Waardig Afscheid 2018

G I D R A WA D I E H C S F A

www.fryslanmarkant.nl

s 2018 Prij

€ 2,50

TUSSEN ZERK EN STÈLE GROENE WEELDE OP OUDE LEEUWARDER BEGRAAFPLAATS

Achter de ingang werden in 1832 twee witgepleisterde, van zuilenportico’s en rieten daken voorziene, huisjes gebouwd, naar ontwerp van de Amsterdamse architect Israël Warnsinck. Deze twee huisjes dienden als woonhuis voor de doodgraver en als bergplaats voor de lijkwagens en gereedschap.Tijdens de grootscheepse restauratie, die in 2011 werd afgesloten, werden ook deze huisjes in oude luister hersteld, al worden ze nu gebruikt als woonhuis.

Beetje herfstig, helemaal passend bij het onderwerp: de Nieuwe Begraafplaats in Leeuwarden. Royaal groene omgeving vlakbij het centrum van de Friese hoofdstad. En hoe rumoerig de rest van de stad bij tijden ook was in dit jaar van de Culturele Hoofdstad, hier heerst rust.

Rust straalt meteen al uit van de entree, met aan weerszijden mooie wachtershuisjes die nu als gewone woning in gebruik zijn, keurig opnieuw met riet gedekt. Samen met het naastgelegen Rengerspark vormt de plek een oase in de stedelijke omgeving, een groene long. De stilte wordt alleen verbroken door een ver geluid van een ronkende motorzaag. Maar die kan niet op tegen de dichtbije geluiden van Grote Bonte Specht en Boomklever. Zachtere,

Het Joodse gedeelte is sinds 1871, op verzoek van de Joodse gemeente, een zelfstandig onderdeel van de begraafplaats aan de Spanjaardslaan. De begraafplaats is toegankelijk via een sobere betonnen toegangsbrug, de deur is doorgaans gesloten. De hardstenen graftekens zijn eenvoudig, hoog en smal.

Een deel van de aanwezige grafmonumenten is afkomstig van de vlak na de oorlog geruimde Joodse begraafplaatsen aan de Boterhoek en de Groeneweg.

2

www.uitgeverijpenn.nl

miespelende geluidjes van Koolmezen en Pimpels, nog dichterbij, raken echter vrijwel zoek.

BUITEN DE POORT De begraafplaats is niet meer als zodanig in gebruik. De Nieuwe Begraafplaats werd aangelegd vanaf 1830; in 1833 werd de eerste overledene, de twee maanden oude Siberen F. Sibrandi, ter aarde besteld. Het gebied werd in vijf afdelingen ingericht. Het meest westelijke gedeelte was bestemd ‘voor de Israelieten’, zo vermeldt de tekst op de oude getekende plattegrond bij de ingang. Het Joodse gedeelte is, op verzoek van de Joodse gemeente, alleen bereikbaar via een eigen ingang.

De grafstenen in dat deel kenmerken zich door de hoge, smalle vorm.

De plek waar de begraafplaats in de dertiger jaren van de negentiende eeuw werd gesitueerd, was op de voormalige terp Fiswerd, ‘buiten de Hoekster Poort’. Het was in die tijd gewoon dat een begraafplaats – maar ook de toen nog gebruikte galg voor de terechtstelling van misdadigers die een ernstig crimineel feit hadden gepleegd – buiten de muren van de stad werd aangelegd. Ook al was de dood in die tijden veel dichterbij de mensen, men had dergelijke plekken niet graag midden in de samenleving. Met ingang van 1 januari 1829 werd het zelfs, omwille van de volkshygiëne, verplicht om buiten de stad te begraven.

De Hoekster- of Sint Catharina Poort is één van de drie historische poorten van Leeuwarden. Meindert Schroor heeft het drietal fraai beschreven in zijn De Leeuwarder stadspoorten, dat bewaard wordt in het Historisch Centrum in Leeuwarden. ‘De Hoekster Poort werd gebouwd in 1484 ter gelegenheid van de aanleg van de nieuwe singelgracht rond Leeuwarden,’ aldus Schroor. De Hoek was een buurtschap bij Leeuwarden, zo lezen we. In 1831 werd de Hoeksterpoort, de plek waar de Ee de stad in kwam, met de grond gelijkgemaakt; dat was vlak nadat – in 1830 – het besluit genomen werd voor de aanleg van de Begraafplaats.

LEVEND GROEN Na de entree ontvouwt zich een grote open ruimte waar, gescheiden door boomgroepen en omgeven door een wandelpad, het kwartet vrij toegan-

De Platanus x hispanica, de gewone plataan, wordt al sinds jaar en dag veelvuldig aangeplant in Nederlandse steden, omdat hij weinig eisen stelt aan zijn omgeving en bovendien nauwelijks vatbaar is voor ziekten en aantastingen. De afschilferende bast is kenmerkend voor deze boomsoort.

Ook de Japanse notenboom, Ginkgo Biloba, is een ‘gemakkelijke’ boom. De karakteristieke handvormige bladeren kleuren in de herfst knalgeel.

De leeftijd van het begraafpark laat zich aflezen aan de hoge bomen en de staat van de grafmonumenten. De tijd heeft korstmossen doen ontstaan die de sierhekken en de letters op de monumenten bedekken.

kelijke ‘afdelingen’ zich uitstrekt. De leeftijd van het geheel laat zich aflezen aan de staat van de stèles en zerken, maar duidelijk ook aan de hoge bomen.

Op sommige stèles – een aanduiding die is afgeleid van het Latijnse stela, dat grafzuil betekent – zijn de teksten onleesbaar geworden; de tijd heeft korstmossen en mossen doen ontstaan die de letters geheel bedekken.

Korstmossen versieren ook de hekken.

Langs het wandelpad dat het geheel omsluit staan groene geweldenaren als enorme wachters over het dodenrijk. Sommige even scheef als de stèles waar ze op moeten passen. De meest indrukwekkende dragen kleine bordjes met de naam: Quercus robur – zomereik/iik, de wetenschappelijke, Hollandse en Friese naam. Enkele malen maakt de notitie duidelijk dat het gaat om een oude hybride: Platanus X hispanica, een uit Spanje afkomstige bastaardplataan. Een aardige gedachte van de beheerder, deze aanduidingen! Een opvallende kleinere boom is de Ginkgo biloba, de Japanse notenboom. Zijn markante bladeren, die een handvormige nervatuur hebben, liggen overal in het rond.

Hynstebitter; een Kleine vuurvlinder/ Lytse fjoerflinter snoept handig van de aangeboden nectar.

De Gemeente Leeuwarden, de beheerder van de Nieuwe Begraafplaats van 1830 die nu eenvoudig oude stadsbegraafplaats wordt genoemd, is vanaf mei 2010 bezig de bijzondere plek in oude luister terug te brengen.

In eerste instantie worden twee van de vijf afdelingen onder handen genomen. Wij kenden de plek niet, maar hij verdient meer aandacht dan alleen de dame die haar hondje uitliet tijdens ons bezoek. En waarom niet ook de oude functie herstellen en hier op deze historische dodenakker weer gewoon begraven voor wie dat wenst?

HERSTEL Hier en daar hangt een nestkast aan een dikke boom. Het werk van de Leeuwarder vogelwacht of een buurtinitiatief? De grasveldjes en -stroken tussen de zerken zijn netjes gemaaid. In een vergeten hoekje bloeit nog een enkel plantje van de Vertakte leeuwentand/

Een Kleine vuurvlinder zoekt honing in de bloem van de Vertakte leeuwentand.

Tekst en foto’s Sake P. Roodbergen

Waardig afscheid 2018

3

Funeraire Dienstverlening Visser Oosterbierum

De Draei 13 • 8621 CZ Heeg• 06 - 53 77 77 53

www.heslinga-uitvaartverzorging.nl

Sybren Klaas Visser Keatsebuorren 1 8854 AE Oosterbierum 06-53842374 info@fdvo.nl www.fdvo.nl

DE WESTEREEN OOSTERBIERUM

HARDEGARIJP

DROGEHAM

GARYP

VEENHOOP

RAERD

DRACHTEN

AKKRUM SNEEK

LANGEZWAAG HEEG

KOUDUM Voor een uitvaart met respect en aandacht

06-45 46 35 38 Dag en nacht bereikbaar

Anne Joosse, Koudum LEMMER

RENNY SPOELSTRA UITVAARTZORG Polderboskdyk 13 8501 ZJ Joure t 06 266 97 274 e info@rennyspoelstra-uitvaartzorg.nl

www.rennyspoelstra-uitvaartzorg.nl

4

www.uitgeverijpenn.nl

UITHUIZEN

GRONINGEN

DRACHTSTER COMPAGNIE

www.haaksmadehaanuitvaart.nl 0515-558683 • 0521-519016 0513-792007 - 24/7 Uitvaart

HAAKSMA & deHAAN deskundig in uitvaartbegeleiding

Willy Dijkmeijer Uitvaartzorg Jister 40 8404 GZ Langezwaag 06 - 50 81 97 86

WWW.WILLYDIJKMEIJER-UITVAARTZORG.NL

Uitvaartverzorging Friesland Iepie Lindeboom – Hospes De Goudberch 5, 9222 LL Drachtstercompagnie www.uitvaartverzorgingfriesland.nl info@uitvaartverzorgingfriesland.nl

06 479 279 67 Waardig afscheid 2018

5

Uitvaartbeurs Meppel

Inspiratie, innovatie en informatie over afscheid, rouw en herinneren. Diverse lezingen.

ZATERDAG 10 NOVEMBER

GR ATIS TOEG ANG

Grote of Mariakerk Meppel | van 10.00 - 16.00 uur Actuele informatie vindt u op

Informatie over deelname: Fedde Kingma - (06) 511 54 961 fedde.kingma@ndcmediagroep.nl

Als iemand die je lief hebt overlijdt, overheerst vaak het gevoel van onmacht, verdriet en pijn.

Tijdens de uitvaart kan iedereen op eigen wijze afscheid nemen, maar ook vieren dat iemand een leven heeft geleefd. Dat geeft kracht en inspiratie om door te gaan.

Hoe beter dit afscheid past bij de overledene en de naasten, hoe sterker en mooier het de herinnering zal maken.

Het is zinvol om je wensen met je naasten te bespreken. Mocht het zover zijn, dan kunnen zij veel steun hebben aan de ideeĂŤn die je zelf hebt aangedragen. Als je wensen vastliggen op papier, geeft dat een stukje rust en zekerheid.

Je naasten hebben iets om op terug te vallen.

Een gesprek over je uitvaartwensen is bij mij vrijblijvend en kosteloos!

RENNY SPOELSTRA UITVAARTZORG

Polderboskdyk 13 - 8501 ZJ Joure - tel. 06 266 97 274 Polderboskdyk 13 nnyspoelstra.uitvaartzorg@hotmail.com info@rennyspoelstra-uitvaartzorg.nl 8501 ZJ Joure IBAN nr. NL 73 RABO 0170 0472 10 K.v.K. 54366259 R ENNY SPOELSTRA UITVAARTZORG 06-26697274 Polderboskdyk 13 - 8501 ZJ Joure - tel. 06 266 97 274 rennyspoelstra.uitvaartzorg@hotmail.com info@rennyspoelstra-uitvaartzorg.nl IBAN nr. NL 73 RABO 0170 0472 10 K.v.K. 54366259

www.rennyspoelstra-uitvaartzorg.nl

6

www.uitgeverijpenn.nl

www.memores.nl

Het leven is niet altijd rozengeur en maneschijn.

