Списание за градежништво, архитектура и екологија

ПОРТА Г РА ДЕ Ж Н И Ш Т ВО А РХИ Т Е К Т УР А Е КОЛО Г И Ј А

90 ДЕНАРИ

298 НОЕМВРИ 2020

Градителското наследство на руските архитекти кај нас Само со протест до правда против индустриското загадување Конструктивна санација на армиранобетонски плашт на разладна кула, РЕК Битола 2

ПОРТА

СОДРЖИНА

16

ИНФО 6

22

НОВИ СТАНДАРДИ ЗА ГРАДСКИТЕ ТРОТОАРИ ВО СКОПЈЕ

ИНФО 6 СВЕЧЕНО ОТВОРЕН ДОМОТ НА КУЛТУРАТА ВО СЕЛО ДРАЧЕВО

РЕГИОНИ 8 ГРАДЕЖНИШТВО 10 КОНСТРУКТИВНА САНАЦИЈА НА АРМИРАНОБЕТОНСКИ ПЛАШТ НА РАЗЛАДНА КУЛА, РЕК БИТОЛА 2

28

АРХИТЕКТУРА 16 ГРАДИТЕЛСКОТО НАСЛЕДСТВО НА РУСКИТЕ АРХИТЕКТИ КАЈ НАС

АРХИТЕКТУРА 22 COVID 19: ПРОМЕНИ И ИДНИ ПРЕДИЗВИЦИ

АРХИТЕКТУРА 28 ДАЛИ СОЦИЈАЛНИТЕ МРЕЖИ ПОТТИКНУВААТ КИЧ ВО АРХИТЕКТУРАТА?

КУЛТУРНО НАСЛЕДСТВО 34 МОДЕРНИТЕ МАТЕРИЈАЛИ ГИ „РАЗУБАВЕА“ ЗАШТИТЕНИТЕ ДОБРА

34

ЕКОЛОГИЈА 38 САМО СО ПРОТЕСТ ДО ПРАВДА ПРОТИВ ИНДУСТРИСКОТО ЗАГАДУВАЊЕ

ЕКОЛОГИЈА 42 „ЗЕЛЕНАТА АГЕНДА ЗА ЗАПАДЕН БАЛКАН“, ПОМЕЃУ АМБИЦИИТЕ И МОЖНОСТИТЕ

НАЈЧУДНИ ГРАДБИ 46 ОДДАВАЊЕ ПОЧИТ НА ФИЛМСКИОТ СЕРИЈАЛ „СТАР ТРЕК“

ХОРТИКУЛТУРА 48 КАКО ДА СЕ ПОДГОТВИ ГРАДИНАТА ЗА ЗИМА

УМЕТНОСТ 50 КУРБИНОВО ЈА ПРОДОЛЖУВА ТРАДИЦИЈАТА НА ПРЕСТОЛНИЧКАТА КОМНИНСКА УМЕТНОСТ

УМЕТНОСТ 54 ПЛАСМАН НА ПОИНАКВИ ФОРМИ НА КРЕАТИВНО ИЗРАЗУВАЊЕ

РЕПОРТАЖА 58 ПОРТА

КРУЖНА ПРОШЕТКА ОКОЛУ ПЛОШТАДОТ ВО СКОПЈЕ 25 јули 2014

50

38

ГОДИНА XII

БРОЈ 298 ПЕТОК 27.11.2020 Редакција:

ДРАГИ ЧИТАТЕЛИ, Постуденото време, пандемијата од коронавирусот, високото ниво на загадување се доволна причина да се остане во домовите, а Порта 3 ќе се погрижи во слободното време да прочитате квалитетни четива. Рубриките градежништво, архитектура и екологија и во овој број се надополнети со содржини од урбанизам, културно наследство, хортикултура, уметност. Информациите за новините во градот содржински го отвораат овој број. На нив се надоврзуваат информациите за активностите на локалните самоуправи. Општина Битола инвестира во сигурно и безбедно водоснабдување на градот, во Гевгелија наредната година приоритет ќе биде проширувањето на комуналната и патната инфраструктура, а во Велес се поставени инфо табли и патокази за Спомен-костурницата. Во рубриката градежништво може да се прочита за конструктивната санација на армиранобетонски плашт на разладна кула, РЕК Битола 2 и замена на азбест-цементните елементи на росиштето на разладната кула на Блок 2 со еколошки материјали. Архитектурата ја отвораме со четиво за градителското наследство на руските архитекти во Северна Македонија кои дале значаен придонес и траен белег на средината во која делувале и се дел од градителите кои го создаваат и одбележуваат градителското наследство од првата половина на 20-тиот век. Пандемијата која владее промени сè во многу области, па така и во архитектурата. Сега е време за архитектура на оптимизам. Оптимистичката архитектура не е архитектура заради архитектурата и не се обидува да ја промовира формата. Тоа е архитектура, која ја изразува својата цел во секој аспект на дизајнот кој промовира здрав живот. Дали социјалните мрежи поттикнуваат кич во архитектурата? Ова е прашањето на кое нашиот соработник дава објаснување. Постои негрижа за објектите прогласени за културно наследство. Модерните материјали ги „разубавеа“ заштитените добра. На овие објекти, како регистрирано и заштитено културно богатство,

ПОРТА ГРАДЕЖНИШТВО АРХИТЕКТУРА ЕКОЛОГИЈА

потребно е да им се посвети поголемо внимание, контрола и заштита од страна на најповиканите, како и вложување на потребните средства. Во рубриката екологија може да се прочита за начините кои ги имаат граѓаните за да дојдат до правда против индустриското загадување. Пристапот до носењето одлуки, а со тоа и пристапот до правда и заштита на правата при индустриското загадување е предвиден со системот за интегрирано спречување и контрола на загадувањето. Уште од стапувањето на сила на Договорот за енергетската заедница, не е забележлив јасен и изразен напредок во примената на енергетската легислатива и легислативата од областа на животната средина во регионот. „Зелената агенда за Западен Балкан“, помеѓу амбициите и можностите. Со оддавање почит на филмскиот серијал „Стар Трек“ во Кина има зграда во облик на вселенски брод „Ентерпрајз“ од „Ѕвездени патеки“, а во рубриката најчудни градби може да се видат детали. Во рубриката хортикултура даваме корисни совети како да се подготват градините пред зимските месеци. За уметноста секогаш има место за страниците на Порта 3. Курбиново ја продолжува традицијата на престолничката комнинска уметност. Иако е на периферијата од големите уметнички центри, неговото сликарство е курентно, витално и во дослух со најновите уметнички случувања во престолничките сликарски ателјеа. Артекхаус важи за дом за иновативна уметност на 21-виот век. Артекхаус е простор за новото време. Тој нуди пласман на поинакви форми на креативно изразување. Нашиот редовен соработник направи репортажа околу тоа што сме изградиле и што не сме изградиле во централното градско подрачје и нè носи на една кружна прошетка околу плоштадот во Скопје. ОД РЕДАКЦИЈАТА 298

главен и одговорен уредник: Сања РАЃЕНОВИЌ-ЈОВАНОВИЌ соработници: Ангел СИТНОВСКИ Александар ЧЕРЕПНАЛКОСКИ Бошко ВИДОЕСКИ Владимир Б. ЛАДИНСКИ (В.Британија) Горан МАРКОВСКИ Даниела МЛАДЕНОВСКА Драган РИСТОВ Душанка ШУЛОВИЌ Ѓорѓе ЈОКИЌ (СРБИЈА) Катерина СПАСОВСКА-ТРПКОВСКА Љупчо АТАНАСОВСКИ Љупка ДУКОВСКА Натка ЌОСЕВА Филип ФИЛИПОСКИ графички уредник: Гоце ЦВЕТАНОСКИ фоторепортер: Kиро ПОПОВ лектор: Дијана РИСТОВА Издавачки совет: Вања ДОНЧЕВА-РАЈАТОСКА, дипл.инж.арх. - претседател Александра ПЕТРОВСКА дипл.инж.арх. вон. проф. д-р Златко ЗАФИРОВСКИ дипл.град.инж. Александар ЧЕРЕПНАЛКОСКИ дипл.шум.инж. Управител: Раде ЈАНКОВ, Издавач: „Биропрес“ ДОО Скопје Aдреса на издавачот и редакцијата: „Биропрес“ ДОО Скопје Ул. Васил Ѓоргов број 21, влез 2, локал 7, 1000 Скопје Тел: 3109 311; 3151 311; Факс: 3132 924 e-mail: porta3@porta3.com.mk www.porta3.com.mk Печати: ул. Крижевска бр.52 П.Ф. 72, 2300 Кочани Маркетинг: biroproekt@biroproekt.com.mk marketing@porta3.com.mk Тел: 3243 790; 3243 797 Fax: 3243 796 Моб: 072 248 796

НОЕМВРИ 2020

Градителското наследство на руските архитекти кај нас Само со протест до правда против индустриското загадување Конструктивна санација на армиранобетонски плашт на разладна кула, РЕК Битола 2

ГОДИШНА ПРЕТПЛАТА: 800 ден. за физички лица: 600 ден. жиро сметка: 300000001995035 во Комерцијална банка АД Скопје ЕДБ: 4030004528485 Првиот број на списанието Порта3 излезе на 29.12.2004 година

Насловна страница РЕК БИТОЛА, РАЗЛАДНА КУЛА 2

Датум на печатење: 26.11.2020 Број на примероци: 800 Редакцијата на Порта3, не се согласува со сите ставови објавени во списанието.

90 ДЕНАРИ

инфо

Нови стандарди за градските тротоари во Скопје радот Скопје воведува нови стандарди во работењето при изградба и реконструкција на улиците, а според новите стандарди на квалитет се и широките тротоари и велосипедските патеки на булеварот 11 Октомври, 8 Септември, Партизански одреди, Даме Груев. Идејата е во следните две години Градот да стане град со одржлив развој, град во кој надвор од автомобилскиот, секако мора да има соодветна инфраструктура и на алтернативниот сообраќај, пред се на велосипедскиот и на пешачкиот. На булеварот 11 Октомври, на потегот од булеварот Кочо Рацин до улицата Стив Наумов (Филип Втори Македонски) покрај коловозот се реконструирани и тротоарите и велосипедските патеки согласно со најновите стандарди за одржлива урбана мобилност. Велосипедската патека и тротоарот се доволно широки и физички одвоени со жардиниера со средишно зеленило или со дрворед за кои е поставен систем за наводнување капка по капка. Велосипедската и пешачката патека од коловозот се одвоени со заштитни столпчиња што дополнително ја зголемува безбедноста на пешаците и велосипедистите. За пешачките патеки исфрлени се од употреба плочките што брзо се оштетуваат и користен е печатен бетон кој е поотпорен како материјал и како таков е поволен за пешачење. n

Г

Свечено отворен Домот на културата во село Драчево о Драчево е изграден и отворен Дом на културата. Во новиот објект, жителите од селото и населбата Драчево, а и сите граѓани од Скопје и од државата, во Домот на

В

6

ПОРТА

27 ноември 2020

културата/во киното, ќе имаат можност во современи услови да следат филмови и театарски претстави, да прават промоции на книги и изложби на уметнички дела, да организираат и да

следат културни манифестации, да организираат саем на книгата и сл. Покрај овие големи придобивки за граѓаните, во Домот на културата ќе биде сместена подрачна канцеларија на Управата за водење матични книги, ќе се вадат изводи и државјанства, а ќе се склучуваат и бракови. Во објектот обезбеден е и простор за најстарото културно уметничко друштво „Китка“ од Драчево, а во него се наоѓа и канцеларијата на месната заедница од селото Драчево, која за потребите на граѓаните, од следната седмица, поточно од понеделник ќе биде во функција. Вкупната површина на објектот е 1.185 квадратни метри и истиот има 171 седиште. Приземјето е на 735 квадратни метри, додека првиот кат е на површина од 450 квадратни метри. Изградбата на Домот на културата, Општината ја чинеше 39.923.725 денари. Дел од средствата беа обезбедени од Агенцијата за финансиска поддршка во земјоделството и руралниот развој.

ПОРТА

региони

Општина Битола инвестира во сигурно и безбедно водоснабдување на градот о градежните активности кои се одвиваат на потегот пред пумпната станица „Довлеџик“, Општина Битола обезбедува решавање на три долгогодишни проблеми кои претставуваа сериозна закана од различни аспекти. Со овој проект во вредност од 3.365.000 денари, финансиран од Општина Битола, се регулира коритото на реката Драгор, која поради нерегулираноста, при надоаѓање на вода, вршеше поткопување на земјиштето и на дел од патот, при што се спречуваше пристапот до пумпната станица, со која се регулира водоснабдувањето на градот. При таквото одронување, дел од 10 киловолтниот кабел, потребен за снабдување на пумпната станица со електрична енергија остана во воздух, што исто така претставува потенцијална опасност за регулирање на водоснабдувањето на градот, но и за општата безбедност на населението. Реализацијата на овој проект и изградбата на потпорниот ѕид во реката Драгор пред пумпната станица за вода

С

„Довлеџик“, ќе придонесат за регулирање на коритото на реката Драгор, спречување на паѓањето на патот и соодветно сместување на 10 киловолтниот кабел, за непречена работа и континуирано водоснабдување на градот. Исто така, во

непосредна близина се наоѓа и компензациониот базен на ХМС Стрежево, до кој со овој зафат ќе се овозможи оперативен и безбеден пристап. Изведувач на градежните активности е Јавното претпријатие „Водовод“. n

Во 2021 година - приоритет на проширувањето на инфраструктурата о Општина Гевгелија, во наредната година приоритет ќе им биде даден на капиталните проекти за подобрување и проширување на комуналната и патната инфраструктура. Советот на Општина Гевгелија го донесе Планот на програми за развој на Општина Гевгелија за 2021 година, со развојните потпрограми. Станува збор за 20 развојни потпрограми, со кои се опфатени поголеми проекти кои Општина Гевгелија ги реализира или ќе почне со реализација во наредниот период. Најголеми и најзначајни проекти се изградбата на системите за водоснабдување и за одведување и прoчистување на отпадните води. Пред сè, обезбедувањето на вода за пиење од новиот

В

8

ПОРТА

водоснабдителен систем во Гевгелија за населените места: Негорци и Прдејци, како и изградбата на атмосферска канализациона мрежа во целиот јужен дел од градот Гевгелија и пречистителните станици за отпадни води од: Негорци, Негорски Бањи, Прдејци и индустриски зони „Блокотехна“ и „Прдејци“. Овие капитални проекти ќе се реализираат со доделениот германски грант од 2,5 милиони евра преку КФВ банката, а наскоро се очекува распишување тендер. Исто така, приоритет е даден на изградбата и реконструкцијата на општинските патишта и улици, во прв ред, продолжувањето на Западниот булевар со изградба на улицата „Свети Климент Охридски“ во Гевгелија, Јужниот булевар, односно изградба на улицата долж коритото на Сува Река, од поранешната касарна до Железничкиот мост, довршување на општинскиот пат Ново Конско Ума и изградба на општински пат Конско – Серменин -Миравци. Во развојната програма на Општина Гевгелија, во 2021 година приоритет ќе се даде на реализација на проектот „Градски сквер“ на старата локација на Градскиот пазар во центарот на Гевгелија, изградбата на нова детска градинка и профункционирањето на новиот Мултимедијален културен центар. Идната година приоритет ќе се даде и на изработката на проектот за секундарна гасификација на Општина Гевгелија имајќи предвид дека Општината ќе биде приклучена на главниот гасоводен приклучок од Грција. n

Поставени инфо табли и патокази за Спомен-костурницата во Велес ри инфо табли и шест патокази се поставени во градот и пред влезот на Спомен-костурницата во Велес за обележување на монументалниот објект. Таблите се со димензии 150 сантиметри на 120 сантиметри, а како и патоказите се испечатени на пластифициран лим. Податоците за Костурницата се напишани на три јазици: македонски, англиски и германски. Поставувањето на инфо таблите и патоказите е дел од проектот, спроведен од страна на Институтот за стратешки истражувања и едукација – ИСИЕ со кој се опфатени голем број споменици од бруталистичка архитектура во државата. Спомен-костурницата на паднатите борци од Народноослободителната борба се наоѓа во непосредна близина на автопатот „Пријателство“ и претставува идеална можност за попатна пауза. Со доброволни прилози собрани од жителите на Велес, споменикот е изграден во 1979 година. Автори на ова грандиозно дело се архитектот Саво Суготин, скулпторот Љубомир Денковиќ и сликарот

Т

Петар Мазев. Самата форма на споменикот претставува афионов цвет, кој во еден даден момент се распукнува и симболизира раѓање на нешто ново. Внатрешноста на споменикот е претствена преку мозаикот на Петар Мазев, што претставува композиција од пет слики на кои е прикажана историјата на македонскиот народ почнувајќи од турскиот, па сè до повоениот период. Тој е најголем мозаик во државата кој се протега на површина од 220 метри квадратни. n

ПОРТА

градежништво

Конструктивна санација на армиранобетонски плашт на Разладна кула 2, РЕК Битола После 30 годишна експлоатација во услови на агресивна средина изведена е успешна санација и заштита на Разладна кула 2, како на арм. бет. плашт, така и на резервоарот на оладена-кондензирана вода во подножјето на истата МетодијаКуновсКи, дипл. новинар Односи со јавност во РЕК "БИТОЛА" ударско-енергетскиот комбинат Битола или скратено РЕК Битола е најголемата подружница во составот на АД Електрани на Македонија и се наоѓа на периферијата на Пелагонија, во Општината Новаци во близина на Битола. Комбинатот, чија основна дејност е производство на електрична енергија и јаглен, е најголем во системот на македонското електростопанство. РЕК Битола овозможува над 70 % учество на комбинатот во вкупното производство на електрична енергија во електроенергетскиот систем на Северна Македонија. Придонес на проектот кон одржлив развој Иницијативата за подобрување на енергетската ефикасност е еден од најголемите чекори што ги презема компанијата во согласност со своите заложби за општествена одговорност и придонесува кон одржлив развој. Проектната активност придонесува за одржлив развој на следниве начини: • социјални придобивки

Р

10

ПОРТА

27 ноември 2020

• придобивки во сферата на заштитата на животната средина • технолошки придобивки Социјални придобивки Проектната активност дава можности за вработување на локалното население за време на изведбата на зафатот, придонесувајќи за подобрување на животниот стандард на локалното население. АД ЕСМ е свесна за својата општествена одговорност и покрај обезбедувањето едукација и подобри услови за своите вработени и за заедницата, компанијата е вклучена и во голем број социјални активности. Затоа се оценува дека проектната активност придонесува и за социјално добро. Придобивки од животната средина Имплементацијата на проектот ја намалува емисијата на т.н. стакленички гасови, ја намалува емисијата на други отпадоци и го намалува загадувањето воопшто. Дополнително, проектната активност придонесува за зачувување на природните ресурси (јаглен). Отстранувањето на сегашното росиште изведено од цементно-азбестни материјали со нови еколошки материјали, претставува придобивка за вработените од аспект на работната средина, како и на локалното опкружување околу термоелектраната. Проектната активност е, генерално, проект за енергетска ефикасност и заштита на животната средина, без негативно влијание врз животната средина во текот на самата изведба. Следните придобивки од аспект на заштита на животната средина се очекувани од реализацијата на проектната активност: • Намалување на емисиите на стакленички гасови.

