Nadleśnictwo Nurzec 1
2
Nadleśnictwo Nurzec gospodaruje w lasach skarbu państwa o powierzchni ponad 23 tys. ha, ponadto nadzoruje drzewostany będące własnością prywatną na obszarze ok. 18 tys. ha. Opieka nad ogólnonarodowym dobrem, jakim są polskie lasy, to duża odpowiedzialność, ale też zaszczyt, czego mamy świadomość. Gospodarka leśna nie jest łatwą sztuką, bo lasy spełniają bardzo wiele funkcji – są miejscem życia dla wielu roślin i zwierząt, dostarczają niezastąpionego i ciągle cenionego przez człowieka surowca, jakim jest drewno, tam też udajemy się, żeby odpoczywać czy uprawiać różnego rodzaju sporty. Naszym zadaniem jest takie gospodarowanie, aby lasy mogły w jak najpełniejszy sposób spełniać wszystkie swoje role. Las jest także otwarty dla wszystkich. Nie zapominajmy o tym, że wśród drzew doskonale się relaksujemy. Dlatego chciałbym serdecznie Państwa zaprosić do korzystania z uroków naszych lasów. Nadleśniczy Eugeniusz Chursowicz
3
Kraina nad Bugiem Nadleśnictwo Nurzec jest położone we wschodniej Polsce, przy granicy z Białorusią. To tereny mało zurbanizowane, z przewagą rolniczych krajobrazów. Dotyczy to przede wszystkim północnej i zachodniej części nadleśnictwa, gdzie dominują pola uprawne z rozdrobnionymi lasami rosnącymi na niewielkich powierzchniach. Za to w południowo-wschodniej części omawianego obszaru przeważają zwarte i rozległe drzewostany będące pozostałością Puszczy Mielnickiej.
4
Południową granicę nadleśnictwa stanowi Bug. To piąta co do wielkości polska rzeka. Jej brzegi są tu nieuregulowane, a nurt kręty i z licznymi zakolami. Najlepsze widoki na tę piękną, naturalną rzekę rozpościerają się ze skarpy z punktem widokowym w Drohiczynie oraz ze wzgórza w Mielniku.
5
Piękne, dorodne i zdrowe dęby to duma leśników Nadleśnictwa Nurzec.
Warto wiedzieć, że w Polsce rosną trzy rodzime gatunki dębów – szypułkowy, bezszypułkowy i omszony. W lasach północno-wschodniej Polski spotykany jest przede wszystkim ten pierwszy. Na żyznych glebach osiąga tu imponujące rozmiary. Jest gatunkiem długowiecznym, dożywającym nawet 700 lat. W gospodarczych drzewostanach dębowych wiek, w którym można wycinać dojrzałe drzewa, to 160 lat.
Sosna to gatunek o największym udziale zarówno w lasach nadleśnictwa, jak i całego kraju. Na omawianym terenie w drzewostanach sosnowych często występuje drugie piętro lasu, złożone z gatunków drzew i krzewów liściastych.
Lipa może rozmnażać się nie tylko dzięki nasionom, lecz także odroślom. Nawet po wielu dziesięcioleciach można rozpoznać drzewa, które wyrosły w ten właśnie sposób. Bliskie usytuowanie trzech ogromnych lip może świadczyć o tym, że zaczęły życie w podobnym okresie jako odrośla od tego samego pnia.
6
Nasze lasy Trzy najważniejsze gatunki tworzące drzewostany Nadleśnictwa Nurzec to sosna, której udział wynosi prawie 58 proc., dąb zajmujący 17 proc. powierzchni leśnych oraz brzoza (11,5 proc.). Bogactwo gatunkowe jest tu jednak znacznie większe, zwłaszcza w dużych kompleksach leśnych w południowo-wschodniej części nadleśnictwa. Tam, na żyznych (tzw. lasowych) siedliskach spotkamy także klony, jesiony, wiązy, graby i lipy. Przy wodach często rosną olsze. Największy zwarty kompleks leśny na omawianym terenie to pozostałość dawnej Puszczy Mielnickiej, ma powierzchnię aż 20 tys. ha., z czego 13 tys. ha jest pod opieką Nadleśnictwa Nurzec, a ok. 7 tys. ha stanowi własność prywatną.
