Fryslân Markant 17-5

Fryslân

2017/2018 PRIJS € 2,50

www.fryslanmarkant.nl

MARKANT

ng i k r e w In be

FM17 - 5

1

2

www.uitgeverijpenn.nl

Land’s End. Op de grens van land en zee. Zwarte Haan.

Bij de zeedijk staat hier sinds 1973 het H.G. Miedemagemaal. Hierbij is in 2013 een vispassage aangelegd, waardoor o.a. de glasaal weer vanuit de Waddenzee de binnenwateren kan intrekken.

De foto oogt ijzig, maar is in de zomer van 2017 gemaakt door Remco de Vries.

FM17 - 5

3

4

www.uitgeverijpenn.nl

Een greep uit de inhoud xxx x xxxx xx xx

xx

xx xx xx xx xx xx xx

xx

pag. x

pag. xx

xxxxxx

pag. xx

Colofon

Fryslân Markant is een uitgave van Uitgeverij PENN.nl James Wattstraat 4 8912 AR Leeuwarden Tel. 058 284 94 10 info@uitgeverijpenn.nl www.uitgeverijpenn.nl www.fryslanmarkant.nl www.skutsje.nl

Acquisitie en ondersteuning: Jan Boonstra, Eddie Ferbeek, Martsje de Jong en Milja Roosjen Drukwerk: Veldhuis Media BV Redactie: Marije Blacquiere, Fokko Bosker, Wim Bras, Klaas Jansma, Martsje de Jong en Sake Roodbergen Vormgeving: Kees Klip Fotografie: Kees Klip tenzij anders vermeld Cover: Mr. & Mrs. Potatoe worden ons aangeboden door Stichting De Bildtse Aardappelweken. www.baw.frl De foto op de binnencover van Eetbaar Fryslân wordt o.a. verfraaid door chorizo worsten van Weidenaar uit Dokkum. www.friesedrogeworst.nl

NB: Niets uit deze uitgave mag zonder schriftelijke toestemming van de uitgever worden overgenomen.

FM17 - 5

5

PAAIRIJPE PALING OP KUITSCHIETEN IN DE SARGASSOZEE

Palingen in Nederland hebben het zwaar. Ons land is volgebouwd met dijken, dammen en gemalen. Daardoor kan jonge paling het voedselrijke zoete water in ons land lastig bereiken en kunnen volwassen palingen nauwelijks naar zee trekken om zich voort te planten.

Met het project ‘Paling Over De Dijk’ worden vele miljoenen palingen uitgezet om de soort een handje te helpen.

Op 21 oktober 2017 werd in Harlingen maar liefst duizend kilo paling letterlijk ‘over de dijk’ gezet, de zoute Waddenzee in. Op weg naar de Sargassozee, in de beruchte Bermudadriehoek ruim 6000 kilometer verderop, om daar eitjes te leggen. Tenminste, dat is wat met grote waarschijnlijkheid het geval is. Niemand zag ooit volwassen palingen paaien. Wel is de Sargassozee de plek waar de allerkleinste larfjes zijn waargenomen. De voortplanting van de aal is met net zoveel mysterie omgeven als de verdwijning van schepen en vliegtuigen in dat gebied.

6

www.uitgeverijpenn.nl

ZOUTE BROEDPLAATS De Sargassozee is een zee in de Atlantische Oceaan, het dichtstbij zijnde land is de Verenigde Staten, maar het dichtstbijzijnde eiland is Bermuda. Het is de enige zee ter wereld die niet aan land grenst, maar alleen aan water, omgeven door oceaanstromen.

De zee, die erg zout is, wordt vaak beschouwd als levenloos, hoewel er aan de oppervlakte veel zeewier van het geslacht Sargassum voorkomt. Het water is bekend als uniek broedgebied van de Europese en Noord-Amerikaanse paling. De eitjes komen uit in de Sargassozee en de jonge palingen migreren naar Europa. Als ze geslachtsrijp zijn, keren de palingen er terug om weer kuit te schieten in de Sargassozee. De zeer lange trekroute van 6000 kilometer is te verklaren door de continentverschuiving waardoor de Atlantische Oceaan in de miljoenen jaren dat de soort bestaat, steeds breder is geworden. De soort heeft zich heel geleidelijk kunnen aanpassen aan de steeds langere trekroute.

Het zijn indrukwekkende beesten, die vanuit het zoete binnenwater in zee uitgezet worden. Zo dik als een arm en soms wel een meter lang. Met de kenmerkende witte buik, die bewijst dat ze de transformatie naar het stadium van ‘Skiere iel’ hebben gemaakt en geslachtsrijp zijn. Klaar voor de monstertocht die ongeveer een half jaar duurt.

Een periode waarin de palingen niet eten. Hun vetlaag dient als brandstof.

En daar hebben ze ruim voldoende aan, want onderzoek heeft geleerd dat de palingen de reis volbrengen op een energiehoeveelheid die vergelijkbaar is met vijf kleine zakjes chips.

Eenmaal op plaats van bestemming leggen ze op grote diepte hun eieren en sterven. De larfjes drijven op de oceaanstromen terug naar Europa, waar de palingen zo’n anderhalf jaar later voor de kust aankomen. Ze zijn

VRIJERSVOETEN

Iedere twee jaar worden in het voorjaar miljoenen glasaaltjes uitgezet in de Friese boezem. Daar groeien ze uit tot volwassen palingen. Pas na twee jaar ontwikkelen ze een geslacht. Ze kunnen dus, heel modern, zelf kiezen of ze een jongen of een meisje worden. Na een tiental jaren transformeert de paling in schieraal. Hij krijgt een witte (schiere) buik, een dikke huid, de ogen en borstvinnen worden groter en de overgang tussen de slokdarm en maag groeit dicht. Eten is dan onmogelijk, de lange reis kan beginnen.

dan uitgegroeid tot glasaaltjes, zo dun als de vulling van een pen, en willen naar ‘binnen’, het zoetwatergebied in.

En dat is, net als de reis naar buiten, nagenoeg onmogelijk.

VERMORZELD IN POMPEN Nederland ligt voor het overgrote deel onder de zeespiegel. Omdat we hier graag droge voeten houden is de ­Nederlandse kust hermetisch afgesloten met dijken en dammen en zijn er ook in het binnenland veel gemalen gebouwd. Hierdoor is het voor paling

In Nederland is een jaar later de stichting Duurzame Palingsector Nederland (DUPAN) opgericht. Hier zijn de belangenorganisatie voor binnenvisserij en kleine kustvisserij (NetVISwerk), de Nederlandse Vereniging van Viskwekers (NeVeVi) en de Nederlandse Vereniging van Palinghandelaren (NeVePaling) verenigd. Samen spannen zij zich in om de palingstand in Nederland te verbeteren door onder meer de dieren letterlijk te helpen met hun oversteek naar zoet of zout water.

Daarmee gaan ze door zolang de barri-

6000 kilometer op vijf zakjes chips een hele uitdaging, zo niet onmogelijk, om van zout water naar zoet water te zwemmen en andersom. Eenmaal in het zoete water valt het niet mee om voedselrijk gebied te bereiken. Ze lopen groot risico te worden vermalen in gemaalpompen en waterkrachtcentrales. De levenscyclus van de paling wordt door menselijk ingrijpen in de natuur ernstig verstoord en in de laatste decennia liep de palingstand dan ook schrikbarend achteruit. Reden voor de Europese Unie om de lidstaten waar paling voorkomt verplicht te stellen een aalbeheerplan uit te voeren.

Deze wet is sinds 2009 van kracht.

ères in ons land niet zijn aangepast op vismigratie. Dat kan nog wel even duren, want voorlopig heeft de overheid hiervoor geen geld beschikbaar.

Aangesloten vissers dragen voor elke verkochte paling een bedrag af aan het Eel Stewardship Fund, waarmee niet alleen het overzetten van paling wordt bekostigd, maar ook wetenschappelijk onderzoek en certificering en invoering van diervriendelijker vangst-, kweeken verwerkingsmethoden.

PALING OVER DE DIJK De beroepsvisser, in Fryslân verenigd in de Friese Bond van Binnenvissers, is

Foto’s: Joachim de Ruijter

Gerookt, gebakken of gestoofd, sinds mensenheugenis is paling een delicatesse in grote delen van de wereld.

een onmisbare schakel bij alle inspanningen om de palingstand op te krikken. De vissers vangen in september de schiere palingen voor de gemalen af om ze in zee te kunnen zetten. In het voorjaar worden voor de afgesloten kusten miljoenen glasaaltjes gevangen. Daarvan wordt 60% in het zoete binnenwater uitgezet, de overige 40% gaat naar kwekerijen om daar uit te groeien tot consumptiepaling.

Het blijft uiteindelijk wel handel. Zonder handel geen vissers, zonder vissers geen uitvoering van het werk van ­DUPAN. De consument draagt zo bij aan de kosten voor het aalbeheer.

Het project ‘Paling over de dijk’ werd in 2017 op twaalf locaties in Nederland uitgevoerd. Het is het vijfde jaar op rij dat DUPAN glasaal en schiere aal helpt met oversteken. De acties lijken hun vruchten af te werpen. De palingstand gaat sinds de invoering van het verplichte aalbeheerplan in 2009 weer vooruit en het jaar 2017 mag zelfs een erg goed jaar genoemd worden. Maar of onze gerookte paling daar goedkoper van wordt? Waarschijnlijk niet, de vraag is groot en de bewerking intensief. Gezond is de delicatesse wel. Paling wordt door de Gezondheidsraad en het Voedingscentrum gerekend tot de vette vissoorten die je eigenlijk minstens één keer per week zou moeten eten. Goed voor hart, hersenen en bloedvaten. En voor de palingstand.

FM17 - 5

7

WORKUM, PAREL AAN HET VERRASSENDE VREUGDE IN STAD EN OMMELAND Een van de Friese elf steden sinds 1399. Parel aan het IJsselmeer. Stadje van vele ­ historische bijzonderheden en moderne attracties. Omgeven door groene agrarische landerijen en natuurgebieden aan de landzijde en de gradiënt van water en land voor de rustzoeker vlakbij.

Eertijds een drukke zeehandelsplaats, nu een toeristische trekpleister. Wie Workum noemt, denkt aan het ­Jopie Huismanmuseum en de jaarlijkse strontrace over het IJsselmeer. En voor de geïnteresseerde zijn er de heel bijzondere gildebaren in de laatgothische Sint-Gertrudiskerk in het centrum.

Voor natuurbeleving is het onontkoombaar deze eindvijftiende-eeuwse Sint-Gertrudiskerk voor even achter ons te laten en richting de sluis en It Soal de stad uit te gaan en de Workumse Binnen- en Buitenwaard ­

De grote kattenstaart groeit veel langs sloten en vaarten en heeft veel stikstof nodig, waardoor het een van de weinige wilde planten is die niet van overbemesting te lijden heeft. De paarsrode bloemen zijn tot anderhalve centimeter groot, en groeien aan overdadig bezette aren. Na de bloei ontstaan doosvruchten. De langwerpige bladeren van de grote kattenstaart lijken op die van sommige wilgensoorten (vandaar ook ‘silicaria’ in de Latijnse naam). De plant bevat tannine en werd daarom in de leerlooierij gebruikt. De wortels leveren rode kleurstof die geschikt is voor het verven van wol.

op te zoeken. De weidse velden hier worden door de terreinbeheerders van de natuurorganisatie It Fryske Gea onderhouden en aan plaatselijke boeren verpacht. Hier is nog veel natuurschoon in de vorm van planten en

De grote keizerlibel is de grootste vertegenwoordiger van de glazenmakerfamilie. Hier is het vrouwtje bezig om eitjes op Fonteinkruid te leggen, onder water.

De soort komt vaak voor bij grotere plassen of vijvers, maar voortplanting vindt ook plaats bij kleinere plasjes, vennen, (stromende) sloten en kanalen.

Voor de geschiktheid van een biotoop lijkt bepalend dat het water relatief snel opwarmt en voldoende ruimte biedt voor de vrij grote territoria van de mannetjes.

8

www.uitgeverijpenn.nl

vogels aan te treffen. In het voorjaar buitelen boven deze extensief benutte landerijen nog Kieviten Ljippen en voeren Grutto’s Skriezen hun formidabele jachtvluchten uit. Hier is in het voorjaar de lucht nog vervuld van de

Grote wederik kan een halve tot anderhalve meter lang worden en komt oorspronkelijk op het geheel het Euraziatische continent voor. Zowel in België als in Nederland is deze plant vrij algemeen aan te treffen, met uitzondering van de kustgebieden. Grote wederik is in de Europese geschiedenis lang gebruikt als geneeskrachtige plant. Hij werd vooral ingezet bij interne bloedingen, koorts en diarree. Maar deze functie is thans in onbruik geraakt.

De jonge blaadjes van de grote wederik kunnen worden gegeten.

IJSSELMEER

Tekst en foto’s Sake P. Roodbergen

Jaarlijks bezoeken bijna 500.000 brandganzen onze weidevelden waarvan veruit de meeste in Friesland (Waddengebied en IJsselmeer) en Zeeland. Het aantal blijft groeien. In 1960 waren er maar zo’n 20.000 brandganzen, wereldwijd!

heerlijke geluiden van Tureluur Tsjirk en Scholekster Strânljip. Hier zingt op de koude voorjaarsmorgen de befaamde Veldleeeuwerik Ljurk nog hoog in het zwerk en vertoont de Graspieper ­Fjildljurk zijn act vanaf de dampaal.

Hier vindt de ‘fjlidmens’ nog wat van haar of zijn gading en goesting is. En al lijkt het zoeken en vinden van een eitje van de Kievit ook in deze dreven dan voorgoed tot het verleden te behoren, toch verschaft een verblijf in deze aparte wereld nog veel natuurgenieting.

In de boorden van de sloten groeien in de zomer kleurige paarsrode pollen van Grote kattenstaart Kattesturt.

De opvallende planten zijn geliefd bij Klein koolwitje Lytse wytflinter en Klein geaderd witje Lytse swartstreek ­wytflinter. Met hun lange roltong halen zij de nectar uit de bloemkronen. Vaak groeit naast deze oeverplant de ­Grote wederik Giele kattesturt, met gele bloemen in een hoge tros. Zij moeten het doen met een veel geringere vlinderaandacht. En boven de wat bredere sloten met Fonteinkruiden Bearzerûch en Gele Plompen Pompeblêd voeren libellesoorten als Vroege glazenmaker Kylplakbiter en Grote keizer hun patrouillevluchten uit. Hen gedurende een tijdje te observeren levert verrassende vreugde op.

MERKWAARDIGE SLENKEN De Buitenwaard kan alleen in gezelschap van de terreinbewaker van de

natuurorganisatie worden betreden.

Met regelmaat wordt dit gebied door het IJsselmeerwater overstroomd.

Dat gebeurt vooral bij sterke westenwinden die het water tegen de Friese waardenkust hoog opstuwen. Het resultaat is een merkwaardig, slenkachtig grondpatroon met waterhoudende laagten. De randen van deze waterpartijen worden in de nazomer door het bijzondere Goudknopje ­ Goudknoopke geel gekleurd. Een merkwaardig kleinood uit de plantenfamilie van de Composieten, oorspronkelijk afkomstig uit Zuid-Afrika, dat de nog enigszins zilte ondergrond van de waarden nodig heeft voor zijn welbevinden. Bij de vogelkijkhut aan de Ezumakeeg in het Lauwersmeergebied treft het plantje dezelfde omstandigheden aan voor uitbundige groei en nazomerbloei.

In de herfst raken deze velden van Binnen- en Buitenwaard overspoeld door winterganzen in grote menigte.

Alle soorten zijn in duizendtallen aanwezig. Kolgans Blesgoes en de mooie zwart-witte Brandgans Paugoes vormen de hoofdmoot. Zij doen zich hier maandenlang tegoed aan het nog altijd malse gras, tot genoegen van de ganzentoerist, maar tot verdriet van de pachter van de landerijen.

Deze periode van het jaar is echter niet alleen de tijd van de ganzen, het is ook de tijd van de bedrijvigheid van de jaarmarkten en visserijdagen.

Maar daarvoor moeten we de rust en

www.staatsbosbeheer.nl de ruimte van de waarden weer achter ons laten en teruggaan naar de stad.

De stad die zich opmaakt voor de winterperiode met andere vormen van vertier. En altijd blijft de verwachting: zou er echte winter komen, zou er ijs komen en zou…

De grutto is een oer-Hollandse weidevogel. Nog wel.Want de natuurwaarden van het agrarisch land staan zwaar onder druk.Waar het boerenbedrijf nog ruimte laat voor natuur, daar gedijt de grutto. Zo is hij de ambassadeur van agrarisch land waar productie en natuur in balans zijn.

Nergens in Europa broeden zoveel grutto’s als in Nederland. In 2016 is de grutto uitgekozen door het Nederlandse publiek tot nationale vogel.

FM17 FM17-5 -5

9

SCHOOLGEBOUW VAN ROC FRIESE POORT GEEFT DUURZAAMHEID MEE Een fietsenberging bedekt met oude scheepsluiken. Een sporthal geïsoleerd met vermalen petflessen. Hergebruik was het motto bij de bouw van de nieuwe school van ROC Friese Poort aan de Egelantierstraat in Leeuwarden, tegenover zwembad ­Kalverdijkje.

Jaap van Bruggen vindt het niet meer dan logisch om bij nieuwbouw aan het milieu te denken. ‘Als het gaat om duurzaamheid, willen wij voorop lopen. Wij willen onze studenten het goede voorbeeld geven.’

Een nieuw gebouw neerzetten?

Maak vooral gebruik van bestaande materialen, adviseert hij. Als hoofd facilitair beleid bij onderwijsinstelling ROC Friese Poort wil hij de studenten het goede voorbeeld geven door nieuwe schoolgebouwen zo milieuvriendelijk mogelijk te ontwikkelen. Een pas in gebruik genomen schoolgebouw in Leeuwarden is hiervan het recentste voorbeeld.

