280

ГОДИНИ

ПОРТА Г Р А Д ЕЖНИШТВО А Р Х И Т Е КТУ Р А Е К О ЛОГИЈА

280 МАЈ 2019

50 години во врвот на најдобрите компании 066 Пушкинова – Чешка архитектура со слободен дух Тетово, градот под Шара, треба чаре да си бара

90 ДЕНАРИ

ГОДИНИ

Порта 3

15 години дел од медиумскиот пазар

О

ваа година единственото списание за градежништво, архитектура и екологија прославува 15 години од излегувањето на првиот број. Години во кои темите од овие области допреа до многу експерти, професори, работници, архитекти, градежници, екологисти, обични граѓани. Идејата за специјализирано списание на овие простори чекореше полека, но сигурно. Почнавме со излегување два пати месечно, во еден голем формат на обична весникарска хартија. После неколку промени на дизајнот дојдовме до ова издание кое и сега го држите во рацете, а кое веќе стана препознатлив бренд во полето на медиумите. Низ годините неколку пати се соочивме со конкуренција, но тоа само ни беше мотив за да продолжиме со нови и уште поинтересни текстови, за што навистина сме благодарни.

Порта 3 е списание кое секогаш е отворено за соработка. Во годините што изминаа го дигнавме гласот против „Скопје 2014“, бевме против уривањето на Беко, дававме образложенија за или против мораториумот за градење во Општина Центар, го коментиравме урбанизмот, одржливоста на градовите, начинот на распишување и спроведување на архитектонските конкурси, ги претставувавме ставовите на архитектите и инженерите. И во годините што следат секогаш ќе бидеме отворени за изнесување на проблемите, но никогаш не забораваме и да дадеме пофални зборови за тоа што навистина заслужува, врз основа на утврдени, стручни критериуми. Она што за крај ќе може да го ветиме е дека со истото темпо, па и многу подобро, ќе продолжиме и во наредните години, за прославата на новите јубилеи на Порта 3 да имаме многу повеќе резултати за да се пофалиме.

По повод 15 години Порта 3, од овој број на сите нови читатели кои ќе се претплатат во наредните седум месеци ќе им биде доделен попуст од 15 отсто. Исто така не ги забораваме ниту клиентите што ќе покажат интерес да се рекламираат. И тие ќе добијат 15 отсто попуст на рекламниот простор. Јубилејот 15 години ќе донесе уште една новина. Ќе почнеме со доделување на Годишна награда на Порта 3 од областите што ги обработуваме, со цел наградата да стане традиција и да се доделува еднаш годишно. Жири-комисијата составена од експерти во овие области на крајот од годината, во декември, ќе ја доделат наградата, кога ќе биде и прославата за роденденот.

31 мај 2019

ПОРТА

СОДРЖИНА 10

СТАВ 10 ИНФРАСТРУКТУРАТА МОРА ДА БИДЕ ДРЖАВЕН, А НЕ ПОЛИТИЧКИ ПРОЕКТ

ГРАДЕЖНИШТВО 14 КОРИДОРОТ 10 КОНЕЧНО ПУШТЕН ВО ФУНКЦИЈА

ИНТЕРВЈУ 18 50 ГОДИНИ ВО ВРВОТ НА НАЈДОБРИТЕ КОМПАНИИ

АРХИТЕКТУРА 26 066 ПУШКИНОВА – ЧЕШКА АРХИТЕКТУРА СО СЛОБОДЕН ДУХ

18 26

АРХИТЕКТУРА 32 ЕПИДЕМИИТЕ И ГОЛЕМИТЕ ВОЈНИ, ПРЕДУСЛОВИ ЗА СОЦИЈАЛНО ДОМУВАЊЕ?

АРХИТЕКТУРА 36 УЛОГАТА НА ЦРТАЊЕТО Е ВИТАЛНА ВО ПРОЦЕСОТ НА АРХИТЕКТОНСКОТО ПРОЕКТИРАЊЕ

АРХИТЕКТУРА 40 ВО СЛОЖЕНИ УСЛОВИ, ФУНКЦИОНАЛНИ СТАНОВИ И СОВРЕМЕНО ОБЛИКУВАЊЕ

УРБАНИЗАМ 44

40

ТЕТОВО, ГРАДОТ ПОД ШАРА, ТРЕБА ЧАРЕ ДА СИ БАРА

ЗЕМЈОТРЕСНО ИНЖЕНЕРСТВО 48 ГЕОРАДАР - ПОДИГНУВАЊЕ НА ИСТРАЖУВАЧКИТЕ КАПАЦИТЕТИ

СООБРАЌАЈ 52 СЕПАК Е BELGRAVE (2)

52

ЕНТЕРИЕР 56 ШИК ГРАДИНА ВМЕТНАТА ВО „УРБАНАТА ЏУНГЛА“

ЕКОЛОГИЈА 60 ОД ЃУБРЕТО ЌЕ ПОЧНЕ ДА СЕ ЗАРАБОТУВААТ ПАРИ

УРБАНА УМЕТНОСТ 66 НАЈГОЛЕМАТА ПОСТОЈАНА ИЗЛОЖБА ВО СВЕТОТ

УМЕТНОСТ 70 „РЕНЕСАНСНИОТ АКТ“

ПОРТА

25 јули 2014

56

70

ГОДИНА XII

БРОЈ 280 ПЕТОК 31.5.2019 Редакција:

ДРАГИ ЧИТАТЕЛИ, Овој мајски број на нашата „Порта 3“ е со зголемен број страници и секако повторно со интересни четива, како од домашната градежна, архитектонска, еколошка област, така и од нашите дописници од Белград, Лондон и Мелбурн. Ставот на експертите е дека во нашата земја наместо да се направат километри асфалт се создаваат тони проблеми. Во инфраструктурата постои политички мобинг. За реализација на сериозните инфраструктурни објекти потребно е време кое кај нас трае со децении. Овој месец беше отворен последниот дел од автопатското решение од коридорот 10 на територијата на Србија низ Грделичката Клисура. Во најголем дел од објектите беа применети технички решенија и материјали за заштита на бетон понудени од фирмата Адинг. Фирмата Адинг годинава одбележува јубилеј од 50 години постоење како состојка на секоја градба. Во овој број имаме интервју со генералниот директор во кое тој говори за работата на фирмата, за ангажманот во странство, за активностите во домашното градежништво, за иднината на компанијата. Нашиот дописник од Белград го престставува проектот за зградата Пушкинова резиденс, објект кој во градот претставува мала револуција во архитектонскиот пристап кон луксузната станбена изградба . Објектот е со нагласената ликовност на уличниот фронт со кој доминираат бетонски настрешници со неправилни форми, кои се поврзани со стаклени елементи и заедно прават единствена целина. Одбележувајќи го стогодишниот јубилеј од зачетокот на социјалното домување во Велика Британија во далечната 1919 година, не може, а да не се оддаде признание за вложените напори во оваа област, како и во доменот на дефинирање на стандарди за станбена изградба, и покрај тоа што тие биле важечки само за изградбата во општествениот сектор. Дописникот на „Порта 3“ од Лондон дава осврт на историјата на законот. За прв пат годинава на Архитектонскиот факултет е доделена наградата „Гоце Аџи-Митревски“ која не само што го носи името на долгогодишниот професор на Архитектонскиот факултет, истата воедно има за цел да го носи и незаборавот на препознатливиот запис на Аџи-Митревски – Архитектонскиот цртеж. Во овој број добитникот на наградата дава детален опис на својот успешно изработен проект преку употребата на цртеж, скици и дијаграми.

ГОДИНИ

ПОРТА ГРАДЕЖНИШТВО АРХИТЕКТУРА ЕКОЛОГИЈА

Да се работи проект за станбена зграда кај нас во услови на хиперпродукција на потпросечна станбена архитектура и неквалитетна функција на станови значи секако да се задоволи инвеститорот, но исто така и сопствениците на локациите кои добиваат процент од изградената површина. Во Општина Центар има две станбени згради, кои во сложени услови имаат функционални станови и современо обликување. Лошиот урбанизам ги парализира повеќето градови, но Тетово е најдобар пример за тоа. Тетово, градот под Шара, треба чаре да си бара затоа што последниот ГУП е донесен во 2003 година, а со доцнење на новиот ГУП, секој ден се наголемуваат проблемите за нормално функционирање и развој на градот. Нашиот дописник од Австралија говори за урбаниот сообраќај. Бенигните маркери на австралискиот сообраќај на балканското искуствено сознание делуваат како будилник со расипано snooze копче. Шик градина вметната во „урбаната џунгла“. Станува збор за ентериер на пица – ресторан каде логично на целиот амбиент на просторот, се среќаваат и растенија кои му вдахнуваат дополнителен живот на просторот и го прават концептот на градина вметната во простор. Управувањето со отпадот е еден од најсериозните еколошки проблеми во Македонија. За подобро решавање и надминување на овој проблем во Северна Македонија, Министерството за животна средина и просторно планирање подготвува нов Закон за управување со отпадот. Главна цел која треба да се постигне со новиот Закон и изградба на регионални депонии, а истовремено да се затворат сите нестандардни депонии и ѓубришта. Цветниот фестивал во Скопје многумина остави без зборови со изобилството од декорации и цветни аранжмани. Објективот на нашиот фоторепортер пренесува дел од амосферата во која многумина уживаа. Во Кралската академија во Лондон се организираат две изложби. Изложбата „Ренесансниот акт“ опфаќа дела од 1400 до 1530 година во разновидни медиуми и од различни региони на Западна Европа, кои се тематски групирани и кои сведочат за сличните афинитети, но и контрасти меѓу италијанските мајстори и оние северно од Алпите. ОД РЕДАКЦИЈАТА

280

главен и одговорен уредник: Сања РАЃЕНОВИЌ-ЈОВАНОВИЌ соработници: Ангел СИТНОВСКИ Александар ЧЕРЕПНАЛКОСКИ Владимир Б. ЛАДИНСКИ (В.Британија) Владимир ВЕЛИЧКОВСКИ Даниела МЛАДЕНОВСКА Драган РИСТОВ Душанка ШУЛОВИЌ Ѓорѓе ЈОКИЌ (СРБИЈА) Катерина СПАСОВСКА-ТРПКОВСКА Љупка ДУКОВСКА Натка ЌОСЕВА Ненад ТОНИЌ Филип ФИЛИПОСКИ графички уредник: Гоце ЦВЕТАНОСКИ фоторепортер: Kиро ПОПОВ лектор: Дијана РИСТОВА Издавачки совет: Вања ДОНЧЕВА-РАЈАТОСКА, дипл.инж.арх. - претседател Александра ПЕТРОВСКА дипл.инж.арх. доц. д-р Златко ЗАФИРОВСКИ дипл.град.инж. Александар ЧЕРЕПНАЛКОСКИ дипл.шум.инж. Управител: Љупчо АТАНАСОВСКИ, дипл.инж.арх. Издавач: „Биропрес“ ДОО Скопје Aдреса на издавачот и редакцијата: „Биропрес“ ДОО Скопје Ул. Васил Ѓоргов број 21, влез 2, локал 7, 1000 Скопје Тел: 3109 311; 3151 311; Факс: 3132 924 e-mail: porta3@porta3.com.mk www.porta3.com.mk Печати: ул. Крижевска бр.52 П.Ф. 72, 2300 Кочани Маркетинг: biroproekt@biroproekt.com.mk marketing@porta3.com.mk Тел: 3243 790; 3243 797 Fax: 3243 796 Моб: 072 248 796

МАЈ 2019

50 години во врвот на најдобрите компании 066 Пушкинова – Чешка архитектура со слободен дух Тетово, градот под Шара, треба чаре да си бара

ГОДИШНА ПРЕТПЛАТА: 800 ден. за физички лица: 600 ден. жиро сметка: 300000001995035 во Комерцијална банка АД Скопје ЕДБ: 4030004528485 Првиот број на списанието Порта3 излезе на 29.12.2004 година Датум на печатење: 27.5.2019 Број на примероци: 800

Насловна страница МОСТ „ВРЛА“ НА ЈУЖНИОТ КРАК НА КОРИДОР 10, СРБИЈА

Редакцијата на Порта3, не се согласува со сите ставови објавени во списанието.

90 ДЕНАРИ

ПОРТА

инфо

УНЕСКО предложи Охрид да биде „Светско наследство во опасност“

В

о Нацрт-законот за управување со природното и културно наследство во Охрид на кој се работи од јуни минатата година и сè уште не е донесен недостасуваат клучни одредби за надлежностите на Градежниот инспекторат. Станува збор за „клучни одредби“ кои ги дефинираат надлежностите на Градежниот инспекторат и биле дел од првичните верзии на нацрт-законот, но како што објаснуваат учесници во неговата подготовка, потоа на владини седници тој се разгледувал во изменета верзија во која тие членови се отстранети. Законот меѓу другото требаше да овозможи власта полесно да ги спроведе препораките на УНЕСКО од 2017 година за итно воведување мораториум и суспендирање на легализацијата на дивоградби, како и да направи нови студии

за досега направените штети од лошите политики за управување. Но, во меѓувреме, општините во Охридскиот Регион легализираа стотици дивоградби, а деновиве Комитетот за светско наследство на УНЕСКО во својот извештај предложи Охрид да биде ставен на листата „Светско наследство во опасност“, препорака која треба да се разгледува на 43-тата сесија на Комитетот во Баку која ќе се одржи од 30 јуни до 10 јули и можно е да биде усвоена. УНЕСКО во новиот нацрт-извештај го поздравува запирањето на проектите во Националниот парк Галичица: изградбата на патот и ски-центарот, но посочува дека тоа не е доволно за намалување на ранливоста на светското наследство. Искажува загриженост за малиот напредок во спроведувањето на итните барања и препораки на Комитетот, особено за мораториумот и легализацијата на дивоградбите.

Во извештајот, кој ќе се разгледува во Баку, УНЕСКО повторно бара од државата: - Да воспостави мораториум на какви било урбани трансформации на брегот сè додека не се финализираат и усвојат ефективни законски решенија за заштита и механизми за нивно спроведување.

- Да се направи проценка на нелегалните градби и да се утврди нивното влијание на заштитеното подрачје и потоа да се срушат сите кои претставуваат опасност за подрачјето. Строго да се спроведуваат законите и правилниците за да се спречат понатамошни дивоградби.

- Да се финализира планот за управување со цел да се заштити и одржи заштитеното подрачје и да се предаде предлогот на Комитетот за светско наследство пред да биде усвоен.

- Да се имплементираат сите претходни барања на Комитетот за светско наследство и препораките на мисијата од 2017 година.

31 мај 2019

ПОРТА

7

- Се бара од државата, во консултација со Комитетот за светско наследство, да направи предлог за посакуваната состојба на Конзервација за отстранување на подрачјето од Листата на загрозено светско наследство и сет на корективни мерки, вклучувајќи временска рамка за нивна имплементација и таа да биде разгледана на конференцијата на Комитетот за светско наследство во 2020 година.

- Се бара од државата до 1 февруари 2020 да достави до Комитетот за светско наследство дополнет извештај за конзервација на подрачјето за да биде прегледан од Комитетот на конференцијата во 2020 година. Како реакција на извештајот на УНЕСКО, Владата меѓу другото соопштува :„Оваа предлог-одлука, која не е финална, треба да биде стимул за сите институции и за граѓаните да работат со поголем интензитет за да го зачуваме нашето уникатно светско наследство. Владата смета дека е остварено поместување во исполнување на препораките и дека крајната одлука треба тоа јасно да го рефлектира“.

8

ПОРТА

31 мај 2019

инфо

Предавање за „Колапсот на мостот Polcevera Morandi во Џенова во 2018 година“

К

омората на овластени архитекти и овластени инженери беа домаќини на проф. Ензо Сивиеро од Италија кој одржа предавање насловено „Колапсот на мостот Polcevera Morandi во Џенова во 2018 година“. Колапсот на мостот Polcevera Morandi во Џенова, на 14-ти август 2018 година, го oстави светот на инженерството зачуден. Причината за неговото рушење, дури и сега, не е целосно разјаснета. Професорот Ензо Сивиеро, во своето излагање се осврна на дизајнот на мостот долг 1.200 метри, и ги образложи опциите за негова реконструкција, наспроти неговото целосно рушење. Тој направи паралела за тоа какви финансиски, временски и социјални импликации би имала неговата реконструкција наспроти неговото целосно рушење и градење на нов мост. Исто така, кажа дека во моментот на рушење, мостот не бил максимално оптоварен и дека ако бил, бројот на жртви од овој немил настан би бил многу поголем. Предавањето на професорот Сивиеро го проследија стотина инженери, како во просториите на Комората, така и на Градежниот факултет каде и студентите имаа можност да се запознаат со опциите за негова реконструкција.

