Списание за градежништво, архитектура и екологија

ПОРТА Г РА Д Е Ж Н И Ш Т ВО А РХ И Т Е К Т УР А Е КО ЛО Г И Ј А

90 ДЕНАРИ

310 НОЕМВРИ 2021

Улогата на жените архитекти во постземјотресната обнова на Скопје Систематско потфрлање на енергетскиот сектор и политиките во нашата земја Декада во која ќе се одлучува иднината на планетата Земја

ПОРТА

СОДРЖИНА

18

ИНФО 6 ИЗВЕШТАЈ НА ПРЕТСЕДАТЕЛОТ НА КОМИСИЈАТА ЗА ИЗБОР НА ИДЕЈНО РЕШЕНИЕ ЗА ЛОКАЛИТЕТОТ „ТРЕСКА“

РЕГИОНИ 10 СТАВ 12 ПРОЦЕСОТ Е ДОЛГОРОЧЕН, ПЛАНИРАЊЕТО НА ГРАД НЕ Е МАНДАТНА РАБОТА

АРХИТЕКТУРА 18

12 22

УЛОГАТА НА ЖЕНИТЕ АРХИТЕКТИ ВО ПОСТЗЕМЈОТРЕСНАТА ОБНОВА НА СКОПЈЕ

АРХИТЕКТУРА 22 УБАВИТЕ ОБЈЕКТИ УБАВО СТАРЕАТ

АРХИТЕКТУРА 28 ПРЕДМЕТИ НА ПОЕТИЧНА РЕАКЦИЈА

АРХИТЕКТУРА 32 АРХИТЕКТУРАТА И ПРИРОДАТА СЕ НАДОПОЛНУВААТ И ПРАВАТ ОРГАНСКИ ОСМИСЛЕНА ЦЕЛИНА

ДИЗАЈН 36 ДИЗАЈН НИЗ ИГРА

EНЕРГЕТСКА ЕФИКАСНОСТ 40

36

СИСТЕМАТСКО ПОТФРЛАЊЕ НА ЕНЕРГЕТСКИОТ СЕКТОР И ЕНЕРГЕТСКИТЕ ПОЛИТИКИ ВО НАШАТА ЗЕМЈА

ЕКОЛОГИЈА 44 ДЕКАДА ВО КОЈА ЌЕ СЕ ОДЛУЧУВА ИДНИНАТА НА ПЛАНЕТАТА ЗЕМЈА И ЧОВЕШТВОТО?

ЕКОЛОГИЈА 50 ДАЛИ ЌЕ ЈА СПАСИМЕ ПЛАНЕТАТА СО ГЛОБАЛНА ДИЕТА?

ХОРТИКУЛТУРА 54 РАСКОШ НА ЕСЕНСКИТЕ БОИ ВО ВИРЏИНИЈА

РЕПОРТАЖА 58 КОГА БАЛОНИТЕ ГО ПАРАА НЕБОТО НА КАПАДОКИЈА

ПОРТА

25 јули 2014

44 54

ГОДИНА XVII

БРОЈ 310 ПЕТОК 26.11.2021 Редакција:

ДРАГИ ЧИТАТЕЛИ, Постуденото време, загадениот воздух, но и сè уште присутниот коронавирус е доволна прична да се остане во домовите, а Порта 3 е тука да ви понуди во слободното време да прочитате квалитетни четива. Редовните рубрики и во овој број се надополнети со содржини од дизајнот, енергетската ефикасност, хортикултура и репортажа. Овој број содржински го отвораме со извештајот на претседателот на Комисијата за избор на идејно решение за локалитетот „Треска“ за наградените трудови. Потоа следуваат информациите на дел од локалните самоуправи. Општина Охрид ќе го имплементира проектот „Ohrid go“, во Општина Куманово продолжуваат инвестициите во училиштата. Во рубриката Став нашиот соработник вели дека процесот е долгорочен, а планирањето на градот не е мандатна работа. Денес, градските власти најмногу се занимаваат со возможното за да постигнат што повеќе од потребното. Рубриката архитектура ја почнуваме со едно четиво за проектот „Улогата на жените архитекти во постземјотресната обнова на Скопје“. Кулата „Генекс“ во Белград е прогласена за културно наследство. „Генекс“ е меѓу најголемите кули во светот изградена од бетон. Таа и денес е симбол на Белград. Нашиот редовен соработник пишува за строгата модернистичка рака на Корбизје. Овој текст е кус осврт и потсетување на период во архитектурата од минатиот век каде архитектите вистински ја истражуваа архитектурата како проектантска дисциплина земајќи ја предвид тактилноста, атмосферата и тектониката на зградата. Архитектурата и природата се надополнуваат и прават органски осмислена целина. Галичник и Јанче, природно поврзани со ретко видениот пејзаж претставуваат пример за екистички феномен на човековото планирање на градот и на сателитските населби. Во рубриката дизајн може да се прочита за функционални, креативни и убави на око, едноставни и недефинирани форми, кои секој пат поттикнуваат и привлекуваат. Новите идеи и дизајнот се главна и клучна алатка при креирање на

ПОРТА ГРАДЕЖНИШТВО АРХИТЕКТУРА ЕКОЛОГИЈА

Насловна страница КАПАДОКИЈА, ТУРЦИЈА

играчките и игрите за деца во оваа индустрија. Во рубриката енергетска ефикасност може да се прочита за една актуелна тема, како кај нас така и во светот. Недостатокот на електрична енергија може да предизвика рестрикции. Во овој број даваме еден пресек на енергетската криза и зошто не треба да бидеме изненадени од тоа што нè очекува. Постои систематско потфрлање на енергетскиот сектор и на енергетските политики во нашата земја. Рубриката екологија ја отвораме со извештај на нашиот дописник од Лондон од завршената 26-та по ред Конференција за глобалните климатски промени на Обединетите нации која се одржа во Глазгов. Конференцијата заврши со солзи, кога се донесуваше компромисната одлука. И покрај последователните обиди да се фокусира на значењето на каков-таков глобален консензус, донесувањето на компромисната одлука, без сомнение остава впечатокот дека не ги исполни очекувањата и дека крајниот исход на определбите да се намали нивото на емисии на јаглероден диоксид и да се ограничи покачувањето на температурата до 1,5 степени Целзиусови до 2030 година, најверојатно остануваат понедостижни определби отколку што се очекуваше пред почетокот на конференцијата. Климатските промени се закана и за исхраната. На приносот на многу видови храна, од житарици до кафе и чоколадо, големо влијание имаат климатските промени. Степенот до кој ќе се почувствува намалувањето на приносите зависи првенствено од степенот на загревање на почвата и од недостатокот на вода. Во рубриката хортикултура, нашиот дописник од Вашингтон нè води долж планините Blue Ridge во раскошот на есенските бои на Вирџинија, каде кулминацијата на бои е видлива од средината на октомври до почетокот на ноември. Овој број го затвораме со репортажа од Кападокија. Кападокија, со својата убавина ги воодушевува патниците илјадници години. Преполна е со необични форми на карпи, кули и врвови, кои се стремат кон небото, а под земја, преполна е со величествени и енигматични подземни градови.

ОД РЕДАКЦИЈАТА

310 НОЕМВРИ 2021

Улогата на жените архитекти во постземјотресната обнова на Скопје Систематско потфрлање на енергетскиот сектор и политиките во нашата земја

главен и одговорен уредник: Сања РАЃЕНОВИЌ-ЈОВАНОВИЌ соработници: Ангел СИТНОВСКИ Александар ЧЕРЕПНАЛКОСКИ Бошко ВИДОЕСКИ Владимир Б. ЛАДИНСКИ (В.Британија) Горан МАРКОВСКИ Даниела МЛАДЕНОВСКА Душанка ШУЛОВИЌ Ѓорѓе ЈОКИЌ (СРБИЈА) Иван БЛИНКОВ Јулија ВЕЛКОВСКА (САД) Катерина СПАСОВСКА-ТРПКОВСКА Љупчо АТАНАСОВСКИ Натка ЌОСЕВА Невена ГЕОРГИЕВСКА Огнен АРСОВ (Словенија) графички уредник: Гоце ЦВЕТАНОСКИ фоторепортер: Kиро ПОПОВ лектор: Дијана РИСТОВА Издавачки совет: Вања ДОНЧЕВА-РАЈАТОСКА, дипл.инж.арх. - претседател Александра ПЕТРОВСКА дипл.инж.арх. вон. проф. д-р Златко ЗАФИРОВСКИ дипл.град.инж. Александар ЧЕРЕПНАЛКОСКИ дипл.шум.инж. Управител: Раде ЈАНКОВ, Издавач: „Биропрес“ ДОО Скопје Aдреса на издавачот и редакцијата: „Биропрес“ ДОО Скопје Ул. Васил Ѓоргов број 21, влез 2, локал 7, 1000 Скопје Тел: 3109 311; 3151 311; Факс: 3132 924 e-mail: porta3@porta3.com.mk www.porta3.com.mk Печати: ул. Крижевска бр.52 П.Ф. 72, 2300 Кочани Маркетинг: biroproekt@biroproekt.com.mk marketing@porta3.com.mk Тел: 3243 790; 3243 797 Fax: 3243 796 Моб: 072 248 796 ГОДИШНА ПРЕТПЛАТА: 1.000 ден. за физички лица: 800 ден. жиро сметка: 300000001995035 во Комерцијална банка АД Скопје ЕДБ: 4030004528485

Декада во која ќе се одлучува иднината на планетата Земја

ФОТО АНГЕЛ СИТНОВСКИ

Првиот број на списанието Порта3 излезе на 29.12.2004 година Датум на печатење: 26.11.2021 Број на примероци: 700 Редакцијата на Порта3, не се согласува со сите ставови објавени во списанието.

90 ДЕНАРИ

инфо

Извештај на претседателот на комисијата за избор на идејно решение за локалитетот „Треска“

Прворангиран труд „ГДВОР“ - Втора награда онкурсот за уредување на локалитетот на просторот на поранешната фабрика „Треска“ произлезен е од заклучоците од повеќето работни состаноци на стручниот тим од Општина центар, предводен од поранешните Градоначалникот Саша Богдановиќ и Председателот на Совет на општината Јана Белчева, претставници на Асоцијацијата на архитекти на Македонија, Академијата на архитекти при ААМ, Комората на овластени архитекти и инженери како и претставници на граѓанските невладини организации. По долготрајни (во периодот на 2019/2020 година) анализи на просторот, законската регулатива и размена на стручни мислења, заклучено е дека „Конкурсот“ е најприфатлива опција за разрешувањето на настанатите проблеми, на предметниот простор, произлезени од неусогласеноста на важечкиот ДУП Буњаковец 2 со важечкиот ГУП на Град Скопје и како можност за добивање на побројни креативни и иновативни решенија. Ваквот заклучок преточен е во Граѓанска иницијатива поддржана од Градоначалникот, предложен е, усвоен и донесен од Советот на Општина Центар од што е произлезена и објавата на Конкурсот како јавен и анонимен на државно ниво и во рамки на Законот за Јавни Набавки. Овде мора да се напомене дека имаше и предлози, од стручната фела, конкурсот да се објави како Меѓународен и да се исклучи од Јавните набавки, а сé со цел

К

6

ПОРТА

26 ноември 2021

за можност на анкетирање и на меѓународната стручна јавност и за подигањето на квалитетот и бројноста на предложени решенија. За жал ваквите предлози не беа усвоени поради специфичноста на локацијата, сложените имотно правни односи, како и условите на важечката законска регулатива. Конкурсот е објавен како „Конкурс за избор на идејно решение за локалитетот Треска“, но со барањата дадени со Проектната програма, тој всушност претставува сложен и обемен „Конкурс за урбанистичко – архитектонско уредување“ на предметниот простор. Ваков вид на конкурс прв пат се објавува во поновата историја на Скопје и како таков претставува голем исчекор во планирањето на градот со анкетирање на широката стручна јавност. Оттука и очекувањата на сите за негова успешна реализација беа големи. Но и покрај своето значење, конкурсот беше објавен со обемна и сложена проектна програма, кратки рокови и оскуден награден фонд, такашто според мое мислење подржано од ААМ и АА при ААМ, претставуваше сериозна пречка за добивање на поголем број на трудови и поквалитетен избор од истите. Од тука покрената е иницијатива со барање за продолжување на рокот и зголемување на наградниот фонд, која е поддржана и усвоена од Градоначалникот, со што рокот е продолжен за еден месец а наградниот фонд е скоро удвоен. За жал заложбата за подобрување на

конкурсните услови не вроди со плод и во рокот за предавање регистрирани се само три пристигнати труда, што со жалење го утврди жири комисијата на својата прва седница. Сметам дека ваков неповолен епилог се должи, освен на сложените и обемни барања, неадекватниот награден фонд , условеноста со Јавна набавка и со недоволно ангажирање од учесниците и иницијаторите за објавувањето на конкурсот, да преку медиумите и социјалните мрежи ја анимираат и инспирират стручната јавност за помасивно учество на еден ваков значаен конкурс. Исто така и големите очекувања на јавноста, изнесена преку медиумите имаше значајно влијание. Од тука целокупната конкурсна процедура, по мое мислење како претседател на жири комисијата, може да се смета само за делумно успешна. Сепак, упатувам честитки во лично име и во име на членовите на Жири комисијата до сите учесници за нивниот голем ангажман, вложениот труд и храброст да учествуваат на овој значаен конкурс. Работа на жири комисијата Пристигнатите конкурсни трудови, од страна на комисијата за Јавни Набавки, се предадени на 05.10. 2021год. на првиот состанок на Жири комисијата и беа примени од нејзиниот Претседател. Првиот состанок беше конституативен и на истиот се утврдија обврските и задачите, начинот и динамиката на

работата на комисијата, како и запазување на зададените критериуми за оценување на трудовите. Отварањето на трудовите е извршно на следниот состанок, при што пликовите со назнака „Авто“, од сите трудови, ги превзеде комисијата за Јавни набавки со обврска да ги чува во анонимност до завршување на постапката и конечната одлука на Жири комисијата. Во текот на работата на комисијата детално се разгледани и анализирани пристигнатите трудови со сите составни графички и текстуални прилози. При тоа во професионална, стручна и транспарентна меѓусебна дискусија овозможено е сите членови да го оформат и презентираат своето мислење и став во однос на секое пооделно решение. За жал , со пристигнати само три конкурсни труда, можноста за избор на квалитетни и креативни решенија беше знатно ограничена. Работата на комисијата се одвиваше со динамика понеделник, среда, петок до 27.10. 2021год. кога се разгледани дефинираните мислења и ставови на сите членови на комисијата, врз основа на кои е извршено рангирање и гласање со што е донесена конечната одлука за распределба на наградите и тоа: Прворангиран е конкурсниот труд со шифра „ГДВОР“ со доделена ВТОРА НАГРАДА во износ од 369.000,00 денари, Второрангиран е конкурсниот труд со шифра „SRHNC“ со доделен ОТКУП во износ од 30.000,00 денари, Треторангиран е конкурсниот труд со шифра „КСИНГ“ со доделен ОТКУП во износ од 30.000,00 денари. Одлуката на Жири комисијата записнички е доставена, со сите мислења и ставови на членовите, до комисијата за Јавни набавки на 29.10.2021год. која ја превзема обврската да ги отвори пликовите со назнака „Автор“ да ги идентификува и извести авторите за резултатите и да им го достави извештајот од работата на Жири комисијата. Автори и краток осврт на наградените трудови Со објава на авторите направен е и краток осврт на трудовите со обид да се претстави генералниот став на поголемиот број на членовите на жирито врз основа на кои е донесена конечната одлука и распределбата на наградите. Прворангираниот труд со шифра „ГДВОР“ со доделена ВТОРА НАГРАДА; Група автори: Јован Ивановски, Паолина Милушева, Теа Дамјановска, Мхајло Стојановски, Билјана Темелковска и Маја Јанковска Со конкурсното решение се предлага просторен концепт оформен од пет полуотворени станбени блокови, со намена А2, отворени кон централниот парковски простор со комбинирана катност од П + 4 до П + 8 лоцирани долж ул. „ Ф. Рузвелт“, централно

Прворангиран труд „ГДВОР“ - Втора награда поставен парк подолжно во правец север-југ како и станбени низови со катност П + 3 и П + 4 долж улицата „ А. Циборовски“. Целиот комплекс е дооформен со деловниот комплекс лоциран на ул. „М.Т. Гологанов“. Со самата форма на блоковите оформени се интимни дворови за станарите и истите се поплочани и озеленети и сите се ориентирани кон централниот парк. Помеѓу блоковите предвидени се отворени врски помеѓу централниот јавен парковски простор и ул. „Ф. Рузвелт“ со што истата пешачки се интегрира во комплексот. Парковското зеленило е со повеќе намени за одмор и рекреација. Во продолжение на паркот, кон ул. „В.Положановски“ лоцирана е детска градинка која е вклопена во целокупниот амбиент. Вака оформен и компактен, јасно препознатлив јавен простор, со повеќенаменски содржини со зеленило и простор за одмор, спорт и рекреација, со својт волумен и просторна диспозиција лесно е достапен на жителите на новооформениот комплекс, како и

