270

ПОРТА Г РА Д Е Ж Н И Ш Т ВО А РХ И Т Е К Т УР А Е КО ЛО Г И Ј А

270 ЈУЛИ 2018

Бележит учесник во развојот на македонската култура на просторот Успешно прочистување за почиста и поздрава животна средина Детско село во савана

90 ДЕНАРИ

ɉɈɅɂȿɌɂɅȿɇɋɄɂ ɂ ɉ ɉɈɅɂɉɊɈɉɂɅȿɇɋɄɂ ȼɈȾɈȼɈȾɇɂ ɋɂɋɌȿɆɂ ȽȺ ȺɋɈȼɈȾɇɂ ɋɂɋɌȿɆɂ .$ɇȺɅɂɁȺɐɂɋ

ɂɇɈȼȺɌ ɌɂȼɇȺ ɌȿɏɇɈɅɈȽɂȳȺ ɉɈ ɋɂɌȿ ɂɇɌȿɊɇȺɐɂɈɇȺɅɇɂ ɋɌȺ ȺɇȾȺɊȾɂ

Te el: 00 389 034 212 064 00 389 034 211 757 00 389 034 215 225 00 389 034 215 226 Fax: 00 389 034 211 964 e-mail: contact@konti-hid droplast.com.mk e-mail: hidropl@t-home.mk www.konti-hidroplast.com.mk Industriska bb 1480 Gevgelija MACEDONIA

ПОРТА

ПОРТА

ГОДИНА XII

БРОЈ 270 ПЕТОК 27.7.2018 Редакција:

ДРАГИ ЧИТАТЕЛИ, Годинава се одбележуваат 100 години од раѓањето на професор Борис Чипан. Тој е бележит учесник во развојот на македонската култура на просторот. Професорот Чипан своето знаење го пренесуваше на студентите во непосреден контакт низ јасен збор и коректен цртеж, покажувајќи карактеристики на голем ерудит и близок соговорник. Веројатно затоа, за присуство на неговите предавања се бараше столче повеќе. Катастрофалниот земјотрес кој го погоди Скопје на 26 јули 1963 година резултираше со 1.070 жртви, 3.300 сериозно повредени, околу 10.000 извлечени од под урнатини, околу 40.000 засолнети во привремени живеалишта и околу 140.000 евакуирани жители. Во деновите после земјотресот, отпочна кампања насочена кон националните влади и интернационалните агенции со која ќе се идентификуваат извори за помош во напорите за обнова на Скопје. Стапувањето на сила на новиот Закон за енергетика дава можност за поголема комерцијална употреба на фотоволтаичните системи, бидејќи можноста да произведуваат електрична енергија преку нив веќе ја имаат и домаќинствата. Затоа ЕВН понуди ваков тип на услуга за сите заинтересирани корисници. Меѓу првите објекти во

Скопје кои почнаа да ја користат оваа услуга од ЕВН Македонија е едно домаќинство во населбата Тафталиџе. Оваа година е во знакот на сликарството и личноста на Петар Мазев, одбележани со ретроспективна изложба и со монографија која содржи голем број репродукции и стручни текстови. Секој нов податок за животот и творештвото на уметникот може да има значење за проучување на неговото дело. Овој пат тоа се однесува на едно непознато дело на Мазев. Студиото на Пол Сезан во Екс-анПрованс е скромна камена градба која не престанува да заведува. Не треба да се очекува во него да се пронајде нешто посебно во музеолошка смисла. Тука постои само авторска атмосфера и лични предмети поврзани со осамениот уметник од Екс. Постои само Сезан. И ништо друго. „Београд на води“ е името на проектот за ревитализација, реконструкција и изградба на дел од просторот на град Белград наречен „Савски амфитеатар“. Овој простор долж десниот брег на реката Сава е издолжен, рамничарски и обрабен со ридови и височинки, што му дава изглед на амфитеатар.

главен и одговорен уредник: Сања РАЃЕНОВИЌ-ЈОВАНОВИЌ уредник на порталот: Дејан БУЃЕВАЦ новинар: Катерина СПАСОВСКА-ТРПКОВСКА

Насловна страница ИНТЕРНАТСКО УЧИЛИШТЕ КАНУАНА, БРАЗИЛ

соработници: Александар ЧЕРЕПНАЛКОСКИ Владимир Б. ЛАДИНСКИ (В.Британија) Владимир ВЕЛИЧКОВСКИ Горан МАРКОВСКИ Даниела МЛАДЕНОВСКА Драган РИСТОВ Душанка ШУЛОВИЌ Ѓорѓе ЈОКИЌ (Србија) Љупка ДУКОВСКА Натка ЌОСЕВА Филип ФИЛИПОСКИ графички уредник: Гоце ЦВЕТАНОСКИ фоторепортер: Kиро ПОПОВ лектор: Дијана РИСТОВА Издавачки совет: Вања ДОНЧЕВА РАЈАТОСКА, дипл.инж.арх. - претседател Александра ПЕТРОВСКА дипл.инж.арх. доц. д-р Златко ЗАФИРОВСКИ дипл.град.инж. Александар ЧЕРЕПНАЛКОСКИ дипл.шум.инж.

ОД РЕДАКЦИЈАТА

Управител: Љупчо АТАНАСОВСКИ, дипл.инж.арх.

ГРАДЕЖНИШТВО 12

Издавач: „Биропрес“ ДОО Скопје Aдреса на издавачот и редакцијата: „Биропрес“ ДОО Скопје Ул. Васил Ѓоргов број 21, влез 2, локал 7, 1000 Скопје

СЕ ГРАДИ ПАТОТ ШТИП – РАДОВИШ

АРХИТЕКТУРА 18 БЕЛЕЖИТ УЧЕСНИК ВО РАЗВОЈОТ НА МАКЕДОНСКАТА КУЛТУРА НА ПРОСТОРОТ

АРХИТЕКТУРА ОД ДРВО 24 ДЕТСКО СЕЛО ВО САВАНА

18

УРБАНИЗАМ 28 СРПСКАТА МЕТРОПОЛА ЌЕ ДОБИЕ „САВСКИ АМФИТЕАТАР“ НА ВОДА

28

32

НЕПОЗНАТИОТ ВЕЛИКАН НА „ГОЛЕМАТА ВОЈНА“ И ГРАДЕЖНИШТВОТО

ЗЕМЈОТРЕСНО ИНЖЕНЕРСТВО 36 СКОПСКИОТ ЗЕМЈОТРЕС ПОБУДИЛ ВИСОКО НИВО НА ЈАВНА СВЕСТ

ЕКОЛОГИЈА 42 ЕНЕРГЕТСКА ЕФИКАСНОСТ 48 ПОЧЕТНИ ЧЕКОРИ КОН ЕНЕРГИЈАТА НА ИДНИНАТА

УМЕТНОСТ 58 СКРОМНА КАМЕНА ГРАДБА КОЈА НЕ ПРЕСТАНУВА ДА ЗАВЕДУВА

Печати: ул. Крижевска бр.52 П.Ф. 72, 2300 Кочани Маркетинг: biroproekt@biroproekt.com.mk marketing@porta3.com.mk Тел: 3243 790; 3243 797 Fax: 3243 796 Моб: 072 248 796

ЕКСПЕРТ 32

УСПЕШНО ПРОЧИСТУВАЊЕ ЗА ПОЧИСТА И ПОЗДРАВА ЖИВОТНА СРЕДИНА

Тел: 3109 311; 3151 311; Факс: 3132 924 e-mail: porta3@porta3.com.mk www.porta3.com.mk

42

58

ГОДИШНА ПРЕТПЛАТА: 800 ден. за физички лица: 600 ден. жиро сметка: 300000001995035 во Комерцијална банка АД Скопје ЕДБ: 4030004528485 Првиот број на списанието Порта3 излезе на 29.12.2004 година Датум на печатење: 26.7.2018 Број на примероци: 800 Редакцијата на Порта3, не се согласува со сите ставови објавени во списанието.

инфо

Материјални контури Темата која ја разработуваше зависноста помеѓу територијалните истражувања и архитектурата беше разгледувана врз територијата на градот Охрид на оската/аксијалата од село Косел и неговото опкружување па сè до точката на пенетрација на оваа оска во езерото преку главното градско пристаниште

В

о организација на Факултетот за архитектура и дизајн при Универзитетот Американ Колеџ Скопје и НУ Завод за заштита на спомениците на културата и Музеј Охрид, во периодот од 30 јуни до 7 јули се реализираше шесттата по ред Меѓународна летна школа за архитектура во Охрид. Праксата на учество на докажани гости, тутори од странство ја поддржа овогодинешниот професор гостин, раководител на школата, Митеш Диксит, професор по архитектура на Syracuse University, New York и основач на архитектонското студио DOMAIN OFFICE од New York. Митеш Диксит го основал архитектонското студио DOMAIN OFFICE во 2012 година. По завршувањето нa основни и дипломски студии на политичи науки и филозофија, Диксит завршува мастер студии во областа на архитектурата при

6

ПОРТА

27 јули 2018

Washington University во St. Louis. Својата кариера ја започнува во Сан Франциско во архитектонското биро SOM (Skidmore, Owings & Мerril). Пред основањето на DOMAIN OFFICE, Диксит соработува со Рем Колхас во OMA (Оffice for Metropolitan Architecture) како проект-лидер на многу меѓународни проекти меѓу кои се вбројуваат MahaNaKhon Tower во Банкок, Commonwealth Institute во Лондон, Kuala Lumpur Financial District во Малезија. Во 2011 година се приклучува на Техничкиот универзитет во Делфт (TU Delft) во Холандија, како гостин професор на „Kатедрата за архитектура, урбанизам и критичка теорија“, а од 2013 до 2016 година станува и уредник на „Катедрата за комплексни проекти“ (Chair for Complex Projects) при TU Delft. Од 2017 година е професор по архитектура на Syracuse University, New York каде во својата работа со студенти се посветува на истражување и развивање на нови

методи на архитектонската илустрација при процесот на мапирање и територијално документирање. Дел од неговите педагошки истражувања со фокус на методите кои последно ги разработува беа дел настанот „Материјални контури / изложба на територијални истражувања“ (http://marh.mk/materijalni-konturi-2/) кој се одржа во киното на железничка зграда во Скопје, минатиот месец. ,,Материјални контури“ продолжува да опстојува и како официјален наслов на Летната школа во Охрид, бидејќи оваа година таа не претставува автономен настан, туку има за цел да се надоврзе на едногодишниот процес на соработка инициран од заедничкиот интерес за територијалниот размер изразен во работата на професор Диксит и кабинетот за Урбан дизајн на Факултет за архитектура и дизајн при Универзитет Американ Колеџ - Скопје. Темата која ја разработуваше зависноста помеѓу територијалните истражувања и архитектурата беше разгледувана врз територијата на градот Охрид на оската/аксијалата од село Косел и неговото опкружување па сè до точката на пенетрација на оваа оска во езерото преку главното градско пристаниште. Оваа линија е поставена како стартна позиција за создавање на понатамошни стратегии на развој на регионот, во кои од неа ќе произлезат идните методи на продуктивност, генеративност и структурален раст на контекстот. Со помош на аналогна картографија, анализа и физичка документација се проучуваше територијалната комплексност, преку сепарација и испитување на слоевите/процесите, нивните составни елементи и како тие можат да информираат за тоа што следува (генерални гестови или индивидуални обиди). Работата на студентите беше структурирана

МЕЃУНАРОДНА ЛЕТНА ШКОЛА ЗА АРХИТЕКТУРА, ОХРИД / УАКС во две работни групи кои истовремено ги истражуваа контекстуалните слоеви на: типологија, мобилност и транспорт, услови на крајбрежјето, топографија и пејзаж, морфологија и компаративен размер. Индивидуалните документациски истражувања резултираа со еден синтезен цртеж/приказ на целината во форма на нов стратешки план за град Охрид и пет поединечни слики од слоевите кои се истражувани заедно со сите негови елементи, поставени во релација со останатите сегменти на оската. Освен својот фокус на работа, индивидуалецот истовремено беше поставен во комплетна релација со својата група, но и со сродниот соработник од соседната група со кого го документираа истиот процес. Вака поставениот структурален микс на индивидуи резултираше со интензивна соработка и непредвидливи насоки во текот на процесот, а самото тоа го донесе финалниот резултат до крајно позитивни екстреми. Специјален гостин и предавач на школата беше Џејмс Весткот (James Westcott), писател и уредник од Велика Британија, за архитектонскиот свет попознат како соработник на Рем Колхас (Rem Koolhas) и автор на биографијата на Марина Абрамович „When Marina Abramovic dies“, а негови дела за уметност, архитектура и култура се објавени во Guardian, the New York Times и Aeon помеѓу останатите. За времетраењето на школата Весткот го одржа неговото предавање на тема „Anthropocene and Domus“ во кое се осврна на концепциите на пејзажот, фокусирајќи се на два историски пресврти. Прво, неодамнешното тврдење дека живееме во нова епоха, антропоцен, при што влијанието на човековата активност на планетата е толку големо што ќе остави географски траен белег. Потоа, потпирајќи се на неговата соработка со Кевин Меклеод

(Kevin McLeod), Весткот се враќа во времето на неолитот, како појдовна точка на припитомување на човечкиот род - практика на живеење во повеќе или помалку постојани живеалишта - и како тоа предизвика нови практики кои почнаа да го редефинираат „пејзажот“ во „земја“ која е во нечија сопственост и се експлоатира. Во текот на неделата беа одржани и три затворени предавања за студентите од професор Диксит (The birth of suspicion, Freedom и Critical cartography) во чиј склоп се задаваа и материјали за читање и дискусија. Процесот на работа беше заокружен со јавно организирана изложба во галерија Робевци, која беше отворена со предавањето „On Process“ во кое професор Диксит преку анализа на два проекта од различна архитектонска типологија, контекст и локација ја илустрира тенденцијата и копнежот на архитектонското студио DOMAIN OFFICE во потрага по „нова“

дефиниција во праксата. На изложбата беа презентирани сите развојни фази на истражувањето спроведено на територија на Охрид, на што следуваше и јавна презентација на која студентите ги образложија своите предлози. Декан: проф. Мишко Ралев Продекан: проф. Викторија Еремеева Управител на Летната школа: проф. Митеш Диксит Директор на Летната школа: Максим Наумовски Гостин предавач: Џејмс Весткот Тутори: Љупчо Јованов, Ана Велинова, Нина Карангелевска-Тодоровска, Павел Вељаноски Студенти: Александар Блажевски, Мартела Златку, Срна Давитковска, Кире Ташев, Мирослав Пејовски, Валбона Седалиу, Светлана Данилова, Денис Изаири, Едона Османи, Емилија Стојаноска, Мартина Пенева, Катерина Колчаковска, Михаела Китановска.

ПОРТА

инфо

Игрива шпекулација за идниот развој на Лазарополе Студентите ги претставија единаесетте игри за Лазарополе кои ги обмислија за време на Летната школа

проф. д-р Бојан КАРАНАКОВ, д. и. а.

