Houten wagens IJzeren mannen

Houten wagens IJzeren mannen

Herinneringen aan het spoor in vroeger tijden

Hans Kaas

Hans Kaas

Houten wagens IJzeren mannen

Herinneringen aan het spoor in vroeger tijden

Dit boek is uitgegeven door Uitgeverij Uquilair B.V., die actief is op het gebied van spoorwegen en modelspoor en tevens het tijdschrift Rail Magazine publiceert.

Omslag voorzijde: Loc 7736 in zijn laatste seizoen aan de halte Sparrenlaan te Bergen, op de tramlijn tussen Alkmaar en Bergen aan Zee , op 10 juli 1955.

L.J.P. Albers

Foto bladzijde 2: Een loc serie 1700 is zojuist binnengekomen met een stoptrein uit het Gooi. Amsterdam CS, circa 1930. Verzameling Stichting Rail Publicaties

Colofon Eindrealisatie: Henk de Jager en Arjan Ligtenbarg Lay-out en lithografie: Uitgeverij Uquilair B.V. DTP-werkzaamheden: Arjan Ligtenbarg, Winterswijk Eindcorrectie: RenĂŠ Nabbe

Druk: Drukkerij Zuidam & Zonen, Woerden Eerste druk, Š 2007 Uitgeverij Uquilair B.V. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van fotokopie, microfilm, of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

All rights reserved. No part of this book may be reproduced or utilized in any form or by any means, electronic or mechanical, including photocopying, recording, or by any information storage and retrieval system without prior written permission from the publisher.

ISBN 90-71513-58-0

Uitgeverij Uquilair B.V., uitgave 39

Foto bladzijde 6: IJzeren mannen: de machinist, de stoker en een locpoetser poseren op loc 3721. Den Haag SS, 17 juli 1937. B. Boomsma Omslag achterzijde: Stoomloc 3912 staat naast dieselloc 2217 in Arnhem, 17 mei 1957.

J.G.C. van de Meene

Inhoud 1. Voorwoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7

2. Jong geleerd … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9 Ondermachinist . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

3. Weesperpoort. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13 Wagenvoerder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

4. Naar zee

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Vrachtgoed, snelgoed, expresgoed en bagage . . . . . . . . . . . 24

5. Kindervreugd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

27 De 6000’en van het depot Amsterdam CS . . . . . . . . . . . . . 29

6. Bezetting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

31 Ladingmeester . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

7. Favoriet

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Verdeling van de 1700’en in Noord-Holland . . . . . . . . . . . 37

8. Contrabande . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

39 Het locomotievendepot ’s-Hertogenbosch . . . . . . . . . . . . . 42

22. Gemiste aansluiting

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

Treindienstleider . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

23. Schietoefeningen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

24. Weekendverlof

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119

Perronopzichter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123

25. Nadagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

26. Kennismaking. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

27. Op een klein stationnetje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

28. Amsterdam - Rotterdam 1955 . . . . . . . . . . . . . . .

12. Klompen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

55 De laatste jaren van de Blauwe Brabanders - NS 3500 . . . . 58

13. Zondagmiddag 1944 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

59 Depotpersoneel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62

14. De overweg

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 De 5500’en van het depot Utrecht. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

15. De vreemdeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

69 Weegbrug . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

16. Platluizen en Kikkers

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Zadeltanks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

17. Herrijzend Nederland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

79 De spoorwegen spreken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84

18. Over zee

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 De veerdienst Hoek van Holland - Harwich . . . . . . . . . . . . 89

19. Haarlemmermeer 1949 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

91 Tijdtafel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

20. De tas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

95 De sneltreinlocomotieven van het depot Amersfoort. . . . . . 99

21. Nachttrein naar Parijs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

101 Hoofdconducteur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

139

De Hofpleinlijn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144

30. Sik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 Het locomotievendepot Leeuwarden . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

135

Stationsassistent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

10. Hamsteren 11. Friesland

129

Bemannings van het station Koog-Zaandijk anno 1954 . . . 123

29. Hoog bezoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Stationeringen van de serie 3600 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

125

De laatste Jumbo’s van het depot Amsterdam CS . . . . . . . 128

9. Ontsporing

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Hersporingsorganisatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

115

Rangorde van treinen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117

145

Stationschefs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 147

Locomotoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149

31. Overtreding

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151

Straffen en beloningen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155

32. Tonnentellen

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157

Seinhuiswachter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162

33. Konvooien. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

165

Personeel seinwezen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167

34. Passagieren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

169

Wegwerker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172

35. Havenwerk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

173

Rangeerder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179

36. Grensstation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

181

Wagenmeester . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184

37. Het circus komt! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

187

Levende dieren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189

38. Blikschade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

191

Machinist moderne tractie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195

39. Veranderingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

197

Rayonorganisatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198

40. Epiloog. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

201

41. Bronnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

208

1. Voorwoord Mijn jongensjaren lagen in de jaren dertig en veertig; een tijd die door economische crisis en oorlog werd gekenmerkt.