на жителите на контактните подрачја „Буњаковец“, „ Тафталиџе“ и „ Капиштец “ Станбените низови, лоцирани долж улицата „А. Цибороровски“, се со пониска катност и со друга типологија на станови кои нудат повисок стандард на живеење. Поставката на деловниот комплекс на улицата „М.Т.Гологанов“, е транспарентен и нуди лесен пристап кон централниот простор. Сообраќајното решение и во однос на колскиот и пешачкиот сообраќај е коректно решено со услови на непречено движење и добри врски со околните сообраќајници. Параметрите зададени со проектната програма, во однос на домувањето и деловната намена ,се оптимално задоволени. Со поголема смелост и иновативност во креирање на поединечните архитектонски целини, предложениот труд можеше да биде и повисоко рангиран. Заклучок: Вака предложениот конкурсен труд, со урбанистичко-просторниот концепт, сообракајното решение, односот на изградени и 26 ноември 2021

ПОРТА

7

Прворангиран труд „ГДВОР“ Втора награда

слободни површини, програмските барања, во голем дел почитуваната зададена регулација, како и односот кон контакните подрачја, нуди соодветни предуслови за понатамошна разработка. Второрангираниот труд со шифра „SRHNC“ со доделен ОТКУП се; Група автори: Сара Симоска, Лимба Минова Златески, Ружица Станковиќ, Нина Стрезовска, Христијан Пелтековски и Теодор Ангеловски Со конкурсното решение се предлага просторен концепт оформен од станбени блокови со катност П + 6 и станбени кули со катност П + 17 со намена А2 – домување, поврзани меѓу себе со објекти со катност П со комплементарни содржини, со што се оформени три просторни целини со внатрешни отворени атриуми. Композицијата на станбените целини, со високи и пониски објекти е разиграна и динамична, а партерното уредување и организација на атриумите со содржини за одмор, рекреација и можности за културни збиднувања, е високо ценета. Со ваквата планерска постапка предвидена е сосема нова регулација. Просторните целини сами за себе се коректно решени, но нивната поставеност го разбива и уситнува просторот, при што гледајќи од човечка перспектива, не може да се согледа целовитоста на комплексот. Со самото тоа намалео е значењето на локацијата како можен центар на атракција во централното градско подрачје, на контактот помегу општина Центар и општина Карпош. Во однос на отворените простори, иако процентуалниот однос на зазеленети и пешачки површини е задоволен, не е оформен на компактен, јасно препознатлив, јавен простор со повеќе наменски содржини со зеленило и простор за одмор и рекреација, со оглед дека паркот „ Треска“ е периферно поставен и не е во контакт со домувањето и не е директно достапен на жителите на новооформениот комплекс како и на жителите на контактните подрачја „Буњаковец“, „ Тафталиџе“ и „ Капиштец “. Оттука целокупната 8

ПОРТА

26 ноември 2021

просторна поставка не е во корелација со местоположбата и значењето на предметнот простор на фабриката „Треска“ и како таква би можела да биде позиционирана на било која локација. Предвидената Градинка е интегрирана во еден од атриумите, а за дејностите со намена Култура предвидеана е реконструкција на стариот објект на аголот на ул. „Рузвелтова“ и ул.„М.Т.Гологанов“. Параметрите, зададени со проектната програма, се задоволени на горната граница при што е запазен планираниот број на жители и густина на населеност. Од вака предложениот просторен концепт произлезено е нерационално сообраќајно решение при што се измешани функциите на главните собирни сообраќајници и станбените сообраќајници во комплексот. Пристапите до подзмните паркиралишта се изнудени од диспозицијата на објектите, при што четри излезно – влезни рампи се предвидени директно на ул. „Френклин Рузвелт“, со што непрописно и недозволиво се нарушува нејзината основна функција на собирна сообракајница. Овој факт беше одлучувачки при рангирањето на овој конкурсен труд. Заклучок: Вака предложениот конкурсен труд, со урбанистичко просторниот концепт, сообраќајното решение, односот на изградени и слободни површини, предвидената регулација и односот кон контакните подрачја, освен во поединечни сегменти на партерно решение и типологија на поедини станови , не нуди соодветни предуслови за понатамошна разработка. Треторангираниот труд со шифра „КСИНГ“ со доделен ОТКУП, Јане Стојаноски Конкурсното решение се базира врз сеопфатна анализа на поширокото градско подрачје со цел да се интегрира просторот на фка „ Треска“ преку препознатливи вертикални акценти долж на ул. „ М.Т.Голпганов“ во правец исток-запад од Објектот на „Нова Македонија“ па се до објектот на студентскиот дом „ Гоце Делчев“. За таа цел, како еден во низот , предвиден е вертикален елемент- кула од 71,60м со П + 16 со намена Хотел, на аголот на улиците „М.Т.Гологанов“ и „Рузвелтова“. Со иста цел предвидена е голема парковска површина – парк- Шума и парк – Ливада со водена површина помеѓу, со што се овозможува интеграција на населбите „Буњаковец“ и Тафталиџе“. Ваквите планерски постапки се високо ценети, но не се консеквентно спроведени во просторниот концепт и излегуваат вон барањата на проектната програма. Со просторниот концепт преголем акцент, освен на парковските површини, даден е и на деловно- комерцијалните

содржини на сметка на домувањето кое во голема мерка е поддимензионирано. Овој факт беше одлучувачки при рангирањето на овој конкурсен труд. Домувањето е концетрирано во два атриумски блока како реминисцнција на „Железничка колонија“ и два линеарни станбени блока, долж ул. „Адолф Циборовски“. При тоа предвидена е сосема нова регулација. Предвидените станбени единици се воглавно двоетажни – дуплекс станови што како идеја за живеење во стан – куќа е привлечно, но во однос на социо – економските прилики е тешко остварливо. Предлогот детската Градинка да се лоцира периферно во директен контакт со зеленило, вон основниот опфат, во стариот железнички објект, може да биде и добар предлог доколку е тоа остварливо во однос на неговата сопственост. Пешачкиот сообракај е добро конципиран со непречена достапност до сите содржини и овозможува продори и согледување на сите просторни целини. Предлогот на колскиот сообраќај не е на соодветно ниво, особено поради воведување на внатрешна станбена улица со која се оформува нова крстосница со ул. „Ф. Рузвелт“. Исто така проблематични се и двата колски влеза (само влезови) од ул. „М.Т. Гологанов“. Зеленилото е апсолутно доминантно со големите парковски површини и со предвидените дрвореди. Основните параметри зададени со основната програма во однос на површините и намената не се задоволени, а тоа се однесува особено на домувањето. Параметрите во однос на бројот на жители и густината на населеност, поради специфичната методологија на пресметување, не се јасни и не може прецизно да се дефинираат. Заклучок: Вака предложениот конкурсен труд, со урбанистичко просторниот концепт, сообраќајното решение, односот на изградени и слободни површини, предвидената регулација, како и односот кон контакните подрачја, освен во поединечни концепциски поставки кои би можеле да се применат, не нуди соодветни предуслови за понатамошна разработка. n Жири во состав: Претседател: арх. Миодраг Радоњиќ Бато делегиран од АА при ААМ, членови: Проф. др. Јасмина Сиљановска - делегирана од ААМ, Проф. др. Михајло Зиновски - делегиран од УКИМ Архитектонски факултет, арх. Виктор Михајлов делегиран од Собрание на Град Скопје, Мр. Иван Мирковски - делегиран од Универзитет Америкен Колеџ, арх. Наташа Тодоровска Пренк - делегирана од Општина Центар, Др. Жаклина Ангеловска делегирана од КОАОИ, инг. Марјан Иванов делегиран од Градежна Комора, соц. Ивана Дракшиќ - делегирана од Здружение Плоштад Слобода Напомена: Членот Марјан Иванов, со свое писмено образложение се иззема од комисијата во тек на нејзината работа.

комерцијален текст

TERMOWOOD - новост на пазарот во Македонија овост на пазарот во Македонија е ТЕРМОМОДИФИЦИРАНО ДРВО, со трговски назив TeRmowood. Термообработката е сосема нов природен технолошки пристап на создавање на нов вид на дрво со изменети хемиско - механички својства на материјалот. При овој процес на обработка не се користат никакви хемиски средства. Целиот процес e природен и се изведува во средина со заситена водена пареа, без присуство на кислород, на висока температура од 170 до 212 целзиусови степени. Во вака создадените услови, се менуваат хемиските својства на дрвото и доаѓа до топење на полисахаридите и карамелизација на материјалот. На овој начин се прави заштита на дрвото од влијание на вода, влага, гнилеж и бактерии и добиваме долговечност на дрвото, стабилност на материјалот и материјал кој е лесен за обработка. При пожар дрвото е безбедно затоа што оддава мала количина на јаглероден диоксид. Исто така, дрвото е со подобрени карактеристики дури и до 70 отсто од обичното дрво, не подлежи на деформации и ги поседува својствата на тропските дрва (голема отпорност на влага, вода и гниење). Бојата му е од светло до темно кафеава, со пријатен изглед, зависно од температурата

Н

на која се обработува и понатамошната намена. На допир се добива чувство на мекост и топлина на префинет материјал. Производот е целосно безбеден по здравјето на луѓето. Термомодифицираното дрво е стерилно и на него не може да опстојат бактерии, вируси или паразити кои се опасни по здравјето на луѓето. Термомодифицираното дрво-Termowood е алтернатива на тиковото и другите тропски дрва, но со пониска цена. Се употребува при/за изработка на: l Внатрешно и надворешно уредување l Мебел, маси,кујни и плотни за кујни

l Подови, паркет, плочки од дрво и патос l Ѕидни облоги за ентериер

l Бања (ѕидни облоги, подни плочки,

мијалник и аксесоари)

l Сауни и парни бањи

l Фасада и облоги на фасада

l Мебел за двор, балкони, површини околу

базени

l Патеки и пристаништа

ДИСАРТ ДОО Гевгелија е единствена фирма која произведува термомодифицирано дрво во Македонија

+389 70 363 877 disartltd@yahoo.com www.disart.mk facebook.com/disartmk

ПОРТА

региони

Договор за имплементација на проектот „Ohrid go“ радоначалникот на Општина Охрид, Кирил Пецаков, го потпиша Договорот за имплементација на проектот „Roads Not Taken: municipality of ohrid Going Green, Smart, Innovative (oHRId Go)“, кој е финансиран од страна на ЕУ преку програмата eU for municipalities. Проектот има за цел зајакнување на капацитетот на локалната власт, пилотирање на неколку зелени, паметни и иновативни идеи кои се справуваат со локалните проблеми и овозможување модуларност на интервенцијата со предвидување натамошна донаторска поддршка. Воедно, проектот таргетира економско закрепнување и максимално искористување на неговите економски аспекти засновани на дигитално знаење. Главната нишка на проектот е санација на традиционално запуштениот простор на поранешната воена касарна, кој од локалната самоуправа е идентификуван како област со огромен потенцијал за одржлив развој, што е стратешки важно за идниот развој на Охрид. Најголем дел од објектите поставени како дел од проектот ќе бидат лоцирани во оваа област и најголем дел од активностите ќе се одвиваат таму. Визијата на Општината е да ја трансформира оваа зелена и убава област, со над 20 хектари земјиште и стотици квадратни метри во 6 згради со традиционална индустриска архитектура во рекреативен и деловен

Г

центар на градот кој ќе привлече жители, посетители, инвеститори, како и иновативни бизниси кои даваат поттик на локалната економија и ги движат активностите од внатрешното јадро на центарот на градот. Севкупно, проектот ќе го зајакне капацитетот на Општина Охрид да планира и имплементира иновативни, паметни и зелени решенија за локалните развојни предизвици кои се во согласност со приоритетите на ЕУ. Воедно во рамки на проектот ќе биде изработена генерална физибилити студија со акционен план за долгорочен развој на поранешната касарна, која се предвидува да прерасне во технолошкорекреативна зона. Исто така, со цел унапредување на претприемништвото и локалната економија, во новоформираниот старт-ап центар, предвидени се голем број на обуки и менторства во насока на развој на практични вештини потребни за развој на старт-ап бизниси. Вкупната вредност на проектот изнесува 716.766,00 eвра, а партнери на проектот се Општина Воден од Грција и Стелар Солушнс од Скопје. n

Продолжуваат инвестициите во училиштата во Куманово ктивно се работи на реконструкција на училишната зграда во СОУ Гимназија „Гоце Делчев“ во Куманово. Се поставува нова енергетско ефикасна фасада. Се врши замена на покривната површина и се поставува нова изолација. Се врши реконструкција во училишната спортска сала каде се поставува нова гумирана подлога, а следува и обнова на ѕидните површини и на спортските реквизити.Се врши молерисување и поставување ново ЛЕД осветлување во училниците. Извршена е замена на старите прозорци во училниците, училишните ходници и административни простории со нови прозорци со термопан стакла. И покрај зафатот непречено се изведува наставата во училишниот објект кој е изграден во средината на 40-тите години од минатиот век. n

А

ПОРТА

ПОРТА

став

Процесот е долгорочен, планирањето на град не е мандатна работа Во минатото, потребните услови за еден град ги утврдувале експерти овластени од државата. Денес, градските власти најмногу се занимаваат со возможното за да постигнат што повеќе од потребното. И покрај тоа, градот главно го оформува непредвидливото, во чии раце почиваат многубројни големи проекти

„Цветан Димов“, Скопје Душанка ШУЛОВИЌ, дипл. инж. арх. ивееме во град кој се соочува со навидум нерешливи проблеми, кои претставуваат сериозен предизвик доколку се сакаат системски решенија. Во изминатиот предизборен период слушнавме многу мислења, ставови, ветувања и зачудувачки оптимистички идеи за иднината на „нашето Скопје“. Се лицитираше со ветувања за нови

Ж 12

ПОРТА

26 ноември 2021

сообраќајници, нови паркинзи, решавање на сообраќајниот хаос, загадувањето, нови зелени оази, пловен Вардар, но со никаков осврт кон културата како сегмент од општествените неволји. Никој не го спомна уништеното културно- историско наследство, ниту вети изградба на концертна сала, а јас искрено ја преферирам пред пловен Вардар. Патем да потсетам дека метрополата Скопје нема театар кој ги задоволува современите стандарди. Објектот на Драмскиот театар одамна е во распаѓање, Театарот комедија

функционира во руиниран објект, „златнокичестиот“ МНТ не ги постигна функционалните стандарди кои се очекуваат од современа театарска сцена, да не зборуваме за (не)постоењето на помали сцени за алтернативни перформанси и камерни концерти. И сѐ наликува на весела математика ако само се вклучи економскиот фактор. Верн и Вингорд во книгата „Што е архитектура“ на прашањето „која е улогата на политиката“, одговараат дека „таа ги поставува приоритетите“. И понатаму велат:

ВО ИМе НА ОДРЖлИВИОТ РАЗВОЈ НА ГРАДОТ „Расправајќи за човековата егзистенција Николо Макијавели користи три клучни збора кои се релевантни и ден-денес: потребното, возможното и непредвидливото. Во минатото, потребните услови за еден град ги утврдувале експерти овластени од државата. Денес, градските власти најмногу се занимаваат со возможното за да постигнат што повеќе од потребното. И покрај тоа, градот главно го оформува непредвидливото, во чии раце почиваат многубројни големи проекти.“ ВОЗМОЖНОТО Јас ќе се осврнам на возможното и на сериозноста на прашањето како да добиеме поквалитетен град со рамномерен и одржлив развој угоден за поздрав живот. Почната е изработката на Генералниот урбанистички план (ГУП) на Скопје кој треба да го определи стратешкиот развој на градот, да ги согледа аномалиите, да ги избалансира можностите и да ги определи главните насоки за идниот раст и развој. Процесот е долгорочен, планирањето на град не е мандатна работа, а здраво би било ако политичките елити се одвојат од професионалните и им дозволат автономија за да го спроведат она за што се образовале. Моето внимание е насочено кон она што сметам дека е неодложно за решавање, возможно, започнато, и дава шанса за домаќински пристап и резултат. Ако градот во некоја почетна фаза на заздравување го реши сообраќајниот хаос, проблемот со загадувањето, ѓубрето и дивеењето на новоградбите, целта за почеток ќе биде постигната. Неопходно е да се имаат предвид сите работи што подлежат под зборот ургентност: автомобилскиот, велосипедскиот и пешачкиот сообраќај, квалитетот на воздух, проблемот со отпадот, едукација на населениеоти - сѐ се тоа функции кои делуваат во симбиоза. Добра вест, а во интерес на времето е, дека ова не зависи од ГУП-от, туку од политичката волја на градските власти. Наука и сознанија постојат, потребно е да се постават јасни цели и посветено работење. Единствениот рецепт за излез од нималку светлата состојба е меѓуопштинска соработка со тим од професионалци, поддршка од политичките партии, што значи од општинските совети и од градоначалниците, независно од тоа кој е на власт. ПАРЦИЈАлНИ РеШеНИЈА НеКООРДИНИРАНИ СО ЦелИНАТА За решавање на сообраќајниот хаос во оптек се два концепта со идентична цел, но различен пристап. Во едниот концепт се

„Св. Кирил и Методиј“, Скопје

Копенхаген нуди реорганизација на јавниот превоз со БАС - рапид транзит (БРТ) или популарно наречен трамвај на тркала. Другиот концепт е купување 250 автобуси од кои 150 ќе бидат на погон на гас, а останатите на електричен погон и бесплатен превоз на граѓаните. И во едниот и во другиот концепт има простор за поставување неодгатнати прашања. Јас искрено би сакала зад нив да застане екипа од сообраќајни инженери што работи на ГУП. Започнат е процес за претворање на централното јадро во пешачка зона, а невладините организации („На точак“ и др.) веќе подолго време работат на зголемување на должината и квалитетот на велосипедската инфраструктура. Не се

