De Geus januari 2015 by gerbrich reynaert

MAGAZINE VRIJZINNIGE ACTUALITEIT OOST-VLAANDEREN

Het transatlantisch vrijhandelsverdrag TTIP DOORGELICHT

Millenniumdoelstellingen revisited FRANCINE MESTRUM EVALUEERT DE MILLENNIUMDOELSTELLINGEN VOOR ONTWIKKELING

Danny Praet praat OVER CHRISTENDOM, MIRAKELS IN DE OUDHEID EN DEMOCRATISCH ONDERWIJS

ISSN0780-2989 › P608277 › VERSCHIJNT MAANDELIJKS › NIET IN JULI EN AUGUSTUS › JAARGANG 47 › NR.1 › JANUARI 2015

INHOUD

2 > januari 2015

VAN DE REDACTIE De eerste grote leugen

PLAKKAAT Een brief aan Christopher Hitchens

ACTUA Het Trans-Atlantisch Vrijhandelsverdrag ‘TTIP’ De vrije wil vs. determinisme?

6 10

MILLENNIUM 2015 De millenniumdoelstellingen voor ontwikkeling

BAANBREKER Meer dan 20 jaar ethisch comité UGent-UZGent

EXTRA Wie wordt het beste vrij-zinnige debatduo van Vlaanderen?

FILOSOOF OVER FILOSOOF Socrates … in ieder van ons?

VRAAGSTUK Danny Praet praat

POËSTILLE Gekleid en geletterd. SAGE onderneemt pogingen tot poëzie

COLUMN Ni Dieu ni Maître

CULTUUR ‘Menskens’

FILM Image Pride

31 32

FORUM

BOEKENREVUE Markies de Sade. Essays over ethiek en kliniek, literatuur en natuur. Lode Lauwaert

CODA EF & AF over vrije wil

NIEUWSBRIEF

COLOFON

DEGEUS

VAN DE REDACTIE

De eerste grote leugen De feestdagen zijn voorbij. De lichtjes zijn nog niet volledig gedoofd, maar menig kerstboom is al verbrand. Opmerkelijk toch hoe wij vrijzinnigen genieten van deze zogenaamd katholieke feestdagen. Katholiek? Helemaal niet! We vieren het midwinterfeest, feest van het licht.

puber opgroeien in pakweg Sint-Niklaas, een stad met zes katholieke scholen en één atheneum … Deinze telt op zijn beurt vijf katholieke scholen versus één atheneum en een middenschool. En zo kunnen we nog verder gaan met ons lijstje.

Een uitleg die trouwens enorm gesmaakt wordt door mijn kinderen. Nee, geen ingewikkeld verhaal over een onbevlekte ontvangenis, drie koningen en een kleine Jezus in een dito kerststal. Die drie koningen zijn trouwens al lang vervangen door Halloween, tot spijt van wie het benijdt. Het is veel simpeler om kinderen gewoon de waarheid te vertellen: het wordt minder donker, de dagen worden langer, we kijken uit naar een nieuw jaar met hopelijk veel zon en warmte! Reden genoeg om te feesten, me dunkt.

Waarom niet gewoon de verschillende netten afschaffen en pleiten voor een algemeen, pluralistisch net? Of schoolgebouwen toegankelijk maken voor klassen uit verschillende scholen? Want Van der Hoeven neemt ook de autonomie van scholen om hun middelen te besteden in het vizier. Niet elke school beschikt over bijvoorbeeld uitgeruste labo’s; waarom geen systeem ontwikkelen waarbij verschillende scholen gebruik kunnen maken van die lokalen?

Moeilijker te verklaren is de figuur van Sinterklaas. Hoewel het kruis op de mijter van deze goedheilig man vervangen is door een grote S, aanschouwt mijn zoon elke bisschop in het land als een Sinterklaas zonder baard. Sinterklaas, de eerste grote leugen. Want hier kan je niet onmiddellijk het mysterie onthullen, tenzij je het niet erg vindt dat je kind uitgesloten wordt op de speelplaats omdat hij iedereen ongelukkig maakt met het zinnetje ‘hij bestaat niet’. Dus doe je maar ‘vrolijk’ mee en sta je nog voor het ochtendgloren op om alles ongemerkt klaar te leggen … Om dan een tijdje later te moeten toegeven dat hij toch niet bestaat en dat jij stout bent geweest door het voorliegen van je kind. En dan te bedenken dat in heel wat scholen nog veel meer aandacht wordt besteed aan andere mythen, sagen, eucharistie en bangmakerij uit diezelfde hoek. Maar wat vernemen we in de media? De christelijke onderwijsvakbond stelt de vrijheid van onderwijs en de autonomie van de scholen in vraag! Het principe dat elke leerling een studierichting van zijn/haar keuze moet kunnen volgen in de buurt, in een school die strookt met zijn/haar levensbeschouwing, is volgens Jos Van Der Hoeven, de topman van het COC, onbetaalbaar. Schiet het COC daarmee onder zijn eigen duiven? Niets is minder waar, natuurlijk. Van Der Hoeven wil minimumnormen opleggen voor het aantal leerlingen per studierichting. Zijn er bijvoorbeeld in een bepaalde school te weinig leerlingen ingeschreven voor menswetenschappen, dan kan de school deze studierichting niet meer aanbieden en moeten hun leerlingen overstappen naar een andere school. Maar daar wringt het schoentje. Als je weet dat 75% van de Belgische jongeren momenteel school loopt in het katholieke net is de kans uiteraard zeer reëel dat je uiteindelijk in een katholieke school belandt. Je zal maar als vrijdenkende

DEGEUS

Nauwelijks zichtbaar voor de grote buitenwereld worden vrijzinnigen stilletjes aan in een klein hoekje geduwd. Hoeveel keer moeten wij aanhoren ‘Waarom bestaan jullie nog? Alles is toch verwezenlijkt?’ Ja, we hebben inderdaad al veel bereikt, maar we moeten waakzaam blijven. Toch blijft het stil in onze rangen. Wordt het niet tijd om het debat terug aan te gaan? Laten we ons zomaar opslokken door het katholieke net? De hogescholen en universiteiten zijn al goed bezig. De associatievorming heeft het hogeronderwijslandschap drastisch veranderd: studenten aan een Gentse Hogeschool studeren bijvoorbeeld af met een diploma van de KUL. Laten we dit nu ook toe in het secundair onderwijs? Wordt de les godsdienst willens nillens erin gedramd? Misschien een tip voor Joël De Ceulaer om hoofd- en bijzaken te onderscheiden vooraleer in de pen te kruipen. Of misschien moeten wij ook maar eens een brief sturen naar bevoegd minister Hilde Crevits. Lang leve de levensbeschouwelijke diversiteit! Wij presenteren alvast het eerste magazine van een nieuwe jaargang vrijzinnig humanisme op papier: De Geus, ondertussen al toe aan zijn zevenenveertigste jaargang. De opmerkende lezer zal nieuwe rubrieken ontdekken die oude vervangen. Met MILLENNIUM 2015 maken we de balans op van de millenniumdoelstellingen die vijftien jaar geleden gelanceerd werden. Hoe ver staan we nu? Neemt armoede wereldwijd effectief af? Krijgt iedereen vlot toegang tot onderwijs? Er is duidelijk nog veel werk aan de winkel. Rubriek BAANBREKER werpt morele vragen op bij het menselijk ingrijpen in ons leven. Verschillende bio-ethische vraagstukken en vernieuwende projecten worden in de kijker geplaatst. De redactieraad klinkt op een humaan, liefdevol en gezond Nieuwjaar. Santé. Griet Engelrelst

januari 2015 > 3

PLAKKAAT

Een brief aan Christopher Hitchens Beste Chris, Drie jaar geleden, op 15 december 2011, stierf je aan slokdarmkanker. Negentien maanden daarvoor kreeg je dit verschrikkelijke verdict te horen en je deed er alles aan om niet te

sterven, je hoopte vurig dat je bij de 5 tot 20% zou behoren die de ziekte kan overwinnen. Je wou zo graag verder leven, vertelde je vrouw ons. Verdomme, je takelde af, en altijd maar meer, maar je wist wat je nog

te doen stond. Je wist dat de strijd tegen de georganiseerde godsdienst allesbehalve gestreden was. Je bleef erop hameren dat de georganiseerde godsdienst gewelddadig, irrationeel, intolerant is. Dat ze racisme, tribalisme en onverdraagzaamheid aanmoedigt, dat ze maar blijft investeren in onwetendheid en vijandig staat tegenover vrij onderzoek, dat ze de vrouwen minacht en de kinderen een schandelijke angst blijft aanpraten. Met weinig haar op je hoofd van de chemo ging je in debat met Tony Blair, en met nog minder haar ging je Tariq Ramadan ook nog even duidelijk maken dat de islam geen kwestie van interpretatie was. Het Islamitisch Kalifaat komt eraan, vertelde je ons reeds in 2005, toen je nog hevig en gezond was, en wij maar denken dat je hier misschien wel een beetje te ver ging. Ach, Chris, je vertelde ons zoveel. Je vertelde zoveel in een periode waarin het gros van de natuurwetenschappers, antropologen en nog veel meer van die hooggeplaatste academici hun studenten de basisprincipes van het moreel relativisme probeerden bij te brengen. We hebben allemaal onze morele referentiekaders, vertelde men (en vertelt men vandaag ook nog), en wie zijn wij om vanuit ons Verlichtingskader de godsdienstige kaders af te breken, want zo redeneerde men: zijn we dan zelf ook niet extreem of fundamentalistisch in onze uitspraken, in ons eigen gelijk? Zelfs Ian Burman, toch een notoire atheïst, vond dat er in jouw strijd te weinig skepsis en ironie te vinden was ten aanzien van je eigen standpunten, dat je te overtuigd was van je eigen gelijk. Vreemd vind ik dat, want je hebt je memoires immers de titel Hitch-22 meegegeven, een verwijzing naar Catch-22. In die memoires heb je ons op de laatste pagina’s duidelijk proberen te vertellen hoe moeilijk het is om de waarden van vrij onderzoek, de skeptische houding, de wetenschap en de mensenrechten te verdedigen zonder te vervallen in het absolute

4 > januari 2015

DEGEUS

PLAKKAAT

I'm not as I was. And though, as I know as well as you do, there's no point in arguing about the actual date or time of departure, because I like to think there would be no good time - there would always be something I urgently felt I'd have to do or say and one mustn't repine or relate to self pity about that, but at this present moment I have to say I feel very envious of someone who's young and active and starting out in these arguments. Just think of the extraordinary things that are happening to us, go for example to the Smithsonian museum, go the new hall of human origins, magnificently curated and new in exhibition. Which shows among other things the branch, or branches, along which perhaps three, certainly three, maybe four if you count Indonesia, humanoid, shall we say anthropoid, species died out. Not very long ago, within measurable distance of 75, 000 years or so, possibly destroyed by us, possibly not, we don't know. We know they decorated their graves, we think they probably had language ability, we don't know if they had souls, I'm sorry I can't help you there ... What a wonderful thing to start out. in this tremendous new field of endeavour. How fabulous it would be if you have the gift for physics. To get a job as an intern with Lawrence Krauss, for example, who's just beginning to unravel the idea of alternate, parallel universes ... I so envy those who could glimpse ...

I've only mentioned three or four of the things that have magnetized and charmed and gratified me to think about in the recent past, and how much I hope that each of you form some such ambition this evening and carries it forward, In the meantime, we have the same job we always had, to say as thinking people and as humans that: there are no final solutions, there is no absolute truth, there is no supreme leader, there is no totalitarian solution that says if you would just give up your freedom of inquiry, if you would just give up, if you would simply abandon your critical faculties, a world of idiotic bliss can be yours We have to begin by repudiating all such claims grand rabbi's, chief ayatollahs, infallible popes, the peddlers of surrogate and mutant, quasi political, religion and worship. The dear leader, the great leader, we have no need of any of this, and looking at them and their record and the pathos of their supporters, I realize that it is they who are the grand imposters and my own imposture this evening was mild by comparison, Thank you very much. (Christopher Hitchens, 1949 - 2011)

gelijk. Catch-22, Hitch-22. We beseffen nu pas dat je ons ook hebt willen waarschuwen voor het streven naar de gerealiseerde utopie en het totalitaire gedachtegoed. Nu moet ik je bekennen dat ik het wat onnozel vind om te verwijzen naar youtube, maar daar leef je nog, daar zien we het vuur eraf spatten en zien we keer op keer hoe je je godsdienstige tegenstanders in mootjes hakt. Gefundeerd en met alle reden(en). Af en toe maakt mijn vrouw zich dan ook wat zorgen wanneer ik weer uren naar jou zit te luisteren. En ik kan niet anders dan toegeven dat ik je mis, ook al heb ik je nooit gekend. Ik had graag samen met jou alcohol gezopen en

DEGEUS

sigaretten gepaft, heel veel van beide, maar ik was ook tevreden geweest met een onbenullige krabbel van jou in één van de boeken die ik van je heb gelezen. Nu moet ik het stellen met een even onbenullige krabbel van Dennet, en binnenkort komt Dawkins naar ons landje, twee van de vier Horsemen (Harris is nummer vier). The four horsemen, wat was je trots dat je er eindelijk bij hoorde. Zo trots als je was! Maar Chris, je hebt het waarschijnlijk nooit geweten en beseft, maar jij bent de grootste inspiratiebron! Jouw diepgang, jouw ironie, jouw passie, jouw vuur en authenticiteit valt met niets te vergelijken. Voor de Geus zou ik dan ook graag

een hulde willen brengen, niet in mijn woorden, maar in jouw eigen, sterke en inspirerende woorden. Je laatste publieke woorden. En daar stond je dan, helemaal uitgemergeld, trillend op je benen, zwakke stem en hoestbuien van te veel kanker, van te veel chemo. Je stond daar en je gaf ons je laatste woorden als bijzonder geschenk. Dawkins was erbij en heeft je daarna innig omhelst. Het zijn woorden die we nooit willen vergeten, woorden waarvoor we je altijd dankbaar zullen zijn. Dankzij jou weten we ook wat ons te doen staat, Chris. Nogmaals bedankt voor alles, we missen je. Kurt Beckers

januari 2015 > 5

ACTUA

Het Trans-Atlantisch Vrijhandelsverdrag ‘TTIP’ Sinds juli 2013 zijn onderhandelingen tussen de Europese Unie (EU) en de Verenigde Staten (VS) over een vrijhandelsakkoord (TTIP) bezig. Terwijl in een aantal andere landen hierover stevig gedebatteerd wordt, krijgen deze gesprekken in België – een occasioneel opiniestuk terzijde – relatief weinig aandacht. Dat is volkomen onterecht. Dit akkoord kan een grote invloed hebben op de richting waarin Europa de komende jaren en zelfs decennia uitgaat.

duct zorgen, of omgerekend een extra 545 euro aan koopkracht per modaal gezin van vier (vanaf 2027, dat wordt dan weer meestal verzwegen).

In dit artikel wordt achtereenvolgens uitgelegd om welke redenen nu precies onderhandeld wordt over het TTIP, waarom we de optimistische voorspellingen door de Europese Commissie over de gevolgen ervan met een flinke korrel zout moeten nemen en welke uitkomst we dan wel kunnen verwachten.

Dat, zo vertelt de Commissie steeds in dezelfde adem, zonder de begroting met één euro te bezwaren. In de langgerekte crisis waarin we nog steeds verkeren is dat natuurlijk een aantrekkelijk perspectief. Aan Amerikaanse zijde worden gelijkaardige voordelen voorspeld. Maar als we die voorspelde 545 euro per vier per jaar even herberekenen naar het individu dan komen we uit op de economische winst van … één pintje per week (of 2,6 euro: 545 gedeeld door 4 en door 52). Dat kan misschien de pijn van de 25 miljoen Europese werklozen even verdoven, maar zal ons hoegenaamd niet uit de crisis helpen.

EEN ECONOMISCHE NAVO? OF ÉÉN PINTJE EXTRA? Het was niet van de eerste keer raak met de pogingen om onderhandelingen te houden over een transatlantische markt. Sinds begin jaren negentig, na de Koude Oorlog, zijn er om de paar jaar pogingen geweest om zulke gesprekken op te starten, om zo de relaties tussen de VS en de EU op een nieuwe, economische leest te schoeien. Die zijn telkens stukgelopen op een gebrek aan wil of interesse aan één van beide zijden van de Atlantische Oceaan. Waarom is het deze keer dan wel gelukt? Omdat voorstanders in Brussel en Washington van de crisis in het westerse kapitalisme en de (daardoor nog snellere) opkomst van China gebruik hebben gemaakt om een vrij-

6 > januari 2015

handelszone als oplossing voor te stellen. Groei en jobs zijn altijd de voordelen geweest waarmee voorstanders van vrijhandel hun zaak verdedigen. Nieuwe buitenlandse markten bieden exportkansen voor de eigen bedrijven, en meer buitenlandse concurrentie zorgt ervoor dat in eigen land de middelen meer efficiënt worden ingezet, wat leidt tot meer groei, en dus meer jobs. Zo gaat deze, aan de klassieke economie ontleende redenering verder. Ook de Europese Commissie verdedigt haar vrijhandelsbeleid al lang op die manier. Voor het TTIP worden grote (en misschien zal later blijken groteske) voorspellingen gemaakt. Het akkoord zou voor een extra jaarlijkse groei van 0,5% van het Bruto Binnenlands Pro-

Dit akkoord kan een grote invloed hebben op de richting waarin Europa de komende jaren en zelfs decennia uitgaat

Een tweede motivatie, die meer off the record wordt geuit, is om via het akkoord het westers economisch blok (of vermeende blok) te versterken om te vermijden dat China binnen de kortste keren de lakens uitdeelt in de internationale economie. Hoewel China begin dit jaar de VS voorbijstak als grootste handelsnatie ter wereld en volgens sommige voorspellingen binnen enkele jaren al de grootste economie zou worden, zijn de EU en

DEGEUS

ACTUA

gen, vond het onder druk van de crisis en de politieke push op het hoogste niveau (Obama, Barroso en Van Rompuy lanceerden het idee in het najaar van 2011), onmogelijk om de onderhandelingen helemaal te dwarsbomen. Het heeft dan maar gezichtsverlies proberen vermijden door te bepleiten, en te bekomen, dat onderhandelingen over audiovisuele diensten (vooral: films uit Hollywood) voorlopig geen voorwerp van de onderhandelingen zullen vormen, daarin gesteund door het Europees Parlement (en België).

de VS samen goed voor bijna de helft van het wereldwijde BBP en een derde van de wereldhandel. Als zij nu samen afspraken maken over de voorwaarden waaraan handel moet voldoen, dan is de rest van de wereld, inclusief China, verplicht te volgen. Hoe langer men daarmee wacht, hoe meer men de kans aan China geeft om de toekomstige spelregels te bepalen, zo gaat de redenering van de voorstanders. De Europese Commissie stelt tegelijkertijd dat het akkoord wel tot globale regels zal leiden, maar dat de rest van de wereld, ook China, er economisch wel bij zal varen.

2015 wordt cruciaal: ofwel wordt er veel vooruitgang geboekt, ofwel ontsporen de onderhandelingen definitief Voor sommige Atlanticisten gaat het strategisch belang van dit akkoord verder dan het economische. Niet voor niets wordt er naar het TTIP wel eens verwezen als een ‘economische NAVO’. Met een multipolaire, onzekere toekomst in het vooruitzicht, waarbij de VS ook nog eens het vizier naar Azië heeft verplaatst, is het volgens zulke Atlanticisten geopolitiek onontbeerlijk voor de EU om de banden met de VS aan te halen.

DEGEUS

Met dit discours is het toch gelukt om in de EU, en de VS, voldoende steun te vinden voor de start van de onderhandelingen. Al gebeurde dat, zeker in de EU, niet zonder slag of stoot. In handelsbeleid zitten de lidstaten niet aan het EU-stuur, maar op de achterbank, vanwaar ze eventueel wel aan de handrem kunnen trekken. De Europese Commissie heeft de bevoegdheid om onderhandelingen voor te stellen en vervolgens ook te voeren, maar in nauw overleg met de lidstaten. Sinds het Verdrag van Lissabon moet ook het Europees Parlement haar goedkeuring geven aan handelsakkoorden. Hoewel de Commissie formeel haar instemming niet nodig heeft om onderhandelingen te starten, is dat politiek gesproken wel zo, en geeft het Parlement net als de Raad van Ministers aan wat ze van de onderhandelingen verwacht. Niet alle lidstaten waren even enthousiast over het opstarten van onderhandelingen. Er zijn een aantal verwoede voorstanders, als Duitsland, Nederland, het Verenigd Koninkrijk (waar Cameron met het TTIP de meerwaarde van een beperkte, liberale EU wil aantonen) en de Scandinavische en meeste Oost-Europese landen. Er waren een aantal stille twijfelaars. Maar zelfs Frankrijk, dat in het verleden een aantal keer een veto had uitgesproken tegen EU-VS handelsonderhandelin-

Het ondoorzichtige onderhandelingsproces, zowel tussen de EU en de VS als binnen de Unie, is trouwens op zich één van de andere voornaamste punten van kritiek vanuit verschillende hoeken Uiteindelijk werden de onderhandelingen opgestart in juli van vorig jaar. Onder andere door het NSA-schandaal, maar ook de Europese verkiezingen van mei 2014 en de tussentijdse verkiezingen in de VS van november 2014 hebben de gesprekken totnogtoe weinig afstand over een hobbelig parcours afgelegd. De veelgehoorde visie is dat 2015 cruciaal wordt: ofwel wordt er veel vooruitgang geboekt, ofwel ontsporen de onderhandelingen definitief.