7
Las ze szkółki Rokrocznie średnio w lasach Nadleśnictwa Nurzec sadzi się ponad milion młodych drzewek na powierzchni ok. 200 ha. Sadzonki służące do odnowień i zalesień pochodzą z dwóch szkółek leśnych nadleśnictwa. Różnią się one między sobą warunkami glebowymi i co za tym idzie, gatunkami drzew, jakie się w nich produkuje. Na lekkich glebach szkółki w leśnictwie Kadłub wysiewa się sosnę, natomiast w leśnictwie Wilanowo można hodować bardziej wymagające gatunki liściaste, takie jak: dąb, jesion, klon i lipa.
8
Sadzonki produkowane w szkółkach leśnych kiełkują z nasion zebranych z drzew o najlepszych cechach. Istotne jest też to, z jakiego rejonu i strefy wysokości pochodzą nasiona. Przykładowo leśnicy z Podlasia nie mogą na swoim terenie sadzić sosen z Borów Dolnośląskich czy Opolszczyzny.
Duże zapotrzebowanie na sadzonki dębu w Nadleśnictwie Nurzec wynika z prowadzenia od wielu lat przebudowy drzewostanów sosnowych na dębowe. Żyzne gleby, na których rosną w wielu miejscach sosny, są bardziej odpowiednie właśnie dla dębów oraz innych wymagających gatunków, jak klony, jesiony oraz lipy.
W szkółkach leśnych wiele prac jest zmechanizowanych. Nie bez powodu proces hodowli sadzonek często określany jest jako ich „produkcja”. Szkółki są wyposażone w specjalistyczne maszyny do uprawy ziemi, wysiewu nasion oraz deszczownie. Na zdjęciu wykonywane jest spulchnianie gleby.
9
Przemiana pokoleń Przemiana pokoleń w lasach to płynny proces, który może trwać kilka, kilkanaście, a nawet kilkadziesiąt lat, w zależności od gatunków rosnących w danymi miejscu. Leśnik, wyznaczając konkretne drzewa do wycinki, ma przede wszystkim na uwadze tworzenie odpowiednich warunków do wzrostu dla młodego pokolenia lasu, które będzie rosło w ich miejsce.
Dęby wyhodowane w szkółce leśnej posadzono na gniazdach ok. 30 lat temu i były jeszcze wtedy otoczone drzewostanem sosnowym. Dęby na poszczególnych gniazdach różnią się wiekiem o kilkanaście lat. Dzięki temu osiągamy zróżnicowany pod względem wysokości drzewostan.
10
Sosny pozostawione na zrębie to tzw. nasienniki. To między innymi z nasion, które wydały, wyrośnie młode pokolenie lasu.
Młode sosny w pierwszych latach wzrostu konkurują o wodę i światło ze sobą oraz innymi roślinami, które pojawią się na odkrytej powierzchni zrębu. Dojrzałość osiągnie tylko niewielka część z nich. Na powierzchni między gniazdami został posadzony świerk. Ten gatunek wprowadza się tam, gdzie w glebie jest stosunkowo dużo wody. Naturalnie wysiały się tu również brzozy i osiki, które sprawiają, że cały odnawiany fragment lasu jest bardziej zróżnicowany biologicznie.
11
Co zagraża trwałości lasów? Lasy, nawet wydawać by się mogło bardzo stabilne i zdrowe, nie są wolne od zagrożeń. Drzewostany na dużych powierzchniach mogą być niszczone przez gwałtowne zjawiska atmosferyczne, jak huraganowe wiatry, obfite opady śniegu, silne mrozy czy pożary. Inne istotne zagrożenia dla stabilności i kondycji zdrowotnej lasów to masowe występowanie owadów uszkadzających drzewa lub ich choroby powodowane przez grzyby. Źródłem najpoważniejszych zagrożeń drzewostanów na terenie Nadleśnictwa Nurzec są grzyb – huba korzeniowa, owad – przypłaszczek granatek oraz jelenie, łosie i sarny uszkadzające młode drzewka na uprawach i w młodnikach. 12
Istotną rolę w ochronie lasu odgrywa monitoring populacji owadów, które mogą zagrażać drzewostanom. W tym celu wykłada się pułapki feromonowe (zdjęcie po lewej) wabiące korniki. Leśniczy, sprawdzając liczbę tych chrząszczy w pułapkach, może wyciągać wnioski na temat zagrożenia dla drzewostanów świerkowych. Z kolei opaska lepowa (zdjęcie po prawej) zakładana na dębie pomoże ocenić stan populacji owadów z rodziny miernikowcowatych, których gąsienice przemieszczają się po pniu.
