Zmienność
Zmiana Różnorodność lasów
Nadleśnictwo Bielsko
Z apr asz amy, by spojrzeć na lasy przez pryzmat zmian, które ciągle
im towarzyszą. A lasy Nadleśnictwa Bielsko to wyjątkowo dobry przykład do takich obserwacji. Ich zmienność w skali makro wiąże się zarówno z różnicami wysokości nad poziomem morza, jak i odmiennym podejściem do gospodarki na przestrzeni ostatnich 200 lat. Warto też spojrzeć na las w mikroskali, na wycinek drzewostanu, a nawet pojedyncze drzewo. Co się z nim stanie za 10, 20, 100 lat? Jaki udział w tym procesie będzie mieć przyroda, a jaki człowiek? Ważne jest także to, jak ewoluowały nasze oczekiwania względem lasu. Jak widać, „zmiana” to jego drugie imię.
Skrzyczne, 1257 m n.p.m.
Strefy zmian
Na to, jak wyglądają lasy, ogromny wpływ ma klimat, a ten zmienia się wraz z wysokością nad poziomem morza. Średnia temperatura roczna obniża się o ok. 0,6 stopnia Celsjusza co każde 100 m wysokości. Zróżnicowanie lasów Nadleśnictwa Bielsko wynika więc przede wszystkim z tego, że różnica między najniższym a najwyższym
Szczyrk, 600 m n.p.m.
punktem nadleśnictwa wynosi aż 1000 m.
Bielsko-Biała, 300 m n.p.m. Zabrzeg, 250 m n.p.m. 2
Najwyżej położonym piętrem klimatyczno-roślinnym na terenie nadleśnictwa jest regiel górny. W Beskidach występuje jedynie w szczytowych partiach gór, powyżej ok. 1150 m n.p.m. Tutejsze lasy tworzy głównie świerk. Doskonale znosi występujące na tak znacznej wysokości trudne warunki klimatyczne, które z kolei nie sprzyjają jego naturalnym wrogom, jakim są m.in. korniki.
Zdecydowana większość lasów nadleśnictwa leży w strefie regla dolnego. Najbardziej charakterystycznymi gatunkami dla tego piętra są buk oraz jodła, które osiągają tu optymalne warunki wzrostu i co za tym idzie, duże rozmiary. Jednak spotkamy tu także inne gatunki: modrzewie, świerki, jawory, jesiony oraz wiązy.
Poniżej 600 m n.p.m. na ogół bukowe i jodłowe lasy regla dolnego, które w wielu miejscach w Beskidach dominują w górskim krajobrazie, ustępują drzewostanom charakterystycznym dla pogórzy. Są to żyzne, wielogatunkowe lasy liściaste tworzone przez dęby, graby, lipy, buki, jodły i czereśnie. Trzeba jednak zaznaczyć, że na znacznej części terenów w tej strefie klimatyczno-roślinnej znajdują się obecnie miasta i wsie.
Na obszarach najniżej położonych, znajdujących się w północnej części Nadleśnictwa Bielsko, w pobliżu miejscowości Zabrzeg, możemy podziwiać lasy sosnowe. Przypominają one te spotykane na nizinach na przeważającym obszarze Polski.
3
Sta re i
nowe
Lasy w Nadleśnictwie Bielsko zmieniają
Świerki szybko przyrastały, dawały cenione
się także w czasie. Przeobrażenia te naj-
drewno i były w dobrej kondycji zdrowot-
lepiej obrazuje zestawienie archiwalnych
nej. Sytuacja zmieniła się pod koniec XX w.,
map drzewostanów z obecnymi. Możemy
kiedy lasy świerkowe zaczęły chorować,
również pokusić się o symulację składów
a nawet zamierać na dużych powierzch-
gatunkowych naszych lasów w najbliższych
niach. Bezpośrednim zagrożeniem dla
dziesięcioleciach. Co z nich wynika? W naj-
świerczyn były emisje przemysłowe oraz
większym skrócie – powrót do drzewosta-
naturalni wrogowie tego gatunku, jak kor-
nów, których w danym miejscu chciałaby
niki (owady) oraz opieńka i huba korzenio-
sama natura.
wa (grzyby).
Nie zawsze jednak tak było. Sto i więcej lat
Przyczyną problemów świerka jest także
temu ówczesna gospodarka leśna promowa-
zmieniający się klimat. Podwyższająca się
ła świerki. Chętnie sadzono je na glebach
średnia roczna temperatura powietrza powo-
i w strefie klimatyczno-roślinnej, która pier-
duje, że dogodne warunki do życia znajduje
wotnie była zajmowana głównie przez buki.
on na coraz wyżej położonych terenach.
Zapora wodna w Dolinie Wapienicy – po lewej zdjęcie z lat 30. XX w., po prawej współczesne.
4
1950 r.
Zapora Wapienica
40%
Lasy mieszane Buk, jodła, jawor i inne
60%
Lasy z przewagą świerka
Szyndzielnia Błatnia
Klimczok
2015 r.
Zapora Wapienica
70%
Lasy mieszane Buk, jodła, jawor i inne
30%
Lasy z przewagą świerka
Szyndzielnia Błatnia
Klimczok
2060 r.
