Majalah Suara Saking Bali edisi 63 (LXIII)

Page 1

Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

i


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

1


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

daging majalah Pamahbah duratmaka (Ketut Rida) 3 Sorotan Cerpén narasi linéar uli a ka z (Gdé Aryantha Soethama) 5 Lawat-lawat uber lawat (IGA Darma Putra) 9 Satua Cutet luh juliani (Ketut Sugiartha) 19 ngantén (Ni Wayan Antari) 46 mai paekin (Ni Kadék Rika Riyanti) 58 jaman canggih (I Komang Wahyu Dinatha) 82 Satua Bali radén mantri kalimburan (1) 33 Puisi Bali puisi-puisi i wayan ésa bhaskara 27 puisi-puisi ni kadék ayu kembariyani 55 puisi-puisi nilarwati 67 puisi-puisi ni luh sari suryastini 95 Artikel séwala patra ring gedé dharna; naskah drama bali modéren (IDK Raka Kusuma) 42 Satua Masambung mlancaran ka sasak (8)--Gdé Srawana 75 satuan ati (7)--Agus Sutrarama 88 Geguritan geguritan bangbang wétan (IBW Widiasa Kenitén) 15 Isin Gumi sesajen dan tuhan yang marah (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) 12 Kitut léci, satua nak buduh di peken bléléng (Kadék Sonia Piscayanti) 102 Kamus kamus 105

2


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Pamahbah

Ketut Rida

duratmaka

G

umi Baliné sing pegat-pegat kabrébéhan. Pura lan tongos-tongos ané suci saha saranannyané maiutaan di sajebag Bali kausak-asik ban I Duratmaka. Duratmaka, manusa ané suba kasusupan baan

buta kala, parilaksanané ngadug-ngadug, nguug-uug. Ané sanget nyebetang keneh, soroh malingé di pura-pura, sing je lén anak ané lekad di Bali tur ngaka magama Hindu. Yan sanayang agama, mirib maagamané ulian kedeng kebanjaraan, tusing ulian entik uli unteng kenehné ané sujati. Tusing pesan ngelah penawang indik agama, apabuin nawang karma pala, ala ayu muah beneh pelih.

3


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Ané kasengguh beneh tuah nyalanang nyet maan pikolih tusing madasar tuyuh nyidayang ngulurin momo malegan-legan di idupé. Joh bakal ngyasayang pratisentana riwekas. Pamekas idupé jani ané sandang ulurin. Kéwala yén teleb-telebang degdegang di keneh, anaké bani mamaling sarana suci tur dahat kasungkemin baan kramané, masih bisa ulian ada anak ané mamuatang tur nyanggupin bani mayah maal. Barang-barangé ané buka kéto kasengguh “barang antik” ané maji maal. Cutetné ada patempah. Barang abedik, pipisné liu. Yén buin ileh-ilehang, tuah ané marupa gagodan saha papa pangindrajala singid ané mabudi nguug Agama Hinduné di Bali, ngusak asik katreptian gumi Baliné yadin Indonésiané. Yén tuna pariyatna ngedénang dogén tekan gegodané. Patut setata waspada da suud-suud ngastiti Sang Hyang Widhi dumadak unduké buka kéné marupa painget, pang sing engsap tekén patunggilan, tusing majugjag ngajak nyama bebanjaran, réh bancanané mula setata ngintif yén I raga lénga. Tusing ada pikenohnyané saling dalih ané ngawinang sagsag, engsap menyama braya, engsap tekén sasana di pakraman. Wayan Renga bengong minehin ortané mabiayuran, ia merasa lek, jengah tekén déwékné padidi. Mara ngeh déwékné tuah ngrimik padidian, don-donané nglibir ampehang angin rasa ngedékin déwékné.

4


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Sorotan Cerpén

narasi linéar uli a ka z 5


Suara Saking Bali

K

Édisi LXIII | Januari 2022

énkén kadén undukné, adi pangawi cerpén Bali modérné demen nulis nganggon gaya naratif linéar. Liunan pangawiné lakar nyatua uli pangawit, lantas ka isin satua, tur panyuud satua. Pangawit

satua misi pamahbah, pengenalan satua, ané dadi panganter pajalan satua. Bagian tengah misi isin satua, lan di panguntat satua seken-seken pamragat. Kéweh ngalih cerpén Bali modérn ané lékak-lékok, tur nyidaang ngelidin satua ané plintat-plintut. Pangawi cerpén Bali modérn biasané nyatua uli A lantas nuju ka Z. Kéweh nepukin ada satua ané mulai uli G, makecos ka B, lantas nuju ka R satondéné marérén di S, kéto contoné. Pajalan satua ané linéar totonan lantas dadi sinalih tunggil pananda cerpén-cerpén Bali modérn, ané makada iraga kéweh nepukin cerpén ané satuané nganggon alur kilas balik. Ulian suba biasa nganggon dasar satua-satua tradisi, satua-satua Bali ané pengarangné tusing tawang, dadi sinalih tunggil krana ané makada pangawipangawi prosa Bali modérn nganggep satua ento linéar uli A nuju ka Z. Satua Bali utawi satua-satua tradisi Bali ento biasané ngawit uli, “Ada tuturan satua…..” utawi, “Sedek dina anu….” Ento mula biasa di satua-satua Baliné.

6


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Satua ané naratif linéar suba pasti tusing nganggon téknik penggarapan ané jungkir balik. Pajalan satuané lancar, tusing plintat-plintut, saderana, ané makada aluh baan ngertiang. Di cerpén “Ngantén” kakawian Ni Wayan Antari ané kamuat di Suara Saking Bali édisi Januari 2022, ngenah sajan narasi uli A ka Z ento. Anak matunangan ngelah rerincikan lakar ngantén. Komang, ané muani, ngajakin Wayan, anak eluh ané mara ajaka makenalan léwat chatting di hp, ngantén. Wayan marasa bingbang lakar nerima unduké totonan krana ia marasa déwékné ondén pantes, nanging Komang terus ngerayu. Lan pamuputné Wayan nyak. Komang gelu dugas ningeh pangakuné Wayan ané ngorahang taén beling, lan ngulungang belingané ento. Nanging unduké ento tusing ngaénang Komang buung ngajakin Wayan ngantén. Kulawargané Komang lantas ngidih Wayan. Wayan buin nyambatang pajalan idupné ipidan tekén reramané, ia taén ngulungang belingan. Ditu lantas bapané Wayan nuturin pianakné. Komang lan Wayan lantas ngantén krana reramané suba pada setuju. Anak matunangan kanti nyidaang ngantén, ento satua biasa. Tusingké ené satua ané linéar? Pajalan satuané ngawit uli A tur panguntat satuané di Z? Iraga lakar ngalih-ngalihin tur patitakon, kejutan apa ané baanga tekén pangawiné ka anaké ané maca di panguntat satuané ené. Ternyata tusing ada, sajabaning anak cerik ané madadaan maang selamat krana Wayan payu ngantén. Iraga lakar nebag, ento atman bayiné ané ipidan ulunganga tekén Wayan. Bisa masi ento tuah halusinasiné Wayan. Pangawiné dot ngorahang, unduké ané suba liwat tusing dadi kelidin, kénkénang ja carané ngengsapang, kenangané ento pasti lakar kaingetang. Dikénkéné ia lakar tan mua teka ri kala kenangané totonan ngelah cantélan ajak apa ané rasaang jani. Ia bisa dadi apa ané tusing kenehang iraga.

7


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Iraga masi lakar marasa yéning cerpéné ené biasa-biasa dogén tur kélangan lokika. Anak luh ngulungang belingané ané mara matuwuh abulan, ento nyidaang dadi patakon, bisa dogén ulian telat méns. Ilmu kedokteran lakar nyugjagang unduké totonan, apaké dadi ento kaorahang aborsi? Anak luh ané nyak nerima ajakan ngantén anak muani ané mara tawanga, tur unduké totonan kaorahang rikala patemon kapertama, kencan kapertama, di sisin danuné, ento masih tusing masuk akal, tusing ada unduk kéto. Apabuin tusing kasatuaang apa ané makada Wayan demen tekén Komang kanti ia nyak ajaka ngantén. To nguda pangawiné tusing nyatuaang yéning ajaka dadua suba pepes matemu uli mara nyumunin matunangan? Kénkén kadén undukné, nguda bisa Antari nyatuaang yéning ento patemoné ané kapertama, ané makada satuané dadi tusing masuk akal. Nanging, yéning iraga nyatuaang indik kelebihan, cerpéné Antari ené pepek, idup. Ia duweg mungkus satuané baan ngolah dialog klasik ajak dialog ané jani tur kadadiang dialog ané seger, ngaénang tusing wadih ri kala mamaca. Dialog ané rapi dadi kekuatan cerpéné ené. Iraga suba pasti mapangidih, Antari lakar nulis cepén-cerpén nganggon dialog antar-tokoh ané lancar tur tusing makada wadih. [gdé aryantha soéthama]

8


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Lawat-lawat

uber lawat IGA Darma Putra

L

awat paling satia nugtug pajalan idup iragané. Peteng lemah ia ajak medem bangun. Sabilang wai ajak nyicipin suka dukan idup. Ia setata ada, sakéwala iraga engsap ia ada. Ia kadén tusing ada, wiréh

tusing tepuk. Mulan sakaluir ané tusing tepuk kadén tusing seken ada. Diastun kéto, tusing makejang bakat patuhang. Contoné, tundun iraga padidi tusing seken tepuk, sakéwala iraga marasa seken sajan ia ada di doriné. Iraga marasa seken ada tundu di doriné, ulian iraga nepukin anak lén. Artiné anak lén ento dadi anggon lawat yén dot nawang ukudan padidi. Sawiréh buka kéto, seleg iraga nyelehin ukudan anak lén. Neked isin basang anak masih bakat itungang. Mirib ulian ento, iraga marasa paling nawang isin

9


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

keneh anak. Wiréh marasa paling nawang, magenepan bakat bang tutur anaké. Iraga engsap, tutur ento bisa nyaplir. Cara anak bedak bakat suginin. Sing manusa dogén ané ngajak lawat ideh-ideh. Beburon tekén entikentikan masih ia ngelah lawat padidi. Iraga tusing nawang, apa patuh apa lén lawat buron, entikan, ajak lawat manusané. Yén patuh, to ngudiang bisa patuh? Sing ja manusa, buron miwah entikan lén uli jati mula? Yén sagét lén, sing ja patuh masih lakarné aji panca mahabhuta? Edaké sarwa tumuwuh di guminé. Neked Bhatara masih ngelah lawat. Iraga sai ngorahang palawatan bhatara. Kan ento ciriné bhatara mulan ngelah lawat. Yén ngelah lawat, artiné mulan ngelah bentuk. Ada bhatara mapanyingakan tetiga. Ada bhatara matangan papat. Ada bhatara marupa aéng. Lénan tekén ento, ada masih lawat ané nguber-nguber. Lawat ento sing marupa lawat cara ané sai tepuk sebilang ada caya. Lawat ento ada di tengahan keneh iragané. Ditu ia mengkeb tusing ngidang baan nepukin yén alih. Sakéwala ia teka sabilang dot engsapang. Lawat di tengahan kenehe mulan éwér. Lawat buka keto biasané teka uli parilaksana. Parilaksanané ento pasti masisa marupa lawat. Di Agama, orahanga ené ané madan karma wasana. Manut pitutur Ida Bhagawan Wrehaspati, lawat ané kéné cara bon cuka. Kéweh lakar ngilangang. Yadiastun kosoh aji sabun paling mael, enu masih bon cukané neket. Terus, apa ané ngilangang bon cukané? Bo ento bisa telah yén depin ajeng kala. Makelo-kelo boné ilang kija kadén. Ia ilang di patongosan kija kadén palakuné. Bisa ia amor ring acintya. Amor ring acintya tusing mateges mati. Amor artiné nunggal. Acintya tegesné tusing ngidang bakat ngenehang, sawiréh keneh tusing ked ditu. Nunggal ajak ané tusing ngidang bakat kenehang madan amor ring acintya. Apa madan kéto, kénkén carané apang kéto, masih tusing seken tawang. Makejang ento ada di sastra. Panawangé mara sabates mamaca.

10


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Yén iraga liu ngelah pelih, pasti cara ada anak ngentenin uli tengah kenehé ané tusing ngidang baan nuturang. Uli dija kaden tekan wisik parama rahasia ento, masih tusing tawang. Sagét cara ada anak ngelunin uli dija kadén, ngorahang iraga suba pelih pajalan. Ulian marasa pelih, eleké ideh-ideh kadut. Cara misi tulisan asané di gidaté, “Icang Pelih.” Muané cara misi tain sampi akeblosan tusing ngidang baan ngusapin. Yadian usapin, booné masih enu neket nugtug ideh-ideh. Kéto orahanga yen iraga setata marasa uber lawat padidi. Sujatiné anak mulan lawat ajak ngawai. Tusing ada lawat nguber. Yén iraga marasa uber lawat, ento tuah ulian iraga ada pelih. Lawaté mulan terus nugtug, ento awinan ia ané paling nawang iraga buka kénkén.

IGA Darma Putra embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan “Bulan Sisi Kauh”

11


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Isin Gumi

sesajen dan tuhan yang marah I Gusti Lanang Sutéja Naréndra

12


Suara Saking Bali

I

Édisi LXIII | Januari 2022

Luh gedeg pesaja, dugasé mabalih vidéo anak ané nendang sada nyambehang bebanten sambilanga nyeritin widhiné. “Piiih.. Tuhan marah koné Bli, ulian kramané ngaturang sesaji. Élah gati

gedeg basang Tuhané, Bli?” “Mirib saja kéto!” Mara sautin tiang kéto, ber ngarkar ia cara cicing borosané nyakal. “Artiné Bli setuju tekén tingkah anaké buka kéto? Cumpu Bli? Mendukung?!” Mimih... Makucas-kacisan bibihné I Luh ngaraos, kanti pakritis poosné di muan tiangé. Gantina jani telutuan muané... “Wiréh Bli sing taén nepukin tuhan, mirib saja buka kéto. Sesajiné ané aturanga ditu cenik, mawanan abedik kroda tuhané. Bantas gunungé makeplug agigis. Yéning sasajiné gedé, buiiih... bisa kerurakara krodan tuhané.” I Luh mendep. Sayan duhkita kenehné tekén tiang, wiréh kadéna tiang tusing wirang. “Nyai nawang, Luh?” “Apa?!” Enu bangras sautné.

13


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

“Dugasé tsunami gedé di guminé tanggu kauh, mirib ditu kramané ngaturang sesaji gedé!” I Luh tengkejut, cara anak tusing percaya. Lantas sesed ia matakon, “Masak??? Ada ditu nak ngaturang sesaji?” “Mirib ada. Karya agung aturanga. Mamungkah, mapedagingan, macaru agung matiti mahmah kebo plekutus!” “Mimih... Pantes tuhané marah bli. Tsunaminé gedé pesaja!” “Ae... Mirib té kéto!” Cekceké di geladag umahé mamunyi, “cek...cek...cek...”

(Macang Rumah Cinta Seribu Jendela)

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satuanyané prasida kawacén ring facebooknyané.

14


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Geguritan

geguritan bangbang wétan IBW Widiasa Kenitén

Pupuh Sinom /9/ Brahmacari ngulik ṡastra, kala yuṣa kantun alit, weruh warah wara widya, gilikang galah gulikin, kauripan tatwa titi, selehin sėhin pikayun, ṡastra anggén pasayuban, tateken ṡastra nuntunin, dahat ayu, telenging idhep linggihang.

15


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

/10/ Brahmacari yan parakang, makruṇa brahma lan cari, brahma ya mateges widya, widya ṡastra ṡuci ening, ngulik ṡastra dharmma jati, ṡastra bekelė kapungkur, uparengga baan suṡila, ṡilayuktiné ngraketin, patut ruruh, sadhu budhi ṡastrāgama.

/11/ Gegodan sang brahmācarya, smarané inggil mamurti, élingé kantun malajah, iñcepang rahina wengi, guṇa widyané uttami, anggén ngeret smara dudu, mumpung yusa kantun aném, jnyana sangupati urip, moghi lanus, Sanghyang Wagiswari malingga.

/12/ Selegang déwa malajah, mumpung surya nu makenyit, rereh iñcep sukṣman widya, bilih-bilih ṡastra silib,

16


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

sayan cacep sayan becik, guṇa karmma isin idup, sarana ngruruh amertha, jemet seleg dueg panggih, ayu bagus, guṇané agem guṇayang

/13/ Pileh jagat tan pawates, kitané sahi ngulgulin nungkulang ngekoh malajah, indriané tidong gigis, boya-boya bakat gulik lima ngulik tan pasikut, orti bogbog sayan mliah, pilah nganutin pamargi, sandang gugu, ada bukti manut ṡastra.

/14/ Wacakan kabrahmacaryan, wit ning ṡukla brahmacari, saking alit tan pawadwan, gineng teleng ṡastra sandhi, kadi Bhisma maha ṡidhi, angga pranawa lepas mur, mokṣa nunggal Sanghyang Embang, tan osah ṡaktining pati, galah rauh,

17


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

kalaning ngutarāyana.