сомневам дека зад тие решенија стојат стручни мислења, но сепак тоа се парцијални решенија, некоординирани со целината. Велосипедскиот сообраќај функционира со опасни, непроодни, тесни велосипедски патеки по кои секојдневно има прекршоци, а крстосниците се најкритичниот дел на целата инфраструктура. Неопходен е вело-план на ниво на град, кој ќе биде битен столб на еколошка трансформација. Планот не е само велосипедска патека, туку тој треба да содржи придружна инфраструктура (паркинзи за велосипеди, постојки, премини, надмостувања, ознаки за слепи лица и лица со физичка попреченост, родители со колички итн.) која постојано ќе 26 ноември 2021

ПОРТА

13

Ротердам 2021 г. (горе), 2018 г. (долу)

се развива и унапредува. Копенхаген и холандските градови одамна го насочија своето урбано чувство кон велосипедот. Во 70-тите години од минатиот век Амстердам беше во истиот сообраќаен хаос како ние денес, а автомобилот се сметаше за превоз на иднината. Данокот кој Амстердам го плати преку голем број сообраќајни несреќи, кои неретко завршуваа со смртен исход, резултираше во жесток активизам кој конечно Амстердам го претвори во

велосипедска нирвана на денешницата. Денес не постои место во Холандија до кое не може да се дојде со велосипед. Во име на зелената агенда на иднината, градот Ротердам неодамна го пушти во употреба трансформираниот централен булевар Coolsingen, кој до пред реновирањето беше најпрометната сообраќајница во Ротердам, со трамвајска лента и четири автомобилски ленти. Трансформацијата е спектакуларна. Две ленти се претворени во велосипедска

Smart Forest City (Паметен шумски град) , Мексико 14

ПОРТА

26 ноември 2021

зона, на две ленти се одвива автомобилски сообраќај, по една лента за секој правец. Брзината на возење е ограничена на 30 км/на час, а по должината на реновираната пешачка зона се засадени дрвја. Радува идејата кај новоизбраните градски власти за оформување нови парковски површини и искористување на постојните, кои ги демне опасност од пополнување со новоградби. Но во таа борба треба да се истрае. Заштитата на постојните дрвја и шуми и садење нови во голема мера ќе придонесе за ублажување на загадувањето како дополнување на определбата за замена на фосилните горива со обновливи извори на енергија. Во светот климатските промени го диктираат заедничкото делување. Зголемен е фокусот на враќање на улицата на луѓето, на изнаоѓање начини за смалување на зависноста од автомобилот и рекреирање на чувството за соседство. Со подобро планирање, децентрализација на услугите и регулатива со која се менуваат улиците, како би се тргнале автомобилите за да се направи место за пешаци и велосипеди, многу урбани креатори во светот им даваат сосема нов живот на своите урбани јадра. Сѐ е на страна на човекот, а не на автомобилот. Доаѓа време кога луѓето ќе тргнат да трагаат по недопрени катчиња на природата. Ако до вчера фокусот беше на големите градови сега веќе не е. Урбанистите во светот се во потрага по нови концепти за живот во новото време. Се чини дека иднината не престигнува и решенијата кои до вчера изгледаа утописки, може да станат стварност. ПАМеТеН ШУМСКИ ГРАД Една таква идеја е утописки град под име Smart Forest City (Паметен шумски град) кој италијанскиот архитект и урбанист Стефано

Боери заедно со стручњаци од својата фирма го дизајнираше за локација во Мексико. Проектот складно коегзистира со природата, поделен е во пет сектори, а при проектирањето главниот фокус бил ставен на иновации и одржливост. Проектот предвидува потполна рамнотежа меѓу зелените и изградените простори и е потполно одржлив. Градот ќе може да угости 130.000 жители, а замислен е како отворен меѓународен град. Опфаќа 557 хектари површина од кои 400 хектари се резервирани за зелена површина. Ботаничарката и пејзажистка Лаура Гети за овој простор одбра 400 различни растителни видови растенија, а ќе бидат посадени околу седум милиони билки и 260.000 стебла. Тоа значи дека на секој жител во градот ќе има по две стебла. Smart Forest City ќе апсорбира 116.000 тони јаглероден диоксид, а ќе складира 5.800 тони јаглероден диоксид годишно. Предвидено е градот да биде опкружен со соларни панели и земјоделски површини, кои ќе обезбедат доволно храна и енергија за неговите потреби. Вода ќе се собира на влезот во градот, покрај кулата за десолинизација и ќе се дистрибуира низ систем на пловни канали кои минуваат низ населбите сѐ до земјоделските површини кои го опкружуваат урбаното подрачје. Внатре во градот луѓето ќе се движат со полуавтоматски

„Кочо Рацин“, Скопје електричен сообраќаен систем, оставајќи ги автомобилите на влезот во градот. Ова е само една од многуте идеи кои се развиваат во светот. Она што е битно е дека зелената и одржлива агенда е појдовна точка на новите концепти за развој на големите, современи градови кои тежнеат да обезбедат хумано и квалитетно живеење. Градоначалничката на Париз, Ан Хидалго го добила вториот мандат од граѓаните откако вовела низа мерки за велосипедски и пешачки сообраќај како почеток на револуционерното менување на

градот. Париз инвестира 250 милиони евра за да стане велосипедски град. Скептиците ќе речат „ама ние немаме 250 милиони евра“. Некои други ќе речат „а колку чинеше „Скопје 2014“? За тоа колку средства и ресурси нам ќе ни требаат потребна е темелна студија, потребно е да се почне со сериозен и систематски пристап и планирање. И пред сѐ потребна е искрена политичка волја за еден ваков развој, кој не носи брз и сомнителен профит, туку долгорочен квалитет на живеење за сите граѓани. n

ПОРТА

комерцијален текст

Седумдецениски квалитет во високоградбата ранит е најголемата градежна компанија во Северна Македонија, која работи на интернационалниот пазар веќе 69 години. Гранит растеше и созреваше како компанија во текот на годините, секогаш играјќи важна улога во економијата на Северна Македонија и нејзиниот развој, а се вбројува и меѓу најголемите работодавци од приватниот сектор. Името на Гранит се поврзува со повеќето комплексни, предизвикувачки и импресивни инженерски проекти, имајќи предвид дека има изградено над 1 000 km автопати, преку 7 000 km патишта и околу 3 000 мостови. Гранит градел и аеродроми како оние во Ирак, Кувајт, Алжир, Босна и Херцеговина, Албанија, а ги изгради и двата главни аеродроми во Северна Македонија, во Скопје и во Охрид, хидроелектрични централи, како и илјадници училишта, индустриски објекти и станбени згради. Оваа година која ќе остане запаметена по рекордно високите цени на станбениот простор, Гранит ја започна продажбата на станбениот простор во станбено-деловниот објект во скопската населба Маџари. Локацијата на објектот е на само 20 минути оддалеченост од центарот на Скопје, на 12 минути од Меѓународниот аеродром и на помалку од минута оддалеченост од влезот на регионалниот пат Скопје – Куманово. Објектот е проектиран и изграден согласно најновите стандарди за квалитет и од материјали кои обезбедуваат енергетска ефикасност, притоа овозможувајќи пријатно и комфорно живеење. Располага со подрум во кој се сместени гаражите, приземје, шест ката и поткровје. Објектот се состои од две ламели, од кои во првата има 63, а во втората 76 стана со различни квадратури и типови, нудејќи дом за сечии потреби, со една, две или со три спални. Сите станови располагаат со тераса. Зградите се вертикално поврзани со скали и лифтови, по два лифта во секоја од ламелите. Во дворот на зградите е предвидено и детско игралиште опремено со модерна и безбедна опрема, каде децата ќе може да го поминуваат слободното време и најважно да се забавуваат. Во подрумот покрај паркинг за возила, предвиден е и современ и модерен паркинг за велосипеди. Преградните ѕидови помеѓу становите и кон ходниците се изградени од блок цигла, а меѓу нив има изолација од тервол со дебелина од 10 см, додека преградните ѕидови помеѓу собите се изградени од блок цигла. Становите имаат големи и комфорни дневни соби со отворен концепт, а располагаат со една, две или со три спални соби, зависно од типот на станот. Дневните соби изобилуваат со сончева светлина и излегуваат на убави пространи тераси.

Г

Со нас сте сигурни дека добивате највисок квалитет за вашиот иден дом по најдобрите цени на пазарот! За повеќе информации можете да се обратите на тел: +389 2 3218 700.

16

ПОРТА

26 ноември 2021

ПОРТА

архитектура

Улогата на жените архитекти во постземјотресната обнова на Скопје Инспирирани од интензивната дебата која се води на глобално ниво за улогата на жената во општеството, а соодветно и во професијата, овој проект има за цел да ја истражи, документира, проучи и промовира улогата и делата на овие извонредни жени од практиката – планерки, архитектки и дизајнерки

Музеј на Македонија (1971-76), автори: Мимоза Несторова Томиќ и Кирил Муратовски. Mакета, М=1:50, медијапан, автори: Михајло Стојановски и Теа Дамјановска, Фотографија: Васе Аманито о тек е проект „Улогата на жените архитекти во постземјотресната обнова на Скопје“. Проектот има за цел да создаде релевантна база на податоци која во различни форми и медиуми (веб-платформа, кратки видеа, едукативен

В

материјал, тематска архитектонска изложба итн.) ќе се обрати до пошироката публика: архитекти, студенти по архитектура, релевантни институции, медиуми и пошироката јавност. Во втората половина на дваесеттиот век, значително се менува улогата на жената во

македонското општество. Во новонастанатиот политички, економски, социјален и културен контекст, жените го прават својот прв пробив во мноштво професии, кои претходно се сметале за доминантно „машки“. Обемниот и сеопфатен модернизациски и еманципаторски проект ГП „Пелагонија“ oд приватна архива на арх. Вера Ќосевска

ПОРТА

ПРОеКТОТ НА ЗДРУЖеНИеТО ЗА ПОДДРШКА И ПРОМОЦИЈА НА КУлТУРА – КОНТИНеО 2020

Tеатар на народности, денес Албански театар (1970-74), автори: Вера Ќосевска и Љубинка Маленкова, извадок од проектна документација.

Tеатар на народности, денес Албански театар (1970-74), автори: Вера Ќосевска и Љубинка Маленкова, архивска фотографија. значи забрзано менување на структурата и ликот на градовите, а жените архитекти рамноправно учествуваат во обликувањето на новиот животен простор. Жените архитекти даваат значаен придонес кон архитектонската сцена во Република Македонија, особено во периодот на постземјотресната обнова на Скопје. Периодот на 60-тите, 70-тите и раните 80-тите години е време на интензивно архитектонско и урбанистичко творештво за Мимоза Томиќ, Вера Ќосева,

Љубинка Маленкова, Олга Папеш, Василка Ладинска и многу други. Во првите децении по Втората светска војна, тие се образоваат во веќе реномираните архитектонски школи и културни центри – Белград, Загреб и Љубљана, каде архитектонскиот модернизам навлегува директно од европските центри – од Париз, Берлин, Виена, Прага итн., не (само) како архитектонски стил, туку како култура на живеење, култура на користење и однесување во просторот. По нивното враќање во Скопје, тие извршуваат силно

влијание врз развојот на македонската архитектонска сцена, ширејќи ја модернистичката идеја и култура помеѓу помладите генерации на архитекти. Хронолошки, проектот се задржува на периодот на постземјотресната обнова на Скопје, период кој започнува со усвојувањето на Основниот урбанистички план за градот и Планот за централното градско подрачје и трае сѐ до почетокот (средината) на 1980тите години. Овој период во голема мера го дефинира новиот, доцно26 ноември 2021

ПОРТА

19

модерен идентитет на Скопје, но она што е поважно е дека значително го крева стандардот на домување, работа, образование, култура. Во овој период голем број културни институции за прв пат од своето основање добиваат свои згради, проектирани според актуелните архитектонски стандарди. Идејата зад оваа ретроспектива, од една страна е уште еднаш да го нагласи периодот во кој архитектонското творештво во Скопје се развива речиси симултано со светските архитектонски трендови; од друга страна, во рамки на периодот, да го истакне присуството и улогата на жените архитекти во модернизацијата на градот, плурализацијата на културата и создавањето на новиот колективен дух. Инспирирани од интензивната дебата која се води на глобално ниво за улогата на жената во општеството, а соодветно и во професијата, овој проект има за цел да ја истражи, документира, проучи и промовира улогата и делата на овие извонредни жени од практиката – планерки, архитектки и дизајнерки; да доведе кон подобро разбирање, поголема видливост и соодветно вреднување на архитектонското и културното наследство кое тие го оставиле на идните генерации. Проектот е финансиран од Амбасадата на Швајцарија во Република Северна Македонија. Носител на проектот е Здружението за поддршка и промоција на култура – Континео 2020. Текстот го изработија учесници те во проектот: Ана Ивановска Дескова, Владимир Десков, Јован Ивановски, Бојана Стојменовска, Михајло Стојановски, Теа Дамјановска / Графички дизајн: елена Диневска Зарапчиев, Бисера Крцковска / Фотографија: Васе Аманито Проектот започна во март 2021март и трае до крајот на декември 2021 година.n 20

ПОРТА

26 ноември 2021

www.liting.mk Архитектонска подготовка и изведба Lexan* поликарбонатни плочи и системи; Акрилни плочи Plexy и производи од ПММА; +389 2 3114 360 Звучни и сигурносни бариери; Профили, гума и трака;

ПОРТА

архитектура

Убавите објекти убаво стареат „Правев куќи вон стандардот и не сакав да го следам актуелниот тренд. Кога почна стаклената манија во архитектурата, се свртев кон бетонот. Така, мојата куќа „Генекс“ е меѓу најголемите во светот изградена од бетон. Таа куќа и денес е симбол на Белград. Мојот поглед на архитектурата беше секогаш да трагам по нешто што се одвојува од тековниот курс. Не сакам стакло. Мислам дека не е археолошки материјал. Во класичната архитектура да се работеше од стакло, немаше да остане никаква трага. Останаа траги од она што е изградено од камен и тула.“ 22

ПОРТА

26 ноември 2021

КУлАТА „ГеНеКС“ ВО БелГРАД ПРОГлАСеНА ЗА КУлТУРНО НАСлеДСТВО

Сања РАЃЕНОВИЌ-ЈОВАНОВИЌ, дипл. инж. арх. а ист начин како што некои споменици се издигнуваат над градовите домаќини, речиси како ангели чувари (Статуата на слободата во Њујорк, споменикот „Мајката татковина повикува“ во Волгоград, Христос спасителот во Рио де Жанеиро), така се издига и Западната порта на Белград или „Генекс“ кулата над Нов Белград. Но „Генекс“ не е архетип, тоа е објект кој има и уште нешто, тој е дом. Во однос на брутализмот има многу полемики, има и сомнежи и неприфаќање, особено од

Н

обичните луѓе, неархитектите. Секогаш си мислам дека го гледаат со недоразбирање, можеби и со страв, бидејќи си велам не е им е доволно „накитен“, немаат доволно предзнаење и веројатно се чувствуваат посигурни кога се излажани, без да бидат свесни. Но, како и да е, на лагата порано или подоцна, нозете ѝ се кратки. Одамна сум дигнал раце од обидувањата да ги убедам во важноста и квалитетот на бруталистичките објекти, затоа што оние кои ја имаат таа среќа да бидат нивни корисници, брзо го менуваат мислењето во позитивна насока, а оние другите, па тие едноставно немале среќа. Мислам дека искреноста и смелоста највеќе ги пла-

шат. Бруталистичките објекти се издвојуваат по нивната конструктивна искреност - односно, не чуваат тајни за материјалите вградени sво нивното создавање, а нивната геометрија е смела. Армираниот бетон е доминантен материјал благодарение на својата истакната и драматична текстура, која е целосно изложена. Британските архитекти и урбанисти Алисон и Питер Смитсон го илустрирале на следниов начин: „Брутализмот се обидува да биде објективен во однос на реалноста, културните цели на општеството, неговите барања, неговите техники. Брутализмот се соочува со општество на масовно производство и ја извлекува 26 ноември 2021

ПОРТА

23

грубата поезија од збунувачките и моќни сили во кои дејствува. Досега за брутализмот се зборуваше врз основа на естетиката, додека неговата суштина е прашање на етика“. ПРОФеСОРОТ МИТРОВИЌ ВО БелГРАД ПРОеКТИРА БРУТАлИСТИЧКИ СТАНБеНО-ДелОВеН ОБЈеКТ Од почеток на бруталистичкото архитектонско движење, се појавуваат неверојатни објекти како Saint marie de La Tourette манастирот на Корбизје покрај Лион, потоа Kagawa Prefectural на Кензо Танге, па понатаму комплексот Habitat '67 на Моше Сафди. Во време кога Луис Кан го создава своето револуционерно дело, Парламентот во Дака, Бангладеш, професорот Михајло Митровиќ во Белград проектира бруталистички третиран, станбено-деловен објект. Тој ја создава Западната порта во Нов Белград од која и по речиси 50 години сè уште некои луѓе зазираат (оние обичните). Впечатлива, со јасен став, соголена до најголема искреност, прецизна, доминира и ја формира силуетата на градот. Го има бескомпромисниот карактерот на нејзиниот творец, неприкосновениот владетел на архитектонската теорија и пракса, кој на поколенијата им остави впечатливи дела. Еден од неговите најзначајни архитектонски потфати, Западната порта или кулата „Генекс“, проектирана во бруталистичка архитектура, за која професорот велеше дека е една од последните јасно дефинирани профилирани стилови, со право се најде на насловната страница на книгата „Кон бетонска утопија: архитектурата во Југославија 1948 - 1980“ во рамки на истоимената изложба во њујоршката МоМА. Кога кон крајот на 60-тите години на минатиот век Митровиќ победил на конкурсот за изградба на 12-катна зграда и месна заедница во „Улицата на народните херои“ во Блок 33 во Нов Белград, се откажал од тој објект и предложил да се подигнат две кули на истото место по кои градот ќе биде препознатлив. И покрај бројните оспорувања, успеал, благодарение на сопствената борба, да истрае во заложбата неговиот проект да биде изведен, а Белград да ја добие највисоката зграда од бетон. Во едно интервју за „Политика“ вели: „Не се согласив со идејата зградата од 12 ката да биде половина деловна, половина станбена, како што беше зададено со конкурсот. На истата локација самоволно направив две згради, станбена и деловна, кои се поврзани на врвот. Долго ги образложував моите идеи пред комисиите за планирање, верував дека тоа е добро решение и дека овие куќи ќе бидат препознатлив знак на Белград, што веќе со децении и се. Во таа голема хајка против мене ја имав поддршката од Стојан Максимовиќ, архитект и проектант на Сава центарот. Дури и карикатуристот на „Политика“ Иво Кушаниќ, објави карикатура, цртеж на згради и под нив бесилка со текст: „За ПОРТА

кого е бесилката? За проектантот.“ Камен-темелникот на објектот е поставен во 1971 година. Западна порта го добила името според местото на кое е подигната, бидејќи ги „поздравува“ патниците кои пристигнуваат во Белград по автопат од аеродромот „Никола Тесла.“ Објектот е изграден во 1977 година, висок е 117 метри, односно 135 метри со антената, го сочинуваат две споени кули, едната е со 30 ката и 184 стана, а втората, поблиската до автопатот, е со деловна намена и има 35 ката со ротирачки ресторан на врвот, кој никогаш не се вртел. Секоја кула има две цилиндрични сервисни окна, каде се поставени скалите, сместени на двата краја на оваа армиранобетонска скелетна конструкција, а на 26 кат кулите се поврзани со двокатен мост. Бетонската ротонда каде е сместен ресторанот, со површина од 250 квадратни метри и 45 места за седење, поставена е над мостот на едно од бетонските окна на деловната зграда. Митровиќ во половина век долгата кариера, проектирал повеќе од стотина објекти, но само за Западната порта на Белград, говорел дека е негово ремек-дело. Дочекана е со недоверба, оспорувана во текот на изградбата, а денес малкумина може да го замислат влезот во престолнината на Србија од запад без овој објект.

