Nadleśnictwo Wisła
ŚCIEŻK A PR ZYRODNICZA
Barania Góra
Spokojne przejście całej trasy ścieżki przyrodniczej Barania Góra z odpoczynkami zajmuje około ośmiu godzin, a do pokonania jest 16 km! Asfalt znajduje się tylko w dolinach potoków Czarnej i Białej Wisełki.
Jeżeli chcesz przejść całą trasę ścieżki, pamiętaj, że zejście znajduje się w innym miejscu – w dolinie Białej Wisełki, Wisła Czarne (miejsce postoju Fojtula).
Nie zbaczaj ze ścieżki – las jest domem dla zwierząt i roślin – wkraczasz na ich teren.
Nadleśnictwo Wisła prowadzi tutaj zrównoważoną gospodarkę leśną – możesz na drodze spotkać samochód z drewnem, również podczas załadunku – prosimy o zachowanie ostrożności!
PRZEBIEG ŚCIEŻKI PRZYRODNICZEJ Barania Góra
P
PRZYSTANKI ŚCIEŻKI: 1. Wiek lasu 2. Przemiana pokoleniowa lasów 3. Komiks – ubarwienie głuszców 4. Dolnoreglowy bór jodłowo-świerkowy 5. Komiks – toki głuszców 6. Płazy i gady 7. Charakterystyczne rośliny 8. Drewno – surowiec odnawialny 9. Wilk 10. Dzięcioły 11. Komiks – siedlisko głuszców 12. Polana Przysłup 13. Ryś 14. Rzadkie sowy leśne 15. Bór górnoreglowy 16. Komiks – pisklęta głuszców 17. Niedźwiedź 18. Pospolite sowy leśne 19. Komiks – dziób głuszców 20. Kwaśna i żyzna buczyna 21. Kaskady Rodła 22. Komiks – pożywienie głuszców 23. Wszystkie zajęcia leśników w lesie 24. Las – magazyn wody Legenda Przystanki ścieżki
Rezerwat Barania Góra
Przystanek PKS
Lasy niepaństwowe
Parking
Zabudowania
Potoki i rzeki
Jezioro Czerniańskie
Przebieg ścieżki
Lasy Państwowe
1
WIEK LASU
CYKL ŻYCIA DRZEWA W PORÓWNANIU DO ŻYCIA CZŁOWIEKA
Leśnicy wykonują w lesie różnego rodzaju zabiegi pielęgnacyjne: • W uprawie wykonuje się koszenia –
dba się o to, żeby chwasty nie zagłuszały młodych drzewek. • W młodniku, tyczkowinie i drągowinie przeprowadza się czyszczenia
wczesne i późne oraz rozpoczyna się trzebieże – zabiegi te są bardzo złożone i zależą od gatunków drzew, z jakimi ma się do czynienia. W tych fazach wzrostu lasu drzewa intensywnie rosną na wysokość, a zabiegi mają polepszyć im m.in. warunki wzrostu. • W drzewostanie dojrzewającym
prowadzi się trzebieże późne, które mają na celu polepszenie warunków do przyrostu na grubość, a także umożliwienie naturalnego odnowienia się lasu – czyli kwitnienia, obradzania nasion i wzrostu nowego pokolenia drzew. • Drzewostan dojrzały spełnił już swoją
rolę, zapewnił pojawienie się młodego pokolenia drzew, a ponadto wyprodukował drewno, które jest niezbędne w życiu każdego człowieka. Drzewa wycina się w zależności od gatunku w wieku 80–140 lat.
Po drugiej stronie rzeki znajdują się drzewostany nasienne – są to lasy, które służą produkcji nasion. Na drzewostany nasienne składają się wyjątkowe jakościowo drzewa. Na tym terenie rośnie świerk istebniański – ekotyp świerka, z którego można pozyskać drewno o wyjątkowej jakości.
Potok przepływający wzdłuż ścieżki to Czarna Wisełka, która wypływa spod Baraniej Góry. Stanowi on wraz z potokami Biała Wisełka i Malinka rezerwat wodny pstrąga potokowego. Leśnicy zostawiają ok. 5 proc. starych drzew do naturalnej śmierci – wpływa to na zwiększenie różnorodności biologicznej.
PRZEMIANA POKOLENIOWA LASÓW Baraniej Góry
W pobliżu tego przystanku rośnie północnoamerykański gatunek drzewa – daglezja zielona, o charakterystycznie spękanej, grubej korze. Obecnie, aby uniknąć różnego rodzaju problemów zdrowotnych w lesie, nie sadzi się gatunków obcego pochodzenia, lecz jedynie rodzime.
Wzdłuż trasy ścieżki można trafić na wiele naturalnych źródełek, które zasilają największą rzekę Polski – Wisłę.
Barania Góra jest domem dla głuszców, które Nadleśnictwo Wisła stara się przywrócić środowisku, prowadząc Wolierową Hodowlę Głuszców w Jaworzynce.
2
Nadleśnictwo Wisła zmaga się z problemem za-
mierania świerczyn, na który składają się zarówno czynniki środowiskowe, niezależne od ludzi (warunki atmosferyczne, szkodliwe owady i grzyby), jak i te związane z działalnością człowieka (zanieczyszczenie powietrza, sadzenie jednogatunkowego i jednowiekowego lasu, czyli tzw. monokultury). Od kilkunastu lat prowadzi się tu przebudowę drzewostanów. W jej wyniku pojawiły się młode lasy, złożone z różnych gatunków odpowiednich dla górskich siedlisk, co ma na celu wyeliminowanie problemów z kornikiem i innymi szkodnikami, czyli tzw. rozproszenie ryzyka hodowlanego. Zamieranie najczęściej dotyka tylko jeden gatunek, a gdy rośnie razem kilka, to nawet gdy któregoś zabraknie, nie będzie to bardzo widoczne. Młode pokolenie drzew stanowi głównie buk zwyczajny, jodła pospolita i świerk zwyczajny z domieszkami. Wszystkie te gatunki są rodzime i wyhodowane z nasion z tego terenu. Popiera się odnowienia naturalne – drzewka, które wyrosły z nasion drzew rosnących nad nimi.
