Waardig Afscheid 2016 by Uitgeverij PENN.nl

G I D R A A W D I E H C S AF ers sse numm

Lo r 2016 • novembe

€ 2,50

r e b m e v o n

6 1 0 n 2 ân FFrryyssllâ T N A K MAR FM16-4

www.dbeconorm.nl

PIMP YOUR EXIT? Steeds meer drukken overledene en nabestaanden hun eigen stempel op het afscheid. Sterker nog, wanneer mensen bewust naar hun overlijden toeleven, bereiden ze hun afscheid tot in de puntjes voor. De uitkomst van die voorbereiding is al lang niet meer een kwestie van strakke protocollen en eeuwenoude rituelen. We kiezen steeds meer zelf en ondernemers springen daar gretig op in. De kist wordt aangepast, een grafsteen wordt een gedenkteken van alle mogelijke materialen en kleuren. Live-muziek tijdens de uitvaart is geen noviteit meer. Het afscheid vastleggen op film en foto ook niet. Een QR-code op je steen wel, zodat nieuwsgierigen met hun smartphone zo je persoonlijke pagina op kunnen zoeken op internet. Of een thema of dresscode meegeven

voor de plechtigheid, zoals met name in Amerika populair is. Daar kijkt men niet vreemd meer op als de rouwstoet vooraf gegaan wordt door Darthvader. En toch, bij al onze drang om te veranderen en zelf de regie te houden, blijft ook de hang naar traditie. Misschien omdat we juist in een emotioneel zware periode steun vinden in wat vertrouwd is. Een sobere plechtigheid, de kist op de schouders van de dragers. Een laatste eerbetoon, die in veel delen van Nederland zo goed als verdwenen was, maar die de laatste jaren weer helemaal terug is. Een laatste rit in een rouwkoets, getrokken door paarden. En na afloop een informeel samenzijn met koffie en wat te eten, want eten is een sociaal gebeuren waarbij we nog eens in alle rust van gedachten kunnen wisselen.

Op de voorpagina De kist wordt geschouderd, de overledene nog eenmaal boven de massa uitgetild. Een respectvol eerbetoon. De onderste drie foto’s zijn aangeleverd door betrokken bedrijven uit de uitvaartbranche.

18-19 Bovengronds begraven biedt een oplossing bij ruimtegebrek op begraafplaatsen. Daarmee komt het Mausoleum terug.

33 Op de Schop, column van Ferdinand de Jong

Van links naar rechts: • De rouwkoets van Augustinus Hoekstra uit Sibrandabuorren, www.friesiansforexport.nl • Een rouwboeket, gemaakt door Bloemenshop Van der Laan uit Hoogezand, www.bloemenshopvanderlaan.nl • Jeen Plantinga Videoproducties uit Garyp, www.jeenplantingavideoproducties.nl

Martsje de Jong

Inhoud 5-7 Stenen spreken. Grafpoëzie en symboliek vertellen over dood als vaste waarde van het leven. 8-9 Het leeft op de dodenakker. Een begraafplaats is een herberg van overlevenden. 10-11 Begraven worden aan de rand van het water, of onder een boom, het kan op een natuurbegraafplaats. 14-17 Alles kan en alles mag bij een uitvaart. Digitale snufjes doen hun intrede zelfs op de begraafplaats.

20-21 Je laatste reis in eigen stijl op de motor, of met de bus. Of je grijpt terug naar vroeger en kiest voor een stijlvol afscheid in een koets, getrokken door Friese Paarden.

40-41 Eddy van der Noord pakte de draad op na het onverwachte verlies van zijn vrouw. 46-49 Waar wordt je in begraven, een exclusieve mahoniehouten kist, karton of misschien wel een wade?

30-31 Resomeren is in Nederland nog niet mogelijk, maar lijkt de uitvaart van de toekomst.

Acquisitie en ondersteuning: Eddie Ferbeek, Milja Roosjen Drukwerk: Veldhuis Media BV Redactie: Klaas Jansma, Martsje de Jong, Milja Roosjen Vormgeving: Kees Klip Fotografie: Kees Klip en Marieke Balk

NB: Niets uit deze uitgave mag zonder schriftelijke toestemming van de uitgever worden overgenomen.

www.uitgeverijpenn.

nl www.uitgeverijpenn.nl

Colofon

Fryslân Markant is een uitgave van Uitgeverij PENN.nl James Wattstraat 4 8912 AR Leeuwarden Tel 058 284 94 10 info@uitgeverijpenn.nl www.uitgeverijpenn.nl www.skutsje.nl

35-39 Begrafenis met of zonder leed en wat eet je dan?

Een persoonlijke plek om te gedenken Steenhouwerij Fransen beschouwt het als een voorrecht om u bij te mogen staan in het vormgeven van een persoonlijk gedenkteken na het overlijden van een dierbare. Ons doel is om samen met u tot een waardig gedenkteken te komen, passend bij de overledene. Zo creëren we een betekenisvolle plek om uw dierbare te gedenken. Tastbare herinnering Door het markeren van een graf met een persoonlijk gedenkteken ontstaat er een plek met een tastbare herinnering aan uw dierbare. Een veelgehoord vraagstuk na het verstrooien van de as, is het ontbreken van een plek om af en toe te bezoeken. Vandaar dat in een graf niet alleen wordt begraven. Hierin kan na een crematie ook de as van uw dierbare worden bijgezet. Door het markeren van een zogeheten urnengraf creëren we een bijzondere plek om te gedenken. Respectvol Na een overlijden vragen wij u om, wanneer u daar klaar voor bent, naar onze ruime toonzaal te komen. Daar kunnen wij in alle rust samen met u een passend gedenkteken samenstellen. Steenhouwerij Fransen biedt u vele mogelijkheden om dit gedenkteken vorm te geven. Wij werken onder andere met het beste graniet, marmer, leisteen, RVS en glas. Hierdoor is elk gedenkteken persoonlijk en uniek. Uw wensen staan altijd centraal.

Steenhouwerij Fransen Passie voor natuursteen sinds 1919

Herenwal 177 - 8441 BG Heerenveen - Tel. 0513-622305 - www.fransen-natuursteen.nl

NOORDERHOF UITVAARTCENTRUM

EEN BIJZONDERE LOCATIE VOOR EEN BIJZONDER AFSCHEID Noorderhof, het Leeuwarder Uitvaartcentrum onderscheidt zich door z’n bijzondere sfeer. Het gebruik van het centrum is niet aan een tijdslimiet gebonden. Het laatste afscheid kan er in alle rust plaatsvinden. Noorderhof is voor een ieder beschikbaar, ongeacht religieuze- of culturele achtergrond. Noorderhof wil door het bieden van een bijzondere accommodatie en dienstverlening een bijdrage leveren aan een goed afscheid.

NOORDERHOF Sem Dresdenstraat 6 8915 BZ Leeuwarden 058 - 212 78 43 www.noorderhofuitvaartcentrum.nl

POËZIE EN SYMBOLIEK Een bezoek aan een begraafplaats of kerkhof is een les in de geschiedenis van de omgeving. De eeuwigheid weegt zwaar en de dood vormt een belangrijk ijkpunt in hoe de maatschappij ter plaatse in elkaar steekt. De rituelen rondom dood en begraven geven een duidelijk beeld van hoe de gemeenschap met elkaar omgaat, maar ook hoe die is opgebouwd. Tussen de standaard gedenktekens verschijnen steeds vaker persoonlijke ontwerpen ter nagedachtenis aan een overledene. De regelgeving is tegenwoordig niet meer zo strikt, waardoor men meer naar eigen inzicht kan handelen. Elk graf heeft zijn eigen kenmerken welke door de nabestaanden met zorg zijn uitgezocht: van eenvoudig tot zeer uitgebreid met beeldjes, foto’s en persoonlijke aandenkens. De meeste grafstenen dragen alleen de naam, de geboortedatum en de overlijdensdatum. Sommige zijn uitgebreid met persoonlijke teksten en symbolen, al dan niet ingegeven door geloofsovertuiging. Het plaatsen van grafpoëzie en symboliek zijn een gewoonte van eeuwen her, die langzaam weer in zwang komt. Grafpoëzie komt voort uit traditie van de lijkdichten, die al in de tijd van de Romeinen in opdracht geschreven werden voor vooraanstaande personen. Deze lofdichten werden voorgedragen en niet alleen ten tijde van het afscheid, maar ook nog lange jaren daarna op feesten en partijen, opdat de grote daden van deze persoon toch niet vergeten zouden worden. Toen men vermogende overledenen in de kerk begon te begraven ontstond de behoefte om de zerken waarmee die graven werden afgedekt te voorzien van teksten. Immers, het was van belang dat de gemeente wist wie daar begraven lag. Lange tijd ging dat in de taal van de geleer-

den, het Latijn, maar later werd de Nederlandse taal gebruikt. De tekst bestond vaak uit een opsomming van positieve eigenschappen. De gestorvene was Eersaam, trouw, discreet en zo meer. Het beroep sprak ook tot de verbeelding en dus werd vermeld dat de persoon ontvanger was, of Grietman, dokter, jurist of een ander goedverdienend beroep had. Als het even kon, werd ook het familiewapen niet vergeten, maar veel daarvan werden vernield in de Franse tijd van vrijheid, gelijkheid en broederschap. In de kerken zijn nog grafdichten te vinden van ruim vierhonderd jaar oud. Het gaat om waarschuwingen aan de lezer, om maar vooral je eigen sterfelijkheid niet te vergeten, maar ook getuigenissen van geloof.

Een waarschuwing aan de lezer: niemand kan de dood ontlopen.

De dood heerscht over 't stof Dat Christus tot sijn lof Eens weer sal doen verrijsen; Dog leeft mijn siel bij Godt Om hem na sijn gebodt In eeuwigheit te prijsen leeftijd van 34 jaar: Waar je ook grafpoëzie vindt, vaak lijken de bewoordingen op elkaar. Er is dus vast in die tijd al een algemene verzameling verzen geweest waar de geleerden over beschikten. De gewone man kon vaak niet lezen of schrijven, dus het waren de notabelen die één en ander uitschreven voor de steenhouwer. Grafpoëzie is er in diverse vormen. Hierboven al staan een vermaning en een geloofsovertuiging, maar in sommige teksten wordt ook verwezen naar het beroep van de overledene, of wordt verwezen naar de doodsoorzaak. De Terschellinger voerman H.J. Boer kreeg in 1874 een geschreven eerbetoon uit naam van zijn paard. Dit paard staat ook in beeld vereeuwigd op de zerk van Boer, met het hoofd gebogen over de kist van zijn baas.

In de Grote Kerk in Dokkum liggen twee zerken met daarop dezelfde tekst, een waarschuwing aan de lezer:

Als een roos ick was ionck sterck ende ras niet min ik dachte dan op den stoot die mij ter doot van ’t leven brachte o ieucht denck op mij ick heb geueest als ghij In de Martinikerk in Bolsward staat een sterk geloofsgetuigenis te lezen op de zeker van Hittie Folkerts Vijselaar, die in 1675 overleed op de

Monument van de Terschellinger voerman H.J. Boer.

www.uitgeverijpenn.nl

Moest hier mijn meester smarten dragen thans vindt hij rust in den Heer Mijn laatste eer, ik trok den wagen Naar ’t somber graf ‘k Zie hem niet meer De elfjarige Arjen Boersma uit Feanwâldsterwâl kwam door een tragisch ongeval om het leven. Uit naam van de leerlingen van de ‘School met de bijbel’ in Veenwoudsterwal werd de volgende tekst op zijn steen gezet:

Hij kwam te vallen van een wagen wie ’t zag stond stil van schrik het hart de moeder, weduwe kan dragen door ’t geloof alleen haar smart Een wereld van leed werd in een paar simpele woorden voor de eeuwigheid bewaard.

Grafsymboliek Vanaf de negentiende eeuw komt grafsymboliek veel voor op begraafplaatsen. In de eeuwen daarvoor waren het vooral de rijken die zich de versieringen konden ver oorloven. Op de bijgaande foto’s staan een aantal symbolen afgebeeld, zoals die veel op monumenten te vinden zijn. Sommige stenen bevatten meerdere afbeeldingen, anderen slechts één of twee. Zo zien we op een dubbel grafmo-

Dit dubbele graf in Kûbaard is rijk voorzien van symboliek.

nument in Kûbaard een omgekeerde brandende fakkel, een zeis, een zandloper, de aarde met daaruit ontluikende plantjes, vlinders en worden de beide helften verbonden door de stralen van de zon. Ieder symbool heeft zijn eigen betekenis. De omgekeerde fakkel was al voor de oudheid symbool van het gedoofde leven en attribuut van de dood. Een brandende fakkel verwijst naar hernieuwd leven. Vaak ook zijn twee gedoofde fakkels kruislings afgebeeld. De zeis is het symbool van de dood. De dood wordt ook wel de grote maaier genoemd, die oogst aan het eind der tijden. In de vroege Middeleeuwen werd de dood al afgebeeld als een skelet, magere Hein, met een zeis in de rechterhand. De zeis symboliseert ook de onverbiddelijkheid van de dood. De zandloper is het symbool van de kortstondigheid van dit leven en het onvermijdelijke naderende stervensuur. Als symbool van de dood kwam de zandloper voor het eerst voor in de late Middeleeuwen. De zandloper op dit momument is voorzien van vleugels: links de vleugel van de duif, 'de dag', en rechts de vleugel van de vleermuis, 'de nacht'. De betekenis van de vleugels is dat het leven vervliegt bij dag en nacht, bij goed en kwaad. De omkeerbaarheid van de zandloper wordt in de christelijke traditie gezien als het nieuwe leven na de wederopstanding. De vlinder heeft meerdere symbolische betekenissen, zowel algemene als Christelijke. Als algemeen symbool symboliseert de vlinder de kortstondigheid van het leven, dit vanwege zijn teerheid en korte levensduur. Voor Christenen is de dood de overgang naar een beter leven, de overgang van een Geknakte korenaar

Eikentak

tranendal naar het hemelse koninkrijk. De vlinder symboliseert hierbij dat de ziel bij het sterven van de mens het stoffelijk omhulsel ontstijgt, zoals ook een vlinder uit haar cocon kruipt. De drie stadia van de vlinder, rups, cocon en vlinder, worden gebruikt voor de drie stadia die de ziel doorloopt: leven, dood en wederopstanding. Ook de rijzende zon die de twee zerken verbindt wijst op de wederopstading en het eeuwige leven als jongste dag aanbreekt. De meeste gedenktekens dragen minder symbolen dan het dubbele graf in Kรปbaard. Vaak wordt een boom of een tak afgebeeld. Een treurwilg die met haar hangende takken de vallende tranen verbeeldt. Of een lauwertak die, als overblijfsel van de Olympus, de overwinning op de dood symboliseert. Ook een krans of tak met eikenbladeren staat symbool voor onoverwinnelijkheid en onvergankelijkheid. Een korenaar staat voor Christus als brood des levens, een geknakte aar, of geknakte roos, juist voor het afgebroken leven. Op oudere zerken is nog vaak een afbeelding te vinden van een slang die zichzelf in zijn staart bijt, de Ouroboros. De slag is hier alfa en omega, begin en einde. Het wijst op of het feit dat alles besloten is binnen de macht van God, en op de oneindigheid. Prachtig is ook de olielamp als symbool voor eeuwig licht, verwijzend naar kennis, verlichting en onsterfelijkheid. Op de foto zelfs nog gevuld met palmtakken, die dan refereert aan de overwinning op de dood. Opvallend is dat de symbolen steeds terugkeren bij zowel gelovige mensen, als bij mensen die niet kerkelijk zijn. De meeste tekens hebben namelijk een heidense oorsprong. Zoals het vaak gaat met symboliek is de feitelijke inhoud in de loop der eeuwen veranderd en ook in onze christelijke samenleving geaccepteerd. De vergankelijkheid van de mens, maar ook de drang te geloven dat het leven niet eindig is maar steeds opnieuw begint, is universeel en wordt veelvuldig uitgebeeld.

Treurwilg

Ouroboros

Olielamp met palmtakken

www.uitgeverijpenn.nl

HET LEEFT OP DE DODENAKKER HERBERG VAN OVERLEVENDEN

Tekst & foto's Sake Roodbergen

Op de meeste kerkhoven in Nederland is een aantal kenmerkende soorten planten aanwezig. Dit betreft doorgaans bewust aangeplante soorten, merendeels houtachtige gewassen en eenjarigen op de grafperkjes. De draadereprijs is een lage, vaste plant uit de weegbreefamilie.

De witte klokkenstoel torent hoog boven de begroeiing uit. Van verre is de opvallende constructie met de klok goed te zien. De klokkenstoel staat op het hoogste punt van de terp waarop nu de begraafplaats ligt. Het opschrift van de in brons gegoten klok luidt: “Oer de deaden, goeden, kweaden, bidt myn brounzen lûd foar ’t lêst: jow har, God, de iiv’ge rêst”. We bevinden ons in Nes bij Akkrum. Wat een rust op deze dodenakker. Alle menselijke geluid van verkeer en bedrijvigheid wordt hier gedempt door de omringende zoom van boom

en struik. Wat rest zijn de passende geluiden van de natuur. Een gemengde groep van een twintigtal Huis- en Boerenzwaluwen scheert luid twitterend rond de fraaie huif van de klokkenstoel. De richel halfweg de top wordt als rust- en voederplek benut. Op de terp waar nu de klokkenstoel de omgeving domineert, stonden lang geleden een kerk met stompe toren en kloostergebouwen. Het eerst was er de kerk. In 1228, in de Late Middeleeuwen, werd door de Ridders van de Duitse Orde de Commanderij, een klooster/gesticht. De locatie was strategisch. Net aan de noordzijde van een meander van de leven brengende laaglandbeek de Boorne, pal

Het voedsel van boerenzwaluwen zijn insecten, wel duizenden muggen per dag.Van mei tot in augustus toe kun je boerenzwaluwen broedend aantreffen. Meestal brengen ze twee, soms drie broedsels groot. Gemiddeld produceert een boerenzwaluw 4-5 eieren.

oostelijk van Akkrum, het dorp dat benedenstrooms ontstond. In 2005 werd de kap boven de luidklok, de rustplek van de zwaluwen van nu, opnieuw bekleed.

Vluchthuis Dodenakkers herbergen overledenen, maar zijn desondanks allesbehalve doods. Zo zijn er veel voorbeelden dat dergelijke plekken een vluchthuis vormen voor zeldzame planten. Een van de bekendste is het vroegbloeiende akkeronkruidje Heelbeen (Holosteum umbellatum=scherm), een lid van de familie van de Anjers. Op begraafplaatsen in dorpjes langs de Maas en IJssel vindt dit opvallende dwergplantje nog de omstandigheden die groei en bloei mogelijk maken, een refugium zoals dat dan heet. In het voorjaar kleurt de begraafplaats blauw van de Draadereprijs. En even later in de tijd brengen Veldzuring en de beide Boterbloemen – de omhoog groeiende Scherpe en veel lager blijvende Kruipende - de kleuren rood en geel. Afhankelijk van het maaibeheer sieren witbloeiende wilde Margrieten en zelfs vuurrode Klaprozen de paden. Al dit kleurige plantenleven zorgt voor een rijke insectenwereld. Gonzende zweefvliegen, geluidloos zwenkende libellen en

w w w . s t a a t s b o s b e h e e r. n l hun jongen om waterslakjes te vinden tussen het overvloedige kroos.

