Nadleśnictwo Katowice
2
Gdzie miasto spotyka się z lasem
Nadleśnictwo Katowice jest położone na terenie Wyżyny Śląskiej. Obejmuje zróżnicowany teren z najwyższym punktem – Wzgórzem Wandy o wysokości 352 m n.p.m., zlokalizowanym przy rezerwacie Las Murckowski. W licznych obniżeniach terenu znajdują się stawy i bagna tworzące bogate, ważne dla zachowania równowagi ekologicznej ekosystemy. Nadleśnictwo gospodaruje na ponad 14 tys. ha gruntów, a administracyjnie jego teren leży na obszarze aż 14 miast i gmin województwa śląskiego.
Lasy mają na tym gęsto zaludnionym obszarze, gdzie na jednego mieszkańca przypada jedynie 10 m2 lasu, czyli aż 20 razy mniej niż średnia dla kraju, znaczenie szczególne. Leśnicy dokładają wszelkich starań, aby zachować ich trwałość i różnorodność biologiczną, co stanowi niemałe wyzwanie w tak silnie zmienionym przez człowieka środowisku. W ostatnich dwustu latach dynamiczne zmiany w środowisku wynikały z rozwoju budownictwa mieszkaniowego, przemysłu i przede wszystkim eksploatacji kopalin oraz składowania odpadów. Mimo to lesistość nadleśnictwa jest zbliżona do średniej krajowej i wynosi 26 proc. Warto dodać, że w samych Katowicach lasy zajmują ponad 42 proc. powierzchni miejscowości, co jest jednym z najlepszych wyników dla dużych polskich miast.
3
4
Nasze lasy
Prowadzona przez dziesięciolecia przebudowa drzewostanów doprowadziła do korzystnych zmian w składzie gatunkowym naszych lasów.
Procentowy udział powierzchniowy gatunków w Nadleśnictwie Katowice
5
34% SOSNA
26% DĄB
21%
BRZOZA
5% BUK
4%
OLCHA
4%
MODRZEW
6%
POZOSTAŁE
6
7
Większość gatunków lasotwórczych ma na obszarze Nadleśnictwa Katowice swój naturalny zasięg, dlatego też tutejsze lasy są znacznie zróżnicowane. Przeważającą powierzchnię zajmują siedliska lasowe o żyznych i wilgotnych glebach, dzięki czemu gatunki o większych wymaganiach znajdują tu dobre warunki do wzrostu.
Drzewostany są cały czas przebudowywane i dostosowywane do siedliska, wzrasta udział rodzimych gatunków liściastych, a maleje udział sosny. Jest on jednak nadal największy i wynosi 34 proc., chociaż dąb, ze swoim 26-procentowym udziałem, niewiele jej ustępuje. W tych sprzyjających warunkach dobrze rosną również brzoza, buk i olsza. Drzewostany będące w zarządzie nadleśnictwa tworzą aż 150 kompleksów leśnych, a największe z nich to Lasy Murckowskie i Lasy Panewnickie. Drzewostany wielogatunkowe pokrywają największy obszar nadleśnictwa, a udział jednogatunkowych to tylko ok. 16 proc. Ich średni wiek wzrasta, a najstarsze, ponadstuletnie drzewa rosną na ponad 11 proc. powierzchni. Lasy nadleśnictwa są uszkadzane wskutek działalności przemysłu i stanowią miejsce masowego wypoczynku miejscowej ludności, co spowodowało, że aż 94 proc. powierzchni leśnej zostało uznane za lasy ochronne. Warto zwrócić uwagę, że pomimo lokalizacji na najbardziej uprzemysłowionym obszarze Polski wyróżnia je bogactwo gatunkowe i duża różnorodność.
