De Geus november 2016

MAGAZINE VRIJZINNIGE ACTUALITEIT OOST-VLAANDEREN

Rutger Bregman HET IS TIJD VOOR NIEUWE DROMEN

Nacht van de Vrijdenker - special EEN FILOSOFISCH IDEEËNFESTIVAL

James Garvey DE VERSCHRALING VAN ONZE INTELLECTUELE CULTUUR

ISSN0780-2989 › P608277 › VERSCHIJNT TWEEMAANDELIJKS › NIET IN JULI EN AUGUSTUS › JAARGANG 48 › NR.5 › NOVEMBER 2016

INHOUD

VAN DE REDACTIE Beste lezer

3

NACHT VAN DE VRIJDENKER-SPECIAL Programma

4

Interview met Rutger Bregman James Garvey Marli Huijer

6 11 15

Boekbespreking 'The Spirit Level' Richard Wilkinson

21

Filosoof over filosoof Dimitri Goossens over Georges Bataille

22

FORUM GGO's GO! is niet het enige pluralistische net

2 > november 2016

26

COLUMN Novemberfilosofie

27

BÈTABLOK Neutrino’s

28

BOEKENREVUE Achterdocht, tussen feit en fictie De schooldagen van Jezus

31 32

CULTUUR Norbert Van Yperzeele Camiel Van Breedam

34 39

BLOEDVERWANT Carol Aimée & Jaguar

42 43

POËSTILLE In teer gesmoord

44

CODA EF & AF

45

NIEUWSBRIEF

46

COLOFON

55

DEGEUS

VAN DE REDACTIE

Beste lezer, Voor u ligt een ietwat speciale Geus. Net als vorig jaar hebben we er een beetje een themanummer van gemaakt, met een lijvige special in het teken van de Nacht van de Vrijdenker, ons filosofisch ideeënfestival. We brengen opnieuw een schare wetenschappers, opiniemakers en filosofen samen om na te denken over de belangrijkste uitdagingen en vraagstukken van vandaag.

Dat die uitdagingen en vraagstukken talrijk zijn, daar hoeven we geen tekeningetje bij te maken. Je kunt dan ofwel bij de pakken neerzitten en vervallen in cultuurpessimisme en defaitisme, of je kunt je beroepen op pure, onvervalste denkkracht. Ideeën naar voor schuiven die taboes doorbreken, clichés omzeilen en – wie weet? – zelfs oplossingen dichterbij kunnen brengen.

Boeiende en verrassende ideeën genoeg, op de derde editie van de Nacht. Ecomodernisme, transhumanisme, darwinistisch feminisme, schuldloos strafrecht, het utopisch realisme van Rutger Bregman, een pleidooi voor rusteloosheid en een mateloos leven, een nieuwe filosofie voor een grenzeloze wereld ... de kans dat u zich zult vervelen schatten we bijzonder laag in.

Dat is net waar een vitaal humanisme voor staat: vertrouwen op de kracht van de menselijke rede en het menselijke kunnen. Klinkt u dat te hoopvol? Wel, over hoop verscheen er pas nog een boeiend artikel van de Amerikaanse schrijfster en essayiste Rebecca Solnit op het online journalistieke platform De Correspondent. Eén citaat sprong in het oog: ‘Kritisch nadenken zonder te hopen is cynisme, maar te hopen zonder kritisch na te denken is naïviteit.’ (Rutger Bregman schenkt trouwens alle aanwezigen op de Nacht van de Vrijdenker een gratis proefabonnement van één maand op De Correspondent.

Kijk, daar worden wij nou vrolijk van.)

Kritisch nadenken is dan ook een tweede rode draad in het programma van de Nacht. Niet alleen maatschappijkritisch, zoals bij Richard Wilkinson of Christophe Callewaert en Thomas Decreus, maar ook in de zin van een skeptisch, rationeel denken dat de valkuilen van het irrationalisme vermijdt. Eenvoudig is dat niet, omdat kritisch denken in zekere zin tegen onze natuurlijke aanleg ingaat. Zoals uit het interview met James Garvey blijkt, heeft het menselijk verstand immers te kampen met een aantal eigenaardigheden, waardoor we erg snel geneigd zijn om denkfouten te maken. Maar met sprekers als Johan Braeckman, Griet Vandermassen, James Garvey en een heel panel dat zich zal buigen over een gezonde skeptische houding, zit het wat dat betreft wel goed.

Geus. Hij zegt dat het harde tijden zijn voor mensen die van redelijkheid en een geciviliseerde discussie houden. ‘Wanneer feiten en goede argumenten dreigen ondergesneeuwd te raken, moeten humanisten en skeptici juist harder op tafel slaan en hun stem verheffen, om zo te bouwen aan een samenleving die rationaliteit en de rede waardeert en hoog in het vaandel voert, in plaats van ertegenin te gaan.’ Dat is zo goed als het mission statement van de Nacht van de Vrijdenker. U bent welkom om mee te bouwen.

Wat zit er, naast het gesprek met James Garvey, nog in onze special over de Nacht? Een interview met Rutger Bregman. Wat hij aan het begin van dat interview zegt is kenmerkend voor het denken van de jonge historicus: ‘Het grote probleem van deze tijd is dat we niet echt een idee hebben over hoe het radicaal beter kan. Het is tijd om nieuwe vergezichten te schetsen.’ Durven dromen, zij het realistisch, dat is zijn boodschap. Wie dat wereldvreemd vindt, moet zeker het interview eens lezen.

Verder spraken we met Marli Huijer, Denker des Vaderlands in Nederland. Zij was eerst arts, voor ze besloot om filosofie te studeren. Ze stopte met de beoefening van de geneeskunde om zich volledig op de filosofie te storten.

Toch speelt haar vorming als arts mee in haar denken.

‘Als arts moet je immers niet alleen een diagnose maken, je moet ook aanbevelingen geven voor hoe het beter kan.

Ook als filosoof zie ik dat als mijn taak.’ Soms moet je niet ver zoeken om een rode draad te vinden.

De special guest op ons filosofiefestival is Dimitri ‘His Royal Darkness’ Goossens. Waarom hij die bijnaam kreeg zal wel duidelijk worden als u zijn ‘Filosoof over filosoof’ leest, waarin hij ingaat op Georges Bataille, die een leidraad voor zijn eigen denken vormt.

Ten slotte schetst Kurt Beckers voor ons het belang van Richard Wilkinson aan de hand van een bespreking van diens hoofdwerk, The Spirit Level. Alle artikels die met de Nacht van de Vrijdenker te maken hebben herkent u aan het logo in de rubriektitel.

Naast de special zijn er ook weer onze vaste rubrieken en columnisten. Kortom, een goedgevulde Geus om de laatste twee maanden van dit opnieuw krankzinnige jaar mee door te komen.

De redactie

James Garvey maakt nog een aantal interessante observaties en opmerkingen in zijn interview in deze

DEGEUS

november 2016 > 3

PROGRAMMA

Nacht van de Vrijdenker EEN AVOND VOL HERSENKRAKEND PLEZIER De Nacht van de Vrijdenker is een filosofisch ideeënfestival dat toe is aan een derde editie. Heel wat nationale en internationale topdenkers komen samen in de Gentse Zebrastraat en staan er stil bij vragen die ertoe doen.

Als ideeënfestival willen we een forum zijn voor uitdagende, taboedoorbrekende ideeën die korte metten maken met clichés en dogma’s. Meer dan twintig filosofen, wetenschappers en opiniemakers gaan in op belangrijke maatschappelijke, wetenschappelijke en filosofische uitdagingen. Samen bieden ze je een andere kijk op hedendaagse kwesties en laten je de wereld in een ander daglicht zien.

PROGRAMMA 26 NOVEMBER 2016 LEZINGEN DIE JE EEN BOEIENDE KIJK GEVEN OP JEZELF, JE LEVEN, JE DENKEN EN ONZE SAMENLEVING Rutger Bregman (NL): Utopisch denken voor realisten: basisinkomen en andere ideeën Het grote probleem van deze tijd is niet dat we het niet goed hebben, maar dat we niet weten hoe het beter kan. Historicus Rutger Bregman breekt een lans voor utopisch denken. Als geen ander maakt hij utopische ideeën realistisch voor iedereen, dwars door de oude scheidslijn van links en rechts heen: van het basisinkomen voor iedereen, een werkweek van 15 uur, open grenzen, een andere verdeling van inkomsten en vermogen.

Richard Wilkinson (UK): Waarom ongelijkheid slecht is voor de samenleving Ongelijkheid is volgens Wilkinson niet enkel een probleem van ‘eerlijkheid’.

Wilkinson laat zien welke schade ongelijkheid en de kloof tussen arm en rijk toebrengt aan onze samenleving, en aan ons als individuen. Wilkinson zuigt dat alles niet uit zijn duim, maar

4 > november 2016

bestudeerde decennialang de maatschappelijke effecten van (inkomens) ongelijkheid. Hij kan buigen op een berg cijfermateriaal. Ongelijkheid heeft een weerslag op onze mentale gezondheid, op onze eigenwaarde en hoe we met elkaar omgaan. Willen we naar een duurzaam welzijn, moet daar iets aan veranderen.

Marli Huijer (NL): Achterblijven Marli Huijer presenteert een nieuwe filosofie van het achterblijven. Hoewel Europa een continent van achterblijvers is — 400 jaar lang kenden we een massale emigratie — werd er toch nooit ernstig nagedacht over het fenomeen van achterblijven. Bovendien lijkt, door het kleiner worden van de wereld en al onze digitale verbondenheid, het definitieve afscheid verleden tijd. Huijer laat zien dat in een wereld waarin steeds meer mensen in beweging zijn, achterblijvers van doorslaggevend belang zijn voor het behoud van de lokale materiële cultuur en politieke gemeenschap. Achterblijvers en blijvers geven de bestendigheid die nodig is om nieuwkomers te kunnen verwelkomen. En daarmee zitten we midden in de actualiteit.

Johan Braeckman: Over de noodzaak en de spelregels van het kritisch denken Kritisch denken is bij uitstek een gereguleerd denken: een denken dat z’n kwetsbaarheid erkent en, dankzij het volgen van strenge regels, de valkuilen van het irrationalisme vermijdt. Leggen deze spelregels beperkingen op aan de vrijheid van denken? Johan Braeckman meent dat ze net onmisbare voorwaarden zijn die écht vrij denken mogelijk maken.

Ignaas Devisch: Pleidooi voor een rusteloos leven Terwijl we klagen over de drukte, de gejaagdheid en burn-out, plannen we onze weekends vol met activiteiten.

Kortom, we slagen er niet in om niets te doen, rusteloze wezens als we zijn.

Willen we begrijpen waarom wij vandaag worstelen met een gebrek aan tijd, dan moeten we beseffen dat het zoeken naar meer evenwicht in ons drukke leven nooit de oplossing kan zijn, maar eerder een deel van het probleem. Eerder dan rusteloosheid als de grote boosdoener aan te duiden, vraagt filosoof Ignaas Devisch zich af welke positieve aspecten er aan rusteloosheid verbonden zijn. Is menselijke rusteloosheid een probleem, of leidt zij veeleer tot een interessant leven?

James Garvey (UK): De verborgen industrie die je probeert te overtuigen Je wordt voortdurend beïnvloed, langs alle kanten sta je bloot aan pogingen om je te overtuigen. Niet met argumenten of ‘goede redenen’, maar met slimme, manipulatieve trucjes. Bedrijven, overheden en NGO’s beïnvloeden onze beslissingen, ons gedrag en de ‘publieke opinie’ met slimme PR en neuromarketing. We worden voortdurend genudged, geprikkeld en gestimuleerd. Politici gebruiken geen ‘goede redenen’ of argumenten meer, maar doen aan framing, ‘message discipline’ en ‘carpet messaging’.

De Britse filosoof James Garvey bestudeerde hoe al deze methodes werken.

Omdat ze gebruik maken van inzichten in hoe ons brein werkt, lijkt het soms of we weerloos zijn. Maar Garvey laat ook zien hoe we ons ertegen kunnen wapenen.

PANELGESPREKKEN DIE JE STIMULEREN, UITDAGEN EN DOEN TWIJFELEN Naar een Verlichting 2.0 Met: Tinneke Beeckman en

DEGEUS

PROGRAMMA

­ uillaume Van der Stighelen G Wat Tinneke Beeckman en Guillaume Van der Stighelen gemeen hebben is een grote liefde voor de idealen van de Verlichting, maar ze delen er ook een grote bezorgdheid over. De recente aanslagen en de commotie die volgde tonen volgens Beeckman dat verlichtingsidealen als het streven naar waarheid en gelijkheid definitief in onbruik zijn geraakt.

In plaats daarvan overheerst een ambigu postmodern denken, dat voortdurend verwarring schept en waarheidsaanspraken onmogelijk maakt. Samen gaan ze op zoek naar een nieuw ‘groot verhaal’ rond deze Verlichtingsidealen, naar een Verlichting 2.0.

Dit is morgen Met: Thomas Decreus en Christophe Callewaert Thomas Decreus en Christophe ­Callewaert bespreken hedendaagse recepten om onze samenleving uit de impasse te halen. Hun conclusie is verrassend. Verandering blijkt niet eens zo moeilijk. Ze denken daarbij niet aan wereldvreemde utopieën maar concrete maatregelen en nieuwe, creatieve ideeën die de economische, sociale en klimaatcrisis kunnen bezweren.

Durf te twijfelen Met: Leonie Breebaart, Tim de Mey, Johan Braeckman en Ignaas Devisch In het boek Durf te twijfelen gaan vooraanstaande filosofen uit België en Nederland op zoek naar het voordeel van de twijfel en naar het hoe en waarom van een gezonde skepsis. Er komen uiteenlopende terreinen aan bod: recht, kunst, journalistiek, politiek, liefde en seks, techniek, natuur, religie, economie, onderwijs en gezondheidszorg.

Maar er is ook plaats voor twijfel aan de twijfel en de zoektocht naar een weg om ook weer uit de twijfel te komen.

bestaan van de vrije wil opnieuw op de agenda geplaatst. Omdat dit thema zulke verreikende gevolgen heeft op persoonlijk en maatschappelijk vlak, geraken wetenschappers en filosofen het maar niet eens. Want vrije wil raakt aan verantwoordelijkheid, schuld en verdienste; concepten waarzonder ons rechtssysteem ogenschijnlijk niet kan functioneren. Is zoiets als schuldloos recht mogelijk?

POWERTALKS WAARIN VASTGEROESTE DENKWIJZEN WORDEN GESLOOPT EN NIEUWE, UITDAGENDE IDEEËN EEN FORUM KRIJGEN Darya Safai Mijn strijd voor gendergelijkheid en vrouwenrechten Darya Safai is een Iraans-Belgische tandarts en vrouwenrechtenactiviste, die in 1999 Iran moest ontvluchten voor haar protest tegen het regime. Met haar actiegroep Let Iranian women enter their stadiums strijdt ze tegen het stadionverbod voor Iraanse vrouwen, voor haar een symbool voor één de vele discriminaties tegen Iraanse vrouwen. Net als de verplichte hoofddoek. In de recente discussies over de boerkini viel ze op door haar stelling dat je niet tegelijk kunt opkomen voor vrouwenrechten en de boerkini verdedigen.

DEBAT DAT JE PERSPECTIEF VERBREEDT, VERREGAANDE VRAGEN OPROEPT EN JE STEVIG LAAT DÓÓRDENKEN

Griet Vandermassen Een vernieuwd feminisme.

Naar een evidence-based feminisme zonder dogma’s Filosofe Griet Vandermassen is vooral geïnteresseerd in de spanningen tussen feminisme en evolutionaire wetenschap. Wetenschappers verdenken feministen ervan te ideologisch en te weinig wetenschappelijk te zijn, feministen beschouwen de evolutiewetenschappen vaak als seksistisch.

Griet ­Vandermassen onderzocht de argumenten en stelt dat feminisme en evolutionaire theorie elkaar niet alleen nodig hebben, maar ook bondgenoten kunnen worden.

Naar een schuldloos strafrecht?

Met: Farah Focquaert, Jan ­Verplaetse, Kris Wellekens, ­Miriam Van Reijen en Manu Keirse (Moderator: An Ravelingien) Hersenwetenschap heeft het al dan niet

Pieter Bonte Transhumanisme en de toekomst van de mens Pieter Bonte onderzoekt intrinsieke argumenten voor en tegen mensverbetering: materiële ingrepen die ons niet

DEGEUS

zozeer genezen, maar ons (schijnbaar?) verder verbeteren door ons slimmer, sterker, mooier en gelukkiger te maken.

Pieter Bonte laat zijn licht schijnen op het transhumanisme: kunnen we, en is het wenselijk om, de door de natuur gestelde grenzen van het menselijk bestaan te overstijgen?

Bart Coenen Ecomodernisme. Hoe ecologie niet anti-mens of antimodern hoeft te zijn Bart Coenen stapte op uit de traditionele groene beweging uit onvrede met haar antimodernisme. Vandaag noemt hij zich de eerste Vlaamse ecomodernist. Ecomodernisten bekijken klassieke groene opvattingen door een kritische bril en nemen afstand van het overheersende ecologische discours. Het ecomodernistisch project is positief en pragmatisch en staat voor een bloeiende mensheid in een blakende natuur.

EN VERDER ...

Special Guest: Dimitri Goossens aka ‘His Royal Darkness’ Uw filosoof …. uw doodgraver in het zwart? Dimitri Goossens zal het hebben over onze ambigue relatie tot de dood en de verschillende vormen die onze vlucht voor de dood aanneemt in beeld proberen krijgen. Daarom zal hij filosofisch reflecteren over het horrorgenre in de film en tenslotte het belang van onze relatie tot de dood onderstrepen.

Kan hedendaagse kunst en beeldcultuur daar een rol in spelen?

Op de filosofa Kampt u met zijnsvragen? Ziet u het niet meer zitten? Vlij u neer op de ‘filosofa’ en Peter Algoet, filosoof en consulent, demonstreert zijn heilzame werk.

Filocafé Centrale gast bent u zelf. Schuif mee aan onze discussietafel o.l.v. filosoof en socratisch gespreksleider Alex Klijn.

Relaxlounge met ‘food for thought’.

Signeersessies en boekenstand Walry.

NACHT VAN DE VRIJDENKER Alle info: www.nachtvandevrijdenker.be www.facebook.com/nachtvandevrijdenker

november 2016 > 5

INTERVIEW

Het is tijd voor nieuwe dromen De Nederlandse historicus Rutger Bregman behoeft wellicht nog maar weinig introductie. Hij maakte faam met zijn boek De geschiedenis van de vooruitgang, waarin hij radicaal ingaat tegen het heersende cultuurpessimisme. Met Gratis geld voor iedereen wil hij dan weer de ramen van ons denken openen, door een aantal blauwdrukken te schetsen voor een geheel nieuw soort van maatschappij. Utopieën, zo noemt hij het zelf, niet in de zin van keiharde richtlijnen waarvan niet mag afgeweken worden, maar in de zin van voorlopige ontwerpen, die inspireren tot verandering. Een 15-urige werkweek, een basisinkomen voor iedereen en het uitroeien van armoede behoren daartoe. Wereldvreemd?

‘Zonder wereldvreemde dromers zouden we nu nog altijd arm, hongerig, bang, vies, dom, ziek en lelijk zijn.’

Hebben we nood aan utopisch denken?

Absoluut. Een van de grote problemen van deze tijd is dat we niet echt een idee hebben over hoe het radicaal beter kan. We hebben de voorbije tweehonderd jaar immense vooruitgang geboekt, maar we zijn wat aan het eind van die geschiedenis gekomen. Het is tijd om opnieuw vergezichten te schetsen.

Een van de grote problemen van deze tijd is dat we niet echt een idee hebben over hoe het radicaal beter kan Een van uw utopieën is een werkweek van vijftien uur.

Het is bevreemdend dat dit ooit als een vanzelfsprekend toekomstbeeld gold.

Ik pin me niet vast op die vijftien, hoor, het mag ook twintig of tien

6 > november 2016

zijn. (lacht) Die vijftien verwijst naar een essay van econoom John Maynard Keynes uit 1930. Hij voorspelde dat, als we een deel van onze productiviteitswinst zouden blijven omzetten in vrije tijd, zoals het geval was sinds 1850, de werktijd zou blijven krimpen. Robots nemen steeds meer banen in, dus kunnen wij meer van het goede leven gaan genieten, dacht hij. En dat gebeurde ook: tot pakweg 1980 kromp de werkweek in de hele westerse wereld. Maar toen veranderde de geschiedenis van koers en gingen mensen weer meer betaalde arbeid verrichten. Zeker op het niveau van het huishouden gebeurde dat: vrouwen stroomden de arbeidsmarkt op, waardoor gezinnen het nu veel drukker hebben dan dertig jaar geleden. Die droom van Keynes is dus niet uitgekomen. Ik probeer hem af te stoffen en nieuw leven in te blazen.

Maar het gaat mij ook om andere definities van werk. Nu kaderen we

werk binnen een hiërarchische relatie, als iets waarvoor je een loon krijgt en van negen tot vijf voor op kantoor zit.

Ik denk dat je werk moet definiëren als het scheppen van iets waardevols.

Zo bekeken zijn veel zaken die we nu werk noemen, helemaal geen werk, maar gewoon onzin. Veel mensen zitten in banen waarvan ze zélf het belang niet inzien, terwijl ze daarnaast vrijwilligerswerk doen of de zorg voor hun kinderen of ouders op zich nemen, iets wat ze buitengewoon zinvol vinden. Dat is dus echt werk, en dat zit ook in die oorspronkelijke droom van Keynes: als we het oude werk overlaten aan robots, kunnen we onze tijd besteden aan het echte werk.

DEGEUS

INTERVIEW

© Alle rechten voorbehouden

Zorgen voor elkaar, een leven leiden dat de moeite waard is.

ONBETAALBAAR? In Vlaanderen pleit vrouwenorganisatie Femma voor een 30-urige werkweek, maar critici zetten dat voorstel weg als onbetaalbaar.

In veel opzichten is net de 40-urige werkweek onbetaalbaar. Neem de opmars van burn-outs en de zorgkosten die daarmee gepaard gaan: dat is immens. Of neem de Engelse peiling van vorig jaar waarin 37% van de werknemers zei een bullshitjob te hebben, een job waarvan ze zelf het nut niet inzien. Wat een

DEGEUS

immense verspilling van menselijk potentieel! Het gaat hier trouwens vaak om hoogopgeleiden, die we vervolgens in banen stoppen die ze

Nu kaderen we werk binnen een hiërarchische relatie, als iets waarvoor je een loon krijgt en van negen tot vijf voor op kantoor zit.

Ik denk dat je werk moet definiëren als het scheppen van iets waardevols

zelf volkomen overbodig vinden. Dat is het grote schandaal van het huidige kapitalisme, en er wordt nauwelijks over gepraat. Als je het benoemt, merk je wel dat veel mensen zich erin herkennen. Maar te vaak negeren we dit ongemakkelijke feit maar liever, en doen we alsof al het werk waarvoor betaald wordt, ook nuttig is.

Zitten we gevangen in een neoliberale groeilogica?

Dat is ouderwetse linkse terminologie.

Groei is geweldig! Kinderen groeien, bloemen groeien: dat is allemaal prachtig. Het probleem is dat we nu ‘groei’ hebben van rotzooi, van dingen waar we niets aan hebben.

Als je groei definieert als het bbp

november 2016 > 7

INTERVIEW

(bruto binnenlands product, n.v.d.r.), ja natuurlijk, dan is groei een groot probleem. Maar het bbp is een compleet bizarre maatstaf van vooruitgang, want het is gewoon de optelsom van de prijzen van alle producten en diensten die we verhandelen in de betaalde economie.

Het is heel raar om groei zo te definiëren. Je definieert de groei van je kind toch ook niet aan de hand van het aantal boterhammen dat het per dag eet?

Veel mensen zitten in banen waarvan ze zélf het belang niet inzien, terwijl ze daarnaast vrijwilligerswerk doen of de zorg voor hun kinderen of ouders op zich nemen, iets wat ze buitengewoon zinvol vinden.

Dat is dus echt werk Het grote probleem is dat we allerlei oude definities gebruiken – van vooruitgang, werk, groei en noem maar op. En links zet daar niets tegenover. Het enige wat links doet, is die termen afwijzen en zeggen dat we moeten krimpen. Maar dat werkt helemaal niet motiverend. Linkse mensen weten tegenwoordig heel goed waar ze tegen zijn, maar waar zijn ze eigenlijk voor? Wat willen ze de komende decennia realiseren?

We moeten woorden als hervorming, vooruitgang en groei veroveren. Dat zijn van oorsprong linksige termen.

Maar als je ze weggeeft, moet je niet verbaasd zijn dat er dingen gebeuren die je niet leuk vindt.

Is ons maatschappijmodel achterhaald?

Dat denk ik wel. Dat maatschappijmodel gaat enerzijds terug tot 1947, met de oprichting van de Mont Pelerin Society, een neoliberale denktank die de afgelopen decennia de oorlog van ideeën gewonnen heeft – zie Reagan en Thatcher. Maar een ander deel van de

8 > november 2016

puzzel is dat de progressieve zijde daar weinig fundamenteels tegenover heeft geplaatst. Dat geeft veel problemen.

Kijk naar de professionalisering aan de universiteit: veel academici in bijvoorbeeld de geesteswetenschappen kunnen of willen alleen nog in onbegrijpelijk jargon schrijven, waardoor ze geen groot publiek meer bereiken. Ik vrees dat veel linkse mensen eigenlijk geen democraten zijn, maar aristocraten. Terwijl het zo belangrijk is dat je begrepen wordt.

Ik probeer m’n stukken altijd zo te schrijven dat een ietwat intelligente twaalfjarige ze kan snappen. Dat geldt helaas niet voor de meeste stukken die je leest vanuit de linksradicale, poststructuralistische, postkoloniale feministische discoursanalyse.

Zijn er landen of steden die experimenteren met een kortere werkweek?

Je kunt sowieso landen met elkaar vergelijken, want niet alle landen hebben een even lange werkweek.

Dan vallen een aantal dingen op.

Dat een kortere werkweek niet hoeft af te doen aan de productiviteit of de concurrentiekracht van een land, bijvoorbeeld. Dat het vaak rijkere landen zijn die het zich kunnen veroorloven. En dat de ecologische voetafdruk van landen met een kortere betaalde werkweek veel kleiner is. Dat laatste is logisch, want je consumeert meer van je welvaart in de vorm van vrije tijd, in plaats van overbodige troep.

In veel opzichten is net de 40-urige werkweek onbetaalbaar. Neem de opmars van burnouts en de zorgkosten die daarmee gepaard gaan: dat is immens Zweden experimenteert nu met een 6-urige werkdag en merkt dat de productiviteit even hoog blijft. Logisch, want mensen kunnen geen acht uur lang creatief en productief blijven.

Het grote probleem is dat we allerlei oude definities gebruiken – van vooruitgang, werk, groei en noem maar op. En links zet daar niets tegenover.

Het enige wat links doet, is die termen afwijzen en zeggen dat we moeten krimpen. Maar dat werkt helemaal niet motiverend GRATIS GELD Je pleit ook voor het basisinkomen. Kan je nog even uitleggen wat dat is?

Het gaat om een universele en onvoorwaardelijke toelage, die iedereen krijgt vanaf achttien jaar.

Het is een basis waarop je staat en waar bovenop je zoveel kan verdienen als je wil. Het is niet de sociale zekerheid zoals we die nu kennen, want het gaat niet om bijstand of een leefloon. Het basisinkomen is onvoorwaardelijk. Er hangt geen sollicitatieplicht aan vast, en iederéén krijgt het, of je nu rijk bent of arm, werkend of niet-werkend. Het is een heel oud idee, dat teruggaat tot het eind van de achttiende eeuw, met de Amerikaanse vrijdenker Thomas Paine, en het kende de afgelopen jaren een enorme opmars. Silicon Valley, Canada, Nederland: er komen allerlei experimenten mee aan.

Er heerst veel intuïtieve weerstand tegen het basisinkomen.

Eén kritiek luidt dat mensen zullen stoppen met werken.

We discussiëren al tweeduizend jaar over de vraag of de mens fundamenteel goed of slecht is. Een luilak of intrinsiek creatief. Alle grote denkers hebben daar hun zegje over gedaan. Je kan dat debat overdoen, maar je kan ook gewoon kijken wat er gebeurt als je mensen een basisinkomen geeft. De jaren 1970 zagen een reeks experimenten

DEGEUS

INTERVIEW

in Canada en de VS, en in de jaren 1990 ook in North Carolina. Over de hele wereld vinden experimenten plaats met cash transfers, waarbij arme huishoudens op regelmatige basis gratis geld ontvangen, wat op een basisinkomen lijkt. Keer op keer zie je dat de meeste mensen dat geld heel verstandig gebruiken.

Ze investeren bijvoorbeeld in een bedrijfje of in de zorg voor kinderen of voor hun ouders. Ze gaan nauwelijks minder werken, en als ze dat toch doen, compenseren ze dat met meer onbetaald werk dat ze zinvol vinden. Schoolprestaties verbeteren, ziekenhuisbezoek neemt af, er is minder sprake van psychische problemen en van huishoudelijk geweld.

Het grappige is dat, als je mensen vraagt wat zij met een basisinkomen zouden doen, ze dat voor zichzelf heel positief invullen, maar van anderen denken dat die zullen gaan luieren.

Dan zeg ik: kijk naar het bewijs! Dit hoeft geen puur ideologische kwestie te zijn; het is ook gewoon een kwestie van wetenschap. En ik baseer mijn wereldbeeld liever daarop dan op mijn onderbuik.

De financierbaarheid van het basisinkomen is ook een weerkerende kritiek.

De vraag daarbij is: wat voor basisinkomen? Er bestaan duizend varianten. De rechtse variant is hartstikke betaalbaar: schaf de hele sociale zekerheid af en geef een klein basisinkomen in de plaats.

De ongelijkheid neemt dan toe en mensen aan de onderkant gaan erop achteruit. Hoe linkser de variant wordt, hoe groter de herverdeling.

We moeten woorden als hervorming, vooruitgang en groei veroveren. Dat zijn van oorsprong linksige termen Je moet hierbij wel een onderscheid maken tussen de netto- en de brutokosten van een basisinkomen.

Veel mensen zullen een basisinkomen

DEGEUS

krijgen maar hun belastingen met hetzelfde bedrag zien stijgen. Stel, ik geef jou een basisinkomen van duizend euro en zeg daarbij: we moeten het wel financieren, dus je belastingen gaan met duizend euro omhoog. Daar heb je wellicht geen probleem mee, want er verandert toch niets. De nettokosten bedragen in dit geval nul. Maar er zullen ook groepen zijn die duizend euro krijgen en bijvoorbeeld maar tweehonderd euro extra belasting moeten betalen. De maandelijkse nettokosten voor hen bedragen in dat geval achthonderd euro, en dat moet gefinancierd worden. Dat betekent dat iemand anders, een rijker iemand, meer vermogensbelasting en meer consumptiebelasting moet betalen, of meer milieubelasting. Dan krijg je herverdeling. Als je heel rijk bent, ontvang je één basisinkomen maar moet je er misschien vijf betalen voor iemand anders.

Zweden experimenteert nu met een 6-urige werkdag en merkt dat de productiviteit even hoog blijft. Logisch, want mensen kunnen geen acht uur lang creatief en productief blijven We moeten de kosten van het basisinkomen dus anders berekenen?