/15/ Sang Ṥudhanta brati kania, wredha smara tan sinipi, wengi rahina kiñcepang, dados tunggul sraya kanti, smara ratih nungkul minggir, gagodanné pati luplup, katon caya ning dumilah, raṣa budhi mraga suci, sanghyang ṡadhu, lingga ṡastra ring hṛedaya.

/16/ Marabyan wantah sapisan, ya ṡawala brahmacari, twi katinggal tetep satya, ngetut dharmmaning maurip, netepang marginė rihin, ėling semayanė dangu, tan pasah yadyastun pejah, tetep ṡastra kagugonin, wekas nemu, swarga menga swarga sinang. (pacang kalanturang....)

18


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Satua Cutet

luh juliani

19


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Luh Juliani marasa tawah nepukin ada kadengan cenik magedé amun kacang ijoné di tongosé ané ilid di selagan paané ané putih langsat. Pepes ia mindayang kadengané ento matinggah di duur bibihné ané sinah lakar ngaé ia ngenah nyegégang. Nanging ia tusing nyelsel yadian tusing ngelah kadegan buka kéto. Sujén di muané ané kedas lonjong buka taluh suba sanget ngenyudin.

Ketut Sugiartha

S

asukat ia menék bajang tusing bedik teruna-terunané ané kasmaran tekén paukudané. Tusing ja tuah ulian gobané ané dengél utawi pangawakné ané séksi, nanging masi ulian tangkepné soméh lan

tusing milih-milih matimpal. Rikala ia netepang kenehné lakar makurenan ajak Gedé Yudana, liu terunané ané kuciwa, méhméhan ada masi ané sakit ati. Masanding ajak nak muani ané tresnaina sinah ngaé kenehné bagia. Kanti Putu Gedé Sanjaya lekad, umahné setata kaias baan kedék lan kenyung. Nanging tusing makelo tan maa kulawargané lantas katibén bancana. Gedé Yudana nadaksara ngalahin mati tan pangaraksa sakit, pegat angkihané rikala masaré lemahné di kamar. Dokter ané nuréksa di IGD ngorahang ia gagal jantung. Ento panyumuné kelaran ngudik idupné ané ngaé yéh paningalan buka tusing taén marérén melusin pipiné. Ia suba mautsaha ngresepang pitutur rerama, timpal muah ané lénan indik jelé lan melah idupé ané mula tusing dadi baan ngelidin. Nanging pikobet ané buka tusing suud-suud nepén makrana ia sanget rimrim. Suud dompétné ilang, kecaganga di mini market, taén masi ia

20


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

kaserémpét terek di jalané dugas negakin motor mulih uli kantorné. Ento awanan sebengné setata ngenah ucem durinan ené. *** Suba nyaluk peteng dugas ento. Luh Juliani negak matimpuh di samping méméné di duur tikeh pandan nganggon baju kaos putih lan makamen batik. Bangkiangné kalilit senteng gadang tipis. Bokné ané bawak depanga magambahan. Méméné ané sada mokoh negak matédoh, bokné ané pusunganga suba liu ubanan. Kamar suci ané malinggah sawatara pat ping pat méter ento ngremeng kasunarin lampu listrik dasa wot. Ambu miik andus dupa ané katancebang di tumpukan banten di duur méja panyawangané ngebekin kamar yadiastun kipas éksos ané mapasang di langit-langit kamaré terus mapiteh gencang. Tusing joh uli tumpukan bantené ada togog Ganésa cenik putih maias baan prada emas. Di samping bedogolé ento ada masi togog-togog cenik ané lénan. “Wénten napi niki, Gék? Dados rauh kadi niki?” matakon anaké muani ané mara negak masila di arepné. Nganggon udeng putih, baju koko lan kamen ané patuh warnané, prabawané santep sajan, ngenah buka anak ané sirahné bekin papelajahan yadiastun tuuhné miribang mara séket tiban. Luh Juliani ngusap pipiné ané belus aji jerijin limané satondén masaut, “Tiang mriki jagi nunas tulung ring Jero Mangku.” Nak muani ané kaukina Jero Mangku meleng muan Luh Juliani sinambi matakon banban, “Indayang nikaang wénten pikobet napi?” “Jelék sajan nasib tiangé, Jero. Tiang sampun mulih ka umah bajang.” “Mulih ka umah bajang?” Luh Juliani ngawit nuturang pajalan idupné ané pait. Sasukat somahné ngalahin mati, matuané makadua brangti tekén paukudané. Ia kadalih ngamatiang kurenané padidi. Tusing kapineh baana nguda dadi ia bisa kadalih buka kéto. Kénkén kadén unduké sagét ada orta di sisi ia orahanga bisa ngléak. Ento awanan ia lantas ulihanga ka umah mémé-bapané.

21


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Wayan Jengki Sunarta

22


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Jero Mangku anggut-anggut. “Tiang naen mireng, kocap wénten nak ten ngeh yéning déwékné bisa ngléak. Yakti nika, Jero?” Luh Juliani matakon. “Nggih, wénten. Nika nak melik durga wastané. Ciriné, biasané layahné macebleng selem. Pepes marasa ongkeb rikala peteng yadian hawané dingin. Dina palekadané masi bisa dadi ciri, buka anak ané lekad nuju kajeng kliwon enyitan utawi tumpek. Napi wénten ciri-ciri kadi nika ring ragan Gék?” Luh Juliani kituk-kituk bimbang. “Apang ten ragu, kayun ma-scan?” “Ma-scan?” Luh Juliani kémeng. Ané tawanga, tongos anak ma-scan tuah di rumah sakit. “Driki wénten sarana marupa batu paican batara sané sungsung tiang. Aji ngemel batuné punika Gék jagi uning napi bisa ngléak napi ten, utawi napi wantah ulian kencanin anak.” Luh Juliani manggutan, “O kénten. Nggih, dados.” Jero Mangku bangun maekin méja panyawangané. Uli toplés kaca ané tusing matekep dané laut ngambil batu bulitan magedé amun gemelané. Batuné ento lantas gemela aji limané makadua di malun tangkahné sinambi kemikkemik mapakeling lakar nyelang batuné. Luh Juliani tusing kuda kénkén disubané ngemel batuné ento. Jero Mangku makenyem. “Gék ten ja bisa ngléak. Ten wénten masi nak ngencanin. Yén Gék bisa ngléak utawi kencanin anak, Gék janten kraik-kraik ten nyidaang naanang kebus.” Disubané ngawaliang batuné ka toplésé, Jero Mangku buin masila sinambi medasin muané Luh Juliani. “Napi ring ragan Gék wénten kadengan?” Luh Juliani makesiab. “Wénten, nanging...” “Genahné ring sarira?” Luh Juliani manggutan kimud. “Nika wastané kadengan apit wangké.”

23


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

“Napi artiné, Jero?” “Ten perlu takut. Melik nika ciri anak madué kalebihan. Nika wantah mencanén yéning ten patut antuk ngaci.” Luh Juliani tusing pesu munyi. Ia nanggehang patakoné mapan meled Jero Mangku nglanturang pidartané indik melik ané mara jani taén dingeha. “Manut lontar tetamian nak lingsir tiang, anak melik nika dados rebutan déwa lan buta. Yéning seleg ngrastiti ka Widi sinah becik pikenohné. Nanging yéning tungkalikané, nika sané midep mencanén.” “Ipun ten pati seleg ngrastiti, Jero,” Nyoman Sekar méméné, macempléng. “Nika sampun sané takutin tiang,” saut Jero Dasaran. “Mangda ten maweweh pikobeté Gék perlu mabayuh.” “Napi nika mabayuh?” Luh Juliani matakon. “Pateh kadi malukat, mersihin angga. Nanging niki tatujoné nebusin pangabah lekad sané kawastanan melik.” Luh Juliani caket. Ia mara nawang yéning déwékné lekad ngaba bekel ané bisa mencanén déwékne padidi. “Nunas pabayuhané ring dija, Jero?” Nyoman Sekar meled nawang. “Driki dados, ring griya taler dados.” “Masarana antuk napi, Jero?” Nyoman Sekar buin matakon sedsed. Muané ngenah masriak galang. Ia mapangapti pianakné lakar nepukin kahanan melah, suud uyak pikobet. “Wantah banten pabayuhan. Yéning ten midep makarya paragan, dados numbas ring genahé mabayuh.” Luh Juliani ngusap-usap pipiné. “Gék ten perlu sedih,” baos Jero Dasaran. “Jero! Kurenan tiangé sampun ngalahin, wusan nika tiang kapasahang sareng pianak tiang. Sapunapi antuk tiang ten sedih, napi malih tiang sampun tundunga kadi cicing berung.”

24


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

“Sapuniki, Gék. Yéning Gék kari mapunduh jumah matuané, nak cerik Gék bisa masi katibén bancana. Ampura, tiang ten ja ngenyeh-ngenyehin. Sampun akéh sané kadi nika. Yéning ten wénten alangan, gelisang mabayuh.” Luh Juliani jejeh nanging ada masi rasa bimbang di kenehné. Tuah aji nunas pabayuhan nasibé lakar melah? Sing aluh sajan yén saja kéto. Ia inget tekén Sumerti, timpalné ané taén uluk-uluka tekén balian ané ngaku nyidang ngaé ia sukses nyalanang bisnisné. Nanging, makelo-makelo ané ada malah bisnisné ngreres laut bangkrut. “Tanggehang malu, Mé,” saut Luh Juliani dugas méméné ngorahin apang ia énggal mabayuh. “Luh sedeng sibuk di kantor,” kéto ia ngmaang alasan. Gegaén ané garapa di kantor notaris mula sajan matumpuk-tumpuk. Durinan ené ngancan liu anak meli umah tur mragatang surat-suratné di kantor notaris tongosné magaé. Kabenengan ia percayaina ngrangkep tugas kema-mai ka kantor pertanahan, ka kantor pajak muah ané lénan. Ia sedek ngrapiang méjané soréné ento rikala hapéné mamunyi. Ada pesan WA uli Pak Wirawan, anak ané taén tulungina ngurus pamelian umahné kanti mragatang sertipikatné. Isin pesané ngajakin Luh Juliani pesu makan malam. Ia suba tangeh uli malu yéning Pak Warawan, baluan ané mara pindah uli Surabaya ento ngelah keneh demen tekén paukudané. Nanging apan Luh Juliani masi ada keneh ajak nak muaniné ento, ia lantas nyawis pesané ento ngorahang lakar nyak bareng makan malam. Ngancan makelo ngancan raket pakantiané, kanti lantas mapiguman indik lakar bareng-bareng natakin tis panes idupé. Sakéwala, semengané ento, Luh Juliani ané mara teked di kantorné das pingsan ningeh orta indik nak muani ané nganggurin ia jumahné ibi sanja. “Suba ningeh, Luh?” kéto Nengah Srati matakon. “Pak Wirawan sing nu ibi sanja.” “Déwa Ratu! Ibi sanja?” “Aa, mobilné ilang plaibang perampok.”

25


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Luh Juli caket. Nadaksara ia mrasa awakné nyem latig. Semuné lepis. Nengah Srati nawang pegawéné ento sanget tengkejut lan mirib tusing sayaga ngarepin kahanan buka kéto. Ento awanan ia orahina mulih negtegang bayu. Teked jumah ngancan osah kenehné, inget tekén Putu Sanjaya. Pianakné ento pepes mengked-mengkeb nelokin Luh Juliani di kantorné durinan ené. Inget tekén ané taén orahanga tekén Jero Dasaran, ia nadaksara jejeh lantas ngaukin méméné ané sedeng negak di ambéné apang ngénggalang maseh. “Ajaka nangkil ka Jero Dasaran,” keto ia ngraos. “Jani, Luh?” “Aa, jani.” Nyoman Sekar enjok-enjok macelep ka metén. Batisné ané tengawan kaseléo ulian maserot labuh di natahé ibi soré.

Ketut Sugiartha embas ring Baturiti, Tabanan, 9 November 1956. Kakawiannyané ring basa Indonésia sampun kawédar ring Bali Post, Bernas, Detektif & Romantika, Kartini, Media Hindu, Nova, Sarinah, Selecta, Senang, Simponi, Sinar Harapan, Suara Karya, Suara Pembaruan miwah média sané lianan. Pensiunan sinalih tunggil BUMN ring Jakarta puniki mangkin meneng ring Banjar Beringkit, Belayu, Tabanan.

26


Suara Saking Bali

Wayan Jengki Sunarta

Édisi LXIII | Januari 2022

puisi-puisi i wayan ésa bhaskara 27


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Didih Sabun

plop! makeplug saka besik didih sabun sané marupa kembungan bunter, melincer di tengahné ten puyung nanging sinah iying

plop! didih sabuné pada tios akéhnyané ngaput déwék keplag keplug saka bedik nyantos telas tas-tas wénten taler makeber ngindang masawang makudang-kudang warna

plop! makeber ditu ia nuju ambarané ngalahin doh kanti déwéké malalung, pelung

28


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Nyatua

yéning nyatua lega manahé drika dados, driki taler melah sane mautama makumpul sareng timpal sané ajak kéweh élah

nyatua matimpal kopi tan pagula manis masi karasa ulian satuané matemu satua dados dawa malingker-lingker nuut andus roko I Déwa

damuh duur daonné kanti tuh sing telah-telah masih nyatua apiring témpé mendoan kanti kedas I Jong kanti kenjel anggut-anggut milu meték makudang-kudang satua sané sampun pesu, ngebekin pikayunné

29


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Maoton

dinané sampun wayah cicingé juari pongah dinané ené ia ngelah lemah luas manjus ngedas lemah becat nuju tukad, ensap ngamah

dinané mangkin ia maoton sampun mapinget ring kaléndernyané rahinan buat déwékné liang kanti kaing-kaing sambilang kayang ulian maan nganggo udeng anyar maimbuh selfié apang nyak viral

sajan-sajan cicing pongah juari nagih milu sakadi anaké liu minab ja manahné puyung adung ajak gaginané sawai-wai malalung

30


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Pitakén Nomor Duang Dasa

Siraké sané dados sayangin lan tresnain? A. rerama B. betara C. sejaba manusa D. pisaga

Ning

ring sétrané tumbén kakéné raméné madesekang ngantré cerik tua bajang truna manusa lan beburon kalinderang munyin siriné ambulanné ngebekin tangkah

makejang mabalih purnama ageng ditu duur layonné di betén yéh panyingakanné, ning

I Wayan Ésa Bhaskara magenah ring Tabanan, Bali. Ngawit 2014 makarya dados guru Bahasa Indonésia ring SMK Negeri 1 Dénpasar. Kakawianipuné marupa puisi, cerpen, miwah esai sané sampun kamuat ring Bali Post, Denpost, Tribun Bali, Pos Bali, tatkala.co, lan Suara Saking Bali.

31


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Satua Bali

radén mantri kalimburan (1)

32


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Kacrita Ida Sang Prabu Koripan madrué oka lanang adiri. Sasubanné Ida Radén Mantri duur tur suba nyandang ida marabian raris ida katari antuk ajiné, kéné pangandikanidané,

Cening Nanak Bagus, né jani Cening suba madan duur, nyandang tuah Cening ngalap rabi. Nah né ada misan Ceningé di Daha masih suba ia kelih. Cening nyak kéto marabian ngajak ia? Yén Cening nyak apang

melah ban aji ngaturin I Beli, ajin Ceningé di Daha, buatné lakar idih aji okané, lakar pakurenang aji ajak nanak Bagus.” Matur Ida Radén Mantri, “Inggih lamun sampun Guru Aji ngandikaang, titiang tan ja purun tulak ring kayun Guru Ajiné.” Déning kéto atur putrané, makarya raris Ida Sang Prabu surat, praya katurin Ida Sang Prabu Daha. Daging suraté tan lian buatné ida ngarsaang putran Ida Sang Prabu Daha, Ida Radén Galuh pacang kabuncingang sareng okanidané. Sasubané pragat suraté raris Ida Sang Prabu ngandikaang I Punta pacang ngaturang suraté ento ka Daha. I Punta lantas majalan negakin jaran. Yan akudang dina makeloné I Punta majalan, ngentasin alas wayah, menék jurang tuun pangkung muah grémbéngan, teked lantas I Punta di Daha. Duk ento Ida Sang Prabu Daha sedek katangkilin antuk para mantri muah baudandanidané.