De mbo-onderwijsinstelling leidt veel jongeren op in technische beroepen. Vooral voor deze groep is het belangrijk dat er milieubewust wordt gedacht, vindt Van Bruggen. Maar eigenlijk geldt het voor alle studenten: ‘Zij worden opgeleid voor de toekomst.

Ze krijgen allemaal te maken met het onderwerp duurzaamheid.’

Hij is er dan ook trots op dat de studenten ‘Uniformberoepen’, door wie het gebouw aan de Egelantierstraat begin november 2017 in gebruik werd genomen, nu rondlopen in een zogenoemd ‘circulair gebouw’. Bij alle onderdelen in de bouw is zo veel mogelijk gebruik gemaakt van bestaande materialen.

Van architect tot uitvoerder: iedere partij die betrokken is bij de bouw, moet daarin meedenken. Van Bruggen selecteerde de partijen hier zorgvuldig op. Architect Harm Tigchelaar van Wind Architecten Adviseurs kreeg de

10

www.uitgeverijpenn.nl

opdracht om ‘een eigentijds en karaktervol ontwerp’ te maken met volop aandacht voor het milieuaspect.

‘Het leuke is dat er bij het ontwerp al rekening is gehouden met de beschikbare materialen’, vertelt Van Bruggen.

Zo werden de maten van het fietsenhok pas duidelijk nádat de bouwstenen ervoor waren gevonden: aannemer Friso kwam aanzetten met ballastblokken uit de VOC-schip-replica ‘Prins Willem’, die in 2009 afbrandde in Den Helder. ‘En het dak van het fietsenhok is gemaakt van oude dekluiken van een schip. De haken zitten er nog op.

Zo zijn wij met elkaar gaan zoeken naar wat er beschikbaar was voordat er een definitief ontwerp van de school werd gemaakt.’

uiteindelijk ook heeft gekost.

Op lange termijn is een circulair gebouw volgens hem goedkoper. ‘Het dak is bedekt met zonnepanelen, zodat het honderd procent zijn eigen energie opwekt. De aluminium kozijnen, deels gemaakt van bestaand omgesmolten materiaal, zijn onderhoudsarm en gaan lang mee. Het gebouw is goed geïsoleerd en daarmee goedkoper en duurzamer in stookkosten dan oudere gebouwen, die met de jaren steeds duurder worden.’

Bovendien is circulair bouwen een investering in de toekomst, vindt Van Bruggen. ‘Hoe meer ervaring alle partijen ermee opdoen, hoe makkelijker en goedkoper het wordt om het op deze manier te doen.’

PUZZELEN

DE GRENS OPZOEKEN

Dat is inderdaad ‘goed puzzelen’, erkent Van Bruggen, en daarmee een arbeidsintensief proces voor alle partijen. Toch kan het ook financieel uit om circulair te bouwen, is zijn overtuiging.

Zowel met nieuwe als gebruikte materialen waren de kosten geraamd op zo’n tien miljoen euro, wat het gebouw

Voor ROC Friese Poort was het al niet meer helemaal nieuw. Het in 2015 ontwikkelde gebouw voor de opleidingen Zorg en Welzijn in Drachten was de eerste school in Nederland die als ‘excellent’ werd gecertificeerd volgens de duurzaamheids-onderzoeksmethode ‘BREEAM-NL’. Het gebouw in Leeu-

SCHEEPSRESTEN

warden moest dit nog overtreffen, vond Van Bruggen. ‘Wij willen dat elk volgend gebouw weer iets beter is.’

Hij bedacht daarom een criterium waar nog weinig beoordelingsmethodes rekening mee houden: het gebouw niet alleen zo milieuvriendelijk, maar ook zo efficiënt mogelijk bouwen. ‘De meest duurzame vierkante meters zijn natuurlijk die meters die níet worden gebouwd. Wij zoeken die grens op.’

De enigszins verzonken kantine zit bomvol studenten en lijkt van bovenaf wel een driekleurig schilderij. Leerlingen in groen defensieuniform zitten samen te eten en elders doen toekomstige politieagenten (blauw) en beveiligers (grijs) hetzelfde. Voor hen betekent het nieuwe gebouw dat zij bijna alle lessen onder één dak kunnen volgen. Voorheen moesten zij in een weekrooster soms wel tussen zes of zeven verschillende locaties in Leeuwarden pendelen. Nu hebben ze hun eigen sportruimtes, gecombineerde theorie- en computerlokalen en simulatieruimtes voor zaken als verhoor en arrestaties.

NONCHALANTE STUDENTEN Of ook het duurzame karakter van het gebouw hen niet ontgaat? ‘O ja, dat hergebruik.’ Defensiestudent Teun Kuipers (17) met opleidingsrichting bouw, vooral enthousiast over de sportruimtes en de kluisjes, haalt lichtjes zijn schouders op. ‘Dat maakt me verder eigenlijk niet zo veel uit.’

Door Marije Blacquière

Ook de 16-jarige Klaas Jan Hoekstra, toekomstig onderofficier, zegt dat het hem niet zo interesseert. Hij vindt het vooral mooi dat het gebouw luxe is en hij eindelijk zijn spullen kwijt kan in een kluisje.

Na wat doorpraten vindt Teun het eigenlijk toch wel tof, dat circulaire.

‘Het is mooi gedaan, het lijkt net nieuw allemaal. En het is beter dan dat het materiaal anders zou zijn weggegooid.

Dat is denk ik beter voor het milieu.’

Van Bruggen herkent de nonchalance van die leeftijdsgroep over het onderwerp duurzaamheid. ‘Voor hen is het een abstract begrip. Zij zijn met heel andere dingen in hun leven bezig.

Zolang de kachel het doet en er gewoon water uit de kraan komt, zien zij geen probleem.’

Toch weet hij zeker dat de duurzame keuzes van ROC Friese Poort hun vruchten zullen afwerpen bij de studenten. ‘Nu doorzien ze het nog niet, maar ik ben er van overtuigd dat ze onbewust toch worden geprikkeld. Ze zullen er later altijd aan terugdenken als ze zelf keuzes moeten maken.’ En dan is voor Van Bruggen het cirkeltje rond.

Meer informatie: www.wijbouwencirculair.frl/

FM17 - 5

11

Kaasboerderij De Pieter Peit’s Hoeve Buitenwalweg 6-8 8895 KC Lies Terschelling T 0562 44 85 01

De Ward 21 8701 MB Bolsward Tel.: 0515-577 215

WWW.PIETERPEITSHOEVE.NL

WWW.1648PURSANG.NL

Jasper Henstra, student Plantenteelt:

‘Ik vind het interessant om het hele proces van de groei van de plant bij te houden. Vragen zoals ‘Wat kan ik doen om het beste resultaat te bereiken en wat gebeurt er als ik dit doe met de plant?’ motiveren mij om door te gaan in dit vak.’

OPEN DAGEN MBO VR. 19 JANUARI 2018 14.00 - 21.00 uur

ZA. 20 JANUARI 2018 9.30 - 13.00 uur

Buitenpost / Heerenveen / Leeuwarden / Sneek

www.nordwincollege.nl 12

www.uitgeverijpenn.nl

2017/2018 PRIJS € 2,50

www.fryslanmarkant.nl

EETBAAR FRYSLAN

FM17 - 5

13

HET LEKKER EN HET GOED Onbegrepen en eenzaam zijn biologische pioniers al lang niet meer. ‘Man Bijt Hond’ gaat hen voorbij. Zelfs hun pioniersstatus staat onder druk. Want wie op biologische, bio-dynamische, ecologische of organische wijze voedsel produceert, maakt tegenwoordig deel uit van een groot netwerk.

Het netwerk van goede, verantwoorde voedselproducenten strekt zich uit van melk tot sla. Maar als ze zich breed oriënteren komen ze beroepshalve met de meest verrassende segmenten in aanraking, van energie tot financieringen, van bouw tot zorg en van bedden tot auto’s. En dan ineens blijkt, geheel overeenkomstig de wetmatigheden van het postmoderne denken, dat de consument in al deze dingen minstens zo belangrijk is.

Want hij of zij bepaalt of er een Tesla wordt aangeschaft of een Dodge, of een woning perfect geïsoleerd wordt of meedogenloos verwarmd en of er

rauwkost op tafel staat of een schaal vol kiloknallers.

Algemeen groeit het besef dat ons leven veel mens- en diervriendelijker kan. Vooral de opwarming van de aarde wordt algemeen als probleem ervaren, met immense consequenties.

Het als vakantieland zo gewaardeerde Nieuw-Zeeland besloot eind oktober 2017 zelfs om speciale visa uit te reiken aan klimaatvluchtelingen, als ze hun eilandje in Oceanië wegens het rijzen van de zeespiegel moeten verlaten.

Vervuiling door afvallozing of gewasbescherming kost talloze mensen en dieren het leven. Bij grote incidenten trekt het grote sterven af en toe de aandacht. Soms blijft zo’n ramp zelfs in het stenen fossielenarchief van de geologie bewaard, als door een kosmische crisis de totale dinosauriërpopulatie ten onder gaat in hoog opstuivende stofwolken na aanvaring van de aarde met een meteoriet. Die boorde zich 65 miljoen jaar geleden op de verkeerde plek in de aarde, namelijk, bij Chicxulub in Mexico.

In een sluipend proces gaat de ver-

nietiging generaties lang bijna ongemerkt door, totdat iemand alarm slaat. Zo’n alarm werd na de zomer van 2017 wereldkundig gemaakt omdat de insectenrijkdom dramatisch ingekrompen blijkt te zijn, met wel 35% in de afgelopen jaren. We verliezen daardoor niet alleen nijvere bestuivers van onze voedings- en genotmiddelen, maar ook vreten voor onze vogels. Die sterven, als ze zeldzaam zijn, op hun beurt ook weer uit. Dat wordt niet gecompenseerd door de ontdekking van een onbekende soort mensapen in tropisch regenwoud op Sumatra, of een weergaloze verkenning van dichtbevolkte diepzeevlaktes door teams moderne natuurvorsers met waterdichte en drukbestendige camera’s. Die hebben vrij recent nog geopenbaard hoe groot de soortenrijkdom op anderhalf tot vijf mijl onder het zeewateropppervlak is. Fascinerend, maar ook beangstigend, want wat gebeurt hiermee als de BP’s en de Shells van deze wereld, opgejaagd door hun aandeelhouders, hun exploratie tot verbuiten hun traditionele bandbreedtes voortzetten?

Beelden uit ‘An Inconvenient Truth’ van Al Gore. Hij vertelt dat door de opwarming van de aarde ijsmassa’s in de poolstreken sneller worden aangetast.

14

www.uitgeverijpenn.nl

De soortenrijkdom op het voor mensen bewoonbare deel van de planeet aarde verschraalt, hoe men het ook wendt of keert. De oorzaak daarvan ligt in het massale uitsterven van vele soorten dieren en planten. Voor een deel is dit een schijnbaar onomkeerbaar proces, al geeft actueel

biologisch onderzoek aanleiding tot een voorzichtig optimisme. Zelfs bij de kerncentrale van Tsjernobyl bloeit nieuw leven op, nauwelijks beïnvloed naar het lijkt door de vernietigende straling van ontsnapte atomen.

Maar wat hebben we aan zulke hersteleffecten als we heden ten dage onze biosfeer grondig verzieken? De feedbackfuncties van tropische regenwouden en oceanen wordt aangetast door grootschalige bomenkap, de voortdurende uitdijing van de plastic soep en chronische overbevissing of, andersom, aanplant van plantages, de inrichting van viskwekerijen en de toevoeging van ­microplastics aan producten voor persoonlijke verzorging.

Momenteel zien we mensenmassa’s in beweging komen op een schaal die al bijna doet denken aan de Grote Volksverhuizing, en we staan nog maar amper aan het begin van een grote klimaatcrisis.

Dit alles zal alleen beheersbaar worden als we beter leren leven, dat wil zeggen: harmonieuzer omgaan met de hulpbronnen die de planeet aarde ons biedt en het leven dat er in een bedreigde diversiteit gedijt. Tot op het hoogste niveau wordt over de noodzaak van een positieve benadering van deze processen gediscussieerd, bij een breed publiek en bij overheden en bedrijven. Donald J. Trump mag zich als president van de United States van America even in het koor van de klimaatsceptici hebben gemengd, de consequenties daarvan blijven beperkt als zijn Chinese collega Xi Jinping het probleem van de klimaatverandering wel serieus neemt. Een Parijs verdrag kun je tenslotte proberen op te blazen, een serie vernietigende orkanen van Sint Maarten tot Florida negeer je niet zomaar even.

Klaas Jansma

Heide met goudplevieren. Beeld: H. Rol, uit J.P.Thijsse ‘Waar wij wonen’.

FM17 - 5

15

DE PRIJS VAN MELK ‘Doodstil’ zijn de Friese weiden tegenwoordig volgens Geert Mak. De schrijver van ‘Hoe God verdween uit Jorwert’ zei dit zaterdag 1 augustus 2016 in een interview met Gretha Riemersma in de Volkskrant.

De publicatie paste in een serie over een gevoel dat de journaliste van de Leeuwarder Courant Jantien de Boer treffend als ‘landschapspijn’ aanduidde. Daar schreef ze columns over en een boek en ze won er een prestigieuze prijs mee.

De boeren zijn zo gericht op het opvoeren van hun productie dat er voor weidevogels geen plaats meer is. Maar volgens Geert Mak en Jantien de Boer is er veel meer aan de hand. De laatste omschreef dat als volgt: ‘Het moderne boerenland doet pijn; kleuren vervagen en geluiden sterven weg in

16

www.uitgeverijpenn.nl

het moderne land van zuivel, vlees en turbogras.’

Overdreven? Mwaah. Kijk eens rond in een geruilverkaveld en modern ingericht weidelandschap. Als biljartlakens liggen de velden in de ruimte, kaal en zonder één andere kleur dan het groen van gezuiverd Engels raai. Koeien lopen er nog wel, als ze niet binnen blijven in hun lichtgevende hoge hotelstallen met koeienmatrassen. Hun lopen was al lang een beheerst voortbewegen geworden door het groeien van hun uiers. De rituele dans bij de eerste weidegang doet, door de wild slingerende spenen, bijna grotesk aan.

Rond 1985, vlak na de invoering van een Europees melkquotum met de bijbehorende superheffing, schoot de productie van gemiddeld rond vierduizend kilogram per jaar in korte tijd minstens vijftig procent omhoog. Momenteel is een gemiddelde melkgift van achtduizend kilo normaal, maar

Door Klaas Jansma

tienduizend kilo per jaar komt ook voor. Daarbij gaat het niet alleen om de kwantiteit. Het kwalitatieve aspect van de vet- en eiwitgehaltes is minstens zo belangrijk geworden.

De bedrijven in Nederland groeiden ondertussen van gemiddeld dertig naar vijftig, zeventig en tegenwoordig honderdtwintig koeien.

Moderne koeien worden gefokt op productievermogen en weerbaarheid.

Zo kunnen de veterinaire kosten worden beperkt en hoeft er geen melk uit de tank te worden achtergehouden.

De zuivelindustrie maakt kostelijke producten, waaronder minstens tachtig soorten kaas in allerlei rijpingsfasen, van jong tot zeer oud. De kaasconsumptie blijft in koopkrachtig Europa op peil, met een toenemende populariteit van vetarmere soorten.

Andere zuivel boet echter aan kracht in, ondanks een professionele marketing en een onuitputtelijke keus in

smaak en samenstelling. De laatste jaren daalt de binnenlandse en Europese consumptie met procenten per jaar.

Dat is zorgwekkend, want de prijzen gaan niet omhoog.

Sinds 2007, toen de melkveehouderij net als veel sectoren in Europa enigszins werd overgelaten aan vrije prijsvorming, wisselen pieken en dalen elkaar af. De vergoeding is sindsdien al eens meer dan 42 cent per kg geweest, maar ook wel minder dan twintig, bij een gemiddelde kostprijs van zo’n 38 cent per kg. In dit cijfer vormt de rente in de Europese Unie een ietwat beeldverstorende factor door de ingrepen van de Europese Centrale Bank.

Sinds oktober 2014 deed zich een sterk dalende tendens voor, die enkele maanden aanhield. Toen boeren in BelgiĂŤ en Frankrijk de Tour de France in juli 2015 verstoorden, daalde de melkprijs die Friesland Campina betaalde tot 28,5 cent. Dat was nog lang niet het laagste punt, maar twee jaar later werd veel meer betaald. Toen kwamen

boeren in actie tegen de gedwongen inkrimping van hun bedrijven door het afslachten van koeien.

NOG GROTER, NOG SCHONER Niet alleen de melkveehouderij schiet geregeld onder de kostprijs met een gangbaar product. Hetzelfde geldt voor de intensieve veehouderij, vooral kippen en varkens, en tuindersbedrijven, zelfs als we de bijna ritmisch optredende besmettingsziektes buiten beschouwing laten. De massaliteit loont niet, maar grootwinkelbedrijven blijven kiloknallers en andere voordelen van grootschaligheid aanbieden.

Dat Wakker Dier daar per commercial tegen fulmineert, heeft nog niet het gewenste effect, maar een kentering in het denken is wel waar te nemen.

Stuwt de boer deze tendens naar groter schaal, meer specialisatie en dus grotere eenzijdigheid, of probeert hij een tegenbeweging op gang te brengen? Dat laatste lijkt, gezien de opmerking van Geert Mak en Jantien

de Boer, nog niet het geval. Het polderlandschap mag er door een vliegtuigraam bekeken prachtig uitzien, de VEM-waarde van het gewas is er tot grote hoogte opgevoerd ten koste van de biologische diversiteit. Want voor boter- en paardenbloemen, madeliefjes en vergeetmenietjes is geen plaats.

En omdat het grondwater tot een steeds lager niveau wordt uitgepompt, de zode geregeld wordt verrijkt met drijfmest en het gras op ultrabrede en goed gedraineerde percelen zo vaak mogelijk wordt gemaakt, hebben bodembroeders er weinig te zoeken.