Zeg niet: België heeft zoveel miljoen inwoners en het basisinkomen kost tienduizend euro per jaar, dus dat kost zoveel miljard euro en dat kunnen we niet betalen! Neen, je moet heel precies nagaan wat de nettooverdracht is en wie het basisinkomen gaat betalen van degenen die hun eigen basisinkomen niet kunnen betalen. En dan zijn die kosten veel beperkter dan gedacht.

In Nederland leven 1,4 miljoen mensen onder de armoedegrens. Zij kunnen hun eigen basisinkomen niet betalen, dus daar moet een nettooverdracht plaatsvinden. Dan luidt de

vraag hoeveel het kost om armoede in Nederland uit te roeien. Onderzoek van het Nederlandse SociaalCultureel Planbureau geeft een bedrag van 2,1 miljard euro. Dat is 0,3% van het bbp, wat niet veel geld is. En we hebben veel aanwijzingen dat de kosten van armoede veel hoger zijn, in termen van onder meer criminaliteit, het consumeren van zorg en slechtere schoolprestaties. Die kosten worden geschat tussen de 2 en 4% van het bbp.

Het basisinkomen is onvoorwaardelijk. Er hangt geen sollicitatieplicht aan vast, en iederéén krijgt het, of je nu rijk bent of arm, werkend of niet-werkend Twee zaken zijn dus belangrijk in de discussie over de betaalbaarheid van het basisinkomen. Ten eerste, wat is de netto-overdracht die in jouw specifieke financieringsvoorstel zou plaatsvinden van rijk naar arm?

Want die is vaak veel beperkter dan beweerd. Ten tweede, kijk ook naar de baten van het basisinkomen: wat je bespaart als je mensen uit de armoede haalt en daardoor veel minder armoedegerelateerde problemen hebt. Als je dit optelt, ben ik ervan overtuigd dat het basisinkomen een waanzinnig goede investering is en op termijn goed voor de economie. Nu hebben we een immense verspilling, van al die mensen die aan de kant staan. Dat is, in economische termen, menselijk kapitaal dat staat te verrotten, en daar betalen we op lange termijn allemaal voor.

ONVERDIEND INKOMEN De Belgische filosoof en econoom Philippe Van Parijs is een van de belangrijkste pleitbezorgers van het basisinkomen. Zijn redenering luidt dat we maar een heel klein deel van ons inkomen aan onze eigen verdienste danken, en de rest aan de gunstige context waarin we leven. Dus is het basisinkomen geen kwestie van solidariteit, maar

november 2016 > 9

INTERVIEW

van de eerlijke verdeling van iets wat we samen hebben gekregen.

Dat is filosofisch gezien inderdaad het sterkste argument. Als je je afvraagt hoeveel van je welvaart je echt aan jezelf te danken hebt, kom je aan iets als één of een halve procent.

Bijna alles komt van vroeger: van de instituties die er al zijn, van het land waarin je toevallig geboren bent, van de gebouwen die er al waren, van de technologieën die al bestaan. Dat zijn giften uit het verleden. En wat doe je daarmee, zo luidt de redenering: je verdeelt die eerlijk. Het basisinkomen is een manier om dat te doen.

Filosofisch is dit een heel sterke verdediging van het basisinkomen, maar ik vraag me af of het ook in de praktijk, in politieke debatten bijvoorbeeld, gaat werken. Ik denk zelf ook niet zo vaak aan de persoon die 150 jaar geleden deze of gene technologie voor mij heeft uitgevonden.

In Zwitserland is het voorstel voor een basisinkomen van 2260 euro door een ruime meerderheid van de bevolking afgewezen. Wat dacht je daarbij?

In de jaren 1950 stemde in Zwitserland een meerderheid van de mannen tegen het stemrecht voor vrouwen. Begin jaren 1970 stemde een meerderheid voor. Ik zie het Zwitserse referendum over het basisinkomen dus echt als een begin.

Vijf jaar geleden wist niemand in Zwitserland wat het basisinkomen is, vijf jaar later stemt een kwart van de Zwitsers voor zo’n radicaal idee. Ik vind het behoorlijk indrukwekkend wat er in zo’n korte tijd is gebeurd.

Het grappige is dat, als je mensen vraagt wat zij met een basisinkomen zouden doen, ze dat voor zichzelf heel positief invullen, maar van anderen denken dat die zullen gaan luieren. Dan zeg ik: kijk naar het bewijs!

10 > november 2016

Een rijker iemand, zal meer vermogensbelasting en meer consumptiebelasting moeten betalen, of meer milieubelasting. Dan krijg je herverdeling. Als je heel rijk bent, ontvang je één basisinkomen maar moet je er misschien vijf betalen voor iemand anders Finland heeft momenteel een grootscheeps experiment met het basisinkomen op stapel staan.

Het land gaat experimenteren met tweeduizend mensen die nu een werkloosheidsuitkering krijgen, wat beperkter is dan de aanvankelijke plannen. Maar sowieso is het interessant. De onderzoekers hebben allerlei vragen: hoeveel zullen de Finnen met een basisinkomen willen werken? Worden ze er gelukkiger van? Zien we minder ziekte en criminaliteit?

Het basisinkomen zit duidelijk in een momentum.

Hoe verklaar je dat?

Voor een stuk heeft het te maken met de crash van het kapitalisme in 2008 en met de angst voor robotisering. Veel mensen zoeken naar een alternatief, naar een nieuwe droom voor deze tijd.

Het basisinkomen is het antwoord op veel van onze grootste uitdagingen: afnemende bestaanszekerheid, flexibilisering van werk, het gebrek aan zingeving dat mensen ervaren in het dagelijks leven. Het is een idee waarvoor de tijd gekomen is.

Gratis geld is ook de beste manier om armoede in arme landen te bestrijden, stel je. We geven die mensen beter geld dan via traditionele ngo’s te werken.

Daar is waanzinnig veel bewijs voor. Traditionele ngo’s hanteren het oude wereldbeeld van ‘dat zijn zielige mensen, en we moeten in een grote SUV gaan zitten en hen gaan uitleggen hoe ze hun leven moeten

leiden’. Terwijl er nu ook nieuwe organisaties van onderzoekers en armoedebestrijders zijn, met een heel ander mensbeeld. Zij zeggen dat de echte experts de armen zijn. Armen leven in die situatie, maar missen de middelen om eruit te geraken. Dus wat als we hen gewoon geld geven?

In het oude wereldbeeld is armoede een karaktergebrek, en dat moet je verhelpen door iemand te leren daarmee om te gaan. In het nieuwe wereldbeeld is armoede een geldgebrek, en dat los je op door geld te geven.

GiveDirectly is een van de bekendste ngo’s die daarmee bezig is. Zij gelden nu wereldwijd als een van de beste ontwikkelingsorganisaties. Telkens opnieuw toont wetenschappelijk onderzoek dat zij veel beter presteren dan organisaties die koeien uitdelen of cursussen geven, simpelweg omdat het meest directe probleem van armen een gebrek aan geld is.

Kijk ook naar de baten van het basisinkomen: wat je bespaart als je mensen uit de armoede haalt en daardoor veel minder armoedegerelateerde problemen hebt Ook hier in het Westen geven wij allerlei cursussen aan arme mensen, over hoe met geld om te gaan, hoe ze een vak kunnen leren, enzovoort, maar uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat dat weinig uitmaakt.

Niet omdat ze tijdens die cursussen niets leren: het probleem is dat als je iemand leert zwemmen en je die persoon dan in de oceaan gooit, hij nog altijd verzuipt. Armen hebben er niets aan, omdat de context van armoede veel te overweldigend is. Je moet mensen eerst uit de armoede halen, en dan pas kunnen ze een leven beginnen opbouwen. Dat is een doodeenvoudig inzicht, maar het begint eindelijk door te dringen. Dat stemt mij erg hoopvol.

Griet Vandermassen

DEGEUS

INTERVIEW

'Als je begrijpt wat kritisch denken is, als je een beetje door hebt wat een drogreden is en hoe je die kunt herkennen, dan is het je plicht om je mond open te trekken. Net zoals een redder de plicht heeft om iemand die verdrinkt te redden.'

© Alle rechten voorbehouden

James Garvey DE VERSCHRALING VAN ONZE DEBATCULTUUR EN WAT DAAR VOOR IN DE PLAATS IS GEKOMEN Heeft u ook met verbijstering het rare verkiezingsjaar in de VS gevolgd? Grote ogen opgezet bij het niveau van het ‘publieke debat’ rond de Brexit? Trekt u zich ook de haren uit het hoofd bij een gemiddelde uitzending van De Afspraak? Al eens geprobeerd te discussiëren met een klimaatontkenner?

Je zou er je kop van tegen de muur slaan. Het zijn bittere tijden voor iedereen die houdt van feiten, argumenten, kortom redelijkheid tout court. Een mens zou zich voor minder afvragen wat er gebeurd is met ons vermogen om een beschaafde, degelijke discussie te voeren. Als u zich hierin herkent, moet u zeker eens naar James Garvey komen luisteren op de Nacht van de Vrijdenker.

DEGEUS

Iets wat ook maar in de verte lijkt op een degelijke inhoudelijke discussie zie je gewoonweg niet De Britse filosoof schreef met The Persuaders een boek over die verschraling van onze intellectuele cultuur.

Overtuiging gebeurt niet meer met argumenten. Sinds de wereld van de PR, marketing en communicatiespecialisten lessen heeft getrokken uit recente wetenschappelijke inzichten in hoe ons verstand eigenlijk werkt, zijn daar andere - effectievere - methodes voor in de plaats gekomen. ‘You are not

november 2016 > 11

INTERVIEW

reasoned with anymore’, aldus Garvey.

En dat heeft zo zijn gevolgen.

Trump, de Brexit … het is geen al te best jaar geweest voor mensen die een rationele discussie en goede argumenten op prijs stellen. Hoe komt het toch dat argumenten, en zelfs feiten, er helemaal niet meer toe lijken te doen? Wat is er aan de hand?

Er spelen een heleboel dingen mee, ik beweer niet dat ik het hele plaatje kan schetsen. Je kan natuurlijk niet om de rol van moderne communicatietechnologie heen. Neem nu de algoritmen van Google en Facebook. Die laten je vooral zien wat aansluit bij je interesses en voorkeuren. Na verloop van tijd zit je in een soort echokamer, waarin je vooral hoort waarmee je het eens bent. Dat is geen goed idee. Zeker als je weet dat er enkele eigenaardigheden en blinde vlekken zijn in hoe ons menselijk verstand werkt, waardoor je nu eenmaal sneller geneigd bent om bepaalde denkfouten te maken. Cognitieve bias, heet dat. Het illusie-vanwaarheid-effect, bijvoorbeeld: als we informatie maar vaak genoeg horen, zijn we sneller geneigd om te denken

James Garvey, The Persuaders. the hidden industry that wants to change your mind.

Icon Books Ltd., London: 2016.

dat die waar is. Daarom wéét je gewoon dat veel Trumpsupporters hem geloofwaardig vinden als hij zegt dat Google de verkiezingen zal vervalsen.

Of dat de vader van Ted Cruz (kandidaat in de Republikeinse voorverkiezingen, n.v.d.r.) betrokken was bij de moord op John F. Kennedy. In hun kleine echokamers op het internet zien ze dat soort complottheorieën immers voortdurend voorbijkomen.

Ik speel van miserie political buzzword bingo als er een politicus aan het woord is Ook in het debat over de Brexit kwamen er weinig feiten en cijfers aan te pas. In beide kampen werd er voornamelijk op emotie gespeeld en flink wat angst gezaaid. Iets wat ook maar in de verte lijkt op een degelijke inhoudelijke discussie zie je gewoonweg niet. Dat brengt ons tot het onderwerp van mijn boek. Behoorlijke argumentatie, het aangeven van goede redenen waarom iets een juiste beslissing of een goed idee is, wordt in het publieke leven steeds meer uit de weg gegaan. Daar zijn andere dingen voor in de plaats gekomen, zoals framing, nudging en andere prikkels of incentives. Dat proces is al decennialang bezig, en wordt vooral aangedreven door inzichten uit de experimentele psychologie, besluitvormingstheorie, cognitiewetenschap, sociale psychologie en gedragseconomie (behavioral economics, n.v.d.r.).

FRAMEN TOT JE OREN ERVAN TUITEN Trump is wel een heel extreem voorbeeld, maar ook in het discours van ernstige politici zijn er maar weinig sporen van echte argumenten terug te vinden. Op advies van communicatiespecialisten proberen ze vooral om een maatschappelijk debat op een bepaalde manier te framen. Wat is framing eigenlijk en hoe werkt het?

Framing wordt pas serieus bestudeerd sinds de jaren tachtig, maar eigenlijk kennen mensen het al eeuwenlang.

De woorden die je gebruikt om over iets te spreken, beïnvloeden hoe je

12 > november 2016

toehoorder erover denkt. Bepaalde woorden roepen nu eenmaal specifieke referenties bij de luisteraar op. In een bijzonder interessante studie uit 2011 kregen mensen een tekst te lezen over criminaliteit in de stad Addison, voorzien van cijfers en statistieken. Daarna werd hen gevraagd om aan te geven of ze kozen voor sociale, preventieve maatregelen in de strijd tegen misdaad, of voor harde repressie. Eén tekst beschreef criminaliteit als een wild beest, de andere als een virus. In de groep die de tweede tekst te lezen kreeg, over criminaliteit als een virus, verdubbelde de steun voor sociale maatregelen ten opzichte van de eerste groep. Het rare was dat geen van beide groepen de invloed van de tekst merkte. Allebei verwezen ze naar de cijfers en statistieken om hun keuze te verantwoorden, terwijl die voor de twee groepen hetzelfde waren.

Dus als je een debat in een bepaalde richting wil doen kantelen, gebruik je best termen die op de juiste manier ‘klikken’ bij je toehoorders.

Inderdaad. Als je tegen immigratie bent, zeg dan niet ‘migranten tegenhouden’ maar ‘de grenzen beveiligen’.

Veilige grenzen, wie kan er daar nou iets op tegen hebben? ‘Belastingen vereenvoudigen’ is altijd beter dan ‘belastingen hervormen’. Spreek niet over ‘naar olie boren’, maar zeg ‘energie exploreren’. De grootmeester hiervan is Frank Luntz, een Amerikaanse opiniepeiler. Hij schrijft memo’s voor conservatieve politici in de States die hen zeggen welke woorden ze mogen gebruiken en welke niet.

Het probleem is dat het heel erg moeilijk wordt om als burger uit te zoeken waar je informatie vandaan komt. Maar we hebben de verplichting om dat uit te pluizen Als politicus ontsnap je dus niet aan framing. Je zal een duidelijk idee moeten hebben, of duidelijke instructies

DEGEUS

INTERVIEW

volgen, over hoe je iets verwoordt. En dat werkt het beste bij voortdurende herhaling. Elke kans moet je aangrijpen om bepaalde zinsneden of fraseringen in de ether te krijgen. Dat heet dan ‘boodschapsdiscipline’, of carpet messaging (naar analogie met carpet bombing: de tapijtbombardementen tijdens WOII, n.v.d.r.). Op den duur blijft er nog maar weinig inhoud over. Ik speel van miserie political buzzword bingo als er een politicus aan het woord is.

PUBLIC RELATIONS VAN IRAK TOT FACEBOOK Dat politici zich laten bijstaan door communicatieadviseurs is geen geheim. Maar de mate waarin de publieke opinie langs alle kanten bespeeld en gemanipuleerd wordt door PR-firma’s – ­en vooral de omvang van die industrie – is wel een oogopener.

Ik wil niet klinken als een complotdenker, maar het is een feit dat niet alleen bedrijven of lobbygroepen PRfirma’s inhuren om de publieke opinie te veranderen. Ook overheden doen dat. Hét standaardvoorbeeld hiervan kennen we uit de aanloop naar de eerste Golfoorlog. Indertijd was de publieke opinie in de VS erg verdeeld over de vraag of Amerika ten oorlog moest trekken. De ultieme stemming in de Senaat beloofde kantje boord te worden. Doorslaggevend was de getuigenis van een jong meisje voor het congres. Zij werkte als vrijwilliger in een ziekenhuis dat door Iraakse troepen werd aangevallen. Ze beschreef hoe de Iraki’s prematuurtjes uit hun couveuses namen en op de grond smeten. Die ijzingwekkende getuigenis werd in de aanloop naar de stemming eindeloos herhaald op de Amerikaanse televisie, en heeft een beslissende invloed gehad. Achteraf bleek uit onderzoek dat het hele verhaal een leugen was.

Het meisje had nooit vrijwilligerswerk gedaan en er waren geen bewijzen dat het voorval met de couveusebaby’s echt had plaatsgevonden. De burgerbeweging Citizens for a free Kuwait, die verantwoordelijk was voor deze campagne, bleek een zogenaamde front group te zijn. Een lege doos, opgezet door een PR-firma en betaald door leden van de

DEGEUS

Koeweitse elite.

Dit is een klassieker, maar uit de talloze voorbeelden in uw boek blijkt dat dit eigenlijk gangbare praktijken zijn. Op grote en op kleine schaal.

Op den duur leer je ze herkennen.

Toen het stadsbestuur van mijn geboortestad in de VS een algemeen rookverbod wou uitvaardigen, doken er opeens allerlei Facebookgroepjes op.

Die deden zich voor als actiegroepen van bezorgde burgers die het roken wilden bestrijden. Na wat onderzoek kon ik ze linken aan een PR-bedrijf in de buurt. Dat is een veelgebruikte techniek die astroturfing heet, waarbij valse burgerbewegingen worden opgezet. Ook denktanken zijn een geliefd vehikel voor PR-firma’s om bepaalde ideeën in de buitenwereld te krijgen.

Het probleem is dat het heel erg moeilijk wordt om als burger uit te zoeken waar je informatie vandaan komt.

Maar we hebben de verplichting om dat uit te pluizen. Een website als Sourcewatch is bijvoorbeeld een degelijke hulpbron. Verder kan een gezonde dosis skepticisme nooit kwaad: wat je ook leest, of dat nu een Wikipediapagina is, een recensie op Amazon of een krantenartikel. Wie heeft er baat bij?

Waar komt het geld vandaan?

Als je opvattingen (mede) bepaald worden door bewuste desinformatiecampagnes, dan is je stem nog moeilijk vrij te noemen Is het een overstatement om dit alles een bedreiging voor de democratie te noemen?

In een democratie zijn mensen vrij om te stemmen. Dat veronderstelt wel een zeker inzicht in wat er in de wereld aan de hand is. Een inzicht dat het jouwe is, waartoe je zelf bent gekomen door er over na te denken. Op basis daarvan neem je een beslissing over wat je wil doen in een democratie: stemmen, een petitie tekenen, betogen … Als je opvattingen (mede)bepaald worden door bewuste desinformatiecampagnes, dan

is je stem nog moeilijk vrij te noemen.

Als politici niet argumenteren of goede redenen geven maar zich beperken tot framing, of noem het politieke spin, kan je dan een geïnformeerde beslissing nemen? Dan ben je geen vrije burger meer, maar iemand die bewust wordt gemanipuleerd.

WINK, WINK, NUDGE, NUDGE Uw boek gaat lang niet alleen over politiek. We worden dagelijks bestookt met duizenden manipulatieve boodschappen. Veel van de beslissingen waarvan we denken dat we ze autonoom nemen, worden op die manier beïnvloed en in een bepaalde richting geduwd.

Dan spreken we over nudging (van to nudge, een duwtje geven, n.v.d.r.). Als je een goed begrip hebt van hoe ons menselijk verstand en brein eigenlijk werken, kan je de keuzeomgeving waarin mensen terechtkomen op zo’n manier structureren dat je ze in een bepaalde richting kan duwen, of nudgen. In een cafetaria, bijvoorbeeld, moet je het eten hoe dan ook op een of andere manier uitstallen. Blijkt dat als je de chocoladecake achter het vers fruit zet, meer mensen het vers fruit zullen kiezen. Je structureert dus de keuze­ omgeving op zo’n manier dat mensen de gezondere beslissing nemen. Geweldig toch! Dit voorbeeld komt uit het boek Nudge van Cass Sunstein en Richard Thaler, grote verdedigers van de praktijk. En tot op zeker hoogte is dat ook zo: als je dan toch een keuzeomgeving moet structureren, waarom dan niet op zo’n manier dat mensen de juiste keuze maken? Het probleem zit ‘m natuurlijk in dat woordje ‘juist’.

Hoe bepalen we wat de ‘juiste’ keuze is? Er zijn ernstiger ethische vragen rond nudging, maar het is een veelgebruikte techniek en het is een blijver.

Om en bij de 120 landen hebben een of andere vorm van centraal georkestreerd beleid dat gebruik maakt van nudging. Het zit ingebouwd in de werking van banken, verzekeraars, winkels, ngo’s, noem maar op.

Hoe komt het eigenlijk dat het werkt? Waarom zijn we zo gevoelig aan nudging?

november 2016 > 13

INTERVIEW

Inzichten uit de experimentele psychologie en disciplines als de gedragseconomie hebben geleid tot een nieuwe visie op hoe mensen beslissingen nemen. We zijn geen rationele agenten, we doen niet altijd wat in ons eigen belang is. Dat ligt voor een groot stuk aan hoe ons menselijk verstand blijkt te werken. We gaan zelden nauwgezet te werk als we een beslissing moeten nemen in het dagelijks leven, maar we laten ons leiden door ingebakken heuristieken, zeg maar mentale shortcuts.

Die heb je in zekere zin nodig om door het dagelijks leven te laveren, anders zou je heel de tijd stil staan bij alle beslissingen die je moet nemen. Het nadeel is dat die ons gevoelig maken voor allerhande denkfouten. De ankerheuristiek bijvoorbeeld: je blijft plakken aan wat je het eerst ziet staan. Je wordt als het ware geprimed en dat heeft een invloed op je inschatting (zo wordt 8x7x6x5x4x3x2x1 hoger ingeschat dan 1x2x3x4x5x6x7x8, enkel door de invloed van het eerste cijfer, n.v.d.r.).

Reciprociteit is er nog zo een waaraan we moeilijk kunnen weerstaan: als iemand je iets geeft, heb je de neiging iets terug te geven of terug te doen.

Die heuristieken maken deel uit van onze natuur. Ik zei al, ze laten je toe om snel en efficiënt door het dagelijks leven te gaan. Evolutionair gezien is dat voordelig. Neem nu de heuristiek van het ‘sociaal bewijs’. Als een grote groep mensen een bepaalde keuze maakt, zal het waarschijnlijk wel een goede keuze zijn. Voor een oermens op de Serengetivlakte komt dat natuurlijk goed uit: als iedereen van een bepaalde plant eet, zal dat wel geen slechte plant zijn. Zo’n shortcuts zitten dus evolutionair ingebakken in wie we zijn.

Dat betekent in de eerste plaats dat ze een diepgaand effect op ons hebben.

Daarom dat Facebooklikes zo’n sterke kracht op ons uitoefenen, of dat een getuigenis van een nabije vriend nog altijd veel overtuigender is dan iets abstracts als wetenschappelijk bewijs.

Als je die mechanismen goed begrijpt, kan je er handig op inspelen. Of misbruik van maken: het is bijvoorbeeld vrij eenvoudig om de illusie van sociaal bewijs te creëren.

14 > november 2016

OVER KRITISCH DENKEN Eigenlijk moeten we toegeven dat kritisch nadenken tegen onze natuur ingaat, en dus helemaal niet zo vanzelfsprekend is.

David Kahneman beschrijft in zijn boek Thinking fast and slow een model van hoe onze hersenen werken, dat uitgaat van twee verschillende circuits.

Het ene werkt snel en intuïtief, het andere traag en voorzichtig. Het eerste systeem werk met al die heuristieken, is gevoelig aan denkfouten en blinde vlekken. Het tweede is analytisch en stelt ons in staat om rond die valkuilen heen te denken. Welnu, dat trage, analytische systeem behoort evenzeer tot onze natuur dan het snelle, intuïtieve. Het kost alleen veel meer moeite en is niet lang vol te houden, dus gaan we meestal gewoon mee in de flow van ons intuïtieve circuit. Als je een belangrijke beslissing moet nemen, vertraag dan even en spreek bewust je kritische vermogens aan.

Wanneer feiten dreigen ondergesneeuwd te raken, moeten humanisten en skeptici juist harder op tafel slaan en hun stem verheffen Rationaliteit is dus zeker geen deel van onze natuurlijke biologische capaciteiten, zoals bijvoorbeeld ons gezichtsvermogen dat is. Het is iets dat de mens zichzelf heeft moeten leren. En ook als individuele mens moet je het leren. Dat gaat beter als je opgroeit in een sociale omgeving waarin rationeel denken, en het nauwgezet argumenteren en discussiëren, gekoesterd en gewaardeerd worden. Dan zuig je dat op en ben je vertrokken. Ik ben geneigd te denken dat we tegenwoordig in een tegenovergestelde situatie zitten. Er zijn wel plekken, eilanden waar rationaliteit en behoorlijke argumentatie gekoesterd worden, maar in het publieke leven glijden we er steeds verder van weg.

Slecht nieuws voor skeptici, humanisten, kortom iedereen die een rationele manier van leven voorop-

stelt. Hoe kunnen we het tij keren?

Het zijn harde tijden voor mensen die belang hechten aan goede argumenten en feiten. Juist dan is het belangrijk je rug te rechten. Als je begrijpt wat kritisch denken is, als je een beetje door hebt wat een drogreden is en hoe je die kunt herkennen, dan is het je plicht om je mond open te trekken. Net zoals een redder de plicht heeft om iemand die verdrinkt te redden, ook als hij niet van dienst is. Wanneer feiten dreigen ondergesneeuwd te raken, moeten humanisten en skeptici juist harder op tafel slaan en hun stem verheffen. Het is belangrijk dat ze al die cognitieve, menselijke eigenaardigheden begrijpen en dat ze op een gerichte manier inspelen op de menselijke natuur, om zo te bouwen aan een samenleving die rationaliteit en de rede waardeert en hoog in het vaandel draagt in plaats van ertegenin te gaan.

Daarin is natuurlijk een belangrijke rol weggelegd voor het onderwijs. Het is ongelooflijk belangrijk om op jonge leeftijd te leren hoe je kritisch denkt, hoe je argumenteert en discussieert.

Daar heb je een bepaalde attitude voor nodig: je moet leren discussiëren met de instelling dat de ander wel degelijk een valabel argument kan hebben. En met de bereidheid om – als je betere argumenten hoort dan de jouwe – je opvattingen bij te stellen. Dat zie je nagenoeg nooit, maar je kan dat wel aanleren. Dat is het goede nieuws!

We kunnen ons wel degelijk verweren tegen die verborgen beïnvloeding en manipulatie, zegt u aan het eind van uw boek.

Zeker. Dat heeft te maken met een ander psychologisch mechanisme dat meespeelt: het boomerang of push backeffect. Manipulatie werkt maar zolang het verborgen is. Als je door hebt dat je gemanipuleerd wordt, als je merkt dat je in een bepaalde richting geduwd wordt, ontstaat er een psychologische tegenreactie. Dus hoe meer je leert over deze overtuigingsmechanismen, hoe beter je in staat bent om terug te duwen.

Thomas Lemmens

DEGEUS

INTERVIEW

Marli Huijer De fenomenologie van het achterblijven Marli Huijer is sinds het voorjaar van 2015 Denker des Vaderlands in Nederland. Ze is bijzonder hoogleraar publieksfilosofie aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam, en doceert ook filosofie in Den Haag. Huijer volgde niet het standaardparcours van een academisch filosoof. Ze studeerde eerst geneeskunde. Als arts werkte ze onder meer bij de Nederlandse Junkiebond, waarvan ze coördinator was. Als ik haar vraag of er nog veel arts in de filosoof Marli Huijer zit, antwoordt ze: ‘Tuurlijk. Als arts moet je niet alleen een diagnose maken, maar ook aanbevelingen geven voor hoe je een probleem oplost.

Ook als filosoof zie ik dat als mijn taak.’

Je zou tegenwoordig bijna vergeten dat Europa 400 jaar lang een continent is geweest van massale emigratie Marli Huijer beweegt voortdurend heen en weer van academische filosofie naar publieksfilosofie. Haar favoriete onderzoeksthema’s zijn de filosofie van mens en cultuur, filosofische reflectie op tijd, ritme en andere vormen van ordening, filosofie van de biomedische wetenschappen en genderthema’s. In 2016 verschijnt Achterblijven. Een nieuwe filosofie voor een grenzeloze wereld. Hierin onderzoekt Huijer het feno-

'Technologische vooruitgang heeft een overgang ingezet van een zware, solide moderniteit naar een liquid modernity waarin alles op versnelling, flexibiliteit en hyperbeweeglijkheid gericht is. Het kan geen kwaad om heel dat euforische verhaal over beweeglijkheid wat te dimmen.' © Gerbrich Reynaert

DEGEUS

november 2016 > 15

'Er wordt heel erg lacherig gedaan over het wir schaffen das van Angela Merkel, maar Duitsland is er wel in geslaagd om bijna 900.000 vluchtelingen op te nemen.

Er zijn een aantal grote en kleine incidenten geweest, naast enkele die men gelukkig heeft kunnen voorkomen.

Is dat het einde van onze beschaving?' Š Gerbrich Reynaert

INTERVIEW

meen ‘achterblijven’ in brede zin: wat betekent de migratie van familie of het vertrek van een geliefde of van collega’s voor degene die achterblijft?

Waarom is het thema achterblijven in onze cultuur altijd stiefmoederlijk behandeld? Welke verschuivingen heeft het begrip ondergaan in onze late moderniteit? Wat is de impact van die verschuivingen?

In een cultuur die hypermobiliteit verheerlijkt, zijn de onbeweeglijken de verliezers Door het ‘kleiner worden van de wereld’ lijkt het definitieve afscheid immers verleden tijd. In een wereld waarin steeds meer mensen in beweging zijn, blijken achterblijvers van doorslaggevend belang voor het behoud van de lokale materiële cultuur en politieke gemeenschap. Hoog tijd dus om het achterblijven te herwaarderen en het de filosofische aandacht te geven die het verdient, aldus Huijer.

Bovendien is migratie volgens haar niet los te zien van het achterblijven, waarmee we midden in de actualiteit terechtkomen.

Over de problematiek rond migratie publiceerde ze eerder de essaybundel We zijn allemaal migranten. Een pleidooi voor Europese openheid. De titel laat al zien vanuit welk perspectief Huijer over dit thema nadenkt. Op de Nacht van de Vrijdenker stelt ze haar nieuwe boek voor en laat ze haar licht op deze urgente onderwerpen schijnen.

EUROPA, CONTINENT VAN ACHTERBLIJVERS Migratie is een bijzonder hot topic. Ik kan mij dan ook enige teleurstelling bij uw uitgever voor de geest halen wanneer de Denker des Vaderlands in zo’n context op de proppen komt met een boek dat focust op emigratie uit Europa, en dat ook nog eens vanuit het perspectief van de achterblijvers.

Waarom die twee niet meteen voor de hand liggende keuzes?

DEGEUS

Het is altijd een boek geweest over achterblijven. Mijn interesse voor het thema komt voor een deel voort uit een persoonlijke geschiedenis; vrijwel mijn hele familie is geëmigreerd. En dat puur om economische redenen.

