Списание за градежништво, архитектура и екологија

ПОРТА Г РА ДЕ Ж Н И Ш Т ВО А РХИ Т Е К Т УР А Е КОЛО Г И Ј А

90 ДЕНАРИ

303 АПРИЛ 2021

Mакедонско градежништво лет во место или нова надеж Сер Дејвид Атенборо: Пет лекции за секој човек, за спас на планетата Студентска визија за нов урбан наратив спроти хотелот Холидеј Ин

ПОРТА

СОДРЖИНА

14

РЕГИОНИ 8 РЕКОНСТРУКЦИЈА НА „РИМСКИОТ ПАТ“ КОН ХЕРАКЛЕЈА ЌЕ СЕ РЕКОНСТРУИРА ДЕЛ ОД ПОДЗЕМНАТА ИНФРАСТРУКТУРА ВО ТУРИСТИЧКАТА НАСЕЛБА БЕРОВСКО ЕЗЕРО ВО ВЕЛЕС СЕ ГРАДИ СОЦИЈАЛНА ЗГРАДА

ГРАДЕЖНИШТВО 10

10

МАКЕДОНСКО ГРАДЕЖНИШТВО ЛЕТ ВО МЕСТО ИЛИ НОВА НАДЕЖ

28

СТАВ 14 БЕЗ ДОБАР УРБАНИЗАМ НЕМА ДОБРА АРХИТЕКТУРА

АРХИТЕКТУРА 20 СТУДЕНТСКА ВИЗИЈА ЗА НОВ УРБАН НАРАТИВ СПРОТИ ХОТЕЛОТ ХОЛИДЕЈ ИН

АРХИТЕКТУРА 28 УМЕТНИЧКА ГАЛЕРИЈА, СТАНБЕНИ КОМПЛЕКСИ, УЧИЛИШТЕ ЗА ХРАНА И КОНЦЕРТЕН ЦЕНТАР

КУЛТУРНО НАСЛЕДСТВО 38 ОХРИД – НЕПРЕСУШНА ИНСПИРАЦИЈА

38

42

ЕКОЛОГИЈА 42 СЕР ДЕЈВИД АТЕНБОРО: ПЕТ ЛЕКЦИИ ЗА СЕКОЈ ЧОВЕК, ЗА СПАС НА ПЛАНЕТАТА

ЕКОЛОГИЈА 46 ТЕТОВО И ЃУБРЕТО

РЕПОРТАЖА 50 ТОКМУ КАКО ШТО И ДОЛИКУВА НА КРАЛСКАТА КРВ

ХОРТИКУЛТУРА 54 УРЕДУВАЊЕ ОАЗА ЗА УЖИВАЊЕ

УМЕТНОСТ 58 ШЕПОТЕЊЕ СО СМРТТА

ПОРТА

25 јули 2014

50

ГОДИНА XVII

БРОЈ 303 ПЕТОК 30.4.2021 Редакција:

ДРАГИ ЧИТАТЕЛИ, Нов месец и нов број на Порта 3. И овој пат со интересни четива во стандардните рубрики градежништво, архитектура, екологија, урбанизам, уметност. Вообичаено содржините ги отвораме со рубриката региони и активностите на дел од локалните самоуправи. Она што е особено актуелно во последните денови е урбанизмот и прекумерното градење, особено во главниот град. Последните случувања за просторот во Ново Маало, спроти хотелот „Холидеј Ин“ ја брануваа како јавноста, така и централната и локалната власт. Во овој број на Порта 3 може да се прочитаат ставовите на познати експерти и стручни лица за тоа дали на таа локација е потребно да се градат нови згради според веќе изработениот проект за дел од парцелата или, пак, треба да се најде ново решение. На оваа тема и на тема урбанизација на овој дел од центарот на градот ја пренесуваме студентската визија за урбан наратив спроти хотелот „Холидеј Ин“. Иако нашата стручна, обучена и „овластена“ пракса честопати, од незнаење или пак од авторска суета, на студентските проекти гледа како на наивни идеи, сепак токму неискуството, наивноста, но и храброста и свежината на младоста ги прави ваквите проекти визии-водилки кон иднината. Во рубриката градежништво може да се прочита за македонското градежништво, за тоа дали е лет во место или нова надеж. Ако продолжи практиката на развлекување на тендерите за државните инвестиции и условите во кои нема да може да конкурираат домашните градежни компании, нема да има никаков раст во градежништвото кое е еден од носечките столбови во земјата. Во рубриката архитектура нашиот дописник од Лондон дава објаснување за годинешните добитници на наградата Цивик траст. Уметничка галерија, станбен комплекс, училиште за храна и концертен центар се објектите кои се стекнаа

ПОРТА ГРАДЕЖНИШТВО АРХИТЕКТУРА ЕКОЛОГИЈА

со специјални награди, а во овој број на Порта 3 може да се прочита збор-два повеќе за нив. Кај урбанизмот може да се прочита за еден секојдневен проблем на македонските градови. Летаргијата на институциите, слабата локална самоуправа, измешана со отсуството на домашно воспитување и/или отсуството на чувство за припадност, го доведе Тетово на едно ниво кое е мачно за опишување. Во овој број уште една актуелна тема, Охрид - непресушна инспирација. Охрид е тешка тема, не само заради децениската историска и идентитетско-културна конотација, која надвиснува над нас со тон кој опоменува, туку и заради тежината на деценски напластените проблеми. Овој месец се одбележа Денот на планетата Земја, а во рубриката екологија може да се прочита за петте лекции кои секој човек треба да ги почитува за спас на планетата, а кои ги дава сер Дејвид Атенборо. Специјално за Порта 3 од Египет имаме репортажа за отворањето на новиот Национален музеј на египетската цивилизација. „Златната парада на фараоните“ беше настан токму онаков каков што ѝ доликува на кралската крв. Сега е добро време да направите план за уредување на надворешниот простор за да може да ги користите претстојните убави денови во пријатно, уредно и креативно опкружување. Зависно од желбата, постојат неколку совети за уредување на дворот кои ги пренесуваме во рубриката хортикултура. Напишано со интензитет, мера и нежност, кои се наместа исклучително трогателни, „Шепотење со смртта“ е постхумен омаж на животот и делото на Петар Мазев, но и на длабоката врска и пријателство со Глигор Чемерски чие присуство е продолжено и живее еден друг живот впишано во нивните дела. Рубриката уметност е збогатена токму со овој напис. ОД РЕДАКЦИЈАТА 303 АПРИЛ 2021

Mакедонско градежништво лет во место или нова надеж Сер Дејвид Атенборо: Пет лекции за секој човек, за спас на планетата Студентска визија за нов урбан наратив спроти хотелот Холидеј Ин

главен и одговорен уредник: Сања РАЃЕНОВИЌ-ЈОВАНОВИЌ соработници: Ангел СИТНОВСКИ Александар ЧЕРЕПНАЛКОСКИ Бошко ВИДОЕСКИ Владимир Б. ЛАДИНСКИ (В.Британија) Горан МАРКОВСКИ Даниела МЛАДЕНОВСКА Драган РИСТОВ Душанка ШУЛОВИЌ Ѓорѓе ЈОКИЌ (СРБИЈА) Јулија ВЕЛКОВСКА (САД) Катерина СПАСОВСКА-ТРПКОВСКА Љупчо АТАНАСОВСКИ Љупка ДУКОВСКА Натка ЌОСЕВА Невена ГЕОРГИЕВСКА графички уредник: Гоце ЦВЕТАНОСКИ фоторепортер: Kиро ПОПОВ лектор: Дијана РИСТОВА Издавачки совет: Вања ДОНЧЕВА-РАЈАТОСКА, дипл.инж.арх. - претседател Александра ПЕТРОВСКА дипл.инж.арх. вон. проф. д-р Златко ЗАФИРОВСКИ дипл.град.инж. Александар ЧЕРЕПНАЛКОСКИ дипл.шум.инж. Управител: Раде ЈАНКОВ, Издавач: „Биропрес“ ДОО Скопје Aдреса на издавачот и редакцијата: „Биропрес“ ДОО Скопје Ул. Васил Ѓоргов број 21, влез 2, локал 7, 1000 Скопје Тел: 3109 311; 3151 311; Факс: 3132 924 e-mail: porta3@porta3.com.mk www.porta3.com.mk Печати: ул. Крижевска бр.52 П.Ф. 72, 2300 Кочани Маркетинг: biroproekt@biroproekt.com.mk marketing@porta3.com.mk Тел: 3243 790; 3243 797 Fax: 3243 796 Моб: 072 248 796 ГОДИШНА ПРЕТПЛАТА: 1.000 ден. за физички лица: 800 ден. жиро сметка: 300000001995035 во Комерцијална банка АД Скопје ЕДБ: 4030004528485 Првиот број на списанието Порта3 излезе на 29.12.2004 година

Насловна страница ПРОЕКТ „НАРАТИВИ“ СТУДИСКА ПРОГРАМА НА АРХИТЕКТОНСКИОТ ФАКУЛТЕТ ВО СКОПЈЕ

Датум на печатење: 29.4.2021 Број на примероци: 700 Редакцијата на Порта3, не се согласува со сите ставови објавени во списанието.

90 ДЕНАРИ

Комфорен начин на живот за секого. Балконски врати, влезни врати и лизгачки системи од Schüco со рамен праг за непречен пристап ланирањето на просториите осигурувајќи лесен пристап добива сѐ поважна улога за создавањето на удобни живеалишта. Вниманието не е само кон станарите со ограничена подвижност или повреди, туку и луѓето од сите возрасти, во секоја фаза од животот. Рамните прагови при системите Schüco не само што нудат целосен комфор и удобност, туку и овозможуваат секој да има независен пристап до просториите.

П

Балконски врати Балконските врати на Schüco AWS се разработени за да одговараат на сите барања во однос на комфор и дизајн. Вратата може да биде снабдена со праг на ниво нула, што овозможува непречен премин меѓу просториите. Овој праг постигнува класа 6, највисоката класификација од нормата на ift Rosenheim за капацитет на непречен пристап. Луѓе со колички или помошни средства за одење, како и мали деца можат безбедно да го преминат прагот без никакви попречувања. Дихтунгот на прагот со забавено хидраулично спуштање, обезбедува процес на затворање без потреба од сила, додека оковот Schüco овозможува лесно управување. Како балконски врати со рамен праг можат да бидат проектирани алуминиумските прозорски системи на Schüco со основна длабочина 70, 75 и 90 мм, како и 7коморните пластични прозорски системи. влезни врати За да им се овозможи на сите станари да имаат неограничен пристап до зградите, влезните врати треба да бидат проектирани со рамен праг. Системот за врати Schüco AD UP одговара на барањата по DIN 18040 за пристап до

станбени и трговски згради и ги исполнува највисоките барања за лесен пристап- класа 6. Исполнети се и сите барања за енергетска ефикасност, непропустливост на вода и на

воздух. Системот за врати со рамен праг одговара и на барањата за заштита од провала- класа RC2. Интегрирано автоматско странично придвижување компензира за силата потребна за ракување, за уште повеќе да се олесни пристапот. лизгачки системи Барања за лесен пристап треба да исполнуваат и лизгачките елементи, кои често се користени за достап до дворови и тераси. Алуминиумските системи Schüco ASE 60 /80. HI како и пластичните системи Schüco LivIngSlide со лизгање или подигање и лизгање, одговараат на тие барања. Истовремено се исполнети и сите барања за енергетска ефикасност.

ПОРТА

ПОРТА

региони

Реконструкција на „Римскиот пат“ кон Хераклеја Во тек се реконструктивните работи на пристапниот пат, односно т.н. „Римски пат“ кој води до античкиот локалитет Хераклеја Линкестис во Битола. На оваа делница, асфалтната покривка на коловозот е отстранета и заменета со коцка од гранитен камен заради автентичност на изгледот. Од десната страна на пристапот до локалитетот од поситен гранитен камен е предвидена пешачката патека која ќе биде осветлена со фотоволтаични светилки по целата должина до влезот на локалитетот Хераклеја Линкестис. Градежните зафати на оваа локација се во рамките на проектот Смарт-кул-тур, кој се спроведува во рамките на Програмата на Европската комисија за прекугранична соработка помеѓу Република Северна Македонија и Република Албанија, со инструментот ИПА 2 за 2014 – 2020 година. Општина Битола како водечки партнер во проектот ја спроведува активноста за реконструкција на пристапниот пат т.н. „Римски пат“ до локалитетот. Исто така, во рамките на проектот подобрена е инфраструктурата во археолошкиот локалитет Хераклеја Линкестис во Битола, а од албанска страна е реконструирана постоечката стара училишна зграда, во која ќе има поставка на Стерјо Спасе во село Глобочани, Општина Пустец. Проектот, покрај другите активности има за цел да го зголеми квалитетот на туристичката понуда на поширокиот регион почнувајќи од Битола преку Преспа до Корча. n

ПОРТА

Ќе се реконструира дел од подземната инфраструктура во туристичката населба Беровско Езеро Општина Берово продолжува интензивно да работи во насока на развој и подобрување на условите за туризам. Потпишан е договорот за

„Реконструкција на водоводна линија, дел од секундарна водоводна мрежа и поврзување нов резервоар со примарна водоводна мрежа во туристичката населба

Беровско Езеро, во Општина Берово“. Проектот е истакнат како приоритет и на средбите со граѓаните. Истиот ќе понуди решавање на долгогодишниот проблем со водоснабдувањето во туристичката населба Беровско Езеро, а ќе се изгради меѓу веќе постоечките резервоари и во значителна мера ќе ги подобри условите за развој на туризмот. Туристичката населба Беровско Езеро, во моментот има дел од секундарна мрежа, но со новата линија ќе се обезбедат количини, со кои ќе се покрие преостанатиот дел од населбата и домаќинствата. Низ целата мрежа, се предвидени воздушни и испусни вентили, сместени во посебни шахти или се комбинирани. Во проектот се предвидени и подземни противпожарни хидранти. Средствата во износ од околу 7.100.000 се обезбедени од Европската инвестициона банка и од Владата на Република Северна Македонија, а целокупната постапка е спроведена преку Министерството за транспорт и врски.. n

Во Велес се гради социјална зграда Во Велес во тек е изградба на социјална зграда која се гради на локација во близина на железничката пруга пред фабриката „Киро Ќучук“ и е наменета за социјално ранливи категории на граѓани. Капацитетот на зградата е 29 станбени единици. Социјалната зграда во Велес се очекува да биде комплетно изградена до крајот на јуни наредната година. Инаку, со финансиски средства од Министерството за транспорт и врски во висина од 15 милиони денари се реконструираат влезовите на градот, кај Башино Село, Бензиската станица „Лук оил“ и јужниот влез на градот. Изградбата на станбениот објект е финансирана од Владата преку Министерството за транспорт и врски во износ од 41.579.000 денари.. n

www.liting.mk Архитектонска подготовка и изведба Lexan* поликарбонатни плочи и системи; Акрилни плочи Plexy и производи од ПММА; +389 2 3114 360 Звучни и сигурносни бариери; Профили, гума и трака; ПОРТА

градежништво

инфраструктура

МАКЕДОНСКО ГРАДЕЖНИШТВО ЛЕТ ВО МЕСТО ИЛИ НОВА НАДЕЖ

Автопат Миладиновци - Штип

ако продолжи практиката на развлекување на тендерите за државните инвестиции и условите во кои нема да можат да конкурираат домашните градежни компании, нема да има никаков раст во градежништвото кое е еден од носечките столбови во земјата Љупчо АтАнАсовски, дипл. инж. арх. о гордост да се потсетиме на последните дваесетина години од минатиот век, кога македонската градежна оператива беше вистински бренд и заедно со тогашната југословенска, беа во самиот врв на европското и светско градежништво, како по величина така и по квалитет и способност за проектирање и изведба на врвни градежни проекти. Се разбира најмногу присутни во земјите од Неврзаниот свет, каде и Југославија како нивни водач беше особено почитувана во секоја смисла, како во политичка така и во економска. Се потсетувам на огромните проекти на териториите на Блискиот Исток / Ирак,

С

10

ПОРТА

30 април 2021

Иран, Либан, Кувајт.../, Африка / Либија, Алжир, Танзанија, Нигерија, Гана /, на Советскиот Сојуз, Белорусија, Германија... Во тие времиња македонската оператива беше секако најголемиот извозен бренд, кој годишно имаше по неколку стотина милиони долари реализација. Гигантите на таа оператива Пелагонија, Гранит, Бетон, Маврово, па и Илинден и Техника имаа кадар, знаење и искуство да проектираат и изведуваат големи станбени, воени, индустриски комплекси, инфраструктурни, хидротехнички проекти и сл. Со пропаста на бившата ни држава и вкупните тектонски геостратегиски промени во светот кон крајот на дваесеттиот и почетокот на новиот век, се случи и пропаста на нашето грaдежништво, кое со нашите неспособности во време на

приватизацијата, што државни што персонални, доведе до буквално самоуништување на големите градежни фирми. Од пепелта на големите изникнаа десетици мали фирми кои беа добри само за задоволување на внатрешните, локални потреби и пред сè главно на правење бизниси во сојуз со политичките елити, а на штета на сè што дотогаш значеше пристоен урбанизам и инфраструктура во државата. Катастрофалниот декадентен проект „Скопје 2014“ и потрошените 600 - 700 милиони евра, само лажно ѝ даде живот на дел од градежната фела одбрана од коруптивната власт. Вистински капитални инвестиции немаше, провинцијата беше заборавена и отсечена од Скопје, што драстично придонесе за нејзиното забрзано празнење. Градежништвото продолжи во својот ЛЕТ ВО МЕСТО.

