afgiftekantoor: hasselt 1 - 3de afdeling - p3a9010 driemaandelijks tijdschrift | juli-agustus-september 2018
61 | zomer
PB- PP B- 01675 BELGIE(N) - BELGIQUE
in dit nummer o.a.
- Bosbeheer voor weerbaar bos in Kattevennen - Stoom je bos klaar voor de toekomst - Boomsoort in de kijker: Taxus
voorwoord Beste bosbeheerder Om onze bossen voor te bereiden op de gevolgen van de klimaatverandering, zal hun weerbaarheid moeten verhogen. Naast het beschermen van onze biodiversiteit, de focus van de afgelopen jaren van het Vlaamse bosbeleid, komt zo een nieuwe focus in het vizier. De vzw Bosgroep Limburg begeleidt dit actueel in Kattevennen in Genk. Hier sloegen het stadsbestuur, de Vlaamse overheid, privé-eigenaars en de vzw Bosgroep Limburg de handen in elkaar om de nodige beheerwerken efficiënter te laten verlopen. De focus ligt hierbij op bosverjonging, die zowel de biodiversiteit zal verhogen, als de bossen weerbaarder zal maken. Daarvoor is het belangrijk om de juiste bomen te kiezen en voldoende variatie in soorten en leeftijden te creëren. Hoe dit jouw bos kan helpen om de extremere weersomstandigheden van de nabije toekomst te doorstaan, verduidelijken we graag in het artikel op blz. 8. Het afbouwen van het gebruik van het pesticide glyfosaat is een ander speerpunt. In dit nummer belichten we een zeer efficiënte en ecologische manier om lokaal ongewenste exoten, zoals Amerikaanse vogelkers, te bestrijden: het verwijderen van jonge boompjes met de treepopper (zie blz. 7). Het is goed mogelijk dat soorten waar we momenteel weinig aandacht aan besteden de bomen van de toekomst worden. Een mooi voorbeeld van een inheemse soort, die in de vergetelheid is geraakt, maar nochtans heeft bewezen dat ze in staat is om klimaatveranderingen te ondergaan, is de taxus. Reden genoeg dus om deze bijzondere boom op blz. 10 eens nader te bestuderen. Veel leesplezier! Ludwig Vandenhove gedeputeerde van Leefmilieu en Natuur voorzitter vzw Bosgroep Limburg
2 | ‘t Limburgs Bosbelang | 61 | zomer
foto: Pascal Vanhees
Een pareltje van openbare en privébossen
Kattevennen vormt voor de stad Genk een geweldige troef, op vlak van toerisme, natuurbeleving en biodiversiteit. Het is een belangrijke toegangspoort voor het Nationaal Park Hoge Kempen en bestaat hoofdzakelijk uit bossen, doorspekt met allerlei leuke activiteiten voor de bezoekers: een mountainbikeparcours, skipiste, sporthal, manege, de Cosmodrome, speeltuin, minigolf, horeca en verblijfsgelegenheden. Je komt er het hele jaar door recreanten tegen. Zo brengt Kattevennen het bos dichter bij de mensen. Dat is ook voor ons als Bosgroep van groot belang. Kattevennen is 330 ha groot. Ongeveer de helft van de bossen in dit gebied zijn eigendom van de stad Genk en aanverwante organisaties (OCMW, Sport.Vlaanderen, …). De rest zijn privébossen, waarvan de meeste eigenaars zijn aangesloten bij Bosgroep Limburg. Visueel zijn de openbare en privébossen niet van elkaar te onderscheiden. Voor een bezoeker is het gewoon allemaal bos, los van wie de eigenaar of beheerder is. Bij dunningen tussen 2005 en 2008 kwam er veel kritiek op de kappingen en de toestand van de wegen. De
beheerwerken van 2016-2017 werden dan ook grondig voorbereid om discussies te vermijden. Beheer van openbare en privébossen op elkaar afstemmen
In 2016 inventariseerde de Bosgroep Limburg alle bossen van haar leden in en rond Kattevennen en stelde een beheervoorstel op. Maar liefst 27 privé-eigenaars namen deel aan de verkoop. Er werd meer dan 2 000 m³ grove den verkocht voor 37 euro/m³. Intussen werden afspraken gemaakt met het schepencollege van de stad Genk en het ANB om het beheer van de openbare bossen in Kattevennen af te stemmen op de in 2016-2017 voorziene kappingen in het privébos. Innovatief beheer stoomt bossen klaar voor de toekomst
De bossen van Kattevennen bestaan hoofdzakelijk uit Kempische grove dennenbossen, met een sterke ondergroei van Amerikaanse vogelkers. Hierdoor wordt de natuurlijke verjonging van berk, zomereik en grove den afgeremd. In de bossen die in het verleden sterk werden gedund, is de kwaliteit van de overgebleven grove dennen goed, maar is de vrijgekomen ruimte vol-
bosgroepwerking
Bosbeheer voor weerbaar bos in Kattevennen Dit voorjaar liep het tweejarig proefproject af waarbij het Agentschap voor Natuur en Bos (ANB), de gemeente Houthalen-Helchteren, de stad Genk en de Bosgroep Limburg de handen in elkaar sloegen om hun bosbeheer op elkaar af te stemmen. In dit artikel geven we een overzicht van de resultaten voor het gebied Kattevennen in Genk. Oppervlakkig bewerkte grond eind februari 2016.
Jonge zaailingen van grove den, amper twee maanden later.
