Списание за градежништво, архитектура и екологија

ПОРТА Г РА ДЕ Ж Н И Ш Т ВО А РХИ Т Е К Т УР А Е КОЛО Г И Ј А

90 ДЕНАРИ

313 ФЕВРУАРИ 2022

Патот што требаше да биде готов во 2021, стана приоритет во 2022 Сиромашните не можат да си дозволат сиромашни решенија! Сите треба да тргнеме од себе – ќе си ја турнеме ли сами заградената тераса?

ПОРТА

СОДРЖИНА

6

12

ИНФО 6 МЕЃУНАРОДЕН КОНКУРС ЗА РАСАДНИК

РЕГИОНИ 9 ГРАДЕЖНИШТВО 12 ПАТОТ ШТО ТРЕБАШЕ ДА БИДЕ ГОТОВ ВО 2021, СТАНА ПРИОРИТЕТ ВО 2022

ИНТЕРВЈУ 16 СИТЕ ТРЕБА ДА ТРГНЕМЕ ОД СЕБЕ – ЌЕ СИ ЈА ТУРНЕМЕ ЛИ САМИ ЗАГРАДЕНАТА ТЕРАСА?

22

АРХИТЕКТУРА 22 СИРОМАШНИТЕ НЕ МОЖАТ ДА СИ ДОЗВОЛАТ СИРОМАШНИ РЕШЕНИЈА!

УРБАНИЗАМ 28 ГРАД Е СО „ГРАДСКИ“ - ТЕТОВО САКА ПАРК!

ЕНТЕРИЕР 32 СТУДИО „МИЛИГРАМ“ - МНОГУ ДУХ ВО МАЛ ПРОСТОР

ЗЕМЈОТРЕСНО ИНЖЕНЕРСТВО 36 ИНТЕГРАЛЕН СИСТЕМ ЗА ПРОЦЕНА НА РИЗИКОТ – ПРОЕКТ CRISIS

32

46

КУЛТУРНО НАСЛЕДСТВО 42 ДВА КАМЕНИ БИСЕРИ ОД МАКЕДОНСКОТО ГРАДЕЖНО НAСЛЕДСТВО

ТЕХНОЛОГИИ 46 ВРАЌАЊЕ НА МЕСЕЧИНАТА - НАУЧНАТА ФАНТАСТИКА СТАНУВА РЕАЛНОСТ

ТЕХНОЛОГИИ 50 ТЕХНОЛОГИИ КОИ ЌЕ ЈА ОДБЕЛЕЖАТ 2022 ГОДИНА

ЕКОЛОГИЈА 54 ВОЗДУХОТ СЕ „ЧИСТИ“ СО ПОВТОРЕНИ ВЕТУВАЊА

УМЕТНОСТ 58 СЛИКАМ СО ЈАЗИКОТ НА СЛОБОДНАТА, БУЈНА ЉУБОВ, РЕАЛНА ИЛИ ИМАГИНАРНА

ПОРТА

25 јули 2014

58

ГОДИНА XVII

БРОЈ 313 ПЕТОК 25.02.2022 Редакција:

ДРАГИ ЧИТАТЕЛИ, Како и во секој број така и во ова февруарско издание на Порта 3 нудиме интересни, актуелни и читливи текстови. Бројот содржински го отвораме со информацијата за Меѓународниот конкурс за Расадник и за забелешките кои се доставени по увидот од страна на целокупната јавност. Информациите за активностите на дел од локалните самоуправи се секогаш застапени на страниците на Порта 3. Во Битола ќе се изработува нов ГУП, во Делчево ќе се гради нова детска градинка, реализација на проектот „Зелена топлина“ во Радовиш, „Исар“ ќе ја преработува водата од Хидросистемот „Злетовица“, ќе се обновува фасадата на ОУ „Гоце Делчев“ во Гостивар, а во Дојран ќе се гради пешачка патека од ,,Гранико“ кон граничниот премин со Грција. Во рубриката Градежништво може да се прочита за експресниот пат Ранковце Крива Паланка што требаше да биде готов во 2021, а стана приоритет во 2022. Во овој број може да се прочита интервју со Филип Конески кој е добитник на Големата годишна награда на Асоцијацијата на архитекти на Македонија за 2021. Конески говори за проектот за наградениот објект Детска градинка во Волково, како и за состојбата со архитектурата и урбанизмот во Македонија. Нашиот редовен соработник и дописник од Лондон ни го пренесува проектот за „Болницата пријателство“ во Бангладеш која е најдобриот нов објект во светот во 2021 година. Болницата е показател за тоа како прекрасна архитектура може да се постигне преку добар дизај кога се работи со скромни материјални средства и сложени ограничувања на опкружувањето. Во Тетово има граѓански предлог Град е со „градски“ - Тетово сака парк! Во рубриката Урбанизам ги пренесуваме барањата на жителите на Тетово дека градот има огромна, насушна потреба да

ПОРТА ГРАДЕЖНИШТВО АРХИТЕКТУРА ЕКОЛОГИЈА

Насловна страница ДЕТСКА ГРАДИНКА ВО ВОЛКОВО

добие зелен појас, да постави нов курс во управувањето со јавниот простор, но и нови цели на урбанизмот втемелени на потребите на човекот, а не на приватниот капитал. Нашиот соработник од Белград ни праќа интересно четиво за место во Белград каде што работат најголемите ѕвезди на Балканот, студио „Милиграм“ кое има многу дух во мал простор. Мостовите се еден вид симбол на човековата победа над силата на немирните води и непристапната природа. Во овој број може да се прочита за мостовите во мијачкиот и во реканско-дебарскиот крај кои се два камени бисери од македонското градежно нaследство. Во рубриката Технологија нашиот дописник од Вашингтон има текст за враќање на Месечината, за научната фантастика која станува реалност. Оваа пролет се планира прелет околу Месечината во траење од четири до шест недели без екипаж. Ова е прв интегриран тест на системите на НАСА, со вселенското возило Орион. Пресвртните точки во технологијата навистина не може да се предвидат, но сепак може да се издвојат едни од најзначајните технолошки иновации кои може да остават печат на 2022 година. Надлежните најавуваат дека ќе има повеќе обновливи извори на енергија, ефикаснo искористување на расположливите природни ресурси, велат дека контролата и намалувањето на загадувањето останува една од основните цели, а сето ова ќе се реализира во наредните две години. Сето ова се старо-нови најави во секторите Енергетика и Животна средина. Овој број содржински го затвораме со рубриката Уметност во која може да се прочита интервју со Жанета (Жани) Гелевска-Вељановска која вели дека слика со јазикот на слободната, бујна љубов, реална или имагинарна. ОД РЕДАКЦИЈАТА 313 ФЕВРУАРИ 2022

главен и одговорен уредник: Сања РАЃЕНОВИЌ-ЈОВАНОВИЌ соработници: Ангел СИТНОВСКИ Ангела СТЕФАНОВСКА Александар ЧЕРЕПНАЛКОСКИ Бошко ВИДОЕСКИ Владимир Б. ЛАДИНСКИ (В.Британија) Даниела МЛАДЕНОВСКА Душанка ШУЛОВИЌ Ѓорѓе ЈОКИЌ (СРБИЈА) Јулија ВЕЛКОВСКА (САД) Катерина СПАСОВСКА-ТРПКОВСКА Koсто ГРАОРКОСКИ Љупчо АТАНАСОВСКИ Натка ЌОСЕВА Невена ГЕОРГИЕВСКА Огнен АРСОВ (Словенија) графички уредник: Гоце ЦВЕТАНОСКИ фоторепортер: Kиро ПОПОВ лектор: Дијана РИСТОВА Издавачки совет: Вања ДОНЧЕВА-РАЈАТОСКА, дипл.инж.арх. - претседател Александра ПЕТРОВСКА дипл.инж.арх. вон. проф. д-р Златко ЗАФИРОВСКИ дипл.град.инж. Александар ЧЕРЕПНАЛКОСКИ дипл.шум.инж. Управител: Раде ЈАНКОВ, Издавач: „Биропрес“ ДОО Скопје Aдреса на издавачот и редакцијата: „Биропрес“ ДОО Скопје Ул. Васил Ѓоргов број 21, влез 2, локал 7, 1000 Скопје Тел: 3109 311; 3151 311; Факс: 3132 924 e-mail: porta3@porta3.com.mk www.porta3.com.mk Печати: ул. Крижевска бр.52 П.Ф. 72, 2300 Кочани Маркетинг: biroproekt@biroproekt.com.mk marketing@porta3.com.mk Тел: 3243 790; 3243 797 Fax: 3243 796 Моб: 072 248 796

Патот што требаше да биде готов во 2021, стана приоритет во 2022 Сиромашните не можат да си дозволат сиромашни решенија!

ГОДИШНА ПРЕТПЛАТА: 1.000 ден. за физички лица: 800 ден. жиро сметка: 300000001995035 во Комерцијална банка АД Скопје ЕДБ: 4030004528485

Сите треба да тргнеме од себе – ќе си ја турнеме ли сами заградената тераса?

ФОТО БОРИС ЈУРМОВСКИ

Првиот број на списанието Порта3 излезе на 29.12.2004 година Датум на печатење: 24.02.2022 Број на примероци: 700 Редакцијата на Порта3, не се согласува со сите ставови објавени во списанието.

90 ДЕНАРИ

инфо

Меѓународен конкурс за Расадник пштина Кисела Вода е првата која распишува Меѓународен конкурс за изработка на урбанистички план и тоа за конечниот изглед на населбата Расадник. Имено, во градот Скопје досега се реализирани вкупно два меѓународни конкурси за изработка на урбанистички планови. Првиот е во далечната 1914 година, распишан од Министерството за градежништво на тогашното Кралство Србија. Вториот, пак, е распишан во СФРЈ во 1965 година, по катастрофалниот земјотрес. Општина Кисела Вода се залага за транспарентно донесување на новите урбанистички планови со вклученост на граѓаните и на стручната јавност и за реализација на оваа цел изработи Меѓународен конкурс за идејно урбанистичко-архитектонско решение за градската четврт Ј 14 или, попознат како ДУП Расадник. Нацрт-конкурсот беше објавен на 4 февруари и оставен е простор, со цел изработка на што поквалитетен и стручно издржан меѓународен конкурс, во следните 10 дена до Општината на мејл-адреса да се достават забелешки, сугестии и идеи од стручната јавност и жителите. Општина Кисела Вода е најстарата општина во градот Скопје, а Градската

О

6

ПОРТА

25 февруари 2022

четврт Ј 14 ја опфаќа месноста Расадник која е последната зелена оаза во Општината. Од Општината велат: „Благодарејќи на граѓанската иницијатива „Расадник на можности“, како и на сите граѓани и на стручната јавност во Кисела Вода, сите три обиди за донесување урбанистички план за Расадник беа неуспешни. Граѓанската иницијатива „Расадник на можности“, официјално на 17.1.2020 година до Oпштина Кисела Вода поднесе иницијатива за спроведување Меѓународен конкурс за „Расадник“, која е прифатена

од страна на Општина Кисела Вода во декември 2021. И додаваат: „Спроведувањето на Меѓународен конкурс покрај тоа што е продолжување на една заборавена традиција, истата е во согласност со меѓународните стандарди како и со новите заложби на Општина Кисела Вода за унапредување на урбанистичкото планирање и водење сметка за јавниот интерес, во однос на околината, преку изнаоѓање на најдоброто решение за сопствениците, но и за останатите жители корисници на просторот“.

општина кисела вода

Меѓународниот конкурс треба да донесе нови идеи за што поквалитетно, одржливо урбанистичко-архитектонско уредување на овој простор, кое ќе се обезбеди хумано, здраво живеење и заштита на животната средина. Во меѓувреме, по објавување на Конкурсот, Општина Кисела Вода оствари средби и договори соработка со Асоцијацијата на архитекти на Македонија – ААМ, Архитектонскиот факултет Скопје при УКИМ и Комората на овластени архитекти и овластени инженери – КОАИ во насока на оформување стручно издржан текст за Меѓународниот конкурс. При изработката, ќе учествуваат и членови од Партиципативното тело, за кое пријавувањето заврши со поднесени околу 25 апликации од граѓаните. Оформувањето на Партиципативното тело ќе биде доставено како предлог до Советот на Општината, на седницата која ќе се одржи до крајот на месецов. пРоГРаМски насоки За иЗРаБотка на аРХитектонско-УРБанистиЧкото Решение Меѓународниот конкурс е сочинет од два дела. Првиот дел претставува опис на моменталната состојба во Расадник од урбанистичко-плански аспект, додека во вториот дел се опфатени генералните програмски насоки кои треба да им бидат насока на учесниците на Меѓународниот конкурс за изработка на идејното решение за Расадник. Површината која е предмет на конкурсот е на оддалеченост од околу 2,5

км од централното градско подрачје на Скопје. Постојната состојба на терен на ниво на плански опфат е следна: најголем дел е неизградено земјиште со процентуална застапеност од 41,25 отсто во однос на целиот плански опфат и градежниот фонд во овој дел е со застапени класи на намена А1, А2, Б1, Б2, Б4, В2, Г3, Д3 и сообраќајна инфраструктура. Специфично за овој плански опфат е што низ него поминува постоен надземен 110 КВ далековод и има постојна 110 КВ трафостаница, чиишто заштитни коридори треба да се земат предвид при изработка на конкурсното решение. Градска четврт Ј 14 - вкупната површина на планскиот опфат изнесува: l површина до регулациони линии на граница на градска четврт - 77,75 ха. l површина по осовините на примарните сообраќајници - 82,09 ха. Истата површина ќе се применува при изработка на Детален урбанистички план. Локалитетот Расадник изобилува со зеленило, засадено или самоизраснато. Во рамките на локалитетот геодетски снимени се околу 5.000 дрвја. Остатокот се или грмушки или самоизраснати дрвја или пак биле недостапни при снимањето. Пристапот до Градската четврт Ј 14 е преку собирната улица „Првомајска“ или „Борис Трајковски“ на североисток, на југоисток преку магистралната улица булевар „Србија“, на југозапад преку сервисната улица „Христо Татарчев“ и на север преку сервисната улица „Народни херои“.

сопственост на земјиштето на неизградениот дел од локацијата: Приватна сопственост 231.873 метри квадратни, 57,90 отсто; Република Македонија 152.199 метри квадратни, 37,90 отсто; Република Македонија и корисници 16.560 метри квадратни, 4,10 отсто и Република Македонија неизложено земјиште 439 метри квадратни, 0,10 отсто или СÈ ВКУПНО 401.071 метри квадратни. потенцијални површини на планирани содржини Домување (класа на намени А) Препорачана е бруто-густина до 300 жители/ха; просечната станбена површина по лице е 32,5 метри квадратни; процентот на изграденост на парцелата за станбени намени да не надминува 50 отсто. комерцијални и деловни намени (класа на намени Б) Мали комерцијални и деловни дејности може да се предвидат во приземјата од станбените објекти, големи единици за трговија - трговски центри, угостителски објекти и други може да се планираат и да претставуваат додаден квалитет, а не да ги нарушуваат условите за домување и пристап. Јавни институции (класа на намени в) Високо образование, средно образование, основно образование, детска градинка за новите жители и за жителите кои живеат во веќе изградените станбени единици. Капацитетот и локацијата ќе зависат од планираниот број на жители и од урбанистичкиот концепт. Верски објект, содржини од култура, поликлиника.

25 февруари 2022

ПОРТА

7

нУМеРиЧки паРаМетРи од ГУп на ГРад скопЈе, плански пеРиод 2012 - 2022 Генералниот урбанистички план на Град Скопје за Градска четврт Ј 14 - Расадник, во поглед на намените на земјиштето предвидува доминантна група на класа на намени А (домување) која зафаќа 53 отсто од опфатот. Дополнително, групата на класа на намени Б (комерцијални и деловни намени) предвидено е да зафаќа осум отсто од опфатот, Група на класа на намени В (јавни институции) два отсто од опфатот, површината под секундарна сообраќајна инфраструктура предвидено е да зафаќа 20 отсто и два отсто се предвидува за минимални површини под јавно зеленило, односно јавен простор. Следствено, со Генералниот урбанистички план на Град Скопје за Градска четврт Ј 14 - Расадник, во рамки на целата четврт предвидени се нула отсто за група на класа на намени Д (зеленило, спорт, рекреација и меморијални простори) на осум илјади жители, колку што изнесува максималниот дозволен број жители во градската четврт. Од анализата на постојната состојба, може да се заклучи дека се надминати нумеричките параметри за намена А – домување, дефинирани во ГУП на Град Скопје, плански период 2012 -2022, површината за градење и густината на домување, така што планирањето на оваа градска четврт ќе се базира на принципот на капацитативност на просторот, запазувајќи ги сите постулати на хумано живеење во одржлива населба. Избраното конкурсно решение ќе биде вградено во новиот Генерален урбанистички план на Град Скопје кој е во постапка на изработка. n ПОРТА

региони

Ќе се гради пешачка патека од ,,Гранико“ кон граничниот премин со Грција

Во Делчево ќе се гради нова детска градинка Со средства од Програмата за изградба, опремување и одржување објекти за детска заштита за 2022 година од Буџетот на Република Северна Македонија преку МТСП, во Делчево ќе се гради нова детска градинка. Локацијата на новата детска градинка е во населбата Расадник, а градинката ќе биде со капацитет за 150 деца. Овој проект значи инвестиција во раниот детски развој, прифаќање на сите дечиња во претшколско образование и нивна подготовка за училишните клупи. Вкупната вредност на проектот е околу 48 милиони денари и претставува вкупна цена за изведување градежни работи за изградба на детската градинка и набавка и монтажа на потребна опрема за градинката.