знаени во светот и дека достојно се следат чекорите во архитектурата благодарение на креатори и мислители каков што беше Митровиќ. Монументалниот објект е како урбан „светилник“ и највпечатлив мотив на Нов Белград, но и визуелен белег на целиот град. Се одликува со едноставноста на решението и со пропорционалниот ред на двојниот корпус кој го надвиснува кровна надградба со цилиндрична форма. Комбинацијата на гигантските форми на постаментот, ускладениот ритам и по вертикала и по хоризонтала и ексцентричниот мотив на врвот, претставува специфична и смела архитектонска креација. Оригинален детал е сликањето на фасадите. Сликарот Лазар Вујаклија изработил мурали на бетонските фасади на приземјето на зградата во 1979 година. Професорот ја остави зад себе иконичната кула „Генекс“, а овој месец објектот е прогласен за културно наследство. Она што професорот го

остави во аманет и за што се залагаше е и вистината дека квалитет и трајност во архитектурата може да се постигнат само со посветеност и со многу работа, само на тој начин се создаваат трајни вредности и тоа не на поединци, туку на градот, на државата, но и интернационално наследство, доколку делото на адекватен начин се одржува и штити. Со ставање на објектот под заштита на државата создадена е прилика наследството на модерната да се заштити како слоеви на архитектура, кои треба да се чуваат како репрезентативен пример на времето кога е создадено. Така државата на адекватен начин ќе му се оддолжи на својот голем творец и креатор на архитектонската мисла, кој за жал иако замина на 96-годишна возраст не ја доживеа заштитата на неговото ремек-дело. Кулата „Генекс“ кога прв пат ќе се здогледа хипнотизира, изгледа како воин издигнат меѓу блокови. Брутализмот последниве години дожи-

ВОИН ИЗДИГНАТ МеЃУ БлОКОВИ Архитектура како од фантастичните филмови одеднаш станува стварност на архитектонското небо на Белград. Кулата „Генекс“ стреми кон небото и иднината. Во времето кога се создадени биле прилика луѓето да се уверат дека се препоПОРТА

25

дување. Непомирлив и страствен соговорник, раскошно елоквентен и незгоден полемичар, бил даровит во одбрана на своите ставови. Бескомпромисен и смел во конфронтациите, тој не се колеба да ги нарече со вистинско име појавите и постапките околу него, адекватно да ги квалификува дилетантизмот и кратковидоста. Кога денес ги имаме предвид битките што ги добил, а особено оние што ги загубил, останува впечатокот дека речиси секогаш бил во право. Тоа го потврдува и фактот што многу прашања од денешниот урбанизам и архитектура не се решени уште од времето кога се поставени или тоа е направено погрешно.

вува еден вид ренесанса во интересот за овој правец, „брутализам“ стана модерен збор за речиси секоја бетонска зграда. Но сепак основните форми, просторот и изгледот мора да бидат логични. Значи треба да биде чесно, да се слави инженерската моќ низ откривање на внатрешното функционирање на зградата, важна е функцијата, не раскошот. Кога се набљудува оддалеку Западната порта е единствена, иконична форма, незаборавна како споменик, структура дефинирана со својата функција, од сервисните окна до ресторанот на врвот. Без никаков напор да се дотерува и да се прикријат материјалите од кои е изградена. Кулата е простор во кој архитектурата не ја консумираат поединци, туку претставува рамка за подобар општествен живот. „Не САКАМ СТАКлО“ На ваков начин може да проектира само оној кој има талент, работи вредно и мисли, и сака да создава веднаш и сега. „На почетокот се занимавав со урбанизам. Копнеев да го оставам, бидејќи во урбанизмот тоа што ќе го направите се гледа дури за 20 години. Кога се случи да преми26

ПОРТА

26 ноември 2021

нам на архитектура, не ја напуштив. Секогаш се трудев да излезам од рамките. Правев куќи вон стандардот и не сакав да го следам актуелниот тренд. Кога почна стаклената манија во архитектурата, се свртев кон бетонот. Така, мојата куќа „Генекс“ е меѓу најголемите во светот изградена од бетон. Таа куќа и денес е симбол на Белград. Мојот поглед на архитектурата беше секогаш да трагам по нешто што се одвојува од тековниот курс. Не сакам стакло. Мислам дека не е археолошки материјал. Во класичната архитектура да се работеше од стакло, немаше да остане никаква трага. Останаа траги од она што е изградено од камен и тула.“ Затоа ако се посети градот во кој градел Михајло Митровиќ, и кога ќе ја споредите неговата градба со останатите, ќе видите колку во неговата архитектура има нешто опсесивно, свиено како кора околу сегашното време, како чувар и заштитник од минливото, помодарството. Неговите градби, поточно куќи, како што самиот ги нарекува, како да стражарат во градовите и бдеат над протекувањето на времето. Како и нивниот автор кој водел жестоки расправии за кои се потребни упорност, знаење, морал и убе-

НеПРеКИНАТА БОРБА СО МеДИОКРИТеТИТе За урбанистичкиот и архитектонски опус на Михајло Митровиќ потребен е многу поголем простор, покрај проектант, бил и одличен цртач, но треба да се напомене дека неговото остро перо беше коректор на јавното мислење во однос на многу ставови за архитектурата, просторот и развојот на градовите. Бил колумнист на „Политика“, повеќе од 55 години, поточно од 1962 година, есеи и стручни текстови објавувал во НИН и во загребско „Око“, а водел и емисии на Втората програма на Радио Белград. Неговиот отворен и јасен став и непрекинатата борба со медиокритетите, кои од суета не го препознаваат значењето на професијата архитект, траеше до неговите последни денови. Да се бележат успесите на колегите и за нив да се пишува со страст е особина на хуманисти и на несуетни луѓе, па покрај неговите проекти и дела како вредна заовставштина се и книгите. Автор е на неколку книги меѓу кои „Архитектурата во светот и кај нас“ и „Архитектурата на Белград 1950 – 2012“. Како одличен цртач и светски патник во Музејот на современа уметност во Белград во 1995 година одржана е изложба на цртежи „Градови“, настанати на неговите патувања низ Европа (ги посетил сите држави во Европа освен Албанија), Азија, Африка, Северна и Јужна Америка и Австралија. „Кога Фостер ја направи банката во Хонгконг, се затрчав да го видам тоа чудо. Посебна авантура за мене беше да стигнам до индискиот град Чандигар, во подножјето на Хималаите, кој го проектираше генијалецот Ле Корбизје“, ќе каже Митровиќ. Во едно интервју ќе рече дека нема ниту еден проект што околината во која е изграден не го оспорувала, дека постојано го малтретирале и инсистирале на корекции и дека неуки и заостанати се мешале во уметничката замисла за тие дела. Тој својот професионален пат го нарекувал „драма на градењето“. Според неговото сведоштво, оваа драма ја доживувале и неговите големи претходници (Коруновиќ, Добровиќ, Белобрк...). „Едноставно, пошироката јавност во Србија не толерира промени, иновации, разлики и противречности. Поради таа духовна резерви-

раност, нашите градови многу страдаат, па денес изгледаат како потсмев од кој зјапаат примитивизмот, вулгарноста, отсуството на вкус, мерка и чувство за отменост и елеганција. Нашите градови се одраз на вознемиреност и темнина. Дури и денес, луѓето живеат овде во некоја форма на проширена касаба“, велел. Поради сето ова, Митровиќ често учествувал во жестоки полемики поврзани со урбанизмот и архитектурата за да ги убеди своите колеги и јавноста дека архитектурата е пред сè култура, која кога ќе дојдете во некоја средина, прва се забележува и според неа се одредува вкусот и престижот на јавниот живот и домување. Архитектите на кои им се восхитувал се Жак Херцог и Пјер де Мерон. Во младоста бил наклонет кон бразилскиот архитект Оскар Нимаер, бидејќи како што велел, по војната неговото дело била првата модерна архитектура забележана на овие простори, а и бил на лице место кога е инагуирана Бразилија. Подоцна со своето искуство верувал дека тандемот Жак Херцог и Пјер де Мерон се во врвот на светското творештво. Исто така често го споменувал и Сантијаго Калатрава, за чии градби сметал дека се во доменот на модерната скулптура. ТОТАлеН ЧОВеК НА ГРАДОТ Михајло Митровиќ беше тотален човек на градот, знаел како градот мора да живее за да не се провинцијализира, знаел каде се границите на градот како култура, што градот треба да утврди за да ги афирмира своите жители, знаел дека пулсира во ритамот на животот и дека погрешните потези го водат до самоуништување, а со тоа и до разградување. Или како што велел: „Потребна ни е самосвест дека е заостанато и непросветено секое општество кое не сфаќа дека архитектурата е постела на амбиентот во кој се работи и живее. Елементарна претпоставка на секој напредок во

Михајло Митровиќ (Чачак, 1 септември 1922 - Белград, 20 декември 2018), дипломирал во 1948 година на Архитектонскиот факултет во Белград. Бил стипендист на Обединетите нации во Франција и Данска во 1950 година. Во Урбанистичкиот институт на Србија како главен проектант изработил генерални урбанистички планови на Заечар, Трстеник, Пирот, Ниш, Бања Ковиљача, Лазаревац, Врњачка Бања. Бил директор на „Проектбиро“ (1961 - 1981). Во 1980 година е избран за редовен професор на Факултетот за применета уметност во Белград. Неговите најзначајни дела се: одморалиштето „Нарцис“ на Златибор, болницата во Бања Ковиљача, хотелот „Путник“, Западна порта во Нов Белград, црквата„ Св. Василије Острошки“ во Белград; одморалиште на Тара, Врњачки циклус: топла вода Снежник, Слатина, Римски извор, Езеро; поголем број станбени згради во Србија, а проектирал зграда и во Париз. Бил почесен доктор на Универзитетот во Белград и претседател на Архитектонската академија на Србија. Добитник е на „Октомвриската награда на град Белград“, на потрагата по подобар, полесен и поквалитетен живот. Оваа потреба е пред сè значајна за оние кои управуваат со нашите животи, за секој поединец, а особено за самите архитекти. За жал, тие се масовно инертни и ја препуштаат кому било грижата за својата професија“. Некој кој бил повеќе децении педагог, кога е прашан за совет на младите колеги ќе каже: „Ги советувам да негуваат две нешта, работата како столб на сè во животот и љубопитноста. Без љубопитност нема големо дело. За сè треба да се има знаење, но тоа не се стекнува само во училиште, потребна е постојана, перманентна еду-

награда листот „Борба“, на награда на Архитектонскиот салон, на Големата награда за архитектура САС и на наградата за животно дело „Седми јули“. **** На предлог на Заводот за заштита на спомениците на културата на град Белград, на седница на Владата на Србија одржана на 3.11.2021 година, Станбено-деловниот центар „Генекс“ е прогласен за културно наследство. Во име на Заводот, истражувањето и предлогот на решението за утврдување на културното наследство го подготвиле Ивана Весковиќ, архитект и Снежана Неговановиќ, дипломиран снимател на слики. кација, следење на сè што се случува во човековата околина, бидејќи за нејзината уреденост првенствено е одговорен архитектот“. А за големото дело, Западната порта која ја остави на културата, на општествениот интерес на градот и земјата, па конечно и на сите нас, исто така треба да се негуваат две нешта: благодарност што покажа што може да биде архитектурата и сонот за иднината на овие простори. Но тоа не се прави со негрижа за објектот, потребно е одржување и вложување за да придонесе на квалитетот на градот, а со тоа и да продолжи сонот за иднината. n

ПОРТА

архитектура

СеЌАВАње НА СТРОГАТА МОДеРНИСТИЧКА РАКА НА КОРБИЗЈе

Предмети на поетична реакција Без разлика на фактот дека нема ништо очигледно природно во неговиот проектантски замав каде тешки тектонски форми се судираат едни со други и со пејзажот, сепак, постои скриена инспирација и врска со природните предмети и со неговите згради

Никола ЃОРЃИЕВСКИ, м-р арх., м-р пејз. арх. (Специјално за Порта 3 од Франција) ваа репортажа во форма на текст и слики е кус осврт и потсетување на период во архитектурата од минатиот век каде архитектите вистински ја истражуваа архитектурата како проектантска дисциплина земајќи ја предвид тактилноста,

О

28

ПОРТА

26 ноември 2021

атмосферата и тектониката на зградата. Период во „модерната“ каде проблемот на зградата и градот е проектантска загатка, а формалната синтакса нејзина одгатка, секако, во корист на функционалното, рационалното и естетското. Оваа репортажа ќе ја наречам сеќавање на строгата модернистичка рака на Корбизје и на неговата љубов кон бетонот, но, фокусирајќи се на неговата не толку очигледна интимна врска со природата. На изложбата во МоМА со наслов

„Ле Корбизје: Атлас на модерни пејзажи,“ 2013та година, низ мноштвото од архитектонски цртежи и кубистични макети, се наоѓа еден мал сет на природни предмети како борова шишарка, истрошен камен, оклоп од рак без нозе и наутилус школка. Овие предмети тој ги нарекувал „objets à réaction poètique“ или „предмети на поетична реакција“, и претставувале дел од неговата еклектична колекција на предмети од природата од каде

Culture center, Firminy, France

Curch Saint-Pierre, Firminy, France црпел инспирација за неговите конструкции. Без разлика на фактот дека нема ништо очигледно природно во неговиот проектантски замав каде тешки тектонски форми се судираат едни со други и со пејзажот, сепак, постои скриена инспирација и врска со природните предмети и со неговите згради. Овие природни тематски предмети секогаш припаѓале на специфичен репертоар на почетокот на неговиот креативен процес, и понатаму, биле трансформирани во

чудни форми и облици – цртежи на векторска имагинација. Начинот на кој Корбизје ги цртал овие предмети, уште од рана возраст во Ла Шо де Фон, ја надминува вистинската отслика во форма на симплифициран облик – геометриски цртежи кои на почетокот биле „агол на гледиште“ понатаму ќе претставуваат алат за откривање „скриени форми.“ Ако на почетокот, овие графички презентации претставувале начин на структурална транскрипција и

природен ред, понатаму ќе се претворат во мотор кој ќе го однесат архитектот во универзум на непресушно пластично истражување. Во една од неговите публикации во 1960-тите, „L’Atelier de la recherche patiente“ Ле Корбизје објавил три цртежи кои претставувале школка и коска чии облици се разбиени со широки сенки. Овие цртежи укажуваат на континуитетот на формално изучување на предмети од пред три декади во 26 ноември 2021

ПОРТА

29

Sainte Marie de La Tourette, Éveux, France неговиот ран духовен албум од 1930-тите. Тој ги опишува како: „Предмети присутни насекаде долж секој чекор. Ако имаш молив во својата рака, ќе ги погледнеш и ќе разбереш многу работи; сега ќе имаш збирка од значајни

вредности кои се лекција од природен феномен. И дури арбитрарна интервенција: распукана школка или пукотината на месарскиот сатар во плешката, носат богатства за умот кој самиот не може да ги препознае.“

Во прилог, неколку згради од Ле Корбизје каде може да ги анализираме и откриеме скриените значења зад обликовниот судир на бетонски и небесни предмети кои будат поетична реакција. n

Sainte Marie de La Tourette, Éveux, France

ПОРТА

архитектура

Архитектурата и природата се надополнуваат и прават органски осмислена целина

Чудесната структура на оваа народна архитектура и во Галичник и во Јанче меѓусебно е поврзана со сивите карпи, со зелените шуми, со бистрата вода, со небеското синило, со ѕвездените ноќи и со месечината. Бојата на оваа архитектура е бојата на природниот пејзаж, бојата на покривот е боја на ридот, и сè така архитектурата и природата се надополнуваат и прават органски осмислена целина Косто ГРАОРКОСКИ, дипл. инж. арх. а мене, Галичник и Јанче, природно поврзани со ретко видениот пејзаж претставуваат пример за екистички феномен на човековото планирање на градот и на сателитските населби. Овој присет и

З

32

ПОРТА

26 ноември 2021

фотографски запис се исконски показ за убавото, за чувственото, за хармонијата на природата и за човековото живеење со архитектурата и пејзажот. Македонските архитектонски бисери Галичник и Јанче се сместени едно до друго, како две гнезда на едно дрво, едно погоре едно подолу. Галичник изникнат на една стрмна карпа

Галичник

на Бистра, а Јанче распослано како на полица од речната тераса на Радика. Со еден збор, нивните градители ги одбрале разиграните, најубавите и најхуманите локации на Бистра, исполнети со прекрасен планински пејзаж, многу сонце и со безброј невидени визури. Впрочем, нормално оваа местоположба морала да ги има универзалните вредности за

ГАлИЧНИК – ЈАНЧе, АРхИТеКТУРА – ПеЈЗАЖ

Јанче човековото живеење, ако се има предвид податокот дека основачите и градителите на овие населби работеле на палатите во Версај, на мостовите во Будимпешта, на катедралата „Свети Стефан“ во Виена, на големите хотели што гледаат кон Неаполскиот Залив, на кралските палати во Белград и во Букурешт, на Мормонскиот храм во Јутаха, во колосалниот Дњепрострој во Русија, на Емпаер стејт билдинг на Менхетен и каде не во светот. Неслучајно оваа констатација ја потврдува американскиот писател од словенско потекло Луј Адамич кој констатира дека Мијаците се најнеобичната цивилизација на светот.