Het gemotoriseerde verkeer had in die periode nog maar weinig te betekenen en was tijdens de oorlogsjaren zo goed als verdwenen. Men verplaatste zich per trein of tram en ging op reis omdat er een dringende reden voor was en zelden om er plezier aan te beleven. Mijn vader werkte als machinist bij het spoor. Werknemers die een vaste aanstelling hadden bij dit mooie vervoersbedrijf kregen voor zichzelf en hun gezin ”vrij vervoer” in de vorm van een aantal gratis reisbiljetten waarvan door mijn familie graag en veelvuldig gebruik werd gemaakt en waardoor mijn vroegste herinneringen met treinreizen zijn gevuld.

Die treinreizen hebben er ongetwijfeld toe bijgedragen dat ik mij op jeugdige leeftijd voor spoor- en tramwegen ging interesseren. Ik groeide op in een Amsterdamse volksbuurt die grensde aan de lijn Amsterdam – Haarlem en doorsneden werd door de NZH-tramlijn naar Zandvoort. De ouderlijke woning lag niet ver van de drukke spoorwegovergang bij Sloterdijk en vermoedelijk was het daar dat mijn levenslange belangstelling voor het spoor werkelijk tot ontwikkeling kwam. Dagelijks stond ik voor de gesloten overweg en keek naar de voorbij stormende treinen. Daar leerde ik een Boog van een Jumbo en een Blokkendoos van een stroomlijnstel te onderscheiden. Toen ik nog wat ouder was ontdekte ik het havengebied in het Oosten van de stad, met zijn rangeerterreinen en spoorwegaansluitingen waar goederentreinen en rangeerdelen af en aan reden. Zo kreeg mijn ontluikende interesse een nieuwe impuls. De Duitse bezetting was inmiddels een feit.

Door schaarste gedwongen reisde de familie dikwijls per trein naar verre oorden, op zoek naar extra voedsel om de magere rantsoenen wat aan te vullen. Hoewel deze uitstapjes verre van comfortabel en niet zonder gevaar waren ervoer ik zo’n ”hongertocht” altijd als een spannend avontuur en een gelegenheid om nieuwe verten te verkennen. Hoewel dit van huis uit geenszins werd aangemoedigd, voelde ik me steeds meer aangetrokken tot het spoor en voor mij was het bijna vanzelfsprekend dat ik er eenmaal mijn brood zou gaan verdienen.

Na mijn schooltijd vond ik, onder druk van het thuisfront, een baan bij een scheepvaartmaatschappij. Het bloed kruipt waar het niet gaan kan en na het vervullen van mijn dienstplicht kwam ik toch bij NS terecht. Bijna veertig jaar werkte ik er in diverse functies totdat ik in 1990 voor vervroegde uittreding in aanmerking kwam. Als inactieve oudere trachtte ik me als vrijwilliger op totaal andere terreinen nuttig te maken, maar blijkbaar kon ik mijn achtergrond moeilijk vergeten. Met het klimmen der jaren kijkt men meer terug dan vooruit en zo ontstond het idee mijn herinneringen op schrift te stellen. Ik kwam in contact met de uitgevers van Rail Magazine en kreeg de gelegenheid het een en ander uit de spoorweggeschiedenis op papier te zetten.

Mijn eigen spoorwegverleden, een periode van ruim zestig jaar, liet me niet los en de wens de sfeer van die tijd van ijzeren mannen en houten wagens nog eenmaal weer te geven kon ik op den duur niet weerstaan. Destijds bezat ik geen camera en evenmin maakte ik aantekeningen zodat ik aanvankelijk bij het schrijven op de nodige moeilijkheden stuitte. Beelden uit een ver voorbije tijd in het juiste perspectief plaatsen bleek niet altijd eenvoudig.

Op basis van gegevens uit de archieven van de Stichting Rail Publicaties en met behulp van oude reglementen en voorschriften heb ik getracht het verleden zo accuraat mogelijk te reconstrueren. Het resultaat is het thans voor u liggende boek dat beslist geen wetenschappelijke verhandeling en ook geen historisch naslagwerk wil zijn.

Voor de illustraties werd mij een groot aantal foto’s uit de nalatenschap van Kees Huurman ter beschikking gesteld.

Voorts mocht ik putten uit de fotoverzameling van de Stichting Rail Publicaties. Veel dank ben ik verschuldigd aan Philippe Kessels, die mij zoals bij eerdere publicaties bij de correctie en met raad en daad terzijde stond. Voor de vormgeving tekende Arjan Ligtenbarg.

Leidschendam, oktober 2006,

Hans Kaas

7

Als vervolg op eerdere boeken met belevenissen van spoormannen -”Meester” in 1997 en ”Van Snellopers en Sprinters” in 2002- heeft auteur Hans Kaas opnieuw een boek met herinneringen samengesteld. In deze uitgave zijn de eigen belevenissen samengebracht vanaf zijn jongensjaren in de tijd van de stoomlocomotieven tot het einde van zijn loopbaan, die grotendeels samenviel met het verdwijnen van het meeste goederenvervoer bij NS. Hard werken, maar wel met veel teamgeest; soms gevaarlijk, soms in slecht weer, soms saai, soms grappig. In elk geval waren geen twee dagen hetzelfde: ook in dit boek krijgt de lezer een goed inzicht in het werk aan ”het spoor” van alledag.

NUR 464