Во наредниот период треба да почне изградба на пешачка патека од кај ,,Гранико“ кон граничниот премин кон соседна Грција – проект што го реализира Центарот за развој на Југоисточниот плански регион во соработка со Општина Дојран. Патеката ќе биде долга 760 метри и истата е дел од проектот „Збогатување на туристичката понуда во Југоисточниот плански регион“ за кој Центарот обезбеди средства од Бирото за регионален рамномерен развој. Проценетата вредност на проектот изнесува 7,5 милиони денари или околу 120 илјади евра, но на јавната електронска аукција во натпреварот да се добие овој тендер, цената за реализација на истиот е падната на 5,2 милиони денари или 84,6 илјади евра. Оваа најниска цена ја има понудено струмичката фирма „Универзал градба“ со која е склучен Договорот. Според потпишаниот договор, патеката која ќе биде долж патниот правец, кон граничниот премин треба да се реализира во рок од четири месеци од денот на воведување на фирмата во работа. Со истиот се очекува да се создаде нова инфраструктура која ќе нуди можност за рекреација на гостите. Трасата која води до граничниот премин е обрасната со трева со многу нерамнини, насипи од земја, и истата е запуштена и нефункционална. Се планира и уредување на зелен појас.

Ќе се обновува фасадата на ОУ „Гоце Делчев“ во Гостивар Зградата на Основното училиште „Гоце Делчев“ во Гостивар ќе добие нов лик. Според најавите, фасадата ќе биде целосно обновена, а ќе се спроведе реновирање и во дел од внатрешноста на објектот. „Општина Гостивар аплицираше со повеќе проекти во Министерството за образование во Програмата за капитални

инвестиции во училиштата за 2020/2021 година и сега се реализира вториот проект. Станува збор за фасадата на Основното училиште „Гоце Делчев“. По уредувањето на покривот на училиштето, продолжуваме со фасадирање на училиштето. Наскоро ќе се реновираат и некои внатрешни простории“, информираат од гостиварската локална самоуправа.

25 февруари 2022

ПОРТА

9

региониархитектура

Битола ќе изработува нов ГУП Претставници од Општина Битола со стручниот тим од Јавното претпријатие за урбанистичко планирање, проектирање и инженеринг ги разгледуваат тековните постапки и понатамошните чекори поврзани со донесувањето на новиот генерален урбанистички план. Во моментот Битола има ГУП од 1999 година, кој не ги исполнува потребните стандарди, односно не е во дигитална форма и не е изработен на ажурирана геодетска подлога. Во годишната програма на Општина Битола за финансирање изработка на урбанистички планови, Општината го вклучи донесувањето на новиот ГУП, за што веќе се почнати активностите. Новиот ГУП ќе се усогласи со законската регулатива и со реалните потреби на градот од аспект на планирање намени на површини, сообраќајна и друга инфраструктура, планирање мерки за заштита на природното наследство и животната средина, заштита на природата, озеленување на населбите и други мерки за остварување на целите на планирањето.

„Исар“ ќе ја преработува водата од Хидросистемот „Злетовица“ Директорите на Хидросистемот „Злетовица“, Миле Илевски и на ЈП „Исар“Штип, Трајче Здравков го потпишаа Договорот за прием на водата за пиење од браната Кнежје. Со потпишувањето на Договорот се очекува најдоцна до почетокот на наредниот месец водата да биде пуштена низ водоводниот систем, а засега таа се

10

ПОРТА

25 февруари 2022

пушта само во Филтер-станицата во Штип и сѐ уште е на тест-период. „Цената е регулирана според Регулаторна комисија и со Одлука на Влада и секоја година е различна. За оваа 2022 година цената за водата е 4,69 денари за метар кубен вода. Инаку, годишните просечни потрошувачки на вода на Јавното претпријатие според

нашите анализи се движи околу 180 литри во секунда, просечно во годината“, вели Здравков. Трошоците за струја на ЈП „Исар“ очигледно ќе се намалат, дециден е Здравков, но за колку точно ќе се знае откако ќе помине најмалку еден месец, по што ќе се види количината на испорачана вода и ќе се направат доволно анализи. „Со потпишување на овој договор ЈП „Исар“ ќе се снабдува со вода директно од ХС „Злетовица“, што значи помали трошоци и подобро водоснабдување. Ќе го користиме и бунарскиот систем, кога ќе има потреба и тој биде активиран. Ние сме еден од ретките градови кои ќе имаме два начини на водоснабдување“, рече Здравков. Тест-периодот и анализите покажаа дека сѐ е беспрекорно, со што проектот е заокружен, а целата инвестиција е вредна пет милиони евра. Со ова се очекува и повисоките населени места во градот под Исарот константно да бидат снабдувани со вода за пиење, а истовремено да не се соочуваат со намален притисок.

Проект „Зелена топлина“ во Радовиш Општина Радовиш со Здружението „ЦеПроСАРД“ од Скопје ќе го воведуваат проектот „Зелена топлина (Green Heat) – воведување ефикасна услуга за централно греење, ориентирана кон корисниците, базирана на обновливи извори на енергија“. Проектот кој е финансиран од Европската Унија е преку воспоставување систем за централно греење да се овозможи современа, еколошка, општинска услуга за греење на јавните згради која ќе придонесе за подобрување на условите за живот на локалното население преку воспоставување пилот-единица во Општина Радовиш. Овој систем кој ќе биде прв од ваков вид во земјата ќе се базира на локално најдостапните обновливи извори на енергија – сончевата енергија и биомасата, а ќе поврзе пет јавни згради и тоа детската градинка „Ацо Караманов“ – детско изворче, Основното општинско училиште „Крсте Петков-Мисирков“, Средното општинско училиште „Коста Сусинов“, Спортската сала „25 Мај“ како и општинската административна зграда. Проектот предвидува формирање локална група на клучни чинители која ќе учествува во процесите на донесување одлуки поврзани со воведување на новата услуга како клучен чекор за промовирање на учеството на јавноста во донесувањето одлуки воопшто. Имплементацијата на проектот е организирана во повеќе активности вклучувајќи воведна фаза – која вклучува спроведување истражувања и анализи, воспоставување услуга за централно греење

преку мал, еколошки систем за греење базиран на ОИЕ, градење на капацитетите на клучните актери одговорни за успешна испорака на новата услуга за греење и промотивни активности за подигање на јавната свест за економските, социјалните и еколошките придобивки од новата услуга. Проектот е финансиран од програмата IPA „EU for Municipalities“ и неговото времетраење е од 15 јануари до 14 мај годинава.

25 февруари 2022

ПОРТА

11

градежништво

Патот што требаше да биде готов во 2015 година најавите за завршување на експресниот пат Ранковце – крива паланка беа за до крајот на 2019 година, за потоа тие да се пролонгираат за до 2021, а сегашните најави се дека оваа делница ќе биде готова во 2023 година

порта 3 оридорот 8 се враќа повторно на маса и уште еднаш станува меѓу врвните приоритети на Владата во делот на модерната инфраструктура и поврзаност. Досега неколку пати овој коридор беше приоритет на повеќе политички партии и влади, но неговата изградба и завршување се пролонгираа како што се интензивираа најавите за завршување. Коридорот 8 е еден од европските коридори, долг околу 1.350 километри, кој треба да го поврзува Јадранското со Црното Море преку Албанија, Македонија и Бугарија. Низ нашата земја поминува околу 300 километри патна мрежа. Со целосната изградба на Коридорот 8 треба да се поврзат пристаништата во Драч и Бургас, и со тоа да се отворат многу поголеми можности за економиите во трите земји. Коридорот 8 којшто поминува во

К

12

ПОРТА

25 февруари 2022

Република Македонија е од Ќафасан, преку Струга, Кичево, Гостивар, Тетово, Скопје, Куманово, Ранковце, Крива Паланка до Деве Баир. Со изградба на експресниот пат од Ранковце до Крива Паланка и понатаму до граничниот премин Деве Баир, ќе се комплетира изградбата на овој коридор. експРесен пат Ранковце - кРива паланка Уште во октомври 2015 година беше потпишан договор меѓу Министерството за финансии и Светска банка за заем од 83 милиони евра за реализација на експресниот пат Ранковце - Крива Паланка. Изградбата требаше да почне пролетта 2016 година и да заврши за три години, односно до крајот на 2019 година. Но, изградбата на експресниот пат Куманово – граница со Република Бугарија, делница Ранковце - Крива Паланка, со можност за идно прераснување во автопат, во должина од 23 километри и ширина од

12,5 метри, почна со две години задоцнување, во јуни 2018 година кога владини претставници предводени од тогашниот премиер Зоран Заев го означија стартот на градежните работи за изградба на овој експресен пат. Тогашните рокови беа дека оваа делница ќе биде готова во 2021 година. Но, и тоа не се случи, па сегашната влада даде нови прогнози, а тие велат дека патот Ранковце – Крива Паланка ќе биде завршен во 2023 година. Доколку се изгради експресниот пат од Ранковце до Крива Паланка и понатаму до граничниот премин Деве Баир, ќе се комплетира изградбата на Коридорот 8. Ова има важна улога во забрзување на економскиот сеопшт раст во државата, a треба и да ги унапреди и севкупните релации меѓу земјите од регионот. актУалиЗиРаЊе од двете стРани Актуализирањето на овој проект доаѓа во време кога сè повеќе се зборува за

нова наЈава За експРесниот пат Ранковце - кРива паланка

во 2021, стана приоритет во 2022

меѓувладините договори со Република Бугарија. Откако се договори интензивирање на динамиката за изградба на Коридорот 8, премиерот Димитар Ковачевски беше во увид на изградбата, чија вредност е 62,5 милиони евра. „Со мојот бугарски колега многу време посветивме во разговор за важноста од Коридорот 8 и особено на патната инфраструктура, која во голема мера зависи од институциите и изведувачите. Се договоривме заедничката работна група во чија надлежност е патната инфраструктура, високо на својата агенда да го врати Коридорот 8 меѓу врвните приоритети на Европската Унија. На тој начин очекуваме поголема поддршка за целосна реализација и на патната и на железничката инфраструктура“, рече Ковачевски. Притоа Ковачевски изрази охрабрување за силен интензитет на изградбата на овој експресен пат, додавајќи дека и бугарскиот премиер Петков се обврзал добро да провери што се случува со изградбата на патот од бугарската страна кај преминот Клепало кај Берово. „Република Северна Македонија има стратешка определба за изградба и

модернизација на Коридорот 8, како дел од паневропските коридори што ја поврзуваат оската Исток - Запад и со инвестицијата се овозможува голем економски потенцијал и за овој дел од државата“, вели министерот за транспорт и врски Благој Бочварски изразувајќи задоволство од динамиката и реализацијата од над 70 проценти на експресниот пат, каде како што нагласи се дава дополнителен стимул во забрзување на градежните работи. Директорот на Јавното претпријатие за државни патишта, Ејуп Рустеми споделувајќи пообемни технички информации поврзани со изградбата на експресниот пат Ранковце - Крива Паланка извести дека претходните проблеми се надминати. „Идниот експресен пат Ранковце - Крива Паланка ќе има по една лента за возење и по една помошна лента за застанување во секој правец, со што значително ќе се скрати времето на патување меѓу Куманово и Крива Паланка“, истакна Рустеми, информирајќи дека во тек се градежни активности во зимски услови на втората делница. Патот е поделeн на две делници, првата е од Длабочица до Чатал, а втората

од Крива Паланка до Длабочица. Во овој дел од државата почнати се значајни проекти меѓу кои рехабилитација на магистралниот пат Куманово - Страцин, со вкупна должина од 32 километри, и вредност од 11,9 милиони евра и втората делница, која е веќе во завршна фаза и се очекува во скоро време да биде готова. Во изработка е проектната програма за проектирање нов експресен пат Романовце - Страцин којшто е планиран да се финансира од ИПА 3 инструментот и со сите овие рехабилитации, санации и изградби во регионот целта е да се добие комплетен Коридор 8, кој како главна артерија ќе биде безбеден и сигурен за учесниците во сообраќајот и инфраструктурно ја поставува Северна Македонија. неоЧекУвани пРоБлеМи За изведувачи на работите на експресниот пат Ранковце - Крива Паланка беа избрани италијанската компанија „Тирена Скави“ за делницата Длабочица Чатал со должина 15,5 км и македонскиот конзорциум „Гранит – Бетон“ за делницата од Крива Паланка до Длабочица со 25 февруари 2022

ПОРТА

13

должина 7,5 км. Но, проблемите се појавија откако со италијанската компанија „Тирена Скави“ се прекина договорот и таа се повлече од теренот. Работите на оваа подделница беа стопирани. Во мај минатата година Јавното претпријатие за државни патишта го објави меѓународниот тендер за избор на изведувач што ќе ја догради првата подделница од Длабочица до Чатал со должина од 15,5 километри. Се очекува

14

ПОРТА

25 февруари 2022

оваа 2022 година работите да продолжат и да се интензивираат, како што најави и премиерот Ковачевски по меѓувладината седница во Софија. За три години работа, италијанскиот изведувач завршил само околу 30 отсто на својот дел од трасата долга 15,5 километри, а новиот изведувач што сега се бара на меѓународен тендер ќе треба да ја заврши оваа секција во рок од 16 месеци. Идниот изведувач на трасата меѓу

Длабочица и Чатал треба да ги доврши земјените работи во износ од над 1,5 милиони метри кубни, да реализира асфалтни и армиранобетонски работи на идниот пат. владин пРиоРитет Во Програмата за работа на Владата на Република Северна Македонија за периодот 2022 - 2024 година изградбата на Коридорот 8 е ставена како приоритет во

делот модерна инфраструктура и поврзаност. „Владата на Република Северна Македонија ќе продолжи со спроведување на Националната стратегија за развој на патната и железничката инфраструктура во државата. Врвен приоритет на Владата ќе претставува рапидна изградба на Коридорот 8, кој неоправдано доцни со децении. Поврзувањето исток - запад, со Р Албанија и Р Бугарија претставува стратегиска обврска и фокус на Владата до 2024 година. Oстануваме целосно посветени на целосна реконструкција и доизградба на коридорите 10 и 10-Д, со што ја задржуваме конкурентноста и централната позиционираност во регионот. Во текот на овој мандат ги продолжуваме проектите коишто имаа огромни проблеми и тешкотии при изградбата, но започнуваме и со изградба на нови патни правци кои ќе дадат сериозен импакт во развојот на економијата и државата. Активно се работи на експресниот пат Ранковце – Крива Паланка. Во план е проектирање нова делница од Куманово до Ранковце и целосно завршување на реконструкцијата на патот Крива Паланка – Деве Баир“, се наведува во Програмата на Владата.

https://vlada.mk/sites/default/files/programa/2022-2024/programa_na_vladata_2022-2024.pdf https://vlada.mk/node/27558 https://finance.gov.mk http://www.mtc.gov.mk/vesti/zapochna-izgradbata-na-ekspresniot-pat-rankovce---kriva-palanka http://www.roads.org.mk/289/266/izgradba-na-ekspresen-pat-kumanovo-granica-so-r-bugarijadelnica-rankovci---kriva-palanka http://www.roads.org.mk/UserFiles/files/ZivotnaSredina/KP-Rankovce.PDF https://www.sep.gov.mk/data/file/Pregovori/North-Macedonia-Report-2021%D0%9C%D0%9A2.pdf

ваЖноста на коРидоР 8 Со изградба на експресниот пат од Ранковце до Крива Паланка и понатаму до граничниот премин Деве Баир, ќе се комплетира изградбата на Коридорот 8. Овој коридор, што ги поврзува Црното и Јадранското Море има многу важна улога во забрзување на економскиот сеопшт раст во државата, a треба и да ги унапреди и севкупните релации меѓу земјите од овој регион. Возилата ќе се движат со максимална брзина од 110 километри на час и значајно ќе се скрати времето на патување меѓу Скопје и Софија, а со Коридорот 8 Северна Македонија ќе биде целосно автопатски поврзана. n 25 февруари 2022

ПОРТА

15

интервју

Сите треба да тргнеме од себе – ќе си ја турнеме ли сами заградената тераса? владее страшна необразованост за она што значи куќа, објект за колективно домување, град, урбанизам, а со тоа се изгуби културата на живеење. притоа гладниот стомак и завидливите очи кон оние што изминатите децении направија империи, создаде менталитет на барање дупки во законот, или врски во системот, како сопствениот мал удел во хаосот не би ни го доживеале како нешто сериозно. тоа е како да учествувате во грабеж на банка, во кој вие сте земале само едно снопче пари, додека другиот заминал со торби

ПОРТА

Филип конески доБитник на ГолеМата Годишна наГРада на ааМ За 2021 Сања раЃЕНоВИЌ-ЈоВаНоВИЌ, дипл. инж. арх. Фото: Борис ЈУрМоВСКИ, дипл. инж. арх. илип Конески дипломирал на Архитектонскиот факултет, при Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“ во Скопје во 2014 година, додека оваа година (2022) во јануари го одбрани магистерскиот труд со наслов „Враќање на животот во кастелите и утврдувањата во Македонија, преку интегрирање на современи функции и контекст во општеството“. По завршувањето на студиите посетува пракса во едно истанбулско архитектонско биро, учестува на повеќе дизајн-недели во регионот и Европа, на повеќе домашни и меѓународни работилници, додека во еден период волонтерски бил ангажиран и во SIA (Serious interests agency), под менторство на архитектот Даниел Серафимовски и на уметницата Нада Прља. Работел во Етапа Проект и Фејдом, додека последните три и пол години ги минува како архитект проектант во „Прима Инженеринг“. Основач е на порталот „МАРХ“ посветен на промоција на македонската архитектура. Неуморно се залага за вистински вредности во архитектурата и урбанизмот, а добтник е и на повеќе меѓународни и домашни награди.

