Nadleśnictwo Koniecpol
2
Nadleśnictwo Koniecpol obejmuje swym zasięgiem blisko 940 km 2, z czego niemal 30 proc. stanowią lasy. Na terenach leśnych zarządzanych przez naszą jednostkę gospodarujemy według zasad wypracowanych przrz naszych poprzedników. Jako leśnicy mamy świadomość spoczywającej na nas odpowiedzialności za to ogólnonarodowe dobro. Jestem przekonany, że współczesny model polskiego leśnictwa, opierający się na zasadach ekologicznych oraz zrównoważonym rozwoju, jest jednym z najlepszych, jakie funkcjonują w Europie i na świecie. Lasy spełniają wiele funkcji. Są niezmiernie ważne jako najbardziej naturalna formacja roślinna w naszej szerokości geograficznej, charakteryzująca się ogromną różnorodnością biologiczną. Mądre zarządzanie pozwala na zachowanie walorów przyrodniczych lasów przy jednoczesnym pozyskaniu drewna – niezastąpionego, odnawialnego surowca, bez którego trudno byłoby się obejść ludziom. Las to nasz narodowy, zielony skarb. Wchodząc do niego, uszanujmy jego prawa i prawa mieszkańców, wszak jesteśmy w nim tylko gośćmi. Mam nadzieję, że niniejszy folder przybliży Państwu walory przyrodnicze koniecpolskich lasów oraz ułatwi korzystanie ze wspaniałej przyrody i jej naturalnych bogactw. Serdecznie zapraszam. Jan Skrzyniarz Nadleśniczy Nadleśnictwa Koniecpol
3
Historia nadleśnictwa
4
Najstarsze znane dokumenty regulujące prowadzenie gospodarki leśnej na terenie dzisiejszego Nadleśnictwa Koniecpol pochodzą z końca XIX w. Pierwotnie zatwierdzane były przez Gubernialny Komitet Ochrony Lasów w Kielcach, a później, od lat 20. XX w., przez Główną Komisję Ochrony Lasów w Warszawie.
Z lewej strony na sośnie widoczna jest spała żywiczarska, czyli system nacięć stosowany kiedyś w celu pozyskiwania żywicy. Rok 1934, okolice miejscowości Czaryż
Wczesne plany i tymczasowe programy gospodarcze zostały zastąpione w 1934 r. dziesięcioletnim planem urządzenia gospodarstwa leśnego, zatwierdzonym przez Urząd Województwa Kieleckiego. W 1945 r. powstało Nadleśnictwo Chrząstów, którego nazwa została później zmieniona na Koniecpol. Ostateczny kształt nadleśnictwo przyjęło jednak w 1978 r., gdy włączono do niego leśnictwo Pradła, wcześniej funkcjonujące w strukturze Nadleśnictwa Siewierz.
Robotnicy w lasach w okolicy Czaryża, 1934 r.
Służba leśna nadleśnictwa, 1992 r.
Tereny Nadleśnictwa Koniecpol były świadkami dramatycznych wydarzeń. To tu toczyły się bitwy insurekcji kościuszkowskiej, walki powstania styczniowego i II wojny światowej. Dziś przypominają nam o tym pomniki, obeliski, mogiły i krzyże. Miejsce ze zdjęcia, znajdujące się w pobliżu miejscowości Rudniki, upamiętnia 150. rocznicę wygranej bitwy 300-osobowego oddziału Polaków pod dowództwem Zygmunta Chmieleńskiego z oddziałem rosyjskim. 5
Położenie i krajobraz
6
Tereny Nadleśnictwa Koniecpol rozciągają się na obszarze malowniczej Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej oraz Wyżyny Środkowopolskiej. Krajobraz, w przeważającej części równinny lub pofałdowany, w większości ma charakter rolniczy.
Wiosną otwarty krajobraz rolniczy urozmaicają kwitnące na biało tarniny. Śródpolne krzewy, drzewa i zazielenione miedze pełnią ważną funkcję, stanowiąc ostoję dla drobnych zwierząt: płazów, ssaków (np. jeży, ryjówek), a przede wszystkim ptaków. To właśnie wśród nich znajdują miejsce do gniazdowania, obserwacji i żerowania. Wyższe drzewa to doskonałe czatownie dla ptaków drapieżnych.
Nieodłącznym elementem krajobrazu Wyżyny Częstochowskiej są malownicze grupy wapiennych ostańców. Te w okolicach Kroczyc i Podlesic przyciągają turystów lubiących aktywny wypoczynek. Charakterystycznym punktem tej części nadleśnictwa jest wznosząca się na wysokość 462 m n.p.m. góra Zborów, której wierzchołek stanowi doskonały punkt widokowy.