GEEN GOUDEN KOE, WEL HORMONENRUNDSVLEES? Kritische observatoren, andersglobalistische campagnegroepen als Corporate Europe Observatory, vakbonden en milieu- en consumentenbeschermingsorganisaties argumenteren dat voor deze beperkte economische baten veel offers moeten worden gebracht. Ze vrezen dat onder meer de Europese bescherming van de werknemer, de volksgezondheid, de biodiversiteit en het leefmilieu zal worden afgebouwd. Een andere angst is dat investeerders het recht zullen krijgen om wetten en beslissingen door overheden voor een internationale private rechtbank aan

januari 2015 > 7

ACTUA

te vechten omdat het hun toekomstige winsten zou kunnen verminderen (beter bekend als investor-to-state dispute settlement of ISDS). Op die manier wordt de democratische beslissingsmacht aangetast.

Dit akkoord kan leiden tot een race-to-the-bottom: in een voor de rest volledig vrije markt zal de entiteit met strengere regelgeving zich moeten aanpassen aan de andere om competitiviteitsverlies (of inkomensverlies) te vermijden De Europese Commissie is zich bewust van die kritiek en stelt telkens weer dat deze vrees ongegrond is. Europese regels zullen op geen enkele manier worden afgebouwd en democratische besluitvorming zal niet worden uitgehold. Critici antwoorden dat ze die geruststelling niet zomaar kunnen aanvaarden aangezien de onderhandelingen zelf, alhoewel er ongezien veel over gecommuniceerd wordt door de Commissie, geheim zijn en zowel het schimmig geformuleerde ‘regulatorische convergentie’ als ISDS onderdeel vormen van de onderhandelingsagenda. Dat ondoorzichtige onderhandelingsproces, zowel tussen de EU en de VS als binnen de Unie, is trouwens op zich één van de andere voornaamste punten van kritiek vanuit verschillende hoeken. De kritiek heeft er toe geleid dat de Commissie in 2014 een publieke raadpleging heeft gehouden over ISDS waarbij de onderhandelingen hierover zijn opgeschort. De nieuwe handelscommissaris Cecilia Malmström (opnieuw een liberaal, uit Zweden ditmaal) heeft al beloofd meer documenten open te stellen voor meer Europese parlementsleden en het algemene publiek, maar of er voor de rest een koerswijziging komt is twijfelachtig. Het valt inderdaad niet te voorspellen vandaag of de doemberichten van

8 > januari 2015

critici dat het TTIP ons ecologisch, sociaal en democratisch model (verder) ten grave draagt steek houden. Maar uit onderzoek dat ik naar de onderhandelingen voer blijkt dat in elk geval niet alle argumenten van de Commissie pro het akkoord samen kunnen kloppen. Er is een contradictie tussen spectaculaire groeicreatie, het ontwerpen van globale standaarden en het niet verlagen van milieu- en sociale bescherming en democratische beslissingsmacht. Volgens de studie waarop de Commissie haar voorspellingen baseert zijn de baten van het TTIP in grote mate afhankelijk van ‘regulatorische convergentie’: afspraken tussen de EU en de VS om allerlei regels over de kwaliteit van producten en diensten en de manier waarop ze worden geproduceerd gelijk te schakelen. Om tot de extra groei te komen die de Europese Commissie communiceert moet een vierde van alle ‘niet-tarifaire barrières’ tussen de EU en de VS worden weggewerkt. Maar omdat eigenlijk maar de helft van zulke belemmeringen onderhevig is aan beleidsinvloed (andere als consumentenvoorkeur zijn dat niet), gaat het eigenlijk om 50% van alle technische handelsbarrières die moeten worden verwijderd. Dat kan op twee manieren: ofwel spreken de EU en de VS af om precies dezelfde regels te gebruiken (harmonisatie), ofwel gaan ze akkoord dat wanneer een product of proces aanvaard is aan de ene kant van de oceaan, dat ook meteen aan de andere zijde zo is (wederzijdse erkenning). Harmonisatie is, op een aantal oncontroversiële uitzonderingen na, politiek niet realistisch: het zou betekenen dat voor een groot aantal producten en diensten de EU en de VS zich telkens akkoord verklaren dat één van hun beider regelgeving (of een internationale regel) superieur is en overgenomen kan worden. Wederzijdse erkenning is politiek minder gevoelig en bureaucratisch minder omslachtig. Het is dan ook de weg die de Commissie in haar communicatie aangeeft te zullen bewandelen. Maar daar schuilt

het gevaar. Tenzij we menen dat regels in de EU en de VS niet verschillen in hun doelstellingen of niveau van bescherming, maar slechts om historische redenen variëren in de instrumenten waarmee men die probeert te bereiken (en voor een beperkt aantal gevallen is dat zo), betekent wederzijdse erkenning dat minder strenge regelgeving als equivalent wordt beschouwd. Dit zal wel degelijk leiden tot een race-to-the-bottom: in een voor de rest volledig vrije markt zal de entiteit met strengere regelgeving zich moeten aanpassen aan de andere om competitiviteitsverlies (of inkomensverlies) te vermijden. Bovendien zal bilaterale wederzijdse erkenning handel tussen de EU en de VS wel vergemakkelijken (en zo zou de doelstelling van extra groei en jobs wel kunnen worden bereikt), maar niet leiden tot het opstellen van ‘globale regels’. Dit toont aan dat we de Europese Commissie maar beter niet op haar woord geloven wanneer ze de hemel belooft door te stellen dat het akkoord én voor spectaculaire groei én mondiale standaarden zal zorgen, zónder de sociale, milieu- en consumentenbescherming en democratische beslissingsruimte aan te tasten. Het TTIP zal niet rechtstreeks hormonenrundsvlees, GGO’s of chloorkippen door onze strot rammen, maar dreigt wel onrechtstreeks het Europees sociaal model te ondergraven, zoals ik hieronder toelicht.

Het TTIP dreigt wel onrechtstreeks het Europees sociaal model te ondergraven DE SOEP ZAL NIET ZO HEET WORDEN GEGETEN Zoals het er nu naar uitziet, vermoed ik dat het akkoord veel minder verregaand zal zijn als aan beide zijden door sommigen wordt verhoopt en door anderen gevreesd. We moeten eerst nog zien of de onderhandelingen zich überhaupt niet vast zullen rijden op één van de vele mogelijke obstakels: naast audiovisuele diensten (die de Amerikanen toch op tafel zullen

DEGEUS

ACTUA

willen brengen) en ISDS, ook financiële diensten (hier is de EU vragende partij, met steun van de sector aan beide zijden, maar vreest de VS een afzwakking van haar Dodd-Frank hervormingen), landbouw, genetisch gemanipuleerde organismen, het EU-voorzorgsbeginsel, overheidsaanbestedingen, dataprivacy, klimaat- en energiebeleid, enzovoorts.

Het kan niet dat antiprotectionisme gebruikt wordt om legitieme (sociale en milieu-)protectie te ondermijnen! Tarieven zijn al laag aan beide zijden, het moet mogelijk zijn om over de afschaffing ervan een akkoord te bereiken. Maar zulk miniakkoord levert ook minivoordelen op. Het wordt al een stuk moeilijker om afspraken te maken op vlak van liberalisering van de handel in diensten en van overheidsaanbestedingen, die wat extra voordelen zullen opleveren, omdat zowel in de VS als in de EU het subfederale niveau daar sterke bevoegdheden heeft, en Amerikaanse staten niet automatisch gebonden zijn aan het handelsakkoord. Maar zoals ik eerder schreef komen de meeste economische baten van regulatorische convergentie. Daar valt het te verwachten dat men zal opteren voor een ‘levend akkoord’, waarbij nu in eerste instantie een erg beperkt aantal afspraken worden gemaakt over de transparantie van regelgeving en fora worden opgezet waarin regulatoren in de toekomst moeten streven naar convergentie van toekomstige regelgeving.

NAAR EEN TTIP DAT DE ECHTE UITDAGINGEN AANPAKT Ongereguleerde vrijhandel ondermijnt de sociale bescherming, die samen met de arbeidswetgeving als functie heeft te vermijden dat werkgevers werknemers elkaar kunnen laten onderbieden om toch maar een job te verwerven of te behouden. Maar als bedrijven ongehinderd hun activiteiten kunnen verhuizen naar waar wetgeving minder streng is en vrij van daaruit

DEGEUS

hun producten op de markt brengen, dan wordt de nationale bescherming ondergraven. Het kan niet dat anti protectionisme gebruikt wordt om legitieme (sociale en milieu-) protectie te ondermijnen! Vanuit dat besef spreken sommigen al sinds de jaren negentig over de nood aan ‘globalisering met een menselijk gezicht’ of ‘gereglementeerde globalisering’ en vragen ze om ‘sociale clausules’ in handelsakkoorden. De EU neemt tegenwoordig standaard een hoofdstuk ‘duurzame ontwikkeling’ op in handelsakkoorden, maar dat stelt niet erg veel voor en is ook niet afdwingbaar. Maar het goede nieuws is dat de VS op dat vlak al verder staat. De VS neemt vrij ambitieuze sociale en ecologische normen op in haar vrijhandelsakkoorden en maakt die ook afdwingbaar. Soms, zoals in de Trans-Pacific Partnership onderhandelingen met 12 landen rond de Stille Oceaan, wordt ze daarin tegengewerkt door de partnerlanden. Tegelijk heeft de VS natuurlijk zelf een aantal belangrijke sociale en milieuakkoorden niet geratificeerd, zoals fundamentele arbeidsnormen van de Internationale Arbeidsorganisatie en het Kyoto Protocol voor het tegengaan van klimaatverandering, en is de sociale en milieubescherming in de VS over het algemeen lager dan in de EU. Als de EU en de VS het serieus menen met hun discours dat handelsakkoorden ten dienste moeten staan van duurzame ontwikkeling en tegelijk moeten bijdragen aan groei, fatsoenlijke jobs en sociale en ecologische bescherming, dan is het TTIP daar een perfecte gelegenheid toe. Ik pleit dan ook voor een offensieve campagne tegenover dit akkoord, waarbij eigenlijk vooral de Commissie aan haar beloftes dient te worden gehouden. Europese bescherming mag niet worden verlaagd, niet rechtstreeks, maar zeker ook niet onrechtstreeks doordat er een transatlantische markt zou komen met een ongelijk speelveld, waarbij Amerikaanse bedrijven door minder lasten en regelgeving gehinderd oneerlijk kunnen concurreren met Europese.

Het TTIP moet worden aangewend om de VS haar verantwoordelijkheden te laten opnemen in de bestrijding van klimaatverandering en in het garanderen en bevorderen van fundamentele sociale rechten. Als dat lukt, dan staan de EU en de VS samen inderdaad sterk om ook van de opkomende economieën te eisen dat ze, uiteraard naargelang hun niveau van ontwikkeling, eveneens niet concurreren door lakse sociale, klimaat- en milieuregelgeving. Doen ze dat wel, dan kunnen ze uitgesloten worden van of een extra importbelasting moeten betalen voor toegang tot de transatlantische Markt, goed voor de helft van de wereldeconomie. Zonder die progressieve elementen, die inderdaad garanderen dat verdere liberalisering hand in hand gaat met sociale en milieubescherming, kan ik niet akkoord gaan met een transatlantische Markt. Er is in de wereld van vandaag geen gebrek aan geliberaliseerde markten, maar wel aan regulering, rechtvaardige verdeling, en bescherming van het milieu.

Er is in de wereld van vandaag geen gebrek aan geliberaliseerde markten, maar wel aan regulering, rechtvaardige verdeling, en bescherming van het milieu Maar we mogen niet naïef zijn. De kans dat zulke progressieve uitkomst wordt bereikt, is klein. De EU slaagt er immers intern nog niet in om sterke sociale afspraken te maken, en zet in het klimaat- en energiebeleid stappen terug. Het is ook veelzeggend dat de grootste voorstanders van het TTIP (en de soevereiniteitsoverdracht die ermee gepaard gaat), vaak diegenen zijn die anders roepen dat de EU niet bevoegd mag worden voor sociale en fiscale zaken. Dat toont de gevaarlijke, conservatieve motieven van sommigen bij dit akkoord. Waakzaamheid, en de lat zeer hoog blijven leggen, blijft dan ook geboden. Ferdi Deville, Centrum voor EU-Studies, UGent

januari 2015 > 9

ACTUA

De vrije wil vs. determinisme? De meeste vrijdenkers zijn ervan overtuigd dat God niet bestaat. Anno 2014 lijken veel wetenschappers en filosofen het erover eens te zijn dat, naast God, ook de vrije wil een illusie is. Sterker nog, er wordt al volop nagedacht over hoe we onze maatschappij in het ‘post-vrije-wil-tijdperk’ het beste kunnen inrichten. Is het werkelijk tijd om de vrije wil te begraven? Volgens de eminente Amerikaanse filosoof en cognitiewetenschapper Daniel Dennett alvast niet. Op vrijdag 21 november vond in Gent de allereerste Nacht van de Vrijdenker plaats. En dat het een groot succes was, werd ondergetekende pijnlijk duidelijk toen hem om kwart voor acht beleefd de toegang tot het Grote Atheïsmedebat in de Zuilenzaal werd geweigerd. Hij was nochtans ruim op tijd, zo dacht hij toch, naar het Geuzenhuis gesloft. Maar de zaal zat stampvol. Volledig tegen mijn vrije wil in werd ik naar de Trapzaal gestuurd. En dat pakte meer dan behoorlijk uit, want even later had ik er het genoegen om een interessante lezing en een bij wijlen zelfs verhit debat te kunnen volgen over de vrije wil en het strafrecht, met als spreker dr. Farah Focquaert van de Vakgroep Wijsbegeerte en Moraalwetenschap aan de UGent en geaffilieerd aan het Bioethics Institute Ghent.

VRIJE-WIL-ONTKENNERS De stelling dat de vrije wil niet bestaat, roept bij de meeste mensen instinctief heel wat weerstand op en lijkt volledig haaks te staan op hoe we ons leven leiden. Ok, er zijn heel wat dingen die we niet onder controle hebben. Toevallige ontmoetingen die tot jarenlange vriendschappen leiden.

10 > januari 2015

Een sterfgeval, het gruwelijke noodlot waar je compleet machteloos tegenover staat. Maar er zijn toch zoveel dingen waar we wél over beslissen? We maken toch elke dag talloze keuzes, uit vrije wil?

Een leven zonder vrije wil, moeten we daar rouwig over zijn? Nochtans lijkt de redenering die de vrije-wil-ontkenners maken heel moeilijk te weerleggen. Ze gaat als volgt. Als je niet gelooft in een godheid of in een niet-materiële ziel of in andere vanuit wetenschappelijk oogpunt twijfelachtige concepten, dan kom je al snel tot de conclusie dat het universum, en dus ook wijzelf, uit niets meer bestaan dan uit materie. Spierweefsel, hersenen, botten, huid en ingewanden die op hun beurt bestaan uit moleculen, atomen en kerndeeltjes. Die materie wordt, net als alle materie in ons universum, volledig beheerst door een reeks natuurkundige wetten en chemische processen. Dat heet determinisme. Het lot van elke molecule en elke cel in ons lichaam wordt bepaald door natuurkundige en chemische wetmatigheden die

Farah Focquaert in actie op de Nacht van de Vrijdenk

onmogelijk omzeild kunnen worden. Alles wat we doen, zowel de kleine als de grote beslissingen die we nemen, of ze nu impulsief of goed doordacht zijn, zijn het resultaat van een lange aaneenschakeling van ontelbare andere gebeurtenissen, die allemaal causaal met elkaar verbonden zijn en terugvoeren naar het ontstaan van ons universum, de Big Bang, vijftien miljard jaar geleden. In een deterministische wereld staat de toekomst al vast. En als alles al vastligt, dan is er geen ruimte voor vrije wil. Een leven zonder vrije wil, moeten we daar rouwig over zijn? Of is dit een louter metafysisch debat, zonder praktische implicaties? Voer voor filosofen en discussies tussen vrijdenkers, maar van geen belang voor ons mensbeeld of de manier waarop we onze samenleving willen inrichten? Uit de lezing van dr. Focquaert bleek het tegendeel. Er wordt al volop nagedacht over hoe we in het post-vrije-wil-tijdperk moeten omgaan met concepten als ‘schuld’ en ‘straf’. Zonder vrije wil

DEGEUS

ACTUA

Dr. Focquaert had het in haar lezing onder andere over ‘vrije-wil-fictionalisme’. De vrije wil bestaat niet, maar misschien zal blijken dat we niet zonder de illusie kunnen dat de vrije wil wél bestaat. Hoe dan ook, als je de wetenschap volgt, stelde ze, dan is er geen plaats voor de vrije wil. Ook al zouden we dat graag willen. Het ‘verzet’ tegen de these dat de vrije wil niet bestaat, zo hintte ze zelfs, is vooral een emotioneel verzet en niet zozeer op rationele argumenten gebaseerd.

FREEDOM EVOLVES

ker © Gerbrich Reynaert

kan je moeilijk ergens verantwoordelijk voor zijn. Zonder vrije wil geen meritocratie of eigen verdiensten.

Dennetts verdienste is dat hij op een heel elegante manier tracht aan te tonen dat determinisme en vrije wil elkaar helemaal niet uitsluiten Wie de top bereikt, of het nu in de wetenschap, de kunst, het bedrijfsleven, de politiek of in wat dan ook is, verdient daar geen lof voor. Wie de meest gruwelijke misdaad begaat, is daar evenmin voor verantwoordelijk. Dit heeft gigantische consequenties voor het strafrecht. Het lijkt dan wel alsof je beslist om iets te doen, of het nu goed of kwaad is, maar op die beslissing heb je eigenlijk geen controle. Dingen gebeuren gewoon en je hebt controle, noch over je successen, noch over je mislukkingen.

DEGEUS

Daniel Dennett, de bekende Amerikaanse filosoof en cognitieve wetenschapper, gaat frontaal in de aanval tegen deze stelling. Nochtans is Dennett een atheïst, een materialist én een wetenschapper. Hij wordt genoemd als één van de ‘Vier Ruiters van het Nieuwe Atheïsme’, naast bioloog Richard Dawkins, neurowetenschapper Sam Harris en wijlen auteur/journalist Christopher Hitchens. In 2003 schreef Dennett het boek Freedom Evolves. Voor alle duidelijkheid: Dennett distantieert zich daarin uitdrukkelijk van diegenen die het bestaan van de vrije wil verdedigen omdat ze vinden dat de vrije wil moet bestaan. Zijn betoog is louter rationeel, en gestoeld op wetenschappelijke en logische argumenten. Freedom Evolves is geen lichte lectuur, maar je hoeft allerminst een diploma in de filosofie te hebben om het te kunnen begrijpen. Dennetts verdienste is dat hij op een heel elegante manier tracht aan te tonen – en het is aan elke lezer afzonderlijk om te oordelen of hij daarin slaagt – dat determinisme en vrije wil elkaar helemaal niet uitsluiten. Dat determinisme ons helemaal niet van vrijheid of keuzemogelijkheden berooft. Dennett beroept zich dus niet, in tegenstelling tot anderen, op indeterminisme om de vrije wil gestalte te geven. Het is geen uitgemaakte zaak of we in een deterministische of een indeterministische wereld leven. De quantummechanica leert ons dat het bestaan op het allerkleinste niveau,

het niveau van de quanta, indeterministisch is. Sommigen zien in indeterministische quantumgebeurtenissen ruimte voor de vrije wil. Dennett niet. Hoe, stelt hij, kan iets dat géén oorzaak heeft, dat volledig onbepaald en willekeurig is, ons vrije wil verlenen?

Dennett dwingt ons om begrippen als determinisme tot hun essentie terug te voeren Dennett dwingt ons om begrippen als determinisme tot hun essentie terug te voeren. Laten we volgende stelling eens onder de loep nemen. ‘Alles wat ik doe, is het gevolg van mijn genetische samenstelling en alle omgevingsfactoren die gedurende mijn hele leven een invloed op mij hebben gehad. Aangezien ik mijn genetische code niet zelf gekozen heb, en geen controle kan uitoefenen op omgevingsfactoren, heb ik geen vrije wil.’ Dat is de redenering die bijvoorbeeld neurowetenschapper Sam Harris, die andere beroemde atheïst, maakt. Op het eerste zicht lijkt daar geen speld tussen te krijgen. Tot je het perspectief onderzoekt, namelijk ‘ik’. Wie of wat is ‘ik’ en waar zit die ‘ik’ juist? Als je Harris’ redenering volgt, dan maken mijn genen geen deel uit van ‘ik’, want ‘ik’ heb niet voor die specifieke genen gekozen. Behoort mijn lichaam dan tot ‘ik’? Ook niet, want mijn lichaam is het resultaat van die genen, die ik dus niet gekozen heb, en de omgevingsfactoren, waar ik geen controle over had. Bovendien bestaan mijn huid, de haartjes op mijn hand, het spierweefsel in mijn biceps, mijn dunne darm en mijn hart uit verschillende soorten cellen, en die cellen zijn niets meer dan verzamelingen van willoze moleculen. Complexe verzamelingen uiteraard; het resultaat van miljarden jaren evolutie. Maar toch, willoze moleculen die chemische reacties ondergaan en slaafs de natuurwetten volgen. Is ‘ik’ dan gelijk aan mijn brein? Mijn centraal zenuwstelsel en het geheel van alle elektrische impulsen die door mijn neuronen

januari 2015 > 11

ACTUA

vliegen? Wel nee, want wat geldt voor huid-, leveren pancreascellen geldt natuurlijk ook voor hersencellen en neuronen. Alles is materie en materie is aan de natuurwetten onderhevig. Onze zintuigen capteren informatie uit onze omgeving en zetten die informatie om in elektrische impulsen; die impulsen vormen de input die in het neuraal netwerk van onze willoze hersencellen omgezet wordt in weer andere impulsen. De absurde conclusie van onze zoektocht naar de betekenis van ‘ik’ in de redenering van Sam Harris is dat er van ‘ik’ niets meer overblijft. We hebben alles geëxternaliseerd en ‘ik’ is een lege doos geworden. De fout in de redenering is dan ook heel simpel: als je vraagt of iemand iets zelf kan beslissen maar tegelijkertijd álles uit ‘zelf’ externaliseert en er dus niets meer overblijft, dan vraag je of iets dat eigenlijk niets is, iets kan beslissen. Het is evident dat het antwoord op die vraag ‘nee’ is.