W niektórych przypadkach solidne grodzenie to jedyny sposób na ochronę drzewek rosnących na uprawach leśnych przed zwierzyną. Jelenie, łosie, a także w mniejszym stopniu sarny, zgryzają młode pędy sadzonek, doprowadzając do ich deformacji i zahamowania przyrostu.
Inną metodą na zniechęcenie zwierząt kopytnych do zjadania drzewek na uprawach leśnych jest smarowanie pędów wierzchołkowych specjalnymi substancjami. Nie są one szkodliwe, ale mają nieprzyjemny smak dla zwierząt.
Odpowiednio rozwinięta sieć dróg pożarowych to jeden z istotnych elementów ochrony lasów przed ogniem. Na sukces systemu przeciwpożarowego funkcjonującego w Nadleśnictwie Nurzec składa się także stały monitoring drzewostanów w okresach dużego zagrożenia tym żywiołem. 13
Pnie martwych drzew w rezerwacie Grąd Radziwiłłowski.
14
Rezerwaty przyrody Rezerwaty przyrody powołuje się na obszarach o szczególnych wartościach przyrodniczych. Mogą to być tereny, gdzie mamy do czynienia z mało zmienionym przez człowieka naturalnym ekosystemem, oraz takie, które są miejscem życia rzadkich gatunków roślin bądź zwierząt. Na terenie Nadleśnictwa Nurzec wyznaczono cztery rezerwaty przyrody o łącznej powierzchni ponad 162 ha. Trzy z nich – Grąd Radziwiłłowski, Sokóle oraz Witanowszczyzna – to rezerwaty typowo leśne, natomiast Góra Uszeście został powołany ze względu na ochronę rzadkich gatunków roślin typowych dla muraw kserotermicznych. 15
Góra Uszeście (11,99 ha) to rezerwat utworzony ze względu na potrzebę ochrony rzadkich gatunków roślin kserotermicznych, które wymagają dużego nasłonecznienia. Na dwóch wzgórzach morenowych w okolicy Mielnika znajdują dogodne warunki do wzrostu. To za sprawą specyficznych gleb utworzonych na podłożu kredowym, cechujących się niską wilgotnością oraz zdolnością do szybkiego nagrzewania się. Aby obszary tego typu spełniały swoją funkcję, musi być tam prowadzona czynna ochrona przyrody polegająca na usuwaniu pojawiających się w ramach naturalnej sukcesji drzew i krzewów. Cenne gatunki z terenu Góry Uszeście to między innymi: goryczka krzyżowa, ostrołódka kosmata, sasanka łąkowa, wężymord stepowy. Rezerwat przyrody Witanowszczyzna (80,8 ha) chroni naturalne lasy grądowe oraz łęgowe z bogatą paletą rzadkich roślin runa. Rosną tu między innymi gatunki górskie, bardzo rzadko występujące na niżu, takie jak: bodziszek żałobny, parzydło leśne i cebulica dwulistna.
Rezerwaty Grąd Radziwiłłowski (24,16 ha) oraz Sokóle (44,33 ha) obejmują charakterystyczne dla tego regionu, dobrze wykształcone zbiorowiska grądów. To żyzne lasy liściaste, w których rosną imponujących rozmiarów wiekowe dęby, z domieszką innych gatunków, w tym klonów, grabów i lip. Występują tu także rośliny objęte ochroną gatunkową, jak lilia złotogłów, gnieźnik leśny, podkolan biały czy krzew wawrzynek wilczełyko. 16
17
Gatunki chronione i pomniki przyrody Ochrona przyrody odbywa się nie tylko na specjalnie wydzielonych obszarach, jak rezerwaty przyrody czy parki narodowe. Wiele cennych gatunków roślin i zwierząt jest objętych ochroną prawną bez względu na miejsce występowania. Dodatkowo dla niektórych gatunków ptaków, wokół ich gniazd, tworzy się specjalne strefy ochronne, gdzie w okresie rozrodu i wychowywania piskląt nie prowadzi się prac gospodarczych. Na terenie nadleśnictwa utworzono ich w sumie sześć – po jednej dla bielika, cietrzewia i kani czarnej oraz trzy dla orlika krzykliwego. W systemie ochrony przyrody ważne miejsce zajmują pomniki przyrody. Są to najczęściej stare drzewa o potężnych rozmiarach lub ciekawe formacje skalne. Na terenach zarządzanych przez nadleśnictwo wyznaczono siedem pomników przyrody.