In die periode werden grote gezinnen van boeren en armen door de overheid gestimuleerd om in Canada en Amerika een beter leven te zoeken.

En niet alleen in Nederland: je zou tegenwoordig bijna vergeten dat Europa 400 jaar lang een continent is geweest van massale emigratie. Pas sinds de jaren zestig van de vorige eeuw is de balans tussen vertrekkers en nieuwkomers omgeslagen.

Die emigratie werd gedreven door alles waar vluchtelingen en migranten vandaag ook voor vluchten: armoede, oorlog, religieuze conflicten, een betere carrière … Als je dan ziet hoeveel moeite we nu als Europeanen hebben met mensen die naar hier komen, ook mensen in nood, dan vraag ik me af: waar komt dat vandaan? Zo kom ik via een omweg toch op het thema immigratie en vluchtelingen uit.

Van zodra mensen ergens langer wonen dan anderen, blijkt dat een voldoende reden tot discriminatie en uitsluiting Mijn openingsvraag is er een beetje een symptoom van, maar u laat in uw boek zien dat ‘achterblijven’ in onze cultuur een saai en oninteressant imago heeft. Onterecht, vindt u.

Hoewel we een continent zijn dat eeuwenlang massale emigratie gekend heeft, en we dus allemaal in zekere zin achterblijvers zijn, bestaat daar helemaal geen literatuur over.

De weinige verhalen die je vindt, schetsen allemaal een beeld van de achterblijver als verliezer. Ze hebben een saai leven, de tijd staat stil, hun horizon is heel klein en ze zijn niet erg

ruimdenkend.

In onze cultuur zijn we helemaal op de migrant geconcentreerd, op de vertrekker: die associëren we met avontuur, ambitie en zelfbewustzijn.

Iedereen wil Odysseus zijn, de held van het verhaal die openstaat voor avontuur en de wereld verkent.

Over Penelope valt niet zoveel te vertellen, die zit thuis te huilen en te wachten in een soort onbestemde tussentijd. Terwijl ik zou zeggen: onbeweeglijkheid is net zo interessant als beweeglijkheid.

Al van bij het begin van uw boek spreekt u over een verschuiving die zich de laatste zestig jaar voltrokken heeft, met grote impact op uw thema ‘achterblijven’.

Ik laat zien dat het fenomeen achterblijven zoals het eeuwenlang bestond, voor de moderne Europeaan verdwenen is. Tegenwoordig hebben gegoede Europeanen mogelijkheden genoeg om heel de wereld af te reizen. Voor het plezier of voor het werk: voor hen is de wereld één grote ansichtkaart geworden. Die wereldreizigers laten niemand achter in de traditionele zin van het woord, want ze komen altijd terug naar huis. Ook expats die tijdelijk in het buitenland werken, vliegen met de regelmaat van de klok op en neer.

Onvermogende Europeanen daarentegen, hebben geen geld om heel de wereld af te reizen. Bovendien zijn ze nergens meer welkom, zeker als ze geen bijzondere talenten of mogelijkheden hebben. Ze kunnen niet meer emigreren om een beter bestaan op te bouwen zoals hun voorouders dat deden. Vanaf 1914 worden de restricties voor het opnemen van arme Europeanen in typische migratielanden als Amerika en Canada steeds strenger. Zij zijn dus geen achterblijvers, maar blijvers.

Die shift kan niet anders dan een impact hebben op hoe wij, Europeanen voor wie de ervaring van achterblijven eeuwenlang een essentieel onderdeel van onze identiteit was, onszelf zien en wie we zijn.

november 2016 > 17

INTERVIEW

LIQUID MODERNITY Veroordeeld worden tot blijven is in ieder geval geen benijdenswaardige situatie in een cultuur die in de ban is van hyperbeweeglijkheid. Met de komst van steeds snellere reismogelijkheden, goedkope vliegtuigtickets en wereldwijd massatoerisme is de wereld steeds kleiner geworden. Reizen, een tijd in het buitenland studeren of werken, lijkt de ultieme vervulling van een zinvol bestaan.

Ik volg daarin de analyse van Zygmunt Bauman. Technologische vooruitgang heeft een overgang ingezet van een zware, solide moderniteit naar een liquid modernity waarin alles op versnelling, flexibiliteit en hyperbeweeglijkheid gericht is.

Neem nu mijn milieu: om als academicus mee te tellen moet je de hele wereld rondreizen en de ene na de andere Engelstalige A-publicatie schrijven. Een ouderwetse Immanuel Kant, die heel zijn leven op dezelfde plaats bleef maar wel een heel kosmopolitische filosofie uitdacht, past niet meer in de hedendaagse wereld. Een goede student moet ten minste een half jaar in het buitenland gestudeerd hebben. Een succesvolle carrière is er een waarbij je voortdurend van het een naar het ander hopt.

Het probleem is dat die beweeglijkheid ongelijk verdeeld is. Een hele groep is tot onbeweeglijkheid veroordeeld. In een cultuur die hypermobiliteit verheerlijkt, zijn zij gedwongen om op hun plek te blijven. In zo’n cultureel narratief zijn dat de verliezers, die zich mokkend bij een in hun ogen middelmatig leven moeten neerleggen. Dat zorgt voor ressentiment. Het kan dus geen kwaad om enerzijds heel dat euforische verhaal over beweeglijkheid wat te dimmen, en anderzijds een ander perspectief te ontwikkelen op ‘blijven’.

En het is dat ressentiment dat

18 > november 2016

volgens u meespeelt in de houding van veel Europeanen tegenover de vluchtelingencrisis. Dat moet u toch eens uitleggen.

Hoe je het ook wendt of keert, de onrechtvaardige verdeling van beweeglijkheid roept bij mensen die niet beweeglijk zijn ressentiment op. Als jij veroordeeld bent tot onbeweeglijkheid terwijl je ziet dat anderen overal heen kunnen, en dat vluchtelingen uit een ander continent wél nog beweeglijk zijn en wél nog de mogelijkheid hebben om een beter leven te zoeken, dan is dat een heel lastige situatie. Zeker als die mensen ook nog eens jouw ruimte gaan bevolken, waardoor je dus je intussen schaars geworden banen en woningen met hen zal moeten delen.

Want je kan dit allemaal niet los zien van het socio-economische verhaal.

We hebben in Europa de laatste dertig jaar steeds meer aan de markt overgelaten. De verzorgingsstaat wordt overal afgebroken. Zo werd in Nederland heel de sociale huursector uitgekleed. Bovendien hebben we met z’n allen ook steeds meer flexibele arbeidscontracten. Nou, dat zorgt allemaal voor toenemende onzekerheid op alle fronten en maakt het heel lastig om geen concurrentiegevoelens te hebben.

Ik ben van mening dat het sociaal contract in een samenleving niet iets statisch is, maar telkens opnieuw vormgegeven en onderhandeld moet worden WRIJVINGEN Ressentiment, ongelijke verdeling van beweeglijkheid, socioeconomische omstandigheden … U lijkt niet mee te gaan in het verhaal dat die spanning voor een groot stuk wordt veroorzaakt door een ‘botsing van beschavingen’ en conflicterende waarden.

Neen. Tussen nieuwkomers

en gevestigden is er altijd vreemdelingenhaat geweest.

Wrijvingen, problemen. Van zodra mensen ergens langer wonen dan anderen, blijkt dat een voldoende reden tot discriminatie en

INTERVIEW

gedaan naar een arbeiderswijk in Engeland, waar op een gegeven moment een nieuwe wijk tegenaan werd gebouwd. Al die mensen hadden hetzelfde opleidingsniveau en dezelfde culturele achtergrond.

De bewoners van de oude wijk deden alles om zich superieur op te stellen tegenover de nieuwkomers, en sloten die ook actief uit.

Circulaire migratie houdt in dat nieuwkomers tijdelijk ergens anders kunnen verblijven Het doet er dus niet toe dat nieuwkomers uit een andere cultuur of andere sociale laag komen. De basis is dat de een er al is, en zegt ‘dit is van mij, blijf ervan af’. En het verschil in geloof of huidskleur zijn natuurlijk mooie dingen om die sentimenten aan op te hangen, maar het blijven kapstokken.

Voor wat die conflicterende waarden betreft, de angst dat de nieuwkomers ‘onze manier van leven onmogelijk zullen maken’, vind ik dat er ongelooflijk hard overdreven wordt. Laten we wel wezen: er zijn de afgelopen decennia miljoenen mensen naar Europa gekomen.

Daar zijn toch al bij al niet zó veel conflicten uit voortgekomen? Er wordt heel erg lacherig gedaan over het wir schaffen das van Angela Merkel, maar Duitsland is er wel in geslaagd om bijna 900.000 vluchtelingen op te nemen. Er zijn een aantal grote en kleine incidenten geweest, naast enkele die men gelukkig heeft kunnen voorkomen. Is dat het einde van onze beschaving?

uitsluiting. We hebben moeite met nieuwkomers, dat is inherent aan hoe wij als mens zijn.

Norbert Elias heeft in de jaren zestig van de vorige eeuw een onderzoek

DEGEUS

Ik ben van mening dat het sociaal contract in een samenleving niet iets statisch is, maar telkens opnieuw vormgegeven en onderhandeld moet worden. Met elke nieuwe generatie die zich aandient, maar ook met mensen die van elders instromen. Steeds opnieuw moet je dat heronderhandelen en met elkaar tot stand brengen. Zodra iemand

in Nederland is en langzamerhand bepaalde rechten krijgt, krijgt die dus ook het recht om te participeren aan die hernieuwde totstandkoming van het sociaal contract.

Dat zal in de elke regio, stad of land een andere uitkomst hebben.

Dat is nooit anders geweest. Wat je nodig hebt langs beide kanten is de bereidheid om met elkaar te participeren in het democratische debat over de samenleving en de waarden en normen die daarin gelden, gedeeld en verdedigd worden.

CIRCULAIRE MIGRATIE U zegt dat uw denken over migratie en achterblijven constant in wisselwerking met elkaar staan.

Voor u dit boek afwerkte publiceerde u samen met Martijn Van Hees het essay We zijn allemaal migranten. Hoe vertaalt uw denken zich in de praktijk? Welke concrete adviezen over de aanpak van de vluchtelingenstroom zou u geven?

Er is een commissie die zich daarmee bezighoudt: het European Migration Network. Daarin is er de laatste tijd heel wat aandacht voor circulaire migratie. In dat concept zie ik wel wat.

We moeten naar een internationaal netwerk van permanent ingerichte, kleinschalige ‘logeerkamers’ Circulaire migratie houdt in dat nieuwkomers tijdelijk ergens anders kunnen verblijven. Dat is voor de gegoede, gewenste Europese bovenlaag nu al op veel plaatsen in de wereld mogelijk.

Nu de wereld er anders uitziet, zou je die circulaire, tijdelijke migratie voor alle bevolkingslagen wereldwijd kunnen nastreven. Om te voorkomen dat mensen daardoor rechteloos worden, zouden zij na een verblijf van drie of vijf jaar dezelfde rechten moeten krijgen als de gevestigde bevolking. Zo’n overeenkomsten kunnen ook op een heel lokaal niveau tot stand komen,

november 2016 > 19

INTERVIEW

bijvoorbeeld door interstedelijke samenwerkingsverbanden.

Los daarvan, is er nood aan internationale noodopvang. We moeten naar een internationaal netwerk van permanent ingerichte, kleinschalige ‘logeerkamers’. Op die manier kan je elke keer als er een nieuwe brandhaard uitbreekt goed georganiseerde noodopvang aanbieden. Dan hoef je niet telkens geïmproviseerde vluchtelingenkampen op te zetten in de buurt van de conflicten zelf. Daar zijn mensen evengoed bedreigd en kan je ze geen perspectief op veiligheid bieden.

In een wereld waarin er zestig miljoen mensen op de vlucht zijn lijkt dat een absurd idee, maar je zou kunnen beginnen met het verder uitbouwen van het netwerk van vluchtsteden, die goed uitgerust zijn om zeer snel mensen in nood op te vangen.

De filosoof onderzoekt andere manieren om naar die werkelijkheid te kijken.

Zo kan je de narrativiteit waarin wij leven bevragen DE MEERWAARDE VAN DE FILOSOFIE In welke mate heeft het debat rond migratie en vluchtelingen er baat bij dat ook filosofen zich ermee bezighouden? Wat heeft de filosoof toe te voegen?

Er is over migratie ontzettend veel geschreven. Als je alleen op zoek zou gaan naar data, cijfermateriaal, word je knettergek. Er zijn ontzettend veel migratiedeskundigen, en dat zijn allemaal empirische onderzoekers.

Die kunnen laten zien wat migratie inhoudt, wat het psychologisch doet, wat de bewegingen zijn, enzovoorts.

De filosoof is diegene die niet alles accepteert wat je op het eerste gezicht ziet. Hij of zij is ook degene die zich realiseert dat je bent getraind om op een bepaalde manier naar de werkelijkheid te kijken.

De filosoof, en met name de wijsgerig antropoloog – waartoe

20 > november 2016

ik mezelf reken, een filosoof die vragen stelt over mens en cultuur – onderzoekt andere manieren om naar die werkelijkheid te kijken. Dat kunnen verhalen zijn, of gewone manieren van denken. Zo kan je de narrativiteit waarin wij leven bevragen. Hoe komt het dat wij als Europeanen zozeer in dat narratief van beweeglijkheid zitten? Ben je niet wat bijziend als je daardoor niet meer ziet hoe interessant de nabijheid en het niet-bewegen zijn?

Het is de taak van de filosoof om alles te compliceren. Om te laten zien dat je steeds maar één blik op de werkelijkheid hebt, terwijl die werkelijkheid vele malen groter, dieper en complexer is. De filosoof kan je al die verschillende lagen en al die mogelijke perspectieven laten zien.

Dat brengt je niet alleen in verwondering, maar kan je ook uitdagen om je af te vragen of een ander perspectief niet veel beter is.

De filosoof dwingt je ergens om tot een oordeel te komen. Je merkt het wel: ik ben geen analytisch filosoof.

Terug naar het achterblijven.

Exemplarisch voor uw niet-analytische, meer fenomenologische stijl van filosoferen is dat achterblijven bij u heel breed wordt bekeken.

Het is een fenomeen dat meermaals de levens van ieder van ons doorkruist. Sommigen verhuizen van de stad naar het platteland, anderen andersom.

De ene verhuist voor zijn werk, de ander blijft in zijn of haar studentenstad hangen ...

Bovendien zijn wij allemaal sterfelijk, en worden we ook in die zin meermaals geconfronteerd met vertrekkers en achterblijvers.

U noemt het achterblijven een grondtoon van ons bestaan.

Daarom is het des te verwonderlijker dat achterblijven in onze cultuur geen volwaardige plaats krijgt. Zodra je geboren wordt, bestaat het risico dat je achterblijft. Je wordt immers geboren in relaties met je ouders en grootouders, en daarna ga je

zelf voortdurend relaties aan met anderen. Het lastige van die relaties is net dat ze kunnen ophouden, dat mensen kunnen verdwijnen.

De conditie dat we steeds in de mogelijkheid staan om achter te blijven, is een wezenlijk deel van ons bestaan. Het legt de fragiliteit van onze relaties bloot. Als je dat besef toelaat, geeft dat die relaties meer kwaliteit. Als ik elke dag dat mijn partner de deur uitgaat bang ben dat hij niet meer zal terugkomen, is dat om knettergek van te worden.

Maar stilstaan bij die mogelijkheid kan er wel voor zorgen dat ik die persoon nog meer ga waarderen en accepteren.

De conditie dat we steeds in de mogelijkheid staan om achter te blijven, is een wezenlijk deel van ons bestaan. Het legt de fragiliteit van onze relaties bloot. Als je dat besef toelaat, geeft dat die relaties meer kwaliteit.

Achterblijven op die manier beschouwen, kan helpen om die verheerlijking van hyperbeweeglijkheid wat te counteren. Samen met een opnieuw waarderen van de nabijheid, de lokaliteit. Je bent ingebed in een lokale gemeenschap, in een bepaalde taal of cultuur. Je wordt nu eenmaal op een bepaalde plaats op aarde geboren. Je gaat er naar school, je wordt er gesocialiseerd, die inbedding is dus behoorlijk stevig. Ingebed zijn hoeft dus niet te betekenen dat je vastzit, maar dat je erkent dat dát de basis is die jou gemaakt heeft tot wie je bent.

Thomas Lemmens

DEGEUS

BOEKENREVUE

Richard Wilkinson THE SPIRIT LEVEL De Nacht van de Vrijdenker heeft voor zijn derde editie niemand minder dan Richard Wilkinson kunnen strikken.

Deze Britse professor in de epidemiologie heeft samen met zijn collega Kate Pickett het baanbrekende werk The Spirit Level gepubliceerd waarin op basis van hard feitenmateriaal slechts één conclusie kon worden getrokken: samenlevingen waarin het begrip gelijkheid meer centraal staat, hebben een positieve invloed op het welzijn van mensen.

Hoe groter de inkomensverschillen in een samenleving, hoe meer moorden er gebeuren, hoe meer mentale ziektes, vetzucht, kindersterfte en tienerzwangerschappen er zijn, hoe minder lang mensen er gemiddeld leven en hoe lager de sociale mobiliteit er is De afgelopen 30 jaar, de periode waarin het neoliberalisme ons brein en leven is binnengeslopen, wordt gekenmerkt door een groeiende ongelijkheid. Deze ongelijkheid manifesteert zich in de eerste plaats op vlak van inkomensongelijkheid. The Spirit Level is een bijzonder boek omdat het geen ideologisch manifest is ter verdediging van de linkerzijde van het politieke spectrum, het is zelfs geen politiek boek, maar wel een boek met verregaande consequenties voor de politieke klasse om hun beleid af te stellen op feiten en niet op ideologieën die de resultaten van het wetenschappelijk onderzoek naast zich neerleggen.

‘Hoe groter de inkomensverschillen in

DEGEUS

een samenleving, hoe meer moorden er gebeuren, hoe meer mentale ziektes, vetzucht, kindersterfte en tienerzwangerschappen er zijn, hoe minder lang mensen er gemiddeld leven en hoe lager de sociale mobiliteit er is.

De conclusie van hun onderzoek is zeer eenvoudig. Wilkinson: ‘Hoe groter de inkomensverschillen in een samenleving, hoe meer moorden er gebeuren, hoe meer mentale ziektes, vetzucht, kindersterfte en tienerzwangerschappen er zijn, hoe minder lang mensen er gemiddeld leven en hoe lager de sociale mobiliteit er is. Dat blijkt zowel uit vergelijkingen tussen rijke landen - waar uiteenlopende landen als Japan, Zweden of België goed scoren – als uit vergelijkingen tussen de vijftig V.S.-staten.’

Op basis van enorm uitgebreid feitenmateriaal komt er nog een andere conclusie aan het licht, namelijk dat het niet alleen de armen zijn die te lijden hebben onder een grote inkomensongelijkheid; iedereen in de betrokken samenlevingen komt er slechter van af. Eén van de legitimaties van het neoliberalisme bestond erin om ons wijs te maken dat inkomensongelijkheid ook positieve effecten had op de armere lagen van de bevolking, het zogenaamde trickle-down effect. De studie van Wilkinson en zijn collega Pickett werd voor het grote publiek reeds gepubliceerd in 2009. Het IMF,

toch één van de machtigste organisaties die het wereldwijde economische beleid mee vorm geeft, holde in 2012 dan ook serieus achter de feiten aan.

IMF-onderzoekers concludeerden in een studie naar 159 economieën in de periode van 1980 tot 2012 dat de economische groei blijkt te dalen wanneer de rijkste 20% hun aandeel in de totale inkomens ziet stijgen.

Inkomensongelijkheid vertraagt dus de groei en men moest met aangeschoten rode wangen erkennen dat het trickle-down effect onbestaande is.

Hoe groter de inkomensongelijkheid, hoe slechter iedereen in de betrokken samenleving ervan af komt.

Wilkinson was zelf uitermate verrast door de massale aandacht die hun studie wereldwijd heeft gekregen. Na meer dan duizend lezingen gegeven te hebben wereldwijd komt hij naar de Nacht van de Vrijdenker. We geven u alvast de volgende raad: als u het tegen hem wil opnemen in een discussie over inkomensongelijkheid, hebt u meer nodig dan wat huis-, tuin- en keukenfilosofie. Feiten namelijk, bikkelharde feiten. Zeg later niet dat we u niet gewaarschuwd hebben.

Kurt Beckers

FILOSOOF OVER FILOSOOF

Georges Bataille DENKEN ALS EEN ‘DANSE MACABRE’ OP DE RAND VAN DE AFGROND ‘Ik schrijf zoals een hoer die haar rok optilt’, stelt Georges Bataille. Deze ‘hoer van de filosofie’ start één grote, onfatsoenlijke flirt met een lezer die tegelijk verleid en aan zijn lot overgelaten wordt. De inzet is een onderdompeling in een ervaring van grens, begrenzing en grensoverschrijding.

De marges van ‘fatsoen’ vormen een decor ‘op de rand’ (taboe): hoeren, orgieën, mensenoffers, kannibalisme, erotiek, dood en oorlog ... Bataille wil de lezer meenemen naar de rand van de afgrond in zijn beschaving en hem daar laten vastlopen. Hem daar martelen en het hem laten duizelen ... zonder een doekje voor het bloeden.

Precies daarom wordt deze onfatsoenlijke man op intellectueel vlak in weldenkend filosofenland behandeld als een hoer. Gemarginaliseerd en uitgespuwd vanwege bedenkelijke onderwerpen, schittert hij door zijn afwezigheid in de grootse overzichten van de westerse wijsbegeerte. Surrealistenpaus André Breton en ook Jean-Paul Sartre wisten niet wat ze met deze Franse schrijver en denker aan moesten.

Maar Bataille wordt, zoals een hoer, niet alleen uitgespuwd door de mainstream. De onfatsoenlijke flirt bekoort ook. Zijn lectuur van Nietzsche, het verkennen van de marges van ervaring en denken hebben een bepalende invloed gehad op de Franse filosofie na de Tweede Wereldoorlog (Foucault, Derrida, Jean-Luc Nancy ...).

Bataille wordt niet alleen onfatsoenlijk bevonden omwille van zijn ideeën.

Hij was een gespleten man. Overdag was hij een brave en keurige bibliothecaris. ’s Nachts begaf hij zich tussen de hoeren. Naast keurige filosofische dissertaties schreef hij ook porno-

22 > november 2016

grafische verhalen onder een pseudoniem. Leven en denken stonden in het teken van een strijd om zijn eigen grenzen en die van de maatschappij te doen scheuren. De thematiek van de transgressie of grensoverschrijding was het centrale wapen dat hij zou inzetten en verfijnen in die strijd met zichzelf en met de maatschappij. Spelend met zijn naam, schrijft hij niet voor niets: ‘Je suis moi-même bataille.’

Vrouwen en hoeren zijn figuren die Bataille gebruikt om de lezer een zekere tragiek van transgressie te laten voelen Wat heb je nu aan zo een filosoof die ons meeneemt naar het slechtste van de mens? Eentje die er zelfs niet in slaagt om een systematische filosofie te ontwerpen en inzet op een verlaging van de mens in plaats van een verheffing, laat staan een verlossing.

Toch is het zinvol om de marteling

Georges Bataille, 1897-1962.

van Bataille te ondergaan. Om dit te begrijpen is het raadzaam het spoor van de transgressie te volgen via enkele metaforen die Bataille gebruikt om telkens een ander aspect van die transgressie te laten voelen aan zijn lezer. Ze duiken obsessief op in al zijn teksten.

DE HOER Vrouwen spelen een prominente rol in zijn verhalen. Ze geven zichzelf voortdurend over aan allerlei grensoverschrijdende excessen. Daarbij verleiden ze de mannelijke protagonist(en) om hen te volgen in extatische momenten van zelfverlies. In Histoire de l’oeil draait alles rond Simone. Ze sleept de mannelijke verteller en later ook een andere vrouw, Marcelle, mee in de wildste excessen. In Madame Edwarda sleept de hoer met deze naam de verteller mee in een nachtelijke achtervolging door de straten van de stad.

Beiden geven zich over aan openbare naaktheid, seks en wildplassen. Toch krijg je als lezer geen opgewonden

DEGEUS

FILOSOOF OVER FILOSOOF

Een stukbreken dat Bataille evoceert door de tekst op het extatische moment te laten overgaan in stippellijnen. Het is een ontmaskering van de onmogelijkheid om zonder rem en ongecontroleerd de grens over te gaan.

De hoer vormt een golfbreker waarop het oceanische en excessieve verlangen dat in de mens en in het ‘zijn’ woedt noodzakelijk moet stukbreken.

Bataille pleit niet voor een soort sadistisch of anarchistisch opblazen van regels, beschaving, denken en moraliteit. Wie hem zo voorstelt, begrijpt hem niet

gevoel van deze verhalen. Het voelt allemaal ‘fout’ en ‘mislukt’ aan ... alsof iets niet bereikt of voltrokken is. Wat wil hij met deze vrouwen bereiken?

Wat is de rol van de vrouw en de hoer in de transgressie voor Bataille?

Transgressie behoedt voor een bekrompen, ééndimensionaal leven in een geloof dat denken almachtig is Vrouwen en hoeren zijn figuren die Bataille gebruikt om de lezer een zekere tragiek van transgressie te laten voelen. De hoer en de slet zijn mikpunten van verlangen. Van een excessief verlangen dat grenzen wil breken om zijn doel te bereiken. Maar tegelijk belichamen ze ook onbereikbaarheid.

Ze geven zich en geven zich niet. Ze leveren zichzelf uit, maar onttrekken zich ook. Ze intensiveren het verlangen om voorbij de grens te gaan maar laten tegelijk dit verlangen breken.

DEGEUS

Als een soort sjamane of perverse, extatische mystica glijdt ze transgressief vanuit de alledaagse beschaving in een extatische wereld en weer terug.

Ze neemt in deze verhalen, als een soort pervertering van Dante’s Vergilius, de klant mee in een transgressie van de grenzen van zijn wereld.

Het is een innerlijke tocht naar een ‘andere wereld’ die kan oprijzen in de alledaagsheid die we ‘beschaving’ noemen. Als we bereid zijn onszelf te breken of te verliezen. Ze toont ons een scheur die ontsnapping biedt uit een slaafse, instrumentele en rationele ordening. Tegelijk belichaamt de hoer zelf die scheur of barst die Bataille altijd zoekt om niet beperkt te zijn tot kaders van rationaliteit en beschaving. Madame Edwarda toont de klant, met opengesperde benen, de scheur van haar vagina en stelt: ‘Je suis Dieu.’

DE BARST In De innerlijke ervaring schrijft Bataille: ‘Ik zoek een barst, mijn barst, om gebroken te worden.’ Deze metafoor loopt dwars doorheen zijn werk (déchirure, fêlure, rupture). Ze vormt een krachtig beeld voor wat hij verstaat onder ‘transgressie’.

Bataille vertrekt vanuit een discrepantie tussen de continuïteit van het zijn (het ‘worden’) en de discontinuïteit

van een door de mens ontwikkelde rationaliteit en beschaving. De continuïteit van het zijn is wezenlijk verspillend, een voortdurend worden en vergaan. In die continuïteit heeft de mens een plooi gemaakt: ‘beschaving’.

Beschaving is gestoeld op rationaliteit, arbeid, orde en geregeld door verboden en wetten. Ze is enkel mogelijk als een negatie van continuïteit. Een soort Freudiaanse verdringing vindt plaats van de fundamentele excessiviteit van het zijn. Door deze verdringing of abjectie ontkent de mens zijn fundamentele gespletenheid: een wezen dat tegelijk dierlijk en symbolisch is.

De wetten of verboden doen dienst als een soort scherm dat de plooi ‘beschaving’ moet beschermen. Alles wat vanuit die verdrongen positie scherm en beschaving in vraag stelt, wordt taboe. De verwerping transformeert die grond van het zijn tot iets ‘sacraal’ (apart gezet, schandelijk).

Bataille kent voldoende Freud om te weten dat een dergelijke verdringing of abjectie niet stand houdt. Ook al wil de mens zichzelf kooien in een heersend discours van rationaliteit en beschaving, toch voelt hij nog die fundamentele dynamiek van het zijn, het verspillend exces, in zichzelf razen. Maar door de heersende wetten en verboden, door de gangbare orde, wordt het exces volgen een uitdagen van de grens, een transgressie. Verboden zijn er, aldus Bataille in De Erotiek, om overtreden te worden. Het excessieve zijn laat zich nooit temmen. Wil de mens zijn volle potentieel aanboren, dan moet zijn neiging om elke grens te buiten te gaan een plaats krijgen: een zondige ‘plek’ waar die kan uitrazen. Maar Bataille pleit niet voor een soort sadistisch of anarchistisch opblazen van regels, beschaving, denken en moraliteit. Wie hem zo voorstelt, begrijpt hem niet. Precies op dit punt gekomen is de keuze van Bataille voor de metafoor van de scheur of barst cruciaal.

De scheur is een lichte doorbreking van het oppervlak. Er moet nog voldoende oppervlak zijn om van scheur of barst te kunnen spreken. Het op-

november 2016 > 23

FILOSOOF OVER FILOSOOF

pervlak bevat de barst, maar de barst veronderstelt ook noodzakelijk het oppervlak. Zo vormt de overtreding van verbod of wet niet een afschaffing ervan. De transgressie blijft, net zoals de barst ten opzichte van oppervlak, naar wet of verbod verwijzen.

De wederzijdse afhankelijkheid blijft intact. Anders zou er geen sprake zijn van overtreding. De transgressie vormt zo een negatie van de eerste negatie (abjectie). Het draait niet om inruilen van humaniteit voor een hervonden primitieve bestialiteit. Een dier schendt geen verboden. Het spel van de transgressie is net humaner dan zich begraven in beschaving om slechts een schim te zijn van wat een mens zou kunnen zijn. Transgressie behoedt voor een bekrompen, ééndimensionaal leven in een geloof dat denken almachtig is.

Het draait niet om inruilen van humaniteit voor een hervonden primitieve bestialiteit. Het spel van de transgressie is net humaner dan zich begraven in beschaving Het is echter onmogelijk, op straffe van dood, om de beschaving helemaal op te geven. De barst is een beeld voor de gecontroleerde transgressie. Een dans op de rand van de scheur, ons getoond door en in een hoer. Waarbij we in de nacht van ons verlangen blijven haken aan het oppervlak. In de nacht schijnt immers altijd nog licht.

DE NACHT Bataille begint De innerlijke ervaring met een citaat van Nietzsche: ‘De nacht is ook een zon.’

Die nacht is het decor waarin zijn hoofdpersonages vaak afdalen en ronddwalen in zelfverlies. De metafoor verwijst naar het gecontroleerde van de transgressie en de daarmee samenhangende tragische onmogelijkheid waarop een verlangen voorbij de grenzen van ervaring en denken

24 > november 2016

noodzakelijk stuk moet breken. Hoe belicht dit citaat de tragische impasse van transgressie ?

Transgressie ontwikkelt zich vanuit de geschetste existentiële gebrokenheid van de mens, maar (zie ‘De barst’) brengt hem ook oog in oog met deze onoplosbaarheid. De transgressie mag dan wel een tastend afdalen zijn in de nacht van de ervaring – een negatie van het discours van de beschaving – toch zegeviert noch de dag noch de nacht. De nacht heeft namelijk toch nog licht nodig om aan ons als nacht te kunnen verschijnen (‘De nacht is ook een zon’). Op dit vlak gaat het om eenzelfde afhankelijkheid als tussen barst en oppervlak.