Aardse kringloop Een merel en haar jongen. Het nest, dat grotendeels door het vrouwtje wordt gebouwd, bestaat uit een compact, diep holletje van droog gras en mos, van binnen bepleisterd met modder en gevoerd met fijn plantenmateriaal en gras (bij de zanglijster is de binnenkant van het nest bepleisterd met modder, mest en speeksel). Hoewel het maken van een nest veel werk vraagt, zullen merels snel een nest verlaten als het ontdekt wordt door een mens of predator. Zelfs als het nest al eieren bevat. te Zee zijn ze met de warme zomerwinden mee naar ons land gevoerd. Een tocht van tweeduizend kilometer! Zij zijn de grote ‘helikopters’ die op nazomeravonden onze tuinen bezoeken en er overnachten. Dat is ook de periode dat de vele zangvogels hun jongen voeren, verborgen in het groen. Het schetterende gezang van de Winterkoning, het fijne geluid van de Grauwe Vliegenvanger en de opvallende ‘zagen’ van Koolmezen die in holtes van oude bomen broeden, verbreken de stilte van de dodenakker. Houtduiven koeren in de hoge Esdoorns. Turkse tortelduifjes laten vrijwel het hele jaar door hun eentonige roekoe-roekoe over de omgeving klinken. De Merel voert zijn jongen met wormen en huisjesslakken. Hoog boven ons voert een Buizerd samen met zijn jongen van dit voorjaar zijn oefenvluchten uit. Hun scherpe roep ‘klieuw, klieuw’ is tot ver Voor 1950 broedden er geen turkse tortels in Nederland. Het in de omtrek te horen. is nauwelijks voor te stellen hoe snel de uitbreiding van deze In de gracht rondom de hoogproductieve broeder zich heeft voltrokken. Dat komt doordat oude kloosternederzetturkse tortels tot wel vijf broedsels per jaar groot kunnen brengen. De jongen uit het eerste legsel doen een paar maanden later zelf al ting scharrelen Meerweer mee aan het voortplanting. koet en Waterhoen met dartelende dagvlinders vertellen dat het zomer is. Aan alle vier zijden van de begraafplaats rijzen opgaande struiken en bomen omhoog. Van welke kant de wind ook waait, altijd is er wel een luwe plek te vinden. In de late zomer spelen vele Paardenbijters met de opstijgende warme lucht en achtervolgen hun prooidiertjes, vliegende insecten. Deze grote libellen komen van ver, uitgeslopen bij duizenden in de delta van de Donau aan de Zwar-

Als de herfst aanbreekt worden de grasvelden tussen de zerken het domein van de paddenstoelen. Zij ruimen –samen met de talrijke regenwormen in de grond- de afgevallen bladermassa op. Rond de Berk toont de Vliegenzwam van het aardige kinderliedje zijn sierlijke hoed: rood met witte stippen. De paddenstoelen van het laatste seizoen van het jaar sluiten de aardse natuurlijke kringloop van leven en sterven. Zij zorgen voor een finale afronding van de levenscyclus en bereiden een nieuw begin voor in het nieuwe jaar. Hun functie is de ultieme vervulling van leven.

De vliegenzwam doet sprookjesachtig aan tussen de zerken.

www.uitgeverijpenn.nl

EEN PLEK VAN AFSCHEID NATUURBEGRAAFPLAATSEN REIDERWOLDE EN NIEUWEHORNE ven. Sterker nog, alles wat bij natuurbegraven gebruikt wordt bevordert de leefbaarheid van bos, natuur en landschap.

Onbekend maakt onbemind

Reiderwolde Toren en theater.

Begraven in de natuur, onder een boom, op een open plek of in de nabijheid van water. Dat kan in het nieuwe natuurgebied van Reiderwolde, het groene hart van Blauwestad. Het gebied is vrij toegankelijk. Er is een uitgebreid wandelpadenstelsel en een openlucht theater waar een plechtigheid kan plaatsvinden. De natuurbegraafplaas Reiderwolde bij Winschoten is onderdeel van een 200 hectare groot natuurggebied. Het terrein was in 2007 nog landbouwgrond toen het te koop was. Als compensatie voor het gebied dat was opgeofferd aan de bouw van Blauwestad moest het terrein ingericht worden als natuurgebied. Projectontwikkelaars hadden hier wel oren naar, maar ook particulieren zagen de mogelijkheden van het gebied. Zo kochten Ab van Middelkoop en Trudy de Weerd de grond en in 2008 begon de herinrichting. Natuurbegraven was toen nog niet aan de orde, dat kwam pas toen een buitenstaander hen op die mogelijkheid wees. Een rondgang langs Engelse natuurbegraafplaatsen volg-

de en een oriëntatie op Nederlandse uitvaartbeurzen en ineens kwam het besef: ‘Dit willen we en dit kunnen we.’

Geen bedreiging

Achteraf bleek er ook lokaal de nodige weerstand te zijn tegen de natuurbegraafplaats. Immers, het natuurgebied was bedoeld voor recreatie en een argeloze wandelaar zou niet geconfronteerd willen worden met de dood. Het was vooral de onbekendheid van het fenomeen natuurbegraven die deze reacties veroorzaakte. Wie nu door het gebied loopt en de tien hectare grote begraafplaats betreedt, zal zich verbazen over de vloeiendheid waarmee de graven opgaan in de omgeving. Verscholen tussen de vegetatie staat hier en daar een paaltje ten teken dat er daar een grafruimte van 25m2 verkocht is. Grafstenen, versieringen en aangelegde perkjes kom je niet tegen. Graven die al in gebruik zijn, worden slechts gemarkeerd door een onbehandeld schijfje van een boomstam, waar naam en datum in gekerfd staan. Of een zwerfkei. In eerste instantie mocht op zo ‘n markering nog wel een klein

De eerste reactie van de Provincie Groningen was negatief, het zou niet passend zijn vanwege de Ecologische Hoofdstructuur, die voorschrijft dat er geen activiteiten plaats mogen vinden die schadelijk zijn voor de ontwikkeling van de natuur. Ze zochten persoonlijk contact met de toenmalige minister Gerda Verburg, die een delegatie uit Den Haag langsUitvaartbenodigdheden voor stuurde. Een onderzoek van foetusjes, prematuur geboren en Alterra volgde, waaruit bleek voldragen kindjes dat natuurbegraven geen enkele bedreiging vormde voor het gebied. Met 1,30m zit je ruim onder de wortellaag van de vegetatie en door geen onverteerbare of vervuilende materialen de bodem in te laten gaan en een grafdichtheid van minder dan 100 per hectare aan te houden, krijg je geen verstoring van het bodemle-

www.wiegekindje.nl

ÉN EEN PLEK VAN LEVEN ben je dus een stuk goedkoper uit. Een graf kopen op de natuurbegraafplaats kan net als overal op de korte termijn, maar je kunt ook in alle rust een plekje uitzoeken voor later. Veel later. Wie een graf reserveert heeft drie jaar de tijd om de rekening te voldoen. Dit is wel iets om rekening mee te houden, omdat een uitvaartverzekering pas uitkeert na het overlijden.

Gaasterland

Reiderwolde rouwstoet messing plaatje aangebracht worden, maar dat springt te veel in het oog en past niet bij het principe van verteerbaar en niet-verontreinigend. Soms is een graf slechts nog terug te vinden aan de hand van een, inheemse, boom of struik. Dit moet wel in overleg met de beheerder, omdat het wel moet passen in het bosbeheer. Zelf de boom planten is niet de bedoeling, dat doet de beheerder.

Het tij gekeerd Inmiddels is natuurbegraven een bekend en gewaardeerd fenomeen geworden in Nederland. Steeds meer mensen kiezen voor de kwaliteit van natuur en milieu, voor rust en en ruimte, voor een laatste rustplaats waar ze een worden met de natuur. Op Reiderwolde zijn inmiddels zo ‘n 200 graven verkocht en ook in Nieuwehorne, pas geopend in juli 2016, hebben zich al zoveel gegadigden gemeld. ‘Het zijn vooral jongere mensen die kiezen voor de natuurbegraafplaats,’ zegt Van Middelkoop. ‘Hoofdzakelijk mensen uit de omgeving, die het liefst dicht bij huis begraven willen worden, maar ook echt van verderaf, die heel doelbewust kiezen voor de natuur.’ Het ruisen van de bomen, een laag overvliegende buizerd, een wegschietende ree, dat vind je niet zo gauw op een standaard begraafplaats. De sereniteit en stilte van de natuur werken helend, het alom aanwezige leven troostend. Datzelfde aanwezige leven maakt

ook dat je niet zomaar een grafplaats kunt aanwijzen. De natuur bepaalt waar begraven kan worden, op ruime afstand van boomwortels, broedplaatsen en dasseburchten, zoals dat in Nieuwehorne het geval was. Daar heeft een dassenfamilie een ‘bijburcht’ aangelegd in het oorspronkelijke productiebos, dat door Van Middelkoop werd heringericht. Die burcht mag binnen een straal van 25m2 niet verstoord worden. Op de website van Natuurbegraafplaats Nieuwehorne staat een filmpje van de das die zich totaal onbedreigd voelt en heerlijk buiten ligt te slapen, een prachtig bewijs van hoe mens en natuur daar één zijn.

www.natuurbegraven.nl

Kosten Wie de prijs van een graf op Reiderwolde of Nieuwehorne hoort, die zal in eerste instantie even schrikken. Je hebt echter geen bijkomende kosten voor onderhoud, zoals die op een reguliere begraafplaats wel flink in de papieren kunnen lopen. Verder koop je geen dure steen en omdat eeuwige grafrust verzekerd is, betalen je nabestaanden na verloop van tijd ook niet voor het ruimen van het graf. Al met al

Als alles goed gaat komt er ook in de Bremer Wildernis bij Sondel, Gaasterland, een natuurbegraafplaats. De herinrichtingsplannen zijn klaar en voorgelegd aan de inwoners van de gemeente, maar de gemeenteraad van De Friese Meren moet zich er nog definitief over uitspreken. De bremstruik, waar het gebied zijn naam aan te danken heeft, is in het ontwerp nadrukkelijk opgenomen. Van Middelkoop heeft er alle vertrouwen in dat eind februari 2017 alle hindernissen genomen zijn. Dan dient zich wel het broedseizoen aan en dus wil Van Middelkoop niet eerder met de inrichting beginnen als in juli. Al in de herfst van 2017 zou dan de eerste begrafenis er kunnen plaatsvinden.

Nieuwehorne

www.uitgeverijpenn.nl

PIMP YOUR EXIT APPLAUS VOOR DE OVERLEDENE Ineens word je als argeloze bezoeker van een rouwplechtigheid betrokken in een ongemakkelijke ceremonie. Een familielid van de overledene of de ‘ceremoniemeester’ verzoekt de aanwezigen om de afvoer van de kist te begeleiden met een daverend applaus. Daar sta je dan collectief te klappen, terwijl de traditie van oudsher stilte voorschreef. Het is een uiting van een nieuwe houding ten opzichte van dood en leven. De overledene wil nog één keer letterlijk de show stelen. Want dat wordt er vaak bij gezegd: ‘X wil graag dat u nog één keer voor hem/ haar applaudisseert’. Is dit een vorm van uiterlijk vertoon die zich laat kwalificeren als ijdelheid, of hoort het bij de open verhoudingen van deze tijd, waarin men vrijuit praat over genot, ziekte, lust en pijn? Een belangrijk verschil met vroeger zie je in rouwadvertenties. Bijvoorbeeld als het gaat om een ‘zelf gekozen levenseinde’. Werd in het verleden om begrijpelijke redenen nogal geheimzinnig gedaan over euthanasie en zelfdoding, tegenwoordig kiest de

overledene zelf vaak voor openheid en doen zijn of haar nabestaanden daar niet moeilijk over. Het valt niet eens meer op als je leest ‘Met respect voor zijn beslissing….’, of het tegenovergestelde ‘voor ons totaal onbegrijpelijk moesten wij plotseling afscheid nemen van…’. Overigens: met het dalen van de populariteit van de geschreven media neemt de vooral in het Noorden bestaande mode van grote rouwadvertenties in angstwekkend tempo af. Je moet soms lang zoeken op Mensenlinq om nog een knappe mededeling van iemands overlijden te vinden.

Pimp your exit Een beetje show hoort tegenwoordig bij het leven, van bevalling tot levenseinde. Vooral publieke figuren blijken ook na hun overlijden nog publiek bezit. Opbaren wordt ‘openbaren’: iedereen die dat wil kan langs de kist lopen om een laatste blik te werpen op de gestorven held. Ook al heb je diegene niet persoonlijk gekend. De laatste eer verwordt daarmee tot aapjes kijken.

Een trouwe en gewaardeerde fan van de Dordtse voetbalvereniging Eendracht Brengt Ons Hoger wordt in september 2015 door de clubleden uitgeleide gedaan met Bengaals vuurwerk, gezang van voetballiederen en applaus. Zijn wens voor zijn afscheidsfeest: er moet vooral gelachen en gedronken worden. (Foto: www.eboh.nl)

Klaas Jansma FOTO OP DE KIST

‘Is er nog iemand die het lijk wil zien?’ vroeg de vroegere bode van Earnewâld. Zijn collega’s gebruiken dat akelige woord liever niet. Zij hebben het over ‘de overledene’, dat lijkt respectvoller. Ach ja. Wat volgde, was overal gelijk. Na die vraag, en het laatste afscheid van nog een paar laatkomers draaide men het houten deksel op het kijkglaasje. Maar ook die dingen raken uit de mode. We vinden het geen prettige gedachte dat alle aanwezigen ons dood zien liggen. Liever laten we een foto op de dichte kist zetten, waarin we in alle fleur te bewonderen zijn. Zo willen we herinnerd worden, niet als een uitgemergeld lijk. ‘Mijn afscheidsshow’ noemde een deelneemster aan het populaire tv-programma ‘Over mijn lijk’ de door haarzelf voorbereide uitvaart. Daar is een mooie uitdrukking voor: ‘pimp your exit’. Nog één keer schitteren. Met bier en bitterballen. Met een afscheidsfeest. Zelfs met live muziek. Dat gaat steeds verder. Hoeveel stervenden worden niet in hun laatste uur nog gauw even op de foto gezet? Dat kan makkelijk, iedereen heeft een cameraatje in zijn telefoon en anders komt de professional langs. Natuurlijk wordt de dienst op een geluidsdrager opgenomen. En wordt een videoreportage van de uitvaart digitaal bijgeleverd. Kan iedereen het thuis in alle rust nog even bekijken, ook verre kennissen en familieleden die niet aanwezig konden zijn. Die videoreportage kun je laten maken door een vakman, gespecialiseerd in het discreet vastleggen van een delicate gelegenheid als een afscheidsplechtigheid. Dat mag wel een paar centen kosten. In Suriname is het zelfs al doodgewoon om een film van het afscheid, compleet met crematie, op youtube te zetten. De kist is geen gewoon omhulsel meer voor de laatste reis van een stoffelijk overschot, hij wordt versierd met vrolijk schilderwerk – van kinderen, een geliefde of een bedrijf. Netjes afleggen is al een oude traditie. Was-

Er kan zo veel meer tegenwoordig.Venetiaanse carnavalsstoet bij het dorpsfeest van Garyp, verzorgd door de buurt Westerein. De 'rouwgondel' is gemaakt door Sietse Bruinsma en Rients Wynia. Foto M.C. Sprengers. sen, knippen en scheren hoort erbij en het aanbrengen van de kinsteun voordat de lijkverstijving optreedt. Anders staat het zo raar, met wijd open mond opgebaard liggen. Maar ik ben waarschijnlijk de eerste in onze familie, sinds de tijden van Olim, die in sportieve kleding in de kist komt. Er groeit een tegenstelling tussen de vroeger uitgebreid doorleefde rouw met wake, leedmaal en langdurige begrafenis, en het tempo van vandaag. Er lijkt soms amper tijd om fatsoenlijk afscheid van een overledene te nemen. Lange tijd stond bij het crematorium na drie kwartier het volgende gezelschap al klaar, als je niet speciaal voor dubbele tijd had geboekt, maar die tijd is nu voorbij. Crematoria bieden nu, uiteraard tegen betaling, een dagdeel de gelegenheid voor het afscheid en schenken niet langer het traditionele bakje koffie met cake maar verzorgen een complete lunch of zelfs een diner. Misschien daarom moet het laatste eerbetoon met enig spektakel plaatsvinden, inclusief een uitgebreide fotoreportage via de beamer. Daar zie je de overledene voor de rouwplechtigheid zelf in tientallen gedaantes opgroeien en verouderen. Nog even en de bevallings- en overlijdensfoto kan er ter completering bij. Want ook die worden in toenemende mate gemaakt. Ook mooi om via Facebook

te verspreiden trouwens, zo’n gevisualiseerde tijdlijn. Kost weinig en levert veel nostalgisch genoegen op.

Social media Bij een traditionele plechtigheid zegt de bode soms nog: ‘misschien overbodig te zeggen, maar graag de telefoons uit’. Dat is straks echt verleden tijd. Op ‘stil’ kan nog wel, maar het summum is morgen een massaal gedeelde snapchat. Als iedereen van onder de dertig daaraan meedoet, zijn er ineens een paar duizend volgers getuige van de laatste reis. In Amerika is het trouwens al sinds jaar en dag gewoonte om nog even met de overledene op de foto te gaan. Het is al normaal om via sociale media een brede kring belangstellenden op de hoogte te houden van het palliatieve proces. De vorig jaar overleden oud-burgemeester Jo Bosma uit Lemmer verzorgde die communicatie zelf, vanaf het moment dat hij de schokkende boodschap van zijn arts kreeg tot de mededeling dat men maar niet meer op bezoek moest komen. Bij de in september overleden Jacob van der Pol uit Sumar deed de familie dat. Via verschillende mailinglijsten wisten honderden mensen van week tot week welke strijd hij te voeren had en dat tenslotte het overlijden onvermijdelijk was. Via Social Media kan meer gedeeld

worden dan verdriet en vertwijfeling. Een nog vitale zieke zelf neemt, als Jo Bosma, tot de laatste fase van een gerekt bestaan het heft in handen. Diens exit wordt dan opgevrolijkt met passende muziek, van André Hazes (zelf uitbundig uitgejuicht in de Amsterdam Arena) tot Gerrit Breteler (‘Op een dag drink je geen Grolsch meer’), en van Ede Staal ( ’t Het nog nooit zo donker west’) tot de Rolling Stones. De 82-jarige Mieke Telkamps begrafenishit ‘Waarheen, waarvoor’ heeft zijn tijd gehad. Ze leeft sinds half oktober 2016 trouwens zelf ook niet meer.

jeenplantingavideoproducties.nl jeenplantinga@hotmail.com 0511-521851 of 06-30823354

www.uitgeverijpenn.nl

DE DOOD GAAT DIGITAAL VERNIEUWINGEN IN DE UITVAART De uitvaartbranche is continu in ontwikkeling. Aan de technische kant verloopt alles steeds professioneler en soepeler, aan de menselijke kant is er meer oog voor de persoonlijke invulling en ontstaan er nieuwe manieren voor nabestaanden om hun verlies te delen. ‘Hoe heurt het eigenlijk’ heeft plaats gemaakt voor ‘wat wil ik eigenlijk’. Juist dat laatste aspect maakt de uitvaart booming business. De tijd dat de uitvaart verliep volgens een vast stramien is voorbij. Hoewel ouderen nog steeds aan hun uitvaartverzorger vragen ‘hoe het hoort’, re-

gelt de jongere generatie veel zelf. De uitvaartverzorger is dan niet meer de persoon die leidt, maar die begeleidt. Een wezenlijk verschil. De overleden dierbare staat centraal en de uitvaart wordt zo vormgegeven dat de nabestaanden zichzelf en de overledene hier in herkennen en met een goed gevoel op het afscheid terugzien. Uitvaartverzekeringen springen hier op in door een verzekering ‘op maat’ aan te bieden. Wil je geen advertentie? Prima, dan blijft er meer geld over om te besteden aan bijvoorbeeld een luxe koffietafel na afloop. Op radio en televisie wordt veelvuldig reclame gemaakt voor het vastleggen van je uitvaartwensen. Alle verzekeraars hebben hiervoor wel een invulformulier klaarliggen en anders is het zo te downloaden van internet. En juist door datzelfde internet kun je ideeën opdoen van over de hele wereld over wat er allemaal mogelijk is. Veel fabrikanten van monumenten en urnen hebben een digitale showroom. Sommigen hebben zelfs alleen nog een webshop. Het maakt dat ze goedkoper kunnen leveren

dan de collega’s die hun klanten nog op het bedrijf ontvangen. Ook het versturen van een rouwkaart gaat vaak digitaal. Een select kringetje naasten krijgt nog een kaart via de post, maar overige belangstellenden worden digitaal voor het afscheid uitgenodigd. En je advertentie verschijnt op Mensenlinq, waar iedereen maar naar hartelust kan reageren.