плаши дека некој ќе го тормози овој животински свет. Овој живописен пат пеш се поминува брзо надолу. Потребни ви се само 45 минути за да

стигнете над Јанче. Во тој миг, пред вас ќе се појават сивите камени купасти покриви со високи оџаци, оставајќи впечаток дека можете за миг да зачекорите по нив и да скокнете во

МеЃУСеБНАТА ПОВРЗАНОСТ НА ГАлИЧНИК И ЈАНЧе Секогаш најсигурен и прооден пат од Галичник кон другите населби и градови е патот што водел преку Јанче, поточно преку месноста Скала. Тоа е козјиот пат што ги поврзува Галичник и Јанче, кој поминува низ природната зоолошка градина на Бистра. Единствено тука патникот без кафези ќе сретне: рис, дива мачка, мечка, волк, лисица, срна, дивокоза, дива свиња, еребици, зајак, планински црн орел, јастреб, смок, поскок, шарка... Ќе ги сретне за да се воодушевува, без да му се наплати влезница, без да се

Јанче 26 ноември 2021

ПОРТА

33

Галичник пенливата Радика. Патот продолжува низ Јанче и преку мостот на Радика пристигнувате на главната патна сообраќајна артерија Дебар - Скопје. Останал патот Галичник - Јанче и до денденес, иако во минатите години заговорниците за изградба на асфалтен пат половина од оваа природна патека ја преораа со булдожери и со динамит. Како последица од тоа, дел од животинските видови ги сведоа на минимум. За среќа, не успеаја да го уништат еколошкиот пат (или како што би рекол мојот омилен професор арх. Петар Муличкоски, „космичкото пешачко движење“) кој води до

Јанче

македонскиот Мачу Пикчу – Галичник. Иако се работи за рурални средини, Галичник и Јанче функционирале како денешните модерни градови со сателитските населби. Типичен пример како градот (во случајов Галичник) е поврзан со предградието (Јанче) со природниот парк и природен пејзаж во една органска-урбано зонирана целина. Галичник е како некој средновековен утврден град, а Јанче е населбата пред утврдувањето. Градот куќа - чардак на небото, предградието темел, ѕид на куќата - косник на еркерот. Таква е местоположбата на Галичник и на Јанче и нивната поврзаност создавана од

Галичник ПОРТА

богатството на мијачкиот дух, фантазијата и чувствата до остварување осмислена заедничка урбано-рурална средина за живеење. Поврзани од еколошки, урбанистичко-рурален аспект овие населби уште повеќе се поврзани од хуман и човечки аспект. АРхИТеКТУРА И ПеЈЗАЖ Галичник и Јанче живеат заедно и создаваат несекојдневно единство меѓу нивната архитектура и природниот пејзаж. Архитектурата на овие две населби е родена во ретко виден природен амбиент и меѓу себе е поврзана со прекрасен планински, би рекол алпски пејзаж. Оваа архитектура претставува најубава потврда за природните ткаежи и за заемните растења во овој простор на каменот и на дрвото, на земјата и на водата, на сонцето и на воздухот, на месечината и на ѕвездите, за чардакот и за ридот, за градот и за предградието. Чудесната структура на оваа народна архитектура и во Галичник и во Јанче меѓусебно е поврзана со сивите карпи, со зелените шуми, со бистрата вода, со небеското синило, со ѕвездените ноќи и со месечината. Бојата на оваа архитектура е бојата на природниот пејзаж, бојата на покривот е боја на ридот, и сè така архитектурата и природата се надополнуваат и прават органски осмислена целина. Галичани преку Јанче (своето предградие), стигнуваа најбрзо и најсигурно до главните патни правци, беа добредојдени во Јанче, се-

когаш имаа сигурно засолниште, а јанчани секогаш ја имаа својата егзистенцијална сигурност и потпора во Галичник, односно се блиску до мијачкиот и културен центар во Западна Македонија. Оваа архитектура, за наша среќа, сè уште е жива или би рекол некако преживува. Оваа архитектура не сака бесмртност, таа заслужува воскресение. Тоа е потребно за да се огледа секој современ планер, да создаде архитектура која прави просторна синтеза на нејзината функција, на формите со околината, со пејзажот и урбаниот амбиент. Во оваа смисла македонското градителство, поточно македонската архитектура, особено оваа пејзажна архитектура, како најизразит род, изобилува со примери што се од значење за најдлабока и за најсериозна архитектонска студија. Збирот на овие кристални призми изникнати од аморфниот терен, создаваат невидени пластични доживувања во заедништво и во рамнотежа со природата. Движејќи се од Галичник па сè до Јанче, се среќаваме со умерени градителски волумени, форми, структури и бои кои ја почитуваат својата околина и прават една совршена заедничка рамнотежа. Овде среќаваме органска блискост на каменот, на дрвото и на глината вградени во објектите со природата. Нема драстичен судир помеѓу создадената архитектура и природните материјали. Со галичките и со јанечките куќи исткаени се градот и предградието. Тие мајсторски творби го смируваат зеленилото околу себе и планинскиот амбиент и ја ублажуваат напнатоста на стрмниот терен.

Галичник

ИЗОБИлСТВО НА ВРеДНОСТИ Народниот неимар со голема љубов, осет за вистинска мерка и вредност, пристапил во поставувањето и во организирањето на Галичник и на Јанче во просторот, како и во решавањето на проблемите од функционален и од естетско-обликовен карактер. Затоа, одделни групации од куќи, просторите околу црквите и чешмите, меѓусебно поврзани со тесните патеки, нудат изобилство од амбиентални и пејзажни содржини и вредности. Диспозицијата на населбите овозможува инсолација со многу сонце, а истовремено се добиваат и слободни визури кон природниот планински пејзаж. Градејќи ги овие места мијачките неимари пред себе ја имале мерката за човекот, неговите суштествени потреби, топлината на соседството и хуманоста на просторот. Каменот, необичната стрмна конфигурација на планинскиот терен, водите, зеленилото, беа основните елементи кои ги предизвикале народните градители и планери да изградат и да постават прекрасни избалансирани населби за почит и незаборав.. n ПОРТА

дизајн

Дизајн низ игра Секој продукт има за цел да ја сплотува оригиналноста на дизајнот со креативниот и апстрактен свет на детето, или со оној кој сака да го разбуди детето во себе, што резултира со едноставни и недефинирани форми, кои секој пат поттикнуваат и привлекуваат

Дрвени кукли Витра од дизајнерот Александар Жерард Ангела СТЕФАНОВСКА, дипл. инж. арх. омпаниите во секторот за играчки неодамна направија промена во пристапот на производство, изглед и функција на игрите - од намената да им служат на родителските цели, до производи кои на креативен начин ја развиваат и поттикнуваат имагинацијата кај децата од различни возрасти. Новите идеи и дизајнот станаа главна и клучна алатка при креирање на играчките и игрите за деца во оваа индустрија. Стручни и големи дизајнерски тимови работат на смислувањето и изработката, со цел да создадат продукти кои се подеднакво функционални, креативни и убави на око. Но, може да забележиме дека овој начин и пристап бил анализиран и дизајниран многу поодамна.

К

СлОЖУВАлКА СО ЖИВОТНИ ОД ИТАлИЈАНСКИОТ ДИЗАЈНеР еНЗО МАРИ, Година: 1957 ензо Мари (1932 - 2020) е италијански дизајнер, уметник и теоретичар кој преку своите дела останува да биде пример за следните генерации дизајнери и претприемачи, чии идеи помогнаа во обликувањето на она што денес се нарекува современ дизајн и кои сѐ уште имаат големо влијание. Роден e во Черано, во регионот Пиемонт, Италија. Своето школување го започнува во 1952 на Accademia di Belle Arti di Brera, отсек уметност и литература со посебен интерес на методологија на дизајн и психологија на визија. Во далечната 1950 година го запознава италијанскиот претприемач Бруно Данесе, кој тогаш лансира истоимен бренд за дизајн опишан како „долгорочен проект за внесување уметност во секојдневниот живот“, преку кој се 36

ПОРТА

26 ноември 2021

менува тогашниот концепт на индустрискиот дизајн и кој игра огромна улога во калемење на кариерата на Мари како дизајнер. Тие заедно ја креираат познатата дрвена сложувалка наречена „16 Animali“. Оригиналната верзија е составена од едно парче дабово дрво од кое Мари создава 16 животни преку едно континуирано сечење, предмет инспириран од неговото истражување на скандинавските детски играчки, а исто така ги набљудувал и истражувал и своите деца. Секое животно е дизајнирано како посебен објект, кој прецизно се вклопува во минималистичката структура на сложувалка - вежба за формална

ФУНКЦИОНАлНИ, КРеАТИВНИ И УБАВИ НА ОКО

креативност. Не постојат одредени правила бидејќи комплексот на формални и симболички односи што ги карактеризира животните, ја стимулира способноста соодветна на фазата на развој на детето. Денес оваа сложувалка е од огромна вредност и претставува голема атракција на пазарот, а списанието New York Times ја нарече „класична икона на дизајнот на 20 век“ останувајќи еден од најпознатите примери за дизајн што се применува на полето на дидактички објекти.

материјали од кои се изработени куклите се висококвалитетно јаворово дрво и флексибилен полиуретан. Дрвото пренесува топлина и зрачи со спокојство, безбедност, притоа обезбедувајќи пријатна и мазна површина на допир, додека флексибилните материјали (полиуретанскиот дел) со нивната форма и изразена текстура ги претставуваат внатрешните нагони на децата. Комбинацијата на двата материјали заедно е дизајнирана да ги балансира позитивните искуства со негативните искуства, и секогаш да ги потсети децата дека тие, исто како и куклите, се создадени од двете искуства. „Играчките, а не зборовите, се јазик на детето“, го објаснува Нусбоим својот проект. „Играњето со играчка обезбедува безбедна психолошка дистанца од приватните проблеми на детето и им овозможува да ги доживеат мислите и емоциите на начин што е соодветен за нивниот развој.“ Куклите наоѓаат безброј примени и може да бидат толкувани на различен начин, каде секое дете може да ги истури своите емоции врз основа на сопствените мисли и чувства.

АлМА - КУКлИ ЗА ТеРАПИЈА ОД ИЗРАелСКАТА ДИЗАЈНеРКА ЈААРА НУСБОИМ, Година: 2019

Алма - куклите за терапија се серија играчки наменети за деца со емоционална траума и се дел од нивниот терапевтски процес. Целта на овие кукли е да ја олеснат врската на детето со неговиот внатрешен свет и да поттикнат и промовираат лекување на ваков интересен и достапен начин. Проектот е направен во соработка со детски психолози и терапевти, а обликот и дизајнот на секоја од куклите се базира на она што е веќе истражено и утврдено за емоционалните проблеми со кои се соочуваат децата. Куклите се избрани за да го прикажат доменот на емоции што произлегуваат за време на сесијата за терапија, како што се: страв, болка, празнина, љубов, гнев и безбедност. Ваквиот пристап и важноста на воведување на играта во терапијата кај децата бил најпрво разгледуван и истражуван од страна на психоаналитичарката Мелани Клеин уште во 30-тите години на минатиот век. Куклите се креација на израелската дизајнерка Јаара Нусбоим, која става акцент на сетилото на допир и сензација, и затоа изборот на

Facemaker ОД АНГлИСКАТА КОМПАНИЈА miller Goodman, Година: 2010 „Во ера на пластика, има нешто толку посебно во дрвото, безвременско и топло. Убаво старее. Целта ни е да изградиме играчки што ќе се симнат од таванот и по сто години. Играчки што не се фрлаат, туку се ценети од многу генерации“ – велат од miller Goodman. miller Goodman е англиска компанија отворена во 2008 година, која изработува уникатни и креативни дрвени играчки кои се склопуваат и расклопуваат во вид на сложувалки. Секој продукт има за цел да ја сплотува оригиналноста на дизајнот со креативниот и апстрактен свет

26 ноември 2021

ПОРТА

37

Компанијата Витра има осумдесетгодишна традиција и е поим во дизајнот. Со своите класици претставува револуционерен дизајн на 20 век, а денес во комбинација на техничка и концептуална експертиза, како и со креативноста на современите дизајнери, Витра се обидува да продолжи да ги поместува границите на дизајнерската дисциплина и авангардност. Дизајнер на дрвените кукли е родениот њујорчанец, Александар Жерард (1907 - 1993), познат како Сандро. Тој е архитект, дизајнер на ентериери и мебел, индустриски и текстилен дизајнер. Сандро е во редот на едни од најпознатите дизајнери на претходниот век, Чарлс и Реј Еамес и Џорџ Нилсон, и е една од клучните и одлучувачки фигури во американскиот развој на дизајн после војната. Неговиот фокус бил најмногу на текстилниот дизајн, а неговата љубопитност секогаш насочена и инспирирана од уметноста во Јужна Америка, Азија и Источна Европа. Дрвените кукли се неговото најпознато дело, кое го создава во 1963 година за приватни потреби и декор во својот дом во Санта Фе. И денес, оригиналните верзии се дел од колекцијата на Витра Музеј за Дизајн, служејќи како модел репер за изработка на нивна реплика. Половина декорација, половина играчка, куклите се реплицирани до последниот детал за да личат како оригиналното дело на Сандро, со обработка на борово дрво и рачно боење. Целата колекција содржи повеќе од 20 вида на кукли со различна тематика, големина и карактер, секоја уникатна и единствена на свој начин. n

на детето, или со оној кој сака да го разбуди детето во себе, што резултира со едноставни и недефинирани форми, кои секој пат поттикнуваат и привлекуваат. Играчките доаѓаат без упатство за употреба, а целта е будење на имагинацијата и иновативноста кај корисниците. Инспирацијата за ваков пристап во дизајнот ја наоѓаат помеѓу модерната уметност и разиграните предмети, но и од восхитот кон децата и сето она што може да се научи од нив. Компанијата е еколошки одговорна и се грижи за животната средина, притоа користејќи нетоксични мастила за боење и гумено дрво. Еден од најпопуларните продукти е Facemaker сложувалката, креирана од дизајнерите Зои Миллер и Дејвид Гудман. Сетот се состои од 25 рачно обоени дрвени блокови, кои при нивно спојување и комбинирање може да создадат безброј варијанти на лица и карактери: каубој, кловн, принцеза, животни и многу други. Дизајнот на играчките претставува инспирација на многу други брендови и медиуми, според кои се изработени голем број на илустрации и уметнички творби, како корици за книги и музички албуми, облека, типографија, вклучувајќи и визуелни инсталации и работилници ширум светот. ДРВеНИ КУКлИ ВИТРА ОД ДИЗАЈНеРОТ АлеКСАНДАР ЖеРАРД , Година: 1963

38

ПОРТА

26 ноември 2021

ПОРТА

eнергетска ефикасност

Систематско потфрлање на енергетскиот сектор и енергетските политики во нашата земја Ова се последици кои ќе нè чинат првенствено финансиски, а причини има повеќе и истите не се појавија преку ноќ, туку се резултат на систематско потфрлање во развојот на енергетскиот сектор и енергетските политики. Подеднакво разочарувачко е и реагирањето на надлежните и одговорните од моментот на појава на кризата до денес, при што упорно се вели дека ситуацијата е под контрола

ПОРТА 3 ушното лето, недостатокот на ветер, ненавременото закупување на потребните количини гас и геополитичките превирања поврзани со пазарите на гас, како и порастот на производството после ударниот шок од КОВИД-кризата, а веројатно и преамбициозните планови за „зелена транзиција“ и затворање на некои енергетски капацитети за производство на базна енергија придонесоа за сериозна енергетска криза во Европа. Во такви околности, Македонија се покажа дека е исклучително ранлива иако е релативно мала економија. Земјата уште со првата

С

40

ПОРТА

26 ноември 2021

есен секојдневно беше соочена со недостаток од околу 300 mw моќност, а неодговорно и без најава дури и преземала прекумерни количини од европската енергетска мрежа. Но, ова се последици кои ќе нè чинат првенствено финансиски, а причини има повеќе и истите не се појавија преку ноќ, туку се резултат на систематско потфрлање во развојот на енергетскиот сектор и енергетските политики. Подеднакво разочарувачко е и реагирањето на надлежните и одговорните од моментот на појава на кризата до денес, при што упорно се вели дека ситуацијата е под контрола. Но, оваа состојба не треба воопшто да нè изненадува. Некои од причините се наведени во продолжение.

