afgiftekantoor: hasselt 1 - 3de afdeling - p3a9010 driemaandelijks tijdschrift | april-mei-juni 2019
64 | lente
PB- PP B- 01675 BELGIE(N) - BELGIQUE
in dit nummer o.a.
Gevolgen droogte voor ons bos Meer weerbaar bos in Hengelhoef en Beringen Invloed takhout op de bosbodem
voorwoord Beste bosbeheerder De vele klimaatbetogingen in België en daarbuiten maken meer dan ooit duidelijk dat de klimaatverandering ons allemaal beroert. Dat is voor Bosgroep Limburg en haar leden niet anders.
nieuws uit de regio
Werken aan weerbaar bos in Hengelhoef en Beringen
De buitengewone droge, warme zomer van vorig jaar stelt boseigenaars voor grote uitdagingen. In dit nummer van ons ledentijdschrift gaan we dieper in op de gevolgen van droogte op de bosbodem en de vatbaarheid voor ziekten en plagen. Denk maar aan de toegenomen zomertakbreuk bij beuken en de rodebandjesziekte bij Corsicaanse dennen. Daarnaast wijden we bijzondere aandacht aan de invloed van dood (tak)hout op de bosbodem en bekijken we enkele projecten die de West-Limburgse bossen zullen helpen om het hoofd te bieden aan de klimaatverandering. Door te zorgen voor meer variatie in boomsoorten, leeftijden en structuren kunnen we onze bossen sterker en gezonder maken, nu en in de toekomst. Veel leesgenot! Dreef van Amerikaanse eiken in Hengelhoef.
Bert Lambrechts gedeputeerde en voorzitter van Bosgroep Limburg vzw
foto: Annemie Tuts
Er staan dit jaar heel wat werken gepland in de West-Limburgse bossen. In Hengelhoef wordt volop ingezet op gevarieerd bos dat beter bestand is tegen de klimaatverandering en dat nog meer onderdak biedt aan vaak zeldzame soorten. Ook in Beringen wordt hard gewerkt in de privébossen met het oog op meer weerbaarheid en biodiversiteit. Proefproject in Hengelhoef
In het kader van een proefproject met de natuurvereniging Limburgs Landschap zet Bosgroep Limburg mee haar schouders onder het beheer van een gebied met een rijke geschiedenis: Hengelhoef. Veel mensen kennen Hengelhoef vooral van het gelijknamige vakantiepark, maar dit gebied op het snijpunt van de gemeenten Genk, Zonhoven en HouthalenHelchteren, heeft zoveel meer te bieden. De geschiedenis gaat terug tot 1141, toen dit domein, dat toen nog gekend was onder de naam Hengelo, aan de Norbertijnerabdij van Floreffe werd geschonken. Het gebied ligt op de rand van het Kempens Plateau en dit zie je ook aan de naam: heng staat voor Aangetaste fijnspar gemarkeerd om te kappen. helling en lo voor bos. Door de eeuwen foto: Annemie Tuts heen onderging het gebied een grondige transformatie van een groot cultuurlandschap met akkers, weilanden en houtkanten middenin een zee van heide naar een gebied met een aanzienlijk bosareaal, restjes landbouwgrond en een vakantiepark met camping, zwembad en vakantieappartementen. Momenteel bestaat Hengelhoef voornamelijk uit naaldbossen die werden aangeplant tussen 1850 en 1930. Het gebied ligt aan de bovenloop van de Roosterbeek, maakt deel uit van De Wijers en sluit aan bij de Teut, Tenhaagdoornheide, Bokrijk en Kelchterhoef. Deze regio biedt een enorme variatie aan leefgebieden met een groot potentieel, gaande van heide, duinen en uitgestrekte bossen tot kleine vijvers die onderling verbonden zijn. Heel wat Europees 2 | ‘t Limburgs Bosbelang | 64 | lente
beschermde soorten vinden hier een thuis. Denk maar aan de knoflookpad, de gladde slang, de Spaanse vlag (een nachtvlinder) en talloze vleermuizen. De bossen zijn naar Vlaamse normen relatief oud en herbergen onder meer heel wat vogels zoals de zwarte specht, de bosuil, het vuurgoudhaantje, de bonte vliegenvanger, de gekraagde roodstaart en de boomklever. Variatie troef
Bosgroep Limburg bepaalde in overleg met Limburgs Landschap een aanpak voor het beheer van dit bijzondere gebied, waarbij we de ‘kappen en planten’-methodiek toepassen. In het merendeel van de naaldbossen zullen we dunningen uitvoeren. De bedoeling is om de mooiste, meest gezonde bomen alle ruimte te geven en plaats te maken voor groepen inheemse loofbomen. We planten soorten zoals beuk, hazelaar, gewone esdoorn, linde, boskers en haagbeuk aan. Die verdragen goed schaduw en kunnen dus onder een scherm van dennen
groeien. Uitgezonderd boskers en beuk verbeteren ze ook de bodemkwaliteit. Bij de volgende kapping in de oude dennen zullen de jonge loofbomen al goed gegroeid zijn. Hierdoor kunnen ze de concurrentie met de aanwezige Amerikaanse vogelkers en eik beter aan en ontstaat een mooi, gevarieerd bos. Deze nieuwe boomsoorten zorgen meteen voor nog meer biodiversiteit. Het bos wordt bovendien weerbaarder: een gevarieerd bos is beter bestand tegen de gevolgen van de klimaatverandering (droogte, stormen, plagen) en minder gevoelig voor bedreigingen zoals ziektes en windval (zie ook blz. 8). Ook de reeds aanwezige loofbomen zoals berk, beuk, winter- en zomereik krijgen bij de dunningen extra ruimte. Zo ontwikkelen we een natuurreservaat met diverse bostypes die een thuis vormen voor heel wat soorten. Verder zullen we een aantal eerder gekapte boszones herbebossen en de natuurlijke verjonging bevorderden. Tijdens de kap-