33


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Béh pepek jejel koné panangkilané. Wau Ida Sang Prabu nyingak I Punta rauh, ngandika raris ida, “Ih ento I Punta teka mai. Apa jenenga ada buatang Cai?” Matur lantas I Punta saha sembah, “Inggih nawegang titiang mamitang lugra ring Palungguh Cokor I Déwa. Rauh titiangé meriki tangkil ring Palungguh Cokor I Déwa, titiang kandikaang ngaturang rerepi ring Palungguh Cokor I Déwa.” “Encén ento suraté? Apa sih ada raosang dadi tumbén teka buka buaté, Punta?” “Inggih Ratu Déwa Agung titiang matur sisip, antuk pakayunanida arin Palungguh Cokor I Déwa tan wénten titiang uning.” Kéto aturné I Punta tur lantas aturanga suraté ento ring Ida Sang Prabu. Ida Sang Prabu ngambilin I Punta tur raris bawesin ida. Sausan ida mawesin suraté, ngandika Ida Sang Prabu, “Punta endén malu Punta mulih, dini malu ngoyong akejep, kema laku di ambén belodné iring Ida Praméswari anak ditu ida malinggih!” “Inggih.” Kéto aturné I Punta tur lantas ia kambéné. Ida Praméswari nyingak I Punta raris Ida ngandika, “Punta mara teka? Ngénkén dadi buka tumbéné teka Punta mai?” “Inggih titiang wau. Titiang kandikaang ngaturang rerepi antuk Ida Sang Prabu Koripan ring ida rakan Palungguh Cokor I Déwa.” Buin kejepné rauh lantas Ida Sang Prabu kambéné tur ida sareng malinggih ditu mareraosan. Ngandika Ida Sang Prabu tekén panyeroanidané. “Ih to Nyai panyeroan kema sagiang malu I Punta, apang ia madaar malu dini!” I Panyeroan ngénggalalg lantas ia ka puaregan nyagiang I Punta. Sasubanné suud masagi, ngandika raris Ida Sang Prabu tekén I Punta, “Nah to Punta, suba suud masagi kema malu tunasang Ibané lungsuran suud benya nunas lungsuran, mara men mulih!”

34


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Wayan Jengki Sunarta

35


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Ka puaregan lantas I Punta madaar dugasé ento tadah makelo koné I Punta madaar, déning ia dampingina bé krupuk céléng muah kacang magoréng. Dadi baged koné ia madaar, baané tuara dadi baana makpak béné muah kacangé, krana ia suba pawah. Dadi polih Ida Sang Prabu ngandika ring Ida Praméswari buat kayun Ida Sang Prabu Koripan ngidih Ida Radén Galuh. Ida Praméswari ngaturang okané ring Ida Sang Prabu Koripan. Déning kéto, kandikain koné panyeroané, ngandikaang ngrereh okané ka Pagaluhan. Sasubané i panyeroan nganteg di Pagaluhan, matur lantas ia ring Ida Radén Galuh, “Ratu Radén Galuh Cokor I Déwa kandikaang tangkil ka puri sané mangkin!” “Nah lamun kéto dong endén malu, antiang malu nira akejep, nira nu meséh. Kéto pangandikan Ida Radén Galuh. Sasubanné ida suud miasan, lantas ida mamargi ngapuriang, kairing antuk i panyeroan. Sarauhidané di puri raris ida mamitang lugra ring aji kalih biangidané. Ngandika raris Ida Sang Prabu, “Nah Cening Galuh, awanan bapa nauhin Cening, né ada surat Ajin Ceningé rauh uli Koripan, ngidih Cening, lakar pabuncinganga tekén okanidané. Men Cening kénkén, nyak Cening makurnan ngajak misan Ceningé ento, apang melah ban bapa males suraté ené.” “lnggih Guru Aji lédang, titiang ngiring.” Kéto koné aturné Ida Radén Galuh sambilang ida nangis, ban jejeh kayunné, krana ida tusing pesan taén manggihin Ida Radén Mantri, ajerih idané jalané Ida Radén Mantri bodo. Suud Ida Radén Galuh matur kéto, ngandika lantas Ida Sang Prabu tekén I Punta, “Nah to kéto koné Punta, buat isin suraté ané uli di Koripan, lakar ngidih i nanak Galuh, lakar pabuncinganga tekén okanidané. I nanak Galuh nyak suba ia makurenan ngajak Ida Radén Mantri. Nah jani, kema suba Punta mulih, aturang tekén gustin Puntané ditu, buatné madaging suba pakayunanidané!” I Punta lantas mapamit ngamulihang. Sasubanné ia neked di puri Koripan aturanga lantas kéto buka pangandikan Ida Sang Prabu Daha ring Ida Sang

36


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Prabu Koripan. Lédang pesan koné kayunidané jani, déning okané makadadua suba ngiring pakayunané. Kacrita buin pitung dinanné Ida Radén Mantri pacing mabuncing kandikaang koné I Punta makta raja pinomah ka Daha. Béh magenepan pisan koné baktana tekén I Punta ka Daha, saluiring wastra, baju ané melah-melah pesan, muah panganggo masmasan masesocan. Buin jani suba koné Ida Sang Prabu ngandikain panjaké makejang, kandikaang ngaé tetaring, déning Ida Radén Mantri pacang mapandes. Pagrudug koné panjakidané magarapan, ada ngaé tetaring, ada ngaé paon jambangan, lén buin, ada luas meli kebo muah céléng. Béh apa kadén raménné anaké magarapan di puri makejang panjaké gupuh nyemak gagaén. Ida Sang Prabu lédang kayun idané nyingakin panjaké cerik kelih bajang tua pada anteng magarapan. Gelising satua, teked jena suba I Punta di Daha lantas katurang raja pinomahé ring Ida Sang Prabu. Ida Sang Prabu nrima pican Ida Sang Prabu Koripan. Dugasé ento masih sedeng raména ditu di Daha anaké magarapan pada ngaé tetaring, déning Ida Radén Galuh masih lakar mapandes. Kacrita suba usan Ida Radén Mantri mapandes, Ida Radén Galuh masih suba mapandes. Ceritaang buin maninné Ida Radén Mantri pacang mabuncing, lunga lantas Ida Radén Mantri ka Daha mendakin Ida Radén Galuh kairing ban panjaké luh muani. Ketog semprong, kerik tingkih panjakidané ngiring ka Daha. Ida Radén Mantri nglinggihin koné ida kuda makekepuh mas kairing ban pepatihidané. Panjaké ané lénan, ada negen jempana mas lakar palinggihan Ida Radén Galuh, ada ngaba pajeng agung iringang gong. Sarauh Ida Radén Mantri di Daha lantas ida kasapa antuk Ida Sang Prabu kalih Ida Praméswari, saha ngandika, “Cening Bagus mara rauh?” “Inggih, titiang wau, Ratu Déwa Agung.”

37


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

“Nah endén malu antiang buin akejep dogén, i nanak Galuh anak nu mapayas! Negak malu Cening Bagus dini, mareren maroko malu, ento panjaké makejang apanga madaar basé malu!” “Inggih Ratu Déwa Agung.” Kéto aturné I Radén Mantri, lantas ida malinggih ditu sareng Ida Sang Prabu. Panjak Ida Radén Mantri makejang koné nglungsur basé, ada nglungsur roko. Ngandika Ida Sang Prabu ring Ida Radén Mantri, “Cening Bagus, nah kéwala anggon ia I Cening Galuh kurenan, anak ia bodo buina tusing bisa magarapan kabisaanné tuah mapayas dogén.” Tan kacrita bebaos Ida Sang Prabu kalih Ida Radén Mantri, kacrita disubanné Ida Radén Galuh usan miasan, raris Ida Sang Prabu ngandikain Ida Radén Mantri, mangda ida ngambil Ida Radén Galuh ka gedongan. Lantas Ida Radén Mantri ka gedongan. Mara Ida Radén Mantri ngampakang lawangan tur suba cingakin Ida Radén Galuh, béh angob pesan ida nyingakin kajegégan Ida Radén Galuhé, yén angdéang, buka dedariné di suargan. Ditu lantas Ida Radén Galuh kasaup antuk Ida Radén Mantri tur kalinggihang ida di jempana masé. Mapamit lantas Ida Radén Mantri kalih Ida Radén Galuh ring Ida Sang Prabu kalih Ida Praméswari lakar mamargi ka Koripan. Ngandika Ida Sang Prabu. “Nah majalan Cening melah-melah, né pepatih muah panjak-panjak Bapané apanga ngiringang Cening. Bapa sing ja bareng kema jani, déning dini suung. Nah buin pidan yan Bapa lasia karahayuan, ditu lakar Bapa nelokin Cening.” Mamargi lantas Ida Radén Mantri sareng Ida Radén Galuh, kairing ban panjakidané muah panjaké di Daha. Di margi sing suud-suud koné Ida Radén Mantri nyulingling Ida Radén Galuh. Ida Radén Galuh masih kéto, lédang kayun idané madrué rabi bagus. Béh apa kadén ramén munyin gongé muah

38


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

suryaké di margi tusing pegat-pegat kanti rauh di purian. Sarauh idané di purian raris ida kasapa antuk Ida Sang Prabu kalih Ida Praméswari. Gelising satua ada suba maletan atiban Ida Radén Mantri marabian, mobot lantas Ida Radén Galuh. Suba jena tutug ulanan bobotané, madrué lantas ida oka lanang, bagusé tan perah-perah. Béh lédang pesan kayun Ida Radén Mantri, déning ida madrué oka lanang, mawanan Ida Radén Galuh mawuwuh-wuwuh kasayangang antuk Ida Radén Mantri. Kacrita jani, sasubanné okané duur, ada lantas tetajén di Pajarakan sig purin I Galuh Likuné. Ida Radén Mantri makayun koné ida lunga makeklecan ngandika lantas ida tekén rabinidané, “Biangné, tiang lakar luas matajén ka Pajarakan, baang tiang ngidih pipis, apang ada anggon tiang ngetohin siapé.” “Sampunang ja Beli Bagus makeklecan merika, becikan lianan ja laku makeklecan!” Kéto koné aturné Ida Radén Galuh, déning ida suba jejepan kayunné, jalané Ida Radén Mantri demenina nyen tekén I Galuh Liku. Kanti ping telu koné Ida Radén Mantri aturina tekén Radén Galuh, apang ida tusing lunga ka Pajarakan, masih ida tusing kayun. Déning kéto ngandika lantas Ida Radén Galuh tekén okané, “Nanak Bagus, ento ajin Ceningé ngandikaang ka Pajarakan makeklecan. Suba tusing aturin mémé ida kema, masih ida tusing kayun.” Mara Ida Radén Mantri Anom mireng pangandikan biangé kéto, matur lantas Ida Radén Mantri Anom tekén ajiné. Atur ida patuh tekén atur biangé, tusing pesan aturina ajiné makeklecan ka Pajarakan. Ida Radén Mantri masih tusing ngrengaang atur putrané kéto, ngilis kayunidané lakar lunga dogénan. Déning kéto katurin lantas Ida Radén Mantri pipis antuk Ida Radén Galuh. Mamargi lantas Ida Radén Mantri makta ayam kairing ban I Patih. Sarauh idané di tajén payu koné ayam idané makadadua menang. Sasubanné suud tetajéné lantas katurin Ida Radén Mantri mantuk ban I Patih. Saur Ida Radén Mantri begbeg éndén-éndén dogénan.

39


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Suba jena sanja, mara koné ida kayun mantuk, ngamarginin koné ida di samping purinné I Galuh Liku. Dadi macunduk Ida Radén Mantri tekén I Galuh Liku. Mara tingalina Ida Radén Mantri ban I Galuh Liku raris ida sapana, “Bég Belig Mantrig, entog Belig Mantrig raug ulig dijag? Sirag ngirig Belig Mantrig?” Masaur Ida Radén Mantri, “Beli teka uli matetajén ajak I Patih.” “Még sampug napig, polig Belig Mantrig, polig?” “Menang ja Beli abedik.” “Lamug kénteg dog margig simpag dumug kumag tiangég.” “Ah depin ja suba, kéné suba sanja, buin pidanan Beli malali mai.” Déning Ida Radén Mantri tusing kayun simpang, dadi gedeg I Galuh Liku. Ngénggalang lantas I Galuh Liku ngalih biangné sambilanga ngeling tur morahan kéné aturné, “Mémég, Mémég, aég jag gedeg mimbug jengag keneg tiangég tekég I Belig Mantrig Koripag, ajakig tiag maig tusig kayug. Janig gaénang tiag gunag, apag budug I Belig Mantrig tekég tiag!” Déning biangné sayang pesan maoka, dadi gaénangida lantas I Galuh Liku guna. Sasubanné kéto, pesu lantas ia buin ngalih Ida Radén Mantri. Ida Radén Mantri tondén koné ida budal. Déning ida nu seneng ditu. Ping kuda-kuda kadén suba aturina ida budal tekén I Patih masih ida tusing kayun. Jani mara Ida Radén Mantri nyingakin I Galuh Liku, nget jegég koné cingakina I Galuh Liku tur prajani buduh paling kayunné tekén I Galuh Liku. Engsap koné jani ida tekén rabi kalih okané. Jani kayun koné Ida Radén Mantri simpang kema ka purin I Galuh Likuné. Aturina koné Ida Radén Mantri pacanangan, misi buah beluluk tekén basé beleng. Rayunanga masih buah beluluké tekén belengé antuk Ida Radén Mantri ban suba buduh idané kaliwat tekén I Galuh Liku. Jaan koné rasaang ida buah beluluké muah belengé. I Patih suba koné kéweh pesan, déning Ida Radén Mantri tusing kayun mantuk.

40


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Ngandika Ida Radén Mantri ring I Patih, “Paman Patih, nah kema suba mulih maluan, aturang tekén Ida Radén Galuh buatné nira buin telun jani lakara mabuncing ngajak i adi Galuh Liku!” Mara kéto pangandikan Ida Radén Mantri, tengkejut koné I Patih, nangingké dané tusing bani buin matur, lantas mamargi dané budal ka puri Koripan. Sarauh danéné di purian katangkilin lantas Ida Radén Mantri Anom. Ida Radén Mantri Anom nyingak I Patih rauh, raris ida matakén, “Kaki Patih, ento dadi Kaki padidian mulih, ida Guru Aji dija ida?” “Matur sisip Ratu Radén Mantri Anom, napi lacur, ajin Cokor I Déwa kantun irika ring Pajarakan, ring I Galuh Likuné. Sampun ping kuda-kuda kadén aturin titiang mangda ida mantuk taler ida tan kayun. Mangkin titiang kandikaang matur piuning ring Palungguh Cokor I Déwa. Ida ajin Cokor I Déwa pacang mabuncing malih tigang rainané mangkin sareng I Galuh Liku.” Mara kéto aturné I Patih, érang pesan koné kayun Ida Radén Mantri Anom miragi orti indik ajiné buka kéto, lantas ida ngandika, “Nah lamun kéto, kema Ratu Biang aturin, da nira ajaka ngraos kéto nira tusing bisa lakara ngencanang unduké ténénan!” (masambung....)

Catetan: Satua puniki kaambil saking cakepan Dongeng Panji dalam Kesusatraan Bali Pengantar, Teks, Terjemahan sané kasusun antuk I Gusti Ngurah Bagus, I Ketut Lama, miwah Ida Bagus Udara Narayana tur kawedar warsa 1986.

41


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Artikel

séwala patra ring gedé dharna; naskah drama bali modéren IDK Raka Kusuma

P

angawit tiang mitaenang naskah drama modéren wantah wénten ring sastra Indonésia modéren kémanten. Riantukan naskah drama sané paca tiang kakawian Sastrawan Indonésia modéren kémanten. Luiré:

Utui Tatang Sontani, Usmar Ismail, Saini KM, Arifin C Noor, Putu Wijaya, Moetinggo Busyé, Sitor Situmorang, Kunto Wijoyo, Alinafiah Lubis, Kirjomulyo miwah Achdiat K Hadimadja. Sapunika taler, pangawit tiang mitaenang siosan ring sejeroning Sastra Indonésia modéren nénten wénten

42


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

drama modéren. Riantukan gatra indik drama sané paca tiang ring koran akéhan madaging gatra indik péntas drama druén : Réndra, Arifm C Noor, Putu Wijaya, Akhudiat Yudhistira Ardhi Noegraha, Riantiarno. Ring Bali taler sapunika. Gatra sané paca tiang ring korané akéhan indik pentas drama modéren druen Gus Martin, Mas Ruscita Déwi, Putu Satria Kusuma, Abu Bakar miwah Cok Sawitri. Indik drama lawas sané ketah kadanin drama gong? Das-dasan ten naen. Wawu duk Pak Gedé, maktaang tiang naskah Kobarang Apiné, tiang uning: naskah drama modéren wénten ring Bali. Sakéng driki raris tiang nuluh kawéntenan naskah drama Bali modérené. Nuluh, antuk puntang-panting nyelang buku lan matakén mriki-mrika. Risampuné nyelang buku tur usan maca. Risampuné pataken tiangé polih pasaut, tiang bengong. Bengong sangkaning telat uning. Uning ring kawéntenan naskah drama Bali modérené. Yadin sapunika, wénten sané ngawinang liang manah tiangé. Ten sios, tiang uning sira kémanten sané ngawi naskah drama Bali modéren siosan ring Pak Gedé, inggih punika: Pak Nyoman Manda, Putu Gedé Suata, A Wiat S Ardhi. Upamiang nénten mapikayun nyugjugin, Pak Gedé nakénin tiang. Kadén ané ngaripta drama Bali Modéren ajak abedik. Ngudiang déwéké lega? Kadén né nyinahang témbér drama Bali modérené? Patakené puniki pacang sautin tiang sapuniki. Diastun sareng akidik ngaripta naskah drama Bali modéren yén drama sané surata utawi riptana becik nénten pocol tur nénten kaon kawéntenané. Nénten pocol wénten sang ngaripta drama Bali modern nénten kaon dados tatamian kantos kawekas. Rauh deriki inget tiang ring timpal tiangé sané naen ngeraos sapuniki. Sing ada gunana tur nirdon liu ngawi sakéwala kakawiané jelék buka léklék. Adénan ngelah kakawian abedik sakéwala luung kabinawa. Tiang inget malih, usan menain baong bajunné, timpal tiangé nglanturang: kakawian liu nanging jelék buka léklék lakar dadi luu. Kakawian abedik

