En Route by Publiera Publishers

R EI Z EN - K U N S T - C U LT U U R - MU Z IEK - G A S T RO N O M IE - TA A L - E V EN E M EN T EN

Cocorico ! Joyeux anniversaire Brigitte Bardot !

R FR AN KR IJK IN ’T BI JZON DE

# 140 NA JA AR 201 4

EXCLUSIEF INTERVIEW

De felle strijd van Brigitte Bardot

Lille ‘TOUR DU SEL’ IN BRETAGNE Presqu’île de Guérande

METROPOOL VAN HET NOORDEN

€ 5,95

Verstilde allure: LES CHÂTEAUX DE LA LOIRE

K WARTA ALUITGAVE

LA GRANDE GUERRE Hoe het allemaal begon en afliep

E R K # P 9118 7 2

CRÈME CHANTILLY Lekkernij met een geschiedenis

(weer) studeren iets voor jou?

zoek je een opleiding tot tolk/vertaler op hbo-niveau? of juist een boeiende kortlopende cursus? kijk op www.itv-hogeschool.nl

ÉDITO

EN ROU TE

R EI Z EN - K U N S T - C U LT U U R - MU Z IEK - G A S T RO N O M IE - TA A L - E V EN E M EN T EN

# 140 NAJA AR 2014

De felle strijd van Brigitte Bardot

Lille ‘TOUR DU SEL’ IN BRETAGNE Presqu’île de Guérande

METROPOOL VAN HET NOORDEN

LA GRANDE GUERRE Hoe het allemaal begon en afliep

Verstilde allure: LES CHÂTEAUX DE LA LOIRE

€ 5,95

CRÈME CHANTILLY Lekkernij met een geschiedenis

E R K # P 9118 7 2

R E I Z E N - K U N S T - C U LT U U R - M U Z I E K - G A S T R O N O M I E - T A A L - E V E N E M E N T E N

EXCLUSIEF INTERVIEW

K WARTA ALUITGAVE

E N RO U T E #14 0 N A JA A R 2 014

Cocorico ! Joyeux anniversaire Brigitte Bardot !

FR ANKRIJK IN ’T BIJZONDER

JAARGANG 29, NUMMER 140 NAJAAR 2014

UITGEVER

En Route is een uitgave van Publièra Publishers en verschijnt 5 maal per jaar. www.publiera.nl VERANTWOORDELIJK UITGEVER VOOR BELGIË

Publièra Publishers, Eekhoutdriesstraat 67, B-9041 Gent

Vragen, suggesties, opmerkingen aan de redactie kunt u mailen naar info@publiera.nl of via de website www.enroute-magazine.nl UITGEVER: Michiel Bom HOOFDREDACTEUR: Andy Arnts ART DIRECTOR: Marcel Reimer – M4Media EINDREDACTIE: Andy Arnts, Patricia Jacob, MEDEWERKERS: John van Baal, Renate van der

Bas, Suzanne Bergman, Paul le Blanc, Inge en Adri Bruijnooge, Tessa Heerschop, Patricia Jacob, Karin de Koning, Wim Kruize, Paul van Laar, Stefan van Luijk, Giselle van Ommeren, Claire Oostvriesland, Betty Rombout, Helene van Santen, Petra Schuster, Mirthe Smeets, Ferry van der Vliet, Anouk van Vliet, Anna Venter, Els van der Vos, Froukje Wattel

ADVERTENTIES

www.enroute-magazine.nl/adverteren DRUKWERK: PRinterface

Losse Verkoopprijs: € 5,95 ABONNEMENTEN:

Regulier Jaarabonnement En Route: Nederland, België: € 27,50. Overige landen: € 37,50 Combinatieabonnement met Maison en France magazine (abonnement € 29,50): Nederland, België: € 49,50. Overige landen: € 69,50. Prijswijzigingen voorbehouden. OPGAVE EN VRAGEN OVER ABONNEMENTEN: WWW.ENROUTE-MAGAZINE.NL

Abonnementen worden aangegaan voor een bepaalde periode. Voortijdige beëindiging is niet mogelijk. Na deze eerste periode worden abonnementen automatisch omgezet in een abonnement voor onbepaalde tijd met een opzegtermijn van 1 maand. © 2014 – EN ROUTE

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever worden overgenomen of worden vermenigvuldigd. Aan alle artikelen wordt de grootst mogelijke zorg besteed maar fouten zijn menselijk. Daarom kan geen verantwoordelijkheid worden aanvaard voor eventuele onvoorziene gevolgen, veroorzaakt door foute gegevens in dit magazine en/of onze website/nieuwsbrieven. We doen ons uiterste best om de rechten van de gebruikte tekst en afbeeldingen vooraf te controleren en voor zover mogelijk te vermelden cq toestemming te vragen. In een aantal gevallen is het echter niet mogelijk gebleken de oorspronkelijke rechthebbende te traceren.

Kappersbezoek ‘EN, HOE WAS DE VAKANTIE?’ VROEG DE kapper. ‘Lekker weer gehad? Je hebt een gezond kleurtje. Weer in Frankrijk geweest?’ Zo gaat dat elk jaar als ik zijn ‘knipsalon’ aan het eind van de zomer bezoek. Meestal geef ik op deze routinevragen dezelfde clichématige antwoorden, want als ik eenmaal begin te orakelen over Frankrijk, dan verval ik al snel in details die alleen voor En Route-lezers interessant zijn. Het gebeurt zelden dat je in een kapperszaak gesprekken opvangt over de verschrikkingen van La Grande Guerre of dat je een haarstylist treft die met de vraag worstelt of François Vatel nou wel of niet de uitvinder was van de crème chantilly. Om die reden vermijd ik zulke onderwerpen dan ook zorgvuldig. Maar deze keer ging het anders. De kapper had mij op de radio horen vertellen over Frankrijk en dat had zijn nieuwsgierigheid gewekt. ‘Is dat nou echt zo, dat die Parijse obers altijd zo stug en kortaf zijn?’ wilde hij weten. ‘In veel gevallen wel,’ zei ik, ‘en dat is maar goed ook.’ Er verscheen een verontwaardigd gezicht in de spiegel. ‘Hoezo?’ ‘Nou kijk ... stel je gaat met de trein naar Parijs, je komt aan op het Gare du Nord, je stapt een brasserie binnen en de eigenaar treedt je lachend tegemoet, terwijl hij roept: “Wat leuk dat u er bent! Gaat u zitten. Wat dacht u van een lekker glaasje rood?” Als dat gebeurt, dan neem je meteen de eerste trein terug naar Nederland. Want dat wil je niet, dat hoort niet bij Parijs. Een francofiel wil juist dat alles blijft zoals het is, inclusief die onpersoonlijke bediening.’ ‘Zo had ik het nog niet bekeken,’ zei de kapper. ‘Je zou eens een abonnement op En Route moeten nemen,’ stelde ik voor. ‘Oh, da’s misschien een goed idee. Wat staat er in het nieuwe nummer?’ ‘Van alles: een exclusief interview met Brigitte Bardot, een fotoreportage over de Loirekastelen en we gaan het hebben over de Eerste Wereldoorlog, Bretagne, Lille én over François Vatel. Ken je hem?’ ‘Nee,’ antwoordde de kapper. Bonne lecture ! ANDY ARNTS

– Hoofdredacteur

EN ROU TE

ER FR AN KR IJK IN ’T BI JZO ND

#140 – NAJA AR 2014

A RT I K E L E N & R E P ORTAGE S

R E GIO : BR E TAGN E

Crème chantilly

Presqu’île de Guérande

La Grande Guerre

De Grand Cru van Bretagne

Forêt de Brocéliande

56 66

Uitgevonden door François Vatel? De hel die Europa voorgoed veranderde

Les Châteaux de la Loire Verstilde allure in woord en beeld

Lille

Een kennismaking over klinkers en kasseien

Het schiereiland waar diversiteit troef is

De unieke smaak van Bretonse oesters

Bakermat van legenden

INHOUD

EN ROU TE

24 28

10 62

IN T E RV I E W S

RU BR I E K E N

Brigitte Bardot

À bout portant: Jan-Simon Minkema

8 16 20 28 46 55 64 76

‘Ik zou Hollande graag aan de Hollanders willen geven’

‘La Grande Guerre heeft zóveel impact op Frankrijk gehad’

PR I J S V R AGE N

Connaissez-vous La France?

Franse puzzelpagina

Test uw Frankrijkkennis en maak kans op de cd ‘Heerlijk Parijs’

Faits Culturele agenda in Frankrijk Exposities in Frankrijk À Table Boekenplank en leesfragment Plaatwerk: cd’s & dvd’s Filmblik Frankrijk in de Lage Landen

tert. s e o k g o n n le a e id r a a h ie Een streek d . rs e k e o z e rd a a w r e e m r Een bestemming voo ontdekt in een uitzonderlijk mooie omengegevinongegee, wnaarergijeo

weg gebergte in waagt gje uit? Kronkel en zijn Wie zich het Jura g leven. En wil je er eens een da t. De onvergetelijke vergezicht gezin, t as waar tradities no n troep grazende gemzen verr batterijen op te laden. Met he le ee ! ne k io na lu ot er ge ht em at ac w ct en de met natuurlijke instin d leeg te maken ideaal om je hoof a in het Juragebergte gerust uw G met vrienden...

www.montagnes-du-jura.fr

INHOUD

EN ROU TE

81 49

COL UM N S

Paul le Blanc

Renate van der Bas ‘We kunnen niet altijd de knoflook de schuld geven’

onderzoekt de diefstal uit Franse kerken

Helene van Santen

ontdekt het 21e arrondissement

TA A L

Alliance Française des Pays-Bas

Pris sur le vif

E N V E R DE R

Édito & colofon

In het volgende nummer en wie won wat?

membres d’équipe Sinds april 2011 publiceert blogger en fotograaf FERRY VAN DER VLIET over de Franse hoofdstad. Zijn blogs bevatten de observaties van een nieuwsgierige reiziger die het Parijs van de Parijzenaars wil leren kennen en steeds op zoek gaat naar de couleur locale. Wekelijks neemt hij zijn lezers mee buiten de gebaande paden en langs verborgen schatten, alsof zij worden rondgeleid door een bevriende gids. In deze editie van En Route neemt hij ons mee naar de Loirestreek (pagina 46 en verder).

FROUKJE WATTEL begon in de jaren negentig met het schrijven van stadsgidsen. Ze wist dat ze Franse roots had, maar echt interessant werd het pas toen ze hoorde dat François Vatel misschien haar verre voorvader was. De mysterieuze chef-kok van kasteel Chantilly laat haar sindsdien niet meer los, mede dankzij Gérard Depardieu’s prachtige rol in de film Vatel. Vond Vatel inderdaad de slagroom uit? En waarom pleegde hij in 1671 zelfmoord na een groots diner voor Lodewijk XIV? Lees Froukjes verhaal op pagina 24.

EN ROU TE

S A MENGE S TELD DOOR TE S S A HEER SCHOP

Nieuwe rocksensatie uit Frankrijk

Shaka Ponk is een naam om te onthouden. Deze punkband bestaat uit vijf mannen en één vrouw en viert dit jaar zijn tien jarig jubileum. Deze zomer vallen ze echter pas goed op door hun album The White Pixel Ape (Smoking Isolate To Keep In Shape) dat nummer 2 behaalde in de Franse hitparades. Shaka Ponk toert op dit moment door Frankrijk en doet diverse festivals aan. Paris Match is onder de indruk van de band en dat wil wat zeggen, want dit tijdschrift heeft het niet zo op punk en rock. De band zingt bovendien in het Engels, wat al helemaal opvallend is voor Fransen. Wellicht heeft het succes te maken met het feit dat de band er wel ‘rock’ uitziet, maar eigenlijk best poppy softe muziek maakt. Lekkere deuntjes en makkelijke teksten met vrolijke clips zorgen voor veel nieuwe fans deze zomer.

FAITS nieuwe plaatsen op Unesco werelderfgoedlijst

Seks, leugens en intriges in de Franse politiek Jeux dangereux à L’Élysée, zo heet het nieuwe boek van journaliste Catherine Rambert over het leven achter de schermen in de Franse politiek. Rambert interviewde (ex)vrouwen van Franse politici en ontdekte dat er een donkere kant zit aan de huwelijken binnen het Elysée. De meeste vrouwen komen anoniem aan het woord, om zo hun reputatie niet te schaden. Wat vooral naar boven komt, is dat er een machocultuur heerst in de Franse politiek. Het wordt normaal gevonden dat een minister een maîtresse neemt, waarbij de echtgenote maar een oogje moet toeknijpen. Ook is het normaal dat de mannen lang van huis wegblijven, veel alcohol drinken en zich arrogant gedragen.

De Unesco voegt tien Franse locaties toe aan de werelderfgoedlijst. Opmerkelijk genoeg zijn er plekken bij waarvan je zou denken dat ze allang op de lijst staan, zoals de Mont SaintMichel, de Grotte Chauvet in de Ardèche met zijn wandteke ningen uit de oudtijd en de Cité de Carcassonne. De andere nieuwe aanwinsten zijn: de Cathedrale NotreDame in Reims, het Château de Versail les, het middeleeuwse Provins (departement SeineetMarne), de Seinekaden, het Château de Fontainebleau, de Cité épiscopale d’Albi en het Canal du Midi.

EN ROU TE

Frankrijk is het meest bezochte land ter wereld Frankrijk blijft onverminderd populair. In 2013 gingen maar liefst 84,7 miljoen toe risten naar la douce France. De minister van Buitenlandse zaken Laurent Fabius kondigde in januari aan te streven naar 100 miljoen bezoekers, maar dat werd nog niet behaald. Op nummer twee van de best bezochte landen ter wereld staat NoordAmerika, gevolgd door Spanje. De VS kreeg vorig jaar 69,8 miljoen toeris ten over de vloer en Spanje mocht 60,7 gasten verwelkomen, zo blijkt uit een

wereldwijd onderzoek dat in augustus werd gepubliceerd. Frankrijk trekt veel Europese toeristen, waarbij de Duitsers in de grootste aan tallen langskomen (13 miljoen toeristen), gevolgd door de Britten. Belgische, Luxemburgse, Italiaanse en Spaanse toeristen kwamen in lagere aantallen dan voorgaande jaren, wat wellicht met de crisis te maken heeft. Van buiten Europa komen vooral Amerika nen naar Frankrijk. Hun aantal steeg met

FRANKRIJK ONDER DRUK OM OORLOGSSCHEPEN Frankrijk krijgt steeds meer kritiek op de bouw van twee Russische oorlogsschepen van het type Mistral, in de havenstad SaintNazaire. De schepen worden dit jaar opgeleverd en kunnen zestien helikopters en tientallen tanks vervoeren. Met de verkoop is een bedrag van 1,2 miljard euro gemoeid. De toenmalige president Nicolas Sarkozy sloot het contract in 2011. Van zowel de Verenigde Staten als GrootBrittan nië kreeg Frankrijk flinke kritiek te verduren. De Britse premier Came ron noemde het ondenkbaar dat de Britten in de huidige omstandighe den oorlogsschepen aan Rusland zouden leveren. De Franse minister van Buitenlandse Zaken Fabius gaf in een reactie het verweer dat het contract met Rusland niet door de huidige regering is getekend. ‘En bovendien is er een regel die luidt dat getekende en betaalde contrac ten moeten worden nagekomen,’ aldus Fabius. Wanneer de Europese Unie met een wapenembargo komt, vallen de schepen er waarschijnlijk buiten, omdat de sanctie alleen geldt voor nieuwe schepen en niet voor reeds bestaande orders.

5,8 procent in 2013 ten opzichte van 2012. Ook de Aziatische toeristen hebben Parijs ontdekt; ze kwamen met maar liefst 4,5 miljoen toeristen, een stijging van bijna 13 procent ten opzichte van 2012. Vooral de Chinezen (1,7 miljoen) zijn in opmars. De Japanners bleven juist weg en hun aantal daalde met 6,7 procent. Dit komt door de zwakke Yen ten opzichte van de Euro. Uit eerder onderzoek bleek al dat de toe risten vooral afkomen op Parijs, de stran den van de Côte d’Azur en de skipistes.

EN ROU TE

E XC L U S I E F I N T E R V I E W

EN ROU TE

Ze werkte als fotomodel, actrice, zangeres en was hĂŠt sekssymbool van de jaren vijftig en zestig. Brigitte Bardot, hĂŠt Franse icoon bij uitstek, wordt deze maand tachtig jaar. Vandaag de dag leidt ze een compleet ander leven, dat geheel is toegewijd aan haar stichting waarmee ze zich inzet voor dierenrechten. Een exclusief interview over haar felle strijd. TEK ST: HELENE VAN SANTEN

EN ROU TE

n e v r e t s t i u t e . s m v o n k e i d n r j o s a w l a n k e t n n u a f h i l t o e e m s f‘A rikaan door die stropers bedreigd SCHANDAAL!’ N E E S I T HE ‘HET GROOTSTE VOORDEEL VAN OUDER WORDEN IS

dat je niet jong sterft.’ Brigitte Bardot mag dan deze maand tachtig jaar worden en dus hoogbejaard zijn, ze blijft er nuchter onder. ‘Nog in leven zijn en in relatief goede gezondheid, dat is het belangrijkste. Het grootste nadeel van mijn leeftijd? Dat is simpelweg ... ouder worden!’ Niettemin maakt het bereiken van deze mijlpaal ook dat je gaat terugblikken op je leven en je carrière. Die van Bardot begint al op vijftienjarige leeftijd, wanneer ze als model wordt gevraagd voor fotoreportages in verschillende modetijdschriften. Op haar achttiende is ze voor het eerst te zien op het witte doek, in Le Trou Normand. Haar grote doorbraak volgt echter een paar jaar later, als in 1956 Et Dieu ... créa la femme van Roger Vadim (met wie Bardot destijds was getrouwd) uitkomt. Bardot speelt de hoofdrol van het sexy weesmeisje Juliette. De film slaat in als een bom en Brigitte Bardot wordt in één klap wereldberoemd. De sexy actrice wordt het Franse antwoord op de immens populaire Amerikaanse pin-up Marilyn Monroe. Het is het begin van een glansrijke carrière op het witte doek. Brigitte Bardot, vaak kortweg BB genoemd, is in maar liefst 48 films te zien. Ook neemt zij als zangeres tientallen platen op, waaronder een aantal met Serge Gainsbourg – overigens met wisselend succes. Terugblikkend is Bardot niet vol lof over haar eigen carrière. ‘Op mijn werk voor de dieren ben ik werkelijk het meest trots,’ vertelt ze. ‘Natuurlijk heb ik wel een aantal mooie films gemaakt waar ik veel van houd, zoals La Vérité van Clouzot in 1960, L’ours et la Poupée, Viva Maria met Jeanne Moreau in 1965, en natuurlijk, de film die me heeft gemaakt tot wie ik ben: Et Dieu ... créa la femme. Mijn acteercarrière is bliksemsnel gegaan. Dat is voor mij erg handig geweest, want het heeft me wereldberoemd gemaakt. En dat is nu een grote troef in mijn strijd voor dierenrechten.’ Het is moeilijk voor te stellen dat iemand met zo’n staat van dienst in de showbizzwereld haar gehele carrière uitsluitend handig vindt omdat ze er nu publiciteit mee kan genereren voor haar ultieme doel: het opkomen voor de rechten van dieren. Toch is het waar. Al op 39-jarige leeftijd besluit Bardot haar showbizzcarrière aan de wilgen te hangen om zich fulltime te richten op haar nieuwe levensmissie. Opstand Al van jongs af aan is Bardot gek op dieren en bekommert ze zich om hun lot, vertelt ze. ‘In mijn jeugd zag ik de verschrikkingen die sommige dieren worden aangedaan. In de loop der

jaren ontwikkelde er zich een opstand in mij tegen deze wrede kant van de mensheid, waardoor ik uiteindelijk in 1973 de beslissing heb genomen om de glitter- en glamourwereld van de cinema de rug toe te keren en de rest van mijn leven te wijden aan het verdedigen van dierenrechten. Ik had nog niet meteen het idee van een stichting in mijn hoofd. Dat kwam spontaan in me op. In 1986 heb ik de Fondation Brigitte Bardot helemaal zelf opgericht vanuit La Madrague (Bardots villa in Saint-Tropez - HvS). Ik had daar nog geen kaas van gegeten, moest alles leren. Ik ben met niets begonnen en heb hard moeten werken om gerespecteerd te worden. Het was zwaar en moeilijk, maar het is gelukt.’ Waar Bardot zich vooral voor inzet? ‘Ik roep al veertig jaar zo hard als ik kan dat paarden niet in een slachthuis horen te eindigen, dat dieren verdoofd moeten worden voordat ze worden geslacht voor consumptie, maar misschien is dít nog wel het belangrijkste: dat de slachting van Afrikaanse olifanten door stropers moet stoppen. De olifanten worden met uitsterven bedreigd door die stropers met hun kalasjnikovs. Het is een schandaal!’ Het is duidelijk: Brigitte Bardot kan zich nog altijd behoorlijk opwinden als het om dieren gaat. Ze is dan ook nog lang niet tevreden met wat ze met haar stichting heeft bereikt. ‘Ik heb helaas nog geen grote overwinning geboekt. Mijn strijd blijft dus urgent. Ik hoor vaak beloftes die vervolgens nergens toe leiden. Het is triest, maar ik blijf optimistisch. Steeds meer mensen over de hele wereld worden zich bewust van de manier waarop we met dieren omgaan. Uiteindelijk komen we er wel.’ Politieke betrokkenheid Zelf mag ze dan nog niet tevreden zijn over wat ze heeft bereikt, Bardot haalt wel regelmatig het nieuws met haar strijd, met name in Frankrijk. Zo schreef ze in september vorig jaar een open brief aan José Manuel Barroso, voorzitter van de Europese Commissie. Daarin riep ze hem op om iets te doen tegen een nieuwe wet in Roemenië die toelaat zwerfhonden te laten inslapen. In november schreef ze minister van Binnenlandse Zaken Joëlle Milquet een brief over het lot van politiepaarden. Die worden na hun dienstjaren via een adoptieplan geplaatst bij particulieren, maar Bardot vreest dat ze worden verkocht aan slachthuizen. Groot nieuws, ook buiten de Franse landgrenzen, was Bardot begin 2013 toen ze dreigde de Russische nationaliteit aan te vragen als een dierentuin in Lyon de geplande euthanasie van twee babyolifantjes met tuberculose zou doorzetten. Het liep met een sisser af: de dieren werden gered door prinses

E XC L U S I E F I N T E R V I E W

EN ROU TE

80 JA AR Op 28 september viert BB haar 80e verjaardag. Ter gelegenheid van dit heugelijke feit zijn er verschillende boeken over het Franse icoon verschenen. Zelf heeft ze (in samenwerking met François Bagnaud) het boek Mes as de Coeur uitgebracht, waarin ze met name over haar strijd voor de

dierenrechten vertelt. Het boekt telt 192 pagina’s, kost 21 euro en is online te bestellen. Twee andere door Bardot geautoriseerde boeken zijn Brigitte Bardot - Serge Gainsbourg: je t’aime moi non plus (Alain Woadraska en François Bagnaud) over de stormachtige relatie tussen de twee Franse

Stéphanie van Monaco. Maar Bardot heeft geen spijt van haar actie. ‘Ik hou van Rusland,’ zegt ze. ‘Het is zo dapper hoe de Russen de beproevingen van het communisme hebben doorstaan, zonder hun waardigheid te verliezen. En dat terwijl het merendeel van de bevolking in extreme armoede leeft.’ Op politiek gebied weet de voormalige diva sowieso regelmatig de kranten te halen. Zo werd ze een paar jaar geleden beboet voor enkele extreemrechtse uitspraken en is ze getrouwd met Bernard d’Ormale, voormalig adviseur van het Front National

iconen, en fotoboek Brigitte après Bardot van Gérard Schchmès. Daarnaast zijn er ook verschillende ongeautoriseerde boeken uitgekomen, waarvan de meest spraakmakende Brigitte Bardot, la femme la plus belle et la plus scandaleuse du monde van Yves Bigot is. De titel zegt genoeg ...

en goed bevriend met Jean-Marie Le Pen. Bardot geeft de Franse regering de schuld van de in haar ogen belabberde positie van dieren in Frankrijk. ‘De regering heeft de macht en kan wetten maken om de situatie te veranderen. In Frankrijk worden dieren in het Burgerlijk Wetboek omschreven als ‘objecten die uit zichzelf kunnen bewegen’. Deze passage stamt nog uit het tijdperk van Napoleon en is nooit aangepast. Schandalig! De regering houdt zich met allerlei zaken bezig, zoals het homohuwelijk en of winkels wel op zondag open mogen zijn, maar essentiële zaken

EN ROU TE

INTERVIE W

EN ROU TE

n e d r o w n e v a r g e b k‘I wil RAGUE, D ’ . A n e M r e BIJ LA ijn overleden di m t s a na worden vergeten. Ik zou Hollande graag aan de Hollanders willen geven, als ze hem willen hebben tenminste …’ Huiselijke kring Zelf geeft Bardot graag het goede voorbeeld. Ze is vegetariër en verzorgt tientallen dieren, in en rondom haar twee huizen in Saint-Tropez. Een gemiddelde dag uit het leven van de voormalige superster ziet er tegenwoordig zo uit: Bardot woont met haar man, honden en poezen in de villa La Madrague, die ze in 1958 kocht. Tijdens het ontbijt neemt ze de kranten door met haar echtgenoot. Daarna heeft ze telefonisch contact met de medewerkers van haar stichting om lopende zaken door te nemen. ’s Middags gaat ze naar haar tweede huis, een paar kilometer verderop: La Garrigue. Daar verzorgt ze tientallen dieren, van paarden, schapen en kippen tot varkens, eenden en ganzen. Na de lunch leest en beantwoordt ze haar post – zo’n vijftig brieven per dag in een rustige periode. Nadat ze al haar dieren te eten heeft gegeven, gaat ze terug naar La Madrague, waar ze samen met haar man dineert voor de televisie. ’s Avonds kijkt ze televisie of gaat ze verder met het beantwoorden van haar post.

Een regelmatig en rustig leventje dus, dat zich voornamelijk in huiselijke kring afspeelt. Bardot vertoont zich nauwelijks meer in het openbaar. Nu ze bijna tachtig jaar is, denkt ze ook na over wat er met haar stichting moet gebeuren als zij er niet meer is. ‘Ik kan niet in de toekomst kijken, maar ik denk dat mijn stichting gewoon zal blijven functioneren zoals nu. Daar heb ik voor gezorgd. De Fondation is opgericht op een solide basis. Ze is machtig geworden en wordt gerespecteerd. Op sommige punten wordt er zelfs naar haar geluisterd door de Franse regering.’ Zelf weet Bardot al heel goed wat er met haar moet gebeuren na haar overlijden. ‘Ik wil begraven worden bij La Madrague, naast mijn overleden dieren. Dat is een van mijn laatste wensen.’ Dromen die ze bij leven nog zou willen vervullen, heeft het Franse icoon niet. ‘Ik leef van dag tot dag, dat is al ingewikkeld genoeg en mijn dagen zijn goed gevuld. Ik heb nooit plannen voor de lange termijn gemaakt, en daar ga ik nu ook niet mee beginnen!’ en route

‘BB’ IN EEN NOTENDOP Brigitte Anne-Marie Bardot wordt op 28 september 1934 geboren in Parijs. Haar ouders behoren tot de welgestelde kringen in de Franse hoofdstad. Op haar vijftiende wordt Brigitte ontdekt als model en schittert ze op de cover van Elle. Kort daarop maakt ze de overstap naar de filmwereld. Et Dieu … créa la Femme (1956) van regisseur Roger Vadim (met wie Bardot op haar achttiende trouwt) betekent haar internationale doorbraak. Ze groeit uit tot hét sekssymbool van de jaren vijftig en zestig en wordt wereldbe-

roemd met haar initialen: BB. In 1953 zet ze een nieuwe trend op het Filmfestival van Cannes door zich in bikini te laten fotograferen op het strand. Ze is te zien in o.a. La Vérité (1960), Vie Privée (1962) en Viva Maria! (1965). Ook brengt ze enkele platen uit, waarvan de meest succesvolle samenwerkingen die met haar toenmalige liefje Serge Gainsbourg zijn, zoals Bonnie and Clyde. In 1967 neemt ze met hem het wereldberoemde duet Je t’aime ... moi non plus op, maar smeekte hem later om het nummer niet uit te brengen. Hij geeft

gehoor aan haar verzoek en brengt het nummer later uit met Jane Birkin. Bardot is na Vadim nog drie keer getrouwd geweest: met acteur Jacques Charrier (met wie ze haar enige kind Nicolas-Jacques Charrier kreeg), de Duitse miljonair en playboy Gunther Sachs en sinds 1992 met haar huidige echtgenoot Bernard d’Ormale, een adviseur van het Front National. In 1973 hangt Bardot haar showbizzcarrière aan de wilgen en richt ze zich op dierenwelzijn. In 1986 lanceert ze haar stichting: Fondation Brigitte Bardot.

