281

ГОДИНИ

ПОРТА Г Р А Д ЕЖНИШТВО А Р Х И Т Е КТУ Р А Е К О ЛОГИЈА

281 ЈУНИ 2019

Вредноста на урбаното зеленило – научните факти се поголеми и од митовите! Потреба и неопходност да се заштитат природното наследство и вредните водни ресурси Mали хидроцентрали, големи проблеми

90 ДЕНАРИ

ПОРТА

СОДРЖИНА

10

ИНФО - ГРАДЕЖНИШТВО 6 ВЛАШКА ЗЕМЈА – БОГАТА СО ГЕОТЕХНИЧКИ ИСКУСТВА

ИНФО - ЕКОЛОГИЈА 8 ВО ФРАНЦИЈА НАЈГОЛЕМО ОТСРАНУВАЊЕ НА ХИДРОЕЛЕКТРАНА ВО ЕВРОПА ДОСЕГА ГРИНПИС ЈА КРИТИКУВА БИХ ПОРАДИ ИЗГРАДБАТА НА БЛОК 7 ВО ТУЗЛА

20

ИНТЕРВЈУ - ГРАДЕЖНИШТВО 10 КАРИЕРА ВРЗАНА ЗА ЗЕМЈОТРЕСНО ИНЖЕНЕРСТВО

30

АРХИТЕКТУРА 16 КАКО Е ВОЗМОЖНО ДА СЕ ОСТВАРИ ЕДИНСТВО НА ГРАД И ГРАДИНА?

ИНТЕРВЈУ - АРХИТЕКТУРА 20 ВОСПОСТАВУВАЊЕ НА ЕТИЧКА РЕЛАЦИЈА НА АРХИТЕКТОТ И НЕГОВОТО ТВОРЕШТВО

УРБАНИЗАМ 26 ПОМЕСТУВАЊЕ НА ГРАДЕЖНИТЕ ЛИНИИ КАКО СТРАТЕГИЈА ЗА ЗГУСНУВАЊЕ НА СТАНБЕНОТО ТКИВО

ЕНТЕРИЕР 30 ФОКУСОТ НА ГОЛЕМА БИБЛИОТЕКА КОЈА СЕ ПРОТЕГА НА ЅИДОТ

38

44

СООБРАЌАЈ 34 SLOWLY, SLOWLY …

ЕКОЛОГИЈА 38 ВРЕДНОСТА НА УРБАНОТО ЗЕЛЕНИЛО – НАУЧНИТЕ ФАКТИ СЕ ПОГОЛЕМИ И ОД МИТОВИТЕ!

ИНТЕРВЈУ - ЕКОЛОГИЈА 44 ПОТРЕБА И НЕОПХОДНОСТ ДА СЕ ЗАШТИТАТ ПРИРОДНОТО НАСЛЕДСТВО И ВРЕДНИТЕ ВОДНИ РЕСУРСИ

ЕКОЛОГИЈА 48 MАЛИ ХИДРОЦЕНТРАЛИ, ГОЛЕМИ ПРОБЛЕМИ

НАЈЧУДНИ ГРАДБИ 52 ГИГАНТСКИ КРВОНОСЕН САД ВО ЊУЈОРК

УМЕТНОСТ 58 НОВА ВИЗУЕЛНА И МУЗИЧКА СЕНЗАЦИЈА ВО ПАРИЗ

ПОРТА

25 јули 2014

48

58

ГОДИНА XII

БРОЈ 281 ПЕТОК 28.6.2019 Редакција:

ДРАГИ ЧИТАТЕЛИ, Овој јунски број на нашата „Порта 3“ е повторно со интересни четива, овој пат и неколку интервјуа и особен акцент на еколошката област, сè тоа проследено и со содржини од нашите дописници од Париз, Минхен и Мелбурн. Разговаравме со проф. д-р Михаил Гаревски за неговата кариера, земјотресното инженерство, но и за тоа дека земјотресите, секогаш се случуваат ненадејно и не можат да се предвидат. Неточни се информациите дека некој може да предвиди земјотрес. Во овој број студентите го претставуваат својот проект „Градина - Облак“ кој е награден како најдобар проект во вториот циклус на студиите на Архитектонскиот факултет при УКИМ - Скопје. Разговаравме со професорите на Архитектонскиот факултет – Скопје, Марија Мано Велевска и Слободан Велевски кои се и куратори на проектот Ослободување-на-просторот кој нè претставуваше на Венециското биенале 2018. Разговаравме за нивниот проект, за Скопје 2014, за јавниот простор, за воспоставување на етичка релација меѓу архитектот и неговото творештво... Во последниве години Минхен се соочува со голем недостаток на станбен простор, и токму поради тоа германските архитекти и урбанисти се принудени да размислуваат за пронаоѓање на стратегија за згуснување на станбеното ткиво во градот. Ќе се запознаеме со приватен стан во Скопје каде во дизајнот на мебелот се забележува отсуството на секакви украси и непотребни декорации. Наспроти тоа, сета опрема е решена во неколку потези.

дисперзија се двете дланки на вратот на поедините мелбурншки крстосници. Потквасен со неприкосновеното трамвајско т.е. метро предимство, патниот сообраќај бабри до ниво на мигрена на локалната администрација. Кога се зборува за вредноста на урбаното зеленило – научните факти се поголеми и од митовите! Оттаму, кратко и јасно мора да се апелира – секое стебло и секој квадратен метар зеленило има непроценлива вредност во урбаните средини. Разговаравме и со биологот, Ана Чоловиќ-Лешоска, извршен директор на „Еко - свест“ и добитник на престижната награда за животна средина „Голдман“ која се доделува за заслужни херои од областа на животната средина од сите шест населени континенти во светот. Бидејќи хидроцентралите се мали, а проблемите големи, прашуваме, но и одговараме „каде е изворот на конфликтите меѓу исклучителната привлечност за инвеститирање во хидрообјектите (посебно малите хидроцентрали), и негативните аспекти за животната средина“? Човекот отсекогаш сакал да допре до небото, а каде тоа можа да го направи најлесно ако не во Њујорк. Џунгла од скалила, кои секогаш ве носат кон врвот. Погледот е феноменален, при што од едната страна се гледаат облакодерите на Њујорк, а од другата страна, реката Хадсон. Нова визуелна и музичка сензација во Париз.„Дигитални изложби“ кои се претставени како проекции на уметнички дела, во голема димензија, подвижни и проследени со музика.

Нашиот дописнико од Мелбурн вели дека миграцискиот притисок и просторната

ГОДИНИ

ПОРТА ГРАДЕЖНИШТВО АРХИТЕКТУРА ЕКОЛОГИЈА

ОД РЕДАКЦИЈАТА

281

главен и одговорен уредник: Сања РАЃЕНОВИЌ-ЈОВАНОВИЌ соработници: Ангел СИТНОВСКИ Александар ЧЕРЕПНАЛКОСКИ Владимир Б. ЛАДИНСКИ (В.Британија) Владимир ВЕЛИЧКОВСКИ Даниела МЛАДЕНОВСКА Драган РИСТОВ Душанка ШУЛОВИЌ Ѓорѓе ЈОКИЌ (СРБИЈА) Катерина СПАСОВСКА-ТРПКОВСКА Љупка ДУКОВСКА Натка ЌОСЕВА Ненад ТОНИЌ Филип ФИЛИПОСКИ графички уредник: Гоце ЦВЕТАНОСКИ фоторепортер: Kиро ПОПОВ лектор: Дијана РИСТОВА Издавачки совет: Вања ДОНЧЕВА-РАЈАТОСКА, дипл.инж.арх. - претседател Александра ПЕТРОВСКА дипл.инж.арх. доц. д-р Златко ЗАФИРОВСКИ дипл.град.инж. Александар ЧЕРЕПНАЛКОСКИ дипл.шум.инж. Управител: Љупчо АТАНАСОВСКИ, дипл.инж.арх. Издавач: „Биропрес“ ДОО Скопје Aдреса на издавачот и редакцијата: „Биропрес“ ДОО Скопје Ул. Васил Ѓоргов број 21, влез 2, локал 7, 1000 Скопје Тел: 3109 311; 3151 311; Факс: 3132 924 e-mail: porta3@porta3.com.mk www.porta3.com.mk Печати: ул. Крижевска бр.52 П.Ф. 72, 2300 Кочани Маркетинг: biroproekt@biroproekt.com.mk marketing@porta3.com.mk Тел: 3243 790; 3243 797 Fax: 3243 796 Моб: 072 248 796

ЈУНИ 2019

Вредноста на урбаното зеленило – научните факти се поголеми и од митовите! Потреба и неопходност да се заштитат природното наследство и вредните водни ресурси Mали хидроцентрали, големи проблеми

ГОДИШНА ПРЕТПЛАТА: 800 ден. за физички лица: 600 ден. жиро сметка: 300000001995035 во Комерцијална банка АД Скопје ЕДБ: 4030004528485 Првиот број на списанието Порта3 излезе на 29.12.2004 година Датум на печатење: 27.6.2019 Број на примероци: 800

Насловна страница УЛИЦА „МАКЕДОНИЈА“ И БРАЈЧИНСКА РЕКА, НЕКОГАШ И СЕГА

Редакцијата на Порта3, не се согласува со сите ставови објавени во списанието.

90 ДЕНАРИ

инфо - градежништво

Влашка земја богата – со геотехнички искуства

доц.д-р Златко ЗАФИРОВСКИ, дипл.град.инж

С

е чини дека изобилството и интензитетот на позитивни импресии од 16-тата Подунавскоевропска конференција за геотехничко инженерство (XVI DECGE) што се одржа минатата година во Скопје овозможи одекот сè уште да трае: истата се спомнуваше како одличен пример на неколку реномирани настани што се одржаа низ Европа, а и одредени истражувачи пројавуваат интерес за соработка со овдешни институции, со што „кршењето на мразот“ придонесе учесници на

ПОРТА

конференцијата да посакаат да (ни) дојдат повторно. Од тој аспект, конференцијата пружи можност да се остварат поблиски контакти со претставници на странски научни и образовни институции, што скопскиот Градежен факултет (ГФ) го исползува да склучи и неколку меморандуми за разбирање со сродни факултети од поголем број земји, помеѓу останатото – и за реализирање на ЕРАЗМУС размени, како на ниво на студенти, така и за наставен кадар. Во такви околности, во претпоследната недела на мај, на ГФ гостуваше вонр. проф. д-р Ернест Олиник, раководител на Катедрата за геотехника при Техничкиот универзитет за градежништво во

Букурешт (Романија). Како што веќе беше објавувано на печатените и електронските страници на ПОРТА 3, во рамките на XVI DECGE беше одлучено нејзиниот следен домаќин да биде Романија, која номинација тогаш ја обзнани токму проф. Олиник, во својство на секретар на Романското друштво за механика на почви и геотехничко инженерство. Со куси информации за факултетот и друштвото започнуваа, всушност, и неговите сегашни настапи пред студентите на ГФ и членовите на Друштвото за геотехника на Македонија (ДГМ), со предавања што ги одржа деновиве: - Подобрување на почви преку мешање со

минерални материјали и хидраулички врзива (Soil improvement by mixing with mineral materials and hydraulic binders) - Практични аспекти и поуки од проектирањето и изведбата на депонии за комунален отпад (Practical aspects and lessons learned from the design and execution of municipal solid waste landfills) - Подготовка на карти за хазарди и ризици од свлечишта (On the elaboration of landslide hazard and risk maps) - Сложени услови за фундирање во Романија (Difficult foundation conditions in Romania) Низ нив, покрај искуствата од оперативата, на инспиративен и афирмативен начин беа пренесени и резултатите од неколку истражувања реализирани од постдипломци и докторанди за научни цели и за државни проекти. Имено, авторот го минимизираше присуството на текст низ презентациите, со што акцент беше ставен на користење на лабораторија (во и за различни услови, вклучувајќи и симулирање на оние временските), современ софтвер, реализирање на теренски посети и др., од кои произлегле и снимки, бројни фотографии документирани од различни локации, дијаграми и сл. Како што констатираа присутните низ прашања и мултилатерални дискусии, претставената проблематика ја засегнува и нашата земја, при што особено актуелни се активностите за подготовка на карти на свлечишта и потребите за стабилизација на бабречки почви на неколку локации за капитални објекти. Сепак, авторот потенцираше дека не е можно да се даде универзална препорака за соодветно подобрување на почви, бидејќи е можно одреден „стандарден“ начин на подобрување кај едни материјали да предизвика негативни појави кај други почви, или пак покрај бараните добри, да придонесе кон развој и на негативни реперкусии. Оттаму, проф. Олиник

повеќепати укажа дека е неопходно и мошне важно за секој засебен случај да се спроведат серии лабораториски испитувања и да се провери (дијапазонот на) успешноста на постоечките решенија, да се иновираат нови или да се унапредат постоечки. Такво, впрочем, беше и едно од изложените: претходно мешање на 40 % песок и 10 % бентонит, па додавање на смесава во лес (50 %), како слаб материјал. Во оваа област Романија одамна истражува и ги споделува искуствата, бидејќи во најголем дел од нејзината територија се наоѓаат бабречки и колапсибилни почви, а на слична (неретко и на истата) површина се распространети и свлечишта. Во текот на престојот, кој коинцидираше со обележувањето на 70-годишнината од основањето на Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“, гостинот се запозна со работата на ГФ и Институтот за земјотресно инженерство и инженерска сеизмологија, како и припадните лаборатории за геотехника. Воедно, од рамките на теренскиот сегмент, направи обиколка и на првата брана изградена кај нас – Матка. Паралелно, престојот се искористи да се разменат искуства околу организацијата на XVI DECGE, а во насока на продлабочувањето на

регионалната геотехничка соработка, агендата се збогати со остварување на гостување во Софија, во друштво на сегашниот и претходниот претседател на ДГМ. Имено, таму, на 22.5., се одржа чествување на 100годишнината од раѓањето на проф. Георги Стефанов, доајен на бугарската геотехника и асистент по механика на почви на Виенскиот технички факултет во времето кога се поставувале темелите на современата светска геотехника. Настанот го организираа Катедрата за геотехника при Градежниот факултет во Софија и Бугарското друштво за механика на почви и геотехничко инженерство, во која пригода говореа, но и одржаа предавања проф. Хајнц Брандл (носител на Медалот за заслуги за Македонија), проф. Иван Ваничек (повикан предавач на XVI DECGE), Велин Задгорски (еден од малубројните членови на првата работна група за Еврокод 7) и др. Токму последнонаведениот се очекува следната година да дојде кај нас, а дотогаш, уште еден учесник на XVI DECGE службено ќе го посети Скопје, како увертира за неколкумина други веќе најавени за втората половина на оваа и првата од следната година, овозможувајќи ни сè уште да уживаме во „последиците“ од XVI DECGE. n

ПОРТА

инфо - екологија

Во Франција најголемо отсранување на хидроелектрана во Европа досега

П

ознато е колку се важни реките за нашиот екосистем. Меѓутоа, загрижува податокот дека само една третина од најдолгите реки на светот течат слободно. Останатите имаат препреки кои им го менуваат протокот или влијаат на речниот тек. Со фрагментацијата и регулацијата на водните текови доаѓа до бројни аномалии во екосистемот. Како што објаснува WWF: „Тие го стопираат природниот тек на седиментите низ реката и ја спречуваат миграцијата на рибите со што се влијае на нивниот животен циклус и опаѓање на нивната популација“. Меѓутоа од Франција пристигнува охрабрувачка вест. Во оваа земја отпочна отстранувањето на хидроелектраните Vezins и La Roche Qui Boit на реката Селин. Со својата висина од 36 метри, отстранувањето на браната Vezins воедно ќе биде и најголемо отстранување на една брана во Европа досега. „Ѝ честитаме на Франција на нејзината акција за отстранување на браните, што значително ќе влијае на животот на миграторните риби како лосос, јагула и други“, изјави Andreas Baumüller, директор на природни ресурси во WWF. Отстранувањето на браната ќе ослободи околу 88 километри на реката Селин, што ќе влијае оваа река слободно да тече. Со отстранувањето на хидроелектраната ќе се зголеми квалитетот на водата, ќе влијае на враќање на рибите во нивните природни 8

ПОРТА

28 јуни 2019

живеалишта, а ќе донесе и бројни предности за луѓето и природата долж реката. Овие две брани се во функција од 1920 и 1930 година, меѓутоа тие одамна не работат добро. Како што објаснува асоцијацијата за отстранување на браните: „Резервоарите на браните се пополнети со седименти, генерираат мал профит, а за време на

летниот период се извор на токсични цијанобактерии“. И покрај тоа што отстранувањето на овие две брани е голем чекор за природата и цивилизацијата, поразителен е податокот дека на европските реки има околу 3.500 различни бариери. Со донација на граѓани, ширум Европа се покренуваат иницијативи за отстранување на браните и ослободување на речните водотеци. Лососот се враќа во Мон Сен Мишел Отстранувањето на двете брани на Селин, не само што позитивно ќе влијае на околниот екосистем, туку значително ќе ги подобри условите на една од најголемите туристички атракции во Европа. „Отстранувањето на хидроелектраната Vezins е мала револуција во Европа: наместо градење нови брани, државите членки сега прават чекори кои влијаат реките повторно да ги направат проодни, како и да им го вратат биодиверзитетот“, вели Roberto Epple, основач и претседател на Мрежата на европски реки (ERN). Тој додава: „Кога ќе се отстранат браните природата може неверојатно брзо да закрепне, па едвај чекам да видам како лососот повторно ќе плива околу Мон Сен Мишел“, карпест остров во каналот Ламанш со манастир кој се наоѓа на листата на културно наследство на УНЕСКО. n

Предупредувачка анализа: Гринпис ја критикува БиХ поради изградбата на блок 7 во Тузла

Б

осна и Херцеговина е меѓу земјите во Европа кои се највеќе погодени со загадувањето од термоцентралите на јаглен. Сепак, таа е една од ретките земји каде и натаму се планира изградба на нови термоелектрани, кои би можеле негативно да влијаат врз квалитетот на воздухот и јавното здравје со децении по изградбата. На ова предупредува новата анализа која ја објави Greenpeace под наслов „Проценка на влијанието на планираните термоцентрали Тузла блок 7 и Бановиќи, врз квалитетот на воздухот, загадувањето и здравјето на населението“. Резултатите покажуваат дека доколку се изградат и почнат со работа како што е планирано, овие термоцентрали би биле одговорни за околу 30 предвремени смртни случаи годишно. Покрај тоа, утврдено е дека загадувањето ќе биде причина за 470 астматични напади кај децата, 13 нови случаи на хроничен бронхитис и 7.600 денови боледување. Како што се истакнува во анализата, влијанието е и прекугранично со 810 предвремени смртни случаи годишно надвор од БиХ, односно во Србија, Италија, Романија, Унгарија и Хрватска. Во извештајот се појаснува дека влијанието на емисиите од термоцентралите блок 7 Тузла и Бановиќи се моделирани со употреба на CALPUFF моделот на дисперзија, кој користи детални податоци за состојбата на ветерот и останатите атмосферски услови со цел да се следи преносот, хемиската трансформација и таложењето на загадувачките материи. n

28 јуни 2019

ПОРТА

9

интервју

Кариера врзана за земјотресно инженерство

Конкуренцијата за разлика од монополот е полезна работа која го стимулира напредокот. На ИЗИИС ќе му правиме мала конкуренција на научен план, но немаме намера да работиме апликативни проекти Љупчо АТАНАСОВСКИ, дипл. инж. арх.