43


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

sakéwala luung kayang kawekas lakar kasumbung lan kajungjung. Ngojah raos timpal tiangé, tiang ngraos: Diastun abedik ané ngawi naskah drama Bali modéren tur abedik kakawiané, yén ané kawina kamelahané kabinawa lakar makenyah ngenah drama Bali modérené. Makenyah baan kamelahan naskah drama Bali modérené. Drama Bali modérené sing témbér ulian kakawian naskah drama Bali modérené karipta abedik. Sing ada unduk melah ngawetuang kahanan témbér. Sakéwanten, yén sapunapi kadén indiké, makeplos sakéng keneh tiangé raos. Riantukan sayan sué sang ngaripta drama Bali modéren sayan lingsir, tan urungan pacang usan ngaripta. Yén sampun usan, wénten raris patakén kawéntenan drama Bali modérené lantur karipta napi nénten, sapunapiang antuk nyawis? Pradé yén wénten patakén, sira pangawi drama Bali modérené sané kantun ngaripta, sapunapiang taler nyawis? Sané pinih méweh nyawis, yén wentwn pitakén, akuda kaéhné sang sané ngaripta naskah drama Bali modéren sampun ngawedarang kantos mangkin? Indiké puniki raris takénang tiang ring timpal tiangé. Timpal tiangé masaut sapuniki. Yén sing nawang orahang sing nawang. Yén suba sing ada buin ngaripta orahang sing ada. Pasaut bablakasan kadi niki ngranayang tiang kamémégan. Mangda ten matungkas, tiang nakénang malih ring timpal tiangé siosan. Timpal tiangé punika nyautin sapuniki. Punika reriptaan, naskah drama Bali modérené perah nu karipta utawi suud karipta. Wiréh naskah drama modérené ada sanget ulian ambek keneh sang ngaripta. Yén mabudi ngaripta sinah lakar ada naskah drama Bali modéren. Yén budinné sing ngaripta kénkénang maksa? Sakéwala, timpal tiangé malih ngraos, pinaka bukti sejarah, patutné, naskah drama Bali modérené sing notok sawates ané suba ipidan karipta. Patutné, naskah drama Bali modérené, sang ngaripta prasida ngédéngang apa ané jani karipta. Yén nyidaang ngorahang apa ané lakar karipta. Wiréh ané madan bukti sejarah sing ja ané ada ipidan dogén. Ané ada jani tur ané ada buin pidan masi madan bukti sejarah.

44


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Tiang nimBalin raos timpal tiangé inucap. Sakéwanten ring manah. Lakar takonang tekén Pak Gdé Dharna. Nu ya ragané ngaripta naskah drama Bali modéren. Yén nu apa dogén surata? Lakar takonang masi, ada ya naskah drama Bali modéren ané nedeng riptana tur ané lakar riptana. Dumadak Pak Gdé Dharna ngandikaang nu lan ada. Dumadak sing ngandikaang ”sing”.

IDK Raka Kusuma embas ring Getakan, Klungkung, 21 Novémber 1957. Dané nyurat makudangkudang puisi mabasa Bali, satua bawak, esai basa Bali, miwah novélét mabasa Bali. Lianan ring punika, dané taler nyurat puisi, cerpén, lan ésai mabasa Indonésia. Kakawian-kakawian danéné sané mabasa Bali kawedar ring Bali Orti (Bali Post), Médiaswari (Pos Bali), Bali Aga, Jurnal Kawi, miwah Canang Sari. Lan kakawian dané sané mabasa Indonésia kawedar ring Bali Post, Nusa Tenggara, Karya Bakti, Warta Bali, Nafiri, Warta Hindu Dharma, Minggu Pagi, Kedaulatan Rakyat, Mimbar Indonésia, Suara Nusa, Pikiran Rakyat, Suara Karya, Sinar Harapan, Berita Buana, Républika, Singgalang, Analisa, Cak, Kolong, miwah Romansa.Ring warsa 2002 dané ngamolihang Sastra Rancagé antuk baktin ipun ring pangembangan sastra Bali malarapan antuk Majalah Buratwangi lan taler 2011 antuk kakawiannyané sane mamurda “Sang Lelana”. Ngamolihang Penghargaan Widya Pataka saking Gubernur Bali warsa 2012 antuk cakepané sané mamurda “Bégal”. Sareng pangawi saking Karangasem dané ngwangun sanggar sané mawasta Sanggar Buratwangi, lan dané taler dados silih sinunggil pangremba ring sanggaré punika.

45


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Satua Cutet

ngantén

46


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Di sisin Danu Baturé tiang negak mabalih yéh danu pelung, gadang, katimpalin baan Gunung Batur tegeh ngangobin ati. Ditu bé jairé pada pasuryak nyilem ngalangi. Kéto masi tingalin tiang, angsa-angsa putihé pada ngaroman duur danuné. Tan bina kadi tiang ané jani. Matemu disisin danuné ngajak anak muani ané suba ngidaang ngaénang tiang bagia, yadiastun tondén makélo lan tondén ada iketan apa-apa.

Ni Wayan Antari

D

i duur batu réjéngé tiang negak. Batisé menceban di yéh danuné ngaénang kenehé ngansan tis. Bli Komang negak disamping tiangé. Tiang marasa kikuk negak bareng ia, wiréh ené patemon pertama

sawusan chattingan di Hp. “Yan dong tolih Gunung Batur ajak Gunung Abangé ené. Cén tegehan?” Bli Komang nujuhang Gunung Batur lan Gunung Abang ané majujuk masanding duur danuné. “Si Gunung Abangé lah Bli.” Tiang nyautin. “Pelih.”

47


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

“Éh ija ada unduk pelih, beneh né.” “Gunung Abangé mula saja tegeh, kéwala ia tusing ja ngidaang ngalahang kasumekenan keneh Bliné, sanget tegeh kapining Wayan. Tuah Wayan anak luh ané tresnain Bli.” Kimud-kimud nanging demen atin tiangé ningehang rayuan buka kéto, ngaénang pipin tiangé nadak marasa kebus. “Ciéé... Misi blush on dadakan pipinné.” Buin Bli Komang nyandain tiang. “Yan, ngantén nyak?” Bli Komang nadaksara ngajakin tiang ngantén. Tiang tuah klingah-klinguh bingung kenehé lakar nyautin apa sawiréh tiang tondén ja seken madan matunangan ngajak ia. Kenal dogén mara ada nang duang minggu léwat chattingan di messenger. “Ngantén Bli?” Tiang nyekenang buin matakon. Jejeh yén nyanan tiang ulah gedénan keneh kéwala pelih apa ané bakat dingehang. “Ao ngantén Yan. Bli Suba marasa nyaman ngajak Wayan, tusing ja buin misi matunangan makelo-makelo, ajaka langsung ngantén. Mogi Wayan tusing nulak pangidih Bliné.” “Endén malu Bli. Sujatinné tiang ja masi demen tekén Bli. Kéwala asanné jeg bes magéson-géson sing ené Bli?” “Tusing yan. Tresna tusing kanti ngantosang galah makelo. Apabuin kanti tiban-tibanan. Yén kanti makelo kéto, ngrédit umah milyaran adanné. Héhéhé..” Bli Komang nyekenang unduk sada misi nyandain, ngaénang tiang tusing ngidaang naanang kedék maklepis uli bibih tiangé. “Adéngang malu nah Bli. Tiang enu marasa cenik. Apabuin tiang jani enu nyekenang magaé apang maan nguliang katuyuhan reraman tiangé ngedénang, ngasukang tiang kanti roras tiban.” “Yén unduk ento diapin suba ngantén Bli tusing ja lakar nombaang Wayan magaé apabuin ngemaang ngidih rerama. Lan bareng-bareng magaé. Yén Bli maan rejeki, bli pasti ngemaang reraman Wayané masi. Lan ngantén. Bli suba selaé tiban, Wayan masi suba duang dasa, suba kanggo ngantén Yan.”

48


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

“Nah yén kéto munyin Bliné tiang misadia. Kéwala, sujatinné tiang anak ngalih anak muani ané seken sayang lan seken nyak nerima jelé melah tiangé. Apang tusing luungé gén tolih Bli, tiang anak liu ngelah kakirangan. Tusing ja anak luh ané sempurna.” “Nah yan. Jelé melah lan bareng-bareng gelahang. Raga pada-pada ngisinin.” Rasa baat tangkah tiangé lakar nuturang unduk seken ngajak Bli Komang. Ada ané engkebang tiang kanti kanti tekén ia, kéto masi tekén rerama. Tuah tiang lan Widhiné ané nawang. Tiang jejeh yén kanti ené tawanga, Bli Komang lakar gedeg méhméhan tusing sayang buin tekén tiang. “Yan adi mendep? Seken nyak ngantén kan?” “Bli, dadi tiang jujur tekén Bli?” “To pang éngkéné éé sing dadi. Ada luungan kin jujur?” “Mogi Bli tusing gedeg ajak tiang yén Bli nawang ené.” “Apa yan? Bli tusing ja lakar gedeg.” “Nah yén suba kéto Bli. Tiang lakar jujur apang tusing mani puan di subasubané Bli mapangenan nganténin tiang. Sujatinné tiang tusing ja bajang sukla Bli. Tiang suba taén malaksana ané tusing patut ngajak laad tunangan tiangé pidan. Kanti tiang.........” Bli Komang nekep bibihé baan tujuhné, ngaé pegat tutur tiangé. “Stttt... da lanturanga. Bli tusing ja nyangetang unduk kéto. Jaman jani tusing ja maan ngalih anak luh apang enu bajang seken. Anak kéto jamané. Ané suba liwat depang suba liwat, ané penting masa depan makurenané luungan.” “Ada buin besik ané sanget sebetang tiang Bli.” “Apa Yan?” “Tiang suba ngelah panak.” “Panak?”

49


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Wayan Jengki Sunarta

50


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

“Kéwala ia tusing lekad. Ia ulungang tiang dugas belingané mara matuuh abulan.” “Delapang apa tusing?” “Delapang Bli. Tiang kapaksa baan anak muani ento ané ajak tiang malaksana.” Padrésdés pesu yéh paningalan tiangé, tusing nyidaang tiang nombaang ia ngetél melusin pipin tiangé. Guminé masi milu sebet nyaksiang, milu yéh ujané ngetél pacrékcék ulung di duur danuné. Bli Komang tingalin tiang semunné layu, minab ia milu ngeling kéwala saru ajak belusan yéh ujané. Ia tusing ngomong apa, sajaba ngajakin tiang mémbon di balé bengong ané ada di dorin tongos tiangé ngaleblebang batis. Makelo suba mendep. Tiang ngawanénang raga ngaukin ia malunan. “Bli Komang? Gedeg ajak tiang?” Bli Komang tileh tusing masaut. “Bli... iwang mula tiang malaksana kéto. Ampura... Yén tusing ulian kapaksa, tusing ja tiang nyalanin unduké ento. Anak tiang tusing ja matunangan pidan ajak ia, bakat nyak tiang ajaka malaksana kéto ngemasin tiang nemu sengkala buka jani. Ngengkebang laksana jelé tekén rerama ené ané banget ngaé keneh tiangé sebet. Apabuin anaké cerik kondén bakat upacarain apa-apa, sesai tiang nyap-nyap masaré kadirasa aliha tiang di pangipian Bli. Eling kudang eling kadén

suba bakat pesuang. Nyesel,

maselselan tiang Bli, yén dadi badingang buin galahé tusing ja tiang nyemak gaé buka kéto. Ané jani kanggo Bli dogén, yén Bli nyak nerima jalan lanturang. Yén tusing, kalahin suba tiang.” Bli Komang ngedeng angkihan, minab ia lakar ngomong jani. Ketug-ketug bayun tiangé ngantosang kénkén ja panampinné. Ané aptiang ja tuah a besik. Mogi ia nyak nerima. “Yan... Sebet tur makesiab Bli mirengang munyin Wayané busan. Wayan anak luh kalem ané tawang Bli dong taén malaksana kanti kéto. To idepan Wayan dadi pembunuh yan.. Yén mula tondén bani lakar tanggung jawab,

51


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

diolas da pesan nyemak gaé buka kéto. Yén dadi téh sajaan Bli nuturin yan. Kéwala sayangné suba telat Bli nuturin, Hyang Widhi mara jani sweca nemuang iraga. Bates pidan suba kenal, jeg tusing ja baang Bli Wayan kanti malaksana kéto satondén ngantén.” “Nah Bli..” Tiang tusing nyidaang ngomong apa nampi munyin Bli Komangé buka kéto. Marasa tiang kén déwék mula saja pelih. “Nah... tusing kénkén Yan. Ulian Bli mula saja seken kenehé tekén Wayan, Bli nyadia nerima. Pangidih Bliné, Wayan musti jujur masi tekén rerama, mani puané pang sing di ba ada éngkén-éngkéné mara Wayan ngomong. Kéto masi ajak upacaranné. Upacarain anaké cerik apang tusing Wayan panesina. Bli nyadia nulungin ento.” Masunar galang keneh tiangé. Bli Komang nyadia nerima tiang. Yadiastun kondén makelo kenal, tiang precaya Bli Komang mula pilihan Hyang Widhi ané pinih becik. Ulian Bli Komang masi, jani tiang lakar jujur tekén rerama. Petengné tiang mulih ngenalang Bli Komang sambilang tiang ngorahang unduké ené tekén rerama. Liang keneh tiangé, luung panampin Mémé Bapané antuk sapetekan Bli Komangé mulih. Nanging, rasa padrugdug tangkahé buin wiréh jani tiang lakar nuturang unduk seken tekén rerama. “Mé, Pa...” Baat rasan bibih tiangé makaukan. “Éngkén?” I Bapa nyautin. Tusing nyidaang nanggehang yéh paningalané malunan ngetél. Laut tiang nyalempoh sambilang ngelut batisné Mémé. “Ampura Mé.... Ampura... Pianak Méméné kaliwat tuna. Suba malaksana corah.” Mémé Bapa kilang kileng bingung nepukin tiang buka kéto. “Nak éngkén né éngkén?” “Tiang suba malaksana jelé Mé. Tiang taén ngulungang.” “Ngulungang panak?” “Ao Mé.”

52


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Mémé tusing ngomong apa buin. Milu Mémé ngeling. I Bapa masi mendep, minab makesiab nawang pianakné taén malaksana pelih. “Mé, Pa..” Bli Komang nyelag elingé. “Tiang jani ada lakar nimpalin Wayan, tiang seken sayang ngajak Wayan. Nyadia tiang lakar nerima jelé melahné. Suud monto Mémé ngajak Bapa sebet buka kéné. Panak Mémé Bapané lakar gaé tiang bagia. Tusing ja makelo, tiang lakar ngajak Wayan ngantén. Ditu lakar ngidaang tiang marengin Wayan ngupacarain anaké cerik. Sumeken keneh tiangé. Mogi Mémé Bapa ngarestuin.” “Nah, yén mula seken keneh Komangé nerima Wayan ané suba buka kéné, kemu suba majalan. Bapa tusing nombaang panak ba gedé ba pantesa nyalanang grhasta asrama. Melahang ngajak panak Bapané, eda pesan taén mapangenan mani puan disubané ngantén. Masalah-masalah anak di pakurenan ento anak biasa. Lantang-lantangang ngaba papineh. Kéto masi Wayan, jani suba maan anak muani ané seken, eda pesan buin malaksana boya-boya. Pakukuhin ngaba raga apang luung ané tepukin. Ané suba liwat depang suba liwat. Sebet dong sebet Bapa, nawang panaké bani malaksana corah. Kéwala tusing kénkén, ento anggo plajahan idup.” “Nah Pa. Suksma.” Kala sasih kalima, ujané sedeng ijuka ngulungang raga. Kéto masi sayongé enu satia nyaputin bukit panarajoné. Rahina Sukra Umanis Mrakih, nuju piodalan Ida Bhatari Sri dini koné dewasa ayu. Liu anaké ngantén jani. Kéto masi tiang. Rahinané jani dadi rahina siduri tiang madan bajang. Yén tuturang unduk rasa sayaga, sujatinné tiang kondén ja sayaga nyalanin grhasta asrama. Nanging, kudiang buin. Yén tusing jani nyak jani, bisa-bisa tiang buung ngajak Bli Komang. Yén ngalih ané lénan, amuna nyaan tiang maan anak muani polos lénan tekén Bli Komang buin. Matan ainé suba sayan makenyir galang nyelag sayongé uli selag-selagan don pinusé ané majéjér tegeh di paek umah tiangé. Sunaranné anget ngenyatang yéh ujané ané suba ngetél uli dibi sanja. Tiang suba sayaga

53


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

mapayas madia nyanggra Bli Komang ngajak kluarganné teka lakar nyuang tiang. Disubané sakancan pula-paliné jumah kamargiang. Jani galah tiang mapamit ngajak rerama, kéto masi ngajak sanggah bajang. Baat rasan batis tiangé matindakan, kéwala lagasang tiang majalan nuju mobil putih ané suba maparkir di aep pamesun umahé. Nadaksara tengkejut tiang ningalin ada anak cerik majujuk diseberang jalané, beneng ngajak mobil ané tegakin tiang. Ia makenyem sambilanga tayung-tayung limanné cenik disamping kupingné. Samar-samar dingeh tiang ia ngomong “Mémé majalan suba. Mogi Mémé bagia ngajak Bapak Komang.