Altijd prikt er wel iets dat het goede leven verstoort. Deze verstoring wordt pijnlijk duidelijk wanneer donkere wolken zich samentrekken.

Zij symboliseren het verdriet en de wanhoop die groeien tijdens een lang proces van loslaten en afscheid nemen. Dit proces vreet energie.

Mensen kunnen hierdoor soms niet meer helder denken of ‘normaal’ functioneren. Alles staat in het teken van … Niet in het teken van de ervaren leegte of een totale desoriëntatie.

Is er dan iemand die een steun in de rug kan zijn?

Is er dan iemand die een klankbord kan zijn? Kun je vrijuit praten over pijn, verdriet, misverstanden en nog zo veel meer zaken, die ter sprake kunnen komen? ‘Klankborden’ geeft lucht.

genoemde situatie kan helpen? Er zijn misschien velen die kunnen helpen. Eén van de velen is Trust Praktijk voor bemiddeling en begeleiding.

Onze praktijk heeft jarenlange ervaring met het begeleiden van mensen die in geschetste situatie zijn gekomen.

Wanneer familierelaties door miscommunicatie danig verstoord zijn, dan kan onze praktijk via haar gecertificeerde familiemediator helpen om de communicatiestoornis op te heffen.

Is er iemand …?

Wij willen er voor u en uw familie zijn.

Drs. Ing. Gerard Venhuizen, ADR-gecertificeerde familiemediator

AAR

IS

ER

T

Is er iemand, die mee kan en wil denken? Is er iemand, die zorgzaam en betrouwbaar mensen in

L CERTIFIE

REG

Is er iemand …?

UL

D

F

Soms kunnen door verdriet, of niet uitgesproken wensen, familierelaties op scherp komen te staan. Communicatie lijkt niet meer mogelijk.

Hierdoor groeien mensen – helaas ook in zware verliessituaties – uit elkaar. Terwijl ze elkaar heel erg nodig hebben.

EL

‘Is er iemand …?’

-O N

DERHA

ND

Waardig afscheid 2018

7

8

www.uitgeverijpenn.nl

Waardig afscheid 2018

9

Afûk boek- en kadowinkel Bûterhoeke 3 - Ljouwert - (058) 234 3070 - www.afuk.frl - www.websjop.afuk.nl

Gedichten en wurden fan treast Soms is der safolle wat wy fiele, mar sa’n bytsje wat wy sizze kinne.

Dizze boekjes kinne helpe om in passende tekst te finen.

Wa kin skiede fan in freon € 9,95 Gearstald troch Gerda van der Wijk

Foar altyd yn ús hert € 8,95

Gearstald troch Dieuwke van der Meer-Posthumus

Foar bern De Fertelbeam € 12,50

Printeboek fan Britta Teckentrup kin helpe by it ferwurkjen fan it ferlies fan in dierbere

Tomke – Leave pake Durk € 6,50

Makket lytse bern dúdlik hoe’t it om en ta giet by in kremaasje.

Elke uitvaart voelbaar zachter, zichtbaar mooier Bij de voorbereiding draait alles om tijd nemen, luisteren en voelen. De toegevoegde waarde van Pure Uitvaart is de familie te ondersteunen met datgene wat nodig is om verder te kunnen met hun afscheid. Als de naasten het afscheid passend vinden, dan klopt het.

Ik, Suzanne de Rooij, werk nu ruim 5 jaar vanuit mijn bedrijf Pure uitvaart. Het is iedere keer een eer om er voor mensen te mogen zijn. En ze stof te geven tot nadenken. Waarom zetten we een stap en op welk moment vullen we dat in? Door mijn manier van werken komt er wat los, waardoor we in de relatief korte tijd, tot de kern komen.

Oprecht betrokken

10

IEDER AFSCHEID IS UNIEK Waarom zou u kiezen voor Pure uitvaart? Bij mij is geen afscheid hetzelfde. Ik pas mij aan aan de wensen van de betrokkenen en met mijn creatieve oplossingen en aansprekende aanpak tot in het kleinste detail, maken we er samen een passend, uniek afscheid van. Klein of groot, uitbundig of ingetogen, begraven, cremeren, natuurbegraven, alles kan. Alleen al qua vervoer heb ik reeds vele verschillende mogelijkheden aangeboden. Zo zijn we onlangs

www.uitgeverijpenn.nl

nog met een speciale uitvaartbus met de familie en de overledene naar de laatste rustplaats gereden. Maar een loopkoest, bakfiets of sloep.., het kan allemaal.

Ik ben er voor de naasten, hun wensen en de verwezenlijking van de meest passende uitvaart. Dat is mijn uitgangspunt en dit resulteert altijd in een afscheid met glans.

VRIJBLIJVEND ONTMOETINGSGESPREK Graag nodig ik u uit voor een ontmoetingsgesprek. Maak een afspraak via info@pureuitvaart.nl of bel 06 1770 1200.

Een mooi afscheid waarbij alles klopt, is het begin van een troostend rouwproces

Oprecht betrokken

HET NUT VAN TESTAMENTEN Het nieuwste erfrecht zorgt voor de bescherming van de huwelijkspartner tegen vorderingen van de kinderen, maar de kinderen moeten wel direct afrekenen over hun vordering, aldus de wet.

Testamenten worden tegenwoordig vaak opgemaakt uit fiscaal oogpunt, opdat er later nog zodanig met het vermogen kan worden geschoven dat de fiscale aanslag zo gunstig mogelijk uitpakt.

Dit betreft het zogenaamde opvullegaat of afvullegaat.

Het kindsdeel kan daarmee worden afgestemd op het belastingvrije bedrag, dan wel de eerste heffingsschijf.

Daarnaast kan de vrijstelling voor kleinkinderen worden benut.

flexibele testamenten. Dit speelt zowel bij zogenaamde ouderlijke boedelverdelingen, als ook bij vruchtgebruiktestamenten. Deze laatstgenoemde testamentvorm geeft vaak ook extra kosten in de uitvoeringssfeer van het testament.

Kortom: het loont vaak om een periodieke check te doen van uw testament (en andere akten).

Deze periodieke check zien wij als kantoor primair als een serviceproduct. Slechts indien er een akte uit volgt, zijn er kosten.

Tenslotte wordt als zijstap nog gewezen op het nut van een leven testa-

ment betreffende de levensfase voorafgaand aan het actueel worden van het testament.

Voor nadere informatie over voornoemde onderwerpen (maar ook andere ‘notariële’ aangelegenheden) kunt u vrijblijvend contact met ons kantoor opnemen.

Onze gegevens: Hellema Notaris te Dokkum, Ameland en Schiermonnikoog Website: www.hellemanotaris.nl Email: info@hellemanotaris.nl Telefoon: 0519-294915

VOOR DE KINDEREN Naast het fiscale punt is ook de eigen bijdrage bij zorg vaak een aandachtspunt.

Strekking van de testamentaire regelingen is vaak het zo veel mogelijk voorkomen van het moeten opeten van het kindsdeel.

In de tegenwoordige tijd, met samengestelde relaties, is het ook een aandachtspunt hoe om te gaan met de kinderen uit verschillende relaties.

Bij verstoorde relaties kan het verminderen van het erfdeel ook een optie zijn. Denk daarbij wel aan de legitieme rechten van kinderen/afstammelingen.

CHECK UW TESTAMENT Wat betreft een zo simpel mogelijke uitvoering van het testament, ook bij beneficiaire aanvaarding, is het benoemen van een executeur zeer aan te bevelen.

In het verleden waren testamenten noodzakelijk om te voorkomen dat kinderen direct hun deel konden opeisen bij het overlijden van een ouder.

Deze zogenaamde testamenten op ‘de langst levende’ zijn inmiddels vaak gedateerd, waardoor ze minder gunstig uitpakken dan de moderne, meer

Waardig afscheid 2018

11

STEEN MET ONGEKENDE MOGELIJKHEDEN HUTTING NATUURSTEEN

Een graf- of urnenmonument BEZOEK IS MOGELIJK ZONDER INTERIEUR EN BOUW Vanzelfsprekend leent natuursteen van Hutting Natuursteen is AFSPRAAK. ‘Voor elk budget creëren wij een pas- zich niet alleen voor de uitvaartbraneen herinnering voor het lesende en persoonlijke oplossing. Ook che. Zo vervaardigt Hutting Natuurven. Een waardige en waarde- desgewenst uit voorraad. Daarop zit steen ook vloer- en wandtegels, aanvolle verwijzing naar het leven gemiddeld enkele weken levertijd. recht- en tafelbladen, vensterbanken van de overledene. De Friese Steeds vaker zoeken mensen bij leven en sculpturen in opdracht van kunstesteenhouwerij zorgt ervoor dat een monument uit. Dat ‘ontlast’ de na- naars. bestaanden en geeft tevens rust voor de nabestaanden hun dierbare de persoon in kwestie. Samen met een HUTTING NATUURSTEEN hierin kunnen herkennen. tekenaar/adviseur vertaal je precies Archimedesweg 9 Bij Hutting Natuursteen staat al weer de vierde generatie aan het roer van het familiebedrijf. Huidig directeur Max Hutting: ‘Mijn overgrootvader Harmannus vervaardigde in 1930 zijn eerste grafsteen, nadat hij jarenlang als restaurateur in het Paleis op de Dam had gewerkt.’ ‘Zelf heb ik een opleiding gevolgd in een Italiaans beeldhouwersatelier. Ook in Duitsland ben ik in de leer geweest; daar heb ik onder andere mogen werken aan middeleeuwse kathedralen. Mijn vader en ik mogen ons Meester Steenhouwer en Technieken noemen. Dat geeft wel aan hoeveel passie en kennis eruit ons ambacht voortvloeit.’ Als één van de weinige bedrijven draagt Hutting Natuursteen het keurmerk Natuursteen.

je wensen en smaak in een passend en persoonlijk monument. Een eigen schets aanleveren is altijd mogelijk.’

8912 AK Leeuwarden 058 - 2130 180 info@huttingnatuursteen.nl www.huttingnatuursteen.nl

TOONZAAL EN MONUMENTENTUIN Vandaar dat Hutting Natuursteen niet vergelijkbaar is met de eerste de beste steenhandelaar. ‘Daar mist de klant soms de zekerheden waar hij wel op rekent. Wij zijn een echte steenhouwerij, met alle benodigde expertise en werkzaamheden in huis. We kennen de eigenschappen en de uitstraling van onze materialen tot in de finesses.’

De collectie grafmonumenten is eindeloos. Elke stijl en kleurstelling is mogelijk. Dat geldt ook voor samenstelling van materialen, zoals rvs, glas, versteend hout en natuursteen.

Bezoek de royale toonzaal en monumententuin voor inspiratie en ideeën.

Hier staan meer dan vijfhonderd verschillende monumenten opgesteld.

Toonzaal en monumententuin zijn zes dagen per week geopend.

12

www.uitgeverijpenn.nl

Hutting natuursteen • Ambachtelijke kwaliteit • Persoonlijk contact • Beste materialen • Snelle levering • Onderhoud en verzorging

Kom gerust eens kijken in onze showroom met maar liefst 500 monumenten !

Archimedesweg 9 8912 AK Leeuwarden 058 - 2130 180 info@huttingnatuursteen.nl Openingstijden: Maandag t/m vrijdag: 9:00 tot 17:00 5252-C4D Hutting_Env. A4 11-06-12 13:43 Pagina 1 Zaterdag ook open van: 9:00 t/m 17:00

sinds 1930

hutting steenhouwerij natuursteen b.v.