VERMIJDBAARHEID EN VRIJE WIL Dat wil natuurlijk nog niet zeggen dat we erin geslaagd zijn de ijzeren wet te counteren die zegt dat waar determinisme heerst, er geen plaats is voor vrije wil. De meest eenvoudige definitie van determinisme is: ‘Op elk moment is er exact één fysisch mogelijke toekomst.’ De natuurwetten dicteren alles wat er gebeurt en uit de volledige toestand van het universum op tijdstip t volgt de volledige toestand van het universum op een later tijdstip. Als we in een deterministische wereld leven, zo lijkt het, dan ligt alles al vast. Daaruit volgt dan dat er geen ruimte is voor vrije wil. Want hoe kan je nu écht iets beslissen als alles al vastligt? Maar ligt alles wel vast? Als we zeggen dat alles onvermijdelijk gebeurt, wat bedoelen we dan eigenlijk? Het universum vermijdt helemaal niets, aangezien het universum geen intentioneel wezen is dat dingen wil vermijden. Het universum is gewoon. Mensen daarentegen vermijden dagelijks dingen. Dat is net wat ons tot mensen maakt. We zijn ontwikkelde

12 > januari 2015

wezens, het resultaat van miljarden jaren evolutie en tienduizenden jaren beschaving. Dat we doodgaan van de koude hebben we vermeden door het vuur te ontdekken. Dat we doodgaan van de honger hebben we vermeden door de grond te leren bewerken. We hebben ons leren wapenen tegen dodelijke virussen. En ga zo maar verder. De mens is het – voorlopige – eindpunt van een ‘gedetermineerde’ evolutie die enkele miljarden jaren geleden begon met een aantal complexe organische moleculen, al dan niet op de aarde beland dankzij een verdwaalde komeet. Dankzij het determinisme zijn wij geëvolueerd tot wezens die allerlei onheil kunnen vermijden en keuzevrijheid hebben. En waarom zou die ‘gedetermineerde’ keuzevrijheid geen échte keuzevrijheid zijn?

We zijn gedetermineerd om vrije wil te hebben Als ik een voetbalmatch speel, en de bal vliegt op een bepaald moment mijn richting uit, dan zijn er twee mogelijkheden. Als de bal te snel gaat en/of zich al te dichtbij bevindt op het moment dat ik de bal zie, dan kan ik niet snel genoeg reageren. De tijd die het kost vooraleer de fotonen die van de bal afspringen mijn netvlies bereiken, daarbij opgeteld de tijd die het kost om die visuele informatie om te zetten in een elektrisch signaal en dat naar mijn hersenen te sturen en daarbovenop de tijd die het kost om vervolgens een elektrisch signaal naar de juiste spieren te sturen, is slechts een fractie van een seconde. Desalniettemin is het onvermijdelijk dat de bal mij raakt. De andere mogelijkheid bestaat erin dat ik wél over voldoende tijd beschik. In dat geval vermijd ik dat de bal mij raakt. Stukken rots, bomen en struiken kunnen geen inkomende projectielen ontwijken. Het ligt al vast dat een inkomend projectiel hen zal raken. De mens, daarentegen, kan dat vermijden. Dus is alles wat gebeurt, dan wel nog onvermijdelijk? Maar als je iets vermijdt, dan stond het toch al van

tevoren vast dat je het zou vermijden? Het staat toch al vast welke ‘keuzes’ wij in de toekomst zullen maken? Het klopt dat je meer bewegingsvrijheid hebt, op heel wat verschillende manieren, als mens dan als dier of als plant, maar het is toch eigenlijk geen echte bewegingsvrijheid? Echte bewegingsvrijheid wil zeggen dat iets wat zou gebeuren, niet gebeurt. Dat je, met andere woorden, de uitkomst verandert. Maar is het überhaupt wel mogelijk om de uitkomst te veranderen? Er is toch maar één realiteit? Wat gebeurt, gebeurt. Je kan met één muntstuk niet tegelijkertijd kop én munt gooien. De ‘uitkomst veranderen’ is onzinnig. En dat staat volledig los van determinisme. Ook in een niet-deterministische wereld is er maar één realiteit. Een realiteit die, minstens deels, geen vaste regels volgt en ruimte laat voor willekeurige gebeurtenissen, maar één realiteit en niet meerdere realiteiten. Dennett stelt dat de idee dat determinisme en vrije wil incompatibel zouden zijn, een cognitieve illusie is die voortvloeit uit pogingen om concepten als vrije wil, vrijheid, keuze, verlangen, intentie enzovoort te beschrijven op het niveau van atomen en kerndeeltjes. En het is evident dat een atoom niet kan voelen, niet kan willen. Hetzelfde geldt voor de duizend miljoen miljoen cellen in ons lichaam. Toch bewijst de mens op elk moment dat een geheel meer kan zijn dan de som van zijn delen. Geen enkele molecule en geen enkele cel in ons lichaam, denkt, voelt, weet, gelooft, of verlangt. En toch zijn die werkwoorden voor elke mens dagelijkse kost. Determinisme betekent dan ook helemaal niet dat alles al vastligt. Determinisme betekent dat er maar één toekomst is, en dat die toekomst bepaald wordt door het heden. Niet meer, niet minder. Vrijheid en vrije wil zijn niet de tegenpool maar het resultaat van determinisme, via evolutie. We zijn gedetermineerd om vrije wil te hebben. Jan Van Cauwenberghe

DEGEUS

MILLENNIUM 2015

De millenniumdoelstellingen voor ontwikkeling Een instrument voor solidariteit Vijftien jaar geleden ondertekenden alle leiders van de VN-staten in New York de Millenniumverklaring, die acht becijferde en in tijd geplande doelen vooropstelde om armoede wereldwijd uit te bannen. Deze doelstellingen stoelen op humanistische principes: basiseducatie voor iedereen en gelijkwaardigheid tussen mannen en vrouwen zijn maar enkele voorbeelden. Maar hoe ver staan we nu? Dit jaar maakt De Geus de balans op in de nieuwe rubriek Millennium 2015. Francine Mestrum, doctor in de sociale wetenschappen, internationaal consultant voor Afrikaanse overheden en lid van de internationale raad van het Wereld Sociaal Forum, onderzoekt de eerste doelstelling: het verjagen van extreme armoede en honger. In 1990 bedroeg de extreme armoede in de ontwikkelingslanden 43,05%, goed voor 1908,45 miljoen mensen. In 2010 was dit gedaald tot 20,63% of 1214,98 miljoen mensen. Het zijn cijfers die je enkele maanden geleden van de website van de Wereldbank kon plukken, de enige plek voor statistieken over wereldwijde armoede.

Toch zijn er goede redenen om met een loep naar de cijfers te blijven kijken. Ten eerste zijn die cijfers de afgelopen jaren voortdurend bijgesteld. Men kan denken dat dit telkens verbeteringen zijn, maar daar valt moeilijk over te oordelen omdat de methodologie van de Wereldbank allesbehalve transparant is.

De huidige ebolacrisis in West-Afrika toont ons hoe grondig fout het zit met ‘ontwikkeling’. Waarom zijn er militairen, noodhulp en filantropie noodzakelijk als er met bleekwater al erg veel tegen ebola kan gedaan worden?

Ten tweede zullen de cijfers binnenkort nog een keer drastisch worden aangepast. Er zijn namelijk nieuwe berekeningen van de ‘koopkrachtpariteit’ verschenen. Dit is een soort omrekeningskoers op basis van in de realiteit vastgestelde prijzen die het mogelijk maakt om nationale statistieken met elkaar vergelijkbaar te maken. De extreme-armoedegrens waar de Wereldbank mee werkt is 1,25 US$ per dag, maar gelet op het feit dat je met zo’n dollar in New York veel minder kan doen dan in pakweg Kampala, moeten de nationale cijfers worden omgerekend. In de jaren ’90 werd op die manier de armoede in Afrika plots 10% hoger! En in totaal steeg het aantal extreem arme mensen van 800 miljoen naar 1482 miljoen. Idem dito in 2005: de Chinese economie, zo werd gezegd, was met 40% overschat. Extreme armoede: plus 130 miljoen mensen.

Wie vandaag op diezelfde webstek gaat kijken vindt volgende cijfers: extreme armoede trof in 1990 43,5% of 1920,2 miljoen mensen. Extreme armoede in 2010: 19,1% of 1125,5%. En tegen volgend jaar, zo denkt de Wereldbank, is de armoede nog fel verder gezakt tot 13,4% of 835,5 miljoen mensen. Een verschil van honderd miljoen mensen, wie maalt erom? Belangrijk is dat de eerste millenniumdoelstelling, halvering van extreme armoede op 25 jaar tijd, wel degelijk is gehaald.

DEGEUS

Met de nieuwe koopkrachtpariteiten zal millenniumdoelstelling nummer één er nog fraaier uitzien: dit keer worden de cijfers drastisch naar beneden bijgesteld. China:

januari 2015 > 13

MILLENNIUMACTUA 2015

min 50 miljoen. India: min 300 miljoen. Bangladesh: min 40 miljoen mensen. De extreme armoede in de ontwikkelingslanden daalt dan tot 9%! Aan de realiteit van de arme mensen verandert dit echter niets. Is dit gegoochel met cijfers belangrijk? Wellicht niet, want wie één stap in een land van zwart Afrika zet, ziet meteen hoe schrijnend groot de ontberingen zijn. Maar het tast de geloofwaardigheid van de armoedestatistieken – en van de Wereldbank – wel aan.

CIJFERS EN WERKELIJKHEID Er is nog een tweede belangrijke vaststelling die ons moet aanzetten tot ernstig denkwerk in verband met ‘ontwikkeling’ en ‘ontwikkelingssamenwerking’: in zwart Afrika is zelfs volgens de officiële cijfers de extreme armoede nauwelijks gedaald. Dat doelstelling nummer één werd ge-

haald, is hoofdzakelijk te danken aan China en India. Dit zijn landen die zich niet hebben moeten houden aan het beleid van de ‘Washington Consensus’. In Latijns-Amerika moest dat wel, maar verschillende landen met een progressieve regering zijn er geleidelijk aan van afgestapt nadat President Lula van Brazilië kleine uitkeringen aan arme mensen begon te betalen en men zag dat het werkte! De armoede is er redelijk gedaald.

Grote multinationals hebben meer en meer invloed bij de VN. Meer en meer ontwikkelingsgeld gaat naar grote ondernemingen die mee beslissingen nemen De huidige ebolacrisis in West-Afrika toont ons hoe grondig fout het zit met ‘ontwikkeling’. De Afrikaanse landen

14 > januari 2015

DEGEUS

MILLENNIUM 2015

worden vandaag geprezen omdat ze mooie groeicijfers kunnen voorleggen – gemiddeld rond de 4%, in de ‘ebolalanden’ Liberia en Sierra Leone meer dan 10% – maar wat betekent dit voor de samenleving? Waar werd er gezorgd voor een degelijk gezondheidssysteem? Waar werd er gezorgd voor water en hygiëne? Waarom zijn er militairen, noodhulp en filantropie noodzakelijk als er met bleekwater al erg veel tegen ebola kan gedaan worden?

DUURZAME ONTWIKKELING Vandaag wordt onderhandeld over nieuwe doelstellingen die de sociale aan de milieubezorgdheid moeten koppelen. Het worden doelstellingen voor duurzame ontwikkeling, post-2015. Het eerste ontwerp dat afgelopen zomer werd aangenomen, bevat heel wat positieve punten. Er wordt een doelstelling tegen ongelijkheid opgenomen, er is sprake van sociale bescherming en van reproductieve rechten. Toch rijzen ook hier meteen twijfels. Kan je de ongelijkheid bestrijden als je niet naar de topinkomens kijkt? In het ontwerp werd de strategie van de Wereldbank overgenomen: uitroeien van de extreme armoede tegen 2030 en de welvaart van de 40% armste bevolkingsgroep sterker laten stijgen dan het nationaal gemiddelde. Kan sociale bescherming succes hebben als ze enkel als een ‘investering’ wordt gezien in dienst van economische groei? Kan sociale ontwikkeling ooit van de grond komen als de nationale regeringen er met hun samenlevingen geen prioriteit van maken? Als er geen rechtvaardige fiscaliteit wordt aan gekoppeld? Als er geen wereldwijde inkomensverdeling komt? Verschillende grote ngo’s die aan de onderhandelingen in New York hebben deelgenomen, wijzen trouwens op het feit dat grote multinationals meer en meer invloed hebben bij de VN, ook bij de onderhandelingen over de nieuwe doelstellingen. Vandaar dat de tekst ook spreekt over ‘partnershipS’, in het meervoud. De toekomst is niet langer weggelegd voor samenwerking tussen landen, maar meer en meer ontwikkelingsgeld gaat naar grote ondernemingen die mee beslissingen nemen. Terwijl filantropen als Bill Gates hun geld aan hoogtechnologische snufjes besteden zoals transgene muggen tegen malaria. Alsof ontwikkeling een kwestie van computers en mobiele telefoons zou zijn, en niet van sociale en economische veranderingen.

Armoedebestrijding binnen een neoliberaal systeem – en dus enkel gebaseerd op groei – zet geen zoden aan de dijk EN DE SAMENWERKING? Het zou dwaas zijn de millenniumdoelstellingen en hun opvolgers dan maar naar de prullenmand te wijzen. Maar een positieve houding veronderstelt wel een minimum aan luciditeit. Naïviteit is niet op zijn plaats.

DEGEUS

Het vaststellen van concrete doelstellingen, zelfs de nooit ingeloste belofte van 0,7% van het nationaal inkomen voor ontwikkelingshulp, blijft een sterk houvast om regeringen aan hun verantwoordelijkheid te herinneren. Als de doelstelling en de belofte om ernaar te streven er inderdaad zijn, is dit een instrument om er te blijven op hameren. Ten tweede en wellicht nog belangrijker zijn de millenniumdoelstellingen een instrument om de solidariteit in leven te houden. Mensen zijn wel degelijk solidair met andere mensen, maar willen dat graag in iets concreets omgezet zien. De millenniumdoelstellingen zijn voor de ngo’s in dit land het uitgelezen middel om hun achterban in beweging en bij zich te houden. Of met andere woorden, ze zullen de samenleving in het Noorden misschien meer ten goede komen dan de mensen in het Zuiden.

Armoede is niet het probleem van arme mensen maar van een hele samenleving Ten derde moeten we hopen en kunnen we verwachten dat al diegenen, van hoog tot laag, die in New York met de onderhandelingen bezig zijn, ook zullen willen nadenken over zin en onzin van hun werk. De ebolacrisis is een wake-up call. Er zijn grote hervormingen mogelijk en nodig. Het is geen toeval dat de VN-instellingen al zo’n jaar of tien geleden zijn gaan wijzen op de groeiende ongelijkheid, op de noodzaak van een transformatieve sociale bescherming. ‘Transformatief’ kan dan betekenen dat er een breuk komt met de neoliberale dogma’s, sociale bescherming leidt ook tot veranderingen op economisch en politiek – democratisch – vlak. Het kan. Wat de afgelopen vijftien jaar overduidelijk hebben aangetoond is dat armoedebestrijding binnen een neoliberaal systeem – en dus enkel gebaseerd op groei – geen zoden aan de dijk zet. Het kan niet voldoende herhaald worden: armoede is niet het probleem van arme mensen maar van een hele samenleving. Dat betekent inderdaad economische verandering, maar ook sociaal beleid, fiscaliteit en herverdeling. Het betekent een overheid die instaat voor het welzijn van burgers, ook al kunnen andere partners bij het beleid betrokken worden. Solidariteit is nodig. Ook tussen Noord en Zuid. Met het huidige beleid in Europa wordt elke dag duidelijker dat de uitdagingen waar de mensen voor staan precies dezelfde zijn, ook al zijn de uitgangsposities verschillend. Dit opent deuren voor een brede samenwerking tussen sociale bewegingen van Noord en Zuid. Als de millennium- en andere duurzame doelstellingen daarbij kunnen helpen, welkom! Een nieuw ontwikkelingsmodel voor Noord en Zuid, daar gaat het om. Francine Mestrum

januari 2015 > 15

BAANBREKER

Meer dan 20 jaar ethisch comité UGent-UZGent Onze nieuwe rubriek Baanbreker schenkt aandacht aan de bio-ethiek. Deze tak van de moraalwetenschappen behandelt morele vraagstukken rond het menselijk leven, in essentie rond geboorte en sterven. De meest bekende voorbeelden zijn abortus, euthanasie, genetische manipulatie, IVF enzovoorts. Niet toevallig cases die met de regelmaat van de klok voorgelegd worden aan het ethisch comité van het UGent-UZGent. Sinds 1994 zijn ziekenhuizen in België wettelijk verplicht om een ethisch comité in te stellen. In Gent startte men hiervoor reeds rond 1980. De toenmalige voorzitter van de medische raad nam ook het voorzitterschap van het ethisch comité op zich. In die tijd zetelden enkel ziekenhuisartsen in dit comité. In 1994 werd het ethisch comité niet alleen verplicht, ook de samenstelling werd wettelijk bepaald. In de loop der tijd is deze samenstelling steeds verder uitgebreid en maken naast ziekenhuisartsen ook verpleegkundigen, een apotheker, een psycholoog, een jurist, een huisarts en een ethicus er deel van uit. We zijn een pluralistisch ziekenhuis en ons ethisch comité is dan ook pluralistisch samengesteld. Dat uit zich in het bijzonder in het feit dat er telkens twee ethici in het comité zitten, met name een ethicus van gelovige strekking, in casu de aalmoezenier van het UZ Gent, als een vrijzinnig ethicus. Momenteel gaat het om E.H Bert Vanderhaegen en prof. dr. Sigrid Sterckx.

16 > januari 2015

De huidige voorzitter is prof. dr. Dirk Matthys, pediater. Hij volgde prof. dr. Robert Rubens op in 2011. Prof. dr. Koenraad Vandewoude is secretaris en prof. dr. Tom Balthazar maakt als jurist deel uit van de Commissie voor medische ethiek. De volledige ledenlijst kan geraadpleegd worden op de website van het Ethisch Comité UGent.

We zijn een pluralistisch ziekenhuis en ons ethisch comité is dan ook pluralistisch samengesteld. Dat uit zich in het bijzonder in het feit dat er telkens twee ethici in het comité zitten, met name een gelovige en een vrijzinnige ethicus De leden worden aangewezen door de Raad van Bestuur van het Universitair Ziekenhuis voor

een periode van vier jaar. De vergaderingen van het ethisch comité gaan door achter gesloten deuren en de leden zijn gehouden door de discretieplicht. Wettelijk gezien heeft het ethisch comité de opdracht advies te geven en te beslissen over protocollen inzake experimenten op mensen. Daarnaast wordt advies verleend bij ethische kwesties die zich voordoen in het ziekenhuis. Voor elk van deze opdrachten werkt het comité volledig onafhankelijk. Vooral het beoordelen van experimenten vormt

BAANBREKER

een groot deel van het werk. Het gaat om de evaluatie van academisch onderzoek of studies gesponsord door farmaceutische bedrijven, waarbij het onze taak is om te waken over de rechten en bescherming van de patiënten. De onderzoekers dienen bij ons hun dossiers in, die wij dan bespreken en beoordelen.

Een voorbeeld van een casus die werd uitgewerkt en voorbereid in samenwerking met de Commissie voor medisch ethiek, is de gelaatstransplantatie, die ook uitgebreid in de media aan bod kwam Het onderzoek dat wordt voorgelegd, betreft enerzijds alle onderzoek dat valt onder de ‘experimentenwet’ van 7 mei 2004, alsook onderzoek met menselijk lichaamsmateriaal en retrospectief onderzoek. De wet van 7 mei 2004 focust zich © UZGent

op al het onderzoek op mensen ‘dat bijdraagt aan de kennis der gezondheidsberoepen’. Het beperkt zich aldus niet tot de ‘klinische proeven’. Hier hoort niet alleen geneesmiddelonderzoek onder, maar ook onderzoek met toestellen, chirurgisch onderzoek, het afnemen van vragenlijsten betreffende de gezondheid van mensen, ook onderzoek binnen de kinesitherapie, logopedie en verpleegwetenschappen. De projecten die worden beoordeeld, zijn enerzijds projecten waarbij medewerkers van het universitair ziekenhuis hoofdonderzoeker zijn, als bachelor-, masterproeven of ander onderzoeksprojecten van studenten of medewerkers van de Universiteit Gent. Het aantal protocollen dat wordt beoordeeld, is de laatste jaren sterk toegenomen. In 2004 behandelden we 466 projecten, vier jaar later al 712 en 842 projecten in 2010. In 2013 tikten we af op 1168 projecten en vandaag (december 2014) verstuurden we net project 1245. De besproken kwesties handelen over het onderzoeksopzet, de keuze van proefpersonen, de risk-benefit ratio, het informed consent document alsook de voorlichting aan de deelnemers. Naast de oorspronkelijke protocollen, verwerkt het secretariaat van de Commissie voor Medische Ethiek – na overleg met de voorzitter en eventueel andere leden – ook amendementen en meldingen van ongewenste voorvallen bij onderzoek. Alles wordt nauwkeurig bijgehouden, ingebracht in een database en geklasseerd in het archief. Naast het inhoudelijk werk is er ook veel administratief werk noodzakelijk om een ethisch comité goed te laten werken. De leden van het ethisch comité krijgen alle informatie schriftelijk doorgespeeld en komen maandelijks samen om hun oordeel uit te spreken over de lopende projecten. Daarnaast is er ook een wekelijkse vergadering, zijn er ad hoc samenkomsten en is ook het bijeenroepen van een spoedvergadering mogelijk.