8
Fauna katowickich lasรณw
ล asica pospolita
Bogactwo świata zwierząt w lasach sąsiadujących z Katowicami i innymi miastami w okolicy może być dla wielu niemałym zaskoczeniem. Żyją tu zarówno lisy, dziki, sarny oraz jelenie, jak i gatunki pierwotnie niewystępujące w Europie – daniele i jenoty. Są to wszystko zwierzęta łowne, co oznacza, że ich liczebność jest regulowana przez myśliwych. Ponadto w tutejszych lasach możemy spotkać wiele ciekawych zwierząt objętych ochroną prawną. Ze ssaków warto wymienić łasicę oraz wydrę; z ptaków – bociana czarnego, puszczyka oraz dzięcioła dużego. Występują tu również takie płazy jak rzekotka drzewna, żaba wodna oraz kumak nizinny. W nasłonecznionych miejscach możemy trafić na jedynego w naszym kraju jadowitego gada – żmiję zygzakowatą. Zapewne wiele spacerujących po lesie osób zastanawia się, co robić w razie spotkania z dzikiem? Przede wszystkim należy zachować spokój i nie hałasować, poczekać, aż zwierzę odejdzie. Dziko żyjące zwierzęta są przeważnie płochliwe, z wyjątkiem niektórych gatunków, które przyzwyczaiły się do częstej obecności człowieka w ich środowisku naturalnym. Pamiętajmy, nie dokarmiamy dziko żyjących zwierząt. Robiąc to nieumiejętnie bądź też w niewłaściwych miejscach, powodujemy zmiany w ich zachowaniu. Kolejnym problemem są wypadki z udziałem zwierzyny. Jadąc drogą graniczącą z terenami leśnymi, należy zachować szczególną ostrożność i dostosować prędkość do warunków drogowych, a także obserwować przylegające do jezdni pobocza, tak aby w przypadku pojawienia się zwierząt na jezdni móc wyhamować. W przypadku kolizji trzeba poinformować o zdarzeniu policję lub straż miejską.
Rzekotka drzewna
Żmija zygzakowata
Sarna
Dzik
10
Chronimy przyrodÄ™
11
Ochrona przyrody jest nierozerwalnie związana z polskim modelem leśnictwa; na terenie nadleśnictwa funkcjonuje wiele jej form.
Wyjątkową wartość przyrodniczą i krajobrazową kryje w sobie leśny rezerwat przyrody Las Murckowski o powierzchni ponad 102 ha, przypominający dawną Puszczę Śląską – lasy porastające pierwotnie Wyżynę Śląską. Ochroną objęto tu las liściasty o cechach naturalnych z wieloma wiekowymi, rozłożystymi bukami, a także dębami. Na obszarze tym występują trzy gatunki roślin pod ścisłą ochroną: kruszczyk szerokolistny, bluszcz pospolity oraz barwinek pospolity, a także sześć pod ochroną częściową. Do ciekawszych przedstawicieli królestwa zwierząt należy chroniony chrząszcz ciołek matowy, rzekotka drzewna czy nietoperze. Wczesnym latem zdarza się spotkać grzyba – flagowca olbrzymiego wyrastającego u podstawy pni drzew. Równie interesującym miejscem jest rezerwat florystyczny Ochojec, w którym chroniona jest najliczniejsza w całym polskim niżu populacja liczydła górskiego. Z innych form ochrony przyrody warto wymienić cztery obszary chronionego krajobrazu, dwa użytki ekologiczne oraz 17 pomników przyrody, które stanowią w większości wiekowe buki i dęby oraz jesion i klon o obwodzie pnia często przekraczającym 300 cm. Na szczególną uwagę zasługują obszary ochrony strefowej niektórych gatunków. Przykładem jest utworzenie strefy ochronnej miejsca rozrodu bociana czarnego, gnieżdżącego się z dala od człowieka kuzyna bociana białego, oraz strefy ochrony iglicy małej – najmniejszej z europejskich ważek. O bogactwie przyrodniczym tego obszaru świadczy fakt, że wszystkie spośród 480 występujących w województwie śląskim zespołów i zbiorowisk roślinnych z charakterystycznymi dla nich gatunkami rodzimej flory występują na terenie Nadleśnictwa Katowice. Bocian czarny
12
Dojrzały las
Uprawa sosny
Drzewostan sąsiadujący ze zrębem będzie odnawiany w podobny sposób w momencie uzyskania dojrzałości, czyli w wieku około stu lat.