ledig ingenomen door Amerikaanse vogelkers. De grote uitdaging voor Kattevennen is dan ook het gebrek aan variatie in leeftijd en soorten aan te pakken. Ondanks het strakke tijdschema analyseerde de Bosgroep Limburg de bossen van Kattevennen grondig en maakte een indeling op basis van de dichtheid van het naaldhout en de noodzaak om de toekomstbomen (lichtboomsoort grove den) vrij te stellen via dunning. Daarnaast werden de bossen ingedeeld naargelang de omtrek en aanwezigheid van Amerikaanse vogelkers. Onze analyse resulteerde in 9 beheertypes (zie tabel blz. 5) met telkens telkens de volgende doelstellingen. 1 Ecologische doelstellingen a. Beheersen/bestrijden Amerikaanse vogelkers - experimenten voor een aanpak zonder glyfosaat starten en opvolgen. b. Omvormen van monocultuur naaldhout naar gemengde bossen met inheems loofhout. c. Variatie in leeftijd, soorten en bedrijfsvorm creëren. 2 Sociaal-recreatieve doelstellingen a. Een aantrekkelijke bosomgeving creë-
foto: Patrick Meesters
foto: Pascal Vanhees
ren en tegemoetkomen aan de wensen van de bosgebruikers (op langere termijn). b. Verstoring (in tijd en ruimte) zoveel mogelijk beperken. 3 Economische doelstellingen a. Beheren naargelang van de houtopbrengst, om de hogere doelstellingen te financieren. b. Streven naar minder homogene naaldhoutbestanden (bulkhout) en geleidelijk overgaan naar meer houtkwaliteit (bv. QD-methode). c. Zoeken naar goedkopere methoden
voor de aanpak van Amerikaanse vogelkers. Opeenvolgende beheerwerken in privé- en openbaar bos
Uit deze inventaris bleek dat de bossen in Kattevennen te dicht zijn. Daarom was een dunning noodzakelijk. Door een deel van de bomen te kappen, krijgen de mooiste bomen meer ruimte om uit te groeien en oud te worden en komt er plaats voor bosverjonging. De bezoekers en inwoners van de stad Genk werden vooraf op de hoogte gebracht van ‘t Limburgs Bosbelang | 61 | zomer | 3
bosgroepwerking
Overzichtskaart Beheer Stad Genk
Âą 1:7 500
4 | ‘t Limburgs Bosbelang | 61 | zomer
Bestand
Beschrijving
Doel
Welk beheer
Paars
Eerder ijle bestanden grove den met dikke Amerikaanse vogelkers
Omvormen naar structuurrijk bos
- Dunnen en omvormen via groepen aanplant van schaduw- en lichtboomsoorten - Geen gerbuik van glyfosaat
Oranje
Eerder ijle bestanden grove den met dikke Amerikaanse vogelkers
Omvormen naar structuurrijk bos
- Dunnen en omvormen via gespreide aanplant van schaduwsoorten - Geen gebruik van glyfosaat
Geel
Dichte bestanden grove den met dunne Amerikaanse vogelkers
- Behoud naaldhoutbos - Meer gelaagdheid creeëren
- Bestrijden van Amerikaanse vogelkers met glyfosaat - Dunnen + groepenkap grove den - Natuurlijke hergroei bevorderen door verstoren strooisellaag
Groen
Dichte bestanden grove den met dunne Amerikaanse vogelkers
- Behoud naaldhoutbos - Meer gelaagdheid creeëren
- Bestrijden van Amerikaanse vogelkers met glyfosaat - Dunnen + strokenkap grove den - Natuurlijke hergroei bevorderen door verstoren strooisellaag
Zwarte rechthoek
Grove den met sterke onderetage Amerikaanse vogelkers
Aanleg corridor*
- Kaalkap grove den van een strook van 20 m breedte - Nadien beheer via schapenbegrazing om strook open te houden.
Groen/wit Smalle strook bos met grove den en zomereik, gestreept omgeven door loofbos
Omvormen naar inheems loofhout Individuele eindkap grove den
Rood
Geïsoleerde, kleine bestanden met een achterstallig beheer, donker bos van grove den met dikke Amerikaanse vogelkersen
- Dunnen - Op lange termijn zorgen voor structuurvariatie
- 30% dunnen - Geen gebruik van Glyfosaat - Binnen 12 jaar schaduwsoorten tussen planten
Bruin
Gemengd bestand van douglas, fijnspar, beuk, grove den, Corsicaanse den en lork
- Behoud van soortenmix naaldhout - Toekomstbomen vrijstellen
30% dunnen
Rood gearceerd
Jeverbesaanplanting, gemengd met inheems naald- en loofhout
Behoud
Verwijderen van exoten en voor jeneverbes hinderende opslag
* Corridor: trekroute en leef- en voortplantingsgebied voor o.a. de gladde slang, heikikker en rugstreeppad. Dit maakt een ‘snelle’ verplaatsing mogelijk tussen het open gebied onder de hoogspanningslijnen en het heidegebied/jeneverbessenbestand.
de werken via grote infoborden in Kattevennen, een artikel in het gemeentelijk infoblad en infofiches op elke werkplek. Minstens één keer per week werden de paden gelijk getrokken, zodat de bezoekers minimale hinder ondervonden. De bezoekers toonden begrip voor de beheerwerken. De communicatie en de mooie kans om het beheer van deze kleine, versnipperde privébossen en het openbaar bos op elkaar af te stemmen, wierpen duidelijk hun vruchten af. Zo’n afstemming biedt veel voordelen. Er ontstaan grote boscomplexen die efficiënter beheerd kunnen worden. De beheerwerken kunnen zorgvuldig gepland worden om de uitvoeringstermijn zo kort mogelijk te houden. Zo werd in nauwelijks 2,5 maanden bijna 10 000 m³ hout gekapt. De bosgebruikers en -bewoners werden minder gestoord en de boswegen gespaard. Eén aanspreekpunt zorgt bovendien voor meer overzicht. Werken na de kapping: opsnoeien en heraanplanten
Na de dunning duidden de beheerders in de zomer van 2017 op de Paars gekleurde bestanden (zie kaartje), plekken aan voor de aanplant van de bomengroepen. Deze plek-
ken werden met de gps vastgelegd. In totaal plantte men 364 groepen van zomereik en wintereik met hazelaar als begeleidende soort, winterlinde, boskers, beuk, haagbeuk en gewone esdoorn aan. Verder snoeide men de mooiste zomereiken op, zodat deze kunnen uitgroeien tot dikke bomen met kwaliteitshout. Deze bomen worden de mooie bomen van de toekomst en garanderen de toekomstige financiering van het beheer. Naast deze groepen plantte men ook 3 565 loofbomen gespreid aan, vooral om de biodiversiteit te bevorderen. Indien men bij deze percelen eveneens kwaliteitshout wil oogsten, moet je in een veel vroeger stadium de nodige aandacht besteden aan het vrijstellen en opsnoeien van de toekomstbomen. Er werd vooral onder scherm van grove den aangeplant, met schaduw verdragende soorten zoals winterlinde, haagbeuk, beuk en gewone esdoorn. Om de jonge bomen te beschermen tegen veeg- en vraatschade voorzagen we ze van een wildbeschermingskoker van 120 cm hoogte. Omdat we bij de beuken minder vraatschade vrezen, volstond hier een spiraal rond de stam om schuurschade te vermij-