Er is veel overleg tussen de voorzitter, de leden en met interne en externe experten en onderzoekers. Overleg en communicatie zijn belangrijk voor de goede werking van en ethisch comité. Een andere opdracht is het uitwerken van ethische beleidslijnen. De onderwerpen komen er zowel op vraag van het ziekenhuis als op initiatief van het ethisch comité. Voorbeelden hiervan zijn het uitwerken van richtlijnen rond gebruik van sociale media, alsook procedures en richtlijnen betreffende euthanasie, palliatieve sedatie, …. Uiteraard gebeurt dat steeds in overleg met de betrokken diensten. Om deze beleidslijnen uit te werken, worden vaak ‘subcommissies’ opgericht, waarin thema’s worden uitgediept samen met experten uit het vakgebied.

Wettelijk gezien heeft het ethisch comité de opdracht advies te geven en te beslissen over protocollen inzake experimenten op mensen. Daarnaast wordt advies verleend bij ethische kwesties die zich voordoen in het ziekenhuis Een voorbeeld van een casus die werd uitgewerkt en voorbereid in samenwerking met de Commissie voor medisch ethiek, is de gelaatstransplantatie, die ook uitgebreid in de media aan bod kwam. Er is veel expertise nodig vanuit verschillende hoeken (medisch, juridisch, ethisch, …). Gelukkig kunnen we daarvoor beroep doen op heel wat experts van zowel binnen als buiten het ziekenhuis. Prof. dr. Dirk Matthys, voorzitter Sofie Vercoutere, stafmedewerker en lid Ethisch Comité UGentUZGent

januari 2015 > 17

EXTRA

Wie wordt het beste vrij–zinnige debatduo van Vlaanderen?

HOE HET BEGON?

tie verder gezet.

In 2010 organiseerde Digimores vzw - een platform dat leerkrachten nietconfessionele zedenleer verenigt en ondersteunt - in het Geuzenhuis te Gent de eerste debatwedstrijd voor leerlingen niet-confessionele zedenleer. Men wilde met deze wedstrijd jongeren van de derde graad secundair onderwijs onderbouwd en ethisch leren argumenteren. Deze doelstelling past in de leerplannen NCZ van de derde graad. Door de wedstrijd leren jongeren respectvol samenwerken. Ze maken ook kennis met de methode van vrij onderzoek. Door verschillende belangen te onderzoeken en in rekening te nemen, ontwikkelt men een kritische houding tegenover actuele maatschappelijke problemen en fenomenen, wat de betrokkenheid tot de wereld vergroot. Stuk voor stuk vaardigheden die uitdrukking geven aan onze vrijzinnig-humanistische levensbeschouwing.

In 2014 kwam de organisatie van de debatwedstrijd in het gedrang: Digimores steunde hiervoor nog volledig op vrijwilligers en had nood aan extra hulp. Daarom klopte men aan bij Hujo, die de praktische organisatie overnam. Raf Walschaerts was vorig jaar moderator van dienst. Hij daagde de jongeren tijdens de halve finale en finale uit om net dat tikkeltje verder na te denken over thema’s als euthanasie bij kinderen en wilsonbekwamen, transhumanisme en de grenzen van het

Door het succes en heel wat positieve reacties achteraf, werd het volgende schooljaar een tweede editie georganiseerd. Niemand minder dan professor Jean Paul Van Bendegem zetelde als juryvoorzitter. In 2013 werd de tradi-

18 > januari 2015

mens-zijn, sociaal-economische gevolgen en antwoorden op overbevolking en privacy en het gebruik van nieuwe media.

In 2015 is de debatwedstrijd toe aan zijn vijfde verjaardag. Daarom willen we uitpakken met een speciale editie In 2015 is de debatwedstrijd toe aan zijn vijfde verjaardag. Daarom willen we uitpakken met een speciale editie. De organisatoren koesterden al jaren de hoop om dit evenement provinciaal te verankeren. Het was hun droom om in elke provincie een debatwedstrijd te organiseren en om de winnaars daarvan tegen elkaar te laten uitkomen in een grote finale. Het feit dat deMens.nu van ‘Jongeren eerst’ een prioritaire doelstelling maakte in haar strategisch beleidsplan, heeft de weg hier VU: Irene Tassyns, Anspachlaan 111 bus 7, 1000 Brussel

De vrij-zinnige debatwedstrijd voor scholieren derde graad van het secundair onderwijs, viert in 2015 zijn lustrum. Hujo, Digimores, de huizenvandeMens en deMens.nu slaan de handen in elkaar om er, met steun van de IMD’s en in samenwerking met lokale vrijzinnige centra en vrijwilligers, een spetterende verjaardagseditie van te maken!

PODIUM EXTRA nn

re tere sennte rese n vzw ppre e r e g n jo e isch Humanist

s.nnuu Meenns. eennss eenn ddeeM M M e e d d n n a a v v n iz izeen meett ddee hhuu ingg m rkin weerk meennw sam In In sa

ri 2015 a u r b e 28 f AG ZATERD t Gent huis / Geuzen

baal tegen elkaar op tijdens een grote, nationale finale in Brussel. Een prominente jury zal uitmaken welk duo zich voor het eerst in de geschiedenis mag kronen tot Vlaanderens beste vrij - zinnige debatduo 2015! Leerkrachten niet-confessionele zedenleer en medewerkers van vrijzinnig humanistische organisaties worden aangemoedigd om debatteams (koppels) samen te stellen en te coachen. Hiervoor kan trouwens gebruik gemaakt worden van lesmateriaal op de vernieuwde website van Digimores.

Naast eeuwige roem voor de winnaars, vallen er natuurlijk ook prachtige prijzen te winnen!

project. Via het IMD-project heeft zij naartoe geëffend. Hujo legde het ook contact met nieuwe vrijwilligers voorstel voor de uitbreiding van de binnen het vrijzinnig netwerk, die debatwedstrijd op tafel bij de werkgaan helpen bij de praktische organigroep ‘Jongeren eerst’. Deze werksatie van provinciale voorrondes. groep bestaat uit jongerencoördinatoren van de huizenvandeMens en medewerkers van het federaal secreDit jaar willen we álle tariaat van deMens.nu. Er werd enleerlingen NCZ uit de derde thousiast gereageerd en iedereen ging in zijn provincie op zoek naar lokale graad in Vlaanderen de partners, zoals vrijzinnige centra, en kans geven om het beste middelen om in de winter van 2015 een voorronde van de debatwedstrijd van zichzelf te geven te organiseren. Het geheel wordt gecoWAT?: in duo wordt gedebatteerd rond brandend actuele maatschappelijke en ördineerd door een Hujo-medewerker, persoonlijke thema’s DEBATWEDSTRIJD 2015 = NIEUW FORMAT die verantwoordelijk is voor regionale WIE?: derde graad secundair onderwijs ontwikkeling en deels De wedstrijd in Gent had al heel tewerkgesteld istelt en er wat weerklank in Oost-Vlaanderen, WAAROM?: Omdat de mening van jongeren mooie prijzen te winnen vallen! op een door de maar dit jaar willen we álle leerlingen Meer informatie en inschrijvenIMD’s op www.debatwedstrijd.be gefiNCZ uit de derde graad in Vlaandenancierd ren de kans geven om het beste van met steun van de zichzelf te geven. Daarom vinden er op zaterdag 28 februari 2015 in alle provincies en in Brussel provinciale voorrondes plaats. In deze selectierondes gaan we op welgekende wijze op zoek naar het beste debatteam per provincie. De duo’s die als winnaars uit deze provinciale rondes komen, nemen het nadien ver-

De thema’s zijn ook dit jaar niet van de poes. De jongeren zullen zich inwerken in vier uiterst diverse thematieken, die om nuancering en een kritische benadering vragen: 1. Stemrecht voor jongeren vanaf 16 jaar 2. Reactie van het westen op (jonge) Syriëstrijders 3. Het belang van levensbeschouwelijke vakken op school 4. De maatschappelijke voor- en nadelen van fysieke schoonheid. Naast eeuwige roem voor de winnaars, vallen er natuurlijk ook prachtige prijzen te winnen! Zowel in de voorrondes als in de nationale finale, belonen we de inzet van de jongeren. Deelnemen is helemaal gratis en inschrijven kan tot en met 7 februari. Wees er wel snel bij, want de plaatsen per provincie zijn beperkt. Alle informatie is te vinden op de gloednieuwe website www.debatwedstrijd.be en je vindt de debatwedstrijd ook op facebook. Wij hopen dat leerkrachten en leerlingen NCZ massaal de uitdaging zullen aangaan en met goed voorbereide teams van start zullen gaan. Op naar een succesvol vijfde verjaardagsfeest! Eline Lowier

januari 2015 > 19

FILOSOOF OVER FILOSOOF

Socrates ... in ieder van ons? WIE WAS SOCRATES? Zoon van Sophroniscus, beeldhouwer, zeg maar steenkapper, en van Phaenarete, vroedvrouw, zeg maar wroetvrouw. Leermeester van Plato. Enigmatisch wijsgeer wegens geen letter op papier gezet. Toch beschouwd als grondlegger van de westerse wijsbegeerte. We kennen hem daardoor vooral via zijn leerlingen Plato (idealiserend) en Xenophon (historisch), via Aristoteles (filosofisch en logisch) en Aristophanes (parodiërend).

Op zijn dagelijkse tochten was Socrates ook vroedvrouw. Zo hielp hij zijn gesprekspartners niet het kind maar de waarheid te baren, die altijd al in hen zelf aanwezig was, van voor de geboorte Veelbesproken en moeilijk tweede huwelijk met de veel jongere Xanthippe. Alle begrip voor zijn Xantippe, die met een man moest samenleven die altijd van huis was en voortdurend rondhing in de stad … Op latere leeftijd nog vader van drie zonen: Lamprocles, Sophroniscus jr. en Menexenus. Als zeventiger veroordeeld en zijn eigen dood gekozen, drie minderjarige kinderen, een vrouw en vrienden achterlatend. Socrates dus, ‘den ambetanterik’, de ‘moeilijke-vragen-steller’, de ‘horzel in de pels’ uit de dialogen van Plato. Bekend vanwege de socratische methode, de dialectiek en de vroedvrouwkunst. Dit laatste via zijn moeder, maar dan in overdrachtelijke zin. Bekend vanwege zijn strijd tegen de sofisten, zijn ‘apologie’ en zijn gifbeker (met sap

20 > januari 2015

van de gevlekte scheerling?). Bekend en niet te vergeten vanwege de magistrale vertolking van zijn ‘zelfverdediging’ door acteur Julien Schoenaerts. Bovenal bekend vanwege zijn ironische ‘weten dat ik niets weet’, zijn nonchalante anarchie en zijn verregaande afkeer van een materialistisch leventje.

STRAATFILOSOOF Socrates dus. En, van beroep, filosoof zeker? Hij is begonnen als steenkapper, volgde zijn vader op. Het schijnt dat hij zelfs de hand gelegd heeft op de Drie Charites (Gratiën), als steenkapper wel te verstaan, van het Parthenon, de tempel voor de godin Athena op de Akropolis. Zelf zag hij zich als actief wijsgeer, als iemand die graag discussieert, filosofeert en zijn gesprekspartners stimuleert om wijsheid te begeren. Van hier een kleine stap naar het beroep van leraar, zo te denken. Neen, dat wou hij niet zijn. Toch zeker niet tegen betaling, zoals die vervloekte sofisten, advocaten avant la lettre, die recht praatten wat krom was. Meer nog, hij wees soms expliciet naar zijn armoedig bestaan, als bewijs dat hij net geen leraar was. Maar de facto was hij er wel een, op zijn eigen manier. En op zijn dagelijkse tochten was hij ook vroedvrouw. Zo hielp hij zijn gesprekspartners niet het kind maar de waarheid te baren, die altijd al in hen zelf aanwezig was, van voor de geboorte. Hij was zeker ook pedagoog: de waarheid vinden, diepere vragen stellen en zelfkennis verwerven is ok; de weg ernaartoe ligt vooral in de houding om je eigen aannames in twijfel te durven trekken, eventueel te laten weerleggen en dan pas open te kunnen staan voor andere visies. In een woord: zelf durven denken. O ja, terloops was hij ook nog een uitmuntend soldaat

in het Atheense leger en vocht hij mee in drie militaire campagnes. Kortom: Socrates, van vele markten thuis maar vooral een straatfilosoof.

NOG RELEVANT? En ja, ik weet het: dat gefilosofeer van die vent is toch niet meer van deze tijd? Voortdurend moeilijke vragen stellen, blijven doorvragen en op zoek gaan naar de kennis en de waarheid in de ander en jezelf klinkt niet echt sexy. In een tijdperk waarin we erachter gekomen zijn dat God in onze hersenen zit, dat de vrije wil niet bestaat en waarin we op elk moment in contact kunnen staan met iemand aan het andere eind van de wereld in plaats van met de persoon naast ons … Interneren die man! En toch.

Met zijn ‘ambetant gefilosofeer’ heeft Socrates de basis gelegd voor de verbinding tussen theoretische en praktische (of zo je wil toegepaste) filosofie ‘We zijn het beu dat, wanneer we met vrienden, collega’s of kennissen op stap zijn, de onlinewereld belangrijker is geworden dan wijzelf. (…) We zijn dan wel samen onder vrienden, maar toch zijn we eerder ‘Alone Together’. (…) Het is alsof face-to-face niet meer volstaat voor ons. (…) Daarom is het hoog tijd dat we een collectieve schop onder onze derrière krijgen. Een schop die ons eraan herinnert dat het onbeschoft is om je gsm belangrijker te vinden dan de vriend die voor je zit. Een schop die ons doet luisteren naar wat je gezelschap te vertellen heeft en doet horen wat ze allemaal hebben meege-

DEGEUS

FILOSOOF OVER FILOSOOF

OVER DE RUBRIEK In deze reeks belichten filosofen het gedachtegoed van hun filosofische helden. De focus ligt op de betekenis en relevantie die hun denkbeelden vandaag de dag nog hebben, en de praktische waarde voor het dagelijks leven van onze lezers. maakt. (…) En what’s in it for you? Een gezellig uitstapje, een hartig gesprek? Wie weet ... Leer opnieuw te genieten van wat er zich rondom jou afspeelt. (…)’ (DM, 26/11/2014)

Weten wij zelf nog wel waarover wij willen, durven, kunnen spreken, en op welke manier? Aan het woord is een groepje studenten communicatiewetenschappen (sic!) uit Gent die het stilaan beu zijn om voortdurend onder de sloef te liggen van de moderne communicatietechnologie en zich daaraan willen onttrekken. Lovend initiatief. Een schoolvoorbeeld van het ‘Aude sapere’ (‘Durf te weten’, ‘Durf denken’), het credo van de Universiteit Gent. Hebben zij plots het socratisch licht gezien? Alleen, wat dán? Wat als al die technologie aan de kant ligt? Wat zeggen we dan eigenlijk? Waarover hebben we het dan wel? Hebben wij zelf nog iets te zeggen? Weten wij zelf nog wel waarover wij willen, durven, kunnen spreken, en op welke manier?

PRAKTISCHE FILOSOFIE Daarom ligt Socrates mij nauw aan het hart. Met zijn ‘ambetant gefilosofeer’ heeft hij ten eerste de basis gelegd voor de verbinding tussen theoretische en praktische (of zo je wil toegepaste) filosofie. Hij koppelde onder meer epistemologie, ethiek, politiek en metafysica aan het dagelijkse leven, aan concrete situaties, aan begrippen, dilemma’s en handelingen uit ons eigen leven. Hij filosofeerde over de manier waarop we tot kennis komen, over hoe een deugdzaam leven te leiden, over een rechtvaardige samenleving, over

DEGEUS

Socrates, 469-399 v.o.t., Athene. de kracht van de liefde. Ik volg dan ook Felix Cleve in zijn omschrijving van die twee soorten filosofie: ‘In other words, theoretical philosophy aims at the formation of a world picture that we behold, practical philosophy, at the formation of a life that we live.’

De waarheid vinden, diepere vragen stellen en zelfkennis verwerven is ok; de weg ernaartoe ligt vooral in de houding om je eigen aannames in twijfel te durven trekken, eventueel te laten weerleggen en dan pas open te kunnen staan voor andere visies. In een woord: zelf durven denken Ten tweede heeft Socrates ons een methode aan de hand gedaan om een gesprek vorm te geven en in beweging te brengen: stilstaan bij wat de ander zegt, meningen laten expliciteren, de juiste vragen stellen en samen nagaan of alles wel wat steekhoudt. Aanpasbaar naar zowat elke situatie, mutatis mutandis, maar zonder te overdrijven. Drie woorden in het opiniestuk van onze studenten communicatie immers vormen de ingrediënten van een socratische setting: enkele vrienden,

een face-to-face situatie en een gesprek. Opgevat als een tweegesprek, een dialoog waarin een bepaalde kwestie besproken en onderzocht wordt. Een goeie babbel, een goed gesprek, luisteren naar het verhaal van de ander, ingaan op de vertelling van de ander … Om de ander beter te leren kennen, om jezelf beter te leren kennen, om beter samen te kunnen leven. Het is mijn ervaring dat dit altijd nog gewaardeerd maar tegelijkertijd ook zeldzamer wordt. Zeker waar we ons laten afleiden door de communicatietechnologie en denken dat daar zin in verscholen ligt. Maar niet getreurd: op een socratische manier kunnen we concluderen dat de studenten hun waarheid zelf al hebben ingezien (‘We zijn het beu’). We hebben de filosofische babbels van de Grijze Geuzen en de filosofische Zahir-gespreksgroep in het Geuzenhuis. Daarnaast onder meer ook mijn filosofisch consult ‘filo sofa’ (cf. www.toegepastefilosofie.be) als professioneel socratisch onderzoek en als existentiële adviesverlening. Nu alleen nog de straat op. Dan wordt iedereen misschien een beetje Socrates. Peter Algoet Over de auteur Peter Algoet is filosofisch consulent en socratisch gespreksleider. Hij runt een bureau voor toegepaste filosofie: ‘Het Vrijgeleide’.

januari 2015 > 21

VRAAGSTUK

22 > januari 2015

DANNY PRAET -- °1968 -- Is professor Antieke en Middeleeuwse wijsbegeerte en Geschiedenis van het Christendom aan de UGent. -- Is verbonden aan, en coördinator van, het Centrum voor de Studie van Christelijke Tradities (CSCT) -- Dit multidisciplinaire project resulteerde in een drietal publicaties onder redactie van Danny Praet: 'Christendom en filosofie', 'De Drie Romes' en het recente 'Protestantisme. Aspecten van de Reformatie tussen Humanisme en Verlichting'. -- Schreef, naast bijdragen aan 'Theios Sophistes. Essays on Flavius Philostratus' Vita Appolloni' en 'Us and Them' - een huldeboek aan UGent emeritus Herman De Ley - ook een monografie: 'De God der goden. De christianisering van het Romeinse Rijk'.

DEGEUS

VRAAGSTUK

Danny Praet praat Danny Praet (°1968) studeerde klassieke filologie en wijsbegeerte aan de Universiteit Gent en is als hoogleraar antieke wijsbegeerte en geschiedenis van het christendom verbonden aan de vakgroep wijsbegeerte en moraalwetenschap van de Universiteit Gent. Hij coördineert aan de UGent het interdisciplinaire samenwerkingsverband ‘Centrum voor de Studie van Christelijke Tradities’ dat elk jaar een lezingenreekspermanente vorming organiseert voor het ruime publiek. U doceert onder meer geschiedenis van het christendom. Hoe objectief en doorleefd kan je dit doen als vrijzinnige en atheïst? Ik doceer de geschiedenis van het christendom op dezelfde manier als ik Griekse en Romeinse godsdienstgeschiedenis doceer. Ik ben geen aanhanger van de cultus van Aphrodite of van Bacchus, althans niet in de letterlijke, historische zin van het woord, en evenmin van de christelijke godsdienst. Ik zou zelfs stellen dat het best is om niet op een ‘doorleefde’ manier de studie van de godsdienstgeschiedenis te benaderen. Toen ik in het kader van mijn eindverhandeling in de Klassieke Talen begon te onderzoeken waarom het christendom in de Grieks-Romeinse wereld überhaupt succes heeft gehad, heb ik heel wat grootschalige geschiedenissen van het christendom gelezen die geschreven waren door gelovige christenen, zoals de Nouvelle Histoire de l’Église van Daniélou, Marrou et al. Erudiete geleerden, maar die bepaald onkritisch bleken te staan tegenover een aantal aspecten van het christendom die gewoonweg niet besproken of vermeld werden in hun overzichten. Over de positie van het vroege christendom tegenover slavernij, seksualiteit en het gebruik van geweld tegenover andersdenkenden las ik in die dikke banden weinig tot niets. Dat werd wel enigszins gecompenseerd door de lectuur van de

DEGEUS

Kriminalgeschichte des Christentums van de in april 2014 overleden Karlheinz Deschner, die tussen 1986 en 2013 tien banden vol heeft geschreven met – uitsluitend – de minder fraaie kantjes van de geschiedenis van het christendom.