31 мај 2019

ПОРТА

9

став

Инфраструктурата мора да биде државен, а не политички проект

За реализација на сериозните инфраструктурни објекти потребно е време. На пример процесот за автопатската делница Демир Капија – Смоквица, доколку не се земе предвид напуштениот првичен идеен проект од 1999 год., е започнат далечната 2006 год. со изработка на физибилити студија, а завршен е со нејзиното пуштање во употреба во 2018 год. После цели 12 години

10

ПОРТА

31 мај 2019

НАМЕСТО КИЛОМЕТРИ АСФАЛТ - ТОНИ ПРОБЛЕМИ

Проф. д-р Горан МАРКОВСКИ

4

Aвтопат Демир Капија - Смоквица

00, 500, 600 ...... километри регионални, магистрални, автопатишта, пруги. Предизборни политички инфраструктурни наддавања од сите страни. Темелени, не на стручни, долгорочни, осмислени, издржани и одржливи анализи туку најчесто на евтини, популистички ПР стратегии во кои лесно ветените километрите се користат само како податлива мамка за освојување на што повеќе гласачки ливчиња. А потоа?! Потоа, настапува моментот на вистината. Наместо километри асфалт - тони проблеми. Сериозни, тешко решливи, фрустрирачки. Купови незапочнати, недовршени или набрзина склопени проекти, често базирани на квази-инженерство, надри-истраги, формални ревизии, сомнителни договори со таканаречени надзори, залутани (бело)светски изведувачи. Се надоврзуваат компликувани постапки, бавни институции, персонални диверзии, разнобојни фидици, клејмови, варијации, стравови од одговорност...... Следат нереализирани ветувања, изневерени очекувања, (не)оправдани критики, притисоци од (не)информираната јавност. Па потоа, (не)вешти правдања, паника, импровизации, потпирање врз (не)стручен инженерски клиентелизам, притисоци за оставарување на дел од ветеното. Борба за квантитет наспроти квалитет. ,,Шпанска“ инфраструктурна серија со предвидлив крај - поразена инфраструктура, урнисано инженерство, политички суицид, општествена трагедија. Инфраструктурата, онаа сериозната, започнува со долгорочно планирање, сеопфатни анализи и се разбира со изработка на квалитетна проектна документација. Нешто што овде, при општото маргинализирање и релативизирање на интелектуалниот труд, скоро редовно се смета за нужно зло, инстант фаза, своевидна црна дупка во сложената инфраструктурна галаксија во која, особено за оние помалку информираните, единствено црниот чад од забревтаните, одамна амортизирани половни машини, представува вистински знак за почеток на нова градежна офанзива. Чад, збогатен со театрална мешавина од хедонистичко, костумосано сечење на црвени ленти, невешто бетонирање на виртуелни темели, наместени насмевки и ритмичен звук од формални аплаузи. А, токму квалитетните проекти, базирани на целосни и прецизни топографски, геометриски, геотехнички, хидролошки, еколошки и многу други истраги, проекти исполнети со знаење но и одговорност, проекти соодветно вреднувани (велат дека добро платениот проект не гарантира квалитет, но малку платениот гарантира неквалитет), се основниот предуслов за успешна и навремена реализација на квалитетни инфраструктурни објекти. Реализација ослободена од стресови, дополнителни експропријации, болни покачувања на предвидената инвестициска вредност, анекси, варијации, инженерски срам ......

31 мај 2019

ПОРТА

11

Aвтопат Кичево - Охрид во изградба

Aвтопат Миладиновци - Штип

За ваквите инфраструктурни проекти потребни се и средства и време. Средствата се заработуваат или позајмаваат. Но времето ниту

ПОРТА

може да се купи, ниту пак да се приспособи на дневно-политичките потреби. Со оглед на тоа што четворогодишните политички модули се

премногу куси за целосно заокружување на една инфраструктурна целина, најчесто се прибегнува или кон избрзано, не доволно подготвено, популистичко, крајно ризично започнување со градба, што со себе носи низа предизвици со несогледиви последици или кон постапно, макотрпно, исцрпувачко оформување на обемната инвестиционо техничка документација што пак во јавноста предизвикува привид на пасивност и некомпетентност. Како и да е, на крајот, гледано од политички аспект, губитници се и едните и другите. А, најголем, се разбира државата. Токму затоа инфраструктурата, барем оној нејзин најзначаен дел, треба да се ослободи од мобингот на деструктивните политички надмудрувања. Планирањето, како на потребите, така и на процесите, мора да и се довери на струката, а политичките успеси или неуспеси да се ценат според степенот и квалитетот на реализација на однапред специфицираните фазни активности. При планирањето на работите, преку суптилен позитивен протекционизам, треба да се води

Експресен пат Градско - Дреново

сметка и грижа и за реалната моќ на домашното градежништво, за потребата од потпомагање на неговиот раст, но и за расположивиот инженерски потенцијал и неопходноста од негово калење низ вакви градителски дела, Едновременото отворање на премногу фронтови, можеби во јавноста создава ренесансна економска слика, можеби влијае и на покачувањето на толку милуваниот и (пре)многу споменуван БДП, можеби на крај ќе донесе и некој глас повеќе, но едновремено тоа

подразбира и поголеми задолжувања, како и ширум отворени порти за влез на странски компании и излез на остварените добивки. Поради сето ова инфраструктурата од политички мора да премине во државен проект. Наивно е да се помисли дека оваа трансформација би минала глатко. Особено не во општество кое е крајно исполитизирано и набиено со негативна (само)деструктивна енергија. Но колку побрзо, толку подобро. За сите. n

Дозволете да ја искроистам оваа прилика и на нашиот АДИНГ, неодминливиот адитив во Македонското градителство, да му го честитам големиот јубилеј и да му посакам континуиран раст, уште поуспешен продор на пребирливиот светски пазар и се разбира продолжување на визионерските вложувања во знаењето. Убеден сум дека АДИНГ поинаку и не умее!

ПОРТА

градежништво

Коридор 10 конечно во целосна функција На овој проект беа применети неколку типови системи на заштита. Изборот на системот и степенот на заштита се изврши според усвоените национални нормативи за секоја позиција поодделно, но и во согласност со ЕН 1504-2 Материјали и системи за површинска заштита на бетонот

Мост Врла Даниел ЦЕКОВ , дипл.град.инж.

О

вој месец беше отворен последниот дел од автопатското решение од коридорот 10 на територијата на Србија низ Грделичката Клисура. Коридор 10 како дел од паневропската мрежа на автопати додаден е на конференцијата во Хелсинки во 1997, а тоа 14

ПОРТА

31 мај 2019

е всушност автопатот „Братство и единство“ кој во СФРЈ почна да се гради далечната 1950 година. Последната делница на овој автопат е со модерни и скапи решенија. Со цел да се совладаат овие 26 километри пробиени се два тунела, Манајле и Предајане, кренати се 33 мостови, изведена е регулација на коритото на Јужна Морава и стабилизација на косини и лизгање на земјиште каде што се јавија

најголемите проблеми. Како најприменуван градежен материјал за изведба на овие конструкции се јавува бетонот. Поучени од искуствата за ранливоста на бетонот на различни механички, физички и хемиски агресии во текот на експлоатацијата, на овој проект беа применети неколку типови системи на заштита. Изборот на системот и степенот на заштита се изврши според усвоените национални нормативи за секоја

позиција поодделно, но и во согласност со ЕН 1504-2 Материјали и системи за површинска заштита на бетонот. Во најголем дел од објектите беа применети решенијата понудени од фирмата Адинг и тоа: 1. Заштитна облога на бетонски површини на мостовските конструкции, потпорни ѕидови и кај тунелите во делот на калота со акрилен премаз. Применет е Антикорозин ББ. Овој тип на заштита во последните години наоѓа сè поширока намена. Основна цел е да ја затвори површинската структура на бетонот и да го спречи процесот на карбонизација. Изложеноста на високи концентрации на CO₂ на објектите на патната инфраструктура ја намалува алкалноста на бетонот, а со тоа и заштитната улога на бетонот и појава на корозија на арматурата во АБ конструкции. Заштитниот систем со Антикорозин ББ е во примена веќе 20 години. Со неговата примена се докажа дека кај објектите кои се заштитени во голема мера се зголемува циклусот на реконструкции и намалени се трошоците за одржување. Вредноста на чинење за изведба на ваква заштита кај мостовите се мери во промили од нивната вредност. Покрај финансискиот бенефит од примена на овој тип на заштита, објектот добива унифицирана завршна површина по боја и текстура и значително дава вредност на неговиот завршен изглед. Примена на мостовски конструкции – целосно обложување на конструкцијата на мостот.

2. Заштита на бетонски елементи непосредно покрај коловозот – бетонски заштитни бариери. Применет е производ Антикорозин РБ, антикорозивен премаз во боја, за заштита на бетонски површини, произведен врз база на синтетички /метакрилатни/ смоли и растворувачи. На овие објекти е применет во боја за сообраќајна сигнализација /RAL9016 i RAL 3020/. Разликата со заштитата опишана во првиот дел е што тука покрај заштитата од карбонизација се бара зголемена отпорност на соли и на механички оштетувања.

3. Заштита на пешачките патеки на мостовите и натпатниците. Во оваа позиција, покрај зголемената агресија од карбонизација, соли, механички оштетувања, се јавува задржување на вода, за што е потребна дополнителна зголемена сигурност од мрзнење и УВ-стабилност на облогата. Во однос на експлоатационите барања облогата требаше да задоволи противлизгачка површина како и декоративна завршна обработка со стандардни и сигнални бои.

Aнтикорозин ББ Aнтикорозин РБ

Применети производи и редослед на изведба: • Епоксиден прајмер Адингпокс 1ПВ • Кварцен посип Полнило С/Х - еден слој • Премаз - глет на база на епоксиди и катран Адингпокс ТЕР • Кварцен посип Полнило С/Х (0,3-0,8 мм) • Метакрилатен завршен премаз Адингколор РФ - два слоја Вака нанесениот систем предвидува импрегнација на бетонската подлога, изведба на епоксиден противлизгачки под со дебелина до 2 мм и завршен декоративен и УВ- стабилен премаз. Овој систем веќе подолго време се

применува на објектите од патната инфраструктура во Србија, а претходно е веќе докажан како успешен за оваа намена.

4. Завршна заштитна облога во тунел. Во тунелот Манајле, со должина од 1.804 метри по две цевки, применето е комбинирано решение за завршна заштитна облога на секундарната бетонска подграда. На ѕидовите до висина од 4,5 метри изведена е заштита во бела боја со епоксиден малтер на водена база во

ПОРТА

Aдингсистем за заштита на тротоари

Aнтикорозин ББ

дебелина до 1.5 мм. Применет е Адингпокс Аква, трокомпонентен водено епоксиден малтер во бела боја и завршен премаз Антикорозин ББ. Во делот на калотата е применет Антикорозин ББ во сива нијанса. Дополнително со овој производ е изведена и сигнализацијата на ѕидните

површини во сигнално црвена и зелена боја. Примената на епоксиден малтер со поголема дебелина е поради потребната издржливост на хемиски агресии, но и потребата од редовно чистење – одржување со ротациони четки и воден

Aнтикорозин ББ

Aдингпокс аква

ПОРТА

млаз под притисок. Во делот на калотата не се предвидени вакви интервенции поради што е применет производ за заштита од карбонизација, каде е и најинтензивна. Покрај предвидените параметри за заштита според ЕН 1504-2, двата производи го задоволуваат високиот праг за пожарна класа: B –S1 d0. Примената на овие системи за заштита на бетонските површини покрај својата основна функција на оваа делница ѝ дава дополнително чувсто на задоволсто и сигурност во патувањето. Современата Европска пракса при изведба на објекти од сообраќајната инфраструктура задолжително предвиува примена на материјали и системи за заштита на бетонот. Примената на ваквите системи овозможува со минимална инвестиција повеќекратно да се зголеми трајноста на објектите и да се елиминира потребата од нивно санирање. Бројни примери на заштита на бетонските конструкции во Република Северна Македонија ја потврдуваат наведената пракса, но и покрај тоа не се применети во целост во новите објекти. Како што беше илустрирано во примерите од Кориодорот 10, изборот на систем и материјали за заштита на различните објекти и конструкции се врши во зависност од степенот на нивната изложеност на Механички, атмосферски и хемиски влијанија. Еворопските норми кои ја дефинираат ова проблематика (ЕН 1504-2 Материјали и системи за површинска заштита на бетонот) се повеќе се прифаќаат и хармонизираат со домашната легислатива во државите во регионот. n

ПОРТА

интервју

БЛАГОЈА ДОНЧЕВ, ГЕНЕРАЛЕН ДИРЕКТОР НА АДИНГ

50 години во врвот на најдобрите компании Невозможно и недостижно во работењето за нас не постои, тоа е одлика која е впишана во нашиот код. Тука ги изедначувам генерациите на Адинг

Љупчо АТАНАСОВСКИ, дипл. инж. арх. ва веројатно е единствено интервју во кое на прашања на бивш ќе одговара актуелен директор и тоа на производна фирма. Впрочем делиме иста историја на Адинг... Да навистина редок пример поранешен генерален директор на Адинг (1990-1994) сега после 25 години во улога на новинар, веројатно полесна работа од претходната, да прави интервју и поставува „прави и тешки“ прашања на сегашниот генерален директор на Адинг.

О

18

ПОРТА

31 мај 2019

Оваа година е 50-годишнината на Адинг. ГОЛЕМ. ГОЛЕМ јубилеј. Веројатно силно чувство на гордост за опстојувањето низ сите премрежиња кои нè следат сите овие години...

50 години се навистина голем јубилеј за една компанија. За Адинг тоа се години постоење во две столетија 20 и 21 век. Гордо го одбележуваме јубилејот, денешните Адинговци, а се надевам и сите оние кои веќе не се во Адинг се гордеат што работеле и дале свој придонес во растежот на компанијата. Јас ја имам привилегијата да бидам на чело на компанијата за еден таков јубилеј, а моето чувство, емоции и гордост се посебни и

поради тоа што во 50-тите адингови години ги поминувам 40-те години во него од приправник – инженер до сегашната најодговорна функција - генерален директор и претседател на Управниот одбор која ја извршувам 13-14 години. Во некои времиња од бившата држава, ги паметиме големите фирми и проекти на кои работеа, во Советскиот Сојуз, ДДР, Блискиот Исток. Северна Африка... а на кои и нашиот Адинг беше и тоа како присутен како „состојка на секоја градба“ и реално меѓу најголемите фирми во својата бранша, во Југоисточна Европа. Тоа е убавата историја

на југословенското и македонското градежништво. Каде е денес Адинг? n Во старата држава и до нејзиното распаѓање Адинг беше дел од големата југословенска приказна кога градежништвото го достигна својот врв во едни други односи во Европа и светот, а по распаѓањето на југословенската држава и паѓањето на Берлинскиот ѕид многу работи се променија. Независноста на Македонија и нејзиниот транзиционен пат го минуваа многу македонски фирми и многу малку успешно ја поминаа трансформацијата. Една од нив беше и Адинг која успеа да ја преброди и успешно да се трансформира меѓу првите пет фирми во Македонија со откуп на фирмата од своите вработени по тогашната законска регулатива која важеше за сите. За нас тоа беше правична приватизација која ни даде еднакви шанси на сите вработени да станеме сопственици. Доказ за тоа е дека Адинг и денес е акционерска компанија со повеќе од 300 акционери во која нема доминантен сопственик, без ниедна регистрирана неправилност или прекршувања на законските правила. Адинг, котира на Македонската берза на хартии од вредност и неговата вредност ја диктира пазарната економија, која за жал сè уште во Македонија боледува од затвореност на малиот македонски пазар и многу бавно оди кон реалниот европски и светски пазар.

Беа тоа времиња во кои Адинг се гордееше со продавање на памет и технички решенија на градежни проблеми, преку примената на производите од својата програма. Денес секако тоа не е баш така. n Секоја компанија го троши и има своето време и бреме. Можни се споредувања во делот на целта која ја има компанијата, но начинот како да се стигне до неа е димензионално различен. Во ерата на информатичката технологија начинот на продавање памет и технички решенија е сосема различен како во изработката така и во презентацијата. Комуникацијата по електронски пат го промени и го направи неспоредлив начинот на техничкиот пласман на производите спрема потенцијалниот купувач. Остана ист само сè уште личниот потенцијал како и порано, да си чекор пред силната конкуренција и да го придобиеш инвеститорот како на Балканот така и пошироко. Колку успевате светските технолошки новини да ги внесете во производните линии и секако во начинот на институтските истражувања и контрола на квалитетот на производството. Колку е присутна иновативноста во изборот на нови производи, нови технологии и сл.? n Без тоа не може да се одржиш на

пазарот. За тоа е потребно многу знаење и вложување во него. Тоа го правиме со инвестирање во инженерскиот кадар и следење на сè што се случува на европско и светско ниво со што успеваме да се носиме со конкуренцијата имајќи ги сите потребни елементи за успешен настап на домашниот и странскиот пазар, а тоа се европски квалитет со сите потребни сертификати. Асортиманот на производната програма постојано е подложен на промена со подобрување на постоечките производи и нови производи. Тоа секако мора да го следи и надградба на постоечките технолошки линии кои овозможуваат производството способно да гарантира деклариран квалитет што е најголемата предност на пазарот. Многу одамна во склоп на Адинг функционира и фирмата Инвест А која се занимава со изведување на позиции во кои се применуваат материјали од производната и трговската листа на производи кои ја имате... n Како дел од ДС Адинг се и нашите продажни центри БЦ-А, Инвест А и Биро Проект кои ја надополнуваат нашата понуда на градежниот домашен пазар и пошироко со специјализирани услуги и и производи. Инвест А успешно работи на специјални позиции во градбата на нови и стари 31 мај 2019

ПОРТА

19

градежни објекти на позиции – санација, хидроизолации, инјектирање, дилатации и одредени завршни работи со производи од програмата на Адинг, но и од програмата на БЦ-А која застапува странски бренд производи кои ја надополнуваат производната палета на Адинг со што ДС Адинг се појавува како најквалитетен понудувач на градежниот пазар. Со можностите што ги нуди и нашата најмлада фирма ќерка Биро Проект – проектирање, хортикултура, проценки и маркетинг-услуги навистина ДС Адинг е една од малкуте специјализирани фирми која со овие можности е важен дел од сегментот градежништво во Македонија и пошироко.

ПОРТА

Адинг инвестираше во производни погони и вон границите на Северна Македонија. Дали реално тоа беа профитабилни или промашени инвестиции? n Ретки се примерите на фирми во нашата земја, кои се обиделе со сопствен погон или фабрика во земја од регионот или пак подалеку. Сакајќи да ги искористиме предностите на тоа што Бугарија во 2007 стана членка на ЕУ, ние во 2009 отворивме фабрика во Перник, за да оттаму го покриваме нивниот пазар, но и да извезуваме во Романија и во ЕУ, како и полесен транспортен пристап до азиските земји. Веќе 10 години таа наша фабрика функционира успешно, и ја исполнува нашата стратешка цел. Заедничко вложување со ирански партнери имавме и во

Техеран, Иран во производни погони, како Адинг Шими Парс, но поради политичката несигурност и санкциите под кои се најде оваа земја, сме во фаза на повлекување. Секако имаше обид за истото и во соседна Србија во периодот 2009/10 година, но по првичната инвестиција во земјиште, ја почувствувавме светската економска криза и тоа беше пресудно да се откажеме од оваа идеја која засега е во мирување. Денес на домашен пазар, Адинг има силна конкуренција од странски фирми. Колку е таа конкуренција нормална или државата не умее да ги брани своите фирми, како што се случува кога ние се бориме на странските пазари? n Со отворањето на поголемите инвестициони проекти на домашен пазар, дојде и голема конкуренција од странски фирми што е нормално и Адинг тоа најдобро го знае бидејќи и ние во другите земји сме странска фирма. Но државата има една основна обврска да ја регулира и санкционира нелојалната конкуренција од тие странски фирми со почитување на елементарните работи кои мора да ги има странската фирма – да ги обезбеди сите потребни сертификати, да ги верификува, да ги преведе на македонски јазик кај нашите институции. Тоа често не се прави што им го поевтинува и олеснува пласманот на домашниот пазар. Во земјите каде Адинг е присутен ние мораме тоа да го почитуваме што и тоа како ги зголемува финансиските трошоци на компанијата.