den. Er werd geen herbicide voor het bestrijden van Amerikaanse vogelkers gebruikt. Iets verder van de kern van Kattevennen, waar minder gewandeld en meer gefietst wordt, werden brede stroken oude dennen gekapt om plaats te maken voor natuurlijke verjonging van grove den. Dit resulteert in een bos met meer variatie, vooral in leeftijd. Tegelijkertijd wordt zo een volgende generatie dennenbossen en dennenhout gewaarborgd. Op deze locaties waren in juni 2017 de eerste gekiemde jonge dennetjes al goed zichtbaar. Om concurrentie met Amerikaanse vogelkers te vermijden werd de arbeidersploeg van de Bosgroep Limburg ingezet om de zaailingen ervan met de hand uit te trekken. Indien dit tijdig gebeurt, gaat dit eenvoudig en snel. Dunnen en heraanplanten gebeuren niet louter uit economische overwegingen. Door het dunnen, kunnen de bomen die overblijven beter uitgroeien en ouder worden. De ecologie krijgt een boost door meer variatie aan boomsoorten en -leeftijden. Het eentonig beeld van naaldhoutbossen wordt doorbroken. Een gevarieerd bos is weerbaarder tegen de klimaatveranderingen (zie ‘t Limburgs Bosbelang | 61 | zomer | 5
bosgroepwerking
foto: Patrick Meesters
foto: Pascal Vanhees
ook blz. 8). Eén boom uit een geplante verjongingsgroep zal later een toekomstboom met kwaliteitshout worden, waardoor er opnieuw financiële middelen vrijkomen voor het toekomstige beheer. Ook bosbezoekers zullen genieten van deze mozaïekbossen. Want geef toe, wat is er aangenamer dan een verrassend en gevarieerd groen landschap? En nu? Na de huidige aanplantingen, laten we de natuur 6 jaar met rust. Wel worden de aanplantingen verder opgevolgd zodat de jonge boompjes kunnen doorgroeien. Over 6 jaar
beoordelen we deze bossen opnieuw en voeren we beheerwerken uit waar nodig. Wil je meer informatie over de ligging of beheerwerken op de locaties? Dat kan. Op www.BosgroepLimburg.be/ kattevennen kun je een interactieve kaart raadplegen. Wanneer je op de gekleurde vakken met een bepaalde beheervorm klikt, krijg je details te zien.
Terreinbezoek Geïnteresseerden kunnen het bosbeheer in Kattevennen op eigen houtje opvolgen, aan de hand van de hierbij opgenomen kaart of via de kaart op de eerder vermelde website. Met vragen of opmerkingen kun je altijd terecht bij bosgroep@limburg.be. Op zondag 7 oktober organiseert de Bosgroep Limburg een wandeling door het gebied waarbij we de resultaten van de beheerwerken tonen. Meer informatie vind je in de activiteitenkalender op blz. 15.
Samenvatting kosten/baten Verkoop van 2 loten industriehout van de stad Genk (oktober 2016): - 2 226 m³ FSC-hout aan 42,72 euro/m³ - 5 147 m³ FSC-hout aan 41,40 euro/m³ De netto-opbrengst van de houtverkoop was nagenoeg € 300 000. De kostprijs van het aanplanten van bomen, de wildbescherming en het werk bedroeg zo’n € 65 000. Kortom: 22% van de opbrengst werd opnieuw in het bos geïnvesteerd. Men kapte 11 210 bomen en plantte 12 665 bomen aan, maar liefst 12% meer dan er gekapt werd.
Amerikaanse vogelkers vermarktbaar In totaal kapte men 7 370 m³ industriehout op een oppervlakte van 55 ha. Hierbij werd voor het eerst 300 m³ Amerikaanse vogelkers mee verkocht aan de hoge prijzen van het industriehout. Enkel behoorlijk rechte stammen met een minimale diameter van 25 cm komen hiervoor in aanmerking.
6 | ‘t Limburgs Bosbelang | 61 | zomer
nieuws uit de sector
De treepopper: Amerikaanse vogelkers verwijderen zonder gif Voor de bestrijding van invasieve exoten zoals Amerikaanse vogelkers en in mindere mate Amerikaanse eik werd tot voor kort nog vaak glyfosaat gebruikt. Nu dit herbicide steeds meer onder vuur ligt, kijken we uit naar duurzame alternatieven. Limburgs Landschap vzw testte de treepopper: een veilig, handig en efficiënt gereedschap waarmee je het probleem bij de wortels aanpakt. Een aantal bevindingen: • zeer goed bruikbaar voor nazorg of op locaties met beperkte boomopslag • vooral inzetbaar voor planten met penwortels (Amerikaanse eik, vogelkers, ...). Werkt minder goed bij oppervlakkig wortelende soorten (wilg, acacia, ...) • eenvoudig én veilig in gebruik • op hakhoutstoven werkt de treepopper minder goed omdat de wortels te stevig in de grond zitten • kan ook gebruikt worden om heideterreinen vrij te houden van berk en den.
foto’s: Patrick Meesters
Focus op andere bomen
Voor de bestrijding van Amerikaanse vogelkers werd jarenlang glyfosaat gebruikt. Dikke stammen werden afgezaagd, waarna de stronk met een kwast werd ingesmeerd om te voorkomen dat de boom opnieuw uitschiet. Bij kleinere exemplaren werden de bladeren besproeid.
Zoals je kunt lezen in het artikel over Kattevennen, wordt Amerikaanse vogelkers niet meer overal bestreden. Waar er geen Europese boshabitats moeten gerealiseerd worden en er in de omliggende bossen geen controlebeheermaatregelen genomen worden, kan deze pionier zijn rol als bodemverbeteraar en voorloper spelen. In plaats van hem over het hele bos te verwijderen, kun je gericht groepen van andere soorten planten, zoals we ook in Kattevennen deden. Het is eenvoudiger én ecologischer om die groepen vervolgens vrij te stellen, tot zij hun plaats in de hoofdetage verwerven en zelf de exoot terugdringen.
Getest en goedgekeurd
Limburgs Landschap vzw testte 3 modellen: de mini, medium en large. De large kwam het beste uit de test en heeft enkel zijn gewicht als nadeel (7,5 kg).
Zo wordt de negatieve focus op Amerikaanse vogelkers getransformeerd naar een positieve focus op de geplante groep. Bij deze scenario’s wordt het mechanisch verwijderen een haalbaar gegeven.
Stap 1: de treepopper wordt aan de stamvoet van de boom vastgeklemd.
Omwille van de goede resultaten én om tegemoet te komen aan de vraag van beheerders om geen herbiciden te gebruiken, werkt ook de arbeidersploeg van de Bosgroep Limburg voortaan waar mogelijk met treepoppers.