Monokultura świerkowa
Młode pokolenie świerka powstałe z odnowienia naturalnego w rezerwacie Barania Góra
Kępa buków pochodzących z odnowienia naturalnego
3
UBARWIENIE GŁUSZCA
DOLNOREGLOWY BÓR JODŁOWO-ŚWIERKOWY Teren wzdłuż ścieżki w całości jest objęty ochroną zarówno Parku Krajobrazowego Beskidu Śląskiego, jak i obszaru specjalnej ochrony siedlisk Natura 2000 Beskid Śląski.
Miejsce to jest nazywane Bujokową Kolnią od drewnianej szopy (kolni), która kiedyś tutaj stała.
Wilgotniejsze siedlisko obfituje w specyficzne rośliny runa, jakich nie spotkamy w bardziej suchych, wyższych położeniach górskich. Rosną tutaj m.in. fiołek bagienny, skrzyp błotny i różne gatunki torfowców. Każde takie miejsce podlega szczególnej trosce z uwagi na retencjonowanie cennej dla lasu wody.
Najczęstszym zbiorowiskiem chronionym na obszarze Natura 2000 Beskid Śląski w Nadleśnictwie Wisła jest dolnoreglowy bór jodłowo-świerkowy. W piętrze drzew obserwujemy zmienny udział jodły pospolitej i świerka zwyczajnego, pojawia się również domieszkowo buk zwyczajny. Na podszyt składają się bez koralowy i wiciokrzew czarny, a także jarząb pospolity. W runie natomiast występuje głównie borówka czarna, a także podbiałek alpejski, śmiałek pogięty, kosmatka olbrzymia, wietlica samicza, trzcinnik leśny, goryczka trojeściowa, zachyłka oszczepowata i widłak wroniec. Zbiorowisko to występuje najczęściej na wysokości 600–900 m n.p.m. W parku krajobrazowym i na obszarze Natura 2000 leśnicy prowadzą zrównoważoną gospodarkę leśną, czyli taką, która pozwoli w niezmienionym stanie zachować te lasy dla przyszłych pokoleń.
Różne gatunki zwierząt upodobały sobie poszczególne warstwy lasu – piętro drzew to królestwo ptaków, podszyt i runo – ssaków, natomiast ściółka i gleba to dom milionów bezkręgowców. Grzyby natomiast świetnie sobie radzą w każdej warstwie.
4
5
TOKI GŁUSZCA
PŁAZY I GADY Baraniej Góry
6
Płazy i gazy to dwie skrajnie różne gromady zwierząt, choć często niesłusznie wrzuca się je do jednego worka. Większość ludzi ich nie lubi, nierzadko budzą strach lub odrazę. Zwierzęta te są jednak niezwykle pożyteczne dla
lasu, a także człowieka – zjadają niezliczone ilości szkodników, m.in. owadów, ślimaków, a większe gady także gryzoni. Są to nieocenione dla człowieka korzyści, które warto zauważyć, zmieniając nieco postrzeganie zwierząt z tych gromad. GADY bardzo dobrze sobie radzą w środowisku lądowym
– do życia i funkcjonowania nie potrzebują wody, choć niektóre z nich wtórnie przystosowały się do takiego życia (np. żółwie wodne). Ich skóra jest pokryta łuskami i pozbawiona gruczołów, przez co jest sucha i miła w dotyku.
Fot. Michał Piekarski
Traszka górska
Jaszczurka zwinka
Padalec zwyczajny
Fot. Grzegorz Leśniewski
Salamandra plamista
Żmija zygzakowata
Fot. Michał Piekarski
Żmija zygzakowata jest jedynym jadowitym przedstawicielem gadów w Polsce. Na szczęście atakuje jednak tylko wtedy, gdy zostanie osaczona lub nadepnięta. Wygrzewającą się żmiję można spotkać na trasie ścieżki.
Ropucha zielona
Fot. Michał Piekarski
Podczas okresu godowego niektóre gatunki płazów i gadów (zwłaszcza samce) przybierają szczególne barwy godowe. Jaszczurka zwinka ma wtedy zielony grzbiet, a traszka górska pomarańczowy brzuch i specjalny grzebień na grzbiecie.
Fot. Michał Piekarski
• Samice żab składają nawet do 16 tys. jaj • Ropucha szara potrafi oddalać się od zbiornika wodnego na odległość 3 km • Zaskroniec jest świetnym pływakiem
lądy, jednak do normalnego funkcjonowania, a przede wszystkim do rozmnażania, potrzebują dostępu do wody. Ich ciała są pokryte gruczołami śluzowymi, dlatego ich skóra jest wilgotna i śliska.
Fot. Grzegorz Leśniewski
PŁAZY są pierwszymi kręgowcami, które opanowały
7
CHARAKTERYSTYCZNE ROŚLINY Baraniej Góry
Fot. Michał Piekarski
Parzydło leśne
Fot. Michał Piekarski
Pokonując kolejne kilometry ścieżki, przechodzi się najpierw doliną Czarnej Wisełki, po to żeby dostać się na szczyt Baraniej Góry, po czym schodzi się do innej doliny – Białej Wisełki, pokonując aż 16 km drogi i 600 m przewyższenia. Dzięki tym różnorodnym warunkom można obserwować zmiany roślinności – tzw. piętra roślinne.
Fot. Michał Piekarski
Tojad morawski
Knieć błotna
Naparstnica purpurowa
Liczydło górskie
Najbardziej uboga roślinność występuje w szczytowych partiach Baraniej Góry, największą różnorodnością biologiczną charakteryzują się natomiast siedliska wilgotne niżej położonych partii ścieżki. Występujące tutaj rośliny zapewniają pełen przegląd górskiej flory – spotkamy tu zarówno gatunki pospolite (konwalijkę dwulistną, żywca cebulkowego, lepiężnika różowego, dąbrówkę rozłogową, zawilca gajowego, knieć błotną, naparstnicę purpurową), rzadkie (paprotkę zwyczajną, zanokcicę zieloną, liczydło górskie), chronione (parzydło leśne, pierwiosnka wyniosłego, widłaka goździstego), jak i skrajnie rzadkie (tojada morawskiego).