Државата често се фали со субвенционирање на некои производни гранки од стратешки интерес /или најчесто социјален/. Дали има сигнал дека тоа може да се случи со фирми кои се пред сè извозно ориентирани? n Мораме да ја пофалиме Владата дека Адинг минатата година прв пат во своето постоење доби финансиски грант од 25.000 евра за поттик на компаниите. Се надеваме дека тоа ќе продолжи и понатаму. Банките кај нас се најпрофитабилни фирми. Дали сегашните кредитни услови станаа конечно реално подносливи за

производните фирми пред сè? n Секако, каматите драстично паднаа што ни овозможи наше поевтино финансирање на производството и секако давање подобри услови за плаќање на купувачите. Адинг е бонитетна фирма и имаме полесен пристап до финансиските кредити со очекување дека каматите и понатаму ќе паѓаат. Какво е нивото на техничкиот кадар во денешниот состав на Адинг. Или уште подиректно. Адинг пред 30-40 години и сега. Што е тоа што го имаше таа тогашна генерација, а сегашната го нема и обратно? n Ние сме горда инженерска компанија со

40 отсто од вработените како инженерски кадар, градежници, архитекти, технолози, хемичари и останати профили. Денешните генерации на Адинг, имаат одлична основа, имаат одличен интерен трансфер на знаење и „know how“ од претходните генерации, и лично сметам дека заради ова се во поголема предност од првите генерации. Тука се и новите технологии кои го олеснуваат функционирањето, но ова е следено и од глобализацијата, динамичноста на пазарите и конкуренцијата, што повторно ја прави тешка нивната улога. Она што особено нè радува, е дека ентузијазмот остана, а посветеноста на нашата мисија е секојдневно присутна. Ако се

ПОРТА

присетиме на почетоците и историјата од првата декада на компанијата, па понатаму во осумдесеттите, ќе видиме дека било и беше извонредно тешко за првите Адинговци. Но како и тогаш и денес, невозможно и недостижно во работењето за нас не постои, тоа е одлика која е впишана во нашиот код. Тука ги изедначувам генерациите на Адинг, а ние повозрасните научивме дека тоа е една од најважните работи. Каде го гледате Адинг во блиска иднина? Има ли интерес и контакти за влегување во состав на некој европски бренд од областа во која фунционирате? n Очекувам Адинг и во наредните години да биде стабилна и успешна компанија. Капитално поврзување со европски бренд од нашата бранша секако е можно, но тоа се прави и е можно кога не само компанијата туку и државата ќе биде стабилна и успешна, а се надевам дека и тоа ќе се случи. Дали сегашната помлада генерација има капацитет и ќе успее да го продолжи и

ПОРТА

зајакне брендот на Адинг? Тука пред сè мислам на раководење на фирмата на сите нивоа во технолошко – производни и комерцијални сектори. n Сегашната генерација која веќе ги раководи сите најважни сегменти од работењето на компанијата се помлади од 50те години на Адинг. Тоа е гаранција што може успешно да го продолжи напредокот на Адинг и јас сум убеден дека тоа е можно и сопствениците акционери на Адинг треба да веруваат дека е така. Дворот на Адинг блика од убавина. Тоа е директно врзано со Вашата желба за убавина на просторот... Каде се гледа и чувствува општествената одговорност на фирмата за вработените и воопшто за општеството во кое живееме? n Два пати сме добитници за наградата за најдобро уреден фабрички двор на Град Скопје, а лично сметам дека просториите, но и пошироката околина во која работиме, треба да се пред сè достоинствени, но и стимулирачки, за да имаме успешно поминат

осумчасовен работен ден. Понатаму, не помалку важна е грижата кон вработените, следење на нивните потреби, почитување и остварување на правата преку колективните договори и секаков друг вид на поддршка, кој компанијата го пружа на своите вработени во најразлични околности. Тука е и поширокиот контекст во која делуваме, а како 100 % домашна компанија ние сме стратешки определени за одговорен однос кон општеството. Тоа се најразлични проекти за општото добро, хуманитарни акции, помош на загрозени групи, поддршка за научноистражувачките институции, факултети, училишта, донации за културно-историски споменици, цркви, културно-уметнички манифестации итн. Доколку успеав да набројам барем приближно, би заклучил дека ова е една филозофија која е втемелена од многу поодамна во компанијата и се негува и пренесува на новите генерации. Кога заедницата ова го препознава и го вреднува, за што сведочат бројните награди и признанија, секако дека нè прави задоволни и нè исполнува.

Адинг е од основањето на Порта 3 најголем спонзор. Реално дали тоа носи бенефит во маркетиншкото промовирање иако мислам дека недоволно ја користите таа можност и дали ќе продолжи така веќе 15- годишната соработка? Порта 3 оваа година слави 15 години од основањето, што исто така е редок јубилеј за едно вакво списание. n Веројатно нашите генерации, но и дел по нив, а блиски до нашата фела, се сеќаваат на „АДИНГ Информатор“, еден вид на гласило и прозорец кон градежништвото во светот, издавано од Адинг во раните 90-ти. Место кое служеше како медиум за пренос на искуствата, сознанијата и новитетите од далечните пазари, пренесени од „патниците по светот“. Веројатно Порта 3 го препознаваме како проект кој е некакво продолжение на претходното и неопходен за споделување на овие искуства. Порта 3 по изминати 15 години, е исклучително репрезентативен медиум кој третира три клучни области за општеството. Во него гледаме наш стратешки партнер во можноста градежништвото да има свое место каде ќе се третира струката и канал за комуникација кон една потесна, но за нас многу значајна целна група. Секако дека оваа соработка е на долг рок и посакувам да си честитаме уште многу јубилеи.

на Средна и Југоисточна Европа. Ова дојде по претходна номинација за наградата за животно дело „Создавачи на столетието“ за личен придонес во развојот на претприемништвото во овој регион, а како претседател на Управниот одбор и генерален директор на „Адинг“. Комитетот што ја доделува оваа награда е составен од еминентни професорски имиња и стопанственици од целиот регион и со оглед на номинациите немаше лесна работа. По речиси 40 изминати години личен и професионален ангажман, ова признание

секако е од големо значење, како за мене така и за компанијата. Редакцијата на Порта 3 од сè срце ви го честита јубилејот со желби за натамошен раст и успех во работењето. n Ви благодарам на искрената честитка и исто ја користам приликата од сите Адинговци да ви го честитам 15-годишниот јубилеј и да ви посакам уште многу години да опстојувате во вашата мисија, Порта 3 да биде списание поттикнувач и промотор на трите гранки: градежништво, архитектура и екологија во што ја имате нашата поддршка. n

Ја добивте престижната награда за животно дело во средна и југоисточна Европа "Креатори на столетието ". Големо признание за Вас и секако за 50 год.историја на Адинг... n Наградата е доделена од страна на меѓународниот економски форум „Перспектива“ со седиште во Хрватска, во конкуренција на повеќе од 400 компании, организации и лица од 8 земји од регионот

ПОРТА

комерцијален текст

ТИНЕКС СЛАВИ 25 ГОДИНИ

Успешна приказна инспирирана од довербата на потрошувачите омпанијата Тинекс, на 23-ти Април одбележa 25 години од своето К„Успешната основање во 1994 година. приказна на нашата компанија се темели на континуираната посветеност на сите вработени кон остварување на нашата визија, која е насочена кон градење на стабилен и етаблиран македонски бренд, кој ќе претставува повеќе од супермаркет. Да се задржи лидерската позиција сите овие години за нас претставува предизвик, но и мотивација, која не поттикнува постојано да превземаме нови чекори со кои ќе одговориме на потребите на пазарот и ќе го осигураме своето место на врвот“ изјавија од Тинекс по повод јубилејот. Со отворањето на првиот маркет во населбата Карпош 3, Тинекс стана првиот супермаркет во Македонија кој воведе нови, дотогаш неприменети, практики во малопродажба и услужување на потрошувачите. Оттогаш, па се до денес, Тинекс секогаш е насочен кон примена на најновите технологии и принципи на работење, кои се насочени кон усовршување на потрошувачкото искуство, со акцент на задоволството од пазарењето. Денес, семејството на Тинекс вклучува 41 супермаркети во 11 градови низ Македонија, интернет продавница, 7 Cosmo дрогерии, ресторани, продавници на мебел и декор, туристичка агенција, игротека, сопствен логистичко-дистрибутивен центар, погони за производство на готови јадења и обработка на месо и два трговски центри. Останатиот, и најзначаен дел од семејството на Тинекс го сочинуваат над 1.300 вработени, над

ПОРТА

100.000 потрошувачи и 5.000 соработници. Во фокусот на компанијата секогаш се наоѓаат потрошувачите, па затоа Тинекс одлучи својот роденден да го прослави заедно со нив, во знак на благодарност на довербата која ја имаат кон брендот Тинекс, овие 25 години. По повод роденденот на Тинекс, во текот на месеците Алрил и Мај, беа организирани голем број на промотивни активности, акции и попусти за потрошувачите. Акциите се однесуваа на супермаркетите Тинекс, но исто така и на останатите објекти кои се дел од семејството на Тинекс како Delicatessen Tinex, дрогериите Cosmo, Tinex Home, Tinex To Go, туристичката агенција Travel Solution и др. Дополнително, со цел да се одбележи денот на отворање на првиот маркет, во вторник на 23.04, во сите Тинекс маркети беа доделени двојно повеќе поени на поен+ картичките за лојалност на Тинекс, пресметани според износот на сметката. Во текот на месец Мај беа организирани викенд дружења пред супермаркетите Лиса и Кончар, каде беа организирани бројни забавни активности за сите посетители со музичка програма и игри, дегустации, промоции и подароци. По повод 25-от роденден, компанијата Тинекс се приклучи и во подготовка на 200 комплетни оброци заедно со здружението Ретвитни оброк. Оброците се подготвуваа секој петок во текот на целиот месец Мај. Во подготовката и пакувањето на оброците, секој викенд беа вклучени волонтери, вработени од компанијата Тинекс, а за подготовка на оброците се користеше храна подготвена од погонот за готови јадења на Тинекс. Како дел од роденденската кампања, Тинекс распиша награден конкурс за редизајн на амбалажа на сладоледите Екстра, приватниот бренд на Тинекс. Целта на конкурост е да им се овозможи на младите дизајнери да ја покажат својата креативност и професионални способности преку учество во реален проект и да им се даде можност да се вклучат во создавањето на препознатлив производ, конкурентен на македонскиот пазар. Победничкиот дизајн ќе биде награден со вредносен ваучер од Istyle во вредност од 60.000денари, и истиот ќе биде применет за промена на амбалажа на сладоледите.

ПОРТА

архитектура

066 Пушкинова – Карактеристика на објектот е нагласената ликовност на уличниот фронт со кој доминираат бетонски настрешници со неправилни форми, кои се поврзани со стаклени елементи и заедно прават единствена целина

Ѓорѓе ЈОКИЌ, дипл. инж. арх. (специјално за Порта 3 од Белград)

К

он крајот на деветнаесеттиот век се случиле големи општествени промени во српското општество кои ги следеле и промените во развитокот на просторот и

градовите. Новата држава морала забрзано да ги следи трендовите кои постоеле во Европа во

26

ПОРТА

31 мај 2019

тој период, за што било потребно многу труд и мудрост за да се успее една нова држава да се модернизира за кратко време. Покрај желбата главниот град да се развива по примерот на европските градови, владетелите биле принудени да повикуваат учени луѓе од странство, кои донесувале знаење и искуство, кое недостасувало на овие простори. Првиот значаен објект од тој период, кој и денес постои во Белград е „Капетан Мишино

здање“, проект на чешкиот архитект Јан Неволе (1812-1903). Тоа била најмоќната и најмонументалната зграда во Белград во тој период. Денес, некои 150 години подоцна, најјасно од сите влијанија се гледа влијанието на градителството и архитектурата кое странците го имале на овие простори во периодот помеѓу двете светски војни. ВЛИЈАНИЕТО НА ЧЕШКАТА АРХИТЕКТУРА Надалеку е позната работата на руските

архитектура со слободен дух

архитекти кои по Октомвриската револуција дошле во Југославија, но покрај нив значаен е и придонесот на чешките архитекти, како што е Јан Дубов, кој ја проектирал Астрономската опсерваторија во 1929 година или Јарослав Прхал од Ателјето на Матија Блех, кој во текот на 1928 и 1929 ја направил зградата на „Српско – американската банка“. Покрај проектите на чешките архитекти во тогашна Југославија, изгледот на градовите го менувале и

југословенските архитекти, кои своите знаења и први искуства ги стекнувале во тогашна Чехословачка, како што се Момир Коруновиќ, Александр Дероко, Светомир Лазиќ и Никола Добровиќ. По три години изградба, пред извесно време во Белград е завршена станбена зграда со 10 станови во населбата Сењак. Во денешно време на хиперпродукција на просечна станбена архитектура тоа и не би била вест доколку новоизградениот објект не

претставува мала револуција во архитектонскиот пристап кон луксузната станбена изградба на овие простори. ПУШКИНОВА РЕЗИДЕНС Инвеститорот, чешката компанија СЕБРЕ, направила ексклузивен станбен објект кој го потпишува архитект од истата земја, Станислав Фиала кој повеќе пати бил ангажиран од страна на инвеститорот. Името на објектот е Пушкинова резиденс, по улицата во која се наоѓа, Пушкинова.

31 мај 2019

ПОРТА

27

Објектот е сместен на југозападната страна на населбата Сењак со отворен поглед кон населбата Кошутњак и хиподромот. Положбата и ориентацијата на објектот влијаеле на архитектонската форма и израз, со цел максимално да се искористи погледот кој се пружа. На четири ката сместени се десет стана, од кои девет се за продажба и изнајмување, додека на последното ниво е сместен пентхаус. За секој стан предвидени се по две паркинг-места, едно од страна на

ПОРТА

улицата и едно во приватниот паркингпростор кој е сместен под градините на приземните станови. Карактеристика на објектот е нагласената ликовност на уличниот фронт со кој доминираат бетонски настрешници со неправилни форми, кои се поврзани со стаклени елементи и заедно прават единствена целина. Покрај бетонот, материјал кој е присутен и во ентериерот, карактеристична е и употребата на дрво како

елемент на фасадата и инвентивна употреба на челик за столбовите, гредите и оградата на објектот. На формата и архитектонското доживување на самиот објект влијае неправилниот облик на отворите кон уличниот фронт. Неправилната форма ја следи и обликот на влезната стаклена врата во објектот, како интересен детал на „тотал дизајнот“ кој е очигледен и во ентериерот на објектот. Становите се така ориентирани што немаат

отвори кон уличниот фронт, туку кон бочните страни на објектот и пред сè кон југозапад, користејќи ја ориентацијата на зградата, така што отворите кои одат по целата катна висина овозможуваат комуникација на надворешниот и внатрешниот простор. Како заштита од прекумерното сонце поради ориентацијата и големите стаклени површини секој стан има големи, подвижни тенди во зелена боја кои од висина изгледаат како дел од пејзажот кој се наоѓа на ниво на градината. Колку се мислело на секој детал, покажува и тоа што оградата на терасите е направена од мрежаст материјал кој не го блокира погледот, а истовремено, за разлика од стаклото не е подложен на валкање на начин да влијае на видливоста. Иста технологија, употреба на мрежа како заштита се користи и во ентериерот, кај скалите, кои изгледаат како слободно да стојат во просторот. Технолошките карактеристики на објектот претставуваат симбиоза на увозни технологии, како спомнатата мрежа или осветлувањето во влезот и локалните изведувачи кои ги изработиле сите дрвени елементи во зградата. Употребата на бетон, дрво и камен видлива е и во ентериерот на становите, со што внатрешниот јавен простор и становите на некој начин создаваат единствена целина. Покрај внимателно проектираните архитектонски детали, објектот има и високотехнолошки карактеристики како топлотни пумпи, плафони кои го ладат просторот, подно греење во целиот стан, подвижни тенди, автоматски систем за поливање на зеленилото и видеонадзор. Становите се со површина од 130 до 170 квадратни метри со различна просторна организација, каде е карактеристичен пространиот дневен престој, кој се состои од дневна соба и кујна со трпезарија како заедничка целина. Исто така, интимното доживување на просторот зависи од тоа на кој кат се наоѓате. Становите на горните катови оддаваат впечаток на поурбано градско опкружување, каде од тераса можат да се видат и патиштата и сообраќајниците, движење и градски живот, додека становите на приземје поради приватниот двор даваат впечаток на живот во приватна куќа. Така е добиена можност, во зависност од катот, корисникот да го избере карактерот на станбениот простор во кој сака да живее. Белград се менува, можно е на различни начини да се забележат промените во градот каде е карактеристична сеопшта дихотомија и крајно хетерогена слоевитост на различни општествени, архитектонски, историски и политички околности. Во ваква ситуација во ПОРТА

градот можат да се најдат крајно различни објекти од висока класа или луксузна градба, а кои коегзистираат во својата различност. Во моментов во градот има повеќе градилишта на објекти од преку 20 ката, од вкупно што ги имало во последните 30 години заедно, што говори за фактот дека нешто се променило и дека работите и натаму се менуваат. Можеби општествените промени, на кои сме сведоци, а на кои и не сме свесни, довеле до нов бран на модернизација која за резултат ќе има и

ПОРТА

нова архитектура на Белград, што на овој град ќе му донесе знаење и тенденции од архитектонски повредни средини. Можеби Станислав Фиала е нов Јан Неволе, а Пушкинова резиденс ново „Капетан Мишино здање“ на нашето време, а тоа не можеме да го видиме од сегашната перспектива. Ова е објект кој му треба на Белград, како пример дека архитектурата може да биде со слободен дух, на радост на Белград и сите кои ја сакаат архитектурата. n