Op weg naar gifvrije bossen
Helaas zijn de gifvrije alternatieven beperkt. Klepelen of bosmaaien vormen geen oplossing. De jonge struikjes schieten opnieuw uit, sterker dan ooit. Het is bovendien moeilijk om de inheemse struiken te sparen. De planten mét wortel verwijderen is de enige manier. Er bestaan verschillende modellen en merken, maar naar onze ervaring is de treepopper de handigste. Met deze manuele hefboom trek je struikjes of boomopslag met een stamdiameter tot 4 centimeter vlot met wortel en al uit.
Scan mij voor een demonstratie.
Stap 2: door het hefboomeffect wordt de boom mét wortels uit de grond getrokken.
De treepopper met een breed steunvlak is geschikt voor natte of slecht dragende gronden.
Zelf aan de slag? Wil je als boseigenaar zelf aan de slag met een treepopper om de Amerikaanse vogelkers in je bos te verwijderen zonder vergif ? Bij het Provinciaal Natuurcentrum kun je er een lenen! Dit doe je door te mailen naar: pnc@limburg.be. Ben je van plan dit toestel vaak te gebruiken? Dan kun je overwegen om er zelf een te kopen. De large versie kost 350 euro. Bestellen kan via http://treepopper.co.za.
‘t Limburgs Bosbelang | 61 | zomer | 7
bos en klimaat
Stoom je bos klaar voor de toekomst Bossen spelen een belangrijke rol bij het temperen van de klimaatveranderingen én bij het milderen van de gevolgen ervan. De opwarming van de aarde laat zich echter ook steeds meer in jouw bos voelen. Wat nu? In dit artikel zetten we graag de beheermaatregelen op een rijtje waarmee je jouw bos klaarstoomt om de uitdagingen van de toekomst te trotseren. Elk bos telt
Zolang bomen groeien, leggen ze CO2₂vast in biomassa. Wanneer ze volgroeid zijn, stopt dit proces. Via een uitgekiend bosbeheer met voortdurende, zorgvuldige houtoogst en een passende verjonging, houd je de hoeveelheid CO2 die jouw bos opneemt steeds op een hoog peil. Als het hout nadien ook verwerkt wordt tot duurzame producten zoals meubelen en huizenbouw, wordt er nog meer CO2 voor lange tijd vastgelegd. Hout is bovendien een duurzaam alternatief voor minder milieuvriendelijke materialen. Kortom: jouw bos helpt om een verdere opwarming van de aarde tegen te gaan. Een nieuw klimaat in jouw bos
Helaas zijn de klimaatveranderingen al volop aan de gang en kun je ze enkel zoveel mogelijk afremmen. De aarde is globaal genomen reeds warmer geworden en zal nog warmer worden door de CO2-uitstoot. Onze fauna en flora moeten zich aanpassen aan de veranderende omstandigheden. Het bosecosysteem krijgt te maken met steeds extremere externe invloeden zoals lange droogtes, hevige hagel en stormen. 8 | ‘t Limburgs Bosbelang | 61 | zomer
Klimaatveranderingen zijn complex en ze hebben soms onvoorziene effecten op boomsoorten. Zo zullen bepaalde bomen verdwijnen in droge gebieden. Grove den blijkt het momenteel al moeilijk te krijgen op droge groeiplaatsen in Zwitserland en Zuid-Duitsland. Je kunt je afvragen of onze inheemse boomsoorten de extremere omstandigheden verdragen. Dan zijn er nog de onvoorspelbare neveneffecten van klimaatverandering en globalisering, zoals (nieuwe) ziektes waar onze bomen mogelijk niet (meer) tegen bestand zijn.
foto’s: Pascal Vanhees
is dat grove den, Corsicaanse den of Canadapopulier. Deze bossen zijn kwetsbaar. Wanneer de dominante soort uitvalt door de klimaatveranderingen, zijn er geen andere boomsoorten die voor het voortbestaan van het bos zorgen. Pioniersbomen kunnen zich eventueel wel vestigen, maar het ontbreekt vaak aan moederbomen van andere climaxsoorten voor een spontane bezetting. Het bos zal niet tot een volwaardig, gezond bos kunnen uitgroeien.
Wat kun jij doen in jouw bos?
Wanneer we met boseigenaars over het klimaat praten, merken we dat ze zich goed bewust zijn van de problematiek en dat ze de gevolgen ervan vaak ook in hun bos beginnen te merken. Maar er heerst heel wat onduidelijkheid over wat je als beheerder kunt doen. Daarom zetten we graag enkele belangrijke zaken op een rijtje. 1 Zorg voor verjonging Veel Belgische bossen worden momenteel gedomineerd door één boomsoort. Vaak
Veel van onze bossen en bomen zijn relatief jong, waardoor bosbeheerders vaak weinig aandacht aan bosverjonging besteden. Verjonging is nochtans de enige mogelijkheid voor een boomsoort om zich genetisch aan te passen aan de veranderende omstandigheden. Door regelmatig te oogsten en verjonging in de hand te werken, krijgt het bos zelf alle kansen om zich, via natuurlijke selectie, te wapenen tegen de klimaatveran-
4 Leve de genetische variatie Een brede, genetische variatie binnen een boomsoort verhoogt de overlevingskans van die soort. Dit bereik je door steeds bomen van verschillende herkomst aan te planten, bij voorkeur uit zuidelijker gelegen, droge gebieden.
Variatie
De linde is een soort die goed tegen de droogte kan en vormt een geschikt alternatief voor de beuk.
Variatie - Verjonging
dering. Dit doe je best niet door de omloop te verkorten, maar door bomen oud te laten worden in een kleinschalige, gemengde mozaïekstructuur, terwijl daaronder (opvolgers) en daarnaast (pioniers) het bos verjongt. 2 Kies de juiste bomen Wanneer de omstandigheden in een bos veranderen, krijgen de boomsoorten die het traditioneel goed deden, het mogelijk moeilijk. Naast de dominante soorten zoals grove den, Corsicaanse den en Canadapopulier, moeten we meer plaats maken voor boomsoorten die nu een ondergeschikte rol vervullen. Denk daarbij aan berk, gewone esdoorn haagbeuk, linde, ratelpopulier en tamme kastanje. Maar zelfs ingeburgerde exoten zoals moeraseik, robinia en Amerikaanse vogelkers kunnen een rol spelen bij het aanpassen van het bos aan de klimaatveranderingen. In Nederland experimenteert men al met andere droogteresistente soorten, zoals de boomhazelaar.
