289-ти број на Порта 3 by Porta3

ПОРТА Г РА Д Е Ж Н И Ш Т ВО А РХ И Т Е К Т УР А Е КО ЛО Г И Ј А

289

ФЕВРУАРИ 2020

Ангажирањето на јавни проекти треба да се гледа како општествена одговорност Урбанистичкото (не)планирање во Тетово - блиску до точка од која нема назад Енергетската ефикасност стана законска обврска

90 ДЕНАРИ

ПОРТА

СОДРЖИНА

ИНФО 6 ЗОШТО КОНКУРС?

ИНФО 8 ШТИП ДОБИВА ЗАТВОРЕН БАЗЕН

РЕГИОНИ 10 ИНТЕРВЈУ 14 АНГАЖИРАЊЕТО НА ЈАВНИ ПРОЕКТИ ТРЕБА ДА СЕ ГЛЕДА КАКО ОПШТЕСТВЕНА ОДГОВОРНОСТ

ИНТЕРВЈУ 20

ПЕТЕР ПИШЛЕР (PETER PICHLER) – ЕВОЛУЦИЈА НА ТРАДИЦИЈАТА

АРХИТЕКТУРА 26 АРХИТЕКТОНСКАТА ПРОФЕСИЈА НА ПОЧЕТОКОТ НА 21-ВИОТ ВЕК

УРБАНИЗАМ 30 УРБАНИСТИЧКОТО (НЕ)ПЛАНИРАЊЕ ВО ТЕТОВО - БЛИСКУ ДО ТОЧКА ОД КОЈА НЕМА НАЗАД

ЕНТЕРИЕР 36 „АУДИОКУЛТУРА“ - ИЗЛОЖБЕН ПРОСТОР ЗА HIGH-END АУДИО ОПРЕМА

УРБАНИЗАМ - ЕКОЛОГИЈА 42 ЗАТВОРЕНАТА ГРАДИНА ВО УТОПИЈАТА НА 21 ВЕК

ЕНЕРГЕТСКА ЕФИКАСНОСТ 46 ЕНЕРГЕТСКАТА ЕФИКАСНОСТ СТАНА ЗАКОНСКА ОБВРСКА

ЕКОЛОГИЈА 50 ДЛАБОКА РЕКА ПРЕД НОМИНАЦИЈА ЗА ПРЕЛИМИНАРНАТА ЛИСТА НА УНЕСКО

ХОРТИКУЛТУРА 54 ЗЕЛЕНОТО СРЦЕ НА МЕЛБУРН

УМЕТНОСТ 58 ЦЕЛАТА МАГИЈА НА СВЕТОТ ГО ПРОНАЈДЕ СВОЕТО ЗАСОЛНИШТЕ ВО МОИТЕ ОЧИ

ПОРТА

25 јули 2014

42 54

ГОДИНА XII

БРОЈ 289 ПЕТОК 28.2.2020 Редакција:

ДРАГИ ЧИТАТЕЛИ, Како и во секој број така и во ова февруарско издание на Порта 3 пренесуваме интересни, актуелни и читливи текстови. Последниве месеци урбанизмот е во фокусот на јавноста, особено земјиштето на поранешната фабрика „Треска“. По низата реакции од жителите на Центар и стручната архитектонска јавност, Општина Центар реши да распише Конкурс за урбанистичко планирање на просторот кај „Треска“. Нашите соработници, видни архитекти, даваат објаснување за тоа што значи распишувањето на овој Конкурс и зошто е тој потребен. Порта 3, како медиум кој е секогаш подготвен за промени, од овој месец почнува со нова рубрика насловена „Региони“. Сакајќи што повеќе да ги информираме нашите читатели за активностите на локалните самоуправи ги отворивме страниците за објавување на нивните вести кои се од нашите области како градежништво, архитектура, екологија, урбанизам, уметност, хортикултура... Големата годишна награда 2019 (ГГН) на Асоцијацијата на архитекти на Македонија (ААМ) е доделена за објектот, основно училиште „Киро Глигоров“ во населбата Капиштец во Скопје, проект на проектантското биро „Бесиан Мехмети Архитектс“ од Скопје, а автори се архитектите: Бесиан Мехмети, Стефан Атанасоски, Никола Кунгуловски и Арменд Хебипи. По повод наградата разговаравме со архитект Бесиан Мехмети кој одговара за тоа што оваа награда значи за нив како млади архитекти, за задоволството од готовиот производ-училиштето, но и за политичките контроверзии за Плоштадот „Скендербег“, за снаоѓањето во овие сурови услови во архитектурата. Во овој број нашиот дописник од Белград има интервју со Петер Пишлер архитект кој има специфичен поглед на архитектурата, којашто ја гледа како одраз на традицијата и примената на современата технологија, проследена со висока естетска вредност. Тој говори за искуството од студирањето во Виена каде професорка му била славната Заха Хадид и за пристапот во архитектурата. Нашиот дописник од Лондон, како и во секој број така и сега ни испраќа интересен текст. Овој пат неговиот фокус е на архитектонската професија на почетокот на 21-виот век. Тој пренесува податоци за број на архитекти во нашата земја, за тоа на колку високообразовни институции може да се стекне ова звање, како и за тоа дека според пописот на архитекти

ПОРТА ГРАДЕЖНИШТВО АРХИТЕКТУРА ЕКОЛОГИЈА

во 36 земји од светот за изложба на Венецијанското биенале во 2014 година, Северна Македонија е трета според бројот на архитекти на жител во земјата. Во полето на урбанизмот повторно говориме за отсуството на визија на градските власти последниве 30-тина години што довело до тоа урбанистичкото (не)планирање во Тетово да биде блиску до точка од која нема назад. Главниот град доби едно ново катче. „Аудиокултура“ изложбен простор за high end аудиоопрема. Станува збор за дел во кој луѓето ќе поминуваат најмногу време посветувајќи се на звукот, слушајќи музика, оценувајќи различни производи, но и дел наменет за социјализација, дружење, презентација и промоција. Нашите пријатели архитекти ја раскажуваат приказната околу ентериерот. Во обид да се избегне неуспехот на урбаната идеологија од втората половина на ХХ век, пренесуваме текст кој го истражува пејзажот како алтернатива на урбаниот блок, со идејата за нова урбана форма. Експертот говори за зголемување на биодиверзитетот и дивината во градот, како и за затворената градина во утопијата на 21 век, оаза каде плодната почва е загадена земја и звуците на смеа се заменети со звуците на сообраќајниот неред. Енергетската ефикасност е тема која редовно ја обработуваме. Овој пат нашиот експерт дава објаснување на Законот за енергетска ефикасност кој стапи на сила и кој е прв во нашата земја за оваа област. Со стапувањето на сила на Законот за енергетска ефикасност, оваa проблематика станува обврска, за чие неисполнување предвидени се прекршочни одредби односно парични казни. Во областа екологија во овој број имаме репортажа за неповторливата убавина на Длабока Река, нејзиниот водопад и пошироката околина која е пред номинација за прелиминарната листа на УНЕСКО. Кај хортикултурата ја имаме Royal Botanic Gardens Victoria во Австралија, која е зеленото срце на Мелбурн. Градината е скапоцен дел од животот во градот, таа е чувар на земјата, пејзажот и колекцијата на растенија познати по својата визуелна убавина и значење за науката и хортикултурата. Кај уметноста имаме текст за еден од најфините цртачи и еден од најпрепознатливите сликари на надреализмот, Салвадор Дали. ОД РЕДАКЦИЈАТА 289

соработници: Ангел СИТНОВСКИ Александар ЧЕРЕПНАЛКОСКИ Владимир Б. ЛАДИНСКИ (В.Британија) Горан МАРКОВСКИ Даниела МЛАДЕНОВСКА Драган РИСТОВ Душанка ШУЛОВИЌ Ѓорѓе ЈОКИЌ (СРБИЈА) Катерина СПАСОВСКА-ТРПКОВСКА Љупка ДУКОВСКА Натка ЌОСЕВА Ненад ТОНИЌ Филип ФИЛИПОСКИ графички уредник: Гоце ЦВЕТАНОСКИ фоторепортер: Kиро ПОПОВ лектор: Дијана РИСТОВА Издавачки совет: Вања ДОНЧЕВА-РАЈАТОСКА, дипл.инж.арх. - претседател Александра ПЕТРОВСКА дипл.инж.арх. вон. проф. д-р Златко ЗАФИРОВСКИ дипл.град.инж. Александар ЧЕРЕПНАЛКОСКИ дипл.шум.инж. Управител: Љупчо АТАНАСОВСКИ, дипл.инж.арх. Издавач: „Биропрес“ ДОО Скопје Aдреса на издавачот и редакцијата: „Биропрес“ ДОО Скопје Ул. Васил Ѓоргов број 21, влез 2, локал 7, 1000 Скопје Тел: 3109 311; 3151 311; Факс: 3132 924 e-mail: porta3@porta3.com.mk www.porta3.com.mk Печати: ул. Крижевска бр.52 П.Ф. 72, 2300 Кочани Маркетинг: biroproekt@biroproekt.com.mk marketing@porta3.com.mk Тел: 3243 790; 3243 797 Fax: 3243 796 Моб: 072 248 796

ФЕВРУАРИ 2020

Ангажирањето на јавни проекти треба да се гледа како општествена одговорност

ГОДИШНА ПРЕТПЛАТА: 800 ден. за физички лица: 600 ден. жиро сметка: 300000001995035 во Комерцијална банка АД Скопје ЕДБ: 4030004528485

Урбанистичкото (не)планирање во Тетово - блиску до точка од која нема назад Енергетската ефикасност стана законска обврска

AРХИТЕКТ ПЕТЕР ПИШЛЕР

Насловна страница TREE SUITES, КИТЦБИЛ, АВСТРИЈА

главен и одговорен уредник: Сања РАЃЕНОВИЌ-ЈОВАНОВИЌ

Првиот број на списанието Порта3 излезе на 29.12.2004 година Датум на печатење: 27.2.2020 Број на примероци: 800 Редакцијата на Порта3, не се согласува со сите ставови објавени во списанието.

90 ДЕНАРИ

инфо

Зошто конкурс?

ошто e потребен конкурс за локацијата кај „Треска“ е прашање кое отвора многу други сериозни прашања и дилеми. Во дводецениското интензивно градење според досегашните прописи и Деталните урбанистички планови кои беа на сила, Скопје стана задушен град и доживеа сообраќаен и урбанистички колапс. Градоначалникот на Општина Центар - Скопје се одважи и за 31 ДУП прогласи мораториум и формира Експертска комисија за евалуација. По извршената евалуација констатирана е лоша состојба со катастрофални пропусти и последици кои тешко се поправаат. ДУП-овите се вратени на преработка, кај истите планерски куќи и Комисијата се судира со многу сопки и саботажи и неизвршување на задачите. И секако дека мораториумот многумина не го одобруваат, затоа што им удира по џебот. Но, за жал има и такви, кои се претставници на архитектите, а почнуваат да се жалат, изнесувајќи личен став и згора на сè живеејќи во еден од најгусто изградените делови на градот. Замислете, не биле во рамноправна положба со останатите граѓани, неможејќи да надградуваат, па така и тие немале станови за децата. Во меѓувреме заборавајќи дека се архитекти со поминат рок, кои мора да знаат дека некаде правото за градење и се потрошило, бидејќи таму каде што е преизградено, може само да се сруши старо и изгради ново, исто толкаво. И така градежната инвазија си продолжува, иако е евидентно дека постојат многу проблеми како неажурираност на податоците, немање попис на население повеќе од 18 години, пропусти, нејаснотии (стеченото право!?) и неусогласеност во законската регулатива и згора на сѐ силниот притисок и корупција од градежниот сектор и сопствениците на локациите за квадрат повеќе, поголема катност и искористеност на земјиштето. Урбанизмот е сериозна и слоевита наука. Урбанистичкото планирање го обликува просторот, го штити јавниот интерес и ги насочува и контролира аспирациите на приватниот сектор. Никако да запаметиме дека стекнато право на еден субјект да гради не значи загрозување на стекнатото право на другиот, кое вклучува право на пристап, зеленило, капацитет на здравствени и образовни установи и соодветна инфраструктура. Заради сѐ ова, беше поднесена иницијатива за конкурс за урбанистички проект на локацијата кај „Треска“. Не затоа што другите делови од градот се помалку значајни, туку затоа што од некаде мора да се почне и покаже дека може да се планира на еден постручен и покреативен начин. Ова е

ПОРТА

почетен обид да се врати проектирањето и планирањето на вистинскиот пат, онака како што се работи во светот. Потребно е распишување на конкурси за сите покарактеристични локации кои се од посебно значење за градот и жителите. Тоа е пракса во светот, а некогаш беше и кај нас. Советот на Општина Центар изгласа дека по пат на конкурс ќе се избира урбанистичко решение за дел од ДУП Буњаковец 2, Градска четврт З 11, локацијата „Треска“. Општината Центар ја има привилегијата и одговорноста да управува со центарот на главниот град, а со самото тоа и со центарот на државата и се очекува да отвори нова страница во начинот на обликување на просторот. Мора да сме свесни дека на мегданот на вечната скопска борба меѓу приватниот интерес за градење и јавниот интерес за похумано урбанистичко планирање по правило победувал приватниот интерес. Треба ли и понатаму да се прават ДУП-ови само со станбени згради во кои се наредени блокови чија архитектура е диктирана од договорот со сопствениците на парцели? Треба ли и понатаму да се градат станови кои се надвор од сите стандарди и нормативи за проектирање од Правилникот кој е дел од Законот за градење? Треба ли и понатаму архитектите да се даватели на услуги и исполнувачи на желби, наместо даватели на идеи и стручност, а урбанизмот да служи само како протокол за покривање на одредена процедура? Ќе се вртиме ли до недоглед во овој маѓепсан круг на ограничувачки законски акти, незнаење и немање доблест, храброст и интегритет за нов почеток кој е неопходен заради самите нас и менталното здравје на идните генерации? Деновиве надреално, монтипајтоновски звучат сцените од јавните расправи за

Буњаковец 2 и Маџир Маало, каде граѓаните кои протестираат против загадувањето не сакаат ни зеленило, ни градинка, ни училиште, ни паркинг не им треба, туку им требале станови за децата. На јавната расправа во Жданец се степаа. Во Расадник граѓаните се поделени според личните интереси. Ова зборува за менталниот склоп на нашиот граѓанин, кој е кусоглед, слабо едуциран, а интересот за јавен простор и заедништво завршува таму каде што му завршува парцелата и површината за градење. Ова зборува и колку лошо се планира и колку секој си дозволува да го сфаќа урбанизмот само и единствено како личен интерес. Градоначалникот Саша Богдановиќ вели „Ќе ја формираме комисијата кога ќе завршиме со сите консултации внатре во службите и со сите иницијатори кои беа поднесени, потоа одиме со втората комисија која треба да го распише конкурсот и таа да го избере најдоброто конкурсно решение. Се надевам дека во текот на оваа година ќе се избере најдоброто решение, не сакам да лицитирам со бројки, бидејќи погрешно се толкуваат. Повеќе од две години има мораториум на тој простор за неизвршување на планови, оставаме доволно простор за да може да се избере најдоброто решение. Не брзаме, колку е потребно време толку ќе оставиме за да се избере најдоброто решение“. Мора да се каже дека и тој простор кај „Треска“ нема да биде парк. Барањето за парк е нереално и слично како барањето „сакаме станови за децата“, само од спротивната страна, секако онаа „добрата“. На локацијата ќе има станбени згради, затоа што се предвидени со претходниот ДУП и затоа што таа е намената предвидена со ГУП. Сега се на потег архитектите, да состават стручна проектна програма, комисијата да биде стручна и доследно да ја спроведе програмата. Во програмата мора да се дефинира која површина за што е наменета и каде, мора да се наведе потребниот број на жители, станови, паркинг-места, јавни површини со различни намени соодветно капацитетот на локацијата и околните локации. Мора да се наведе потребната структура на станови и неопходноста од функционални станови соодветно Правилникот за стандарди и нормативи за проектирање. Подлогата на локацијата мора да биде ажурирана, имотно-правно расчистена и прецизирана сопственоста на катастарските парцели. Овој конкурс може да биде и замка. А замки има повеќе, да им се дозволи на сопствениците да се наметнат со своите профитерски интереси, да се добие, што е скоро редовен случај според искуството од претходните конкурси, допадливо решение со 3Д рендери, но празно, нерешени функции и содржини и неизводливо, и згора на сè комисијата да го прифати како такво. За ова да не се случи мора да разговараат Општината, сопствениците и комисијата и да се договорат. А

