ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

λυδια σαπουνακη -δρακακη

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ

1936-2006

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

Copyright © Εκδόσεις Διόνικος, Αθήνα, 2006 Copyright © Σισμανόγλειο Γενικό Νοσοκομείο Αττικής, Αθήνα, 2006 Copyright © Λυδία Σαπουνάκη-Δρακάκη, Αθήνα, 2006 Λυδία Σαπουνάκη-Δρακάκη, Σισμανόγλειο Νοσοκομείο 1936-2006 Επιμέλεια έκδοσης: Λήδα Αμπατζή-Αργυράκη Διόρθωση-επιμέλεια: Μαρία Λιάκου Καλλιτεχνική επιμέλεια: Rinétta Κοσκινίδου ISBN­978-960-6619-23-6

Μαρία Τσακουρίδου & ΣΙΑ Ο.Ε. Φειδίου 18, 106 78, Αθήνα Τηλ.: 210 38 01 777 E-mail: dionicos@otenet.gr

λυδια σαπουνακη -δρακακη

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

Ευχαριστιεσ Θερμές ευχαριστίες εκφράζονται για τη συμβολή τους προς τους: Γ. Ζήκο, Π. Ζιωτόπουλο, Ε. Κυριαζόπουλο, Α. Μαμάκο, Κ. Μαρσέλλο, Χ. Μαρσέλλου, Κ. Μιντζά, Γ. Παπαδάκη, Ερ. Τζεμπελίκο, Α. Τσαρούχη

«Από την κοινωνία τ’ αποκτήσαμε, εις την κοινωνία οφείλουμε να τα αποδώσουμε» Ιωάννης Α. Σισμάνογλου

Περιεχομενα ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΔΙΟΙΚΗΤΗ..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................11 ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΗ ΔΙΟΙΚΗΤΗ..................................................................................................................13 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ.................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................14 ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ .......................................................................................................................................................................................................................................................................................15 ΠΡΟΕΔΡΟΙ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ......................................................................................................................................................................................................18 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΣ ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: Φυματιολογικόν Ινστιτούτον Ιωάννου Α. Σισμάνογλου και του Οίκου Αυτού 1. Το οδοιπορικό της οικογένειας Ιωάννη Α. Σισμάνογλου...........................................................................................................................................................25 2. Η γέννηση του Φυματιολογικού Ινστιτούτου Ιωάννου Α. Σισμάνογλου και του Οίκου Αυτού...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................33 3. Τα πρώτα κτίρια και ο εξοπλισμός τους .................................................................................................................................................................................................................................................... 47 4. Η καθημερινή ζωή στο νοσοκομείο......................................................................................................................................................................................................................................................................... 61 5. Τα πεπραγμένα της πρώτης δεκαετίας λειτουργίας του ιδρύματος.................................................................................................................71 6. Η κρίση του 1956 .....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................81 7. Η ανασυγκρότηση του σανατορίου............................................................................................................................................................................................................................................................................ 89 8. Τα οικονομικά του Φυματιολογικού Ινστιτούτου..................................................................................................................................................................................................... 95 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: Σισμανόγλειον Νοσηλευτικόν Ίδρυμα 1. Προς ένα γενικό νοσοκομείο......................................................................................................................................................................................................................................................................................................103 2. Η νοσηλευτική αποστολή του Σισμανογλείου ......................................................................................................................................................................................................... 109 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: Σισμανόγλειο Γενικό Νοσοκομείο Αττικής 1. Γενικό Περιφερειακό Νοσοκομείο Αττικής: «Η δημοσιοποίηση» ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................117 2. Ανανέωση και εκσυγχρονισμός ................................................................................................................................................................................................................................................................................... 119 3. Η οικονομική κατάσταση του νοσοκομείου τη δεκαετία του ’80.................................................................................................................. 127 4. Το Σισμανόγλειο ως ολυμπιακό νοσοκομείο ....................................................................................................................................................................................................................131 ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ.............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................. 141 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ .................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................. 145 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................155 ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ..........................................................................................................................................................................................................................................................................................165 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΕΙΚΟΝΩΝ.........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................171

Προλογοσ

σ

τις 6 Δεκεμβρίου του 1936 θεμελιώθηκε το Φυματιολογικό Ινστιτούτο Ιωάννη Σισμάνογλου και του Οίκου Αυτού, όπως ονομάσθηκε τότε το σημερινό Σισμανόγλειο Νοσοκομείο, με σκοπό την αντιμετώπιση και τη θεραπεία της σοβαρότερης αρρώστιας της εποχής, της φυματίωσης. Το Σισμανόγλειο κατασκευάσθηκε, εξοπλίσθηκε, οργανώθηκε και λειτούργησε τα πρώτα χρόνια με χρήματα που δωρίσθηκαν από τον ιδρυτή του, Κωνσταντίνο Σισμάνογλου, έναν από τους μεγαλύτερους ευεργέτες και ανθρωπιστές της σύγχρονης Ελλάδας. Για να καταλάβουμε τη σημασία του έργου αυτού, αρκεί να σημειώσουμε ότι λίγα χρόνια νωρίτερα, το 1922, η Μικρασιατική Καταστροφή είχε φέρει στην Ελλάδα ενάμισι εκατομμύριο πρόσφυγες, οι συνθήκες διαβίωσης των οποίων δημιουργούσαν πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη της νόσου. Από την άλλη πλευρά, το ελληνικό κράτος δεν ήταν έτοιμο, αλλά ούτε και διέθετε τους πόρους για να αντιμετωπίσει τις υγειονομικές ανάγκες μιας τόσο μεγάλης ομάδας πληθυσμού. Μέσα σε ένα τόσο δύσκολο περιβάλλον, ήρθε η σωτήρια προσφορά του Σισμάνογλου, που υλοποιήθηκε με τη δημιουργία του πιο σύγχρονου σανατορίου της εποχής του. Το επίπεδο των ιατρικών υπηρεσιών, ο εξοπλισμός αλλά και οι συνθήκες περίθαλψης ξεπερνούσαν κάθε πρότυπο της εποχής του, ακόμη και σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι, κατά τη διάρκεια της Κατοχής, οι Γερμανοί στρατιώτες που κατέλαβαν το Σισμανόγλειο εντυπωσιάσθηκαν τόσο, που κινηματογράφησαν το νοσοκομείο και έστειλαν τα φιλμ στη Γερμανία ως αξιοσημείωτο εύρημα. Στην πορεία του χρόνου, το Σισμανόγλειο εξελίχθηκε σύμφωνα με τις ανάγκες της κάθε εποχής, με βασική αλλαγή τη μετατροπή του σε γενικό νοσοκομείο, κάτω από τη σκέπη του κράτους, δεδομένου ότι η ανάπτυξη νέων κλινικών και ο εξοπλισμός που απαιτείτο γι’ αυτό ξεπερνούσαν τα όρια και τις δυνατότητες ενός ιδρύματος. Καθ’ όλη τη διάρκεια της εβδομηντάχρονης πορείας του νοσοκομείου, η έννοιακλειδί που χαρακτήρισε τη λειτουργία του και έδωσε το ιδιαίτερο στίγμα του ήταν ο ανθρωποκεντρικός του χαρακτήρας. Αξίζει να σημειωθούν οι μαρτυρίες παλαιών ασθενών για να αναλογισθεί κανείς ότι το Σισμανόγλειο ήταν πάντοτε μια όαση ανεκτικότητας και ανθρωπισμού, ιδιαίτερα μέσα στο κλίμα του κοινωνικού αποκλεισμού που χαρακτήριζε την εποχή της φυματίωσης. Εάν προσθέσουμε εδώ το επίπεδο των ιατρικών υπηρεσιών, την ποιότητα διαβίωσης των ασθενών και τη συνεχή καινοτομία –από την πρώτη εφαρμογή της θεραπείας με στρεπτομυκίνη, το 1947, μέχρι τη χρήση, σήμερα, τεχνικών και μηχανημάτων (για παράδειγμα στην ουρολογική και τις πνευμονολογι-

κές κλινικές) που μόνο το Σισμανόγλειο διαθέτει στην Ελλάδα– αντιλαμβάνεται κανείς ότι το ίδρυμα που δημιούργησε ο Κωνσταντίνος Σισμάνογλου ανταποκρίθηκε πλήρως στην κοινωνική αποστολή του. Η ιστορία του Σισμανογλείου είναι μέρος της ιστορίας της ελληνικής κοινωνίας των τελευταίων 70 ετών και υπό το πρίσμα αυτό παρουσιάζει γενικότερο ενδιαφέρον. Το ανά χείρας βιβλίο αποτελεί προσπάθεια καταγραφής της εβδομηντάχρονης πορείας του νοσοκομείου και της ανεκτίμητης προσφοράς του στο κοινωνικό σύνολο. Η συγγραφή του βιβλίου αυτού είναι αποτέλεσμα διεξοδικής έρευνας της κυρίας Λυδίας Σαπουνάκη-Δρακάκη, Αναπληρώτριας Καθηγήτριας του Παντείου Πανεπιστημίου, την οποία και ευχαριστούμε θερμά για το έργο της. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλονται επίσης στην κυρία Λήδα Αμπατζή, Οικονομολόγο και Σύμβουλο Διοικήσεως του Σισμανογλείου, η οποία είχε τη γενική επιμέλεια της έκδοσης. Έπαινος αξίζει στη διοικητική και τεχνική υπηρεσία του νοσοκομείου καθώς και στο προσωπικό του γραφείου διοίκησης για τη σημαντική βοήθεια που παρείχαν στη συγκέντρωση υλικού και την ανεύρεση στοιχείων και μαρτυριών που αξιοποιήθηκαν κατά τη συγγραφή του κειμένου και έδωσαν ζωή στην αφήγηση. Τέλος, ιδιαίτερες ευχαριστίες εκφράζονται προς την Εθνική Τράπεζα και ειδικότερα στην κυρία Αδαμοπούλου για τη συμβολή της στην έκδοση του παρόντος βιβλίου.

Χρήστος Κίσσας Διοικητής του Σισμανογλείου Γενικού Νοσοκομείου Αττικής

Προλογικο Σημειωμα

τ

ο Σισμανόγλειο Νοσοκομείο θεμελιώθηκε με δωρεά του αείμνηστου Κωνσταντίνου Σισμάνογλου στις 6-12-1936, ως Φυματιολογικό Ίδρυμα, και το 1985 εντάχθηκε στο Εθνικό Σύστημα Υγείας ως Γενικό Περιφερειακό Νοσοκομείο Αττικής «Σισμανόγλειο». Ως γενικό νοσοκομείο, διατήρησε το παλαιό του προφίλ, με τη διαρκή και συνεπή λειτουργία πνευμονολογικών κλινικών, αλλά και αναπτύχθηκε, ακολουθώντας τις επιταγές της κοινωνίας, με βάση τις σύγχρονες τεχνολογικές και επιστημονικές εξελίξεις. Η συμβολή όλου του προσωπικού του Σισμανογλείου συνεχίζει και σήμερα να είναι αποφασιστική για τη δυναμική ανοδική πορεία του νοσοκομείου, που στοχεύει, μεταξύ των άλλων, στην ίδρυση νέων, πλήρως εξοπλισμένων τμημάτων και κλινικών, στην καλή λειτουργία του προτύπου Τμήματος Επειγόντων Περιστατικών και στην εφαρμογή ενός αποτελεσματικού Σχεδίου Αντιμετώπισης Εκτάκτων Αναγκών, ώστε να αναβαθμίζει σε συνεχή βάση τις παροχές στους ασθενείς του. Έτσι, είναι φανερό ότι και η εκπαίδευση του προσωπικού αποτελεί και αυτή σήμερα προτεραιότητα του νοσοκομείου, αφού, χωρίς την αναβάθμιση του επιπέδου κατάρτισης και προσαρμογή στις νέες απαιτήσεις, είναι αδύνατη η υψηλού επιπέδου παροχή υπηρεσιών στους ασθενείς. Η εξέλιξη της πορείας του νοσοκομείου στα εβδομήντα χρόνια από την ίδρυσή του έως σήμερα απέδειξε ότι το ίδρυμα λειτούργησε και λειτουργεί όπως το είχε σχεδιάσει ο δωρητής του, Κ. Σισμάνογλου, με βάση το τρίπτυχο: «Θεραπεία για όλους, εκπαίδευση, έρευνα». Δηλαδή ανθρωπιστική συμπεριφορά προς τους πολίτες, τεχνολογικός εξοπλισμός σύμφωνα με τις τελευταίες προδιαγραφές και άριστα καταρτισμένο προσωπικό όλων των ειδικοτήτων, καθώς και ιατρικό προσωπικό που να ξεχωρίζει για τη συνεχή προσφορά του στον ασθενή. Η ραγδαία αύξηση των δεικτών κίνησης εξωτερικών και εσωτερικών ασθενών, σε συνδυασμό με την καλή αξιολόγηση του νοσοκομείου, πρώτα από τους ασθενείς του, επιβεβαιώνουν την προσδοκία όλων μας ότι το 2007 το Σισμανόγλειο θα πλησιάσει ακόμα περισσότερο την εικόνα ενός πρότυπου ευρωπαϊκού νοσοκομείου.

Βασίλειος Βιγκλής Αναπληρωτής Διοικητής του Σισμανογλείου Γενικού Νοσοκομείου Αττικής

Συντομογραφιεσ

ΙΑΣΝ Ιστορικό Αρχείο Σισμανογλείου Νοσοκομείου

Δ.Σ. Διοικητικό Συμβούλιο

ΠΔΣ Πρακτικά Διοικητικού Συμβουλίου

ΚΤΕ Κοινωνία των Εθνών.

ΕΚΤΕ Εθνική Κτηματική Τράπεζα Ελλάδος

ΕΣΥ Εθνικό Σύστημα Υγείας

ΙΚΑ Ίδρυμα Κοινωνικών Ασφαλίσεων

ΦΙΣ Φυματιολογικόν Ινστιτούτον «Ιωάννου Α. Σισμάνογλου και του Οίκου Αυτού»

Ν.Δ. Νομοθετικό Διάταγμα

ΝΠΔΔ Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου

ΝΠΙΔ Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού Δικαίου

Μ.Φ. Μη Φυματικών

ΜΕΘ Μονάδα Εντατικής Θεραπείας

ΟΓΑ Οργανισμός Γεωργικών Ασφαλίσεων

ΦΕΚ Φύλλο Εφημερίδας της Κυβερνήσεως

ΣΝΙ Σισμανόγλειον Νοσηλευτικόν Ίδρυμα

ΤΕΠ Τμήμα Επειγόντων Περιστατικών

ΩΡΛ Ωτορινολαρυγγολογικό

ΜΕΛ Μονάδα Ειδικών Λοιμώξεων

ΜΤΝ Μονάδα Τεχνητού Νεφρού

ΕΑΠ Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων

ΧΑΝ Χριστιανική Αδελφότης Νέων

ΓΠΝ Γενικό Περιφερειακό Νοσοκομείο

ΓΝΑ Γενικό Νοσοκομείο Αττικής

Χ ρονολογικοσ Πινακασ

1857 1882

1914 1918 1919 1922 1923 1926

1928

1929 1933 1934 1935

1936

1937

1940

1941

1944

1945

Γέννηση του Κωνσταντίνου Ι. Σισμάνογλου. Ανακοίνωση από τον Κωχ της ανακάλυψης της αιτίας που προκαλεί τη φυματίωση. Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Συνθηκολόγηση Γερμανών με τους Συμμάχους για κατάπαυση του πυρός. Κατάληψη της Σμύρνης από τον ελληνικό στρατό. Καταστροφή ελληνικού στρατού στη Μικρά Ασία. Ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Παραχώρηση, από τους Σισμάνογλου, τσιφλικιού στο Τσιρπιντί ή Τσινάρ Ντερέ στο ελληνικό Δημόσιο για τους πρόσφυγες της Μικράς Ασίας. Κυβέρνηση Βενιζέλου. Απόφαση των Σισμάνογλου διάθεσης χρημάτων τους για την καταπολέμηση της ελονοσίας και φυματίωσης στη Ελλάδα. Σχέδιο Οργάνωσης Υγείας της Κοινωνίας των Εθνών. Επαναφορά του Λαϊκού Κόμματος στην εξουσία. Θάνατος του Αναστάση Σισμάνογλου. Ιδρυτική Πράξη και Καταστατικό του Ιδρύματος «Φυματιολογικόν Ινστιτούτον Ιωάννου Α. Σισμάνογλου και του Οίκου Αυτού (ΦΙΣ)». Επαναφορά Γεωργίου Β’ στην Ελλάδα. Τελετή θεμελίωσης και αγιασμός του ΦΙΣ. Θάνατος του Ελ. Βενιζέλου και δικτατορία του Ι. Μεταξά. Αρχή λειτουργίας του ΙΚΑ. Α.Ν. 965 «Περί οργανώσεως των δημοσίων νοσηλευτικών και υγειονομικών ιδρυμάτων», Β.Δ. 30-8-1937 «Περί προσθηκών και τροποποιήσεων εις το καταστατικόν του ΦΙΣ». Περάτωση της οικοδομής των κτιριακών εγκαταστάσεων του ΦΙΣ. Κήρυξη του πολέμου με την Ιταλία και επίταξη του Σισμανογλείου. Γερμανική κατοχή στην Αθήνα και επίταξη του ΦΙΣ από τους Γερμανούς. Διορισμός του Σ. Παπαεμμανουήλ από τον Κ. Σισμάνογλου σε διευθυντή του ΦΙΣ. Απελευθέρωση της Αθήνας από τους Γερμανούς. Κυκλοφορία της στρεπτομυκίνης. Επαναλειτουργία του ΦΙΣ. Συμφωνία της Βάρκιζας. Εγκαίνια του ΦΙΣ. Έκδοση του επιστημονικού περιοδικού Σισμανόγλειον, Φυματιολογικόν Αρχείον.

1946

1947

1948 1950

1951 1953

1955

1956

1957

1958

1961

1966

1967

1971 1972 1974

1979

1980

1982

Δημοψήφισμα και επιστροφή του βασιλιά Γεωργίου Β’. Σύνταξη νέου Οργανισμού του ΦΙΣ. Ο Κ. Σισμάνογλου ισόβιος πρόεδρος του ΦΙΣ. Ανασυγκρότηση της Ευρώπης με βάση το σχέδιο Μάρσαλ. Εμφύλιος πόλεμος στην Ελλάδα. Η στρεπτομυκίνη χρησιμοποιείται στην Ελλάδα πρώτα στο ΦΙΣ. Έκδοση χιουμοριστικής εφημερίδας με τίτλο: Το Κουνούπι του Σισμανογλείου. Α.Ν. 836/1948 επικύρωση του νέου Οργανισμού. Δημοσίευση ιδιόγραφης διαθήκης του Κ. Σισμάνογλου. Έκδοση της εφημερίδας Η Ηχώ του Σισμανογλείου. Θάνατος του Κ. Σισμάνογλου. Κυβέρνηση του Αλ. Παπάγου στην Ελλάδα. Ν.Δ. 2592/1953, «Περί ιατρικής αντιλήψεως». Διαμόρφωση ανεξάρτητης πτέρυγας για το τμήμα πνευμονολογικών νοσημάτων, καθώς και εξωτερικού ιατρείου έγκαιρης διάγνωσης νοσημάτων θώρακος. Οικονομική κρίση του ΦΙΣ και σχετική συζήτηση στη Βουλή. Πρώτες αναφορές στην κρατικοποίηση του ΦΙΣ. Παύση λειτουργίας του ΦΙΣ. Απεργία πείνας υπαλλήλων του ΦΙΣ. Ν. 3648/1957 και 3639/1957, ρύθμιση θεμάτων επαναλειτουργίας του ΦΙΣ. Δανειοδότηση του ΦΙΣ από την Εθνική Κτηματική Τράπεζα με 10 εκατ. δρχ. Επαναλειτουργία του ΦΙΣ. Δημιουργία Γ’ Φυματιολογικής Κλινικής και Κλινικής Μη Φυματιολογικών Νοσημάτων. Κτιριακή επέκταση του ΦΙΣ. Απόφαση ανέγερσης κτιρίου στέγασης ακτινολογικού εργαστηρίου. Δημιουργία πνευμονολογικού κέντρου. Δικτατορία των συνταγματαρχών. Κατάργηση Α’ Φυματιολογικής Κλινικής. Απόφαση μετατροπής του 50% των κλινών σε μη φυματιολογικές κλίνες. Αλλαγή της επωνυμίας του ιδρύματος σε «Σισμανόγλειον Νοσηλευτικόν Ίδρυμα». Κτιριακές επεκτάσεις στο νοσοκομείο. Ολοκλήρωση της ανέγερσης της νέας αίθουσας ψυχαγωγίας και του νεκροθαλάμου. Λειτουργία χειρουργικής κλινικής ως χειρουργικής κλινικής θώρακος. Αίτηση από το υπουργείο «ολοκλήρωσης του νοσοκομείου ως γενικού» Σύσταση Β’ Παθολογικής Κλινικής, δύο τμημάτων Γενικής Χειρουργικής κλινικής και ωτορινολαρυγγολογικής κλινικής. Προσπάθεια «αποασυλοποίησης» του νοσοκομείου.

1983

1984 1985

1986

1987

1988

1989

1992 1995

1997

2001

2003

2004

2005

2006

Ν. 1397/1983 για την καθιέρωση του Εθνικού Συστήματος Υγείας (ΕΣΥ) Απόφαση ίδρυσης ουρολογικής κλινικής καθώς και νοσοκομειακού σταθμού αιμοδοσίας. Τροποποίηση Οργανισμού Διοικήσεως και Λειτουργίας. Απόφαση του Δ.Σ. υπαγωγής του νοσοκομείου στον Νόμο 2592/53. Ψήφιση νέου Κανονισμού Σισμανογλείου. Μετονομασία του νοσοκομείου σε Γενικό Περιφερειακό Νοσοκομείο Αττικής. Υπαγωγή του νοσοκομείου στο ΕΣΥ. Αρχή κατασκευής του κτιρίου Ν4 και του ψυχιατρικού τμήματος. Έναρξη λειτουργίας της μονάδας εξωσωματικής λιθοθρυψίας. Έναρξη λειτουργίας του συμβουλευτικού κέντρου διατροφής. Έναρξη λειτουργίας του Κέντρου Υγείας Σπάτων. Κάλυψη με βασικές ειδικότητες της λειτουργίας του Παιδοψυχιατρικού Νταού Πεντέλης Κρατική παρέμβαση για ολική κάλυψη των χρεών. Έναρξη λειτουργίας του Κέντρου Υγείας Νέας Μάκρης. Έναρξη λειτουργίας μονάδας βρογχοσκοπήσεων και θεραπείας Laser. Έναρξη λειτουργίας Γραφείου Εκπαίδευσης Νοσηλευτικής Υπηρεσίας. Εγκατάσταση του πρώτου πιλοτικού συστήματος τηλεϊατρικής σε συνεργασία με το εργαστήριο Ιατρικής Φυσικής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Τέλεση εγκαινίων της μονάδας τηλεϊατρικής. Παροχή δυνατότητας απόκτησης παθολογικής νοσηλευτικής ειδικότητας σε νοσηλευτές τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Ν. 2519/1997 «Ανάπτυξη και εκσυγχρονισμός του Εθνικού Συστήματος Υγείας». Έναρξη λειτουργίας της μονάδας κυστικής ίνωσης ενηλίκων. Ν. 2889/2001 «Βελτίωση και εκσυγχρονισμός του Εθνικού Συστήματος Υγείας». Μετονομασία του νοσοκομείου σε Σισμανόγλειο Γενικό Νοσοκομείο Αττικής. Κατασκευή νέων κτιριακών υποδομών, το Κτίριο Ν3. Ανακήρυξη του νοσοκομείου ως βασικού «Ολυμπιακού Νοσοκομείου». Εγκαίνια νέας πτέρυγας του νοσοκομείου πολλών δράσεων.

N. 3204/2004, τροποποίηση και συμπλήρωση της νομοθεσίας για το ΕΣΥ και ρυθμίσεις άλλων θεμάτων αρμοδιότητας του υπουργείου Υγείας και Πρόνοιας. Ν. 3329/2005 «Εθνικό Σύστημα Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης και λοιπές διατάξεις». Λειτουργία κλινικής μονάδας αιματολογικών νόσων. Ευρεία ανανέωση εξοπλισμού (αναισθησιολογικά μηχανήματα, λιθοτρίπτης κ.ά.). Διαμόρφωση περιβάλλοντος χώρου.

Προεδροι Διοικητικου Συμβουλιου

1935-1940 1940-1951 1951-1956 1957 1957-1958 1958-1982 1983-1990 1991-1993 1993-1998 1998-2000 2000-2001 2001-2003 2003-2004 2004-

ΧΡΥΣΑΝΘΟΣ, Μητροπολίτης Τραπεζούντος ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΟΥ ΜΙΧΑΗΛ ΤΣΑΜΑΔΟΣ Β. ΚΥΡΙΑΚΟΠΟΥΛΟΣ ΗΛΙΑΣ ΣΚΑΒΕΝΤΖΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΣΚΛΗΡΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΑΛΕΞΙΟΥ ΣΑΡΑΝΤΗΣ ΠΑΠΑΔΕΛΛΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΟΥΖΟΥΡΑΚΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΤΖΕΝΟΣ ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΤΑΠΑΝΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΡΟΜΠΑΣ ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΙΣΣΑΣ

Εισαγωγη

τ

α τελευταία χρόνια, ξεκίνησε στην Ελλάδα η συγγραφή βιβλίων που είναι αφιερωμένα στην ιστορία νοσοκομείων, ένα θέμα από τα πλέον παραδοσιακά και πολυεμφανιζόμενα στη βιβλιογραφία των χωρών της Δυτικής Ευρώπης. Όπως επισημαίνεται από τον ιστορικό της Υγείας Vincent Barras, τα έργα αυτά, που συνήθως εκπονούνται με την ευκαιρία του εορτασμού κάποιας επετείου, συμβάλλουν στη διατήρηση της ιστορικής μνήμης και στην «ενίσχυση της εικόνας ενός οικοδομήματος, που αποτελεί διαχρονικά κύριο ιατρικό πόλο και σύμβολο εκσυγχρονισμού». Πέρα όμως από αυτό, υπενθυμίζουν και τον ρόλο που έπαιζε αλλά και παίζει σήμερα το σύγχρονο νοσοκομείο στη διαχείριση των προβλημάτων της υγείας.1 Ο μεσοπόλεμος είναι μια σημαντική περίοδος της ελληνικής ιστορίας, γιατί συμπίπτει με τη μεταβολή του χαρακτήρα του κράτους, της οικονομίας, της κοινωνίας, καθώς και με τις απαρχές ενός κράτους προνοίας στην Ελλάδα. Επισημαίνεται ότι δύο εξωγενή γεγονότα έπληξαν σοβαρά την Ελλάδα εκείνης της εποχής: Πρώτον, η έλευση 1.500.000 προσφύγων λόγω της μικρασιατικής καταστροφής και, δεύτερον, η διεθνής κρίση του 1929. Η δημογραφική έκρηξη που προκλήθηκε από τους πρόσφυγες επηρέασε τη χώρα πολλαπλά, κυρίως όμως την οικονομία και την κοινωνία της, αφού δεν είχε προβλεφθεί κάποιο πρόγραμμα ενσωμάτωσης και αποκατάστασής τους. Για την αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης που έπληξε την Ελλάδα μετά το 1932, ακολουθήθηκε η πολιτική της αυτάρκειας και της προστασίας, που βοηθούσε πρόσκαιρα στην αντιμετώπιση των προβλημάτων, αλλά αποδυνάμωνε τις σχέσεις με τις οικονομίες των άλλων κρατών. Την κλειστή οικονομία συνόδευε μια κλειστή κοινωνία, καθώς και οι εργασιακές σχέσεις ρυθμίζονταν τότε αυστηρά από το κράτος. Η επερχόμενη ελάττωση των μισθών και ημερομισθίων από το 1932 μέχρι το 1936 καθώς και η έλλειψη κοινωνικής προστασίας από το αδύναμο ακόμα κράτος προνοίας οδηγούσαν σε νέες κοινωνικές διαμαρτυρίες και μεγάλη κοινωνική αναταραχή στα ελληνικά αστικά κέντρα εκείνης της εποχής.2 Η πρώτη ουσιαστική παρέμβαση του κράτους στον τομέα της παροχής υπηρεσιών υγείας ξεκίνησε στην Ελλάδα μόλις το 1917, όταν θεσμοθετήθηκε η ίδρυση του υπουργείου Περιθάλψεως και λήφθηκαν τα πρώτα μέτρα για την ασφάλιση της υγείας.3 Η πολιτική Υγείας στην Ελλάδα δεν είχε ακόμα πάρει συγκεκριμένη μορφή, καθώς τα μέτρα που λαμβάνονταν ήταν αποσπασματικά. Η έλευση βέβαια των προσφύγων σηματοδότησε την ανάγκη επιτάχυνσης της διαδικασίας για τη συγκρότηση μιας κατάλληλης για τα δεδομένα υγειονομικής πολιτικής. Έτσι, μεταξύ 1928-1932, δηλαδή την περίοδο διακυβέρνησης της Ελλάδας από τον Βενιζέλο, έγιναν αρκετές προσπάθειες να οργανωθεί το υγειονομικό σύστημα της χώρας. Το 1928, μάλιστα, αποφασίστηκε η αίτηση βοήθειας

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

20

από την Οργάνωση Υγείας της Κοινωνίας των Εθνών, η οποία τελικά δεν υιοθετήθηκε. Το κράτος ήταν ανέτοιμο να υλοποιήσει τις προτάσεις της ΚΤΕ για ένα «ολοκληρωμένο Εθνικό Σύστημα Υγείας» και συνέχιζε τη λήψη περιστασιακών μέτρων για την αντιμετώπιση ασθενειών όπως η ελονοσία και η φυματίωση, που βρίσκονταν τότε σε έξαρση λόγω των κακών συνθηκών διαβίωσης της εργατικής τάξης. Η αδυναμία επίλυσης των προβλημάτων των προσφύγων και γενικότερα της εργατικής τάξης από το κράτος με τη δημιουργία των σχετικών δομών ευαισθητοποίησε τότε κάποια άτομα από τον ιδιωτικό τομέα στο να αναλάβουν τις σχετικές πρωτοβουλίες και να δημιουργήσουν μονάδες νοσηλείας για την αντιμετώπιση αυτών των ασθενειών. Μετά το 1935, ωστόσο, άρχισαν να λαμβάνονται τα πρώτα ουσιαστικά μέτρα για την οργάνωση της νοσοκομειακής περίθαλψης στην Ελλάδα. Η δικτατορία του Μεταξά ήταν αυτή όμως που ακολούθησε στη συνέχεια μια «συνολική και συνεπή πολιτική» στον τομέα της κοινωνικής πρόνοιας. Τότε, μεταξύ των άλλων, έγινε προσπάθεια εφαρμογής ενός εθνικού συστήματος κοινωνικών ασφαλίσεων, ενώ αυξήθηκαν και οι επενδύσεις για τον εκσυγχρονισμό των νοσοκομείων της χώρας. Το 1937, έναν χρόνο μετά τη θεμελίωση του Φυματιολογικού Ινστιτούτου Ιωάννου Σισμάνογλου και του Οίκου αυτού, ψηφίστηκε ο πρώτος νόμος «περί οργανώσεως των δημοσίων νοσηλευτικών και υγειονομικών ιδρυμάτων», που στόχευε στην οργάνωση της νοσοκομειακής φροντίδας, και την ίδια χρονιά λειτούργησε το ΙΚΑ, με βάση τις κλασικές αρχές κοινωνικής ασφάλισης που επικρατούσαν στον ευρωπαϊκό χώρο.4 Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, βασική επιδίωξη του ελληνικού κράτους ήταν η ανασυγκρότησή του από τις μεγάλες καταστροφές. Ο τομέας της υγείας όμως νοσούσε, όπως άλλωστε και ο εξαντλημένος από τον πόλεμο πληθυσμός, καθώς η φυματίωση αποτελούσε μάστιγα. Η φυματίωση ως επιδημικό κύμα απέκτησε τότε μεγάλη ένταση, με αποτέλεσμα να προσβάλλονται όλο και περισσότεροι, κυρίως έφηβοι. Παράλληλα, η νοσηρότητα και η θνητότητα από την αρρώστια των άλλων πληθυσμιακών ομάδων αποτελούσαν μεγάλο οικονομικό και κοινωνικό πρόβλημα. Η πρόγνωση της νόσου παρέμενε προβληματική και η θεραπεία της γινόταν με εμπειρικές αγωγές, δηλαδή με άλατα χρυσού και με ειδική διαιτητική αγωγή, καθώς και με την αναζήτηση κατάλληλων ειδικών κλιματολογικών συνθηκών, αεροθεραπεία κ.λπ., που μόνο ως συμπληρωματικές θεραπείες βοηθούσαν στην ίαση. Έτσι, αποτελούσε κανόνα η παραμονή των φυματικών στους κοιτώνες των σανατορίων για πολλά χρόνια. Η επεμβατική αντιμετώπιση της νόσου και η μετέπειτα προσφυγή σε ειδικές χειρουργικές επεμβάσεις (φρενικό νεύρο, θωρακοπλαστικές εκτομές) βοηθούσαν τα άτομα, αλλά δεν περιόριζαν τη νοσηρότητα και τον φόβο της αρρώστιας.5 Τη δύσκολη εκείνη περίοδο, επαναλειτούργησε ως σανατόριο το ΦΙΣ, ερχόμενο να καλύψει όχι μόνο την έλλειψη κρατικών σανατορίων, αλλά και να ενισχύσει μαζί με το νοσηλευτικό ίδρυμα «Σωτηρία» τη φυματιολογική έρευνα και εκπαίδευση στην Ελλάδα. Αυτό που έκανε δηλαδή το ινστιτούτο ήταν ότι συνέβαλε στην ιατρικοποίηση της ελληνικής κοινωνίας με την εισαγωγή μιας νέας αντίληψης στην περίθαλψη των φυματικών, καθώς φιλοδοξούσε να λειτουργεί ως νοσοκομείο και όχι ως άσυλο, όπως ήταν τότε η συνήθης πρακτική σε πολλά σανατόρια. Το 1948, λειτουργούσαν στην Ελλάδα 159 νοσηλευτικά ιδρύματα, με 15.650 κλίνες, από τις οποίες οι 4.482 ήταν φυματιολογικές. Στην Αθήνα, το σύνολο των κλινών ήταν

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

9.722, από τις οποίες οι 450 ανήκαν στο Σισμανόγλειο (περίπου το 10% των φυματιολογικών κλινών της χώρας). Υπήρχε πρόβλεψη να αυξηθεί η δυναμικότητα των σανατορίων μέχρι το τέλος του 1948 με άλλες 3.000 κλίνες. Για τον περιορισμό της φυματίωσης, το υπουργείο Περιθάλψεως συνιστούσε τον προληπτικό εμβολιασμό. Το 1948, περίπου 15.000 άτομα υπολογιζόταν ότι θα έπρεπε να εμβολιαστούν με το αντιφυματικό εμβόλιο BCG, με τη βοήθεια του Δανικού Ερυθρού Σταυρού, του Ινστιτούτου Παστέρ και του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού.6 Το 1953, ξεκίνησε και πάλι μια προσπάθεια συστηματικής αναδιοργάνωσης των υπηρεσιών υγείας στην Ελλάδα, με το Ν.Δ. 2592/1953 «Περί οργανώσεως της ιατρικής αντιλήψεως». Το διάταγμα αυτό, που προέβλεπε την αποκέντρωση των υπηρεσιών υγείας, απέτυχε κυρίως λόγω της ισχύουσας συγκεντρωτικής δομής του ελληνικού κράτους. Ωστόσο, κάποιες θέσεις που υιοθετούσε ο νόμος, όπως, για παράδειγμα, η κατανομή των κλινών με βάση τις ανάγκες, αποτελούσαν θέμα συζητήσεων και στο Σισμανόγλειο, που ήταν τότε ακόμα ΝΠΙΔ. Ήδη με την ανακάλυψη της στρεπτομυκίνης και την εφαρμογή της στη θεραπεία των φυματικών, η κατάσταση είχε αλλάξει. Οι σανατορικές κλίνες παρέμεναν κενές, ενώ στα γενικά νοσοκομεία οι κλίνες ήταν ανεπαρκείς. Έτσι, τη δεκαετία του 1970 αποφασίστηκε να κατανεμηθούν οι μισές κλίνες του Σισμανογλείου για τη νοσηλευτική φροντίδα της φυματίωσης και οι υπόλοιπες για την αντιμετώπιση άλλων νοσημάτων. Στο πλαίσιο αυτής της αλλαγής, αποφασίστηκε και η μετονομασία του νοσοκομείου σε «Σισμανόγλειον Νοσηλευτικόν Ίδρυμα». Η υπαγωγή σε καθεστώς δημοσίου νοσοκομείου, που προέβλεπε για τα ιδιωτικά νοσοκομεία ο Νόμος 2592 του 1953, απετέλεσε για τριάντα ολόκληρα χρόνια το επίμαχο σημείο σύγκρουσης με το Δ.Σ. του ιδρύματος, που προσπαθούσε να διατηρήσει την αυτοδυναμία του ΦΙΣ σύμφωνα με τη βούληση του δωρητή. Μετά την αναμόρφωση του Ελληνικού Συστήματος Υγείας και τη θεσμοθέτηση του ΕΣΥ, το Σισμανόγλειο ακολούθησε την τύχη και άλλων ιδιωτικών νοσοκομείων. Το 1985, μετονομάστηκε σε Γενικό Περιφερειακό Νοσοκομείο Αττικής «Το Σισμανόγλειο», υπαγόμενο πλέον στις διατάξεις του Νόμου 1397/83 για το ΕΣΥ, καθώς και του νόμου του 1953. Ως Γενικό χαρακτηρίστηκε γιατί διέθετε τουλάχιστον χειρουργικό και παθολογικό τομέα, και Περιφερειακό γιατί κάλυπτε μια ευρύτερη υγειονομική περιφέρεια και παρείχε ερευνητικό και εκπαιδευτικό έργο.7 Όταν το 2001 καταργήθηκε η διάκριση σε περιφερειακά και νομαρχιακά νοσοκομεία, το ίδρυμα έλαβε τη σημερινή του ονομασία, Σισμανόγλειο Γενικό Νοσοκομείο Αττικής. Η προσπάθεια λειτουργικής και θεσμικής ανασυγκρότησης των νοσοκομείων, που καταβάλλεται τα τελευταία χρόνια, φαίνεται ότι στην περίπτωση του Σισμανογλείου βρήκε πρόσφορο έδαφος. Η καλλιέργεια κουλτούρας και υπευθυνότητας, η ποιότητα των υπηρεσιών και τόσα άλλα αποτελούσαν στόχους των περισσότερων Διοικητικών Συμβουλίων του νοσοκομείου. Ακόμα, ανατρέχοντας στον χρόνο, φαίνεται ότι οι προσπάθειες για τον λειτουργικό εκσυγχρονισμό του Σισμανογλείου, τη βελτίωση της κτιριακής και τεχνολογικής υποδομής του, την κάλυψη ελλείψεων ειδικών τμημάτων και μονάδων κ.ά. ξεκινούσαν από την αρχή της λειτουργίας του νοσοκομείου, που πάντα προσπαθούσε να προσαρμοστεί στις ανάγκες των απαιτήσεων περίθαλψης κάθε εποχής.