AL 4 GENERATIES VERTROUWD

www.huttingnatuursteen.nl www.grafstenendirect.nl

JOADETSJERKHÔF TEAKESYL EEUWIG RUST OP JOODSE BEGRAAFPLAATS Nederland heeft lang een aanzienlijk aantal Joodse gemeenten gehad. Toen de Tweede Wereldoorlog begon, telde ons land 140.000 Joodse inwoners, verdeeld over 176 gemeenten. Van hen kwamen bijna 102.000 om als gevolg van de oorlog. Anno 2018 wonen er nog altijd zo´n 40.000 Joden in Nederland.

De meeste Joodse begraafplaatsen in Nederland worden beheerd door het NIK (Nederlands Israëlisch Kerkgenootschap), behalve als er een Joodse gemeente is die deze taak zelf verricht.

Omdat volgens een Joodse regel graven nooit geruimd mogen worden, zijn ook van de meeste opgeheven gemeenten de begraafplaatsen blijven bestaan. Joden hebben en sterke band met hun voorgeslacht en blijven daarom de graven van de gestorvenen opzoeken, ook op dodenakkers die slechts getuigen van uit dat deel van Nederland verdwenen Joods leven, zoals in Lemmer. Zoals alle Joodse dodenakkers is het een heilige plaats waar men zich gedraagt als bij bezoek aan een synagoge. Heren houden het hoofd bedekt. Je loopt niet over graven, maar volgt de paden en je komt er om te gedenken, dit doe je met eerbied en dus zonder er te eten, of muziek te luisteren. Op Sabbat en Joodse feestdagen zijn de begraafplaatsen gesloten.

Lemmer was een belangrijke doorvoerhaven voor handel vanuit Groningen en Friesland naar West-Nederland, vooral Amsterdam, en omgekeerd. Joodse kooplieden uit het Noorden waren geziene gasten. Een Hebreeuws plaket prees zelfs ‘kosjere wijn’ aan in herberg ‘De Wildeman’ in Lemmer. Mogelijk waren onder de kooplieden Joden die zich hier vestigden, bijvoorbeeld Asjkenazische Joden uit Oost-Friesland, vooral Emden. Voor 1741 woonde er tenminste één Joodse

Tekst en foto’s Gerhild van Rooij

VERDWENEN BEGRAAFPLAATSEN LEEUWARDEN Wie tegenwoordig genealogisch onderzoek doet in de archieven van Tresoar, zal zich er geen idee van hebben dat onder dit gebouw de resten gelegen hebben van vele generaties Joden. Niets herinnert er nog aan de oudste Joodse begraafplaats van de stad, die in 1670 al achter de Boterhoek werd aangelegd en die daarnaast aan de Groeneweg, uit 1786.

Deze begraafplaats was ruim 150 jaar in gebruik, totdat in 1833 de nieuwe Israëlische begraafplaats werd aangelegd aan de Jelsumerstraat. In tegenstelling tot deze nieuwe begraafplaats, die de oorlog behoorlijk goed had doorstaan, waren de grafvelden achter de Boterhoek en op de hoek van het Toernooiveld en de Groeneweg zwaar gehavend geraakt, doordat de bezetter er een loopgraaf dwars doorheen had aangelegd.

Na de oorlog ontbrak het de sterk gedecimeerde Joodse gemeenschap van Leeuwarden aan geld om de begraafplaats weer op te knappen. De gemeente Leeuwarden wilde de grond maar wat graag gebruiken om de Groeneweg te verbreden en zodoende werd in overleg met het NIK de grond overgenomen en werden de stoffelijke resten en grafzerken zoveel mogelijk overgebracht naar de nieuwe begraafplaats aan de Jelsumerstraat.

Op het terrein van de voormalige begraafplaats werd ook een bunker aangelegd, die als uitvalsbasis moest dienen voor het geval de Russen een aanval zouden plaatsen met de vliegbasis als doelwit. Later werd diezelfde bunker omgebouwd tot popbunker en onder die naam is het Juni 1953, het terrein van de voormalige Joodse begraafplaats aan gebouw onder de de Groeneweg wordt geëgaliseerd ten behoeve van de bouw van Leeuwarders nog een (deels ondergronds) centrum voor de Luchtwachtdienst. Foto steeds bekend.

Beeldbank Historisch Centrum Leeuwarden. familie Turksma in Lemmer. Een verslag van het bestuur van de grietenij van juni 1808 vermeldt een synagoge en Joodse gemeenschap die zeventig zielen telt. Mogelijk was er een huissynagoge. Vanaf 1820 is sprake van een synagoge (nu woonhuis) aan de Lage Schans in Lemmer, maar in 1815 was Lemmer al een ringsynagoge, de belangrijkste synagoge van een kerkdistrict, deel van het ressort van een hoofdsynagoge.

TACOZIJL In 1802 wordt de Joodse gemeenschap in Lemmer genoemd in een koopbrief van land ten behoeve van een begraafplaats, die wij nu nog altijd kennen als de Joodse Begraafplaats Tacozijl. Het is een van de bijna honderdtachtig begraafplaatsen van verdwenen Joodse gemeenten, die door het Nederlands Israëlitisch Kerkgenootschap worden beheerd.

Vanaf de dijk bij de Ie zijn ‘strepen’

Waardig afscheid 2018

13

Ingang van de Joodse Begraafplaats Tacozijl, waar al bijna een eeuw niet meer begraven wordt, maar die nog altijd wordt onderhouden door het Nederlands Israëlisch Kerkgenootschap (NKI).

land en water met rijen windturbines te zien, nietige silhouetten. Aan de andere zijde van de Plattedijk en daarop aansluitende Sondelerdijk liggen enkele boerderijen met daartussen een bomengroep. Een klein hek op de Plattedijk ontsluit een trap. Tijdens het afdalen van de 22 stenen treden lijkt de bomengroep steeds hoger. De bomen omzomen de begraafplaats. Daarbinnen is het of de tijd stilstaat. Ondanks een sonoor zoemen heerst hier rust.

Tussen de boomstammen schemert een turbine van de boerderij, de wieken vangen zonlicht, hun slagschaduwen kruisen de lange schaduwen van stèles.

HOOGTEVERSCHIL Deze stenen gedenktekens staan op verschillende hoogtes, hetgeen zich historisch laat verklaren.

De goedkoop aangekochte grond, binnendijks de oude Zeedijk van de toenmalige Zuiderzee, lag vier kilometer ten westen van Lemmer, vlakbij de Ie, op een uur reizen vanaf de synagoge en lag erg laag. Daarom had de begraafplaats veel te maken met wateroverlast, maar de armlastige ge-

14

www.uitgeverijpenn.nl

Een stenen trap van 22 treden moet worden afgedaald om de dodenakker te bereiken.

meente had geen middelen om hierop actie te ondernemen. Deze situatie duurde tot 1876, toen de toenmalige burgemeester van Gaasterland, de heer J.H.F.K. van Swinderen, de Joodse gemeente een stuk grond schonk, dat direct aan de oude begraafplaats grensde, en ook substantiële financiële steun toezegde.

De Leeuwarder Courant van 14 augustus 1876 schrijft hierover het volgende: “Lemmer. De Israëlitische begraafplaats alhier was ten eenenmale geheel onbruikbaar geworden, hetgeen voor de kleine gemeente reden van bezorgdheid gaf om daarvoor een nieuw terrein aan te schaffen, terwijl een zoodanige aankoop een niet te gering te schatten uitgaaf vereischte. Goede raad was duur. Na vergeefse pogingen te hebben aangewend vervoegde het kerkbestuur zich tot Jonkheer (J.H.F.K.) van Swinderen, burgemeester van Gaasterland, die ons niet alleen met finantielen raad bijstond, maar bovendien ons een groote uitgestrektheid lands ten geschenke gaf, dat ons een begraafplaats verschafte, trots

het beste onder de begraafplaatsen in ons vaderland. Aangezien wij geheel buiten de kom der gemeente van dien edelen gever woonachtig zijn, vragen wij ieder weldenkend mensch, of genoemde heer te vergeefs met aardsche goederen is gezegend. De Israelitische gemeenteleden betuigen jonkheer van Swinderen daarvoor dan ook hunnen duizendvoudigen dank.”

De oppervlakte van de begraafplaats verdubbelde met deze schenking tot ruim 1.500m2. Of dit nieuwe deel van zichzelf al hoger lag, of voor de gelegenheid werd opgehoogd, is onbekend. Op het oudste, lage deel staan 21 stèles, met Hebreeuwse teksten en soms een Nederlandse toevoeging.

De oudste grafsteen stamt uit 1817.

Op het hogere deel uit 1876 staan acht stèles met Nederlandse teksten en nauwelijks Hebreeuws. De laatste ter aarde bestelde was Simon Jacobs (1850-1938).

GERED De Joodse gemeenschap was na de Tweede Wereldoorlog verdwenen uit Lemmer. De begraafplaats raakte ver-

Overzichtsfoto van de begraafplaats, het hoogteverschil tussen het oude, laaggelegen, gedeelte en het hoger gelegen deel dat in 1876 werd aangelegd, is duidelijk zichtbaar.

waarloosd. In 1976 moesten enkele bomen rond de rustplaats wegens iepziekte gerooid worden. In 1978 zelfs alle overgebleven bomen. It Fryske Gea plantte er snelgroeiende populieren voor terug.

In 1986 richtte een toegewijde groep Lemsters richt de Stichting Joodse Begraafplaats Tacozijl op met als doel de totale restauratie en het behoud van de Joodse begraafplaats Tacozijl. De stichting, in 2008 ondergebracht bij Dorpsbehoud Lemsterland, wordt in de wijde omtrek gesteund door donateurs. In 1990 is de restauratie afgerond en de dodenakker naar een plan van architect F. Kroes uit Lemmer in oude luister hersteld.

MONUMENT Kroes ontwierp ook het opvallende monument op het ‘Joadetsjerkhôf Teakesyl’, ter nagedachtenis aan Jantje Jacobs uit Echtenerbrug en Jozef en Sara Blok uit Lemmer, die alle drie tijdens de Tweede Wereldoorlog werden gedeporteerd en in Auschwitz werden omgebracht.

Net als op andere plaatsen waren ook in Lemmer tijdens de crisis in het interbellum veel Joden weggetrokken.

Jozef (1878) en Sarah (1876) Blok bleven in Lemmer waar Jozef kleinschalig handelde in vee en in de oorlog ventte met schuurmiddel. Zijn zus Sarah was zeer slechtziend en kwam nauwelijks buiten. Ze deelden een huishouden en

Het monument ter nagedachtenis aan Jantje Jacobs, Jozef en Sara Blok, die in de Tweede Wereldoorlog werden gedeporteerd en op 19 november 1942 in Auschwitz omgebracht.

doken niet onder omdat ze dachten dat alleen rijke Joden door de Duitsers werden opgepakt. Op 29 april 1942 werden ze opgehaald door Nederlandse politie en beide via Westerbork gedeporteerd naar vernietigingskamp Auschwitz, waar ze op 19 november van datzelfde jaar werden omgebracht.

Jozef en Sarah Blok kregen in 2006 nog een door Marcus Boordmans ontworpen monument van rvs. Het staat in een naar hen vernoemd park aan de Markerstraat 13 in Lemmer.

