264

ПОРТА Г РА Д Е Ж Н И Ш Т ВО А РХ И Т Е К Т УР А Е КО ЛО Г И Ј А

90 ДЕНАРИ

264

ЈАНУАРИ 2018

Нашите инженери можат да се „носат“ со своите колеги и на странскиот пазар Нераскинливиот тандем од „Ателје Ајвар“ Да се биде архитект значи пред се да се живее со таа мисла и идеја непрекинато

ɉɈɅɂȿɌɂɅȿɇɋɄɂ ɂ ɉ ɉɈɅɂɉɊɈɉɂɅȿɇɋɄɂ ȼɈȾɈȼɈȾɇɂ ɋɂɋɌȿɆɂ ȽȺ ȺɋɈȼɈȾɇɂ ɋɂɋɌȿɆɂ .$ɇȺɅɂɁȺɐɂɋ ɂɇɈȼȺɌ ɌɂȼɇȺ ɌȿɏɇɈɅɈȽɂȳȺ ɉɈ ɋɂɌȿ ɂɇɌȿɊɇȺɐɂɈɇȺɅɇɂ ɋɌȺ ȺɇȾȺɊȾɂ

Te el: 00 389 034 212 064 00 389 034 211 757 00 389 034 215 225 00 389 034 215 226 Fax: 00 389 034 211 964 e-mail: contact@konti-hid droplast.com.mk e-mail: hidropl@t-home.mk www.konti-hidroplast.com.mk Industriska bb 1480 Gevgelija MACEDONIA

ПОРТА

ПОРТА

ГОДИНА XII

БРОЈ 264 ПЕТОК 26.1.2018 Редакција:

ДРАГИ ЧИТАТЕЛИ, Комората на овластени архитекти и инженери на Македонија своето најголемо признание го доделува на нејзините членови за значајни достигнувања и постигнати резултати остварени во сферата на архитектонското творештво, просторното и урбанистичко планирање, градителството. Годинава меѓу добитниците беа архитектите Ранчо Христов и Миодраг РадоњиќБато и градежниот инженер, м-р Влатко Коцевски. Христов и Радоњиќ се нераскинливиот тандем од Ателје „Ајвар“ чие творештво е со континуитет и богата активност во проектирање на комплексни објекти, како по својата функција, така и по своето значење. Коцевски, пак, е докажан статичар според кој: „Јакоста и издржливоста на конструкциите се подразбира дека мора да бидат на највисоко ниво, па за нив никој не се грижи, сè до првиот посилен земјотрес.“ Во овој број на Порта 3 воведуваме рубрика „Критика“ која ќе ги опфаќа пред сè архитектонските и градежните проекти. Првиот текст се однесува на новиот плоштад над старата скопска чаршија - Скендербег. Според авторот една благородна идеја е претворена во мегдан за реализација на профитабилни идеи. Александар Карангелов е добитник

на Големата годишна награда на ААМ за 2017 година. За него „да се биде архитект значи пред сè да се живее со таа мисла и идеја непрекинато“. Наградата ја доби за објектот Фабрика за полнење на природна изворска вода МЛ ГАРИ – MAYA во непосредна близина на селото Гари, кој пак детално ви го претставивме во претходните два броја на списанието. „Sometimes all you need is a new perspective“ велат во проектанскиот тим на Биропроект, за кој беше предизвик за изразување на нивните дизајнерски способности при внатрешното уредување на деловен простор во Реонскиот центар Аеродром. Организацијата на просторот и диспозицијата на секое парче мебел е усогласена со потребите и барањата, а внатрешното уредување е во склад со моменталните трендови во дизајнирањето. Ричард Роџерс, лорд Роџерс од Риверсајд е еден од најголемите творци на современата архитектура и клучен архитект на модерната епоха. Тој е творец со сопствен архитектонски белег. Ричард Роџерс е познат по квалитетот на работа, по иновативните решенија, како и по експертизите за урбанистичко планирање. ОД РЕДАКЦИЈАТА

главен и одговорен уредник: Сања РАЃЕНОВИЌ-ЈОВАНОВИЌ уредник на порталот: Дејан БУЃЕВАЦ

Насловна страница ДЕЛОВЕН ПРОСТОР ВО РЕОНСКИ ЦЕНТАР АЕРОДРОМ СКОПЈЕ

ПОРТА ГРАДЕЖНИШТВО АРХИТЕКТУРА ЕКОЛОГИЈА

264 ЈАНУАРИ 2018

Нашите инженери можат да се „носат“ со своите колеги и на странскиот пазар Нераскинливиот тандем од „Ателје Ајвар“ Да се биде архитект значи пред се да се живее со таа мисла и идеја непрекинато

графички уредник: Гоце ЦВЕТАНОСКИ фоторепортер: Kиро ПОПОВ лектор: Дијана РИСТОВА

90 ДЕНАРИ

ПРОЕКТАНСКИ ТИМ НА БИРОПРОЕКТ ФОТО КОСТАДИН КАЛОШЕВ

ГРАДЕЖНИШТВО 10

АРХИТЕКТУРА 14 НЕРАСКИНЛИВИОТ ТАНДЕМ ОД „АТЕЛЈЕ АЈВАР“

АРХИТЕКТУРА 18

10

ДА СЕ БИДЕ АРХИТЕКТ ЗНАЧИ ПРЕД СÈ ДА СЕ ЖИВЕЕ СО ТАА МИСЛА И ИДЕЈА НЕПРЕКИНАТО

22

КРИТИКА 32 ЕНТЕРИЕР 42 18

СЕИЗМОЛОГИЈА 48 РЕПОРТАЖА 58

Управител: Љупчо АТАНАСОВСКИ, дипл.инж.арх.

Тел: 3109 311; 3151 311; Факс: 3132 924 e-mail: porta3@porta3.com.mk www.porta3.com.mk Печати: ул. Крижевска бр.52 П.Ф. 72, 2300 Кочани Маркетинг: biroproekt@biroproekt.com.mk marketing@porta3.com.mk Тел: 3243 790; 3243 797 Fax: 3243 796 Моб: 072 248 796

БЛАГОРОДНА ИДЕЈА ПРЕТВОРЕНА ВО МЕГДАН ЗА РЕАЛИЗАЦИЈА НА ПРОФИТАБИЛНИ ИДЕИ

ЗЕМЈОТРЕС ВО ЗОНА СО НАЈВИСОКА СЕИЗМИЧНОСТ ВО ЗЕМЈАВА - ДЕБАР 1967 ГОДИНА

Издавачки совет: Вања ДОНЧЕВА РАЈАТОСКА, дипл.инж.арх. - претседател Александра ПЕТРОВСКА дипл.инж.арх. доц. д-р Златко ЗАФИРОВСКИ дипл.град.инж. Александар ЧЕРЕПНАЛКОСКИ дипл.шум.инж.

Издавач: „Биропрес“ ДОО Скопје Aдреса на издавачот и редакцијата: „Биропрес“ ДОО Скопје Ул. Васил Ѓоргов број 21, влез 2, локал 7, 1000 Скопје

НАШИТЕ ИНЖЕНЕРИ МОЖАТ ДА СЕ „НОСАТ“ СО СВОИТЕ КОЛЕГИ И НА СТРАНСКИОТ ПАЗАР

SOMETIMES ALL YOU NEED IS A NEW PERSPECTIVE

соработници: Ангел СИТНОВСКИ Андреј АНДРЕЕВ Александар ЧЕРЕПНАЛКОСКИ Владимир Б. ЛАДИНСКИ (В.Британија) Горан МАРКОВСКИ Даниела МЛАДЕНОВСКА Драган РИСТОВ Ѓорѓе ЈОКИЌ (СРБИЈА) Катерина СПАСОВСКА-ТРПКОВСКА Љупка ДУКОВСКА Mишко РАЛЕВ Ненад ТОНИЌ Соња ТАНЕСКА Филип ФИЛИПОСКИ

42 62

ГОДИШНА ПРЕТПЛАТА: 800 ден. за физички лица: 600 ден. жиро сметка: 300000001995035 во Комерцијална банка АД Скопје ЕДБ: 4030004528485 Првиот број на списанието Порта3 излезе на 29.12.2004 година

НАСТАН НА ГОДИНАТА ВО КАЗАХСТАН

УМЕТНОСТ 62 МИНИМАЛИСТИЧКИ ФОТОГРАФИИ ПОЛНИ СО ЕЛЕГАНЦИЈА, ЛУКСУЗ И НАДРЕАЛНА УБАВИНА

Датум на печатење: 25.1.2018 Број на примероци: 800 Редакцијата на Порта3, не се согласува со сите ставови објавени во списанието.

инфо

ISUCCES 2017 ОСИЈЕК, ХРВАТСКА

Меѓународна конференција на студенти по градежништво

Учесници на ISUCCES 2017

„Д

а се биде или не, прашањето е сега?“ Одговорот на ова вечно поставувано прашање требаше, или барем се очекуваше да биде најден по „борбата за ум и престиж“ на петтата по ред Меѓународна конференција на студенти по градежништво. Организатор на оваа „борба“, а со тоа и на жестоките битки кои меѓусебно ги водеа идните градежници беше Градежниот факултет од Осијек, Република Хрватска. Во секоја борба постојат спротивставени страни, но во оваа интересен и по малку „застрашувачки“ беше фактот што до спротивставување на знаења и искуства дојде помеѓу два континента. Па така, во потрагата по „престиж“ учествуваа тимови од Република Македонија, Србија, Грција, Турција, Романија, Египет и НР Кина. Кој беше концептот? Секоја држава имаше еден или повеќе тимови, секој сочинет од два члена, кои требаа да „напаѓаат“, односно да се „бранат” преку презентација на труд и изработка на модел од однапред дефинирани материјали и димензии на елементите. Секој модел по изработката беше тестиран на подлога која симулираше записи од реални земјотреси. Учесниците не ги избегнаа „заговорите“, поттикнати од желбата за победа, па така стратегиите на „противниците“ се обидуваа да ги дознаат на забавите и културните ноќи организирани од страна на студентите домаќини. Не останавме настрана, па учествувавме во кроењето стратегии.

6

ПОРТА

26 јануари 2018

Нашиот тим, своето поле на борбениот фронт го бранеше со трудот прикажан подолу. АНАЛИЗА НА РЕЗУЛТАТИ ОД РАЗЛИЧНИ АНАЛИТИЧКИ ПРИСТАПИ НА МОДЕЛИРАЊЕ НА МОСТ СО КОСИ ЗАТЕГИ Во урбаните градски средини, мостовите со коси затеги се едни од најефективните и најелегантните конструктивни решенија. Во трудот беше анализиран пешачки мост со коси затеги. Притоа, главната цел беше да се добијат компаративни резултати од нелинеарната анализа, спроведена по пат на два различни пристапи и да се истакнат разликите во вредностите и распределбата на внатрешните сили на конструктивните елементи на мостот. Анализираниот мост го сочинуваат два главни решеткасти гредни носачи што премостуваат распони од 29 m, со вкупна должина на мостот од 116 m, потпрени на кабли, кои од своја страна се прицврстуваат на пилонот. Пилонот е наклонет, така што неговата сопствена тежина придонесува кон позитивното однесување на конструкцијата; наклонетоста на пилонот соодветствува на положбата која ја зазема човековото тело кога влече јаже. Првото, второто и последното потпирање е круто, додека средните две потпирања со каблите е соодветно. Висината на решеткастиот главен носач изнесува 1,45 m, додека растојанието помеѓу двете решетки е 4,00 m. Композитната пешачка патека се потпира на секундарни челични носачи кои се поставени помеѓу главните. Товарите што

дејствуваат на мостот се симулирани преку постојани товари, аплицирани при различни фази на монтажа и подвижно натоварување кое ги симулира пешаците. Нивното влијание врз однесувањето на мостот е земено предвид и адекватно анализирано преку два различни пристапи. Првиот пристап разработува аналитички модел кој ја опфаќа целата конструкција, соодветно товарена за секој одделен случај на товарање. Овој модел е резултат на други поедноставени модели кои се дел од таканаречениот метод на декомпозиција. Овие поедноставени модели го симулираат нелинеарното однесување на конструкцијата, што води кон крајниот модел за нелинеарна анализа на мостот. Главна проблематика и цел е дефинирање на крутоста на конструкцијата и добивање на нејзината конечна форма. Вториот пристап разработува модел кој ги зема предвид одделните фази на монтажа. Во рамките на овој пристап товарите се аплицирани при секоја од фазите, така да одговараат на реалното однесување, односно на различните статички системи, сѐ до комплетирањето на овие фази и сето тоа во таканаречен „staged construction“ случај на товарење, притоа поедини делови може да се додадат или да бидат отстранети, согласно со планот на монтажа. Скратувањето на каблите кое се случува во секоја од фазите на монтажа соодветно води кон дефинирање на конечната должина на истите, а со тоа се дефинира и крајната форма на мостовската конструкција. Резултатите кои произлегуваат од нелинеарната анализа, а се однесуваат на разликите во интензитетот, односно редистрибуцијата на внатрешните статички влијанија кај разгледуваните елементи од мостовската челична конструкција, се дадени така да ја отсликаат разликата на вториот пристап во однос на првиот. Добиените и прикажаните резултати укажуваат на разликите кои би се јавиле доколку една конструкција се анализира преку два различни методи, а кои произлегуваат од различниот пристап во нелинеарната анализа. Вториот метод, при кој се врши соодветно скратување на каблите на крајот од секоја од фазите, е поефективен, како во поглед на граничната состојба на носивост, така и во поглед на граничната состојба на употребливост, споредбено со првиот метод кој ја анализира само целосната

Слика 2. 3D приказ од работничката документација

Слика 3. Деформиран облик на конструкцијата, за постојани и променливи товари

Слика 4. Деформиран облик на конструкцијата, при различни фази на монтажа Табела 1. Преглед на констатирани разлики помеѓу аналитичките пристапи Наслов Δ (%) Наслов Δ (%) Врв на пилонот -61.20 Горен појас -23.10 Трето лежиште - кабел -38.30 Долен појас -19.03 Четврто лежиште - кабел -24.77 Кабел 1 +3.72 Максимални поместувања +10.10 Кабел 2 -8.62 Кабел 3 -4.48 Напрегања во пилонот -16.38

конструкција, а не и фазите кои претходат. Разликите и предноста кои се на страна на вториот метод се должат на фактот дека истиот го анализира реалното однесување на конструкцијата, односно анализира сѐ што ја чини крајната форма со која се карактеризира челичната мостовска конструкција. Се „боревме“, се „браневме“ со презентација на горенаведениот труд, како и со изработка на соодветно замислениот модел. И на крајот – што?... На крајот, како и секогаш, секого го интересира кој победил, а кој претрпел пораз... Исто така и нас само тоа нè интересираше на крајот... НЕ! Ниту нас нè интересираа победници, ниту постоеше „битка за престиж“. Не постоеја ниту тајни стратегии. Битката која реално се водеше на оваа Меѓународна летна студентска конференција беше битка за создавање што е можно повеќе пријателства и битка како да му се помогне на колегата, пријателот. Ноќите на кроење „заговори“ беа само ноќи на кроење нови искуства и знаења, кои несебично ги споделуваа сите „борци – градежници“. Нормално дека владееше и некој натпреварувачки дух кај „борците“, но истиот поттикна само здрава конкуренција, која значеше и значи напредување на поле на струката. Битките меѓу континентите, кои се водеа на културните ноќи, беа само презентација на својата држава и учење на нешто ново и интересно за другите држави. Сето она што се случи, сите стекнати пријателства, знаења, искуства и зближувања на различностите, претставува порака, која студентите градежници ја испраќаат и која сега ја испраќаме кон сите чинители на денешното општество. Која е таа порака, што носи? Кажува дека колегите, пријателите не треба да ги гледаме како непријатели, туку како конкуренти кои би нè поттикнале само на позитивен напредок, како пријатели кои ќе ни подадат рака, како што и ние треба да им подадеме рака, како што мостот значи

ПОРТА

подавање рака на два спротивни краја. Ние инженерите треба да бидеме херои на човештвото. И сме. Ако сакаме да пратиме порака, тогаш треба да бидеме пример за другите. Искрените пријателства кои ги создадовме на оваа конференција треба да нè поттикнат да бидеме искрени кон себе и да се однесуваме инженерски, да создаваме вистински и квалитетни конструкции, кои ќе

8

ПОРТА

26 јануари 2018

оддаваат слика на луѓе кои се фер и прецизни, инженери на секое поле од човековото битисување. На крај, би сакале да одговориме на примарно поставеното прашање – „Да се биде или не?“ ДА, „Ќе се биде“, и тоа сегa. Велиме ДА на инженерското однесување и на создавањето пријатели меѓу колегите. И уште едно прашање на кое би сакале да дадеме

одговор: Дали ќе се потрудиме да организираме нешто конструктивно од карактерот на оваа конференција и кај нас? ДА, и ДА со сѐ горенаведено да почнеме уште денес, уште сега! Александра Чубриновска Дејан Геговски Учесници на ISUCCES 2017 од Градежен факултет – Скопје

ПОРТА

градежништво

М-Р ВЛАТКО КОЦЕВСКИ ДОБИТНИК НА НАГРАДАТА „ПРОФЕСОР Д-Р АЛЕКСАНДАР ЦАНЕ – АНГЕЛОВ“ НА КОМОРАТА НА ОВЛАСТЕНИ АРХИТЕКТИ И ИНЖЕНЕРИ

Нашите инженери можат да се „носат“ со своите колеги и на странскиот пазар Јакоста и издржливоста на конструкциите „се подразбира дека мора да бидат на највисоко ниво“, па за нив никој не се грижи, сè до првиот посилен земјотрес, кога потоа, сите се прашуваат кој е градежниот инженер што ја испроектирал носивата конструкција и дали е тој со добро искуство.