Kintamani, 4 November 2020

Ni Wayan Antari mahasiswa IHDN Dénpasar Kampus Bangli saking Kintamani. Jurusan Pendidikan Bahasa lan Sastra Agama Prodi Sastra Agama lan Pendidikan Bahasa Bali Fakultas Dharma Acarya. Kakawiannyané sampun kawedar ring Mediaswari Pos Bali, Media Bali miwah Suara Saking Bali

54


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Wayan Jengki Sunarta

puisi-puisi ni kadék ayu kembariyani 55


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Pangurip Bali

Bali..... pulau alit nanging ngulangunin Bali trepti, Bali santi kakardinin Dresta luih kasungkemin Mangulati, subakti ring hyang widhi Ngaturang bakti ngalungsur pamargi Malarapan tirta sanjiwani Bali..... Bali ajeg mabasa bali Basa Bali pinaka taksuning jagat Bali Pamekas jadma Bali, patut nyungsung sastra muah aksara Bali Seni lan Budaya sané nguripin jagat Bali Dreda suci heneng heninging budhi Raga Bali eda masebeng mabet pangus Awak enu truna cara pitiké belus Eda nagih cara anginé satata ngalilus Ngiring ajeg Bali mabasa alus Wiapi wiapakané kasengguh Mogi sida sakadi aketélan damuh Awaluya aketélan nanging ngawé dayuh

56


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

I Covid Siangolas

Tusing kena baan nyambatang Tusing karuan baan ngundukang Tekané ngansan ngebekang Tusing kena baan ngenehang Ia né teka nyakitin Sangkaning gering ngawinang sakit Geringé ngaé bingung.

I Covid Siangolas Buduh muduhin buduhang Mapuara makejang katakonang Takut pesu uling pekarangan Takut ngalih liang Takut nyujur lempuyang Makejang ento kawatesang.

Apang gelis nemu galang Apang nyidang ngalih liang Apang lega melali milehan Lemahé jaga kajagayang Mogi gelis kaicalang I Covid Siangolas.

Surya Sasangka Semara, 2020

57


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Satua Cutet

mai paekin

58


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Tuling!

Ni Kadék Rika Riyanti

K

adék André mara sajan makeneh ngentungang hapéné ka baléné pas ia maan chat masuk uli aplikasi WhatsApp-né. Yadiastun ngekoh, ia ningalin chat totonan tur makesiab ulian maca isin chat

di hapéné.

“Mih, Déwa, mara sajan dugas puan matemu, jani suba ngalahin,” tuturné, sambilanga nolih kangin-kauh. Yadiapin ia nawang tusing ada nyén di jumahné, ia cara ngelah keneh ngalih anak ané dadi ajak ngrasaang gatrané totonan. Sabilang ningehang anak tusing enu, kenehé setata marasa sebet. Diapin tusing paak pesan tekén pisagané uli désa totonan, paling sing acepok, atiban pendo maan dogén matemu tur ngorta ngajak pisagané ané lenan sabilang rahina Galungan lan Kuningan. Jani, nawang pisagané, Madé Tilem, tusing nu, André merasa sebet. Ia makeneh-keneh apaké reramané suba nawang yéning Madé Tilem suba ngalahin. “Anak éngkén ja ngalahin Bli to, nah?” ia metakon tekén déwékné pedidi. André ané mara teka uli ngaé tugas ngajak timpal-timpal SMA-né, ngéncolang manjus lan meséh. Ngéncolang ia ngentungang bajuné ané suba

59


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

maanggo ka émbér lan negak di kursiné. Ia sing nyak nganggo baju ané suba taén anggona pesu yéning suba suud manjus. Suba atiban Covid-19 mewabah di Bali, nanging kebiasaan ento tusing taén engsapina. Benengan reramané tusing ada di jumah, biasané méméné, Ketut Riani, lakar mamedih ulian André bes boros tekén baju. “Mémé kenyel ngumbah bajuné, nawang ci?!” tutur méméné, pedih, sabilang André batak ngejang bajuné dogén tusing makeneh ngumbah didiana. “Ci ngidangné mabar-mabar gén, timpalé apa ajak mabar di tukadé!” “Mabar apa di tukadé, Mé?” sahut André. “Manting bareng!” kéto pasaut méméné dugas ento. Yadiapin makeneh-keneh kija reramané pesu, André tetep mukak aplikasi game PUBG-né tur lantas main. Nanging satondén ento, ia ngirim chat ngacak ka timpal-timpalné: PUBG, kuy! *** André suba maplalian 2,5 jam makeloné pas reramané teka. Munyin bapané, Wayan Ricky, maluan dingeha, nanging suarané ento makelo-kelo ilang ka ulu paonné. “Seduk, seduk acangééé…” kéto bapané magending. “Limang jam ngantiang di Puskésmas…,” lantas suara bapané ngriek. Maganti aji klentingan piring, lantas seken-seken sing madingehan. Méméné makrusuk macelep ka ruang tamuné. Ditu lantas di sofané ané cétné suba lamur lan suba pédél ia negak. Pianakné, André, nu iteh maplalian game di hapéné. “Dék, Dék, Kadék, mai ja paekin Mémé,” raos méméné disubané bayuné tegteg. Uli semengan pengeng dogén duur méméné. “Kal tuturin kejep dogén,” lantunné. “Antos kejep, Mé. Nu nyerang né, nu nyerang,” wales André, sambilanga iteh mecil hapé. Abedik tusing toliha méméné.

60


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

“Mai, péh, kejep dogén! Mémé dini ngelah ci gén abesik, blin ci né di luar negari.” “Negeri, Mé,” ia ngebenehin. “Aé, negeri, apa dingeh ci mara?” “Nah, nah,” wales André sing rungu. “Uli dini gén icang ningehin, Mémé nutur uli ditu gén. Madingehan, kok,” raosné. Sambilanga ngagah jikétné ané kapah maumbah, méméné nyumunin nuturin. “Jani gumi sedang krisis kéné ulian Covid-19. Dija-dija anak kéweh ngalih pipis. Iraga kéto masih dini. Ngubuh siap, ka pasih ngalih bé, jeg sing seken gisiang pisné asané. Pragat kuangan dogén,” raos méméné. “Tuni mémé ningehin pisaga joh nutur di Puskésmasé, telah koné madep kasugihané anggona mayahin pianakné masuk. Suba lantas kéto, kena Covid-19 masih pianakné ditu di kota. Pedalem pesan,” lantunné. “Lantas kéto?” “Lantas kéto, mémé masih ningehin ada anak ngorta di Puskésmasé, ada koné téori kontrasépsi Covid-19—” “Téori apa, Mé?” selagné buin. “Téori kontrasépsi!” “Kontrasépsi?! Konspirasi, kéto naé ngorta! Kéné suba ngelah tipi, jeg Ikatan Ciloook gén pebalihné!” kéto André ngrimik. “Men sing Ikatan Cilok, gosip gén pebalih Mémé, tuara ja taén tingal icang Mémé mebalih berita!” “Nah, nah, nyak apa ditu! Anaké maselipetan lidah mémé busan.” “Boééé, maselipetan. Uli konyang jurus silat, Mémé mula paling dueg jurus silat lidah,” André ngabanyol. “Apa koné téori konspirasiné?” André makeneh-keneh. Yadiapin ia suba sesai mabalih téori-téori antuk konspirasi Covid-19 di Youtube, nanging ia makeneh ningehin téori ané dingeha tekén méméné kanti ngaénang méméné uyut sajan. “Para Élit Global—”

61


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Wayan Jengki Sunarta

62


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

“Puih! Tegeh sajan bahasa Méméné, ngalahin tegeh Sang Suratmané. Dija maan munyi kakéto?!” buin André nyelag méméné, nanging né jani sambilanga ngakak bungker. Yapin ento, nu ia tusing matolihan abedik ka méméné. “Makané ci dadi pelajar, terapkan 3N,” saut méméné ajum. “Ningehin, nyimakin, lan nyebarin,” tuturné. “Aeee, nyebarin hoax,” sautné. “Apa madan hoax?” André makrimik, béndas ia kalah main. “Nah, nah, jeg lanjutin suba, Mé. Lantang kal dadi satuané.” Tusing runguanga pianakné, Ketut Riani lantas nyatuaang apa ané dingeha di Puskésmas tunian. Semangat gati ia nuturin, André kejep nolih cara ningalin panyingakan méméné pesu api. “Para Élit Global, kéto anaké ngorahang, jelap ngaé sakit madan Covid-19 né lan ngedepin Covid-19 né nglimbak anggona kepentingan padidiné. Ada makudang-kudang jelema ané kar makatang batiné uli ngedarang ngeb ané tampak ulian kali olih Covid-19 né. Contoné, masyarakaté kar héboh, mablanja magenapan apanga tusing kuangan pas—apa ja koné adané nah? Pé… pé—PPKM. Konyangan, obat, dedaaran, kanti lantas sing ngidang buin mablanja ulian telah suba pisné. Kantor-kantor kar nyuudang pegawéné ulian tusing maan pemasukan. Kar liu ané ma-PHK, liu ané nganggur. Ulian ento, kar liu anaké ngadep kasugihanné anggona idup.” “Emas-emasan, montor, umah, kanti lantas tanah anaké kar maadep aji mudah apanga laku lan ngidang ngelah pipis anggona meli dadaaran. Nah, Para Élit Global né suba kar nyemak galahné ento, contoné cara di Bali, para Élit Global totonan kar melinin, nelahang hotél-hotél, villa, lan tanah di Bali ané bisa belina aji mudah ulian anak ané ngelahang tusing buin ngidang mikukuhin kasugihané,” raos méméné. “Mih, lantang malembat kanti makuah Mémé ngorta. Kiap kanti juriné maca satua cutetné. Menang apa sing, nah? Aduh, uli dija maan satua kakéto?”

63


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

“Ada anaké di Puskésmas, asané nyak seken satuané.” “Nyak éngkén?” “Jani liu dingeh Mémé hotel bangkrut ulian lilit utang. Di Badung liu koné hotél maadep ulian sepi tamuné, pegawéné liu mapecat. Liu réstoran bangkrut. To nyén lantas nu ngidang meli hotél men sing Para Élit Global? Tusing ja Covid-19 madan Gering Agung, nanging kondisi iraga kéné pada maadepan konyangan pada telah, masyarakat melarat, ento madan Gering Agung,” tutur méméné misi ngélkél. Abedik gén, sing liu-liu. “Ah, ‘sak kéto, Mé?” André ngalih-ngalihin apanga sing bes serius reraosané. “Mé, anu kéné-kéné sing dadi ngawag nyatua. Perlu bukti dan data né jelas, men suba ada ento gén sing lantas ngidang dibenarkan. Sing dadi masih asal percaya ajak ortang anaké di sisi. Dosa nyanan nyebarin hoax… ih, takuuuttt!” “Prejani ci ngortang dosa, dugas pidan ci nilep-nilep pis méméné kija laku dosa ci né?” Méméné ngrimik. “Ah, to kan béda konsép, Mé!” André makelid. “Mai ci jani paekin mémé!” besen méméné, cara anak nengkik, kanti André nyak sing nyak harus nyak ngejang hapéné di méja tur lantas maakin méméné. “André bagus genjing,” méméné ngarayu sambilanga ngusin bok pianakné. “Jani iraga di Bali bedik ngelah tanah. Da pesan adepa. Simpen tanah iraga, pang sing nyanan Bali liunan warga pendatang. Mabalik liu anak Bali nu mapelesiran ka luar pulau, ditu lantas nongos. Suba kakéto, nyén lantas nu nerusin adat lan budaya iraga?” “Tapi, Mé—” “Jani ngelah céléng, kucit, siap, to ubuh. Luungan to adep men telah-telah sajan kasugihané. Da pesan ngadep tanah iraga. Ingetang to tutur mémé,” jani méméné ganti nyelag. “Mé—”

64


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Tusing runguanga I André, iteh méméné nuturin. “Jani tingal ci, hotél, villa, réstoran, liunan pendatang né ngelah kén iraga. Iraga tuah dadi pegawé, dadi penonton. Sing sakit ja kenehé ningalin? Kanti ngetél peluhné magaé, né sugih tusing ja iraga. Raga cara jajaha di gumi padidi.” “Tapi kan anaké mula suba taén majajah,” wales André. “Seken, ja—” “Tapi, Mé—” “Dingehang! Sekenin dingehang! Jani men ci kuangan pis, da pesan adep ci tanah iraga. Da baanga Para Élit Global to menang, jeg lawan!” raos méméné maapi-api. “Jani idup berdampingan ajak penyakitné. Lamun kija-kija, masker anggo. Lindungi diri. Lamun sakit, ka dokter! Da kanti seret-seret ajan idupé kanti ngadep tanah!” “MÉ!” André nengkik. “ÉNGKÉN?!” méméné males nengkik. “Icang metakon, nak seken iraga ngelah tanah?” Akejep méméné nengil. Cara anak kena setrum. “Ih, seken. Sing ja,” saut méméné sambilanga nolih kangin-kauh. “Sampi? Céléng?” “Sing masih,” sautné. “Lantas, tanah, sampi, céléng nyén ortang mémé to sing dadi adep?” “Nah, kéto ja mémé ngorahin ci malu. Nyén nawang ngelah manian,” raos méméné ngrikik. “Yéééééééééééhhh…!” André ngeplakin jantukné. Ia lantas majujuk, majalan maakin kursi tur lantas negak ditu di tongosné maplalian game. “Mé, nawang mémé, Madé Tilem sing nu?” “Suba nawang. Ih ae, engsap mémé ngorin ci! Mai ci malu!” André ngéncolang maakin méméné buin. “Éngkén Mé, éngkén?” “Mémé kar ngorahin ci, tapi ci da ngorahang ka pisagané malu.” “Apa Mé, apa?”

65


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

“Ingetang munyin méméné!” “Nah, jeg, melid gati! Ada upahné, sing?” Kemplangina jantukné André tekén méméné. “Upah, upah! Dingehang!” Méméné maekin André. Ia cara anak nagih makisi di kuping pianak muaniné ento. André ileg-ileg. “Nak éngkén ci? Kerauhan? Kondén mémé ngorahin apa,” saut méméné. “Dingin, Mé.” “Imiihhhh…!” kemplangina buin jantukné André tekén méméné. “Nah, sekenin naé. Penting né,” raos méméné seken. “Naaaaaaaaahhh…!” Buin méméné maekang bibihné ka kupingné André. Ia ngelekang paosné satondéné nuturin. Méméné inget tekén kertas ané baanga tekén suster di Puskésmasé tunian. Di kertasné matulis… “Ih, ae engsap, Mémé ngudiang tuni ka Puskésmas?” “Mémé positif!” Saut ajaka dadua sibarengan.

Ni Kadék Rika Riyanti embas ring Dénpasar, 22 Agustus 1996. Mangkin meneng ring Sanur Kauh, Denpasar. Ngawit nyurat duk kantun SMP

66


Suara Saking Bali

Wayan Jengki Sunarta

Édisi LXIII | Januari 2022

puisi-puisi nilarwati 67


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Luas Kija

Beneng kaja Babekel sungga Ajak lalima Luas kija?

Ked ditu sing dadi tidong-tidong Kadropon ngwales ngamplong Suba ada ané mabuaka ngandong Mawinan tusing dadi ngoyong

Boya ja dadong ngamatiang Mula pajalané mayah hutang Ngrayap-grayap, kijap-kijap magadang Sing kéné sing keto jep tong pragatang

Luas kija Sandikala?

Simpang malu di sisin telaga Mabalih bé né ngigel manyembrama Bunga pakedek pakeyung ngorta Katak dongkang macanda setata

Mai simpang mayasa Satondén mayusa

68


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Tamblingan Siki Glalang gliling Jungklang jungkling Wawu titiang éling Ring tamblingan

Bali siki Bli bli mriki beli Tuah duang tali Sambilang malali Rarisang meli Bali

Bli bli yakti bli Baliné wantah asiki Makrama prakanti Magama budaya suci

Bli bli sampunang lali Ring Bali sané sujati Maguét maprasasti Maadu ngemasin mati

Bli bli ngudiang bli Ngadu munyi laksana sepi Cara kena jampi-jampi Kanti Bali gelahang gumi

69


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Bali kalih

Yéning suba kelih Ingetang mulih Pang sing kanti alih Ngaé basang pedih

Bali sing taén pelih Tusing bisa maperih Apa buin ngalih-alih Kéwala sai kadalih

Sangkaning bek anak ririh Masemu matutur luih Mapi mapi tan pa pamrih Untengné tuah pikolih

Liunan anaké sugih Setata demen ngidih Kaih-kaih nyilih-nyilih Matungtung matangis sedih

Né lénan mailih-ilih Ngantosang kapal kampih Yéning suba kadung pelih Kéweh matemu jalan mulih

70


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Sané Rauh

Sané rauh Tan padauh Sangkan pituduh

Soring kepuh ratu matimpuh Titiang malingkuh

Uduh-uduh Titiang tandruh Ratu palungguh

71


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Embang

Embangé ngawi kambang Rumasa tan bina kembang Kakupu kantos magarang

Dados ragané uyang Kadi jaran guyang Sat-sat wawu malébang

Pascat mawicara embang Kukuh tan dados tombang Ngengkebin laksana iwang

Duh ratu punapiang Idup ipun ngrambang Ngemasin makutang

72


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Prabasta Pasupati

Yaning sayuwakti Wantah subakti Pinaka bukti

Masastra kawi Mabusana sakti Malaksana suci

Prabasta kasidi Kasupat pasupati Nyapa tan kadi

Durus mamargi Marurub agni Titiang manepi

73


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Satua Masambung

mlancaran ka sasak (8)

74


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Wau ukuh malih ida mecik, jag anget karasa antuk ida angkihan I Sariné, raris gisu Ida neketang tundun tanganida ring pipin ipuné, anget wiakti.