pingen trachten we om de vele recreanten zo min mogelijk te hinderen en optimaal te informeren. Een klein kevertje met grote honger
Tijdens deze beheerronde besteden we extra aandacht aan de fijnsparren. Door de extreem droge zomers van de afgelopen jaren zijn ze erg verzwakt, wat hen tot een aantrekkelijke prooi maakt voor plagen en ziektes. Vooral de letterzetter (Ips typogra phus), een roodbruin tot zwart kevertje, profiteert daarvan. Dit diertje is slechts enkele millimeters groot, maar graaft verwoed gangen onder de schors. Zo doodt hij bomen en op korte termijn zelfs hele bossen. Daarom kappen we de fijnsparren. Zo maken we ruimte voor een gevarieerd, inheems bos dat beter bestand is tegen ziekten. Op pagina 8 lees je meer over de letterzetter. Werken in Beringen
Ook in Beringen wordt in 2019 volop gewerkt. Beringen bezit een diverse natuur
Wandeling Hengelhoef Op zondag 23 juni organiseren we een wandeling om dit mooie domein te ontdekken en de geplande beheerwerken toe te lichten! Wil jij ook een kijkje komen nemen? Check dan zeker even de activiteitenkalender voor meer informatie.
foto: Annemie Tuts Vijver aan bezoekerscentrum ‘De Watersnip’ in Beringen.
‘t Limburgs Bosbelang | 64 | lente | 3
nieuws uit de regio
foto: Annemie Tuts De schade van de letterzetter is duidelijk zichtbaar in deze fijnsparbossen.
met een van Vlaanderens belangrijkste beekvalleien. Het grootste deel van de Zwarte Beekvallei in Beringen is natuurreservaat. De stad Beringen, Natuurpunt en Natuur en Bos van de Vlaamse overheid beheren dit reservaat. Het grootste en waarschijnlijk bekendste deel zijn de bossen rond de deelgemeente Koersel. Vanuit het bezoekerscentrum De Watersnip vertrekken wandeltochten, een avontuurlijk plankenpad en een prikkelpad. De nabijgelegen uitkijktoren biedt een prachtig uitzicht op het Kempens landschap. Natuur en Bos beheert ook het aanpalende militair domein, in samenspraak met defensie. Het militair domein is een lappendeken van droge en natte heide, landduinen en vennen omgeven door uitgestrekte bossen. Kappen en planten
foto: Annemie Tuts Lappendeken van natuurtypes in Beringen.
4 | ‘t Limburgs Bosbelang | 64 | lente
Niet enkel de overheid doet hier inspanningen voor de natuur, ook de privébosbeheerders hebben al heel wat moois gerealiseerd in Beringen. De Bosgroep is hier al jaren actief, met 174 hectare bos van 81 eigenaars die zijn opgenomen in zes beperkte en één uitgebreid bosbeheerplan. In 2019 er beheerwerken uitgevoerd in heel wat privébossen. Zo zal er op 60 hectare gewerkt worden op het terrein van een 50-tal eigenaars. Het gaat vooral om dunningen. Daarnaast werken ze voort aan de beheerinspanningen uit het verleden of de beheerwerken die reeds in het beheerplan waren opgenomen, zoals de aanleg en het onderhoud van bosranden, het systematisch benadelen van exoten bij dunningen, het maaien van open plekken en het opsnoeien van jonge bomen. Dit jaar starten we ook in Beringen met het ‘kappen en planten’- project.
bosbeheer
De invloed van fijn takhout op de bosbodem In de wintereditie van dit tijdschrift hadden we het al over de gunstige effecten van fijn dood hout op de biodiversiteit in bossen. In dit artikel bekijken we de invloed ervan op de bosbodem. Gesloten versus open cyclus
In gezonde bossen wordt de beschikbare stikstof heel efficiënt benut. Stikstof is namelijk essentieel voor de groei van planten. In hout zit relatief weinig stikstof. Bovendien neemt het bos de stikstof die vrijkomt bij de afbraak van biomassa onmiddellijk weer op. Dit noemen we een gesloten, stikstofgelimiteerde cyclus. Overmatige aanvoer van stikstof via neerslag en grond- en oppervlaktewater, vooral door bemesting en de verbranding van fossiele brandstoffen, zorgt sinds enkele decen-
nia echter voor de verstoring van heel wat natuurlijke (bos)ecosystemen. Door een grotere instroom (depositie) van stikstof van buitenaf kunnen ecosystemen verzadigd geraken. Er is meer stikstof aanwezig dan nodig voor een normale plantengroei. Dit leidt tot een open cyclus, waarbij stikstof in het grondwater of de atmosfeer terechtkomt en vermesting en verzuring van het bosecosysteem ontstaat. Vermesting versus verzuring
Om vermesting door een teveel aan stikstof tegen te gaan, gaan beheerders soms over
tot een intensief kapbeleid, waarbij ze takafval en strooisel verwijderen. Zo verwijderen ze ogenschijnlijk aanzienlijke hoeveelheden stikstof uit het bos, maar in hout zit eigenlijk relatief weinig stikstof. Bovendien is het geen duurzame oplossing, want het weghalen van houtige biomassa zorgt voor een afname van essentiële mineralen zoals calcium en magnesium, die in hout relatief meer aanwezig zijn dan stikstof. Bijgevolg kan de oogst van houtige biomassa verzuring en een onevenwicht in de voedingstoestand van de bodem, veroorzaakt door stikstofdepositie, verder
Hoe gevoeliger de bodem is voor verzuring, hoe belangrijker het is om takken niet te verwijderen.
