Het spoorwegfort van Duffel. Een buitenbeentje in de Antwerpse fortengordel. by provincieantwerpen

WO I

IN DE PROVINCIE ANT WERPEN

HET SPOORWEGFORT VAN DUFFEL EEN BUITENBEENTJE IN DE ANT WERPSE FORTENGORDEL

Onderdeel van een complex militair geheel Net als de tientallen andere forten rondom Antwerpen is het fort van Duffel het resultaat van een eeuwenoude wapenwedloop. Omdat de reikwijdte van het geschut steeds groter werd, werden de verdedigingslinies almaar meer naar voren geschoven, verder weg van AntHet spoorwegfort van Duffel, werpen. De complexe verdedigingsstructuur rondom de havengebouwd op het einde van de stad was een strategische keuze. Voor het kleine Belgische leger was het immers onmogelijk om honderden kilometers lands19de eeuw, is een mysterieuze, grens te beveiligen. Daarom koos het voor een geconcentreerde intrigerende plek. Het was het defensie, met een veldleger dat het land nog altijd vanaf de grens laatste fort ten zuiden van de Nete verdedigde maar zich in geval van overmacht gericht terugtrok dat in oktober 1914 standhield naar één plaats, het zogenaamde Nationaal Reduit. Dat laatste tegen de invallende Duitsers. schuiloord moest dan standhouden tot er steun kwam van de grote mogendheden die de Belgische onafhankelijkheid en neuHonderd jaar later kan het fort traliteit garandeerden. Antwerpen werd gekozen als Nationaal geïnteresseerden in militaire Reduit omdat het goed verdedigbaar leek. Bovendien konden de geschiedenis, wandelaars zowel Schelde en de haven gebruikt worden als aanvoerlijn voor menals natuurliefhebbers bekoren. sen en goederen, en indien nodig ook als ontsnappingsroute. Het fort van Duffel, gebouwd tussen 1886 en 1888, was slechts één element in de gigantische verdedigingsmachine van het Nationaal Reduit. Het behoorde tot de buitenste verdedigingsgordel, maar had een bijzondere functie: de verdediging van spoorlijn 25 die in 1836 was gebouwd en Brussel met Antwerpen verbond. Als gevolg van de snel evoluerende wapentechnologie was het spoorwegfort al bij de ingebruikname aan verbetering toe. Het werd daarom in 1894 aangepast, vooral door de bepantsering en bewapening te verbeteren. Onder meer de betonnen kazematten aan weerszijden van de

De Eerste Wereldoorlog in de provincie Antwerpen · 2

Links: plan van het spoorwegfort en twee profielen (privécollectie); rechts: het fort circa 1910 (privécollectie)

toegang dateren van die tijd. In plaats van het geschut op de aarden wallen kwamen er verzonken opgestelde kanonnen onder stalen koepels. Naar die koepels werden ook nieuwe, onderaardse gangen aangelegd, vanuit een reeds bestaande rondgang. Waar nodig werden betonnen overwelvingen of bedekkingen aangebracht, soms tot drie meter dik. Naarmate de buitenlinie van de Stelling Antwerpen verder gestalte kreeg, verloor het spoorwegfort aan belang. Al in 1906 werd Fort Duffel bij wet gedegradeerd tot een ‘tussenwerk’ dat het gebied tussen de forten van Walem en Sint-Katelijne-Waver moest helpen verdedigen. Die wet werd pas werkelijkheid in 1913. De permanente bemanning werd overgeplaatst naar Koningshooikt en de centrale geschutskoepel met twee 15-centimeterkanonnen verhuisde naar het fort van Kessel.

WAAROM EEN SPOORWEGFORT?

Van in het begin was de spoorlijn Brussel-Antwerpen een van de belangrijkste van het land. Het was de snelste verbinding tussen de hoofdstad en de belangrijkste havenstad. Halverwege, in Mechelen, bevonden zich ook de centrale werkplaatsen van de Belgische spoorwegen. Daar werden locomotieven en wagons geassembleerd, onderhouden en hersteld. Fort Duffel werd oorspronkelijk gebouwd om de overgang van deze strategische lijn over de Nete te verdedigen. Zoals al snel zou blijken, had dat militair-strategisch echter weinig zin.

De spoorwegbrug over de Nete werd opgeblazen in de eerste dagen van wo i (privécollectie)

Herbestemmingsplan van de verschillende fortdelen, 2011 (Kempens Landschap)

Klein maar dapper: het verweer tijdens de begindagen van WO I

Latrines en binnenplein voor de restauratie (© Provincie Antwerpen · Vilda, Yves Adams)