Maar toch werpt de metafoor van de nacht nog een bijkomend licht op transgressie. De nacht, die Bataille ook haalt bij mystici zoals Johannes van het Kruis (‘donkere nacht van de ziel’), staat voor het uiterste dat een mens kan bereiken. Als ultieme ervaring van maximale levensintensiteit moet die noodzakelijk stranden omdat de enige verdere horizon de dood is.

Enkel gecontroleerd laat die rand van beschaving, denken en spreken zich ervaren. Anders is een terugkeer onmogelijk. Door zijn controle mist de dynamiek van de transgressie steeds tragisch haar doel. Ze zal er noodzakelijk langs glijden en stranden in een onontkoombare onmogelijkheid.

Ook al symboliseert de nacht deze onmogelijkheid van de transgressie, toch is die transgressie voor Bataille noodzakelijk om rationaliteit en beschaving te betrappen op hun beperkingen. Maar ook dit is een bevestiging van die rationaliteit. Die grens kan namelijk alleen maar opgezocht en geschonden worden vanuit die rationaliteit.

Dit blijkt ook uit Bataille zijn schrijfstijl. Het is niet voldoende om de lezer op de hoogte te brengen van deze uiterste ervaring. Heel consequent moet die onmogelijkheid van de transgressie al schrijvend ervaren worden.

De lezer moet zelf barsten door het schrijven op te breken. Het te laten stranden in stippellijnen. Bataille

Illustratie uit Petit Traité de Morale, Hans Bellmer,

breekt een tekst af ... om die buiten het opgebouwde discours opnieuw te laten beginnen. Dit is de marteling van de lezer via een innerlijke ervaring op de rand van het zegbare en schrijfbare. De lezer moet zelf mee met de personages in de nacht van de tekst dwalen. Tastend als een blinde in het duister, op zoek naar een uiterste ervaring op de rand van weten en niet-weten. Toch blijft het schrijven en spreken noodzakelijk om de nacht in een rationaliteit van spreken en schrijven te ervaren. Ook zo botst de transgressie van de tekst op de onmogelijkheid om echt uit die rationaliteit te stappen. Oog in oog met de

DEGEUS

FILOSOOF OVER FILOSOOF

ordening blijft ‘bespoken’. Het is niet een ‘iets’, niet een ‘plaats’. Eerder een ‘plek’ van instorting die een verhouding afdwingt tot deze blind spot.

Maar die radicale negativiteit is ook een werkzame negativiteit. Omdat ze zich blijft onttrekken, nooit stolt in categorie of systeem, onsluitbaar. Als ‘plek’ grondt ze voortdurend nieuwe betekenis. Ze houdt het menselijk denken blijvend open en gespannen op wat het ontbindt. In die zin kunnen we spreken van afgrond (afgrond en grond tegelijk).

Transgressie is voor Bataille noodzakelijk om rationaliteit en beschaving te betrappen op hun beperkingen. Maar ook dit is een bevestiging van die rationaliteit

1965.

grenzen van het zegbare, kenbare, toelaatbare, schrijfbare voelt de lezer een leegte die zich niet laat vatten. Ze toont zich enkel via de gezochte barst als een afgrond onder de rationaliteit.

Toch werkt die afgrond bevrijdend. Ze opent de lezer op wat verdrongen of verworpen wordt door het heersende discours van de rationaliteit. In die zin vormt de afgrond ook een nieuwe grond: afgrond.

AFGROND EN DOOD De leegte of afgrond onder onze rationaliteit is een radicale negativiteit die vanwege zijn onvatbaarheid elke

DEGEUS

Voor Bataille is deze ‘plek’ de ervaring van de dood. Een onmogelijkheid voorbij ons uiterste van de ervaring (de nacht). We zijn ons bewust van de dood, maar de rechtstreekse ervaring ervan is onmogelijk. We kunnen slechts tot een nachtelijke rand gaan door de dood onrechtstreeks te ervaren. Dit wordt mogelijk door de dood te laten verglijden op een ander, of op de dood van een held of heldin in film of roman. De ervaring van de dood is wezenlijk de afgrond die de mens existentieel verscheurt. In dat fundamenteel humane doodsbesef valt de hartslag van het leven te beluisteren. De dood bevestigen is voor hem het leven bevestigen. Beiden zijn onafscheidelijke aspecten van de fundamenteel verspillende dynamiek van het ‘zijn’. Maar hier botsen we op de worm in de appel. En dus willen we die appel weggooien of de rotte plek eruit snijden.

In het fundamenteel humane doodsbesef valt de hartslag van het leven te beluisteren

ECCE HOMO ...

Bataille stelt dat de samenleving een stuk humaniteit verliest door die doods­ervaring te begraven (verdringen) of door ze in te zetten voor politiek belang (instrumentaliseren). Vandaag zijn beide bedenkingen actueel. We vluchten voor de dood: in monumenten, roem, rijkdom, heldenstatus, de glorie van het volk, wegmoffelen van ouderdom, opgeklopte discours van vitaliteit en dynamisme via sociale media ... Maar ook dat instrumentaliseren van het doodsbesef zien we vandaag sterker worden. Door een politiek recupereren van het onveiligheidsgevoel (bijvoorbeeld het huidige terreurklimaat) worden we gevangen in een gesloten discours dat weinig ademruimte laat.

De stem van Bataille maakt duidelijk dat, wars van alle controlerend ‘grijpen’ in de samenleving (veiligheid, controle, eeuwige jeugd via het scalpel of de injectie), er nog steeds een scheur of barst in de dominante rationaliteit van de samenleving gevonden kan worden die opening biedt op een ‘be-grijpen’ met respect voor de marges van beschaving en denken. Zijn werk toont aan dat de mens zich nooit volledig zal laten kooien in een systeem zolang hij bereid blijft om te dwalen in die nacht. Het is soms goed om de mensheid niet te sussen met troost of verlossing. Bataille zet in op een omarming van de afgrond in onszelf. Dat is de grond die Bataille, als een lege plaats, met ons wil delen. Ecce homo ... noch volledig beschaafd, noch volledig natuur. Thuis in een onmogelijke ‘thuisloosheid’.

Dimitri Goossens Over de auteur: Dimitri Goossens is historicus en doctorandus in de wijsbegeerte en moraalwetenschappen (VUB). Hij doceert ‘Culturele Stromingen’ aan het Koninklijk Conservatorium van Antwerpen.

Zijn doctoraatsverhandeling handelt over de mogelijkheid van sacraliteit in hedendaagse, choquerende kunst en beeldcultuur over de dood.

Het denken van Georges Bataille vormt daarbij zijn leidraad.

november 2016 > 25

FORUM

GGO’S

GO! IS NIET HET ENIGE PLURALISTISCHE NET

In De Geus (sept. 2016) vraagt filosoof Stefaan Blancke hoe het toch mogelijk is dat GGO’s blijven botsen op publieke weerzin, en dat anti-ggo-activisten en milieuorganisaties blijkbaar geen acht slaan op een zekere wetenschappelijke consensus daarover. ‘Deze publieke weerzin staat in schril contrast met de wetenschappelijke bevindingen.

Die tonen overduidelijk aan dat de technologie veilig is voor de gezondheid van mens en dier,’ zo schrijft hij.

Blancke noemt meerdere psychologische verklaringen, zoals essentialistische intuïtie, teleologische intuïtie, walging e.a.

Met verbazing lees ik in ‘De moeilijke weg’ (De Geus, sept. 2016) het pleidooi voor ‘het gemeenschapsonderwijs, het enige echte pluralistische net dat openstaat voor alle jongeren, gelovig of niet.’ Niet dat ik een probleem heb met het pleidooi voor een pluralistisch net, wel integendeel. Mijn verbazing slaat op ‘het enige echte net’.

Toch even een kanttekening hierbij: Ik heb nog geen studie gelezen, waar een ganse bevolking die gedurende lange tijd (bijvoorbeeld 30 jaar) ggo’s heeft gegeten, werd vergeleken met een grote identische controlegroep maar zonder ggo’s. Vergelijk met sigarettenroken: het duurde zowat 30 jaar na de invoering van de sigaret vooraleer de eerste studies verschenen over het verband tussen roken en bronchuskanker. Iets dergelijks gebeurde ook voor longvlieskanker (mesothelioom) veroorzaakt door asbest. Na de identificatie van de dolle koeienziekte in 1986 verzekerden experten dat mensen geen gevaar liepen, tot vanaf 1996 plots de doden door de besmettelijke variant van Creutzveldt-Jacob toenamen (177 in Groot-Brittanië tot 2014). Na de tweede wereldoorlog werden industrieel verharde oliën gepromoot in de plaats van boter, als goedkoper èn gezonder (want plantaardig).

Maar de transvetzuren die onbedoeld ontstaan tijdens het industrieel proces worden vandaag aangewezen als één der oorzaken van vernauwing van onze kroonslagaders.

De ontdekking van de oorzakelijke verbanden werd begunstigd doordat bronchuskanker, mesothelioom en Creutzfeldt-Jacob zeldzame ziekten waren, die op korte tijd vele malen frequenter werden. Ook kan de hoeveelheid gerookte sigaretten goed ingeschat worden. In geval een nieuwe factor, zoals ggo’s, zou leiden tot een toename met slechts, bijvoorbeeld, 10 procent van een bekende ziekte, zou dat verband onopvallend zijn. Miljoenen mensen zouden vele jaren moeten gevolgd worden alvorens een bewijs kan geleverd worden van het al of niet schadelijk zijn. Ook de hoeveelheid geconsumeerde ggo’s per persoon zou moeilijk in te schatten zijn. Bovendien hebben de tabaksfirma’s, de producenten van asbestproducten en de veetelers (in Engeland), jarenlang het oorzakelijk verband betwist: in mediacampagnes, in de rechtbanken, en door het inhuren van wetenschappers. De producenten van genetische gemodificeerde zaden en bijhorende ‘gewasbeschermers’ bezitten miljarden om uit te geven, zoals nog pas is gebleken uit het overnamebod van Monsanto door Bayer voor 66 miljard dollar.

Frank Roels, emeritus, Fac. Geneeskunde, UGent

26 > november 2016

Is bij De Geus het Stedelijk Onderwijs Gent dan niet gekend?

Ik stel ons even voor: Wij bieden gewoon en buitengewoon basisonderwijs aan in ruim 50 vestigingsplaatsen verspreid over het Gentse grondgebied. Samen lopen er zo’n 9000 kinderen school. In Gent betekent dat 33% van het marktaandeel tegenover 11% voor het GO! We tellen ook nog eens 7 secundaire scholen, samen goed voor ongeveer 2500 jongeren.

Naast het leerplichtonderwijs zijn wij met ons Deeltijds Kunstonderwijs een grote speler op de markt en jongeren kunnen ook nog eens in onze 2 internaten terecht. Ook het levenslang leren verliezen we niet uit het oog. Je vindt onze CVO-afdelingen terug verspreid over het hele Gentse grondgebied.

Ons pedagogisch project voor elk van onze instellingen is gebouwd op 5 pijlers: diversiteit, participatie, creativiteit en innovatie, maximale kansen en duurzaamheid.

Dat het Stedelijk Onderwijs Gent echt openstaat voor alle jongeren, gelovig of niet, is in ons net zeer zichtbaar. Wij erkennen verschillen en leggen net daarom geen beperkingen op in uiterlijkheden noch vormelijkheden zolang ze de waarden van ons pedagogisch project niet in het gedrang brengen. Dit geldt zowel voor onze studenten als voor ons personeel. Op die manier ijveren we niet alleen voor vrijheid en gelijkheid maar realiseren we ze ook elke dag in de praktijk.

Ik zou ook nog de voor zich sprekende cijfers van de spreiding van het aantal indicatorleerlingen kunnen toevoegen. Het is echter niet mijn bedoeling een polemiek te ontketenen. Op dat vlak ben ik het met jullie eens. We mogen geen wig slaan tussen wij en zij. In deze context wij, het Stedelijk Onderwijs Gent, en zij, het GO!. Ik wil met mijn reactie niet verdelen, wel verbinden. Het zou dus fijn zijn mocht ik in de toekomst in De Geus lezen over alle onderwijsverstrekkers die instaan voor pluralistisch onderwijs, die samen uit overtuiging de moeilijke weg lopen.

Ann Fritsché, coördinerend directeur basisonderwijs

ANTWOORD VAN DE REDACTIE Wij verontschuldigen ons voor deze schromelijke vergetelheid. Het was zeker niet de bedoeling om het stedelijke – noch het provinciale – net voor het hoofd te stoten. Uiteraard zijn wij voorstander van élk pluralistisch net.

DEGEUS

COLUMN

Novemberfilosofie Tussen twee buien door ging ik even een luchtje scheppen in de tuin en daar stond hij. De buurman.

Gemakkelijk en te ver leunend over de haag met zijn witte pet diep over het hoofd.

euro. Ja zeg. En uw kinderen mogen opdraaien voor de kosten hé. Als ze het lang genoeg uithouden mogen ze op dertig jaar 10.000 euro ophoesten.

En voor wat? Daar kunt ge toch al een serieuze veranda voor laten zetten.’

‘Hoe oud zijt gij nu eindelijk al, Willem?’ Geen moeilijke vraag, daar kan je recht voor de raap op antwoorden. ‘Zeventig, ja, ’t gaat ongelooflijk vlug.’ Een overbodige overweging dacht ik nog, maar hij was mij te vlug af: ‘Hebt gij al plannen voor als ge dood zijt?’

Na enige gespeelde overpeinzing waagde ik mijn kans door te vragen waarom hij zich dan niet liet cremeren. ‘Creperen, neeneen, ’t leven is al lastig genoeg. En daarbij, die crematoria, dat zijn multinationals hé. Dat verdient geld op de rug van de doden. En wat moet ge dan met die as doen? Uitstrooien, allez zeg! Er zijn er die hun vrouw in een pot op de schouw zetten. Kunt ge dat geloven? Wat moet ge dan alle dagen tegen dat mens zeggen?

Gebaren dat ge haar niet ziet?’ Het begon een beetje te motregenen.

‘Hebt ge al over euthanasie gedacht?’, vervolgde hij. Een listige zet om van thema te veranderen, dacht ik. En neen, ik heb eigenlijk nog nooit aan euthanasie gedacht omdat ik nog altijd zonder problemen op één avond drie Rochefort 10, gevolgd door een halve fles wijn kan verzetten. ‘Ik ook niet’, zei de buurman, alsof hij mijn stil denkwerk kon volgen. ‘Daar moet ge maar aan denken als het te laat is.’

Een goede vraag wordt altijd onverwacht gesteld en biedt weinig kans op een serieus antwoord. In dat geval pauzeer je best even. De stilte woog als dode herfstbladeren.

Zulke vragen moet je pareren met een wedervraag: ‘Hoe bedoelt ge?’

‘Wel,’ zei de buurman, ‘gaat ge u laten verbranden of gewoon onder de grond, of hebt ge daar nog niet over nagedacht?’ Daar sta je dan, ondanks je wijze leeftijd, met je mond vol gerestaureerde tanden. Hij vervolgde met een glimlachje: ‘Ik ga me niet laten verbranden!’ Het klonk triomfantelijk, alsof hij een zware rekening te vereffenen had met de directeur van het crematorium.

‘In Sint-Kornelius-Horebeke is het goed liggen. De familie van mijn vrouw ligt er ook. ’t Is er rustig, een schoon uitzicht, veel groen. Ik heb al gereserveerd, want tegenwoordig is het moeilijk om nog een plaatsje te vinden op het kerkhof.’

Oké, het liep tegen november en dan kan je verwachten dat een babbel met een buur die richting opgaat. Omdat ik nog steeds een somber stilzwijgen in acht nam, schraapte hij zijn keel en zette het offensief rustig verder: ‘Weet ge hoeveel het kost om in Gent te liggen? 650 euro voor tien jaar! En dat is gauw voorbij hé. Pak nu eens dat ge daar met gans uw familie wil liggen, vijf maal 650, dat is 3.250

DEGEUS

Het begon iets harder te regenen, je kon de druppels horen vallen. ‘Weet ge wat,’ hervatte hij het gesprek, ‘ik ben altijd een filosoof geweest.

Neem nu de vraag van de kip en het ei. Wat was er eerst, de kip of het ei? Ge kent dat wel hé. Ik heb niet zoveel gestudeerd als gij, maar ik weet verdomd goed dat er geen kieken kan zijn als er geen ei is, en omgekeerd.

Wat is uw gedacht?’

Dit denkwerk lag hoog boven het landelijk gemiddelde. En het ergste van al, ik had niet direct een antwoord op zijn vraag. Na een stilte die te lang begon te duren, gooide ik het resoluut over een andere boeg: ‘’t Begint weer te regenen.’ ‘Ziet ge wel’, zei de buurman tevreden. En tot mijn opluchting maakt hij aanstalten om de perceelsgrens te verlaten. Maar hij draaide zich nog eens om: ‘Elk zijn gedacht, iedereen is vrij. Maar moest ik van u zijn, ik zou toch maar eens informeren. In Sint-Kornelius is het echt goedkoop en zelfs als ge niet van de streek zijt kunt ge iets regelen.

Maar dan moet ge er rap bij zijn hé.’

Ik bleef nog even staan, hij was al uit het zicht. En toen riep ik stilletjes: ‘Ach man, val toch dood!’

Willem de Zwijger

FILOSOOF OVER BÈTABLOK FILOSOOF

Neutrino’s EEN INTRODUCTIE TOT DE MEEST ONGRIJPBARE DEELTJES VAN HET UNIVERSUM Op dit moment vliegen ze met duizenden miljarden door uw hoofd. Ze zijn overal, maar je voelt ze niet, want ze trekken zich nauwelijks iets aan van materie. Neutrino’s zijn merkwaardige deeltjes die ons een speciale blik op het universum gunnen.

In 1930 postuleerde Wolfgang Pauli op louter theoretische gronden het bestaan van een nieuw elementair deeltje. Dat deed hij om het behoud van energie tijdens radioactief verval te verzekeren.

Dat zulk deeltje niet zomaar een fictief hersenspinsel van een theoretisch fysicus was, bleek in de jaren vijftig. Toen werd het deeltje, dat intussen de naam ‘neutrino’ had gekregen, voor het eerst geobserveerd. Het experiment vond plaats in een kerncentrale, waar veel neutrino’s ontstaan tijdens radioactieve processen.

Ook de zon is een soort van kernreactor. Neutrino’s komen er tijdens fusiereacties overvloedig vrij als bijproduct van licht en warmte. De meeste neutrino’s die nu door uw lichaam vliegen zijn dan ook afkomstig van onze zon. Dat wil trouwens niet zeggen dat u ‘s nachts gespaard blijft van door-u-heen-razende neutrino’s: deze spookdeeltjes kunnen zomaar door de aarde heen bewegen.

Bovendien vinden sommige neutrino’s hun oorsprong in verdere oorden van het universum, zoals in supernova’s of supermassieve zwarte gaten. Ze hebben al die lichtjaren afgelegd in een rechte lijn, want de kans dat ze gehinderd worden op hun weg is extreem klein.

Dat opent perspectieven voor de astronomie. Door neutrino’s te observeren kunnen we explosies in verafgelegen sterrenstelsels zien of kunnen we ongegeneerd de binnenkant van de zon bekijken. De keerzijde van de medaille: doordat neutrino’s ongehinderd overal door bewegen, is het een hele opgave om ze te vangen. Om ze te kunnen

28 > november 2016

observeren, moeten we goed begrijpen hoe ze interageren met de andere elementaire deeltjes.

De meeste neutrino’s die nu door uw lichaam vliegen zijn dan ook afkomstig van onze zon. Dat wil trouwens niet zeggen dat u ‘s nachts gespaard blijft van door-uheen-razende neutrino’s: deze spookdeeltjes kunnen zomaar door de aarde heen bewegen DE OERELEMENTEN Uit welke elementen is onze wereld opgebouwd? Het is een vraag die we ons al sinds de Oudheid stellen en waarop het antwoord steeds werd bijgesteld. Uit vuur, water, lucht en aarde, dachten de Oud-Griekse natuurfilosofen. Uit atomen: ondeelbare en onveranderlijke deeltjes, speculeerde Democritus. Begin negentiende eeuw publiceerde John Dalton zijn atoomtheorie. Atomen werden daarin niet als ondeelbaar beschouwd, al had Dalton geen idee waaruit atomen dan wel zouden bestaan.

Pas later, dankzij experimenten met kathodestraalbuizen, kwam men tot de bevinding dat een negatief geladen elektron rond een positief geladen atoomkern beweegt. Die atoomkern is op zijn beurt opgebouwd uit protonen en neutronen. En zelfs protonen en neutronen bleken geen elementaire deeltjes te zijn,

Onderzoekers controleren vanuit een bootje Super-kamiokande-detector in Japan. Die se ontstaan wanneer een neutrino reageert me

© Kamioka Observatory, ICRR (Institute for Cosmic Ray R

e de lichtsensoren van de ensoren detecteren blauwe lichtflitsen die et een van de atoomkernen in het water.

Research), The University of Tokyo

FILOSOOF OVER FILOSOOF BÈTABLOK

toen men ontdekte dat ze ieder bestaan uit drie quarks.

De theorie die vandaag beschrijft uit welke oerelementen de werkelijkheid is opgebouwd, heet ‘het standaardmodel van de deeltjesfysica’. De hoofdrolspelers in dat model: materiedeeltjes en krachtvoerende deeltjes. We weten nu dat alle mogelijke krachten in het universum te herleiden zijn tot vier fundamentele natuurkrachten: de elektromagnetische kracht, de sterke kernkracht, de zwakke kernkracht en de zwaartekracht. Om die krachten over te brengen van het ene materiedeeltje naar het andere, bestaan de krachtvoerende deeltjes. Zo zorgt het foton voor de elektromagnetische interactie tussen alle elektrisch geladen materiedeeltjes.

Dankzij de uitwisseling van fotonen blijft een negatief geladen elektron bijvoorbeeld rond een positief geladen atoomkern cirkelen. Op neutrino’s, de ongeladen broertjes van elektronen, heeft dat foton echter geen enkele invloed. Neutrino’s (letterlijk: ‘klein neutraaltje’) bezitten geen elektrische lading, waardoor elektromagnetische krachten hen volledig koud laten.

Ook voor de sterke kernkracht zijn neutrino’s ongevoelig. Dat hebben ze gemeen met elektronen. Neutrino’s en elektronen zijn leptonen. En de sterke kernkracht heeft geen invloed op leptonen, enkel op quarks. Ze werkt als een soort sterke superlijm die ervoor zorgt dat quarks steeds in groepjes van drie samengehouden worden. Quarks en leptonen vormen samen de materiedeeltjes. Voor zover we weten, zijn dit de elementaire oerdeeltjes waaruit alle materie in onze wereld is opgebouwd.

Kortom: neutrino’s zijn fundamentele bouwstenen van de materie, maar – in tegenstelling tot de andere bouwstenen – reageren ze nogal lauwtjes op de fundamentele natuurkrachten. Door elektromagnetische krachten en sterke kernkrachten laten ze zich al nooit beroeren. Blijft over: de zwakke kernkracht. Die kracht heeft wél invloed op neutrino’s, maar is enkel werkzaam tussen deeltjes die zich al heel dicht bij elkaar bevinden. En dan nog – zoals haar naam doet vermoeden – is ze ex-

november 2016 > 29

FILOSOOF OVER BÈTABLOK FILOSOOF

treem zwak.

En de zwaartekracht dan? Omwille van de minieme massa van neutrino’s speelt die geen enkele rol. Volgens het standaardmodel moeten neutrino’s zelfs massaloos zijn, maar daar komen we nog op terug. In elk geval is de zwaartekracht op subatomaire schaal te verwaarlozen – ze is zelfs nog een triljard keer zwakker dan de zwakke kernkracht.

De interactie van een neutrino met een ander materiedeeltje is dan ook een echte zeldzaamheid. Als volleerde spookdeeltjes laten ze zich bijna nooit aanschouwen.

ONDERGRONDS GEFLITST Hoe kunnen we ze dan in Geus’ naam waarnemen? Door ze te flitsen! Niet met flitspalen, maar met gigantische detectoren. Als de kans minuscuul klein is dat een neutrino botst met een materiedeeltje, dan zorg je maar voor gigantische hoeveelheden materiaal.

Van de miljarden neutrino’s die daar door bewegen, moet er ooit wel eens eentje botsen. Zo werd in de SuperKamiokande-detector in Japan maar liefst 50.000 liter extreem zuiver water gebruikt. In het IceCube-experiment op de Zuidpool, waar de Universiteit Gent aan meewerkt, werd dan weer een kubieke kilometer Antarctisch ijs ingeschakeld. Op die manier zullen dagelijks wel een aantal neutrino’s tegen een van de vele atoomkernen botsen. Na de interactie ontstaat een elektron dat zo’n hoge energie heeft dat het sneller beweegt dan de snelheid van het licht in ijs of water. Een blauwe lichtflits verschijnt. Dit noemt men het Tsjerenkov-effect. Je kan het beschouwen als het optische equivalent van de knal die ontstaat wanneer een vliegtuig de geluidsmuur doorboort. In het doorzichtige Antarctisch ijs of in het heldere water is de blauwe Tsjerenkov-straling gemakkelijk te detecteren. Et voilà, het neutrino is geflitst en waargenomen.

Er bestaan nog andere neutrinodetectoren, waarvan sommige gebruik maken van andere materialen en andere detectiemethoden. Alle zijn ze diep onder de grond geplaatst. Op die manier zijn

30 > november 2016

we zeker dat de gedetecteerde signalen niet het gevolg zijn van interacties met andere deeltjes. Het zijn immers enkel de neutrino’s die zich ongehinderd door de aarde heen naar de detector kunnen bewegen.

GEDAANTEVERANDERINGEN Neutrino’s komen voor in drie gedaanten. Of zoals natuurkundigen het noemen: in drie smaken. Tijdens kernreacties in de zon komen elektronneutrino’s vrij. De andere twee neutrinosmaken, mu-neutrino’s en tauneutrino’s, kunnen onmogelijk in de zon ontstaan.

Uit theoretische modellen voor de energieproductie van de zon kon men voorspellen hoeveel van die elektronneutrino’s men in neutrinodetectoren zou observeren. Het bleken er veel minder dan verwacht. Was het theoretisch model fout, liep er iets mis met de experimentele waarnemingen van de elektron-neutrino’s, of was er iets vreemds aan de hand? Dit stond lang bekend als het zonne-neutrinoprobleem.

De verdwijntruc werd opgehelderd toen men bij de geobserveerde interacties ook die van de andere twee neutrino­ smaken optelde. Conclusie: neutrino’s veranderen van gedaante. Ze vertrekken in de zon als elektron-neutrino’s en op hun weg naar de aarde kunnen ze transformeren in mu-neutrino’s en tau-neutrino’s.

Uit de wiskundige theorie van deze neutrino-oscillaties volgt bovendien dat iedere neutrinosmaak een verschillende massa moet hebben. De veronderstelling van het standaardmodel dat neutrino’s massaloze deeltjes zijn, bleek dus niet langer houdbaar. Voor deze ontdekking werden Takaaki Kajita en Arthur McDonald, van respectievelijk de Super-Kamiokande detector in Japan en het Sudbury Neutrino Observatory in Canada, vorig jaar beloond met de Nobelprijs voor Fysica.

DONKERE MATERIE In het meinummer van De Geus legde Gustaaf Cornelis al uit dat alle zichtbare materie in ons universum niet

volstaat om een aantal kosmologische fenomenen te verklaren. Er moet dus ook materie bestaan die we niet kunnen zien: meer dan tachtig procent van de massa in het universum bestaat uit ‘donkere materie’. Die materie moet ongevoelig zijn voor elektromagnetische krachten, want we kunnen ze niet waarnemen langs optische weg. Via de sterke kernkracht al evenmin. Donkere materie is dus enkel waar te nemen via de zwakke kernkracht en de zwaartekracht – net zoals bij neutrino’s. Al decennia wordt nagedacht over de vraag uit welke deeltjes die donkere materie bestaat. Toen bleek dat neutrino’s massa hebben, werden ze als een mogelijke kandidaat beschouwd. Het probleem is dat hun massa nog altijd zodanig miniem is dat je er belachelijk veel van nodig hebt.

De voorbije jaren werd in de deeltjesfysicawereld gespeculeerd over het bestaan van een nieuw soort deeltje als verklaring voor de donkere materie. Het zou gaan om een vierde soort neutrino met een veel grotere massa: het steriele neutrino. Steriel, want dit neutrino is zelfs ongevoelig voor de zwakke kernkracht. We zouden het dus enkel kunnen observeren als het eerst transformeert in een van de andere drie neutrinosoorten. Die zoektocht is voorlopig zonder resultaat gebleven. In augustus liet het IceCube-experiment nog weten geen enkel spoor gevonden te hebben van het steriele neutrino.

Momenteel wordt in het federaal onderzoekscentrum in Mol een nieuw soort neutrinodetecor geïnstalleerd. Het ding weegt twee ton en maakt gebruik van een revolutionaire technologie om naar neutrino’s te speuren. Een ontdekking van het steriele neutrino zou een wetenschappelijke doorbraak van formaat betekenen. En anders mogen theoretische fysici verder nieuwe deeltjes postuleren om het raadsel van de donkere materie op te helderen.

Pieter Van Nuffel Over de auteur: Pieter Van Nuffel is fysicus, verbonden aan de KU Leuven.

DEGEUS

BOEKENREVUE

Achterdocht, tussen feit en fictie KRITISCH OMGAAN MET COMPLOTTHEORIEËN Achterdocht, tussen feit en fictie – Kritisch omgaan met complottheorieën is het fijne debuut van Brecht Decoene, leraar niet-confessionele zedenleer die zich gespecialiseerd heeft in kritisch denken. Een eerste vraag die je jezelf zou kunnen stellen bij de publicatie van dit boek is waarom iemand nu een boek zou willen schrijven over complottheorieën. We leven immers in de 21ste eeuw, een eeuw waarin onze maatschappij gekenmerkt wordt als kennismaatschappij.

Bovendien kunnen we ons ook de vraag stellen of het echt zoveel kwaad kan wanneer iemand in die fabeltjes gelooft. Het boek van Brecht Decoene biedt op die vragen uiterst interessante antwoorden. De auteur toont op basis van onderzoek aan dat complotverhalen welig tieren. Voor elke belangwekkende historische gebeurtenis met een grote emotionele, politieke of maatschappelijke impact bestaat er wel een alternatieve verklaring die sterk afwijkt van de officiële versie.

Eén voorbeeld dat je idee onderuithaalt, is veel waardevoller dan de duizend die het bevestigen Op internet komen we die complotverhalen meer tegen dan we zelf willen, we hoeven er zelfs niet gericht naar op zoek te gaan. Wat Brecht Decoene ons vooral wil meegeven zijn methodieken die onze kritische filter ten aanzien van die complottheorieën versterken. Dat is nodig omdat overtuigingen een impact hebben op het menselijke gedrag en dat is niet altijd even positief.