‘t Limburgs Bosbelang | 64 | lente | 5
bosbeheer rubriek
foto: Lore Bellings Hoe het niet moet: geen takhout in het bos.
versterken. Omgekeerd bleek uit onderzoek in de bosreservaten van het Zoniënwoud en Wijnendalebos dat verterend dood hout plaatselijk de bodem kan bufferen tegen verzuring en verarming. Een tekort aan mineralen versterkt verzuring en verarming van de bosbodem.
Hoe het wel moet: takhout blijft achter op het perceel.
Vooral arme zandgronden en matig zure leem zijn in de voorbije decennia al sterk verzuurd door de atmosferische depositie. Op de leemgronden van het Meerdaalwoud (Leuven) leidt bodemverzuring tot moeilijkheden voor voorjaarsbloeiers en veeleisende boomsoorten zoals es, linde, grauwe abeel, haagbeuk en gewone esdoorn.
Bronnen: ‘Kan houtoogst stikstofdepositie mite ren?’, artikel uit Landschap 2016/4; ‘Herstelstrate gieën tegen de effecten van atmosferische depositie van stikstof op Natura2000 habitat in Vlaande ren’, rapport van het INBO.
In de praktijk Beperk de kappingen in omvang en/of zorg voor een snelle hergroei van bomen en struiken. In kleine gaten die snel dichtgroeien spoelen minder mineralen en stikstof uit dan op grote kaalslagen.
●
●
Hoe gevoeliger de bodem is voor verzuring, hoe belangrijker het is om takken en andere biomassa niet te verwijderen.
●
Boomsoorten met een mild bladstrooisel dat veel calcium, magnesium en kalium bevat - zoals linde, haagbeuk en esdoorn - kunnen de verzuring van de bodem afremmen omdat ze mineralen in omloop houden.
●
Soorten met bladeren die moeilijk verteren, werken de verzuring net in de hand. Dit boomsoorteffect is het grootst op matig zure leembodems, waar ook soorten met een mild bladstrooisel nog kunnen groeien. Op zeer zure zandgronden groeien vooral boomsoorten met moeilijk afbreekbaar strooisel (beuken, eiken, naaldhout) en speelt dit boomsoorteneffect veel minder.
Het afvoeren van dood hout (waaronder fijn takkenhout) heeft slechts een beperkt effect op de hoeveelheid stikstof in een bossysteem.
●
●
Het weghalen van dood hout (waaronder fijn takkenhout) zorgt echter voor een aanzienlijk verlies van de essentiële mineralen calcium, magnesium, kalium en fosfor. Dit is vooral zo op zure leem- en zandgronden.
●
Bij bossen op rijke bodems, zoals in beekvalleien of op kalk, heeft dood hout minder invloed op de beschikbaarheid van mineralen, maar is het wel belangrijk voor de specifieke biodiversiteit.
6 | ‘t Limburgs Bosbelang | 64 | lente
bos online
Opvallende berichten over bos en hout Als bosgroepmedewerkers lezen we regelmatig interessante berichten die we graag met onze leden delen. Meer artikelen lezen om over door te bomen? Dat kan, op onze website en Facebookpagina.
foto: Lubomir Hlasek
Bomen hebben een geheugen
Modderkruiper in Herkenrode
INBO-onderzoekers ontdekten iets vreemd toen ze stekken van foto: INBO kaarspopulieren (een mannelijke kloon van de zwarte populier) uit heel Europa verzamelden en opkweekten in een serre.