Na części upraw w Nadleśnictwie Katowice sadzi się również sosnę. To gatunek, który do wzrostu potrzebuje dużej ilości światła, za to nie wymaga żyznych gleb.
Przemiana pokoleń w lasach Jednym z obowiązków leśników jest dopilnowanie, aby las trwale występował na danym obszarze. Najpóźniej pięć lat po wycięciu dojrzałego drzewostanu leśnicy muszą doprowadzić do ponownego pojawienia się lasu na danej powierzchni. Młode drzewka są sadzone lub wyrastają z nasion pochodzących z sąsiednich drzew. Lasem jest zarówno stuletni drzewostan, jak i młodnik oraz uprawa leśna. Jego odnawianie to cykl, w którym młode pokolenie drzew zastępuje to dojrzałe – tak dzieje się zarówno w lasach gospodarczych, jak i chronionych.
Drzewo na zrębie
Grodzenie upraw
Część drzew na zrębie pozostawia się do naturalnej śmierci i rozkładu. Martwe drewno to ważny element ekosystemów leśnych, także lasów gospodarczych.
Fragmenty upraw z bukiem, modrzewiem czy dębem często grodzi się, aby ochronić je przed jeleniami i sarnami, które chętnie zgryzają ich młode pędy, powodując opóźnienie wzrostu.
13
14
Drewno jest z lasu
Wybór drzew do ścinki to zadanie leśniczego i podleśniczego – pracowników nadleśnictwa w głównej mierze odpowiedzialnych za to, jak prowadzona jest gospodarka w terenie. Decyzje o tym, które drzewa zostaną usunięte, są podejmowane podczas prowadzonych każdego roku szacunków brakarskich. Pomagają one również określić ilość i jakość drewna, które zostanie pozyskane w kolejnym sezonie. Informacje te pozwalają budować plany finansowo-gospodarcze nadleśnictw i dostarczają danych do krajowego bilansu drewna. To również okazja do tego, by leśniczy mógł przeanalizować plany pozyskania, zrywki i transportu drewna na terenie leśnictwa, gdzie gospodaruje. Ścina się drzewa chore lub źle ukształtowane oraz egzemplarze przeszkadzające w rozwoju lepiej rokującym, a na etapie odnowienia lasu dojrzałe drzewa hamujące rozwój młodego pokolenia. Całość wyciętego drewna jest ewidencjonowana. Każda sztuka i stos podlega pomiarowi, ocechowaniu i oznaczeniu specjalną tabliczką z unikalnym numerem. Wyniki pomiarów przesyłane są do biura nadleśnictwa, które koordynuje sprzedaż surowca. Racjonalna gospodarka leśna zapewnia trwałe dostawy surowca drzewnego dobrej jakości, nie uszczuplając jednocześnie jego zasobów na pniu. W Nadleśnictwie Katowice co roku pozyskuje się ok. 45 tys. m sześc. drewna. W tym samym czasie przyrasta go ok. 114 tys. m sześc.