Zo dragen complottheorieën indirect bij aan wetenschappelijke ongeletterdheid: niet alleen de media worden door het naarstige werk van de truthers verdacht; ook de wetenschap

DEGEUS

verliest haar aura van betrouwbaarheid. Het kan zelfs levensbedreigend worden wanneer mensen massaal gaan geloven dat vaccinaties bij kinderen tot autisme kunnen leiden. Complottheorieën maken dus slachtoffers.

Weerwerk is volgens de schrijver dan

ook een noodzaak.

Het boek zoomt in op vragen als: hoe kunnen we complottheorieën herkennen? Hoe komen ze tot stand? Wat zijn de psychologische mechanismen die schuilgaan achter de verhalen van

november 2016 > 31

BOEKENREVUE

complotdenkers? En vooral: hoe kunnen we weerwerk bieden?

GEEN GEKKEN Uiterst interessant is de opvatting van Decoene wanneer hij de lezer erop wijst om complotdenkers niet weg te zetten als wat gekken bij elkaar die naarstig het internet bevuilen met hun zelfgeproduceerde artikeltjes. In de meeste gevallen zijn de zogenaamde waarheidszoekers niet eens zo gek en verschillen ze niet van wie wij zijn.

Voor de Decoene is het dan ook van belang om de denkwijze van deze waarheidszoekers te analyseren om er vervolgens de kritische methodieken op los te laten. Die methodieken bestaan er in de eerste plaats in om kritische vragen te stellen. Laat de complotdenker zijn verhaal doen, zodat je zijn of haar argumenten kan analyseren. Het is goed dat complotdenkers met kritische vragen worden gebombardeerd aangezien zij zelf meestal alles (buiten zichzelf) in vraag stellen. Kwestie van de rollen eens om te draaien. Een tweede methodiek bestaat erin om zelf feitenmateriaal aan te brengen.

Maar de schrijver van het boek is zich ervan bewust dat dit niet zal volstaan.

Iemand van mening doen veranderen lukt niet door gewoon wat feiten op tafel te gooien. Net als wij hebben complotdenkers vooral oren naar beweringen die hun verhaal bevestigen en negeren ze argumenten die de theorie onderuit halen. Decoene brengt dan ook opnieuw het falsificatieprincipe van Karl Popper onder de aandacht als methodiek om in te zetten in deze ideeënstrijd. Eén voorbeeld dat je idee onderuithaalt, is veel waardevoller dan de duizend die het bevestigen.

Iemand van mening doen veranderen lukt niet door gewoon wat feiten op tafel te gooien Maar zelfs dit geniale inzicht van een van ’s werelds grootste wetenschapsfilosofen ooit, zal de complotdenker niet

32 > november 2016

van zijn stuk brengen, weet Decoene.

Een laatste strategie die wordt voorgesteld, is om verschillende complotdenkers uit te nodigen voor een debat onder elkaar. Ze kunnen immers niet allemaal gelijk hebben, want als er één zaak opvalt bij complotdenkers is dat ze allemaal hun eigen ‘ware’ versie hebben die de officiële versie eronderuit haalt. Maar zoals de auteur verschillende malen herhaalt: voor sommige hardnekkigen zal de waarheid nooit volstaan; de kritische vragen, feiten, geniale wetenschapsfilosofen en de gezellige onderonsjes ten spijt.

Decoene verstaat de kunst om je tijdens het lezen de indruk te geven dat je een heuveltje op fietst terwijl je in feite een steile berg aan het beklimmen bent Ook al is het heel moeilijk om de complotdenker op andere gedachten te brengen, het blijft belangrijk om de kritische strategieën en filters die er reeds bestaan, bekend te maken onder het grote publiek. Hoe vroeger mensen zich deze strategieën kunnen eigen maken, hoe sterker ze staan in hun verweer.

Het boek geeft dan ook tal van vuistregels mee hoe je drogredenen en schijnredeneringen kan herkennen. In die zin kan men het debuut van Brecht Decoene zien als een handig gereedschapskistje dat ons beschermt tegen veel epistemologische bagger waarmee we al veel te vaak worden geconfronteerd. Bovendien is het uiterst toegankelijk geschreven en verstaat Decoene de kunst om je tijdens het lezen de indruk te geven dat je een heuveltje op fietst terwijl je in feite een steile berg aan het beklimmen bent.

Kurt Beckers Brecht Decoene, Achterdocht tussen feit en functie - Kritisch omgaan met complottheorieën. ASP/VUBPRESS, 2016, 104 p., ISBN 9789057185236.

De schoo J.M. COETZEE De schooldagen van Jezus is het vervolg op De kinderjaren van Jezus, hoewel de boeken ook afzonderlijk kunnen worden gelezen.

Nobelprijswinnaar Coetzee heeft opnieuw een roman geschreven waarvan de titel niets te maken heeft met de inhoud. In De schooldagen van Jezus komt Jezus geen enkele keer voor. Wél heeft Coetzee opnieuw veel thema’s behandeld die in de Bijbel terug te vinden zijn.

Het jongetje gedraagt zich naar de normen van de maatschappij als een rebel, iemand die voortdurend vragen stelt en in geen enkel schoolsysteem kan aarden.

Maar hoe moet Davíd dan worden onderwezen?

De eerste roman, De kinderjaren van Jezus, had de vluchtelingenproblematiek als uitgangspunt. Een oudere man, Simón, ontmoet op een boot het jongetje Davíd. Omdat die laatste geen ouders heeft, neemt Simón hem onder zijn hoede. Eenmaal aangekomen in een nieuw land, waar de lezer weinig over te weten komt, gaat Simón op zoek naar iemand die een moeder wil zijn van de kleine jongen.

Zo wordt Inés zijn adoptiemoeder. Het

DEGEUS

BOEKENREVUE

oldagen van Jezus denk het allemaal zelf beter te weten en bestookt zijn leraar met filosofische vragen. Davíd wil niet naar school.

Hij wil mensenredder worden.

De schooldagen van Jezus staat bol van verwijzingen naar de Bijbel en Plato. Ook dezelfde universele vragen worden gesteld. Wat is goed? Wat is rechtvaardig?

jongetje gedraagt zich naar de normen van de maatschappij als een rebel, iemand die voortdurend vragen stelt en in geen enkel schoolsysteem kan aarden.

Maar hoe moet Davíd dan worden onderwezen? Daarover gaat de vervolgroman. Dezelfde drie personages uit de vorige roman zijn gevlucht voor de wet. Davíd spijbelt immers. Hij is weggelopen uit een tuchthuis en weigert naar school te gaan. Zijn ouders denken dat de autoriteiten hen op de hielen zitten. De roman speelt zich twee jaar later af dan De kinderjaren van Jezus. De drie vluchtelingen zijn in een nieuwe stad aangekomen, waar ze eerst op een boerderij verblijven.

Simón en Inés werken er en Davíd speelt er met de andere kinderen. Hij krijgt er privéles over getallen, maar is koppig en weigert meewerking. Hij

DEGEUS

Toch gaan ze naar de stad omdat Davíd op een of andere manier onderwijs moet krijgen. Simón vindt er werk als bezorger van brochures en Inés kan beginnen in een modezaak. In de stad bevinden zich twee alternatieve scholen: de muziekacademie en de dansacademie. Davíd wordt ingeschreven op de laatste school. Het is echter geen school zoals wij dansscholen kennen, maar een school die zich bezighoudt met numerologie, esoterie en het verband tussen dansen en sterren.

Door middel van dans zouden de studenten de getallen leren kennen. De getallen bevinden zich bij de sterren in de hemel. Het is de bedoeling om de getallen naar beneden te halen via dans. Op die manier zijn de getallen geen ideeën meer maar ‘echt’. Davíd lijkt het er naar zijn zin te hebben. Hij lijkt er tegengewicht te krijgen voor zijn vader, die alles verstandelijk en logisch wil benaderen. Ook voor de lerares señora Arroyo, meestal Ana Magdalena genoemd, voelt het zesjarige kind veel affectie. Er werkt ook een zekere Alyosha. Dit is een verwijzing naar een personage uit De gebroeders Karamazov van Dostojevski.

De dansacademie bevindt zich in een gebouw waar ook een museum is gevestigd. De conciërge ervan is

Dmitri (ook een knipoog naar Dostojevski), een onverzorgde man, die een goede band met de leerlingen van de academie lijkt te hebben. Later blijkt dat Dmitri hen lokt met snoepjes en ze meeneemt naar zijn kamer waar hij over zelfmoord praat, hen naar pornografisch materiaal laat kijken en vertelt over zijn hartstochtelijke liefde voor de mooie Ana Magdalena.

Ook Davíd kijkt op naar deze vreemde man. Het is Dmitri die het boek, door zijn passie, een verrassende plotwending geeft waardoor Coetzee opnieuw een opening maakt om te filosoferen over de wet, genade, schuld, passie versus verstand, goed versus slecht, logica versus gevoel.

Het einde van het boek is van een grote schoonheid De schooldagen van Jezus lijkt sterk op De kinderjaren van Jezus. Het is opnieuw een ideeënroman, geschreven in een sobere, heldere en duidelijke taal. Toch heb ik er minder van genoten dan van de voorganger. Het is bij momenten best wel een interessante roman, maar wellicht had Coetzee niet opnieuw dezelfde thema’s moeten verwerken. Ook De schooldagen van Jezus staat bol van verwijzingen naar de Bijbel en Plato. Ook dezelfde universele vragen worden gesteld. Wat is goed? Wat is rechtvaardig? Wat is hartstocht? Wat is barmhartigheid?

Wat is liefde? Wat is lijden? Wat is vergiffenis? Het einde van het boek is wel van een grote schoonheid.

Kris Velter J.M. Coetzee, De schooldagen van Jezus. Uitgeverij Cossee, 2016, 288 p., ISBN 9789059366855.

november 2016 > 33

CULTUUR

© Gerbrich Reynaert

Norbert Van Yperzeele DE CARTOONIST ALS HOFNAR Sinds enkele jaren heeft De Geus een vaste cartoonist in huis en wat voor een. Norbert Van Yperzeele viel meerdere keren in de prijzen, zowel in binnen- als buitenland. De wereld van de cartoonist strekt ver en is rijk gevuld door de internationale vriendschappen tussen cartoonisten onderling. De redactieleden van Charlie Hebdo waren voor Norbert Van Yperzeele geen onbekenden. Een gesprek over de rol van de cartoonist vandaag, naar aanleiding van zijn tentoonstelling eind november in het Geuzenhuis.

34 > november 2016

Waar komt je tekentalent vandaan?

Is het een familiaal trekje? Nee. Ik heb geen artistieke vader of moeder, misschien was er wel ooit een voorouder van mij met tekentalent. Waar komt het dan wel vandaan? No clue!

Maar ik heb het altijd wel graag gedaan. Ik tekende al als kind en keek, nu nog, heel graag naar mensen. In de humaniora tekende ik voortdurend, maar dat was vrij primitief, ik had toen nog geen enkele opleiding genoten. Ik ben eigenlijk pas in het kunstonderwijs gegaan toen ik 17 à 18

DEGEUS

CULTUUR

jaar oud was. Hoe vreemd ook, want ik had eerder Latijn-Griekse gestudeerd.

Maar het was 1968, het moment waarop iedereen wel al eens spontaan een andere richting uitging. Ik heb me toen ingeschreven voor een opleiding Publiciteit & Grafiek aan Sint-Lucas in Gent.

Op zoek naar werk kwam ik terecht op de VUB en de vrije geest sprak mij daar enorm aan Wanneer is je carrière als cartoonist gestart?

Eigenlijk vrij laat. Cartoons heb ik altijd gemaakt, maar zij maken slechts een onderdeel uit van wat ik tekende, ik deed voornamelijk publiciteit. Na drie jaar Sint-Lucas was er echter van bij mij thuis uit geen geld meer om een dure opleiding te financieren, dus moest ik dit stopzetten. Ik trok naar het toenmalige verplichte leger, maar begon tegelijkertijd een verdere opleiding aan de academie in Oudenaarde. Ik kreeg er les van enkele Gentse leraren en sommigen hebben me echt heel veel bijgebracht.

Mijn eindwerk in de academie bestond uit een gigantisch paneel vol met cartoons, dat later veel heeft rondgereisd.

Ik kreeg er een zilveren regeringsmedaille voor, in die tijd het equivalent van grootste onderscheiding. Ik werkte ook links en rechts al eens voor een krant, de voornaamste was Het Volk, waarvoor ik twee, drie keer per week een cartoon tekende. Maar dit alles nam sterk af toen ik ‘voor echt’ begon te werken aan de VUB. Daar heb ik ook wel eens een cartoontje getekend, wat ik ben blijven doen doorheen heel mijn carrière, maar het bleef op een laag pitje. Ik heb wel nog een vijfjarige opleiding beeldhouwen gevolgd. In 2005 nam ik het cartoontekenen terug op, vreemd eigenlijk dat er zoveel tijd tussen zat! Ik deed mee aan een paar cartoonwedstrijden en dat is vrij goed gelukt. Ik heb al een aantal keer een prijs gekregen en dat stimuleert natuurlijk. Ik doe het heel graag, dus blijf ik het doen.

DEGEUS

Je hebt je tekentalent gecombineerd met een professionele carrière aan de VUB. Welke functie nam je daar op?

Heel in het begin, het is een beetje moeilijk aan te nemen als je mij nu ziet, was ik ‘programmeur tweede klasse’ of iets dergelijks. Ik herinner het mij niet exact, maar het was iets met programmeren. Ik zou er nu ook absoluut niet meer voor geschikt zijn. Ik kwam terecht in het programmatiebureau dat de nieuwbouw van de VUB, die toen in volle ontwikkeling was, begeleidde. De universiteit is onafhankelijk geworden van de ULB in ’69 en ik ben daar begonnen in ’71. Algauw viel het op dat ik ook met tekenen bezig was. Enfin, na twee jaar deed ik daar twee jobs: het programmeren en allerlei grafische dingen. Toen heb ik gezegd dat ik slechts voor één job betaald werd en dat het leuk zou zijn om er maar één te moeten doen. Binnen de public relations werd toen een grafische cel opgericht en vanaf ‘77 werd ik aangesteld als hoofd van deze cel. Hoewel ik later onder andere verantwoordelijke werd voor evenementen ben ik aan grafiek en publiciteit verbonden werk blijven doen.

VRIJZINNIGHEID UITGEDIEPT Op de VUB liep je ongetwijfeld heel wat coryfeeën van de georganiseerde ­v rijzinnig-humanistische gemeenschap tegen het lijf.

Zelf ben je ook het vrijzinnighumanistisch verenigingsleven ingestapt. Een bewuste keuze?

Eigenlijk groeit zoiets vanzelf. Ik zat vroeger in een college, op kostschool dan nog. De Passionisten in Kortrijk, een soort kweekschool voor paters en broeders. Nu goed, dat is mijn achtergrond wel – een beetje algemeen Vlaams – maar na verloop van tijd begin je zelf na te denken, vanalles te lezen en kom je in contact met verschillende mensen. Op zoek naar werk kwam ik terecht op de VUB en de vrije geest sprak mij daar enorm aan. Het is een van de redenen waarom ik daar begonnen ben. Ik heb in een ongelooflijke luxe omgeving gewerkt, het

is fantastisch als je met mensen kan werken die je gedachtegoed delen. Alles wat ooit is opgericht en aangekaart als vrijzinnig initiatief, passeerde ergens wel voor een stuk langs de VUB of is daar uit ontstaan. Ik ontmoette er mensen als Apostel, Elchardus, Van Bendegem, alle rectoren vanaf de start van de VUB, en andere mensen die echt iets hebben betekend. Er was veel interactie. Dat was bijzonder en dat was iets wat ik altijd aan de VUB enorm graag heb gehad, die nivellering. Ik gebruik hiervoor graag een boutade: ‘ik zeg maar tegen twee mensen meneer en mevrouw, en dat is de voorzitter en de rector, maar dan alleen als er volk bij is.’ Ik heb uiteraard veel respect voor de persoon, maar ik heb nooit ontzag gehad. Ik ben om die reden trouwens wel regelmatig gestraft tijdens mijn legerdienst en kwam al eens in de politiekamer terecht. Ik heb duidelijk een probleem met autoriteit (lacht). Mij mag iedereen alles vragen, maar beveel me niets. Dat gaat niet.

Ik ben nu al zo oud, en dat lukt nog steeds niet.

Mij mag iedereen alles vragen, maar beveel me niets Zelf ben je voorzitter geworden van UPV Oudenaarde.

Dat klopt. Ik heb ook jaren in het bestuur gezeteld van het VC Liedts, maar ben er uitgestapt omwille van gezondheidsredenen. Maar bij UPV kwam je rechtstreeks terecht vanuit de VUB, dat ging vanzelf. Je werd erbij betrokken door rectoren zoals bijvoorbeeld Sylvain Loccufier. Ik heb daar mijn copain, professor Marc Van Overmeire, ontmoet omdat wij in dezelfde streek wonen. Hij is prof in de werktuigkunde, een intelligent man en heel sympathiek figuur. Samen hebben we onze schouders gezet onder een UPV afdeling in Oudenaarde. Wij proberen jaarlijks vijf à zes voordrachten te organiseren. Het moet aansluiten bij wat mensen interesseert, maar het moet wel niveau hebben.

Het was dus niet echt een bewust vrijzinnige keuze, het is vanzelf gekomen.

november 2016 > 35

CULTUUR

Toch wel, want anders doe je het niet.

Je steekt er tenslotte tijd in. En waarom doe je zoiets? Omdat Oudenaarde en omstreken qua vrijdenkers maar ook qua vrijzinnigheid geen hoge toppen scheert. Tja, het is een agrarische streek, om het zacht uit te drukken (lacht). Er zijn wel mensen met dezelfde soort ideeën, maar dat is dikwijls heel embryonaal. Of ze hebben dat uit gewoonte, of ze hebben iets tegen iets

Hebben vrijzinnigen meer gevoel voor humor dan gelovigen?

Het zou eigenlijk moeten. Humor is voor mij het relativeren van zekerheden, van gebeurtenissen, van drama, van heel kleine dingen. Maar hebben ze meer gevoel voor humor? Ik durf daar toch niet ja of nee op zeggen.

Ik probeer vanuit mijn katholiek ver verleden mij te herinneren of daar ook humoristen bij zaten. Ja, zolang je

Norbert Van Yperzeele samen met cartoonisten uit de hele wereld, waaronder Tignous die later omkwam tijdens de aanslag op Charlie Hebdo. Hier nemen ze samen deel aan een protestactie om de Tunesische cartoonist Jabeur vrij te laten. Norbert staat op de tweede rij helemaal rechts, Tignous is de derde man aan zijn rechterzijde.

anders, dus proberen wij ook – niet alleen met de voordrachten, maar ook door de contacten onderling – toch een beetje vrijzinnigheid uit te diepen.

‘Vrijzinnigheid’ is niet altijd duidelijk voor iedereen. Het verzandt in gewoontes en in een soort clusters, ‘wij zijn de vrijzinnigen’. Nee, als vrijzinnige sta je open voor de wereld en dat is ook een van de dingen die wij proberen te doen via die voordrachten of contacten binnen het Oudenaardse.

‘Vrijzinnigheid’ is niet altijd duidelijk voor iedereen. Het verzandt in gewoontes en in een soort clusters, ‘wij zijn de vrijzinnigen’

36 > november 2016

niet met hen lachte en het waren ook meestal grijze mopjes. Eigenlijk zou een vrijzinnige een streepje voor moeten hebben.

JE SUIS CHARLIE? Dat bepaalde gelovigen lange tenen hebben, heeft de redactie van Charlie Hebdo letterlijk aan de lijve ondervonden. Zelf was je bevriend met enkele redactieleden van Charlie Hebdo. Het nieuws van de aanslag moet een schok geweest zijn voor jou.

Je kan het gewoon niet begrijpen, je begrijpt het niet. Dat de gasten van Charlie Hebdo er wel eens een lap op durven geven, dat is juist. Maar waar dient zo iets voor? Om iets maatschappelijk scherp te stellen, om iets

te relativeren. Je hebt twee soorten cartoons, de Kwik en Flupke toestanden die een glimlach veroorzaken en de scherpe cartoons, die soms zelfs

De cartoons van Charlie Hebdo zijn niet altijd goed, soms op de rand van de wansmaak. Ik ben er het ook niet altijd mee eens, maar ze hebben een functie smerig kunnen zijn, maar waar je mee moet lachen, al is het groen. Maar mensen zoals Tignous, die ook gesneuveld is op de redactie van Charlie Hebdo – ik had die enkele weken daarvoor nog gezien in Virton – was een heel aimabele man. Alleen hebben zij een aanleg om hun pen in vitriool te dopen en daar iets mee te maken dat er grafisch soms gruwelijk uitziet. Het is niet altijd een ‘mooie’ tekening, maar het maakt iets los. De cartoons van Charlie Hebdo zijn niet altijd goed, soms op de rand van de wansmaak.

Ik ben er het ook niet altijd mee eens, maar ze hebben een functie.

En dan begrijp je niet dat daarvoor zo’n aanslag gepleegd wordt. Ik ken bijvoorbeeld Coco, na de aanslag heb ik er een tijd mee gemaild. Coco is het meisje dat de aanslagplegers heeft binnengelaten, weliswaar onder bedreiging. Tja, in het begin, die was gewoon weg van de wereld hé. Ze wou niemand zien, ook de pers niet.

Ze heeft veel steun gekregen, maar uiteindelijk blijft het moeilijk om te verwerken. En als ik dan denk aan die mannen die daar samen zaten te vergaderen … (zucht) Het heeft alleszins veel effect gehad in de cartoonistenwereld. We hadden al de Deense cartoonist, Kurt Westergaard, die ondergedoken is en geen leven meer heeft.

Dat alles omwille van een tekening.

Het feit dat je jezelf cartoonist noemt, is al bijna gevaarlijk. Nu ja, mij zullen ze waarschijnlijk niet komen zoeken in Oudenaarde.

Vind je dat de redactieleden te ver gegaan zijn met hun cartoons?

DEGEUS

CULTUUR

Ja, dat vond ik soms wel. Maar ik kan niet zeggen dat ze dit niet mogen doen, want ik ben een fan van de vrije meningsuiting. Je mag een ander perfect idioot vinden maar daarom hoef je nog geen fysieke actie te ondernemen. Beledigen ze soms?

Ja, natuurlijk, ik heb dat ook ooit nog wel gedaan, zonder het eigenlijk goed te beseffen. Bij Charlie Hebdo beseffen ze dat uiteraard wel, maar zij willen maatschappelijk iets los maken. Het zijn perscartoonisten, die op de actualiteit ingaan. En daarin gaan ze ver, ze zoeken de controverse op. Het ridiculiseren van zaken die een ander als zijn ultieme waarde aanziet, lokt echter soms onvoorziene reacties uit. Het is een dunne lijn en het is duidelijk gebleken dat het gevaarlijk kan zijn.

Je mag een ander perfect idioot vinden maar daarom hoef je nog geen fysieke actie te ondernemen EEN MOEILIJK EVENWICHT Zijn er grenzen aan vrije meningsuiting?

Grenzen mogen er niet zijn. Als iemand iets scherps of beledigend zegt, kan je een tegenbelediging formuleren. Maar gemeenschappen, mensen met bepaalde overtuigingen, hebben misschien wel de guts om dat te doen, maar niet altijd de capaciteiten om daar op dezelfde manier tegen in te gaan. Om te argumenteren, om dat te ontkrachten. Soms is het letterlijk het zwaard tegen het stokje, en daar zit toch een labiel evenwicht. Maar wil dat zeggen dat er een grens moet zijn aan de vrije meningsuiting?

Nee. Vind het dan gewoon idioot, zeg dat je je beledigd voelt, of dat je daar geen kaart mee wil spelen op zondag (lacht). Maar het blijft een dunne lijn. Mijn goeie collega Luc Descheemaeker (ook bekend als Osekoer) bijvoorbeeld, nam deel aan een cartoonwedstrijd in Iran. Ik zou dat persoonlijk niet doen. Iran is een zeer groot en goed cartoonland, wat je niet direct zou verwachten. Maar

DEGEUS

© Norbert Van Yperzeele

zij hebben ook een politiek die een probleem heeft met de erkenning van de Holocaust. Iran vindt dat allemaal lichtelijk overdreven en vindt dat er teveel aandacht aan geschonken wordt. Dus hebben zij al een paar keer een cartoonwedstrijd georganiseerd rond dit thema. Van mij mogen ze dit organiseren – vrije meningsuiting weet je wel – maar ik doe er niet aan mee. Nu, onze vriend O-sekoer, die een gerenommeerd cartoonist is, deed dat wel en won met een cartoon over de muur in Israël waarop hij ‘Arbeid macht frei’ getekend heeft. Hij komt dus terug in de pers, waarna Joods Actueel er op springt en zegt dat het een schande is. Heeft hij daar iets verkeerd mee gedaan? An sich niet.

Maar ik zou niet in Iran aan dergelijk initiatief meewerken, trouwens ook niet aan een cartoonwedstrijd in Israël over de islam.

Ben je zelf voorzichtiger geworden?

Nee, maar ik ben dan ook niet het type cartoonist dat zo scherp uit de hoek komt. Ik teken eigenlijk zachte cartoons, soms een beetje absurd, soms een beetje surrealistisch. Ik ben niet de grote maatschappijcriticus, die met scherpe sarcastische tekeningen de boel overhoop gooit.

Draag je als cartoonist een maatschappelijke verantwoordelijkheid?

Wel als je maatschappelijke thema’s

aankaart. De functie van de cartoonist is die van de hofnar. Zijn doel was ook om op een luchtige manier bepaalde zaken aan te kaarten. Hij was verbaal sterk en gevat in zijn bedenkingen, meen ik dan. Ik ben mij aan het verdiepen in dit thema, ik probeer te achterhalen wanneer en hoe die hofnar heeft bestaan.

Het is in het verleden niet altijd de hofnar geweest, het zal ook wel het zotje geweest zijn waar iedereen mee kon lachen, maar er was een bepaald moment waarop zij een zekere macht hadden. Omdat zij ook hun heersers – die niet altijd van de slimste waren – konden bijsturen. En soms rolden hun koppen ook. De hofnar en de cartoonist delen niettemin een belangrijke functie.

De functie van de cartoonist is die van de hofnar. Zijn doel was ook om op een luchtige manier bepaalde zaken aan te kaarten Er zit daar een boek in, Norbert.

Voorlopig een klein voordrachtje (lacht). Maar het is niet eenvoudig.

Ik heb al heel wat verzameld, het gaat echt heel ver terug in de geschiedenis. Ook bij de Romeinen waren er al mensen die de dagelijkse realiteit vanuit een andere hoek bekeken en

november 2016 > 37

CULTUUR

MIXED mensen aan het denken zetten. Maatschappelijk worden zaken soms op het scherp van de snee aangekaart. Dat hangt natuurlijk van de tijdsgeest af.

Je vindt mooie voorbeelden terug in het Liberaal Archief, daar zitten heel scherpe tekeningen bij, tegen de clerus bijvoorbeeld, of over de verkiezingen van in die tijd. Sommige mensen werden compleet belachelijk gemaakt.

Als je soms de esthetiek van de cartoons van Charlie Hebdo ziet, dan zeg je ‘komaan zeg, dat kan ik ook wel’, wat niet waar is natuurlijk DE RIJKDOM VAN DE CARTOONIST Terug naar de cartoon zelf. Wat zijn volgens jou de eigenschappen van een goeie cartoon?

Een goeie cartoon moet een idee hebben dat aanspreekt, je moet onmiddellijk zien waarover het gaat. Het moet iets zijn dat je op zijn minst een glimlach of gewoon simpele vrolijkheid bezorgt. Dat je brengt naar ironie, eventueel met een vleugje sarcasme. Een goeie cartoon is voor mij ook liefst een beetje grafisch verantwoord. Maar ook daar is het spectrum zo breed. Als je soms de esthetiek van de cartoons van Charlie Hebdo ziet, dan zeg je ‘komaan zeg, dat kan ik ook wel’, wat niet waar is natuurlijk. Want die mannen zijn stuk voor stuk echt goeie tekenaars.

Wie is je grote voorbeeld?

Er zijn er eigenlijk wel een paar. Allemaal hanteren ze een bepaalde stijl. Ik denk nu in de eerste plaats aan Angel Boligan, een Cubaan die in Mexico woont. Hij is internationaal bijzonder gekend en heeft een soort status bekomen waardoor hij zich een aantal dingen kan permitteren. Maar hij is nooit echt scherp. Hij maakt tekeningen over moderne thema’s: technologie, maatschappij, communicatie, internet, Facebook ... Zijn tekenstijl, die heel anders is dan de mijne, vind ik zeer interessant. In Bulgarije heb je

38 > november 2016

Ivailo Tsvetkov, die heel karikaturaal tekent, maar op een zeer artistieke manier. De Brit Ross Thomson is dan eerder een verhalende cartoonist, in één tekening zitten er tien andere verscholen. Pawel Kuchinsky is een Poolse cartoonist die een klassieke Poolse stijl hanteert: hij tekent heel verzorgd, heel esthetisch, in feite zijn het illustratiecartoons. Met al deze mensen heb ik regelmatig contact, dat is de rijkdom van de cartoonistenwereld. Je kent mensen van over de hele wereld. Ieder land heeft een eigen cultuur die tot uiting komt in de cartoon. Poolse cartoons zijn bijvoorbeeld satirisch, zelden heel direct en bevatten veel beeldspraak, wat uiteraard te maken heeft met hun communistische achtergrond. Zij konden geen tekeningen maken in het genre van Charlie Hebdo. Franse en Duitse cartoonisten werken steeds met tekst, in tegenstelling tot de Benelux. Wij zijn de mannen van de zachte cartoons, de ‘gag’. Dat komt, meen ik, omdat wij in een luxueuze omgeving leven en werken. Bij ons bestaat minder de drang om scherpe taal te gebruiken. Je hebt natuurlijk wel cartoonisten als een O-sekoer, die het controversiële niet schuwt. Onze perscartoonisten, ik denk nu aan Klier, Quirit en Marec bijvoorbeeld, gaan soms de goeie richting uit, maar ik vind ze niet bijzonder scherp.

Een prijs winnen in het buitenland, uitgereikt door een jury die mij absoluut niet kent, doet mij het meeste plezier Zelf heb je heel wat nationale en internationale prijzen gewonnen en exposeerde je al in het buitenland. Aan welke prijs of project heb je de beste herinneringen overgehouden?

Een prijs winnen in het buitenland, uitgereikt door een jury die mij absoluut niet kent, doet mij het meeste plezier. Ik heb twee weken geleden een eerste prijs gewonnen in Brazilië, in een cartoonwedstrijd rond mobiliteit.

Vernissage vrijdag 25 november 2016, 20:00-22:00 De tentoonstelling wordt ingeleid door Willem Elias Tentoonstelling van 26 november t.e.m. 4 december 2016 Maandag tot donderdag van 9:00 tot 16:30 / vrijdag tot 16:00 (graag een seintje op voorhand) Zaterdag en zondag van 14:00 tot 17:00 Geuzenhuis (Zolderzaal), Kantienberg 9, Gent.

Als ik dan plots een mailtje krijg met de mededeling ‘you are the winner’, dan doet me dat iets, want daar kent geen kat mij. Dat is aangenaam, het streelt je ego. Het is een bevestiging en een stimulans om nog verder te gaan.