архитектите да понудат реално и издржано решение со кое ќе им покажат и на јавноста и на сопствениците дека просторот може да биде добар и кога е помалку изградено, а решено е рационално и економично со просторен и функционален квалитет. Па на крајот сите да бидат задоволни и корисниците и граѓаните и инвеститорите кои ќе разберат дека со помалку, но подобро добиле повеќе. И ова е можеби последна шанса архитектите на дело да покажат што знаат. n

ПОРТА

инфо

СО ИНВЕСТИЦИЈА НА АГЕНЦИЈАТА ЗА МЛАДИ И СПОРТ

Штип добива затворен базен Објектот на затворениот базен е со димензии 30 на 20 метри, а самиот базен е девет на 25 метри, кој ги задоволува критериумите за тренинг, а најмалите да се учат во него да пливаат

Драган РИСТОВ

о Штип почна изградбата на затворениот базен. Дамнешна желба на штипјани е да добијат нова универзална спортска сала и затворен базен. Идејата за универзална спортска сала, тлее со децении, но освен концептите, немаше многу конкретни активности. Градоначалникот на Општина Штип, Благој Бочварски, го презентираше проектот за затворен базен, инвестицијата е на Агенцијата за млади и спорт. Идејното решение за базенот е на проектантската куќа "Веларт" од Скопје. Локацијата е во месноста Суитлак, кај кошаркарското игралиште во населбата „Деснаци“. Оваа зона, од десната страна на сообраќајницата, е во Урбанистичкиот план на градот како СРЦ „Суитлак“, а веднаш од спротивната страна е новиот објект на Општинскиот мултимедијален центар „Киро Глигоров“ изграден пред 4 години. “Направивме доста големи напори во однос на обезбедување на соодветна локација, на која можеме да издадеме градежно одобрение, со цел граѓаните на Штип за првпат да имаат затворен базен, кој ќе го користат учениците од сите училишта, но и сите граѓани“, изјави градоначалникот. Објектот е со димензии 30 на 20 метри, а базенот е девет на 8

ПОРТА

28 февруари 2020

25 метри.Реализацијата на проектот, не е важна само заради базенот, туку и заради фактот дека со ова ќе стартува и поголемиот проект за спортската зона Суитлак.

Затворениот базен, иако ќе има само четири пливачки ленти и димензии од 9х25 метри, значи со помали димензии, од веќе познатиот градски базен на отворено, сепак е важна содржина, заради можноста да се плива и во есен и во зима. Ќе има и придружни елементи, со што ќе биде адаптиран комплетно за потребите на учениците, но и на рекреативците и на спортистите. Вредноста на овој капитален проект е 38 милиони денари. Изградбата на затворениот базен е дел од владиниот проект изградба на 14 затворени пливачки базени во исто толку градови во Македонија. Согласно планот, во втората фаза ваков тип на базени ќе се градат во Кочани и во Струмица. n

ПОРТА

региони

ОТВОРЕНИ СТРАНИЦИ ЗА ЛОКАЛНАТА САМОУПРАВА Порта 3 од овој месец почнува со нова рубрика насловена „Региони“. Сакајќи што повеќе да ги информираме нашите читатели за активностите на локалните самоуправи ги отворивме страниците

за објавување на нивните вести. Сите заинтересирани oпштини можат редовно да ни ги испраќаат нивните вести на нашиот е-mail: porta3@porta3.com.mk.

Богданци ќе добие нови ветерници за 21 милион евра

о Богданци ќе се градат нови ветерници во вредност од 21 милион евра. Со оваа инвестиција ќе биде заокружен проектот „Ветерен парк Богданци“, на проектираната инсталирана моќност од 50 MW и вкупно годишно производство од околу 137 GWh. Електрани на Северна Македонија распиша јавен повик за претквалификација за инженеринг,

набавка и изведба – ЛОТ1 и 2 односно реализација на фаза 2 од Проектот на ветерни електрани – Богданци. Во втората фаза ќе бидат изградени шест ветерни турбини, со инсталирана моќност од 13,8 мегавати. На овој начин ќе се искористи ветерот како обновлив извор на енергија преку изградба на ветерни електрани, со цел постигнување на дополнително годишно

производство од 37 GWh природно одржлива енергија. За реализирањето на овој проект, средства обезбеди германската КфВ Банка, во висина од 18 милиони евра, додека три милиони евра се сопствени средства на ЕСМ. Со изградбата на новите ветерници се очекува да се зголеми учеството на уделот на обновливите извори на енергија на три отсто.

Природниот третман на Градската депонија го

ерката против аерозагадувањето што ја презедоа Општина Кочани и КЈП „Водовод“ со третирање на согорувањето во Градската депонија ги дава првите позитивни резултати. „Градската депонија првпат се третира со природни алги, на начин што придонесува да се спречи нејзиното палење и согорување. Од препаратот на база на екстракт од два вида морски алги, досега е употребена 21 цистерна со зафатнина од седум метри кубни. Со течноста помешена со алги се полнат „џебовите“ во депонијата и горењето моментно престанува“, вели Андреј Киров, директор на КЈП „Водовод“. Постапката што е позната и се користи во слични ситуации во странство, кај нас се применува од декември минатата година. Надлежните најавуваат дека од природниот препарат, од кој со јавна набавка беа обезбедени илјада литри, се очекува да се овозможи континуиран третман на Градската депонија до крајот на оваа календарска година, а во буџетот на оваа јавна

ПОРТА

28 февруари 2020

Во тек е донесување нов ГУП и три ДУП-ови во Велес Во завршна фаза е донесувањето на нов Генерален урбанистички план (ГУП) и на три детални урбанистички планови (ДУП) во Велес, за кои се очекува согласност од Министерството за транспорт и врски, за потоа тие да бидат ставени на разгледување и гласање од Советот на Општина Велес. Градоначалникот на Велес Аце Коцевски информираше дека првиот ДУП се однесува на просторот околу Градскиот пазар и предвидува изградба на катна гаража на местото на сегашниот паркинг во близина на бифе-скара „Хајдук“ со капацитет од околу 300 места за паркирање. Со овој ДУП на местото на старата зграда на Велешкиот театар е предвидена изградба на колективен станбено-деловен објект на девет ката: две нивоа за паркинг-простор, два ката за деловен простор и пет ката за објекти за живеење. Вториот ДУП се однесува на Градскиот парк и предвидува современо сообраќајно решение со кое ќе се овозможи кружно движење околу стадионот, а просторот под сегашните трибини може да се намени за деловни простории. „Предвидена е и локација за изградба на мал покриен базен во рамки на парцелата на постојниот градски отворен базен, кој ќе биде финансиран од Агенцијата за млади и спорт. Се планира и изградба на две катни гаражи на долната страна под сообраќајницата кај Градскиот базен“, појаснува Коцевски. Третиот Детален урбанистички план, рече,

се однесува на просторот околу Младинскиот парк. Велес ќе добие ново сообраќајно решение со изградба на голем кружен тек на местото на семафорите со радиус од 30 метри. Семафорите ќе бидат преместени на друга соодветна локација. Според овој нов ДУП, на местото каде што е сега бензинската пумпа на „Макпетрол“ се предвидува изградба на нова. „Макпетрол“ учествува во

финансирањето на овој ДУП. Со овој ДУП се предвидува изградба и на нова зграда за Градската библиотека на местото на сегашната барака на КУД „Керамичар“ лоцирана во дел од Младинскиот парк. Како што најави градоначалникот Коцевски, новата библиотека во Велес ќе биде на три нивоа и ќе има голема површина за паркирање под објектот.

намалува аерозагадувањето во Кочани установа ќе се издвојат средства ваквата мерка за спречување на аерозагадувањето да продолжи да се применува и понатаму. Во овој период значаен акцент во борбата против аерозагадувањето се става на обезбедувањето услови за искористување на оризовата слама за потребите на Пречистителната станица во Кочани. Со цел да се подобри пристапот на механизацијата, Општина Кочани учествува во подобрување на 12 км полски патишта во Кочанско Поле. Заложбите на градоначалникот на Општина Кочани Николчо Илијев се во насока на комплексно решавање на земјоделските проблеми и потреби, за искоренување на појавата на палењето на стрништата, а со тоа и намалување на аерозагадувањето. На крајот на минатата година, Општина Кочани додели субвенции на сто домаќинства кои решија да се греат на печки на пелети и инвертер-клими. Намената на еден милион денари од општинскиот буџет за оваа екомерка е една од најголемите меѓу единиците на локалната самоуправа во нашата држава. 28 февруари 2020

ПОРТА

Во Гевгелија ќе се постават автоматски мониторинг станици за мерење на квалитетот на воздухот

о Гевгелија ќе биде поставена нова автоматска мониторинг станица со средства од ИПА програмата за прекугранична соработка со Грција во текот на 2020 година. Техничката спецификација за набавка на мерните инструменти е подготвена и во тек се подготвителни активности за објава на целосната

тендерска документација според соодветните правила на програмата за оваа набавка. Покрај оваа мониторинг станица, која ќе биде поставена со доделените средства од ИПА-ППС со Грција, во Гевгелија наскоро ќе биде поставена уште една мониторинг станица. Имено, Општина Гевгелија

аплицираше на објавениот јавен повик од Владата на РСМ за набавка на мониторинг станица. Имено, согласно Програмата за заштита од аерозагадување во 2020 година беше овозможено општините кои немаат вакви мониторинг станици, без разлика дали се загрозени од аерозагадувањето, да аплицираат.

Санирање на карпата кај јужниот влез на Велес

очнаа градежните работи кај карпата „Цуцка“, на јужниот влез на Велес. На терен се градежниците од битолската фирма „Стентон градба“, која го доби тендерот вреден еден милион евра за санација на карпата и патот, исто така и екипите на „Македонија пат“, но и на Македонски железници, кои ги прават последните подготовки за безбедно изведување на градежните работи на ова свлечиште. Според проектот за санација, оваа карпа ќе се бетонира со торкрет бетон во висина од 15 метри, а во неа ќе се набијат анкери кои требa да спречат натамошни одрони. Опасно надвиснатите карпи ќе се уриваат, а за тоа ќе биде задолжена фирма од Хрватска, која ќе користи услуги и од алпинисти. На местото кај карпата се поставуваат знаци, и сообраќајот осум месеци ќе биде пренасочен преку автопатот Пријателство, кон источниот влез на градот. 12

ПОРТА

28 февруари 2020

Пренасочувањето на сообраќајот треба да се случи во секој момент, велат надлежните. Оние кои во Велес доаѓаат од југ, наместо да се исклучат кај мотелот Македонија, по автопатот ќе мораат да возат

уште 7 километри, до клучката за Штип, и во Велес да влезат на источниот влез. Истото ќе важи и за обратната насока. Големиот одрон на „Цуцка“ се случи во март 2018 година.

Ќе се реконструира

прилепската стара чаршија Прилепската стара чаршија, споменик на културата, ќе се реконструира за да се зачува нејзиниот автентичен лик, но и да се уреди инфраструктурно. Тоа е еден од поголемите проекти на прилепската локална самоуправа. Токму затоа, градските власти се сретнаа со дуќанџиите за да ги слушнат и нивните предлози. Со проектот ќе бидат опфатени улиците Републиканска, на потегот од аптеката „Зегин” во центарот на Прилеп до раскрсницата со Борка Талески и дел од улицата Херој Карпош. Според градските власти со реконструкцијата на Старата чаршија, постојните травертински плочи ќе бидат заменети со гранитни плочи, сите жици и кабли од кабловските оператори ќе бидат сместени во подземни инсталации, фекалната канализација ќе биде комплетно реконструирана, а ќе се изгради и нова атмосферска канализација. Согласно со идејниот проект, по завршувањето на реконструкцијата, нема да се дозволи повторно монтирање на постојните застаклени делови од кафетериите. Освен тоа, прилепски Водовод ќе направи бесплатна замена на постојната водоводна мрежа, стара преку 70 години, за зголемување на безбедноста на објектите ќе се постави видео надзор, а значително ќе се подобри и осветлувањето. Во зависност од временските услови, комплетната реконструкција предвидено е

да заврши за 75 до 90 дена, а за целото време на изведувањето на работите, дуќанџиите и купувачите ќе имаат пристап до дуќаните. Градските власти исто така со дозвола од прилепскиот „Завод и Музеј“ ќе ги реновираат и унифицираат фасадите на дуќаните.

ПОРТА

интервју

Ангажирањето на јавни проекти треба да се гледа како општествена одговорност

Сања РАЃЕНОВИЌ-ЈОВАНОВИЌ, дипл. инж. арх.

олемата годишна награда 2019 (ГГН) на Асоцијацијата на архитекти на Македонија (ААМ) е доделена за објектот, основно училиште „Киро Глигоров“ во населбата Капиштец во Скопје, проект на проектантското биро „Бесиан Мехмети Архитектс“ од Скопје, а автори се архитектите: Бесиан Мехмети, Стефан Атанасоски, Никола Кунгуловски и Арменд Хебипи Редакцијата на Порта 3 им ја честита оваа значајна награда и по тој повод разговара со архитект Бесиан Мехмети. Бесиан Мехмети дипломирал на Архитектонскиот факултет 14

ПОРТА

28 февруари 2020

во Скопје, учествувал на повеќе конкурси од кои на некој е и награден, како оној за Плоштадот „Скендербег“ во Скопје, Театарот и библиотеката во Тетово, а заедно со својот тим ја добива и првата награда на конкурсот кој Општина Центар го распиша во 2013 година за идејно решение основно училиште во населбата Капиштец во Скопје. Тој во 2012 година го основа студиото БМА („Бесиан Мехмети Архитектс“), како плод на неколкугодишна соработка и freelance искуствa во областа на архитектурата, урбанизмот и дизајнот. Во БМА работи со своите колеги на проекти во земјава, но и во странство. Учествувал на неколку изложби, вклучувајќи го и Венециското биенале во 2012 година и самостојна изложба во Њујорк во 2019.

ГОЛЕМАТА ГОДИШНА НАГРАДА НА ААМ ЗА „БЕСИАН МЕХМЕТИ АРХИТЕКТС“

Христина Мијалчева, Теута Бајрами, Даме Јовановски, Бранко Стојановски, Насуф Небиу, Бесиан Мехмети, Стефан Атанасоски, Маријана Ковачки, Урош Николоски. самодоверба да продолжиме да создаваме, од друга страна наградата нè прави да сме посмели во донесување одлуки. Оваа дихотомија станува интересна и се надевам ќе нè направи уште похрабри и покреативни. Верувам дека не постои поубав начин да се заокружи една плодна деценија и да се почне новата со едно вакво признание. Како што кажав при доделувањето, наградата ја делиме со сите кои дадоа придонес во реализација на училиштето „Киро Глигоров“. Фасцинантно е и за нас, од денешна перспектива, кога ќе помислиме како од идеограм, скица и макета стигнавме до реализација и награда. Патот секако не беше лесен.