Bielik to największy polski ptak drapieżny, osiągający rozpiętość skrzydeł nawet 2,5 m. Na początku XX w. w naszym kraju był ptakiem wymierającym, ale od kilkudziesięciu lat jego populacja systematycznie rośnie. Żywi się głównie rybami i ptakami wodnymi. 18
19
20
Kania czarna to średniej wielkości ptak drapieżny osiągający rozpiętość skrzydeł do 155 cm. W Polsce bardzo nieliczny, umieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt. Zamieszkuje tereny z mozaiką polnoleśną w pobliżu zbiorników wodnych.
Wilki bytują głównie w rozległych lasach. Polują na jelenie, sarny, łosie czy dziki, ale żywią się też małymi zwierzętami, na przykład gryzoniami. W latach powojennych były wręcz tępione, obecnie w Polsce podlegają ochronie gatunkowej i powiększają swoją populację.
Najbardziej spektakularnym pomnikiem przyrody na terenie nadleśnictwa jest dąb szypułkowy, który rośnie w rezerwacie Sokóle. Nazywany jest Ojcem Dębów Puszczy Mielnickiej ze względu na sędziwy wiek, szacowany na ponad 350 lat. To drzewo pamięta
Ryś, jeden z największych drapieżników w naszym kraju. Występuje głównie w Karpatach, natomiast na niżu jedynie w kilku dużych kompleksach leśnych, między innymi na terenie Nadleśnictwa Nurzec. Prowadzi bardzo skryty tryb życia.
czasy I rozbioru Polski i uchwalenia Konstytucji 3 maja… Obwód jego pnia mierzony na wysokości 1,3 m wynosi 530 cm, ma wysokość 37 m i objętość 30 m sześc. To prawdziwy kolos, który zasłużył na swoją nazwę.
21
Wyznaczanie drzew do wycinki odbywa się podczas wykonywanych co roku szacunków brakarskich. Wtedy określa się też ilość i jakość drewna, które zostanie pozyskane w kolejnym sezonie. Informacje te pozwalają budować plany finansowo-gospodarcze nadleśnictw i dostarczają danych do krajowego bilansu drewna. Po ścince leśnicy mierzą drewno oraz klasyfikują pod względem cech jakościowych. Następnie każda dłużyca lub stos są znakowane specjalnymi tabliczkami z unikalnymi numerami, co służy prowadzeniu dokładnej ewidencji pozyskiwanego drewna. Większa część surowca sprzedawana jest na specjalnych aukcjach internetowych. Trendy związane z ekologicznym trybem życia powodują, że roczne zużycie drewna przez Polaków wzrasta. W latach 90. ubiegłego wieku było to 0,4 m sześc./osobę/rok, dziś to ok. 1 m sześc. Nie zawsze sobie to uzmysławiamy, ale jesteśmy otoczeni drewnem. Konstrukcje budynków, meble, drzwi, podłogi, okna, instrumenty muzyczne, sprzęt sportowy i zabawki, a także wiele przedmiotów kuchennych jest wykonanych z tego właśnie surowca. Drewno służy też do produkcji papieru i stanowi surowiec energetyczny – jest spalane w domowych kominkach i piecach centralnego ogrzewania. Na zdjęciu obok przedwojenna, drewniana leśniczówka z terenu Nadleśnictwa Nurzec. 22
Drewno – surowiec niezwykły Szacuje się, że drewno ma aż 30 tysięcy zastosowań. To surowiec nie tylko wszechstronny, lecz także ekologiczny i odnawialny w stosunkowo krótkim czasie. Co najważniejsze, pozyskanie drewna w polskich lasach odbywa się bez uszczuplania jego zasobów na pniu. Rokrocznie wycina się jedynie 55–60 proc. tego, co w tym samym czasie przyrasta.
Przykładem pięknej architektury drewnianej z terenu nadleśnictwa jest cerkiew w Tokarach z 1912 r., usytuowana tuż przy granicy z Białorusią. Na jej budowę leśnicy Nadleśnictwa Nurzec przekazali 200 dorodnych sosen. 23
Zabytki Tereny Nadleśnictwa Nurzec są interesujące nie tylko ze względu na ciekawą, dobrze zachowaną przyrodę i piękne widoki, lecz także z uwagi na znajdujące się tu zabytki. Turysta zainteresowany architekturą sakralną powinien zobaczyć słynne wzgórze Grabarka, zabytkowe kościoły w Drohiczynie oraz Siemiatyczach czy przepięknie położoną świątynię prawosławną w Tokarach. Warto też wybrać się na Wzgórze Zamkowe w Mielniku.