GEUSCARTOONS Uiteindelijk belandde je bij de Geus. Wij sturen je steeds een paar teksten door waarmee jij aan de slag gaat. Maar hoe verloopt dit proces?

Er zijn twee dingen die me enorm helpen: ten eerste de tekst zelf die jullie opsturen, maar ook de headliners die jullie eruit hebben gepikt. Eigenlijk is dat voor mij al een heel goeie houvast. Ik lees het artikel uiteraard, laat het dan even bezinken en wat ik er mij de dag nadien van herinner, gebruik ik. Dan ga ik aan de slag, eventueel maak ik een schets. Maar dat gaat toch vrij vlot omdat ik hier wel tekst gebruik en dat is makkelijker.

Het zou veel langer duren moest ik een cartoon maken zonder tekst maar met een opgelegd thema. Ik moet wel toegeven dat niet elk artikel zich leent tot een cartoon.

Vanaf 25 november kan iedereen je originele cartoons bewonderen in het Geuzenhuis.

Ja, iedereen welkom. Het wordt een bloemlezing van mijn werk.

Ik zal een selectie maken van de cartoons uit De Geus en van mijn andere cartoons.

Griet Engelrelst

DEGEUS

CULTUUR

Camiel Van Breedam IN KAZERNE DOSSIN Camiel Van Breedam (° 1936) is een assemblagekunstenaar die sociale wantoestanden aanklaagt. Dit komt ook tot uiting in zijn klederdracht: al veertig jaar draagt hij consequent rode kledij. De titel van zijn tentoonstelling in Mechelen heet toepasselijk ROODhuid, maar verwijst in de eerste plaats naar de vervolging van Native Americans, de indianen in Noord-Amerika. Camiel Van Breedam trekt ten strijde tegen het verlies van hun cultuur en de vernietiging van de mens. Massageweld is dan ook de centrale thematiek van Kazerne Dossin. Willem Elias vertelt u meer over deze niet te missen expositie Camiel Van Breedam, ‘Handelingen XXVI,24 'Ge raaskalt(*) Paulus: uw grote geleerdheid maakt u waanzinnig (*) Veel van wat Paulus zei was voor de Indiaan, de heiden, onbegrijpelijk…’(1977), environment.

De indianenverhalen van Camiel Van Breedam moet men als metafoor zien.

Ze staan voor elke uitgesloten groep die op basis van hun anders-zijn te kort gedaan wordt, omdat ze de economische macht missen zichzelf in stand te houden en daardoor uitgeroeid of op zijn minst uitgedreven worden door kapitaalkrachtige machten. Dit alles in naam van valse hogere doelen, met godsdiensten als grote dienstbaarheid.

In die zin zijn z'n werken rond de indianengenocide even memorerend voor gelijkaardige handelingen uit het niet zo verre verleden, waarbij men mensengroepen excommuniceerde op basis van ten onrechte miskende kenmerken: de Joden, de homoseksuelen, de verzetstrijders … alsof ze tekens aan de wand zijn voor het huidige terrorisme en de ermee gepaard gaande mensenverplaatsingen. De verdelging in concentratiekampen of de vernietiging door bomexplosies is nog steeds het afschuwelijke alternatief van redelijke argumentatie en vreedzame cohabitatie.

Dat was ook zo met de indianen. Hen in reservaten laten verkommeren was zeker geen humane

DEGEUS

oplossing. Zeker niet nadat ‘men’ het merendeel al had uitgemoord. Geweld is nooit een argument.

AANDACHT VOOR REPRESSIE Dat de indianenthematiek van Camiel Van Breedam in Kazerne Dossin wordt samengebracht, is een prachtinitiatief.

Laat me toe nog even iets te schrijven over de twee werken die respectievelijk al sinds een tijd in een vitrine aan de grote Aula van de UGent, en kortelings op een goede plek aan de VUB, te zien zijn. Het bevestigt het belang dat sommigen hechten aan het attent maken van de jeugd voor dit soort repressie.

In de thematiek van Camiel Van Breedam is de indiaan slechts een metafoor voor elke verschoppeling door machtssystemen Naast het werk in Gent hangt een overduidelijke educatieve instructie: ‘De titel van het assemblagewerk De laatste dag, als het heidends oog vol is van Camiel Van Breedam is gedeeltelijk aan het Egyptisch dodenboek ontleend. Via een kunstwerk als dit, wordt de neergang en uitroeiing van indiaanse bevolkingsgroepen verbeeld samen met de ecologische waarden die zij verdedigen. Daarnaast symboliseert de indiaan ieder cultuurvolk of elke minderheid die het slachtoffer van vooroordelen, machtsmisbruik en geweld dreigt te worden. Daarom ook de beraadslaging van zeven verminkte personages, in het gezelschap van een blinde hond/ziener, over de te volgen strategie. De monumentale beeldcompositie ademt hulpeloosheid, rebellie, trots, tederheid en veel opgekropte schoonheid uit.’ Mooi gezegd, maar eigenlijk spreekt het werk voor zichzelf.

november 2016 > 39

CULTUUR

Gemaakt in jute, het meest armtierig textiel. Omgeven door symbolen die er geen meer zijn of dat nooit waren, zitten ze hopeloos te zitten, in zak en as. Men voelt zich aangegrepen.

Dat geldt ook voor het kunstwerk op de VUB. De titel vertelt al alles: Handelingen XXVI, 24 ‘Ge raaskalt (*) Paulus; uw grote geleerdheid maakt u waanzinnig’ (*) veel van wat Paulus zei was voor de indiaan, de heiden, onbegrijpelijk...’

Onder een franjevolle luifel zit op een troon een zwartrok in habijt, met een skelet als hoofd. Hij houdt een beeld van de gekruisigde als machtsvertoon vast. Het kruis is aangebracht op een roeispaan: teken van betwijfelbare vooruitgang? Deel van de boten die ‘beschaving’ brachten? Met zijn rechterhand zegent de priester de wereld met het gebruikelijke tweevingerig ritueel gebaar. Zou het een V-teken kunnen zijn? Maar dan betreft het de gestreden strijd van de onderdrukking.

Of is het een klauw van een beest geworden mens? Op de grond ligt in elk geval de gevelde indianenheld in jute gekleed. De kaarsen zijn uit. Verentooi komt er niet meer aan te pas. De fierheid is weg. Op het fronton van de groene fluwelen nis hangt het oog in een driehoek dat er ons aan herinnert dat God ons ziet. Vloeken uit protest

is verboden. De spiegel weerspiegelt enkel het achterhoofd. Van enige bereidheid tot redelijke zelfkennis, waar de spiegel voor staat, is geen sprake.

Het woord is drager van de onderdrukkende macht. Gehoorzaamheid is de regel.

Racisme blijft een daadwerkelijk hedendaags probleem. Het is duidelijk dat we naar de wereld kijken vanuit het bevoordelend centraal stellen van onszelf RENDEMENTSDENKEN VS MENSENRECHTEN De genocide van de indiaan in beeld brengen, kadert in een belangrijke problematiek van de cultuurfilosofie.

Deze vrij recente tak van de filosofie heeft als centrale vraag: wie of wat zijn we hier en nu? Vooral dat ‘hier’ is belangrijk in de vraag. Pas in 1961 stelt voor het eerst een filosoof dat alle culturen in se gelijkwaardig zijn, namelijk Claude Lévi-Strauss in Race et histoire. Voordien ging dus alle filosofie over de goed opgeleide blanke man. De zin van het leven is een vraag die een dakloze zich niet stelt,

Camiel Van Breedam, ‘De laatste dag, als het heidens oog vol is’ (1980), environment.

wel in welke vuilnisbak er nog iets te rapen valt. Filosofen zijn op dit punt dan vaak nog vooruit op de rest van de mensheid.

Racisme blijft inderdaad een daadwerkelijk hedendaags probleem. Het is duidelijk dat we naar de wereld kijken vanuit het bevoordelend centraal stellen van onszelf. Het humanisme is een antropocentrisme dat de mens in het middelpunt stelt ten nadele van andere levende wezens van plantaardige of dierlijke aard. Het etnocentrisme bekijkt de wereld vanuit de normen en waarden van de culturele groep die de macht heeft om deze op te leggen. In zijn hoofdstukje over L’etnocentrisme wijst Lévi-Strauss erop dat in tegenstelling tot de feitelijke en overigens ook natuurlijke culturele diversiteit, de mens sterk geneigd is om dat wat niet past bij wat hij zijn eigen identiteit waant, te verwerpen.

Niet alleen als idee, maar ook daadwerkelijk. Het begon reeds bij de oude Grieken die al wie geen Griek was ‘barbaar’ noemden. De Romeinen namen dit over. Nadien gebruikte de westerse ‘beschaving’ voor dezelfde uitsluiting de term ‘wilde’.

Barbaar verwijst oorspronkelijk naar spraak die men niet verstaat, zoals dierengeluiden. En sauvage bete-

CULTUUR

kent ‘dat wat uit het bos komt’. Op wild mag men jagen, op wilden ook, dacht/denkt men (onlangs nog op de vluchtelingen). Kan Leopold II verantwoordelijk gesteld worden voor de dood van tien miljoen Congolezen omdat hij het rendementsdenken liet voorgaan op de mensenrechten?

Misschien niet? Hij beschouwde deze bevolking niet als mensen en de dierenrechten stonden nog nergens.

Tijdens een wereldtentoonstelling liet hij exemplaren van ‘negers’ zien als in een zoo, binnen een economische campagne om te investeren in Congo.

Maar misschien kan men hem toch beschuldigen? We zijn immers niet meer bereid dit soort voorlopers van wir haben es nicht gewusst te vergoelijken. Zelfs niet in het verleden.

Eigen economisch voordeel maakte dat indianen verdreven werden naar niet zo herbergzame reservaten.

De westerse ‘idealen’ van welvaart en vooruitgang waren fundament voor dit soort handelingen. En de godsdienst stond hen bij

Op dezelfde wijze gingen de kolonisten om met de indianen. Eigen economisch voordeel maakte dat ze verdreven werden naar niet zo herbergzame reservaten. De westerse ‘idealen’ van welvaart en vooruitgang waren fundament voor dit soort handelingen.

En de godsdienst stond hen bij.

ROODhuid 18.10.2016-28.08.2017 MA - VR: 09:00 - 17:00 (WOE: gesloten) WEEKEND: 09:30 - 17:00 KAZERNE DOSSIN - Goswin de Stassartstraat 153 - B-2800 Mechelen www.kazernedossin.eu – info@ kazernedossin.eu

WOUNDED KNEE Los van het feit dat de indiaan in de thematiek van Camiel Van Breedam slechts een metafoor is voor elke verschoppeling door machtssystemen, kwam deze ook niet zomaar uit de lucht vallen. Hij begint met dit soort werken in de jaren zeventig. In die periode kwam de problematiek in de aandacht rond het gebeuren aan de Wounded Knee Creek. Op 29 december 1890 vond hier het laatste bloedbad onder de indianen plaats.

Aanleiding was een per ongeluk gelost geweerschot. Er kwamen meer dan tweehonderd indianen om, waaronder veel vrouwen en kinderen.

Op 27 februari 1973 werd het dorp Wounded Knee bezet door honderden jonge leden van de American Indian Movement (AIM), dat in 1968 opgericht werd en in de jaren zeventig zeer actief was. Daardoor kwam deze problematiek ook geregeld in de pers.

Deze plek verwierf extra bekendheid na het verschijnen van Bury My Heart at Wounded Knee van Dee Brown in 1970. Dit boek handelt over het trieste lot van de indianen in de tweede helft van de negentiende eeuw.

Zowel de cultuurfilosofische als de historische gegevens nemen niet weg dat een beeldend kunstwerk in eerste instantie een boeiende vorm moet zijn. Dat is het geval bij Camiel Van Breedam, die met afgeschreven voorwerpen, van schatten op zolder tot gewoon afval, assemblages maakt waardoor die onderdelen een nieuw leven krijgen om samen specifieke betekenissen te creëren. Rode pluim op zijn hoed hiervoor!

Willem Elias

BLOEDVERWANT

Stills uit Carol, Todd Haynes

Carol EPIFANIE IN EEN POPPENWINKEL New York, Kerstmis 1952. Carol, een gedistingeerde blondine in een bontjas, zoekt in speelgoedwinkel Frankenberg’s naar een pop voor haar dochter. Haar blik kruist kort maar intens die van de jonge verkoopster Therese, die betoverd is door de haast lichtgevende schoonheid van de bezoekster.

Deze epifanie blijft niet zonder gevolg.

De plotsklaps opgeroepen gevoelens zijn zo bevreemdend en hevig dat de exploratie ervan onweerstaanbaar is.

Carol en Therese kunnen maar één pad volgen: dat van de verkenning van elkaars lijf en ziel. De toenadering voltrekt zich eerst met ingehouden pas, binnen de contouren van het sociaal wenselijke. De zachtheid van hun liefde en de vereiste voorzichtigheid zorgen voor een liefdesbeleving waarin kleine gebaren grote emoties vertolken. Eén hand op een schouder doet de ander trillen van opwinding.

Een hand op elke schouder voelt als een intieme omhelzing.

Om het palet van gevoelens van beide vrouwen op passende wijze weer te geven, hanteert regisseur Todd Haynes een visuele stijl die geënt is op het werk van Saul Leiter, een New Yorks fotograaf die al in de jaren vijftig met kleur en abstractie experimenteerde.

42 > november 2016

De romance komt tot bloei in Carols taupekleurige Packard Super Deluxe, een wagen die de fifties ademt. Een rit in deze rijdende huiskamer is een trip van floue, dansende lichtvlekken, reflecties in afgeronde autoramen en close-ups van Carols mond, nertsmantel en handschoenen. Deze shots tonen het haast fetisjistisch verlangen waarmee Therese Carols kledij en gelaat gadeslaat.

De soundtrack – we horen piano, klarinet, vibrafoon – creëert mee de warm-melancholische mood. Voorzichtige slowmotioneffecten en een vertraagde song zoals Helen Fosters You Belong To Me dompelen de geliefden en de kijker onder in een dromerig liefdeslandschap.

Wanneer de verliefdheid kantelt naar verdriet en eenzaamheid, verschuift de kleur van het beeld naar duister en monochroom. Soms is een shot bijna volledig zwart en zien we Therese eenzaam in een hoek, gekadreerd in een autoraam. Een mistroostige Carol ondergaat hetzelfde lot: een shot in een taxi toont enkel haar silhouet en laat haar gezicht onderbelicht. Om isolement of onmacht weer te geven, gebruikt Haynes regelmatig deze typisch Leiteriaanse composities. Hij zorgt ook – net als Leiter – voor beelden met emotionele zeggingskracht

door de camera doorheen stoffige of beregende ramen te laten gluren.

Soms lijkt het alsof de omgeving met de vrouwen mee treurt of dagdroomt.

De korrelige textuur van de filmpellicule versterkt dit effect.

Na Far From Heaven grijpt Haynes met Carol opnieuw naar een verhaal dat zich afspeelt in de jaren vijftig, een periode waarin vrouwen- en mannenliefde zich in de marge van de maatschappij ophoudt als een te remediëren pathologie. De vrolijke fiftiessfeer van babypoppen en kerstmutsen in Frankenberg’s verhult een wereld van taboes en gefnuikte verlangens. Een dergelijke context maakt de kracht van een tedere epifanie in een poppenwinkel des te sterker.

Tim Deschaumes Todd Haynes, Carol (2015). Beschikbaar op blu-ray bij Studiocanal. Van 28 oktober 2016 tot 29 januari 2017 loopt in het Antwerpse FOMU een retrospectieve van het werk van Saul Leiter (www.fotomuseum.be).

DEGEUS

BLOEDVERWANT

Aimée & Jaguar ONBEDAARLIJK TRILLEN ‘Waarom beteken je zoveel voor mij?’

Het is een vraag die geen antwoord verwacht. Lilly is langzaam tot het besef gekomen dat ze betoverd wordt door haar bewonderaarster Felice. De twee vrouwen zijn tegenpolen. Lilly is moeder van vier, haar echtgenoot vecht aan het front. Felice is Joods en lesbisch, wat in het door de nazi’s gezuiverde Berlijn van 1943 zoveel betekent als acuut levensgevaar. Om te overleven hanteert ze een gedurfde strategie: ze is lid van een ondergrondse verzetsgroep, maar werkt tegelijk in het hol van de leeuw als assistente van de uitgever van een nazikrant. Met haar charisma trekt de jonge vrouw zowel mannen als vrouwen aan. Ze wervelt door het leven en door de film alsof elke dag de laatste kan zijn.

Meer dan een liefdesfilm is Aimée & Jaguar een verbeelding van het gevoel

Stills uit Aimée & Jaguar, Max Färberbock

van verliefdheid. De soundtrack en beelden evoceren zowel het kolkende bloed als de diepe wanhoop van verliefden. In een eerste poging tot toenadering tussen Felice en Lilly stokt de tot dan toe al te spraakzame film.

De taal der prille verliefden is er een die met de ogen gesproken wordt. Er volgt een discours van veelzeggende stiltes, afwachtende houdingen, ontwijkende blikken en aarzeling in schaduwrijke beelden. Het ingehouden verlangen vult de atmosfeer met een adembenemende intensiteit. Beide vrouwen zijn op hun kwetsbaarst. De sensuele, maar gedempte rumbamuziek van Lecuona Cuban Boys in de aangrenzende kamer vormt een auditief aanknopingspunt met wat zich onderhuids afspeelt.

Als Felice wat later daadwerkelijk avances maakt en Lilly probeert te kussen, bekoopt ze dit met een kaak-

slag. Het is de impulsieve reactie van een geschokte bourgeoise. Maar de verzoening volgt snel en vervolgens brengt de film seks in beeld die de intensiteit evenaart van zo-even. Als de twee vrouwen elkaar omzichtig uitkleden, is het Lilly die extreme kwetsbaarheid belichaamt. Onder Felice’s aanrakingen trilt ze onbedaarlijk. Felice ontmijnt de overweldigende emoties enigszins door toe te geven dat ook zij beeft: ‘Het is een wedstrijd in trillen.’ De scène getuigt van een zeldzame overgave en waarachtigheid.

Door de ongefilterde intimiteit die ze tentoonspreidt, lijkt het alsof we de werkelijke impact van een amour fou door maagdelijke ogen zien. Het is het voorlopige culminatiepunt van een film die gekenmerkt wordt door een allesverschroeiende hartstocht.

Ive Verdoodt Max Färberböck, Aimée & Jaguar (1999).

POËSTILLE

In teer gesmoord YERNA VAN DEN DRIESSCHE EN HET SCHAKEN MET DE DOOD Het thema van de bundel Schaken met de dood (Leuven, P, 2016) van Yerna Van den Driessche (1940) is een ontwenningskuur. Het relaas van/over iemand die zich voorgenomen heeft per 1 januari niet meer te roken.

De introductie tot de bundel is de waarschuwing die wettelijk op tabaksverpakking dient aangebracht. In de drie officiële talen die ons Katholiek Koninkrijk telt (het predicaat dank ik aan Gaston Durnez), wordt op de eerste tekstpagina ‘Roken veroorzaakt dodelijke longkanker’ op obsederende wijze in een steeds groter corps gedrukt. je leven hangt aan een draadje tabak waar de wind mee speelt en dat je dat mag voelen is een geschenk van de dood Afgezien van het kwatrijn dat als motto fungeert, telt de bundel eenendertig gedichten van uiteenlopende lengte en structuur.

Van den Driessche weet waarover zij het heeft: haar vader is aan longkanker gestorven. In hoeverre het verhaal, in de je-vorm verteld, autobiografisch is, is verder niet uit te maken (en ook niet belangrijk voor de lezer).

Het is geen strak, rechtlijnig verhaal.

Waarnemingen, reflecties en dromen wisselen elkaar af of zijn met elkaar vervlochten en vaak gelinkt aan de vele ‘bijzondere’ dagen die de maand januari rijk is. Niet toevallig wordt halverwege, op 15 januari, een ‘opera buffa’ opgevoerd, een satirisch tussenspel tijdens de ‘pauze’ van een (dood) ernstig stuk.

Het vrome voornemen van de rookverslaafde wordt in het eerste gedicht verwoord: ‘je laatste sigaret smoren / in de val van een gelukkig nieuw jaar / ravijn dat naar de hemel reikt // ( )

44 > november 2016

je eerste zwarte dag celebreren / met een kruis op een naaktkalender / voor het goede doel’.

De lyrische ‘je’ vecht met zichzelf en met de kanker – een lakei van de dood. (Angst)dromen en herinneringen (aan de eerste sigaret) van het personage zijn cursief gezet. De dichter evoceert een emotioneel klimaat, zonder sensatie en zonder sentiment.

Het gevecht wordt als een schaakpartij gepresenteerd. De partij duurt een maand, de eenendertig dagen van de maand januari, in kalendervorm boven ieder gedicht afgedrukt. Elke dag wordt een cijfer door een kruisje vervangen. Elk kruisje markeert een rookloze dag – tegelijk wordt afgeteld naar het einde.

Het gevecht, het ‘spel’, boeit. Er wordt gespeeld, soms met overmoed: ‘ook met één long valt te leven’ en ‘bij een ijsje met warme chocolade ontdooi je / wordt zelfs een diepvrieskind bespreekbaar’, soms met wanhoop: ‘je trekt een zak over je hoofd / je spaart adem als gek’, soms met vrees en berusting: ‘hoe raak je vlot / en pijnloos / aan de overkant’, ‘ik lig gebruiksvriendelijk op een steriel bed / in gelaten verwachting’.

Het is bijna paradoxaal te noemen dat Van den Driessche met dit troosteloze, macabere gegeven een levendige bundel wist te maken. Zij heeft daartoe de poëtische middelen in huis.

Philip Hoorne liet niet na, bij zijn instructieve voorstelling van de bundel, erop te wijzen dat poëzie niets dan poëzie hoeft te zijn. Een idee dat overigens relatief recent is – voor de komst van de l’art pour l’art doctrine strekte de poëzie in regel tot lering en/of vermaak.

Toch kan poëzie nog geëngageerd zijn – al is dat niet meer in de mode – en fungeren in een sociale context. En,

Schaken met de dood er is de overkant er is de tegenspeler er is het machtsspel tussen zwart en wit er is het slechtveld de geur van affodil hij speelt met zwart met donker geduld en knokkel getokkel wacht hij op mijn eerste zet ik ga voluit met wit met razende gedachten en verbeten mondlijn denk ik zetten vooruit wat volgt is de hel pionnen snauwen zwenken af lopers marcheren schuin paarden ellen en vertrappelen torens vallen stoer en hoekig een zwarte vloed een octopus rukt stukken wit uit mij mijn koningin geeft zich te bloot hij grijnst toont mij de overkant

zoals een naaktkalender, dienstbaar zijn aan of bruikbaar voor een ‘goed doel’. Een deel van de opbrengst van de bundel is bestemd voor een actie Kom op tegen Kanker. Dat is goed, want veel levens zijn in teer gesmoord – al blijkt de ene mens teergevoeliger dan de andere.

Renaat Ramon

DEGEUS

CODA

EF & AF

over iets eerder dan niets Het was alweer een tijdje geleden dat EF (de Ene Filosoof) en zijn kompaan AF (de Andere Filosoof) elkaar nog gezien hadden (zie vorige edities van De Geus). Blijkbaar was de nood hoog want niet zo lang geleden kreeg ik een telefoontje van EF dat hij er weer zin in had. Ik dacht eerst dat hij het over seks had en vond het nogal vreemd dat hij mij daarover wilde inlichten dus toen ik vroeg: ‘Zin in wat precies?’, en het antwoord kreeg dat ‘AF het echt wel nodig heeft’, was ik enigszins verrast. Ik had niet gedacht dat EF en AF de Griekse filosofie in alle dimensies wilden verkennen. De schrik sloeg mij echt om het hart wanneer EF benadrukte dat ik zeker aanwezig moest zijn. Ook aan de Griekse begeerte, wijs of niet, moet er een grens zijn, dacht ik, maar later begreep ik dat EF een discussie bedoelde met AF, enkel een mentale verkenning dus, en niet meteen een twee- of drievoudige lichamelijke exploratie. Daar zaten we dan weer, twee filosofen en een filosoof-verslaggever, over het door EF aangebrachte onderwerp, de vraag aller wijsgerige vragen, waarom is er iets eerder dan niets?

EF: ‘Zo, beste vriend, zullen we er ons aan wagen? De ultieme vraag: waarom is er iets eerder dan niets?’

AF: ‘Waarom, is ’t er iets?’

EF: ‘Neen, amice, zo vlug komt ge er niet vanaf! Een vraag van de vorm ‘A of B’ beantwoorden met ‘Waarom A?’ is iets te goedkoop. Waarom zou er iets zijn? Dat is juist de vraag!’

AF: ‘Ja maar daarom juist stel ik ook de vraag. Scheelt er iets? Want, ’t moet gezegd worden, kameraad, ge zijt wel raar bezig, als ge ’t mij vraagt.’

EF: ‘Beste vriend, maar dat bedoel ik niet!! Met mij is alles prima, dankuwel, maar de vraag is wel degelijk deze: waarom bestaat er iets eerder dan niets.’

AF: ‘Helaba! ’k Zie u komen met al uw logische truukskes.

Als ik de vraag voluit zou schrijven dan zegt ge eigenlijk: waarom bestaat er iets eerder dan dat er niets bestaat?

Maar dat kan niet, makker, want het niets bestaat niet dus kan er alleen maar iets bestaan. Haha! Gij nu.’

EF (met geveinsde verbazing): ‘Wel wel wel, ons gesprek over logica (zie De Geus, jaargang 47, nummer 7, 2015) heeft dan toch iets opgeleverd, merk ik. Mooi zo! Maar het is wel kort door de bocht, cher ami. Laat ik de vraag zo herformuleren dat de kans het grootst is dat ge ze begrijpt: wat bestaat, had even goed niet kunnen bestaan. Dus waarom bestaat het? Zie je het probleem?’

DEGEUS

AF: ‘Da’s toch simpel, zou ik zo zeggen: het bestaat omdat het anders niet zou bestaan. Et voilà!’

EF: ‘Maar, enfin, beminde kompaan, dat is toch al te eenvoudig. Ik vraag: waarom A en niet B en gij zegt: A want anders was het B. Ge ziet toch zelf ook wel de symmetrie van het argument. Iemand kan even goed B antwoorden met hetzelfde argument. Neen! Het antwoord moet een reden, een oorzaak, iets van die vorm zijn. Alleen dat kan bevrediging schenken.’

[Even dacht ik dat het dan toch over seks zou gaan].

AF: ‘Ja, ‘k hoor het al. Ge hebt weer in uwen Leibniz zitten bladeren. Maar kom, ik wil graag meedenken en ik heb het antwoord op uw vraag.’

EF (met uiterste en niet geveinsde verbazing): ‘Werkelijk, magister? En wilt gij dat antwoord delen met mij?’

AF: ‘Maar natuurlijk, het antwoord is: de Grote Smurf!’

EF: ‘Soms is uw humor echt wel hemeltergend! Wat moet ik daar nu mee?’

AF: ‘Omdat ik weet dat gij een atheïst zijt en dus het antwoord God geen schijn van kans zou maken. Waar of niet?’

EF: ‘Hmm, there is madness in his method. God zou ik zeker als antwoord niet aanvaard hebben; daar hebt ge volkomen gelijk, jonge maar toch nog niet zo domme vriend van mij.

Maar wat moet ik met de Grote Smurf? Ik kan bezwaarlijk naar The World Congress of Philosophy trekken om daar aan te kondigen: ‘Dear colleagues, the answer to the question of why there is something rather than nothing is the Big Schtroumph.’ Ik word de risee van het gezelschap.’

AF (met trotse blik): ‘Sedert wanneer heeft dat een filosoof tegengehouden om te spreken. Ik zou eraan toevoegen: helaas!’

EF: ‘Point taken. Maar voldaan ben ik toch niet, mijn lieve Alcibiades. [Ziet ge, ik dacht het wel, het gaat dus toch over seks.] Want, tenzij ik mij vergis, de Grote Smurf bestaat toch niet?’

AF: ‘Klopt, maar zijn maker wel!’

EF: ‘Wat dus wil betekenen dat Peyo niemand anders kan zijn dan …’

Toen werd het stil, heel stil, in die mate dat je zou gedacht hebben dat er iets was.

Jean Paul Van Bendegem

november 2016 > 45

MAGAZINE VRIJZINNIGE ACTUALITEIT OOST-VLAANDEREN

De nieuwsbrief verschijnt tweemaandelijks.

In deze nieuwskatern vindt u de activiteiten terug van november t.e.m. december 2016.

De volgende nieuwsbrief verschijnt op 1 januari 2017. Bijdragen hiertoe worden ten laatste op 2 december 2016 verwacht op onze redactie.

AALST ZONDAG 11 DECEMBER 2016, 14:00 Geleid bezoek tentoonstelling ‘Utopia’ WILLEMSFONDS AALST Vanaf zaterdag 15 oktober tot en met zondag 11 december is de tentoonstelling Utopia en andere utopieën, naar aanleiding van de 500ste verjaardag van het verschijnen van Utopia van Thomas Moore, te bezichtigen in Aalst. Er wordt aandacht geschonken aan het boek, maar ook aan andere ‘historische’ utopieën.

Deelname: € 5 (ter plaatse te betalen) Info en inschrijving (gewenst): Cindy Van den Abbeele cindy.vdab@gmail.com of Michel De Gols michel.de.gols@aalst.be Locatie: stedelijk museum ‘t Gasthuys, Oude Vismarkt 13, Aalst

DEINZE VRIJDAG 18 NOVEMBER 2016, 19:30 Algemene ledenvergadering WILLEMSFONDS DEINZE Graag nodigen we alle leden uit op onze algemene vergadering met diner in restaurant De Notelaer te Deinze.

Deelname: prijs nog niet gekend bij het ter perse gaan van dit nummer Info en inschrijving: Annie Mervillie willemsfondsdeinze@telenet.be - 0476 46 67 26 of Bart Provijn - bart.provijn@telenet.be - 0474 07 83 79 Locatie: restaurant De Notelaer, Leernsesteenweg 87, Deinze

DONDERDAG 1 DECEMBER 2016, 19:30

46 > november 2016

NIEUWSBRIEF

Voordracht door Marieth Guelen

EVERGEM VRIJDAG 18 NOVEMBER 2016, 19:30

WILLEMSFONDS DEINZE Psychologe Marieth Guelen brengt u een voordracht over haar praktijk, met thema’s als angst, depressie en burn-out. Ze zal daarbij duidelijk maken wat een psycholoog eigenlijk doet.

Ze woont in Deinze, is sinds vijf jaar werkzaam in het asielzoekerscentrum van Kapellen en is tevens verbonden aan de Universiteit Gent. In 2009 schreef ze samen met een aantal collega’s een boek over de behandeling van seksueel misbruik bij jonge kinderen.