Jantje Jacobs, geboren in Lemmer, maar gedurende 22 jaar wijkzuster in Echten, stierf eveneens op 19 november 1942 te Auschwitz. Zij was de dochter van koopman Heiman Jacobs en Duifje van Dam die met hun kinderen Mette, Jantje en Asser in het Achterom (Wijde steeg) te Lemmer woonden. Vader en moeder overleden al voor de oorlog. De ongehuwde Jantje werd naar Auschwitz gedeporteerd, haar zus Mette naar Sobibor, waar zij op 9 april 1943 omkwam. Broer Asser dook, met steun van de L.O. in Balk, succesvol onder en overleed in 1966, op tachtigjarige leeftijd. In Echtenerbrug is een zuster Jacobsstraat. Jantje, Sarah en Jozef zijn in Tacozijl symbolisch herenigd met hun vier begraven ouders. Mette staat op dit monument niet genoemd.

TEKST Het monument, een platte, witte,

ronde gedenksteen, staat op een bakstenen gele ster. Op de gedenksteen staan de contouren van de werelddelen en een streep van bergkristal voor de route Lemmer-Auschwitz. Daarboven is een glazen plaat gemonteerd, met daarop de tekst: JUSTER BARDE IT BY US 1940-1945 FANUT DE LEMMER TRANSPORTEARRE EN YN AUSWITZ OMBROCHT. OANTINKEN LIEDT TA FERLOSSING. FERJITTEN TA BALLINGSKAP. JANTJE JACOBS SARAH BLOK JOZEF BLOK MOARN IS ’T WER EARNE OARS. Gisteren gebeurde het bij ons 1940-1945 / Morgen is het weer ergens anders.

Daarnaast staan twee lage tekstpalen: To commemorate is to redeem / to forget to exile Gedenken leidt tot verlossing.

Vergeten tot ballingschap. http://joodsebegraafplaatstacozijl.nl Meer Joodse Friese begraafplaatsen: www.stenenarchief.nl www.dodenakkers.nl www.tresoar.nl

Waardig afscheid 2018

15

1925

BEIMERS ROUWSERVICE

Beimers Rouwservice & uitvaartverzorging, een begrip in uitvaart in de regio Waadhoeke en daarbuiten.

Of het nu het verzorgen van een complete en persoonlijke uitvaart is of alleen het leveren van een uitvaartkist of vervoer van een overledene, dag & nacht kunnen nabestaanden en uitvaartverzorgers een beroep doen op de diensten & service van de firma Beimers.

Bel met 0518 - 401 000 optie 2, 24/7.

St. Annaparochie • rouwservice@beimers.nl • www.beimers.nl

1 16Beimersad-2.indd www.uitgeverijpenn.nl

16-10-18 06:34

LEVEN MET VERLIES Voor het inrichten van het rouwproces is geen kant en klaar recept. In het doolhof van je emoties moet je je eigen weg zien te vinden. Dat is vaak een eenzaam proces dat gepaard gaat met pijn en moeite.

Rouwen is zwaar werk ... Waar jij je verlamd weet door wat je overkwam, pakken mensen om je heen al snel de draad van het alledaagse leven weer op. En zeggen tegen je: ‘Niet bij de pakken neerzitten, hoor. Je moet door!’ Goed bedoeld en op zich geen slecht advies.

Zolang je maar blijft luisteren naar wat je óók nodig hebt: aandacht schenken aan je verdriet en je gemis.

Het verliezen van een geliefde kent geen verleden tijd. Het verdriet dat je ervaart om wie overleed, ‘verwerk’ je dan ook niet. Het gemis, de pijn blijft.

Dat ‘de tijd alle wonden heelt’, is – letterlijk en figuurlijk – onzin. Na verloop van tijd krijgt het – gelukkig – wel een andere ‘kleur’, maar het gaat niet over.

‘Verdriet is de keerzijde van liefde,’ zegt Manu Keirse. ‘De pijn van het verlies is een spiegel die de kostbaarheid van je relaties weerkaatst.’ Met de dood eindigt een leven, niet de relatie met de mens die overleed. Daarmee blijf je verbonden. Altijd.

‘Wat iemand je tijdens zijn leven gegeven heeft, blijft bij je ... Omkijken naar mooie herinneringen helpt om naar de toekomst te kijken. Het einde van de rouw betekent niet, dat je de band met de overledene breekt, maar dat je de persoon integreert in je leven.

‘Her-inneren’ betekent de persoon op een andere manier in je innerlijk bewaren,’ schrijft Keirse. Want ‘sterven is verhuizen van de buitenwereld naar het hart van de mensen die van je houden.’

Wanneer een geliefde sterft, hoef je hem of haar niet los te laten. Het gaat erom dat je deze geliefde mens ánders leert vasthouden. Daar moet je een lange weg gaan. Niet zelden weet jij je op die weg geblokkeerd door gedachten aan met name die laatste, ontluisterende levensfase, of het plotselinge sterven waardoor je geen afscheid kon nemen zoals je dat gewild had. Aan wat ongezegd en verzwegen bleef ...

Er is veel dat je rouwproces kan verstoren. Waardoor je het alleen niet redt, maar hulp zoekt. Ik bied die hulp graag. Meer weten? Kijk dan op www.massiercoaching.nl

Johan Massier 06 51290107

‘ELTS MINSKE IS OARS ELTS ÔFSKIE IS OARS’

www.uitvaartzorgbijlsma.nl

Garyp | Jorwert Anna Bijlsma 06 10 33 03 37 Waardig afscheid 2018

17

Wij zijn er voor u als u ons nodig heeft.

Crematorium Wâldhôf breidt uit: extra aula voor kleine gezelschappen Maak kennis met Smelle le In crematorium en uitvaartcentrum Wâldhôf kunt u voor een uitvaart met een groot gezelschap terecht in de prachtige aula met uitzicht op een grote vijverpartij en klokkenstoel. Kleine gezelschappen mochten voorheen gebruikmaken van de familiekamer voor een knus samenzijn. Om ook deze kleine groepen de mogelijkheid te bieden om sfeervol en intiem afscheid te nemen van hun dierbare is er vanaf nu ook een kleine aula Smelle le met 30 zitplaatsen.

Aula Smelle le Een aantal maanden geleden zijn wij gestart met de verbouwing van het uitvaart kantoor tot een kleine aula. Wij kregen regelmatig het verzoek of er een mogelijkheid was voor een condoleance of plechtigheid in intieme sferen.

Afscheid nemen van je dierbare is veel persoonlijker en intiemer in een daarbij

passende omgeving. Zo gezegd, zo gedaan.

Vol trots kondigen wij hiermee de opening aan van de nieuwe aula Smelle le.

Het crematorium en uitvaartcentrum zelf, maar ook de 24-uurskamers in het pand, beschikken allemaal over een eigen, Friese, naam. Een naam die past bij het sfeervolle pand en bij de landelijke omgeving waarin Wâldhôf zich bevindt. Ook de namen van de aula’s moeten hierop aansluiten. De grote aula heeft aan beide kanten een binnentuin en biedt ruimte aan 150 zitplaatsen en 100 staanplaatsen.

Er is een beeld en geluid installatie om foto’s of filmpjes te tonen en zo een persoonlijk afscheid te verzorgen. Gezelschappen tot 35 personen kunnen straks terecht in de kleine aula. Hier kunnen ze in huiskamersfeer en met woorden en achtergrond muziek hun overleden dierbare herdenken en afscheid nemen.

Crematorium en Uitvaartcentrum Wâldhôf Rydwei 3, Opeinde T 0512 - 36 63 60 (24 uur per dag, ook in het weekend) I www.waldhof.nl

Jort Grafonderhoud Er kunnen verschillende redenen bedacht worden waarom u het graf van uw dierbare niet kunt onderhouden. Veel mensen vinden een begraafplaats bijvoorbeeld geen fijne plek om te zijn. Het onderhoud van het grafmonument van uw dierbaren kan worden uitbesteed aan grafonderhoud.nl.

Op deze manier weet u zeker dat het monument wordt onderhouden en kunt u uw dierbaren herdenken op uw eigen manier.

Het is een geruststellende gedachte dat het grafmonument tot in de puntjes wordt verzorgd en een waardige uitstraling krijgt. Bij het onderhoud van het graf wordt het grafmonument nauwkeurig gereinigd en kunt u naar eigen wens een bloemstuk door ons laten verzorgen.

We zorgen ervoor dat het grafmonument met respect en kunde onderhouden en verzorgd wordt.

U kunt onze service heel eenvoudig online aanvragen, er staat een bestelformulier op onze website. De onderhoudsmomenten die u op die manier kunt bestellen bedragen enkel oppervlakkige reiniging. Voor een dieptereiniging, impregneren of herstelwerkzaamheden kunt u vrijblijvend een offerte bij ons opvragen.

Ook wanneer u de grafverzorging voor meerdere jaren aan ons wilt toevertrouwen kunt u vrijblijvend contact

18

www.uitgeverijpenn.nl

opnemen en zullen we u een offerte toesturen.

Uit ervaring kunnen we zeggen dat in de meeste gevallen vier onderhoudsmomenten per jaar voldoen om het graf er verzorgd uit te laten zien.

Wanneer het onderhoud aan het grafmonument heeft plaatsgevonden, krijgt u d.m.v. een foto bevestiging dat het graf met kunde en respect is gereinigd.

www.grafonderhoud.nl Jort Kuipers jort@grafonderhoud.nl 06 - 83 22 84 77

INTIEME AULA VOOR ‘KLEINE KRING’ EIGEN EN VERTROUWD IN ‘SMELLE IE’

Bij crematorium ‘Wâldhôf’ in Opeinde is 20 september de nieuwe aula ‘Smelle Ie’ officieel geopend. De kleine aula biedt ruimte aan dertig personen.

nog best een klus, want ondertussen werd er uiteraard wel gewoon gebruik gemaakt van de bestaande aula. ‘Dan moasten wy wer freegje oft alles efkes stil wêze koe, yn ferbân mei in ôfskied, mar it gong echt geweldich.’

‘Wy fernamen hieltyd faker dat der ferlet wie fan in ôfskied yn in yntime omjouwing,‘ vertelt Senior Medewerker Astrid Bethlehem. Een afscheid in ‘kleine kring’, zoals dat genoemd wordt, komt steeds vaker voor en daarvoor is de grote aula, met 160 zitplaasten, gewoon te groot, concludeerde Bethlehem met haar team. En dus werd het leegstaande uitvaartkantoor op het terrein grondig verbouwd. Dat was

Voorheen kon er eventueel gebruik gemaakt worden van de familiekamer, als men een afscheid in kleine kring wilde houden, maar dat bood toch niet de faciliteiten die ze bij de ‘Wâldhôf’ graag zien.

‘Wy wolle de minsken kwaliteit biede en yn dy hiele grutte aula kinne je je hiel iensum fiele, as je mar mei sa’n lyts ploechje binne,’ verklaart Astrid.

Het resultaat is een kleine, sfeervolle aula met een eigen, kleine koffiekamer en ook een eigen ingang. Eigentijds, maar op een prettige manier sober.

Persoonlijk en vrij, beschermend tegen de buitenwereld, als een oase van rust in een turbulente tijd.

OASE

SMELLE IE Omdat er nu twee aula’s zijn, moest er ook nagedacht worden over een geschikte naam, vond Astrid. Aula 1 en aula 2 klinkt zo zakelijk, net als ‘grote aula’ en ‘kleine aula’, vond ook haar team. Dus werd er

een prijsvraag uitgeschreven om een passende naam voor beide ruimtes.