• Отстранување азбест.

• Зачувување на природните ресурси.

• Незначително негативно влијание врз животната средина за време на изведбата. Технолошки придобивки Постои континуирано истражување и развој на проекти за енергетска ефикасност и се воведуваат нови технологии за постигнување на оваа цел, при што кулата за ладење е главен дел којшто придонесува за технолошкиот развој. Проектната активност го подобрува снабдувањето со електрична енергија со поголема енергетска ефикасност истовремено придонесувајќи за регионалниот/локалниот економски развој. Електричните постројки за подобрување на квалитетот на енергијата обезбедуваат локално дистрибуирано производство, обезбедуваат сигурност на постројката и придобивки од преносот и дистрибуцијата, 27 ноември 2020

ПОРТА

11

вклучително: • подобрен квалитет на електрична енергија; • намалена потрошувачка на гориво; • контрола на напојување; • ублажување на загубите на природните ресурси. Горенаведените придонеси на проектната активност за одржлив развој, овозможуваат овој проект да се класифицира како CDM- проект, имајќи го предвид фактот дека Република Северна Македонија ги започнува пристапните преговори со ЕУ. Разладна кула 2 Објектот претставува двострано отворена АБ-конструкција, со кружна основа и закривена форма на ѕидовите – платната. Ослонета е на АБ-систем на закосени столбови и греди, под кои се наоѓа отворен резервоар за вода. На надворешната страна на кулата, изведени се вертикални АБ-ребрa. Објектот претставува постројка која служи како разменувач на топлина што ja одведува искористената топлинска енергија произлезена од производствениот процес и служи за ладење на водата низ кондензаторите и другите разладни системи од централата. Оваа постројка е во облик на хиперболична армиранобетонска (АБ) кула, без можност за вертикална комуникација, од атмосферски тип (нема вентилатори за присилно движење на воздухот) и е составен дел од системот за ладење (циркулациониот разладен систем) кој е во состав на термоцентралата. Во технолошкиот систем за производство на електрична енергија, предвидено е и ладење на водата која ги погонува турбините на термоелектраните, за што изградени се три разладни кули. Поради својата намена, како и локацијата на која се наоѓа во текот на својата експлоатација , АБ-конструкцијата била постојано или периодично изложена на дејство на влага, атмосферски влијанија, мраз, УВ-зрачење и карбонизација. Ваквата изложеност на конструкцијата неминовно довела до оштетувања на бетонот, корозија на арматурата (поради карбонизација), на места и потполно отпаѓање на заштитниот слој на бетонот и изложеност на арматурата. На изолирани места, бетонското платно е потполно пробиено и се пробива светлина низ конструкцијата. Ваквите отвори се за среќа со помали димензии и претежно се во горната половина на кулата каде АБ-платно е со дебелина од ~20 цм. Бидејќи истите се во употреба повеќе од 30 години, за објектот Разладна кула 2 е предвидена санација на АБ-плашт и на 12

ПОРТА

27 ноември 2020

Висина на кулата Радиус на основата на базен (кота -2,00) Радиус на базен (кота ±0,00) Радиус на основата на АБ-плашт (кота +6,50) Радиус на грло мин. дијаметар на АБ-плашт (кота +81,00) Радиус на круната на АБ-плашт (кота +108,00) Висина на отворот за влез на воздух Дебелина на АБ-плашт (кота +6,50) Дебелина на АБ-плашт (кота +81,00) Дебелина на АБ-плашт (кота +108,00) Површина на внатрешна страна од АБ-плашт Површина на надворешна страна на АБ-плашт Површина на росиште (кота +10,50) Коси АБ-столбови 50/50 см Ветробрански ребра 13/25 см Должина на ребро Хоризонтални АБ-ламели (хоризонтални прекини во бетонирањето)

H = 108 [m] R = 41,44 [m] R = 40,78 [m] R = 38,62 [m] R = 20,00 [m] R = 25,76 [m] h = 6,50 [m] d = 50 [cm] d = 16 [cm] d = 38 [cm] P = 20 000 [m2] P = 22 000[m2] P = 4 980 [m2] n = 80 парчиња n = 100 парчиња L=104,50 [m] n = 101 парче

Постоечка состојба

конструктивните елементи, односно замена на азбестно-цементните плочи од росиштето на Разладна кула 2 и поставување нови, еколошки материјали. Со оглед на тоа што разладната кула функционира во значително неповолни микроклиматски услови во летен и зимски период, конструкцијата постепено остарела и видливи се различни оштетувања. Разладната кула е стара повеќе од 30 години, во есклоатација е во неповолни микроклиматски услови (многу голема влага во комбинација со влијание од локална емисија на прашина, SO2 и NOx). Големите разлики во температурата во и надвор од разладната кула се главните причини за стареење и оштетување на материјалот кој е користен при конструкцијата. Со санација на АБ-делови се започна во септември 2019 по склучување договор со изведувачот Ватростална ДОО Скопје како носител на набавката заедно со членовите на конзорциумот Ватросталац Босна, ГИМ Скопје, Хамон Германија, Стокуќа Скопје. При оваа санација се преземени следните чекори за санација на оштетувањата од внатрешна и надворешна страна на плаштот и базенот.

- Штемовање - Хидродинамичко чистење - Антикорозивна заштита - Репрофилација - Заштитни премази

Состојба по санација

Вадење кернови 27 ноември 2020

ПОРТА

13

Замена на азбест-цементните елементи на росиштето на разладната кула на Блок 2 со еколошки материјали За следната година планирана е финализација на целиот проект: замена на азбест- цементниот полнеж со нови еколошки материјали, со што ќе се направи уште еден исчекор кон достигнување на целите на компанијата за заштита на животната средина, во согласност со заложбите за практикување на општествената одговорност на компанијата во вистинска смисла и придонес кон одржлив развој, имајќи предвид дека станува збор за прв ваков зафат на Балканот.

Завршен заштитен премаз Во првиот дел согласно временските услови беа изведени 74 % од санацијата до декември 2019. А потоа се започна и втора фаза во февруари 2020 и комплетната санација заврши во април 2020. Иако стануваше збор за капитален зафат на објект со 108 метри висина, неопходно е да се напомене дека при реализација на првата фаза не настанаа никакви повреди на кого било од ангажираните работници, што укажува дека се почитувани сите мерки за безбедност при работа на ваков тип на објекти. По комплетната реализација на првиот дел од санацијата на објектот, извршени се сите претходни и контролни лабораториски испитувања на материјалите од страна на ЗИМ Скопје кој беше ангажиран како главен надзор на санацијата, односно контрола на квалитетот на постоечките и новите материјали. Резултатите од испитувањата на новите материјали за санација ги задоволуваат проектните критериуми за ваков тип на објекти. n

14

ПОРТА

27 ноември 2020

ПРИМЕНЕТИ МАТЕРИЈАЛИ И СИСТЕМИ ЗА САНАЦИЈА И ЗАШТИТА НА РАЗЛАДНА КУЛА 2, РЕК БИТОЛА ите материјали кои се применети за санација и заштита на АБ-конструкција на разладната кула во РЕК Битола, се дел од специјализираната програма на материјали и системи за санации и заштита на АБ-конструкции на фирмата Адинг Скопје. Материјалите се избрани во согласност со состојбата и степенот на оштетување на конструкцијата, и се сертифицирани во согласност со соодветните Европски стандарди ЕN 1504. Во продолжение е даден краток опис на применетите материјали и системи по позиции.

С

А. КОНСТРУКТИВНА САНАЦИЈА НА АБ-КОНСТРУКЦИЈА Применет материјал: • РЕПАРАТУР МАЛТЕР-Ф Полимер цементен репаратурен малтер наменет за конструктивна санација, во согласнсот со EN1504-3, класа R4, микроармиран со полипропиленски фибри, волуменски стабилен (со компензирано собирање). Достапен во повеќе гранулации – со максимална големина на зрната од 1 mm, 2 mm и 4 mm. Вградувањето се изврши машински со прскање (shotcrete). Б. ЗАШТИТА НА ИЗЛОЖЕНАТА АРМАТУРА ОД КОРОЗИЈА Применет материјал: • РЕПАРАТУР ПЕНЕТРАТ Полимер цементна облога (coating), наменета за активна заштита на арматурата од корозија. Во согласност со

EN1504-7. В. ЗАШТИТА НА АБ-КОНСТРУКЦИЈА 1. Заштита на внатрешната страна на кулата (плаштот) Применет систем: • АДИНГПОКС 1ПВ Епоксиден прајмер наменет за апликација на влажна и водозаситена бетонска подлога.

• АДИНГПОКС АКВА 1Б Заштитен премаз за обложување (coating) на бетонската површина, на база на водени епоксиди. Наменет за заштита на бетонската површина од продор на вода и агресивни материи, како и за заштита од хемиски влијанија. Во согласност со EN1504-2.

2. Заштита на надворешната страна на кулата (плаштот) Применет систем: • ФАСИЛ В Прајмер наменет за хидрофона импрегнација на бетонската површина.

• АНТИКОРОЗИН ББ Заштитен премаз за обложување (coating) на бетонската површина, на база на акрилна смола. Наменет за заштита на бетонската површина од атмосферски влијанија, продор на вода и агресивни материи и интензивна карбонизација. Овозможува паропропустливост на површината и УВстабилност. Во согласност со EN1504-2.

3. Заштита на АБ-носива конструкција Применет систем: • АДИНГПОКС 1П Епоксиден прајмер наменет за

импрегнација на бетонска подлога.

• АДИНГПОКС 1Б Епоксиден премаз за обложување (coating) на бетонската површина, на база на епоксидна смола. Наменет за заштита на бетонската површина од продор на вода и агресивни материи, како и за заштита од интензивна хемиска агресија. Во согласност со EN1504-2.

4. Заштита и хидроизолација на АБрезервоар (базен) за вода Во подножјето на разладната кула во РЕК Битопа се наоѓа резервоар во кој се собира оладената – кондензирана вода од кулата. Истиот претставува АБвкопана конструкција, по чиј периметар и внатрешност се поставени АБстолбови (коси и вертикални) и АБ-темелни стопи. Поради својата намена, резервоарот е постојано полн со вода која може да варира по своето ниво. Од тие причини, истиот е изложен на продор на вода, замрзнување, атмосферски влијанија, карбонизација, блага хемиска агресија (од хербициди), биолошки влијанија, механички влијанија од водата која тече. Применет систем: • ВРСКА У Прајмер на водена основа, наменет за импрегнација на бетонската подлога.

• ХИДРОМАЛ Материјал за хидроизолација и заштита на бетонската површина, на база на цемент и полимери. Наменет е за заштита на бетонската површина од продор на вода и агресивни материи. Во согласност со EN1504-2. н. узунов, дипл. град. инж.

27 ноември 2020

ПОРТА

15

архитектура

ЗНАчАЕН ПРИДОНЕС И ТРАЕН БЕЛЕГ

Градителското наследство на руските архитекти кај нас Дале значаен придонес и траен белег на средината во која делувале и се дел од градителите кои го создаваат и одбележуваат градителското наследство од првата половина на 20тиот век на територијата на Северна Македонија, за што им благодариме и се сеќаваме на нив! д-р владимир Б. ЛАДинсКи, дипл.инж.арх. рим, ноември 1920 година. Крајот на Руската граѓанска војна помеѓу болшевичката Црвена армија и опозиционите сили на Белата армија на фронтот во Јужна Русија се наближува. По збогувањата помеѓу оние кои остануваат и заминуваат, под француска заштита флотила од 126 брода со околу 145.000 воени лица на Белата армија со екипажот, членови на нивните семејства и други цивилни бегалци, под команда на генералот барон Петар Николајевич Врангел, помеѓу 11-ти и 16-ти ноември 1920 ја напушта својата татковина за да побара времено засолниште на Галиполи пред да ја продолжат својата потрага по нов дом. Се проценува дека над 300.000 бегалци од Јужна Русија поминале низ балканските земји во периодот помеѓу 1919 и 1931 година, а според пописот на населението во тогашното Кралството на Србите, Хрватите и Словенците на територијата на новоформираната дражава живееле 25.615 Украинци и 20.568 Руси во 1921 година. Поголем дел од нив биле од редот на бегалците од Јужна Русија, дојдени од Крим, преку трите големи евакуации од март 1919 година, помеѓу јануари и март 1920 година и онаа последната од

К

16

ПОРТА

27 ноември 2020

Артемушкин, Иван Григориевич, „Хотел Јадран“, Скопје (1937)

ноември 1920 година. Помалиот дел биле од редот на бившите руски воени заробеници од Првата светска војна од логорите на териториите од Австроунгарската Империја, коишто по распаѓањето на истата станале дел на новото кралство. Руските емигранти на територијата на Кралството СХС дале значаен и траен придонес. Доаѓањето на висококвалификувани воени и цивилни кадри придонело кон обновата на разурнатата земја од Првата светска војна и барем делумно го надоместило големиот број загубени кадри. Се проценува дека само Кралството Србија, според својата територија од пред почетокот на Првата светска војна, изгубило дури до 1.200.000 војници и цивили од вкупното население од 3.100.000 директно или индиректно како резултат на оваа војна. Меѓу руските емигранти коишто престојувале во Кралството СХС, дел од нив биле архитекти и инженери од кои дел делувале и на територијата на денешна Северна Македонија, а чиешто творешто и придонес се одбележува на стогодишницата на последната евакуација од Крим. Во овој текст, терминот руски емигранти се однесува на сите оние коишто потекнувале од територијата на Руското Царство без оглед на нивната етничка припадност. Контроверзноста на темата веројатно придонела придонесот на руските емигранти во доменот на градителското наследство на Северна Македонија да почне да се истражува дури од втората половина на 1980-тите години од автори како на пример Тихомир Арсовски, Ѓорѓи Константиновски, Михаило Токарев, Кокан Грчев, од истражувачите во архивите и музеите во земјата, а подоцна и од медиумите и од интернет-порталот МАрх. Сепак, превривања во текот на изминатиот век во комбинација со историската дистанца и во голема мерка отсуството на директни наследници на руските емигранти на овие простори ги прават овие истражувања посложени, а добиените резултати поограничени. Помеѓу руските емигранти, градители кои живееле и твореле на територијата на Северна Македонија се споменуваат (по азубучен ред на презимето): Антонов, Владимир Аполонович, кој работел како општински инженер во Куманово и го дал својот придонес на градот преку објектите на Занаетчискиот дом во Куманово (1930), на општинската зграда во Куманово (1931), хотелот „Куманово“, уредувањето на „Долниот

Антонов, Владимир Аполонович, Занаетчискиот дом во Куманово (1930)