De kans dat je hem in jouw vijver of gracht tegenkomt, is uiterst klein en daar is een goede reden voor: de grote modderkruiper is namelijk een zeer zeldzame vis in Vlaanderen. Dat hij zich graag verstopt en in de modder ingraaft, helpt uiteraard ook niet. De euforie was dan ook groot toen het INBO (Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek) vorig jaar maar liefst 25 modderkruipers vond in een beek nabij de Abdij van Herkenrode. https://www.inbo.be/nl/wat-kruipt-er-de-modder-herkenrodenb-1018
Bossen, de ultieme ‘techniek’ tegen de klimaatverandering
Hoewel de omgevingsomstandigheden voor alle exemplaren dezelfde waren, groeiden de stekken uit zuidelijke gebieden langer door en gingen ze later in winterrust dan hun soortgenoten uit koudere streken. Nader onderzoek bracht aan het licht dat ze informatie over het klimaat waaruit ze stamden in hun DNA hadden opgeslagen en dat ze deze info zelfs kunnen doorgeven aan de volgende generatie! https://www.inbo.be/nl/bomen-hebben-een-geheugen-nb-12-18
De afgelopen maanden toonden topwetenschappers en milieudeskundigen nog maar eens het belang van bossen en bomen in het klimaatvraagstuk aan. Bossen halen wereldwijd meer dan een kwart van de menselijke CO2₂-uitstoot uit de foto: Victor Hanacek lucht en bossen zorgen voor verkoeling en neerslag. De conclusie is telkens weer dezelfde: onze bossen beschermen en op een duurzame manier beheren is dé manier om de klimaatverandering te temperen. https://www.mo.be/nieuws/topwetenschappers-bos-beste-technologie-om-klimaat-te-regelen?utm_content=buffer377a4&utm_ medium=social&utm_source=facebook.com&utm_campaign=buffer https://www.youtube.com/watch?v=Ft3eiQcXAJc
Nu ook tekenencefalitis in België? Dat teken de Ziekte van Lyme overdragen, is alom gekend. Minder gekend is tekenencefalitis (TBE), een virale infectie die in extreme gevallen leidt tot hersenvliesontsteking, al blijft het in 70% tot 80% van de gevallen bij een grieperig gevoel. Oorspronkelijk kwam het virus voornamelijk voor in Midden-Europa, maar door de klimaatverandering wordt de kans op besmetting ook hier groter. Vorig jaar zijn voor het eerst enkele besmettingen met TBE vastgesteld in Nederland en België. Omdat TBE een virale infectie is, kun je de aandoening niet behandelen, al bestaat er wel een vaccin. Het Instituut voor Tropische Geneeskunde raadt alsnog een preventieve vaccinatie voor onze regio af. Je doet er dan ook goed aan om alert te zijn op tekenbeten. Het Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid lanceerde vorig jaar nog de sensibiliseringscampagne ‘Wees niet gek, doe de tekencheck’. Je vindt alle info op www.tekenbeten.be.
Zelf tips? Geef ze gerust door via een mailtje aan: bosgroep@limburg.be ‘t Limburgs Bosbelang | 64 | lente | 7
bos en klimaat
Uitzonderlijke droogte in de bossen De afgelopen jaren hebben de Vlaamse bossen en bomen heel wat te verduren gekregen, onder meer door de aanhoudende droogte van de zomer van 2018. Welke gevolgen hebben deze in de toekomst wellicht niet zo uitzonderlijke omstandigheden op onze bossen?
8 | ‘t Limburgs Bosbelang | 64 | lente
foto: Annemie Tuts
Herfst in de zomer
Vorig jaar leek de herfst al in juli te beginnen en dat heeft alles met de droogte te maken. Bomen transporteren water vanuit hun wortels tot in hun bladeren via een lange waterkolom in de stam en takken. Tijdens droge periodes kan die waterkolom breken. Er ontstaan dan luchtbelletjes die het vlotte watertransport verhinderen. Veel bomen reageren in dat geval door bladeren af te stoten. Elke boomsoort reageert anders. De fijnspar is zeer droogtegevoelig, net zoals de berk en lijsterbes. Eiken zijn vooral gevoelig aan droogte in de lente, terwijl beuken het moeilijk krijgen bij zomerdroogte. De grove den kan dan weer goed tegen droogte. Hij heeft een krachtige penwortel waarmee hij bij dieper grondwater kan komen. Daarom gedijt hij ook zo goed op arme, droge zandgronden. Gemengde bossen minder gevoelig
Jonge bomen en struiken, waarvan de wortels minder dan een meter diep zitten, hebben het hardst te lijden onder droogte. Aan bosranden laat de impact zich het meest gelden, terwijl middenin bosgebieden het koele bosmicroklimaat langer behouden blijft. Nog een reden dus om te streven naar grotere, aaneengesloten bossen. Volgens recent onderzoek van de KULeuven zijn gemengde bossen minder gevoelig voor droogte dan monoculturen. Dit zou te verklaren zijn door de verschillende wortels van diverse soorten, die in andere bodemlagen naar water zoeken. In monoculturen is er meer concurrentie tussen de bomen onderling. Natuurlijk zijn bomen weerbaar en hoort droogte bij de natuur, maar de omstandigheden zijn de laatste jaren uitzonderlijk. Het duurt gemiddeld drie jaar vooraleer een boom volledig hersteld is van extreme droogte. Veel bomen groeien het jaar erop zo’n 10% minder dan normaal. Wanneer droge zomers elkaar opvolgen door de klimaatverandering, krijgen bomen geen tijd om te herstellen. Geen fijne zomer voor de fijnspar
Als je fijnsparren in je bos hebt staan, is de kans groot dat ze de afgelopen tijd bruin kleurden en zelfs doodgingen. Grote boosdoener is de letterzetter. Waar gezonde sparren doorgaans goed tegen deze kever zijn opgewassen, zijn ze door de warme, droge zomers van de afgelopen jaren geen partij voor deze plaag. Fijnsparren stammen
foto: Quentin Leroy