‘Ut de ynstjoerings sprongen de wetternammen ‘Smelle Ie’ en ‘Wide Ie’ der foar ús út. Wetters hjir út de buert en nammen dy’t passe by de namme ‘Wâldhôf’.’

EIGEN EN VERTROUWD Het hele uitvaartcentrum ademt de sfeer van de regio. De rouwkamers dragen er namen als ‘De Alde Feanen’, ‘Mandefjild’ en ‘Bûtenfjild’, maar ook het ‘Leuringsveld’, net over de grens in Groningen, is vertegenwoordigd.

Aan de wanden hangen zwart-witfoto’s van Drachten zoals het in vroeger tijden was. Het geeft een vertrouwd gevoel van eigenheid en met name de foto’s geven altijd weer gespreksstof.

Fijne herinneringen aan vervlogen tijden, of juist verbazing over hoe alles veranderd is.

Astrid Bethlehem is trots op de nieuwe aula. ‘In ôfskied is swier, wy wolle dat de minsken har hjir thúsfiele. Dat it eigen fielt en waarm en de neibesteanden mei in goed gefoel wer nei hûs gean.’

Waardig afscheid 2018

19

10 151018 Redactiestuk Waardig Afscheid MN2.indd 1-2

20

www.uitgeverijpenn.nl

17-10-18 14:42

Waardig afscheid 2018

21

BIJZONDERE GRAFKAPEL IN WOLVEGA LAATSTE RUSTPLAATS VAN TINCO EN JULIA LYCKLAMA À NIJEHOLT

De stenen grafkapel heeft een kruis met Christussculptuur op de gevel, kreeg onder meer bruinrode keramieken pinakels, uitgebouwde hoekpilasters.

Oorspronkelijk was de kapel gebouwd van hout en gedecoreerd met siersnijwerk in oriëntaalse sfeer. Op de derde Wereldtentoonstelling in Parijs, in 1878, werd de kapel bekroond met een medaille. Tinco kocht de kapel en liet die overbrengen naar Wolvega, de plaats waar de familie Lycklama à Nijeholt al eeuwenlang een hechte band mee had en die hij tijdens zijn reizen ook vaak bezocht. In zijn handgeschreven testament uit 1885 stond dat hij in de kapel begraven wilde worden en dat ook zijn vrouw daar haar laatste rustplaats moest krijgen. Verder schonk het diepgelovige paar geld, vruchtgebruik van twee boerenplaatsen bij Joure, en goederen aan de Sint Franciscusparochie en Lycklama Stins in Wolvega. Julia werd de grootste weldoenster van het toenmalige Bonifatiushospitaal, waar ze liefdevol verzorgd was en is overleden.

Achteraan op de begraafplaats van de katholieke Fransiscuskerk in Wolvega staat een bakstenen, neogotische grafkapel. Een natuurstenen grafzerk met zwarte letters, wapens en ornamenten, ligt LYCKLE VAN NIJEHOLTPADE Tinco Martinus Lycklama à Nijeholt is op een verhoging voor de ka- een dertiende generatie afstammepel. ling van Lyckle Eables van Steenwijck, De zerk vormt de toegang tot de grafkelder van Jonkheer Tinco Martinus Lycklama á Nijeholt en zijn vrouw Julia Agatha Jacoba barones Thoe Swartzenberg en Hohenlansberg, beide afkomstig uit gegoede, Friese adellijke kringen. De kelder is door verzakking enkel nog bereikbaar door de kapelvloer te openen.

Grietman van de Stellingwerven tussen 1510 en 1536. Lyckle bewoonde de stins Friesburg in Nijeholtpade en zijn voornaam werd bijna een eeuw later door nakomeling Pyer, dorpsrechter in Makkinga, gebruikt als eerste deel van de later zo bekend geworden achternaam; ‘afstammeling van Lyckle uit Nijeholtpade’ werd omgevormd naar Lycklama à Nijeholt.

Tinco werd op 7 juli 1837 in Beetsterzwaag geboren als oudste van de zeven kinderen van Jonkheer Jan Anne Lycklama à Nijeholt en Jonkvrouw Ypkjen Hillegonda van Eysinga. Hij was zestien toen zijn moeder, die hem de liefde voor vreemde talen en culturen bijbracht, overleed. Hij studeerde in Utrecht en Groningen onder meer geschiedenis, geografie en rechten, en vanaf 1861 Oosterse talen aan de École des Langues Orientales in Parijs.

Als 28-jarige reisde Tinco vanuit Parijs, via Rusland en de Kaukasus naar het Midden-Oosten. Hij verbleef langere tijd in steden als Teheran en Bagdad, doorkruiste vervolgens Syrië en bezocht Palestina en Jeruzalem.

Met zijn talenkennis, eruditie, gevoel voor timing en decorum was de zeer vermogende Tinco een vooraanstaand persoon. Hij legde diplomatieke contacten voor vrijgeleide naar gebieden in het uitgestrekte Perzië met onontsloten cultureel en architecturaal erfgoed. Zijn vondsten en archeologisch werk leverden hem een enorme faam op en hij wordt dan ook beschouwd als een van de eerste Oriëntalisten van Nederland, met veel kennis over de Qajar Dynastie. Naser ed-Din Shah Qajar, sjah van Perzië tussen 1848 en 1896, begiftigde hem met de Orde van de Zon en de Leeuw van Perzië.

MUSEUM Met de vele archeologische vondsten, juwelen, kunst en kleding die Tinco

De familiewapens in de ronde glas-in-loodramen. Drie eikels op steel vormen nieuw hout op een afgekapte eik. Dit wapen komt ook terug in de grafzerk.

22

www.uitgeverijpenn.nl

Tinco ontving van de Sjah van Perzië het ridderschap in de Orde van de Zon en de Leeuw. Dit is vermeld op de placquettes naast de entree van de kapel.

Lycklama à Nijeholt tijdens zijn reizen had verzameld, richtte hij in 1871 in Beetsterzwaag een museum in in het Eysingahûs, tegenwoordig Hoofdstraat 46. Hij had het huis in 1868 in eigendom gekregen en verbleef beurtelings in Beetsterzwaag en in het Franse Cannes. In die periode begon hij aan de publicatie van zijn verhalen.

Tinco schreef 2200 pagina’s over zijn reizen: Voyage en Russie, au Caucase et en Perse, dans la Mésopotamie, le Kurdistan, la Syrie, la Palestine et la Turquie, verdeeld over vier lijvige boeken.

In boek IV beschrijft hij hoe tijdens zijn verblijf in een klooster ‘de ware godsdienst van christus en barmhartigheid van God om ons allen in een betere wereld te verenigen’ ervoer, waarna hij er op 2 juni van dat jaar, vlak voordat hij terugkeerde naar Beetsterzwaag, belijdenis van zijn geloof. De bediening van de sacramenten maakten van hem ‘een nieuwe christen’ met de voornamen Franciscus en Maria.

Een jaar later vroeg hij in een brief zijn broer Augustinus of die de familie voorzichtig wil inlichten dat hij, een hervormde jonker, katholiek was geworden.

CANNES In 1872 vestigde Tinco zich definitief in Cannes. Zijn gigantische collectie verhuisde mee en in 1877 schonk hij die aan de stad Cannes en legde daarmee de basis van wat nu het Musée de Castre is.

Tinco en zijn vrouw Julia kregen geen

kinderen. Hun enorme rijkdom deelden ze ruimhartig met katholieke instaties, met name kerken en kloosters, zowel in Frankrijk als in Nederland. Van hun vrijgevigheid genoot ook de Sint-Franciscusparochie in Wolvega, waarmee Tinco Martinus persoonlijke banden onderhield en waar hij later ook zijn grafkapel liet plaatsen.

Tinco Lycklama à Nijeholt overleed op 7 december 1900. Vier dagen later vond een grote plechtigheid plaats in de Notre-Dame de Bon Voyage, waarbij het hele stadsbestuur van Cannes aanwezig was en ook vele internationale consuls en andere hooggeplaatste personen. De lijkrede werd door burgemeester Jean Hibert zelf uitgesproken, waarna de rouwstoet dwars door Cannes vertrok, richting het treinstation. Nog diezelfde avond vertrok de trein met daarin het gebalsemde lichaam van de jonker naar Wolvega. Zijn weduwe Julia bleef nog tot 1911 in Cannes wonen en vertrok toen naar Leeuwarden, waar ze in 1914 overleed. Ook zij werd bijgezet in de kapel in Wolvega.

DE KAPEL Het hooggeplaatste ronde glas-inloodraam toont de familiewapens. Drie eikels op steel staan als nieuw hout op de afgekapte eik op het wapen. De Perzische ridderorde is vermeld op twee witmarmeren plaquettes naast de entree: “Hoog-Welgeboren heer Jonkheer Tinco Martinus Franciscus Maria Lycklama à Nijeholt, geboren te Beetsterzwaag 9 juli 1837, en overleden te Cannes - Frankrijk - op 7 december 1900. Ridder in de orde van de Zon en den Leeuw van Perzië. Huwde 21 augustus 1875 de Hoog-Welgeboren vrouwe Juliana Agatha Jacoba Barones Thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg.” Het verguldsel is sleets, ook bij de tekst voor de Douairière Juliana.

Het kruis met Christussculptuur op de gevel verwees eerder op Tinco’s graf naar Christus graf in Jeruzalem.

De schedel met gekruiste beenderen dient als vanitassymbool: kortstondig leven en aards bezit zijn betrekkelijk.

Naast bruinrode keramieken pinakels, kreeg de kapel uitgebouwde hoekpilasters, waarbij niet de geëigende bouwstoffen zijn gebruikt, en afwijkende ornamenten. De rondbogige entree, met

houten deuren uit de Franciscuskerk van 1914, contrasteert met de neogotische vensters met glas-in-loodramen uit de houten kapel. De paren ramen in beide zijgevels sprankelen ingetogen met symbolen als engelenkopje, duif, zon en stervormen, bloemen, acanthusbladen en architecturale of geometrische motieven. Decoraties op de wanden en gewelven hebben evenals de ornamenten neogotische kleuren en vormen. Het grote houten kruis op de witgepleisterde muur in de nis is prominent aanwezig, het kleine kruis met corpus benadrukt de intimiteit van deze kapel.

De wens om ten eeuwigen dage een hoogdienst te houden op hun beider sterfdagen, wordt niet meer vervuld.

De auteur hield Tinco-lezingen, exposeerde haar grafkapel-foto’s in Wolvega en schreef: Tinco’s blijvende sporen in Wolvega, 2018, uitgave HH. Petrus en Paulusparochie, Tsjerkepaad, i.s.m.

Stichting Historisch Beetsterzwaag, Mienskipsproject Leeuwarden Friesland Culturele Hoofdstad 2018, met dank aan Gemeente Weststellingwerf.

De neogotische glas-in-loodramen tonen onder meer zon en stervormen. Het grote houten kruis in de nis is prominent aanwezig.

Tekst en foto’s Gerhild van Rooij Waardig afscheid 2018

23

HET MODERNE ZEEMANSGRAF INTENSE AFRONDING VAN HET AFSCHEID

Tekst Cindy Postma

Het zeemansgraf, een uitvaart op open zee, men denk al snel aan vervlogen tijden van de Gouden Eeuw, de VOC waar bemanningsleden hun laatste rustplaats kregen in de armen van de zee terwijl ze onder een ‘Eén, twee in Godsnaam’ over de reling gezet werden.