Артемушкин, Иван Григориевич, куќa на д-р Рубен (1927), ПОРТА

Дворников, Михаил, „Железничката зграда“ Скопје (1946)

„Железничката зграда“ , основа на трети кат

парк“ во Куманово, имплементацијата на првиот урбанистички план на градот и бројни индивидуални станбени објекти. Тој е прогласен за еден од петте „најкумановци“ на XX век. Антонов, Николај, син на Владимир Антонов, кој завршил архитектура на Универзитетот во Белград и работел со татко му, но трагично загинал во 1936 година. Артемушкин, Иван Григориевич, кој имал свое проектантско биро во Скопје во периодот помеѓу двете светски војни. Тој дал значаен придонес во станбената архитектура на Скопје каде што особено се истакнуваат куќите на: д-р Рубен (1927), браќата Бојаџиеви (1931), браќата Читкушеви (1931), браќата Радулови (1934), Агоп Дикиџијан, позната како „Арапска куќа“ (1937) и др. Тој исто така бил еден од првите вработени во новоформираното Архитектонско одделение при Министерството за градежништво во Скопје во 1945 година. Дворников, Михаил, работел во градежната служба на железниците и проектирал за потребите на истата. Веројатно негов најпознат објект е станбениот блок во близина на Универзалната Сала во Скопје, којшто е еден од ретките примери на оваа типологија во Северна Македонија. Даутов, Борис, имал свое проектантско биро во Скопје и дал значен придонес кон архитектурата на Скопје главно преку своите индивидуални станбени објекти на: браќата Икономови (1922), Богое Армагањан, денес Амбасада на Кралството Шпанија (1931), Ѓорѓе Симоновиќ (1938), како и магацинот на Х. Ароести (1928) во Скопје и др. Гусин, Валери, се споменува дека најверојатно бил руски емигрант кој раководел со изградбата на Офицерскиот

Солонцев, Николај, куќата на семејството Шукареви, Велес (1933)

ПОРТА

Даутов, Борис, денес Амбасада на Кралството Шпанија (1931),

дом во Битола. Ковиков, Петар, за којшто се знае дека работел во Проектантското претпријатие за проектирање за Македонија „Проектант“ во Скопје со акцент на изработка на предмери и пресметки за објектите, а како негов проект се наведува гаражата за ЦК на КПМ во Скопје (1950). Матвеев, Михаил, имал свое проектантско биро во Скопје и дал свој придонес во рамките на станбената архитектура во Скопје иако се занимавал и со реконструкции на поголеми објекти. Од редот на станбените објекти се истакнуваат оние на: Славко Стефановиќ (1936), Ристо Јорданов-Лазов (1939) и др. Погадин, Николај, творел во Битола каде проектирал повеќе индивидуални станбени објекти меѓу кој се истакнува вилата на Илија Србинов (1938). Солонцев, Николај, творел во Велес во доменот на индивидуалните станбени објекти меѓу кои се истакнуваат куќата на семејството Шукареви (1933) и двете куќи на семејството Ѓоргови. Хоменко, Константин, живеел и работел во Скопје главно на индивидуални станбени објекти, но и на верски објекти и објекти од споменички карактер. Храмот „Св. Архангел Михаил“, порано „Храм Славе“ во Автокоманда (1927 - 1934), во чијшто состав се наоѓаат и англиските воени гробишта од Првата светска војна е

Хоменко, Константин, Храмот „Св. Архангел Михаил“, Скопје (1927 - 1934)

негова творба. Од руските градители емигранти коишто оставиле творби во Северна Македонија, но не живееле на нејзината територија веројатно најпознати се: Фон Баумгартнер, Вилјем Фјодорович, бил назначен за главен архитект при Министерството на армијата и морнарицата на Кралството на Србите, Хрватите и Словенците. Секако негова

Фон Баумгартнер, Вилјем Фјодорович, Офицерски дом во Скопје (1929)

ПОРТА

Краснов, Николај Петрович, црква „Св. Архангел Михаил “ иконостас, Скопје (1932)

Елена Бокус , за индивидуалната семејна куќа, Скопје најзначајна творба на територијата на Северна Македонија е стариот Офицерски дом во Скопје (1929) кој до земјотресот од 1963 година беше еден од најзнаменитите објекти на главниот плоштад. Пошироко на ниво на територијата на бивша СФРЈ како негови најпознати објекти се сметаат Зградата на генералштабот на Кралството на Србите, Хрватите и Словенците во Белград (1924 - 1928) и Рускиот дом на царот Николај Втори во Белград (1933). Краснов, Николај Петрович, е веројатно најпознатиот руски емигрант градител кој творел на територијата на Кралството на Србите, Хрватите и Словенците, но веројатно и најпознатиот архитект кој емигрирал на овие простори од Руското Царство. Тој во Русија меѓу другото бил и главниот архитект на Јалта, архитект на царскиот двор, дворски канцелар и член на Академијата за уметности во Петроград, и е познат по 20

ПОРТА

27 ноември 2020

Палатата „Ливадија“ во Јалта којашто била летна резиденција на царот Николај Втори, а во која во текот на Втората светска војна се одржала и прочуената Конференција во Јалта во 1945 година. За времетраењето на конференцијата оваа палата била резиденција на американскиот претседател Франклин Рузвелт и на американската делегација. Во рамките на Кралството на Србите, Хрватите и Словенците, тој бил назначен за инспектор во архитектонскиот оддел за споменички објекти при Министерството за градежништво. Веројатно како резултат на неговото образование во Московската школа за сликарство, скулптура и архитектура неговото творештво вклучува и внатрешна архитектура и работа на споменични објекти. Како негови најзначајни творби на територијата на бивша СФРЈ се сметаат Министерството на финансии, денес

Влада на Србија (1926 - 1928), Министерството за шумарство, рударство, земјоделие и води, денес Министерство за надворешни работи на Србија (1923 1929), Архивот на Србија во Белград (1928) и внатрешното уредување на Националното собрание (1936), сите во Белград. За неговиот градителски придонес на територијата на Северна Македонија веројатно не се знае доволно иако се споменува дека тој делувал и на овие простори. На пример се знае дека тој во 1931 година изготвил проект за Палатата на правдата во Скопје кој не е реализиран. Во литературата може да се сретне дека тој бил вклучен на јавен проект во Гевгелија. Исто така нему му се препишува иконостасот на новата капела (1932), сега црквата „Св. Архангел Михаил “ во Автокоманда изградена според проектот на Константин Хоменко. Медведев, Александар И., е руски емигрант кој дипломирал на Архитектонскиот факултет во Белград пред да се вработи како наставник во средно техничко училиште и раководи со свое проектантско биро во Ниш, Србија, со акцент на проектирањето на станбени објекти, од кои оној на Тимофеј НикитиќКалмиков (1937) година е во Скопје. Во рамките на расположливата литература се споменуваат и други градители коишто според своето име и презиме можеби можат да бидат или руски емигранти или пак да потекнуваат од руски емигранти, но за коишто нема доволно детални податоци за да се потврдат претпоставките. На пример, меѓу овие веројатно спаѓаат и С. Белјаевски, чиешто име се споменува помеѓу

учесниците во изградбата на Народниот театар во Скопје, Николај Бурхановски, за кој се знае дека живеел во Скопје, каде работел на индивидуални станбени објекти кој за жал веќе не постојат, и Тимофеј Попов, којшто живеел и работел во Скопје и којшто се споменува по индивидуалната куќа на Олга Попов (1938). Веројатно како своевидна енигма во обидот да се идентификува градителското наследство на руските емигранти е и ликот на Елена Бокус која во литературата се јавува како една од првите жени архитекти на тлото на Северна Македонија, а за која се знае дека живеела во Скопје каде главно работела на индивидуални станбени објекти. За жал во отсуство на подетални податоци, познато е дека го работела проектот за индивидуалната семејна куќа (П+1) на Јован Ташковиќ на ул. „Хајдук Велко“ („Егејска“) во Скопје. Се чини дека комбинацијата на Првата светска војна, Октомвриската револуција и Руските граѓански војни довеле до ситуација која резултирала во масовно иселување од Руското Царство низ целиот свет, а во потрага по нов дом. Скоро истовремено на престолот на новоформираното Кралство на Србите, Хрватите и Словенците доаѓа Кралот

Александар Први Караѓорѓевиќ за кој се смета дека имал длабоки симпатии и врски со Руското Царство. Меѓу другото, нему кум му бил рускиот цар Александар Втори, две од неговите тетки, инаку ќерки на кралот Никола Први Петровиќ-Његош на Црна Гора, биле мажени во руското царско семејство, а тој самиот го посетувал Военото училиште во Петроград. Оттука се смета дека тој го поддржал доселувањето на руските емигранти на територијата на неговото Кралство. За самите емигранти понудата од пријателски расположена земја со сличен јазик, култура и религија (барем во источниот дел на Кралството) претставувала релативно атрактивна дестинација, ако не за населување, барем како појдовна база до нивното крајно одредиште. Оттука се смета дека од оние коишто останале подолго на територијата на Кралството најголемиот број од нив останал за период од околу 20 години помеѓу 1921 и 1941 година. Придонесот на руските емигранти градители во рамките на Кралството на Србите, Хрватите и Словенците е значителен, и тоа особено во престолнината Белград каде се проценува дека 10 проценти од сите, односно околу 20.000 сочувани архитектонски проекти во

Центарот на Скопје, во времето на градоначалникот Јосиф Михаиловиќ

Историскиот архив на Белград се од редот на овие околу 70 на број случајни доселеници. Придонесот на руските емигранти градители во рамките на Северна Македонија исто така е значаен, но веројатно не е доволно истражен. За жал историската дистанца, отсуството на директни наследници и политичките контроверзности асоцирани со нивното присуство и делување на овие простори веројатно никогаш нема да овозможат да се создаде целосна слика за нивниот придонес. Кон ова веројатно дополнително влијае и фактот дека дел од историските документи се изгубени во минатиот период, дека сè уште во архивите има проекти за коишто авторите не се познати, но и фактот дека можеби дел од нивното творештво е потпишан од друг архитект или инженер доколку тие не биле овластени сами да си ги потпишат своите проекти. Како и да е, и настрана од политиката, несомнен е фактот дека тие дале значаен придонес и траен белег на средината во која делувале и се дел од градителите коишто го создаваат и одбележуваат градителското наследство од првата половина на 20-тиот век на територијата на Северна Македонија, за што им благодариме и се сеќаваме на нив! n

27 ноември 2020

ПОРТА

21

архитектура

COVID-19: Промени и идни предизвици Оптимистичката архитектура не е архитектура заради архитектурата и не се обидува да ја промовира формата. Тоа е архитектура, која ја изразува својата цел во секој аспект на дизајнот кој промовира здрав живот. Тоа е архитектура што ги тера луѓето да се чувствуваат безбедни и на која може да ѝ се верува

невена ГЕоРГиЕвсКА, дипл. инж. арх. андемијата промени сè. Нејзиното влијание врз глобалното здравје и економијата ги принуди организациите во секоја индустрија да се сменат, да еволуираат, и во реално време и на долг рок. Во колекцијата на идеи, препораки, стратегии, секојдневно се објавуваат истражувања, како ние, како архитекти, можеме да ја одиграме својата улога во правењето на светот поздраво место за живеење.

COVID-19 го преобликуваше и нашето социјално однесување и влијаеше на нашето секојдневие на начин што никогаш не сме можеле да го предвидиме. Трговските центри, улиците, рестораните и урбаните центри за забава ширум светот се затворија со месеци, а кризата ја принуди индустријата да се сврти кон несекојдневни решенија. Видовме трговци на мало и ресторани кои експериментираат со сè, од достава и забрзано бесконтактно плаќање до виртуелни салони и 3Д модни ревии.

П

22

ПОРТА

27 ноември 2020

Нешто што е јасно од оваа пандемија е дека нема со клик на копче, одеднаш, трговските центри, аеродромите, канцелариските згради, да се наполнат со луѓе. Ќе има постепено, повторно ангажирање во нашите заедници, а архитектурата која ги дефинира тие заедници ќе биде зачинета со претпазлив оптимизам. Без разлика дали станува збор за нови згради што треба да се проектираат или постоечка архитектура што треба да се редизајнира, на многу начини, ова е време за архитектура на оптимизам. Оптимистичката архитектура не е архитектура заради архитектурата и не се обидува да ја промовира формата. Тоа е архитектура, која ја изразува својата цел во секој аспект на дизајнот кој промовира здрав живот. Тоа е архитектура што ги тера луѓето да се чувствуваат безбедни и на која може да ѝ се верува. Тоа е дизајн, кој го поддржува човечкото искуство на секоја скала и ниво на нашето секојдневие. За да ја постигнеме оваа доверба, мора да ги дизајнираме нашите средини да промовираат поздрав, побезбеден начин да бидеме заедно,

без разлика дали тоа е на работното место, дома или на јавен простор. Да почнеме со деловните објекти, бидејќи најмногу се зборува за економијата и луѓето да се вратат на работа. РАБОТНИ МЕСТА Како резултат на COVID-19, работното место засекогаш ќе се промени. Ние нема да се вратиме назад во времето, просто „враќајќи се“ на нашето старо работно место во канцеларија. Можеби изгледа слично, но ќе се менува стратешки, вклучувајќи нови практики, нови протоколи и нови технологии. Овие промени ќе се случат како одговор на нашата зголемена загриженост за пренесување болести и импликации за следната пандемија, што сигурно ќе дојде. Тие промени ќе ги вклучат научените лекции од нашето продолжено време на работа од дома, искуство што им ги отвори очите на многу луѓе за начините на кои технологијата може да нѐ поддржи во нашата работа и да нè ослободи од канцеларијата. Ние,

БОЛНИЦИТЕ, ПАНДЕМИИТЕ И ДИГИТАЛНИТЕ ТЕХНОЛОГИИ едноставно, се навикнавме на друга дневна рутина, отсутна од товарот на секојдневно патување до работното место. Замислете да влезете во вашиот деловен објект, каде што камери, сензитивни на топлина, ја скенираат температурата на вашето тело. Се регистрира температура во нормален опсег и трепка зелено светло. Врати се отвораат без допир. Додека одите кон работното место, технологијата за препознавање лица препознава дека сте вие и знае, врз основа на пристапот до календарот што го споделивте, дека денес имате состанок на 10-тиот кат и му сигнализира на лифтот. Вратите на лифтот се отвораат и ЛЕДсветлото вградено во подот на лифтот ви кажува каде треба да стоите. Кога ќе се приближите до салата за состаноци на 10-тиот кат, сензорите навестуваат дека надворешните стаклени sидови треба да се затемнат, како и светлата, а останатите присутни да се појават виртуелно на големите екрани, поставени на ѕидот. По состанокот, се упатувате кон вашето работно место, повторно преку лифтови кои ве препознаваат и знаат на кој кат седите. Сензорите на таванот знаат дека сте вие. Тие ја поставуваат работната маса на правилна висина, ги приспособуваат светлата и го вклучуваат дисплејот што е вашиот работен интерфејс. Вашиот виртуелен асистент ве поздравува, ги чита утринските пораки и го преструктуира денот според итната работа на клиентот, кој штотуку се појавил. Нема никакво нарушување на работата на вашиот колега, кој седи на неговото биро оддалечено 2 метри од другата страна на преградата за приватност, заради системот за насочување на звукот. И, со тоа, работниот ден е целосно во тек, а притоа не сте допреле ниту една површина. Сензорите за температура и препознавање на лицето може да детектираат симптоматски вработен во зградата, предизвикувајќи низа физички промени. Системот за греење и ладење може веднаш да се промени за да се создаде средина со негативен притисок во зоната каде што е откриена болеста, спречувајќи воздухот, што е можеби загаден, да навлезе во друга зона од зградата. Во меѓувреме, стаклените панели на фасадата на зградата може веднаш да се отворат за да се пушти свеж воздух во непроменетите простори. И така, сите во објектот го продолжуваат денот, утешени од фактот дека се безбедни таму каде што се. Сето ова, мотивирано првично од безбедносни причини, може и да го подобри здравјето, а не само да избегне болест. Дали е ова архитектура на некоја идна ера или појавен рецепт со дизајнерски состојки за непосредното ново нормално? Добрата вест е дека технологијата и градежните компоненти потребни за создавање на оваа нова нормала веќе постојат. Проблемот е во тоа што се воспоставени одделно едни од ПОРТА

23

други, наместо да бидат дизајнирани како едно кохезивно архитектонско решение. Тековните градежни производи, сензорските и технологиите на виртуелната реалност, стратегиите за дизајн од различни индустрии, можат да ни донесат нов тип на архитектура за постпандемиско општество, кој е безбеден и здрав, продолжувајќи да се слави човечкото искуство. Веќе се гледаат искри на овие иновации во повеќе области. Во Пекинг, кулите близначки во централната бизнис-област, ја интегрираа технологијата за препознавање на лицето во лобито. Вработените во зградата се транспортираат од лифтови, кои работат без допирање. Кулата PNC во Питсбург, една од најзелените високи згради во Северна Америка, реализирана во 2015 г. е проектирана со двојна вентилирана фасада, направена од стаклени панели, со вградени сензори за следење на оптималните временски услови и отворање на панелите заради дотур на свеж воздух внатре. Не е тешко да се замисли здружување на сите овие различни технологии и системи како дел од стратегијата за дизајн на постпандемискиот свет. Но за да ги добиеме вистинските резултати, ангажман и вредност од објектите, треба да ги дизајнираме технолошките решенија и