EN ROU TE

PA R I S FESTIVAL D’AUTOMNE 4 SEPTEMBER - 31 DECEMBER

Tijdens het Herfstfestival regent het theater, dans, muziek en film in heel Parijs. De rode draad door dit gemêleerde programma zijn de oeuvres van de Italiaanse theaterregisseur en designer Romeo Castelluci, de Italiaanse componist Luigi Nono en de Amerikaanse choreograaf William Forsythe. Zijn streven is to keep the don’tknow-mind. Oftewel: ‘Wanneer ik het theater binnenga, heb ik geen antwoorden en wanneer ik eruit kom, weet ik nog minder.’ Ervaar het zelf tijdens uitvoeringen van The Forsythe Company en het Ballet de l’Opéra de Lyon. Tickets: gemiddeld € 20,- per stuk, reserveren via de site. WWW.FESTIVAL-AUTOMNE.COM FOTO: MICHEL CAVALCA

S A MENGE S TELD DOOR PATRICI A JACOB

Vanaf half november raakt Parijs in kerststemming: fraai verlichte straten, speciale etalages en kerstmarkten. De meest actuele informatie is te vinden op www.parijsalacarte.nl en op www.parisinfo.com

13 - 16 NOVEMBER

zwembaden en dolen door parken. José-Manuel Gonçalvès, directeur van cultureel centrum Centquatre, leidt de culturele nachttrip van 2014. Dat hij een voorliefde voor verrassende multidisciplinaire kunstuitingen heeft, zult u tijdens de Witte Nacht ongetwijfeld zien.

FESTIVAL PARIS BANLIEUES TANGO 13 OKTOBER - 30 NOVEMBER

NUIT BLANCHE 4 OKTOBER

In de nacht van 4 op 5 oktober blijft heel Parijs wakker om zich gratis te laven aan cultuur. Liefhebbers lopen van installaties naar exposities via concerten en theatervoorstellingen. Ze gaan naar musea, bibliotheken en

WWW.FIAC.COM

PARIS PHOTO

WWW.NUITBLANCHE.PARIS.FR

FOTO: HENRI GARAT/MAIRIE DE PARIS

Zo gaat dit jaar het gerenoveerde Picassomuseum weer open en is beeldhouwer Paul McCarthy gevraagd voor de eerste expositie in de vernieuwde Monnaie de Paris. Tickets voor de beurs: € 35,per stuk, reserveren via de site.

Geen dans is verleidelijker dan de tango. Dat dit zo is, weten Parijzenaren al jaren. In hun stad en enkele buitenwijken wordt dit jaar alweer voor de 17e keer een populair festival rond deze Argentijnse dans georganiseerd. Er zijn tangoconcerten, Soirées Tango en tangofilms. Wilt u de tango onder de knie krijgen? Schrijf

u dan in voor een Atelier Tango (ongeveer € 10,-), de info vindt u op de site. WWW.FESTIVAL-PARIS-BANLIEUES-TANGO.FR

FOIRE INTERNATIONAL D’ART CONTEMPORAIN 23 - 26 OKTOBER

Op de beurs voor hedendaagse kunst in het Grand Palais laten circa tweehonderd galeries uit de hele wereld zien wat voor werk ze in huis hebben. Tijdens de beurs zijn er vele spectacles in de stad.

Wie benieuwd is naar de laatste ontwikkelingen in de internationale fotografie mag Paris Photo niet missen, een etalage van galeries en uitgevers van fotoboeken. In het Grand Palais is werk van fotografen uit meer dan twintig landen te zien én te koop, inclusief werk van klinkende namen als Diane Arbus en Richard Avedon. Naast exposities zijn er signeersessies van fotografen en discussies over de plaats van de fotografie in de huidige maatschappij. Tickets: ongeveer € 30,- per stuk, reserveren via de site. WWW.PARISPHOTO.COM

cUlTure

EN ROU TE

F RA NC E

LES VACANCES DE MONSIEUR HAYDN LA ROCHE-POSAY POITOU-CHARENTES 18 - 21 SEPTEMBER

Zijn ouders hoopten dat hij priester zou worden, maar Joseph Haydn werd componist. De Oostenrijker componeerde opera’s en oratoria en geldt als de grondlegger van het moderne strijkkwartet. Ook dit jaar is La RochePosay weer even ‘Le village de Monsieur Hayden’. Tachtig musici – van (alt)violisten tot klarinettisten – spelen dan zijn onsterfelijke muziek. Tickets: vanaf € 20,- per stuk, reserveren via de site. WWW.LESVACANCESDEMONSIEURHAYDN.COM

FÊTE DE LA GASTRONOMIE 26 - 28 SEPTEMBER

Nadat de Franse gastronomische maaltijd een plaats had veroverd op de UNESCO Werelderfgoedlijst, introduceerde de minister van Toerisme in 2011 het Fête de la Gastronomie. Tijdens dit evenement zijn er in heel Frankrijk activiteiten om het bestaan van de Franse cuisine – haar producten en kookkunst – te vieren. Er zijn kookdemonstraties, proeverijen en speciale diners en picknicks, zoals in het centrum van Toulouse en op verrassende locaties in de Bourgogne, van wijngaarden tot historische monumenten. WWW.ECONOMIE.GOUV.FR ABBAYE DE HAUTECOMBE, LAC DU BOURGET

LES NUITS ROMANTIQUES DU LAC DU BOURGET AIX-LES-BAINS RHÔNE-ALPES 26 SEPTEMBER - 11 OKTOBER

Le lac is misschien wel het bekendste gedicht van Alphonse de Lamartine. In dit gedicht beschrijft hij zijn liefde voor zijn overleden muze Julie Charles, die hij had

ontmoet in Aix-les-Bains, de stad bij Lac du Bourget. Op diverse locaties bij dit meer is er sinds 1995 een muziekfestival waar muziek uit de Romantiek de toon slaat. Dit jaar draait alles om het repertoire van de Amerikaanse componist George Gershwin (Rhapsody in Blue, Porky and Bess). Bigbands, symfonieorkesten, pianisten en violisten zullen zijn werk uitvoeren. Tickets: vanaf € 30,- per stuk, reserveren via de site. WWW.NUITSROMANTIQUES.COM

LES EXPRESSIFS POITIERS POITOU-CHARENTES 2 - 5 OKTOBER

LES EXPRESSIFS, JAC

Of artiesten in spe nou hun boodschap willen overdragen via video, muziek, mime, theater of dans, dat maakt niet uit. Les Expressifs draait immers om de vrije expressie van amateurs én professionals. Samen tonen ze gratis hun kunsten in het centrum van Poitiers. U kunt op elke straathoek iets anders verwachten: experimentele jazz, moderne dans, performances van levende standbeelden. WWW.LESEXPRESSIFS.COM

EN ROU TE

S A MENGE S TELD DOOR PATRICI A JACOB

FRAN C E GUIDE DU VISITEUR

16e

endanges

de l’Histoire

V ENDANGES À L’ANCIENNE

DÉGUSTATION

Fête du Terroir et des Traditions Vigneronnes

CHUSCL AN

DE VINS

ANIMATIONS DE RUES MATÉRIELS, MÉTIERS & JEUX ANCIENS ARTISANAT MARCHÉ DU TERROIR CHARRETTE VIGNERONNE VILLAGE “BUGADO”

is er in Lyon, de stad waar zij opgroeiden, een naar hen vernoemd filmfestival. In bioscopen en andere gebouwen kunt u een reis door le cinéma français maken, meer te weten komen over vrouwelijke filmmakers en kijken naar stomme films met live-orkestmuziek. De Spaanse regisseur Pedro Almodóvar (Volver, Habla con ella) ontvangt de prestigieuze Prix Lumière en laat films zien die hem inspireerden. Filmtickets: € 6,- per stuk, reserveren via de site. WWW.FESTIVAL-LUMIERE.ORG

SAMEDI 11 & DIMANCHE 12 OCTOBRE 2014 Fê t e o r g a n i s é e p a r l e S y n d i c a t d e s V i g n e r o n s d e C h u s c l a n

VENDANGES DE L’HISTOIRE CHUSCLAN LANGUEDOC-ROUSILLON 11 - 12 OKTOBER

Chusclan-wijnen bestaan voor circa driekwart uit grenache en voor de rest uit syrah en cinsault. In oktober vieren de dorpsbewoners de lokale wijnmakerij, die opvallend fruitige en kruidige wijnen oplevert. Wijnmakers lopen rond in traditionele kleding, paarden paraderen door de straten. U kunt wijn proeven of meer leren over de plaatselijke wijngeschiedenis. Op de slotdag laten de wijnmakers zien hoe vroeger wijn werd gemaakt. WWW.FETEVIGNERONNECHUSCLAN.COM

FESTIVAL LUMIÈRE LYON, RHÔNE-ALPES 13 - 19 OKTOBER

Het allereerste stukje film werd gemaakt door de gebroeders Lumière. Jaarlijks

LE BAN DES TRUFFES RICHERENCHES PROVENCE-ALPES-CÔTE D’AZUR 15 NOVEMBER

Dertig procent van alle truffels in Frankrijk komt uit Richerences. Aan het begin van het truffelseizoen opent het Gilde van de Zwarte Diamant en Gastronomie hier de grootste zwarte truffelmarkt van Frankrijk. Proef de eerste truffels van het seizoen, schuif aan bij speciale truffelmenu’s en luister naar truffellezingen. WWW.RICHERENCHES.FR

cUlTure YE GUOHUI UIT SHANGHAI TIJDENS HET FESTIVAL MANCA

FESTIVAL MANCA NICE, GRASSE PROVENCE-ALPES-CÔTE D’AZUR 17 - 30 NOVEMBER

MANCA staat voor Musiques Actuelles Nice Côte d’Azur. Dat ‘hedendaagse muziek’ een breed begrip is, blijkt uit het programma: een performance live elektro, een concert van het Orchestre Philharmonique de Nice, pianorecitals én Chinese muziek. U kunt luisteren naar muziek van componist Ye Guohui uit Shanghai en naar composities uit de tijd van de Tang-dynastie (618-908). Tickets: € 5,- per stuk, reserveren via de site.

van gamaydruiven die slechts twee maanden daarvoor zijn geplukt, komt uit de wijnstreek boven Lyon: de Beaujolais. De bewoners van dit gebied (en ver daarbuiten) vieren de komst van deze wijn, maar vooral in de hoofdstad Beaujeu is het ‘bal’. Tijdens Les Sarmentelles de Beaujeu danst iedereen overal op livemuziek. Wie dat wil, kan zijn wijnkennis testen tijdens een concours de dégustation. De winnaar krijgt zijn gewicht in Beaujolais Villages-flessen. WWW.SARMENTELLES.COM

WWW.CIRM-MANCA.ORG

LES SARMENTELLES DE BEAUJEU BEAUJEU RHÔNE-ALPES 19 - 23 NOVEMBER

De Beaujolais Nouveau verschijnt traditioneel op de derde dag van november op de markt. Deze lichte wijn

FOTO: A. LOUBRIE

BRADERIE DE L’ART ROUBAIX NORD-PAS-DE-CALAIS 6 - 7 DECEMBER

Tijdens de kunstbraderie van Roubaix werken honderdvijftig internationale kunstenaars 24 uur non-stop aan nieuwe creaties. Niet alleen het tempo waarin de beeldhouwers, ontwerpers en illustratoren werken is bijzonder. Minstens zo speciaal is hun werkmateriaal van uit de gratie geraakte gebruiksvoorwerpen. De prijzen die ze voor ‘recyclekunst’ vragen, variëren van één tot driehonderd euro. WWW.LABRADERIEDELART.COM

EN ROU TE

PAUL LE BLANC

Gestolen goed Paul le Blanc is kunsthistoricus en gespecialiseerd in de romaanse kunst van Bourgondië. In iedere editie besteedt hij aandacht aan opmerkelijke kunst uit Frankrijk.

anmorgen kreeg ik een mail. Op zich is dat niets bijzonders, maar de inhoud ervan ontlokte bij mij de uitroep: ‘Verdomme, alweer.’ De mail kwam van een Franse kunsthistorica. In een Bourgondische kerk was zestiendeeeuws beeldhouwwerk gestolen. De vraag van de collega was of ik er misschien een foto van had. Helaas was dat niet zo en zonder foto wordt het zelfs voor een Franse politieman een moeilijke speurtocht. Bovendien zijn de tijden van commissaris Maigret allang voorbij. In bijna alle Franse dorpen staat wel een oude kerk, vol beelden, kandelaars en schilderijen. Gewoonlijk staat de kerk gastvrij open, soms moet je een sleutel halen bij een oude kosteres die deze dan vol vertrouwen meegeeft. Van enige beveiliging is geen sprake, men vertrouwt op de eerlijkheid. Je kunt rijken bestelen en toeristen beroven, maar stelen uit een kerk, het huis van God, dat is wel het laatste en laagste dat een mens kan doen. Vroeger zou je er voor worden geëxcommuniceerd! Maar er zijn nog maar weinigen die daar wakker van liggen. En dan slaat de hebzucht en het verlangen naar geldelijk gewin gemakkelijk toe. Op zich is diefstal uit een kerk niets nieuws. Zo werd uit de kathedraal van Sens in de nacht van 19 juli 1541 een ciborie gestolen met daarin vijf gewijde hosties. De diefstal leidde tot grote beroering en afschuw. Dezelfde dag nog werd er een processie gehouden, evenals de daarop volgende dagen. Gelukkig werd de dader spoedig gearresteerd en op vier augustus werd de ciborie weer teruggevonden. De dader was Jean Peignard, een 22-jarige banketbakker uit Nevers. Hij werd ontmaskerd omdat op zijn mouw druppels kaarsenvet waren ontdekt. Na enige marteling bekende hij. Hij was met een handlanger de kerk binnengedrongen en had een kaars gebruikt om wat licht te hebben. Het kaarsenvet was niet alleen op zijn kleren terechtgekomen, maar ook op zijn handen en had een grote lijmkracht. Het hulpje had met geweld de vingers van de palm van J.P. moeten lostrekken, waarbij diens huid was afgeschuurd. J.P. bekende dat hij had gehandeld in opdracht van een goudsmid en dat hij er twintig gouden ecu’s voor had gekregen. Als straf werd hij op het plein vóór de kerk verbrand. Toch was er nog enige genade: omdat hij de hosties niet had aangeraakt, kreeg hij het voorrecht om vóór zijn verbranding te worden gewurgd. Dat is altijd beter dan langzaam door het vuur te worden verteerd. Om het heugelijke feit van de opheldering van de diefstal te vieren, stelde de bisschop een jaarlijkse processie in op vier augustus, de feestdag van de Récuperation de la coupe. Hij liet ook een renaissancekapelletje

OMDAT HIJ DE HOSTIES NIET HAD AANGERAAKT, KREEG HIJ HET VOORRECHT OM VÓÓR ZIJN VERBRANDING TE WORDEN GEWURGD

bouwen op de plek waar de ciborie was teruggevonden met daarin gebeeldhouwde voorstellingen van alle gebeurtenissen. In 1864 werd de kapel echter afgebroken en over een jaarlijkse processie wordt niet meer gesproken, laat staan gedacht. Helaas, ofschoon we van de preventieve werking ervan ook niet veel meer hoeven te verwachten. Uit onderzoek van de Franse politie is gebleken dat zeer vaak gens du voyage worden ingeschakeld voor het uitvoeren van de diefstal. In eerste instantie dacht ik dat het om gewone reizigers ging, mensen zoals u en ik. Maar het blijken woonwagenbewoners te zijn die meestal handelen in opdracht van een netwerk van vooral Nederlandse antiquairs. In mijn jeugd waren die woonwagenbewoners scharenslijper of tapijtverkoper. Kennelijk hebben zij nu een gespecialiseerd uitzendbureau. Dat heeft ook zijn voordelen; zo kan ik mooi mijn eigen collectie aanvullen. ‘Want,’ zo zeggen we in Brabant, ‘zonder spullekes kunde niet geloven.’ en route Meer weten: over de diefstal uit Franse kerken en de rol van de Nederlanders daarin: http://bit.ly/1ox4meW DE EERTIJDS GESTOLEN CIBORIE IN DE SCHATKAMER VAN DE KATHEDRAAL VAN SENS

EN ROU TE

S A MENGE S TELD DOOR EL S VA N DER VOS

★★★ LES ANNÉES 50, LA MODE EN FRANCE T/M 2 NOVEMBER De wespentaille, de petticoat, de puntschoenen, de strakke rokken: in februari 1947 sloeg de eerste modeshow van Christian Dior met zijn New Look in als een bom. Hij veroorzaakte een revolutie in de Franse haute couture voor vrouwen. De tentoonstelling laat de grote momenten van de modeindustrie zien in de jaren 1947-1957, die als de gouden tijd van de mode beschouwd wordt. Beroemde modeontwerpers maakten in die tijd naam: Dior, Chanel, Schiaparelli, Balenciaga, Balmain, Cardin. Te zien zijn honderd ontwerpen en accessoires uit de collectie van het museum. MUSÉE GALLIERA - 10, avenue Pierre-1er-de-Serbie, 75016 Paris www.palaisgalliera.paris.fr

★★★

LA BANDE À NIKI T/M 5 JANUARI 2015 Tentoonstelling met zestig werken van Nieuwe Realisten als Arman, César, Christo, Deschamps, Klein, Niki de Saint Phalle en Tinguely. Kinderen kunnen voorzien van een helm en een archeologenjas de werken van deze kunstenaars op een speelse manier ontdekken. Zo doen ze kennis op over deze kunststroming en over archeologie. MUSÉE EN HERBE 21, rue Herold, 75001 Paris www.musee-en-herbe.com

LE PÉRUGIN, MAÎTRE DE RAPHAËL 12 SEPTEMBER T/M 19 JANUARI 2015 Pietro Perugino was een Italiaans schilder uit de Renaissance (1450-1523) die in Florence en Rome woonde. Hij was een vernieuwer in de schilderkunst die veel andere kunstenaars heeft geïnspireerd, onder wie Raphaël. Op de tentoonstellingen zijn vijftig schilderijen van Perugino in chronologische volgorde te zien, en acht van Raphaël. MUSÉE JACQUEMART-ANDRÉ 158, boulevard Hausmann 75008 Paris www.musee-jacquemartandre.com

IMPRESSION, SOLEIL LEVANT: À L’AUBE DE L’IMPRESSIONNISME 18 SEPTEMBER T/M 18 JANUARI 2015

MARCEL DUCHAMP LA PEINTURE, MÊME 19101923 24 SEPTEMBER T/M 5 JANUARI 2015 Marcel Duchamp (1887-1968) is de uitvinder van de ‘readymade’ en een voorbeeld voor talloze moderne kunstenaars. Hij werkte in de jaren 19101923 in New York aan een intrigerend kunstwerk dat hij La mariée mise à nu par ses celibataires, même noemde, ofwel Le Grand Verre. Het was een glazen plaat met geschilderde motieven waarin hij thema’s van vroeger werk uitwerkte. Te zien zijn ruim honderd schilderijen, tekeningen, notities en ander werk van Duchamp die aan de basis lagen van dat raadselachtige kunstwerk. CENTRE GEORGES POMPIDOU place Georges Pompidou, 75004 Paris www.centrepompidou.fr

Fotograaf Lucien Hervé (1910-2007) was de officiële fotograaf van de gebouwen van architect Le Corbusier. Hij maakte honderden foto’s van zijn ontwerpen tijdens de bouw en daarna. In de tentoonstelling zijn dertig foto’s uit de jaren vijftig te zien die Hervé maakte in Cap-Martin, waar Le Corbusier vakantie hield in zijn cabanon (een zelfgemaakt huisje). FONDATION LE CORBUSIER 8-10, square du Docteur Blanche 75016 Paris www.fondationlecorbusier.fr

★★★

★★ ★★★

LUCIEN HERVÉ: LES VACANCES DE MONSIEUR LE CORBUSIER 29 SEPTEMBER T/M 29 NOVEMBER

Het schilderij Impression, Soleil levant van Claude Monet heeft zijn naam gegeven aan de kunststroming impressionisme. Het gezicht op de haven van Le Havre uit 1872 is wereldberoemd en behoort tot de collectie van het museum. In de tentoonstelling wordt de geschiedenis van het schilderij onderzocht. Wat verbeeldt het precies? Is het een opkomende of ondergaande zon? Wanneer is het precies geschilderd? Hoe komt het in het Musée Marmottan terecht? Behalve het beroemde schilderij zijn nog 25 werken van Monet te zien, evenals werk van Delacroix, Courbet, Turner, Renoir, Pissarro en Sisley. MUSÉE MARMOTTAN-MONET - 2, rue Louis-Boilly, 75016 Paris www.marmottan.com

★ ★★ ★★★

Leuk voor kinderen. De moeite waard, als u toevallig in de buurt bent. Hier zouden wij een omweg voor maken. Prima aanleiding voor een weekendje weg!

EN ROU TE

★★ SAINT-LOUIS 8 OKTOBER T/M 11 JANUARI 2015

★★ TIM PARCHIKOV - SUSPENSE 10 SEPTEMBER T/M 30 NOVEMBER Ruim vijftig kleurenfoto’s op groot formaat van deze Russische fotograaf. Hij probeert tijdens zijn reizen een foto te maken op het moment dat er op een bepaalde plek iets is gebeurd of gaat gebeuren, vandaar de titel ‘Suspense’ (spanning). De foto’s zijn zowel herkenbaar als vreemd, alledaags als dramatisch, en zijn vaak ’s nachts gemaakt. MAISON EUROPÉENNE DE LA PHOTOGRAPHIE - 5-7, rue de Fourcy, 75004 Paris www.mep-fr.org

Achthonderd jaar geleden werd koning Louis IX geboren, die Frankrijk 44 jaar regeerde. Ter gelegenheid daarvan is deze tentoonstelling over zijn leven, zijn koningschap, de kunst van die tijd en de verschillende gebouwen die hij liet bouwen, waaronder de SainteChapelle en de basiliek Saint-Denis. Door zijn vrome levenswijze werd hij heilig verklaard. CONCIERGERIE 2, boulevard du Palais 75001 Paris conciergerie.monumentsnationaux.fr

★★★ FRANÇOIS TRUFFAUT 8 OKTOBER T/M 25 JANUARI 2015 Regisseur François Truffaut (1932-1984) is wereldberoemd om zijn nouvelle-vague-films uit de jaren zeventig en tachtig. Hij maakte furore met films als Les quatre cent coups, Jules et Jim, Fahrenheit 451 en La femme d’à côté, waarin veel bekende filmsterren meespeelden. De tentoonstelling gaat over zijn leven en behalve zijn films zijn er notitieboekjes, kostuums uit zijn films en foto’s te zien die door Robert Doisneau en Richard Avedon zijn gemaakt. CINÉMATHÈQUE FRANÇAISE - 51, rue de Bercy, 75012 Paris www.cinematheque.fr

★★★ HOKUSAI 1 OKTOBER T/M 18 JANUARI 2015 Katsuhika Hokusai is een bekende Japanse kunstenaar (1760-1849) die veel invloed heeft gehad op westerse kunstenaars. Zijn schilderijen, etsen en tekeningen zijn typisch Japans met enkele westerse invloeden. Er zijn rond 500 unieke werken te zien uit de zes perioden van zijn leven. Een deel daarvan is nog nooit buiten Japan tentoongesteld. GRAND PALAIS - 3, avenue du Général Eisenhower, 75008 Paris www.grandpalais.fr

EN ROU TE

S A MENGE S TELD DOOR EL S VA N DER VOS

★★ ★★ NICOLAS DE STAËL. LUMIÈRES DU NORD LUMIÈRES DU SUD T/M 9 NOVEMBER Van De Staël zijn tachtig schilderijen en vijftig tekeningen uit de periode tussen 1951 en 1955 te zien. In die periode schilderde hij voornamelijk landschappen in de streek rond Parijs, Normandië, Zuid-Frankrijk en Sicilië. Voor hem was het belangrijk dat een landschap licht, ruimte en de elementen verbeeldde. Hij tekende eerst in de natuur studies met viltstift en werkte die daarna in zijn studio uit. LE HAVRE (HAUTE-NORMANDIE) - MUSÉE D’ART MODERNE ANDRÉ MALRAUX 2, boulevard Clemenceau, 76600 Le Havre - www.muma-lehavre.fr

PAYSAGE PEINT, NATURE RÊVÉE T/M 14 FEBRUARI 2015

★★

Landschappen werden populair in de 19e eeuw toen verf in tubes te koop was en schilders in de natuur konden gaan schilderen. Schilderijen van Franse kunstenaars uit die tijd worden vergeleken met de abstractere landschappen van kunstenaars uit de 20e eeuw. VANNES (BRETAGNE) MUSÉE DES BEAUX-ARTS LA COHUE Place Saint-Pierre 56019 Vannes www.mairie-vannes.fr

De industrialisatie sinds de 19e eeuw heeft kunstenaars geïnspireerd tot het onderzoeken van eenvoudige vormen. Zij brachten hun werk terug tot minimalistische objecten, gemaakt van materiaal uit de industrie. Er is werk te zien van onder meer Ellsworth Kelly, Richard Serra en Anish Kapoor. METZ (LORRAINE) CENTRE POMPIDOU-METZ 1, parvis des Droits de l’Homme 57020 Metz www.centrepompidou-metz.fr

★★★

★★

SÉSOTRIS III PHARAON DE LÉGENDE 10 OKTOBER T/M 25 JANUARI 2015

ROAD TRIP: PHOTOGRAPHY OF THE AMERICAN WEST T/M 10 NOVEMBER

★★ JARDINS DE CHÂTEAUX À LA RENAISSANCE T/M 2 NOVEMBER Met als uitgangspunt de tuinen van het Château de Blois behandelt de tentoonstelling de relatie tussen Franse kastelen en kasteeltuinen vanaf de 15e eeuw. Kasteeltuinen werden na 1500 in Italiaanse stijl aangelegd, met trappen, balustrades, fonteinen en grotten. Ook werd meer gekeken hoe de tuin bij het kasteel paste. Met schilderijen, etsen, tekeningen, tapijten en manuscripten uit de 15e, 16e en 17e eeuw is te zien hoe die nieuwe stroming zich verder ontwikkelde. BLOIS (CENTRE) CHÂTEAU ROYAL DE BLOIS 6, place du Château 41000 Blois www.chateaudeblois.fr

Fotoreportages van tochten door het Amerikaanse Westen van de 19e eeuw tot nu. In zeventig foto’s uit het Los Angeles County Museum of Art geven kunstenaars hun impressie van de verschillende landschappen. Er is werk van onder meer Ansel Adams, Edward Weston, Dorothea Lange, Imogen Cunningham, Dennis Hopper en Aaron Siskind. BORDEAUX (AQUITAINE) MUSÉE DES BEAUX-ARTS 20, cours d’Albret 33000 Bordeaux www.musba-bordeaux.fr

FORMES SIMPLES T/M 5 NOVEMBER

Sesostris III (1872-1854 v.Chr.) was een van de belangrijkste farao’s van het antieke Egypte. Uit zijn machtige rijk in de Gouden Eeuw van Egypte zijn driehonderd kunstwerken te zien, waarvan het grootste deel is geleend van musea als het Louvre in Parijs en het British Museum in Londen. LILLE (NORD-PAS-DE-CALAIS) - MUSÉE DES BEAUX-ARTS Place de la République, 59000 Lille www.pba-lille.fr

★✩✩ ★★✩ ★★★

Leuk voor kinderen. De moeite waard, als u toevallig in de buurt bent. Hier zouden wij een omweg voor maken. Prima aanleiding voor een weekendje weg!