М

еѓународната Летна школа за архитектура која ја организира Архитектонскиот факултет при Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“ во Скопје е една од најстарите вонфакултетски активности на Универзитетот. Таа во континуитет се одржува 27 години, во кои низ Летната школа како студенти, тутори, секретари и раководители поминале над 500 архитекти од земјата и странство. Во овие, безмалку три децении постоење Летната школа постојано еволуира, се прилагодува и подобрува, неколкупати го менува својот формат, своето времетраење и својата локација. Овогодинешната сесија се одржа во 8

ПОРТА

27 јули 2018

периодот од 7 до 15 јули 2018 година на нова локација, во село Лазарополе во прекрасниот и драматичен пејзаж на националниот парк Маврово во западна Македонија. Со неа раководеше проф. д-р Бојан Каранаков, а секретар беше доц. д-р Горан Мицковски од Архитектонскиот факултет во Скопје при УКИМ. Гости тутори беа еминентните германски архитекти Јурген Пацак-Пор и Михаел фон Матушка од архитектонското биро БАР Архитекти од Берлин, професори на Мастер програмата на Институтот за архитектура во Десау (ДИА) при Универзитетот за применети науки во Анхалт, во соработка со архитектот и урбанист Конор Молони од Лондон, кои сите заедно работеа со 27 студенти по архитектура од земјата и странство. Централната тема на школата беше „ИГРА“,

разбрана како социјален настан, но и организациски модел кој истовремено ги предизвикува и заедницата и поединецот изострувајќи ги сетилата и вештините на учесниците. Предмет на наш интерес беа комплексната структура на играта, правилата, елементите, полето за игра, стратегијата и елементот на случајност (среќа). Почетна точка ни беше планинското село Лазарополе, сместено во скриена долина, исполнето со куќи за живеење со слична големина изградени од слични материјали, со слични техники, а сепак сите различни. Постојат доволно отстапки кај секоја куќа што ја прават единствена и уникатна, со сопствени релации и сопствен израз. Во времетраењето на овогодинешната сесија Летната школа прогресираше низ неколку фази

МЕЃУНАРОДНА ЛЕТНА ШКОЛА ЗА АРХИТЕКТУРА – СЕСИЈА 2018, АРХИТЕКТОНСКИ ФАКУЛТЕТ СКОПЈЕ

и тоа од внимателно набљудување и истражување, преку изработка на експериментални/пробни модели во различни техники, до процесно ориентирана анализа на постојната населба. Резултатот беше игрива шпекулација за идниот развој на местото и можностите за негова реализација, од која произлегуваат нови конструктивни методи и архитектонски форми. Работата беше организирана во три последователни фази/работилници. Првата се состоеше од внимателно теренско набљудување и документирање на постојните состојби на шест одбрани локации низ селото. Втората работилница се состоеше од анализа на претходно документираното. Во оваа фаза од студентите се бараше да препознаат и издвојат одредени теми карактеристични за анализираните локации и потоа да ги претстават преку апстрактен просторен модел. Во третата и последна работилница од студентите се бараше да обмислат и направат игра базирана на претходно препознаените теми. Сите фази на Летната школа беа проследени

со бројни теренски истражувања, предавања од туторите, дискусии, презентации и критики на сработеното. На крајот од Летната школа, традиционално, беше организирана јавна изложба на која беа претставени единаесетте игри за Лазарополе

кои учесниците ги обмислија и изработија како и материјалите од целокупниот процес низ кој тие поминаа низ осумте дена колку што траеше Летната школа за архитектура. На наше големо задоволство изложбата беше одлично посетена од локалното население.

ПОРТА

инфо

Хрватска ја гради својата најголема соларна централа

Н

а островот Црес, почнува изградбата на најголемата хрватска соларна електрична централа. Се работи за СЕ Орлец тринкет Исток со инсталирана моќност од 6,5 MW. Инвеститор е хрватската државна енергетска компанија ХЕП (Хрватска Електропривреда). Новата електрична централа освен тоа што ќе биде најголема во Хрватска од овој вид (дури шест пати поголема од досегашната најголема), воедно ќе биде и најголем таков интегриран систем и во рамките на ХЕП и во Хрватска воопшто. Компанијата ХЕП веќе има девет соларни централи на покривите на своите деловни згради во Загреб, Осијек, Сплит, Задар, Дубровник, Шибеник, Чаковец и Опатија. Централата ќе се простира на површина од 17 хектaри и ќе се состои од 13 сегменти со поединечна моќност од 500 kW.

Екотероризам: „Супермен“ од Greenpeace слета во нуклеарна централа во Франција

А

ктивистите од организацијата за заштита на животната средина Greenpeace, испорачаа дрон во облик на легендарниот супер херој Супермен, во француска нуклеарна централа со цел свртување на вниманието на јавноста кон нискиот степен на безбедност во овие постројки. Беспилотното летало било безопасно по работата на централата и нејзиното функционирање, но акцијата е спроведена за да се покаже високиот степен на ранливост на нуклеарките изградени во седумдесеттите години од минатиот век, во 10

ПОРТА

27 јули 2018

однос на денешната технологија достапна за потенцијалните терористи. Мета на нападот била централата во Бужиј, на 30 километри оддалеченост од Лион. Во енергетскиот микс на Франција, нуклеарките учествуваат со 75 отсто. На овој инцидент му претходеле и низа други слични упади во нуклеарките ширум Франција, а залагањата сепак вродиле со плод. Имено, во Франција неодамна е покрената парламентарна истрага за безбедноста на нуклеарните постројки.

Од 2019 година Светска банка веќе нема да финансира проекти со фосилни горива

З

емјите во развој кои се потпираат на енергијата од фосилните горива би можеле да бидат исправени пред сериозни економски последици. Имено, Светската банка неодамна најави дека има намера да го прекине финансирањето на сите проекти во секторите нафта и гас во 2019 година. Ова соопштение е дадено на One Planet Summit, настан кој се одржа во чест на двегодишнината од историскиот Париски договор за климата.

Научно истражување: Утврдена точна поврзаност меѓу загадувањето на воздухот и дијабетесот

Е

дна од најновите истражувачки студиии од областа на загадувањето на воздухот и ефектите врз човековото здравје, утврдила дека околу 3,2 милиони случаи на дијабетес ширум светот се предизвикани токму од загадениот воздух. Студијата е изработена од страна на Washington University School of Medicine од Сент Луис, во соработка со Veterans Affairs (VA) St. Louis Health Care System. Заклучоците и наодите од студијата реферираат на уште еден сериозен аспект во однос на една од најбрзорастечките болести во светски рамки. Над 420 милиони луѓе во светот страдаат од дијабетес, од кои само во САД околу 30 милиони. Извештајот од студијата може да се најде во последното издание на списанието The Lancet Planetary Health. Со години наназад постоеле многу истражувања кои идентификувале поврзаност меѓу загадувањето и дијабетесот, но ова е прва студија која успешно ја квантифицирала таа поврзаност меѓу овие два глобални проблеми.

27 јули 2018

ПОРТА

11

градежништво

ИНФРАСТРУКТУРНИ ЗАФАТИ ВО ИСТОЧНИОТ РЕГИОН НА ДРЖАВАТА

Се гради патот Штип - Радовиш Со реализација на овој патен правец се отвораат можности за подобро поврзување на регионите, овозможување на побрз транспорт на луѓе и стока, што секако е основа за поинтензивен економски развој

Слика 1. Траса на експресниот пат Штип - Радовиш со приказ на патните јазли

Горан ЃОРЃЕВИЌ, дипл.град.инж. Ристе РИСТОВ, дипл.град.инж.

М

агистралната сообраќајница A4 (М-6) Штип – Радовиш – Струмица, претставува основна патна врска меѓу регионите од Источна и Југоисточна Македонија со посебни обележја и различен степен на економски развој. Повлекувањето на трасата од патен јазол Три Чешми до патниот јазол Радовиш е направено на четири делници кои главно се поделени према начинот на изградба. Првата и четвртата делница се водат по постојниот магистрален пат кој се реконструира и проширува од пат со две ленти на експресен пат со две проточни ленти и две ленти за застанување. Проширувањето е направено наизменично, према страната каде има помалку ограничувања и каде се остава и можност за идно проширување до автопат. Втората и 12

ПОРТА

27 јули 2018

Слика 2. Геометриски напречен профил на експресен пат

Слика 3. Геометриски напречен профил на автопат третата делница се водат како нова траса северно од постојниот пат над населените места и главно по парцели на Република Македонија. Ваквото повлекување на осовината изнудува трасата да е со голем број на теренски ограничувања.

ПРОФИЛ НА ПАТОТ Патниот превец e на ниво експресен пат со ширина од 2x3.5 + 2x2.2 = 11.4 km која би претставувала I фаза на идниот автопат (фаза II) со вкупна ширина од 4x3.75 + 2x2.7 + 4.0 = 25,4 м.

Во текот на проектирањето на хоризонталното и вертикалното решение на експресниот пат водено е сметка за истиот да прерасне во автопат, со надоградба на една страна, што е изводливо по целата должина на трасата поради релативно благите теренски услови.

imax=3.0%. При дефинирање на нивелетата водено е сметка да прекршните точки бидат во правец или во близина на средина на хоризонтална кривина како и должината на тангентите да биде поголема од проектната брзина (Тgv>110м).

СИТУАЦИЈА И НАДОЛЖЕН ПРОФИЛ На сите делници применети се елементи за хоризонтално и вертикално решение за брзина од 110 km/h. Со предвидената проектна брзина е конструирана осовината на експресниот пат која всушност преставува компромис помеѓу техничко-економските, просторните, фукционалните, естетските и други карактеристики на трасата од една и актуелните фактори на ограничување и условувања што ги нуди теренот во кој се трасира од друга страна. Хоризонталното решение на трасата е дефинирано со правци меѓу кои се вметнати соодветни хоризонтални и преодни хривини. Минимални применети елементи на хоризонталното решение се Rmin=550m и Lmin=100m. Вертикалното решение во најголема мера е дефинирано од постојните теренски услови како и од висинската поставеност на постојниот регионален пат (на места каде се предвидени денивелираните патни јазли) Применетите наклони се во граница на дозволените и се со големина од imin=0.5% до

ПАТНИ ЈАЗЛИ Поврзувањето со блиските населени места со новопроектираниот пат А4 е овозможено преку денивелираните патни јазли поставени на пресекувањето со регионални и локални патишта. Клучките се планирани по следните принципи и технички критериуми: • Со големини на хоризонталните радиуси на повратните индиректни излезни рампи кои го предодредуваат останатиот дел на геометриското решение на начин да по директните или полудиректните рампи се реализира брзина од 30-40км/ч;

• За рампите се предвидени униформни широчини на еднонасочните коловози од 5.5м и банкини од по 1.5м лево и 1.0м десно согласно на градежната пракса во Македонија; • По експресниот пат рампите се планирани со ленти за исклучување и вклучување, а истото решение по споредниот правец е планирано по потреба.

• Надолжните профили на рампи се изработени по вообичаената постапка - со почетни и крајни коти изведени од надолжните профили на основните правци и потребното витоперење во дадените точки. Денивелиран патен јазол „Штип Југ“ Поврзувањето на новопроектираната експресна сообраќајница со постоечкиот магистрален пат А4 и регионалниот пат за Штип (1204) е остварено со денивелирана раскрсница систем "Труба".

Слика 4. Денивелиран патен јазол „Штип Југ“

27 јули 2018

ПОРТА

13

градежништво Денивелиран патен јазол „Бучим“ Oвозможува денивелирано поврзување на новопроектираниот Експресен пат А4 со постојниот магистрален пат А4 (претходно М6) кој што останува како пат за моторен сообраќај, и постојниот локален пат за село Бучим и рудникот "Бучим".

Слика 5. Денивелиран патен јазол „Долани“ Денивелиран патен јазол „Долани“ Поврзувањето на експресниот пат со постојниот локален пат е овозможено преку денивелиран патен јазол тип "Ромб", чија точна позиција е дефинирана на пресекот на новопроектираниот и постоечкиот пат.

А4 над постојниот изнудува претходното спојување со регионалниот пат Р1103 да се развие на повисоко ниво од класично вкрстување со пресечни токови, во денивелирано поврзување со проточни токови.

Слика 7. Денивелиран патен јазол „Бучим“

Денивелиран патен јазол „Лакавица“ Поместувањето на новиот магистрален пат

Слика 6. Денивелиран патен јазол „Лакавица“

ПОРТА

ЗАКЛУЧОК Несомнено е дека со реализација на овој патен правец се отвораат можности за подобро поврзување на регионите, овозможување на побрз транспорт на луѓе и стока, што секако е основа за поинтензивен економски развој.

ПОРТА

ПОРТА

ПОРТА

архитектура

ЈУБИЛЕЈ: 100 ГОДИНИ ОД РАЃАЊЕТО НА ПРОФЕСОР БОРИС ЧИПАН

Бележит учесник во развојот на македонската култура на просторот Животот покрај езерото и историјата, сам по себе ги оплеменува луѓето. Младешкото нуркање во историјата се случува во една девствена природа на чист воздух и бистра вода и во амбиент на карпестиот брег покрај ненадминливата црква ,,Св. Јован Канео“. Присуството на Борис Чипан меѓу нас придонесе на еден посебен начин да бидеме духовно побогати и од неговиот творечки дух ќе се напојуваат уште многу голем број генерации проф. д-р Михаил ТОКАРЕВ, дипл. инж. арх. фото: Станко НЕДЕЛКОВСКИ

Г

одинава одбележуваме 100 години од раѓањето на професор Борис Чипан, а јас со моите 75 сѐ уште се напојувам од изворите на неговото творештво. Тој своето знаење го пренесуваше на студентите во непосреден контакт низ јасен збор и коректен цртеж, покажувајќи карактеристики на голем ерудит и близок соговорник. Веројатно затоа, за присуство на неговите предавања се бараше столче повеќе. Чест ми е што тогаш бев негов студент, а подоцна и негов помлад соборец во откривањето и соопштувањето на вистината за архитектонската проблематика. Движејќи се на релацијата традиција современост, својот поглед професорот Чипан го имаше свртено пред сѐ кон иднината, не заборавајќи да ги истражува и на креативен начин да ги интерпретира поуките 18

ПОРТА

27 јули 2018

од минатото. Тој, на интелигентен начин сакаше да создаде пријателска коегзистенција меѓу старите и новите вредности. Истражувањата на таа проблематика резултираа со малата, но вредна книга Изразни средства на современата архитектура во градови со историско наследство (1970). За професор Чипан секогаш ми се наметнуваат неколку прашања. Од каде потекнува, како израсна, како се создаде и како созреа таква величина, која долги години даваше разновидни богати плодови во македонското културно поднебје? Одговорите на тие прашања би можел да ги даде еден интердисциплинарен тим, преку паралелна анализа на неговата активност, како архитектконзерватор, архитект-проектант, универзитетски професор, истражувач во повеќе области, па и како значаен учесник во развојот на македонската култура на просторот. Професорот често истакнуваше: ,,Станав

архитект навидум случајно, но имаше нешто во мене кое во одреден момент се склопи во една идеја“. Тоа ,,нешто“ во него се има таложено долго време, уште од раното детство и годините поминати во стариот Охрид. Самиот истакнува дека животот покрај езерото и историјата, сам по себе ги оплеменува луѓето. Неговото младешко нуркање во историјата се случува во една девствена природа на чист воздух и бистра вода и во амбиент на карпестиот брег покрај ненадминливата црква ,,Св. Јован Канео“. На тој брег, потпрен на топлите карпи, младиот Чипан поминува долги часови на просветлување, љубопитно читајќи безброј книги. Историјата на уметноста, архитектурата и урбанизмот, професорот Чипан ги има осознаено на самото место, во градот на неговото детство. Тој забележува дека урбаниот профил на Охрид наликува на двогрба камила, при што на едниот рид била сместена државната власт, на другиот

верската, а меѓу нив биле распоредени градските куќи и некои објекти со јавни содржини. Со такви позитивни влијанија веќе бил предодреден неговиот животен пат, по кој ќе наидува на неочекувани крстопати. На тие крстопати, секогаш ќе се потсетува на зборовите на својата мајка: ,,Секое дете си има свој ангел чувар, што му го покажува правиот пат“. По завршување на основното образование добива стипендија за да се запише во белградска гимназија, под услов да продолжи на воена академија. Живеејќи во скромни услови во големиот град, тагувајќи по својот

Охрид по една година се прилагодува и станува одличен ученик, ослободен од полагање матура. Согласно стипендијата тој се пријавува за упис на воена академија, но со помош на „ангелот чувар“ не е примен поради диоптрија. Тогаш, ангелот чувар го упатува да се запише на Техничкиот факултет, каде во тек на првиот семестар осознава дека постои посебен отсек за архитектура. Како студент, тој веднаш се истакнува со својот талент за цртање и за сликање акварел, така што професорите го повикуваат за свој соработник. Во 1940 година проф. Бранислав

Којиќ со група студенти прави архитектонско снимање на конаците на Авзи-паша во Бардовци и на некои селски куќи во околината на Скопје и Охрид. Исцртувањето на снимките му го доверува на Борис Чипан, кој тоа го прави слободорачно на маркантен начин. Таквата презентација ќе повлијае и на другите наставни предмети, програмите да се исцртуваат без помош на посебен прибор. За време на студиите, Чипан доаѓа во контакт и со други влијателни професори, од кои црпи значајни сознанија како Богдан Несторовиќ, Ѓурѓе Бошковиќ, Богдан Поповиќ. Поблиска соработка тој воспоставува со професорот Александар Дероко, кој му доверил да направи цртежи за неговата книга за средновековните градови и тврдини во Македонија. Во тој период Чипан зема учество на анонимен студентски конкурс за изработка на проект за дом на културата. Во композицијата на објектот, тој вметнува елементи на македонската куќа, со кои веќе се има запознаено во родниот Охрид. Таквиот проектантски пристап, членовите на комисијата, особено професорот Дероко, го оценуваат многу позитивно доделувајќи му прво место. Тоа претставува прва победа на Борис Чипан на еден архитектонски натпревар. Борис Чипан на Факултетот дипломира под необично сложени околности. Ментор му е професорот Бранислав Којиќ, а темата е Центар на селска населба. Меѓутоа, на 27 март 1941 година во Белград се случуваат 27 јули 2018

ПОРТА

19

антифашистички демонстрации и насетувајќи ја воената опасност, со помош на анеглот чувар, на 1-ви април се враќа во својот Охрид. По завршувањето на воените дејства, тој добива дозвола од бугарските власти да отпатува за Белград со цел да ја доврши дипломската задача. Иако факултетот тогаш не работел, професорот Којиќ успева да ја собере комисијата за постапката да биде официјално завршена. Враќајќи се дома, архитектот Борис Чипан со себе ги донесува не само стекнатите знаења, туку и немирниот истражувачки дух, интересот и трагањето по традиционалните вредности, а пред сѐ возбудливата љубопитност за новото. Се разбира дека во окупираната татковина не постоеле поволни околности за развој на неговиот раскошен талент. Во такви услови, тој е поставен на должност во Техничкиот оддел на Обласната служба во Битола, а следната година во Одделот за издавање градежни дозволи во Охрид. По ослободувањето на земјата, градителите се поставени пред голем број предизвици, како да се обноват опустошените и осиромашени населби. Материјални средства немало, а градители уште помалку, бидејќи непосредно по војната во Македонија имаше само четири архитекти: Сотир Томоски, Михо Чакеља од Хрватска, Иван Артемушкин (руски емигрант) и се разбира младиот Борис Чипан. Поставени пред тешката задача за обнова и без кадар, во овој пресуден момент македонската архитектура нема никаква можност за какви било теориски и концепциски промислувања.