ПОРТА

архитектура

Епидемиите и големите војни, предуслови за социјално домување? Одбележувајќи го стогодишниот јубилеј од зачетокот на социјалното домување во Велика Британија во далечната 1919 година, не може, а да не се оддаде признание за вложените напори во оваа област, како и во доменот на дефинирање на стандарди за станбена изградба, и покрај тоа што тие биле важечки само за изградбата во општествениот сектор

д-р Владимир Б. ЛАДИНСКИ, дипл. инж. арх. (специјално за Порта 3 од Лондон) е може да се очекува да се добие А1 население од Ц3 домови“ ова е слоганот на британски постер од периодот на Првата светска војна преку кој се искажувало верувањето дека лошите услови за живеење во голема мерка

„

32

Н

ПОРТА

25 април 2019

придонеле за шокантната здравствена состојба на регрутите во британската армија во оваа војна. При ова А1 и Ц3 се однесуваат на категоризацијата на здравствената состојба на регрутите почнувајќи од најдобрата А1. Вообичаено се смета дека ваквата состојба придонела за одлуката на британскиот Парламент да побара посебен комитет да разгледа какви се станбените услови за живеење во

земјата и како истите можат да се подобрат. Ова резултирало во Извештајот на Тјудор Волтерс комитетот (Tudor Walters Committee Report) којшто бил завршен во ноември 1918, а отпечатен во 1919 година. Претседавач на комитетот бил Сер Џон Тјудор Волтерс (Sir John Tudor Walters, 1868-1933) архитект, стручно лице за пример и политичар на Либералната

СТО ГОДИНИ ЗАКОН ЗА ДОМУВАЊЕ И УРБАНИСТИЧКО ПЛАНИРАЊЕ ВО ВЕЛИКА БРИТАНИЈА

партија, а член на комитетот бил Сер Рејмонд Унвин (Sir Raymond Unwin, 18631940) познат британски инженер, архитект и урбанист. Се смета дека препораките на овој извештај ги воспоставиле стандардите за проектирањето и локацијата на станбените објекти за општествениот сектор во текот на наредните периоди. Истите се надоврзувале на претходната работа на Сер Рејмонд Унвин од 1912 година посветена на принципите на Градови градини (Garden City). Препораките се залагале за изградба на индивидуални двокатни куќи (вообичаено двокуќи или пак во низа) на растојание од 21 метар меѓу главните фасади за да се овозможи соодветна инсолација во зимскиот период, со определба да се постигне густина од 30 куќи на хектар во градските и 20 куќи на хектар во руралните средини. Куќите требало да бидат со површина од 79,4 квадратни метри (само

со дневна соба) или 98,0 квадратни метри (со дневна соба и со приемна соба) и со три спални соби од кои две двокреветни. Растојанието од 21 метар меѓу главните фасади на индивидуалните станбени објекти сè уште го претставува вообичаениот урбанистички стандард во земјата. Извештајот на Тјудор Волтерс во комбинација со кампањата да се создадат „домови соодветни за хероите“ на Првата светска војна придонеле британскиот Парламент во 1919 година да го донесе Законот за домување и урбанистичко планирање (Housing, Town Planning &c. Act 1919) преку кој локалните власти биле задолжени да обезбедат соодветно домување, а коешто ќе се изгради според стандардите коишто произлегуваат од Извештајот на Тјудор Волтерс. Законот исто така е познат и под името Законот на Адисон (The Addison Act) според

тогашниот министер за здравје д-р Кристофер Адисон (Dr Christopher Addison, 1st Viscount of Addison, 1869-1951). За да се поддржи реализацијата на определбите на законот државата најавила финансиска поддршка за изградба на 500 илјади станбени единици во наредните три години од коишто биле реализирани само 213.800 со оглед дека само дел од најавените финансиски средства биле достапни. Иако Законот за домување од 1890 година (Housing Act 1890) им овозможувал на локалните власти да градат станбени единици, дури во 1919 година со новиот закон правото да градат станбени единици било поткрепено со финансиски средства од државата. Со почетокот на изградбата на вакви станбени објекти почнало создавањето на таканареченото општинскo домување (council housing) коешто е вид на јавно (општествено) домување реализирано од страна на локалните власти со кое во голема мерка биле задоволувани станбените потреби во земјата, за оние коишто не се во можност да купат станбена единица, главно во периодот од 1919 до 1980 година. Периодот од 1919 година до крајот на Втората светска војна бил карактеризиран со релативно чести промени во определбите на Владата во зависност од тоа која партија била на власт и за што се залагала. Задоволувањето на станбените потреби по Втората светска војна било поткрепено со повеќе закони од страна на државата. Така Законот за домување (времено сместување) од 1944 година (Housing (Temporary Accommodation) Act 1944) бил фокусиран на изградба на станбени единици со животен век од 10 години наменети за задоволување на итните потреби за домување во од војна разрушените делови на земјата. Законот

ПОРТА

за нови градови од 1946 година (New Towns Act 1946) ја промовирал изградбата на нови градови во земјата, додека Законот за градско и земско планирање од 1947 (Town and Country Planning Act 1947) ги консолидирал определбите за изградба 34

ПОРТА

31 мај 2019

на станбени единици од страна на локалната власт. Ова овозможило во периодот од 1945 година до 1980 година во Англија и Велс годишно да се градат помеѓу 75.000 (1979) и 188.100 (годишен просек за периодот 1951-1955) станбени

единици, а во Шкотска помеѓу 7.000 (1980) и 34.400 (1970). Зголемувањето на животниот стандард во земјата наложило потреба за подобрување на квалитетот на социјалното домување со цел тие да се усогласат. Оваа потреба била идентифицирана во рамките на Извештајот изготвен во 1961 година од страна на Паркер Морисовиот Комитет (Parker Morris Committee) под насловот „Домови за денес и утре“ (Homes for Today and Tomorrow) изготвен под раководство на Сер Паркер Морис (Sir Parker Morris, 1891-1972). Од овој извештај произлегле оригиналните Паркер Морисонови стандарди публикувани во 1963 година во „Шестиот билтен за проектирање – простор во домот“ (Design Bulletin 6 – Space in the Home) на Министерството за домување. Тие биле базирани на функционалните потреби на современ дом земајќи ги предвид димензиите на потребниот мебел и опрема, како и потребниот простор за нивното користење поткрепени со антропометриски податоци. Во рамките на овој билтен се дефинирала и површината и кубатурата на станбените единици врз основа на видот на станбениот oбјект, потребниот број на тоалети, како и потребата за инсталирање на системи на греење коишто ќе ја одржуваат минималната температура во рамките на истиот. Овие стандарди биле

ревидирани во 1967 година. Примената на Паркер Морисовите стандарди била широка. Тие од 1967 година се применувале при проектирањето на станбени објекти во новите градови, а од 1969 година и за сите објекти на социјално домување. Задолжителната примената на овие стандарди престанала во 1980 година по донесувањето на Законот за локална власт, планирање и земјиште (Local Authority, Planning and Land Act 1980) донесен од страна на тогашната конзервативна Влада. Низата на закони донесена во овој период покрај претходното, ја промовирале продажбата на општествениот станбен фонд и ефективно ја стопирале изградбата на станбени единици од страна на локалната власт. Дури три и пол децении поминале за државата повторно, пред неколку години да им дозволи на локалните власти да можат да градат станбени единици во комбинација со мерки коишто во одредени случаи ја намалуваат можноста за купување на истите, преку лимитирање на должината на договорот за изнајмување на истите или други механизми. Според податоците, во 2015 година 17 проценти од домаќинствата во Англија живееле во социјални домови. Истата година, беа донесени и „Техничките стандарди за домување“ (Technical Housing Standards 2015) преку кои се дефинирани минималните површини за станбените единици во зависност од видот, катноста на објектот, бројот на собите и бројот на леглата. Во принцип се очекува истите да бидат почитувани само во случај на изградба на општествени станови чијашто финансиска изградба е поддржана од страна на јавните фондови. На локалната власт ѝ е дадена можност нивната имплементација да ја реализира преку вградување во локалните урбанистички планови. Во услови кога приватниот сектор доминира во доменот на станбена изградба во земјата, дел од локалните власти, особено оние коишто управуваат со помалку атрактивните места за живеење, се обидуваат премногу да не инсистираат врз примената на овие стандарди за да фирмите коишто градат станбени единици не им „избегаат“ во соседните поатрактивни подрачја. Одбележувајќи го стогодишниот јубилеј од зачетокот на социјалното домување во Велика Британија во далечната 1919 година, не може, а да не се оддаде признание за вложените напори во оваа област, како и во доменот на дефинирање

на стандарди за станбена изградба, и покрај тоа што тие биле важечки само за изградбата во општествениот сектор. Истовремено, не е можно, а да не се нагласат осцилациите во процесот на општествена станбена изградба во текот на изминатите 100 години коишто веројатно во најголема мерка се резултат на идеолошките определби на партијата на власт. Каква ќе биде иднината на социјалното домување во текот на наредните сто години навистина е тешко да се предвиди. Она што во моментов се знае е дека и на

оние коишто работат денес сè потешко и потешко им е да дојдат до свој дом со сопствени сили и покрај државните програми коишто треба да им помогнат во однос на задоволувањето на станбените потреби. Веројатно останува прашањето дали воопшто некогаш во изминативе сто години ќе било создадено социјалното домување да не се случиле заразните епидемии од 19-тиот век и особено двете големи војни на 20-тиот век, коишто создале предуслови за создавње на „домови соодветни за хероите“. n

31 мај 2019

ПОРТА

35

aрхитектура

Улогата на цртањето е витална во процесот на архитектонското проектирање Овој проект кој е одговор на барањето да се даде обележје, не претставува само тема на формалниот израз на урбаниот акцент, туку и барање на идеја истиот да прерасне во обележје – прототип на нов начин на домување

Марија ПЕТРОВА, студент на Архитектонски факултет при УКИМ

Н

а овогодинешната средба по повод доделувањето награди за најуспешни проекти кои се резиме на работата на студентите од Архитектонски факултет преку зимскиот семестар, во процесот на квалитативното вреднување на предложените студентски проекти изложени на ИАС 13, од страна на комисијата покрај редовно доделените признанија и награди за најдобрите од сите студија, за прв пат беше доделена и награда во чест на професорот Гоце Аџи-Митревски. Наградата „ГОЦЕ АЏИМИТРЕВСКИ“, не само што го носи името на долгогодишниот професор на нашиот Архитектонски факултет, истата воедно има за цел да го носи и незаборавот на препознатливиот запис на Аџи-Митревски – АРХИТЕКТОНСКИОТ ЦРТЕЖ. Го имам задоволството да ја примам оваа награда, која ми беше доделена за мојата работа на 36

ПОРТА

31 мај 2019

Интегративното студио 1 – „Куќа на ул. Васил Главинов бр. 7А“, поточно како признание за успешно изработен проект преку употребата на цртеж, скици и дијаграми. На почетокот на моето студентско патешествие имав чест да го запознаам и да сум дел од наставата на која присуствуваше професорот Аџи-Митрески. Неговата работа и пожртвуваност ми оставија силен и длабок впечаток. Денес, и покрај неговото отсуство, но преку неговиот траен отпечаток – цртежот – сѐ уште учам за бескрајно големиот дијапазон

на сензибилитет кој може да го поседува една линија излеана од мастилото на архитектот. Вредноста која е сокриена во опусот на скици од Гоце Аџи-Митревски, почнав да ја восприемам во подоцнежните години од работата на Факултетот, кога и сама сфатив колку е витална улогата на цртањето во процесот на архитектонското проектирање. Во крајниот резултат од работата се проткајува експерименталната нота во однос на развојот на проектот преку решавање на просторот по пат на цртање. Од почеток

ПРВ ПАТ ДОДЕЛЕНА НАГРАДАТА „ГОЦЕ АЏИ-МИТРЕВСКИ“ Приказ на сценарија: Сценарио 1 – три студенти (Билјана, Горан, Марија) Сценарио 2 – петочлено домаќинство, мајка, татко и три ќерки (семејство Сапаловски) Сценарио 3 – пензиониран професор кој живее сам, а неговата внука повремено го посетува (проф. Георги Константиновски) Сценарио 4 – самохрана мајка со ќерка (Вилане и Анук од филмот Chocolate (1999)) Сценарио 5 – уметник кој престојува и работи во своето студио (Марина Абрамовиќ) Сценарио 6 – вдовица со простор за издавање (Марта Хадсон – серијалот Sherlock) Сценарио 7 – двајца пријатели (Шерлок Холмс и Ватсон – серијалот Sherlock) Сценарио 8 – слеп станар со негувател кој повремено престојува (Френи и Чарли – филмот Scent of a Woman (1992))

просторот беше проектиран од внатре кон надвор, преку визуелизација на атмосфери кои би ги вдомиле различните поединечни барања за висок, осветлен, широк простор... Атмосферите најпрво беа разработени на ниво на скица во централна перспектива која постепено преку слободорачно преобмислување се трансформира во пресек за да на крај амбиентот се претопи во волуменска единица исцртана во навидум обичен бележник. Овој бележник е своевиден

сведок на заплетканата траeкторија која води до крајната точка на проектот, изодена со лесни и брзи скици. Внатре во него грижливо и навидум скржаво ги чувам сите белешки на кои во скица се фатени моите мисли со кои трагав по просторноста на тогаш недооформената куќа на ул. „Васил Главинов“ бр. 7А. Барањата од страна на студиото беа јасно конкретизирани во однос на корисниците и истите нудеа простор за инвентивно

разрешување токму преку недотраената алатка на слободорачниот цртеж. Куќата е лоцирана во рамки на пукнатина во урбаната мембрана на периметрално изграден блок во самата срж на град Скопје. До локацијата како жила се упатува булеварот „Партизански одреди“ и истиот завршува на границата на блокот. Па така, уште на самиот почеток се наметна темата на урбана вертикала, која би дала завршеток на оваа булеварска аксијала. Меѓутоа овој проект кој е одговор на барањето да се даде обележје, не претставува само тема на формалниот израз на урбаниот акцент, туку и барање на идеја истиот да прерасне во обележје – прототип на нов начин на домување. Начинот на функционирање на објектот во рамки на секојдневието е разработен преку поширока анализа на осум семејства сместени во оваа куќа. Тие се реални личности, но и ликови преземени од филмови, книги и сл. со што за истите дијаграмски беа документирани кои простори им се потребни. Па така објектот е населен со неколку нетипични заедници. За социјално-атрактивна содржина наместо клaсичното определување за стриктно заеднички простории за сите станари, во овој проект стана збор за споделени содржини помеѓу неколкуте семејства. Со тоа може да се каже дека се навлегува во темата на колаборативно домување. Колаборативното домување подразбира да се живее заедно на сопствен начин, преку компромисно споделување на дел од содржините. Па така, осумте семејства кои се сместени во оваа куќа, се преплетени меѓу себе со користењето на секојдневните простории, класифицирани на: автономни јавни содржини, автономни приватни содржини, споделени јавни содржини, споделени приватни содржини. Во сите сценарија спалните соби и дневниот престој претставуваат автономна содржина, а споделените содржини се просторите за исхрана, просторот за игра, дворот, простор за перформанс и работа и сл. со што уште во првичната фаза се дефинира дијаграм на употреба на просторот кој се задржа до самиот крај. Со цел да се одговори соодветно на оваа динамична програмска структура, проектантскиот одговор бара поинаков начин на разрешување на просторните капацитети. За почеток објектот е структуриран во вид на „скеле“, отворена структура која може да се исполнува со различни простори. Основата функционално е поделена на неколку појаси: зони за санитарии во бочните делови и зони за соби во централниот дел, каде по потреба се јавуваат стрмни скали за индивидуална употреба од страна на семејствата. Токму вметнувањето на средишен модул за соби ја држи структурата порозна поради 31 мај 2019

ПОРТА

37

Дијаграм на употреба на просторот Самохраната мајка (С.4) ја споделува слаткарницата (СЈ) со семејството Сапаловски (С.2), кое ја користи за трпезарија во текот на викендот, кога мајката готви ручек за сите станари. Истото семејство има двор (СП) кој го одржува таткото и го споделува со пензионираниот професор Константиновски (С.3), додека пак тој, собата за престој на неговата внука Јана (СП) ја дели со вдовицата Марта (С.6), која престојува во објектот и им издава простор за домување на детективот Шерлок и доктор Вотсон (С.7), но истовремено со нив користи заеднички простор за исхрана (СП). Дополнително Марта е косопственик на спалната соба (СП) за краток престој на негувателот кој се грижи за слепиот станар Френк (С.8), кој пак својата кујна и трпезарија (СП) ја дели со тројцата студенти по архитектура (С.1), со што тие воедно и водат грижа за овој сосед. Бидејќи студентите имаат потреба од поголем простор за работа и презентација на своите модели, но немаат можност финансиски сами да го изнајмат тој простор, тие со неопходното обезбедување на светлина преку наизменично јавување на атриуми во рамки на скелето. А со давањето на поголем процент од површината на основата за комуникации се добиваа платоа кои иницира меѓусоседски интеракции преку користење на истите за повеќенаменска употреба – како простор за пиење кафе, простирање алишта, сончање и сл. Со повторливоста и флексибилноста на основа, која проектантски е организирана со два типа просторни модули (Модул сервис – 3X1.2 m и Модул соба – 3Х3 m), и со нејзино разрешување преку преградни подвижни ѕидови е обезбеден целиот образец на

ПОРТА

Марина Абрамовиќ (С.5) во договор го користат просторот за изложба и перформанс (СЈ). Иако на Марина не ѝ пречи тоа што живее сама, сепак таа повремено има потреба од социјализација, што оди во прилог на олеснување на обврските на самохраната мајка Вилане преку дружењето објектот. Подвижните ѕидови се во функција на преградување на делот од хоризонталните комуникации за интимно користење на пакетот модул соба со модул санитарии, како и за целосно затворање на автономните содржини на едно семејство за индивидуално користење во вид на едносемејна куќа. Па така, во еден момент основата на кое било ниво може да биде целосно проточна за споделените и автономни содржини помеѓу различни сценарија, а во друг момент да биде раздвоена на неколку соби и пакети за приватна употреба. Куќата се доживува како проток на активности низ скеле во константна

со Анук во делот предвиден за игра (СЈ), кој исто така може да биде користен и од останатите деца во блокот. Редоследот на употребата на споделените простори нѐ враќа назад на самохраната мајка, со што станува јасно дека целата зграда програмски е врзана во круг. трансформација, кое наликува на самиот образец на незавршениот блок. Дополнително проектот иницира нов начин на домување во густо населените градови, во кои цената за изнајмување на просторот е висока. Па самата структура на објектот дозволува лесно споделување на истите соби од страна на повеќе семејства, при што проточноста на функциите не е попречена ниту во момент кога интимната содржина се отцепува од колективната употреба на просторот. Иако објектот е со минимална површина, истиот претставува детално разрешена структура која функционира на неконвенционален начин. Целата

комплексност на решението бара посветеност на цртежот со цел да се долови атмосферата во објектот. Во процесот на работа цртежот претставуваше континуиран запис за различните фази на проектот, кој премина од слободорачен во дигитален. Трансформацијата е резултат на дијалогот помеѓу неизлитениот цртеж повлечен со слободна рака и новиот начин на работа, кој се потпира на современата компјутерска технологија. Покрај својата спротивставеност, сепак аналогниот и дигиталниот запис потребно е да се алатки во рацете на архитектот со кои тој би ја креирал новата реалност. Архитектонскиот цртеж никогаш не е само скица, тоа е идеја за простор кој егзистира во повеќе од само три димензии. n

ПОРТА

архитектура

Во сложени услови, функционални Да се работи проект за станбена зграда кај нас во услови на хиперпродукција на потпросечна станбена архитектура и неквалитетна функција на станови значи секако да се задоволи инвеститорот, но исто така и сопствениците на локациите кои добиваат процент од изградената површина САЊА РАЃЕНОВИЌ-ЈОВАНОВИЌ, дипл. инж. арх.