Bourgondië

VERPLICHTE KOST VOOR IEDERE FRANCOFIEL

Aan het juiste PARISIENNES JEFrankrijk AAN vakantieadres HERKEN in HUN BENEN Nu ook chambres d’ hôtes

CHAMBRE S D’HÔTE S LE PRÉ MARIGNY

ACTIE! 10% CURSUSKORTING VOOR EN ROUTE ABONNEES

FONTENAY

Neem deel aan de cursus Romaanse Kunst en Architectuur. Vanuit een sfeervol Maison de Maître in de Morvan geniet u van excursies naar o.a. Vézelay, Autun en Fontenay. Deze cursus – voor kleine groepen – staat onder leiding van ervaren en gespecialiseerde kunsthistorici.

Voor meer informatie: www.romaansbourgondie.nl tel. +31 (0)6-45 30 68 19

ANDY ARNTS ISBN 9789461851017 PRIJS € 16,95

Met Parisiennes herken je aan hun benen lanceert Andy Arnts opnieuw een prachtige verzameling verhalen, die niet alleen zijn liefde voor Frankrijk en Parijs kenmerken, maar vooral getuigen van zijn rijke fantasie, aanstekelijke humor en buitengewone verteltalent.

Aan het juiste vakantieadres in Frankrijk Ruikt u de lavendel als u denkt aan Frankrijk? Dwaalt u in gedachten door pittoreske dorpjes? Of ziet u de uitgestrekte velden met zonnebloemen al voor u? Beleef het Franse leven in één van onze Domaines in Frankrijk. Wat dacht u van een luxe villa in de Provence, de Ardèche of Poitiers? Uw keuze is bij ons in goede handen! Liberty Resorts BV | De Smalle Zijde 18-B | 3903 LP Veenendaal | Nederland telefoon: +31 (0)318-470 700 | e-mail: info@libertyresorts.nl

www.libertyresorts.nl

EN ROU TE

Vatel leverde inspiratie voor de gelijknamige film met Gerard DĂŠpardieu in de hoofdrol

R E P O R TA G E

EN ROU TE

Uitvinder van de crème chantilly?

VOOR VELEN SLECHTS EEN AFSLAG, VOOR ONS ‘DE SLAGROOMSTAD’. LATER ONTDEKTEN WE DAT DE BEROEMDE EN MYSTERIEUZE FRANÇOIS VATEL HIER ZIJN DRAMATISCHE LAATSTE DAGEN HAD DOORGEBRACHT. EN DAT HIJ ER WELLICHT DE CRÈME CHANTILLY HAD BEDACHT. TEK S T: FROUK JE WAT TEL

PRIL 1671. OP KASTEEL CHANTILLY arriveert een indrukwekkende rij koetsen. Lodewijk XIV brengt samen met honderden edelen en hun enorme hofhouding een driedaags bezoek aan zijn verre neef Lodewijk II de Bourbon, Prins van Condé. Deze veldheer, die ‘Le Grand Condé’ werd genoemd, deed alles om de koning te pamperen. Tijdens La Fronde, een opstand die zich afspeelde tussen 1648-1653, had Condé partij gekozen tegen de koning. Sindsdien was hij uit de gratie. Nu aast hij op een aanstelling als opperveldheer, wetend dat de koning tegen de Nederlanden ten strijde wil trekken (Rampjaar 1672).

bedienden, koksmaatjes, tuinlui, ijshakkers en vissers zijn door Vatel aan het werk gezet. Alles gaat op krediet, want geld om te betalen is er niet. Dat komt hopelijk als de koning de Prins van Condé benoemt tot veldheer. Los van een paar kleine foutjes, verloopt het bezoek voorspoedig en is de koning tevreden. Maar op de derde dag verandert dat. Op die dag wordt er door slecht weer te weinig vis geleverd. Vatel, zich bewust van zijn verantwoordelijkheid voor de toekomst van het huis van Condé, weet zich geen raad. Hij kan de schande van een mislukt diner niet aan en stort zich op zijn rapier, zijn sabel.

Feest met fatale afloop François Vatel, hofmeester van de Prins van Condé, moet erop toezien dat het de verwende Zonnekoning en zijn gevolg aan niets ontbreekt. Al dagen voor de komst van Lodewijk XIV is hij bezig met het regelen van vuurwerk, opera’s, balletten, jachtpartijen, ijssculpturen en exquise maaltijden en feesten. Honderden

Madame de Sévigné Dramatisch als het klinkt, toch zou deze zelfmoord niet meer dan een voetnoot in de geschiedenis geweest zijn, als Madame de Sévigné niet over het voorval had geschreven in haar beroemde Lettres. Door haar weten we dat de koning en Condé bedroefd waren, maar dat het feest gewoon verder ging. Ze schreef aan

EN ROU TE

Of had Popeline – uitvinder van de soezen – de slagroom bedacht?

T W EE SCÈNE S UIT DE FILM ' VATEL' ME T IN DE HOOFDROL GÉR A RD DEPA RDIEU

haar dochter: ‘On dîna très bien, on fit collation, on soupa, on se promena, on joua, on fut à la chasse; tout était parfumé de jonquilles, tout était enchanté.’ Vatels dood haalde niet eens de lokale krant van die dagen. Pas zo’n honderd jaar later bloeit de belangstelling voor de onfortuinlijke Vatel weer op en verschijnen er steeds meer gedichten en toneelstukken. In 2000 inspireerde hij Roland Joffé tot de prachtige, 36 miljoen dollar kostende kostuumfilm Vatel, met Gérard Depardieu als Vatel op zijn laatste feest in 1671. Afkomst onbekend Ondanks de aandacht voor zijn persoon is Vatel nog altijd een raadsel, net zoals zijn geboortejaar en -plaats. Behalve de Fransen claimen de Zwitsers en de Duitsers zijn afkomst. Er gaan verhalen dat hij zijn opleiding kreeg bij Jehan Heberhart, een bekende Parijse patissier/cateraar. Zeker is dat hij ook hofmeester was van Nicolas Fouquet (1615-1680), minister van Financiën van Lodewijk XIV. Totdat Fouquet de fout maakte om Vatel op kasteel Vaux le Vicomte grootsere feesten te laten geven dan de koning zelf gaf. Lodewijk XIV, die krap bij kas zat, gooide Fouquet voor de rest van zijn leven in de gevangenis. Vatel vluchtte, om later weer op te duiken in Chantilly. Zo weinig als we over zijn komst in deze wereld weten, zo goed gedocumenteerd is zijn verscheiden. In haar boek Vatel et la naissance de la gastronomie beschrijft Dominique Michel uitgebreid zijn nalatenschap. Naast verschillende huizen, een forse som geld en fraaie kledingstukken bestaat die volgens haar vooral uit het nalaten van de kunst van de Franse gastronomie. En misschien de crème chantilly, een room die wij kennen als

‘slagroom’. Al is er wel verschil tussen ‘gewone’ slagroom en crème chantilly. Zo gebruikte men vroeger een tamelijk vette room voor de crème, vergelijkbaar met onze crème fraîche. Behalve suiker wordt er vanille of een ander smaakje toegevoegd. Crème chantilly, de échte slagroom Franse kinderen leren op school dat François Vatel in 1671 de slagroom had uitgevonden tijdens een diner voor Lodewijk XIV op kasteel Chantilly. In Vatel zien we hoofdrolspeler Gérard Depardieu inderdaad room kloppen. Eigenlijk moest Vatel geklopt eiwit hebben, maar de eieren waren rot. Als vervanging klopte hij daarom room met wat suiker, en vond op die manier de slagroom uit. Echt gebeurd, tijdens dat diner in 1671? Helemaal zeker is dat niet. Anderen beweren dat slagroom pas rond 1720 tijdens een feest in Chantilly werd geserveerd. En weer andere ‘boze’ – Italiaanse – tongen menen dat Catharina de’ Medici (1519-1589) de slagroom in Frankrijk introduceerde. Toen zij op veertienjarige leeftijd trouwde met de Franse troonopvolger Henri II, nam zij een enorme Italiaanse hofhouding mee, waaronder veel Italiaanse koks. Ze stond bekend om haar extravagante feesten en culinaire festijnen, die ze samen met haar chef-kok Popeline – uitvinder van de soezen – organiseerde. Wellicht was het Popeline die de slagroom meenam naar het Franse hof. We zullen het waarschijnlijk nooit zeker weten. Maar het is een goede reden om de goddelijke aardbeientaart met crème chantilly te, eh, onderzoeken bij Le Hameau (het melkhuisje) van kasteel Chantilly. Geloof me, dat is héél iets anders dan onze spuitbusslagroom. en route

EN ROU TE

CHANTILLY: HET KASTEEL, DE TUIN EN DE STAD CHÂTEAU DE CHANTILLY

PRINSELIJKE MOESTUIN

Het kasteel is sinds de middeleeuwen in het bezit geweest van Franse prinselijke families, waarvan Montmorency en Condé de bekendste zijn. De laatste erfgenaam, le duc d’Aumale, liet het enorme domein in 1897 na aan de staat. De prachtige prinselijke vertrekken zijn echter nog te bezoeken, evenals de tuinen en de bijzondere schilderijencollectie – na het Louvre de mooiste van Frankrijk. In het kasteel, in de keuken van Vatel, kunnen kinderen een workshop crème chantilly maken volgen. Junior gaat daarna als gediplomeerd slagroomklopper de deur weer uit, met diploma en al.

Zoals alle kastelen vroeger, was kasteel Chantilly zelfvoorzienend, met een eigen moestuin vol groente en fruit, medicinale planten, eigen vee, wild, pluimvee en wat de prins verder zoal op zijn bord verwachtte. De Potager des Princes is een ontwerp van André Le Notre (1613-1700) de beroemdste tuinarchitect van zijn tijd. Hij tekende ook voor de symmetrische tuinen van de kastelen Chantilly, Vaux le Vicomte en Versailles met hun rotspartijen, fonteinen en grotten. Ook nu nog is de moestuin bevolkt met kippen, geiten, pony’s, konijnen en pauwen. Er is een wijngaard en een rosarium en een tuin vol prachtige zeldzame bomen en medicinale planten. Kinderen kunnen er tuinieren, kijken naar konijnenraces en luisteren naar kippenconcerten.

Chantilly, département Oise, is vanuit Parijs (Gare du Nord) te bereiken per trein (20 minuten) www.chateaudechantilly.com

Geopend: 29 maart tot 4 november dagelijks 10-12 en 14-19 uur. www.potagerdesprinces.com

CHANTILLY, DE SLAGROOMÉN PAARDENSTAD

In het vroege voorjaar wemelt het in Chantilly sommige weekenden van de paardenliefhebbers. Ze parkeren hun cabriolets links en rechts in de oude straatjes en strijken neer op de terrassen, in afwachting van de eerste paardenraces van het jaar. Het hippodroom stamt uit 1834. De hertog van Orléans schonk toen het enorme grasveld naast het kasteel aan de Franse paardenwereld. Sindsdien worden er in juni en juli de belangrijkste paardenraces, le Prix du Jockey Club (le Derby français) en de Prix de Diane, gehouden. De laatste bewoner van het kasteel, de hertog van Aumale, liet het gehele domein Chantilly, inclusief hippodroom, na aan de Franse staat. Tussen het hippodroom en het kasteel liggen de stallen van de Condés. Deze Grandes Ecuries zijn bijna een kasteel op zichzelf. Wat ook de bedoeling van LouisHenri de Bourbon, 7e Prince de Condé was toen hij de stallen liet bouwen. Het verhaal gaat dat hij na zijn dood hoopte te reïncarneren als paard, zodat een stal van prinselijke afmetingen geboden was. In zijn tijd boden de stallen onderdak aan 240 paarden en 150 honden, bestemd voor de jacht. Nu is het een museum, het Musée de Cheval, waar paardenshows gegeven worden en een collectie hippische kunst te bewonderen is. www.france-galop.com (Hippodrome-de-Chantilly)

EN ROU TE

Y V E S O U I T È S L A AT N E D E R L A N D E R S O N T D E K K E N H O E F R A N K R I J K S M A A K T

‘Ik werk nooit met recepten,

ik werk met gevoel’

estaurant Des Arts in Utrecht is een typisch Frans restaurant, met een kleine keuken waarin groots wordt gekookt. De eigenaar heet Yves Ouitès, een vriendelijke en gastvrije chef-kok die zijn gasten graag overtuigt met Franse gerechten. Yves (58) komt oorspronkelijk uit Algerije en woont samen met zijn vrouw Nezha van Marokkaanse afkomst en zijn zoontje Elias. Zijn hobby’s zijn koken en wijn drinken, maar ook films hebben zijn belangstelling.

Waarin verschilt Des Arts van andere Franse restaurants? ‘Mijn keuken is Frans met Algerijnse invloeden, waarbij ik veel verse kruiden gebruik. Ik kook en bedenk. Zoals lamsschouder op z’n Algerijns, maar geserveerd op z’n Frans met verse groenten en een truffelcrème. In de basis is ‘Des Arts’ heel traditioneel, maar de keuken is veel lichter. De basis van de sauzen is een lichte fond, niet te sterk, niet te dik. Ik gebruik pure olijfolie en bijna geen ganzenvet, maar natuurlijk wel om te konfijten. Ik blijf een Provençaal.’

Wanneer heb je Restaurant Des Arts geopend? ‘Ik heb hier op de Boterstraat mijn zaak gehad van 1997 tot 2005, die heette toen nog ‘Le Soleil’. Ik ben gestopt om te gaan reizen voor mijn plezier en dat wisselde ik af met freelance werk als chef. Toen ik terugkwam heb ik de zaak weer overgekomen en ‘Restaurant Des Arts’ genoemd, omdat het tevens een galerie is. Mijn vrouw is kunstenares, en om de drie maanden bieden de muren van het restaurant plaats aan het werk van een nieuwe kunstenaar.’

Welk gerecht wil je met ons delen? ‘Gekonfijte eendenmaagjes. Je hebt fantasie nodig om het goed te kunnen klaarmaken. Het is niet zomaar bakken. En zelf konfijten, want dat is het lekkerste. Ik zou het gerecht graag bekender willen maken in Nederland. Het heeft hier een slechte naam, maar in de Sud-Ouest is het een culinaire specialiteit. Ik kom vaak en overal in Frankrijk, en dan zijn vooral de Provence en de Sud-Ouest mijn favoriete streken. Daar komen, naast de gekonfijte eendenmaagjes, ook de foie gras en confit de canard vandaan die op onze kaart staan. Zelfs francofielen zeggen over de gekonfijte eendenmaagjes: “Hoe durf je dat op de kaart te zetten?” Maar dan proeven ze het en zijn ze er helemaal weg van. Ook omdat mijn recept anders is dan andere recepten. Nederlanders moeten het product duidelijk nog ontdekken.’

‘JE HEBT FANTASIE NODIG OM HET GOED TE KUNNEN KLAARMAKEN. HET IS NIET ZOMAAR BAKKEN’

Wat maakt Des Arts bijzonder? ‘Ik werk niet met recepten, ik werk met gevoel en door te proeven. De keuken is verfijnd en er is een diverse keus aan wijnen. Hoewel de kaart niet vaak verandert, serveren we buiten de kaart om elke week extra gerechten. Ik heb ook geen vaste wijnkaart, wekelijks komen er wijnen bij. En alles is mogelijk, een vier- of vijfgangendiner, alleen een hoofdgerecht of zelfs foie gras als dessert. Echt, het gebeurt!’

RESTAURANT DES ARTS Boterstraat 15 3511 LZ Utrecht 030-2332219 Reserveren aanbevolen, maandag en dinsdag gesloten

ORGAANVLEES WAAR JE ‘JA’ TEGEN ZEGT De boterstraat is een zijstraatje van de Lijnmarkt, in het centrum van Utrecht. De Franse keuken is Yves al jaren eigen en dat proef je. De uitstraling van het restaurant is ook Frans, knus met tafeltjes dicht op elkaar en een kleine, open keuken. Een persoonlijk restaurant waar de chef nog eens bij je aan tafel komt. Het ontbreekt de kaart niet aan orgaanvlees,

Zuidwest-Frankrijk staat erom bekend. De eendenmaagjes zijn door de bereiding – een klassieke Confit – heerlijk zacht van structuur. De lange bereidingstijd op lage temperatuur is hiervoor noodzakelijk. De smaak van het gerecht is zacht en perfect in balans. Het zoete van de bosbessen en de rozemarijn dragen hieraan bij, evenals de frambozenazijn in

de saus. Yves geeft aan naast bosbessen te variëren met ander rood fruit. Vooral de frambozen zou ik niet weglaten, want de kleur staat mooi. In plaats van alleen rozemarijn wordt ook wel Herbes de Provence gebruikt, het klassieke Franse kruiden- en specerijenmengsel dat naast rozemarijn meestal ook tijm, majoraan, venkel, basilicum en lavendel bevat.

EN ROU TE

ANOUK VAN VLIET is food specialiste. In elke editie laat zij een chef-kok aan het woord over de Franse gastronomie.

À TABLE

GÉSIERS CONFITS FAÇON DES ARTS VOORGERECHT VOOR 2 PERSONEN BEREIDINGSTIJD: 3 UUR EN 15 MINUTEN • • • • • • • • •

1 kg eendenmaagjes 1 pot ganzenvet Verse Provençaalse kruiden Grof zeezout en peper 2 el frambozenazijn 100 ml gevogeltebouillon 50 gr frambozen en 50 gr bosbessen 2 takjes rozemarijn, fijngehakt Crème de Cassis

Doe de eendenmaagjes met het vet en de kruiden in een braadslede en dek af met aluminiumfolie. Zet de braadslede 3 uur in de oven op 90 graden. De gekonfijte eendenmaagjes kun je onder het vet ongeveer een maand bewaren. Bak de gekonfijte eendenmaagjes in een pan op een middelhoog vuur. Reken ongeveer zes stuks per persoon. Verwijder het vet en blus af met de frambozenazijn en gevogeltebouillon. Voeg de rozemarijn en naar smaak crème de cassis toe. Zet het vuur hoger en laat de saus iets indikken. Voeg de verse bosbessen en frambozen op het einde toe en bak kort mee. Serveer direct.

FOTO: PETRA SCHUSTER

Franse DinerDagen 14 t/m 23 november 2014

Kom een avond genieten in een Frans restaurant bij u in de buurt. 4-gangen diner, inclusief koﬃe voor € 34,50 + gratis Frankrijkmagazine!

Reserveren: vanaf 30 oktober op www.fransedinerdagen.nl Bent u abonnee? Dan heeft u voorrang en kunt u vanaf 22 oktober al reserveren

TONS RECOMMANDÉS (4)

MINEFI MIN_11_0000_RdVFrance_Q Date le 22/06/2011 A NOUS RETOURNER SIGNÉE AVEC VOTRE ACCORD OU VOS CORRECTIONS

JFB CRÉATION PRODUCTION

ACCORD

CYAN

MAGENTA

JAUNE

NOIR

DATE

ÉCHELLE 1/1 - FORMAT D’IMPRESSION 100%

EN ROU TE

Connaissez-vous

LA FRANCE ?

DE MEESTE EN ROUTE LEZERS KOMEN AL JAREN IN FRANKRIJK EN WETEN ONGETWIJFELD VEEL OVER DIT MOOIE LAND. DAAROM DAGEN WIJ HEN UIT OM HUN KENNIS TE TESTEN AAN DE HAND VAN VIJF VRAGEN OVER KUNST, LITERATUUR, MUZIEK, ARCHITECTUUR OF ANDERE WETENSWAARDIGHEDEN. BENT U EEN ECHTE FRANCOFIEL? DOE DAN MEE. ONDER DE GOEDE INZENDINGEN VERLOTEN WIJ 5 EXEMPLAREN VAN ‘HEERLIJK PARIJS’.

In Heerlijk Parijs deelt Trish Deseine haar kennis en de geheimen van de Franse keuken en entertainen met stijl. Haar verzameling adressen voor foodies, in de stad en online, is een onmisbare bron voor wie wil eten in een van haar favoriete restaurants en de beste ingrediënten of keukengerei wil kopen. (ISBN9789461430991 - Uitgeverij Good Cook - € 19,95)

1 - IN WELKE NOORD-FR ANSE INDUSTRIESTAD BE VINDT ZICH DIT BIJZONDERE MUSEUM DAT VROEGER DIENST DEED AL S Z WEMBAD?

3 - WAT IS DE NAAM VAN DIT OPEN PARKGEBIED IN PARIJS?

win!

2 - DEZE DAME SPEELDE IN TALRIJKE FILMS, WON IN 1960 AL S EERSTE FR ANSE ACTRICE EEN OSCAR EN BLEEK L ATER OOK NIET ONVERDIENSTELIJK TE KUNNEN SCHRIJVEN.

4 - DIT POPUL AIRE PROVENÇA AL SE GERECHT VINDT ZIJN OORSPRONG IN DE STAD MARSEILLE.

5 - VAN DEZE FR ANSE FILOSOOF IS DE UITSPR A AK: ‘IK VER AFSCHUW WAT U ZEGT, MA AR IK Z AL UW RECHT OM HET TE ZEGGEN MET MIJN LEVEN VERDEDIGEN.’

Doe mee! Vul de antwoorden en uw gegevens vóór vrijdag 24 oktober 2014 in op onze website. Ga naar www.enroute-magazine.nl. De winnaar ontvangt binnen twee weken na de sluitingsdatum bericht. Over de uitslag wordt niet gecorrespondeerd.

EN ROU TE

Presqu’île de TO U R D U S E L O P H E T

R E G I O : B R E TA G N E

EN ROU TE

Op het schiereiland Guérande is diversiteit troef. Maar of je nu in het moerasgebied van de Brière bent, bij een middeleeuws stadje of bij een van de mooiste baaien ter wereld, één ingrediënt is er altijd: le sel de Guérande. Je vindt het in de zoutpannen, de zee, je eten of op je huid. TEK S T: PATRICIA JACOB • FOTO'S: PATRICIA JACOB E.A.

T EDDY LOCQUA RD, CA P AT L A N T IQUE

Guérand

EN ROU TE

en receptioniste met rode krullen, een rossige ober, een ijsverkoopster met een rood paardenstaartje. Het is alsof alle roodharigen in Frankrijk zich op het Presqu’île de Guérande hebben verzameld. ‘Een erfenis van onze Keltische voorouders,’ zegt een vrouw met wie ik in gesprek raak. ‘De Kelten stonden bekend om hun rode haar en blauwe ogen.’ Rond 500 voor Christus namen de Kelten het schiereiland Armorica (‘Land aan zee’) in. Na de Kelten kwamen de Romeinen. Nadat het Romeinse rijk was ingestort, staken Kelten uit Wales en Cornwall Het Kanaal over om zich in Armorica te vestigen. Deze Britse Kelten gaven het gebied een nieuwe naam: ‘Klein Brittannië’ of ‘Bretagne’. De plek waar ik nu ben, het schiereiland Guérande, ligt in het departement Loire-Atlantique. Tot 1941 hoorde dit bij Bretagne. De Vichy-regering maakte daar echter een eind aan en koppelde dit departement aan de Pays de la Loire. Mijn gesprekspartner schudt haar hoofd en zegt: ‘Dit is Bretagne, punt uit. Iedereen in de Loire-Atlantique voelt zich Bretons. En dat zal altijd zo blijven, wat er ook op papier staat.’ Grootste moeras na de Camargue Het Presqu’île de Guérande ligt in Zuid-Bretagne, aan de Atlantische Oceaan. Twee estuaria scheiden dit schiereiland van het vasteland: het estuarium van de Vilaine in het noorden en dat van de Loire in het zuiden. Het hart van het schiereiland is het Parc naturel régional de Brière, een beschermd natuurgebied van rond de 49.000 hectare – na de Camargue het grootste moeras van Frankrijk.

De Brière is een labyrint van kanalen, waterplassen en rietvelden 1 . Dit riet ligt op de daken van de huisjes die zo typerend zijn voor dit gebied: de chaumières. Ze staan ‘in het wild’ 2 en in Kerhinet 3 , een door het park gerestaureerd dorpje dat als openluchtmuseum fungeert. Overal in de Brière is het alsof de tijd heeft stilgestaan; het is er zó stil dat je twijfelt of hier wel radio’s, tv’s of computers zijn. Bootjes hangen bij de waterkant, eendjes badderen wat. Ik ga naar het Maison de la Mariée. Ook daar is het stil. De gids schrikt op als ik binnenkom. Ze doet snel het licht aan, zodat ik de tentoonstelling over huwelijkstradities kan zien (zie kader ‘herinneringen aan een huwelijksdag’). Kilometers verderop drinken mannen bier onder

R E G I O : B R E TA G N E

EN ROU TE

GRÉGORY VOI V ENEL , CA P AT L A N T IQUE

rieten parasolletjes en prikken kinderen in crêpes met caramel au beurre salé et au sel de Guérande. Kaviaar onder het zout Guérande is niet alleen de naam van een schiereiland, maar ook van een volledig ommuurd middeleeuws

Herinneringen aan een huwelijksdag In het Maison de la Mariée van Saint-Joachim hangt liefde en traditie in de lucht. In het begin van de 20e eeuw bezat dit dorpje veel ateliers waar couronnes (huwelijkskroontjes) werden gemaakt. Een couronne was geen couronne als er geen oranjebloesem van was op zat: de bloem stond voor onschuld en maagdelijkheid. In het museum wordt uitgelegd hoe de kroontjes werden gemaakt. Ook staan er globes de mariée, glazen ‘stolpen’ waarin de couronne en andere herinneringen aan de huwelijkdag werden bewaard, zoals de das van de bruidegom en de handschoentjes van de bruid. Maison de la Mariée, Saint-Joachim (de Brière). www.maisondelamariee.com

GRÉGORY VOI V ENEL , CA P AT L A N T IQUE

stadje waar Balzac, Apollinaire en Zola graag kwamen. Je komt er binnen via de Porte Saint-Michel 4 : met keien geplaveide straatjes, vakwerkhuizen en het Collégiale Saint-Aubin 5 , een katholieke kerk waar daglicht binnenstroomt via een fraai glas-in-loodraam dat Maria's Hemelvaart en haar kroning voorstelt.