W Beskidach wyróżnia się jeszcze regiel środkowy – znajduje się on pomiędzy reglami dolnym a górnym, na wysokości 900–1100 m n.p.m.
Okazały tojad morawski jest rośliną o znaczeniu priorytetowym, wymagającą ochrony w formie wyznaczenia obszaru Natura 2000. Gatunek ten występuje tylko w tym rejonie Karpat, czyli jest to endemit zachodniokarpacki.
DREWNO – SUROWIEC ODNAWIALNY Znajdujące się w okolicy składy drewna budzą czasem sprzeciw i żal, jednak zupełnie niepotrzebnie, bo gospodarka leśna prowadzona w Polsce zapewnia trwałe zachowanie lasów, a wycięte drzewa znajdują setki różnych zastosowań, bo drewno jest wspaniałym surowcem – naturalnym, zdrowym, ekologicznym, biodegradowalnym, a przede wszystkim w 100 proc. odnawialnym!
Dzięki prowadzeniu przez leśników racjonalnej gospodarki i wycinaniu tylko około 65 proc. rocznego przyrostu – wciąż przybywa nam zasobów leśnych. Szacuje się, że drewno ma 30 tys. różnych zastosowań. Polska jest jednym z największych producentów drewna na świecie. Ile drewna leśnicy mogą wyciąć? Określa to specjalny dokument – 10-letni plan urządzenia lasu, który jest opiniowany również przez społeczeństwo, a zatwierdza go minister środowiska. Całe drzewo jodły lub świerka rozkłada się aż 80 lat! A gatunki liściaste jeszcze dłużej – nawet ponad 100 lat. Nie byłoby to możliwe, gdyby nie miliony mikroorganizmów.
Trudno dzisiaj wyobrazić sobie życie bez drewna. Wykorzystuje się je w budownictwie, górnictwie, papiernictwie, meblarstwie, myślistwie, rolnictwie, transporcie i wielu innych dziedzinach, a także do produkcji przedmiotów codziennego użytku. Mówiąc o drewnie, nie sposób nie wspomnieć o tym z obumarłych drzew lub jego części. Można śmiało powiedzieć, że takie drewno tętni życiem – gdyż stanowi pożywienie, dom lub schronienie dla ogromnej liczby organizmów – bakterii, pierwotniaków, nicieni, pajęczaków, owadów, grzybów, porostów i śluzowców. Czym się różni metr sześcienny od metra przestrzennego drewna? Pomiędzy wałkami drewna ułożonymi w sześcian o wymiarach 1 m × 1 m × 1 m (mp – metr przestrzenny) znajduje się powietrze, które trzeba odjąć, aby uzyskać miąższość drewna w jednostce metr sześcienny (m3, zwanej potocznie kubikiem). 1 metr przestrzenny to 0,65 m3 sosny lub brzozy i 0,7 m3 świerka, buka lub jodły.
8
WILK
Fot. Grzegorz Leśniewski
Wilk jest jednym z trzech dużych drapieżników, które występują na Baraniej Górze, obok rysia i niedźwiedzia. Są to inteligentne zwierzęta o wysoko rozwiniętej strukturze socjalnej, używające skomplikowanego systemu do porozumiewania się.
Większość wilków żyje w grupach zwanych watahami, najczęściej składającymi się z kilku osobników. Najważniejsza w grupie jest para rodzicielska – samica alfa i samiec alfa, kolejne w hierarchii jest ich potomstwo z lat poprzednich. Watahę może uzupełniać osobnik niespokrewniony z parą alfa, jednak najczęściej znajduje się on na najniższym szczeblu wilczej hierarchii. Pokarm wilków stanowią najczęściej jelenie,
sarny i dziki. Zdecydowanie rzadziej (choć lokalnie może być to uciążliwe) drapieżniki te atakują zwierzęta domowe, które stanowią maksymalnie 3 proc. ich pokarmu. Gdy to konieczne, są w stanie żywić się małymi ssakami, ptakami, płazami i gadami, a nawet owocami. Wilcze watahy zasiedlają terytoria nawet do
Fot. Grzegorz Leśniewski
9
350 km2! Wilk ma świetny węch i dzięki temu wie o wiele wcześniej, że na jego drodze znajduje się człowiek. Dlatego takie spotkania należą do rzadkości. Samotne osobniki w poszukiwaniu terytorium potrafią przemieszczać się setki kilometrów.
Ponieważ dużych drapieżników jest w Polsce mało, od wielu już lat rośnie populacja jeleniowatych, które powodują ogromne szkody w lasach w młodym pokoleniu drzew. Wilki sprzyjają równowadze w środowisku i ich obecność jest jak najbardziej pożądana. Wilk w trakcie polowania potrafi na krótko biec z prędkością do 70 km/godz.
W przypadku spotkania wilka należy spokojnie poczekać, aż odejdzie. Najczęściej dzieje się to w momencie, gdy poczuje nasz zapach.
Samice wilków zwie się waderami, a samce wilków – basiorami.
Fot. Michał Piekarski
Fot. Michał Piekarski
Fot. Tomasz Sczansny
Fot. Michał Piekarski
Dzięcioł białogrzbiety
Dzięcioł trójpalczasty
Dzięcioł duży
Dzięcioł zielonosiwy
Dzięcioł średni
Fot. Michał Piekarski
Największym dzięciołem krajowym jest dzięcioł czarny, który osiąga do 55 cm długości. Najmniejszy jest dzięciołek, mierzący do 16 cm długości.
Dzięcioł czarny
Fot. Michał Piekarski
Dzięcioł duży ma swój sposób na wydobywanie nasion z szyszek – wtyka je między płaty kory drzew. Takie miejsca nazywa się kuźnią dzięcioła.