Мислам дека сте меѓу најмладите, ако не и најмлад добитник на оваа награда. Што за Вас и за вашите колеги значи наградата? n Чест, секако и одговорност. Очекувањата од нас се сè поголеми, а просторот за грешка сè помал. Од една страна ни дава поттик и

На доделувањето изјавивте дека кога го работевте конкурсот за училиштето во 2013 година бевте многу млади, а победивте во конкуренција од 20 пристигнати труда. Колку бевте млади, како се чувствувавте тогаш? Сега од оваа перспектива и со повеќе искуство би промениле ли нешто во проектот? n Како највозрасен во тимот, немав ни 30 години. Студиото БМА беше неодамна формирано, тогаш броевме четворица, освен мене, Стефан, Никола и Арменд беа дел од тимот. Возраста не ни беше пречка да веруваме во концептот кој го развивавме уште од првите скици. Впрочем, и претходното искуство при проектирање на училишта ни помогна при конципирање на идејата; имав среќа да сум во тим со проф. Зорица Блажевска и Никола Стрезовски и да добиеме прва награда на конкурсот за училиштето „Димо Хаџи Димов“ во

Карпош, кој за жал никогаш не се реализираше. Со Бетим и Бекир имавме прилика да изведеме едно мало училиште во едно тетовско село, и да проектираме едно друго. И кусиот ангажман во студиото за проектирање на општествени објекти при Тетовскиот универзитет секако ми помогна да истражувам и да експериментирам со типологијата на училишта. Јавноста со воодушевување го проследи отворањето на училиштето, прво во Општина Центар по повеќе од 40 години. Како автори, задоволни ли сте од резултатот, сте го посетиле ли училиштето да видите како функционира и како се чувствуваат неговите најмлади корисници, децата? n Искрено, не очекувавме ваков публицитет. Јавноста и посетителите, месеци пред да ја добиеме наградата, уште при самото отворање на училиштето неформално го прогласија објектот како најубаво училиште во земјата. Гравитирам околу објектот и по отворањето, мило ми е што гледам насмевки на лицата на најмалите. Дотолку што и среќавам родители кои ни се заблагодаруваат. Преку нашата визија за новото училиште, сакавме да создадеме функционална, утилитарна и пријатна средина, преку формални и неформални, интерактивни и отворени системи на учење, настава во природно опкружување - со единствена цел, отворање на нови перспективни за најмалите. Учев во Основното училиште „Лирија“ во Тетово, изградено после Втората светска војна, со многу адаптации и преправки, дијаметрално спротивно од тоа што го понудивме во нашиот проект. 28 февруари 2020

ПОРТА

Плоштад Скендербег - Скопје (2009-2017) Основниот проект го изработи фирмата ИНКОМ – инженеринг од Скопје. Зошто тоа често ни се случува со наградените конкурсни решенија? Сметам дека никој не може од авторот подобро да го заврши својот проект до крај. Што се случи, можеби бевте премногу млади за поголем проект или...? Бевте ли присутни на некој начин при реализација на објектот? n За жал, така функционираат нештата кај нас; за јавни објекти идеја се набавува преку конкурс, а потоа преку тендер се бара фирма која ќе го разработи проектот и друга фирма се бира да врши надзор на градба. Сметам дека тоа Ентериер - Portoﬁno - Скопје (2017)

ПОРТА

е една од причините зошто сè помалку имаме добри јавни објекти. Како фела, неопходно е да направиме нешто во оваа насока. Несомнено авторот е најповикан да ја спроведе идејата сè до реализација. Со ентузијазам се вклучивме во проектот за училиштето, споделивме со добитникот на тендерот подлоги и материјали кои служеа за понатамошна разработка на проектот. На почеток се состанувавме во одредени интервали додека се издефинираа работите. За жал, со текот на време сè помалку и помалку наидовме на жар за соработка од другата страна. Тоа резултираше со некои несоодветни решенија;

како да се изгуби искреноста во изразувањето на одредени детали, особено во изборот на материјали и внатрешното уредување. Но сепак, задоволни сме што aрхитектонскиот концепт, просторната композиција и обликовна форма останаа верни на нашите први скици. Кога добивте прва награда на конкурсот за Плоштадот „Скендербег“ бевте уште помлади. Конкурс на кој имаше два учесника и потоа уште две фази на проектирање од компанијата „Урбан стил инженеринг“. Се изведе ли овој плоштад според вашиот идеен проект? Ентериер на семејна куќа - Тетово (2016-2018)

Комерцијален објект Еуровиа - Тетово (2016-2018) Искуството со проектот за Плоштад „Скендербег“ беше многу поинакво од искуството со училиштето. Заедно со Бетим Зеќири и Бекир Адеми како автори бевме активно вклучени во целиот процес. После објавувањето на конкурсното решение во 2009 година и одвивање на транспарентна и сеопфатна дебата меѓу повеќе релевантни фактори почнувајќи од граѓаните на Општина Чаир и градот Скопје, професионалци од струката па сè до релевантните институции (Општина Чаир, Општина Центар, Град Скопје, Конзерваторски центар итн.) дојде до редефинирање на потребите и стратегијата за оформување на Плоштадот „Скендербег“ во Скопје. Општина Чаир конципира конкретна проектна програма со утврдени граници на опфат и динамика на проектирање и реализација сè со цел на остварување на нова реалност, нов вид на јавен простор, соодветен на последните светски социокултуролошки трендови. Овие промени се однесуваат на физичкото протегање на јавниот простор како и на функционалните и естетските аспекти на целината. Проектот сè уште не е целосно реализиран, битен дел од тој мозаик на интервенции останува да се изведува. Покрај овие движења, ние сè уште сметаме дека Плоштад „Скендербег“ и понатаму претставува платформа за овозможување понатамошен раст на тој дел од градот. Сметате ли дека имаше политички контроверзии околу Плоштадот „Скендербег“, особено со поставување на мозаиците? Некои велат дека е пандан на плоштадот од „Скопје 2014“, насила наметнат простор, подигнат над сообраќајницата без големо и спонтано присуство на граѓаните. Успеа ли вашата идеја, како што самите своевремено изјавивте „да се добие нов кохерентен и инклузивен јавен простор“? n Постои суштинска разлина помеѓу проектот за Плоштад „Скендербег“ и проектот „Скопје 2014“; преку овој проект ние создадовме нов инклузивен јавен простор, во време кога на градот му се одземаа јавни површини за ексклузивни употреби. Основна цел на проектот е интегрирање на просторот над булеварот „Гоце Делчев“ како екстензија на јавните градски простори, односно нивно квалитативно и квантитативно проширување. Плоштадот „Скендербег“ станува дел на низа утврдени тематски плоштади како Плоштад „Македонија“ и Плоштад „Карпошово востание“. Што се однесува до контроверзиите, како автори сметавме дека одредени површини на конструктивните елементи треба да бидат оставени за интерпретација на уметници од други уметнички дисциплини како што е

Комерцијален објект Федербау - Тетово (2017-)

Станбен објект, Карпош (2019-2020)

ПОРТА

Административен објект - Ајндховен Холандија (2016-2017) случајот на вградениот мозаик во северните бетонски платна. Настрана од сите субјективни интерпретации, ние сме горди што Плоштадот „Скендербег“ како реализација се номинираше и влезе во селекција на најдобри реализации во Европа при доделување на наградата Mies van der Rohe од страна на Европската Унија за 2019 година. Еден сте од ретките помлади архитекти кој јавноста го препознава и пред добивање на оваа значајна награда. Познато е дека имаме многу проектантски бироа, но и дека се мали, со самото тоа тешко одговараат на големи и сериозни проектантски предизвици. А тешко се стигнува до проекти и наплата од која може да се живее. Колку вработени брои БМА, како се снаоѓате во овие сурови услови? n Архитектурата е тимска работа; сум имал среќа да работам покрај исклучителни архитекти и соработници и да создадеме дела кои се надевам ќе бидат инспиративни за идните генерации. Бројот на тимот постојано расте, денес студиото брои 9 архитекти: Стефан, Теута, Тина, Насуф, Бане, Маријана, Урош и Даме. Сите сме активно вклучени во работа на повеќе проекти и реализации. Бројни се и надворешните соработници, кои ги ангажираме зависно од природата на нашите проекти. Отворањето на студиото дојде како плод на неколкугодишно лично freelance искуство. Почетоците не беа лесни; заработувавме доволно за да се одржиме и да може да 18

ПОРТА

28 февруари 2020

работиме проекти на кои можеме слободно да се изразиме. Во тој период сработивме доста конкурсни проекти. Целта ни е преку нашите проекти, било да се конкурсни решенија или нарачки, да се потрудиме да ги разбиеме конвенционалните стереотипи на проекти и да развиваме алтернативни визии. Верувам дека тие служеле и како поттик за повеќето наши клиенти да нè контактираат и да веруваат во тоа што правиме. Работиме многу со нив, клучно влијание во процесот на проектирање има и инпутот од клиентот. Архитектите како да потклекнаа, а со самото тоа и архитектонската продукција. Само се жалиме, но имаме ли и ние вина? Што е тоа што треба да го направиме за да имаме повеќе работа, подобро да ја наплатиме, но и да создадеме подобра архитектура? n Пред сè, мислам дека треба да се почитуваме еден со друг, да ги надминеме разликите меѓу себе како колектив за да може да бидеме синхронизирани и поконцизни при изразување или бранење на нашите ставови. Сметам дека треба да направиме поголеми напори како фела да ѝ покажеме на јавноста што е тоа добра архитектура при што да изградиме култура на вреднување на добри дела. Помалку ни фали надеж и храброст, дека сепак и тука меѓу нас, може да изградиме иднина! Живееме во земја во развој; и како архитекти ни престојува многу работа да создадеме дела што ќе имаат моќ да влијаат врз урбаниот живот и да ги инспирираме луѓето да го подобрат светот околу нив.

Сте работеле проекти и кај нас, но и во странство. Која е разликата? n Без разлика дали се работи на проект кај нас или во странство, ентузијазмот и посветеноста би рекол дека се од ист интензитет. Архитектурата е универзална и повеќедимензионална. Покрај техничко знаење, таа исто така бара багаж од општо знаење. Пред сè, мислам дека мора да имате сензибилитет и страст кон убавото, но во исто време мора да имате трпеливост и храброст. Со овие убедувања настапуваме и при работа на проекти во странство. Дебатираме и разменуваме мислења за сложени стручни теми рамо до рамо со истакнати професионалци. Секако задоволство ни претставува кога нашиот труд се вреднува и надвор од нашата средина. Кој објект го сметате за најзначаен во досегашната Ваша кариера? На што работите во моментов? n Работиме на различни проекти, и тешко е да се издвои некој конкретен проект. Повеќето се нарачки, некои се од јавен карактер, понекогаш работиме и про боно. Сакаме да работиме на проекти преку кои во поголем дофат би влијаеле позитивно во општеството. Се обидуваме да создадеме дела кои ќе придонесуваат на еден или на друг начин во колективниот развој. Поради оваа причина, сè уште мислам дека за нас архитектите, учеството и работата на јавни конкурси и особено ангажирањето во јавни проекти треба да се гледаат како општествена одговорност. n

ПОРТА

интервју

ОДРЖЛИВА АРХИТЕКТУРА СО ДОЗА НА ЕСТЕТИКА

Петер Пишлер (Peter Pichler) –

Еволуција на традицијата Петер Пишлер беше говорник на третата меѓународна конференција „Одржлива архитектура“ во Белград, која се одржа во текот на првиот викенд во октомври 2019 година, каде говореше за своето видување на архитектурата и ги претстави проектите на своето студио. Тој работи во Милано, доаѓа од северот на Италија, од Болцано, студирал во Виена, каде предавач му била славната Заха Хадид, во чие студио потоа и работел како архитект. Кога бил дете сакал да биде директор на циркус, за да стане архитект кој има специфичен поглед на архитектурата, којашто ја гледа како одраз на традицијата и примената на современата технологија, проследена со висока естетска вредност. Ѓорѓе ЈОКИЌ, дипл. инж. арх. (Специјално за Порта 3 од Белград)

аков е Вашиот пристап кон архитектурата? n Мислам дека во нашето студио сме заинтересирани за традицијата, на некој начин да ја прикажеме архитектурата која се 20

ПОРТА

28 февруари 2020

базира на еволуција на традицијата, нè интересира современата интерпретација на традицијата. Колку е големо Вашето студио? n Нè има нас десетмина, студиото го основавме во 2015 година во Милано, мојата сопруга Силвана и јас. Кои се предностите на ваквите случувања за Вас?

n Секогаш е интересно да се видат идеите на другите колеги кои доаѓаат од разни земји, да се видат нивните презентации и нивната култура. Таа размена на идеи, култура, секогаш е добра. Ова е прв пат да сум во Белград, градот ми изгледа интересно. На кои проекти работите во моментов? n Во моментов работиме на неколку различни проекти во Италија, еден хотел и

TreeHouses една вила. Работиме проекти и во странство, во Абу Даби имаме градилиште каде работиме три вили, работиме проекти во Австрија и Германија, како и мал проект во Соединетите Американски Држави, Tree houses, кој го прикажав за време на презентацијата.

Како ја гледате архитектурата во Милано, Италија, денес и во 2015 година кога го основавте студиото? n Да бидеме искрени, освен инсталации на Миланскиот салон, немаме ниту еден проект во градот. Можеби сè уште сме премладо студио за да влеземе на миланскиот пазар.

Во 2015 година, учествувавме на еден конкурс за млади студија, но во расписот пишуваше дека морало да имаме не знам колку квадратни метри станбен простор што е реализиран, така што сте надвор од конкурсот или да се здружите со поголемо студио. Во Милано има големи можности, тоа

Abu Dhabi villa

ПОРТА

е еден современ град, многу работи токму сега се случуваат и се надевам дека во наредните години ќе имаме некој проект во градот. Што е за Вас одржлива архитектура? n За мене одржливоста се состои во тоа да користите локални материјали, а над сè да ја разбирате локалната култура и да градите во склад со тоа, со локални компании, кои го

познаваат местото. За мене одржливост е да разбирате како се гради во таа земја. Имаме доста проекти кои ги работевме со дрво, тоа е еден одржлив материјал, постојат големи предности и од аспект на конструкцијата и од човечки аспект, дрвото го дава тоа чувство на топлина, да се чувствувате добро како да сте во природа. Другиот битен аспект е да ја работите одржливата архитектура со одредена доза на естетика, бидејќи верувам

дека ако проектирате на начин кој ја засега само екоархитектурата, ќе стигнете до кутии каде никој не сака да живее. Архитектурата е елемент кој секогаш мора да биде ускладен со убавината. За нас тој аспект е многу важен. Што можете да заклучите за некое место преку неговата архитектура? n Многу нешта се разбираат од архитектурата. Ако погледате облакодер во Кина, тој е различен од архитектурата на југот на Италија. Архитектурата е одраз на општеството. Малку работи видов во Белград, прошетавме низ центарот, каде видовме стари згради и голем парк со тврдина. Верувам дека овде сигурно има многу историја. Што е архитектура? n Архитектурата пред сè е една професија која нема ништо заедничко со работата на уметникот. Често ме прашуваат дали е повеќе уметничка или техничка професија. Според мене архитектурата нема ништо со уметност, лично многу сум инспириран од уметноста, но тоа се две различни работи. Уметникот често е многу слободен, архитектот има клиент, општина, многу регулатива и друго. Архитектурата е една професија каде се

Hotel Schgaguler

ПОРТА

Kitzbühel Tree Suites

создава простор, кој на некој начин можете да го почувствувате, ако не чувствувате ништо, тоа не е архитектура, тоа се кутии, тоа се недвижности, но не е архитектура. Архитектурата мора да изразува нешто и мора да се изразува самата себеси без никакво објаснување.