ПОРТА

просторот заедно, за да ги направиме беспрекорни според човечкото искуство. Како што сите излегуваме од своите домови и повторно се ангажираме во нашите заедници, единственото нешто што го бараме е доверба во местата и просторите во кои влегуваме. Исто така, и надежта дека можеме повторно да бидеме заедно, ќе поттикне оптимистичко размислување за изградените средини. Зошто вработените сакаат да се вратат на работа во канцеларија? Повеќето луѓе сакаат социјална врска со своите колеги. Според истражувањата, и покрај брзото прифаќање на технологиите за виртуелна соработка, луѓето сè уште ги сакаат интеракциите лице в лице, и во многу случаи, и им недостига друштвото на нивните соработници. Иако работата од дома овозможи да се задржи моментумот за повеќето работни функции, тоа не е совршена замена за работата што се прави заедно. Со дадениот избор, ние сепак повеќе би сакале да работиме лично, поголем дел од времето. Она што на сите ни недостасува и што сакаме да го вратиме, се оние случајни средби што се случуваат секој ден во канцеларија. Тоа се моментите кои попатно се случуваат пред и по официјалните состаноци и околу еспресо-

машината. Тоа се моментите кога идеите ’ртат и се разменуваат. И тие се сцена за неформален социјален контакт што нè врзува заедно и ја гради нашата канцелариска култура. Едноставно прашање кое ја докажува поентата е: дали би основале компанија со луѓе што никогаш не сте ги сретнале лично? Сето ова бара промена во начинот на функционирање на деловните објекти, како и на самото работно место. Соработката, тимската работа и состаноците, кои го сочинуваат нашиот секојдневен работен живот ќе треба да ја прифатат новата, „хибридна реалност“, мешавина од аналогно и виртуелно учество, кое може добро да го дефинира начинот на кој ја извршуваме работата. Ќе помине време за експериментирање. Ќе испробуваме нови пристапи, ќе тестираме разни технологии, а потоа ќе ги применуваме успешните модели. Некои предвидуваат драстична промена на парадигмата на работното место. Но, мислам дека многу од основите на канцелариската култура ќе преживеат. Сепак, социјалните придобивки од заедничката работа и споделувањето идеи што генерираат решенија се евергрин концепти. Сè уште ги немаме сите одговори. Но, во текот на следната година, ќе продолжиме да се приспособуваме сè до периодот после вакцина или после имунитет. И, иако не го знаеме крајниот резултат, тоа ќе биде интересен експеримент. Верувам дека ќе излеземе од другата страна со подобро работно искуство за сите, без разлика дали се дома или во канцеларија. ОТВОРЕНИ ПРОСТОРИ Додека размислуваме за животот надвор од нашите домови, јасно е дека треба да ги подобриме просторите, кои ги дефинираат нашите колективни урбанистички искуства. Тие се градско богатство околу кое се вртат нашите социјални животи и најголемите мотори на нашата економија. Надворешните простори на

нашиот град се позадина на нашиот граѓански израз. Со пандемијата, која нè држи ограничени, отворениот јавен простор е олеснителен вентил за вознемирената јавност. Но, сега повеќе од кога и да е, овие простори се подготвени да станат грандиозно лоби и јавни чекални во нашите населби и градови. Во време кога се мери метежот и се контролира пристапот како никогаш порано, отворениот простор е местото каде што луѓето поминуваат многу време, чекајќи некого или правејќи ги сите работи што се прават надвор: дружење, дебати, проверка на телефоните, шопинг, слушање музика, рекреација. Само видете колкава е вредноста на парковите во ова време на пандемија. Денес, луѓето мора да чекаат во редици и тоа надвор од продавниците. Но местата каде што чекаат никогаш не беа проектирани за оваа намена. Најчесто тие се делови од тротоари, кои го попречуваат движењето на минувачите, со импровизирани ознаки: не баш идеално искуство за купување. Овде, паметно проектираниот јавен простор може да игра голема улога. Замислете околина со продавници, каде јавниот простор е исполнет со ист фокус на гостопримство како и холот во хотелот. Замислете простори намерно проектирани со сенка, многу простор за физичко растојание, дури и можност за рекламирање, кое го збогатува и проширува искуството на живеење, работа, игра. Зелени површини и простори за деца и кучиња, седишта на отворено, со фокус на одржливост, практичност и хуманост. ЈАВЕН ТРАНСПОРТ Само пред десет месеци беше неразбирливо да се помисли дека користењето на јавниот превоз може да го загрози личното здравје на граѓаните. Но, со враќањето на работа, тоа е нов предизвик пред нас. Како и другите вируси низ историјата, она што на крајот ќе ги натера луѓето да се чувствуваат пријатно е најчесто дистрибуирана вакцина или каков и да е третман за ублажување на влијанието на вирусот. Но, со такво решение, потенцијално далеку многу месеци, како да продолжат да функционираат градовите и нивните транспортни решенија? Како, оние кои се посветиле на живот без автомобили или кои немаат други превозни средства, да се движат по олеснувањето на мерките и враќањето на работа? Бидејќи граѓаните, кои се загрижени за безбедноста во јавниот превоз, се враќаат на своите секојдневни рути, постои инстинктивна реакција за враќање во возила со едно искористено место за да се заштити сопственото здравје. Американската CDC (Center for Disease Control and Prevention) неодамна издаде упатство кое ги охрабрува

луѓето да патуваат сами со автомобил, на што Американската агенција за јавен превоз ги повика да го преиспитаат упатството. На крајот на краиштата, таквата практика може да ги врати градовите назад во нивните долгогодишни цели за климатските промени, метежот и правичноста. На пример, една студија во Сан Франциско, открива дека просечното време на патување може да биде повеќе од двојно, ако луѓето го исфрлат јавниот превоз во корист на своите автомобили. Недостатокот на достапно домување принуди многу жители со ниски примања да издржат

долги патувања со ограничен пристап до сигурен јавен транспорт. Пандемијата со COVID19 ја потенцираше оваа нееднаквост. Многу од патниците се работници со ниски плати кои зависат од масовниот транспорт, не само до работното место туку и до медицинска нега или основни потреби за купување. Многу граѓани најверојатно, немаат возило дома, користат јавен превоз и понекогаш еднонасочно патуваат и по 30 минути или подолго. Со цел да се отстранат долгогодишните нееднаквости и да се обезбеди секој да има ефикасен и достапен начин за патување, градовите мора да им дадат 27 ноември 2020

ПОРТА

25

приоритет во транспортните инвестиции со зголемување на фреквенцијата, намалување на времето на чекање, подобрување и проширување на услугата и ангажирање во области со недоволна покриеност. Значи, гледаме нов повик за акција до операторите на јавниот транспорт да дадат свој придонес и да се приспособат на нашата нова реалност. Пандемијата е вистински тест за секој што има удел во јавниот превоз. Во овој момент, сите ние, како актери во сообраќајот имаме одговорност да бидеме храбри, трпеливи и одговорни. Долгорочните проблеми со климатските промени и отпорноста и ефикасноста на нашите градови, исто така, нема да исчезнат. Тие, сепак, треба да нè инспирираат да останеме посветени на јавниот превоз и да сториме сѐ што можеме за да ја вратиме довербата во него. Светлината на крајот од тунелот не е само свет во кој нема пандемијата. Тоа е свет во кој ќе ги поставиме темелите - што повеќе луѓе безбедно да го користат јавниот превоз, создавајќи така рамноправно општество и поздрава планета. ЗДРАВСТВЕНИ ОБЈЕКТИ Со одвивањето на глобалната пандемија, тешко е да се запамети дека пред само неколку месеци се справувавме со „нормалниот“ предизвик да направиме промена во здравствениот систем што се движи со темпо на полжав. Денес гледаме пренамени на хотели за 48 часа и монтажни болнички градби. Можеме ли да ги искористиме овие предизвикувачки времиња засекогаш? Едно од најголемите откритија досега е дека станавме самозадоволни и еднодимензионални во нашето планирање. Планирањето на нормата нè остави лошо подготвени за криза. А сепак, ние исто така знаеме дека е неодговорно и 26

ПОРТА

27 ноември 2020

скапо да се планира за крајности. Како треба да размислуваме за крајности? Што треба да сметаме за ново нормално? Планирање за неочекуваното За време на избувнувањето на САРС во 2005 година, здравствените системи беа мобилизирани да разберат и да се подготват за одговор на заедницата како систем. Денешните напори за планирање, ретко користат при планирањето сценарио или други техники за да се предвидат идните крајности и да се дадат одговори за нив. Акцентот на „тројната цел“ - истовремена потрага по подобрување на искуството за грижа на пациентот, подобрување на здравјето на населението и намалување на цената на здравствената заштита по глава на жител - е добронамерна, но има и ефект на ненагласување на улогата на болницата. Здравјето на населението стана синоним за давање услуги надвор од болницата и

поблиску до домот на пациентот во координиран систем. Ова е добар концепт, но сепак, пандемијата со COVID-19 јасно укажува на моменти, кога за управување со здравјето на населението е потребна болница. Многу експерти и организации предвидоа идни пандемии како прост заклучок, но пандемија не е единственото со што може да се соочат здравствените системи. Конфликт, биолошка војна, закана за ембарго или слично, може да го наруши здравствениот систем. Процесите за планирање и проектирање треба да се преиспитаат не само во смисла на градење врски помеѓу елементите на здравствениот систем, туку и значително приспособување на побарувачката за сместување во време на погоденост на системот. Добри инвестиции, лоши инвестиции, јавни инвестиции Кои ќе бидат добрите инвестиции во здравствената инфраструктура во иднина? Инвестициите, кои им овозможуваат на елементите на здравствениот систем да ја менуваат улогата и да апсорбираат несекојдневни шокови, се очигледно пожелни, но не по цена да се изградат за најлош случај. Здравствените објекти долго време беа планирани според принципот: ако операциона сала од 55 метри квадратни е денес доволна, тогаш зошто да не се планира просторија од 74 метри квадратни за утре, а можеби и 92 метри квадратни, во случај да имаме нова технологија во иднина? Предизвик е да се оддели можното, колку и да е веројатно, од неодговорното. Јасно е дека глобалниот здравствен систем ќе треба да планира зголемен капацитет во време на криза. Иако имаше предлози за опремување на болничките соби со наткреветни панели на двете страни со цел да се удвои капацитетот, ова решение може да доведе до несоодветна изолација на пациентите и да биде скапо решение за потреба еднаш во една деценија. Попаметно решение може да биде, на пример, инвестиција во паркинг-гаражи за потребите на

болницата или планирање на сместувачки капацитети блиску до болницата за брза пренамена во време на криза. Клучот е во блискоста до акутниот центар. Кризата со коронавирусот несомнено ќе покрене повеќе прашања во врска со улогата и одговорностите на владата во прифаќањето на напливот на побарувачка за болнички кревети. Решенија за ново нормално Без оглед на долгорочните исходи, веќе можеме да забележиме некои промени кои се во тек и ќе ја формираат основата на новото нормално. Телемедицина. Прифаќањето на праксата на виртуелна дијагностика и консултација на далечина, дозволувајќи им на пациентите да добиваат поширок спектар на услуги без да патуваат во здравствена установа. Медицинските професионалци ќе можат да работат и преку државните граници. Во здравствените објекти, физичките и виртуелните посети ќе се испреплетуваат во текот на целиот работен ден. Таков објект ќе има потреба од

помалку простор за физички да ги гледа пациентите и различна технологија за да ги види виртуелно. Потребите за просторите ќе станат помали. Што е следно? Како изгледа иднината на здравствената архитектура? Верувам дека ќе има поголема релација помеѓу грижата за пациентот и проектирањето на здравствени објекти, каде архитектурата континуирано игра и ќе игра уште поголема улога во тоа како се спроведува негата, наместо само просторот за нега да се затвори со четири sида и покрив. Искуството со здравството е лично, но поврзано со релации. Ако сакаме да проектираме за хумано здравство, мора да ги надминеме постапките, финансиите, системите, и да размислуваме за емоциите, траумите и стравот што секоја личност го носи. Болницата на иднината нема да се случи во 2030 година. Таа се случува сега, особено што

се наоѓаме среде глобална пандемија. Дигиталната револуција е тука за да остане, но како ќе изгледаат решенијата за телемедицина и мобилните здравствени единици, кои го намалуваат јазот меѓу домот на пациентот и давателот на здравствена заштита, и како ќе работат, останува да видиме. На подолг рок, мислам дека сè повеќе ќе ги разгледуваме болниците, пандемиите и дигиталните технологии заедно, со повторното откривање на целокупниот здравствен систем. Како треба да ги планираме подвижните единици и примарната здравствена заштита кои го преземаат притисокот кон болницата? Како можеме да ги редизајнираме нашите домови да бидат овозможени одредени медицински интервенции? Како можеме да користиме ограничени финансиски ресурси на најдобар начин за општеството? Ова се прашањата кои се сега главна тема - проширување на фокусот од дизајн на болница до дизајн на здравствена заштита. n

ПОРТА

архитектура

СОЗДАДЕНО И КРЕИРАНО САМО ЗА ДА ПРИВЛЕчЕ ВНИМАНИЕ

Дали социјалните мрежи поттикнуваат кич во архитектурата?

Отсекогаш уметноста била предмет на интересирање на култивираното малцинство, а не на инертното неуко мнозинство. Барем така било пред појавата на интернетот, а особено пред појавата на социјалните мрежи Бошко виДоЕсКи, дипл. инж. арх.

„Кич е сето она што е лепливо, што е извесно“. ва е една од мноштвото дефиници за поимот „кич“ којашто пред повеќе од десетина години, на едно од своите предавања на Архитектонскиот факултет во Скопје ја истакна

О

28

ПОРТА

27 ноември 2020

професорот Митко Хаџи-Пуља. Сметам дека кичот најлесно е дефиниран токму така создаден, направен, проектиран за да биде леплив за широките народни маси; тој е очекуван - затоа е извесен. Затоа речиси секогаш кичот, во која било и да е форма, е пред сè создаден за да привлече внимание. Оние со поизградено чувство за естетика ретко кога нема да забележат таква тенденција на авторот, било да е тоа музички композитор,

архитект, моден креатор, индустриски дизајнер или кој било профил на креатор кој се наоѓа во позиција да создаде кич. Речиси секогаш кичот е лесно препознатлив по таквата тенденција: стремежот на авторот неговото дело да привлече широко внимание отишол до таа мера, што тој заборавил на основните принципи и постулати во креирањето на своето дело кои водат кон тоа да е универзално убаво и вредно само по себе – а

како такво секако немало да помине незабележано од поелоквентната публика и без таквите кичести елементи. Денес, ваквите поединечни авторски стремежи веројатно се најчести, најприсутни и најзабележителни повеќе од кога било. Живееме во ера не само на технолошки напредок – бидејќи своевремено врвен напредок човештвото имало, на пример, и во 60-тите години од XX век – туку пред сè, живееме во т.н. интернет-ера. Интернетот како глобална алатка, последниве 10 - 15 години ги артикулираше социјалните мрежи како посебен медиумски феномен. Тие за разлика од традиционалните медиуми како телевизијата, радиото или весниците, му нудат непосредна можност на консументот на информацијата да го даде својот коментар околу неа, својата критика, став, мислење или оцена. И сфаќајќи ја таквата моќ на социјалните мрежи, цивилизацијата едноставно се обликува кон тоа: на речиси секој еден субјект, практично му е наметнато да размислува во правец на тоа да биде допадлив на широките маси, или во најдобар случај, барем да не испровоцира критика од нив – тие да останат барем неутрални, практично безгласни, или незаинтересирани – без коментар во јавност, онакви какви што биле пред појавата на интернетот, пред и воопшто да добијат можност да го изнесат својот став во јавноста околу што било, особено за работи за кои ниту се повикани, ниту се потковани со знаење, компетенција или чувство за да ги коментираат. Неизбежно, имам впечаток дека ваквиот своевиден „страв“ од критика од широките маси присутни на социјалните мрежи, силно почна да влијае на креативниот, уметнички свет, а

ПОРТА

неделиво, и на светот на архитектурата токму во тој правец – креаторите да ги обликуваат своите дела во надеж дека нема да бидат искритикувани од некој лаик, кој освен пристап до интернет, нема никакви познавања, ниту око за естетика, уште повеќе ниво на образование, а со тоа и вкус,. Но, од ваквиот „страв“, сепак, мислам дека можеби почна да се развива и нешто друго: уметноста, културата, музиката, архитектурата, и креативниот свет воопшто, почнуваат да создаваат дела кои првенствено имаат за цел да се допаднат на широките маси 30