Ф

Значајно е да се издвојат меѓунардоните награди и признанија во Италија, Шпанија, Полска и Тајланд, додека од домашните позначајни се првите места на конкурсот „Езерце“, Градски парк, распишан во 2014 година од Општина Центар заедно со Борко Георгиев и Иво Ѓорѓиев како соработник, како и за конкурсот за скопскиот Луна парк (во тим со Димиќ, Георгиев, Патчев, Јурмовски). Последна и најзначајна е Големата годишна награда на Асоцијацијата на архитекти на Македонија – ААМ за 2021 година за објектот Детска градинка во Волково, Општина Ѓорче Петров, Скопје, каде како коавтор се јавува и арх. Даница Спасевска и Анета Мартулкова како соработник. Редакцијата на порта 3 ви ја честита оваа мошне значајна награда. наградениот објект детска градинка во волково е смел концепт, кој отстапува од домашните искуства за објекти со ваква намена. како се случи кругот? n Ви благодарам за честитките! Во поглед на светските искуства последната деценија и појавата на исклучително смели концепти кои сериозно го третираат престојот на децата во градинките, инвеститорот насочи на размислување на обликовен јазик инспириран од потковица или круг со

дополнителни можности за развој на програмата вон и над објектот. По увидот на терен, проектната програма и балансирањето на финансиските можности со вонредноста на проектот за домашните услови, пристапивме кон разработка на концепти и нивна компарација. Согласно направените архитектонски анализи, затворениот круг се потврди како соодветен и логичен, овозможувајќи еднакво растојание на средиштето, прегледност, подобро осончување и омекнато присуство во просторот. Поради достапноста на парцелата единствено од една страна, вметнувањето на внатрешен сообраќаен прстен околу објектот беше од исклучително значење за пристап за возило и задоволување на противпожарните – ППЗстандарди. Оттука правиот агол создава проблем во природниот тек и сообраќајната логика на свртување. Затоа круг :) проектот за градинката има две варијанти. вообичаено секогаш е подобра онаа на проектантите, првата. Зошто инвеститорот ја избра втората варијанта? n Архитектот при проектантскиот процес создава многу варијации, но една ја утврдува како финална и најдобра. Првата размислуваше да создаде дополнителна функционална и визуелна вредност, преку завиена рампа околу овошно дрво и преку неа

детска градинка во волково Објектот е проектиран на две нивоа, приземје и сутерен. Предвидени се два главни влезови раздвоени меѓусебно со аула - повеќенаменски простор, од кој со едниот се стигнува до администрацијата и јаслите, додека со другиот до занималните. Во склоп на едната групација предвидени се три занимални од кои една за група деца од 6 до 18 месеци и две за групи деца од 18 до 24 месеци. Поставеноста на занималните е со ориентација – исток овозможувајќи максимална инсолација во утринските часови. Од предвидениот влез за јасли, делот за вработени – административен хол е издвоен со двоен ходник. Тука функционално се надоврзува блокот во кој се организирани простории за вработените. Групата на занимални за деца од 2 до 6 години ја сочинуваат четири занимални кои се функционално организирани преку вториот влез до аулата. Поставеноста на занималните – просториите за престој на деца е со ориентација исток – југ – запад овозможувајќи нивна максимална инсолација. За секоја група предвидени се санитарии и гардероба од која се излегува на отворените простори, атриумот и кон детските реквизити на кровната градина. Повеќенаменскиот простор/аулата истовремено има улога на сала за спортски активности, приредби како и простор наменет за креативни катчиња. Сутеренскиот дел кој е поставен во идеална позиција да се надмине разликата во нагибот на теренот, претставува и линија на дилатација на конструкцијата на објектот. Во економскиот блок се предвидени дистрибутивна кујна со капацитет од 150 до 180 оброка со потребните придружни простории. Во крајниот дел на сутеренот е проектирана повеќенаменска занимална која треба да овозможи катче за музицирање. Со физичкото поместување од приземје кон сутерен се постигнува подобра звучна изолација и директна врска со дворот. Градинката е проектирана за 150 деца или за 175 деца во случај да е потребно, каде оваа сутеренска занимална за дополнителни активности се пренаменува во класична 25 февруари 2022

ПОРТА

17

пристап до идната кровна градина и евакуација од неа. Втората варијанта беше производ на одобрениот (помал) буџет, кој мораше да ја одвои кровната градина во замислена втора фаза. Оттука рампата повеќе го оптоваруваше финансиски проектот, додека лифтот веќе беше размислен како алтернативна можност и решение со цел да не се изгуби контактот со сега непроодната тераса (во иднина градина). Секако проектантски ни беше дозволено личното видување како тоа треба да се обликува. кај нас сите се „колнат“ во кровни градини, но речиси нема ниту една реализирана. Мислите ли дека сепак на крај вашата градинка ќе ја добие својата кровна градина?

ПОРТА

n Ентузијазмот кој го имаа тогаш претпоставените од Општината Ѓорче Петров, беше охрабрувачки за вакво смело решение. Зависно од интересот на новата постава во Општината, проектот секогаш може да биде довршен бидејќи и во оваа фаза, повеќето слоеви за изведба на градината се веќе поставени. Лично посакувам да се случи довршувањето на градината, но за истото пред сè е потребна желба и ангажман од инвеститорот, а дури потоа второстепено ги сметам како фактор финансиите. Мислам дека не е невозможно. дали вие и вашите соработници на проектот сте лично задоволни од крајниот резултат што го добивте со градинката?

си помисливте ли на крај дека можеби нешто можеше да се направи различно, подобро? n Секако дека сме задоволни и среќни, но секогаш останува малата дамка која ве „голицка“ за променетите, навидум ситни работи. Од нив дел беа променети самостојно од инвеститорот, некои од Министерството, други поради недостатокот на домашниот пазар на материјали. Зависноста на процесите од многуте чинители и македонските навики, ги прави потешко остварливи total design решенијата. Таквата позиција често ве води кон мислата колку можеше полошо некои работи да се изведат, па оттука доаѓа и рациото дека сепак градинката го задржа сопствениот костур кој може да се носи и со измените. Дали можеше подобро? – Веројатно! покрај со проектирање се занимавате и со раководење на порталот „МаРХ“, на кој сте и основач. колку е значајно да се пишува, говори за архитектура и урбанизам и да се презентира архитектура и сè тоа достапно за пошироката публика? n Мислам дека е премногу значајно да се одржува јавно и гласно темата за домашната архитектонска сцена, бидејќи македонската интелегенција е поприлично летаргична (чест на оние кои не се), дури и во времето на социјалните мрежи, каде многу лесно може да сте видливи, а со тоа и влијателни во процесите. Најзначајно е константно да се говори и коментира од аспект на лично, но сепак професионално видување, со послободен речник, каде

поширокиот аудиториум лесно ќе ве разбере. Најсреќен сум за едукативниот придонес што МАРХ го чини, кој вроди и инспирира многу процеси на домашната скриена сцена. Истовремено сум пресреќен што кај заинтересираните граѓани влијанието и резултатите се одлични, но за рамнотежа сум помалку тажен дека кремот на фелата воопшто не ја користи самоиницијативно платформата МАРХ. Се надевам дека тоа ќе се промени како поуспешно заеднички ќе влијаеме на борбата на долгите стази која секогаш се добива преку масовна едукација. еднаш напишавте дека од уредено и организирано живеење на некогаш средната класа, постепено преминавме во деградирано живеење. што ни се случи? n Ни се случи соучество во криминалот, изблив на лажна демократија и борба за личното право над колективното. Кога постојат правила создадени од професијата и за нивно спроведување постои ред, но кога злоупотребената политика сака да ги отвори вратите за сопствените бизнис-интереси, таа мора да му даде на народот нешто во форма на гратис за вниманието ќе биде одвлечено. Па така додека никнуваа згради кај што може и не може, нам – на рајата, ни беше овозможено да си доградиме тераси, да си преградиме балкони, да затвориме проодни кровни тераси, да си ја продадеме семејната куќа за два стана, да купиме земјиште за едно евро и како круна на хаосот, да си изградиме дивоградба за потоа некој да ни ја легализира. Паралелно со народните трошки

што се испотепавме да ги исколваме како гладни птици, не видовме дека зградите се на некој близок до претпоставените, па на нашите семејни куќи некои направија милиони, на местото на нашето градителско наследство некој дрско му се наметна и го деградира, додека на нашите исклучително внимателно размислени градови (секако со добри и лоши страни), им се случи скоро губење на идентитетот. Сега очекуваме промени од граѓанството, но како кога сите треба да тргнеме од себе – ќе си ја турнеме ли сами заградената тераса или ќе се откажеме ли од отпад-возилата увезени од Европа за да дишеме почист воздух?! Физичката немаштија ни го осиромаши и духот.

Уште во 2016 година во склоп на БиМас, под наслов „скопје - невидлив урбанизам“ презентиравте еден процес на деградиран станбен објект. Ја реконструиравте оригиналната слика на објектот преку остатоците од оригиналните сегменти, и движејќи се од последната интервенција наназад кон оригиналот можеа да се детектираат сите промени. владее општо незадоволство за изгледот на населбите, но зошто процесот на деградација сè уште продолжува? n Да, тоа беше проект кој го реализиравме на покана на тогашниот водечки тим на БИМАС, кој го работевме со тимот на МАРХ македонска архитектура. Проектот ја претстави транзицијата во капитализам, кој

ПОРТА

ги деградира заедничките вредности претставени преку дневникот на една зграда во населбата 11 Октомври. Владеењето на општото незадоволство е бидејќи сите се чувствуваат измамени од долгата транзиција. Паралелно владее страшна необразованост за она што значи куќа, објект за колективно домување, град, урбанизам, а со тоа се изгуби културата на живеење. Притоа гладниот стомак и завидливите очи кон оние што изминатите децении направија империи, создаде менталитет на барање дупки во законот, или врски во системот, како сопствениот мал удел во хаосот не би ни го доживеале како нешто сериозно. Тоа е како да учествувате во грабеж на банка, во кој вие сте земале само едно снопче пари, додека другиот заминал со торби. Никогаш со тој став нема да разбереме дека сите сме соучесници – помалку или повеќе. Ние не резонираме дека нашите лични навики се дел од ова општествено живеење. За жал не можам поинаку да објаснам сликовито, ако не направам паралела со едноставните работи и примери – сите одиме со валкани чевли врз тепихот, во еден момент застануваме и погледнуваме наназад, но никој не може да си ги препознае сопствените стапки во севкупниот ефект на екстремно валканиот тепих кој на сите ни боде очи.

20

ПОРТА

25 февруари 2022

на доделувањето бевте почестен, возбуден, среќен, можеби помалку и збунет. Ја очекувавте ли наградата, што ви значи таа? n На доделувањето бев почестен и благодарен, бидејќи во една состојба на веќе умореност (иако релативно млад) од сериозните искушенија дали сè уште треба да се води борбата за професијата која е потценета, понижена и деградирана, фелата одлучува да ви даде морална поткрепа и признание. За жал, периодот пред доделувањето на личен план беше многу тежок во моето семејство, што не дозволи поголема радост и прослава освен островот од 40-тина минути додека траеше свечениот чин. За уште поголема иронија и соочување со македонската реалност веќе во понеделникот добив отказ со директно решение, поради јавната одбрана на сопственото професионално достоинство и според мене достоинството на бирото за кое работев, што ја стави наградата во тежок временски сендвич на случувања од неубави состојки и реперкусии. Но во една таква каша, наградата беше единствениот морален светилник, а тоа ве крепи да продолжите понатаму. Мислам дека моментот беше тежок да се биде вистински присутен, но во иднина навраќањето на наградата ќе биде еден прекрасен спомен на потврден чекор напред. што значи кај нас да се живее за архитектура, особено проектирање архитектура?

n Тоа значи свесно да се впуштите во светот на малку возможното. Доброто живеење од архитектура за среќа почна да се случува кај поединци и помали бироа, но општата слика сè уште е далеку од добра. Проектантите се потценети, а преоптоварени со работа во кратки рокови поради неконтролираните апетити на инвеститорите. Во еден бизнис на инвазија од станбени објекти кои носат милиони евра заработка, проектантите чие дело се реализира едвај добиваат просечна македонска плата. Тоа укажува на слаба организираност на професијата да го одбрани својот труд. Со тековниот тренд на градба, архитектите и останатите проектанти треба да уживаат плати и удобства паралелно на тоа што се случува во IT-индустријата во Македонија. Зависно од личните идеали и како себе се замислуваме во овој свет, архитектурата нуди многу професионални форми на делување. Но, доколку се залагате за општествена одговорност, вистинска архитектура, почитување на историјата и контекстот, залагање за смел напредок и реализација, истражување и притоа нула криминал во процесот, тогаш сте се впуштиле во тешка борба за преживување. Доколку сте вистински решени во ова, успехот секако ќе дојде, но можеби не во времето кое вие би посакале – секогаш е подоцна од тоа. n

ПОРТА

aрхитектура

Сиромашните не можат да си

Болницата „пријателството“ е од големо значење во овој период со оглед дека одговара на прашањето за нееднаков пристап до здравствена заштита низ целиот свет. таа е показател за тоа како прекрасна архитектура може да се постигне преку добар дизај кога се работи со скромни материјални средства и сложени ограничувања на опкружувањето д-р. Владимир Б. ЛадИНСКИ, дипл. инж. арх. (Специјално за Порта 3 од Лондон)

К 22

ПОРТА

ралскиот институт на британските архитекти во јануари оваа година ја прогласи „Болницата пријателството“ во Саткхира, 25 февруари 2022

Бангладеш, проектирана од Кашеф Чоувдхури/УРБАНА за добитник на Меѓународната награда (за архитектура) за 2021. Со оваа награда се одбележува најтрансформативниот објект кој искажува визионерско, иновативно размислување, одлична изведба и дава исклучителнен придонес за своите корисници и за

физичкиот контекст во кој се наоѓа. Станува збор за биенална награда за објект кој ја истакнува исклучителноста на проектот и архитектонската амбиција и обмисленото социјално влијание. Станува збор за една од најригорозно оценуваните светски архитектонски награди каде сите селектирани објекти се посетени од

Болницата „пРиЈателството“ во БанГладеш е наЈдоБРиот нов оБЈект во светот во 2021 Година

дозволат сиромашни решенија! меѓународните експерти. Оваа година наградениот објект бил избран од најтесната селекција од три исклучителни објекти избрани од Големото жири под претседателство на светски познатиот мултидисциплинарен француски архитект Одил Дек. Другите два објекти влезени во најтесниот избор за наградата биле Галеријата Џејмс-Симон од Дејвид Чиперфилд архитектите и мостот Лиле Лангебро од Вилкинос Ајр, со Урбан Аџенси. ГРиЖа и ХУМаност во сРЖта на пРоектот Болница во оддалечена заедница, лоцирана во пејзаж обременет со водите на Бенгал во југозападниот Бангалдеш, е одржлив и нискобуџетен објект кој ги обезбедува основните здравствени услуги за локалните заедници на Саткхира, овозможувајќи здравствена заштита за илјадници лица во зона тешко погодена од големиот циклон во 2007 година. Прикажана за својата грижа и хуманост во сржта на својот дизајн, објектот одговара иновативно на предизвикувачките природни услови на Бенгал, кревка и динамична средина која директно е изложена, без заштита, на нивото на морето во пораст. Невладината организација „Пријателство“, работејќи со долгогодишниот клиент ја нарачала болницата како дел од мисијата на организацијата да се зајакнат далечните рурални средини. Онаму каде во минатото окружувањето го сочинувале полиња за житарици, денес, покаченото ниво на морето го претворило ова плодно земјоделско земјиште во фарми за ракчиња. Како резултат на ова, водата зазема централно место во проектот на болницата, искажано преку цик-цак канал кој е всечен по должината на локацијата, одделувајќи го стационарот од амбулантите. Дождовницата од сите делови на комплексот се собира и чува во новоизградена цистерна која претставува неопходен извор и алатка за да се избегне заситувањето на почвата со вода, но и да се обезбеди вода за потребите на болницата. Солените подземни води не се погодни за најголемиот број практични промени и собирањето на дождовницата во каналот е потребно за заштита од сè поинтензивните дождови. Овој воден канал исто така помага и во создавањето на микроклимата која помага со ладењето на комплексот во текот на исклучително

жешките лета, а со што се избегнува потребата од употреба на климатизери со висока потрошувачка на енергија. Водениот канал исто така нуди и визуелно олеснување и овозможува добредојдено одвлекување на вниманието од анксиозноста и нерасположението поврзано со болест, како за пациентите, така и за нивните роднини.