Rzeka Pilica dzieli nadleśnictwo na dwie części. W okolicach Szczekocin jej dolina jest szeroka i zabagniona. Nadrzeczne, żyzne i wilgotne siedliska sprawiają, że różnorodność organizmów jest tu większa niż w innych częściach nadleśnictwa. Spływy kajakowe Pilicą stanowią jedną z największych atrakcji turystycznych tych okolic.
7
Nasze lasy
Sosna
86,4% 8
Olsza
8,2%
Lasy zajmują ok. 30 proc. powierzchni Nadleśnictwa Koniecpol. Wśród nich dominują te, w których gatunkiem panującym jest sosna zwyczajna. Tam, gdzie siedliska są żyźniejsze, w drzewostanach rozwija się bogate runo oraz podszyt, liczniej występują gatunki domieszkowe. Średni wiek drzewostanów wynosi 58 lat, a zasobność sięga 227 m 3 drewna (grubizny) na hektar.
Dąb
2,2%
Gatunki drzew tworzące lasy Nadleśnictwa Koniecpol
Brzoza
2%
Jodła
0,5%
Pozostałe
0,7%
Skład tutejszych drzewostanów w dużej mierze zależy od warunków siedliskowych. Najczęściej występującymi tu glebami są ubogie gleby bielicowe, a najpopularniejsze są siedliska borowe nizinne. To właśnie na nich wzrastają charakterystyczne dla nadleśnictwa bory sosnowe, często z domieszką takich gatunków jak dąb, brzoza, modrzew, buk.
Nadleśnictwo Koniecpol leży w naturalnym zasięgu występowania jodły. Zajmuje ona nieco ponad 0,5 proc. tutejszych powierzchni leśnych. Spotkać tu można zarówno kilkudziesięcioletnie drzewostany jodłowe, jak i nowo powstałe odnowienia. Leśnicy zabiegają, aby udział jodły w drzewostanach był coraz większy, zarówno dbając o odnowienia naturalne, jak i sadząc młode jodły na uprawach.
Miejsca z żyznymi i wilgotnymi siedliskami porastają lasy, w których składzie wyróżnia się olsze, brzozy i jesiony. Często drzewostany te ulegają silnym podtopieniom, będącym wynikiem działalności bobrów. Te niegdyś rzadkie zwierzęta dziś na terenie nadleśnictwa występują powszechnie, przyczyniając się do tworzenia malowniczych rozlewisk, ale także do szkód w drzewostanach.
9
Świat zwierząt 10
Sarna europejska
Świat zwierząt Nadleśnictwa Koniecpol jest typowy dla terenów, gdzie występuje polno-leśna mozaika ekosystemów. Z dużych ssaków można tu spotkać jelenie, sarny, a także coraz bardziej liczne dziki. W ostatnich latach swoją populację zwiększyły również bobry. Stosunkowo łatwo można tu zaobserwować szybujące myszołowy, a także żurawie – jedne z naszych największych ptaków.
Myszołów zwyczajny to najliczniej występujący w Polsce ptak szponiasty. Preferuje tereny, gdzie łąki i pola poprzeplatane są lasami i zadrzewieniami. Poluje zwykle na otwartych terenach, ale gniazda zakłada na skraju lasu. W jego menu dominują rozmaite gryzonie, ale też gady, dżdżownice czy podloty małych ptaków. Swoje ofiary wypatruje, siedząc na drzewie, słupie lub ogrodzeniu.
Żurawie to duże ptaki, osiągające rozpiętość skrzydeł nawet do 240 cm i długość ciała ok. 140 cm. Najczęściej można je zaobserwować i usłyszeć podczas jesiennych lub wiosennych przelotów. Wydają wtedy charakterystyczny odgłos zwany klangorem. Gniazda zakładają zwykle na terenach podmokłych, z dala od ludzi.
Dziki występują najczęściej w lasach, ale na żer wychodzą także na pola uprawne. W ostatnich latach, kiedy zwiększyła się populacja tego gatunku w Polsce, widywane są nawet w niektórych miastach. Dziki pozytywnie wpływają na ekosystemy leśne, zjadając larwy szkodników. Zbyt liczna populacja tego gatunku może jednak doprowadzić do znaczących szkód w uprawach rolnych.
11
Jak odnawia się las?
