EEN LIEFDESBRIEF OF BANGE VERMOEDENS?

Vermeer Met Andere Ogen

De dienstmeid heeft de post zojuist bij mevrouw bezorgd, de brief zit nog in de verzegelde enveloppe. Dat er liefde in het spel is, lijkt wel zeker. De vrouw des huizes heeft een ‘cyther’ (cister) op schoot, een instrument dat in de zeventiende eeuw een amoureuze of seksuele connotatie heeft. Zoals een fluit het mannelijke geslacht symboliseert, zo representeren luit of andere snaarinstrumenten het vrouwelijke. Toch lijkt mevrouw er niet gerust op, getuige haar ronduit bezorgde, vragende blik. Wat is hier aan de hand?

Muziek Is In De

Schilderijen hadden vroeger zelden een officiële titel. Wat we tegenwoordig op de bordjes in musea lezen, is meestal een moderne interpretatie. Die stuurt onze manier van kijken, en misschien niet altijd in de juiste richting. Neem het schilderij van Johannes Vermeer (1632-1675) in de eregalerij van het Amsterdamse Rijksmuseum. Het heet ‘De liefdesbrief’. Maar klopt dat wel?

In zeventiende-eeuwse genrevoorstellingen schuilt de betekenis vaak in details. Kijk eens naar dat verfomfaaide blad met muzieknoten, rechtsonder. Het lijkt zelfs uit een muziekboek gescheurd en bezig weg te waaien. Muziek is in die tijd een symbool van huiselijke harmonie. Die lijkt hier aardig verstoord.

Ook op schilderijen afgebeelde schilderijen geven vaak uitleg. Een mooi voorbeeld is een ander doek van Vermeer, ‘Brieflezend meisje’ in Dresden: na recente schoonmaak kwam achter de egale muur (een overschildering) een immense Cupido tevoorschijn. Op het schilderij in Amsterdam zien we achter het hoofd van de dienstmeid een schip op het water. Dit was destijds een gangbare metafoor, waarbij het schip staat voor de minnaar en de zee of het meer voor de liefde. Jacob Westerbaen begon een Bruylofts-gedicht als volgt: ‘De Vryers syn gelijck de Schippers, die de baeren / Van ’t ongestuyme diep des hollen Meyrs bevaeren: /

Het vryen is een Zee, waer in men storm, en wind, / En stille kalmt, so wel als in de golven, vindt.’

Twee briefschilderijen van Dirck Hals (1591-1656) kunnen als perfecte illustratie dienen. Het ene doek, in Philadelphia, laat een vrouw zien met een voldane blik na het lezen van een brief; het schilderij op de achtergrond toont een zeilboot op spiegelglad water. Het andere doek, in het Landesmuseum Mainz, toont een vrouw die een brief verscheurt; de schepen op de achtergrond hangen vervaarlijk scheef op de woeste baren.

Al Met Al Is Er Aanleiding Genoeg Dit Schilderij

vreest de vrouw dat haar vrijer niet meer terugkomt. Al met al is er aanleiding genoeg dit schilderij een nieuwe naam te geven, ‘Bange vermoedens’ of iets van die strekking. ‘De liefdesbrief’ mag als titel wel overboord. ■●

Bij Vermeer is de weersgesteldheid minder eenduidig. Vermoedelijk was dit precies de bedoeling. Het schip zeilt op een briesje. Maar kijken we naar de wolken voor de boeg, dan is onheilspellende cumulonimbus zichtbaar, drie ‘bloemkolen’ in totaal. Onweer op komst! Waarschijnlijk