Future space Pavilion

Кога одлучивте да бидете архитект? n Како дете сакав да бидам директор на циркус и на некој начин успеав во тоа кога станав директор на циркусот архитектура. Кога имав 18 години не знаев точно со што сакам да се занимавам, зборував со уметникот Валером Пишлер, тој е роднина на мојот татко и сфатив дека архитектурата би можела да биде едно интересно искуство. Каков студент бевте, со што би се занимавале кога не би се занимавале со архитектура? n Кога сте студент треба да се оди и на забави. Сакам да патувам и да го читам германското списание Шпигл, тоа е списание за сè, не е за архитектура. Секако сакам да поминувам време и со своето семејство, 28 февруари 2020

ПОРТА

ќерката Оливија, која се роди пред седум месеци и со мојата сопруга Силвана. Вие сте од северот на Италија, сте студирале во Австрија, дали се чувствувате како италијански или како австриски архитект? n Се чувствувам како италијански архитект, да не е така ќе отворев студио во Австрија, а не во Милано, но секако доаѓам од поразлична култура. Некогаш кога ќе влезам во такси во Милано, добивам коментар дека добро зборувам италијански и ме прашуваат од каде сум. Не можам да ја негирам својата култура, дома зборувавме германски и тоа е една голема предност, да си роден во Болцано, зона каде се преплетуваат германската и италијанската култура. Тоа е фантастично. Сега живееме во Милано, јас со ќерката зборувам на германски, Силвана со неа на шпански, помеѓу нас зборуваме англиски, а во Милано сме. На крај се чувствувам како Европеец. Architecture Oberholz

ПОРТА

Каква беше Заха Хадид како професорка? n Сигурно е дека имаше цврст карактер, за мене беше голема инспирација, многу ја интересираше што работат студентите на факултет, бидејќи првото истражување се

работи на факултетите. Работејќи во нејзиното студио, помалку ме интересираше нејзиниот стил, кој е општо познат, повеќе ме интересираше како функционира големо студио како нејзиното и како се развиваат проектите. Таа како личност беше голема инспирација. n

ПОРТА

aрхитектура

Архитектонската професија Според пописот на архитекти во 36 земји од светот за изложба на Венецијанското биенале во 2014 година, Северна Македонија е трета според бројот на архитекти на жител во земјата

д-р Владимир Б. ЛАДИНСКИ, дипл. инж. арх. (Специјално за Порта 3 од Лондон)

овата 2020 година и почетокот на третата деценија на 21-виот век ја дочекаа над 7.754 милијарди лица во светот од кои според проценките во Архитајзер (Architizer) 3 до 4 милиони се архитекти. Од овие се смета дека околу 1,3 милиони се членови на асоцијациите на архитекти низ 124-те земји членки на Интернационалната унија на архитекти (International Union of Architects - IUA). Од друга страна, Советот на архитектите од Европа (Architects’ Council of Europe), каде

ПОРТА

28 февруари 2020

АРХИТЕКТИ И СТУДЕНТИ

на почетокот на 21-виот век Северна Македонија сè уште не е членка, проценува дека во 2018 година вкупниот број на архитекти во 31 земји членки на Советот изнесува околу 562 илјади. На локално ниво, според Комората на овластени архитекти и овластени инженери од формирањето на истата досега во регистарот на Комората евидентирани се вкупно 8.409 архитекти и инженери (вклучително со оние од странство коишто имаат потврдени овластувања во Северна Македонија) од кои 2.012 во Одделението за архитектура и 620 во Одделението за урбанизам. Според евиденцијата на Комората на крајот на 2019 година (заклучно со 31.12.2019), вкупно имало 3.478 активни (со платена членарина) овластени архитекти и инженери од кои 776 примарно во Одделението за архитектура и 274 примарно во Одделението за урбанизам. При што се проценува дека над 90 % од членовите во Одделението за урбанизам се и членови во Одделението за архитектура. Доколку се земат предвид овие проценки и се пренесат на вкупниот број на досега евидентирани лица во Одделението за архитектура и Одделението за урбанизам, како и на активните членови во двете одделенија, произлегува дека досега во Комората биле евидентирани околу 2.050 архитекти од кои активни во моментов се околу 800. Погорнава бројка од околу вкупно 2.050 досега регистрирани архитекти во Комората на овластени архитекти и овластени инженери може да се смета дека е во редот на посочените вредности според меѓународни пописи и истражувања спроведени во периодот од 2002 до 2015 година каде за состојбата во Северна Македонија се наведува бројката од 3.000 архитекти, 500 студенти на архитектура и 1 факултет за архитектура. Оттука може да се претпостави дека главно биле користени податоците од истражувањето за „Архитектонската пракса низ светот“ (Architectural Practice Around the World) спроведено од Колеџот на архитектите на Каталонија (Col-legi d’Arquitectes de Cаtalunya) од 2005 година. Разликата во бројките помеѓу бројот на архитектите во земјата и вкупниот број на досега евидентирани архитекти во Комората може да се појасни со фактот дека веројатно сите архитекти во земјата досега не аплицирале во Комората за да добијат овластување и

како резултат на ова тие не се појавуваат во нивната евиденција. И покрај малиот удел на архитектите од Северна Македонија во вкупниот број на архитекти во светот, земјата е висококотирана во светот според бројот на архитекти по жител, особено кога бил земен предвид вкупниот број на архитекти, а не само оној на вкупно досега евидентираните архитекти во Комората, или пак на моментално активните членови во Комората. Така, според пописот на архитекти во 36

земји од светот за изложба на Венецијанското биенале во 2014 година, Северна Македонија е трета според бројот на архитекти на жител во земјата. Според овој попис во Северна Македонија има по 1 архитект на секој 687 жители, коешто е нешто помало од второпласираната Малта со 1 архитект на 646 жители и лидерот Италија со 1 архитект на 414 жители. Поранешните студии спроведени од страна на Колеџот на архитектите на Каталонија во 2002 и во 2005 година ја ставаат Северна

28 февруари 2020

ПОРТА

Македонија исто така на третото место по бројот на архитектите на жител, но овој пат врз основа на податоци од 91 земја. Според студијата од 2005 година Северна Македонија е исто така трета со 1 архитект на 692 жители, со тоа што Италија е втора со 1 архитект на 516 жители, а Јапонија прва со 1 архитект на 416 жители. Од времето на горенаведените меѓународни студии па досега, состојбите во доменот на архитектурата во земјата веројатно барем делумно се сменети и тоа особено во однос на бројот на факултети за архитектура каде е регистрирано исклучително зголемување. Така, според

ПОРТА

веб-страниците на акредитираните високообразовни установи во земјата во учебната 2019/2020 година програми за студии во областа на архитектурата се достапни на осум институции од кои дури шест се лоцирани во Скопје, а преостанатите две во северозападниот дел на земјата. Врз основа на извештаите на Државниот завод за статистика може да се претпостави дека во претходната академска 2018/2019 година на овие факултети биле запишани околу 820 студенти на додипломски студии, а дека во академската 2017/2018 година биле запишани и околу 70 студенти на постдипломски, магистерски студии, но дека немало запишани на специјалистички или докторски студии. Овие бројки се базирани на проценки со оглед дека информациите публикувани во статистичките извештаи најчесто не го прикажуваат бројот на запишани студенти на насоката архитектура во оние случаи кога насоката е само една од повеќето можни насоки во рамките на факултетот. Оттука во овие случаи е претпоставено дека постои рамномерна распределба на

студентите низ расположливите насоки. Отсуството на запишани студенти на докторски студии по архитектура веројатно може да се објасни со фактот дека од промената на стариот менторски систем во новиот студиски систем за докторски студии, факултетите во Северна Македонија најверојатно немаат распишано конкурси за докторски студии. Навидум непостоечкиот интерес за специјалистички студии веројатно може да се објасни со оглед на тоа дека тие претставуваат некоја меѓуквалификација помеѓу додипломските и постдипломските, магистерски студии. Врз основа на информациите достапни на веб-страниците на архитектонските факултети во земјата се чини дека сè уште нема тенденција да се бара меѓународна архитектонска валидација (акредитација) на програмите во доменот на струката. Како резултат на тоа ниту една од наставните програми во доменот на архитектурата во земјата не е валидиран од страна на системот на УНЕСКО - Интернационалната унија на архитекти за валидација на студиски програми за архитектура (UNSCOUIA Architectural Study Programme Validation) или пак на Кралскиот институт на британските архитекти (Royal Institute of British Architects - RIBA). За разлика од ова во неколку земји од регионот веќе постојат меѓународно акредитирани програми од страна на УНЕСКО-ИАУ и на Кралскиот институт на британските архитекти. Се разбира, ваквите екстерни валидации на образовниот процес не се задолжителни, но очигледно во некои институции нив ги сметаат како одраз на независна верификација на наставните програми и наставниот процес надвор од јурисдикцијата на земјата во којашто тие работат, но веројатно како и алатака за маркетинг преку која можеби ќе може да привлечат повеќе студенти. И покрај постоењето на осум универзитети со факултети за архитектура, Асоцијација на архитекти, Инженерска институција во која Асоцијацијата е член, и Комора на овластени архитекти и овластени инженери не е евидентно дали и во која мерка се истражуваат актуелните состојби во доменот на архитектонската професија во земјата. Во оваа смисла веројатно би помогнало евентуалното членство на Асоцијацијата на архитектите во Советот на архитектите од Европа со оглед дека Советот на секој две години спроведува истражување за состојбите во професијата, а Асоцијацијата во минатото имала статус на посматрач во рамките на Советот. Според информациите достапни на вебстраниците на Асоцијацијата на архитекти,

Инженерската институција и Комората може да се согледаат следниве меѓународни поврзувања на овие организации со меѓународните: • Асоцијацијата на архитектите на Македонија е членка (1) на Меѓународната унија на архитекти во рамките на Вториот регион и (2) на Советот на архитекти на Централна и Источна Европа (Council of Architects in Central and Eastern Europe- CACEE), • Инженерската институција на Македонија е членка на Асоцијацијата на европските национални инженерски организации (European Federation of National Engineering Association). • Комората на овластени архитекти и овластени инженери е членка на Европскиот совет на инженерски комори (European Council of Engineering Chambers - ECEC) и на Светската федерација на инженерски организации (World Federation of Engineering Organizations-WFEO). Опстојувањето на Асоцијацијата на архитекти и Инженерската институција, особено во периодот на осамостојувањето и транзицијата се значајни придобивки коишто главно беа реализирани со голем

ангажман на волонтери во двете организации во комбинација со скромна финансиска поддршка од страна на институции и работни организации. Како резултат на овие напори оваа 2020 година се одбележува 100-годишнината од зачетоците на Инженерската институција основана во 1920 година како Секција Скопје на Здружението на југословенски инженери и архитекти. Се разбира активностите на Асоцијацијата и Инженерската институција во периодот на транзиција во голема мерка придонесоа и за основањето на Комората. Политичко-економските состојби во земјата и во рамките на професијата вклучително со недобивање на датум за почеток за преговорите за пристапување кон ЕУ во изминатиот период веројатно во голема мерка имаат придонесено за интеграцијата на архитектите и инженерите од Северна Македонија да не се одвива со посакуваното темпо. На пример Асоцијацијата на архитекти сè уште да не е членка на Советот на архитектите од Европа, а Инженерската институција да стане полноправна членка на Асоцијацијата на европските национални инженерски организации дури во 2010 година, значи скоро две децении по

осамостојувањето на земјата. Се претполага дека задоцнетото приклучување кон последнава и посакуваното, но сè уште нереализирано членство во ЕУ имаат придонесено за отсуството на техничките факултети од Северна Македонија во Листата за европско инженерско образование (European Engineering Education Database), и неможноста инженерите од земјата да се стекнат со меѓународно признатото звање европски инженер (European Engineer Eur-Ing) коешто овозможува преносливост на квалификациите во рамките на земјите членки на Асоцијацијата и пошироко преку меѓуорганизациски конвенции. Во погорниов текст е направен обид да се даде еден преглед на состојбата во рамките на архитектонската професија на периодот од втората во третата декада на 21-виот век со акцент на бројноста и организираноста на архитектите во земјата, меѓународното поврзување и евидентната експанзија и отворањето на поголем број можности за стекнување на архитектонското образование во земјата. За разлика од ова во следното продолжение ќе се покријат други аспекти во доменот на архитектонската професија на преминот од втората во третата декада на овој милениум. n

28 февруари 2020

ПОРТА

урбанизам

Урбанистичкото (не)планирање во Тетово - блиску до точка од која нема назад Впечатокот е дека градот е оставен сам на себе, оставен е да се развива спонтано, како што се развивал сѐ до Втората светска војна, со таа разлика што сега како лајтмотив присутен е финансискиот ќар за засегнатите страни кои учествуваат во спонтаното менување на ликот на градот

Бошко ВИДОЕСКИ, дипл. инж. арх.

етово во пишаните написи се споменува уште пред неколку векови. Примитивните, античките, старовековните, средновековните и населбите од раниот нов век кои егзистирале на местата на денешната градска населба речиси и да немаат значајна улога во денешниот изглед на градот. Од периодот на преминот од XIX кон XX век можеме да лоцираме делови од градското ткиво кои претставуваат своевидни континуитети воочливи и денеска, а кои за жал не биле благовремено унапредени преку плански регулативи. 30

ПОРТА

28 февруари 2020

Во споменатиот период Тетово веќе добива контури на градска населба која тогаш имала околу 5.000-6.000 жители и која многу не се разликувала од урбаната морфологија на другите турски населби низ Балканот. Генерално, речиси сите градски населби се карактеризирале со густо набиени објекти, тесни улици и сокаци, чаршија со дуќани во низа; во рамнинските делови на некои места се јавувале градски празнини кои обично претставувале диви ливади, а познатиот патеписец и географ Ами Буе, кој три пати го посетил Тетово во периодот од 1836 до 1838 г., за Тетово, меѓу другото напишал и дека има многу зеленило. Градот растел спонтано, природно, непланирано. Се обрнувало

внимание само на природните градбени постулати присутни и за времето на Османлиската Империја: секоја куќа да има слободен пристап на сонце, воздух и видик. Наследената улична мрежа во постарите делови од градот која речиси секаде влечела континуитет неколку векови наназад била ирегуларна, без конкретни образци на раст и развој, и растела спонтано, исто како што спонтано објектите ги формирале силуетите кои ги тангирале сокаците и улиците. Лично не сум запознаен со значајните плански регулативи за Тетово кои датираат пред Втората светска војна, уште помалку за спроведување на евентуални такви регулативи. Некаде после Втората светска војна завршува

ОТСУСТВОТО НА ВИЗИЈА НА ГРАДСКИТЕ ВЛАСТИ ПОСЛЕДНИВЕ 30-ТИНА ГОДИНИ

Авионска снимка од Тетово од 5.9.1930 [Извор: http://www.gavro.com.mk/]

Авионска снимка од централното градско подрачје на Тетово од 1960, пред интервенциите една деценија подоцна [Извор: https://www.delcampe.net/] спонтаниот или недоволно планираниот развој на градот. Новите социјалистички власти согледувајќи ги степенот на моторизираност на градот, растот на населението, и ред други чинители прават напори за конечно да му дадат на градот, или на некои од неговите делови, плански терк по кој ќе се развива. Од тие неколку децении датираат новопланираните населби во градот: Ајдучко Маало, Тетовчанка, населбата помеѓу Касарната и Спортскиот центар, Мала Речица, Стара Градинка, блоковите 70, 82, 54 и други. Воочливо е и извесно планирање при градењето на нови куќи и повеќесемејни згради на пократки улични правци, како на наследените, така и на тогаш новопроектираните улични правци. Ова е воочливо во потези долж сегашниот булевар „Маршал Тито“, долж улиците „Борис Кидрич“,