12
Podpis Kiełkujące siewki jodły
Tam, gdzie to możliwe, las odnawia się sam – naturalnie. Konieczne jest jednak, by dojrzały drzewostan obradzał nasiona, a warunki siedliskowe i atmosferyczne były sprzyjające. Tam, gdzie odnowienie naturalne nie jest możliwe bądź konieczna jest zmiana składu gatunkowego drzewostanu na inny, lepiej dostosowany do miejscowego siedliska – leśnicy odnawiają las sztucznie, sadząc drzewka wyhodowane w szkółce z nasion.
W leśnictwie Małachów funkcjonuje szkółka leśna zapewniająca nadleśnictwu sadzonki rodzimych gatunków drzew, wykorzystywanych na zakładanych uprawach leśnych. Do ich produkcji używa się nasion pozyskanych w tzw. wyłączonych lub gospodarczych drzewostanach nasiennych, gdzie rosną drzewa o najbardziej pożądanych cechach dla danego gatunku.
Wiosną, rzadziej jesienią, na powierzchniach powstałych po wycięciu dojrzałego drzewostanu sadzi się wyhodowane na szkółce sadzonki drzew. Tak powstają uprawy leśne, które niekiedy wymagają ochrony w postaci grodzenia przed zwierzyną. Częstą praktyką jest pozostawianie na zrębach części drzew ze starego pokolenia lasu – to istotny element prawidłowo funkcjonujących ekosystemów leśnych.
Jodła, jako gatunek wymagający ocienienia w pierwszym okresie życia, sadzona jest pod okapem dojrzałego drzewostanu lub na tzw. gniazdach. To zbliżone do koła niewielkie powierzchnie, na których zapewniona jest osłona rosnącego obok lasu. W takich warunkach jodła może rosnąć nawet 30–40 lat. Dopiero po tym okresie wycina się ocieniające ją stare drzewa.
13
Co zagraża lasom?
14
Lasom zagrażać może wiele czynników. Te pochodzenia naturalnego to m.in. masowe występowanie szkodliwych owadów (gradacje), zwierzyna zgryzająca pędy młodych drzew, a także huragany, pożary czy powodzie. Dużym problemem są pozostawiane bądź świadomie wywożone do lasu śmieci.
Jednym z najpoważniejszych zagrożeń dla lasów są pożary. W lasach utrzymywana jest sieć dróg, które służą jako dojazdy przeciwpożarowe, zakłada się specjalne pasy ochronne i zbiorniki z wodą. W sezonie, gdy prawdopodobieństwo wystąpienia pożaru jest wysokie, pełnione są dyżury na dostrzegalniach przeciwpożarowych. Współpracują z nimi naziemne punkty alarmowo-dyspozycyjne. W razie pożaru do akcji kierowane są leśne patrole gaśnicze, wozy straży pożarnej, a także helikoptery i samoloty gaśnicze.
Lasom nadleśnictwa zagrażają też szkodniki owadzie. Z uwagi na przewagę monokultur sosnowych prowadzony jest w nich stały monitoring. Najgroźniejszym szkodnikiem owadzim wyrządzającym szkody w uprawach jest szeliniak sosnowiec. Przy jego zwalczaniu stosowane są pułapki klasyczne oraz pułapki feromonowe.
Zaśmiecanie lasów to nieustający problem leśników, zwłaszcza na terenach często odwiedzanych przez ludzi. Rokrocznie Lasy Państwowe w skali całego kraju wywożą ponad 100 tys. m3 śmieci z terenów, którymi zarządzają. Odpady nie tylko wpływają negatywnie na estetykę lasu i są źródłem zanieczyszczeń, ale mogą też szkodzić zwierzętom.
15
Zasady pozyskania drewna
16
Leśnicy pozyskują drewno w ramach prac związanych z tzw. hodowlą lasu. Już w młodnikach zmniejszają zagęszczenie drzew na danej powierzchni, usuwając chore i wadliwie ukształtowane sztuki. Poprawiają w ten sposób warunki wzrostu tym najokazalszym drzewom, pozostającym w lesie do osiągnięcia dojrzałości. Gdy drzewa mają – w zależności od gatunku – 80, 100, 120 lub nawet 160 lat, już obrodzą nasiona, lecz jeszcze nie zaczną chorować, leśnicy wycinają je. Robią w ten sposób miejsce dla kolejnego pokolenia drzew i pozyskują potrzebny w wielu gałęziach gospodarki surowiec. Warto wiedzieć, że w polskich lasach pozyskuje się jedynie ok. 55 proc. drewna, jakie co roku w nich przyrasta.