Дури во последните пар години, власта се сети на инфраструктурните проекти кои беа тотално заборавени. И тие почнаа да се случуваат. И повторно коруптивно и катастрофално лошо проектирани и водени. А имено: l зошто воопшто мораше делниците Кичево - Охрид и Миладиновци - Штип да бидат скапи и економски тотално неисплатливи автопатишта за сиромашна и раселена држава како нашата, наместо сосема доволни магистрални - брзи патишта / сегашните на пример: Велес Кадрифаково, Штип - Кочани, Градско Прилеп, Штип - Радовиш.../ l лоши и недовршени проекти, со многу додатно појавени технички проблеми при нивната изведба коруптивно договорени, за кои сè уште се водат судски постапки се појавија повеќе странски, сомнителни градежни фирми од Шпанија, Италија, Албанија... кои продуцираа бавна и неквалитетна изведба, што доведе до прекин на изведбата на некои делници Единствениот солидно проектиран и изведен автопат во овој период на Коридорот 10, Демир Капија – Смоквица, беше изведен од грчки „Актор“ но, со многу финансиски контроверзии, кои до ден денес останаа нерасветлени. ДенеШните состоЈБи на Патната инфраструктура Од новата власт од пред 3 - 4 години очекувавме брзо решение на старите и проблематични случаи и конечно чисти ситуации за нов залет на градежништвото во изградбата на патната и железничката инфраструктура, како примарна цел. Но не испадна баш така. Многу споро и тешко се решаваат спорните „стари“ проекти како на пример: патните делници Кичево – Охрид, Градско - Прилеп, Ранковце - Паланка лот 1, железницата кон Крива Паланка... но и започнување на новите приоритети како Скопје – Блаце, Струмица – Бугарска граница итн. Особено ми паѓа тешко што и натаму повеќето поголеми проекти ги добиваат странски фирми. Дали баш мораше да биде така. Изведувачи на големите патни проеки во моментов се следните фирми: експресни патишта: Крупиште – Кочани – изведувач Синехидро / Кина /, Штип – Радовиш – Струмица , Дреново Фариш – изведувач Страбаг / Австрија - Србија /, Куманово – Страцин лот 2, Ранковце – Паланка изведувачи Гранит, Бетон, Градско- Фариш изведувач - во тек е тендер на кој изборот е меѓу Синехидро или Страбаг рехабилитација: Крива Паланка – Деве Баир, Кичево – Македонски Брод изведувач Гранит, Куманово - Страцин и Петровец - Кат-

Автопат Кичево - Охрид

три искуства од регионот Хрватска пред 15 - 20 год. имаше огромна градежна офанзива за изградба на автопатиштата низ целата земја и особено на тешки делници по јадранското приморје. Се разбира сè тоа се финансираше со странски кредити, но во изведба на хрватски градежни фирми / тоа државата со закон го форсираше. Десетици години тоа значеше спас и огромен бизнис за градежниците од Хрватска пред сè / нешто чепнавме и ние /. Но што се случи потоа - катастрофален пад на градежните активности и пропаст на дотогаш големите фирми. Многу коруптивни афери и слабо менаџирање на државата за спас на градежништвото, кое и до ден денес во Хрватска е на колена. србија во последните десетина години има огромни инвестиции во патната инфраструктура, но кај нив во огромен процент кајмакот за изведба го земаат странски градежни фирми од Кина, Грција, Австрија, Азербејџан, САД /скапи кредити и високи цени на изведба / ... се разбира по диктат на надворешните кредитори на истите. Српското градежништво главно ги изведува проектите од високоградбата. Големи српски фирми за изведба на инфраструктурни проекти во вистинска смисла во Србија нема. Црна гора тотално заглави со кинеските инвестиции во автопатот за Србија, што ги чини 24 милиони евра по км?? и вкупна вредност од 1,2 милијарди евра што за малата држава е катастрофа и должничко ропство. Крајот на изведбата не се гледа, цената расте, државата бара спас од Европската Унија... А градежништвото нивно не постои.

30 април 2021

ПОРТА

11

ведувач. Доволно евтино се продаваме на странците. ако сакаме да имаме домашни фирми за големи проекти, кои ќе можат потоа и надвор да конкурираат, ќе мора да им помогнеме да станат тоа . /впрочем како што и беше пред 30 - 40 год ./

Магистрален пат Штип - Радовиш

ланово изведувач Бетон, Маврови Анови- Жировница изведувач Пелагонија/ИСА , Карпалак – Желино изведувач В-Група, Узем – Тораница и Саса – Македонска Каменица изведувач Ескаваторе. Многу , нападно упадливо е присуството на странски изведувачи на сите главни делници. Од последните искуства во нашата пракса може да резимирам дека еден Страбаг, со сето тоа што го носи со себе како организација, технологија , па ако сакаме да бидеме искрени и со цена, брзина и квалитет на изведба е добредојден, но едно големо НО е кои се другите кои беа и се изведувачи, а се покажаа, благо речено не баш коректни, со сомнителни технички и изведбени резултати, на наша сметка. Конечен резултат од сите тие „силни изведувачи“ - ЗАСТОЈ и секако натамошен пад на нашите изведувачи. Како ќе може најголемиот и единствен вистински градежен бренд „Гранит“ со целата своја тежина, историја па и тековна

Магистрален пат Штип - Крупиште

ПОРТА

солидна, технолошка и кадровска развиеност да расте, ако постојано добива проекти со сомнителни подлоги, нерешени експропријации, и што уште не, со краен резултат во 2020 год. Вкупен приход помал за 20 % , а добивката е за 74 % 5 помала од онаа од 2019 год. Тој исти Гранит тешко доаѓа до големи проекти во нашата држава, а бараме од него/ со полно право / да се врати на меѓународниот градежен пазар, каде што му е и местото. За да стане конкурентен надвор мора и дома да добие предност за домашни проекти. /И не само Гранит. / Тука секако може и мора државата да помогне. Не може за еден проект од тип на обична земјена брана на река Отиње кај Штип, во вредност од 9 до 10 милиони евра, да се постават нереални тендерски услови што наша фирма не може да ги задоволи!? едноставно кажано државата, особено кога таа се јавува како кредитор на некој инфраструктурен проект со предусловите на тендерите да прејудицира домашен из-

Да потсетам и за најновата можна голема зделка за патниот правец на Коридорот 8 од Гостивар - Кичево, Струга – Ќафасан, Прилеп - Битола , како можен инвеститор, проектант и изведувач / по жолт Фидик / се јавува светскиот гигант Американско-турскиот конзорциумот Бехтел-Енка, со кој македонската Влада потпиша Меморандум за разбирање. Делува прилично надежно и убедително, но по која цена и услови, ќе покаже престојниот период. Големиот Бехтел е со многу контрадикторни референции на проектите во регионот. Транспарентноста за овој бизнис-договор мора да биде голема, со однапред дефинирани можни замки при реализацијата и наплатата на истиот. И особено важно при евентуален договор - Каде се нашите фирми во овој страшно голем бизнис од можеби 1 милијарда евра...

Железничка инфраструктура Веќе е многу извесно дека коридорот 8 и поврзувањето на источната и западната граница, ќе биде најголемата капитална инвестиција во наредните неколку години во С Македонија. Секако освен на патната, следува конечно и забрзано изведување и на железничката траса на релација Деве Баир - Ќафасан. Во тек е тендерска процедура за изведба на делницата од Куманово до Крива

Паланка - втора фаза. Пријавени се 20 странски конзорциуми Вкупно за изведба се предвидени: l Делница Куманово – Крива Паланка 64,8 км, вкупна вредност околу 152 милиони евра, со рок на изведба 36 месеци. l Крива Паланка – Деве Баир / граница со Бугарија/- 24 км. l Делница Кичево - Албанска граница 63 км со предвидена вредност од околу 420 милиони евра. Во тек е проектирање на трасата, со веќе детектирани проблеми во Албанија и градот Лин на крајбрежјето на Охридско Езеро/ каде што треба да има железничка станица / и дали ќе се дозволи првобитниот проект на пругата од УНЕСКО, што може да се одрази и на нашиот дел од струшка страна. Финансии за првите две фази кон Крива Паланка се обезбедени, со големи грантови од Европa: ИПА 2 програма од 2016 год. – 60 м евра за прв дел и од Европската банка 2017 год.

- 68 милиони за 2 дел; Плус 182 милиони евра од инвестицискиот грант од Европски фонд за Западен Балкан; l Пруга од железничката станица Илинден - Аеродром Петровец – должина 8 км. Сè на сè големи проекти, за кои ќе треба да се ангажираат и големи и квалитетни фирми / ех да ги имавме нашите бивши големи фирми од пред триесетина години што ги истераа првите фази од овој проект /. Да се надеваме дека и нашите градежни компании ќе се најдат во тој избор, барем како добри подизведувачи, заедно со големите странски конзорциуми, специјалисти за овој тип на проекти. резиме Престои период во кој може да го живееме вистинскиот градежен бум во државата во вредност од неколку милијарди евра. Да се надеваме дека државата ќе биде и доволно паметна да го помогне и подигне на повисоко ниво наШето граДеЖниШтво. за тоа да се случи ќе мора и самите градежни компании да се воздигнат над своите досегашни краткогледи амбиции со поголеми вложувања во техничкотехнолошка смисла и пред сè во подигање на релативно ниското ниво на сопствените кадровски потенцијали, да бидат поконкурентни во острата борба со странската конкуренција. сеПак До нас Ќе треБа Да е ПреД сÈ. во спротивно и оваа надежна епизода во реализацијата на капиталните инвестиции, за нашите градежни компании, може да помине во веќе видениот долгогодишен лет во место. n

андреа серафимовски претседател на здружението за градежништво при стопанската комора на северна македонија И покрај тоа што се мислеше дека градежништвото успешно се справува со коронакризата, годишните резултати на компаниите покажуваат драстичен пад на обемот на работа лани и намалување на профитите. Почетокот на годината не е ништо подобар. Ако продолжи практиката на развлекување на тендерите за државните инвестиции и условите во кои нема да можат да конкурираат домашните градежни компании, нема да има никаков раст во градежништвото кое е еден од носечките столбови во земјата. Најавените капитални инвестиции доцнат / пред сè поради доцнењето и одлагањето на тендерските постапки /, а тоа значи задоцнет почеток на изведбата и одложена сезона за градежниците. Во регионот државите со законски или со други мерки предност за изведба на проектите им даваат на домашните фирми за полесно справување со пандемијата, а кај нас експресните патишта и автопатиштата ги градат странски фирми, а нашите често не се ни подизведувачи. Браните за наводнување се посебен проблем. За нив тендерите траат со месеци зашто се направени така за да не можат домашните фирми да конкурираат, а потоа истите се поништуваат затоа што нема пријавени. А тоа се лесни за изведба и за наши компании, кои имаат долга традиција на градба на истите.

Железничка пруга Куманово - Крива Паланка

ПОРТА

став

арХитектите за „ХолиДеЈ ин“

Без добар урбанизам нема добра архитектура о повод случувањата со урбаното (не)планирање кое децении го држи во залог градот и неговите жители, а особено случувањата околу последното „срце на Скопје“, кое сè уште има шанса да пулсира - локацијата спроти „Холидеј Ин“, прашавме повеќе архитекти од разни генерации за нивните размислувања за случувањата со ова значајно парче на градот. Овие архитекти од земјата и странство, и едиснтвеното струково здружение кај нас ААМ, се дел од архитектонската наука, настава и пракса. Нашата цел е да нагласиме и да опоменеме, да не пропуштиме по кој знае кој пат, можеби и последна шанса, бидејќи никако да се научиме на грешките, кои мора

П

14

ПОРТА

30 април 2021

да признаеме се премногу. Исто така сметаме дека е важно да ги слушнеме исклучиво најкомпетентните и најповиканите, а тоа се секако архитектите. Мораме да разговараме за старото, добропознато правило – без добар урбанизам нема добра архитектура. Односно, како новиот контекст на градот, новите услови се хармонизираат и поврзуваат со околината. „Она што кај архитектурата е грдо и навредливо, еден ден, кога ќе дојдат подобри луѓе, ќе биде отстрането без никакви проблеми, преобликувано или изградено ново и убаво. Кај урбанизмот такви поправки не се можни“ – МИхАЈЛО МИТРОВИќ.

лоШа коПиЈа на тековната неолиБерална арХитектонска ПроДукЦиЈа проф. д-р слободан велевски, архитект (Архитектонски факултет УКИМ) нтересите се дел од процесите на градење еден град. Едните ја следат логиката на профитот, а другите онаа на менталниот и на социјалниот комфор на урбано живеење како основно право на секој еден граѓанин. Првите бараат смисла во бесмислата на количините кои единствено се грижат за заработката, а вторите пред сè во хуманата организација на споделениот/јавен животен простор. И двете се битни, но квалитетен и современ градски простор се создава исклучиво во соодветен баланс помеѓу нив и никако поинаку! Од она што го видовме минативе денови во проектот за просторот спроти хотелот „Холидеј Ин“ недостасуваат токму оние вторите. Во него нема баланс помеѓу профитот и „здравјето“ на градот бидејќи истиот е директен дериват на просторно крајно погрешен и вулгарно шпекулативен детален урбанистички план. И тука работите се јасни, имаме еден проект за кој се тврди дека го сфатил и фатил духот на времето и прогресот и друго мислење кое верува дека таквата иднина, овој вреден градски фрагмент ќе го направи лоша копија на тековната неолиберална архитектонска продукција. Она што особено ме прави тажен е фактот што новиот проект за паркингот спроти хотелот „Холидеј Ин“ иако скоро идентичен по големина и намена е всушност просторна

И

антитеза на ГТЦ, на неговиот сосед кој е вонвременска лекција за просторни и социјални квалитети што треба да ги содржи еден објект-град. За жал во новиот проект ги нема јавните простори кои како променади се јавуваат во телото на ГТЦ и го создаваат не само просторот внатре туку и оној надвор од објектот, тие се заменети со затворени ходници на нов шопинг мол, или честички на празен простор кои не се ништо друго освен случаен просторен остаток. Отворените фасади на ГТЦ се деградираат во генерално слепи ѕидни површини на кои веројатно ќе добиеме низа бесмислена градска сигналитика претставена преку серија на рекламни билборди. Зеленилото на паркот „Жена борец“ кој е дел од просторниот наратив на ГТЦ сега повторно се појавува, но истото го имаме значително помалку, при што тоа е главно поставено на кровна тераса крената 15 м во висина. На тој начин зеленилото е само бројка без никаква јавна функција, бидејќи е оддалечено од „животот“ на тлото. Конечно, темата на кула која во комплексот на ГТЦ се користи да се означат и потенцираат местата кои го поврзуваат кејот на Вардар со мегаструктурата на градот сега се трансформирани во бариери, сочинети од хибридни формални гестови, елементарни

стилски вежби, со кои реката се отстранува од наративот на овој простор кој е свртен исклучиво кон себе. Градот мора да се гради, и никој, а особено архитектите не смеат да бидат против тој процес! Всушност одговорноста за процесите на градење на градот е пред сè на архитектите и тие мора да се трудат да воспостават баланс помеѓу квалитетот и квантитетот на изградениот градски простор, имајќи на ум дека растот не секојпат е квантитативна категорија, односно дека и пејзажот и слободниот простор се инхерентен дел од растот на еден град. И покрај желбата и амбицијата, која верувам дека постоела од страна на проектантите, овој нов проект нема услови да биде квалитетен градски простор, бидејќи истиот не го проектира просторот, туку само ги пополнува оние површини кои веќе се предвидени со еден исклучително лош урбанистички план! Доколку ваквиот проект се реализира во форма и големина онака како што е претставен во јавноста, само ќе се потврди правилото дека јавниот интерес и јавното добро не се на агендата на нашето општество, и не се дел од политиките кои го создаваат градскиот простор и тоа треба да биде јасно кажано!

30 април 2021

ПОРТА

15

Да се има или Да се БиДе! ПраШање е сега! д-р Дивна ПенчиЌ, архитект (Архитектонски факултет УКИМ и поранешен член на Комисијата за урбанизам на Општина Центар) ово Маало 2“ или „Републички центар“ или „Голем ринг јужен дел исток“ или под какво име и да ни е позната градската четврт за која деновиве многу јавно, а неколку години по ред, во рамки на работата на Комисијата за урбанизам во Општина Центар и по службен должност, се кршат копја, заслужува навистина посветување големо внимание и професионализам за да добие изглед каков што заслужува. ДА тоа е „последното важно парче од градот“, како што некои љубат да кажат, и ДА неговото уредување е важно за сите од државава и не само за скопјани, и ДА тоа не е градски простор на кој има право само еден инвеститор и неговите „дворски“ архитекти! Не случајно овој градски простор, во срцето на градот останал неизграден! И поголеми, и помоќни, и постручни, не се дрзнувале така лесно да се впуштат во градба, знаејќи и чувствувајќи колку е важен и колку неговото неумесно градење, ќе ги изиритира сите, и архитекти, и граѓани. И што имаме сега? Проблем! Инвеститор кој не бира средства да направи профит, архитект кој на сила сака да избилда кариера и да направи пари, сопственици на трошни куќи кои се замрзнати во време и простор пред еден век, градоначалник кој како што самиот изјави „не знае кого да слуша“, бесни колеги архитекти кои бараат конкурс, ужаснати граѓани кои се борат за последниот градски простор кој може да им пружи нешто повеќе од шопинг мол и илјадници нови дојденци и активни новинари кои ја бијат битката за сите, затоа што институциите затаиле на сите нивоа! (За премиерот, Владата, министерот и сл., немаме информации, тие не се од овде, тие се тргнати на пат кон Европа! Или на Јупитер, затоа што на Марс нема веќе место.) И кој е во право?! Веројатно сите, но без каква било злоупотреба на позиција, моќ и пари! Инвеститорот секако има право да инвестира и гради, но кога има толку многу полемика, не треба да биде насилнички упорен и да удира со глава во ѕид, зашто еднаш ќе го пробие ѕидот, но ќе остане со трајни последици. Но, него не го интересира тоа, може и со скршена глава, ама со полн џеб! Архитектот има право да „ќари“ проект и да заработи, но треба и да го задржи своето достоинство, интегритет и достоинството на својата струка. Но, нему тоа не му е важно, заработувачката ги оправдува средствата! Сопствениците кои со година поминуваат низ голгота за да се спасат од лошите услови за живот и „резервираниот“ простор за „повисоки цели“, со години се заглавени помеѓу сопствените очекувања и напади од инвеститори со секакви ветувања. Градоначалникот е во право, па „кого да слуша?“, па ако не изградил став по толку време во политика и како градоначалник, и не разликува корисно од штетно, професионализам од дилетантство, добро за граѓаните од профит на мала група инвеститори, тогаш има сериозен проблем да биде на таа функција. Не е можно да се седи на повеќе столчиња, со сите да се биде добар, а никој да не слуша и ефикасно да постапува! Архитектите имаат

Н

право да бидат мнооогу бесни! Па за што се боревме сите овие години?! „Конкурс, конкурс, конкурс...“ ми одѕвонува во ушите уште од дете! Херојското време на Скопје и на архитектурата е закитено со конкурси за секој градски простор, за секој објект! А што имаме ние денес, и што ќе им оставиме на идните генерации архитекти – зделки во четири очи, ценкање, конфекција, локални дуќанчиња...! Сите имаме право на неколку нивоа на конкурси. И тоа од конкурс за урбанистички концепт или решение, преку конкурс за идејно урбанистичко-архитектонско решение, па сè до конкурс за архитектонски проект! Ако држиме до својата струка, добар проект може да биде само оној кој поминал низ конкурс, бил оценуван од жири-комисија од еминентни стручњаци од областа на архитектурата, но и пошироко, и ако е јавно прифатен и од фелата и од граѓанството! Сами себеси не можеме да се фалиме дека сме најдобри, никако. Признанието треба да го заслужиме! И граѓаните имаат право, и тоа многу! Секој има „право на град“. Градот не е на оние што сме ги избрале да раководат во наше име, не е на инвеститорите, не е на архитектите! Градот е единствено на граѓаните! Тие го чинат градот и ние останатите за нив работиме како професионалци! Никој нема право да им го одземе правото да одлучуваат, да прифаќаат или одбиваат, како ќе се развива и гради градот! Ако како професионалци имаме аргументи, треба да им ги објасниме и да го бараме нивното одобрение! Недозволиво е да се потценува нивното разбирање и поимање на градот! За новинарите, барем оние кои сум ги запознала, имам посебен респект. Некако годиниве, кога сите институции затаија и не ги застапуваат правата на своите граѓани, новинарите ни останаа единствени на кои можеме да им ја презентираме нашата сага, а тие колку можат да ја рашират во етерот, за да биде јавно презентирана. Нивната борба за подобар квалитет на живот е непроценлива! Каков план побаравме! Побаравме план за 21 век! План кој ги почитува постулатите на ОДРЖЛИВ УРБАН РАЗВОЈ! План кој ќе им пружи на сите чинители: сегашни и идни корисници на просторот, локални жители, околни соседи, локални деловни субјекти, одговорни институции за креирање политики, планирање и раководење со градот, избалансирани услови за нивно делување и егзистирање. Балансиран развој кој почитува и создава поволни услови за економски, еколошки и социјален развој. Услови за живот кои ќе обезбедат здрава животна средина, квалитетни јавни простори, почитување на архитектонските вредности, на специфичната скопска култура и меморија, genius loci… пристап на река, „зелена“ врска со квалитетните околни простори... Побаравме ГРАД ЗА ЛУЃЕ! Планерот ги доби упатствата за еден поинаков пристап во планирањето на СРЦЕТО НА ГРАДОТ, но тој ниту беше дораснат за задачата, ниту пак сакаше да се откаже од ПРОФИТОТ ПРЕД ЗДРАВЈЕТО! Ќе се обидеме со некој друг ГРАД! Со некои други ПЛАНЕРИ! Со некои други АРХИТЕКТИ! Со некои други ГРАДОНАЧАЛНИЦИ и со некои други ПОЛИТИЧАРИ!