21

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

22

Το παρόν βιβλίο, βασισμένο σε πλούσιο αρχειακό και φωτογραφικό υλικό, εξετάζει τη γέννηση και την πορεία του Σισμανογλείου Νοσοκομείου τα εβδομήντα χρόνια της λειτουργίας του. Η ειδική περίπτωση αυτού του νοσοκομείου αποτελεί ιδανικό χώρο για τη μελέτη της διαδικασίας αλλαγής της νοσηλευτικής ιδιότητας ιδρυμάτων του 20ού αιώνα, που συμβάδισε με την αλλαγή στις δραστηριότητές τους, στο πλαίσιο του εκσυγχρονισμού τους. Με άλλα λόγια, στο κείμενο που ακολουθεί φαίνεται ο τρόπος με τον οποίο το κράτος πέτυχε να κρατικοποιήσει ιδρύματα προορισμένα αρχικά για τη νοσηλεία φυματικών, μετατρέποντάς τα πρώτα «σε μερικώς γενικά» και στη συνέχεια σε γενικά νοσοκομεία. Ειδικότερα, το βιβλίο διαρθρώνεται σε τρία κεφάλαια. Το πρώτο κεφάλαιο αναφέρεται διεξοδικά στη γέννηση και τη λειτουργία του Σισμανογλείου. Στα επιμέρους υποκεφάλαια του κεφαλαίου αυτού, που καλύπτει μια χρονική περίοδο τριάντα πέντε περίπου χρόνων, γίνεται προσπάθεια να σκιαγραφηθεί ο τρόπος με τον οποίο ένα πρωτοποριακό για την εποχή του νοσοκομείο και ερευνητικό κέντρο αποτελούσε παράλληλα και χώρο νοσηλείας απόρων φυματικών. Το ΦΙΣ, έργο της ιδιωτικής φιλανθρωπίας, διερευνήθηκε μέσα από τις πράξεις των δρώντων για την ανάπτυξη και τον εκσυγχρονισμό του. Το δεύτερο κεφάλαιο αποτυπώνει την πορεία μετασχηματισμού του νοσοκομείου, δηλαδή στοχεύει στο να απεγκλωβίσει τους μηχανισμούς που διηύρυναν το αντικείμενό του, μετατρέποντάς το σε γενικό νοσοκομείο. Τέλος, το τρίτο και τελευταίο κεφάλαιο καλύπτει την περίοδο κατά την οποία το νοσοκομείο λειτούργησε ως ΝΠΔΔ. Στο κεφάλαιο αυτό δίνεται έμφαση στις παρεμβάσεις του νοσοκομείου για τον εκσυγχρονισμό του, που είχαν ως αποτέλεσμα να χαρακτηριστεί τον εικοστό πρώτο αιώνα ως ολυμπιακό. Στον επίλογο του βιβλίου προσπαθήσαμε να δείξουμε πώς η εμπειρία από το παρελθόν του νοσοκομείου αποτελεί προϋπόθεση της σημερινής ανάπτυξής του.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Φυματιολογικόν Ινστιτούτον «Ιωάννου A. Σισμάνογλου και του Οίκου Αυτού»

Κωνσταντίνος Ι. Σισμάνογλου, Κωνσταντινούπολη, π. 1902. Φωτογραφικό Αρχείο Σισμανογλείου Νοσοκομείου. © Phybus

1 Το Oδοιπορικο της Oικογενειας Ιωαννη Α. Σισμανογλου

Ό

πως ήδη αναφέρθηκε στην εισαγωγή, το Σισμανόγλειο ξεκίνησε ως ίδρυμα, προϊόν ιδιωτικής πρωτοβουλίας του Κωνσταντίνου Σισμάνογλου. Οι άθλιες συνθήκες που επικρατούσαν την περίοδο του Μεσοπολέμου στην Ελλάδα, στον τομέα της υγείας του πληθυσμού, και η αδυναμία του κράτους να τις αντιμετωπίσει κινητοποίησαν τότε τον ιδιωτικό τομέα να αναλάβει πρωτοβουλίες του κράτους προνοίας. Προκειμένου λοιπόν να διερευνηθεί η σημασία των νοσοκομείων για την υγεία του πληθυσμού, κρίθηκε απαραίτητη η αναφορά όχι μόνο στη δημιουργία τους, αλλά και στα πρόσωπα που τα δημιούργησαν και έθεσαν τις πρώτες αρχές για τη λειτουργία τους. Ο Κωνσταντίνος Σισμάνογλου γεννήθηκε στις 23 Μαΐου του 1857, στο Καντήκιοϊ της Μικράς Ασίας. Σπούδασε στο Ελληνικό Λύκειο της Κωνσταντινούπολης, καθώς και στην Ανωτάτη Εμπορική Σχολή των Παρισίων. Στη συνέχεια, εργάστηκε στις οικογενειακές επιχειρήσεις, στο πλευρό του πατέρα του, γνωστού επιχειρηματία της εποχής, Ιωάννη Α. Σισμάνογλου.8 Λόγω της επιχειρηματικής δράσης του, ο Ιωάννης Α. Σισμάνογλου συγκαταλεγόταν μεταξύ των πλουσιότερων Ελλήνων της Πόλης της εποχής του, ενώ διακρίθηκε στην τουρκική κοινωνία όπου του απένειμαν τον τίτλο του εφέντη (γιουβάν εφέντης) και τον παρασημοφόρησαν. Ο πρώτος του γάμος ήταν με την αδελφή του συνεταίρου του, Αικατερίνη, με την οποία εγκαταστάθηκαν στο Καντήκιοϊ (Χαλκηδόνα), όπου και απέκτησαν τρία παιδιά, τους Αλέξανδρο, Κωνσταντίνο και Αναστάση.9 Από τον δεύτερο γάμο του, μετά τον θάνατο της Αικατερίνης, απέκτησε την Ουρανία. Ο θάνατος της Ουρανίας το 1878, καθώς και η οικονομική καταστροφή λόγω του ρωσοτουρκικού πολέμου διατάραξαν την οικονομική κατάσταση της οικογένειας. Η μεθοδικότητα και οι ικανότητες του Ιωάννη όμως τον βοήθησαν σύντομα να ανακάμψει. Τα υψηλά κέρδη από τραπεζικές εργασίες, τα κέρδη από το ορυκτό σαπούνι (Κιλ) των ορυχείων του, αλλά και μεγάλα έσοδα από την εκμετάλλευση του μεταλλείου του, που έβγαζε χρώμιο, αποκατέστησαν την αίγλη παλαιοτέρων εποχών στον όμιλο των επιχειρήσεών του. Και ενώ η φήμη του εξαπλωνόταν πέρα από την Κωνσταντινούπολη, ήλθε φιρμάνι από τον σουλτάνο για τον διορισμό του ως μέλους της Επιτροπής των «Σαράφ», δηλαδή της Επιτροπής της Δεκάτης. Αυτό το αξίωμα τον ενίσχυσε ακόμα περισσότερο οικονομικά, αφού οι ενοικιαστές των φόρων υποχρεώνονταν να καταβάλλουν στους εγγυητές τους το 3% της δεκάτης.

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

26

Στα εξήντα χρόνια του περίπου, ο Ιωάννης αποσύρθηκε από τις οικογενειακές επιχειρήσεις και τη διοίκησή τους ανέλαβε ο δευτερότοκος γιος του, Κωνσταντίνος, σε συνεργασία με τον αδελφό του Αναστάσιο. Ο άλλος τους αδελφός, ο Αλέξανδρος, ασχολήθηκε μόνο με τη φωτογραφία και τη μουσική, αν και είχε παρακολουθήσει εμπορικές σπουδές στο Ελληνικό Λύκειο, όπως και τα άλλα δύο του αδέλφια. Η φιλανθρωπική του δράση ήταν παρούσα σε κάθε του βήμα. Βοηθούσε ατομικά, αλλά και μέσω της Ελληνικής Κοινότητας της Πόλης όλους όσους είχαν ανάγκη. Σημαντική ήταν η συμβολή του (μέσω της Επιτροπής της Ελληνικής Ορθοδόξου Κοινότητας) στο ελληνικό σχολείο της Άγκυρας, όπως και η συμβολή του αδελφού του Προδρόμου, που κληροδότησε μετά τον θάνατό του μεγάλο χρηματικό ποσό στο σχολείο και την Εκκλησία της Άγκυρας μέσω της ίδιας επιτροπής. Το φιλανθρωπικό έργο της οικογένειας συνεχίστηκε και από τους υιούς με τους ίδιους ρυθμούς. Στην Επιτροπή από τον Γενή-Ντουνιά κατέβαλαν 5.000 χρυσές λίρες για τη Μεγάλη του Γένους Σχολή, δωρεά που επαναλήφθηκε μέχρι να περατωθεί και επιπλωθεί. Ο Ιωάννης Σισμάνογλου στις 21 Απριλίου 1894 απεβίωσε σε ηλικία 74 ετών. Έναν χρόνο μετά, στις 30 Ιουνίου, πέθανε στην Κωνσταντινούπολη, μετά από μακρόχρονη νοσηλεία στο Παρίσι, και ο γιος του Αλέξανδρος, που έπασχε από ανίατη αρρώστια. Τότε, τα δύο αδέλφια Σισμάνογλου αποφάσισαν να εγκατασταθούν στο Παρίσι, όπου το 1897 άνοιξαν ένα χρηματιστηριακό γραφείο. Το σπίτι τους ήταν σε μια ιδιαίτερα αριστοκρατική λεωφόρο του Παρισιού (στην Αvenue de l’ Impératrice, που τον εικοστό αιώνα μετονομάστηκε σε Avenue Foch). Ακόμα και στο Παρίσι, οι νεαροί αδελφοί Σισμάνογλου δεν σταμάτησαν τις αγαθοεργίες τους, βοηθώντας κυρίως Έλληνες φοιτητές. Μέχρι το 1914, οι Σισμάνογλου ζούσαν τον χειμώνα στο Παρίσι και τα καλοκαίρια σε γνωστές ευρωπαϊκές λουτροπόλεις, αλλά μετά το ξέσπασμα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου αποφάσισαν να επιστρέψουν στην Ελλάδα. Κατά τη διάρκεια του πολέμου και μέχρι το 1921, ζούσαν στο Λονδίνο τον χειμώνα και το καλοκαίρι στην Κέρκυρα. Οι δωρεές της οικογένειας συνέχισαν με τους ίδιους ρυθμούς και τα πρώτα χρόνια του Μεσοπολέμου, με στόχο τη διατήρηση του Ελληνισμού της Άγκυρας. Η μικρασιατική καταστροφή ωστόσο δεν επέτρεψε τη δημιουργία στην Άγκυρα ελληνικού γυμνασίου με δωρεά των Σισμάνογλου. Οι 4.000 χρυσές λίρες της δωρεάς που είχε αναλάβει να διαθέσει η Εθνική Τράπεζα για το σχολείο τελικά διατέθηκαν στην εγκατάσταση των προσφύγων της Μικράς Ασίας. Έτσι, από τότε η φιλανθρωπική δράση των αδελφών Σισμάνογλου, και τουλάχιστον μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1920, αφορούσε αποκλειστικά ενέργειες που αποσκοπούσαν στην καλυτέρευση των συνθηκών διαβίωσης των προσφύγων. Μία από τις σημαντικότερες δωρεές τους εκείνης της εποχής ήταν η παραχώρηση τσιφλικιού, καθώς και μικρού οικισμού της ιδιοκτησίας τους στην τοποθεσία Τσιρπιντί ή Τσινάρ Ντερέ στο ελληνικό Δημόσιο, με την προϋπόθεση να δοθεί δωρεάν σε πρόσφυγες που προέρχονταν από το εσωτερικό της Μ. Ασίας. Η έκταση συνολικά του κτήματος ήταν 2.598,81 στρέμματα (το 80% ανήκε στους Σισμάνογλου και το υπόλοιπο στο κράτος) και βρισκόταν εννέα χιλιόμετρα ανατολικά της Καβάλας, στον δρόμο προς Ξάνθη. Ο οικισμός μέχρι το 1924 ονομαζόταν Τσιρπιντί και είχε ως βασική

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

27 Οι αδελφοί Σισμάνογλου στην Αίγυπτο, π. 1928. Φωτογραφικό Αρχείο Σισμανογλείου Νοσοκομείου.

λειτουργία την εξυπηρέτηση του τσιφλικιού. Στο παραχωρητήριο συμβόλαιο αναγράφονται αναλυτικά όλα τα οικήματα του οικισμού που όφειλαν να παραχωρηθούν στους πρόσφυγες.10 Χαρακτηριστική είναι και η αναφορά της παραπάνω δωρεάς σε βιβλίο της Κοινωνίας των Εθνών, το 1926: «Στην περιοχή της Καβάλας είναι ένας οικισμός με 400 οικογένειες από την Καρβάλη (εσωτερικό της Μ. Ασίας), εγκατεστημένες σε έναν χώρο που ένας πλούσιος συμπατριώτης τους, ο οποίος είχε νωρίτερα μεταναστεύσει στην Ελλάδα, αγόρασε για λογαριασμό του κι’ έθεσε στη διάθεσή τους, όταν έφθασαν. Όμως ένας βάλτος καθιστά αυτή τη γη ιδιαίτερα ανθυγιεινή και η υγεία των εποικιστών έχει κατά διαφόρους τρόπους βλαφτεί. Αυτοί όμως δεν αποφασίζουν να πάνε αλλού. Δε θέλουν να δουν την κοινότητά τους να σκορπίζει και επιμένουν να παραμένουν όλοι μαζί γύρω από το λείψανο του Αγίου Γρηγορίου του Ναζιανζηνού, που έφεραν μαζί τους κατά την Έξοδο. Εδώ και δέκα αιώνες οι Καρβαλιώτες διατηρούν αυτό το λείψανο από γενιά σε γενιά».11 Για το θέμα της δωρεάς με όλο το παρασκήνιό της γίνεται εκτενής αναφορά στη βιογραφία του Κωνσταντίνου Σισμάνογλου, που γράφτηκε το 1946 από τη Βαρβάρα Θεοδωροπούλου-Λιβαδά, γνωστή ως Ανεμώνη, αδελφή γιατρού του Σισμανογλείου.12 Το υπουργείο Προνοίας, που είχε αναλάβει τη διανομή της δωρεάς των Σισμάνογλου, πριν προβεί στην παραχώρηση, είχε ζητήσει από τις οικογένειες των προσφύγων Γκεβεριωτών 50.000 δραχμές για κάθε κλήρο. Και μόνο μετά από προσωπική παρέμβαση του Άγγελου Ιωαννίδη, επιστήθιου φίλου των Σισμάνογλου, στον αρμόδιο υπουργό Προνοίας, διανεμήθηκε ο κλήρος δωρεάν με νέα διαταγή.13 Η φιλανθρωπική δράση των δύο αδελφών υπέρ των προσφύγων συνεχίστηκε, καθώς βοήθησαν και στην αποκατά-

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

Το Παλαιό κτίριο του Νοσοκομείου της Κομοτηνής. Φωτογραφία από το βιβλίο της Βαρβάρας Θεοδωροπούλου-Λιβαδά. Αθήνα, 1946.

28

Τιμολόγιο δαπανών δωρεάς Κ. Σισμάνογλου στο Νοσοκομείο Κομοτηνής, Αθήνα, 10 Ιανουαρίου 1936. ΙΑΣΝ (επάνω) Χειρόγραφη ανάλυση δαπανών δωρεάς Κ. Σισμάνογλου στο Νοσοκομείο Κομοτηνής, Αθήνα, 1936. ΙΑΣΝ (κάτω)

σταση αρκετών προσφυγικών οικογενειών στη Θεσσαλονίκη. Την εποχή εκείνη, μάλιστα ζούσαν μόνιμα στο Territet, μια μικρή λουτρόπολη της Ελβετίας, όπου και παρέμειναν μέχρι την εγκατάστασή τους, τον Ιούνιο του 1933, στην Αθήνα. Η ανάγκη δημιουργίας στην Ελλάδα ενός Συγχρόνου σανατορίου, παρόμοιου με αυτά που υπήρχαν ήδη στην Ελβετία και άλλες ευρωπαϊκές χώρες, συνειδητοποιήθηκε σύντομα από τους αδελφούς Σισμάνογλου. Ήδη από το 1928 είχαν αποφασίσει να διαθέσουν μεγάλο μέρος των χρημάτων τους, που ήταν κατατεθειμένα σε χρεόγραφα σε τράπεζες των ΗΠΑ, για την καταπολέμηση της ελονοσίας και της φυματίωσης στη Ελλάδα, με τη διαμεσολάβηση της ΧΑΝ. Η απόφαση δημιουργίας ενός σύγχρονου σανατορίου στην Αθήνα ήλθε αργότερα, με την παραίνεση των αδελφών Σινιόσογλου και την επιστημονική υποστήριξη του φυματιολόγου Ιωάννη Βαλτή.14 Ο Αναστάσης Σισμάνογλου δεν πρόλαβε να δει το όνειρό του να πραγματοποιείται, αφού πέθανε στις 24 Φεβρουαρίου του 1934 στην Αθήνα. Η δωρεά που έκανε ο Κωνσταντίνος Σισμάνογλου για το σανατόριο της Αθήνας ήταν 65.000.000 προπολεμικές δραχμές, από τις οποίες οι 30.000.000

Βούλα Παπαϊωάννου Σισμανόγλειο νοσοκομείο, Κωνσταντίνος Ι. Σισμάνογλου. Αθήνα, 1945. © Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη

Πιστοποιητικό θανάτου του Κωνσταντίνου Ι. Σισμάνογλου της 26ης Ιουνίου 1951 σε επανέκδοση από το Φ.Ι.Σ. Μελίσσια, 28η Μαΐου 1970. ΙΑΣΝ.

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

31 Νεκρώσιμη ακολουθία Κωνσταντίνου Σισμάνογλου στο Φ.Ι.Σ. Μελίσσια, Ιούνιος 1951. Φωτογραφικό Αρχείο Σισμανογλείου Νοσοκομείου.

προορίζονταν για τα κτίρια και τα υπόλοιπα για τη συντήρηση και λειτουργία του ιδρύματος. Την ίδια εποχή, στα μέσα δηλαδή της δεκαετίας του 1930, κτιζόταν με δωρεά 26.000.000 δραχμών του Σισμάνογλου ανάλογο νοσοκομείο στην Κομοτηνή.15 Μετά την απελευθέρωση, η περιουσία του ιδρύματος στην Αθήνα αποτιμήθηκε σε 1.208.596 δολάρια ή 36.257.880 δραχμές. Το 1957, η αξία του κτιριακού συγκροτήματος του ιδρύματος εκτιμήθηκε στο ποσό περίπου των 60.000.000 δραχμών.16 Στις 28 Ιουνίου του 1951, πέθανε στην Αθήνα ο Κωνσταντίνος Σισμάνογλου, σε ηλικία 94 ετών. Η σορός του, μετά από τρισάγιο στο εκκλησάκι του ιδρύματος, μεταφέρθηκε στον οικογενειακό τάφο του «Οίκου Ι. Σισμάνογλου», στο Νεκροταφείο Σιπλή ή Σισλή της ελληνικής κοινότητας στην Κωνσταντινούπολη. Στη διαθήκη του άφησε κληρονόμο όλης της περιουσίας του, κινητής και ακίνητης, το ΦΙΣ, συμπεριλαμβάνοντας στους όρους της το ποσό των 100.000.000 δραχμών ως κληροδότημα στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, ενώ ήδη είχε δωρίσει το πατρικό του στην Κωνσταντινούπολη για τη στέγαση του ελληνικού προξενείου.17 Ο Κωνσταντίνος Σισμάνογλου χαρακτηρίστηκε από τον Τύπο της εποχής ως «απλός, απέριττος, ειλικρινής, ευθύς, πράος, καλοκάγαθος και ανθρωπιστής». Αγαπούσε το ίδρυμα, επισκεπτόταν πολύ τακτικά τους αρρώστους και ενδιαφερόταν ακόμα και για την τελευταία λεπτομέρεια της λειτουργίας του. Οι ωραιότερες στιγμές της ζωής του ήταν όταν τον πληροφορούσαν για την ίαση φυματικών και την έξοδό τους από το ίδρυμα. Αρκετά άρθρα των εφημερίδων εκείνης της εποχής προσπαθούσαν να παροτρύνουν και άλλους να ακολουθήσουν το παράδειγμά του: «Είθε το παράδειγμα αυτού να ευρίσκει μιμητάς επ’ αγαθώ της Επιστήμης και της κοινωνίας εις δόξαν του θεού της αγάπης».18 Ιδιαίτερη ήταν η φροντίδα του Σισμάνογλου για τους συγγενείς

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

32

Κηδεία Αλτιντόπ στον ναό Κωνσταντίνου και Ελένης του Φ.Ι.Σ. Μελίσσια, 1965. Φωτογραφικό Αρχείο Σισμανογλείου Νοσοκομείου.

του, που προίκιζε ή και φιλοξενούσε ακόμα στο ίδρυμα. Την εξαδέλφη του Ουρανία Αθανάσογλου, κόρη του Προδρόμου, την είχε προικίσει, για παράδειγμα, με σπίτι στη Φιλοθέη,19 ενώ ο αδελφός της, Ιωάννης, ζούσε μέχρι τον θάνατό του σε μονόκλινο δωμάτιο του Σισμανογλείου. Στο νοσοκομείο διέμενε και ο ανιψιός και γραμματέας του, ο Ιωάννης (Γιουβανάκης) Αλτιντόπ.20 Την περίοδο της γερμανικής Κατοχής, μάλιστα, ο ίδιος ο Κωνσταντίνος είχε μεσολαβήσει στον Γερμανό διευθυντή του νοσοκομείου για την παραμονή του ανιψιού του στο ίδρυμα.21 Αξίζει να σημειωθεί ότι με δωρεά του Αλτιντόπ αργότερα ανεγέρθη το νέο παρεκκλήσι του ιδρύματος στον διάδρομο της κεντρικής εισόδου. Η εμπιστοσύνη του Αλτιντόπ στο ίδρυμα και στους σκοπούς του φάνηκε στη διαθήκη του, στην οποία άφησε όλη του την περιουσία στο Σισμανόγλειο.22 Στο επόμενο υποκεφάλαιο θα εξεταστεί η διαδικασία της γέννησης του ΦΙΣ, με έμφαση στον ρόλο όσων πρωταγωνίστησαν στην καθιέρωση του σύγχρονου τρόπου λειτουργίας του.

2 Η Γεννηση του Φυματιολογικου Ινστιτουτου Ιωαννου Α. Σισμανογλου και του Οικου Αυτου

Ο

τρόπος διοίκησης του νοσοκομείου δεν μπορεί να γίνει αντιληπτός, αν δεν αναφερθούν προηγουμένως τα όρια μέσα στα οποία είχαν το δικαίωμα να δρουν οι διοικούντες. Οι ιδρυτικές πράξεις και οι κανονισμοί του ΦΙΣ καταρτίζονταν με βάση τις εισηγητικές προτάσεις των ειδικών, ωστόσο τον τελευταίο λόγο είχε ο ιδρυτής. Έτσι, στο κείμενο που ακολουθεί θα γίνει εκτενής αναφορά και στα πρόσωπα που βοήθησαν να γεννηθεί αλλά και να λειτουργήσει το νοσοκομείο. Το 1935, με Ιδρυτική Πράξη του Κ.Ι. Σισμάνογλου, δημιουργήθηκε φιλανθρωπικό ίδρυμα με την επωνυμία «Φυματιολογικόν Ινστιτούτον Ιωάννου Α. Σισμάνογλου και του Οίκου Αυτού», με τη μορφή Νομικού Προσώπου Ιδιωτικού Δικαίου και έδρα την Αθήνα. Το 1948, έγιναν δύο ακόμα ιδρυτικές πράξεις, που κυρώθηκαν στη συνέχεια με τον Αναγκαστικό Νόμο 836/1948 και ενοποιήθηκαν έτσι με την αρχική ιδρυτική πράξη.23 Την επιστημονική διεύθυνση του Φυματιολογικού Ινστιτούτου Σισμάνογλου ανέλαβε, από τον Νοέμβριο του 1935 μέχρι τον Αύγουστο του 1940, οπότε και παραιτήθηκε, ο καθηγητής Ιωάννης Σ. Βαλτής, άτομο διεθνούς προβολής και με μεγάλη πείρα, αφού κατείχε ανάλογη θέση στο «Σωτηρία». Σε αυτόν ανατέθηκε να επιλέγει το επιστημονικό προσωπικό, αλλά και να γνωμοδοτεί σε θέματα υγιεινής του ιδρύματος.24 Το βασικό θέμα συζήτησης των πρώτων συνεδριάσεων του νεοσύστατου Δ.Σ. του ιδρύματος ήταν να βρεθεί κάποιος χώρος για να κτισθεί το ινστιτούτο. Η έκταση θα έπρεπε να είναι όχι μόνο κατάλληλη από πλευράς υγιεινής, αφού προοριζόταν για φυματικούς, αλλά και σε συμφέρουσα τιμή, ώστε να απομείνουν και κάποια χρήματα για τα κτίρια και τον εξοπλισμό τους. Η πρώτη τοποθεσία που προτάθηκε από την αρμόδια ειδική επιτροπή ήταν τα Τουρκοβούνια. Η «μετεωρολογική» καταλληλότητα της περιοχής τεκμηριώθηκε μάλιστα από σχετική μελέτη, που είχε εκπονήσει ο ίδιος ο διευθυντής του Μετεωρολογικού Τμήματος του Αστεροσκοπείου Αθηνών.25 Σύντομα ξεκίνησε η απαλλοτρίωση μιας έκτασης 107.000 περίπου τ.μ., με 30-35 δραχμές τον πήχη. Τα κτίσματα που υπήρχαν στην έκταση αυτή αποτιμήθηκαν στις 60.000 δραχμές, με βάση τη σχετική απόφαση του προέδρου των Πρωτοδικών. Η συνολική τιμή που έπρεπε να καταβληθεί από το ίδρυμα για να αγοραστεί το κτήμα, να περιφραχθεί, καθώς και να γίνει δρόμος για να υπάρχει πρόσβαση, ήταν περίπου 7.000.000 δραχμές, ποσό που

Εξώφυλλο Πρακτικών Διοικητικού Συμβουλίου του Φ.Ι.Σ. Μελίσσια, 1935-1946. ΙΑΣΝ.

Εξώφυλλο Πρακτικών Διοικητικού Συμβουλίου του Φ.Ι.Σ. Μελίσσια, 1935-1946. ΙΑΣΝ. Φύλλο Πρακτικών Διοικητικού Συμβουλίου του Φ.Ι.Σ. Μελίσσια, 1935-1946. ΙΑΣΝ. Φύλλο Πρακτικών Διοικητικού Συμβουλίου του Φ.Ι.Σ. Μελίσσια, 1935-1946. ΙΑΣΝ.

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

36

τελικά θεωρήθηκε υπερβολικό.26 Έτσι, ξεκίνησε ξανά η διαδικασία ανεύρεσης κατάλληλης έκτασης για την ανέγερση του ιδρύματος. Η θέση που προτάθηκε αυτή τη φορά, από τον υπουργό Προνοίας Κορυζή, ήταν ο περίβολος του φθισιατρείου «Σωτηρία», ώστε να εξυπηρετείται καλύτερα ο σκοπός και των δύο ιδρυμάτων. Τόνισε μάλιστα τότε ο υπουργός ότι δεν θα έπρεπε να φοβίζει το Συμβούλιο η «άθλια» και «αξιοθρήνητη» σε όλους τους τομείς κατάσταση του δημόσιου φθισιατρείου, καθώς θα φρόντιζε ο ίδιος μέσα σε ένα εξάμηνο να το εκσυγχρονίσει και να το μετατρέψει σε πρότυπο σανατόριο. Σύμφωνα με τον υπουργό, το κράτος όφειλε να συνεπικουρεί την ιδιωτική πρωτοβουλία και τους φιλάνθρωπους, ώστε να εξυπηρετείται το κοινό συμφέρον με τον αποτελεσματικότερο και καλύτερο τρόπο από απόψεως οικονομικής. Αυτή η λύση απορρίφθηκε πάραυτα από τον Σισμάνογλου, παρ’ όλες τις οικονομικές παροχές που υποσχόταν το υπουργείο και τις διαβεβαιώσεις διατήρησης της αυτοτέλειας του ιδρύματος, διότι, παρά τα πλεονεκτήματα που παρουσίαζε αυτή η λύση, θα έθιγε σίγουρα, όπως είχε πει τότε ο δωρητής, τον «ιδιαίτερο και αυτοτελή χαρακτήρα του Ιδρύματος» και η μακρά πείρα είχε διδάξει ότι, συχνά, άριστα πρόσωπα, άριστες διαθέσεις και άριστα έργα δεν είχαν τη μονιμότητα την οποία θα ευχόμαστε και «είναι επόμενον εν τη λειτουργία του Ιδρύματος παρά την “Σωτηρίαν” να γίνωσιν αναμίξεις και επεμβάσεις».27 Τότε, επιμελητής και βοηθός του Βαλτή ήταν ένας νέος και δραστήριος γιατρός, ο Σάββας Παπαεμμανουήλ, που σύντομα απέκτησε την εμπιστοσύνη του δωρητή, ο οποίος του ανέθεσε να βρει τον χώρο για το σανατόριο.28 Ο Παπαεμμανουήλ, ως αντιπρόσωπος του Ι. Βαλτή σε συνεδρίαση του Δ.Σ., πρότεινε να γίνει η αγορά του κτήματος απευθείας, χωρίς πολύπλοκες και μακρόχρονες διατυπώσεις. Την πρόταση αυτή την αποδέχθηκε το Δ.Σ. και προχώρησε στην αγορά του οικοπέδου στη θέση Ροδέα ή Μελίσσια, αγοράζοντας τμηματικά άλλα κτήματα απευθείας από τους αγοραστές και άλλα στο όνομα του Παπαεμμανουήλ, που στη συνέχεια θα τα μεταβίβαζε στο ίδρυμα. Αυτή η πρακτική ακολουθήθηκε για να μην εγείρουν οι πωλητές υπερβολικές αξιώσεις και ανεβάσουν την τιμή του στρέμματος. Αργότερα, όμως, από τον οικονομικό έλεγχο φάνηκε ότι τα κτήματα που είχαν αγοραστεί μέσω του Παπαεμμανουήλ, αντί να είναι φτηνότερα, ήταν ακριβότερα. Ο τρόπος αγοράς του κτήματος χαρακτηρίστηκε από το Δ.Σ. ως «αντικανονικός», επειδή όμως ο Παπαεμμανουήλ καλύφθηκε πλήρως από τον ιδρυτή, οι ενέργειές του εγκρίθηκαν από το Δ.Σ. στο σύνολό τους. Έτσι, αγοράστηκαν 53.257 τ.μ. στα Μελίσσια και αποφασίστηκε να συνεχιστούν οι διαπραγματεύσεις για άλλη μία έκταση 3.051 τ.μ. Εγκρίθηκαν και όλες οι πρωτοβουλίες του Παπαεμμανουήλ για περιφράξεις, γεώτρηση για νερό, καθώς και αγορά υλικών και μηχανημάτων.29 Στη συνέχεια, εκπονήθηκαν τα αρχιτεκτονικά σχέδια του σανατορίου από τον αρχιτέκτονα Παναή Μανουηλίδη, που ανέλαβε και την επίβλεψη του όλου έργου. Λέγεται μάλιστα ότι ο Μανουηλίδης είχε επισκεφθεί και μελετήσει τον τρόπο λειτουργίας των σημαντικότερων σανατορίων της Ελβετίας, της Ιταλίας και της Γαλλίας, ώστε να δώσει και στο νεοσύστατο σανατόριο των Μελισσίων μια σύγχρονη μορφή. Η εξειδίκευση στην αρχιτεκτονική σανατορίων ήταν απαραίτητη άλλωστε για την επιτυχή εκπόνηση των σχεδίων τους, ώστε να ακολουθούνται όλες οι προδιαγραφές που επέβαλλαν η Ιατρική και η υγιεινή για την αντιμετώπιση της αρρώστιας.30 Ο αρχιτέκτονας, πριν του δοθεί η εντολή κατάθεσης των τελικών σχεδίων, σε συνερ-

Εξώφυλλο του «Λευκώματος Θεμελίωσης του Φ.Ι.Σ.». Αθήνα, Δεκέμβριος 1936.

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

40

Δημοσιεύματα εφημερίδων επ΄ ευκαιρία της θεμελίωσης του Φ.Ι.Σ. Αθήνα, Δεκέμβριος 1936. ΙΑΣΝ.

γασία με τον πρόεδρο του ιδρύματος, Ι. Βαλτή, παρέδωσε ένα προσχέδιο με βάση τα σχέδια του Ινστιτούτου Μουσολίνι για ένα κτίριο απλούστατο εξωτερικά, αλλά τέλειο από τεχνικής απόψεως και πρότυπο στο είδος του, σύμφωνα με την επιθυμία του δωρητή. Στα σχέδια προβλέφθηκε μάλιστα οι βοηθητικές εγκαταστάσεις του ιδρύματος να καλύψουν διπλάσιο αριθμό κλινών από αυτόν που όριζε το Καταστατικό, με το σκεπτικό μιας πιθανής μελλοντικής ανάπτυξής του. Αυτή η πρόβλεψη φάνηκε λογική, αφού στο ινστιτούτο θα συγκεντρώνονταν όλοι οι κλάδοι της Φυματιολογίας, δηλαδή η Χειρουργική, οι αδενικές καταστάσεις παιδιών κ.λπ. με σκοπό να καταστεί με τον χρόνο «Γενικόν εν Ελλάδι Ίδρυμα Φυματιολογικής Ερεύνης και καταπολεμήσεως της φυματιώσεως».31 Στα πρακτικά μάλιστα αναφέρεται ότι, προκειμένου να αποφευχθούν οι καθυστερήσεις και οι δυσχέρειες για το ινστιτούτο, θα έπρεπε να γίνει η ανάθεση της οικοδόμησης του κτιρίου με μειοδοτικό διαγωνισμό μεταξύ ορισμένου αριθμού εργολάβων «αναγνωρισμένης ικανότητος προς εκτέλεσιν, πείρας και εντιμότητος». Με αυτό το σκεπτικό, η επιλογή έγινε μεταξύ τεσσάρων γνωστών τεχνικών εταιρειών της εποχής, της εταιρείας «Τέκτων», της Αβέρωφ-Μιχαηλίδης, της εταιρείας του Δημητριάδη και Γιαλούρη και, τέλος, του Άρη Καπαγιαννίδη. Η τεχνική εκτέλεση του έργου ανατέθηκε τελικά, μετά από εμπεριστατωμένη πρόταση του Μανουηλίδη με το σύστημα της μερικής εργολαβίας, στην τεχνική εταιρεία Αβέρωφ-Μιχαηλίδης. Στη συνέχεια, τα κουφώματα και τις ξυλουργικές εργασίες κλήθηκε να αναλάβει η εταιρεία Σαρίδης Α.Ε.32 Στις 6 Δεκεμβρίου του 1936, έγινε η τελετή θεμελίωσης του ινστιτούτου στη θέση Πέντε Καμάρες των Μελισσίων, παρουσία των υπουργών Προνοίας, Α. Κορυζή, Υγιεινής, Γ. Αλιβιζάτου, μελών του Δ.Σ. του ιδρύματος, του προέδρου του Ιατρικού Συλλόγου, του διευθυντή της Φυματιολογικής Επιθεωρήσεως, του προέδρου της Κοινότητας Αμαρουσίου και μεγάλου αριθμού γιατρών. Τον αγιασμό τέλεσε ο πρόεδρος του Δ.Σ., Σεβασμιότατος Μητροπολίτης Τραπεζούντος Χρύσανθος, και ακολούθησαν οι ομιλίες των επιστημόνων Ι. Βαλτή και Γ. Αλιβιζάτου. Η εκδήλωση έκλεισε με την προσφώνηση και παρασημοφόρηση του Κωνσταντίνου Σισμάνογλου με τον Σταυρό των Ταξιαρχών του Χρυσού Τάγματος, από τον τότε υπουργό Προνοίας, Α. Κορυζή. Στο τέλος, ο ιδρυτής του Φυματιολογικού Ινστιτούτου έθεσε τον θεμέλιο λίθο και έγινε αγιασμός.33 Το Ινστιτούτο φιλοδοξούσε να γίνει ένα διεθνές κέντρο καταπολέμησης της φυματίωσης, συναγωνιζόμενο με ίσους όρους τα αντίστοιχα κέντρα της Ευρώπης και της Αμερικής, χωρίς κρατική επιχορήγηση.34 Στόχος του ήταν να συνδυάσει την επιστημονική αντιμετώπιση των περιστατικών της φυματίωσης με την ανθρωπιστική, καθώς η φυματίωση ήταν μια αρρώστια «κοινωνικού ενδιαφέροντος», όπως και η ελονοσία. Η σανατορική περίθαλψη αποτελούσε μεν «κοινωνική υποχρέωση», αλλά δεν θα έλυνε το πρόβλημα της φυματίωσης συνολικά, χωρίς τη βοήθεια του αντιφυματικού αγώνα και γενικότερα της σανατορικής αγωγής. Γι’ αυτό στους σκοπούς του ιδρύματος ήταν τόσο η επιστημονική νοσηλεία των φυματικών όσο και η εκμάθηση των τρόπων πρόληψης της αρρώστιας. Το σανατόριο ήταν ένα σύγχρονο νοσοκομείο, με καθαρά φιλανθρωπικό χαρακτήρα, αφού προβλεπόταν τα δύο τρίτα των αρρώστων του να νοσηλεύονται δωρεάν. Οι κλίνες για τους δωρεάν νοσηλευόμενους άπορους δεν θα έπρεπε να είναι λιγότερες από 150 και, από αυτές, οι 10 έπρεπε να διατίθενται σε πτωχούς δασκάλους ή επιστήμονες που προέρχονταν από περιοχές του «υποδούλου Ελληνισμού». Άλλες

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

42

10 κλίνες θα έπρεπε να παραχωρούνται με λίγα χρήματα σε πτωχούς επιστήμονες και διανοουμένους και, τέλος, 90 θα έπρεπε να δίνονται με πληρωμή (10 στην πρώτη θέση, 40 στη δεύτερη και 40 στην τρίτη). Στους στόχους του ινστιτούτου ήταν η δωρεάν διδασκαλία της Φυματιολογίας σε γιατρούς και φοιτητές της Ιατρικής, αλλά και η δωρεάν εξειδίκευση στη Φυματιολογία γιατρών και νοσοκόμων. Τέλος, στόχος ήταν και η συμμετοχή των γιατρών του ιδρύματος σε σχετικές επιστημονικές έρευνες, καθώς και η δραστηριοποίησή τους στον αγώνα κατά της φυματίωσης με διαλέξεις και αρθρογραφία. Η διοίκηση του ιδρύματος ανατέθηκε, με βάση τον πρώτο κανονισμό του, σε οκταμελές Συμβούλιο, στο οποίο συμμετείχαν ο Μητροπολίτης Τραπεζούντος Χρύσανθος, καθώς και διαπρεπή ονόματα της αθηναϊκής κοινωνίας της εποχής. Το Δ.Σ. του ιδρύματος ήταν αρμόδιο να διορίζει και να παύει τον διευθυντή και το προσωπικό, να καθορίζει τους μισθούς, καθώς και να διαχειρίζεται την περιουσία και τα εισοδήματά του. Οι πόροι του ιδρύματος προέρχονταν από τα εισοδήματα της περιουσίας του ιδρυτή, τις δωρεές, τις εισπράξεις των νοσηλίων, την κρατική επιχορήγηση και, τέλος, από το αποθεματικό του κεφάλαιο. ΠΙΝΑΚΑΣ 1 ΠΡΩΤΟ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΦΥΜΑΤΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ Α. ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΟΙΚΟΥ ΑΥΤΟΥ

1936 Χρύσανθος Φιλιππίδης Μητροπολίτης Τραπεζούντος Πρόεδρος Δ.Σ. Αλέξανδρος Σινιόσογλου Τραπεζίτης Α' Αντιπρόεδρος Γεώργιος Στρέιτ τ. Υπουργός Β' Αντιπρόεδρος Ιωάννης Σινιόσογλου Τραπεζίτης Μέλος Ανδρέας Παπαχρηστοπαύλου Δικηγόρος Μέλος Ιωάννης Βαλτής Γιατρός Μέλος Χ.Π. Λανσδέιλ Διευθυντής στην Ελλάδα των

Αδελφοτήτων των Νέων Μέλος Σωτήρης Καραμπέτσος Γενικός Επιθεωρητής

του υπουργείου Υγιεινής Μέλος Πηγή: Κανονισμός Φυματιολογικού Ινστιτούτου, 1935.