Pozyskane drewno jest mierzone, odpowiednio oznaczane i ewidencjonowane
Każdego roku prowadzone są tzw. szacunki brakarskie, określające ilość i jakość drewna, które zostanie pozyskane w kolejnym sezonie. Informacje te pozwalają budować plany finansowo-gospodarcze nadleśnictw i dostarczają danych do krajowego bilansu drewna. To również okazja do tego, by leśniczy mógł przeanalizować plany pozyskania, zrywki i transportu drewna na terenie leśnictwa, gdzie gospodaruje.
Praca pilarzy jest trudna i niebezpieczna. Są oni narażeni na długotrwały hałas i silne wibracje pilarki; pracują w upale i na mrozie, a latem dokuczają im owady. Mimo to muszą wykazywać się koncentracją niezbędną, by obalić drzewo dokładnie tam, gdzie zostało to założone. Warto wiedzieć, że ze względów bezpieczeństwa na powierzchniach, na których prowadzona jest ścinka drzew, obowiązuje bezwzględny zakaz wstępu.
Ścięte drzewo, przycięte do odpowiedniej długości i pozbawione gałęzi, należy przetransportować do drogi wywozowej. To tzw. zrywka, odbywająca się za pomocą specjalistycznych ciągników. Najmniej inwazyjna dla środowiska leśnego, pozwalająca ograniczać zniszczenia gleby leśnej, odbywa się nasiębiernie; drewno jest wtedy przewożone na specjalnej przyczepie.
17
Drewno – surowiec niezwykły
18
30 tysięcy. Szacuje się, że tyle zastosowań ma drewno. Nic dziwnego, bo to surowiec doskonały: ekologiczny, wszechstronny, trwały i co najważniejsze – odnawialny w stosunkowo krótkim czasie.
Wraz ze wzrostem świadomości społeczeństwa, trendów związanych z ekologicznym życiem oraz rozwojem technologii roczne zużycie drewna przez Polaków wzrasta. W latach 90. ubiegłego wieku było to 0,4 m3/osobę/rok, dziś to ok. 1 m3. Wystarczy rozejrzeć się dookoła, by spostrzec drewniane: konstrukcje budynków, podłogi, stolarkę okienną i drzwiową, meble, przyrządy kuchenne, instrumenty muzyczne, sprzęt sportowy i zabawki. Drewno jest też obecne w produktach jego przerobu: papierze czy płytach drewnopochodnych. Stanowi także surowiec energetyczny – jest spalane w domowych kominkach i w piecach centralnego ogrzewania. Zaspokojenie tych wzrastających potrzeb bez szkody dla przyrody jest możliwe dzięki racjonalnej gospodarce leśnej i rosnącej podaży drewna. Lasy Państwowe, które na początku lat 90. XX w. pozyskiwały ok. 15 mln m3 drewna rocznie, dziś, przy stałym powiększaniu jego zasobów – pozyskują już ponad 35 mln m3. Z tego 80 tys. m3 pozyskiwane jest rocznie w Nadleśnictwie Koniecpol. Obecnie dużego znaczenia nabiera fakt, że drewno i przedmioty z niego wykonane na lata magazynują duże ilości dwutlenku węgla. Związany przez drzewa, nie dostaje się do atmosfery i nie przyczynia do pogłębiania efektu cieplarnianego.
19
Ochrona przyrody
20
Rezerwat Góra Zborów
Tam, gdzie na gruntach zarządzanych przez Lasy Państwowe zostały ustanowione formy ochrony przyrody bądź zinwentaryzowano chronione gatunki, leśnicy Nadleśnictwa Koniecpol gospodarują w sposób szczególny. Prace w rezerwatach prowadzą zgodnie z opracowanymi przez specjalistów planami ochrony lub zadaniami ochronnymi, a stanowiska chronionych gatunków każdego roku monitorują i w ramach prowadzonej gospodarki leśnej zabezpieczają przed zniszczeniem.
Bielik to polski ptak herbowy i zarazem nasz największy skrzydlaty drapieżnik. Rozpiętość jego skrzydeł może dochodzić do 2,5 m. Kiedyś skrajnie nieliczny na terenie Polski, dziś populacja tego ptaka stale się powiększa i jest stabilna. Bieliki gnieżdżą się także na terenie Nadleśnictwa Koniecpol.