СеРИОЗНА ЗАКАНА ЗА еНеРГеТСКА СИГУРНОСТ Имено, со години наназад многубројни фактори кои се во сферата на енергетското (не)планирање претставуваат сериозна закана за остварување стабилно производство на електрична енергија во земјата, како основен предуслов за енергетска сигурност. Накратко, може да се набројат неколку од нив: ⦁ Недостаток на инвестиции во енергетски капацитети. Стратешките документи за развој на енергетиката како и Стратегијата за обновливи извори и Стратегијата за одржлив развој предвидуваат сериозни инвестиции во енергетскиот сектор, но за жал препораките од овие документи не се реализираат. Голем број од проектите

ПРеСеК НА еНеРГеТСКАТА КРИЗА: ЗОШТО Не ТРеБА ДА БИДеМе ИЗНеНАДеНИ? предвидени со акциските планови или не се реализираат или се реализираат со сериозно доцнење во однос на предвидените рокови. Ветерниот парк Богданци е последниот енергетски капацитет пуштен во погон во 2014 година со капацитет од 36,8 mw. Во последните години се фаворизира концептот на приватни инвестиции или јавни-приватни партнерства. Но, енергијата од овие капацитети оди на слободниот пазар, а не за задоволување на домашните потреби. ⦁ Лоши политики и отсуство на мерки за намалување на потрошувачката на енергија кај крајните потрошувачи снабдувани преку универзалниот снабдувач. Зошто АД ЕСМ иако имаше обврска за испорака на 70 отсто од енергијата потребна на универзалниот снабдувач ЕВН за 2021 година, се обврзува да обезбеди 100 отсто? Со тоа, се постапува обратно од законитостите на слободниот пазар, според кој универзалниот снабдувач е привремено решение за период од пет години, во кои уделот од енергијата кој ќе го обезбедува од АД ЕСМ ќе се намалува од година во година до целосна либерализација. Дотолку повеќе, се покажа дека државната компанија не е во состојба да го обедбеди ова производство на кое се обврзала. ⦁ Последните години оствареното производство на државната АД ЕСМ се намалува. Според податоците од Регулаторната Комисија за енергетика и водни услуги, во 2020 година произведената електрична енергија во електраните на АД ЕСМ била 3.642 Gwh, додека во 2019 година се произведени 4.284 Gwh. Уделот на увезена електрична енергија во 2020 година бил 31,38 отсто наспроти 24,39 отсто во 2019 година. ⦁ Со децении не се вложува во развој на централизирани системи за греење и товарот во зимските месеци е доминантно врз електричната мрежа, односно користење на електричната енергија за греење. Дополнително, со акција за субвенционирање инвертери кај домаќинствата се потрошија 10 милиони евра во проект од кој сè уште нема детален извештај (или барем не е јавно достапен) за постигнати цели и резултати во намалување на загадувањето што беше и примарната цел на субвенционирањето. Загрижувачки е фактот што на пример повеќе од 300 инвертери се доделени во Општина Центар која е целосно покриена со топлификациска мрежа. Ефектот е

зголемена потрошувачка на електрична енергија. ⦁ Рудникот Поповјани во близина на РеК Осломеј, кој беше планирано да обезбеди работа на оваа електрана за уште околу 10 години, не беше отворен поради отпор на локалното население. Со години не се најде начин да се реши овој проблем, и експлоатационите резерви на ова наоѓалиште останаа недопрени. Во исто време, постоечките резерви на јаглен во овој регион се исцрпени, па РЕК Осломеј веќе со месеци работи само повремено со јаглен од Косово. ⦁ Некомпетентност, непрофесионалност и корупција. Честото менување закони и

подзаконски акти е еден од индикаторите за високо ниво на корупција воопшто. Во овој контекст Законот за градење е рекордер, кој е менуван повеќе од 30 пати. Но, и покрај бројните измени, до денес не се направи измена според која инвеститорите ќе бидат обврзани во секоја зграда да постават инсталација за грееење на централниот топлификациски систем, како услов за добивање одобрение за градење. Со тоа, ќе беше намалена потрошувачката на електрична енергија за греење на домаќинствата. Корупција во јавните набавки во јавниот сектор - голем број пропаднати тендери, 26 ноември 2021

ПОРТА

41

фаворизирање на еден понудувач, неквалитетно изработени договори кои не го штитат јавниот интерес и сл. Исклучително високо политичко влијание врз менаџирањето на енергетските компании во државна сопственост и донесувањето одлуки. ⦁ Повеќе од 20 години по изградбата на магистралниот гасовод Жидилово (бугарска граница) - Скопје, не се реализираше речиси никаков напредок во нови гасоводни правци (и пуштање во погон), развој на дистрибутивна мрежа и изградба на когенеративни и гасни постројки кои ќе обезбедуваат и електрична и топлинска енергија за греење. За волја на вистината нови гасоводни правци сега се градат (два во 42

ПОРТА

26 ноември 2021

моментот), но веќе загубивме драгоцено време и ќе треба да почекаме додека истите се стават во функција. Не се реализираа никакви проекти за диверзификација на изворите за снабдување со природен гас, туку сè уште во целост зависиме од рускиот гас и од една точка на снабдување (преку Бугарија). Единствено има физибилити студија за гасниот интерконектор Грција Македонија, но изведбата на овој проект сè уште не е почната. ⦁ Со години не се работи на дестимулација на потрошувачката на електрична енергија за греење. Напротив се прават напори за постојано одржување на скриено субвенционирана цена на електричната енергија за домаќинствата со цел

обезбедување социјален мир. Од тие причини веројатно ниту минатата ниту оваа (две последователни изборни години), не се дозволи зголемување на цената на електричната енергија. Во една таква ситуација, државните компании ЕСМ и МЕПСО свесно се туркаат во загуба, и сосема е логично што не се обезбедени средства за нови инвестиции. ⦁ Не се користат доволно средства од еУфондовите. Не се номинирани проекти во рамки на економскиот и инвестициски план за зелена агенда за Западен Балкан. Иако оваа рамка овозможува грантови во вредност од 9 милијарди евра, а веќе до крајот на оваа години се доделени 1,1 милијарда, досега Македонија нема номинирано за финансирање ниту еден свој проект од оваа листа. Во тек се само физибилити студии за гасна интеконекција со соседите, но проектите од листата кои се однесуваат на изградба на ветерни централи и фотоволтаици во Македонија (без да се прецизира точно кои и со колкава моќност) не се почнати. ⦁ Работењето на државните енергетски компании кои се доведоа во состојба на едни од најголемите загубари, со години се уточиште на партиски кадри без соодветни компетенции, дури и кога станува збор за највисоките менаџерски позиции. Новите вработувања и промените во систематизацијата не се резултат на функционална анализа на процесите во компанијата, туку се кројат според „профилот“ на работникот кој треба да биде примен. За поставување (останување) на менаџерска позиција важна е веројатно само политичката лојалност и послушност. Поинаку не може да се објасни смената на директори кои остваруваат добри економски резултати, и упорното задржување на позициите на оние кои генерираат загуби. „ЃАВОлОТ ЈА ОДНеСе ШеГАТА“ За да биде маката уште поголема, со почетокот на есента, кога веќе беше извесно дека „ѓаволот ја однесе шегата“, надлежните секојдневно уверуваа дека ситуацијата е под контрола. Но, она што се случуваше тешко дека може да ги убеди и најголемите оптимисти. Кратка хронологија и на овие настани: ⦁ Есента ја дочекавме со зголемени цени на берзите, но и откажувања договори од страна на нашите лиценцирани трговци на слободниот пазар кон своите клиенти, со образложение дека не може да ги следат веќе пазарните цени. Дел од овие потрошувачи, по откажувањето на

⦁

⦁

⦁

⦁

договорите времено стануваат обврска на универзалниот снабдувач кој истовремено е и снабдувач во краен случај, а тоа е ЕВН. Погодувате, сега веќе потребите од енергија која треба да се обезбеди од домашно производство се зголемуваат. Додека европските земји се обидоа да го релаксираат ценовниот шок со намалување на повластените тарифи за производителите од обновливи извори (на пример Шпанија), а Албанија прогласи кризна состојба во енергетиката уште на почетокот на октомври, кај нас повторно „ситуацијата беше под контрола“. Дека ситуацијата е сериозна, предупреди директорот на МЕПСО кој јавно призна дека со денови Македонија без најава презема електрична енергија од европската енергетска мрежа, и за тоа сме добиле веќе неколку опомени. Дополнително, станува збор за енергија која се наплатува по многу висока цена, па генерираниот долг сериозно ја загрозува ликвидноста на МЕПСО. Уредба за начинот и условите за прогласување кризна состојба во енергетиката кај нас се донесе по завршувањето на изборите (во очи на прогласувањето на кризната состојба од 9.11.2021). Зошто толку доцна, ако се знае дека согласно Законот за енергетика, Владата имала обврска да ја донесе ваквата уредба најдоцна една година од донесувањето на Законот за енергетика (Законот датира од мај 2018 година)? Ненавремено обезбедување јаглен (домашен и од увоз) и непланирање на потребата од увоз на јаглен воопшто. Дополнителен проблем е и непостоење железничка инфраструктура за транспорт на увезениот јаглен до електраните: резултат - сериозни логистички предизвици, висока цена за транспортот на јагленот, дополнителен извор на загадување од камионскиот транспорт, нарушувања и прекини во снабдувањето и сл.

⦁ Неподготвеност на ТЕЦ Неготино за пуштање во погон. Иако оваа електрана е т.н. „ладна резерва“ и добива за тоа паушален надомест, веќе недозволиво долг период се калкулира со пуштање во погон, а според некои информации нема на располагање ниту доволно резерви на мазут. Согласно Одлуката на Регулаторната Комисија за енергетика и водни услуги, за „ладна резерва“ на ТЕЦ Неготино, електраната е обврзана да биде синхронизирана на мрежа за четири дена. Дури на 8-ми ноември, од ЖРСМ Инфраструктура велат дека „во соработка со ТЕЦ Неготино, компанијата е во финална фаза на целосната реконструкција на колосекот до термоцентралата, за да се овозможи непречен и безбеден транспорт на сите потребни количини мазут во следниот период“. „Активностите за таа цел се споредуваат во изминатите две недели“, додаваат од ЖРСМ Инфраструктура. Ладната резерва била оставена на „слеп колосек“?! ⦁ На 5.11.2021 во доцните вечерни часови се случи пожар на трансформаторот на блокот 3 во РЕК Битола, со што според експертите со месеци овој блок ќе остане неупотреблив, а кратко време не беше во функција ниту еден блок на нашиот најголем рударско-енергетски комбинат. Јасно, повторно преземање скапа

енергија од европската мрежа. Дали оваа хаварија ќе се спречеше доколку внимателно се следеле сите релевантни параметри на опремата и се вршело редовно испитување? ⦁ Само неколку дена подоцна, повторно дефект овој пат на првиот блок на РЕК Битола. Повторно преземање електрична енергија од европската мрежа... За целиот овој период блокот 2 не е во погонска кондиција, односно е во ремонт. Ремонтот беше завршен и блокот е пуштен во погон на 15-ти ноември. УШТе МНОГУ ПРОБлеМИ НА НАШ ГРБ Веројатно до излегувањето на овој текст во печат уште многу проблеми надвиснале на наш грб, и конечно над нашиот џеб. Логичната завршница на текстот би била „што да се направи за надминување на состојбите“? За почеток, сериозен „ресет“ и реафирмирање на стручноста, компетентноста и првенствено високи морални вредности кај оние на кои им доверуваме важни функции. Недвoјбено, ова важи за сите сфери од нашето живеење, не само за енергетиката. Дотогаш ќе ја плаќаме цената на нашите лоши политики. Оваа криза ни покажува колку е важна енергетската сигурност и независност на една земја. Но, како и секогаш лекциите ги учиме на потешкиот начин. n

ПОРТА

екологија

Декада во која ќе се одлучува иднината на планетата Земја и човештвото?

Конференцијата заврши со солзи, кога се донесуваше компромисната одлука. И покрај последователните обиди да се фокусира на значењето на каков-таков глобален консензус, донесувањето на компромисната одлука, без сомнение остава впечатокот дека не ги исполни очекувањата и дека крајниот исход на определбите да се намали нивото на емисии на јаглероден диоксид и да се ограничи покачувањето на температурата до 1,5 степени Целзиусови до 2030 година, најверојатно остануваат понедостижни определби отколку што се очекуваше пред почетокот на конференцијата 44

ПОРТА

26 ноември 2021

КОП26 - ДОНеСеНАТА ОДлУКА Не ГИ ИСПОлНИ ОЧеКУВАњАТА д-р Владимир Б. ЛАДИНСКИ дипл. инж. арх. (Специјално за Порта 3 од Англија)

а 11-тиот ден од 11-тиот месец во 11 часот и 11 минути 2021 година се одбележа 103-тата годишнина од примирјето по Првата светска војна во 1918 година, а за која тогаш се верувало дека ќе биде „војната која ќе ги сопре сите (идни) војни“. Во времето на потпишувањето на примирјето светот бил опфатен и со, веројатно најсмртоносната во историјата, пандемијата на „шпанскиот грип“ (инфлуенца) која траела од пролетта 1918 година до летото 1919 година. Се проценува дека пандемијата зафатила околу 500 милиони (27 - 28 проценти) од вкупната тогашна популација на светот од околу 1,8 милијарди лица, а во која, според конзервативните проценки, од 20 до 50 милиони лица, односно 1,11 – 2,77 проценти од светското население, го загубиле својот живот.

103 години подоцна светот повторно се соочува со пандемија, овој пат онаа на КОВИД-19 која, од отпочнувањето во март 2020 година до денот на одбележувањето на годишнината на примирјето по Првата светска војна во 2021 година, резултирала со повеќе од 251 милиони заразени лица низ светот, а од кои над 5 милиони го изгубиле својот живот. Според „Светскиот часовник за популацијата“, во моментов на планетата Земја живеат над 7,9 милијарди лица, а сè уште не е на повидок крајот на пандемијата.