Technologie en gadgets Dat er tijdens de uitvaart op een groot scherm foto’s en films vertoond worden van de overledene is de gewoonste zaak van de wereld. Dat eventueel via een ringleiding de plechtigheid in de kerk ook thuis kan worden gevolgd ook. Maar de digitale wereld gaat verder. De uitvaart zelf wordt vastgelegd op film of foto en zelfs live-streaming via internet is mogelijk, zodat mensen die niet aanwezig kunnen zijn toch het afscheid mee kunnen maken. Een uitkomst voor familie in het verre buitenland, of voor opa die aan bed gekluisterd is. Met het maken van foto- en filmopnamen tijdens de uitvaart wordt een blijvende herinnering gemaakt, die kan helpen bij de rouwverwerking, vooral ook omdat de plechtigheid zelf vaak in een roes aan de naasten voorbij gaat. Niet alleen de plechtigheid zelf

SELFIES

Een uitvaart was vóór het Facebook-tijdperk een ‘no-selfie zone’. Een korte zoektocht op twitter en Instagram toont echter het tegenovergestelde aan. In Engeland is er in 2015 onderzoek naar gedaan. Van de 2700 ondervraagden die bij een afscheidsdienst aanwezig waren, gaf 48% (!) toe dat ze de tijd hebben genomen om zichzelf op de foto te knippen. Een sterfgeval in iemands omgeving vormt zijn of haar werkelijkheid, en dus is het logisch om ook dit te willen delen met de virtuele wereld. Dit is het hart van social media: het leven willen delen, de mooie en moeilijke momenten. Toch wijst dit op een sterk veranderende houding. Hoe mensen tegenwoordig de dood en zijn tradities, vormen en vieringen benaderen is anders. wordt gedigitaliseerd. Mensen hebben de behoefte om veel en vaak persoonlijke informatie uit te wisselen en met die wetenschap in het achterhoofd zijn enkele creatieve geesten gestart met het creëren van de mogelijkheid om na de dood nog in woord en beeld aanwezig te zijn in het rijk der levenden. Zodoende ontstond de interactieve grafsteen, de digizerk. Het klinkt futuristisch, maar je kunt op je grafzerk een beeldscherm laten inbouwen, waarop filmpjes en foto’s te zien zijn die door de nabestaanden zijn aangeleverd. Bezoekers hebben overigens wel een speciale accu nodig om het scherm te activeren. De eerste, en vooralsnog enige, digizerk werd geplaatst op begraafplaats De Larikshof in Rhenen. Dat was al in 2007, daarna bleef het stil, op een incidentele verkoop in het buitenland na. Kennelijk vinden we het een brug te ver om op een grafsteen een kijkje te nemen in het leven de persoon die eronder ligt. Voor wie een beeldscherm in zijn zerk te ingrijpend vindt, maar toch digitaal vindbaar wil blijven, is er de Memory Page, een persoonlijke pagina die via een QR-code op het graf te bereiken is met je smartphone. Nieuwsgierigen kunnen zo binnen twee minuten het hele levensverhaal van de persoon onder de zerk downloaden. Nabestaanden kunnen dit digitale monument altijd en overal updaten.

Het aanmaken van een Memory Page kan bij Van Dam Natuursteen en kost eenmalig €79 en daarna €55 per jaar dat u wilt verlengen. De prijs van het plaatje met de QR-code varieert, afhankelijk van het materiaal, tussen de €55 en €85. Je kunt het plaatje op laten sturen en zelf gemakkelijk bij het graf plaatsen. Vooralsnog neemt de digitalisering van graven nog geen hoge vlucht. Of het definitief afgeschreven moet worden is de vraag. Met name op graven van historisch interessante personen kan het een waardevolle aanvulling zijn als bezoekers met behulp van hun smartphone alle relevante informatie en foto’s onder handbereik hebben. Maar dan kom je op het educatieve vlak.

www.uitgeverijpenn.nl

DICHT BIJ DE OVERLEDENE LIEVER BOVEN DE GROND DAN ERONDER

Nederlandse begraafplaatsen bereiden zich voor op de onontkoombare gevolgen van de vergrijzing. Als de cijfers kloppen zal het aantal sterfgevallen de komende tientallen jaren misschien wel verdubbelen. Hoewel ruim 60% van de mensen gecremeerd wordt, is de gravencapaciteit onvoldoende. Een aanlokkelijk alternatief is gevonden in het bovengronds begraven. Galerijgraven zijn ruimtebesparend, milieuvriendelijk, goedkoper en gemakkelijker in onderhoud, en duurzaam. In Zuid-Europese landen als Italië, Spanje en Portugal is het volstrekt normaal om bovengronds te begraven in een zogenoemde cryptenmuur, waarin de kisten soms wel tien hoog worden gestapeld. In Nederland hechten veel mensen nog aan begrippen als ‘teraardebestelling’ en ‘teruggegeven worden aan de schoot van de aarde’, hetgeen ook gevoed wordt door het oeroude besef dat uit diezelfde aarde ook alle nieuwe leven ontspruit. Deze traditie staat onder druk door ruimtegebrek en ook door de langzaam maar zeker groeiende vraag naar

een alternatief voor begraven in de grond en cremeren.

Water en wormen Uit onderzoek blijkt dat Nederlandse burgers het bovengronds begraven een aantrekkelijk alternatief vinden voor ‘gewoon’ begraven, omdat het idee van die koude grond met dat oprukkende grondwaterpeil en het inzinkende regenwater ze tegenstaat. Ook het idee dat je een prooi van de wormen wordt, al hoe groot dit misverstand ook is, jaagt veel mensen schrik aan. Daar komt nog een emotioneel aspect bij: nabestaanden van mensen die ervoor gekozen hebben bovengronds begraven te worden, hebben het gevoel dat hun dierbare dichter bij hen is dan in een ‘grondgraf’ en dat ze beter spiritueel kunnen communiceren. Alleen een afdichtingsplaat scheidt hen van elkaar.

Voor rijke stinkerds? Er zijn nogal wat vooroordelen over het bovengronds begraven. Het zou stinken, er onpersoonlijk uit zien en het aanleggen ervan zou kostbaar zijn. De investeringskosten voor bo-

vengronds begraven zijn weliswaar hoger dan het aanleggen van een traditioneel grondgraf met hetzelfde formaat, maar het onderhoud is op de lange termijn flink voordeliger. De kist komt op een grafslede te staan: een plastic bak waarin eerst de kist wordt gezet en later de onverteerde overblijfselen worden opgevangen. De grafslede kan drie keer worden gebruikt, gerekend over een periode van grafrust van 20 jaar per bijzetting. Omdat er niet gegraven hoeft te worden is het openen en sluiten van het graf een stuk gemakkelijker en dus goedkoper. Ook de gedenkplaat die als afdichting gebruikt wordt is veel kleiner en dus veel goedkoper dan een grafsteen. Het graf zelf heeft een ventilatiesysteem: een gat met een koolstoffilter dat de lucht zuivert, waardoor de uitstoot van gassen te verwaarlozen is. Het filter krijgt een afdichting tegen vocht en ongedierte. Dit koolstoffilter moet om de een à twee jaar vernieuwd worden, afhankelijk van wanneer het hele systeem vol is en

KELDERGRAVEN

De uitbreidingsmogelijkheden met galerijgraven zijn uiteraard niet eindeloos. Hoger dan twee of drie verdiepingen kun je menselijkerwijs niet gaan, want, wie wil er met een ladder bloemen brengen bij zijn dierbare? Wie voor ruimtebesparing gaat, maar geen rekening wil houden met bestemmingsplannen of de architectuur van de begraafplaats, kan beter voor keldergraven kiezen. Een keldergraf is hetzelfde betonnen element als een wandgraf, maar dan onder de grond. Het grote voordeel is dat je zo ver de grond in kan gaan als je wilt. De aanleg en het onderhoud van een keldergraf is goedkoper dan dat van een wandgraf, omdat een keldergraf aan de buitenkant niet fraai hoeft te worden afgewerkt. Ten opzichte van gewone graven zijn er ook voordelen: er treedt geen verzakkingen op, en de ruiming is veel gemakkelijker. DB Econorm levert en plaatst Crypta grafkelders. Voor twee bijzettingen is een grafkelder beschikbaar welke tot zo’n 60 centimeter in het grondwater geplaatst kan worden.

hoe lang geleden de eerste overledenen zijn bijgezet. De richtprijs van een bovengronds graf is 1600 euro, inclusief de koolstoffilters en kunststof afdekplaten. Hier komen de plaatsingskosten nog bij. De eerste investering voor begraafplaatsen is dan ook vrij fors en omdat je toch op zijn minst vijftig graven nodig hebt om er een fraai ogend

element van te maken, is het voor kleinere begraafplaatsen minder interessant. Verder moet men er rekening mee houden dat muren, grafheuvels of piramides met wandgraven gelden als gebouwen. Meestal zal daarvoor het bestemmingsplan moeten worden gewijzigd. In het noorden wordt er nog niet bovengronds begraven, of het moet een

bijzetting betreffen in een al bestaand ‘mausoleum’. In de gemeente Smallingerland wordt er al enkele jaren gesproken over de wens om galerijgraven te realiseren in de geluidswal bij ‘De Wâldhof’ in Opeinde. Vooralsnog heeft de gemeenteraad er zich echter nog niet over uitgesproken en die zullen toch de bestemmingswijziging van de grond moeten goedkeuren.

DE TERUGKEER VAN HET PRAALGRAF Steeds meer mensen investeren in een exclusief grafmonument voor zichzelf en eventueel hun familie. Bij DB Econorm in Cruquius merken ze dat in lijn met deze ontwikkeling de vraag naar mausolea toeneemt. In overleg met gemeenten, beheerders en uitvaartverzorgers maken zij het mogelijk om dergelijke unieke bouwwerken te realiseren. Het woord ‘mausoleum’ komt van Mausolos, de heerser van Carië, die in 353 voor Christus overleed en voor wie een enorm praalgraf werd gebouwd, dat tot de zeven wereldwonderen van de klassieke oudheid wordt gerekend. Bekend is natuurlijk ook het mausoleum van Lenin in Moskou en de Taj Mahal in India. Mausolea vormen op begraafplaatsen unieke bouwwerken. De architectonische bouwwerken zijn een prachtige aanvulling en verrijking

van de begraafplaats. Soms mag een voeringen geleverd kunnen worden. Bijvoorbeeld open, met onderliggenMausoleum ook worden gerealiseerd op privé landgoederen. Voor de bouw de grafkelders, maar ook gesloten met pilaren en een dak. Uiteraard is en realisatie is zowel op een begraafmaatwerk ook mogelijk, dan wordt plaats als op een privé landgoed de samenwerking gezocht met een meestal een bouwvergunning nodig. gerenommeerd architect. Een bedrijf als DB Econorm BV heeft hiervoor de benodigde kennis en expertise in huis en kan u compleet adviseren over de verschillende mogelijkheden. In verband met de vele facetten die moeten worden besproken en uitgevoerd moet u rekening houden met een behoorlijke doorlooptijd. Zij helpen niet alleen u als consument met het vaststellen van uw wensen en het maken van een ontwerp, ze maken ook afspraken met de gemeente over de vergunningen. Het Mausoleum van Halicarnassus stond aan de westkust Het bedrijf heeft mallen voor van Turkije moet er ongeveer zo hebben uitgezien. Met twee verschillende mausolea, een hoogte van bijna 45 meter en een oppervlakte van die weer in verschillende uit1216m2 was het een indrukwekkend bouwwerk.

www.uitgeverijpenn.nl

DE LAATSTE REIS IN EIGEN STIJL De traditionele rouwauto is uit, de koets maakt een geweldige comeback. Een loopkoets, of met een paard ervoor, steeds meer mensen omarmen de charme van het ouderwetse voertuig. Samen met de rouwfiets, de uitvaartpraam en ook de rouwkoe zijn het alternatieve vormen van rouwvervoer die ook nog eens de nadruk leggen op onthaasting en de tijd nemen voor de uitvaart. Wie een langere afstand moet of wil afleggen is de rouwauto er in bijna alle kleuren, maar kan ook speciaal voor rouwvervoer ingerichte bus, truck of zelfs motor met zijspan worden ingehuurd.

Deze fietsaanhanger is speciaal ontwikkeld om een uitvaartkist op te vervoeren Een echte Amerikaanse truck kan bij R. Kleter Transport worden gehuurd, en is te huur. De fietsaanhanger kan bevestigd worden aan elke normale herenook voor uitvaarten.Truckhuren.nl of damesfiets. De nabestaanden kunnen zo zelf de overledene vervoeren.

≠

ROUWKOETSEN BIJ STALHOUDERIJ STÛKHÚSTER Voor een afscheid met liefde en respect is het van belang dat de uitvaart plaatsvindt op een manier die past bij u en uw dierbare. Stalhouderij Stûkhúster kan u daarmee van dienst zijn. Met onze prachtige zwarte rouwkoets kunt u op een waardige manier afscheid nemen. De koets wordt getrokken door twee Friese paarden met traditionele rouwkleden en mutsen met pluim. Onze authentieke boerenwagens, in twee verschillende uitvoeringen, kunnen voor een stijlvolle begrafenis worden ingezet. Een boerenwagen wordt op traditionele wijze, in de ‘losse strengen’, getrokken door een Fries paard. Ook rouwvervoer met de Miedemawagen, getrokken door twee Friese paarden, is mogelijk. Voor de uitvaart van een kind of jongere hebben we een kleine boerenwagen, getrokken door een witte pony.

Stalhouderij Stûkhúster Stûkloane 6 Warten

www.stukhuster.nl

STIJLVOL AFSCHEID IN EEN KOETS VANAF 2017 OOK IN HET WIT

De zwarte rouwkoets van Hoekstra voldoet aan alle eisen die uit bijgeloof aan het uiterlijk van zo’n koets zijn gesteld.

De sobere boerenwagen wordt ook veel gevraagd voor uitvaarten.

Niet alleen de uivaartplechtigheid wordt steeds persoonlijker, ook het rouwvervoer. Opvallend daarbij is dat er niet gezocht wordt naar moderne alternatieven, maar dat er meer en meer teruggegrepen wordt op de historie. Mensen kiezen bijvoorbeeld voor de sobere boerenwagen, of voor de klassieke schoonheid van een rouwkoets, getrokken door paarden.

Hoekstra heeft niet alleen een zwarte rouwkoets, maar ook een traditionele boerenwagen en een platte Miedemawagen. Daar spant hij naar wens één, twee of vier Friezen voor. Voor de koets ook nog eens getooid met prachtige dekkleden en pluimen. Zelf kleedt hij zich ook in stijl, compleet met een steek of een hoge zwarte hoed. Bij de boerenwagen draagt hij een kiel, een rode zakdoek en een pet.

Augustinus Hoekstra uit Sibrandabuorren kocht vijftien jaar geleden zijn eerste rouwkoets. Een zwarte. Hoewel de koets oud oogt, werd ze nieuw gebouwd door Oebele van den Bosch uit Opende. Langer dan de meeste antieke rouwkoetsen, om er zeker van te zijn dat ook de grootste kisten er probleemloos in passen. Van den Bosch wilde er eigenlijk zelf mee gaan rijden, maar beschikte niet over paarden. Zodoende verkocht hij de koets aan de familie Hoekstra, die handelen in Friese paarden. ‘Wij rijden met Friese paarde voor de Sjees bij shows, maar rijden ook trouwerijen. Deze rouwkoets was een prachtige kans,’ vertelt Augustinus Hoekstra. ‘Mijn vader is beheerder van de begraafplaatsen van de gemeente De Fryske Marren en mijn moeder werkt in het crematorium. We hebben dus een sterke binding met de uitvaartwereld.’

Koninklijk wit In 2016 kocht Hoekstra nog een tweede lijkkoets, in Duitsland. Het prachtige, lange koets met veel sierlijk houtsnijwerk. Zwart met bladzilver, in puike conditie. Maar ja, zwart had hij al. Dus wordt de koets, na restauratie, wit geschilderd. Koninklijk wit, want het was Prins Hendrik, echtgenoot van Koningin Wilhelmina, die in 1934 een helemaal witte uitvaart had en daarmee brak met de traditie dat zwart de kleur van de rouw is. ‘Ik vond zelf een witte koets altijd al mooi en ik heb er ook al een paar keer vraag naar gehad, maar in Fryslân is geen witte rouwkoets. In 2017 moet de koets klaar zijn voor gebruik. Hoekstra laat de koets restaureren bij Jaap Veenstra in Kollum, professioneel restaurateur en bouwer van Sjezen, koetsen en sleden. Die haalt alle oude verflagen eraf en brengt de originele ornamenten terug in oude

staat. Toch verandert er ook één ander en niet alleen de kleur. Er komen, in Hollandse stijl, nieuwe pilaren op alle vier hoeken van de koets en er wordt nog nagedacht over stof en kleur van de bekleding. Als de koets straks klaar is heeft Hoekstra een bijzondere uitbreiding op zijn mogelijkheden. Wit is er in het noorden niet en het is dan ook nog even afwachten hoeveel vraag er naar komt. Maar dat de koets gebruikt gaat worden is zeker, want , zo besluit Hoekstra, ‘juist bij ons afscheid voelen we de behoefte aan een stukje exclusiviteit.’ Friesians For Export It Lange Ein 7 8647 SB Sibrandabuorren www.friesiansforexport.com 06 - 152 269 27

De van oorsprong zwarte rouwkoets uit Duitsland wordt in Kollum gerestaureerd en daarna wit geschilderd. In 2017 zal deze klaar zijn voor gebruik.

www.uitgeverijpenn.nl

BUDGETUITVAART € 2200,- GOEDKOPER IEPIE LINDEBOOM-HOSPES

‘Een waardig afscheid, ook voor mensen met een kleine portemonnee’

Een waardig afscheid. Dat is wat bij een uitvaart centraal hoort te staan. Zowel de overledene als de nabestaande(n) verdienen het om op een voor hen gepaste manier afscheid te nemen. Helaas heeft niet iedereen het gewenste budget hiervoor. Daarom biedt uitvaartbegeleider Iepie Lindeboom-Hospes nu de mogelijkheid aan, om met een beperkt budget een waardige uitvaart te houden.

wordt en geen advertentie wordt geplaatst. Ook is zo’n uitvaart in principe een crematie. Daar zijn minder kosten aan verbonden dan aan een begrafenis. Verder wordt er bespaard door een goedkopere kist te gebruiken en vindt er geen ceremonie met koffietafel plaats. ‘Het klinkt misschien sober, maar nabestaanden hebben zo wel goed de mogelijkheid om persoonlijk afscheid te nemen van hun dierbare. Een klein samenzijn is mogelijk.’ Als men geen crematie wil, maar toch een begrafenis, dan is dat uiteraard mogelijk, maar dan wordt het geheel wel duurder.

Mogelijkheden Een gemiddelde uitvaart kost al snel zo’n 5000 euro. Een behoorlijk bedrag wat niet iedereen beschikbaar heeft. Daarom biedt Iepie vanaf nu een budgetuitvaart aan. ‘Ik vind dat iedereen recht heeft op een respectvolle uitvaart. Geld mag in zulke situaties geen rol spelen. De budgetuitvaart is hiervoor een goede oplossing.’ Het verschil met een uitgebreide uitvaart is dat er geen rouwkaart verstuurd

Kosten Om de naam van dit type uitvaart recht te doen, halveert Iepie ook haar eigen tarief voor de uitvaart.

Tij Uitvaart helpt en begeleidt in heel Friesland en Groningen nabestaanden bij het organiseren van een begrafenis of crematie op maat. Op een informele manier helpen we u om van een uitvaart een waardevol afscheidsmoment te maken. Wij geloven niet in standaard oplossingen, maar in begeleiding die echt persoonlijk is. Vanuit respect en vertrouwen. Een afscheid waarop nabestaanden met een goed gevoel terugkijken, helpt om de draad weer op te pakken. Stationsweg 2 9254 HB Hurdegaryp 0511 47 47 30 06 44 35 81 10

tijuitvaart.nl 20

Hierdoor komen de totale kosten voor de budgetuitvaart op zo’n 2800 euro. Op deze manier hoopt Iepie ook aan de wensen van mensen met een minder grote portemonnee tegemoet te komen. Uiteraard zijn er veel mogelijkheden bespreekbaar. De wens van de nabestaanden en de overledene zijn het belangrijkste.