Wie gaat dat betalen? Als Bosgroep staan we onze leden graag bij in hun zoektocht naar geschikte beheermaatregelen en de middelen daarvoor. Vaak helpen eenvoudige aanpassingen, zoals menging, soortenkeuze en verjonging in het huidige beheer al veel, soms zijn meer ingrijpende maatregelen wenselijk, zoals het aanplanten van ontbrekende boomsoorten en bomen van een andere herkomst. Bosgroep Limburg kijkt graag mee naar de mogelijk heden om deze maatregelen in een gezamenlijk plan of project op te nemen en advies te geven wat subsidies betreft.
Met dank aan de Nederlandse Bosgroepen: www.bosgroepen.nl
3 Meer soortenvariatie Voeg meer boomsoorten toe om een gevarieerd, gemengd bos te verkrijgen. Zo spreid je de risico’s en versterk je de biodiversiteit in het bos zonder in te moeten leveren wat houtopbrengst betreft.
Zo maak je jouw bos dus klimaatproof: • zorg voor voldoende verjonging • kies de juiste bomen uit
• varieer zoveel mogelijk in boomsoorten • zorg voor genetische variatie binnen elke boomsoort
‘t Limburgs Bosbelang | 61 | zomer | 9
boomsoort in de kijker recent een van de belangrijkste bosboomsoorten was. Hij kwam voor met es en zwarte els, maar ook met eik, hazelaar en den. Ontmoet de echte levensboom
Taxus, ijzersterke oerboom van eigen bodem
foto: Karolien Van Diest
Wist je dat de Kempen, Belgisch- en Nederlands-Limburg en de provincie Luik meer dan 2 000 jaar geleden tot het gebied van de Eburonen behoorden en dat Eburonen zoveel betekent als ‘het volk van de taxus’? Ook de oude naam van de Kempen: Taxandrië of Toxandrië, verwijst duidelijk naar deze boom (land van de taxus). Vandaag ontbreekt de taxus nagenoeg volledig in onze natuur en bossen, maar de laatste jaren komen er steeds vaker spontane zaailingen voor vanuit tuinen en parken. Als je over taxus spreekt, kom je bij de boeken van Fred Hageneder terecht. Via multidisciplinair onderzoek geeft hij een overzicht van de geschiedenis van onze oudste inheemse boomsoort. Van Gingko Biloba weten de meeste mensen dat het de oudste Aziatische boomsoort is, die er al 160 miljoen jaar groeit. Dat taxus al 140 miljoen jaar nauwelijks morfologisch gewijzigd bij ons voorkomt, is minder bekend. Voorkomen
Je vindt de Taxus Baccata in delen van Noord-Amerika, Centraal-, Zuid- en West-Europa, de Kaukasus tot in Turkije, 10 | ‘t Limburgs Bosbelang | 61 | zomer
Noord-Iran en Algerije en zelfs Japan. In het Verenigd Koninkrijk en andere buurlanden komen nog steeds verspreid monumentale exemplaren voor. In de meeste buurlanden wordt taxus in de bossen beschermd via de Natura2000-wetgeving, bijvoorbeeld via het bostype ‘Beukenbos met een onderetage van hulst en taxus’. In de bosbouw is zelfs geen sprake van taxus. De meeste natuur- en bosbeheerders zien taxus als een heesterachtige soort die enkel in parken en tuinen voorkomt en weinig bruikbaar hout geeft. Veel verder kun je niet van de realiteit zitten! Onderzoek wijst uit dat de taxus van bij het begin van de menselijke beschaving tot vrij
Taal kan grote gevolgen hebben… Door ‘dru’ foutief te vertalen in ‘eik’ in plaats van ‘heilige boom’, spraken de meeste oude geschriften na die foutieve vertaling niet meer over de heilige boom, maar over de eik. Recent onderzoek toont aan dat in heel wat gevallen in mythes en religies eigenlijk taxus bedoeld wordt als het over heilige bomen gaat. Archeologisch onderzoek, de met nieuwe inzichten herbekeken details in oude verhalen en linguïstische studies verwijzen allemaal naar taxus als de meest heilige boom in veel culturen tot minstens tweeduizend voor Christus in Centraal- en Midden-Europa, delen van Azië en Noord-Afrika. Fred Hageneder kwam na zijn onderzoek tot de conclusie dat taxus de oorspronkelijke levensboom of Yggdrasil is. Niet verwonderlijk, als je een volwassen taxus bekijkt: overal groeien frisgroene naalden en scheutjes, zelfs op de wortels of op een honderden tot duizenden jaren oude stam… Dode takken of stamstukken hinderen hem niet. Leven en dood gaan samen in één boom. Dit gaat ook op voor de chemische kant van de soort. Taxus is op zich erg giftig voor mens en dier. Alle delen ervan, het felrode vruchtvlees uitgezonderd, zijn al in kleine hoeveelheden dodelijk. Tegelijk wordt één van de meest gebruikte kankermedicijnen van taxus gemaakt. Dan is er nog het feit dat een taxus extreem hoge leeftijden kan halen. In Engeland komen nog steeds duizenden jaren oude exemplaren voor. Volgens Hageneder is er zelfs geen biologische reden waarom een taxus dood zou gaan. Hij kan virtueel eeuwig blijven leven! Symbool van de moedergodin
De taxus was een belangrijk symbool in het tijdperk waarin de moedergodin werd vereerd. Patriarchale godsdiensten maakten komaf met deze oude religies, vervingen godinnen door mannelijke goden en maakten ceremoniële plaatsen verboden terrein voor vrouwen. Die trend zette zich nog sterker door met de kerstening. Het christendom riep ook het vereren van bomen een halt toe. Enkel op kerkhoven werd de taxus, omwille van zijn oeroude associatie met de dood en wedergeboorte, nog geplant. Hout met veel kwaliteiten
Taxushout is duurzaam en kent veel toepassingen. In Centraal-Europa staan nog exemplaren van 40 m hoog, met kaarsrechte
Taxus, een boom met ‘eikels’ en ‘appeltjes’.
stammen. In de oudheid was taxushout samen met dat van ceder het meest gegeerde constructiehout. Omwille van de symboliek werd taxus gedurende millennia gebruikt voor muziekinstrumenten en rituele objecten. Ook speren, palen en roeispanen werden van taxus gemaakt, omdat het hout de weerelementen goed doorstaat. Het oudste bekende houten voorwerp dat door de mens werd bewerkt, is een 400 000 jaar oude speer van taxushout.
lijkt te investeren, zou hiermee te maken hebben. Alleen al om die reden verdient hij onze aandacht (zie ook blz.8). Dit artikel is gebaseerd op de boeken Yew en A Yew History van taxusexpert Fred Hageneder.