„ЈНА“, „Благоја Тоска“ комплексите на згради „Шипад“, „Чешел“ и слично. Како извонредно значаен зафат во центарот на градот било ослободувањето на цел градски блок за потребите на изградбата на НУ Дом на култура „Иљо Антески - Смок“ и партерот околу него, како и изградбата на тогаш новиот плоштад во чии рамки е и денешниот, со што централното градско подрачје на градот добило репрезентативен изглед во склад со тогашните модерни текови, за разлика од наследениот стар изглед на центарот на градот. Со ваквите зафати, Тетово сериозно е подобрено во поглед на урбаното живеење, и своевремено фаќа приклучок со модерните трендови и среќно уредените мали населби низ светот. Во таквата констелација, преку задржувањето на делови од градот со старата

османлиска морфологија е добиена разноликост и динамичност, а со тоа е задржан и континуитетот на стара населба која си го испочитувала минатото, но притоа била и плански унапредена. Никој не може да тврди дека на Тетово не му требале такви сериозни интервенции во урбаното ткиво. Напротив, сметам дека биле неопходни. Сепак, низ годините се јавуваат противници на таквите градски интервенции, претежно насочени кон зафатите правени врз претходно постоечко изградено ткиво, кои обично не аргументираат за потребата од постоење или за квалитетот и продобивките од истите, туку за наводно неоправдано одземените и/или ненадоместени сопственички права на дел од земјиштето врз кое се спровеле такви интервенции. Легитимна тема за дебата, но за некој друг текст со правен дискурс, не планерски. На тема урбанистичко планирање, како апологет на урбаното живеење во планирани населби наспроти живеењето во хаос кој неминовно настанува во спонтано развиваните градови, би рекол дека експропријацијата како алатка за управување со земјиштето е неопходна во стари населби кои имаат континуитет неколку векови, па и милениуми наназад, а доживуваат повеќеслојна деградација причинета од ред чинители претежно врзани за индустријализацијата, модерното живеење и растот на населението, со цел таквата експропријација да послужи за спроведување на квалитетни планерски визии. Впрочем, слични зафати низ историјата направиле и Илдефонс Седра со Барселона, баронот Осман со Париз, а радикални трансформации заради објективни причини насочени кон унапредување на градското живеење и справувањето со хаосот, своевремено претрпеле и Њујорк, Амстердам, Јоханесбург, Бостон, Виена, Берлин, Куритиба, Индијанаполис и огромен број други градови секаде во светот. Преку овој планерски дискурс, различен од правно-сопственичкиот, ќе се навратам на Тетово и на состојбата со планирањето во која се наоѓа сега. Заклучокот е дека преку зафатите на социјалистичките власти за унапредување на урбаното ткиво направено е многу за градот во позитивна смисла, но забележителна е тенденција на „тапкање во место“ од независноста па сѐ до денес, дури и влошување на состојбите со планирањето во Тетово. Поупатените сигурно ги иритира отсуството на визија на градските власти последниве 30-тина години за тоа во кој правец треба да се развива градот. Впечатокот е дека градот е оставен сам на себе, оставен е да се развива спонтано, како што се развивал сѐ до Втората светска војна, со таа разлика што сега како лајтмотив присутен е финансискиот ќар за засегнатите страни кои учествуваат во спонтаното менување на ликот на 28 февруари 2020

ПОРТА

Домот на културата „Иљо Антески – Смок“ во изградба (лево) и непосредно после завршувањето (десно) – прва половина на 1970-ти градот. А таму каде што постои таков лајтмотив кој не го интересира јавниот интерес, неизбежно е да се случуваат несреќни интервенции кои најпрво ги оптоваруваат постојните инфраструктурни мрежи, го оптоваруваат сообраќајниот систем, потоа го намалуваат процентот на зелени површини и на природни почвени апсорпциони површини, го намалуваат струењето на воздухот, а на крај и го нарушуваат визуелниот изглед, отстапуваат од градските силуети и носат многу други естетски негативности. Забележителна е деградацијата на поедини градски опфати кои во времето на социјализмот биле пристојно планирани. Се случува нешто кое за жал е присутно низ цела држава законско девалвирање на планот како врвен документ од јавен интерес за градското живеење. Тоа е за жал законски овозможено со спрега на два закона и/или нивна злоупотреба на најразлични начини - популарно наречени Закон за денационализација и Закон за легализација на дивоградби. Со првиот е овозможено одредени градски парцели или делови од истите да бидат вратени на потомците на поранешните сопственици. Овие парцели биле експроприрани заради општ јавен интерес, но сега се денационализираат. Па така, имаме ситуација кога на поранешните сопственици им е вратено сопственичкото право врз парче од сегашна сервисна сообраќајница внатре во

некој блок, или сегашен дел од парк, паркинг или дел од спортски терен. Небулозна, непотребна ситуација. Законот може да се спроведува и на подруг начин од буквалното фактичко денационализирање - државата не смее да го денационализира истото земјиште врз коешто пред неколку децении се испланирал одреден опфат и со кое е добиен квалитетен план. Тоа земјиште сега игра улога во опфатот која е неделива од него како систем или организам кој заедно функционира. Слично како на човек да му откинете рака или да му извадите око - со тоа му ја нарушувате целовитоста, го ослабувате, организмот функцира послабо повеќе не е истиот. Ваквото постапување директно му штети на планот и го нарушува истиот. И како да не е доволно ова, на сцена стапуваат и реперкусиите од вториот закон. Се гради објект - најчесто повеќесемејна зграда на неколку катови, со најчесто недоволно исполнети проектантски услови и принципи, и истата потоа се легализира со постоечкиот закон. И одеднаш, планот како ултимативен документ од јавен интерес, е сардисан двојно. Имаме зграда со дискутабилен квалитет на поранешниот паркинг, на поранешниот парк, на поранешната пристапна улица. Тетовчани сигурно ќе се сетат на кои места во Тетово е направено ова. Или ако на човекот на кој му ја откинавте раката, сега му додавате протеза од стакло - таа природно не му

Новиот плоштад после завршувањето – втора половина на 1970-ти [Извор https://www.delcampe.net/

ПОРТА

припаѓа, тешко се користи, а од истата многу лесно може да се исече. Дополнително, да не зборуваме за нарушените визури на постоечките куќи и станови, за блокираната аерација, за дополнително оптоварената инфраструктура итн. - проблеми со кои ќе се соочат и сопствениците на станови во новопроектираните згради. Проблемот со отсуството на визија за планирањето во Тетово е согледлив и преку простиот факт дека Тетово нема ГУП уште од 2002 година. А како ќе сошиеме некому одело или фустан ако му немаме земено мерки? На таков принцип, без мерки, со стари подлоги, со стари визии, надминати или не, се поставуваат и менувааат ДУП-овите за опфатите во Тетово. (Огромна улога игра и немањето попис како

Летаргичноста во одлучувањето е видлива и преку целосно промашената локација за новата зграда на театарот и библиотеката. Како објект, сам по себе, не го дискутирам, сигурно има голем број на квалитети штом беше избран за победничко конкурсно решение. Но ќе ја продискутирам неговата локација. Имено, објектот се гради речиси залепен до НУ Дом на култура „Иљо Антески Смок“ - објект кој се наоѓа во рамките на гореспоменатиот градски блок кој е замислен да биде очистен од други градби. Таквото контекстуално решение овозможува целосно да се стави акцент врз фантастичниот скулптурален објект на Домот на културата, кој е замислен „да плови“ во парковско зеленило; притоа, целиот партер околу него е ставен во негова служба, и замислен е да го надополнува скулптурално и естетски. Сѐ уште се чудам кој дозволи ваква екскурзија, ваква узурпација на неизградена јавна површина, замислена да остане суштински таква - неизградена. Како да ги имаме во Тетово на претек ваквите отворени јавни површини! Реалноста за жал е спротивна, Тетово не може да се пофали со паркови, скверови, отворени јавни површини, особено не уредени. За градски парк или градска шума не ни разговараме.

ултимативна статистичка операција врз која се базира Просторниот план на Републиката, врз кој пак се базираат сите ГУП-ови). На некој начин, сѐ се тера по инерција. Некои стари ветувања за нужно пробивање на заглавените булевари се провлекуваат две-три децении, и тие за жал ја преземаат улогата на планерски визии за градот, иако сами по себе не претставуваат визија, туку неопходни сообраќајни решенија кои претставуваат најлесен излез од хаотичната ситуација во која сега се наоѓа градот. Сообраќајниот хаос во Тетово е тема за себе. Споменатите булевари завршуваат во улици од понизок ранг, и веќе погодувате што предизвикува тоа на тие крстосници. Дополнително, отсуството на јасна планерска визија за развојот на градот се гледа и преку неизнаоѓањето начин за алтернативен превоз - различен од индивидуалниот автомобилски превоз. Жално е во град кој апроксимативно претставува правоаголник со димензии од 5 до 6 km на 2 до 3 km, речиси сите жители да имаат навика да се возат со автомобил. Но, од друга страна не се поттикнати и мотивирани да го остават автомобилот дома. Јавниот превоз речиси не постои, не постои велосипедска инфраструктура во вистинска смисла на зборот, а штом веќе тие често споменувани булевари не се доградуваат, тогаш ајде барем да признаеме пораз за тоа, да ја напуштиме таквата идеја како претешка за спроведување, и таквиот пораз да ни послужи како поттик за поставување на планерска визија за дестимулација на автомобилскиот сообраќај. Секако, ова е речиси утописка стратегија, и за жал мојот заклучок е дека жителите на Тетово не се спремни за ова, и се светлосни години од поздравување на револуционерни стратегии за дестимулација на автомобилски сообраќај преку затворање и стеснување на улици, преку воведување еднонасочен сообраќај на улици на кои ни на крај памет тие не би воспоставиле таков режим и друго. Дури е и жално што во град со димензии како Тетово, град во кој многу ефикасна може да биде ваквата замисла, воопшто и не се размислува на нешто такво во ситуација кога светот познава многу успешни примери во далеку поголеми градови како Сеул, Варшава, Штутгарт, Ротердам, Њујорк, Осло, Ченгду, Копенхаген, Утрехт и многу, многу други. Разбирливо, евентуалната дестимулација не може да се спроведе без воспоставување на квалитетен јавен превоз и велосипедска инфраструктура, а за сето тоа е потребно најпрво јасна планерска визија базирана врз сериозни различни интердисциплинарни студии и евалуации како за потребата, така и за позитивните и негативните реперкусии од евентуалното спроведување на таквата визија. n

Лево: Градскиот блок со централна фигура – Домот на културата (6.30.2009; Десно: Приказ на блокот со новоизградениот објект наменет за театар и библиотека (8.17.2019) [Извор: Google Earth и авторот)

Девалвација на скулптуралната вредност на објектот на Домот на културата „Иљо Антески – Смок“, преку „лепење“ на предимензионирана површина за градба до него [Извор: авторот) Сѐ на сè, заклучокот е дека на Тетово му треба пред сѐ пресек. Да пресечеме каде сме, да видиме што е згрешено, девалвирано, деградирано, упропастено, па дури потоа да размислуваме како да тргнеме напред. За среќа, можеме да се инспирираме и угледаме на многу светски успешни модерни примери кои спровеле/спроведуваат многу револуционерни идеи. А дали тоа ќе биде визија за планирање на нови градски населби надвор од постоечкиот градежен реон, или визија за дестимулација на автомобилскиот

сообраќај или нешто трето, четврто, петто или комбинација од повеќе работи, ќе покаже некоја сериозна сеопфатна стручна студија за моменталната состојба. Без тоа, без визија за градот врз основ на студија, ќе продолжиме да се вртиме во круг. Притоа, треба да се има предвид дека некои работи мора да почнат пред да биде предоцна. Пред да дојдеме до точка од која речиси и да нема назад. Сигурно не во нашите животни векови, а можеби и во животните векови на нашите внуци.

Сообраќаен хаос во Тетово [Извор https://www.meta.mk/

ПОРТА

ентериер

„Аудиокултура“, изложбен простор за Делот што инвеститорите го нарекуваат sound corner се очекува да биде најдинамичниот дел и дел во кој луѓето ќе поминуваат најмногу време посветувајќи се на звукот, слушајќи музика, оценувајќи различни производи, но и дел наменет за социјализација, дружење, презентација и промоција

ПОРТА

28 февруари 2020

SOUND CORNER

HIGH-END аудиоопрема Проектант: БИРО ПРОЕКТ Фото: Влатко СЕКУЛОВСКИ

а да се дoбие успешен проект потребни се многу елементи, меѓу кои најважен е јаснопоставената цел. Овој пат имавме можност да работиме со инвеститори со прецизни замисли за

просторот, кој како основен белег ќе го носи нивниот карактер. „Аудиокултура“ е изложбен простор за high end аудиоопрема, но и простор за музичка едукација, промоција или пак само за едноставно уживање во квалитетна музика и прекрасно кафе. Идејата беше да се создаде нов концепт составен од неколку суптилни

делови кои совршено се надополнуваат еден со друг. Замислата беше да се направи продажен салон за аудиоопрема, но и место каде ќе може соодветно да се претстави истата, односно клиентите да можат во кое било време да дојдат во реален простор и да се уверат во квалитетот што се нуди, притоа да бидат послужени со кафе или со пијалак. Значи

28 февруари 2020

ПОРТА

вториот момент беше да се вклопи и еден вид на бар кој клиентите го нарекоа Sound Corner, каде посетителите ќе можат комплетно да се посветат на звукот, а сепак не сакавме да се гледа барот за да не се маргинализира основата дејност – продажбата на аудиоопрема. Уште поголем предизвик беше тоа што

ПОРТА

просторот кој го добивме за ентериерно уредување веќе имаше одредено уредување, односно имаше веќе медијапански облоги на дел од ѕидовите, како и стаклена преграда, па при уредувањето на просторот требаше да се прилагодиме на постоечката состојба. Тргнувајќи од насоките на клиентите,

постоечката состојба и концептот, просторот го замисливме и поделивме во три дела, кои заедно треба да дадат синергиски ефект. Влезниот дел е комерцијалниот дел во кој се сместени повеќе аудиосистеми од реномирани производители и различни аудиододатоци. Подната облога за овој

дел е од теписон во парчиња, во две нијанси за да даде мал контраст на светлите бои на комодите и завесите, како и да се добие впечаток на комерцијален објект. Во овој дел дизајниравме комода од даб иверка во комбинација со метални ногалки, на која се поставени повеќе аудиоуреди, плочи и вградено е појачало со цел истото да не се гледа. Во овој дел направивме и маса од метална конструкција и порцеланска плочка со дизајн на мермер на која се поставуваат грамофони. Постоечката ѕидна облога од иверка ја збогативме со полици со дезен на бетон кои се поставени на

минималистичка конструкција од метал. Можеби највпечатливиот момент при влегување во локалот е металната преграда која ја дизајниравме со двојна намена, да биде приемен пулт насочен кон влезот, но и да биде една физичка поделба на комерцијалниот дел со вториот дел - sound corner. Металната конструкција е збогатена со бела порцеланска плочка предвидена како работна површина, полици од иверка наменети за книги и музичка опрема, а додадената вредност е во природниот мов кој го збогатува просторот и кој е поставен од двете страни на конструкцијата.