Uitvaartverzekering ‘Wat veel mensen niet weten is dat ook al heeft u een uitvaartverzekering afgesloten of u bent lid van een uitvaartverzekering(vereniging), in beide gevallen bent u vrij om uw eigen uitvaartbegeleider te kiezen. De verzekering dient dan de begeleider die u kiest te vergoeden. Ik kan u hierbij uiteraard helpen.’

Uitvaartbegeleider Iepie Lindeboom-Hospes Iepielindeboom@kpnmail.nl 06 – 479 279 67

Reiny van der Vegt & Sarissa Schoppert ‘Do hast precys de goeie wurden fûn om myn bern te belûke by it ôfskie fan Meindert. Ik bin hjir sa tankber foar, want ik koe dat sels net opbringe.’ Froukje de Vries

‘Het is zo fijn dat we alles zelf mogen doen, maar wel weten dat jij er bent om het op te vangen wanneer het verkeerd dreigt te gaan of als we iets vergeten. Je bent rustig op de achtergrond aanwezig.’

‘Jouw professionaliteit is zo prettig en onnadrukkelijk, dat je helemaal niet merkt dat je met een uitvaartbegeleider te maken hebt.’ Fam. de Vlugt

Sonja

‘Dankzij jouw aanmoediging durfde ik zelf het verhaal over mijn moeder te vertellen. Jij kon het overnemen wanneer ik te emotioneel zou worden, maar ik kon het zelf en dat geeft nu zo’n goed gevoel.’ Annemarie

‘Een uitvaart die een warm gevoel geeft, dat had ik nog nooit meegemaakt. Door jou zijn we als kinderen dichter bij elkaar gekomen.’ Herman

‘We voelden ons ontzettend goed begeleid en geholpen. Jouw uitvaartbegeleiding was iets dat we echt nodig hadden, want we wisten zelf zo weinig.’ G. Boonstra

‘Zelfs toen ik je om twaalf uur ‘s nachts belde, kwam je meteen om te helpen bij de verzorging van moeder. Het voelde meteen vertrouwd.’ A. van der Werf

dag en nacht bereikbaar op 0511 - 47 47 30 of ga naar www.tijuitvaart.nl

VERHUISSERVICE NA OVERLIJDEN Het verlies van een partner of ouder is vaak emotioneel maar ook hectisch. Nabestaanden moeten in korte tijd veel regelen. Helemaal als het overlijden ook aanleiding is voor een verhuizing of leegruiming van de woning. Een niet te onderschatten taak en zorg, die veel tijd en moeite kost. En dat op een moment dat hun hoofd er niet naar staat. Tijd voor afscheid Nabestaanden hoeven bij een verhuizing of leegruiming na overlijden echt niet alles zelf te doen en te regelen. Speciaal voor deze situatie heeft Ontzorgd Verhuizen namelijk de dienst ‘Leegruimen na overlijden’ ontwikkeld. Daarmee speelt het bedrijf in op de behoefte van nabestaanden om toch in alle rust afscheid van de overledene te kunnen nemen. Niet alleen omdat Ontzorgd Verhuizen echt álle verhuiswerkzaamheden uit handen kan nemen, maar vooral door de persoonlijke manier waarop ze dat doen. Nabestaanden hoeven zich nergens zorgen over te maken en kunnen zich richten op elkaar, het afscheid en de uitvaart.

Eigen verhuisregisseur Ontzorgd Verhuizen is geen verhuisbedrijf, maar verhuisregisseur voor senioren- en zorgverhuizingen. Iedere klant krijgt een eigen regisseur die echt alles regelt wat er bij de verhuizing of leegruiming komt kijken. De regisseurs hebben niet alleen oog voor mensen, maar zijn ook praktische aanpakkers. Zeker als het appartement of de woning al binnen enkele dagen opgeleverd moet worden, zoals veel (zorg) instellingen verwachten.

Uitgebreide diensten Nabestaanden kunnen aangeven wat zij zelf willen doen en wat zij willen laten uitvoeren, zodat alles gaat zoals zij het graag willen hebben.

•

Verhuizen van de inboedel De verhuisregisseur haalt - altijd samen met de Erkende Verhuizer - de woning leeg en brengt de spullen naar ieder gewenst adres.

Aanvullende verhuiswerkzaamheden, zoals in- en uitpakken van dozen of het weer in elkaar zetten van meubels, behoren ook tot de mogelijkheden.

pslaan of afvoeren van de • Oinboedel Soms willen nabestaanden de spullen op hun gemak na de uitvaart uitzoeken. Ontzorgd Verhuizen slaat de inboedel dan op en stalt die op afspraak weer uit. Van de spullen die niet bewaard worden, gaat alles wat nog bruikbaar is naar de kringloopwinkel of een veilinghuis. Spullen die hun beste tijd hebben gehad, brengt het bedrijf naar de milieustraat.

•

De woning opleveren Van schoonmaak en het verwijderen van vloerbedekking tot reparaties en dichtmaken van boor- en spijkergaatjes. Daarna wikkelt de verhuisregisseur de oplevering aan de verhuurder, zorginstelling of makelaar namens de nabestaanden af en geeft meteen de meterstanden door aan de diverse instanties.

eëindigen of omzetten van • Babonnementen en verzekeringen Alle abonnementen (krant, tv, internet, telefoon), goede doelen, verzekeringen, et cetera op naam van de overledene worden beëindigd of omgezet op naam van een nabestaande.

7 vestigingen in het Noorden Ontzorgd Verhuizen heeft vestigingen in Leeuwarden, Drachten, Heerenveen, Meppel, Emmen, Assen en Groningen. Er is dus altijd een vestiging in de buurt. Kijk voor de vestiging in uw regio op www.ontzorgdverhuizen.nl/ vestigingen.

Ontzorgd Verhuizen 058-3110000 info@ontzorgdverhuizen.nl www.ontzorgdverhuizen.nl

www.uitgeverijpenn.nl

Yarden & Geerts Uitvaartzorg in Assen:

Voor de persoonlijke aanpak

Yarden & Geerts Uitvaartzorg in Assen bestaat al bijna 100 jaar. Een persoonlijke benadering is voor ons belangrijk. Gesprekken worden dan ook altijd met een vast contactpersoon gevoerd. Wij streven ernaar om van elke uitvaart een persoonlijk en betrokken afscheid te maken. Dit doen we door te luisteren naar en mee te denken met de nabestaanden. De uitvaartverzorgers bespreken alle

Welke muziek er gespeeld moet worden

Ook komt er dagelijks een uitvaartver-

zaken omtrent de uitvaart. Zoals speci-

en wat voor bloemen u wilt. Het opstellen

zorger langs om de overledene te ver-

fieke wensen, wel of geen advertentie

van een uitvaartcodicil geeft rust en biedt

zorgen en vragen te beantwoorden. Een

plaatsen, begraven of cremeren en

duidelijkheid voor de nabestaanden. U

thuisopbaring is altijd toegestaan. Dit

nazorg. Wij vinden het belangrijk om

kunt op elk moment wijzigingen in het

hoeft niet altijd in een aparte kamer te

nabestaanden goed voor te lichten over

codocil aanbrengen. Een getekende

gebeuren, met kamerschermen kan bij-

een uitvaart. Ook een duidelijke offerte

kopie van het codicil wordt bij de begra-

voorbeeld ook een mooie afgeschermde

hoort hierbij, zodat nabestaanden weten

fenisonderneming vastgelegd. De uit-

ruimte worden gecreëerd. Wij infor-

waar ze aan toe zijn. Het streven is al-

vaartleider zal na het overlijden het

meren u graag over de verschillende

tijd om de uitvaart persoonlijk te ma-

codicil met de nabestaanden door-

opbaarmogelijkheden.

ken. Onze ervaring vertelt ons dat een

nemen. Een codicil is alleen volgens de

goed afscheid helpt bij het rouwproces.

wet rechtsgeldig als deze handmatig

Uitvaartwensen vastleggen

Vingerafdruk sieraad

met een pen persoonlijk is ingevuld, met

Ook na het afscheid zijn er veel manie-

datum en ondertekend.

ren om uw overleden dierbare te herdenken. Een bijzondere nagedachte-

Het is mogelijk om uw uitvaartwensen vooraf op papier te zetten in het uitvaart-

Thuisopbaring

codicil. U kunt bijvoorbeeld nadenken of

Bij een thuisopbaring zorgen wij voor

waarin de vingerafdruk van de over-

u wilt worden begraven of gecremeerd.

alle materialen voor de opbaring.

ledene is vastgelegd.

nisvorm is bijvoorbeeld een sieraad

Yarden & Geerts Uitvaartzorg • Borgstee 26 • 9403 TV Assen • T 0592 313 879 www.yarden.nl/naoberhuus

Een persoonlijke manier om een dierbare met u mee te dragen. Wij adviseren u graag over de verschillende nagedachtenisvormen en asbestemmingen.

22 juni 2016, Grietje van Selst “Ontredderd staat de vrouw met haar dochters bij het bed midden in de kamer. Onverwacht is haar man overleden. Hij had al een zwakke gezondheid, dat wel, maar het is zó snel gegaan… Hij heeft zijn wensen opgeschreven. Alleen wij zijn er bij met onze gezinnen, verder niemand, dat wilde hij zo. Zo summier

Afscheidshuis Naoberhuus

als het is beschreven, zo summier zal de uitvaart zijn. Ik heb hier al afscheid

Aan de Borgstee 26 in Assen, aan de

van hem genomen, daarnet, toen hij in mijn armen stierf, zegt de vrouw. Van

rand van woonwijk Marsdijk, ligt het af-

mij hoeft hij niet zo lang in zo’n kamertje te liggen. En er hoeft verder ook niks

scheidshuis Naoberhuus. Buiten, met

te gebeuren, we brengen hem naar het crematorium, zijn daar even en dan

het groen rondom, oogt het vriendelijk

gaan we weg. Zo bespreek ik het. ’s Avonds word ik gebeld. Er blijken toch

en gastvrij. De twee sfeervol ingerichte

nog wat wensen te zijn. Een muziekstuk in de aula en daarna koffie met cake.

huiskamers, met warme kleuren en materialen, geven bezoekers een aangenaam en huiselijk gevoel. En dat is belangrijk, want afscheid nemen van een dierbare is al moeilijk genoeg. In de huiskamer kan de over-

En ze willen toch ook graag een bloemstuk met rode rozen. Op de dag van de uitvaart zitten zeven mensen rond de kist. Als alles wat gezegd moest worden is gezegd en de muziek is weggestorven, rijzen de vragen. Hoe gaat het straks? Zakt de kist in de grond weg? Gaat mijn vader nu meteen in de oven? Hoe heet is het daar? Wordt hij uit de kist gehaald? De aulamedewerker en ik geven antwoorden. Misschien is het goed dat ze meegaan naar de ovenruimte, zegt hij. Voor deze mensen blijkt dat hét antwoord te zijn. Alle zeven vinden ze het heel bijzonder dat ze dit mochten doen. Ze gingen tot het laatst met hem mee.”

ledene worden opgebaard. Nabestaanden kunnen de huiskamer persoonlijker

De columns van Grietje en haar collega’s zijn gebundeld in een boekje

maken door foto’s, bloemen of kaarten

“Bijzondere verhalen over afscheid”.

neer te zetten.

Voor het melden van een overlijden bel onze Uitvaartzorg: 0592 313 879. Dag en nacht bereikbaar. Ook voor niet leden, particulieren en elders verzekerden

www.uitgeverijpenn.nl

Yarden Groningen:

Afscheid kent geen tijd

In de stad Groningen vindt u twee prachtige locaties van Yarden. In de wijk Paddepoel, omgeven door groen, staat het onlangs verbouwde uitvaartcentrum. Op loopafstand bevindt zich in een prachtig park het crematorium, onlangs uitgeroepen tot Rijksmonument. In een prettige omgeving worden diverse mogelijkheden geboden om in alle rust en op uw eigen manier afscheid te nemen.

Crematorium Groningen Het crematorium biedt uitgebreide mogelijkheden om met muziek en beeld een eigen sfeer te creëren die past bij de overledene en bij u als nabestaan-

Het zijn de kleine dingen die het grote verschil maken

te nemen.” Het zijn de kleine dingen die het grote verschil maken. Op deze manier kunnen persoonlijke afscheidswensen, van

de. Zodat u in een passende omgeving en in alle rust afscheid kunt nemen.

onbeperkt tijd en ruimte om afscheid

Tijd, rust en ruimte

zowel nabestaanden als overledenen,

“Bij onze medewerkers staan de zor-

beter worden vervuld. En dat is be-

“Alle ruimtes in ons crematorium zijn

gen en de aandacht voor de overledene

langrijk, want een goed afscheid helpt

zo ingericht dat onze gasten zich er

en zijn familie voorop. Wij geven nabe-

mensen verder.

snel op hun gemak en welkom voelen,”

staanden alle tijd en ruimte om af-

vertelt Suzanne Veenstra-Riegen, loca-

scheid te nemen van hun dierbare”,

Uitvaartcentrum Stad en Ommeland

tiemanager voor de regio Groningen.

legt Suzanne Veenstra-Riegen uit. “Bij-

In het uitvaartcentrum heerst een serene

“De beide aula’s vormen een passende

voorbeeld met ons speciale arrange-

en intieme sfeer. “Onze medewerkers en

omgeving voor een sfeervol afscheid.

ment ‘Afscheid kent geen tijd’. Als een

uitvaartverzorgers stellen alles in het

Of er nou 3 of 300 belangstellenden

van de eerste crematoria in Nederland

werk zodat u in alle rust afscheid kunt

zijn, wij kunnen vrijwel alles faciliteren.”

biedt Yarden Groningen nabestaanden

nemen; op de manier zoals ú het wilt.

Voor het melden van een overlijden bel onze Uitvaartzorg: 050 571 7244. Dag en nacht bereikbaar. Ook voor niet leden, particulieren en elders verzekerden.

Het zijn de kleine dingen die het grote verschil maken

Wij weten hoe belangrijk dit voor u is. Zorg en aandacht staan bij ons team voorop”, vertelt Wim Hogenkamp, teamcoach en uitvaartverzorger in Stad en Ommeland. Wim Hogenkamp: “U denkt

Diverse activiteiten 2017 Wij organiseren het hele jaar door activiteiten, zoals “Heimwee met een glimlach”, lichtjesceremonies en diverse lezingen waarbij u van

er misschien liever niet over na, maar ooit kan het gebeuren dat u afscheid

Vernieuwend

moet nemen van een dierbare. Er komt

Bij het team van Yarden Groningen

dan veel op u af. In deze periode kunt u

staat het verbeteren van de dienstver-

op mij én mijn collega’s rekenen.”

lening altijd centraal. Dit om de bezoe-

harte welkom bent. 14 februari Valentijn Herinneringsbijeenkomst

kers zo optimaal mogelijk van dienst te

Zaterdag 18 maart “Open Stad”

Afscheid kent geen tijd

kunnen zijn. Recentelijk is het gedenk-

open dag 11.00 - 16.00 uur

De uitvaartverzorger spreekt met de

park gedeeltelijk vernieuwd: het kin-

nabestaanden een datum en tijdstip

derhofje, de paden van de urnentuin en

Zondag 14 mei Moederdag Herinne-

af waarop de uitvaart plaats vindt. Er

het aantal zitplaatsen hebben een fris

ringsbijeenkomst 11.00 - 14.00 uur

wordt een ruimte vrijgemaakt, exclusief

nieuw uiterlijk gekregen. Het cremato-

voor dit ene afscheid. Als de nabestaan-

rium zelf staat in 2017 op de lijst om

Zondag 18 juni Vaderdag Herinne-

den aangeven er aan toe te zijn, dan

gerestyled te worden.

ringsbijeenkomst 11.00 -14.00 uur

manier kunnen persoonlijke afscheids-

Ook hier zal alles in het teken staan om

Herdenking Eendenkooi zaterdag

wensen beter worden vervuld. Zodat

de bezoekers zich zo prettig mogelijk

het afscheid precies wordt zoals de

te laten voelen.

nemen zij definitief afscheid. Op deze

nabestaanden en de overledene voor ogen hadden.

Want een goed afscheid helpt je verder.

16 september 13.00 - 16.00 uur Zaterdag 28 oktober “Heimwee met een glimlach” 18.00 - 20.30 uur

Yarden Crematorium Groningen • Crematoriumlaan 6 9747 AM Groningen • T 050 577 8241 cre.groningen@yarden.nl • www.yarden.nl/groningen Uitvaartverzorging Stad & Ommeland • Crematoriumlaan 2 9747 AM Groningen • T 050 571 7244

www.uitgeverijpenn.nl

Yarden Crematorium Goutum:

in alle rust afscheid nemen

In het mooie terpdorp Goutum, grenzend aan de stad Leeuwarden, ligt te midden van de prachtige Friese natuur het Yarden Crematorium en Uitvaartcentrum Goutum. Hier vindt u de rust, tijd en ruimte om op uw eigen manier afscheid te nemen van uw dierbare. Rouwcentrum

De sfeer in het pand ondersteunt de

een huiskamer en een sfeervolle koffie-

De locatie heeft de beschikking over

beleving van het afscheid op een posi-

kamer. Hier kunnen nabestaanden in

een rouwcentrum met acht stijlvol in-

tieve manier. De verwachting is dat de

alle rust met elkaar samen zijn. In de

gerichte rouwkamers. Nabestaanden

verbouwing half december klaar is.â&#x20AC;?

aula en huiskamer hebben zij de mogelijkheid om met muziek, licht, kleuren

krijgen van deze rouwkamers zelf de beschikking over een sleutelkaart. Op deze manier kunnen zij hun dierbare op elk moment van de dag bezoeken.

Prachtig uitzicht over de omliggende natuur

en beeld een sfeer te creĂŤren die kan bijdragen aan een persoonlijk afscheid. Na de plechtigheid kan er gebruik gemaakt worden van de koffiekamer

Henk Meijer, Loca-

Steeds vaker komt het voor dat nabe-

om met elkaar na te praten en iets te

tiemanager Crema-

staanden aangeven om zelf te willen

eten en te drinken. Naast koffie en thee

torium en Uitvaart-

helpen bij de laatste verzorging van hun

kunnen er in de koffiekamer ook uitge-

centrum

Goutum:

dierbare. Het Yarden Centrum voor

breide horeca-arrangementen worden

â&#x20AC;&#x153;Op

moment

Uitvaartzorg Goutum heeft de beschik-

geserveerd, zoals een lunch- of borrel-

wordt het crema-

king over een moderne, volledig inge-

arrangement. Door het prachtige uit-

torium

verbouwd.

richte verzorgingsruimte. Hier kunnen

zicht over de omliggende natuur geven

Met deze aanpassingen kunnen we

nabestaanden samen met onze mede-

de koffiekamer en het aangrenzende

onze bezoekers nog beter van dienst

werkers hun dierbare overledene ver-

terras de bezoeker een gevoel van tijd-

zijn. Ceremonieruimtes krijgen een

zorgen en aankleden. De locatie be-

loosheid en ruimte.

persoonlijke, sfeervolle uitstraling.

schikt over een aula, een familiekamer,

dit

Yarden Crematorium en Uitvaartcentrum Goutum

Afscheid in kleine kring

Eigen wensen staan centraal

vaandel. Daarbij vinden zij het belang-

Steeds vaker geven nabestaanden er

De medewerkers van Yarden staan dag

rijk om rekening te houden met de

de voorkeur aan om in kleine kring af-

en nacht met zorg en aandacht klaar

persoonlijke wensen van zowel de over-

scheid te willen nemen van hun over-

voor de overledene en diens familie.

ledene als de nabestaande. Zodat het

leden dierbare. Om aan die vraag te

Zij begeleiden nabestaanden op hele

afscheid precies wordt zoals de nabe-

kunnen voldoen, is er bij het Yarden

kwetsbare momenten in hun leven en

staanden en de overledene voor ogen

Centrum voor Uitvaartzorg een sfeer-

geven hen alle tijd en ruimte. Ontzorgen

hadden. Want een goed afscheid helpt

volle huiskamer met terras gecreëerd.

staat bij onze medewerkers hoog in het

je verder.