нелегален ДуП не е основа за легална Дозвола Душанка ШуловиЌ, архитект (Македонијапроект) окацијата „Холидеј Ин“ која ја бранува јавноста, се чини влегува во својата завршна фаза со погубни резултати. Овој простор како социјален градски простор во централното јадро со излез на река и шеталиште има речиси исто значење за градот како главниот градски плоштад. Скандалозниот предлог-проект за изградба на висококатници за домување ќе го претвори центарот на градот во најгусто населено подрачје со целосно нехумани услови за живеење. Покрај многуте неодговорени прашања, планот не предвидува зелен простор од 20 % од парцелата, согласно Законот за урбано зеленило. Не е познато ниту како ќе се обезбеди заштита на кејот, ниту отвореност на просторот кон реката. Отворено е прашањето како ќе се сочува јавниот простор и постојното

Л

16

ПОРТА

30 април 2021

зеленило. Целиот процес од оформување градежна парцела, правење ДУП-ови, варијанти на планерски куќи, смалување на катноста и густината, па сѐ до „зелената кула“ на Мартин Пановски со 3Д презентација во која наводно ги решава сите проблеми, е нејасен и крајно нетранспарентен. После сѐ, единствено ми е јасно дека: нелегален ДУП не е основа за легална дозвола, не се знае точно кој е ДУП-от за целиот простор вклучително со Ново Маало, нема јасна програма за содржината на трите кули, таа е во процес на менување. А најјасно е дека ДУП-от не е добар, а е на сила по одлуката на Уставниот суд. Архитектурата и урбанизмот прават чуда во секој простор, но преку темелни анализи, современи проекти и идеи, преку конкурси и транспаренти постапки, што овде не е случај.

Привилегирано исПолнување ЖелБи

очекувам сусПензиЈа на ПарЦиЈалниот Проект

невена георгиевска, архитект

лилјана ДуБровска, архитект (Примаинженеринг)

обрите намери на демократизацијата на процесот на планирање е учеството на граѓаните во процесот на креирање и усвојување на урбанистичката документација. Граѓаните кои го следат усвојувањето на планските документи може да се поделат на две групи. Во првата се оние кои учествуваат во процесот од сосема легитимни приватни интереси. Тие сакаат да го капитализираат својот имот, па во текот на изработката на плановите обично бараат да обезбедат за својата локација изградба на што повеќе квадрати, кои понатаму би ги материјализирале со некој инвеститор. Другата група ја сочинуваат граѓани, кои се борат за општ интерес. Ваквиот начин на ангажирање и делување на граѓаните, како своја крајна цел, несомнено треба да доведе до поквалитетна планска документација. Но, недоволното запознавање на граѓаните со законската рамка и роковите во постапката на донесување урбанистички планови од една страна, и неодговорното, популистичко и политичко дејствување на властите од друга страна ги доведува овие групи во конфликтна релација. Како со добрите намери? Неминовно е одговорно однесување, и на државните органи, и на граѓаните, и на инвеститорите.

• Државните и градските органи мора да ги тргнат рацете од „интерес-но“ планирање.

• А одлуките на државните органи мора да се почитуваат, без оглед дали и колку некому му се допаѓаат или не, без оглед на тоа колку гласови донеле или зеле.

• Инвеститорите не смеат да ги кројат плановите според замислениот профит. А Скопје, пак, мора да покаже дека е безбедно место за инвестирање, и инвеститорите не смеат да бидат изложени на ризик од непазарен карактер.

• Откако ќе бидат усвоени, плановите и дозволите може да се сменат само на законски и процедурално здрав начин. Учеството на граѓаните во процесите на донесување одлуки од областа на планирањето во сегашните услови, е само декларативно и формално, а за одредени, пак, е привилегирано исполнување желби. Учеството на јавноста е сведено на можност од јавен увид во просторни и урбанистички планови, во фаза кога овие планови се скоро целосно дефинирани. Државата мора да обезбеди активно учество на јавноста во процесот на донесување одлуки во фазата на подготвување на планот, изработувачот на планот мора да ги земе предвид анкетите и истражувањата во кои би биле консултирани претставници на граѓаните. Заинтересираните страни во почетните фази на планирање ќе придонесат за демократизација на процесот на планирање, што би резултирало во иднина да се избегнат овие непријатни настани кои се обвиени околу локацијата на просторот спроти „Холидеј Ин“. И сѐ почесто се случуваат. Добрите намери би требало да водат само до здравје и благосостојба на граѓаните. Oд тоа што ќе се гради, a што ќе се чува, зависи и тоа кои ќе бидеме ние. *П. С. – Во погорниот контекст сметам дека, додека не се расчистат правните и урбанистичките недоразбирања околу локацијата спроти „Холидеј Ин“, воопшто не смее да се случува каква и да е презентација, на каков и да е проект, за каков и да е објект.

Д

о цивилизираните општества се води планерска стратегија за нова урбана реалност поттикната од високоразвиената екосвест на едуцираните кадри и градските „татковци“ одговорни за јавниот интерес и за социјалната кохезија во општеството. Апелирам до нашите градски „татковци“ да му стават крај на урбаното дивеење, очекувам суспензија на парцијалниот проект за градската четврт Ц08, предлагам јавен конкурс за идеен архитектонскоурбанистички проект за целата градска четврт во кој ќе бидат инкорпорирани сите физичко-правни и историски зададености на просторот со цел да се произведе нова слика на „срцевината на градот“, која ќе биде реално можна и остварлива, согласно целокупната урбана регулатива за проектирање одржливи градови.

В

конкурс како алатка за изБор на наЈДоБро реШение огнен арсов, архитект (Коси и партнери, Љубљана) о проектот „Гранд“ се запознав преку македонските електронски медиуми, кои редовно ги следам. Најпрво би сакал да ја поздравам иницијативата урбано да се уреди еден навистина запоставен и деградиран простор во центарот на Скопје, кој простор одамна „плаче“ за развој. Но, сега се поставува и прашањето како... Треба да се најде совршен баланс помеѓу изграденото и неизграденото, што ќе ги содржи квалитетите на функционалноста, просторноста, осонченоста, безбедноста и зеленилото. Не располагам со некои поточни податоци од проектот, за да можам да ја коментирам неговата правилна или не заѕиданост и искористеност. Изграденоста се изразува преку фактори и нормативи коишто ги задаваат урбанистичките планови. Наидов на некои податоци од Деталниот урбанистички план со коишто се предвидува заѕиданост на ова подрачје и коишто искрено ме фрапираа. Габаритите на објектите покрај низа различни фактори и прописи, директно зависат и од исполнетиот норматив за паркирање моторни возила. Во пракса многу пати сум се сретнал со проблемот кога урбанистичкиот план дозволувал висина и квадратура којашто не можела да се исполни поради необезбедениот минимален потребен број на паркинг-места. Нормативите различно го дефинираат изградениот простор за домување, различно деловниот и различно угостителскиот простор. Покрај моторниот сообраќај во мирување, во Љубљана на пример, сè повеќе се дава значење и на просторот за паркирање велосипеди, и тој воопшто не е мал. Кај пообемните објекти со влијание на околината, коишто сами по себе се и објекти од јавно значење, секогаш го поддржувам јавниот и анонимен архитектонски конкурс како алатка за избор на најдобро решение. Тој ја вклучува стручната јавност која пак со своите одлуки директно ја презема одговорноста за квалитативен развој на просторот.

С

ПОРТА

еДинствениот чекор коЈ е исПравен филип конески, архитект (МАРх Македонска архитектура) Паркингот спроти „Холидеј Ин“ е последниот простор во строгиот центар на Скопје кој може да направи вистински пресврт на настаните во македонскиот урбанистички дисконтинуитет. Тоа значи конечно разумен развој на настаните – конкурс за архитектонско-урбанистичка визија за целиот простор (третирање како една парцела). Избор на потесен круг од 5 решенија (еднаква награда за сите + обештетувања за следните 5), презентација на сите пристигнати решенија на голема изложба. Потоа следи вториот стадиум, нивна разработка (на 5те најдобри) до ниво на идеен концепт, јавна презентација пред комисија и пренос на youtube канал за пошироката јавност. По неколку дневни дискусии на комисијата, рангирање на 5те труда, доделување на награди (во висина по редослед ). Потоа распишување на тендер, планерска куќа да изработи урбанистички план на база на избраното решение. Меѓувремено, општината се поставува како менаџер помеѓу

ДеЈството се случува наоПаку росица минчева, архитект те го гледале ли филмот „Чудниот случај на Бенџамин Батон“? Иако наизглед нема допирна точка со темата на која зборуваме, мене, ете, ми се наметна како споредба. Во филмот дел од дејството се случува наопаку: главниот лик се раѓа како старец, а умира како бебе, а неговиот живот тече од зрелост кон наивност. Стрелките на часовникот на железничката станица во неговиот град вртат наназад... Моето чувство за „приказната“ околу изградбата на дел од центарот на Скопје, е такво - дека таа тече наопаку. Наместо да го поминува вообичаениот редослед за изградба на објект во кој било град - од највисокиот уредбен акт за планирање на градот до дозвола за градење објект, а попатно во проектот да се испочитувани сите правила и законски прописи за проектирање, се зборува единствено за објект за којшто се знае само како ќе изгледа. А единствено и најважно, спорна е и локацијата за која тој објект е наменет (наместо да биде обратно, нели?), во архитектонска, урбанистичка, еколошка и правна смисла. Што е решението? Запирање на постапката додека сè уште е можно и нејзино повторување по вистинскиот ред на нештата. Зашто поинаку, можеби ќе бидеме сведоци на уништување на срцето на градот – неговото централно подрачје. Нашиот професор Живко Поповски имаше интересна компарација, градовите ги споредуваше со корупки од исушени рани на површината на Земјата... И Скопје е една од нив, но да не му отвораме нова, жива рана!

С

18

ПОРТА

30 април 2021

сопствениците, државата и потенцијалниот инвеститор, прави повик за заинтересираните кои би го реализирале проектот и стопанисувале просторот. Договор за изработка на основен проект со победничкиот тим, адаптација на решението во корелација со општината, градот и инвеститорот и понатамошна реализација. Ова е единствениот чекор кој е исправен, транспарентен и кој ќе донесе добивка на сите, а најбитно ќе презентира пример како треба да постапуваме со скапоцениот простор во Скопје и како квалитетно да го менаџираме. Доколку сме достоинствени на борбата која повеќе од 10 години во континуитет ја води засегнатиот дел од фелата, би требало да се воздржиме од коментирање на проект кој го третира парцијално овој простор. Тој е работен за еден дел од целата приказна со уште три непознати - симпатична визуелна замка и подметнување во екот на оваа долга борба, како тивко искористена привилигирана позиција.

зелените Балкони се само знак на еколоШка Плиткост никола ЃорЃиевски, архитект (истражувач на Архитектонската школа во Орхус, Данска) радот убав пак ќе никне“ - изгледа буквално го сфативме стихот и во трката да никнеме, ја изгубивме главната порака на заедништвото, а каде што Вардар го среќава ГТЦ долж појасот на Градски ѕид е многу повеќе од технички простор или административна пита за делење. П. С. Зелените балкони се само знак на еколошка плиткост, непознавање на котлината, и лажна надеж за „Скопје зелена метропола.“

Г

Повторно Пораз за арХитектите косто граоркоски, архитект осле проектот „Скопје 2014“ со овој ДУП повторно се прави огромна грешка и штета за центарот на градот од аспект на урбанизмот и архитектуратата и хуманото живеење. Немаше навремена транспарентност, дебати и стручни анализи за исправноста на решението. Локалната и државната власт со нејзините институции потфрлија и го заборавија јавниот интерес. Повторно пораз за архитектите, урбанистите, екологистите... Решение?

-Општина Центар под итно да го суспендира постојниот ДУП и да ги врати средствата за уплатените комуналии.

-Државата со нејзините институции да покаже државнички интерес и храброст за заштита на јавниот интерес и да каже СТОП.

-Државата да си го врати сопственото земјиште и да го откупи земјиштето од приватните сопственици од овој локалитет и да овозможи создавање единствено интегрално решение на овој урбанистичкиот опфат, централна локација во срцето на градот.

-Државата, Градот Скопје и Општината Центар да организираат јавен меѓународен конкурс за архитектонско и урбанистичко обликување на целиот тој урбанистички опфат (4-те локации) со што овој локалитет ќе има препознатлив белег за градот Скопје во светски рамки.

П

Повторно фрагментирање на граДот мартин ефремовски, архитект (Office for architecture & historic research. 61 Defacqz, Brussels) а централното подрачје на Скопје му е потребна длабока анализа и визија за неговиот развој и иднина. Никаде повеќе горенаведеното не е толку важно и потребно како за територијата на Ново Маало и на Маџир Маало. Овој останат „микроурбанизам“ од еден претходен град, носи со себе уникатни и веќе постоечки квалитети. Еден урбанистички план како таков, треба да ги земе истите предвид, како и поширокиот контекст и околина при негово осмислување. Без постоењето визија, сведоци сме на повторно фрагментирање на градот, каде индивидуалните парцели, предвидени од постоечките урбани планови се третираат како самостоен микросвет. Визија за градот може да се добие само преку архитектонско-урбанистички конкурс од кој наодите се користат како алатка за идното градско „моделирање“ и истите стануваат основа за вистински мастерпланови, кои ќе бидат имплементирани подоцна на ниво на градот. Скопје заслужува ваква шанса и можност!

Н

Просторот е неоБновлив ресурс и треБа со него Да се ракува внимателно и со Почит аам и академијата на архитекти социјацијата на архитекти на Македонија (ААМ) и Академијата на архитекти како дел од Асоцијацијата, внимателно ги следат дискусиите во врска со парцелите спроти хотелот „Холидеј Ин“ во центарот на Скопје. Во таа насока сакаме да укажеме на следното: - Организацијата на просторот во кој живееме се спроведува преку генералните и преку деталните урбанистички планови. Просторот е необновлив ресурс и треба со него да се ракува внимателно и со почит.

- ААМ е за доследно почитување на целите, проекциите и планските решенија од Генералниот урбанистички план на Град Скопје 2012 2022 година и плановите од пониско ниво мора да бидат усогласени со овој стратешки план. Тоа се однесува и на планот во чиј состав е оваа локација спроти хотелот „Холидеј Ин“, но и за сите останати за кои постои интерес во јавноста како што се фабрикатаТреска, Дебар Маало, Мал ринг, езеро Треска, Расадник итн. Деталните урбанистички планови, кои претставуваат акти од јавен интерес, треба да содржат креативни решенија, кои на жителите, корисниците и посетителите на просторот ќе им овозможат негово безбедно, квалитетно и комфорно користење и доколку не е така истите мора да бидат коригирани. Во изминатиот период, ААМ го поддржа „мораториумот“ за градење на 33 детални урбанистички планови во Општина Центар, како единствен начин да се спречи спроведувањето на важечките планови кај кои се констатирани сериозни прекршувања и недоследности во однос на Генералниот урбанистички план и општите правила и параметри на урбанистичко планирање, додека не се донесат нови, а со цел да се загарантира и почитува едно од највисоките уставни права, а тоа е јавниот интерес. Но, напоменуваме дека „мораториумот“ има смисла ако е временски и и содржински строго и наменски ограничен. Асоцијацијата на архитекти на Македонија и Академијата на архитекти, константно ги следеше актуелните случувања околу мораториумот. Кон средината на 2019 година, на покана на Општина Центар беа одржани консултативни состаноци на кои

А

беше посочено дека одолговлекувањето на состојбите е контрапродуктивно и се понуди активно да бидат вклучени во разрешувањето на проблемите со конкретни предлози за тоа како побрзо и поефикасно да се делува. И понатаму ААМ стои на располагање на надлежните институции за инклузивност во делување за оптимизирање на процесите и процедурите во насока на навремено и правилно донесување одлуки кои ќе им овозможат на архитектите легитимни услови за работа. Ние како архитекти не сме против градење, ниту против личните и бизнис-интереси на поединци, доколку тие не го загрозуваат квалитетот на животниот простор и јавното добро. во оваа прилика, би им се обратиле на: колегите архитекти: - Им изразуваме поддршка на колегите архитекти за кои квалитетниот и хуман простор е иманентна цел на нивните планови и проекти, постигнувајќи го тоа со стручност и професионализам и со личен интегритет и достоинство. Притоа ја повикуваме и Комората на овластени архитекти и инженери активно да се вклучи во процесите на креирање на просторот, како и да се грижи за правата и дигнитетот на професијата. граѓаните: - Бидете вклучени и партиципирајте во донесувањето одлуки при креирање на просторот, со почитување на експертизата од професионалците. локалната самоуправа: - Да се почитува квалитетниот градски простор, неговата урбана и архитектонска историја преку создавање услови за сеопфатна инклузивност при негово креирање со разни методи на транспарентен натпревар на идеи за значајни локации, содржини и програми. министерство за транспорт и врски: - Одговорно да се менаџира со државното земјиште како јавно добро при што визијата за градот во иднината, иако е сложен процес, треба да биде суштинска градска политика креирана во соработка со стручњаци од сите инволвирани области.