П

роф. д-р Михаил Гаревски е роден 1951 година во Скопје. Основното, средното и универзитетското образование, како и магистерските студии ги завршува во Скопје, а со степен доктор на технички

10

ПОРТА

28 јуни 2019

науки се стекнува на Универзитетот во Бристол, Обединетото Кралство на Велика Британија. Во наставничко звање - доцент е избран во 1992 година, вонреден професор во 1997 година, а како редовен професор работи од 2001 година па се до денес. Докторска диплома ја добива на Универзитетот во Бристол, каде како докторант престојува три години.

Школарината која изнесува 7.000 фунти годишно ја добива на конкурс за стипендија за странци, а на кој конкурираат странските студенти од сите британски универзитети. Темата за докторатот се однесува на аналитички и експериментални модели за динамичко однесување на мостови со коси затеги, за што добива стипендија за престој од Британскиот совет.

МИХАИЛ ГАРЕВСКИ: ПРОФЕСОР И ПРОРЕКТОР ЗА НАУКА И ИСТРАЖУВАЊЕ НА ИБУ – СКОПЈЕ Значаен момент во кариерата е избор за редовен професор на УКИМ, како и избор за директор на ИЗИИС во пет мандата. Директор е и на три проекти од програмата на НАТО„Наука за мир“, како и национален координатор на еден проект од европската научна програма FP7. До заминувањето од ИЗИИС е координатор на два проекта од европската научна програма „Хоризонт 2020“. Член е на редакцискиот одбор на маѓународното списание „Билтен по земјотресно инженерство“, кое е со голем импакт фактор во својата област. Но секако, круна на досегашна кариера е четиригодишен избор за претседател на Европската асоцијација по земјотресно инженерство и осумгодишниот избор за потпретседател. Оваа асоцијација обединува 33 европски национални асоцијации. Признание за долгогодишна работа секако е и 13 Ноемвриската награда на град Скопје, која ја добива за посебни остварувања во полето на науката, едукацијата и градежништвото. Бевте директор на ИЗИИС со нajголем број мандати.Кој период од постоењето би го истакнале како особено значаен за формирањето на брендот? n Институтот е еден од најстарите институти во светот од оваа област. Во своето постоење имал големи подеми, но и кризи. Јас сум четвртиот по ред директор на ИЗИИС. Сите директори успешно го водеа ИЗИИС, но би рекол дека вториот директор проф. д-р Јаким Петровски, е најзаслужен за првичната меѓународна афирмација на ИЗИИС. Неговата визија за инсталирање на сеизмичка платформа се покажа потполно исправна. Таа во времето на нејзиното пуштање (1982) беше најсовремената платформа во Европа. Не е убаво да се фалите сами. Тоа би требело да го кажат вработените од Институтот. Бидејќи фактите зборуваат сами за себе, ќе спомнам неколку клучни моменти кои придонесоа за уште поголемата афирмација на Институтот. Клучен момент за време на моето раководење во ИЗИИС е замената на старата аналогна контрола на сеизмичката платформа со нова најсовремена петкомпонентна дигитална контрола. Најголема меѓународна афирмација ИЗИИС доби кога заедно со Македонската асоцијација по земјотресно инженерство ја организираше 14 Европска конференција по земјотресно инженерство. Сонот на сите претходни директори, а

Со генералниот директор на УНЕСКО за време на потпишување на договорот за прием на ИЗИИС за институт на УНЕСКО во Париз особено сонот на проф. д-р. Ј. Петровски ИЗИИС да стане Институт на УНЕСКО, се оствари при крајот на мојот 4 мандат. Во Париз, во мое присуство генералниот директор на УНЕСКО, госпоѓа И. Бокова го потпиша прогласувањето на ИЗИИС за Институт на УНЕСКО. За жал, заради себичност и немање визија на сегашниот ректор на УКИМ, договорот е невалиден, бидејќи тој не дозволи да се реализираат некои барања од договорот. Вашиот период на директорување обично се дефинира како успешен бизниспериод на ИЗИИС. n Уште во првата година од мојот мандат, наследив долг за платформата од 500.000 $ којшто мораше да се отплати. Сакам да објаснам за да нема недоразбирање, овој долг не го оставија претходните директори, туку поради мораториум на отплатата на кредитите на ниво на цела Југослевија во осумдесеттите, отплатата е стопирана. Плаќањето на долгот за жал отпочна во мое време. Ако не се успееше да се отплати долгот тогаш, Институтот најверојатно немаше да постои денес. После отплата, ИЗИИС тргна во постојана нагорна линија. Промената на контролата на платформата чинеше околу пола милион долари, и истите ги обезбедивме од научен проект од европската ФП7 програма. Во овој период успеавме да потпишеме многу договори за комерцијални проекти во странство.Такви проекти беа проектите со Хидро Квебек од Канада и проектите со Сименс и Раде Кончар. Консултанската

услуга во Абу Даби, беше мамутски проект во вредност од околу 700.000 $. Најголем проект кој го реализиравме e контролата на сеизмичка заштита на објектите коишто се градат во Р С Македонија. Од комерцијален аспект тој е најуспешен. Сметам дека само ИЗИИС, како организациски така и со квалитетот на човечките ресурси можеше да одговори на ова барање. До моето заминување од ИЗИИС исконтролиравме околу 12 000 објекти. Во 2016 и 2017 бевте постојано во медиумите, дали можете да кажета нешто во врска со предвидувањата на земјотресите? Вечна тема и голема дилема во научните кругови, но секако и кај секој граѓанин на планетава. До каде стигна науката? n Да, сега нема земјотреси, па ме нема и мене во медиумите. Точно е тоа дека во 2016 и 2017 година понекогаш во еден ден бев и по неколку пати на неколку телевизиски станици, а причина беше зачестеноста на земјотресите во Македонија. Во тој период имаше два земјотреса со магнитуда 5. Во Охридскиот Регион, се регистрираа и многу голем број на таканаречени афтершокови. Земјотресите, секогаш се случуваат ненадејно и не можат да се предвидат. Неточни се информациите дека некој може да предвиди земјотрес. Со голем ентузијазем, научниците во 60 -тите години на минатиот век отпочнале со истражувања за нивно предвидување, но денес 28 јуни 2019

ПОРТА

11

Историското јадро на Аматриче, рушења и оштетувања по земјотресот од август со М=6.2

Земјотресот во Лаквила од 2009 година истражувачите се скептични, сметаат дека никогаш не ќе може да се предвиди кога ќе се случи некој земјотрес. Досега единствено во Кина во 1975, ден пред катастрофален земјотрес бил евакуиран цел град, па се избегнати жртви. Се смета дека силниот форшок кој предизвикал оштетувања на објектите, го натерал градоначалникот да се одлучи да спроведе евакуација на жителите, е не дека евакуацијата е резултат на предвидување на земјотресот. Меѓутоа следната година, Кинезите не го предвидоа земјотресот кој се случи и однесе 250.000 човечки животи. Незванично се смета дека бројката на жртви од овој земјотрес стигнала и до 700.000.

Кои се најинтересните моменти од вашите активности надвор од стручната кариера? n Во 1993 година, кога Македонија не беше членка на ОН, се обидов да помогнам со лобирање кај мои пријатели, членови на Британскиот парламент кои ги запознав во времето кога го работев докторатот. Ги замолив моите пријатели, Лорд Дон Фостер и Лорд Расел Џонсон да ја посетат нашата земја за да помогнат за проблемот со името во британскиот парламент. Се согласија и јас со владиниот авион отидов во Лондон за да ги земам. Во делагацијата беа и уште двајца конзервативци и двајца лабористи. Меѓу нив беше и идниот министер за Европа, Д. Лидинктон. Тоа беше првата британска парламентарна делегација која ја посети РМ. Има уште многу интересни моменти, но сметам дека ако ги изнесувам ова интервју ќе стане предолго.

12

ПОРТА

28 јуни 2019

Но сепак Вие бевте многу точни во изјавите кои ги дававте за земјотресите во Македонија, тоа може и денес да се види ако се побара на GOOGLE. n Да точно е тоа, ми велеа дека изјавите се многу смели, но ми велеа и дека делуваат многу смирувачки за населението. Еднo смело интервју дадов за една телевизија кога одпочнаа „форшоковите“ во Охрид. Изјавив дека очекувам земјотрес со магнитуда 5, но не и поголем. За време на интервијуто, после неколку минути од мојата изјава, во Охридскиот Регион се случи земјотрес со магнитуда од 5 степени.

Имате многу пријатели надвор од нашата земја, сте се сретнале со многу познати научници, но и со други познати личности од светот. Кажете нешто за овие пријателства и за вашите средби со нив. n Да, ќе почнам најпрво од мојот ментор проф. д-р Рој Северн, кој за жал е починат. Со него соработував повеќе од 20 години и многу го почитував. Поради своите заслуги, тој беше награден од британската кралица со титулата „Командир на британската империја“. Беше и претседател на Британското друштво на градежни инженери, најстара институција од ваков вид во светот. Блиски и долгогодишни пријатели ми се и цела плејада на многу значајни имиња од фелата. Ќе напомнам само некои од нив т.е. проф. д-р Џ. Кели од Универзитетот во Беркли, татко на базната изолација како и проф. д-р Х. Шах од Универзитетот во Станфорд, пионер во сеизмичкиот ризик и основач на една од најпознатите компании за ризици од катастрофи. Сакам да го спомнам и проф. д-р А. Елнашаи, со кого во моментот највеќе соработувам. Проф. Елнашаи е проректор на Универзитетот во Хјустон и уредник на меѓународното списание по земјотресно инженерство. Со него ќе потпишеме меморандум за соработка меѓу ИБУ и Универзитетот во Хјустон. Вредно е да се каже дека успеав во ИЗИИС да иницирам посети на навистина многу познати личности. Првиот е принцот Чарлс (1999), а вториот е неговиот брат Принцот Едвард (2006). И со двајцата имав прилика подолго да разговарам. Принцот Ото Фон Хабзбург, беше гостин на ручекот што му го приредивме во ИЗИИС. Исклучително интересен беше разговорот со него за историјата на Балканот. Тоа беше главниот удар и по него настана смирување на тлото, но со серија афтершокови. Се случи она што го кажав во изјавата. Што се случи со италијанските научници кои беа осудени за давање изјави во врска со катастрофалниот земјотрес во Лаквила од 2009 година? n Давањето на смели изјави за тоа дали ќе има силен земјотрес или нема да има се многу опасни. Тоа најдобро го осетија 6 научници од Италија, кога на ден пред главниот удар во Лаквила дадоа погрешна изјава дека не очекуваат посилен земјотрес од „форшоковите“ кои беа присутни пред главниот удар. Утредента по изјавите, имаше силен земјотрес со магнитуда 5.9 и загинаа 308 жители. За ваквите изјави, италијанскиот суд ги осуди на по шест години затвор. Целиот научен свет околу 250 000 научници бараа нивно ослободување поради фактот дека земјотресите не можат да се предвидат. Тогаш и јас во својство на претседател на Европската асоцијација по земјотресно инженерство упатив писмо до тогашниот претседател на Р Италија, Ѓорѓио Наполитано , во кое побарав нивно ослободување поради истиот факт дека земјотресите не можат да се предвидат. Дури по неколку години судење, пресудата беше преименувана и тие беа ослободени. Двајца од нив, проф. М. Калви и проф. М. Долче се мои пријатели и се реномирани експерти во оваа област.

Имате бројни научни трудови публикувани и прикажани на меѓународни научни собири. Што би издвоиле како особено значајно? n Прво би ги спомнал двете книги, Earthquake Engineering in Europa и Earthquakes and Health Monitoring of Civil Structures на кои сум уредник и автор на три глави. Тие се голема афирмација за мене бидејки Спрингер ме извести дека книгите станале бестселери. Двете повикани предавања во Хонк Конг и Кина за секвенцијалните земјотреси од централна Италија ми се исто така многу значајни бидејќи по предавањето во Кина, заедно со проф. А. Вада од Јапонија и проф. Б.Спенс од САД, станав член на Интернационалниот академски комитет на западнокинеската

Посета на принцот Едвард за време на тестот на рамка со ѕидарија на сеизмичката платформа во ИЗИИС

фондација за нови технологии. Сте биле во многу мисии по катастрофалните земјотреси несекаде во светот. Кажете нешто за овие мисии? Две недели по земјотресот од Измит отидов и ги посетив сите погодени градови од земјотресот со магнитуда 7.4. На покана од Истанбулското друштво на архитекти по 6 месеци повторно го посетив настраданиот регион и одржав предавање во нивното друштво. Во 2005, на покана од Пакистанската влада по земјотресот во Кашмир М=7.4, повторно ја предводев мисијата од ИЗИИС, и имав прилика да водам разговори со тогашниот премиер на Пакистан во врска со земјотресот и новите прописи за сеизмика кои Пакистан сакаше да ги направи. Бевме гости во неговата резиденција.

28 јуни 2019

ПОРТА

13

склоп на Институтот ќе бидат центрите за заштита од кибернетски напад, како и центарот за анализа на човечките протести. Во склоп на IIH&E ќе има и центар за климатски промени и загадување на воздухот (CCC&P). Истражувањата на климатските промени како и загадувањето на воздухот се многу актуелни насекаде во светот. Вакви истражувања се особено важни и за нашата земја, па Институтот ќе посвети особено внимание во развивање на овој центар.

Во 2016, на два пати, во август и октомври, ги посетив регионите во Италија (Аматриче, Норчија, Пескара Дел Тронто и др.). Екипата направи фотографии од карактеристични објекти од кои се гледа како влијаат секвецијалните силни земјотреси на објектите. n Каде е сега професор Гаревски и кои се неговите преокупации ? После 40 години во ИЗИИС, убаво е да се обидете и на друго место. Сега сум професор и проректор за наука и истражување на „Интернационалниот

балкански универзитет“ (ИБУ) од Скопје. ИБУ според шангајската листа е рангиран на прво место во Македонија во областа на наставата и учење. Покрај предавањата, моја задача е да ги развивам и истражувањата. Во крајна фаза е формирање на Интернационален институт за хазарди и иженерство (IIH&E) во склоп на ИБУ. Управниот одбор го прифати мојот предлог за формирање на Институтот. Институтот ќе ги истражува природните хазарди и хазардите кои ги предизвикува човекот и ќе има 7 центри и три лаборатории. Многу уникатни единки во

Да не се обидувате да му правите конкуренција на ИЗИИС во чие градење учествувавте цел работен век? Или можеби тоа е за напредокот на земјотресното инженерство во Р Северна Македонија и пошироко? n IIH&E ќе има и центар за сеизмологија и земјотресно инженерство и во почетокот во него ќе бидат вклучени 4 доктори на науки од оваа област. Веќе конкуриравме на еден голем меѓународен проект. Во потполност се сложувам со вас дека конкуренцијата за разлика од монополот е полезна работа која го стимулира напредокот, меѓутоа нашите амбиции се ориентирани кон другите центри, а највеќе кон CCC&P. На ИЗИИС ќе му правиме мала конкуренција на научен план, но немаме намера да работиме апликативни проекти. Познати сте по организирање на големи меѓународни конференции. Што е следно во Вашите блиски планови на тоа поле? n Да, во мојата кариера организирав 5 меѓународни конференции од кои најголема беше Европската конференција по земјотресно инженерство на која присуствуваа околу 1.000 научници од целиот свет. Тешко е да се организираат големи меѓународни конференции особено кога немате конгресен центар. За жал кај нас сè уште нема конгресен центар, и јас се откажав од организирање на големи конференции, но се премислив по моето доаѓање во ИБУ. ИБУ е нов кампус и има прекрасни услови за организирање на конференции до 600 учесници, бидејќи има многу големи холови и модерни сали, најголемата е за 500 слушатели. Догодина во јуни, во кампусот ќе организираме (ИБУ е главен организатор, заедно си Инстанбулскиот технички универзитет како коорганизатор), конференција под наслов „Интернационална конференција за хазарди и инженерство 2020“. Веќе имаме потврда од многу реномирани имиња, кои прифатија да бидат клучни предавачи на оваа конференција.