Чекор повнатре од металната конструкција се навлегува во делот каде што пленат производите на Теохаров. Водејќи се од слоганот на инвеститорот наука, уметност, музика -требаше во просторот да внесеме сè од тоа. Белата боја која веќе беше поставена ја сметавме за совршена позадина на која ќе биде поставена конфигурацијата на звучниците и засилувачите, како и на која се испишани насоките и целите на аудиокултура. Иверицата во боја на даб одлучивме да даде топлина на претставените технички шеми и истата да биде основна подлога на часовниците од шпанскиот бренд Номон -

ПОРТА

предизвик број три кој требаше да го реализираме, односно да вклопиме прекрасни склуптури во простор наменет за аудиоопрема. Делот што инвеститорите го нарекуваат sound corner се очекува да биде најдинамичниот дел и дел во кој луѓето ќе поминуваат најмногу време посветувајќи се на звукот, слушајќи музика, оценувајќи различни производи, но и дел наменет за социјализација, дружење, презентација и промоција. Затоа овој дел е надополнет со неколку позиции за седење, при што сите се ориентирани кон различен музички систем. Идејата е клиентите во секое време да може да седнат и да добијат вистинска слика за производите, а водено да уживаат со кафе или со пијалак. Покрај неколкуте ниски маси и места за седење, поставивме и две високи барски маси на кои ќе се овозможи неформално дружење и ќе се нагласи дека просторот е наменет и за дружење. Сакајќи овој дел да добие имиџ на бар каде ќе има попријатна атмосфера, решивме постоечкото плафонско осветлување да го скриеме со плочи кои ќе имаат повеќекратна функција. Дел од плочите се збогатени со мов од

ПОРТА

компанијата „Flowercity“, која покрај естетскиот момент има и акустична функција, некои од плочите ги обложивме со дизајнирана ПВЦ-фолија на која повтoрно се прикажува дел од конфигурацијата на засилувачите, а на плочите над високите маси се поставени вградени звучници кои се составен дел од дизајнот. На крајот на вториот дел се наоѓа стаклена преграда, која беше дел од постоечкото решение, а која ни даде идеја третиот дел да биде место акустички изолирано од другите два дела, а сепак место кое ќе припаѓа на самиот простор. Ова повторно ни даде двојна функција, бидејќи просторот има целина и длабочина, а сепак остава простор за изолираност, односно можност за поставување на дополнителни аудиосистеми кои се независни од останатите, при што клиентите ќе бидат соодветно услужени, а ќе почувствуваат вистинска посветеност кон нив. Просторот е дополнително збогатен со вертикални панели од природен мов кои се поставени на црна позадина, а се во рамки од иверка од даб, што дава голема ексклузивност на просторот. Ѕидовите се исполнети со часовници, како и со полица на која се поставени голем број на музички плочи и други носачи на звук. Просторот кој води кон санитарните простории и кујната го решивме со тапет кој всушност е слика од еден од музичките албуми кој за инвеститорите има емотивна врска, еден од албумите кој го означува и нивниот почеток и водилка во квалитетниот звук. Зеленилото кое го има во неколкуте жардиниери и саксии дава пријатно чувство и топлина, а секако ја зголемува и акустичноста на просторот кој по целата должина има стаклени површини, кои се прикриени со завеси во различна боја. n

ПОРТА

урбанизам-екологија

Затворената градина во утопијата на 21 век Ако идејата за рајот во форма на градина бил еден од најстарите идеали на човештвото, тогаш дали ние луѓето денес ги имаме заборавено благодатите на градината и сме создале една поинаква оаза. Оаза каде плодната почва е загадена земја и звуците на смеа се заменети со звуците на сообраќајниот неред Летен дворец Хенералифе, Гранада, Шпанија, 13 век

Никола ЃОРЃИЕВСКИ, м-р арх. и м-р пејз. арх.

о време на постојани урбани трансформации и климатски промени, мора да се запрашаме дали постои нов просторен модел со капацитет да се справи со овие константни мутации, гледајќи дека застарениот апартус на

ПОРТА

28 февруари 2020

традиционалното просторно планирање функционира сè полошо. Ортодоксното градско планирање повеќекратно и во континуитет се покажува како нефлексибилно во споредба со, и паралелно на брзопроменливите состојби на современите урбани култури, и има потреба од фундаментални промени. Во обид да се избегне неуспехот на урбаната идеологија

од втората половина на ХХ век, овој есеј го истражува пејзажот како алтернатива на урбаниот блок, со идејата за нова урбана форма. При поставување на една ваква теза, мора да се напомене дека пејзажот дефиниран како урбана форма во современата метропола претставува простор во транзиција кој го избегнува концептот на

ЗГОЛЕМУВАЊЕ НА БИОДИВЕРЗИТЕТОТ И ДИВИНАТА ВО ГРАДОТ популистичкиот енвиронментализам и пасторалната идеја за пејзажот и гравитира кон дискурсот на пејзажниот урбанизам во корист на експериментирање, шпекулација и игра. Аргументот кој пејзажот го застапува во врска со урбаното планирање и проектирање, или како информатор на урбаниот развој во новиот век, повеќе не потекнува од веќе-постоечкото разбирање присутно во регионалното и просторното планирање туку преку запознавање со екологијата како модел или систем за спроведување на просторната методологија во планирањето и проектирањето. Кога ќе помислиме на пејзаж во градот, првата помисла и асоцијација е таа на градината. Градината, како формална илустрација, ни е позната уште од почетокот на времето, независно дали било тоа Еденската градина, Персиската Паиридеаза или Класичната Аркадијa. Низ историјата, вклучувајќи ги и модерните времиња, градината секогаш била осмислена како периметрален затворен простор или како архитектонска екстензија, потпирајќи се на ѕидовите од зградата. Оттука произлегува и дефиницијата за затворената градина (hortus conclusus); заробена територија за одгледување на растенија. Ова значи дека градината има функција. Токму овој податок, перформансот на градината, зачнува нов сет на алатки и процедури кога би ја ставиле градината во улога на новата урбана форма. „На почетокот, Господ ја создал Еденската градина. Пред нејзиниот пад, Еден била плодна, миризлива оаза на задоволството, магично мирна освен кога се слушале милозвучните ноти на водата која жабурка и смеата. Од почетокот на човештвото, човечкиот род непрестајно настојувал повторно да го создаде овој мистичен рај“ – Габриеле Ван Зуилен, 1994 Ако идејата за рајот во форма на градина бил еден од најстарите идеали на човештвото, тогаш дали ние луѓето денес ги имаме заборавено благодатите на градината и сме создале една поинаква оаза. Оаза каде плодната почва е загадена земја и звуците на смеа се заменети со звуците на сообраќајниот неред. Во денешните услови на неизбежно глобално затоплување, загадена животна средина и неефикасни методи на преработка на отпад, можеме ли да замислиме дека градината на утрешнината ќе ја поправи штетата која сме ѝ ја нанеле на планетата? Градината, не само што има позитивен ефект врз животната средина, таа делува добротворно и врз човекот. Зеленото растително парче е од есенцијално значење за човековиот креативен процес и ја заситува неопходноста од природата. Во

Fresco. Casa del Bracciale d'oro. Summer triclinium. Pompeii, 30-35 CE ограничен простор, и пред сè, цели кон една конечна геометрија. Ваквата формална дефиниција на блокот кореспондира со затворената градина како отсечок територија со јасно дефинирани периметрални граници и има способност да го кохабитира пејзажот во својата структурална композиција преку форми на градината. Во типолошка смисла, градината е поделена на два архетипа; чистината во шумата и оазата во пустината. Двете претставуваат мерлив простор, а за човекот тоа е важен аспект бидејќи така може да го сфати просторот. Наспроти размерот на отворениот пејзаж и стравот од празниот простор (horror vacui) човекот ја затвора градината зад ѕидови и го намалува размерот на ниво на една соба. Модерниот човек, на истиот начин го употребува урбаното планирање за да се справи со неопфатот на територијата. Тој се справува со големината и отвореноста преку форма на урбаниот блок. Секундарно, затворената градина (hortus conclusus) е поделна на три главни типологии: хортус луди (hortus ludi), хортус каталоги (hortus catalogi), и хортус контемплатионис (hortus contemplationis). Во времето на средниот век, овие градини како типови кристализирале во манастирите, замоците и Luis Barragan, Casa Barragan, Mexico City, 1948

Шкотска, токму на оваа тема, докторите имаа право да препишат „природа“ на своите пациенти и да им обезбедат отсуство од градот. Шетањето низ зимзелени шуми или покрај река или море, симултано го смирува и обновува умот, телото и духот на човекот и го враќа во една базична психолошка состојба која е од есенцијално значење на индивидуално но и на колективно ниво. Со цел да го истражиме овој градински „лек“ во форма на нов урбан блок, потребно е да разбереме дека зад ѕидовите на градината има спектар на нови неоткриени функции. Урбаниот блок сам по себе е

28 февруари 2020

ПОРТА

градовите. Во зависност од нивното име, градината ја рефлектира својата функција. Хортус луди 1 (градината како спектакл) „Аспектот на светлината и убавината (бојата) е претставен во експресивната форма на градината „луди“, местото на задоволството, рајот на забавувањето. Наменета како пријатен социјален простор за игра и забава (ludus), градината „луди“ е местото на раскошниот живот во салата.“

Геометриски приказ на градината „луди“, по примерот градина на кралицата Елеонора, Винчестер, 13-ти век. Илустрација од книгата за затворената градина на Абен и де Вит, 1999 Хортус каталоги 2(ред во рамнината) „Аспектот на пропорција е најприсутен во геометрискиот аранжман на градината „каталоги“. Природниот диверзитет бил познат во периодот на средниот век, па така организацијата и класификацијата на видовите растенија зазема улога која го илустрира рајот. Градината се состои од правоаголни полиња за растенија, и го искажува знаењето и богатството на просперитетното граѓанство.“

катализатори на урбаните процеси во метрополата. Градината или новиот урбан блок има различен инвентар на програми со мноштво на супфункции, а дел од нив се: прочистување на воздухот и намалување на аерозагадувањето преку шуми и цевки (собирање на токсични честички и употреба на артифициелни дождови), ремедијација на почвите и водите, намалување на топлотни острови ширум градот и амортизирање на планинските води, филтрирање на сивите и црните води од домаќинствата и улиците, редуцирање на CO2 емисии, намалување на загадувањето со пластика и стимулирање на нови системи за рециклирање и реупотребување, снабдување со енергија од обновливи извори, зголемување на биодиверзитетот и дивината во градот, охрабрување кон растителната исхрана и намалување на живинарската агрикултура, зачувување и стимулирање на нови видови Геометриски приказ на градината „контем- на флора и фауна, спротивни од матичниот платионис“. Илустрација од книгата за затво- и обновлив енвиронментализам. рената градина на Абен и де Вит, 1999 „Изнајдувањето на стратегии кои потенцијалот на растенијата го сфаќаат Овие три типологии служат како почетни како обликувач на нашата околина, може да позиции за потенцијални просторни претставува фундаментална подлога за асамблажи кои ја истражуваат новата развивање на проектирање со растенија урбана форма. Суштински, овие градини еднакво манипулативно и мерливо како тоа претставуваат чисти форми на задоволство, со типичните градежни материјали“ – култивација и бенедикција. Но ако овие Розета С. Елкин, 2015 функции ги конфронтираме со денешните енвиронментални и еколошки предизвици, Градината како нова урбана форма која ги затворената градина демонстрира вдомува горенаведените функции повикува капацитет кој трансцендира од основното на архитектонски методологии на значење и впишува нов вид на форма, проектирање кои ќе работат заедно со флора и функција како движечки „контемплатионис,“ градина која ја рефлектира универзалната хиерархија каде Господ е во самиот центар. Ова е простор опкружен со галерии, небото како плафон и манастирот гравитира околу него.“

Геометриски приказ на градината „каталоги“. Илустрација од книгата за затворената градина на Абен и де Вит, 1999 Хортус конемплатионис 3 (апстракцијата на просторот) Интегритетот или совршенството може да се пронајдат во просторната целовитост на кластрумот или градината OMA + Laboratorio Permanente, Masterplan competition, Milan, 2019 44

ПОРТА

28 февруари 2020

Централ парк во Њујорк животната средина, а не против неа. Но и покрај сите овие напредни сфаќања на градината и пејзажот, од исклучително значење е обновувањето и повторно воспоставувањето на односот помеѓу човекот и природата како индивидуална и колективна вредност. Природата повикува на нешто длабоко врежано во човековиот инструмент на постоење. Биофилија, љубовта кон природата и сите живи нешта претставува витален дел од човечката состојба. Хортофилија, желбата за интеракција со, одржување и култивирање на, и грижење за природата е внатрешна појава на секој човек која треба да се негува и истакнува како една најзначајните човекови особини. Есејот, во скратена форма, може да биде најден во студио книгата „Обрасци на Раст: Ослободување на Просторот“ и во публикацијата „Дворови – Градини – Објекти“ во библиотеката на Архитектонскиот Факултет – Скопје. Oвиде две изданија се во соработка со професорите Слободан Велевски и Марија Мано Велевска, раководители на интегративното студио „Обрасци на раст “во IX семестар, постдипломски студии. n Референци: 1-3. Rob Aben, Saskia de Wit, The Enclosed Garden: History and Development of the Hortus Conclusus and Its Reintroduction into the Presentday Urban Landscape, 1999, p.38

ПОРТА

енергетска ефикасност

Енергетската ефикасност

Со стапувањето на сила на Законот за енергетска ефикасност, оваa проблематика станува обврска, за чие неисполнување предвидени се прекршочни одредби односно парични казни Даниела МЛАДЕНОВСКА

ако енергетската сертификација на објектите кај нас веќе одамна беше дефинирана во Правилникот за енергетски карактеристики на згради (Службен весник на РМ, бр. 94 од 4.7.2013 година), и веќе беа спроведувани и обуки за овластени енергетски контролори, сепак во практиката за жал не заживеа енергетското сертифицирање. Донесувањето на Законот е во согласност со Директивата на ЕУ за енергетска ефикасност EU/2012/27, Директивата за енергетски карактеристики на згради 2010/31/ЕU, Регулативата за енергетско 46

ПОРТА

28 февруари 2020

означување на производите кои трошат енергија 2010/30/ЕU и Директивата за екодизајн за производите кои трошат енергија 2009/125/ЕC. Конечно, со стапувањето на сила на Законот за енергетска ефикасност, оваa проблематика станува обврска, за чие неисполнување предвидени се прекршочни одредби односно парични казни. СЕРТИФИКАТ ЗА НЕДВИЖНОСТИТЕ Според тоа, во иднина секој што ќе продава или издава стан (стар или нов) ќе мора да приложи и документ за енергетската ефикасност на недвижноста, односно сертификат за енергетска ефикасност издаден од страна на лиценциран енергетски контролор. Овој

документ ќе се издава за период од 10 години. На тој начин купувачот ќе биде запознаен со потрошувачката на енергија (електрична и топлинска) на станот, односно ќе има сознание за експлоатационите трошоци (трошоците за енергија). Дали и колку овие информации ќе успеат да го регулираат нашиот пазар со недвижности, каде сè уште првенствено локацијата ја диктира и цената, веројатно многу скоро ќе се увериме. Новиот закон не ги обврзува само станбените згради, туки и големите претпријатија (големи трговци, како што се дефинирани во законот), единиците на локалната самоуправа, но и јавниот сектор од кого особено се очекува да покаже пример во практиките од областа на