Eigen wensen staan centraal De huiskamer voorziet in de behoefte om kleinere gezelschappen op een intieme en ongedwongen manier het afscheid vorm te laten geven. Ongeacht de tijd die de nabestaanden nodig hebben. In de huiskamer kan er voor,

Wij zijn Ieke, Johanna en Joke, uitvaartverzorgers voor Yarden in Fryslân. Uit ervaring weten wij dat een betekenisvolle manier van afscheid nemen helpt bij het rouwproces. Wij willen u hierbij graag helpen door u op uw eigen manier afscheid te laten nemen van uw dierbare.

tijdens of na de plechtigheid gebruik gemaakt worden van de uitgebreide

U kunt ons bereiken op 058 212 3990 - Yarden uitvaartzorg Fryslân.

catering die het Yarden Centrum voor

Wilt u een overlijden melden, bel dan: 058 212 3990 (24 uur per dag).

Uitvaartzorg te bieden heeft.

Ook voor particulieren en elders verzekerden

Yndyk 1 • 9084 AV Goutum • www.yarden.nl/goutum T 058 288 3558

www.uitgeverijpenn.nl

Yarden Crematorium Schoterhof:

‘‘Wij maken afscheid nemen persoonlijk’’

Midden in het oude Friese weidelandschap, aan de rand van Heerenveen, ligt Yarden Crematorium Schoterhof. De rustgevende, landelijke ligging en het weidse uitzicht zijn kenmerkend voor deze mooie locatie. In crematorium Schoterhof heerst een rustieke en intieme sfeer.

In alle rust afscheid

uitvaart is er geen generale repetitie.

laten en voor de naaste familie langs

kunnen nemen

Alles moet goed zijn. Daar zorgen wij

lopen. Wij vonden dat het anders kon.

“Onze medewerkers

graag voor.” Dat begint volgens De

Nu kunnen bezoekers via het midden-

stellen alles in het

Vries al bij binnenkomst van een ge-

pad naar de uitgang. Dit geeft meer

werk zodat nabe-

bouw. “Het is sowieso verdrietig en dan

rust en wordt als prettig ervaren. “We

staanden bij ons in

is het extra fijn als je het gevoel krijgt

hebben 135 zitplaatsen en de ruimte

alle rust afscheid

dat je welkom bent.

voor meer dan 150 belangstellenden.” Er is een nieuwe rijdende baar aange-

kunnen nemen, op de manier zoals zij dat wensen. Het is belangrijk dat na-

Daarbij kan het om hele kleine din-

schaft, die gebruikt wordt als de nabe-

bestaanden aan deze emotionele ge-

gen gaan. Vroeger stond hier ook

staanden zelf de kist naar binnen willen

beurtenis een positieve herinnering

bijvoorbeeld

rijden.

over houden”. Aldus Janet de Vries, lo-

nen, maar dat is niet meer van deze

catiemanager. “We merken dat mensen

tijd. Daarom heeft deze plaats ge-

We proberen tegemoet te komen aan

tegenwoordig veel bewuster afscheid

maakt voor een mooi beeld samen met

de wensen van nabestaanden. Iedereen

nemen. En dat faciliteren we graag.”

seizoensgebonden materialen.” Ook de

moet op zijn eigen manier afscheid kun-

inrichting van de aula is aanpast. Voor-

nen nemen.

een

vitrine

met

ur-

Alles moet goed zijn

heen was er geen middenpad. De ruim-

“We bieden alle faciliteiten voor een

te stond vol banken en nabestaanden

goed afscheid” legt De Vries uit. “Bij een

moesten achter elkaar de banken ver-

Crematorium Schoterhof • Rotstergaastweg 45 • 8452 LA Nieuweschoot • T 0513 633 088 www.yarden.nl • Voor het melden van een overlijden bel: 058 212 3990 • Dag en nacht bereikbaar. Ook voor niet leden, particulieren en elders verzekerden

Er is veel mogelijk

Toekomstige veranderingen

“Wij zetten op andere momenten ook

Het plakje cake na de plechtigheid is niet

Dit jaar starten we met de restyling van

graag de deuren open voor bezoekers.

meer vanzelfsprekend. “Als de overledene

Uitvaartcentrum De Schans. De Schans

Bijvoorbeeld

bijvoorbeeld erg van gevulde koeken, of

bevindt zich op een andere locatie in

Moederdag, voor een kopje koffie of om

van tapas of sushi hield, dan is het geen

Heerenveen. Alle ruimtes, waaronder de

andere nabestaanden te ontmoeten.”

enkel probleem om deze teserveren.”

opbaarkamers, worden gerestyled. Ook

Bezoekers ervaren deze bijeenkomsten

komt er een nieuwe kleine aula met een

als waardevol en indrukwekkend. Ik vind

intieme, huiselijke sfeer.

het belangrijk dat we er ook voor deze

Daarnaast benadrukt De Vries ook dat

met

Valentijnsdag

groep mensen zijn. Ze blijven immers

qua tijdsplanning van alles mogelijk is. Nabestaanden kunnen de tijd nemen die

Herdenkingsbijeenkomsten

hun leven lang nabestaande. De Vries

zij nodig hebben. “Vaak hebben mensen

Nabestaanden komen regelmatig te-

besluit: “Uitvaartzorg is zo’n mooi vak.

nog het idee dat het afscheid nemen in

rug. “Wij vergeten de nabestaanden niet

We mogen mensen begeleiden in de

crematoria lopende band werk is.

en proberen zoveel mogelijk rekening

meest kwetsbare periode van hun leven.

met hen te houden. Yarden is een aantal Als nabestaanden bijvoorbeeld onze zaal

jaar geleden begonnen met herdenkings-

Een goed afscheid nemen, helpt je

een hele middag willen reserveren, dan

bijeenkomsten rondom Allerzielen en

verder. Daar werken we dagelijks vanuit

is dat geen enkel probleem, maar dat-

Heimwee met een glimlach. Deze bijeen-

de organisatie en het team hard aan.

zelfde geldt voor een korte herdenking

komsten worden intens beleefd en goed

Met veel passie en met oog voor het

van een half uur.”

bezocht.

menselijke aspect.”

www.uitgeverijpenn.nl

RESOMEREN OF CRYOMEREN DE UITVAART VAN DE TOEKOMST Op de wereld wonen 7 miljard mensen. De verwachting is dat dat aantal over twintig jaar gestegen is naar 9 miljard. Al die mensen gaan dood en moeten op een of andere manier ‘verwerkt’ worden. Begraven en cremeren vormen een zware belasting voor het milieu en dus wordt er naarstig gewerkt aan een milieuvriendelijker alternatief. Resomeren en cryomeren lijken het antwoord op deze kwestie, al hangt er vooralsnog een sfeer van science-fiction omheen. De wettelijk toegestane soorten uitvaart die we kennen in Nederland zijn begraven, cremeren en jezelf ter beschikking stellen van de wetenschap. Als het aan de overheid ligt komt daar binnen enkele jaren de mogelijkheid tot resomeren bij. Net als de introductie van de crematie, nu 140 jaar geleden, zal ook de resomatie moeten wennen. Bij ons in Nederland is resomeren een nog zo goed als onbekend terrein. Zo onbekend, dat zelfs de spellingscontrole het woord niet herkent. Maar in het buitenland speelt resomeren inmiddels wel een rol in de lijkbezorging. Bij dit proces, ook wel hydrolyse genoemd, wordt je lichaam in twee tot drie uur ontbonden. Er blijft uiteindelijk een hoopje wit poeder over en wat vloeistof. Een stuk minder belastend voor het milieu, zegt uitvinder Sandy Sullivan uit Schotland. Voor de nabestaanden verandert er niet veel ten opzichte van de crematie. Er is een plechtigheid en na afloop krijg je de as van de overledene in een urn terug. In onder meer Amerika, Australië en Canada is resomeren al toegestaan. In het Verenigd Koninkrijk wordt de wet ook aangepast. Uit nood, want de begraafplaatsen raken zo vol, dat er al wachtlijsten zijn om begraven te kunnen worden. Vooralsnog voorziet de Nederlandse Wet op de Lijkbezorging in drie bestemmingen: begraven, cremeren of ter beschikking stellen

aan de wetenschap. Om een plaats te kunnen geven aan de twee nieuwe ontwikkelingen, resomeren en cryomeren, is een wetswijziging noodzakelijk. Onder meer uitvaartorganisatie Yarden en minister Plasterk doen onderzoek naar deze nieuwe vormen. Dit leidde in 2011 tot een milieu-effect rapportage van TNO. De conclusie is dat zowel resomatie als cryomatie vele malen ‘schoner’ zijn dan crematie en begrafenis. Bovendien worden alle aanwezige pathogenen 100% vernietigd. Nadeel: niet alleen ziekteverwekkers worden vernietigd, ook alle genetisch materiaal is compleet verdwenen. Even een postume DNA-test zit er niet meer in, hetgeen met name voor misdaadonderzoek niet wenselijk is. Mochten resomatie en cryomatie in de toekomst mogelijk worden, dan zal er ook vast van iedere dode DNA-materiaal worden afgenomen.

Resomatie Resomeren komt van het Latijns-Griekse woord ‘resoma’ dat ‘hergeboorte

van het menselijke lichaam’ betekent. Dit mag nog niet in Nederland. Maar het lijkt een heel milieubewuste keuze te zijn om na je dood opgelost te willen worden. Volgens de Volkskrant vinden Amerikaanse nabestaanden over het algemeen het oplossen van hun doden een stuk sympathieker dan een crematie of begrafenis. Bij het resomeren neemt de overledene een drie uur durend bad in een snelkookpan bij 160 graden Celsius. In het bad zit een oplossing van water en loogzout. Na die drie uur rest een schoon skelet dat tot witte as vermalen wordt. Na afloop gaat er een scheut zuur in het bad, waardoor een pH-neutrale oplossing ontstaat die het riool in kan of waarmee de plantjes kunnen worden bewaterd.

Cryomatie Het tweede alternatief dat in ontwikkeling is, is cryomatie. Hierbij wordt het stoffelijk overschot tien dagen gekoeld bij -18 graden Celsius. Daarna gaat het in een bad van vloeibaar

Commerciële resomatoren zijn in opkomst in Amerika, Australië en Canada. Ook het Verenigd Koninkrijk maakt zich op voor de resomatie als mogelijkheid om de doden ‘op te ruimen’. In Nederland wordt hier nog onderzoek naar gedaan. Een concreet wetsvoorstel ligt er voorlopig niet.

stikstof (-196 graden) en wordt het ultrasoon verpulverd en vervolgens gedroogd. Een medewerker of speciale magneet haalt kwik, kunstheupen en goud uit het gruis. Het schone gruis weegt nog 25 kilo en moet alsnog worden begraven of gecremeerd. Cryomatie wordt nu nog nergens ter wereld toegepast. Het proces is ontwikkeld door een Zweedse biologe, die er o.a. samen met Yarden verder onderzoek naar verricht. In Zweden zijn ze al vrij ver met de ontwikkeling van een eerste plek waar cryomatie mogelijk zal zijn. Ten opzichte van ‘direct’ begraven heeft cryomatie als voordeel dat er geen schadelijke stoffen in de bodem komen, omdat zelfs de kleinste deeltjes worden verwijderd. En anders dan bij een crematie zijn er geen filters nodig die na

gebruik vervuild in de afvalstroom terechtkomen. Voor het begraven heeft men voldoende aan een klein graf en de resten zullen binnen zes tot twaalf maanden tot compost vergaan zijn.

Nabestaanden vervuilen Onderzoekers van TNO berekenden van vier soorten uitvaarten hoe milieuonvriendelijk ze zijn. Ze gingen uit van een gemiddelde uitvaart. Begraven blijkt het onvriendelijkst. Schadelijk is vooral de gedenksteen. Ook de ruimte die het graf inneemt en het transport van de kist, telt zwaar. Cremeren komt op plek drie. Belangrijke milieubederver is de winning van messing voor de urn. De uitvaartindustrie levert inmiddels gelukkig ook biologisch afbreekbare urnen. Bevriezen komt op plek twee. Al moet er nog

wel iets met de 25 kilo gruis gebeuren die bij bevriezen overblijft. Oplossen, of resomeren, is volgens TNO het minst schadelijk. Dat komt vooral doordat bij resomeren het edelmetaal goed kan worden teruggewonnen en omdat de onderzoekers ervan uitgaan dat een kist vijftig keer wordt hergebruikt. De uitkomsten van TNO behoeven wel enige relativering, De voorbereidingen die plaatsvinden voorafgaand aan de uiteindelijke lijkbezorging zijn hierin namelijk niet meegenomen. Deze voorfase draagt uiteraard ook bij aan de milieubelasting. Dit betreft bijvoorbeeld het afleggen van het lichaam (inclusief gekoeld opbaren), het versturen van rouwberichten en de afscheidsceremonie zelf (onder andere aulagebruik, eigen vervoer genodigden en koffietafel). Opmerkelijk is dat uit ‘een oriënterende berekening’ door TNO is gebleken, dat de milieubelasting van de voorfase veel groter is dan van de vier uitvaarttechnieken zelf. Overigens berekenden onderzoekers van de TU Delft dat niet de doden, maar de levenden het meest milieuvervuilende element van een uitvaart zijn. De nabestaanden komen uit het hele land met auto’s naar de uitvaart. Dat is slechter voor het milieu dan welke natuurstenen gedenkplaat of messing urn ook.

Op de grens van de provincies Sichuan en Yunnan, in het zuidwesten van China, loopt de Vallei van de Hangende Doodskisten. Over een lengte van twee kilometer kleeft tegen de steile bergwand China's bizarste nationale kunstbezit: 128 hardhouten kisten, gegroepeerd in 22 clusters. De kisten zijn vermoedelijk 1200 jaar oud en waren geplaatst in rechthoekige holtes die in de rots waren aangebracht. Voor het aanbrengen van de kist tegen de rotswand gebruikten de Chinezen stellages of touwen. Deze oude methode staat in groot contrast met de sciencefictionachtige methodes die in ontwikkeling zijn. Mensen geloofden toen dat een kist zo hoog mogelijk in de lucht moest zijn, zodat de dode dicht bij de hemel was. Met het bijzondere begrafenisritueel voorkwamen de nabestaanden dat lichamen werden opgegeten door wilde dieren.

www.uitgeverijpenn.nl

Hiltsje van der Brug uitvaartzorg We krijgen er allemaal mee te maken: de dood... Onomkeerbaar en definitief. Wanneer we ermee te maken krijgen, is het van belang om juist op die wijze afscheid te kunnen nemen welke recht doet aan de overledene. Ieder mens is uniek en daarmee ook iedere uitvaart. Wanneer er een naaste komt te overlijden, plotseling of na een lange periode van ziekte, komt u terecht in een stroomversnelling van emotie en gemis. Tegelijkertijd begint er een proces waarin veel zaken op korte termijn geregeld, uitgezocht en vastgelegd moeten worden. Dan is het een fijne gedachte dat u terecht kunt bij een uitvaartverzorger die u kan informeren over de mogelijkheden. Hiltsje van der Brug Uitvaartzorg kan vele praktische zaken voor u regelen en u adviseren in de vele keuzes waar u voor komt te staan.

Om een overlijden te melden kunt u ons 24 uur per dag bereiken op 06 10 54 26 28 www.hiltsjevanderbrug.nl

Het is belangrijk dat de uitvaart wordt vormgegeven zoals u dat aangeeft: misschien heeft u de behoefte om actief te worden betrokken tijdens de afscheidsceremonie of wilt u juist graag een rol vervullen in de organisatie van de uitvaart. Samen met u en uw naasten nemen wij de tijd om uw wensen te bespreken en zullen wij met alle zorgvuldigheid trachten om een passend en waardig afscheid te organiseren.

OP DE SCHOP Nederland is een van de keurigste landen op de wereld. We hebben een ambulancedienst voor hulpbehoevende beesten en crematoriums voor huisdieren. Alles is netjes aangeharkt, de plantsoenen worden geschoffeld en het groen tussen de tegels in de openbare ruimte wordt bestreden. Alles moet er netjes bij liggen in ons kleine kikkerlandje. Want zo zijn wij. Wij willen geen troep, maar rust, reinheid en regelmaat. Hetzelfde beeld van netheid zie je terug op negen van de tien begraafplaatsen in ons land. Alles moet er strak uitzien, anders worden de beheerders daar op aangesproken. Want wij verwachten geen scheve grasspriet aan te treffen bij een bezoek aan de rustplaats van onze dierbaren. Zo zijn wij. Maar is dat wel echt zo? Weet u dat niet zo lang geleden de begraafplaatsen werden onderhouden door schapen? Niks geen lawaaipapagaaiende tweetakt motortjes met rondvliegende plasticdraad en maaibladen. Niks geen met veiligheidsbril getooide bladblazende hovenier. Gewoon, het zo nu en dan blaten van een schaap. Maar dat is nu niet meer gewoon, de brullende machines als garantie voor keurigheid is de standaard.

Hoe gemakkelijk was het eigenlijk, die natuurlijke grazers? Om de meeste oudere kerkhoven ligt een sloot en op de dam staat een hek, dus een mooie natuurlijke afrastering. En die beesten graasden vlijtig het gras tussen de grafzerken vandaan. Hier en daar lieten ze wat dropjes vallen en zo was de bemesting voor het gras ook dadelijk geregeld. Hadden ze jeuk, waren er voldoende stenen om even lekker tegenaan te schuren. Zo ging dat. En wat is daar mis mee? Helemaal niets, maar ik zie het niet meer zo snel gebeuren. Toch zijn er mensen die ons aangeharkte landschap willen ontvluchten. Die het misschien wel mooi vinden dat er hop in bloei staat in de heg, die het niet erg vinden als de buxus niet drie keer per jaar getrimd wordt en die niet overstuur raken als het gras niet 365 dagen per jaar gemillimeterd is, maar er paardenbloemen en vergeet-mij-nietjes bloeien op het graf van hun dierbare. Die mensen konden tot voor kort natuurlijk er voor kiezen om gecremeerd te worden en hun as in de natuur ergens op een voor hun waardevolle plek uit te laten strooien, maar er is nog een mogelijkheid. In het Friese Nieuwehorne is op negen juli van dit jaar Natuurbegraaf-

column plaats FryslĂ˘n geopend. Een natuurgebied waar u zelf uw laatste rustplek uit mag kiezen. Waar reeĂŤn en alles wat er verder in onze pseudo-natuur aan wild is overgebleven u met een bezoekje kan vereren. Waar op een ecologische en natuurvriendelijke manier onderhoud wordt gepleegd. Waar het graf nooit geruimd zal worden en waar het omhulsel van het lichaam of de kist bestaat uit biologisch afbreekbaar materiaal, zodat alles terug gaat naar de natuur. Voor mensen die de opruimzucht zat zijn en zichzelf liever eeuwige rust gunnen is er dus nu een alternatief. Niet omdat het moet, maar omdat het kan. Ferdinand de Jong Beheerder, schrijver en columnist

www.uitgeverijpenn.nl

VOOR VARIATIE IN DE UITVAART Op een zaterdagavond sta ik op het punt om naar een BBQ te gaan. Terwijl ik mijn auto start, gaat mijn telefoon. Een meneer vertelt mij dat zijn vrouw is overleden en hij wil graag dat ik hem help. Tijdens de gesprekken met de weduwnaar kom ik erachter dat mevrouw niet optimaal verzekerd is voor de kosten van uitvaart en ook niet veel spaargeld heeft. De echtgenoot wil echter wel een zo goed mogelijk afscheid van zijn vrouw. Gelukkig kan ik hem geruststellen met de gedachte dat we de uitvaart zo gaan regelen, dat hij op een goede manier afscheid kan nemen. Ik zal hierin ook de kosten bewaken. Helaas denken mensen nog vaak dat een uitvaart op een traditionele manier uitgevoerd moet worden. Gelukkig kan ik goed met hen meedenken en voorstellen doen, die

niet direct in hun gedachten komen, maar uiteindelijk veel beter passen bij de overledene. Een veel gehoorde vraag is dan: “Mag dat, Leo?” Ik geef dan aan dat bij mij (vrijwel) alles mogelijk is, mits ik mij aan de wetgeving kan houden. Dat is de enige vereiste. Op deze manier beleef ik de meest uiteenlopende uitvaarten en kan elke nabestaande met een goed gevoel afscheid nemen van een dierbare. Zo ook de familie die ik hierboven omschreef. Ze hebben na de uitvaartplechtigheid een borrel op het leven van mevrouw gedronken. Drank die zelf gekocht is bij de lokale supermarkt!