30 април 2021

ПОРТА

19

архитектура

Студентска визија за нов урбан наратив спроти хотелот Холидеј Ин иако нашата стручна, обучена и „овластена“ пракса честопати, од незнаење или пак од авторска суета, на студентските проекти гледа како на наивни идеи, сепак токму неискуството, наивноста, но и храброста и свежината на младоста ги прави ваквите проекти визии-водилки кон иднината. растоварени од реалните легислативни лавиринти, во „наивноста“ на студентските проекти честопати се кријат искреноста во изразот и хуманоста во разбирањето на нештата како основни архитектонски идеали

ПОРТА

моЖе Да ПоДучи, ПреДуПреДи, инсПирира и отвори ДискусиЈа слободан вЕЛЕвски, Марија МАно-вЕЛЕвскА, Архитектонски факултет УКИМ роектот „Наративи“ е создаден како дел од редовната студиска програма на Архитектонскиот факултет во Скопје и проектите кои се изработуваат во деветтиот семестар од наставата на студиите по архитектура во рамките на студиото РАСТ 2.0. Истиот е резултат на интензивна неколкумесечна работа во зимскиот семестар во учебната 2019/2020 година од страна на 14 студенти. Изборот на локацијата и задачата (просторот спроти хотелот Холидеј Ин) проблемски беше поставен од три причини: Прво, бидејќи станува збор за исклучително важен и голем урбан фрагмент на Скопје, кој за жал со децении претставува полузапуштена празнина; второ, бидејќи тековната урбанистичка пракса за оваа локација со

П

години наназад дава комплетно погрешна стратегиска основа за нејзин развој претставена единствено во бирократски формат на детален урбанистички план што не ги почитува ниту контекстуалните, ниту капацитативните особености на локацијата; и трето, бидејќи локацијата е опкружена со значајни фрагменти од културното и од природното наследство на градот Скопје во кои спаѓаат дел од Градски ѕид, Работничкиот дом, ГТЦ и конечно кејот и реката Вардар, сите без исклучок просторни ресурси кои овој град го прават вистинска метропола. Презентацијата на проектот „Наративи“ во склоп на овој број на списанието „Порта 3“ се поклопува со актуелните случувања и иницијативи за започнување градба на дел од оваа вредна локација и има за цел да покаже сценарио кое отскокнува од тековните сфаќања за развој на централните делови на главниот град сведени на бесмислено и неосновано полнење на градот со нови површини (m2) изграден простор. Веруваме дека оваа студентска визија може да подучи, предупреди, инспирира и секако да отвори дискусија на прашањето: Што со сите оние неизградени простори во поширокото централно градско подрачје? Проектот „Наративи“ нема амбиција да биде ниту идејно решение, ниту идеен проект, напротив тој претставува идејна концепција и можна водилка за развој на локалитети од ваков ранг, при што конкретната

локација, колоквијално именувана како „паркингот спроти Холидеј Ин“, претставува исклучително податлив пример за креативно експериментирање! основни арХитектонски иДеали Иако нашата стручна, обучена и „овластена“ пракса честопати, од незнаење или пак од авторска суета, на студентските проекти гледа како на наивни идеи, сепак токму неискуството, наивноста, но и храброста и свежината на младоста ги прави ваквите проекти визииводилки кон иднината. Растоварени од реалните легислативни лавиринти, во „наивноста“ на студентските проекти честопати се кријат искреноста во изразот и хуманоста во разбирањето на нештата како основни архитектонски идеали. Во суштината на самиот проект е концептот на раст разбран како инхерентна особина на секој (жив) град, при што истиот се користи со цел да се испитаат можностите колку и како градскиот простор на одредена локација треба да се промени. Растот се тестира преку потенцијалот на колективниот домен кој претставува дијалектички амалгам што ги премостува јавниот и приватниот интерес, препознавајќи постојни и воспоставувајќи нови релации во социолошките и просторните аспекти на современото урбано живеење. Затоа, работата на студиото опфаќа повеќе и различни програмски определби: од

ПОРТА

домувањето и митот за домашен простор, до јавниот простор и архитектурата на колективниот хедонизам. Токму во оваа смисла проектот ги испитува урбаните наративи како методи на аналитичкото истражување и проектирање. Во стручната литература наративите се разбираат како приказни на поединци и групи преку кои тие го перципираат, разбираат и преку кои комуницираат со градот, и како такви претставуваат фундаментален извор на знаења за еден архитект. Преку наративите се поврзуваат личните искуства со оние на споделениот заеднички простор, при што архитектурата на градот се поврзува со вредности како: идентитет на местото, меморија на местото, слика на местото, притоа создавајќи различни искуства на урбан простор. Две фази на граДење на арХитектонскоурБанистичката Целина Самиот проект се развиваше во две генерални фази. Првата фаза, која се однесува на запознавање со локацијата и на нејзиниот контекст, опфаќа анализа и синтеза на добиените наоди во концептуално решение, додека втората фаза значи разработка на концептот во архитектонско-урбанистичко решение со кое просторно се вообличува локацијата од интерес. Во првата фаза, студентите длабински ја анализираа локацијата и околниот контекст. Притоа, за воспоставување нивна меѓусебна релација, дополнително ги истражуваа темите на бруталистичката архитектура, архитектурата на привременост и структуралистичката архитектура на „отворен крај“ како кодови кои се вткаени во културното милје на градот. Покрај испитувањето на постојната фактичка состојба на локацијата, студентите направија анализа и на замислите за потесната локација, испитувајќи ги плановите на арх. Лудјек Кубеш од 1949 и на арх. Кензо Танге од 1965 година. Од оваа фаза произлегоа неколку клучни концептуални одлуки: Прво, дека фрагментите

ПОРТА

1948 лудЈек кубеш урбанистички план скопје

од Ново Маало, претставени преку маалската морфо-синтакса треба да бидат инкорпорирани во кое било следно решение за да се одржи идентитетскиот континуитет на местото, но и на предземјотресниот град воопшто; второ, дека проектот на Танге за овој простор, особено третманот на јавниот простор веќе не кореспондира со тековните потреби на градот поради ексесивната употреба на артифициелни (поплочени) површини; трето, дека зеленилото (препознато како клучен елемент во планот на Кубеш) и јавниот простор (како носечка идеја на проектот за Републички центар на Танге) треба да бидат главни програмско-просторни елементи на кое било ново решение; и четврто, дека со проектот за овој простор треба да се заокружи недовршениот проект на модернизација на овој градски фрагмент преку негово поврзување со референтните градски структури, како што се: Градскиот ѕид, Градскиот трговски центар, Комплексот на банките, Транспортниот центар и секако кејот на реката Вардар. Всушност, со овој сегмент од работата на студиото, се генерираше програмската и архитектонската рамка за развој на локацијата. Во втората фаза, студентите се фокусираа на одделни сегменти што ги развија на ниво на

1965 кензо танге конкурсен проект за скопје

архитектонски предлози, добиени преку постојана меѓусебна комуникација (преговарања, договарања и приспособувања) со цел нивно интегрирање во единствено архитектонско-урбанистичко решение за целата територија на локацијата. Притоа, треба да се нагласи дека сите формални постапки во обликувањето на локацијата се во тесна врска со програмските одлуки за истата. Оттаму, се пласира идејата за перформативноста на просторот, односно неговото поимање не само преку тоа како тој изгледа (мислејќи на познатите архитектонски типологии) и што тој содржи (нивните програмски дефинициинамени), туку и каква градскост овозможува (во рамките на самата локација, но и во пошироката околина). своевиДен урБан остров Генерално, предложеното решение го поддржува концептот на просторен фрагмент во пошироката слика на градот, создавајќи своевиден урбан остров преку техниката на меко полузатворање. Тој гест на затворање се постигнува со појас од високо зеленило со потковичеста конфигурација. Впрочем, самиот облик на потковица со променлива широчина од 25 до 55 м на оваа нова градска шума во која

се инкорпорираат повеќе редови на високостеблести дрвја по периметарот на зафатот е директна аналогија на масите што го дефинираат Републичкиот центар во планот на Танге од 1965 година, заменувајќи го полното/изграденото со поинаква супстанца зеленило, што пак се референцира на обилното зеленило предвидено со претходниот план на Кубеш од 1949 година. Во преклопувањето на историските и плански референци, всушност настанува ново современо читање и користење на сите форми, вклучително и на неизградениот простор, како еднакво вредни архитектонски елементи во обликувањето на градот. Од друга страна, меката и порозна потковица, колку што демаркира (просторно определува и поделува), дотолку и обединува и интегрира, односно апсорбира делови од различните и разнородни сегменти што го сочинуваат целокупниот проект за локацијата, но и архитектурата и градските програми кои се во нејзиното непосредно соседство. Еден од тие сегменти е секако реконструкцијата на ситната урбана структура што се надоврзува на остатоците од Ново Маало долж источниот раб на локацијата. Покрај задржувањето на дел од постојните објекти, предвидени се нови градби кои ја следат истата просторна логика. Со оглед дека локацијата е во самиот центар на градот и во непосредна близина на Транспортниот центар сите овие објекти се наменети за различни форми на привремено сместување (хостели и апартмани за изнајмување) придружено со отворени простори за работа, одмор и релаксација. Концептот на привремено домување се надополнува и со сместувачки капацитети за млади брачни парови, студенти, привремени жители на градот и други корисници кои престојот на оваа локација би го ограничиле на определено време (не повеќе од пет години) бидејќи на тој начин идентитетот на ова место ќе се гради и одржува преку неговата генеричност со што тоа станува место на сите

граѓани на Скопје, а не само ексклузивитет на оние кои живеат таму. Ваквото сместување е особено застапено во низата од кули што просторно доминираат во локацијата и околниот контекст. Нивната пропорција инсистира на изразена вертикалност со што емблематски ја бележи централноста на оваа локација, но истите формално се надоврзуваат (и со тоа го заокружуваат) потегот на градската мегаструктура - Градски ѕид без притоа да пречат на неговата просторна и корисничка целовитост. Максимално отворен кон реката Вардар Додека затворањето се користи како техника на дефинирање во однос на околните блокови, целиот просторен концепт останува максимално отворен кон реката Вардар и кејот преку кој се поврзува со останатите делови на градот. Дополнително, преку спроведување врски што ги премостуваат неговите граници, овој „остров“ се поврзува со значајни пунктови на градска активност од околината и на тој начин станува витален дел („просторен зглоб“) на поширокиот урбан „архипелаг“ на ист начин како што е предвиден и во проектот на Танге. Овие поврзувања се повеќезначни, а нивната главна улога е во спроведувањето на постојните и очекуваните текови на луѓе и добра како двигатели на јавниот перформанс. Покрај програмската разновидност, тие се одликуваат

и со богата просторноформална типологија: пешачки улицилебдечки пасарели, потонат коридор, низа од кули обединети со платформи во делот на мезанинот, разни патеки и павилјони со различни намени. Конечно, во програмско-обликовна смисла, главниот фокус на проектниот предлог лежи во артикулацијата на јавните содржини и површини. Тие се појавуваат во два вида: површини под природно зеленило што опфаќаат повеќе од 40 % од вкупната површина на зафатот, и јавни површини за различни намени (плоштади, плочници, спорт и рекреација, тераси) што заедно со зеленилото опфаќаат повеќе од 70 % од територијата на локацијата. Иако на опфатот доминира слободната површина, внимателната артикулација на изградениот простор и на зеленилото како „жив“ урбан простор создава кохерентна градска целина. На тој начин оваа просторна диспозиција базирана на максимизирање на неизградениот простор, проектот го прави колективна мегаструктура со што се поддржуваат и стимулираат живи социјални интеракции на различни категории на корисници. Во серија на ситно-структурни затворени, полузатворени и отворени единици застапени се разнородни програми од областа на трговијата, угостителството и гастрономијата (занаетчиски работилници и продавници, стакленици за урбано градинарство, кафетерии, пунктови за храна и цвеќе, едукаториуми, детски игралишта, улична уметност итн.) кои генерираат јазли и коридори на интензивна активност. Културата е вдомена во експресивната и единствена атмосфера во рамките на монументална кружна форма на

30 април 2021

ПОРТА

23

Конечно, јавниот простор се заокружува и преку бројните зелени површини: Покрај споменатиот појас каде е сконцентрирано високото зеленило (шума), присутни се пространи тревници за игра и уживање, леи за урбано градинарство или ботанички градини, култивирани цветни насади, но и зони на диво зеленило што обезбедуваа соодветно ниво на приватност и потребна физичка дистанца од околните фреквентни сообраќајници без притоа да го загрозат визуелниот и просторниот континуитет. инклузивен граД за сите Целта на оваа студентска задача беше да ги испита програмските и просторните капацитети на локацијата. Предложените близу 40.000 м2 новоизграден затворен простор кои ги предлага овој проект ја формираат рамката со која со сигурност се овозможува и логичен економски раст, но и инклузивен град за сите. Со тоа радикално се поместуваат границите на планирањето на просторот спротивно на моментално воспоставената практика кај нас, која градењето на градот вулгарно го

автономен објект (хибриден галерископерформативен простор), кој програмски е силно поврзан со платото на кое се наоѓа. Работните простори се инкорпорирани во некои од споменатите структури, но и како поединечни објекти во кои се вдомени разни форми на деловен простор - од IT-стартапи кои работат во духот на споделени работни простории (co-working) до канцеларии и експозитури на веќе етаблирани претприемачи 24

ПОРТА

30 април 2021

и корпорации. Иако различни форми на јавни и колективни простори се стимулираат во рамките на секоја од специфичните програми, по своите димензии и појавност се истакнува „лебдечкиот“ плоштад и отворениот повеќенаменски простор под него кој е позициониран во западниот сегмент на локацијата и кој е погоден за разни масовни собири како музички настани, спортски натпревари, дневна рекреација и други перформативни активности.

инструментализира преку изработка на крајно шпекулативни и просторно штетни детални урбанистички планови за масовната продукција на објекти. Оваа студентска идеја ги надминува формалните ограничувања на нашата тековна регулатива и архитектонска продукција и создава урбан проект кој ги хибридизира архитектурата, урбанизмот, јавниот интерес и колективните потреби на граѓаните во една целина. Предложеното архитектонско-урбанистичко решение е просторен асемблаж кој ги интегрира разнородните наративни компоненти на градското живеење во една комплексна, перформативна слика, која пред сè ја следи етичката категорија на градоградење. На тој начин проектот се обидува да биде рефлексија на една архитектура во која современото општество ги надминува вообичаените концепти на бесмислена побарувачка и потрошувачка и во својот фундус ги интегрира социјалните, културните и идентитетските линии на Скопје како град кој свесно избира да ја апсорбира мноштевноста на јавниот простор како категорија на современост. n

Користените слики прикажуваат дел од работата на Интегративното студио Раст 2.0: Наративи (2019/2020), при Архитектонскиот факултет, Универзитет „Св. Кирил и Методиј“ – Скопје. Во студиото учествуваа студентите: Моника Аспровска, Љубица Бојаџиева, Јован Божиновски, Мартина Велковска, Мариана Гилева, Мартина Даскалова, Андреј Иваноски, Ивана Коцевска, Ангела Кузмановска, Јордан Лазороски, Ангел Младеноски, Тијана Станковска, Тамара Стефаноска и Димитар Стефановски, под раководство на вонр. проф д-р Слободан Велевски и вонр. проф д-р Марија Мано-Велевска, во соработка со м-р Благоја Бајковски. Покрај јавното прикажување на студиопроектите во рамки на изложбата ИАС 15 во просториите на Архитектонскиот факултет во Скопје, по покана на Архитектонскиот факултет при Техничкиот универзитет во Делфт (Bouwkunde, TU Delft), Холандија студентите го претставија проектот пред оваа престижна академска заедница. Изложбата и презентацијата беше направена во првата половина на февруари 2020 година. Резултатите од проектот, како и целиот педагошки и методолошки процес, е забележан во публикацијата „Раст 2.0: Наративи“, издадена од страна на Архитектонскиот факултет во Скопје, 2020 година.

ПОРТА

ПОРТА

ПОРТА

архитектура

Уметничка галерија, станбени комплекси, училиште за храна и концертен центар

согледувајќи ги овогодишните добитници на наградите несомнена е определбата за промовирање на одржливоста, или преку изградба на егземпларни нови комплекси, или пак преку давање нов живот на три постојни објекти со што индиректно се промовира и верувањето дека „најодржливи се веќе изградените објекти“ д-р владимир Б. ЛАДински, дипл. инж. арх. (специјално за Порта 3 од Англија) о петок на 5 март беа прогласени овогодишните добитници на наградите Цивик Траст (Civic Trust Awards), ААБЦ наградите за конзервација (AABC Conservation Awards) и Селвин Голдсмит наградите за универзален дизајн (Selwyn Goldsmith Awards for Universal Design). По прв пат во 62-годишната историја на Цивик Траст наградите прогласувањето на победниците, поради пандемијата, беше објавено преку онлајн видеопрезентација на Јутјуб каналот. Според претседателот на националното жири, архитектот и урбанистичкиот дизајнер Кит Р. Вилијамс (Keith R. Williams), кој веќе

В 28

ПОРТА

30 април 2021

шеста година по ред ја обавува оваа функција, жирито било пријатно изненадено дека и покрај пандемијата биле пријавени 161 дела од кои 100 биле препратени на регионалните жирија. Покрај делата пријавени од Обединетото Кралство на Велика Британија и Северна Ирска, биле пријавени и дела од Република Ирска, Канада, Папуа Нова Гвинеја, Данска, Кина, Кореја, Австралија и САД. По обавените жирирања на регионално и на национално ниво биле доделени 4 специјални награди, 24 Цивик Траст награди и 16 високи признанија. Две награди и четири високи признанија биле доделени во рамките на ААБЦ наградите за конзервација. Исто така биле доделени и две награди и две високи признанија во рамките на Селвин Голдсмит наградите за универзален дизајн. За жал, годинава жирито не било во можност да ја додели Про терм наградата за времени објекти и конструкции (Pro-Term Award for temporary

награДите Цивик труст за 2021 гоДина

buildings and structures). Во рамките на овој текст претставени се добитниците на 4-те специјални награди. абердин уметничката галерија во абердин, Шкотска (Aberdeen Art Gallery, Aberdeen, Scotland), добитник на специјалната награда на националното жири (National Panel Special Award) за најистакнато дело за членовите на жирито архитект: Хоскинс архитектс (Hoskins Architects) Абердин уметничката галерија е заштитен објект од градителско наследство од највисоката А-категорија во Шкотска, кој во изминатите 130 години бил дом на една од најдобрите уметнички колекции во Обединетото Кралство со дела на значајни уметници и дизајнери како од Шкотска, така и од странство. Работата на овој проект започнала во 2009 година кога Советот на градот Абердин (Aberdeen City Council) се одлучил да ја трансформира постојната галерија во меѓународна атракција и за таа цел распишал национален конкурс. Хоскинс Архитектс победиле со решение кое овозможило да се прошири програмата на активности, да се зголеми бројот на галерии од 11 на 19, како и да се реновираат и ремоделираат дел од салите. Дополнително, меѓу другото биле создадени и нови образовни простори, била подобрена ориентацијата, пристапноста и комуникацијата во рамките на објектот, но и во голема мерка бил подобрен и службениот дел на објектот. Исто така била подобрена и

надворешната пристапност околу објектот. Реализацијата на проектот била кулминација на една деценија долг процес на интензивна, креативна соработка на учесниците во проектот, од која произлегле две определби: за внимателни поправки и за смели доградби. Спроведувањето на првата стратегија овoзможило не само да се создаде хиерархија помеѓу галериите, 30 април 2021