В

о недостиг на големи инвестиции и јавни објекти (ако ги изземеме објектите од „Скопје 2014“, а должност ни е), да се занимаваш кај нас со проектирање главно значи да се работи на комерцијални станбени згради. Оваа работа е многу потешка и покомплицирана отколку што изгледа на прв поглед. Не поради задачата и предизвиците со кои се судираат проектантите и кои се нормален и составен дел од работата, а и најубав дел. Станува збор за условите во кои се работат проектите, парите кои се наплатуваат за проектите (за оваа тема е многу говорено, но сè уште ништо не е направено), нелојалната конкуренција во вид на проектанти тезгароши и пензионери хонорарци и секако урбанистичките услови. Да се работи проект за станбена зграда кај нас во услови на хиперпродукција на потпросечна станбена архитектура и неквалитетна функција на станови значи секако да се задоволи инвеститорот, но исто така и сопствениците на локациите кои добиваат процент од изградената површина и не можам да избегнам, а пак да не повторам урбанистичките услови. Овие два последни услова се најкомплицирани. Зошто? Првиот, затоа што сопствениците на локациите, декларирани заштитувачи на јавниот простор во нивното маало, кога се во позиција на нивната локација да се гради објект се претвораат во сè спротивно на она за кое се декларираат. Тогаш веќе јавниот простор не е важен, изграденоста исто така, важно е само да се добие поголема станбена површина, и со еден потег да се реши станбеното прашање на три генерации однапред, па така најчеста желба им е да добијат што повеќе станови, помали, но со повеќе соби. Ваква раситнета и уценета станбена структура водена исклучиво од лични интереси создава проблеми и на останатата структура на станови во објектот во поглед на функционалноста и водењето на инсталациите. Вториот, затоа што урбанизмот е изработен по диктат на инвеститорите во корелација со

40

ПОРТА

31 мај 2019

Станбена зграда на улица „Никола Тримпаре“ - Скопје

ДВЕ СТАНБЕНИ ЗГРАДИ ВО ОПШТИНА ЦЕНТАР

станови и современо обликување општините од „невини“ планери кои изработуваат „добронамерен“ урбанизам кој го изеде градот. Во изводите од детален урбанистички план во зададените параметри се вели „паркирањето треба да се обезбеди во рамки на сопствената парцела како основен услов за реализација на

Станбена зграда на улица „Иван Милутиновиќ“ - Скопје

максималната дозволена висина и вкупно изградена површина“. Ова укажува дека урбанистите или не знаат да планираат или свесно планираат знаејќи дека не можат да се задоволат условите за паркирање, но важно „сукцесивно го зголемиле стеченото право по основ на сопственост на земјиште“, а во

меѓувреме планот го одобрил ресорното министерство и понатаму не им е гајле. Исто така во секој извод од ДУП во зададената максимална бруто-развиена површина не се земени предвид еркерите, што значи ни вкупната изградена површина никој до крај не ја знае, но рака на срце дадени се услови колкави можат еркерите да бидат. Едноставно се поставува прашањето зошто служи урбанизмот ако не ги предвидел и испланирал можностите на локацијата, површината за градење, реалните можности за паркирање, инфраструктурата, влијанието на изграденото на севкупниот развој како на тој дел така и пошироко на градот? Ова се накратко условите во кои се работат проектите и во кои се проектирани двете станбени згради во иста општина и за ист инвеститор, кој покажа почитување кон проектантите и архитектурата по проект на архитектите Сања Раѓеновиќ-Јовановиќ, Ненад Раѓеновиќ и Боро Гаџовски. Направен е максимален обид во сложени услови да се создаде архитектура која ќе произведе функционални станови со различна структура и современо обликување. Зградата на улица „Никола Тримпаре“ е во населбата Буњаковец во која сè уште се бара стан повеќе. Објектот е со висина од пет ката и поткровје и димензија на површината за градење 10.2 на 16.1 метар, локацијата е слободна од трите страни, а четвртата страна е залепена до соседот. Вкупната брутоизградена површина е 1.400 квадратни метри, а вкупната станбена површина е 1.010 квадрати и 100 квадратни метри локали на приземјето. Скалишното јадро е околу лифтовското окно со цел да заземе што помал простор во тесната локација, поставено на источната страна која е залепена со соседот. Становите се распределени по катовите и се со различна структура. На првите два ката се сместени три стана од кои еден двособен, една гарсониера и еден трособен, а останатите нивоа се по два стана на кат. Најголем предизвик беше во ваква тесна локација да се решат станови со различна структура, а воедно да се функционални и да се постават по вертикала санитарните инсталации. Сите станови се со соодветни квадратури и димензии на просторите и овозможуваат удобно и функционално живеење на станарите. На катовите се испуштени еркери со соодветно дозволените урбанистички услови со должина од 120 сантиметри. Со испуштање на еркери добиена е поширока површина во која се решавани становите. Во наведените услови е мошне 31 мај 2019

ПОРТА

41

Основа на станбена зграда на улица „Никола Тримпаре“ Скопје (втори кат)

ПОРТА

тешко да се постигне архитектонско обликување на објектот со првостепена пластика, па така проектирањето на фасадата беше посебен предизвик. Еркерите ја следат паралелно димензијата на локацијата, како и кружниот дел поставен над аголот на улицата и пресечен со две тераси со што е формиран четврт круг, не со цел да доминира на објектот, па затоа е малку повлечен во однос на терасите. Едната тераса со својата должина му конкурира на кружниот дел со цел да го смири. Прозорските отвори се со различна димензија и по ширина и по висина, не ја следат вертикалата, различно се распоредени, но сепак во ритам кој се повторува преку еден кат. Фасадата е обложена со термоизолациони облоги со различна дебелина за да се добие пластика, а на одредени сегменти поставени се дрвени ламели на метална потконструкција и термичка исполна. Колоритот на фасадата е темен, во различни сиви тонови. Гредите и плочите на балконите се во бела боја, нагласуваат хоризонтала за да се добие визуелен впечаток на поголема пластика на објектот. Објектот на улица „Иван Милутиновиќ“ во истата населба е на малку покомотна локација со површина за градење 13.1 на 17.5 метри, слободна од две страни, другите две се залепени со соседи и висина - четири ката и поткровје. Вкупната бруто-изградена површина е 1.640 квадратни метри, а вкупната станбена површина е 1.145 квадрати и 100 квадратни метри локал на приземјето. Скалишното јадро е поставено во средината на објектот, на приземјето е сместен локал и стан за инвалиди, другите станови се распоредени по горните нивоа. На првиот и вториот кат проектирани се четири двособни стана, на трети, четврти кат и поткровје сместени се по три стана од кои еден двособен, еден трособен и еден четворособен. Бањите и кујните се групирани и поставени на страните кои граничат со соседите. Терасите се поставени централно на основата со што се формираат два симетрични кубуса пресечени со отвор во средината каде се формирани терасите за секој стан на кои може да се излегува од

секоја соба. Објектот е правоаголник кој е нагласен во сите елементи и на основата и на фасадата. Всушност тоа се три правоаголника, два симетрични и еден малку потесен во средината на објектот кој ја дели масата на два еднакви дела. Прозорските отвори се широки и високи со цел да ја разбијат полната маса. Правоаголниот отвор на фасадата каде се терасите е врамен со ламелирано дрво, поделен по висина со хоризонтални бетонски плочи на четири еднакви правоаголника поставени по должина на отворот. Полните маси на објектот се ѕидани со фасадна цигла во браон нијанса. На влезот се поставени жардиниери за цвеќе, а тој е нагласен со настрешница од челични мрежести елементи во жолта боја. Во споменатата наша стварност, условена од сите страни, практично не постои голема слобода во архитектонското обликување. Тешко се проектира архитектура која воедно ќе биде и функционална и современа, а ќе ги задоволи сите, па и неархитектонските барања. Во овие услови на урбанистички параметри и борба за што повеќе квадрати е скоро невозможно да се создадат објекти кои ќе имаат првостепена пластика. Патот да се стигне до архитектурата е баран пред сè во функционалноста на становите, потоа преку второстепена и третостепена пластика, како и изборот на материјалите и боите кои ќе придонесат да се формира современ и урбан изглед. Во овие услови како архитекти мораме да најдеме проектантски начин кој ќе биде одговор на она што урбанизмот му го направи на градот. Но како што е тешко да се направи добра архитектура без добар урбанизам, исто така е потребно да се има и добар инвеститор кој умее да почитува проектанти и архитектура. n

Основа на станбена зграда на улица „Иван Милутиновиќ“ - Скопје (трети кат)

ПОРТА

урбанизам

Тетово, градот под Шара, Последен ГУП за град Тетово е донесен во 2003 година. Со доцнење на новиот ГУП, секој ден се наголемуваат проблемите за нормално функционирање и развој на градот

Панорама на Тетово

К

ако сите градови, и Тетово поминува низ своите добри и лоши моменти. Во овој текст ќе се истакнуваат некои проблеми со кои се соочува градот во актуелните реалности гледајќи од аголот на урбанизмот. Тетово е град со најубави природни ресурси сместен на подножјето на Шар Планина од северозападната страна и Полошката Котлина од југоисточната страна. Низ градот тече реката Пена со бистра вода и значителни хидроенергетски и рекреативни потенцијали. Според статистичките податоци градот има околу 60 илјади жители. Последен ГУП за град Тетово е донесен во

44

ПОРТА

31 мај 2019

2003 година. Поделен е на 127 урбанистички блокови. Законскиот рок на важноста на еден ГУП е 10 години, што значи ГУП-от е истечен, а нов требаше да биде донесен во 2013 година. Со доцнење на новиот ГУП, секој ден се наголемуваат проблемите за нормално функционирање и развој на градот. Познато е дека постоечкиот ГУП има недостатоци во однос на многу малиот процент на негово спроведување, на неефикасното зонирање, како и во поглед на мал процент на изграденост на патната инфраструктура. Системот на класи на намени (А-домување, Б-комерцијални и деловни намени, В-јавни институции, Г-производство, дистрибуција и

сервиси, Д-зеленило, спорт и рекреација, Еинфраструктура) не е почитуван затоа што реалните потреби на градот не се совпаѓаат со предвидените насоки на развојот со овој ГУП. Најголем е интересот за станбени објекти и само тие и се градат, а изградени се и вон зоните за домување и згора на сè и на површините предвидени за други намени. Состојбата оди дотаму што во урбанистичките блокови наменети за домување, нема раздвоеност на зони за домување во станбени куќи (А1) и домување во станбени згради (А2). За поголем број од урбанистичките блокови сè уште нема донесени ДУП-ови.

ЛОШИОТ УРБАНИЗАМ ГО ПАРАЛИЗИРА ТЕТОВО

треба чаре да си бара 2009-та година беше последен законски рок до кога се дозволуваше користење на старите урбанистички планови за станбените заедници донесени во минатиот век (некои дури и од шеесеттите и седумдесеттите години). Дотогаш општината имала законска обврска за целиот опфат на ГУП-от да донесе нови ДУП-ови за урбанистички блокови за кои немало план или измени и дополни за блоковите кои имаат постари ДУП-ови од пет години. Честите измени и дополнувања на Законот за градење и Законот за просторно и урбанистичко планирање наместо да го унапредат ткивото на градот, тие уште повеќе придонесоа за хаотичната состојба во Тетово. Најштетни влијанија и најголем хаос направија, пред сè Законот за постапување со бесправно изградени објекти (легализација), Урбанистички проект за една парцела и Локална урбанистичка планска документација (ЛУПД) во комбинација со Законот за денационализација. Повикувајќи се на овие закони и нивна злоупотреба, (толку се лоши што се добива впечаток дека се намерно направени да создадат уште повеќе проблеми), изградени се голем број на објекти кои не ги исполнуваат основните инфраструктурни параметри во поглед на сообраќајот, паркирањето, процентот на изграденоста, коефициентот на искористување, заштита на зелени површини, потребата од градинки, училишта, болници е апсолутно занемарена, оштетен е јавниот интерес во сите сфери. Еден од многубројните драстични примери на нарушување на јавниот интерес е Клиничкиот центар во Тетово (Урбан блок бр.72). Тука не се почитувале ни Законот за денационализација, ниту ГУП на градот Тетово. Спрема ГУП целиот урбан блок има основна класа на намени В2 –„Објекти од здравство“. На јужниот дел од блокот кој граничи со предвидениот, но никогаш пробиениот булевар „Благоја Тоска“ се издадени одобренија за градење за станбени објекти, што е сосема спротивно и на ГУП-от и на Законот за денационализација. Спротивно на здравиот разум и секоја логика е да се денационализира земјиште кое со ГУП е наменето за здравствени објекти. Со цел обесштетување на поранешните сопственици и со цел заштита на јавниот интерес, законот предвидел и други сигурни начини на компензација освен враќање на имотот.

Урбан блок 72

За хуманизација на просторот преку квалитетна и функционална урбанизација на еден град неопходно е општината да има градежно земјиште во своја сопственост. Тетово има недостиг на јавни површини. И тој мал фонд што го поседува на постоечки јавни површини, Управата за имотно-прави работи од централната власт во Скопје немилосрдно го продава спротивно на интересите на општината и жителите на градот. Ова се случува пред очите на локалните власти, кои

како домаќини, не преземале никакви мерки да го спречат овој штетен феномен за градот со цел заштита на јавниот интерес. Прашањето е не можеле или не сакале! Еден од најболните проблеми во Тетово како резултат на неурбанизираноста на градот е актуелниот режим на неефикасен сообраќај како последица на тесните постоечки улици во стариот дел на градот и непробивање на планираните улици предвидени со ГУП. Планираните булевари

Пред влез на хируршки блок (урб.блок 72)

ПОРТА

Единствен пристапен пат до Клинички центар -ул. „М.П.Дерала“ „Благоја Тоска“ и „Илинден“ со децении чекаат да се пробијат, со што значително би се намалил сообраќајот, особено во Урбаниот блок 72 (Клиничкиот центар) каде што и внатрешниот и надворешниот сообраќај се секогаш блокирани. Страшни се последиците од попречено движење на возилата на Итна помош каде секоја минута е драгоцена за животот на пациентите! Во спроведување на урбанистичките планови редот на нештата е најпрво да се трасира патната мрежа со сите линиски инфраструктурни видови како што се

Внатрешноста на урбан блок 34 46

ПОРТА

31 мај 2019

Ул. „Д.Г.Кара“-Единствен влез-излез за два урбанистички блока - 34 и 37 водоводна, канализациона, електрична, телекомуникациска итн. После тоа се дава одобрение за градење на објекти. Во Тетово тој редослед не се почитува: се даваат одобренија за градење на објекти, а не се трасирани планираните улици. Мал број на села што гравитираат кон градот Тетово имаат некаква планска документација во вид на општи акти како најнизок вид на планирање на просторот. Брдско-планинските села немале и уште немаат никаква урбанистичка документација, дури ни општи акти, чија важност со закон беше до 2016 година. Попова Шапка - гордоста на Тетово оддалечена само седум километри воздушна линија од градот, како една од ретките туристички атракции е запуштена. Со децении таму не е инвестирано ништо за развој и унапредување, ниту на зимскиот, ниту на летниот туризам. Еден урбанистички план кој не е многу квалитетен, за викенд-населбата е донесен во минатиот век (1980 година) сè уште е во употреба (иако законски е вон сила). Повеќе од дваесет години постојат обиди да се донесе нов урбанистички план за викенд-населба, но до ден денешен не е донесен. Постоечката дотраена патна инфраструктура низ викенд-населбата ни оддалеку не ги исполнува условите за туристичка дестинација. За време на поранешна Југославија направена е и функционираше жичарницата Тетово Попова Шапка, која веќе три децении е вон употреба. Голем актуелен проблем е и недостигот на паркинг-места. Посетителите во зимскиот период паркираат долж единствениот пристапен пат преку кој се доаѓа на Попова Шапка со што се создава

колона од неколку километри. Па така туристите се принудени да ја носат на раце целата опрема, а некои и децата до скијачките терени. Оваа слика се повторува секоја година во почетниот квартал на 21 век. Со голем број дивоградби се узурпирани најатрактивните терени. Тука спаѓаат и два дивоизградени верски објекти кои не се знае што улога имаат во еден спортскорекреативен центар. Загадувањето на воздухот во градот достигнува алармантни бројки, честопати е на прво место во Европа. Ова е поради непланската поставеност на високите згради, што го оневозможува потребното ветреење, недостигот на градско централно греење, се користи индивидуално греење на сè и сешто, недостигот на јавен градски превоз од што се полнат улиците со голем број автомобили. Проблемот со депонијата за комунален и цврст отпад, Тетово го мачи одамна. Користењето на регионалните депонии „Дрисла“ во Скопје и „Русино“ во Гостивар кои се десетици километри оддалечени, е многу скапо и неефикасно. Затоа не треба да зачудува фактот што градот е опколен со диви депонии, кои се палат загадувајќи ја животната средина и амбиенталниот воздух. Реката Пена, наместо со својата убавина да биде прекрасно место со убав кеј за рекреација и престој на граѓаните, е претворена во собиралиште на разновиден отпад. Од гореизнесените непријатни факти може да се резимира: градот под Шара треба чаре си бара. n Н.З.