EN ROU TE

PACK SHOT - FOTOL I A .COM

Hoe bijzonder het stadje ook is, Guérande is vooral bekend van de zoutpannen in de omgeving en het zout dat daaruit komt. De zoutpannen op het

Presqu’île de Guérande tellen 2000 hectare. Het ene deel van dit gebied ligt in het noorden, bij Mesquer. Maar het grootste deel – 1650 hectare – begint onder het stadje Guérande 6 . In deze drassige omgeving winnen paludiers (zoutpanarbeiders) zout op een manier die teruggaat tot de Keltische tijd. In de zomer zorgen de paludiers dat het zeewater in de zoutpannen stroomt. Dit doen ze via een ingewikkeld kanalenstelsel waarbij het water van het ene naar het andere ondiepe bassin stroomt. Op weg naar het laatste bassin, het oeillet, verdampt het water geleidelijk en stijgt het zoutgehalte. In het oeillet laten de zoutpanarbeiders het zout kristalliseren. Uiteindelijk halen ze de kristallen er met de hand uit. Om het fijne zout (fleur de sel) aan het oppervlak van het water te oogsten, gebruik ze een speciale schep, een lousse. Het grove zout (gros sel marin of sel gris) zit dieper. De paludiers pakken een lasse, een lange hark, om dit eruit te halen. Zoutpanarbeiders in Guérande scheiden het kaf van het koren, iets wat bij massaproductie niet

Park Eun Sun in Musée Bernard Boesch De Zuid-Koreaan Park Eun Sun (1965) studeerde beeldhouwen aan de kunstacademie van de Kyun-Hee Universiteit in Seoul en de Accademia Carrara di Belle Arti in Bergamo. Sinds 1993 woont en werkt hij in het Toscaanse stadje Pietresanta. Hij werkt met marmer, brons en graniet. Meestal combineert hij deze materialen om zo de wisselwerking tussen zijn werkmateriaal te laten zien. Sun heeft een voorkeur voor sobere vormen (bollen, kubus-

sen) en eenvoudige composities. Hij heeft geëxposeerd in galeries en openbare ruimtes in Europa en Azië. Van 5 september 2014 tot het eind van dit jaar exposeert hij voor het eerst in een Franse galerie: Musée Bernard Boesch in Les Tamarins. Deze villa in Le Pouliguen was ooit eigendom van de Franse architect en schilder Bernard Boesch. Na zijn dood in 2005 liet hij deze villa, zijn werk en geld na aan de gemeente La Baule. Les Tamarins is

inmiddels zowel een museum als een galerie. De Belgische beeldhouwer René Julien heeft hier geëxposeerd. Ook stond er werk van de ontwerpers Le Corbusier en Rietveld.

Wat: expositie Park Eun-Sun, 5 september 2014 tot eind van het jaar Waar: Musée Bernard Boesch, Le Pouliguen Info: www.labaule.fr en www.parkeunsun.com

OFFICE DE TOURISME DE L A BAUL E

R E G I O : B R E TA G N E

EN ROU TE

gebeurt: daar scheppen bulldozers de zoutkristallen uit de onderste en bovenste laag samen op. Zout uit Guérande is standaard puur, mineraalrijk en zacht. De sel gris doet het goed op entrecote en gebakken aardappels. Maar onder fijnproevers is de fleur de sel toch wel de kaviaar onder het zout. Ze doen het op foie gras, sardientjes, gerookte zalm en in chocoladedesserts. Tijdens een rondleiding door de zoutpannen ontdek ik waarom het ene zout het andere niet is. De paar korrels fleur de sel die ik proef, smelten op mijn tong en zijn een stuk zouter – geconcentreerder – dan de grove zoutkorrels die ik daarna probeer. Die korrels zijn ruw en ‘taai’: vergeleken bij de fleur de sel duurt het eeuwen voordat ze zacht worden. Côte Sauvage Schuin onder de zoutpannen ligt Le Croisic 7 , een vissersplaatsje op een schiereiland tegenover de golfstroom die de zoutpannen voedt: Le Grand Traict. Dat de schilder en graveur Jean-Émile Laboureur (1877-1943) hier ‘s zomers vaak kwam, is begrijpelijk. Tel maar op: de geur van hortensia’s, hoge pandjes met smeedijzeren balkons, een kade waar je struikelt over de visrestaurants. Speur naar roze garnalen – Le Crosic’s specialiteit – en de oesters van Jean-Luc Retailleau, een gerenommeerde kweker uit Kercabellec, gemeente Mezquer. Retailleau’s oesters komen uit La Baie de Pen-Bé. Ze zijn alleen te koop op het Presqu’île de Guérande en smaken nóg beter met een glas gekoelde Muscadet.

Vanuit Le Croisic ga ik via Batz-sur-Mer en Le Pouliguen naar La Baule om de Côte Sauvage 8 mee te pikken. Deze kust heeft grillige rotsformaties, kliffen en baaitjes. De wind heeft er vrij spel, de stroming is er vaak sterk. De kust ziet eruit zoals ik me een Bretons landschap voorstel. Bij Le Pouliguen verandert het decor echter; geleidelijk kom in omgeving die ik niet van Bretagne had verwacht. Een van ’s werelds mooiste baaien Vanaf Le Pouliguen begint La Baie de La Baule 9 , een baai met een lang strand van ragfijn zand. De rotsen zijn daar grotendeels verdwenen en hebben ruimte gemaakt voor chique hotels en appartementencomplexen met namen als La Pléiade en Les Néréides. De Baai van La Baule is er een van naam. Samen met zo’n 35 andere baaien (Ha Long, San Francisco) staat hij op de lijst van ’s werelds mooiste baaien. De baai strekt zicht uit van Le Pouliguen tot Pornichet. Over het strand kun je bijna onafgebroken van het begin tot het eind van de baai lopen. Een afstand van ongeveer negen kilometer. Dat strand is vooral bij La Baule 10 ook nog eens flink breed; hoeveel badgasten er ook zijn, hutje mutje zit je hier vast nooit. Ik spring in het vrij koude Atlantische water en pak daarna een strandstoel. Vóór mij: een panorama van de befaamde baai. Achter mij: de boulevard met gebeeldhouwde hardlopers, labradors en wisselende exposities van kunstenaars, zoals de Zuid-Koreaan Park Eun Sun (zie kader). Ik kuier naar de boulevard, duik in de wijken achter

R E G I O : B R E TA G N E

EN ROU TE

CA P AT L A N T IQUE

het casino en hang de voyeur uit. Wie wonen er in die stenen forten 11 achter de pijnbomen en villa’s met bordessen? Wat doen die mensen in die huisjes die bijna bezwijken onder de bloemenvracht op het dak en balkon? Ontspannen geest Van La Baule ga ik naar Pornichet. De weg ernaartoe vraagt om een cabriolet: stapvoets rijden langs de boulevard met de frisse zeewind door je haar. Vanaf 1860 groeide het stadje uit tot een badplaats waar Parijse uitgevers, zoals Camille Flammarion, graag kwamen. Er staan droomvilla’s 12 , vaak zijn het tweede huizen van bon chic bon genre-gezinnen die naar Pornichet komen om vakantie te vieren. Net zoals La Baule trekt Pornichet ook reizigers aan die kennis willen maken met thalassotherapie,

een naar de oergodin van de zee (Th alassa) vernoemde behandelingsmethode. Th alassospecialisten zetten zeewater, zeezout en algen in om spier- en gewrichtsklachten te verminderen, stress te reduceren en de huid soepeler te maken. Daar moet ik meer van weten. Ik begin met een bad van zeewater en een huile relaxant. De specialiste dempt het licht. In het bad wisselen harde en zachte waterstralen elkaar af. Het water is chiffonzacht. Na een paar uur, minuten of seconden vraagt ze of ik klaar ben voor mijn behandeling met zout uit Guérande, de Himalaya en de Dode Zee. Ze wrijft de mix van zout over mijn huid. Het ruikt fris en licht kruidig: rozemarijn, cipres. Wat later spoel ik het zout eraf. Ik ben tevreden: een zachte huid, een lome geest. Amsterdam, mijn woonplaats, lijkt veel verder dan 945 kilometer te zijn. en route

Bonnes adresses SLAPEN

ETEN

WETEN

La Guérandière Charmante B&B in het historische centrum van Guérande. Bij mooi weer ontbijten in de tuin. Kamers vanaf € 64,- per nacht. www.guerandiere.com

Crêperie Le Roc Maria Levendig restaurant in Guérande met een gigantisch aanbod aan crêpes en galettes. Voor de stevige trek: een galette met magret de canard, eendenmaagjes en foie gras met fleur de sel. www.hotel-creperie-rocmaria.com

www.labaule-guerande.com toeristische info over La Baule en de rest van het Presqu’ile de Guérande.

Hôtel Saint-Christophe Hotel uit 1913 in een fraaie villa dicht bij het strand en het centrum van La Baule. Ontspannen plek met onberispelijke service. Kamers vanaf € 76,- per nacht. www.st-christophe.com Relais Thalasso - Château les Tourelles Ideale plek om te ontstressen. In het binnenof buitenbad met zeewater. Of tijdens een behandeling met zeezout, algen en zeewater (massage, scrub). Kamers vanaf € 119,- per nacht. www.thalasso-tourelles.com

L’Eden Beach Strandrestaurant in La Baule met 360 gradenzicht op de befaamde baai. Fruits de mer, paëlla met kreeft, zeebaars in een korst van grof zeezout. Genieten op niveau. www.lucienbarriere.com Le Ty Mad Sympathiek restaurant in de haven van Le Croisic. Vraag of de beroemde crevettes roses binnen zijn. Ga anders voor een bordje langoustines. Of de krab. www.ty-mad.com

www.terredesel.fr alles over het befaamde zout en rondleidingen door de zoutpannen van Guérande.

EN ROU TE

Naast veel andere regionale producten staat Bretagne vooral bekend om zijn voortreffelijke oesters. Waarom is dat zo en waarin onderscheiden Bretonse oesters zich van andere Franse variëteiten? Inge en Adri Bruijnooge van Adri & Zoon leveren al jaren Franse oesters aan de Nederlandse markt en schreven er zelfs een boek over. TEK S T: INGE EN A DRI BRUIJNOOGE

at is een oester? Ontdaan van alle emotie en in de meest simpele bewoordingen, zijn oesters niet meer dan weekdieren, beschermd door een tweekleppige schelp en een scharnier. Gaan we nog iets verder, dan is die oesterschelp gemaakt van gekristalliseerd calciet en ander organisch materiaal. De schelp omringt een zacht, vlezig lichaam. Oesters zijn planktoneters, en aangezien plankton in kleur en samenstelling varieert, hebben oesters alleen daardoor al kenmerkende, regionale smaken. Geschiedenis Wie in Europa eerder was met het kweken van oesters, Romeinen of Grieken, is niet helemaal duidelijk. In elk geval beschreef de Griek Aristoteles, een fervent oestereter, al omstreeks 50 v. Chr. dat Griekse vissers oesters overbrachten naar gunstigere plekken, waar ze beter groeiden. Wat de Grieken en Romeinen ook ontdekten was de gewoonte van oesters om zich overal aan vast te hechten. Wat dat betreft waren de bodems van de Egeïsche Zee en de Middellandse Zee een paradijs voor de schelpdieren. Ze waren bezaaid met al of niet gebroken aardewerk van scheepsladingen wijn en olijfolie, die bij stormen verloren waren gegaan. De scherven vormden een ideale leefomgeving voor de oesters. De Romeinen maakten er kunstmatige oesterbanken van. Oesters betekenden voor de Romeinen rijkdom. Ze hadden zelfs een speciale munteenheid, de ‘denarius’, die de tegenwaarde van een oester vertegenwoordigde. Bij de meeste Romeinse villa’s hebben archeologen grote hopen oesterschelpen gevonden. Kweekproces In het jaar 102 v. Chr. begon Sergius Orata in Zuid-Italië de eerste oesterboerderij. Hij was koopman, waterbouwkundig ingenieur en een aanhanger van culinaire excessen. Orata kweekte vlakbij Napels de Europese oester, de ‘Ostrea Edulis’, in de Lacus Lucrinus-meren. Deze meren bevatten brak water en hadden een

zachte, modderige bodem, waarin oesters wegzakten en stikten. Daarom legde Orata op regelmatige afstanden stapels stenen in het water. Hierop zette hij oesters uit Brindisi uit. Rond elke stapel stenen stak hij stokken in de bodem, die hij met elkaar verbond via lijnen boven het water. Aan de lijnen hing hij takjes. Als de oesters hun bevruchte eitjes loslieten, zetten deze eitjes zich meteen af op de takjes. De kweker controleerde de takjes regelmatig, haalde de oesters eraf die de gewenste grootte hadden bereikt en zette de takjes met de kleinere oesters weer terug. Deze werkwijze lijkt verbluffend veel op wat tegenwoordig gebeurt in het Bassin van Thau aan de Middellandse Zee. Bretonse Oesters De oesters uit Bretagne bevatten wat meer jodium en hebben doorgaans een uitgesproken notensmaak. Ze komen uit de zee of uit de rivieren, bij Cancale, Prat-arCoum, de Rade de Brest, Riec-sur-Belon of Quiberon.

OMDAT DE ‘ABERS’ EN DE ‘RIAS’ DOOR HUN LIGGING BESCHUT ZIJN TEGEN ZEEDEININGEN, VANGEN ZE DE KLEINSTE SEDIMENTEN OP Bretagne is door de geografische ligging en zijn vorm de ideale plek voor het kweken van oesters. De hele kustlijn is grillig en wordt gevormd door riviermondingen en baaien: een uitgelezen plek voor oesters. De rijkdom van de rivieren is kenmerkend voor de Bretonse regio. Ze doorsnijden met smalle geulen de waterdichte rotsen en monden als een overstroomd rivierdal ver van de kust, in zee uit. In het noorden van Bretagne worden die zeedalen ‘abers’ genoemd. In het zuiden, waar veel rivieren te vinden zijn, heten ze ‘rias’. Het water wordt verrijkt door vruchtbare grond die bij vloed wordt overspoeld. Omdat de abers en de rias door hun ligging beschut

zijn tegen zeedeiningen, vangen ze de kleinste sedimenten op. Er is plankton in overvloed. De abers brengen het zeeleven ver het land binnen en vermengen dit met het milde binnenland. Daar komt bij dat de noord- én zuidkust van Bretagne grote getijdenverschillen kent. Hiermee voldoet Bretagne aan de basisvoorwaarden om goede oesters te kweken. Verdere rijping Veel Bretonse oesters groeien op de bodem van de zee en krijgen aan het einde van het kweekproces een verfijning (rijping) in een aber of een ria. Tijdens dit proces krijgt de oester extra smaak door het fytoplankton van de rivierbodem. Dat vertaalt zich in vlezige oesters, met een smaak die jodiumachtig is van de zee, maar die ook wordt verzacht door de sappen van het land. Bij vloed is er in de riviermondingen geen oester te bespeuren. Pas bij eb, als het water zich terugtrekt, zijn de talrijke oesterbanken in de mondingen te zien. Oesters, zee en abers zijn in Bretagne onlosmakelijk met elkaar verbonden. Platte oesters en creuse oesters Tot de vorige eeuw kende men in Frankrijk alleen de platte oester (Ostrea Edulis). Tegenwoordig bestaat er naast deze oester ook een tweede soort op de Franse kusten: de creuse oester (Crassostrea Gigas) uit Japan. Het zijn uitsluitend deze twee soorten die de hele Franse oestercultuur omvatten. De platte Bretonse oester uit de rivier Le Bélon is een uitzonderlijke soort met een nadrukkelijke smaak die varieert van jodiumachtig tot nootachtig. De delicatesse van haar vlees is beroemd over de hele wereld. en route

MAAK KANS OP EEN EXEMPLAAR VAN ‘DE GRAND CRU VAN DE ZEE – FRANSE OESTERS’ VAN INGE EN ADRI BRUIJNOOGE. MEER INFORMATIE OP PAGINA 73.

R E G I O : B R E TA G N E

EN ROU TE

De Grand Cru van Bretagne

De unieke smaak van Bretonse oesters

BRETONSE OESTERS DIE IN NEDERLAND VERKRIJGBAAR ZIJN BIJ DE BETERE VISSPECIALIST: * Spéciales Prat-ar-Coum * Spéciales Kys Marine * Spéciales Tsarskaya * Spéciales Cadoret * Spéciales Perle Noire * Spéciales La Paimpolaise du Large * Belons Plates * Spéciales La Belle de Quiberon * Spéciales Le Gall * Spéciales de Cancale Het CNC (Le Comité National de la Conchyliculture) heeft voor de Bretonse kust, van Cancale tot aan Croisic, twaalf Grand Crugebieden vastgesteld, waar de oesters eigen smaakkenmerken hebben. Dit zijn: NOORD-BRETAGNE: * La Cancale * La Paimpol * La Rivière de Tréguier * La Morlaix-Penzé * La Nacre des Abers * La Rade de Brest

ZUID-BRETAGNE: * L’Aven-Belon * La Ria d’Etel * La Quiberon * La Golfe du Morbihan * La Pénerf * La Croisicaise

WIST U DAT … » de zeester de grootste vijand van de oester is? » kweekmethodes per regionale traditie verschillen? » oesters hermafrodiet zijn, beurtelings mannelijk en vrouwelijk? » er een parel is die ‘Pinctada maxima’ heet, een diameter van 30 centimeter heeft en 5,5 kilogram weegt? » een écailler (oestersteker) van oorsprong de bevoorrading van zeevruchten voor een restaurant of de visafdeling beheert? » het verschil tussen hoog en laag water in de baai van de Mont Saint-Michel het grootst van heel Europa is, tot 15 meter? » de Fransen 80.000 ton oesters per jaar produceren?

EN ROU TE

Forêt de Brocéliande Bakermat van legenden

Keltische invloeden, geheimzinnige heidevelden, duistere meren en mysterieuze plaatsen liggen aan de basis van de legenden in Bretagne. Enkele van die legenden spelen zich af in het Brocéliande. Op slechts 45 kilometer ten zuidwesten van de stad Rennes kom je in de wereld van koning Arthur en de ridders van de Ronde Tafel, de fee Morgan, de hogepriesteres Viviane en Merlijn de tovenaar.

Het meer bij Château Comper met op de achtergrond het tentenkamp van koning Arthur

in Engeland en Wales. De beste manier om kennis te maken met deze legenden en ook het gevoel daarbij te ervaren, is om deel te nemen aan een van de vele rondleidingen die de toeristenbureaus in Paimpont en Trehorenteuc organiseren. De contes van de ervaren gidsen zijn zó boeiend, dat de figuren uit de legenden écht gaan leven. ‘Zie ik daar niet koning Arthur?’ Arthur is de zoon van koning Uther. Als Urthur sterft, is Arthur 15 jaar. De tove-

TEK S T EN BEELD: BET T Y ROMBOUT

et Forêt de Brocéliande, voorheen ook wel Brécelien of Brécéliant genoemd, is met meer dan 7000 hectare het grootste bos van Bretagne. De eerste vermelding van het bos zien we terug in de kroniek Roman de Rou uit 1160, geschreven door de Anglo-Normandische dichter Robert Wace. Het mythische karakter van het bos doet zijn intrede in de roman Chevalier au Lion van Christian Troy. Deze schrijver wordt beschouwd als de grondlegger van de Arthurliteratuur zoals wij die tegenwoordig

kennen. De eerste ‘fysieke’ vermelding van het Brocéliande dateert uit 1467, als graaf Guy XIV van Lavel zijn kapelaan Lorence het handvest Usemens et Coustumes de la forêt de Brécilien laat opstellen. Het bos wordt verdeeld in een aantal percelen. Het handvest geeft aan wat de rechten en plichten van de gebruikers zijn. De legende van koning Arthur Vandaag de dag leven in het Brocéliande de legenden rondom koning Arthur net zo krachtig voort als op diverse plaatsen

Festival op het Château Comper met koning Arthur

R E G I O : B R E TA G N E

EN ROU TE

IEDERE ONTROUWE MAN DIE DE VALLEI BINNENGAAT, VERANDERT IN EEN STEEN EN ZAL DEEL UITMAKEN VAN DE ‘STEEN DER VALSE MINNAARS’ naar Merlijn, adviseur van Urther, brengt de jonge man onder bij een edelman. Op het hof ontstaat onenigheid over wie er koning moet worden. Het is namelijk niet bekend dat Uther naast zijn dochter Morgan ook een zoon heeft. Merlijn bepaalt dat degene die het zwaard Excalibur, dat hij in een steen heeft gestoken, uit de steen kan trekken, koning zal worden. Geen van de edelen lukt het. Besloten wordt een toernooi te houden. Kay, de pleegboer van Arthur, vraagt hem een zwaard te brengen. Arthur gaat op zoek, ziet het zwaard in de steen en trekt het eruit. Arthur is de nieuwe koning. Zolang hij de schede van Excalibur in zijn bezit heeft, loopt hij geen verwondingen op. Na de kroning wordt Arthur verleid door Morgan. Hij weet niet dat zij zijn halfzus is. Even later baart ze een kind van hem, Mordred. Het is de bedoeling van Morgan om Arthur ten val te brengen. Immers, wat een schande om een kind te verwekken bij je halfzus! Maar het lukt niet. Merlijn vertelt Arthur dat hij een

Miroir aux Fees

halfzus heeft. Het bestaan van het kind verzwijgt hij. Niet veel later trouwt Arthur met Guinevere. Als huwelijkscadeau krijgt hij van Merlijn een ronde tafel, die Arthur daarna als basis van zijn machtscentrum beschouwt. Aan de tafel is plaats voor twaalf ridders, waarvan Lancelot – later bekend als de geliefde van Guinevere – de bekendste is. Niemand zit aan het hoofd van de tafel. Daarmee is iedereen gelijk. Het belangrijkste onderwerp aan de Tafel is de zoektocht naar de Heilige Graal, de beker waarin het bloed van Christus zou zijn opgevangen na zijn kruisiging. Merlijn en Viviane Naast koning Arthur wordt ook - hij kwam al even ter sprake - Merlijn de Tovenaar veelvuldig in het Brocéliande gezien. Soms alleen, soms samen met de hogepriesteres Viviane. Bij ‘La Fontaine de Barenton’, een plek diep in het bos vlakbij het gehucht ‘Folle-Pensée’ en vanaf de parkeerplaats te bereiken na een wandeling van 1,3 kilometer, leren Merlijn en Viviane elkaar kennen. Merlijn valt voor de charmes van de mooie vrouw. En daar weet Viviane handig gebruik van

De gouden boom

te maken door Merlijn zijn toverkunsten te ontfutselen. De bron zou overigens volgens de legende magisch zijn. Het water geneest ringworm, sust gekken en helpt jonge vrouwen bij het vinden van een man. De ‘Tombeau de Merlin’, een megaliet (stenen monument) in het Brocéliande, is ook te bezoeken. Volgens een van de legenden sterft Merlijn door zijn liefde voor Viviane. Onder de steen wordt hij begraven. In een andere versie wordt Merlijn door een magische cirkel bij de mgegaliet opgesloten door de hogepriesteres. Zo blijft hij eeuwig bij haar. Bezoek je het graf en laat je een wens op een papiertje achter, dan wordt deze door Merlijn vervuld. Val sans Retour Een van de ingangen tot het bos is het toeristische Trehorenteuc. Een gezellig dorp van waaruit gemarkeerde wandelingen starten. Het dorp kent ook een 18eeeuws kerkje, dat een ware trekpleister is. Toen pastoor Henri Gillard hier in 1942 arriveerde, mengde hij het christendom met Keltische legenden. Dit is terug te

EN ROU TE

zien in de taferelen op de schitterende glas-in-lood ramen. Vanuit Trehorenteuc is het slechts een kilometer lopen naar de ‘Val Sans Retour’ van het Brocéliande. Deze vallei dankt zijn naam aan de fee Morgan, de halfzus van koning Arthur. Omdat Morgan door een van haar minnaars wordt bedrogen, besluit ze wraak te nemen en spreekt ze een vloek uit. Iedere ontrouwe man die de vallei binnengaat, verandert in een steen en zal deel uitmaken van de ‘Steen der Valse Minnaars’, gelegen op een rotsformatie die de vallei domineert. Dus heren, opgelet! Lancelot is overigens de enige die

de betovering weet te doorbreken, ondanks zijn liefdesverhouding met de vrouw van koning Arthur. Hun liefde is zo zuiver, dat de betovering niet werkt. L’Arbre d’Or In deze ‘Val sans Retour’ ligt ook de ‘Mirroir aux Fees’, een prachtig meer dat tot de verbeelding spreekt. Vlakbij, naast een watervalletje, zie je een merkwaardige verschijning: ‘l’Arbre d’Or’ oftewel de Gouden Boom. Deze boom, bedekt met 90 gram bladgoud, vertoont gelijkenis met het gewei van het grote witte hert van het Brocéliande. Kunstenaar François Davin

ontwierp de boom ter nagedachtenis aan de alles verwoestende bosbranden in de zomer van 1989. De boom staat voor onsterfelijkheid en wijst op het nemen van verantwoordelijkheid ten opzichte van de natuur. De vijf verkoolde bomen die rondom de gouden boom staan, symboliseren de brand en wijzen ons erop het bos niet te gebruiken voor de commercie (houtkap). Het Brocéliande moet blijven wat het is: een sprookjesachtige wereld waarin je al wandelend door de natuur de romantiek van de Arthuriaanse tijd intens beleeft. en route

MEER OVER HET BROCÉLIANDE Naast de in dit artikel genoemde bezienswaardigheden in het Brocéliande, zijn er nog vele andere legendarische plekken de moeite waard, waaronder:

LA FONTAINE DE JOUVENCE - een kleine waterpoel vlak bij het graf van Merlijn.

CENTRE L’IMAGINAIRE ARTHURIEN Voor tentoonstellingen, uitvoeringen, informatie over wandelingen en alles rondom de legende van koning Arthur, moet je bij het ‘Centre l’Imaginaire Arthurien’ zijn. Het centrum is gevestigd in het Château de Comper in Concoret, omzoomd door het Brocéliande en grenzend aan een prachtig meer. De legende zegt dat de fee Viviane in dit kasteel woonde. CENTRE-ARTHURIEN-BROCELIANDE.COM

CPIE FÔRET DE BROCÉLIANDE

LE CHÊNE GUILLOTIN - een opmerkelijke eik met een omtrek van bijna tien meter, die naar verluidt al zo’n 1000 jaar stevig met zijn wortels in de grond staat op een rustieke plek tussen Concoret en Tréhorenteuc. L’HÔTIÉ (ook wel Maison de Viviane of Tombeau des Druides genoemd) - een groep megalieten daterend uit 2500 v. Chr.

LE JARDIN AUX MOINES – Volgens de legende was dit de locatie waar losgeslagen monniken uitbundige feesten hielden. Toen de heilige Saint Méen de mannen probeerde over te halen om toch een wat meer devote levenswijze in acht te nemen, werd hij in zijn gezicht uitgelachten. Hierop greep God in en veranderde Hij de monniken in stenen. Het Brocéliande en zijn omgeving kent ook vele interessante kerken, zoals de Abbaye de Paimpont en natuurlijke bezienswaardigheden zoals het ‘Etang de Paimpont’. TOURISME-BROCELIANDE.COM VALSANSRETOUR.COM FORET-BROCELIANDE.FR

Maak een excursie met het CPIE (Centre Permanent d’Initiatives pour l’Environnement) Forêt de Brocéliande. Dit educatief centrum richt zich vanaf 1988 op het behoud van milieu en cultuur van het Brocéliande. De excursies van het CPIE zijn gratis of kosten slechts een paar euro. Een van de excursies brengt je naar enkele bijzondere bomen van het Brocéliande. CPIE-BROCELIANDE.FR

BOEK Contes et légendes de Brocéliande Claudine Glot/Marie Tanneux (2002, Edtions Quest-France).

MUZIEK/FILM ‘Brocéliande’ van Alan Stivell Te beluisteren via YouTube: HTTP://BIT.LY/1ZR5MTZ

en route

EN ROU TE

Muziek van Parijse bodem

Wijnen uit ZuidFrankrijk Huib en Max van der Lugt kennen de Pro vence als hun broek zak. Ook de wijnen die zij uit dit stukje Frank rijk importeren. Zoals deze Clos Cibonne, gemaakt van de Tibou ren druif, waarmee de wijnbouw in Frankrijk 2000 jaar geleden ooit begon. La Viel la Vin. Te bestellen op: www.lavielavie.nl

Prismes, zo heet het nieuwe Franstalige album van de Parijs popgroep Peppermoon. Op de Nederlandse tv waren ze al te zien bij De Wereld Draait Door. Releasedatum van de cd: 24 september. Peppermoon: Prismes. € 16,99. Te bestellen via o.a. Bol.com. Peppermoon.fr

LÈCHE-VITRINE

Wijnmaakster in de LanguedocRoussillon Tien jaar geleden begon Lide wij van Wilgen een nieuw leven als wijnboerin. In haar boek Het Domein beschrijft zij de lange weg die uiteindelijk leidde tot de bekendheid van haar wijnen. Onlangs is er een nieuwe epiloog aan haar boek toegevoegd Lidewij van Wilgen Het Domein. € 10,-

Hilarische filmklassiekers Onlangs verschenen drie tijdloze klassieke films van de legendari sche filmmaker Jacques Tati op dvd bij Lumière. Alle films zijn geres taureerd en aangevuld met allerlei extraatjes, zoals interviews en filmanalyses. Een must voor liefhebbers van de France cinema. Les vacances de Monsieur Hulot, Mon oncle, Playtime, à € 9,99.