ПОРТА

27 ноември 2020

(активни и на интернет), кои пак, ќе се сложат многумина, речиси никогаш не се истакнувале со особени чувства за квалитет и универзална убавина во креативниот свет. Впрочем, ценам дека отсекогаш уметноста била предмет на интересирање на култивираното малцинство, а не на инертното неуко мнозинство. Барем така било пред појавата на интернетот, а особено пред појавата на социјалните мрежи. Со менувањето на ваквата констелација, чувствуваме промена и во музиката, и во архитектурата, и во уметноста воопшто. Во

англиското говорно подрачје, постои еден термин: „ostentatious“. Во слободен, буквален превод, тој означува дека нешто е создадено и креирано само за да привлече внимание. Англичаните често го гледаат како пофина, поелегантна верзија од нивниот погруб термин: „pretentious“, или на македонски „претенциозно“. „Остентициозната“ архитектура најчесто води кон кич. Таа можеби е најприсутна во областите кои имаат за цел да привлечат многу корисници, кои како консументи, практично го „одржуваат“ објектот жив. Веројатно најистакнати такви претставници денес се затворените шопингмолови и хотелите. Корисниците, односно консументите, или погрубо речено финансиските „издржувачи“ на ваквите објекти не мора да бидат со некој особен вкус за препознавање на квалитетно дело, сѐ додека се привлечени од „остентициозните“ или кичестите карактеристики и елементи во архитектурата, и нормално, сѐ додека доаѓаат и плаќаат. И најчесто немаат особен вкус. Или барем нема дебелото мнозинство од нив. Со темата на кичот како феномен во хотелската современа архитектура, анализирајќи ја преку примери од полските хотели (но и светски познати, лоцирани претежно во Лас Вегас, а во последно време и на Блискиот Исток), подетално се занимаваат професорките Елзбиета Троцка-Лешчинска и Јоана Јаблонска од Архитектонскиот факултет при Универзитетот за наука и технологија во Вроцлав. Во еден од своите истражувачки трудови, „Кичот како феномен во архитектурата на современите хотели“. The New ARCH, 2018, книга 5, 2, 44 - 51, Лешчинска и Јаблонска истакнуваат дека луѓето денес се преплавени со иновации, концепти и можности коишто не можат да ги разберат, да се приспособат на нив, или да ги користат – барем не сите наеднаш. Дополнително, како социјален исход од намалувањето на културниот, семејниот или духовниот живот воопшто, расте општата материјална потрошувачка, со што расте и комерцијализацијата на хотелите. Со цел да ги задржат профитите, нивните сопственици го фаворизираат вкусот на масата и затоа тежнеат кон кичеста архитектура. Во контекст на ова, во публикацијата стои дека чувството за естетика на широките маси (гости во хотелите – заб. на авт.) не мора да биде од највисока вредност. Освен тоа, посочуваат Лешчинска и Јаблонска, и сериското, масовно производство на материјали; исчезнувањето на висококвалитетни рачни работилници; недостатокот на естетско и архитектонско образование; недостатокот на знаење за стиловите во различните епохи; и конечно, неразбирањето на новите трендови и нивните цели во архитектурата и дизајнот, дури и меѓу професионалците, се главните причини за

засиленото присуство во XXI век на кичот во архитектурата воопшто, а секако најизложени се хотелите и маркетите, како објекти кои имаат за цел да привлечат што поголема маса на луѓе со различни вкусови, афинитети и професии. Инаку, кичот, но и остентициозното во архитектурата на XXI век, пред сѐ е видливо преку начините на кои се решени фасадите, неумесното користење на стаклото како материјал, нападната примена на современи осветлувања, лошите комбинации на бои и материјали, зголемената и непромислена употреба на огледални површини во внатрешните уредувања, обидот да се имитираат работи од друго време со нови материјали и слично. Во принцип, скоро секогаш станува збор за елементите кои практично служат за „китење“ на волумените и формата на објектот. Дури може да се случи еден објект да е одлично функционално решен, да е волуменски одлично обмислен и привлечен како таков, но едноставно е неумесно пренакитен во желбата да се биде виден, и како таков станува остентициозен или кичест. Ретко кога денешните автори се дрзнуваат да „избегаат“ од ваквата практика, и барем да се обидат да бидат остентициозни и во волуметријата и формата на објектот. Веројатно кога би пробале, веќе можеме да зборуваме за извесен постмодернистички или деконструктивистички пристап во

архитектурата, можеби дури и параметриски во смисла на модалитет на проектирање. И тука е ирелевантно дали таквиот пристап би резултирал со „среќно“ решение или не. На оваа тема, современите правци во архитектурата кои следувале по модернизмот, во своите истражувања, анализи и критики се осврнува и прочуениот професор, куратор и архитект Нил Лич. Би ги цитирал неговите зборови од седмиот дел од публикацијата „Разговори“ од 2009 г., книга изготвена и

објавена по повод одбележувањето на шеесетгодишнината од постоењето на Архитектонскиот факултет во Скопје. Во разговорот со Нил Лич, авторите Марија Мано Велевска и Слободан Велевски, сега веќе професори на АФ, ја отвораат темата на реакцијата на архитектурата во денешниот крајно материјален свет, во вакво ментално и хипер-реално опкружување. Одговорот на Лич за тоа како гледа тој на реакцијата на архитектурата, практично е своевидна критика

ПОРТА

кон дел од современите текови, велејќи „На постмодернизмот може да се гледа како на естетски рефлекс кој ја привилeгира сценографијата и кој се занимава со претставувањето. Тука би ги вклучил и деконструкцијата, минимализмот, па дури и она што Патрик Шумахер го нарекува ’параметрицизам‘ (иако повеќе ми се допаѓа терминот на Волф Прикс, ’парапатрицизам‘), коишто традиционално се држат како опозиција на постмодернизмот, како дел од логиката на самиот постмодернизам која се однесува на опседнатоста со сценографијата.“ Овие зборови на Лич се на линија со многу критичари на современите правци (меѓу другите и Кенет Фремптон и Фредерик Џејмсон), кои

ПОРТА

сметаат дека денес се преистакнати сценографските лајтмотиви во проектирањето. Не случајно навлегов подлабоко: ценам дека во таквите лајтмотиви (за кои и јас како Лич, Фремптон или Џејмсон сметам дека се силно присутни во современите правци) почнува остентициозното во архитектурата од кое понатаму се раѓа кичот. И ако ја немате умешноста, на пример, на Хадид, Калатрава, Гери или Фостер за да проектирате гламурозен, авангарден објект (кој притоа нема да биде вон контекст, недоречен, нападен, несреќно накитен, или да изгледа евтино), а инвеститорот нема доволно финансии па затоа мора да импровизирате со евтини материјали, добивате остентициозна

или кичеста архитектура. Сепак, огромен дел од архитектите денес кои по секоја цена сакаат нивното дело да привлече внимание од широка публика и да биде коментирано, се свесни за нивната неумешност да проектираат на „хадидовскиот“ или „фостерскиот“ начин, но и за финансиската моќ на своите клиенти, па така се решаваат да го направат тоа само преку декорации, орнаменти, осветлувања, материјали и слично, не преку волуметрија и похрабра форма. Но и во таквото несреќно артикулирање на својата остентициозна желба на крајот сепак добиваат кич. Често се случува и да експериментираат со некакви квазинеокласицистички или необарокни елементи, кои ако почнат да добиваат поддршка од гореспоменатото „инертно неуко мнозинство“ на социјалните мрежи, стануваат некаков тренд, на што не се имуни ниту внатрешните уредувања. Веројатно тука лежи зајакот и во за мене несфатливиот светски тренд последно време со кој современи, убави, фини ентериерни решенија, непотребно се оптоваруваат (читај: уништуваат) со расчленување на некој од ѕидовите преку празни ѕидни рамки од стриропорни лајсни во обидот да се имитираат гипсените од периодот на рококото. Небаре таквата стиропорна имитација придонесува кон полуксузен ентериерен изглед, како што веројатно би аргументирале креаторите. Цврсто сметам дека ниту гипсот, ниту стиропорот не одат со најновиот „хај-тек“ телевизор. Да не редам понатаму. n

ПОРТА

културно наследство

Модерните материјали ги „разубавеа“ заштитените добра На два објекта со исклучителни вредности од нашето културно богатство регистрирани во Скопје потребно е да им се посвети поголемо внимание, контрола и заштита од страна на најповиканите

Косто ГРАоРКосКи, дипл. инж. арх. д списокот на објектите прогласени за културно наследство на Македонија, според евиденцијата во Регистарот на културното наследство на Управата за заштита на културното наследство на Македонија (УЗКН), може да се констатира дека се регистрирани 1.235 објекти и места заклучно со 30.9.2014 година. Сепак, ако ги посетиме местата и локациите на овие

О

34

ПОРТА

27 ноември 2020

НЕГРИЖА ЗА ОБЈЕКТИТЕ објекти ќе се соочиме со поразителна состојба. Многу од регистрираните објекти се урнати, а некои дури и воопшто не постојат, така што бројката е значително помала. За да се има вистинска слика за ова културно богатство, мора стручните лица на УЗКН и на Националниот конзерваторски центар (НКЦ) да излезат на терен, на самото место да ја констатираат фактичката состојба. А, потоа да се изврши и корекција во списокот на регистрирани објекти. Во прашање не е само бројката на заштитените објекти туку и како се спроведуваат заштитата и грижата за регистрираните - прогласени објекти за културно наследство. И покрај голем број стручни лица, инженери, конзерватори и инспектори што ги вложуваат своето знаење, напор и ентузијазам во зачувувањето и валоризацијата на објектите, евидентна е негрижата, и тоа од повеќе аспекти. Пред сè, тука се мисли на одржувањето и задржувањето на културното наследство објектите во состојба на целовитост и функционалност, односно чување и систематско надгледување на состојбата на заштитените добра. Особено треба да се внимава на архитектонско-градежните промени и на урбанистичките проблеми од соседните објекти, односот со природната околина, визурите, кои се нарушуваат со новоизградените објекти. ДВА ЛОШИ ПРИМЕРА ВО СКОПЈЕ За тоа како се однесуваат најповиканите, Управата за заштита на културното наследство на Македонија, Националниот конзерваторски центар и сопствениците на заштитените објекти, нека ни послужи примерот со два објекта со исклучителни вредности од нашето културно богатство регистрирани во Скопје на територијата на Општина Карпош. Станува збор за два објекта изградени во различни временски периоди со разлика од 856 години. Имено, тоа се објектот на Државниот архив на град Скопје и манастирот „Свети Пантелејмон“ во Горно Нерези. Манастирот е изграден во 1164 година и спаѓа во типот на црквите со впишан крст во правоаголен простор, односно комбинација со слободен крст. При градбата на црквата е користен локален градежен материјал - обичен кршен камен во комбинација со тули, при што врвните неимари со големо мајсторство ги претвориле во полихромни површини. Тие, пак, создаваат впечаток дека објектот пораснал како една монолитна камена 27 ноември 2020

ПОРТА

35

стена. Завршницата на објектот е уште поимпресивна со една средишна осмострана купола и четири помали странични куполи. Живописот, пак, во овој храм има многу значајни композиции, а композицијата „Оплакувањето Христово“ е предвесник на ренесансата во Италија. Црквата заедно со конаците опколена со високи ѕидови претставува еден манастирски комплекс со темелна архитектонска и духовна вредност. Зградата на Државниот архив на град Скопје е изградена во 1968 година и претставува една ретко видена архитектонска композиција проектирана со низок и висок габарит. Нискиот габарит е проектиран од два вкрстени паралелопипеди поставени еден над друг, а високиот од четиристрана призма со висина од осум ката. Посебен акцент е ставен на бетонските ѕидови и на цврстите столбови, кои со својата ребрестотрепетлива структура на натур-бетонот во ентериерот и во екстериерот асоцираат на намената на објектот и наедно предизвикуваат чувство на сигурност и стабилност кај вработените и посетителите. За овој извонредно и фантастично проектиран објект од професор Георги Константиновски може слободно да се каже дека претставува една уметничка скулптура, која трајно го облагородува современиот македонски простор. Затоа и доби многу награди и признанија, како на пример Борбината плакета и наградата „11 Октомври“. ПОТРЕБА ОД ПОГОЛЕМО ВНИМАНИЕ И КОНТРОЛА На овие објекти, како регистрирано и заштитено културно богатство, потребно е да им се посвети поголемо внимание, контрола и заштита од страна на најповиканите, како и вложување на потребните средства. Меѓу другото, овие објекти ја наметнуваат потребата околниот простор да се сообрази со нив, пред сè од визуелно-естетски причини. На објектот на Државниот архив на град Скопје се вршат недозволени градежни работи. На рамните покриви од објектот се изведени и монтирани коси лимени покриви, кои се видливи на фасадата. Исто така, сменета е постојната надворешна бела браварија од црна боја во бела боја, со што е нарушено колоритното решение на објектот. На покривот се монтирани антенски предаватели за мобилна телефонија за потребите на некој мобилен оператор, а на повеќе места и фасадата е оштетена. Со ДУП за овој реон е овозможено на мала врата да се гради ПОРТА

една станбена зграда, сосема блиску до источната страна на Архивот. Станбената зграда воопшто не е вклопена во постојниот амбиент на заштитениот објект. Зградата го задушува Архивот од визуелно-естетски аспект. Што ќе се случи ако и на северната и на јужната страна на Архивот почне да се гради во согласност со некој набрзина донесен ДУП, а реакцијата изостане од страна на УЗКН? Ќе се скрие од погледите на јавноста еден од најзначајните објекти на македонската современа архитектура, слично како што се правеше во блиското минато со слични објекти во Скопје. Слична е состојбата и со манастирскиот комплекс во Нерези. Во моментов изгледа неуреден, со помошни објекти и натстрешници, кои не може да бидат дел од заштитеното културно богатство на манастирската црква и постојните конаци. Има оштетувања на фасадата и на партерот, паркинзите се нечисти, а кучиња скитници шетаат на сите страни. Но пред сè, како можеше да се дозволи кичерајскиот надмен комплекс „Македонско село“ да се гради во срцето на Водно, да се лоцира токму над манастирот и да ги затвори најубавите визури, петтата фасада и птичјата перспектива кон заштитениот објект. Новоградбата просто го надвисна и јавна постојниот архитектонски и духовен објект. Некој како да сакаше да го фрли во сенка повеќестолетниот архитектонски бисер, а за тоа беа потрошени милиони евра. Барем една десетина од тие средства да беа потрошени за манастирот во Нерези ќе имавме заштитен објект од

полето на културата по сите светски стандарди, со кој ќе се презентиравме и ќе се гордеевме во обединета Европа. Со овие укажувања сакам да сугерирам за наоѓање патишта за интеграција на заштитените и новоизградените објекти.

Поточно за нивна архитектонска и урбанистичка интеграција, за амбиентална и органска сплотеност. Потребни се постојан присет и незаборав за нашите архитектонски бисери, да ги заштитуваме, одржуваме и да ги афирмираме. n

ПОРТА

екологија

Само со протест до правда против Протестот е најчесто применуваниот и најуспешен начин да се сврти вниманието кон проблемите и да се бара пристап до правда против индустриското загадување Катерина спАсовсКА-ТРпКовсКА елешани се балкански еколошки легенди. И по повеќе од една деценија се прераскажува нивниот пример, како град што и покрај големата невработеност, со масовни протести и со граѓански активизам го спречи рестартирањето на старата топилница за олово и цинк, која иако своевремено била најголемиот вработувач, била и најголемиот загадувач на околината. Велес денес повторно има проблем, овојпат со една индустриска инсталација во местото Превалец, објект за кој е издадена Аинтегрирана еколошка дозвола, но и покрај тоа веќе две години локалното население и локалните власти се жалат од загадувањето што доаѓа оттаму. Граѓаните го прават тоа што го знаат – претставки, реакции, повици до надлежните институции, но залудно. Голем е бројот на случаите во кои на граѓаните не им останува ништо друго освен да го креваат гласот против загадувањето од индустриски капацитети со интегрирани еколошки дозволи – А или Б. Според

В

38

ПОРТА

27 ноември 2020

досегашното искуство, протестот е најчесто применуваниот и најуспешен начин да се сврти вниманието кон нивните проблеми. Системот за интегрирано спречување и контрола на загадувањето, кој се применува веќе деценија ипол, предвидува учество на јавноста. Но, како што велат одредени експерти, тоа не се спроведува на начин што би им овозможил на граѓаните да се изборат за своите права. ПРОТЕСТИ МНОГУ, УСПЕСИ МАЛКУ Спречувањето на рестартот на топилницата засега останува исклучок. Многу луѓе протестирале и се бореле против загадувањето од некој индустриски капацитет во нивната околина, но не успеале во тоа. Кочани беше еден од најчистите градови, а сега е втор или трет по загаденост, вели кочанчанецот Орце Николов. Според него и дел негови сограѓани, има поголем број помали загадувачи во градот, но главниот проблем доаѓал од неодамна отворената странска инвестиција. „Тие велат дека не се загадувачи, а мерењата

веројатно се лажираат. Имавме три протести, постојани реакции, дописи до Министерството. Самиот градоначалник вели дека исто така реагира, но безуспешно. Фабриката често става некои филтри и додатоци, ама не треба да си експерт за да препознаеш дека не е доволно. Се наоѓа во населба со околу 5.000 жители, првите куќи се на 100 метри, а на 500 метри има основно училиште, градинка и средно училиште“, вели тој. Протест имаа и земјоделците од битолското село Егри минатата година, против загадувач со кој, како што велат, се борат 15 години. Обвинуваат дека отпадните води им ја загадуваат почвата. Но од надлежните добивале само одговори дека сè е во ред. На повеќето протести поради загадениот воздух во Скопје исто така се бараше решение за индустриското загадување, но граѓаните не наидоа на одговор. Дел од индустриските капацитети коментираа дека се лажно обвинети и дека ги почитуваат сите стандарди. На крајот, секој останува на својата страна, поради што протестите ретко успеваат да донесат решение на некој проблем со загадувањето.