Αργότερα, με νέο Βασιλικό Διάταγμα τροποποιήθηκαν τα άρθρα του αρχικού κανονισμού του νοσοκομείου που αφορούσαν στη σύνθεση και τον αριθμό των μελών του Διοικητικού Συμβουλίου. Στα ήδη υπάρχοντα νέα μέλη προστέθηκαν άλλα τέσσερα για τέσσερα χρόνια και έτσι έγιναν δώδεκα συνολικά. Στα νέα μέλη περιλαμβανόταν ο ιδρυτής, Κ. Σισμάνογλου, ο Εμμανουήλ Τσουδερός (διοικητής της Τραπέζης της Ελλάδος), ο Ιωάννης Ηλιάσκος (γενικός διευθυντής της Τραπέζης Αθηνών) και ο τότε υπουργός Παιδείας και Θρησκευμάτων, Κ. Γεωργακόπουλος.35 Τον Αύγουστο του 1940, παραιτήθηκε ο Ι. Βαλτής, μετά από διαφωνία του με τον ιδρυτή, και στη θέση του διορίστηκε, ύστερα από πρόταση του Σισμάνογλου, ο γιατρός Ν. Οικονομόπουλος. Την ίδια εποχή, δοκιμαστικά για μια τριετία, τη θέση του

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

διοικητικού διευθυντή πήρε ο Σάββας Παπαεμμανουήλ. Στις 30-8-1941, μόνο με την υπογραφή του Σισμάνογλου ο Σ. Παπαεμμανουήλ αναβαθμίστηκε σε διευθυντή. Την επομένη, ψηφίστηκε και ο νέος Εσωτερικός Κανονισμός του ιδρύματος, αποτελούμενος από 44 άρθρα. Με βάση το Άρθρο 3 του παραπάνω κανονισμού, καθοριζόταν η διαίρεση των υπηρεσιών του ιδρύματος. Στις επιστημονικές υπηρεσίες περιλαμβάνονταν οι κλινικές (αποκλειστικά φυματιολογικές) και τα εργαστήρια, τα εξωτερικά ιατρεία, τα ειδικά ιατρεία και το φαρμακείο. Τα εργαστήρια ήταν τέσσερα, το Ακτινολογικό, το Μικροβιολογικό, το Βιοχημικό και το Παθολογοανατομικό, και τα ειδικά ιατρεία δύο, το Λαρυγγολογικό και το Οδοντιατρικό. Ακόμα προβλεπόταν και η δημιουργία εξωτερικού αντιφυματικού ιατρείου για τους απόρους, που θα έδινε οδηγίες και θα καθόριζε την εισαγωγή των αρρώστων στο σανατόριο, καθώς και «Ειδικού Ιατρείου» σε κεντρική περιοχή της Αθήνας, για να διευκολύνονται οι άρρωστοι. Επίσης, με βάση τον κανονισμό, στο ίδρυμα λειτουργούσε η «Σχολή Νοσοκόμων Φυματιολογικού Ινστιτούτου Ιωάννου Α. Σισμάνογλου και του Οίκου Αυτού». Σκοπός της σχολής ήταν η εκπαίδευση και η κατάρτιση εξειδικευμένων αδελφών νοσοκόμων για τις ανάγκες του ινστιτούτου και ο τρόπος λειτουργίας της καθοριζόταν από ειδικό κανονισμό. Ο προβλεπόμενος χώρος, όπου στεγαζόταν και σιτιζόταν το νοσηλευτικό προσωπικό, ονομαζόταν «Οίκος Αδελφών». Σε ειδικό άρθρο του κανονισμού καθοριζόταν, τέλος, το θέμα της διατροφής των αρρώστων και του προσωπικού.36 Η λειτουργία του νοσοκομείου διαταράχθηκε κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, οπότε αυτό επιτάχθηκε αρχικά από την ελληνική κυβέρνηση και στη συνέχεια από τους Γερμανούς, όπως θα αναφερθεί στη συνέχεια. Τον Νοέμβριο του 1944 σε πανηγυρική συνεδρίαση του Διοικητικού Συμβουλίου ανακοινώθηκε από τον Παπαεμμανουήλ ότι το ινστιτούτο λειτουργούσε πλέον ομαλά. Στην ίδια συνεδρίαση προτάθηκε ομόφωνα η αντικατάσταση της λέξης «Διευθυντής» με «Γενικός Διευθυντής».37 Από το μητρώο εισερχομένων μετά τον πόλεμο προκύπτει ότι ο πρώτος άρρωστος μετά τους Γερμανούς νοσηλεύτηκε στο σανατόριο στις 25 Νοεμβρίου του 1944 και μέχρι το τέλος Μαρτίου του 1945 είχαν νοσηλευτεί 351 φυματικοί και, από αυτούς, οι 173 αργότερα βγήκαν από το νοσοκομείο.38 Πρώτο μέλημα, μεταπολεμικά, των Σισμάνογλου και Παπαεμμανουήλ ήταν η εξασφάλιση πόρων για τη λειτουργία του ινστιτούτου. Για τον σκοπό αυτό, διώχθηκαν οι άρρωστοι από άλλα σανατόρια (όπως του «Σωτηρία»), δεδομένου ότι είχαν καταλάβει χωρίς τις πρέπουσες διαδικασίες κλίνες, που θα μπορούσαν να διατεθούν επί πληρωμή. Έτσι, δημιουργήθηκε κάποιο απόθεμα, που ενισχύθηκε στη συνέχεια από τον δωρητή και με αυτόν τον τρόπο μπόρεσε το νοσοκομείο να επαναλειτουργήσει. Από τη νέα του θέση, ο Παπαεμμανουήλ επέτυχε ακόμα να καθιερώσει την είσπραξη υπέρ των Διευθυντών των Κλινικών ποσοστού επί των νοσηλίων των αρρώστων που εισάγονταν στο νοσοκομείο, μετά από σύστασή τους. Το σύστημα αυτό ίσχυε τότε σε πολλά νοσοκομεία της Ελλάδας και του εξωτερικού και το ποσοστό αυτό κυμαινόταν μεταξύ 15-20%. Η δικαιολογητική βάση αυτής της πρακτικής ήταν τόσο η τόνωση του ενδιαφέροντος των γιατρών για την εισαγωγή των αρρώστων στο νοσοκομείο όπου υπηρετούσαν, όσο και η κάλυψη των διαφυγόντων κερδών τους, καθώς οι περισσότεροι άρρωστοι ήταν άτομα της ιδιωτικής, προσωπικής τους πελατείας.39

43

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

44

Με τον νέο Οργανισμό που ξεκίνησε να εφαρμόζεται από το 1946, ο Κωνσταντίνος Σισμάνογλου ορίστηκε ισόβιος πρόεδρος του ιδρύματος και παράλληλα αποφασίστηκε το Δ.Σ. να γίνει εννεαμελές.40 Τα νέα μέλη που προβλεπόταν να διοριστούν στο Συμβούλιο του ιδρύματος είχαν διακριθεί για την κοινωνική τους δράση και πέντε από αυτά ήταν ισόβια, ενώ τα τέσσερα, αιρετά, με ετήσια θητεία. Η εκλογή των αιρετών μελών γινόταν από τα ισόβια μέλη. Σε περίπτωση θανάτου ή παραίτησης ισοβίου μέλους, η αντικατάστασή του γινόταν από τα υπόλοιπα ισόβια μέλη με πλειοψηφία. Ο ισόβιος πρόεδρος του Δ.Σ. του ιδρύματος είχε το δικαίωμα να ορίζει ο ίδιος το πρόσωπο που θα αναλάμβανε στη θέση του σε περίπτωση θανάτου του, καθώς και να ασκεί βέτο. Σε περίπτωση αδυναμίας του προέδρου να ασκήσει τα καθήκοντά του, προβλεπόταν να τον αναπληρώνει ο γενικός διευθυντής, που είχε τόσο την επιστημονική όσο και την οικονομική διεύθυνση του Σισμανογλείου.41 Για την εκπλήρωση της επιστημονικής αποστολής του ιδρύματος, μετά τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, και την επαναλειτουργία του, εγκαινιάστηκε και το πρώτο τεύχος του επιστημονικού περιοδικού «Σισμανόγλειον Φυματιολογικόν Αρχείον, το δημοσιογραφικό επιστημονικό όργανο του Ινστιτούτου».42 Παράλληλα, ξεκίνησε κλινική διδασκαλία, καθώς και φροντιστηριακές ασκήσεις ακτινοδιαγνωστικής για τη φυματίωση. Ακόμα, κάθε Πέμπτη, από τον πρώτο χρόνο επαναλειτουργίας του σανατορίου, το επιστημονικό προσωπικό συζητούσε σε θεωρητικό επίπεδο θέματα της φυματιολογίας ή εξέταζε κάποιες συγκεκριμένες περιπτώσεις περιστατικών που εμφανίζονταν στο νοσοκομείο.43 Το 1947, στο Σισμανόγλειο λειτουργούσαν πέντε κλινικές και διάφορα εξωτερικά ιατρεία, το Λαρυγγολογικό, το Δερματολογικό, το Ακτινολογικό κ.ά. Στο νοσοκομείο εργάζονταν 30 γιατροί και 270 άτομα ως διοικητικό προσωπικό.44 (βλέπε ονόματα γιατρών και διευθυντών καθώς και τμήματα και κλινικές του ΦΙΣ στο Παράρτημα, Πίνακας Ι). Η οργάνωση του ΦΙΣ ακολούθησε, αλλά και ακολουθήθηκε από το αντίστοιχο «Φυματιολογικό Κέντρο», που το κράτος είχε αποφασίσει να ιδρύσει από το 1930 στο «Σωτηρία». Σχεδόν κοινός ήταν ο σκοπός των δύο σανατορίων, αφού ευνοούσαν την επιστημονική έρευνα σε θέματα φυματίωσης από «εργαστηριακής και κλινικής απόψεως», καθώς και την εκπαίδευση φυματιολόγων γιατρών και τη σχετική διδασκαλία των φοιτητών της Ιατρικής για απόκτηση ειδικότητας. Κοινά ήταν και πολλά σημαντικά πρόσωπα που συνέβαλαν στην οργάνωσή τους, όπως ο Ιωάννης Βαλτής, που διετέλεσε διευθυντής του Φυματιολογικού Κέντρου, αλλά ταυτόχρονα και επιστημονικός διευθυντής του ΦΙΣ, στα πρώτα βήματά του,45 ο Μάνθος Μεταλληνός κ.ά. Τα κτίρια και ο εξοπλισμός των σανατορίων εκείνη την εποχή αποτελούσαν κύριο μέλημα των Διοικητικών τους Συμβουλίων, αφού η φυματίωση ήταν μια αρρώστια για την αντιμετώπιση της οποίας η υγιεινή και ο αερισμός ήταν ζωτικής σημασίας.

Κωνσταντίνος Ι. Σισμάνογλου. (επάνω) Φωτογραφία από το περιοδικό Σισμανόγλειον Φυματιολογικόν Αρχείον. Αθήνα, 1946.

Σελίδα τίτλου και φύλλα περιοδικού Σισμανόγλειον Φυματιολογικόν Αρχείον (αριστερά και κάτω). Αθήνα, 1946.

Πρώτη περιγραφή του κτιρίου του Φ.Ι.Σ. στον ημερήσιο τύπο. Εφημερίδα Βραδυνή, Αθήνα 27 Ιουνίου 1938. ΙΑΣΝ.

3 Τα Πρωτα Κτιρια και ο Εξοπλισμος τους

Γ

ια την ανέγερση και τον εξοπλισμό του Σισμανογλείου, σύμφωνα με τον Ισολογισμό του 1940, δαπανήθηκαν συνολικά 47.833.940 δραχμές, ποσό αρκετά μεγαλύτερο από αυτό που είχε προϋπολογιστεί. Η διαφορά οφειλόταν κυρίως στις κτιριακές εγκαταστάσεις, που, ενώ είχαν προϋπολογιστεί από τον αρχιτέκτονα Π. Μανουηλίδη στις 32.000.000 δραχμές, τελικά στοίχισαν 44.500.000. Η εξήγηση που έδωσε τότε ο μηχανικός ήταν ότι η δαπάνη είχε ανεβεί γιατί οι χώροι των μαγειρείων, αποθηκών κ.λπ. θα μπορούσαν να καλύψουν ακόμα και υπερδιπλάσιο αριθμό κλινών στο νοσοκομείο, σε περίπτωση ανάπτυξής του, καθώς και γιατί οι υπερτιμήσεις των υλικών προκαλούσαν αυξήσεις στο οικοδομικό κόστος. Ακόμα, επισήμανε ότι αφού ο συνολικός όγκος του κτιρίου ήταν 62.000 κυβικά μέτρα, η τιμή ανά κυβικό ήταν 700 δραχμές, «ποσό όχι υπερβολικό». Οι επανειλημμένες διαψεύσεις των προβλέψεων για το κόστος των οικοδομικών εργασιών ώθησαν τον ιδρυτή στο να χάσει την εμπιστοσύνη προς τον Μανουηλίδη και να ζητήσει τη σύσταση επιτροπής παρακολούθησης των οικοδομικών εργασιών. Τα έργα τελείωσαν το δεύτερο εξάμηνο του 1940, με καθυστέρηση περίπου εννέα μηνών.46 Με το ξέσπασμα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, τα εγκαίνια που είχαν οριστεί για τον Νοέμβριο του 1940 ματαιώθηκαν. Μετά τον ελληνοϊταλικό πόλεμο, το κτίριο επιτάχθηκε από τους υπουργούς Εθνικής Προνοίας και Οικονομικών, με σκοπό να χρησιμοποιηθεί ως Υγειονομικό Εργαστήριο του υπουργείου Εθνικής Προνοίας, καθώς και για άλλες υγειονομικές και νοσοκομειακές ανάγκες. Η επίταξη των ελληνικών Αρχών, που ξεκίνησε τον Οκτώβριο του 1940 και διήρκησε μέχρι την 31η Ιανουαρίου του 1942, απέφερε στο ίδρυμα 200.000 δραχμές τον μήνα. Ανάλογη ήταν η αποζημίωση που κατέβαλαν οι Γερμανοί στο ίδρυμα όταν το επέταξαν με τη σειρά τους την περίοδο της γερμανικής Κατοχής.47 Κατά τη διάρκεια του πολέμου, το νοσοκομείο λεηλατήθηκε από τους Γερμανούς, αλλά ζημιές προκλήθηκαν και την περίοδο των Δεκεμβριανών. Οι ακτινολογικές εγκαταστάσεις τότε καταστράφηκαν λόγω κακής χρήσης από μη ειδικούς, τα εργαστήρια απογυμνώθηκαν από τον εξοπλισμό τους, τα χειρουργεία έμοιαζαν με νεκροταφεία και οι εγκαταστάσεις αποστειρώσεως και βραστήρων λεηλατήθηκαν. Έτσι, από το 1940 έως το τέλος του 1944, το νεόδμητο κτίριο του σανατορίου, πριν ακόμη λειτουργήσει, επιτάχθηκε και σχεδόν καταστράφηκε και για δέκα χρόνια παρέμεινε ουσιαστικά χωρίς έσοδα και με πολλά έξοδα. Μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα, ωστόσο, μετά τις παραπάνω περιπέτειες, έγιναν οι αναγκαίες βελτιώσεις, ώστε να λειτουργήσει με αποτελεσματικότητα το σανατόριο.48

Βούλα Παπαϊωάννου Σισμανόγλειο Νοσοκομείο, φυματικοί ασθενείς στη βεράντα. Αθήνα, 1945. © Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

Κάτω από αυτές τις συνθήκες, στις 25 Φεβρουαρίου του 1945, ημέρα Κυριακή, στις 11 το πρωί τελέστηκαν τα εγκαίνια του «Φυματιολογικού Ινστιτούτου Ι.Α. Σισμάνογλου και του Οίκου Αυτού». Στα εγκαίνια παρευρέθηκε και ο πρωθυπουργός Ν. Πλαστήρας, ο οποίος εξέφρασε «τον έπαινο και την ευγνωμοσύνη του έθνους και της κυβερνήσεως προς τον υπέροχο ιδρυτή του Σανατορίου, Κωνσταντίνο Σισμάνογλου».49 Έναν μήνα μετά, «προσελήφθη» ως υφυπουργός Υγιεινής και Αντιλήψεως ο Νικόλαος Τσούτης, χειρουργός-φυματιολόγος του Σισμανογλείου.50 Το κτίριο του Σισμανογλείου Σανατορίου εξασφάλιζε στους φυματικούς άνετη διαμονή, σύμφωνα με τους κανόνες της υγιεινής, αφού είχε κτιστεί σε μια περιοχή, όπως ήδη έχει αναφερθεί, ξακουστή για το καλό της κλίμα.51 Όλες του οι βεράντες, τα δωμάτια και τα εργαστήρια, καθώς και οι διάφορες αίθουσές του είχαν τέτοιο προσανατολισμό, που, ενώ άφηναν τον καθαρό αέρα να μπαίνει ελεύθερα από παντού, δεν επέτρεπαν τη δημιουργία ρευμάτων που θα κρυολογούσαν τους φυματικούς. Η χρήση επίσης διπλών παραθύρων κατά μήκος του διαδρόμου του τρίτου ορόφου και στις δύο πτέρυγες, αριστερά και δεξιά, προστάτευε από τον βοριά. Το κτίριο ήταν απαράμιλλο αρχιτεκτονικά και άψογο λειτουργικά, με εντυπωσιακή είσοδο και μεγάλους, άνετους διαδρόμους και χώρους προσπέλασης στις κλινικές, που ήταν καλυμμένοι με μαρμάρινη επίστρωση. Το πολυώροφο κτίριο του νοσοκομείου ήταν επιβλητικό, με απλές γραμμές, και είχε μήκος 237 περίπου μέτρα. Αυτό που εντυπωσίαζε κυρίως τους επισκέπτες ήταν η λιτότητα και η καθαριότητα των εσωτερικών του χώρων. Το σανατόριο σχεδιάστηκε έτσι ώστε στο κεντρικό κτίριο να στεγάζονται οι αίθουσες διδασκαλίας και τα εργαστήρια και στις δύο παράπλευρες πτέρυγες, οι θάλαμοι των αρρώστων.52 Σχέδια του νοσοκομείου δεν σώζονται, ωστόσο, από τη βιογράφο του ευεργέτη γίνεται εκτενής περιγραφή του κτιρίου και των λειτουργιών του: «Όλοι οι όροφοι έχουν την ίδια διαίρεση. Αποτελούνται από το κέντρο, την αριστερά και τη δεξιά πτέρυγα, που ενώνονται αναμεταξύ τους από ένα απέραντο χωλ. Πρόσεξε, τώρα νομίζουμε πως βρισκόμαστε στον πρώτο όροφο, μα όχι, στην πραγματικότητα είμαστε στον τέταρτο. Στο κέντρον αυτού βρίσκονται όλα τα γραφεία της Διοικητικής Υπηρεσίας, όπως και του Γενικού Διευθυντού… Η επίπλωσή του είναι νόθου βυζαντινού ρυθμού. Το μόνο του στόλισμα, εκτός από τις εικόνες της οικογένειας των Σισμάνογλου, είναι ο ωραίος Χριστός στην αγκαλιά της Μεγάλης του Μάνας, έργο μεταβυζαντινής τέχνης…».53 Στον πρώτο όροφο του σανατορίου βρίσκονταν τα λεβητοστάσια και τα μεγάλα ψυγεία και στον δεύτερο, οι μηχανολογικές εγκαταστάσεις. Σε δύο μεγάλες αίθουσες είχαν εγκατασταθεί τα ηλεκτρικά πλυντήρια και τα σιδερωτήρια, χωριστά για τους αρρώστους και χωριστά για το προσωπικό. Ακόμα υπήρχαν αντλιοστάσιο συνεργείο, αίθουσα ραφείου και ξυλουργείου. Τα μαγειρεία του νοσοκομείου, που βρίσκονταν στον ίδιο όροφο, πέρα από την ευρυχωρία, διακρίνονταν και για την καθαριότητά τους.54 Στον τρίτο όροφο ήταν οι τραπεζαρίες του προσωπικού και δεξιά, τα δωμάτιά του. Στο κέντρο, από την αριστερή πλευρά, ήταν οι χώροι με τα πειραματόζωα και το φαρμακείο του νοσοκομείου. Στο ίδιο όροφο υπήρχαν και ιατρεία, με όλες τις ειδικότητες, βιοχημικό εργαστήριο, το ιατρείο της Α’ και Β’ Κλινικής, αίθουσες για μελέτη, βιβλιοθήκη, καθώς και αίθουσες που χρησιμο-

49

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

50

Σισμανόγλειο νοσοκομείο, το παλαιό κτίριο του Φ.Ι.Σ. π. 1945. Φωτογραφία από το βιβλίο της Βαρβάρας Θεοδωροπούλου-Λιβαδά. Αθήνα, 1946.

ποιούσαν ως εργαστήρια οι φυματικοί για τις χειροτεχνίες τους. Τέλος, στον τρίτο όροφο βρισκόταν και το ακτινολογικό τμήμα, με άρτια μηχανήματα ακτινογραφήσεων και τομογραφήσεων. Με τον τομογράφο ακτινογραφούσαν τους πνεύμονες σε βάθος, ανάλογα με την κάθε περίπτωση, και για καλύτερη εξυπηρέτηση υπήρχε ειδική αίθουσα αναμονής, καθώς και αποδυτήρια.55 Αξίζει να σημειωθεί ότι στην Ελλάδα ο μοναδικός τομογράφος που υπήρχε τότε ήταν στο Σισμανόγλειο και ότι τον χρησιμοποιούσαν ακόμα και εξωτερικοί άρρωστοι, όταν εξετάζονταν (δωρεάν) στα εξωτερικά ιατρεία.56 Στα εξωτερικά ιατρεία του είχε προβλεφθεί επίσης η δωρεάν μεταφορά μικρών παιδιών με αυτοκίνητα του σανατορίου, για να εμβολιάζονται προληπτικά με ενέσεις «καλμέτ», όπως είχε προγραμματιστεί πριν από τον πόλεμο, σύμφωνα με την πρακτική που ίσχυε τότε.57 Στον προθάλαμο του τέταρτου ορόφου δίνονταν θεατρικές παραστάσεις και συναυλίες, ενώ γινόταν και προβολή κινηματογραφικών ταινιών για τους αρρώστους. Στον ίδιο όροφο ήταν τα μικροβιολογικά εργαστήρια, η αίθουσα που φιλοξενούσε την εκκλησία Κωνσταντίνου και Ελένης και στην αριστερή πτέρυγά του είχε δημιουργηθεί θάλαμος δωρεάν νοσηλείας άπορων γυναικών. Στον πέμπτο όροφο βρίσκονταν τα σύγχρονα χειρουργεία (σηπτικόν και άσηπτον), αφού, σύμφωνα με τις επιταγές της επιστήμης εκείνη την εποχή, κάθε σανατόριο όφειλε να είναι και «ιατροχειρουργικό νοσοκομειακό κέντρο». Οι χειρουργικές επεμβάσεις άρχισαν να γίνονται περισσότερο επιθετικές και σε ορισμένες περιπτώσεις αρρώστων είχαν να επιδείξουν πολύ καλά αποτελέσματα, καθώς συνέβαλαν αποφασιστικά στην τελική αποκατάσταση και την επάνοδό τους στην κοινωνία, χωρίς να υπάρχει κίνδυνος μετάδοσης της αρρώστιας. Ωστόσο, οι χειρουργικές επεμβάσεις για την αντιμετώπιση της φυματίωσης θα δημι-

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

51

Σισμανόγλειο νοσοκομείο, κεντρική είσοδος του παλαιού κτιρίου, π. 1945. Φωτογραφία από το βιβλίο της Βαρβάρας Θεοδωροπούλου-Λιβαδά. Αθήνα, 1946.

ουργούσαν αργότερα προβλήματα, όταν θα έπαυαν να νοσηλεύονται αποκλειστικά φυματικοί. Αυτά τα νέα προβλήματα θα επικεντρώνονταν στην πρόσθετη ανάγκη δημιουργίας νέων χώρων χειρουργείων, καθώς και ξεχωριστής χειρουργικής πτέρυγας νοσηλείας αρρώστων που έπασχαν από άλλα νοσήματα του θώρακα, όπως για παράδειγμα βρογχιεκτασία, καρκίνο, εχινόκοκκο κ.λπ.58 Κοντά στα χειρουργεία βρισκόταν και η τρίτη θέση νοσηλείας, όπως και ειδικός χώρος για τη νοσηλεία των ασθενών του υπουργείου του Ναυτικού. Στον τρίτο όροφο, πάνω από τα χειρουργεία, βρίσκονταν τα πολυτελή δωμάτια του επιστημονικού προσωπικού, η αίθουσα συνεδριάσεων του Δ.Σ., η βιβλιοθήκη με τα επιστημονικά βιβλία, καθώς και τα δωμάτια της πρώτης και της δεύτερης θέσης. Η κοινωνική αποστολή του ιδρύματος δεν θα επιτυγχανόταν χωρίς τη συμμετοχή των εκπαιδευόμενων αδελφών νοσοκόμων σε ιδιαίτερο χώρο, που κάλυπτε τους όρους υγιεινής. Πράγματι στον τελευταίο όροφο του κτιρίου είχε εγκατασταθεί «Ο Οίκος και η Σχολή Αδελφών», όπου φοιτούσαν οι μαθητευόμενες αδελφές.59 Σε άρθρο του στην εφημερίδα Ελευθερία, το 1955, ο γνωστός δημοσιογράφος Φρέντυ Γερμανός, αναφερόμενος στις επιτεύξεις των νοσηλευτικών ιδρυμάτων της εποχής, είχε εκφράσει τον θαυμασμό του για το Σισμανόγλειο, με τις ευρύχωρες βεράντες του, τα φωτεινά και ευάερα δωμάτιά του, τους φρεσκοβαμμένους τοίχους του, τους απαστράπτοντες από καθαριότητα διαδρόμους του και τα πολλά και μεγάλα παράθυρά του, από όπου έμπαιναν ο φρέσκος αέρας της Πεντέλης και η μυρωδιά του πεύκου. Λεγόταν μάλιστα ότι ήταν πιο εύκολο να κολλήσεις φυματίωση έξω από το σανατόριο παρά μέσα σε αυτό, δεδομένου ότι οι ανοικτοί στον αέρα, τον ήλιο και το φως θάλαμοι ήταν και πάντα πεντακάθαροι.60

Βούλα Παπαϊωάννου Σισμανόγλειο νοσοκομείο, εξωτερική άποψη. Αθήνα, 1945. © Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη

Βούλα Παπαϊωάννου Σισμανόγλειο νοσοκομείο, ακτινολογικό. Αθήνα, 1945 (επάνω). Σισμανόγλειο νοσοκομείο ακτινολογικό. Αθήνα, 1945 (κάτω). Σισμανόγλειο νοσοκομείο, χειρουργείο. Αθήνα, 1945 (δεξιά). © Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

56

Βούλα Παπαϊωάννου Σισμανόγλειο νοσοκομείο, αποστειρωτικός κλίβανος. Αθήνα, 1945. © Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη

Το 1955, το Σισμανόγλειο διαμόρφωσε και μια ανεξάρτητη πτέρυγα για το Τμήμα Πνευμονολογικών Νοσημάτων (καρκίνος, αποστήματα πνευμόνων κ.λπ.) και παράλληλα λειτουργούσε ήδη εξωτερικό ιατρείο για έγκαιρη διάγνωση των ανωτέρω νοσημάτων θώρακος.61 Στο ίδιο άρθρο αναφερόταν ότι το «Νέο Αντικαρκινικό Κέντρο του Σισμανογλείου» είχε προγραμματιστεί να λειτουργήσει το 1956, «για να αντιμετωπίσει τα όλο και περισσότερα κρούσματα καρκίνου που εμφανίζονταν λόγω του καπνίσματος και της αθρόας χρήσης αντιβιοτικών κατά τη διάρκεια των μεταπολεμικών χρόνων…».62 Η παύση της λειτουργίας του νοσοκομείου που ακολούθησε (βλέπε υποκεφάλαιο 6) σταμάτησε προσωρινά την ανάπτυξή του, μέχρι την επαναλειτουργία του, το 1958. Πριν όμως συνεχίσουμε με την ανάπτυξη και τον εκσυγχρονισμό του νοσοκομείου κατά την περίοδο της ανασυγκρότησής του, θα κάνουμε μια σύντομη αναφορά στην καθημερινή ζωή στους χώρους του, τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του, όταν τον έλεγχο είχε ο πανίσχυρος γιατρός και διευθυντής του, Σάββας Παπαεμμανουήλ.

Βούλα Παπαϊωάννου Σισμανόγλειο νοσοκομείο, μικροβιολογικό εργαστήριο (Σ. Παπαεμμανουήλ). Αθήνα, 1945. © Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη

Βούλα Παπαϊωάννου Σισμανόγλειο νοσοκομείο, χειρουργείο. Αθήνα, 1945. © Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη

Βούλα Παπαϊωάννου Σισμανόγλειο νοσοκομείο, αδελφή στο αριστερό κεντρικό κλιμακοστάσιο. Αθήνα, 1945. © Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη

4 η Κ αθημερινh Ζ ωh στο

Η

Νοσοκομεiο

ιατρικοποίηση των νοσοκομείων και ο εκσυγχρονισμός στον τομέα της υγείας είναι ένα φαινόμενο πολύπλοκο, το οποίο αναφέρεται τόσο στους φορείς που το επέβαλαν όσο και στους αρρώστους που το αποδέχτηκαν. Για τον λόγο αυτό, στο παρόν υποκεφάλαιο σκιαγραφείται η καθημερινή ζωή στο νοσοκομείο, με στόχο να διερευνηθεί αν τα όσα επέβαλαν οι κανονισμοί και οι σύγχρονες πρακτικές γίνονταν πράξη στο ΦΙΣ. Την εποχή που ξεκίνησε η λειτουργία του νοσοκομείου, τουλάχιστον μία φορά την ημέρα οι εσωτερικοί γιατροί επισκέπτονταν τους αρρώστους. Οι επιμελητές τους παρακολουθούσαν από κοντά καθημερινά και οι διευθυντές κάθε δύο ημέρες και τρεις φορές την εβδομάδα τους έκαναν ακτινολογικό έλεγχο. Η υγιεινή των αρρώστων και η καθαριότητα των χώρων ήταν στους πρωταρχικούς στόχους του ιδρύματος, παρά τις μικρές δυνατότητες κατανάλωσης νερού της εποχής. Σημαντικό ρόλο για την ατομική υγιεινή έπαιζαν και οι λουτήρες του νοσοκομείου, που χρησιμοποιούνταν από τους αρρώστους σε καθημερινή βάση.63 Έμφαση δόθηκε και στους κλιβάνους αποστειρώσεως ειδών εστιάσεως, κάτι το οποίο δεν συνέβαινε στα περισσότερα ομοειδή θεραπευτήρια.64 Η αποστείρωση δεν έπαψε ποτέ να είναι βασική επιδίωξη του νοσοκομείου, που ακολουθούσε τους κανόνες της σύγχρονης υγιεινής. Σε κάθε όροφο υπήρχε και ένας αποστειρωτικός κλίβανος, στο μαγειρείο τρεις και στα πλυντήρια, που βρίσκονταν στα υπόγεια, κοντά στα ψυγεία και τις αποθήκες, τέσσερις. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι εσωτερικές εγκαταστάσεις του νοσοκομείου (κουζίνες, ντους κ.λπ.) είχε προβλεφθεί να λειτουργούν με ατμό ή ηλεκτρισμό. Σύμφωνα με την περιγραφή του αρχιτέκτονα του νοσοκομείου, ιδιαίτεροι, αθέατοι διάδρομοι συγκοινωνούσαν με τις κουζίνες, τις τραπεζαρίες και τα απολυμαντήρια και είχε προβλεφθεί να μεταφέρονται τα φαγητά στον προορισμό τους με ηλεκτρικά βαγονέτα μέσα από αυτούς. Με τα βαγονέτα αυτά, μετά το φαγητό, τα σκεύη μεταφέρονταν στα απολυμαντήρια για απολύμανση. Στη συνέχεια, τα καθαρά σκεύη μέσω άλλων διαδρόμων φυλάσσονταν σε ειδικά οφίς, ώστε να μη μεταδίδεται η φυματίωση.65

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

62

Βούλα Παπαϊωάννου Σισμανόγλειο νοσοκομείο, μαγειρείο. Αθήνα, 1945. © Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη

Η διατροφή των αρρώστων ήταν στις προτεραιότητες του νοσοκομείου από την αρχή της λειτουργίας του: «Ενιαίον, τουτέστιν πλούσιον εις ποσότητα και υλικά, εδεσματολόγιον, όπερ επετύχομεν μέχρι τούδε διά τας τρείς επί πληρωμή θέσεις, να δυνηθώμεν εν λίαν προσεχεί μελλόντι να επεκτείνωμεν και επί των δωρεάν νοσηλευομένων. Θεωρούμεν ιδιαιτέραν ικανοποίησιν ότι εγένετο ήδη έναρξις πραγματοποιήσεως του προγράμματός μας διά της σταθεράς, τρις της εβδομάδος, χορηγήσεως νωπού κρέατος εις τους δωρεάν άρρωστους».66 Από απόψεως διατροφής τόσο των αρρώστων όσο και του προσωπικού, το νοσοκομείο υπερτερούσε έναντι των άλλων σανατορίων. Οι δαπάνες αυτές κάλυπταν μεγάλο ποσοστό των συνολικών εξόδων του ιδρύματος, αφού η διατροφή αποτελούσε βασική προϋπόθεση για τη θεραπεία της φυματίωσης.67 Το σύστημα διατροφής που ίσχυε τότε σε όλα σχεδόν τα σανατόρια ήταν το «α λα καρτ», αργότερα όμως αυτό καταργήθηκε (με κάποιες εξαιρέσεις) ως επιζήμιο για το ίδρυμα.68

Βούλα Παπαϊωάννου Σισμανόγλειο νοσοκομείο, ραφείο. Αθήνα, 1945. © Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη

Βούλα Παπαϊωάννου Σισμανόγλειο νοσοκομείο, τραπεζαρία. Αθήνα, 1945. © Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη

Βούλα Παπαϊωάννου Σισμανόγλειο νοσοκομείο, σιδερωτήριο. Αθήνα, 1945 © Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη

Βούλα Παπαϊωάννου Σισμανόγλειο νοσοκομείο, νιπτήρες. Αθήνα, 1945. © Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη

Βούλα Παπαϊωάννου Σισμανόγλειο νοσοκομείο, κλίβανος. Αθήνα, 1945 (επάνω) Σισμανόγλειο νοσοκομείο, σιδερωτήριο. Αθήνα, 1945 (κάτω) Σισμανόγλειο νοσοκομείο, μαγειρείο. Αθήνα, 1945 (δεξιά) © Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

66

Βούλα Παπαϊωάννου Σισμανόγλειο νοσοκομείο, ασθενείς σε θάλαμο. Αθήνα, 1945. © Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη

Η ζωή στο νοσοκομείο περνούσε αρκετά ευχάριστα, αφού την ψυχαγωγία τη θεωρούσαν ως εργασιοθεραπεία των φυματικών. Στην πρώτη απολογιστική έκθεση του νοσοκομείου αναφέρεται χαρακτηριστικά ότι καταβλήθηκαν καινοτόμες προσπάθειες στον τομέα της ψυχαγωγίας, με το σκεπτικό ότι μέσω αυτής οι άρρωστοι θα βελτίωναν τη νευροψυχική τους διάθεση και θα αντιστάθμιζαν τη μονοτονία και την πειθαρχία που τους επέβαλλε η ζωή στο σανατόριο. Στον Τύπο της εποχής αναφέρεται ότι το καλοκαίρι του 1947 ο θίασος του «Περοκέ» έδωσε παράσταση στο Σισμανόγλειο με σκοπό την ψυχαγωγία των αρρώστων, όπως και ο θίασος της Καίτης Βερώνη, με τον Μαυρόπουλο, τον κωμικό Κοντογιάννη, τον Περδίκη, την Λίλιαν Λυς, τον Πέννα και άλλους καλλιτέχνες. Σε ανάλογη εκδήλωση, που πραγματοποιήθηκε με πρωτοβουλία του ποιητή Χρ. Πύρπασου για τους αρρώστους, μεταξύ των άλλων συμμετείχε η Μ. Νίνου με το συγκρότημα του Βασ. Τσιτσάνη.69

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

Στην τραπεζαρία του σανατορίου, δυναμικότητας 300 ατόμων, υπήρχαν μηχανήματα και οθόνη προβολής κινηματογραφικών ταινιών.70 Είχε προβλεφθεί μάλιστα και σύστημα ραδιοφωνικής εγκατάστασης, όπου για κάθε ασθενή θα υπήρχαν ειδικά ακουστικά πάνω από το κρεβάτι, με τα οποία μπορούσε να απολαμβάνει το ραδιοφωνικό πρόγραμμα χωρίς να παρενοχλεί τους υπόλοιπους. Αντίστοιχα, είχε προβλεφθεί, σύμφωνα με τον αρχιτέκτονα του νοσοκομείου, η εγκατάσταση και ενός τηλεφωνικού κέντρου: «Όλοι οι θάλαμοι θα επικοινωνούν με τηλέφωνα, τα περισσότερα των οποίων θα εργάζονται με φωτεινά σήματα, όπως άλλως τε θα γίνονται αι υπό των αρρώστων κλήσεις των νοσοκόμων, για να μην διαταράσσεται καθ’ ολοκληρίαν η απόλυτη γαλήνη και ησυχία που θα επικρατεί στους θαλάμους των αρρώστων».71 Η επικοινωνία των αρρώστων με τον γενικό διευθυντή, ως μέρος της θεραπείας, γινόταν σε τακτά χρονικά διαστήματα: «Δύο φορές την εβδομάδα εις το γραφείον του κ. Παπαεμμανουήλ τοποθετείται ένα μικρόφωνον, το οποίον συνδέεται με μεγάφωνα εγκατεστημένα εις όλους τους θαλάμους των αρρώστων, και από το μικρόφωνον αυτό ο Γενικός Διευθυντής του Σισμανογλείου ομιλεί προς τους αρρώστους του Σανατορίου, ωσάν ένας καλός πατέρας προς τα παιδιά. Τα θέματα είναι ποικίλα και περιστρέφονται γύρω από διάφορα κοινωνικά, παιδαγωγικά και πνευματικά προβλήματα της εποχής μας. Διότι εκείνο που πρέπει να υπογραμμιστεί είναι ότι, εάν η πίστις και η θέλησις του ασθενούς αποτελούν έναν από τους πρωταρχικούς παράγοντας θεραπείας εις οιανδήποτε ασθένειαν, διά την φυματίωσιν το δεδομένον αυτό υφίσταται εις πολλαπλάσιον βαθμόν».72

67

Οι αδελφές Σοφία και Αλίκη Βέμπο σε ψυχαγωγική εκδήλωση στο Φ.Ι.Σ. Μελίσσια, π. 1945. Συλλογή Κοσμά Μαρσέλλου.

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

68

Ξεπροβοδίζοντας κάποιο θίασο στην κεντρική είσοδο του Φ.Ι.Σ. Μελίσσια, π. 1955. Συλλογή Κοσμά Μαρσέλλου.

Σε δημοσίευμα εφημερίδας αναφέρεται ότι οι άρρωστοι του Σισμανογλείου έβγαζαν μια εφημεριδούλα με τον τίτλο Το Κουνούπι του Σισμανογλείου. Αυτή βοηθούσε στην ψυχαγωγία των αρρώστων, είχε «αισθητικό κασέ» και ήταν «γεμάτη με πικάντικα αστεία και έξυπνη σάτιρα, καθώς και εκλεκτή και επαγωγό ύλη». Την επιμέλεια της ύλης είχε ο γενικός γραμματέας του νοσοκομείου, Συμεωνίδης, με τη συνεργασία της διευθύνουσας αδελφής Πόπης Αμφιλοχεάδου.73 Στο νοσοκομείο έβγαζαν και ένα πλούσια εικονογραφημένο περιοδικό, με το όνομα Η Ηχώ του Σισμανογλείου με τη συνεργασία των ευθυμογράφων Αλ. Σακελλάριου και Π. Παπαδούκα. Αυτό περιλάμβανε ποικίλη και ενδιαφέρουσα ύλη, που απευθυνόταν στους φυματικούς της Ελλάδας για την ψυχαγωγία τους. Αναφέρεται μάλιστα ότι το 17ο μηνιαίο τεύχος του περιοδικού περιλάμβανε και ενδιαφέρουσα ύλη από τη ζωή των σανατορίων. Το περιοδικό εκδιδόταν με δαπάνες του Σισμανογλείου και διανεμόταν δωρεάν σε όλα τα σανατόρια της Ελλάδας. Ξεκίνησε να εκδίδεται την 1η Μαΐου του 1952 και σταμάτησε τον Ιανουάριο του 1954.74 Η ψυχαγωγία των αρρώστων εξακολουθούσε να είναι μέλημα του νοσοκομείου και τη δεκαετία του 1960. Τη θέση των επιθεωρήσεων και των λαϊκών συναυλιών πήρε ο κινηματογράφος, με τις διπλές και μονές προβολές ταινιών, που πραγματοποιούνταν στην αίθουσα ψυχαγωγίας, μία φορά την εβδομάδα, από τον ανάδοχο «κινηματογραφικών ταινιών»75 ή στον θερινό κινηματογράφο, που βρισκόταν στο προαύλιο του θεραπευτηρίου. Στο νοσοκομείο είχε διοριστεί και ειδικός

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

69

Ψυχαγωγική εκδήλωση στο Φ.Ι.Σ. Μελίσσια, π. 1955. Συλλογή Κοσμά Μαρσέλλου.

υπάλληλος πληροφοριών, ψυχαγωγίας, εργασιοθεραπείας και βιβλιοθήκης αρρώστων.76 Σύντομα αποφασίστηκε και η αγορά μιας τηλεόρασης για την ψυχαγωγία των αρρώστων και αργότερα μίας ακόμα για το νοσηλευτικό προσωπικό.77 Για την ψυχαγωγία των αρρώστων καλούσαν πλέον καλλιτεχνικά συγκροτήματα από το Εθνικό Ίδρυμα Ραδιοφωνίας και αργότερα, στην περίοδο της δικτατορίας, από τον Ραδιοφωνικό Σταθμό Ενόπλων Δυνάμεων.78 Το 1971, σταμάτησαν οι κινηματογραφικές προβολές και τη θέση τους πήρε η τηλεόραση. Προσέλαβαν μάλιστα και ειδικό τεχνικό με τον μήνα, για τεχνική υποστήριξη των συσκευών κατά τον χρόνο λειτουργίας τους.79 Από όσα αναφέρθηκαν στο υποκεφάλαιο αυτό, φαίνεται ότι η ψυχαγωγία αποτελούσε μέρος της εργασιοθεραπείας των αρρώστων και ήταν στους πρωταρχικούς στόχους του Σισμανογλείου. Αρχικά η ψυχαγωγία των αρρώστων αλλά και του προσωπικού γινόταν με συναυλίες, στη συνέχεια με κινηματογραφικές ταινίες και στο τέλος με τηλεόραση.