ПОРТА

29

туку и да се воспостави јасна секвенца на комуникации помеѓу нив. Селективното уривање делови на објектот овозможило да се создаде значително подобар службен дел и образовни содржини во подредените дополнителни простори. Како најдраматична, се смета интервенцијата на кровот, каде оригиналниот дотраен кров били заменет со нова скулптурална делумна надградба со елементи обложени со бакар коишто создале контраст со гранитните фасади на објектот. Ваквиот пристап овозможил создавање на дополнителни 3 галерии во рамките на оваа кровна доградба. Жирото истакна: „Очигледно е дека длабоко биле почувствувано разбирањето за значењето на објектот и, онаму каде што промените биле неопходни, решенијата во целост биле во сообразност со квалитетите на оригиналниот објект. Целосен триумф. Ова е пример на проект којшто демонстрира како уморна и не многу успешна јавна галерија за уметности може да се врати во живот како придобивка на целиот град.“ станбениот комплекс мармалејд лејн во кембриџ (Marmalade Lane, Cambridge), добитник на специјалната наградата за одржливост (Special Award for Sustainability) архитект: моле архитектс (Mole Architects) Мармалејд Лејн е одржлив станбен комплекс во Кембриџ составен од станови и куќи со заеднички содржини. Иако сите станбени единици биле продадени врз основа на проектот, самиот процес на проектирање бил збогатен преку работилници со идните жители при што ним им била дадена можност да ги приспособат купените станови и куќи на своите потреби преку избор на станбената единица, избор на внатрешниот распоред на истата, бојата на фасадната тула, како и избор на кујната и бањата коишто ќе се вградат. Како резултат на ова била создадена повеќегенерациска заедница со широк дијапазон на жители на возраст од 0 до 80 години, пристап којшто промовира социјална интеракција, меѓусебно поддржување, 30

ПОРТА

30 април 2021

но и споделување на секојдневното раководење со комплексот. Во рамките на истиот сместена е и заедничка куќа каде жителите на комплексот може да се собираат и социјализираат, да готват и јадат, како и да ги исползуваат придобивките од големата заедничка градина, просторите наменети за управување на дождовницата за да се намали ризикот од поројни поплави, површините наменети за одгледување прехранбени производи, притоа користејќи ги придобивките на зачуваните постоечки дрвја и џбунови. Самите објекти се изградени со носива скелетна конструкција од напречно-ламинирано дрво во комбинација со затворени дрвени панели со одлични термоизолациони својства во комбинација со систем за механичка вентилација со изменувач на топлина и систем на греење базиран на обновливи извори на енергија преку инвертори на воздух. Вградените системи за оджливост во рамките на комплексот претставуваат поттик за жителите да ја намалат својата лична потрошувачка, да рециклираат повеќе, да ја намалат употребата на автомобили и повеќе да ги споделуваат расположливите ресурси. Станува збор за станбен комплекс во кој се втемелени принципите на одржлив развој преку процесот на интеграција на социјалните, економските и на определбите за животната средина. За жирито, „Мармалејд Лејн проектот е вистински претставник на оваа авангарда, која јасно го прифаќа напредниот пристап на размислување со целосно електрично греење и топла вода, скелетна конструкција од напречно ламинирано дрво, со панели од дрво, поткрепена од пристапот ’првин луѓето’ со поддршка за користењето возила, но минимизирана и максимирани комунални/ споделени зони и аспекти. Како резултат на ова, овој проект се истакна преку демонстрирањето дека станбените комплекси не треба да бидат ексклузивни за да бидат нискојагленородни и инклузивни, и дека

добриот дизајн може лесно да го поддржи ова. Овој комплекс служи како вистински пример и нуди одличен увид во тоа како станбените комплекси може да му помогнат на Обединетото Кралство во неговата транзиција кон нето нула (јагленородна) иднина.“ училиштето за храна во Хакни, лондон (Hackney School of Food, Hackney, Greater London), добитник на специјалната награда за позитивно влијание врз локалната заедница и вклученост (Special Award for Community Impact and Engagement) архитект: сурман вестон (Surman Weston) Училиштето за храна се наоѓа на бившата локација на куќата на домарот на училиштето, во дворот на овој бивш објект и помалку употребуваниот дел на дворот на училиштето, и претставува партнерство помеѓу добротворната организација „Готвачи во училиштата“ (Chefs for Schools) и Основното училиште „Мандевил“ (Mandeville Primary School) посветено на подобрување на лошото здравје на децата, неисхранетоста и дебелината. Во 2018 година Сурман Вестон биле ангажирани да му помогнат на партнерството околу нивната визија за создавање центар за едукација во доменот на исхраната. Ограничениот буџет наложил да се создаде едноставно, робусно и весело решение фокусирано околу образовната кујна лоцирана во реконструираната бивша куќа на домарот на училиштето. Во рамките на оваа интервенција бил „изваден“ првиот кат на објектот преку што се оформил светол и волуменозен простор со двојна висина и отворен план, а со цел да се збогати образовното искуство. Како резултат на ова, образовната кујна е функционална и пристапна, примамлива за користење, а што е поткрепено и преку работни површини и мијалници коишто може да се подесат по

ПОРТА

висина, и подвижни елементи под работните површини коишто овозможуваат и лесна пристапност за корисниците во инвалидски колички. Кујната овозможува пристап на цел клас од 30 ученици и тоа на возраст од пет години па сè до возрасни лица. Монотоната улица на која излегува објектот е заживеана преку муралот на калканскиот ѕид на објектот од познатиот илустратор Жан Жулијен (Jean Jullien), додека избраната дрвена „полно-празно“ капија овозможува визуелна комуникација помеѓу објектот и улицата, но служи и како влез во дворот на училиштето. Во рамките на проектот градината зазема централно место со оглед дека им овозможува на учениците да одгледуваат свои прехранбени производи, обезбедува надворешни образовни простори кои надвор од работното време на училиштето се користат како собирна точка за локалната заедница која може да ја користи надворешната фурна за пици. Се разбира ова овозможува и целокупната настава да се одвива надвор преку интерактивен пристап. Дополнително, пошироката градина ја поддржува работата на оваа кујна преку можностите за одгледување прехранбени продукти во текот на годината и истата вклучува овоштарник, кошници за пчели, алеи за одгледување зеленчук и простори за игра. Завршувањето на проектот во екот на пандемијата на Ковид-19 претставувало исклучителен предизвик, но овозможило не само волонтери да подготват и достават илјадници оброци на повредливите лица во рамките на локалната заедница, туку и овозможило можности за социјално дистанцирани средби и социјализација на отворено во склад со пандемиските правила и ограничувања. За жирито, ова е „Навистина обмислен проект којшто го максимира секој ресурс којшто го има, со така мал буџет. Овој проект ја вградува заедницата и граѓанското општество. Ова е многу импресивна иницијатива од училиште, која има голем успех во заедницата.“ концертниот центар оглсби во манчестер (The Oglesby Centre, Manchester), добитник на специјалната награда мајкл мидлтон (Michael Middleton Special Award) за исклучителен проект за обнова или нов објект во зона на заштитено градителско наследство архитект: стевенсон стуДио (stephenson STUDIO) Концертниот центар Огслби претставува современа доградба на заштитениот објект од втора категорија, бившата Сант Питер црква (St. Peter’s Church) во квартот Анкоатс (Ancoats) во Манчестер познат по своето богато индустриско наследство. Овој проект претставува кулминација и завршница на обновата на соседството и обезбедува кафетерија, простори за проби, претстави, образование и помошни простори за потребите на Хале оркестарот и хорот (Hallé Orchestra and Choir), а преку што е овозможено проширување на понудата и на образовниот опсег на организацијата во рамките на училиштата и пошироко.

32

ПОРТА

30 април 2021

Доградбата е осмислена како своевидна модернистичка метафора на постојниот заштитен објект на културно наследство преку примена на класичните пропорции во димензионирањето на објектот. Доградбата се доживува како да е изрезбарена и издлабена од солидната форма, пристап кој овозможува максимален достап на природна светлина во рамките на објектот, но исто така создава и визуелна врска со плоштадот. Објектот е организаран на три новоа вкучително со простори со мешовита намена, сала за проби на првиот кат и флексибилни и акустички изолирани простори по должината на комуникационите рути во рамките на објектот. Образовните простори, канцелариите и помошните простори се сместени во подрумот на објектот и природно се осветлени преку натсветлата коишто се интегрирани во површината на тротоарот. Главниот влез води во скулптуралниот атриум кој опфаќа три нивоа карактеризирани со контрастот помеѓу ѕидовите од тула и белите скали коишто се качуваат кон застаклениот кров, а преку кој се нудат погледи кон камбанаријата на бившата црква. Новиот влез во основата на кулата којшто овозможува поглед во постојниот објект е нагласен преку опшивката од црно железо на која е запишана специјално нарачаната поема од лауреатот, поетот, Сајмон Армитиџ (Poet Laurette Simon Armitage). Првиот кат е организиран по должината на примарниот коридор кој завршува со стаклен екран и поглед кон опкружувањето на објектот, додека просториите за проби се испроектирани како соба во соба, односно коцка во коцка, за да се овозможи најдобра можна заштита од бука во овие простори. Внатрешната акустика на главниот простор за проби е поддржана од високо поставени панели од гипс и „перки“ од дабово дрво во комбинација се тешки акустични завеси за постигнување најдобра можна акустика во овие простори. Малата палета на избрани градежни материјали е поткрепена со

рачно изработените тули во контраст со вдлабнатиот темносив малтер. Главниот простор за проби надворешно е изразен преку метална кутија со „перки“ која полека патинира и која по својот изглед искажува историска референца со цистерните за вода коишто се одбележување на родното место на индустриската револуција, додека вертикалното и хоризонталното носиво застаклување ја поврзува доградбата со постојниот објект и дозволува пристап на природното осветлување. Дополнително, вклученоста на заедницата од најраните фази на проектирање се смета како еден од клучните аспекти за успешноста на објектот. За жирито, овој објект претставува „Висококвалитетна современа доградба на Сент Питер црквата од втора категорија, која има силен граѓански придонес преку својата форма, архитектура и преку распоредот на просторите и услугите.“ Согледувајќи ги овогодишните добитници на специјалните награди несомнена е определбата за промовирање на одржливоста, или преку изградба на егземпларни нови комплекси по угледот на Мрамалејд Лејн, или пак преку давање нов живот на три постојни објекти со што индиректно се промовира и верувањето дека „најодржливи се веќе изградените објекти“. При ова несомнена е не само умешноста на авторите на проектите туку и вклученоста и придонесот на локалната заедница во реализацијата на овие исклучителни проекти. n

ПОРТА

комерцијален текст

Осигурителни полиси на шалтерите на Комерцијална банка - никогаш не било полесно да се осигурате икогаш не било полесно да го осигурате вашиот дом и автомобил или, пак, да си обезбедите здравствено патничко осигурување или зелена карта. Сите овие осигурителни полиси од Осигурување Македонија АД Скопје – Виена Иншуренс Груп и од Триглав осигурување ви се на располагање на шалтерите на Комерцијална банка. Веќе не треба да имате дилема дали треба да трошите време и пари за да ги осигурате вашите вредни работи затоа што сега имате можност да купите осигурителна полиса од нашите искусни партнери, а притоа да заштедите и време, а секако и пари избегнувајќи несакани штети и последици. Растоварете се од ставот дека осигурувањето се залудно потрошени пари бидејќи вие не добивате ништо. Напротив, добивате многу кога ви е најпотребно, а за цело време сте безгрижни и мирни кога станува збор за вашата лична сигурност и сигурноста на вашиот имот. Комерцијална банка во своето богато портфолио на услуги ги додаде и осигурителните полиси, кои се достапни во повеќе експозитури и филијали на Банката. Зошто сте во предност доколку купите осигурителна полиса преку Комерцијална банка? Затоа што добивате сѐ на едно место – банкарски производ или услуга, осигурителна полиса со иста цена и поволности како во осигурителното друштво, можност за плаќање на рати и помош од нашите вработени за избор на полиса согласно вашите потреби. Банката ги нуди следните осигурувања за физички лица: Осигурување Македонија АД Скопје – Виена Иншуренс Груп: l Хипотекарна полиса за осигурување на домаќинство, за корисниците на станбен кредит во Комерцијална банка, која трае до исплата на кредитот и има специјална цена

Н

34

ПОРТА

30 април 2021

l Домаќинско осигурување (годишни

полиси за клиенти кои сакаат пошироко покритие од хипотекарната полиса)

Триглав осигурување АД Скопје:

l Здравствено патничко осигурување l Каско осигурување l Авто одговорност l Зелена карта

Вашиот дом е една од највредната ваша сопственост. Во него се вашата удобност, мир и сите ваши сеќавања. Затоа една од најважните работи што мора да ја направите е да го осигурате за да го заштитите. Преку Комерцијална банка може да си обезбедите Хипотекарна полиса за осигурување стан или куќа од основни ризици доколку објектот е под залог бидејќи е поврзан со кредит од Комерцијална банка. Овие полиси се посебно креирани за корисниците на кредит во Комерцијална банка и имаат специјална цена, а се склучуваат еднаш и траат до исплата на кредитот. За осигурување на вашиот дом имате и класична полиса за осигурување на домаќинство, која покрива повеќе ризици: пожар, излевање на вода од водоводна и канализациона инсталација, провална кражба, удар од гром, експлозија, демонстрации, лизгање на земјиште итн. Оваа полиса се обновува секоја година, а согласно вашите потреби може да се одберете Економична, Проширена, Проширена плус и Специјална. Нe е помалку важен ни вашиот автомобил, кој ви ги олеснува секојдневните обврски, а во исто време може да ви зададе многу грижи и проблеми доколку не е добро осигуран. Во секој случај, најдобриот избор е каскоосигурување на моторно возило затоа што со оваа полиса добивате најшироко покритие од ризици, а до одредено

ограничување е покриен и багажот кај патничките моторни возила. Пред патување во странство, на едно место можете да купите зелена карта (задолжителна при патување со сопствено возило) и Патничко осигурување за вашите грижи, повторно, да ги сведете на минимум.

Инвестицијата во осигурителна полиса е симболичен трошок, а обезбедува сигурна и безгрижна иднина за вас и вашите најблиски. Затоа при следната посета на шалтерите на Комерцијална банка побарајте осигурителна полиса за да бидете одговорни и безгрижни кога станува збор за вашиот дом, автомобил или патување. n

осигураЈте го и ваШиот Бизнис Инвестирањето во сопствен бизнис е значаен чекор, кој подразбира постојана посветеност и одговорност. Грижата за имотот на вашата компанија неизбежно бара соодветно осигурување. Тоа повторно може да го направите во експозитура или филијала на Комерцијална банка, каде без дополнителни трошоци и во олеснета постапка ви ги нудиме сите осигурителни полиси за вашиот бизнис обезбедени преку Осигурување Македонија АД Скопје - ВИГ и Триглав осигурување АД Скопје. Најзначаен вид осигурување на бизнис-недвижностите (вклучително и инсталациите) е осигурувањето од пожар и други опасности (гром, експлозија, ветар, град, поплава). Покрај пожарното осигурување, со полиса за осигурување на објекти во градба и монтажа може да ги осигурате вашите објекти и за време на градба, доградување или адаптација од сите основни опасности што го загрозуваат објектот за време на градењето. Со осигурување на машините од кршење и со каско осигурување на возниот парк, исто така, се заштитувате од сериозни трошоци. Голем дел од активата на компаниите отпаѓа и на побарувњата што ги имаат од трети субјекти. Затоа размислете за осигурување на побарувањата, кое ве штити од ненаплаќање на истите. Ова осигурување ве штити од евентуален банкрот или стечај на должникот или, пак, доколку купувачот не изврши навремено плаќање на фактурата. Осигурувањето на побарувањата е и алатка која придонесува за зголемување на соработката меѓу компаниите, а со тоа и за зголемена продажба. Друг вид сигурување кое ве штити од непријатни финансиски последици е осигурувањето од професинална одговорност. И покрај совесниот однос кон работата, во текот на професионалното работење може да дојде до стручни грешки. Со овој вид осигурување се покриваат трошоците што настануваат како последица на грешки во работењето при извршување регистрирана дејност.

ПОРТА

ПОРТА

ПОРТА

културно наследство

наДвиснува наД сите нас со тон коЈ оПоменува

Охрид – непресушна инспирација слободните урбанистички потези во услови на државна сопственост врз земјиштето се претворија во згрчени обиди да се регулираат развојните правци на градот и општината, вклештени помеѓу сè понагласениот приватен, наспроти сè позамаглениот јавен интерес

Мишко РАЛЕв, дипл. инж. арх. е е едноставно да се зборува за Охрид, а тоа да биде кратко, јасно и стручно, без да се навлезе во теми кои се далеку од нашата област, архитектурата и урбанизамот, и без да се навлезе во непотребна патетика. Охрид е тешка тема, не само заради целата историска и идентитетско-културна конотација, која надвиснува над сите нас со тон кој опоменува, туку и заради тежината на

Н

38

ПОРТА

30 април 2021

децениски напластените проблеми. Според УНЕСКО местата кои заслужуваат да се вградат во списокот на светското наследство, треба да имаат исклучителна универзална вредност, кои исполнуваат барем една од десет културни или природни критериуми. Охрид е на тој список исполнувајќи четири од десет и се наоѓа меѓу само 39 светски локалитети кои имаат културно и природно значење. Во образложението на УНЕСКО понатаму се вели дека градот Охрид претставува ремек-дело на човечкиот креативен гениј и дава единствено сведоштво за

културната традиција. Кај оние кои не го посетиле Охрид и Охридското Езеро, овие податоци сигурно побудуваат восхит и предизвик да се дојде и да се види градот, како една од најстарите европски населби во која е и најстариот Славјански универзитет на Балканот и едно од најстарите и најдлабоки европски езера. Но, дали истиот восхит и свесност го имаат и оние кои така речиси и не излегле од него. Во извештајот на УНЕСКО се вели дека „градот Охрид е разумно добро зачуван, иако

неконтролираните постепени интервенции влијаат врз целокупната форма на монументалниот урбан ансамбл, како и на крајбрежјето и на поширокиот предел. Регионот е исто така ранлив на големи инфраструктурни проекти и други случувања во двете земји“. Извештајот предвидува дека главните закани за интегритетот на областа вклучуваат некоординиран урбан развој, несоодветен третман на отпадни води и цврст отпад, како и туристички притисок и низа други проблеми“. Ако се обидеме да го персонализираме градот најверојатно тој би се појавил како подвоена личност нешто како доктор Џекил и мистер Хајд. Д-р Џекил е оној наконтен господин изразен преку интелектуалниот стар град, концертите во Св. Софија, улици со калдрма врз која паѓаат сенките на неправилните еркери, кои се надвиснуваат над камените приземја, зајдисонцето на величествениот Плаошник како позадина на најпознатиот сценски мотив во регионот – црквата Св. Јован Канео. Опачината е мистер Хајд, кој се појавува како сениште во накарадните баџи на традиционалните охридски кровови накитени со соларни панели или со надворешни единици на уредите за климатизирање на воздухот. Да не зборуваме за панаѓурот од содржини, форми, звуци, мириси и активности долж чаршијата и главните сообраќајници на градот. Сепак државата има преземено низа формално-правни чекори во согласност со насоките на УНЕСКО за заштита на градот: Законот за заштита на културното наследство, Студијата за интегрирана заштита на старото градско јадро и Планот за управување со светското природно и културно наследство на Охридскиот Регион со Акциски план се едни од нив. Сепак проблемите се евидентни, запишани се во Извештајот на УНЕСКО и се достапни за целата наша јавност и пошироко. Има уште еден значаен документ припремен од домашни стручни лица од НУ Завод за заштита на спомениците на културата и музеј – Охрид: Извештај од увид во состојбата на споменичкото подрачје на Старото градско јадро на Охрид за критичните места кои се загрозени со важечката планска регулатива. Според извештајот, работната група вршела увид во важечката планска документација која е зафатена во границите на заштитеното подрачје. Притоа се утврдени низа проблематични состојби, лоцирани како критични точки кои негативно влијаат врз заштитеното подрачје. Извештајот е навистина исцрпен и детално изнесен на 27 страници. Во последниот пасус со наслов „Наследство во опасност“ се наведува дека покрај природните непогоди една од поголемите опасности за културното наследство е самиот човек. Покрај ПОРТА

сите мерки за заштита на истото треба да се подигне и свеста, преку промоција и популаризација. Понатаму се вели дека ваквите историски градови ширум светот претставуваат борба на различни идеи за развој при евидентни конфликти на интереси, затоа предизвикот кај заштитеното градско јадро е да ја испреплете наследената урбана структура, идентитетот на градбите со бројните барања на жителите, посетителите и бизнисите. За „самиот човек“ како проблем говори и Борис Чипан во една од своите книги: „Во седумдесеттите години имаше предлог

40

ПОРТА

30 април 2021

хотелско-туристичката зона да се резервира долж целиот простор на кејот, но Градскиот совет, на чело со претседателот, кој во таа зона имаше поголема површина во сопственост, одлучија просторот зад кејот да се испарцелизира во ситни локации за индивидуални куќи, и со тоа јужната фасада на булеварот остана соодветно неоформен“. Има и други пикантерии за улогата на „градските татковци“ во нивниот однос кон јавниот интерес одреден преку личната корист што говори за зрелоста на општеството да се носи со проблеми од ваков тип.