ПОРТА

земјотресно инженерство

ГЕОРАДАР - подигнување на истражувачките капацитети Георадарот ќе претставува еден значаен придонес во стимулирањето и поддршката на младите кадри

К

онтинуираните напори на ИЗИИС за подигнување на истражувачките капацитети уште еднаш вродија со плод. Неодамна во ИЗИИС беше набавена опрема за „недеструктивно рендгентско“ снимање на структурата на конструкции, елементи од различни градежни материјали како и на почвената средина. Конкретно се работи за најнов модел на георадар, производ на една од најреномираните светски компании за производство на ваков тип на опрема, со седиште во Шведска. Опремата е набавена од сопствени средства на Институтот, што исклучително е важно да се потенцира, особено во услови кога сите државни средства за научни истражувања се сведени на минимум. Георадарот ќе претставува еден значаен придонес во стимулирањето и поддршката на младите кадри, пред сè магистрантите и докторантите во овозможувањето на услови за истражување слични на оние во високоразвиените истражувачки центри како во Европа и пошироко. Истовремено, бенефитите од георадарот ќе може да ги искористат и градежните и геотехничките компании од нашата земја. Георадар во ИЗИИС Георадарот во ИЗИИС е еден од најновите уреди достапни на светскиот пазар кој постојано се надоградува и во последните 20 години значително се истражува во примена на овој недеструктивен метод. Георадарот се состои од главен контролен уред кој се влече со копнено возило при што функционалноста и практичноста е доста изразена. (слика 1/2) Мерењата со георадарот се усовршени со комбинирање на ГПС-системот со цел да се добијат и координати на измерените места. Примената на георадарот е широка и ги опфаќа скоро сите области од инженерската пракса: дефинирање на почвени слоеви на дадена локација, дефинирање на лизгачка рамнина кај свлечишта, дефинирање на арматура во армиранобетонски к-ции,

48

ПОРТА

31 мај 2019

Слика 1 Георадарот во ИЗИИС/1

Слика 2 Георадарот во ИЗИИС/2

скенирање на елементи кај културноисториски објекти, лоцирање на подземни инсталации, археолошки истраги, детектирање на состојба на патишта и железници и др. Сето тоа е овозможено со следната опрема: AKULA - 9000C – Повеќеканален радар (до 16 канали), компатибилен со антени со централна фреквенција од 10-4000 MHz. GCB-300 – Антена со централна фреквенција од 307 MHz, која се поставува на површината на тлото (Ground coupled). Се применува за: • Геотехнички истражувања • Детектирање на подземни објекти • Археолошки истражувања • Форензички истражувања GCB-1000 - Антена со централна фреквенција од 1000 MHz, се поставува на површината на тлото (Ground coupled). Се

УШТЕ ЕДНА УСПЕШНА ПРИКАЗНА ВО ИЗИИС

Слика 3 Георадарот со антената од 65 Mhz

Слика 4 Георадарот со антената од 1000 Mhz применува за: • Испитување на бетон и асфалт, детектирање на арматура GEKKO-60-SR – Антена со централна фреквенција од 65 MHz. Се поставува на одредено растојание (висина) од тлото (airborne). Се применува при: • Длабоки геолошки истражувања • Мапирање на ниво на подземна вода

• Дефинирање на границите на различни литолошки средини • Испитување на брани При снимањето се користи посебен софтвер за аквизиција (слика 5), а за обработката на резултатите се користи друг софтвер при што се добива слика блиска до реалната состојба во тлото. Истражувањата со георадарот ќе се

користат заедно со други геофизички методи кои веќе подолго време се користат во ИЗИИС и на таков начин ќе се добие подобрена слика на истражуваните локации со различни методи и секако помала можност за грешка во интерпретацијата на недеструктивните методи. Со прикажаното широко поле на примена и релативно едноставниот и недеструктивен начин на употреба, георадарот ќе најде широка примена како во инженерската пракса во Македонија така и за истражувачки цели во најразлични области од градежништвото и геотехниката. Со сигурност може да се каже дека со примена на георадарот ќе се подобри пристапот во следење, контрола на инженерски објекти како и подетална карактеризација на тлото и подземните инсталации. Георадар и негова примена во инженерската пракса Георадарот е безбеден, напреден и недеструктивен систем кој ефективно овозможува снимање и дијагностика на структурата на различни материјали застапени во инженерски објекти и геотехнички средини. Повеќе од две децении оваа техника успешно се користи во неколку области, како што се архитектурата и градежништвото, геотехниката, археолошките истражувања, животната средина, минерални истражувања и др. Особено, оваа технологија сè повеќе се користи во различни области на истражување и управување со културното наследство при што технологијата нуди неспоредливи предности за откривање на подземни објекти, урнатини и наоѓалишта. Георадарот во инженерската пракса може да има примена во различни медиуми и конструкции вклучувајќи карпи, автопати, железници, мостови, тунели, подземни инсталации, шуплини, пештери и сл. како и за инспекција на згради и евалуација на подземна вода и загадување на почвата. Во најголем број на случаи георадарот се користи за откривање на подземни објекти преку промени во својствата на материјалот. Разликата во особините на подземните слоеви има влијание во амплитудата на сигналот на граничните површини. Со георадарот може да се изврши и анализа на геолошките слоеви и мапирање на почвата/карпата во геотехничките истраги како и дефинирање на потенцијална лизгачка рамнина во постоечки свлечишта. Георадарот овозможува слики со висока резолуција од подземните слоеви и инженерските објекти преку електромагнетни бранови со широк спектар.

Слика 5 Инспекција на армирано-бетонски мост и локализација на арматурата 31 мај 2019

ПОРТА

49

може да се конвертира во длабинска со претпоставка на брзината на ширење на електромагнетните бранови. Големината на објекти кои може да се детектираат со помош на георадар е директно пропорционална на брановата должина на радиобрановите. Со намалување на брановата должина на радиобранови, или со зголемување на нејзината фреквенција, квалитетот на сликата се подобрува. Од друга страна, на високи фреквенции, длабочината на размножување на радиобранови во земјата се намалува. Како резултат на погореискажаното, корисникот мора да направи компромис меѓу квалитетот на сликата и длабочината на пенетрација. n

Слика 6. In-situ мерења со Георадар

Слика 7. Манифестација на различни материјали во тлото Тој е брз и релативно економичен начин за карактеризација/снимање во споредба со други методи за истражување и во зависност од антените кои ги користи може да се користи за снимање и до длабочина од над дваесет метри. (слика 6) Овие уреди имаат ограничувања во однос на интерпретацијата на резултатите и секако во тој правец неопходно е да се стекнат повеќе искуства и практики. Со помош на разни софтверски алатки, снимките од георадарот можат да бидат обработувани и детално анализирани. Принцип на работа Георадарот ги детектира промените на електромагнетните својства (диелектрична пермитивност, спроводливост, магнетна пермеабилност) на различни материјали (слика 7). Антените за трансмисија на сигналот емитираат електромагнетни бранови кои се шират низ различни средини со брзини кои зависат од својствата на материјалот кој влегува во градбата на теренот, и се рефлектираат од границите кои се одликуваат со голем контраст во електромагнетните својства.

50

ПОРТА

31 мај 2019

Електромагнетните бранови се регистрираат со антени кои најчесто се поставени на површината на тлото (ground coupled) или се на одредена висина од тлото (airborne). Времето помеѓу трансмисијата и приемот на електромагнетниот бран TWT (two-way traveltime) мерено во наносекунди (ns) е функција од длабочината на рефлекторот и брзината на ширење на ЕМ бран. Крајниот резултат од георадаристражувањата претставува континуирана 2Д секција која ги прикажува амплитудите на регистрираните сигнали како функција од времето, односно длабочината и растојанието. Временската оска

Референци: 1. www.geoscanners.com 2. Benedetto, A., & Pajewski, L. (Eds.). (2015).

Civil engineering applications of ground penetrating radar. Springer.

3.http://www.gpradar.eu/resources/educatio npack.html 4. Bojadjieva, J., & Dąbrowski, M. (2019).

Report of practical session held on 07.02. 2017 During the training school of application of ground penetration radar in civil engineering problems held in Osijek, Croatia, 06th-09th of March, 2017. Автори: проф. д-р Влатко Шешов1, вонр. проф.; Кемал Едип1, доц.; д-р Јулијана Бојаџиева1; м-р Ирена Ѓорѓеска1; м-р Тони Китановски1; м-р Јорданка Чанева1 и Дејан Ивановски.1 1 Универзитет „Св. Кирил и Методиј“ во Скопје, Институт за земјотресно инженерство и инженерска сеизмологија (ИЗИИС).

ПОРТА

сообраќај

Сепак е Belgrave (2) Слика1 Како пишување од странство

Бенигните маркери на австралискиот сообраќај на моето балканско искуствено сознание делуваат како будилник со расипано snooze копче м-р Ненад ТОНИЌ , дипл. сооб. инж. Специјално за Порта 3 од Мелбурн, Австралија поред бавното, но упорно клатење помеѓу спомените и новите искуства пишувањето од туѓина и одењето по затегнато јаже се браќа од две

С

Слика2 Навикнување на сонот

52

ПОРТА

31 мај 2019

сестри. Она што пишувањето го дели од егзибиционистичката акробација е густиот облак од неизвесност дали новите искуства немилосрдно ќе се пресметаат со „соперниците“ или пак спомените секое ново искуство ќе го свлечкаат во тестото наречено носталгија. Опишувањето на една земја на луѓе кои

веројатно никогаш нема да ја запознаат веќе на прв поглед делува како јалова работа. Толкувањето пак на нејзиниот народ и обичаи, а притоа и самиот автор за нив претставува странец, веќе преминува во опасно арогантен потфат! Човечката психа и визура од една земја можат да направат штедна касичка, од друга ѕвездена порта за спас од немаштијата и немоќта. Но само слоевитиот и објективен дух емигрантскиот потфат ќе го срамни со, погодувате нели… секако дека не, со лична односно семејна револуција! Не револуција како насилна измена на системските вертикали заради воспоставување на нови, туку како драматична трансформација на условите и, сходно на тоа, резонот, општите и посебните сфаќања. Додека ме читаат или слушаат повеќето луѓе од стариот крај како пак да ме очекуваат во една од двете крајности: да ми биде или значително подобро одошто порано или да ми биде значително полошо. Во нивната перцепција на мојот живот во странство нијансите на сиво како да не

УРБАНИОТ СООБРАЌАЈ ВО АВСТРАЛИЈА постојат и мислам дека потполно ги разбирам. Но од каде тогаш таа неверица кога ќе се обидеме некому да му излиеме делче од емигрантскиот јад?! Неискрената покана за повраток се граничи со незнаење повеќе одошто со злоба бидејќи јас веќе бев „таму“, но тие никогаш не биле „овде“. Тоа „овде“ за нив не е докрај појмливо меѓу останатото и затоа што го бараат над своите глави додека се тетерават по некоја животна стрмнина. А тоа не се наоѓа таму. Тоа е некаде под нивните стопала, бидејќи се работи за ново, неистражено подножје по кое ние малку похрабрите удираме со главите. И плачеме со невидливи солзи со кои плачат оние кои на сите им се грешни – и на оние кои ги оставиле и на оние кај кои доаѓаат! Емигрантското задоволство е лажлива, лизгава супстанца полна со работи од кои повеќето е тешко ментално да се просеат, а уште потешко да се дефинираат. Кога ќе се голтне таа слатко-горка таблетка се чини дека можностите почнуваат да се мултиплицираат, но една контраиндикација човек веќе не смее да си дозволи – макар и за миг да заличи на некој кој штотуку сфатил дека е ограбен среде црква! Бидејќи време за чудење овде нема … **************************************** Во својата земја сонуваме или посакуваме да ги дофатиме соништата. Овде на соништата мораме најпрвин да се навикнеме. Проблемот е во тоа што тој процес можеби никогаш и да не го здогледа својот крај бидејќи сè е овде на дофат, а како ништо да не е. Како да му припаѓа на некој друг па од време на време, почесто отколку што посакуваме, ни се чини дека живееме нечиј туѓ живот. Тоа чувство му дава полност на прашањето „што всушност барам јас тука“ и тоа е нешто што на циклусната емигрантска депресија ѝ додава капка горко задоволство. Без некаква посебна причина, како кога ќе налетате на вкус на кафе кој одамна го барате и кој, сега кога е веќе најден, и ја одзема смислата на целата таа потрага. Будилник од слики и сознанија… Бенигните маркери на австралискиот сообраќај на моето балканско искуствено сознание делуваат како будилник со расипано snooze копче, терајќи ме упорно, како самоубиецот на идејата за самоубиство, да се навраќам на својот минат живот. И јас му верувам, на овој сообраќај мислам, не заради тоа што се плашам дека тој самоубиец конечно ќе ја постигне својата цел, туку затоа што тоа може да се случи во мојата глава.

Слика3 Аларм за повраток

Еурека, Tower Мелбурн

До моментот на исфрлање од авионската утроба сообраќајот беше мое социјално и професионално секојдневие базирано претежно на феноменот на совладување на просторот и сеприсутниот нагон да се изигра и надмудри живата и нежива природа. Мојот тивок, бунтовен епицентар однегуван генетски и академски многу повеќе одошто практично стана извориште на предизвикана индоктринација која поповолна „почва“ за делување не можеше да најде. Во такво опкружување окото самото ги бара и препознава културолошките вредности на австралискиот сообраќај кои, поради

масовната прифатеност, на моменти добиваат неофицијална легислативна моќ. На примерот на оваа земја „на почетокот на светот“ до израз доаѓа полниот размер на сообраќајната култура, дисциплина и толеранција покрај безбедносната димензија која, белки, не треба посебно да се објаснува (доколку во погорната реченица „намирисавте“ малку иронија таа, всушност, не е намерна; по принципот на нуспојава според која секоја мисла има и своја „опашка“ таа иронија е најверојатно наменета за сообраќајно несозреаните, само-што-не-созреале и кога-на-врбата-ќероди-грозје зрели средини!). Во куси црти урбаниот патен сообраќај на оваа некогаш неугледна колонија делумно може да се долови низ три епизоди… Слика 1: „Небитниот“ скутер задржува колона од возила во желбата да скршне во споредна улица со вртење преку полна линија! Анимозитетот на автомобилските возачи зад него не излегува од својата строго платонска димензија па нивните фарови и сирени остануваат потполно неми. Слика 2: И покрај тоа што е очигледно дека сум веќе запрен за да пропуштам други меѓу две улично паркирани возила возачот од спротивната страна запира и самиот давајќи ми сигнал дека доста сум стоел в место и дека сега е негов ред некого да пропушти! Но, истиот тој добронамерник може да ме испрати со опоменувачка сирена доколку не подигнам рака во знак на признание на неговата постапка. Слика 3: Поради долгиот сигнален план на една прометна крстосница устието на тесната, напречна велосипедска патека често се преполнува со љубители на двете тркала.

31 мај 2019

ПОРТА

53

Rainbow тунел Мелбурн

Flinders Street метро станица Но наместо безоблично разлевање долж коловозните рабови околу семафорските столбови, терано од нагонот да се тргне по можност пред останатите, велосипедистите дисциплинирано се редат во колона на вистинската (лева) страна од патеката и на зелен сигнал тргнуваат еден зад друг!

54

ПОРТА

31 мај 2019

Што од почит кон оваа земја-континент, што од желбата да се биде поголем Англичанец од Англичаните мнозинството емигранти во своите различности лесно преминуваат во аниматори на ваквата сообраќајна традиција. На овој начин, особено нивната прва генерација станува своевиден генетско-системски

експеримент вгнезден на пола пат меѓу две култури – сопствената увезена и овдешната наменски прифатена. И сè ќе продолжи да биде во ред во оваа фамозна земја која штедро си наметнала вистински trade mark компромис за да под негова заштита продолжи да ги негува своите различности, крајности и непомирливости. Компромис како општо прифатена состојба од која добро ќе им биде на сите, а највеќе нејзе…! Ако австралиската култура се набљудува како еволуциска гранка на британската (злобните би дофрлиле – „опашка“) тогаш тој компромис далеку повеќе го означува најдоброто помеѓу можните решенија отколку средината помеѓу две крајности. За британскиот резон половичното решение е секогаш подобро од никакво, па, на пример, бавниот градски автобус е добредојден отколку воопшто и да го нема. Цената за тоа може да биде доцнењето на работа, но и тоа е подобро отколку воопшто таму и да не се појавите! Сега, се надевам, разбирате како тој компромис функционира… **************************************** Географската далечина е најсилниот емотивен штапин за некои познати топоними… Овој вагон на мелбурншкото метро се гали со попатните станици обидувајќи се да кокетира со мојата прекината мисла. Но, таа е веќе далеку, пробивајќи се кон Запад низ

океанскиот мрак пред новото европско утро. Снежната насмевка на мојот сопатник со тен на азискиот континент во невидливата слушалка на „паметниот телефон“ неколку пати го истура името на белиот, за мене сосема драг, град од моето детство и соседство. Но, разнежениот сентимент не ја добива битката со логиката која лесно го разбива симпатичниот, па сепак тешко можен, Индија-Белград-Австралија триаголник. Ослободувајќи насмевка кон полицајката на следната станица повторно ги спојувам мислите со телото низ праменот на тенкиот емигранстки спокој. Сепак е Belgrave* …

Metro Train Мелбурн Docklands Мелбурн

*Belgrave – населба во државата Викторија, лоцирана западно од Мелбурн.