Pure noodzaak, een lichaam conserveren tot men weer aan vaste wal kwam was ondenkbaar. Toch zijn er in het recentere verleden nog vele mensen geweest wier lichaam een zeemansgraf heeft gekregen. Dit was bijvoorbeeld in de tweede wereldoorlog actueel. Zelfs vandaag de dag kan men, in uitzonderlijke situaties, overledenen een zeemansgraf geven. Hiervoor zijn strikte regels zoals beschreven in Artikel 23 van het Besluit op Lijkbezorging: “Indien het lijk overboord wordt gezet, wordt het in een stevig omhulsel verpakt en verzwaard met zodanig gewicht dat het zinken en onder water blijven van het lijk zijn gewaarborgd.”

In geval van calamiteiten op zee en geen mogelijkheid om het lichaam zonder risico voor de gezondheid van de rest van de bemanning weer terug te brengen naar land, mag men het een zeemansgraf geven, ook vandaag de dag. Het gaat hier om uitzonderingen, maar wat als iemand zijn laatste rustplaats juist graag op zee wíl?

NIET IN NEDERLAND Het traditionele zeemansgraf, het lichaam aan de zee toevertrouwen, is in Nederland niet mogelijk. Na crematie de as verstrooien kan wel, op aangewezen plaatsen binnen de grenzen van de Nederlandse wateren. Maar de regels verschillen per land; zo kan men in Portugal en in Groot Brittannië wel kiezen voor een zeemansgraf zonder crematie. In Groot Brittannië zijn hier binnen de koninklijke wateren vier aangewezen plaatsen voor beschikbaar gesteld.

Het water is er meer dan 300 meter diep en er mag in de regio niet gevist

24

www.uitgeverijpenn.nl

worden. Er is één organisatie die deze uitvaart op zee organiseert en uitvoert en dat is The Britannia Shipping Compagy for Burial at Sea.

INTENSE BELEVING Directeur Charles Lister geeft aan dat dergelijke type uitvaart al sinds mensenheugenis in de UK plaats vind. Het land heeft een rijke cultuur en de interactie met de zee heeft ook iets spiritueels. In vergane tijden van Kelten en Vikingen werden de overledenen door het water naar de overzijde van het aardse gedragen. Volgens Lister verzorgt zijn organisatie nog zo’n twintig keer per jaar een uitvaart.

Een uitvaart op zee is een dag in het teken van eerbied, respect en herinnering. Op het schip zijn de nabestaanden in intieme setting betrokken bij de laatste wens van de overledene. Het is een dagtocht waarbij de tijd wordt genomen om het gevoel van samen zijn te ervaren, en in overleg met de nabestaanden wordt de route van de dag bepaald. Er is ruimte voor kerkelijke uitgeleiding maar de invulling is geheel naar eigen wens. ‘Ik heb zeer uiteenlopende uitvaarten meegemaakt. Muziek, lezingen, gedichten, zang, complete kerkdiensten of militaire setting.

De rode lijn in al deze uiteenlopend-

heid is vooral de intense beleving van het definitieve afscheid.’

Op de vraag of er een bepaald type mens kiest voor een uitvaart als deze lacht hij: ‘De enige overeenkomst is dat ze dood zijn. Ik heb zeelieden naar hun laatste rustplaats mogen begeleiden, maar ook kantoorklerken uit Londen en alles wat er tussen zit.’

HOGE KOSTEN Kosten voor een dergelijke uitvaart bedragen al snel 3.000,- pond. Volgens Lister is het mogelijk om een lichaam van buiten het Verenigd Koninkrijk in te vliegen en een zeemansgraf te geven op Britse (zee)bodem. Uitvaartverzorger- en verzekeraar Monuta geeft aan dat zij met een dergelijk verzoek nog geen ervaring hebben maar dat het zeker zou kunnen. ‘Het gebeurt veel vaker dat iemand na overlijden zijn laatste rustplaats wil in het buitenland. Men kan zich hiervoor verzekeren, dat is wel verstandig omdat het anders best prijzig wordt. Mocht iemand een zeemansgraf willen in bijvoorbeeld Portugal, dan zijn de vervoerskosten van het lichaam naar Portugal alleen al €5.500,- en hier komen de kosten van de uitvaart ter plaatsen er nog bovenop.’

Verder geeft Monuta als advies een

dergelijke specifieke wens notarieel vast te leggen. Dat voorkomt onduidelijkheid bij de nabestaanden, omdat een zeemansgraf in Nederland niet tot de mogelijkheden behoort en veel mensen niet op de hoogte zijn dat dit überhaupt kan.

TOCH NAAR ZEE De uitvaart wordt steeds ‘persoonlijker’ vormgegeven en de wensen daaromtrent ook steeds vaker van tevoren kenbaar gemaakt worden. Ondernemers, ook van buiten de uitvaartbranche, spelen hier op in. Zo maakt MPS Regina Andrea uit Haringen de combinatie aan van een dagtocht op de Waddenzee en daarbij de mogelijkheid om een asverstrooiing te verzorgen.

Schippersechtpaar Klaas en Gineke Tot zijn hier achttien jaar geleden mee begonnen en behoren hiermee tot de pioniers van ons land. Zij werden in die tijd benaderd door Yarden met de vraag of zij met hun schip een dergelijke dienst konden leveren.

Gineke weet het nog goed: ‘Ik heb er geen moment over getwijfeld. Het hoort bij het leven.’

Zij en haar man varen zo’n tien maal per jaar uit met nabestaanden, om deze laatste wens te vervullen. Ook Gineke geeft aan dat de verscheidenheid enorm is. Hun schip kan ook grotere gezelschappen aan en bij een Hindoestaanse familie waren er wel veertig mensen, die allen hapjes hadden meegebracht en bij wie de verstrooiing iets feestelijks had. Het leven werd gevierd, de herinneringen gedeeld en het samenzijn en de verbondenheid gevierd. ‘Indrukwekkend,’ zegt Gineke. ‘Maar net zo indrukwekkend was de getatoeëerde man, vol piercings en met gouden tanden, die in zijn eentje, vol respect en intens verdrietig zijn moeders laatste wens volbracht.’

voorbeeld de wind. ‘Er is geen herkansing mogelijk, dus nemen wij altijd de tijd om de mensen uitleg te geven.’

Tegenwoordig zien ze steeds vaker speciale, oplosbare urnen die men te water kan laten. Deze zinken langzaam en lossen binnen een paar uur op. Je hebt ze in verschillende vormen en ontwerpen, van hartjes tot schelpen.

Het is een misverstand dat alle tochten een emotioneel tranendal zijn.

‘Juist niet. Er is ruimte voor opluchting en blijdschap. Er is immers een wens volbracht. Het echte rouwen heeft bij de crematie al plaatsgevonden. Dit is een stap in de afronding, het krijgt een plek.’

Dat is in dit geval vrij letterlijk; de nabestaanden krijgen de coördinaten mee van de plaats van verstrooiing. Dit is een mooi symbool, maar ook voor de toekomst praktisch, want het komt vaak voor dat echtelieden op dezelfde plaats aan de zee worden toevertrouwd. Zo hebben de coördinaten een extra waarde. Een concreet punt op de aarde waarvandaan de as is verspreid over de wereldzeeën. Gineke: ‘De Waddenzee staat in verbinding met alle zeeën en oceanen van de wereld. Dus na verstrooiing verspreidt de as zich en is ieder punt waar de zee het land ontmoet een punt van herdenking.’ Een warme gedachte vol hoop en verbondenheid.

COÖRDINATEN Klaas en Gineke varen deze tochten van zo’n anderhalf uur met zijn tweeën. Voor het ‘moment suprême’ zoeken ze een rustig stukje Waddenzee op waar de verstrooiing kan plaatsvinden.

Voor het verlaten van de haven krijgt het gezelschap een korte instructie en uitleg van wat er komen gaat. Noodzakelijk, zegt Klaas Tot, het kan mis gaan als men geen rekening houdt met bij-

Waardig afscheid 2018

25

AFSCHEID NEMEN: LOSLATEN VANUIT VERBONDENHEID Liefdevol loslaten. Woorden die meteen blijven hangen bij bezoekers van de website van uitvaartonderneming De Laatste Eer Drachten.

“Een uitvaart gaat misschien wel meer over het leven dan over de dood”, zegt directeur Freerk Jan Rypkema. “Samen met de nabestaanden staan wij stil bij de mens die de overledene was en geven we vorm aan de uitvaart.”

VERTROUWDE ZORG In de loop der jaren is er op het gebied van uitvaartzorg heel wat veranderd. Bij De Laatste Eer Drachten staat de wens van de klant centraal. De uitvaart wordt vormgegeven met aandacht voor iemands leven en verhaal en een open blik naar tradities, levensovertuigingen en persoonlijke wensen. Daarom is het belangrijk deze wensen al voor je overlijden vast te leggen en dat kenbaar te maken bij je nabestaanden.

“AANDACHT VOOR IEMANDS LEVEN EN VERHAAL”

26

www.uitgeverijpenn.nl

VERBONDENHEID EN LOSLATEN In het logo visualiseren vorm en kleur samen het warme, open en persoonlijke karakter van De Laatste Eer Drachten.

Het staat symbool voor liefdevol loslaten uit verbondenheid.

De Laatste Eer Drachten Overstesingel 1 9204 KJ Drachten 0512-515 827 info@delaatsteeerdrachten.nl www.dle-drachten.nl

Waardig afscheid 2018

27

MILITAIRE EER VOOR GESNEUVELDE KRIJGSHELD SCHELTE VAN AYSMA BIJGEZET IN KERK SCHETTENS Tekst: Martsje de Jong, foto’s met dank aan Defensie en www.kerkovernachting.nl

Op de grafzerk van Schelte van Aysma staat een afbeelding van de helm van de kolonel, die exact overeenkomt met het origineel.

Begraven in de kerk is al sinds 1827 bij wet verboden. Bijzetting in een grafkelder onder de kerkvloer is sindsdien alleen nog voorbehouden aan leden van de Koninklijke familie. Tot 23 mei 2018, toen in Schettens de grafkelder in de kerk geopend werd voor de bijzetting, met militaire eer, van de Friese edelman Schelte van Aysma.

Het begon allemaal in 2015, toen conservator Jeroen Punt van het Nationaal Militair Museum (NMM) in Soest de roestige helm aan de muur van de Schettenser kerktoren herkende als een bijzonder en oud exemplaar. Kerkrentmeester André Buwalda had een foto

van de helm en een rapier op zijn website, www.andrebuwalda.nl, geplaatst en was nieuwsgierig naar de mogelijke herkomst van het attribuut. Samen met het rapier hing het 5,6 zware gevaarte al sinds 1877 aan de muur in het portaal en niemand wist waarom. Punt ontdekte dat dezelfde helm ook stond afgebeeld op de gigantische grafzerk van Schelte van Aysma, die, samen met nog vijf andere grafzerken in het middenpad, ook na de bouw van de huidige kerk in 1865 bewaard was gebleven.

Het bleek te gaan om een bourgondische stormhoed uit begin 17e eeuw, eigendom van Schelte, die kolonel was van de voorloper van het huidige regiment Johan Willem Friso en in 1637 sneuvelde tijdens het beleg van Breda.