5 Τα Πεπραγμενα της Πρωτης Δεκαετιας Λειτουργιας του Ιδρυματος

Σ

την έκθεση που δημοσιεύτηκε το 1946 στο επιστημονικό περιοδικό του ιδρύματος, αναφέρεται ότι μεταξύ 1-1-1945 έως και 31-1-1946 νοσηλεύτηκαν 561 άρρωστοι (από τους οποίους 11 στην πρώτη θέση, 275 στη δεύτερη, 118 στην τρίτη και 157 στην τέταρτη) και εξήλθαν του νοσοκομείου 418. Ο συνολικός αριθμός ημερών νοσηλείας των αρρώστων κατά το ίδιο χρονικό διάστημα ήταν 102.774 (2.199 στην πρώτη θέση, 37.514 στη δεύτερη, 19.661 στην τρίτη και 43.400 στην τέταρτη). Το σύνολο δηλαδή των δωρεάν νοσηλευομένων κάλυπτε το 42,3% των συνολικών ημερών νοσηλείας. Σε άρθρο του Αλεξάνδρου Πωπ, που δημοσιεύτηκε στο Έθνος στις 3-6-1947 και αναδημοσιεύτηκε στο περιοδικό του ιδρύματος, αναφέρεται ότι το σανατόριο φιλοξενούσε 410 αρρώστους, από τους οποίους οι 192 δωρεάν. Η επιχορήγηση του κράτους για τους δωρεάν νοσηλευόμενους ήταν τότε μόλις 8.000 δραχμές την ημέρα, ποσό που αδυνατούσε να καλύψει ακόμα και τη διατροφή τους. Το Μικροβιολογικό Εργαστήριο του σανατορίου αναδιοργανώθηκε σύντομα, αν και μετά τον πόλεμο δεν είχε βρεθεί ούτε ένας δοκιμαστικός σωλήνας. Πέρα από τις γενικές μικροβιολογικές εξετάσεις, αυτές που παρουσίαζαν τη μεγαλύτερη συχνότητα ήταν οι εξετάσεις πτυέλων διά B. Koch, που καταμετρήθηκαν σε 1.406, καθώς και πτυέλων δι’ αντιφορμόνης, που ανήλθαν στις 562. Την ίδια εποχή, στα χειρουργεία του Σισμανογλείου διενεργήθηκαν 154 επεμβάσεις, από τις οποίες οι περισσότερες ήταν φρενικοεξαιρέσεις, καθώς και θωρακοπλαστικές. Για το ίδιο διάστημα στο Ακτινολογικό Εργαστήριο του νοσοκομείου έγιναν 1.550 ακτινογραφίες θώρακος, 1.848 τομογραφίες (388 λήψεις), 21 ακτινογραφίες σπονδυλικής στήλης και 13 πυελογραφίες, δηλαδή συνολικά 3.432 ακτινογραφίες. Ακόμα, στο νοσοκομείο τότε διενεργήθηκαν 12.500 ακτινοσκοπήσεις και 4.320 εμφυσήσεις τεχνητού πνευματοθώρακος (PNO).80 Μέσα στα σχέδια του διευθυντή του σανατορίου, όπως παρουσιάστηκαν σε συνέντευξή του, που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Έθνος το 1947, ήταν η δημιουργία ενός εργαστηρίου, δηλαδή ενός «εργοστασίου του σανατορίου», αντίστοιχου με τα work shops που λειτουργούσαν ήδη στην Αμερική, με σκοπό την απασχόληση των αρρώστων. Τα

Βούλα Παπαϊωάννου Σισμανόγλειο νοσοκομείο, Κωνσταντίνος Ι. Σισμάνογλου-Σάββας Παπαεμμανουήλ (επάνω και κάτω) Σισμανόγλειο νοσοκομείο, Κωνσταντίνος Ι. Σισμάνογλου. Αθήνα, 1945 (δεξιά σελίδα) © Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

74

εργαστήρια θα είχαν διπλή αποστολή: Αφενός, θα βοηθούσαν τους αρρώστους που είχαν θεραπευτεί να μη χάνουν τις δεξιότητές τους και κατά συνέπεια τις επαγγελματικές τους ικανότητες και, αφετέρου, έτσι θα τους εξασφάλιζαν παραμονή στους χώρους του σανατορίου για παρακολούθηση της υγείας τους μέχρι να γίνουν τελείως καλά.81 Με αυτό το σκεπτικό, αποφασίστηκε να οργανωθεί Βιοτεχνικό Εργαστήριο στο σανατόριο, στα πλαίσια έναρξης και συστηματικής ανάπτυξης ενός προγράμματος εργασιοθεραπείας υπό την επίβλεψη τριμελούς επιτροπής, την οποία αποτελούσαν μέλη του Δ.Σ. του ιδρύματος. Δυστυχώς όμως, από ό,τι φάνηκε από τις σχετικές εκθέσεις των πεπραγμένων, ο κύκλος των εργασιών του Βιοτεχνικού Εργαστηρίου ήταν εξαιρετικά μικρός, όχι λόγω ελλείψεως ενδιαφέροντος, αλλά λόγω των οικονομικών δυσκολιών που περνούσε το ίδρυμα, με αποτέλεσμα να σταματήσει η λειτουργία του εργαστηρίου το 1953. Σημειωτέον ότι τα βιοτεχνικά εργαστήρια ξεκίνησαν με δραστηριότητες που είχαν να κάνουν με την επισκευή και κατασκευή ραδιοφώνων, αλλά στον τομέα αυτόν απέτυχαν. Η προσπάθεια συνέχισε με την ίδρυση τυπογραφείου και καλλιτεχνικού φωτογραφείου, αλλά και πάλι απέτυχε. Η χειροτεχνία και το ραφείο δεν κατάφεραν να ξεκινήσουν, γιατί τα χρήματα που προορίζονταν για τις υφαντικές μηχανές και ραπτομηχανές διατέθηκαν για την ανανέωση του τεχνολογικού εξοπλισμού, λόγω ελλείψεως χρημάτων.82 Η θεραπεία της φυματίωσης με στρεπτομυκίνη που εφαρμοζόταν στο ίδρυμα το έκανε ξακουστό. Το 1947, ο αρχιεπίσκοπος και ο υπουργός Υγιεινής, Ορφανίδης, επισκέφθηκαν το Σισμανόγλειο και συνεχάρησαν τον διευθυντή για την υποδειγματική λειτουργία του.83 Την ίδια χρονιά, ο Σοφ. Βενιζέλος, όταν επισκέφθηκε το Σισμανόγλειο και τους θαλάμους του, ζήτησε να μάθει περισσότερες πληροφορίες για τα αποτελέσματα της στρεπτομυκίνης που μόλις είχαν φέρει από την Αμερική.84 Σε ένα διθυραμβικό δημοσίευμα της εφημερίδας Εμπρός, το 1947, αναφέρονται μεταξύ άλλων τα εξής: «Αι εκπληκτικαί επιτυχίαι του Σισμανογλείου», «Μια νέα μέθοδος που εφαρμόζεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα», «Τα πρώτα επιτυχή πειράματα»… Στο δημοσίευμα αυτό γινόταν λόγος για τη μεγάλη αγωνία χιλιάδων Ελλήνων που έπασχαν από φυματίωση, την «καταραμένη αρρώστια» και τις ελπίδες που έδινε η «σύγχρονη» θεραπεία με στρεπτομυκίνη, που εφάρμοζε πρωτοποριακά το Σισμανόγλειο. Επίσης, γινόταν λόγος για τον «αλτρουισμό» του Κωνσταντίνου Σισμάνογλου και «την ακατάβλητη πίστη στο καθήκον ενός διαπρεπή επιστήμονα, του κ. Σάββα Παπαεμμανουήλ» καθώς και για τα «μεγαλοπρεπή κτήρια στην μαγευτική γαλήνη των Μελλησίων Πεντέλης». «Είναι το μόνο νοσηλευτικό ίδρυμα της Ελλάδος που μπορεί να θεωρηθεί εφάμιλλο με τα καλύτερα του εξωτερικού». Από τις 420 κλίνες που διαθέτει, οι 207 είναι για απόρους, που νοσηλεύονται δωρεάν «χωρίς καμία διάκριση στη θαυμάσια τροφή και στην ιατρική περίθαλψη». Σύμφωνα με μια πρόχειρη στατιστική, το 67% των αρρώστων που μέχρι τότε είχαν νοσηλευτεί εγκατέλειψαν το Σισμανόγλειο με πλήρη θεραπεία. Σε ό,τι αφορά τον «διαπρεπή επιστήμονα» γενικό διευθυντή του ιδρύματος, Παπαεμμανουήλ, το δημοσίευμα ανέφερε ότι ήταν ο μόνος Έλληνας που είχε παρακολουθήσει επί 4 μήνες στην Αμερική τα πρώτα πειράματα για την εφαρμογή της στρεπτομυκίνης.85 Το σκεύασμα αυτό ήταν μια «φαρμακοχημική ουσία», με άμεση επίδραση στον βάκιλο της φυματίωσης. Σημειωτέον ότι μέχρι τότε οι μέθοδοι αντιμετώπισης της αρρώστιας ήταν η υγιεινοδιαιτητική, ο τεχνητός πνευματοθώρακας, η θωρακοπλαστική, η φρενικοεξαίρεση και οι

Βούλα Παπαϊωάννου Σισμανόγλειο νοσοκομείο, Σάββας Παπαεμμανουήλ, Γενικός Διευθυντής. Αθήνα, 1945. © Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

76

Επίσκεψη Βασίλισσας Φρειδερίκης στο Φ.Ι.Σ. Μελίσσια, π. 1950. Φωτογραφικό Αρχείο Σισμανογλείου Νοσοκομείου.

χειρουργικές επεμβάσεις. Η επιτυχία της στρεπτομυκίνης, οφειλόταν στη δυνατότητά της να γιατρεύει περιπτώσεις φυματιώσεως που αδυνατούσε να θεραπεύσει η πενικιλίνη. Στο Σισμανόγλειο, το 1947, με τα ανάλογα πειράματα κατάφεραν να τροποποιήσουν τη μέθοδο θεραπείας με στρεπτομυκίνη, όπως εφαρμοζόταν τότε στην Αμερική. Δηλαδή διαφοροποίησαν τη δοσολογία του φαρμάκου μειώνοντάς τη, με αποτέλεσμα να μειώνονται αντίστοιχα και οι παρενέργειες, αλλά και μέσα σε 30-40 ημέρες οι φυματικοί να γίνονται τελείως καλά.86 Στο πρώτο ταξίδι του στην Αμερική, ο Παπαεμμανουήλ κατάφερε να αδελφοποιηθεί ανεπίσημα το Σισμανόγλειο με ένα «συγκρότημα πανεπιστημίων-σανατορίων», το Montefiore Hospital, με το οποίο είχαν πολλά κοινά σημεία. Ακόμα, στο ίδιο ταξίδι, με τις διασυνδέσεις που είχε με το υπουργείο Εξωτερικών της Αμερικής, πέτυχε να του δοθεί άδεια εξαγωγής 1.000 γραμμαρίων στρεπτομυκίνης τον μήνα, που αντιστοιχούσαν σε 1.000 φιαλίδια, όταν την ίδια εποχή στις άλλες χώρες το αμερικανικό κράτος χορηγούσε μόλις 25 γραμμάρια τον μήνα. Επίσης, από την Αμερική τότε αγόρασε και εγκατέστησε στο ίδρυμα ένα μηχάνημα αναρρόφησης σπηλαίων, καθώς και άλλα σύγχρονα χειρουργικά εργαλεία. Αξιοσημείωτο μάλιστα είναι ότι τον ιατρικό αυτό εξοπλισμό τον αγόρασε μέσω δανείου που του χορηγήθηκε στην Αμερική. Η συμφωνία για την εξασφάλιση της στρεπτομυκίνης θεωρήθηκε εξαιρετικά επωφελής για το σανατόριο, λόγω της σπανιότητας και της σημασίας της για τη θεραπεία των φυματικών του ιδρύματος, καθώς και των κερδών που αποκόμισε αυτό, πουλώντας έναντι 25 δραχμών το κάθε φιαλίδιο. Για τα επιτεύγματα του Σισμανογλείου ενδιαφέρθηκαν άμεσα ο υπουργός Υγιεινής και Πρόνοιας, Μιχ. Κότσιανος, οι ξένοι υγιεινολόγοι Θόμψον και Βάιν κ.ά.

Βούλα Παπαϊωάννου Σισμανόγλειο νοσοκομείο, νοσοκόμες. Αθήνα, 1945. © Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

78

Ακτινογραφία θώρακος μετά τη θεραπεία με στρεπτομυκίνη. Αναδημοσίευση από το περιοδικό Σισμανόγλειον Φυματιολογικόν Αρχείον. Αθήνα, 1947.

Ιδιαίτερη αναφορά γινόταν και στους «Λευκούς Αγγέλους», το νοσηλευτικό προσωπικό, τις «αληθινές ηρωίδες», οι οποίες «βάδιζαν με πίστη και αφοσίωση το πολύμοχθο δρόμο του καθήκοντος». Γινόταν μάλιστα και ειδική αναφορά στη διευθύνουσα αδελφή Πόπη Αμφιλοχειάδου, «η ευγενική μορφή (της οποίας) δέσποζε σε όλη την έκταση του νοσοκομείου», και στις προϊστάμενες αδελφές των κλινικών: Ευγενία Μαδιά, Αναστασία Βουγιουκλάκη, Αργυρώ Μαυρίδου, Βασιλική Ευαγγέλου, Τούλα Παπαναστασίου, Ευαγγελία Κανάκη και Ντίνα Κοτσαμπασάκη.87 Το 1953, γινόταν αναφορά στο Σισμανόγλειο ως «Ίδρυμα Πολιτισμού που τιμούσε την Ελλάδα» αφού είχε εντυπωσιάσει τον Αμερικανό επιθεωρητή φυματιώσεως Ράντμαν, τον Βιεννέζο κορυφαίο χειρουργό Βέμπερ, ακόμα και τον εφευρέτη της στρεπτομυκίνης, Σέλμαν Έιμπραχαμ Γουόξμαν, οι οποίοι επισκέφθηκαν το νοσοκομείο. Σύμφωνα με τα λεγόμενα του Παπαεμμανουήλ, στο δεύτερο ταξίδι του στην Αμερική έλαβε συγχαρητήρια από τον Γουόξμαν για την εφαρμογή της μεθόδου των μικρών δόσεων στρεπτομυκίνης στο Φυματιολογικό Ινστιτούτο, το οποίο κατέτασσε μέσα στα τρία με τέσσερα καλύτερα σανατόρια παγκοσμίως.88 Σύντομα, η κάμψη της θνησιμότητας από φυματίωση έγινε πραγματικότητα. Ο Παπαεμμανουήλ χαρακτηριστικά ανέφερε ότι στο Σισμανόγλειο, στις 180 λοβεκτομές και πνευμονεκτομές που πραγματοποιήθηκαν το 1955, μόνο ένας θάνατος σημειώθηκε και

Αποχαιρετισμός ιαθέντος φυματικού στη κεντρική πύλη του Φ.Ι.Σ., Μελίσσια, π. 1945. Συλλογή Κοσμά Μαρσέλλου.

Ασθενείς και προσωπικό στο προαύλιο του Φ.Ι.Σ. Μελίσσια, π. 1955. Συλλογή Κοσμά Μαρσέλλου.

Ασθενής και νοσηλεύτρια στο Φ.Ι.Σ. Μελίσσια, π. 1950. Συλλογή Κοσμά Μαρσέλλου.

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

80

αυτός από καρδιακή ανεπάρκεια. Η μείωση των ποσοστών θνησιμότητας από φυματίωση και άλλα νοσήματα στο νοσοκομείο ήταν αποτέλεσμα της σκληρής προσπάθειας, αλλά και της ανταλλαγής γνώσης με τους επιστήμονες του εξωτερικού. Για την αντιμετώπιση των νοσημάτων θώρακος, τρεις επιστήμονες του Σισμανογλείου μετεκπαιδεύτηκαν στην Αγγλία, ενώ παράλληλα σε άλλες περιπτώσεις υπήρχε πυκνή αλληλογραφία με διακεκριμένους γιατρούς του εξωτερικού.89 Ωστόσο, η γενικότερη στάση της ελληνικής κοινωνίας απέναντι στις προόδους της επιστήμης άργησε να αλλάξει. Σε εφημερίδα της εποχής αναφέρεται η καχυποψία της διεθνούς και της ελληνικής επιστημονικής κοινότητας απέναντι στη στρεπτομυκίνη και ο Παπαεμμανουήλ ως ρομαντικός και στη συνέχεια ως σκαπανέας.90 Στο πόρισμα του διαχειριστικού ελέγχου του ιδρύματος, όμως, τα αποτελέσματα της αξιολόγησης δεν ήταν τα ίδια… Το νοσοκομείο δεν κατάφερε, από την αρχή της λειτουργίας του μέχρι τα τέλη Νοεμβρίου 1956, οπότε τέλειωσε ο έλεγχος, να εκπληρώσει τον σκοπό για τον οποίο ιδρύθηκε, δηλαδή να περιθάλπει δωρεάν τουλάχιστον 150 άπορους φυματικούς. Μετά τον θάνατο μάλιστα του Κ. Σισμάνογλου, το 1951, ο μέσος ημερήσιος αριθμός κλινών, που ήταν πάνω από 600, υπερέβαινε κατά πολύ τις 250 κλίνες που καθόριζε η ιδρυτική πράξη. Ο υπερβολικά μεγάλος αριθμός διαθέσιμων κλινών εκτός των δυνατοτήτων του σανατορίου είχε ως συνέπεια να χρησιμοποιούνται ακατάλληλοι χώροι για τους φυματικούς. Για τον λόγο αυτό, το ίδρυμα χαρακτηριζόταν από κάποιους ως «νοσηλευτικός στρατώνας» και η διαβίωση των αρρώστων ως «σταυλισμός». Αξιοσημείωτο είναι ότι, παρά την υπέρμετρη αύξηση των νοσηλευτικών κλινών και την εκποίηση των περιουσιακών στοιχείων του Σισμανογλείου, οι δαπάνες των δωρεάν κλινών δεν καλύπτονταν από τα έσοδα του νοσοκομείου, με αποτέλεσμα να διευρύνεται το έλλειμμά του. Η οικονομική εξαθλίωση του ιδρύματος αποδόθηκε τότε τόσο στην κακή εκμετάλλευση των περιουσιακών στοιχείων του91 όσο και στις αυξημένες δαπάνες του.92

6 η Κ ριση του

τ

1956

ο σκάνδαλο που ξέσπασε στα μέσα της δεκαετίας του 1950 και είχε ως πρωταγωνιστή τον γενικό διευθυντή του νοσοκομείου, τον άλλοτε ισχυρό άνδρα και δεξί χέρι του δωρητή, είχε ως αποτέλεσμα να οδηγηθεί το ίδρυμα σε κρίση και να παύσει να λειτουργεί από τον Νοέμβριο του 1956 μέχρι το 1958. Η μελέτη της κατάστασης του ινστιτούτου τα δύο αυτά χρόνια είναι ενδιαφέρουσα, γιατί σηματοδοτεί την έναρξη της διαδικασίας μετάβασης του νοσοκομείου αρχικά από ειδικό σε γενικό και από ιδιωτικό σε δημόσιο τις επόμενες δεκαετίες. Αξίζει να σημειωθεί ότι η αλλαγή αυτή πραγματοποιήθηκε μέσα από βαθιές διαφωνίες και συγκρούσεις των πρωταγωνιστών του, δηλαδή του Διοικητικού Συμβουλίου, του επιστημονικού και διοικητικού προσωπικού, των αρρώστων και του υπουργείου, που αντανακλούσαν συχνά συγκρούσεις διαπλεκόμενων συμφερόντων της εποχής. Ήδη από το 1954 ο επιθεωρητής της Α’ Διευθύνσεως Επιθεωρήσεως του υπουργείου Οικονομικών, Κ. Κωτούλας, αναφέρθηκε πρώτος στις ατασθαλίες που είχαν παρατηρηθεί στο Σισμανόγλειο.93 Τον Σεπτέμβριο του 1956, με ανακοίνωσή του προς την κυβέρνηση, το προσωπικό του σανατορίου γνωστοποιούσε ότι πριν ακόμη συμπληρωθεί πενταετία από τον θάνατο του Κ. Σισμάνογλου, το ίδρυμα είχε μετατραπεί σε ερείπια, με αποτέλεσμα να κινδυνεύουν να απολυθούν χωρίς αποζημιώσεις και χωρίς να τους καταβληθούν τα δεδουλευμένα αρκετών μηνών. Παράλληλα, η διαφαινόμενη προοπτική της μετατροπής του σανατόριου σε γενικό νοσοκομείο ερχόταν σε αντίθεση με την επιθυμία του δωρητή, αλλά και με την τότε κατάσταση της φυματίωσης στην Ελλάδα. Σε αυτό συμφωνούσε και η Πανσανατοριακή Επιτροπή Φυματικών του ΙΚΑ, που τόνιζε ότι η χρήση των αντιβιοτικών και η πρόοδος στον τομέα της χειρουργικής θώρακος μείωναν συνεχώς τη θνησιμότητα από την αρρώστια, όχι όμως και τη νοσηρότητα, που εξακολουθούσε να βρίσκεται σε υψηλά επίπεδα. Με αυτό το σκεπτικό, υποστήριζε ότι δεν ήταν ενδεδειγμένη η μείωση των σανατορικών κλινών. Επιπλέον, στην Ελλάδα δεν υπήρχε ο θεσμός των αντιφυματικών ιατρείων, που να παρακολουθούν τους φυματικούς και να μειώνουν τον κίνδυνο μετάδοσης της αρρώστιας, και ειδικά το Σισμανόγλειο ήταν ένα από τα λίγα σανατόρια στην Ελλάδα εκείνη την εποχή όπου γίνονταν

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

82 Διαδήλωση εργαζομένων στο Φ.Ι.Σ. Μελίσσια, 1957. Συλλογή Αγγελικής Τσαρούχη.

χειρουργικές επεμβάσεις. Έτσι, θα ήταν σφάλμα το Σισμανόγλειο όχι μόνο να σταματήσει να λειτουργεί, αλλά και να εξυπηρετεί άλλους σκοπούς, έστω και αν υπήρχε μεγάλος αριθμός κενών κλινών τότε στα σανατόρια.94 Παρ’ όλες τις αντιρρήσεις, η μετατροπή αργά ή γρήγορα των σανατορίων αποτελούσε πλέον μονόδρομο, αφού ήταν ριζική πλέον η θεραπεία της φυματίωσης. Έτσι, τότε ξεκίνησε να προγραμματίζεται η δημιουργία ενός γενικού κρατικού νοσοκομείου και στο «Σωτηρία», όπου, παρά τις αντιρρήσεις που εκφράστηκαν και εκεί από το Επιστημονικό της Συμβούλιο, αυτό λειτούργησε το 1960.95 Σύντομα άρχισαν να δημοσιεύονται άρθρα στον Τύπο για το νέο νομοσχέδιο, που στόχευε στη μετατροπή του Σισμανογλείου σε γενικό κρατικό νοσοκομείο. Σε άρθρο της εφημερίδας Ελευθερία αναφερόταν ότι τα χρέη του Σισμανογλείου ανέρχονταν σε 8-10 εκατ. δρχ. Μάλιστα, με την προοπτική πτώχευσης του νοσοκομείου και παύσης της λειτουργίας του, το υπουργείο Πρόνοιας διέταξε τη μεταφορά των απόρων αρρώστων στο «Σωτηρία». Αντίστοιχα και το ΙΚΑ δεν ανανέωσε τη σύμβασή του με το Σισμανόγλειο, με αποτέλεσμα οι άρρωστοι ασφαλισμένοι του να έπρεπε να μεταφερθούν σε άλλα σανατόρια.96 Δημοσιογραφικές πληροφορίες που λήφθηκαν από επιτόπια επίσκεψη δημοσιογράφου στο εγκαταλελειμμένο Σισμανόγλειο, στα τέλη του 1956, διαβεβαίωσαν ότι οι 170 εργαζόμενοι ήταν απλήρωτοι και ότι κανείς δεν γνώριζε αν το νοσοκομείο θα γινόταν κρατικό και ποιο θα ήταν το μέλλον τους. Ωστόσο, οι εργαζόμενοι υπέγραφαν καθημερινά τα δελτία παρουσίας τους και μάλιστα το βοηθητικό προσωπικό εξακολουθούσε να καθαρίζει τους χώρους και να φυλάσσει τα μηχανήματα και τα χειρουργικά εργαλεία του σανατορίου. Η καθημερινή ζωή στο νοσοκομείο δεν θύμιζε τίποτα από τα παλαιά. Το φαγητό του προσωπικού ήταν ελάχιστο και ισοδυναμούσε με το κατοχικό συσσίτιο, δηλαδή 40 δράμια ψωμί το άτομο και λίγος μπακαλιάρος ή μπιζέλια. Τα πιο σύγχρονα ακτινογραφικά μηχανήματα ήταν υπό κατάσχεση και κυκλοφορούσε ευρέ-

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

83 Διοίκηση και Επιστημονικό Προσωπικό του Φ.Ι.Σ. Μελίσσια, π. 1957. Συλλογή Αγγελικής Τσαρούχη.

ως ότι κάποιος πιστωτής κατέσχεσε 114 κλίνες, 110 ντορμέζες και 100 κομοδίνα για απαίτηση 25.000 δρχ.97 Στα μέσα Νοεμβρίου 1956, οπότε διακόπηκε η λειτουργία του σανατορίου, τα δύο ισόβια μέλη του Δ.Σ. μέσω του διευθυντή του ιδρύματος ανακοίνωσαν στο υπουργείο Οικονομικών ότι από την αρχή του νέου χρόνου θα διέκοπταν το συσσίτιο του προσωπικού και θα έκλειναν το σανατόριο, αν αυτό δεν μετατρεπόταν άμεσα σε γενικό κρατικό νοσοκομείο. Για να καθησυχάσει τότε τους εργαζομένους, η υπουργός Πρόνοιας, Λίνα Τσαλδάρη, διαβεβαίωσε ότι είτε θα τους χρησιμοποιούσε στο ίδρυμα μετά την κρατικοποίηση, είτε θα τους αποζημίωνε σε περίπτωση απόλυσής τους.98 Αυτοί συνέχιζαν, ωστόσο, να μένουν στο Σισμανόγλειο και χωρίς συσσίτιο και, δεδομένου ότι δεν είχε λήξει η σχέση εργασίας τους με το νοσοκομείο, δεν μπορούσε να τους καταβληθεί ούτε το επίδομα ανεργίας.99 Μετά από επιστολή στον Τύπο της Επιτροπής Προσωπικού του Σισμανογλείου, όπου αναφερόταν ότι περιφέρονταν «νήστεις εν μέσω των κενών και ψυχρών χώρων του Ιδρύματος»,100 ο υπουργός Εργασίας αποφάσισε να τους χορηγήσει έκτακτη οικονομική ενίσχυση, καθώς και να τους καταβληθεί επίδομα ανεργίας, χωρίς να διακοπεί η σχέση εργασίας τους.101 Στο νέο Δ.Σ. του Σισμανογλείου, που ορίστηκε το 1957, συμμετείχαν οι: Β. Κυριακόπουλος, τ. αντιπρόεδρος του Αρείου Πάγου, Γεώργιος Βελούζος, γενικός επίτροπος της Επικράτειας στο Ελεγκτικό Συνέδριο, Ι. Κυριακός, γενικός αρχίατρος, Α. Λέκκας, νομικός σύμβουλος του κράτους, Μ. Μεταλινός,102 γενικός δ/ντής υπουργείου Κοινωνικής Πρόνοιας και τ. δ/ντής του «Σωτηρία», Δ. Τσάφος, ναύαρχος ε.α., Ευρ. Παπανικολάου, τ. δ/ντής της Εθνικής Τράπεζας, Ν. Παγουλάτος, επιθεωρητής Δημοσίων Υπολόγων, και Ν. Παπαοικονόμου, ανώτερο στέλεχος της ιατρικής υπηρεσίας του ΙΚΑ. Σε υπόμνημα που έστειλε τότε ο πρόεδρος του Δ.Σ. στο Συμβούλιο των Εθνικών Κληροδοτημάτων ανέφερε δύο λόγους για τους οποίους θα έπρεπε να επαναλειτουργήσει το ίδρυμα και

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

84

μάλιστα ως σανατόριο. Ο πρώτος ήταν για να μην παρεκκλίνει από τον σκοπό ιδρύσεώς του, σύμφωνα με την ιδρυτική του πράξη, και ο δεύτερος για να μη μείνουν άνεργα τα 185 άτομα που εργάζονταν τότε σε αυτό. Ως προϋποθέσεις για την επαναλειτουργία του ιδρύματος αναφέρονταν η βελτίωση των κτιρίων και του επιστημονικού εξοπλισμού του, η ύπαρξη ενός ικανού αριθμού νοσηλευομένων που να καλύπτουν τις διαθέσιμες κλίνες, πόροι για αυτοδύναμη λειτουργία και, τέλος, ένα πρόγραμμα που να εξασφαλίζει τη συνέχιση της λειτουργίας του.103 Εν τω μεταξύ, το νοσοκομείο συνέχιζε να έχει «κενόν ταμείον», με φόβο, λόγω καθυστερήσεως των οφειλών προς την Ηλεκτρική Εταιρεία, να κινδυνεύουν να καταστραφούν οι εγκαταστάσεις του από τη διακοπή του ηλεκτρικού ρεύματος. Μάλιστα, έφθασαν στο σημείο να αποφασίσουν να πουλήσουν ακόμα και το τηλέφωνο των γραφείων του ιδρύματος της οδού Δραγατσανίου 6, όπου μόλις είχαν κατεδαφιστεί.104 Η έκθεση των γιατρών μελών του Δ.Σ. προς την Ολομέλεια του νέου Δ.Σ., το 1957, συμφωνούσε απόλυτα με τους λόγους για τους οποίους οι προκάτοχοί τους έκριναν ότι το ίδρυμα έπρεπε να λειτουργεί ως «Φυματιολογικόν Ινστιτούτον», σύμφωνα με τους σκοπούς του διαθέτη. Ακόμα, επιβεβαίωνε ότι η νοσηρότητα της φυματίωσης συνέχιζε αμείωτη και ότι υπήρχε ακόμα η πιθανότητα μελλοντικής εξάπλωσής της. Ο λόγος, μάλιστα, σύμφωνα με την έκθεση, για τον οποίο οι επίσημες στατιστικές ανέβαζαν τον αριθμό των κενών κλινών στα κρατικά σανατόρια σε 700 ήταν η έλλειψη των αρρώστων στα εκτός Αθηνών σανατόρια, επειδή εκεί ούτε εκπαιδευμένο νοσηλευτικό προσωπικό υπήρχε, αλλά ούτε και ο κατάλληλος εξοπλισμός σε όργανα και εγκαταστάσεις. Τα σανατόρια της περιοχής Αθηνών ήταν ακόμα πλήρη, γιατί παλαιότερα δεν υπήρχε επάρκεια κλινών. Η έκθεση κατέληγε στο ότι το ίδρυμα έπρεπε να διατηρηθεί ως σανατόριο και να μη μετατραπεί εξ ολοκλήρου σε γενικό νοσοκομείο, όμως θα έπρεπε να αναπροσαρμοστεί με νέα νομοθετική πράξη, περιορίζοντας τις κλίνες για τους φυματικούς και αναπτύσσοντας περισσότερες για αρρώστους που έπασχαν από πνευμονικές παθήσεις άλλης φύσεως. Με άλλα λόγια, εισηγούνταν την ίδρυση τμήματος πνευμονολογικής κλινικής, όπου θα νοσηλεύονταν άρρωστοι με πνευμονολογικές παθήσεις, σε συνεργασία με το ειδικό τμήμα χειρουργικής θώρακος.105 Η εμπεριστατωμένη έκθεση του Α. Αλεξίου, μέλους του Δ.Σ. του ιδρύματος και νομικού συμβούλου του κράτους, που διευκρίνιζε τις νομικές πλευρές του θέματος, σε συνδυασμό μαζί με έκθεση γιατρών, μετά από εκτενή συζήτηση, οδήγησε στο συμπέρασμα ότι η μερική επαναλειτουργία του ιδρύματος ως σανατορίου ήταν νόμιμη και επιβεβλημένη.106 Οι συζητήσεις συνεχίζονταν, αλλά το θέμα των υπαλλήλων παρέμενε σε εκκρεμότητα και η απεργία πείνας ήταν ο μόνος τρόπος διεκδίκησης των δικαιωμάτων τους, αφού το κράτος τους αφαιρούσε το δικαίωμα προσφυγής στη Δικαιοσύνη και το νέο Δ.Σ. τους παρέπεμπε στο Συμβούλιο Εκκλησιών, για να ζητήσουν βοήθεια.107 Με τη διαβεβαίωση της υπουργού Πρόνοιας για διευθέτηση των θεμάτων του προσωπικού, οι υπάλληλοι του Σισμανογλείου έληξαν την απεργία πείνας που είχαν ξεκινήσει.108 Τον Ιούλιο του 1957, κατατέθηκε τελικά το επίμαχο νομοσχέδιο για το Σισμανόγλειο, που εκδόθηκε για την οικονομική εξυγίανση και επαναλειτουργία του με κάπως διαφορετικούς όρους από αυτούς που όριζε η διαθήκη του ευεργέτη. 109

Θυρωρείο του Φ.Ι.Σ. Μελίσσια, π. 1955. Συλλογή Κοσμά Μαρσέλλου.

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

86

Με αυτό, η Κυβέρνηση άφηνε στο Δ.Σ. του Σισμανογλείου τη δυνατότητα να διοικεί το ίδρυμα αυτοδύναμα, με ευθύνη των μελών του, όπως και στο παρελθόν, με μόνη διαφορά ότι το κράτος θα μπορούσε να το εποπτεύει. Προκειμένου να επαναλειτουργήσει το Σισμανόγλειο, η κυβέρνηση εξασφάλισε τη σύναψη δανείου μέχρι 10 εκατ. δρχ., με τα οποία το Δ.Σ. θα εξοφλούσε τμηματικά τις εκκρεμείς του υποχρεώσεις. Τέλος, το Διοικητικό Συμβούλιο με βάση τον νόμο ήταν αρμόδιο να διορίζει τον γενικό διευθυντή με τριετή σύμβαση κ.ά.110 Σε μεταγενέστερη έκθεση των οικονομικών υπηρεσιών του νοσοκομείου αναφέρεται ότι μόνο τα 9.500.000 δραχμών τέθηκαν στη διάθεση του νοσοκομείου, καθώς το υπόλοιπο ποσό δαπανήθηκε αμέσως για έξοδα συνάψεως. Τα μεγαλύτερα ποσά δόθηκαν για την πληρωμή των αμοιβών του προσωπικού και τις αποζημιώσεις των απολυθέντων, καθώς και για τη χρηματοδότηση των αναγκαίων οικοδομικών επιχειρήσεων και επισκευών για την επαναλειτουργία. Άλλες δαπάνες που καλύφθηκαν από το δάνειο ήταν έξοδα ανεφοδιασμού και ικανοποιήσεων παλαιών πιστωτών κ.λπ. Ένα από τα βασικότερα προβλήματα του νοσοκομείου εκείνη την εποχή ήταν η έλλειψη φερεγγυότητάς του και η συνεπαγόμενη αδυναμία του να βρει προμηθευτές. Πρόβλημα ήταν και η ρύθμιση και οριστικοποίηση των τιμολογίων των νοσηλίων, καθώς και οι διαφορές με το ΙΚΑ που αρνούνταν να καταβάλει τα καθορισμένα από τον νόμο νοσήλια.111 Εν τω μεταξύ, είχε παραπεμφθεί ο Σάββας Παπαεμμανουήλ για υπεξαίρεση και απιστία σε βάρος του ιδρύματος. Ένας από τους κυριότερους μάρτυρες κατηγορίας, συγγενής του κατηγορουμένου και νομικός σύμβουλος του ιδρύματος, αποκάλυψε την ύπαρξη «Μυστικού Κονδυλίου», που το διαχειριζόταν μόνο ο Παπαεμμανουήλ.112 Το «μυστικόν κονδύλιον», που καθιερώθηκε το 1950, ήταν κάποιο ποσοστό των ακαθαρίστων εσόδων που μπορούσε να διαχειρίζεται ελεύθερα ο πρόεδρος του ιδρύματος χωρίς να αποδίδει λογαριασμό. Τα μυστικά αυτά κονδύλια δικαιολογούνταν γιατί συνηθέστατα εμφανίζονταν «έκτακτα και επείγοντα ζητήματα ή περιστατικά αντιξοοτήτων, άτινα σοβαρώς επιδρώσιν επί της ομαλής και απροσκόπτου λειτουργίας του Ιδρύματος και ων η επιτυχής και πλήρης αντιμετώπισις συνεπάγεται αναποτρέπτους σημαντικάς δαπάνας, επειγούσης ή αμέσου πραγματοποιήσεως». Τις δαπάνες αυτές δεν τις κατονόμαζαν, παρά τις ανέφεραν αφηρημένα και αόριστα ως «δαπάνες για την εξυπηρέτηση γενικότερων σκοπών του Ιδρύματος» ή δαπάνες «εις διαφόρους Αρχάς» κ.λπ. Η εξήγηση που έδωσε αργότερα ο Παπαεμμανουήλ ήταν ότι αυτά τα μυστικά χρήματα τα χρησιμοποιούσε ως φιλοδώρημα σε υπαλλήλους του Δημοσίου για τις διευκολύνσεις και εξυπηρετήσεις που έκαναν στο ίδρυμα και σε υπαλλήλους των ασφαλιστικών οργανισμών για να στέλνουν τους αρρώστους τους στο Σισμανόγλειο. Ακόμα, γνωστοποιήθηκε ότι σε σύσκεψη στελεχών του ιδρύματος με τη συμμετοχή του Παπαεμμανουήλ, είχε αποφασιστεί η κρατικοποίηση του νοσοκομείου και ότι το παθητικό που είχε δημιουργηθεί ήταν σκόπιμο για να οδηγηθεί το ίδρυμα στη δημοσιοποίησή του.113 Με ένα πολύ μικρό μονόστηλο, σε αντίθεση με το πλήθος των δημοσιευμάτων του παρελθόντος, ανακοινώθηκε ο θάνατος του Σάββα Παπαεμμανουήλ σε ηλικία 59 ετών, λόγω καρδιακής προσβολής, στις φυλακές της Τίρυνθας.114 Στα τέλη της δεκαετίας του 1960, ανακοινώθηκε και η κατακύρωση σε πλειστηριασμό υπέρ του ιδρύματος ενός «ημιτριόροφου» σπιτιού, που ανήκε στους κληρονόμους του.115

Κεντρική πύλη του Φ.Ι.Σ., Μελίσσια, π. 1950, (επάνω). Θυρωρείο του Φ.Ι.Σ. Μελίσσια, π. 1955, (κάτω). Συλλογή Κοσμά Μαρσέλλου.