100% biologische olijfolie

Sinds 2007 produceert de Nederlan der Luuk Calboo in de Gard biologische olijfolie. De olijven zijn niet behandeld met chemische bestrijdingsmiddelen en het plukken van de olijven geschiedt handmatig. Door middel van koude mechanische persing wordt daarna een zachte, 100% biologische olijfolie verkregen. Calbolive - www.calbolive.nl of facebook.com/calbolive

EN ROU TE

LITERATUUR ISBN 9789401601931

PIERRE LEMAÎTRE

TOT ZIENS DAARBOVEN

VERTALING: LIESBETH VAN NES OORSPRONKELIJKE TITEL: AU REVOIR LÀ-HAUT UITGEVERIJ XANDER, 2014 € 22,50

LITERATUUR ISBN 9789029087353

STRIPVERHAAL ISBN 9782754810869

LITERATUUR ISBN 9789023486534

MAËL & KRIS

PHILIPPE CLAUDEL

(LE RÉCIT COMPLET) ÉDITION FUTUROPOLIS, 2014 € 34,50

VERTALING: MANIK SARKAR UIGEVERIJ DE BEZIGE BIJ, 2014 € 17,90

EEN BIJZONDERE CYCLUS EINDELIJK VERTAALD

DE GROTE OORLOG ALS STRIP

PRACHTBUNDEL POÈMES EN PROSE

Uitgeverij Meulenhoff verdient alle lof voor de moed de romancyclus Les Thibault van Martin du Gard (Nobelprijswinnaar in 1937) te laten vertalen. In dit lijvige eerste deel (850 blz) beschrijft de auteur het leven vanaf de eeuwwisseling tot 1914 van de gegoede Parijse familie Thibault tot de dood van de vader. Deze, een oerconservatieve katholiek, kan nog net door één deur met zijn gezagsgetrouwe oudste zoon Antoine, maar is voortdurend in conflict met zijn vrijgevochten jongste zoon Jacques. Het accent valt op de psychologische ontwikkeling van de personages, maar steeds in relatie met de diverse milieus en de samenleving. Waaruit een breed fresco ontstaat dat in sfeer eerder aansluit bij het realisme van Balzac dan bij Zola’s naturalisme. De grondtoon van MDG is objectief. Fris zijn de dialogen, levendig de buitenscènes en helder de monologues intérieurs. MDG laat zijn personages volop meedeinen in de woelingen van de nieuwe eeuw.

Notre Mère La Guerre is de alleen in Frankrijk uitgebrachte verzamelband van 4 stripboeken die ook als losse delen in het Nederlands verschenen bij uitgeverij Daedalus onder de titel Moeder Oorlog. Deze strip mag gelden als hét verstripte werk van WO-1. De gekozen invalshoek is de zoektocht naar de moordenaar van drie dorpsvrouwen van wie de lijken teruggevonden werden in de loopgraven van de Champagne in 1915. Een man die geruzied had met de eerste van de vermoorde vrouwen wordt daarop zonder proces geëxecuteerd. Als het moorden daarna toch doorgaat, krijgt gendarme Vialatte opgedragen de moordenaar te zoeken. Waarvoor hij een lange tocht begint door het slagveld en de lezer door tekenaar Maël langs indringende beelden wordt gevoerd, waarin deze met gedempte aquareltinten een morsige grijze, groene en bruine werkelijkheid schildert. Kris is verantwoordelijk voor het spannende scenario en het reliëf van de personages van wie hij met name Vialatte uitdiept. Knap voert Kris de spanning op, wanneer de speurder zelf verdachte wordt. Grimmigheid voert de boventoon in dit aangrijpende verhaal, maar humor en poëzie zijn niet vergeten.

Philippe Claudel schreef de verhalenbundel Les Petites mécaniques al in 2002, vlak voor zijn doorbraakroman Les âmes grises en ligt dan nu eindelijk, voortreffelijk vertaald, voor ons. In zijn voorwoord schrijft Claudel dat hij het leven ziet als een klein mechaniek dat zomaar van slag kan raken of vastlopen. De ongewisheid van het leven staat centaal in deze bundel, waar de dood op velerlei wijze zijn opwachting maakt. Door de poëtische schrijfwijze van Claudel behoudt elk verhaal toch een aangename lichtheid. Thema’s en sferen uit zijn latere werk zijn daarin aanwijsbaar. Elk verhaal draagt een zeker mysterie in zich en verdient herlezing vanwege de schoonheid van de zinnen. Doordat de meeste verhalen een middeleeuwse setting hebben, valt ook het liefdevolle gebruik op van vergeten woorden. Wanneer Claudel in zo’n verhaal alle dichters laat kruisigen, omdat ze de bewoners doen dromen in plaats van werken en in weer een ander verhaal een rijk koopman, op zoek naar Rimbaud, laat verworden tot een ascetische zwerver, licht de schrijver al sluiers op van de oorspronkelijke inspiratie van zijn oeuvre.

ROGER MARTIN DU GARD

DE THIBAULTS: DEEL 1

VERTALING: ANNEKE ALDERLIESTE UITGEVERIJ MEULENHOFF, 2014 € 49,95

NOTRE MÈRE LA GUERRE

KLEINE MECHANIEKEN

T 2013 ‘Adembenemend’ – Stefan Hertmans, auteur van Oorlog en terpentijn

P I E R R E L E M A ITR E AU R EVOIR L À-H AU T

AU R EVOIR L À-H AU T

P I E R R E L E M A ITR E

t o t ziens da a r bov en

tot ziens daarboven

De Eerste Wereldoorlog heeft van Frankrijk een ruïne gemaakt. Te midden van de verwoesting proberen Albert en Édouard, soldaten die de verschrikkingen van de loopgraven meemaakten, de draad van het gewone leven weer op te pakken. Beiden zijn alles kwijtgeraakt en voelen zich bedrogen en verstoten door de maatschappij. Met een bedrieglijk plan besluiten ze het Franse volk een lesje te leren én zelf fortuin te maken. Precies datgene wat Édouard en Albert voor ogen hadden gebeurt: het geld stroomt binnen. Tegen de tijd dat het bedrog aan het licht komt, hebben ze al plannen gemaakt om Parijs te verlaten. Maar zal het hen lukken om het verleden achter zich te laten? Tot ziens daarboven is een imposante roman over de gevolgen van de Grote Oorlog en hoe een land de doden herdenkt, maar de overlevende soldaten lijkt te vergeten.

NUR: 302

ROMAN

EEN SPANNENDE NASLEEP VAN LA GRANDE GUERRE

De jury van de Prix Goncourt had er vorig jaar meerdere stemrondes voor nodig om Au revoir là-haut te bekronen. Waarschijnlijk zat Lemaître’s reputatie als gelouterd thrillerschrijver hem in de weg. De aan dat genre gekoppelde schrijfstijl is terug te vinden in de plotwendingen die het breed uitgesponnen verhaal verrassend houden. De grote lijn is vlug verteld: twee soldaten ontkomen vlak vóór de wapenstilstand in november 1918 ternauwernood aan een slotoffensief in de loopgraven, waar ze roekeloos uit werden gejaagd door hun op roem beluste luitenant. Na de demobilisatie zullen de beide getraumatiseerde soldaten het pad van dit heerschap blijven kruisen. Ook al beslaat het oorlogsrelaas slechts enkele dagen, het volstaat om de verschrikkingen en absurditeit van vier jaar te tekenen: even zakelijk, indringend als cynisch. De kracht van de roman zit ook in het levendig en kleurrijk neerzetten van de personages. Spannend zijn de verwikkelingen na de oorlog, wanneer onze vergeten helden een ingenieus plan smeden om de goegemeente op te lichten. Meeslepend verteld ,cinematografisch en fantasievol, dit monument van Lemaître voor La Grande Guerre.

PAU L VA N L A A R

PAU L VA N L A A R PAU L VA N L A A R

PAU L VA N L A A R

EN ROU TE

JOIE DE VIVRE ISBN 9789461430991

LITERATUUR ISBN 9789400401693

TRISH DESEINE

MARIE-DOMINIQUE LELIÈVRE

HEERLIJK PARIJS

UITGEVERIJ GOOD COOK, 2014 € 19,95

tip!

HEERLIJK LEZEND DOOR PARIJS

‘In Parijs krijg je nog maar zelden een kaasplateau én een rijk dessert voorgezet. Hou het daarom, als je een zoet meesterwerkje wilt serveren, na het hoofdgerecht bij een groene salade, of laat die ook weg.’ Deze tip voor restaurateurs komt uit het nieuwe boek Heerlijk Parijs dat een culinaire gids is voor zowel toeristen als inwoners van de stad die geïnteresseerd zijn in alles dat de Franse hoofdstad aan lekkernijen te bieden heeft. Het boek is geen saaie restaurantgids, maar komt met verrassende tips, menu’s en inkoopadressen voor speciale ingrediënten. Het beknopte hoofdstuk ‘menu’s en recepten’ biedt net genoeg tips en variaties om zelf thuis mee aan de slag te gaan. Wij gaan thuis vast aan de slag met de dip van artisjokken, ingelegde citroen, Parmezaanse kaas en knoflook. Onbedoeld is de gids een inburgeringscursus voor nieuwe restaurantbezoekers. Zo komen we te weten dat als er na je derde koffie jus d’orange wordt aangeboden, er sprake is van fout le camp, oftewel ‘en nou wegwezen, hoogste tijd om te gaan’. TE SSA HEER SCHOP

LIFESTYLE ISBN 9789021557243

ELODIE RAMBAUD PARIJS IN STIJL

CHANEL & CO

VERTALING: INGRID BUTHOD OORSPR. TITEL: SHOPPING INSOLITE À PARIS UITGEVERIJ KOSMOS, 2014 € 19,99

WAT EEN VROUW!

COMMERCIEEL LIFESTYLEPRODUCT

VERTALING: GERTRUD MAES EN MARTINE WOUDT. OORSPR. TITEL: CHANEL & CO: LES AMIES DE COCO (DENOËL, 2013) UITGEVERIJ THOMAS RAP, 2014 € 19,90

Modeontwerpster Gabrielle – Coco – Chanel was schuw én charmant, en voor alles een zakenvrouw. Ze ging niet alleen relaties aan met vrouwen, maar ook met mannen aan wie ze iets had. Berekenend en vals kon ze zijn, en wie voor haar had afgedaan, werd onherroepelijk afgedankt. Marie-Dominique Lelièvre weet dat mooi feitelijk te beschrijven. Sympathie krijg je als lezer niet voor Chanel, wel waardering voor haar eigenzinnige gevoel voor mode en niet-aflatende werklust. Lelièvres schrijfstijl is soms wat te ‘tell-don’t-show’. Weinig psychologie komt er aan de roman te pas, wel veel namedropping van bekende en minder bekende Fransozen, Engelsen, Russen en Amerikanen. Haar feitelijke stijl wekt op die wat momenten tegenzin. Maar dat mode voor Chanel overal doorheen verweven zat en dat ze haar stijl tot aan het einde toe trouw was, blijft óók hangen. Zodat je na het lezen van Chanel & Co ondanks alles denkt: wat een vrouw! SU Z A N N E BE RGM A N

De gemiddelde toerist die naar Parijs gaat, zal in de eerste plaats niet op zoek gaan naar winkels voor bijzondere gereedschappen, borduurwerk, lampenkappen, opgezette insecten en andere curiosa. Elodie Rambaud nodigt ons uit om dat wél te doen en leidt ons langs tal van obscure adresjes, dikwijls verscholen in achterafstraatjes, cours en minder druk bezochte arrondissementen. Haar ruime selectie is uitstekend gerangschikt op thema – o.a. ‘eigentijdse inspiratie’, ‘textiel’, ‘snuffelen’ en ‘accessoires’ – en is zelfs per arrondissement ingedeeld. Kortom, alle ingrediënten voor een boeiend boek zijn aanwezig. En toch is dat niet helemaal gelukt. Het boek leunt zwaar op de illustratieve fotografie die we kennen uit hippe lifestylemagazines en ook de teksten van Elodie Rambaud overstijgen niet het niveau van een commerciële reclamefolder. Zo is het volgens haar ‘mateloos boeiend’ om pastelmaker Isabella Roché, de eigenares La Maison du Pastel, te horen vertellen. Maar daar blijft het dan ook bij. Waarom geen kort interview met deze dame? Het ontbreken van dergelijke diepgang maakt van Parijs in stijl een weliswaar goed gedocumenteerd, maar iets te oppervlakkig lifestyleproduct. ANNA VENTER

EN ROU TE

BOEKFRAGMENT UIT ‘CHANEL & CO’ VAN MARIE-DOMINIQUE LELIÈVRE

‘WAT IK WIL IS VERKOPEN’

... ALS CHANEL MARIA UITNODIGT OM NAAR DE

studio te komen wanneer ze maar wil, weet Maria dat ze terug zal komen. Ze gaat erheen zoals naar de grot in Lourdes, hopend op een wederopstanding. Chanels betovering, verbeelding en geestkracht halen haar uit de apathie, uit de neerslachtigheid waarin ze terecht was gekomen nadat haar wereld was ingestort. Op een middag treft Maria haar in een verwoede discussie met madame Bataille, de borduurster van het modehuis. Chanel heeft onlangs van de Faeröereilanden kleurrijke traditionele truien geïmporteerd, die populair zijn onder skiërs, en laat het motief overborduren op zijden bloezen. Geborduurde bloesjes van zijden jersey zijn in de mode, zoals eerder Roemeense bloezen. Gedragen op een rok van zwart velours of satijn kan zo’n bloes een middagjurk vervangen. In de reportages van de broers Seeberger in Femina, gewijd aan de paardenrennen in Longchamp, overheerst borduurwerk op de jurken en bloezen. ‘Roumaïa’, een dikke, wat boersige crepon, is in de mode, geborduurd met bloemen of bladmotieven. In de zomer waren er op het strand zelfs Bretonse motieven te zien op witlinnen jasjes. Chanel inspecteert met haar borduurster de delen van een bloes van rode crêpe de Chine. Met haar handen in haar zakken debatteert ze ratelend over de prijs, met zo’n stortvloed van steeds weer nieuwe argumenten dat madame Bataille, een weelderige, in een zwarte japon geperste vrouw, het zweet uitbreekt. ‘Hoor eens, madame Bataille, ik kan voor dit werk geen zeshonderd frank betalen.’ ‘Mag ik Mademoiselle erop wijzen dat ...’ ‘Waarop, madame Bataille? Legt u me eens uit waarom u me deze belachelijke prijs vraagt? Zoals ik al zei, ik zie echt niet waarom.’ ‘Het borduursel van de bloes is van echte Chinese zijde, waarvan de prijs per kilo op dit moment ligt op ...’ ‘Het kan me niet schelen welke zijde u gebruikt, echte of niet. Wat ik wil is verkopen. Zoals hij nu is, is uw bloes te duur. Verlaag uw prijs. Heel simpel.’

Chanels elektriserende tempo en de gebiedende golven die ze uitzendt verbazen de grootvorstin. ‘Maar Mademoiselle ...’ ‘Mijn beste mevrouw, het lijkt me net zo goed in uw belang als in het mijne als we veel van deze bloezen maken. Wees verstandig. Verlaag uw tarief. U bent niet de enige in Parijs die borduurt. Wie dan ook zal maar wat graag voor me werken.’ Chanel wappert met de bloesdelen in de richting van de borduurster, om te beduiden dat het onderhoud is afgelopen. Wie dan ook? Zonder erbij na te denken springt de grootvorstin in het diepe. ‘Mademoiselle Chanel, als ik die bloes voor honderdvijftig frank minder kan borduren, geeft u me dan de opdracht?’ Verrast draait ze zich om. ‘Eh, zeker wel! Deze bloes is op de machine geborduurd. Kun je dat?’ Chanel weet dat de Russische emigranten voor de haute couture borduren op een borduurraam. ‘Nee,’ geeft Maria Paulowna toe. Haar eerlijkheid amuseert Chanel. ‘Ik kan een machine aanschaffen en leren hoe ik ermee om moet gaan.’ ‘Nou vooruit, probeer het dan maar ...’

UIT: ‘CHANEL & CO’ VAN MARIE-DOMINIQUE LELIÈVRE UITGEVERIJ THOMAS RAP, 2014

EN ROU TE

RENATE VAN DER BAS

Comme vous voulez, Madame Renate van der Bas is sinds 1998 met veel plezier en verbazing allochtoon, ergens ten zuiden van Carcassonne ...

et Nederlandse tijdschrift voor mondhygiënisten vroeg me om een stukje over ervaringen met Franse tandartsen. Waarom niet over ervaringen met Franse mondhygiënisten? Nou, die bestaan niet. Een gat in de markt? Volgens de eindredactrice hebben Nederlanders geprobeerd een Franse opleiding tot mondhygiënist op te zetten, maar kreeg men geen poot aan de grond. Niet alleen vanwege te veel bureaucratie, maar ook door de onwil van de tandartsen. ‘Het zou leuk zijn als je in je stukje mijn mening deelt dat de mondhygienist in Frankrijk geen overbodige luxe zou zijn,’ voegde ze eraan toe. Ik wist meteen wat ze bedoelde, want we kunnen niet altijd de knoflook de schuld geven. Er is tussen Fransen en Nederlanders absoluut sprake van een culturele kloof qua mondverzorging, zeker à la campagne. Voor dentale raggertjes bijvoorbeeld kan ik in mijn buurt alleen terecht bij de apotheker, die dan zuchtend door de knieën gaat om uit een diepe la een beduimeld pakje op te diepen. Waar ze dan wel weer een opgepoetst bedrag voor vraagt. Maar vooral het tandartsbezoek is totaal anders. Mijn eerste keer herinner ik me nog goed. Ik woonde al drie jaar in Frankrijk, maar had nog geen tijd gevonden voor een afspraak. Dat knaagde aan mijn brave Nederlandse hart en op een dag greep ik de telefoon. Ik kreeg Monsieur Cros, le dentiste zelf aan de lijn. In mijn beste Frans legde ik uit dat ik een controle wilde. Ik dacht enige verbazing in zijn stem te horen, maar kon de volgende dag al terecht, in zijn praktijk in het kleine gezondheidscentrum.

ER IS TUSSEN FRANSEN EN NEDERLANDERS ABSOLUUT SPRAKE VAN EEN CULTURELE KLOOF QUA MONDVERZORGING, ZEKER À LA CAMPAGNE

Liggend in de stoel vertelde ik dat ik al drie jaar geen tandarts had gezien en dus graag een check-up wilde. ‘Comme vous voulez, Madame,’ glimlachte Monsieur Cros en zette zich aan het werk. Hij controleerde mijn vullingen, krabde grondig tussen mijn tanden en kiezen en poetste wat aanslag en tandsteen weg. Na tien minuten kwam de geruststellende mededeling dat alles oké was en voelde mijn gebit weer aan als nieuw. Heerlijk. Ik stond op, pakte mijn tas en zocht het chequeboek. ‘Ça fait combien, Monsieur Cros?’ vroeg ik. Vervolgens geloofde ik mijn oren niet: ‘Madame je vous en prie, hier hoeft u echt niet voor te betalen. Ik heb niets gedaan! Een nota is alleen terecht als ik een probleem moet oplossen. Au revoir, het is goed zo!’ Totaal verbluft stond ik weer buiten. Ik probeerde me te herinneren wat ik in Nederland voor zoiets kwijt zou zijn geweest. Ook begreep ik de ademproblematiek van mijn streekgenoten beter: ze gaan pas naar de tandarts als het pijn doet ... Monsieur Cros zag ik nog een keer, toen hij een van mijn Nederlandse logés hielp wiens plaatje was gebroken op een keihard stuk stokbrood. Kijk, zag ik hem denken, hier is mijn vakmanschap tenminste op zijn plek! De factuur was weer minder professioneel: ‘Kom maar een flesje wijn brengen.’ Dit alles was meer dan tien jaar geleden. Monsieur Cros verhuisde, en in ons dorp vestigde zich een jonge, vrouwelijke tandarts. Van haar mag ik eens per jaar (niet vaker!) komen voor die controle en schoonmaakbeurt. Madame Castilla maakt echter wel echte factures: ik betaal zo’n dertig euro per keer en dat wordt volledig vergoed door mijn – vrij basale – verzekering. Al met al nog steeds weinig reden voor tandengeknars. en route

EN ROU TE

DE GROTE OORLOG Je bent het industriegebied van Lille een uurtje door het vlakke landschap gaat aan hoogte winnen, met elke afslag komen namen je bekender voor, stilaan rijd je de Grote Oorlog binnen: de zachte groene heuvels waar de Grote Oorlog woedde, het slagveld van de Somme, waar een half miljoen verbloedde, in opperste verbazing, geen idee en geen vermoeden, althans niet op de ochtend vóór de slag, die schitterende eerste julidag … Ze waren vol vertrouwen de oorlog ingegaan, ‘To Paris’ of ‘Nach Berlin’ had op hun trein gestaan, de wapenbroeders die nooit verder kwamen dan hier, en enkel God kent nog hun namen. JAN BOERSTOEL

R E P O R TA G E

EN ROU TE

LA GRANDE GUERRE De hel die Europa voorgoed veranderde

FRANKRIJK IS BIJ TWEE WERELDOORLOGEN BETROKKEN GEWEEST. ZE DUURDEN BEIDE ONGEVEER VIER JAAR EN HEBBEN BEIDE VOOR ONNOEMELIJK VEEL LEED GEZORGD. MAAR DAARMEE HOUDEN DE OVEREENKOMSTEN WEL OP. NIET VOOR NIETS WORDT DE OORLOG VAN 1914-1918 ‘LA GRANDE GUERRE’ GENOEMD EN DIE VAN 1940-1944 ‘LA DRÔLE DE GUERRE’. TEKST: WIM KRUIZE

EN ROU TE

P 12 MAART 2008 DOOFDE DE LEVENSVLAM van de 110-jarige Lazare Ponticelli, de laatste van de 8,5 miljoen Franse soldaten van de Eerste Wereldoorlog. Frankrijk heeft het overlijden van zijn laatste poilu zeer intens beleefd. De Grande Guerre behoort nu weliswaar tot de geschiedenis, maar de trauma’s ervan zijn nog lang niet verwerkt. Geen wonder, want bijna al de namen van de 1,4 miljoen gesneuvelde soldaten staan gebeiteld op monumenten voor de gevallenen in meer dan 36.000 gemeenten van Frankrijk. Slechts 15 dorpen hebben geen monument opgericht omdat er geen doden te betreuren waren … Bijna anderhalf miljoen doden, dat komt neer op een gemiddelde van 900 per oorlogsdag, nog afgezien van de 3 miljoen gewonden van wie 1 miljoen blijvend invalide, met inbegrip van de 15.000 gueules cassées (soldaten met ernstige gezichtsvervormingen). Tel daarbij op de weduwen en wezen en de 675 soldaten die gefusilleerd zijn omdat ze, veelal in doodsangst, deserteerden of bevelen niet gehoorzaamden. Gelukkig is Frankrijk bezig met het rehabiliteren van deze laatste categorie. Namen als Verdun, Marne, Somme, Voie Sacrée, Chemin des Dames, Douaumont en Vaux staan onuitwisbaar gegrift in het geheugen van de Fransen. Maar als je aan hen vraagt: ‘Die oorlog waar jullie soldaten zingend naartoe gegaan zijn, waarom is die nou eigenlijk gevoerd?’ dan weten ze het antwoord niet. En de Duitsers weten het evenmin. Krankzinnig was het, dat eindeloze bloedbad van 1914 tot 1918, zinloos die orgie van bloed, modder, granaten, gifgas, trommelvuur, loopgraven, angst, ratten, ziektes, verwondingen, kou, regen … Augustus 1914: oorlog! Het begin van de 20e eeuw was een periode waarin bedreiging van en wantrouwen tussen de grote staten van Europa de boventoon voerden. Duitsland wilde zich niet omsingeld weten, zag in oorlog de enige oplossing om aan het Duitse verlangen - dat wil zeggen: het voeren van een Weltpolitik - te voldoen en breidde leger en vloot drastisch uit. Frankrijk en Engeland zagen die ontwikkeling met groeiende ongerustheid aan. Bondgenootschappen werden gesmeed: enerzijds Duitsland, Oostenrijk-Hongarije en Italië, anderzijds Frankrijk, Engeland en Rusland. Eén vonk in het kruitvat was maar nodig. Die kwam toen op 28 juni 1914 in Serajevo Frans Ferdinand van Habsburg, erfelijk aartshertog van het Oostenrijks-Hongaarse keizerrijk, werd vermoord door een Servische terrorist. Op 1 augustus verklaarde Duitsland de oorlog aan Rusland en op 3 augustus aan Frankrijk. Engeland deed dat op 4 augustus aan Duitsland omdat de Duitsers het neutrale België de dag tevoren waren binnengevallen. Tijd voor diplomatiek overleg ontbrak. Er was geen houden meer aan, de grote brand was begonnen. Frankrijk en Duitsland dachten beide dat die brand fel maar kort zou woeden. Slag aan de Marne De Duitsers veroveren Luik en Brussel en trekken op in de richting van Parijs. Joffre, de Franse opperbevelhebber, slaagt erin de Duitsers tot staan te brengen in de slag bij de Marne, die duurt van 5 tot 13 september. In de nacht van 13 op 14 september wordt Reims heroverd. De slag aan de Marne leeft legendarisch voort vanwege

de taxi’s die gevorderd werden in Parijs om vijf bataljons in allerijl naar het front te vervoeren. Inmiddels ontstaat een tweede front in Vlaanderen omdat de Duitsers over de kust willen beschikken. Britse troepen landen in Noord-Frankrijk en in Oostende en stuiten bij Ieper op de vijand. De Duitse opzet om een doorbraak te forceren mislukt. Steeds meer landen gaan meedoen aan het Europese conflict dat uitgroeit tot een oorlog op wereldschaal. Overal ter wereld doen zich botsingen voor. Loopgraven Een langgerekt front van zo’n 750 kilometer stabiliseert zich langs de lijn Ieper, Aisne, Maas, Moezel en Vogezen. Het zal vier jaar lang vrijwel niet meer van plaats veranderen. Meer dan twintig nationaliteiten graven zich in. In en tussen de loopgraven woedt een verschrikkelijke oorlog. Voor het eerst in de geschiedenis doden soldaten vijanden zonder ze te zien. Nieuwe wapens doen hun intrede: vliegtuigen, mitrailleurs (één mitrailleur kan een peloton aanstormende soldaten tegenhouden waardoor de methode van Napoleon – net zolang mannen eropaf sturen tot de overwinning daar is – van geen waarde meer blijkt), vlammenwerpers, steeds zwaardere granaten, prikkeldraad. In de tweede slag bij Ieper (voorjaar 1915) maken de Duitsers, hoewel dat door het vredesverdrag van Den Haag in 1899 was verboden, voor het eerst gebruik van gifgas. Ongekend lijden is het gevolg. De loopgravenoorlog wordt een hel. Aanvallen en tegenaanvallen over de gehele frontlinie volgen elkaar op. Beide partijen willen tevergeefs bij de ander de begeerde doorbraak tot stand brengen. Als er de ene dag een winst is van 50 meter volgt er de dag daarna een verlies van 75 meter. Ten koste van ontelbare levens. 1916: het jaar van Verdun en de Somme Op 21 februari, om 7.15 uur, beginnen de Duitsers hun Trommelfeuer. Op die dag vallen een miljoen granaten op de Franse voorposten van de stad Verdun. Een orkaan van ijzer en vuur. De lucht dondert, de aarde beeft en scheurt. Op 25 februari veroveren de Duitsers het fort van Douaumont. Generaal Pétain wordt commandant van de sector Verdun. De Voie Sacrée komt tot stand: een weg van Bar-le-Duc naar Verdun waarlangs elke dag 6.000 à 8.000 voertuigen gaan rijden. Elke week worden langs deze Voie Sacrée – de naam is bedacht door de schrijver Maurice Barrès – 90.000 infanteristen naar het inferno van Verdun getransporteerd. De verse manschappen komen de talloze gewonden tegen die naar de ziekenhuizen van het achterland worden vervoerd. De slag om Verdun, begonnen op 21 februari, duurt tot in de herfst van 1916. Het dorpje Fleur y-deva nt-Douaumont wordt 26 keer (een andere bron zegt 17 keer!) veroverd en heroverd. Aan Franse en Duitse zijde vallen 300.000 doden. Niettemin blijft de frontlinie onveranderd!