uit een vochtig gebied en hebben erg te lijden onder de droogte. Je herkent aangetaste bomen doordat de scheuten en takken oranjebruin kleuren. Uiteindelijk sterft de volledige kroon af. Daarnaast zijn er ook heel kleine gaatjes in de schors en kenmerkende gangenpatronen in het hout, die bestaan uit een hoofdgang met daarop loodrechte zijgangen. Het hout is dan ook niet veel meer waard. Wanneer je schade vaststelt, is het al te laat: de boom zal sowieso doodgaan en je kunt best alle aangetaste bomen zo snel mogelijk verwijderen en de bomen en kronen volledig opruimen om verdere aantasting te voorkomen. Hiermee ben je echter niet met zekerheid van de plaag verlost. De kans is dan ook groot dat de klimaatverandering ervoor zal zorgen dat de fijnspar op termijn volledig uit Vlaanderen verdwijnt. Schimmelinfectie bij Corsicaanse dennen
De afgelopen jaren stelde het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO) vast dat ook Corsicaanse dennen minder vitaal zijn. Hierbij spelen verschillende factoren een rol. Maar de voornaamste reden ligt wederom in de extreme weersomstandigheden, die de bomen vatbaarder maken voor aantastingen door insecten en schimmelinfecties. In juli 2007 meldde boswachter Michel Broeckmans abnormale naaldverkleuring en vroegtijdige naaldval bij Corsicaanse dennen in de gemeentebossen van Meeuwen-Gruitrode. Korte tijd later werden dezelfde symptomen vastgesteld in de domeinbossen van Ravels. ‘t Limburgs Bosbelang | 64 | lente | 9
bos en klimaat Onderzoek toonde aan dat de bomen getroffen waren door de rodebandjesziekte. Hoewel vergelijkbare symptomen al jaren geleden waargenomen waren in het Pijnven in Hechtel-Eksel, werden geen referenties in de literatuur over het voorkomen ervan in België teruggevonden. Het ging hier dus om de eerste officiële melding van deze infectieziekte. De schimmel Dothistroma septosporum, die verantwoordelijk is voor belangrijke schade aan verschillende soorten dennen, veroorzaakt de rodebandjesziekte. De infectie komt al tientallen jaren voor in Europa en is tegenwoordig wereldwijd verspreid, waarschijnlijk door het transport van besmet plantsoen. Verkleurde naalden met vaak typische roodbruine dwarsbandjes zijn een eerste teken van aantasting. De naalden vallen massaal vroegtijdig af, met een ijle kroon tot gevolg. Aangetaste dennen zijn veel minder vitaal. Door de klimaatverandering kan de impact van de rodebandjesziekte in de nabije toekomst nog verhogen en mogelijk zelfs problematisch worden. Beuken en breuken
Ook inheemse loofbomen werden getroffen door de droogte. Opvallend waren de beuken met ijle kronen die overal in de straten en bossen te zien waren. INBO voerde deze zomer naar jaarlijkse gewoonte een inventaris uit om de bosvitaliteit op te volgen. Op zeven locaties werd de toestand begin juli en eind september vergeleken. Hierbij werden 94 beuken onderzocht. Er werd een opvallende achteruitgang vastgesteld, vooral wat bladverkleuring betreft. De bladval werd veel vroeger ingezet dan normaal. Dit heeft wellicht ook te maken met de grote zaadproductie van afgelopen jaar, die automatisch tot ijlere kruinen leidt. Hoewel het bosklimaat de hitte milderde, trof de droogte ook beuken die zich middenin bossen bevonden. Het is nu afwachten hoe vlot het herstel van de bomen zal verlopen. Een andere opvallende trend is dat er in de zomer meer spontane takbreuk voorkwam. Deze werd niet enkel bij beuken vast gesteld, maar ook bij populieren, wilgen, eiken, gewone essen, tamme kastanjes en paardenkastanjes. Normaal gesproken breken takken vooral af bij stormweer en verzwakte bomen, maar deze zomer vond dit ook plaats bij rustig weer en bij gezonde exemplaren. Dat heeft wellicht te maken met een verlies aan elasticiteit door toedoen 10 | ‘t Limburgs Bosbelang | 64 | lente
foto: Annemie Tuts
Grafiek droogte tolerantie
van de droogte, waardoor een drukzone ontstaat aan de onderzijde van de tak. Er kwamen meldingen van deze toegenomen ‘summer branch drop’ uit verschillende landen. Bomen met stress
Het is boseigenaars en wandelaars niet ontgaan: afgelopen herfst waren er enorm veel eikels. Ook haagbeuk, winterlinde, gewone esdoorn, fijnspar en es maakten heel veel vruchten aan. Een jaar waarin bomen veel zaad produceren, noemen we een mastjaar. Bij eiken en beuken komt dit normaal gesproken om de paar jaar voor. Door niet elk jaar evenveel zaden te produceren, vermijden bomen zoals beuken en eiken dat
al hun zaden in de maag van eekhoorns, muizen, gaaien, duiven, karpers, eenden, herten en wilde zwijnen eindigen en dus niet tot boompjes kunnen uitgroeien. Een mastjaar voorspellen is moeilijk. Veel hangt af van de weersomstandigheden en de reserves waarover de bomen beschikken, maar de exacte voorwaarden zijn nog niet gekend. Het jaar na een warme, droge zomer is vaak een mastjaar voor beuken. In droge gebieden is de eikelproductie vooral afhankelijk van de hoeveelheid water. Omdat het produceren van eikels en beukennoten veel energie kost, produceren bomen in het jaar na een mastjaar weinig of geen vruchten.
foto: Pixabay
Het is nu echter al het derde mastjaar op rij en dat is abnormaal. De oorzaak zou weleens een soort stressreactie kunnen zijn op de toename van extreme weersomstandigheden. Bomen die het einde van hun leven voelen naderen, trachten in allerijl zoveel mogelijk zaad te produceren om de soort te handhaven. Door de verminderde vitaliteit van de bossen kunnen ze bovendien minder CO2 vasthouden en dreigt de klimaatverandering nog te versnellen. Bronnen: ‘Het bos na een uitzonderlijke zomer’, ‘Droog droger droogst - het bos tijdens de zomer van 2018’ (De Bosgazet nr. 48 en 49), ‘Een lastige zomer voor de beuk’, ‘Blauwe dennenprachtkevers in onze bossen’ (INBO-nieuwsbrief ). ‘t Limburgs Bosbelang | 64 | lente | 11
houtproductie
Van het bos naar de houthandel: wat gebeurt er met jouw hout? Bosgroep Limburg helpt eigenaars om hun bossen op een ecologisch verantwoorde manier te beheren en een duurzame houtproductie te realiseren. Elk jaar zetten we ook onze gezamenlijke houtverkoop op poten. Maar wat gebeurt er nu exact met het hout uit jouw bos nadat de verkoop gesloten is?