СТАПУВА НА СИЛА ПРВИОТ ЗАКОН

стана законска обврска енергетската ефикасност. Во таа насока, енергетските контролори отсега натаму ќе бидат обучувани и овластени посебно во две категории - едната како и досега ќе се однесува на енергетските контролори за згради, а другата ќе се однесува за енергетски контролори во индустријата. Некои експерти сепак укажуваат дека слабост на законот се наведените критериуми кои треба да ги исполнуваат енергетските контролори, кои во однос на образованието (180 кредити) се пониски од образованието на инженерите. Енергетски ознаки ќе добијат сите згради или градежни единици со вкупна корисна подна површина поголема од 250 метри квадратни кои се користат од јавниот сектор. Вакви ознаки, без разлика на вкупната корисна подна површина, ќе добијат и новоизградени згради или градежни единици кои се реконструирале и зградите кои се предмет на продажба или закуп. Енергетски контроли и ознаки нема да има за самостојни згради со вкупна корисна подна површина помала од 50 метри квадратни, згради за кои не се издава одобрение за градба, верски објект, објекти од времен карактер, помошни објекти како и згради заштитени со закон и кои се културно и споменично наследство, доколку усогласеноста со дел или со сите минимални барања за енергетска ефикасност го менува нивниот карактер или изглед. ОДОБРЕНИЕ ЗА ГРАДБА САМО СО ПОТВРДА ЗА ЕЕ Законот утврдува дека веќе нема да може да се даде одобрение за градба без поднесена потврда за енергетска ефикасност. Тоа значи дека инвеститорите заедно со барањето за издавање одобрение за градење нови згради или значителна реконструкција на постојна зграда или градежна единица кое се поднесува до надлежен орган, да поднесат и потврда за усогласеност која ја дава лиценцираниот енергетски контролор. Министерството за економија и Министерството за транспорт и врски кои се одговорни за градбите и нивната енергетска ефикасност треба да донесат план за зголемување на бројот на згради со приближно нулта потрошувачка на енергија и да го утврдат рокот од кога сите нови згради кои се градат, а кои се користат или

се во сопственост на јавниот сектор мора да бидат згради со приближно нулта потрошувачка на енергија. Европската Унија, пак, предвидува рокот сите згради да имаат приближно нулта потрошувачка на енергија да биде 31 декември 2020 година, што е пропишано во член 9 од Директивата за енергетски карактеристики на згради (EPBD – Energy Performance of Building Directive). Со лиценца за вршење на енергетска контрола на згради може да се стекне

трговец поединец или правно лице кое има вработено најмалку едно лице кое има овластување за енергетски контролор на згради. Лиценцата за вршење енергетска контрола на згради важи за период од пет години, со можност за продолжување на секои пет години, додека, пак, овластувањето за енергетски контролор на згради важи за период од три години, со можност за продолжување на секои три години. Агенцијата за енергетика води евиденција на сите лиценцирани контролори. 28 февруари 2020

ПОРТА

ЕНЕРГЕТСКО ОЗНАЧУВАЊЕ НА ПРОИЗВОДИ Со законот се регулира и означувањето (енергетско означување) на производите кои користат енергија произведени дома или се увезуваат. Техничката спецификација на овие производи мора да ги содржи потребните информации за потрошувачката на енергија и да има етикета со која се означува енергетската класа на производот. Во врска со јавните набавки, Законот за енергетска ефикасност носи новини и во делот на набавка на производи кои користат енергија и кои се предмет на енергетско означување. Имено, за набавки чија вредност е повисока од 70 илјади евра техничката спецификација од тендерската документација мора задолжително да содржи податок за најниската прифатлива енергетска класа на производот(ите) кои (с)е предмет на набавка. Оваа обврска треба да се бара и од изведувачите и подизведувачите, при набавки на услуги и работи со вредност повисока од 70 илјади евра. Единиците на локалната самоуправа, се обврзани да подготват и по добиено

позитивно мислење од Агенцијата за енергетика, да донесат програма за енергетска ефикасност на секои три години.

Големите претпријатија (големи трговци) се должни да спроведуваат енергетска контрола во своите објекти на секои четири години. Првата, со стапувањето на Законот на сила се обврзани да ја направат веќе до крајот на годинава, односно најдоцна до 31 декември 2020. Доколку компаниите имаат имплементирано систем за управување со енергија согласно ИСО стандардите (ISO 50001), тогаш тие немаат обврска за енергетска контрола, бидејќи тоа секако е усогласено во рамките на имплементираниот систем. Законот предвидува формирање на ЕСКО компании за енергетски услуги и Фонд за енергетска ефикасност со цел финансирање и реализација на проектите од областа на енергетската ефикасност. Сепак, кога вистински ќе профункционира фондот

www.liting.mk Архитектонска подготовка и изведба Lexan* поликарбонатни плочи и системи; Акрилни плочи Plexy и производи од ПММА; +389 2 3114 360 Звучни и сигурносни бариери; Профили, гума и трака;

ПОРТА

Казни за неодговорно работење Охрабрува фактот што Законот за енергетска ефикасност предвидува казни за правните лица и одговорните лица кои нема да ги исполнат своите обврски, и истите се движат до 10 илјади евра за правното лице, односно до илјада евра за одговорното лице кај правното лице. Можеби конечно ќе бидеме сведоци на внимателно и енергетски одговорно градење на објектите, и уште позначајно, конечно навистина ќе се води грижа за потрошувачката на енергија кај јавните објекти. Последниве се огромни потрошувачи на енергија, а трошоците за тоа неодговорно однесување за жал се на товар на целото општество.

тешко е да се претпостави, имајќи предвид дека неговото основање, надлежностите и начините на финансирање треба да се уредат со посебен закон, но исто така и свесни за фактот дека основање на ваков фонд се заговара безмалку десет години наназад. „Порта 3“ ги следи состојбите во оваа

област, и секако ќе бидеме тука за да ги споделиме со нашите читатели првите позитивни придобивки од имплементацијата на законот, но секако како и многупати досега да бидеме гласноговорници на струката, да посочиме на одредени недоследности и да повикаме на акција од страна на надлежните. n

28 февруари 2020

ПОРТА

екологија

Длабока Река пред номинација за Планинарите, екологистите, научниците за момент здивнаа, но ја продолжија борбата за заштита на Длабока Река и Корапскиот Водопад со цел да останат природни локалитети или стриктно означени природни области од исклучителна универзална вредност од научна гледна точка и како природна убавина која не смее да се препушти на стихијни и непромислени проекти и активности Косто ГРАОРКОСКИ, дипл. инж. aрх.

ал дел од македонските граѓани слушнале, а уште помалку на лице место ја доживеале неповторливата убавина на Длабока Река, нејзиниот водопад и пошироката околина. Но која е и каде се наоѓа Длабока Река? Длабока Река се наоѓа во западниот дел на нашава држава, поточно на планинските масиви на највисоката планина во Македонија, Кораб. Таа всушност е лева притока на Рибничка Река, која пак е десна притока на познатата Радика. Извира под високите врвови на Мал Кораб формирајќи стрмна долина која претставува единственото место со алпски пејзаж и клима во Македонија. На Длабока Река се наоѓа живописниот Корапски Водопад, највисокиот водопад во Македонја и на Балканот со висина од 136 метри. Реката која е атрактивна по целата своја должина тече покрај напуштеното село Жужње, па во клисурата под селата Нистрово и Бибај и потоа се влива во Рибничка Река. Долината на овој водотек кој потсетува на сказните за Хајди има клисуресто-кањонеста, а наместа и вистинска кањонска форма. Од изворот, па по течението сè до вливот на реката се среќаваат три кањони. Првиот се наоѓа над напуштенотово село Жужње, вториот помеѓу селата Жужње и Нистрово и третиот под селото Бибај при утоката во Рибница. Со својата убавина од овие три кањони посебно плени и се издвојува кањонот над селото Жужње, кој е долг над еден километар. Страните на кањонот се целосно вертикални и тоа десната страна е со висина од 100 метри, а левата со висина од 300 и повеќе метри, а дното е со ширина едвај од 2 до 3 метри. Кањонот

ПОРТА

28 февруари 2020

КОРАПСКИ ВОДОПАД

прелиминарната листа на УНЕСКО настанал како резултат на топењето на огромниот глечер на последното ледено доба, а низ него реката формирала интересни кади, помали водопади и браци. Вториот кањон што воодушевува со својата убавина е долг 1,5 км и широк од 10 до 20 метри, а третиот е долг 600 метри со височина од 100 до 150 метри. Недопрената убавина, природната атракција и еколошко наследство на локалитетот Длабока Река ја надополнуваат и многубројните водопади, брзаци и притоки кои стрмоглаво се влеваат во реката, прелевајќи се преку стрмните литици и карпи под Кобилино Поле. Целата симфонија помеѓу карпите и водата не може целосно да се доживее преку фотографии и со зборови, треба да се појде и да се доживеена лице место Длабока Река со Корапскиот Водопад, кој најмногу е активен до средината на летото, кога обично завршува топењето на снежниот покривач. Со измените на Законот за основање на Националниот парк „Маврово“ од 3.7.1952 год. од кога подрачјето на планината Кораб официјално се нашло во рамките на НП „Маврово“, па сè до последните десетина години нејзините долини и локалитети неофицијално се недостапни, односно затворени за посетители, пред сè заради режимот на строгата гранична контрола во поранешната СФРЈ, како и небезбедноста и воениот конфликт од 2001 година. Токму таа затвореност, слабата населеност и цивилизација, непостоењето на планинарски домови и друга туристичка инфраструктура, како и непознавањето на теренот придонесе природното богатство на Длабока Река да остане речиси недопрено и да ја сочува исконската убавина. Освен малиот број на жители од блиските населби (Жужње, Нистрово, Бибај, Рибница, Тануша и Грекај кои најчесто се движеле по пасиштата и долините на Длабока Река, тајните на убавините, патеките и врвиците ги познаваа уште само сточарите - овчари, граничарите на војската и полицијата, како и вработените во Националниот парк „Маврово“ и неколкумина планинари ентузијасти. Меѓутоа последниве десетина години после подобрување на општата безбедност, благодарение на неколкумина ентузијасти познавачи на теренот и искусни планинари беа ПОРТА

за полнење на акумулацијата „Луково Поле“ можеше неповратно да се изгуби еден природен локалитет со изобличени падини и врвови, пресушени водотеци, исечени шуми и ред други нарушувања на природниот амбиент. На одлуката за изградба на хидросистемот „Луково Поле“ реагираа љубителите на Длабока Река, барајќи да се стопира уништувањето на овој локалитет, а потоа следуваа реакции на локалното население, пошироката јавност, планинарите, здруженија и асоцијации за заштита на реката Радика. После ова локалното население беше убедувано дека новото езеро ќе отвори нови работни места и ќе донесе многу туристи. Но реакциите продолжија и како резултат на овие реакции ЕЛЕМ на општо задоволство го стопира проектот. маркирани траси до највисокиот водопад на Длабока Река и тоа една по долината на реката, а другата преку планинскиот масив Кабаш и со тоа се овозможи овој локалитет да биде посетуван од планинарски и еколошки друштва, агенции за алтернативен туризам, научници и љубители на природата. Со тоа најфасцинантната убавина во Македонија која со години беше скриена во пазувите на Кораб се отвори широко за да го афирмираме невиденото и недопрено природно богатство, истовремено предизвикувајќи нè како треба истото да се чува и негува. Така започнаа и првите организирани посети, а по секое враќање учесниците раскажуваа со импресии за нешто несекојдневно и што виделе една девствена планина во Европа, а притоа немале претстава дека ваква убавина може да се наоѓа во Македонија. Но оваа слика на спокојна интеракција меѓу планината и љубителите на природата полека почна да се поматува и тоа во моментите кога сите видоа голема надеж за полна афирмација на овој редок еколошки локалитет, сосема тивко и без запознавање на пошироката македонска јавност започнаа активности за реализација на хидросистемот „Луково Поле“. Со проектот меѓу другите локалитети беше опфатен и локалитетот на Длабока Река и притоа со предвидените пренасочувања на водените текови, изградбата на канали и цевководи

ПОРТА

Планинарите, екологистите, научниците за момент здивнаа, но ја продолжија борбата за заштита на Длабока Река и Корапскиот Водопад со цел да останат природни локалитети или стриктно означени природни области од исклучителна универзална вредност од научна гледна точка и како природна убавина која не смее да се препушти на стихијни и непромислени проекти и активности. Сите овие заложби допреа до најповиканите во Република Северна Македонија – членовите на Владата, кои на седницата од 14 јануари 2020 година ја усвоија Информацијата за номинирање на Длабока Река на прелиминарната листа на УНЕСКО. Длабока Река тоа го заслужи, бидејќи како дел од Националниот парк „Маврово“ се одликува со голема биолошка разновидност, со присуство на многубројни ендемични растителни и животински видови, како локалитет со исклучителни природни вредности претставени преку голема биолошка и пределска разновидност. Исто така една од основните карактеристики на овој локалитет се разновидните водени текови и старата девствена шума која расте по долината на Длабока Река без никакви интервенции во последното столетие. Затоа сам по себе се наметнува заклучокот дека Длабока Река е создадена за планинарски уникатни доживувања, но пред сè за научни и истражувачки активности. n

ПОРТА

хортикултура

Зеленото срце на Мелбурн Во Royal Botanic Gardens има место за сите, простор за деца да истражуваат, за семејства да одат на пикник, за вљубени двојки да се прегрнуваат или за поединци да се релаксираат и да го спознаат мирот. Исто така, постојат три медитативни градини за благосостојба, за да ги охрабрат луѓето да одвојат време да се релаксираат и да ги наполнат батериите во мирот на природата.

ПОРТА

28 февруари 2020

ROYAL BOTANIC GARDENS VICTORIA ВО АВСТРАЛИЈА ПОРТА 3

oyal Botanic Gardens Victoria е ботаничка градина во Мелбурн, Австралија. Основана е во 1846 година и се протега на повеќе од 38 хектари. Во наредните 60 години ова претходно мочурливо место се претворило во светски пејзаж кој го знаеме денес. Умерената клима на градот и северното влијание, овозможуваат во градината да живеат повеќе од 52.000 растенија, кои претставуваат над 10.000 различни видови, прикажани во 31 збирка. Распонот на растенијата е од стари повеќегодишни големи дрвја до разнобојни едногодишни растенија. Во 1958 година, кралицата Елизабета Втора на градината ѝ го дала префиксот „Кралска“. Градината е жив музеј кој содржи поединечни примероци или колекции растенија за научни, образовни и естетски цели, но пред сè е за зачувување на видовите. Royal Botanic Gardens Victoria е природно засолниште за автохтоните видови растенија. Еден од новитетите е детската градина на Фондацијата Јан Потер. Оваа градина овозможува интерактивно образовно опкружување во кое децата од сите возрасти, физички способности и култури се во можност да играат, да го истражуваат и да го откриваат светот на природата. Тука е сместен и The National Herbarium of Victoria. Хербариумот е основан од Baron Ferdinand von Mueller, германскоавстриски физичар, географ и пред сè

ботаничар, во 1853 година и е најстара научноистражувачка институција во Викторија. Mueller бил назначен за владин ботаничар на Викторија, негова заслуга е истражувањето во кое опишал и именувал над 2.000 видови австралиски растенија. Јадрото на колекцијата на хербариумот содржи околу 1,4 милиони примероци различни видови растенија, околу две третини австралиски и една третина од други земји, од кои многу биле собирани од самиот Mueller. Убавината на градината го одзема здивот и овозможува опуштање во ритамот на зеленото срце на Мелбурн. Во градината комбинирано се преплетуваат и водени површини, три езера и острови. Градината е скапоцен дел од животот во градот, таа е чувар на земјата, пејзажот и колекцијата на растенија познати по својата визуелна убавина и значење за науката и хортикултурата. Во Royal Botanic Gardens има место за сите, простор за деца да истражуваат, за семејства да одат на пикник, за вљубени двојки да се прегрнуваат или за поединци да се релаксираат и да го спознаат мирот. Исто така, постојат три медитативни градини за благосостојба, за да ги охрабрат луѓето да одвојат време да се релаксираат и да ги наполнат батериите во мирот на природата. Како што летните вечери стануваат потопли, градината има и кино-проекции на отворено, театарски претстави, а се организираат и голем број изложби на отворено, како и фестивал на светлечки инсталации кои се блескави уметнички дела

28 февруари 2020

ПОРТА

кои вклучуваат и лебдечки светла над езерото и блескави павилјони. Royal Botanic Gardens Victoria секоја година во своите зелени прегратки го прима и победникот на првиот гренд слем турнир во годината. Секоја година победникот на Отвореното првенство на Австралија во тенис или Австралија опен, традиционално по завршувањето на турнирот со пехарот во раце се слика во прекрасниот пејзаж. Светскиот тениски рекет број еден Новак Ѓоковиќ и оваа година по осми, рекорден пат, позираше со пехарот пред репортерите и многубројните обожаватели. Кралските ботанички градини се едни од најпопуларните туристички атракции на Викторија, со над 1,5 милиони посетители секоја година. n

ПОРТА

28 февруари 2020

ПОРТА

уметност

Целата магија на светот го пронајде своето засолниште во моите очи Денес веќе не треба да нè чудат многубројните негови парадокси. Неговите дела се севкупни: „ред под привиден неред, неподвижност под привидна подвижност и вертикалност во привидно безобличен свет“

Сања РАЃЕНОВИЌ-ЈОВАНОВИЌ, дипл. инж. aрх.