спокоЈна сРедина поГодна За ЗдРавЈе и лекУваЊе Овој нискобуџетен објект бил финансиран да работи и да ги издржи опипливите ефекти на климатските промени коишто произлегуваат од подигањето на нивото на морето во опкружувањето на објектот. Технологијата на болницата не е 25 февруари 2022

ПОРТА

23

нагласена, но е сокриена во едноставноста и во решението на основата. Архитектонското решение ефективно го пренесува чувството на заштита на корисниците на болницата преку осенчените коридори околу сите блокови и низата дворови коишто обезбедуваат природна вентилација насекаде и ја регулираат температурата. Отсликувајќи ги определбите на невладината организација за трајни социјални промени, архитектонското решение создава не само чувство на прифатеност и воздигнатост за посетителите, пациентите и здравствените работници, туку нуди и спокојна средина погодна за здравје и лекување. Низата од интимни дворови внесува светлина и природна вентилација во одделенијата, нудејќи простори за одмор за пациентите и посетителите со погледи кон природното опкружување на комплексот. Чувствителните делови на болницата се заштитени од директното тропско светло преку заштитени коридори и лакови. Изграден за да биде траен, болничкиот кампус е изработен од локална тула избрана заради својата отпорност и пристапна цена. Отворите во тулата овозможуваат осенчени простори и природна вентилација. Примената на тула го почитува овој обичен материјал без да има потреба и зависност од сложени технологии коишто водат кон зголемени буџети. Локалните материјали од локални занаетчии ја помагаат интеграцијата ПОРТА

на објектот во локалната култура и општество. Оваа локална болница со капацитет од 80 легла и внатрешна површина од 4.777 квадратни метри, а со градежна вредност од нешто повеќе од 1,812 милиони евра, односно околу 379 евра по метар кавдратен, била завршена во април 2018 година. Проектот бил инициран со донација на земјиштето од локалните филантропи. За претседателката на жирито, Одил Дек: „Болницата на „Пријателството“ содржи архитектура на хуманост и заштита која ја отсликува филантропската мисија на невладината организација „Пријателството“ , за да овозможи достојност и надеж за заедницата преку социјална иновација“. Кашеф Чоувдхури/УРБАНА постигнале објект испроектиран со хуманост, а којшто е обмислено интегриран во своето опкружување и ги слави локалните и традиционалните занаетчиски материјали. Оваа болница е многу релевантна во однос на глобалните климатски предизвици, како на пример нееднаквоста кон пристапот до здравствена заштита и големото влијание на нарушувањето на климата врз ранливите заедници. Таа е демонстрација за тоа, како може да се постигне прекрасна архитектура преку добро решение кога се работи со релативно ограничен буџет и со тешки контекстуални ограничувања. Оваа болница претставува оддавање почит на објект посветен на луѓето.“ ПОРТА

аРХитектУРа коЈа се ГРиЖи и За Човештвото и За пРиРодата Слично, според претседателот на Кралскиот институт на британските архитекти Сајмон Алфорд: „Болницата „Пријателството“ е пример на обмислен и креативен дизајн на објект од големо значење и мерка, изграден со скромен буџет, и изработен со водење сметка за локалната заедница и за природното опкружување. Кашеф Чоувдхури/УРБАНА создале иновативна, јасна, рафинирана, економична и прекрасна архитектура со социјално влијание преку обезбедување на нужните здравствени услуги во рурална област и одговарајќи на сè поголемите ефекти на климатската вонредна состојба. Јас сум пресреќен дека овој објект се одбележува како добитник на Меѓународната награда за 2021 година.“ По објавата на наградата, лауреатот Кашеф Чоувдхури истакнал дека: „Во 26

ПОРТА

25 февруари 2022

исклучително значаен момент, Кралскиот институт на британските архитекти и жирито избрале проект од глобалната периферија за да го донесат во центарот на архитектонската дебата и за да стане предмет на една од најзначајните меѓународни награди. Охрабрен сум бидејќи ова призание може да инсипирира повеќемина од нас да се посветиме, но не покрај, туку токму заради ограничувањата на ресурсите и средствата, кон архитектура која се грижи и за човештвото и за природата, и да се издигне колективно кон ургентните состојби со коишто се соочуваме денес на планетарно ниво. Јас сум му исклучително благодарен на нашиот клиент „Пријателство“, и на нивниот основач Руна Кан, за нејзината бескрајна поддршка и разбирање, и на многу архитекти, инженери и консултанти коишто беа со нас низ ригорозниот четврт век од нашата

посветеност кон општеството, културата и нашата најсакана природа.“ Основачот и извршниот директор на „Пријателство“ Рана Кан нагласува: „Работејќи со заедници коишто најмногу се погодени од климатските промени во изминатите 20 години, јас имам видено, повторно и повторно, доказ за моето верување дека ’Сиромашните не можат да си дозволат сиромашни решенија!’ “ Работата со Кашеф беше задоволство за сите нас. Некој кој може ефикасно да ги користи локалните материјали, да обезбеди ефикасност на работите коишто треба да се извршат и да го одржува духот на пријателството живо, и да не прави компромиси со квалитетот било за себе или пак за духот којшто ние сакавме да биде. Навистина за мене тој беше архитект којшто можеше да го донесе ова – во неговиот проект, во неговата грижа и реализација. Преку играта на светлото, глината, воздухот и водата, Болницата пријателство Шијамнагар оживува во убавината со улогата на која ѝ служи. Таа носи нова надеж за подобро утре за едни од најповредените луѓе од климата на оваа планета“. За жирито било особено пријатно да види болница проткаена со толку хуманост и природа. Болницата пријателство е од големо значење во овој период со оглед дека одговара на прашањето за нееднаков пристап до здравствена заштита низ целиот свет. Таа е показател за тоа како прекрасна архитектура може да се постигне преку добар дизај кога се работи со скромни материјални средства и сложени ограничувања на опкружувањето. Оваа болница го прославува објектот посветен на луѓето. n

урбанизам

ГРаѓански пРедлоГ

Град е со „градски“ - Тетово сака парк! тетово има огромна, насушна потреба да добие зелен појас, да постави нов курс во управувањето со јавниот простор, но и нови цели на урбанизмот втемелени на потребите на човекот, а не на приватниот капитал

Бошко ВИдоЕСКИ , дипл. инж. арх. етово, од некогаш град кој бил прочуен по многуте дрвореди, зелени потези, чистиот воздух и пријатниот амбиент, денес е град на узурпирани јавни простори, деградирани зелени површини, искасапени дрвореди, блокирани сообраќајници и загаден воздух. Ако отворите сателитски приказ од градот сигурно ќе забележите дека тој нема вистински парк ни во рамките на своето урбано јадро, ни на неговите рабови. Терминот „парк“, е дефиниран во Законот за урбано зеленило како „зелена површина во градското ткиво со големина над 1 ха, која се користи за одмор, шетање,

Т 28

ПОРТА

25 февруари 2022

Исечок од ГУП Тетово, 2003

разонода и игра“. Поразително е да се каже дека еден од вистински „живите“ градови во Македонија, град кој во потесното градско подрачје има околу 60 000 жители, нема простор во рамките на своето градско ткиво кој самото законодавство во државата го дефинира како „парк“. Најголемите, а веројатно и единствените уредени парковски површини со позначителна големина во Тетово, Паркот на жената борец и паркот кај Шарената џамија се големи 0,85 ха и 0,40 ха, соодветно. Градот освен што кубури со урбано зеленило, кубури и со отворени јавни простори од каков било тип, макар тоа биле и деградирани отворени зони, кои секако дека би содржеле далеку поголем развоен потенцијал од какви било несреќно поставени и предимензионирано изградени површини. Ако една населба ја замислиме како индиго фолија на која отпечаток, односно „позитив“ оставило само изграденото ткиво, а сето друго, вклучително и сообраќајниците е „негатив“, тогаш Тетово е алармантно „позитивно“, односно преизградено. Настрана тоа што е преизградено без особени планерски закономерности или препознатливи „патерни“ кои би му дале ред на таквиот отпечаток врз индигото. Сето ова е загрижувачки за Тетово поради фактот дека какво било изградено градско ткиво, а особено спонтаното или неплански настанатото, само по себе веќе не е потенцијал кој може да биде ставен во служба на јавниот интерес како отворен простор, независно дали е уреден парк или градска деградирана ливада. Во ваквата тажна констелација, а под мотото Град е со „градски“ - Тетово сака парк, група интелектуалци од Тетово, кон крајот на февруари поднесоа граѓански предлог до Општината и отпочнаа кампања со која бараат градот да добие, како што велат, вистински градски парк на единствениот преостанат простор кој има таков потенцијал, а е во доминантна сопственост на државата. Предлогот го иницираа млади ентузијасти (меѓу кои е и авторот на овој текст) од различен профил, а го потпишаа и јавно поддржаа видни тетовски интелектуалци, меѓу кои архитекти, доктори, културни работници, разни општественици, уметници, музичари, спортисти итн. Со писмен допис до Општината, во кој меѓу другото се вели: „Неопходноста од прифаќање на овој граѓански предлог и неговото итно ефектуирање преку повеќе одлуки на Општина Тетово со цел негова целосна реализација, лежи во веќе неподносливата и повеќедецениска негрижа на Општината за јавниот простор и за квалитетот на

живеењето на сопствените граѓани, на свесната бетонизација и узурпација, на урбицидот и поставувањето на јавниот интерес на последното место. Тетово има огромна, насушна потреба да добие зелен појас, да постави нов курс во управувањето со јавниот простор, но и нови цели на урбанизмот втемелени на потребите на човекот, а не на приватниот капитал. Тетово нема потреба од бетон, висококатници и станбен капацитет кој е нерално да се исполни, туку од хуман и здрав јавен простор, зеленило и јавна чистота, нов градски лик достоен за времето во кое живееме“, потписниците на предлогот бараат широк појас во рамките на градот, кој во голема мера претставува деградиран отворен простор, во иднина да стане парк преку претходно спроведена соодветна

Опфат планско-проектна постапка. Се работи за подрачје кое е големо околу 20-тина хектари и се простира на делови од урбаните блокови 27, 29, 31 и 57. Делот од опфатот кој лежи врз УБ 27 и УБ 29 се подрачја кои во важечкиот ГУП за Тетово веќе имаат намена „Д“, односно се зафатени од сегашниот „Спортски центар“ (урбан модул од УБ 27) и Спортската сала (урбан модул од УБ 29). УБ 27 - „споРтски центаР“ Сепак, т.н. „Спортски центар“ наместо да се користи како простор за слободна рекреација на граѓаните (како вистински отворен спортски центар каков што беше во минатото, кога изобилуваше со дрвја и зелени површини помеѓу терените), последниве неколку години претставува Деградирано зеленило околу Спортскиот центар (УБ 27)

ПОРТА

ограден лунапарк кој функционира со работно време, иако се работи за јавен простор. Просторот е дизајниран според новата лунапарковска функција, старите неколкудецениски дрвја се исечени, поранешните зелени површини се поплочени. Нови зелени површини речиси и да нема, а малкуте површини кои се останати непоплочени се посипани со песок и се

ставени во служба на реквизитите. Просторот наместо да биде вистински озеленет и наменет за спорт и рекреација, денес е лунапарк, со што е заобиколена неговата вистинска намена одредена во ГУП-от. Токму поради овие причини, а во отсуство на вистински паркови и места за вистинска рекреација во градот, подносителите на граѓанскиот предлог

Луна парк

Деградирано зеленило околу Спортската сала (УБ 29)

Поранешниот „Монопол“ (УБ 31) ПОРТА

сметаат дека овој простор мора да им се врати на граѓаните преку приклучување кон предложениот зелен појас во кој секако дека се добредојдени и компатибилни содржини како терени за спорт и рекреација. УБ 29 - споРтска сала Што се однесува до блокот 29, централно место во него зафаќа недоградената Спортска сала, во која опстојуваат повеќе економски субјекти кои ги користат приземните простории, а околината на салата генерално претставува деградирана урбана празнина со високи треви, некорисна и речиси непристапна за жителите. Во рамките на овој блок незначително место зафаќа и новоизградениот градски базен кој сè уште не е ставен во функција. Блок 31 - Монопол, „МакедониЈа таБак“ Блокот 31 генерално е составен од два урбани модула. Едниот модул е зафатен од поранешниот Монопол од кој се останати управната зграда и монтажните бараки кои претставувале пропратни објекти за сушење на тутунот, но и голема зелена површина околу нив, како и заштитно зеленило составено од високи иглолисни дрвја кои за среќа сè уште опстојуваат. Другиот модул од овој блок припаѓал на поранешниот гигант „Македонија табак“ и во голема мера е зафатен со огромна индустриска хала со големина од речиси 2,5 ха, којашто веќе е откупена од приватно лице, и затоа со претпоставка дека нејзината експропијација и враќање во државна сопственост би чинела премногу, подносителите на овој предлог за нов парк во Тетово не го вклучуваат во својата идеја ценејќи дека поради тоа таа би изгубила на рационалност и реална остварливост. УБ 57 - шик „Јелак“ Делот од предложениот опфат кој припаѓа на УБ 57, беше предмет на силен интерес на тетовската, но и на пошироката јавност, бидејќи за ова подрачје, кое во голема мера отпаѓа на капацитетите на поранешниот индустриски гигант ШИК „Јелак“, беше изгласан сомнителен ДУП во 2020 г., (по претходно сомнителна промена на намената во истечениот ГУП од 2003 г., изгласана во 2017 г.,) во кој се предвидуваа голем број на висококатници. Новото мнозинство во Советот на Општина Тетово го суспендираше овој ДУП на крајот на 2021 год., со што се исклучува можноста вклучувањето на овој урбан модул во иницијатива од ваков тип да биде сметано за нерационално.

Подносителите на предлогот за парк предлагаат блоковите 31 и 57 да добијат парковска намена во Генералниот урбанистички план која веќе ја имаат блоковите 27 и 29, со што би се формирало големо подрачје со намена „Д“ која понатаму треба да се спроведе и реализира преку соодветни постапки: „Намената „Д“ за овие четири блокови во ГУП, понатаму да се спроведе преку нови детални урбанистички планови, при што неопходно е да бидат изработени по претходно спроведен јавен конкурс, по можност интернационален, на кој ќе се изберат најдобрите плански решенија. Со цел квалитетна и урбанистички издржана реализација на предложеното, неминовно е во јавниот конкурс целото подрачје да се третира како природно инхерентна пешачка целина, без разлика што истата лежи врз формално одвоени четири урбани блокови. Во таа насока, како и во насока на добивање квалитетни конкурсни решенија, неопходнo е планско-проектната програма да биде изработена врз релевантни податоци за просторните капацитети на локацијата, реалните потреби на жителите на Тетово, јавни анкети и стручни дебати. Неопходно е и во тој процес Општината да ја вклучи стручната фела и сите засегнати страни меѓу кои е и оваа група на интелектуалци која со овој граѓански предлог ја иницира таквата идна постапка.“ ЗеМЈиштето 75 отсто во дРЖавна сопственост Инаку, целото земјиште кое е вклучено во предлогот е во доминантно државна сопственост, односно според нашите анализи се работи за близу 75 отсто кои ги поседува државата. Дел од ова земјиште отпаѓа и на поранешни државни индустриски капацитети, за кои сè уште има отворени прашања од различен карактер, но подносителите сметаат дека поради извонредно големиот јавен интерес државата мора да се заложи и одлучно да го „земе“ во свои раце, од причина што само земјиштата кои се во сопственост на државата имаат вистински потенцијал да бидат чувар на јавниот интерес. Подносителите ги адресираат и овие отворени прашања велејќи: „Бидејќи Советот има надлежност да утврди план согласно кој урбанистички се уредува намената на одреден простор, сметаме дека во оваа фаза утврдувањето преку предложените плански измени на просторот на предложениот градски парк е најзначајната појдовна точка за понатамошното фазно реализирање на

Дел од поранешниот ШИК „Јелак“ (УБ 57) планот, кое е секако изводливо и налага решавање различни имотно-правни, административни и облигациони прашања, притоа водејќи сметка и за правата на работниците од поранешните, сега неактивни економски гиганти кои се лоцирани на посочениот потег.“ неМа никакви иМотни пРеЧки За делот од блоковите 27 и 29 практично нема никакви имотни пречки за државата да може да оствари цели кои се од јавен интерес каков што е и овој граѓански предлог. Иницијаторите на предлогот низ внимателно спроведени анализи ги дефинираа апроксимативните граници на целиот предложен опфат, ценејќи дека во

предложената форма е најрационален, најиздржан, најостварлив, и како таков веројатно би бил и најприфатлив за која било општинска власт. Со цел да се сврти фокусот на вниманието на јавноста, во периодот кој следува веднаш по официјалното поднесување на предлогот до општинската архива, подносителите ја промовираат идејата низ низа на настани, меѓу кои и граѓанска трибина на која говореа стручњаци од фелата, тематска изложба на уметнички дела, промотивни видеа, прес-конференции, интервјуа и слично. Предлогот наидува на широка поддршка во градот, а подносителите искрено се надеваат дека ќе наиде и на слух кај надлежните. n

Редакцијата на „Порта 3“ отсекогаш го промовирала издржаното и хумано урбанистичко планирање во населените места како начин да се подигне квалитетот на животот на сите нас. На линија со тоа се и нашите прокламирања со кои цврсто застануваме зад иницијативите кои се во таков дух. Токму таков е и овој граѓански предлог со кој тетовчани на крајно рационален и темелен начин бараат да добијат вистински парк во својот град. Секогаш нè радува кога и друга градска средина, настрана од Скопје, изнедрува вакви автентични иницијативи како можеби единствен начин за заштита на јавниот интерес во ова македонско капиталистичко општество наспроти приватните апетити. Се надеваме дека оваа, и слични вакви иницијативи ќе служат како поттик на жителите и на другите населени места почесто да се самоорганизираат и да ги артикулираат своите барања во официјални предлози, иницијативи и кампањи чија крајна цел е општото добро.

25 февруари 2022

ПОРТА

31

ентериер

Студио „Милиграм“ - многу со паметна употреба на материјали, комбинации на бои и приспособливо LEDосветлување, се чини дека музичкото студио Милиграм стана автентично место за создавање музика и нови хитови на балканската музичка сцена

Ѓорѓе ЈоКИЌ, дипл. инж. арх. (Специјално за Порта 3 од Белград) ога проектна задача е реконструкција на музичко студио, потребно е покрај почитувањето на естетските и функционалните барања на клиентот, да се применат и технички знаења кои се неопходни за еден работен простор да ги исполни сите свои капацитети. Кога притоа ќе се додаде дека сопственик на студиото е Александар Милиќ - Мили, познат српски композитор, музичар, продуцент, аранжер и сопственик на издавачката куќа „Милигам“, задачата уште повеќе добива на значење, бидејќи Мили е автор кој соработува со најголемите ѕвезди на Балканот. На овој проект заедно работеа Владимир Малетиќ (www.vladimirmaletic.com), кој покрај дизајнот на ентериерот, беше

К

32

ПОРТА

25 февруари 2022

задолжен и за техничкиот аспект на дизајнот на звукот, и јас, Ѓорѓе Јокиќ (www.baringo.co.rs) кој работев на ентериерот. И двајцата сме од Белград, и ова е веќе трето музичко студио на кое соработуваме, од кои две се во Белград, додека третото е во Љубљана. Музичкото студио „Милиграм“ се наоѓа во куќа во белградската населба Бањица, просторот се состои од две простории, режија од 24 квадратни метри и глува соба од 12 квадратни метри. Скромната површина на просторот беше голем предизвик бидејќи беше неопходно во мал простор да се направи персонализирано и пред сè функционално музичко студио. Секој од амбиентите има свој влез, а двата простора се меѓусебно поврзани со стаклен прозорец, така што е можна визуелна комуникација помеѓу режисерот и глувата соба.