Deelname: € 4 (WF-leden) / € 5 (niet-leden) Info en inschrijving: Annie Mervillie willemsfondsdeinze@telenet.be - 0476 46 67 26 Locatie: Chloe’s, Markt 68, Deinze

DENDERLEEUW DONDERDAG 24 NOVEMBER 2016, 14:00 Voordracht ‘Religieus geweld tussen christenen, joden en moslims’ Marc Heirman HVV DENDERLEEUW Marc Heirman is auteur van Oorlog en vrede en van Politiek en religie. Christelijke auteurs reduceren de kruistochten tot een vervelende voetnoot bij de overwegend vreedzame verspreiding van het christendom. Arabische en islamitische auteurs denken daar anders over. Die zien in elke westerse soldaat in het Midden-Oosten nog altijd een verdoken kruisvaarder, terecht of niet in het midden gelaten. Tegelijk heeft het religieus geweld onder joden, christenen en moslims nog niets van zijn middeleeuwse kracht ingeboet, zeker niet in en rond Jeruzalem, al veertien eeuwen lang de navel van de monotheïstische wereld …

Deelname: € 4 (leden) / € 5 (niet-leden) Info en inschrijving: info.hvvdenderleeuw@gmail.com 053 66 99 66 - www.hvv-denderleeuw.be Locatie: ‘t Kasteeltje, Stationsstraat 7, Denderleeuw

Spaanse avond VERMEYLENFONDS EVERGEM Zoals ieder jaar organiseert VF Evergem in het kader van de internationale dag van de migrant een onvergetelijke avond. Denk maar terug aan gastlanden Senegal, Mexico, Brazilië, Peru, Griekenland en Italië. Dit jaar genieten we een volledige avond van de Spaanse geneugten, zoals de muziek van het Esta Loco Trio, met Rembert De Smet (‘2 Belgen’ met wereldhits Operation coup de poing en natuurlijk Lena) en in aanwezigheid van een Spaanse danseres. We aperitieven met cava en tapa’s en we eten verse paella. Spaanse rode en witte wijn aanwezig.

Deelname: € 25 p.p. (incl. eerste aperitief en tapa’s) Info en inschrijving (gewenst): Gilbert Roegiest gilbert.roegiest@telenet.be - 0479 79 34 79 of Chris Coene - coenechris1@gmail.com - 0499 13 41 19 Locatie: Zaal Germinal, Velodroomstraat 25, Evergem

GENT DINSDAG 1 NOVEMBER 2016, 15:00 Herdenkingsplechtigheid ‘Golven’ HUISVANDEMENS GENT & FENIKS ‘Zoals de golven van de zee het strand overspoelen en zich weer terugtrekken in het ritme van eb en vloed, zo is het leven.’

Op zondag 30 oktober 2016, eveneens 15:00, is een herdenkingsplechtigheid voorzien in de afscheidsruimte van de Westerbegraafplaats.

Gratis toegang Info en inschrijving: gent@deMens.nu - 09 233 52 26 Locatie: Afscheidscentrum Westlede, Smalle Heerweg 60, Lochristi

1, 8, 12, 15, 19, 22, 26 EN 29 NOVEMBER 2016 Muziekclub ‘Capriccio’ UPV GENT-EEKLO

Dinsdag 1 november 2016, 13:30-17:00

DEGEUS

AGENDA

Gustav Mahler – symfonie nr. 1 ‘Der Titan’

Dinsdag 8 november 2016, 13:30-17:00 Ludwig van Beethoven – Strijkwartet nr. 12

Zaterdag 12 november 2016, 9:00 De passies van Euridice, Don Giovanni, ­Carmen en Otello. Operacursus – deel 8. ­Bezwangerdheid in Duitsland: van S­ ingspiel tot Muziekdrama (Mozart – Ludwig van Beethoven – Carl Maria Von Weber – ­Richard Wagner)

Dinsdag 15 november 2016, 13:30-17:00 Johann Sebastian Bach – De ‘Intellectuele Bach’

Zaterdag 19 november 2016, 9:00 De passies van Euridice, Don Giovanni, ­Carmen en Otello. Operacursus – deel 9. S­ onoor geweld en andere kreten in de twintigste eeuw (Claude Debussy – Richard Strauss – Arnold Schönberg - Béla Bartók – Leos Janacek)

Dinsdag 22 november 2016, 13:30 Van Guillaume Dufay naar Johannes ­Ockeghem

Zaterdag 26 november 2016, 9:00 De passies van Euridice, Don Giovanni, Carmen en Otello. Operacursus – deel 10. Het Neoclassicisme tot de eenentwintigste eeuw (Richard Strauss – Benjamin Britten – O ­ livier Messiaen – Georgy Ligeti – Kaija Saariaho)

KLEIN VENIJN voor volwassenen op v­ rijdagen zaterdagavond om 20:00 Double bill: *Festoen (work in progress) van en met L ­ inde Carrijn & Laura Vroom. *Claire Obscure van en met Carine Van Bruggen, Eleonore Van Godtsenhoven en Timo Sterckx Deelname: € 6,5 (WF-leden) / € 8,5 (niet-leden) Info: www.kleinfestijn.be Inschrijving: tickets via Uitbureau Locatie: Lakenmetershuis, Vrijdagmarkt 24-25, Gent

VRIJDAG 4 NOVEMBER & 2 DECEMBER 2016, 20:00 Leesclub ‘De Avonduren’ UPV GENT-EEKLO

04/11/2016 Biljarten om halftien – Heinrich Böll

02/12/2016 De onderwaterzwemmer – P.F. Thomése Deelname (per sessie): € 11 Info en inschrijving: Geert Boxstael upvgenteeklo@gmail.com - 0496 53 99 76 Eerst aanmelden gezien beperkt aantal deelnemers, daarna overschrijving op rek.nr. BE 28 671 121 826 920 van UPVGent - Geert Boxstael met vermelding ‘De Avonduren' Locatie: Kapittelstraat 11, Gent of Antwerpse steenweg 348, Sint-Amandsberg

Dinsdag 29 november 2016, 13:30-17:00 Johann Sebastian Bach – ‘De Hoge Messe’ Deelname (per sessie): € 11 Info en inschrijving: Geert Boxstael upvgenteeklo@gmail.com - 0496 53 99 76 Eerst aanmelden gezien beperkt aantal deelnemers, daarna overschrijving op rek.nr. BE 28 671 121 826 920 van UPVGent - Geert Boxstael met vermelding van datum en onderwerp Locatie: Antwerpse steenweg 348, Sint-Amandsberg

WOENSDAG 2 - ZONDAG 6 NOVEMBER 2016 Klein Festijn (Cie I-Luna) WILLEMSFONDS GENT Na de succesvolle Gentse Feesten kunnen de allerkleinsten onder ons terug genieten van verhalen, toneel en dans in het Lakenmetershuis.

Het volledige programma vinden jullie op www.kleinfestijn.be en op de Facebookpagina van het Lakenmetershuis.

DEGEUS

ZATERDAG 5 NOVEMBER & 3 DECEMBER 2016, 13:00-16:00 Workshop ‘Poëzie verbindt…’

VERMEYLENFONDS I.S.M. SOLIDARITEIT, STAD GENT, IMD O-VL, POËZIECENTRUM, MIAT, MSK, HUIS VAN ALIJN, HISTORISCHE HUIZEN GENT EN DE CENTRALE Workshops voor getalenteerde jongeren tussen 18 en 30 jaar met passie voor poëzie. Het oeuvre van drie dichters/Masters (Nerkiz Sahin, Johan De Vos en de Gentse stadsdichter David Troch) wordt ter inspiratie gedeeld tijdens de workshop. Terwijl de cursisten werken aan de gedichten gaan fotograaf Eduardo Tardaguila en plastische kunstenaar Lioubov Melantchouk aan de slag. Ze maken kunstwerken op basis van de woorden van de cursisten. Stadsdichter David Troch stapt mee in het traject. Als gastdocent draagt hij zijn literair steentje bij tot twee van de vijf workshops. Op het toonmoment neemt hij de presentatie op zich en brengt voor deze gelegenheid gecreëerd werk.

Dit traject loopt van 1 oktober 2016 t.e.m. 8 april 2017, en eindigt met een toonmoment op zaterdag 8 april in het Poëziecentrum.

Deelname: gratis Info en inschrijving: kaderkusu@hotmail.com Locatie 05/11: MIAT Minnemeers 10, Gent Locatie 03/12: MSK, Fernand Scribedreef 1 (Citadelpark), Gent

WOENSDAG 9 NOVEMBER 2016, 20:00 ‘Jongeren en sociale rechtvaardigheid: een actueel debat’ Saskia Van Nieuwenhove en Didier Reynaert HUMANISTISCH VERBOND GENT Het drama van Jordy die stierf van ontbering in een tentje in het Gentse recreatiedomein Blaarmeersen beroert nog steeds de gemoederen. Hoe is het mogelijk dat een jonge medeburger moederziel alleen, compleet aan zijn lot werd overgelaten. Na een jeugd zonder hoogtepunten in een instelling, was de jongen op zijn achttiende duidelijk niet klaar voor een leven op eigen benen.

Jordy viel tussen alle plooien. Te braaf voor de jeugdrechter, niet autistisch genoeg voor het ziekenhuis.

Hoe sociaal rechtvaardig is onze samenleving vandaag voor kinderen en jongeren? Wat is de verantwoordelijkheid van een samenleving voor de ondersteuning van kinderen en jongeren? In welke mate kan een hervormde jeugdhulp een antwoord bieden op de vele vragen waar kinderen en jongeren vandaag mee worden geconfronteerd?

Op deze vragen en veel meer krijgt u een antwoord. Saskia van Nieuwenhove werkt als journaliste, gespecialiseerd in justitie en jeugdzorg en had zelf een verleden onder de beschermingsmaatregel van de jeugdrechtbank. Zij werkte mee aan het nieuwe decreet Integrale Jeugdhulp en kent ook de werking van pleegzorg. Zij gaat in gesprek met Didier Reynaert, lector Sociaal Werk aan de Hogeschool Gent, lector kinderrechten aan de Hogeschool Odisee en docent sociaal werk aan de Hogeschool Arnhem en Nijmegen.

Hij is medeoprichter van het Kenniscentrum Kinderrechten en auteur van vele boeken en artikels over kinderrechten.

Deelname: gratis voor HV Gent-leden en studenten € 4 (niet-leden)

november 2016 > 47

AGENDA

Info en inschrijving: Brigitte Walraeve hvv.gent@geuzenhuis.be - 09 220 80 20 Locatie: Geuzenhuis, Kantienberg 9, Gent

VRIJDAG 18 - ZONDAG 27 NOVEMBER 2016 Multatuliteater WILLEMSFONDS GENT

DINSDAG 15 NOVEMBER 2016, 19:30-22:00 Filosofisch gesprek ‘Mededogen, een sterkte of een zwakte?’

HVV ZAHIR Toen de vluchtelingenuitdaging zich massaal aanbood in Europa kregen mensen, die hen wilden opvangen, algauw te horen dat hun empathie en het daaraan verbonden mededogen gevaarlijk was.

Het publiceren van de foto van het overleden aangespoelde jongetje, bracht een golf van medeleven met zich mee. Toch kon de voorzitter van de huidige grootste partij van Vlaanderen niet nalaten duidelijk te maken ‘dat hij zich niet schuldig voelde’, waarmee hij aangaf dat ook wij ons niet schuldig dienden te voelen. Mededogen bleek niet op zijn plaats.

Verzwakt mededogen ons dan? Erger nog, kan het mogelijks onze zekerheden, onze waarden en normen aantasten? Of dienen we mededogen eerder te beschouwen als een evidente vorm van solidariteit? Leidt gebrek aan mededogen niet naar onverschilligheid en verharding?

Tijdens deze filosofische oefening krijgt u, in openheid en met respect, de kans om uw gedachten hieromtrent filosofisch te uiten en andere meningen te ontmoeten.

Gratis toegang Info en inschrijving: gustaaf de meersman videokontakt.gdm@telenet.be - 09 330 35 77 Locatie: Geuzenhuis, Kantienberg 9, Gent

DONDERDAG 17 NOVEMBER 2016, 14:00 Filmnamiddag met nabespreking ‘Offline’ HUISVANDEMENS GENT I.S.M. GENTSE GRIJZE GEUZEN EN FENIKS Een film over zingeving en verscheidenheid: over re-integratie, een (tweede) kans, spijt, uitsluiting, verlies en eenzaamheid, hoop, … Deze voorstelling kadert in de Nationale Dagen van de Gevangenissen. De film wordt ingeleid door Tania Ramoudt, Stichting voor Morele Bijstand aan Gevangenen.

Gratis toegang Info en inschrijving: gent@deMens.nu - 09 233 52 26 Locatie: Geuzenhuis, Kantienberg 9, Gent

48 > november 2016

Deelname: prijs nog niet gekend bij het ter perse gaan van dit nummer Info en inschrijving: www.multatuliteater.be Locatie: Lakenmetershuis, Vrijdagmarkt 24-25, Gent

ZONDAG 20 NOVEMBER 2016, 15:00 Hommage concert Wannes Van de Velde met presentatie biografie Dree Peremans VERMEYLENFONDS I.S.M. TREFPUNT VZW MET DE STEUN VAN STAD GENT Wannes Van de Velde vertoefde graag en regelmatig in Gent en lag met Walter De Buck aan de basis van de vernieuwde Gentse feesten in de jaren zeventig. Wannes leerde ook Walter De Buck het repertoire van K ­ arel Waeri kennen, ‘De Gentse Beranger’. Hij is in Vlaanderen met weinig andere mensen te vergelijken, omdat hij ook een zeer geëngageerde pen had. Hij blies de oude Vlaamse straat- en marktliederen nieuw leven in, maar voegde er hoe langer hoe meer zijn eigen zeer herkenbare ‘touch’ aan toe. In die traditie van oude liederen klaagde hij allerlei misstanden aan.

De matinee bestaat uit een eigenzinnige mengeling van tekst en muziek met herinneringen als rode draad.

Dree Peremans stelt er zijn boek Wannes.

Hier is hem terug voor (uitgeverij EPO).

Met: Marc Hauman, Bernard Van Lent (De Volgende Stroof), Koen De Cauter, Hans Mortelmans en Bob De Moor.

Deelname: € 12 (VF-leden en Trefpunt) te storten op rek.nr. BE50 0011 2745 2218 van VF vzw met vermelding ‘Wannes Van de Velde’ / alle anderen: € 15 (VVK) / € 18 (ADD). Tickets: www.minard.be 09 267 28 28 Info en inschrijving leden: fabjen@vermeylenfonds.be - 09 223 02 88.

Locatie: Minardschouwburg, Romain De Coninckplein, Walpoortstraat 15, Gent

VRIJDAG 25 NOVEMBER 2016, 09:00-16:30 Studiedag ‘Contextbegeleiding in functie van autonoom wonen 3.0. Een antwoord op nieuwe maatschappelijke uitdagingen?’

DE COCON, JEUGDHULP AAN HUIS Het verhoogde risico op thuisloosheid bij jongeren die de bijzondere jeugdbijstand verlaten, vraagt om een gerichte aanpak.

Met de steun van het agentschap Jongerenwelzijn, ontwikkelde ‘De Cocon’ een nieuwe methodiek die inzet op het creëren van een stabiele ‘thuissituatie’. Dat kan zijn een terugkeer naar huis, wonen bij een vriend of familielid maar ook zelfstandig wonen. Bij de keuze van woonvorm kijken we wat de jongere wil maar ook aankan.

Bijzonder aan de methodiek is de focus op het herstel en verstevigen van het sociaal en familiaal netwerk, het aanleren en trainen van noodzakelijke vaardigheden voor het uitbouwen van een stabiele thuis en een ondersteunende groepswerking.

Deze studiedag richt zich tot hulpverleners, stafmedewerkers, beleidsverantwoordelijken, onderzoekers, ... Kortom, tot iedereen die een manier zoekt om de hulpverlening onderbouwd te verbeteren.

PROGRAMMA 09:00 09:30 09:45

Onthaal Verwelkoming en inleiding Methodisch en wetenschappelijk onderbouwd werken: ‘evidencebased werken’ en methodiekontwikkeling. Wim Taels, directeur De Cocon.

10:30 Pauze 10:45 Een voorziening voor bijzondere jeugdbijstand verlaten: op zoek naar een plek in de samenleving. Veerle Stroobants, Steunpunt tot bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting.

11:20 Financieel risicogedrag bij jongeren. Wat werkt in budgetbegeleiding bij jongeren? Ilse Cornelis, Centrum voor budgetadvies en –onderzoek.

11:55 Vragen aan de sprekers 12:30 Broodjeslunch 13:30 ‘La Vie’, een nieuwe methodiek CBAW: voorstelling en getuigenissen.

14:45 Pauze 15:00 Vragenronde 15u25 Slotwoord 15:40 Afsluitende drink en netwerkmoment 16:30 Einde Deelname: € 35 (incl. publicatie, lunch, drank) Info en inschrijving: www.decocon.be/studiedag Locatie: Zebrastraat 32, Gent

DEGEUS

AGENDA

VRIJDAG 25 NOVEMBER 2016, 20:00-22:00

VRIJDAG 2 DECEMBER 2016, 13:00-19:30

Vernissage cartoontentoonstelling MIXeD

Festival van de gelijkheid Debatten

Norbert Van Yperzeele KUNST IN HET GEUZENHUIS & HUISVANDEMENS GENT De tentoonstelling van een tachtigtal cartoons biedt een overzicht van de periode 2008 tot 2016. Het is een MiX van gagcartoons, veelal rond een thema opgelegd bij diverse nationale en internationale cartoonwedstrijden en de cartoons die bij de artikels van De Geus, ons aller vrijzinnig tijdschrift, zijn verschenen in de afgelopen jaren. Een glimlach en een grimlach, al naargelang de onderwerpen, wordt uw deel. Welkom!

Gratis toegang De tentoonstelling wordt ingeleid door Willem Elias De tentoonstelling loopt van zaterdag 26 november t.e.m. zondag 4 december 2016 Openingsuren: weekdagen van 9:00 tot 16:30 / vr tot 16:00 (op weekdagen graag een seintje vooraf) / zaterdag en zondag van 14:00 tot 17:00 Info en inschrijving: KIG - martine@geuzenhuis.be 09 220 80 20 Locatie: Geuzenhuis, Kantienberg 9, Gent

VERMEYLENFONDS I.S.M. CURIEUS, LINX PLUS EN JIJ MAAKT MORGEN

13:00-14:30 TTIP-tribunaal. De jury, dat ben jij De ultieme afbraak van ons Europees sociaal systeem? Of noodzakelijk voor meer economische groei?

Wanneer het gaat over het handelsverdrag tussen Europa en de Verenigde Staten, staan de meningen mijlenver uiteen en klinken ze om ter luidst. Dat de onderhandelingen in het geheim werden gevoerd, voedt de speculatie.

Wij houden van een pittig debat en dus stoken we het vuur even op. TTIP wordt voor een tribunaal gebracht. En de jury, dat ben jij.

Twee ervaren coaches (Karel De Gucht pro, Kathleen Van Brempt contra) nemen een team van jonge debaters onder hun vleugels en nemen het tegen elkaar op. Argumenten worden gefileerd, afgewogen en uiteindelijk stemt het publiek. Voor of tegen TTIP?

15:30-17:00 Angst ZATERDAG 26 NOVEMBER 2016, 19:00 Nacht van de Vrijdenker

PROGRAMMA:

HVV GENT & VC GEUZENHUIS

- Lezingen: Rutger Bregman, Johan Braeckman, James Garvey, Marli Huijer, Ignaas Devish, Richard Wilkinson.

- Debat vrije wil: Farah Focquaert, Jan Verplaetse, Kris Wellekens, Miriam van Reijen, Manu Keirse. Moderator: An Ravelingien.

- Gesprekken: Tinneke Beeckman & Guillaume Van der Stighelen. Thomas Decreus & Christophe Callewaert.

- Powertalks: Griet Vandermassen, Bart Coenen, Pieter Bonte, Darya Safai.

- En verder: Op de filosofa met Peter Algoet / ‘Durf te twijfelen’ met Leonie Breebaert, Tim de Mey, Johan Braeckman en Ignaas Devisch / Filocafé met Alex Klijn.

Tickets: € 16 leden lidorganisaties Geuzenhuis (te koop aan de infobalie Geuzenhuis) € 18 VVK (www.uitbureau.be) / € 20 ADD Info: thomas@geuzenhuis.be - 09 220 80 20 www.nachtvandevrijdenker.be Locatie: Zebrastraat 32, Gent

DEGEUS

Geen verdere info bij het ter perse gaan van dit nummer.

18:00-19:30 Duurzame diversiteit Onderwerping of culturele

bastaards Rik Pinxten, Dirk Jacobs, Joëlle Milquet (o.v.) en Laurette Onkelinx (o.v.) debatteren over integratie en werkgelegenheid, de toekomst van de superdiverse stedelijkheid, …

Gratis toegang Info en inschrijving: www.festivalgelijkheid.be Locatie: Geuzenhuis, Kantienberg 9, Gent

VRIJDAG 2 DECEMBER 2016, 20:00-21:30 Festival van de Gelijkheid Sofalabs VERMEYLENFONDS Zijn lezingen te passief voor jou? Discussieer je liever mee met de deskundigen? Schrijf je dan in voor de sofalabs.

Met een beperkte groep mensen denk je samen na over zeer concrete thema’s. De discussietekst die je op voorhand krijgt toegestuurd, geeft je alvast stof om jouw labo voor te bereiden. Je bouwt mee aan een standpunt.

20:00-21:30 ‘Deeleconomie tussen wens en werkelijkheid’ Wat zijn de mogelijkheden van de deeleconomie? Wat zijn de gevaren? Hoe kan de deeleconomie best evolueren? En hoe kan je deze best implementeren op lokaal niveau?

In de sofa: Rogier De Langhe, economiefilosoof UGent en Thomas Decreus, filosoof & redacteur DeWereldMorgen.

20:00-21:30 ‘Vakbond 2.0’ Hoe gaat de verhouding tussen arbeid en kapitaal er in de nabije toekomst uitzien? Hoe moet een duurzaam arbeidsmodel eruit zien?

En wat is de rol van de vakbond hierin?

In de sofa: Frank Moreels, voorzitter BTBABVV en Sarah Van Liefferinge, Gentse piraat.

Deelname: gratis Info en inschrijving (max. 20 deelnemers per sofalab): www.festivalgelijkheid.be Locatie: Geuzenhuis, Kantienberg 9, Gent

ZATERDAG 3 DECEMBER 2016, 14:00-17:30 Studienamiddag ‘Voedselverspilling versus Voedselveiligheid: het ethisch dilemma’ FONDS LUCIEN DE CONINCK Hebben dumpsterdivers het recht om voedsel uit supermarktcontainers te halen of is het risico op voedselvergiftiging te groot? Zijn donaties aan voedselbanken en caritatieve organisaties van minderwaardige kwaliteit? Kunnen we de houdbaarheidsdata versoepelen zonder risico’s voor de voedselveiligheid? Zijn internationale voedselstandaarden verantwoord indien afgekeurd voedsel bij de armen terecht komt? Op Belgisch, Europees en ook internationaal niveau worden verschillende inspanningen geleverd om de voedselverspilling terug te dringen. Dit is echter geen eenvoudige taak: de actoren in de voedselketen – van producent tot consument – hebben soms tegenstrijdige belangen. Op de studiedag over voedselverspilling van het Fonds Lucien de Coninck gaan we in op de afweging tussen voedselverspilling en voedselveiligheid in verschillende schakels van de voedselketen.

Experts in voedselveiligheid, landbouwonderzoek en voedselcoördinatie delen hun visies op het terugdringen van voedselverspilling met respect voor voedselveiligheid.

november 2016 > 49

AGENDA

Deelname: gratis (FLDC-leden, studenten en + 65) / € 5 (alle anderen, ter plaatse te betalen) Info en inschrijving (verplicht): fondsluciendeconinck@gmail.com https://fondsluciendeconinck.com Locatie: Liberaal Archief, Kramersplein 23, Gent

ZONDAG 4 DECEMBER 2016, 11:00 Bezoek begraafplaats Gentbrugge KUNST IN HET GEUZENHUIS Gentbrugge heeft met zijn 11.500 graven de derde grootste begraafplaats van Gent. Je kan er o.a. het graf van John Massis terugvinden.

Specifiek aan deze begraafplaats is ook de rozentuin waarin keramische sierurnen staan in de vorm van een roos. An Hernalsteen is onze trouwe gids op post. KIG trakteert u traditioneel op een verwarmend drankje!

Deelname: € 8.

Info en inschrijving: KIG - martine@geuzenhuis.be - 09 220 80 20.

Locatie: afspraak om 10:50 aan de ingang van de begraafplaats, Gentbruggeplein 9, Gentbrugge

ZONDAG 4 DECEMBER 2016, 11:00 (DEUREN: 10:30) Literaire matinee WILLEMSFONDS GENT Deelname: € 5 (WF-leden) / € 7 (niet-leden) Info en inschrijving: Adrien De Vos adrien.devos@vrt.be - 09 220 55 15 Locatie: Lakenmetershuis, Vrijdagmarkt 24-25, Gent

Tickets: € 10 / € 5 / kassa: € 12 en € 7.

Info en inschrijving: concerten@vub.ac.be www.vub.ac.be /vuborkest Locatie: De Bijloke, Jozef Kluyskensstraat 2, Gent

DONDERDAG 15 DECEMBER 2016, 14:00 Midwinterbijeenkomst met lezing ‘Metdepenningen, Snellaert en Moyson’ Herman Balthazar GENTSE GRIJZE GEUZEN Na de vorige lezing over het kort durende Verenigd Koninkrijk der Nederlanden onder Koning Willem I (1815-1830) brengt ­Herman Balthazar een verhaal over de naweeën, vooral te Gent, aan de hand van drie protagonisten: advocaat Hippoliet ­ Metdepenningen, literator Ferdinand Snellaert en dichter-sociaal militant Emiel Moyson.

Deze activiteit is tevens onze midwinterbijeenkomst, dus koffie en versnaperingen mogen niet ontbreken. Voor dit evenement brengt iedere deelnemer ‘iets’ mee voor bij de koffie: koekjes, taartjes en/of dergelijke.

Gratis toegang Info en inschrijving: dan.block@gentsegrijzegeuzen.net Locatie: Geuzenhuis (Zuilenzaal), Kantienberg 9, Gent

VRIJDAG 16 & ZONDAG 18 DECEMBER 2016 Theater Toi Toi WILLEMSFONDS GENT

ZONDAG 4 DECEMBER 2016, 15:00 Themaconcert ‘Brandend’ Symfonisch Orkest van de VUB

Deelname : niet bekend bij het er perse gaan van dit nummer Info en inschrijving : info@willemsfonds.be - 09 224 10 75 Locatie: Lakenmetershuis, Vrijdagmarkt 24-25, Gent

DEMENS.NU Officiële voorstelling van de hymne van deMens.nu De gedachten zijn vrij n.a.v. 45 jaar deMens.nu.

PROGRAMMA

Olympic Spirit – John Williams Ouverture De Toverfluit – Wolfgang A. Mozart De gedachten zijn vrij – Guy Cuyvers Henry VIII, Three Dances – Edward German Concerto for Bass Drum – Gabriel Prokofiev The Godfather – Nino Rota The Fellowship of the Ring – Howard Shore VUBorkest o.l.v. Jurgen Wayenberg / Solist: Brecht Adriaenssens / Woord: Ingrid Vanrutten.

50 > november 2016

DINSDAG 20 DECEMBER 2016, 19:30-22:00 Filosofisch gesprek ‘Hoe belangrijk is taal?’

HVV ZAHIR Als we het over taal hebben, hebben we het meestal over de gesproken taal of kan het ook gaan over onze lichaamstaal of over de taal van de muziek?

Begrijpen we elkaar altijd? En waardoor ontstaan er zo gemakkelijk en zo vaak misverstanden? En wat met de ontmoeting met anderstaligen?

Mogen (moeten?) we erop staan, dat de algemene taal, het A.N., als voertaal wordt ge-

bruikt? Of dienen we daar soepel mee om te gaan?

Moet het dialect beschouwd worden als een vorm van vreemde taal ten opzichte van het Algemeen Nederlands? Of is dit een brug te ver? Kan taal ook als een ‘instrument’ gebruikt worden om mensen te enthousiasmeren, tot solidariteit op te roepen, te troosten …? Indien dit zo is, kan taal dan ook als een wapen gebruikt worden om te liegen, om mensen te kleineren, zwart te maken, te marginaliseren …?

Zoals je merkt, kan deze babbel over het belang van de taal, resulteren in een boeiende en levendige filosofische oefening.

Gratis toegang Info en inschrijving: gustaaf de meersman videokontakt.gdm@telenet.be - 09 330 35 77 Locatie: Geuzenhuis, Kantienberg 9, Gent

WOENSDAG 21 DECEMBER 2016, 19:00 Proclamatie Willy Bultereys’ poëzie- en prozawedstrijd 2016 WILLEMSFONDS OOST-VLAANDEREN I.S.M. WILLEMSFONDS GENT In de voorbije maanden organiseerde het Willemsfonds Oost-Vlaanderen opnieuw zijn tweejaarlijkse schrijfwedstrijd voor jongeren. Jongeren van de 1ste en 2de graad van het secundair onderwijs konden één gedicht, verhaal of tekst schrijven binnen het thema ‘Muziek’. Vanavond komen we te weten welke verhalen of gedichten de jury nomineerde en horen we wat muziek voor jongeren betekent of hoe muziek hen inspireert. De feestelijke en ‘muzikale’ prijsuitreiking vindt plaats in het Lakenmetershuis te Gent. Iedereen is van harte welkom!

Gratis deelname Info en inschrijving: Willemsfonds O-VL nathalie.devis@willemsfonds.be - 09 267 39 63 Locatie: Lakenmetershuis, Vrijdagmarkt 24-25, Gent

GENTBRUGGE ZONDAG 20 NOVEMBER 2016, 12:00 Jaarlijks cultureel etentje WILLEMSFONDS GENTBRUGGE Zoals elk jaar worden wij verwend in het Braemhof met een aperitief en hapje, ­ driegangenmenu, koffie en versnaperingen.

Op deze gelegenheid hebben wij fotograaf

DEGEUS

AGENDA

Emmanuel De Coster te gast. Emmanuel stelt zijn fotoreeks De Gentse natuurparel tentoon. Daarin legt hij sfeermomenten vast van een landschap badend in ochtendlicht tot een ontwakende spin in het Stedelijk Natuurreservaat Bourgoyen-Ossemeersen.

Deelname: € 63/p.p. (all-in) Info en inschrijving: Chantal Couck chantal.couck@skynet.be - 09 230 20 04 - 0479 21 00 11 Locatie: Braemhof, Braemkasteelstraat 6, Gentbrugge

DONDERDAG 24 NOVEMBER 2016, 20:00 Lezing ‘Wat doen vóór je overlijden?’

WILLEMSFONDS GERAARDSBERGEN I.S.M. LIBERAAL GEBOUW

GERAARDSBERGEN DONDERDAG 10 NOVEMBER2016, 20:00 Martin Heidegger: ‘in-de-wereld-zijn’ Prof. dr. Marc Van den Bossche, vakgroep wijsbegeerte en moraalwetenschappen VUB UPV GERAARDSBERGEN Heideggers verwerpelijke politieke engagement onder de Nazi’s neemt echter niet weg dat hij als geen ander de twintigste-eeuwse filosofie een nieuwe weg heeft opgestuurd.

Heidegger neemt radicaal afscheid van een westerse traditie waarin het subject als eigenmachtig wordt beschreven. Hij introduceert de term Dasein om de menselijke existentie te karakteriseren. Als Dasein zijn wij altijd innig verweven met de wereld waarin wij verkeren.In deze lezing tracht professor Marc ­Vandenbossche te tonen hoe dit vernieuwende en zelfs emancipatorische consequenties kan hebben voor een ‘anders denken’ van het humanisme als existentiefilosofie.