grote speler in de productie van OSB-platen. Tot slot is er ook een beperkte markt voor paalhout uit dunne, rechte stammetjes. Bij brandhout gaat het zowel over klassieke houtblokken en pellets als over houtsnippers voor biomassacentrales. Heel wat oude steenkoolcentrales maken de overgang naar biomassa of pellets en ook het particuliere verbruik zit al een tijdje in de lift. Toepassingen naald- en loofhout
Werkhout
Bomen worden traditioneel zo goed mogelijk benut. Eerst en vooral maakt men een onderscheid tussen werkhout en industrie- of brandhout. Het onderste deel van de boom (stam) krijgt vaak een tweede leven als werkhout, wanneer deze een omtrek van meer dan 70 centimeter heeft en van goede kwaliteit is. Van zodra er levende takken, schimmelaantastingen of gebreken aan de stam zijn, wordt die ingedeeld bij industrieen brandhout. Binnen de categorie werkhout is er een grote variatie wat kwaliteit en houtsoort betreft, met ook grote verschillen in prijs. Onder
werkhout valt zowel massief hout als fineer. Massief hout wordt uit een stam gezaagd. Het meest kwalitatieve hout wordt tot fineer verwerkt. Daarbij snijdt men een ultradunne laag hout uit de stam en gaat heel weinig hout verloren. Industrie- en brandhout
Dunner en minder kwaliteitsvol hout, uit bijvoorbeeld vroege dunningen en kroonhout, wordt vaak tot industrie- of brandhout verwerkt. Een groot deel van het industriehout eindigt als pulphout voor de papierindustrie of houtschilfers voor vezelhout en OSB-platen. Sappi in Lanaken maakt dagelijks papier en Norbord in Genk is een
Huidige verwerking van Vlaams industrieel rondhout in en buiten Vlaanderen naar type verwerking
Naaldhout wordt meestal machinaal geoogst met een harvester. Vaak wordt hier al meteen een indeling gemaakt tussen zaag- en vezelhout. De bediener van de harvester bepaalt op basis van diameter, rechtheid en kwaliteit van de stam op welke lengte hij zaagt en maakt zo een eerste selectie. De chauffeurs van de uitrijwagens halen de stammen vervolgens gesorteerd op en stapelen ze per soort: een stapel met dunne of kromme stukken die kunnen dienen als vezels voor de plaatindustrie en een stapel met kwalitatief beter hout voor de zagerij. Tegenwoordig verzamelt men het kroonhout van naaldbomen soms ook en versnippert men het tot biomassa. Loofhout wordt meestal geoogst met behulp van een kettingzaag, bosbouwkranen en tractoren. De beste stammen legt men apart voor de fineerindustrie. Dat levert vaak 400 tot 1 500 euro per stam op. De overgebleven stammen eindigen als zaag- of brandhout. Zwaarder kroonhout verkoopt men als brandhout of versnippert men voor biomassa. Populieren oogst men op dezelfde manier, al werkt men hier overwegend met kaalkappingen. Heel goede stammen van opgesnoeide populieren op goede standplaatsen
Samenstelling van de gemiddelde Vlaamse oogst per houtsoort
Industrie- en brandhout
Werkhout
12 | ‘t Limburgs Bosbelang | 64 | lente
■ Fineerhout ■ Papier & karton ■ Zaaghout ■ Plaatmateriaal ■ Verpakkingshout ■ Overige
■ Naaldhout ■ Loofhout ■ Populier
leveren fineerhout op. Dit hout verscheept men steeds vaker naar Azië om daar te verwerken tot volwaardige producten, die vervolgens weer terug naar het Westen komen. Populierenhout kent veel toepassingen zoals daktimmerwerk, spanten, meubelen, verpakkingen, plaatmateriaal, multiplex, papier, speelgoed en huishoudartikelen. Over houtprijzen
In Vlaanderen verkopen we hout meestal op stam. Omdat de koper hierdoor de kwaliteit moeilijker kan inschatten, liggen de prijzen vaak wat lager. De koper moet bovendien zelf de werken uitvoeren, wat soms resulteert in slordig werk. Een goede opvolging van beheerwerken door externen in jouw bos is daarom aanbevolen. De Bosgroep doet dit met bosconsulenten, maar als eigenaar kun je ook zelf zo een verschil maken.
De klassieke indeling op basis van kwaliteit verliest terrein. Zo zorgt de grote vraag naar pellets en de hoge prijs die de paardenbranche neertelt voor houtkrullen, ervoor dat kwaliteitshout soms als pellets of houtkrullen eindigt. Bij Bosgroep Limburg streven we er uiteraard naar om de klassieke indeling te gebruiken, omdat deze streeft naar een maximale benutting van het hout, een voorwaarde om van duurzaam bosbeheer te kunnen spreken … Met dank aan Bosgroep Oost-Vlaanderen Noord voor het aanleveren van tekst en beelden.