Krętogłów
Fot. Michał Piekarski
Wszystkie dzięcioły są sprzymierzeńcami leśników, gdyż zjadają szkodliwe dla drzew owady, w tym korniki, a odłupując korę, wskazują leśnikom drzewa, w których się one znajdują.
W Polsce żyje aż 10 gatunków dzięciołów, z czego na terenie Baraniej Góry nie notuje się jedynie dzięcioła białoszyjego. Krętogłów posiada ubarwienie ochronne, które pozwala mu pozostawać niezauważalnym na tle kory drzew czy ściółki. Nazwa tego ptaka odnosi się do dziwnych ruchów szyi i głowy, jakie wykonuje. Jego ulubionym pokarmem są mrówki. Na zimę odlatuje do Afryki. Drugim wyróżniającym się dzięciołem jest dzięcioł czarny – cały czarny z czerwoną czapeczką u samca i czerwoną kropką z tyłu głowy u samicy. Wykuwa duże dziuple o średnicy do 15 cm i głębokości do 50 cm. Dzięcioł trójpalczasty ma tylko trzy palce, w przeciwieństwie do innych dzięciołów, posiadających ich cztery. Samiec ma żółtą czapeczkę. Dzięcioł ten lubi stare bory świerkowe z martwym drewnem. Gatunek jest rzadki, liczebność w Polsce szacuje się na 1000 par. Podobne siedliska jak trójpalaczak lubi dzięcioł białogrzbiety. Często jest mylony z dzięciołem dużym, odróżnia je jednak m.in. wielkość czerwonej czapeczki, która u białogrzbietego znajduje się na całej głowie. Liczebność najbardziej pospolitego dzięcioła dużego szacuje się na nawet 800 tys. par. Można go spotkać praktycznie wszędzie, także w przydomowych karmnikach. Dzięcioł zielonosiwy jest posiadaczem naprawdę długiego (do 17 cm), lepkiego języka, który pozwala na łatwe wydobywanie larw i owadów ze szczelin kory. Dzięcioł zielony jest do niego bardzo podobny, mają też zbliżone upodobania i uwielbiają mrówki. Dzięcioły średni i mały mają mniej silne dzioby, dlatego pokarm w postaci owadów i ich larw zbierają najczęściej z powierzchni kory, nie rozkuwając jej.
10
Fot. Tomasz Sczansny
DZIĘCIOŁY Baraniej Góry
Dzięciołek
11
SIEDLISKO GŁUSZCA
POLANA PRZYSŁUP
Rodzimej florze zagrażają wypierające ją gatunki inwazyjne, takie jak rdestowiec japoński i niecierpek gruczołowaty. Poniżej Jeziora Czerniańskiego można spotkać dwa inne inwazyjne i niebezpieczne dla człowieka gatunki: barszcz Sosnowskiego i barszcz Mantegazziego, którymi można się poparzyć! Izba Leśna jest czynna w lipcu i w sierpniu codziennie od 10 do 16, a w czerwcu i wrześniu w soboty i niedziele w tych samych godzinach. Powyżej Polany Przysłup znajduje się ścisły rezerwat przyrody Barania Góra, w którym można poruszać się jedynie po wyznaczonych szlakach turystycznych.
12
Najstarszym znajdującym się tu budynkiem jest Izba Leśna
– powstała w 1863 r. jako miejsce noclegowe dla habsburskich myśliwych do polowań na głuszce. Obecnie budynek należy do Nadleśnictwa Wisła i jest otwarty dla turystów chcących zapoznać się z jego historią, roślinnością Baraniej Góry, problemami ochrony lasu i bezpieczną turystyką. W 1898 r. Habsburgowie wybudowali tu drewniany Zameczek Myśliwski, który po I wojnie światowej pełnił funkcję schroniska turystycznego. Na początku lat 80. XX w. budynek przeniesiono do centrum Wisły. W jego miejscu natomiast oddano do użytku nowe, murowane schronisko. Na polanie znajduje się również leśniczówka z 1899 r., stanowiąca budynek edukacyjny Nadleśnictwa Wisła, nazywana Chatką, oraz drewniany budyneczek Muzeum Turystyki przy Baraniogórskim Ośrodku Kultury i Turystyki Górskiej PTTK „U Źródeł Wisły”, a przy nim kapliczka Matki Boskiej Baraniogórskiej, którą wykonał Andrzej Dziczkaniec-Bośkoc. Na Polanie Przysłup można spotkać dwa gatunki inwazyjne. Są to rdestowiec japoński, zwany też rdestem ostrokończystym, i niecierpek gruczołowaty. Walka z tymi gatunkami jest niezwykle trudna, a w rejonach chronionych praktycznie niemożliwa.
Budynek Izby Leśnej
Rdestowiec japoński
Niecierpek gruczołowaty
RYŚ
Fot. Grzegorz Leśniewski
Rysie karpackie mają charakterystyczne cętki
Rysie prowadzą nocny tryb życia, ich polowanie polega na podkradaniu się do zdobyczy. Robią to zwykle samodzielnie. Polują najczęściej na sarny, ale zdarza się, że ich zdobycz stanowią jelenie i dziki, a także kuraki leśne. Po polowaniu posilają się do syta, zjadając około 1 kg mięsa, po czym przysypują zdobycz ściółką, tworząc swego rodzaju spiżarnię; wracają do niej, gdy są głodne. Potrafią też wciągać zdobycz na drzewo. Koty te mają świetny wzrok, widzą nawet w warunkach określanych przez ludzi jako absolutna ciemność. Równie dobry mają słuch, umieją dokładnie zlokalizować każdy dźwięk. W rezerwacie Barania Góra rysie znalazły dla siebie odpowiednie siedlisko do życia. Osobiste spotkanie z tymi pięknymi drapieżnikami należy do rzadkości nawet dla administrujących tym terenem leśników.