Daarom neemt het onbehagen bij alle partijen toe. Want wat vanuit een beperkte ratio werd nagestreefd, blijkt in breder perspectief bekeken niet goed te zijn. Goedkoop is een wel heel dubieus begrip als het wordt afgezet tegen de maatschappelijke kosten van een vogelloze wereld en een kleurenarm veld, waar geen horzel meer kan leven en de leeuwerik uitgestorven lijkt.

FM17 - 5

17

NA ONS GÉÉN ZONDVLOED Door Fokko Bosker

Deze special Eetbaar Fryslân gaat het over verduurzaming van de voedselketen. Minder verspilling, minder afval, maar ook anders produceren en distribueren. De liefde gaat nog altijd door de maag: Een onderwerp dus om niet in mineur te toonzetten. Iets kunnen doen, geeft reden tot vrolijkheid. Verandering is mogelijk.

Ik woon inmiddels alweer 25 jaar aan de rand van Lippenhuizen, vanaf mijn werkplek heb ik zicht op weilanden, sloten met rietkragen omzoomd, elzensingels en in de verte oprijzend bos.

Het boerenlandschap, de opstrekken-

de kavels, het patroon van de vaarten, met daarboven de weidse wolkenformaties en het steeds veranderende licht, heeft een geweldige bekoring.

Het Friese, of in bredere zin het noordelijke of zelfs Nederlandse landschap, is iets dat we deels verinnerlijken, bij ons dragen als een gekoesterde vriendschap. Het smeedt een band.

In dat prachtige landschap verdienen boeren hun brood, maar zij niet alleen. Ook recreatieondernemers, ambachtslieden, middenstanders of creatieve eenpitters zoals ik maken deel uit van de plattelandsgemeenschap, geven er mede vorm aan. Toch is het de boer die eeuwenlang het meest nadrukkelijk zijn stempel wist te zetten op de inrichting en vormgeving van het land buiten de stad. De ste-

delingen en burgers in grotere kernen plukken op hun beurt de vruchten van de natuur en de boerenlandschappen.

Zij komen er letterlijk op adem en tot rust, kunnen bijtanken. Er zijn vele belanghebbenden die een stuk van het platteland claimen.

VERSTOMDE ZANG Vanaf de jaren zestig van de vorige eeuw zijn er twee overheersende bewegingen zichtbaar die grote invloed hebben op de variatie in het Nederlandse landschap. Onder druk van de wereldmarkt en een streven naar een grotere efficiency vond er schaalvergroting plaats en maakten veel boeren de overstap naar hoog intensieve landbouw. Dit leidt tot eenvormigheid en ontegenzeggelijke verschraling van

Het grensgebied van de gemeenten Skarsterlân (rechts) en Wymbritseradiel (links van het kanaal). Onder ligt de Hoitesleat en het Slingerrak, links loopt het PM-kanaal, dat het Aldhôf doorsnijdt. De boer heeft zijn eigen brug en beheerst de groene wereld. Zo’n locatie is onbetaalbaar. Buiten het seizoen heerst er de rust van de polder.

18

www.uitgeverijpenn.nl

het landschap. Zonder bijsturing en koersverandering resten eenvormige, eentonige en saaie weilanden en akkers, louter gericht op productie. De zang van de weidevogel verstomt. Het wordt stil buiten. Een angstaanjagend doemscenario.

Tegelijkertijd is de zeggenschap van de boer over de inrichting van zijn werkterrein, het boerenland, verminderd. In de waterschappen, ooit vooral dienstig aan het boerenbelang, hebben burgers een stem gekregen, er is meer oog voor waterkwaliteit en noodzaak van hogere grondwaterstanden. Gemeenteraden kijken nadrukkelijker naar behoud en versterking van biodiversiteit. Grote multinationals en boerencoöperaties zoals F ­rieslandCampina en The Fruit Farm Group zetten in op een meer duurzame bedrijfsvoering. De zuivelcoöperatie en energiebedrijf GroenLeven willen de komende jaren op 310 boerendaken 416.000 zonnepanelen leggen, genoeg om een kleine stad met 33.000 inwoners van stroom te voorzien. Windmolens meegerekend, is de

agrarische sector nu al betrokken bij bijna de helft van alle groene energieprojecten in Nederland. Het brengt geld in het laatje, dan wil de boer wel.

Die kant kan het in de voedselvoorziening ook op gaan. Straffen en belonen, dat werkt. De samenleving, de politiek en de consument roeren zich. De trend is verduurzaming. De boeren zijn hun monopolie op het platteland kwijt, dat is wennen. Tegelijkertijd, boeren zijn net mensen, zijn er agrariërs die al lang zweren bij weidegang en biologische teelt. Zij zitten al jaren op de weg van verduurzaming of overwegen die stap te zetten.

In het aanpalende Gorredijk zit al sinds jaar en dag, in elk geval zolang ik in Lippenhuizen woon, een uitstekend geoutilleerde biologische winkel ‘De Rounte’. Op loopafstand van grote supermarkten als Aldi, Albert Heijn en Poiesz. In mijn studententijd maakte ik een tijdje mijn eigen zuurdesembrood, kookte en at ik vegetarisch, maar gaandeweg de jaren was ik meer

mainstream geworden, raakte biologisch deels uit zicht en verkoos ik de gemakkelijkste weg. Hoewel ik maar een paar passen opzij hoefde te doen bij het boodschappen om een gevarieerd aanbod aan natuurlijke groenten en producten op tafel te krijgen, kwam het er niet van. Luiheid, drogredenen, hogere prijzen, maar bovenal gemakzucht prevaleerden. Terwijl in de reguliere supermarkten gestaag het schap aan biologische etenswaren uitdijde, was het dit jaar de smaak van brood die mij tot een vaste klant van de biologische winkel maakte. Thuis zijn we uitgekeken op het brood van de warme bakker, te zout, te weinig smaak. Bij ‘De Rounte’ kan ik kiezen uit wel dertig verschillende soorten en typen brood van gist of zuurdesem met spelt, rijst, tarwebloem, meergranen en ze smaken allemaal ook nog eens verschillend.

Het proeft naar liefde. Pure ingrediënten met zorg en aandacht bereid. Je moet ergens van houden om het goed tot zijn of haar recht te laten komen.

Zoveel is duidelijk. Nu ik daar een paar

Via het ‘ganzengedoogbeleid’ krijgen boeren een vergoeding voor de schade van fouragerende ganzen. Door de groei van de populatie is de situatie niet voor iedereen bevredigend.

FM17 - 5

19

Windturbines bij boerenbedrijven, voor energiewinning als tweede tak. Het beleid is nu gericht op groter, geconcentreerder en redabeler.

keer per week binnenloop, neem ik ook andere zaken mee op mijn boodschappenlijst: muesli, appeltaartmix, broodbeleg, zuivel, vruchtensap, wasmiddel en toiletpapier. Het is er allemaal en het is beter voor mens en milieu. Een kleine verschuiving, een eerste stap met impact.

Hergebruik van grondstoffen, minderen van de consumptie en natuurlijker productie door verduurzaming van de voedselketen, leveren belangrijke bijdragen aan het herstellen van de fragiele balans. Uit statistieken blijkt dat de bevolking van Nederland met haar levensstandaard, economische productie en consumptiegedrag 3,5 wereld verbruikt. Als wereldbevolking is er een schuld van 2,5 jaar opgebouwd. De situatie is ernstig, de patiënt kwakkelt. De noodzaak van een circulaire economie om de planeet op de been te houden, staat vast. Een andere wijze van productie en consumptie resulterend in een radicaal andere inrichting van de economie opent de weg naar een duurzame toekomst.

Dat is goed voor de mens, de planeet en het landschap dat we delen. Op regionale schaal maakt het Fryslân mooier. Voordat ik inzoom op de regio, een paar opmerkingen over een groene voedselketen.

Wat we eten, zelfs al is het liefde,

20

www.uitgeverijpenn.nl

heeft gevolgen voor het milieu. Bij het produceren, de distributie en het gebruik van voedsel komen broeikasgassen, bestrijdingsmiddelen en schadelijke stoffen zoals ammoniak vrij. Maar liefst 20 tot 35 procent van de milieubelasting en CO2-uitstoot komt van voedsel. Ook gaan er schaarse grondstoffen verloren zoals water, stikstof en fosfaat. Willen we de aarde ontzien,

dan is een verandering van eetpatroon en het productieproces onafwendbaar. De wereldlandbouworganisatie FAO heeft op basis van het eerder genoemde Brundtland-rapport uit 1987 een definitie bedacht voor de voedselketen. ‘Duurzame voedingspatronen zijn patronen met een lage milieubelasting, die bijdragen aan voedselzekerheid en gezondheid voor de huidige

DOELSTELLINGEN VOEDSEL, KLIMAAT EN LANDBOUW - Met de Voedselagenda streeft het kabinet onder meer naar een ecologisch houdbaar voedselsysteem. Dat betekent dat de kwaliteit van bodem, water en lucht wordt beschermd, de biodiversiteit in stand wordt gehouden en tegelijkertijd broeikasgasemissies worden gereduceerd. Voedsel moet worden geproduceerd met een zo laag mogelijk uitstoot van broeikasgassen, en met het laagst mogelijke gebruik van gewasbeschermingsmiddelen en antibiotica.

- In het klimaatakkoord van Parijs is afgesproken dat de opwarming van de aarde binnen de 2 graden Celsius moet blijven. De EU, en daarmee de Nederlandse overheid, heeft als doel de broeikasgasemissies op het gebied van landbouw in 2030 met 36 procent te verlagen ten opzichte van 2005, om verdere opwarming van de aarde te voorkomen.

- Met het ‘Rijksbrede programma circulaire economie’ - waarbinnen voedsel een prioriteit is - wil de overheid voor 2050 een circulaire economie realiseren. De tussendoelstelling is om in 2030 50 procent minder primaire grondstoffen te gebruiken (mineraal, fossiel en metalen).

Om deze doelstellingen te behalen zijn onder andere veranderingen in het voedingspatroon noodzakelijk.

Bron: Factsheet Duurzamer Eten van het Voedingscentrum

en toekomstige generaties. Duurzame voedingspatronen beschermen en respecteren de biodiversiteit en ecosystemen, zijn cultureel aanvaardbaar, toegankelijk, economisch eerlijk en betaalbaar, voedzaam, veilig en gezond, waarbij gelijktijdig de natuurlijke en menselijke hulpbronnen optimaal worden benut.’ De grootste milieuwinst valt volgens de Gezondheidsraad voor duurzame en gezonde voeding te behalen door minder voedsel te verspillen, minder vlees en meer plantaardige eiwitbronnen te eten zoals peulvruchten en noten, niet meer te eten dan nodig is en door alcohol, fruitsappen en frisdranken te vervangen door kraanwater, thee of koffie. Het is dus simpelweg een kwestie van andere keuzes maken. Veel moeilijker dan dat is het niet. Door duurzamer te eten kun je de milieu-impact, gemeten in CO2-voetafdruk, met tot wel 50 procent verlagen.

VOEDSELAFDRUK Om praktisch wat handreikingen te geven bij het zetten van stappen op weg naar verduurzaming heeft het Voedingscentrum een paar gereedschappen online ontwikkeld. Consumenten kunnen hun voedselafdruk inzichtelijk maken, hun gewicht op de klimaatweegschaal meten, hulp bij de boodschappen krijgen als het gaat om dierenwelzijn en tips krijgen voor duurzame recepten. De groene burger slaat twee vliegen in een klap: de wereld wordt een stukje groener en doorgaans is duurzaam eten ook gezonder.

In de schappen van de supermarkten vermelden de etiketten wat de herkomst van het eten is. Als bijvoorbeeld een verwijzing naar eko, biologisch, streekproduct, scharrel, vrije uitloop of Fairtrade en Utz Certified ontbreekt,

mag de koper ervan uitgaan dat bij de productie het dierenwelzijn, aandacht voor milieu of arbeidsomstandigheden amper een rol speelden. In het algemeen brengt regionale landbouw met de afzet van streekproducten stad en platteland dichterbij elkaar: de consument heeft meer zicht op hoe het eten wordt verbouwd en welke impact dat heeft op het landschap. Voordelen van regionale landbouw zijn dat dierenwelzijn en landschapswaarde over het algemeen beter zijn gewaarborgd.

Ook kan het zorgen voor beperking van energieverbruik. Dat laatste hangt wel af van de manier van vervoeren en de wijze van productie. Is er voor het verwarmen van een kas gebruik gemaakt van geothermie of gewoon gas?

Dat scheelt een slok op de borrel. Zo bespaart groentekwekerij Hartman in Sexbierum, een van de grootste biologische glastuinbouwers van Europa, door de overstap op aardwarmte jaarlijks ruim 7 miljoen kubieke meter aardgas. Die besparing staat gelijk aan het verbruik van 4.500 huishoudens.

Verduurzaming loont. Het mes snijdt aan twee kanten.

Biologisch voedsel is hoe dan ook beter voor milieu en dierenwelzijn.

De dieren hebben meer ruimte dan in de gangbare veehouderij, de boeren gebruiken biologisch voer, de dieren krijgen minder vaak antibiotica, de natuurlijke kringloop blijft in stand en voor gewasbescherming grijpt de boer naar de inzet van natuurlijke vijanden zoals sluipwespen. Bij de verwerking van het voedsel gebruiken de verwerkers geen chemische kleur-, geur- en smaakstoffen. Vleeskippen hebben meer ruimte, worden later geslacht, de stallen zijn kleiner en er is volop daglicht. De stal is minimaal acht uur aaneengesloten donker voor een natuurlijk leefritme. Biologische leghennen hebben uitloop en elke hen krijgt 1.20 meter leefruimte toebedeeld. Rundvee en melkvee met het predicaat biologisch gaan minimaal 210 of voor melkkoeien 120 dagen in de wei. Er is meer ruwvoer en het gebruikte krachtvoer is

FM17 - 5

21

Biologische scharrelkippen hebben de meeste ruimte per kip, kunnen naar buiten en zich natuurlijk gedragen.

ook biologisch geteeld. Ook varkens en vis kunnen volgens de principes van de biologische teelt hun weg naar het bord op de eettafel vinden. Dit ruime aanbod vertaalt zich de laatste jaren in een duidelijke trend waarbij duurzaam geproduceerd voedsel zich mag verheugen in een toenemende populariteit. In 2016 kochten consumenten voor €3,8 miljard dier- en milieuvriendelijk geproduceerd voedsel. Dat was 26 procent meer dan het jaar daarvoor.

Het marktaandeel steeg in een jaar tijd van 8 procent naar 10 procent. In 2010 was dat slechts 3,5 procent.

door een nog ruimer aanbod van duurzaam voedsel op de markt te brengen.

Duurzame eieren en vis spannen de kroon, evenals koffie en thee. De monitor is te zien via www.agrimatie.nl en geeft een mooi inzicht in de snelle populariteitsgroei.

De bank van landbouwend Nederland, de Rabobank, is eveneens in 2017 een verbond aangegaan met de Verenigde Naties voor landherstel en bosbescherming waarbij de nadruk ligt op duurzame en milieuvriendelijke voedselproductie. Wiebe Draijer, CEO

Rabobank, zegt daarover in een persbericht: ‘Als wereldwijde leider op het gebied van het financieren van voedselproductie, voelen wij de noodzaak om de ontwikkelingen op het vlak van duurzame voedselproductie te versnellen.’ De wereldbevolking groeit naar 9 miljard mensen, terwijl de beschikbaarheid van geschikte landbouwgrond afneemt. De grote impact die landbouw heeft op klimaatverandering en milieu noopt volgens de bank tot actieve ingrepen. Doel is 60 procent meer voedselproductie te rea-

MONSTERVERBONDEN De monitor duurzaam voedsel van het ministerie van Economische Zaken bewijst dat steeds vaker duurzaam voedsel de weg naar de boodschappenmand en uiteindelijk de maag weet te vinden. Groene voedselproductie is al lang geen nichemarkt meer. Verliezers zijn er niet. Het landschap, de planeet aarde en mens en dier varen er wel bij.

Oud-minister Kamp sprak bij de presentatie van de cijfers de verwachting uit dat het bedrijfsleven de komende jaren verder op de trend zal inspelen

22

www.uitgeverijpenn.nl

In de Jumbo in Grou aan de Stationsweg vond op donderdag 9 maart 2017 de feestelijke start plaats van Eetbaar Fryslân. Gedeputeerde Michiel Schrier gaf samen met de Friese topkok Jan Smink het startsein door van echte Friese ingrediënten hete bliksem te bereiden. Het programma Eetbaar Fryslân is opgestart om Friese producenten en afnemers dichter bij elkaar te brengen. Jumbo Grou is een van de koplopers in het aanbieden van producten uit Friesland. De bedoeling is dat steeds meer supermarkten, maar ook restaurants, zorgcentra, ziekenhuizen en scholen mee doen en meer in Friesland geteelde producten aanbieden en serveren.

liseren met 50 procent minder ecologische voetafdruk.

Nu overheden op rijks-, provinciaal en gemeentelijk niveau, reguliere banken zoals Rabobank en voorlopers zoals Triodos Bank en consumenten vergroening van de voedselketen bepleiten, komen de producenten in beweging. Over de vraag of het snel genoeg gaat, verschillen de meningen, maar stilzitten is geen optie. Boerenorganisaties van land- en tuinbouwers, de Federatie Nederlandse Levensmiddelen Industrie, cateraars, horeca, supermarkten en de diervoeder industrie hebben zich verenigd in de Alliantie Verduurzaming Voedsel. De hele keten werkt samen en dat mag best een doorbraak worden genoemd.