7 Η Ανασυγκροτηση του Σανατοριου

Η

περίοδος ανασυγκρότησης του νοσοκομείου, η οποία εξετάζεται στη συνέχεια, απετέλεσε σταθμό στην ιστορία του, καθώς τότε μπήκαν οι βάσεις της λειτουργίας του. Την περίοδο αυτή, δημιουργήθηκε το κατάλληλο περιβάλλον για τη μετατροπή του νοσοκομείου σε γενικό τις επόμενες δεκαετίες, όταν πλέον η φυματίωση θα έπαυε να αποτελεί απειλή. Η νέα διοίκηση παρέλαβε το νοσοκομείο μετά την περίοδο των σκανδάλων και των μεγάλων ελλειμμάτων, όχι μόνο σε «άθλια» οικονομική κατάσταση, λόγω της κακής διαχείρισης του παρελθόντος, αλλά και σε κτιριακή απαξίωση. Ως εκ τούτου, ζητήθηκε άμεσα εκπόνηση σχετικής μελέτης από τον διπλωματούχο μηχανικό Πάρρι Κόκκα, ώστε να διαπιστωθεί το μέγεθος των αναγκαίων επισκευών των κτιρίων και των εγκαταστάσεων για την επαναλειτουργία του.116 Έτσι, ξεκίνησε μια σειρά από οικοδομικά έργα, διαρρυθμίσεις χώρων, ανακαινίσεις, αγορές νέου εξοπλισμού κ.λπ., ενώ προσλήφθηκε και νέο προσωπικό.117 Η λειτουργία του ιδρύματος ξεκίνησε το 1958 με τη διαβεβαίωση του υπουργείου Κοινωνικής Προνοίας για τη βιωσιμότητά του. Αυτή θα εξασφαλιζόταν με την αποστολή στο ίδρυμα ενός μεγάλου αριθμού άπορων αρρώστων, που τα έξοδα νοσηλείας τους θα βάραιναν το Δημόσιο. Πράγματι, τον Φεβρουάριο του 1958 ανακοινώθηκε η εισαγωγή για νοσηλεία, από την πρώτη κιόλας ημέρα, 60 αρρώστων από το Κρατικό Σανατόριο Νταού Πεντέλης, που μόλις είχε καταργηθεί, και 30 αρρώστων από το «Σωτηρία».118 Προκειμένου να καταστεί βιώσιμο το ίδρυμα και να βελτιωθούν τα οικονομικά του, προσπάθησε να αποασυλοποιηθεί, χωρίς όμως επιτυχία, καθώς αντιμετώπιζε τη σθεναρή αντίδραση των αρρώστων του. Τα επεισόδια που σημειώθηκαν στους χώρους του την περίοδο εκείνη αποδόθηκαν στη σύνθεση της Επιτροπής Φυματικών.119 Καθώς ο αριθμός των νοσηλευομένων μεγάλωνε, έγινε θέμα να δημιουργηθεί και Γ’ Φυματιολογική Κλινική, με διευθυντή τον γιατρό Γλάρο, όταν ο αριθμός των ασθενών θα ξεπερνούσε τους 240.120 Ακόμα, αποφασίστηκε η λειτουργία Κλινικής Μη Φυματικών Νοσημάτων, την οποία ανέλαβε ο γενικός διευθυντής να οργανώσει, τόσο από απόψεως των κλινών, όσο και από την πλευρά των θαλάμων.121 Το 1958, πρώτη χρονιά επαναλειτουργίας του νοσοκομείου, ξεκίνησε ο έλεγχος της

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

90

λειτουργίας του με επιτόπιες επισκέψεις των μελών του Δ.Σ. σε τακτά χρονικά διαστήματα. Παράλληλα, από τότε οι γιατροί ξεκίνησαν να ανακοινώνουν τα πεπραγμένα των κλινικών τους με εμπεριστατωμένες εκθέσεις και στατιστικά στοιχεία. Σε έκθεση του διευθυντή της Χειρουργικής Κλινικής ανακοινώθηκε ότι το μεγαλύτερο πλέον ποσοστό επεμβάσεων προερχόταν από το τμήμα των μη φυματικών νοσημάτων.122 Σύμφωνα με τα πεπραγμένα των κλινικών και επιστημονικών εργαστηρίων του ιδρύματος, κατά το 1959 στις φυματιολογικές κλινικές νοσηλεύτηκαν συνολικά 593 άρρωστοι. Την ίδια εποχή, στη χειρουργική κλινική έγιναν 88 επεμβάσεις TBC, 61 επεμβάσεις Μ.Φ., 200 βρογχοσκοπήσεις, 95 κυτταρολογικές και 39 ιστολογικές εξετάσεις. Τέλος, στο μικροβιολογικό εργαστήριο έγιναν 14.895 εργασίες και στο ακτινολογικό 13.690.123 Το 1959, εγκρίθηκε και ο Κανονισμός Εργασίας του προσωπικού (συμπλήρωμα του Οργανισμού του ιδρύματος), που συντάχθηκε σύμφωνα με το Νομοθετικό Διάταγμα 3789/1957.124 Η έξοδος όμως του νοσοκομείου από την κρίση απαιτούσε και αναδιάρθρωση των υπηρεσιών του, σύμφωνα με τα νέα δεδομένα που είχαν διαμορφωθεί. Για τον λόγο αυτό, η δημιουργία ενός νέου Οργανισμού αποτέλεσε το πρωταρχικό μέλημα του νέου Δ.Σ. του νοσοκομείου. Στις 12-7-1961, εγκρίθηκε, μετά από συζήτηση, και ο νέος Κανονισμός Εσωτερικής Υπηρεσίας του ιδρύματος, που ίσχυσε για αρκετά χρόνια.125 Σύμφωνα με τον «Οργανισμό Διοικήσεως και Λειτουργίας του Φυματιολογικού Ινστιτούτου Ι.Α. Σισμάνογλου και του Οίκου Αυτού του 1961», στους σκοπούς του ιδρύματος ήταν η περίθαλψη, η θεραπεία, η υγειονομική διαπαιδαγώγηση και η αποκατάσταση αυτών που έπασχαν από φυματίωση και παθήσεις του θώρακα, καθώς επίσης και η προαγωγή της ιατρικής επιστήμης γενικότερα. Το ίδρυμα παρείχε σε ιδιαίτερη αίθουσα και σε προκαθορισμένες ώρες και ημέρες δωρεάν μαθήματα σε φοιτητές της Ιατρικής, αλλά και έδινε την ευκαιρία να καταρτίζονται δωρεάν ειδικοί γιατροί και νοσοκόμοι. Τέλος, παρείχε τις απαραίτητες διευκολύνσεις ώστε να οργανώνονται διαλέξεις και σεμινάρια με κύριο σκοπό τη διαπαιδαγώγηση για την εξάλειψη της φυματίωσης. Οι κλίνες καθορίστηκαν σε πέντε διαφορετικές κατηγορίες. Αν οι πόροι επαρκούσαν, το Δ.Σ. του ιδρύματος με απόφασή του μπορούσε να διαθέτει δωρεάν κάποιες κλίνες της γ’ θέσης «σε άπορους, κατά προτίμηση άπορους Διδασκάλους, Επιστήμονες και εν γένει διανοούμενους που να κατάγονται από χώρες του υπόδουλου ελληνισμού». Όσοι άρρωστοι δεν ήταν ασφαλισμένοι σε ασφαλιστικό οργανισμό όφειλαν την πρώτη ημέρα κάθε μήνα να προκαταβάλλουν τα νοσήλια τουλάχιστον ενός μηνός. Ο γενικός διευθυντής του ιδρύματος έκρινε αν συντρέχουν για κάθε περίπτωση ασθενούς ικανοποιητικές εγγυήσεις για την πληρωμή των νοσηλίων. Αν κάποιος ασθενής αποβαλλόταν από το ίδρυμα λόγω ανάρμοστης συμπεριφοράς ή κάποιας παράβασης του κανονισμού του ιδρύματος, δεν θα μπορούσε στο μέλλον να επαναεισαχθεί για νοσηλεία. Το σύνολο των εργαζομένων του Σισμανογλείου βάσει του Κανονισμού του 1961 ανερχόταν στους 255. Η πλέον σημαντική τροποποίηση διάταξης του Κανονισμού του 1961 ήταν η κατάργηση της θέσης του γενικού διευθυντή του σανατορίου και η δημιουργία θέσης επιστημονικού διευθυντή. Με τον τρόπο αυτό, οι αρμοδιότητες του γενικού επιμερίζονταν στον επιστημονικό και στον διοικητικό διευθυντή. Ο βασικότερος λόγος αυτής της διαφοροποίησης ήταν ότι με αυτόν τον τρόπο δινόταν η δυνατότητα να διοριστεί ως επιστη-

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

91 Εγκαίνια γεώτρησης στην περιοχή του Σισμανογλείου στα Μελίσσια το 1958. Φωτογραφία από το βιβλίο της Γιώτας Λαμπίρη-Καλυβιώτη. Μελίσσια, 2006.

μονικός διευθυντής πρόσωπο αναγνωρισμένου κύρους και έτσι θα προβαλλόταν επιστημονικά το ίδρυμα. Ο διοικητικός διευθυντής θα ήταν επικεφαλής της υπαλληλικής ιεραρχίας πλήρους και αποκλειστικής απασχόλησης στο σανατόριο, υπεύθυνος να παρακολουθεί τα πάντα, αλλά κάτω από την εποπτεία του Δ.Σ. του ιδρύματος. Αντίστοιχα, η καλή λειτουργία, «από ιατρικής απόψεως», των κλινικών και των εργαστηρίων του ιδρύματος θα εποπτευόταν από τον επιστημονικό διευθυντή. Ακόμα, δημιουργήθηκε ασυμβίβαστο μεταξύ της συμμετοχής ως μέλους στο Δ.Σ. του ιδρύματος και της θέσης του διοικητικού διευθυντή. Με αυτή την τροποποίηση, το μέλος του Δ.Σ. Α. Αλεξίου παραιτήθηκε από σύμβουλος και ανέλαβε τη θέση του διοικητικού διευθυντή και ο πρώην γενικός διευθυντής Μ. Μεταλινός αποφασίστηκε να γίνει απλό μέλος του Δ.Σ. και υπεύθυνος προσωρινά της εποπτείας των κλινικών και των εργαστηρίων.126 Αργότερα, για λόγους οικονομίας, τροποποιήθηκαν η διάρθρωση και η ονομασία των υπηρεσιών του ιδρύματος του Άρθρου 6 του Κανονισμού127 (βλέπε Παράρτημα, Πίνακας ΙΙ). Από τις πρώτες ενέργειες στις αρχές της δεκαετίας του 1960 ήταν η προσπάθεια εξεύρεσης χρημάτων για την κάλυψη των δαπανών «διαρρυθμίσεως, εκσυγχρονισμού και τελειοποιήσεως» των εγκαταστάσεων του νοσοκομείου.128 Η μείωση όμως του αριθμού νοσηλευομένων είχε οικονομικό αντίκτυπο για το ίδρυμα. Για τον λόγο αυτό, έγινε πρόταση να ληφθούν επιπλέον μέτρα, που θα εξισορροπούσαν την κατάσταση. Αρχικά, προτάθηκε η τροποποίηση των όρων του δανείου που είχε υπογραφεί με την Εθνική Κτηματική Τράπεζα της Ελλάδος τον Νοέμβριο του 1957.129 Ακόμα, συζητούσαν να καταβάλλονται εφεξής από το υπουργείο, επιπρόσθετα, τα έξοδα φαρμάκων και παρακλινικών εξετάσεων των νοσηλευόμενων απόρων. Τελικά, αποφασίστηκε να περιοριστούν τα ποσοστά όλων των γιατρών από τα νοσήλια των αρρώστων της ιδιωτικής τους πελατείας στη Ββ θέση, καθώς και τα ποσοστά των γιατρών των φυματιολογικών κλινικών

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

92

από τις παρακλινικές εξετάσεις.130 Ήδη, το Δ.Σ. του ιδρύματος είχε πάρει απόφαση να εκποιηθούν όλα τα αντικείμενα του σπιτιού του ιδρυτή, εκτός από όσα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν στο νοσοκομείο.131 Η εκποίηση της κινητής περιουσίας του Σισμάνογλου, που είχε ξεκινήσει από όταν πουλήθηκε το σπίτι του στον επιχειρηματία Δράκο,132 βοήθησε πράγματι σημαντικά στη χρηματοδότηση των οικοδομικών εργασιών μεταξύ 1961-1962, για την επέκταση των χώρων του σανατορίου. Τότε, έγινε η προσθήκη ενός ορόφου στο κεντρικό κτίριο, καθώς και οι προσθήκες στον δεύτερο και τρίτο όροφο του κτιρίου, ενώ αποφασίστηκε και η διενέργεια πρόχειρου διαγωνισμού για την επισκευή των ηλεκτρολογικών εγκαταστάσεων του υπαίθριου κινηματογράφου στον κήπο του ιδρύματος.133 Σημειωτέον ότι μεταξύ των αγοραστών παλαιών επίπλων, εικόνων και αντικειμένων ήταν και γιατροί του ιδρύματος.134 Ωστόσο, το οικονομικό πρόβλημα του νοσοκομείου παρέμενε άλυτο και μόλις τον Μάιο του 1964 εξουσιοδοτήθηκε ο πρόεδρος του Δ.Σ. του ιδρύματος, Χαράλαμπος Παναγιωτόπουλος, να υπογράψει τροποποιητική πράξη για την εξόφληση του δανείου που είχε συνομολογήσει, το 1957, με την ΕΚΤΕ, ποσού 10.000.000 δραχμών, με τόκο 5% ετησίως.135 Παράλληλα, τότε αποφασίστηκε τελικά να μειωθεί το ποσοστό που λάμβαναν οι διευθυντές των κλινικών του ιδρύματος από τους εισερχόμενους αρρώστους της προσωπικής τους πελατείας (Βα και Α θέσεως) από 25% σε 15%. Το δικαιολογητικό ήταν ότι και τα νοσήλια ήταν ακριβά, αλλά κυρίως ότι το νοσοκομείο πρέπει να διαθέτει την απαραίτητη ρευστότητα για την αγορά εργομέτρου και άλλων μηχανημάτων που χρησιμοποιούσαν κατά κανόνα οι ίδιοι.136 Στις αρχές του 1966, αποφασίστηκε η ανέγερση νέας πτέρυγας στο θεραπευτήριο, για την εγκατάσταση των νέων μηχανημάτων του ακτινολογικού εργαστηρίου. Παρ’ότι η αυξημένη δαπάνη που είχε προϋπολογιστεί για την υλοποίηση του έργου περίπου 950.000 δραχμές) θεωρήθηκε υψηλή, δεν ακολουθήθηκε η πρόταση να επαναχρησιμοποιηθεί ο χώρος όπου μέχρι τότε βρίσκονταν τα παλαιά μηχανήματα και αυτά να εκποιηθούν. Τα παλαιά μηχανήματα θα έπρεπε να χρησιμοποιούνται ως εφεδρικά, μετά την εγκατάσταση των νέων. Έτσι, και ο χώρος του παλαιού ακτινολογικού τμήματος θα ήταν ελεύθερος για να διαμορφωθεί σε θάλαμο με 20 κλίνες. Σύντομα, επικυρώθηκε και το αποτέλεσμα του διαγωνισμού για την ανέγερση της νέας πτέρυγας. Τον Αύγουστο του 1967, είχαν τελειώσει οι εγκαταστάσεις και ετοιμάζονταν η μεταφορά και η εγκατάσταση των παλαιών ακτινολογικών μηχανημάτων από τη Siemens στη νέα πτέρυγα.137 Αποφασίστηκε, μάλιστα, να εξοπλιστούν και οι θάλαμοι στον χώρο του άλλοτε ακτινολογικού εργαστηρίου.138 Τα νεότερα φάρμακα εθαμβουτόλη και ριφαμπικίνη, που είχαν αμβλύνει προοδευτικά το πρόβλημα της φυματίωσης, σηματοδοτούσαν την ανάγκη κάλυψης άλλων νοσημάτων θώρακος σε διαφορετικούς, φυσικά, χώρους. Έτσι, τον Ιανουάριο του 1967, το Δ.Σ. του ιδρύματος πρωτοπορώντας και προσαρμοζόμενο στις νέες συνθήκες, αποφάσισε τη δημιουργία ενός σύγχρονου πνευμονολογικού κέντρου. Τους «παθολογικούς Μ.Φ.» δηλαδή μη φυματικούς αρρώστους, και κυρίως όσους έπασχαν από επαγγελματικά πνευμονολογικά νοσήματα, θα τους παρακολουθούσε και νοσήλευε, στο νεοσύστατο «ειδικό, ανεξάρτητο τμήμα Αναπνευστικής Φυσιολογίας», ειδικός πνευμονολόγος επιμελητής. Το τμήμα θα λειτουργούσε με τη βοήθεια ενός βοηθού της Β’ Φυματιολογικής Κλινικής,

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

στην οποία μέχρι τότε νοσηλεύονταν οι ως άνω άρρωστοι.139 Μετά την ανακοίνωση από το Δημόσιο καταβολής έκτακτης εισφοράς 1.500.000 δραχμών για την προμήθεια επιστημονικών οργάνων και εργαλείων για τον εκσυγχρονισμό των κλινικών και των επιστημονικών εργαστηρίων του ιδρύματος, έγιναν σημαντικές αγορές σχετικού εξοπλισμού. Για το εργαστήριο της Αναπνευστικής Φυσιολογίας, αγοράστηκαν ένα διπλό σπιρόμετρο, καθαρόμετρο ηλίου, Diffusio-Test, σπιρόμετρο Vitalograph, και σάκος συλλογής αερίων. Για το εργαστήριο μελέτης αερίων αίματος, μονάδα αναλύσεως αερίων αίματος, συσκευή Haldane, οξύμετρο και υδραργυρικό βαρόμετρο, καθώς και μια σειρά από εργαλεία και μηχανήματα για τη μονάδα ανανήψεως και φυσικοθεραπευτηρίου και για τη συγκρότηση και τον εξοπλισμό του πειραματικού χειρουργείου.140 Ωστόσο, το νέο πνευμονολογικό κέντρο, καθώς και ο εκσυγχρονισμός των ακτινολογικών εγκαταστάσεων και του εξοπλισμού δεν επέτρεψαν οικονομικά, τη σύσταση «Πειραματικού Χειρουργείου και Κέντρου Αναπνευστικής Λειτουργίας και Ανανήψεως».141

93

8 Τα Οικονομικα του Φυματιολογικου Ινστιτουτου

μ

ε την αναφορά στους λογαριασμούς του νοσοκομείου, επιχειρείται μια πρώτη παρουσίαση της οικονομικής διάστασης της λειτουργίας του. Οι νοσοκομειακές Αρχές δεν όφειλαν να έχουν μόνο τη βούληση, αλλά ταυτόχρονα ήταν αναγκασμένες να διαθέτουν και τους πόρους για την υλοποίηση των στόχων τους. Το πόσο υποστηρίχθηκε όμως το νοσοκομείο από το κράτος και ποιος ήταν ο ρόλος των ασφαλιστικών φορέων θα φανεί στη συνέχεια. Από τους απολογισμούς και ισολογισμούς του ιδρύματος προκύπτει ότι όλες οι διαχειρίσεις του από το 1945-6 μέχρι το 1955-6 ήταν ελλειμματικές. Έως τη διαχειριστική περίοδο 1950-1951, οπότε ζούσε ο δωρητής, οι επιχορηγήσεις του υπουργείου Υγιεινής κάλυπταν πλήρως τα ελλείμματα και κάποτε επέτρεπαν και τη δημιουργία πλεονάσματος. Αργότερα, όμως, παρά τις συνεχείς εκποιήσεις περιουσιακών στοιχείων, τα ελλείμματα διογκώνονταν. Στον ισολογισμό μάλιστα που εκδόθηκε την 31η Μαρτίου 1956, το έλλειμμα ανήλθε στο ποσό των 5.095.240 δραχμών και το σανατόριο αναγκάστηκε τον Νοέμβριο του ίδιου έτους να διακόψει τελείως τη λειτουργία του, όπως ήδη έχει αναφερθεί. Από τους αναλυτικούς πίνακες που καταρτίστηκαν από την επιτροπή ελέγχου διαχείρισης προκύπτει ότι για το διάστημα 1945-1951 ο μέσος ημερήσιος αριθμός των άπορων φυματικών που περιθάλπονταν δωρεάν με δαπάνες του ιδρύματος ήταν από 21 μέχρι 99 άτομα, όταν ο μέσος ημερήσιος αριθμός νοσηλευόμενων φυματικών την ίδια περίοδο ήταν 278-601. Μετά την παύση καλύψεως των ελλειμμάτων από το Δημόσιο, το ίδρυμα νοσήλευε όλο και λιγότερους φυματικούς με δικές του δαπάνες, έως ότου το 1956-57 μόνο 37 φυματικοί νοσηλεύονταν δωρεάν στους 214 που κατά μέσο όρο περιθάλπονταν την ημέρα. Για να μειωθούν τα ελλείμματα, οι διοικήσεις συνήθως πρότειναν τη μείωση των κλινών των απόρων και όχι την περιστολή των ελαστικών δαπανών, όπως για παράδειγμα του ποσοστού (5%) από τις εισπράξεις των νοσηλίων που λάμβανε από δικαιώματα τότε ο Παπαεμμανουήλ ή, ακόμα, την απόλυση του πλεονάζοντος προσωπικού. Οι εισπράξεις από τα νοσήλια, τις εργαστηριακές εξετάσεις και τα φάρμακα αρρώστων ασφαλισμένων κυρίως στο ΙΚΑ και στο Δημόσιο χωρίς διαρροές, όπως φάνηκε από τον μετέπειτα οικονομικό έλεγχο, ενίσχυσαν τα οικονομικά του ιδρύματος. Η εκποίηση των απορριμμάτων ήταν μια άλλη

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

96

πηγή εσόδων για το νοσοκομείο, που λόγω αμελείας κάποια εποχή δεν αξιοποιήθηκε, με αποτέλεσμα να ζημιωθεί τότε το ίδρυμα. Από την παραγωγή κηπευτικών ειδών, κυρίως πατάτας, και την ελαιοπαραγωγή του κτήματος (73 στρέμματα) το νοσοκομείο εισέπραττε κάποιο ποσό, το οποίο δεν ήταν πάντα και τόσο αξιόλογο. Τα έσοδα από τα ακίνητα δεν ήταν ιδιαίτερα υψηλά. Στο ενοίκιο που εισέπρατταν από ακίνητο ιδιοκτησίας του ιδρύματος στην οδό Καλαμιώτου, ήλθε να προστεθεί και το σπίτι του ιδρυτή που κληρονόμησε το ίδρυμα μετά τον θάνατό του, τον Ιούνιο του 1951. Εκτός από το ακίνητο αυτό, ο Σισμάνογλου άφησε ως κληρονομιά ένα κτήμα στο Αιγάλεω, στη θέση Μπιστάρδο Αθηνών-Ελευσίνας, και πιο συγκεκριμένα στην Ιερά Οδό, στο νούμερο 164. Το κτήμα αυτό ήταν περίπου 629 τετραγωνικά και περιλάμβανε και κάποια κτίσματα, όχι πολύ σπουδαία. Ακόμα, στα έσοδα του νοσοκομείου υπολογίζονταν και τα χρήματα από την εκχώρηση εισαγωγικού δικαιώματος εκ συναλλάγματος. Μια άλλη πηγή εσόδων ήταν οι οικονομικές ενισχύσεις του υπουργείου Προνοίας για την κάλυψη της νοσηλείας άπορων αρρώστων και για την επισκευή των ζημιών που είχαν προκληθεί από την επίταξη, καθώς και για την κάλυψη της αξίας του χαμένου υλικού κατά την περίοδο του πολέμου. Ο πραγματικός λόγος για την παύση της μηνιαίας ενίσχυσης για τους απόρους από το αρμόδιο υπουργείο, τον Ιούλιο του 1951, ποτέ δεν αποκαλύφθηκε.142 Πάντως, υποστηρίχθηκε ότι οι κρατικές επιχορηγήσεις στα νοσοκομεία σταμάτησαν τότε λόγω της ανάγκης εθνικής ανασυγκρότησης, που τα υποχρέωνε να καλύπτουν τα λειτουργικά τους έξοδα αποκλειστικά με δικά τους μέσα. Ωστόσο, δημιουργείται η απορία μήπως την εποχή εκείνη, όταν ο ρόλος του κράτους Προνοίας ήταν πλέον δεδομένος στην Ευρώπη, η πολιτική αυτή της άρσης της οικονομικής βοήθειας στα νοσοκομεία και η συνεπαγόμενη οικονομική τους εξαθλίωση θα βοηθούσε και στην κρατικοποίησή τους. Τα ελλείμματα στους προϋπολογισμούς του ιδρύματος δεν εξέλιπαν ούτε και τις επόμενες δεκαετίες, με αποτέλεσμα το νοσοκομείο να περιέρχεται σε αδιέξοδο και το κράτος να επεμβαίνει στη συνέχεια για να το «σώσει» με έκτακτες παροχές. Σύμφωνα με την ανάλυση του λογαριασμού «Αποτελέσματα», της οικονομικής χρήσεως 1961, τα έσοδα αδυνατούσαν να καλύψουν τις δαπάνες του ΦΙΣ, και έτσι το έλλειμμα διευρυνόταν.143 Ωστόσο, και από την ανάλυση του λογαριασμού «Αποτελέσματα Χρήσεως 1966» προκύπτει ότι η χρήση του 1966 είχε αφήσει έλλειμμα στο ίδρυμα 698.460

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

98 Σισμανόγλειο νοσοκομείο, προσωπικό γραφείου κινήσεως. Μελίσσια, π. 1965. Συλλογή Γεώργιου Ζήκου.

δραχμές, καθώς οι «Εκμεταλλεύσεις», δηλαδή έσοδα από τα απορρίμματα (78.750 δραχμές), από το ενοίκιο του περιπτέρου (33.975 δραχμές), από τα κηπευτικά (31.533 δραχμές), καθώς και διάφορα μικροέσοδα (18.250 δραχμές), μαζί με εισπράξεις από τα νοσήλια και τις παρακλινικές εξετάσεις, δεν κάλυπταν τα έξοδα.144 ΠΙΝΑΚΑΣ 2 ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΕΞΟΔΩΝ ΚΑΙ ΜΕΣΟΥ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΚΟΣΤΟΥΣ ΦΙΣ

(1964-1966)

ΕΤΗ 1964 1965 1966 ΕΞΟΔΑ 18.443.456 20.547.474 21.065.454 ΗΜ. ΝΟΣ.

150.962 156.420 155.706 ΜΕΣΟ ΗΜ. ΚΟΣΤΟΣ 122 131 135 Πηγή: Λογαριασμός «Αποτελέσματα Χρήσεως 1966», ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 24, 30-6-1967.

ΠΙΝΑΚΑΣ 3 ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΕΣΟΔΩΝ ΚΑΙ ΜΕΣΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΑΣ ΑΠΟΔΟΣΗΣ ΑΣΘΕΝΩΝ ΦΙΣ

(1964-1966) ΕΤΗ

1964 1965 1966

ΝΟΣΗΛΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΚΛΙΝΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ

17.780.202 20.276.453 20.204.488

ΗΜΕΡΕΣ ΝΟΣΗΛΕΙΑΣ

150.962 156.420 155.706

ΜΕΣΗ ΗΜΕΡΗΣΙΑ ΑΠΟΔΟΣΗ

117,7 129,63 129,72

Πηγή: Λογαριασμός «Αποτελέσματα Χρήσεως 1966», ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 24, 30-6-1967.

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

99 Σισμανόγλειο νοσοκομείο, o Γεώργιος Ζήκος στο Γραφείο Κινήσεως. Μελίσσια, π. 1965. Συλλογή Γεώργιου Ζήκου.

Σύμφωνα και πάλι με την ανάλυση των οικονομικών υπηρεσιών του ιδρύματος, η άνοδος του ημερήσιου κόστους οφειλόταν κυρίως στις αυξήσεις των μισθών και ημερομισθίων και κατά δεύτερο λόγο στις αυξήσεις των ειδών διατροφής. Η διαφορά αυτή πίστευαν ότι θα καλυπτόταν από τις αυξήσεις των νοσηλίων του ΙΚΑ και των άλλων Ταμείων και οργανισμών, με την προϋπόθεση να μην αυξηθεί το κόστος νοσηλείας των αρρώστων.145 Η «Έκθεση επί του προϋπολογισμού του ΦΙΣ, του οικονομικού έτους 1970»,146 που καταρτίστηκε με βάση την κατά μέσο όρο αναμενόμενη πληρότητα 430 νοσηλευόμενων αρρώστων (τον προηγούμενο χρόνο, οι άρρωστοι ήταν 440), δίνει σημαντικές πληροφορίες για τη δυσμενή οικονομική κατάσταση στην οποία βρισκόταν τότε το ίδρυμα και τους τρόπους με τους οποίους ήλπιζαν ότι αυτή θα αντιμετωπιζόταν (το σύνολο των εσόδων και εξόδων προϋπολογίστηκε σε 28.350.000 δραχμές). Στις πηγές αναμενόμενων εσόδων περιλαμβανόταν και η συνηθισμένη έκτακτη επιχορήγηση 500.000 δραχμών από το υπουργείο Κοινωνικών Υπηρεσιών, ενώ περιγραφόταν και μια σειρά από περικοπές στις δαπάνες. Αυτές θα μειώνονταν μέσω της κατάργησης του συνεργείου συγκεντρώσεως δελτίων φαγητού και της μείωσης των επιδομάτων στο συνεργείο κινήσεως αρρώστων, αλλά κυρίως μέσω της γενικότερης ανακατανομής «επί δικαιοτέρας βάσεως των λοιπών χορηγουμένων επιδομάτων, οικειοθελώς, εις το Διοικητικόν Προσωπικόν, ώστε οι Υπάλληλοι να τύχωσι ίσης μεταχειρίσεως και να καταστεί δυνατή η κατωτέρω αναδιάρθρωσις των Υπηρεσιών προς επίτευξιν οικονομιών». Μέσα στις περικοπές αναφερόταν και η μείωση κατά το 50% των ποσοστών των γιατρών στα νοσήλια των εισαγομένων από αυτούς αρρώστων. Ανάμεσα στις περικοπές για την εξυγίανση των οικονομικών του ιδρύματος, ήταν και η διακοπή της «οικειοθελώς παρεχόμενης τροφής» του προσωπικού του νοσοκομείου. Ωστόσο, η απόφαση αυτή είχε ολιγόμηνη διάρκεια· από τον χειμώνα του 1970

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

100

όλοι, εκτός από τους διευθυντές γιατρούς, μετά τη λήξη του ωραρίου εργασίας είχαν το δικαίωμα να σιτίζονται στο νοσοκομείο βάσει ειδικού εβδομαδιαίου διαιτολογίου.147 Στα τέλη της επόμενης δεκαετίας, καταργήθηκε το σύστημα παροχής τροφής α λα καρτ στους νοσηλευόμενους φυματικούς και αποφασίστηκε η καθιέρωση ενός συστήματος όπου είτε θα τους παρείχαν ένα κοινό φαγητό είτε τρία μενού για να επιλέξουν.148 Το θέμα της διατροφής ρυθμίστηκε την επόμενη δεκαετία, όταν το νοσοκομείο μπήκε στο ΕΣΥ, με τη διαμόρφωση του Γενικού Διαιτολογίου Αρρώστων. Το Διαιτολόγιο αυτό περιελάμβανε ημερήσια ποσότητα θερμίδων και εκατοστιαία αναλογία θερμιδικής πρόσληψης από πρωτεΐνες, βασικά με ακόρεστα λίπη, και υδατάνθρακες.149 Από όσα αναφέρθηκαν στο υποκεφάλαιο αυτό, το πρόβλημα κάλυψης των ελλειμμάτων συνέχιζε να απασχολεί τη διοίκηση του νοσοκομείου, μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1970. Έτσι, η αδυναμία περικοπής των ανελαστικών δαπανών του ιδρύματος εξανάγκαζε στην προσφυγή για την κάλυψή τους από το κράτος και οδηγούσε σταδιακά στη μετατροπή του σε γενικό νοσοκομείο, όπως είχε συμβεί και στην περίπτωση άλλων νοσοκομείων. Το πώς μεθοδεύτηκε αυτή η μετατροπή θα εξεταστεί στο επόμενο κεφάλαιο.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Σισμανόγλειον Νοσηλευτικόν Ίδρυμα (ΣNΙ)

1 Προς Ενα Γενικο Νοσοκομειο

τ

α διευρυνόμενα ελλείμματα του νοσοκομείου, που επισημάνθηκαν στα προηγούμενα υποκεφάλαια, οδήγησαν στην εξάρτησή του από το κράτος και, στη συνέχεια, στη συνειδητοποίηση της ανάγκης για μετατροπή του, ώστε να εξυπηρετεί επιτακτικές ανάγκες της κοινωνίας. Η επωνυμία του ιδρύματος συνέχιζε να είναι η ίδια, έστω και αν δεν νοσήλευε αποκλειστικά φυματικούς. Είχε οριστεί όμως η δικάσιμη στο Εφετείο Αθηνών για τη μετονομασία του, ώστε να συμβαδίζει με «την εν μέρει μεταβολή» του σκοπού του.150 Παράλληλα, αποφασίστηκε να μην πληρωθεί η κενή θέση του διευθυντή στην Α’ Φυματιολογική Κλινική, με το σκεπτικό της μελλοντικής ενσωμάτωσής της στις άλλες που λειτουργούσαν στο ίδρυμα.151 Σε σύσκεψη, που πραγματοποιήθηκε τότε, της πολιτικής ηγεσίας του υπουργείου Κοινωνικών Υπηρεσιών, με τη συμμετοχή μελών του Δ.Σ. του ιδρύματος, διαπιστώθηκαν, αφενός, πιεστικές ανάγκες για κλίνες Γενικής Παθολογίας και Χειρουργικής και, αφετέρου, σταθερή μείωση της ζήτησης φυματιολογικών κλινών, τις οποίες άλλωστε υπερκάλυπτε το Κρατικό Νοσοκομείο Νοσημάτων Θώρακος Αθηνών. Με αυτό το σκεπτικό, ζητήθηκε η μετατροπή του νοσοκομείου σε γενικό και, όπως διευκρινιζόταν, σε νοσοκομείο που να διαθέτει κυρίως «κλίνας γενικής παθολογίας και χειρουργικής». Το υπουργείο τότε δέχθηκε τη διατήρηση κάποιων κλινών για φυματιολογικά περιστατικά, ώστε να μην καταστρατηγηθούν οι όροι της διαθήκης του δωρητή, που ήθελε το νοσοκομείο για τους φυματικούς. Με την απειλή απομάκρυνσης όλων των αρρώστων του Δημοσίου από το νοσοκομείο, σε περίπτωση μη έγκαιρης μετατροπής του, το Δ.Σ. του ιδρύματος αποφάσισε να συνεχίσει τις διαπραγματεύσεις, με τον όρο, αφενός, να μη χαθεί η αυτοδυναμία του νοσοκομείου και, αφετέρου, να μη γίνει παράβαση των όρων της διαθήκης.152 Στις συζητήσεις που ακολούθησαν, προτάθηκε να μελετηθεί το θέμα της κτιριακής διαρρυθμίσεως των χώρων του ιδρύματος, ώστε να παραμείνει μια πτέρυγα 250 περίπου κλινών για φυματικούς, καθώς και να υποβληθεί σχετική οικονομοτεχνική μελέτη για τις απαιτούμενες κτιριακές διαρρυθμίσεις, τη δημιουργία νέας ακτινολογικής μονάδας, την επέκταση του

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

104

χειρουργείου, των εργαστηρίων κ.λπ.153 Με αυτή τη λογική, της μερικής μετατροπής του θεραπευτηρίου του ιδρύματος σε γενικό νοσοκομείο, το Δ.Σ. αποφάσισε την κατάργηση της Α’ Φυματιολογικής Κλινικής τον Δεκέμβριο του 1971 και την κατανομή του επιστημονικού και του νοσηλευτικού προσωπικού, καθώς και των αρρώστων της κλινικής αυτής στις άλλες δύο που λειτουργούσαν τότε.154 Η απειλή του υπουργείου να βγάλει από το νοσοκομείο τους ασφαλισμένους του ΟΓΑ, εξανάγκασε το Δ.Σ. να επισπεύσει τις διαδικασίες της μετατροπής. Έτσι, απέστειλε έγγραφο προς το υπουργείο επισημαίνοντας τις αναγκαίες αλλαγές και επεκτάσεις που συνεπαγόταν η μετατροπή, καθώς και το συνεπακόλουθο κόστος, ζητώντας οικονομική ενίσχυση.155 Πράγματι, εγκρίθηκε τότε στο ίδρυμα από το υπουργείο το ποσό των 10.000.000 δραχμών «προς εκτέλεσιν του έργου μετατροπής τμήματός του εις Γενικόν Νοσοκομείον».156 Το θέμα της νέας οργάνωσης των κλινικών του ιδρύματος, με την προοπτική της μελλοντικής μετατροπής, είχε πλέον τελειωτικά αποφασιστεί. Στις 28 Ιανουαρίου 1972, εγκρίθηκε τελικά από το Δ.Σ., η ίδρυση στο νοσοκομείο τριών κλινικών της Μ.Φ. πτέρυγας, δηλαδή της παθολογικής, της πνευμονολογικής και της καρδιολογικής κλινικής.157 Αποφασίστηκε, μάλιστα, να ανεξαρτητοποιηθεί το πνευμονολογικό κέντρο, που λειτουργούσε με τη 43/66 απόφαση του Δ.Σ. και στο οποίο είχε προστεθεί το εργαστήριο αναπνευστικής λειτουργίας και μονάδος ανανήψεως και να ιδρυθεί ιδιαίτερη πνευμονολογική κλινική για τη νοσηλεία αρρώστων που έπασχαν από νοσήματα θώρακος μη φυματιώδους αιτιολογίας, με διευθυντή τον Γ. Παπαδάκη.158 Ακόμα, στην καρδιολογική κλινική, δυναμικότητας 30 κλινών, αποφασίστηκε να διοριστεί ως διευθυντής ο υφηγητής της καρδιολογίας, Μ. Παππάς, και στη νεοσύστατη παθολογική κλινική, δυναμικότητας 50 κλινών, ο γιατρός Σ. Διαμαντόπουλος.159 Σύντομα, οι 514 κλίνες του νοσοκομείου, μετά από πολλές συζητήσεις, αποφασίστηκε να κατανεμηθούν οι μισές για τη νοσηλεία μεταξύ των αρρώστων που έπασχαν από φυματίωση και οι υπόλοιπες μισές στους μη φυματικούς. Στα πλαίσια της αλλαγής, αποφασίστηκε τότε και η τελική μεταβολή της επωνυμίας του νοσοκομείου σε «Σισμανόγλειον Νοσηλευτικόν Ίδρυμα».160 Ωστόσο, η νέα ονομασία δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως στις 7-2-1974.161 Πρέπει να σημειωθεί ότι ο ταχύς μετασχηματισμός του σανατορίου σε γενικό νοσοκομείο και η καταξίωσή του ανάμεσα στον ιατρικό κόσμο αλλά και τους αρρώστους οφειλόταν κατά ένα μεγάλο μέρος στη σωστή επιλογή των διευθυντικών στελεχών, καθώς και στα Διοικητικά του Συμβούλια, που απαρτίζονταν από διακεκριμένες προσωπικότητες του επιστημονικού κόσμου εκείνης της εποχής. Οι γιατροί που συμμετείχαν στα Διοικητικά Συμβούλια του νοσοκομείου χαρακτηρίζονταν από άρτια επιστημονική επάρκεια, αλλά και μεγάλη εμπειρία στη διοίκηση ανάλογων νοσοκομείων ή κλινικών. Η επιλογή των κατάλληλων γιατρών ως διευθυντών τη δεκαετία του 1970, αλλά και του γενικού διευθυντή σημάδεψε την εξέλιξη του νοσοκομείου.162 Οι αλλαγές που αποφασίστηκαν τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1970 συνεπάγονταν και απαιτήσεις σε χώρους. Τις αναγκαίες μετατροπές των κτιρίων (ακτινολογικό εργαστήριο και εξωτερικά ιατρεία) τις είχε ήδη αναλάβει η αρχιτέκτων Αννίτα Ζούπα, αλλά με πρόταση του Δ.Σ. κλήθηκε και ο Βρετανός αρχιτέκτονας Donald A. Goldfinch για να προτείνει τις απόψεις του σχετικά με το νέο χειρουργείο.163

Σισμανόγλειο νοσοκομείο, μικροβιολογικό εργαστήριο. Μελίσσια, π. 1970. Συλλογή Γεώργιου Ζήκου.

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

106

Με στόχο τη βελτίωση της συνεχιζόμενης κακής κατάστασης των οικονομικών του ιδρύματος, λόγω των αυξήσεων των τιμών και των αμοιβών, της σταθερότητας της τιμής των νοσηλίων και της μη πληρότητας 50-70 κλινών των φυματικών, αποφασίστηκε το 1974 να μεταφερθούν 50-60 κλίνες φυματικών στη Μ.Φ. Κλινική.164 Τα κυριότερα έργα που υλοποιήθηκαν το 1974 ήταν η περάτωση των κτιριακών κατασκευών του νέου ακτινολογικού εργαστηρίου και των εξωτερικών ιατρείων,165 η εγκατάσταση των μηχανημάτων στο νέο ακτινολογικό, καθώς και η οικοδόμηση του οικήματος του νέου τηλεφωνικού κέντρου, όπου και εγκαταστάθηκαν τα βαριά μηχανήματα των πινάκων–διανεμητών. Σημειωτέον ότι ανακαινίστηκε και η αίθουσα επιστημονικών συγκεντρώσεων και εξοπλίστηκε με σύγχρονα για την εποχή εποπτικά μέσα. Σε εκκρεμότητα βρισκόταν μέχρι το 1975 το θέμα του παθολογοανατομικού εργαστηρίου, του οποίου η ίδρυση αναμενόταν να έλυνε τα προβλήματα που υπήρχαν στο εκπαιδευτικό, διαγνωστικό αλλά και θεραπευτικό έργο του νοσοκομείου. Αξίζει να σημειωθεί ότι τα κυτταρολογικά και ανατομικά δείγματα που έστελνε τότε το νοσοκομείο ήταν περίπου 200-250 τον μήνα.166 Παράλληλα, εγκρίθηκε και η αρχιτεκτονική μελέτη για την κατασκευή του συγκροτήματος τεσσάρων χειρουργείων στον τρίτο όροφο, του αναπαυτηρίου και αποδυτηρίων γιατρών και αδελφών στον δεύτερο και, τέλος, των νέων θαλάμων αρρώστων, με επέκταση των εξωστών πρώτου, δεύτερου και τρίτου ορόφου αριστερά (Τμήμα Ι). Οι κλίνες που καταργήθηκαν από τα τέσσερα χειρουργεία αποφασίστηκε να καλυφθούν από την επέκταση των εξωστών ως άνω του πρώτου και δεύτερου ορόφου. Στα τέλη του 1970, η χειρουργική κλινική λειτουργούσε επίσημα ως χειρουργική κλινική θώρακος, παρ’όλο που οι περισσότερες εγχειρήσεις που πραγματοποιούνταν εκεί ήταν Γενικής Χειρουργικής.167 Η αυξημένη προσέλευση με αυτοκίνητο στο νοσοκομείο οδήγησε στην έγκριση, αργότερα, της δημιουργίας χώρου σταθμεύσεως αυτοκινήτων στα αριστερά όπως έμπαιναν από την πύλη, χωρίς να ενοχλεί την πρασιά που βρισκόταν μπροστά.168 Οι παρατηρούμενες καθυστερήσεις στο κτιριολογικό πρόγραμμα του νοσοκομείου (αίθουσες ψυχαγωγίας αρρώστων και επιστημονικών συγκεντρώσεων, οι θάλαμοι κ.λπ.) οδήγησαν στην αναμόρφωση του πίνακα έργων δημοσίων επενδύσεων.169 Ωστόσο, στα «αποπερατωθέντα έργα» του πίνακα περιλαμβανόταν το παθολογοανατομικό και το εργαστήριο αιμοδοσίας.170 Πρέπει όμως να επισημανθεί ότι η νοσοκομειακή μονάδα αιμοδοσίας οργανώθηκε μετά το 1980. Τότε, με εισήγηση της διευθύντριας του μικροβιολογικού εργαστηρίου, συστάθηκε η υπηρεσία αίματος (διακινήσεως και εξετάσεως της συμβατότητάς του) και αποφασίστηκε να ανήκει στο μικροβιολογικό εργαστήριο.171 Στα τέλη της δεκαετίας του 1970 ολοκληρώθηκε και η ανέγερση της νέας αίθουσας ψυχαγωγίας, καθώς και ο νεκροθάλαμος του ιδρύματος.172 Ο στόχος της εκπαίδευσης στους χώρους του νοσοκομείου τέθηκε και πάλι στις προτεραιότητές του, με την απόφαση να οργανωθεί κύκλος «μετεκπαιδευτικών μαθημάτων, με διδάσκοντες τους Διευθυντές των κλινικών και διδασκόμενους τους ειδικευόμενους γιατρούς.173 Το 1978, ξεκίνησε ένας νέος κύκλος μετεκπαίδευσης γιατρών, που διοργάνωνε το γραφείο εκπαιδεύσεως του νοσοκομείου. Το πρόγραμμα, πέραν του τομέα που αφορούσε την εκπαίδευση ανά ειδικότητα και που ήταν κοινό για όλα τα νοσοκο-

Σισμανόγλειο νοσοκομείο, στιγμιότυπο από εκδήλωση του Νοσοκομείου, Μελίσσια, π. 1965. Συλλογή Γεώργιου Ζήκου. Σισμανόγλειο νοσοκομείο, στιγμιότυπο από εκδήλωση του Νοσοκομείου. Μελίσσια, π. 1963. Συλλογή Γεώργιου Ζήκου.