14

ПОРТА

28 јуни 2019

ПОРТА

архитектура

НАГРАДЕН ПРОЕКТ ВО ВТОР ЦИКЛУС НА СТУДЕНТИТЕ НА АФС

Како е возможно да се оствари единство на град и градина?

САШО АНДРИЈЕВСКИ, УРОШ НИКОЛОСКИ, ЉУБЕН ТРАЈАНОСКИ, студенти на Архитектонскиот Факултет при УКИМ

П

роектот „Градина - Облак“ беше награден како најдобар проект во второт циклус на студиите на Архитектонскиот Факултет при УКИМ - Скопје. Комисијата која ги оценуваше проектите беше во состав од арх. Мартин Гулески, арх. Доминика Бошкова и арх. Константин Трпеноски. Проектот е работен во IX семестар 2018/2019 , под раководство на доц. д-р Слободан Велевски и проф. д-р Марија Мано-Велевска и арх. Никола Ѓоргиевски. Работата на интегративното студио „Образци на раст / Ослободување на просторот“ се состоеше од аналитички период и проектантски период. Во состав на аналитичкиот период, покрај темелната анализа на бројни локални и интернационални проекти, беше остварено и патување во Венеција и посета на Венециското биенале, каде бевме во можност да ги осознаеме најсовремените текови во теоријата на архитектурата.

16

ПОРТА

28 јуни 2019

Посетата на биеналето за нас претставуваше синхронизација, синхронизација на нашите размислувања и работата што ни претстоеше со тоа што значи современо размислување. Во проектантскиот период ги тестиравме различните пристапи на проблемот: Како е возможно да се оствари единство на град и градина? Локацијата која е зададена е дворот на Министерството за култура, кој излегува на две фреквентни улици. Моментално просторот е користен како паркинг и парк и притоа е ограден со масивна ограда која означува дека тој припаѓа исклучиво на вработените во Министерството. Задачата на студиото беше да се измени карактерот на просторот, односно просторот кој е сега речиси целосно приватен, да стане полујавен. Полујавниот простор имплицира на различна фреквентност од јавните површини во градот и претпоставува дека карактерот на просторот ќе има доволно приватност тој да биде користен од одреден број на луѓе на подолг период од денот. Решението кое го изложуваме се базира

на човековата потреба да го уреди она што го чувствува како свое, односно одговорноста на уредување на сопствениот двор. Следствено, повеќе корисници се способни да уредат голем простор доколку има лична потреба и лична иницијатива да се уреди конкретниот простор. Со таа цел, намените кои ги предвидуваме во нашиот предлог се со карактер на специфичен долготраен престој: камп простор кој е од потреба на градот; хостел за туристи и уметници во резиденција; лабораторија за истражување на вегетација. Но, ваквите намени даваат исклучиво приватен тип на користење на просторот и со цел да се оствари фреквентност и јавна намена на локацијата се предвидуваат и намени кои се од времен, социјален карактер: кафе во склоп на Министерството за култура кое гледа кон локацијата, амфитеатар кој може да е во функција на Министерството, Архитектонскиот факултет, приватни организации; како и отворен театар за неформални аматерски, но и професионални перформанси. Театарот е

во склоп на плоштад кој е поставен покрај улицата. Иако најголемиот број од населението во главниот град живее во колективни станбени згради, без привилегијата на приватно земјиште, потребата на луѓето за сопствено зеленило, за свој дел од светот е вечно присутна. Таа потреба е реална и вистинска и при формирањето на концептот ја земавме како сериозен фактор во начинот на кој ќе ја третираме архтектурата и паралелно, градината. Другиот дел од спектрумот на проблемот е зелената површина. Во пошироката околина на локацијата не е присутно ниту едно парцелирано зеленило што го прави овој простор „единствен слободен остров“ во Дебар Маало. Централното јадро на културата во градот - Дебар Маало е хиперизградена урбана зона. Недостигот на јавен зелен простор во овој дел од градот не е само просторен проблем, туку претставува и еколошки проблем. Проектот „Градина – Облак“ е концепт на хипервегетирање. На целата површина на парцелата поставуваме правилна модуларна мрежа 3х3 метри која претставува метод по кој се спроведува проектирањето на градината и изградените објекти. Мрежата станува мнозинство на правилно распоредени бели брези (Bettula Pendula) кои поставуваат визуелен и концептуален ред на јавниот простор. Густината на поставувањето на брезите го менува карактерот на просторот, одеднаш во густата урбана морфологија се јавува шумска површина.

Основа на приземје

Пресек1-1

ПОРТА

Основа-Хостел

Пресек-Хостел

18

ПОРТА

28 јуни 2019

Вегетацијата користена во овој проект е од висок и низок тип. Високата вегетација е белата бреза која расте на висина од 15 до 25 метри. Ниската вегетација е мешавина од диви ниски растенија, папрати, мовови, високи треви, ниски овошки и други грмушести растенија кои виреат под крошните на високата вегетација. Тие ги формираат границите на различните намени во рамките на парцелата. Разновидната вегетација освен различните микроклиматски услови кои ги овозможува, формира и мал независен екосистем на птици, животни и инсекти кои живеат во симбиоза со овој склоп на растенија. Овој ефект на проектот на потесниот и поширок контекст е од незаменливо значење. Иновативноста во користењето на природната атмосфера како алат на архитектите се препознава во апликацијата на голем број на истородни растенија на мало растојание (феномен кој може да се препознае само во дивата средина), во еден различен контекст, контекстот на строгиот центар на културниот живот на еден град. Дивата природа како решение за недостаток на каква било природа. Секоја од намените се проектирани во посебни архитектонски тела. Амфитеатарот е проектиран на +8.50 м со тоа што приземјето останува слободно и тука е сместен јавниот театар и плоштадот. До амфитеатарот се пристигнува со помош на скалишно и лифт јадро. Објектите се предвидени да се изведат во комбинација на бетонска и челична конструкција со фасада од фино обработен пигментиран бетон кој комуницира визуелно со вегетацијата која ги опкружува. Хостелот е проектиран во два посебни волумени со заеднички двор на кота -3.00 м, на истото ниво каде се јавува и кампот. Вдлабените површини ги сигнализираат сите исклучиво приватни зони и во одредена смисла го означува доменот на грижата што групите на корисници ја имаат. Така се стратифицираат јавните површини (патеките за фреквентните поминувачи). Како дел од предвидените зафати на овој проект е и пробивање на пасаж низ приземјето на Министерството за култура и пренамена на дел од приземјето и подрумот за потребите на новата кафетерија која ќе биде за општа употреба. Тоа ќе ја зајакне фреквентноста на поминувачи од другата страна на блокот и претставува нова пешачка рута која индиректно ја поврзува една од најфреквентните раскрсници (меѓу ул. Аминта Трети и бул. Партизански одреди) со регионот на Библиотеката,

Архитектонскиот факултет, новите кафулиња на Дебар Маало. Целата парцела е додатно оградена со висока и естетска ограда која е визуелно поврзана со венецот на Министерството (кота +12.5 м) додека во приземјето поминувачите можат да влегуваат и излегуваат слободно. Значајноста на овој проект е во иновативниот пристап во програмирањето на парцела во густата морфологија на централното градско ткиво, препознавањето на вистинска потреба од зеленило кое поради депривацијата од слични слободни површини мора да задоволи различни потреби, предвидувањето нов тип на градина, колективна градина, која ќе биде достапна за сите, но приватна во својот карактер. n

ПОРТА

интервју - архитектура

Воспоставување на етичка релација на архитектот и неговото творештво Марија Мано Велевска и Слободан Велевски кураторите на проектот Ослободување-напросторот со кој Р Македонија се претстави на Венециското биенале за архитектура во 2018 година се вонредни професори на Архитектонскиот факултет при Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“ - Скопје

Сања РАЃЕНОВИЌ-ЈОВАНОВИЌ, дипл. инж. арх.

В

ашиот проект „Ослободување-напросторот“, беше македонскиот претставник на 16-тото Венециско биенале за архитектура кое се одржуваше минатата година, се врати дома и се претстави и на домашната јавност. Сега, по одредена временска дистанца успеа ли проектот да ја заинтересира странската јавност за сè она што му се случи на градот? СВ:Пред да заминеме за Венеција не бевме сигурни дали, и колку нашата поставка ќе биде разбрана во еден така широк контекст на архитектонски идеи какви што се прикажуваат на Биеналето за архитектура. Немавме дилема дека темата на нашето претставување Ослободувањена-просторот е компатибилна и соодветна да одговори на генералната тема на Биеналето

20

ПОРТА

28 јуни 2019

зададена од кураторките Фарел и Мекнамара, Слободен простор. Но, сепак комплексноста на рецентните промени на градот Скопје кои покрај просторните имаат и општествено-политички конотации не е воопшто лесно да се прикажат во поставка од форматот на една светска архитектонска, а притоа истите да бидат јасни за толку широка публика. ММВ:Искуството од Венеција - коментарите додека траеше изложбата и потоа - ни покажа дека стручната јавност, особено во Европа, е апсолутно запозната со приликите и настаните кои го оформиле Скопје од втората половина на минатиот век, но и во последните години, со промените направени со СК2014. Нам лично ни остана во сеќавање еден неочекуван, но многу пријатен разговор со претседателот на Венециското биенале г-динот Паоло Барата, токму во првите денови додека траеше вернизажот. Тој го посети нашиот павилјон, и не само што знаеше за СК2014, туку

изрази и особен интерес да поразговара и да се запознае со специфичниот третман на изложените проекти за градот после СК2014, за приодот на решавање на оваа ситуација. Генерално, коментарите на повеќе колеги од странство како надворешен и несубјективен поглед се однесуваа на пристапот за урбана регенерација! Сите беа изразито позитивни во однос на поставката и проектантскиот фокус кој го избравме, а се однесува на јавниот простор, но и охрабрувачки во однос на пристапот што го заговара, а тоа е дека промените во градот треба да бидат постапни, промислени и во контекст на постојното опкружување (какво и да е!), односно дека во градот каде се преклопуваат разни просторни искуства и феномени, истите треба да ги преиспитуваме преку вредносната тежина на нивната генерална идеја во однос на општото добро, односно дека архитектурата е пред сè чинител на општото добро! Во таа смисла, и целокупниот проект беше

ОСЛОБОДУВАЊЕ-НА-ПРОСТОРОТ СО МАРИЈА МАНО ВЕЛЕВСКА И СЛОБОДАН ВЕЛЕВСКИ препознаен како благороден и широкоград, не само според основната идеја (која се обидува да спои наместо да раздели, да преклопи слоеви на градот, а не само да негира и брише), и начинот на кој таа е спроведена во четирите посебни проекти за Скопје, туку и во самата одлука како куратори на изложбата нејзината содржина да ја споделиме со низа учесници -релативно млади архитекти, на кои безрезервно им беше дадена доверба од наша страна да го искажат својот став. Темата на Венецианското биенале беше „Слободен простор“. Нашиот павилјон си постави и дополнителна цел, уште повозвишена, борба за ослободување. Го ослободивте ли просторот? Се вели дека борбата за слобода е вечна. Неретко се случува кога ќе се дојде до слободата луѓето не знаат што со неа. Му се случи ли на Скопје нешто слично? Јавниот простор ни стана важен откако го снема. СВ:Слободата не е конечен концепт, и тоа е најголемата замка! Откако ќе се освои слободата треба и да се негува, да расне, да созрева и да се подобрува преку процесно константно менување. Така и со нашата поставка. Проектите кои се дел од поставката многу успешно спроведоа акција за „ослободување на просторот“ што не подразбира само бришење на сè она што постои, а е проблематично, во случајот на Скопје тоа се интервенциите на СК2014, туку подразбира едно визионерско гледање на градскиот простор, а со тоа и на постојното градско ткиво! ММВ:Значи целокупното претставување не претставува некој метафизички замислен одговор за некој замислен град. Тоа не теоретизира повеќе отколку што е потребно за еден добар архитектонски проект! Напротив, тоа претставува многу реален архитектонски одговор на даден контекст. Имено, ние појдовме од идејата за „слободен простор“ (како отворен, достапен и јавен градски ресурс), таму каде што таквиот простор го видовме загрозен, поништен или непрепознаен како потенцијал. Да, точно е дека јавниот простор кај нас никогаш и не бил особено третиран, ниту дискутиран... Но со последните градежни активности (што иронично се однесуваат доминантно на нови и постојни јавни згради) тој е сосема погрешно интерпретиран. Во таа смисла се развиваа и дискусиите со секој од авторските тимови додека се работеше на проектите за избраните четири локации: разговаравме за улогата на јавниот простор во идејата за современиот град, за современото Скопје, разговаравме и за архитектонското наследство и каков може да биде третманот на објектите од постземјотресната обнова кои беа зафатени и појмовно уништени со СК2014, и конечно разговаравме за тоа дека градот не е кулиса и репрезентативна слика, особено не една и

единствена слика како што тоа го подразбира СК2014, туку дека пред сè градот е социјален простор во кој луѓето, различните луѓе, потенцирам различните луѓе, ќе имаат можност да се препознаат себеси и ќе можат да ги исползуваат сопствените интереси и потреби. СВ: Во кураторска смисла поставката е наш личен став за тоа што претставува современиот град, и затоа проектантски не се обременувавме со прашањето „што со објектите од СК2014?“ туку нив ги ставивме во релација со јавниот градски простор. Јавниот простор е јавно добро, а СК2014 тоа не го почитува и тоа моравме да го промениме, моравме да воспоставиме нова релација помеѓу јавниот простор и јавниот архитектонски објект! Со оваа задача, со вакви прашања се започна работата на секој од проектите. Ако тоа подразбираше рушење тогаш проектите рушат, ако подразбира отворање, бушење, додавање и други архитектонскоурбанистички постапки тогаш тоа и се правеше... Дискусијата за проектот Скопје 2014 трае долго. Токму кога помисливме дека конкретно ќе се делува не се случува ништо и дикусијата како да стивна. Вашиот проект „Ослободување-на-просторот“ е единственото случување на оваа тема и конкретен архитектонски предлог. Има ли надеж ова да испровоцира конкретни чекори и делување, како што велите „ретроактивно да се регенерира целината на градскиот колектив“? СВ:Можеби првиот впечаток кога луѓето ќе ги видат предложените решенија е малку збунувачки. Зошто!?, бидејќи јавноста очекува дека ќе види некое ново архитектонско шоу или ќе го видат истиот град од пред СК2014! Но тоа не е ниту возможно ниту потребно бидејќи ниту архитектурата треба да биде showroom или тематски парк ниту сме ние исто општество како

пред 30-40 години, а ниту градот и потребите на градското живеење се истите. Не е битно тоа што сме први во реакцијата, ниту тоа што е единствено решение досега, битно е дека сите предлози, резултатот, има јасна идеја за нашата иднина. Сакам да напоменам дека решенијата не се конечни проекти, туку тие се своевиден патоказ кој треба да трасира едно етичко размислување за тоа каква урбана средина треба да создаваме! ММВ: Веројатно она што сега следува или барем што би требало да следува ако сакаме нешто да промениме е да се направи една генерална инвентаризација со состојбите на сите завршени или за жал сè уште активни градилишта од СК2014. И потоа да се отпочне со работа... Неколку клучни делови од централното градско подрачје, како оние што ги разработувавме за Биеналето, треба да бидат дел од серија квалитетно, сериозно организирани јавни архитектонско-урбанистички конкурси со прецизно дефинирана програмска задача и буџет и со обврска истите да се реализираат... во фази или наеднаш тоа се веќе пресметки од друг вид. Но тоа е начинот, архитектурата на градот особено за вака комплексни градски простори не се прави по кабинети и на кафе-муабет, туку преку институција наречена конкурс. На некој начин ни помогна ли Скопје 2014, падна ли завесата за конечно да се погледнеме во очи и видиме кои сме? Неминовно ли е да признаме дека кривица носиме сите, особено планерите и архитектите? Но кога е кривицата колективна, тогаш никој не е крив и сите се криви, треба ли да ја лоцираме одговорноста поединечно? ММВ: Општествената транзиција од деведесеттите години има една анестетирачка улога врз модерноста на Скопје. Од една страна 28 јуни 2019

ПОРТА

21

таа не е доволно моќна да го избрише сеќавањето на објективно херојското време на градењето на Скопје и сите оние архитектонски и инфраструктурни ремек-дела од постземјотресната обнова и да воспостави нов систем на вредности, а од друга страна постојано работи на уривање на секој постоен систем! Транзицијата го апсорбира и ништи постојното, не е способна да воспостави цврст општествен фундамент бидејќи е менлива и затоа се базира на импровизација која создава полусистеми! Оттаму, и целата ова состојба со корупцијата во урбанизмот и архитектурата која не се однесува само на заобиколувањето и кршењето на општествените норми, на правилата и законите туку и на квалитетот на одработеното, на начинот на размислување и творење како архитекти, како урбанисти, или како граѓани ако сакате. Во контекст на вашето прашање... јас, ние, не веруваме во колективна вина бидејќи одлуките за нашите професионални постапки се лични, и оттаму немаме дилема дека треба да се лоцира личната одговорност... кој што прави и како влијае на професијата! Понатаму, мислам дека треба да имаме повеќе јавни дебати, да учиме да разговараме, да се расправаме но и да се слушаме па и договараме за базичните вредности (во архитектурата) па потоа можеби и ќе успееме да си го набилдаме професионалниот интегритет на архитект или урбанист независно дали станува збор за фирми, факултети, општини или министерства... односно ќе се согласиме дека тендери и конкурси не се „местат“, дека основната цена на чинење на трудот не се урива од лични лукративни побуди, или дека „државната работа не е за пресметливи шпекуланти, туку напротив тие извонредно значајни институции треба да ги водат професионалци и идеалисти... СВ: Знаете, либералниот капитализам во последната декада создаде еден вакуум во делувањето на архитектите. Архитектонската професија после Втората светска војна па сè до крајот на деведесеттите години на минатиот век, 22