К

омората на овластени архитекти и инженери во рамките на одбележувањето на десетгодишниот јубилеј додели четири именувани награди за 2017 година. Носител на наградата од Одделението на градежни инженери именувана „Професор д-р Александар Цане – Ангелов“ за особени постигања во градежништвото ја доби дипломираниот градежен инженер м-р Влатко Коцевски. Коцевски е предавач на Факултетот за архитектура и дизајн при Универзитетот Американ Колеџ – Скопје, управител и основач на Специјализирано друштво за статичко и асеизмичко проектирање објекти „СТАТИКА 001“ ДООЕЛ – Скопје. Проектант е на околу 1330 објекти од високоградба во Македонија и други земји во Европа, на 140 мостови во Македонија и во Европа и ревидент на 830 проекти од високоградба и мостоградба, како и технички надзор на над 120 објекти. Бил главен проектант во градежната компанија „ГРАНИТ“ ДОО Скопје, каде што работел на проектирање, ревизија и надзор на објекти од високоградба и мостоградба.

Љупчо АТАНАСОВСКИ, дипл. инж. арх. Што значи за Вас добиената награда од Комората на овластени архитекти и инженери на Македонија?

- Една крунска потврда за мојот „потрошен“ 25годишeн труд во доменот на инженерската струка. Вообичаено кај нас „славата“ од изведените и наградени проекти ја носат проектантите 10

ПОРТА

26 јануари 2018

архитекти. Градежните конструктори и статичари, па и изведувачите се малку повеќе настрана. Дали е тоа вообичаена ситуација во светски рамки или е само македонски поглед на нештата?

-Мора да признаеме дека тоа понекогаш се случува и во светски рамки, но не така драстично како кај нас. Славата кај нас ја имаат (земаат) колегите архитекти, од објективни причини, бидејќи нивното дело (фасадите,

ентериерот) главно е видливо и разбирливо дело за обичниот човек (инвеститорот). Додека јакоста и издржливоста на конструкциите „се подразбира дека мора да бидат на највисоко ниво“, па за нив никој не се грижи, сè до првиот посилен земјотрес, кога потоа, сите се прашуваат кој е градежниот инженер што ја испроектирал носивата конструкција и дали е тој со добро искуство. Исто така, никој не се прашува дали замислата на архитектот би била

во потполност остварлива, ако конструкцијата не може да „одговори“ на тие архитектонски барања. Во последниве години, сведоци сме на голем број објекти каде конструкцијата е доминантна во однос на архитектурата, па така се соборуваат рекорди за највисоки згради (828 метри), згради увртени околу вертикална оска (торзо-згради), згради накосени под остри агли, мостови со најголеми распони (3300 метри) итн, итн. Комората на овластени архитекти и инженери требаше да биде носител на позитивните промени за статусот и положбата на фелата. Тоа сепак не се случи. Во последно време како да дуваат некои пооптимистички ветрови...

- Не е тајна, дека во последниве неколку години, јас бев еден од најголемите критичари на нашата Комора, за што отворено сум говорел во повеќе печатени медиуми од кои и во вашиот, но сè со моја единствена цел за нејзино поефикасно работење и решавање на многу напластени „горливи“ инженерски проблеми. Новото раководство од 2016 година па наваму,

полека го троши времето, па веќе секој момент очекуваме и видливи резултати... Долги години сте во приватните бизнисводи. Како голем борец, но и со големо докажано знаење, теоретско и практично се докажувате во бизнисот. Која е цената на таа макотрпна и долга борба?

- Многу изгубени приватни (домашни) часови со своето семејство и по некое бело влакно во косата. Можеби ќе ни откриете - кој Ви е најдраг реализиран проект?

- Од високоградба, тоа е аеродромот „Aлександар Велики“, а од мостоградба тоа е железничкиот мост на Кратовска Река од коридорот К-8, Македонија - Бугарија. Кои се македонските, па и светски брендови од Вашата струка кои особено влијаеле на вашето усовршување?

- Од македонските фирми, не можам, а да не ја споменам и да ѝ се заблагодарам на градежната компанија Гранит, во која ги направив првите

инженерски „чекори“. Од странските, можеби не како бренд, но можеби како личност, би го споменал Сантијаго Калатрава (1951), големиот шпански архитект-конструктор, заради кој, специјално сум патувал во многу градови во светот да ги видам неговите ремек-дела во мерка 1:1. Какво е чувството сега, како предавач на факултет и пренесувач на верувам добрите практични искуства кај помладите?

- Знаете, кога долгогодишното насобрано инженерско искуство не згаснува за навек, туку го примопредавате на помладите инженери, ве обзема некое прекрасно чувство на исполнетост. Дали сметате дека нашите инженери можат рамноправно да се „носат“ со останатите инженери во својата струка надвор на странскиот пазар?

- Па не само што сметам, туку и тврдам дека тоа е така, а за тоа најголема потврда е што мојата фирма веќе две години настапува на австриско-германскиот пазар и изработува разни проекти за инвеститори од овие две земји.

1. Аеродромот „Александар Велики“ - Скопје го претставуваат три независни функционални целини и тоа: терминална зграда за патници, објект за карго-товари и објект за ППЗ-заштита на аеродромот. Секако од овие три објекти, најимпозантен од конструктивна гледна точка е токму терминалната зграда, која во основа е 201 м * 109 м, поделена на 8 осум ламели. Зградата е со подрум, приземје и кат, со максимална кота на венец од +17.30 м. Во статичка смисла, секоја од ламелите претставува армирано-бетонска скелетна конструкција, покриена со челична просторна решетка од цевасти профили над основата на самиот објект и челична конзолна конструкција со распон од 10.00 м како натстрешница над самиот влез на објектот. Модуларната мрежа на а.б. конструкцијата е 9 * 9 м, додека таа на челичната е 18 * 18 м. Фундирањето е спроведено со армирано-бетонска темелна плоча со контрафори. За вака проектираната конструкција на објектот, спроведена е анализа со гравитациски и сеизмички товари согласно важечките технички прописи и тоа: статичка тродимензионална анализа на објектот, како и квазидинамичка анализа на носивиот конструктивен систем за реални сеизмички дејства за дадената локација на село Петровец. Аеродромот е димензиониран да издржи земјотрес со амплитуда од 10 степени според Меркалиевата скала.

ПОРТА

2. Спортскиот центар „Јане Сандански“ во Скопје е со вкупна брутоповршина од околу 30.000,00 м2 и го претставуваат неколку објекти и тоа: голема спортска арена, мала спортска сала, гаражи за паркирање и хотел „Русија“. Се подразбира дека и овде од овие неколку објекти, најеминентна е големата спортска арена. Таа во основа е 87 м * 66 м и е со максимална висина од +15.80 м. Трибините за седење и пропратните

3. Станбено-деловен комплекс „Хипо Центар“ - Виница. Се наоѓа во строгиот центар на градот Виница. Овој објект е со „Г“ форма во основата, со максимални димензии на краците од 107 м и 53 м. Комплексот е поделен на 4 ламели, има 2 подрума, приземје и максимум 8 ката. Нивната вкупна бруто-површина изнесува околу 12.000,00 м2. Кај сите овие 4 ламели, конструктивниот систем е „класичен“ армирано - бетонски систем од рамки ортогонално поврзани меѓу себе, но од друга страна секоја ламела сама по себе, се одликува со доста различна геометрија, како во нивната основа, така и по висина, односно по бројот на катовите, како би можеле истите идеално да одговорат на убанистичкоархитектонските, но и инвестициските побарувања.

12

ПОРТА

26 јануари 2018

содржини на салата се изведени како армирано-бетонски конструкции, додека покривачот на спортската сала е изведен од лачни решеткасти носачи со триаголнест попречен пресек со страни од 3 м. Интересно за овој објект е да се потенцира извонредното техничко решение, каде резервоарите за ППЗ-заштита на објектот се вкопани под самиот терен за играње во спортската сала.

4 Административен објект на државни институции: Уставен суд, Државен архив и Археолошки музеј на РМ - Скопје. Овие три државни институции се сместени низ неколку

катови во овој објект. Тој е со вкупна брутоповршина од околу 18.000,00 м2. Зградата, пак од конструктивна гледна точка, е поделена на три ламели. Првата и третата ламела се со кружен

пресек во основа со дијаметар од 17 м, додека втората ламела е со правоаголен пресек со малку конкавни подолжни страни со димензии 64 м * 20 м. Сите ламели се со два подрума, приземје и 9 ката со максимална кота на слеме на конструкција од +39.2 м и максимална кота на врв на челичниот јарбол од +48 м. Како конструкција, за двете кули е специфично тоа што тие немаат средишни столбни места, туку само ободни (фасадни), па така се добива меѓукатна конструкција со кружна форма во основа со дијаметар од 17 м, која е потпрена само на нејзините контури. Средната ламела, пак е армирано-бетонски полубезгредов систем со негова должина без температурна дилатација од 64 м. Неговите фасадни столбови се со висина од 22 м и истите се со кружен прстенест попречен пресек со надворешен дијаметар од 2 м. Врз нив налегнува огромен тимпанон, чија тежина изнесува 12 тони. Фундирањето на објектот е извршено врз а.б. темелна плоча со дебелина од 100 см.

5. Православен храм „Св. Константин и Елена“. Се наоѓа на улица „Македонија“ и во моментов е во завршна фаза на изградба. Овој храм е со бруто-површина од околу 2.000,00 м2 и е досега најголемиот изграден православен храм во Македонија. Храмот го сочинуваат истоимената црква „Св. Константин и Елена“, како и нејзината камбанарија. Црквата е со „мешовит“ конструктивен систем и има една главна централна армиранобетонска купола со дијаметар од 11.00 м која е со дебелина од 20 см и други 4 помали куполи со дијаметар од 8.00 м и нивна дебелина од 15 см. Најголемата висина на црквата во внатрешноста е 30 м. Под платото на црквата, постои и подрум, кој ќе биде музеј на Македонската православна црква, па затоа приземната меѓукатна плоча под црквата е изведена како армиранобетонска касетирана конструкција со распони 13 м * 13 м. Камбанаријата на цркавата, сама по себе, е исто така специфична како конструкција, затоа што нејзините пропорции на базисот во однос на висината се 5:1 и гледано од конструктивна гледна точка, истата е доста флексибилна конструкција, подложна на извивање од хоризонталните земјотресни сили и силите на ветрот. Камбанаријата се одликува исто така и со исклучително сложена геометрија, затоа што во приземјето таа започнува во основа како квадрат со страни 7 м * 7 м, па потоа како се зголемува нејзината висина, овој квадрат преминува во еден неправилен петаголник, па потоа во неправилен шестаголник и седумаголник, за да финално на кота +43.00

м, камбанаријата заврши во еден правилен осумаголник. Згора на сè, врвот на камбанаријата е оптоварен со товар од едно главно и повеќе помали камбанариски ѕвона

со нивна севкупна тежина од 16.5 тона, кое оптоварување од сеизмички аспект познато како „клатно“, претставува најнеповолно можно сценарио за еден објект.

26 јануари 2018

ПОРТА

13

архитектура

МИОДРАГ РАДОЊИЌ – БАТО И РАНЧО ХРИСТОВ, ДОБИТНИЦИ НА НАГРАДАТА „БОРИС ЧИПАН“ НА КОМОРАТА НА ОВЛАСТЕНИ АРХИТЕКТИ И ИНЖЕНЕРИ

Нераскинливиот тандем од „Ателје Ајвар“ Творештвото на архитектите Миодраг Радоњиќ – Бато и Ранчо Христов е со континуитет и богата активност во проектирање на комплексни објекти, како по својата функција, така и по своето значење. Објекти со широк програмски опфат кои се значаен сегмент од современата македонска архитектура. Изработиле голем број проекти и реализации во нашата земја, во регионот и во странство. Богати биографии со творештво и во сферата на архитектонското проектирање и на урбанистичкото планирање.