De alliantie stelt zich ten doel dat ondernemingen in de voedselketen blijvend kunnen voorzien in de groeiende behoefte aan voedsel en voedselgrondstoffen en wil tevens bijdragen aan een forse reductie van de ecologische voetafdruk van voedsel. ‘Daarom werken ondernemingen in de voedselketen - individueel en door nauwe samenwerking - aan een continue, transparante en ambitieuze verbetering van hun milieuprestaties, de sociaal ethische omstandigheden en duurzame winstgevendheid. Als wereldspeler op het gebied van voedsel wil Nederland ook op het terrein van de verduurzaming van voedsel een wereldvoorbeeld zijn.’ Alle schakels moeten beter in elkaar grijpen om het einddoel middels een stappenplan te halen. Uitgangspunt is dat bedrijven niet individueel voor een duurzame omschakeling in de agrifoodketen kunnen zorgen, maar dat goede samenwerking de beoogde meerwaarde oplevert. Grondstoffenefficiëntie, optimalisatie van reststromen en markt- en kennisinnovaties en de vertaling van succesvolle proefprojecten naar de hele keten staan centraal. Het eerste thema dat opgepakt is, betreft de verduurzaming van de vleesketen. In 2020 wil de hele branche op een hoger niveau zitten en een kleinere voetafdruk. In dit soort monsterverbanden gaat de verandering niet snel, maar als de koers is verlegd, heeft het wel grote betekenis.

FrieslandCampina en Rabobank namen in de zomer van 2017 samen met het Wereld Natuur Fonds het verras-

Een slobberend varken, niet veroordeeld tot de urinebesparende ‘drinknippel’.

sende initiatief tot het ontwikkelen van een biodiversiteitsmeter melkveehouderij. De twee multinationals en natuurorganisatie stellen dat ze elkaar hebben gevonden in ‘de gezamenlijke ambitie tot biodiversiteitsherstel in de landbouw’. Melkveehouders kunnen met het instrument hun prestaties op het gebied van de variatie van biologische soorten binnen een ecologisch systeem inzichtelijk maken. Het is de bedoeling dat boeren die zich extra inspannen voor natuur en milieu een hogere melkprijs ontvangen van Fries-

landCampina en een korting op leningen van de Rabobank. Voor het WNF is de meerwaarde van het monsterverbond evident. ‘De populaties wilde dieren op het platteland zijn sinds 1990 met 40 procent afgenomen’, aldus een woordvoerder. ‘Die ontwikkeling is vrijwel volledig toe te schrijven aan de landbouw, veruit de grootste grondbezitter van Nederland. Wij zagen in dat dus ook de sleutel tot de oplossing bij boeren ligt.’

FM17 - 5

23

FRYSKE SÛKELADE Een klein fabriekje is het, de oude melkfabriek in het Friese terpdorp Achlum.

Met 3 vaste medewerkers huist Klafa Chocola sinds 1997 in dit pittoreske dorp en kan het bakstenen pand zich ‘chocoladefabriek’noemen.

Jan Klaver en zijn team maken en verwerken er chocolade in alle soorten en smaken – van Bio Raw Chocola tot Hazelnootpasta’s, dipchocola en donutcoatings. Ambachtelijke producten als bonbons, repen en flikjes met of zonder vulling, met of zonder noot.

Kleinschalige productie, veel handwerk Biologisch of met UTZ-gecertificeerde cacao en duurzaam geproduceerd palmvet (RSPO), dat zijn de ingrediënten waarmee Klafa zich probeert te onderscheiden. Alles wat de chocoladefabriek verlaat, is met veel kennis en vakmanschap geproduceerd. Jan en Marijke gaan het meest glimmen van trots bij de Frysse Hazzenútpasta, die met Nederlandse en Italiaanse hazelnoten wordt gemaakt én de gevulde repen en bonbons naar recept van zijn vrouw Marijke.

KLAFA Chocola produceert haar eigen (chocolade) producten van ingrediënt tot het eindproduct. Naast de productie van de eigen producten, werkt KLAFA Chocola ook in loonopdracht. Ze kunnen grondstoffen/ingrediënten mengen, walsen (met Bulher vijfwals) of malen met kogelmolen (Wiener). Waarna vervolgens de producten worden opgelost en geconcheerd/ gemengd. De ingrediënten worden op deze wijze vervaardigd tot een heerlijk chocolade eindproduct.

CHOCOLADE IN DE RUIMSTE ZIN • Echte chocolade ongetempereerd voor verdere verwerking.

• Bon Bons, Flikjes, repen enz op maat en op bestelling.

• Imitatie chocolade (Cacaofantasie).

• Biologische chocolade en chocoladeproducten • Organic Raw chocolade en Organic Raw chocoladeproducten.

• Chocoladeproducten met of zonder toegevoegde suikers.

• Vullingen, voor diverse toepassingen. O.a. Mocca vulling.

• Boterhampasta's, Hazelnoot, Puur en meer.

• Grondstoffen voor chocolade: Cacao, suiker en meer.

Monnikenweg 20 - 8806 KX Achlum Tel: 0517-642262

info@klafachocola.nl www.klafachocola.nl

Rondleidingen kunnen beperkt op afspraak worden verzorgd, met horen, zien en proeven.

24

www.uitgeverijpenn.nl

GROEN DENKEN KUN JE LEREN

Tweeduizend zonnepanelen op de schooldaken, een regenwateropvang en fairtrade keuzes in de kantine. ‘Groen denken’ moet in de genen komen van opleidingscentrum Nordwin College.

‘Belangrijker nog is dat dit onderwerp nu stevig in het lesprogramma zit’, zegt Heleentje Swart, sinds vijf jaar coördinator duurzame innovatie.

Zij ondersteunt de teams op de vmbo-scholen en de mbo-opleidingen bij het integreren van dit onderwerp in de bedrijfsvoering.

Nordwin College heeft vestigingen in Buitenpost, Heerenveen, Sneek en Leeuwarden. In Leeuwarden zit ook MBO Life Sciences, een samenwerking met Friesland College. Jongeren een positieve bijdrage laten leveren is het doel. ‘We weten dat duurzaam doen en denken steeds belangrijker wordt’, zegt Swart. ‘Om die reden staat in onze missie dat we jongeren leren en inspireren om met passie en vakmanschap te werken aan een mooie, duurzame wereld.’

Nordwin College is goed op weg.

‘Dat bewijst het feit dat we voor de tweede keer in vijf jaar de Groene Vlag van EcoSchools hebben gehaald. Dit is

een internationaal programma van de Verenigde Naties. De stappen waaruit dit programma bestaat hebben ons geholpen om een mentaliteitsverandering bij leerlingen en collega’s op gang te brengen.’

Om jongeren aan te spreken is het onderwerp duurzaamheid eerst bewust dichtbij gehouden. ‘Voedsel is een heel goed thema om mee te beginnen. Duurzaamheid vertalen we als zorg dragen voor jezelf, voor anderen en de wereld. Als je dan voedsel als thema kiest, kan je eenvoudig inzichtelijk maken dat dit met jouw gezondheid te maken heeft, maar ook met bijvoorbeeld de keuze voor fairtrade producten, of met seizoensproducten, of met lokaal geproduceerd voedsel.’

Onze ecologische voetafdruk is momenteel veel te hoog, zegt ze. ‘We laten jongeren dat ook uitrekenen: wat heeft jouw leefstijl voor impact? Onze

manier van produceren, verwerken en consumeren moet anders. Gelukkig zijn er talloze initiatieven die laten zien dat het inderdaad anders kan. Want dat is natuurlijk ook belangrijk: niet alleen op de problemen wijzen, maar samen zoeken naar goede oplossingen.’

Daarom staat duurzaamheid centraal in minimaal een kwart van de lessen ‘Voeding & Gezondheid’. ‘Onlangs presenteerden leerlingen een product naar keuze met ingrediënten die uit de streek afkomstig zijn. In Buitenpost heeft het MBO 1&2 het voortouw genomen om een gezond en duurzaam aanbod te realiseren’, noemt Swart als voorbeeld. ‘Bovendien wordt er momenteel een nieuwe opleiding rond voedsel gemaakt voor het MBO, waarbij de hele keten aan bod komt: van grond tot mond.’

www.nordwincollege.nl

FM17 - 5

25

DE BAKENS VAN FRYSLÂN Door Fokko Bosker

Nadat we van dichtbij huis naar de impact op wereldschaal, landelijke trends en ontwikkelingen hebben gekeken, keren we terug naar huis. Fryslân, it moaiste plakje op ierde. De provincie heeft in een beleidsbrief in 2017 haar visie op de landbouwtoekomst gegeven, qua grondgebruik zet de boer nog altijd het meest nadrukkelijk zijn stempel op het Friese landschap.

Dat is wat wij allemaal zien, ervaren, beleven en proeven. Het landschap is niet alleen een afgebakende ruimte waarin wordt gewerkt en geleefd, het roept ook een emotie op. De provincie realiseert zich dat de landbouw economisch en ecologisch onder druk

26

www.uitgeverijpenn.nl

staat. Boeren hebben het steeds lastiger het hoofd boven water te houden.

Het gemiddeld inkomen van een melkveehouder schommelt jaarlijks om de 30.000 euro, dat van de akkerbouwer zat op 63.000 euro. Volgens Gedeputeerde Staten is het tijd de bakens te verzetten. De landbouw moet vernieuwen. Duurzaamheid is het parool, het staat gestanst in weiden en akkers.

Het provinciale bestuur mikt op een ontwikkeling naar meer economie en ecologie. Dat kan alleen samen gaan in een duurzame landbouw. Verkorting van de keten en bevorderen van regionale producten, naast productie voor de wereldmarkt voor een goed lonend inkomen zijn de toonaangevende ingrediënten, continuïteit van het familiebedrijf staat voorop, evenals de aanwending van innovaties die de CO2-afdruk verder verkleinen. Het verkorten van de afstand tussen boer en burger vraagt veel aandacht, aldus

de beleidsbrief. Meer biodiversiteit in het boerenland is een voorwaarde.

Provincie, ketenorganisaties, onderzoeks- en kennisinstellingen en maatschappelijke organisaties dienen hierin samen op te trekken. Die gezamenlijke inspanningen moeten in 2025 geleid hebben tot een natuurinclusieve landbouw, een landbouw die grondgebonden en circulair is, bijdraagt aan het herstel van de biodiversiteit, maatschappelijk draagvlak heeft, en niet in de laatste plaats, duurzaam economisch renderend is. Bijkomend effect is de instandhouding en versterking van het bijzondere landschap dat Fryslân kenmerkt. Landschapszorg en natuurlijke voeding gaan hand in hand.

Goed en veilig eten van eigen grond is het motto dat beklijft. Eetbaar Fryslân kortom.

Het spreekt ­ N oord-Nederland

vanzelf en met

dat name

­ryslân het voortouw neemt in de F verduurzaming van de voedselketen.

In 2015 telde de provincie nog 5231 boerenbedrijven, waarvan de meesten melkvee of andere graasdieren hielden. Zo’n 90 procent van de landbouwgrond bestaat uit weiland of voedergewassen. Bijna een kwart van de wereldmarkt in aardappelen is afkomstig uit Noord-Fryslân en Noord-Groningen. In Fryslân lopen 300.000 melkkoeien rond, dat is bijna een vijfde van het landelijk aantal. Ondertussen gaat ondanks de afname van het aantal boeren, de schaalvergroting in hoog tempo door. In 2015 waren er 132 biologische landbouwbedrijven, dat is 2,5 procent op het totaal. Anders dan bij de gangbare veeteelt, stegen de inkomens bij de biologische boeren vanwege de hogere melkprijs. De provincie wil vooral ‘fan ûnderen op’ samenwerken met boeren en burgers en zo veranderingen mogelijk maken.

De broze relatie tussen beiden is toe aan een opfrisbeurt. De boer moet er vooral zelf aan bijdragen dat zijn werk de waardering krijgt, die het verdient.

Het magazine Eetbaar Fryslân laat een breed palet aan initiatieven de revue passeren, die allen de verduurzaming van de voedselketen een flinke stap dichterbij brengen. Kennisinstellingen zoals van de fuserende onderwijsorganisaties NHL en Stenden ­Hogeschool doen middels hun lectoraten toegepast onderzoek naar innovaties die de groene landbouw schragen.

Hoe vinden gedragsveranderingen plaats, welke ondernemingsvormen helpen de kloof tussen burgers, boeren en buitenlui te dichten? Hoe krijgen we het streekeigene beter en smakelijker op tafel?

DOODSE STILTE Een van de proeftuinen is die van ­Living Lab Natuurinclusieve Landbouw waarin Friese boeren, ketenpartners en natuurbeheerders samen een tijd optrokken. Het is een plan uit de koker van het breed gedragen burgerinitiatief ‘Kening fan ‘e Greide’ dat de afnemende biodiversiteit en de snelle teruggang van het aantal weidevogels op de provinciale agenda zette. Een oplos-

sing zou de productie van melk kunnen zijn met oog voor insecten, bloemen en weidevogels. Verduurzaming van de voedselketen begint nu eenmaal bij de bedrijfsvoering van agrariërs. Het is de eerste schakel in de keten die uiteindelijk naar het schap in de supermarkt of biologische winkel leidt en het etensbord van de consument. De melk van Weide Weelde van het Boerengilde is daarvan een mooi voorbeeld dat overigens alleen rendeert als ook de consument ervoor gaat. Ook die laatste schakel moet mee werken.

Dat ingrijpen hoog nodig is, toont het onderzoek door bureau Alterra naar de ontwikkeling onder de weidevogels. Biodiversiteitsgraadmeters in Fryslân was in april 2016 een alarmerend document dat de noodklok luidde voor de karakteristieke vogels van het Friese boerenland. De natuurkwaliteit van het agrarisch gebied is door de onderzoekers op een schrale 41 procent gesteld van wat het zou kunnen zijn. Friesland doet het zelfs slechter dan de rest van Nederland. ­Natuurjournalist Halbe Hettema

Recreatie en toerisme gaan prima samen met de melkveehouderij, hier in Zuidwest Friesland. De koeien stofferen het landschap waarvan de toerist geniet.

FM17 - 5

27

Met een draaimelkstal kunnen veel koeien tegelijk worden gemolken. In deze ‘buitenmelker’ staan de koeien met de kop naar binnen en staat de melker aan de buitenkant. In deze melkstal kunnen ruim veertig koeien tegelijk worden gemolken. Dit type stal is op hele grote bedrijven te vinden.

schreef in de L ­ eeuwarder Courant: ‘De veldleeuwerik kan op het boerenland niet meer aarden, de watersnip vindt er niet meer de specifieke natte omstandigheden die hij nodig heeft, de kemphaan is in Friesland als broedvogel uitgestorven. Het bekendste voorbeeld is de grutto. Die raakte in een paar decennia 60 procent van zijn totale populatie kwijt. (...) Doodse stilte heerst in het veld.’

In een opiniestuk concluderen de hoogleraren economie Henk Folmer en Jeltsje van der Meer-Kooistra dat Nederland met Malta koploper is binnen Europa met betrekking tot verlies aan biodiversiteit. Zij vinden dat de provincie boter op haar hoofd heeft als het de Friese zuivelketen tot de duurzaamste en best renderende van de hele wereld wil maken. Fryslân is pas geloofwaardig als het de afname van de biodiversiteit een halt toe weet te roepen. Dat kan alleen als de Friese landbouw ecologisch verduurzaamt, aldus de economen. ‘Het waterpeil moet omhoog. Er moet veel meer krui-

28

www.uitgeverijpenn.nl

denrijk gras worden verbouwd, moet er meer vaste mest en minder drijfmest worden uitgereden en moet er later en mozaïek worden gemaaid.’ Koe en weidevogel kunnen huns inziens heel goed een verbond sluiten: Geef beiden de ruimte.

BOER EN BURGER De Streekboer is zo’n initiatief dat een wijdere bekendheid en navolging verdient. Doel is een lokale voedselmarkt op te tuigen die met duurzame producten werkt. De aangesloten boeren in de regio verzekeren zich van een mooie afzetmarkt tegen eerlijke prijzen. De nieuwste loot aan deze stam is de Streekboer Familie waarbij de consument rechtstreeks bij de boer koopt tegen een kleine meerprijs zonder tussenmarge. ‘Wij streven een voedselmarkt na die gezond en duurzaam is. Iedereen heeft recht op voedsel dat op een eerlijke manier geproduceerd is, dat gezond is en waaraan een rechtvaardig prijskaartje zit’, aldus De Streekboer op de website. De Streekboer zet in op een flinke groei, zodat

zestien boeren gezinnen een bestaan hebben aan het verkoopkanaal van lokale boeren aan de consument. In amper twee jaar tijd heeft het initiatief 800 vaste klanten aan zich weten te binden, dat moeten er minimaal 1500 worden om de doelstelling te halen.

‘De macht terug naar de boer en de consument’ is het lovenswaardig credo waarmee De Streekboer de gevestigde orde opschudt.

Dezelfde motivatie prikkelde Djurre Veensma tot het lanceren van zijn Friese Streekbox, een variant op online menudiensten als Hello Fresh. Bij hem ligt de nadruk op een mix van biologisch en duurzame producten gecombineerd met streekgebonden waar. ‘De helft komt van boeren uit Friesland’, zegt hij in een interview in de Leeuwarder Courant. Hij levert zelf de recepten bij de maaltijdboxen. ‘Ik probeer altijd met de seizoenen mee een algemeen recept, een vegetarisch recept en een iets spannender recept te bedenken.

En veel variatie. Je wilt niet elke keer weer een pasta.’ Voor de logistiek en

Het gros van de melkveehouders levert de melk aan de zuivelfabriek. Sommigen verwerken de melk echter zelf tot kaas en andere zuivelproducten en verkopen deze in een eigen boerderijwinkel. In deze winkel zijn vaak ook producten van andere boeren te koop. Zo kunnen de boerderijwinkels elkaar aanvullen en versterken. De verkoop zorgt voor neveninkomsten voor het bedrijf.

de inkoop werkt de initiatiefnemer samen met Bioweb uit Tytsjerk, een biologische webshop die inkoopt bij boeren uit de regio.

De overheden, maatschappelijke organisaties en belanghebbenden in de keten van boer tot supermarkt duwen en trekken dus van alle kanten aan een verduurzaming van de voedselketen.

Uiteindelijk ligt de bal bij de consument, de klant en burger. Heel vaak klinkt de verzuchting bij de gewone burger dat ‘ze’, bedoeld zijn dan krachten en machten die buiten ons gezichtsveld liggen, toch maar beslissen.