ПОРТА

28 јуни 2019

особено во Европа (источна или западна сеедно), живееше во една удобна ситуација која ја подразбираше нејзината благородна просветителска општествена улога... се проектираа музеи, училишта, театри, културни центри, стадиони, се градеше светот, и сè тоа скоро без исклучок поддржано од социјалните фондови на државите. Во последните две декади поради финансиската истоштеност на концептот на социјални држави (welfare states) архитектите почнаа да творат исклучиво под диктат на приватниот капитал. Ваквиот наратив кој се базира на општество на потрошувачи има директно влијание на изградениот простор, на архитектурата, на идеите кои ги создаваат архитектите. Па видете што се случува во Скопје, па ние имаме шопинг центри во кои недостасува уште да се наплаќаат влезници, а притоа комплетно го запоставуваме концептот на отворена шопинг улица, променадата на ГТЦ; добивме дури и затворени заедници за домување (gated communities) наспроти прекрасните концепти на соседства кои ги имаме како примери во Скопје од изминативе стотина години; или уништивме сè што претставуваше двор-градина на 2/3 од територијата на градот... Пред нашата професија претстои една тешка битка, апстрактна би рекол... таа не е толку битка за технички или проектантски знаења, иако тоа е секој пат неминовност, колку што се однесува на воспоставување на етичка релација на архитектот и неговото творештво и неговата комуникација, вредност и позиција кон центрите на моќ, инвеститорски, политички итн. Само така како толкувачи и создавачи на идеи, а не како сервис на истите, архитектите ќе можат да си ја вратат својата позиција и достоинство во општеството! Трибината „Како до слободен градски простор после Скопје 2014“, која во мај се одржа во МСУ како завршницата на проектот „Ослободување-на-просторот“, според мене е

најзначаен, нема да претерам ако кажам и единствен вистински архитектонски настан изминатата година. Знаат ли архитектите како? ММВ: Трибината како форма на меѓусебно соочување и размена на ставови и идеи беше замислена како составен дел и впишана во нашата агенда уште од самиот зачеток на проектот. Иако проектот е првично наменет за национално претставување во рамките на интернационална манифестација, за нас беше подеднакво важно неговото претставување пред домашната јавност. Во таа смисла, трибината беше насочена не само кон архитектите и урбанистите, туку и кон останатите професионалци кои се занимаваат со социолошките и културолошките аспекти на градот, како и кон пошироката јавност. Во оваа прилика исто како и на трибината свесно не се осврнуваме на самите проекти бидејќи тие подетално се во повеќе наврати обзнанети и публикувани, беа на очиглед во текот на месеците додека траеа изложбите во Венеција и Скопје, а останува и каталогот од изложбата чие второ издание може да се најде во книжарницата на Музејот на современата уметност, институцијатаорганизатор на целиот проект „Ослободувањена-просторот“. СВ:Со резултатите од претставувањето на Биеналето, со реалните и остварливи сценарија за иднината на нашиот град, архитектите (иако само еден дел директно ги повикавме да учествуваат во проектот) покажаа дека знаат да се справат со архитектонски проблеми-планини од ваков вид. Од друга страна трибината што се одржа во МСУ стави на едно место и архитекти, и уметници, и критичари, а беше посетена од значителен број на граѓани од разни профили што се одрази и во бројните прашања и коментари. Тоа беше целта, луѓето на кои им значи градот да можат да го кажат својот став јавно и во форма на дискусија. Мислам дека добивме фини поенти, судривме различни мислења и ставови, отворивме извесни дилеми, но пред сè на многу директен начин заемно се

слушнавме. Дебатата се снимаше, во процес на обработка е целокупниот аудио и видеоматеријал, па се надевам набрзо, во следниов период истиот ќе го имаме за споделување со уште поширок аудиториум... Мислењата на колегите се поделени. Некои сметаат дека Скопје 2014 е завршена работа, дека сме досадни со зборување за тоа. Други мислат дека уривање е скапо и невозможно. Трети се сигурни дека мора да се урне, бар дел, за да се покаже дека вака не се работи архитектура и дека ова никогаш не смее да ни се повтори. Треба ли архитектите да заземат заеднички став и да имаат стратегија како фела и доследно да спроведат? СВ: Чинам дека времето на манифестите колку да ми се тие драги е некако одминато бидејќи брзината со која за жал сега ги живееме нашите животи не дозволува идеализмот и политичката порака на манифестот да се вметне во реалноста. Дополнително верувам во идејата на мноштвеност, а не на догмата на еден потег, една идеја или едно мислење. Затоа и зборувавме за потребата од артикулирана и упорна стручна дискусија, од „пишувањето“ на „непишани правила“ од кои потоа, на ниту еден автор архитект нема да му биде едноставно да отстапи. Тоа е побитно отколку да имаме едно мислење! Нема потреба сите да бидеме сложни за сè, но кога станува збор за СК2014 мислам дека ставот на професијата е прилично усогласен, а тоа е дека целиот проект фрли стигма и срам врз целокупното досегашно архитектонско творештво на овие простори и дека вакво самонегирање може да се поправи само со проактивен однос, со преземање конкретни архитектонски интервенции за менување на сегашната состојба на СК2014. ММВ:Има два начина како ќе се пристапи кон проблемот, ако прашувате што да се прави со СК2014. Едниот е многу безбеден, бидејќи се повикува на целосно рушење на сè што е направено. Тоа во архитектонска смисла е скоро невозможно во моментов, но и крајно неодговорно особено ако немате финансиска и програмска стратегија што после рушењето. Тврдам дека тврдото инсистирање на тоа СК2014 да се руши е најдоброто алиби што ќе направи тој да остане ваков каков што е, тоа е играње на сигурно. Дополнително, да се руши и притоа да не се предвиди што потоа и не е баш некоја идеја! Секако втората опција што всушност и ја заговараме со проектот за Венециската изложба е онаа на проект со „отворен крај“. Исклучително радикална постапка токму во односот кон прифаќање на реалноста и влегување во костец со неа.Тоа значи проект што ќе трае сè до моментот кога професионалната дискусија и јавноста ќе увидат дека имаме пристоен град за живеење. Тоа значи дека е потребно да ја „бетонираме“ тезата

дека СК2014 нема никаква вредност освен тоа дека постои и на тој начин немаме одговорност да се стеснуваме доколку нешто треба да се промени или сруши. Тоа е тој филигрански танц за реконструкција што треба да го одиграме за поедини фрагменти на градот, а што проектите за „ослободување-на-просторот“ успешно го зачнаа, сите до еден! Исклучително тешки проектантски задачи за кои треба многу знаење и креативен влог, но нема друг начин да се поврзе, да се преклопи и она што било и она што е сега во моментов, но и она како треба или како може да биде... Би урнале ли вие барем некој објект од Скопје 2014? Би ги вратиле ли во изворно архитектонско обликување „преоблечените“ фасади? СВ:Бесмислатана СК2014 ги боли сите архитекти кои малку од малку се разбираат, веруваат и ја сакаат професијата! Но да го рушите СК2014 без да имате идеја зошто и уште повеќе како и што потоа тоа е исто како да го

рушите цело Дебар Маало и Буњаковец! Да, да навистина... станува збор за скоро па идентично дивеење и растурање на квалитетот на урбано живеење како општо добро. За да се поправи СК2014 ќе ни требаат толку години колку што ќе ни треба за да разбереме, но и да поправиме сè што сме погрешиле со овие скопски населби, кои за жал станаа модел за градење и на помалите градови низ Македонија. Уште пострашно, станаа начин на размислување, начин на креирање на финансиски стратегии во градежништвото, начин на проектирање во архитектурата, а да не го споменувам урбанизмот кој всушност во дадените услови и не постои. Тажно е како урбанизмот од документ-идеја стана протокол кој треба да покрие некоја процедура, а не да покаже знаење и умеење како да се уреди градскиот простор. ММВ:И покрај објективната болка што ја предизвикува целата гротесктност на СК2014, навистина сметам дека не треба да се лицитира со тоа што и како треба да се руши пред за тоа да се има проект! Особено кога станува збор за 28 јуни 2019

ПОРТА

23

архитектонски ансамбли кои претставуваат многу вреден и сложен градски контекст. Впрочем како што кажавме и претходно, и проектите за Биеналето не настанаа во афектна состојба и желба за рушење, туку како резултат на создавање, на креација, на раѓање на една нова идеја за просторот... или во случајот, создавање на новиот јавен градски простор и неговата непосредна релација со архитектурата. Скопје 2014 е политички проект, направен по секоја цена и по диктат. Но што правиме со оној урбанизам и објекти кои не се Скопје 2014? Со хиперпродукција на лоша станбена архитектура, шопинг центри, одземање на јавни простори низ целиот град? СВ: Ако СК2014 беше политичка одлука, тогаш логично е да помислиме дека и за неговото менување повторно е потребна политичка одлука. Не и не! Не треба никаква политичка

ПОРТА

одлука туку политичка поддршка. Ако е одлука тогаш имате ситуации како оние што ги слушавме во телефонските разговори кога се нарачуваа разни „еркери“, фонтани и што ли уште не. Политичарите не се мајстори на изградениот простор, тоа се архитектите пред сè! Тоа се граѓаните на еден град, тоа се сите функционални и културолошки потреби, или ако повеќе сакате инфраструктури кои ги изискува духот на времето во кое живееме. ММВ: Во моментов Скопје е задушен град, нема воздух, нема зелен простор, нема јавни простори, уредени паркови и места за рекреација или ги нема доволно и блиску до местата за живеење. Во моментов имаме средно голем град кој има едвај повеќе од половина милион жители, а во кој паркинг-простор се продава како неверојатен луксуз! Следните 15-20 години архитектите кај нас навистина имаат една пионерска улога и одговорност. Повторно како

во педесеттите години кога видливо почнува да се модернизира Скопје, кога Архитектонскиот факултет почнува да работи во полна пареа, ќе треба со своето делување, со исклучителниот шарм и надменост што ја има професијата архитект, не само да ја обликуваат туку и да ја образуваат и коригираат општествената реалност, да влијаат на подобрување на културата на живеење, да им објаснат на своите клиенти и идни корисници на просторот за придобивките на квалитетен простор (јавен или приватен). Ние како архитекти не смееме да бидеме инструмент за создавање на метри квадратни просторни отпадоци, напротив треба да се бориме секој сегмент на професијата да биде квалитативен исчекор, а тоа се прави кога конечно ќе излеземе од сегашната ментална решетка и културата на себесожалување и секој одделно ќе почне чесно да си ја одработува својата работа... n

ПОРТА

урбанизам

ГЕРМАНСКИТЕ АРХИТЕКТИ И УРБАНИСТИ БАРААТ НОВО РЕШЕНИЕ

Системско проширување на постоечките згради Во прв план на доградбата и планирањето не е само зголемување на квадратурата на постоечките станови, туку и создавање на нови станбени единици м-р Енис ХОЏА, дипл. инж. арх. (Специјално за Порта 3 од Минхен)

В

о последниве години Германија во целина се соочува со голем недостаток на станбен простор, па така големите градови се најпогодени од овој тренд. Минхен како еден од најголемите германски центри не е одминат од оваа појава и токму поради тоа германските архитекти и урбанисти се принудени да размислуваат кон пронаоѓање на стратегија за згуснување на станбеното ткиво во градот. Еден од нив е и урбанистот Тобиас Хаг (Tobias Haag). Хаг во својот магистерски труд вели дека само со систематско проширување на постоечките згради во текот на следните неколку години може да му се спротивставиме на недостатокот на станбен простор во Минхен. Во Минхен има можност за градење на објекти на уличниот фронт. Оваа можност е резултат на проширувањето на улиците за пет метри после Втората светска војна, кое проширување било замислено да овозможи поголем проток на сообраќајот во овој град. Меѓутоа, поради тоа што оваа идеја не е целосно реализирана, на улицата Аугустинштрасе (Augustinstraße) има неискористен просторен потенцијал од околу 38.000 квадратни метри, на пример, кој може да се

ПОРТА

ослободи и искористи со враќањето на градежната линија на нејзината предвоена позиција и таа површина да се додаде на фронтот на постоечките згради. Поделбата на улицата Аугустинштрасе (Augustinstraße) на седум типови на згради, по деталната анализа на постоечкиот развој, овозможува прецизирање на потенцијалот за доградба и дава можност за груба проценка на развојната структура на околните улици. Со екстраполација на големината на седумте одбрани примери на згради, нивната просечна големина изнесува 51 квадратен метар. Од друга страна пак, како споредба, во Минхен просечната големина на становите е од 72,3 квадратни метри. Единственото логично објаснување на овој феномен е натпросечно големиот број на мали станови, со една или две соби, во овој дел од градот. Во прв план на доградбата и планирањето не е само зголемување на квадратурата на постоечките станови, туку и создавање на нови станбени единици. Освен проширувањето на становите со една соба, исто така и формирањето на нова станбена единица, нов стан на секој кат, е без проблеми изводливо. Со тоа, еднособните станови се зголемуваат и

ПОРТА

заедно со новооформените станови се со слична големина со веќе постоечките поголеми станови. Длабочината на становите во пределот на објектите каде се тие доградени се движи од девет до 14 метри, па така за подобро осветлување на просторот, прозорците се планирани без парапет и се значително поголеми од постоечките. Доградбата со длабочина од пет метри ќе биде поставена на сопствена конструкција која е независна од постоечките објекти, која се носи и стои пред постоечката структура како куќа пред куќа. Така се избегнуваат проблемите со конструкцијата на постоечките објекти и се гарантира

28

ПОРТА

28 јуни 2019

слободата на градење на доградбите, а зафатот на постоечките објекти се сведува на најнизок можен минимум. Новите кујни и бањи се ориентирани и ги користат постоечките инсталации, а исто така и носивните ѕидови се оставаат недопрени, додека пак сите преградни ѕидови се отстрануваат. Проблемот со поврзувањето на постоечките олуци е решен со новите кровови кои ги следат постоечките и ги продолжуваат, така што формираат повисоко слеме. Благиот раст на висината на објектите не претставува урбанистички проблем поради тоа што растот се јавува само кај крововите, а висината на венецот останува иста, додека пак истовремено,

просторот под кровот може да се искористи за нови станбени единици. Со ваквиот зафат на објектите, зголемувањето на бројот на станови во овие седум експериментални типови на објекти е за 23 отсто, а истовремено се зголемува и просечната големина на становите од постоечките 51 квадратни метри на новопроектираниот просек од 57 квадратни метри. Секако ваквото решение во овој дел на Минхен е изводливо и одржливо поради можноста која се пружа поради широчината на уличните профили. Истото е резултат и на високото ниво на градежна свест и одговорност, најпрво на граѓаните, а потоа и на институциите.