Van in de oudheid werd taxus ook gebruikt voor het maken van bogen. Het feit dat taxushout de beste bogen geeft, had grote gevolgen voor de soort. Tussen de elfde en zestiende eeuw werden de meeste taxussen uit de bossen gekapt. Een taxus van honderd jaar oud gaf hout voor vier bogen. Vergeet niet: in die eeuwen waren pijl en boog het belangrijkste oorlogswapen en woedden er continu oorlogen in Europa. Daarnaast werd taxus vaak verwijderd omdat de soort giftig is voor vee en paarden, hoewel wilde dieren daar blijkbaar geen last van hebben. Zoals al gezegd komt taxus steeds meer spontaan voor. Dat deze soort talloze ijstijden overleefde en in zeer verschillende regio’s voorkomt, illustreert dat taxus van alle inheemse soorten het sterkste aanpassingsvermogen aan het veranderende klimaat heeft. Dat de soort meer in ondergrondse groei dan in bovengrondse groei
Troeven voor beheerders - habitatverbetering - wintergroen - structuurverbetering - cultuurhistorisch erfgoed
- zeer schaduwtolerant (meer dan 95%) - wildbescherming tegen vraat overbodig - gaat met alle (inheemse) soorten samen - zeer bestand tegen klimaatverandering - gebruikt om kloempen in de winter te vinden - zeer interessant hout
‘t Limburgs Bosbelang | 61 | zomer | 11
bosgroepwerking
Stap mee in het gezamenlijk natuurbeheerplan Vijvergebied Midden-Limburg De afgelopen jaren deden beheerders in het Vijvergebied Midden-Limburg (De Wijers) al veel inspanningen en werden vruchtbare samenwerkingen aangegaan om zowel de kwaliteit als de kwantiteit van de natuur te vergroten. Naast de typische vijvers, vormen ook de bossen een belangrijk onderdeel van deze topnatuur, die de thuishaven vormt voor heel wat bijzondere en vaak bedreigde soorten.
Via een samenwerking van een aantal grote domeineigenaars werden in het verleden Europese middelen via Life-projecten aangetrokken. Om het gestarte beheer verder te zetten en om ook andere beheerders in het gebied de kans te geven om zich hierbij aan te sluiten, werd in overleg met Agentschap voor Natuur en Bos, Natuurpunt en Limburgs Landschap en ELO (European Landowners) beslist om een gezamenlijke
12 | ‘t Limburgs Bosbelang | 61 | zomer
verkenningsnota op te stellen. Dit is de eerste stap voor het opstellen van een nieuw type beheerplan, het natuurbeheerplan. De perimeter van het gebied zie je op het kaartje hieronder. Momenteel kunnen alle privĂŠboseigenaars binnen dit gebied hun bos gratis in de verkenningsnota laten opnemen. Vervolgens bekijkt de Bosgroep Limburg in overleg
met de partners welke samenwerking naar een effectief natuurbeheerplan voor hen het interessantste is. Meer weten over dit project? Kom dan naar de informatievergadering op donderdag 24 mei om 19 u. in GC Tentakel, Kneuterweg 2, Zonhoven of contacteer de Bosgroep Limburg, tel. 011 23 73 28 of stuur een mail naar bosgroep@limburg.be.
foto: Pascal Vanhees
bosgroepwerking
zoekertjes
Dag Annemie, hallo Pieter!
Bos te koop
Annemie Hannosset, 12 jaar lang een vaste waarde binnen de Bosgroep Zuid-Limburg en later ook bij de Bosgroep Limburg, heeft een nieuwe uitdaging gevonden bij het Provinciaal Natuurcentrum, waar ze voortaan ondersteuning biedt bij de gidsenwerking, de educatieve projecten en het onthaal. ‘Na al die jaren werd het tijd voor een nieuwe uitdaging,’ aldus Annemie. ‘Ik kijk met een heel goed gevoel terug op deze tijd. Uit het oog maar niet uit het hart… Ik zal de Bosgroep zeker blijven volgen en wie weet, ontmoet ik jullie ergens in de mooie Limburgse bossen!’ Wij wensen haar super veel succes met haar nieuwe functie en bedanken haar graag voor haar harde werk door de jaren heen. Eind maart verwelkomden we Pieter Flamend. Hij gaat als adjunct-coördinator aan de slag en is zeker geen onbekende. Hij is tien jaar actief binnen de bosgroepen als bestuurslid en kent onze werking dus door en door.
Ben je lid van de Bosgroep en wil je je bos verkopen of ben je net op zoek naar een bos? In deze rubriek vind je een overzicht van percelen privébos die te koop staan. Wij hopen natuurlijk dat andere Bosgroepleden het bos kopen, zodat de duurzaamheid van het bosbeheer gegarandeerd is.
Afspraken bij de zoekertjes • Voordat het zoekertje gepubliceerd wordt, ondertekent de eigenaar een toelating. • Het zoekertje verschijnt eenmalig in ’t Limburgs Bosbelang. • De publicatie van het zoekertje is geen garantie voor de verkoop van het bos. • Als je het bos niet meer zou willen verkopen, breng je de Bosgroep op de hoogte.
Hoe reageer je op een zoekertje? • Je neemt zelf contact op met de boseigenaar. • Bij aankoop geef je de Bosgroep een seintje.
Te koop • LUMMEN: 62, 10 are; naaldhout; jm.herremans@skynet.be; 011 53 72 88; recht van voorkoop. • ZUTENDAAL: 73,46 are; loofhout; 0478 49 89 05. • AS: 60 are; gemengd;011 34 28 52; recht van voorkoop.
Pieter koestert al van kleins af aan een grote passie voor bos en hout. ‘Ik kreeg het met de paplepel ingegoten, want mijn familie is al vele generaties met hout bezig,’ zegt hij daarover. ‘Fijn dat ik voortaan niet enkel in mijn vrije tijd, maar ook beroepsmatig met de Limburgse bossen mag bezig zijn!’
• MAASEIK: 13,80 are; naaldhout; 0471 23 95 36; recht van voorkoop. • HOUTHALEN-HELCHTEREN: 12,10 are; loofhout; 011 57 17 94. • BERINGEN: 23,03 are; gemengd + vijver; walter.de.ridder@markad.net; recht van voorkoop.