PUUR TOEVAL Tijdens de restauratie van de kerk in 2017, broodnodig vanwege de slechte staat van het gebouw en ook om het geschikt te maken voor de ‘tweede tak’ van de kerk, namelijk de kerkovernachting, stuitten Buwalda en zijn helpers op een van oude geeltjes gemetseld muurtje onder de kerkvloer. Nieuwsgierig groeven ze verder, totdat uiteindelijk het sterke vermoeden rees dat het muurtje de toegang tot een oude grafkelder afsloot. Een paar losgewrikte stenen en een camera aan een ‘selfiestick’ brachten uitkomst: achter het muurtje bevond zich inderdaad een grafkelder, met daarin modder, hout, beenderen en schedels. Het was de mannen meteen duidelijk dat ze op de stoffelijke resten van de familie Van Aysma gestuit waren. ‘In gouden kâns om it ferline fan ús doarp bleat te lizzen,’ concludeerde Buwalda en hij zocht contact met de gemeente om toestemming te vragen voor verdere blootlegging van de grafkelder. De gemeente wilde wel meewerken en zelfs de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, normaalgesproken fel tegenstander van dergelijke opgravingen, ging overstag.

PUZZEL

Schelte van Aysma werd op 23 mei 2018 met militaire eer bijgezet in de grafkelder in de kerk van Schettens. Foto Auke Zeldenrust.

28

www.uitgeverijpenn.nl

Nadat de grafkelder was geopend, werd duidelijk dat er de resten van vijf personen lagen. Drie mannen en twee vrouwen, van wie de mannen niet in

mannelijke lijn van elkaar afstamden, maar vier van de vijf personen wel in de vrouwelijke lijn wel aan elkaar verwant waren.

Voor Buwalda en consorten was het al direct een uitgemaakte zaak dat één van die personen Schelte van Aysma geweest moest zijn, omdat zijn grafzerk zo prominent de kelder bedekte.

Toch bleek het een erg lastige puzzel om deze veronderstelling hard te maken. De oplossing bleek uiteindelijk te liggen bij Frans Lauta van Aysma, de enige nog levende mannelijke Van Aysma, die door Buwalda werd opgespoord via Facebook en die in 1490 een stamvader deelde met Schelte. Een DNA-test leverde het onomstotelijke bewijs van verwantschap en daarmee kon Schedel IV aan de Friese edelman worden toegekend.

De overige personen in de grafkelder konden daarna met behulp van de oude kerkboeken met grote waarschijnlijkheid worden geïdentificeerd.

Het zijn Tyempck van Osinga, de vrouw van Schelte. Verder twee schoonzonen, die beiden als officier in het Staatse leger dienden en tevens jong stierven.

Eén daarvan, Georg Sigusmund von Zedlitz, was afkomstig uit een adellijk geslacht uit Bohemen en dat verklaart het afwijkend DNA profiel. De moeder van de andere schoonzoon, Epe van Aesgema, was weer een Van Aysma, zodat ook deze vrouwelijke verwantschap verklaard werd. Tevens bleek uit het 17e eeuwse kerkboek van Schettens, dat de partners van de twee militairen geld aan de kerk hadden nagelaten; dit zal voor de bijzetting van hun echtgenoten zijn geweest. De laatste kandidaat werd gevonden in de kleindochter Anna Yda Spruyt, die ook een Van Aysma als moeder had.

De voorbereiding van de bijzetting nam zo’n drie maanden in beslag. Er moest een kist gemaakt worden die overeenkwam met de kisten zoals die in de eerste helft van de zeventiende eeuw gebruikt werden. Het voorbeeld vond hij in de grafkelder van kerk van Harkstede, welke hij opmat en door een plaatselijke timmerman liet namaken. Een kist van eikenhout, met wanden van minstens vier centimeter dik. Het oude kistbeslag was bij de opgraving van de kelder al tevoorschijn gekomen en kon dus ook nagemaakt worden.

In de tussentijd werd er bij het Regiment Johan Willem Friso hard gewerkt om een oude munitiewagen geschikt te maken om de kist met daarin de stoffelijke resten van Van Aysma van

Osingastate, waar Van Aysma woonde, naar de kerk te brengen. Er werd een replica gemaakt van het wapenbord, met daarop het familiewapen en een afbeelding van de helm van de kolonel. Samen met een replica van de regimentsvlag van 1637, de helm, de sporen en het zwaard, werd dit wapenbord in de rouwstoet naar de kerk gedragen.

De bijzetting op 23 mei trok landelijke media-aandacht en bijna wekelijks worden er in de kerk van Schettens gasten en groepen ontvangen die de grafkelder bezoeken en het verhaal willen horen van die bijzondere kolonel, die bijna vierhonderd jaar na zijn overlijden nogmaals werd bijgezet in de kerk.

MILITAIRE BIJZETTING Het idee van een hernieuwde bijzetting met militaire eer leefde bij de Schettenser kerkrentmeester al voordat het definitieve bewijs geleverd was dat het ook werkelijk om Schelte van Aysma ging. Hij zocht daarom contact met Defensie. Het viel nog niet mee om een en ander te regelen, vertelt Buwalda nu. ‘Der is gjin draaiboek foar in militêre bysetting, fansels, soks is al yn gjin twahûndert jier dien. Mar wy krigen al hiel gau berjocht dat Definsje it wol regelje woe.’

Waardig afscheid 2018

29

DE COMPLIMENTEN VAN DE FAMILIE SCHELTE VAN AYSMA BIJGEZET IN KERK SCHETTENS Door Jan Zorgdrager, dit artikel werd eerder geplaatst in ‘Schylge myn lântse’

West-Terschelling heeft al geruime tijd zijn begrafenisvereniging De Laatste Eer, en daarnaast een particulier uitvaartbedrijf. Op het oostelijk deel van Terschelling wordt de hulp die de familie geboden wordt, nog altijd gezien als een plicht van de buren.

Lijnrecht tegen de geest van de tijd in heeft deze uiting van saamhorigheid stand weten te houden. Waarmee overigens niet is gezegd dat er in de loop der tijd, en vooral in de jaren na de Tweede Wereldoorlog, niet veel is veranderd.

De kerk van Midsland. Nog altijd worden oude gebruiken in stand gehouden en tijdens een uitvaart komt het openbare leven volledig stil te liggen.Winkels en terrassen sluiten en een respectvolle stilte daalt neer over het dorp.

30

www.uitgeverijpenn.nl

Op 10 juni 1944 werd onze buurjongen en schoolvriend Cor Kooijman op het korfbalveld het slachtoffer van een beschieting door geallieerde vliegtuigen. Hij was nog geen achttien jaar en niet getrouwd. Als buurjongens hadden wij de plicht om te gaan ‘omzeggen’ langs alle huizen tussen Hee en het eind van Oosterend. Elke keer weer dezelfde boodschap, als ik me goed herinner: ‘De complimenten van de familie Tinus Kooijman dat hun zoon Cor is overleden.’ Wat de ‘omzeggers’ of ‘boden’ van die dag in ieder geval gemeen hadden was dat ze ook allemaal vrijgezel waren, en dat was in het jaar 1944 nog één van de geldende regels.

VERANDERD ‘OMZEGGEN’ Op 4 januari 1986 overleed onze buurvrouw Jacoba Kooijman-Rijkeboer, Co van Tinus, de moeder van Cor. Hoewel nog geen ‘buur’ in de ware betekenis - ik woonde alleen in de vakanties op Terschelling - heb ik ook bij die gelegenheid omgezegd. Maar niet, zoals dik veertig jaar eerder, ‘met de complimenten van de familie’. Het bericht van overlijden stond op een verzorgd drukwerkje dat binnen de kerkelijke gemeente , tussen Hee en het Jit in Formerum, bezorgd moest worden, gewoon in de brievenbus.

Dat was in 1944 nog onvoorstelbaar, niet alleen dat drukwerkje, maar zeker ook dat de ‘boden’ in dit geval mannen waren. Het gebruik was toen niet alleen dat vrijgezellen voor vrijgezellen ‘omzeiden’, maar ook dat vrouwen voor vrouwen en mannen voor mannen de boodschap van het overlijden brachten. Dat hieraan niet de hand werd gehouden - kon worden gehouden - had meer dan één oorzaak. In de eerste plaats was het nogal onaangenaam winterweer (sneeuw) en in de tweede plaats was de groep omzeggers deels toch al gevormd in verband met het, op dezelfde dag, overlijden van buurman Inse Roos. Algemeen kwam daar nog bij dat, als gevolg van de ‘ontvolking’ van Midsland, de groep voor

omzeggen in aanmerking komende vrouwen klein was. Maar waarschijnlijk was dat allemaal niet van doorslaggevende betekenis geweest wanneer het omzeggen als gevolg van de invoering van het drukwerkje, niet minder ‘persoonlijk’ was geworden. De mededeling per brievenbus, vaak pas later opgemerkt, vraagt niet om decorum.

Alleen de echt ouderen kennen nog de plechtig in het zwart geklede boden.

De tijdwinst die met de drukwerkjes is bereikt, heeft de burenplicht waarschijnlijk gered.

DE DAG VAN OVERLIJDEN Van uniformiteit in de gebruiken was geen sprake. Er bestonden verschillen tussen de gemeenschappen, en vaak dwongen omstandigheden om van de geldende regels af te wijken. Het overlijden van een familielid bracht in de eerste helft van de twintigste eeuw, naast verdriet, drukte en kosten met zich mee, al werden de kosten, mede met de hulp van de buren, zo beperkt mogelijk gehouden. Er was als regel geen geld en alles moest daarom sober worden gehouden.

De overledene moest worden afgelegd en gekist. Maar eerst moest de kist nog worden besteld en gebracht.

De ‘glaskleedjes’, later witte lakens, hingen dan al voor de ramen. De klokluider moest worden gewaarschuwd, en ook de dominee en de grafdelver. Er moest iemand naar West om het overlijden bij de Burgerlijke Stand aan te geven. Er moest kennis worden gegeven van het overlijden door middel van ‘omzeggen’ op het eiland, door middel van kaarten en een advertentie daarbuiten. En tot de dag van de begrafenis moest er op bezoek worden gerekend, want het was niet de gewoonte om voor het condoleren een tijdstip vast te stellen.

Maar allereerst werden de buren gewaarschuwd, dat wil zeggen er werd één buur van het overlijden op de hoogte gesteld en die zorgde ervoor dat de hulp in gang werd gezet. De bu-

Wanneer de afstand naar het kerkhof lang is, wordt de kist vervoerd op een eenvoudige boerenwagen.

ren hadden de plicht om de overledene af te leggen (dat heette ‘bekleden’ in Midsland en ‘beklaaien’ in Hoorn en Oosterend). Zeker als er sprake was van een ziekbed lagen de kleren al klaar. Het bestellen van de kist kostte weinig hoofdbrekens. Rein Haan, leverancier van doodkisten in Hoorn, had er als regel een stuk of vier in voorraad.

Dat was voldoende in de gevallen dat de overledene normaal van lichaamsbouw was. Was er een ‘buitenmodel’ nodig dan werd die even gemaakt.

Ook het (helpen bij het) kisten van de overledene behoorde tot de taken van de buren, al werd hier wel eens van afgeweken door een beroep te doen op iemand die daarin ervaring had.