Fot. Grzegorz Leśniewski
13
Ryś jest najmniejszym z trzech dużych drapieżników występujących na Baraniej Górze, osiąga wagę do 30 kg. W przeciwień-
stwie do wilków rysie prowadzą samotniczy tryb życia, wyjątkiem są samice opiekujące się potomstwem. W Karpatach zajmują areały do 200 km2, zwykle nachodzące na siebie. Gatunek ten charakteryzuje się krępą budową ciała, krótkim jak na kota ogonem, kępami włosów na końcach uszu (pędzelkami) oraz białymi kępami włosów po obu stronach głowy układającymi się w bokobrody.
Rysie zamieszkujące Karpaty mają widoczne cętki, natomiast u tych żyjących na terenach nizinnych są one bardzo słabo widoczne.
Sierść rysia na grzbiecie może się składać z 9 tys. włosów na 1 cm2. Dla porównania u człowieka na głowie może to być maksymalnie 750 włosów na 1 cm2.
W Polsce występuje zaledwie nieco ponad 200 rysi. Ryś wczesną wiosną
RZADKIE SOWY LEŚNE Baraniej Góry
14
Słuch sów jest wyjątkowo czuły, a charakterystyczne promieniste upierzenie wokół oczu, zwane szlarą, wpływa na skupianie dźwięków i kierowanie ich do uszu.
Fot. Grzegorz Leśniewski
Ptaki te mają oczy skierowane do przodu oraz dodatkową trzecią powiekę chroniącą je przed urazami – tzw. migotkę.
Młode puchacze
Sóweczka ze zdobyczą
Fot. Michał Piekarski
Puszczyk uralski
Fot. Michał Piekarski
Sowy prowadzą zasadniczo nocny tryb życia, chociaż np. sóweczka aktywna jest także w dzień.
Puchacz
Fot. Grzegorz Leśniewski
Włochatki i sóweczki mają z tyłu głowy „fałszywe oczy”, utworzone dzięki specjalnemu ubarwieniu piór. Chronią one sowę przed atakami drapieżników, które chcąc zaskoczyć sowę od tyłu, mylą tył głowy z przodem.
około ośmiu występuje w rezerwacie Barania Góra lub okolicach. Najmniej licznymi na tym terenie są puchacz, puszczyk uralski, włochatka i sóweczka. Puchacz, będący największą europejską sową, osiąga wielkość do 75 cm i rozpiętość skrzydeł do 180 cm. Jego liczebność w kraju szacowana jest na około 270 par. Głos samca słyszalny jest nawet z ponad 2 km! Najczęściej jego pokarm stanowią inne ptaki, gryzonie i owady, ale potrafi też upolować np. zająca. Zasiedla gniazda po dużych ptakach drapieżnych lub zakłada je na półkach skalnych i na ziemi. Puchacze łączą się w pary na całe życie. Puszczyk uralski osiąga wielkość do 60 cm i rozpiętość skrzydeł do 130 cm. Liczebność tego gatunku w Polsce szacuje się na 400 par. Sowy te polują głównie na gryzonie, ale również na inne ptaki. Gniazda zakładają w dziuplach, na drzewach lub wykorzystują gniazda innych ptaków. Łączą się w pary na całe życie i raczej nie opuszczają swojego rewiru. Włochatka jest małą sową o wielkości do 25 cm i rozpiętości skrzydeł do 60 cm. Jej liczebność szacuje się na około 2 tys. par. Ptaki te polują głównie na gryzonie, a nadmiar pokarmu gromadzą w spiżarniach. Gniazdują najczęściej w dziuplach po dzięciołach. Sóweczka jest najmniejszą europejską sową – osiąga wielkość do 19 cm i rozpiętość skrzydeł do 35 cm. Liczebność szacuje się na 400–500 par. Sóweczki polują głównie na gryzonie i inne ptaki. Tak jak włochatki gniazdują najczęściej w dziuplach po dzięciołach.
Fot. Michał Piekarski
W Polsce liczbę gatunków sów określa się na maksymalnie 13 (w tym ptaki zalatujące), z czego
Włochatka
15
BÓR GÓRNOREGLOWY
Widok z wieży w stronę Malinowskiej Skały
Fot. Michał Piekarski
Zbiorowisko górnoreglowej świerczyny karpackiej rozciąga się na niewielkiej powierzchni
w partiach szczytowych Baraniej Góry na wysokości 1100–1220 m n.p.m. Charakterystyczne dla tych terenów są surowy klimat, duża ilość opadów oraz krótki okres wegetacyjny. Wszystkie te czynniki mają wpływ na występującą tu roślinność. W piętrze drzew występuje prawie wyłącznie świerk pospolity, czasem z domieszką jarzębu pospolitego, a podszyt stanowi wierzba śląska. Runo jest ubogie, zdominowane przez borówkę czarną, trzcinnik owłosiony i wietlicę alpejską. Można tu spotkać także podrzenia żebrowca, śmiałkapogiętego, podbiałka alpejskiego, kosmatkę żółtawą, pszeńca leśnego i kosmatkę olbrzymią. Korony świerków rosnących w okolicach
Świerkowy bór górnoreglowy
Fot. Michał Piekarski
szczytu Baraniej Góry różnią się od tych, które można spotkać w niższych położeniach górskich. Są nieregularne, niejednokrotnie połamane, nisko ugałęzione lub ugałęzione tylko z jednej strony, przybierają pokrój chorągiewkowaty. Dodatkowo drzewa są zdecydowanie niższe niż w innych miejscach w Nadleśnictwie Wisła, co wynika z warunków atmosferycznych. Obecnie rezerwat Barania Góra w dużej mierze próbuje się samoistnie odbudować po klęsce zamierania świerczyn – złożonej, wieloczynnikowej chorobie, której ostatnim etapem jest gradacja kornika drukarza.
Szczyt Baraniej Góry znajduje się na wysokości 1220 m n.p.m.
Wieża widokowa została wybudowana w 1991 r. z inicjatywy Koła Przewodników Beskidzkich. Ma 15,26 m wysokości, podest mały znajduje się na wysokości 9,16 m. Pod wieżą znajduje się obelisk betonowy, posadowiony za czasów austriackich.