Zapora Wapienica
90%
10%
Lasy mieszane Buk, jodła, jawor i inne
Lasy z przewagą świerka
Szyndzielnia Błatnia
Klimczok
Uproszczone mapy przedstawiające zmianę udziału świerka w drzewostanach w górskiej części obrębu Wapienica.
5
Fragment naturalnego lasu liściastego. Jak się zmienia w czasie? Patrząc na las – bez względu na to, czy tworzy on rezerwat przyrody, gdzie człowiek nie ingeruje w naturalne procesy, czy jest to drzewostan gospodarczy – musimy mieć świadomość, że obraz, jaki mamy przed oczami, nie będzie taki sam, kiedy zjawimy się tu ponownie za jakiś czas. Zmiany w ekosystemach leśnych, takie jak wzrost i obumieranie drzew, na ogół zachodzą powoli, ale mogą być również gwałtowne, wywołane ekstremalnymi zjawiskami, np. silnym wiatrem czy uderzeniem pioruna. Z kolei zamieranie drzewostanów pod wpływem gradacji owadów, suszy czy z powodu grzybów patogenicznych może trwać jeden sezon wegetacyjny, kilka bądź kilkanaście lat. Wiedza na temat wymagań gatunków drzew tworzących nasze lasy i warunków, w jakich żyją, pozwala budować scenariusze zmian dla poszczególnych fragmentów drzewostanów. Niemniej mamy do czynienia z układem tak dalece złożonym, że są to jedynie przypuszczenia.
6
Dla młodego pokolenia buków śmierć starego drzewa jest szansą na przeżycie – dzięki dostępowi światła będą mogły znacząco przyśpieszyć swój wzrost. Przez najbliższe kilkadziesiąt lat czeka je jednak wyścig o przestrzeń życiową. Sędziwej starości doczeka jedno, dwa drzewa, które przeżyją dwieście, a może nawet więcej lat.
w naturalnym
lesie
Powalony buk. Przez lata był największym drzewem w swoim sąsiedztwie. Zanim się przewrócił, zdążył wydać wiele nasion, z których pod jego koroną zaczęło rosnąć jego potomstwo. Przez najbliższe lata jego pień będzie miejscem życia dla wielu zwierząt, grzybów i roślin.
Żyzna, wilgotna gleba i zapewne nieco szczęścia sprawiły, że mogły zakorzenić się tu klony. Zdołały wykiełkować i podrosnąć przed młodymi bukami. Ich szansą w wyścigu o światło jest to, że stosunkowo szybko rośną. Jest bardzo prawdopodobne, że za kilkadziesiąt lat największym drzewem w tym fragmencie drzewostanu będzie właśnie klon. 7
leśnik
naśladuje
naturę
Las bukowy z odnowieniem naturalnym Nowoczesne leśnictwo czerpie doświadczenia z samej natury. Podpatrywanie jej daje najlepsze efekty, nie da się bowiem prowadzić gospodarki leśnej wbrew prawom przyrody. Fundamentalną wiedzą dla leśnika jest ta na temat wymagań poszczególnych gatunków drzew leśnych dotyczących wilgotności, żyzności gleb i światła. Wymagania drzew zmieniają się także wraz z ich wiekiem i rozwojem. Wszystkie drzewostany nadleśnictwa mają status lasów ochronnych, przede wszystkim w odniesieniu do wód i gleb. 8
W dojrzałym drzewostanie leśnicy zainicjowali proces przemiany pokoleń. Buki wydały nasiona, po czym część z nich została wycięta, by zwiększyć dostęp światła do dna lasu, umożliwiający wzrost młodych drzew. W ciągu kolejnych kilkunastu lat pozostały stary drzewostan będzie usunięty, by zrobić miejsce dla młodego pokolenia buków.
Z czasem młode buki będą coraz większe i mniej liczne. Ponieważ rosną w lesie gospodarczym, w ich selekcji pomoże człowiek. Leśnicy w następujących po sobie co kilka, kilkanaście lat zabiegach pielęgnacyjnych będą wyznaczać do wycięcia drzewa chore i wadliwie ukształtowane, by robić miejsce dla pozostałych. 9
leśnik
naśladuje
naturę
Las jodłowo-bukowy
10
Jodła w pierwszym okresie życia rośnie w cieniu innych drzew, dopiero z wiekiem do dalszego rozwoju potrzebuje więcej światła. Jodły z tego fragmentu lasu rosły w cieniu buków kilkanaście, a nawet kilkadziesiąt lat. Większość z nich zamarła w procesie wydzielania, niektóre zostały okaleczone przez jelenie, ale część z tych, które przetrwały, dożyje ponad stu lat.
Modrzew to gatunek ważny w beskidzkich lasach, choć spotykany rzadziej niż buki, świerki i jodły. Rośnie szybko, ale potrzebuje stosunkowo dużo światła. Te modrzewie będą stanowiły domieszkę w drzewostanie jodłowym. Nasiona, które wydadzą, będą miały skrzydełka. Jeśli z wiatrem trafią tam, gdzie będzie więcej światła, mają szansę dać początek nowym drzewom.