0566 65 08 67 www.monutaleoboermans.nl info@monutaleoboermans.nl

Samen afscheid nemen, ieder op zijn eigen manier… Afscheid nemen van een geliefde of dierbare, iedereen komt er een keer voor te staan. Uitvaartverzorging H.J. Tijsma begeleidt u in regelen van dit afscheid. De wensen het de overledene worden gerespecteerd, maar de achterblijvende familieleden moeten er ook een goed gevoel van overhouden. Dit helpt hen bij het verwerken van het verlies. Veelal wordt de uitvaart nog vanuit een kerk geregeld waarbij dan de dominee de dienst leidt. Hierin is ook vaak een taak van de familie weggelegd om actief een steentje bij te dragen d.m.v. een ‘in memoriam’ , het aansteken van kaarsen of een gedicht voordragen. Zelf actief meedoen geeft voldoening bij het afscheid. Naast dat uzelf een steentje bijdraagt bij het afscheid van uw dierbare, is het inhuren van een uitvaart-

U i t va a rt v e r z o r g i n g H.J. T i j s m a , B a l k

spreker of spreekster ook een mogelijkheid. Daarbij verliest Uitvaartverzorging H.J. Tijsma ook het financiële deel niet uit het oog. Aan elke wens hangt vaak een prijskaartje. Het moet voor iedereen betaalbaar blijven. Het is onwenselijk dat de nabestaanden na afloop in de financiële moeilijkheden komen. Vraag ons advies voor uw wensen. Afscheid nemen doet ieder op zijn eigen manier.

w w w . t i j s m a u i t va a rt . n l

VAN KRÚSKEBOL TOT BITTERBAL BEGRAFENIS MET OF ZONDER LEED De koffietafel zoals wij die nu kennen na een uitvaart is het moderne overblijfsel van wat eeuwenlang het ‘leedmaal’ heette. De rouwmaaltijd, of ook wel het dodenmaal genoemd is van oudsher een rituele herdenkingsmaaltijd, maar ook het moment om de erfenis te aanvaarden. Tegenwoordig is het een moment om even na te praten onder het genot van een hapje en een drankje. De rouwmaaltijd diende van oudsher als ritueel om voor de dode de overgang naar het dodenrijk mogelijk te maken. De overledene kreeg in zijn graf mee wat hij bij leven nodig had gehad en daar hoorden eten en drank bij. Gebeurde dit niet, dan zou de geest van de gestorvene de overlevenden niet met rust laten. De nabestaanden hielden een maaltijd bij het graf, voordat het gesloten werd. Pas in de vijftiende eeuw werd het gebruikelijk om het leedmaal te gebruiken in het sterfhuis. Het hoorde bij de burenplicht dat de buurvrouwen zorgden dat er eten en drinken in huis was. Terwijl de buurmannen hun

droeve noabersplicht volbrachten, zorgden de vrouwen ervoor dat in het sterfhuis de luiken opengedaan werden, de klok op gang gebracht, het laken van de spiegel gehaald werd en de tafel gedekt voor de afsluitende maaltijd. Dat gebeurde in de pronkkamer, of, op boerderijen, op de deel of in de stal. Bij die maaltijd werd flink gegeten en gedronken. Aan de ene kant omdat de mensen wel trek hadden na een lange dag. ’s Ochtends vroeg opstaan om op tijd in het sterfhuis te zijn, daarna een lange tocht te voet achter de baar naar de kerk en hierna naar het kerkhof. Katholieken keerden tenslotte nogmaals naar de kerk terug om daar de Kruisweg te bidden. Aan de andere kant was er een zekere zucht naar ‘grootdoenerij’: men wilde laten zien dat er wel geld was. Bij de adel werden er grote hoeveelheden vlees verorberd en was de drank niet aan te slepen. De lijkmalen liepen geregeld uit de hand en zowel overheden als kerkbesturen probeerden hier tegen op te treden, maar de traditie heeft zich altijd weten te handhaven. Vooral in tijden van

Schilderij ‘Het Begrafenismaal’ van Leon Frédéric (1886).

armoede was een rouwmaaltijd een gelegenheid bij uitstek om te kunnen eten wat men normaal niet kreeg.

Brood, koek en beschuit In Friesland kende men begrafenissen met en zonder leed. Met ‘leed’ werd dan het middagmaal bedoeld, waarbij warm of koud eten werd geserveerd. Een begrafenis ‘zonder leed’ werd meestal na de middag gehouden, om ongeveer één of twee uur. Hierbij werd thee geschonken en later koffie met een groot stuk koek van de Deventer koekfabriek Bussink. Vóór 1800 at men grauwe erwten met rozijnen, maar ook wel rijstebrij. In de streken boven de lijn Harlingen-Leeuwarden-Groningen kwam hier in de winter nog warme ham en warm bier bij. Hoewel er tijdens een begrafenismaal veel gegeten mocht worden, moest er ook iets overblijven voor de armen. Vast onderdeel van het leedmaal waren de witte broodjes en de Krúskeboltsjes: ingekruiste bollen van stevig deeg, die van binnen letterlijk zwart zagen van de krenten. Eventueel werden ze bestrooid met enkele korrels hagelsuiker. Ze werden ook wel leedbollen genoemd. In Groningen en Drenthe at men U(i)tigstbollen bij het leedmaal. Dat waren een soort beschuitbollen die in warme toestand naar het sterfhuis gebracht moesten worden zodra de overlijdensklok begon te luiden. Beschuit at men niet alleen bij het begin van een nieuw leven, maar ook bij het einde. Dit omdat een beschuit zo broos is als het leven zelf. In voorchristelijke tijden was het de gewoonte dat de vrouw (of een slavin, later huisdier) geofferd werd en meeging in het graf van de overleden man. Dit gebruik werd later vervangen door het symbolisch ‘offeren’ van de vrouw door haar vlechten af te snijden en deze mee te geven

www.uitgeverijpenn.nl

Zeilmakerij Rolf de Jong DE ZEILMAKERIJ VOOR:

- boottenten

Singel 16 9001 XP Grou Tel. 06 – 81133883

- jachtzeilen - verandazeilen

w w w. r o l f z e i l m a k e r i j . n l

Persoonlijk en sfeervol herinneren met windlichten die u eenvoudig voorziet van tekst en foto. Ook te versturen als brievenbuspost.

Praktijk Liefde Verlies en Rouw begeleiding Ritueel begeleiding Jade Edelstenen Massage

Agnes Bremer 06 46 201 831 info@praktijkliefde.nl

afscheidslicht.nl

‘Een herinnering om vast te houden’

Het laatste afscheid van een dierbare beleven de naasten vaak in een roes. Hierdoor gaat er veel langs hen heen. Als afscheidsfotografen maken we foto’s van alles wat er gebeurt op zo’n dag. Zo brengen we de liefde voor de overledene en elkaar in beeld, in overzichtsfoto’s en detailopnames. Het fotoboek kan van grote waarde zijn in de rouwverwerking. Ook voor kinderen die nog te klein zijn om de dag bewust mee te maken, is er zo een tastbare herinnering. Een afscheid verdient een afscheidsfotograaf die onopvallend, met gevoel en op gepaste afstand de uitvaart in mooie, unieke beelden vastlegt.

www.karinhulst.nl

www.elsehultink.nl

Mobiele opbaarruimte met een persoonlijk karakter. Binnen 24 uur geplaatst in heel Nederland bij u in de tuin of op het terras. Coda uitvaarten, Lieshout www.opbaarhuisjes.nl

in het graf. Uiteindelijk werd ook dit niet meer gedaan, maar werden er broden, gebakken in de vorm van een haarvlecht, meegegeven in het graf. Toen in de vroege middeleeuwen de grafgeschenken verboden werden, werd het gebakken vlechtbrood uitgedeeld aan de armen. Nog altijd bestaat in België de gewoonte om met Allerheiligen vlechtbrood te eten, wat dan zielenbrood genoemd wordt.

Krakeling De (groeve)krakeling speelt vanouds een rol rondom de dood en begrafenissen. Het vindt waarschijnlijk zijn oorsprong als offergebak in de Germaanse cultuur. Het symboliseerde de overgang van het aardse naar het hemelse. De krakeling kent immers geen begin en geen einde. Bovendien verwees men hiermee naar de Heilige Drie-eenheid van Vader, Zoon en Heilige Geest. In Friesland kende men eigen variaties hierop. Zo werd op veel plaatsen, na het eerste plakje koek, een soeskrakeling gegeten. Dit was een droge, brosse krakeling, die de kwetsbaarheid van het leven symboliseerde. Daarbij werden ook suikerkrakelingen geserveerd, die dan weer stonden voor het ‘zoet’ in het leven. In Leeuwarden verkochten de bakkers Halbesma en Salverda de ‘hoge soes’, ook wel het ‘voetje’ genoemd. Deze krakeling werd van boven opengeknipt en gevuld met drie of vier bitterkoekjes als verwijzing naar de bittere kant van het leven.

na het afscheid wat langer na te praten groeit en daarbij ook de behoefte aan een natje en een droogje. Crematoria springen hier op in door hun ruimtes langer ter beschikking te stellen, zodat men de tijd heeft om bij te praten. Geen saaie koffiekamer meer, maar een warm en sfeervol ingerichte ontmoetingsruimte, waar bier en bitterballen geserveerd kunnen worden, maar ook wijn en tapas, of net als weleer volledige maaltijden. Niets nieuws onder de zon? Toch wel, de rouwmaaltijden voor armlastigen werden vroeger vergoed door de diaconie, maar die tijd is toch echt voorbij. En de restjes? Die verdwijnen in de container.

De krakeling heeft geen begin en einde en verbindt zo hemel en aarde, leven en dood.

Rouwmaaltijd in de negentiende eeuw.

Sociaal gebeuren In de Tweede Wereldoorlog waren de rouwmaaltijden beperkt. Op de uitnodiging stond het verzoek om distributiebonnen voor bloem mee te nemen. Die had de bakker nodig om brood te kunnen leveren. Na 1945 zijn de rouwmaaltijden meer een sociale aangelegenheid geworden, waar familieleden van heinde en ver elkaar weer treffen. In de meeste gevallen komt dit neer op koffie en cake, of koffie en belegde broodjes, geserveerd in de koffiekamer van het crematorium of in een café of restaurant in de buurt. Langzamerhand echter verdwijnt de soberheid van na de plechtigheid weer. De behoefte van mensen om

Vlechtbrood, ook wel zielenbrood genoemd, wordt met name in Katholieke kringen nog gegeten op Allerheiligen (1 november).

www.uitgeverijpenn.nl

BIJZONDERE PRODUCTEN Een uitvaart beleef je intens met familie en vrienden. Door na afloop samen te eten kan dit moment extra bijzonder worden. Herinneringen ophalen, een blik in de toekomst werpen of in stilte de gebeurtenissen de revue laten passeren: het draagt bij tot een

betere verwerking. Hield de overledene van Fryslân? Dan kunnen streekproducten uit de drie Friese streken De Wadden, De Wâlden of De Marren hier een speciale invulling aan geven. (www.streekproducten.nl).

Waddengebied - Streekkeurmerk Waddengoud Berlikumer Geeltje Het historische aardappelras het ‘Berlikumer Geeltje’ is al meer dan 120 jaar oud en werd voornamelijk geteeld rondom Berlikum. Echter het ras verdween door de huidige aardappelsoorten die hogere opbrengsten hebben. “Gelukkig hebben liefhebbers deze aardappel niet verloren laten gaan. Zodoende konden wij met wat pootgoed de aardappel weer verbouwen”, aldus Bernardus Smits. De broers Bernardus en Klaas Smits uit Berlikum telen en verhandelen deze aardappel weer. Het Berlikumer Geeltje is te koop bij diverse speciaalzaken in Friesland.

Amelander aardappelen Ook op Ameland is een delicatessenaardappel te vinden. Martijn Beijaard van Aardappelhandel De Suierhoek verbouwt aan de rand van Nes zijn Amelander aardappelen van het ras Frieslander. Rooien doet hij met de hand en hij verkoopt zijn aardappelen aan huis, via het streekproduc-

tenwinkeltje ’t Bintje in Ballum en via de Spar in Nes. “De zandgrond op Ameland maakt deze aardappel zo bijzonder”, vertelt Martijn (www.amelandsprodukt.nl).

Amelander roggebrood Rogge is misschien wel het oudste streekproduct van Ameland. Al sinds de Middeleeuwen verbouwden de Amelanders het gewas en maakten er producten van. Vandaag de dag verbouwt boer Nachtegaal de rogge aan de rand van Ballum. De 136 jaar oude Korenmolen De Phenix in Nes is een oude graan- en pelmolen en maalt zijn rogge tot meel. Bakkerij de Jong in Nes maakt hiervan lekker smeuïg Amelander roggebrood (www.amelandsprodukt.nl).

Amelander mosterd Ook mosterd van Ameland is in de laatste decennia uitgegroeid tot een ware streekdelicatesse. Boer Nachtegaal verbouwt naast rogge ook mosterdzaad. De oude koren- en mos-

Mosterd en roggebrood: Restaurant Stranders/Amelands Produkt

terdmolen ‘De Verwachting’ in Hollum maalt het mosterdzaad tot mosterd. De Amelander mosterd is er inmiddels in 13 smaken. Door toevoeging van natuurlijke ingrediënten als duindoorn, bramen, knoflook en andere producten ontstaan unieke mosterdsoorten met elk een heel eigen smaak (www.amelandsprodukt.nl).

www.waddengoud.nl

De Fryske Wâlden Streekkeurmerk Wâldpyk Kruidenarrangementen Een speciale categorie binnen De Wâlden zijn de kruiden. In de 19e eeuw waren er vele zogenaamde ‘wonderdokters’ actief in deze streek. Onder de voornamelijk arme bevolking van De Fryske Wâlden waren weinig reguliere artsen actief, zodat juist hier de kruidengenezers en kwakzalvers voet aan de grond konden zetten. “Al met al heeft dit een rijke kennis van kruiden in De Wâlden opgeleverd”, aldus Jan de Boer van Wâldpyk. In 2014 heeft streekmerk Wâldpyk samen met De Kruidhof in Buitenpost, De Herberg van Smallingerland in Rottevalle en Restaurant De Pleats in Burgum kruidenarrangementen ontwikkeld onder de naam Wâldpyk kruidentour (www.kruidentour.nl).

UIT DE DRIE FRYSKE STREKEN nus en Wâldgieltsjeteler Jaap Wilman hebben hem bijna 10 jaar geleden weer nieuw leven ingeblazen en het Wâldgieltsje is nu te koop in de betere supermarkten in Fryslân. Ook gebruikt Greydanus ze in verse kant-en-klaar maaltijden (www.greydanus.nl /

Wâldgieltsjes De geschiedenis van de Wâldgieltsjes uit De Friese Wouden is niet helemaal duidelijk. Menigeen gaat ervan uit dat de aardappel in de jaren 1700 door buitenlandse geloofsvervolgden (de vluchtelingen van die tijd) naar De Wâlden is gebracht, terwijl sommige bronnen ervan uit gaan dat het ras eind 19e eeuw in Fryslân is ontstaan. In ieder geval is het Wâldgieltsje in de loop van de 20e eeuw grotendeels verdrongen door nieuwe aardappelrassen. Streekmerk Wâldpyk, Aardappelgroothandel Greyda-

Koudumer Beantsjes & Blomkoal Het Koudumer Beantsje is al meer dan 100 jaar de trots van het tuinders-

www.waldpyk.com

De Fryske Marren Streekkeurmerk De Marren dorp Koudum. Het beantsje is geen gewone sperzieboon, maar een dikke stevige boon zonder draden, ook wel bekend als aspergeboon. Kwekerij

Trimpe van Daan Trimpe en Stephanie Hoekstra is nog de enige teler van het boontje. De oogst vindt plaats tussen eind juni en eind oktober. Het beantsje mag dan de trots van het dorp zijn, op de openluchtgroenteveiling Vendu Tivoli in de jaren 30 tot en met de jaren 60 was de belangrijkste handel die in bloemkolen. Het microklimaat in de luwte van de zandrug bij Koudum zorgde ervoor dat de Koudumers als eersten de bloemkolen van het land konden halen. Net als de teelt van de boontjes, die handmatig gezaaid, uitgeplant, aangebonden en geoogst worden, is ook de bloemkoolteelt nog steeds volledig handwerk. Iedere dag vouwt Daan de koolbladen open om te kijken hoe de bloemkolen zich vormen. De Koudumer Blomkoal wordt geoogst tussen half april en eind juni.

www.demarren.nl

www.uitgeverijpenn.nl

OP WEG NAAR EEN NIEUW '1 Maart 2009, kwart voor zes in de ochtend. Ik word wakker, Hetty ligt niet naast me. Ik ga naar beneden en vind haar op de grond. Ik kan haar niet wakker krijgen. Snel bel ik 112. Half zeven zijn we in het ziekenhuis, en na een paar onderzoeken wordt mijn vrees bewaarheid. Een aneurysma in haar hoofd is catastrofaal, ze glijdt die dag bij ons vandaan. Een immens verdriet overvalt mij, een verdriet dat ik nog nooit zo heb gevoeld.' 'Om tien over acht in de avond overlijdt ze. Haar laatste wens is, dat wist ik gelukkig, orgaandonor te zijn. Later die nacht om half vijf wordt ze geopereerd en worden vier gezonde organen bij haar weggehaald. Zo gaat haar leven verder in anderen, dat geeft mij troost en vervult mij met trots en bewondering. Het gaat nu goed met mij. Ruim zeven, bijna acht jaar na het plotseling overlijden van mijn vrouw Hetty, net 50 jaar. Het leven lacht mij weer toe. Elke dag werk ik aan mooie boeken, mijn dochter Eva (nu 20 jaar) studeert en zit goed in haar vel en sinds een jaar is er een nieuwe liefde in mijn leven. Ik ben weer gelukkig, maar vanzelf ging dat niet. Ik heb veel rouwarbeid moeten verrichten.

'Zo gaat haar leven verder in anderen, dat geeft mij troost en vervult mij met trots en bewondering.' Vol energie De eerste weken, maanden zelfs, na haar overlijden zat ik vol energie, mede door de steun van best veel mensen. Tegelijkertijd leefde ik op de automatische piloot. Ik merkte na drie maanden dat ik te weinig aan mezelf had gedacht. Het moest goed gaan met Eva, ik moest sterk zijn en alles weer oppakken. Dat ging niet. Mijn energie raakte op en de meeste mensen om mij heen gingen door met hun eigen leven. Ik stond er bijna

alleen voor en zag het allemaal even niet meer zo goed. Het voelde alsof ik de regie over mijn leven aan het kwijtraken was. Na gesprekken met mijn zus, schoonzus en beste vriend besloot ik hulp te zoeken. Via de huisarts ging ik naar een psychotherapeut. Het proces dat daar aan vooraf ging, noem ik nu ‘mijn acceptatieproces’. Ik moest accepteren dat Hetty dood was. Accepteren dat ik alleen was. Accepteren dat ik het allemaal zelf niet kon en dat hulp van buiten nodig was. Niet gemakkelijk voor iemand die eigenwijs is en denkt alles zelf te kunnen. Maar de regie kreeg ik langzamerhand terug. Ik heb veel geleerd van mijn psychotherapeut, het heeft mij heel erg goed gedaan. Door die gesprekken heb ik niet alleen mijn verdriet een plek kunnen geven, ik ben er vooral ook achter gekomen hoe ik verder wilde met mijn toekomst. Heel simpel, gewoon gelukkig zijn. Banaal eigenlijk, maar daar draait het wel om: gelukkig zijn voor mijzelf en met mijn dochter. Dat gaf bij mij ook de doorslag om na 23 jaar ontslag te nemen en een eigen uitgeverij te beginnen. Een enorme financiële teruggang, maar gelukkig worden is veel belangrijker dan geld. Zo zorgde de schok van Hetty’s dood en mijn rouw voor een nieuwe start in mijn leven. Als je net weduwnaar bent, zijn sommige mensen onmachtig. Ze kijken niet naar je of wenden zich af. De dood is eng, mensen weten niet hoe hier mee om te gaan. Dat maakt je nog eenzamer. De buitenwacht dacht al na nog geen jaar dat alles weer normaal was en zei soms botweg tegen mij: ‘Wordt het weer niet eens tijd voor een nieuwe vriendin, het is toch al weer best lang geleden?’ Alsof dat op bestelling gaat, alsof ik een knop kon aan- en uitzetten. Zelf zat ik trouwens ook in een soort van cocon. Had niet door dat anderen, mijn naasten, ook verdriet hadden. Ik zag het wel, maar voelde het niet. Pas veel later voelde ik dat. Rouw maakte mij eenzaam, terwijl ik

juist altijd een sociaal persoon was. Heel vreemd.