Н

Сања РАЃЕНОВИЌ-ЈОВАНОВИЌ, дипл. инж. арх. а 18 декември 2017 година Комората на овластени архитекти и инженери на РМ - КОАИ одбележа 10 години од своето постоење. На пригодната свеченост по четврти пат беше доделена награда за архитектура „Борис Чипан“. Оваа година наградата отиде во рацете на архитектите од Ателје Ајвар, Миодраг Радоњиќ – Бато и Ранчо Христов. Наградата „Борис Чипан“ е најголемо признание кое КОАИ го доделува на своите членови за значајни достигнувања и постигнати резултати остварени во сферата на архитектонското творештво, просторното и урбанистичко планирање, градителството. Комисијата високо го вреднуваше нивниот богат творечки опус во архитектурата и урбанизмот, со многу чувство за актуелниот миг и современо квалитетно творештво. Комисијата особено ја нагласи многустраноста на нивниот опус и влијанието кое го оставиле во архитектурата како проектанти, урбанисти, учесници на многу конкурси и нивната општествена активност. Миодраг Радоњиќ – Бато и Ранчо Христов се архитекти кои со децении, непрекинато се посветени на проектирањето. Нивното творештво е со континуитет и богата активност во проектирање на комплексни објекти, како по својата функција, така и по своето значење. Објекти со широк програмски опфат кои се значаен сегмент од современата македонска

14

ПОРТА

26 јануари 2018

архитектура. Изработиле голем број проекти и реализации во нашата земја, во регионот и во странство. Богати биографии со творештво и во сферата на архитектонското проектирање и на урбанистичкото планирање. Работат со децении заедно, како нераскинлив тандем во „Ателје Ајвар“. Општествена активност и во САМ и ААМ, како членови на Здружението, членови на комисии и претседател на Собрание на ААМ (Миодраг Радоњиќ). Исклучителен, сестран ангажман во иницијативата при формирање на КОАИ. Членови на првото Собрание на КОАИ. Наградата „Борис Чипан“ им е важна, им значи, особено што го носи името на нивниот пријател и соработник, професорот Борис Чипан. Ранчо Христов вели: „Секоја награда е важна особено кога ја добиваш од колеги професионалци, но оваа има уште едно значење затоа што го носи името на нашиот професор

Борис Чипан со кого имавме соработка од студентските денови, потоа преку претпромоција на неговата книга за црквата Света Софија во Охрид, во просториите на „Ателје Ајвар“, па честа да ја отвори нашата втора јубилејна изложба „25 години Ателје Ајвар“ во склоп на БИМАС 2002, па сè до конкурсот за Градска куќа на Град Скопје (Стара железничка станица) кој го работевме со него во 2004-та година.“ Радоњиќ надополнува дека наградата за него има и емотивно значење: „Наградата ми е значајна затоа што се доделува за „придонес во развојот на архитектонско-инженерската струка“, определба за која перманентно се залагаме од почетокот уште како неформална „Група Ајвар“ во периодот 1976-1991, а особено по регистрирањето како професионална проектантска фирма „Ателје Ајвар“ од 1991

Изложба 25 години Ателје Ајвар проф. Борис Чипан

Куќа на УНЕСКО (Музеј Мала станица) - Скопје

година па сè до денес. Тоа е она што ме исполнува на професионален план, како признание од нашите колеги. Но и емотивно посебно ми е значајна, поради врската со професор Борис Чипан кој остана до крај наш другар, а највеќе наш учител, кој во однос на многу дилеми на современата архитектура имаше современи и прогресивни гледишта. Особено сме горди и благодарни на неговата поддршка на нашите ставови и однос кон актуелните збиднувања во архитектонскоурбанистичко планирање и реализација во нашиот град“. Како дел од нивната основна заложба за подигање на нивото на архитектонската струка, Радоњиќ и Христов активно учествуваат во сите сегменти на долгогодишните подготовки за основање на Комората, членови се и на основачкото Собрание. Но не е до крај исполнета нивната визија за независна, стручна Комора која ќе успее да ги вреднува и почитува стручноста и инженерите. Христов вели дека „и покрај поддршката од GeTeZe и германската Комора не успеавме да бидеме самостојна Комора, туку сме под капата на ресорното Министерство и дел од Законот за градење, а не со посебен закон, како законот за адвокати, извршители, нотари и други професионални комори. Резултатот на таквата поставеност е тоа што и по 10 години постоење не се донесе ценовникот за професионални услуги.“ Радоњиќ надополнува: „Имав чест и привилегија основањето на Комората да се случи во време на мојот мандат како претседател на Собранието на ААМ, но и покрај сесрдното

Конкурс за Градска куќа на Град Скопје

залагање на управата и целото членство, Комората да биде независна и професионална, таа се оформи во склоп на извршната власт и како таква до ден-денес остана подложна на нејзиното и на дневно-политичкото влијание. Токму таквите влијанија оневозможија донесување на ценовник за минимални гарантирани цени на нашите професионални услуги“. Без достојна цена невозможно е да се добијат квалитетни инженерски услуги, да се создава и негува технички кадар во континуитет. „Ателје Ајвар“ секојпат имало став дека проектирањето е основен и најбитен дел на секоја инвестиција и дека така и треба да биде ценето. Радоњиќ вели дека „за нас е карактеристично нашето искуство, во соработката со тогашниот „СИЗ за домување“. Имено за своите потреби СИЗ-от, меѓу останатите, постојано бараше понуди и од

„Ателје Ајвар“. Во тоа време, како на најголем инвеститор, ние редовно им ги доставувавме понудите со цени, од нашиот утврден ценовник, кои во тој период беа највисоки на пазарот. По неколку години ги прашавме колегите од СИЗот, зошто воопшто бараат понуда од нас, кога на толку понуди не ни доделиле ниедна работа. Ни одговорија дека благодарение на нашите понуди, прифатливата цена на СИЗ-от за проектирање порасна (во тоа време германски марки) од 10 на 15 ДEM/м2, т.е. цели 50 %. Да, не добивме работа, но добивме сатисфакција дека сме сториле нешто за нашата професија. За жал и тоа исчезна со новите форми на тендери и јавни набавки.“ Радоњиќ и Христов сè уште се залагаат и убедени се дека единствено со реална, гарантирана цена на услугите може да се подигне реномето на струката. Оставена без 26 јануари 2018

ПОРТА

15

Катна гаража „АБ” во населба Аеродром - Скопје

Станбен објект ХРРМ - Скопје таков основен инструмент, во своето 10годишно постоење, Комората не успеа, а не ни можеше, да ја оствари основната цел за што е формирана - да ја заштити струката и да ја подигне на повисоко ниво. Радоњиќ вели: „Лично сметам, дека струката е падната на досега најниско ниво, а нејзините актери, иако едни од главните промотори на стопанскиот развој, работат и опстојуваат под минималното ниво на професионално и човечко достоинство. Се надевам дека ова ќе се разреши во најскоро време и дека Комората ќе стане реален поддржувач и заштитник на струката. Во спротивно, најверојатно, ќе го загуби својот легитимитет и поддршка од членството, кое ќе мора да побара нови форми и начини на еснафско здружување и професионална заштита.“ Урбанистичкото планирање веќе почнува да ни доаѓа до глава и е незаобиколив, а на моменти се чини и нерешлив проблем.

Радоњиќ кој долги години работел како урбанист во Републичкиот завод за урбанизам смета дека „урбанизмот е повеќедисциплинарна наука со сите свои научни закономерности и правила. Тука, благодарејќи на несоодветната законска регулатива, најкомпетентни станаа нестручни политичари, а особено градоначалниците кои се и локалните моќници. Тие „по легален пат“ го крчмат просторот, главно во свој интерес, туркајќи ја струката и науката на маргините. Е, во таа насока треба да престане да се движи урбанистичкото планирање и да се врати во ингеренции на професионалците, а сè во интерес на заштита на нашиот најзначаен ресурс – ПРОСТОРОТ“. Христов е дециден дека „Урбанизмот се движи во погрешна насока. Единствениот простор кој го имаме, а тоа е 200 на 200 километри, е лошо испланиран со концентрација на население на еден потег од Гостивар до Куманово и

дневно производство на 500 до милион степени топлина само од луѓето. Уште полош случај е самиот град Скопје.“ Веќе не е тајна дека архитектонската професија сè повеќе го губи здивот. Нивото на квалитетот и стручноста и на проектите и на инженерите со децении тоне. Проектирањето се одвива во мали проектантски бироа, големи бироа со континуитет и повеќе инженери, архитекти и останатите фази, веќе не постојат. Младите инженери тешко доаѓаат до вработување. За квалитет во архитектурата потребен е и континуитет и место каде се пече занаетот и каде знаењето се пренесува од постарите на помладите колеги. Состојбата предолго трае затоа и кадрите ги снемува. Радоњиќ зборува и за овие состојби. „Најголемата разлика во споредба со минатото, во периодот на нашите почетоци, е во односот кон струката и во почитувањето на научните закономерности, правила и Хотел „Илинден”, Крушево

ПОРТА

нормативи. Во тој период за добриот проектант, покрај знаењето и креативноста, неопходно беше и познавање на основните правила и нормативи на струката, во зависност од видот и намена на поедините објекти, како и законската регулатива. За совладување на тоа беше потребно повеќегодишно дообразување низ пракса, од соработник до одговорен проектант. Така се стекнуваше знаење и професионално искуство, а се стекнуваше и почит и доверба од инвеститорите. Денес проектантите, оставени сами на себе институционално незаштитени, се судираат со ароганцијата на инвеститорите кои имајќи средства и моќ сметаат дека со тоа имаат и знаење, па многу често ги принудуваат да излезат од рамките на струката за сметка на нивните интереси.“ Во своето творештво добитниците на наградата „Борис Чипан“ имаат значајни објекти и кога работеле посебно. Ранчо Христов во проектантското биро „Маврово“, а Радоњиќ-Бато во Завод за Урбанизам на РМ – „ЗУМ“ и потоа како тандем во „Ателје Ајвар“. Радоњиќ за своето работење како урбанист би ги издвоил „архитектонско-урбанистичките проекти за локалните центри во Автокоманда и Кисела Вода кои како компилација на деловни и станбени содржини беа актуелни во тоа време.“ Додека Христов за своето работење во „Маврово“ го издвојува станбениот блок на булевар „Св. Климент Охридски“ и Трговскиот центар „Беверли Хилс“ во Капиштец, Скопје. Од проектите на кои работат заедно во „Ателје Ајвар“ се издвојуваат: Станбените објекти ХРРМ 001, 002, 003, 004, ентериер на Британски совет (British Council) во Скопје, Музеј „Мала станица“ - Куќа на УНЕСКО – Скопје, Катна гаража „АБ“ во населба Аеродром – Скопје,

Индивидуална семејна куќа „Жданец”, - Скопје

Конкурс за административен објект на Општина Центар Хотел „Илинден“ во Крушево, Бизнис-центар „Мак Ауто Стар“, Скопје. За творештвото и работењето на „Ателје Ајвар“ Радоњиќ вели: „Постојано преовладува духот на тимското работење и индивидуалната посветеност на секој проект, така што ми е тешко да правам некои посебни поделби. Карактеристичен е и нашиот афинитет за проектирање на функционални и рационални станови од што произлегоа

и проектите за повеќе колективни и индивидуални станбени објекти. Покрај веќе наведените објекти како посебно искуство би го издвоил конкурсниот труд за Општина Центар во кој со нашите помлади соработници и дипломци на УКИМ, успеавме да испроектираме еден современ мултифункционален комплекс во кој имплементиравме елементи мотиви од нашето традиционално културно творештво“.

ПОРТА

aрхитектура

АЛЕКСАНДАР КАРАНГЕЛОВ Е ДОБИТНИК НА ГОЛЕМАТА ГОДИШНА НАГРАДА НА ААМ ЗА 2017 ГОДИНА

Да се биде архитект значи пред се да се живее со таа мисла и идеја непрекинато

Мора секогаш да имаме пред нас дека архитектурата е јавна професија и општествена категорија која треба пред сè да се грижи за човекот како битие, а не само за инвеститорот. Ете како пример, овој мој проект ќе беше можеби само еден надворешно убав објект, со скапи материјали, но ни малку немаше да биде успешен и добар како сега доколку во кој било момент го заборавев вработениот, работникот, административецот, директорот или кој било од сите оние кои ќе работат, ќе творат, ќе поминуваат еден добар дел од животот таму во тој објект.

А

Сања Раѓеновиќ-ЈОВАНОВИЌ, дипл. инж. арх. лександар Карангелов дипломирал на Архитектонскиот факултет, при Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“ во Скопје во 2000 година. Работел во повеќе проектантски бироа и салони за мебел во Скопје. Една година пред дипломирањето бил и надворешен соработник на Архитектонскиот факултет во кабинетот за проектирање на објекти за домување. Од 2006 година до денес работи како архитект и менаџер на „АА 10 Инвест“, студио за архитектура и внатрешен дизајн во Скопје. Добитник е на Големата годишна награда на Асоцијацијата на архитекти на Македонија – ААМ за 2017 година за објектот Фабрика за полнење на природна изворска вода МЛ ГАРИ – MAYA во непосредна близина на селото Гари. Ја добивте Големата годишна награда на ААМ, можам слободно да кажам дека на доделувањето голем дел од присутните се прашуваа кој е Александар Карангелов. Па кој е Александар Карангелов?

-Па зависи од групата на луѓе со кои би разговарале. Долги години, би рекол, успешно работам на доста проекти, ама ете едноставно сум сметал дека претходно немало потреба, некогаш ни време, да се експонирам на настани, изложби, конкурси или сл. Многу од моите проекти и идеи се специфични со доста позадина, истражувања кои е тешко во еден период да се пренесат на јавноста. Мислам дека и реално не сум бил заинтересиран толку за ваква популаризација. Работам активно веке 17-тина години, и зад себе имам изработено доста проекти, вклучително и неколку урбанистички помали проекти во соработка со други колеги, доста проекти за станбени објекти, како и неколку индустриски објекти. Во најголем број се секако присутни ентериерите. Но јас имам една специфична теорија за нашата работа, дека не може да работите само урбанистички проект, а да не размислувате и во покрупен размер, буквално значи да размислувате и за самите објекти како би се решиле или изгледале, па сè до детали за ентериерите. Сте работеле во повеќе проектантски бироа за последниве години најдолг период да поминете во „АА 10 Инвест“ студио за архитектура. Што говори Вашето искуство за работењето како архитект во Македонија?

-Отсекогаш сум бил работлив, трудољубив, желен за нови предизвици, на 18

ПОРТА

26 јануари 2018

моменти дури и би рекол workaholic. Моите искуства во нашата професија – архитектурата се пред сè позитивни и пријатни. Секако некогаш имало и проблематични моменти, проблематични клиенти. Добар однос сум имал секако и со претпоставените во период кога сум работел за други. Мене долги години ми пречи, а и се борам пред сè да добиеме почит како професионалци, затоа што мислам дека низ годините на транзицијата вредноста на зборот, поточно професијата архитект и архитектура е опаднат премногу. Сите ние треба да се бориме за подобра позиција и почит, ама пред сè и меѓу нас самите колеги, а потоа истото да го добиеме и од клиентите или вработувачот. Исто така мислам дека и материјално е деградирана нашата професија. Сè додека немаме воспоставен еден барем минимален ценовник за проекти и други услуги ова тешко ќе се смени. Работодавачот секогаш гледа да го искористи повеќе вработениот за што е можно помалку пари. Нашата професија е сеопфатна. Треба многу самите како фела, како професионалци да не се откажуваме и да се бориме континуирано повеќе за својата позција, ама не само со празни зборови, туку и со успешни дела, проекти без да отстапуваме пред многу пати нелогичните, банални, а често и недолични барања од страна на инвеститорот. Да се биде архитект не значи само посветено работење од

осум часа работно време. Да се биде архитект значи пред сè да се живее со таа мисла и идеја нонстоп. Сте се занимавеле и со проектирање на објекти во високоградбата и ентериери. Кој е вашиот вистински предизвик?

-Хммм....Предизвик секогаш сум наоѓал во сè. Секогаш може да се најде момент за предизвик, битно е да се има волја и љубов за тоа што се работи. И во едниот и во другиот тип на проекти сум знаел да се пронајдам себеси и подеднакво успешно да ги сработам. Пак би рекол како и претходно не ги делам до толку стриктно проектите како што сега е прашањето. Пред сè за целосно успешен ентериер потребно е и добар проект архитектонски за објектот (високоградбата). Предизвикот можеби е клиентот и зададената програма, нивните карактеристики како луѓе и сл. Мислам дека тоа најверојатно ми е првата водилка.

Вашата професионална биографија сепак покажува дека објектот МЛ ГАРИ – MAYA е најкомлексен, најсложен и најзначаен објект на кој сте работеле. Како дојде до соработка помеѓу Вас и инвеститорот?

-Овој проект започна сосема случајно, ама верувајте од самиот почеток знаев дека ќе биде од големо значење за мојата кариера. Ме препорачаа заеднички пријатели, дури јас не ни бев запознаен со идејата дека ќе се гради некој таков објект, не знаев за инвестицијата. Едноставно појдов на состанок и мислам дека уште на првиот состанок се воспостави некој добар момент на потенцијална соработка со инвеститорот МЛ ГАРИ - МАYA. Веќе за кратко, за само ден-два, откако ја видов локацијата, програмата, малку проучување за технологијата, излегов на состанок со две идејни решенија, и двете им се допаднаа, ама едното (ова реализираното) превагна и посветив уште малку време кон разработка на идејата. Тоа беа пред сè рачно

ПОРТА

изработени скици, програмски шеми, идеограми и сл. Многу често сакам да работам и цртам рачно, особено во почетната фаза. Во игра беа уште неколку имиња на архитекти и архитектонски бироа. Мојата идеја, објектот и локацијата, која беше малку попредизвикувачка за инвеститорот, како и мојата силна волја и покажаниот интерес за подобри и поразработени проекти беа пресудни за инвеститорот да се одлучи за мене како проектант на нивниот објект. Што Ви беше првата мисла кога се исправивте пред предизвикот МЛ ГАРИ – MAYA? -Искрено не можам да кажам дека била само една мисла. Откако разговаравме на првиот состанок, дознав за што поточно се работи, како ја запознавав локацијата во глава веќе ми се одвиваше цел еден архитектонски филм и веќе имав повеќе од маглива претстава што јас би сакал да создадам таму. Можеби една од главните мисли беа ДА, ГО САКАМ ОВОЈ ПРЕДИЗВИК, ЈА ЧУВСТВУВАМ ЛОКАЦИЈАТА, МИ СЕ ДОПАЃА... Без квалитетен инвеститор кој знае што сака, има многу дух и почитување кон архитектурата скоро е невозможно да се создаде добар објект. Како течеше вашата соработка со инвеститорот?