Сепак седум децении поминаа во несмасните обиди на општеството да го промени и култивира човекот како фактор во проблематизирање на развојот на градот независно во која улога и да е: политичар, жител, сопственик, бизнисмен, турист итн. Гореспоменатите документи и законски акти зборуваат дека Охрид можеби сепак треба да се третира поинаку од другите урбани средини. Охрид, како и сите останати наши градови и градовите од регионот, е постсоцијалистички град кој веќе три децении се обидува да го најде својот специфичен урбанистички балансиран развој во процесот на приспособување на капиталистичкото уредување, условите на слободниот пазар и објективната должност кон историјата, која патем речено нема само национално значење. Слободните урбанистички потези во услови на државна сопственост врз земјиштето се претворија во згрчени обиди да се регулираат развојните правци на градот и општината, вклештени помеѓу сè понагласениот приватен, наспроти сè позамаглениот јавен интерес. Во тој конфликт најфрагилен излегува градот и неговите суштински карактеристики и вградени квалитети. Во периодот на транзиција, кој никако да заврши, градовите ширум земјава се градеа повеќе автоматски според урбанизам кој сè уште ги следи инвестициските иницијативи и сесрдно им помага да се реализираат. Словенечкиот урбанист и професор Јанез Кожељ тоа го нарекува „привиден урбанизам“, кој спротивно на својата задача не го насочува развојот туку само го следи. Реструктурирањето на историското јадро е неопходно, при што треба да се напомене дека проблемот на сообраќајот кој во Охрид со децении се избегнува, е еден од потешките. Исто така, важно е и осовременувањето на стопанската динамика заглавена во времето некаде пред повеќе од педесетина години. Градот е неопходно да добие „специјален третман“ од аспект на урбанистичко планирање и архитектонско проектирање и дизајнирање преку нов и креативен придонес на домашните, но и на странски стручњаци преку натпревар на идеи, концепти, па и школи, пракса која сметам свесно ја избегнуваат градските управи. Имено, лично можам да посведочам дека Факултетот за архитектура и дизај досега организираше седум меѓународни летни школи, кои беа раководени од еминентни европски и светски архитекти: К. Рогина, В. Пенезиќ од Хрватска, Ј. Цукамото и М. Кајиџима од Јапонија, Симон Хартман од Швајцарија, Деан Лах од Словенија, М. Диксит од САД и Х. Трап од Австрија. Ниту еден од нив не беше повикан од градоначалниците на Охрид на разговор, ниту беа удостоени со нивно или со присуство на лица од градскиот естаблишмент на инспиративните предавања. А

Охрид и околината беа секогаш тема на школите, при што објективната географска, културолошка и социолошка дистанца на архитектите придонесоа за навистина различен дискурс од востановениот домашен. Некои меѓу нив, за ваков тип на градови, предлагаат тактика на мали зафати, кои се покажале како оперативен компромис помеѓу неефикасноста и инертноста на урбанистичките планови, кои настојуваат да го контролираат и онака недефинираниот развој на градот. Алтернатива на големите зафати би биле поединечните проекти кои се меѓусебно поврзани и се дополнуваат. Уредениот изглед на јавните простори и убавината на архитектурата (традиционалната или современата) треба да станат значајни јавни вредности какви што во Охрид недостасуваат и во историскиот, и во останатиот дел на градот или се далеку од „убави“ – делот кај чинарот, долж чаршијата, плоштадот итн. Можно е и воведување разни пилот-проекти кои не се базираат на важечките прописи за да се испробаат некои нови пристапи и нестандардни решенија. Охрид како современ одржлив град, во кој грижата за културното наследство е еден од факторите на одржливост, е долгорочна цел која кај нас тешко се постигнува. До него се доаѓа со постепено реструктурирање на постоечкиот град и на неговите недостатоци, при што е потребно тој постојано да се приспособува и систематски во него да се имплементираат потребните елементи од секаков аспект. Сепак, користа од воведувањето на политиките на одржливост може да се оствари само преку синергијата помеѓу интегрираната заштита на историскиот град, одржливиот сообраќаен систем,

градежништвото, инфраструктурата, енергетскиот систем, заедницата и управувањето со градот. Притоа, треба да се

насочи јавноста кон прифаќање на промените и зголемена партиципативност во донесувањето важни одлуки за развој на градот. n

ПОРТА

41

екологија

Сер Дејвид Атенборо: Пет лекции сето она што не можеме да го правиме засекогаш, по дефиниција е неодржливо. во моментов ние живееме неодржливо, и така е за жал со години. според тоа, ако продолжиме да живееме на истиот начин, неизбежно е дека ќе престанеме да постоиме како вид

Даниела МЛАДЕновскА ер Дејвид Атенборо е еден од најпочитуваните историчари на природата, познато ТВлице и наратор на нашето време. Неговиот впечатлив глас одекнува низ домовите и киносалите веќе над шест децении. Секогаш со силна и универзална порака – да ја спасиме природата, да ја спасиме планетата. Откако ги започнал своите светски познати истражувања во 1954 година, тој стапнал на секој континент и речиси во секоја држава. Но, разликата тогаш и сега е огромна. Во тие педесетти години од минатиот век, најголем дел од дивата природа на нашата планета била навистина недопрена. Многубројни се неговите филмови и документарни серии со кои низ изминатите децении го предупредува човештвото и ја

С

42

ПОРТА

30 април 2021

подига свеста за заштитата на природата. Исклучително успешна е неговата програма од девет серии „Живот“ (Life), емитувана во 1979 година. Таа има поинаков агол на набљудување на нештата во споредба со неговите најскори

остварувања, како што се „Климатски промени: Факти“ (Climate Change: The Facts) од 2019 и „Дејвид Атенборо: Животот на нашата планета“ (David Attenborough: A Life on our Planet) од 2020 година. Најголемиот дел од неговите документарци во почетокот на кариерата, се фокусирани на прекрасните и разновидни видови на Земјата, додека неговите последни дела испраќаат силни пораки за катастрофалните ефекти од климатските промени и за важноста на одржливиот развој. И покрај исклучително долгата и плодна кариера, 94-годишниот Британец не размислува за пензионирање. Преку комбинирање на извонредната нарација со факти, прекрасни слики и исклучително вредни животни лекции, тој ги пренесува важните пораки на начин на кој тоа не може да го стори ниту еден научен труд. Неговата работа јасно укажува дека доколку ништо не се стори,

го ПреДуПреДува човеШтвото

за секој човек, за спас на планетата светот каков што го познаваме веќе нема да постои. За среќа, Атенборо често нуди бројни лекции за човештвото. Овие негови лекции, доколку соодветно се следат, може да придонесат во спасот на нашата планета. ДеЈвиД атенБоро: Живот на наШата Планета Во документарецот „Живот на нашата планета“ (A Life on our Planet), што може да го најдете на Netflix, Атенборо споделува суштински и сеопфатни информации за тоа како нашата планета се менувала во последните децении. Филмот во времетраење од 83 минути е всушност едно „лично сведоштво“ како што самиот вели. Се протега низ неговиот животен век и споделува непријатни факти за тоа како Земјата се менувала во текот на времето. Кон секое важно поглавје во животот на Атенборо, на екранот се појавува панел со статистички податоци. На пример, во 1937 година Земјата имала 2,3 милијарди жители, дивиот свет се протегал на 66 % од нејзината површина, а емисиите на јаглероден диоксид во атмосферата изнесувале 280 ppm (parts per million). Контрастот со 2020 година е фрапантен. Светската популација е 7,8 милијарди, дивиот свет е ограничен на 35 % од површината на Земјата, а емисиите на јаглероден диоксид во атмосферата изнесуваат 415 ppm. Но, не е сè така црно и бело. Атенборо ги споделува своите размислувања за тоа како да се воспостави повторна рамнотежа на биодиверзитетот и да се врати балансот на природата, додека во исто време креираме поздрав и поеднаков свет за луѓето. користете само обновливи извори на енергија „Ние сме крајно поврзани и зависни од ограничениот природен свет околу нас“, вели Атенборо во еден од своите филмови. Некои од овие ограничени и штетни ресурси од кои ние како луѓе зависиме се фосилните горива. Со согорувањето јаглен и нафта, глобалната температура на воздухот се зголемува просечно за 1°C во текот на само еден човеков животен век. Ако продолжиме на овој начин, ќе продолжиме да ја затоплуваме планетата и 30 април 2021

ПОРТА

43

да го уништуваме нејзиниот биодиверзитет. Нашите океани не се способни да ја акумулираат целата таа екстра топлина која ја генерираме, па Северниот и Јужниот Пол се загреваат. Ова е детално прикажано во документарецот на Атенборо од 2011 година „Замрзната планета“ (Frozen

ПОРТА

Planet). Мразот на Арктикот веќе е редуциран за 40 % во текот на само 40 години. Сега бродовите лесно минуваат низ претходно непроодните води поради топењето на мразот, тренд кој и натаму не запира. Со напуштање на фосилните горива и свртување кон обновливите извори на

енергија, Атенборо објаснува дека ќе се возобнови биодиверзитетот, градовите ќе бидат почисти и нема да стравуваме дека ресурсите ќе се потрошат. Тогаш, зошто да чекаме? воведете зони на забранет риболов Во филмот од 2001 година, „Сината планета“ (Blue Planet), ги објаснува фасцинантните пространства на нашите океани, осврнувајќи се на поврзаноста помеѓу живиот свет на копното и оној во водите. Околу 90 % од сите големи видови риби исчезнале од океаните во последните 50 години, што е резултат на прекумерното и неконтролирано рибарење. Со уништувањето на овие видови, ја уништуваме рамнотежата на океаните неопходна за нивната одржливост. Исчезнувањето на голем број видови има драматичен импакт врз синџиот на исхраната и ќе доведе до ситуација на празни океани – уништување важен извор на проетеини и нутриенти и за терестријалниот и за акватичкиот живот. Со воведување зони на забранет риболов, Атенборо објаснува дека коралните гребени и рибниот фонд може

споредено со следниот факт – во Југоисточна Азија се уништени половина од дождовните шуми во светот, само во последните 50 години. Разновидноста е клуч за здрава шума, Во „Живот на нашата планета“ (A Life on our Planet), Атенборо објаснува дека само едно мало парче од дождовна шума содржи 700 различни видови растенија. Сите овие видови се интегрален дел од здравјето на дождовната шума, нејзиниот животински свет, нашата животна средина и на крајот – се дел од самите нас.

да се обноват. Доколку само една третина од крајбрежјата на морињата се претвори во зони забранети за риболов, тоа е доволно за реставрација на рибниот фонд, ефективна борба со климатските промени и поголема понуда на разновидна риба за одржливо и одговорно рибарење. Префрлете се кон исхрана базирана на овошје и зеленчук Да се живее одржливо со светот околу нас, значи многу повеќе од исфрлање од употреба на фосилните горива и воспоставување зони забранети за риболов. Тоа исто така значи и драстично менување на нашиот начин на исхрана. Атенборо укажува дека треба да се адаптираме кон диета базирана главно на намирници од растително потекло, бидејќи нашата планета едноставно не може да издржи милијарди месојадци. Ова е поврзано со фактот дека за хранење доволно стока наменета за исхрана на луѓето, сточарите трошат несразмерно многу повеќе ресурси. Во моментот, сточниот фонд зафаќа 80 % од глобалното земјоделско земјиште, а продуцира помалку од 20 % од вкупната испорака на калории во светот. Со промена на начинот на исхрана, така што ќе се намали или елиминира месото и ќе се фаворизира храната од растително потекло, земјиштето ќе се користи поефикасно и ќе се обезбеди доволно храна за секој од нас.

запрете ја дефорестацијата и обновете ги шумите Шумите се важни центри на биодиверзитетот и „понори“ на јаглерод, кои го намалуваат негативното влијание од емисиите на CO2. Исто како и во примерот на океаните, Атенборо објаснува дека колку поразлични се нашите шуми, толку тоа е подобро за живиот свет. За жал, дефорестацијата зема замав низ целиот свет со неверојатна брзина. За само 20 години, од 1950 до 1970, дождовните шуми на Борнео се редуцирани за половина. Овие страшни бројки се „бенигни“

садете автохтони дрвја во вашето опкружување Во Вашето опкружување потребно е да засадувате видови дрвја кои се карактеристични за тоа поднебје. Само на тој начин ќе се возобноват природните живеалишта и ќе се забават климатските промени. Презентираните пет лекции секаде може да се спроведат, а акција е неопходна веднаш. Еден негов цитат е посебно впечатлив: Сето она што не можеме да го правиме засекогаш, по дефиниција е неодржливо“. Во моментов ние живееме неодржливо, и така е за жал со години. Според тоа, ако продолжиме да живееме на истиот начин, неизбежно е дека ќе престанеме да постоиме како вид, вели Атенборо. n

ПОРТА

екологија

Тетово и ѓубрето загрижувачки е што поведението на граѓаните можеби има врска и со сѐ поголемиот нивен револт кон државата, предизвикан од различни побуди, најчесто од економска природа, револт кој практично ја намалува или целосно ја уништува очекуваната љубов кон татковината, ја кине нишката на припадност, а сето тоа, меѓу мноштвото други негативни реперкусии, води и кон неводење грижа за тоа каде џебниот, личниот или домашниот отпад ќе биде фрлен или оставен

Бошко виДоЕски, дипл. инж. арх. е е тајна дека јавната чистота во Македонија не е на завидно ниво. Тоа е особено одлика на ова поднебје во последните 30-тина години, односно од осамостојувањето па наваму. Може само да погодуваме на што се должи таквиот поразителен и незапирлив надолен тренд во

Н 46

ПОРТА

30 април 2021

последно време. Урбаните средини, со чесни исклучоци, од ден на ден сè повеќе и повеќе тонат во ѓубре кое е расфрлано околу контејнерите, улиците, булеварите, тротоарите, парковите, плоштадите. Тоа е присутно и на автопатиштата, излетничките места, автокамповите, плажите, а планинарите алармираат и за сѐ повеќе ѓубре присутно на некои од пофреквентните планинарски патеки.

Ваквата тенденција, освен со домашното воспитување, сигурно има врска и со општата ерозија на институциите, со нивниот недоволен ангажман и со општото нивно ниско ниво на ажурност и бирократските вртлози на „ненадлежност“, а коренот на сето тоа веројатно има тесна врска со митото и корупцијата; партиските, фамилијарните и рамковните вработувања; и секако со слабите механизми на

некултура на граЃаните или нефункЦионалност на оПШтината контрола коишто и самите се дел од системот на институции, и кои едноставно се вклопиле во институционалното сивило. Загрижувачки е што поведението на граѓаните можеби има врска и со сѐ поголемиот нивен револт кон државата, предизвикан од различни побуди, најчесто од економска природа, револт кој практично ја намалува или целосно ја уништува очекуваната љубов кон татковината, ја кине нишката на припадност, а сето тоа, меѓу мноштвото други негативни реперкусии, води и кон неводење грижа за тоа каде џебниот, личниот или домашниот отпад ќе биде фрлен или оставен. Кога на ваквото тажно граѓанско поведение во кое на мнозинството граѓани едноставно „не им е гајле“ за јавната чистота ќе се додаде недоволната функционалност на институциите кои директно се задолжени за собирањето отпад, како и нефункционалноста на оние институции кои регулираат одредени аспекти кои се однесуваат на казнувањето, контролата, па и на образованието на граѓаните, се добива тоа што ѝ се случува на Македонија, а особено на урбаните ткива. Секако, сликата за јавната чистота не е секаде иста. Одредени градови, обично тоа се помалите во државата, може да се пофалат со солидно ниво на јавна чистота, од кое може да извлечеме заклучок дека тамошните локални самоуправи си ја вршат работата, а граѓаните по инерција се подисциплинирани во тој поглед. За жал, сликата во некои од поголемите градови е тажна. Од тоа што го гледам на социјалните мрежи, како и низ разговори со пријатели, колеги и познаници од други градови, стекнувам впечаток дека можеби најтрагична е ситуацијата во мојот роден град Тетово. Тетово, градот под Шара, град со специфична структура на население, град во северозападна Македонија недалеку од метрополата, град во прилично развиен регион со солидни економски потенцијали, од некогаш чист, добро уреден

град со чист воздух, од некогаш зелена оаза со многу зеленило опишувано уште од странските патеписци кои поминувале тука во XVIII и XIX век, последниве деценија-две е практично непрепознатлив за сите оние кои го паметат од, на пример, 70-тите или 80-тите години на минатиот век. Состојбата со јавната чистота во градот е навистина тажна. Причините за тоа секако се истите кои ги опишав погоре, а важат за целата држава. Летаргијата на институциите, слабата локална самоуправа, измешана со отсуството на домашно воспитување и/или отсуството на чувство за припадност, го доведе Тетово на едно ниво кое е мачно за опишување. Секојдневната слика на градот е до толку трагична што веќе смета на окото и на најголемите рамнодушници. Контејнерите низ градот наменети за домашен отпад се