Gdé Srawana

“B

a, kéné né, beneh begala kasur I Madéné tekén I Luh. Mimi iraga engkis-engkis pules ibi sanja, pedas I Madé ngencanin I Sari. Dadi baana sing nundun...” Ring kayun

asapunika Ida ngandika. Medal Ida raris, ngungsi kamar mandi. Sampun Ida mahias manut pahias anaké rikala semeng, ring jaba bantas “mampigan”, kantun taler Ni Sari nyingkrung masaput. Ida raris medal tur macepuk ring mandoré makta kopi, kagenahang ring méjan ring arepan kamarida. “Nyonya, sudah sembuh sekarang?” “Apa, Pak? Sembuh? Saya sehat amat Pak. Siapa mengabarkan saya sakit?” “Lho, tadi malam Tuan minta obat, saya kira Nyonya yang sakit!”

75


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Wayan Jengki Sunarta

76


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Ida nguntul saantukan malih neldel Nyonya-nyonya mandor punika, malih kémad pisan ida ring raga sios rawesida medal. “Sekarang... Tuan ké mana?” “Lagi berenang, Nyonya.” “O, berenang. Terima kasih, Pak! Susu cap apa, Pak?” Sapunika pitakénida, sambilang Ida ngecorang susu punika ring kopiné. Ukuh ngayunang kopiné kantun makupuk andusnya miwah ngenyudin bonnya, élingida ri Ni Sari. Raris ngranjing Ida ka kamar, dapetanga I Sari negak matengkuluk anduk. “Men, kénkén, Luh? Dong, dong di padésaan gelem I Luh!” “Aruh, Ratuuu! Titiang nyarantain pamargin Ratu mangkin lunga.” “Kebus dogén? Sirahé sakit? Kopi ada diwang, ngidih?” “Aruh, pelut ten antuk titiang pesu, napi. Enduk ood titiangé!” I Dayu raris ngambil cangkir raris kecorin Ida kopi. “Luh, sing demen tekén susu, da ba jangina susu nah?” “Ten, ten purun makénten-kéntenan. Akedik kémanten ja icén.” “Bé, makejang ngayahin I Luh jani. Ibi sanja kudianga tekén I Madé?” I Luh tan durus nginem kopinipun mandreng gustinnya, paninggalannya sakadi jengahé... “Bé... pedih I Sari, salah tampi suba, sontok jidatné né. Sing, sing kéto keneh yangé, kudianga tekén I Madé, tulungina? Depina?” Wau I Sari magréos nginem kopi, raris matur, “Ratu, alah kurenan tangkepipuné ngencanin titiang. Ratu sirep, titiang ukuh nunas tamba, purun ten tanginin Ratu.” “Sing nyak I Madé né demenin, sing ngelah kurenan jemet nehen-nehen sirah.” “Ratu ja seneng tekén beli Madé!” “Mimi, Luh nundén yang macebur, oo?” “Ten cangglaka.”

77


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

“Aruh tidong-tidong tutur I Sarin. Sangkal sing bani nundun? Dundun ja ukana, ngudiang sih? Men, dija maan ubad?” “Beli Madé ngrereh, manawi jongosé numbasang!” “Ngaba ubad tongosang, meli payu. Pantes suba I Madé!” “Ratu, titiang nunas lugra ja, icen ja titiang ngebah.” “Nah, Luh! Lautang, matapa nyen gelem?” Raris Ida medal ngungsi pegenahan anaké masileman. Saking doh sampun I Madé ngeton I Dayu rauh, Sampun mahias akidik, yan sawangang dadari rauh sa king kadituané, macingak ka marcapada. I Madé kenyir-kenyir ipun, wau tampek I Dayu. “Madi seneng, Dé? Adi kenyem-kenyem teka semeng-senengan?” I Madé nglangi jujuk ipun, kepras-keprus nyimbuhang toya. “Nggih, dong rarisang ceburin.” “Yé, yé, alus, ooo. Ento ingetang Madé, beneh ya kenyem-kenyem. Siiing, Yang sing ja nyeburin apa nyen, belus nyen yang. Bisa sing yang nglangi, sing demen makéné-kénéan.” Pradnyan Ida nglidin tatuek atur I Madéné, mangda tan durus kagujegin rawesé nyeburin, sakadi dibi wenginé. Nanging I Madé kedeh miserang Ida mangda tulus Ida ngawecayang, led kruna maceburé punika. “Iiiiiii, Ida ngardi-ngardi. Mapi-mapi ten éling ring... Jabané ceburin?” Asapunika Ida nimbal. “Sing joh rawes, De?” “Men sapunapi patutipun, Tu?” “Nah, jani nah, Dé. Da pedihan, nah?” “Inggih, napi? Jaba kénkénang, yan tan ceburin?” “Nah, Dé! Dayu dayanin....” “Sa...” Nimbal I Madé. “Désak, desek...” “Jaba... jabagin.”

78


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

“Ha, ha, haaaa...!” Asapunika I Madé kedék. “Bih, ambat, ambat! Dayu Priya kadén enceh. Jaba jabagin, kadén jaba ceburin.” “Sela yang nyeburin jaba! Jabagin nyak yang!” “Iring matekap sampun Widiné, Tuuu! Sela nyeburin jaba! Uning Ida ring tuduh Widi? Bé, da ja Ida bangga ring kayun. Madaak ja pang sela!” “Bé, né mara timpal melah! Ané jelé-jelé dogén alihanga timpalné!” “Jelé-jelé! Saja jelé!” “Mimi, pedih suba I Madé! Da pedih nah, Dé! Bes iba ceburin, nyen kajéngklok nyen, lung batis tiangé.” “Dokter wénten tampek, ring Selong.” “Apa ja, I Madé nemin! I Sari gelem ia kudiang ja...” “Yé gelem ipun? Napi kocap...” “...tooo, jani Madé ngardi-ngardi. Dija maan rawes kakéto, Dé?” “Bangun ipun Sampun, Tu?” I Madé tan nglingungan pamalesida. “Suba, Dé, nu kebus ia ba!” “Auh, titiang usan ja, sampun makelo, baiulan titiang. Mrika sampun cingakin I Sari, Tu! Malih ajahan titiang parek... ka... suargan!” “Adi ka suargan, Dé?” “Men, dedariné dija mlinggih?” “Bé, kéto dogén I Madé. Timpal-timpal nyen jailin.” “Jail, ja jail! Nggih mrika sampun Tu!” “Énggalang nyen nah, Dé, ajaka ka Mataram nyen...” I Madé kedék, tur ipun ngéwérin I Dayu. “Adi kéto Dé? Apa salah yangé?” “Tawang kayunidané jani. Ida kémad Nyonyahanga tekén mandoré.” “Sing, sing kéto!” Ica I Dayu. “Ada dogén baana. Saja sing, Dé, I Sari pedalem ia.” “Sing ngugu, sing ngugu.”

79


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

“Nemin I Madé, nyem jenenga. Dé? Suud nglangi, nyem nyen bes kaliwat!” I Madé kedék. Ratu dados ten oneng masileman, nglangi? Dawegé ring Bandung Ratu tan nahen nyarengin sawitran Ratu.” “Aruh, pepes yang orahanga nyem tekén I Corry.” “Nyem sapunapi ja?” “Men, koné yang, mara sing nyak milu.” “Bé, pangus Ida malah dayanin!” I Madé kenyem ipun. “Aruh, sing nau sing, bes pakrubuk luh muani, dadi sing ndén baan ngamiluin unduké kéto, Dé! Nah, yang makikén suba. Dé, akuda koné séwan...?” “Ida dogén ja naur, nah. Ati-ati!” I Dayu ica ngrikgik. “Kal kudiang yang, yan yang mayah séwan kamaré?” “Puik, da ngrawes.” “Kadong aluh yang sing tuyuh ngamélmél, nyem nyem!” Raris Ida makaon saking irika, ngalah ungkurin I Madé ring telagané. Palihatipun ngateh Ida mamargi, tan lébléb antuk ipun ngateh Ida antuk palihat, jantos mrasa Ida kapandreng saking ungkur, kandugi Ida nolih raris Ida ica. I Madé idalem ipun, kadi i corah kadapetan, nanging kadong sampun katanggehang, napi pikenohnya malih makelid. Droponan ipun mandreng bancangida, meros, lemuh magélohan, palanida inggihan tan ja naraju, nanging tan jaeh binannya ring punika, tur gelungida kadi aném-anémé turah mangkin, makondé, mlédpéd sat nglanting ring prabunida kabatek antuk samah rambutida. “Kataké matindik, dongkangé maikut, mara matemu! Dueg anaké di Buléléng ngaé sesenggakan. Tetani paturu tetani, lan Dé! Da ja buka kunangkunangé nagih mambarungin sasih!” Asapunika ipun ngamilmil padéwékan. “Aruh pedas suba nyem iraga, bes makelo nglangi buka rawes Idané.”

80


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Ipun raris ngasisiang, tur nglanting ring bahané ngontél, genah anaké maceburan. Nungkuk ipun, jantos entérin surya, wau ical gesité, ipun ngungsi kamar pasalinané irika. I Made sampun ipun mlenyig. Penganggonnya turah bajang-bajangé iab mangkin, nangingké wantah papolosan. Ipun tan ja nglangkungin pabuktian. Pakolihnya nyandang anggén ipun, nanging durung ipun mrasidayang akéh nyisaang jinah, samaliha saking jumahnya tan mrasidaang ngawewehin bekelnya. Jinahé sané ngasasih tampinipun kehan makiis ka toko buku ring Bandung, ring Surabaya, tan pegat-pegat utangnya ring toko punika. (masambung....)

81


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Satua Cutet

jaman canggih

82


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Tua-tuané ngorahang, dugas nu cenik, kalingké TV ket gelahang, radio gén ningehang ka pisaga. Baan dotné nawang, kanti menék tembok ka pisaga. Jaman jani lén suba sengaran jagaté, makejang sarwa modérn. Makejang nganggo listrik, uli nyakan, nerik kanti ngumbah penganggo masih nganggo listrik.

I Komang Wahyu Dinatha

Jaman jani teknologi suba canggih, ngelah TV, kulkas, mesin cuci lan AC to suba biasa, kondén jangkep rasané yén sing ada ané madan HP lan laptop, yén suba ngelah ané dadua ento kadirasa nengil dogén jumah

nawang sakancan informasi kanti ka dura negara. Yén sing tuutin ilehan jamané sinah iraga dadi jelema tungap, apabuin di éra globalisasi buka jani. Cerik-cerik jani yén dueg di wewengan akademik dogén pocol, perlu masi isin téknologi, to makrana tiang ngemang Dé Agus meli sakancan barang éléktronik,” kéto raosné Mén Jempiring kurenan Pak Perbekelé nutur di diep umahné. Né lénan bengong ningehang Mén Jempiring nutur, prajani makejang dot meliang pianakné HP tekén laptop apang dueg cara panak Perbekelé. Makejang suba makeneh-keneh lakar ngadep sampi lan céléng anggon meli laptop tekén HP. “Yén pianak tiangé tuturin tiang kanggoang malu ka warnét, kenehné dong suba ngelah laptop apang aluh panakné ngaé tugas nanging kejokan pipisé,” kéto pesautné Mén Luh Cempaka marep tekén Mén Jempiring.

83


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Wayan Jengki Sunarta 84


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

“Beneh masih kéto, nanging yén di warnét ramé sing ngidang maénggalénggalan ngaé tugas, apa buin Dé Agus tugas kuliahné liu kanti megadang ngaé tugas né, nak sing ada warnét mabukak kanti kapeteng,” penimbal Mén Jempiring tekén Mén Luh Cempaka. Sing kuangan ané ajumanga tekén Mén Jempiring, apa buin yén nuturang Dé Agus ané kuliah di Dénpasar. Né lénan suba ngerunyuk ulun atinné ningehang, pragat nyombongang awak miwah panakné. Dé Agus kuliah ka Dénpasar nganggo celana jeans selem, jakét selem, negakin motor baru lan ngaba HP baru né mara blianga ajak bapané. Né makada truna-trunané setata iri tekén ia, nanging liu anaké luh bajang di désa dot mademenan tekén Dé Agus. “Mé, tegarang to tingalin Dé Agus, sing kuangan entut magenep ngidang gelahanga, jani koné ngelah laptop tekén HP baru. Adep celéngé Mé, beliang tiang laptop apang aluh ngaé tugas ajak beliang tiang HP pang ngidang update story di Instagram pang ngidang dadi selebgram,” kéto munyiné Ketut Sémpol marep méménné. “Cening, ngudiang cening sing ngelah pangrasa dadi pianak! Awak lacur, petilesang ibané! Mémé masogsag ngalih gaé dini ditu! Mémé ajak padidi dini ngedéang Ketut. I Bapa suba makelo ngalahin mati. Mémé tekén bapanné Dé Agus ngelah ya arta brana anggon nuutin kenehné Dé Agus. Nah, apang cening sing sanget maselselan lakar kaadep céléngé! Beliang mémé laptop gén malu nanging Ketut suud kuliah! To pakpak laptopé di jumah!” pesautné Mén Luh Cempaka tekén pianakné Ketut Sémpol. Ketut Sémpol bengong di mukak koriné, kijap-kijap peningalanné ningehang méménné ngomong. Tusing bani ngemikang bibih apa buin mamunyi. Dé Agus masekeb di kosné ngajak timpal-timpalné, ada né sibuk di diep laptopé ajak mecik HP, ada né main game, mukak Instagram miwah ané lianan.

85


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Potokan roko mabrarakan, gelas kopi kondén masutsut, kasurné mabrarakan sing karuan. “Mani teka suba paketé!” kéto raosné Dé Agus. “Dija maan Dé Agus?” pesautné Wayan dot nawang. “Pih nyampain sajan Wayan! Tiang sing kuangan timpal, tiang suba mesen di luar negeri. Buin mani antiang gén di mukak kori kosé, petengné jeg mapésta ba,” pesautné Dé Agus. Uli semengan Dé Agus ngajak timpal-timpalné majujuk di mukak kori kosné, ngantiang pakétné. Disubané bakatanga pakété, ngadébras Dé Agus ngajak timpal-timpalné macelep ka kamar kos. “Né mara madan hidup,” kéto raosné Dé Agus iteh mapésta narkoba ngajak timpal-timpal di kosné. “Sajan ba, yén sesai kéné sing lakar ngarasanin kéwehné idup, apabuin strés ngitungang tugas-tugas di kampus,” kéto pasautné Wayan. “Ajan ba, ané jani, jani gén itungan, ané mani, mani ja itungan masé,” penimbal pesautné Dikcy. Sedek iteh ajaka telu ngisinin lega sambil makedékan, sing tawanga polisi suba di malun kori kosné. Dé Wisnu, Wayan lan Dicky makesiab ningalin polisi naldalan pistol. Ia abana ka kantor polisi limané mabergol. Maniné korané liu ngortiang indik pajalanné ané katangkep polisi sawiréh mengkonsumsi narkoba. Pak Perbekel bengong maca berita, ketug-ketug ulun atiné lan jelék bayuné. Nlektekang foto pianakné di koranné. Mén Jempiring ping telu ping pat nyelé bayu dasdasan ngalimuh. “Lek suba tiang jani Pak, lakar ngédéngang mua apabuin lakar ngorta ajak timpalé. Ané tawang tiang Dé Agus pianak tiangé ané bagus lan dueg,” kéto abetné Mén Jempiring nyelentod di samping kurenanné sambilanga ngeling. “To madan nak cenik tumbén ngedat, asing toliha apang gelahang. Kanti dot makpak narkoba. Bes lebihan bakat ngulurin pianak. Kondén kénkén suba

86


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

lebihan ngajumang pianak di sisin marginé miwah di pisaga, né jani apa lakar ajumang yén suba kanti tangkep polisi,” kéto pitutur Pak Perbekelé tekén kurenanné. Kramané telah uyut di sisin marginé ngomongan Dé Agus. Ada ané ngorang lakar mapenjara, ada masi ané kondén ngugu. “Kéné pianakné ané sai ajumanga tekén Mén Jempiring, kéné solahné di gumin anak. Jani jelék adan désané ulian Dé Agus,” kéto abetné Mén Luh Cempaka marep tekén timpalné miwah pisagané rikala matemu di marginé. Makejang ngaba orta ané anyar. Ada ané meli koran, adé ané mabalih di TV-né, ada masih ané inceg ngalih berita di internet. “Ada dingeh di beritané anak ulian online koné meli barang totonan. Pih guminé suba ngancan canggih, kayang barang ané sing-sing masih ngidang meli ulian negak duén. Né sanget ngranaang héran, kénkén undukné sangkan nyidaang lolos barang totonan di Bandara.