Gratis toegang Info en inschrijving: Dominique Brems upv_dominique.brems@telenet.be http://upv.vub.ac.be/upv-regionaal Locatie: Liberaal gebouw, zaal Manneke Pis Museum Markt 47, Geraardsbergen

ZATERDAG 19 NOVEMBER 2016, 14:00 Tijl-en-Uil-en-Spiegel-Prijs WILLEMSFONDS GERAARDSBERGEN Op zoek naar jong talent van 12 tot 30 jaar in Groot-Geraardsbergen gaan we voor de eerste maal van start met een taalwedstrijd, meer bepaald een monologenwedstrijd voor jongeren. Er is één prijs per leeftijdscategorie (12-16, 17-21, 22-30): € 300 en een souvenir.

Iedereen is van harte welkom!

DEGEUS

Gratis toegang.

Info en inschrijving (vóór 23/10): Luc Govaert - luc-govaert@telenet.be - 0479 41 95 76 Locatie: Kunstacademie, Grotestraat 20a en Liberaal Gebouw, Markt 47, Geraardsbergen

De lezing gaat in op het wettelijk kader van schenkingen en euthanasie: een stand van zaken en mogelijkheden.

Gratis toegang Info en inschrijving: Luc Govaert luc-govaert@telenet.be - 0479 41 95 76 Locatie: Liberaal Gebouw, Markt 47, Geraardsbergen

WILLEMSFONDS HERZELE Wij nodigen jullie uit voor een heerlijke koffietafel. Foto’s van de activiteiten van het voorbije jaar worden geprojecteerd. Daarna komt de kerstman op bezoek, hij brengt een geschenkje mee voor alle aanwezige leden van het Willemsfonds Herzele en hun kinderen tot 12 jaar.

Deelname: € 6 (WF-leden) / € 10 (niet-leden) gratis (kinderen) Info en inschrijving (gewenst): Christine Glorieux christine.glorieux@telenet.be - 0478 23 56 05 Betalen kan via overschrijving op rek.nr. BE84 7371 3109 7159 van WF Herzele of contant aan de inkom (graag vermelden bij inschrijving) Locatie: zaal ’t Hoefijzer, H. Hartplein 5, Herzele

MOERBEKE-WAAS ZONDAG 13 NOVEMBER 2016, 12:00

DONDERDAG 8 DECEMBER 2016, 20:00 De rol van de kunstenaar in de maatschappij doorheen de kunstgeschiedenis Peter Jonnaert, kunsthistoricus UPV GERAARDSBERGEN Reeds vanaf de oudheid was er een haatliefde verhouding tussen maatschappij en kunstenaar. In deze lezing verklaart Peter Jonnaert het wantrouwen ten aanzien van kunstenaars dat geregeld terug zal keren. Je ziet voorbeelden van grote kunstenaars doorheen gans de kunstgeschiedenis wiens werk werd beschouwd als ontaarding van de morele waarden en een uiting van een decadent individualisme. We constateren hoe velen toch hun eigen weg vervolgden met een persoonlijke kritische kijk op de wereld. In deze lezing zien we dat de integere kunstenaar van vandaag ook nog wil confronteren en inspelen op het geweten van de mens.

Gratis toegang Info en inschrijving: Dominique Brems upv_dominique.brems@telenet.be http://upv.vub.ac.be/upv-regionaal Locatie: Liberaal gebouw, zaal Manneke Pis Museum, Markt 47, Geraardsbergen

HERZELE MAANDAG 26 DECEMBER 2016, 14:30 Kerstfeest

Etentje met voorstelling jaarprogramma WILLEMSFONDS MOERBEKE-WAAS Het laatste van onze activiteiten is nog niet beleefd en we zijn al aan uitnodiging toe voor onze jaarlijkse maaltijd met presentatie van de activiteiten die wij voor jullie voorzien voor het volgende jaar. Bij Vanessa en Jan in Feestzaal Triphon in Moerbeke bieden wij u een feestelijke kwaliteitsmaaltijd aan. Tussen de gerechten door overlopen we even samen waaraan we het voorbije Willemsfondsjaar hebben kunnen deelnemen. Beviel het en wat zullen jullie zeker niet willen missen van ons jaarprogramma 2017!

Deelname: € 55 (WF-leden) / € 58 (niet-leden) voor het hele menu (aperitief met hapjes, voorgerecht, hoofdgerecht en dessert) Info en inschrijving: Rudy Van Megroot rudyvanmegroot@skynet.be - 0476 48 42 05 Locatie: Brasserie Feestzaal Triphon Eksaardedam 15, Moerbeke

OUDENAARDE VRIJDAG 4 NOVEMBER 2016, 18:30 Vernissage fototentoonstelling ‘Maatschappelijke kwetsbaarheid in beeld’ Villa Voortman VERMEYLENFONDS OUDENAARDE Aan de hand van een fotografieproject, op

november 2016 > 51

AGENDA

initiatief van de Hogeschool Gent, brachten mensen die kampen met verslaving of psychische problemen hun verhaal in beeld en stonden ze stil bij hun positie in de samenleving en de rol die kwetsbaarheid daarbij speelt. Door hen een camera aan te reiken, werden ze uitgenodigd om hun persoonlijke ervaringen in beeld te brengen en aangemoedigd om te reflecteren over hun eigen identiteit en positie in de samenleving.

Door middel van tien thema’s die als rode draad door de verhalen en beelden lopen, nemen zij de toeschouwer mee in hun dagelijks leven en hun positie in de samenleving. Ze nodigen de toeschouwer hiermee uit om stil te staan bij thema’s als inclusief burgerschap, vermaatschappelijking van de zorg en kwetsbaarheid.

Gastsprekers: Dirk Bryssinck, Jessica De Maeyer en Nicq Vander Cruyssen.

Gratis toegang De tentoonstelling loopt van 4 november tot 4 december 2016. Openingsuren: alle openingsdagen van het VC Liedts of op afspraak Info en inschrijving: info@vcliedts.be - 055 30 10 30 Locatie: VC Liedts, Parkstraat 2, 9700 Oudenaarde

Tentoonstelling handgemaakte zijden sjaals Saskia Roman VERMEYLENFONDS OUDENAARDE Info en inschrijving: info@vcliedts.be - 055 30 10 30.

Locatie: VC Liedts, Parkstraat 2, Oudenaarde.

RONSE DONDERDAG 17 NOVEMBER 2016, 19:30-22:00 Muziek… als rode draad in ons leven VC DE BRANDERIJ I.S.M. HUISVANDEMENS RONSE, VORMINGPLUS EN DE VERSCHILLENDE LEVENSBESCHOUWINGEN Hoe komt het dat in elke levensbeschouwing muziek verweven zit? Ronsenaars brengen een getuigenis, afgewisseld met een waaier aan muziek. We gaan daarna met elkaar in dialoog.

Gratis toegang, reservatie gewenst Info en inschrijving: www.vormingplus-vlad.be - 09 330 21 30 Locatie: Sint-Pieterskerk, Lorettestraat, Ronse

DONDERDAG 24 NOVEMBER 2016, 20:00

Debat over levenseinde, palliatieve zorg en euthanasie

Theatermonoloog ‘Bloedgetuigen’

VERMEYLENFONDS OUDENAARDE I.S.M. WILLEMSFONDS OUDENAARDE Info en inschrijving: info@vcliedts.be - 055 30 10 30.

Locatie: VC Liedts, Parkstraat 2, Oudenaarde.

MAANDAG 12 DECEMBER 2016, 20:00 De opkomst van IS en het kalifaat Prof. dr. Gino Schallenbergh, Onderzoeksgroep Nabije Oosten studies, KUL UPV OUDENAARDE Gratis toegang Info en inschrijving: Norbert Van Yperzeele norbertvy@gmail.com http://upv.vub.ac.be/upv-regionaal.

Locatie: VC Liedts, Parkstraat 2, Oudenaarde.

ZONDAG 18 DECEMBER 2016

Johan de Boose HUISVANDEMENS RONSE, VC DE BRANDERIJ, WILLEMSFONDS RONSE EN VORMINGPLUS In 2011 schreef slavist Johan de Boose de spraakmakende roman Bloedgetuigen. Een epos van bijna 1000 pagina’s over de Tweede Wereldoorlog, collaboratie, verzet en het Oostfront. De avond start als lezing maar ontspoort geleidelijk in een theatermonoloog. Johan de Boose wordt speler en het publiek medeplichtige.

Drie personages staan op uit het puin van de oorlog: een Vlaamse soldaat die in Leningrad bij de SS is beland, een Russisch-Joodse soldaat die dienst neemt bij de door hem gehate Stalin, en een jonge Ballerina, de meest verkrachte vrouw te wereld. Het speelvlak is de geschiedenis, de 20ste eeuw, Europa. Het mooiste en het ergste waartoe de mens in staat is, wordt op dat speelvlak opgevoerd.

Niets is vrijblijvend. Attentie: u wordt bij het betreden van de zaal verzocht uw schoenen in bewaring te geven bij de garderobe.

Deelname: € 10 / € 2 (sociaal tarief)

52 > november 2016

DONDERDAG 1 DECEMBER 2016, 19:30 Film met bespreking: ‘Demain’

MAANDAG 28 NOVEMBER 2016, 20:00

Karin Moellaert

Info: Isabelle Raevens willemsfondsronse@gmail.com - 0476 35 64 56 Inschrijving noodzakelijk via www.vormingplus-vlad.be/ theatermonoloog-bloedgetuigen Locatie: CC De Ververij, Wolvestraat 37, Ronse

HUISVANDEMENS RONSE I.S.M. VC DE BRANDERIJ, VF RONSE, VORMINGPLUS EN TRAP RONSE ‘Als we het gedrag van mensen willen veranderen, moeten we oplossingen tonen en niet de problemen.’ Dat moeten Cyril Dion en Mélanie Lauren gedacht hebben toen ze op onderzoek vertrokken naar tien verschillende landen. Met de camera op de schouder en de microfoon in de hand interviewden ze pioniers van verandering in landbouw, energie, economie, democratie en onderwijs. Op die manier stelden ze een beeld samen van de wereld van morgen via de oplossingen van vandaag. Een positief beeld dat niet vertrekt van dreigementen, kommer en kwel maar van hoop en optimisme.

De film wordt ingeleid door Dirk Coeckelbergh, afgevaardigd bestuurder van New B. Deelname: € 3.

Info en inschrijving: VC De Branderij de.branderij@skynet.be - 055 20 93 20 Locatie: CC De Brouwerij, Priesterstraat 13, Ronse

SINT-NIKLAAS DONDERDAG 17 NOVEMBER 2016, 19:30 [OVER]LEVEN: Petra De Sutter vertelt over haar strijd als transvrouw, arts en politica HUISVANDEMENS SINT-NIKLAAS Petra De Sutter is arts-gynaecoloog en hoofd van de Afdeling voor Reproductieve Geneeskunde aan het UZ Gent. Daarnaast is ze ook professor aan de Universiteit Gent, Europees parlementslid en gecoöpteerd senator voor Groen. Petra De Sutter is een opvallende stem in het publieke debat, zowel als arts, wetenschapper en politica, als in haar hoedanigheid van boegbeeld van de transgenderbeweging. Samen met journaliste Elke Lahousse (Knack Weekend) tekende ze haar verhaal op. Jarenlang leefde Petra De Sutter als vrouw in een mannenlichaam, tot ze op haar veertigste besloot zich te bevrijden en de transitie te maken. Tijdens deze lezing vertelt Petra De

DEGEUS

AGENDA

Sutter over haar strijd als transvrouw, arts en politica. Aan de hand van haar eigen levensverhaal geeft ze haar visie op geneeskunde, wetenschap, muziek en filosofie; en komt ze tot haar huidig politiek engagement op vlak van mensenrechten, gezondheid, milieu en Europa.

Deelname: € 8 Info en inschrijving: sintniklaas@demens.nu 03 777 20 87 Locatie: HuisvandeMens, Stationsplein 22, Sint-Niklaas

DINSDAG 22 NOVEMBER 2016, 19:30 Concert IN HET HUIS met Deborah Ostrega & Ernst Löw HUISVANDEMENS SINT-NIKLAAS I.S.M. BEWEGING TEGEN GEWELD VZW ZIJN, CAW O-VL TEAM PARTNERGEWELD, WELZIJNSHUIS Deborah Ostrega en Ernst Löw zijn twee artiesten die aangegrepen werden door de problematiek van familiaal geweld en gedreven zijn om hier ook iets aan te doen. Ze willen mensen die met familiaal geweld te maken krijgen, duidelijk maken dat ze niet alleen staan.

We volgen het verhaal van Johanna die gevangen zit in een ongezonde relatie en zoeken samen met het publiek naar een uitweg.

De voorstelling raakt, ontroert, zalft, … en zet mensen aan om niet blind te zijn voor de moeilijkheden in relaties van henzelf en van anderen.

Met dit concert reflecteren we over familiaal geweld. We geven hierbij toeschouwers de ruimte om hun ervaringen te delen en zorgen ook voor ondersteuning door professionals.

Tijdens deze avond staat de inbreng van de deelnemers centraal! We zorgen dat de aanwezigen (ook anoniem, via een systeem van postkaartjes) hun gedachten en gevoelens kwijt kunnen.

Gratis toegang, vrije bijdrage voor vzw Zijn.

Info en inschrijving: sintniklaas@demens.nu 03 777 20 87 Locatie: HuisvandeMens, Stationsplein 22, Sint-Niklaas

loze berichtgeving in de media op de korrel neemt. Het toenemend eenheidsdenken ondermijnt onze democratie en toont geen respect voor de andersdenkenden. Dit boek is een oproep tot kritisch denken!

Deelname (incl. drankje): € 2 leden / € 4 niet-leden Info en inschrijving (uiterlijk op 04/12): vrijgezind.hvvsintniklaas@gmail.be Locatie: Freinetschool Villa Da Vinci, koningin Astridlaan 96, Sint-Niklaas Kinderopvang is voorzien.

Lezing ‘Mens, erger je’ Walter Zinzen HVV SINT-NIKLAAS Walter Zinzen bespreekt zijn boek Mens, erger je waarin hij de oppervlakkige en kritiek-

DEGEUS

Deelname: € 5 (incl. drankje & koekje) Info en inschrijving (gewenst): marleen.vandenbrulle@skynet.be - 09 360 09 53 Overschrijving van € 5 p.p. op rek.nr BE13 9793 3124 8739 met vermelding van uw naam en ‘poppentheater’ Locatie: OC Leeuwergem, Gentse Steenweg 306, Zottegem

DONDERDAG 17 NOVEMBER 2016, 10:00 Natuurwandeling

WAARSCHOOT

GRIJZE GEUZEN ZOTTEGEM

ZONDAG 13 NOVEMBER 2016, 15:00 Herfstwandeling door de Gentbrugse Meersen VERMEYLENFONDS WAARSCHOOT Wandeling onder deskundige leiding van Marleen De Bels, natuurgids Natuurpunt.

De afstand bedraagt ongeveer 6 km. Denk aan gepaste wandelschoenen.

Deelname: € 3 (VF-leden) / € 4 (niet-leden) Info en inschrijving: guido.dhont@telenet.be 09 231 04 75 Locatie: afspraak om 15:00 aan restaurant ‘Benjarong Thai’ in de Koningsdonkstraat te Gentbrugge (aan de Schelde)

Natuurwandeling in één van de mooiste natuurparels van Vlaanderen: de BourgoyenOssemeersen te Gent.

Deelname: € 10 (leden) / € 12 (niet-leden) Info: Erna Van Dorpe - 09 360 90 90. Inschrijving: Marleen Van Den Brulle marleen.vandenbrulle@skynet.be - 09 360 09 53 Locatie: afspraak om 10:00 op de parking van de Bevegemse Vijvers

DONDERDAG 24 NOVEMBER 2016, 14:00 Tentoonstelling en presentatie ‘Rituelen’ GRIJZE GEUZEN ZOTTEGEM

ZATERDAG 26 NOVEMBER 2016, 20:00 Dagboekfragmenten van Anne Frank op muziek gezet door James Withbourn @ Machariuskerk VERMEYLENFONDS WAARSCHOOT Deelname: € 17 VVK / € 20 ADD / € 10 studenten Info en inschrijving: ingecouvreur@hotmail.com 09 221 72 16 - 0478 33 94 21 Locatie: Sint-Machariuskerk, Prooststraat, Gent

ZOTTEGEM DONDERDAG 3 NOVEMBER 2016, 14:30 Kinderpoppentheater Pedrolino GRIJZE GEUZEN ZOTTEGEM

ZONDAG 11 DECEMBER 2016, 14:00

het beroemde en beruchte Pierke; de volwassenen kunnen dan weer smullen van de kwinkslagen richting politiek en actualiteit.

Na het succes van de allereerste editie in 2015 halen de Grijze Geuzen opnieuw het Gentse poppentheater Pedrolino naar Zottegem. Ze brengen een heerlijke familievoorstelling voor kinderen van alle leeftijden vanaf vijf jaar. De kleintjes zullen genieten van de vrolijke en spannende avonturen van

Tentoonstelling en powerpresentatie over rituelen, in het kader van de seniorenweek.

Gratis toegang Info: William Lampens - william_lampens@skynet.be 09 355 89 49 Locatie: Lokaal Dienstencentrum (OCMW) Arthur Gevaertlaan, Zottegem

DONDERDAG 24 NOVEMBER 2016, 14:00 Cinema Kreim Freis: ‘Ne goeie film, e klapke en e stikske torte’ (3/3) Film: The Hundred Foot Journey HUISVANDEMENS ZOTTEGEM Op drie filmnamiddagen bekijken we een boeiende film door een existentiële bril. Een fijne ontmoeting, mét koffie, thee, een stukje taart, tussen gelijkgezinden.

The Hundred Foot Yourney is een feelgood-film over een familie uit Mumbai. Zij arriveren in een klein Frans dorpje, openen daar een Indisch restaurant en komen in aanvaring met de chique eetzaak aan de overkant, onder

november 2016 > 53

AGENDA

leiding van een snedige Helen Mirren. Het grootste compliment dat je deze film kan geven, is dat hij een hemelsbrede glimlach op je gezicht tovert. En dat je er enorme honger van krijgt. Zeg niet dat u niet was gewaarschuwd.

Deelname: € 3 / € 2 (GG en HVV-leden) Info en inschrijving (gewenst): zottegem@demens.nu 09 326 85 70 Locatie: huisvandeMens, Hoogstraat 42, Zottegem

DONDERDAG 15 DECEMBER 2016 Voordracht ‘Waar krijgen we kanker van?’

Dr. Rik Schots HUISVANDEMENS ZOTTEGEM Professor Schots is hemato-oncoloog in het UZ Brussel en legt op toegankelijke wijze uit welke de feiten zijn en wat fictie.

Deelname: € 5 / € 3 (GG en HVV-leden) Info en inschrijving: zottegem@demens.nu - 09 326 85 70 Locatie: huisvandeMens, Hoogstraat 42, Zottegem

extra materiële/financiële steun nodig voor deze gezinnen. Dit kan gaan om voeding, het betalen van een schoolreis (zodat het kind kan meegaan), lidgeld bij een jeugdvereniging of sportclub, ... Daarom een oproep om ons te steunen!

Alle info: https://dewarmsteweek.stubru.be/goededoelen/ de-cocon-jeugdhulp-aan-huis-vzw

OPROEP HELP KINDEREN MET HUN HUISWERK ‘Solidariteit’, een vereniging die zich op woensdagnamiddag inzet om kinderen te helpen bij hun huiswerk, heeft zich recentelijk aangesloten bij het Vermeylenfonds.

Wij roepen eenieder, die tijd en zin heeft om huiswerkklassen te begeleiden in het Gentse (Sint-Amandsberg), op om contact te nemen met Fabjen Schotte voor alle details.

Info: fabjen@vermeylenfonds.be - 09 223 02 88 Wanneer: elke woensdagnamiddag van 13:30 tot 15:00 (behalve tijdens de schoolvakanties) Locatie: Freinetschool De Vlieger, Wasstraat 120, Gent

MAANDAG 19 DECEMBER 2016, 14:00 Filmvoorstelling ‘45-Years’ GRIJZE GEUZEN ZOTTEGEM Deelname: € 7 Info: Jean-Pierre D’Hoker - 09 360 90 72. Inschrijving: Marleen Van Den Brulle marleen.vandenbrulle@skynet.be - 09 360 09 53 Locatie: zaal CC Zoetegem (Rethorica) Hospitaalstraat 20, Zottegem

OPROEP STEUN DE COCON, JEUDGHULP AAN HUIS TIJDENS DE WARMSTE WEEK VAN STUBRU De Cocon, Jeugdhulp aan Huis is erkend als goed doel voor de Warmste Week van Studio Brussel.

De Cocon, Jeugdhulp aan Huis is een organisatie binnen de Bijzondere Jeugdzorg die hulpverlening aan huis verzorgt aan kinderen, jongeren en gezinnen die zich in een problematische leef- en/of opvoedingssituatie bevinden en waarbij pedagogische ondersteuning noodzakelijk is.

Een substantieel aantal begeleide gezinnen en jongeren bevinden zich onder de armoedegrens. Om de maatschappelijke participatie en de ontplooiingskansen van de kinderen en jongeren te vergroten, is af en toe een

54 > november 2016

VASTE ACTIVITEIT VC DE BRANDERIJ

Elke eerste en derde woensdag van de maand van 19:30 tot 21:00 Bijeenkomst van SOS Nuchterheid, zelfzorg bij verslaving.

SOS Nuchterheid is een vrijzinnig en humanistisch zelfzorg initiatief en is een lidvereniging van deMens.nu Info SOS Nuchterheid: 0486 25 66 71 info@sosnuchterheid.org - www.sosnuchterheid.org.

Info en locatie: De Branderij, Zuidstraat 13, Ronse - 055 20 93 20 - debranderij@skynet.be.

VASTE ACTIVITEIT VC GEUZENHUIS

VASTE ACTIVITEITEN VC LIEDTS

Elke maandag om 20:00: Workshop hatha yoga, ingericht door het Willemsfonds (geen yoga tijdens schoolvakanties).

Elke maandag om 14:00 en elke woensdag om 19:30 Bridgewedstrijd. Organisatie: Liedts Bridge Club (uitgezonderd feestdagen).

Elke dinsdag om 19:30 Lessen ‘tai chi’ (geen les op schoolvrije dagen). Organisatie: VC Liedts.

Elke dinsdag om 20:00 Bijeenkomst SOS Nuchterheid (ook tijdens schoolvakanties).

De vrijzinnig humanistische bibliotheek is te bezoeken tijdens openingsuren of na afspraak via 055 30 10 30 of info@vcliedts.be (uitgezonderd feestdagen en schoolvakanties). Uitlenen enkel mogelijk voor leden.

Openingsuren VC Liedts: van maandag tot vrijdag van 9:00 tot 16:30. Gesloten op woensdag.

Info en locatie: VC Liedts - Parkstraat 4, Oudenaarde - 055 30 10 30 info@vcliedts.be - www.vcliedts.be.

VASTE ACTIVITEITEN VC ZOMERLICHT

Elke eerste vrijdag van de maand, 19:30 Bordspel-, borrel- en praatavond

Zondagen 20 november en 18 december, 11:00 - 13:30 Vrijzinnig aperitief Gratis toegang.

Info en locatie: VC Zomerlicht vrijzinnig.zomerlicht@telenet.be - 0475 31 79 67 Weldadigheidstraat 30, Zomergem.

Elke woensdag en vrijdag om 20:00: Bijeenkomst van SOS Nuchterheid, zelfzorg bij verslaving (alcohol en andere verslavingen). Aarzel niet om een afspraak te maken.

De lotgenoten uit uw buurt verwelkomen u van harte!

Uw contactpersoon: Eddy - 0494 65 19 84 ( woensdag ) Cynthia - 0477 65 72 11 ( vrijdag ) Locatie: Geuzenhuis, Kantienberg 9, Gent.

DIGITALE NIEUWSBRIEF

Met het verdwijnen van de maandelijkse nieuwsbrief, maken wij werk van een digitale versie. Indien u graag op de hoogte blijft van het reilen en zeilen van de Oost-Vlaamse vrijzinnige gemeenschap, stuur ons dan uw e-mailadres door naar admin@geuzenhuis.be.

DEGEUS

COLOFON

Hoofdredactie: Fred Braeckman

LIDVERENIGINGEN VC-G

Eindredactie: Griet Engelrelst, Thomas Lemmens Redactie: Kurt Beckers, Freia DeBuck, Annette De Vos, Frederik Dezutter, Karim Zahidi Vormgeving: Gerbrich Reynaert Druk: New Goff

Fred Braeckman

Griet Engelrelst

Thomas Lemmens

Kurt Beckers

Gerbrich Reynaert

Annette De Vos

Frederik Dezutter

Freia DeBuck

Karim Zahidi

Verantwoordelijke uitgever: Wim Taels p/a Kantienberg 9, 9000 Gent Werkten aan dit nummer mee: Kurt Beckers, Tim Deschaumes, Willem Elias, Dimitri Goossens, Pierre Martin Neirinckx, Renaat Ramon, Jean Paul Van Bendegem, Griet Vandermassen, Pieter Van Nuffel, Norbert Van Yperzeele, Kris Velter, Ive Verdoodt.

Cover: Gerbrich Reynaert De Geus is het tijdschrift van het Vrijzinnig Centrum-Geuzenhuis vzw en de lidvereni­g ingen en wordt met de steun van de PIMD verspreid over Oost-Vlaanderen.

Het VC-Geuzenhuis coördineert, ondersteunt, bundelt de Gentse vrijzinnigen in het Geuzenhuis, Kantienberg 9, 9000 Gent 09 220 80 20 – f09 222 70 73 admin@geuzenhuis.be www.geuzenhuis.be U kan de redactie bereiken via Thomas Lemmens, thomas@geuzenhuis.be en Griet Engelrelst, griet@geuzenhuis.be of 09 220 80 20.

De verantwoordelijkheid voor de gepubliceerde artikels berust uitsluitend bij de auteurs.

De redactie behoudt zich het recht artikels in te korten. Alle rechten voorbehouden.

Niets uit deze uitgave mag gereproduceerd of overgenomen worden zonder de schriftelijke toestemming van de redactie. Bij toestemming is bronvermelding – De Geus, jaargang, nummer en maand – steeds noodzakelijk.

Het magazine van De Geus verschijnt tweemaandelijks (5 nummers).

LIDMAATSCHAPPEN Kunst in het Geuzenhuis €12 op rekening IBAN BE38 0013 0679 1272 van Kunst in het Geuzenhuis vzw met vermelding ‘lid KIG’.

Grijze Geuzen €12 op rekening IBAN BE72 0011 7775 6216 van HVV Ledenrekening, Pottenbrug 4, 2000 Antwerpen met vermelding ‘lid GG + naam afdeling (bv. lid Gentse Grijze Geuzen)’.

Humanistisch-Vrijzinnige Vereniging €12 op rekening IBAN BE72 0011 7775 6216 van HVV Ledenrekening, Pottenbrug 4, 2000 Antwerpen met vermelding ‘lid HVV + naam afdeling (bv. lid HV Gent)’.

Vermeylenfonds €15 (-26 jarigen gratis) op rekening IBAN BE50 0011 2745 2218 van Vermeylenfonds vzw, Tolhuislaan 88, 9000 Gent met vermelding ‘lidgeld naam, voornaam, geboortedatum, M of V’.

Willemsfonds €15 op rekening IBAN BE39 0010 2817 2819 van WF Ledenrekening, Vrijdagmarkt 24-25, 9000 Gent met vermelding ‘lid WF’.

ABONNEMENTEN De Geus zonder lidmaatschap: €16 op rekening IBAN BE54 0011 1893 3897 van het VC-Geuzenhuis met vermelding ‘abonnement Geus’. Prijs per los nummer: €4.

Het Vrije Woord gratis bij lidmaatschap HVV en GGG.

De Cocon vzw, Jeugdhulp aan huis info: 09 222 30 73 of 09 237 07 22 info@decocon.be - www.decocon.be Feest Vrijzinnige Jeugd vzw info: Thomas Lemmens - 09 220 80 20 thomas@geuzenhuis.be Feniks vzw info: www.plechtigheden.be huisvandeMens - 09 233 52 26 gent@deMens.nu Fonds Lucien De Coninck vzw info: www.fondsluciendeconinck.be fondsluciendeconinck@gmail.com Humanistisch Verbond Gent info: B. Walraeve - 09 220 80 20 hvv.gent@geuzenhuis.be Humanistisch - Vrijzinnige Vereniging Oost-Vlaanderen info: T. Dekempe - 09 222 29 48 hvv.ovl@geuzenhuis.be Gentse Grijze Geuzen info: R. Van Mol - 0479 54 22 54 rvanmol@hotmail.com Kunst in het Geuzenhuis vzw info: Martine Ledegen - 09 220 80 20 martine@geuzenhuis.be SOS Nuchterheid vzw In Gent, woensdag en vrijdag (alcohol en andere verslavingen). info: 09 330 35 25(24u op 24u) info@sosnuchterheid.org www.sosnuchterheid.org UPV Gent Info: Geert Boxstael geert.boxstael2@telenet.be Vermeylenfonds Oost-Vlaanderen info: 09 223 02 88 info@vermeylenfonds.be www.vermeylenfonds.be Willemsfonds Oost-Vlaanderen info: 09 224 10 75 info@willemsfonds.be www.willemsfonds.be Werkgemeenschap Leraren Ethiek vzw info: info@digimores.org www.digimores.org

PARTNER De Geus van Gent open van ma t.e.m. vr vanaf 16:00 zaterdag en zondag vanaf 19:00 info: www.geuzenhuis.be 09 220 78 25 - geusvangent@gmail.com huisvandeMens Gent Het centrum biedt hulp aan mensen met morele problemen.

U kan er terecht van ma t.e.m. vr van 9:00 tot 16:30 De hulpverlening is gratis! info: Sint-Antoniuskaai 2, 9000 Gent 09 233 52 26 - f 09 233 74 65 gent@deMens.nu Met de steun van IMD

Combinaties van lidmaatschappen met of zonder abonnementen zijn mogelijk.

DEGEUS

november 2016 > 55

w w w . n a c h t v a n d e v r i j d e n k e r. b e

NACHT VAN DE VRIJ DENKER

TICKETS € 1 6 leden € 1 8 vvk € 2 0 a dd

26/11 2016

Z E B R A S T R A AT G E N T 19:30

Rutger Bregman lezingen Johan Braeckman, James Garvey Marli Huijer, Ignaas Devisch Richard Wilkinson

debat

Farah Focquaert, Jan Verplaetse Kris Wellekens, Miriam van Reijen Manu Keirse

gesprekken

Tinneke Beeckman & Guillaume Van der Stighelen Thomas Decreus & Christophe Callewaert

powertalks

Griet Vandermassen Bart Coenen, Pieter Bonte Darya Safai

en verder

Filocafé met Alex Klijn op de filosofa met Peter Algoet

‘Durf te twijfelen’met Leonie Breebaart Tim de Mey, Johan Braeckman & Ignaas Devisch Dimitri ‘His Royal Darkness’ Goossens @ nachtvrijdenker facebook.com/nachtvandevrijdenker

Gent

kaban