20

ПОРТА

27 јули 2018

Самиот Чипан во 1944-1945 година, како инженер во војската добива задача да гради мостови на ослободената територија околу Пехчево. Иако таков предмет нема учено, тој сепак успева да ја исполни поставената задача, за што сведочат неговите теренски скици. Набргу, тој е поставен една година да работи врз обнова на селските населби, а во 1946 година на служба во Градскиот народен одбор е поставен за референт по архитектура и урбанизам. Спасот од оваа таму-ваму теренска работа се случува во 1949 година, повторно со помош на неговиот ангел чувар. Тогаш во посета на Македонија дошле неговите ценети професори Александар Дероко и Бранислав Којиќ за да дадат свој предлог за зајакнување на архитектурата на црквата ,,Св. Софија“ во Охрид. По нивна желба, еден ден со архитект Чипан тие разгледувале и фотографирале низ Скопје, поради што биле приведени од полицијата. По нивното енергично барање, тие успеваат да се сретнат со министерот за просвета. Тој ги прима со извинување и професорите ги замолува да му предложат стручњак, кој ќе раководи со идниот Завод за заштита на културно-историските споменици. Двајцата експресно му одговориле дека ,,Човекот што го барате седи пред вас. Чипан уште како студент успешно соработуваше со нас на таа проблематика.“ Така во 1949 година во Македонија почнува да работи една значајна републичка установа, сместена само во три канцеларии во конакот на црквата ,,Св. Спас“ во Скопје со пет вработени. Проф. Чипан додава ,,Го чекавме уште сликарот Здравко Блажиќ, кој беше во

Прага на специјализација за конзервација на подвижни уметнички дела, а дојде следната година после кавгата со Информбирото“. Така, со мал број кадри, но со силна финансиска поддршка од Републичкиот фонд почнува да работи Заводот. Чипан раскажува дека Здравко Блажиќ правел вистински чуда во конзервацијата на иконите и фреските, откривајќи имиња на значајни ктитори и зографи. Совршено конзервирани, тие биле изложени во штотуку обновениот Даут-пашин амам, а потоа на југословенската изложба во Париз. Иако кадровски сѐ уште недоволно екипиран, Заводот се зафаќа со конзервација на големи и значајни објекти, како што се Даут-пашиниот амам и археолошкиот локалитет Стоби. Таквите обемни зафати успешно се реализирани под раководство на архитект Чипан и со учество на мајстори од оперативата кои постепено се усовршуваат во таа специфична област. За 1951 година Чипан се присетува ,,И тогаш дојде на ред Св. Софија охридска, еден значаен конзерваторски зафат, финансиран од сојузната Влада, подготвуван и надгледуван од сојузна комисија, составена од еминентни експерти од Југославија. Подоцна беше консултирана и специјалистичка комисија од УНЕСКО, со стручни членови од Франција и Италија.“ Периодот 1951-58 година за Чипан претставува еден вид херојска борба со конзерваторските проблеми, која подетално е опишана во неколку негови публикации. Борис Чипан е назначен за раководител на сите работи врз објектот, а Блажиќ за

конзервација на фреските. Во тоа својство, тие се испратени на двомесечна специјализација во Франција и Италија. Во Франција Чипан се запознава со многу финеси од областа на заштитата, а во Италија со архитект Фернандо Форлати поминува речиси цел курс по конзервација и реставрација на архитектонски споменици. По враќањето во Охрид, конзерваторите Чипан и Блажиќ почнуваат со обемните и сложени зафати врз црквата ,,Св. Софија“. Најтежок рестравраторки проблем претставувало исправувањето на кон надвор отклонетиот јужен ѕид на наосот, при што требало да се спаси и конзервира исклучително вредниот фрескоживопис. Блажиќ, живописот мајсторски го симнува врз специјална дрвена скара и така ослободува фронт за работа на Чипан. Ѕидот, Чипан го облекува во жакет од дрвена оплата и со челични затеги привремено го анкерира за подножјето однадвор на северниот ѕид. Претходно во затегите се вградени навои со рачви, со чија помош буквално рачно, без каква било механизација ѕидот е успешно вратен во вертикална положба, за која цел се употребени и дрвени кајли во неговото подножје. По санацијата на ѕидот и покривањето на објектот, и фреските со дрвената скара успешно се вратени на првобитното место. Во сета таа постапка, значајна била и консултацијата со меѓународно афирмираните стручњаци, особено италијанецот Форлати. Борис Чипан се присетува дека за време на тие херојски години низ црквата ,,Св. Софија“ поминаа голем број студенти практиканти, кои беа сместени во шатори поставени во црковниот двор. ,,Св. Софија“ беше школа за голем број конзерватори од Југославија и често пати посетувана од видни византолози, кои во 1962 година во Охрид го одржаа XII Светски византолошки конгрес. Сите скици, цртежи, макети, записи и сочувани бројни фотографии од тие важни настани се наоѓаат во збирката на архитект Борис Чипан, која се чува во Музејот на Град Скопје и која во голем дел е објавена во публикацијата Борис Чипан – по трагите на еден модернист (2017, стр. 72). Но, бидејќи работата врз црквата ,,Св. Софија“ за Борис Чипан претставува ,,најголема радост и носталгија за неговата младост“, на зрели години успева тие настани и стручни зафати, на маестрален начин да ги остави во наследство за идните генерации во монографијата Света Софија – катедрален храм на Охридската архиепископија (1996). И покрај големиот ангажман околу црквата, Борис Чипан успева да најде време и за конзервација и реставрација на 20-тина куќи од XIX век. Притоа, тој е убеден дека тие не

претставуваат само сведоштво за нашето историско минато, туку и значаен туристички потенцијал. Тој од претходно имаше архитектонски снимки на вредните куќи околу палатата на Робевци (публикувани во книгата Стара градска архитектура во Охрид, 1955). Неговата иницијатива добро ја проценил Лазар Колишевски, кој за таа намена му ,,препорачал да троши пари колку што може“. Со таков ентузијазам и разбирање почна рестраврацијата на старите вредни куќи, но за жал во следните десетлетија таа активност постепено се намалуваше, така што старата градска архитектура стана загрозен вид наследство, иако е ставена под патронат на УНЕСКО. Широкиот архитектонски дух на Борис Чипан не му дава мир, така што паралелно со заштита, тој наоѓа време да се занимава и со

проектирање и публицистика. Тој изработува примерни проекти за судски згради во Штип, Битола и Велес, кои и денес солидно функционираат. Во 1959 година архитектотконзерватор Борис Чипан трпи неаргументиран притисок од државен финансиски ревизор, со задна намера директорското место во Заводот да го отстапи на една партиска личност. И тука, пак се вмешува неговиот ангел чувар, кој го насочува да се пријави и да биде избран за наставник по предметот проектирање општествени згради на Архитектонскиот отсек, каде остава длабоки траги во едукацијата на бројни генерации студенти. Истовремено со наставната дејност, професорот Борис Чипан се занимава со архитектонско проектирање, архитектонско истражување и теорија на архитектурата, не 27 јули 2018

ПОРТА

21

занемарувајќи го и вредното градителско наследство. Исто така, тој зема учество на анонимни архитектонски и архитектонскоурбанистички конкурси, на кои повремено освојува награди. Така во 1961 година, на конкурсот за проект на ЦК СК на Хрватска, заедно со архитектот Петар Муличковски ја споделува втората награда (прва не е доделена). Тоа подоцна придонесува архитект Муличковски да изработи вреден проект со слична намена за потребите на ЦК СКМ. Професорот Чипан има направено уште низа проекти за нови објекти и има напишано неколку труда од областа на архитектонскоурбанистичката проблематика, за кои посоодветно е да зборуваат неговите поблиски соработници од кабинетот. Што се однесува до неговото ремек-дело зградата на МАНУ, јас одамна имам објавено опширна стручно-научна анализа во списанието за култура на просторот ,,А:“ (број 2, 1985), при што истакнувам дека создавањето на објектот е направено според методата на инвенција: инспирација од наследените регионални вредности и нивна современа интерпретација според принципот на асоцијација. Нагласувам дека имитацијата на наследството за професор Чипан и за мене претставува еден вид уназадување на архитектонското творештво. Архитектонските квалитети на овој значаен објект придонесуваат проф. Чипан да ги добие наградите:

ПОРТА

- 11 Октомври за едногодишно остварување (1977) и - Сојузна награда за архитектура на весникот Борба (1977). Главните тези на инвентивната метода за интерпретација на наследените вредности, професорот Чипан веќе во 1970 година ги изнесе во публикацијата Изразни средства на современата архитектура во градови со историско наследство, додека во 2005 година тие тези ги продлабочува и надградува во публикацијата Традиција и современост во архитектурата. Работејќи како професор, проектант и публицист, професорот Чипан и понатаму ја негува конзерваторската практика. Тој раководи со конзервацијата на црквата ,,Св. Наум“ на охридското крајбрежје (1964), го проектира и подига Меморијалниот музеј во Тетово (1967) и Меморијалниот музеј на Кочо Рацин (родната куќа на поетот во Велес, 1968). Секако дека посебно внимание заслужува конзервацијата на црквата ,,Св. Пантелејмон“ во Нерези (1967), која беше напукната од земјотресот 1963 година. Во ѕидовите е вметнат скриен армиранобетонски скелет поставен врз темелни армиранобетонски перници, со што се отстранува опасноста од надолжно напукнување на објектот, затоа што неговата северна половина лежи врз помека почва. Треба да се напомене дека денешната конзерваторска теорија и практика бараат

отстранување на некогашните скриени бетонски конструкции и нивна замена со материјали, кои се компатибилни со автентичните стари конструктивни состави. Како и да е, голем дел од конзерваторската практика на Чипан претставува составен дел на моите истражувања, како и дел од предавањата по групата предмети од заштитата и рестраврацијата на градителското наследство, за кое што сум му благодарен. Сите наведени и ненаведени достигнувања на Борис Чипан во развојот на културата на македонскиот простор придонесоа, освен веќе споменатите награди да добие и: -награда 7-ми Ноември за животно дело на Охрид (1978), -награда 11 Октомври за животно дело на Р Македонија (1983) и -награда Андреја Дамјанов за животно дело од областа на архитектурата и градителството на Сојузот на архитектите на Македонија (1990). По неговото заминување во 2012 година, Комората на овластени архитекти и инженери на Македонија, во 2014 година ја воспоставува Годишната награда за архитектура Борис Чипан. Јас сум убеден дека присуството на Борис Чипан меѓу нас придонесе на еден посебен начин да бидеме духовно побогати и сметам дека од неговиот творечки дух ќе се напојуваат уште многу голем број генерации.

ПОРТА

aрхитектура од дрво

Детско село во савана

Александар ЧЕРЕПНАЛКОСКИ, дипл. инж. по дрвна индустрија Од архитектите: Големината на бразилската тропска савана, бесконечноста на небото и популарното знаење. Сè е во континуитетот, во големата тенка имагинарна линија, во позадината која е најпрепознатлива при посетување на централниот регион на Бразил. Предложената архитектура не може да се разликува премногу од оваа содржина. Немерливата убавина на локалното население е тоа што нè трогнува најмногу. Но, како да се твори во констелација каде моменталната култура слепо се модернизира во потрага по сонот за масовна репродукција? Како архитектурата да стане релевантна на оваа локација, која е 24

ПОРТА

27 јули 2018

означена со рурални и домородни мемории, техники и естетики? Со овие почетни истражувања, проектот за вдомување на 540 деца кои учат во интернатско училиште во Кануана, цели кон трансформација, културно спасение, охрабрување на локалните конструктивни техники, домородното знаење и убавина, заедно со градење на чувство за самосвест и чувство на припаѓање, клучни во правилниот развој на децата. Процес: Во процесот на идејното решение за проектот, архитектите од Rosenbaum + Aleph Zero работеле во тесна соработка со локалното насление за да можат подобро да ја разберат големината и комплексноста на просторот каде треба да живеат деца чии гледишта на животот се менуваат секојдневно. Покрај обичното население,

константно биле консултирани и лица кои директно работат со децата како учители, администратори и секако самите деца кои придонеле многу резултатот да биде успешен. Процесот на креирање поминал низ многу фази на истражување, елаборирање и соработка преку работилници каде биле изнаоѓани можни решенија на различни проблеми, кои произлегувале од дијалог помеѓу модерните градители и богатото локално знаење и искуство на локалните жители. Како резултат на сето ова јасно станало дека има голем потенцијал и убавина во традиционалните конструктивни техники каде се користи земја како материјал за цигли. Токму овој материјал кој покрај своите естетски квалитети покажал одлични климатски перформанси бил предложен како конструктивен материјал.

ИНТЕРНАТСКО УЧИЛИШТЕ ВО КАНУАНА, БРАЗИЛ

Дизајнот на новото детско село се стреми да ја зголеми самодовербата кај учениците, чувството на припаѓање, одговорност кон природата и секако подобар академски успех. Ова е постигнато со тесна соработка помеѓу архитектите и локалните градежници, со образовниот кадар и секако со децата како директни корисници на објектот

Резиденција: Процесот на постојано архитектонско подобрување на проектот, резултирал со првиот чекор на поширока урбанизација и организација на локацијата. Новата конфигурација на теренот опфаќа две големи детски „села“, едното за машки, а другото за женски деца. Секој објект е поставен на стратегиски точки, кои не се позиционирани во центарот на градежната локација, туку заземаат странична позиција блиску до земјоделските површини, овозможувајќи подобри просторни и функционални поделби на училиштето како целина. Во овој контекст, студентските соби се поделени на 45 простории за по шест ученици, со кревети на кат, простор за складирање и приватни делови за хигиена. Овие простории се групирани во групи од 27 јули 2018

ПОРТА

25

пет, а потоа поделени во три големи дворови исполнети со локална савана и тропски видови. Овие дворови ја збогатуваат содржината на објектот со тоа што служат како собирни места, а зелената површина ја регулира температурата и влажноста на воздухот. Во централниот двор се наоѓа еден природен базен со мали украсни рипчиња, каде се собира дождовната вода која паѓа од крововите, а во денови на поројни дождови со канал се враќа во локалната река Javaés. Во горниот дел над собите за спиење предвидени се простории со различна содржина како соба за гледање телевизија, соба за читање, балкони, соби за играње и друго. Овие простории се проектирани заедно со децата со цел да се подобри нивниот квалитет на живот во текот на школската година, но исто така и да служат како содржини кои можат да се користат и по завршување на школската година.

ПОРТА

Материјали: Тенкиот бел лимен покрив, поставен на лесна дрвна конструкција која е проектирана во мрежа од 5,9 м на 5,9 м, го покрива целото детско село. Покрај заштита од атмосферски влијанија, оваа конструкција прави дистинкција помеѓу надворешниот и внатрешниот дел и покрај тоа што нема никаде визуелна поделба. Како конструктивен материјал е избрано дрвото еукалиптус, кое го има во изобилство во околината, слепено во големи ламелирани елементи. Високиот степен на префабрикување на конструктивните елементи овозможува драстично скратување на времето на изградба со што не се нарушува нормалното функционирање на училиштето. За изградба на останатите простории употребени се стабилизирани земјени цигли кои имаат одлични термални карактеристики. Покрај нивните добри градежни карактеристики, со нивна употреба се потврдува архитектонскиот контекст и естетика на околината. Дизајнот на новото детско село се стреми да ја зголеми самодовербата кај учениците, чувството на припаѓање, одговорност кон природата и секако подобар академски успех. Ова е постигнато со тесна соработка помеѓу архитектите и локалните градежници, со образовниот кадар и секако со децата како директни корисници на објектот. Сите овие напори се препознаени и наградени со многу награди како успешно архитектонско решение, но како една од најголемите награди е секако наградата RIBA (Royal Institute of British Architects) за интернационален проект и RIBA за млади архитекти.

