Die Kleiner Germaanse Tale
Die Germaanse taalfamilie wat rondom 500vC in die Duitse streek Nedersakse vorm aangeneem het, beskik vandag oor sowat 520 miljoen moedertaalsprekers. Wes-Germaans bestaan uit Afrikaans, Alemannies, Engels, Fries, Duits, Limburgs, Nederduits, Nederlands, Skots, Vlaams en Yiddish. Die Noord-Germaanse tale is Deens, Faroëes, Noorweegs, Sweeds en Yslands. Die OosGermaanse tale het uitgesterf. 1
By ‘kleiner Germaanse tale’ word bedoel dié tale met minder as een miljoen moedertaalsprekers, te wete Faroëes, Fries, Hoogste Alemannies, Limburgs en Yslands. Hiervan is Faroëes en Yslands lede van Noord-Germaans, terwyl Fries, Alemannies en Limburgs deel van Wes-Germaans is. Elkeen van hierdie kleiner tale, behalwe Hoogste Alemannies, geniet amptelike erkenning in die gebied waar dit gepraat word.
Fries
Fries bestaan uit drie verskillende tale wat nie onderling verstaanbaar is nie, en wat oor Nederland en Duitsland versprei is. In die vroeë Middeleeue is die taal vanaf die streek rondom Bruges in België tot by die Weserrivier in Duitsland gepraat, al langs die suide van die Noordseekus, in ‘n kusgebied wat as Groter Frisia bekend gestaan het. Die grootste van die drie tale is Frysk of Wes-Fries, ‘n amptelike taal van die Nederlandse provinsie Fryslân (Friesland), waar dit op die vasteland en op die eilande Terschelling and Schiermonnikoog gepraat word, sowel as op vier dorpies in die Westerkwartier van die Groningenprovinsie. Die getal moedertaalsprekers is sowat 400,000. 2
Sedert 1960 begin Nederlands die oorhand oor Wes-Fries in Fryslân te kry weens immigrasie uit ander dele van Nederland. Dis asof die provinsie self nou ‘n belangrike deel van die Wes-Fries identiteit word eerder as die taal. Dis veral die skriftelike vorm van Frysk wat nie byhou nie, met slegs 30% van die bevolking wat dit skryf. Al die Fries-tale en -dialekte vorm deel van die Anglo-Frisiese groep. Die Fries-tale is die naaste verwante van die Angliese tale Engels en Skots.
3
Nordfriisk (Noord-Fries) word in die Duitse distrik Nordfriesland in Schleswig-Holstein gepraat, en op die eilande Heligoland, Sylt, Föhr, Amrum, en die Halligs in die Noordsee. Sowat 10,000 mense praat tien dialekte van Friisk, Fresk, Freesk, Frasch, Fräisch en Freesch, wat almal ‘n Deense substratum het. Die fonologiese stelsel van Noord-Fries word sterk deur standaard-Duits beïnvloed, en die taal verloor sprekers.
4
Die meerderheidstaal in Oos-Friesland in die Duitse streek Neder-Sakse is “Oos-Fries-Laer-Saksies” wat nie ‘n Fries-taal is nie, maar ‘n variant van Laer-Saksies. Saterland Fries (Fräisk) word deur ‘n klein minderheid van sowat 2,200 mense in drie dorpies in distrik Cloppenburg gepraat. Die drie dialekte is Roomelse in Ramsloh, Schäddel in Scharrel en Strukelje in Strücklingen. Roomelse het spesiale status omdat dit oor ‘n grammatika en woordelys beskik.
5
In die vroeë Middeleeue is die taal vanaf die streek rondom Bruges in België tot by die Weserrivier in Duitsland gepraat, al langs die suide van die Noordseekus, in ‘n kusgebied wat as Groter Frisia bekend gestaan het.
6
Limburgs
Limburgs of Letseburgies is ‘n Moselle-Frankoniese (Moselfränkische) taal wat tot die Wes-Sentrale groep van die Hoogduitse tale behoort. Dis een van Luxemburg se drie administratiewe tale, en word ook in die Arelerlandstreek van België gepraat en in dele van Lotharine/Lorraine in Frankryk. Sowat 51% van Luxemburgse burgers praat die taal.
7
Moselfränkisch is die dialek van die suidelike Rhynland, Siegerland van Noord-Rhyn-Wesfale en die westelike Rhynland-Palatinaat. Moselle-Frankoniese dialekte word ook in oostelike België en in Siebenbürgen, Roemenië gepraat.
