Geschiedenis van Reinier van Arkel

Verleden, heden en toekomst van de psychiatrie

750 jaar zorg en welzijn in regio 's-Hertogenbosch

In de regio Den Bosch vieren we dit jaar 750 jaar zorg en welzijn. De zorg is door de eeuwen heen veranderd en verandert nog steeds. Sinds haar stichting in 1442, levert Reinier van Arkel hier een substantiele bijdrage aan op het gebied van geestelijke gezondheid. Hoe zijn de lichamelijke en geestelijke gezondheidszorg door de tijd heen veranderd en wat ligt er nu in het verschiet.

Verleden

In de klassieke oudheid werden gezondheid en ziekte door de Griekse arts Hippocrates (460 – 370 v.Chr.) verklaard door, respectievelijk, een balans of disbalans tussen de vier lichaamssappen (humoren): sanguis (bloed), xanthe chole (gele gal), melaina chole (zwarte gal) en phlegma (slijm). Deze vier lichaamssappen werden ook geassocieerd met vier temperamenten, namelijk: de sanguinische mens (vurig, energiek), de cholerische mens (prikkelbaar en snel kwaad), de melancholische mens (zwaarmoedig en neerslachtig) en de flegmatische mens (kalm en weinig emotie). Behandeling was gericht op het herstellen van de onderliggende balans, bijvoorbeeld door aderlating. (Humores. 2024)

In de middeleeuwen (500 –1500 n.Chr.) evolueerde het denken over psychische ziekte onder invloed van de kerk; toentertijd de machtigste organisatie. Men sprak over zinneloosheid wat zou ontstaan doordat de ziel hinder ondervond van een lichamelijke stoornis. De algemene overtuiging was dat de zinnelozen gestraft waren door God, bezeten waren door demonen of een pact hadden gesloten met de duivel (zoals de heksen) (Egmond, 2023). De rol van de kerk bij de behandeling van (geestelijke) ziekte was destijds groot. In deze tijd werd ook Reinier van Arkel gesticht. Op 26 november 1442 werd na het overlijden van Reinier van Arkel door Rutger van Arkel de stichtingsacte opgesteld voor het Huis voor Zes Zinnelozen. Deze was bedoeld om psychiatrische patiënten ‘te sluiten, te spannen en te binden.’ (Egmond, 2023) Het duurde nog circa twee eeuwen, voordat een humane behandeling van psychiatrische patiënten de standaard zou worden.

De volgende grote verschuiving binnen de psychiatrie vond plaats in de 17e eeuw. De humorenleer werd langzaam losgelaten en het brein werd het belangrijkste studieobject. In de 18e eeuw werden nauwkeurige observaties gedaan in grote psychiatrische klinieken, in de hoop hiermee psychische ziekten te kunnen doorgronden. Een van de belangrijkste centra, was destijds het Hôpital de la Salpêtrière. (Hôpital de la Salpêtrière, 2024) Onder leiding van hoofdarts dr. Philippe Pinel (1745 – 1826) werd in dit ziekenhuis een nieuwe bejegening gangbaar: de traitement moral. Psychiatrische patiënten werden niet meer vastgeketend in donkere, vochtige kerkers, maar op een menselijke en liefdevolle manier verpleegd. (Moral treatment, 2024).

In de 19e eeuw werd parallel aan de ontwikkeling van de psychoanalyse door dr. Sigmund Freud (1856 – 1939), de biologische psychiatrie verder ontwikkeld door dr. Emil Kraepelin (1856 – 1926). Kraepelin poogde als eerste een allesomvattend diagnostisch systeem te ontwikkelen: het Compendium der Psychiatrie; de voorloper van de tegenwoordige Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM). Ondanks deze belangrijke ontwikkelingen, waren er tot de tweede helft van de 20e eeuw nog maar weinig menselijke behandelingen beschikbaar. De psychiaters moesten het tot die tijd doen met behandeling als: warme baden bij agitatie, koude baden bij apathie, malariatherapie tegen neurosyfilis en lobotomie, insuline-comatherapie en electroconvulsietherapie voor ernstige psychiatrische ziekte. Voor mij is dit een zwarte bladzijde uit de psychiatrie.

De meer humane behandelingen ontstonden in de tweede helft van de 20e eeuw met de psychofarmaceutische revolutie (Anti-Psychotics Explained and the History of Psycho-Pharmacology, 2022).

In een zoektocht naar betere antihistaminica werden per toeval twee middelen gesynthetiseerd: chloorpromazine (c.a.1950) en imipramine (c.a. 1958). Chloorpromazine werd aanvankelijk gebruikt als anestheticum, waarbij patiënten ook na de operatie opvallend rustig bleven. Later werd dit middel gegeven aan een manische patiënt met verbluffend goed effect, waarna het op de markt kwam als thorazine; het eerste antipsychoticum. Later werd duidelijk dat het effect van chloorpromazine te danken was aan blokkade van de D2receptor en zo ontstond de dopaminehypothese van psychose. Van imipramine werd gedacht dat het mogelijk nog beter zou kunnen werken tegen manie en psychose dan chloorpromazine. Echter, bij nader onderzoek had het geen antipsychotisch effect – omdat het de D2-receptor niet blokkeert – maar wel een positief effect op de stemming.