Widok znad Bugu w Drohiczynie na barokowy klasztor Jezuitów wzniesiony na planie podkowy, z lat 1729–1744. Obecnie mieści się w nim kuria biskupia. 24
Zabytkowy kościół parafialny w Siemiatyczach z początku XVII w. w stylu barokowej bazyliki z kwadratową wieżą wyróżnia się rzadką elewacją z fasadą kolumnową. Wewnątrz świątyni uwagę przykuwają XVIII-wieczne organy i ołtarze.
Murowany kościół rzymsko-katolicki w Drohiczynie został wzniesiony XVIII w. stylu barokowym. W latach późniejszych dobudowano budynki klasztorne i wolnostojącą dzwonnicę. Na przełomie XX i XXI w. świątynia została gruntownie odnowiona, a w budynkach klasztornych urządzono Muzeum Diecezjalne.
Jedną z ciekawszych atrakcji w okolicy jest Wzgórze Zamkowe w Mielniku. Znajdują się tu grodzisko z przełomu XI i XII w., fosa i fragmenty murów oraz pozostałości XIX-wiecznej murowanej kaplicy. Ze wzgórza rozciąga się wspaniała panorama na Bug.
Góra Grabarka jest ważnym miejscem kultu religijnego dla wyznawców prawosławia. Znajduje się tu słynny „las krzyży” oraz murowana cerkiew wybudowana na wzór wcześniejszej drewnianej świątyni z XVIII w., która spłonęła w 1990 r. U podnóża świętej góry bije źródełko, którego wody przez wiernych uznawane są za lecznicze. 25
Naukę o przyrodzie i lasach najlepiej jest prowadzić na łonie natury, którą można wówczas poznawać wieloma zmysłami. Jeśli tylko aura pozwala, zajęcia z dziećmi odbywają się na jednej z trzech ścieżek edukacyjnych. Ustawione przy nich tablice pomagają nauczyć się rozpoznawać rodzime gatunki drzew, zrozumieć zagadnienia związane z gospodarką leśną, ochroną przyrody czy procesami rządzącymi ekosystemami przyrodniczymi.
Leśnicy z Nadleśnictw Nurzec są częstymi gośćmi w lokalnych szkołach, gdzie nie tylko prowadzą zajęcia, lecz także organizują konkursy pomagające aktywizować dzieci i wzbudzać w nich zainteresowanie tematami przyrodniczymi.
Nadleśnictwo Nurzec stara się ułatwić dostęp do lasów poprzez tworzenie infrastruktury edukacyjnej i turystycznej. Przykładem tego jest obszerna wiata z miejscem na ognisko przy szkółce gospodarczej Wilanowo oraz miejsce postojowe w sąsiedztwie ścieżki przyrodniczo-edukacyjnej prowadzącej do rezerwatu Grąd Radziwiłłowski. 26
Edukacja i udostępnianie lasów Edukacja przyrodniczoleśna jest jednym z podstawowych zadań realizowanych przez leśników. W Nadleśnictwie Nurzec prowadzona jest zarówno poprzez organizowanie pogadanek w szkołach, izbie edukacyjnej przy szkółce w leśnictwie Wilanowo, jak i w plenerze, na specjalnie w tym celu przygotowanych ścieżkach przyrodniczo-edukacyjnych. Zajęcia prowadzone są przez leśników profesjonalnie przygotowanych do tego typu edukacji.