ПОРТА

урбанизам

Српската метропола ќе добие

„Савски амфитеатар“ на вода Урбанистичкото решение предвидува изградба на околу два милиони квадратни метри градежна површина на простор од 177 хектари. Од тоа повеќе од еден милион квадратни метри е станбен простор, 750 илјади квадратни метри деловен простор, 620 илјади квадратни метри јавни содржини и 240 илјади квадратни метри зелени површни

Душанка ШУЛОВИЌ , дипл. инж. арх.

Б

еоград на води“ е името на проектот за ревитализација, реконструкција и изградба на дел од просторот на град Белград наречен „Савски амфитеатар“. Овој простор долж десниот брег на реката Сава е издолжен, рамничарски и обрабен со ридови и височинки, што му дава изглед на амфитеатар. Оттаму доаѓа и името „Савски амфитеатар“. Во дваесеттиот век со изградбата на „Нови Београд“ и проширувањето на градот, овој простор, од околу сто хектари, се најде речиси во центарот на градот, запуштен и неизграден.

„

Музеј на современа уметност во Белград 28

ПОРТА

27 јули 2018

„БЕОГРАД НА ВОДИ“ - ПРОЕКТ ЗА РЕВИТАЛИЗАЦИЈА, РЕКОНСТРУКЦИЈА И ИЗГРАДБА НА ДЕЛ ОД ГРАДOТ Историјатот на неговото урбано планирање почнува во 1923 година и во разни варијанти на урбанистички планови и конкурсни решенија се развива сè до 2012 година. Во многу од предложените решенија се забележува тенденцијата за спуштање на градот кон реката, но до 2012 година ништо од предложените решенија не беше реализирано. Проектот „Београд на води“ го почна Владата на Србија во соработка со инвеститор од Обединетите Арапски Емирати во 2012 година, кога е направен концепт за мастерплан, а договорот за изградба е потпишан во 2015 година со претпријатието „Igl Hills Properties“. Урбанистичкото решение предвидува изградба на околу два милиони квадратни метри градежна површина на простор од 177 хектари. Од тоа повеќе од еден милион квадратни метри е станбен простор, 750 илјади квадратни метри деловен простор, 620 илјади квадратни метри јавни содржини и 240 илјади квадратни метри зелени површни. Според договорот, Република Србија е сопственик на 32 отсто од капиталот, а „IglHillsProperties“ на 68 отсто. „IglHillsProperties“ одобрува и заем од 90 милиони евра за изградба на железничка инфраструктура и 40 милиони евра за експропријација на земјиштето. Вкупната инвестиција треба да изнесува 3,1 милијарди

евра, а дефинираниот рок на изградба е триесет години. Владата на Србија уредувањето на крајбрежната зона и проектот „Београд на води“ го утврди како проект од посебно значење за државата и за градот Белград, а потоа донесе и одлука за изработка на Просторен план на подрачјето за посебна намена (ПППН). Собранието на Србија усвои „lex specialis“ за проектот со кој ќе биде регулирана постапката на експропријација и издавање градежни дозволи. Динамиката на градење предвидена е да се одвива во четири фази: Првата фаза опфаќа градежни работи во средишниот крајбрежен дел. Ќе бидат изградени четири деловни згради, најголем трговски центар во регионот, кула од 168 (122) метри висина, дел од хотелски комплекс, јахтклуб и првите станбени објекти, пешачки променади, сообраќајници и пристапни булевари. Во оваа фаза беше предвиден пешачко-велосипедски мост преку реката Сава, но потоа изградбата на овој мост беше откажана. Втората фаза предвидува уредување на просторот кај Бранков мост и просторот меѓу мостот Газела и Сајмиште. Овде е планирана изградба на повеќе станбени згради и реконструкција на згради кои се под заштита на

законот. Во третата фаза предвидена е изградба на централниот дел, во правец на Савска улица каде се сместени станбени и деловни содржини. Четвртата фаза опфаќа изградба на станови и забавно-културни содржини. Предвидени се 45,584 м2 зелени површини, од кои парковски 23,463 м2. Во целиот комплекс предвидено е да живеат 17.700 жители. Градбата на првата фаза е во тек. Првите објекти, чија изградба почна во април 2016 година и треба да заврши до крајот на 2018, се две дваесеткатни станбени згради („BW Residences“) со висина од 72 метри, вкупна површина од 68 илјади метри квадратни и вкупно 296 стана. Според проектот на бирото „Skindmor Owins Meril“ од Чикаго, таканаречената „Кула Београд“ почната исто така во април 2016 година, треба да претставува основен симбол на целиот зафат и на цела српска престолнина. Кулата со површина од 50 илјади квадратни метри треба да биде висока 168 (122) метри, да има 42 ката и паркинг на две подземни нивоа. Првите 22 ката се наменети за луксузниот хотел „Сент Риџис“, а над нив сè до 37 кат ќе бидат изградени луксузни станови. На 38 кат ќе се наоѓа ресторан, а на врвот видиковец. Кулата ќе биде

ПОРТА

поврзана со идниот трговски центар, а пред неа е предвиден голем пешачки плоштад. Изградбата на трговскиот центар „BW Galerija“ (2Po+Pr+2) почна во април 2017 година и е како една од централните точки на проектот. Ќе се простира на површина од 250 илјади квадратни метри од кои 93 илјади квадратни метри ќе бидат за издавање, со богата понуда на малопродажни објекти. Ќе располага со 3.700 паркинг-места, а со пасарела ќе биде поврзан со кулата Београд. Се предвидува центарот да има многу забавни содржини, кина, кафулиња, ресторани, со што би станал незаобиколна дестинација на жителите и посетителите на Белград. Проектот предвидува голем дел од објектот да биде под масивна стаклена купола, а дополнително, делови од објектот преку големи стаклени површини ќе имаат отворен поглед кон реката Сава, со што сликата на овој трговски центар делува повеќе од атрактивна. Отворањето на трговскиот центар е најавено за 2020 година. Почната е изградбата и на две станбени згради „BW Vista“ и „BW Parkview“, високи 82 метри, со 23 ката, а во најава се уште пет големи згради, две станбени и три деловни. Дополнително, проектот за новиот хотел „Бристол“ се најавува како ремек-дело на современиот дизајн. Почнати се градежни работи и по должината на целиот потег на променадата покрај реката Сава, на две нивоа со изградба на велосипедска патека и зеленило.

30

ПОРТА

27 јули 2018

За да се пристапи кон реализација на каков било план на оваа локација, и покрај тоа што просторот беше релативно празен и неизграден, беа неопходни обемни подготвителни работи и значајни инфраструктурни зафати. Неопходно е изместување на товарниот и патниот сообраќај, изградба на железнички друмски мост преку Дунав, дислокација на главната железничка и автобуска станица на друга локацијата, интервенции на објекти од топловодната, гасоводната и електроенергетската мрежа. Голем дел од овие работи се направени или се во тек. На оваа локација моментално се активни пет градилишта на простор од преку милион квадратни метри. За изградбата на проектот ќе бидат вработени околу 25 илјади луѓе, а кога ќе биде завршен се очекува да се отворат 13 илјади работни места. Се проценува дека домашната градежна индустрија, која со години пропаѓа, би можела да добие една милијарда евра за изведувачки работи. Сè се тоа причини со кои се оправдува овој грандиозен потфат. Раководството на државата проектот го претставува како симбол на национална обнова по многу години политичка и економска криза и длабоки поделби. Проектот „Београд на води“ претставен на макета, а подоцна и преку многу визуелни презентации и компјутерски анимации, на прв поглед фасцинира. Обемот на една нова футуристичка населба во срцето на Белград за

17.700 жители, само по себе наведува на восхит. Се добива впечаток дека тоа ќе биде една луксузна, елитна населба која обезбедува квалитет на живот по највисоките светски стандарди. Според изјавите на главниот проектант Алабар, следејќи го моделот на урбаниот развој на Дубаи, проектот „Београд на води“ навестува нов идентитет и некоја нова вредност на градот, но истовремено е инспириран од културата и историјата на Белград и со секој од проектите се настојува да се покаже почит кон локалното опкружување, архитектурата и традицијата. Сепак, проект од овој вид не може да биде претставен само со компјутерска анимација, туку се потребни и технички и финансиски параметри. Проектот од самиот почеток го следат многу контроверзии. Тој ја подели стручната, политичката и деловната јавност. Најжестока во критиките беше Академијата на архитектите на Србија. Тие предупредија дека целиот проект е нестручно воден, му недостасува јавна расправа и потполно се исклучени претставниците на урбанистичкоархитектонската струка од процесот на планирање и реализација. Обврската за меѓународен конкурс за вакви зафати не е испочитувана. Расчистувањето и подготовката на теренот во случајот Сава маала и рушењето на улицата Херцеговачка, кон кои белграѓани негуваат носталгични и емотивни чувства предизвика бура од негодувања на струковите и граѓанските здруженија, како и на граѓанската

иницијативата „Не да(ви)мо Београд“ (Името на иницијативата „Не да(ви)мо Београд“ претставува игра на зборови која во себе ги содржи пораките „Не го даваме Белград“ и „Да не го удавиме Белград“). Ова движење на граѓани во период од први мај 2016 година до 15 февруари 2017 година организираше осум масовни улични протести. Во 2014 година Српската академија на науки и уметности (САНУ) испрати забелешки на дваесет и две страници до Републичката агенција за просторно планирање, но сите беа отфрлени. САНУ цени дека ако нацрт-планот за проектот „Београд на води“ не се измени, тој ќе остане изолиран остров во центарот на Белград, тешко пристапен и едвај прооден и ќе предизвика сообраќајни проблеми и во другите делови на градот. Останатите нивни забелешки велат дека: станбениот и деловен простор од висока класа ќе биде пренаселен, со сериозни еколошки и социјални последици; помалите и средни трговски дуќани ќе бидат загрозени од изградбата на џиновскиот трговски центар; во комплексот нема доволно паркови и плоштади, а не е најсреќно решен ниту пристапот до реката и шеталиштето. Комплексот, поради кулата од 168 метри и солитери од 100 метри височина, ќе претставува огромен ѕид од стереотипна архитектура која ќе ги засолни историските знаменитости на градот и препознатливиот урбан профил на Белград. На планот му недостасува анализа за економскоопштествена оправданост. САНУ наведува дека без сето ова неизвесноста е голема, а основно прашање е каква корист од сето тоа ќе има Србија и Белград. Критики стигнаа и од еминентни професори, членови на Академијата на архитекти, меѓу кои и архитект-урбанист Бранко Бојовиќ. Тој смета дека со проектот е опфатен мал дел од Савскиот амфитеатар, кој се третира како фрагмент од вкупниот простор, што не е добро. Тој алармира дека некои од интервенциите предвидени во проектот битно го менуваат карактерот на текот на реката Сава, што ќе влијае на нејзиното користење како значаен пловен пат. Позицијата на кулата ќе предизвика пореметување на проточноста на водата. Академијата на архитекти е најрепрезентативното здружение во Србија во доменот на архитектурата. Со декларација, едногласно усвоена во март 2015 година, Здружението се обрати до сите институции на Република Србија и Град Белград, на стручната и поширока јавност со барање за итно стопирање на проектот ,,Београд на води“, истакнувајќи дека проектот изобилува со низа прекршоци и злоупотреби и е во спротивност со јавниот интерес. Не би можела да правам споредба со проектот „Скопје 2014“, бидејќи тоа е неспоредливо и во однос на обемот на

архитектурата и урбанизмот и во однос на начинот на работа. Проекти со ваква големина не може да поминат без контроверзии. Но, мора да се забележи дела заедничко за двата проекта е што е нападнато централно градско подрачје и крајбрежната зона. Со „Скопје 2014“ прекршена е Повелбата на ООН за градба во крајбрежната зона, а со проектот „Београд на води“ прекршена е Декларацијата која во име на ООН ја донесе УНЕСКО, а која дава препораки како се чува и управува урбаниот пејзаж на старите градови. Во двата проекта, на сличен начин се заобиколени сите законски процедури во нетранспарентни постапки и исклучена е

домашната стручна јавност. Едно е сигурно, двата проекта на најексплицитен начин покажаа дека архитектурата и особено урбанизмот се исклучително комплексни домени, кои мораат на легален и транспарентен начин да се синхронизираат со социјалниот и општествен контекст во кој се случуваат. Притоа профитот не смее да биде основната водилка, туку одржливиот развој на заедницата. Дали проектот кој ги подели граѓаните на Србија и предизвика бројни контроверзии ќе опстане - останува да се види, бидејќи, сепак, пред Белград и белграѓани остануваат уште 30 години градба.

27 јули 2018

ПОРТА

31

експерт

Непознатиот великан на „големата војна“ и градежништвото Стогодишнината од Првата светска војна во голема мерка го има зголемено интересот на јавноста за овој период од историјата на земјата, како резултат на што се прават напори да се сочуваат и реставрираат дел од преживеаните објекти од овој вид

32

ПОРТА

27 јули 2018

100 ГОДИНИ ОД ПРВАТА СВЕТСКА ВОЈНА - ПОЛКОВНИКОТ БЕРИ ХАРОЛД ОЛИВЕР АРМСТРОНГ д-р Владимир Б. ЛАДИНСКИ, дипл. инж. арх. (специјално за Порта 3 од Лондон) ури и оваа година кога се одбележува стогодишнината од крајот на Првата светска војна или „големата војна“ (како што понекогаш се нарекува во Британија), доколку направите веб-пребарување за името „Бери Харолд Оливер Армстронг“ (Bertie Harold Oliver Armstrong) резултатите најчесто ќе ве донесат до веб-страницата на Британскиот национален архив каде ќе го најдете следниот запис поврзан со преписка која се чува во архивот:

Д

„Армстронг, Бери Харолд Оливер 1873–1950) полковник, колонијален администратор“. Покрај ова веројатно ќе дојдете и до линк на една од Листите на честа (Roll of Honour) како онаа за Втората светска војна на Корпус Кристи колеџот во Оксфорд каде се презентирани биографиите на студентите на овој колеџ коишто го загубиле својот живот во оваа војна. Меѓу нив се наоѓа и името на Армстронг, Ричард Џорџ де Лињи (Armstrong, Richard George de Ligny, 1920– 1941), студент по класични студии на Универзитетот во Оксфорд (1937-1940) и единствениот син на полковникот Армстронг и Дороти Моуд Армстронг (Dorothy Maud Armstrong), а којшто на 21годишна возраст како втор поручник исчезнал, се смета за загинат, во Перак, тогашна Малаја, а која е дел од денешна Малезија. За полковникот Армстронг, релативно

малку се знае и сè главно се сведува на тоа дека тој бил роден во Квебек (Quebec), Канада, дека бил кралски инженер (Royal Engineer), односно воен инженер, и дека за Нова година 1919 година бил одликуван од кралот Џорџ Петти (King George V) со орденот „Придружник на Редот од Св. Мајкел и Св. Џорџ“ (Companion of the Order of St Michael and St George - CMG). Пребарувањата за полковникот Армстронг нема да ве одведат до опширни биографии или слични податоци, а уште помалку до фотографија преку која ќе може да се види неговиот лик. И покрај ова, овој скоро невидлив инженер од преминот на 19-тиот во 20-тиот век се смета дека дал несомнен придонес во доменот на градежништвото и во рамките на Првата светска војна. Контекстот од кој придонесот на

полковникот Армстронг произлегува од почетокот на Првата светска војна. Обединетото Кралство се вклучило во Првата светска војна на 4-ти август 1914 година. Мирнодопскиот состав на Британската војска се смета дека бил релативно мал и изнесувал, не сметајќи ги резервистите во територијалните сили, нешто помалку од 250 илјади припадници од коишто приближно половина биле распоредени по колониите со исклучок на Австралија, Канада и Нов Зеланд. Со вклучувањето во војната се појавила потреба за зголемување на бројноста на вооружените сили при што значајна улога одиграл новоименуваниот министер за војна, лордот Херберт (Хорацио) Киченер (Secretary of State for War, Lord Herbert (Horatio) Kitchener) кој и самиот загинал во