Ze szczytu rozciąga się piękny widok na lasy Nadleśnictwa Wisła (po stronie zachodniej) i Węgierskiej Górki (po stronie wschodniej). Podczas dobrej widoczności z Baraniej Góry można dostrzec nawet Tatry.
PISKLĘTA GŁUSZCA
16
17
NIEDŹWIEDŹ Niedźwiedź to największy drapieżnik występujących na Baraniej Górze. Prowadzi
Fot. Grzegorz Leśniewski
Trop niedźwiedzia
Fot. Michał Piekarski
Fot. Grzegorz Leśniewski
Niedźwiedź ma na karku charakterystyczny garb
samotniczy tryb życia, wyjątkiem są samice opiekujące się młodymi. Każdy niedźwiedź ma rewir o powierzchni do 400 km2, z tym że nakładają się one na siebie. Zwierzęta znakują swoje terytorium przez drapanie kory drzew lub całkowite jej zdrapywanie. Europejskie niedźwiedzie osiągają wagę do 320 kg, a długość ciała do 2,5 m. Masywna sylwetka z charakterystycznym garbem jest zwieńczona dużą głową z małymi oczami. Ogon jest praktycznie niewidoczny. Zwierzęta te prowadzą całodobowy tryb życia, z lekką przewagą aktywności w dzień. Zimą niedźwiedzie wcale nie śpią mocno i mogą przerwać sen w każdym momencie, zwłaszcza jeśli nie udało się im zgromadzić odpowiednio grubej tkanki tłuszczowej. Spędzają ten czas w gawrach (najczęściej jaskiniach), mogą przelegiwać również pod korzeniami drzew czy w młodnikach świerkowych. Młode (zazwyczaj dwa lub trzy) rodzą się zimą i pozostają z matką stosunkowo długo, bo nawet do trzech lat. Niedźwiedzie są wszystkożerne, chociaż w ich diecie dominują rośliny. Potrafią jednak upolować jelenia i dzika, nie pogardzą też mniejszymi zwierzętami czy padliną. Mogą odwiedzać ludzkie pasieki i sady owocowe, a także niezabezpieczone śmietniki. Ślady znakowania terytorium niedźwiedzia
Pazury niedźwiedzi osiągają długość nawet do 10 cm. Młode niedźwiedzie w poszukiwaniu terytorium mogą przemieszczać się setki kilometrów. Zwierzęta te potrafią biegać z prędkością do 65 km/godz.
Jesienią niedźwiedzie najmniej odpoczywają, ponieważ muszą intensywnie żerować przed zimą. Ich sen zimowy trwa najczęściej 3,5 miesiąca.
Samice opiekujące się młodymi mogą być bardzo niebezpieczne, dlatego w przypadku spotkania ich najlepiej oddalić się spokojnie w przeciwnym kierunku.
POSPOLITE SOWY LEŚNE Baraniej Góry
18
Uszatka
Młody puszczyk zwyczajny
Fot. Michał Piekarski
Puszczyk zwyczajny
Młoda uszatka
Fot. Michał Piekarski
Znane jest zjawisko nękania sów przez ptaki wróblowe, np. zięby lub kowaliki, które osaczają sowę, energicznie nadlatując lub wykonując gwałtowne ruchy ciała i odzywając się przy tym głośno. Taka „napadnięta” sowa albo próbuje przeczekać, albo odlatuje w inne miejsce.
Na terenie rezerwatu Barania Góra lub w jego okolicach najczęściej występują uszatka i puszczyk.
Fot. Michał Piekarski
Sowy wbrew powszechnej opinii wcale nie są ogromnymi zwierzętami, potrafią natomiast umiejętnie optycznie powiększyć swoje rozmiary przez stroszenie piór. W połączeniu z kłapaniem dziobem robi to odpowiednio groźne wrażenie.
i haczykowaty dziób. Wyspecjalizowały się w różnych technikach polowania – najczęściej czatują na ofiarę, czasem wykonują loty patrolowe. Ich świetny wzrok jest przystosowany do nocnych polowań, a wyjątkowa elastyczność szyi pozwala objąć zakres widzenia niemal do 270 stopni. Ptaki te polują przede wszystkim na gryzonie, ale też na inne ssaki, ptaki, płazy, gady, czasem ryby i owady. Zdobycz połykają w całości lub ćwiartują ją, jeśli jest duża. Sowy latają bezszelestnie dzięki specjalnie skonstruowanym piórom. Dodatkowym przystosowaniem jest ubarwienie ochronne, charakterystyczne dla typowo leśnych gatunków sów, które na tle kory drzew są praktycznie niewidoczne.
Fot. Michał Piekarski
Sowy są wspaniałymi myśliwymi, mają ostre szpony
Puszczyk to średnia sowa o wielkości do 40 cm i roz-
piętości skrzydeł do 95 cm. Liczebność tego gatunku wynosi do 75 tys. par. Sowy te polują na gryzonie oraz na inne ptaki. Samiec i samica łączą się na całe życie. Zasiedlają dziuple, gniazda innych ptaków, a nawet strychy domów. Uszatka osiąga wielkość do 50 cm i rozpiętość
skrzydeł do 100 cm. Jej nazwa pochodzi od kępek piór na głowie, które tworzą „uszy”. Upodobała sobie skraje lasów i śródpolne zadrzewienia. Liczebność szacuje się do 25 tys. par. Sowy te polują głównie na śródpolne gryzonie. Najczęściej zajmują gniazda po innych ptakach, rzadziej dziuple.
19
DZIÓB GŁUSZCA
KWAŚNA I ŻYZNA BUCZYNA
20
Kwaśna buczyna górska jest drugim co do powierzchni zbiorowi-
Na szczycie starych jodeł tworzy się charakterystyczne spłaszczenie zwane bocianim gniazdem. Dzięki temu z oddali można łatwo odróżnić jodłę od świerka, który ma wyraźnie zaznaczony wierzchołek.