Hij zal zich vooral bezighouden met het bijstaan van de coördinatoren en het opvolgen van dossiers in de regio’s oost en west. Aangezien Pieter vaak op het terrein terug te vinden zal zijn, zou het goed kunnen dat je hem ergens in de bossen tegen het lijf loopt. Wij twijfelen er niet aan dat Pieter deze functie met glans zal vervullen. Succes, Pieter!
‘t Limburgs Bosbelang | 61 | zomer | 13
bos online
Opvallende berichten over bos en hout Als bosgroepmedewerkers lezen we regelmatig interessante berichten die we graag met onze leden delen. Meer artikelen lezen om over door te bomen? Dat kan, op onze website en Facebookpagina.
Plastic van hout, de verpakking van de toekomst? Wie natuurlijke materialen zegt, zegt cellulose. Omdat bomen voor meer dan de helft uit cellulose bestaan, kijken Finse onderzoekers van het VTT Technical Research Centre of Finland naar bosbouwafval als grondstof voor composteerbare verpakkingen.
Plastiek van Hout © Fraunhofer Institute for Silicate Research ISC
De wetenschappers ontwierpen een afbreekbare folie in drie lagen met goed afsluitende eigenschappen die ideaal is om ontbijtgranen of gedroogd fruit te verpakken. Het materiaal ziet eruit als plastic en voelt ook zo aan. www.susanova.be/artikels/acht-keer-plasticinnovatie
Het effect van de klimaatverandering op onze inheemse eiken Modellen voorspellen dat het klimaat in Vlaanderen gemiddeld warmer zal worden, met langere en intensievere droogte in de zomer, gevolgd door hevige regenval. Uit INBO-onderzoek blijkt dat vooral zomereik hieronder zal lijden. Bij het onderzoek bootsten ze het klifoto: Pascal Vanhees maatscenario na in een serre met nakomelingen van autochtone zomereik, wintereik en hybriden tussen beide. De wintereik en de hybriden deden het merkelijk beter. Dit wijst erop dat de samenstelling van natuurlijke eikenbossen mogelijk zal veranderen. In Nederland merkt men al langer ernstige problemen met de vitaliteit van zomereik en plant men meer wintereik aan. www.inbo.be/nl/droogte-bij-zomereik-wintereik-en-hybridennb-03-17
Dunnen is goed voor het klimaat Dunnen helpt bij het herstel van ongezonde dennenbossen, die vervolgens meer CO₂ opnemen. Dat blijkt uit een recent onderzoek in Italië en Griekenland. De onderzoekers kwamen tot de conclusie dat het selectief uitdunnen ertoe leidt dat de bossen in kwestie per hectare 30% meer CO₂ opnemen. Aangezien het selectief dunnen van bossen een typische beheermaatregel is die de foto: Pascal Vanhees bosgroepen in naald –en loofbossen adviseren en ondersteunen, mogen we concluderen dat hiermee het nut van onze werking voor het klimaat aangetoond wordt!
Bosvitaliteit in Vlaanderen INBO onderzoekt al sinds 1995 de bosvitaliteit in Vlaanderen door jaarlijks 1 538 bomen op 71 meetpunten te bestuderen. De resultaten van 2017 werden bekendgemaakt. Ongeveer een vijfde van de onderzochte bomen is beschadigd. Loofbomen doen het over het algemeen slechter dan naaldbomen. Vooral zomereik en essen (de essenziekte) doen het slecht. De schade aan essen foto: Pascal Vanhees neemt sinds 2014 gevoelig toe, met momenteel 59,1% beschadigde bomen. Beuk, Amerikaanse eik en populier scoren wel goed. Bij de naaldbomen is er gevoelig meer naaldverlies bij Corsicaanse den dan bij grove den.
www.bit.ly/2kO5IG0 De invloed van factoren zoals weer, luchtverontreiniging en standplaats zijn binnen dit onderzoek moeilijk in te schatten, maar ze onderzoeken wel de hoeveelheid bladvraat door insecten en schimmelinfecties. Zo werd bij 14,6% van de onderzochte zomereiken ernstige bladvraat vastgesteld.
Zelf tips?
Geef ze gerust door via een mailtje aan: bosgroep@limburg.be 14 | ‘t Limburgs Bosbelang | 61 | zomer
www.bit.ly/2kQ38zq
activiteitenkalender Colofon
Bosgroep Limburg organiseert regelmatig activiteiten voor haar leden. Ook interessante initiatieven van andere organisaties vind je hieronder terug.
’t Limburgs Bosbelang 61 | zomer
Activiteiten Bosgroep Limburg Datum
Onderwerp
Locatie
Prijs
7 oktober
Wandeling Kattevennen
Genk
€2
28 september
Bedrijfsbezoek: boomkwekerij Op de Beeck
Putte
€ 20
Wandeling Kattevennen
Heb je na het lezen van het artikel over Kattevennen zin gekregen om dit gebied samen met de bosgroepcoördinator te ontdekken en de resultaten van de werken zelf te bekijken? Wandel dan met ons mee op zondag 7 oktober ! Om 13.30 u. verzamelen we op de parking van Kattevennen voor een wandeling van 4 à 4,5 km. Inschrijving via vera.reymen@limburg.be of 011 23 83 63. Bij regenweer voorzie je best aangepaste kledij en schoeisel. De wandeling is toegankelijk voor rolstoelen mits wat hulp van de andere deelnemers. Aangelijnde honden zijn welkom.
uitgave De deputatie van de provincieraad van Limburg, Herman Reynders, gouverneurvoorzitter, Frank Smeets, Ludwig Vandenhove, Igor Philtjens, Jean-Paul Peuskens, Inge Moors, gedeputeerden, en Renata Camps, provinciegriffier
coördinatie & hoofdredactie
Bezoek boomkwekerij Op de Beeck en Bosgroep Zuiderkempen
Op vrijdag 28 september 2018 gaan we op bezoek bij boomkwekerij Op de Beeck in Putte. In de namiddag voorzien we een korte excursie waarbij de nadruk ligt op bosverjonging en -verpleging. We vertrekken met de bus om 08.00 u. in Hasselt (opstapplaats in Lummen wordt nog bekeken). Terugkomst in Hasselt is voorzien rond 18.00 u. Inschrijven via vera.reymen@limburg.be of 011 23 83 63. Hou voor meer info onze website en de digitale nieuwsbrief in het oog.