‘Die Grieks-Romeinse culten waren in de eerste plaats ritueel en een rituele uitdrukking van een gemeenschap op het niveau van de familie, de stad of het Romeinse Rijk. Wat men daarbij ‘geloofde’, of zelfs óf men iets geloofde, was van geen enkele betekenis en dus in grote mate vrij’ Die man en zijn Kriminalgeschichte hebben veel kritiek gekregen wegens eenzijdig en bevooroordeeld, zonder twijfel ‘doorleefd’ vanuit een andere beleving, maar mij leek en lijkt dat een nuttige compensatie voor de eenzijdigheid van de andere kant. Het wetenschappelijk ideaal is natuurlijk objectiviteit en volledigheid en dat streef ik na in mijn cursus. Hoe verklaart u eigenlijk het succes van het christendom in de Grieks-Romeinse tijd? Waarom

bleef men niet gewoon geloven in de Grieks-Romeinse goden? Wel … misschien moet ik eerst nuanceren dat de Grieks-Romeinse culten geen geloof eisten zoals de openbaringsgodsdiensten, het christendom, jodendom of de islam dat eisen. Er was geen Heilige Schrift, men kende geen dogma’s, er was geen vaste priesterkaste die een machtsbasis en controle kon vestigen over de mensen. Die culten waren in de eerste plaats ritueel en een rituele uitdrukking van een gemeenschap op het niveau van de familie, de stad of het Romeinse Rijk. Wat men daarbij ‘geloofde’, of zelfs óf men iets geloofde, was van geen enkele betekenis en dus in grote mate vrij. Heel wat mensen geloofden natuurlijk in wonderen of een hiernamaals, maar er was ook een ruim scepticisme op veel punten. Ik heb in De God der goden een hele analyse gemaakt van de mogelijke redenen voor die omslag naar het christendom, en kort gezegd tot de conclusie gekomen dat dat niet helemaal spontaan verlopen is, als ik het met een understatement mag zeggen. Vanaf de vierde eeuw is vooral de politieke druk van boven naar onder doorslaggevend geweest: alle culten behalve het judaïsme werden verboden en bestraft, soms met geweld geëlimineerd, dit gecombineerd met een bewuste benoemingspolitiek, juridische en financiële incentives, enzoverder. De keizers waren vooral geïnteresseerd in het gebruiken van de machtsstructuur van de kerk en de morele impact op haar volgelingen. Een concilie samengeroepen door keizer Constantijn had bijvoorbeeld, slechts een aantal jaren na de laatste christenvervolging, verklaard dat elke soldaat die deserteerde uit het Romeinse leger geëxcommuniceerd zou worden. Natuurlijk moet men zich ook de vraag stellen hoe het christendom van onderuit een bepaalde machtsbasis heeft kunnen

januari 2015 > 23

VRAAGSTUK

opbouwen, die dan door de machthebbers verder werd uitgebouwd. Nu was die machtsbasis niet al te groot - ze bestond vooral in de steden, en ook daar had ze nergens een meerderheid - maar ik denk dat de socioeconomische crisis van de derde eeuw en het sociale vangnet dat de vroege kerk had ontwikkeld, daarin een belangrijke rol heeft gespeeld.

Als het ideaal nog steeds is om mondige burgers op te leiden en niet gewoon technici af te leveren voor de industrie, zouden een paar uren wijsbegeerte in de curricula zeker niet misstaan.

(tijdschrift van SKEPP, nvdr). Mijn favoriet is Celsus, een platonisch filosoof die rond 160 de eerste kritiek op het christendom heeft gepubliceerd onder de titel De Ware Logos (het ware woord of de ware rede) en daarin David Hume voorbereid heeft. Hij vroeg zich namelijk af wat de geloofwaardigheid was van de getuigen van het centrale wonder van het christendom, de verrijzenis van Jezus. Celsus maakte de kanttekening dat het toch wel merkwaardig was dat enkel volgelingen van Jezus hun verrezen messias hadden gezien: waarom was hij niet aan Pontius Pilatus of

het joodse Sanhedrin verschenen, aan de Farizeeën of meteen aan de keizer zelf? Celsus vergeleek deze vergoddelijking met een verhaal over een Olympisch bokser, Cleomedes van Astypalaia, die gek was geworden en een tiental kinderen had gedood. Achternagezeten door de woedende ouders was de man een tempel ingevlucht, waar hij zich in een kist had verschanst. Toen de ouders de kist open wisten te rukken, was de man miraculeus verdwenen en een orakel verklaarde dat hij tot de status van halfgod was opgerezen. Celsus argumenteerde dat vijanden betere

Danny Praet: ‘Als classicus ben ik bovendien ook ten zeerste overtuigd van de vormende waarde van L en genuanceerd de betekenis van teksten te analyseren. Het is voor mij daarom een betreurenswaardi en wetenschappen te volgen om eventueel het ingangsexamen geneeskunde of ingenieur te kunnen vo

U sprak zonet ook over het geloof in mirakels in de Oudheid. Men heeft natuurlijk ook het geloof in de mirakels van Jezus of van latere christelijke figuren aangehaald als reden voor bekeringen. Dat kan volgens mij niet doorslaggevend geweest zijn, want andere, concurrerende culten claimden die ook: de tempels van de genezer-god Asclepius hingen vol met exact hetzelfde type ex voto’s (met afbeeldingen van genezen lichaamsdelen) die men ook nu nog kan aantreffen in christelijke heiligdommen. De rationele kritiek op christelijke (en andere) wonderen was in de Oudheid zeer scherp en geestig, maar bleef beperkt tot een kleine, sociaal-intellectuele elite, wat het belang aangeeft van democratisch onderwijs. De lezingenreeks-permanente vorming van het CSCT in de lente van 2014, die georganiseerd werd door collega’s Johan Braeckman en Maarten Boudry, ging over christendom of, ruimer, religie en scepticisme. Ik heb daarin een lezing gegeven over antiek filosofisch scepticisme over mirakels en meer bepaald christelijke wonderverhalen. Een deel daarvan is gepubliceerd in een nummer van Wonder en is gheen wonder

24 > januari 2015

DEGEUS

VRAAGSTUK

getuigen zijn van een mirakel dan fans van het eerste uur, en riep alle rationele christenen op om voortaan Cleomedes te vereren. U onderstreept hierboven het belang van democratisch onderwijs. Naar ik begrepen heb zet u zich ook actief in voor meer filosofie in het middelbaar onderwijs? Er bestaat al meer dan twintig jaar een internationale filosofie-olympiade waarin leerlingen uit het secundair van meer dan veertig landen een filosofisch essay schrijven en een aantal dagen workshops volgen over een bepaald wijsgerig thema. België

had daar nog nooit aan deelgenomen, tot 2012, wanneer ik in mijn toenmalige functie van internationaliseringsverantwoordelijke voor de vakgroep wijsbegeerte en moraalwetenschappen via bevriende contacten hierover voor het eerst hoorde. In samenspraak met Freddy Mortier, de toenmalige decaan van de faculteit en ook verbonden aan de Gentse scholengroep Panta Rhei, en met de algemeen directeur van die scholengroep Jan De Maeyer, hebben we toen een eerste Belgische voorronde georganiseerd. Zij het beperkt, want het moest snel gaan: de internationale

Latijn en Grieks. Als je die op een grondige manier onderwezen krijgt, dan helpen ze je om zeer exact ige evolutie dat zovelen na het vierde jaar afhaken in Latijn en Grieks om dan overwegend wiskunde oorbereiden.’ © Gerbrich Reynaert

Olympiade in Oslo was al zeer dichtbij. Dankzij de enorme energie en het organisatietalent van Pascal Vanhoecke, directeur van het technisch atheneum in Merelbeke, is de nationale voorronde intussen uitgegroeid tot een initiatief waaraan honderden leerlingen deelnemen. In mei 2016 zal België trouwens gastland zijn voor de Internationale Filosofie Olympiade (IPO) en komen leerlingen en leerkrachten van al die landen naar Gent, rond het thema van filosofie van oorlog en vrede.

‘De rationele kritiek op christelijke (en andere) wonderen was in de Oudheid zeer scherp en geestig, maar bleef beperkt tot een kleine, sociaal-intellectuele elite, wat het belang aangeeft van democratisch onderwijs’ Pascal en ik zijn al volop bezig met de voorbereiding van dit toch wel grote evenement. Men kan op de websites van de internationale en de nationale IPO de winnende essays lezen van de laatste jaargangen en dan staat men toch in bewondering voor de intelligentie, de argumentatieve rijpheid en de kennis van de filosofische tradities bij die jongeren. Onze finalisten zijn natuurlijk ook zeer getalenteerd, maar men merkt toch dat ons onderwijs, in vergelijking met andere landen, best wat meer aandacht zou mogen besteden aan filosofie: het analyseren van concepten, het opbouwen van een argumentatie, het maken van analyses. Als het ideaal nog steeds is om mondige burgers op te leiden en niet gewoon technici af te leveren voor de industrie, zouden een paar uren wijsbegeerte in de curricula zeker niet misstaan. De katholieke kerk heeft zowel de Big Bang-theorie als de evolutietheorie van Darwin erkend als wetenschappelijk juist en niet in tegenspraak met de Bijbel. Dat zie ik in de islam nog niet gebeuren?

DEGEUS

januari 2015 > 25

VRAAGSTUK

Als ik mij niet vergis is de oerknaltheorie rond 1930 voor het eerst geformuleerd door een Belgische katholieke priester en wetenschapper, Georges Lemaître. Maar u heeft gelijk dat de relatie tussen de openbaringsgodsdiensten en de wetenschappen niet altijd evident is geweest en dat in sommige gevallen nog steeds niet is. Er komt hopelijk volgend jaar een boek uit van het CSCT met essays over het thema christendom en wetenschappen: in het meervoud, want men beperkt het debat volgens mij te vaak tot de natuurwetenschappen. Ook de cultuurwetenschappen hebben hun steentje bijgedragen door de kritische tekststudie van de Bijbel en andere teksten, de historische kritiek, de vergelijkende godsdienstwetenschap enzoverder. Wat betreft uw vraag over de islam, dat is niet mijn expertise, maar ik kan misschien iets zeggen vanuit de geschiedenis van de wijsbegeerte meer bepaald de middeleeuwse en de islamitische wijsbegeerte. De CSCTreeks die nu in het wintersemester loopt, gaat over christendom en islam en ik doceer ook middeleeuwse wijsbegeerte. In de eerste eeuwen van de islam waren Arabische geleerden verder gevorderd dan christelijke, en ook in de filosofie hadden zij de Griekse erfenis op een zeer creatieve manier verder gezet. Voor iemand als de grote Aristotelescommentator Ibn Rushd, ook bekend als Averroës, die werkte in het Andalusië van de twaalfde eeuw (nota bene ook als jurist en als arts), was er geen principieel conflict tussen wijsbegeerte, wetenschap en geloof. De Koran gebruikte beelden en verhalen die begrijpelijk en nuttig waren voor de gewone mens, maar de hoger opgeleide geesten kunnen en moeten de openbaring zo interpreteren dat ze in harmonie is met de meer simpele beeldtaal van de Koran. Men heeft hem, en Latijnse averroïsten zoals Siger van Brabant in de dertiende eeuw, vaak de theorie van de twee waarheden toegeschreven, waarin wat waar is in de ratio (wetenschappen en wijsbegeerte) volledig los staat

26 > januari 2015

van wat waar is in het geloof, maar dat was wellicht veeleer een overtrokken aanklacht dan wat zij werkelijk leerden. In elk geval heeft de verdere werking van deze interpretatie bijgedragen tot de onafhankelijkheid van wetenschap en wijsbegeerte ten opzichte van de theologie. Maar men moet er wel bij zeggen dat Ibn Rushd op het einde van zijn leven in de problemen is geraakt, verjaagd werd uit Córdoba en zijn werken veroordeeld zag, en dat hij vrijwel geen invloed gehad heeft in de latere islamitische wereld: veel van zijn werken zijn niet in het origineel bewaard maar enkel in Hebreeuwse en Latijnse vertalingen. Het is misschien toch tekenend voor de huidige stand van zaken dat slechts één land met een overwegend islamitische bevolking aan de filosofie-olympiade deelneemt, en wel van in het prille begin, en dat is Turkije. Weliswaar vanuit een expliciet kemalistische, seculiere motivering.

‘Of je nu gelovig bent of atheïst, men moet - vind ik - toch op zijn minst geïnformeerd zijn over wat je wel of niet wenst te geloven’ Kan je vandaag nog eisen dat jongeren een grondige kennis van het christendom moeten hebben, daar waar er misschien belangrijker vakken zijn als economie, natuurwetenschappen, psychologie en informatica? Ik vrees dat die vraag ingegeven is door een instrumentalistische visie op onderwijs. Aristoteles stelde dat men niet alleen moet betrachten om te overleven maar ook en vooral om goed te leven, en de geesteswetenschappen hebben dan misschien geen direct nut voor het eerste maar zeker wel voor het tweede. Kunst, literatuur, talen, filosofie en ook religieuze stelsels zijn voor dat laatste zeker interessant. Of je nu gelovig bent of atheïst, men moet - vind ik - toch op zijn minst geïnformeerd zijn over

wat je wel of niet wenst te geloven. Ook voor een goed begrip van kunst en literatuur is kennis van verschillende culturele tradities noodzakelijk. Ik begin de lessen christendom vaak met twintig bekende kunstwerken waarin antieke mythologische thema’s zijn afgebeeld en twintig even beroemde schilderijen waarin de christelijke mythologie aan bod komt. Mijn ervaring is dat, ongeacht het scholennet waaruit ze komen, mijn studenten de antieke mythologie wel weten te duiden maar volledig cultureel ongeletterd zijn als het op christendom aankomt. Als classicus ben ik bovendien ook ten zeerste overtuigd van de vormende waarde van Latijn en Grieks. Als je die op een grondige manier onderwezen krijgt, dan helpen ze je om zeer exact en genuanceerd de betekenis van teksten te analyseren, en krijg je in de hogere jaren ook prachtige gedichten en prozateksten te lezen. Het is voor mij daarom een betreurenswaardige evolutie dat zovelen na het vierde jaar afhaken in Latijn en Grieks om dan overwegend wiskunde en wetenschappen te volgen om eventueel het ingangsexamen geneeskunde of ingenieur te kunnen voorbereiden. Niet dat ik iets tegen dokters of bruggenbouwers heb, maar wat je in het middelbaar leert aan wetenschappen en wiskunde is op een paar weken in het hoger onderwijs afgehandeld, terwijl wat je in de vroege jaren Latijn en Grieks leert, hanteerbaar is in niet-mathematische analyses die voor het gewone leven nodig zijn, en trouwens ook voor veel taken in de werksfeer. Maar vooral, in de laatste jaren Latijn en Grieks krijg je dingen te lezen die gaan over het goede leven: schoonheid en wijsheid. Philippe Juliam

DEGEUS

POËSTILLE

Gekleid en geletterd SAGE onderneemt pogingen tot poëzie

Schepping © Lieve Terrie

Onlangs las ik de aan een jeugdige, visueel ingestelde anonymus toegeschreven definitie van poëzie: tekst die niet tot aan de rand komt. Deze al te marginale definitie is illustratief voor de elementaire en meest gebruikelijke manier waarop poëzie wordt waargenomen: als één van de prozaïsche mise-en-page afwijkende tekst op papier. Voor propagandistische doeleinden, politiek en mercantiele, zijn er gedichten op andere dragers aangebracht – op muren, op T-shirts en kussenslopen; in Kortrijk heeft men ooit getracht poëzie te populariseren door gedichten op vuilniszakken te drukken.

DEGEUS

Visuele dichters voegen vanaf de jaren 1970 soms artefacten aan hun teksten toe, maar de resultaten blijven ‘werken op papier’. Het zijn Frans Vanderlinde en Herman Damen die in dezelfde periode een derde dimensie toevoegen, objectpoëzie creëren. Wij kunnen niet zeggen dat de poëzie daarmee de ruimte verovert, wel dat zij ruimte krijgt. En een sculpturaal karakter, zij wordt tastbaar en letterlijk ‘formeel’. De sculptuur, van oudsher dienstbaar aan mythe en macht, is geneigd naar het monumentale en het mimische – al bestaat er ook, wij weten het, surre-

alistisch en abstract beeldhouwwerk. Maar er bestaat ook een vorm van figuratieve driedimensionale poëzie die de directe uitdrukking is van een idee. SAGE, het Schiedamse kunstenaarskoppel (de feitelijke vereniging van Saskia van Herwijnen en Gerrit van Schuppen) creëert naast woordpoëzie en tweedimensionale beeldpoëzie, ook objectpoëzie. Vanaf 2009 boetseren zij ook hun ideeën in klei. Zij boetseren poëzie. De gebakken resultaten hebben, zoals hun andere iconische gedichten, vaak een kritisch karakter. SAGE, gefascineerd door letters, door de letter als oorsprong, als cel waar-

januari 2015 > 27

POËSTILLE

mee de wereld, hun wereld, is opgebouwd, onderneemt en visualiseert ‘pogingen tot poëzie’. Tijdens een recente tentoonstelling werden letters op de bodem van de galerie gestrooid – gezaaid op onvruchtbare bodem. SAGE heeft er een deel van opgeschept – de letters gaan letterlijk ‘op de schop’. Heel consequent en niet zonder enige ironie werd dit werk Schepping genoemd – een titel die meteen verwijst naar de bekende Bijbelse schepping door het woord. SAGE schept uit de chaos – maar ook opgeschept blijven de letters chaos. Misschien is dat een symbool. Maar het beeld valt ook te lezen als illustratie van en kritiek op de neorealistische opvatting dat poëzie voor het rapen ligt. Een ander beeldgedicht uit de reeks Poging tot poëzie – een bescheiden titel die ontleend is aan de dichter Jan Hanlo, is Monoloog. Vier witte keramische koppen staan, het gezicht naar elkaar toegewend en de mond gesnoerd met (lip)letters, in ruitvorm opgesteld op een zwarte tafel. Besterven de woorden op hun lippen of houden ze monologue intérieur? Rond één van de tafelpoten ligt op de bodem een hoopje witte letters. Een sprekender illustratie van het idee monoloog kan ik mij niet indenken.

Er is kritisch beweerd dat visuele poëzie steunt op vondsten. Er is niets tegen vondsten. Integendeel. Er zijn vondsten die het gevolg zijn van een vonk, en er zijn vondsten die het resultaat zijn van zoeken. SAGEs vondsten zijn het gevolg van inzicht. Eén van de pregnantste is wel Mens. De mens, gereduceerd tot zijn alfabetisch minimum, als vanger in de val. Als gevangene, als slachtoffer van zijn bezits- en vernietigingsdrang.

Ni Dieu n

Hun werk refereert vaak aan Bijbelse en klassieke mythologie, maar in de Schiedamse tempel, nu expositieruimte, waar ooit de dichter Piet Paaltjens (alias François Haverschmidt) predikant was, illustreerde SAGE onlangs een eigen scheppingsverhaal. Op de vloer was de omtrek van een liggend menselijk lichaam getekend en gevuld met letters. Dat werk heet Vertaald: de identificatie van taal en mens. De mens, met woorden uit klei gevormd, keert uiteindelijk tot zijn essentie terug. Maar het woord mag niet verloren gaan, woorden mogen niet worden vergeten. ‘Vergeten woorden’ als heitje, kribbe, sjees, sponde en vedel hebben zij op sterk water in weckflessen gestopt ter bewaring, tegen het vergeten.

Renaat Ramon Om dit stukje te kunnen schrijven moet ik even plaats nemen in de cabine van de teletijdmachine van professor Barabas. Flits, boem! – en ik bevind me in het wondermooie jaar 1948, drie jaar oud, bijna volwassen. Het is een zonnige septemberdag en ik wandel op de speelkoer van de kleuterschool van de Zusters Onze-Lieve-Vrouw Visitatie in de Gentse Karel Lodewijk Dierickxstraat, de handen op de rug. De andere ettertjes hebben al gedwee rijen gevormd en stappen zwijgend, sommigen huilend, de in mijn ogen afgrijselijke lokalen van het schoolgebouw binnen. Een niet onvriendelijke non doet teken dat ik moet volgen. Ik zet mijn wandeling bedaard verder. Niets in mijn kleine hoofd dat eraan denkt om gehoor te geven aan dit bevel. Mens © SAGE

28 > januari 2015

DEGEUS

COLUMN

ni Maître nonnenneus en zeg: ‘ik ben braaf hè?’ Twee jaar later, 1950. De lagere school van de Soeurs de la Visitation de la Coupure. Ik herinner me het prachtige marineblauw van de stempels Bien en Très bien waarmee je huiswerk werd beoordeeld. Een Bien betekende eigenlijk dat je een grote nul was en je prestatie benedenmaats. In het kille uit donkerbruine baksteen opgetrokken gebouw werden de leerlingen wekelijks voor het beeld van de Moeder Maagd verzameld voor het collectief gebed annex gezang. En er was een binnenkoer met pal in het midden Jezus van Nazareth, afgebeeld als een goede herder, een lammetje elegant rond zijn nek gedrapeerd. Le sacré coeur. Omzoomd door weelderige planten en struikgewas. Je moest er dagelijks passeren om naar de klaslokalen te trekken.