Żywiec cebulkowy, zwany też bulwkowatym, ma w kątach liści charakterystyczne czarne bulwki, które służą do rozmnażania wegetatywnego.
Kwaśna buczyna
Kwaśna i żyzna buczyna są siedliskami chronionymi w ramach obszaru Natura 2000 Beskid Śląski. Świerki i jodły są zimozielone, nie zrzucają wszystkich igieł na zimę, natomiast liście buków przebarwiają się i opadają jesienią. Igły świerków i jodeł nie są jednak wieczne – drzewa iglaste wymieniają igły co trzy– sześć lat, w miarę wzrostu gałązek.
Żywiec cebulkowy
Igły świerków są kłujące i czworokątne w przekroju. Igły jodeł są tępo zakończone bądź wcięte (nie kłują), płaskie i mają pod spodem dwa jasne paski.
Kwaśna buczyna jesienią
Fot. Michał Piekarski
Gatunkami drzew najczęściej występującymi w lasach Nadleśnictwa Wisła są świerki, jodły i buki.
skiem roślinnym w Nadleśnictwie Wisła. Można je spotkać na wysokości 500–1100 m n.p.m. Głównym składnikiem warstwy drzew jest buk pospolity z domieszką świerka zwyczajnego, jodły pospolitej, a także klonu jaworu. Krzewy praktycznie nie występują z uwagi na duże ocienienie. Warstwa runa jest bardzo uboga, a spotkać w niej można wietlicę samiczą, nerecznicę szerokolistną, jeżynę gruczołowatą, trzcinnika leśnego i śmiałka pogiętego, a także charakterystyczną kosmatkę gajową, przenęta purpurowego i jastrzębca leśnego. Występują tu też zawilec gajowy i naparstnica purpurowa. W żyznych, wilgotnych miejscach wykształca się zbiorowisko żyznej buczyny górskiej. Jest stosunkowo rzadka w Nadleśnictwie Wisła i praktycznie nie występuje w rezerwacie Barania Góra, jej fragmenty można jednak spotkać przy ścieżce. Warstwę drzew budują buk zwyczajny i jodła pospolita z domieszką świerka zwyczajnego. W skład bogatego runa leśnego wchodzą najczęściej żywiec gruczołowaty, żywiec cebulkowy, marzanka wonna, gajowiec żółty, miodunka ćma i czosnek niedźwiedzi.
21
KASKADY RODŁA Przepiękne tereny porośnięte kwaśną buczyną przecinają liczne potoki będące dopływami Białej Wisełki. Zróżnicowany teren pozwolił na ukształtowanie się na niej malowniczych 25 kaskad, których wysokość waha się od 0,5 do 5 m. Są to najwyższe wodospady w Beskidzie Śląskim.
Kaskady Rodła
Wzdłuż Kaskad Rodła bez trudu można zauważyć poszczególne warstwy fliszu karpackiego ułożone naprzemianlegle – zlepieńce, piaskowce, mułowce i iłowce. Piaskowce są twardymi skałami, odpornymi na działanie wody, natomiast iłowce wchłaniają ją i stają się plastyczne, dzięki czemu tworzą się naprzemianległe warstwy wodonośne i wodoszczelne. Wodospady otrzymały nazwę Kaskad Rodła 19 września 1987 r., w 65. rocznicę powstania Związku Polaków w Niemczech. Pomysłodawcą nadania takiej nazwy był ówczesny przewodniczący Towarzystwa Miłośników Wisły – Jan Krop. Projekt został wykonany przez Janinę Kłopocką i przedstawia zarys Wisły wraz ze wskazaniem Krakowa jako kolebki polskiej kultury. Nazwę Rodło natomiast zaproponował Edmund Osmańczyk od połączenia dwóch słów: ROdzina i goDŁO.
Flisz karpacki powstał na dnie oceanu Tetydy, ogromnego prehistorycznego zbiornika wodnego sprzed milionów lat. Nagromadzone osady stały się górami w wyniku procesu zwanego orogenezą alpejską – czyli sfałdowania i wypiętrzenia dna oceanu na skutek zderzenia pradawnych kontynentów. Rzadko trafiają się skamieniałości wśród osadów fliszu karpackiego, łatwiej można je spotkać w rejonie Jasła.
Warstwy fliszu karpackiego
W Wiśle i na granicy Wisły i Brennej znajdują się dwie największe jaskinie naszych Karpat fliszowych – Miecharska i Wiślańska.
POŻYWIENIE GŁUSZCA
22
23
ZAJĘCIA LEŚNIKÓW W LESIE Las żyje i, jak każdy organizm, wymaga odpowiedniej opieki, pielęgnacji i ochrony.
Naturalne dziuple wykute przez dzięcioły i budka lęgowa powieszona przez leśników
Sadzonka zabezpieczona repelentem przed zgryzaniem
Najwięcej troski potrzebuje, gdy jest młody – leśnicy wykonują wtedy w lesie mnóstwo różnego rodzaju zabiegów, które kształtują przyszłą strukturę i skład gatunkowy drzewostanu. Gdy dożyje starości, to się go wycina, co wiąże się z kolejnym etapem jego zagospodarowania – odnowieniem. Często las dojrzały do wyrębu zdążył się już sam obsiać, w dużym jednak stopniu niezbędna jest pomoc polegająca na posadzeniu nowych drzewek, a także ich pielęgnacji. Oprócz sadzenia w ramach hodowli pielęgnuje się też las, aby rósł piękny i zdrowy, o odpowiednim składzie gatunkowym. Zdarza się, że las choruje bądź dopadają go różne zagrożenia. Wpływają na to czyn-
Opieńka – jeden ze szkodników grzybowych świerka pospolitego
Larwy kornika drukarza pod korą świerka pospolitego
niki abiotyczne (silne wiatry powodujące wiatrołomy, śnieg powodujący śniegołomy, susze, przymrozki), biotyczne (szkodliwe grzyby, np. opieńka, i owady, np. korniki) oraz antropogeniczne (pożary, zaśmiecanie lasów, zanieczyszczenia powietrza). Leśnicy kładą również nacisk na ochronę przyrody. W Nadleśnictwie Wisła działa też Karpacki Bank Genów, gdzie dba się o zachowanie najcenniejszego tutejszego ekotypu świerka istebniańskiego. Jednym z działań leśników szczególnie skierowanym do społeczeństwa jest edukacja leśna.