Interessante activiteiten bij Centrum Duurzaam Groen
Karolien Van Diest, Bosgroep Limburg
tekst Leen Raats - Teksttype.be, Hasselt Karolien Van Diest, Patrick Meesters, Pascal Vanhees, Pieter Flamend, Annemie Hannosset, Ine Houbrechts - Bosgroep Limburg
taaladvies Yvette Vandormael - Informatie en Communicatie
Datum
Onderwerp
Locatie
Prijs
13 en 14 september 20 en 21 september
Kettingzaag ECS 1 Onderhoud en Doorkorttechnieken
Genk
€ 190
17 en 18 september 24 en 25 september
Kettingzaag ECS 2 Basisveltechnieken
Genk
concept Dion Boodts - Informatie en Communicatie
vormgeving Dion Boodts - Informatie en Communicatie Drukkerij Paesen, Opglabbeek
€ 190
Voor meer informatie en inschrijvingen voor deze vorming, surf je naar www.centrumduurzaamgroen.be (doorklikken naar de vormingsinfo).
fotografie Pascal Vanhees, Patrick Meesters, Karolien Van Diest - Bosgroep Limburg Renaat Nijs, Hasselt
Interessante activiteiten provincie Limburg Datum
Onderwerp
Locatie
27 juli 2018 om 21.40 u. (deuren open om 20.40 u.)
Film in het bos: Provinciaal Domein Vele hemels boven de zevende Nieuwenhoven
Gratis
3 augustus 2018 om21.30 u. (deuren open om 20.30 u.)
Film in het bos: ZOOks
Provinciaal Domein Nieuwenhoven
Gratis
cover Foto Pascal Vanhees - Bosgroep Limburg
Prijs
cartoons Dirk Vercampt, StudioCamp, Hasselt
drukwerk & layout Drukkerij Paesen, Opglabbeek
oplage
Film in het Bos
4 200 exemplaren
Iedere zomer trekt BOS+ samen met de Gezinsbond en tal van lokale partners het bos in voor een heuse Film in het Bos-tournee. Met de kinderen een film gaan bekijken in het bos is een speciale belevenis. Vooral omdat deze evenementen ‘s avonds plaatsvinden: de vogels beginnen aan hun avondzang, de wind ruist door de bladeren, het wordt stilaan donker, ... Een heerlijke bosbelevenis voor jong en oud en een leuke avond in een uniek levend decor! Meer info vind je op www.bosplus.be/nl/filminhetbos. Er worden stoelen voorzien, maar je mag ook zelf een zitje meebrengen. In elk geval wordt aangeraden om een zaklamp en een dekentje mee te brengen. Deelname is gratis, maar inschrijven is verplicht.
wettelijk depotnumer D/2008/5857/82
verantwoordelijke uitgever Vera Boesmans Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt Deze publicatie werd gedrukt op houten chloorvrij kringlooppapier, zonder optische witmakers.
‘t Limburgs Bosbelang | 61 | zomer | 15
61 | zomer | in dit nummer
contactgegevens Bosgroep Limburg p.a. provincie Limburg Universiteitslaan 1 B-3500 Hasselt bosgroep@limburg.be www.bosgroeplimburg.be www.bosgroepen.be/limburg tel. 011 23 73 28 Algemene coördinatie ir An Pierson tel. 011 23 83 24 gsm 0473 88 53 95 an.pierson@limburg.be Regio Oost Coördinator ir. Patrick Meesters tel. 011 23 83 23 gsm 0475 46 04 42 patrick.meesters@limburg.be Secretariaat: Sabine Schraepen, tel. 011 23 71 82 sabine.schraepen@limburg.be Ine Houbrechts, tel. 011 23 83 15 ine.houbrechts@limburg.be Regio West Coördinator ir. Lore Bellings tel. 011 23 83 19 gsm 0471 23 82 14 lore.bellings@limburg.be Secretariaat Evi Ghijsens, tel. 011 23 73 28 evi.ghijsens@limburg.be Ine Houbrechts tel. 011 23 83 15 ine.houbrechts@limburg.be
driemaandelijks tijdschrift | juli-augustus-september 2018
Regio Zuid Coördinator ir. Karolien Van Diest tel. 011 23 83 25 gsm 0473 88 53 94 karolien.vandiest@limburg.be
voorwoord .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 bosgroepwerking Bosbeheer voor weerbaar bos in Kattevennen .. . 2 Gezamenlijk natuurbeheerplan vijvergebied Midden-Limburg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Dag Annemie, hallo Pieter! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Secretariaat Patricia Rouffa, tel. 011 23 83 30 patricia.rouffa@limburg.be
nieuws uit de sector De treepopper .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Adjunct coördinator Pieter Flamend tel. 011 23 83 29 gsm 0476 93 11 50 pieter.flamend@limburg.be
bos en klimaat Stoom je bos klaar voor de toekomst .. . . . . . . . . . . . . . . . 8 boomsoort in de kijker Taxus, ijzersterke oerboom van eigen bodem . . . 10 zoekertjes Bos te koop . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Coördinator houtverkoop ing. Frederik Bollen tel. 011 23 83 63 gsm 0479 19 10 08 frederik.bollen@limburg.be
bos online . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 activiteitenkalender .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 contactgegevens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Administratief coördinator: Sally Dewallef tel. 011 23 83 14 gsm 0474 82 49 37 sally.dewallef@limburg.be Boekhouding, cursussen, excursies: Vera Reymen tel. 011 23 83 61 gsm 0475 29 37 30 vera.reymen@limburg.be Communicatie- en projectverantwoordelijke Pascal Vanhees tel. 011 23 83 74 gsm 0478 55 16 14 pascal.vanhees@limburg.be
Waarvoor kun je terecht bij de Bosgroep? Een bos bezitten en beheren, daar komt heel wat bij kijken. Voor vragen of informatie kun je evenwel altijd te rade bij de Bosgroep. We sommen hier even op waarmee de bosgroepmedewerkers je van dienst kunnen zijn: • gratis en onafhankelijk advies over het bos en het beheer ervan (bosbouwtechnische, wettelijke, financiële en administratieve aspecten) • informatie over hoe een duurzaam bosbeheer eruit ziet, wat je wettelijke rechten en plichten zijn als
boseigenaar en wat de mogelijke subsidies zijn waarop je aanspraak kunt maken • hulp bij het invullen van kapaanvragen of het opstellen van beheerplannen • kaartmateriaal • coördinatie van de samenwerking tussen verschillende boseigenaars. • ondersteuning bij FSC-certificering, boscompensatie in natura, aanplan tingen en ecologische beheerwerken Find us on Facebook Badge
provincie Limburg Universiteitslaan 1 B-3500 HASSELT limburg.be
CMYK / .ai
@BosgroepLimburg
@BosgroepLimburg
issuu.com/limburgs_bosbelang