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

108

μεία, δημιουργήθηκε με σκοπό την ενημέρωση όλων των κλινικών γιατρών σε θέματα ευρύτερου ενδιαφέροντος και διεθνούς ιατρικής βιβλιογραφίας, ενώ περιελάμβανε και κλινικο-παθολογοανατομική παρουσίαση ασθενούς, με την αντίστοιχη επιβεβαίωση ή απόρριψη της διάγνωσης της περίπτωσης. Η ποιότητα της εκπαίδευσης στο νοσοκομείο ήταν υψηλού επιπέδου και δεν ήταν τυχαίο άλλωστε ότι ο καθηγητής της προπαιδευτικής κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών Γ. Δάικος επέλεξε κλινικές του νοσοκομείου για την άσκηση φοιτητών σε θέματα νοσημάτων θώρακος και παθολογίας για είκοσι περίπου χρόνια.174 Η προσαρμογή του Σισμανογλείου στα νέα δεδομένα στέφθηκε με επιτυχία και το νοσοκομείο σύντομα, κυρίως χάρη στο προσωπικό του, έγινε αποδεκτό από όλους ως ένα από τα καλύτερα θωρακοχειρουργικά και πνευμονολογικά κέντρα. Ωστόσο, τα ελλείμματα συνέχιζαν και η λύση που προτάθηκε ήταν να αλλάξει η νοσηλευτική αποστολή του. Το θέμα αυτής της αλλαγής εξετάζεται στη συνέχεια.

2 Η Νοσηλευτικη Αποστολη του Σισμανογλειου

Η

δημιουργία ελλειμμάτων απασχολούσε το Διοικητικό Συμβούλιο του ιδρύματος, που δεν είχε ακόμα καταφέρει να καθορίσει τη «νοσηλευτική αποστολή του Νοσοκομείου». Οι επιλογές που υπήρχαν ήταν τρεις: Η πρώτη ήταν να μετατραπεί οριστικά σε γενικό νοσοκομείο και να καταργηθεί η νοσηλεία των φυματικών, πράγμα που ήταν αντίθετο με τη βούληση του δωρητή και σήμαινε μελλοντική κρατικοποίηση του νοσοκομείου. Μια άλλη λύση ήταν η επαναφορά του νοσοκομείου στην αρχική του αποστολή, δηλαδή στην αποκλειστική νοσηλεία αρρώστων «πνευμονικών νόσων». Σύμφωνα όμως με προηγηθείσα έρευνα, είχε φανεί καθαρά ότι μια τέτοια περίπτωση θα ήταν εφικτή μόνο αν λειτουργούσε στην Περιφέρεια Αττικής αποκλειστικά το Σισμανόγλειο ως ειδικό νοσοκομείο και, κυρίως, αν έπαυε η λειτουργία του «Σωτηρία», γεγονός ανέφικτο. Επομένως, η μόνη πρόσφορη λύση που υπήρχε ήταν «η διατήρηση και οριστικοποίηση» της τότε υπάρχουσας μορφής, δηλαδή η χρησιμοποίηση του 25% των κλινών του νοσοκομείου σε παθολογικά και καρδιολογικά περιστατικά. Έτσι, το Μάρτιο του 1975, το Διοικητικό Συμβούλιο πήρε κάποιες αποφάσεις για τη μελλοντική πορεία του νοσοκομείου: Θα συνέχιζε να λειτουργεί ως μερικώς γενικό νοσοκομείο.175 Ο προϋπολογισμός του 1978 έδειξε ότι το έλλειμμα (16.000.000 δραχμές) του νοσοκομείου συνέχιζε να είναι εξαιρετικά διογκωμένο. Η εμφάνισή του οφειλόταν, σύμφωνα με τους συντάκτες του προϋπολογισμού, στη δυσανάλογη, σε σχέση με τα νοσήλια, αύξηση των λειτουργικών δαπανών του νοσοκομείου και ιδιαίτερα της μισθοδοσίας του προσωπικού, που συνεχώς διευρυνόταν. Αυτή η κατάσταση οδήγησε το Διοικητικό Συμβούλιο στο να ζητήσει από το κράτος την ένταξη του ιδρύματος στα τακτικά επιχορηγούμενα νοσηλευτικά ιδρύματα της χώρας και να το ενισχύσει με το ανάλογο χρηματικό ποσό, ώστε να μη διακόψει τη λειτουργία του.176 Την ίδια εποχή, η Έκθεση Ελέγχου του επιθεωρητή Εθνικών Κληροδοτημάτων επεσήμαινε ότι το Σισμανόγλειο δεν είχε την ίδια μεταχείριση, σχετικά με την παρεχόμενη σε

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

110

αυτό οικονομική ενίσχυση, με τα αντίστοιχα νοσηλευτικά ιδρύματα.177 Το οικονομικό αδιέξοδο του νοσοκομείου οδηγούσε με μαθηματική ακρίβεια στην παύση της λειτουργίας του. Ακόμα, ενώ ο μέσος όρος των αρρώστων που εισάγονταν για νοσηλεία μειωνόταν συνεχώς, γεγονός που οδηγούσε στην οικονομική δυσπραγία του ιδρύματος, η ηγεσία των συνδικαλιστικών σωματείων του προσωπικού του με αλλεπάλληλες παραστάσεις ζητούσε την ικανοποίηση διαφόρων αιτημάτων, τα οποία όμως ήταν αδύνατον να υλοποιηθούν.178 Οι ζημίες του νοσοκομείου μεγάλωναν και το Διοικητικό Συμβούλιο αποφάσισε τη σύγκληση έκτακτης σύσκεψης, με τη συμμετοχή και των γιατρών διευθυντών, ώστε να βρεθεί από κοινού μια λύση, με το δεδομένο των περίπου 100 άδειων κλινών σε μόνιμη βάση.179 Η λύση ωστόσο δόθηκε με την κοινή απόφαση των υπουργών Οικονομικών και Κοινωνικών Υπηρεσιών, που παρείχε έκτακτη ενίσχυση σε κάποια Νοσηλευτικά Ιδρύματα Ιδιωτικού Δικαίου για την κάλυψη των ελλειμμάτων τους. Στην περίπτωση του Σισμανογλείου, το ποσό καθορίστηκε στα 12.000.000 δραχμές, το οποίο κάλυπτε μόνο το μισό μέρος του ελλείμματος και των αμοιβών (που είχαν διογκωθεί κυρίως από τις απρόβλεπτες αυξήσεις των αποδοχών των διαφόρων κατηγοριών προσωπικού).180 Το 1980, τα άλυτα οικονομικά προβλήματα του νοσοκομείου οδήγησαν στην υιοθέτηση της πρότασης του υπουργείου Κοινωνικών Υπηρεσιών, που ζητούσε τη «μετατροπή και προσθήκη νέων νοσηλευτικών μονάδων» στο Σισμανόγλειο, καθώς η μη αποδοτικότητα της μιας παθολογικής κλινικής οφειλόταν, σύμφωνα με το υπουργείο, στο ότι δεν λειτουργούσαν παράλληλα και άλλες κλινικές. Με το σκεπτικό ότι η μη αποδοτικότητα οφειλόταν στην έλλειψη υποδομής γενικού νοσοκομείου, το υπουργείο ζήτησε τη σταδιακή και σε σύντομο χρονικό διάστημα «ολοκλήρωση του Νοσοκομείου ως Γενικού». Ως αντάλλαγμα, η Πολιτεία, λόγω της μεγάλης έλλειψης που υπήρχε τότε σε νοσοκομειακές κλίνες, αναλάμβανε να καλύψει κάθε αναγκαία δαπάνη για την ίδρυση και λειτουργία των εκάστοτε προστιθέμενων νέων νοσηλευτικών μονάδων, αλλά και την υποχρέωση κάλυψης των κλινών, ώστε να υπάρχει πληρότητα. Τον Νοέμβριο του 1981, άρχισε να διαφαίνεται η οργανωμένη προσπάθεια του κράτους να ελέγξει τα ιδιωτικά νοσοκομεία. Σύμφωνα με εντολή του υπουργού Κοινωνικών Υπηρεσιών, όλα τα Νοσηλευτικά Ιδρύματα Ιδιωτικού Δικαίου ήταν υποχρεωμένα να μην κάνουν προσλήψεις, απολύσεις, μετατάξεις κ.λπ. χωρίς προηγούμενη έγκριση του αρμόδιου υπουργού. Το ίδιο ίσχυε και για τις προμήθειες υλικού, την εκτέλεση έργων κ.λπ. Άμεση ήταν η αντίδραση του Δ.Σ. του νοσοκομείου στη διαταγή, που ερχόταν σε αντίθεση με τη βούληση του δωρητή: «Αν πρόκειται για πρόσληψη νέου Προσωπικού ή άλλες έκτακτες προμήθειες ή για νέα έργα, η προηγούμενη έγκριση του Υπουργού, που επιβάλλει η Υπουργική Διαταγή, είναι βέβαια αντίθετη προς το Νόμον, που υπαγορεύει τον προληπτικόν έλεγχον του Κράτους επί του Νοσοκομείου μας, θα ήτο ίσως δικαιολογημένη ουσιαστικά, αφ’ ου το Νοσοκομείο μας ευρέθηκε στην ανάγκη να περιληφθεί στα επιχορηγούμενα από το Κράτος … όχι από δική του υπαιτιότητα, αλλά όπως είναι φανερό από λόγους γενικότερης οικονομικής πολιτικής του Κράτους. Ενώ δηλαδή τα γενικά

Σισμανόγλειο νοσοκομείο, Προσωπικό του Νοσοκομείου. Μαρούσι, π. 1980. Συλλογή Γεώργιου Ζήκου.

έξοδα νοσηλείας ανέβαιναν στα τελευταία χρόνια συνεχώς και με γρήγορο ρυθμό, το Κράτος έκρινεν ότι έπρεπε να κρατηθούν τα νοσήλια εις τα παλαιά χαμηλά επίπεδα που πλήρωναν οι Δημόσιοι Ασφαλιστικοί Οργανισμοί διά τους ασφαλισμένους τους που ενοσηλεύοντο και την διαφοράν ακριβώς αυτήν μεταξύ των υψηλών εξόδων νοσηλείας και των καταβαλλομένων χαμηλών νοσηλίων εκάλυπτε το Κράτος, εάν και όσο την εκάλυπτε με την μορφήν επιδοτήσεων. Αν όμως πρόκειται … για ενέργειες που δεν συνεπάγονται έκτακτες δαπάνες … η προηγούμενη έγκρισις του Υπουργού δεν είναι μόνον ουσιαστικά αδικαιολόγητη, αφού ποτέ δεν αμφισβητήθηκε η σωστή διοίκηση και διαχείριση του Νοσοκομείου μας, αλλά είναι και αντίθετη και προς την συνταγματικά κατοχυρωμένη βούληση του δωρητού Κ. Σισμάνογλου …».181 Από όλα όσα αναφέρθηκαν προέκυψε ότι η μετατροπή του Σισμανογλείου σε μερικώς γενικού νοσοκομείου δεν φαίνεται να έλυσε το πρόβλημα των ελλειμμάτων και ήταν πλέον φανερό ότι το ίδρυμα βάδιζε προς την κρατικοποίησή του, πράγμα που έγινε σύντομα, όπως διαφαίνεται στη συνέχεια.

Σισμανόγλειο νοσοκομείο, Προσωπικό του Νοσοκομείου, Μελίσσια, π. 1975. Συλλογή Γεώργιου Ζήκου.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Σισμανόγλειο Γενικό Νοσοκομείο Αττικής

1 Γενικο Περιφερειακο Νοσοκομειο Αττικης : η «Δ ημοσιοποιηση »

182

Η

έλλειψη οικονομικής αυτοτέλειας του νοσοκομείου και η εξάρτησή του από το Δημόσιο, όπως ήδη αναφέραμε, οδήγησε στη σκέψη, στις αρχές του 1984, να μετονομαστεί το Σισμανόγλειον Νοσηλευτικόν Ίδρυμα σε Γενικό Περιφερειακό Νοσοκομείο, καθώς και να «δημοσιοποιηθεί».183 Από τον Μάρτιο της ίδιας χρονιάς, μάλιστα, αναγραφόταν στην πρώτη σελίδα των πρακτικών του Δ.Σ. ότι το Σισμανόγλειο Νοσηλευτικό Ίδρυμα «επιχορηγείται από το Κράτος».184 Έτσι, το Δ.Σ. ήταν ώριμο να αποδεχθεί την πρόταση της τότε κυβέρνησης να υπαχθεί το Σισμανόγλειο στις διατάξεις του Νόμου 2592/1953. Η πορεία αυτή της κρατικοποίησης ήταν μονόδρομος για το καταχρεωμένο νοσοκομείο, που διαφορετικά θα σταματούσε τη λειτουργία του. Χαρακτηριστικά, στο πρακτικό του Δ.Σ. της 4ης Συνεδρίασης, της 16-02-1984, αναφερόταν η ανακοίνωση του προέδρου του Δ.Σ., Φ. Σκληρού,185 ότι θα έπρεπε, σύμφωνα με το Άρθρο 6 του Νόμου 1397/83, μέχρι τις 7-3-1984 να έχει δοθεί απάντηση στο αρμόδιο υπουργείο για το αν το Σισμανόγλειο επιθυμούσε να υπαχθεί στον Νόμο 2592/53 ή όχι. Γνωστοποιούσε επίσης ότι, αν η απόφαση του Δ.Σ. ήταν αρνητική, το υπουργείο Υγείας και Πρόνοιας θα διέκοπτε την επιχορήγηση του νοσοκομείου. Ανάλογη ήταν και η άποψη που διατύπωσε τότε και ο νομικός σύμβουλος του νοσοκομείου πάνω στο θέμα αυτό. Αυτός εκτιμούσε ότι η διακοπή της κρατικής επιχορήγησης του ιδρύματος, στην περίπτωση της μη υπαγωγής του στις διατάξεις του Ν.Δ. 2592/1953, θα ήταν «ολέθρια», καθώς η αναστολή της λειτουργίας του θα σήμαινε την «καθ’ ολοκληρία μη πραγματοποίηση της θέλησης του διαθέτη». Με αυτή τη λογική, έκρινε πως, για να είναι δυνατή η συνέχιση της λειτουργίας του ιδρύματος, η οποία επιτυγχανόταν μέχρι τότε αποκλειστικά μέσω της οικονομικής ενίσχυσης του κράτους, θα έπρεπε να αποφασιστεί η υπαγωγή του στο καθεστώς των διατάξεων του Ν.Δ. 2592/1953 (σύμφωνα με τις διατάξεις του Άρθρου 6, παρ. 4 του Ν. 1397/1983). Βέβαια, για τη δυνατότητα αξιοποίησης ή διάθεσης της περιουσίας του ιδρύματος, θα έπρεπε να ακολουθηθεί κάποια διαδικασία,186 δηλαδή το Εφετείο Αθηνών θα έπρε-

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

118

πε να βεβαιώσει κατά πόσο ο σκοπός του διαθέτη ή δωρητή δεν ήταν δυνατόν να πραγματοποιηθεί σε όλη του την έκταση και ότι υπήρχε δυνατότητα «επωφελέστερης διάθεσης των καταληφθέντων από τον Ιδρυτή στο Ίδρυμα».187 Η προτεινόμενη διαδικασία ακολουθήθηκε και τελικά το νοσοκομείο «δημοσιοποιήθηκε». Ειδικότερα, με τον νέο Κανονισμό του 1985,188 που καταρτίστηκε και ψηφίστηκε από το Δ.Σ., το νοσοκομείο μετονομάστηκε σε Γενικό Περιφερειακό Νοσοκομείο Αττικής «Το Σισμανόγλειο» και ταυτόχρονα έγινε Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου, υπαγόμενο πλέον στις διατάξεις του Νόμου 1397/83 και του Νόμου 2592/53. Σκοπός του νοσοκομείου ήταν η ισότιμη παροχή υπηρεσιών υγείας, η εκπαίδευση και η έρευνα. Παράλληλα, καθορίστηκε η δυναμικότητά του στις τετρακόσιες μία κλίνες. Το νοσοκομείο το διοικούσε Δ.Σ. που είχε και την ευθύνη διαχείρισης των πόρων του. Ακόμα, καθοριζόταν και η συγκρότηση επιστημονικής επιτροπής, οι υποχρεώσεις της οποίας οριοθετούνταν και πάλι από τις αποφάσεις του υπουργού Υγείας. Οι πόροι του νοσοκομείου θα προέρχονταν από τα νοσήλια με βάση τις εκάστοτε ισχύουσες διατιμήσεις, τις επιχορηγήσεις από τον τακτικό προϋπολογισμό και το πρόγραμμα των δημοσίων επενδύσεων, τις έκτακτες επιχορηγήσεις από δημόσιους οργανισμούς της χώρας και, τέλος, από την αξιοποίηση των δικών του πηγών εσόδων (δωρεές, περιουσιακά στοιχεία κ.λπ.). Το νοσοκομείο διαρθρωνόταν σε τρεις υπηρεσίες: Την ιατρική (γιατροί του ΕΣΥ, χημικοί, φυσικοί, βιολόγοι, βιοχημικοί και φαρμακοποιοί), τη νοσηλευτική (νοσηλευτές, μαίες, τραυματιοφορείς κ.λπ.) και, τέλος, τη διοικητική. Ωστόσο, τη μεταβατική αυτή περίοδο, ενώ το νοσοκομείο πλέον ήταν ΝΠΔΔ, από τις 8-3-1985 εξακολουθούσε να λειτουργεί σε κάποιους τομείς ως ΝΠΙΔ.189

2 Ανανεωση και Εκσυγχρονισμος

Η

κυβερνητική αλλαγή του 1981 και η θεσμοθέτηση, στη συνέχεια, του ΕΣΥ σηματοδότησαν μια νέα εποχή για το νοσοκομείο. Με τον διορισμό, το 1982, του νέου Δ.Σ. του Σισμανογλείου, με πρόεδρο τον Φίλιππο Σκληρό,190 οι αποφάσεις λαμβάνονταν με μεγαλύτερη ευκολία, οι νέοι διορισμοί για τη στελέχωση του νοσοκομείου διαδέχονταν τις απολύσεις ή εκούσιες παραιτήσεις και το κράτος χρηματοδοτούσε σταθερά πλέον τα συνεχώς διευρυνόμενα ελλείμματα, με αποτέλεσμα το νοσοκομείο να εξαρτάται όλο και περισσότερο από αυτό. Ωστόσο, διαφαινόταν και μια προσπάθεια ανανέωσης και εκσυγχρονισμού, για τη βελτίωση των υπηρεσιών του νοσοκομείου, με την εισαγωγή τεχνογνωσίας και νέου εξοπλισμού, χωρίς όμως να θίγονται οι συνθήκες εργασίας των εργαζομένων.191 Σε αυτή τη φάση ανάπτυξης του νοσοκομείου, σημαντική ήταν η συμβολή της τεχνογνωσίας του Λαϊκού Νοσοκομείου στη λειτουργία των χειρουργείων, στη μονάδα τεχνητού νεφρού και στα τακτικά Εξωτερικά Ιατρεία.192 Ένα από τα πρώτα μελήματα εκείνης της περιόδου ήταν η προετοιμασία του νοσοκομείου για να εφημερεύει σε εικοσιτετράωρη βάση όπως τα άλλα ομοειδή του.193 Ωστόσο, δύο χρόνια μετά, η μόνη εφαρμόσιμη πρόταση ήταν η ανά τρεις ημέρες γενική εφημερία για όλα τα τμήματα καθημερινά, μέχρι τις 2.30 μ.μ., και η συνεχής εφημερία για τις μονάδες εμφραγμάτων και εντατικής θεραπείας.194 Η «αποασυλοποίηση» του νοσοκομείου ήταν βασική προτεραιότητα της νέας διοίκησης. Ένα σύγχρονο νοσοκομείο δεν θα έπρεπε να είναι άσυλο, πρακτική που στην Ευρώπη είχε εξαλειφθεί στις περισσότερες περιπτώσεις ήδη από τον 19ο αιώνα. Για τον λόγο αυτό, καθορίστηκε ο μέσος όρος νοσηλείας των πνευμονολογικών-φυματιολογικών αρρώστων να μην υπερβαίνει το διάστημα των πενήντα ημερών και για τους μη πνευμονολογικούς-φυματιολογικούς, το διάστημα των είκοσι ημερών. Παράλληλα, τυχούσες χρονικές υπερβάσεις στη νοσηλεία των αρρώστων έπρεπε να υποβάλλονται στο Διοικητικό Συμβούλιο για έγκριση.195 Σημειωτέον ότι αναφερόμαστε σε μέσους όρους, ενώ σε κάποιες κλινικές η κατάσταση ήταν χειρότερη όσον αφορά τον τομέα της νοσο-

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

120

κομειακής φροντίδας των αρρώστων. Για παράδειγμα, στην Γ’ Πνευμονολογική Κλινική νοσηλεύονταν 1.700 περίπου άρρωστοι κάθε χρόνο, ενώ στην Β’ Πνευμονολογική Κλινική, 600. Δηλαδή, ο μέσος όρος νοσηλείας ήταν 17 ημέρες έναντι 60, αντίστοιχα. Υπήρξαν, μάλιστα, και περιπτώσεις στις οποίες άρρωστοι νοσηλεύονταν ακόμα και έξι χρόνια.196 Ο δραστικός περιορισμός του μέσου όρου νοσηλείας αύξανε τις δυνατότητες εξυπηρέτησης περισσότερων αρρώστων σε όλο και λιγότερες κλίνες, όπως φάνηκε τα μεταγενέστερα χρόνια. Εκείνη την εποχή, εγκρίθηκε η δημιουργία ουρολογικής κλινικής, μετά από πρόταση του καθηγητή Ουρολογίας Κωνσταντίνου Δημόπουλου, δυναμικότητας 20 κλινών, στον χώρο της Α’ Πνευμονολογικής Κλινικής (8ης)197, μιας κλινικής που στη συνέχεια συνέβαλε σημαντικά στη δραστηριότητα και τη φήμη του νοσοκομείου. Η οργάνωση των ιατρικών και νοσηλευτικών υπηρεσιών του Σισμανόγλειου Νοσοκομείου, που ξεκίνησε στα τέλη του 1983 και εντάθηκε το 1984, στόχευε στην ολοκληρωμένη διαχείριση των προβλημάτων υγείας των αρρώστων του και στην ανάπτυξη των υπηρεσιών του. Έτσι, το Διοικητικό Συμβούλιο αποφάσισε να ζητήσει την έγκριση από το υπουργείο Υγείας για τη δημιουργία τριών νέων Εξωτερικών Ιατρείων, συγκεκριμένα του Νευρολογικού, του Ωτορινολαρυγγολογικού και του Γυναικολογικού. Ακόμα, ανακοίνωσε την πρόθεση να καλύψει το πρόγραμμα του αντικαρκινικού αγώνα από το γυναικολογικό και κυτταρολογικό εργαστήριο.198 Παράλληλα, οργανώθηκαν και εξοπλίστηκαν η Μονάδα Εντατικής Θεραπείας (ΜΕΘ), το χειρουργείο και το τμήμα φυσιοθεραπείας, που ανήκε λειτουργικά στη ΜΕΘ.199 Η αναβάθμιση της καθημερινής ζωής των αρρώστων επιτεύχθηκε με την ανανέωση του ξενοδοχειακού εξοπλισμού του νοσοκομείου (κλίνες, κλιματισμός, αντικατάσταση του δικτύου θέρμανσης κ.ά.), τη βελτίωση των γευμάτων, τη δημιουργία νέων κέντρων νοσηλείας σε όλα τα τμήματα κ.ά. Έγινε επίσης προσπάθεια οργάνωσης και εμπλουτισμού της επιστημονικής βιβλιοθήκης, καθώς και δημιουργίας νέων χώρων γιατρών, ενώ άρχισαν να χορηγούνται νέες ιατρικές ειδικότητες. Το Σισμανόγλειο, μεταξύ των άλλων, φρόντισε να βελτιωθούν και οι συνθήκες εργασίας των εργαζομένων του. Σε αυτό το πλαίσιο, αποφασίστηκε η εφαρμογή ενός προγράμματος συνεχούς Προληπτικής Ιατρικής για όλους τους εργαζομένους του.200 Στις αρχές του 1990, ξεκίνησαν στην Α’ Παθολογική Κλινική, που είχε ηπατολογική κατεύθυνση, με πρωτοβουλία του Δημητρίου Τσαντούλα, εκπαιδευτικές δραστηριότητες σε θέματα ηπατικών νόσων, που οδήγησαν από το 1992 στην οργάνωση μετεκπαιδευτικών σεμιναρίων, με ευρωπαϊκή και διεθνή συμμετοχή.201 Η εικόνα του νοσοκομείου ενισχύθηκε ακόμα περισσότερο με την εγκατάσταση λιθοθρύπτη και τη λειτουργία μονάδας λιθοθρυψίας, ύστερα από εμπεριστατωμένη εισήγηση του καθηγητή Κ. Δημόπουλου. Χαρακτηριστικά, ο καθηγητής σε επιστολή του προς τη Διεύθυνση Ιατρικής Αντίληψης του υπουργείου Υγείας και Πρόνοιας, που κοινοποίησε ταυτόχρονα και στο Δ.Σ. του Σισμανογλείου, δικαιολογούσε την πρότασή του αναφέροντας αναλυτικά τους λόγους για τους οποίους θα έπρεπε να υιοθετηθεί στο νοσοκομείο η νέα αυτή μέθοδος. Πράγματι, σύντομα κατακυρώθηκε η προμήθεια μηχανήματος εξωσωματικής λιθοτριψίας νεφρού από τη γερμανική εταιρεία Dornier,202 το οποίο ήταν και το πρώτο μηχάνημα που λειτούργησε στην Ελλάδα.

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

121

Σισμανόγλειο νοσοκομείο, ο πρώτος λιθοτρύπτης (μπανιέρα). Μαρούσι, 1985. Φωτογραφικό Αρχείο Σιμανογλείου Νοσοκομείου.

Το 1984, η παλιά βιβλιοθήκη εκσυγχρονίστηκε, η συλλογή της έγινε ανοικτής πρόσβασης και παρείχε στους χρήστες προηγμένες υπηρεσίες. Το 1985, ξεκίνησαν να λειτουργούν και τα τακτικά Εξωτερικά Ιατρεία (κατασκευαστικό κόστος πάνω από 80 εκατ. δρχ.), με εξειδικευμένο προσωπικό και σύγχρονο εξοπλισμό, τα οποία λειτουργούσαν και τις απογευματινές ώρες. Στο πλαίσιο των Εξωτερικών Ιατρείων λειτουργούσε και Συμβουλευτικό Κέντρο Διατροφής, το οποίο αργότερα απετέλεσε πρότυπο και για τη θεσμοθέτηση αντίστοιχων κέντρων και σε άλλα νοσηλευτικά ιδρύματα του ΕΣΥ σε ολόκληρη τη χώρα.203 Την ίδια χρονιά, ορκίστηκαν οι πρώτοι γιατροί του ΕΣΥ στο νοσοκομείο και το Δ.Σ. αποφάσισε να αποτίσει φόρο τιμής στον ιδρυτή Κ. Σισμάνογλου με τη φιλοτέχνηση της προτομής του.204 Το 1986, ξεκίνησε με ευθύνη του νοσοκομείου και η λειτουργία του Κέντρου Υγείας Σπάτων. Η πιλοτική αυτή πρωτοβουλία και λειτουργία του Κέντρου Υγείας απέσπασε μάλιστα επαινετικά σχόλια από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας.205 Σε συνέχεια της εμπειρίας που έχει αποκτηθεί από το Κέντρο Υγείας Σπάτων,206 ξεκίνησε το 1987 η λειτουργία του Κέντρου Υγείας Νέας Μάκρης. Την επόμενη χρονιά, έγινε επιλογή του Σισμανογλείου από το υπουργείο Υγείας, Πρόνοιας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων ως Κεντρικής Μονάδας Υποστήριξης του πρώτου Δικτύου Τηλεϊατρικής, ύστερα από αίτημα του καθηγητή Ιατρικής του Πανεπιστημίου Αθηνών Χ. Προυκάκη.207 Σκοπός του δικτύου ήταν η επεξεργασία προγράμματος υποστήριξης υπηρεσιών υγείας σε κέντρα υγείας και ιατρικών κέντρων απομονωμένων περιοχών μέσω της Τηλεϊατρικής. Το δίκτυο αυτό, στη συνέχεια, οδήγησε στη δημιουργία μονάδας Τηλεϊατρικής το 1992.208

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

122 Σισμανόγλειο νοσοκομείο, παλαιά θέση Τμήματος Επειγόντων Περιστατικών. Μαρούσι, π. 1990. Φωτογραφικό Αρχείο Σισμανογλείου Νοσοκομείου.

Η ανεπάρκεια των νοσηλευτικών χώρων ήταν ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα που αντιμετώπιζε τότε το νοσοκομείο και προτάθηκε να λυθεί προσωρινά με τη μεταστέγαση του Οίκου Αδελφών Νοσοκόμων και τη χρησιμοποίηση των χώρων του ως νοσηλευτικών. Η δυναμικότητα του Σισμανογλείου ήταν τότε 410 νοσηλευτικές κλίνες, που στεγάζονταν στο κτίριο του νοσοκομείου μαζί με τις υπηρεσίες του, ενώ το κτίριο Ν4, το οποίο είχε επιφάνεια 5.000 τ.μ., φιλοξενούσε, μεταξύ των άλλων, και την 4η Παθολογική Κλινική. Ακόμα, το Ν4 περιελάμβανε τις αποθήκες, το μηχανοστάσιο, το εστιατόριο, τη βιβλιοθήκη, το εργαστήριο της Τηλεϊατρικής κ.λπ. Επομένως, ήταν απαραίτητο να γίνει αποσυμφόρηση των χώρων, ώστε αφενός να βελτιωθούν οι συνθήκες νοσηλείας, αφετέρου να δημιουργηθούν νέα, σύγχρονα τμήματα. Οι άμεσες κτιριακές ανάγκες του νοσοκομείου υπολογίζονταν το λιγότερο σε 700 τετραγωνικά μέτρα.209 Στα τέλη της δεκαετίας του ’80, έκαναν την εμφάνισή τους στο νοσοκομείο και οι πρώτοι ηλεκτρονικοί υπολογιστές, ενώ το 1992 ενεργοποιήθηκε στον Οργανισμό του νοσοκομείου η οντότητα του τμήματος Πληροφορικής. Έτσι, το 1993 το Σισμανόγλειο ορίστηκε ως πιλοτικό νοσοκομείο για το πρωτοποριακό στην Ελλάδα έργο ανάπτυξης ηλεκτρονικού φακέλου ασθενούς, έργο που δυστυχώς δεν ολοκληρώθηκε. Την περίοδο εκείνη, ξεκίνησε επίσης η λειτουργία της ψυχιατρικής κλινικής, με την ολοκλήρωση της κατασκευής αυτόνομου κτιρίου το 1989, που από το 1987 λειτουργούσε ως ψυχιατρική συμβουλευτική-διασυνδετική υπηρεσία, με γραφείο και ιατρείο στο κτίριο του γενικού νοσοκομείου και του ψυχιατρικού τμήματος. 210

Σισμανόγλειο νοσοκομείο, Ψυχιατρική κλινική. Μαρούσι, 1990. Συλλογή Ερρίκου Τζεμπελίκου. Σισμανόγλειο νοσοκομείο, Εσωτερικό Ψυχιατρικής κλινικής. Μαρούσι, 1990. Συλλογή Ερρίκου Τζεμπελίκου.

Σισμανόγλειο νοσοκομείο, άποψη του παλαιού κτιρίου. Μαρούσι, π. 1990. Φωτογραφικό Αρχείο Σισμανογλείου Νοσοκομείου.

3 Η Oικονομικη Kατασταση του Nοσοκομειου τη Δ εκαετια του ’80

τ

α οικονομικά προβλήματα του Σισμανογλείου, που ενισχύονταν από την ελλειμματική πολιτική του νοσοκομείου, συνέχιζαν να απασχολούν τη διοίκησή του. Ο αναμορφωμένος προϋπολογισμός του οικονομικού έτους 1983, ύψους 497.498.000 δραχμών, παρουσίαζε ακάλυπτο έλλειμμα, που ανερχόταν στο ποσό των 124.229.000 δραχμών. Την έγκριση του ελλείμματος από το υπουργείο τη θεωρούσαν αναγκαία για την κάλυψη επειγουσών λειτουργικών αναγκών και, παράλληλα, για την ανάπτυξη της στοιχειώδους υποδομής, που θα επέτρεπε την ένταξη του νοσοκομείου στο κύκλωμα των εφημεριών.211 Η στενή συνεργασία με το αρμόδιο υπουργείο είχε οδηγήσει τότε στην οικονομική ενίσχυση του νοσοκομείου με το ποσό των 55.000.000 δραχμών.212 Για να καλυφθούν τα ελλείμματα του ιδρύματος, το Διοικητικό Συμβούλιο τότε αποδέχθηκε εκ νέου τους όρους του δανείου των 16.000.000 δρχ. που είχε παλαιότερα συνομολογηθεί με το Ταμείο Παρακαταθηκών και Δανείων.213 Η οικονομική κατάσταση ήταν ακόμα χειρότερη από ό,τι την είχαν υπολογίσει. Το έλλειμμα χρήσης του 1983 ήταν 159.000.000 δραχμές και επιπλέον τα ελλείμματα μισθοδοσίας των ειδικευόμενων γιατρών που είχαν διοριστεί εντός του 1983 δεν είχαν προϋπολογιστεί.214 Με βάση τα στοιχεία του ισολογισμού του Σισμανογλείου της χρήσης 1984, προκύπτει, μεταξύ άλλων, ότι ασφαλιστικοί οργανισμοί, όπως το ΙΚΑ, ΟΓΑ κ.ά., χρωστούσαν στο νοσοκομείο περίπου 27.500.000 δρχ. και ότι η αξία των πάγιων περιουσιακών στοιχείων του ιδρύματος ήταν περίπου 140.200.000 δρχ.215 Ακόμα, φαίνεται ότι το μέσο ημερήσιο κόστος του νοσοκομείου σε σχέση με το 1983 είχε αυξηθεί κατά 96%, το κόστος του ιατρικού προσωπικού κατά 130%, του διοικητικού κατά 143%, οι αμοιβές τρίτων κατά 500%, τα φάρμακα κατά 103% και το νοσηλευτικό υλικό κατά 162%. Με βάση τα στοιχεία του ισολογισμού, το μέσο ημερήσιο έλλειμμα ανά ασθενή ανερχόταν στις 5.000 δρχ. περίπου. Στις παρατηρήσεις τους, οι συντάκτες του ισολογισμού ανέφεραν ότι το συνολικό έλλειμμα του νοσοκομείου, ύψους περίπου 637 εκατ. δρχ., οφειλόταν στο ότι η μηδενική αύξηση των νοσηλίων αντιστοιχιζόταν από μια μεγάλη αύξηση των δαπανών λειτουργίας και διοίκησης. Διαπιστώθηκε για μια ακόμη φορά

Σισμανόγλειο νοσοκομείο, Μονάδα Εντατικής Θεραπείας Τ.Ε.Π. Μαρούσι, π. 2003. Φωτογραφικό Αρχείο Σισμανογλείου Νοσοκομείου.

ΠΙΝΑΚΑΣ 4 ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΜΕΣΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΑΣ ΑΠΟΔΟΣΗΣ ΚΑΙ ΜΕΣΟΥ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΚΟΣΤΟΥΣ (δρχ.) (1980-1984)

ΕΤΗ

1980 1981 1982 1983 1984

ΗΜΕΡΕΣ ΝΟΣΗΛΕΙΑΣ

162.551 156.931 157.202 153.558 127.661

ΜΕΣΗ ΗΜΕΡΗΣΙΑ ΑΠΟΔΟΣΗ

ΜΕΣΟ ΗΜΕΡΗΣΙΟ ΚΟΣΤΟΣ

1.415 1.423 1.470 1.688 1.510 2.386 1.633 3.387 1.692 6.679

Πηγή: «Ισολογισμός 1984», στο: ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 19, 19-9-1985.

Το έλλειμμα του νοσοκομείου μέχρι τον Οκτώβριο του 1985 ξεπερνούσε τα 250.000.000 δρχ. και οι προβλέψεις έκαναν λόγο για 350.000.000 δρχ. στο τέλος του χρόνου, με αποτέλεσμα να θεωρείται προβληματική η συνέχιση της λειτουργίας του ιδρύματος. Ήδη από τον Φεβρουάριο του ίδιου έτους είχαν ανασταλεί οι πληρωμές των προμηθευτών, με αποτέλεσμα να παρατηρούνται ελλείψεις στο νοσοκομείο.217 Ωστόσο, ο σύμβουλος Φ. Τσαούσης καθησύχαζε το Δ.Σ. ότι το υπουργείο ήταν ενήμερο και αντιμετώπιζε με σοβαρότητα το οικονομικό πρόβλημα του νοσοκομείου.218 Στον Προϋπολογισμό του 1986,219 καταβλήθηκε προσπάθεια οι προβλεπόμενες δαπάνες να είναι οι ανελαστικές, για να μη διογκωθεί ακόμα περισσότερο το έλλειμμα. Ακόμα, γινόταν αναφορά στους δύο λόγους δημιουργίας του ελλείμματος που καθιστούσαν αναγκαία την κρατική επιχορήγηση: αφενός, γιατί οι δαπάνες του νοσοκομείου ήταν διογκωμένες και, αφετέρου, γιατί τα νοσήλια ήταν σταθερά από το τέλος της προηγούμενης δεκαετίας.220 Το 1987 ήταν μια από τις σημαντικότερες χρονιές για το Νοσοκομείο, γιατί επιλύθηκαν οριστικά τα οικονομικά προβλήματα, με την κάλυψη των μέχρι τότε οικονομικών του υποχρεώσεων από το κράτος.221 Με την υπαγωγή του στο ΕΣΥ, το νοσοκομείο κατάφερε να συνεχίσει να υπηρετεί τους σκοπούς που κάποτε είχε ονειρευτεί ο Κ. Σισμάνογλου για το Φυματιολογικό του Ινστιτούτο, και να αποτελέσει και πάλι πρότυπο, πιλοτικό νοσοκομείο την περίοδο των Ολυμπιακών Αγώνων, όπως θα φανεί στη συνέχεια.