-Треба пред сè да се оствари добра доверба меѓу архитектот и инвеститорот. Инвеститорот е пред сè тука да ја зададе локацијата, да ја зададе основната задача, секако и најбитното буџетот, па заедно да ја дооформиме програмата да ја зацртаме поконкретно задачата, а архитектот (пред сè посветениот и добар архитект) е тука тоа да го преточи во едно успешно дело. Во текот на тие први видувања, состаноци, се случува една brainstorm архитектонска игра, се запознаваш со клиентот, а клиентот со

архитектот и врската е почната. Доверба пред сè, и секој треба да си ја знае својата позиција, клиентот е инвеститор, ама не и архитект, и обратно. Ние, како архитекти, мора да се избориме за таа позиција. Секојдневна е борбата. Моја среќа или резултат на вложен труд е скоро секогаш да сум имал исклучително добра соработка со клиентите што секогаш резултирало со успешни проекти, успешно реализирани дела. Дали сте лично задоволен од крајниот резултат што го добивте со објектот? Си помисливте ли на крај дека можеби нешто можеше да се направи и подобро?

-Секогаш може и подобро. Нормално со секој изминат ден, додека се проектира, може да осознавате нови работи, да надојдат нови идеи. Нашата работа е таква. Но во еден момент заземате цврст став, пред сè спрема себе како архитект и личност, и го правите изборот, но тогаш треба да се биде и доста самокритичен во тие моменти. Секако знам кои се слабостите, сега можеби една-две позиции би ги сменил или поинаку решил, но верувајте не се каам, ниту би се навраќал назад и да можам, за да сменам нешто. Тоа е мојот најдобар избор и моето најдобро во тој момент. Овој проект и ова дело е баш плод на еден мој добар творечко-креативен процес зад кој цврсто стојам. На доделувањето очигледно бевте почестен, возбуден, среќен, можеби помалку и збунет. Ја очекувавте ли наградата?

-Ја посакував, но не ја очекував. Знаев дека имам добро дело за претставување, свесен сум за тоа, знаев дека вреди, знаев дека пред сè јас, како архитект, проектант на целиот тој комплекс и добриот инвеститор МЛ ГАРИ пред сè сме исклучително задоволни, а и реакциите на оние кои го посетиле објектот, комлексот, беа повеќе од добри. Посакував да ја добијам наградата и ја добив. Многу ми е мило и секако бев почестен, но бев и многу збунет и имав многу трема. Ваква трема и возбуда само уште еднаш имам доживеано порано во животот. Често се зборува дека имињата на добитниците на наградите на ААМ се повторуваат. Добивте награда со едногласен избор на Комисијата, што слободно можам да кажам дека не е чест случај. Што значи наградата за Вас?

-Оваа награда пред сè ја доживувам како потврда за правилниот пат по кој чекорам и живеам веќе повеќе од 20 години (од самиот момент на

20

ПОРТА

26 јануари 2018

запишување на факултет). Премногу ми значи и премногу ми е мила. Доделена од ААМ, поточно како што и самите велите, едногласно доделена од членовите на Комисијата која е составена од докажани и успешни професионалци. Како не би ми била мила. Да добиете вакво признание од самите колеги и уште да ги слушате убавите коментари од колегите секако е повеќе од мило и голема чест. Каде ја гледате иднината на нашата архитектура?

-Јас сум секогаш голем оптимист и верувам дека повторно ќе го најдеме својот пат и ќе имаме повеќе од достојни дела, проекти, реализации со кои ќе можеме да се гордееме. Не треба да се откажуваме од тоа. Но, пак ќе нагласам архитектурата не е само фасада, не е само дизајн и не е наменета само за богатиот инвеститор. За да имаме успешни дела мора секогаш да имаме пред нас дека архитектурата е јавна професија и општествена категорија која треба пред сè да се грижи за човекот како битие, а не само за инвеститорот. Ете како пример овој мој проект ќе беше можеби само еден надворешно убав објект, со скапи материјали, но ни малку немаше да биде успешен и добар како сега доколку во кој било момент го заборавев вработениот, работникот, административецот, директорот или кој било од сите оние кои ќе работат, ќе творат, ќе поминуваат еден добар дел од животот таму во тој објект. Како што и неколку пати периодов нагласив, овој објект, оваа архитектура се грижи за човекот, за вработениот. Кога сите ние како колеги ќе ја гледаме архитектурата како таква, ќе се грижиме за сите корисници, ќе ја третираме како јавно добро, е тогаш ќе имаме успешна и добра архитектура. Да се надеваме дека она што се случуваше во македонската архитектура во последниве десетина години, чест на исклучоците, полека е веќе зад нас и сите ние како професионалци ќе извлечеме поука каде не треба да чекориме, туку дека ќе го најдеме вистинскиот пат. А јас верувам дека повторно ќе го најдеме вистинскиот пат.

ПОРТА

aрхитектура

ВЛИЈАТЕЛНИ АРХИТЕКТИ - РИЧАРД РОЏЕРС, ЛОРД РОЏЕРС ОД РИВЕРСАЈД

Клучен архитект на модерната епоха

Ричард Роџерс е познат по квалитетот на работа, по иновативните решенија, како и по експертизите за урбанистичко планирање. Неговиот архитектонски јазик се одликува со користење на хај-тек елементи кои ги зема од поморската, автомобилската и компјутерската технологија, со високи еколошки стандарди

А

Љупка ДУКОВСКА, дипл. инж. арх. нглискиот архитект Ричард Роџерс, еден од авторите на архитектонската икона, Центарот Жорж Помпиду (1971-1977) во Париз, се вбројува меѓу најпознатите и најпочитуваните архитекти во светот. Во претходните броеви пишував за Центарот Помпиду и за неговиот друг автор Ренцо Пиано (Порта бр. 260 и 261). Пред четириесет години, изградбата на овој објект, им ги отвори вратите на светот на своите млади автори, Ричард Роџерс и Ренцо Пиано, кои се денес меѓу најславните. ЈУБИЛЕЈНА ГОДИНА Ричард Роџерс во 1977 година ја формирал својата архитектонската фирма „Richard Rogers Partnership“. Со текот на времето таа еволуирала и во 2007 година е преименувана во „Rogers Stirk Harbour & Partners“. Фирмата сега има 13 партнери. Вработува нешто повеќе од 200 луѓе, вклучувајќи и специјалистички тимови за поддршка кои нудат графички дизајн, визуелизација, филм и комуникациски услуги. Главното студио е во Лондон, но има свои канцеларии и во Лисабон, Берлин, Њујорк и Сеул. „Rogers Stirk Harbour & Partners“, во 2017 година, одбележа 10-годишнина од работата со филмски и медиумски настани. А по повод 40- годишнината од отворањето на Центарот Помпиду, Националниот музеј на современа уметност, од 13 декември годинава до 12 февруари наредната година, во една од салите посветува посебно внимание во негова чест, со нова почит кон авторите, Ричард Роџерс и Ренцо Пиано.

22

ПОРТА

26 јануари 2018

Ричард Роџерс, Лорд Роџерс од Риверсајд, еден од најголемите творци во современата архитектура. Ричард Роџерс има извонредно невообичаен живот. Почнувајќи од неговото раѓање во Италија, неговото именување за Лорд Роџерс од Риверсајд во 1996 година, добивање на наградата Притцкер за архитектура во 2007 година, освојување на најпознатите светски награди и неговото активно создавање на врвни архитектонски дела низ цел свет... Роден е во 1933 година во Фиренца, Италија, во семејство со англиско потекло. Во 1938 година фамилијата се преселила во Англија, каде што го почнал своето школување. Студирал архитектура во Лондон (1954-1959). Во 1961 година, со Фулбрајтова стипендија ги продолжил студиите на Универзитетот Јел, заедно со Норман Фостер, каде што и магистрирал. После дипломирањето работел во Њујорк за фирмата Skidmore, Owings & Merrill, а

во 1963 се вратил во Англија. Од 1969 година соработувал со Ренцо Пиано. Победата на меѓународниот конкурс и реализацијата на проектот за Центарот Жорж Помопиду во Париз, двајцата ги доведе до светска слава. Потоа секој продолжува посебно по својот извонредно успешен, професионален пат. Во текот на изминатите четири децении, тој изгради низа објекти низ Европа, Америка, Азија и Австралија, за кои освои многу признанија и награди. Познат е по квалитетот на работа, по иновативните решенија, како и по експертизите за урбанистичко планирање. Неговиот архитектонски јазик се одликува со користење на хај-тек елементи кои ги зема од поморската, автомобилската и компјутерската технологија, со високи еколошки стандарди. Своето политичко влијание го изразил преку ангажирање како советник за архитектура и урбанизам, на

градоначалниците на Лондон и Барселона. Од 1998 до 2005 година бил претседател на „Rogers Urban Task Force“, работна група на британската влада за урбана обнова. Во пракса има богато искуство во урбанистичкото планирање (Лондон, Лисабон, Берлин, Њујорк, Сеул...). Во 1995 година, Роџерс беше првиот архитект поканет да одржи серија предавања на Би-би-си со наслов „Градови

за мала планета“. Неговата страст кон оваа тема го илустрира следниот цитат „Човечкиот живот секогаш зависел од три варијабли: население, ресурси и животна средина“. Денес, за жал, можеби ние сме првата генерација која се соочува истовремено со влијанието на сите три варијабли, проширување на населението, осиромашување на ресурсите и ерозија на животната средина. Сето ова е општо

1. Лојд од Лондон ( Lloyd’s of London, 1978 - 1986) Објектот на Лојд е едно од најголемите архитектонски достигнувања во осумдесеттите години на минатиот век. Зградата има 12 ката, висина од 84 метри и бруто-површина од 55 000 м². Таа е

познато, но сепак, неверојатно. Без оглед на сè, индустриската експанзија продолжува. Кризата веќе не е регионална, таа е глобална, ги опфаќа целото човештво и целата планета. СОЗДАДЕНИ ДЕЛА НИЗ СВЕТОТ... Со оглед на ограниченоста на просторот ќе се осврнам само на неколку од извонредните проекти на студиото „Rogers Stirk Harbour & Partners“.

една од најголемите модерни британски згради, која ја балансира техничката ефикасност со архитектонската експресивност. Во 2011 година, во англиското наследство, зградата е опишана со зборовите: „универзално призната како една од клучните градби на модерната епоха“.

26 јануари 2018

ПОРТА

23

2. The Millennium Dome (1996 – 1999) Милениумската купола, изградена во чест на почетокот на 21 век е огромен, флексибилен простор, погоден за изложби и разни други настани и потреби. Инспирација за куполата е небото, под кое сè се случува. Обезбедува 100 000 м² затворен простор во обем од 2,2 милиона кубни метри. Има дијаметар од 365 метри и максимална висина од 50 метри. Обесена е на серија од дванаесет челични јарболи (високи 100 метри), кои се држат со повеќе од 70 километри челични кабли со висока цврстина, кои го поддржуваат покривот. Флексибилноста на просторот

3. National Assembly for Wales (1998 - 2005) Зградата на Собранието на Велс, преку транспарентноста, ги реализира демократските вредности на отвореност. Нејзината прогресивна еколошка агенда воспостави нов стандард на јавни објекти во Британија. Главната сала е на две нивоа. Дебатната сала е голем кружен простор во срцето на објектот, кој е завршен со форма на ѕвоно истакнато на покривот. Тоа овозможува природна вентилација и дополнителна контролирана дневна светлина во просторот. Дебатната сала е физички и метафизички центар на дизајнот. Опкружена е со јавен простор, за да остане отворена и достапна за сите. Вклучен е голем број на безбедносни карактеристики.

24

ПОРТА

26 јануари 2018

овозможи користење на објектот за време на Олимписките игри во Лондон во 2012 година. Сега се користи како центар за забава и е едно од најуспешните музички места во светот.

4. T4 Madrid Barajas Airport ( 1997 - 2005) Терминалот Т4, е најголем во Шпанија, во ранг на главните аеродроми во Европа. Основната зграда се состои во низа на паралелни простории одделени со линеарен блок, со цел да се овозможи продирање на природната светлина длабоко во внатрешноста. Постои можност за проширување на зградата во фази. Новиот терминал има метро, железничка станица и транзитен линк на постојните терминали. Покривот се јавува како дефинирачки архитектонски елемент. Внатрешно силно изолиран и обложен со ламинирани ленти од кинески бамбус.

5. Leadenhall Building (2000 - 2014) Зградата Leadenhall е облакодер од 48 ката и висина од 224,5 м во Лондон. Површината на локацијата е 3000 м² а на бруто-внатрешната површина е 84.424 м². Конструкцијата е челична. Употребата на челик е од фундаментално значење за објектот. Во согласност со барањата на Катедралата „Свети Павле“, дизајнот на кулата требало да овозможи Катедралата да биде јасно истакната на лондонското небо, посебно да биде видлива од улицата Fleet Street, како клучна точка. Зградата Leadenhall доби многу награди меѓу кои и награда за конструкција на челик во 2017.

26 јануари 2018

ПОРТА

25

6. 3 World Trade Center (2006 - ) Архитектонскиот концепт на 3 World Trade Center е дел од поширокиот контекс на генералниот план на Светскиот трговски центар на Менхетен, Њујорк, проектиран од студиото на Даниел Либескинд. Се наоѓа спротивно од Меморијалниот и културниот центар на World Trade Center. Зградата претставува комерцијално јадро на локацијата, кое истовремено го балансира и го дополнува Меморијалниот центар. Објектот со висина од 350 м, вклучува пет ката за трговија, 54 ката за канцеларии, осум механички катови, 37 патнички лифтови и две скалила. Изградбата е во тек.

7. British Museum WCEC (2007 - 2014) Завршен кон крајот на 2014 година, WCEC (British Museum World Conservation and Exhibitions Centre), претставува суптилно дополнување на Британскиот музеј. Има мноштво на најсовремени карактеристики на еколошки функции, кои значително ја намалуваат употребата на енергија и ги подобруваат условите за чување на артефактите. Ова е еден

26

ПОРТА

26 јануари 2018

од најголемите проекти за обнова на Британскиот музеј, во неговата 260-годишна историја. Се наоѓа во северозападниот агол, се состои од пет павилјона, од кои едниот е целосно под земја. Обезбедува нова галерија за изложби, простор за складирање, најсовремени лаборатории и студија. Конзерваторските студија и канцеларии се сместени на врвот на павилјоните за да се обезбеди добар квалитет на дневна светлина. Скоро 70 % од зградата е под земја, вклучувајќи го просторот за складирање на колекции (над 5 000м²), како и товарен лифт од 42 тона (еден од најголемите во Европа). Новиот дел може да функционира независно од остатокот на Музејот. Отворен е во март 2014 година со изложбата „Викинзи: живот и легенда“ за која во новата галерија беше поставен, реконструиран викиншки брод, долг 37 метри. Во 2017 година, објектот освои награда на РИБА Лондон, во категорија на Источен Лондон.