преполнуваат до пладне, а кога ќе се исполни нивниот капацитет, граѓаните продолжуваат да фрлаат ѓубре до нив, па во вечерните часови кога се акумулира ѓубрето од целиот ден, насекаде каде што има вакви контејнери се создаваат мини-депонии кои чекаат да поминат комуналните служби навечер. Функционални корпи за џебен отпад има премалку низ градот и претежно може да се забележат само во централното градско подрачје, и притоа неправилно се користат. Ѓубре може да се сретне и на тротоарите низ градот или на улиците: мнозинството од жителите, особено децата, едноставно не водат грижа дали лименката од сокот кој штотуку го испиле ќе го пуштат веднаш од рака на тротоар или ќе го донесат до првата корпа или до дома. Трагично е што ова поведение го гледаме и на самите улици или булевари кога неретко, од отворен прозорец од автомобил во движење ќе излета ѓубре. За сликата да биде полоша придонесуваат кучињата-скитници кои барајќи храна дополнително го растураат ѓубрето од контејнерите и корпите, го влечат по тротоарите, неретко го носат и до средишните булеварски зеленила во кои често го поминуваат денот. Секако, енормниот нивен број и ваквото нивно однесување е исто така мешавина од институционален проблем и отсуство на морал и домашно воспитување кое подразбира дека штом си се одлучил да поседуваш миленик, не може по неколку месеци, кога ќе порасне, тукутака да го оставиш на улица. Дополнително, дел од поголемите маркети во градот, и дел од продавниците за бела техника и слични дејности, силно придонесуваат за загрижувачката ситуација кршејќи неколку 30 април 2021

ПОРТА

47

закони и правилници, со тоа што својот амбалажен отпад кој го создаваат во големи количини, наместо да го одлагаат на начин пропишан со закон, едноставно го фрлаат во/до контејнерите за домашен отпад кои и без тоа имаат недоволен капацитет за да ги опслужат граѓаните. Забележлив проблем, особено за оние кои живеат во периферните населби, е поведението на одредени жители на околните села, обично поблиските до градот, кои и самите соочени со комунален проблем во селото во кое живеат, го собираат своето домашно ѓубре во текот на цела недела, полнат неколку вреќи и го истураат во/до првите контејнери во перифериите на градот кои се најблиски до правецот од кој доаѓаат: можеби највпечатлив пример за тоа е местото кај православните гробишта кое практично веќе е прераснато во депонија. Капак на сето ова е навиката на дел од граѓаните да го истураат до контејнерите и кабастиот отпад, стариот мебел и градежниот шут при реновирањето, веројатно со желба да се заштеди. Како архитекти, неминовно е да го потенцираме и проблемот со капацитетот на домашните контејнери. Во деталните урбанистички планови ретко кога се обрнува внимание на фактот дека секое зголемување на населението во даден плански опфат, освен што повлекува низа други работи, повлекува и да се реши комуналниот проблем, односно да се зголеми капацитетот на постоечките контејнери со цел да одговори на потребите на новопланираниот број на жители. Едноставно е недозволиво да го оставите истиот број на точки за одлагање домашен отпад, и тоа со истиот капацитет, а во меѓувреме неколку пати се зголемил бројот на жители во дадениот опфат. Не знам зошто надлежните не водат грижа и не 48

ПОРТА

30 април 2021

го санкционираат и овој аспект кој задолжително мора да се реши при планирањето, но практично секогаш е заборавен од нашите добропознати „врвни“ планерски бироа кои редовно ги добиваат општинските тендери за изработка на плански документации. Забележлив е и друг проблем со кој се соочува Тетово, а е сличен со проблемот кој се јавува и во туристичките места. Тоа е „шпицот“ на туристичката сезона или во Тетово тоа е периодот од годината во кој се присутни голем број печалбари кои живеат надвор, а дошле во татковината на одмор. Тогаш мака мачат комуналните служби да се изборат со зголемената фреквенција на луѓе. Веќе бевме сведоци на една екстремна ситуација која го погоди Охрид летово, кога во неможност да се патува надвор поради пандемијата на Ковид-19, огромен број на домашни туристи во само неколку дена се слеа во градот, а градските служби едноставно не можеа благовремено да се изборат со динамиката на создавање ново и ново ѓубре. Можеби не толку екстремна, но таква е ситуацијата со ѓубрето во Тетово во летните месеци. Службите кои и онака имаат недоволно вработени – и обично тоа се возрасни луѓе пред пензионирање; кои се погодени од редовното доцнење на платата и неретко заостанување на неколку плати, и тоа во ситуација кога општината магично наоѓа пари за сите други вработени (од кои огромен дел не ни одат на работа и/или немаат работни задачи) освен за градските хигиеничари; кои се осакатени со стара механизација и застарени методи на работа, во летните месеци се дополнително оптоварени со поголемото создавање ѓубре поради зголемената фреквенција на луѓе.

Сублиматот на сето ова е една состојба во која е Тетово, која е самоодржлива налик на теоретските „perpetuum mobile“ машини. Може да дискутираме до вечноста и назад за тоа кој е повеќе виновен: дали некултурата на граѓаните или нефункционалноста на општината и воопшто на државата, и пак нема да дојдеме до заеднички консензус бидејќи тоа би било исто како да дискутираме за тоа дали јајцето е постаро или кокошката. Сепак, кога ваквата перпетуална спирала која врти надолу носејќи нѐ во еколошки амбис би била личност, не би ѝ било важно кој придонесува повеќе за нејзиното постоење, дали граѓаните или општината, важно ѝ е да постои. И според законите на физиката, вакво перпетуално движење, теоретски, може да се прекине само со извонредна надворешна сила. Во случајов, таква сила може да произлезе единствено од институциите. Сметам дека за да почне да се средува хаосот со ѓубрето во Тетово најпрво мора да постои силна политичка волја. Притоа е потребна кадровска консолидација и координација на неколку нивоа и на различни институции: од општински сектори надлежни за просторно планирање, преку комунални служби, па сè до инспекторатите, полицијата и евентуални редарски служби. Конечно, да не го заборавиме и учеството на образовниот систем чија едукативна улога е неопходна за стекнување квалитетни животни навики и формирање нормална цивилизирана личност од најрана возраст на поединецот. A сосем нормално е возрасен човек да не фрла ѓубре како сака и каде сака – тоа не е одлика на особена личност – туку е одлика на сосем нормална цивилизирана личност. Само кај нас очигледно нормално е спротивното, штом мнозинството се однесува на тој нецивилизиран начин. n

ПОРТА

репортажа

„златна ПараДа на фараоните“

Токму како што и доликува на

кралската крв овој светски историски настан, покрај тоа што беше сведоштво на гордоста на египет, претставуваше и обединување на целиот народ. верувајте, никогаш во овие 27 години колку што живеам во египет, не сум видела толку многу позитивни коментари на социјалните мрежи, за тоа колку се египќаните горди на себеси и на организацијата која навистина беше на светско ниво

офелиа ГАџЕвскА-сАДЕк, (специјално за Порта 3 од Каиро)

рекрасно, магично, безвременско, помпезно, спектакуларно, токму како што ѝ доликува на кралската крв, се епитетите кои го одбележаа последното патување, секако непланирано од самите кралски мумии, до нивното последно почивалиште, новиот Национален музеј на египетската цивилизација кој се наоѓа во областа Футстат во стариот дел на Каиро. Со церемонија, вистински раскошен спектакл,

П

50

ПОРТА

30 април 2021

каков што им припаѓа само на фараоните од Секененре Тао Втори преку величина како Рамзес Втори, 22 мумии – 18 кралеви и четири кралици на 4 април беа транспортирани од Неокласичниот музеј на Египет до новото почивалиште. Процесијата тргна од Стариот музеј на плоштадот Тахрир... мумии мистично се движеа по улиците на Каиро, а ова величествено доживување, го остави цел свет во молк. Како шлаг на тортата беше процесијата на мумијата на единствената жена кралица, кралицата од новото царство Хатшепсут, крунисана со сите почести како кралевите, иако во тоа време обичаите не им дозволувале на жените да станат фараони. Овие мумии беа откриени во Луксор, во долината на кралевите и кралиците во 1881 година, а беа пренесени во Музејот на Египет во Каиро, којшто беше изграден во 1918 година. Египќаните не се познати по спектакуларни организации, меѓутоа, овој пат навистина неочекувано, се случија извонредни величествени сцени. Горда сум што со децении живеам во земја која со величествената парада го остави светот занемен од воодушевување. Монументално и екстравагантно, илјадници волонтери, навистина волонтери, учествуваа заедно со воените сили на Египет во „Златната парада на фараоните“. Мумиите на владетелите беа пренесени со голема помпа, според хронолошки редослед на нивното владеење, од владетелот на 17-тата египетска династија, Секененре Тао Втори, до Рамзес Деветти, кој владеел во 12 век пр. н. е. Секоја мумија беше пренесена во украсено возило, стилизирано во духот на Стар Египет. Парадата по улиците на Каиро беше во прекрасна организација, 400 камери, снимки од дронови, прекрасни фустани, музика. Дури и мирисот на градот се промени, а атмосферата беше неверојатна, нè врати во времето, илјадници години пред нашата ера, во друг свет, во друга цивилизација. Овој светски историски настан, покрај тоа што беше сведоштво на гордоста на Египет, претставуваше и обединување на целиот народ. Верувајте, никогаш во овие 27 години колку што живеам во Египет, не сум видела толку многу позитивни коментари на социјалните мрежи, за тоа колку се Египќаните горди на себе и на организацијата која навистина беше на светско ниво, а направена од самите Египќани. Кралевите и кралиците го најдоа својот нов дом во Националниот музеј на египетската цивилизација, каде што се изложени одделно, секој до саркофаг, а во некои случаи и до статуа, во опкружување кое потсетува на подземни кралски гробници. Музејот е основан во 2017 година, модерно опремен и има неколку поголеми сали. Опфаќа повеќе од 138 ПОРТА

илјади квадратни метри, околу 65 000 предмети се наоѓаат во сегашната постојна изложба, додека бројни артефакти се чуваат во депото. Поставката е сè уште во срцето на Каиро, во Музејот на Египет на плоштадот Тахрир, да се потсетиме местото каде се одржа Египетската револуција во 2011 година. Објектот на Египетскиот музеј во британски колонијален стил, сè уште ќе биде посветен на древниот Египет, меѓутоа со поинаква поставка. големиот егиПетски музеЈ Во месеците кои следуваат Египет би требало да отвори уште еден музеј, Големиот египетски музеј, недалеку од пирамидите во Гиза. Да се креира, создаде, осмисли изгради една од најмонументалните градби на денешницата, грандиозниот музејот во Гиза, покрај едно од најстарите антички светски чуда, секако е значајна привилегија дадена од боговите на малкумина, нo и огромна одговорност и страв, што претпоставувам, дека секој архитект ги чувствува во себе. Дури и најголемите светски архитектонски имиња посветија многу месеци работа во осмислување на филозофската, идеолошката, културолошката и историската приказна, која би ги поврзала Музејот и пирамидите во Гиза. Раѓањето на идејата за местото каде би се

ПОРТА

наоѓал овој музеј во Гиза, започна во 2002 година. Најнапред со одбирање на локацијата, па сè до денес, до планираното годинешно отворање на грандиозниот музеј. Во 2002 година исто така се распиша и конкурс под покровителство на УНЕСКО. На интернационалниот архитектонски натпревар беа поканети не само најпознатите светски архитектонски имиња, кои заедно со своите проекти и огромни проектантски бироа, сигурно ќе донесеа и многу пари, туку беше одлучено да бидат поканети и сите архитекти во светот коишто ќе покажат желба за учество.

8.2227 архитекти од 103 земји учествуваа на конкурсот, а пораката на Организациониот одбор до архитектите беше: „Сите архитекти во светот сонуваат да дадат придонес не само како градба, музеј, туку да дадат придонес на објект кој ќе биде и вечен дом на фараоните. Дом на артефакти на една од најголемите светски цивилизации - Стар Египет. Овој музеј не е само ваша творба, иднина, туку и гордост на

египетскиот народ и на целиот Египет“. Уште едно бреме повеќе за архитектите, Египќаните уживаат да им го загорчуваат животот со очекувања, а тие, денешните Египќани, не се ни сенка од оние вечни Египќани, кои се планира да бидат жители на новиот грандиозен музеј. Во процесот на конкурсот се видоа многу различни идеи, многу различни стилови, голем дијапазон на спротивности во стиловите. Конкурсот покажа дека илјадници архитекти, имаат многу спротивни визии, замисли, соништа и сфаќања во потрага по перфектен и совршен проект. Ова создаде не само повеќегодишни дискусии, расправии, туку дури и раздор помеѓу архитектите низ целиот свет во нивните филозофски приоди, симболика, концепт, порака, културолошка и историска поврзаност,

еколошка и футуристичка исплатливост. Но, овие дискусии, секако придонесоа за конечниот избор и за важноста на овој грандиозен проект. Доктор Валиф Абдуменав, египетски архитектонски стручњак, кој сите овие години беше постојано во процесот, изјавува: „Ние архитектите веруваме дека од спротивставеноста или од спротивни агли на гледање, може да се види појасно дека секогаш постојат два екстрема во еден концепт“. Архитектурата како и секој вид уметност е секогаш дискутабилна, непостои апсолутен факт, архитектите често и не се сложуваат помеѓу себе. Според Грим дизајнот не е продукт на филозофиите, дизајнот е сечиј бизнис. Организациониот одбор и жирито за да го скратат процесот ги селектираа и ги групираа по групи сличните идеи и концепти, приготвувајќи статистичка анализа. Една од главните дебати во архитектонските кругови беше и имиџот на грандиозниот музеј на Египет, како и колку монументална треба да биде референцата на дизајнот. Примерите беа разни од контејнер до монументална икона, преку дилемата дека архитектурата на музејот не треба да му конкурира на богатството и на наследството кое ќе биде изложено внатре. Во 2002 година, тогашниот египетски претседател Хосни Мубарак го постави камен- темелникот на овој грандиозен проект под покровителство на УНЕСКО. Проект со кој победи едноставноста и функционалноста, според идејата на ирското проектантско биро Heneghan Peng Architects, се обликуваше градбата во форма на визуелни плочки како на пирамидите и изострени агли. Едногласна беше одлуката на жирито, победата и наградата од 250 илјади долари да им припадне на Heneghan Peng Architects. Грандиозниот музеј на Египет е лоциран помеѓу двете платоа на Гиза и Каиро. Топографијата на локацијата е дефинирана со 50 метра разлика во нивоата, која ја создава реката Нил, која ја разделува и раздробува пустината и се влева во Средоземното Море, геолошка состојба која

датира од пред три илјади години пр. н. е. Проектот ги користи различните нивоа за да конструира нов раб на платото, подлога дефинирана како проѕирна марама, превез од транссветлечки камења што се трансформираат од ден во ноќ. 24 илјади метри квадрати е површината за постојани изложби, посветени на египтологијата, големина како четири фудбалски игралишта, детски музеј, конференциска сала, едукативни објекти, конзерваторски и лабораторски центар, огромни дворови распослани по локација од 500 илјади квадратни метри. Цената на целиот проект го надмина планираниот буџет и досега изнесува една милијарда долари, пари кои се дел обезбедени како заем од Јапонската банка за меѓународна соработка и од египетската Влада, а дел се од донации и од меѓународни организации.

Овој проект од национална египетска важност, кој е и гордост на Египет, беше предаден од архитектите кон крајот на август 2008 година. Проектантскиот тим достави над 5.000 цртежи до египетското Министерство за култура. По ова, тендерот за изградба беше објавен во октомври 2008, а истата година беа почнати и ископувања. Во 2012 година беа избрани изведувачите на објектот, белгиската компанија Besix и египетскиот Orascom. Во 2015 година туризмот во Египет изнесуваше вкупно 11,14 проценти од целиот БДП, се намали во 2019 година, за да во 2020 се знае поради Ковид-19, е една комплетна нула или еден процент. 10 проценти од работничката сила директно е инволвирана во туризмот во Египет, а со изградбата на овој музеј се очекуваат 200 илјади нови работни места. n

ПОРТА

хортикултура

на Почетокот оД сезоната

Уредување оаза за уживање

ПоРтА 3 о оригинални идеи и ефективни градинарски елементи, дури и најмалото парче зелена површина може да стане оаза на уживање на која секој ќе ѝ се

С

восхитува. Вашиот двор треба да биде место за уживање и релаксација. Сега е добро време да направите план за уредување на надворешниот простор за да може да ги користите претстојните убави денови во пријатно, уредно и креативно опкружување. Зависно од желбата, постојат неколку совети за уредување на дворот. Пергола како елемент во граДината Ако просторот во вашиот двор е мал за големи дрвја или ви треба алтернатива сè додека не порасне, перголата е елегантно решение што ќе ви обезбеди сенка и сигурно ќе ѝ даде повеќе карактер на вашата градина отколку чадор. Перголата е на некој начин продолжение на ентериерот затоа што ќе ви овозможи простор во кој ќе се чувствувате како во дневната соба.

54

ПОРТА

30 април 2021

оаза за смирување во воДа За да имате оаза на вода во дворот, не е важно колку простор имате. Доволно е многу мало езерце или фонтана за да ве освежат и опуштат во текот на топлите денови. Исто така има проекти „направете го тоа сами“ за кои не е потребно многу време и пари, а можат целосно да го трансформираат просторот. Може да направите фонтана од украсен камен или мини-езеро во градината. Доколку не се плашите од поамбициозни проекти и подготвени сте да издвоите малку повеќе пари за уредување на вашиот агол за релаксација на отворено, ви предлагаме да

изградите ѕид со вода на едниот крај од дворот, што секако нема да остане незабележано. чакалот како ефтино и Практично реШение Ако барате ефтино и брзо решение и сакате максимално да го искористите просторот на вашата мала градина, заменете дел од тревникот со чакал. Чакалот е одлично решение бидејќи не е потребно одржување, а полесно е да се инсталира отколку камени плочи или цигли. Потребно е само да се постави подлога под чакалот, што ќе спречи раст на плевелите.