Warzucha polska to endemiczny dla Polski gatunek, który w latach 70. XX w. wyginął na swym jedynym naturalnym stanowisku w okolicach Olkusza. Obecnie występuje wyłącznie na kilku stanowiskach zastępczych. W 1992 r. z inicjatywy Polskiej Akademii Nauk w leśnictwie Pradła, w źródliskach rzeki Rajecznicy, utworzono jedno z takich stanowisk zastępczych.
Rezerwat Kępina, zajmujący blisko 90 ha, został powołany, by chronić niżowy las łęgowy, ols porzeczkowy i ziołorośla związane z podmokłymi terenami, a także źródliska i wywierzyska. Tu właśnie znajdują się źródliska potoku Rajecznica – miejsce występowania warzuchy polskiej oraz innych cennych gatunków związanych z terenami podmokłymi: borówki bagiennej, zachylnika oraz siedmiopalecznika błotnego.
21
Edukacja i turystyka 22
W Nadleśnictwie Koniecpol szczególnie dbamy o to, by lasy, obok funkcji gospodarczych i ochronnych, pełniły również funkcje społeczne. Wkładamy wiele zaangażowania, by odwiedzający nas goście mogli ciekawie i bezpiecznie korzystać z leśnych funkcji turystycznych, rekreacyjnych i edukacyjnych.
Tematyka i forma zajęć przyrodniczoleśnych jest dostosowana do wieku uczestników. Najmłodsi uczą się przez zabawę, starszym proponowane są warsztaty i pogadanki. Jednak za każdym razem zajęcia są świetnie przygotowane merytorycznie, prowadzone przez leśnika będącego jednocześnie specjalistą w zakresie edukacji.
Oferta edukacyjna nadleśnictwa jest bardzo bogata. W siedzibie nadleśnictwa stworzona została izba pełna eksponatów i tablic edukacyjnych o tematyce leśnej. To tu, jak i w sąsiadującym z budynkiem arboretum, w którym również zainstalowano pomoce naukowe, często odbywają się zajęcia dla dzieci.
Leśnicy z Koniecpola przygotowali infrastrukturę turystyczną w postaci kilkunastu miejsc postojowych i miejsc wypoczynku wyposażonych w zadaszenia, ławy i stoły. Na omawianym terenie można również odwiedzić ścieżki dydaktyczne o tematyce przyrodniczej, których wykaz znajduje się na stronie internetowej nadleśnictwa. Wyznaczono tu także liczne szlaki turystyczne, w tym dedykowane rowerzystom.
23
Nadleśnictwo Koniecpol L. Załęże
Radoszewnica Stary Koniecpol L. Mełchów
ul. Różana 11, 42-230 Koniecpol tel. 34 35 51 285, 34 35 51 265 faks 34 354 03 47 koniecpol@katowice.lasy.gov.pl www.koniecpol.katowice.lasy.gov.pl
Żelisławice
1
3
Secemin
2
Koniecpol
Podlesie
L. Bałków
L. Kuczków
4
Drochlin
Bałków 6
L. Radków
L. Biała Wielka
L. Kossów
5
Lelów
Biała Wielka L. Małachów
Ślęzany
Witów Bliżyce Irządze
L. Perzyny
Nakło 10
Chlewice 8
Goleniowy
L. Siedliska
7
Moskorzew
9 11
Szczekociny Zdów
Dzibice
L. Dębowiec L. Pradła
Kroczyce
12
Pradła
Lgota Murowana
Kancelarie leśnictw:
Rokitno siedziba leśnictwa siedziba nadleśnictwa miejsce postojowe granice leśnictw lasy w zarządzie PGL LP lasy innej własności
1. Załęże 2. Kuczków 3. Mełchów 4. Bałków 5. Biała Wielka 6. Radków 7. Kossów 8. Perzyny 9. Dębowiec 10. Małachów 11. Siedliska 12. Pradła
MIEJSCOW Kontakt: Tomasz Dębiec +48 667 869 976 kontakt@wydawnictwoquercus.pl www.wydawnictwoquercus.pl
STAWY
Tekst: Maria Gronicz, Urszula Góralczyk-Brysiak, Tomasz Dębiec ZBIORNIK Korekta: Małgorzata Haze Projekt, DTP: Joanna Kozek
Zdjęcia: Tomasz Dębiec; archiwum Nadleśnictwa Koniecpol (s. 4, 5, 7, 10, 11, 14, 15, 22, 23); Fotolia (natureimmortal s. 11, Erni s. 11, gilitukha s. 14, Henrik Larsson s. 15, adam121 s. 18, magdal3na s. 19, oleghz s. 19, ftfoxfoto s. 19, wedphoto s. 19, vvoe s. 19)