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

ότι το κόστος δαπάνης του νοσηλευτικού υλικού αυξανόταν υπέρμετρα και για αυτό τον λόγο γινόταν σύσταση για περιστολή του. Επίσης, αποκαλύφθηκε ότι εκτελούσαν εργαστηριακές πράξεις χωρίς την ύπαρξη παραπεμπτικών σημειωμάτων και η εντολή ήταν να προμηθεύονται τα φάρμακα κυρίως από τον Εθνικό Οργανισμό Φαρμάκων ή από την Κρατική Φαρμακαποθήκη. Τα έξοδα επιβαρύνονταν σημαντικά όχι μόνο από αυτά καθαυτά τα έργα που εκτελούνταν στο νοσοκομείο, αλλά και από τις υπερβάσεις των προϋπολογισμών τους.216

129

4 Το Σισμανογλειο ωσ Ολυμπιακο Νοσοκομειο

τ

ο 2003, κατασκευάστηκαν νέες κτιριακές υποδομές συνολικού προϋπολογισμού 12,5 εκατ. ευρώ, ενώ παράλληλα το Σισμανόγλειο επιχορηγήθηκε με το ποσό των 4,5 εκατ. ευρώ για την προμήθεια ιατροτεχνολογικού εξοπλισμού για τα νέα χειρουργεία, την κεντρική αποστείρωση και τα εργαστηριακά τμήματά του. Επίσης, δόθηκαν 630.000 ευρώ για την προμήθεια νέων ιατρικών μηχανημάτων, απαραίτητων για την ικανοποίηση των αυξημένων και ειδικών αναγκών των Ολυμπιακών και Παραολυμπιακών Αγώνων της Αθήνας το 2004. Την ίδια χρονιά, εξετάστηκαν από τα πρωινά εξωτερικά ιατρεία 65.000 άτομα, από τα απογευματινά 1.470, ενώ πραγματοποιήθηκαν 2.322.248 εργαστηριακές εξετάσεις και 5.476 χειρουργικές επεμβάσεις. Από το Τμήμα Επειγόντων Περιστατικών (ΤΕΠ) τη χρονιά που μεταφέρθηκε στο νέο κτίριο εξυπηρετήθηκαν 43.000 άτομα.222 Το Σισμανόγλειο σήμερα λειτουργεί ως γενικό νοσοκομείο, παρέχοντας κάθε χρόνο, σε μεγάλο αριθμό ατόμων, ιατρικές και νοσηλευτικές υπηρεσίες υψηλής ποιότητας. Το στοιχείο που διαφοροποιεί το νοσοκομείο αυτό από τα άλλα ομοειδή του, απόρροια και της ιστορικής του διαδρομής, είναι η εφαρμογή καινοτομιών, που το καθιστούν συχνά σημείο αναφοράς στον ευρύτερο χώρο της υγείας στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, όπως θα αναφερθεί και κατωτέρω. Το Σισμανόγλειο διοικείται από οκταμελές Διοικητικό Συμβούλιο και διαρθρώνεται σε τέσσερις υπηρεσίες: Την ιατρική, τη νοσηλευτική, τη διοικητική και την τεχνική (βλ. παράρτημα, Πίνακας VI). Στο νοσοκομείο εξακολουθούν να υπάγονται και σήμερα τα Κέντρα Υγείας Σπάτων και Νέας Μάκρης, εξυπηρετώντας τις ανάγκες του διαρκώς αυξανόμενου πληθυσμού των περιοχών αυτών, που υπήρξαν παραθεριστικές. Επιπλέον, με την έναρξη της λειτουργίας του αεροδρομίου «Ελευθέριος Βενιζέλος», τα ιατρεία του αερολιμένα υπάγονται στο Κ.Υ. Σπάτων. Μετά την περίοδο των Ολυμπιακών Αγώνων, η εφαρμογή ενός νέου συστήματος εφημεριών σε καθημερινή βάση, ως μέρος του προγράμματος του υπουργείου Υγείας για τη βελτίωση των παρεχόμενων υπηρεσιών, καθώς και η καλύτερη οργάνωση του

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

132

χώρου διαλογής των αρρώστων αναβάθμισαν σημαντικά τις παρεχόμενες υπηρεσίες υγείας του νοσοκομείου. Ειδικότερα, η βελτίωση της οργάνωσης και διαχείρισης των ιδιαίτερα αυξημένων προσελεύσεων αρρώστων στο Σισμανόγλειο αναγνωρίστηκε και από το αρμόδιο υπουργείο Υγείας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων. Το Σισμανόγλειο εξακολουθεί να επενδύει σε σύγχρονο ιατροτεχνολογικό εξοπλισμό, ακολουθώντας την παράδοση του Φυματιολογικού Ινστιτούτου. Έτσι, πρωτοστατεί στις καινοτόμες προληπτικές, διαγνωστικές και θεραπευτικές υπηρεσίες και πρακτικές με τη συμμετοχή του εξειδικευμένου προσωπικού του. Για την υποστήριξη αυτής της πολιτικής, το νοσοκομείο έχει ιδρύσει, όπως έχουμε ήδη αναφέρει, και συνεχίζει να λειτουργεί τακτικά Εξωτερικά Ιατρεία καθώς και ειδικές μονάδες όπως: 4 Μονάδα Εξωσωματικής Λιθοθρυψίας.

4 Μονάδα Μελέτης Ύπνου.

4 Μονάδα Κυστικής Ίνωσης Ενηλίκων.

4 Μονάδα Βρογχοσκοπήσεων και Θεραπείας Laser.

4 Μονάδα Βρογχοκυψελιδικής Έκπλυσης (Lavage).

4 Εργαστήριο Κυτταρογενετικής.

4 Μονάδα Ειδικών Λοιμώξεων (ΜΕΛ).

4 Μονάδα Επαγγελματικών Νόσων και Φυματίωσης.

4 Μονάδα Τεχνητού Νεφρού (ΜΤΝ).

4 Ιατρείο Διακοπής Καπνίσματος.

4 Συμβουλευτικό Κέντρο Διατροφής.

4 Μονάδα Τηλεϊατρικής. Εκτός των μονάδων, αξίζει να αναφερθούν και άλλοι, νέοι σχετικά, τομείς στους οποίους πρωτοστατεί το νοσοκομείο, διακρινόμενο πανελλαδικά για την ανάληψη πρωτοβουλιών, για τον εκσυγχρονισμό και την υιοθέτηση νέων τεχνολογιών στον τομέα της υγείας. Έτσι, τη διετία 2005-2006 δημιουργήθηκαν οι ακόλουθες μονάδες: 4 Η Κλινική Μονάδα Αιματολογικών Νόσων, που δημιουργήθηκε μέσα σε ελάχιστο χρονικό διάστημα, υλοποιώντας απόφαση που εκκρεμούσε από δεκαετίας, έχει σκοπό την ανακούφιση των αρρώστων που έπασχαν από σοβαρά αιματολογικά νοσήματα. Η κλινική αυτή λειτουργεί σήμερα αποτελεσματικά και συμβάλλει αποφασιστικά στην αποσυμφόρηση των αντίστοιχων μονάδων άλλων νοσοκομείων του λεκανοπεδίου.

4 Το Τμήμα Επειγόντων Περιστατικών (ΤΕΠ) του Σισμανογλείου αποτελεί σήμερα υπόδειγμα λειτουργίας, με πλήρη εφαρμογή του συστήματος διαλογής (triage) περιστατικών. Στελεχωμένο με έμπειρο ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό και εφοδιασμένο με τον πλέον σύγχρονο τεχνολογικό εξοπλισμό, έχει επιτύχει την ταχύτερη εξέταση, διάγνωση και θεραπεία κάθε επείγοντος περιστατικού. Η λειτουργία αυτόνομου εργαστηρίου του ΤΕΠ επέφερε μείωση του χρόνου παραμονής των αρρώστων, π.χ. για μια απλή βιοχημική εξέταση, από 4 ώρες σε 20 μόνο λεπτά. Στην ελαχιστοποίηση του χρόνου αναμονής και παραμονής των αρρώστων συμβάλλει αφενός, η αυτονομία του τμήματος και, αφετέρου, η ταυτόχρονη υποστήριξη και η άμεση ανταπόκριση όλων των κλινικών και τμημάτων του νοσοκομείου.

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

133 Σισμανόγλειο νοσοκομείο, πανοραμική άποψη, Μαρούσι, 2006. Φωτογραφικό Αρχείο Σισμανογλείου Νοσοκομείου.

4 Η Μονάδα Κλινικής Υπέρτασης, με μοναδικό για τα ελληνικά δεδομένα εξοπλισμό σε ειδικό χώρο.

4 Η Μονάδα Ποιοτικού Ελέγχου Ιατρικής Απεικόνισης, που λειτουργεί στο ακτινοδιαγνωστικό τμήμα του Σισμανογλείου, το οποίο είναι το μόνο στην Ελλάδα που διαθέτει τέτοιου είδους μονάδα.

4 Το Συντονιστικό Κέντρο Εκτάκτων Αναγκών αντιμετωπίζει αποτελεσματικά μείζονα ατυχήματα και καταστροφές από φυσικά αίτια, καθώς και ατυχήματα από βιολογικούς, χημικούς και ραδιολογικούς παράγοντες, ενώ η ετοιμότητά του ελέγχεται σε τακτά χρονικά διαστήματα. Τέλος, γίνεται προσπάθεια δημιουργίας ανοσολογικού εργαστηρίου, με σκοπό την εξυπηρέτηση και των γύρω νοσοκομείων (δεδομένου ότι δεν υπάρχει ανοσολογικό τμήμα στα νοσοκομεία των βορείων προαστίων). Η ποιοτική αναβάθμιση των υπηρεσιών υγείας του νοσοκομείου συνεχίζεται και μέσω του εκσυγχρονισμού και της επέκτασης των κτιριακών του εγκαταστάσεων. Το Ρυθμιστικό Σχέδιο Ανάπτυξης του νοσοκομείου, που εκπονήθηκε το 1986-1987, προέβλεπε την κατασκευή έξι νέων κτιρίων, από τα οποία, όπως έχουμε ήδη αναφέρει, τα τρία έχουν ολοκληρωθεί. Τον Αύγουστο του 2004, εγκαινιάστηκε η νέα πτέρυγα του νοσοκομείου πολλών δράσεων, το κτίριο Ν3 (χειρουργεία, μονάδα αυξημένης φροντίδας, τμήμα επειγόντων περιστατικών, τακτικά Εξωτερικά Ιατρεία και εργαστήρια), συνολικού εμβαδού 15.000 τ.μ. Στα εγκαίνια, ο τότε αρμόδιος υπουργός για θέματα υγείας δήλωνε τη βούλησή του το νοσοκομείο «να μη μείνει πιλοτικό νοσοκομείο μόνο για τους Ολυμπιακούς Αγώνες, αλλά να παραμείνει και στο πλαίσιο του Εθνικού Συστήμα-

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

134 Σισμανόγλειο νοσοκομείο, κτίριο Ν3. Μαρούσι, π. 2003. Φωτογραφικό Αρχείο Σισμανογλείου Νοσοκομείου.

τος Υγείας».223 Με την ολοκλήρωση και των κτιρίων Ν1, Ν2 και του Αμφιθέατρου, αναμένεται ότι το Σισμανόγλειο θα μετατραπεί σε ένα υπερσύγχρονο νοσοκομείο 700 κλινών, με εντυπωσιακές εγκαταστάσεις, χειρουργεία και εργαστήρια με υλικοτεχνικό εξοπλισμό αιχμής και σύγχρονο αμφιθέατρο. Η αναβάθμιση της παρεχόμενης νοσηλείας συνεχίζεται και με την ολοκλήρωση των έργων για την ανακαίνιση της Α' Πνευμονολογικής Κλινικής, του Καρδιολογικού Εργαστηρίου, της Μονάδας Ύπνου, της Μονάδας Βραχείας Νοσηλείας στο κτίριο Ν4, καθώς και με τα έργα που ολοκληρώνονται στην Καρδιολογική και Α' Χειρουργική Κλινική, ενώ θα υπάρξει περεταίρω βελτίωση με την ολοκλήρωση των έργων για την ανακατασκευή των κλινών της α’ θέσης, που βρίσκονται σε εξέλιξη. Το νοσοκομείο διαθέτει ακόμα σειρά υποδομών για την εξυπηρέτηση ατόμων με ειδικές ανάγκες, όπως ανελκυστήρες κλίμακας, προστατευτικές μπάρες, κεκλιμένα επίπεδα, στέγαστρα κ.ά. Για τη διαφύλαξη της υγείας και της ασφάλειας του προσωπικού, αλλά και του ευρύτερου κοινού, το νοσοκομείο πραγματοποίησε πρόσφατα: α) Τη μετεγκατάσταση της Κεντρικής Αποστείρωσης σε νέο χώρο, με όλες τις διεθνείς προδιαγραφές ασφάλειας, και τη λειτουργία δύο νέων υπερσύγχρονων κλιβάνων αποστείρωσης, β) Τη δημιουργία Κεντρικής Διάλυσης Κυτταροστατικών, με ειδικά μηχανήματα νηματικής ροής, όπου γιατροί και νοσηλευτές των κλινικών διαλύουν τα κυτταροστατικά (αντικαρκινικά) φάρμακα σε συνθήκες πλήρους ασφάλειας, γ) Την αναβάθμιση των συνθηκών εργασίας στα μαγειρεία, στους χώρους φύλαξης και αποθήκευσης, καθώς και στους χώρους αποκομιδής των απορριμμάτων και, δ) Τη διαχείριση ιατρικών αποβλήτων από εξειδικευμένη ομάδα.

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

136

Τελευταία, και ο εξωτερικός χώρος του νοσοκομείου έχει ριζικά αναμορφωθεί, με τη δημιουργία κήπων, θέσεων στάθμευσης προσωπικού και την αποκατάσταση του μεγάλου πάρκου δίπλα από το ίδρυμα. Η εικόνα του νοσοκομείου έχει αλλάξει και με την αναμόρφωση της εισόδου των Επειγόντων Περιστατικών και των τακτικών Εξωτερικών Ιατρείων. Εκτός από τις κτιριακές εγκαταστάσεις, ο ιατροτεχνολογικός εξοπλισμός εμπλουτίζεται και εκσυγχρονίζεται συνεχώς και συστηματικά με την τελευταία λέξη της ιατρικής τεχνολογίας. Χαρακτηριστικά, αναφέρουμε: Την εγκατάσταση, το 2006, στις δέκα αίθουσες χειρουργείων τελευταίας τεχνολογίας αναισθησιολογικών μηχανημάτων, τη μόλις προ μηνός ανανέωση του εξωσωματικού λιθοθρύπτη με την εγκατάσταση τελευταίας γενιάς συστήματος από την εταιρεία Dornier, την προμήθεια ενός συστήματος βρογχοσκοπήσεων αυτοφθορισμού για την πρόωρη διάγνωση του καρκίνου των πνευμόνων, καθώς και ενός συστήματος χειρουργικού LASER μεγάλων δυνατοτήτων, που μπορεί να χρησιμοποιηθεί από πολλά τμήματα του νοσοκομείου, όπως το βρογχολογικό, το ωτορινολαρυγγολογικό, το γαστρεντερολογικό κ.λπ. Η εντατική μονάδα της καρδιολογικής κλινικής (ΚΕΜ), δυναμικότητας 5 κλινών, και η υπομονάδα της, 7 κλινών, είναι εξοπλισμένες με νέο κεντρικό σταθμό και καρδιολογικά μόνιτορ, ενώ υπάρχει και αίθουσα τοποθέτησης βηματοδοτών με ακτινοσκοπικό μηχάνημα. Για την επί εικοσιτετραώρου βάσεως παρακολούθηση του καρδιακού ρυθμού και της αρτηριακής πίεσης, η καρδιολογική κλινική διαθέτει επίσης συστήματα Holter, καθώς και συγκρότημα κοπώσεως και δύο υπερηχοκαρδιογράφους. Στη μονάδα τεχνητού νεφρού λειτουργούν τριάντα μηχανήματα αιμοκάθαρσης και στην ψυχιατρική κλινική μηχανήματα παρακολούθησης. Στο τμήμα αιμοδοσίας βρίσκονται σε λειτουργία μηχανήματα όπως συσκευή πλασμαφαίρεσης και ακτινοβολίας αίματος, στην εντατική μονάδα θεραπείας σύγχρονοι αναπνευστήρες και κεντρικός σταθμός παρακολούθησης με τα αντίστοιχα μόνιτορ παρακολούθησης ζωτικών λειτουργιών του ασθενούς και, τέλος, στο βρογχολογικό και το γαστρεντερολογικό τμήμα, σύγχρονα ενδοσκόπια. Την ανάπτυξη του νοσοκομείου ακολουθεί και η μηχανογραφική στήριξη των υπηρεσιών του. Το 2003, το νοσοκομείο είναι «πιλοτικό» ως προς το έργο εφαρμογής διπλογραφικού λογιστικού συστήματος στη Β’ Υγειονομική Περιφέρεια Αττικής, και αυτό συντελείται με την αντικατάσταση του πληροφορικού του συστήματος από νέο, όσον αφορά στις τεχνολογίες, αλλά και στις εφαρμογές των διοικητικών και νοσηλευτικών τμημάτων. Ιδιαίτερη ανάπτυξη στον τομέα της πληροφορικής παρατηρείται στο νοσοκομείο από το 2004, αρχικά λόγω της ιδιότητας και λειτουργίας του την περίοδο των Ολυμπιακών Αγώνων, ως ολυμπιακού νοσοκομείου και στη συνέχεια λόγω του στόχου της διοίκησής του να αξιοποιεί πλήρως τις νέες τεχνολογίες. Στο πλαίσιο αυτό, εκσυγχρονίζονται οι υποδομές και ο υποστηρικτικός εξοπλισμός του Σισμανογλείου και αναπτύσσονται συνεχώς νέες εφαρμογές σε όλο το φάσμα των υπηρεσιών. Έμφαση δίνεται στη δημιουργία ολοκληρωμένου πληροφοριακού συστήματος εργαστηρίων, που αποτελεί τη βάση ψηφιακού φακέλου υγείας των πολιτών, ενώ παρέχονται νέες υπηρεσίες, όπως Διαδίκτυο και ηλεκτρονική επικοινωνία, σε ασφαλές περιβάλλον εργασίας, καθώς και διασύνδεση των εφαρμογών για τη μεταξύ τους επικοινωνία.

Σισμανόγλειο νοσοκομείο, λιθοτρύπτης Dornier SII. Μαρούσι, 2006. Φωτογραφικό Αρχείο Σισμανογλείου Νοσοκομείου. Σισμανόγλειο νοσοκομείο, νέος αναισθησιολογικός εξοπλισμός, Μαρούσι, 2006. Φωτογραφικό Αρχείο Σισμανογλείου Νοσοκομείου.

Σισμανόγλειο νοσοκομείο, μέλη Διοικητικού Συμβουλίου, Ιατρικού, Νοσηλευτικού και Διοικητικού Προσωπικού στην κεντρική είσοδο. Μαρούσι, 2006. Φωτογραφικό Αρχείο Σισμανογλείου Νοσοκομείου.

Αντι Επιλογου

σ

τα τρία κεφάλαια που προηγήθηκαν, έγινε προσπάθεια σκιαγράφησης και ανάλυσης της πορείας του Σισμανογλείου Νοσοκομείου στα εβδομήντα χρόνια της λειτουργίας του. Έργο της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, το Σισμανόγλειο ξεκίνησε ως σανατόριο την περίοδο του Μεσοπολέμου και είχε την ίδια τύχη με τα ανάλογα ιδρύματα της Ελλάδας και του εξωτερικού. Η «επανάσταση» στη θεραπεία της φυματίωσης, που πραγματοποιήθηκε μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, άλλαξε τα μέχρι τότε δεδομένα. Η λήψη στρεπτομυκίνης και άλλων αντιβιοτικών οδηγούσε στη μείωση της θνησιμότητας από φυματίωση, με αποτέλεσμα να παραμένουν κενές κλίνες και να δημιουργείται μεγάλος ανταγωνισμός στα ομοειδή νοσοκομεία. Μέχρι τον θάνατο του Κ. Σισμάνογλου το 1951, τη χρηματοδότηση του ιδρύματος κάλυπταν τα εισοδήματά του, ο ιδρυτής και σπανιότερα το κράτος. Κατά συνέπεια, και η αυτοδυναμία του ιδρύματος ήταν δεδομένη και τυχούσες παρεμβάσεις από το υπουργείο, που αποσκοπούσαν κατά εποχές στο να καλύψουν κενά του νοσηλευτικού συστήματος της χώρας μέσω του ΦΙΣ, απέβαιναν άκαρπες. Η ανεξαρτησία του ιδρύματος το οδηγούσε σε εξαιρετικές επιδόσεις, με την ευελιξία που παρείχε το «μυστικό κονδύλιο» το οποίο διαχειριζόταν στην ουσία ο γενικός του διευθυντής. Μετά τον θάνατο του Κ. Σισμάνογλου, η έλλειψη ενός μηχανισμού ελέγχου και οι συνεπαγόμενες καταχρήσεις φάνηκε ότι ήταν ο λόγος της οικονομικής δυσπραγίας του ιδρύματος, που παρουσίαζε ελλείμματα. Ωστόσο, και ο ανταγωνισμός με τα ομοειδή ιδρύματα φάνηκε ότι επιβάρυνε την κατάσταση και οδηγούσε σε ανορθόδοξες πρακτικές, σύμφωνα με τις μαρτυρίες του τότε γενικού διευθυντή του. Καθώς η φροντίδα υγείας στηριζόταν στην κοινωνική ασφάλιση, κυρίαρχοι του παιχνιδιού ήταν το ΙΚΑ και οι άλλοι ασφαλιστικοί φορείς, που καθόριζαν τα ποσά των νοσηλίων αλλά και το νοσοκομείο εισαγωγής των ασθενών τους. Έτσι, τα χαμηλά νοσήλια σε σχέση με το υψηλό ημερήσιο κόστος των νοσηλευομένων ήταν κυρίως αυτά που δημιουργούσαν τα ελλείμματα του ΦΙΣ.

ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ 1936-2006

142

Γενικά, η ποιότητα των παρερχόμενων υπηρεσιών του νοσοκομείου ήταν αρκετά καλή, αφού οι δαπάνες νοσηλείας των ασθενών θεωρούνταν ανελαστικές. Απόδειξη αποτελεί το γεγονός ότι ακόμα και την εποχή της ανασυγκρότησης του ΦΙΣ, οι ασθενείς απαιτούσαν τη νοσηλεία τους στο Σισμανόγλειο μάλλον παρά στο «Σωτηρία» ή στα άλλα σανατόρια της περιοχής. Τα ελλείμματα δεν έπαψαν να δημιουργούνται και στις επόμενες δεκαετίες, ακόμα και όταν το Σισμανόγλειο μετατράπηκε σε μερικώς γενικό νοσοκομείο, αφού τα μέτρα που λαμβάνονταν ήταν αποσπασματικά. Το όραμα του Κ. Σισμάνογλου να προσφέρει ένα υποδειγματικό νοσοκομείο στην Ελλάδα, με κοινωνική αποστολή, φάνηκε ότι θα σταματούσε εκεί. Τότε αποφασίστηκε να υπαχθεί το νοσοκομείο στο ΕΣΥ ως γενικό περιφερειακό, ώστε να μη διακοπεί η λειτουργία του. Ακόμα και τότε, όμως, τα προβλήματα που παρουσιάζονταν στη χρηματοδότηση και λειτουργία του δεν λύθηκαν ριζικά, κάτι που ίσχυε άλλωστε για όλα τα νοσοκομεία του ΕΣΥ. Η αποστολή του νοσοκομείου, όπως την είχε χαράξει ο ιδρυτής του, ακολουθήθηκε και ακολουθείται σε όλες τις φάσεις της λειτουργίας του. Οι ελλείψεις που παρατηρούνται αφορούν στο σύνολο των δημόσιων νοσοκομείων της χώρας και υπερκαλύπτονται από το υψηλό επίπεδο επιστημονικής και επαγγελματικής κατάρτισης των γιατρών του, καθώς και από την προθυμία και αποτελεσματικότητα του νοσηλευτικού προσωπικού του. Σήμερα, το νοσοκομείο παρέχει οργανωμένη ιατρική φροντίδα στον ασθενή, αλλά και κλινική εκπαίδευση σε φοιτητές Ιατρικής και γενικότερα στους επαγγελματίες υγείας, πιστό στο όραμα του ιδρυτή του.

Προτομή Ευεργέτη, π. 1985. Μαρούσι, 2006. Φωτογραφικό Αρχείο Σισμανογλείου Νοσοκομείου.

Σημειωσεισ Βλ. πρόλογο του Vincent Barras στο: Σαπουνάκη-Δρακάκη Λυδία, Οικονομική ανάπτυξη και κοινωνική προστασία, Η γέννηση των υπηρεσιών Υγείας στον Πειραιά και το Τζάνειο Νοσοκομείο, Αθήνα, 2006, σ.σ. 17-22 και τον πρόλογο των Vincent Barras και Geneviève Heller στο: Pierre Donzé, Bâtir, gérer, soigner. Histoire des établissements hospitaliers de Suisse romande, Γενεύη, 2003, XIII-XIV. 2 Θ. Σακελλαρόπουλος, Οικονομία, κοινωνία, κράτος, στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου, Αθήνα, 1991, σ.σ. 8-9, 12-21, 87-89, 121-123.

3 Βλ. περισσότερα για τις πρώτες υπηρεσίες υγιεινής στην Ελλάδα μέχρι το 1933 στο: Ν. Μακρίδης, Αι υπηρεσίαι υγιεινής εν Ελλάδι από της ιδρύσεως του ελληνικού βασιλείου μέχρι των ημερών μας (1933), Αθήνα, 1933.

4 Χ. Χατζηιωσήφ, Η Γηραιά Σελήνη. Η βιομηχανία στην ελληνική οικονομία, 1830-1940, Αθήνα, 1993, σελ. 308 και Χαράλαμπος Οικονόμου, Πολιτικές υγείας στην Ελλάδα και τις ευρωπαϊκές κοινωνίες, Αθήνα, 2004, σ.σ. 187-191.

5 Βλ. σχετικά στο: Ν.Β. Οικονομόπουλος, Η εξέλιξη της φυματικής μολύνσεως. Λοιμώξεις εις τον άνθρωπον. Φυματώσις πνευμόνων, Αθήνα, 1955, και Α. Τσίτουρα, Εμμ. Παπαδάκης και Γ. Παπαδάκης, Μετάδοση της Φυματίωσης (δακτυλογραφημένο).

6 Ελευθερία, 6-7-1948.

7 Σχετικά με τη νοσοκομειακή περίθαλψη στο Ελληνικό Σύστημα Υγείας, βλ. Χαράλαμπος Οικονόμου, ό.π., Αθήνα, 2004, σ.σ. 235-237.

8 Σχετικά με τη ζωή και το έργο των αδελφών Σισμάνογλου, βλ. Στέφανος Παπαγεωργίου, Έλληνες ευεργέτες «Άξιοι της Εθνικής Ευγνωμοσύνης», β’ έκδοση, Αθήνα, 2001, σ.σ. 204-205. Μεγάλο μέρος των βιογραφικών στοιχείων της οικογενείας Σισμάνογλου έχει ληφθεί από το βιβλίο της Β. Θεοδωροπούλου-Λιβαδά, Ο εθνικός ευεργέτης Κωνσταντίνος Σισμάνογλου, Αθήνα, 1946. Η βιογραφία του ευεργέτη και η ιστορία του μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1940 βασίζονται σε προσωπικές μαρτυρίες του Α. Κουζή και των γιατρών του νοσοκομείου. Μεγάλο μέρος των πληροφοριών αντλήθηκε και από τις προσωπικές μαρτυρίες του εξαδέλφου του ευεργέτη Ιωάννη, όπως αναφέρεται από τη Λιβαδά.

9 Ο Αναστάσιος ή Αναστάσης ήταν ο μικρότερος γιος της οικογενείας και γεννήθηκε στις 18 Φεβρουαρίου του 1859.

10 http://www.akontisma.gr/istoria_akontismatos_gr. Η Νέα Καρβάλη, που έγινε κοινότητα το 1925, αποτελεί συνέχεια του Γκέλβερι της παλαιάς καππαδοκικής Καρβάλης. Βλ. σχετικά και Ελένη Καρατζά, Καππαδοκία: Ο τελευταίος Ελληνισμός της περιφέρειας Ακσεράι Γκέλβερι (Καρβάλης), Αθήνα, 1985, σ.σ. 319-320.

11 Βλ. ελληνική μετάφραση του βιβλίου της Κοινωνίας των Εθνών, που εκδόθηκε το 1926, με τίτλο: Η εγκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα, Φιλοκτήτης και Μαρία Βεϊνόγλου (μετ.), Αθήνα, 1997, σελ. 31.

12 Βαρβάρα Θεοδωροπούλου-Λιβαδά, ό.π., σ.σ. 38-40.

13 Υπήρξε δικηγόρος του δωρητή, μέλος του Δ.Σ. του ινστιτούτου καθώς και μάρτυρας της διαθήκης του, βλ. Πρακτικά συνεδριάσεως του Πρωτοδικείου Αθηνών, 30-6-1951, στη διαθήκη του Σισμάνογλου και σχετική αναφορά στο βιβλίο της Λιβαδά.

14 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 48, 9-8-1940.

1

Με τη δωρεά του Σισμάνογλου κτίστηκε η παλαιά πτέρυγα του νοσοκομείου Κομοτηνής, που πήρε και το όνομά του. Το νοσοκομείο προοριζόταν για τους απόρους και λειτούργησε με τη δωρεά του Σισμάνογλου από το 1937 μέχρι το 1939 και στη συνέχεια δωρίστηκε από τον Σισμάνογλου στο ελληνικό κράτος. Το 1974, προστέθηκε η νέα πτέρυγα και παράλληλα διαρρυθμίστηκαν και εκσυγχρονίστηκαν οι παλαιές εγκαταστάσεις. Το 1978, η διοίκηση του Νοσοκομείου Κομοτηνής, για να τιμηθεί ο ευεργέτης, τοποθέτησε στον περίβολο του νοσοκομείου την προτομή του και έδωσε το όνομά του στην κεντρική λεωφόρο που περνούσε μπροστά από το νοσοκομείο, Κομοτηνή, 7-11-1978 και 12-11-1978.

16 Ελευθερία, 14-12-1956 και ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 8, 23-5-1957.

17 Το σπίτι της οικογένειας Σισμάνογλου, που χαρακτηρίζεται από τον μουντό εσωτερικό του διάκοσμο, βρίσκεται στο κέντρο της Κωνσταντινούπολης, στη μέση της οδού του Πέρα (Istiklal Caddesi). Εκεί στεγάζεται σήμερα το Σισμανόγλειον Προξενικό Ίδρυμα, βλ. σχετικά στη διαδικτυακή δημοσίευση http://www.geocities.com/omogeneia/urgent-1.html.

18 Βλ. σχετικό πιστοποιητικό στον ΙΑΣΝ καθώς και στην εφημερίδα Εμπρός, 28-6-1951 και 4-7-1951.

19 Προφορική μαρτυρία Κυριακής Εμπέογλου-Σαπουνάκη.

20 Ελευθερία, 25-12-1956, ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 5, 5-2-1963 και ιδιόχειρο σημείωμα του Κ. Σισμάνογλου στον ανιψιό του, στο Ιστορικό Αρχείο του Νοσοκομείου.

21 Βλ. γράμμα του Σισμάνογλου στον Γερμανό διοικητή του νοσοκομείου, στο ΙΑΣΝ.

22 Βλ. σχετικό γράμμα, στο Ιστορικό Αρχείο Νοσοκομείου και σχετικά με τη δωρεά, ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 36, 22-9-1959. Για τη διαθήκη βλ. συν. αρ. 32, 31-8-1965.

23 Λεύκωμα επί τη καταθέσει του θεμελίου λίθου του Φυματιολογικού Ινστιτούτου Ιωαν. Α. Σισμανόγλου και του Οίκου Αυτού, Αθήνα, 1936, σ.σ. 13-19 και διαθήκη του Σισμάνογλου.

24 Έκθεσις ελέγχου διοικήσεως και διαχειρίσεως του Φυματιολογικού Ινστιτούτου, Αθήνα, 12-8-1958, σελ. 80.

25 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 1, 4-11-1935.

26 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 12, 31-3-1959.

27 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 7, 18-9-1936.

28 Ο Παπαεμμανουήλ έπαιξε σημαντικό ρόλο στην οργάνωση και λειτουργία του Φυματιολογικού Ινστιτούτου τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του. Διατηρούσε στενές σχέσεις με τον Κωνσταντίνο Σισμάνογλου, γεγονός που αποδόθηκε στη μεγάλη κοινή χριστιανική τους πίστη. Ο Παπαεμμανουήλ, γιος παπά από τη Ρόδο, ξεκίνησε τις σπουδές του το 1915 στην Ιατρική Σχολή Αθηνών με υποτροφία. Μετά την απόκτηση του πτυχίου του με άριστα, ειδικεύτηκε στο Παρίσι στη Φυματιολογία και την Ακτινολογία και μόλις επέστρεψε στην Ελλάδα διορίστηκε υποβοηθός στο «Σωτηρία» και μέσα σε δύο χρόνια πήρε προαγωγή σε επιμελητή του Κ. Βαλτή. Τέλος, διετέλεσε και βουλευτής της ΕΡΕ.

29 Έκθεσις ελέγχου διοικήσεως και διαχειρίσεως του Φυματιολογικού Ινστιτούτου, Αθήνα, 12-8-1958, σ.σ.

22-28 και ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 8, 16-10-1936. Σύμφωνα με μεταγενέστερο ισολογισμό του ιδρύματος, το οικόπεδο του νοσοκομείου ήταν 72.400 τ.μ. και ο διπλανός αγρός, που ανήκε στο νοσοκομείο, 1.005 τ.μ. ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 12, 31-3-1959.

30 Σχετικά με την αρχιτεκτονική των σανατορίων στην Ευρώπη, βλ. Jean-Bernard Cremnitzer, Architecture et santé: Le temps du sanatorium en France et en Europe, Παρίσι, 2005 (Collection architectures contemporaines).

31 Αθηναϊκά Νέα, 22-2-1936, Πρωία, 22-12-1936 και ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 1, 4-11-1935.

32 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 20, 7-7-1937, αρ. 21, 9-7-1937 και αρ. 22, 6-11-1937.

33 Λεύκωμα... ό.π., σελ. 3-4.

34 Νέος Κόσμος, 25-2-1936.

15

Βλ. Β.Δ. 30-8-1937 «περί προσθηκών και τροποποιήσεων εις το καταστατικόν του Φυμ. Ινστιτούτου Ι. Σισμάνογλου και του Οίκου Aυτού» που δημοσιεύτηκε στο ΦΕΚ με αρ. 356/9-9-1937, σ.σ. 5-6 στο: Έκθεσις ελέγχου… ό.π., σελ. 5.

36 Βλ. Εσωτερικό Κανονισμό Ινστιτούτου, ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 54, 31-8-1941.

37 Ελευθερία, 19-09-1958 και ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 73, 25-11-1944.

38 Απόφαση αρ. 147858/11-11-1940 στο: Έκθεσις ελέγχου… ό.π., σ.σ. 29-30.

39 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 75, 7-4-1945.

40 Βλ. τον νέο Οργανισμό του ιδρύματος «περί του Οργανισμού του Ιδρύματος», που συντάχθηκε στις 31-12-1945 και δημοσιεύτηκε με το από 16-2-1946 σχετικό διάταγμα στο ΦΕΚ με αριθμό 56/20-2-1946, που επικυρώθηκε αργότερα με τον Α.Ν. 836/1948, στο: Έκθεσις ελέγχου… ό.π., σελ.

8, και ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 11, 23-5-1979.

41 Βαρβάρα Θεοδωροπούλου-Λιβαδά, ό.π., σ.σ. 50-1.

42 Σάββας Παπαεμμανουήλ, «Ποια η καθορισθείσα υπό του ιδρυτού αποστολή του Φυματιολογικού Ινστιτούτου», Σισμανόγλειον, Φυματιολογικόν Αρχείον, 1 (1945), σ.σ. 1-5. Στη βιβλιοθήκη του νοσοκομείου υπάρχουν μόνο τα τρία πρώτα τεύχη του περιοδικού, δηλαδή του 1945, 1946 και 1947. Τέλος, τα τεύχη των ετών 1948, 1949 και 1953, έχουν εντοπιστεί σε βιβλιοθήκες της Αμερικής.

43 Του ιδίου, «Τα πεπραγμένα του Σισμανογλείου Φυματιολογικού Ινστιτούτου κατά το διαρρεύσαν πρώτον έτος της λειτουργίας αυτού», Σισμανόγλειον, Φυματιολογικόν Αρχείον, 2 (1946), 56. Το 1963 στις κλινικές περιλαμβανόταν και η Κλινική Επαγγελματικών Νοσημάτων, που υποστηριζόταν από το εργαστήριο τοξικολογικών αναλύσεων, βλ. Συζήτηση πάνω στο Υπόμνημα του καθηγητού Ι. Μελισσηνού, ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 2, 15-1-1963.

44 Έθνος, 3-6-1947.

45 Ο Βαλτής παρέμεινε στη θέση του διευθυντή στο «Σωτηρία» μέχρι τον θάνατό του το 1950. Κωνσταντίνος Κατής, ό.π., σ.σ. 61, 70-74.

46 Έκθεσις ελέγχου… ό.π., σ.σ. 28-29.

47 Idem.

48 Ελευθερία, 20-9-1958. Σχετικά με την κατάσταση που παρέλαβε το ίδρυμα τις εγκαταστάσεις του στα τέλη του 1944, Σάββας Παπαεμμανουήλ, «Το συντελεσθέν εντός εξαμήνου έργον εν τω Σισμανογλείω Φυματιολογικώ Ινστιτούτο», Σισμανόγλειον, Φυματιολογικόν Αρχείον, 1 (1945), σ.σ. 69-72.

49 Ελευθερία, 25-2-1945.

50 Εμπρός, 4-3-1945.

51 Σάββας Παπαεμμανουήλ, «Ποια η καθορισθείσα υπό του ιδρυτού αποστολή του Φυματιολογικού Ινστιτούτου», Σισμανόγλειον, Φυματιολογικόν Αρχείον, 1 (1945), σ.σ. 2-3. Σχετικά με το κτίριο του «Σωτηρία», βλ. Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη, «Το κτιριακό συγκρότημα της ‘Σωτηρίας’», στο: ένθετο, Καθημερινή-Επτά Ημέρες, 24-11-2002, σ.σ. 18-20, καθώς και Κατής, ό.π., σ.σ. 84-90.

52 Βλ. σχετικό άρθρο «Σισμανόγλειον Σανατόριον Πεντέλης. Ένα υπερσύγχρονο ίδρυμα», Βραδυνή, 27-6-1938, και προφορική μαρτυρία του παλαιού γιατρού του ιδρύματος Γ. Παπαδάκη.

53 Βαρβάρα Θεοδωροπούλου-Λιβαδά, ό.π., σ.σ. 50-51.

54 Μεταπολεμικά, μάλιστα, είχε δοθεί παραγγελία ηλεκτρικών εγκαταστάσεων αποστειρώσεως μαγειρικών σκευών σε όλες τις πτέρυγες του σανατορίου, σύμφωνα με το πρόγραμμα του νοσοκομείου.

55 Έθνος, 3-6-1947.

56 Σάββας Παπαεμμανουήλ, «Το συντελεσθέν…», ό.π., σελ. 73.

57 Βραδυνή, 27-6-1938.

58 Προφορική μαρτυρία Γ. Παπαδάκη.

35

Βαρβάρα Θεοδωροπούλου-Λιβαδά, ό.π., σ.σ. 50-57. Στο «Σωτηρία», η Σχολή Βοηθών Νοσοκόμων «Σοφία Σλήμαν» ιδρύθηκε το 1949, Κατής, σ.σ. 98-99.

60 Βλ. σχετικά «Το νέον αντικαρκινικόν κέντρον του Σισμανογλείου», Ελευθερία, 27-12-1955 και τα «Ιδρύματα που τιμούν την Ελλάδα-Ακόμα και τον Ουώξμαν είχε καταπλήξει το Σισμανόγλειον!», άρθρο της εφημερίδας Εμπρός, 27-9-1953.

61 Ελευθερία, 18-12-1955.

62 Ελευθερία, 27-12-1955.

63 Σάββας Παπαεμμανουήλ, «Το συντελεσθέν…», ό.π., σελ. 75.

64 Του ιδίου, «Τα πεπραγμένα…», σελ. 59.

65 Βραδυνή, 27-6-1938.

66 Σάββας Παπαεμμανουήλ, «Το συντελεσθέν…», σ.σ. 74-75.

67 Το 1946, το ποσοστό ήταν 46% του συνόλου των εξόδων του ιδρύματος, βλ. του ιδίου, «Τα πεπραγμένα…», σ.σ. 56-57.

68 Βλ. για το σύστημα α λα καρτ, ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 7, 18-2-1958. Εξαιρούνταν οι περιπτώσεις που επιβαλλόταν να χορηγούνται τα γεύματα με βάση ειδικό διαιτολόγιο, χωρίς όμως οι μονάδες να υπερβαίνουν τις μονάδες των απόρων «ενιαίου φαγητού». ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 31, 14-8-1962.

69 Σχετικά με την ψυχαγωγία των ασθενών του ΦΙΣ, βλ. Εμπρός, 29-10-1947, 1-11-1947, 22-81947 και 8-11-1950.

70 Ελευθερία, 27-12-1955.

71 Βραδυνή, 27-6-1938.

72 Έθνος, 3-6-1947. Μεταξύ αρρώστων και γιατρών υπήρχαν προσωπικές σχέσεις. Στην ονομαστική εορτή του Παπαεμμανουήλ οι άρρωστοι του σανατορίου μέσω Τύπου του απέστειλαν τις ευχές τους. Ομοίως μεταγενέστερα οι άρρωστοι της χειρουργικής κλινικής απέστειλαν τις ευχές τους στον δ/ντή της κλινικής, ιατρό Χρ. Αλιγιζάκη, Ελευθερία, 24-12-1959.

73 «Το Κουνούπι του Σισμανογλείου», Εμπρός, 24-8-1947.

74 Εμπρός, 10-2-1952, και Έκθεσις ελέγχου... ό.π., σελ. 113.

75 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 4, 29-1-1966, και αρ. 6, 15-2-1968.

76 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 22, 12-6-1968.

77 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 42, 10-11-1967, αρ. 47, 15-12-1967, αρ. 31, 17-8-1968.

78 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 49, 27-12-1969, αρ. 33, 5-11-1969.