Железарницата во Скопје

ИНТЕГРИРАНО СПРЕчУВАњЕ И КОНТРОЛА НА ГРАѓАНСКОТО УчЕСТВО

индустриското загадување Цементарница Усје

КОЈ Е ПОНЕАНГАЖИРАН, ГРАѓАНИТЕ ИЛИ ДРЖАВАТА Пристапот до носењето одлуки, а со тоа и пристапот до правда и заштита на правата при индустриското загадување е предвиден со системот за интегрирано спречување и контрола на загадувањето. Филип Иванов, поранешниот директор на Управата за животна средина од времето кога се воведуваше овој систем, а денес консултант, вели дека дел од проблемот е што учеството на јавноста е предвидено, но јавноста кај нас не е доволно подготвена, ниту заинтересирана за да учествува во такви процеси. „Треба да се изврши обука на граѓаните и на невладините организации за да ги гледаат апликациите кога се објавуваат. Треба да се научи дека тоа што се гледа треба и да се разбира. Кога беше јавната расправа за Макстил имаше дваесетина луѓе, а еден месец подоцна останатите протестираа против Макстил, а никој од нив не се појави на јавната расправа. Кога дозволата е во фаза на изработка, треба јавноста да се вклучи, да влијае врз квалитетот на дозволата, да се каже што недостасува. Втората фаза е кога ќе се

изработи, да се стави на увид, и тука треба да се реагира за сè што не е како што треба. Ако така се прави, ќе нема толкава завера како што се мисли“, вели Иванов. Тој сепак додава дека дел од проблемот е и недоволната ангажираност на индустриските капацитети повеќе да ја вклучат јавноста, иако како што вели, тоа би било добро за нив. „Капацитетите се задолжени да објават во два дневни весника, а исто така и општината има обврска да објави дека ќе има апликација или јавна расправа. Сè се сведува на една формалност. Оној што ја пишува треба да знае во која средина како треба да ја информира јавноста. Што повеќе луѓе има на јавната расправа, толку е поголема верификацијата на нивната дозвола. Што потранспарентно, тоа подобро“, додава Иванов. Организацијата Фронт 21/42 подолго време следи како овој систем се спроведува во земјата. Нејзината претседателка Александра Бујаровска вели дека не само што системот недоволно квалитетно функционира во оваа област, туку во поединечни случаи директно се прекршила Архуската конвенција. „Самиот Закон за животна средина не е наклонет кон ефективна реализација на правото на учество на јавноста во ИСКЗпостапките. Законот не содржи обврска Министерството за животна средина и просторно планирање да ја определи засегнатата јавност, да обезбеди нејзино директно информирање, ниту пак 27 ноември 2020

ПОРТА

39

МИНИСТЕРСТВО БЕЗ ИНФОРМАЦИИ

Напуштена фабричка хала задолжително организирање на најмалку една јавна расправа. Во реалноста ова значи дека јавноста, дури и онаа засегнатата, треба будно и редовно да ја следи интернетстраницата на Министерството и да ја проверува, која и онака е доста комплицирана, за да дознае дека во нивната средина има или ќе има ваков загадувач. Во пракса речиси е невозможна мисија“, вели таа. Дополнителен проблем, според неа, е рокот за коментирање од 30 дена. Како што објаснува, дозволите се составени од стотици страници технички материјал, недоволно јасен за јавноста, а такви се и презентациите, па рокот не е доволен за да се разгледаат сите ризици и за граѓаните да бидат сигурни дека некогаш во иднина кога ќе протестираат или ќе реагираат, никој нема да може да манипулира со нив во врска со податоците од загадувањето. Во 2019 година ова здружение почнало

ПОРТА

постапка за да го натера Министерството за животна средина да му издаде Аинтегрирана еколошка дозвола на РЕК Битола. Овој енергетски капацитет сè уште работи надвор од системот за интегрирано спречување и контрола на загадувањето. Но процесот почна за и тој да се стави во ред, а се организирала и јавна анкета. „Побаравме јавна расправа, побаравме да учествуваме во процесот на издавање на дозволата онака како што законот ни дозволува. За јавната расправа дознавме по нејзиното одржување, тоа ви кажува сè за учеството на јавноста. Самата расправа беше организирана среде новогодишните празници, на 8 јануари, нешто што е спротивно на Архуската конвенција за учество на јавноста. До ден денес, пет месеци подоцна не знаеме дали нашите коментари се прифатени или одбиени, нема никаков исход од постапката“, додава Бујаровска.

Со оглед дека досега има околу 150 издадени А-интегрирани еколошки дозволи, за да утврдиме колку јавните анкети влијаеле во нивното донесување, испративме барање за пристап до информации од јавен карактер и побаравме од Министерството за животна средина да ни се достават извештаите од одржаните јавни анкети за оние што се издале во последните пет години. Од Министерството го одбија барањето со образложение дека тоа „нема обврска да спроведува јавни анкети за издадени Аинтегрирани еколошки дозволи“, па според тоа ниту подготвувало извештаи за тоа, ниту располага со такви податоци. Обврската да спроведе јавна анкета е на оној што бара еколошка дозвола за да отвори индустриска постројка, но Министерството е државен орган задолжен да го спроведува системот за интегрирано спречување и контрола на загадувањето. Сепак, тоа одговори дека не водело евиденција за учеството на јавноста во издавањето на дозволите бидејќи „немало обврска“. Според тоа, податоците за јавните анкети се чуваат само кај приватните фирми што имаат добиено дозвола, а бидејќи тие со закон не се определени како иматели на информации од јавен карактер, ова значи дека граѓаните го немаат правото да ги добијат тие податоци на увид. Бујаровска вели дека за да се подобри учеството на јавноста, а со тоа и заштитата на правата на граѓаните, мора да се воведе обврска за Министерството и за општините да ја определат засегнатата јавност уште во

Дел од дворот на железарницата

најраната фаза од постапката. „Да се воведе обврска за задолжително спроведување на најмалку две јавни расправи. Корисно е спроведувањето на првата јавна расправа да биде на самиот почеток на постапката, кога се поднесува барањето за еколошка дозвола, а втората по објавувањето на нацрт-дозволата. Треба да се воведе и обврска Министерството да изготви извештај за учеството на јавноста во целата ИСКЗ-постапка што ќе го објави на својата интернет-страница. Ова е потребно поради тоа што во најголем број случаи јавноста нема никаква информација на кој начин нејзините забелешки биле земени предвид и како истите влијаеле врз конечната одлука“, додава таа. Според неа, покрај законски измени потребна е и едукација на локалното население и зајакнување на улогата на општините. ИНСПЕКТОРАТОТ КАКО КОМУНИКАЦИСКИ МОСТ Во услови кога граѓанското учество во постапките е далеку од нивото на коешто треба да биде, граѓаните најчесто се вртат

кон инспекциите во потрага за помош против загадувањето. Извештајот на Државниот инспекторат за животна средина за првите три квартали од 2019 година покажува дека тие извршиле 1.776 контроли за девет месеци и донеле 183 решенија, 51 санкција, 43 прекршочни постапки, а изрекле и една максимална казна од 100.000 евра. И покрај тоа инспекторите се постојано на удар на коментари од јавноста дека не си ја вршат работата, дури и дека намерно не го гледаат загадувањето. Дарко Блинков, еден од поискусните инспектори за животна средина во ДИЖС, вели дека често реагираат групи граѓани, месни заедници или поединци, дека одредени индустрии ги загадуваат воздухот и водите. Тој вели дека тие се обидувале да воспостават што подобар дијалог меѓу граѓаните и индустриските капацитети, но наидувале на отпор бидејќи групите граѓани или иницијативите организирани преку социјалните мрежи често имале негирачка конотација кон случувањата. „За жал постои генерална недоверба во институциите, но тоа е повеќе плод на политизацијата во државните органи бидејќи

на раководни позиции нема стручен кадар од вработените во институциите, а и во Министерството и во Инспекторатот работат стручни лица кои години и децении посветено и совесно ги реализираат задолженијата“, смета Блинков. Како што додава тој, на реакциите и очекувањата на граѓаните постојано им ги објаснувале нивните надлежности, обврски и законската поставеност и ги упатувале да побараат супервизија од Државниот управен инспекторат ако не се задоволни од нивната работа. Главната причина поради која има многу реакции на индустриското загадување, според Инспекторот, е што преголем број луѓе живеат непосредно до големи индустриски капацитети, најчесто поради непланскиот урбан развој пред неколку децении. Фабриките биле првично изградени надвор од населените места, но по нивното отворање почнала масовната миграција село-град, бидејќи биле потребни работици. Голем број од нив изградиле куќи непосредно до фабриките, а последиците од тоа се гледаат денес во Скопје и во други градови. n

ПОРТА

екологија

„Зелената агенда за Западен Балкан“, помеѓу амбициите и можностите Уште од стапувањето на сила на Договорот за енергетската заедница, не е забележлив јасен и изразен напредок во примената на енергетската легислатива и легислативата од областа на животната средина во регионот

Даниела МЛАДЕновсКА рифаќањето на акциониот план за заеднички пазар во регионот и т.н. „Зелена агенда за Западен Балкан“, на неодамнешниот регионален самит во Софија, се очекува да резултира во економски раст и решавање на некои од најголемите предизвици од областа на заштитата на животната средина во регионот. Оваа иницијатива е дел од Економскиот и инвестициски план за Западен Балкан. Но, знаејќи ги спецификите на регионот и досегашното искуство со имплементација на вистински

П 42

ПОРТА

27 ноември 2020

реформи, тешко е да се биде оптимист за тоа каков ќе биде исходот. Овој текст допира некои од бариерите пред оваа амбициозна цел, а дава слика и за проектите кои се опфатени во Економскиот и инвестициски план за Западен Балкан, кои ќе се финансираат преку IPA III. Во декември 2019 година, Европската комисија го донесе својот стратешки план за климатска неутралност - European Green Deal. Реализацијата на овој план треба да ја донесе Европа до нула емисии на јаглерод диоксид до 2050 година. Со други зборови, треба да обезбеди економски развој, редизајниран на начин кој ќе ги

исполнува сите критериуми во однос на заштитата на животната средина. Во исто време, ЕУ е свесна дека оваа политика треба да биде прифатена од целиот континент, а не само од земјите членки. Но,

„ТОВАРОТ“ ЛЕЖИ ВО ПОГРЕШНИТЕ ПОЛИТИКИ на тој пат, регионот на Западен Балкан е голем предизвик. За таа цел, подготвена е „Зелената агенда за Западен Балкан“, која е фокусирана на пет главни столба: декарбонизација, циркуларна економија, намалување на загадувањето, одржливо земјоделство и биодиверзитет. Притоа, клучниот момент за успех во секоја од овие области е содржината на „Зелената агенда“ да добие некаква правно обврзувачка форма во секоја од земјите на Западниот Балкан. Но, секојдневно сме сведоци дека земјите од регионов не се воопшто ажурни спроведувачи на ЕУлегислативата, и покрај неспорните здравствени и еколошки придобивки од истите. Затоа, се цени дека е потребно да се воведат клучни индикатори на имплементација, кои во исто време ќе бидат поврзани и со следењето на напредокот во процесот на пристапување кон ЕУ на одделните земји. Притоа, процесот мора да вклучува правно обврзувачка посветеност во заштитата на климата од страна на сите земји од Западен Балкан, со истовремени строги алатки за мониторинг и санкции, со цел да се постигне целосна имплементација. НАЈГОЛЕМ ДЕЛ ОД „ТОВАРОТ“ ЛЕЖИ ВО ПОГРЕШНИТЕ ПОЛИТИКИ Во однос на декарбонизацијата, земјите од Западен Балкан мора да ги исполнат своите енергетски цели до 2030 година, преку имплементација на конкретни мерки опфатени со националните стратешки документи од оваа област. Циркуларната економија исто така е значаен дел од декарбонизацијата, а фокусот е ставен на превенцијата на генерирањето отпад, рециклирањето и компостирањето. Отпадот не смее да се спалува, појава што на овие простори се случува со децении. Намалувањето на загадувањето на Западен Балкан нема да биде лесна задача, имајќи предвид колку овие економии се потпираат

на јагленот и во колкава мера тоа влијае врз девастирањето на воздухот, водите и почвата, но секако декарбонизацијата на енергетскиот и сообраќајниот сектор

имаат огромен потенцијал во однос на ова прашање. Западен Балкан е познат и како „жешка точка“ во однос на биодиверзитетот. Заштитата на

27 ноември 2020

ПОРТА

43

биодиверзитетот од аспект на „Зелената агенда“ е изречно посочен предуслов за развој на кој било инфраструктурен проект. Многу пати досега е слушнато оправдувањето дека за овие земји, транзицијата кон одржлив развој бара многу инвестициски вложувања, и дека тоа е голем товар за и онака кревките економии. Но, за волја на вистината, најголем дел од „товарот“ лежи во погрешните политики, погрешното поставување приоритети, лошото управување и расипничко трошење, отколку во реалниот недостаток на средства за инвестирање. Ова е констатирано и од страна на Bankwatch Network, во една од анализите за можните бариери во имплементацијата на „Зелената агенда“. Слабите институции, непрофесионализмот и корупцијата само ја дополнуваат оваа констатација.

www.liting.mk Архитектонска подготовка и изведба Lexan* поликарбонатни плочи и системи; Акрилни плочи Plexy и производи од ПММА; +389 2 3114 360 Звучни и сигурносни бариери; Профили, гума и трака;

ОТСУСТВО НА КАЗНЕНИ ОДРЕДБИ Следната рунда на финансирање преку претпристапните фондови на ЕУ (IPA III), како и преку Европската инвестициска банка, ќе има клучна улога во поддршката на овие инвестиции. Значителни средства ќе бидат потребни за транзиција на рударските региони, преквалификација, и за поддршка на многу други амбициозни одлуки во кои не смее да има место за јагленот. Но, не смее да се заборави дека станува збор за сектор кој вработува голем број луѓе, па често се кокетира со социјалната компонента во недостаток на вистински и алтернативни решенија. За жал, во регионот сè уште постојат скриени државни субвенции за производството на електрична енергија од јаглен. Ова го констатира Секретаријатот на Енергетската заедница, уште во февруари годинава, а се однесува за Босна и Херцеговина, Косово, Црна Гора, Македонија и Србија. Досегашните политики во регионот не влеваат многу надеж дека во иднина донесувачите на одлуки ќе бидат доследни. Во прилог на ова е и состојбата со изградбата на нови хидроцентрали (особено мали хидроцентрали) за кои уште во 2005 година Енергетската заедница предупредува дека станува збор за „цунами од деструктивни и непотребни хидроелектрани“. За жал и во изминатиов период сме сведоци на изградба на хидроцентрали дури и во заштитени подрачја, и на сè позачестените акции од страна на локалните заедници и еколошки активисти, кои за жал се јавуваат во улога на единствен глас на разумот. Според тоа, може да се заклучи дека промените може да бидат направени, но само доколку за

44

ПОРТА

27 ноември 2020

политичарите би имало јасни последици доколку истите не ги направат. Имено, уште од стапувањето на сила на Договорот за енергетската заедница, не е забележлив јасен и изразен напредок во примената на енергетската легислатива и легислативата од областа на животната средина во регионот, првенствено поради отсуството на казнени одредби. ВЕЌЕ СИТЕ СЕ ИЗМОРЕНИ ОД ПРАЗНА РЕТОРИКА Се чини дека и со „Зелената агенда“ би можело да се случи истата судбина. Таа изобилува со поддршка, асистенција, олеснување, но за жал нема доволно обврзувачки елементи. Во исто време, се забележува и нецелосна усогласеност помеѓу „Зелената агенда“ и „Економскиот и инвестициски план за Западен Балкан“. Имено, додека „Агендата“ промовира целосна декарбонизација до 2050 година, Инвестицискиот план промовира изградба на четири нови гасоводи (повторно фосилно гориво), создавајќи почва за „нова транзиција“ во не така далечна иднина. Друг проблем е хидроенергијата. „Зелената агенда“ заговара диверзификација настрана од хидро и биопотенцијалот, додека Инвестицискиот план во делот на енергијата од обновливи извори се потпира речиси целосно на хидроенергијата. Што се однесува до сообраќајот, „Зелената агенда“ силно ја промовира железницата, а Инвестицискиот план предвидува изградба на автопатишта. Сепак, независно од овие споредби, неспорно е дека инвестицискиот план ќе значи силен економски поттик за регионот, а секоја од земјите треба да покаже посветеност и подготвеност во неговата реализација. Ако се анализираат предвидените проекти, не може да изостане впечатокот дека во случајот на Македонија тие не се прецизно наведени. На пример, во делот обновливи извори, стои општа одредба „нови соларни капацитети и ветерни електрани“. Но, медалот има две страни. Не е предмет на анализа само колку (не) нè бива, туку и колку ЕУ е вистински посветена да му помогне на регионот. Веројатно и стручната и пошироката јавност во регионот ќе се сложи околу фактот дека веќе сите се изморени од празна реторика и контрадикторни пораки. Доколку Европската комисија е сериозна во врска со „Зелената агенда“, треба силно да застане зад нејзиното спроведување и да ги стави во погон сите механизми кои ќе ја овозможат реализацијата. n

Листа на инфраструктурни проекти од Економскиот и инвестициски план за Западен Балкан. +

! #

!