27 јули 2018

ПОРТА

33

војната во 1916 година при потонувањето на бродот со кој патувал на мисија во Русија. Лордот Киченер покрај својата воена и политичка кариера особено се истакнал со успешната кампања за регрутирање на војници доброволци. Неговата кампања овозможила до почетокот на 1916 година да се регрутираат над 2,6 милиони волонтери, за на крајот на војната Британската армија да брои нешто помалку од 4 милиони лица. Се разбира приближно 10-кратното зголемување на воените сили во период од само 4 години создало особени логистички проблеми. Еден од клучните проблеми со коишто се соочил лордот Киченер и Британската армија биле ограничените можности за сместување на новите регрути. Така на почетокот на Првата светска војна Британската армија имала капацитет да смести околу 175 илјади припадници во ѕидани касарни во земјата. Преку заминувањето на семјствата на воениот персонал од касарните капацитетот за сместување се зголемил од околу 87 илјади до вкупно околу 262 илјади легла. Сепак оваа релативно голема бројка ни оддалеку не била доволна да се смести засилената Британска армија по масовниот одговор на повикот на лордот Киченер за пријавување на доброволци. Со донесувањето на „Законот за одбрана на владетелството од 1914 година“ (Defence of the Realm Act 1914) властите се стекнале со права коишто им овозможуваат пристап и

34

ПОРТА

27 јули 2018

користење на приватни имоти за воени потреби. Ова овозможило 800 илјади регрути да бидат сместени во цивилни објекти како големи јавни објекти, магацини, фабрики, шатори и приватни куќи. Се разбира ова не претставувало ниту долготрајно ниту соодветно решение. Лордот Киченер, којшто и самиот бил кралски инженер, се покажало дека бил визионер кој рано ги согледал проблемите со коишто ќе се соочи. Оттука на кратко по стапување на функцијата министер, тој му се обратил на директорот за фортификации и градежни работи генерал мајорот Џорџ Скот-Монкриф (Director of Fortifications and Works, Major General George Scott-Moncrieff), од кој побарал да понуди решение со коешто би се обезбедило сместување за околу половина милион воен персонал. Наредбата за оваа задача му била доделена на тогаш мајорот Армстронг на 14-ти август 1914 година, само десет дена по вклучувањето на земјата во војната. Записите говорат дека тој во рок од само два дена со својот главен соработник Џ. Д. Мичел (Chief Assistant J. D. Michel) и мала група на технички цртачи ги изготвил главните проекти и изведбените планови за типски проект за воен камп со бараки (huts) за сместување на еден баталјон во полн воен состав вклучително со проектот за

фази и опремување на камповите. Проектот се состоел од околу 17 решенија коишто ги покривале различните видови на потребни објекти во составот на еден воен камп. Основниот проект бил за барака со димензии од 6 на 18 метри во основа и 3 метри висина со двоводен кос кров, две врати, по една на секој калкански ѕид и по 6 прозорци на секоја од подолгите фасади. Бараките за сместување биле испроектирани за капацитет од 25 лица (24 војници и еден офицер) со рамовска дрвена конструкција, надворешна завршна обработка од брановиден лим на надворешните ѕидови и кровот, а внатрешна облога од азбесни плочи. Барем една печка на гориво била предвидена за да го обезбеди греењето на објектот. Како подоцнешна варијанта на оригиналниот проект се појавила и барака со длабочина од околу 8,5 метри која нудела нешто покомфорни услови за сместување и била поприлагодлива за други намени.

Документите укажуваат дека со тек на времето оригиналните планови биле адаптирани со цел да се прилагодат на состојбите во услови на војна. Така, недостигот на лим наложил фасадите на објектите да се обложат со дрвени штици и слични материјали, наместо брановиден лим, а капацитетот на сместување значително се зголемил. Ова според одредени автори придонело за создавање на нехигиенски услови, пренос на заболувања и проширување на зарази. Дополнително, со цел да се заштедат колку е можно повеќе средства, оригиналниот проект бил подложен на рационализација преку која сите „луксузни“ аспекти на бараките биле исфрлени и проектите биле симплифицирани до максимум. Едноставноста на бараките овозможила тие да бидат изработени од локални или увезени материјали од страна на припадници на инженерските единици или локални градежни работници и тоа не само

во рамките на Велика Британија туку и во други земји, како на пример Франција, каде што биле користени не само за сместување на единиците на подготвителна обука, единиците во подготовка или за одмор по воени дејствија во близина на фронтот, но и за потребите на привремените, „полските“ воени болници и други намени. Според организацијата Грејт Вар Хатс (Great War Huts), во текот на втората половина на 1914 година и во текот на 1915 година низ Велика Британија биле изградени вакви бараки со вкупен сместувачки капацитет од 850 илјади припадници на вооружените сили, и оттука според нив станува збор за „најголемиот градежен проект од овој вид кога било во Велика Британија или во која било друга земја“. Оттука веројатно може да се согледа и придонесот на полковникот Бери Харолд Оливер Армстронг не само во доменот на градежништвото, туку и во доменот на Првата светска војна. Ова негово значење не произлегува од големината на неговиот творечки опус, туку од обемот на реализација на проектот со кој тој раководел и фактот дека преку проектите на своите бараки овозможил похумани услови за сместување не само на регрутите и војниците, туку и за лекување на делот од околу 1,6 милиони повредени лица во текот на војната од коишто околу 290 илјади починале како резултат на рани, повреди и заболувања. Вкупниот број на загинати и исчезнати се проценува на околу 900 илјади лица. Во понатамошниот тек на војната се појавиле и други видови бараки и времени објекти од кои вкупно пет вида се препишуваат на делото на полковникот Армстронг. Научната дебата по ова прашање е резултат на тоа дека оригиналните архиви биле уништени при бомбардирање на Лондон во 1940 година кога бил уништен

објектот на Воениот архив, така што сите понови истражувања се базираат на други сочувани извори. Во овој контекст голем придонес во последните години имаат дадено д-р Кери Л. Дрејпер (Karey L. Draper) и д-р Џејмс Дупло В. П. Камбел (James W. P. Campbell) од Квинс колеџот во Кембриџ и Одделот за архитектура при Универзитетот од Кембриџ, а коишто се обиделе да дадат одговори на одредени прашања сврзани со творештвото на полковникот Армстронг. По завршувањето на Првата светска војна дел од овие бараки биле продадени и долги години се користеле за разни намени како сали во рамките на цркви, помали населби или друг вид на објекти. Стогодишнината од Првата светска војна во голема мерка го има зголемено интересот на јавноста за овој период од историјата на земјата, како резултат на што се прават напори да се сочуваат и реставрираат дел од преживеаните објекти од овој вид. Еден од ваквите обиди претставува и проектот за зачувување на остатоците од воениот камп во Канок Џејс во Стафордшајар (Cannock Chase, Staffordshire) во којшто во периодот на Првата светска војна биле сместени дури 40 илјади припадници на воените сили, како и бројни други примери на зачувување на оригинални бараки организирани од страна на добротворни организации и групи и ентузијасти. За жал се чини дека ние денес не го знаеме ликот на полковникот Бери Харолд Оливер Армстронг и знаеме многу малку за неговиот живот и дело. Истовремено, неговите современици одамна ги нема. Но она што останува се сочуваните примероци на бараките коишто тој ги испроектирал и сеќавањата за барем дел од оние 850 илјади лица чиешто сместување тој го потпомогнал преку своите проекти само во првите две години на една од најстрашните и најкрвавите војни во историјата на човештвото.

27 јули 2018

ПОРТА

35

земјотресно инженерство

Земјотресот побудил високо ниво на јавна свест

Скопје станува град во кој се имплементираат тогаш најновите и најуспешни светски научни методологии како основа за новата урбанизација односно изградбата на новото Скопје

К

атастрофалниот земјотрес кој го погоди Скопје на 26 jули 1963 година резултираше со 1.070 жртви, 3.300 сериозно повредени, ~10.000 извлечени од под урнатини, ~40,000 засолнети во привремени живеалишта и ~140.000 евакуирани жители. Директните загуби предизвикани од овој земјотрес длабоко ја погодиле економијата на државата и се проценуваат на 1,2 билиони американски долари (1963) односно 15 % од БНД на СФРЈ за 1962 година. Во деновите после земјотресот, 35 нации побараа од Генералното собрание на Обединетите нации (ОН) да се стави на агендата помошта за Скопје и да отпочне кампања насочена кон националните влади и интернационалните агенции со која ќе се идентификуваат извори за помош во напорите за обнова на Скопје. Со донесувањето на Резолуцијата 1882 на Генералното собрание

36

ПОРТА

27 јули 2018

Вратена пораката од Тито после 17 години

55 ГОДИНИ ОД КАТАСТРОФАЛНИОТ ЗЕМЈОТРЕС ВО СКОПЈЕ

Споменик на жртвите во катастрофалниот земјотрес во Скопје при ОН на 14 октомври 1963 година, духот на интернационалната солидарност демонстриран после скопскиот земјотрес се трансформира од заложба за реконструкција во симбол на пријателството и братството помеѓу народите. На почетокот на 1964 година, ОН и Владата на СФРЈ формираат Меѓународен консултативен одбор, со цел да ги потпомогне националните и меѓународните заложби за реконструкција на градот. Последователно, започнати се четири проекти, како основа на техничката помош од ОН. Скопскиот земјотрес побудил високо ниво на јавна свест и активности од страна на државата, населението, научниците и инженерите за потребата од организирани и одржливи напори во доменот на справувањето со катастрофите. Земјотресните катастрофи повеќе не биле само научен проблем, туку распознаен

сериозен економски, технолошки, политички и социјален проблем, не само во погодениот регион, но и на национално и меѓународно ниво. Од денешна временска дистанца слободно може да констатираме дека благодарение на заложбите на меѓународната и домашната заедница, во Скопје во 1963 година, заживува концептот на „resilience“. Повторната изградба на градот, иницирала изработка на нов Генерален урбанистички план со сознанието дека превенцијата почнува од планирањето и дека многу аспекти во доменот на планирањето се исти со мерките во доменот на справувањето со катастрофи. За таа цел, веднаш по земјотресот во 1964 година, е донесен Правилник за технички прописи за градење во сеизмички подрачја. Во 1965 се изработуваат првите официјални карти на сеизмичко микрозонирање со кои се квантифицира сеизмичката опасност и се обезбедуваат детални информации за локалните почвени услови. Истата година, по препорака на Меѓународниот консултативен одбор за обнова и повторна изградба на Скопје при ОН, одлуките на Владата на Република Македонија и Градот Скопје со значителна поддршка од УНЕСКО, во рамките на Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“ во Скопје се основа Институтот за земјотресно инженерство и инженерска сеизмологија и урбанистичко планирање, денешен УКИМ-ИЗИИС, со примарен мандат да помогне и ја надгледува реконструкцијата и развојот на градот после земјотресот, да обезбеди континуирано истражување во областа на сеизмологијата и земјотресното инженерство, да обезбеди постојано стекнување на сеизмолошки и други релевантни податоци и нивна примена во

ОДЛУКИ КОИ ЈА ПОТВРДИЈА СОЛИДАРНОСТА НА НАРОДИТЕ НА СФРЈ ВО ОБНОВАТА НА СКОПЈЕ Најзначајните државни одлуки за иднината на разрушениот град биле донесени веднаш по земјотресот од страна на Извршниот комитет на Централниот комитет на КПЈ, на седницата која се одржала на Бриони на 2 август 1963 година со која претседавал тогашниот претседател на СФРЈ, Јосип Броз Тито. Донесени се следните одлуки и заклучоци:

l

l l

l

l

да се преземат сите мерки и да се создадат сите услови кои ќе обезбедат брза обнова и иден развој на економијата на градот и на другите јавни органи и функции; да се обезбеди, до крајот на 1963 година, привремено сместување со кое ќе се избегнат создадените неподобни станбени услови и ќе се овозможи обединување на семејствата; да се преземат сите неопходни подготовки и да се обезбедат услови кои ќе овозможат обнова и повторна изграда на Скопје во најкраток период;

l

l

l

сите задачи за време на обновата и повторната изградба на Скопје да се изведат со заедничко учество на целата југословенска заедница, сите економски субјекти и сите граѓани на СФРЈ, со максимални залагања во правец на идниот развој на економијата и зголемувањето на работната продуктивност; средствата потребни за обнова и повторна изградба да се обезбедат и реализираат преку кредитен фонд; да се преземат итни мерки за обезбедување на финансиска помош од други земји, интернационални организации и поволни странски кредити; средствата од кредитниот фонд да се користат на начин кој ќе го поттикне интересот и иницијативите на граѓаните на Скопје за ефикасна, економска и забрзана изградба; да се изнајдат потребни мерки кои ќе им овозможат на претпријатијата и

l

l

l

l

соодветните индустриски сектори да ги завршат задачите за повторна изградба на Скопје, како и да обезбедат техничка помош во повторната изградба на градот; со користење на адекватни и популарни инструменти на кредитирање и со обезбедување на директна помош, да се помогне на погодените граѓани на Скопје да ги обноват оштетените домаќинства и да се снабдат со сите лични потреби; грижата за имплементирање на претходните одлуки да биде преземена од федералните, републичките и градските власти; Федеративниот извршен одбор на СФРЈ е предложен, заедно со другите органи, да во најкраток можен рок изготват предлози и усвојат адекватна легислатива за најсоодветни решенија за имплементирање на одлуките; неопходно е сите организации да изготват заклучоци за слабостите на одредени технички сервиси, посебно во доменот на комуникациите.

27 јули 2018

ПОРТА

37

Панорама на дел од објектите изградени во постземјотресниот период процесот на проектирање и урбанистичко планирање и да овозможи со, редовни магистерски студии, обука на професионалци - градежни инженери, архитекти и планери со цел да се подобрат процесите на планирање и проектирање со трансфер и имплементација на најсовремени светски методи и процедури во оваа област. По земјотресот во 1963 година, Скопје станува град во кој се имплементираат тогаш најновите и најуспешни светски научни методологии како основа за новата урбанизација односно изградбата на новото Скопје. Според оценките на највисоките експертски тела при ОН, новото Скопје станува пример за другите градови во светот. Постземјотресната обнова, реконструкција и ревитализација обезбедила високо ниво на заштита од природни катастрофи и ги инкорпорирала тогаш најсовремените методи во решавањето на бројните проблеми во разни домени на урбанизацијата, архитектурата, градежништвото и цивилната заштита.

Литература: Arsovski, T (2013). Urban Development, Reconstruction and Revitalization of Skopje, SE-40EEE, Ohrid, Macedonia.

Milutinovic, Z (2001). Recоvery of the City of Skopje following the 1963 Devastating Earthquake, Kyoto University, April, 2001.