Н

ВОЈНА ПОМеЃУ ЧОВеШТВОТО И ПРИРОДАТА Добрата вест е дека светот не е опфатен со светска војна како пред 103 години, и покрај тоа што Првата светска војна не ги исполни очекувањата да биде војната која ќе го стави крајот на сите војни. Помалку добрата вест е дека човештвото се наоѓа во период на глобални климатски промени коишто ја доведуваат во прашање иднината на човештвото и планетата, барем онакви какви што ги познаваме во изминатиот период. Во зависност од тоа на кој климатски часовник повеќе му верувате, на денот на одбележувањето на 103-тата годишнина на примирјето по Првата светска војна, на човештвото му преостануваат помеѓу 7 години и 8 месеци (Светски климатски часовник) и 10 години и 5 месеци (Климатски часовник - мрежа) додека глобалните емисии на јаглероден диоксид не ја покачат температурата над зацртаните 1,5 степени Целзиусови. Ова се смета за границата до која ќе може да се ограничи

подемот на глобалните климатски промени во наредниот период, но дека во голема мерка досегашно претрпените последици од климатските промени ќе преостанат. Оттука може да се види дека оваа декада е клучна за иднината на планетата Земја и на човештвото. И покрај тоа што не се наоѓаме во период на светска војна, се чини дека сме зафатени со уште пострашна и формално необјавена војна помеѓу човештвото и природата/планетата Земја. Војна во која, поучени од минатите искуства, може однапред да се предвиди исходот. Оттука потребно е да се обидеме преовладувачкиот паразитски однос на однесување со нашата планета да го замениме со симбиотски

којшто ќе им помогне и на луѓето и на планетата да живеат во хармонија за придобивка на сите и особено за идните генерации. КОМПРОМИСНО РеШеНИе НА КОНФеРеНЦИЈАТА Во обид да се најде одговор на овој глобален предизвик, претставници од 197 земји се собраа во Глазгов од 31.10.2021 до 12.11.2021 на 26-тата по ред Конференција за глобалните климатски промени на Обединетите нации, организирана од страна на Обединетото Кралство во партнерство со Италија, а во обид да се најде решение како да се намалат емисиите на јаглероден диоксид и покачувањето на температурата 26 ноември 2021

ПОРТА

45

да се ограничи на до 1,5 степени Целзиусови. Како што е веќе познато, одговорот на ова прашање не се најде во рамките на определеното време туку во продолжението, кога во сабота на 13.11.2021 претседавачот на Конференција, г-динот Алок Шарма, член на Британскиот парламент, го објави прифаќањето на компромисното решение на Конференцијата според која земјите потписнички ќе се

46

ПОРТА

26 ноември 2021

стремат до 2030 година само да го намалат, но не и да го исклучат, користењето на, веројатно најзагадувачкото фосилно гориво, јагленот. Конференцијата заврши со солзи, искажани во емотивниот момент на претседавачот на Конференцијата кога го прогласуваше донесувањето на компромисната одлука. И покрај последователните обиди да се фокусира на

значењето на, каков-таков глобален консензус, донесувањето на компромисната одлука, без сомнение остава впечаток дека донесената одлука не ги исполни очекувањата и дека крајниот исход на определбите да се намали нивото на емисии на јаглероден диоксид и да се ограничи покачувањето на температурата до 1,5 степени Целзиусови до 2030 година, најверојатно остануваат понедостижни определби отколку што се очекуваше пред почетокот на Конференцијата. Реакциите по Конференцијата се различни помеѓу оние коишто се обидуваат да ги нагласат позитивните страни од одлуката и оние коишто го насетуваат почетокот на крајот на своето постоење. Според Патрициа Еспиноза, извршен секретар на ОН, определбата да се ограничи глобалното затоплување на до 1,5 степени Целзиусови сè уште е актуелна, но ќе биде неопходно емисиите да се намалат за најмалку 45 проценти до 2030-та година. Од друга страна островските земји во голема мерка длабоко се разочарани од исходот со оглед дека промени на температурите над 1,5 степени Целзиусови ќе го означат крајот на некои од овие земји со оглед дека ќе се најдат на дното од водените површини коишто сега ги опкружуваат. Според Гринпис, определбите да се ограничи покачувањето на температурите на до 1,5 степени Целзиусови едвај опстојуваат, додека климатската активистка Грета Тунберг го оцени исходот од Конференцијата само како „бла, бла, бла“. Од друга страна Комисијата за енергетски транзиции нагласува дека врз основа на определбите пред КОП26 проекциите за емсиите на стакленичките гасови во 2030 година биле 52,4 гигатони. Врз основа на определбите од КОП26 тие ќе се намалат на 41,9 гигатони, но дека за да се ограничи покачувањето на температурите на до 1,5 степени Целзиусови емисиите во 2030 година ќе треба да бидат ограничени на најмногу 26,6 гигатони. Оттука може да се види дека дури и имплементацијата на одлуките од КОП26 во целост да бидат исполнети, постои можност во 2030 година да се најдеме во ситуација во која глобалните емисии на штетни стакленички гасови се 15,3 гигатони поголеми од потребните за да се ограничи зголемувањето на температурите на посакуваното ниво. При ова не треба да се заборават и последователните ефекти од глобалните климатски промени кои ќе имаат пошироки последици и надвор од најзагрозените земји, како на пример оние поврзани со климатските миграции. Истражување на Климатскиот институт од 2018 година се

повикува на предвидувањата на Светската банка според кои до 2050 година се очекува над 140 милиони луѓе ширум светот да го изгубат својот дом како резултат на климатските промени предизвикани од зголемувањето на температурите коишто ќе резултираат во поплави и суши. Дури и со спроведување на амбициозниот Париски договор за ограничување зголемување на температурите до 2 степени Целзиусови се очекува дека бројот на потенцијални климатски мигранти би се намалил на околу 40 милиони лица. Спроведувањето на определбите на КОП26 веројатно ќе може оваа бројка дополнително да ја намали, но и покрај тоа мигрантските кризи со коишто се соочува Европа во текот на изминатите две декади како резултат на состојбите во Блискиот и Средниот Исток веројатно ќе бидат незначителни во споредба со она што може да се случи како последица на климатските миграции во наредниот период. ВО МАКЕДОНИЈА КОП26 КОНФЕРЕНЦИЈАТА ОСТАНА НА МЕДИУМСКИТЕ МАРГИНИ Преокупирани од локалните избори и од домашната политичка криза, глобално значајната КОП26 конференција се чини дека остана на медиумските маргини во земјата. Веројатно ова би било поразбирливо доколку Северна Македонија главно не се соочува со вакви проблеми. Но веројатно доволно е да се потсетиме на загадувањето на воздухот во градовите, летните температури и пожари, и на неодамнешните поплави за да разбереме дека тоа баш не е така. Според Ворлддометер, Северна Македонија во 2016 година со 8.896.732 милиони тони се наоѓала на 108 место од 209 земји во светот според вкупната емисија на јаглероден диоксид, со што учествувала 26 ноември 2021

ПОРТА

47

со 0,02 % во вкупната емисија на јаглероден диоксид на светско ниво. Но, при ова не треба да се запостави и фактот дека сме искажале релативно голема емисија по жител од 4,28 тони јаглероден диоксид во 2016 година, која е поголема и од голем број на земји коишто се, на ниво на земја, значително поголеми загадувачи од Северна Макединија, како на пример Индија (1,91 т/ж, како земја 3/209 во светот), Индонезија (2,03 т/ж, 10/209) Бразил (2,25 т/ж, 12/209) или Мексико (3,58 т/ж, 13/209). Предизвиците со коишто се соочува Република Северна Македонија во голема мерка произлегуваат и од фактот дека само 38 % од вкупно потребната енергија, според податоците на Државниот завод за статистика, се произведуваат во рамките на Република Северна Македонија. Според истиот извор, најголемите три потрошувачи на енергија во земјата се: транспортот (34,8 проценти), домаќинствата (27,2 проценти и индустријата (24,5 проценти), а како дополнителен проблем се јавува и фактот дека само 13,5 проценти од вкупно потрошената енергија во 2020 година во Северна Македонија е од обновливи

ПОРТА

ресурси. Значи не само што не можеме да произведеме доволно енергија за да ги задоволиме своите потреби, туку и најголемиот дел од енергијата која ја користиме доаѓа од обновливи извори. Оттука Северна Македонија се соочува со повеќе предизвици, како да ја намали потрошувачката на енергија, како да го зголеми производството на енергија особено она од обновливи извори и со тоа стратешки да ја намали зависноста од увоз на енергија, како да го намали загадувањето и многу други. Гледано од аспект на набљудувач може да се забележи дека има активности во оваа насока, но веројатно не во рамките на предизвиците со коишто се соочуваме или пак со некои не многу разбирливи решенија. ПОДОБРУВАње НА еНеРГеТСКАТА еФИКАСНОСТ НА ПОСТОЈНИОТ ГРАДеЖеН ФОНД На пример, еден од најзначајните аспекти сврзани со намалувањето на потрошувачката на енергија е оној кој се однесува на подобрување на енергетската ефикасност на постојниот градежен фонд, особено кога ќе се земе предвид дека најголемиот број на објекти коишто ќе

бидат во употреба во 2030 година веќе се изградени. Како резултат на ова потребно е не само новоизградените објекти да бидат енергетски ефикасни туку и е особено потребно да се подобри енергетската ефикасност на постојните објекти. Тешко може да се оценат како соодветни решенијата каде се подобрува енергетската ефикасност само на уличната фасада, додека дворната и кровот се игнорираат. Дополнително, веројатно најоптимално би било подобрувањето на енергетската ефикаснот на постојните објекти да се искомбинира и со подобрување на сеизмичката отпорност на објектите со оглед дека земјата се наоѓа во сеизмички активен регион. При ова не треба да се заборави дека подобрата изолација на објектите налага потреба од подобра вентилација на истите за да се надминат проблемите сврзани не само со квалитетот на воздухот во внатрешноста на објектот туку и оние со кондензацијата и влагата. Со оглед дека климатските промени налагаат отфрлање на енергетските извори базирани на фосилни горива, веројатно на процесот на гасификација на Северна Македонија може да се гледа исклучиво како некое времено решение, освен доколку инсталациите не се соодветни за транспорт на хидроген, кој се смета како одржливо решение, но постојната технологија на производство бара користење значителни количества на електрична енергија. Веројатно на промоцијата на биомасата како одржлив енергетски извор може да се гледа како на релативно одржливо решение, но повеќе во рамките на руралните отколку во рамките на урбаните средини. Примената на пелети или огревно дрво може да се смета и како контроверзна, особено во зоните на зголемено загадување на воздухот со оглед на тоа што се смета дека при процесот на горење дрвото испушта честички коишто го загадуваат воздухот. Исходот на КОП26 веројатно само уште повеќе го потенцира предизвикот со којшто се соочува целиот свет доколку сакаме да ја зачуваме планетата Земја како за нашите така и за идните нации и притоа да го подобриме својот живот. Транзицијата од фосилни на обновливи извори на енергија секако нема да биде лесна, но е нешто што се чини неизбежно доколку сакаме сè уште да имаме иднина. n

ПОРТА

eкологија

Дали ќе ја спасиме планетата На приносот на многу видови храна, од житарици до кафе и чоколадо, големо влијание имаат климатските промени. Степенот до кој ќе се почувствува намалувањето на приносите зависи првенствено од степенот на загревање на почвата и недостатокот на вода, но општо правило е дека температурата над 30 Целзиусови степени има значително негативно влијание врз културите

Катерина СПАСОВСКА-ТРПКОВСКА али ќе треба да го смениме начинот на кој се храниме за да ги спречиме климатските промени и колку ќе влијае зголемувањето на температурата врз храната што толку многу ја сакаме сега? Светските климатолози нè потсетуваат дека времето потребно за „спасување“ на

Д 50

ПОРТА

26 ноември 2021

планетата во однос на климатските промени, за жал е сè пократко. Сепак, од каде да почнеме? Научниците и активистите имаат подготвен одговор, така што сè повеќе покажуваат со прст кон прехранбената индустрија како втор осомничен за најголемото влијание врз климатските промени - веднаш зад енергетската индустрија и согорувањето на фосилните горива. Меѓутоа, иако многумина, вклучувајќи го и

саканиот британски натуралист Дејвид Атенборо, предупредија за влијанието што модерната прехранбена индустрија и користењето на земјиштето го имаат врз климата, новите истражувања несомнено укажуваат на недостаток на соодветен одговор. Во 2019 година, американската еколошка организација Rare објавува анализа за тоа како различните акции на индивидуално ниво може да придонесат за ублажување на

КлИМАТСКИ ПРОМеНИ И ИСхРАНА

со глобална диета? климатските промени. Еден од поинтересните заклучоци од оваа студија укажува на потенцијалот за регулирање на прехранбениот сектор, особено во однос на стандардните методи на „зелено“ однесување на секој од нас. Така, активното рециклирање (каде што е можно), префрлување на Led-осветлување и хибридни возила со инсталирање покривни соларни панели се покажаа како двојно поефикасни во борбата против емисиите на јаглерод диоксид во споредба со растителната исхрана и намалување на отпадот од храна. Иако често се занемаруваат, повеќе од една четвртина од емисиите на стакленички гасови се должат на производството на храна.

потекло. Ниту, пак избегнување високообработена храна. Станува збор за исхрана без или со помалку месо. МАЃеПСАНИОТ КРУГ НА ИСхРАНА И КлИМАТСКИ ПРОМеНИ Околу три четвртини од земјоделското земјиште во светот се користи за пасење добиток или за одгледување култури за нивно гоење. Резултатот е неконтролирано уништување на шумите, најголемиот природен апсорбер на јаглерод диоксид,

истребување десетици илјади растителни и животински видови и прекумерна потрошувачка на вода за пиење. Ако накратко го прикажеме влијанието на исхраната врз климатските промени, би почнале со сечење на шумите. Навистина, уништувањето на шумите создава простор за сточарство, но, во исто време, незамисливи количини на јаглерод диоксид се ослободуваат во атмосферата без одлагање. Дополнително и нешто бизарно, говедата, особено кравите, испуштаат метан, гас со

ЗОШТО МОРА ДА ЗБОРУВАМе ЗА хРАНА КОГА ЗБОРУВАМе ЗА КлИМАТА? Доминантниот начин на исхрана станува аларм, како и средство за идна „борба“ со климатските промени. Бидејќи, едно изгледа сигурно, без вистинска промена во нашите менија, намалувањето на последиците од глобалното затоплување ќе стане неостварлива цел. Климатските промени го загрозуваат глобалното снабдување со храна, додека земјата, водата и шумите се експлоатираат со речиси незапирливо темпо. Студија објавена во списанието „Science“ предупредува дека нашата задача е драстично да промениме што, како и колку јадеме, како произведуваме храна и колку храна фрламе. За да се ограничи зголемувањето на просечната глобална температура под два Целзиусови степени во споредба со периодот пред индустријата, потребно е значително да се намали употребата на фосилни горива. Сепак, заклучокот е ист: без трансформација на глобалниот систем за храна до 2050 година, не можеме да сметаме на исполнување на целите утврдени со Парискиот климатски договор. Кога знаеме дека нашата исхрана е во злогласното општество на најголемите извори на климатските промени одговорното однесување на потрошувачите е поставено како приоритет. Мора да се признае, една промена во исхраната сигурно носи победа во однос на нејзиното влијание врз климата. Не зборуваме за купување локална, сезонска или храна од органско ПОРТА

Општо земено, говедското и јагнешкото месо имаат најголемо влијание врз климата по грам протеин, додека храната од растително потекло има незначително. Свинско и пилешко месо се некаде во средината.

уште поразителен придонес во климатските промени од јаглерод диоксидот, во процесот на варење. Склад за метан се и животинските ѓубрива, како и полињата со ориз. На самиот крај на овој токсичен циклус, имаме и фосилни горива. Потребни се нафта или бензин за управување со земјоделски машини, машини за ѓубриво и испорака на храна низ целиот свет. Сето ова генерира значителни количини штетни гасови за атмосферата. Кравјите млечни производи се сметаат за главен „загадувач на добитокот“ со повеќе од две третини од уделот во споредба со другиот добиток. Конечниот резултат на добитокот во годишната емисија на стакленички гасови е до 14,5 проценти. За да 52

ПОРТА

26 ноември 2021

бидат работите поживописни, истото количество штетни гасови е близу до сегашната емисија на сите автомобили, камиони, авиони и бродови во светот, заедно. Говедското месо, како главна негатива на оваа климатска приказна, произведува осум пати повеќе стакленички гасови од риба или живина, 12 пати повеќе од јајца и 25 пати повеќе од тофу. Бројката незапирливо расте кога го споредуваме говедското месо со мешунки, ореви, кромид, банани, компири, леб или пченка. Покрај емисиите на метан, за производство на само еден килограм говедско месо, потребни се околу 20 килограми пченка и соја протеини, што претставува значителен внес.

хРАНА (ВО) ИДНИНАТА? Ако не најдеме начини да ја заштитиме, дали многу од храната што ја уживаме денес ќе ги преживее климатските промени? Одговорот е секако позитивен, сепак, да не се радуваме прерано. Многу е веројатно дека, поради екстремно високите температури, ќе бидеме принудени да ги преместиме посевите во нешто постудени области. Во ова сценарио, најмногу страдаат локалните земјоделци и малите производители на храна. Исто така, се поставува прашањето за достапноста на таквата „новоодгледана“ храна за многу ранливи групи луѓе. Генерално, на приносот на многу видови храна, од житарици до кафе и чоколадо, големо влијание имаат климатските промени. Степенот до кој ќе се почувствува намалувањето на приносите зависи првенствено од степенот на загревање на почвата и недостаток на вода, но општо правило е дека температурата над 30 Целзиусови степени има значително негативно влијание врз културите. Студија од 2017 година покажува дека климатските промени не ги загрозуваат само културите на кафето, туку и нивните опрашувачи - пчели кои учествуваат во производството на кафе до значителни 25 проценти. Со опрашување на културите за кафе, пчелите го зголемуваат приносот и квалитетот на зрната. Високите температури и нестабилното време сигурно не се погодни за пчелите, така што тие сè помалку ги опрашуваат растенијата со кафе. Предвидувањата не се светли - областите погодни за одгледување кафе во Латинска Америка може да се намалат на 88 проценти во следните 30 години. Според мрачните предвидувања на истражувачите од Потсдамскиот институт за истражување на влијанието врз климата, доколку наскоро не постигнеме значително намалување на емисиите, приносите од пченка може да паднат до 50 отсто до 2100 година во споредба со приносите што би биле можни доколку глобалното затоплување се стави под контрола. Бидејќи ова е една од најважните намирници, не треба да останеме рамнодушни. Климатските промени и зголемувањето на температурите, исто така, им се закануваат на енофилите. Според една студија објавена во списанието „Nature“, во следните пет

децении може да очекуваме можен пад во производството на одредени сорти винско грозје до 85 проценти. Меѓутоа, постои спас во адаптацијата, па ако лозарите се префрлат на помалку користени и поотпорни сорти на грозје, винската индустрија може да им одолее на ефектите од глобалното затоплување. Климатските промени, исто така, индиректно влијаат врз чоколадото. Какаото бара посебни услови со цел приносите да бидат оптимални - умерена температура, висок квалитет на почвата, висока влажност, но и точното растојание од екваторот. Нестабилноста на сите временски услови веќе го намали бројот на насади со какао, а во следните десет години ќе има сериозен пад на неговото производство, според Меѓународниот центар за тропско земјоделство. Кикиритки, наут, авокадо, праски, кајсии, па дури и јагоди и банани се на листата на омилена храна која ја губи битката со климатските промени. Иако е тешко за нас да замислиме, но сепак тезгите на пазарите може да останат без овие намирници во наредниот период. Ако одвреме-навреме стековите и шницлите за вечера ги замениме со леќа и тофу, ќе станеме примерен потрошувач, првенствено одговорен за нашата околина. Исхраната што е во согласност со климатските промени, по истите линии, е многу корисна за здравјето на луѓето. Меѓутоа, станувањето климатеријанец или флекситаријанец често се претставува како невозможна кампања. Долг е патот од исхрана богата со месо до целосното веганство - начин на живот кој ретко кој може да го следи на долг рок. За почеток, се бројат малите чекори, секое намалување на количината на месо во исхраната е добро за нашето, но и за здравјето на планетата.. n

ПОРТА

хортикултура

ДОлЖ ПлАНИНИТе Blue ridGe

Раскош на есенските бои во Вирџинија Кулминацијата на боите е видлива од средината на октомври до почетокот на ноември

Јулија ВЕЛКОВСКА (Специјално за Порта 3 од Вашингтон) Фото кредит / iStock by Getty Images

ланините на Вирџинија важат за инспирација на бројни песни и тоа со генерации наназад, но нивната убавина може да ве остави без зборови. Како и секоја година, есенските бои долж планините Блу Риџ - Blue Ridge во Вирџинија го прават регионот едно од најубавите места во светот Планинските предели во Вирџинија се повеќе од чисто визуелна привлечност. Тие нудат уникатна култура, наследство, музика, регионална уметност, вино од светска

П 54

ПОРТА

26 ноември 2021

класа и сè што може да се замисли за рекреација на отворено. Ова е причината зошто Вирџинија е привлечна за љубителите на планината.