De goede herder werd uitgedaagd maar bleef onbewogen. De onbewogen beweger, weet je wel, uit de latere lessen wijsbegeerte Je moet weten dat ik vooraf al een blik geworpen had op de donkere gang die ik moest betreden. Zwarte kieltjes hangen slap aan de rijen kapstokken langs de muur. De loden stilte drukt. De geur van krijt, zeepsop en bleekwater. Een reusachtig crucifix op het einde van de gang. Alles van een tristesse die je als beginnend mens niet kan vatten. Goed, nogmaals klingelt een bel om mij tot spoed aan te zetten. Ik vervolg eenzaam mijn tocht langs de contouren van de speelplaats. Men laat mij begaan, er op rekenend dat ik mijn vergissing spoedig zal inzien en de schare gehorigen zal vervoegen. Niets van dit alles. Na een halfuur sommeert de non mij eindelijk binnen te komen, ‘zoals iedereen’. En wat doe ik? Ik tover een appelsien tevoorschijn die mama had meegegeven, houdt die voor de nobele

DEGEUS

Op zo’n dag, ik herinner het me alsof het gisteren was, bleef ik achter. En als ik wist dat ik helemaal alleen was, zocht ik een keitje en mikte het triomfantelijk naar Jezus. Pats. Bijna emotieloos en toch intens. En dat ritueel bleef ik keer op keer herhalen. De goede herder werd uitgedaagd maar bleef onbewogen. De onbewogen beweger, weet je wel, uit de latere lessen wijsbegeerte. De stoutmoedigheid nam bij iedere nieuwe gelegenheid toe. De keitjes werden stenen. De worp steeds beter, krachtiger en volmaakter. Op woensdag 13 november 1950, een redelijk zonnige en koude dag met drie uur en een kwartier zon, de lucht was onbewolkt en er stond een matige wind (drie Beaufort), sloeg het noodlot toe. De steenwerper mepte zo hard dat het oorlelletje van de goede herder er af

vloog. Op hetzelfde moment voelde ik een ijzeren greep in mijn nekvel en bulderde Soeur Marie Cornelis dat ze de dader eindelijk beet hadden. ‘Guillaume, vous êtes un hypocrite et vous le resterez jusqu’à la fin de vos jours!’ Ik begreep er niets van. Ook niet nadat zuster directrice het correct voor me vertaalde: een schijnheiligaard. Een fraai, in een waas van geheimzinnigheid vervuld begrip. Nog eens een jaar later. Ondertussen ben ik gemuteerd naar het Institut Pierre Delasalle waar de bloeddorstige broeders van liefde de plak zwaaien. Voorbereiding op de eerste communie: er wordt geoefend met niet-gewijde hosties. We zitten op de communiebank en sperren onze kelen open om het heilig kleinood te ontvangen. Zeven lange weken werden we voorbereid op dit uniek sacraal moment. Op de hostie bijten was godslastering en gaf rechtstreeks toegang tot de hel. En wat doe ik? Ik hap toe en verbrijzel de hostie in de verwachting dat ze zou gaan bloeden, zoals een vriendje verzekerd had. Als ik opsta en terug naar mijn plaats ga rijst de kloeke gestalte van meester Joseph voor mij op. Er volgt een kaakslag die tot in de gewelven van de Sint-Martinuskerk nazindert en mij een ogenblik overweldigt met het gevoel dat ik nu een echte geus ben. Als je daar, ruim zestig jaar later, bij het drinken van een goede trappist (Rochefort 10) onder vrienden over opschept, welt een warm gevoel van zelfbehagen op. In die kleine getormenteerde katholiek zat dus al die zwarte anarchistenziel gemonteerd. Als je die herinneringen bovenhaalt kijken de vrienden – op enkelen na, allen goede vrijzinnigen van huize uit – met een wat meewarige blik naar buiten. Een redelijk zonnige en koude dag, de lucht is onbewolkt, er staat een matige wind. Drie Beaufort, zeg maar. Willem de Zwijger

januari 2015 > 29

CULTUUR

‘Dat is maar een kleedje hoor!’ Een impressie van de kleutervoorstelling ‘Menskens’ van 4Hoog Hoe maak je de dood voor jonge kinderen bespreekbaar? 4Hoog zoekt wat toneel verbindt met rouw en vindt de oplossing in de verbeelding. Op een speelse manier wordt zowel groot als klein meegenomen in een ontroerend verhaal. De theatervoorstelling ‘Menskens’ is een tragikomische voorstelling over liefde, verlangen, gemis en alleen zijn. Arthur mist zijn vrouw, Christine. Ze is van de trap gevallen en … dood. Nu staat hij er alleen voor. Helemaal alleen. En zonder haar heeft het leven voor hem alle glans verloren. Ondanks dit tragische gegeven zet Tom De Bleye, met zijn lange expressieve

30 > januari 2015

lijf en grappig smoeltje, een plezante, beetje ‘rare’, maar lieve oude man neer. De voorstelling is bij momenten humoristisch en verrassend, maar tegelijk steeds teder, ontwapenend en integer. Speciaal voor kinderen vanaf vijf jaar, en voor alle volwassenen met

een levendige verbeeldingskracht en gezonde inleving. Alles speelt zich af op de mallemolen van dit Verschrikkelijk Mooie Leven; technisch perfect weergegeven door het draaipodium waarop Arthurs leven zich verder zet. Het draait en draait maar verder. Zonder zijn Christine. Hij leeft, overleeft … Hij heeft zo’n ongelooflijke zin in frietjes, zoals zijn Christine die maakte. Maar hij kan niet koken. Zelfs een eitje klaarmaken lukt hem niet. Tegelijk zijn er zoveel zoete herinneringen aan zijn ‘vrouwke’: ‘ze was immers echt niet groot’. Hij mijmert, denkt

DEGEUS

CULTUUR

terug, droomt haar terug bij hem. In een bijzonder ontroerende scène danst hij met het kleedje van zijn overleden vrouw. Haar hoofd gesymboliseerd door een gloeilamp: ‘Christine, je ziet er stralend uit!’, zwiert hij met haar (kleedje) op de tonen van meeslepende muziek. Arthur weet wel dat het maar een kleedje is dat hij omarmt, maar toch … Fantasie en realiteit lopen hand in hand, spelen haasje-over met naïviteit, levendigheid, eindigheid en oneindige liefde. Verlies en herstel, de beide kanten van rouw. De confrontatie met de leegte, het blijvende gemis, de onrechtvaardigheid van de eindigheid van elk menselijk bestaan en zoveel andere gevoelens worden op kindermaat getoond, maar zijn even herkenbaar voor volwassenen. Het draaipodium draait,

alsmaar sneller, zwiert ... Na de verwoestende storm is ook Christine’s kleedje weg. ‘Dat is maar een kleedje hoor!’, riep een kinderstemmetje uit het publiek. Juist. Maar de herinneringen blijven. Altijd. Ontroerend, pijnlijk, mooi en lief. Hoe de voorstelling eindigt, wil ik hier niet verklappen. Daarvoor moet u zelf, met uw kinderen, maar eens gaan kijken. Een beklijvend slot dat voor sommigen zeer herkenbaar is; voor anderen confronterend, voor sommigen moeilijk of niet te aanvaarden. Maar hoe dan ook onvergetelijk. Bij de kindjes in onze zaal hoorden we enkel blije en leuke ‘kritieken’. Op zondag 23 november organiseerde het huisvandeMens deze niet-alledaagse voorstelling Menskens in de Kopergietery te Gent. In januari volgen nog twee voorstellingen in Sint© Hugo DeBuck

Niklaas en Zottegem. De première kaderde in de kick-off en bekendmaking van het vrijzinnig-humanistisch bijstandpakket voor kinderen en jongeren, De Sokken van de Olifant. Dit oorspronkelijk in Vlaams-Brabant uitgedachte project wordt in alle huizenvandeMens enthousiast uitgewerkt en gepromoot. Het heeft hoofdzakelijk tot doel om ook een jonger doelpubliek te bereiken en in onze huizen te verwelkomen met hun (zin)vragen rond verlies en rouw, met hun 86 gevoelens na verlies van iets wat voor hen van betekenis was (na overlijden, ziekte of echtscheiding). Kinderen en jongeren rouwen immers evengoed als volwassenen. Maar op hún manier. Met hún taal, beelden, muziek, gedragingen en fantasie. Wij pogen hun ouders, opvoeders, grootouders en familieleden te ondersteunen met middelen en materialen om deze gekwetste, ‘kleine’ mensen bij te staan in het omgaan met hun verlies. Hen uitnodigend om al spelend, tekenend, dansend, creërend en fantaserend uiting te geven aan wat er hen van binnen beroert. Winnie Belpaeme, Vrijzinnig-humanistisch moreel consulente Menskens – 4Hoog : Regie en tekst: Jan Sobrie en Tom Dupont / Spel: Tom de Bleye / Coach: Frans Van der Aa / Vormgeving: Jan De Brabander en Thao Nguyen (stage) / Kostuums: Dorine De Muynck / Techniek en licht: Bram Geldhof / Stage: Ruth Laleman.

Prijs: € 3 (kind) / € 5 (volwassene). SPEELDATA: Woensdag 7 januari 2015, 15:00 – CC Stadsschouwburg, Sint-Niklaas. Zaterdag 10 januari 2015, 15:00 – zaal Rhetorica, Zottegem. INFO EN RESERVATIE: sintniklaas@demens.nu - 03 777 20 87 zottegem@demens.nu - 09 326 85 70.

januari 2015 > 31

FILM

Beeldvorming Beeldvorming beïnvloedt ons denken. Spijtig genoeg dragen media maar al te vaak bij aan het bestendigen en opbouwen van negatieve, soms ronduit schadelijke beeldvorming. In deze filmrubriek wordt dit aangekaart: ‘Image’ bekijkt hoe de Brusselse migrantenwijken afgeschilderd worden in de media terwijl ‘Pride’ erin slaagt om de beeldvorming van homoseksuelen in een positief daglicht te plaatsen.

Image Image vertelt het verhaal van de jonge, ambitieuze journaliste Eva die, terwijl ze aan een reportage werkt, wordt meegesleept in de wereld van rough guy Lahbib. Deze sympathieke, maar ruige Marokkaan gidst haar door de probleemwijken en geleidelijk aan wordt ze gefascineerd door zijn leefwereld en door hemzelf. Eva wil van haar kleine reportage een documentaire maken waarin de verfoeide quartiers een ander imago krijgen. Dat is niet naar de smaak van iedereen. Vooral niet van Herman Verbeeck, de sterpresentator van het nieuwsprogramma waarvoor Eva werkt. De grote baas wil een scoop die kijkcijfers oplevert en geen human interestprogramma dat over racisme, taalachterstand en dergelijke leutert.

construeren waar negatieve en stereotype gedachten achter schuilen. Daar wordt te licht mee omgesprongen en dat wordt in de film duidelijk in beeld gebracht. Image heeft de ambitie om thema’s aan te kaarten die al te gemakkelijk onder het tapijt worden geveegd, maar die onmiskenbaar aandacht verdienen.

Filmmakers Adil El Arbi en Bilall Fallah willen met hun film een debat openen over de problematiek van de Brusselse migrantenwijken. De stad Brussel, die in de film de allure krijgt van pakweg Parijs of New York, speelt zelf ook een belangrijk rol. El Arbi en Fallah besteedden heel veel aandacht aan de filmlocaties en tussen de hoofdstukken zitten flitsende montages met allerlei Brusselse landmarks. De film bevat heel wat knipogen naar Martin Scorsese, Quentin Tarantino en Oliver Stone.

De twee regisseurs hebben dit thema niet zomaar in de kijker geplaatst. Ze geven weer hoe de media een beeld

32 > januari 2015

Deze film is tegelijkertijd een hommage aan La Haine, de rauwe banlieue film van Mathieu Kassovitz. Net als in La Haine vinden we ook in Image een combinatie terug van sensationele cinematografie en een gevoel van niet te rechtvaardigen misprijzen. De hele Belgische filmwereld stond

door Image even op zijn kop, de ene filmregisseur vond de film te links, een filmfestivaldirecteur vond het dan weer te rechts. Het leek wel of men verveeld zat met de confrontatie.

Filmmakers Adil El Arbi en Bilall Fallah willen via hun film een debat openen over de problematiek van de Brusselse migrantenwijken. Ze geven weer hoe de media een beeld construeren waar negatieve en stereotype gedachten achter schuilen Wat mij betreft slaagden de regisseurs erin om met een zeer laag budget een tijdsbeeld te creëren dat de kijker in zijn ban houdt. Een groot deel van de fascinatie is zeker te danken aan de schitterende acteerprestatie van nieuwkomer Nabil Mallat, die met één blik een vat dynamiet richting kijker afstuurt. ‘Image’, regie: Adil El Arbi en Bilall Fallah. Met: Laura Verlinden, Nabil Mallat en Geert Van Rampelberg. België, 2014, 90 min.

FILM

pesterijen vanwege hun geaardheid. De stakende arbeiders uit de afgelegen dorpjes in Wales zaten er zelf ook helemaal niet op te wachten om gesteund te worden door perverts, zoals ze de LGSM’ers noemen. Zelfs binnenkomend geld en voedselpakketten worden amper bekeken. Maar de juridische kennis van Jonathan (Dominic West) blijkt meer waardevol dan de financiële steun, want hij weet de gearresteerde mijnwerkers vrij te krijgen. Wanneer hij de stugge mijnwerkers ook nog laat zien dat je met dansen het mooiste meisje van het dorp kan veroveren, wordt het water minder diep. Maar de staking verhardt intussen, de winter breekt aan en in de homogemeenschap begint de aidsepidemie zijn tol te eisen.

Pride De onweerstaanbare Britse crowdpleaser Pride ontving tijdens de jongste editie van het filmfestival van Cannes de Queer Palm, de prijs die sinds 2010 wordt uitgereikt aan een holebifilm die volgens de jury ‘de beeldvorming van homoseksuelen in een positief daglicht stelt’. Ook op het filmfestival 2014 in Gent werd de film bedolven onder heel veel lof én bekroond met de Port of Ghent Publieksprijs. Theatermaker Matthew Warchus levert met deze feelgoodkomedie zijn debuut als langspeler af. De film heeft een hoog Full Monty-gehalte en is geworteld in de traditie van de Britse sociale drama’s. Het verhaal, gebaseerd op waargebeurde feiten, belicht het onverwachte en onwaarschijnlijke bondgenootschap tussen stakende mijnwerkers uit Wales en een groepje homoactivisten in het Thatcher-tijdperk. De Britse mijnwerkersstaking van 1984 duurde bijna een jaar en vormde een ware uitputtingsslag tussen de vakbonden en premier Thatcher. De stakende mijnwerkers woonden voornamelijk in Wales maar kregen steun uit heel Groot-Brittannië.

DEGEUS

De botsing tussen de verschillende groepen mensen zorgt voor heel wat hilarische maar ook diepgravende momenten. Het is knap dat de zwaardere thema’s – naast de armoede binnen de mijnwerkersgezinnen ook het grote gevaar van aids en HIV voor de homogemeenschap – daarbij niet vermeden worden Mark Ashton (Ben Schnetzer), een geëngageerde homo uit Londen, kwam tijdens de Gay Pride optocht van 1984 op het idee te collecteren voor de stakende mijnwerkers. Hij richtte meteen de actiegroep Lesbians and Gays Support the Miners (LGSM) op. Andere homo’s waren minder enthousiast dan Mark, vooral degenen die juist uit Wales waren weggevlucht na

Pride heeft niet echt één hoofdpersoon, maar laat ons kennismaken met een bont gezelschap aan personages, vertolkt door een uitstekende cast. Bovendien weet de film perfect de sfeer van de grimmige jaren tachtig op te wekken, mede dankzij een tot in de puntjes verzorgde aankleding en een fijne soundtrack. De botsing tussen de verschillende groepen mensen zorgt voor heel wat hilarische maar ook diepgravende momenten. Het is knap dat de zwaardere thema’s – naast de armoede binnen de mijnwerkersgezinnen ook het grote gevaar van aids en HIV voor de homogemeenschap – daarbij niet vermeden worden. Het is moeilijk om drama en komedie goed te combineren, maar Pride doet dat behoorlijk adequaat. ‘Pride’, regie: Matthew Warchus. Met: Bill Nighy, Imelda Staunton, Dominic West, Paddy Considine, Joseph Gilgun, Ben Schnetzer, George MacKay, Monica Dolan, Matthew Flynn, Andrew Scott, Faye Marsay, Freddie Fox, Chris Overton, Joshua Hill, Jessie Cave, Jessica Gunning, Liz White. Verenigd Koninkrijk, 2014, 120 min. André Oyen

januari 2015 > 33

FORUM

IN WELKE WERELD LEEFT HANS ACHTERHUIS? Luisterend naar Hans Achterhuis tijdens de Nacht van de Vrijdenker, en het interview lezend in De Geus, vraag ik mij af: over welke wereld handelt zijn nieuwe boek De kunst van het vreedzaam vechten? ‘We leven in de meest vreedzame periode in de geschiedenis. De kans om een gewelddadige dood te sterven lag nooit lager dan in ons tijdperk.’ ‘In ons boek kijken we naar één criterium: veiligheid. We zeggen dat moderne samenlevingen op dat gebied erg goed presteren.’ Het is een onderzoek naar hoe moderne beschavingen erin slagen om conflicten op vreedzame manier uit te vechten. Alvast heeft Hans Achterhuis WO I en WO II uit zijn beschouwingen gehouden. Maar wanneer laat hij zijn ‘vreedzame samenleving’ dan beginnen? Waarschijnlijk na de Koreaanse oorlog, de Vietnamoorlog, en na de Algerijnse oorlog, na de burgeroorlogen in Noord-Ierland, Nicaragua, Salvador, de rechteloosheid in de militaire dictaturen in Chili en Argentinië. Ook sluit hij vermoedelijk de VS uit zijn blikveld, want in welk land gebeuren meer moorden, door bewapende burgers en kinderen, en vele door de politie? De oorlog tegen drugs in Mexico is ook al jaren aan de gang, en de gruwelijkheden nemen toe. Afrika telt uiteraard niet mee. Bedoelt Achterhuis dan Europa? De vernietiging van Joegoslavië, Srebreniça, Sarajevo, Kosovo, en meer: die liggen dus niet in Europa. Ook Tsjetsjenië niet. De Middellandse Zee voor de kust van Lampedusa is nog niet Europa. Oekraïne ook niet. Libië, Afghanistan, Irak, zijn geen moderne samenlevingen (volgens Achterhuis dan), toch niet vandaag, nadat het Westen daar is tussengekomen. België en Nederland voeren vandaag wel oorlog, maar is dat zo veraf dat het niet meetelt? Al betalen onze burgers er wel voor en weten we niet hoeveel euro per gedode terrorist, noch hoeveel onschuldige, collaterale doden er vallen. Ik vergeet haast Syrië, en de bedreiging van de klimaatopwarming voor letterlijk iedereen.

België dat de vreedzame samenleving en veiligheid maximaal zijn? Zouden Achterhuis en Nico Koning niets weten over de jonge mensen voor wie er geen betaalde baan is, en de 55-plussers die weggesaneerd worden en toch langer moeten werken om een normaal pensioen te verdienen? Het aantal in een tijdelijke en precaire job neemt toe, en de werkloosheidsuitkering voor pas afgestudeerden wordt geschrapt: werken inkomensonveiligheid heet dat. 15% van de gezinnen overleven op of onder de armoededrempel. Uit Nederland hoor ik hoe ouderlingen in tehuizen soms nauwelijks verzorging krijgen; de regering heeft die verantwoordelijkheid doorgeschoven. Zijn er boven de Moerdijk geen daklozen, zoals in onze steden, die binnenkort weer in de vrieskou moeten overnachten omdat de opvangplaatsen de tel niet kunnen bijhouden? Hoelang zijn de wachtlijsten voor een sociale woning, opvang voor iemand met een beperking, en plaatstekort in de (Belgische) gevangenissen? Hoe kunnen Achterhuis en Koning zo maatschappelijk blind zijn, dat ze schrijven: ‘Er is iets dat er voor zorgt dat de mensen niet in opstand komen, en dat is die veiligheid’? Niet in opstand? Wellicht nog niet in Nederland, maar in België, Frankrijk, Italië, Spanje, Portugal, Griekenland, Cyprus, ja zelfs in Duitsland wordt er meermaals betoogd en gestaakt, er worden vernielingen aangericht, auto’s in brand gestoken, de media en regeringen klagen steen en been over de bevolking – ‘al is het maar een minderheid’ wordt er meteen aan toegevoegd: ‘Ce ne sont que des gueux.’ De relzoekers in Engeland en de Parijse faubourgs noemt men meestal ‘van vreemde origine’. ‘Ik zie niet in hoe het beter kan’, durft Achterhuis zeggen aan De Geus. ‘Er zijn wel alternatieven, alhoewel die moeilijk te vinden zijn.’ Er zou al heel veel mogelijk worden indien de regeringen de belastingen van multinationals die nu ontweken worden in de paradijzen, zouden inzetten om zoveel noden te lenigen en om veiligheid van inkomen te verzekeren voor eenieder.

Is het dan binnen de ommuurde enclave van Nederland en Frank Roels, Emeritus UGent.

ANTWOORD VAN DE REDACTIE:

Achterhuis en Koning baseren zich voor wat hun claim betreft op twee uitgebreide studies: War in human civilisation van Azar Gat en Steven Pinkers The Better Angels of our Nature. Beide werken laten zien, ondersteund door een grote hoeveelheid cijfers, dat de kans om aan een gewelddadige dood te sterven in de moderne tijd veel lager ligt dan ooit in de geschiedenis. Dat is, hoe contra-intuïtief het ook mag lijken, inclusief alle calamiteiten, genocides

34 > januari 2015

en wereldoorlogen die de 20e eeuw kenmerkten. Tribale oorlogsvoering in de prehistorie was negen keer dodelijker dan 20e-eeuwse oorlogen. Moord kwam in de Middeleeuwen zo’n dertig keer meer voor dan in de moderne tijd. Ondanks alle verschrikkelijke berichten liggen de cijfers voor verkrachting, slavernij, bloedwraak, dodelijke vechtpartijen en rellen, enzovoorts, een pak lager dan in premoderne tijden.