Petrovski, J., Z. Milutinovic, and T. Arsovski (1990). "Skopje Earthquake of 26 July, 1963". Proceedings of Workshop I on Seismic Hazard Assessment, UNDRO/UNDP/OPS Cooperative Project for Seismic Risk Reduction in the Mediterranean Region (SEISMED, RER/87/022), Santa Margherita Ligure (Genoa), Italy, May 7-11, 1990, pp. 563-584. Автори на текстот: доц. д-р Радмила ШАЛИЌ (УКИМ-ИЗИИС) проф. д-р Зоран МИЛУТИНОВИЌ (УКИМ-ИЗИИС) проф. д-р Роберта АПОСТОЛСКА (УКИМ-ИЗИИС)

Станбени објекти

Основни и средни училишта

Болници и клиники

Делумно или целосно срушени

42.2 %

27.5 %

33.5 %

Тешко оштетени

32.9 %

74.3 %

66.5 %

Дистрибуција на оштетувања во централниот дел на Скопје од земјотресот од 1963 г. (Извори: Skopje resurgent: The story of a United Nations special fund town planning project. New York: United Nations, 1970; Ciborovski A., 1970; Petrovski et al., 1990) 38

ПОРТА

27 јули 2018

SONICBOARD Ɂɚ ɧɨɜ ɩɨɜɢɫɨɤ ɠɢɜɨɬɟɧ ɤɨɦɮɨɪ 6RQLFERDUG ɟ ɩɨɫɥɟɞɧɚɬɚ ɧɨɜɨɫɬ ɨɞ Ʉɧɚɭɮ ɩɪɨɢɡɜɨɞɫɬɜɨɬɨ ɜɨ Ⱦɟɛɚɪ ɬɟɲɤɚ ɝɢɩɫɟɧɚ ɩɥɨɱɚ ɫɨ ɤɨɧɬɪɨɥɢɪɚɧɚ ɝɭɫɬɢɧɚ ɨɞ ɬɢɩ ' ɫɩɨɪɟɞ ɆɄɋ (1 ɤɨʁɚ ɜɨ ɫɟɤɨʁ Ʉɧɚɭɮ ɫɢɫɬɟɦ ɜɨ ɤɨʁɚ ɭɱɟɫɬɜɭɜɚ ɞɨɧɟɫɭɜɚ ɩɨɜɢɫɨɤɚ ɡɜɭɱɧɚ ɢɡɨɥɚɰɢʁɚ ɂɫɤɨɪɢɫɬɟɬɟ ʁɚ ɜɨ ɩɪɟɝɪɚɞɧɢ ɾɢɞɨɜɢ ɜɨ ɫɬɚɧɨɜɢ ɡɚ ɡɚɲɬɢɬɚ ɧɚ ɫɩɚɥɧɚɬɚ ɫɨɛɚ ɨɞ ɡɜɭɰɢɬɟ ɤɨɢ ɞɨɚɼɚɚɬ ɨɞ ɞɧɟɜɧɚɬɚ ɩɨɦɟɼɭ ɫɬɚɧɨɜɢ ɤɚɤɨ ɡɚɲɬɢɬɚ ɧɚ ɫɜɨʁɚɬɚ ɢ ɩɪɢɜɚɬɧɨɫɬɚ ɧɚ ɫɨɫɟɞɢɬɟ ɤɚɤɨ ɾɢɞɧɚ ɨɛɥɨɝɚ ɡɚ ɫɚɧɚɰɢʁɚ ɧɚ ɫɥɚɛɚ ɡɜɭɱɧɚ ɡɚɲɬɢɬɚ ɜɨ ɫɩɭɲɬɟɧɢ ɬɚɜɚɧɢ ɤɨɢ ɬɪɟɛɚ ɞɚ ɧp ɡɚɲɬɢɬɚɬ ɨɞ ɱɟɤɨɪɢɬɟ ɧɚ ɝɨɪɧɢɬɟ ɫɨɫɟɞɢ ɜɨ ɾɢɞɨɬ ɤɨɧ ɛɚʃɚɬɚ ɡɚ ɞɚ ɫɟ ɡɚɲɬɢɬɢɦɟ ɨɞ ɲɭɦɨɬ ɢ ɡɜɭɤɨɬ ɧɚ ɜɨɞɚɬɚ ɢɬɧ ɂɫɬɢɬɟ ɫɢɫɬɟɦɢ ɢɫɬɚɬɚ ɩɨɬɤɨɧɫɬɪɭɤɰɢʁɚ ɢɡɨɥɚɰɢʁɚ ɢɫɬɢɬɟ ɢɫɤɭɫɧɢ ɪɚɰɟ ɧɚ ɦɨɧɬɟɪɢɬɟ ɢ Ʉɧɚɭɮ 6RQLFERDUG ɡɚ ɫɨɫɟɦɚ ɧɨɜ ɩɨɜɢɫɨɤ ɠɢɜɨɬɟɧ ɤɨɦɮɨɪ

621,&%2$5' 621,&%2$5'

ПОРТА

земјотресно инженерство

УКИМ-ИЗИИС расадник на млади научноистражувачки кадри

проф. д-р Роберта АПОСТОЛСКА, (УКИМ-ИЗИИС) ИЗИИС И ЕДУКАЦИЈАТА ВО ОБЛАСТА НА ЗЕМЈОТРЕСНОТО ИНЖЕНЕРСТВО Институтот за земјотресно инженерство и инженерска сеизмологија (ИЗИИС) како членка на Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“, во Скопје, повеќе од 50 години врши континуирана едукација на кадри од земјата и од странство од области кои се поврзани со развојот и унапредувањето на модерната технологија за контрола и намалување на сеизмичкиот ризик. УКИМ-ИЗИИС со право може да се гордее дека првите магистерски студии во Република Македонија биле организирани и реализирани токму на ИЗИИС. Денес, Институтот претставува интернационално призната и респектирана научна институција, единствена од оваа област во регионот, која континуирано едуцира млади научни кадри во една специфична и комплексна област како што е земјотресното инженерство, која во себе интегрира и широк спектар на инженерски подобласти, како што се конструктивното инженерство, проектирање на сеизмички сигурни и стабилни објекти (згради, мостови, брани, инфраструктурни системи, специјални објекти), специфични проблеми од геотехничкото инженерство, дефинирање на сеизмичкиот хазард, 40

ПОРТА

27 јули 2018

подготвеноста за справување со катастрофи предизвикани од земјотресите и сл. Студиските програми од втор и трет циклус кои се реализираат на УКИМ-ИЗИИС се дизајнирани врз основа на сопствено исксуство и искуствата на други универзитети во светот, посебно на земјите со развиено земјотресно инженерство и на младите научноистражувачки кадри им нудат одговори и решенија во овие комплексни подрачја истовремено креирајќи простор за нивно идно усовршување. ЗА МАГИСТЕРСКИТЕ СТУДИИ Акредитираните магистерски студии покриваат две полиња: (1) конструктивно инженерство со асеизмичко проектирање и (2) земјотресно инженерство. Студиските програми од втор циклус (вкупно шест) се целосно усогласени со одредбите на Болоњската декларација и правилата на ЕКТС и се состојат од задолжителни и изборни предмети. Времетраењето на студирањето е различно имено, два, три и четири семестри, со цел да се одговори на потребите на студентите кои доаѓаат со различен број на кредити од претходното образование. Со завршувањето на студиите, студентот се здобива со звање магистер на науки од областа на земјотресното инженерство и зависно од времетраењето на студиите се стекнува со 60, 90 или 120 кредити, соодветно.

ЗА ДОКТОРСКИТЕ СТУДИИ Акредитираните докторски студии се од областа на земјотресното инженерство и се реализираат под менторство на експерти во оваа област. Програмата за докторските студии е согласно Болоњската декларација и правилата на ЕКТС и се одвива во рамките на интегрираната Школа за докторски студии во рамките на Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“. Докторските студии на УКИМИЗИИС траат 3 години (6 семестри) и тоа: I година - следење и полагање на наставни предмети; II и III година - подготовка и пријавување на докторската дисертација - истражување, објавување резултати, пишување и одбрана на трудот. Со завршувањето на студиите, студентот се здобива со звање, доктор на технички науки од областа на земјотресното инженерство и се стекнува со 180 кредити. Магистерските и докторските студии се акредитирани како меѓународни и се реализираат на англиски јазик.

најдобрите запишани студенти во форма на ослободување од пропишаната школарина. Повеќе детали на www.iziis.edu.mk

УСЛОВИ ЗА РЕАЛИЗАЦИЈА НА СТУДИИТЕ На студентите им стојат на располагање современа библиотека, училници, компјутерски центар, како и пет лаборатории: (1) Лабораторија за динамичко тестирање; (2) Геофизичка лабораторија; (3) Лабораторија за динамика на почви; (4) Лабораторија за силни земјотреси и (5) Мобилна лабораторија за недеструктивни тестови и мерење на вибрации. Покрај едукацијата, студентите се активно вклучени и во тековни научноистражувачки проекти и се мотивирани за реализација на меѓународна мобилност, учество на летни школи, обуки, работилници и слично. Институтот доделува стипендии на 27 јули 2018

ПОРТА

41

екологија

ПРЕЧИСТИТЕЛНА СТАНИЦА ЗА ОТПАДНИ ВОДИ СТРУМИЦА

Успешно прочистување за почиста и поздрава животна средина

Примената на добра технологија на пречистување, обезбеди услови за имплементирање на фотоволтаични панели на расположливата површина на станицата, со што ПСОВ Струмица ќе може во одредени периоди да произведува и вишок на енергија од нејзините потреби проф. д-р Петко ПЕЛИВАНОСКИ , дипл. град. инж. доц. д-р Гоце ТАСЕСКИ, дипл. град. инж.

П

речистителната станица за отпадни води Струмица (ПСОВ) е лоцирана во атарот на селото Дабиље, на оддалеченост од околу 1,5 километар од центарот на селото, источно од градот Струмица и сместена е на простор од 5.25 хектари. Покрај отпадните води од градот Струмица до ПСОВ се предвидува приклучување и на отпадните води од 42

ПОРТА

27 јули 2018

населените места Баница, Добрејци, Просениково, Дабиље, Градско Балдовци, Сачево и Муртино. Планираниот и реализиран капацитет за период до 2039 година на ПСОВ е 53.420 еквивалентни жители. Според претходното, предвидениот планиран изграден хидраулички капацитет на СПОВ Струмица за експлотационен период до 2039 година е средно дневно протекување од 9.458 m3/d, максималното протекување на суво време е 619 m3/h и максималното протекување на врнежливо

време изнесува 1.120 m3/h. Концентрациите, пак, на загадувачки материи во суровата отпадна вода за која е проектирана и изведена ПСОВ Струмица изнесуваат хемиски потребен кислород, COD 6,410 kg/d, биолошки потребен кислород, BOD5 3,205 kg/d, вкупнo суспендирани цврсти материи, TSS 3,739 kg/d, вкупно азот, T-N 470 kg/d, вкупно фосфор, T-P 96 kg/d. Реципиент за пречистената отпадна вода од ПСОВ Струмица е река Тркања, која е притока на река Струмица. Реката Струмица

Изградената ПСОВ според планираната технолошка шема истекува од територијата на Македонија и се влева во Бугарија и е притока на река Струма во Грција. Река Струма е класифицирана како чувствителна зона во согласност со ЕУ-директивата за отпадни води во урбани средини во Бугарија и Грција (1999), поради тоа ПСОВ Струмица е проектирана и изградена во согласност со критериумот за испуштање на отпадни води специфициран во ЕУ-директивата за пречистување на отпадни води во урбани средини (91/271/EEC), така СПОВ Струмица ги задоволува неколкуте критериуми за квалитетот на пречистената отпадна вода.

Параметар

Планиран квалитет Минимална ефикасност инфлуент ефлуент при отстранување, %

BOD5, mg/l COD, mg/l TSS, mg/l Вкупно N, mg/l

339 678 395 62

25 125 35 15 (*)

92 81 91 76

(*) ќе се применува при температура на отпадна вода ≥120C

Задоволувањето на претходните критериуми за квалитет на прочистената вода е обезбедено со примена на Карусел (Carrousel) технологија, третман на

отпадната вода со процес на „продолжена аерација“, при што се постигнува отстранување на вкупниот органски јаглерод, целосна нитрификација и денитрификација, како и опција за можно идно биолошко и хемиско отстранување на фосфорот, додека милта ќе се стабилизира во биолошки реактор. Како составен дел на технолошкиот процес се вклучени позначајни објекти како решетки за крупен и ситен отпад, влезна пумпна станица, таложник за песок и отстранување на масти, биоаерационен резервоар, секундарни таложници, техничка

Процесен дијаграм на линијата за третман на отпадната вода

ПОРТА

вода, мерење на квалитет и квантитет на ефлуентот, пумпна станица за милта, резервоар за згуснување на милта, таложник за задржување на милта, постројка за обезводнување на милта, биофилтер, дезинфекција. Со цел да се заштити целокупната механичка опрема и да се осигура непречена работа, влакнестите материјали како што е тоалетната хартија и грубите материјали како што се камењата, лисја, хартија, пластика, крпи и друго соодветно се издвојуваат на почетокот со две решетки поставени во канали во внатрешноста на објектот за претходно механичко пречистување. Поставени се автоматски груби решетки, по што следуваат автоматски фини решетки. Грубите решетки се предвидени со прачки на растојание од 20 милиметри, додека фините решетки се со прачки на растојание од 5 милиметри. Двата типа на решетки се проектирани при максимален проток од 1,135 m3/h, така што едната од решетките има капацитет да прифати 100 отсто од максималниот проток во случај кога другата решетка е надвор од функција. Пред решетките предвиден е резервоар за прием на мил од септички јами. Низводно од решетките сместена е пумпната станица со три пумпи (две работни, а една резерва) со кои се подигнува отпадната вода на доволна височина во 44

ПОРТА

27 јули 2018

таложникот за песок и фаќачот на маснотии, за да понатаму преку другите објекти пречистената вода гравитационо да се испушти во реципиентот. Сите пумпи се со фреквентна регулација со што се овозможува работа со максимална ефикасност при различни услови на доток на отпадна вода. Влезната пумпна станица е проектирана и изведена како хидраулички најниска точка во зоната на ПСОВ Струмица, така што целокупната внатрешна техничка и технолошка вода која се создава во постројката може по гравитација да се приклучи во црпниот базен на пумпната станица. Во црпниот базен на пумпната

станица поставена е соодветна мернорегулациона опрема за контрола и управување со помош на SCADA-систем. После пумпната станица предвиден и реализиран е двокоморен хоризонтален аериран таложник за песок и отстранување на маснотии. Таложниците се поделени вертикално со ламела за отстранување на масти, маснотии и пловечки честици. Отпадната вода втекува во комората за отстранување на маснотии во ламинарен режим, при што мастите, маснотиите и пловечките честици ќе испливаат на површината од каде со гребло се прибираат во шахта за маснотии. Песокот од дното се отстранува со потопна пумпа

која е поставена на мостот, каде мешавината од песок и отпадна вода се пумпа до класификаторот за перење на песок со цел редуцирање на органските содржини во отстранетиот песок. Процесот на оксидација на јаглеродната органска материја, како и симултаниот процес на нитрификација - денитрификација се одвива во двокоморен биоаерационен резервоар (БАБ) тип карусел (Carrousel) . Во тек на процесот на нитрификација се одвива биохемиската конверзија од амонијак во нитрат и нитрит. Нитрифицираните микроорганизми (нитрифили) се здобиваат со потребната енергија за нивниот раст со нитрогенска оксидација на амонијакот, со користење на CO2 како извор на јаглерод со цел да се создаде нова клеточна супстанца. Со оглед дека во процесот на редукција на јаглеродната органска материја, како и нитрификација се вклучени аеробни микроорганизми, за одржување на позитивна концентрација на слободен растворен кислород во водата потребно е да се обезбеди надворешен дотур на кислород. Во биоаерациониот базен, симултано во одредено време и делови се одржуваат аноксични услови како потреба за одвивање на процесот на денитрификација, каде што денитрификационите бактерии за потребите на нивна респирација способни се да го извлечат кислородот од нитратите, нитритите и на тој начин да ги претворат во азотен гас. Во биоаерационите резервоари предвидена е пневматска аерацијата со компримиран воздух кој се дистрибуира преку систем на цевки, а се внесува со дифузори поставени по дното на базените. Биоаерационите резервоари се опремен со бавноротирачки моторизирани потопени миксери со цел за насочено движење на водата, целосно хомогено мешање, како и за спречување на таложење посебно во услови на ниско ниво на аерација при одвивање на процесот на денитрификација. Во БАБ поставени се четири мерачи за кислород кои работат онлајн во секој резервоар за активна мил за да се контролира во континуитет концентрацијата на кислород. Според пресметките, вкупната зафатнина на биоаерационите резервоари изнесува

16.600 кубни метри, односно секоја лента е со зафатнина од 8.300 кубни метри. Од биоаерационите базени за активна мил „мешавината“ од отпадна вода и мил гравитационо дотекува во три радијални секундарни таложници, каде постојаниот доток во секундарниот таложник се овозможува со помош на спротиводна распределителна комора. Во секундарните таложници активната мил гравитационо се раздвојува од биолошки прочистената вода. Таложниците се проектирани и изведени во вид на кружни базени со хоризонтален тек со наклонето дно. На секој таложник е поставен мост за гребло со надворешен погон, кој служи за собирање на активната мил. Штитовите на греблата за мил овозможуваат милта постојано да се движи во централниот дел за прифаќање на милта. Mилта преку систем на цевки се спроведува до пумпната постројка за рециркулација и вишок на мил, каде што повратната мил се враќа во биоаерациониот резервор со пумпање, додека вишокот мил со пумпање се доведува до постројката за третман на милта. На испусната цевка на пречистената вода, по секундарните таложници и дезинфекцијата е лоцирана постројка за техничка вода со пумпната станица, која е непосредно до мерната станица на ефлуентот. Уредот за мерење на протекувањето е проектиран за проточен

капацитет помал од 1.200 кубни метри на час. Мерењата се поврзани со PLC / SCADA - системот. Во SCADA-системот количината се визуелизира, сумаризира и архивира. Техничката вода се користи за миење на решетката, пресите, класификаторите на песок, чистење на цевките, подготовка на полимер и растворање, за постројката за обезводнување на милта како и за надворешно и внатрешно чистење. Димензионирањето е извршено така што во кој било период да се обезбеди соодветен притисок и проток потребни за секој дел од опремата која се мие. Целта на рециркулацијата за милта во биоаерациониот резервоар е да се обезбеди константна концентрација на активна биомаса во тек на биолошко прочистување. Пумпите за повратната мил се сместени во одделна постројка за пумпање на милта. Потопените пумпи се со фреквентни регулатори и мерач на протекувањето, така што стапката на поврат на милта може да се прилагоди на зафатнината од дојдовната отпадна вода или најмалку до 75 отсто (во однос на максималното протекување) без користење на резервната пумпа. Вишокот на мил се носи на линијата за третман на милта кон резервоарот за згуснување на милта. Згуснувањето на милта се врши во посебен резервоар, изграден во непосредна близина на постројката за механички третман на милта. Милта ќе се

27 јули 2018

ПОРТА

45

згусти во вид на сува материја со содржина од два до 2.5 отсто без дозирање на полимер. За повисоки концентрации (до 4 отсто) во милта ќе се додаде полимер пред нејзиното спроведување во резервоарот за згуснување. Пресметаното време за ретензија на згуснувањето е поголемо од еден ден. По згуснувањето, стабилизираниот вишок мил се пумпа со помош на потопени пумпи во таложникот за задржување на милта каде се врши обезводнување на милта. Згустената вишок мил се пумпа во таложник за задржување на милта каде што се собира и префрла во последователните постројки за обезводнување на милта. Таложниците за задржување на милта се опремени со потопени мешалки, кои треба да овозможат ефикасно мешање на милта и да се избегне таложење на истата. Пресметаното време за ретензија на милта изнесува еден ден. Згуснатата мил се пумпа од таложникот за задржување на милта во постројката за обезводнување на милта каде што милта се обезводнува до сува материја со содржина од 25 отсто. Притоа се предвидени две поединечни линии за обезводнување со центрифуги до кои милта се доведува со пумпање. Пумпите за дотур во центрифугите работат со фреквентна регулација, така што количината на милта се регулира поединечно во согласност со времето за работа на поединечната линија. ПСОВ во Струмица е обезбедена со постројка за пречистување на мирисот која е лоцирана во непосредна близина на објектите. Главните извори на мирисот се покриени и се канализираат кон постројка за контрола на мирисот преку систем за вентилација на воздухот. Треба да се нагласи дека ПСОВ во Струмица пред испуштање на ефлуентот во река Тркања, реализирана е и дезинфекцијата на отпадната вода со цел да се изврши моментално уништување на микроорганизмите во отпадната вода и притоа да се редуцираат инфективните и цревните заболувања кои можат да се предизвикаат со овие микроорганизми.