Daarmee was het een van de eerste antidepressiva. Later bleek dat imipramine de concentratie van verschillende monoamines (waaronder serotonine) in de synapsspleet vergrootte, wat de aanleiding was voor de monoaminehypothese van stemmingsstoornissen. Hoewel psychofarmaca niet perfect waren – en nog steeds niet zijn – waren ze wél een zeer welkome behandeloptie.

Het Heden

Reinier van Arkel is vandaag de dag de oudste ggz-instelling van Nederland. De laatste jaren verlenen wij zorg vanuit de herstelgerichte visie. Daarbij is het uitgangspunt niet dat de zorgverlener de patiënt beter maakt door te focussen op de klachten, maar dat de patiënt en zijn naasten de leiding nemen in het herstelproces, waarbij de zorgverlener ondersteunt. De focus ligt niet meer alleen op het wegnemen van de klachten, maar op het behalen van de door de patiënt gestelde doelen, zoals het vinden van werk of het kunnen uitvoeren van voor hem/ haar belangrijke bezigheden. Om dit te bewerkstelligen, zijn gezamenlijk besluiten en het betrekken van het systeem onontbeerlijk. (Herstelondersteuning, 2021)

Ook wordt het ‘hokjes-denken’ steeds meer losgelaten. De mens en het ontstaan van geestesziekte zijn dusdanig complex, dat er niet zoiets bestaat als een ‘typische patiënt’. Ieders verhaal is uniek. Het doorgronden van dit individuele verhaal is noodzakelijk om het ontstaan van de klachten te kunnen begrijpen en om een pad richting herstel te kunnen uitstippelen. Het unieke verhaal van de patiënt wordt samengevat in een beschrijvende diagnose, die rekening houdt met de complexe interactie tussen biologische-, psychologische en sociale factoren. Op basis van deze beschrijvende diagnose wordt samen met de patiënt een behandelplan opgesteld, die de basis vormt voor de behandeling binnen de ggz.

Als dit proces wordt vergeleken met de traditionele paternalistische benadering die eeuwenlang de standaard is geweest, dan zijn we volgens mij, een goede weg ingeslagen. Het is toch de relatie met de patiënt die voor het grootste deel bijdraagt aan een succesvolle behandeling.

De Toekomst

Terugkijkend lijkt de ontwikkeling van de psychiatrie op een pendelbeweging. Het ene moment overheerst het sociaalpsychiatrisch denken – bijvoorbeeld in de middeleeuwen toen de maatschappij zoveel mogelijk probeerde op te vangen, maar deze ook patiënten opsloot als het gedrag niet te hanteren was. Het andere moment werd de psychologische benadering naar voren geschoven – bijvoorbeeld tijdens de ontwikkeling van de psychoanalyse door Sigmund Freud in de 19e eeuw. Vervolgens stemde in de 20e eeuw de ontwikkeling van de eerste psychofarmaca weer positief dat alle psychopathologie een neurobiologische basis zou moeten hebben en dat we die uiteindelijk zouden vinden en behandelen. Dit optimisme is inmiddels wat getemperd en er lijkt met de herstelgerichte zorg opnieuw een sociaalpsychiatrische wind te gaan waaien met meer focus op het sociale netwerk van de patiënt.

De waarheid ligt ergens in het midden, maar het is inmiddels wel duidelijk dat het ontstaan van psychische klachten niet terug te brengen is tot enkel biologische, psychologische of sociale factoren. In de toekomst gaat ons begrip van de complexe interactie tussen deze factoren verder toenemen. Kunstmatige intelligentie kan hierbij als belangrijk hulpmiddel dienen, aangezien deze in grote datasets patronen kan herkennen die de mens over het hoofd kan zien.

Ook zullen er hopelijk meer behandelingen ontwikkeld worden om deze biopsychosociale factoren te integreren. Een mooi voorbeeld van dit laatste is een van de recentste ontwikkelingen in de psychiatrie: de psychedelica-geassisteerde therapie. Hierbij neemt iemand een psychedelicum (bio) die een star gedachtepatroon en -gevoelsleven helpt open te breken (psycho), waardoor deze persoon de relatie met zichzelf en tot anderen in een nieuw licht kan bekijken (sociaal). Nieuwe behandelingen als deze stemmen volgens mij positief voor de toekomst van de psychiatrie; een toekomst waarin nog meer mensen het pad richting herstel gaan inslaan.

Bronnen

• Humores. (2024). Geraadpleegd op 28-09-2024, van https://nl.wikipedia.org/wiki/ Humores

• Alfred van Egmond. Reinier van Arkel, de oudste psychiatrische instelling van Nederland sinds 1442 in Den Bosch. 2023.

• Hôpital de la Salpêtrière. (2024). Geraadpleegd op 28-09-2024, van https://nl.wikipedia.org/ wiki/H%C3%B4pital_de_la_ Salp%C3%AAtri%C3%A8re

• Moral treatment. (2023). Geraadpleegd op 28-09-2024, van https://en.wikipedia.org/ wiki/Moral_treatment

• Herstelondersteuning. (2021). GGZ Standaarden. Geraadpleegd op 05-102024, van https://www. ggzstandaarden.nl/zorgstandaarden/herstelondersteuning/introductie

• Anti-Psychotics Explained and the History of PsychoPharmacology (History of Psychiatric Drugs). 2022. Psychofarm. Geraadpleegd op 06-102024van https://www.youtube. com/watch?v=zUJbACZZj5k