Op eigen kracht Ik heb zelf de kaart en de dienst geregeld. Ook Hetty’s persoonlijke graf, helemaal in stijl van ons eiland Schiermonnikoog, regelde ik zelf. Dat vervulde mij met trots en gaf troost. In de week van het overlijden en de dienst stond een bode mij bij. Hetty was bot gezegd echter nog niet onder de grond, of de bode was weg. Al wat ik daarna kreeg was een factuur. Niks geen hulp of nazorg, helemaal niets. Niet over praktische zaken die geregeld moesten worden, niet over hoe ik mij emotioneel zou kunnen redden. Terwijl ik dat juist zo nodig had. Dit is geen verwijt naar de uitvaartvereniging, maar een constatering. Ik hoor dit van meer nabestaanden. Ik hoop dat niet alle uitvaartverenigingen zo met nazorg omgaan.

Hetty haar graf, met een authentieke strandpaal van Schiermonnikoog, waar ook de schelpen vandaan komen.

LEVEN

Een symbolische foto: de zon weerspiegelt ons geluk, de schaduw haar dood en mijn verdriet.

'Ik ben weer gelukkig, mede dankzij een aantal begripvolle mensen om mij heen.' Nieuw geluk Na zes jaar kwam ik bij toeval een weduwe tegen waarmee het direct klikte. Ik voelde mij bij haar net zo vertrouwd als bij mijn overleden vrouw. Ik had echter niet in de gaten dat alles in mijn huis nog naar Hetty ademde. Van foto’s tot allerhande spullen van haar. Onbewust blokkeerde dat mijn nieuwe leven. Ik leefde nog samen met haar, ze was overal in huis aanwezig. Mijn nieuwe vriendin maakte mij daarvan bewust, waardoor ik kon gaan opruimen. Hetty is niet uit huis verdwenen, een foto van haar staat naast de tv. Ze zit blijvend in mijn hoofd en hart. Ik zie haar terug in Eva, in haar ogen, haar houding. Maar ik heb nu ruimte voor een tweede leven, dat had ik voorheen niet. Ik kan weer verder. Alleen had ik dit niet, of misschien pas veel later, gekund. Ik had hulp nodig, ook al oog ik naar buiten als een sterke man.

Nu ik weer gelukkig ben, kan ik beter terugkijken. Dat doen we nu samen. We hebben beide de hulp gemist die we zo hard nodig hadden. We zouden beide graag zien dat er mensen zouden zijn die nabestaanden op betrokken en tegelijkertijd zakelijke wijze kunnen helpen. Uitvaartverenigingen zouden daar informatie over moeten geven en je op mogelijke hulp moeten wijzen. Wat is rouw, hoe ga je daar mee om, wie kan jou eventueel daarbij helpen? Hoe ruim je de spullen van jou overleden partner op? Professionele hulp, op

een empathische wijze die jou steun geeft in het rouwproces en die je op weg helpt naar een nieuw leven. Een nieuw leven waar je weer gelukkig in kan worden. Dit is mijn rouwverhaal. Iedere nabestaande heeft zijn of haar eigen verhaal. Rouw oefen je niet, het overkomt je. Een ieder gaat daar anders mee om. Ik ben weer gelukkig, mede dankzij een aantal begripvolle mensen om mij heen. Ik wens dat iedere lotgenoot toe.'

Door Eddy van der Noord

‘‘opruimen... maar het lukt je niet alleen?’’ www.eensamenloop.nl

Henriët van der Horst professional organizer

praktische ondersteuning op een respectvolle manier

www.uitgeverijpenn.nl

Bij Monuta Crematorium en Uitvaartcentrum Wâldhôf krijgt u alle ruimte voor uw wensen. Wij zijn er voor u als u ons nodig heeft. Telefoon: 0512 - 36 63 60 (24 uur per dag, ook in het weekend) Crematorium en Uitvaartcentrum Wâldhôf Rydwei 3, Opeinde www.waldhof.nl Ook als u niet of elders verzekerd bent.

Honestus

Dragersteam en uitvaartondersteuning

Gegevens van Honestus Balsem 24 9285 KD BUITENPOST Telefoon: +31(0)621867525 Telefoon (b.g.g.): +31(0)629305272 E-mail: info@dragersteam-honestus.nl Internet: www.dragersteam-honestus.nl

Uitvaartondersteuning van Honestus BUITENPOST – Het flexibele team van Honestus biedt de uitverzorger extra ondersteuning waar nodig, zodat deze alle aandacht op de nabestaanden kan richten. “Uitvaartverzorgers, maar ook families, kunnen contact met ons opnemen voor ondersteuning op maat,” vertelt Johan Driessen. “Wij kunnen dragers leveren, we kunnen de laatste verzorging uitvoeren, op het huis passen tijdens de uitvaart en assistentie bieden tijdens de dienst.” Een Dragersteam van Honestus kan zowel uit mannen als uit vrouwen bestaan. Schouderen (de kist op de schouders dragen) is mogelijk en ook de kleding kan aan de wensen van de nabestaanden worden aangepast. “Honestus betekent ‘eervol’. Wij verrichten onze taken op een eervolle, respectvolle en betrokken manier. Men waardeert onze flexibiliteit, één telefoontje en wij regelen alles”. Het aanbod van diensten en het werkgebied van Honestus wordt steeds uitgebreider. Kijk op www.dragersteam-honestus.nl voor alle informatie.

HERINNERINGEN DICHTBIJ BEGRAVEN IN DE GEMEENTE HEERENVEEN

Wie de begraafplaatsen van de gemeente Heerenveen betreedt, komt in prachtige groene omgeving. Iedere begraafplaats heeft een eigen charme en vormt een oase van rust in het groen. Uw dierbare dichtbij De gemeente Heerenveen kent acht algemene begraafplaatsen waar begraven wordt en waar het mogelijk is om de as van een overledene te plaatsen. Een begraafplaats is een plek waar u naar toe kunt gaan om herinneringen op te halen en te begraafplaats, • Algemene Akkrum begraafplaats, • Algemene Aldeboarn Kerkhof bij de kerk, Aldeboarn • Algemene • Haskerdijkenbegraafplaats, Begraafplaats, • Nieuwe Binnenweg, Heerenveen begraafplaats, De • Algemene Knipe Algemene begraafplaats, Nes • Begraafplaats Schoterhof, • inclusief rond het voormalige kerkje, Nieuweschoot

voelen dat uw dierbare dichtbij is. De variatie aan begraafplaatsen biedt volop keuzemogelijkheden voor een mooie rustplaats. U bent het hele jaar door van harte welkom om de begraafplaatsen te bezoeken zodat u de juiste keuze kunt maken.

Persoonlijke wensen Als een dierbare overlijdt, dan hebben de nabestaanden de emotionele taak om het afscheid te regelen. Persoonlijke wensen van de overledene spelen daarbij een belangrijke rol. Daarom is het zinvol om die op tijd met elkaar te bespreken en vast te leggen, zodat de nabestaanden daar rekening mee kunnen houden. De keuze voor een graf of de bestemming van de urn is een van de persoonlijke beslissingen die in droevige omstandigheden binnen enkele dagen genomen moet worden. Begrafenissen worden in de gemeente Heerenveen verzorgd in samenwerking met de uitvaartverzorger.

in het houtsingellandschap van het dorp Nieuweschoot, net ten zuiden van Heerenveen, en is mooi aangelegd met veel bomen en planten. De begraafvlakken bevinden zich tussen de oorspronkelijke houtsingels en bomen en zijn ingedeeld in verschillende compartimenten met elk hun eigen uitstraling. Voor iedereen is hierdoor wel een aansprekende plek te vinden. Bijzonder aan deze begraafplaats is het authentieke monumentale kerkje met klokkenstoel. Het kerkje kan ook gebruikt worden voor de uitvaartdienst. Hiervoor zijn faciliteiten waaronder een beamer beschikbaar.

Vragen en contact Voor persoonlijke vragen, specifieke vragen over de locatie of onderhoud kunt u vragen naar de beheerder Hendrik Althuisius via telefoonnummer: 14 0513 of kijk op de website: heerenveen.nl

Rust en stilte en ruimte Begraafplaats Schoterhof is één van de begraafplaatsen in de gemeente Heerenveen. De begraafplaats ligt

www.uitgeverijpenn.nl

ZEEMANSGRAF VOOR VISSERSVLOOT Onderstaande dichtregels van Douwe Tamminga staan op het monument aan de zeedijk in Moddergat dat herinnert aan de scheepsramp op 6 maart 1883. In het museum dat tegenover het monument gelegen is, wordt verteld over het wel en wee van het voormalige vissersdorp, én over de ramp die de inwoners trof. Er ging een vloedgolf van rouw door

'As de dea it skip berint dan is der gjin ûntkommen. O, wetter, o wif elemenint, de sé hat jown, hat nommen’ het dorp, er was geen huis of er was iemand ontvallen: 66 weduwen met 115 wezen, achtergelaten zonder bron van inkomsten. In de branding boven de Waddeneilanden vergingen in de nacht van 6 maart 1883 maar liefst zeventien

schepen. Er kwamen 83 vissers om, onder wie jonge jongens en oudere mannen, in de ijskoude golven van de zee ten noorden van de Waddeneilanden. Slechts veertien van hen hebben een plek op het kerkhof in Moddergat. De anderen liggen elders begraven of zijn nooit gevonden. Over de ramp en hoe het daarna verder ging met de mensen in het dorp wordt verteld door Knilles Visser, een dorpsjongen die zijn vader en twee broers verloor.

De rouw van Paesens Moddergat “Het was zondag 5 maart prachtig weer. Bij de zeedijk lawaaiden al de eerste scholeksters om de komst van de lente te vieren. Bij schemering klommen de visserlui tegen de zeedijk op, om over het wad uit te zien hoe het weer wou verlopen. 'De lucht betrekt wel wat,' zei oude Monte, 'maar dat betekent goed visweer. We kunnen vannacht gerust

uitvaren. Zodra het vloed wordt, vertrekken we.' En toen ging heel Paesens en Moddergat naar bed. Ik heb die nacht niet eens vernomen dat vader (Teake Montes) en mijn broers Klaas en Monte zijn opgestaan en vetrokken. Vader voer op het schip van Gooitsen Sapes van der Zee, de W.L. 6. Klaas was 14 en Monte drie jaar jonger. Zij gingen mee op de aak van Willem Tïedes Visser. Moeder zorgde zoals altijd voor de uitrusting. Jaren later heeft ze mij eens verteld dat ze vader bij de deur even had vastgehouden en zoiets als ’t allerbeste’ had gezegd. Die maandagochtend kan ik me nog best voor de geest krijgen; hoe de wolken over de zeedijk joegen en hoe een oude man met een blauwe kiel aan vlak bij onze steeg tegen de dijk opklauterde. Hij moest de schapen melken. Boven op de dijk bleef hij staan. Toen kwam hij schram en moeizaam weer naar beneden, naar

meer hoe hard het toen ZEEBEGRAFENIS woei. Ik zag alleen moeWie een zeemansgraf wil, moet behalve der maar. Er stonden een het transport van de overledene heel stuk of wat vrouwen om wat organiseren. Er worden strenge haar heen. Ze lag op haar eisen gesteld aan de kist. De kist moet knieën met het gezicht verzwaard zijn met minimaal 100 kilo, naar de zee, en ze had ten minste twaalf gaten van 20 mm aan elke zijde hebben en met twee een blok hout beet, waar stalen banden afgesloten worden om te een stuk anker-ketting aan voorkomen dat de kist door de klap van vastzat. 'Jeltsje van Klaas de tewaterlating direct uiteenvalt. Ook Groen is helemaal van moet de overledene aan twee verschilstreek,' zei er een. Toen zag lende ledematen een plastic bandje ik, dat moeder het stuk hebben met naam, de datum van de hout losliet en zachtjes begrafenis en het telefoonnummer van begon te huilen. Maar ik de uitvaartondernemer. kon me niet voorstellen dat In Nederland is het niet toegestaan om iemand die aan de wal is overleden vader en Klaas en Monte vanaf een Nederlands schip overboord te niet terug zouden komen. zetten. In het buitenland kan dit echter En Hille niet, want Hille kon wel. In zowel Engeland en Schotland zijn hoepelen als de beste. twee plaatsen die speciaal aangewezen ‘We zullen nooit weer uit voor zeebegrafenissen. Asverstrooien op de rouw komen’, zei ze. Het zee is wel mogelijk in Nederland. rook naar de taanketel, die in het voorjaar vaak in de Gerben Basteleur wordt op het strand gebracht. De 31-jarige kachel. Hij was zó bang geweest, dat luwte van de zeedijk stond Basteleur was de enige overlevende van de ramp. Aquarel van hij zijn oorringetjes met huid en haar te walmen. Cornelis Jetses. Toen vonden ze Klaas op uit zijn oren had losgerukt. In zijn ene hand, die hij stijf had dichtgeknepen, het strand. De blinden kwamen voor een man toe, die tegen het hek van vonden ze het gouden halvemaande ra¬men en de klok werd stilgezet. het kamp geleund stond. 'Het wordt tje.” Klaas kreeg de grootste kist die de raar weer,' zei de oude. Langzaam Zo leeft de geschiedenis van een timmermansbaas ooit had gemaakt. bekroop mij een gevoel van angst. Ik zeer tragisch verleden, vooral onHij werd zó in de kist gelegd, met zijn durfde moeder niet te vertellen, wat der de ouderen, voort in Paesens/ de schapenmelker had gezegd. Maar oliekleren nog aan. 'Zo heeft de zee Moddergat. Een verleden dat zijn hem genomen,' zei moeder. En ze tegen bedtijd wist de hele buurt dat was heel rustig geworden. Men moest diepe sporen heeft nagelaten in vele het er op zee slecht uitzag. Ik mocht families. de ramen eruit breken, om de kist fatniet op de dijk gaan kijken hoe hoog soenlijk in en uit het huis te krijgen. 'Hij de golven liepen en hoe slechts het U bent welkom voor verhalen had tien koperen centen op zijn borst zicht was. Het was verboden terrein, liggen toen ze hem vonden’, fluisterde en mooie exposities in museum alsof de doden er bezit van hadden ‘It Fiskershúske’ te Moddergat. Johannes. 'De rest van zijn geld hebgenomen. ben de Amelanders gestolen.' Maar www.markantfriesland.nl dat wou ik niet gelo¬ven. Grootste kist ooit Anne Botes Groen, die teruggekoIn huis hebben we zitten afwachten. men is, heeft moeder Toen begon mijn broer Johannes een paar dingen over te huilen. Nou moet het wel erg zijn, de ramp verteld. 'Echt dacht ik en ik piekerde over onze waar Jeltsje’, zei hij, 'ze Klaas, want die was zo sterk en zo waren op een steengroot als een reus. 'Kleine Hille (13) worp afstand van het treft het óók niet op zijn eerste reis,' strand en nóg sloekermde Johannes. gen ze met de hele Terwijl de volwassenen die dinsdagsanten¬kraam om en nacht baden en smeekten dat de verdronken met man vissersvloot behouden terug mocht en muis.' keren, heb ik geslapen als een roos. Hille hebben ze De volgende ochtend vroeg kwam de gevonden op de klap. Moeder was nergens te vinden. Kalkman, toen die Johannes en ik stoven naar buiten en drooggevallen was. Hij we zagen allemaal druk gebaren¬de lag onder in het schip mensen, die in groepjes bij elkaar Burial at sea. De speciale kist wordt gelost vanaf de USS Enterprise, 19 mei 2004. onder de omgevallen stonden. Ik herinner me niet eens

www.uitgeverijpenn.nl

DE LAATSTE JAS: KIST OF WADE Niemand wordt ‘geheel zichtbaar’ begraven of gecremeerd. Over het algemeen wordt de overledene in een kist gelegd, maar sinds 1991 is dat niet meer verplicht. Een lijkwade of een wikkelkleed is ook toegestaan. Aan het materiaal van kisten en waden zijn in de Wet op de Lijkbezorging eisen gesteld. Steeds meer mensen maken ook voor hun afscheid duurzame keuzes in het gebruik van materiaal. Let wel: schijn bedriegt. Lijkwaden zijn doeken of een omhulsel waarin een overledene wordt gewikkeld. Je hebt ze in verschillende vormen en ze bestaan uit verschillende materialen. In een lijkwade zijn de contouren van de overledene goed zichtbaar. Dat kan confronterend zijn, temeer omdat de wade geen deel van onze cultuur is. Bij opbaring kan de lijkwade, net als de kist, open gelaten worden, of gedeeltelijk of geheel gesloten. Er kan op de wade geschilderd worden, een groet geschreven, of een aandenken opgespeld. Waden worden tegenwoordig zo ontwikkeld dat ze niet langer een barrière vormen tussen de grond en het stoffelijk overschot, maar met de overledene samen ontbinden. Biologisch katoen, fairtrade linnen of ecologisch canvas, het zijn verantwoorde producten om in op te baren en te begraven. Bij het vervoer kan dan nog gekozen worden voor een eenvoudige takkenbaar van wilgentenen, gemaakt van louter snoeihout. Deze baar is licht en gemakkelijk hanteerbaar en kan dus ook goed door familie gedragen worden. Kies je voor een ander omhulsel dan een kist dan is het belangrijk vooraf bij het crematorium of de begraafplaats te informeren naar de mogelijkheden. Sommige begraafplaatsen en crematoria weigeren de lijkwade om hygiënische redenen, of omdat ze het te confronterend vinden voor de eigen medewerkers. Ook is het gebruik van een lijkwade in een crematorium geen hele duurzame

Afscheidswade uit Wijnjewoude. oplossing, omdat er meer brandstof nodig is voor de verassing van het stoffelijk overschot.

Eenvoudig of exclusief Hoewel de lijkwade in opkomst is, blijft de kist toch een deel van onze cultuur. Grafkisten kunnen zijn gemaakt van vele materialen, van karton tot massief mahonie. Tegenwoordig kun je ook een kist van sloophout laten maken. Of een mand van riet, bamboe of wilgentenen. Zolang de kist, of het ‘omhulsel’ niet gemaakt is van kunststof of metaal, mag er heel veel. Hij moet namelijk wel kunnen branden in geval van cremeren, en het lichaam in staat stellen (binnen 10 jaar) te vergaan bij begraven. Dit laatste is wettelijk bepaald en heeft ook te maken met het gebrek aan ruimte in Nederland. Handvatten, versierin-

gen of spijkers en schroeven kunnen gemakkelijk verwijderd worden, daar geldt die regel niet voor. De meeste mensen worden begraven in een gefineerde, spaanplaten

Afscheidswaden Om op een persoonlijke manier afscheid te nemen kunt u er voor kiezen om een lijkwade te gebruiken. Het gebruik van een wade creëert een laagdrempelige sfeer rondom het afscheid nemen. Het lichaam wordt bedekt maar de contouren blijven zichtbaar. Steeds meer mensen kiezen voor deze manier van afscheid nemen, omdat het heel persoonlijk is. Met een wade kun je worden begraven of gecremeerd. Je kunt er voor kiezen om een wade in combinatie met een kist te gebruiken. Zonder kist is er een draagbaar nodig. Afscheidswaden worden gemaakt van linnen of molton of een combinatie van die 2 stoffen. Door het gebruik van één of meerdere kleuren krijgt elke wade zijn eigen uitstraling. En dat maakt dat elke wade in opdracht voor een klant wordt gemaakt, uniek is. Afscheidswaden, Yvet Post Hagerank 11 9241 EL Wijnjewoude 06 835 42232 www.afscheidswaden.nl

kist. Deze is goedkoop en vergaat redelijk snel. Echt milieuvriendelijk is de kist niet, vanwege de lijmsoorten die ervoor gebruikt worden. Die komen in het milieu terecht en dat mag van de overheid. Totale ontlasting van het milieu is niet verplicht, al zijn er uiteraard wel de eerder genoemde beperkingen aan het materiaal.