Lasy Nadleśnictwa Wisła stanowią 8,8 tys. ha i są położone na obszarze dwóch gmin – Istebnej i Wisły. Leśnicy Nadleśnictwa Wisła nadzorują gospodarkę leśną w lasach niepaństwowych na powierzchni blisko 3,8 tys. ha.
Dzięki działalności Wolierowej Hodowli Głuszców do środowiska udało się już wpuścić kilkaset tych ptaków. Obserwacje leśników i turystów pozwalają sądzić, że działania hodowli są skuteczne.
Także las zużywa duże ilości wody. Na wyprodukowanie 1 m3 drewna potrzeba około 1600 m3 wody. Tymczasem człowiek w ciągu roku na samo wyżywienie zużywa około 1300 m3 wody. Jedno drzewo w ciągu doby wyparowuje około 0,2–0,5 m3 wody. W Istebnej w ramach programu małej retencji górskiej wybudowano dwa spore zbiorniki – Olzę i Tokarzonkę. Ściółka leśna może przyjąć kilka razy więcej wody niż sama waży.
Biała Wisełka
Lasy otaczające Baranią Górę działają jak ogromna gąbka regulująca obieg
wody w przyrodzie. W czasie dużych opadów deszczu las gromadzi znaczne ilości wody, które w razie suszy mogą być z kolei uwalniane. Ponadto woda, która dostaje się do lasu, jest naturalnie filtrowana, dzięki czemu zasilane przez nią cieki wodne są czyste. Funkcje retencyjne polskich lasów są większe niż wszystkich zbiorników wodnych występujących poza lasami razem wziętych. Lasy Państwowe realizują program tzw. małej retencji. Buduje się małe i duże zbiorniki retencyjne, różnego rodzaju zastawki, a także chroni się śródleśne mokradła i stawy oraz zalesia dodatkowe tereny, na których lasu wcześniej nie było. Rezerwat Barania Góra to miejsce źródliskowe najdłuższej polskiej rzeki – Wisły. Praktycznie wszystkie wody rezerwatu Barania Góra, a także miejsca poza nim, przez które przepływają Czarna i Biała Wisełka oraz potok Malinka, tworzą rezerwat wodny i faunistyczny Wisła. Powstał on w celu ochrony pstrąga potokowego.
24
Naturalna odkrywka skalna nad Białą Wisełką
Czarna i Biała Wisełka łączyły
się naturalnie w miejscu, w którym obecnie znajduje się duży zbiornik retencyjny zwany Jeziorem Czerniańskim. Poniżej jeziora oba połączone już potoki nazywamy Wisełką.
Pstrąg potokowy
Fot. Michał Piekarski
Ponad potokiem Biała Wisełka wyłania się pomnik przyrody „Skały grzybowe Równe”. Nóżki (słupy) grzybów zbudowane są z szybciej wietrzejącego zlepieńca, natomiast kapelusze i podstawy, w których zakorzenione są nóżki – z piaskowca.
Fot. Michał Piekarski
LAS – MAGAZYN WODY
PODANIE O POCZĄTKACH WISŁY Uważany za odkrywcę Wisły Bogumił Hoff w 1888 r. spopularyzował podanie o początkach Wisły. Karpat, potężny władca, miał czterech synów: Tatra, Pienia, Beskida i Suda. Beskidowi dostała się od ojca kraina zachodnia, gdzie poślubił Boranę, opiekunkę borów i zwierząt, z którą doczekał się córek Czarnochy i Białki oraz syna Lana. Dziewczyny otrzymały pod opiekę wody, a chłopak łąki i pola. Po latach szczęśliwego życia bliska śmierci Borana poleciła córkom rozprowadzanie wód po ziemi, a synowi zakładanie łąk i pól. Aby wypełnić przyrzeczenie, siostry, płacząc, pożegnały się. Czarnocha wybrała się wolno w drogę na południe, Białka zaś podążyła swawolnie przez skały i przepaście ku północy. Jakaż była radość sióstr, gdy po czasie spotkały się w szerokiej dolinie poniżej. Postanowiły już nigdy się nie rozłączać. Idąc radośnie dalej, spotkały na swej drodze Czantora, który z troski nie chciał ich puścić dalej, blokując również wody, którymi się opiekowały. W końcu jednak po interwencji Matki Ziemi Czantor, chcąc pomóc siostrom, wypuścił na zwiady pierwszą falę wód – Wyszłą lub Wisłą zwaną. Nie zauważając problemów, kolejne fale szły tą samą drogą, napotkawszy po drodze góry Krakusa i piękne równiny. W końcu dotarły do morza. Doliny użyźniał Lan, spełniając wolę matki Borany. Odtąd dolina pierwszej fali zwana jest Wisłą, miejsce, gdzie zeszła Czarnocha – Czarną Wisełką, a to, gdzie zeszła Białka – Białą Wisełką. Góra, na której została pochowana Borana, zwana jest Baranią, a dawna siedziba Czantora – Czantorią.
Nadleśnictwo Wisła ul. Czarne 6, 43-460 Wisła tel. 33 855 24 26, faks 33 855 11 60 wisla@katowice.lasy.gov.pl www.wisla.katowice.lasy.gov.pl
Wydawnictwo Quercus www.wydawnictwoquercus.pl Tekst: Magdalena Mijal Korekta: Małgorzata Haze Projekt graficzny, DTP: Joanna Kozek Rysunki: Tomasz Samojlik Ilustracje: Studio 660 m n.p.m. Eugeniusz Białas Zdjęcia: arch. Nadleśnictwa Wisła, Magdalena Mijal, Lucjan Hołysz, Andrzej Klimek