Op 4 augustus 1914 viel het Duitse leger België binnen. Zestien dagen later nam het Brussel in. Voor de Duitsers was een snelle doorsteek naar Frankrijk van het grootste belang, dus lieten ze de Stelling Antwerpen voorlopig ongemoeid. Het daar teruggetrokken Belgische veldleger deed echter enkele uitvallen die de opmars hinderden. Daarom viel het Duitse leger vanaf 27 september de Stelling Antwerpen aan. Eén dag later al begon de beschieting van Fort Duffel. Heel wat projectielen misten doel omdat de vegetatie in de omgeving het zicht op het fort hinderde. Fortcommandant Jules Hastray beschikte over slechts tachtig manschappen. De gevraagde versterking van tweehonderd man daagde niet op. Op vrijdagavond 2 oktober waren de geschutskoepels van de frontwal nog altijd intact. Intussen raakten de granaten in snel tempo op. Versterking en nieuwe munitie bleven achterwege, ondanks de herhaalde vraag van de commandant. Van overgave was er echter geen sprake. Op 3 oktober werd een Duitse onderhandelaar wandelen gestuurd. Onmiddellijk daarna barstte het zware geschut weer los. Even later ontving commandant Hastray het bericht dat hij geen versterking meer moest verwachten. Als zijn middelen uitgeput waren, moest hij het materieel vernietigen en het fort ontruimen. Zo geschiedde. De Belgische soldaten raakten heelhuids weg en de voornaamste verdedigingselementen werden die nacht opgeblazen. Op 4 oktober kon een Duitse patrouille alleen nog vaststellen dat het fort verlaten was en in brand stond. Hoewel het ontoereikend bemand en bewapend was, had Fort Duffel van alle forten ten zuiden van de Nete het langst weerstand geboden tegen de Duitse overmacht. Onmiddellijk daarna capituleerden ook de

De Eerste Wereldoorlog in de provincie Antwerpen · 2

oostelijke forten. Antwerpen zelf viel op 10 oktober. Het spoorwegfortje zou geen rol meer spelen in de Eerste Wereldoorlog. De Duitsers namen het wel in beslag, maar het is niet bekend waarvoor ze het hebben gebruikt.

EEN SNAPSHOT, TWEE DAGEN VOOR DE WAPENSTILSTAND

In 2010 dook in het archief van het Imperial War Museum in Londen een kleine verzameling luchtfoto’s op van delen van Klein-Brabant en de omgeving van Mechelen. Het zijn Britse foto’s, gemaakt tijdens de laatste dagen van de Eerste Wereldoorlog. De beelden zijn vanaf grote hoogte genomen door de Royal Air Force. Het doel was informatie te vergaren over de Duitse aftocht en over mogelijke versterkingen in het nog bezette achterland. Eén foto, van 9 november 1918, toont de omgeving van het spoorwegfort. We zien een open, ruraal landschap met verspreide bewoning en wat industrie ten noorden van de Nete. Hoewel er de laatste decennia veel open ruimte is ingenomen, zijn de beeldbepalende landschapselementen van toen ook nu nog duidelijk herkenbaar: het fort, de Nete, de spoorweg en de grote verkeersassen. Opvallend is ook de toegenomen bosoppervlakte. Op de luchtfoto vinden we rond het fort geen loopgraven, bunkers of andere militaire versterkingen terug. Dat hoeft niet te verbazen, aangezien het voor en tijdens de oorlog niet echt meer ingeschakeld was in de verdedigingslinie rond Antwerpen. Het spoorwegfort van Duffel

Een nieuwe toekomst voor een vergeten monument

Familiekiekjes van de naoorlogse fortbewoners (privécollectie)

Na de Eerste Wereldoorlog bouwde het Belgische leger op het voorplein nog een batterijwerkplaats. Al snel verdwenen de militairen en verbleef er alleen nog een huisbewaarder met zijn gezin. De eerste was Petrus Vermeirsch, die er ook de Tweede Wereldoorlog doorbracht. Ongemerkt verrichtte hij er zijn kleine heldendaden: ijzer en koper verstoppen, gezinnen laten schuilen voor bombardementen, mannen verbergen die aan tewerkstelling in Duitsland probeerden te ontsnappen. De Duitse bezetter had dus ook in de Tweede Wereldoorlog weinig oog voor het fort. Vermeirsch werd in 1955 opgevolgd door korporaal Constant Marivoet. Die woonde er met zijn vrouw en zeven kinderen tot 1972, wanneer het fort verkocht werd aan Victor Vonckx, een aannemer uit Sint-KatelijneWaver. Die liet het batterijwerkhuis slopen en hij verving de brug over de gracht door een vaste berm. Aan de verdere sloop en de bouw van werken bergplaatsen kwam een einde toen Vonckx in 1973 plots overleed. Nog datzelfde jaar werd een stukje van het terrein onteigend voor het rechttrekken van de Mechelsebaan. Daarna gebeurde er heel lang niets meer en raakte het fort in verval. In 2009 kocht de vzw Kempens Landschap het spoorwegfort van de nabestaanden van Vonckx. De vereniging ging meteen van start met een uitgebreid herwaarderingsprogramma, met steun van de provincie Antwerpen, de gemeente Duffel, Vlaanderen en Europa. In 2011 begon de restauratie. De daken werden hersteld, opstijgend vocht bestreden en de kazernegevel opgeknapt. Een nieuwe brug kreeg dezelfde eigentijdse vormgeving als het hekwerk voor de raamopeningen. Een tentoonstelling in een van de onderofficiersverblijven licht de geschiedenis van het monument toe.