Место во БелГРад каде што РаБотат наЈГолеМите ѕвеЗди на Балканот

дух во мал простор

РеЖиЈа Пред сè во собата за режија направена е посебна конструкција од гипсени панели кои се обложени со изолација и платно. Ваквата конструкција беше неопходна поради звучните карактеристики на просторот. Покрај работниот дел, во режијата се наоѓа и специјално изработен тросед со елементи за седење со различни длабочини, така што одредени делови од софата може да се користат и како простор за одмор. На предниот дел од просторијата доминира платно со дезен на зебра, што е асоцијација на Африка за кој континент е врзан клиентот. Покрај мотивот на зебрата, на тој ѕид има и одредени симболи кои имаат и лично значење за композиторот. ГлУва соБа Глувата соба, просторот во кој се изведува музиката, по карактер го следи јазикот на ентериерот на режијата, така што на еден ѕид доминира истиот мотив на зебра, а како посебен детал е додаден принт од делфин по желба на клиентот. Материјализацијата на просторот, освен гипсената потконструкција која е скриена, ја сочинуваат и посебни платна во 25 февруари 2022

ПОРТА

33

светлосива и темносива боја, со што се постигнува неутралност чиј карактер може да се менува по потреба. Ѕидовите, мебелот и дифузерите се направени од бели дрвени панели со висок сјај. Со тоа се постигнува одредена доза на рефлексија на светлината, што придонесува за визуелно чувство дека просторот е поголем отколку што е, како и изразен контраст во однос на подот кој е покриен со темен ламинат. осветлУваЊе Посебно е обрнато внимание при изборот на светла. Во поголем дел, просторот се карактеризира со индиректно LED-осветлување, со можност за промена на бојата на самото светло, со што се приспособува карактерот и атмосферата на просторот на желбите на корисниците. Според потребата, просторот може да има „потопол“ или „поладен“ карактер, додека употребата на директно осветлување во форма на една надградна LED-лента во режијата, спот светла над работната маса на режијата, или вградени кружни светла, или флексибилни LED-ленти во глувата соба овозможија просторот да се доживее поедноставно. Барањето на клиентот беше да има уникатен, персонализиран простор кој нему и на останатите корисници ќе им биде инспиративен за работа. Во исто време, просторот мораше да исполни одредени акустични барања и да има одредена можност за трансформирање на карактерот на просторот што ќе доведе до различни доживувања и инспирации во зависност од моменталните потреби. Големината на просторот која е лимитирана претставуваше голем предизвик да се добие светол и функционален работен простор кој нема да биде монотон. Со паметна употреба на материјали, комбинации на бои и приспособливо LED-осветлување, се чини дека музичкото студио „Милиграм“ стана автентично место за создавање музика и нови хитови на балканската музичка сцена.. n 34

ПОРТА

25 февруари 2022

ПОРТА

земјотресно инженерство

Интегрален систем за процена на ризикот – проект CRISIS Главната цел на проектот CRISIS е да обезбеди солидна основа за развој на кооперативен приод кон превенција и подготвеност во управување со катастрофи во пограничните региони на соседните земји лоцирани во регионот на Западен Балкан. во рамките на проектот, дефиниран е сеопфатен модел на изложеност кој е заснован на идентификуваните релевантни добра поврзани со виталните објекти и транспортната инфраструктура изложени на природни хазарди релевантни за регионот од интерес исокото реноме на меѓународен план како и општествената одговорност на ИЗИИС, уште еднаш се потврдуваат на дело со добивање грант за меѓународен проект од Европската Унија. Проектот CRISIS (http://www.crisis-project.org) Сеопфатна процена на ризикот на виталните сервиси и транспортна инфраструктура (Comprehensive RISk assessment of basic services and transport InfraStructure) е поддржан од програмата на Генералниот директорат на Европската цивилна заштита и операции за хуманитарна помош, DG – ECHO при Европската комисија. Во проектот покрај ИЗИИС учествуваат и: Центарот за управување со кризи, Скопје, Македонија; EUCENTRE од Павиа, Италија, Универзитетот Аристотел од Солун, Политехничкиот Универзитет од Тирана, (сл.

1). Во овој меѓународен проект ИЗИИС се јавува во улога на координатор, привилегија која е реткост за македонски институции во меѓународни проекти финансирани од Европската Унија. Секако тоа носи и голема одговорност во целиот процес: од подготовка на предлог-проектот, аплицирање, преговарање, менаџирање и навремена реализација на сите планирани активности. Проектот се реализира во периодот ноември 2020 г., ноември 2022 г., односно 24 месеци. Посебно за истакнување и воедно за поздравување е и учеството на Центарот за управување со кризи, кој како активен партнер во проектот треба да ги имплементира главните резултати и во пракса да покаже дека научните достигнувања треба и мора да имаат примена во правец на изградба на општество отпорно на катастрофи - resilient society. Во продолжение ќе бидат презентирани главните цели на проектот, како и резултатите од досегашните реализирани активности.

В

36

ПОРТА

25 февруари 2022

Сл. 1 Проект CRISIS – партнер институции 1. вовед Европскиот континент има историја на природни катастрофи: земјотреси, поплави, лизгање на земјишта, суши, екстремни температури, шумски пожари и бури кои предизвикуваат големи економски, социјални и

еколошки последици и влијаат врз благосостојбата на луѓето и општеството на подолг временски период. Овие природни катастрофи, неретко го надминуваат капацитетот на една држава за управување со вонредна ситуација после природна

иЗиис носител на евРопски пРоект во МакедониЈа катастрофа и ја нагласуваат потребата од меѓудржавна и регионална соработка. Дополнително на тоа и нивото на подготвеност и превенција на системите не е идентично, варира од земја до земја, при што, за да се постигне потребното ниво на подготвеност, потребно е да постои добра координирана регионална и меѓународна соработка, која ќе ги вклучи современите научни сознанија од областа на менаџирање ризици од природни катастрофи. Проектот CRISIS има за цел подобрување на управувањето со последиците од природни катастрофи преку изградба на усогласен и ефикасен систем за процена на ризикот на виталните објекти и транспортната инфраструктура во пограничниот регион на Македонија, Грција и Албанија. Регионот предложен за погранична соработка всушност го претставува централниот дел од Балканскиот Полуостров кој има „добра“ историја на сеизмички настани како и појави на геотехнички нестабилности поточно лизгање на земјиштето. Доказ за интензивната сеизмичка активност во овој регион се земјотресите со магнитуда поголема од шест (M > 6) (1906, Охрид, M = 6.00; 1911, Охрид, M = 6.70; 1912, Охрид, M = 6.0; 1920, 1930 Валона, M = 6.0; 1931, Валандово, ML = 6.00; 1931, Валандово, M = 6.70; 1942, Дебар, M = 6.00; 1960 Корча M = 6.4; 1967, Дебар, M = 6.50). Лизгањето на земјиштето во регионот е исто така хазард со добропозната историја, чија појава предизвикува сериозни штети на инфраструктурата. Наглото топење на снежните покривки, обилните и долготрајни дождови, неконтролираното сечење на шумите, земјотресите, придонесуваат кон зголемен потенцијал за појава на нестабилности кај природните косини, но и кај „вештачките“ незаштитени косини. Само во последниве неколку години сведоци сме за целосен или за делумен прекин на сообраќајот на повеќе патни правци во овој регион, токму поради појава на нестабилности на косините (лизгање на земјиште, одрони и сл.). Сеизмичкиот и геотехничкиот хазард во проектот се идентификувани како едни од клучните природни хазарди кои имаат потенцијал да предизвикаат значителни проблеми и штети во овие погранични региони и поради тоа се јавува потребата од организирање на системите на начин кој ќе овозможи ефикасно и навремено справување со ризиците на објектите од виталните сервиси (болници, училишта) и транспортната инфраструктура (мостови). На крајот од овој воведен дел треба да се потенцира дека проектот е во фаза на реализација, дел од предвидените активности се завршени, а секако дел се во тек. Најнови информации за проектот може да се добијат на

сајтот на проектот www.crisis-project.org како и на профилите на проектот на социјалните мрежи.

2. цели на проектот Главната цел на проектот CRISIS е да обезбеди солидна основа за развој на кооперативен приод кон превенција и подготвеност во управување со катастрофи во пограничните региони на соседните земји лоцирани во регионот на Западен Балкан. Во рамките на проектот, дефиниран е сеопфатен модел на изложеност кој е заснован на идентификуваните релевантни добра поврзани со виталните објекти и транспортната инфраструктура изложени на природни хазарди релевантни за регионот од интерес. За ефективното управување со вонредни ситуации во развојна фаза е веб-платформа која ќе ги обединува природните хазарди, моделот на изложеност, како и анализата на различни сценарија на ризик. Развиената методологија и веб-платформа претставуваат солидна основа за постигнување одржливост во однос на креирање мрежа од компетентни тела и развој на планови за управување со ризикот во пограничните региони. Транспортната инфраструктура во овој пограничен регион значи проток на луѓе, на материјални добра, ланци за достава на храна, вода, гориво, медицински средства, кои ги задоволуваат есенцијалните потреби на животот на населението во тие региони. Привремено или целосно затворање на протокот низ пограничните региони ќе има негативно влијание на економските и општествените функции. Овие системски и каскадни последици од природните катастрофи

повикуваат на посветување големо внимание во националните процени и управување со ризикот од катастрофи. CRISIS има за цел да ја зголеми отпорноста на критичната инфраструктура во вонредна ситуација по катастрофални настани преку превентивни мерки и ефективно управување со ресурсите, со фокусирање врз процена на ризикот поврзан со виталните објекти, (здравствени и образовни институции, институциите кои одговараат на вонредни ситуации) и транспортната инфраструктура.

3. Главни активности Проектот се реализира преку 4 главни активности (сл. 2): ⦁ Идентификување природни хазарди во пограничниот регион кои имаат влијание врз функционирањето на виталните објекти (здравствени установи, установи кои се справуваат со вонредни ситуации, образовни установи итн.), како и на транспортната инфраструктура. ⦁ Преглед на постојната легислатива (ЕУ и регионална) поврзана со управувањето со вонредни ситуации и ризици. Анализа на предностите и недостатоците со цел да се идентификуваат постојните пропусти и тесни грла. ⦁ Процена на ризикот на виталните објекти и транспортната инфраструктура како основа за дефинирање на клучните места во целокупниот систем за управување со вонредни ситуации и катастрофи. ⦁ Развој на геореференцирана веб-платформа која ќе содржи податоци поврзани со: виталните објекти и транспортната инфраструктура од пограничниот регион, природните хазарди и параметри на

Сл. 2 Генерален блок-дијаграм на проектот 25 февруари 2022

ПОРТА

37

Сл. 3. Концепт-шема на методологијата повредливост на сите елементи изложени на ризик. Оваа платформа треба да биде во состојба да обезбеди брза информација за хазардот, моделот на изложеност и ризикот и ќе обезбеди процена на можните загуби и прекини на критичните функции. Проектот започна со дефинирање на хармонизиран регионален модел на изложеност на ризик на здравствени и образовни установи, установи за одговор на вонредни ситуации и транспортна инфраструктура врз основа на идентификувани природни хазарди релевантни за пограничниот регион. Поконкретно, се реализира примерстудија за пограничниот регион меѓу Македонија, Грција и Албанија со опфаќање елементи од виталните објекти и транспортната инфраструктура. Главната идеја за развој на овој приод е неговата реупотреба, односно истиот да може да се примени и за други модели на изложеност, различни типови на хазарди и дефинирање различни сценарија на ризик. Притоа особено внимание се посветува на обука и дисеминација на развиените алатки и инструкции за поширока употреба на европско ниво. Главни корисници ќе бидат јавни и државни органи надлежни за управување со вонредни ситуации. Како што беше претходно спомнато, Центарот за управување на кризи е партнерот во кој најпрво ќе се имплементираат резултатите од овој проект, но секако корист ќе имаат и други институции кои работат во полето на управување со катастрофи и превенција на ризик (Националната платформа за намалување на ризици од катастрофи, осигурителната индустрија и др.).

4. концепт и методологија Основа на целата методологија е процената на ризиците поврзани со виталните објекти и транспортната инфраструктура, за релеватни 38

ПОРТА

25 февруари 2022

хазарди во анализираниот регион и истата се базира на развој на сеопфатен модел на изложеност на виталните објекти и транспортната инфраструктура, проценка на повредливоста на различни групи на елементи изложени на ризик и дефиниција на најверојатните и најнеповолни сценарија на ризик.

Предложената методологија, предвидува 4 главни и меѓусебно поврзани процеси и тоа (сл. 3): ⦁ Процена на природни хазарди ⦁ Процена на потребите на институциите за управување со кризи ⦁ Процена на ризиците ⦁ Развој на веб-платформа Процената на повеќе хазарди вклучува

Сл. 4 Сеизмички хазард за пограничниот регион за повратен период од 475 г. и 975 г.

Сл. 5 Карти на очекуванo трајнo поместувањe (Permanent ground displacement - PGD) за различни земјотресни сценарија т.е. за земјотрес со повратен период од 475 г. и од 975 г.

идентификација на природните хазарди во пограничниот регион, со посебен осврт на проценка на сеизмичкиот хазард и лизгање на земјиштето. Веќе е направено хармонизирано мапирање на сеизмичкиот хазард (сл. 4) и лизгање на земјиштето (сл. 5), со користење современи методологии засновани врз веројатносни и детерминистички приоди, како неопходен влез за проценка на ризикот. Паралелно, со процената на повеќе хазарди, извршена е процена на потребите на институциите за управување со кризи, заедно со сеопфатен преглед на литература, како стратешки чекор во идентификување на нивните потреби и надминување на евентуалните проблеми. Како паралелна компонента на горенаведените три методолошки процеси ⦁ WP-1: ⦁ Управување со проектот

⦁ WP-2: ⦁ Процена на повеќе хазарди во прекуграничниот регион

⦁ WP-3: ⦁ Процена на потребите, анализи на тесни грла и преглед на легислативата на ЕУ и на регионалната легислатива како и истражувања поврзани со процена на ризикот и управувањето со катастрофи ⦁ WP-4: ⦁ Процена на ризикот поврзан со виталните објекти и со транспортната инфраструктура во прекуграничниот регион

кои се веќе реализирани (хазарди, проценка на потребите и повредливост на моделот), се реализира и развојот на веб-платформата во ГИС опкружување кое треба да овозможи, просторен приказ на регионалниот (пограничен) ризик, нагласувајќи приоритетни активности и соодветна распределба на ресурси за ефикасно управување со вонредни состојби и катастрофи во таргетираниот регион. Предложената методологија претставува ефикасен и веродостоен начин на развој на финалниот производ, односно платформа која директно ќе се користи од страна на институциите за цивилна заштита и управување со кризи во пограничниот регион (first responders), со што ќе се формира основа за иден развој на мрежи од тела компетентни за управување со катастрофи како и развој на

доверливо и ефикасно управување со катастрофи.

5. Работни пакети Целокупната активност во проектот се реализира низ 6 работни пакети (working packages). Секој работен пакет потоа е структуриран во повеќе активности т.н. задачи (tasks). Таскот е основна форма на проектот низ кој се реализира дадена активност и вообичаено резултира со извештај (deliverable). За ефикасно следење на активностите и контрола на текот на реализацијата предвидени се и т.н. milestones кои се контролни точки за времетраење на проектот. Ова се некои од карактеристичните и задолжителни форми кои треба да ги има секој проект финансиран од Европската Унија (H2020, Horizon Europe, ..). Во продолжение ќе бидат презентирани работните пакети на CRISIS

⦁ Во рамките на овој работен пакет, е обезбедено централно менаџирање на проектот од страна на координаторот (ИЗИИС) и координација на активностите на сите други работни пакети. Меѓу главните активности на овој пакет е комуникација со Европската комисија (project officer) за сите административни и финансиски аспекти на проектот. Проектот CRISIS е координиран од страна на ИЗИИС преку Комитетот за управување со проектот. Предвидени се четири нивоа на управување: координатор на проектот, управувачки одбор на проектот, лидери на работни пакети и лидери на таскови. Внатрешна експертска комисија ќе обезбедува контрола на квалитет на испорачаните резултати. Формиран е и надворешен советодавен комитет на проектот кој се состои главно од членови од експертските институции. Овој работен пакет е постојано активен и се реализира во цело времетраење на проектот. ⦁ Работниот пакет 2 (WP2) има за цел да ги идентификува релевантните природни хазарди за пограничниот регион кои имаат потенцијал да влијаат врз функционирањето на виталните објекти, како и врз транспортната инфраструктура. Во тој контекст во пакетот се реализираа опсежни анализи на хазард, со цел да се дефинира нивната повторливост и јачина. Посебен фокус е даден на сеизмичкиот и на геотехничкиот хазард (лизгање на земјиштето). Историски, селектираниот пограничен регион е многу добропознат како територија карактеризирана со висок сеизмички хазард и потенцијал за нестабилност на тлото. За таа цел, хармонизирана процена на сеизмичкиот хазард и хазардот од лизгање на земјиште е од извонредна важност за веродостојна процена на ризикот. За да ја постигне својата цел, овој работен пакет вклучува идентификација на природните хазарди; хармонизација и мапирање на сеизмичкиот хазард во прекуграничниот регион; хармонизација и мапирање на сеизмичкиот хазард поврзан со лизгање на земјиште; и дефинирање на потребните влезни параметри за проценка на ризикот. ⦁ Активностите вклучени во рамките на овој работен пакет (WP3) се фокусирани на аналитички преглед на постојни документи како на европско така и на регионално ниво поврзани со управување со вонредни ситуации и ризик од катастрофи. Извршена е оцена на предностите и недостатоците на досегашната пракса (постапки, процедури) со цел да се детектираат евентуални слабости и т.н. тесни грла. Спроведени се анкети по регионалните канцеларии на институциите за релевантни информации кои овозможуваат појасна слика на институционалниот и правниот контекст на управување со вонредни ситуации во пограничните региони. Истовремено се идентификувани барањата на телата за управување со катастрофи и вонредни ситуации како едни од корисниците на резултатите од проектот. На тој начин се обезбедува солидна основа врз која може да се развиваат конзистентни решенија интегрирани во еден кооперативен приод за процената и управувањето со ризикот од природни катастрофи во пограничните региони. ⦁ Во овој работен пакет се дефинираат методите за веродостојна процена на ризикот поврзан со виталните објекти и со транспортната инфраструктура како основа за подобрување на целокупниот систем за управување со вонредни ситуации и катастрофи. Предложената процена на ризикот се реалзира на сеопфатен модел на изложеност кој ги опфаќа сите релеванти елементи на ризик поврзани со виталните објекти и транспортната инфраструктура во пограничниот регион. Клучна фаза на овој работен пакет е анализа на повредливоста на репрезентативната типологија на згради и мостови во врска со идентификуваните нивоа на сеизмички хазард и хазард поврзан со лизгање на земјиште. Дефинирани се и анализирани неколку најверојатни и екстремни сценарија на ризик како важна точка за понатамошна анализа и планирање на управувањето.