Limburgse dialekte sluit in Areler (in Arlon), Eechternoacher (Echternach), Kliärrwer (Clervaux), Miseler (Moselle), Stater (Luxembourg), Veiner (Vianden), Minetter (Suide van Luxemburg) en Weelzer (Wiltz). Limburgs word met moeite deur sprekers van Standaard-Duits verstaan.
Die Luxemburger Wörterbuch in vyf volumes is tussen 1950 en 1977 publiseer en dien as bron vir die standaard ortografie wat in 1975 amptelik geword het.
8
9
Hoogste Alemannies Alemannies is ‘n groep Duitse dialekte wat na die antieke Duitse stamkonfederasie die Alemanni vernoem is. Die gebied waar hulle hul gevestig het, stem ooreen met die area waar Alemanniese dialekte vandag gepraat word. Dit strek van Beiere en Württemberg in Duitsland deur Switzerland na Oostenryk en die verre noorde van Italië.
Die Alemanniese dialekte beskik gewoonlik oor vokale wat dit meer na Nederlands of Afrikaans as Duits laat klink, soos die Afrikaanse “ou” en “ei” in plaas van die Duitse “au” [aw] en “ei” [ai]. In baie gevalle word die /ch/ in “ich” soos die Afrikaanse /g/ in “dag” uitgespreek. 10
Die oudste tekste in Alemannies is ‘Elder Futhark’ inskripsies wat uit die sesde eeu dateer. ‘n Weergawe van die Onse Vader uit die agtste eeu lui as volg: Fater unser, thu bist in himile uuihi namu dinan qhueme rihhi diin uuerde uuillo diin, so in himile, sosa in erdu prooth unseer emezzihic kip uns hiutu oblaz uns sculdi unsero so uuir oblazem uns skuldikem enti ni unsih firleit in khorunka uzzer losi unsih fona ubile
11
Alemannies word in drie hoofdialekgroepe verdeel: In die noorde is die Swabies van Württemberg en Beierse Swabië, Lae-Alemannies soos Rhynse Alemannies in Suidwes-Baden, Alsaties in Frankryk, en Baselse Duits; en die oorgangsdialek Bodensee Alemannies.
Hoog-Alemannies, (wat nie met Switzerse Duits, die Switzerse variant van Standaard-Duits verwar moet word nie) word tradisioneel in ‘n Oosterse en Westerse groep verdeel deur die Brünig-NapfReuss-lyn deur kantons Aargau en Luzern.
Oostelike Hoog-Alemannies sluit Zürich-Duits, Luzern-Duits, en die dialekte van oostelike Switzerland in. Westelike Hoog-Alemannies sluit Bernese Duits, die Duitse dialekte van Solothurn en Fribourg in, sowel as die meeste dialekte van Aargau en die noordelike dele van Luzern.
Hoogste Alemannies word in die suide van Switzerland, in die hoogste Alpe, dele van Liechtenstein en die Oostenrykste provinsie Vorarlberg gepraat, sowel as in Kantons Fribourg en Valais, in die Bernese Oberland en in die verspreide Walser gebiede van byvoorbeeld Kanton Graubünden en dele van Italië. 12
Alemannies kan op YouTube gehoor word, byvoorbeeld die trefferliedjie Zwöi Rehbruni Ouge deur die Switzerse groep Oesch’s die Dritten. Hier is nog ‘n gewilde liedjie, in ‘n dialek van Liechtenstein: Do Khör I Hi - Der Liechtenstein-Song. Hoogste Alemannies word as die mees konserwatiewe dialekte van Duits beskou, en word nie maklik deur sprekers van Standaard-Duits verstaan nie. Die Hoogste Alemanniese dialekte het verskillende werkwoorduitgange in die meervoud (byna al die ander Duitse dialekte het dieselfde vorm vir ‘ons’ en ‘hulle’).
wir singen
'ons sing',
ir singet
‘julle sing',
si singent
‘hulle sing'
Bjōrk
13
Yslands Yslands is ‘n Wes-Skandinawiese taal van die Noord-Germaanse groep wat hoofsaaklik op Ysland deur sowat 360,000 mense as moedertaal gebruik word. Sprekers noem dit íslenska ['iːs(t)lɛnska] en dis Ysland se amptelike taal sedert 1944. Yslands is naby aan Oud-Noors, en sprekers daarvan kan die Oud-Noorse sagas met min moeite verstaan. Die naaste hedendaagse taal aan Yslands is Faroëes; die skriftelike vorms is baie soortgelyk, maar die gesproke tale is nie onderling verstaanbaar nie.