De man en vrouw in de straat in onmacht achter latend. Als consument heeft de burger echter alle keuze en macht die er toe doet om de voedselproductie en -aanbod te vergroenen en te verduurzamen. Via de winkelkar of het boodschappenmandje kan de klant meetrekken en duwen in de gewenste richting.

Aan het aanbod hoeft het niet te liggen. Er zijn volop biologische winkels, loop er eens binnen. Ze bijten niet en

laat je verrassen door het ruime assortiment. Er is een steeds breder aanbod in eerlijke producten in de schappen van de doorsnee supermarkten en er zijn online initiatieven zoals de Streekboer of Beebox.

Dit magazine laat zien welke stappen er al zijn gezet, welke ontwikkelingen zich aandienen en hoe we onze voed-

selvoorziening verder kunnen vergroenen. Kom in beweging en sluit je aan.

De liefde gaat door de maag, eerlijk en duurzaam voedsel is iets om van te houden. En passant levert het een mooier, rijker en gevarieerder landschap op. Om van te genieten, met z’n allen. Eetbaar Fryslân, eet smakelijk.

ZEVEN REGELS OM DUURZAMER TE ETEN 1) Verspil zo min mogelijk voedsel, door op maat te kopen en te koken.

2) Eet minder rood en bewerkt vlees. Neem in plaats daarvan peulvruchten, ongezouten noten en een keer duurzame vis.

3) Neem niet meer zuivel dan je nodig hebt.

4) Eet niet meer dan je nodig hebt. Laat vooral producten van buiten de Schijf van Vijf staan, zoals snacks.

5) Drink zo min mogelijk suikerhoudende dranken en alcohol en kies voor kraanwater, thee en/of koffie.

6) Eet voldoende volkoren graanproducten, groente en fruit.

7) Kies milieuvriendelijke groente- en fruitsoorten door te letten op de herkomst en het seizoen.

VEEL VAN DE DUURZAMERE KEUZES ZIJN OOK GEZONDERE KEUZES.

FM17 - 5

29

DE NYLANDER

Al onze Jerseykoeien lopen zoveel mogelijk buiten. Dat is goed en prettig voor onze koeien en zorgt ook voor een zachte, heerlijke kaas. Naast weiden geven we ze extra ruimte. De biologische werkwijze is beter voor de koeien en resulteert in een heerlijke en eerlijk biologische boerenkaas.

Het kalfsvlees dat we leveren aan de horeca en verkopen in onze eigen winkel is van de stiertjes.

Deze zijn anders onverkoopbaar omdat ze te klein zijn. De Nylander geeft ze op deze manier een nuttige bestemming.

Lange Leane 10 8711 HK Workum Tel: 0515-54 24 56

www.nylander.nl

Granen van Broersma State Tijdens de zogenaamde tweede stook word in de ketel een uit overlevering verkregen kruidenmengsel met o.a. jeneverbessen gebruikt, die zorgdragen voor de smaakvolle jenever. De meest geschikte graansoorten die uit Friese grond zijn geoogst worden geleverd door Broersma State uit Engwierum zodat Oenema Fryske Graenjenever met recht een echt Fries streekproduct is.

De Broersma-State van de familie Wilman verbouwt ook Wâldgieltsjes, Reade Krobbe en Wâldbeantsjes op een perceel bij Zandbulten en Kollumerzwaag. De familie levert aan de handel, maar verkoopt ze ook op markten en vanuit de eigen boerderijwinkel Broersma State tussen Ee en Engwierum. www.broersma-state.nl Oenema Fryske Graenjenever wordt op ambachtelijke wijze in een originele koperen distilleerketel gestookt.

Voor het zogenaamde te stoken beslag worden de allerbeste granen geselecteerd. Om de Graenjenever tot een uniek en door echte jenever kenners zeer gewaardeerde borrel te maken, word de jenever twee keer gestookt.

www.destiekemestoker.nl

30

www.uitgeverijpenn.nl

1e prijs Suikerbrood BakkersVakWedstrijden in Drachten

Met winkels in Franeker, St. Annaparochie, Dronrijp, Leeuwarden en Ferwert

www.vanderkloet.echtebakker.nl

WIND ARCHITECTEN ADVISEURS

FM17 - 5

31

DE HERONTDEKKING VAN Roggebrood is met een opmars bezig. In oktober 2017 stond er een lofzang in Margriet waarin alle pluspunten van het krachtige snackvoer werden belicht. Bij Van Dijks’ Roggebrood uit Sint Johannesga wisten ze dit al langer. Al ruim 100 jaar.

Honderd jaar bestond de bakkerij van Van Dijk in 2013. Een bliksemenquête bij zomaar wat supermarkten levert op dat Van Dijk van de grote merken de meest gewilde roggebrood levert. Het is wat zachter en smakelijker dan dat van een grote concurrent. En het blijft langer goed.

Het geheim? ‘It moat syn tiid ha’, zegt Geert van Dijk junior, die al sinds zijn vroege jeugd aan de baktrog staat. ‘s Ochtends drie uur is hij al uit de veren. En de hele dag door staat het roggebrood brood te rijpen en te rijzen en wordt het uitvoerig op betrekkelijk lage temperatuur gebakken.

De broden waarvan de bekende gele pakjes worden gemaakt, zitten achttien uren in de oven.

Roggebrood is een voedzaam brood gemaakt van rogge, water, zout en soms gist of zuurdesem. Een plakje roggebrood levert 15 % van de aanbevolen

32

www.uitgeverijpenn.nl

dagelijkse hoeveelheid aan voedingsvezels en ijzer op. Het was rond het einde van de 19e eeuw in Nederland voor velen naast aardappels het hoofdvoedsel.

Er zijn verschillende streekrecepten die onderling flink verschillen. In het noorden en oosten van ons land werd vroeger veel rogge verbouwd. In deze streken wordt roggebrood gebakken van gebroken roggekorrels. Het binnenste van het roggebrood, ook wel kruim genoemd, is vochtig. Het roggebrood is donker van kleur. De donkere kleur ontstaat doordat een gedeelte van het zetmeel uit de roggekorrel tijdens het

lange productieproces in suiker wordt omgezet. Dat verklaart tevens de zoetige smaak.

SNACK OP SKÛTSJE

Het huidige roggebrood vormt de onderkant van de betere snacks. Het smaakt heerlijk in combinatie met een harinkje, pittige oude kaas, een fijne salade. Van Dijk bakt er speciaal snackrondjes voor die er, in een doorzichtige buisverpakking, heel lekker uitzien.

Van skûtsjeschippers Jan en Jel Sytema is bekend dat ze bezoekers ­ trakteerden op ‘in heaberchje’. Dat was in Eastermar, tussen de beide wereldoorlogen. Zo’n heaberchje bestond uit een flink stuk met de hand gesneden roggebrood met gebakken aardappeltjes met stukjes ui erdoor. Zeker als je dat mengsel een beetje peperde, was er geen lekkerder te bedenken. Kinderen die bij hen op bezoek zijn geweest,

ROGGEBROOD hebben het er nóg over.

Hele volksstammen hebben zo hun herinnering aan roggebrood, met of zonder boerenboter, kaas of, de andere kant op, echte Friesche keukensiroop met de Friese vlag op het deksel.

Met radijs is het óók heerlijk. En met ei! Vroeger was een stukje roggebrood met ljipaai een traktatie waar geen gebakje tegenop kon. De ljip moet je er nu maar bij bedenken als het eitje uit het kippenhok komt.

Zo hoort roggebrood bij ons culinaire erfgoed. Het is op en top Fryslân, tot ver in Duitsland populair. En het wordt in alle rust elke dag opnieuw vers gebakken in Sint Johannesga. Want daar woont Van Dijk. Al ruim honderd jaar.

OPMARS VAN BREA

Volkorenbrood heeft allerlei gezondheidsvoordelen ten opzichte van witbrood. Maar wist je dat roggebrood op veel punten nóg weer beter scoort dan volkorenbrood?

1. Koolhydraten Donker roggebrood bevat minder koolhydraten dan volkorenbrood.

Goed om te weten voor mensen met diabetes, maar ook voor wie graag op de kilo’s let. Koolhydraten verhogen namelijk je bloedsuikerspiegel.

Daarom zijn voedingsproducten met meer vezels altijd een betere keuze (bijvoorbeeld volkorenbrood in plaats van witbrood), omdat vezels ervoor zorgen dat de koolhydraten (suikers) langzamer in je bloed worden opgenomen. Behalve dat dit rustiger is voor je alvleesklier – die insuline moet aanmaken om de suikers in je cellen te kunnen opnemen – houd je zo langer een ‘vol’ gevoel en kun je makkelijker op gewicht blijven.

2. Voedingsvezels Wat dat betreft sla je met roggebrood twee vliegen in één klap. Want behalve dat roggebrood minder koolhydraten bevat, zitten er óók nog eens meer vezels in dan in volkorenbrood!

Met 100 gram roggebrood krijg je 8,3 gram vezels binnen. Met 100 gram fijn volkorenbrood is dat 6,6 gram, om precies te zijn.

3. Lagere glycemische index En daarom heeft roggebrood dus ook een lagere glycemische index (GI) dan gewoon volkorenbrood. Hoe lager de GI van een voedingsproduct, hoe minder snel je bloedsuikerspiegel ervan stijgt. Volgens een tabel van het Diabetes Fonds is de glycemische index van roggebrood 50 en die van volkorenbrood 74. Als je weet dat een GI hoger dan 70 al wordt beschouwd als ‘hoog’, en een GI lager dan 55 wordt beschouwd als ‘laag’ (= goed), dan komt roggebrood dus als beste uit de test.

4. Vitamine B6 Roggebrood bevat bovendien ruim twee keer zo veel vitamine B6 als volkorenbrood (gemeten per 100 gram), een vitamine waar vooral ouderen in Nederland een tekort van riskeren. Vitamine B6 is belangrijk voor je weerstand en een goede spijsvertering.

5. IJzer Daarnaast bevat roggebrood meer ijzer dan volkorenbrood, wat onder an-

dere belangrijk is voor je energievoorziening.

6. Kalium We jubelen nog even door over roggebrood, want wist je dat er ook meer kalium in zit? In roggemeel zit zelfs twee keer zo veel kalium als in volkoren tarwemeel, zo lezen we in het Nederlands Voedingsstoffenbestand (NEVO) van het RIVM. Goed om te weten als je zelf brood wil bakken!

Kalium is belangrijk voor een goede vochtbalans in je lichaam, maar heeft ook een gunstig effect op je bloeddruk. Dit komt doordat kalium het bloeddrukverhogende effect van natrium (in zout) tegenwerkt. Daarnaast is het mineraal onmisbaar voor een goed functionerend zenuwstelsel en sterke spieren.

7. Vitamine E Vitamine E speelt een rol bij de aanmaak van rode bloedcellen en houdt je spier- en andere weefsels gezond.

Ook is het belangrijk voor de weerstand. In roggebrood zit meer vitamine E dan in volkorenbrood.

Bron: Margriet oktober 2017

FM17 - 5

33

GOED GEVOEL BIJ VLEES WEIDENAAR HELPT CONSUMENT

Streekproducten hebben vaak een streepje voor bij de consument. Als het gaat om vlees, lijken steeds meer mensen zich bewust te worden van de impact van hun keuzes. Maar welk verhaal schuilt er eigenlijk achter het vlees dat je uit de schappen pakt?

Vlees is geen duurzaam product. Bewust kiezen bij de supermarkt of slager, dat is wat de consument wel kan doen om dier en milieu zo min mogelijk te belasten. De slager kan een verschil maken. Familiebedrijf Weidenaar uit Dokkum, bekend van de Friese droge worst, laat zien hoe.

Weidenaar vindt het belangrijk om openheid te geven over de keuzes die zij maakt. Die zijn zo duurzaam mogelijk, zegt communicatiemanager Wini Weidenaar, kleindochter van Durk Weidenaar, die het bedrijf negentig jaar geleden oprichtte. ‘Als je het doet, dan moet je het ook goed doen.’

‘Consumenten kunnen niet alles zelf gaan uitzoeken, dus willen wij dat

34

www.uitgeverijpenn.nl

mensen die ervoor kiezen om vlees te eten, daar een goed gevoel bij kunnen hebben.’ Dat goede gevoel, dat heeft alles te maken met een duurzame productie en een goed leven van de dieren. Daarom kiest Weidenaar ervoor zo dichtbij mogelijk in te kopen.

Zo wil Weidenaar de consument ervan kunnen verzekeren dat het kopen

Door Marije Blacquière

van haar producten een verantwoorde keus is. ‘Bij varkensvlees maken wij gebruik van Nederlandse varkens en daar waar mogelijk ‘beter leven’-varkens met één ster’, geeft Wini Weidenaar als voorbeeld. ‘Die hebben meer ruimte, minder verveling, worden niet gecastreerd en hoeven minder kilometers af te leggen naar het slachthuis.

Dat is beter voor het milieu én voor de dieren. Daarnaast maken wij ook veel biologisch vlees en worstproducten’

WADDENRUND Bij rundvlees gaat Weidenaar nog een stapje verder in duurzaamheid met het merk ‘Waddenrundvlees’. Slechts vijfentwintig kilometer zijn de koeien vervoerd: van boerderijen in het Waddengebied naar de slager. Henk Visser van Slachterij Wadden Vlees in Dokkum levert het vlees in eigen stad af, bij Weidenaar. Daar worden biefstukken gemaakt, steaks, burgers, verse worst en gehakt.

De consument weet nu zeker dat er voor het stukje vlees op zijn bord niet buitensporig veel brandstof is verreden. Het dier heeft tenminste honderdtwintig dagen per jaar buiten gelopen. Buiten grazen betekent minder uitstoot van ammoniak en methaan, en een gezonde, blije koe. En dan was het nog een melkkoe ook. Dat is duurzamer én voor de boer voordeliger. Die koeien waren er immers toch al, voor de zuivel.

De sappigheid en zachtheid van het vlees van een vleeskoe weten de slagers van Weidenaar te evenaren door het rijpingsproces wat meer tijd te gunnen. Echt goedkoop is het uiteindelijke product niet, maar dan krijgen de boeren ook wat extra’s, zodat zij aan natuurbeheer kunnen doen.

STREECKGENOTEN Ook Albert Heijn ontgaat de ambitie van Weidenaar niet. Voor het pas geïntroduceerde kwaliteitsmerk ‘Streeckgenoten’ selecteerde de supermarktketen lokale topslagers en worstmakers op ‘ambachtelijke kwaliteit, creativiteit en het gebruik van natuurlijke ingrediënten’. Albert Heijn koos Weidenaar als hoofdleverancier voor de supermarkten in Friesland en de producten zijn in het hele land te bestellen via de online winkelservice.

Speciaal voor Streeckgenoten pakt Weidenaar nu een oude ambacht weer op: het produceren van vleesbeleg. Tot voor kort richtte Weidenaar zich uitsluitend op droge worst en vers vlees, nu komt daar ook gesneden vleeswaar bij als grillspek, grillworst, ontbijtspek, rollade en droge worst. ‘Pake maakte dat vroeger ook al, toen nog als dorpsslager in Nijewier’, zegt Wini

Weidenaar. ‘Wij hebben nieuwe recepten gemaakt, maar we gebruiken ook sommige van zijn oude recepten. Hij rookte bijvoorbeeld ontbijtspek op turf en eikenhout.’

FEEST MET 90 WORSTEN Het is dit jaar precies negentig jaar geleden dat pake Durk daarmee begon. Het jubileum wordt gevierd door elke maand negentig droge worsten te verloten aan één persoon. Inmiddels staat de derde generatie aan het roer, bestaande uit directeur Lieuwe Weidenaar, die ondersteund wordt door Jouke Jongsma (geen familie). Zijn zus Wini Weidenaar werkt vanuit haar communicatiebureau voor hem, en ook een tante en nicht zijn werkzaam

voor het bedrijf. ‘Wij wisten altijd al dat we met dit bedrijf verder wilden’, vertelt Wini. ‘Het mooie is: het eten van een stukje droge worst staat voor een genietmomentje, voor een positief moment in het leven. Wij zijn dus een graag geziene gast.’

Tegen de tijd dat Weidenaar een eeuw bestaat, is er wellicht weer een en ander veranderd in de vleessector, als het gaat om duurzaamheid. Wini Weidenaar hoopt het. ‘We zijn nu nog lang niet waar we moeten zijn. Maar dat heeft ook tijd nodig. Ik hoop dat de vleessector straks veel meer gericht is op de lokale markt en dat de consument daar ook klaar voor is.’

www.friesedrogeworst.nl FM17 - 5

35

DRAAG EEN APPELTJE BIJ Appels waar anders niets mee EVENEMENTEN gedaan wordt verzamelen om Het begint al een jaarlijkse traditie te zo de verspilling van dit heer- worden, de feestelijke evenementen van Fryske Frucht: het bloesemfeest lijke fruit te voorkomen. Dat in mei, het plukfeest in oktober en het is de eenvoudige missie van oogstfeest in november inclusief de wedstrijd ‘Wie bak de Lekkerste ApStichting Fryske Frucht.

De focus qua appels verzamelen ligt met name op de Friese Wouden omdat daar van oudsher veel oude appelbomen en oude appelrassen aanwezig zijn. Fryske Frucht wil dit Friese erfgoed behouden én uitbreiden door het aanplanten van nieuwe bomen.

Fryske Frucht wil haar verhaal graag verder verspreiden en het draagvlak met name in de Friese Wouden - verder vergroten. Zo wil Fryske Frucht dorpsbelangen een appelboom aanbieden en samen en via hen in de dorpen aandacht vragen voor dit fruitinitiatief.

Geïnteresseerde dorpsbelangen worden dan ook van harte uitgenodigd om contact op te nemen.