„Е

динствената разлика помеѓу мене и лудак е што јас не сум луд“, е позната реченица на славниот Салвадор Дали (1904 – 1989), најзначајниот сликар, надреалист на 20 век кој ги поместил границите на уметноста. Тој бил контроверзен, бизарен, ексцентрик, но неговите дела никој не може да му ги оспори. Неговото име, Салвадор, во превод значи спасител, па така тој сметал дека е судбински предодреден да го спаси сликарството од медиокритетските катастрофи на модерното време. Но кој и да зборува за Дали или да се обидува да го објасни никој тоа не може да го направи подобро од самиот тој во својата автобиографија „Тајниот живот на Салвадор Дали - Јас сум гениј“ (1942). Тој вели дека го помни својот живот уште во мајчината утроба. Така и ја почнува автобиографијата: „Меѓутоа, јас се сеќавам и тоа како да беше денес. Затоа сакам оваа книга да ја започнам од вистинскиот почеток: со драгоценото, јасно сеќавање на мојот живот во мајчината утроба. Тоа без сомнение ќе биде прво сеќавање од овој 58

ПОРТА

28 февруари 2020

вид од почетокот на историјата на светската книжевност. Сигурен сум дека на овој начин ќе предизвикам да се појават слични сеќавања кај моите читатели или дека во нивната свест ќе локализирам цела низа на чувства и неискажани, неопишани впечатоци и слики на состојбата на душата и телото, кои тие ќе ги вклучат во некој вид претчувство на тоа што се случувало додека биле во мајчината утроба. Всушност доколку ме прашате што чувствував, веднаш би ви одговорил: „Беше божествено, вистински

ЕДЕН ОД НАЈФИНИТЕ ЦРТАЧИ рај“. Но, како изгледа тој рај. Дозволете ми да почнам со еден краток, општ опис: Рајот на мајчината утроба е обоен во боите на интензивно црвена, портокалова, жолта и сина. Тој рај е мек, неподвижен, топол, симетричен, двострук и леплив. Уште тогаш, сето задоволство, целата магија на светот го пронајде своето засолниште во моите очи“.

Буњуел, Дали и Лорка ДАЛИ, ЛОРКА И БУЊУЕЛ Во 1910 година почнува неговото образование во католичко училиште, но исфрлен е поради непримерно однесување. Тој во 1922 „Бакнеж“ (El Beso) година се запишува на ликовна академија, но никогаш не ја завршува. Исфрлен е бидејќи тврдел дека не постои компетентен професор кој би можел да ги оцени неговите дела. На академијата ги запознава поетот Федерико Лорка (1898 – 1836) и режисерот Луис Буњуел (1900-1983). Тоа е периодот по Првата светска војна и пред почетокот на Граѓанската војна во Шпанија (1936 - 1939), проткаен со жесток антагонизам кој произлегол како последица на војната во Европа и политичките превирања во Шпанија. Триаголникот составен од овие великани, претставувал еден вид сон, како и надреализмот, правецот на кој му припаѓале, но понекогаш и кошмар, од кои современата шпанската култура сè уште не успева да се разбуди целосно. Дали, Лорка и Буњуел студирале во Мадрид и престојувале во студентски дом (Residenciade Estudiantes), тогашен центар на културниот живот во градот. Домот бил институција каде се создавале младите влијателни мислители, интелектуалци, писатели и уметници. Тројцата пријатели биле млади сонувачи, силни индивидуалци и исклучителни таленти кои на особен начин го доживувале светот. Затоа и не чуди фактот што се надреалисти; нивното творештво се движело во насока на сонување и разработка на ирационални фантазии. За надреалистите, уметничкото дело е оправдано само ако придонесува за „менување на животот“. Како што е примерот со Дали кој во триесеттите години се приближил на ренесансниот идеален класицизам и неоромантизам, па така Андре Бретон во 1934 година го исфрла од надреалистичкото движење. „Затоа што надреализмот подразбира и морална квалификација која произлегува од односот со основачките принципи, кои самите имаат двоен аспект, и етички и естетски. Но, Дали и денес е еден од најпрепознатливите сликари на

надреализмот. Несомнено е дека познанството и другарувањето, кое траело само неколку години во одреден период од животите на Лорка, Дали и Буњуел, оставило трага на нивната личност и на нивното творештво. Лорка ја создава својата прочуена песна „Ода за Салвадор Дали“. А најпозната слика насликана додека Дали служел војска е „Мали остатоци“, претстава на различни сеќавања на Лорка кој е насликан во средиштето на сликата. Но Лорка покрај тоа што бил поет бил и сликар. Ако ја погледнеме сликата што Лорка ја насликал во 1927 година, гледаме две лица кои се преклопуваат: едниот подолу е Лорка, а оној со тажни очи е Дали. Нивните усни се допираат. Името на сликата е „Бакнеж“ (El Beso). Летото 1929 година Буњуел бил кај Дали во Фигуерас да поминат заедно неколку дена. Буњуел му раскажувал на Дали дека сонувал како долг облак ја сече месечината и како острица на брич пресекува око, а Дали му рекол дека сонувал човечка рака полна со мравки и го прашал да направат филм од овие соништа. „Го обожувам сонот, дури и тогаш кога моите сништа се кошмари, што е најчест случај. Тие секогаш се исполнети со препреки, кои јас ги познавам и препознавам. Тоа ми е сеедно. Оваа луда љубов кон сонот, задоволството да сонувам, потполно ослободена од секој „Мали остатоци“

„Андалузиски пес“ (Un chien andalou)

28 февруари 2020

ПОРТА

„Постојаност на сеќавањето“ обид за објаснување, една е од длабоките склоности кои ме доближија до надреализмот. ’Андалузиски пес‘ (Un chien andalou) е роден од средба на мој сон и сон на Дали“, ќе рече Буњуел за култниот филм за кој сценариото го напишале за една недела, надополнувајќи се еден со друг. Премиерата била во париското студио Ursulines, а меѓу присутните биле Пикасо, Корбизје, Кокто и голема група надреалисти. Граѓанската војна во Шпанија ставила крај на златниот период на студентскиот дом во Мадрид и на врската помеѓу тројцата уметници, која поради војната претрпела разни случувања и судири. Федерико Гарсија Лорка е убиен од страна на војниците на генералот Франсиско Франко, фрлен во масовна гробница чија локација и денес е непозната, а неговите дела биле забранети. Буњуел бил во егзил и живеел во Мексико сè до неговата смрт, додека Салвадор Дали - Спасителот, уживал удобен и долговечен живот со диктатурата на Франко. Односите меѓу двајцата (преживеани) творци се прекинале, тие доживеале длабока старост и не биле во контакт, но огромното влијанието останало засекогаш. Кога Дали остарел и завршил во болница, сам и депресивен со ослабено срце, болничарките кои сè грижеле за него го слушнале како во тишина шепоти „Мојот пријател Лорка...“ СВЕТ КАКО ВО СОН Салвадор Дали својата прва самостојна изложба ја отвора во галерија Даламур во Барселона. Во 1926 се сели во Париз, каде го запознава Пабло Пикасо, кој имал силно влијание на неговиот стил, но со текот на времето Дали развил сопствен стил. Дали асимилирал огромен број уметнички стилови и прикажал извонредни технички вештини како сликар. Меѓутоа, до крајот на 1920-тите години, два настани придонеле за развој на неговиот зрел уметнички стил: неговото откривање на списите на Сигмунд Фројд за еротското значење на потсвеста и неговата поврзаност со 60

ПОРТА

28 февруари 2020

Дали 1938 со „Шпанија“ во вилата на Коко Шанел

надреалистите во Париз. Тој брзо созревал како сликар и во периодот од 1929 до 1937 година ги создал сликите кои го прават најпознат светски надреалист. Тој прикажувал еден свет како во сон, каде предметите се деформирани во бизарна или ирационална

СЛИКАТА „ШПАНИЈА“ Уметноста на Дали и неговата естетика скоро еден век ги вознемируваат духовите и предизвикуваат противречни судови и коментари, меѓутоа и неговите најстроги критичари признаваат дека „Дали е еден од најфините цртачи и најдобрите техничари уште од времето на ренесансата па сè до

„Шпанија“ масло на платно - 91 х 60,2 сантиметри

состојба. Предметите ги претставувал со прецизни и реални детали и обично ги сместувал во мрачни или сончеви пејзажи кои потсетувале на неговата каталонска татковина, што се гледа во неговата можеби најпрепознатлива слика „Постојаност на сеќавањето“. Дали за сликарството ќе каже: „Почнете да сликате и да творите како старите мајстори, а дури потоа правете како што вие ги гледате нештата – така секогаш ќе бидете почитувани“, за веднаш потоа да додаде „Зависта на другите уметници секогаш ми служеше како термометар за мојот сопствен успех“. Неговите контрадикторни политички ставови во времето на подемот на фашизмот го отуѓуваат од неговите колеги надреалисти. Затоа неговите историчари често велат дека во неговата биографија има две дамки. Првата се однесува на одбивањето да застане против фашизмот и „кокетирањето“ со генералот Франко, додека големите уметници и интелектуалци отворено повикувале на борба против нацизмот, а Пикасо ја сликал својата прочуена антивоена „Герника“. Втората дамка е желбата за пари. Андре Бретон го сметал Дали за „мајстор на егзибиционизмот и саморекламирањето“.

денес“. Дали секогаш себеси се сметал за надреалист, иако Бретон го исклучил. Денес веќе не треба да нè чудат многубројните негови парадокси. Неговите дела се севкупни: „ред под привиден неред, неподвижност под привидна подвижност и вертикалност во привидно безобличен свет“. Во својата младост Дали се нашол пред една раскрсница, пред сè затоа што истражувањата ги водел паралелно со поетските барања на Лорка. Тој брзо созревал како сликар и имал исклучително бујна фантазија. Надреализмот многу ѝ должи на неговата иконографија. „За разлика од другите уметници надреалисти, кај кои пејзажите се измислени, во сите слики на Дали пејзажите се насобрани со точни забележувања, систематски изменети и грижливо чувани во неговиот мозок уште од детството“. Во 1936 година беснее Граѓанската војна. Дали и Гала морале да се откажат од својот престој во Порт - Лигат во Шпанија. Тие патувале низ Европа и поминале извесно време во Италија. Кога престојувале во Фиренца и Рим, Дали поминал извесно време студирајќи ги италијанските сликари: Рафаел, Леонардо да Винчи и Микеланџело. Влијанието на ренесансните мајстори е јасно видливо во групите фигури што подоцна ги користел во своите дела за да создаде двојни слики на своите платна, како што е сликата „Шпанија“. Оваа слика е масло на платно со димензија 91 х 60,2 сантиметри, се наоѓа во музејот Боиманс Ван Бенинген (Boymas van Beuningen) во Ротердам, Фондација New Trebizond. Фигурата на жената која се потпира со лактот на дрвено ноќно орманче ја симболизира Граѓанската војна во Шпанија. Во својот „Таен живот“, Дали напишал: „Целата маченичка Шпанија оддишуваше со мирис на темјан, спржено поповско месо, расчеречено духовно тело, помешано со јак мирис на потта на масите, кои меѓусебно се пареле и со смртта“. Торзото и лицето на женската фигура се составени од група ренесансни воини, инспирирани од борбата на коњаниците на Да Винчи. Иако носи ознака - 1938 година, платното е започнато порано. Оваа слика Дали ја изложил во февруари 1939 година заедно со други слики во ателјето во Париз во кое тогаш живеел со Гала. Пријателите и париското друштво дошле да ја видат изложбата на параноично - критички дела. Дали се сеќавал дека прв дошол, а последен си заминал Пикасо, кој посебно се интересирал за сликата „Шпанија“.

ГАЛА (ЕЛЕНА ИВАНОВНАДИАКОНОВА) Но, да се зборува за Дали, а да не се спомене Гала е невозможно. Дали ја запознава својата идна жена, русинката Гала (нејзиното вистинско име е Елена ИвановнаДиаконова) на своја дваесет и шестгодишна возраст. Гала е десет години постара од него и всушност ги

„Портрет на Галарина“

28 февруари 2020

ПОРТА

„Спиење“ (Le Sommeil) запознава нејзиниот тогашен маж, францускиот поет Пол Елиар. Дали се вљубува на прв поглед, а таа, иако ја озборуваат дека била голем материјалист се венчава со Дали кога тој бил сиромашен и незнаен уметник, но ги препознава талентот, интелектот и амбицијата. Нивната врска е проткаена со многу контроверзии од тоа дека таа била опседната со пари, била негов менаџер и дилер на сликите, преку тоа дека Дали бил импотентен, а Гала имала многу љубовници. Немала пријатели и немала почит кон луѓето. Во една

прилика Луис Буњуел сакал дури и да ја задави. Ја обвинуваат и за расипување и комерцијализација на неговата уметност. Значителна листа на „гревови“. Може да се запрашаме, како Дали можел да ја обожува? И тоа како што самиот велел: „повеќе од мојата мајка, повеќе од татко ми, повеќе од Пикасо, па дури и повеќе од пари“. Еден факт останува неспорен - Гала не е само неговата сопруга, таа била и неговата муза. Гала му била модел, во бројни прилики и слики се појавува во неговата уметност, била претставувана како Мадона, била сликана со лебеди. Можеби најрелевантно е прекрасното и провокативно масло на платно, „Портрет на Галарина“ (1945). Нивниот брак повеќе пати бил во криза, но по нејзината смрт Дали сосема се повлекува во себе, во темните одаи на својот замок. ЗА ВРЕМЕ НА ФРАНКОВАТА ДИКТАТУРА Дали е несомнено голема фигура, како за Шпанија, така и за целиот свет. Но неговата позиција за време на Франковата диктатура која Дали ја поддржувал и неговите јасни фашистички ставови се нешта за кои не се зборува сосема отворено, особено во Шпанија, а медиумите главно молчат за тоа. Салвадор Дали ги изразил своите симпатии кон фашистичкиот удар во 1936 година и со диктатурата, што го искажал во писмото до Буњуел, поради што јазот помеѓу нив станал веќе непремостлив. Дали бил омразена личност од демократските сили? Кога умрел Франко, Дали побегнал од Кадакес, плашејќи се за својот живот. Во 1976 година, во текот на последните години на диктатурата, била откриена бомба под неговото вообичаено место за седење во еден ресторан во Барселона. И наскоро станал свесен дека неговиот живот и наследство би можеле да бидат загрозени ако демократските сили победат. Но, ја потценил моќта на ултраконзервативните сили кои му биле лојални. Кралот Хуан Карлос Први, назначен од генерал Франко, станал шеф на државата и во новоформираната демократија ја проширил својата заштита на сите главни фигури на фашистичкиот естаблишмент, вклучувајќи го и Дали. Ова е она за што најмногу му се префрла на Дали, а тој и покрај своите политички убедувања, скоро секогаш уживал во животот. n

ПОРТА