‘t Limburgs Bosbelang | 64 | lente | 13
activiteitenkalender Bosgroep Limburg organiseert regelmatig activiteiten voor haar leden. Ook interessante initiatieven van andere organisaties vind je hieronder terug.
Activiteiten Bosgroep Limburg Datum
Onderwerp
Locatie
Prijs
Zondag 24 maart
Regiowandeling Zuid-Limburg
‘s Herenelderen
€2
Zaterdag 30 maart
Contactdag
Bokrijk Genk
n.v.t.
Zondag 23 juni
Regiowandeling West-Limburg
Hengelhoef
n.v.t.
Dinsdag 30 juli
Bezoek bosbouwbeurs
Libramont
€ 30
foto: Annemie Tuts
foto: Pascal Vanhees
Wandeling regio West-Limburg
Demo Forest Libramont
Op zondag 23 juni wordt er een wandeling georganiseerd in Hengelhoef in Houthalen-Helchteren (zie ook blz. 2-4). We vertrekken om 10 u. aan het bezoekerscentrum in Hengelhoef, Hengelhoefdreef 6 (aan de rechterkant is een parking beschikbaar). Het einde is gepland om 12 u. Voorzie waterdicht schoeisel en kleding die aan het weer is aangepast. Deze wandeling is niet geschikt voor rolstoelen of kinderwagens. Inschrijven kan via vera.reymen@limburg.be of 011 23 83 63.
Heb je een nieuwe bosbouwmachine nodig of wil je nieuwe bosbouwtechnieken leren kennen? Dan is de bosbouwbeurs te Libramont (Bertrix) de ideale gelegenheid. In een bosgebied van 180 ha tonen 200 exposanten in een prachtig decor hun machines, gereedschappen of informatie aan het grote publiek. Er zijn doorlopend demonstraties. De Bosgroep last voor deze editie een bus in voor een bezoek aan Demo Forest op dinsdag 30 juli 2019. Heb je interesse om deze dag samen met andere bosgroepleden te beleven, schrijf je dan in via 011 23 83 63 of vera.reymen@ limburg.be. De kostprijs bedraagt € 30 (busreis vanuit Hasselt en toegangsticket inbegrepen).
Interessante activiteiten bij Centrum Duurzaam Groen Datum
Onderwerp
Locatie
Prijs
najaar
Diverse opleidingsmodules kettingzaag en bosmaaier
variabel
variabel
Voor meer informatie en inschrijvingen voor deze vorming, surf je naar www.centrumduurzaamgroen.be (doorklikken naar de vormingsinfo).
Interessante activiteiten bij Inverde Datum
Onderwerp
Locatie
Prijs
23 april
Natuurstreefbeelden bos
Halle
€ 64,50
Voor meer informatie en inschrijving voor deze vorming, surf je naar www.inverde.be. 14 | ‘t Limburgs Bosbelang | 64 | lente
zoekertjes
Bos te koop
Colofon
Ben je lid van de Bosgroep en wil je je bos verkopen of ben je net op zoek naar een bos? In deze rubriek vind je een overzicht van percelen privébos die te koop staan. Wij hopen natuurlijk dat andere Bosgroepleden het bos kopen, zodat de duurzaamheid van het bos beheer gegarandeerd is.
’t Limburgs Bosbelang 64 | lente
Afspraken bij de zoekertjes • Voordat het zoekertje gepubliceerd wordt, ondertekent de eigenaar een toelating. • Het zoekertje verschijnt eenmalig in ’t Limburgs Bosbelang. • De publicatie van het zoekertje is geen garantie voor de verkoop van het bos. • Als je het bos niet meer zou willen verkopen, breng je de Bosgroep op de hoogte.
Hoe reageer je op een zoekertje? • Je neemt zelf contact op met de boseigenaar. • Bij aankoop geef je de Bosgroep een seintje.
Te koop • BERINGEN: 40,42 are; gemengd; 013 66 32 89. • AS: 53,10 are; half naaldhout + half loofhout; 089 85 44 90 • BILZEN: 19,30 are; loofhout; lode.nulmans@wilhelmtell.com; 0495 28 85 44 • HALEN: 3,57 ha; gemengd; geert@incadans.be; 0475 80 50 14 • HEUSDEN-ZOLDER: 83,40 are; gemengd hout; geert@incadans.be; 0475 80 50 14 • HEUSDEN-ZOLDER: 62,12 are; gemengd hout; liesbet.weyens1@telenet.be; 0475 26 52 44 • HOUTHALEN-HELCHTEREN: 76,48 are; gemengd hout; erikbamps@telenet.be; 0473 33 43 46; recht van voorkoop • OUDSBERGEN: 1,23 ha; naaldhout; tooncreemers@hotmail.com; 0485 59 95 69; recht van voorkoop • OUDSBERGEN: 60,34 are; naaldhout; fonne.wouters@telenet.be; 0497 37 22 38 • OUDSBERGEN: 18,60 are; loofhout; 0477 93 72 19
uitgave De deputatie van de provincieraad van Limburg, Herman Reynders, gouverneurvoorzitter, Inge Moors, Igor Philtjens, Bert Lambrechts, Tom Vandeput, gedeputeerden en Liliane Vansummeren provinciegriffier wd
coördinatie & hoofdredactie Karolien Van Diest, Bosgroep Limburg
tekst Leen Raats - Teksttype.be, Hasselt Karolien Van Diest, Lore Bellings, Frederik Bollen, Ine Houbrechts - Bosgroep Limburg
taaladvies Yvette Vandormael - Informatie en Communicatie
concept Dion Boodts - Informatie en Communicatie
vormgeving Drukkerij Paesen, Opglabbeek
fotografie Pascal Vanhees, Karolien Van Diest, Annemie Tuts, Lore Bellings - Bosgroep Limburg, Quentin Leroy, Bosgroep Oost-Vlaanderen Noord, Victor Hanacek
cover Foto Annemie Tuts
cartoons Dirk Vercampt, StudioCamp, Hasselt
drukwerk & layout Drukkerij Paesen, Opglabbeek
oplage 4 400 exemplaren
wettelijk depotnumer D/2008/5857/82
verantwoordelijke uitgever Vera Boesmans Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt
foto: Annemie Tuts
Deze publicatie werd gedrukt op houten chloorvrij kringlooppapier, zonder optische witmakers.