Jeg ngancan

canggih jani guminé. Nasi ajak lawar darin, wareg! Kakéto dedaran ané singsing koné daar,” kéto munyinné Ketut Sémpol. “Jani tingalin Dé Agus, apa buin lakar iriang Ketut, suba tangkep polisi. Mémé tekén bapanné masi lek ngédéngang mua. Jani Ketut melahang ngaba awak, kanggoang apa ja né gelahang amonto gén anggon. Da ngameledang ané tusing ngidang lakar meli apabuin né tuara-tuara. Ngaé tugas kanggoang malu ka warnét. Pang sing cara Dé Agus, kudu-kudu ngelah laptop ajak HP ané baru to, méménné ngorang ja pang énggal koné maan informasi, tusing tawanga ya masih ngalih informasi ané sing-sing,” kéto pitutur Mén Luh Cempaka tekén pianakné. Pak Perbekel ngakuin pianakné pelih ring ajeng kramané, tur nunas pangampura sawiréh Dé Agus suba nyelékang adan désa. Adan désanné jelék ulian pianak Perbekelé. Kadirasa telah suba munyiné Pak Perbekel mapidarta di banjar marep krama désanné.

87


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Satua Masambung

satuan ati (7)

88


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

“Nada.”

Agus Sutrarama

S

uara ento ngentenin Nada. “Jung...” “Sing kenapa, suba luung busan, kuang beruntung gén.”

“Suksma Jung, ampurang niki.” Idola ipuné, Jung Dé buka tuara ngemaang

Nada lantas sungsut. Tetep dogénan Nada ngarasayang déwékné tuah tondén ada apa-apa saihang tekén déwékné Jung Dé. “Iya, Da, kamu uda bagus tadi.” Yén kénkén kadén, Nada buka elek ningalin Arra. Buka percuma Arra teka semengan ngabaang Nada buku kar plajahin. Buka ilang suba kesempatan lakar ‘mengharumkan’ kelasé ulian nyidayang ngemaang ané terbaik baang kampusé. “Thanks Ra, sorry ya...” “Hey! It’s Ok, It’s Ok. You’ve done a great job! Lawan kalian memang lebih tangguh-tangguh. I am proud of you, guys! Sekarang saatnya kita bersatu mendukung teman-teman kita di final. Semoga kita bisa bawa pulang kembali piala itu.” Munyiné Pak Romy buka nundunin Nada lan timpaltimpalné tim B. Sajan ipun sepatutné nyidayang ngemaang conto sikap sportif, siap menang lan siap kalah. “Jung. Bésok datang juga, kan?” Patakoné Pak Romy ka Jung Dé. “Maunya sih Pak, tapi besok tiang berangkat.” “Oh, ke Sydney, besok?” Pak Romy ngimbuhin patakoné. “Iya Pak. Selamat buat adik-adik. Selamat berjuang besok.” Jung Dé jak Arra pamit lakaran mulih, Nada ngidih ijin tekén Pak Romy lakaran ngatehin akejep.

89


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Wayan Jengki Sunarta

90


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

“Jung, bénjang yakti berangkat?” Nada buin metakon nyekenang. Nada mula maan ningeh yén Jung Dé ngiréang berangkat ka Sydney, kéwala tusing tawanga yén tuah dinané buin mani. “Nggih Da.” Saha marérén lan ningalin Nada. “Oh ya, Da. Tiang titip Arra nggih.” Jung Dé tuah ngenyemin Nada ané buka tuara ngerti apa musti kasautin. Nada tuah manggutan. “Suksés Jung.” Nada ngawales kenyemné Jung Dé, ané ngalahin Nada lan maekin Arra ané suba ngantiang nyaluk hélmné. Jung Dé buin mani lakaran ka Sydnéy, nyalanang masa tréning, sambilanga makarya. Yén kénkén kadén Nada buka élah buin ngelah keneh, dot nugtug buka pajalané Jung Dé. Buka ané ipidan, dot dadi tim débat lan kéto masih ané jani dadi dot nyalanang tréning ka luar negeri, kéwala, ah, enyén anaké tusing dot ka luar negeri, né penting, adaké modal? Siapké méntal? Tanguda ditu Nada ngarasayang déwékné tuah tukang tempa, dot matuhin, kéwala tuara nyidang. Men buktiné déwékné tuara nyidang lolos ka final lomba debaté. Di kostné, Nada buka ngakoh ngomong. Arsa, Éwik, jak Éka enyak kompak tuara sanget buin ngabahas unduk gagalné Nada di lomba itunian. Nitipang Arra. Arra suba gedé, suba bisa ngitungang déwékné, kenapa titipang? Kenapa titip-titipang anaké. Lamun enyak anaké ento kar titipang? Suba seken enyak kar anak ané nagih titipin ento, kar titipin? Kéwala Nada lantas dadi makenyem padidi, kenyem ané paling soléh, buka kenyem naenang kedék ané ngakoh ati kapesuang. Tusing pantesné ragané nitipang anak. Anak ento tuara ja barang ané titip-titipang. Lan, tan pangidih-idih tulung kakéto, tiang sampun nawang, tiang mesti ngudiang, tiang sampun nawang.. “Ra… kamu sérius sing ngatehin Jung Dé ka airport ..?” Ento Yuni, anak Akuntansi, timpal melahné Arra, timpalné uli SMA. Di Gianyar, Yuni jak Arra suba sakelas uli di kelas satu kanti ka kelas telu. Yuni setata simalu dadi tongos curhatné Arra dikala Arra nyatuang sikian ipunné makeneh ngajak abesik kakak kelas ipunné, ané sambatanga maparas

91


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

bagus mimbuh dueg mabasa Inggris. Anak ento tuah Jung Dé. Yuni suba nawang yén pajalan tresnan timpalné ento tusing ja lakar aluh lan tan paalangan. Timpalné ento suba katanjén jalan ané mulus, kéwala tetep ipun milih jalan ané kilak-kiluk mimbuh benyah. Ipun nyambatang lakar tetep berjuang. “Mm... aku mau perjuangin perasaan ku, Yun.” Dugas ento, dugas Arra ngidih dukungan tekén Yuni yén ipun lakar nyambatang rasa ento kapining Jung Dé. Ngaranayang Yuni kendel, ulian tumbén nyidang ningalin timpalné ento sanget yakin ngajak perasaan ipuné, lan ipun majanji lakar setata ada di sampingné Arra, apa ja lakar dadi asilné. Astungkara, uli kenyirné Arra, Yuni nawang yén ‘misi’ timpalné ento suba majalan mulus, diapi tetep ipun tuara nyidang ngengkebang rasa jejeh déwék ipuné yén mani puan lakar nepukin Arra kuciwa. Kéwala apa buin ané luungan tekén kala nyidang ningalin timpalé bagia. Kenyar-kenyir padidi di malun mekané, prajani dadi anak paling jegég lan paling beruntung di guminé. “Raga ing ngerti, apa ya ngaé ia demen jak kamu Ra, Ra...” Arra dugas ento tetep kenyar-kenyir padidi tuara ningeh apa ané sambatanga jak Yuni, buka kaukud déwékné ada di tongos ané malénan. Sing ja ulian Jung Dé ento anakné bagus, mawibawa lan liu ngelah préstasi dogénan ané ngaénang suba pasti lakar liu anak luh lén ané ngarangin, sakéwala unduk lénan ané tuah unduk dasar, ané suba kaadanin baan sejarah. Unduk makejang ané suba kajalanin baan génerasi-génerasi joh setondén ipun lan Arra madan mangkihan di guminé ené. Adat ané tekek negul bais anaké makejang, uli ané kaadanin paling siteng kanti ané koné paling dueg. Yén ané paling siteng lan paling dueg gén enu kategul, tuara makiba, kénkénké bais cerik anak luh né madan Arra? Ulian ento Yuni tetep ngelah jejeh. Buka dugas ipidan kala Yuni malalinin Arra mulihné ulian tuara masuk, lan kasambatang gelem, diapi dugas ento tuah lakar makiré ujian akhir.

92


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

“Ra, kamu ing kenapa kan?” Abetné Yuni dikala ningalin timpal ipunné ento negak mesaput di pesirepanné, kadadua peningalanné bengul, enu sigsigan. “Ra, kamu kudianga jak Jung Dé??” “Yun, ibi aku mulihné Jung Dé..” “Haa, kamu ajaka... kamu kudianga ditu? Ra, kamu jahatiné jak orang tuané Jung Dé? Ah, aku sing nyidang kéné, aku kel ngalih Jung Dé!” “Yun,” limané Arra ngisiang liman timpal melahné ento. “Aku ané pelih Yun, aku ané dot kenal jak kaluargané. Aku né maksa Jung Dé...” Yuni nengil, tuara nyidang lakar ngalahin timpal ipuné buka kakéné. “Arra… Arra...” Liman ipuné ngusap ebokné Arra, kala ipun ngemaang sigsigan timpalné ento nyadédéh di tangkahné. Yuni buin nyumu makeneh, yén uli simalu mula Arra ané makeneh nyalanin ené makejang. Yén ipun musti tetep ‘menghormati’ apa ané dadi keputusanné Arra. Yadiastun nawang timpalné ento suba matatu, lan sakabedik buka tuara dot buin ngedumang makejang carita pajalan tresnanné, Yuni tetep musti ‘menghargai’ ento, lan tuah ngarepang ané terbaik baang timpal kesayangan ipuné ento. Galah majalan, yén sing ada carita simalu uling Arra, Yuni tusing dot lakar ngungkit carita, kanti ipun jak dadua matemu buin di satu kampus, diapin malénan Jurusan, lan tahu yén tunangané Arra masih masuk ditu. Ngarasayang demen nyidang mapunduh buin asakolahan cara ipidan, diapi tusing sapaek ipidan, lan diapin abedik ada kuciwa ulian timpalné ento dadi nyalanang matunangan maengkeb-engkeban, utawi backstreet. “Ra... seken né kamu sing ka airport...?” Buin acepok Yuni nyeken matakon. Sanja ento, suryané becat ulung di badauh. Sing dadi adéngang, ngaé langit Bali di duur bandara I Gusti Ngurah Rai prajani peteng. Ané buka satinut jak rasa ragu tekén masa depan tuara pasti, diapi lampu mercu suaré tegeh tetep

93


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

nujuhang galang, kadi nyanjiang, keberangkatan, luas ejoh mapisah jak tanah palekadan, magedi marantau ngalahin sakancan ané sayangang tuara lakar dadi percuma. Jung Dé kaatehin baan kulawarganné. Kapalné lakar makeber jam dasa peteng, kéwala telung jam satondénné musti suba macelep ka tengahin airport ulian mesti nyalanin prosés check-in né. Uli di tongos ané tuara ejoh, rawat sedih ibunné Jung Dé kala kagelut baan okanné ané lakar ngalahin luas enu nyidang cedang ngenah. Kéto masih rasa angetné, nyidang karasayang baan ipun diastun musti mengkeb ningalin. Arra sing abedik ngalebang makejang gambar, ané buin kejep pastika lakar ilang. Tusing tepuk buin mani buka biasané, tusing masih buin puané, buin nem bulan buka jadwal tréningé, apaké bisa dadi tiban-tibanan? Dingin sasih Kasa abedik sing ngaénang ipun makisid. Yuni né satya nimpalin di sampingné mara nyedakepang limanné, kondén makelo saget Arra ngedeng liman ipuné, énggal-énggal ngajakin mabalik. Anak ada apa? Apa ja mirib mara tingalina tekén timpal ipuné ento? Apaké ulian suba tusing kuat lakar ningalin Jung Dé macelep ka tengah airport? Yuni tuah nyidayang narka lan narka. Ané pasti jani suaran montor mobil by pass Ngurah Rainé tuara nyidang ngengkebang sigsigan timpal ipuné di duri. Kapal terbangé sumbung nambung baduur. Miribké Jung Dé ningalin uli ditu, tunanganné ané jani ngeling di betén. (masambung....)

Agus Sutrarama magenah ring Tabanan. Kakawiannyané naanin kawedar ring Bali Orti Sampun ngamedalang cakepan pupulan satua cutet “Bulan Satwak”.

94


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Wayan Jengki Sunarta

puisi-puisi ni luh sari suryastini 95


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Ngelilus

Mekuug, ngelinus sakadi andus Sriak sriuk kantos mâbriuk Mâkecos patiglantes sakancan prabot Ayag oyog i punyan kayu mângelog Sami mengkeb pâbrayut takut Sepi mangmung nanging disisi uyut sangkaning sayong ngaliput Sami mlaib ulian tângkejut Niki ciri sasih kawulu niben kâsanga Sasih kaping sia sané ngawinang larâ Saget dedet saget galang apadang Taruné liu ngandang nylémpang Wénten orti montor kâpelegandang Kâtiben taru ageng bah ngandang Yukti pikobet sané kâlintang Ngawinang sebet mâkudang-kudang

Redité, 28 Pébruari 2021

96


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Sisya Kicalan Galah

Guru mâpaica ajah Sangkaning ning ring manah Sisya sané mlajah Sakadi sampun kicalan galah Pikobet jagaté tan pârérénan Pânyungkan tan kanten rupâ Virus sané widagdâ pisan Ngawinang sami larâ tan parâ Rangkung sampun awarsâ Cening mlajah sareng reramâ Wénten sidâ wénten tan sidâ Manahanga sami tanpâ gunâ Enduk sayan ngenduk Ulian basangé seduk Kâwéntenan sampun ten mâunduk Liang sebet sami kâaduk-aduk Ngiring cakupang tangan anjali Nunas ring Ida Sang Hyang Widhi Mangdâ sami jayanti Ngaonang mesehé ring gumi

Anggara, 2 Maret 2021

97


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Sekar Taman

Bunga miik ngalub manguncar Ngulangunin warnané sami Sami nedeng kembang ngulincar Ngedengang kautaman taman asri Wénten sekar sandat kuning gading Sekar jepun cenana sedeng tanding Bungannyané samah tanpa sanding Kedis tanpa rérénan magending Mekejang saisin taman puniki Kakupapira becik olih para sisya Dumun duk galah masekolah Mangkin sampun mlajah uling jumah Tetajukan di taman tan karemba becik I guru kirangan galah mabersih Padang galak ngerempayak Ngawinang sekar sami sedih

Anggara, 2 Maret 2021

98


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Paketan Telah

Mâjalan nyujur sambilanga makenyem Kenyem ten kanten santukan nganggé masker warnâ Ngandong tas sadâ bungkut anggut-anggut Nyakupang tangan ucapang pângastungkarâ Cening raris wacikin tangan dumun

Paling kliang klieng ngalih-alihin nyelisih Kâkantengang genah wacik tangané Jumujug ngambil sabun lantas mâbersih Punikâ protokol kesehatan wastanné

Sampun kedas limané Nyujur genah ibu guru malih Matur jagi nunas ajah Santukan paketane telah I Bapâ tan sidâ ngateh kâsekolah

Wraspati, 4 Maret 2021

99


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Duratmaka

I Paksi ngurcicak sekadi galak I Tuu tuu mâgending sambilangâ ngeling Goak kedék ngakak sebak sebak I Céléng alas nyungkling glalang gliling

Ida dané bengong ngon ngantenang Besik dua telu patpat limâ nemnem Semeton dané nglépat saget ilang Duratmakâ ngadésem sada makenyem

Rumasa ring déwék sampun jayanti Ngaonang manusâ sané kâloktah sakti Neket carâ engket mâgulet rumaket Sami sebet ngebetbet pati klebet

Ngiring sami sayagâ Meseh sané kabinawâ Antuk nyatnâin makta ragâ Dumadak tan keni bencanâ

Saniscara, 6 Maret 2021

100


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Korsi Puyung

Ibu guru mekenyung manis Mâkebyang ngerentang sadâ lantang Ngândikâ ngâragâ sekadi anak buduh Ngundukang daging sastrâ majeng ring sisya

Irikâ wantah wénten bangku lan méjâ Sira kaden kâsarengin ngortâ utawi mâwartâ Sagét mâlinggih sagét ngadeg degdeg

Sesai tingkah dané kadi punikâ Méh sampun nampek awarsâ Ngicen ajah méjâ korsi puyung Ten wénten ngelépat batek buyung Iriki kâkantengang wantah suung

Soma, 8 Maret 2021

Ni Luh Sari Suryastini,S.Pd.SD embas 17 Juli 1971. Sampun 16 tiban dados guru tur madunungan titiang ring Jln. Untung Surapati, Gang Samsam IIB No 2, Amlapura Bali. Mangkin dados guru ring SD Negeri 3 Padangkerta.