Планините Blue Ridge или Син гребен се дел од Апалачките Планини во САД. Blue Ridge се протега на површина од речиси илјада километри и тоа од Сојузната

Држава Пенсилванија, преку делови на Мериленд, Вирџинија, Северна и Јужна Каролина, па сè до Џорџија. Гребенот е релативно тесен, со просечна височина од 600 до 1.200 метри. Синиот гребен е создаден со подигање на тектонските плочи на Земјата од пред 1,1 милијарди до 250 милиони години. Планините Blue Ridge се познати по тоа што имаат синкава боја кога се гледаат од далечина. „Синото“ во Blue Ridge доаѓа од изопренот ослободен во атмосферата. Ова придонесува за карактеристичната магла на планините и нивната боја. Целиот регион е сложено расчленет од бројни мали потоци, а трите големи реки, Ронок, Џејмс и Потомак, сите во Вирџинија, практично ги пополнуваат празнините низ гребенот. Патот Skyline drive е единствениот јавен пат низ Националниот парк Шенандоа (Shenandoah), којшто важи за прекрасно историско национално богатство. Почнува од гратчето Фронт Ројал и потоа се поврзува со Blue Ridge Parkway.

Blue Ridge Parkway е исто така живописна автомобилска патека (755 километри) што се протега на југозапад до Националниот парк Great Smoky mountains. Речиси 70 локации нудат неповторливи погледи на долината Шенандоа. Патеката Апалачи е јавна планинарска патека долга преку 4.500 километри долж Апалачките Планини. Минува низ живописни, пошумени, пастирски, диви и површини со културолошко значење. Замислена во 1921 година, изградена од обични граѓани, а завршена во 1937, денес за патеката се грижат Службата за национални паркови, Американската шумска служба, бројни државни агенции и илјадници волонтери.

26 ноември 2021

ПОРТА

55

Таканаречената кулминација на боите е видлива од средината на октомври до почетокот на ноември. Во планинскиот регион Blue Ridge се регистрирани преку 700 видови дрвја и растенија. Вирџинија има преку 300 винарии и секако секоја со свој поглед. Без оглед дали ги претпочитате полните вкусови на Cabernet Sauvignon или деликатниот и свеж вкус на Pinot noir, секој вистински љубител на виното знае дека исклучителната чаша вино ќе ве натера да посакате уште. Винариите нудат многу повеќе од наградувани вина - прошетки низ лозјата, пикник со пријатели, 56

ПОРТА

26 ноември 2021

набљудување диви животни на пространи пасишта. Доколку посакувате може да бидете авантуристички настроени и да барате мечки или едноставно само да се

опуштите во шталите со коњи и со прекрасниот поглед кон лозјата опкружени со силуетата на извонредните планини Blue Ridge во далечината. n

ПОРТА

репортажа

Кога балоните го параа небото на Кападокија

Се наоѓа во срцето на Анадолија, во Турција. Кападокија, со својата убавина ги воодушевува патниците илјадници години. Преполна е со необични форми на карпи, кули и врвови, кои се стремат кон небото, а под земја, преполна е со величествени и енигматични подземни градови Ангел СИТНОВСКИ, дипл. инж. арх. атувањето никогаш нема крај. Само патниците доаѓаат до крајот, но потоа го продолжуваат патувањето во своите сеќавања, во помнењето на она каде биле, во раскажувањето на своите блиски за она што

П 58

ПОРТА

26 ноември 2021

го виделе таму. Крајот на едно патување е само почеток на некое друго. Треба да се види она што не е видено, да се види можеби повторно она што не е видено првиот пат, да се оди напролет онаму каде што сте биле во лето или во зима, да се проведе ноќта онаму каде што сте го поминале денот, да се види сенката која не била таму минатиот пат... Потребно е да

зачекориш по нов пат и да нацрташ нови сеќавања покрај старите. И еве ме повторно на пат. Заминав за Кападокија. Во моето детство Кападокија беше дел од географска карта некаде во Турција. Потоа таа беше една црно-бела фотографија во еден странски часопис и, многу години желба за одење таму. Пред патување не правам

ПАТНИЦИТе Се еДИНСТВеНИ ТРАГАЧИ НА ОВОЈ СВеТ

големи планови, затоа што сметам дека со тоа би исчезнала авантурата на патувањето. И не гледам често временска прогноза, потајно надевајќи се дека таму, каде и да одам, секогаш ќе сјае сонце. Кога ми се јави една моја добра пријателка со прашање дали би сакал да одиме заедно за Кападокија, без размислување прифатив. Ќе се обидам да ги опишам местата и луѓето што ги видов онака како што ги доживеав. Кападокија за мене беше, кога прв пат ја видов пред многу години, како да сум открил живот на некоја друга планета или во некој паралелен универзум, каде што животот веднаш го

препознаваш, но сепак е многу поразличен од сè она што дотогаш си го видел. Не можам да ви опишам колку возбудливо беше сето тоа. Се наоѓа во срцето на Анадолија, во Турција. Кападокија, со својата убавина ги воодушевува патниците илјадници години. Преполна е со необични форми на карпи, кули и врвови кои се стремат кон небото, а под земја, преполна е со величествени и енигматични подземни градови. За сегашниот изглед на Кападокија заслужни се изумрените вулкани во Анадолија, денес планините Hasan (3.253 н. в.), melendiz (2963 нв) и ercijes (3.916 н. в.). Лавата која овие вулкани ја исфрлиле во текот на милиони години, а потоа

ПОРТА

дејството на ветерот и дождот кои ја еродирале, придонеле до создавање формации по кои денес Кападокија е позната. Овие камени формации кои потсетуваат на пирамиди, печурки, животни, претставувале природни засолништа за луѓето уште од времето на каменото доба. Познати и како вулкански оџаци, овие необични вулкански скулптури поседувале адекватни услови за живот во сите годишни времиња, па така зиме во нив е топло, а во лето пријатна ладовина. Карпите во Кападокија се релативно меки и добри за обработка, па уште од дамнешни времиња почнале да ги населуваат луѓе кои ги обликувале со едноставни алати правејќи од нив куќи, места за живеење и за религиски обреди. И самата почва е плодна, така што

ПОРТА

регионот наскоро станал полн со многу човечки населби и градови издлабени во карпите. Во пештерите издлабени во карпите живееле Хетитите, Персијците, Римјаните, Византијците, подоцна Османлиите. Денес Турците направиле многу убави и модерни апартмани и хотели за туристи во овие пештери. Во срцето на Кападокија е сместен Göreme кој претставува центар на регионот и тоа е причина зошто се одлучивме баш за ова, а не за некое друго место за нашиот престој. Göreme е една голема и бескрајна природна сценографија, во неговите пештерски апартмани престојуваат многубројни туристи, по улиците се возат олдтајмери во разни бои, рано наутро по небото над него летаат безброј шарени балони. Во пештерите за време на Римското Царство, христијаните тука

нашле засолниште и затоа оваа регија е позната и како важен центар на раното христијанство. За ова сведочат многу пештерски цркви, капели и простории за живеење. Само во рамките на националниот парк Göreme постојат дванаесет цркви од вкупно 3.000 колку што ги има во целата Кападокија. Оваа област во 1985 година е ставена на листата на УНЕСКО за светско културно наследство. Името Кападокија е од персиско потекло и значи ,,земја на преубави коњи“, а јас би рекол и земја на вили и вилењаци. Коњите и денес може да ги видите насекаде, а се организираат и туристички обиколки јавајќи на коњи во околината. Кападокија е место каде што времето застанало и каде што магијата е присутна на секој чекор. Веќе вториот ден рано наутро одиме да летаме со балон. Додека во рани зори одевме кон местото на полетување, сè уште е темно и ладно, по улиците се движеа десетици бели комбиња носејќи ги туристите од многубројните хотели до балоните. Сè функционира беспрекорно. Стигнуваме некаде пред шест часот на местото од каде што ќе полетаме, влегуваме во корпата, ги слушаме упатствата и полетуваме. Во долината недалеку од Göreme имаше многу балони. Чувствував возбуда, надоаѓаше адреналин, но не чувствував страв. Балоните се огромни, стигнавме кога ги полнеа со хелиум, светкаа во мракот како светулки од хелиумот кој гореше. Возбудени гледавме во мракот и студенилото како балоните полека се дигаат во воздухот. Има поголеми и помали корпи, а цената во зависност од големината на корпата е различна за возење, нешто повеќе од еден час. Во најголемите корпи има место за 28

луѓе. Со секој балон управуваат двајца пилоти, а секој балон го обезбедува екипа од околу петнаесетина луѓе, кои ги полнат плинските боци, ги местат балоните, се грижат за патниците и безбедноста. Летавме на височина од околу 400 метри, а околу нас летаа уште стотина балони. Се спуштавме над камените ували и формации, додека сонцето изгреваше, па повторно се издигнувавме до 300 метри над земја, летавме во сите правци, возбудливо и фантастично, едно од највозбудливите работи што сум ги доживеал. Пред крај на летот под нас ги видовме возилата со приколките кои цело време ги следат балоните. Нè дочекаа на местото на слетување. Слетавме право во приколката во која подоцна ќе го спакуваат балонот. Добивме сертификат за летање и бевме послужени со чаша шампањ, додека околу нас слетуваа другите балони. Премногу возбуди и премалку спиење. Веднаш после летањето заминавме на така наречената Црвена тура, обиколка на знаменитостите што можеа да се видат во околината. Ги опфаќа атракциите во околината на националниот парк Гореме, ручек и посета на мануфактура позната по изработка на теракота и мермер. Знаевме дека е убаво, но не замислувавме дека е толку многу убаво, обземени од впечатоците на турата. Ги обиколивме и долината Пашабаг или Долина на монасите, Долината на гулабите, Зелве, Деврент, ги видовме црквите во рамките на музејот на отворено на Гореме, го посетивме Аванос, место познато по теракота која од дамнешни времиња се произведува тука и место

низ кое поминува Црвената Река (Кизилирмак), која всушност е зелена, и е најдолга река во Турција. Застанавме во Долината на мечтите, позната по карпи со облик на животни. Една од најпознатите е онаа со облик на камила, но тука мечтите можете да ги пуштите слободно и да гледате форми какви што ќе посакате. Четвртиот ден повторно станување рано и одење на таканаречената Зелена тура. Одиме во правец на величествената планина Хасан кон најголемиот кањон во Кападокија, во долината Ихлара. Од Гореме кањонот е оддалечен околу 90 километри и се наоѓа во близина на необичниот град Güzelyurt. Кањонот е долг околу 15 километри, низ него протекува реката Меленди која ги поврзува селата Ихлара и Селиме. Во кањонот се наоѓаат околу 105 цркви од кои 16 се отворени за посетители. По кратко одење низ кањонот од десната страна горе во

карпите, по повеќе од стотина дрвени скали, се качувам до пештерите во кои се наоѓа црквата на свети Ѓорѓи. Свети Ѓорѓи е роден во Кападокија. Треба кондиција да се искачиш горе до црквата, но глетката оттаму е величествена. За жал прекрасните фрески се исчкртани и уништени од туристи кои доаѓале тука. Продолжив понатаму по реката низ кањонот. Стигнав до мали сплавови на вода кај што може да се пие чај, кафе или сок. Денот беше прекрасен и на повеќето туристи ова им беше крај на шетањето низ кањонот. Јас сам продолжив понатаму до манастирот Селиме, на крајот од долината Ихлара. Селиме е најголемиот религиозен објект во Кападокија. Овој манастир-тврдина сочинет е од голема катедрала, неколку помали цркви, простории за спремање храна и чување стока. За жал фреските кои потекнуваат од 10 и 11 век сега

ПОРТА

само се наѕираат. Селиме бил дом на многу цивилизации од Хетитите до Османлиите. Комплексот е настанат од лава и претставувал центар во кој монасите се школувале. Интересно е што околината околу манастирот била предложена за снимање на филмот „Војна на ѕвездите“, но турската влада тоа не го дозволила. Во Кападокија постојат 36 подземни градови, некои велат и 200. Се упативме кон Кајмакли иако поминавме и низ Деринкују кој е најголемиот подземен град. И двата града се наоѓаат во близина на градот Невшехир. Инаку Невшехир и Кајсери се двата најголеми градови во Кападокија. Се претпоставува дека подземните градови настанале меѓу 7 и 8 век пред наша ера за време на античкиот народ Фригијци. Во нив подоцна се криеле византијските и останатите христијани бегајќи од своите непријатели. Во градовите можеле да се сместат и до 20 000 луѓе со својата стока, а Деринкују има осум подземни нивоа. Од 1969 година отворени се за посетители по кој низ ходници и тесни скали се доаѓа до мали кујни, соби, капели и цркви и останати простории. И во Црвената и во Зелената тура вклучени се посети на мануфактури за изработка на теписи, накит, кожа. Следниот ден повторно стануваме рано. Со изнајмениот автомобил заминуваме до Љубовната долина. Тука доаѓаат млади парови и се сликаат пред свадба, а тука е и дрвото на кое младенците бесат мали ќупови со своите имиња со верба дека нивната љубов вечно ќе трае. Оттука рано наутро најубаво се гледа полетувањето на балоните и има многу туристи. Продолжуваме за Соленото Езеро или Tuz Gölu 62

ПОРТА

26 ноември 2021

на турски. Едно од најплитките езера на светот, неговата просечна длабочина изнесува само 50 сантиметри. Во лето езерото пресушува оставајќи слој од сол дебел 30 сантиметри, на површина од 1.600 км2. Напролет од алги на некои места бојата на водата е розова, а во својот јужен дел претставува едно од најголемите живеалишта на фламингоси на светот. Застанавме на ручек во Невшехир, потоа малку во Учхисар каде што се наоѓа истоимениот дворец и претставува највисоко место во Кападокија со надморска висина од 1.270 метри. На крајот од денот се вративме во Göreme. Уште една ноќ пред заминување. Ја искористивме за шетање. Göreme изгледа навечер уште повеличествено и помагично. Храната е извонредна, нема да погрешите во кој било ресторан или кафуле да седнете, а изборот е голем. Пиевме турско кафе и чај, варено вино, водевме неврзани муабети за сè и сешто, опуштени и весели од ресторанот ги гледавме туристите кои шетаа по раскопаните улици на Гореме. Можеби и кај нив се спремаат избори? Има туристи од сите вери и националности, се преплетуваат и надоврзуваат по уличките во непрекинато повторување без почеток и крај како во стара сказна од Блискиот Исток. По дуќаните се продава сè, внатре, пред нив, на улица, на тротоарите. На мојата пријателка ова многу ѝ наликуваше на Банско во Бугарија, но така е со масовниот туризам. Сепак Кападокија не е налик на други места во светот. Таа наликува на место од соништата, уште повеќе на место исткаено од некаква поинаква стварност. Во такви виртуелни и реални временско-просторни координати поминавме

една прекрасна недела. Немавме време за возење со олдтајмери, за јавање коњи, возење квад и велосипеди. Тоа го оставивме за следната посета. Ноќта станавме околу 3 часот. Време е за враќање. Одиме со комбе до Кајсери, оттаму со авион до Истанбул, па потоа за Скопје. И на крај од патувањето, се сетив на една мисла на сер Роналд Блинс кој вели: „Обичните луѓе не ја разбираат потребата за патување, тие ги исцрпуваат своите сништа и енергија така што ѕидаат куќи и штедат пари, но патниците се единствени трагачи на овој свет, тие знаат дека животот и смртта се само патувања и затоа тие патуваат за време на животот, потоа патуваат во соништата, патуваат да не бидат на едно место после заминувањето од овој свет.“ Ние патувавме...! А низ главата, во мислите, сè уште ми летаат шарените балони од небото над Кападокија! n

Најдоброто за врвни бизнис достигнувања. Секогаш!

• Неверојатни брзини на фиксниот интернет • Повеќекратно зголемен мобилен интернет во домашната мрежа telekom.mk/magenta1-business

0,5 mm

Примена кај вкопани делови на објекти, темели, потпорни ѕидови, базени и тн.

Отпорност на висок хидростатски притисок

За зголемена отпорност против хемиски влијанија

За затвoрање на пукнатини во бетонската структура со ширина до 0,5 mm

ХИДРОФОБ КРИСТАЛ

За зголемена отпорност на мраз, соли и CО2

Адитив за хидрофобни бетони, активен блокатор на продорите на вода преку порите и пукнатините во бетонот со формирање на микрокристали