ПОРТА

ентериер

Фокус на голема библиотека

Патем, во дизајнот на мебелот се забележува отсуството на секакви украси и непотребни декорации. Наспроти тоа, сета опрема е решена во неколку потези, со особен акцент на едноставноста и функционалноста. Архитекти: Елена ФИЛИПОВСКАи Владо ДАНАИЛОВ Година: 2019

П

ретставениот простор е приватен дом во населба Карпош во Скопје. Целта на овој внатрешен дизајн е да го облагороди и организира

30

ПОРТА

28 јуни 2019

просторот на најдобар можен начин, без притоа да предизвика промени во постоечката организација на станот. Проектот е главно ориентиран кон дизајнирање на опремата и како истата најсоодветно да се вклопи во затекнатото функционално решение на просторот. На почетокот на самиот стан, непосредно

до влезот се лоцирани малиот гостински тоалет и кујната, организирана во два сегмента, а ограничена со работен и послужувачки пулт. Просторот покрај влезот е максимално искористен за одлагање, а во еден сегмент вратите го сокриваат пристапот до помошната соба каде се поставени уредите за одржување на домаќинството. Отворената

ПРИВАТЕН СТАН ВО СКОПЈЕ

која се протега на ѕидот

кујна е поврзана со просторот на трпезаријата и делот на дневната соба. Во трпезарискиот простор, фокусот е на големата библиотека која се протега на ѕидот во продолжение на еден сегмент од кујната. Наместо регуларниот и познат изглед на библиотека, ова парче мебел добива 28 јуни 2019

ПОРТА

31

специфичен дизајн. Основната ортогонална решетка е поделена на нееднакви полиња, при што некои од полињата се затвораат со вратичка, и може да се користат за одлагање на предмети и покуќнина во функција на трпезаријата. Со намера да се постигне баланс во обработката на ѕидните површини, од спротивната страна на библиотеката поставена е облога од парчиња мермер. Патем, во дизајнот на мебелот се забележува отсуството на секакви украси и непотребни декорации. Наспроти тоа, сета опрема е решена во неколку потези, со особен акцент на едноставноста и функционалноста. Кога станува збор за материјалите и бојата, доминираат скандинавско-сиви тонови, стоплени со детали од дрвена обработка низ целиот ентериер. Испреплетени низ целиот дом, создаваат атмосфера на удобност и придонесуваат за современиот карактер на овој простор за живеење. Вештачкото осветлување е поставено на многу внимателен и суптилен начин. Со минимални интервенции, вградените плафонски светла и едноставните лустери се појавуваат само онаму каде што се навистина потребни. Без намера да доминираат, се поврзуваат со останатиот дел од ентериерот, со едноставните геометриски форми и во истите темносиви тонови. n

ПОРТА

ПОРТА

сообраќај

SLOWLY, SLOWLY…

Извор: Pixabey

Секоја населба на светот има своја сообраќајна „црна дупка“, која немилосрдно го впива времето (на патување), која никогаш не е мирна и во која сè врие. И во цилиндрите и во вените на оние кои ги држат под контрола м-р Ненад ТОНИЌ , дипл. сооб. инж. Специјално за Порта 3 од Мелбурн, Австралија

Н

а старите фотографии и во филмските магазини со воз и во застрашувачката и неизвесна бродска утроба. Денес на крилата на стравот од летање… Некогаш со картонски куфери и јутени вреќи. Денес со невкусни парчиња багаж со одлики на просечен саркофаг и полууспешна имитација. Ем-И-Грант… Емиг-Рант… Ем-Иг-рант… Еми-Грант… Емигрант….! Притисната меѓу забите и непцата, вековната именка како ореол околу

34

ПОРТА

28 јуни 2019

секогаш истиот, блуткав, терминалски куп од збунетост и замаглени погледи. Несмасни бакнежи префрлени преку рамо, придушено staccato од отргната воздишка во нечиј познат прамен и неконтролирано чувство на беспомошност кое ги мрзне мислите. Баш така, мрзне. Без наводници, астериск, без скриени и преносни значења… *********************************************** Некаде во реемисиите на обидите за култивирање на дивината и настојувањата да се втемели нов етатистички систем зачната е наклоноста на оваа нација кон отворениот простор. Ширината на видливиот свод, непопречената светлина и

правото на постојана изложеност на ветерот преминуваат така во генетски запис со моќ на темелна аргументација. Обичниот Австралиец не се грижи премногу за европските конвенции. Токму поради тоа погорната негова наклоност е брутално искрена, како кај доенче чија когнитивна неразвиеност не му дозволува да лаже. И затоа е преубава во својата базична форма. Чудна истовремено и некако смешна. Особено гледана низ нашето балканскотранзициско-претприемачко, каде-најдеш-место-ти-зграда-насади искуство. Децилитарот од тој екстракт по оваа црвена почва опеана во химната наместо да спласне во кал се возобнови во солидна порција гнев. Ќе се вратам на ова… Градежното адорирање на овој

ИДЕАЛНА СФЕРА СЕПАК ПОСТОИ ИАКО ВСЕЛЕНАТА НЕ ЈА ПОЗНАВА континент цвета во поинаква крајност. Културолошкиот традиционализам со неговата „стравопочит“ кон наведените неприкосновености поседува, во резиденцијална смисла, транслација во доминантно индивидуално домување. Градежната прагматичност (прилагодена, да сме сосема искрени, на емигрантското рентиерство) носталгичната површина на некогашните ранчерски имоти ја вивисецира во поскромни парцели (500-600 м 2 ) погодни за изградба на town-house миникластери. Со исклучок на димензиите базичните концептуални директориуми на таа архитектоника не се притоа воопшто нарушени: front-yard кон пристапната улица, објект и back-yard за лична односно семејна интимност. Наклоноста кон отворениот простор најдостапен кон дното на секоја парцела и отсуството на соседска љубопитност веќе со првиот самрак на резиденцијалните предградија им „лепи“ атрибути на неискористени филмски кулиси. Првичниот впечаток дека жителите се на колективен одмор или пак поради некоја причина масовно евакуирани извлекува благи морници од нашата свест калибрирана низ маалска непосредност и присност.

Емигранти, Извор: Google Images

*********************************************** Вадењето на авионскиот билет во една насока на вашето чело не става автоматски натпис „емигрант“, исто како што јаболкото кое по некоја случајност може да падне на вашата глава нема автоматски да ве направи Њутн! Осаменоста на овој антрополошки подвид започнува да метастазира во моментот на донесување на пресудната одлука. Засекот во инфицираното животно ткиво кој таа го наговестува ќе донесе подвоеност на личноста и неуморна внатрешна клацкалка која ќе функционира автономно, според неразбирливи емотивни узуси. Ваш личен Mobilis in mobilis. *********************************************** Миграцискиот притисок и просторната дисперзија се двете дланки на вратот на поедините мелбурншки крстосници. Потквасен со неприкосновеното трамвајско т.е. метро предимство патниот сообраќај бабри до ниво на мигрена на локалната администрација. Во

Австралиска дивина, Извор: Pixabey кетоналското олеснување воннивојската разделба на асфалтот и шините е основната аналгетска состојка. И тука добрата намера започнува да куца, губејќи го ритамот на вообичаената австралиска инфраструктурна ефикасност. При покерашкото разигрување на аргументите помеѓу граѓаните и локалната администрација неприкосновеноста на визурата, инсолацијата и провевот стануваат тешко победлив демократски адут.

Секоја населба на светот има своја сообраќајна „црна дупка“, која немилосрдно го впива времето (на патување), која никогаш не е мирна и во која сè врие. И во цилиндрите и во вените на оние кои ги држат под контрола. Мелбурншкиот Reservoir го има својот High Street. High Street ја има својата метро-станица Reservoir од чие „гнездо“ виреат вратовите на уште една автомобилска Хидра. 36.000 возила на ден и речиси 25 % од двата утрински врвни 28 јуни 2019

ПОРТА

35

Town-house, Melbourne, Извор: Google Images часа исполнети со акустичниот пунктуализам на железничките (метро!) сигнали над спуштените рампи. И еден „покривен“ концепт кој во збунетоста бара мир, а во принципите слобода. Во него небо, под небото шини, под шините

асфалт, гранит и зеленило. Но, луѓето не се клавирски дирки подложни на инспирацијата и екстремитетите на пијанистот, туку неизвесни ентитети чиј субјективитет од чистата логика знае да направи утопија. Опчинети со

пријатностите на традиционализмот поседуваат наклоност да ја игнорираат сегашноста и презираат иднината, несвесно наметнувајќи ги своите желби како исходиште на реалноста. Хаос внатре во хаосот! Или пак, можеби не … Постои логика која додава смисла во искривената рефлексија на урбаниот сообраќај. Логика која треба да врши дистрибуција на токовите патници низ просторот на градот. Хоризонтално и вертикално, особено таму каде просторно-временските варијабли не успеваат повеќе да го задоволат крстосничкиот „апетит“ на патниот и железничкиот транспорт. Граѓанскиот отпор кон таа логика може да расте, некогаш и до крешендо на бура, но квалитетниот концепт останува да трепка како сонар во заднината. Сè до оној момент кога неговата упорна резонанца ќе отвори пукнатини во забетонираната негација на јавноста. Тоа е оној момент кога првите честички од кислород навлегуваат слободно во белите дробови на тој концепт. Тоа е печатот на родниот лист на добрата идеа!

St. Kilda трамвајска линија, Мелбурн

36

ПОРТА

28 јуни 2019

************************************************ Пречеста заоблена именка која ги омекнува усните. Тивко, сталожено ехо на нешто однатре. Тука му е почетокот и крајот. Како чувство, како изговор, како насушна навика. Она ситно ® на задната корица на еден посебен менталитет. Да се „прелаже“ проблемот, да му се парира на секојдневието, да се докаже дека идеална

сфера сепак постои иако вселената не ја познава. Ниту пак човечкото око.

Slowly, slowly… Два идентични меѓници на австралискиот дијалект склопени како дланки за молитва, како почеток и исходиште. Ментална мимикрија која брише рокови, но не ја забавува работата. Која ги обезбедува оние две-три секунди нирвана доволни да се испегла

амплитудата на загриженоста и нервозата. Доволни чистата инерција да ги размести играчите по теренот во посакуваната конфигурација пред бројот 10 (во баналната коментаторска реторика оној „Моцарт во копачки“) со наредниот пас да ги расони трибинските октави. Повеќе функција форма, највеќе пријатна супкултура, бледа, неодолива, како Месечината… n

10 Кеј на река Јара (Yarra River)

www.liting.mk Архитектонска подготовка и изведба Lexan* поликарбонатни плочи и системи; Акрилни плочи Plexy и производи од ПММА; +389 2 3114 360 Звучни и сигурносни бариери; Профили, гума и трака;

28 јуни 2019

ПОРТА

37

екологија

Вредноста на урбаното зеленило – научните факти се поголеми и од митовите!

Оттаму, кратко и јасно мора да се апелира, па и да се грмне до надлежните и до послушниците – секое стебло и секој квадратен метар зеленило има непроценлива вредност во урбаните средини д-р Кирил СОТИРОВСКИ, редовен професор (декан на Шумарски факултет при УКИМ, Скопје)

В

Кеј на Вардар - Скопје, 2009 година

о последната деценија, како никогаш претходно, јавното мислење и социјалните платформи, посветуваат многу простор на еколошки теми, а следствено на тоа и на урбаното зеленило. Во Македонија, особено во Скопје и во другите поголеми (читај позагадени) градови, еколошките теми си имаат и сезонски аспект. Секоја зима, енормното загадување на воздухот кое трае со месеци, упорно нè потсетува дека нешто не правиме како што треба, кога чистиот воздух, тоа основно човеково право и потреба, упорно и упорно не достигнува до листата на приоритети. За жал, на врвот на таа листа постојано остануваат да се менуваат интересите на

38

ПОРТА

Кеј на Вардар - Скопје, 2017 година 28 јуни 2019

ЗЛОТО НАНЕСЕНО НА ЗЕЛЕНИЛОТО E ЗЛО НАНЕСЕНО И НА ЛУЃЕТО Чонгкинг, Кина

Температура на површината на патот

помали или поголеми „бизнис“ групации, било да се работи за градежниот сектор (читај мафија), индустриски капацитети (читај загадувачи), или трговците со половни возила, а за сметка на тоа вистинското справување со загадувачите и загадувањето на воздухот никако да дојде на ред. Но, за тие феномени на друго место и во друго време. Овој напис е посветен на вредноста и на позитивните влијанија на зеленилото во градовите. Дали е навистина толку полезно, колку што се претставува во популарните медиуми, или колку што укажува невладиниот сектор и колку што читаме на социјалните медиуми, или пак се работи за неосновани тврдења, или можеби за лажни факти? Дали се работи за пуста желба на нас, очајните, дека зеленилото може да ни ги реши или барем да ги ублажи проблемите со кои се соочуваме во урбаното живеење, или пак

зеленилото навистина има такви способности и моќи? Или пак, можеби, се работи дури и за другата крајност – зеленилото вреди многу повеќе отколку што знае или претпоставува јавноста и обичниот човек? Што вели науката и со какви податоци располага? Заради полесно следење, податоците се претставени во неколку групи. УБЛАЖУВАЊЕ НА ЗАГАДУВАЊЕТО НА ВОЗДУХОТ Урбаното зеленило многу често се посочува како ублажувач, односно мелиоратор, на загадувањето на воздухот. Во популарните медиуми најчесто неодредено, а во посериозните и постручни медиуми со повеќе детали, се наведува дека зеленилото е прочистувач на воздухот. Тука ќе наброиме неколку интересни научни факти, со кои се поткрепуваат таквите тврдења за влијанието

на урбаното зеленило преку т.н. сува депозиција1 што се однесува до отстранување на воздушната прашина и честичките, односно преку апсорпција на гасови загадувачи преку стоминиот апарат на листовите1-3. На пример, од истражувања во Кина има податоци за отстранување на гасовите SO2 и NO2, како и на честички од други загадувачи на воздухот од страна на урбаното зеленило, а ефектот е поизразен онаму каде што има поголема покриеност со дрвја и со зеленило1. Во Бангалор во Индија, нивоата на SO2 во воздухот биле намалени и до 65 % онаму каде има зеленило, во споредба со места во градот кои се без зеленило. Слично било и со PM-честичките во воздухот – на делови од улиците без вегетација во 50 % случаи концентрацијата на таквите честички достигнувала речиси 2 пати над дозволените нивоа, додека на улиците со вегетација во околу 80 % од случаите нивоата на PM-честички биле во рамките на дозволените4. Слични согледувања имало и во Тел Авив во однос на намалувањето на концентрацијата на одредени загадувачи на воздухот (NOx, CO и PM10), особено во парковите, а ефектот бил поизразен при повисоки нивоа на загадување5. Дури и бршленот (Hedera helix), кој е многу популарен вид во хортикултурата како ползавец, дејствува како „одвод за честички“ бидејќи има способност за нивна апсорпција, особено на места со висока фреквенција на сообраќај6. Во Беиџинг во Кина, пресметано е дека само во текот на 2002 г. урбаните дрвја во централното градско подрачје од воздухот отстраниле 1261 тони загадувачи, од што 772 тони PM 10 честички7. Веројатно најдобра слика за вредноста на зеленилото даваат истражувањата спроведени во Канада. Таму, преку компјутерски симулации базирани на реални податоци за 86 градови, се проценува дека урбаното

Со дрвја

Без дрвја

Час

Со дрвја

Без дрвја 28 јуни 2019

ПОРТА

39

зеленило отстранило 16.500 тони загадувачи од воздухот, само во текот на 2010 година, и се проценува дека заради тој ефект се избегнати 30 смртни случаи и околу 22.000 случаи на акутни респираторни симптоми2, кои би биле предизвикани доколку толкавото количество загадувачи останело во воздухот. Постојат уште неброено слични податоци, за чие набројување ни треба многу повеќе простор и време, но доволно е и само ова,

ПОРТА

затоа што барем за овој аспект на урбаното зеленило е доволно пишувано во нашите печатени и електронски медиуми, и на социјалните мрежи. ЗЕЛЕНИЛОТО И ФЕНОМЕНОТ НА Т.Н. „УРБАНИ ТОПЛОТНИ ОСТРОВИ“ Еден од аспектите кој не е доволно потенциран во медиумите, а кој заслужува големо внимание, особено во Македонија, е

позитивното влијание на зеленилото врз ублажување на екстремните температури. Луѓето ова го знаат инстиктивно и без да читаат за тоа, и не е случајно што во текот на летата реоните со зеленило имаат поголема посетеност отколку местата без зеленило, било во дневните или во вечерните часови. Едноставно кажано, под зеленило е секогаш посвежо и поиздржливо, додека на вжежените улици на моменти не се ни издржува доколку некое стебло не понуди засена. Но, колку навистина помага зеленилото, изразено во факти и цврсти бројки? Еве неколку примери кои ги ставаат нештата во поопиплив контекст. Во истражување спроведено во текот на летата во 2009 и 2010 година во Манчестер (напомнувам дека е во северна Англија), површинските температури на асфалтот биле и до 24°C повисоки во споредба со површинските температури измерени на тревни површини, при еднакви други услови и во исто време. Исто така, температурите измерени на површините во сенки од дрвја биле пониски и до 19°C, отколку на исти такви површини без дрвја. Ова влијание на температурите на површината има реперкусии и на амбиенталната температура, и во овој контекст сенките од дрвјата се уште позначајни во однос на тревните површини, намалувајќи ја температурата на воздухот и до 7°C8. Во претходно спомнатото истражување во Бангалор е регистрирано

дека на места со вегетација, амбиентните температури во попладневните часови биле пониски и за 6°C, а температурата на сообраќајниците и за 27°C споредено со површини без вегетација4. За жал, повисоките амбиентални температури имаат директно негативно влијание врз здравјето на луѓето, а постојат научни докази за најекстремниот аспект – високите температури во лето се поврзани со зголемена смртност на луѓето. Згора на тоа, овие негативни ефекти ќе доаѓаат до израз во годините кои следуваат не само во Скопје и во други градови во Северна Македонија, туку на глобално ниво, најмногу заради зголемување на урбанизацијата, односно заради зголемување на бројот и големината на површини во градовите кои стануваат т.н. „урбани топлотни острови“9. Овие топлотни острови се одликуваат со повисоки температури во однос на другите површини во градот, а најдобар показател за нив е недостатокот на зеленило. За различни аспекти поврзани со урбаните топлински острови се посветени голем број истражувања, и во голем дел од нив урбаното зеленило се наведува како битен, ако не и најважен фактор, за ублажување на екстремните температури1012 . Во Скопје постојат такви места, и за жал мерките за ублажување на овој ефект многу често, дури и кога би имало желба, решеност и финансиски можности нема да бидат можни. Ова е затоа што на многу места не само што е отстранета вегетацијата за сметка на градбите, туку се неповратно загубени површините на кои може да се инсталира урбано зеленило поради лошо проектирани и нехумани архитектурни и урбанистички решенија. ЗЕЛЕНИЛОТО КОНТРА БУКАТА Нешто за кое можеби и не сме свесни дека се смета за еден вид загадување е и буката, и тоа едно од четирите најважни во светот. Зеленилото и тука има своја позитивна или ублажувачка улога. Така, во Тел Авив е регистрирано фактичко намалување на буката за ∼5 dB од страна на парковско зеленило5, додека од страна на т.н. „вертикално зеленило“ (зелени ѕидови) буката може да се намали и до 8 %13, односно 1 dB бука од сообраќај или 2 dB т.н. „розова“ бука14. Многу интересно е истражувањето во кое се открива дека урбаното зеленило има и психолошки ефекти, односно со самото гледање на зеленилото се предизвикува намалување на негативното доживување на буката од страна на луѓето15. За психолошките ефекти на зеленилото врз луѓето нешто повеќе подолу низ текстот.