ER WAS GEEN HOUDEN MEER AAN, DE GROTE BRAND WAS BEGONNEN. FRANKRIJK EN DUITSLAND DACHTEN BEIDE DAT DIE BRAND FEL MAAR KORT ZOU WOEDEN

R E P O R TA G E

EN ROU TE

In datzelfde jaar 1916 zetten de Britten op 1 juli een offensief in aan de Somme. Daarbij wordt voor het eerst gebruikgemaakt van tanks. De Britse aanval loopt uit op een fiasco. Op de eerste dag, de bloedigste van de hele oorlog, doden Duitse mitrailleurs in negen uur 20.000 man. Het offensief duurt tot oktober en gaat als een nachtkaars uit. Verdun en de Somme putten echter ook Duitsland uit. Hulp In 1917 belandt het Franse moreel in een diep dal. De militairen zien het niet meer zitten en de soldaten in de loopgraven komen in opstand. Maar dan wordt de autoritaire Georges Clemenceau premier van het oorlogskabinet. Hij verzet zich tegen het heersende doemdenken. ‘Le tigre’ (de tijger), zoals hij genoemd wordt, zet door en weet Frankrijk weer moed te doen vatten. Intussen besluiten de Verenigde Staten niet langer meer werkeloos toe te zien. De Amerikanen gaan meedoen. De Duitsers begrijpen dat ze een beslissing moeten forceren voor het te laat is. In maart 1918 lanceert generaal Erich Ludendorff zijn gigantische offensief, maar de Engels-Franse strijdkrachten houden hem, weliswaar met een uiterste krachts-

IN DE TWEEDE SLAG BIJ IEPER MAKEN DE DUITSERS VOOR HET EERST GEBRUIK VAN GIFGAS. ONGEKEND LIJDEN IS HET GEVOLG

inspanning, tegen. In juli zetten de Amerikanen voet op Franse bodem. Dat bezegelt het lot van de Duitsers. Op 11 november om 11.11 uur luiden in Frankrijk alle klokken en leggen alle strijdenden de wapens neer. Generaal Pétain barst in snikken uit, omdat opperbevelhebber Foch hem verbiedt door te stoten naar Berlijn. De Grande Guerre is ten einde. Duitsland geeft zich gewonnen. Op 28 juni 1919 worden in Versailles de vredesverdragen getekend. Ze zijn voor Duitsland zó vernederend dat daarin in feite de kiem gelegd wordt voor de Tweede Wereldoorlog. Acht miljoen doden en zes miljoen verminkten, dat is de trieste eindbalans van Wereldoorlog I. In Europa zal niets meer zijn zoals het was. en route

HERDENKINGEN OP 11 NOVEMBER Op 11 november 2014 herdenkt men in Parijs dat het 96 jaar geleden is dat de Wapenstilstand werd gesloten in 1918. In Ablain-Saint-Nazaire (Pas-de-Calais) vindt op diezelfde dag een internationale

herdenking plaats vlak bij de Nécropole nationale de Notre-Dame de Lorette, een Franse militaire begraafplaats met gesneuvelden uit de Eerste Wereldoorlog. Hier zal een internationaal gedenkteken

ingewijd worden waarop de namen van 600.000 strijders staan die tijdens de Grande Guerre gevallen zijn op de strijdvelden van Nord-Pas-de-Calais.

Maak ook kennis met Maison en France of Côte & Provence www.maisonenfrance.com

De internationale HUISEIGENAREN luchthaven van Brive OPGELET! Pas op voor ademende IN HET HUIS kleigronden

ONDERNEMEN IN FRANKRIJK

Zo begin je een chambres d’hôtes

c o d e u g Lan

PROVENÇAALSE LEVENSKUNST

Op wijncursus in de Vaucluse

SEISMISCHE ACTIVITEIT

Een nostalgische ALS DE BANK NIET WIL tommettes-vloer

Voorkom schade aan uw Franse woning

Credit vendeur: een alternatief via de notaris

HOE PROMOOT JE NOORD-FRANKRIJK?

Het rustieke leven in La France Profonde De parel van de Provence

LuberonTussen Tarn

en Dordogne

€ 5,95

zomer 2014

DE FRANSE TAAL: prachtige misverstanden RONDOM HET HUIS: vaste planten, de kleurmakers van elke tuin BELASTING: vrijstellingsregeling van de plus-value ERVARINGSVERHAAL: consequenties van het Franse erfrecht SAVOIR FAIRE: geef licht de ruimte En nog veel meer!

€ 5,45

Interview met Nederlandse pr-medewerker in Pas-de-Calais

D ÉCO U

B RE Z LE

UR ONHE

IN DE OLIE

Een eigen biologische olijfgaard KOPEN/RUILEN: actueel huizenaanbod en trouvailles REPORTAGE: 70 jaar na D-Day: herdenkingsactiviteiten in Normandië REGIO: zo wonen onze lezers ERVARINGSVERHAAL: van hameau tot vakantiedomein in de Lot-et-Garonne MILIEUBEWUST: het Europees Ecolabel HYPOTHEEK: kiest u voor een vaste

of een variabele rente? En nog veel meer!

SPECIAAL

WONEN OF KOPEN IN EEN NATUURGEBIED

Waar moet u op letten? ATELIERBEZOEK

VOOR LEZERS VAN EN ROUTE

Nederlandse glazenier in de Pyrénées-Orientales

€ 5,95

KOPEN/RUILEN: actueel huizenaanbod en trouvailles REPORTAGE: avontuurlijke wandelingen door de Vallée du Tarn SLIM (VER)BOUWEN: maak gebruik van standaardmaten FINANCIEEL: nu is het moment om te kopen! ERVARINGSVERHAAL: eerste kennismaking met nieuwe Franse buren STREEKRECEPT: clafoutis aux ﬁgues En nog veel meer!

De koning te rijk in Zuid-Frankrijk

Wijn: Zuid-Frankrijk natuurlijk! Onderschat: de Provençaalse ‘rouge’

Châteauneuf-du-Pape: hét wijnstadje in de Vaucluse De beste 21 wijnen smuladressen! De nieuwste trend: de pique-chic

C Ô T E & P R O V E N C E • V O O R J A A R 2 0 1 4 • CHAMBRES D’HÔTES GIDS • INTERVIE W BRIGIT TE BARDOT • BINNENKIJKEN BIJ RENOIR • TOULON • 33 X LEKKER OUDERWETS ETEN IN DE PROVENCE

Kasteelvrouwe in de Aude

RETOURTJE CORRÈZE

■

C Ô T E & P R O V E N C E • Z O M E R 2 0 1 4 • ALLE ZOMERFESTIVALS - LEKKER UIT ETEN A AN DE MÉDITERRANÉE - HET DUBBELLEVEN VAN DE KEIZER VAN SAINT-TROPEZ - POTJE JEU DE BOULES - AVIGNON

FEMME AU BOULOT

THEMA: NIEUWBOUW

Van luchtkasteel tot echt kasteel

jaargang 17

jaargang 17 ■ zomer 2014

C Ô T E & P R O V E N C E • N A J A A R 2 0 1 4 • WIJN: ZUID-FRANKRIJK NATUURLIJK! • BERT WAGENDORP OVER ‘ZIJN’ MONT VENTOUX • DE MOOISTE WANDELKUST • KLASSIEK ZEILEN IN SAINT-TROPEZ

In 10 stappen van droom naar notaris

voorjaar 2014

zomer 2014

Een goede makelaar is het halve werk

■

voorjaar 2014

THEMA: KOPEN

jaargang 17

■

Een jong gezin vertrok naar Midden-Frankrijk

zomer 2014

UNE SECONDE VIE

■

jaargang 17

Maison en France

www.maisonenfrance.com

Maison en France

www.maisonenfrance.com

De koning te rijk in Zuid-FrankrijkDe koning te rijk in Zuid-Frankrijk

Alle zomerfestivals!

Lekker uit eten aan de Méditerranée 25 strandrestaurants

Het dubbelleven van de keizer van Saint-Tropez Potje jeu de boules? Topsport en Provence! Avignon: de eeuwige stad van de Vaucluse

Binnenkijken bij Renoir

33 x Lekker ‘ouderwets’ eten in de Provence

Fietsen in de Vaucluse

Chambres d’hôtes Gids Vakantie bij de mensen thuis Exclusief!

Activiste Brigitte Bardot (80) over Saint-Tropez Toulon De warmste stad van Frankrijk

14e jaargang • voorjaar 2014 www.coteprovence.nl

€ 6,95

14e jaargang • zomer 2014 www.coteprovence.nl

Een zomer lang dagelijks vakantietips! € 6,95

Schrijver Bert Wagendorp over ‘zijn’ Mont Ventoux De mooiste wandelkust van de Rivièra Klassiek zeilen in Saint-Tropez

14e jaargang • najaar 2014 www.coteprovence.nl

€ 6,95

Maison en France - Over huizen, wonen, werken en leven in Frankrijk. Voor (toekomstige) bezitters van een eigen ‘Maison’ en France.

Côte & Provence – De koning te rijk in Zuid-Frankrijk. Voor vakantievierders, mensen die er wonen en werken en huiseigenaren in mediterraan Frankrijk.

Een jaarabonnement kost € 28,50 Samen met En Route: € 49,50

Een jaarabonnement kost € 23,50 Samen met En Route: € 47,50

www.maisonenfrance.com Volg ons ook op Facebook en Twitter

www.coteprovence.nl Volg ons ook op Facebook en Twitter

Frankrijk compleet: En Route én Côte & Provence én Maison en France bij u thuis? Neem dan een combi-abonnement deze drie tijdschriften! Voor slechts € 69,50 Ga naar www.enroute-magazine.nl en meld u aan als abonnee. Of doe een abonnement cadeau!

EN ROU T E

KLASSIEK

POPULAIR

ÉTIENNE MOULINIÉ

DAVID MCNEIL

ENSEMBLE CORRESPONDANCES OLV SÉBASTIEN DAUCÉ HARMONIA MUNDI, 2014

WARNER, 2014

MESLANGES POUR LA CHAPELLE D’UN PRINCE

Verleden jaar debuteerde het Ensemble Correspondances onder Sébastien Daucé bij het label Harmonia Mundi met een fantastische opname van Marc-Antoine Charpentier. Het werd meteen de TIPCD van En Route. Dit jaar legde het gezelschap zich toe op een andere Franse barokcomponist: Étienne Moulinié (1599-1676), afkomstig uit de Languedoc. Moulinié was ruim dertig jaar hofcomponist van hertog Gaston d’Orléans, de broer van koning Lodewijk XIII, en schreef zowel sacrale als profane muziek. Voor de opname hebben de musici een selectie gemaakt uit Moulinié’s geestelijke werken en deze gecombineerd met repertoire van diens tijdgenoten Antoine Boesset, François de Chancy en Louis Constantin. Het resultaat is een prachtige compilatie van reine en ingetogen muziek zoals we die ook al op de Charpentier-cd voorgeschoteld kregen. Opnieuw weet het Ensemble Correspondances de luisteraar te betoveren met hun perfect gedoceerde, veelkleurige harmonieën, waardoor de vergeten componist Moulinié eindelijk de waardering krijgt die hij verdient. Een cd om alvast te noteren op uw verlanglijstje voor Sinterklaas en Kerstmis!

UN LÉZARD EN SEPTEMBRE

POPULAIR

ALAIN TURBAN

LA LÉGENDE DE MONTMARTRE (CD + DVD) PONY MUSIC, 2014

tip!

Geen Engelsman hier die iets in het Frans probeert, David McNeil is een zoon van Marc Chagall (wiens naam hij bewust niet aannam) en al sinds de jaren zeventig actief binnen het Franse chanson. Hij heeft acht albums op zijn naam en werkte als tekstdichter voor o.a. Gainsbourg, Montand, Souchon en Clerc. Verder publiceerde hij drie boeken met herinneringen aan zijn vader en artistieke vrienden. De cd Un lézard en septembre verschijnt na 22 jaar stilzwijgen en is de absolute verrassing van dit voorjaar. Een rijp album dat zijn naam eer aandoet: een donkere, doorleefde stem die aangenaam wiegende chansons brengt, subtiel georkestreerd: meest akoestisch, banjootje hier, sopraansax daar, rustige dixieland, kinderkoortje ook, Bruni en Hardy neuriën mee. Denk aan Moustaki in Jules et Jim of Montand in Vous souvenez-vous Louisa en het filmische 40, Rue Monsieurle-Prince. De Regrets van Du Bellay en de rozen van Ronsard bepalen het herfstgevoel van het prachtige titelnummer en Baudelaire vliegt voorbij in Tapis Volant. Mooie teksten vol literaire verwijzingen. Charlebois en Souchon in gastrollen. Laat de herfst maar komen.

Montmartre is al sinds de 19e eeuw een stadsdeel waar het leven gevierd en bezongen word. Op de Butte verrezen talrijke cafés en cabarets die door kunstenaars als Lautrec en Poulbot op het doek werden vereeuwigd, en namen als Le Chat Noir, Le Lapin Agile en Le Moulin de la Galette spreken nog altijd tot de verbeelding. Zanger Alain Turban werd in 1947 op de Butte Montmartre geboren, boven de bistro van zijn ouders in de rue Paul Albert, en heeft sindsdien zijn hart aan zijn geboortegrond verpand. Verleden jaar verscheen zijn cd Poulbot met prachtige nummers over Montmartre, gevolgd door een spectaculaire show in Parijse Olympia. Dit optreden, een soort Turban & Friends, is nu op cd en dvd verschenen. Het is één grote lofzang op zowel het heden als het verleden van de nog altijd bruisende stadswijk. De muziek wordt afgewisseld met korte cabaretteksten en er komt zelfs nog even een dorpspastoor voorbij. Door deze vermakelijke combinatie van theater en muziek brengt Turban het illustere verleden helemaal opnieuw tot leven, alles onder het goedkeurende oog van Montmartre-icoon Michou, de inmiddels 83-jarige eigenaar van het gelijknamige transformistes cabaret. Kortom, een feest om naar te kijken en te luisteren, deze muzikale tijdreis. Of, zoals Turban het zelf samenvat: Un taxi dans les étoiles … c’est la Légende de Montmartre. De dvd en de cd zijn te bestellen via: www.alainturban.com Op deze website zijn ook fragmenten uit de show te zien en te beluisteren. Stuur voor online betaalgegevens een mail naar: alain.turban@wanadoo.fr A N DY A R N T S

A N DY A R N T S PAU L VA N L A A R

CD/DVD

EN ROU TE

VERSTILDE ALLURE De ongekende schoonheid van

les Ch창teaux de la Loire

De chateaus van Chambord, Cheverny en Chenonceau behoren tot de architectonische topattracties van de Loirevallei. Fotograaf Ferry van der Vliet liet zich inspireren door de schoonheid van de streek en ging bovendien op zoek naar bijzondere kasteeltjes die je niet in reisgidsen tegenkomt. Een sfeerverslag in woord en beeld. TEKST EN BEELD: FERRY VAN DER VLIET

EN ROU TE

REISVERSL AG

CH ÂTE AU DE CHENONCE AU

EN ROU TE

CH ÂTE AU L A BUS SIÈRE

ET KASTELENLAND VAN DE LOIRE LIGT OP slechts 90 minuten rijden van het centrum van Parijs. Via de A6 en de D940 bereik ik Gien, vooral bekend door zijn bijzondere aardewerk, het beroemde bleu de Gien, diep blauw van kleur met goudgele motieven, ontworpen aan het einde van de 19e eeuw. De Faïencerie (aardewerkfabriek) van Gien werd in 1821 gesticht door de Engelsman Thomas Hall. Het stadje ligt aan de Loire en in het centrum bevindt zich het oudste Loirekasteel opgebouwd in rode en zwarte baksteen. Omstreeks 1500 liet de dochter van Lodewijk XI, Anne de Beaujeu, dit kasteel bouwen. Nu is hier het Musée International de la Chasse gevestigd, een zeer interessant jachtmuseum. Vanaf het kasteelterras heb je een prachtig uitzicht over de Loire, de 18e-eeuwse brug, de huizen met hun puntige gevelspitsen en de daken met hun typische platte dakpannen. In de Val de Loire staat een groot aantal kastelen, waarvan sommige nog in particulier bezit zijn. Deze vaak prachtige adellijke verblijven hebben het moeilijk tegenover de door de Franse Staat zwaar gesponsorde luxe chateaus van voormalige Franse koningen. Mijn reisdoel: het bezoeken van twee onbekende juweeltjes en twee gerenommeerde kastelen die misschien wel de allermooiste van de Loirestreek zijn. Château La Bussière Vlak bij Gien ligt het dorpje La Bussière met het kasteel van de vissers: Château de la Bussière, sinds 200 jaar in particulier bezit van de familie Chasseval. De fundamenten van La Bussière stammen uit de 12e eeuw. Veel kastelen zijn van oorsprong strenge donjons die later werden omgebouwd tot luxueuze verblijven met weelderige tuinen. Het kasteel werd destijds ‘Buxeria’ genoemd vanwege de bosrijke omgeving. Door de jaren heen werd de naam getransformeerd tot ‘La Bussière’. In 1518 kwam het chateau in handen van markies Jean-Baptiste du Tillet, rechter en hoofd van het parlement in Parijs. Links van de poort onder de klokkentoren bevindt zich nog steeds een rechtszaal. Aan Du Tillet dankt het kasteel zijn huidige hoedanigheid. Hij liet een zes hectaren groot meer graven voor het kasteel, ommuurde het grondgebied en liet de tuinen aanleggen door de grote tuinarchitect André Le Nôtre. In 1812 kwamen zijn nazaten in financiële nood en werd het kasteel verkocht aan graaf de Chasseval. De huidige

CH ÂTE AU DE S A INT BRIS SON-SUR-LOIRE

gravin de Chasseval woont in een van de graanschuren, die verbouwd is tot woonhuis. Sinds 1962 is het kasteel volledig gewijd aan de grootste visserijverzameling van Frankrijk. Vandaar dat het kasteel, ingericht naar de smaak van de 18e en 19e eeuw, dan ook bekend staat als Le Château des Pêcheurs, het visserijkasteel. Je kunt het kasteel in zijn geheel bezichtigen en je mag vrij wandelen in de tuinen en er zelfs picknicken. Gek op tuinieren? Bezoek dan ook Le jardin des Seigneurs du Tillet, officieel benoemd tot Jardin Remarquable met medicinale planten, kruiden en een grote boomgaard. Geniet van de geuren van lupines, rozen, dahlia’s, pioenrozen en nog veel meer in deze drie hectaren grote tuin die nog geheel in de stijl van de 18e eeuw is. Château de Saint Brisson-sur-Loire Niet ver van La Bussière ligt op een uitstekende rots het oude kasteel Saint-Brisson. Een fort gebouwd op een strategisch punt met uitzicht op een voormalige zijrivier van de Loire. De vesting, met zijn zeshoekige vorm – zes afwisselend ronde of vierkante torens – waarborgde een perfecte controle van de Loire-vallei en de baronie. De burcht stamt uit de 12e eeuw en werd in de 16e eeuw omgebouwd tot woonverblijf. Zeven adellijke families hebben er gewoond en in 1987, na het overlijden van de laatste bewoners (de twee gezusters Ranst de Berchem), werd het kasteel geschonken aan de commune van Saint Brisson. Na een grondige restauratie is het kasteel in 1988 opengesteld voor het publiek. Alles in dit kasteel wordt gedaan door ruim 70 DE VESTING, MET ZIJN vrijwilligers uit het dorp. Het ZESHOEKIGE VORM kasteel geeft een prachtig beeld – ZES AFWISSELEND van het leven in vroeger tijden. Je bezoekt niet alleen de stijlvol RONDE OF VIERKANTE kamers, maar ook de TORENS – WAARBORGDE ingerichte dienstverblijven waaronder de EEN PERFECTE keuken en de slaapvertrekken onder het oude dak. De zolCONTROLE VAN DE derkamers waren ooit bedoeld LOIRE-VALLEI EN DE voor de dienstmeisjes, les petites BARONIE bonnes. Die mochten natuurlijk

EN ROU TE

CH ÂTE AU DE S A INT BRIS SON-SUR-LOIRE

REISVERSL AG

EN ROU TE

CH ÂTE AU DE CHE V ERN Y

K ERS T SFEER OP CH ÂTE AU DE CHENONCE AU

niet bij de familie slapen en kregen de restruimte op zolder. Er zijn zelfs rondleidingen mogelijk door een Nederlands sprekende gids en demonstraties met middeleeuws oorlogstuig, opgesteld in de voormalige slotgracht. Schieten met een steenslinger of een enorme katapult is voor kinderen een prachtig avontuur.

vrouwen’ genoemd. Maar liefst zes vrouwen hebben de geschiedenis en de schoonheid van dit kasteel bepaald. Diane de Poitiers kreeg het kasteel van Hendrik II omdat zij zijn meest geliefde maîtresse was. Zij laat bij het kasteel prachtige tuinen aanleggen en bouwt de brug over de rivier de Cher. Helaas komt Hendrik II om bij een tweegevecht tijdens een toernooi in 1559 en zijn echtgenote Catharine de Medici dwingt Diana het kasteel te verlaten. Zij bouwt vervolgens een 60 meter lange galerij met twee verdiepingen op de reeds bestaande brug en verfraait de tuinen aan de rechterzijde. Na het overlijden van Catherine in 1589 komt het kasteel in handen van de weduwe van Hendrik III. Zij wordt de laatste bewoonster van koninklijke bloede. De volgende bewoonster, Louise Dupin, zorgt ervoor dat Chenonceau behouden blijft tijdens de Franse Revolutie. In 1864 komt het kasteel in handen van Marguerite Pelouze, die haar hele vermogen uitgeeft om het kasteel aan te passen in de geest van Diane de Poitiers. Het betekent haar faillissement, en net voor de Eerste Wereldoorlog komt het kasteel in handen van chocoladefabrikant Menier. Zijn echtgenote Simone Menier gebruikt het kasteel tijdens de Eerste Wereldoorlog als hospitaal. Ook tijdens de Tweede Wereldoorlog speelt Chenonceau een belangrijke rol. Zo bevond de voorzijde van het kasteel zich in bezet gebied. De rivier de Cher was echter de demarcatielijn en de kleine ophaalbrug aan de achterzijde was de doorgang naar de vrije zone. Vele mensen, waaronder joden, zijn met behulp van de familie Menier ontsnapt aan de Duitsers. Als laatste verklap ik nu een geheim: in het kasteel is nog een tweede ophaalbrug. Louise van Lotharingen wilde, in de tijd dat zij op Chenonceau woonde, omringd zijn door kapucijner nonnen. Deze verbleven op de derde verdieping van het kasteel. De ophaalbrug onder het dak moest ervoor zorgen dat wellusDE OPHAALBRUG mannen ‘s nachts wegbleven ONDER HET DAK MOEST tige van het vrouwengedeelte. U zult ERVOOR ZORGEN het van mij moeten aannemen, want fotograferen mocht ik het DAT WELLUSTIGE helaas niet. Het bewijst in elk MANNEN ‘S NACHTS geval dat er veel te beleven valt in WEGBLEVEN VAN HET dit prachtige renaissance-kasteel. VROUWENGEDEELTE en route

Château de Cheverny Na deze twee nog maar nauwelijks belichte chateaus, zie ik ernaar uit om mijn camera te richten op het veel bekendere Château de Cheverny. Het landgoed met huizen en wijngaarden vindt zijn oorsprong aan het einde van de 14e eeuw en is al zes eeuwen in handen van de familie Huraults. Het huidige klassieke gebouw werd voltooid in 1634, maar heeft nog steeds enkele bouwkundige kenmerken van de burchten van vroeger: een smal paviljoen in het midden, twee paviljoenen van drie verdiepingen met hoge torens aan de zijkant en twee paviljoenen die de ingang flankeren. De schoonheid van Cheverny ligt in de eenvoud en soberheid. Gebouwd met het witte steen uit Bourré, die mettertijd harder en witter wordt, geeft het kasteel de indruk van een nobel en imposant bouwwerk zonder enige pretentie of buitenissige proporties. De eenvoud van buiten staat in schril contrast met het rijke, overdadige interieur van binnen. Alle vertrekken, inclusief de privévertrekken en de privékapel, zijn toegankelijk. Het grote park rond het kasteel is beplant met vele zeldzame bomen, met in het midden een eeuwenoude cederlaan. Wandelpaden brengen je naar de Orangerie die dateert uit de 18e eeuw. Naast de bloemen- en groentetuin bevindt zich de trofeekamer met de mooiste jachttrofeeën. Cheverny is een gerenommeerd jachtgebied en het jachtgezelschap van de markies en de markiezin de Vibraye - familieleden van de Huraults - jaagt er van oktober tot maart twee keer per week. Je kunt ook kennismaken met de hondenmeute, bestaande uit ongeveer honderd Franse jachthonden. Een betoverend kasteel verbonden met natuur, water, bossen, meren en wijngaarden. Geen wonder dat de schepper van Kuifje, Hergé, zich liet inspireren door Cheverny voor het kasteel Molensloot van kapitein Haddock. Château de Chenonceau Diep onder de indruk van Cheverny ga ik op weg naar mijn laatste juweeltje: het Château van Chenonceau, ook wel ‘het kasteel van de

REISVERSL AG

EN ROU TE

S TIJLK A MER IN HE T CH ÂTE AU DE CHE V ERN Y

PRATIQUE Château en Musée International de la Chasse, Gien. Geopend van woensdag tot en met maandag van 10.00 - 18.00 uur. De Faïencerie, aan de Rue Paul Bert in Gien, is alle dagen geopend van 10.00 12.00 uur en van 14.00 - 18.00 uur.

Château de Chenonceau, 37150 Chenonceaux. Dagelijks geopend van 09.00 – 19.30 uur (oktober tot 18.30 uur / november en december tot 17.00 uur). Entree voor volwassenen vanaf € 11,-. Kinderen: € 8,50

Château La Bussière, 45230 La Bussière. Geopend van woensdag tot en met maandag (dinsdag gesloten) van 10.00 - 12.00 uur en van 14.00 - 18.00 uur. www.chateau-labussiere.com Le jardin des Seigneurs du Tillet. Entree € 8,50 en € 5,- voor kinderen. De entreegelden worden aangewend voor het onderhouden en restaureren van het kasteel. Château de Saint-Brisson-sur-Loire 9, Rue du Château, 45500 Saint-Brissonsur-Loire. Geopend van dinsdag tot en met zondag (maandag gesloten) van 10.00 - 12.00 uur en van 14.00 - 18.00 uur. chateaudesaintbrissonsurloire.com Château Cheverny, 41700 Cheverny. Kasteel en tuinen zijn alle dagen geopend van 10.00 - 17.00 uur. Entree vanaf € 9,50 voor volwassenen en € 6,50 voor kinderen tot 7 jaar. www.chateau-cheverny.fr

Tip … Tijdens de donkere dagen voor kerst zijn veel Loirekastelen, waaronder die van dit artikel, volledig gehuld in kerstsfeer. De ruimten zijn gedecoreerd met verlichte kerstbomen, de open haarden branden en de kersttafels zijn op authentieke wijze gedekt, met prachtig damast en glinsterend kristal. Ook buiten voel je de kerstsfeer door de vuurkorven en de sfeervolle verlichting.