‘t Limburgs Bosbelang | 64 | lente | 15
64 | lente | in dit nummer
contactgegevens Bosgroep Limburg p.a. provincie Limburg Universiteitslaan 1 B-3500 Hasselt bosgroep@limburg.be www.bosgroeplimburg.be www.bosgroepen.be/limburg tel. 011 23 73 28 Algemene coördinatie ir. An Pierson tel. 011 23 83 24 gsm 0473 88 53 95 an.pierson@limburg.be Regio Oost Coördinator ir. Patrick Meesters tel. 011 23 83 23 gsm 0475 46 04 42 patrick.meesters@limburg.be Adjunct coördinator Pieter Flamend tel. 011 23 83 29 gsm 0476 93 11 50 pieter.flamend@limburg.be Secretariaat: Ine Houbrechts, tel. 011 23 83 15 ine.houbrechts@limburg.be Inge Bosch, tel. 011 23 83 20 inge.bosch@limburg.be Regio West Coördinator ir. Lore Bellings tel. 011 23 83 19 gsm 0471 23 82 14 lore.bellings@limburg.be Adjunct coördinator Pieter Flamend tel. 011 23 83 29 gsm 0476 93 11 50 pieter.flamend@limburg.be
driemaandelijks tijdschrift | april-mei-juni 2019
Secretariaat Evi Ghijsens, tel. 011 23 73 28 evi.ghijsens@limburg.be Sabine Schraepen, tel. 011 23 73 82 sabine.schraepen@limburg.be
voorwoord .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 nieuws uit de regio Meer weerbaar bos in Hengelhoef en Beringen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
Regio Zuid Coördinator ir. Karolien Van Diest tel. 011 23 83 25 gsm 0473 88 53 94 karolien.vandiest@limburg.be
bosbeheer Invloed van takhout op de bosbodem . . . . . . . . . . . . . . . 5 bos online . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Secretariaat Patricia Rouffa, tel. 011 23 83 30 patricia.rouffa@limburg.be
bos en klimaat Gevolgen droogte in ons bos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 houtproductie Van het bos naar de houthandel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Coördinator houtverkoop ing. Frederik Bollen tel. 011 23 83 63 gsm 0479 19 10 08 frederik.bollen@limburg.be
activiteitenkalender .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 zoekertjes Bos te koop . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Administratief coördinator Sally Dewallef tel. 011 23 83 14 sally.dewallef@limburg.be
contactgegevens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Boekhouding, cursussen, excursies Vera Reymen tel. 011 23 83 63 gsm 0475 29 37 30 vera.reymen@limburg.be Communicatie- en projectverantwoordelijke Pascal Vanhees tel. 011 23 83 74 gsm 0478 55 16 14 pascal.vanhees@limburg.be
HamontAchel Lommel
Pelt Bocholt
Regio West Hechtel-Eksel Ham
maaseik Oudsbergen
Beringen
Tessenderlo
Waarvoor kun je terecht bij de Bosgroep? boseigenaar en wat de mogelijke subsidies zijn waarop je aanspraak kunt maken • hulp bij het invullen van kapaanvragen of het opstellen van beheerplannen • kaartmateriaal • coördinatie van de samenwerking tussen verschillende boseigenaars. • ondersteuning bij FSC-certificering, boscompensatie in natura, aanplan tingen en ecologische beheerwerken Find us on Facebook Badge
provincie Limburg Universiteitslaan 1 B-3500 HASSELT limburg.be
HouthalenHelchteren
HeusdenZolder Lummen
Een bos bezitten en beheren, daar komt heel wat bij kijken. Voor vragen of informatie kun je evenwel altijd te rade bij de Bosgroep. We sommen hier even op waarmee de bosgroepmedewerkers je van dienst kunnen zijn: • gratis en onafhankelijk advies over het bos en het beheer ervan (bosbouwtechnische, wettelijke, financiële en administratieve aspecten) • informatie over hoe een duurzaam bosbeheer eruit ziet, wat je wettelijke rechten en plichten zijn als
DilsenStokkem As
Zonhoven Genk
Halen
Kinrooi
Bree
Peer
Leopoldsburg
Herk-de-Stad
Hasselt Diepenbeek
Nieuwerkerken
Alken
Zutendaal
Lanaken
Bilzen
Kortessem Hoeselt
Wellen Sint-Truiden
Regio Oost
Maasmechelen
Riemst
Borgloon Tongeren Heers
Gingelom
Voeren Herstappe
Regio Zuid
CMYK / .ai
@BosgroepLimburg
@BosgroepLimburg
issuu.com/limburgs_bosbelang