Letchworth Garden City, Британија АКТИВНОСТИ ВО „УРБАНА ПРИРОДА“ Постојат сè поголем број истражувања во кои се докажува дека контактот со природа има позитивно влијание врз луѓето и врз нивната психолошка состојба16. Парковите, урбаните шуми, тревниците, градините, па дури и зелените sидови кај луѓето предизвикуваат многу позитивни психолошки ефекти17 и овозможуваат зголемена физичка активност. Со самото тоа имаат голем позитивен ефект врз ублажувањето на стресовите на урбаното живеење, а со тоа и врз здравјето на луѓето. Достапноста до блиски зелени површини во градовите се смета за предност, онаму каде ги има, бидејќи може да послужат за подобрување на секојдневните рутини на луѓето, а истовремено се намалува долгорочната изложеност на градската врева16,18. Во истражување во Јапонија е докажано дека живеењето во области во кои има повеќе зелени површини погодни за пешачење, позитивно се одразува врз долговечноста на постарите граѓани, независно од возраста, полот, брачната состојба и на социоекономскиот статус19.

Kingsway, Лондон 1950 и денес

САМО ВИЗУЕЛИЗАЦИЈАТА НОСИ ПСИХОЛОШКИ/МЕНТАЛНИ ЕФЕКТИ, ПА И ФИЗИОЛОШКИ ЕФЕКТИ Како и со многу други работи, и зеленилото најчесто го „гледаме“ низ антропоцентричен аспект, па е почест терминот екосистемски услуги, небаре зеленилото нè услужува. Но овој начин на гледање уште повеќе треба да нè загрижи во контекст на нашиот однос кон зеленилото генерално, а кон урбаното особено, бидејќи дури и кога го гледаме од таа себична призма, сепак не се посветуваме доволно за да ги подобриме нештата. Во 1984 г. бил предложен концептот „биофилија“20, според кој луѓето имаат внатрешна наклонетост кон растенијата и кон другите суштества, односно се емоционално поврзани со природата. Со оваа хипотеза може да се објасни зошто само и нешто толку едноставно како гледање природа, односно визуелниот контакт со растенијата (со зеленило и дрвја во урбан контекст) може да има толку длабоки влијанија врз човековите емоции, врз физиолошката, менталната и врз генералната благосостојба21. Оваа иста хипотеза веројатно го објаснува она за кое

28 јуни 2019

ПОРТА

41

толку долго се дебатира – зошто урбаните средини, особено оние во кои недостасуваат елементи и аспекти на природа, имаат негативни влијанија врз човековата психа и благосостојба. На друга страна на спектарот, со терминот „недостаток на природа“, предложен од Louv во 2008 г. барем делумно се објаснува светската епидемија на дебелина, проблеми со вниманието, и депресија како директен резултат на намалена изложеност на децата кон природа21. Ова е во согласност со уште една теорија, наречена „теорија на закрепнување од стрес“ според која сцените од природа го намалуваат стресот, додека сцени во кои доминира средина со згради имаат негативен ефект при закрепнување од стрес22. Многубројни истражувања презентирале податоци кои се во согласност со овие хипотези. Така, луѓе кои набљудувале природни средини имале подобар напредок во расположението споредено со луѓе кои набљудувале средини со згради23, и исто така побрзо закрепнувале од намален капацитет на свесно внимание24. Значењето на погледот на природа за луѓето е докажано и преку истражување на постоперативно закрепнување на пациенти, во болничка средина. Пациентите кои имале поглед на дрвја од нивните соби побрзо закрепнувале, и ним им биле препишувани помали дози медикаменти против болка во споредба со пациентите кои имале поглед на ѕидови25. Сличен ефект бил постигнат дури и со „лажен“ поглед на природа. Имено, луѓе кои биле изложени на фотографии на природа, имале подобри когнитивни способности и емоционална состојба отколку кога биле изложени на фотографии од урбани средини без зеленило26,27. Слично на тоа, докажано е дека погледот на природа е директно поврзан со намалување на стапката на криминалитет и на агресијата28,29. Дури и толерантноста кон фрустрација била поголема кај возачи кои биле изложени на видеа со повеќе вегетација30. Овој феномен оди дотаму што дури и перцепцијата за непријатноста предизвикана од уличната бука по дома во многу се намалила само после гледање на природа низ прозорец, а ова особено било изразено кај повисоките нивоа на изложеност кон бука31. Според тоа, луѓето доживуваат позитивни влијанија од природата, не само кога се во природна средина или пак кога се активни во природа, туку и кога имаат поглед врз природа, ја набљудуваат или само ја забележуваат, дури и кога е низ прозорец додека се во затворен простор. Визуелните стимулации предизвикани од урбаното зеленило и од дрвјата предизвикуваат мноштво позитивни ментални, психолошки и физиолошки реакции кај луѓето, и 42

ПОРТА

28 јуни 2019

на крајот на краиштата го подобруваат квалитетот на животот и на здравјето на луѓето во урбаните средини. ЗА КРАЈ Кога за вредноста на зеленилото ќе се потсетиме и преку погорепретставените податоци, има ли повеќе потреба да се коментира за тоа колку зло е нанесено на луѓето низ минатите децении, преку злото нанесено на зеленилото, не само во Скопје, туку и во сите поголеми градови кај нас? Оттаму, кратко и јасно мора да се апелира, па и да се грмне до надлежните и до

послушниците – СЕКОЕ СТЕБЛО И СЕКОЈ КВАДРАТЕН МЕТАР ЗЕЛЕНИЛО ИМА НЕПРОЦЕНЛИВА ВРЕДНОСТ ВО УРБАНИТЕ СРЕДИНИ! Засадувањето нови млади садници, не е единственото решение со кое треба да се испере одговорноста, туку соодветно (потенцирам СООДВЕТНО) негување и заштита на сите постоечки стебла и зеленило, и внесување зеленило на сите површини кои во моментов не се ниту зелени ниту се градби. А такви во Скопје и во другите градови на Северна Македонија сè уште има многу, за наша среќа! n

Референци 1 Jim, C. Y. & Chen, W. Y. Assessing the ecosystem service of air pollutant removal by urban trees in Guangzhou (China).

Journal of Environmental Management 88, 665-676, doi:https://doi.org/10.1016/j.jenvman.2007.03.035 (2008).

2 Nowak, D. J., Hirabayashi, S., Doyle, M., McGovern, M. & Pasher, J. Air pollution removal by urban forests in Canada and its effect on air quality and human health. Urban Forestry & Urban Greening 29, 40-48, doi:https://doi.org/10.1016/j.ufug.2017.10.019 (2018).

3 Nowak, D. J., Crane, D. E. & Stevens, J. C. Air pollution removal by urban trees and shrubs in the United States. Urban Forestry & Urban Greening 4, 115-123, doi:https://doi.org/10.1016/j.ufug.2006.01.007 (2006).

4 Vailshery, L. S., Jaganmohan, M. & Nagendra, H. Effect of street trees on microclimate and air pollution in a tropical city. Urban Forestry & Urban Greening 12, 408-415, doi:https://doi.org/10.1016/j.ufug.2013.03.002 (2013).

5 Cohen, P., Potchter, O. & Schnell, I. The impact of an urban park on air pollution and noise levels in the Mediterranean city of Tel-Aviv, Israel. Environmental Pollution 195, 73-83, doi:https://doi.org/10.1016/j.envpol.2014.08.015 (2014).

6 Sternberg, T., Viles, H., Cathersides, A. & Edwards, M. Dust particulate absorption by ivy (Hedera helix L) on historic walls in urban environments. Science of The Total Environment 409, 162-168, doi:https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2010.09.022 (2010).

7 Yang, J., McBride, J., Zhou, J. & Sun, Z. The urban forest in Beijing and its role in air pollution reduction. Urban forestry & urban greening 3, 65-78 (2005).

8 Armson, D., Stringer, P. & Ennos, A. R. The effect of tree shade and grass on surface and globe temperatures in an urban area. Urban Forestry & Urban Greening 11, 245-255, doi:https://doi.org/10.1016/j.ufug.2012.05.002 (2012).

9 Burkart, K. et al. The effect of atmospheric thermal conditions and urban thermal pollution on all-cause and cardiovascular mortality in Bangladesh. Environmental Pollution 159, 2035-2043, doi:https://doi.org/10.1016/j.envpol.2011.02.005 (2011).

10 Klemm, W., Heusinkveld, B. G., Lenzholzer, S. & van Hove, B. Street greenery and its physical and psychological impact on thermal comfort. Landscape and Urban Planning 138, 87-98, doi:https://doi.org/10.1016/j.landurbplan.2015.02.009 (2015).

11 de Abreu-Harbich, L. V., Labaki, L. C. & Matzarakis, A. Effect of tree planting design and tree species on human thermal comfort in the tropics. Landscape and Urban Planning 138, 99-109, doi:https://doi.org/10.1016/j.landurbplan.2015.02.008 (2015).

12 Susca, T., Gaffin, S. R. & Dell’Osso, G. R. Positive effects of vegetation: Urban heat island and green roofs.

Environmental Pollution 159, 2119-2126, doi:https://doi.org/10.1016/j.envpol.2011.03.007 (2011).

13 Fernández-Bregón, N., Urrestarazu, M. & Valera, D. Effects of a vertical greenery system on selected thermal and sound mitigation parameters for indoor building walls. J Food Agric Environ 10, 1025-1027 (2012).

14 Pérez, G. et al. Acoustic insulation capacity of Vertical Greenery Systems for buildings. Applied Acoustics 110, 218-226, doi:https://doi.org/10.1016/j.apacoust.2016.03.040 (2016).

15 Dzhambov, A. & Dimitrova, D. Urban green spaces’ effectiveness as a psychological buffer for the negative health impact of noise pollution: A systematic review. Noise and Health 16, 157-165, doi:10.4103/1463-1741.134916 (2014).

16 Gidlöf-Gunnarsson, A. & Öhrström, E. Noise and well-being in urban residential environments: The potential role of perceived availability to nearby green areas. Landscape and Urban Planning 83, 115-126, doi:https://doi.org/10.1016/j.landurbplan.2007.03.003 (2007).

17 Taylor, M. S., Wheeler, B. W., White, M. P., Economou, T. & Osborne, N. J. Research note: Urban street tree density and antidepressant prescription rates—A cross-sectional study in London, UK. Landscape and Urban Planning 136, 174179, doi:https://doi.org/10.1016/j.landurbplan.2014.12.005 (2015).

18 van den Berg, A. E., Maas, J., Verheij, R. A. & Groenewegen, P. P. Green space as a buffer between stressful life events and health. Social Science & Medicine 70, 1203-1210, doi:https://doi.org/10.1016/j.socscimed.2010.01.002 (2010).

19 Takano, T., Nakamura, K. & Watanabe, M. Urban residential environments and senior citizens’ longevity in megacity areas: the importance of walkable green spaces. Journal of Epidemiology and Community Health 56, 913, doi:10.1136/jech.56.12.913 (2002).

20 Kellert, S. R. & Wilson, E. O. The biophilia hypothesis. (Island Press, 1995).

21 Grinde, B. & Patil, G. Biophilia: does visual contact with nature impact on health and well-being? International journal of environmental research and public health 6, 2332-2343 (2009).

22 Ulrich, R. S. Natural versus urban scenes: Some psychophysiological effects. Environment and behavior 13, 523-556 (1981).

23 Van den Berg, A. E., Koole, S. L. & Van der Wulp, N. Y. Environmental preference and restoration:(How) are they related? Journal of environmental psychology 23, 135-146 (2003).

24 Laumann, K., Gärling, T. & Stormark, K. M. Selective attention and heart rate responses to natural and urban environments. Journal of environmental psychology 23, 125-134 (2003).

25 Ulrich, R. S. View through a window may influence recovery from surgery. Science 224, 420-421 (1984).

26 Hartmann, P. & Apaolaza-Ibáñez, V. Beyond savanna: An evolutionary and environmental psychology approach to behavioral effects of nature scenery in green advertising. Journal of Environmental Psychology 30, 119-128, doi:https://doi.org/10.1016/j.jenvp.2009.10.001 (2010).

27 Ulrich, R. S. et al. Stress recovery during exposure to natural and urban environments. Journal of Environmental Psychology 11, 201-230, doi:https://doi.org/10.1016/S0272-4944(05)80184-7 (1991).

28 Kuo, F. E. & Sullivan, W. C. Aggression and violence in the inner city: Effects of environment via mental fatigue.

Environment and behavior 33, 543-571 (2001).

29 Kuo, F. E. & Sullivan, W. C. Environment and crime in the inner city: Does vegetation reduce crime? Environment and behavior 33, 343-367 (2001).

30 Cackowski, J. M. & Nasar, J. L. The restorative effects of roadside vegetation: Implications for automobile driver anger and frustration. Environment and behavior 35, 736-751 (2003).

31 Van Renterghem, T. Towards explaining the positive effect of vegetation on the perception of environmental noise.

Urban Forestry & Urban Greening 40, 133-144, doi:https://doi.org/10.1016/j.ufug.2018.03.007 (2019).

ПОРТА

интервју - екологија

АНА ЧОЛОВИЌ-ЛЕШОСКА, ИЗВРШЕН ДИРЕКТОР

Потреба и неопходност да се заштитат природното наследство и водните ресурси Бернската конвенција ги штити сите Емералд подрачја, односно сите оние подрачја вредни за заштита кои по влезот во ЕУ ќе станат дел од европската мрежа на заштитени подрачја. Затоа, наместо селективно одбивање локации, Владата требаше да не ги додели сите локации кои се во конфликт со заштитата на нашите реки и природата Катерина СПАСОВСКА-ТРПКОВСКА

Д

обитник сте на престижната награда за животна средина „Голдман“ која се доделува за заслужни херои од областа на животната средина од сите шест населени континенти во светот. Честитки од „Порта 3“ и ќе може ли да ни кажете што значи оваа награда? n Наградата Голдман за животна средина е престижна награда која се доделува на индивидуалци низ светот за нивното исклучително влијание во заштитата на животната средина. Таа е исто така позната и како „зелен“ Нобел. Во светот секоја година се доделува оваа награда на активисти од 6-те населени континенти. Наградата е воспоставена пред точно 30 години од страна на Ричард и Рода Голдман, кои уште во тоа време биле напредни во размислувањата за потребата за локална акција со глобално влијание за заштитата на нашата планета.

44

ПОРТА

28 јуни 2019

Р

ВО ЦЕНТАРОТ ЗА ИСТРАЖУВАЊЕ И ИНФОРМИРАЊЕ НА ЖИВОТНАТА СРЕДИНА „ЕКО-СВЕСТ“ ОД СКОПЈЕ Која беше кампањата што ја водевте која Ви ја донесе оваа награда? Колку беше тешко изминатите години да се истрае во идејата, гледајќи од денешен аспект, кога успеавте? n Од 2010 година работевме на заштита на националниот парк Маврово од изградбата на големите хидроенергетски проекти Бошков Мост и Луково Поле. Бев убедена дека на вакви проекти не им е местото во национален парк и токму тоа се обидувавме да го докажеме, но на почетокот без успех. Понатаму, како се зголемуваше меѓународната поддршка за заштитата на нашето национално богатство, стануваше јасно дека првичните наши ставови за потенцијалното деструктивно влијание на овие проекти беа основани. Предизвикот беше во соработката со нашите владини институции и градењето на нивната доверба кон граѓанскиот сектор, бидејќи тоа е движење кое не сака да урива, туку да гради здраво и одржливо општество. Тоа и ден денес останува предизвик за сите нас. Со кампањата за стопирање на меѓународното финансирање за две големи хидроцентрали планирани да се градат во Маврово го спасивте живеалиштето на речиси исчезнатиот балкански рис. n Стопирањето на меѓународните финансии за овие два проекта се случи како одговор на нашите докази за конфликтот меѓу политиките и процедурите на овие институции и самите проекти кои сакаа да ги финансираат. Едноставно, според нивните политики, изградба на големи инфраструктурни проекти со сериозно влијание на животната средина не се дозволени во критични живеалишта, како што е случајот со Националниот парк Маврово и критично загрозениот балкански рис. На некој начин, со стопирањето на изградбата придонесовме барем дел од широкиот ареал на нашиот балкански рис да

е побезбеден и позаштитен за закрепнување на неговата популација, која денес брои само околу 40 индивидуи. Што е она што додека ја водевте кампањата за стопирање на Бошков мост и Луково Поле најмногу ве загрижуваше или можеби ве плашеше? n Во времето во кое делувавме за спас на Маврово, бевме свесни дека само со една одлука може да се започне со градба на Бошков Мост. Лично од тоа стравував бидејќи подрачјето веќе беше под притисок од изградбата на малата хидроелектрана на Тресонечка Река и секој понатамошен притисок ќе значеше непоправлива штета за дивиот свет и живеалиштата во паркот. Во јавноста повторно е актуелна изградбата на нови мали хидроцентрали. Кои локации ќе бидат на удар? Колку сте подготвена за повторно да го одите истиот пат за спас и на

други региони во земјава, се разбира доколку има потреба? n Има и потреба и неопходност да се заштити нашето природно наследство и вредните водни ресурси. Малите хидроцентрали за жал прават големи штети на недопрените природни реки кои ги имаме. Последниот повик на Владата на Република Северна Македонија предвиде 22 локации од кои 11 се места каде имаме одреден степен на заштита - Национален парк, Емералд подрачје или идно Натура 2000 подрачје. Со повикот беа предвидени хидроцентрали во Маврово, Пелистер, Јабланица, Јакупица, Кожуф и Шар Планина. Иако Владата објави дека нема да ги додели локациите во Маврово, Пелистер и Јабланица, бидејќи сака да го елиминира конфликтот со Бернската конвенција (Конвенција за заштита на европскиот див свет и живеалишта, ратификувана од Македонија), таа со ова направи голем пропуст. Бернската конвенција ги штити сите Емералд подрачја, односно сите оние подрачја вредни за заштита кои по влезот во ЕУ ќе станат дел од европската мрежа на заштитени подрачја. Секоја од локациите кои ги издвоив се под заштита на Бернската конвенција. Затоа, наместо селективно одбивање локации, Владата требаше да не ги додели сите локации кои се во конфликт со заштитата на нашите реки и природа. Ние продолжуваме да бараме на овие локации да нема изградба на хидроцентрали, поучени од последните теренски посети каде е евидентен масакр на нашата природа поради недостиг од основна градежна пракса и заштита. Сметаме дека постојат доволно податоци и докази зошто ваквата пракса нема да придонесе кон развојот и заштитата за кои тврдиме дека се стремиме како земја.