8. Cancer Centre at Guy’s Hospital (2010 - 2016) Центарот за рак во Гај болницата ги обединува сите онколошки услуги од болниците Гај и Сент Томас, интегрирајќи ги услугите за истражување и лечење во еден објект. Изграден е на мала триаголна локација, во густа урбана област, која е целосно искористена. Како резултат на тоа користени се претежно префабрикувани градежни елементи, склопени на лице место, со висок квалитет на изработка и брзо темпо на изградба. Системот овозможува структурата да расте приближно со стапка од еден кат неделно. Сите услуги, клинички и неклинички, се испорачуваат во делумно модуларен систем со канали, кабли и цевки, претходно вградени, кои се поврзуваат на лице место. Има добиено повеќе награди, меѓу кои се и следните, добиени во 2017 година: European Healthcare Design Awards – Interior Design and the Arts, ICE London Civil Engineering Awards – Best Building, Royal Institute of British Architects (RIBA) Awars – London regional...

Скулптури од архитекрите Ричард Роџерс и Ренцо Пиано пред центарот Помпиду во Париз

Современи херои... Во тек на неговата повеќе од педесетгодишна кариера, Ричард Роџерс стана еден од најистакнатите архитекти кои работат денес во Велика Британија. Врвот ги вклучува центарот Помпиду во Париз и зградата на Лојд во Лондон, чија индустриска естетика и јазик на флексибилност и транспарентност станаа негов архитектонски белег. Повеќе од половина век се залага и за социјалните цели на архитектурата. Верувајќи дека архитектурата е најсилниот агенс во општествените промени, се залага за важноста на јавниот простор, за урбаната регенерација и доброто планирање преку иновативен дизајн. Архитектурата ја гледа како политички ангажирана, стабилна, цврста, одржлива и одговорна професија, која знае дека нејзината дејност треба да влијае врз позитивните промени во општеството. Неодамна уметникот Ксавиер Вејлхан (Xavier Veilhan, 1963) изработи две нови скулптури на Ричард Роџерес и Ренцо Пиано. Тој изјави: „Од почеток размислував за скулптури на поп-ѕвезди, политичари или познати актери, но сфатив дека не сакам да славам други луѓе освен архитектите, кои јас ги сметам за современи херои“. Архитектите како „современи херои“ се фаворизирана тема за францускиот уметник, со која јас потполно се согласувам.

26 јануари 2018

ПОРТА

27

архитектура

ВИЛА ВО СЕЛО ЛЕУНОВО - МАВРОВО

Геометрија во прегратката на природата

28

ПОРТА

26 јануари 2018

Стандардна викенд-куќа се претвора во доминантна вила која се идентификува преку репрезентативниот нов изглед, како на самиот објект, така и на целиот двор. Арта ХУСЕИНИ, дипл. инж. арх.

П

риродата е нешто, што е невозможно да не му се восхитуваме, нешто што непрекинато се регенерира и тоа не губејќи ништо од претходната функција и убавина. Ги набљудуваме промените, ги анализираме, се обидуваме да ги сфатиме и после да го повториме тоа што сме го забележале. Целиот овој циклус станува битен кога ќе го ставиме во корист на нашите потреби, па дури и ако се зборува за проектирање или дизајнирање на каков било објект или каква било просторија. Геометријата е еден од најбитните извадоци од циклусот при наблудување на промените во природата, додека таа умира и повторно се регенерира до првобитната состојба. Така беше и со проектот на вила во селото Леуново

крај Мавровското Езеро. Со соединување на две помали парцели добиена е една поголема парцела со површина од 1.220м2. Над постоечкиот објект со габарит од 45м2 со стандарден изглед и стандардни функции, како сите околни објекти, викенд-куки, се врши целосна реконструкција. Како резултат на тоа се добива поинаков објект кој се разликува драстично од околните објекти. Од стандардна викенд-куќа се претвора во доминантна вила која се идентификува преку репрезентативниот нов изглед, како на самиот објект, така и на целиот двор. Во старата состојба поради ниската катна височина на приземјето, одреден дел се користел како подрум за складирање на дрва и разни други нешта, а другиот дел како скромна летна кујна. Првиот кат освен неопходните површини како тоалет, кујна и салон поседувал 26 јануари 2018

ПОРТА

29

и балкон со пристап однатре и однадвор, а во поткровјето има само две мали соби со минимални услови со заеднички мал балкон. Нов сопственик и инвеститор, со посебна визија кон природата, кон убавото, кој целото ова битие ќе го претвори во друга димензија, целосно да се разликува од сè што е слично во околината. Освен другите, едно од главните барања на инвеститорот, беше употреба на елементите од геометрија, форма, материјали и друго, а како резултат на сè, новиот објект да биде во хармонија со преубавата природа којашто го опкружува. Појдовниот момент беше од тоа што, првично да се стават во корист на живеење сите површини од габаритот, било тоа во вертикала

30

ПОРТА

26 јануари 2018

или хоризонтала. Со зацврстување на темелите и ископување на тлото околу и под објектот се доби нормална висина на приземјето, која се води како посебен дел од целината со посебен влез. Просторно се организираше на таков начин за да ги исполни сите потреби при користење на летниот период, има кујна, трпезарија и салон од каде преку големите отвори на фасадата се овозможува директен пристап до убавиот двор, додека на задната страна има остава како утилити, за чување на дрва, алати и други потребни нешта. Додека приземјето се користи во лето, првиот кат претежно се користи во зимскиот период. Ги содржи сите исти функции, како тоалет, кујна, трпезарија и салон и со внатрешни дрвени

скали се поврзува со горниот кат каде се сместени две спални соби и една двокреветна детска соба, на истиот кат има и купатило. Плафонот е израмен и веќе наместо двоводниот покрив постои едноводен со пад кон задната страна. Со овој потег објектот добива прави линии и личи на куб. Од сите катови, простории, преку големите стаклени површини се овозможува преубав поглед кон надвор, кон живописната природа. Ентериерот, кој е составен од дрвен под и глетовани околни ѕидови во бела боја, се кити со преубавиот и претоплиот камин кој целосно е обложен со природни камени раси, коишто се користат и за обложување на целиот објект однадвор, додека дрвото е доминантно кај сè друго. Екстериерот е усовршен со метална ограда од челични флахови во зелена боја, а посебен украс му дава и натстрешницата од иста структура како и оградата. Употребена е геометрија, матрица извадена од природата која е во голема хармонија со структурата на

камената фасадата, арапска мушарабија создадена од мултиплицирање на ромб и квадрат, а нив им парира и дрвената столарија, која е како рамка на големите екрани - отвори. Живописноста на природата секогаш била присутна, садените дрвја со старост околу 40 години се под заштита и се водат како дел од Нациоаналниот парк Маврово. На тие 37 дрвја им се придружени уште 78 нови млади дрвја и разни растенија претежно чемпреси, лаванди, како и нежни и убави цвеќиња кои се негуваат со голема лубов и внимание. Целиот овој сон се опкружува со масивни ѕидови од природен камен, над кои цврсто стои геометријата, металната ограда, која ја следи играта на природата со светлото и сенката, а може да се забележи и следи од секој агол на целата површина. На предниот ѕид под теренот се вградени три гаражи, затворени со сиви врати, кои се компатибилни на каменот. Пристапот од улицата е преку влезната партија составена од камени скали, после кои продолжува патеката за движење, како патека од камен преку која се качуваме кај нерамниот каскаден терен од зелениот килим, а која ја дели парцелата на два дела и завршува на другиот крај од парцелата и овозможува пристап кон задната улица. Движејќи се кон највисоката каскада се приближуваме кај каменот, кој цврсто стои, доминантно и шири позитивна енергија, целосно хармонизирана со природата. Истиот ефект не го губи и во темнина, со осветлување на екстериерот и дворот, а објектот сјае како бисер во темнина, со што уште повеке се потенцираат правите геометриски линии и форми.

ПОРТА

31

критика

Благородна идеја претворена во мегдан за реализација на профитабилни идеи

Авторите, инаку тројца супер талентирани архитекти, дефинитивно се во трка со современите трендови во архитектурата, особено што нивните политички клиенти не знам од кои причини, но несомнено ја поддржале идејата на архитектите, иако не сум сигурен дали во целост ја разбрале.

32

ПОРТА

26 јануари 2018

П

Дејан ИВАНОВСКИ , дипл. инж. арх. оследниве неколку години сведоци сме на изградбата на најпространиот објект направен во самостојна Република Македонија, на „другата страна од реката Вардар“, плоштадот

Скендербег. Мотивот да напишам едно вакво мислење за овој објект во Скопје е повеќеслоен. Прво и најзначајно е дека Скопје доби нов проширен јавен простор во центарот на градот. А тоа е многу важна работа за еден град, особено за Скопје. Втората причина е по не знам кој пат да помислам дали нешто недостасува или е вишок на овој објект за да биде интернационален објект, објект за сите, објект-мост кој ќе поврзе две „поделени“ територии. И третата точка што

ме мотивираше е да разберам како тројцата проектанти - архитекти Бетим Зеќири, Бекир Адеми и Бесиан Мехмети (ги напишав по редослед според возраст) се справија со сите политичко-технички причини за оваа идеја да стане реалност. Дефинитивно како одговор на проектот „Скопје 2014“ почна да се размислува за изградба на простор кој ќе ја прошири пешачката зона во старата скопска чаршија, и ќе направи логичен пешачки след, ќе поврзе пешачки проширувања во градот и тоа плоштадот Македонија, па плоштадот Карпошово востание, и на крајот да се стигне до новосоздадениот плоштад-мост Скендербег. Поимот „проширен ЈАВЕН ПРОСТОР“ треба да биде „камен-темелник“ за секој кој во иднина ќе добие задача да работи јавен објект, а особено во централното градско подрачје. Набљудувајќи го поширокиот контекст во кој

се создаваше овој објект генерално може да се заклучи дека се работи за една благородна идеја која создава ново место во градот Скопје во кој дефинитивно сè повеќе јавните простори се претворија во мегдан за борба каде ќе се реализираат профитабилни идеи, или идеи кои се производ на некаква непрогресивна идеологија. Анализирајќи го објектот по вертикала лесно може да се заклучи дека редоследно се надградува по теркот на некогашната стоковна куќа Мост (1977 година) или сегашен Универзитет на Југоисточна Европа со што несомнено објектот Даут пашин амам (изграден на крајот на XV век) го остава во дупка од која тешко ќе може некогаш да исплива. Некако овој објект ја губи природната доминантност, со оглед на тоа дека е можеби еден од неколкуте најважни објекти на оваа страна од градот. Од друга страна, со овој плоштад Скопје добива нова супер визура на Скопското кале, на новата Филхармонија, на МОБ. На плоштадот се пристапува преку постоечкиот простор пред некогашната стоковна куќа Мост од која со два сосема коректни и храбри архитектонски елементи скали/рампа (во Рем Колхаски манир, лесно совладливи, со сосема природна висина и наклон) и рампа (странична, можеби најдолгата еднолиниска панорамска рампа во градот) овозможуваат лесен пристап до отворениот дел - тераса која на Скопје од ваков тип му е потребна во секој дел од градот, а особено е потребна во едно вака густо и сега веќе неконтролирано градско јадро. Овој плоштад се претвора во место каде немаш директен контакт со автомобили кои се насекаде, место кое има желба да биде тивко, изолирано од целата бучава во градот. Ескалаторите и лифтот кои водат до плоштадот нема да ги коментирам, бидејќи сè уште не се во функција. Кога ќе се качиш горе на плоштадот Скендербег од оваа западна страна, секако остануваш горе (некое време) да ги видиш овие

нови визури кои ги овозможува висината на плоштадот, да застанеш и да размислиш пред повторно да се симнеш и влезеш во нова скопска бркотница на автомобили, велосипеди, мотори и луѓе-продавачи. Не треба посебна програма/содржина на еден плоштад за да те

примами да го посетиш, едноставно на Скопје му е потребна тишина, а таа ја има на овој плоштад. Контактот на плоштадот со постоечките објекти на северната страна е мана која или проектантите не го разбраа тој дел или не го разбраа угостителите, можеби ни јас... многу

ПОРТА

скалишни јадра (вкупно шест, кои сосема пречат на брзата пешачка улица која ја поврзува „Мавровка“ со чаршијата. Угостителите сè уште ги поставуваат масите за љубители на храна на истите позиции на кои беа пред да се направи новиот плоштад, се однесуваат како воопшто да не се случило ништо, можеби е тоа само еден протест што беа принудени одново да ги преработат вентилациите кои небаре Гауди ги обликувал сè со цел мирисот од ќебапи да го насочат кон и така загаденото скопско небо. Авторите, инаку тројца супер талентирани

ПОРТА

архитекти, дефинитивно се во трка со современите трендови во архитектурата, особено што нивните политички клиенти не знам од кои причини, но несомнено ја поддржале идејата на архитектите, иако не сум сигурен дали во целост ја разбрале. Паметам една изјава која ми ја цитираше еден од авторите, а е искажана од нарачателите на проектот, а тоа дека на поставеното прашање „Дали сте сосема сигурни дека овој проект е добар за ова место“ по потврдно да, проектот „непречено“ продолжува да се реализира по

замислата на архитектите. Слушајќи го ова само споредив како течеше проектанскиот процес за создавање на погрешниот проект „Скопје 2014“, на другата страна на Вардар, оној тажен дел со кој немилосрдно се банализираше проектанскиот процес на архитектите. Се пополнуваше празниот простор телефонски со разни објекти, камења, бронзи, како да сакаа целиот да го наполнат, да не можат луѓе воопшто да пристапат. За уништувањето на реката Вардар нема ни да споменувам. Новите плоштади во светот се само отворени слободни места без никакви измислени содржини, едноставно спремни за живи настани, настани кои се случуваат денес, настани кои нема да се повторат утре. На пример, потребно е слободен простор за организацијата Црвен Крст да одржи вежба за справување со елементарни непогоди... На плоштадот Скендербег не би можел да не ги искоментирам графичките претстави по ѕидовите на објектот, мозаиците на источната и северната страна (иако градовите се коректни) на плоштадот Скендербег. Зарем мораше да се брендира националност на самиот објект, зарем не можеше да биде пример на интернационален објект во кој секој ќе може да се препознае во него. Зарем мораше да има поделби дека е албански, а не турски или бошњачки, за македонски не ни прашувам. Тие се еден погрешен одговор на потребата овој објект да добие некаков симбол, па дури и да е на ваков директен националистички начин. Од објектот може многу да се научи, а иднината ќе покаже дали тој отворен простор ќе ја задржи суптилноста на местото кое е создадено или ќе се претвори во магацин на маси и столици дополнети со лоша транзициска музика.

ПОРТА

урбанизам

УКИМ - АРХИТЕКТОНСКИ ФАКУЛТЕТ – СКОПЈЕ, МАГИСТЕРСКИ ТРУД

Репроектирање на централното градско подрачје на Радовиш

Сeвџи СЕЈФЕДИНОВА

С

о поминувањето на времето градовите претрпуваат многу промени како последица на политиката, општеството, економијата и културата. Некорисните јавни површини и објекти, односно сите простори кои изгубиле значење како дел од урбаниот пејсаж до степен на непрепознатливост создаваат една околина која претставува фактор кој влијае на активностите кои се случуваат. Сето ова е добар повод да се размислува за репроектирање на тие површини и објекти. Магистерската работа на архитектот Севџи Сејфединова, работена под менторство ПОРТА

на доц. д-р Јован Ивановски од Архитектонскиот факултет при УКИМ во Скопје се занимава токму со репроектирањето на централното градско подрачје на Радовиш. Овој архитектонско-урбанистички проект претставува интегрирање на одделни фрагменти во кои се наоѓаат напуштени или недоволно искористени простори и објекти со цел да се создаде еден нов идентитет во централното градско јадро надополнувајќи го стариот. Планскиот опфат претставува урбана оска низ најфреквентниот дел од градот Радовиш –

центарот на која се нанижуваат трите главни содржини: Стоковната куќа, плоштадот, паркот и пропратните простори и места низ шеталиштето. Ваквата физичка структура на објектите, подредувањето на објектите во низа во централното градско ткиво оформува јавен простор и дава континуитет и јасност. Објектите градени во својот период се карактеризираат со своите белези и се лесно препознатливи и претставуваат една силуета на објекти од различен период.