36

www.uitgeverijpenn.nl

peltaart van Friesland?’. Fryske Frucht wil laten zien dat dit soort activiteiten een mooie aanvulling zijn voor het toerisme in de streek. Gasten die in het najaar speciaal (terug)komen voor het jaarlijkse pluk- en oogstfeest en voor de heerlijke op appel geïnspireerde menu’s. Wat de druif is voor Frankrijk moet de Appel worden voor de Friese Wouden.

2018 In 2018 wil Fryske Frucht de eerste editie van een speciale Fryske Frucht krant gaan uitgeven waarin alle ‘Fryske Frucht donateurs’ letterlijk in kaart worden gebracht: zoals de diverse verkooppunten en de bij Fryske Frucht

aangesloten restaurants. Daarnaast een overzicht van alle appels-gerelateerde events, waarbij ondernemers op eigen wijze kunnen aanhaken of het voorbeeld kunnen volgen. De appelsap zal een 2018 tintje of variant krijgen.

Er zijn volop plannen, ideeën en wensen.

APPELSAP Fryske Frucht maakt & distribueert Fryske Frucht Appelsap, een heerlijk en duurzaam streekproduct. De vraag naar de appelsap 2016 was zo groot dat Fryske Frucht al vlot door haar voorraden heen was. De Appelsap 2017 is vanaf 19 november verkrijgbaar.

Maar... zonder appels geen appelsap.

En dus is elk jaar elke appel weer welkom en wordt een ieder uitgenodigd om letterlijk zijn/haar appeltje bij te dragen aan dit streekproduct.

www.fryskefrucht.frl

ZUID-AMERIKA IN GAASTERLAND Planten als maïs en aardappel kennen hun origine in ­Latijns-Amerika.

Inmiddels zijn ze alom bekend en zelfs vanzelfsprekende ­gewassen op het Friese platteland.

Toch komen er ook nieuwe ­Zuid-Amerikanen voor op onze bodem.

Door een liefhebberij voor reizen kwam ik in Zuid-Amerika terecht. Op het ‘platteland’ van Peru, Ecuador en Columbia keek ik me de ogen uit. Van Peru wordt gezegd dat de aardappel daar zijn oorsprong heeft. Hij kan daar op grote hoogte in het Andes-gebergte groeien. Op veel plaatsen worden hier aardappels verbouwd in bergstreken en daar heeft ieder dorp en stadje haar eigen soorten. Van geel tot roze, paars van kleur, met een eigen smaak en gebruik.

ZOET ONKRUID Een andere groente die hier veel voorkomt is de ‘camote’, oftewel zoete aardappel of bataat. Op het eerste gezicht lijkt het gewas, ranken met blad, veel op de voor ons bekende klimop (Hedera helix). Echter is de zoete aardappel niet zo’n klimmer en al helemaal geen familie van de klimop noch de aardappel. Maar wat is het dan wel?

Nou… zoete aardappel komt uit de ‘Windefamilie’ (Convolvulacea). Het is dus familie van de haagwinde, voor vele tuinders en telers een onkruid.

Langs de randen van maïsakkers kun je haagwinde tegenkomen.

Sinds een paar jaar teel ik Gaast’sperges. Biologisch gecertifi­ ceerde asperges op een gaast in Sondel en dat lukt tot nu toe aardig. Naast deze hoofdteelt heb ik een aantal bijteelten, zoals het Friese Woudgeeltje.

Dit is een aardappel afkomstig uit De Friese Wouden en deze doet het goed.

Ook teel ik zoete aardappel en yacon.

Beide teelten komen voort uit mijn reizen en werken in Zuid- (en Noord-) Amerika. Ik vind het prachtig om ze

hier te verbouwen. Het is nog wel lastig om zulke exoten hier te kweken. Ze willen soms wel en soms niet. Ze varen wel bij felle zon en hoge temperaturen. Het is de kunst om grote gezonde knollen te oogsten in dit klimaat. Daarbij vormen de reeën een uitdaging. Zij zijn gek op het loof van de zoete aardappel.

Het is een pracht om zo’n stukje Zuid-Amerika hier ‘in cultuur’ te brengen en aan te bieden aan de lokale markt. En de smaak? Overheerlijk!

Jelmer Albada van Gaast’sperges te Sondel www.gaastsperges.nl

FM17 - 5

37

Feeding the world

Aardappelen voelen zich thuis in onze regio: op tafel ĂŠn overal in de velden om ons heen, waar pootgoedtelers de Friese klei optimaal benutten. Mede vanuit deze bakermat kan HZPC meer dan tachtig landen bedienen met hoogwaardig pootgoed. Zodat wereldwijd voedzame en smakelijke tafelaardappelen geoogst en gegeten kunnen worden. Feeding the world: dat doen we samen.

HZPC Holland B.V. Edisonweg 5, 8501 XG Joure T +31 (0)513 48 98 88 F +31 (0)513 48 98 44 E info@hzpc.com

WWW.HZPC.COM

Renovatie en onderhoud van vloeren door De Plankier!

De Plankier is uw specialist voor parket, laminaat, houten vloeren, PVC vloeren, onderhoud, renovatie en het schuren van vloeren. We verkopen sinds kort ook steigerhout.

Voor het onderhouden, schoonmaken of groot onderhoud van uw houten vloer of laminaat hebben wij diverse onderhoudsproducten van diverse merken.

De Plankier kan uw gehele bestaande vloer volledig opknappen. Renoveren kan op verschillende manieren, denk bijvoorbeeld aan het borstelen of schuren van uw vloer. Maar ook kunnen wij beschadigde vloerdelen voor u vervangen en plinten of plaklijsten vervangen.

Zeilmakersstraat 3c, 8601 WT Sneek Tel: 0515-755910 Mob: 06-52657095 www.deplankier.com

38

www.uitgeverijpenn.nl

POTATOES GO WILD! 265 DAGEN AARDAPPELEN ANDERS Wie denkt aan het Bildt, die denkt aan eindeloze akkers.

Groen in het voorjaar, veelkleurig in de zomer en een eindeloos aantal tinten grijs in de herfst en winter.

Boerderijen dragen namen als ‘Stad Niks’, ‘Aren út skelpen’ en ’t Weeskind’.

Het unieke licht aan de voet van de Waddenzee lokt kunstenaars naar de soms vervallen woningen aan de Oudebildtdijk.

Dit alles samen maakt van de langste straat van Nederland een bijzondere galerie, waar poëzie en schilderkunst, fotografie en landbouw in een perfecte symbiose leiden tot creatieve projecten die samenkomen in de ‘Bildtse Aardappelweken’.

In 2018 is dit ‘agriculturele’ feest onderdeel van het hoofdprogramma van LF2018 en staan boeren en kunstenaars maar liefst 265 dagen in de spotlights.

In september 2013 werd Leeuwarden uitgeroepen tot Europese Culturele Hoofdstad van 2018, net als Valletta, de hoofdstad van Malta. Onderdeel van het hoofdprogramma zijn de Bildtse Aardappelweken, die onder de naam ‘Potatoes go wild’ stad en platteland samenbrengt rondom de agrarische sector.

Toen in 2005 het Bildt 500 jaar bestond, presenteerde ook de Agrarische Sector zich tijdens de festiviteiten.

Het bleek dat veel ‘Bilkerts’ maar bar weinig afwisten van de landbouw in het algemeen en hun dagelijks eten in het bijzonder. Dit leidde ertoe dat in 2008, het jaar dat door de Verenigde Naties was uitgeroepen tot Internationaal jaar van de aardappel, de nieuwe Stichting Bildtse Aardappelweken tal van activiteiten organiseerde. Er werd onder meer kunst geëxposeerd bij een aantal boeren langs de Oudebildtdijk.

Het bleek een gouden greep: de kunst bracht een grote hoeveelheid mensen op de boerderij die daar anders niet zouden komen en de boer kon tegelij-

kertijd zijn eigen bedrijf profileren. de Bildtse aardappelschuren, om er te De werkgroep die ijverde voor het genieten van heerlijke aardappelgebinnenhalen van de titel Culturele rechten en zich door de enthousiaste Hoofdstad 2018 vroeg de Stichting of akkerbouwers te laten vertellen over ze in 2012 ook ‘de Aardappelweken’ hun producten. wilden organiseren, zodat zij er in hun bidbook mee konden pronken. Deze keer werd er, naast het kunstproject, uitgepakt met een grote muziekthea te r v o o r s te l l i n g in de openlucht, waarbij landbouwmachines de hoofdrol speelden.

Ook werd er gegeten bij de boer.

Opnieuw vonden duizenden bezoekers hun weg naar Al in 1898 werd in een advertentie reclame gemaakt voor de Malta’s.

FM17 - 5

39

POETIC POTATOES Leeuwarden werd inderdaad uitgeroepen tot Europese Culturele Hoofdstad 2018 en De Bildtse Aardappelweken kregen een plek in het hoofdprogramma. Sindsdien draaien de creatieve raderen op volle toeren, want zo stijf als de klei er is, zo lenig wordt er gedacht.

Valletta, hoofdstad van Malta, werd

uitgeroepen tot Europese Culturele Partner-Hoofdstad van Leeuwarden en dat schreeuwde om samenwerking.

Immers, al ruim 150 jaar worden iedere herfst Bildtse pootaardappelen verscheept naar Malta, ieder voorjaar komen daar ‘Malta’s’ voor terug, die als eerste nieuwe aardappelen van het jaar in de winkels liggen. Samen met

de Maltezers werd de link gelegd tussen taal, kunst en aardappelen en zo ontstond het literaire project Poetic Potatoes, een uitwisseling van Friese en Maltese gedichten. In september 2014 reisden tien Friese gedichten, met een Engelse vertaling, met het pootgoed mee naar Malta in een speciaal ontworpen jutezak. In maart 2015 kwamen er tien Maltese gedichten, met vertaling, met de nieuwe aardappelen retour. In nauwe samenwerking met aardappelgroothandel Greydanus, coöperatie Agrico en cultureel opinieblad ‘De Moanne’ is dit zo vier jaar lang doorgegaan. De tachtig gedichten worden in hun originele taal op een geluidsdrager ingesproken en als bijlage in een meertalige gedichtenbundel met in maart 2018 gepresenteerd, als de laatste lading Poëtische eerappels terugkomt op het Bildt.

In november 2018 wordt tijdens een expositie in het atrium van Natuurmuseum Fryslân een poëziefestival georganiseerd als afsluiting van de uitwisseling. De totale expositie ‘Kûnstsinnige eerappels’ duurt van 15 oktober tot en met 6 januari.

FRUCHTBERE GRÔND Malta is een eiland dat bestaat uit steen en daar bovenop een kleine laag vruchtbare grond. Het is een wonder hoe hier aardappelen willen groeien. Jaarlijks worden grote stukken van de steen uit de grond gehouwen, om verwerkt te worden tot bouwmateriaal. Over de rand van de steengroeve manoeuvreert de trekker met de aardappelrooier, om het gewas van het land te halen.

40

www.uitgeverijpenn.nl

Van 21 juni tot 15 juli worden zeven aardappelschuren omgebouwd tot kunstgalerie, onder leiding van conservator Anita van Os, eigenaar van

galerie De Roos van Tudor in Leeuwarden. ‘Zij weet hoe’t je buten ‘n steryl museum kûnst tot syn recht komme late kinne,’ zegt Piet Hoekstra van de Stichting Bildtse Aardappelweken. De expositie bevat werk van 25 kunstenaars uit de ‘vier Frieslanden’ in Noord-Europa. Er worden bedrijfsrondleidingen gegeven en de toeleveranciers Pars, Agrifirm en Hoogland presenteren gezamelijk de toekomst van de sector als het gaat om bemesting, gewasbescherming en bodemgezondheid. Op een groot ­demo-veld wordt onder meer de werking getest van een model dat hagelschade meet en in een proef gekeken naar de gebruikswaarde van zouttolerante rassen. En er worden vele aardappelrassen getoond van de diverse handelshuizen.

In 2012 bleek de voorstelling ‘Sware Grônd’ een daverend succes. In een indrukwekkende show beeldden landbouwmachines en mensen samen de symbiose uit tussen landbouw, kunst en natuur.

kinne wij sien late dat ’t klimaat ferandert. In 1950 wou in Nederland gyn mais groeie. Twintig jaar later lukte dat wel in Limburg, in 1990 ok op ’t Bildt en nou sels op Ameland. Met soja binne wy soa feer nag niet, of krekt al, dat sille wy toekomt jaar ok sien kinne.’

Dit veld is van half april tot half sep-

’t Bildt: wer ’t kûnst en akkerbouw metnander ferbonden binne Deze periode wordt ingeluid met een internationaal agrarisch symposium over innovatie en duurzaamheid in de sector en het belang van streekprodukten. Daar hoort onlosmakelijk het gewassenveld bij, dat bij Piet Hoekstra aan de Oudebildtdijk ligt. Daar worden in 2018 maar liefst vijftig gewassen geteeld die de historie van 500 jaar akkerbouw op Het Bildt laten zien. Van boekweit en spelt, tot soja en hybride-tarwe en alles daar tussenin. ‘Soa

tember zeven dagen per week voor iedereen vrij toegankelijk.

ETE BIJ DE BOER XL Hoekstra wijst ook naar de trend van ‘lokaal voedsel’. Streekprodukten staan symbool voor duurzaamheid. Daarom ook wordt er op zaterdag 23 juni gegeten bij de boer. De opleidingen Horeca, Bakkerij & Management van het Friesland College verzorgen de maaltijd, samen met Wij van PS, koks van

restaurants uit de streek, het Nordwin College en Smeding groente en fruit.

Er wordt gebruik gemaakt van de faciliteiten van zorgcentrum het Bildt en campus Middelsee. Op het menu staat een aardappelmaaltijd met zoveel mogelijk produkten uit de regio.

Een week later wordt drie avonden op rij een grootschalige muziektheaterspektakel opgevoerd bij Zwarte Haan. Meer dan 150 spelers en muzikanten brengen een kritische voorstelling over onze neiging tot verspilling.

De landbouwmachines vormen het levende decor.

‘Aigenlik gebeurt d’r te feul om op te noemen, dut is maar ’n klaine greep út ’t programma,’ lacht Hoekstra. ‘Mînsen motte maar op ’e website kike, dêr staat alles op. Ok hoe’t je kaarten bestelle kinne.’

www.bildtseaardappelweken.nl www.vanplan.nl

Het gewassenveld aan de Oudebildtdijk geeft een kleurrijk overzicht van 500 jaar Bildtse akkerbouw.

FM17 - 5

41

Poezië met aardappelen Ieder jaar worden in september met pootaardappelen gevulde zakken met daaraan Friese gedichten richting Malta verscheept. De uitgegroeide smakelijke aardappelen worden in unieke jutezakjes, met een ‘geoogst’ Maltees gedicht daaraan bevestigd, teruggebracht naar Friesland om daar verkocht te worden.

De Malta’s zijn traditioneel de “eerste nieuwe aardappelen” die na het winterseizoen op de markt kwamen. De introductie van deze “Poetic potatoes” is meestal begin april en de verkoop is in handen van Aardappelgroothandel Greydanus. De met Malta’s gevulde jutezakjes zijn verkrijgbaar in een beperkte oplage en worden in veel supermarkten in het Noorden van Nederland aangeboden.

Unieke producten, vaak regionaal geproduceerd, passen prima binnen het assortiment van Greydanus aardappelgroothandel. In combinatie met Earlik Ite worden daarnaast verse maaltijden klaar gemaakt met verschillende regionale producten. Hiermee ontstaan heerlijke vers bereide maaltijden die via verschillende wegen bij de consument terecht komt.

w w w . g r e y d a n u s . n l

Va n

42

a m b a c h t e l i j k

www.uitgeverijpenn.nl

n a a r

c u l i n a i r

‘GYSBERT’ FOAR EPPIE DAM KROAN OP YNDRUKWEKKEND OEUVRE

Tekst: Sigrid Kingma

De bêste Fryske skriuwer fan de ôfrûne twa jier is Eppie Dam. Hy mocht okkerdeis yn de Martinitsjerke fan Boalsert de Gysbert Japicxpriis yn ûntfangst nimme foar syn dichtbondel Fallend ljocht.

De oare nominearren wienen Wilco Berga mei Allinne yn koar, Elske Kampen mei Man en mem, en Albertina Soepboer mei Herbarium. De kwaliteit fan de poëzij wie heech, sei sjueryfoarsitter Bouke Oldenhof, mar de sjuery wie unanym dat Eppie Dam de priis fertsjinne. In terjochte winner, sa liet ek it publyk merke mei in oanhâldend steand applaus doe’t deputearre Sietske Poepjes de priis útrikte.

De Gysbert Japicxpriis is mei in bedrach fan €10.000,- de grutste literatuerpriis fan Fryslân. De priis wurdt ienris yn de twa jier útrikt, it iene jier foar proaza en it oare jier foar poëzij.

De sjuery sjocht dêrby net allinnich nei de meast resinte wurken, mar ek nei it folsleine oeuvre fan de skriuwers dy’t de ôfrûne twa jier publisearre hawwe.

Yn it gefal fan Eppie Dam wie de bondel Fallend ljocht oertsjûgjend genôch op himsels, mar dêrnjonken hat de skriuwer in yndrukwekkend oeuvre opboud mei mar leafst 18 dichtbondels en noch folle mear oare titels.

Eppie Dam is bekend fan in grut ferskaat oan wurk, fan oersettingen en poëzijbesprekken oant berneboeken en lieten. Yn 2001 wûn er mei D ­ ingeman krijt wjukken de Simke Kloostermanpriis foar it bêste berneboek. Tusken de besprekken, ferhalen en boeken troch kaam er dochs hieltyd werom by poëzij. Alris earder wie Eppie Dam in kandidaat foar de Gysbert Japicxpriis. Bert Looper helle yn syn laudatio ûnder oaren it ikoanyske gedicht Neigeraden it noarden oan. Yn de bondel Fallend ljocht lit de dichter fakmanskip sjen en docht er skerpe observaasjes.