16
Drewno – surowiec wszech czasów
Kościół św. Mikołaja w Borowej Wsi
17
Drewno to surowiec niezwykły. Towarzyszy człowiekowi od zarania dziejów. Wykorzystywane było do bardzo wielu celów – jako materiał opałowy, budulcowy, tworzywo do produkcji broni, mebli czy elementów ozdobnych. Pomimo znacznego skoku cywilizacyjnego, przy rozwoju technik produkcji tworzyw sztucznych – drewno nie traci na popularności. Wystarczy rozejrzeć się dookoła, by uzmysłowić sobie, jak powszechnym jest surowcem. Meble, całe budynki lub choćby ich elementy: wykończenia czy więźby dachowe, podłogi, okna, a także instrumenty muzyczne, wiele zabawek – to wszystko jest wykonane właśnie z drewna. Służy ono również do produkcji papieru i w dalszym ciągu chętnie jest przeznaczane na opał. Co ważne, jest to surowiec naturalny i odnawia się w stosunkowo krótkim czasie. W lasach mądrze zagospodarowanych nigdy go nie zabraknie.
18
Ochrona lasu
19
Dbanie o las jest jednym z priorytetowych zadań leśników. Rokrocznie podejmowane są działania mające na celu zachowanie jego trwałości, zwiększenie naturalnej odporności oraz zapobieganie powstawaniu szkód. Obniżona w wyniku działania przemysłu zdrowotność tutejszych lasów czyni je podatniejszymi na zagrożenia. Naturalnymi wrogami drzew są szkodniki owadzie (na terenie nadleśnictwa największe znaczenie mają szeliniak sosnowiec, osnuje i zwójka zieloneczka) oraz grzyby patogeniczne, takie jak huba czy opieńka. Młode drzewka cierpią od szkód powodowanych przez jelenie i sarny, które zgryzają ich pędy lub zdzierają z nich korę. Leśnicy starają się chronić je środkami odstraszającymi lub grodząc całe, najcenniejsze uprawy. Gęsta sieć szlaków komunikacyjnych oraz całoroczna penetracja przez ludność powodują, że tutejsze lasy zaliczone zostały do pierwszej – najwyższej kategorii zagrożenia pożarowego. Aby skutecznie ograniczyć powierzchnię powstających pożarów, konieczne jest posiadanie dobrze rozwiniętego systemu ochrony przeciwpożarowej. Dzięki dwóm wieżom obserwacyjnym, patrolom naziemnym i lotniczym możliwa jest szybka lokalizacja zarzewi pożaru. Współpraca ze strażą pożarną oraz dobrze rozwinięta sieć leśnych dróg przeciwpożarowych umożliwiają prowadzenie skutecznej akcji gaśniczej.
20
Jak gรณrnictwo wpล ywa na lasy?
21
Rejon Nadleśnictwa Katowice jest szczególnie zasobny w bogactwa mineralne, przy czym prym wiedzie tu węgiel kamienny, którego wydobycie na Śląsku ma długą, sięgającą XVII w. historię. Obecnie eksploatację pod lasami prowadzi dziewięć kopalń na prawie 90 proc. obszaru nadleśnictwa, co ma niebagatelny wpływ na lasy i może zagrażać ich trwałości. Działalność kopalń przyczynia się do zmian w rzeźbie terenu, który zaczyna osiadać i w większości ulega zalewaniu. Podwyższa się również poziom wód gruntowych, pojawiają się bagna, oczka wodne, a wraz z nimi związane ze środowiskiem wodnym rośliny i zwierzęta. Powstanie tych śródleśnych akwenów ma też pozytywny skutek – nowe miejsca rozrodu płazów, takich jak kumak nizinny czy traszka grzebieniasta. Na wielu tak przekształconych terenach, aby las zachował swoją trwałość, niezbędna jest ingerencja człowieka. Dlatego leśnicy, współpracując z górnikami, starają się skutecznie usuwać szkody spowodowane jego działalnością i przywracać zdegradowanym terenom wartości użytkowe i przyrodnicze, czyli rekultywować je. Istnieją różne metody rekultywacji. Część szkód można osuszyć, część zasypać, po czym odpowiednio ukształtować teren, odtworzyć glebę oraz uregulować stosunki wodne, aby na nowo zasadzić drzewa. Wskazane jest pozostawienie niektórych oczek wodnych, co spowoduje zwiększenie różnorodności biologicznej i wzbogaci kompleksy leśne o nowe ekosystemy. Na obszarze leżącym w granicach nadleśnictwa od 2000 r. wykonano 10 rekultywacji o łącznej powierzchni ok. 60 ha.