De Eerste Wereldoorlog in de provincie Antwerpen · 2

Links: ingang spoorwegfort, situatie 1925–1955 (privécollectie); rechts: de gerestaureerde fortingang, 2014 (foto James van Leuven)

De restauratie van het sinds 2012 als monument beschermde fort beoogt echter geen totaal herstel. Het is immers niet de bedoeling de sporen van de geschiedenis uit te wissen. Integendeel, het integrale beheer houdt in dat de natuurlijke ontwikkeling van de afgelopen decennia wordt gerespecteerd. Op enkele plekken zijn wel zichtassen gecreëerd door houtkap, of wordt het erfgoed beschermd tegen overwoekering, maar elders kan de vegetatie haar gang gaan. Hetzelfde geldt voor de fauna. Sinds 2014 zijn het fort en het omliggende domein open voor het publiek. Geschiedenis, erfgoed, natuur en zachte recreatie komen er samen en versterken elkaar. EEN ‘STAPSTEEN’ VOOR VLEERMUIZEN

In het spoorwegfort van Duffel huizen tien tallen vleermuizen. Wegens de aanwezigheid van de meervleermuis en de ingekorven vleermuis zijn het monument en de omgeving beschermd. Het gebied van 359 hectare maakt deel uit van het habitatrichtlijngebied ‘Historische fortengordels van Antwerpen als vleermuizenhabitats’. De vzw Kempens Landschap heeft het fort zo ingericht dat de vleermuizen het binnen de fortengordel als ‘stapsteen’ kunnen gebruiken. De vereniging liet onder meer een unieke tunnel bouwen die voor de beschermde dieren een op zichzelf staande winter- en zomerverblijfplaats vormt.

Middelste holtraverse van Fort Duffel, 2009 (foto James van Leuven)

literatuur

colofon Deze uitgave kwam tot stand in opdracht van de deputatie van de provincieraad van Antwerpen: Voorzitter: Cathy Berx, gouverneur Leden: Luk Lemmens, Ludwig Caluwé, Inga Verhaert, Jan De Haes, Peter Bellens en Rik Röttger, gedeputeerden Provinciegriffier: Danny Toelen Departementshoofd: Wim Lux

G ils R. (1991) en aanvullingen van Julien C annaerts (2011), Voorbereid op de aanval. Forten van de Buitenlinie in de regio Mechelen, Mechelen, 2011. G ils R. , Antwerpse forten 1914, Tielt, 2014. M igom S., Een harnas van baksteen en beton. De Antwerpse fortengordels, Antwerpen, 2010.

Tekst: Ivo Adriaenssens, Annemie Nagels, Ignace Bourgeois en Wouter Gheyle Vormgeving: Frederik Hulstaert Tekstredactie: Bart Biesbrouck Druk: Antilope De Bie Printing

S tichelbaut B., Analyse en lokalisatie van wo i -luchtfoto’s van de regio Antwerpen uit het Imperial War Museum (Londen), Gent, 2013 (onuitgegeven rapport UGent).

Coördinatie: Ignace Bourgeois Redactie: Ignace Bourgeois, Serge Migom en Jonas Raats

V ersele R., Het spoorwegfortje van Duffel, Erpe, 2006.

Contactadres: Dienst Erfgoed, Koningin Elisabethlei 22 2018 Antwerpen erfgoed@provincieantwerpen.be www.provincieantwerpen.be Wettelijk depot: d/2014/0180/30 Tweede druk (2014) Derde druk (2018)

Kempens Landschap vzw is actief in een zestigtal gemeenten in de provincie Antwerpen. In Vlaanderen is deze organisatie uniek en exemplarisch: het is geen natuur- of monumentenvereniging maar een land schapsvereniging. Ze beoogt voor al haar domeinen een multidisciplinaire aanpak. Het landschap heeft immers niet alleen een natuurfunctie, we wonen, werken en ontspannen er ook. Dat alles vraagt een geïntegreerd beheer waarin die aspecten elkaar ondersteunen en inspireren. En juist daarin maakt Kempens Landschap zich sterk, voor u en de volgende generaties. www.kempenslandschap.be www.fortduffel.be

Dienst Erfgoed De dienst Erfgoed van het Antwerpse provinciebestuur speelt een actieve rol in het behoud, de studie en de ontsluiting van het onroerend erfgoed in de provincie. Het rijke erfgoed van de provincie vormt de permanente voedingsbodem voor ontsluitingsprojecten voor een geïnteresseerd publiek. Zo wil de dienst Erfgoed de inwoners en bezoekers van de provincie sensibiliseren en de aandacht voor het erfgoed levendig houden. Het projectteam Antwerpen 1914–1918 coördineerde en ondersteunde in 2014 verschillende initiatieven in het kader van de honderdjarige herdenking van de Eerste Wereldoorlog. In een reeks erfgoedbrochures over deze periode plaatsten we regionale en lokale erfgoedsporen uit 1914–1918 in de kijker.

foto James van Leuven

erfgoed@provincieantwerpen.be

WO I in de provincie Antwerpen 2