46

ПОРТА

27 јули 2018

Вака предвидениот технолошки концепт од фазата на идеја со финансиска помош преку програмата ИПА на Европската Унија, изборот на реномирана компанија за проектирање и изведба на пречистителни станици WTE Wassertechnik GmbH од Германија во конзорциум со домашен партнер „Вардарградба“ ДОО Скопје и домашни компании специјализирани за изработка на техничка документација – идејни и основни проекти од областа на комуналната хидротехника „Урбани Води Инженеринг“ ДООЕЛ Скопје и „Хидро Енерго Инженеринг“ ДОО Скопје беше успешно реализиран и веќе повеќе од половина година СПОВ Струмица е во функција. Во состав на локацијата на ПСОВ Струмица, предвиден е простор за изградба на анаеробен резервоар за мил (Bio-P) како потреба за редуцирање на фосфорот во ефлуентот.

Исто така, треба да се истакне дека Општина Струмица сериозно размислува за оптимизирање на процесот на прочистување на отпадните води со цел намалување на оперативните трошоци за одржување на системот. За понатаму предвидена е надградба на процесите на линијата за третман на милта. Предвидено е имплементирање на анаеробна стабилизација и компостирање на милта со што ќе се добие метан како енергенс за производство на топла вода и електрична енергија, а со тоа значајно ќе се намали потребата од користење на надворешна електрична енергија. Примената на добра технологија на пречистување, обезбеди услови за имплементирање на фотоволтаични панели на расположливата површина на станицата, со што ПСОВ Струмица ќе може во одредени периоди да произведува и вишок на енергија од нејзините потреби.

www.liting.mk Архитектонска подготовка и изведба Lexan* поликарбонатни плочи и системи; Акрилни плочи Plexy и производи од ПММА; +389 2 3114 360 Звучни и сигурносни бариери; Профили, гума и трака;

ПОРТА

енергетска ефикасност

ФОТОВОЛТАИЧНИ ЦЕНТРАЛИ НА ИНДИВИДУАЛНИ КУЌИ

Почетни чекори кон

енергијата на иднината По стапувањето на сила на новиот Закон за енергетика можноста да произведуваат електрична енергија преку овие системи веќе ја имаат и домаќинствата

Даниела МЛАДЕНОВСКА Катерина СПАСОВСКА-ТРПКОВСКА

Ц

елите на европската политика за клима и енергија веќе се јасно поставени – до 2050 година, целосна декарбонизација на производството на електрична енергија (без емисии на стакленички гасови, а тоа значи без фосилни горива) и намалување на емисиите на стакленички гасови од целокупниот енергетски сектор за 80 отсто во однос на нивото во 1990 година. Според тоа еден од главните императиви е постојано зголемување на уделот на обновливите извори на енергија наспроти оние од 48

ПОРТА

27 јули 2018

фосилните горива. Новиот Закон за енергетика во Македонија предвидува донесување на Акционен план за обновливи извори на енергија и изготвување на Извештај за реализација на планот на секои две години. Воедно, со цел за масовно користење на обновливите извори на енергија, а од аспект на заштита на животната средина се предвидува можност за производство на електрична енергија од обновливи извори на енергија наменето за сопствена потрошувачка, при што вишокот на произведената енергија се предава во електродистрибутивна мрежа. Од аспект на домаќинствата, соларните фотоволтаични системи се одлична прилика, особено и поради фактот што во последниве години цените на компонентите на фотоволтаичните системи се значително намалени, што

доведе до намалување и на производната цена на електричната енергија. Досега, примената на системите за производство на струја од сончева енергија кај нас засега е ограничена само на инсталации оперирани од страна на лиценцирани компании. Изградени се 102 фотоволтаични централи, со инсталирана моќност од 16,88 мегавати и со учество од прескромни 0,32 отсто во вкупното производство на електрична енергија. Според новиот закон сите индивидуални резиденцијални објекти може да инсталираат вакви системи до четири киловати, а ќе бидат субвенционирани со 500 евра од државата, при што постапките ќе почнуваат и завршуваат во општините. Меѓу првите објекти во Скопје кои почнаа да ја користат оваа услуга од ЕВН

Македонија е едно домаќинство во населбата Тафталиџе. Станува збор за првата фотоволтаична централа која е поставена на индивидуална куќа. „Инвестицијата за оваа фотоволтаична централа ја покрива сопственикот на објектот и таа за овој конкретен случај изнесуваше околу четири илјади евра. Оваа цена ги вклучува сите материјали и дополнителни услуги за реализација на персонализираното решение. Токму тоа е и напомената, цената за секој корисник би била различна и соодветна на индивидуалните карктеристики и потреби на корисникот. За да се постави ваков систем процесот почнува со изработка на детален скрининг на објектот или локацијата на потенцијалниот корисник и неговите специфики, по што се изработува предлог оптимално решение. ЕВН на корисниците на фотоволтаични системи им нуди целосно решение „клуч на рака“ при што се обезбедува целокупна правна документација за поставување на опремата од соодветни институции, согласно Законот за градба, управување со целосниот проект и известување за напредокот на истиот, проектирање на фотоволтаичниот систем и планирање на изведбата во согласност со релевантните локални и меѓународни стандарди и локални регулативи, набавка на опремата и материјалот, инсталација, каблирање, модули, инвертери, систем за следење и контрола, планирање и имплементација на монтажни системи, вклучувајќи дизајн според статичките барања и потреби. Исто така, вклучува и мерење, тестирање и пуштање во работа на фотоволтаичниот систем, прирачници и документација за одржување на системот, можност за склучување на договор за редовно одржување и сервисирање на фотоволтаичниот систем“, објаснуваат од ЕВН Македонија. Што се однесува до начинот и времето на поставувањето на фотоволтаичната централа од ЕВН објаснуваат дека нивните експертски тимови составуваат персонализирани решенија, зависно од потребите и специфичните услови кај секој различен корисник. „При аплицирање за услугата корисникот ќе добие првична проценка за деталите на услугата во рок од три работни дена, и доколку оваа понуда соодветствува со очекувањата на корисникот, се потпишува договор, по што почнува изработка на детален и персонализиран проект. Самото инсталирање на фотоволтаичната централа на едно домаќинство, во нормални услови трае два дена, а истата почнува со производство на струја веднаш. Во основа роковите се разумни, а се работи на технологија која релативно брзо се

Можно е и електронско аплицирање за услугата Сите граѓани кои се заинтересирани да ја добијат оваа услуга од ЕВН Македонија, а со цел да ги намалат тековните трошоци за електрична енергија, тоа може да го направат на неколку места, а отворена е и опцијата за електронско аплицирање. „Граѓаните можат да се информираат и да аплицираат за услугата на повеќе места и тоа во Инфо центарот во Скопје во Градскиот трговски центар, во нашиот контакт-центар на 089 089 089, или пак на електронската адреса gosolar@evn.mk. Заинтересираните корисници аплицираат со пополнување на писмено барање во кое се наведуваат некои основни информации како што се карактеристики на објектот односно локацијата каде што треба да се постави системот, број на членови во семејството, достапна површина и број на корисник на електрична енергија кој соодветствува со сопственост на домот или локацијата. Со цел попрецизно дефинирање на решението, на барањето можат да се прикачат фотографии од локацијата“, информираат од ЕВН.

27 јули 2018

ПОРТА

49

Вишокот енергија се предава без надоместок Домаќинствата кои ќе се решат за поставување на фотоволтаична централа енергијата што ќе ја произведуваат ќе ја трошат за свои потреби. Онаа произведена електрична енергија, а која ќе биде неискористена ќе се предава во мрежата на ЕВН, но за неа засега нема да се дава никаков финансиски надоместок. „Цената на делот од произведената електрична енергија која се троши во самото домаќинство е еднаква на цената по која домаќинството би ја платило истата енергија, во истиот временски интервал доколку би ја преземало од дистрибутивната мрежа. За вишокот произведена, а неискористена електрична енергија која се пласира во дистрибутивната мрежа сè уште се чека на доработка на регулатива опфатена во подзаконските акти и правилници на Законот за енергетика кои ќе бидат изработени во најбрзо време“, нагласуваат од компанијата и уверуваат дека додека тоа да се случи ниту еден корисник нема да биде оштетен.

50

ПОРТА

27 јули 2018

инсталира, врз основа на претходно изработена студија односно персонализирано решение за конкретниот корисник“, додаваат од ЕВН. Инаку, домаќинството во Тафталиџе е првиот регуларен корисник на услугата за фотоволтаични системи на ЕВН. Кај корисникот се спроведени сите активности кои во иднина ќе се реализираат кај сите идни корисници. „ЕВН како лидер на пазарот на услуги поврзани со електричната енергија ги следи светските трендови за сè поголемо инвестирање во обновливата енергија, како и развојот на технологијата во оваа област. Непосредно по стапувањето на сила на последните измени во Законот за енергетика кои дадоа можност за поголема комерцијална употреба на фотоволтаичните системи, ЕВН веднаш понуди ваков тип на услуга за сите заинтересирани корисници – бизниси и домаќинства. Нашата цел е да понудиме најдобри и иновативни услуги кои водат кон одржлива иднина за целото општество. Интересот во моментов е голем, и ние активно работиме на одговарање на растечките потреби на корисниците. Македонија има огромен потенцијал за искористување на соларната енергија што се

проценува на 1.300 до 1.550 kWh/kWp, што претставува јасна цел која треба да се искористи во иднина“, велат од ЕВН. Оттаму додаваат дека инвестицијата во соларни панели во сончева земја како Македонија несомнено е исплатлива. Пред сè, со користење на обновлив и неисцрплив тип енергија како што е сонцето, директно се намалува експлоатацијата на необновливи енергетски ресурси и се придонесува кон заштита на животната средина. Едно македонско домаќинство може да покрие или заштеди грубо околу 30 отсто од годишната употреба на електрична енергија со помош на соларната енергија. Повратот на инвестицијата многу зависи од вкупната потреба за енергија на корисникот, како и специфичните навики на користење на истата, така што периодот за секој корисник е различен. Животниот век на соларните панели може да биде и до 25 години, објаснуваат од компанијата. Инаку, согласно европските директиви од 2018 година сите новоизградени јавни објекти во надлежност на општините треба да бидат енергетски независни, односно nZEB (nearly Zero Еnergy Building). Оваа практика веќе полека треба да почне да се применува

кај нас. Хрватска, најмладата членка на ЕУ е добар пример за тоа. Освен тоа што фотоволтаичните системи се одличен избор за енергетска независнот на островите и другите изолирани места, тие се добар избор за енергетска независност на објектите

генерално, но и можност за заработка на сопствениците на објектите. Новиот Закон за енергетика, кој македонската Влада го изгласа во март годинава, е одговор на повеќе економски, социјални и еколошки предизвици. Носењето

на овој закон првенствено означува крај на монополот и давање на правото на избор на потрошувачите, што значи малите и средните претпријатија, како и домаќинствата ќе имаат право на избор на снабдувач со електрична енергија и природен гас. Покрај тоа, се зголемува конкурентноста при доделување на feed in (повластени) премиуми во транспарентна постапка која ќе вклучува аукција, со што ќе се придонесе за поттикнување на инвестициите во енергетскиот сектор преку стабилна законска рамка. Од социјален аспект Законот предвидува донесување на годишна програма за намалување на енергетската сиромаштија, со оглед на тоа што постоечките решенија коишто предвидуваат заштита на социјално загрозените семејства не вклучуваат одредени категории на потрошувачи кои имаат потреба од доделување на помош за задоволување на енергетските потреби. Еколошкиот аспект, односно влијанието на енергетскиот сектор врз животната средина е исто така во фокусот на новиот закон и има особено значење. Посебен акцент се става на термоелектраните и нивните обврски во поглед на намалување на загадувањето.

Придобивки од фотоволтаиците Од економски аспект има многу придобивки од фотоволтаиците. Тука се субвенциите, кредити, добивка од продажба, зголемена пазарна вредност на недвижноста (објектот) затоа што енергетски независен објект односно објект со пониски оперативни трошоци за енергија е поатрактивен за евентуален купувач. Исто така и еколошките придобивки се оние на кои треба да се мисли. Тие подразбираат чиста енергија бидејќи соларната енергија е обновлив извор кој не генерира емисии на стакленички гасови и не ги исцрпува природните ресурси. Таа е достапна, чиста енергија без бучава. И одржливоста во поглед на зафаќање на земјиште е исто така еколошка затоа што се користи веќе постоечки објект: Соларната централа се поставува на веќе постоечки објект, односно нема никакво негативно влијание врз животната средина и од аспект на измени на теренот и зафаќање на нова површина на земјиште. Производството на енергија е највисоко за време на најголема побарувачка на енергија. Фотоволтаиците произведуваат највеќе енергија во средината на денот, токму тогаш кога сончевото зрачење е најизразено, но исто така и побарувачката на енергија е најголема.

ПОРТА

51

најчудни градби на светот

ПЛОВНИ ГРАДОВИ ги освојуваат водните простори

Најновиот концепт доаѓа од Dezeen - MINI Living, кој го претставува т.н. „аквакумент“ на Baca Architects, кој вклучува планови за пловечки куќи, села и други форми на одржлив живот

С

Драган РИСТОВ

ветот нема време за чекање, архитектите знаат дека секое парче земја се троши, па прашање на време е кога ќе почне борбата за освојување на водата. Со осум милијарди жители и прогнози за следните неколку декади во поглед на експлозија на популацијата, архитектонските студија низ светот на големо работат на концепти за изградба на цели градови на вода.