КОНЦЕПТ Концептот на решението води кон создавање на еден континуиран правец на движење низ јавните простори на кои ќе се јавуваат различни активности, односно подобрување на физичката околина која претставува фактор за случувањето на активностите и нивното траење. Ваквото поврзување на одделните фрагменти (Стоковната куќа, плоштадот и паркот) преку добро структурирани патеки би создало нов идентитет на градот надополнувајќи го стариот, давајќи му јасна и живописна слика. Добро структурираната патека која денивелациите ги совладува преку рампи и нејзините пропратни патеки кои се во ист правец овозможуваат пристап и движење до сите фрагменти без никакво попречување. Преку самото искачување на топографскиот терен овозможени се јасни пејсажни визури кон околните јавни површини. Секој простор протекува во шеталиште преку јасна линија односно знаеме дека јавниот простор завршува таму каде што почнува шеталиштето, но сепак континуираноста во партерното уредување и движечките патеки ни создаваат една интегрирана целина од три различни простори. Првично согледувајќи ги потребите за живот на жителите, активностите кои можат да се случуваат за да се задоволат социјалните

ПОРТА

потреби на луѓето, потоа местата кои постојат и на крај објектите кои го сочинуваат планскиот опфат и нивната програма и намена, доаѓаме до решение коe би создалo еден просторно функционален и естетски подобар простор од постоечкиот. ПРОГРАМА И МОРФОЛОШКИ ПОСТАПКИ Програмата на поединечните фрагменти претставува надополнување на постоечката преку разгледување на морфологијата на објектите кои се со одредена намена и функција со увидување на недостатоците на локацијата, нефункционалноста на некои од јавните објекти и недоволно искористените и напуштените простори. ПОЕДИНЕЧНИ ТЕМИ И ПРОГРАМИ Како поединечни теми се Стоковната куќа со јавниот простор околку неа, плоштадот „Свети Спасо Радовишки“, „Паркот на младите“ и шеталиштата измеѓу овие простори кои ги интегрираат во една целина. СТОКОВНА КУЌА Како прв фрагмент е Стоковната куќа која некогаш претставувала атрактивен објект и со својата функција им служел на жителите од целиот град, а денес претставува само една лоша слика, објект кој пропаѓа во најфреквентниот дел од градот. Во нејзиното репроектирање направена е

ПОРТА

врска со Електротехничкиот факултет, како и со целата поширока околина. Врската на поврзување со останатите јавни површини и факултетот е направена преку првичната главна пешачка патека од калдрма и поплочувањето во правец кон факултетот така што овие две јавни површини слободно би можеле да функционираат како еден вид комплекс од повеќе содржини односно факултет, стоковна куќа со трговски и угостителски единици, администрација и простории за спорт. Исто така во непосредна близина се јавува Центарот за култура во кој се одвиваат голем број настани во текот на целата

година, а кој исто така е дел од овие јавни објекти кои функционираат секојдневно. Направено е ново партерно уредување, со надополнување на урбана опрема за седење и осветлување. Што се однесува до програмата во самата Стоковна куќа првично како главна функција би претставувал пазар кој во текот на зимските периоди би можел да биде затворен, додека во текот на летниот период би можел лесно да се отвори преку стаклените лизгачки панели и да претставува дел од надворешниот јавен простор, односно внатрешниот простор да стане дел од надворешниот. Во приземјето покрај пазарот се јавува и угостителски објект – кафетерија, во подрумот се јавува простор наменет за спорт – теретана со гардеробери и дел за администрација, а на катот се јавуваат дополнителните мали трговски единици, ресторан и администрација. Пристапот до Стоковната куќа е решен преку периметрално поставени скали околу целата Стоковна кои совладуваат ниво од 120 cm. Намената на овие скали е за пристап до нивото на Стоковната куќа и можат да се користат и како површини за седење. Поплочувањето е

позицијата на сцената, како и нејзината неправилна геометрија со цел да се овозможи што поголема јавна површина која може да собира поголем број луѓе. Скалите кои се јавуваат покрај рампата формираат еден атриум на кој исто така може да се проследат некои помали настани, а самите скали да служат како трибини за седење.

решено со два вида материјали: бекатон и мермерни плочки. Подземен паркинг Подземниот паркинг е проектиран со цел да ги задоволи потребите за паркинг-простор на посетителите и жителите на градот од централниот дел на градот. Подземниот паркинг е сместен во задниот дел од Електротехничкиот факултет на простор на кој некогаш постоело игралиште за спортски активности, но денес претставува само еден напуштен и нефункционален простор. Вкупниот број на обезбедени паркинг-места

изнесува 68 паркинг-места. Над подземниот паркинг поставено е игралиште за кошарка и простор за одмор и рекреација. Плоштад Плоштадот „Свети Спасо Радовишки“ претставува една јавна површина на која се одвиваат голем дел од јавните настани проследени со различни програми. Пешачката патека од калдрма исто така продолжува, односно поминува низ овој плоштад каде што се јавува едно надвишување кое патеката го совладува преку рампа, а кон другите страни е совладано преку скали. Променета е

„Парк на младите“ „Паркот на младите“ кој претставува завршна јавна површина на оваа централна урбана оска од јавни површини претставува надополнување и репроектирање на постоечкиот со цел да се надоврзе на целосниот концепт на овие јавни површини. Централната патека од калдрма која завршува овде за разлика од другите делови добива една неправилност, искривување на патеката под агол со цел да ги опфати сите споменици, односно спомениците да лежаат на оваа главна пешачка патека. Во овој парк се јавуваат површини со ниско зеленило каде во делови се преклопуваат со постоечките и ново високо зеленило. Периметрално на овие јавни зелени површини се јавуваат параптени ѕитчиња на одредени

26 јануари 2018

ПОРТА

39

делови обложени со дрво кои ќе служат за седење и одмор. Главниот завршеток на оваа патека удира во контурата од некогашната џамија која е посебно третирана површина од гранит на која се поставени мали трибини за некој мал настан или соопштение и неправилно

ПОРТА

поставени клупи во вид на правоаголни дрвени волумени. Шеталиште Шеталиштата помеѓу овие три главни јавни површини (Стоковната куќа, плоштадот и паркот) претставуваат

врска помеѓу нив која им дава континуитет. Покрај шеталиштата ваквата континуираност на нижење на овие површини е на една главна јасна патека од калдрма која е карактеристика на некогашното поплочување на градот.

ПОРТА

МОТИВ ОД МАВРОВО

ФОТО: АНГЕЛ СИТНОВСКИ

ентериер

ДЕЛОВЕН ПРОСТОР ВО РЕОНСКИ ЦЕНТАР АЕРОДРОМ

Sometimes all you need is a

42

П ПОРТА

редизвик за изразување на дизајнерските способности на тимот на Биропроект беше внатрешното уредување

26 јануари 2018

на деловниот простор на компанијата ГЛОРИ ГБ – увозник и дистрибутер на очила за сонце и оптички рамки. Деловниот простор се наоѓа во приземјето на објект од ниска

станбена структура и зафаќа површина од 150 м2. Инвестиротот имаше желба да направи модерен и уникатен простор со акцент на лоби делот, кое ќе може

new perspective

да опслужи поголем број на клиенти. Организацијата на просторот и диспозицијата на секое парче мебел беше усогласена со потребите и барањата, а внатрешното уредување

во склад со моменталните трендови во дизјанирањето. Од тука изборот на употребени материјали e иверка со дезен на бетон, осб табли, фарбан медијапан, фурниран

медијапан, ѕидни обработки со тула и бетон, тапети и сл. Делот со маси и столици е потенциран со дрвени талпи (тонирани во повеќе нијанси), кои од ѕидот продолжуваат на 26 јануари 2018

ПОРТА

43

44

ПОРТА

26 јануари 2018

плафонот, и се заокружуваат со вертикално поставени јажиња пред кои е поставена жардињера со зеленило. Покрај комплетно ентериерно решение, беше проектирано и фасадно обликување на објектот, како и проектирање и изведба на хортикултурно и партерно уредување на дворот, со што се доби еден комплетен визуелен идентитет на компанијата. Задниот дел е целосно хортикултурно уреден со тревна површина од околу 100м2, која од две страни, по должина на оградата ја следат растителни аранжмани од ниска и висока вегетација, која во различен перидот од годината би се истакнувала со динамика и колоритност. Движењето низ тревникот е предвидено со 26 јануари 2018

ПОРТА

45

гранитни плочи меѓу кои фугата би претставувала дел од тревната површина. Составен дел на дворот е и летниковец каде преку сезоната би се одржувале приватни и деловни состаноци. При реализацијата на овој проект, во целост беше почитувана техничката документација која ги отсликуваше нашите идеи и замисли, а воедно и барањата и потребите на инвеститорот. Тим на Биропроект

ПОРТА

ПОРТА

сеизмологија

Земјотрес во зона со највисока сеизмичност во земјава - Дебар 1967 година Ова епицентрално подрачје се карактеризира со честа појава на слаби земјотреси со магнитуда ML<3 и ретка појава на умерени до силни, како што е земјотресот од 1967 година о овој број на Порта 3 ви го пренесуваме последниот текст од серијата написи за поголемите земјотреси на територијата на Македонија и блиското соседство, започнувајќи од почетокот на минатиот век. Во изминатите броеви ви ги претставивме земјотресите во ПехчевоКресна (1904 г.), Старово (1911 г.), Урошевац-Витина (1921 г., Валандово (1931 г.) и Скопје (1963 г.).

В

НЕОТЕКТОНСКИ И СЕИЗМОТЕКТОНСКИ КАРАКТЕРИСТИКИ Епицентралното дебарско подрачје, како сеизмичко жариште, е дефинирано со дел од сеизмотектонската зона која се протега во И-З правец, по трасата Ќустендил (Бугарија) - Крива Паланка - Куманово - Скопје - Гостивар – Дебар Елбасан, а дел со системот на дримски раседи со СЗ-ЈИ протегање, со кои е формиран Дебарскиот неотектoнски грeбен. Зоната претставува наложена неотектонска раседна структура, која сече неколку геотектонски единици. Истата е составена од повеќе раседи ен ешалон распоредени вдолж генерално и доаѓа до вертикално, а делумно и лево хоризонтално поместување на блоковите. На потегот Гостивар - Дебар раседната зона преку планината Бистра не е дефинирана, а видлива е со раседот Дебар - Елбасан кој се протега од долината на Радика преку планината Дешат до Елбасан. Епицентралното подрачје Дебар е во врска со современиот гребен покрај градот Дебар, којшто на север, на територијата на Република Албанија, продолжува во депресијата Пешкопија. Подрачјето на оваа гребенска структура е опколено со планинските масиви 48

ПОРТА

26 јануари 2018

Слика 1. Епицентрална карта на земјотресите од дебарското епицентрално подрачје за периодот од 1901 до 2016 година Извор на податоци: УКИМ-ПМФ-СО

Слика 2.Епицентрална карта од дебарското епицентрално подрачје за периодот од ноември 1967 до април 1968 година Извор на податоци: УКИМ-ПМФ-СО

(хорстови) Кораб и Стогово, ограничени со субмеридијално ориентираните Дримски, Корабски и Елбасан-Дебарски Расед. Овие раседи во долниот тек на реката Радика се вкрстуваат со Радичкиот Расед. Елбасан-Дебарскиот Расед се протега од Табела 1. Главниот земјотрес и најсилните последователни земјотреси од серијата во 1967 година Дебар до Елбасан. Тектонскиот јазол од овие раседи условува висока сеизмичка активност. Најсилниот земјотрес во ова подрачје се случил на Табела 2. Распределба на бројот на земјотреси по магнитуда од оваа серија 30.11.1967 година во на дебарскиот земјотрес се случиле на ML<3 и ретка појава на умерени до силни, како 7 h 23 min. со магнитуда ML=6.5 и интензитет 2.12.1967 година во 00h и 24min. и 12 h и 44 min. што е земјотресот од 1967 година (слика 2).

Io=IX според MSC-64 скала. Епицентарот на овој Главниот земјотрес на оваа серија земјотреси со магнитуда ML=5.3. земјотрес бил на територијата на Република се случил на 30.11.1967 година во 7 h 23 min. и Вкупно 19 лица загинале, а 214 биле Албанија, во непосредна близина на градот бил со магнитуда ML=6.5 и интензитет од IX повредени и ранети за време на земјотресот. Дебар. Настрадале околу 177 села во подрачјето на според MSC‡64 скала. Епицентарот на овој Пешкопија и Либражди. Оштетени биле 6.536 земјотрес бил на територијата на Република СЕИЗМИЧНОСТ НА ДЕБАРСКОТО згради, 534 биле урнати до темел, а 1.623 имале Албанија, во непосредна близина на градот ЕПИЦЕНТРАЛНО ПОДРАЧЈЕ Дебар. Серијата траела до април 1968 година за тешко оштетување. Во селата Клења, Острен, Сеизмичката активност на дебарското Луник, Макелара, Себисхит, Ланде, Превала и кое време биле регистрирани 100-тина епицентрално подрачје како последица на Лејкан уништени или оштетени биле 75-90 % од земјотреси. Најсилните од серијата во 1967 активноста на раседот Елбасан - Дебар и на куќите. година прикажани се во табела 1 и нивната околните раседи, е претставена на слика 1. Ова Голем број на жители од ова епицентрално распределба по магнитуди во табела 2. епицентрално подрачје се карактеризира со подрачје изјавиле дека оние кои седеле во Најсилните два последователни земјотреси честа појава на слаби земјотреси со магнитуда

Слика 3. Карта на изосеисти на дебарскиот земјотрес од 30.11.1967 година во 7 h 23 min. Извор на податоци: УКИМ-ПМФ-СО

26 јануари 2018

ПОРТА

Слика 4. Оштетувања на станбени објекти Фото-архива на УКИМ-ИЗИИС

моментот на земјотресот биле соборени на земја или исфрлени во висина. Забележани се поместувања на големи камења и одронување на стени, во Луник-Превала. Уништени се голем број на патишта чија санација можела да се изврши само со помош на минирање. Постои на повеќе местоположби пукање, лизгање на почвата и избивање на вода. Штети од случениот земјотрес се забележани на 41 место, со околу 17.600 жители. Околу 55 % од вкупниот број штети отпаѓа на станбениот фонд. Ефекти од земјотресот имало до околината на Гостивар (село Вруток) и Битола во Република Македонија, околината на Елбасан, Фуса Руле сè до Лушња и Круја во Република Албанија, и до Призрен Република Србија. Со помали интензитети земјотресот бил почувствуван и во други подрачја од регионот.