Yslands het baie argaïese kenmerke van oer-Germaanse tale behou. Selfstandige en byvoeglike naamwoorde en voornaamwoorde het vier naamvalle (nominatief, akkusatief, datief en genitief), terwyl werkwoorde vir tyd, modaliteit, persoon, getal en stem verbuig word. Daar bestaan tien tydsaanduidings, hoewel die meeste met behulp van hulpwerkwoorde uitgedruk word. 14
Ysland word sedert 870 nC bewoon, deur Vikings van Denemarke wat Oud-Noors gepraat het. Die eerste tekste dateer uit 1100 AD. Die bekendste daarvan is die Sagas wat geskiedenis en gedigte insluit. Die eiland se isolasie het bygedra om die Yslandse taal suiwer te hou, en om taalverandering te rem.
15
Deesdae word die taal deur die Yslandse Taalinstituut beskerm teen leenwoorde. In plaas van om ‘n woord te leen, word ‘n nuwe woord geskep uit bestaande Yslandse foneme. Die woord vir rekenaar, tölva, is byvoorbeeld ‘n samevoeging van tala (nommer) en völva (profetes). Dialektiese verskille is ook onbeduidend. Yslands het 16 vokale, 11 diftonge en 16 konsonante vir ‘n totaal van 38 foneme.
Yslanders staan bekend as lesers en literatuurliefhebbers van formaat. Die eiland het twee dagblaaie en vier semi-weeklikse koerante, drie populere tydskrifte, vyftien radiostasies en verskeie televisiekanale.
Die lied Viking King deur Valratus word in Yslands gesing, en hier sing Bjōrk in Yslands.
16
Yslandse voornaamwoorde
17
Faroëes Die Faroëreilande, ‘n argipel van 18 eilande en meer as 700 klein eilandjies sowat 320 km noordwes van Skotland, en halfpad tussen Noorweë en Ysland, is ‘n outonome gebied binne die Koningkryk van Denemarke.
Die totale area beslaan 1,400 vierkante km (540 vk myl). Tórshavn met ‘n bevolking van 21,000 op die eiland Streymoy is die hoofstad. Van 1035 tot 1814 was die eilande deel van die Koningkryk van Noorweë, en van 1814 af deel van Denemarke. 18
Faroëes (føroyskt [ˈføːɹɪst]) word deur sowat 50,000 sprekers op die Faroëreilande (Føroyar) en sowat 22,000 in Denemarke gepraat. Die taal is naby verwant aan Yslands, maar die spreektale van die twee is nie onderling verstaanbaar nie.
Luister hoe Eivør Pálsdóttirin in Faroëes sing: Trøllabundin en Mín Móðir.
19
Streymoy is 47 kilometer (29 myl) lank en gemiddeld 10 km (6 myl) breed. Die eiland is bergagtig; die hoogste piek is Kopsenni in die noordweste (789 metres (2,589 ft)). In die suidooste is die twee fjords Kollafjørður en Kaldbaksfjørður.
Faroëes het in 1948 die nasionale taal van die Faroëreilande geword, maar word eers sedert die 1980s in die media en reklamewese gebruik. Dit is ‘n bekermde minderheidstaal in Denemarke. Deens en Faroëes is beide nasionale tale en die Faroëese is ten volle tweetalig.
20
Faroëes is tussen Yslands en Deens; die morfologie is konserwatief maar bevat heelwat Deense leenwoorde. Anders as Yslands, bestaan daar dialektiese variasie in Faroëes.
21
Kaarte & Illustrasies
22
23
24
Bibliografie
Arnason, Kristjan. 2011 The Phonology of Icelandic and Faroese, Oxford Bayldon, George. 2008. An Elementary Grammar of the Old Norse or Icelandic Language.
Harbert, Wayne. 2006. The Germanic Languages, Cambridge Johnson, Sally & Natalie Braber. 2008. Exploring the Germanic Languages. Newson, Gerald. 1996. Luxembourg and Lëtzebuergesch: Language and Communication at the Crossroads of Europe, Clarendon Press. Nielsen, Hans Frede. 1989. The Germanic Languages. University Alabama Press.
25
Indeks Onderwerpe Alemannies
10 – 15
Faroëes
18 – 21
Fries
2–6
Limburgs
7–9
Yslands
14 – 17
Illustrasies & Kaarte Germaanse Taalfamilie 22 Germaanse Stamme 22 Liechtenstein relief 24 Oostenrykse Tale
23
26