22
Uczymy o lesie
Edukacja przyrodniczoleśna jest stałym elementem pracy leśników, którzy chętnie, w sposób ciekawy i przystępny przybliżają najmłodszym świat przyrody, wpływając na świadomość ekologiczną społeczeństwa. W Nadleśnictwie Katowice prowadzona jest ona głównie w stworzonych do tego celu obiektach, jak również na imprezach plenerowych oraz w szkołach. W Leśnej Sali Edukacyjnej można zaznajomić się z tematami dotyczącymi przyrody i leśnictwa regionu oraz zobaczyć eksponaty rodzimej fauny i flory. Niewątpliwie dużą atrakcją dla dzieci jest umieszczona na ścianie ekspozycja dotykowa zwierzęcych skór, a także zrekonstruowany gabinet leśniczego z trofeami myśliwskimi. Został tu zainstalowany nowoczesny system multimedialny typu „światło i dźwięk” pozwalający poczuć się zupełnie jak w lesie. Odwiedzający mogą samodzielnie odtwarzać dźwięki i opisy przyrody, co budzi duże zainteresowanie i pozwala łączyć naukę z zabawą. Warto odwiedzić także przygotowaną przy nadleśnictwie leśną ścieżką edukacyjną, gdzie można spotkać ponad 200 gatunków roślin oraz zwiedzić pszczelą pasiekę. Zajęcia edukacyjne dla dzieci i młodzieży prowadzone są również w „Leśnym Pogotowiu”, które w 1993 r. na terenie Mikołowa stworzył pracownik Nadleśnictwa Katowice Jacek Wąsiński. Jest to zarazem schronisko i ośrodek rehabilitacyjny dla dzikich zwierząt. Rokrocznie trafia tu ok. 1000 zwierząt z kolizji drogowych, a także tych osieroconych, wymagających rehabilitacji lub odchowania. Ośrodek dokłada wszelkich starań, by zwierzęta te mogły wrócić do naturalnego środowiska, a gdy jest to niemożliwe, zapewnia im dożywotnie schronienie.
24
Zapraszamy do lasu
25
Nadleśnictwo Katowice usytuowane jest w samym centrum aglomeracji śląskiej, a gęstość zaludnienia to aż 1500 osób na 1 km kw. (przy średniej krajowej 122). Tak silne skoncentrowanie ludności powoduje wzmożony ruch turystyczny na stanowiących atrakcyjne miejsce rekreacji i odpoczynku obszarach leśnych. Lasy są dostępne dla ludności dzięki 120 km szlaków turystycznych, ścieżkom rowerowym, dydaktycznym oraz trasom do jazdy konnej, które umożliwiają korzystanie w pełni z zasobów przyrody. Leśnicy dokładają wszelkich starań, aby sprostać oczekiwaniom społeczeństwa w tym zakresie i aby każdy mógł skorzystać z dobrodziejstw lasu. W tym celu nadleśnictwo przygotowało odpowiednią infrastrukturę turystyczną – miejsca służące do biwakowania oraz parkingi, a wzdłuż szklaków miejsca postojowe z ławkami i stolikami. Do najchętniej odwiedzanych miejsc należą niewątpliwie kompleks leśny Lasy Murckowskie, a także Źródła Kłodnicy, Uroczysko Buczyna czy Starganiec.