101


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Kitut

léci, satua nak buduh di peken bléléng Kadék Sonia Piscayanti

I

pidan, tahun 1990an di aréa Peken Bléléng dan sekitarnya, ada nak buduh madan I Léci. Mih I Léci né, serem gati. Da ja matepuk langsung jak jelemané, ningeh adanné dogén ba ciut nyaliné.

Ada apa téh dengan Léci? Léci né nak totalitas gati buduhné. Ibaratné,

bener-bener buduh. Sing nawang kompromi. Di kalangan cerik-ceriké di sekitar Peken Bléléng, Léci né dadi sosok menakutkan. Da ba macem-macem. Jam operasiné ané biasané gati ya ngindeng ento jam 12 tepet. Sekitar ento suba. Sing di peken gén ya. Tapi keliling. Majalan ya. Dija ada nak cenik, ditu ys. Yang di sekolah sai gati nepuk Léci. Cara sengaja gati keliling pas jam mulih cerik-ceriké. Ditu ba ya glindang-glindeng di jalané. Ané ngaé ketug, pas mulih to, amen ramé-ramé kan nu bani, amen di sepiné to, jeg pasti ketug ti.

102


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Soalné Leci né demen nyabat aji batu, demen ngender, demen ngaruh-aruhin apang iraga takut. Ento suba ané taén terjadi. Yang teka uli masuk jam setengah 1 cara biasa, trus mulih ba biasa majalan. Nah pas masuk gang ka umah yangé, to kebetulan ada nak ngelah umah misi pintu agak ka tengah, dadiné amen ada anak di pintuné to ngoyong, sing ngenah uli sisi. Ditu suba ternyata I Léci. Yang suba takut gati, laut yang malaib, endera kén I Leci. Telah bayuné macelep mulih, ngancing pintuné. Tapi suba telat maluan takut, dadiné macelep I Léci. Yang macelep ka paon mekunci di paon. Uli lubang pintuné ningalin I Léci suba ilang apa nu. Makelo-kelo pesu ya. Mara ngidaang yang pesu. Kéto takutné jak Léci. Soalné serem gati gobané. Trus kemampuané nyabat batu, ngender nak cerikcerik, tur demen nyambak bok, dadi trauma di cerik-ceriké. Tapi ané ngaranaang ya kéto ulian cerik-ceriké masi. Nak demen ti ngéndahang. Tapi yang sing milu. Tapi sai kena batuné. Nah ngomongang soal nak buduh, selain Léci, ada masi anak buduh lénan. Di jaman ento, ada ané madan I Ribut. Nah sesuai adané, I Ribut né sing ja terlalu bahaya, karana iya mula ribut gén, tapi sing cara Léci, déstruktif, I Ribut né kooperatif, wakakakak. Maksudné ya uyut-uyut padidi gén. Daya tarikné lemah dibanding Léci. Tapi meskipun kéto, liu masi cerik-ceriké ngéndahang I Ribut. Kadang amén galak, nyabat batu masi. Ada buin besik né nak buduh madan Asumatamu. Nah Asumatamu né uli dija kadén. Amen Léci lan Ribut né nak jelas asal-usulné, uli désa sekitar gén, tapi Asumatamu né, entah uli dija. Ibuk-ibuk né. Suba tua. Ciri khasné ngaba sampah di basangné. Sampah plastik. Liu gati. Pokokné penuh sampah plastik isin bajuné. Bajuné seolah-olah sampah plastiké ento. Anéh né. Ya sing bahaya masi, tapi cuma ngomél-ngomél gen. Bahasa ané anggona sing ada nak ngerti. Uli dija kadén maan nuduk bahasa. Ené madan verbal nonsense alias sing masuk akal tur non sequitur artiné sing karoan apa. Ené madan jelema absurd,

103


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

sing ada nawang uli dija tekané. Kénkén riwayatné, jeg tiba-tiba ada. Di ilmu téater ané majudul The Theater Experience karangané Edwin Wilson, édisi ke4 tahun 1988, ada ané madan existential character, ené suba madan kéto, sing ada asal usulné, tapi ada. Amen di naskah Waiting for Godot karyané Samuel Beckett, ento karakterné Vladimir, Estragon, Pozzo. Taén ningeh kan? Amen demen téater pasti taén. Tapi jani di tahun 2021, suba sing ada jlema buduh ané légendaris cara ipidan. Jani saking mekejang jlemané ‘buduh’, sing bisa membédakan dadiné ané buduh asli jak ané pura-pura buduh. Makejang masuk kategori buduh. Lévelné gén lén-lén. Ada lével 1 ada lével 21. Selamat gén ba.

Kadék Sonia Piscayanti, embas ring Singaraja, 4 Maret 1984. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média minakadi Jawa Pos, Koran Témpo, Bali Post miwah sané lianan. Cakepannyané sané sampun embas luiré “Karena Saya Ingin Berlari Saya Ingin Berlari” (Akar Indonesia, Yogyakarta, 2007), Buku Sastra “Literature is Fun” (Pustaka Ekspresi, 2012), “The Story of A Tree” (Mahima Institute Indonesia, 2014), The Art of Drama, The Art of Life (Graha Ilmu, 2014), A Woman Without A Name” (Mahima Institute Indonesia, 2015). Mangkin dados pamucuk ring Komunitas Mahima miwah dosén ring Jurusan Pendidikan Bahasa Inggris Undiksha.

104


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

Kamus

kamus bali – indonesia 1

ba.wa n cahaya muka; ka.wi.ba.wan n kebesaran; kewibawaan; ma.ba.wa v bercahaya; berwibawa: sang prabu -- pesan baginda raja sangat berwibawa; pra.ba.wa n kebesaran; kewibawaan

2

ba.wa n gelung pendeta

3

ba.wa n kekuatan: matanding -- saling adu kekuatan/kesaktian;

ba.wak a pendek: satua -- ceritera pendek: -- basangné, ki pendek pikirannya, cepat marah; -- angkihané, ki cepat tersengalsengal; ba.wak.an a lebih pendek: batisné ~ aneh kakinya lebih pendek sebelah; ba.wak.ang v pendekkan; ba.wak.anga v dipendekkannya; ba.wak.in v pendeki; potongi: ~ tali ento potongi tali itu; ba.wak.ina v dipendekinya; ka.ba.wak.ang v dipendekkan (oleh);

105


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

ka.ba.wak.in v dipendekkan (oleh); dilaksanakan dg keadaan lebih singkat (oleh); ma.ma.wak a nekat: ~ kenehné nyeburang déwék ka grémbéngé ia nekad hendak menerjunkan diri ke dl jurang; ma.wak.ang v makin pendek; ma.wak.in v memperpendek; pa.ba.wak.in v perpendek; pa.ma.wak n bagian yg pendek ba.wang n bawang ba.wes → baos ba.wi Ami n babi ba.ya n bahaya: -- pati bahaya mati; bahaya maut; be.ba.yan n nasib jelek atau penyakit yg akan menimpa sso; ma.ba.ya v berbahaya; ma.ya.nin v membahayakan ba.yad.an n sj kacang kara ba.yah v bayar: -- apang sing mutang bayar agar tidak berutang; ba.yaha v dibayarnya: bajuné suba ~ baju itu sudah dibayarnya; ba.yah.ang v bayarkan; ba.yah.anga v dibayarkannya; ba.yah.in v 1 bayari; 2 buatkan sso upacara untuk menangkal bahaya yg mungkin dideritanya; ba.yah.ina v dibayarinya: tiang ~ nasi saya dibayarinya nasi; ka.ba.yah v dibayar (oleh); ka.ba.yah.ang v dibayarkan (oleh); ka.ba.yah.in v 1 dibayari (oleh); 2 dibuatkan upacara (oleh); ma.ba.yah v terbayar; ma.ba.yah.an v membayar hutang; ma.yah v membayar;

106


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

ma.yah.ang v membayarkan; ma.yah.in v membayari; pa.ma.yah n alat untuk membayar 1

Ba.yan n pengiring atau dayang-dayang dl lakon cerita Panji

2

ba.yan, ka.ba.yan n penghulu desa adat

1

ba.yang-ba.yang n siksa; ba.yang-ba.yanga v disiksanya; ka.ba.yang-ba.yang v disiksa; ma.ba.yang-ba.yang v tersiksa

2

ba.yang-ba.yang n kurban untuk buta yadnya, terdiri atas kulit binatang (sapi,

kerbau) dan tulang kaki 1

ba.yar Tbn Ks v makan: -- suba telahang makanlah semuanya

2

ba.yar → utah

ba.yem n bayam: -- jaran pohon bayam yg daun dan pohonnya berduri; -- raja pohon bayam yg sebagian daunnya kemerah-merahan 1

ba.yu a hampir busuk: bé -- ikan hampir busuk 2ba.yu n 1 bayu; 2 angin; 3

tenaga: tusing ngelah -- tidak bertenaga; lemah; be.ba.yun n kekuatan batin untuk memberi tenaga; ka.ba.yu.nin v diberi kekuatan batin (oleh); ma.ba.yu v bertenaga ba.yuh n bagi; ba.yuh.an n 1 bagian: banjaré suangsuang ngaba ~ anggota banjar masingmasing membawa bagian; 2 sajen yg terdiri atas hidangan yg berisi tumpeng, sayur urap, dan satai yg dibuat dr daging ayam brumbun untuk pelengkap caru; ka.ba.yuh v dibagi-bagi (oleh); ma.ba.yuh v melakukan upacara dg sajisajian agar selamat; ma.yuh v membagi-bagi suatu jenis lauk 1

ba.yung n tangkai katir pd jukung;

107


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

ba.yung.an n kayu dibentuk melengkung yg berfungsi sbg pemegang katir jukung 2

ba.yung a hampa: padi -- padi hampa

ba.yur n pohon bayur; Pterospermum 1

bé n 1 ikan; 2 lauk (ikan, daging, telur): -- di pengorénganné baang léb, ki sst

yg sudah dimiliki diberi lepas (tt gadis); layangan -- layang-layang yg menyerupai ikan; -- awan sj ikan laut yg baik dipindang; -- bandeng ikan bandeng; -- cekalan ikan tongkol, cakalang; -- cokok jenis masakan Bali berupa daging yg dipotong-potong, dicampur bumbu, dibungkus dg kelopak pinang, lalu direbus; -- didung sj ikan yg sisiknya putih; --n bencah olahan daging babi untuk sajen dl upacara ngaben; -- sampi daging sapi; bé.bé.an 1 v menyerupai ikan; 2 n sj lauk berupa pepes yg isinya terdiri atas kelapa muda yg diparut, dicampur kacang merah atau undis, dilengkapi dg bumbu; bé.nin v isi ikan; isi daging; ma.bé v berisi ikan; berlauk; nga.bé.in v memberi lauk 2

bé, bé.nin v isi pasak: ~ sesakané apang siteng isi pasak tiang rumah itu agar

kuat béa n biaya; ongkos; bé.a.nin v biayai; ongkosi; bé.a.nina v dibiayainya; diongkosinya; ka.bé.a.nin v dibiayai (oleh); diongkosi (oleh); ma.béa v menghabiskan biaya; mé.a.nin v 1 membiayai; mengongkosi; 2 upacara pembakaran mayat (mengaben); pa.bé.an n tempat memungut cukai beb n kurang ramping (tt bentuk tubuh) be.ba.des.an n roh halus be.bai n roh jahat yg menyebabkan penyakit spt orang gila;

108


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

be.ba.in.an n sakit krn bebai be.ba.li n tari yg disakralkan dan biasanya dipertunjukkan di pura-pura yg ada hubungannya dg upacara agama, spt tari Rejang, Sanghyang, Pendet, dan Baris upacara be.ban.ci → banci be.bang.kit n sajen berupa kumpulan beberapa buah sajen dan kue-kue yg melambangkan isi dunia dan planet, dipersembahkan kpd Dewi Durga dan para butakala bé.bas a bebas; bé.bas.ang v bebaskan; bé.bas.anga v dibebaskannya; bé.bas.in v biarkan bebas; bé.bas.ina v dibiarkannya bebas; ka.bé.bas.an n kebebasan; ka.bé.bas.ang v dibebaskan (oleh); ka.bé.bas.in v dibebasi (oleh); mé.bas.ang v membebaskan; mé.bas.in v memberi kebebasan (pd) 1

be.bed → bedbed

2

be.bed n tanda hitam melingkar pd ayam

atau paha orang be.be.dag n 1 orang-orangan di sawah atau ladang untuk menakut-nakuti binatang: cai tusing nawang --, ki kamu tidak tahu apa-apa; 2 anak kuda be.be.dug n genderang besar; beduk be.béé n hantu berbentuk kambing dg telinga besar 1

be.beh v tabur; be.beh.ang v taburkan:bibité suba ~ tiang bibit itu sudah saya

taburkan; be.beh.anga v ditaburkannya; be.beh.in v ditaburi: ~ uyah jukuté taburi garam sayur itu;

109


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

be.beh.ina v ditaburinya; ka.be.beh.ang v ditaburkan (oleh); ka.be.beh.in v ditaburi (oleh); ma.be.beh v tertabur; me.beh v menabur: ~ bibit bayem menabur bibit bayam; me.beh.ang v menaburkan; me.beh.in v menaburi 2

be.beh n sj alat penangkap ikan

bé.bék n itik: ngajahin -- ngelangi, pb mengajari orang yg sudah pandai 1

be.bek n tepung merica

2

be.bek n sj cacing yg hidup di dl lumpur

be.bé.ki → bebiki be.bel a 1 tebal; 2 majal be.bel.an → belbel bé.béng n cibiran bibir yg lebar; ka.ba.bang-ka.bé.béng v mencibirkan bibir ke kiri dan ke kanan 1

be.beng n tutup; bendung; be.benga v ditutupnya; dibendungnya; be.beng.an n 1 empangan; 2 saluran air sungai untuk menangkap ikan teri; be.beng.ang v tutupkan; bendungkan; be.beng.anga v ditutupkannya; dibendungkannya; ka.be.beng v tertutup: mati -- bayi yg mati dl kandungan; me.beng v menutup; membendung; me.beng.ang v menutupkan; membendungkan

2

be.beng a cepat: -- palaibné cepat larinya

be.bes Asi n ludah; ma.be.bes v berludah; pa.me.bes.an n tempat berludah bé.bét v licinkan dg bindu; bubutkan;

110


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

bé.béta v dilicinkannya dg bindu; dibubutkannya; bé.bét.ang v licinkan dg bindu; bubutkan; bé.bét.anga v dilicinkannya dg bindu; dibubutkannya; ka.bé.bét v dilicinkan dg bindu (oleh); dibubut (oleh); ka.bé.bét.ang v dilicinkan dg bindu (oleh); dibubutkan (oleh); ma.bé.bét v terbindu; terbubut; mé.bét v membindu; membubut; mé.bét.ang v membindukan; membubutkan; pa.mé.bét.an n pembubut be.bet a pasang; penuh: yéh pasihé – air laut pasang; -- anaké nangkil penuh orang menghadap; me.bet a pasang: pasihé -- (air) laut pasang be.be.teg n kuah berisi daging yg dicincang be.be.tok n betok be.bi.ki a jail; suka mengganggu orang lain; me.mi.ki.nin v mengganggu be.bin.jat n anak haram be.bo.kong → bokong be.bo.long n salah satu bahan rempahrempah; jenis ketumbar be.bon.dan n pendeta yg menyimpang dr aturan kependetaan be.bon.tol n 1 jajan uli bergula dibungkus seludang pinang; 2 daging babi berbumbu yg dibungkus seludang pinang, lalu dipanggang be.bo.so n ikan air tawar yg kehitamhitaman spt lele be.bo.toh → botoh be.bu.ah.an n ginjal Be.buk.sah n nama seorang pendeta penganut aliran Bairawa be.bu.lu → baulu bé.cak n becak be.cat a cepat;

111


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

be.cat.ang v cepatkan; be.cat.anga v dipercepatnya; be.cat.in v buat lebih cepat; be.cat.ina v dibuatnya lebih cepat; ka.be.cat.ang v dicepatkan (oleh); ma.be.cat-be.cat.an v bercepat-cepatan; ma.be.cat.ang (me.cat.ang) v bertambah cepat; ma.be.cat.in (me.cat.in) v membuat lebih cepat; pa.be.cat.in v percepat bé.cék a 1 becek; berlumpur: rurungé -- pesan jalan itu sangat becek (berlumpur); 2 banyak orang sakit dan mati krn wabah: desané -- desa itu terserang wabah; mé.cék v menggenangi: masan ~ carik musim menggenangi sawah be.ci.ca n burung murai: buka -- ujanan, ki suaranya banyak (ramai) sekali be.cik Ami a bagus; baik; be.cik.ang v baikkan; be.cik.anga v diperbaikinya; dibuatnya menjadi baik; ka.be.cik.an n kebaikan; ka.be.cik.ang v diperbaiki (oleh); ka.be.cik-be.cik.ang v diusahakan menjadi lebih baik; ma.be.cik-be.cik.an v 1 berlomba tt kebaikan; 2 berbaik kembali; me.cik.ang v membetulkan; memperbaiki

(masambung...)

Catetan: Kaambil saking Kamus Bali-Indonésia Édisi Ke-3 sané kamedalang antuk Balai Bahasa Bali

112


Suara Saking Bali

Édisi LXIII | Januari 2022

113


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.