28 јуни 2019

ПОРТА

45

Што значи изградбата на малите хидроцентрали за природата, колку ресурси се уништуваат и има ли навистина нашата земја потреба од тие капацитети? n Малите хидроцентрали се поставуваат на речни текови, зафаќајќи ја водата од реката и пренесувајќи ја до турбините каде се создава електрична енергија. На местото на зафатот, се прекинува природниот тек на водата, и се испушта многу мал (но, понекогаш и никаков) проток на вода. До техничката зграда, каде се наоѓа турбината има должина од неколку километри, и токму тука е евидентна штетата на екосистемот. Реките се оставени суви, безживотни, најчесто со отпадни дрвни материи од изградбата, придружено со ерозија. Влијанијата се значително поголеми во случај кога станува збор за места каде има богат биодиверзитет, присуство на ретки или ендемични видови и сл. Иако технички на зафатите се предвидени таканаречени рибни патеки, кои би требало да овозможат движење на рибите кон горните текови на реката (за мрестење), сепак кај нас бележиме катастрофални изведби и нефункционалности на овие елементи од зафатот. Не нѐ изненадува фактот што популацијата на рибите во овие реки значително опаѓа. Дополнително на директните, има и индиректни влијанија, како на пример пристапните патишта изградени за потребите на хидроелектраната придонесуваат до појава на ерозија и претставуваат лесен пристап на дрвокрадците до најдлабоките и недопрени шуми при што се забележува и загуба на шумскиот екосистем. Во врска со потребата од енергетски проекти 46

ПОРТА

28 јуни 2019

за нашата земја, имајќи го предвид продорот на новите обновливи извори (соларна и ветерна), како и обврските на нашата држава да ги примени европските закони за заштита на природата, би било многу поефективно нашите политики да ги дестимулираат малите хидроелектрани. Имено, за да не се стимулира нивната градба, а со тоа и да се превенира штета врз средината, Владата треба да ги укине субвенциите за хидроенергетски проекти и да ги зголеми тие за новите и одржливи извори на енергија (како соларната и ветерната). Кои количини на енергија треба да се добијат од тие мали ХЕЦ и дали е тоа доволно вредно за да државата го уништува биодиверзитетот? n Според извештајот од Регулаторна Комисија за енергетика за 2018, имаме 96 МХЕ, со 106,2 MW инсталирана моќност, што произвеле 5,12 отсто од електричната енергија во земјата. МХЕ што не се во сопственост на ЕЛЕМ (ЕСМ) или ЕВН, односно тие со концесиите се 3,93 отсто (214281 MWh). Со уште 50 дополнителни МХЕ, ќе добиеме околу 140-145 MW инсталирана моќност. Со колкав процент ќе учествуваат во енергетскиот микс и колку ќе произведат, многу зависи од хидрологијата затоа што овие проекти немаат акумулација и се директно зависни од протокот на вода. Ако задржиме исто ниво како 2018, со зголемен капацитет за 40 отсто од концесиите, ќе добиеме уште најмногу еден отсто во вкупното учество. Но, она на што често забораваме е потребата прво да ги примениме сите мерки за енергетска ефикасност. Во нашиот систем губиме огромни

количества на енергија само поради неговата неефикасност. Затоа, неопходно е прво да ја намалиме потребата од нова инфраструктура со примена на енергетската ефикасност, а дури потоа да размислуваме кои нови и одржливи проекти треба да ги изградиме. Издадовте прирачник за борба против малите ХЕЦ и за спас на македонските реки. Што с сè одржи прирачникот, врз основа на што е подготвен и каде сè е доставен? n Прирачникот е наменет за граѓаните и активистите кои можат да го користат како практична алатка во својата борба за заштита на својата локална заедница, но и како инспирација за интересни акции кои можат да ги применат. Тој содржи детални образложенија за разни национални и меѓународни жалбени механизми и со практични примери се демонстрира нивната примена. Прирачникот е достапен на интернет и може да се најде на следниот линк https://drive.google.com/file/d/1VnT4Ctz9YB37Pr HMkh0vB4QlZpCkde0V/view. Изминативе години, вие како биолог, постојано гледате дека во земјава се уништуваат ретки ендемски видови. Што сè е под сериозна закана од уништување? n Би ја издвоила популацијата на египетскиот мршојадец во Македонија. Тој е критично загрозен вид во цела Европа и ние долго време имавме солидни популации од видот, сѐ додека не започнавме со инфраструктурен развој буквално во сите негови живеалишта. Сега на неколку од овие локации (Демир Капија, Дреново) веќе не бележиме гнездење и размножување. И што е уште пострашно, не

планираме ни акција за закрепнување на популациите ниту пак некакви мерки со кои би ја вратиле популацијата во добра бројка. Друг пример кој на сите ни е познат е нашето најзначајно Охридско Езеро и ризикот по сите ендемични видови во екосистемот. Плановите за градба во Студенчишкото Блато не одат во прилог за долгорочната заштита на езерото. Воедно, колекторскиот систем не функционира, а не ни знаеме дали Владата презема некои мерки и акции, како што вети дека ќе направи. Нашето единствено Унеско подрачје наскоро ќе биде ставено на листата на подрачја во опасност. Ова треба да е „ладниот туш“ за нашите надлежни кој треба да ги освести дека е крајно време сериозно да се позанимаваме со заштита на националното, но и светското наследство. „Еко-свест“ постојано се присутни во јавноста со разни кампањи. Го кренавте гласот против линијата на гасоводот што води низ Водно иако имаше аргументи дека тоа е најекономски исплатлива траса за западниот дел од земјава? Кој е вашиот став околу ова и на што тој се должи? n Гасот е, како и јагленот е фосилно гориво. За разлика од другите земји кои во изминатите децении инвестираа во гасоводи, Македонија не го правеше тоа. Сега, кога тенденцијата е да се елиминираат фосилните горива, а притоа, технологијата дава нови решенија и иновации на тој план, ние решаваме да вложиме јавни пари во искористување фосилни горива. Ова е таканаречено „заробување“ на парите во проекти за поддршка на фосилни горива, и воедно губење на можноста истите тие средства да се вложат во транзиција на енергетскиот систем, односно во нови обновливи извори на енергија кои на долг рок ќе дадат многу поприфатливи резултати, не само за економијата, туку и за здравјето на граѓаните. Дополнително, бевме против изградба на гасовод низ планински и шумски предели, на Водно од безбедносни причини, а на трасата до Тетово и поради уништување на шумите и фрагментација на живеалиштата.

резултат на оваа политика на стимулирање увоз на стари возила. И други политики стимулираат дополнително загадување, како на пример греењето на јаглен, неказнување на индустрија или домаќинства, градба во периоди на загаденост и покрај изречен мораториум, автоцентричноста на нашето општество и др. „Еко свест“ неодамна заврши со анализа на мерките за справување со аерозагадувањето и нивната примена во изминатиот период и направи анализа на јавното мислење за приоритетите во животната средина. Како најактуелна тема за нас се сега климатските промени и зелената економија па така,

објавивме две грантови-шеми за поддршка на граѓански организации за практични проекти од овие теми. Очекуваме наскоро и да ја создадеме првата климатска коалиција, на организации од сите релевантни сектори која ќе биде главен чинител во идното креирање на политиките за клима и енергетика во земјата. Во Вевчани, ѝ помогнавме на општината да го подготви Планот за управување со заштитеното подрачје Вевчански извори и работиме на развој на локалната економија и свеста за заштитата на изворите, како и развој на подрачјето како туристичка атракција преку примена на современи стандарди и методи.

Има ли кај нашиот народ свест за чување на животната средина и колку е тешко да се работи на тоа? n Минатата година спроведовме истражување на јавно мислење на репрезентативен примерок на граѓани во Македонија. Дури 55 отсто од нив сметаат дека самите тие можат да влијаат врз квалитетот на животната средина, што покажува високо ниво на свесност и поврзаност помеѓу нивните секојдневни навики и квалитетот на животот и околината. Дури 70 отсто од населението би направило конкретни измени во начинот на греење во домот и би примениле мерки за енергетска ефикасност, што го потврдува горенаведеното. Сметам дека во минатите неколку години значително порасна свесноста кај граѓаните за состојбите со животната средина, можеби и главно поради нивното влошување бидејќи бележевме зголемувања на смртните случаи од рак и кардиоваскуларни заболувања како и респираторни болести, и пораст на астмата и алергиите кај децата. Корелацијата помеѓу животната средина и човековото здравје никогаш не била поевидентна за нашите граѓани. Согласно споменатата анкета, справувањето со отпадот и квалитетот на воздухот се двете најсериозни теми од областа на животната средина во Македонија. На ова, би го додала и континуираниот притисок врз природата и екосистемите. Предизвикот во нашиот случај е недостатокот од политичка волја за решавање на овие проблеми. Сите се уверивме дека пари има, но каде и како се трошат е прашање на избор. Затоа, мислам дека е крајно време еколошките такси во целост да се стават во функција на потребните инвестиции во животната средина, да се оформи најавуваниот Фонд за енергетска ефикасност и Фонд за животна средина и да се промени начинот на носење политики при што човековото здравје и благосостојба би се поставиле на приоритетно место. n

Бевте и против увезувањето на стари возила, а прашањето на чист воздух е она што постојано го поставувате. На што работи „Екосвест“ во овој период? n Сообраќајот придонесува со околу 20 отсто во загадувањето на воздухот во Скопје како

ПОРТА

екологија

Mали хидроцентрали, големи

Малите хидроцентрали би можеле да бидат корисни во оддалечените села, како дистрибуирани и некомерцијални извори на енергија во сопственост на малите заедници, но во сегашните околности тешко е веќе да се зборува за нивната вистинска намена ПОРТА 3

„А

лармантно е тоа што интернационални финансиски институции поддржуваат проекти кои им наштетуваат на природните живеалишта во нашиот регион. Националните власти ја имаат одговорноста да обезбедат заштита на дивиот свет со загрозен статус. Градењето свест за тоа како јавните пари ја уништуваат нашата планета е важно низ целиот свет. Заштитата на природата е клучна за нашиот опстанок. Останува прашањето – ако не ние, кој. Ако не сега, кога?“ Со овие зборови Ана ЧоловиќЛешоска го заврши својот говор по повод свечената церемонија на доделување на наградата „Голдман“ за животна средина во Сан Франциско. Таа е една од шесте добитници на ова престижно признание. Биологот ЧоловиќЛешоска од невладината организација „Еко свест“ посвети осум години во институционална

48

ПОРТА

28 јуни 2019

борба за да спречи изградба на хидроенергетски проекти кои се штетни по животната средина. По бројните жалби, во 2015 година, Светската банка ги повлече финансиските средства за еден од хидроенергетските проекти, а во 2017 година ЕБОР го откажа својот заем за Владата на Северна Македонија и за втората хидроцентрала. Се работеше за хидроенергетските проекти Бошков Мост и Луково Поле. Лешоска отворено признава дека не била поштедена од лични закани во текот на својата борба. Замислете каков би бил епилогот без истрајноста и одлучноста во оваа институционална борба која траела осум години? Но, каде е изворот на конфликтите меѓу исклучителната привлечност за инвеститирање во хидрообјектите (посебно малите хидроцентрали), и негативните аспекти за животната средина? Несомнено,

првиот чекор е направен со регулативата. ДИРЕКТИВА ЗА ОБНОВЛИВА ЕНЕРГИЈА Рамковната директива 2009/28/EC за промовирање на користењето на енергија од обновливи извори има за цел развој на локален и регионален енергетски пазар со цел да се намали емисијата на стакленички гасови. Директивата за обновлива енергија воспоставува сеопфатна политика за производство и унапредување на енергијата добиена од обновливи извори кај земјите членки на ЕУ. Таа бара исполнување на удел од најмалку 20 отсто обновливи извори во вкупниот енергетски микс до 2020 година, преку остварување на зададените национални таргети. Во ноември 2016, Европската комисија објави предлог за ревизија на оваа Директива, со што таргетот се поместува на 27 отсто за периодот до 2030 година. Директивата ги специфицира националните таргети за обновливи извори за секоја земја (од 10 отсто за Малта, до 49 отсто за Шведска), земајќи ја предвид нивната стартна позиција и потенцијалот за енергија од обновливи извори. Но, сите овие иницијативи и директиви се во конфликт со одредбите од Рамковната директива 2000/60/EC, според која воспоставени се строги правила за намалување на хидроморфолошките

НЕГАТИВНИ АСПЕКТИ ВРЗ ЖИВОТНАТА СРЕДИНА

проблеми трансформации односно промени на водотеците, но исто така и во однос на зачувување на екосистемите. ИСКУСТВАТА ВО ДРУГИТЕ ЗЕМЈИ Во Романија, развојот на инвестициите во мали хидроцентрали доби силна поддршка, но за жал во контрадикција со одредбите во однос на заштитата на животната средина, во 2015 година Европската комисија поведе постапка против Романија во врска со хидропроектите на планината Фагарас. Во Турција, во последните години значително е зголемен бројот на мали хидроцентрали - над 900. Бројни научни трудови покажуваат дека главните ризици по животната средина предизвикани од малите хидроцентрали во оваа земја се: прекини во природните патеки на дивите животни, визуелно загадување (уништување на пејсажот), прашина и бучава, илегално ловење и високонапонска електрична мрежа. Во 2008 година, Швајцарија воведе повластена тарифа за да ја поттикне експанзијата на обновливите извори на енергија. Иако овие стимулации се однесуваа на сите видови обновливи извори, сепак најголема корист извлекоа малите хидроцентрали. Имено, користејќи ја повластената тарифа, 116 мали

Rheinfelden хидроцентрала, Швајцарија хидроцентрали се изградени ширум Швајцарија. Иако малите брани од овие хидроцентрали не потопуваат цели долини како што е тоа случај со изградбата на големите брани, сепак тие го попречуваат патот на рибите, неретко предизвикуваат драматично намалување на протокот во текот на најголем дел од годината. Главното прашање во овој случај е која е придобивката на земјата од овие мали хидросистеми? Во Швајцарија, тие вкупно генерираат 498 GWh електрична енергија годишно, што е помалку од 1 отсто од

годишното производство во земјата. За споредба, само една голема хидроцентрала, како што е проектот Rheinfelden со инсталирана моќност од 100 MW, произведува над 400 GWh електрична енергија годишно. Во суштина, не се работи само за земјите кои се дадени како пример. Се работи за глобален проблем. Една неодамнешна студија покажува дека во светот има најмалку 83.000 мали хидроцентрали (бројката е 10 пати поголема од онаа на големите хидроцентрали), а десетици илјади се во фаза на планирање.

Elwha Dam САД- отстранување на браната

ПОРТА

49

Сепак, примерот со Швајцарија ефикасно ги илустрира трите главни проблеми или пак заблуди кога станува збор за малите хидроцентрали: 1. Генерално малите хидроцентрали се сметаат за извор на електрична енергија со минимален или дури еднаков на нула јаглероден отпечаток. Ова многу често е НЕТОЧНО.

2. Токму под претпоставката за ниското влијание врз животната средина, енергијата добиена од малите хидроцентрали се субвенционира.

3. Овие инвестициски стимулации водат кон брз раст на инвестициите во овој вид објекти. Сите тие заедно носат незначителни придобивки во вид на произведена електрична енергија, но сериозен кумулативен негативен ефект врз животната средина. Кога станува збор за поединечното влијание, важно е да се нагласи дека најчесто поимот „мала“ се врзува со инсталираната моќност на турбината(ите), а не со големината на браната. За да се илустрира што значи ова во пракса, како пример може да послужат две мали хидроцентрали во САД - Elwha Dam (15 MW) и Glines Canyon Dam (13 MW). Овие две „мали“ хидроцентрали се одговорни за намалување на популацијата на лосос за 99 отсто. Сега САД инвестираат 350 милиони УСД за да ги отстранат браните и да ја поправат штетата по живиот свет во реката. Ова е најголем проект во светски рамки од овој вид.