$%%%&

' ( + ,

+

.

( ! 0

2 3 + + ) +

(

$ (1 4 0*

!

-

)

( !

5

)

*

1

) *

+

)

) !

(

+

)

* )

/ )

(

4 9+ 2 3 +

"

)

. 06 ) 7

)

-

!1

8

) 7 +

:

7 %%

=

)

) +

3

+

7 7 >

+

(

+

;

<

8

; ?

@ 6

) )

+

8 8 8 6

)

:

A

* ? ?

+

7

) ; ( +

&

6

7

+

B (

) )

0CDEFGHIJFE KHGD1 ! )

)

0

1 ) CDEFGHIJFE KHGD

&

L M ) ) ( ?

+ +

!

( )

) ( +

)

) &<

+ )

3

( + 8

&

&

)

N - )

=

) SHQTHE UJVJIHQ WJVXYHZ \QHE 0U][\1

)

=

OHIH )

PQFRO

= UJVJIHQ DORPHIJFE [PIJFE

27 ноември 2020

ПОРТА

45

најчудни градби

ОДДАВАњЕ ПОчИТ НА ФИЛМСКИОТ СЕРИЈАЛ „СТАР ТРЕК“

Во Кина зграда во облик на вселенски брод „Ентерпрајз“ од „Ѕвездени патеки“ Кога се јавиле во седиштето на компанијата, многумина мислеле дека некој се шегува, но малку требало за да разберат дека нема место за шега и дека вселенскиот брод од ѕвездената флота на познатиот филмски бренд ќе стане и зграда

Драган РисТов о минатото, бројни споменици и згради изградени во Кина биле директни копии на оние во Европа. Лондонскиот мост Тауер, парискиот лак на Триумфалната порта, Сиднејската опера па дури и Ајфеловата кула се пресоздадени во земјата. Заради тоа, кинеската Влада издаде декрет со кој „строго се забранува“ плагијат на згради и поголеми од

В

46

ПОРТА

28 август 2020

250 метри како и строго се ограничува изградбата на облакодери над 500 метри. Минатата, беше рекордна година за изградба на супероблакодери високи и над 300 метри, како што е финансискиот центар Тијанџин (530 метри). Во Кина лани беа завршени 57 згради високи над 200 метри. Тоа веќе станува минато, а новата политика исто така нагласува дека новите облакодери треба да се фокусираат на заштита од пожар, отпорност на земјотрес и заштеда на енергија.

Благодарение на кинескиот ентузијазам, многу чудни градби станаа дел од оваа рубрика во Порта 3. Кина е растечка економија, пари има, а со самото тоа, веќе кажавме дека имаат голема мотивација да покажат дека се уникатни и дека можат. Без оглед на тоа дали некоја градба ќе се оквалификува како добра или лоша, важно е да ја има. Кинески извршен директор Лиу Деџијан, кој седи во бордот на „Баиду“ изгради канцеларија што му оддава верно почит на УСС Ентерпрајз

од филсмкиот серијал на „Стар Трек.“ (Ѕвездени патеки). Зградата, која е изградена од овој 43-годишен основач на „NetDragon Websoft“, ќе обезбеди канцелариски простор за кинескиот развивач на игри „Волстрит журнал“ и чинеше 97 милиони долари. Објектот е изграден во крајбрежниот град Чангле, во кинеската провинција Фуџијан, завршен на крајот на минатата година. Инаку, започнал да се гради во октомври 2018 година. Фирмата, во 2014 година контактирала со СиБи-Ес, носител на правата на шоуто „Ѕвездени патеки“, за да добие дозвола за изградба на канцеларијата. Кога се јавиле во седиштето на компанијата, многумина мислеле дека некој се шегува, но малку требало за да разберат дека нема место за шега и дека вселенскиот брод од ѕвездената флота на познатиот филмски бренд ќе стане и зграда. Структурата изгледа особено убедливо од воздух, како што може да се види и на Гугл мапс. Од птичја перспектива, објектот навистина наликува на познатиот вселенски брод и буквално како да се наоѓа на некое вселенско пристаниште. За овој објект своевремено пишувал и познатиот неделник „Тајмс“. Внатрешноста има други елементи инспирирани од „Ѕвездени патеки“, вклучувајќи автоматски лизгачки порти (врати) помеѓу различните работни области. На третиот кат има и метални слајдови кои овозможуваат брз пристап до нивото на земјата. И претходно имаше обиди да се изгради реплика на USS Enterprise. Во 1992 година, фирмата за дизајнирање забавни простории со седиште во Лос Анџелес, Годард Груп, објави дека планира да лансира огромен модел на вселенскиот брод, но проектот пропадна. Репликата од 150 милиони долари требаше да виси во центарот на Лас Вегас и ќе станеше „најголемата атракција на светот“ и „Осмото чудо на светот“.

-„На бродот требаше да ги има „сите клучни простории, комори, палуби и ходници што ги знаевме од филмот“, како и „брз патник што ќе ве води од палуба до палуба“,вели Гери Годард, претседател и извршен директор на групата на веб-страницата на компанијата. За негова несреќа, Кинезите успеаја да ја реализираат идејата и да ги победат во оваа намера. Минатата година беше објавено дека еден опседнат љубител на „Ѕвездени патеки“ во неговиот подрум изградил брод со копија вреден 300.000 фунти. Ентони Сфорца (48) собирал акциони фигури во осумдесеттите години. Тој поминал три години и потрошил повеќе од 1.500 работни часови, пресоздавајќи ја внатрешноста на иконскиот брод Ентерпрајз во неговиот дом во Лонг Ајленд. n ПОРТА

хортикултура

Како да се подготви градината за зима

Во овој период условите се совршени за последните дела во градината за зачувување на растенијата и за следната сезона ристигнувањето на постудените месеци претставува почеток на периодот кога градината полека се подготвува за хибернација. Сепак, интензитетот на работата сè уште не се намалува, бидејќи токму сега е време за есенско садење. Откриваме што треба да направите за да ги направите вашите растенија и вашата градина подготвени за пролет.

П 48

ПОРТА

27 ноември 2020

КОРИСНИ СОВЕТИ

Овој период од годината честопати ни дава уште неколку дена чисто сино небо и натпросечни температури кога условите се совршени за последните дела во градината за зачувување на растенијата и за следната сезона. Пред првите утрински мразови, треба да се пресадат нежни цвеќиња и растенија во саксии, а потоа да се префрлат во затворено и со тоа да се заштитат од ветер и ниски температури. Чувствителните растенија што остануваат во земја треба да се завиткаат со асура, трска, крпа или сличен материјал што ќе ги заштити и истовремено ќе им овозможи да „дишат“. Врзете ги зимзелените растенија со канап за да не се распаѓаат од силни ветрови или под тежината на снегот. Ако сакате да посеете тревник, есента е идеално време за тоа бидејќи почвата е сè уште топла. Исчистете го постојниот тревник од паднати лисја и плевел. Тревата треба да се коси

на висина од два до три сантиметри. На места каде што тревата се разредила, се сее нова. Паднатите лисја не треба да се фрлаат бидејќи од нив може да се направи компост. Лисјата се одличен извор на хранливи и органски материи. Компостот се прави со поставување слој од лисја околу 10 сантиметри во цветните леи и покривање со слој на почва. И покрај веќе студените утра сепак не е доцна нешто да се засади. Може да се засади лиснат зеленчук како спанаќ или одредени салати во мини пластеници, или стаклени кутии кои исто така ќе ја разубават вашата градина. Ако планирате да садите дрвја или жива ограда, сега се идеални услови. Садниците имаат корист од фактот дека почвата е влажна и температурите не паѓаат под нулата. Можете да ги засадите сите садници на листопадни и зимзелени дрвја, грмушки, како и жива ограда. n 27 ноември 2020

ПОРТА

49

уметност

Курбиново ја продолжува традицијата на престолничката комнинска уметност Иако е на периферијата од големите уметнички центри, неговото сликарство е курентно, витално и во дослух со најновите уметнички случувања во престолничките сликарски ателјеа д-р петрула Костовска , историчар на уметност) ако еден од многуте македонските средновековни бисери, чиишто фрески се инстантно препознатливи, црквата Св. Ѓорѓи во с. Курбиново последниве години редовно се појавува во нашите дневни актуелни теми. Деновиве, веста за посетата на црквата од страна на министерката за култура и започнувањето на првата фаза од толку неопходната санација и заштита на архитектурата и живописот, е повод да се потсетиме за значењето на Курбиново за средновековната уметност во Македонија и пошироко. Се надеваме дека проектот за конструктивно зајакнување на архитектурата, подигањето и промената на кровот, инјектирање на ѕидовите и конзервациските операции врз живописот ќе ги санираат проблемите што настанаа од долгогодишната запоставеност на објектот. За наша среќа живописот во Курбиново е скоро во потполност сочуван, а имаме остатоци од фрески и на западната фасада. Архитектурата е релативно едноставна и со скромни димензии, но значајно за одбележување е постоењето на малтерисана и насликана фасада која ја покривала ѕидаријата од тула. Вообичаено фасада од малтер и тенка тула изѕидана во

К

50

ПОРТА

27 ноември 2020

необични керамопластички форми, која сo леснотија ја идентификуваме како типична византиска, неретко била во потполност малтерисана и насликана со мотиви кои имитираат тула, т.н. opus cloisonne. Малата, еднокорабна црква е посветена на кападокијскиот великомаченик св. Ѓорѓи, чија велелепна фреска го краси северниот ѕид, наспроти величествениот Христос на јужниот ѕид. Оваа шема на украсување на најдолната зона каде патронот на храмот е на едниот надолжен ѕид, а на спротивниот ѕид е Христос, сам или со Богородица и Јован Крстител, опкружени со свети

војници, ќе стане иконографско правило кое ќе го среќаваме во средновековните цркви на територијата на Охридската архиепископија. Кусиот натпис на источната страна од изѕиданиот олтарен жртвеник го сочувал датумот на започнување на живописувањето – април 1191 година. Оштетените остатоци од ктиторската композиција, сè уште видлива на западната фасада, нудат скудни информации за четири фигури. Двете од нив според раскошната облека и империјални инсигнии од истражувачите беа именувани како Исак II Ангел (1185 -

ЕДЕН ОД СРЕДНОВЕКОВНИТЕ БИСЕРИ 1195) и неговата унгарска сопруга Маргарета (Марија). Останатите две најверојатно им припаѓаат на највисокиот ешалон великодостојници на охридската архиепископска столица. Едниот од нив е колебливо идентификуван како охридскиот архиепископ Јован Каматир, чии роднини заземале значајни административни и црковни позиции и биле во блиски врски со владејачките царски династии Комнени и Ангели. Четвртата личност, која пак според заемниот сооднос на сите фигури во сцената, најверојатно била самиот ктитор на црквата, за жал ќе остане неименувана. Едно е сигурно, средновековниот човек ги полага сите свои надежи за спасение во доблесниот земен живот. Но, преку инвестирање сопствени средства во подигањето сакрални градби, на чии ѕидови се слави Божјиот син во сиот раскош, се трудел да го зачува своето име за вечност. Од аспект на уникатност на некои иконографски сцени и мотиви ќе наброиме неколку. Поклонувањето на архијереите на Агнецот, сцена позната уште и како Мелисмос, која е насликана во олтарот е најстариот сочуван примерок на оваа композиција во византиското сликарство и ја воведува истата во иконографските

27 ноември 2020

ПОРТА

51

програми на повеќето подоцнежни средновековни споменици. Оваа сцена вклучува елементи од современата литургиска пракса и го пресликува ритуалот кој свештените лица го обавуваат во текот на секојдневното свештенослужење. Појавата на портрети на солунските браќа св. Кирил и Методиј и нивниот ученик св. Климент, сведочат за силината на нивниот култ врз словенското население и значењето кое им го придавале охридските прелати на локално ниво. Појавата уште на неколку светители во рамките на програмата е од исклучително значење како св. Марина и св. Ефросин, св. Ана ја дои Богородица, пустиножителот Онуфриј и светите врачи Пантелејмон, Козма и Дамјан, како и шест претстави на свети жени (св. Варвара, св. Недела, св. Катерина, св. Текла, св. Петка и св. Теодора), што сведочи веројатно за влијанието на женскиот член од ктиторскиот квартет. Симболиката на голем број од композициите во Курбиново е во контекст на Божјата Теофанија Богојавување. Богојавувањето пред верниците е со цел да се истакне спасителската улога на семоќниот Бог. Една од тие сцени е и Визијата на пророк Даниел, пропратена со триесет пророци чии текстови испишани на свитоци го најавуваат доаѓањето на синот Божји. И другите Христолошки сцени имаат детали кои симболички нè потсетуваат на Христос кој е спасител на човечкиот род. Позадината на голем број сцени е ПОРТА

збогатена со архитектонски елементи и растителни мотиви преземени од престолничките минијатури од овој период кои служат да го симболизираат рајот, како конечна цел на секој христијански верник на патот кон спасението. Сликарот на Курбиново ја продолжува традицијата на престолничката комнинска уметност изложена во Нерези, како најубав репрезент на тој престолнички стил. Одликата на овој стил издолжени, витки тела, развиорени облеки, графицистички решенија за косите и брадите и нагласени колористички акценти врз лицата, во Курбиново се уште понагласени и се доведени до маниризам. Раката на истиот зограф неколку години порано ја препознаваме и во црквата Св. Врачи во Костур, и таа е дел од една групација споменици меѓу кои и костурскиот Св. Никола Касници, каде што можеме да го следиме развојот на оваа доцнокомненска естетика. Курбиново е споменик во диоцезата на Охридската архиепископија. Иако е на периферијата од големите уметнички центри, неговото сликарство е курентно, витално и во дослух со најновите уметнички случувања во престолничките сликарски ателјеа. Непознатиот ктитор со својот завет, покрај желбата за одбележување на своето име, го сочувал и споменот за еден од најталентираните уметници на XII век во Европа. И на крајот да потсетиме дека т.н. „Ангел од Курбиново“ кој ја краси македонската банкнота од 50 денари е токму Архангел Гаврил од олтарот на Курбиново по кој овој споменик е познат и надвор од границите на Македонија. n

ПОРТА

уметност

АРТЕКХАУС - ПРОСТОР ЗА НОВОТО ВРЕМЕ

Пласман на поинакви форми на креативно изразување Моќта на уметноста е да предизвика своевидно будење или промена, да ги помести границите за тоа што сè може да се вброи во уметничко творештво. Артекхаус преку уметност, наука и технологија под еден покрив, го овозможува токму тоа. Јулија вЕЛКовсКА, (Специјално за Порта 3 од Вашингтон) ФоТо: КРЕДиТ / АРТЕКхАус

А

ПОРТА

ртекхаус (Artechouse), со локации во Вашингтон, Њујорк и Мајами, важи за дом за иновативна уметност на 21виот век. Основана од Сандро

Кересилиџ (Sandro Kereselidze) и Татјана Пастукова (Tatiana Pastukhova) во 2015-та година, компанијата е место каде се нуди инспирација да се истражи најновото, и едукација за најдоброто во оваа сфера.