Karton niet populair De eenvoudigste grafkist is ongetwijfeld de kist van karton. Dit is niet alleen goedkoop, het is ook een ecologisch verantwoord alternatief voor de houten grafkist. En bovendien gemakkelijk zelf te beschilderen of anders te versieren. De kartonnen grafkist kan een maximaal gewicht van 110 kilo dragen en moet niet te lang in de regen of in koeling staan, want dan wordt het karton slap. Karton kan voor zowel cremeren als begraven gebruikt worden, al zijn niet alle crematoria even enthousiast, omdat het een flinke belasting vormt voor de luchtfilters. De kartonnen kist is al langer op de Nederlandse markt verkrijgbaar, maar wordt niet vaak aangeschaft. Als de overledene het niet zelf heel expliciet heeft aangegeven, zullen de nabestaanden er zelf niet gauw voor kiezen. Het milieuaspect weegt op zo’n moment toch minder zwaar dan de associaties die een kartonnen ‘doos’ oproept. Er wordt snel gedacht aan iets weggooien, aan vrekkigheid of zelfs gebrek aan respect. Daarom zijn er verschillende ontwikkelingen op het gebied van de kartonnen grafkist. Er zijn verschillende modellen verkrijgbaar. Het is ook mogelijk een gefineerde kartonnen kist te bestellen. Het houtfineer maakt dat de karton-

Landschapskist

nen kist eruit ziet als een gewone grafkist. Dit gaat dan wel weer ten koste van de milieuvriendelijkheid van de grafkist. Een andere, meer recente aanpassing is, dat de kartonnen grafkist tijdens de afscheidsdienst in een houten kist geplaatst wordt. Na de plechtigheid wordt de kartonnen kist eruit getild en begraven of gecremeerd. Het houten omhulsel blijft bewaard en kan hergebruikt. Dit kost zo ‘n €150-€200 euro extra.

Landschapskist Alex de Boer, mede-eigenaar van J.Æ. de Boer Uitvaartverzorging in Sneek, levert als enige in Fryslân een ‘landschapskist’. Deze kist is gemaakt van puur hout, gewonnen uit de natuurgebieden van It Fryske Gea, het Gronings Landschap, of het Drents Landschap. Van elke verkochte kist gaat €100 naar de natuurorganisatie in kwestie. Omdat het hout uit de eigen omgeving komt is de milieubelasting door transport heel minimaal. Uit onderzoek blijkt dat het bij de keuze van een milieuvriendelijke kist wel verschil maakt of je wordt begraven of gecremeerd. Bij begraven zijn kisten van bamboe, riet of wilgentenen prima duurzame keuzes. Karton

De oude Egyptenaren begroeven hun overledenen al in een kist. Deze waren meestal aan de binnenkant beschilderd. Deuren en ogen waren belangrijk, omdat men geloofde dat de overledene in zijn kist leefde als in een huis. In Europa werden vanaf de veertiende en vijftiende eeuw steeds meer mensen in een kist begraven. Dat waren meestal primitieve kisten, zonder versiering. Het was ook heel normaal om al jaren een doodskist klaar te hebben liggen voor het geval dat. De dood was immers een volkomen geaccepteerd onderdeel van het dagelijks leven. De belangrijkste mensen hadden een stenen kist: een sarcofaag, waarin ze onder de vloer van de kerk werden begraven, of zelfs in de wand. In Fryslân zijn bij restauraties van kerken vaak sarcofagen, of delen daarvan, gevonden. Ze krijgen een ereplaats in de kerk, of op het kerkhof. valt tegen, zegt Alex de Boer. ‘Het produceren van karton op zich is een heel chemisch proces, waardoor dit soort kisten toch niet groen te noemen zijn’. Bij cremeren kun je beter voor een houten kist kiezen. Zonder kist lijkt nog milieuvriendelijker, maar dat is het niet, omdat je dan meer brandstof nodig hebt om de juiste temperatuur voor de verassing te bereiken.

De vraag naar uitvaartkisten gaat tegenwoordig vaker gepaard met specifieke wensen wat betreft milieu, kosten en uitvoering. Arcum Nederland biedt een prachtig alternatief vanuit de gedachte: na een bewust leven past een verantwoord afscheid

Kartonnen kist

www.uitgeverijpenn.nl

Kunst als blijvende herinnering Echte kunst vergaat niet. Jan Adamse maakt weergaloze kunstwerken die een ereplaats verdienen. De as van overleden dierbaren te verwerken in een schilderij is mogelijk. Het is de herinnering aan een overleden dierbare, die nooit vergaat. Dat kan een mens zijn, een dier of een lang gekoesterd voorwerp. Als u zelf via een kunstwerk vereeuwigd wilt worden, overleg tijdig met de schilder. Overtuig u van zijn kwaliteit, bepaal uw voorkeur.

‘Ars longa, vita brevis est.’ Het leven is kort, de kunst duurt.

Jan Adamse Kunst- en Decoratieschilder Bothniakade 52a • 8606 BM Sneek 0515-421659 / 06-52457173 info@janadamse.nl

Gysbert Japicxhûs in Bolsward is sinds 1992 ingericht als museum over het werk en leven van haar naamgever Gysbert Japicx. De Friese dichter was in de 17e eeuw een vernieuwer als het ging om het gebruik van het Fries in de literatuur en wordt daarom gezien als grondlegger van het hedendaagse geschreven Fries. Naast het museum beschikt het Gysbert Japicxhûs ook over een tekstwinkel. Wij kunnen u helpen bij het opstellen van Friese overlijdensteksten. Denk hierbij aan rouwkaarten, advertenties maar ook bijvoorbeeld een In Memoriam in het Fries waarmee

u de overledene wilt gedenken. In 2016 is het 350 jaar geleden dat Gysbert Japicx is overleden. Er worden tal van activiteiten georganiseerd in dit herdenkingjaar zoals diverse concerten, lezingen en een ‘bernemusikal’. Ook kunt u ‘Freon van Gysbert’ worden wanneer u het werk van het Gysbert Japicxhûs een warm hart toedraagt. It Gysbert Japicxhûs Wipstrjitte 6 8701 HZ Boalsert ynfo@gysbertjapicx.nl www.gysbertjapicx.nl

EEN KIST NAAR WENS DE KISTEMAKKER, POPPENWIER Al weer een dikke twee jaar worden in een kleine werkplaats te Poppenwier de meest mooie uitvaartkisten gebouwd. Hendrik Ype de Vries, die in juni 2014 het bedrijfje startte, is nu een belangrijke schakel geworden in de steeds groter wordende behoefte naar persoonlijke handgemaakte uitvaartkisten. En hij gaat ver, echt ver. Vandaag gebeld en morgen besteld, ja dat gebeurt soms. En dan ook nog bijzondere modellen. ‘ Nee’ verkopen doet hij liever niet. Wekelijks worden er meerdere uitvaartkisten gemaakt, er is drukte zat. Er is al veel veranderd sinds de start twee jaar terug. Wat niet verandert en ook niet veranderen zal is de liefde voor het vak, en de aandacht en zorgvuldigheid waarmee De Vries te werk gaat. De Kistemakker maakt het verschil tussen massaproductie en 'uniek werk.’ Hij wil graag weten om wat voor persoon het gaat. Hoe iemand was en waar die persoon van hield. Deze gegevens gebruikt hij bij het kiezen en het maken van de juiste kist. In zijn

werkplaats liggen de meest uiteenlopende soorten hout op de werktafel. Want alles kan en alles mag. Prachtige ruige en brede schaaldelen, maar ook zacht en gladgeschuurd blank hout. De bekleding van katoen, jute, stro, bladeren, of een stofje naar wens. Naast de meest gangbare modellen heeft De Vries nu ook altijd Douglas of Eiken natuurkisten op voorraad. Deze kisten zijn speciaal ontworpen voor natuurbegraafplaatsen, mooie gebieden in de vrije natuur met een eeuwige grafrust. Natuurkisten van de Kistemakker worden stuk voor stuk met de hand gemaakt uit ruige, ongeschaaf-

de schaaldelen van bijvoorbeeld een dikke Douglasspar of een oude eikenboom. De houtverbindingen worden zoveel mogelijk gemaakt met behulp van deuvels en milieuvriendelijke lijm. De hengsels zijn gemaakt van Manilla natuurvezeltouw of mooie dikke houten grepen, vaak met de boomschors er nog aan. Vraag naar een kist van de Kistemakker, een eerlijk product voor een eerlijke prijs. Elke maandagavond open huis in de kerk te Poppenwier, en op elke andere dag op afspraak. Kisten van ‘De Kistemakker’ zijn er voor elk budget, en worden normaal door uw verzekeraar vergoed. Een kist naar wens is eigenlijk best normaal.

www.dekistemakker.nl 06-14825677

www.uitgeverijpenn.nl

Ruim 100 jaar de helpende hand in de uitvaartbranche

www.bloemenshopvanderlaan.nl Winkelcentrum de Hooge Meeren, Hoogezand

levering uitvaartkisten - verzorgen overledene vervoer - verhuur van opbaar artikelen

www.vanbergenuitvaart.eu

10 JAAR SPECIALIST IN ROUWWERK Een arrangement maken voor het afscheid van een geliefde of een dierbare is een blijk van vertrouwen. Wij zijn gespecialiseerd in rouwbloemwerk en daarom kunnen we elke vorm voor u realiseren, van biedermeier tot een ovaal stuk, een druppel, harten, kruisen tot eventueel een enkele roos. Ook drukken we onze rouwlinten zelf, en heeft u daarbij keus uit meer dan 20 kleuren. U kunt uw afscheidsbloemen bij ons in de winkel bestellen of we komen persoonlijk bij u langs. Bezorging van het bestelde rouwwerk doen wij altijd zelf, zodat u de garantie heeft dat het bloemwerk op tijd en in goede staat op de juiste plaats is.

U vind onze winkel in Assen, aan de Nieuwe Huizen 7 0592-330999

www.alexaalders.nl 50

SCHATTEN ALS HERINNERING JOPIE HUISMAN, ‘MYN JOPIE’ Wat een bijzonder mens is dat toch. Het aan Jopie Huisman gewijde museum in Workum bevat sinds 14 oktober 2016 dertig schatten, die verwijzen naar even zoveel verhalen. Mijn heksebiezem hangt er en er staan tientallen artikelen die vragen oproepen.

een stilleven met drie flessen. Gepensioneerd radioman Eelke Lok, echtgenoot van museumvrijwilligster Alie Bakker, leverde de originele archiefband in met een interview uit 1983. Allemaal onder het motto ‘mijn Jopie’: de persoonlijke, dierbare herinnering.

De dertig schatten vormen de kern van de expositie ‘Mijn Jopie’, die door historica Annemiek Schors is samengesteld. Dertig prominente Nederlanders die ‘iets’ met de Workumer kunstschilder-voddenboer hebben, leverden een tastbare herinnering aan hem in. Met een verhaaltje en een foto, om op een plaquette bij ‘de schat’ af te beelden. Cabaretier Freek de Jonge stuurde een hele serie foto’s van hemzelf in het door Jopie geschilderde roodbaaien hemd. Hij trad erin op, als eerbetoon aan de Workumer-Herbaijumer kunstenaar. Van Foppe de Haan liggen er schattige kleine voetbalschoentjes: het door Huisman bewonderde voetbal icoon naar wie een stadion is vernoemd, had een kleine schoenmaat. Van Youp van ’t Hek kwam een reusachtige K, van kunstschilder Sjoerd de Vries

Zo hing er van mij van mij die heksebiezem, hoewel ik liever ‘Us Jopie Húsman’ zeg dan ‘mijn Jopie’. In 1974 namelijk toen ik hem wilde interviewen voor Frysk en Frij was hij helemaal in de war omdat zijn vrouw Elly hem had verlaten. Het is dat wij een afspraak hadden, anders had hij er misschien zelf een eind aan gemaakt, zei hij. Wat hij toen schilderde, was zo’n heksebiezem. ‘Dy rotsak’, zei Jopie, want hij was bijna niet te schilderen met die duizenden takjes. Toch moest het, want had God zelf dit ding, en nog tienduizenden andere, geschapen? Dat was toen mijn, ontroerende, verhaal. Speciaal daarvoor is het schilderstuk ‘heksebiezem’ uit het Anton Pieckmuseum in Tiengemeten gehaald. Het hing mooi bij de door buurman Hendrik Nijhuis uit een berk aan de Stinswei gezaagde vergroeiing.

Klaas Jansma

De heksebiezem

www.uitgeverijpenn.nl

EMOTIES VERWERKT IN GLAS Een keuze maken over een grafmonument is niet gemakkelijk, maar maakt ook deel uit van het rouwproces. Om samen tot een ontwerp te komen dat eer doet aan de overledene, biedt troost. Een grafmonument van glas is een kunstwerk op zich. FreJa Grafmonumenten verwerkt emoties in glas. Een foto, beeltenis, een kunstwerk of een gedicht: glas biedt veel mogelijkheden. Freark Huismans: ‘Wij weten hoe belangrijk het is om een grafmonument eigen te maken, om iets te creëren dat past bij degene die er niet meer is. Het vraagt allereerst om een respectvolle benadering. Je wilt de nabestaanden goed adviseren, want er is zoveel mogelijk, maar het is ook belangrijk dat mensen ruimte krijgen om hun eigen keuzes te maken.’ Jan Douma: ‘We

merken ook dat het troost biedt om tijdens zo'n ontwerpproces over de overledene te praten en herinneringen op te halen.’ Werken met glas levert hele mooie monumenten op. Het is te combineren met hout, roestvrij staal of beton. Glas is op vele manieren te bewerken en daarom in elke vorm en kleur te krijgen. Via een speciale digitale printtechniek is het ook mogelijk een foto te verwerken in glas. In samenspraak met de nabestaanden komt FreJa tot een ontwerp. Zelf een ontwerp aanleveren kan natuurlijk ook. Door een speciale coating zijn de glazen monumenten van FreJa Grafmonumenten onderhoudsarm. www.freja-glas.nl Grafmonumenten en gedenktekens Freark Huismans, 06 – 33 906 144 Jan Tj. Douma, 06 – 50 490 682

HERINNERINGEN VOOR HET LEVEN Ook op het gebied van uitvaart worden steeds meer services aangeboden die afgestemd zijn op de persoonlijke wensen van de klant. Procasting edelmetaalgieterij komt al jaren aan deze wens tegemoet via de vervaardiging van vingerafdruksieraden. Sieraden waarin de laatste aanraking van de overledene is vereeuwigd. Een herinnering voor het leven. Wat is mooier dan het altijd bij je dragen van een aandenken aan je geliefde, je kind of je ouder(s), je broer, zus of beste vriendin of vriend? Door de uitvaartverzorger wordt een vingerafdruk van de overledene gemaakt. Deze afdruk wordt door Procasting tot een sieraad gesmeed van sterling-zilver of 14 karaat geel- of witgoud. Ieder van deze sieraden is vanzelfsprekend een Unicaat. De achterkant biedt plaats voor een persoonlijke gravure. Naar wens kan het sieraad ook van een briljant worden voorzien. Ook in bestaande sieraden kan een vingerafdruk verwerkt worden. Wat dacht u van een vingerafdruk van uw geliefde in uw favoriete sieraad.

Recent is er een aantal nieuwe modellen aan de collectie van Procasting toegevoegd. Bij een deel van deze nieuwe sieraden is er ook nog op een onopvallende manier een asreservoir geïntegreerd. Vraag uw uitvaartondernemer naar de sieraden van Procasting en draag een unieke herinnering voor altijd advertentie90x125_Opmaak 1 8/10/15 14:17 Pagina 1 bij u.

Vingerafdruksieraden Herinneringen voor het leven. Vraag uw uitvaartverzorger naar de mogelijkheden.

tel. +31(0)46 4494544 www.procasting.nl

Jan Adamse gaat niet langs de gebaande kunstwegen, maar zoekt en vindt daarin zijn eigen weg. Steeds op zoek naar nieuwe vormen, contrasten, in die lichte en donkere partijen van het landschap. Misschien eenvoudig van kleur maar er zitten meerdere lagen onder, wat de doorleefdheid ten goede komt en in zijn manier van werken een weergaloze sfeer oproept.

www.janadamse.nl

www.uitgeverijpenn.nl

WAT ZOU U WILLEN? Met veel persoonlijke aandacht en luisterend naar uw wensen, ontwerpen en drukken wij graag uw familiedrukwerk.

Wies Paulusma Dragersteam ‘Met eer en respect dragen wij de kist van de overledene. Tevens zorgen wij voor uitvaartassistentie en doen we de laatste verzorging.’ Elingsloane 11 • 9251 MN BURGUM 06 36152019 • 0511 844358

~ rouw-, herdenkings-, bedankkaarten

letterpress . foliedruk . stansen . pregen

+31 6 20 31 64 32 drukkerij@klaaswoning.nl www.klaaswoning.nl

Marktstraat 11, 9712 PB Groningen

wiespaulusma-uitvaartondersteuning.nl

Een boom met herinneringen Als jochie van een jaar of acht gaf ik dode vogels, hamsters e.d. al een waardig afscheid. Omringd door mijn vriendjes hield ik een toespraakje en legde een bloemetje neer. Ik heb de dood altijd aan het leven gekoppeld. Het is een natuurlijke cyclus. Nu ik de 50 ruim gepasseerd ben en al 23 jaar levensverhalen schrijf en voordraag tijdens het afscheid van een dierbare overledene, heb ik mijn roeping gevonden en kom ik steeds dichter bij mijn basis. Puur, warm en betrokken bij het afscheid omdat de essentie van het leven de dood is en daarom is het leven zo bijzonder. In mijn loopbaan als spreker heb ik de wereld binnen de uitvaart zien veranderen. De hiërarchie heeft dankzij nabestaanden plaats gemaakt voor mondige en betrokken mensen die een afscheid op eigen wijze in willen vullen. Ik vul het afscheid graag aan met een levendig verhaal wat op het lijf is geschreven. Binnen de dienst probeer ik een boom te planten met herinneringen waarbij de wortels houvast kunnen bieden voor de start van een positieve rouwverwerking. Mijn manier van werken is uniek omdat ik naast spreker ook als afscheidsbloemist nabestaanden de mogelijkheid biedt om samen met mij in huiselijke sfeer hun rouwbloemwerk te maken.

www.ossentjukuitvaartbegeleiding.nl info@henkdeuitvaartspreker.nl 06 400 75 730

Uitvaart-LEGO Het Uitvaart-lego is ideaal om op laagdrempelige manier aan kinderen in rouw uit te kunnen leggen wat er gaat gebeuren, of om na te spelen wat er gebeurd is. Het is uitermate goed geschikt om op therapeutische basis met kinderen aan rouwverwerking te gaan werken. Uitvaart-lego is sinds juni 2016 exclusief bij Rouw& te verkrijgen en wordt in samenwerking met partner Edubricks van originele LEGO-onderdelen gemaakt. Sinds de introductie begint het steeds meer zijn weg te vinden naar particulieren, maar ook naar o.a. spelen rouwtherapeuten en uitvaartondernemers. Rouw& streeft ernaar om de dood normaal te maken, zodat er minder problemen vanuit rouw ontstaan. Op de website vind je ook drie handvatten om anders te rouwen. Rouw& Richard Hattink 06-11031414 contact@rouwenadvies.nl www.rouwenadvies.nl

www.uitgeverijpenn.nl

In het Uitvaartcentrum & Crematorium Sneek bieden wij u alle tijd en ruimte voor een waardig afscheid

Harinxmalaan 1, Sneek Tel. 0515 - 416 114 Spoedlijn 0515 - 411 000 www.deboeruitvaart.nl

In het Uitvaartcentrum & Crematorium Sneek bieden wij u alle tijd en ruimte voor een waardig afscheid

Harinxmalaan 1, Sneek Tel. 0515 - 428 700 www.crematoriumsneek.nl