52

ПОРТА

27 јули 2018

Таков е примерот со Институтот Seasteading кој е непрофитна организација основана од политичкиот и економски теоретичар Патри Фридман и коосновачот на PayPal, Питер Тил. Организацијата има за цел да изгради „почетнички земји“ на море, познати како „сестадиди“, кои нудат поголема слобода за иновации во науката, технологијата и политиката. Според својата веб-страница, целта на Институтот е да развие „отворени простори за експериментирање со нови општества со цел да ѝ овозможи на следната генерација на пионери мирно да ги тестираат новите

идеи за тоа како да живеат заедно. Компанијата тврди дека градењето пловечки градови ќе понуди алтернатива на конвенционалните модели на владеење, со неколку регулативи. Владата на француската Полинезија веќе потпишала договор со Институтот „Сестединг“ за соработка за создавање на пилот-град во лагуната во близина на Тахити. Тест-градот, насловен како проект за Floating city („Пловечки град“), ќе делува како доказ за концептот за планот на организацијата за изградба на натамошни населби на море. Институтот Seasteading планира да го изгради градот користејќи ја постоечката технологија за лебдечки архитектури развиена од холандската инженерска фирма Deltasync. Градот би бил изграден врз модуларна мрежа на правоаголни и пентагонални платформи, така што би можеле да се реконфигурираат според потребите на нејзините жители. Армиранобетонските платформи ќе ги поддржат трикатните згради, вклучувајќи ги становите, канцелариите и хотелите со можност за трајност и до 100 години, според физибилити извештајот што веќе е објавен. Се очекува дека помеѓу 250 и 300 луѓе ќе живеат во населбата. Развојот на градот се очекува да почне на крајот на 2018 година. Но, ова е само еден аспект на концептот. Освен пловечкиот град, суштината на концептот е и конструкција на пловечки

куќи, во перфектна хармонија со природата и опкружувањето, а притоа да се има потребниот простор за живот и удобност. Најновиот концепт доаѓа од Dezeen - MINI Living, кој го претставува т.н. „аквакумент“ на Baca Architects, кој вклучува планови за пловечки куќи, села и други форми на одржлив живот. Лондонските архитекти развија голем број на концепти кои имаат за цел да го придвижат растечкото урбано население во пловечки заедници на доковите и каналите. Плановите на студиото за зајакнување на просторот на вода во лондонските кралски докови имаат пловечки домови, продавници и заеднички простори. Концептот е наменет за формирање на една доминантна концепција како дел од идна серија на населби што ќе се протега долж доковите. Модуларниот пловечки Grand prize е уште еден иновативен концепт од студиото, дизајниран да биде лесно реконфигуриран и транспортиран. Сите елементи на патеката и екоодморалиштето ќе бидат напојувани од пловечка соларна фарма и турбини на ветер.

Baca Architects веќе инсталирал лебдечки дом на каналот Чичестер во јужна Англија за да покаже како би можел да распореди домови низ патиштата во Лондон. Реплицираниот дизајн беше развиен како прототип со британската компанија Floating Homes. Таа победи на конкурс за идеи во кој бараше решенија за кризата за домување во Лондон, во организација на истражувачкиот центар „Нова лондонска архитектура“. Домот се однесува на дизајнот на т.н „ каналски чамци“. Таа е структурирана околу принципите на просторната ефикасност, со распоред на сплит-ниво кој има тераса врежана во рамен кров. Студиото сега се надева дека ќе инсталира повеќе префабрикувани лебдечки домови на неискористени простори покрај реките и каналите на Лондон, како и во пристаништата, марините и басените на градот. Архитектите, исто така, претходно ја развиле и ја изградиле „првата амфибиска куќа на Велика Британија“ на еден остров во реката Темза. Куќата се потпира на фиксно минипристаниште како основа, но се крева кога е зафатено со прилив на поплави. Одбранбениот механизам може да се справи со 2,5 метри поплави и е наменет за ублажување на ризикот од поплави во внатрешноста кога инфраструктурните одбрани се докажуваат несуштински.

Baca Architects не е сам во својата визија која се темели на опасноста од ПОРТА

зголемувањето на нивото на морето и недостатокот на места за развој. Интересот и предизвикот растат како бран за лебдечки објекти низ целиот свет. Тоа ќе донесе и нови концепти, но во архитектурата како и во историјата важно е она старо правило, кој прв ќе почне. Другите дизајни вклучуваат концепти на пловечки училишта дизајнирани од страна на нигерискиот архитект Kunlé Adeyemi, па дури и цели алтернативни градски управи и национални парламенти. По сè изгледа, светот не доцни со климатските промени и многу добро знае дека еден ден, иднината на човештвото ќе бидат токму пловечките домови. И токму затоа, не губат време и не теоризираат со дилемата „има време, рано е!“ За архитектите секогаш е време за нешто ново, возбудливо и предизвикувачко.

ПОРТА

ПОРТА

уметност

НЕПОЗНАТО ДЕЛО НА ПЕТАР МАЗЕВ

Објаснение на сликарската природа на сликарот

Сликата е необичен осамен пример меѓу две фази на Мазев, конструктивистичката и онаа на пиктуралниот енформел кои претставуваат израз на талентирано сообразување со актуелните правци во “југословенскиот уметнички простор“

56

ПОРТА

27 јули 2018

Владимир ВЕЛИЧКОВСКИ , историчар на уметност

О

ваа година е во знакот на сликарството и личноста на Петар Мазев, одбележани со ретроспективна изложба,за која Националната галерија на Македонија “Даут пашин амам“ доби признание за најдобра поставка и со монографија која содржи голем број репродукции и стручни текстови.Мазев оствари успешна педагошка дејност на Архитектонскиот факултет и почнувајќи од 1980 година до крајот на животот на Факултетот за ликовни уметности во Скопје. Во некои (не толку бројни) приватни колекции,создавани со љубов кон ликовната уметност може да се најдат непознати дела од повеќе или помалку познати уметници со кои се дополнува претставата за нивното творештво. Секој нов податок за животот и

творештвото на уметникот може да има значење за прочување на неговото дело. Овој пат тоа се однесува на едно платно, насликано со маслени бои кое по стилските белези и потписот(набележан со молив,долу на десната страна на платното) е дело на Петар Мазев(кој почина во1993.). Потписот со молив обично се применува за да не се наруши белата подлога на сликата.Тоа е особено важно кога станува збор за опусот на еден од најзначајните уметници кој на еден впечатлив авторски начин ги афирмираше повоените текови на геометриска фигурација,енформелот и над се новите форми на полуфигуративниот и апстрактноасоцијативниот експресионизам во Македонија. Сликата, дело кое предизвикува радост на мало откривање содржи две стилски карактеристики;станува збор за симбиоза на фигуративен и апстрактен стилски пристап на поврзаните мотиви, внесувајќи во нив лична емоција. Сликата, датирана со 1959 година ниту според одбраниот мотив ниту според стилските белези не претставува дел од серијата платна од истата година насликани во манир на цврста, геометриски стилизирана фигурација и употреба на придушени земјени тонови. Во долниот дел на композицијата врз пиктуралната основа насликана со бели и сиви придушени тонови претставен е стилизиран женски лик, со класични црти и лирска доживеаност на мотивот. На таква основа покрај добро организираните видливи траги на потезите со четка(некаде можеби и со прсти)поспонтано се нанесени карактеристични зелени пастелни тонови. На темната површина на косата, која е само назначена се надоврзува имагинативно насликана површина, налик на расцветана крошна со карактеристична енформелна структура базирана на суптилни бели и сиви, окерести и светли земјени тонови. Потезите се организирани во правоаголни површини без остри рабови што претставува уште една карактеристика, всушност најава на пиктуралното енформелно сликарство на

Мазев во 60-тите на 20 век на т.н.“бела фаза“(инспирирана од белите куќи во Кавадарци или белите манастирски зидови). Во нив на личен начин се споиле спонтаноста, интуитивното сознание и рационализираната постапка. Според Џон Дјуи функционалната вредност на уметноста не почива на некоја посебна цел, туку на целокупното задоволство на човечкото битие; тој ја отфрла дихотомијата меѓу телото и духот, мислите и чувствата, формата и материјата. Сликата е необичен осамен пример меѓу две фази на Мазев, конструктивистичката и онаа на пиктуралниот енформел кои претставуваат израз на талентирано сообразување со актуелните правци во “југословенскиот уметнички простор“. Сликата, што е предмет на обработка има карактерстики на издвоено дело со силен призвук на интимно доживување кое можеби не требало да биде изложено заедно со делата кои манифестираат припадност на поодделни историски валидни уметнички правци. Токму таквата мотивираност и специфичен сликарски пристап ова платно го прави исклучително интересно и заради објаснение на сликарската природа на Петар Мазев.

Слика помеѓу две фази на Мазев

ПОРТА

уметност

СТУДИОТО НА ПОЛ СЕЗАН ВО ЕКС-АН-ПРОВАНС

Скромна градба која не престанува да заведува Текст и фотоДејан БУЃЕВАЦ , (специјално за Порта 3 од Париз)

Е

Не очекувајте во студиото на Сезан да пронајдете нешто посебно во музеолошка смисла. Тука постои само авторска атмосфера и лични предмети поврзани со осамениот уметник од Екс. Постои само Сезан. И ништо друго 58

ПОРТА

27 јули 2018

кс-ан-Прованс се наоѓа во срцето на Прованса. Регион ПровансаАлпи-Азурен Брег, југоисточна Франција. Екс е на само 30 минути од Марсеј. И после толку изминати векови, децении и години, и натаму го сметаат за светилиште за душата, бидејќи не престанува да заведува со лавиринтите на уметноста, со миризбите од лаванда, со традиционалната француска кујна, со секојдневните промени на боите и со пулсирачката атмосфера на градот. Шетањето по главната улица „Мирабу“ која е „врамена“ со платани и збиени софистицирани кафулиња и ресторани, и со повеќе од 100 фонтани, не претставува класична шопинг-тура типична за големите градови и метрополи. Тука додека се движите доволно е да се препуштете на топлината и во уживањето на сонцето. Ова е град со прекрасна клима, кој има околу 300 сончеви денови во текот на годината. Кога ќе дојдете тука, ќе сфатите дека сте на вистинското место. Ова е родното место на Пол Сезан, кој во една прилика изјавил: „Ако сте имале среќа да се родите во Eкс, тогаш ништо друго не ви треба“. Реално, целиот град е рај за љубителите на уметноста. Францускиот сликар Пол Сезан бил еден од најзначајните претставници на постимпресионизмот во сликарството, чие дело се смета за врска меѓу правците на импресионизмот и кубизмот, а со тоа и на уметничките стилови помеѓу крајот на 19 и почетокот на 20 век. Сезан отсекогаш нагласувал дека човечката перцепција во суштина е „нејасна“, и во писмото до Жоакен Гаске зборува за „нејасните сензации што ги носиме на светот по раѓањето“. Но, тој мислел дека уметникот треба да биде способен да се концентрира и со

истражување да внесе ред во таа конфузија, и дека уметноста претставува суштинско постигнување на тој структурен поредок во полето на нашите визуелни сензации. СТУДИО ВО ЕКС Во 1899 година по смртта на неговата мајка, Пол Сезан (1839), одлучил да го продаде семејниот имот Жас де Буфан во Екс-ан-Прованс и да купи ново место за живот во неговиот роден град и секако ново студио за сликање. Во тој период, тој живеел во изнајмен стан на улицата „Булгон“ во Екс. Сезан во 1900 година купил парче земја на брдо што се наоѓа северно од Екс, комплетно опкружено со шумска вегетација и е со директен поглед до неговиот најголем мотив - планината „Сен-Виктоар“. „Сен-Виктоар“ е варовна планина и симбол на Прованса. На земјата што ја купил, тој изградил скромна камена куќа на две нивоа, според сопствената концепција. И во оваа скромна куќа-студио, тој ги насликал некои од неговите најпознати дела. Во оваа куќа, тој останал до крајот на својот живот, до 1906 година. Така, главниот простор што се наоѓа на горното ниво има површина од 50 м2. На северната страна, се наоѓа прозорец со големина колку ѕидот и кој гледа кон богатото зеленило, а на јужната, има два големи прозорци кои овозможуваат полна

ПОРТА

59

светлина на студиото за да се создаде природен вид на светлина што може да се најде и почувствува на отворено. ГОЛЕМИТЕ КАПАЧКИ Во ова студио, Сезан ја завршил серијата „Големите капачки“ од три дела, која ја започнал во 1894 година, во време кога студиото што можел да го користи во Париз не било доволно функционално и просторно за слики со големи димензии. „Големите капачки“ потсетуваат на дела на

ПОРТА ПОРТА

Тицијан и Рубенс. Споредби, исто така, често се прават и со друга славна композиција на група голи жени од приближно истиот период, а тоа се „Госпоѓиците од Авињон“ на Пикасо. На едниот крај од северниот ѕид имало изграден висок и тесен отвор кој бил поврзан со горниот дел од градината, така што кога сакал да работи на пејзажот за своите „Капачки“, Сезан можел да го слика инспириран од својот мотив - планината „Сен-Виктоар“. Денес, посетителите во ова студио може да ги видат материјалите на сликарот, како и многуте едноставни и познати предмети како што се очила, шишиња, чаши за шеќер, бокали... , кои биле дел од секојдневниот живот на уметникот и коишто тој исто така, ги користел како модели во неговото творештво. Од сликите со мртва природа ќе ги препознаете зелениот бокал, шишето со рум, маслиновиот сад... Тука можете да го видите и палтото на уметникот што сѐ уште виси на закачалка. Градината што го опкружува овој објект е вистински рај, и тука Сезан редовно доаѓал да се одмора или да најде инспирација и каде што тој насликал околу четириесет дела. На 16 октомври во 1906 година, болен и со висока температура (претходно неколку дена „закачил“ пневмонија кога паднал на отворено во несвест и лежел неколку часа на пороен дожд), Сезан отишол во градината „Ле Лув“ за да работи на еден од портретите на г-дин Валије (неговиот градинар). Кога се вратил од градината, Сезан починал.

МУЗЕЈ Од 1906 до 1921 година студиото било затворено, за да Марсел Прованс, научник од Екс го купи од синот на Сезан. Тој задржал сè што било во студиото (мебелот, предметите... ), во спомен на славниот уметник. Во 1954 година, ова место било спасено од уништување благодарение на двајца американски научници, Џејмс Лорд и Џон Ревалд, кои потоа формирале Комитет и му го понудиле имотот на Универзитетот. Во 1969 година, студиото станало градски музеј. Официјално е класифициран како историски споменик во 1974 година. Денес тој е управуван од Туристичката канцеларија на Екс-ан-Прованс. Студиото не изгледа како вообичаен музеј. Не очекувајте да пронајдете нешто посебно во музеолошка смисла, некаков современ пристап... Тука постои авторска атмосфера и лични предмети поврзани со осамениот уметник од Екс. Само Сезан. И ништо друго. Творештвото кое произлегло од неговото студио во Прованса еволуирало од импресионистички кон таканаречениот конструктивен период, кога се појавуваат познатите пејзажи од неговата околина, како што е и делото „Планината СенВиктоар“. Се верува дека формите на оваа планина го инспирирале за откровението на кубизмот во уметноста на Сезан, а и самиот кубизам како правец. Неговото дело се смета за претходница на кубизмот, за што најмногу придонело неговото поедноставување на обликот и сведеноста

на пределот на геометриски форми, како и употребата на необични техники на сенчење. КРИТИКИ И ПОТСМЕВ Денес е познат по своите слики на пејзажи, портрети и мртва природа, но Пол Сезан за време на својот живот не бил сметан за голем уметник, и често пати се среќавал со критики и навреди, бидејќи бил различен од дотогашните уметници. Сезан природата не ја претставувал верно како неговите современици, туку ја остварувал преку играта на светлината и сенките, обрнувајќи големо внимание на структурата на сликата. Пејзажите ги поедноставувал на геометриски облици и употребувал неочекувани сенки, додека неговите ликови се без движење, изрази и мимики. Неговата уметност била нова, невообичаена и неразбирлива, а јавноста почнала да ги сака неговите слики кога го надминале мислењето дека тие се некомплетни дамки на сликите. Бидејќи ги споил бојата и просторот на нов начин, тој значително влијаел врз сликарството на 20 век. Познатиот уметник со гордост говорел: „Сакам да го восхитам Париз со едно јаболко“, бидејќи знаел дека и едноставните теми без посебна естетска содржина може да остварат големо сликарство. Голем број од неговите мртви природи покажуваат обични кујнски чинии, вазни и овошја. Тој сметал дека сликањето на овошје е најлесниот начин да се воспостави волумен, но исто така и да се потенцираат суптилните градации на боите. Како млад, тој посетувал курсеви по сликарство, но не бил примен во Школата за убави уметности во Париз, но и покрај тоа, тој потоа купил ателје во Париз и се посветил на сликарството. Во градот на светлоста, Сезан ги запознал Алфред Сисли, Огист Реноар и

Клод Моне, но и тоа не му помогнало да се запише на Академијата. Кога имал 25 години, тој почнал да ги приложува своите дела во Салонот, но комисијата која работела според конзервативните принципи на академизмот не ги прифатила. Слично отфрлање, исто така, доживеале и други импресионисти што ги охрабрило да основаат свој Салон на независни уметници. Сезан и други импресионисти се нашле заедно на изложбата на „Салон на независните“ во 1863 година, каде што неговите слики по прв пат биле изложени. Во 1874 и 1877 година, тој изложувал на изложби на импресионистите, но неговите дела и натаму останале неразбирливи и предмет на критики и потсмев од страна на критичарите. Затоа, овој голем уметник се повлекол, се дистанцирал од своите пријатели и се вратил дома во Екс-анПрованс до крајот на својот живот.

ПОРТА

ПОРТА

ПОРТА

ПОРТА