27
Nadleśnictwo Nurzec
Solniki
Leśnictwo Dziecinne Leśnictwo DziecinneLeśnictwo Dziecinne Dubno Dubno Krasna Dubno Solniki Solniki Wieś 11
SieklukiSiekluki
Mołoczki Mołoczki Mołoczki Piotrowo-Krzywokoły Piotrowo-Krzywokoły Piotrowo-Krzywokoły Sasiny Sasiny Sasiny
Siedziba Nadleśnictwa Nurzec ul. Akacjowa 3, 17-330 Nurzec-Stacja tel. 85 65 65 110, faks 85 65 65 129, nurzec@bialystok.lasy.gov.pl www.nurzec.bialystok.lasy.gov.pl
Wierzchuca Nagórna
Wierzchuca Wierzchuca Nagórna Nagórna Lisowo
Minczewo
Lachówka Skiwy Skiwy Małe Małe
Skiwy Małe
69 0
69 0
Miłkowice-Maćki Lisowo Lisowo Miłkowice-Maćki Miłkowice-Maćki Leśnictwo Leśnictwo Leśnictwo Siemiatycze Siemiatycze Siemiatycze
Minczewo Minczewo Bujaki
Drohiczyn
Drohiczyn 62 Drohiczyn 62
62
Zajęczniki
Tołwin Lachówka Lachówka
69 0
19
19
19
15
Leśnictwo Leśnictwo Leśnictwo Żurobice Żurobice Żurobice Leśnictwo Kłopoty-Stanisławy Kadłub Kłopoty-Stanisławy Kłopoty-Stanisławy
Obniże Obniże
Obniże
Hornowo Choroszczewo Hornowo Choroszczewo Choroszczewo Leśnictwo Leśnictwo Leśnictwo Milejczyce Milejczyce Milejczyce
Hornowo
15
Ostrożany
Baciki Dalsze
14
15
14
Tołwin Tołwin
12 13
12 13
Leśnictwo Leśnictwo KadłubKadłub
12 13Mikulicze 17
Leśnictwo Rogacze
17
Mikulicze Mikulic Leśnictwo Leśnict Rogacze 17 Rogac
14
Nurzec Leśnictwo Leśnictwo Żerczyce Zabłocie Żerczyce Żerczyce Zabłocie
Baciki Baciki Leśnictwo Dalsze Dalsze Zabłocie
3 69
3 69
2
3 2 69
2
Nurzec Nurzec Leśnictwo Dąbrowa
Leśnictwo Leśnictwo Dąbrowa Dąbrowa
Leśnictwo 3 Leśnictwo Leśnictwo Tymianka 3 3 Wygoda Tymianka Tymianka Wygoda Wygoda 1 16 1 1 Sycze Sycze 16 16 Sycze Borysowszczyzna Borysowszczyzna Litwinowi Borysowszczyzna Li Litwinowicze Siemiatycze Leśnictwo Siemiatycze Siemiatycze Leśnictwo Leśnictwo 8 Bujaki Bujaki 5 WerpolWerpol 6 8 58 5 6 Werpol 6 Leśnictwo Leśnictwo Leśnictwo Radziwiłłówka Radziwiłłówka Radziwiłłówka Leśnictwo Siemiatycze-Stacja Leśnictwo Leśnictwo Leśnictwo Siemiatycze-Stacja Siemiatycze-Stacja Turna Leśnictwo Wilanowo Leśnictwo4 4 4 Turna Wilanowo Turna Adamowo Wilanowo Duża Duża Adamowo Zajęczniki Adamowo Zajęczniki Duża 64 0
Leśnictwo Mielnik
granica leśnictwa riverbank; water siedziba nadleśnictwa granica leśnictwagranica leśnictwa riverbank; water riverbank; water siedziba nadleśnictwa siedziba nadleśnictwa lasy w zarządzie PGL LP zarządzie PGL LP lasy w zarządzie lasy PGLwLP siedziba leśnictwa siedziba leśnictwa siedziba leśnictwa lasy innej lasy własności innej własności lasy innej własności szkółka leśna szkółka leśna szkółka leśna
Kontakt: Tomasz Dębiec +48 667 869 976 kontakt@wydawnictwoquercus.pl www.wydawnictwoquercus.pl
28
Krasna Krasna Wieś Wieś
11
11
Siekluki
Ostrożany Ostrożany
Olszewo Olszewo
Olszewo
Tekst: Tomasz Dębiec Korekta: Małgorzata Haze Projekt graficzny, DTP: Joanna Kozek
64 0
5 6
64 0
5 6
5 6
Koterka Leśnictwo 7 Koterka Leśnictwo Koterka Leśnictwo 7 KoterkaKoterka 8 10 Koterka 10 8 8 10 Leśnictwo Leśnictwo Leśnictwo Mętna Mętna Mielnik Mętna Mielnik
Leśnictwo Leśnictwo 7 MielnikMielnik Mielnik
9
9 Leśnictwo Sutno
Niemirów
Leśnictwo Leśnictwo 9 Sutno Sutno
Niemirów Niemirów
Zdjęcia: Tomasz Dębiec; Marcin Zagórski (s. 18, 19); archiwum Nadleśnictwa Nurzec (s. 25, 27); Joanna Kozek (s. 25); Fotolia: avemarie123 (s. 20), Joachim Neumann (s. 21), josefpittner (s. 21), vvoe (s. 22)