Buki widoczne na zdjęciu to wybrańcy spośród setek innych, które wykiełkowały tu ponad sto lat temu. W najbliższych latach większość z tych dojrzałych drzew zostanie usunięta, by ustąpić miejsca młodym jodłom. Ścinka i zrywka drewna będą musiały być prowadzone niezwykle precyzyjnie i ostrożnie, tak by nie uszkodzić drzew z nowego pokolenia. 11
Życie po
Ż yciu,
c z yli c o si ę st ani e z d r z ewe m?
12
Pozostanie w ekosystemie Martwe drewno to ważny element ekosystemów leśnych, dlatego podczas wykonywania zrębu pozostawia się do 5 proc. powierzchni drzewostanu do naturalnego rozkładu. Obumierające drzewa pełnią rozmaite funkcje przez kolejne kilkadziesiąt lat: w ich dziuplach znajdują schronienie liczne ptaki i ssaki, są miejscem życia wielu owadów, grzybów i płazów, gromadzą duże ilości wody.
Będzie służyć człowiekowi Drewno ma niezliczone zastosowania. Jest niezwykle istotnym surowcem w budownictwie, meblarstwie i przemyśle papierniczym. Używa się go jako materiału do tworzenia instrumentów muzycznych czy zabawek dla dzieci. To także tradycyjny, ale ciągle popularny opał. Rzadko sobie uzmysławiamy, że jesteśmy wręcz otoczeni przedmiotami z drewna. Co ważne, to surowiec odnawialny. Dzięki temu, że w polskich lasach wycinamy mniej drewna, niż go przyrasta w tym samym czasie, od II wojny światowej jego zasoby stale rosną.
13
cz y m
obdarza nas
las?
14
Kiedyś
Dz i ś
D R EW N e m Drewno, jako naturalny, dostępny i łatwy w obróbce surowiec od zarania dziejów było wykorzystywane przez człowieka. Schronienie, przedmioty codziennego użytku, prymitywna broń – to wszystko można było z niego wykonać.
Mimo że ludzie wciąż wprowadzają coraz to nowsze materiały do użytku, nadal jest dla nas atrakcyjne i funkcjonalne. W budownictwie i meblarstwie drewno cieszy się niesłabnącym powodzeniem. Lista jego zastosowań ciągle się poszerza.
Grz y b a m i , o w o c a m i , z i o ł a m i . . . Zbiory owoców runa, grzybów, miodu dzikich pszczół oraz ziół stanowiły istotny element utrzymania ludzi, którzy dawniej żyli bliżej natury. Podobne znaczenie miały polowania na zwierzynę leśną.
Grzybobranie to forma rekreacji i doskonały sposób na kontakt z naturą. Jednocześnie coraz bardziej doceniamy naturalne i czyste surowce, jak dziczyzna i owoce leśne.
C Z Y S T y m POWIET R Z e m Drzewa w procesie fotosyntezy redukują dwutlenek węgla i produkują tlen, który jest niezbędny do życia wszystkim zwierzętom, w tym człowiekowi. Ponieważ problem zanieczyszczenia powietrza pojawił się dopiero w czasach rewolucji przemysłowej, rola lasów jako naturalnego filtra jest zauważana od niedawna.
Lasy wychwytują i magazynują pyły oraz inne szkodliwe substancje znajdujące się w powietrzu. Dzięki swoim oczyszczającym właściwościom są dla nas naturalną ochroną. Ich znaczenie jest szczególnie istotne na terenach silnie zurbanizowanych.
MIEJ S C e m R EK R EACJI Lasy przez wieki były postrzegane przede wszystkim jako źródło surowca i miejsce schronienia. Możemy pokusić się o stwierdzenie, że owszem, były miejscem rekreacji, ale tylko dla wybranych, np. dla władców udających się tam na łowy. Las traktowany był jako uroczysko, miejsce tajemnicze i niebezpieczne.
Obecnie lasy dla wielu ludzi to ważne miejsce, gdzie mogą realizować swoje pasje. Coraz bardziej popularne są bieganie na łonie natury, geocaching, jazda na rowerze, narciarstwo biegowe i górskie wędrówki. W tym kontekście otwartość polskich lasów dla społeczeństwa nabiera szczególnego znaczenia. 15
Kontakt: Tomasz Dębiec +48 667 869 976 kontakt@wydawnictwoquercus.pl www.wydawnictwoquercus.pl
Nadleśnictwo Bielsko
Tekst: Tomasz Dębiec Redakcja i korekta: Małgorzata Haze Projekt graficzny i DTP: Joanna Kozek
Zdjęcia: Tomasz Dębiec, archiwum nadleśnictwa (s. 3); Jacek Kachel (s. 4, zdjęcie archiwalne); Katarzyna Górna (s. 4); Fotolia: Ludovic L’HENORET (s. 13), elvirkin (s. 13), blas (s. 14)
ul. Kopytko 13, 43-300 Bielsko-Biała tel. +48 33 818 31 69, faks +48 33 818 31 69 wewn.*8 bielsko@katowice.lasy.gov.pl www.bielsko.katowice.lasy.gov.pl