DEGEUS

BOEKENREVUE

Markies de Sade ESSAYS OVER ETHIEK EN KLINIEK, LITERATUUR EN NATUUR LODE LAUWAERT In het Musée d’Orsay loopt op dit ogenblik een tentoonstelling over de beruchte markies de Sade. Zowel de tentoonstelling op zich als het promofilmpje hebben enige ophef veroorzaakt. ‘Le divin Marquis’ staat alom bekend als een geperverteerde man en een scabreus auteur. In zijn grote oeuvre worden immers mensen, soms tot ter dood, gemarteld voor niets anders dan het genot van de persoon die de pijn toebrengt. Althans, dat is de gepopulariseerde versie. Lode Lauwaert probeert met zijn boek enige nuance aan te brengen door te beweren dat niet het aanbrengen van pijn Sades drijfveer is en dat Sade de meest uiteenlopende thema’s onderzoekt: verlangen, extase, transgressie, het bizarre, de zuiverheid en de apathie. De auteur heeft psychologie gestudeerd in Gent en filosofie in Leuven. Hij is momenteel verbonden aan het Hoger Instituut voor Wijsbegeerte in Leuven en is gepassioneerd door twintigste-eeuwse Franse filosofie. In Markies de Sade is het zijn uitdrukkelijke bedoeling om een inleiding te geven tot het naoorlogse denken van enkele grote filosofen, te weten Klossowski, Blanchot, Bataille, Lacan, Barthes en Deleuze. Zijn insteek is de libertijnse markies de Sade. De genoemde Franse filosofen hebben tenslotte allen nagedacht en geschreven over de man die zijn naam heeft gegeven aan het ‘sadisme’. Op zich is dat vreemd omdat zowat iedereen het ermee eens is dat het werk van Sade vervelend is door de oeverloze herhalingen. Wat trouwens niet heeft verhinderd dat Sades werk, zoals dat van Diderot en Voltaire, opgenomen werd in de prestigieuze Bibliothèque de la Pléiade. Door de vrijzinnige lezer kan deze recensie misschien worden gezien als een provocatie. Lauwaert begeeft zich immers, zoals dat bij Leuvens geschoolde denkers wel meer het geval is, op het terrein van het postmodernisme en de humanismekritiek. Op het einde van het boek schrijft hij daar heel expliciet over en verbindt beide begrippen. Onder postmodernisme verstaat hij immers niet zozeer het einde van de grote verhalen of het idee dat dé waarheid niet bestaat, maar de gedachte dat ‘(…) de mens – in casu de sadist,

DEGEUS

en Sade als persoon of schrijver – als soevereine drager van de werkelijkheid ‘sterft’ en uit het centrum van de werkelijkheid verdwijnt.’ Filosofen spreken in dit geval, met een moeilijk woord, over de decentrering van het subject. Volgens mij moet het postmodernisme en de bijhorende decentrering van het subject niet negatief worden bekeken. Ook binnen het humanisme hebben veel filosofen, gedurende al meerdere tientallen jaren, de klemtoon gelegd op de positieve aspecten van de modernismekritiek. De cartesiaanse cogito en het totaliteitsdenken hebben binnen een modern humanisme hun grondslag verloren. Lauwaert verwoordt het mooi wanneer hij schrijft over Klossowksi: ‘(…) voluit in de moderniteit gaan staan betekent het assumeren en affirmeren van de instabiliteit, onstandvastigheid en vloeibaarheid van het leven.’ Volgens Klossowski is de autonome rede volledig verdwenen in het denken van Sade. Een ander aspect, dat met het bovenstaande verband houdt, is de klemtoon op de tekst en niet zozeer op de auteur. Volgens Blanchot moeten we Sades teksten niet intellectualistisch begrijpen, en moeten we geen inzicht of boodschap zoeken in zijn teksten, maar moeten we Sades oeuvre begrijpen als het afsterven van de inhoud van de woorden. Blanchot is daarom een voorloper van ‘het ‘antihumanistische’ structuralisme uit de twintigste eeuw dat stelt dat de mens geen drager is van de werkelijkheid, maar dat hij zelf door iets anders wordt gedragen, namelijk de taal.’ Dit komt uiteraard ook aan bod in het hoofdstuk over de structuralist Barthes. Lode Lauwaert heeft een interessant boek geschreven over markies de Sade en meteen ook een kennismaking met zes Franse filosofen. Misschien had hij aan het begin van elk hoofdstuk een ruwe schets kunnen geven van het denken van elke filosoof opdat de lezer die filosoof beter zou kunnen kaderen binnen de Franse filosofie van de twintigste eeuw. Niet iedereen kent Klossowski of is vertrouwd met het begrippenapparaat van Lacan. Zelf was ik ook het noorden kwijt toen ik over het denken van Deleuze las omdat ik de moeilijke Freudiaanse begrippen niet altijd kende. Niettemin verstaat Lauwaert de kunst om in redelijk begrijpelijke taal te schrijven over enkele moeilijkere filosofen. Kris Velter Lode Lauwaert, Markies de Sade, Essays over ethiek en kliniek, literatuur en natuur. Uitgeverij Pelckmans, 2014, 269 p., ISBN 9789028978027.

januari 2015 > 35

CODA

EF & AF over vrije wil In een vorige aflevering [De Geus, jg. 46, nr. 5, 2014, p. 52] hebben de Ene Filosoof (EF) en de Andere Filosoof (AF) interessante ideeën met elkaar uitgewisseld rond het begrip tijd, weliswaar met een curieuze afloop. Als verslaggever was ik maar wat blij te horen dat ze elkaar weer zouden ontmoeten en dat ze het zouden appreciëren indien ik erbij wilde zijn. Het onderwerp was vrije wil, wat aantoont dat ze geen enkel thema, hoe complex ook, uit de weg willen gaan. (Toelichtingen van mijn hand staan in italics om geen verwarring te creëren, die is al groot genoeg.) EF: ‘Beste AF, wat ik nu eens graag zou willen horen van jou: vrije wil, hoe ga je daarmee om?’ AF: ‘Ja, lap, daar begint het al. Sorry, EF, maar waarom zou je dat willen horen van mij? Ben je nu al een val aan het voorbereiden? Zodra ik iets zeg, wat het ook is, hoor ik jou al zeggen: ‘Aha, en jij denkt dat je dit hebt gewild?’ Maar ik wil je mijn standpunt over vrije wil zeker meedelen.’ EF: [Kijkt naar AF met vragende blik] ‘Dus?’ AF: ‘Dus wat?’ EF: ‘Wel, wat is jouw standpunt?’ AF: ‘Wil je dat echt weten, beste EF?’ EF: [Met een smakelijke glimlach] ‘Mooi, beste AF, goed gedaan, omkering van de situatie, je kent jouw Quintilianus [dit is een verwijzing naar het beroemde werk De opleiding tot redenaar (Institutio oratoria) waar alle argumentatieve technieken worden opgelijst; wat we hier meemaken is een vorm van omkering van de bewijslast] maar het zal niet pakken, vriend. Kom, alle grapjes terzijde, hoe kijk je aan tegen het probleem van vrije wil?’ AF: ‘En wat is dat probleem volgens jou?’ EF: ‘Maar enfin, je bent toch een filosoof? De vraag is eenvoudigweg of die vrije wil bestaat of niet.’ AF: ‘Aha! Wel dat is nu uitgerekend mijn standpunt: die vraag interesseert mij geen bal.’ EF: [Met een lichte verontwaardiging in de stem] ‘Hoe? Dat meent ge niet, dat is toch geen standpunt: de vraag interesseert mij niet.’ AF: ‘Ah neen? Zal ik nu eens tonen dat ik een filosoof ben? Heeft Rudolf Carnap ons niet uitgelegd dat er in de filosofie schijnproblemen bestaan [dit is een verwijzing naar de tekst van Carnap, Schijnproblemen in de filosofie (Scheinprobleme in der Philosophie), een mooie proeve van logisch empiristisch denken]? Waaraan we dus best geen tijd en moeite besteden? Wel, wat mij betreft, is dit er zo eentje.’

36 > januari 2015

EF: ‘OK, je bent een filosoof, goed. Maar waarom zeg je dan niet gewoon dat je vrije wil als een illusie beschouwt?’ AF: ‘Waarom niet? Omdat dat mijn positie niet is. Ik zeg niet dat het een illusie is want dat zeg ik juist dat het niet bestaat. En zelfs dat wil ik niet zeggen.’ EF: [Met een triomfantelijke klank in de stem] ‘Héhé, maar deze keer heb ik je wel te pakken! Wat bedoelde je precies als je daarnet zei ‘Dat wil ik niet zeggen’?’ AF: ‘Lieve, lieve vriend, ik ga je moeten beledigen. Jij moet dringend een cursus logica volgen. Kunnen we dan niet meer spreken over dingen, los van de kwestie of ze bestaan of niet? Hoe zouden anders een kerkvorst en een ketter met elkaar kunnen spreken over (G/g)od?’ EF: [Met een pauze tussen elk woord in de eerste zin] ‘Durf dat niet nog eens tegen mij te zeggen! Als we praten over vrije wil dan moet er iets zijn dat daaraan beantwoordt, het moet toch een minimale referentie hebben. Welke is die voor jou? Antwoord!’ AF: ‘We gaan toch onze discussie over de tijd niet overdoen, kameraad? Is vrije wil een ding, een eigenschap, een relatie, een object, een proces, een gebeurtenis, een gedachte, …? Denk je echt dat een antwoord op die vraag ons vooruit helpt? Komaan, zeg!’ EF: [Met een lichte wanhoop in de stem] ‘Maar mensen toch, OK, OK, hoe zou je willen spreken over vrije wil – en begin nu niet meteen te zagen over mijn gebruik van ‘willen’, alstublieft.’ AF: ‘Was ik zeker niet van plan, wees gerust. Stel nu eens dat we over deze vraag onderling overleggen, heen en weer praten, discuteren, delibereren en wat nog niet, en we komen tot een besluit, zou je dan zeggen dat het een vrije keuze is van ons beiden om zo over het onderwerp te praten?’ EF: [Voelt dat er iets gaat komen] ‘Als we dat in volle vrijheid hebben gedaan, natuurlijk, waarom zou je iets anders beweren?’ AF: ‘Is dan daarmee de vraag niet beantwoord?’ EF: ‘Welke vraag precies?’ AF: ‘Hangt dat niet af van wat we willen? En willen we dat?’ De stilte die toen viel was indrukwekkend en ik ben weggeslopen zonder dat ze het hebben gemerkt. Jean Paul Van Bendegem

DEGEUS

MAGAZINE VRIJZINNIGE ACTUALITEIT OOST-VLAANDEREN

De volgende nieuwsbrief verschijnt op 1 februari 2015. Bijdragen hiertoe worden ten laatste op 7 januari 2015 verwacht op onze redactie.

DEINZE

NIEUWSBRIEF UPV GENT

ZATERDAG 17 JANUARI 2015, 20:00 Toneelvoorstelling ‘Dwazen’

In de ‘meandernamiddagen’ neemt Geert Boxstael een muziekstuk onder de loep. Het vervolg vloeit verder uit de bespreking van dit werk.

WILLEMSFONDS DEINZE

AALST DONDERDAG 22 JANUARI 2015, 20:00 Informatie-avond PLEEGZORG OOST-VLAANDEREN

Dwazen is een komedie door Neil Simon in een regie van Jits Van Belle.

Informatie-avond voor kandidaat-pleegouders. Gratis deelname. Info: Pleegzorg Oost-Vlaanderen vzw - 0471 91 91 02. Locatie: Pleegzorg Oost-Vlaanderen vzw, Kerkhoflaan 58, 9300 Aalst.

VRIJDAG 23 JANUARI 2015, 19:30 Algemene ledenvergadering met receptie HVV AALST Gratis deelname. Info en inschrijving: rene.vanderspeeten@telenet.be 053 78 15 91. Locatie: huisvandeMens Aalst, Koolstraat 80-82, 9300 Aalst.

DEGEUS

Het Russische dorp Kulyenchikov leeft al eeuwen onder een vloek. Ooit weigerde de dochter van de Zubritskys te trouwen met de toenmalige Graaf Youskevitch. De bewoners zullen oerdom blijven zolang deze situatie zich generatie na generatie voortzet. Maar nu komt de onderwijzer Leon Tolschininsky, die prompt verliefd wordt op Sofia Zubritsky. En zij op hem. Met een list weet hij de vloek uit te bannen. Een aanrader! Inkom: afhankelijk van het aantal deelnemers. Info en inschrijving: Annie Mervillie willemsfondsdeinze@telenet.be - 0476 46 67 26 of Bart Provijn - bart.provijn@telenet.be - 0474 07 83 79. Locatie: Zaal Palace, Markt 32, 9800 Deinze.

GENT DINSDAG 6 JANUARI 2015, 13:30 – 17:00 Meandernamiddag Muziekclub ‘Capriccio’

Deelname: € 10. Info en inschrijvingen (gewenst): Geert Boxstael upvgenteeklo@gmail.com - 0496 539 976. Locatie: Geuzenhuis, Kantienberg 9, 9000 Gent.

ZONDAG 11 JANUARI 2015, 11:00 Nieuwjaarsreceptie Stephanie D’Hose en Dieter Defurne WILLEMSFONDS GENT We nodigen u graag uit op onze nieuwjaarsreceptie in het Lakenmetershuis, die dit jaar iets vroeger valt dan andere jaren. Dit jaar hebben we Stephanie D’Hose te gast. Stéphanie is sinds augustus 2014 adjunct-kabinetschef voor Cultuur bij minister voor Cultuur, Jeugd, Media en Brussel Sven Gatz. Zij zal kort én uit eerste hand de nabije toekomst van de socio-culturele sec-

januari 2015 > 37

AGENDA

tor toelichten. Er staat immers een nieuw cultuurbeleid in de stijgers!

DONDERDAG 15 JANUARI 2015, 14:00

DINSDAG 20 JANUARI 2015, 19:30

Nieuwjaarsreceptie

Filosofische babbel ‘Abortus, een gewone medische ingreep? Of moord?’

Boogie Phil GENTSE GRIJZE GEUZEN

Daarnaast verzorgt choreograaf, docent en performer Dieter Defurne het bijzondere dansoptreden End Result. Door het gebruik van foto’s, geluiden en objecten zorgt Dieter Defurne ervoor dat er herinneringen opgeroepen worden, die dan weer emotie naar voor brengen en uiteindelijk beweging genereren. Twee individuen maken dezelfde reis van jeugd naar volwassenheid, vaak gaan ze een andere kant uit maar komen toch ook vaak samen op hetzelfde punt. Je kunt de persoonlijkheden vorm zien krijgen tijdens deze zoektocht van jong naar wie ze nu zijn. Een persoonlijke zoektocht zal naar voor gebracht worden door twee dansers, twee verschillende achtergronden, twee verschillende fasen in het leven.

Iedereen is welkom op de receptie ter gelegenheid van het nieuwe jaar 2015. Vooraf is er een optreden van Boogie Phil, hij brengt ons Boogiewoogie en bluespiano. Gratis toegang. Info en inschrijving: griet@geuzenhuis.be of dan.block@gentsegrijzegeuzen.net 09 220 80 20. Locatie: Geuzenhuis, Kantienberg 9, 9000 Gent.

DINSDAG 20 JANUARI 2015, 13:30 – 17:00 Strijkkwartet nr. 7 – Ludwig van Beethoven Muziekclub ‘Capriccio’ UPV GENT

Gratis toegang. Info en inschrijving (gewenst voor 6 januari): Danny Neirinckx - wfgent-dn@telenet.be 0495 53 99 83. Locatie: Lakenmetershuis, Vrijdagmarkt 24-25, 9000 Gent.

DINSDAG 13 JANUARI 2015, 13:30 – 17:00 Meandernamiddag Muziekclub ‘Capriccio’ UPV GENT In de ‘meandernamiddagen’ neemt Geert Boxstael een muziekstuk onder de loep. Het vervolg vloeit verder uit de bespreking van dit werk. Deelname: € 10. Info en inschrijvingen (gewenst): Geert Boxstael upvgenteeklo@gmail.com - 0496 539 976. Locatie: Geuzenhuis, Kantienberg 9, 9000 Gent.

38 > januari 2015

HVV ZAHIR GENT

We bespreken het strijkkwartet nr. 7 door Ludwig van Beethoven. Deelname: € 10. Info en inschrijvingen (gewenst): Geert Boxstael, upvgenteeklo@gmail.com - 0496 539 976. Locatie: Geuzenhuis, Kantienberg 9, 9000 Gent.

Abortus blijft voor controverse zorgen, blijft beroeren. Rond abortus bestaan vele meningen, zowel medische, moreel religieuze als humanistische. Tijdens onze filosofische babbel willen we zowel onze individuele als de maatschappelijk gangbare meningen bespreken. Zien we abortus als een onschuldige ingreep of zien we het als een vorm van moord? Hoe staan we tegenover de pro life (anti abortus) beweging en hun manier van campagne voeren? Hoort dit bij het recht op vrije meningsuiting? Kan abortus gelden als één van de aanvaardbare voorbehoedsmiddelen? Of dienen we abortus eerder als een noodrem te blijven zien? Wat met de morning after- of de abortuspil, dienen die, vrijelijk, zoals nu, beschikbaar te zijn? Of willen we daar toch liever een arts bij betrokken zien? Of vinden we het evident dat een huisarts of gynaecoloog deze ingreep kan uitvoeren? Dient abortus in het strafrecht te blijven, of dient het gewoon als een patiëntenrecht beschouwd te worden? Een hele mand van filosofische uitdagingen, een open babbel met respect voor ieders filosofische mening waar we jou graag op uitnodigen. Gratis deelname. Info en inschrijving: Gustaaf de Meersman - videokontakt. gdm@telenet.be - 09 330 35 77. Locatie: Geuzenhuis, Kantienberg 9, 9000 Gent.

DEGEUS

AGENDA

VRIJDAG 23 JANUARI 2015, 20:00

DINSDAG 27 JANUARI 2015, 13:30 – 17:00

Vernissage ‘Face to face, face à face’

Meandernamiddag Muziekclub ‘Capriccio’

Eddy Carels KUNST IN HET GEUZENHUIS

UPV GENT In de ‘meandernamiddagen’ neemt Geert Boxstael een muziekstuk onder de loep. Het vervolg vloeit verder uit de bespreking van dit werk. Deelname: € 10. Info en inschrijvingen (gewenst): Geert Boxstael upvgenteeklo@gmail.com - 0496 539 976. Locatie: Geuzenhuis, Kantienberg 9, 9000 Gent.

Wij spreken af aan de kerk van Elst (Brakel) om 13:30 voor een bezoek aan de oven of om 14:00 voor de wandeling. Na de wandeling bestaat de mogelijkheid om Geutelingen te eten. Deze worden ter plaatse betaald. Gratis deelname. Info en inschrijving (gewenst): Christine Glorieux christine.glorieux@telenet.be - 0478 23 56 05. Locatie: St. Apoloniakerk Elst, 9660 Brakel.

MOERBEKE-WAAS ZONDAG 25 JANUARI 2015, 10:30 Aperitiefconcert

WOENSDAG 28 JANUARI 2015, 19:30 Algemene Vergadering HUMANISTISCH VERBOND GENT

Face: 1. Your face is the front part of your head from your chin to your forehead. 2. A face is the expression someone has or is making. 3. A face of something is a surface or side of it, especially the most important side. 4. If you face something difficult or unpleasant, you have to deal with it, ‘Death is something that we all have to face’. Zicht aan gezicht, Zicht op aangezicht, De weerspiegeling van je ‘inside’, De blik diep ongrijpbaar. ‘Beauty is the Beginning and the End’. ‘La Douleur de Vie est réelle’. Wat zeggen gelaat, gezicht en aangezicht over ‘la forme’ en over ‘the appearance’? De Waarheid.

De tentoonstelling wordt ingeleid door vormgever Michael Meert. Gratis toegang. De tentoonstelling loopt van 24 januari t.e.m. 1 februari 2015 in het Geuzenhuis. Open: maandag tot vrijdag van 9:00 tot 12:00 en van 13:00 tot 16:30 (na telefonische afspraak via 09 220 80 20). Op zaterdag en zondag telkens van 14:00 tot 17:00. Info: KIG - griet@geuzenhuis.be - 09 220 80 20. Locatie: Geuzenhuis (Zolderzaal), Kantienberg 9, 9000 Gent.

DEGEUS

We wensen u allen een fantastisch 2015 toe en nodigen u graag uit op onze jaarlijkse algemene ledenvergadering. Wij blikken terug op een geslaagd 2014 en stellen u met onze huidige bestuursploeg opnieuw een gevarieerd en boeiend activiteitenprogramma voor. Er is nog steeds plaats voor elke vrijzinnige die een steentje wil bijdragen aan onze werking. Wij sluiten de vergadering af met een drankje, een hapje en een babbeltje. Leden én niet-leden van harte welkom. Gratis deelname. Info: Brigitte Walraeve - hvv.gent@geuzenhuis.be 09 220 80 20. Locatie: Geuzenhuis, Kantienberg 9, 9000 Gent.

HERZELE ZONDAG 25 JANUARI 2015, 13:30 Geutelingenwandeling

Jo5 WILLEMSFONDS MOERBEKE-WAAS

Met de muziekband ‘Jo5’ kunnen we opnieuw een Moerbekenaar, namelijk allround muzikant Ivan Somers, aan het daglicht brengen. Hij vormde een nieuw gezelschap met dit kwintet van vier muzikanten en een zeer goeie zangeres. Ze brengen een mix van jazz, swing, blues en latin. Een aanrader om er opnieuw bij te zijn. Inkom: aankoop van 1 aperitief verplicht, de afdeling biedt de hapjes aan. Info en inschrijving: Rudy Van Megroot rudyvanmegroot@skynet.be - 0476 48 42 05. Locatie: Feestzaal van Middenschool De Moerbei van het GO!, Hospicestraat 16, 9180 Moerbeke.

WILLEMSFONDS HERZELE

OUDENAARDE VRIJDAG 9 JANUARI 2015, 19:30 - 21:30 Jaarlijkse nieuwjaarsreceptie VC LIEDTS Jaarlijkse nieuwjaarsreceptie van VC Liedts en de vrijzinnige verenigingen: Comité Feest Vrijzinnige Jeugd, August Vermeylenfonds, Willemsfonds, Liedts Bridge Club, Oudstudentenbond VUB, Uitstraling Permanente Vorming VUB, huisvandeMens, deMens.nu, SOS Nuchterheid.

januari 2015 > 39

AGENDA

Gratis deelname. Info en inschrijving: VC Liedts - info@vcliedts.be 055 30 10 30. Locatie: VC Liedts, Parkstraat 2-4, 9700 Oudenaarde.

Deelname: het lidgeld voor de leesclub bedraagt € 15 per jaar voor leden, en € 25 voor niet-leden. Info en inschrijving: VC Liedts - info@vcliedts.be 055 30 10 30. Locatie: VC Liedts, Parkstraat 2-4, 9700 Oudenaarde.

MAANDAG 12 JANUARI 2015, 19:00 Algemene Ledenvergadering WILLEMSFONDS OUDENAARDE Algemene ledenvergadering, gevolgd door een nieuwjaarsdrink.

bruikt wordt tijdens de lessen en daarnaast ook over de werking van het vrijzinnig centrum. Aansluitend is er een infovergadering (11:30-12:00) over het komende lentefeest/Feest Vrijzinnige Jeugd. Er kan ook nagepraat worden tijdens de toogbabbel.