- крај на вториот дел -

Прва регионална конференција за лифтови и ескалатори

БЕЗБЕДНОСТ И МОДЕРНИЗАЦИЈА ОХРИД, 10-12 ЈУНИ 2019 организатор: Македонско здружение за лифтови

ПОРТА

ентериер

Шик градина вметната во

Логично на целиот амбиент на просторот, во него се среќаваат и растенија кои му вдахнуваат дополнителен живот на просторот и го прават концептот на градина вметната во простор целосен ПОРТА

ПИЦА РЕСТОРАН „ГАРДЕН“ ВО ТЕТОВО

„урбаната џунгла“

м-р. Енис ХОЏА, дипл. инж. арх.

К

ако продолжение на веќе постоечката кафетерија „Гарден“ во Тетово, која веќе имавме можност да ја запознаеме во Порта 3, во функција е и модерниот и шик пица - ресторан „Гарден“, во кој покрај во одличната храна, посетителите можат да уживаат и во одлично проектираниот и изведен дизајн на просторот кој не може да поминете, а да не го забележите и да не ве воодушеви. Дизајнот и на овој простор, кој продолжувајќи, надополнувајќи и проширувајќи ја веќе постоечката приказна на кафетеријата, имаа не така едноставна задача, надоврзувајќи се на постоечкото, да создадат нешто сепак ново. Да создадат простор кој сепак ќе има сопствен идентитет и нема да биде само прераскажување на старата приказна. Овој простор се одликува со голема висина и тоа е првиот предизвик со кој се соочуваат дизајнерите. Тие, за да ја намалат висината на просторот, а истовремено и да внесат повеќе топлина и домашна атмосфера, се одлучуваат на концептот „простор во простор“ кој е одлично решение за просторот што всушност треба да ја замени нашата

домашна трпезарија и да ни даде пријатно чувство во текот на консумирањето на нашиот оброк. Така тие преземајќи ја веќе претходно познатата „куќичка“ која се појавуваше и во кафетеријата, го формираат овој дел од просторот, кој сега обоен во жолта боја, е водечкиот мотив и детал во целокупниот простор, во кој истата зрачи со својата топлина. Од друга страна пак, надвор од овој „простор во простор“, едноставно поставувајќи ги масите во еден ред по должина, дизајнерите вметнуваат и дел од традицијата, па така, консумирањето на храна во поголема група или пак до луѓе кои можеби и не ги ни познаваме, треба да нè потсети на семејните собири и да ни го даде чувството на припадност на заедницата, токму во време во кое луѓето секојдневно сè повеќе се отуѓуваат. Остатокот од плафонот е обоен во црна боја, што воедно претставува и контратежа на понискиот жолто обоен плафон. Овде плафонот оддава чувство на бесконечност и асоцира токму на консумирањето на храна на отворено (во градина), што надополнето со начинот на седење и мебелот кој е искористен во овој дел, го заокружуваат и целосно го исполнуваат овој концепт. Аналогно на тоа, висечките светилки кои се рачно изработени од мрежа, може да се интерпретираат како облачиња кои исто така даваат многу природна и пријатна димензија на просторот.

31 мај 2019

ПОРТА

57

Логично на целиот амбиент, во него се среќаваат и растенија кои му вдахнуваат дополнителен живот на просторот и го прават концептот на градина вметната во целосен простор. Материјалите кои се искористени во изведбата на овој ентериер покрај тоа што се карактеристични за ентериерите на ЛД – Студио, истовремено се и логично решение за простор со ваков концепт и име. Така, дрвото, металот, тулата, иако обоена во посна сива боја, надополнети со некои современи материјали се одлична комбинација на материјалите и така комбинирани одлично го интерпретираат замислениот концепт на дизајнерите.

58

ПОРТА

31 мај 2019

ПОРТА

екологија

СЕ ПОДГОТВУВА НОВ ЗАКОН ЗА УПРАВУВАЊЕ СО ОТПАД

Од ѓубрето ќе почне да се заработуваат пари Новина во Законот е и тоа што се воспоставува термин секундарна суровина, што е во насока на спроведувањето на Стратегијата за циркуларна економија на ЕУ. Секундарната суровина без проблеми во животната средина ќе може да се преработи во друг капацитет со што ќе се поттикне промет, па дури и трговија, така што некој материјал што бил фрлен сега ќе се врати во процесите Катерина СПАСОВСКА-ТРПКОВСКА

О

пштото ниво на свест за животната средина и за проблемите со отпадот во Македонија е ниско, всушност, луѓето не се свесни за проблемите кои резултираат од несоодветното управување со отпадот и за негативните ефекти врз нивното здравје и врз животната средина и природата. Повеќето од луѓето немаат свесност за нивната сопствена одговорност и улога како создавачи на отпад. Сегашната состојба со управувањето со отпадот во Македонија може да се каже дека е супстандардна во поглед на човечките и финансиските ресурси, а сето тоа резултира со негативни ефекти врз животната средина и врз здравјето на луѓето. Управувањето со отпадот е еден од

60

ПОРТА

31 мај 2019

најсериозните еколошки проблеми во Македонија. Постојните постројки и капацитети за отстранување на отпадот се несоодветни, а практиката на управување со отпадот придонесува кон загадувањето на воздухот, на водните ресурси и на земјиштето, како и кон ризиците за биодиверзитетот, земјоделското земјиште и здравјето на луѓето. Речиси единствениот метод за отстранување на отпадот е депонирањето на депонии, а само дел од опасниот отпад од здравствените институции и одредени течни опасни отпадоци се спалуваат, односно се согоруваат. Со депонирањето на отпадот ем природата се уништува, ем пари не се земаат. СЕ ПОДГОТВУВА НОВ ЗАКОН За подобро решавање и надминување на овој проблем во Северна Македонија, Министерството за животна средина и просторно планирање подготвува нов

Закон за управување со отпадот. Главна цел која треба да се постигне со новиот Закон за управување со отпад, според Министерсвото за животна средина и просторно планирање е дека со донесувањето на нов закон за управување со отпад ќе се овозможи воспоставување на функционален систем за регионално управување со отпад и изградба на регионални депонии, а истовремено ќе се затворат сите нестандардни депонии и ѓубришта. Воедно, ќе се овозможи регионално собирање, транспорт, селектирање, рециклирање на отпад, како и третман и искористување, со што ќе се зголеми степенот на заштита на здравјето на луѓето и заштита на животната средина, а сето тоа ќе биде чекор напред кон овозможување на циркуларна економија за овој сектор. „Воспоставувањето на регионално управување со отпад ќе овозможи подобра контрола врз животната средина од

активностите во областа на управувањето со отпадот преку намалување на депонирањето, односно намалени количини на отстранет отпад, а зголемување на преработката и рециклирањето на отпадот, намалување на нелегално депонирање, кое покрај заштитата на животната средина ќе доведе до зголемување и на приходите, зголемување на вработеноста во индустријата за отпад и обезбедување на поврзан пораст на приходите што ќе придонесат за зголемување на брутодомашниот производ, развивање на циркуларна економија со што ќе се овозможи поголема искористенот на ресурсите, а самото тоа ќе доведе и до економски развој, апроксимација на националното со европското законодавство во областа на управувањето со отпадот“, информираат од МЖСПП. Оттаму велат дека управувањето со посебните текови на отпад се уредува со Законот за пакување и отпад од пакување, Законот за управување со електрична и електронска опрема и отпад од електрична и електронска опрема, како и Законот за управување со батерии и акумулатори и отпадни батерии и акумулатори. „Со досегашниот Закон за управување со отпад се утврди рамката за воспоставување на инфраструктура за управување со отпад,

која претежно се заснова на преземање на активности од единиците на локалната самоуправа. Резултатите од неговото спроведување покажаа слабости и недоречености во случаи кога не постојат доволно капацитети на локалната самоуправа во изнаоѓање на средства за изградба на нова инфраструктура за отпад, како и во неможноста да се обезбеди меѓусебна координација меѓу сите засегнати страни. Дополнително, од досегашното искуство се покажа дека за развивање на инфраструктура за отпад се потребни големи финансиски средства за чие обезбедување е неопходно да постои јасно и прецизно дефинирање на надлежностите и обврските помеѓу централната и локалната власт“, наведуваат од МЖСПП. Ана Петровска, државен секретар во МЖСПП вели дека новина во Законот е и тоа што се воспоставува термин секундарна суровина, што е во насока на спроведувањето на Стратегијата за циркуларна економија на ЕУ. „Што всушност значи секундарна суровина? Тоа е за некого отпад, за некого суровина и со новиот закон воспоставуваме обврска кај нас во Министерството за животна средина и просторно планирање да направиме регистар на секундарни суровини. Значи онаа индустрија или друг вид на создавач

на отпад што ќе пријави дека тој отпад може да го отстапи на користење на друг субјект за кого тоа е суровина ќе направи барање, ние ќе провериме дали тоа може да се случи, значи таа секундарна суровина без проблеми во животната средина да се преработи во друг капацитет и на некој начин да поттикнеме промет, па дури и трговија, така што некој материјал што бил фрлен сега да се врати во процесите“, објаснува Петровска. Исто така, додава таа, се подобруваат процесите за добивање на потврда или лиценца за управител со отпад и оператор со отпад. „Значи воспоставуваме едно ново звање оператор со отпад којшто е лице што ќе управува утре со регионалните депонии. Тоа е нова квалификација, тука треба нови вештини и за да може кога ќе се изгради регионална депонија да биде управувана соодветно. За да не ни се случи како во Косово каде беа потрошени многу европски пари, беа направени нови депонии, лошо се одржуваа и тие пак прераснаа во ѓубришта, МЖСПП воспоставува обврска за оператор на депонија и дефинираме кои се потребните стручни квалификации, на каков начин тој ќе треба да го полага испитот за да се стекне со право да биде оператор на депонија. Значи се обидуваме од една страна да ги подобриме регионалните 31 мај 2019

ПОРТА

61

системи коишто уште не се формирани ама сме тргнати натаму. Еве во Источна и Североисточна Македонија генерално ќе финансираме проекти многу бргу, може уште во текот на оваа година, а циркуларната економија која е реално во зачеток затоа што многу малку се рециклира да пробаме да ја пренесеме и во комерцијалниот и во индустрискиот сектор“, нагласува Петровска. РЕГУЛИРАЊЕ НА ЦЕНАТА ЗА УПРАВУВАЊЕ СО ОТПАД Петровска вели дека како една многу важна новина што се предвидува со новиот Закон е воспоставувањето обврска за регулирање на цената за управување со отпад. „Како што направивме со водите, како што имаме регулирани тарифи за водни услуги, сега ќе имаме регулирана тарифа исто така за управување со отпад сè со цел да се хармонизираат моменталните цени, во секоја општина е различно од едно евро сè до 10 евра. Значи тие големи разлики може да предизвикаат диспаритет кога ќе се воспостави регионалниот систем и да не можат сите општини да ги покријат новите трошоци што се однесуваат на управување со регионалната инфраструктура. Ако се 62

ПОРТА

31 мај 2019

хармонизираат тие цени, за што сме во комуникација со Регулаторната комисија, ќе ја информираме и Владата за оваа потреба, ќе менуваме и други закони, значи регионалниот систем да го заживееме, не само од институционален аспект, туку и во делот на регулирањето на тарифите“, нагласува Петровска. Новиот Закон за управување со отпад се очекува кон крајот на идниот месец да биде доставен до Владата за разгледување. СКОПСКИОТ РЕГИОН СО НАЈМНОГУ КОМУНАЛЕН ОТПАД Отпадот претставува огромна загуба на ресурси во форма на материјали и енергија. Количеството нa создаден отпад може да се смета како индикатор на нашата ефикасност како општество, особено во однос на употребата на природните ресурси и операциите за третман на отпадот. Според податоците на Државниот завод за статистика, вкупното количество на собран комунален отпад во Република Северна Македонија во 2018 година изнесувал 625.386 тони. Споредено со 2017 година, вкупното количество на собран комунален отпад во 2018 година бележи намалување од 1.6 отсто. Најголемо

количество на собран комунален отпад е забележано во Скопскиот Регион и тоа 166.029 тони или 26.5 отсто од вкупното собрано количество во Република Северна Македонија. Од вкупното количество на собран комунален отпад, 509.002 тони или 81 отсто се собрани од домаќинствата, а останатите 19 отсто од правни и физички лица (комерцијален отпад). Според видовите отпад, најголемо количество на собран отпад е измешаниот комунален отпад и тоа 535.604 тони или 85.6 отсто, а најмало количество отпад од гума односно 673 тони или 0.1 отсто од вкупното количество собран комунален отпад. Вкупното количество на создаден комунален отпад во Република Северна Македонија во 2018 година изнесува 854.865 тони. Годишното количество на создаден комунален отпад по жител во 2018 година изнесува 412 килограми по жител, што е за 8.6 отсто повеќе од истото количество во 2017 година. Најголемото количество на собран комунален отпад (99.5 отсто) се исфрла на депонија. ИДНИНАТА Е ВО РЕЦИКЛИРАЊЕТО Рециклирањето како постапка е она што е иднината на секое општество. Чистата животна средина не значи само собирање

на отпадот и негово селектирање. Тоа е само почетниот чекор. Рециклирањето како процес кој има крајна цел максимално одржливо користење на ресурсите и заштита на животната средина и здравјето на луѓето е почнат и во нашата земја од пред неколку години. Но, проблемот е што

кај нас многу малку од отпадот што се собира се рециклира. Според некои податоци од Стопанската комора само девет отсто од над 900 илјади тони отпад кој годишно се создава во земјава се рециклира. Останатите количини завршуваат како отпад во депониите и

директно ја загадуваат животната средина. Вкупно 116 илјади тони од овој отпад го собираат и го селектираат колективните управувачи со отпад од пакување кое го селектираат и го испраќаат на рециклирање, но постојат и привилегирани компании кои не издвојуваат ништо иако создаваат 45 илјади тони отпад годишно. Колку отпадот во светот е реална суровинска база, за разлика од кај нас, може да се види и од податокот дека неговата вредност во Европа е 20 пати поголема. Македонските граѓани плаќаат по 0,45 евра за тон селектиран и собран отпад што е најниска цена во Европа. И во соседството цената е повисока. На пример, во Бугарија се плаќа пет евра по тон, а во Германија цената на отпадот е 10 евра по тон. n Со овој текст Порта3 се приклучува кон кампањата за подобра животна средина ,,Не игнорирај! Реагирај!" (www.reagiraj.mk)

ПОРТА

хортикултура

ОДРЖАН ШЕСТИОТ ПО РЕД ФЕСТИВАЛ НА ЦВЕЌЕТО

Скопје расцвета во сите бои

З

азеленувањето на градот е она што треба да биде приоритет за градските власти. А фестивалот „Скопје цвета“ кој шеста година по ред се организира е само една алка кон тоа и граѓаните да добијат помош и корисни совети околу изборот на цветни аранжмани за нивните тераси и дворови. Влогот во здрава животна средина е трајна придобивка која најдиректно влијае врз здравјето на сите сегашни и идни генерации. Градскиот парк во Скопје беше дом во кој 30-тина цвеќари и фирми кои се занимаваат со хортикултура и цвеќе ги изложија своите експонати. Со тоа паркот наликуваше на една голема градина, шареноликоста од цветни аранжмани ги пленеше скопјани, па речиси ниту еден не остана рамнодушен и кон својот дом замина со по некоја саксија цвеќе. Девојките облечени во цветни фустани, невестинскиот фустан, големата крошна со цвеќиња, ковчегот со кактуси, чуварот на куќа со мали бубамари, прекрасните орхидеи и уште многу кактуси,

ПОРТА

www.liting.mk Архитектонска подготовка и изведба Lexan* поликарбонатни плочи и системи; Акрилни плочи Plexy и производи од ПММА; +389 2 3114 360 Звучни и сигурносни бариери; Профили, гума и трака;

петунии, мали дрвја, ги плакнеа очите на љубителите на цвеќето. Меѓу најсреќните секако беа децата кои уживаа во боите, а оние покреативните од цвеќиња плетеа венчиња за на глава. Крајниот впечаток секако е дека на Скопје му недостасуваат уште многу зелени и цветни аранжмани. n

lj Оцена на сообразност и технички прегледи на техничка опрема – лифтови, ескалатори, дигалки, транспортери и рударска опрема; l Консалтинг во областа на вертикален транспорт – пресметка на вертикалниот сообраќај, избор на лифт со оптимални карактеристики, испитување на комфорот, експертиза, енергетската ефикасност, изработка на техничка документација, надзор над монтажата/модернизација; l Услуги и консалтинг од областа на безбедност при работа – Проценка на ризик на работните места, испитување на опрема за работа и услови на работна средина, обуки; l Услуги и консалтинг од областа на животна средина – Елаборати за заштита на животната средина, Барања за А и Б интегрирана еколошка дозвола, мерења на бучава во животна средина; ПОРТА

урбана уметност

Најголемата постојана изложба во светот

Даниела МЛАДЕНОВСКА

О

колу 270 милиони патници го користат стокхолмското метро секоја година. Покрај тоа што овој вид на јавен превоз е многу поевтин и еколошки поприфатлив отколку такси или автомобил, што е всушност заедничко за сите метро системи насекаде во светот, во овој скандинавски град метрото овозможува патување во светот на уметноста. Веројатно најголемата постојана светска изложба е лоцирана токму во 110 километри долгата метро мрежа. Имено, 90 од вкупно 100 метро станици во Стокхолм се специјално осмислени и дизајнирани од уметници од целиот свет. Започнувајќи да ја создава својата уметничка приказна уште во 50-тите години на минатиот век, стокхолмското метро е всушност 110 километри долго патување низ повеќе од пет 66

ПОРТА

25 јануари 2019

СТОКХОЛОМСКО МЕТРО

Започнувајќи да ја создава својата уметничка приказна уште во 50-тите години на минатиот век, стокхолмското метро е всушност 110 километри долго патување низ повеќе од пет децении од европската историја на уметноста