Декоративни Патеки Интересна патека може да биде вистинска декорација во градината, а некои од најпознатите украсни патеки се изработени од шарени камчиња, бидејќи тие овозможуваат голема слобода да ја изразат вашата креативност. И многу мала патека од портата до куќата ќе биде доволна за да ги воодушевите вашите гости, но и сите што ќе поминат покрај вашиот двор. вертикална граДина Вертикалните градини се исклучително привлечни и лесно се вклопуваат во кој било тип на двор, но тие се идеално решение доколку немате на располагање многу простор. Со нив, може да ја зголемите површината под растенијата во вашиот двор, без да зафаќате вреден простор. Дополнителна предност е што може сами да изработите креативни вертикални градини

користејќи разни предмети како гајби, палети, стари шишиња. реДовно оДрЖување Но, при уредувањето на градината, а и подоцна потребно е да се внимава на некои елементи. Треба да се остави доволно простор за растенијата. Растенијата и цвеќињата го прават секој надворешен простор поубав, но има тенка линија меѓу богата градина и хаос од стебла, ливчиња и лисја. Дајте му на секое растение доволно простор да расте слободно, без да се бори за вода и сонце. Осветлувањето на дворот е нешто што не треба да се заборави. Исто како и во ентериерот, еден извор на светлина не е доволен. Затоа, осветлете неколку агли во дворот: поставете ламби, фенери или свеќи по патеката, на градината, во близина на гаражата. Одвреме-навреме

проверувајте дали работат градинарските светилки. Неколку помали ламби ќе овозможат поубаво и пријатно осветлување

ПОРТА

до домот, а гостите полесно ќе го најдат влезот. Одржувајте ја градината без плевели. Се разбира, не е можно да се отстрани секое диво растение веднаш штом се појави, но нема оправдување за двор обраснат со плевел. Одвојте време секоја недела за да отстраните плевел и дворот ќе изгледа уредно цела година. Исчистете ги скалите. Дворот е првото нешто што некој го гледа кога ќе дојде да ве посети, па зошто да не се обидете да оставите добар впечаток. Ако влезот во вашиот дом вклучува скали, проверете дали редовно ги чистите. Земјата, камчињата, лисјата и тревата се акумулираат многу лесно на нив, така што тие може да

56

ПОРТА

30 април 2021

изгледаат многу неуредно. Бојадисајте ја портата. Иако портата не е првото нешто што ви паѓа на памет кога размислувате за дворот, сепак е нераскинлив дел од неа. Ако забележите дека бојата исчезнува од долгото изложување на сонце и ветер, бојадисајте ја што е можно побрзо и спречете вашиот дом да изгледа неодржано. Не оставајте градинарски алат надвор. По долгата работа во дворот, сè што сакате е да се опуштите и да се релаксирате. Но, не заборавајте ги вашите ножици, лопати и метли во дворот. Завртете го цревото за наводнување, соберете ги алатките и дозволете да се види вашата напорна работа.. n

ПОРТА

уметност

Шепотење со смртта

а 15 мај 1996 година, три години по смртта на Петар Мазев, во „Пулс“, „Нова Македонија“ беше објавен текстот „Шепотење со смртта“ на Глигор Чемерски. Глигор Чемерски и Петар Мазев беа роднини, но и уметници и пријатели, чија врска се покажа како нераскинлива во уметноста. Иако различни во многу аспекти, во односот кон времето во уметноста, убедувањето дека „сликарството еволуира кон некоја праслика“, и вербата во максималниот ликовен израз, апсолутно се поврзани за време на сиот заеднички творечки живот. Напишано со интензитет, мера и нежност, кои се на места исклучително трогателни, „Шепотење со смртта“ е постхумен омаж на животот и делото на Петар Мазев, но и на нивната длабока врска и пријателство чие присуство е продолжено и живее еден друг живот впишано во нивните дела.

Н

Елена Чемерска, академски сликар Посебно од есента 1992 до кобниот 13 март следната година со Мазев бевме речиси неразделни. Сенките на некои заемни долгови пуштивме да одат во заборав, се 58

ПОРТА

30 април 2021

беше воспоставила некаква благородна спогодба без да ѝ дадеме име. Во септември во Дојран го снимивме телевизискиот портрет на Мазев „92“, ноќ полна со ѕвезди, фон од благо свиркање на штурците, некакво невозможно, лунарно зеленило на езерото. Беше лежерен, филозофски опуштен, а телевизиските камери не можеа да пропуштат да не забележат, наспроти фамата за неговата претерана социјалност, што тој самиот ја поткрепуваше, дека се работи за осамен човек чија самотија е зрела и дефинитивна. Зборуваше за чардакот од неговото детство, за шарените мајчини килимчиња, за велигденските огномети од бои... Зад секој збор чувствував како пукаат неговите слики и зад нив се отвора еден жив простор, во кој виреат сцени од животот кои неповратно си отишле, ги има само во ова тело, магиски стегнато од нив. Бев шокиран. Далеку од претчувството за некаков скорашен крај, сведочев дека Мазев почнува да живее во едно апсолутно „сега“, појава што ми беше нова и непозната. Во тој нов простор на неговото постоење, немаше дистанци, ни време, би рекол, немаше ни хиерархија. Сè беше едно благородно и лично сега.

По три дена снимање (режисерот Коле Малинов ја фати атмосферата и Мазев му беше топло благодарен) појдовме во манастирот „Свети Јоаким Осоговски“. Од смртта на својот син Константин, Перо не беше дојден во оваа колонија, што тој ја почна шест години порано. Мислам дека се беше поставил себеси пред испит на сопствената издржливост и дека од тој испит повеќе стрепеше одошто го посакуваше. Ми беше познато дека во Ниш еден колекционер има негова слика што тој ја насликал во Соќево, една година по смртта на синот и дека на нејзината заднина стои „Ах Коце“. Овој факт го премолчев од разбирливи причини. Но по патот Коце влегуваше во разговорот сè погусто и погусто и кога стасавме во Крива Паланка веќе и тој беше присутен тука. Од зборовите на Перо сфатив дека стеснувањето пред смртта не е единствениот начин за почитување, дека болката има право да биде и слушлива, дека благоста кон мртвите станува низ зборот уште поголема благост. Го гледав Перо како влегува во Коцевата соба, како шета по неговите патеки, како пие кафе со синовите врсници. Беше јасно дека овде е дојден да си врати нешто што е само негово и да види

Перо и гиче

нешто што само тој го гледа. Она што ни остана видливо беа сликите што следните дни ги наслика, бујна и сочна материја што ѕвони како и сè што правеше во последните години. Во октомври појдовме за Пловдив, Бугарија. Поканата се должеше нешто на успешниот настап на изложбата на македонските сликари во Софија, (бевме и двајцата избрани за најпрестижната интернационална колекција - Музејот на „Светите Кирил и Методиј“), а нешто на пофалбите од сликарот Димитар Манев. Кога пристигнав во Сарај (патувавме со мојот караван), Мазев се разбира, не беше готов. Зема една, сè уште од Дојран неиспразнета торба, стутка во неа нешто, што ново што старо и тргнавме. Во градот застанавме пред една аптека и Мазев се врати, сè во неговиот молскавичен ритам, со еден куп лекови. Знаев дека зема по некое апче, но за олку - бев малку збунет. За што сè не може да се зборува на едно така долго патување како што е тоа до Пловдив?! Го помнам пределот со којшто се разминувавме: реско пресечени џиновски карпи, стрма падина и суви, костести, сури багреми, селски гробишта, дрвена камбанарија.

„Бати животот - го слушам Перо во неа. Одам неодамна кај еден пријател, ѕвонам, никој не одговара. Ѕвонам одново, пак никој. Излегува потоа комшијата, вели, не знаете ли дека човекот умре, има година и пол?... Како година и пол, кои година и пол“, вели Перо. Гласот му е половина насмевка и не знаеш кој повеќе е насмеан: тој самиот, пријателот или самата смрт, или, уште повеќе, сите заедно. Ако е нешто како смртта толку бегло, не заслужува ли навистина добар потсмев?! Чинам дека во Пловдив стасавме на 10 октомври. Тоа беше сериозно задоцнување во однос на другите. Затоа пак, легендата имала време да порасне. Беа очекувани „гољамите артисти“, поентата на „пленерот“ (колонијата). Се знае дека отсутноста често создава неочекувани предности. Обајцата бевме заситени од сликање, домаќините беа навистина широки, а и во стариот Пловдив има толку нешта за гледање. Ден, два, три, па и четвртиот, ние само шетаме. Кутриот Матеј, главниот на колонијата, а и творецот на легендата, почна да се поти. Го фати, изгледа, голем страв од срам, „ете ти ја твојата поента на пленерот!“ И тогаш Мазев го повлече потегот, го направи спектаклот. Ги собра трите платна

што му беа доделени (формат некаде 80 х 80 см), ги нареди едно до друго и почна да ги слика едновремено. Направи всушност, триптих, што се раѓаше со таква брзина, елеганција, непогрешност, а и со таков ритам што веднаш создаде публика. Тој работеше во дворот, но и сликарите однатре, како некој да ги известил, излегоа да гледаат. Почна и да врне, ситен, ама непријатен дожд. Но, човекот продолжи да слика. Без да ја прекине работата, најде толку стреа, колку за платното. Наслика блескотен хоризонтален триптих, густ во подлогата, проѕирен во светлината, вртоглав од исцедениот од туба цртеж. Маестрално платно. Мислам дека сеансата траеше најмногу два-три часа. Кога падна потписот, сликарите како деца му заплескаа на Мајсторот Петар Мазев. Сè уште Пловдив. Веројатно тоа е смислата на дарбата, на привлечноста и заводливоста на харизмата. Веќе утредента масата за појадокот се формираше лево, десно и карши од Перо, секој посакуваше да се огледа во неговиот суд, да ја испита сопствената духовност преку неговата насмевка, да потврди дури и некаква ситница, која инаку, нема посебна смисла. Порасна оправданоста 30 април 2021

ПОРТА

59

на овој собир на луѓе, сликањето стана значајна работа, а улогата на ова место доби, речиси некаква монументалност. Следните три дена насликавме уште пет слики. Резервите платно беа исцрпени, обврските надминати, легендата на некој начин потврдена. Кој го познава стариот Пловдив, знае колку е податлив за дневни опсервации и ноќни контемплации. Мазев имаше големо градителско чувство и беше фасциниран од градителската перфекција на стариот град, од античкиот театар до чудната господштина што ја покажале ерменските трговци од последните два-три века, градејќи си префинети куќи. Безработицата беше надоместена со некаква аристократска опуштеност. Никогаш не сум го видел како толку спокоен собеседник, толку внимателен слушател. Но, доцна ноќе, тивко и неосетно исчезнуваше. Кога подоцна се враќав во спалната (спиевме во истата огромна соба, веројатно еден од салоните на некогашниот газда) го затекнував како чита во креветот. Чинам дека никогаш не бил голем читач. Сега ми изгледаше како некој што шепоти додека чита (иако тоа не го правеше), дека чита книга што одамна ја познава, дека создава нова гледајќи во старата. Можеби беше и сосем отсутен, не знам. Го потврдувам само впечатокот дека никогаш досега кога сме биле заедно не ни требале помалку зборови. Речиси без да го крене погледот ќе рече: „Стаса ли? Добри момци се овие, нели? Виде ли колку ѕвездено беше? Норвежанката чудно слика. Земи си грозје“... Така некако. Зошто толку зборувам за тие пловдивски денови и ноќи? Беше само еден пријатен престој, по ништо судбински, една обична епизода и во неговото и во моето сликарство. Згора на тоа имаше и вистинска медиумска атака над нас обајцата: телевизии, радија, весници, со таква густина што и на најсуетните почнува да им пречи. Зошто стана 60

ПОРТА

30 април 2021

злокобен тој Пловдив? Неколку дена пред завршувањето на колонијата, вечерта целата сликарска банда излезе во диско. Тука беа Мазев, Жорж и Свилен од домаќините, тука беа Ингрид, Руди и Олга (значи сликари од Норвешка, Данска и од Русија) и многумина пријатели на колонијата, што секојдневно сведочеа за создавањето на некое ново платно. Се разбира, Мазев беше еден од најгласните навивачи на ваков провод. Од сите општопознати модели на жовијалноста, колку што се сеќавам, Мазев најчесто го споменувал Зорба. Гарантирам, сепак, дека кај него тоа беше малку фолклорен цитат, а малку и иронија; неговата вистинска доверба во танцот имаше корени во сопственото потекло, во тиквешката танчарска страст, во живите примери на лековитата свирка, за која сведочел уште во детските години среде кавадаречката чаршија. Татко ми Добри, на

пример, беше голем танчар. Мазев ги сакаше и ги пееше песните во кои зборовите „рани“, „болест“, „смрт“, „друмпостела“, „јад“, „чемер“, „црнило“ се судруваат со „сонце“ и „светлина“. Такви, фала Богу, кај нас има колку сакаш. Мазев ги знаеше и најархаичните. Отидовме, нејсе, во една дупка на врвот од градот, веројатно некаква поранешна воена скривница со безброј ходници, приспособена во „модерната“ Бугарија за диско-флеш-лајтшоу забави. Со еден збор - навистина црно бојосана, црна дупка. Звучниците трескаа до „шпицот“, младиот убав свет се тресеше од глава до петици, шумоглавоста се пресели врз сите. Лидерството обврзува. Кога си голем сликар изгледа дека треба да докажеш дека си барем осреден танчар. Сите сакаа да изиграат барем еден трескавец со Мазев, а тој пак, откако еднаш влезе во трансот, не посака да излезе. И тука ме гризна црвот. Околу полноќ му реков дека баш и не мора да го играме секој танц. „Не бери гајле, одлично сум“, ми вели. „Навистина е одлично - си мислам - а јас не сум. На себеси не си никаков педагог, па ќе му бидеш на Перо?! Терај“. Два часа подоцна Перо ми шепоти: „Ќе излезам полека да се прошетам, ти остани си“. „Да си одиме сите, и така е доцна“, одговарам. „Не, не, ти знаеш дека сакам сам да шетам“. „Добро!“ Половина час или час подоцна сите се вративме во „базата“, како што ја викаше Матеј. Пловдивските тесни и стрми калдрми беа речиси поцрни од напуштената дупка. Утредента Мазев се појави на појадок со лузна на носот, длабок крвав засек на коренот на носот. Утрото се бев вовлекол во собата сосема тивко за да не го разбудам. Сега тој беше слегол пред мене и кога се симнав во трпезаријата тој веќе им

раскажуваше на сите, со смеа, како одел по споредно сокаче, како се лизнал на калдрмата, како треснал ликум на камењата и како речиси се онесвестил. Го разбудиле, вели, некакви гласови одозгора. Се посрамил, ќе мислат дека е пијан, ги прибрал сите сили, едвај се кренал и некако стигнал до нашата палата. Ме клукна ли тогаш змијата?! Сè беше толку уверливо; и дека пловдивските сокаци се стрмни колку и охридските, и дека камењата светкаат до излижаност, и дека нозете ти се таму како на лизгавица. Згора на тоа, неговиот хумор беше толку невин, толку искричав, што човек посакуваше да му се предаде. Но, раната на носот беше нешто сосема друго - длабока, пресна, темноцрвена и жива и не покажуваше знаци дека брзо ќе вади корупка и дека ќе се затвори. Да не ја ишкав потсвеста, можно ли ќе беше да не изговорев злокобно претчувство?! Предупредувањето од срцето беше тука. Неколку месеци подоцна, на почетокот на март, Мазев се врати од Дојран. Овој пат

веднаш ми кажа. Додека чепкал во бавчата го треснала дамла и само нитроглицеринот го повратил. Пловдивската калдрма била само предвесник. Таа мала кобна рана, кога гледам сега наназад, изгледа дека ја најави големата пукнатина во телото на Мазев. Значи, така начнува смртта, така ги „положува своите ларви“, така напрснува последното парче од нашата „шагринска кожа“. Сето тоа е само шумоглавост, сопка и паѓање. Будењето, ако го нема хуморот, е во тескобно-проѕирен кафез, што си го носиме со нас и што го следи секое наше движење. Смртта во уметноста е личност, собеседник, некогаш и огромна икона со заштитничко дејство. Во реалноста, еве, излегува дека таа е нешто апсурдно бестелесно, проѕирен итрец, фантом, „пакосник без гримаса“. Ќе пукне нешто во телото, ќе остане само телото, дури и потписот е самото тело. Друг потпис нема . Смртта ја нема повеќе. Останува над сè една страотна надмоќност над баналноста.

Заради каков парадокс животот и драгите лица ни се враќаат во нивното огледало, почисто и појасно , како што макетите се појасни од готовата црква?! Затрупан од ефектите на својата голема и гестуална социјалност, Мазев на многумина можеше да им заличи на човек без сопствена тишина. За мене беше тоа само фрлање златник во океанот, да го покријат водите, но не и да го растопат. Колку што знам, така беше и со другите нешта – со поттикнувањето на празници, со негувањето на луксузот, со градењето провидни среќи. Роден во несреќа, во испустената кавадаречка касаба, во фамилија што паметеше само порази и пропаѓања, војни, колери и други болештини, каква можеше да биде неговата слика за среќата?! Дури и првото млеко му беше позајмено. Како и други луѓе со природна големина, чинам дека токму тука Мазев го беше насетил својот импулс, ја беше намирисал својата шанса. Фантазијата, создавањето, социјалниот мизансцен се

ПОРТА

можеби самоизмама, но се исто така, неисцрпен процеп, извор на противсила, златен пекол наспроти казната на раѓањето. Не велам дека тоа беше патетичен принцип и заклетва во „долината на плачот“, како што би рекол фанатикот, туку само гама впиена во сите сетила. Да беше поинаку, тој веројатно ќе можеше да стаса до утешен човек, блескотен монден, човек со чувство на луксуз, што му беше вродено. Успехот, напротив, го правеше меланхоличен, признанијата медитативен. Тогаш сликарството, какво што беше неговото и може да остане цел и бескраен космос, своевидна галаксија, од која веројатно излегол Создателот и во која е сигурно вратен. На 13 март 1993 година, во сабота, заѕвони телефонот. Се јави сестра ми Суза: „Перо е многу болен. Немој ти....“ Неверојатно е колку понекогаш секундите се долги и колку време има во нив. Пробав стотина различни прашања, а излезе само едно. „Умре ли?“, реков. „Немој сега, те молам...“, слушам како Суза се обидува да каже нешто. Ме треска молња, ме грчи, ме витка и ме смалува, а сепак знам дека новост и нема, дека новоста е само силен звук, со фатално и неподносливо ехо. Одам пеш од населбата Аеродром некаде до Драмскиот театар. А каде и да се брза? Кога еднаш над нас ќе чукне смртта изгледа дека таа отсекогаш била тука, дека оттука не се поместила. Јас веќе испратив многумина блиски, а научив и каде да гледам и каде да кладам рака за да ја допрам токму смртта. Погледни најпрвин дали се модри ноктите, допри го колку е студен вратот, веднаш над клучната коска. Најстрашното е тоа што челото е веќе ледено, а вратот чиниш, сè

ПОРТА

уште гори. Само што жилата ништо не отчукува. Тоа е тоа, и врелината има свое ехо како и звукот, колку повеќе одекнува, толку повеќе боли. Веќе видено. Така ли се објаснува беспомошноста? Така ги испратив родителите, Добри Чемерски и Спасија Мазева-Чемерска, па Вера ХристоваЧемерска. Еве, сега го губам и него, Петар Мазев. „Не брзај толку“, му велам на таксистот што ме вози од Драмски во Сарај. Од каде да знае кутриот , колкави сопирачки ми требаат токму сега?! Не брзај! Треба да се помине оваа страотна ведрина на денот, треба да се помине мостот на Вардар и вториот на Треска, треба да се помине портата, прагот и малата патека во дворот на ателјето. Сè што сме си кажале, сè што никогаш не сме ни пробале да си кажеме, тука треба да запре и оттука натаму да почне проштавањето и заборавот. Божем сме рамноправни! Како мене да не ми останува само лелекот, а нему величествената надмоќност на молчењето?! Сè уште е топол, сè уште е жив. Или сè уште е жива само неговата кукла? Го милувам лицето, ги допирам клепките и трагите од малку боја на образите, што исчезнува на мои очи. Ги бакнувам одново и одново рацете, веќе скрстени на градите за сите неисцрпни времиња што доаѓаат, за самото Време, тие раце што можеби поточно и понепогрешиво гледаа и од самиот негов вид. Раце и Очи истовремено. Го испраќам низ тој допир на усните веројатно и најголемиот дел од сопствениот живот и од сопствената умирачка. n глигор чемерски Август 1994 г.

ПОРТА

ПОРТА