Објектите важат за прва мултимедијална платформа во светот и служат за пласман на поинакви форми на креативно изразување. Уметниците чии идеи не можат да се вклопат во класичен простор како

музеј или галерија, на пример, спас наоѓаат во концептот на Артекхаус. Огромниот простор е конфигуриран за полесно привлекување што е можно поголем број

посетители, кои преку интеракција со дигиталните инсталации стануваат дел од нив. Tехнологијата игра голем дел во оваа, како што се нарекува, револуција на

уметноста. Преку вакви простори, на уметниците им се дава нова моќна алатка, и притоа не само што се поттикнува нивната имагинација, туку и начинот е мошне

ПОРТА

релевантен за времето и за светот во кој живееме. „Технологијата е секојдневно меѓу нас, ние сакаме да овозможиме таа поинаку да се искористува“, велат од Артекхаус. Локацијата во Вашингтон се наоѓа во близина на центарот на градот и особено заради 10-метарските ѕидови, иако под земја, се смета за реткост, заради законските ограничувања на висината на зградите во главниот град на САД (ниту една од нив не смее да биде повисока од американскиот Конгрес). Просторот со површина од околу 1.500 метри квадратни бил празен 25 години, сè до отворањето на галеријата. Прво што забележувате е темна просторија, висечки проектори и едноставен изглед, но знаете дека зад него се крие спектакл. И навистина, веднаш ве привлекуваат звучните и светлосни ефекти,

ПОРТА

се впуштате во безгрижни движења, најпрво со рацете, обидувајќи се да откриете какви сè сензори ќе се активираат и што ќе се анимира. Подот е покриен со рефлективна боја за да изгледа дека она што се проектира, се протега надвор од границите на просторот. Деталните црно-бели илустрации на Јуко Шмизу (Yuko Shimizu) во Ханами, со помош на беспрекорниот графички дизајн и компјутерска обработка, добиваат боја и живот. Повеќевековната јапонска традиција поврзана со цутот на црешите е прикажана преку копно, вода и воздух. Очигледно беше дека уживаат и младите и постарите посетители, фотографирајќи се на секој чекор. За разлика од стандардната забрана во музеите за допирање на експонатите, во ерата на новите медиуми се чини важи обратното - охрабрени сте тоа што ќе го видите да го допрете, за да го оживеете.

Целта е постигната, сега танцувате, а цветовите го следат вашиот ритам, го движете целото тело, обземени сте. Проектот XYZT Апстрактни пејсажи е доказ како интеракциите со природен свет можат да се преточат во апстрактен. Инсталацијата на Адриен Мондо (Adrien Mondot) и Клеар Бардаин (Claire Bardainne) воедно претставува и разновидност на сетилни искуства што се создаваат со искористување на древните техники на илузија и бесконечните можности на модерната технологија. Бидејќи Ххоризонталност, Y-вертикалност, Zдлабочина и Т-време, можат да го опишат движењето на точката во просторот, тие ја носат и суштината на потенцијалното место на тоа движење. Патеката, минувајќи низ природа, претставена геометриски и органски, реагира на посетителите кои можат да играат или да ја допрат

материјата на светлината на пример, во пејсаж од линии, точки и букви, додека истражуваат живописно и минливо виртуелно опкружување. Фигурите се создаваат во реално време од моделирање на физичкото движење. Преку изложбата, како да одите низ друга форма на дигитална природа. Просторот на Артекхаус во Њујорк на површина од околу 550 метри квадратни исто така долго време бил напуштен, а зградата е стара преку 100 години. Машинската халуцинација на Рафик Анадол, беше премиерно прикажана на оваа локација. Изложбата е експеримент на синтетичка реалност којашто се фокусира на преку 100 милиони прикази од Њујорк, истражувајќи ја идејата на вметнување на дигиталната уметност во архитектурата преку користење на вештачката интелигенција. Сликите ги откриваат скриените врски среде познатата панорама на њујоршките облакодери, истовремено нудејќи халуцинирачки поглед во машината, која ги анализира тие фотографии. Таа машина потоа создава своја интерпретација на панорамата и како нештата се движат, менуваат или пак сонуваат. Замислата е машините да можат да помогнат во доловувањето на хибридната врска меѓу архитектурата и нашата перцепција за времето и просторот. Триесетминутната халуцинација, на публиката ѝ нуди увид во иднината на самата архитектура. Локацијата на Артекхаус во Мајами е во арт деко стил, а зградата датира од 1921 година. Областа на Мајами бич е среде културна ревитализација, со сè поголем број театри и киносали, и од компанијата велат дека се среќни што се дел од процесот. Моќта на уметноста е да предизвика своевидно будење или промена, да ги помести границите за тоа што сè може да се вброи во уметничко творештво. Артекхаус преку уметност, наука и технологија под еден покрив, го овозможува токму тоа, изложбите не се само преносители на пораката, туку се директни учесници во една нова ера, а

посетителот не е пасивен набљудувач, туку активен истражувач. Компанијата гордо изјавува дека целта ѝ е и промоција на делата како на меѓународни, така и на локални уметници, а

ја фаворизира и идејата за поголема застапеност на жени уметници. Досега Артекхаус бил домаќин на 10 инсталации. Целосно се финансира од продажба на билети. n

ПОРТА

репортажа

ШТО СМЕ ИЗГРАДИЛЕ И ШТО НЕ СМЕ ИЗГРАДИЛЕ

Кружна прошетка околу плоштадот во Скопје Денес имаме плоштад премногу изграден, урбанистички хаос, многу јавни површини се непристапни, многу зелени површини се уништени, а за стилот на новите градби од проектот „Скопје 2014“ дефинитивно може да кажеме дека е кич

натка ЌосЕвА, дипл.инж.арх оронавирусот и пандемијата нè натераа да се свртиме повеќе кон себе, кон најблиските и кон нашата најблиска околина. Затворени со ограничени можности за движење и патување, можевме подобро да го запознаеме и нашиот град Скопје и секое негово катче, досега недоволно видено и истражено. Овие месеци повеќепати шетав на плоштадот „Македонија“, центарот на главниот град на државата, Скопје. Тоа е нашиот град, градот што поминал многу катастрофи, војни, низ него поминале многу освојувачи и сите оставиле понекој траг. Некој вреден да се спомене некој и не. Што има на плоштадот и како изгледа денес

К 58

ПОРТА

27 ноември 2020

во 2020 година после повеќегодишно (30 години како независна држава и 57 години од катастрофалниот земјотрес) планирање, реконструирање и градење дури и на контроверзниот проект „Скопје 2014“. ПЛОШТАДОТ „МАКЕДОНИЈА“ ВО СКОПЈЕ Зградата на Т-Мобиле е административноделовна зграда градена од 2008 до 2015 година, а проектирана од архитект Јовица Стефановски (1954) 2005 - 2008 година. Изградена е на местото на поранешната Народна банка срушена во земјотресот во 1963 година. Зградата е целосно застаклена, а некои делови на фасадата се обложени со гранит. Авторот се обидел некои елементи од срушениот објект на

Народната банка да ги вметне и на фасадата на новиот објект која е ориентирана кон плоштадот, како столбовите кои одат низ неколку катови пред стаклената фасада и цилиндричниот кубус на рамниот кров на зградата. Со овие елементи забележливо е настојувањето на авторот преку современа трансформација да вгради меморија на старата банка со трансценденција на архитектонскиот детал низ просторот и времето, но обидот во суштина е неуспешен. Зградата доминира со својата висина на плоштадот. До административната зграда на Т-мобиле се наоѓа друга административна зграда, чиј автор е проф. Милан Злоковиќ архитект (1898 - 1965). Зградата е градена во периодот 1933 - 1935 со намена: административни простории на

Стопанската комора на град Скопје. За изгледот на зградата и функцијата бил распишан архитектонски конкурс за идејно решение на кој прва награда добил арх. Милан Злоковиќ. Изградена била на локација со површина од 630 м2 до тогашната зграда на Народна банка со која висински била усогласена. Зградата со подрум, приземје, мезанин и три ката е со армиранобетонска конструкција и рамен кров. На модерното обликување на зградата доминира застакленото приземје и мезанинот кон плоштадот додека на катовите зградата е заоблена на аголот, а конструкцијата столб и греди е оставена видлива со што аголот е нагласен. Ова е значаен објект од времето на славниот скопски градоначалник Јосиф Михаиловиќ, кога почнува и пробивот на модерната архитектура во Македонија. Објектот се одликува со висок естетски израз, прочистен од ориентални елементи, кои биле присутни во тој период на дел од објектите. Зградата е добар пример на раната модерна. Денес, објектот е запуштен и е во лоша состојба, а фасадата речиси цела е прекриена со реклами. Фасадата на овој објект треба да се реновира со нови материјали согласно првобитниот изглед, а сите реклами да се отстранат, веднаш. Проф. Милан Злоковиќ е српски архитект, научник и професор на Архитектонскиот факултет во Белград. Тој заедно со група архитекти е основоположник на модерната архитектура на почетокот на 20 век во Србија и пошироко. Зад себе оставил 40 реализирани објекти (приватни куќи и јавни објекти), а на архитектонски конкурси добил 20 награди и 16 откупи. Во последните години од животот се занимавал со теорија за пропорцијата и модуларната координација. До зградата на Злоковиќ се лепи зградата на поранешната стоковна куќа „НА-МА“, денес со иста намена, трговско-административна, наречена „Сити-галери“. Во 1954 година на повикан архитектонски конкурс професорот Славко Брезовски (1922 - 2017), добива прва награда. Во понатамошната разработка на проектот„НА-МА“ и реализација на објектот се вклучиле и архитектите Борис Чипан, Јован Ранковиќ и Љубица Маленкова. Зградата почнала да се гради во 1960 година. Со овој објект е постигнато обликовно единство со авангардниот објект од раната модерна на проф. Милан Злоковиќ, архитект и двата објекта заедно создаваат една заокружена обликовна целина. Со проектот „Скопје 2014“ направена е нова фасада на зградата на поранешна НА-МА во стил „со многу декорации“, со што објектот е уништен, изгубена е неговата првобитна идеја и вредност. Изгубен е архитектонскиот квалитет и обликовните вредности од времето на модерната на овој значаен објект во центарот на престолнината. Архитектот на оваа недозволива

архитектонска интервенција, преобликување на постоечка фасада е непознат. Професорот на Архитектонскиот факултет во Скопје, Брезовски е еден од доајените на македонската модерна архитектура, автор од првата генерација македонски архитекти, кој зад себе остави голем број значајни објекти и проекти, а победник е на повеќе домашни и меѓународни конкурси. Покрај други стручни и општествени признанија носител е на наградата „11 Октомври“ и на наградата „13 Ноември“. Овој цел потег на згради од административниот објект на архитект Злоковиќ до објектот на Стопанска банка во ГТЦ неопходно е да се врати во првобитниот изглед, модерна архитектура со рамни фасади без

декорации, но со нови, современи материјали. Зградата на ЕВН или поранешната административна кула на Електро-Македонија, дело на архитект Бранко Петричиќ (1911 - 1984), изградена е во 1962 година. Нејзиното автентично архитектонско обликување е со стаклена фасада т.н. ѕид-завеса, дел со парапети и прозорци во низа. Зградата последните години е со скеле и колку што може да се види, половина фасада на зградата се обновува во стилот „Скопје 2014“, а другата половина е застаклената постоечката фасада. Треба конечно да се одлучи што со оваа зграда. Треба ли да се заврши редизајнирањето на фасадата? Неопходно е скелињата што поскоро да се тргнат за просторот околу

ПОРТА

зградата да се ослободи за движење на пешаците. Пред зградата на ЕВН има мини-трговски центар „Лумикс“, чија урбанистичка поставеност е дискутабилна. Автори на овој објект се професорите Минас Бакалчев (1956) и Митко Хаџи-Пуља (1957). Зградата е проектирана во 2000 година, а претставена е на 15. Биенале на македонска архитектура 2010 година, како архитектонска реализација. Зградата е со неправилна заоблена форма и пространи надворешни скали ориентирани кон плоштадот, не многу пријатни за движење. Обложена е со алуминиумски панели во две бои, а бочните фасади се застаклени. Професорите на Архитектонскиот факултет во Скопје, Минас Бакалчев и Митко Хаџи-Пуља се добитници на повеќе награди на БИМАС. Повеќепати учествувале на Изложбата на Венецијанското биенале за архитектура во 2006, 2008, 2010 и 2012 година. Професорот ХаџиПуља беше и дел од Комисијата за поставување скулптури во центарот на Скопје. Зградата каде што е сместен ресторанот „Пелистер“, изградена е во 1957 година и е дело на архитект Димитар Димитров. Висината на објектот е усогласена со висините на околните згради на улица „Македонија“. И оваа зграда не успеа да се спаси, преобликувана е со фасада во стилот „Скопје 2014“. Пред ресторанот „Пелистер“ поставена е незграпната и огромна скулптура на цар Самуил на пешачка површина со што се затвораат визурите кон улица „Македонија“ и кон плоштадот. Станбено-деловната зграда Ристиќева палата, градена е во периодот од 1925 до 1926 година, а автор е архитект Драгутин Маслаќ (1837 - 1937). Со оваа зграда се оформува важен агол меѓу две улици кои водат кон плоштадот, „Македонија“ и „Никола Вапцаров“. Зградата е успешен објект, поставен на агол кој со својата пластика на фасадата ѝ дава мекост на целата зграда. До денес е сочувана и обновена во првобитниот изглед.

60

ПОРТА

27 ноември 2020

Хотелот „Мериот“, дел од проектот „Скопје 2014“, проектиран е од архитект од Австрија. Зградата ги надминува висините на околните објекти и доминира на плоштадот. Зградата е со заоблена фасада кон плоштадот, а второстепената пластика e плитка, изработена како „чипка“. Целиот волумен на објектот е многу голем, со несоодветна димензија во просторот во кој е сместен и непотребно пренагласен во споредба со окoлните објекти. Споменикот на Мајка Тереза е несреќно и погрешно поставен. Овој споменик и градилиштето околу него го оневозможуваат и пешачкиот пристап до просториите на Комерцијална банка АД Скопје. Ако сакате да поминете низ тој дел ќе се движите како низ лавиринт меѓу оградите од градилиштата. Овој споменик е поставен на погрешно место, попогрешно не може да биде, ги запира пешачките текови од улицата „Орце Николов“, оневозможен е пристап за ПП-возило, возило на Итна помош, а го стеснува и просторот пред главниот влез на Комерцијална банка. Споменикот на Мајка Тереза, секако треба да се сруши и урбанистичкиот хаос на тој простор да се среди. Зградата за хотел и зградата за градска куќа се во изградба. Со години гледаме градилиште,

некои грозни лимени огради со кои е оградено градилиштето и објекти оставени во карабина. Што со овие објекти? Ако е прекината градбата поради причини кои се во судски процеси, објектите во градба треба да се конзервираат, да се прекријат фасадите со некое платно и да се постави пристојна ограда која го оградува просторот за градење. Овие објекти треба да се завршат, фасадите да се редизајнираат и плоштадот да престане да биде вечно градилиште. Од плоштадот се симнуваме кон кејот на реката Вардар. После земјотресот коритото е регулирано за да се спречат идни поплави. Кејот на реката Вардар е архитектонско-урбанистички обликуван од архитект Рафаил В’лчевски. Денес пристапот до коритото од плоштадот е сè уште возможен, но лево и десно, односно кон исток и запад кејот не е прооден поради вечните градилишта и нерасчистување на истиот, а поставена е и џиновската незграпна скулптура на цар Јустинијан. За галиите во Вардар секој ден чекаме, како што вети градоначалникот Шилегов, да се тргнат од коритото. А што ќе се случи со жалните врби во коритото, пожално не може да изгледаат и го собираат околу себе ѓубрето од реката? За големиот број скулптури поставени на плоштадот, кои се меѓу другото и дивоградби, Владата треба веќе да има решение што со нив. Или тоа ќе остане да го решаваат некои идни градоначалници и идни генерации? Вака поставени само го нагрдуваат плоштадот со нивните сомнителни уметнички и естетски квалитети. ХАОСОТ МОРА ДА СЕ СРЕДИ Изградбата на капитални објекти во центарот на градот е за поздравување. Но, проектот „Скопје 2014“, покажа дека е кампањски изработен, недоволно подготвен, необмислен, непрофесионален, лошо изграден и нетранспарентен. Кога се гради во центарот на градовите објектите се бираат на архитектонски конкурси, анонимни или повикани. А повиканите архитекти секогаш се стручни и афирмирани, секако не се анонимни и почетници. Пред реализација на „Скопје 2014“ плоштадот беше недооформен со неколку слободни локации, останати после катастрофалниот земјотрес. Денес имаме плоштад премногу изграден, урбанистички хаос, јавни површини узурпирани, многу зелени површини уништени, објекти нефункционални, обликувани со евтин кич. Овој хаос мора да се среди, конечно да се покаже желба, идеја и визија како сакаме да ни изгледа центарот на главниот град. Што е културно наследство, кои објекти имаат значење и треба да се сочуваат во првобитниот изглед исто така е прашање на кое треба да се одговори. Многу прашања, а малку одговори. Каков центар и плоштад сакаме? n

ПОРТА

ПОРТА

ПОРТА

ПОРТА