50

ПОРТА

25 јануари 2019

ПРИДОНЕСОТ НАСПРОТИ ШТЕТАТА Ова е се разбира еден изолиран пример. Но, да се вратиме на анализата за вкупниот енергетски придонес наспроти вкупното негативно влијание врз животната средина, или попрецизно кажано каков е придонесот наспроти штетата на стотици мали хидроцентрали? Три независни студии - од Норвешка, Шпанија и Кина, заклучуваат дека малите хидроцентрали имаат поголемо негативно влијание врз животната средина по инсталиран мегават, отколку големите хидроцентрали. Според шпанската студија, малите хидроенергетски проекти во басенот на реката Дуеро во Шпанија, продонесуваат само 7 % во вкупно произведената Преспанска пастрмка

електрична енергија, но имаат сериозно влијание врз животната средина во смисла на потопено земјиште и должина на деградација на речното корито. Понатаму, утврдено е дека споредбата на 140 мали хидроцентрали со 17 големи, укажува на дури седум пати поголеми бариери (на пример за движењето на рибите), додека цената на вака произведената електрична енергија е 15 % поскапа, се разбира поради повластените тарифи. Последните години на Балканот се случува вистинска ренесанса во изградбата на мали хидроцентрали, но истовремено како никогаш досега расте и притисокот на јавноста и еколошките активисти против овие проекти. Ако гледајќи ја пошироката слика низ примерите на развиените земји, јасно е дека постојат сериозни негативни влијанија врз животната средина, тогаш каква е состојбата на Балканот? Имајќи го предвид нашиот менталитет, корупцијата, и веќе востановената традиција за заобиколување на процедурите, тогаш со право можеме да се запрашаме дали при издавањето на концесиите и склучувањето на договорите сè било согласно законите? Што се случува со мониторингот и контролата врз начинот на нивната експлоатација? Неодамна една граѓанска организација од Црна Гора, ги подгреа ваквите сомнежи. Имено, за 50 мали хидроцентрали во Црна Гора, потпишани се договори без план за давање концесии за користење на водотеците и без придружни студии за стратешка проценка на влијанието врз животната средина. Ова го соопштила за медиумите Наташа Ковачевиќ од невладината организација Green Home. Оваа организација предала петиција до парламентот во Подгорица со која се бара раскинување на сите склучени договори.

МАКЕДОНИЈА СО 116 МАЛИ ХИДРОЦЕНТРАЛИ Во Македонија, и покрај тоа што веќе имаме изградени над 100 мали хидроцентрали, пошироката јавност сепак не слушна за ниту една евентуално спорна локација од аспект на заштитата на животната средина. Попрецизно, заклучно со 2018 година нивниот број е 116, а збирната инсталирана моќност е 106,32MW, што е удел од 5,12 % во вкупниот инсталиран капацитет за производство на електрична енергија на државата. Истражувањето кое во 2015 година го спроведе Bankwatch утврди дека најголем број од проектите финансирани од меѓународните финансиски институции во заштитени подрачја се токму во Македонија. Но, без намера да бидеме претенциозни, да видиме што точно вели за состојбите во Македонија извештајот на Bankwatch под наслов „Уништени реки“? Прво, постапката за оценка на влијанието врз животната средина во Македонија не се имплементира на соодветен начин. Исто така, за повеќето од хидроцентралите не е направена сеопфатна оценка на влијанието врз животната средина туку за нив е потребна само студија (елаборат) за животна средина врз основа на кој се добива еколошка дозвола. Овие документи имаат релативно слична структура како и оценката на влијанието врз животната средина пропишана со Директивата за оценка на влијанието врз животната средина, но содржат значително помалку детали. Понатаму, Извештајот нотира дека мониторингот на хидроцентралите е слаб, при што локалните заедници најмногу се жалат на целосно пресушување на водата во реките. Уште еден голем проблем е определувањето на биолошкиот минимум кој е пресметан на 10 отсто од просечниот годишен проток на водата. Ваквото определување на протокот/минимумот не ги зема предвид промените во водотеците во разни периоди од годината.

СТРАДААТ ЗАШТИТЕНИТЕ ПОДРАЧЈА Што се однесува до конкретни примери, не случајно за илустрација во овој напис ќе ги издвоиме оние објекти кои се изградени во заштитени подрачја, на што впрочем предупредува и Извештајот. Иако се во сопственост на различни компании, хидроцентралите „Брајчинска Река 1 и 2“ (уште познати и како „Брајчино 1 и 2“) се поврзани со фактот дека и двата проекти

Брајчинска Река

имаат добиени заеми од Европската банка за обнова и развој во 2010 односно во 2011 година. Исто така, „Брајчинска Река 2“ има акционерско учество каде сопственик е DEG, како подружница на KfW (државната развојна банка на Германија). За овие две хидроцентрали заедничко е и тоа дека се наоѓаат во исклучително чувствително подрачје: живеалиште на ендемскиот вид преспанска пастрмка (Salmo peristericus). Изградбата на „Брајчинска Река 1“ е

контрадикторна со целите утврдени во Законот за заштита на природата во Македонија. Таа е изградена во рамките на Националниот парк „Пелистер“ кој беше проширен и вклучува делови од горната котлина на Брајчинска Река. Според истиот Закон, водите и водните живеалиште, што вклучуваат извори, водотеци и реки се сметаат за природно богатство и како такви треба да бидат зачувани во својата природна состојба.

28 јуни 2019

ПОРТА

51

Тресонечка Река, национален парк Маврово

Не е разбирливо како во сите притоки на Брајчинска Река е забранет риболовот, но сепак била дозволена изградба на хидроцентрали. Хидроцентралата „Брајчинска Река 1“ ги прекршува барањата за изведба (PR 6) утврдени во Еколошката и социјална политика на ЕБОР од 2008 година која била на сила во времето кога бил одобрен заемот, како и верзијата од 2014 година која била важечка во моментот на спроведување на контролата од страна на Bankwatch. Таа е во конфликт со одредбите од политиката кои забрануваат изведба на проекти кои имаат негативно влијание врз критични живеалишта. Деталното разгледување на проектот или не ги забележало, или ги игнорирало влијанијата врз преспанската пастрмка и другите чувствителни видови. Хидроцентралата „Тресонечка Река“ или „Тресонче“ се наоѓа во рамките на Националниот парк „Маврово“ кој претставува една од најважните точки со биолошка разновидност на Балканот. Тој е заштитен на национално ниво како и меѓународно, со неговата номинација за Емералд подрачје, Подрачје значајно за растенија и Подрачје значајно за птици. Целиот парк е под постојан притисок од

52

ПОРТА

31 мај 2019

проекти поврзани со хидроенергија. Поставеноста на централата „Тресонечка Река“ е едноставна: има еден зафат кој ја носи водата низ цевка долга 1.3 километри до машинската зграда. Новизградениот пат го вознемирува подрачјето дефинирано како клучно подрачје за размножување на балканскиот рис. Овој пат уништи неколку хектари дабова шуми и овозможи пристап длабоко во добро зачуваната котлина на Националниот парк „Маврово“. Веднаш до патот има големо количество ископан материјал како и ерозија. Структурата на заедницата покажува висок степен на стрес врз екосистемот или слаб до лош еколошки статус. Најверојатна причина за ова е отсуството на вода во подолги временски периоди. Сите овие резултати и трендови, недвосмислено упатуваат на важноста од многу поголемо внимание и грижа во врска со политиките на планирање и изградба на малите хидроцентрали. Како резултат на отпорот на јавноста за изградбата на малите хидроцентрали на Балканот, од почетокот на 2020 година, ЕБОР ќе бара од комерцијалните банки да работат дополнителни проверки за проектите од висок ризик, вклучувајќи ги под оваа категорија сите хидроенергетски проекти. Исто така, ЕБОР бара од комерцијалните банки да се грижат за повисоки стандарди во однос на заштитата на животната средина отколку досега. Овој значаен пробив во промената на политиките на ЕБОР, доаѓа како последица од притисокот од граѓанските организации. Имено, минатата година кампањата Blue Heart of Europe собра над 120.000 потписи

барајќи од ЕБОР, Европската инвестициска банка (ЕИБ) и Меѓународната финансиска корпорација (IFC) да го ограничат финансирањето на хидроенергетските проекти на Балканот. Малите хидроцентрали би можеле да бидат корисни во оддалечените села, како дистрибуирани и некомерцијални извори на енергија во сопственост на малите заедници, но во сегашните околности тешко е веќе да се зборува за нивната вистинска намена. Без сеопфатна и интерсекторска стратегија, малите хидроцентрали и натаму ќе останат незначителни производители на енергија со огромно кумулативно негативно влијание врз животната средина. Со неуспехот во имплементација на една одржлива политика која ќе ги мониторира сите ризици на малите хидроцентрали, ќе се соочуваме со загуби на нови километри речни текови и екосистеми, за само малку енергија. Сепак, евидентно е дека зад изградбата на малите хидроцентрали не се крие енергетски мастер-план. Имено, јасно е дека малите хидроцентрали нема да ја лиферуваат неопходната енергија. На пример, денес во Албанија само три големи централи лиферуваат 98 отсто од енергијата во земјата, а околу 130 мали хидроцентрали останатите два отсто. Значи, што ја движи оваа бизнис-стратегија? Одговорот е јасен: субвенциите. Без поттик, 90 отсто од постројките едноставно би биле нерентабилни. Субвенциите го направија бизнисот со малите хидроцентрали многу рентабилен - за градежните фирми, за банките и веројатно највеќе за инвеститорите. n

ɉɈɅɂȿɌɂɅȿɇɋɄɂ ɂ ɉ ɉɈɅɂɉɊɈɉɂɅȿɇɋɄɂ ȼɈȾɈȼɈȾɇɂ ɋɂɋɌȿɆɂ ȽȺ ȺɋɈȼɈȾɇɂ ɋɂɋɌȿɆɂ .$ɇȺɅɂɁȺɐɂɋ

ɂɇɈȼȺɌ ɌɂȼɇȺ ɌȿɏɇɈɅɈȽɂȳȺ ɉɈ ɋɂɌȿ ɂɇɌȿɊɇȺɐɂɈɇȺɅɇɂ ɋɌȺ ȺɇȾȺɊȾɂ

Te el: 00 389 034 212 064 00 389 034 211 757 00 389 034 215 225 00 389 034 215 226 Fax: 00 389 034 211 964 e-mail: contact@konti-hid droplast.com.mk e-mail: hidropl@t-home.mk www.konti-hidroplast.com.mk Industriska bb 1480 Gevgelija MACEDONIA

ПОРТА

најчудни градби

УНИКАТЕН ОБЈЕКТ СО 2.500 СКАЛИЛА

Гигантски крвоносен сад во Њујорк Оваа градба која има 16 катови и се состои од околу 154 подиуми и над 2.500 скалила е вистинско ремек-дело

Драган РИСТОВ

Ч

овекот отсекогаш сакал да допре до небото. Уште од Вавилонската кула, таа митска градба на која Бог им ги измешал јазиците на луѓето, човекот сонува како да стигне до духовните височини, или просто само, да изгради подобар поглед. Затоа и се градат облакодери, кои според конструкцијата, наскоро ќе надминат и 1.000 метри во височина, што е своевидeн архитектонскo54

ПОРТА

28 јуни 2019

градежен рекорд. Но, првите форми, со кои човекот сакал да го допре Бог, или барем да биде поблиску до него, се скалилата. Постојат многу неуспешни митски градби за тие обиди, но во градежна смисла, она што е направена и пуштено во употреба во март годинава, претставува типичен доказ, не за приодот кон Господ, туку за најчудните градби на светот.

Vessel, или во превод „Сад“ е структура и обележје што е изграден како дел од Проектот за обнова на округот Хадсон на

Менхетен во Њујорк. Изградбата почна во април 2017 година, а конструкцијата беше отворена на 15 март 2019 година. Дизајнер е британецот Томас Хитервик, кој за оваа структура слична на саќе од мед, вели дека во суштина, е гигантски приказ на крвоносен сад. Оваа градба која има 16 катови и се состои од околу 154 подиуми и над 2.500 скалила, е вистинско ремек-дело. Садот е главната карактеристика на големиот плоштад „Хадсон Јардс“ кој се протега на површина од пет хектари. Целиот проект, ќе чини рекордни 2.5 милијарди долари, и најчудно е што станува збор за приватна инвестиција, која ќе го разубави овој дел на Њујорк. Конкретно, конструкцијата „Сад“ (Vessel) е висока 46 метри, а ширината која почнува од десетина метри, на самиот врв изнесува околу 50 метри. Слично е и со бројот на скалилата, кои во основата се десетина, но како што нивоата се зголемуваат, така и бројот на скалилата се зголемува. Вкупната должина на скалите е над 1.6 километри, а внатре во структурата, исто така, има рампи и лифтови за луѓето со инвалидитет кои не можат да им пристапат на скалилата. Извршниот директор на компаниите поврзани со инвеститорот на Хадсон Јардс, кажал дека нејзината необична форма е со цел истата да ја направи структурата издвоена како превртена новогодишна елка. Главниот материјал од кој е направена конструкцијата е челик, обложен со бронза и цемент. На сите стојалишта, како и на скалилата, во исто време можат да стојат околу илјада луѓе, што е безбедносен лимит за оваа конструкција. Оваа џунгла од скалила, без оглед на тоа како се искачувате, и од каде, секогаш ве носи кон врвот, и секогаш имате прегледност каде се наоѓате. На највисоките скалила, погледот е феноменален, при што од едната страна се гледаат облакодерите на Њујорк, а од другата страна, реката Хадсон. ПОРТА

Иако трошоците за конструкција на оваа „скалеста“ конструкција беа лимитирани на 70, па скокнаа на 150, крајната сметка покажува инвестиција од вкупно 200 милиони долари. „Сад“ е дизајниран заедно со јавниот плоштад „Хадсон јардс“, чиј идеен творец е дизајнерот Томас Волц и во него ќе градат и екоелементи со над 28.000 растенија и 225 дрва. На југоисточниот влез на плоштадот, предвидена е конструкција и на голема фонтана. Засега, конструкцијата носи име Vessel (Сад), но сопствениците сè уште бараат официјално име. Како што кажал дизајнерот, генералниот концепт на плоштадот, вклучува 16 облакодери, со што овој дел ќе стане најурбанизирана зона на Њујорк, па затоа сакал уникатна градба, која ќе служи како заштитен знак на проектот „Хадсон јардс“. Оние кои го посетиле овој гигантски крвоносен сад, велат дека немаат чувство дека му приоѓаат на Бога, како што се искачуваат кон врвот на саќето. Но, затоа пак имаат прекрасен поглед, а и поблиску се до височините на Менхетен, најпознатата бетонска џунгла. n 56

ПОРТА

28 јуни 2019

ПОРТА

уметност

Нова визуелна и музичка сензација во Париз

Извонредната изложба го поттикнува емоционалниот, хаотичен и поетски внатрешен свет на Ван Гог и ја истакнува постојаната интеракција на светлината и сенката 58

ПОРТА

28 јуни 2019

АТЕЛЈЕ НА СВЕTЛИНАТА

Кате АНТЕВСКА (Специјално за Порта 3 од Париз)

В

о таканаречената XI област во Париз, од пред една година, е отворено „Ателје на светлината“ (Atelier des Lumières). Во поранешнa фабрика за железо, на повеќе од 3000 квaдратни метри се простира, можеби во моментов, најинспиративниот уметнички простор во француската метропола. Простор кој нуди поинаква артистичка сензација, користејќи нови дигитални медиуми, во осмислувањето на една поставка. Станува збор за „дигитални изложби“ кои се претставени како проекции на уметнички дела, во голема димензија, подвижни и проследени со музика. Колку што е скромен објектот однадвор, толку е раскошен и инспиративен однатре. Влегувате внатре и имате чувство како да сте на концерт на класична музика, на филм, на нешто што подразбира нестатичност. Луѓето се седнати или ПОРТА

59

легнати на под, загледани во монументалните слики на ѕидовите, кои постојано се менуваат во различни бои и димензии, слушајќи ги класичните звуци и одвреме - навреме, шепнувајќи по некој збор. Публиката е многубројна, но тивка, комплетно препуштена на визуелната и звуковна сензација. Интересно е што меѓу посетителите има и деца кои, како и возрасните, со полно внимание го следат уметничкото патување. Во моментов тоа е изложбата посветена на еден од најголемите холандски уметници Винсент Ван Гог (1853-1890). Изложбата за овој гениј, кој не бил препознаен за време на својот живот и кој го трансформирал и силно влијаел на сликарството отворена е на 22 февруари и ќе трае до 31 декември 2019 година.

ПОРТА

Овој нов визуелен пакет е во продукција на Culturespaces, а во режија на Џанфранко Јануци, Ренато Гато и Масимилијано Сикарди во музичката соработка со Лука Лонгобарди. Проектот е приказна за уметничкиот гениј, која го следи неговиот интензивен и ранлив живот, прикажувајќи над 2000 слики. „Сончогледи“ (1888) и „Ѕвездена ноќ“ (1889) и многу други познати и не толку познати дела се дел од изложбата. Тематски изложбата ги следи фазите на животот на уметникот и неговите престои во Neunen, Arles, Paris, Saint-Rémy-deProvence и Auvers-sur-Oise. На крај, приказната на Ван Гог завршува со т.н. лебдечки свет на Јапонија, со фантастичните јапонски слики, од кои тој бил фасциниран и кои биле негова постојана инспирација. Извонредната изложба го поттикнува емоционалниот, хаотичен и поетски внатрешен свет на Ван Гог и ја истакнува постојаната интеракција на светлината и сенката. „Ателје на светлината“ ги истакнува експресивните и моќни ефекти на делата на холандскиот сликар. Посетителите имаат можност да се транспортираат во срцето на неговите дела, од неговите рани до зрели години, и од неговите сончеви пејзажи и ноќи до неговите портрети и мртви животи. „Ателјето на светлината“ е отворено на 13 април 2018 година со поставката „Густав Климт“, која беше видена од над милион посетители. n

͆ì͌ð͖͊ ̹͏î͉ï͌æ͌ ̽͊í͎͊ ̹͉æ͉è͉͍óë ̾͊æç͊íë͖͉ ̹͌ô͉ïë ͆ñ͍͏îëó͉ ͍̈́ëí͊ð Óëñ͌í͉ ͍̓͐ëè ͎̾͌ñëæ͉͍

ПОРТА

ПОРТА

ПОРТА

ПОРТА