Voor het omzeggen waren vier buren nodig, van dezelfde kant van de straat of de weg, dus geen overburen. Met de familie werd de tekst van de boodschap doorgesproken, terwijl er een lijst werd gemaakt van de familieleden die vooraf bericht moesten hebben: voorbode of familiebode. Van de brenger van de boodschap werd verwacht dat hij erbij vermeldde dat het om een ‘familiebode’ ging. In het algemeen werd er omgezegd binnen de kerkelijke gemeente. Had de overledene, bijvoorbeeld door zijn of haar werk, meer dan gewone bekendheid dan werden de grenzen soms verlegd.

de familie van iedereen ‘de complimenten terug’ kreeg, kon de klok worden geluid. Niet altijd werd zo lang gewacht. Een ander verhaal zegt dat de klok kon geluid worden als de boden Midsland uit waren. Misschien kunnen we het houden op ‘zo vlug mogelijk’, maar altijd ’s middags om twaalf uur en nooit op zondag. Bij overlijden aan de wal werd met het luiden van de klok gewacht totdat het stoffelijk overschot binnen de kerkelijke gemeente was teruggekeerd. Overigens kwam dit vroeger veel minder vaak voor dan tegenwoordig.

De klok werd niet voor iedereen gelijk geluid. Voor een man werd langer

geluid dan voor een vrouw. Het luiden diende om de boze geesten te verjagen en een man verzamelde in zijn leven meer boze geesten dan een vrouw, vandaar het onderscheid. Een kind uiteraard nog minder, daarom werd er bij het overlijden van een minderjarige nog korter geluid. Concreet kwam dit neer op voor een man negentig, voor een vrouw zestig en voor een kind dertig halen aan het klokkentouw, dus het dubbele aantal slagen.

DODEKERKEN Op het oostelijk deel van Terschelling was de gang de gebruikelijke plaats om een dode op te baren, met de voe-

HET LUIDEN VAN DE KLOK Zodra de boden in het sterfhuis terug waren gekeerd met de boodschap dat

Voor de gang rond het kerkhof wordt de kist op een baar op de schouders gedragen.

Waardig afscheid 2018

31

Familie, dorpsgenoten, buren, allen verzamelen zich rond het open graf om de laatste eer te bewijzen.

ten naar de voordeur. De kist stond op twee lage houten bankjes en was bedekt met een groot zwart kleed.

Bankjes en kleed waren geleend van de kerk. Wie wat te missen had betaalde voor het gebruik een kleinigheid, wie geen geld had kon ze gratis krijgen.

Het deksel van de kist was niet helemaal gesloten. Dat was ten behoeve van diegenen die ‘nog even wilden zien’.

Hoewel oude mensen het woord ‘dodekerken’ gebruikten, speelde de kerk lange tijd geen rol bij de begrafenissen.

Een kerkdienst werd niet gehouden, er was geen aula of andere gelegenheid om na de teraardebestelling nog even bij elkaar te zijn. De begrafenis was een ‘huiselijke’ aangelegenheid. De dominee kwam voor de begrafenis naar het sterfhuis om met de aanwezigen het Onze Vader te bidden, en na de begrafenis kwam hij weer, voor wat we nu een rouwdienst noemen. Op de plaats waar hij geacht werd te gaan zitten, lag de bijbel inmiddels voor gebruik gereed. De hulp die op de dag van de

32

www.uitgeverijpenn.nl

begrafenis nodig was, kwam weer van de naaste buren. Meestal twee, soms drie buurvrouwen werden ‘in hús’ gevraagd.

De tafels waaraan de genodigden zaten, moesten met witte lakens worden gedekt. Lakens met een gekleurd randje werden onherroepelijk afgekeurd.

NAAR HET KERKHOF De weg naar het kerkhof werd, als de afstand groot was, per gewone boerenwagen afgelegd. Was de afstand klein, dan gebruikte men een draagbaar van de kerk die door acht dragers werd gedragen, getrouwden voor getrouwden, vrijgezellen voor vrijgezellen. Het aantal slagen dat rond het kerkhof gemaakt werd voordat de kist in het graf werd neergelaten, verminderde in de loop der tijd van drie slagen tot één, en dan nooit voorbij het geopende graf. In Midsland begon de klok te luiden wanneer de overledene het sterfhuis had verlaten, of bij het passeren van het Syltsje, wanneer de

stoet van buiten de buren kwam.

Na de begrafenis volgde er een periode van rouw en bleven de witte lakens zes weken voor de ramen van het rouwhuis. Daarna werden ze voor de helft open gemaakt gedurende drie weken, dus tezamen negen weken.

Bovendien droegen de huisgenoten twee jaar lang zwarte kleren en in die tijd mocht de familie nergens naar toe.

In een grote familie kwam het soms voor dat de mensen haast altijd ‘in het zwart’ liepen.

Foto’s met dank aan Museum ’t Behouden Huys. Een aantal foto’s/illustraties zijn beschikbaar gesteld door particulieren, een aantal daarvan zonder verwijzing naar de copyright houder(s). Museum ’t Behouden Huys heeft uitgebreid onderzoek verricht naar de fotograaf/fotografen van de betreffende foto(‘s), doch zonder resultaat. Rechthebbenden kunnen zich wenden tot de gebruiker/uitgever.

UITVAARTLEIDER EN GRAFDELVER ‘IK WOL IT GOED FOAR ELKOAR HA’ Sybren Klaas Visser van Funeraire Dienstverlening Visser Oosterbierum mag gerust een allrounder genoemd worden in de uitvaartbranche.

Omdat hij al jong beheerder was van het kerkhof in het dorp en in navolging van zijn pake ook grafdelver werd, is het bewijzen van de laatste eer al sinds jaar en dag een belangrijk deel van zijn leven.

Visser is nog jong, maar draagt toch al een generatielang ervaring met zich mee. Als beheerder van het kerkhof, als grafdelver, maar ook als kerkrent-

meester en hulpkoster was hij altijd nauw betrokken bij de Oosterbierumer uitvaarten. Wanneer de klok van de Sint Joris geluid werd, was hij het die de soms klok bediende, en er samen met de koster en de collega-grafdelver voor zorgde dat kerk en kerkhof er op en top verzorgd bij lagen, om zo de overledene en de nabestaanden met alle egards konden worden ontvangen.

‘It sit yn my, ik wol it gewoan hielendal foar elkoar ha,’ zegt Visser desgevraagd. Toen er op een zeker moment ook een hulpbode gezocht werd in het dorp, aarzelde hij geen moment. ‘Al siet ik doe wol mei in hiel soad petten op, fansels.’ En dat resulteerde erin dat

Visser op een dag een uitvaart leidde waarbij hij niet alleen bode was, maar ook koster én grafdelver én drager.

‘In hiel soad funksjes tagelyk,’ lacht Visser, maar het zaadje was toen wel geplant. Hij wilde niet één discipline beheersen, maar alle. Toen hij de Koninklijke Marine verliet en in de plaatselijke patafabriek ging werken, kwam er meer ruimte om zich te verdiepen in het vak van bode. Of uitvaartverzorger. Hij volgde de opleiding bij Docendo en leerde daar in zijn stage bij het mortuarium van het UMCG meer dan je normaalgesproken in de eigen omgeving tegenkomt. ‘Dêr bin ik aardich troch de moster fitere,’ klinkt het met flink gevoel voor understatement.

Tegenwoordig is Visser zelfstandig uitvaartondernemer. Hij leidt de uitvaart en staat daarin de familie van begin tot eind bij. Dat begint al bij de laatste verzorging. Grafdelven doet hij desgevraagd ook nog, daar begon het mee en het maken van een net graf geeft hem nog altijd veel voldoening.

‘En dêrnei keur ik by McCain frietfabriek LambWeston wer de ierdappels, dat hâldt foar my alles moai yn lykwicht.’

Funeraire Dienstverlening Visser Oosterbierum Sybren Klaas Visser Keatsebuorren 1 8854 AE Oosterbierum 06-53842374 info@fdvo.nl

Waardig afscheid 2018

33

NIEUW ONDERKOMEN LAATSTE EER SLINGEHOF WORDT MULTIFUNCTIONEEL CENTRUM Uitvaartverzekering en -verzorging De Laatste Eer in Drachten krijgt een nieuw en modern onderkomen. Het oude pand wordt daarvoor grondig verbouwd en flink uitgebreid.

Het vernieuwde Slingehof is niet langer alleen uitvaartcentrum. Juist niet.

Multifunctioneel centrum wordt het, dat ook afgehuurd kan worden voor bijvoorbeeld lezingen en kleinschalige concerten.

De conclusie dat het oude gebouw, dat uit de jaren zestig stamde, niet meer aan de eisen voldeed, was al lang getrokken. Over de vormgeving en mogelijkheden van het nieuwe Slingehof werd grondig nagedacht. Want als je het doet, moet je het goed doen, vonden bestuur en leden van de Drachtster uitvaartvereniging. Een aula, die noodgedwongen ook dienst deed als koffiekamer, kleine opbaarkamers, waar nauwelijks ruimte was om samen met de overledene nog wat kostbare tijd door te brengen, het werd tijd dat daar verandering in kwam. ‘We wilden helemaal aan kunnen sluiten bij de vragen van de klant,’ vertelt directeur Freerk Jan Rypkema. ‘Daarbij hebben we heel bewust verder gekeken dan alleen een uitvaart en ons goed afgevraagd wat voor mogelijkheden dit pand, op deze locatie, nog meer zou kunnen bieden.’

TREFPUNT Op de eerste plaats komt, ook na de verbouwing, natuurlijk, de uitvaart.

De vier opbaarkamers zijn verdubbeld in oppervlakte, zodat nabestaanden in alle rust en ruimte bij hun overleden dierbare kunnen zitten. Er wordt een familiekamer gemaakt, waar mensen elkaar kunnen ontmoeten, waar een

WIND ARCHITECTEN ADVISEURS

34

www.uitgeverijpenn.nl

grote tafel staat om even bij elkaar te zitten en een kopje koffie te drinken, een trefpunt in de periode waarin de overledene opgebaard ligt.

KOFFIEKAMER In de wachtruimte van Slingehof is straks nog wel de gelegenheid om schriftelijk te condoleren, maar daarna kunnen de nabestaanden direct doorlopen naar de koffiekamer, waar alle ruimte is om even te zitten en te praten. Het ongemakkelijke staande wachten in de hal totdat de deuren naar de aula opengaan is daarmee verleden tijd. Vanuit de koffiekamer worden de mensen in de aula uitgenodigd.

Na de plechtigheid gaat iedereen dan weer naar de koffiekamer. Daar al een volgende groep nabestaanden tegenkomen zal niet gebeuren, verzekert Rypkema. ‘We doen maximaal twee uitvaarten per dag, dus tijdnood is niet aan de orde.’

MULTIFUNCTIONEEL De vernieuwde Slingehof is straks niet langer alleen uitvaartcentrum, daarom zal dat woord ook niet langer op de muur bij de ingang te lezen zijn.

‘We willen juist multifunctioneel zijn,’ vertelt Rypkema, ‘de aula biedt plaats aan ruim negentig mensen en zou in de avonduren of in het weekend bijvoorbeeld prima afgehuurd kunnen worden voor vergaderingen, lezingen of kleinschalige concerten. Daar kan de catering desgewenst bij ingehuurd worden.

‘Dat geldt niet alleen voor leden van de vereniging hoor, we staan midden in de samenleving, dus iedereen kan de Slingehof huren,’ besluit Rypkema.

De Laatste Eer bestaat in 2018 honderd jaar en met het nieuwe pand kan de vereniging een hele lange tijd vooruit. De oplevering moet in december 2018 plaatsvinden, een feestelijke opening staat gepland voor maart 2019.