Nadleśnictwo Katowice
ul. Kijowska 37b, 40-754 Katowice tel. 32 25-25-141, faks 32 25-26-733 katowice@katowice.lasy.gov.pl www.katowice.katowice.lasy.gov.pl
Kancelarie leśnictw: LEŚNICTWO JANÓW ul. Leśnego Potoku 95 Katowice Leśniczy: Marek Słaboń +48 603 396 951
LEŚNICTWO MUCHOWIEC ul. Huberta 43/45 Katowice Leśniczy: Beata Pasternak +48 519 595 925
LEŚNICTWO CZUŁÓW ul. Wiosenna 31 Tychy Leśniczy: Mariusz Olejniczak +48 605 100 163
LEŚNICTWO WESOŁA ul. Podgórska 20 Mysłowice Leśniczy: Adrian Ochmann +48 605 964 072
LEŚNICTWO OCHOJEC ul. Prusa 125 Katowice Leśniczy: Mirosław Żebrowski +48 605 100 176
LEŚNICTWO PODLESIE ul. Sołtysia 135 Katowice Leśniczy: Andrzej Kowal +48 605 587 160
LEŚNICTWO IMIELIN ul. Sosnowa 1 Imielin Leśniczy: Aleksander Zakrzewski +48 605 432 313
LEŚNICTWO MURCKI ul. Spacerowa 34 Mysłowice Leśniczy: Artur Sosiński +48 609 183 025
LEŚNICTWO PANEWNIK ul. Gaikowa 10 Ruda Śląska Leśniczy: Czesław Greń +48 605 100 212
LEŚNICTWO ŚMIŁOWICE ul. Gliwicka 149 Mikołów Leśniczy: Krzysztof Gracyalny +48 605 100 194
LEŚNICTWO GÓRKI ul. Lipowa 61 Lędziny Leśniczy: Barbara Mach-Myrcik +48 605 100 158
LEŚNICTWO LĘDZINY ul. Lipowa 61 Lędziny Leśniczy: Paweł Hulbój +48 510 991 428
LEŚNICTWO ZADOLE ul. Jutrzenki 2 Katowice Leśniczy: Cezary Wolny +48 607 177 914
LEŚNICTWO MAKOSZOWY ul. Powstańców 34 Paniówki Leśniczy: Mirosław Pepłowski +48 605 100 174
Legenda:
Korzystaj z lasu! Samochód pozostaw w specjalnie
przygotowanym do tego miejscu postojowym.
Gdy zabierasz ze sobą psa, prowadź go na smyczy, aby nie stwarzał niebezpieczeństwa dla leśnych mieszkańców.
Pozostaw nieznane Ci grzyby i rośliny w lesie. Są one pokarmem dla zwierząt
mieszkających w lesie, a także częścią ekosystemu.
Zachowaj ostrożność, używając ognia w lesie. Rozpalaj ogniska jedynie w wyznaczonych do tego miejscach.
Zadbaj o czystość terenów leśnych. W trakcie spacerów uszanuj przyrodę i pozostaw po sobie czysty las.
Zachowaj bezpieczną odległość od dzikich zwierząt. Zwierzę, które nie płoszy się na Twój widok, może stanowić zagrożenie, ponieważ jest prawdopodobnie chore bądź ranne.
Biwakuj w wyznaczonych miejscach. Zadbaj o rozłożenie swojego namiotu tam, gdzie będziesz bezpieczny.
ISBN 978-83-64084-32-4
Kontakt: Tomasz Dębiec +48 667 869 976 kontakt@wydawnictwoquercus.pl www.wydawnictwoquercus.pl
Tekst: Tomasz Dębiec, Małgorzata Szywacz Korekta: Małgorzata Haze Projekt graficzny, DTP: Joanna Kozek
Zdjęcia: Tomasz Dębiec, Joanna Kozek; archiwum Nadleśnictwa Katowice (Grzegorz Skurczak s. 2-3; 22; Mirosław Wąsiński s. 4, 5-7, 8, 9; Aleksander Zakrzewski s. 8; Bolesław Bobrzyk s. 21; s. 23); Fotolia (Marek R. Swadzba s. 11; ARTYuSTUDIO s. 17; victor zastol’skiy s. 17)