OÙ MANGER ET DORMIR? Le Manoir de Contres Een kasteelhotel in Contres, vlak bij het dorpje Cheverny. De eigenaren, Victor en Maria Orsenner, ontvluchtte in 2010 het hectische Parijs en verruilden hun hotel in het 7e arrondissement voor een prachtig herenhuis uit 1818. Le Manoir de Contres beschikt over slechts negen kamers, dus vooraf reserveren is noodzakelijk. Je wordt er gastvrij ontvangen door Maria, terwijl haar man Victor de sterren van de hemel kookt. Le Manoir de Contres *** Rue des Combattants d’Afrique du Nord, 41700 Contres. www.manoirdecontres.com

EN ROU TE

La Grande Guerre Ik kampeer op een camping in de buurt van Albert, in gezelschap van Joseph Boydens DRIEDA AGSE REIS . Wat weet ik van De Grote Oorlog, La Grande Guerre? Hier vind ik rust en vrede voor een billijke prijs. Wat koeien, wat kippen, een onverstaanbare boer, stokbrood, paté, café au lait. Het leven is goed. ‘s Morgens een kraaiende haan en die boer weer, bonjour, maar uit de akkers stijgt een vage geur op van bloed. Wellicht heb ik vannacht wat te lang liggen lezen over jongens en mannen in deze loopgravenhel. Kameraden in woede, in wachten, in vreze. – Ik schiet dus ik leef – was hun wreed, onmenselijk spel.

FOTO: HANS BALL A ST

Op deze plek waar ik lees en geniet van mijn wijn, brak alles wat die mannen liefhadden aan scherven. Hoor je de akkers? Ze kreunen van doodsangst en pijn. Dit gras heeft zovelen godsgruwelijk zien sterven. Ik zag ze staan langs de weg van Bapaume naar Albert, duizenden kruizen als telbaar symbool van een held. Hier was hun einde, ze kwamen van heinde en ver. Hier rusten zij als een te witte bloem in het veld. © Jan-Simon Minkema

EN ROU TE

In elke editie voelt Mirthe Smeets een Nederlandse of Franse bekendheid aan de tand.

Jan-Simon Minkema: ‘La Grande Guerre heeft zóveel impact op Frankrijk gehad’

e staat niet meer dagelijks op de planken, maar schrijft vanuit de luwte aan nieuw werk. Vanwaar die verandering van leefstijl? ‘Dat was een heel bewuste keuze. Rond mijn vijftigste ben ik overspannen geweest. Ik ontdekte dat ik mijn hele leven mooie dingen maakte voor ánderen. Nu wilde ik dat eens loslaten: iets unieks creëren, maar dan in eerste instantie voor mezelf. Ik word blij van de dingen die ik nu doe. Er is meer tijd, zodat ik er bewuster van geniet. Ik schrijf nog wel eens een liedtekst, maar dan als vriendendienst, zoals onlangs voor Jim de Groot. Ik sta ook geregeld op kunstmarkten en ik geef lezingen.’

Dit jaar verschijnt je bundel ACHT ER DE RUG met daarin een gedicht over La Grande Guerre. Hoe kwam dit onderwerp op je pad? ‘Ik kampeerde vaak in Albert, in de Somme, en bekeek dan uitgebreid de herdenkingszuil met namen van gesneuvelden tijdens de Eerste Wereldoorlog. Dat doe ik ook in andere dorpjes, want bijna overal in Frankrijk vind je ze wel. Ik wilde er meer over weten en las Driedaagse reis van Joseph Boyden. Dat boek fascineerde me. Ik besefte ook: deze oorlog heeft zóveel impact op Frankrijk gehad. Hele families werden uit elkaar gerukt, er is zoveel verdriet en onmacht geweest in die periode. Ik móest er een gedicht over schrijven.’

Ben je van plan om vaker over Frankrijk te schrijven? ‘Dat sluit ik niet uit. Frankrijk is een deel van mij. Ik voel me er thuis.’ Hoe komt dat? ‘Toen ik achttien was kwam ik er voor het eerst, nadat ik op de radio veel naar Adamo en Françoise Hardy had geluisterd. Ik reed in mijn Volkswagenbusje naar Noord-Frankrijk en trok vanaf daar langs de kust naar beneden. Ik herinner me nog dat ik de Mont Saint-Michel voor het eerst zag. Adembenemend mooi! Ik ben er sindsdien vaak geweest. Je moet in de ochtend gaan, als er nog geen toeristen zijn. Dan heb je het helemaal voor jezelf alleen. Het is niet te verklaren, maar in Frankrijk voelde ik me meteen goed. In Italië of Spanje heb ik dat veel minder. Daar vind ik het mooi, maar blijf ik toerist. In het Engelse Cornwall wilde ik daarentegen meteen blijven. Wellicht door de Franse sfeer? Je voelt nog steeds dat de impressionisten daar kwamen.’ Heb je veel contact met Fransen als je in het land bent? ‘Heel veel. Ik ga graag alleen op pad. Laatst liep ik een galerie binnen en deed ik mijn best om uit te leggen wat ik mooi vond aan een bepaald werk. Voor ik het wist had ik een fijn gesprek met de galeriehoudster die me toevertrouwde hoe

het op dit moment met de kunstmarkt ging en wat de geschiedenis was van het pand waarin ze huisde. Liefde voor cultuur, dat heb ik volgens mij gemeen met de Fransen. Zonder al te veel woorden begrijpen we elkaar. Ik vind het ook zo goed dat er op de Franse televisie regelmatig documentaires gewijd worden aan oude kunstenaars, zangers, toneelschrijvers en andere cultfiguren. Ik kijk er graag naar. En zelfs in de kleinste dorpjes kun je plotseling tegen een bijzondere historische tentoonstelling aanlopen. Zo bezocht ik pas in de Dordogne een mooie expositie over de Franse schrijfster Colette. Er is in Frankrijk veel respect voor de eigen cultuur en geschiedenis. En terecht.’ Ooit was het je droom om een huis te hebben in Frankrijk. Is dat nog steeds zo? ‘Dat plan heb ik losgelaten. Om te testen hoe dat zou zijn, heb ik een vaste caravan gehad, maar ik merk dat ik nu juist de vrijheid wil hebben om overal naartoe te kunnen. Geen vast huis, maar wel veel tijd om te reizen door Frankrijk is nu mijn droom.’ en route Jan-Simon Minkema is tekstschrijver, zanger en acteur. Hij speelde in de NRCV-serie De Familie Knots en maakte deel uit van cabaretgroep ‘Purper’. De laatste jaren houdt hij zich vooral bezig met schrijven en dichten. www.jansimonminkema.nl

EN ROU TE

TEKST: STEFAN VAN LUIJK

DRAMA, KOMEDIE

DRAMA, ROMANTIEK

DRAMA

BODYBUILDER

GEMMA BOVERY

3 COEURS

PARTY GIRL

REGIE: ROSCHDY ZEM 100 MINUTEN RELEASE: 2 OKTOBER

REGIE: ANNE FONTAINE 100 MINUTEN RELEASE: 16 OKTOBER

CAST: FRANÇOIS YOLIN GAUVIN, NICOLAS DUVAUCHELLE EN VINCENT ROTTIERS

CAST: GEMMA ARTERTON, FABRICE LUCHINI EN JASON FLEMYNG

CAST: CHARLOTTE GAINSBOURG, CATHERINE DENEUVE EN CHIARA MASTROIANNI

REGIE: BENOÎT JACQUOT 110 MINUTEN RELEASE: 6 NOVEMBER

CAST: ANGÉLIQUE LITZENBURGER, JOSEPH BOUR, MARIO THEIS

REGIE: MARIE AMACHOUKELI, CLAIRE BURGER, SAMUEL THEIS 95 MINUTEN RELEASE: 20 NOVEMBER

ONWENNIGE HERENIGING

OVERSPEL

SPONTANE LIEFDE

EEN JONGE GEEST

Het verhaal van een zoon die noodgedwongen moet intrekken bij zijn vader die hij nauwelijks heeft gekend en met wie hij niet is opgegroeid. Zijn vader blijkt een bodybuilder te zijn geworden. Wat volgt, is een moeizame, maar mooie en bij momenten grappige toenadering tussen een lusteloze jongeman van twintig en zijn trotse vader, die obsessief bezig is met zijn passie voor bodybuilding. Een familiair drama, die het kijken zeker waard is.

Martin (Fabrice Luchini), een dorpsbakker in Normandië, ontmoet op een dag de mooie Gemma Bovery (Gemma Arterton). Zij en haar man Charles zijn vanuit Londen naar Normandië verhuisd, maar algauw verliest Normandië zijn aantrekkingskracht op Gemma en begint ze zich danig te vervelen. Gaandeweg is er van de liefde voor haar man nog weinig over en blijkt dat Martin een allerminst onschuldige rol in haar leven zal spelen. Een mooie verfilming van het gelijknamige boek.

Op een nacht in een Franse provinciestad mist Marc zijn laatste trein. Tijdens het wachten ontmoet hij Sylvie, met wie hij de hele nacht over de straten zwerft. Als hij de volgende ochtend de eerste trein terug pakt, spreken ze een paar dagen later in Parijs af. Ze weten echter niets van elkaar en Marc komt niet opdagen. Marc is ondertussen al weer met het volgende meisje bezig, niet wetende dat dit de zus van Sylvie is.

Party Girl toont het leven van Angelique, een 60-jarige gastvrouw van een nachtclub, die haar hele leven al socialiseert met mannen zodat ze in de club veel geld uitgeven. Ze heeft door de jaren heen romantiek gekend, op zijn minst mannelijke intimiteit, maar ze is toch verrast als een van haar vaste klanten een relatie met haar wil. Hij vraagt haar snel ten huwelijk en Angelique begrijpt dat dit dé kans is op liefde en comfort.

k I l b m L fi

EN ROU TE

VOOR DE LIEFHEBBERS VAN FRANSE FILMKLASSIEKERS WERKT EN ROUTE SAMEN MET WE WANT CINEMA, EEN ONLINE PLATFORM WAAROP DE BEZOEKERS BEPALEN WAT ER IN DE BIOSCOOP DRAAIT.

HOE WERKT HET? 1. 2. 3. 4.

GA NAAR DE WEBSITE VAN ‘WE WANT CINEMA’: WWW.WEWANTCINEMA.NL. KIES EEN FILM UIT DE CATALOGUS EN START KOSTELOOS EEN EVENT.* NODIG FAMILIE, VRIENDEN EN COLLEGA’S UIT OM EEN KAARTJE TE KOPEN. IN DE PERIODE TOT DE FILM WORDT VERTOOND, KUNT U OP WWW.WEWANTCINEMA.NL PRECIES VOLGEN HOEVEEL TICKETS ER NOG NODIG ZIJN. 5. BIJ VOLDOENDE TICKETS GAAT DE FILM DOOR. ZO NIET, DAN WORDT UW GELD TERUGGESTORT.

* ZELF EEN EVENT AANGEMAAKT? MAIL SUPPORT@WEWANTCINEMA.COM EN ONTVANG OOK UW TWEEDE TICKET GRATIS! EN DAT IS NIET ALLES ... ZODRA DE EERSTE TIEN TICKETS VOOR UW EVENT ZIJN VERKOCHT, GAAT EN ROUTE U HELPEN OM UW EVENT NOG BREDER ONDER DE AANDACHT TE BRENGEN VIA TWITTER, FACEBOOK, EN DE EN ROUTE PRIMEUR NIEUWSBRIEF.

KIJK VOOR DE VERDERE VOORWAARDEN OP WWW.WEWANTCINEMA.NL

DRAMA

À COEUR OUVERT

CAST: JULIETTE BINOCHE, ÉDGAR RAMIREZ EN HIPPOLYTE GIRARDOT REGIE: MARION LAINE FRANKRIJK, 87 MINUTEN JAAR: 2012

À Coeur Ouvert draait om het stel Mila en Javier. De twee hartchirurgen zijn al tien jaar getrouwd en hebben een grote passie voor hun werk. Daarbuiten genieten ze volop van het leven en van elkaar. Dan raakt Mila onverwacht zwanger en komt hun zorgeloze leven op zijn kop te staan. Vooral de drankverslaving van Javier zorgt voor veel problemen. Met deze film drukt regisseuse Marion Laine haar stempel op een sociaal pijnpunt: alcoholisme.

KOMEDIE, ROMANTIEK

LA DÉLICATESSE

CAST: AUDREY TAUTOU, FRANÇOIS DAMIENS EN BRUNO TODESCHINI REGIE: DAVID FOENKINOS EN STÉPHANE FOENKINOS FRANKRIJK, 108 MINUTEN JAAR: 2011

KOMEDIE, DRAMA

UN HEUREUX ÉVÉNEMENT

CAST: LOUISE BOURGOIN, PIO MARMAÏ EN JOSIANE BALASKO REGIE: RÉMI BEZANÇON FRANKRIJK, 107 MINUTEN JAAR: 2011

Het leven van het jonge stel Barbara en Nicolas staat op zijn kop wanneer Barbara bevalt van hun dochter Lea. Barbara’s zwangerschap blijkt een enorme impact te hebben op haar relatie en haar seks- en familieleven. Barbara komt terecht in een tweestrijd tussen de onmetelijke liefde voor haar kind en het gevoel dat ze haar laatste restje vrijheid moet opofferen. Een ontroerend drama met een vleugje humor, die herkenbare alledaagse problematiek goed weet te vatten.

tips!

Audrey Tautou speelt de beeldschone Nathalie Kerr, die zich, na het overlijden van haar man, volledig op haar werk stort. Het sociale leven van Nathalie bestaat nauwelijks meer, totdat ze geheel onverwacht haar sukkelige collega Markus in haar kantoor zoent. Markus is op slag verliefd, maar is dat wederzijds? La Délicatesse toont aan dat een romantische komedie niet bomvol clichés hoeft te zitten en dat het genre je na afloop nog kan laten nadenken en napraten.

EN ROU TE

Op de fiets

OVER KLINKER

EN ROU TE

door Lille

S TA D I N B E E L D

S EN KASSEIEN

Lille, in de middeleeuwen ontstaan als handelspost op een eiland in de Deûle, heeft zich door de jaren heen ontwikkeld tot de vierde metropool van Frankrijk. Elke golf van welvaart heeft er zijn rijkdom achtergelaten. Van de gravin Jeanne de Flandres in 1260, via de 17e eeuw en het industriële tijdperk in de 19e eeuw tot Euralille in 1994. Om dit alles te ontdekken maken we een ﬁetstocht over kasseien, klinkers en asfalt, op zoek naar historisch erfgoed, toekomstgerichte architectuur en curieuze details. TEKST: CLAIRE OOSTVRIESLAND • BEELD: CLAIRE OOSTVRIESLAND & FOTOLIA

EN ROU TE

PL ACE AU X OIGNONS

L A PISCINE, DE TA IL ME T MOZ A ÏEK

OE S TERRE S TAUR A NT A NNE X V IS W INK EL ‘A L’HUÎTRIÈRE’

NZE THUISBASIS IS HOTEL DE LA TREILLE, in de Ville Flamande van Vieux Lille. Het logement biedt aan de voorzijde uitzicht op de middeleeuwse geveltjes van de Place Louise de Bettignies en aan de achterzijde op de kathedraal Notre-Dame de la Treille. Hoewel de kerk in Vieux Lille ligt, dateert hij uit een recente periode. We zien twee verschillende stijlen: de bouw van de neogotische kathedraal startte eind 19e eeuw, maar kwam door geldgebrek stil te liggen. Pas in 1999 werd de bouw voltooid met een moderne, strakke, marmeren spitsbooggevel. Aan de buitenzijde doet niets vermoeden hoe mooi zachtroze het zonlicht naar binnen valt. Van hieruit pakken we de fiets en trekt de vijftiende eeuw aan ons voorbij. Niet alleen in de Rue de la Monnaie, met de door Jeanne de Flandres opgerichte Hospice de la Comtesse, maar ook op het pittoresque Place aux Oignons met zijn oude wevershuisjes en het Palais Rihour met zijn voorgevel in renaissancestijl en kapellen in vlammende gotiek.

MOREL & FIL S

La Grand’Place en Place du Théâtre Via de Rue Rihour rijden we de 17e eeuw binnen. La Grand’Place, een immens plein en trefpunt van uitgaand Lille, nodigt uit voor een bezoekje aan La Vieille Bourse. Dit barokke pronkstuk in okergeel en aarderood is versierd met kariatiden, atlanten en tierelantijnen. Het lijkt één gebouw, maar in werkelijkheid zijn het 24 identieke woningen rondom een binnenplaats. Op het plein is het gezellig en druk, met veel jonge mensen. Lille Métropole, waartoe ook de universiteitsstad Villeneuve d’Asq behoort, bestaat voor een derde van haar bevolking uit mensen die jonger zijn dan 35 jaar. Ze komen naar het plein om elkaar te ontmoeten, een terrasje te pikken of voor een bezoekje aan Le Furet du Nord, een van de grootste boekhandels van Europa. Aan de ander zijde van het beursgebouw ligt de Place du Théâtre. Hier stoppen we even bij Morel&Fils, een voormalige bonnetteriezaak uit 1813, die is omgebouwd tot brasserie. Achter de bar herinneren woorden in rode art-decoletters als Trousseau en Draps

S TA D I N B E E L D

EN ROU TE

COUR LE CORBUSIER, EUR A LILLE

aan de tijd dat dit een bloeiende textielzaak was. Jules Morel, de huidige eigenaar, vertelt trots dat zijn zaak te zien is in de bekende film Bienvenue chez les Ch’tis: ‘De scène waarin de hoofdpersoon in een restaurant ‘Ch’ti’ leert van zijn collega’s is hier opgenomen,’ zegt hij, wijzend naar de tafeltjes voor de trap in het midden van de zaak.

LILLE MÉTROPOLE BESTAAT VOOR EEN DERDE VAN HAAR BEVOLKING UIT MENSEN DIE JONGER ZIJN DAN 35 JAAR

Textiel De industriële revolutie bracht eind 19e eeuw een nieuwe golf van welvaart: textielindustrie, mijnbouw, chemische industrie en metaalindustrie. Overal in de stad verschenen fabrieken en werkplaatsen. De stad werd uitgebreid met enkele voorstad-

jes, waaronder Wazemmes en Moulins. De Rue Faidherbe werd aangelegd, naar het model van de brede Haussmann-boulevards in Parijs. Er kwam een nieuwe préfecture, passend bij de allure van de vergrote stad, evenals het Palais des Beaux Arts met zijn vele zuilen. Dit museum herbergt een prachtige collectie die kan concurreren met het Parijse Louvre. Ook werden er winkels in art-decostijl geopend. Twee ervan bezoeken we: ‘A l’Huîtrière’, een oesterrestaurant annex viswinkel, en de pâtisseriezaak van ‘Meert’ in de Rue Esquermoise. Beide zaken ontlenen hun bekendheid vooral aan de kwaliteit van hun producten. Het visrestaurant heeft zelfs een Michelinster. En de vanillewafels van Meert zijn mmm ... De eenentwintigste eeuw Na de Tweede Wereldoorlog ging het met Lille echter bergafwaarts. De textielindustrie verdween, de mijnen werden gesloten en de werkloosheid liep op tot 13%. Maar de stad toonde haar veerkracht, door een radicale ommezwaai van industriestad naar diensten- en

EN ROU TE

V IEILLE BOURSE

S TA D I N B E E L D

EN ROU TE

zakencentrum. Via La Porte de Roubaix (uit 1650) en het Parc Henri Matisse fietsen we over de kasseien naar Euralille, de supermoderne wijk in glas, beton en staal met de L-vormige zakentoren van Credit Lyonnais (L van Lille? Of van Lyonnais?). Dit gebouw is sinds 1994 hét gezichtsbepalende element van dit moderne stadsdeel. De bekende Nederlandse architect Rem Koolhaas heeft de infrastructuur van Euralille ontworpen in opdracht van Pierre Mauroy, die in 1981 burgemeester van Lille was én eerste minister. Mauroy was een visionair die Lille uit de verpaupering heeft getrokken. Hij voorzag dat Lille een functie moest krijgen als infrastructureel knooppunt tussen Londen, Parijs en Brussel in het zich ontwikkelende Europa. Koolhaas heeft dat in zijn ontwerp gevisualiseerd en samen met architecten

HET PALAIS DES BEAUX ARTS MET ZIJN VELE ZUILEN HERBERGT EEN PRACHTIGE COLLECTIE DIE KAN CONCURREREN MET HET PARIJSE LOUVRE

van internationale faam het gehele project gerealiseerd: het TGVstation met golvend glazen dak en muurschilderingen, zakentorens, een gigantisch winkel- en wooncomplex, het stationsplein met manshoge tulpen, het Parc Matisse en Le Grand Palais voor grote congressen en popconcerten. Euralille Euralille was het startsein voor een nieuwe periode van welvaart en culturele bloei. Leegstaande fabrieken kregen een tweede leven als multifunctionele cultuurcentra, museum of concertpodium, zoals het Maison Folie de Wazemmes en het Maison Folie de Moulins. Ook het prachtige artdeco zwembad van het nabij gelegen Roubaix kreeg een tweede leven als museum, met een beeldententoonstelling langs de kant van het zwembad en wisselende exposities van regionale kunstenaars in de voormalige badhokjes. Dankzij al deze inspanningen werd Lille in 2004 al Culturele Hoofdstad van Europa. Maar de culturele organisatie Lille 3000 weet dat het daarmee niet ophoudt, en werkt verder aan de economische, culturele, sportieve en toeristische ontwikkeling van deze metropool. en route

dat omgebouwd is tot het vijfsterrenhotel Hermitage Gantois, van buiten én van binnen te bewonderen. De rode eetzaal en de kapel herinneren nog aan de glorietijd in de 17e eeuw.

PRATIQUE VLAAMSE INVLOEDEN Sinds de tijd dat Lille in bezit was van de graven van Vlaanderen, heeft de stad Vlaamse invloeden ondergaan. La Ville Flamande in Vieux Lille is er een sprekend voorbeeld van. Andere voorbeelden vinden we in de gastronomie, taal en architectuur. De Lillois zijn er trots op. Trots op hun ‘Potjevleesch’, een stoofpotje van verschillende soorten vlees, dat uit het Vlaanderen van de 14e eeuw stamt en hun ‘Waterzoi’, een Vlaams visgerecht. Quinquin is een verbastering van ‘kinneke’, Vlaams voor ‘kindje’. Le Petit Quinquin is een kinderliedje in Lilles dialect waarin duidelijk Nederlands-Vlaamse klanken hoorbaar zijn. Quinquin is zó beroemd in Lille dat er zelfs een standbeeld voor hem is opgericht. De Vlaamse renaissancestijl vinden we terug in de gevels van het beursgebouw op La Grand’Place en het Hospice Gantois. Het is de moeite waard om dit gebouw,

• Met de trein … Sinds april 2014 rijdt de Thalys rechtstreeks van Amsterdam naar Lille. Kijk voor actuele reistijden en ticketverkoop op: nsinternational.nl

• Oesterrestaurant A l’Huîtrière 3, Rue des Chats Bossus, Lille huitriere.fr

• Office de Tourisme de Lille 42, Place Rihour, Lille lilletourism.com

• Hotel de la Treille *** 7-9, Place Louise de Bettignies hoteldelatreille.com

• V’Lille, openbaar fietsverhuurbedrijf Slechts €1,40 per dag. 210 ophaal- en terugbrengpunten in Lille e.o. vlille.fr

• Pâtisserie Meert 27, Rue Esquermoise, Lille meert.fr

• Hermitage Gantois 224, Rue de Paris, Lille hotelhermitagegantois.com

• La Piscine, art-decomuseum 23, Rue de l’Espérance, Roubaix roubaix-lapiscine.com

31ste CONCOURS DE LA CHANSON 15 maart 2015 om 14.30 uur Theater Diligentia, Den Haag

Audities in Rotterdam Masterclass Finalisten: Judith BOSCH Regie: Nico KNAPPER Presentatie: Christophe CHAPLET Vakjury: Tonny EYK (musicus), Frances GRAMENDE (La French Music), Bart Van LOO (schrijver en conferencier)

Prijzen: GASSAN DiamantPrijs TV5MONDE PublieksPrijs CITROËN Prijs LIESBETH LIST Prijs Jeunes Artistes Optreden van STERRE winnares van de GassanDiamantPrijs 2014 Alle informatie op: www.alliance-francaise.nl E-mailadres: lafrenchevents@alliance-francaise.nl Theater Diligentia: www.diligentia-pepijn.nl

H O E K U N J E M E E D O E N ? Na aanmelding krijg je een inschrijfformulier toegezonden. Dit formulier stuur je met een filmopname of YouTube-filmpje naar: lafrenchevents@alliance-francaise.nl. Op het inschrijfformulier geef je aan of je al eerder hebt deelgenomen, welk repertoire je zingt en of je al eerder hebt opgetreden. Je vermeldt ook de drie chansons die je live wilt zingen en wie je gaat begeleiden. De voorwaarden voor deelname aan het Concours zijn te vinden op: www.alliance-francaise.nl Voor meer informatie kun je contact opnemen met La French Music: 023-5282379 / 06-51562708

FOTO’S: MICHEL BUDRY

OPEN INSCHRIJVING Geef je carrière een nieuwe impuls: zing in het Frans! Inschrijven met eigen filmopname Uiterste inzenddatum: 15 december 2014

P U Z Z E LPA G I N A

EN ROU TE

Doe mee! Vul de antwoorden en uw gegevens vóór vrijdag 24 oktober 2014 in op onze

website. Ga naar www.enroute-magazine.nl. De winnaars ontvangen binnen twee weken bericht. De oplossingen en winnaars van de puzzels in het vorige nummer vindt u op pagina 82. Over de uitslag wordt niet gecorrespondeerd.

mots casés

win!

5 3

-3AGA AGI GAI ION ITE LIA LIN

Win 1 van de 5 exemplaren van ‘De Grand Cru van de Zee – Franse oesters’

LISE OSA ROT OTEE VER PATE RUES -4CEDE SITE EMET URES EMEU -5LIRE AMICT

ANIER ARAKS ENCRE EVIER IMITA LINGE ONGLE PRETS

Dit prachtige, rijk geïllustreerde boek geeft een volledig beeld van de kweek van oesters in Frankrijk. Daarnaast staan in het boek recepten van topkoks die laten zien wat je wel allemaal met Franse oesters in de keuken kunt doen. Een vinologe geeft tips voor de juiste wijnen bij deze smakelijke schelpdieren.

LEVRES DONNEES REPAS PELAGE EHONTES SEVES SERTIE NARRERA VOUTE TANCHE RESSENS -6-8APAISA URINER ELEVERAI -7ARDENT DEGAGE ACTEURS EPIERAIT ISARDS BRASSAI ERAILLAS

-11AMICALEMENT

OSEILLES -9OUTRERENT PASO DOBLE REPTATION SILLONNER

mots croisés J

HORIZONTALEMENT

win!

F 3

B P

Win 1 van de 5 exemplaren van ‘En Route’ van Lorànt Deutsch In En Route neemt Lorànt Deutsch de lezer mee op een reis door de geschiedenis van Frankrijk. Daarbij volgt hij het spoor van oude wegen: handelsroutes, Romeinse heirbanen, pelgrimsroutes en oude Keltische wegen, waarlangs het verleden zijn sporen heeft nagelaten. Op even lichtvoetige als eigenzinnige wijze laat Deutsch de mooiste verhalen uit de Franse geschiedenis de revue passeren.