25 февруари 2022

ПОРТА

39

⦁ WP-5: ⦁ Платформа на база на податоци за управување со ризик и вонредни ситуации во пограничниот регион

⦁ WP-6: ⦁ Користење, дисеминација и комуникација

⦁ Целта на овој работен проект е да се развие геореференцирана веб- платформа која содржи податоци поврзани со виталните објекти (здравствени установи, установи за одговор на вонредни ситуации, образовни установи и др.) и критичната транспортна инфраструктура. Поконкретно, резултатите од претходните работни пакети и достапните бази на податоци ќе бидат интегрирани во една алатка која ќе дава брзи информации за ризикот поврзан со моделите на изложеност. Притоа може да се симулираат и различни сценарија за анализи на загуби, оштетувања, прекини на критичните функции и сл. Уште повеќе, клучната предност на оваа алатка ќе биде способноста да обезбеди, за време на вонредна ситуација, ефикасна и навремена процена на алтернативните патишта за достава на брза прва помош, капацитети за евакуација, за прием на повредени лица и др., што се неопходни елементи во системот на управувањето во пограничните региони. Овие карактеристики ќе бидат особено релевантни за подготвеност на телата за управување со катастрофи и вонредни ситуации. Веб-платформата се базира на четири главни модули: 1) Идентификација на пограничните витални објекти и транспортната инфраструктура кои се подложни на оштетувања; 2) Податоци за хазарди во пограничниот регион; 3) Мапи на ризик и индикатори засновани врз сценарија; 4) Евидентирање на различните елементи изложени на ризик од аспект на влијание врз целокупната функционалност на регионалното прекугранично портфолио. Веб-платформата треба да овозможи јасна и прегледна графичка околина, која на лесен начин ќе им ги обезбеди најпотребните информации за ризиците на крајните корисници. ⦁ Главни цели на овој работен пакет се активностите за дисеминација на постигнувањата од проектот на што поширок круг на заинтересирани страни со помош на современи алатки и приоди: интернет, социјални мрежи, промотивен материјал, презентации, состаноци со заинтересирани институции, работилници, обуки и сл. Основните активности во овој пакет меѓудругото се: ⦁ Подигање на свесноста за потребата од доброорганизиран систем за управување со ризици како еден од основните елементи во градењето на општество отпорно од природни катастрофи; ⦁ Информирање на сите институции кои учествуваат во градењето на системот за справување со природни катастрофи во регионот со резултатите од проектот на локално, регионално и државно ниво; ⦁ Размена на знаења и искуства стекнати во проектот со пошироката академска и професионална заедница, презентации на конференции, публикување трудови во стручни списанија; ⦁ Обезбедување одржливост и хармонизација на постигнатите резултати со цел бенефитите од проектот да се користат и по неговото формално завршување; ⦁ Промовирање на развиената методологија за процена на ризик како вештина и меѓу земјите кои не се директно инволвирани во проектот.

Процесот на дисеминација како еден од многу важните критериуми за успешно реализиран проект е поддржан и од страна на DPPI-SEE (Иницијатива за подготвеност и превенција на катастрофи за Југоисточна Европа; http://www.dppi.info/).

6. придобивки за крајните корисници (beneficiaries) и за заинтересирани страни (stakeholders) Една од основните идеи на проектот е резултатите и постигнувањата од активностите да бидат имплементирани првенствено од корисниците (beneficiaries), а потоа и од сите заинтересирани страни (stakeholders) кои се вклучени во системот за управување со кризи во случај на природни катастрофи. Главните резултати од проектот, односно, алатките за процена на ризикот во скоро реално време ќе им даде основа на институциите за заеднички, ефикасен и сеопфатен одговор на случената катастрофа во пограничниот регион. Ова значи дека, во случај на вонредна ситуација или катастрофа, процената на ризикот поврзан со виталните објекти и транспортната инфраструктура ќе биде достапна за сите три земји од пограничните региони и ќе може да се изврши навремено оптимизирање и соодветно распределување на ресурсите за справување со последиците од катастрофата. Дополнително на тоа, ќе се подобрат знаењата како и општата 40

ПОРТА

25 февруари 2022

доверба меѓу партнерите инволвирани во проектот, корисниците како и другите заинтересирани страни. Важна додадена вредност од проектот е и идентификација на „слабите“ места и капацитети на виталните објекти и транспортната инфраструктура во пограничниот регион. Подоброто разбирање на овие елементи и зголемување на пограничната соработка со промовирање размена на добра

пракса, примери како и споделување методи и искуства е исклучително важен сегмент за јакнење на меѓусебната доверба не само помеѓу соседните земји туку и надвор од нивните граници. Ова е особено релевантно од моментот кога CRISIS ќе опфати земји кои не се дел од овој регион, а се дел од ЕУ, земји блиски и поврзани, земји кои по силата на природата споделуваат слични хазарди.

Сл. 6. Пограничен регион Македонија - Грција - Албанија

⦁ 6.1 Европска додадена вредност на проектот ⦁ Географски фокус на проектот претставува пограничниот регион меѓу Северна Македонија, Албанија и Грција (сл. 6) кој се состои од 18 општини во Македонија, 11 области во Албанија и 12 општини во Грција. Овој регион се карактеризира со висок сеизмички хазард кој е под директно влијание на неколку погранични епицентрални зони кои имаат потенцијал да предизвикаат земјотреси со максимално очекувани магнитуди во ранг МL= 6.0 – 6.5. Исто така, по својата топографија, литологија, распределба на вегетациски покривач, метеоролошки услови, и други фактори, овој регион укажува на висок ризик од појава на свлечишта. Поради овие причини, од голема важност е развивањето на погранични хармонизирани модели на хазард и процена на ризикот, како и развивање заедничка платформа за споделување податоци/информации за ризикот. Проектот CRISIS во прва фаза е дизајниран да има регионална димензија, меѓутоа со учество на другите партнери проектот има можност да добие и европска/транснационална димензија. Директна корист од оваа акција имаат главните корисници, односно, партнерите од Македонија, Албанија и Грција (кои го споделуваат пограничниот регион), а Eucentre, Pavia, Италија, како партнер во проектот, обезбедува трансфер на искуства и знаења и воедно ги зајакнува врските со истражувачките центри со овој регион. На проектот исто така може да се гледа како на пилот-проект кој подоцна може да се примени на национално и пошироко на регионално ниво. Платформата која се развива во рамките на проектот е со модуларна структура и може лесно да се адаптира за поширокиот регион, со можности за надградба на повеќе хазарди и симулација на различен број на сценарија. Директната и голема поддршка на проектот од страна на DPPISEE ќе обезбеди транснационална димензија на проектот во рамките на Југоисточна Европа и на пошироката заедница која е посветена на намалување на ризикот од катастрофи (DRR).

⦁ Поддршка на институциите задолжени за управување и справување со природни катастрофи преку регионална веб-платформа која ќе ги содржи сите елементи на моделот на изложеност и евалуација на ризиците за различни сценарија на природни хазарди. ⦁ Интензивирање на соработката и координацијата на соседните држави преку зајакнување на регионалните политики и протоколи за прекугранична соработка во делот на организација, планирање и управување на вонредни состојби предизвикани од природни катастрофи. Постигнувањето на горенаведените резултати ќе ги промени и подобри условите под кои, во моментов, државните органи донесуваат одлуки (министерства, институции кои управуваат со кризи, здравствени власти и агенции задолжени за безбедност на транспортните системи). Тие институции во процесот на донесување одлуки ќе добијат релевантна информација за ризикот од соодветниот природен хазард и ќе ги предвидат можните загуби за да извршат оптимизација на ресурси и да дефинираат приоритетни дејства. CRISIS ќе ги обезбеди неопходните алатки за локалните и регионалните тела за оцена на ризикот поврзан со виталните сервиси и критичната инфраструктура. Ќе бидат изработени упаства за тоа како да се воспостави функционална погранична мрежа од компетентни тела на национално и регионално ниво за специфични ризици, а согласно препораките за соработката во полето на цивилна заштита и управување со

ризикот од катастрофи, Канцеларија за публикации на Европската Унија, Луксембург 2019, ISBN 978-92-79-98366-5, JRC114650. Гледани глобално, резултатите и целите на проектот се компатибилни и во согласност со четирите приоритетни активности од Рамката на ОН од Сендаи (The Sendai Framework on Disaster Risk Reduction (2015-2030)) за создавање општества отпорни на катастрофи и намалување на ризиците и загубите од катастрофите. Благодарност Проектот CRISIS е финансиран од Европската Унија од страна на Европската комисија, Генерален директорат на Европската цивилна заштита и операции за хуманитарна помош, DG – ECHO. Финансиски грант - Grant Agreement number: 101004830 — CRISIS — UCPM-2020-PP-AG. Тимот на ИЗИИС им се заблагодарува за учеството и за соработката на сите партнерски институции во рамките на проектот: Центарот за управување со кризи (ЦУК), Влада на Република Северна Македонија, Универзитетот Аристотел од Солун, Грција, Политехнички универзитет во Тирана, Албанија и Европски центар за обука и истражувања во полето на земјотресното инженерство (EUCENTRE), Павиа, Италија. n проф. д-р Влатко Шешов, проф. д-р Роберта Апостолска, вон. проф. д-р Марија Витанова, вон. проф. д-р Радмила Шалиќ, вон. проф. д-р Јулијана Бојаџиева, вон. проф. д-р Марта Стојмановска, вон. проф. д-р Кемал Едип, вон. проф. д-р Александра Богдановиќ, проф. д-р Игор Ѓорѓиев, доц. д-р Горан Јекиќ

7. Резултати Очекуваните резултати од проектот CRISIS може да се синтетизираат на следниот начин: ⦁ Обезбедување научно базирани резултати за подобро разбирање на пограничната димензија на ризиците и нивното влијание врз виталните сервиси и транспортната инфраструктура. ⦁ Развој на холистичкиот пристап во оцена на ризиците врз база на хармонизирани карти на сеизмички хазард и потенцијал од појава на лизгање на земјиштето за пограничните региони. ПОРТА

културно наследство

Два камени бисери од македонското градежно нaследство почитувањето на градинарството и страста за историјата е она што првично привлекло толку многу волонтери за реставрација на градината и продолжува да биде движечка сила за нивните напори да ја одржат, а со тоа да ја одржат и историјата на стенфорд Косто ГраорКоСКИ, дипл. инж. арх. екое загледување наназад во градителството на Македонија, меѓу другото неизбежно нè упатува на недвижното културно наследство од мијачкиот и од реканско-дебарскиот крај. Овој простор како културно наследство нуди ретки разновидности и достигнувања на полето на народното градежништво. Вдахновеноста и благородната жед за создавање на луѓето од оваа ретко видена природна област се причините за изградени голем број на градби, кои и покрај сите „агресивни сили“ и непогоди, дел од нив и денес опстојуваат. Народните неимари се инспирирале од природната симфонија на карпите, кањоните, сликите на пејзажот, бујната вегетација и изобилството на водените текови да изградат објекти со трајни, универзални вредности. Тие своето градежно искуство од крајот на 17 век почнале да го применуваат низ целиот Балкан, Италија, Мала Азија, а од 19 век и во Америка. Во туѓина како квалитетни неимари, изградиле многу значајни објекти, како голем број на цркви, палати, облакодери и мостови стекнувајќи голема слава. Со краток незаборав, сакам овој пат да потсетам на мостовите во мијачкиот и во реканско-дебарскиот крај, изградени од рацете на мајсторите Реканци, дебарчани и Дримколци. Мостовите се еден вид симбол на човековата победа над силата на немирните води и непристапната природа. Препреките од природата, на кои наидува човекот за да ги премине реките се тешки, но со своето искуство за градење, посебно со мостовите тој успева да ги надмине. Но мостовите не се само обични градби од камен, бетон или челик со кои се премостува некоја река. Тие се места кои ги спојуваат и бреговите и луѓето и претставуваат симбол на животот, поврзаноста и пријателството.

С

42

ПОРТА

25 февруари 2022

Таков е примерот со мостовите изградени на реката Радика и на нејзината притока Мала Река.

елен скок Од месноста Бошков Мост на регионалниот пат Маврово – Дебар по

Мостовите во МиЈаЧкиот и во Реканско-деБаРскиот кРаЈ

Радика, кога ќе се сврти лево кон малореканските села по течението на Мала Река, по шестотини метри изминат пат наидувате на една невообичаена градба изникната над водите на реката и среде разновидното интензивно зеленило. Тоа е мостот Елен скок кој ги спојува двата брега на немирната и пенлива Мала Река. Со прекрасната вклопеност во волшебната природна убавина, специфичната градба, форма и силуета, мостот уште на прв поглед плени и го задржува вниманието на секој минувач и посетител. Елен скок е изграден наспроти селото Могорче во втората половина на 18 век и сè уште му пркоси на времето и за жал, на несоодветната заштита за ваков вид на градби од македонското културно наследство. За изградбата на мостот се раскажуваат и запишани се многу легенди. Но едно е точно, овдешните локални мајстори го изградиле овој мост инспирирани од плановите и од градбите на градителот на Стариот мост на реката Неретва во Мостар, Мимар Хајрудин, еден од најталентираните османлиски архитекти, кој бил ученик на славниот турски архитект Мимар Синан. Елен скок ги поврзувал населените места од Полошката и Дебарската Котлина, всушност елоциран е на еден од краците на познатиот пат Виа Игнација, кој минувал низ Гостивар, Маврово, Галичник, Сушица па сè до Дебар. Мостот како да е изграден во еден миг, од делкан камен со само еден лак. Извиениот лак претставува редок пример на мајсторството на луѓето од овој крај кои го изградиле со своите раце, чекани и дрвено скеле, без механизација и други современи материјали. Лакот заличува на скок на елен и затоа го

добил името Елен скок. Од овој концепт на градба се воодушевуваат и инспирираат и денешните градежни инженери. Овој мал, би рекол магичен мост, кој сè уште ја нема добиено потребната и заслужена слава и популарност, за посетителите и намерниците е вистински рај за душата и вонсериска убавина за очите. И денес, всушност како и во минатото откако е направен, мостот служи за премин од едниот на другиот брег на Мала Река. Така од

Могорче маркирана е планинарска патека за Сушица и Галичник, која ја користат планинари, ловџии и велосипедисти кои често го преминуваат мостот движејќи се по камената калдрма. ГоРенеЧки Мост Од Могорче, неколку километри подолу, на Радика, кај сливот во Црн Дрим во непосредна близина на Горенци бил изграден уште поимпозантен мост кој го

25 февруари 2022

ПОРТА

43

добил името Горенички или Горенски мост. Мостот бил лоциран во близина на Дебар и претставувал централна точка во тој регион. Горенечки мост бил изграден за време на владеењето на Отоманската Империја многу порано, пред изградбата на Елен скок. Мостот бил изграден од камен донесен од Бањиште и тоа со должина над 50 метри и се разликувал од Елен скок по големината и по трите прекрасни арки (лака). Средната арка била со најголем распон и го премостувала речното корито на брзата Радика, додека бочните арки биле идентични и видно помали. Меѓу лаковите се наоѓале две мостовски ниши. На двете страни на мостот бил изведен камен парапет како завршница, ограда. Заради големината на мостот изградбата траела многу долго. Средствата за градбата ги обезбедил дебарчанецот – големиот добротвор, Хаџи Ибрахим. Градител на Горенскиот мост бил неимарот Стрезо со каменоресците од Дримкол и Река. Главниот мајстор на оваа убава градба од османлиските власти бил прогласен за државен инженер. По завршување на изградбата, кога мостот бил пуштен во употреба, луѓето поминувајќи по него секогаш биле воодушевени од формата, обликот, грандиозноста и визурите на камениот бисер и од бескрајната шир на природниот пејзаж. Не случајно за него пишувале и останале вчудовидени многу патеписци, историчари, новинари. Се прашувале како е изграден големиот свод со вкупна должина од 150 метри и височина од околу 50 метри со дрвено скеле, како со векови мостот не се поместил од тешките товари и бујните планински води. Мостот беше пример за генијалноста на творечкиот дух кој го имале македонските народни градители. И покрај неговата богата историја, мостот за време на Првата светска војна бил оштетен, а по завршувањето бил поправен и саниран. Сепак тажната судбина не го одминала. Во шеесеттите години на минатиот век мостот е демонтиран кога започнала да се полни вештачката акумулација на Дебарското Eзеро. Бидејќи Горенски мост бил синоним за Дебар и споменик на културното наследство, Заводот за заштита на културно-историските споменици изготви план за негова дислокација со фотодокументација со цел тој повторно да се изгради над реката Радика, но во делот на областа Долна Река. Сите камења беа обележани со броеви и сместени дел во еден објект во близина на Бошков Мост, а дел во магацинот на Јанечкото анче. Годините минуваат, од негрижа мостот не е повторно изграден до ден денес, а камењата неповратно исчезнаа. Горенечки мост повеќе не постои, но сè уште 44

ПОРТА

25 февруари 2022

е запишан како споменик на културата во списокот на Заводот за заштита на културноисториските споменици. Денес единствено може да се види на некоја фотографија или на поштенска марка. Но тоа не е доволно, потребно е дебарскиот убавец да се

возобнови и изгради на нова локација по течението на Радика. Има доволно документација и тоа треба да се реализира во спомен на многубројните градители кои ни подарија безброј преубави градби, како овие два камени бисери. n

ПОРТА

технологии

Враќање на Месечината - научната фантастика станува реалност Јулија ВЕЛКоВСКа, (Специјално за Порта 3 од Вашингтон) зминативе четири децении, од мисиите Аполо на Американската агенција за вселенско истражување НАСА, Месечината, нашиот најблизок сосед, беше без директен човечки контакт. Ова е на добар пат да се смени. Во играта или трката за тоа дали ќе влеземе во ерата на постојано човечко присуство на Месечината, освен САД и Европа, се вклучени и Русија, Кина, Индија и Кина. Сепак, можеби прво треба да се постави прашањето - како ќе се стигне до таму? НАСА е силно определена во реализација на планот. Агенцијата е финансирана од Владата, но за оваа цел веќе одамна тесно соработува со приватни и со меѓународни партнери. Првата од трите фази на програмата Артемис е предвидена за оваа пролет. Се работи за прелет околу Месечината во траење од четири до шест недели без екипаж. Ова е прв интегриран тест на системите на НАСА, со вселенското возило Орион. Потоа кон средината на 2020-тите години би следувал уште еден прелет, и тоа со човечки екипаж, вклучувајќи ја првата жена. Целта е воспоставување одржливи мисии до 2028 година, а искуството од Артемис ќе се искористи за следниот џиновски чекор испраќање астронаути на Марс.