Слика 6. Помош од страна на ЈНА Фото-архива на УКИМ-ИЗИИС 50

ПОРТА

26 јануари 2018

Слика 5. Оштетувања на станбени објекти Фото-архива на УКИМ-ИЗИИС

ЕФЕКТИ ВРЗ ИЗГРАДЕНАТА И ПРИРОДНА СРЕДИНА Од земјотресот во Дебар најтешко биле оштетени општините Либражди и Дибра во Албанија, и општините Долна Жупа, Дебар, Гостивар, Охрид и Струга во Македонија. Тешко или целосно уништени биле градот Дебар, 40 села во Македонија и 177 села во Албанија. Доста силниот земјотрес кој му претходел на главниот удар ги „натерал“ жителите во регионот да ги напуштат објектите и главниот удар да го дочекаат на отворено. Благодарејќи на ова предизвиканата смртност е релативно мала (вкупно 19) и 244 повредени. Од главниот удар на земјотресот најтешко бил погоден градот Дебар со околината. Во градот 30 % од објектите биле тешко оштетени или срушени, 50 % претрпеле оштетувања што дозволуваат санација и 20 % останале

неоштетени или претрпеле незначителни оштетувања, кои лесно можеле да се отстранат со релативни мали градежни зафати. Најголеми оштетувања и рушења претрпеле објектите од слаб материјал, чии конструктивни ѕидови биле изведени со плитар и каде постоеле многу малку укрутувања или воопшто не постоеле. Оштетувања претрпеле и објектите од тврд материјал, од кои поголемиот дел претставувале ѕидани згради со тула во варов малтер. Степенот на овие оштетувања зависел од видот на конструкцијата, катноста на објектот и во најголема мерка и од локацијата на објектот и конструкцијата на темелите. Карактеристични оштетувања кај овие објекти биле косите пукнатини на ѕидовите, делумни дробења на малтерот и ѕидаријата, дислокација на делови од ѕидовите особено во скалишните делови и др. Сепарат од карактеристични

Слика 5. Евакуација на населението Фото-архива на УКИМ-ИЗИИС

Слика 8. Санациони работи

Слика 9. Привремен објект за домување

Фото-архива на УКИМ-ИЗИИС

Фото-архива на УКИМ-ИЗИИС

фотографии од оштетувањата на индивидуалните станбени објекти е даден на сликите 4 и 5. Во овој земјотрес одреден степен на оштетувања претрпеле и инженерските објекти, од кои како покарактеристични се издвојуваат оштетувањата на браните Глобочица и Шпилје (тогаш во изградба). Определени оштетувања претрпела и патната инфраструктура. Главниот пат Дебар-Охрид бил целосно блокиран како резултат на лизгања на земјиште. Мостот на патот кон Долна Жупа бил срушен, централата за електрична енергија во Дебар сериозно оштетена. Репарабилни оштетувања претрпела и фабриката за килими во Дебар. Веднаш по катастрофата, Југословенската народна армија испратила војска (слика 6) со цел итно расчистување на урнатините и спасување на затрупаните, помош на

Слика 10. Новинарски екипи на терен

повредените и смирување на населението. Во погодениот регион засегнати биле 18.500 жители, кои биле евакуирани или преселени во побезбедни места. Најпрво биле евакуирани 4.000 деца, жени и стари лица (слика 7). Многу од жителите биле итно префрлени во хотелските одморалишта во Охрид. Дел од фамилиите биле префрлени во Гостивар, а дел заминале кај свои блиски во другите градови и места во Македонија. Периодот после земјотресот дополнително го усложниле тешките временски услови со снег, магла и ниски температури, поради што во одредени денови помошта се доставувала со хеликоптери. Медицинската помош била добро организирана. Веднаш тимови од медицински персонал биле испратени во погодениот регион. Дел од повредените

Фото-архива на УКИМ-ИЗИИС

покрај во дебарската биле транспортирани и во болницата во Скопје. Многу набрзо пристигнала национална и интернационална помош, како и помош од интернационални невладини организации во храна, облека и парични средства. Со цел враќање на погоденото население во регионот веднаш се започнати работи за санација и реконструкција (слика 8), изградба на нови, но и привремени објекти (слика 9). Иако под „сенката“ на земјотресот во Скопје од 1963 г., и обновата и реконструкцијата на Скопје која тогаш била во тек и во зенитот на интересот на домашната и меѓународната заедница, сепак и земјотресот во Дебар предизвикал сериозна заинтересираност. Бројни официјални посети биле реализирани во

Слика 11. Официјална посета на погодениот регион. Претседателот на КП СРМ Крсте Црвенковски со претставници од Општина Дебар Фото-архива на УКИМ-ИЗИИС 26 јануари 2018

ПОРТА

51

Слика 12. Прв акцелерограм во Европа (Афтершок на земјотресот во Дебар, 2 декември 1967 г.).

Слика 13. Карта на сеизмичко зонирање на Македонија за повратен пероид од 475 год., изработена според барањата на стандардот МКС EN 1998-1:2012 - Еврокод 8 Извор на податоци: Институт за земјотресно инженерство и инженерска сеизмологија, УКИМ-ИЗИИС, Скопје Автори: З. Милутиновиќ, Р. Шалиќ; Соработници: Н. Думирџанов, В. Чејковска, Л. Пекевски, Д. Томиќ

погодениот регион (слика 11), а перманентни информации од погодениот регион биле доставувани преку мобилните новинарски екипи и штабови (слика 10). Веднаш по земјотресот од 30.11.1967, сеизмолошката опсерваторија при УКИМПМФ инсталира привремена сеизмолошка станица во Дебар, на која, на 2 декември 1967 година, е регистриран последователен земјотрес со ML=5.5 степени по Рихтеровата магнитудна скала и забрзување на тлото од 6 % g (~0.06 m/sec2, слика 11). Акцелерограмот од слика 11, е прва регистрација добиена не само на територијата на СФРЈ, туку и Европа. После земјотресот следувале сериозни сеизмолошки, геолошки, тектонски, неотектонски и други истражувања во регионот. Во почетокот на 1968 година УКИМ-ИЗИИС изработува Препораки и упатства за санација на објектите во Дебар оштетени од земјотресат од 30 ноември 1967 година, а на почетокот на 1970 година го завршува документот Сеизмичка микрореонизација на урбанистичкото подрачје на Дебар. За разлика од Сеизмичкото микрореонирање на поширокото урбанистичко подрачје на градот Скопје кое е административно официјализирано (Сл. весник на СРМ бр.

25/1968 од 17.7.1968 година), микрозонирањето на урбанистичкото подрачје на градот Дебар не заживеало како административен плански документ, т.е. санацијата на последиците предизвикани од земјотресот од 30 ноември 1967 година, реконструкцијата и ревитализацијата, како и понатамошниот развој на градското подрачје на градот Дебар се извршени според Насоките за регионално просторно планирање и урбанистичко планирање и проектирање во сеизмички подрачја изработени од УКИМ-ИЗИИС. СЕИЗМИЧКА ОПАСНОСТ ЗА ПОШИРОКОТО УРБАНИСТИЧКО ПОДРАЧЈЕ НА ГРАДОТ ДЕБАР Градот Дебар според најновите карти на сеизмичко зонирање на територијата на Република Македонија (слика 13) спаѓа во зона со највисока сеизмичност во Македонија (Z-5). Оттаму, објектите кои ќе се градат во овој регион според европските прописи ќе бараат највисоко ниво на сеизмичка заштита.

1 Универзитет „Св. Кирил и Методиј“ во Скопје, Институт за земјотресно инженерство и инженерска сеизмологија (ИЗИИС) 2 Универзитет „Св. Кирил и Методиј“ во Скопје, Природно-математички факултет, сеизмолошка опсерваторија 3 Рударско-геолошки факултет во Штип

52

ПОРТА

26 јануари 2018

ПОРТА

енергетска ефикасност

ПРЕДИЗВИЦИТЕ НА МОДЕРНОТО ВРЕМЕ И ИЗГРАДБАТА НА ОБЛАКОДЕРИТЕ

Екологија, ефикасност, економичност – одржливост! Облакодерите на иднината, односно оние кои од страна на архитектите се нарекуваат „петта генерација“, се стремат кон јаглеродно неутрален отпечаток. Такви примери веќе гледаме во: Melbourne's CH2, 1 Bligh Street, во Сиднеј и One Angel Square, во Манчестер. Овие извонредни нови кули вклучуваат сет од екоиновации, производство на енергија од обновливи извори, природна вентилација, складирање на енергија, фасади и покрив кои произведуваат енергија, рециклирање, лифтови со линеарна индукција, прекрасни атриуми со зелени површини и слично Даниела МЛАДЕНОВСКА блакодерите се веќе одамна етаблирани како неизоставен дел од пејзажот на модерните градови. Но, денес повеќе од кога било бројни инженерски и еколошки предизвици се исправени пред овие зданија. Височината веќе одамна не е императив сам по себе, туку напротив, денес,

О

начинот на експлоатација на овие објекти, потрошувачката на енергија, како и нивното влијание врз животната средина се од огромно значење. Со други зборови, и облакодерите како и сите други аспекти на современото живеење се ставени пред предизвикот на целите на одржливиот развој. Но, да се осврнеме малку хронолошки на развојот на високите згради. Имено, со инвенцијата на безбедниот лифт во 1860-тите, како и челичната рамка во 1880-тите, високите згради добиваат можност да достигнат

дотогаш незамисливи височини. Од своите почетоци во Чикаго и Њујорк, високите згради брзо стануваат синоним за богатство и моќ ширум светот. Кон крајот на 20-тиот век, фокусот и интересот за овие градби, се поместува од западниот свет во Азија, каде градовите како Хонг Конг и Сингапур, стануваат домаќини на навистина репрезентативни примероци на архитектонската генијалност. Потоа, Средниот Исток започнува да ја води играта и сè уште е лидер на ова поле, иако Кина упорно останува „Melbourne CH2“

ПОРТА

„East Side Tower“ во Берлин, првата зграда со лифтови на иднината

во оваа трка. Со 828 метри, Бурџ Калифа во Дубаи моментално го има епитетот на највисока зграда во светот. Kingdom Tower во Џеда е на пат да го преземе приматот како прва зграда која го достигнува фамозниот километар во височина. Крајниот лимит за височината, останува вечно неодговорено прашање и постојан предизвик. Но, принципите на одржливиот развој поставуваат многу задачи во однос на заштедата на ресурси, чистата енергија, енергетската ефикасност, влијанието врз здравјето на луѓето, влијанието врз животната средина и слично. Затоа, токму овие предизвици сè повеќе се поставуваат како императив пред модерните градби. Тоа значи

дека новите рекорди ќе се пресликуваат низ термините - најефикасно, најеколошко, или со еден збор најодржливо. Според американскиот архитект Скот Џонсон, кој интензивно има пишувано на тема облакодери, под облакодер се подразбира зграда од околу 50 ката, чиј идентитет е дефиниран преку формата, оската и изгледот. Тој потенцира дека низ постојаниот тренд на зголемување на височината, поизразен станува предизвикот на справување со страничните оптоварувања од ветерот, како и потенцијалните потреси на тлото кои се пренесуваат на објектот во вид на поизразени вибрации на поголема височина, што пак од своја страна предизвикува непријатност и еден вид на „морска болест“ кај „One Angel Square “ во Манчестер, Велика Британија

станарите на најгорните катови. Џонсон тврди дека градењето на уште повисоки облакодери од денешните, е секако можно и изводливо, но убеден е дека градењето на височина од околу 2.000 метри и повисоко не е воопшто физибилна опција со оглед на високите трошоци за развој и истражувања, како и цената на чинење на самата изведба. Се разбира, со зголемувањето на височината и катноста на зградите, се намалува корисниот простор, па одењето во височина станува помалку економично. Како и да е, денес постои тренд на изградба на тенки згради на престижни локации (Менхетн), каде апартманите имаат прекрасен поглед во неколку правци, и со тоа се обезбедуваат навистина високи цени на недвижностите. Организирањето на вертикалниот транспорт кај овие објекти е исто така голем предизвик. Тековната технологија на лифтови е ограничена со тежината на челичните јажиња, што пак од своја страна е ограничувачко за брзината на движење на лифтот. Но, новите лесни изведби на јажиња од јаглеродни влакна, се на пат да направат револуција и во оваа област. Германската компанија Thyssen Krupp, ги истражува можностите за систем без јажиња, односно со магнети преку кои ќе биде овозможено движењето на лифтовите, и тоа не само по верткала туку и хоризонтално. Ова е од особена важност во смисла на зголемување на ефикасноста, зголемување на корисната површина во објектите, како и организирање на поефикасен систем за евакуација во итни случаи. Овој нов концепт компанијата за првпат ќе го примени во Берлин во East Side Tower која е во изградба. Но, да се вратиме повторно на предизвикот да се „излаже“ ветрот. Изгледот на Бурџ Калифа, во вид на серија од „цевки“ најдобро

ПОРТА

го илустрира овој проблем. На овој начин, ветерот ефикасно се амортизира околу зградата, наместо да удира во рамните ѕидови. Токму затоа во иднина сè повеќе ќе гледаме облакодери кои ќе личат на проектили. Наспроти растечката популација и потребата од зголемување на станбениот простор, особено е важна комуникацијата на високите згради со околината, првенствено преку неопходните зелени површини. Стручњаците особено ја истакнуваат важноста на квалитетен зелен простор, со дрвја и други содржини, наспроти многу преферираните плочници и плоштади. Истражувачите постојано ја истакнуваат врската помеѓу поврзаноста со природата и квалитетот на физичкото и менталното здравје. Тоа е реминисценција на познатиот модернистички идеал „кули во парк“, концепт предложен од легендарниот Ле Корбизје во неговата шема за идеален град во 1922. Денес, комплексот „Marina Bay Sands“ во Сингапур е предводник на овој концепт, каде дрвјата и парковите се виталниот дел од урбанистичкото планирање. Во време кога исцрпувањето на ресурсите, загадувањето на воздухот, но и редуцирањето на трошоците се особено важни, енергетската ефикасност станува еден од приоритетите дури и кај објектите кои се симбол на моќ и раскош, односно облакодерите. Сепак, наспроти многубројните класификации на облакодерите по однос на архитектонски стил, височина, функција и слично, историски малку е истражувано во однос на нивната категоризација според потрошувачката на енергија односно енергетските перформанси (осветлување, концепт на вентилација, форма, фасада и слично). Низ годините, овие перформанси биле под влијание на регулаторните измени, економски и комерцијални фактори, како и измени во начинот на архитектонското размислување.

Taipei 101 tallest LEED platinum

ПОРТА

„Bahrein world trade center“, првиот облакодер со ветерни турбини

Низ изминатите 120 години, настаните како Законот на Њујорк за зонирање од 1916, иновациите во фасадите по Втората светска војна, како и енергетската криза од 70-тите години на минатиот век, имале сериозно влијание врз енергетската потрошувачка во облакодерите. Денес, кога проблемот со климатските промени е високо на агендата на глобалната политика, и кога во вкупната примарна енергетска потрошувачка на светот, зградите учествуваат со 30-40 %, иновативниот и интердисциплинарен пристап во проектирањето на облакодерите е особено важен. Во тој контекст, со посебно внимание треба да се анализира влијанието на високите згради врз животната средина, првенствено поради типично високите енергетски барања, зависноста од вештачко осветлување и климатизација, како и високите трошоци за експлоатација и одржување. Затоа се важни енергетските перформанси на високите згради низ историјата, за да се испита како и

зошто тие се менувале, и да се научат корисни лекции за во иднина. Петте „генерации“ на високи згради во однос на енергетската потрошувачка Прва генерација – Од појавата на високите гради во 1885, до Законот за зонирање во 1916 Втора генерација – Од Законот за зонирање во 1916 до развојот на мазните фасади во 1951 Трета генерација – Од развојот на мазните фасади во 1951, до енергетската криза во 1973 Четврта генерација – Од енергетската криза во 1973 до денес Петта генерација – Од периодот на подигање на еколошката свест (1997) до денес. Енергетските перформанси на облакодерите, веќе одамна вклучуваат двослојни фасади со цел обезбедување дневна светлина, максимална изолација и отпорност на соларни добивки. Ефикасното осветлување и лифтовите кои ја регенерираат енергијата, денес веќе не се иновативен концепт туку стандард. Тригенерацијата

(истовремено производство на електрична, топлинска и енергија за ладење) за потребите на објектот, како и зелените површини хранети со зафаќање и користење на дождовницата, исто така не се веќе изненадување. Но, начинот на кој се развиваат градовите и особено деловните комплекси, бараат уште поголеми и постојани промени и подобрувања, не само кај самите објекти, туку и во нивното опкружување (брз и ефикасен пристап до главните сообраќајни јазли). Различни градови имаат различен одговор на овие предизвици. Лондон има политика на групирање на повеќе високи згради на една локација, кои потоа стануваат магнет за нови објекти од овој вид. Париз пак, ги исклучува облакодерите од подрачјето на центарот и ги лоцира во деловниот кварт La Defense. Во меѓувреме, норма на новите облакодери особено во Јапонија и Кина е мешовитата намена, каде деловниот, резиденцијалниот, просторот за хотели и ресторани и другите содржини се во еден објект. Ваквите згради овозможуваат најдобро искористување на градежното земјиште и се многу поотпорни на економски шокови, бидејќи приходот доаѓа од различни дејности, а фреквенцијата на луѓе е балансирана во текот на целиот ден. Оваа идеја се појавува за првпат во Чикаго во 1969, се развива во Кина, а сега е тренд во повеќето мегаградови. Како примери може да се наведат: London Shard, Shanghai Tower, PS100 (Сингапур) и Hysan Place (Хонг Конг). Веќе е сосема јасно, дека најважниот иден тренд во развојот на облакодерите нема да биде екстравагантната височина туку енергетската ефикасност. Облакодерите на иднината, односно оние кои од страна на архитектите се нарекуваат „петта генерација“, се стремат кон јаглеродно неутрален отпечаток. Такви примери веќе гледаме во: Melbourne's CH2, 1 Bligh Street, во Сиднеј и One Angel Square, во Манчестер. Овие извонредни нови кули вклучуваат сет од екоиновации, производство на енергија од обновливи извори, природна

„La Defense“ Париз

вентилација, складирање на енергија, фасади и покрив кои произведуваат енергија,

рециклирање, лифтови со линеарна индукција, прекрасни атриуми со зелени површини и слично. Секако, развојот на високи и ефикасни згради е клучот за обезбедување доволно простор за брзорастечката популација на големите градови. Гледајќи во иднината, мора да бидеме подготвени на нови изненадувања.