G H 4

I D 5

BOISSON RÉPUTÉE GAULOISE

CHASSEUR DE FOURRURE

ENGLOUTIS

ARBRES À CAOUTCHOUC

LA SOEUR DE MAMAN

TRADITION RELIGIEUSE

BLESSÉ

VAGUE DANS LE STADE

ATOME TRÈS CHARGÉ

VERTICALEMENT J

SPÉCIALISTE DU CLICHÉ

PARFAITE

BOMBE SOUS-MARINE

BONNE COPINE

TRÈS OBSTINÉ

DONNERONT L’ÉVEIL

INFLIGER UNE RETENUE

VERDURE DANS LE DÉSERT

EN ROU TE

TE X TES: K ARIN DE KONING

Coupures de journal Valérie ne lit jamais le journal. Elle suit les informations sur internet, à la télé et sur Twitter. Mais Stéphane aime bien se retirer avec un vrai journal en papier. Et, avec des ciseaux, il découpe certains articles ou faits divers et certaines nouvelles pour les partager avec Valérie.

Stéphane: Valérie: Stéphane: Valérie: Stéphane: Valérie:

Voilà ce que j’ai découpé pour toi aujourd’hui. Merci, Stéphane. C’est gentil. Ce sont de bonnes nouvelles, j’espère? Il y en a des bonnes et des mauvaises. Mais il y en a une qui t’intéressera spécialement. Laquelle? Tu verras. Lis-les et tu vas la découvrir! D’accord.

Un diamant de 122,52 carats

Dans une mine près de Pretoria, en Afrique du Sud, on a extrait un diamant bleu exceptionnel. Il pèse 122,52 carats! De cette même mine est sorti, en 1905, le plus gros diamant du monde, le CULLINAN (3106 carats). Ce diamant a été divisé en deux pour être intégré à la couronne royale anglaise.

La France veut rester la championne du tourisme

Pour les touristes, la France est la pre mière destination mondiale. Avec 83 millions de visiteurs par an en 2012, la France devance les États-Unis (67 millions de visiteurs) et la Chine et l’Espagne (57,7 millions de visiteurs). Le gou vernement français veut renforcer cette premiè re place à l’aide de nouvelles mesures. L’une de ces mesures concerne le transport des étrangers arrivant à l’aéroport de Roissy: un train express devrait les emmener à Paris en vingt minutes. Une autre mesure serait l’ouverture des magasins le dimanche et le soir après 19 heures dans des ‘zon es touristiques d’aﬄuence exceptionnelle’. Les employés n’apprécient pas toujours ...

Un chef z étoilé cheés t les retraOUi VENT DE

LE S ‘O N PA R n des enfants, mais o l’alimentati lle des personnes e c e d is cien jama el Roth, an ’est h ic M it d ’ , agées itz. C isine du R chef de cu a travaillé avec les il pourquoi e s ix mais ons d e d s r ie in Tout c u is e Fr a n c e . d e d le ’I d e it et retra t le b u d g aidé n a t c e p s e ef a en r repas, le ch 7,50 € par iveau de qualité des n à relever le nforcé les sauces, re a Il . élioré plats isson et am s ont u c la lé il a ité trav n. Les retra o ti ta n e s ré la p ts! été conten

EN ROU TE

Victor Hugo menacé de mort sur Twitter

des Fin juin, c’est la période de s ve examens. Pour les élè c ba du première, c’était l’écrit mco de français. Ils ont dû cule menter le poème Crépus ins de Victor Hugo et certa ce. n’ont pas apprécié l’exerci itter, Sur le réseau social Tw , des ils ont lancé des insultes ans gros mots et même – 189 s de trop tard – des menace in! va cri l’é mort contre

In het Frans pris sur le vif

Un motard flashé à 220 km/h au lieu de 90 km/h Un dépassement de 130 km/h, c’est du jamais vu pour la Formation Motocycliste Urbaine (FMU) du commissariat de Rennes. La semaine dernière, deux policiers de la FMU roulaient sur la D777 à bord de leur voiture radar banalisée sur une route limitée à 90 km/h. La voiture radar a flashé une moto qui roulait à 220 km/h. D’ici quelques jours, le pilote de la moto recevra par courrier son avis de contravention. Pour ce délit de grande vitesse, il y a une suspension du permis et une forte amende.

Stéphane: Valérie: Stéphane: Valérie: Stéphane: Valérie: Stéphane: Valérie:

Tu as lu mes coupures? Oui, c’est une collection bizarre. Et tu as deviné laquelle, à mon avis, devrait t’intéresser spécialement? Pour être franche: non! Peut-être tu veux m’acheter ce diamant sud-africain? Non, je suis désolé. Alors? Je pense à ta voiture. Tu pourrais rouler Corse! Ah oui, ce serait cool

Rouler Corse pour rouler tranquille?

epuis 2009, on n’est plus obligé de faire figurer le numéro de son département sur sa plaque d’immatriculation. Chaque automobiliste peut décider librement quel département il souhaite mettre sur sa plaque. À partir de là, le nombre de plaques 2A et 2B (les numéros des deux départements corses) a augmenté considérablement. Comme si les Corses avaient investi le continent!

Mais les conducteurs qui ont fait poser ces plaques sur leurs voitures, ne sont pas tous originaires de Bastia, d’Ajaccio ou de Bonifacio. Certains continentaux, surtout en région parisienne, choisissent délibérément de rouler sous pavillon corse. Pourquoi? Parce qu’on est mieux respecté, on est moins embêté, on se fait moins klaxonner, moins insulter ...

Vocabulaire la coupure = het knipsel l’aﬄuence = de toestroom la maison de retraite = het verzorgingstehuis relever un plat = een gerecht smaakvoller maken l’ insulte = de belediging le gros mot = het scheldwoord la plaque d’ immatriculation = het nummerbord délibérément = opzettelijk, bewust sous pavillon corse = onder Corsicaanse vlag la voiture de police banalisée = de politieauto die eruit ziet als een gewone auto l’avis de contravention = het bericht van bekeuring la suspension = de schorsing, de intrekking l’amende = de boete

EN ROU TE

CAMILLE CLAUDEL IN BEELD(EN)

29 NOVEMBER T/M 20 DECEMBER

Tegenwoordig is de Franse beeldhouwster Camille Claudel (1864-1943) voor velen geen onbekende meer. Er zijn exposities, boeken, films, musicals ... Toch weet lang niet iedereen wie zij werkelijk was en zijn veel mysteries uit haar leven onbesproken of in een verkeerd daglicht geplaatst. Bekend als leerlinge van Auguste Rodin en zus van Paul Claudel heeft ze lange tijd in de schaduw van deze grootheden gestaan. Tijd om daar verandering in te brengen en een ander licht over deze geschiedenis te laten schijnen, zodat zij haar rechtmatige positie terugkrijgt.

Van 29 november tot en met 20 december kun je terecht op een intrigerende fototentoonstelling met werk van fotograaf Bernd Haanappel. Hij heeft de plaatsen bezocht waar Camille Claudel heeft gewoond en gewerkt: vanaf Fère-en-Tardenois tot aan Montdevergues. Dit heeft geresulteerd in schitterende foto’s die samen met de foto’s van haar beelden ware kunstwerken zijn. Kijk voor openingstijden op: ccdeadelberg.be

EXPOSITIE ÉDITH PIAF 22 EN 23 NOVEMBER

Op zaterdag 22 en zondag 23 november 2014 wordt de grootste verzamelaarsbeurs van Europa gehouden in de Jaarbeurs in Utrecht, de VerzamelaarsJaarbeurs. Deze editie zijn er een aantal bijzondere events op de beurs, waaronder een expositie over zangeres Édith Piaf. Volgend jaar is het 100 jaar geleden dat Piaf werd geboren. Reden om een expositie te organiseren met allerlei memorabilia over Piaf: foto’s, elpees, singles, 78 toeren platen, posters, ansichtkaarten, boeken, tijdschriften, video’s, dvd’s, cd’s, programmaboekjes en muziekbladen. Meer dan 200 items zijn er te zien,waaronder een foto gesigneerd door La Piaf zelf en een gigantische originele poster van de film Les Amants de Demain, waarin de zangeres heeft gespeeld. De expositie is samengesteld door Aafke Venema die met deze bijzondere verzameling vorig jaar de Dutch Collectors Award won.

UN HOMME ET UNE FEMME TOUR 2014/15

Twee stemmen, een piano en een accordeon nemen u mee naar de veelzijdige wereld van het Franse chanson. Liedjes van Aznavour, Gainsbourg, Piaf en Brel worden op een eigentijdse manier uitgevoerd en afgewisseld met prachtige vertalingen van chansons in het Nederlands. Daarnaast brengen Britta Maria en Maurits Fondse met hun accordeonist ontroerend, dynamisch en opzwepend eigen werk dat volgens de pers zeker niet onder doet voor de klassiekers. Tijdens hun nieuwe tour geven zij bovendien een voorproefje van hun volgende voorstelling over Serge Gainsbourg. Programma: 2014 5 OKTOBER - THEATER PEERISCOOP, GORINCHEM 12 OKTOBER - CULTUURERF ANDLEDON, DEN ANDEL 9 NOVEMBER - THEATER KLEINTJE KUNST, HILVERSUM 14 DECEMBER - SALON DEL ARTE, KRUISLAND

2015 1 FEBRUARI - THEATER HET BORCHUUS, VARSSEVELD 13 FEBRUARI - ALLIANCE

VERZAMELAARSJAARBEURS

FRANCAISE, DEN HELDER

JAARBEURS UTRECHT

1 MAART - DE APPEL, NIJMEGEN

JAARBEURSPLEIN 6

24 APRIL - ALLIANCE FRANCAISE,

CULTUURCENTRUM DE ADELBERG

3521 AL UTRECHT

ZUTPHEN

ADELBERGPARK 1

ZA. 22-11 VAN 9.00 TOT 17.00 U.

14 JUNI - ATELIER WINTERDIJK,

3920 LOMMEL (BELGIË)

ZO. 23-11 VAN 10.00 TOT 17.00 U.

WAALWIJK

EN ROU TE

fRanKrijk in de LAge

lANden

ADOLPHE WILLETTE

de sensuele lyriek van deze productieve, maar bij het grote publiek toch wat onbekend gebleven grootmeester te (her) ontdekken. Op YouTube is een kort filmpje te zien over de expositie: http://bit.ly/1qLbr94 MUSÉE FÉLICIEN ROPS

THEATERVOORSTELLING OVER ALBERT CAMUS 8 T/M 11 OKTOBER

RUE FUMAL 12 5000 NAMUR (BELGIË) WWW.MUSEEROPS.BE

18 OKTOBER T/M 10 JANUARI 2015 In samenwerking met het Musée d’Art et d’Histoire Louis-Senlecq de L’Isle-Adam (Val-d’Oise) organiseert het Musée Félicien Rops in Namen (Namur) de eerste retrospectieve expositie van het werk van Adolphe-Léon Willette. Willette (1857-1926) was een Franse schilder, illustrator en tekenaar die uitgroeide tot een van de grootste grafische

humoristen in Frankrijk. Zijn belangrijkste werkterrein was Montmartre, waar hij het – vaak zedeloze – leven van de bohemiens van eind 19e eeuw treffend vereeuwigde. Ook de figuur Pierrot speelde een belangrijke rol in het oeuvre van de man die ook wel de ‘Watteau van Montmartre’ werd genoemd. Deze expositie is een unieke gelegenheid om

‘Zwarte voeten’, zo heet de nieuwe theatervoorstelling door Rory de Groot over de Franse schrijver en filosoof Albert Camus. Over solidariteit, eenzaamheid, morele keuzes en heldendom. Over filosofie, voetbal en politiek. Theatermaker en ex-profvoetballer Rory de Groot debuteerde twee jaar geleden met ‘Hand in hand: het verhaal van een belofte’. Na die autobiografische voorstelling over de droom van een jonge voetballer die uiteenspatte, gaat hij nu een stap verder. ‘Zwarte voeten’ verbindt voetbal, oorlog en politiek. Meer informatie op: www.rorydegroot.nl en www.rotterdamseschouwburg.nl. ROTTERDAMSE SCHOUWBURG SCHOUWBURGPLEIN 25 3012 CL ROTTERDAM

EN ROU TE

fRanKrijk in de LAge

lANden

EXPOSITIE RAOUL DUFY

13 SEPTEMBER T/M 11 JANUARI 2015

‘ART DE VIVRE’ MET NEDERLANDSE ONDERTITELING VANAF SEPTEMBER

Epicerie fine Een culinair programma met topchef Guy Martin. In elke aflevering gaat Guy naar een andere Franse regio om daar de specifieke streekspecialiteiten te onderzoeken. Hij ontmoet de mensen die deze producten produceren, kweken, verbouwen, vissen en bereiden. Zij tonen het beste wat de Franse keuken te bieden heeft en delen nuttige tips met de kijker. ELKE VRIJDAG OM 18:30 UUR (VANAF 12 SEPTEMBER)

Les carnets de Julie Blader door de geschiedenis met een oud recept, typerend voor een bepaalde regio, om de gastronomie en het culturele erfgoed van die streek beter te begrijpen. Dat is de missie van Julie Andrieu. Ze onthult ongewone plaatsen, ontmoet warme en kleurrijke personages

en laat zien wat de desbetreffende regio zo bijzonder maakt. ELKE VRIJDAG OM 19:00 UUR (VANAF 12 SEPTEMBER)

Qui sera le prochain grand pâtissier? In oktober start het tweede seizoen van ‘Qui sera le prochain grand pâtissier?’. Tien banketchefs gaan met elkaar de strijd aan en dromen ervan om naam te maken binnen hun vakgebied. De kandidaten zullen worden bijgestaan door een jury van vier internationaal gerenommeerde chefs op het gebied van de patisserie. In een reeks van zes afleveringen zal uiteindelijk een van hen worden benoemd tot ‘le prochain grand pâtissier’. De presentatie ligt in handen van Virginie Guilhaume. ELKE ZATERDAG OM 21:00 (VA. 4 OKTOBER, 6 AFLEVERINGEN)

Voor het eerst in bijna zestig jaar presenteert Singer Laren het veelzijdige oeuvre van de Franse kunstenaar Raoul Dufy (1877-1953). Kort na 1900 behoorde Dufy tot de meest toonaangevende avantgardisten in Parijs. Aanvankelijk geïnspireerd door het impressionisme, sloot hij zich aan bij de fauvisten, waarna hij experimenteerde met het kubisme. Later ontwikkelde hij zijn eigen stijl, gekenmerkt door een uitgesproken kleurrijk palet, dynamische lijnvoering en lichte toon. Levensgenieter Dufy verbeeldde het onbezorgde mondaine leven van paardenrennen, zeilregatta’s, opera en casino’s. Naast schilder en illustrator was Dufy een belangrijk ontwerper van keramiek en textiel. Hij drukte letterlijk en figuurlijk zijn stempel op de

modewereld van de eerste helft van de 20ste eeuw. Hij had een succesvolle samenwerking met couturier Paul Poiret en leverde meer dan 5000 stofpatronen, waarvan sommige nog altijd worden geproduceerd door de gerenommeerde zijdeproducent Bianchini-Férier in Lyon. De tentoonstelling presenteert meer dan honderd schilderijen, tekeningen, aquarellen, stofontwerpen en jurken, gemaakt met stofontwerpen van Dufy. De collectie is voor het overgrote deel samengesteld uit een particuliere verzameling, aangevuld met bruiklenen uit binnen- en buitenlandse musea. Kijk voor openingstijden op: singerlaren.nl SINGER LAREN OUDE DRIFT 1, 1251 BS, LAREN

EN ROU TE

TEKST: JOHN VAN BAAL

ALLIANCE FRANÇAISE DES PAYS-BAS VOOR DE 33 ALLIANCES IN NEDERLAND GAAT HET NIEUWE SEIZOEN WEER VAN START! VEEL ALLIANCES BEGINNEN HET SEIZOEN MET EEN SOIRÉE PORTES OUVERTES OF EEN SOIRÉE DE BIENVENUE. BIJVOORBEELD IN DE VORM VAN EEN VIN D’AMITIÉ, CONCOURS DE PÉTANQUE OF DÎNER OM ONDERLINGE BANDEN AAN TE HALEN, NIEUWE LEDEN TE VERWELKOMEN EN CURSISTEN TE WERVEN. versiteit van Aix-Marseille niet Marie Thérèse Rouillard. alleen praten over het Franse Iets eerder, op 3 oktober, chanson in het perspectief vertelt Willy Atema bij de AF van de mondialisering. Hij is Zutphen over Yves SaintLaurent; de man, zijn mode en ook te gast bij de alliances van zijn kunstverzameling. De preArnhem, Kennemerland en sentatie van Altema belicht de Nijmegen met een conference blijvende invloed die YSL had over Marseille. Die stad was in 2013 culturele hoofdstad op het modebeeld, toont zijn van Europa en heeft grondige prachtige ontwerpen, geeft een veranderingen ondergaan, die kijkje in diverse woonhuizen de kwade reuk waarin de stad van hem en verhaalt uitgebreid stond heeft doen verwaaien. over zijn prachtige kunstcollecAnouk Dorfmann Davine tie. Kortom, alle aspecten van PROEVERIJEN EN deze intrigerende figuur komen CONFÉRENCES aan de orde. Les Copains Een andere Franse grootheid, de schrijver Marcel Proust, komt op 19 november ter sprake bij de AF Breda, tijdens een Franstalige conférence van Nell de Hullu.

Andy Arnts

CULTURELE AVONDEN Ook in het nieuwe seizoen neemt het chanson weer een prominente plaats in. Les Copains treden op in Utrecht, Anouk Dorfmann in Den

Helder en Davine in Boskoop. Daarnaast ontvangen nogal wat alliances conferenciers die over het Franse chanson komen praten. In Zwolle, Nijmegen en Bergen op Zoom spreekt JeanMarie Jacono over Chansons françaises et mondialisation. In Ede-Wageningen staat een conference over Yves Duteil op het programma. Breda maakt een Tour de France in 80 chansons. In Twente zal het gaan over Brel en Barbara. En Route hoofdredacteur Andy Arnts presenteert in Dordrecht en Roosendaal ‘Montmartre, mon amour’, en ook daarin zal het chanson niet ontbreken. Vanuit Frankrijk komt de musicoloog Jean-Marie Jacono, verbonden aan de uni-

Alain Degenne neemt ons op 9 oktober bij de AF Amersfoort mee op ontdekkingsreis naar de Bordeaux wijnen: de verschillende cépages, grondsoorten, stijlen en classificaties komen aan bod. Hij zal ook uitvoerig spreken over de stad Bordeaux zelf. (Nederlandstalig). Bij de AF Den Helder staat op 21 november een conférence over Bretagne op het programma. Deze Franstalige lezing wordt gedaan door YSL

Marcel Proust NB. BIJ HET TER PERSE GAAN VAN DEZE EN ROUTE WAS HET CULTURELE PROGRAMMA 2014-2015 VAN DE ALLIANCE FRANÇAISE NOG NIET VOLLEDIG BEKEND. KIJK VOOR MEER INFORMATIE OP DE WEBSITE: WWW.ALLIANCE-FRANCAISE.NL.

EEN MUZIK ALE REIS D OOR HET L AND VAN D VANAF FEB E CHANSON RUARI 2015 S IN DE THEA WWW.DOM TERS MELGRAAF ENCORNEL ISSEN.NL

EN ROUTE ABONNEE-EVENEMENTEN DIT NAJAAR ZIEN WIJ U GRAAG OP DE VOLGENDE ABONNEE-EVENEMENTEN:

MAISON EN FRANCE KASTEELDAG KASTEEL WOERDEN - 23 NOVEMBER

De jaarlijkse dag voor eigenaren en kopers van een huis in Frankrijk. Met een uitgebreid programma van presentaties over fiscaliteit, financiering, verhuur en onderhoud. Eigenaren vertellen over hun eigen ervaringen en er is een ruim aanbod van makelaars. Proef ook de wijnen uit uw favoriete regio! Meer informatie op www.maisonenfrance.com – Entreeprijs: € 10. Abonnees van En Route ontvangen 50% korting.

DE FRANSE DINERDAGEN

DIVERSE FRANSE RESTAURANTS IN NEDERLAND, 14-23 NOVEMBER Hét najaarsevenement van En Route! Liefhebbers van de Franse keuken schuiven aan in een van de geselecteerde échte Franse restaurants die Nederland rijk is, en genieten van een heerlijk viergangenmenu voor slechts € 34,50 (incl. koffie). Een ideaal moment voor een avondje Frankrijk in dat restaurant dat u nog niet kende. Abonnees van En Route reserveren met voorrang vanaf 22 oktober (zie pag. 30)!

EN ROU TE

HELENE VAN SANTEN

Het 21e arrondissement Helene van Santen is freelance journaliste. Voor En Route verzorgt ze onder meer de rubrieken Faits en À bout portant

en sfeervolle fontein, blauwe straatnaambordjes aan de gevels van prachtige panden en La Vie en Rose van Édith Piaf zachtjes op de achtergrond. Klinkt als Parijs, zegt u? Dat klopt. Ik ben in een stukje Parijs dat is gebouwd in Parijs. Nou ja, in Marne-la-Vallée dan, net buiten de hoofdstad. Ik ben namelijk in Disneyland Paris. In het Walt Disney Studios Park* is daar afgelopen juli een nieuw mini-land geopend: La Place de Rémy. Het is gebaseerd op de Oscar-winnende animatiefilm Ratatouille, waarin ratje Rémy chef-kok wordt bij een toprestaurant in Parijs. En dus is een typisch Parijs plein nagebouwd in het themapark. En ik moet zeggen: dat is goed gelukt. Dit mini-land zou goed kunnen doorgaan voor het 21e arrondissement van de Lichtstad. Het is duidelijk te zien dat de makers zich hebben laten inspireren door de mooiste plekken van de stad: Place des Vosges (de fontein), Place Dauphine en Boulevard Haussmann (het plein zelf). De karakteristieke lantaarnpalen, bankjes en straatnaambordjes zijn identiek aan die van Parijs. Ook is er een eerbetoon aan de befaamde Franse chef-kok Paul Bocuse. Het nieuwe mini-land bestaat uit drie delen. In restaurant Bistrot chez Rémy kun je je tegoed doen aan heerlijke Franse gerechten (uiteraard ontbreekt ratatouille niet op de menukaart) en in het sfeervolle souvenirwinkeltje Chez Marianne (dat deze herfst wordt geopend) kun je iets leuks kopen voor het thuisfront. Maar waar het hier écht om gaat, is de nieuwe attractie ‘Ratatouille: The Adventure’. Als u zich altijd al heeft afgevraagd hoe het zou zijn om zo klein te zijn als een knaagdier – laten we zeggen, een rat – dan komt u daar in deze attractie achter. Zittend in de ‘ratmobiel’ krimp je namelijk tot het formaat van ratje Rémy. In werkelijkheid is alles om je heen natuurlijk twintig keer zo groot. De ratmobiel is een hypermodern karretje: het rijdt niet op een rails, maar beweegt door een navigatiesysteem. En dat is niet het enige hypermoderne aan deze attractie: met een 3D-bril op rijd je langs enorme 3D-projecties. Je zit dus als het ware zelf in de film! Als snel kom je erachter dat een rat zijn niet altijd feest is – veel mensen houden nu eenmaal niet van de knaagdiertjes. En dus ben je voortdurend op de vlucht voor de slechterik uit de film, chef Skinner. Je

ALS ÉDITH PIAF HIER NU ZOU ZIJN GEWEEST, ZOU ZE VAST HEBBEN GEZONGEN: JE VOIS LA VIE EN 3D

wordt met een bezem weggeduwd, belandt in de oven en in de koelkast. Dit ervaar je allemaal niet alleen 3D, maar zelfs 4D: je voelt de hitte van de oven en de kou van de koelkast, en je ruikt de geur van bijvoorbeeld vis in de keuken. Doordat je je razendsnel voortbeweegt, krijgt de attractie een achtbaaneffect. Als ik na zo’n vijf minuten weer buiten sta, kan ik maar één ding concluderen: deze attractie is spectaculair. Terug op het plein klinkt Je vois la vie en rose ineens hopeloos ouderwets. Als Édith Piaf hier nu zou zijn geweest, zou ze vast hebben gezongen: Je vois la vie en 3D. en route * Disneyland Paris bestaat uit twee themaparken: Disneyland Park en Walt Disney Studios Park.

EN ROU TE

Wie won wat?

Oplossingen en winnaars van de prijsvragen in En Route 139 (zomernummer 2014):

CONNAISSEZ-VOUS L A FRANCE ?

Oplossing: 1. Rennes-le-Château 2. Charles Trenet 3. Le Jardin du Luxembourg 4. La Cité de Carcassonne 5. Pierre-Auguste Renoir

Winnaars reisgids ‘Capitool Discovery Frankrijk, 24 autoroutes’: Marja Vogel, Zoetermeer Karin Steenbergen, Berkel-Enschot Tineke Lybaart, Rotterdam Kees Jol, Voorburg Sanne Venter, Veenendaal

PUZZELPAGINA: MOTS CASÉS

Oplossing: Coupe Papier

EN ROUTE PRIMEUR PRI JS V R A AG

Oplossing: Flamingo’s

Winnaars boek ‘Franse kinderen gooien niet met eten’: C. Spaans-van der Tang, Zoetermeer H. Makkink, Bloemendaal H.W. Peek, Heerde Fam. Plaven, Papendrecht Lisette Meenderink, Buren

PUZZELPAGINA: MOTS CROISÉS

Winnaars boek ‘De wonderbaarlijke reis van de fakir die vastzat in een Ikea-kast’: Anna van der Schaaf, Leeuwarden J. Albers, Dordrecht Margo Westerbeek, Utrecht M. Dobbelaer-Martinet, Vlissingen M. van Tiel, Noordbeemster

Oplossing: Créneau Winnaars dvd ‘je fais le mort’: J. Stroomer, Hellendoorn A.G. Bosch, Leeuwarden Reijer London, Gouda José Polman, Nijmegen A. van oost, Spijkenisse

Volgende keer in En Route

Nummer 141 – Extra dikke wintereditie 2014

Héél veel Parijs, met onder andere: De sublieme Wereldtentoonstellingen van 1889 en 1900 La galerie des moulages Dagboek van een Frankrijkcorrespondente Pierre-André Hélène over kunstenaar Henri de Toulouse-Lautrec À Table: bijzondere Franse restaurants in Nederland Departement in de spotlights: Jura Jean Jaurès, wie was dat ook al weer? en nog veel meer!

Cocorico ! Ça me fait plaisir !

R FR AN KR IJK IN ’T BI JZON DE

JA AR ABONN EMEN T € 27,5

NEEM EEN ABONNEMENT OP EN ROUTE en ontvang het boek Chanel & Co t.w.v. € 19,90*

NEEM NU EEN JAARABONNEMENT VOOR MAAR

€27,50

OF GEEF ER EEN CADEAU EN ONTVANG ‘CHANEL & CO’ VAN MARIE-DOMINIQUE LELIÈVRE CADEAU!*

OVER ‘CHANEL & CO’ Gabrielle Chanel veroorzaakte een revolutie in de mode en wist vrouwen ertoe te verleiden hun korsetten in te ruilen voor comfortabele en sportieve kleding. Marie-Dominique Lelièvre beschrijft het leven van de ‘koningin van de mode’ door haar blik te richten op de vriendschappen en relaties die Coco onderhield. Zo brengt ze een wereld tot leven die al lang geleden verloren is gegaan, maar aan invloed niets heeft ingeboet.

Een jaartje Frankrijk, want een abonnee van En Route: » ontvangt een gratis entreeticket voor De Franse Dagen » reserveert met voorrang een tafel tijdens De Franse DinerDagen » krijgt korting of gratis entree op En Route Evenementen » leest natuurlijk ook de En Route Primeur Nieuwsbrief » abonneert zich voordelig op Maison en France of Côte & Provence

www.enroute-magazine.nl Een abonnement op En Route kost € 27,50 (Nederland/België). Overige landen: € 37,50. * Deze aanbieding is geldig t/m 30 november 2014 en zolang de voorraad strekt. Voor verzending van het boek brengen we € 4,50 verzendkosten in rekening.

Proef het echte Frankrijk op TV5MONDE Art de vivre met Nederlandse ondertiteling

TV5MONDE ist via Kabel, Satellit und DSL verfügbar.

.nl ´Les carnets de Julie´ - iedere vrijdag om 19:00