И

како да се патУва и да се остане еФикасно? Како прво, факт е дека колку помалку земете со себе, толку подобро. За илустрација, лансирање на само еден килограм материјал во вселената чини најмалку 10 илјади долари, а тоа е дури и пред да го внесете во Месечевата орбита и да го спуштите на површината. Затоа, еден од најголемите предизвици во овој процес е користење ресурси на и од самото место, и затоа токму локалните ресурси ќе одлучат каде ќе биде лоцирана базата. Актуелна е идејата да почне да се гради на далечната страна на Месечината или на онаа од спротивната страна на Земјата. Но, 46

ПОРТА

25 февруари 2022

оваа пролет се планира прелет околу Месечината во траење од четири до шест недели без екипаж. ова е прв интегриран тест на системите на наса, со вселенското возило орион

ЧетиРи децении БеЗ диРектен ЧовеЧки контакт

за првично живеалиште како подобро решение од аспект на ресурсите, се разгледува пределот близу Јужниот Пол бидејќи се смета дека таму има голема количина на замрзната вода и други минерали. Друг фактор на Јужниот Пол којшто би играл голема улога, е климата. За разлика од Земјата, на Месечината ѝ е потребен речиси еден месец за да заврши една ротација околу својата оска. Така, на повеќето нејзини делови, периодите на ден и ноќ траат по околу две недели. Сепак, некои делови на Јужниот Пол се речиси секогаш осветлени, слично како нашиот Северен Пол на лето. Ова значи дека нема огромни промени во температурата и соларните панели можат да впијат многу светлина со која ќе напојуваат потенцијална колонија. Ако на почетокот човечкиот екипаж изгледа како преголем ризик, на базата се предвидува „населување“ само на роботи. На постојаните роботски енклави машини би се собирале примероци од Месечината коишто потоа со ракети би се испраќале на Земјата за анализа. ГРадеЊе на БаЗата Појавата на 3Д печатењето може да ја промени играта. Астронаутите на Меѓународната вселенска станица (ISS) веќе користат 3Д печатач за бројни проекти, така што многумина во индустријата се возбудени за изгледите слична техника да се употреби и на базите на Месечината. Во тек се консултации и со приватни архитектонски компании за можноста на Месечината да се создаде инфраструктура од големи размери, токму со 3Д печатачи и тоа со користење почва од Месечината како суров материјал. Познато е дека Месечевиот реголит може да се процесира со оваа техника, но останува секако да се види како овој материјал може да се собере во доволни количини и да се донесе до печатачот и како би функционирал системот во услови на намалена гравитација. ПОРТА

ЖивееЊе на МесеЧината Одржувањето на здрави астронаути во средина со помала гравитација и поголема радијација од Земјата е важен предизвик за медицинските истражувачи. Уште на почеток се јавуваат многу биолошки проблеми. Луѓето можат да опстојат на Земјата, но не на карпест предмет или како што се нарекува природен сателит на оддалеченост од 380.000 километри. Потенцијалните придобивки за целото човештво се огромни во однос на превенцијата и третманот на

губење на коските и мускулите и некои видови на рак. Се очекува потоа да следуваат и други медицински достигнувања. Истражувањето на Месечината воедно создава и нови деловни можности за технолошки иновации и апликации и искористување нови ресурси. Конечно, воспоставувањето пунктови на Месечината им овозможува на авантуристите и на истражувачите да го прошират истражувањето и населувањето на планети и месечини надвор од Земјата.

Конкретно, штитот од радијација треба да биде дебел неколку метри. Експертите тврдат дека ќе биде потребна некаква форма на лунарен булдожер кој ќе помогне во закопување на живеалиштата и тоа во материјал од Месечевиот реголит. Ова би било доволно да ја впие радијацијата. Во меѓувреме, на повеќе локации во светот, вклучувајќи ги постојаната инфраструктура со човечки екипаж на Антартикот и Меѓународната вселенска станица, продолжуваат мисиите на тестирање и решенија за останатите клучни фактори за живот на Месечината - вода, кислород и храна, како и адаптибилноста да се функционира во компактни и тесни услови, а притоа да се сочува и менталното здравје. што ќе пРавиМе и што ќе наУЧиМе? Додека Марс и понатаму е една од примарните цели на НАСА, фокусот мора најпрво да биде истражување на целата

ПОРТА

површина на Месечината и со човечки и со роботски ресурси. Ова се некои од приоритетните задачи: да се открие и користи вода и други критични ресурси потребни за долгорочно истражување, да се истражат мистериите на Месечината и да се дознае повеќе за планетата Земја и за универзумот, да се научи како да се живее и функционира на површината на друго небесно тело, на оддалеченост од тридневно патување од Земјата, да се докаже ефикасноста на потребните технологии, пред да се испратат астронаути на мисии на Марс, на оддалеченост и до три години во обата правца. Зошто токМУ на МесеЧината? Велат дека има речиси исто толку одговори на ова прашање колку што има кратери на Месечината. Месечината настанала од планетата Земја и содржи податоци за нејзините рани почетоци коишто поради овдешните динамични геолошки процеси, повеќе не постојат. Месечината на научниците ќе им обезбеди нови погледи како се формирал и еволуирал системот Земја - Месечина и Сончевиот Систем и улогата на ударите на астероидите. Воедно, несомнено е дека примероците донесени на Земјата од астронаутите на Аполо се од непроценливо богатство за да се разбере составот и потеклото на нашиот сосед. Сепак, податоците се ограничени и се работи за многу малку примероци. Исто

така, интересна е и идејата дека поставувањето на живеалишта на Месечината, може да го прошири нашето знаење за области далеку од Сончевиот Систем и на друг начин - Месечината долго време се смета за одлично место за изградба на телескопи, за да се „ѕирне“ во далечниот космос. Оптичките телескопи би имале беспрекорен поглед на центарот на нашиот Млечен Пат, а радиотелескопите би биле ослободени од сè поголемиот заднински шум на модерната цивилизација во заднина.

Луѓето би можеле да бидат испратени да го градат и сервисираат овој пакет инструменти, исто како што тоа го прават со телескопите на планинските врвови на Земјата. Со најновите мисии на НАСА, но и на приватните компании како Спејс екс, се случува повторно поместување на границите на вселенското истражување, како и на научните и технолошки достигнувања. Со тоа, САД, преку програмата Артемис, се пред отворени врати за поголеми истражувања на Месечината од кога било порано. n

www.liting.mk Архитектонска подготовка и изведба Lexan* поликарбонатни плочи и системи; Акрилни плочи Plexy и производи од ПММА; +389 2 3114 360 Звучни и сигурносни бариери; Профили, гума и трака; 25 февруари 2022

ПОРТА

49

технологии

Технологии кои ќе ја одбележат 2022 година пресвртните точки во технологијата навистина не може да се предвидат, но сепак може да се издвојат едни од најзначајните технолошки иновации кои може да остават печат на 2022 година, односно би можеле да сведочиме за нивно етаблирање како вообичаен бизнис

даниела МЛадЕНоВСКа ехнолошкиот развој не може прецизно да се предвиди, тој е брз и се разбира иновативен. Толку многу нешта се случуваат ширум светот, така што еден мал детал може да влијае на промена на курсот. Во изминатата деценија, видовме многу нови технологии - од вештачката интелигенција, машинското учење, роботиката до нанотехнологијата, и тие веќе го променија светот. Брзината на интернетот е зголемена десеткратно. Дури и начинот на кој се поврзуваме и ги плаќаме сметките драстично се промени. Пресвртните точки во технологијата навистина не може да се

Т 50

ПОРТА

26 ноември 2021

предвидат, но сепак големите бизнис-консултантски куќи, специјализираните магазини, но и Светскиот економски форум, се потрудија да направат анализи и да ги издвојат според нив најзначајните технолошки иновации кои може да остават печат на 2022 година, односно би можеле да сведочиме за нивно етаблирање како вообичаен бизнис. Во продолжение Ви претставуваме дел од нив, кои најчесто се појавуваат во анализите од различни извори. Метаверзум Метаверзум е денес веројатно еден од најпребаруваните поими. Во основа, станува збор за виртуелен свет создаден со комбинирање различни технологии,

вклучувајќи виртуелна и проширена реалност. Компаниите како на пример Facebook, очекуваат дека метаверзумот ќе стане место каде ќе одиме да се среќаваме, работиме, играме, учиме и купуваме. Оваа „проширена реалност“ се предвидува дека ќе биде следната еволуција на интернетот која ќе ја замагли границата помеѓу физичкиот и дигиталниот свет. самоѓубречки посеви Вештачките ѓубрива кои се користат во земјоделството, секоја година содржат 110 милиони тони азот, што учествува со 1 – 2 % во вкупната глобална емисија на јаглерод диоксид. Но, одредени земјоделски култури како на пример гравот, сојата, грашокот и

БРЗ и иновативен РаЗвоЈ

на нив сличните, можат да користат „паметен начин“ самите да си го обезбедат потребниот азот. Овој концепт е веќе меѓу најдобрите 10 технологии на 2021 година според списанието Scientific American, но се очекува во оваа година тоа да биде из-

водливо и за житарките, што би донело вистинска револуција. криптовалути Криптовалутите полека, но сигурно се придвижуваат од иновативен концепт кон секојдневие. Ел Салвадор во Централна

Америка, стана првата земја која го направи биткоинот, најпопуларна криптовалута, легално платежно средство во септември 2021 година. Во меѓувреме, централните банки во Шведска, Канада, ЕУ и Велика Британија размислуваат за сопствени дигитални валути. Сепак, секоја прилика носи со себе и одредени закани и ризици. Некои земји се прилично претпазливи во тој поглед. Кина, Бангладеш, Катар, Египет и Мароко имаат забрана за криптовалутите. Користењето моќни компјутерски системи за „рударење“ на криптовалути е исто така штетно за животната средина. Но, постојат технолошки експерти кои веруваат дека со правилна регулација во оваа област, криптовалутите може во иднина да станат најодржливото платежно средство. нискојаглероден транспорт Денес помалку од 2 % од патничкиот сообраќај се реализира со флота која има нула емисии. Но, како резултат на зголемениот обем на транспорт на стоки - и преку железница и преку поморскиот сообраќај, се појави потребата од имплементирање на нискојаглеродни решенија. Се разбира и патничкиот сообраќај ги следи овие трендови. Тука се веќе патничкиот воз со нулта емисија Coradia iLint, како и развојот на алтернативни горива за бродски транспорт како што е зелениот амонијак, гас без јаглерод генериран со користење енергија од обновливи извори. Бариерите испречени пред поширока примена на овие технологии не се само технички туку и политички, со оглед дека сериозните трансформации бараат и сериозни капитални инвестиции. Но, се верува дека 2022 година може да донесе позначајно поместување. Францускиот производител на шински возила Alstom вели дека нивниот Coradia iLint е првиот патнички воз во светот со водородни горивни ќелии, но дека нивната амбиција не застанува тука. тивко суперсонично летало Огромната бука на легендарниот Конкорд, познатиот суперсоничен патнички авион како и огромните оперативни трошоци, ја запечатија неговата судбина. Оттогаш научниците се во потрага по суперсоничен авион кој ќе биде потивок и кој нема да има забрани на аеродромите во близина на населени места. Во 2022 година, Nasina X-59 на НАСА ќе го изврши својот прв пробен лет. Се очекува пробивањето на звучниот ѕид на овој авион да генерира помала бука, па НАСА се надева дека тоа ќе овозможи регулаторите да ја укинат претходно споменатата забрана за суперсоничните авиони, што би најавило нова ера за комерцијалните суперсонични летови.

26 ноември 2021

ПОРТА

51

квантни компјутери Идејата која во 90-тите години од минатиот век постоеше само во теорија, денес прерасна во натпревар меѓу државите и технолошките компании, вреден повеќе милијарди долари. Целта на овој натпревар е да се искористат карактеристиките на квантната физика за изградба на нов тип супермоќни компјутери. За разлика од основ-

ПОРТА

ните бинарни елементи на класичните компјутери, или битови кои претставуваат „0“ или „1“, квантните битови наречени кубити може истовремено да претставуваат и едно и друго. Со спојувањето на кубитите, квантните компјутери можат напоредно да обработуваат огромни количини на податоци, додека класичните компјутери тоа го прават секвенционално. Се разбира, из-

лишно е да се зборува каков пресврт би предизвикала комерцијализацијата на оваа технологија во финансиите, биотехнологијата, фармацијата и во многу други сектори. вакцини mRNA против Хив и маларија

Огромниот успех на вакцината против корона базирана на информациската РНК (mRNA) е предвесник на златната доба во развојот на вакцините токму со користење на оваа технологија. Развојот на оваа технологија датира уште од 90-тите години на минатиот век, но со КОВИД- пандемијата и мобилизацијата на повеќе лаборатории истовремено во напорите да се застане на пат на пандемијата, се забрза отворањето на ново поглавје во начинот на кој и во иднина ќе се работат вакцините. Во моментот вакцина за ХИВ со mRNA технологија развива компанијата „Модерна“, додека „Фајзер – Бионтек“ работат на вакцина против маларија. Клиничките испитувања на овие вакцини се очекуваат во 2022 година.

3D коскени импланти Долго време истражувачите развиваат техники за создавање вештачки органи користејќи технологија на 3D печатење на биолошки материјал. Целта е од неколку клетки од пациентот да се синтетизираат целосно функционални органи за трансплантација, што за многумина би значело нов живот веднаш, без мачно чекање на долгите листи. Оваа технологија сè уште е далеку од меките ткива, но за коските ситуацијата е понадежна. Две стартап компании кои работат на овој предизвик – 3D Particle и A.D.A.M., уверуваат дека 3D печатените коски ќе бидат достапни за трансплантација во 2022 година. И двете компании користат минерали базирани на калциум.

вселенски туризам Во оваа област 2021 година донесе многу новини, благодарение на упорноста на супермилијардерите да однесат цивили во вселената. Во јули, Ричард Бренсон го лансираше успешно своето летало во суборбиталниот простор, а нешто подоцна тоа го стори и Џеф

Безос. Во септември, Илон Маск испрати четири лица на повеќедневна „екскурзија“ околу Земјата. Сите три компании веруваат дека во 2022 година ќе направат нов исчекор, и дека ова ќе биде првата година во која во вселената ќе патуваат и „обични смртници“, а не само владини службеници и супербогаташи. n

ПОРТА

екологија

Воздухот се „чисти“ со повторени ветувања надлежните најавуваат дека ќе има повеќе обновливи извори на енергија, ефикаснo искористување на расположливите природни ресурси, велат дека контролата и намалувањето на загадувањето останува една од основните цели, а сето ова ќе се реализира во наредните две години

Катерина СпаСоВСКа - трпКоВСКа инистерството за животна средина и просторно планирање најави дека до 2030 година ќе се затворат РЕК Битола и ТЕЦ Осломеј. На овој начин надлежните ќе го решаваат проблемот со аерозагадувањето кој од година во година станува сè посериозен. Но, ова не е единствената мерка што властите ја најавуваат дека ќе биде преземена за решавање на проблемот со

М 54

ПОРТА

25 февруари 2022

аерозагадувањето. И оваа гарнитура на власта даде ветувања кои и досега беа кажувани, но реализацијата се одвива со задоцнување. Владата уште во својата програма во 2017 година, но и во онаа во 2020 година целеше да ја поврати изгубената енергетска сигурност и стабилност на Македонија, да ги намали трошоците за енергија и енергетската сиромаштија, а сонцето да стане извор на енергија во домаќинствата. И во 2017, како и во 2020 година велеа дека е жално што желбата за брз профит, непочитувањето на законодавството, непостоењето соодветен

институционален и кадровски капацитет доведе до енормно загадување на воздухот, почвата и водата и нарушување на природните живеалишта. Но, оттогаш досега, кога има нова владина програма за работа, целите остануваат исти, а резултатот го нема. Воздухот и натаму се „чисти“ со повторени ветувања. ќе се ЗатвоРаат Рек „Битола“ и тец „ослоМеЈ“ Најавата на надлежните за затворање на РЕК Битола и ТЕЦ Осломеј доаѓа по објавување на податоците од „Обединет

стаРо-нови наЈави во сектоРите енеРГетика и Животна сРедина електрани, а многу важно за државата и за независноста во енергетиката е да се изгради и хидроелектраната Чебрен за да имаме стабилна мрежа.