DINSDAG 20 JANUARI 2015, 20:00 Interactieve voordracht ‘Nepal’ VERMEYLENFONDS OUDENAARDE I.S.M. VC LIEDTS

Gratis deelname. Info en inschrijving: Johan Vanommeslaeghe johan.vanommeslaeghe@telenet.be - 055 31 55 46. Locatie: VC Liedts, Parkstaat 4, 9700 Oudenaarde.

MAANDAG 19 JANUARI 2015, 19:00 Bijeenkomst Leesclub ‘Leesvrij’ Het Hout - Jeroen Brouwers VC LIEDTS

Maxim en Laksmi komen vertellen over Nepal. Zij werd er geboren. Hij werd verliefd op Laksmi én op haar land. Samen organiseren ze prachtige reizen en vertellen ze over de mensen, de landschappen, de religies, het eten ... kortom, een boeiende bijeenkomst over Himalayaland Nepal. Inkom: gratis voor leden AVF Oudenaarde / € 2 voor niet-leden. Er zal gelegenheid zijn om het lidmaatschap bij het AVF te vernieuwen (€ 10). Info en inschrijving: VC Liedts - info@vcliedts.be 055 30 10 30. Locatie: VC Liedts, Parkstraat 2-4, 9700 Oudenaarde.

Gratis deelname. Info: VC Liedts - info@vcliedts.be - 055 30 10 30. Inschrijving: Aangezien de plaatsen beperkt zijn, willen we graag dat u zich inschrijft op zedenleer@live.be. Locatie: VC Liedts, Parkstraat 2-4, 9700 Oudenaarde.

MAANDAG 26 JANUARI 2015, 20:00 Wijndegustatie Luc Blommaert VC LIEDTS I.S.M. WIJNRANK

ZONDAG 25 JANUARI 2015, 11:00 - 12:00 De nieuwe media zijn geen boekenvijand. Het aantal boeken- en leesclubs neemt toe. Dit wijst er op dat lezen steeds vaker een sociale functie vervult. En wij doen hier graag aan mee! Na individuele lezing van een gemeenschappelijk gekozen boek wordt er van gedachten gewisseld met respect voor de mening van de ander en worden leeservaringen verdiept. In deze bijeenkomst zal het boek Het hout, geschreven door Jeroen Brouwers, besproken worden.

40 > januari 2015

Infoavond zedenleer en Lentefeest/Feest Vrijzinnige Jeugd met aansluitend vrijzinnige toogbabbel COMITÉ FEEST VRIJZINNIGE JEUGD OUDENAARDE De cursus zedenleer zit duidelijk in de lift. Steeds meer ouders schrijven hun kinderen in voor dit boeiende vak. Toch zijn er nog veel vragen over wat er tijdens de lessen zedenleer zoal aan bod komt. Daarom organiseren we een infomoment (11:00-11:30) voor alle geïnteresseerden. We zullen het vooral hebben over de didactiek die ge-

Het thema voor deze degustatie is: ‘Bourgogne deel II: rode wijnen uit de Côtes de Nuits’. Deelname: € 25. Info en inschrijving: VC Liedts - info@vcliedts.be 055 30 10 30. Locatie: VC Liedts, Parkstraat 2-4, 9700 Oudenaarde.

DEGEUS

AGENDA

RONSE VRIJDAG 30 JANUARI 2015 Nieuwjaarsreceptie WILLEMSFONDS RONSE

Theatervoorstelling Menskes in het kader van het project ‘De sokken van de olifant’ 4Hoog HUIZENVANDEMENS

van vrijzinnig-humanistisch consulenten. De Sokken van de Olifant is een begeleiding op maat, zowel voor kinderen en jongeren in rouw, als voor ouders, leerkrachten en hulpverleners die hen willen ondersteunen. Het begeleidingspakket is nu beschikbaar in alle huizenvandeMens. (www.desokkenvandeolifant.be) SPEELDATA SCHOOLVOORSTELLINGEN: Dinsdag 6 januari 2015: 10:45 & 13:30 CC Stadsschouwburg, Sint-Niklaas Woensdag 7 januari 2015: 10:45 CC Stadsschouwburg, Sint-Niklaas Vrijdag 9 januari 2015: 14:00 - zaal Rhetorica, Zottegem Dinsdag 20 januari 2015: 13:30 – CC de Herbakker, Eeklo

Nieuwjaarsreceptie, i.s.m. de Ronsische vrijzinnige verenigingen. Gratis deelname. Info: Isabelle Raevens - willemsfondsronse@gmail.com 0476 35 64 56. Locatie: VC De Branderij, Zuidstraat 13, 9600 Ronse.

SINT-NIKLAAS DONDERDAG 29 JANUARI 2015, 19:00 Nieuwjaarsmoment HUISVANDEMENS SINT-NIKLAAS Laat het Oude Jaar eens wapperen in de koude winterwind, zodat je er zeker van kan zijn dat er een fris Nieuwjaar begint! Onze allerbeste wensen voor een gezond en gelukkig 2015. De collega’s van het huisvandeMens nodigen u graag uit voor hun Nieuwjaarsmoment. Gratis deelname. Info en reservatie (voor 15 januari): huisvandeMens Sint-Niklaas - sintniklaas@demens.nu - 03 777 20 87. Locatie: huisvandeMens Sint-Niklaas, Ankerstraat 96, 9100 Sint-Niklaas.

ZOTTEGEM MAANDAG 19 JANUARI 2015, 19:00 Nieuwjaarsreceptie GRIJZE GEUZEN ZOTTEGEM Iedereen welkom op onze jaarlijkse nieuwjaarsreceptie. Gratis deelname. Locatie: OC Leeuwergem, Gentse Steenweg 306, 9620 Zottegem.

DEGEUS

Over liefde, verlangen, gemis, alleen zijn, een voorstelling met een lach en een traan, herkenbaar voor groot en klein. Een oude man in een zetel. Zijn vrouw is weg. Nu moet hij alles alleen doen. Want hoe maak je de dood voor jonge kinderen bespreekbaar? 4Hoog zoekt wat toneel verbindt met rouw en vindt de oplossing in de verbeelding. Een draaitoneel doet veel. Een huiskamer, niet meer dan twee zetels en een deur. Arthur roept, maar het blijft stil in de kamer: Kristien is niet meer. Maar treurig wordt Menskes nooit, integendeel. Op een speelse manier wordt zowel groot als klein meegenomen in dit ontroerend verhaal. Menskens is een voorstelling voor kinderen vanaf 5 jaar en hun ouders, oma’s en opa’s leerkrachten, ... in het kader van het project De sokken van de olifant. In de huizenvandeMens bieden wij hulp bij rouw en krijgen we veel vragen over het gedrag van rouwende kinderen. Wat betekent dat vloeken, of dat terugtrekken? Is dat ‘normaal’? Of hebben ze hulp nodig? Vaak zie je niet aan de buitenkant, hoe iemand zich van binnen voelt. Zeker niet bij kinderen en jongeren. Hulp bij rouwverwerking is een belangrijk deel van de dagelijkse praktijk

SPEELDATA FAMILIEVOORSTELLINGEN: Woensdag 7 januari 2015: 15:00 CC Stadsschouwburg, Sint-Niklaas Zaterdag 10 januari 2015: 15:00 - zaal Rhetorica, Zottegem Inkom: schoolvoorstelling gratis / familievoorstelling € 3 (kinderen) of € 5 (volwassenen). Info en reservatie: eeklo@demens.nu - 09 218 73 50. sintniklaas@demens.nu - 03 777 20 87. zottegem@demens.nu - 09 326 85 70.

VASTE ACTIVITEIT VC DE BRANDERIJ

Elke eerste en derde woensdag van de maand van 19:30 tot 21:00 Bijeenkomst van SOS Nuchterheid, zelfzorg bij verslaving. SOS Nuchterheid is een vrijzinnig en humanistisch zelfzorg initiatief en is een lidvereniging van deMens.nu Info SOS Nuchterheid: 0486 25 66 71 info@sosnuchterheid.org - www.sosnuchterheid.org. Info en locatie: De Branderij, Zuidstraat 13, 9600 Ronse - 055 20 93 20 - debranderij@skynet.be.

VASTE ACTIVITEIT VC GEUZENHUIS

Elke woensdag en vrijdag om 20:00: Bijeenkomst van SOS Nuchterheid, zelfzorg bij verslaving (alcohol en andere verslavingen). Aarzel niet om een afspraak te maken. De lotgenoten uit uw buurt verwelkomen u van harte! Uw contactpersoon: Eddy - 0494 65 19 84 ( woensdag ) Cynthia - 0477 65 72 11 ( vrijdag ) Locatie: Geuzenhuis, Kantienberg 9, 9000 Gent.

januari 2015 > 41

AGENDA

VASTE ACTIVITEITEN VC LIEDTS

Bridgewedstrijd. Organisatie: Liedts Bridge Club, (uitgezonderd feestdagen).

Elke maandag om 20:00:

Elke dinsdag om 20:00

Workshop hatha yoga, ingericht door het Willemsfonds (geen yoga tijdens schoolvakanties).

Bijeenkomst SOS Nuchterheid (ook tijdens schoolvakanties).

Elke maandag om 14:00 en elke woensdag om 19:30

OPROEP

van kandidaat-bestuurders voor de Instellingen voor Niet-Confessionele Morele Dienstverlening (IMD) van de Centrale Vrijzinnige Raad v.z.w. in Vlaanderen en het administratief arrondissement Brussel-Hoofdstad Op 21 juni 2002 werd de wet betreffende de Centrale Raad der niet-confessionele levensbeschouwelijke gemeenschappen van België, de afgevaardigden en de Instellingen belast met het beheer van de materiële en financiële belangen van de erkende niet-confessionele levensbeschouwelijke gemeenschappen afgekondigd (BS 22 oktober 2002). Deze wet legt de financiering van de vrijzinnig humanistische gemeenschappen ten laste van publieke overheden, op een gelijkaardige manier als voor de erkende erediensten. In het kader van de decentralisatie van het beheer der financiële en materiële belangen van de vrijzinnig humanistische gemeenschappen en de huizenvandeMens werden krachtens de wet publiekrechtelijke Instellingen voor morele dienstverlening (verder Instelling genoemd) opgericht, één in elke provincie en twee in het administratief arrondissement Brussel-Hoofdstad, met bevoegdheden binnen de betrokken gebiedsomschrijving. Voor de Vlaamstalige gemeenschap is er een Instelling in de provinciehoofdsteden Antwerpen, Brugge, Gent, Hasselt en Leuven én een Instelling in Brussel. Elke Instelling wordt bestuurd door een raad van bestuur bestaande uit zeven verkozen leden en evenveel verkozen plaatsvervangers. Vijf leden en hun plaatsvervangers worden verkozen door de betrokken provinciale al-

42 > januari 2015

De vrijzinnig humanistische bibliotheek is te bezoeken tijdens openingsuren of na afspraak via 055 30 10 30 of info@vcliedts.be

gemene vergadering, die functioneert als een kiescollege, verder het kiescollege genoemd. De andere twee leden en hun plaatsvervangers worden door de Centrale Vrijzinnige Raad verkozen. Tenslotte zijn van rechtswege lid van de raad van bestuur met adviserende stem: de boekhouder van de betrokken Instelling, een afgevaardigde daartoe aangewezen door de Centrale Vrijzinnige Raad of zijn plaatsvervanger, en de gouverneur of zijn plaatsvervanger. De zetelende bestuurders bereiken het einde van hun mandaat en zijn na 14 maart 2015 allen van rechtswege ontslagnemend. Op 14 maart 2015 worden nieuwe bestuurders en hun plaatsvervangers verkozen. De voorzitter van elke Instelling is belast met de verkiezing van de nieuwe raad van bestuur. De covoorzitter van de Centrale Vrijzinnige Raad, tevens voorzitter van deMens.nu, is belast met de verkiezing van de kandidaten te verkiezen door de Centrale Vrijzinnige Raad. (Het volledige verkiezingsreglement kan op eenvoudig verzoek worden verkregen bij elke Instelling.) Elke vrijzinnig humanist, al dan niet georganiseerd, kan zijn kandidatuur voor bestuurder van een Instelling stellen, mits hij/zij: ¬ woont binnen het grondgebied van de Instelling of voorgedragen wordt door een lidvereniging van deMens.nu die er haar zetel op heeft, ¬ minstens 18 jaar oud is op de dag van de verkiezing, ¬ een getuigschrift van goed zedelijk gedrag kan voorleggen, ¬ en instemt met het principe van vrij onderzoek. Er wordt van de kandidaat een engagement gevraagd van drie jaar, waarbij hij/zij jaarlijks aan minstens 10 vergaderingen actief

(uitgezonderd feestdagen en schoolvakanties). Uitlenen enkel mogelijk voor leden. Openingsuren VC Liedts: van maandag tot donderdag van 9:00 tot 12:00 en van 13:30 tot 15:30. vrijdag op afspraak. Info en locatie: VC Liedts - Parkstraat 4, 9700 Oudenaarde - 055 30 10 30 info@vcliedts.be - www.vcliedts.be.

dient te participeren. Begiftigd met een totaalvisie op de vrijzinnig humanistische dienstverlening wordt eveneens interesse en/of beslagenheid in het financiële en materiële beheersdomein verwacht. Het mandaat van bestuurder is niet vrijblijvend. Met een budget van enkele honderdduizenden euro wordt duidelijk geappelleerd aan de verantwoordelijkheid van de bestuurder. Bovendien zijn de beslissingen van de raad van bestuur van een Instelling onderworpen aan het administratief toezicht van de minister van Justitie. Vrijzinnig humanisten die hun kandidatuur voor het mandaat van bestuurder van een Instelling willen stellen, kunnen dit doen door het kandidaatstellingsformulier, vergezeld van een motivering en een beknopt cv, in te vullen, te ondertekenen en aangetekend op te sturen, uiterlijk tegen vrijdag 23 januari 2015 – 17 uur t.a.v. de voorzitter van de betrokken Instelling. Op straffe van onontvankelijkheid moeten de kandidaturen worden ingediend op het formulier aan te vragen bij het huisvandeMens Gent (gent@deMens.nu - 09 233 52 26) en binnen de gestelde termijn. De voorzitter van de Instelling zal bij ontvangst zonder verwijl de kandidaatstelling aan de betrokkene bevestigen. PROVINCIE OOST-VLAANDEREN INSTELLING VOOR MORELE DIENSTVERLENING t.a.v. Raoul Van Mol, voorzitter Sint-Antoniuskaai 2, 9000 Gent Tel. 09 233 52 26 - gent@deMens.nu

NOTEER ALVAST IN UW AGENDA 05/02 Het rood en het zwart - Stendhal UPV Gent 05/02 Lotgevallen van metamorfoses van het vrij onderzoek - HVV Aalst

DEGEUS

COLOFON

Hoofdredactie: Fred Braeckman

LIDVERENIGINGEN VC-G

Eindredactie: Griet Engelrelst, Thomas Lemmens Redactie: Kurt Beckers, Freia DeBuck, Annette De Vos, Frederik Dezutter, Karim Zahidi Vormgeving: Gerbrich Reynaert Druk: New Goff

Fred Braeckman

Griet Engelrelst

Thomas Lemmens

Kurt Beckers

Gerbrich Reynaert

Annette De Vos

Frederik Dezutter

Freia DeBuck

Karim Zahidi

Verantwoordelijke uitgever: Sven Jacobs p/a Kantienberg 9, 9000 Gent Werkten aan dit nummer mee: Peter Algoet, Winnie Belpaeme, Ferdi Deville, Philippe Juliam, Eline Lowier, Dirk Matthys, Francine Mestrum, Jean Paul Van Bendegem, Jan Van Cauwenberghe, Sofie Vercoutere. Cover: © Mark Alen | Getty Images De Geus is het tijdschrift van het Vrijzinnig Centrum-Geuzenhuis vzw en de lidverenig ingen en wordt met de steun van de PIMD verspreid over Oost-Vlaanderen. Het VC-Geuzenhuis coördineert, ondersteunt, bundelt de Gentse vrijzinnigen in het Geuzenhuis, Kantienberg 9, 9000 Gent 09 220 80 20 – f09 222 70 73 admin@geuzenhuis.be www.geuzenhuis.be U kan de redactie bereiken via Thomas Lemmens, thomas@geuzenhuis.be en Griet Engelrelst, griet@geuzenhuis.be of 09 220 80 20.

De verantwoordelijkheid voor de gepubliceerde artikels berust uitsluitend bij de auteurs. De redactie behoudt zich het recht artikels in te korten. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag gereproduceerd of overgenomen worden zonder de schriftelijke toestemming van de redactie. Bij toestemming is bronvermelding – De Geus, jaargang, nummer en maand – steeds noodzakelijk. Het magazine van De Geus verschijnt tweemaandelijks (5 nummers). De nieuwsbrief van De Geus verschijnt maandelijks (10 nummers).

LIDMAATSCHAPPEN Kunst in het Geuzenhuis: €12 op rekening IBAN BE38 0013 0679 1272 van Kunst in het Geuzenhuis vzw met vermelding ‘lid KIG’. Grijze Geuzen: €12 op rekening IBAN BE72 0011 7775 6216 van HVV Ledenrekening, Lange Leemstraat 57, 2018 Antwerpen met vermelding ‘lid GG + naam afdeling (bv. lid Gentse Grijze Geuzen)’. Humanistisch-Vrijzinnige Vereniging: €12 op rekening IBAN BE72 0011 7775 6216 van HVV Ledenrekening, Lange Leemstraat 57, 2018 Antwerpen met vermelding ‘lid HVV + naam afdeling (bv. lid HV Gent)’. Vermeylenfonds: €10 op rekening IBAN BE50 0011 2745 2218 van VF Ledenrekening, Tolhuislaan 88, 9000 Gent met vermelding ‘lid VF’. Willemsfonds: €15 op rekening IBAN BE39 0010 2817 2819 van WF Ledenrekening, Vrijdagmarkt 24-25, 9000 Gent met vermelding ‘lid WF’.

ABONNEMENTEN De Geus zonder lidmaatschap: €13 op rekening IBAN BE54 0011 1893 3897 van het VC-Geuzenhuis met vermelding ‘abonnement Geus’. Prijs per los nummer: €2. Het Vrije Woord gratis bij lidmaatschap HVV en GGG. Combinaties van lidmaatschappen met of zonder abonnementen zijn mogelijk.

DEGEUS

De Cocon, dienst voor Gezinsbegeleiding en begeleid zelfstandig wonen vzw info: 09 222 30 73 of 09 237 07 22 info@decocon.be - www.decocon.be De Geus van Gent open van ma t.e.m. vr vanaf 16:00 zaterdag en zondag vanaf 19:00 info: www.geuzenhuis.be 09 220 78 25 - geusvangent@gmail.com Feest Vrijzinnige Jeugd vzw info: Thomas Lemmens - 09 220 80 20 thomas@geuzenhuis.be Feniks vzw info: www.plechtigheden.be huisvandeMens - 09 233 52 26 gent@deMens.nu Fonds Lucien De Coninck vzw info: www.fondsluciendeconinck.be fondsluciendeconinck@gmail.com Humanistisch Verbond Gent info: B. Walraeve - 09 220 80 20 hvv.gent@geuzenhuis.be Humanistisch - Vrijzinnige Vereniging Oost-Vlaanderen info: T. Dekempe - 09 222 29 48 hvv.ovl@geuzenhuis.be Gentse Grijze Geuzen info: R. Van Mol - 0479 54 22 54 rvanmol@hotmail.com Kunst in het Geuzenhuis vzw info: Griet Engelrelst - 09 220 80 20 griet@geuzenhuis.be Opvang – Oost-Vlaanderen vzw Dienst voor pleegzorg info: A. Roelands - 09 222 67 62 gent@opvang.be SOS Nuchterheid vzw In Gent, woensdag en vrijdag (alcohol en andere verslavingen). info: 09 330 35 25(24u op 24u) info@sosnuchterheid.org www.sosnuchterheid.org UPV Gent Info: Geert Boxstael geert.boxstael2@telenet.be Vermeylenfonds Oost-Vlaanderen info: 09 223 02 88 info@vermeylenfonds.be www.vermeylenfonds.be Willemsfonds Oost-Vlaanderen info: 09 224 10 75 info@willemsfonds.be www.willemsfonds.be Werkgemeenschap Leraren Ethiek vzw info: thierry.vervoort@digimores.org www.digimores.org

PARTNER huisvandeMens Gent Het centrum biedt hulp aan mensen met morele problemen. U kan er terecht van ma t.e.m. vr van 9:00 tot 16:30 De hulpverlening is gratis! info: Sint-Antoniuskaai 2, 9000 Gent 09 233 52 26 - f 09 233 74 65 gent@deMens.nu

januari 2015 > 43

ZINNENSTRELEND LIEFDESFEEST VOOR DE VRIJDENKER MET SENSUELE KLEDIJ VAN ELS DE MUNCK

LUPERCUSBIER

WULPSE CHOCOLADECREATIE VAN ART DU CIEL LIJFEIGEN EEN FOTOTENTOONSTELLING VAN ROODE OOGJES

EROTISCH ZELFPORTRET MET FOTOGRAFE HILDE BRAET EROTISCHE FOTO’S VAN HANS DE GREVE

BUIKDANSERES SAMYRA

SENSUELE TANGO MET L’ETREINTE

WANDELING LANGSHEEN PROSTITUTIEHUIZEN IN GENT

EROTISCHE FILM- EN THEATERSCÈNES MET JESSA WILDEMEERSCH EROTISCHE BOEKEN

VOORSTELLINGEN MET BART DECALUWE ANDRÉ COLLIER LUCINDA DUSOLEIL

TINNENPOT (THEATER), TINNENPOTSTRAAT 21, GENT 12 FEBRUARI 2015 19.30 UUR – DEUREN 19 UUR INFO WWW.LUPERCALIA.BE Organisatie: Vermeylenfonds en Tinnenpot, met de steun van De Mens.nu

naar een ontwerp van de productie Lulu - Dramskog Pozorišta, Belgrado

LEZINGEN DOOR GUY DUPONT WILLEM ELIAS JEAN PAUL VAN BENDEGEM