„Hysan place“

ПОРТА

репортажа

ЕКСПО 2017 „ЕНЕРГИЈА НА ИДНИНАТА“АСТАНА

Настан на годината во Казахстан

На простор поголем од 170 хектари е изграден комплекс објекти каде што е одржана големата светска изложба. На конкурсот за архитектонско решение победи фирмата „Adrian Smith + Gordon Gill Architecture“ од Чикаго во конкуренција од над 100 пријавени проекти. Учество во изградба на објектите, со оглед на обемот и големината, земаа многу домашни и странски компании. Слободан МИНИЌ , дипл.инж.град. (Специјално за Порта 3 од Казахстан) ткако градот Астана е прогласен за главен град на Република Казахстан во 1997 година наместо дотогашниот град Алмати на крајниот југ, во областите на пространите степи во

58

О ПОРТА

26 јануари 2018

северниот дел на земјата се одвива интензивна изградба на модерни урбани населби по текот на реката Ишим. Во сега веќе 20-годишниот период како престолнина, централноазискиот економски лидер со постојана изградба на секаков вид градежни објекти се развива во модерен град на 21 век. Во овој период бројот на жителите во градот се доближува до милион, се формираат реони со станбени населби, се градат булевари и мостови со интересни

форми, трговски и бизнис-центри со современа организација и изглед, театри и опери, спортски покриени објекти наменети за фудбал, хокеј, велосипедизам, тенис... Земјата и градот кои се во постојан економски развој добија можност и чест да се промовираат и покажат како достоинствени организатори на настан од светско ниво со добивање на правата да бидат домаќини на Меѓународната изложба ЕКСПО 2017. Саемот на светско ниво ЕКСПО 2017 е

специјализирана меѓународна изложба на тема: „Енергија на иднината“. По прогласувањето во Париз во 2011 година од страна на BIA (Bureau international des expositions) дека градот Астана е домаќин

на Меѓународната изложба 2017, почнале подготовките за организација на таков настан. На конкурсот за архитектонско решение победи фирмата „Adrian Smith + Gordon Gill Architecture“ од Чикаго во конкуренција од над 100 пријавени проекти. Учество во изградба на објектите, со оглед на обемот и големината, земаа многу домашни и странски компании. Така на простор поголем од 170 хектари е изграден комплекс објекти каде што е одржана

големата Меѓународна изложба ЕКСПО 2017. Објектите предвидени за изложбени штандови, поставки и придружни содржини главно се изградени од челични и алуминиумски конструкции. Тоа што ќе остане запамтено од градежната сфера е дека во моментот на отворање на изложбата главниот централен објект во изложбениот комплекс беше најголемиот објект во светот во форма на топка. Градбата од 8 ката во облик на топка е со димензии 80 m ширина и 100 m висина. На армирано-бетонски фундамент импозантната челична конструкција е опкружена со стаклени плочи со специјална структура. Авторот на овој текст, инаку долгогодишен претставник на компанијата АДИНГ АД Скопје во Казахстан, имаше привилегија во неколку наврати да направи обиколка на 26 јануари 2018

ПОРТА

59

БАРСЕЛОНА - МАЛАГА ГРАНАДА - КОРДОБА - СЕВИЉА Авион / 07 – 11 МАРТ 2018

499 €

ИНДОНЕЗИЈА - БАЛИ Авион / 5 ноќевања 31.01-08.02 2018

490 €

+389 2 32 32 234 комплексот во текот на неговата тригодишна изградба. Со увид во материјалите кои се користени во текот на градбата во областа хидроизолација, противпожарна заштита на челичната носива конструкција, завршна обработка на подовите, употреба на адитиви во бетонот и слично, може да се констатира дека производната програма на македонската компанија АДИНГ е во чекор со современите светски трендови во областа хемиски производи за градежништво. Саемот ЕКСПО 2017 се одржуваше од 10 јуни до 10 септември 2017 година. На изложбениот простор се претставија над 100 земји од целиот свет. Во тој период од 3 месеци евидентирани се над 4,5 милиони посетители од земјата и од светот. На штандовите на земјите учеснички имаше тематски приказ на тема: „Енергија на иднината“. Со експонати, модели и видеоприкази беа претставени досегашните достигнувања и напори да се пронајдат нови ефикасни извори на енергија кои би можеле да ги заменат актуелните и општо прифатените извори базирани на ресурсите на нафта и гас. Во овие настојувања посебен акцент се става на обновливите извори на енергија, односно на изворите кои немаат ограничени резерви во природата. Со оглед на тоа што со оваа тематика многумина во светот се занимаваат веќе подолго време, беше интересно да се видат досегашните достигнувања и планови за усовршување на новите технологии поврзани со силата на ветерот, водата и сончевата енергија. Сè што беше презентирано на Меѓународната изложба беше пропратено со аудио-визуелни ефекти коишто исто така на свој начин ги покажаа и достигнувањата во компјутерската технологија без граници. На задоволство на сите учесници и посетители уште еднаш во најдобро светло се докажа традиционалната гостопримливост на Казахстанците и нивната способност да дадат максимум во организацијата на ваков голем настан.

60

ПОРТА

26 јануари 2018

www.liting.mk Архитектонска подготовка и изведба Lexan* поликарбонатни плочи и системи; Акрилни плочи Plexy и производи од ПММА; +389 2 3114 360 Звучни и сигурносни бариери; Профили, гума и трака;

ПОРТА

уметност

РЕТРОСПЕКТИВНА ИЗЛОЖБА НА IRVING PENN ВО GRAND PALAIS, ПАРИЗ

Минималистички фотографии полни со елеганција, луксуз и надреална убавина Тој можел нештата да ги подигне до ниво на уметност независно дали се во прашање стуткани чаши за кафе или челични блокови. Неговиот опус е неисцрпна комбинација на убавината и фотографијата како уметничка форма Дејан БУЃЕВАЦ , (специјално за Порта 3 од Париз) о изложбата во Њујорк, по повод одбележувањето на стогодишнината од раѓањето на Ирвинг Пен (1917-2009), истата поставка во септември 2017 година е преселена во Париз, во просториите на „Гран Пале“, и тука ќе биде до почетокот на февруари оваа година. Иако од отворањето на изложбата во Париз се поминати речиси четири месеци, долгите редици луѓе надвор пред влезот на „Гран Пале“ не престануваат во својата интензивност. Ирвинг Пен роден пред сто години, на 16 јуни 1917 година, е американски фотограф кој својата слава ја стекнал во средината на минатиот век, со своето неповторливо око за детали и бројни соработки со американското списание „Вог“. Изложбата во Париз која претставува еден од најголемите ретроспективни прегледи на творештвото на легендарниот фотограф, содржи 200 фотографии и други предмети, вклучувајќи ги и портретите на неговата муза и сопруга Лиза Фонсагривс, шведска манекенка и првиот супермодел во историјата на модата и модната фотографија. На изложбата можат да се видат и сега веќе култните портрети на Пабло Пикасо, Марлен Дитрих, Труман Капоте, Игор Стравински, Софија Лорен, Кејт Мос, Ив Сен Лоран, Вуди Ален, Салвадор Дали, Ежен Јонеско, Ингмар Бергман и многу други. Изложбата е поделена во 11 творечки целини, почнувајќи од првите негови фотографии, па сè до последните денови од неговиот живот, во кои тој и понатаму интензивно работел. РЕВОЛУЦИОНЕРЕН ПРИСТАП ВО МОДНАТА ФОТОГРАФИЈА Како еден од најважните фотографи на 20 век, Пен е познат по своите сјајни модни, портретни фотографии и фотографии на мртва природа. Како што веќе напишавме, оваа ретроспектива на неговите дела ги претставува најзначајните фотографии од сите фази од кариерата на Пен - ретки улични сцени од крајот на триесеттите години на минатиот век, фотографии од Југот од почетокот на четириесеттите години, фотографии на повоена Европа, портрети на познати луѓе, модни фотографии и дела посветени на мртвата природа. Кој и да се наоѓал или што и да се наоѓало пред неговиот објектив, Пен го изразувал со исклучителен модернистички инстинкт за соголена едноставност. Тој бил еден од првите фотографи кој своите модели ги ставал пред еднобојни сиви или бели површини и е зачетник на модната фотографија, чија естетика „помалку е повеќе“ е исполнета со изненадувачка сензуалност. Прв го премостил јазот помеѓу

П

62

ПОРТА

26 јануари 2018

„едиторијалната“ и високо уметничката фотографија, приближувајќи ја модата на уметничкиот свет. Самиот предизвикал револуција во модната фотографија, создавајќи невообичаено долговечни и софистицирани рекламни кампањи. За време на долгите седум децении кариера, тој работел и знаел секојдневните предмети - табли со имиња на продавници, храна, догорчиња од цигари, улично ѓубре, светилки - да ги претвори во незаборавни сцени со неочекувани и често надреални убавини. „Добар фотограф е оној кој ги соопштува фактите, допира во срцето и го прави набљудувачот променета личност по гледањето фотографија; со еден збор, ефикасен“, изјавил Ирвинг Пен во едно од неговите ретки интервјуа. Ирвинг Пен е американски фотограф од руско-еврејско потекло. Тој

Заедничка фотографија на врвни манекенки и модели во педесеттите години на 20 век

Салвадор Дали ПОРТА

Ле Корбизје

Портрет на две достоинствени деца од Куско, Перу Насловна страница на Вог

Пабло Пикасо неговите фотографии од тој момент долги години ќе ги украсуваат страниците на ова глобално популарно модно списание. Во фотографијата тој се „вљубил“ уште во најраната возраст, а неговите дела станале препознатливи по Втората светска војна, кога ја негувал „шик гламур“ фотографијата. Неговите модни фотографии се израз на елеганција и луксуз, иако претставуваат минималистички поставки, со бела или сива позадина. Освен модните и портретите на познати уметници, писатели и актери, познати се и неговите серии фотографии на луѓе од Мароко, Бенин (тогаш Дахомеј), Непал и Нова Гвинеја. израснал во Џерси, со неговите родители и помладиот брат Артур Пен, кој подоцна станал познат филмски режисер. ПОЧЕТОЦИ Пен студирал уметност (сликарство, цртање, графика) во класата на Алексеј Бродович на Универзитетот за уметности во Филаделфија, каде што дипломирал во 1938 година. Веќе во тие денови и години, славното списание „Харперс Базар“ го препознал неговиот талент, па дури неколку од неговите цртежи биле објавени токму во тоа списание, а тоа било само почеток. Во првите неколку години од својата кариера, тој работел самостојно, по што поминува една година како уметнички директор во компанијата Saks Fifth Avenue. Кратко потоа, се приклучил како соработник на „Вог“, а 64

ПОРТА

26 јануари 2018

БИЛ ПРЕД СВОЕТО ВРЕМЕ Тој бил пред времето во коешто живеел. Тој факт најмногу се одразил на актовите кои датираат околу 1950 година, кои на една изложба биле прикажани дури триесетина години подоцна. Имено, во тоа време сè уште било речиси незамисливо на јавноста да ѝ се прикажат голи женски тела. ЈАСНИ ПОРАКИ Специфичностите поврзани со неговата работа се многуте јасни пораки кои ги пренесуваат неговите фотографии. Исто така, тука се секако и белата или сива текстурална позадина, едноставноста и статичноста. Во тоа време, големиот фотограф Ричард Аведон на еден начин го воведе движењето во фотографијата и го започна трендот во кој моделите се во движење, скокаат, се смеат. Кај Ирвинг Пен тоа не е случај. Неговите модели тоа не го прават. Тој некако им

Антипод

пркоси и ги оспорува правилата создавајќи нешто моќно, постојано, строго, но со многу висок квалитет. ИНОВАЦИЈА И ИМАГИНАЦИЈА Пен го демонстрирал својот неверојатен талент за работа, разновидност, иновација и имагинација во многу гранки на фотографијата и рекламната индустрија. Во своите рани дела, Пен бил наклонет да користи одреден предмет при портретирањето на луѓе. Од време на време, тој го менувал тој предмет со нов. Во една серија фотографии, тој ја искористил позадината за да создаде кафез во кој ја сместил фотографираната личност. Затворањето на лицето во тој „кафез“, била според Пен, симболика дека некои луѓе всушност сакаат такво место во кое тие се чувствуваат безбедно, додека други, од друга страна, сакаат да избегаат од кафезот кој им го наметнал животот. Реакциите на луѓето во „кафезот“ биле најдобрата слика за нив самите. Во таа негова творечка фаза, тој ги фотографирал војводата од Виндзор и Спенсер Трејси. Во следната фаза, Пен користел стар килим што го зел во една од продавниците на Трета авенија во Њујорк. Килимот бил носител на неговите портрети во следните три месеци. Тој се користел во различни комбинации со позадината, а најнезаборавните портрети од тој период биле направени со Џон Дејви и Алфред Хичкок. Посебно се паметат две серии портрети. Првата била направена за време на Божиќ во Куско, Перу, а другата во студијата во Лондон, Париз и Њујорк. Во првата серија која била направена високо во Андите, тој го наговорил локалниот фотограф да му го изнајми студиото. Користејќи „прастара“ студиска камера, Пен направил повеќе од 200 незаборавни колор и црно-бели портрети. Студиото имало камен под, обоена позадина, мал тапет и студиско столче. Втората серија е позната како проект „Мали занаети“, каде што портретирал работници во работни комбинезони. Сите му позирале пред едноставна позадина и биле странично осветлени - што станало заштитен знак на Пен.

обидував од луѓето кои ми позираат да добијам став“, тврдел Ирвинг Пен., Според Пен, формулата е само една: „Треба луѓето што ги фотографирате да ги исцрпите со повеќечасовно позирање, да ги направите да бидат преуморни за да можат да престанат да размислуваат за тоа како изгледаат. Во тој момент, маските паѓаат и тогаш имате можност за добра фотографија“. Пен сакал да експериментира со фотографската опрема и со методите за снимање, а црно-белите фотографии секогаш ги развивал сам, додека тие во колор ги испраќал во надворешни студија.

Лиза Фонсагривис

НАЈОМИЛЕН МОДЕЛ - СОПРУГАТА ЛИЗА Покрај манекенки, сликари, актери, режисери... неговиот најомилен модел била сопругата и светски модел, Лиза Фонсагривис, со која се оженил во 1950 година. Три години подоцна тој го отворил своето студио. Ирвинг и Лиза имаат син Томас, кој стана дизајнер на метал. Ирвинг Пен почина на возраст од 93 години во неговиот стан во Менхетен. Неговата сопруга Лиза, умрела 17 години пред него. ПОЗИРАЊЕ ОД ПОВЕЌЕ ЧАСОВИ „Не е важно што фотографирате, секоја фотографија може да стане уметничко дело ако знаете што правите. Кога работев на портрети, се ПОРТА

65

ПОРТА

ПОРТА