De sintrale tema’s yn it wurk binne ôftakeling en ferlies. In tige persoanlik en emosjoneel wurk om’t Dam de

Eppie Dam krige de Gysbert útrikt troch kultuerdeputearre Sietske Poepjes. (Foto Tresoar, Haije Bijlsma)

sykte fan Huntington hat. De enoarme tsjerke waard efkes hiel lyts doe’t elk harke nei it tankwurd fan de winner, útsprutsen troch syn frou Lienke Boot.

De leafde foar it fuotbaljen waard mei in knypeach en in grapke kenber makke, lykas de fermelding dat de skriuwer net lang mear te libjen hat.

In hiel soad minsken sille Eppie Dam ek kenne as skoalmaster. It is net foar it earst dat in skoalmaster de prestizjeuze priis yn ûntfangst nimt.

Gysbert Japicx sels wie skoalmaste­ ren yn 1947 waard de earste Gysbert Japicxpriis útrikt oan Obe Postma, ek in skoalmaster. Skriuwe en lesjaan liket in winnende kombinaasje want nei him folgen mannich skoalmasters.

Dyselde middei waard yn de Martinitsjerke ek de Lytse Gysbert ­ útrikt, in priis foar it bêste gedicht skreaun troch bern. De priis is yn 2013 yn it libben roppen, en is diskear útrikt oan Jent Zuiderbaan dy’t syn elfke tusken de muorren klinke liet. It Gysbert

Japicxhûs ropt alle bern op om in gedicht yn te stjoeren foar de kommende útrikking. Ta beslút fan de huldiging hat Eppie Dam syn hantekening by de oare winners op de balke fan it Gysbert Japicxhûs setten.

Oer twa jier wurdt de Gysbert Japicxpriis wer útrikt foar it beste ­ ­proazawurk.

De ‘Balk of fame’ yn it Gysbert Japicxhûs yn ­Boalsert, dêr’t winners fan de priis harren hantekening opsette meie. (Foto Henk Tigchelaar)

FM17 - 5

43

k Boeken in F ryslân k

Dieren, seks en verslaving In de herfst van 2017 verschenen er weer een aantal nieuwe Fryske boeken. Ook was er vreugdevol nieuws van prijzen en eervolle vermeldingen voor enkele schrijvers.

Afgelopen zomer was het al feest voor Utjouwerij Regaad in Groningen, toen de ‘GFR’ op de IBBY-honour list van 2018 werd geplaatst.

De Friese vertaling van Roald Dahl’s klassieker ‘De GVR’ verscheen in september 2016 en was in korte tijd uitverkocht. De tweede druk ligt

inmiddels in de winkels en gaat weer vlot over de toonbank.

De Groninger uitgeverij kwam in de herfst van dit jaar met ‘Teltsjes fan Tellegen’, een bundel met de mooiste verhalen van Toon Tellegen, vertaald door Anne Tjerk Popkema en met illustraties van het jonge talent Douwe Dijkstra.

Regaad pakte in november nogmaals uit, met een prikkelende uitgave.

GEEF EEN ‘WIETE POES’ KADO Schunnige verhalen en rodewangetjesmuziek.

Daar draaiden deze herfst de literaire avonden om in de ‘Gleon yn ’e keet’-tour van Utjouwerij Regaad. Een tocht langs kroegen en dorpshuizen met meesterverteller Douwe Kootstra, die de toehoorders ietwat beschroomd op hun stoelen liet wiebelen met zijn ‘ûnfoege’ verhalen.

Samen met Jurjen van der Kooi heeft Kootstra maar liefst 66 scabreuze volksverhalen herschreven en bijeengebracht in een bundel met de ronkende titel ‘De Wiete Poes, en oare ûnfoege ferhalen’. De verhalen zijn soms al eeuwen oud, maar werden nooit eerder aan het papier toevertrouwd.

Voor slechts tien euro is ‘De Wiete Poes’ een uitgelezen cadeautje voor onder de kerstboom, op Valentijn, of gewoon om zomaar weg te geven. Of je houdt het stiekem voor jezelf.

Kun je geen Fries lezen? Dan is dit het moment om het te oefenen en in de tussentijd vermaak je je prima met de bijpassende illustraties.

Wil je Douwe Kootstra live aan het werk horen, terwijl je met het schaamrood op de kaken in het halfduister simuleert dat het je niks doet? In maart komt de ‘Gleon yn ’e keet’-tour ook nog naar Cornjum en Wommels. De toegang is gratis.

Het kost je enkel je onschuld.

44

www.uitgeverijpenn.nl

‘DE NACHT FAN MARE’ WILLEM SCHOORSTRA Van de hand van Willem Schoorstra uit Ternaard is eind oktober ‘De Nacht fan Mare’ verschenen bij uitgeverij Het Nieuwe Kanaal in Leeuwarden. Na zijn beide historische romans ‘Rêdbâd – Kronyk fan in Kening’ en ‘Pier – De profesij fan bline Simen’, is dit weer een eigentijds werk. Net als in ‘Swarte Ingels’ laat de schrijver ook nu het bitter en het zoet van de liefde pijnlijk schuren. Verslavend.

In ‘De Nacht fan Mare’ wordt het leven van hoofdpersonen Mare en Thomas bepaald door een drievoudig snoer van liefde, verslaving en macht. Mare en Thomas zijn twee jongvolwassenen die uit totaal verschillende milieus afkomstig zijn. Ze leren elkaar eind jaren zeventig kennen in de Leeuwarder Prinsentuin, bij het legendarische contcert van Herman Brood. Tegen een decor van rock ‘n roll, politieke bewustwording, sexuele uitspattingen en onderdrukking ontwikkelt zich een relatie die bol staat van verslaving.

‘SIN OAN’ JURJEN VAN DER MEER De verzen van Jurjen van der Meer worden al sinds jaar en dag gebruikt in de hoogste groepen van het basisonderwijs en voor onder meer voordrachtswedstrijd ‘Ferstival’ op middelbare scholen. In de bundel ‘Sin Oan’, uitgegeven bij Elikser, zijn de mooiste verzen bijeen gebracht, met prachtige illustraties van Maaike van den Akker en Lip Ferwerda. Verzen met een goed gevoel voor humor in een aansprekende, toegankelijke stijl. Om uit voor te lezen, of voor te dragen.

‘Sin oan’ - Jurjen van der Meer

‘De Nacht fan Mare’ - Willem Schoorstra foto: Wim Derksen

BOEKENWEEKGESCHENK IN HET FRIES Het Boekenweekgeschenk van bestsellerauteur Griet Op de Beeck, Gezien de feiten, krijgt een Friese variant in de vertaling door Jetske Bilker. Een unicum, want nooit eerder werd een Boekenweekgeschenk in het Fries vertaald.

Mei it each op de feiten wordt uitgegeven in het kader van ­Leeuwarden Culturele Hoofdstad van Europa 2018. Of in de toekomst vaker het boekenweekgeschenk zal worden vertaald, is de vraag. Als het aan CdK Arno Brok ligt wel, maar bij de Afûk zingen ook plannen rond om vanaf 2019 aan de slag te gaan met een origineel Frysk boekenweekgeschenk.

Zowel het origineel als de Friese vertaling wordt tijdens de ­Boekenweek, zaterdag 10 tot en met zondag 18 maart 2018, bij besteding van ten minste 12,50 euro aan Nederlandstalige boeken door de boekhandel cadeau gedaan. Het kan op de traditionele gratis reisdag van NS, de laatste zondag van de Boekenweek, worden gebruikt als treinkaartje.

WHITE RAVEN VOOR ‘WÊS NET BANG’ Een grote eer viel jeugdboekenschrijfster Hanneke de Jong uit Franeker ten deel. ‘Wês net bang, ­ mar wol foarsichtich’ is opgenomen op de lijst van White Ravens 2017.

Dit is een lijst met aanbevelingen van de Internationale Jugendbibliothek in München voor bijzondere boeken binnen de internationale kinder- en jeugdliteratuur. In de catalogus van 2017 zijn meer dan 200 titels opgenomen in meer dan veertig talen uit zestig landen. Het boek ‘Wês mar net bang’ vertelt het waargebeurde verhaal van de 17-jarige Lilan, die vanwege de oorlog haar geboorteland Syrië ontvlucht en probeert naar Nederland te komen. Een lange en gevaarlijke tocht volgt. Zullen er mensen zijn die haar helpen? Zal ze Nederland bereiken? En vindt ze haar familie terug? Ze wordt gesteund door de goede raad van thuis: ‘Wees niet bang, maar wel voorzichtig’.

Omrop Fryslân zond eerder al de dramaserie ‘Bosk’ uit, die op op dit boek gebaseerd is.

FM17 - 5

45

Kroadzje foar de klub sutelaksje jout 25% oan ferienings

Dat de Sutelaksje fan it Fryske Boek werom is, dat sille in soad fan jim yntiids wol fernommen ha. Sûnt in pear jier witte hieltyd mear ferienings dat se mei de Sutelaksje yn in pear oerkes tiid in moaie ynstruier fertsjinje kinne.

oanmeldt, dan leveret Boeken fan Fryslân de bakken mei boeken en de administraasje. Ferdinand de Jong, of syn frou, komt sels nei it doarp ta om de feriening by de aksje te helpen.

Hy jout útlis oer de boeken, oer de list dy’t ynfuld wurde moat en komt mei it mobile pinapparaat by de minsken thús, as se efkes gjin sinten yn ’e hûs ha en al in boek keapje wolle. De feriening sels moat soargje foar ûnderdak, frijwilligers en kroaden.

‘It suteljen nimt sawat trije oeren yn beslach en troch elkoar hinne wurdt der foar €5 per adres ferkocht.

Nei ôfrin wurdt 25% oermakke nei boekefeest foar lêzers en skriuwers de klub. Yn 2017 dienen koaren yn maart 2018, Boek fan ’e Moanne, en korpsen mei, toanielferienings, boekekisten foar basisskoallen en tal sportferienings, in museum, enerzjy- fan literêre aktiviteiten. Fanôf 2019 koöperaasjes, jeugdklubs fan tsjerke komt der ek wer in orizjineel Frysk en sels in escape-room. Dat it och sa boekewikegeskink. de mouite wurdich is, bewiist it korps fan Holwert, dat mei de IM opbringst fan ’e sutelaksje in trombone kocht foar de > HOE’T GOD FERDWÛN feriening. ÚT JORWERT Foar 2018 ha har alwer > FAN 19,50 in tsiental ferienings 50 AKSJEPRIIS oanmelden. Ek meidwaan JANNEWARIS / FEBREWARIS mei jim klub? Sjoch op Facebook.com/Sutelaksje, nim drekt kontakt op mei Ferdinand de Jong op 0623408605 of mail nei: f.jong479@upcmail.nl.

14,

Yn 2017 is der yn 26 doarpen sutele en dat wienen hast allegearre ‘nije’ doarpen dy’t yn dizze opset noch net mei boeken by de doarren del west hienen.

Dus nije ferienings dy’t it paad nei de Sutelaksje fûn ha. Neffens Ferdinand de Jong fan Boarnburgum, sels skriuwer mar foaral ek de driuwende krêft efter de boekekroaden, is it in grutte opstekker foar de Fryske literatue. Yn it ôfrûne jier waard foar €30.000 oan boeken oan ’e man brocht, sa’n 2000 boeken en meast oan minsken dy’t oars net (mear) yn in boekwinkel yn ’e stêd komme.

Frijwilligers wurde socht by de ferienings. As in feriening him

46

www.uitgeverijpenn.nl

€180.000 FOAR AFÛK De Afûk krijt de kommende jierren €180.000 fan de Provinsje Fryslân foar de promoasje en ferkeap fan Fryske literatuer. Der is de lêste pear jier in opgeande lijn sichtber en dat komt foar in wichtich part mei troch de Sutelaksje, dy’t nij libben ynblaasd is.

De subsydzje wurdt ûnder mear brûkt foar in grut

In ikoanyske titel no einlings yn it Frysk!

MEI IN AKTUEEL NEIWURD FAN DE SKRIUWER.

EELTSJE HETTINGA EERSTE DICHTER FAN FRYSLÂN Eeltsje Hettinga is verkozen tot de allereerste Dichter fan Fryslân. De benoeming is voor twee jaar. Hij won de verkiezing met het gedicht ­‘Under de steden’. Gedeputeerde Sietske Poepjes benoemde de Dichter fan Fryslân op vrijdag 24 ­november in de Herman Gorterkerk te Balk.

Als Dichter fan Fryslân treedt Hettinga de komende twee jaar op als poëtisch ambassadeur. Hij schrijft per jaar zes tot tien gedichten, liefst geïnspireerd door opvallende en actuele gebeurtenissen in de provincie.

Eeltsje Hettinga (1955) is schrijver, dichter en journalist. Zijn debuut ‘Akten fan Winter’ (1998) werd

UNDER DE STEDEN (door Eeltsje Hettinga) Fannacht ferve in snijen alle klokken wyt.

Kaaien en fabriken, pleinen en skippen, alles lei te sliepen.

Dêr’t ik omdangele, heal yn mysels ferrûn, seach ik yn blau lantearneljocht in heit, in broer en it jachtsjen fan har skaden, swart as de hynsters dy’t har ienris troch liet en lichem draafden.

Ticht leine alle fivers en grêften ûnder de winterhimel, in sark.

Njonken de Blokhúspoart stie ik as in muorre.

By de sonoare klanken fan in lege saks blafte in hûn in kâlde ûnrêst.

Fierderop kaam in skip fan syn kaaien los, briek mei geweld troch it kreakjende iis, ferswevend ûnder nacht syn steden.

Ik seach de skaden fan in heit, in broer, in ferdwinen yn in hielal, sûnder tekens.

Fan alle wei en wegen bin ik de ferlitten stêd, mei wenten en winkels en in gerjochtsgebou, sûnder finsters.

Njonken de Blokhúspoart stie ik as in muorre.

bekroond met de Fedde Schurerprijs van de provincie Fryslân. Voor zijn poëzie kreeg hij vier keer de Rely Jorritsmaprijs. Zijn bundel ‘Ikader’ werd genomineerd voor de Gysbert Japicxprijs 2013. Samen met videokunstenaar Lotte Middendorp maakte Hettinga het poëzieproject ‘Het Font’ dat in 2016 te zien was in Museum ­Belvédère en het Fries Museum.

AGENDA 19 december: Creatief Schrijven, Bibliotheek Drachten Een avond lekker schrijven onder begeleiding van Baukje Koolhaas: proza, poëzie, fictie of non-fictie, alles kan. Ervaring is niet vereist. 19:30-21:30 www.bibliotheekdrachten.nl 21 december, 18 januari, 15 februari, 15 maart: Taaltoer iedere derde donderdag van de maand ontdek je een nieuw taalfenomeen. Je maakt kennis met verschillende dichters, kunstenaars, wetenschappers én de inwoners van Leeuwarden. Iedereen kan spelen met taal. www.lanfantaal.nl 26-27 januari: iepeningswykein LF2018 www.2018.nl 10 o/m 18 maart: Boekewike Keapje foar € 12,50 boeken en krij it Boekewikegeskink fan bestseller auteur Griet Op de Beeck der fergees op ta! Foar Fryslân is der in spesjale Fryske edysje yn in oersetting fan Jetske Bilker. www.afuk.frl 22 tm 30 maart: Fryske Matthäus Passion De Friese Matthäus Passion wordt in 2018 uitgevoerd door het Noord Nederlands Orkest en het Noord Nederlands Concertkoor aangevuld met Friese zangers. Uitvoering in Leeuwarden, Dokkum, Harlingen, Drachten , Groningen en Sneek. www.nno.nu 30 maart: Iepening Talepaviljoen en Taletún Ljouwert Belibje en erfaar oare talen.Sykje taal, meitsje taal, boartsje mei taal... www.lanfantaal.nl

FM17 - 5

47

‘KIJK NOOIT GEFRUSTREERD ACHTEROM’ WIEPKE VAN DE LAGEWEG HEEFT GEEN TIJD VOOR PENSIOEN

Meer dan een miljoen had- dat het van kwaliteit moet hebben. ‘Se den collega’s hem voor Jus de komme hjir ut Dútslân en Frankryk alPomme geboden, de kampi- linne as wy echt wat aparts te bieden ha.’ Gewoon is niet goed genoeg, is de oenshengst bij de Olympische VDL-variant op een bekende tegeltjesSpelen van Atlanta. Maar bij wijsheid. de Duitse veearts stierf hij binnen drie weken. En de verzeke- SNELLE VERTELLER ‘Man, wat kinne jo hurd skriuwe’, valt ring stortte het geld kennelijk hij verwonderd uit tijdens een lang verop een verkeerde rekening. haal, dat slechts af en toe wordt onWiepke van de Lageweg kreeg derbroken door een vraag. Ja, dat is zo, en toch valt het niet mee om de hyner niks van.

Dit is het schokkendste verhaal dat de 72-jarige hengstenhouder en handelaar uit Bears vertelt. Het illustreert voor hem twee dingen. Niet alle mensen kun je vertrouwen. En het heeft geen zin om na een tegenslag gefrustreerd achterom te kijken, want de toekomst ligt voor je. Een mens moet vooruit, niet terug. Daarom zitten je ogen voor in je hoofd.

Je moet ook nooit op je lauweren rusten in de fokkerij. Steeds vernieuwen en gaan voor het beste, want stilstand is achteruitgang. Dat geldt zeker in een klein land als Nederland,

48

www.uitgeverijpenn.nl

steman uit Bears bij te houden. Want Wiepke van de Lageweg vertelt sneller dan een eenvoudig mens met de pen kan volgen.

Zijn reactie op de dood van de tienjarige ‘Jus de Pomme’, twintig jaar geleden, was en is tekenend voor zijn instelling. De hengst had in 1996 in Atlanta twee gouden medailles gewonnen. Als Nederlandse hengst, in België geboren, met Frans bloed, was hij ingedeeld bij de Duitse Olympische ploeg, om door Ulrich Kirchhoff bereden te worden. Vlak na de succesvolle games werd hij echter ziek. Koliek, oordeelde de dierenarts, die wilde opereren. Wiepke, die onmiddellijk naar de kliniek afreisde, dacht er anders over.