децении од европската историја на уметноста. Длабоко под 14-те острови кои го сочинуваат Стокхолм, одолевајќи на предизвиците од Балтичкото Море, скриена е оваа несекојдневна и ретка уметничка збирка која се состои од слики, резби, скулптури, мозаици и сл. Оваа перманентна поставка содржи во себе многу елементи, почнувајќи од поствоениот период со изразено политичко влијание, па сè до постмодернизмот, создавајќи на тој начин прекрасен омаж на уметноста и убавото во еден вообичаено прагматичен и стерилен објект од сообраќајната инфраструктура какво што е во суштина метрото. Сепак, тоа не е необично за Стокхолм, кој е домаќин и на најдлабокиот хотел во светот, сместен на 150 метри под површината на земјата, во просторот на некогашниот рудник за сребро. Идејата за создавање уметност во метрото, потекнува од една дебата која започнува уште кон крајот на 19-тиот век. Многумина тврделе дека уметноста треба да биде подостапна за пошироката јавност, наместо да биде привилегија за ексклузивните салони резервирани за шведската елита. Оваа идеја полека се преточува во реалност, и тоа како дел од новата политичка идеологија на доцните педесетти години од двесеттиот век, 25 јануари 2019

ПОРТА

67

позната под името Folkhemmet (Домот на народот), предводена од шведската социјалдемократска партија. Додека поголемиот дел од Европа сè уште економски закрепнувал од Втората светска војна, неутралноста на Шведска и солидните даноци на приход, ѝ овозможиле на оваа земја доволно средства за остварување на своите визии. Folkhemmet воведува многу благодети во однос на социјалното и здравственото осигурување согласно принципите на вистинска социјална држава, но исто така започнува и културен подем. „Социјалдемократите се залагаа уметноста да не биде привилегија на тесен круг и во одредена смисла изолирана, туку дека таа треба да биде во целосна интеграција со самиот град и со секој негов јавен простор“ вели Birgitta Muhr (1961), скулптор, која во 2002 е избрана за автор на скулптурата која и денес ја краси Högdalen

68

ПОРТА

31 мај 2019

станицата.“ За волја на вистината, сличен проект во слава на уметноста е карактеристичен и за московското метро, но за жал таму се слави империјализмот од златните денови на Русија, како и декоративната уметност од советско, поточно сталинистичко време. Во Стокхолм пак, уметниците се инспирирани да создаваат минималистички и апстрактни креации. Меѓу уметниците кои оставиле свој печат треба да се спомене и името на Siri Derkert (1888-1973), сликар и скулптор, како и поранешен лидер на Svenska Kvinnors Vänsterförbund, (Шведско левооориентирано женско здружение). Derkert има работено на станицата Östermalmstorg во раните 60-ти години на минатиот век, станица која меѓу другото има и функција на засолниште во случај на нуклеарна опасност. Со тензиите на Студената војна, како и нејзиниот пик во 1962 односно Кубанската криза,

ова се чинело реална можност. Како истакнат поборник за мир, родова еднаквост и екологија, Derkert има поставено свои лични пораки на уметничката креација. Ѕидовите на станицата Östermalmstorg се исполнети со цртежи со графит втиснати во бетонот со користење на специјална техника на пескарење, со цел да се потенцираат истите речиси до луминисцентна светлина. Тие цртежи покажуваат некои од клучните женски фигури од историјата, како на пример британската писателка Вирџинија Вулф, потоа математичарката од Античка Грција Хипатиа и други. Сите овие фигури се испресечени со музички транскрипти од легендарната француска химна Марсељеза (La Marseillaise). Со почетокот на 70-тите години од дваесеттиот век, доаѓа нов бран на уметничката експресија во метро станиците кој се одликува со порадикален уметнички израз. Во Solna Centrum, крваво црвено ноќно небо како контраст на смрековата шума се протега долж еден цел километар од просторот. Насликан од Anders Åberg и Karl-Olav Bjork во 1975, овој речиси демонски пејсаж брзо станува една од најрепрезентативните слики на стокхолмското метро, парадигма на руралната депопулација, но и дефорестација, особено карактеристични појави за Шведска во времето на создавањето на уметничкото дело. „Уметноста во Шведска имаше забележителен политички потпис во 70-тите години“ вели Fredrik Landegren (1957), кој ја насликал станицата Fruängen пред повеќе од една деценија. „Доколку зад вашата работа не стои силна порака, постоеја

мали изгледи да ви биде понудена работа за уметничко обликување на метро станиците. Но, сметам дека тоа беше случај со уметноста насекаде во Европа во тоа време. Тоа брзо се смени, веќе во 80-тите години кога силно продре индивидуализмот, а подоцна и постмодернизмот“. Во текот на 90-тите години, фокусот е преместен на подобрување на веќе заборавените станици на краевите од линиите, кои дури тогаш стигнале на ред за својата доза уметност. Кога Muhr го добива конкурсот за станицата Högdalen, таа била навистина затекната од изолираноста на овој простор. „Högdalen е станица на површината на земјата со голем парк од едната и прометна улица од другата страна“ - објаснува таа. „Прилично ветровито, осамено место, надвор од метежот во градското јадро. Метро станиците во вакви области можат да бидат сурови и груби особено ноќно време, па решив оваа осамена станица да ја направам малку подруштвена поставувајќи лалиња извајани во бронза. Тие се дизајнирани да изгледаат како да го исчекуваат доаѓањето на следниот воз. Се надевам дека предизвикуваат барем мала насмевка во мислите на луѓето кои чекаат покрај нив, дури и за многу краток момент“ - вели авторката.

Landegren пак, бил обземен од идејата за создавање на потопло опкружување за патниците кои чекаат на станиците. Неговата

првична инспирација за Fruängen станицата, ја добил додека седел дома, поточно во својата кујна.“ Пред да започнам со својот ангажман, оваа станица беше ужасно место, целосно сивило. Загледан во текстурата на чаршафот од мојата кујнска маса, сфатив дека на тоа место му треба израз кој ќе го потенцира чувството на дом и сигурност. Така започнав да истражувам со овие светли патерни.“ Иако многу од изложените дела низ метрото во некоја смисла се датирани, архивирани и претставуваат временска капсула на еден долг временски период низ кој биле создавани, Landegren сакал да создаде нешто потрајно и безвременско, нешто со што ќе се поистоветува секој патник. „Ми беа потребни цели три години, но ги создадов осумте прекрасни мозаици. Секој од нив претставува одредена фаза од животот“, вели уметникот. Затоа, композицијата е насловена „Нашите животни лица“. „Од друга страна пак, ниту еден од поединечните мозаици

нема свое име, бидејќи сакав самите да зборуваат за себе“, истакнува авторот. Инспирацијата за мозаиците ја пронашол во сопствените животни искуства, но и популарни филмски сцени, па така прикажани се бебе, детенце, вљубена двојка, 30 годишен човек, двојка која се разведува и конечно една госпоѓа на залезот од својот живот. Низ изминатиот половина век, многу уметници станале познати токму преку својот израз на станиците од метрото во Стокхолм. Сепак, со мал број нови станици оваа опсежна изложба бавно се проширува. Но, како и да е, континуираниот прилив на нови идеи кои доаѓаат со секоја нова генерација, оставаат свој печат, и токму тоа придонесува за уникатноста на ова метро. Како што надоаѓаат новите десетлетија, стигнуваат и нови слоеви на мисла и експресија. Токму таа еволуција на идеите и креациите можете да ја доживеете патувајќи со стокхолмското метро, чувствувајќи се како да запознавате некое ексклузивно старо вино. n

ПОРТА

уметност

„Ренесансниот акт“ Хуманизмот и враќањето кон природата биле инспирација за студиозна работа со човечки модели и секојдневни копирања од природата

Оплакување Христово, Микеланџело Буонароти (околу околу 1540) Д-р Петрула КОСТОВСКА , историчар на уметност (Специјално за Порта 3 од Лондон)

П

ролетта 2012, на иницијатива на неименувано здружение на жените, соблазнати од голотијата на штотуку поставената скулптура на златниот Прометеј наспроти собранискиот дом, уметникот Томе Аџиевски мораше да се самоцензурира и да му „облече“ гаќи на митскиот јунак. Меѓу критичката и интелектуалната јавност тоа предизвика лавина критики и обвинувања за лажно пуританство и конзервативна малограѓанштина, а одлуката на уметникот ја сметаше за интегритетно предавство.

70

ПОРТА

31 мај 2019

Но, срамот од голото човечко тело има длабоки корени во ранохристијанската мистика и средновековната католичка и православна моралистика. Во религиозната иконографија, во негативна конотација, голото тело било резервирано за грешниците. Антитезата, пак, на реалистичното едро, материјално и земно тело, е монашкиот идеал – светиот испосник кој се прикажувал со една неверојатна истоштеност и исцрпеност, која е всушност привид на неговото материјално голо тело. Ниту ренесансата не била имуна на ваквите трендови на лажна моралност и покрај фактот дека во уметноста на Западна Европа во периодот помеѓу почетокот на 15 век и четвртата деценија на 16 век, откривањето на

актот и неговата употреба како мотив во уметноста имал примарна улога во создавањето на митот за ренесансната уметност, ослободена од средновековните стеги. Набргу по смртта на Микеланџело, а дваесет и три години по сликањето на неговиот Страшен суд во Сикстинската капела, Папата Пиус IV го порачал сликањето на драпериите кои ги покриваат гениталиите на некои од протагонистите во ова монументалниот дело. Изложбата „Ренесансниот акт“ во Кралската академија во Лондон, опфаќа дела од 1400 до 1530 година во разновидни медиуми и од различни региони на Западна Европа, кои се тематски групирани и кои сведочат за сличните афинитети, но и контрасти меѓу италијанските

ДВЕ ИЗЛОЖБИ ВО КРАЛСКАТА АКАДЕМИЈА ВО ЛОНДОН Трите грации, Рафаел (1517-18)

Св. Себастијан, Ањоло Бронцино (околу 1533)

Адам и Ева, Албрехт Дирер (1504)

мајстори и оние северно од Алпите. Ренесансните уметници не ги избегнуваат религиозните сижеа и со необичен елан им се навраќаат на некои востановени библиски мотиви, во кои главните протагонисти се насликани голи. Старозаветните ликови како Адам и Ева на Албрехт Дирер, Џудит со главата на Холоферн на Росо Фјорентино и Капењето на Батшеба на Жан Бурдишон, хуманизираните ликови на новозаветните светители како Св. Иероним на Донатело, Св. Себастијан на Ањоло Бронцино, процесијата на флагеланти на браќата Лимбург, и мускулавиот, но ранлив Христос на Јан Госарт неретко се горди, идеализирани фигури на кои треба да им се восхитуваме како на врвни божествени креации.

ИНСПИРАЦИЈА ОД КЛАСИЧНАТА ЛИТЕРАТУРА И ГРЧКО-РИМСКАТА МИТОЛОГИЈА Класичната литература и грчко-римската митологија се уште една инспирација за ренесансните уметници, а нивните авантури се притаен изговор за истражување на еротското. Преку ласцивните приказни за прељуба и копнеж, неморал и измама уметниците пронајдоа можност да ги заобиколат забранетите теми. Аполон и Дафнис на Пиетро Перуџино, Битката на морските богови на Андреа Мантења, Фамилијата на сатирот на Дирер, Фаунот и неговата фамилија со убиениот лав на Лукас Кранах Постариот, Херкул и Дејанира и Венера на Госарт и Венера Анадиомени на Тицијан се дела кои бесрамно ја слават телесната убавина. Повторното откривање на заборавените антички филозофски расправи и пронаоѓањето на древните скулптурални ремек-дела го подгреаја интересот за интензивното и детално студирање на идеалните пропорции на човечкото тело. Хуманизмот и враќањето кон природата биле инспирација за студиозна работа со човечки модели и секојдневни копирање од природата. Деталните цртежи како

Анатомијата на рамото и вратот, Леонардо (1510-1511)

31 мај 2019

ПОРТА

71

Анатомијата на рамото и вратот на Леонардо, Машка фигура со означени пропорции на Микеланџело, Студија по Лаокон на Бачио Бандинели, Студија по Спинарио на Госарт и Трите грации на Рафаел ја откриваат жедта за натуралистичко прикажување. Наспроти логичкото и темелно истражување на универзалното, интимните стравови на ренесансниот човек, застапени во случајов низ уметничките порачки на богатите патрони, се видливи преку делата со алегориска тематика. Човечките доблести и мани се во фокусот на делата Смртта и трите голи жени на Бартел Бехам, паноата Салватор Мунди и Мементо Мори на Ханс Мелминг и Алегориите на среќата (Претпазливост, Среќа, Мрзеливост и Клевета) на Џовани Белини, рефлектирајќи ги универзалните тематики кои ги преокупирале

Трите маки Херкулови, Микеланџело Буонароти (околу 1530)

72

ПОРТА

31 мај 2019

Триптихот од Нантес, Бил Вајола (1992) ренесансните уметници. БИЛ ВАЈОЛА, НАЈЗНАЧАЕН СОВРЕМЕН ВИДЕОУМЕТНИК „Бил Вајола – Микеланџело. Живот, смрт, повторно раѓање“, Кралска академија на уметностите, Лондон, 26 јануари - 31 март 2019 За Бил Вајола, еден од најзначајните современи видеоуметници, голото тело е од есенцијално значење, во најмала рака, во контекст на неговата улога како стожер на акцијата во видеата на уметникот кои најчесто се во духот на двата основни елементи – водата и оганот. Примордијалното пак постоење на материјалната човечка инкарнација и егзистенција е во споредна ролја, но не и во втор план. Уште од времето во раните 70-ти кога како млад медијски техничар живеел и работел извесно време во Фиренца, опседнатоста на Бил Вајола со ренесансните уметници и особено Микеланџело била особено нагласена. Фасцинираноста од творештвото на Микеланџело е присутна во неговите дела, но уште повеќе она што за Вајола значи барање творечка испирација во заедничките пориви врзани со „големите“ прашања за животот и

смртта. Се поставува прашањето дали Вајола бил инстиктивно примамен/привлечен кон сржта на делото на Микеланџело, поради фактот што и кај двајцата примарната идеја во творештвото - идејата патеводителка се темели на христијанското учење. Од мајсторите на доцната ренесанса Микеланџело, што поради природата на неговите мецени, што поради длабоката вера и побожност, најчесто твори дела со теми од христијанската иконографија. Бил Вајола како и Микеланџело е длабоко побожен католик. И кај двајцата католицизмот извршил длабоко влијание врз изборот на теми и обработката на истите во нивните дела. Далеку од тоа дека не се импресивни, но изненадува интимниот формат на цртежите на ренесансниот сликар. Тоа се дела каде до израз доаѓа талентот на Буонароти како цртач, креатор на импресивни актови, цврсти мускулатури, минуциозно извајани во црвена креда. Но, тие дела во мал формат, сепак не се скици, туку најчесто веќе завршени творби, кои Микеланџело ги подарувал на сакани личности. И тоа е тоа што збунува. Се разбира вљубениците во ренесансната уметност и гледачите се навикнати на монументалните дела на флорентинскиот уметник. Микеланџело го препознаваат по грандиозноста на неговите фрески, на „натчовечките“ димензии на неговите скулптури. Тој не е скромен уметник, гигантските размери на најславните репрезенти на неговиот опус можат да се окарактеризираат како епски. Цртежите пак се суптилно изведени, интимни, лирски во изразот, но не и во содржината. Тој како и кај монументалните дела се задржува и се занимава со „големите“ животни теми. Раѓањето, смртта, љубовта се вечна инспирација. Неговата креативност може да се окарактеризира како сублимат на експресивната сила и возвишеното, поткрепени со личната верба и интензивни чувства. Изложбата содржи 14 цртежи и еден

Гласникот, Бил Вајола (1996)

релјеф (Тадеи Тондо) создадени во последните 30-тина години од неговото творештво, но тоа не се подготвителни цртежи туку комплетни дела, блескаво изведени и ненадминати во интелектуалната префинетост. За Бил Вајола медиумот на експресија е секундарен. За него изборот на видеото како артистички израз е случајност предизвикана единствено од творењето на уметникот во одредено време и технолошките можности што одреден период ги нуди. Независно од медиумот на изразување суштинско за уметникот е фиксација со големите егзистенцијални теми за животот, смртта и постоењето на единката, но според Вајола, сепак не се работи за документирање на човечките состојби. Напротив, видеото, особено начинот на едно споро, напати мачно следење на акцијата е проекција на една бавна разврска на мислите. Менувањето на кадрите во видеото доловува полиптих од секвенционирани слики кои говорат за внатрешните човечки духовни пориви (мислите, потсвесното, перцепцијата, меморијата). Тој честопати намерно ги успорува видеата што е една од неговите карактеристики, заедно со повторувањето во еден затворен круг што секако дека е метафора на цикличната природа на постоењето, како и фасцинираноста од времетраењето на

Вознесението на Тристан, Бил Вајола (2005)

видеото како негова четврта дименизија, тој како „ренесансен“ скулптор го обликува времето. Честопати, додека ја вообличува идејата за едно дело, Вајола го има на ум и неговото постоење во одреден простор, кој честопати е спиритуален простор, како на пример катедралата во градот Дарам (Гласникот), или Св. Павле во Лондон (Маченици). Она што плени кај Бил Вајола е употребата на

техничките можности на медиумот на видеото како современа технологија во откривањето на духовната и емоционална димензија на уметноста, видлива во делата: Триптихот од Нантес, Вознесението на Тристан, Мажот во потрага по бесмртност, жената во потрага по вечност, Сонот на разумот, Сонувачи, Петте ангели за милениумот и Огнена жена, кои се само некои од дванаесетте дела изложени во Кралската академија. n

ПОРТА

ПОРТА

ɉɈɅɂȿɌɂɅȿɇɋɄɂ ɂ ɉ ɉɈɅɂɉɊɈɉɂɅȿɇɋɄɂ ȼɈȾɈȼɈȾɇɂ ɋɂɋɌȿɆɂ ȽȺ ȺɋɈȼɈȾɇɂ ɋɂɋɌȿɆɂ .$ɇȺɅɂɁȺɐɂɋ

ɂɇɈȼȺɌ ɌɂȼɇȺ ɌȿɏɇɈɅɈȽɂȳȺ ɉɈ ɋɂɌȿ ɂɇɌȿɊɇȺɐɂɈɇȺɅɇɂ ɋɌȺ ȺɇȾȺɊȾɂ

Te el: 00 389 034 212 064 00 389 034 211 757 00 389 034 215 225 00 389 034 215 226 Fax: 00 389 034 211 964 e-mail: contact@konti-hid droplast.com.mk e-mail: hidropl@t-home.mk www.konti-hidroplast.com.mk Industriska bb 1480 Gevgelija MACEDONIA

ПОРТА

ПОРТА