Балкан за чист воздух“ во кои се наведува како аерозагадувањето делува на морталитетот. Министерот за животна средина и просторно планирање, Насер Нуредини нагласува дека со оваа стратегија во енергетиката, ќе се намали загадувањето на воздухот и неплодноста на населението. „Уште откако станав министер за животна средина зборуваме за менување на начинот на греење и за производство на енергија во нашата држава. Сите сме свесни дека 65 отсто од енергијата се произведува од

јаглен во РЕК „Битола“ и ТЕЦ „Осломеј“. Затоа целата наша стратегија за енергетика е да го промениме тоа и да инвестираме во обновливи извори на енергија. Тоа значи дека ги поддржуваме не само нашите инвестиции како ЕСМ во соларни панели во Осломеј и во Битола, туку и да ги затвориме РЕК „Битола“ и ТЕЦ „Осломеј“ најдоцна до 2030 година, иако според проектот тоа е до 2028“, вели Нуредини. Идеја ни е, посочи Нуредини, да имаме повеќе обновливи извори на енергија и да вложуваме во соларни панели и ветерни

владини наЈави За до 2024 Година Најавите на министерот Нуредини се дел и од Програмата за работа на Владата за периодот 2022 - 2024 година. Таму во делот за енергетска транзиција и одржливост се вели дека Владата ќе дејствува кон успешна енергетска транзиција која на краток, среден и долг рок ќе обезбеди сигурност со снабдувањето на енергенси, одржливост на енергетскиот систем и ќе биде ценовно прифатлива за сите граѓани и економски субјекти. „Фокусот на обновливите извори на енергија и ефикаснoто искористување на расположливите природни ресурси, како што се сонцето, ветерот и водата претставуваат основа на македонската енергетска транзиција. АД ТЕЦ Неготино ќе биде дел од АД ЕСМ и во најкус рок ќе биде трансформиран и приспособен да работи на природен гас. Во овој мандат на Владата, ќе почне отворањето на рудникот Живојно, со цел обезбедување домашни количини на јаглен за стабилно производство на електрична енергија во РЕК Битола на среден рок“, се нагласува во Програмата. Врз основа на изработените технички студии со поддршка на EBRD и KfW ќе се изградат нови 160 MW на фотонапонски електрани во РЕК Битола и дополнителни 10 MW на фотонапонска електрана во РЕК Осломеј. Почната е и изградбата на топловодот од РЕК Битола до градот Битола и Новаци, а дополнително АД ЕСМ ќе почне со проектирање нова когенеративна гасна електрана со капацитет од 250 MW, која ќе произведува топлинска и електрична енергија во РЕК Битола. Исто така, Владата најавува дека ќе продолжи втората фаза од тендерската постапка за избор на најповолен понудувач за изградба на ХЕЦ Чебрен во која учествуваат дел од најголемите енергетски компании од Европа и светот. „До крајот на 2022 година очекуваме да се потпише договорот за концесија со приватниот инвеститор за изградба на ХЕЦ Чебрен. Главни двигатели на македонската енергетска транзиција покрај изградбата на ХЕЦ Чебрен ќе бидат и фотонапонските електрани и ветерните електрани. До крајот на 2022 година, очекуваме да бидат пуштени во употреба 60 MW на фотонапонски електрани по моделот на премиум тарифи, како и двете фотонапонски електрани со вкупен капацитет од 100 MW кои ќе се градат по моделот на јавно-приватно партнерство со АД ЕСМ во РЕК Осломеј“, се дел од ветувањата на Владата.

25 февруари 2022

ПОРТА

55

ГРаѓаните се ГУшат А, во меѓувреме додека да се реализираат овие ветувања, во Македонија граѓаните се гушат од ПМ-честичките. Единствен спас гледаат доколку дувне ветер или заврне дожд или снег. Но, тоа наталожување на честичките е краткотрајно и недоволно. Портокаловата и црвената боја на картите за мерење на квалитетот на воздухот и оваа зима доминираат, а тоа укажува дека граѓаните дишат енормно загаден воздух. Она што надлежните го прават е давање препораки кои не се обврски. Од „Еко свест“ укажуваат дека воздухот кој сите ние го дишеме нема партиска заднина, а релевантните чинители и одговорни институции треба да вложат многу позасилени напори и во континуитет да работат на изнаоѓање системски одржливи решенија со кои аерозагаденоста во Скопје континуирано ќе се намалува, а со тоа ќе се намалат и ризиците по здравјето на скопјани. „Во таа насока, сметаме дека голем дел од краткорочните мерки и препораки како и нивниот ефект зависи од тоа колку ќе бидат прифатени препораките од индустриите и претпријатијата. Актуелната листа со краткорочни мерки е усвоена во ноември 2017 година и се применува веќе четири години, а досега се покажало дека има многу ограничен ефект. Ова значи дека истата треба да се ревидира и да се воведат нови построги краткорочни мерки, во услови кога воздухот е екстремно загаден“, нагласуваат од „Еко свест“.

56

ПОРТА

25 февруари 2022

Истовремено, додаваат оттаму, мора посериозно и поинтезивно да се работи на мерките што треба да донесат резултати на среден и долг рок, односно целосно да се реобмисли сообраќајот и урбанизмот во Скопје (и државата). Потребно е да се почне со децентрализирани системи за греење од обновливи извори, многукратно да се зголемат инвестициите во енергетска ефикасност, како и да се засили контролата на индустриските капацитети, особено на оние капацитети што сè уште немаат интегрирана еколошка дозвола. Сите јавни објекти кои користат нееколошки начин на загревање и со тоа значително придонесуваат кон зголемување на загадувањето, мора да се конвертираат на незагадувачки енергенси. Само на овој начин ќе стигнеме до реално намалување на загадувањето во рамки на законските гранични вредности и зацртани цели, потенцираат од „Еко свест“. И во овој дел Владата има повторно приоритети што ги најавуваа и нивните претходници, но досега воздухот ништо не го исчисти, а мерките што се воведуваа беа само краткорочни. наМалУваЊе на ЗаГадУваЊето – основна цел!? „Контролата и намалувањето на загадувањето останува една од основните цели. Ова вклучува употреба на еколошки горива и користење обновливи извори на енергија, промовирање одржливо управување со отпад, правилно и правично

управување со водите и зелен транспорт“, се вели во делот Заштита на животната средина, зелен и одржлив развој сместен во Програмата на Владата за периодот 2022 2024. На ова поле Владата вели дека ќе продолжи да инвестира во дополнителни мерни станици низ државата и во посебна софтверска апликација за полесен и потранспарентен приказ на состојбата со ПМ- честичките по датум, по локација и со соодветни прегледи и извештаи, а ќе се даде поддршка и на иницијативите за поставување мерни станици, со пропишување различни мерни инструменти. Исто така, велат дека податоците за емисиите од големите загадувачи ќе бидат достапни во реално време, како и Катастарот за животна средина, регистрите за испуштање и пренесување загадувачки материи, регистрите на издадените еколошки дозволи и одобрени елаборати. „Ќе го донесеме Законот за индустриски емисии и од 2023 година ќе обезбедиме меки кредитни линии за набавка на опрема и нови технологии за намалување на загадувањето за мали, средни и големи капацитети. Ќе обезбедиме даночни олеснувања за увоз на зелени технологии. Во периодот 2022 - 2024 година ќе продолжиме со вложување во енергетска ефикасност на јавните објекти за да ги намалиме потрошувачката и загадувањето. Во градежништвото, ќе вршиме засилена контрола на градилиштата“, се дел од ветувањата. Во рамките на проектот „Поддршка за имплементација на директивите за квалитет на воздух и

хоризонтална легислатива“, ИПА 2 програмата на ЕУ се планира: докомплетирање на законската легислатива за воздух, односно подготовка на нов закон за квалитет на амбиентен воздух и повеќе подзаконски акти, подготовка на планови за имплементација на директивите за квалитет на воздух, подготовка на национални плански документи за заштита на амбиентниот воздух и извештаи за стратегиска оценка за нивното влијание врз животната средина, подготовка и спроведување план за мониторинг на тешки метали, VOCs и PAHs, и воспоставување зони и агломерации за овие супстанции, подготовка на извештај за оценка на квалитетот на воздухот и извештај за оценка на влијанието на природните извори врз квалитетот на воздухот, се само дел од ветувањата што Владата ги даде, а кои вели дека ќе се реализираат до 2024 година. n

од загаден воздух предвреме умираат повеќе од 30 илјади луѓе Според податоците на Светската здравствена организација, најмалку 13.500 луѓе умираат предвремено секоја година во регионот на Западен Балкан како резултат на загадувањето на воздухот. Тоа доаѓа од електраните и од фабриките што користат фосилни горива, индустриски постројки, стари уреди за греење во домаќинствата и сообраќајот. Кампањата „Обединет Балкан за чист воздух“ направи студија како аерозагадувањето влијае врз морталитетот. Според последните податоци на Европската агенција за животна средина, а кои ги објавија од

„Обединет Балкан за чист воздух“, лошиот квалитет на воздухот во регионот предизвикува повеќе од 30 илјади предвремени смртни случаи, а Заедничкиот истражувачки центар на ЕУ укажува на фактот дека загадувањето на воздухот во просек придонесува за намалување на животниот век помеѓу 0,4 и 1,3 години во земјите од Западен Балкан. Студиите покажуваат дека само електраните на јаглен во Западен Балкан предизвикуваат економска штета која се движи помеѓу 1,2 и 3,4 милијарди евра годишно за трошоците за здравствена заштита.

25 февруари 2022

ПОРТА

57

уметност

Сликам со јазикот на слободната, бујна љубов, реална или имагинарна сакам да ги набљудувам луѓето, нивното движење, изразите на лицата, да ја препознаам радоста, среќата, тагата. од тие чувства создавам моќна обоена проекција. се појавуваат фигури, познати и незнајни, кои летаат и се движат низ моите платна, прегрнати, вљубени, патуваат заедно низ просторот д-р петрула КоСтоВСКа, историчар на уметност (Специјално за Порта 3 од Лондон) ани дипломирала на Факултетот за ликовни уметности во Скопје ФЛУ во 1989 отсек сликарство, во класата на проф. Ана Темкова. Од 1989 година е и член на ДЛУМ. Учествувала на бројни изложби и разни уметнички проекти во Македонија и во странство. Нејзините дела се излагани во повеќе од 15 земји во светот и се дел од многу приватни и јавни колекции. Жани остварила повеќе од 40 самостојни и групни изложби во Македонија, Обединетото Кралство, Франција, Унгарија, Австрија, САД, Италија, Германија и др. Таа веќе подолго време живее и работи на релација Скопје – Лондон. Работи во комбинирана техника акрил на платно со употреба и на други материјали, како хартија, текстил и метална фолија.

Ж

твојата последна самостојна изложба беше во Галеријата акантус во 2018 година. спремаш ли некоја нова изложба и како врз тебе и врз твоето јавно презентирање влијаеше двегодишната ситуација со ковид-19 пандемијата? n Пандемијата на најсуров начин ни го промени комплетно начинот на живеење на глобално ниво. Сакајќи или не нашите животи сосема и драстично се променија во однос на размислувањето и делувањето. Во вистинска смисла на зборот настапи комплетна блокада на секојдневното функционирање и физичкото движење и тоа придонесе за менување на модусот на егзистирање. Мојот динамичен живот се пренасочи кон друга димензија. Морав принудно да ги следам новите правила на игра и да се адаптирам кон истите. Пандемијата придонесе за различно восприемање на светот, давање предимство 58

ПОРТА

25 февруари 2022

на чувствата кон блиските и кон едноставните искрени „мали“ нешта и свртување кон себе и кон сопствената творечка и креативна енергија. Немав друг избор освен да го исполнам времето со креативност. Настанаа многу нови дела, цртежи, скици. Мојата последна изложба беше заокружување на една акумулирана енергија. Се разбира од 2018 до денес, професионалните околности, приватното секојдневие, па и општествените случувања, делуваат на моето опкружение и мисловно делување. Во моментов сè уште немам договорено и дефинирано нова самостојна изложба, но се разбира планови секогаш има и нови предизвици се на повидок. Галеријата акантус за жал веќе не постои, а во скопје сè помалку постојат

физички простори за презентација на творештвото на еден уметник. од друга страна уметниците имаат можност да се самопрезентираат и саморекламираат на најразлични виртуелни платформи на интернет. колку за тебе е важно изложувањето на твоите дела во „живо“? n Галеријата Акантус, и нејзиниот тим, беа пример за професионализам и посветеност. Нивната постојана медиумска присутност, секојдневна активност и промоција на уметничките и културните настани и вредности во градот беа за пофалба. Од друга страна блиската соработка и комуникација на галерискиот тим со уметниците е пример како треба да работи една мала приватна галерија и нешто што во моментов недостасува во

интеРвЈУ со Жанета (Жани) Гелевска-вељановска културното милје на градот. Во меѓувреме јас сум присутна на социјалните мрежи кои ми отворија нови видици, нов начин на самопрезентирање и секојдневна комуникација со публиката. Оваа дневна присутност во јавноста е исклучително забавна, можност да те следат, но и да ги следиш потенцијалните следбеници и купци. Сепак, изложувањето во галериски простор не може со ништо да се замени. Зборувам за комплетна организација на една изложба од почеток до крај. Почнувајќи од изборот на дела, припремата за каталог, опремувањето и поставувањето на делата во галерискиот простор, па сè до највозбудливиот дел – отворањето. Тоа е моментот кога се обзнануваш и се „разголуваш“ пред публиката, сите тајни се откриени и преку твоите дела ѝ дозволуваш на публиката најинтимно да те спознае и доживее. Контактот со публиката предизвикува едно посебно чувство, енергија која се шири, се сочувствува и остава печат. не си врзана со институција или со фиксно работно место. Може ли во денешни услови да се живее од уметност и да се опстои како слободен уметник freelancer? n Од моето дипломирање од 1989 година сум слободен уметник. Повеќе од три децении се доволно време за созревање како уметник и градење свој стил и начин на изразување. Сама сум господар на своето време, што иако значи дека немам работно време од 7 до 3 или од 9 до 5, јас сепак работам во три смени. Посветеност, континуирана работа и искреност пред платното е моето професионално мото. веќе подолго време си на релација скопје – лондон. што црпиш како инспирација од двете средини? Зошто го сакаш скопје, односно зошто го сакаш лондон? n Бидејќи доста често сум и таму и ваму не би рекла дека нешто ми фали. Би рекла дека го црпам најубавото од двете места и уживам во нив. А кога ќе ме прашаат каде припаѓам, припаѓам онаму каде ме води срцето. Онаму каде што ми е делот од потесното семејство, таму сум и јас, а не има и таму и ваму. Кога сум во Скопје максимално го користам времето во моето студио, каде сликам и каде ме посетуваат, инспирираат драгите пријатели, колеги и љубителите на уметноста. Да не ја заборавам и превкусната македонска храна без која, како гурман, и не можам. Уживам и во изложбите, а последните неколку години во Скопје се реализирани фантастични изложби на наши и странски уметници во

Медитација, 30/30 см, акрилик на хартија, 2021

Прегратка, 30/30 см, акрилик на дрвена подлога, 2021 25 февруари 2022

ПОРТА

59

Мојот сон, 50/50 см, акрилик на платно, 2021

100 соништа, 50/50 см, акрилик на платно, 2021 60

ПОРТА

25 февруари 2022

Националната галерија, во Мала Станица, во Музејот на современа уметност. Еве (впрочем?), неодамна бев на отворање на 19-тиот Зимски салон на ДЛУМ, каде куратор беше Анка Боериу од Романија и каде беа селектирани и изложени дела на 41 македонски и петмина романски уметници. Одлична изложба која топло ја препорачувам. Лондон, пак е приказна за себе, постојано нуди можност за инспирација. Динамичен, возбудлив, мултикултурен 8 милионски град во кој живеат луѓе од 200 националности и во кои се слуша џагорот на исто толку јазици. Во Лондон, музеите и галериите ми се духовна храна и инспирација, а парковите и зеленилото одмор за очи. Но, Лондон е и полн со предизвици, ти овозможува и ти дозволува да се преиспиташ, откриеш и пронајдеш себе си. и да се надоврзам на претходното прашање, што ти пречи во двете средини или поточно што им замеруваш на двата града? ти фали ли нешто кога си во скопје и обратно? n Кога веќе ме праша што не ми се допаѓа во Македонија, тоа е потпросечниот животен стандард, нешто за кое сосема избегнувам или малку зборувам. И тука не се работи само за материјалниот стандард, туку пред сè за ниските духовни и културни вредности и за отсуството на социјални норми. Државата е без основни правила на однесување и цивилизирано општење, закони кои постојано се кршат и не важат за сите. Исти политичари кои постојано се вртат во круг и си ги менуваат министерствата и фотелјите. Корупциски афери на секој чекор. Образование, здравство и култура доведени до работ на опстанок. Со еден збор токсична средина. Но, таа е моја (Македонија) и си ја сакам. Сепак, во предност сум и среќна сум поради тоа што моето студио ми е местото во кое се исклучувам од она што се вика реалност и која дефинитивно не ми е инспиративна.

Игра, 30/30 см, акрилик на хартија, 2021 објасни им го на читателите твојот креативен процес. што те инспирира, што ти дава поттик за творење? колку имагинарниот свет од твоите платна е одраз на твоето секојдневие, твојата енергија, твојата емотивност? n Го сликам она што го живеам, секојдневието на моето битисување. Едноставно преку сликите го раскажувам и прераскажувам својот живот. Обоени патувања низ градови, предели, посебни места со силна енергија. Патувањата реални и имагинативни, апстрактни и фигуративни ги предоживувам и одново ги креирам во мојата глава и ги пренесувам на платното. Го сакам имагинативниот свет во кој се чувствувам слободно, опуштено и без ограничувања. Љубопитна сум и сакам да истражувам – невозможното да го направам возможно (достапно). Во мислите тоа лесно ми успева. Таму имагинарниот свет брзо станува реалност. Сакам да ги набљудувам

Будење, 30/30 см, акрилик на платно, 2021

Mr & Mrs Smith, 50/50 см, акрилик на дрвена подлога, 2021

луѓето, нивното движење, изразите на лицата, да ја препознаам радоста, среќата, тагата. Од тие чувства создавам моќна обоена проекција. Се појавуваат фигури, познати и незнајни, кои летаат и се движат

низ моите платна, прегрнати, вљубени, патуваат заедно низ просторот. Сликам со јазикот на слободната, бујна љубов, реална или имагинарна, можеби и не е толку важно, бидејќи најважна е пораката. n

Прегрни ме, 30/30 см, акрилик на платно, 2021 25 февруари 2022

ПОРТА

61

ПОРТА

ПОРТА

www.ading.rs