Maar hij mocht de zieke hengst amper aanraken, vanwege de verzekering.

Na de dood van Jus de Pomme liet

BETALEN VOOR BEVRUCHTING De goede hengsten van dit dekstation zijn zeer gewild. De prijslijst van VDL Stud geeft op internet voor sperma bedragen van 800 tot 2200 euro. Daarbij geldt dan wel een drachtigheidsgarantie: als de bevruchting mislukt, betaalt de merrie-eigenaar alleen ‘gustgeld’, zeg maar driehonderd euro. ‘Dat is neat te folle foar alle muoite’, legt Van de Lageweg uit. Want op drukke dagen zitten er wel vier mensen namens zijn dekstation in hun auto’s om merries met vers sperma te insemineren. Diepvriessperma gaat de hele wereld over.

eigenaar Van de Lageweg de hengst in Utrecht onderzoeken. De doodsoorzaak bleek contaminatie met voedingsstoffen in de longen door het leegpompen van de maag. Geen koliek dus.

Wiepke was maar even van slag. Hij troostte zijn rouwende familie met de woorden: ‘Kom op, wy ha ’t troffen. De komme fjouwer jier ha wy in gouden kaai. Alle doarren geane iepen, en it begjint moarn.’ Na het verscheiden van de tophengst zelf mocht er van zijn nakomelingen bij goede vererving immers veel worden verwacht. Zo gingen inderdaad de deuren voor Wiepke en zijn zonen open.

NIMMERDOR In 1975 kocht Van de Lageweg zeven jaar na zijn trouwen de hengst Nimmerdor. Hij had toen samen met een ander een hengst die het op de keuring niet deed. ‘En dan bin ik der gau út. Fuort mei dat ding.’

Met de handel was hij als jongetje van een jaar of 12 al begonnen. ‘Hinnen. Dy hâlde ik thús yn ’t bûthûs oant it fee der wer yn moast.’ Hij verkocht ze voor de leg of, liever nog, ruilde ze in voor uitgelegde kippen die na de slacht in de diepvries kwamen, tot de kerstdagen.

Met Nimmerdor begon de successtory van het dekstation VDL Stud.

Deze sportieve dekhengst met honderden succesvolle nakomelingen kreeg in 1999 zelfs het predicaat ‘hengst van de eeuw’. Hij is in Bears 31 jaar geworden, een zeer hoge leeftijd voor een paard.

Van de Lageweg viel bij een hengstenkeuring in Zuidlaren direct op de driejarige, die op 11 juni 1972 was geboren. Een aparte hengst, zag hij direct, maar eigenaar Dijkstra uit Koufurderrige wilde hem niet verkopen. Wiepke ging echter toch naar zijn boerderij, zogenaamd om naar een merrie te kijken. Bij een bakje koffie bij de Dijkstra’s veranderde het praat wat. Nimmerdor was misschien wel te koop, maar hij moest een boel geld opbrengen, zei de eigenaar. ‘Wat is dat dan, in boel jild’, sei ik.’ Uiteindelijk bleek dat 25.000 gulden te zijn. ‘Janny en ik wennen doe noch yn in húske fan 4500 gûne, dus it wie echt wol in boel jild. Mar ik sei: dy is ferkocht. En ik ha der noait spyt fan hân.’

GEEN TIJD VOOR PENSIOEN Geregeld begint de dag voor Wiepke van de Lageweg uit Bears om vier uur.

In zijn Volvo racet hij dan voor de files uit naar de markt en bij de boeren langs voor de handel. Hij komt voor koeien, kalveren, paarden en veulens.

Tegenwoordig handelt hij vaak in commissie, want dan krijgt de boer wat hem toekomt. Maar soms doet hij zaken voor eigen risico.

Van de Lageweg rookt niet en drinkt niet, ‘gjin drip’. Met drie zonen heeft hij een mooi familiebedrijf met meer dan dertig tophengsten die geregeld op de bok klimmen om sperma te leveren voor merries in de hele wereld.

Ze hebben bij VDL de globe zo ’n beetje verdeeld. Zuid-Amerika is tegenwoordig voor hem. Overal is hij geweest:, Chili, Argentinië, Brazilië, Mexico, Columbia, Guatemala, Cuba, Equador…

Aan een pensioen is hij nog niet toe. Hij heeft het veel te druk. En het leven is ook veel te boeiend als je actief blijft.

º FM17 - 5

49

EN DE VROUW? ‘Dy wist it net. Alles fan ‘e handel fertelde ik thús net.’ Wiepke vertelt een anecdote over een tocht naar Holstein. ’s Ochtends had de vrouw hem nog gewaarschuwd: ‘net te folle hynders keapje.’ Maar hij en Janko kochten er tien! Toen ze terugreden, zei hij: ‘neat tsjin mem sizze.’

Maar toen Wiepke in huis kwam, wist Janny het al. Janko had het verteld, met de waarschuwing: ‘neat tsjin heit sizze.’

Het was een gok, want Nimmerdor moest nog allerlei keuringstesten doorlopen. Maar er groeide inderdaad de tophengst uit die Van de Lageweg in hem had gezien.

De stichting van het dekstation VDL Stud leidde er indirect toe dat Van de Lageweg ook de komende editie het Indoor Concours van Drachten sponsort. Sinds het verdwijnen van het CI Leeuwarden is dit het enige grote internationale evenement dat in de wintermaanden nog in Fryslân wordt gehouden. Steun uit de sector is nodig om het in stand te houden. En dus doet Wiepke daar niet moeilijk over. In het verleden sponsorde hij samen met Jan Schep uit Boyl ook een paar jaar CI Leeuwarden, nadat de CCF zich vanwege bezuinigingen als sponsor had teruggetrokken.

APART HYNDER In Friezen doet Wiepke niet. ‘Moaie beesten, niks mis mei, mar ik hâld mear fan springhynders.’ Van de Lageweg geniet van springers waar de actie vanaf spat, liefst wat eigenwijs en apart. ‘Dressuer ha ‘k gjin geduld foar.

Dat is oare handel.’

Hij gaat consequent voor ‘de heechste sport’. Met Nimmerdor werd dat een éclatant succes. Nog steeds zie je bij topconcoursen nazaten van deze hengst in de voorste gelederen, tot in het derde en vierde geslacht.

In die lijn van ‘kiezen voor de top’ bouwde Van de Lageweg zijn bedrijf verder uit. Hij weet wat hij wil en kan binnen twee minuten akkoord geven, zelfs toen de vraagprijs een keer 65.000 D-mark was. ‘Dat wie in soad jild. Mar as in hynst it wurdich is, tingje ik net. Want dan is der faak wol in oarenien, en bist derachter.’

In de handel mijden ze hem niet, omdat hij altijd kwaliteit eist. De ande-

50

www.uitgeverijpenn.nl

re kant van deze medaille is dat hem zelden een ‘gewoon’ veulen wordt aangeboden.

Wat in Bears op het oog een groot nieuw woonhuis aan de voorkant van het stallencomplex is, blijkt een kantoor annex presentatieruimte. Overal hangen grote portretten van prachthengsten, die tot grote prestaties in staat zijn. Nee, het verhaaltje dat je voor het springen domme paarden moet hebben, klopt niet. Ze moeten juist extra intelligent zijn om goed met de ruiter samen te werken. Ja, dat gold ook voor de hengst die bij de Olympi-

sche Spelen in Rio de Janeiro twee keer weigerde. ‘De earste sprong kaam er net hielendal goed út en dan kin dat gebeure.’

Ook na zo’n akkefietje blijft een topper echt wel een topper. Dat zie je bijvoorbeeld in barrages, waarin de springers zich snel recupereren om in hoog tempo een moeilijk parcours af te leggen. Prachtig vindt Wiepke het als zo’n hengst, ruin of merrie er ineens weer staat, met een air van: ‘doe mij eens wat’.

11 t/m 14 januari & 18 t/m 21 januari 2018 FRIES CONGRESCENTRUM, DRACHTEN

PROGRAMMA: Internationaal springen CSI 1*, 2* en 3* Finales F.C. Nienhuis Noord Nederlands Kampioenschap Finales GMB jonge springpaarden competitie Sale of the Rising Stars Kindermiddag Diverse shows met o.a. Friese paarden Feestavonden met DJ

HORSE TRUCKS

WWW.INDOORDRACHTEN.COM

PAARDEN TEGEN PESTEN DE KRACHT VAN DE KUDDE

Om als mens goed tot je recht dieren zien en duiden. En dat gaat verte komen heb je een leer-, der dan het herkennen van ongenoewoon- of werkomgeving nodig gen als een paard nijdig hinnikend zijn kont naar een soortgenoot keert. Al die veilig is en stabiel. Je moet is dat wel een heel duidelijk teken dat op anderen kunnen vertrou- niet genegeerd mag worden. Binnen wen en je prettig voelen in de kudde kent ieder dier zijn of haar de groep. Petra Weijer uit plek feilloos. En dat is waar paardencoach Petra Weijer op bouwt.

Berltsum zet op haar mane­ ge Japero paarden in bij haar SPIEGEL zelfontwikkelde anti-pestbe- Een confrontatie met paarden kan leid en bewustwording van de flink confronterend zijn, want wat je terugziet in de kudde is over het alkracht van lichaamstaal. gemeen dat wat zich onder de menWeijer werkt vanuit de wetenschap dat de kracht van haar kudde paarden dynamische processen binnen een groep op gang kan brengen, of veranderen.

Ze is van jongsaf opgegroeid met paarden en leerde het gedrag van de

selijke façade van sociaal wenselijk gedrag afspeelt. Iets wat een docent of teamleider vaak ontgaat. De rollen van leider en volger, pester en slachtoffer worden feilloos blootgelegd. Niet in termen van goed en fout, maar van ­actie en reactie. Wat doe je en wat is

het resultaat? En vooral: wat is de boodschap die je uitstraalt door je gedrag en is dat ook wat je daadwerkelijk wilt uitstralen?

Petra Weijer verdiepte zich in deze materie toen ze in haar privéleven geconfronteerd werd met de gevolgen van pesten. Om te voorkomen dat de pesterij steeds verder zou gaan, plaatste ze het slachtoffer tegenover haar oudste paard in de bak van de manege. ‘Ik liet hem het paard opjagen met een sjaal. Hij moest durven zijn eigen ruimte te bewaken. Omdat het paard zichzelf hoger achtte dan de jongen, ging ze de confrontatie aan.

Dat was waar hij in moest grijpen. Nee is nee.’

Een spannend proces, maar Petra vertrouwde blind op haar paard, dat ze door en door kende. De ‘join up-follow up’, zoals ze de confrontatie noemt,

FM17 - 5

51

wierp zijn vruchten af. Toen de jongen op school zijn pester aan zag komen straalde hij het vertrouwen uit dat hem sterk maakte en daarmee oninteressant voor zijn belager.

KUDDEDIEREN ‘Dat is nu vier jaar geleden en dat was meteen het begin van het anti-pestprogramma wat ik toen ben gaan uitdenken,’ vertelt Petra nu. ‘Ik kende de structuur binnen de kudde, maar begon toen echt te observeren wat er daadwerkelijk gebeurde. Dat schreef ik op en ik vergeleek het met groepsgedrag bij mensen, die uiteindelijk ook kuddedieren zijn. Ik wilde de functie van een stabiele kudde laten zien.’

De Berltsumse beet zich in haar idee vast, overtuigd dat het werkte. ‘Een kudde heeft een heldere structuur.

De leidende merrie loopt voorop, de hengst sluit de rij en daartussen kunnen de anderen zich veilig bewegen.

Zo zou het bij mensen ook moeten zijn, maar omdat mensen zich vaak een houding aanmeten, krijg je onrust.’

52

www.uitgeverijpenn.nl

VERKLIKKER Weijer werkt het liefst zonder voorkennis over de groep die bij haar binnenkomt voor een training. Dat voorkomt vooroordelen. Ze scant de groep op basis van lichaamstaal en maakt een inschatting van de verhoudingen binnen de menselijke kudde die voor haar staat. Wie is de leider van de klas? Wat doet de docent of teamleider? Daarna stelt ze vragen als ‘voelt iedereen zich veilig’, ‘wordt er gepest’ en ‘wat is volgens jullie een leider’.

Wat volgt is een uitleg over lichaamstaal van mens en dier en over de hiërarchie bij paarden en de mededeling dat de paarden alle maskers feilloos ‘af zullen trekken’. Daarna mogen ze zelf in hun groep een leider en een ‘hengst’ aanwijzen en gaan ze de manegebak in. ‘Iedereen moet zich veilig voelen, dus ouwehoeren is niet toegestaan,’ benadrukt Petra.

De deelnemers gaan in een kring staan, en houden elkaars hand vast.

Samen moeten ze voelen waard spanning zit en die spanning proberen weg te halen. Wie zich niet veilig voelt, mag in de kring gaan staan en zich zo

beschermd weten. Pas dan komen de paarden. Eerst twee, dan vier. ‘Binnen de klas, of op de werkvloer kan negativiteit overheersen. Als dat het geval is, is er ook onrust in de kudde. De non-verbale communicatie wordt door de dieren feilloos opgepikt, een paard accepteert geen masker.’

ZONDER OORDEEL Uiteindelijk mogen de deelnemers ook één op één met een paard werken. ‘Ik vraag mensen zich in te leven in het paard dat hen het meest aanspreekt.

Het paard in kwestie ‘verklikt’ het gedrag van die persoon. Hij laat in uitvergrote vorm het gedrag zien dat die persoon uitstraalt. Als er verschil zit tussen wat je doet en wat je uitstraalt, zal het paard jouw leiderschap niet accepteren en dus ook niet met je ­meelopen, bijvoorbeeld. Met hulp van de paarden leer je grenzen aangeven en accepteren, leiding geven of juist wat controle los te laten.’

Het voordeel van ‘oefenen’ met paarden is dat een paard je niet afrekent op je fouten. Probeer je een paard te dwingen met je mee te lopen door

aan zijn touw te trekken, dan heb je weinig kans dat hij daaraan meewerkt.

Als je dan even wacht en het met een aanwijzing van Petra nog eens probeert op een andere manier, zal het mogelijk wel lukken. Een paard denkt niet ‘zojuist deed je het verkeerd, dus bekijk het nu dan ook maar’. Met dat kortetermijngeheugen kun je eindeloos oefenen totdat het paard met je wil samenwerken. Wil het paard dat beslist niet, wat best kan omdat zijn aandacht ergens anders naar toe gaat, dan kun je ook kiezen er geen energie meer in te steken. ‘En zo werkt het bij mensen ook,’ aldus Petra. ‘Je kunt niet met iedereen goed opschieten of samenwerken. Als je dat accepteert, kun je je energie steken in de dingen die wel lukken. ‘Nee’ is ook een antwoord en dat moet je leren accepteren en ook leren zeggen. Zonder dat je daar een oordeel over jezelf of een ander aan vast plakt.’

ERKENNING De eerste training gaf Weijer aan een schoolklas uit haar dorp. De docent was sceptisch, net zoals veel mensen zijn die nooit een training meemaakten. Na de training was hij overtuigd van het effect. Inmiddels doet de mond-tot-mond reclame zijn werk en komen steeds meer klassen en bedrijven van binnen en buiten de provincie voor een teambuilding naar Japero.

Groepen gemeenteambtenaren, me-

dewerkers van de Provinsje Fryslân, zorginstellingen, gevangenisbewaarders uit Zuthpen en inmiddels heeft ook de Politie Fryslân een coaching aangevraagd. Ook individueel gaan steeds vaker mensen aan de slag met de kudde van Petra Weijer. Na afloop krijg de docent of teamleider een verslag van de coaching, met daarin ook handvatten voor de toekomst. Andersom verwacht Petra ook bericht terug over het resultaat van de training.

‘Het liefst willen we er een traject van maken, dat dezelfde groep drie keer in een jaar gaat samenwerken met de kudde, dit voor een nog beter en blijvend resultaat. Op dit moment zijn we hier volop mee aan de gang.

Volgens docenten en leerlingen sluit het anti-pestbeleid van Japero perfect aan op de Kanjertraining.’

Sinds twee jaar werkt ook pedagoog en sociaal werker Albertina ­ Wolbers mee aan het anti-pestbeleid van ­Japero. Soms zijn er klassen van meer dan dertig kinderen, dan is een paar extra handen nooit weg. Bovendien helpt ze bij het opstellen van de eindverslagen voor de scholen.

Weijer wil niet in het hokje van ‘therapie’ geplaatst worden en haar coaching wordt dan ook niet betaald door zorgverzekeraars. Van Zorgverzekeraar ‘De Friesland’ kreeg ze echter wel de prijs van ‘Beste idee van Friesland’.

Een geweldige erkenning, waar ze met recht trots op is. In Leeuwarden is

een stichting die het mogelijk maakt dat de Rebound, een school voor kinderen die moeizaam functioneren in een groep, gebruik maakt van de trainingen bij Japero en dat is waar Petra Weijer op hoopt. Dat bijvoorbeeld gemeenten scholen gaan steunen om de anti-pestcoaching bij haar kudde te volgen. Omdat een rots-en-watertraining of kanjertraining niet voor iedereen werkt. ‘Mensen met mensen laten werken om inzicht in actie en reactie te krijgen werkt vaak niet. Mensen oordelen op basis van hun ervaring. Dat zal je bij een paard niet gebeuren. Die doet niet aan sociaal-wenselijk gedrag.

Wat je ziet is wat je krijgt. En ik hoop van harte dat nog veel mensen geholpen zullen worden door de kracht van de kudde. Ik geef niet de oplossing van alle problemen, wel de handvatten om ze het hoofd te bieden.’

Zie www.japero.nl voor onder meer een reportage in het Omrop Fryslân programma Hea van 10 februari 2015.

Op de Facebookpagina JaperoBerlikum worden de coachingssessies geanonimiseerd beschreven.

Manege Japero Friesland Wiersterdyk 8b 9041 VL Berlikum Telefoon: 0518-461657 E-mail: info@japero.nl

FM17 - 5

53

54

www.uitgeverijpenn.nl