79 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 20, 20-10-1971.

80 Σάββας Παπαεμμανουήλ, «Τα πεπραγμένα…», σ.σ. 53-56.

81 Έθνος, 3-6-1947.

82 Έκθεσις ελέγχου… ό.π., σ.σ. 72-75.

83 Εμπρός, 25-10-1947.

84 Εμπρός, 6-5-1947.

85 Εμπρός, 8-6-1947.

86 Εμπρός, 8-6-1947.

87 Τότε οι 1.000 δραχμές ισοδυναμούσαν με 1 αμερικανικό δολάριο, βλ. «Ταξίδια στην Αμερική», στο: Έκθεσις ελέγχου... ό.π., σ.σ. 100-103, και Εμπρός, 8-6-1947.

88 Εμπρός, 27-9-1953, και το βιβλίο συγχαρητηρίων των επισκεπτών στο ΙΑΣΝ. Σημειωτέον ότι ο Ρόμπερτ Κωχ ήταν αυτός που ανακάλυψε ότι η φυματίωση ήταν μεταδοτική και μόλις το 1944 ο Γουόξμαν ανακάλυψε τη στρεπτομυκίνη η οποία την αντιμετώπισε ριζικά. Βλ. σχετικά «Φυματίωση και βιομηχανική επανάσταση», στο: ένθετο της Καθημερινής, Καθημερινή-Επτά Ημέρες, 24-11-2002, σ.σ. 6-8.

59

Ελευθερία, 27-12-1955.

Idem.

91 Για παράδειγμα, η εκποίηση, σε χαμηλότερη τιμή από την τρέχουσα, ακινήτου του ιδρύματος στην οδό Σκουζέ και Καλαμιώτου.

92 Δηλαδή καταβολή υψηλών τιμών για τρόφιμα και νοσηλευτικό υλικό, επιβαρύνσεις του ιδρύματος με υπέρογκους μισθούς και αμοιβές, ταξίδια, διαχείριση ποσοστού των ακαθαρίστων εσόδων χωρίς απόδοση λογαριασμού, καταβολή Δώρων, επιδομάτων και αμοιβών στο Δ.Σ. για δήθεν πρόσθετες εργασίες, καταβολή μισθών σε συγγενείς του Παπαεμμανουήλ, χωρίς να υπάρχει ανάγκη, αγορά επιβατικών αυτοκινήτων σε υψηλές τιμές κ.λπ. Βλ. το τελικό πόρισμα, στο: Έκθεσις ελέγχου… ό.π., σ.σ. 305-312.

93 Ελευθερία, 19-9-1958.

94 Ελευθερία, 25-9-1956 και 31-10-1956.

95 Κατής, ό.π., σελ. 103.

96 Ελευθερία, 20-10-1956.

97 Ελευθερία, 11-12-1956.

98 Ελευθερία, 15-12-1956.

99 Ελευθερία, 25-12-1956.

100 Ελευθερία, 28-12-1956.

101 Ελευθερία, 30-12-1956.

102 Ο Μάνθος Μεταλλινός διετέλεσε γενικός διευθυντής με τετραετή θητεία πριν από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο στο «Σωτηρία». Η συμβολή του στην αναμόρφωση και τον εκσυγχρονισμό του «Σωτηρία» ήταν αποφασιστική, Κατής, ό.π., σελ. 81.

103 Βλ. απόψεις των γιατρών μελών του Δ.Σ., που ήδη είχαν παραιτηθεί, στο Υπόμνημα του προέδρου του Δ.Σ. προς το Συμβούλιο των Εθνικών Κληροδοτημάτων, ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 1, 16-4-1957, και αρ. 2, 24-4-1957.

104 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 2, 24-4-1957.

105 Idem.

106 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 3, 30-4-1957.

107 Ελευθερία, 13-6-1957.

108 Ελευθερία, 15-6-1957.

109 «Περί παρατάσεως της υπό των Ν. 3648 και 3639 /1957 ορισθείσης και παραταθείσης προθεσμίας και προθεσμιών υπέρ του Φυματιολογικού Ινστιτούτου εντός της οποίας υπογράφεται πάσα αναγκαστική εκτέλεσις, ερημοδικία και αναστολή παραγραφών υπέρ του Φυματιολογικού Ινστιτούτου Ι.Α. Σισμάνογλου και του Οίκου Αυτού ως και περί ρυθμίσεως θεμάτων επαναλειτουργίας του ιδρύματος αυτού», ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 11, 3-6-1957.

110 Βλ. διάφορα άρθρα, που αναφέρονται στην επαναλειτουργία του Σισμανογλείου, Ελευθερία, 307-1957 και 5-7-1957.

111 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 12, 31-3-1959.

112 Ελευθερία, 9-3-58 και 25-9-1958, καθώς και Εμπρός, 9-3-58 και 25-10-1958.

113 Ελευθερία, 4-11-1958, 1-11-1958 και 18-4-1957. Για το «μυστικό κονδύλιον», βλ. Έκθεσις ελέγχου... ό.π.,. σ.σ. 50-51.

114 Ελευθερία, 14-9-1959.

115 Το σπίτι αυτό βρίσκεται στη οδό Διαμαντίδου 4, στο Παλαιό Ψυχικό, και παραχωρήθηκε αργότερα στον Δήμο Ψυχικού. Σήμερα το οίκημα αυτό λειτουργεί ως Παιδικός Σταθμός, ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 49, 27-12-1968 και αρ. 9, 4-5-1970.

89

90

ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 22, 5-10-1957. ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 25, 18-10-1957.

118 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 5, 4-10- 1958.

119 Ελευθερία, 21-8-1958.

120 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 8, 25-2-1958.

121 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 23, 17-6-1958.

122 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 36, 14-12-1958.

123 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 8, 20-2-1960.

124 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 34, 8-9-1959 125 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 27,12-7-1961 126 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 42, 19-11-1963. Η κατάργηση της Γενικής Διεύθυνσης σύντομα καταστρατηγήθηκε στην πράξη. Η σύμβαση του διοικητικού διευθυντή δεν ανανεώθηκε και τη θέση του πήρε άτυπα και πάλι ο Μ. Μεταλινός μαζί με την εποπτεία του υγειονομικού τομέα. Η θέση του γενικού διευθυντή ανασυστάθηκε και πάλι τον Δεκέμβριο του 1970, βλ. ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 43, 12-11-1966, αρ. 18, 28-9-1970, και αρ. 26, 18-12-1970.

127 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 8, 20-2-1962.

128 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 1, 2-1-1962.

129 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 1, 2-1-1962.

130 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 20, 22-5-1962. Τα ποσοστά των γιατρών από τα νοσήλια μεταξύ 19601962 ήταν της τάξεως των 500.000 δραχμών.

131 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 23, 16-6-1959.

132 Το σπίτι του Ψυχικού είχε οικόπεδο 2.750 τ.μ. και βρισκόταν στην οδό Σισμάνογλου 7. Βλ. Έκθεσις ελέγχου… ό.π., σελ. 269. Αρχικά ήταν νοικιασμένο στην τσεχοσλοβακική πρεσβεία και τον Μάρτιο του 1960 πουλήθηκε στον επιχειρηματία Δράκο. Τα χρήματα από την πώληση προορίζονταν για την προσθήκη νέων χώρων στον δεύτερο όροφο του νοσοκομείου και κυρίως για τη δημιουργία δίκλινων και μονόκλινων δωματίων, που έλειπαν από το νοσοκομείο, καθώς και για τις απαραίτητες μεταρρυθμίσεις χώρων, που θα φιλοξενούσαν τη νέα κλινική, βλ. ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 11, 22-3-1960, αρ. 22, 14-6-1960, και αρ. 42, 8-11-1960.

133 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 9, 7-3-1961, αρ. 20, 22-5-1962, και αρ. 27, 10-7-1962.

134 Το 1957 τα έπιπλα και σκεύη του σπιτιού του Σισμάνογλου είχαν εκτιμηθεί στις 618.975 δραχμές. ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 3, 11-5-1957. Βλέπε για τις πωλήσεις, ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ.

12, 8-6-1957, αρ. 24, 26-6-1963 και αρ. 41, 12-9-1963. Το οικόπεδο του Ψυχικού ήταν 2.750 τετραγωνικά μέτρα σύμφωνα με το: Έκθεσις ελέγχου... ό.π., σελ. 269.

135 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 27, 30-10-1957.

136 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 24, 29-6 -1964.

137 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 9, 3-3-1966, και αρ. 31, 11-8-1966, αρ. 32, 28-8-1967, και αρ. 46, 11-12-1967.

138 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 4, 27-1-1968.

139 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 1, 5-1-1967.

140 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 23, 15-6-1967.

141 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 4, 30-1-1967, και αρ. 18, 13-5-1967.

142 Έκθεσις ελέγχου... ό.π., σ.σ. 30-50.

116 117

Το 98,91% των εσόδων του Σισμανογλείου προερχόταν από τα νοσήλια και τις παρακλινικές εξετάσεις και το 1,81% από τα έσοδα του κήπου (λαχανόκηπος και ελαιόδεντρα που εκμεταλλευόταν το νοσοκομείο, καθώς και μισθωτής της βοσκής του κήπου), του περιπτέρου, της πώλησης απορριμμάτων στον Συνεταιρισμό Χοιροτρόφων Αττικής κ.λπ., ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 48, 1912-1961, για τον λαχανόκηπο βλ. αρ. 8, 27-2-1963 και αρ. 8, 25-2-1964. Η βοσκή σταμάτησε το 1983, βλ. ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 18, 7-12-1983.

144 Το 1966 ανακοινώθηκε ότι θα σταματούσε η οργάνωση CARE τη δωρεάν αποστολή στο ίδρυμα ζυμαρικών, γάλακτος σε σκόνη και μαγειρικών λιπών, που μέχρι τότε χορηγούσε στο νοσοκομείο, ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 24, 30-6-1967.

145 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 24, 30-6-1967.

146 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 2, 29-1-1970.

147 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 20, 14-10-1970.

148 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 26, 27-12-1979.

149 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 11, 05-07-1984.

150 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 10, 31-5-1972.

151 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 19, 11-10-1971.

152 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 22, 16-11-1971.

153 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 23, 8-12-1971.

154 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 24, 17-12-1971.

155 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 1, 12-1-1972.

156 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 12, 26-6-1973.

157 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 2, 28-1-1972.

158 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 5, 7-3-1972. Μεταγενέστερα, στις 20-3-1984, αποφασίστηκε να νοσηλεύονται εκεί και φυματικοί για να είναι δυνατή η εκπαίδευση των γιατρών που έκαναν ειδικότητα. ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 6, 20-3-1984.

159 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 5, 7-3-1972.

160 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 22, 16-11-1971, αρ. 23, 8-12-1971, αρ. 1, 12-1-1972, αρ. 2, 28-1-1972, αρ.

6, 21-3-1972 και αρ. 7, 17-4-1972.

161 Βλ. 131 τόμ. Β’, ΦΕΚ 7-2-1974, στο: ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 3, 19-2-1974.

162 Προφορική μαρτυρία Γ. Παπαδάκη.

163 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 5, 9-3-1973.

164 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 1, 15-1-1974.

165 Οι κτιριακές κατασκευές στοίχισαν 1.420.367,60 δραχμές από το κονδύλι των δημοσίων επενδύσεων. ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 6, 26-3-1974. Η οριστική παραλαβή των οικοδομικών εργασιών του νέου ακτινολογικού εργαστηρίου εγκρίθηκε στα τέλη του ιδίου έτους, ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ.

24, 27-12-1974.

166 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 22, 27-11-1974. Σχετικά με την παραγγελία των οργάνων του παθολογοανατομικού εργαστηρίου, ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 2, 20-1-1976.

167 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 12, 26-6-1974 και αρ. 12, 25-6-1974, αρ. 24, 27-12-1974.

168 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 17, 14-9-1976.

169 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 23, 17-12-1976.

170 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 3, 8-2-1877.

171 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 10, 18-6-1980.

143

ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 4, 26-2-1979. ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 3, 19-2-1974.

174 Πρόγραμμα Μετεκπαιδεύσεως Ιατρών για το έτος 1981-1982, Μαρούσι, Σισμανόγλειο Νοσηλευτικό Ίδρυμα, 1981.

175 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 5, 4-3-1975.

176 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 23, 6-12-1977.

177 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 23, 6-12-1977.

178 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 6, 28-3-1978.

179 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 13, 11-7-1978.

180 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 16, 29-8-1978.

181 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 15, 27-11-1981.

182 Βλ. σχετικά με το δημόσιο χαρακτήρα των νοσοκομείων στη Γαλλία, Christian Maillard, L’ histoire de l’ hôpital de 1940 à nos jours: Comment la santé est devenue une affaire d’ Etat, Παρίσι, 1986.

183 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ.15, 27-11-1981 και αρ. 1, 9-1-1984.

184 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ.15, 27-11-1981 και αρ. 6, 20-3-1984.

185 Ο Φ. Σκληρός παρέμεινε στην προεδρία του Δ.Σ. έως τον Σεπτέμβριο του 1990, οπότε τον διαδέχθηκε ο Δημήτρης Αλεξίου (ΦΕΚ 152, 6-9-1990).

186 Σύμφωνα με τον Ν. 455/1976.

187 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 4, 16-2-1984.

188 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 20, 26-9-1985.

189 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 28, 19-12-1985.

190 ΦΕΚ 266/20-12-1982, στο: ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 1, 12-1-1983.

191 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 25, 21-10-1985. Τα στοιχεία έχουν αντληθεί και από το: Αγγελική Τσαρούχη, Από τον Σισμάνογλου στον Σκληρό, 2003 (DVD).

192 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 25, 21-10-1993.

193 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 2, 19-1-1983.

194 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 6, 5-3-1985. Παλαιότερα εφαρμοζόταν ένα άλλο σύστημα εφημεριών. Τα γενικά νοσοκομεία, για παράδειγμα, τη δεκαετία του 1970, όφειλαν να εφημερεύουν 10-15 ημέρες τον μήνα. Υπήρχε όμως ένα πρόγραμμα και μια συμπληρωματικότητα, που καθιστούσαν το σύστημα λειτουργικό. Στην πράξη, όλα τα περιστατικά που έπρεπε να κάνουν άμεση εισαγωγή με το χαρακτηρισμό του επείγοντος και το σχετικό σημείωμα, μέσω του υγειονομικού κέντρου εισάγονταν στα νοσοκομεία. Διαφορετικά υπήρχε η γενική κατακραυγή του Τύπου. Οι άποροι έμπαιναν με το χαρτί απορίας από την ενορία τους, Προφορική μαρτυρία Γ. Παπαδάκη.

195 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 5, 3-3-1983.

196 Βλ. Υπόμνημα Γ. Παπαδάκη στο: ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 3, 31-1-1984.

197 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 9, 19-5-1983 και αρ. 14, 25-7-1983.

198 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 1, 9-1-1984.

199 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 1, 4 -1-1985.

200 Αγγελική Τσαρούχη, ό.π.

201 Δημήτριος Τσαντούλας (επιμ.), 1o Μετεκπαιδευτικό Σεμινάριο Ηπατολογίας, Αθήνα, Σισμανόγλειο ΓΠΝ Αττικής, 1993.

202 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 15, 21-6-1985.

172 173

ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 3, 31-1-1984. ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 13, 4-5-1985.

205 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 26, 29-11-1985, και Αγγελική Τσαρούχη, ό.π.

206 Idem.

207 Βλ. σχετική απόφαση Δ.Σ. ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 45, 13-6-1988, και Μ. Τσαγκάρης, κ.ά. «Τηλεϊατρική: Η εμπειρία του Σισμανόγλειου Νοσοκομείου», Επιστημονικά Χρονικά Σισμανογλείου, 1, 1(2000), σελ. 42.

208 Αγγελική Τσαρούχη, ό.π.

209 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 26, 29-11-1985, και αρ. 1, 4 -1-1985.

210 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 18, 31-8-1985.

211 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 6, 17-3-1983.

212 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 11, 8-6-1983.

213 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 14, 25-7-1983.

214 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 16, 15-9-1983.

215 Στα πάγια συμπεριλαμβάνονταν, εκτός του κτιριακού συγκροτήματος του νοσοκομείου με τον περιβάλλοντα χώρο του, ένα κτίριο στην Ιερά Οδό, ένα περίπτερο και τρία σπίτια, στο Ψυχικό, στη Λεωφ. Αλεξάνδρας και στην οδό Βουλής 38.

216 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 19, 19-9-1985.

217 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 6, 5-3-1985.

218 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 23, 31-10-1985.

219 Καταρτίστηκε λαμβάνοντας υπόψη το ΦΕΚ 36/8-3-1985 «περί υπαγωγής του ΣΝΙ στις διατάξεις του Νόμου 1397/83».

220 ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 26, 29-11-1985.

221 Βλ. έγγραφο οικονομικών υπηρεσιών, 10-7-87, στο: ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 19, 15-7-87.

222 Βλ. σχετικό διαφημιστικό έντυπο του νοσοκομείου.

223 Ελευθεροτυπία, 3-8-2004.

224 Βλ. ευχαριστήριες επιστολές, στο: Αρχείο Ευχαριστήριων Επιστολών (2004-2006).

203 204

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

πινακασ i

Το Επιστημονικo Επιτελεio του ΦΙΣ, 1947

Σάββας Παπαεμμανουήλ

Δ. Συμβουλίδης

Φ. Κώνστας

Α. Στεφανάκης

Γερ. Λιβαδάς

Ν. Γιαννόπουλος

Στέκαν

Εμμ. Ζανής

Τ. Αναστασιάδης

Ν. Βαλαράκης

Α. Ορφανιώτης

Τερζής

Ε. Σπέντζος

Ν. Ευαγγελινού

Β. Αναστασιάδης

Γενικός διευθυντής Διευθυντής Α΄ Παθολογικής Κλινικής Διευθυντής Β΄ Παθολογικής Κλινικής Διευθυντής Γ΄ Παθολογικής Κλινικής Διευθυντής Δ΄ Παθολογικής Κλινικής Διευθυντής Ε΄ Παθολογικής Κλινικής Διευθυντής χειρουργικού τμήματος Φαρμακοποιός Διευθυντής νευροψυχιατρικού τμήματος Διευθυντής ωτορινολαρυγγολογικού τμήματος Διευθυντής δερματολογικού και αφροδισιακού τμήματος Διευθυντής οδοντιατρικού τμήματος Διευθυντής βιοχημικού ιατρείου Διευθυντής ακτινολογικού εργαστηρίου Διευθυντής μικροβιολογικού εργαστηρίου Πλωτάρχης επιμελητής

Πηγή: Σισμανόγλειον, Φυματιολογικόν Αρχείον, 3 (1947), σελ. δ΄.

πινακασ ιι

Οργανογραμμα του ΦΙΣ, 1961 Γενική Διεύθυνση

Διοικητική Υπηρεσία Ιατρική Υπηρεσία Φαρμακείο Νοσηλευτική υπηρεσία Τεχνική υπηρεσία Βοηθητική υπηρεσία

Διοικητική υπηρεσία

Γραμματεία Οικονομικές υπηρεσίες

Γραφείο προσωπικού

Γραφείο δ/ντού οικονομικών υπηρεσιών

Γραφείο πρωτοκόλλου

Τμήμα εσωτερικού ελέγχου

Γραφείο εποπτείας

Τμήμα λογιστηρίου και ταμείου

Υπηρεσία Εργασιοθεραπείας, Ψυχαγωγίας και Βιβλιοθήκης

Τμήμα διαχείρησης

Υπηρεσία Εκκλησίας

Τμήμα κίνησης αρρώστων

Iατρική υπηρεσία Φυματιολογικές κλινικές

Χειρουργική Ιατρεία Εργαστήρια Επιστημονικό κλινική Συμβούλιο Τμήμα έρευνας (πλην φυματίωσης)

Ακτινολογικό

Αναπνευστικής λειτουργίας

Μικροβιολογικό Βιοχημικό

Πηγή: Οργανισμός Διοικήσεως και Λειτουργίας ΦΙΣ, (1961).

πινακασ ιιι

Το επιστημονικο επιτελειο του ΦΙΣ, 1963

Αληγιζάκης Χρήστος Κώνστας Φειδίας Σωληναραίος Ευάγγελος Γλάρος Κωνσταντίνος Μαρκέτος Νικόλαος Γιαννακός Τριαντάφυλλος Ακριβάκης Αγαμέμνων Κουτρουμανίδης Απόστολος Ρωμανός Διονύσης Ευθυμιάδης Μιλτιάδης Μαυραγκά Αργυρώ Παπαδάκης Γεώργιος Κάστιζας Απόστολος

Διευθυντής της Χειρουργικής Κλινικής Διευθυντής της Α΄ Φυματιολογικής Κλινικής Διευθυντής της Β΄ Φυματιολογικής Κλινικής Διευθυντής της Γ΄ Φυματιολογικής Κλινικής Διευθυντής του Μικροβιολογικού Εργαστηρίου Διευθυντής του Ακτινολογικού Εργαστηρίου Επιμελητής της Α΄ Φυματιολογικής Κλινικής Επιμελητής της Β΄ Φυματιολογικής Κλινικής Επιμελητής της Γ΄ Φυματιολογικής Κλινικής Επιμελητής της Χειρουργικής Κλινικής Βοηθός της Α΄ Φυματιολογικής Κλινικής Βοηθός της Γ΄ Φυματιολογικής Κλινικής Βοηθός του Μικροβιολογικού Εργαστηρίου

Πηγή: ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 16, 24-4-1963 και αρ. 45, 4-12-1963.

πινακασ ιv

Διοικητικο Συμβουλιο Σισμανογλειου Νοσοκομειου, 1982

Φίλιππος Σκληρός

Πρόεδρος

Μιχαήλ Γρυλλάκης Δημήτρης Σαντιξής Φώτιος Τσαούσης Κ. Σαμαρτζής Χρ. Κατσαούνης Δ. Μουστουφής Κυριάκος Κυριακός

Αντιπρόεδρος Αντιπρόεδρος Μέλος Μέλος Μέλος Μέλος Μέλος

Πηγή: ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 1, 12-1-1983.

πινακασ v

Ονοματολογια Νεων Τμηματων ΣΝΙ,1985

Α΄ Παθολογικό Νοσηλευτικό Τμήμα

(2ος όροφος, δυτικά)

Β΄ Παθολογικό Νοσηλευτικό Τμήμα Α΄ Πνευμονολογικό Νοσηλευτικό Τμήμα Β΄ Πνευμονολογικό Νοσηλευτικό Τμήμα Γ΄ Πνευμονολογικό Νοσηλευτικό Τμήμα Καρδιολογικό Νοσηλευτικό Τμήμα Χειρουργικό Νοσηλευτικό Τμήμα Θωρακοχειρουργικό Νοσηλευτικό Τμήμα Ουρολογικό Νοσηλευτικό Τμήμα Γενικό Νοσηλευτικό Τμήμα Θέσεων Μονάδα Εντατικής Θεραπείας (ΜΕΘ) Μονάδα Εμφραγμάτων Μονάδα Βραχείας Νοσηλείας Μονάδα Τεχνητού Νεφρού

(3ος όροφος, δυτικά) (1ος όροφος, ανατολικά) (3ος όροφος, ανατολικά) (ισόγειο, δυτικά) (1ος όροφος, δυτικά) (2ος όροφος, κεντρικά) (2ος όροφος, κεντρικά) (2ος όροφος, ανατολικά) (3ος όροφος, κεντρικά) (ισόγειο, δυτικά) (1ος όροφος, δυτικά) (ισόγειο, ανατολικά) (ισόγειο, ανατολικά)

Πηγή: ΙΑΣΝ, ΠΔΣ, συν. αρ. 8, 6-4-1985.

πινακασ vι

Διαρθρωση Του Σισμανογλειου ΓΝΑ, 2006 ΙΑΤΡΙΚΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑ: Διευθυντής Αντσακλής Γεώργιος, Αναπλ. καθηγητής

ΔΙΑΤΟΜΕΑΚΟ ΤΜΗΜΑ ΕΠΕΙΓΟΝΤΩΝ ΠΕΡΙΣΤΑΤΙΚΩΝ: Γιαννιός Βασίλειος Α΄ ΠΑΘΟΛΟΓΙΚΟΣ ΤΟΜΕΑΣ ΤΜΗΜΑΤΑ 1. Α΄ ΠΑΘΟΛΟΓΙΚΟ: Καπατσώρης Δημήτριος 2. Β΄ ΠΑΘΟΛΟΓΙΚΟ: Κορατζάνης Γεώργιος 3. ΚΑΡΔΙΟΛΟΓΙΚΟ: Καράς Σπήλιος • ΜΟΝΑΔΕΣ 1. ΤΕΧΝΗΤΟΥ ΝΕΦΡΟΥ: Βασιλακάκης Δημήτριος 2. ΕΜΦΡΑΓΜΑΤΩΝ: Καράς Σπήλιος 3. ΕΙΔΙΚΩΝ ΛΟΙΜΩΞΕΩΝ: Κορατζάνης Γεώργιος 4. ΤΗΛΕΪΑΤΡΙΚΗΣ: Τσαγκάρης Μιχάλης 5. ΗΠΑΤΙΚΗΣ ΑΝΕΠΑΡΚΕΙΑΣ Β΄ ΠΑΘΟΛΟΓΙΚΟΣ ΤΟΜΕΑΣ ΤΜΗΜΑΤΑ 1. Α΄ ΠΝΕΥΜΟΝΟΛΟΓΙΚΟ: Χανδρινός Βασίλειος 2. Β΄ ΠΝΕΥΜΟΝΟΛΟΓΙΚΟ: Αποστολοπούλου Φωτεινή 3. Γ΄ ΠΝΕΥΜΟΝΟΛΟΓΙΚΟ: Πολυχρονόπουλος Βλάσσιος • ΜΟΝΑΔΕΣ 1. ΕΝΤΑΤΙΚΗΣ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ: Λαμπρόπουλος Σωτήρης 2. ΑΝΑΠΝΕΥΣΤΙΚΗΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ

ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗΣ ΥΠΝΟΥ: Αμφιλοχίου Αναστασία 3. ΒΡΟΓΧΟΣΚΟΠΗΣΕΩΝ ΚΑΙ

ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ LASER: Καραγιαννίδης Ναπολέων/Πασσαλίδου Ελισάβετ 4. ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΩΝ ΝΟΣΗΜΑΤΩΝ

ΚΑΙ ΦΥΜΑΤΙΩΣΗΣ: Πατενταλάκης Μιχαήλ 5. ΚΥΣΤΙΚΗΣ ΙΝΩΣΗΣ: Ιγγλέζος Ηλίας 6. ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΠΛΕΥΡΟΣΚΟΠΗΣΕΩΝ: Τσιαφάκη Ξανθή

ΧΕΙΡΟΥΡΓΙΚΟΣ ΤΟΜΕΑΣ ΤΜΗΜΑΤΑ 1. Α΄ ΧΕΙΡΟΥΡΓΙΚΟ: Αντσακλής Γεώργιος 2. Β΄ ΧΕΙΡΟΥΡΓΙΚΟ: Φινοκαλιώτης Νικόλαος 3. ΘΩΡΑΚΟΧΕΙΡΟΥΡΓΙΚΟ: Λιούλιας Αχιλλέας 4. ΩΤΟΡΙΝΟΛΑΡΥΓΓΟΛΟΓΙΚΟ: Κατσαργύρης Ιωάννης 5. ΑΝΑΙΣΘΗΣΙΟΛΟΓΙΚΟ ΚΑΙ ΙΑΤΡΕΙΟ ΠΟΝΟΥ: Βαφειάδου Μαριάνθη 6. ΑΓΓΕΙΟΧΕΙΡΟΥΡΓΙΚΟ: Αρβανίτης Δημήτριος 7. ΟΦΘΑΛΜΟΛΟΓΙΚΟ • ΜΟΝΑΔΕΣ 1. ΕΞΩΣΩΜΑΤΙΚΗΣ ΛΙΘΟΤΡΙΨΙΑΣ: Καραγιώτης Ευάγγελος

Β΄ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΗ ΟΥΡΟΛΟΓΙΚΗ ΚΛΙΝΙΚΗ:

Aναπλ. καθηγητής Καστριώτης Ιωάννης ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΟΣ ΤΟΜΕΑΣ ΤΜΗΜΑΤΑ 1. ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΟ: Τζεμπελίκος Ερρίκος ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑΚΟΣ ΤΟΜΕΑΣ ΤΜΗΜΑΤΑ 1. ΜΙΚΡΟΒΙΟΛΟΓΙΚΟ: Παπαφράγκας Ευάγγελος i. ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗΣ ΜΟΡΙΑΚΗΣ ΜΙΚΡΟΒΙΟΛΟΓΙΑΣ: Παπαφράγκας Ευάγγελος 2. ΑΚΤΙΝΟΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΟ: Μαλαχίας Γεώργιος i. ΜΟΝAΔΑ ΑΞΟΝΙΚΟΥ ΤΟΜΟΓΡΑΦΟΥ ΚΑΙ ΨΗΦΙΑΚΗΣ

ΑΓΓΕΙΟΓΡΑΦΙΑΣ: Μαλαχίας Γεώργιος 3. ΠΑΘΟΛΟΓΟΑΝΑΤΟΜΙΚΟ: Ταμβάκης Νικόλαος 4. ΚΥΤΤΑΡΟΛΟΓΙΚΟ: Εμμανουηλίδου Αφροδίτη 5. ΑΙΜΑΤΟΛΟΓΙΚΟ: Γιαννοπούλου Καλλιόπη 6. ΑΙΜΟΔΟΣΙΑΣ: Κοκκίνη Γαρυφαλλιά i. ΚΛΙΝΙΚΗ ΜΟΝΑΔΑ ΑΙΜΑΤΟΛΟΓΙΚΩΝ ΝΟΣΩΝ: Κοκκίνη Γαρυφαλλιά 7. ΒΙΟΧΗΜΙΚΟ: Μπέρσος Γεώργιος 8. ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΟ: Μακριδάκη Δέσποινα 9. ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΚΥΤΤΑΡΟΓΕΝΕΤΙΚΗΣ: Κοκκίνου Σταυρούλα 10. ΜΟΝΑΔΑ LAVAGE: Τσακανίκα Κωνσταντίνα

ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑ: Διευθύντρια Τσαμπίρα Αντωνία Α΄ ΠΑΘΟΛΟΓΙΚΟΣ ΤΟΜΕΑΣ: Κυπριωτάκη Αικατερίνη Β΄ ΠΑΘΟΛΟΓΙΚΟΣ ΤΟΜΕΑΣ: Λυκοτσέτα Βασιλική ΧΕΙΡΟΥΡΓΙΚΟΣ ΤΟΜΕΑΣ: Πουρναρά Σωτηρία ΔΙΑΤΟΜΕΑΚΟΣ: Αγόρη Αγλαΐα ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑ: Διευθυντής Ανδρέας Νεοφύτου ΥΠΟΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΥ: Κυριάκος Χρηστάκης ΥΠΟΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟΥ: Μαρία Αργυροπούλου ΤΕΧΝΙΚΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑ: Μαρκάκη Παναγιώτα

Πηγή: Τμήμα Προσωπικού Σισμανογλείου ΓΝΑ.

Πηγεσ

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟΥ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟΥ • • • • • •

Βιβλίο συγχαρητηρίων των επισκεπτών Έκθεσις ελέγχου διοικήσεως και διαχειρίσεως του Σισμανογλείου Φυματιολογικού Ινστιτούτου (1958) Πρακτικά Διοικητικού Συμβουλίου (1936-2006) Ιδιόγραφη διαθήκη Κωνσταντίνου Σισμάνογλου (10-9-1950) Αρχείο ευχαριστηρίων επιστολών (2004-2006) Ενημερωτικά φυλλάδια του νοσοκομείου (1999-2006)

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΑ ΑΡΧΕΙΑ • • • • • •

Φωτογραφικό Αρχείο Σισμανογλείου Νοσοκομείου Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη Συλλογή Γ. Ζήκου Συλλογή Κ. Μαρσέλλου Συλλογή Ερ. Τζεμπελίκου Συλλογή Α. Τσαρούχη

ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ • • • • • • • • • • • •

Αθηναϊκά Νέα, 1936 Ακρόπολις, 1936 Εθνική, 1936 Ελευθέρα Γνώμη, 1936 Ελευθερία, 1944-1967 Ελευθεροτυπία, 2004 Ελληνικόν Μέλλον, 1936 Εμπρός, 1896-1969 Καθημερινή, 1936 Κομοτηνή, 7-11-1978 και 12-11-1978 Πρωία, 1936 Πρωινή, 1936

ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΕΣ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ http://www.akontisma.gr/istoria_akontismatos http://www.geocities.com/omogeneia/urgent-1.html

Βιβλιογραφια Ξενoγλωσση Barras Vincent και Michèline Louis-Courvoisier (επιμ.), La médecine des lumières tout autour de Tissot, Γενεύη, 2001.

Black Carl, The hospitals of Greece, Αθήνα, 1919.

Cremnitzer Jean-Bernard, Architecture et santé: le temps du sanatorium en France et en Europe, Παρίσι, 2005, ( Collection architectures contemporaines).

Debré Robert, et al., La streptomycine appliquée au traitement de la méningite tuberculeuse et de la tuberculose, Παρίσι, 1948.

Depuis 100 ans la société l’hôpital et les pauvres, Παρίσι, 1997.

Donzé Pierre, «Les hopitaux regionaux vaudois de la philanthropie privée à l’Etat-Providence (XIXe-XXe siècle)», Gesnerus, 59 (2002), σ.σ. 5-37.

Donzé Pierre, Bâtir, gérer, soigner. Histoire des établissements hospitaliers de Suisse romande, Γενεύη, 2003.

Koij Pim και Lydia Sapounaki-Dracaki, «Health care in Greece and the Netherlands in the nineteenth century. A tale of two cities», Gesnerus, 60 (Δεκέμβριος 2003), σ.σ. 188-219.

Maillard Christian, L’ Histoire de l’ hôpital de 1940 à nos jours: comment la santé est devenue une affaire d’Etat, Παρίσι, 1986.

Secrétan Claude, L’Hôpital de Cery, 1873-1973, Λωζάννη, 1973.

Ελληνoγλωσση Ανδριανάκος Τρύφων, «Η ιατρική εν τη νεωτέρα Ελλάδι (1800-1930): γενική επισκόπησις», Θεσσαλονίκη, 1930, ανάτυπο από την: Ελληνική Ιατρική (Φεβρουάριος 1930). Γερουλάνος Μαρίνος, Αναμνήσεις (1867-1957). Σελίδες από την ιστορία της νεώτερης Ιατρικής στην Ελλάδα, 3η έκδοση, Αθήνα, 1996. Γκρίνης Βασίλειος, «Η ιστορία του Δημοτικού Νοσοκομείου Αθηνών», διδακτορική διατριβή Ιατρικού Τμήματος Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Γιάννενα, 1984. ΕΙΝΑΠ, Τα δημόσια Νοσοκομεία στην Αθήνα και στον Πειραιά. Πορεία στο χρόνο, Αθήνα, 2005. Ενθύμιον: 15 χρόνια Στέγη Πολιτισμού Νέας Καρβάλης, Νέα Καρβάλη, 1996.

Ewald François, Ιστορία του κράτους προνοίας, Μαρία Κορασίδου (μετ.), Αθήνα 2000. Θεοδωροπούλου-Λιβαδά Βαρβάρα, Ο Εθνικός Ευεργέτης Κωνσταντίνος Σισμάνογλου, Αθήνα, 1946. Θεοδώρου Βάσω, «Οι γιατροί απέναντι στο κοινωνικό ζήτημα. Ο αντιφυματικός αγώνας στις αρχές του 20ού αιώνα, 1901-1926», Μνήμων, 24 (2000), σ.σ. 145-178. Καρατζά Ελένη, Καππαδοκία: Ο τελευταίος Ελληνισμός της περιφέρειας Ακσεράι Γκέλβερι (Καρβάλης), Αθήνα, 1985. Καρδαμίτση-Αδάμη Μάρω και Παπανικολάου Αριστέα, Το Οφθαλμιατρείο Αθηνών, 1843-1993. Εκατό χρόνια από την ίδρυσή του, Αθήνα, 1993. Κατής Κωνσταντίνος, «Νοσοκομείο νοσημάτων θώρακος η «Σωτηρία», ιστορική μελέτη», διδακτορική διατριβή, Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα, 1984.

Κοινωνία των Εθνών, Η εγκατάσταση των προσφύγων στη Ελλάδα, Φιλοκτήτης και Μαρία Βεϊνόγλου (μετφ.), Αθήνα, 1997. Λαμπίρη-Καλυβιώτη Γιώτα, Η ιστορία των Μελισσίων, μέσα από μαρτυρίες και ντοκουμέντα παλαιών κατοίκων, έκδ. Πολιτισμικού και Λαογραφικού Συλλόγου Μελισσίων, Μελίσσια, 2006. Λεύκωμα επί τή καταθέσει τού θεμελίου λίθου τού Φυματιολογικού Ινστιτούτου Ιωάν. Α. Σισμανόγλου καί τού οίκου αυτού, Αθήνα, 1936. Λιάκος Αντώνης, Εργασία και πολιτική στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου. Το Διεθνές Γραφείο Εργασίας και η ανάδυση των κοινωνικών θεσμών, Αθήνα, 1993. Μακρίδης Ν., Αι υπηρεσίαι υγιεινής εν Ελλάδι από της ιδρύσεως του ελληνικού βασιλείου μέχρι των ημερών μας (1933), Αθήνα, 1933. Μαστρογιάννης Ιωάννης, Κοινωνική πρόνοια, Αθήνα, 1968. Μαιευτήριο Μαρίκα Ηλιάδη, Αθήνα, 2004. «Το μέλλον της φυματιώσεως εις την Ελλάδα», Σισμανόγλειον, Φυματιολογικόν Αρχείον, ΙΙ (1946), σ.σ. 178-190. Οικονομόπουλος Ν.Β., Η εξέλιξη της φυματικής μολύνσεως-λοιμώξεις εις τον άνθρωπον. Φυματώσις πνευμόνων, Αθήνα, 1955. Οικονόμου Χαράλαμπος, Πολιτικές υγείας στην Ελλάδα και τις Ευρωπαϊκές κοινωνίες, Αθήνα, 2004. Παπαγεωργίου Στέφανος, Έλληνες ευεργέτες «Άξιοι της Εθνικής Ευγνωμοσύνης», β’ έκδοση, Αθήνα, 2001. Παπαεμμανουήλ Σάββας, «Ποία η καθορισθείσα υπό του ιδρυτού αποστολή του Σισμανογλείου Φυματιολογικού Ινστιτούτου», Σισμανόγλειον, Φυματιολογικόν Αρχείον, 1(1945), σ.σ. 1-5. Παπαεμμανουήλ Σάββας, «Το συντελεσθέν εντός εξαμήνου έργον εν τω Σισμανογλείω Φυματιολογικώ Ινστιτούτω», Σισμανόγλειον, Φυματιολογικόν Αρχείον, 1(1945), σ.σ. 69-76. Παπαεμμανουήλ Σάββας, «Τα πεπραγμένα του Σισμανογλείου Φυματιολογικού Ινστιτούτου κατά το διαρρεύσαν πρώτον έτος της λειτουργίας αυτού», Σισμανόγλειον, Φυματιολογικόν Αρχείον, 2(1946), σ.σ. 52-60. Παπαεμμανουήλ Σάββας, «Η στρεπτομυκίνη διά την θεραπείαν της πνευμονικής φυματιάσεως. Τα επιτευχθέντα εν τω Σισμανογλείω θεραπευτικά αποτελέσματα, Σισμανόγλειον, Φυματιολογικόν Αρχείον, 3(1947), σ.σ. 123-248. Πατρίκιος Βασίλειος, Έκθεσις περί της εκ φυματιώσεως θνησιμότητος εν Ελλάδι, Αθήνα, 1917. Πρόγραμμα (4ο έτος) μετεκπαιδεύσεως ιατρών για το έτος 1981-1982, Μαρούσι, Σισμανόγλειο Νοσηλευτικό Ίδρυμα, 1981. Σαπουνάκη-Δρακάκη Λυδία, Οικονομική Ανάπτυξη και Κοινωνική Προστασία. Η γέννηση των υπηρεσιών Υγείας στον Πειραιά και το Τζάνειο Νοσοκομείο, Αθήνα, 2006. «Σισμανόγλειον Σανατόριον Πεντέλης. Ένα υπερσύγχρονο ίδρυμα», Βραδυνή, 27-6-1938. Σακελλαρόπουλος Θεόδωρος, Οικονομία, Κοινωνία, Κράτος στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου, Αθήνα, 1991. Σακελλαρόπουλος Θεόδωρος, «Αναζητώντας το νέο κοινωνικό κράτος», στο: Η μεταρρύθμιση του κοινωνικού κράτους, Αθήνα, 1999.

Spicker Paul, Το κράτος προνοίας, Αθήνα, 2004. Σταυρόπουλος Αριστοτέλης, «Η νοσοκομειακή και νοσηλευτική πολιτική στην Αθήνα τα πρώτα ογδόντα χρόνια της πρωτεύουσας», στο: Αθήνα, πρωτεύουσα πόλη, Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και απαλλοτριώσεων (ΤΑΠ), Αθήνα, 1985, σ.σ. 201-213. Τσαγκάρης Μ. κ.ά., «Τηλεϊατρική: Η εμπειρία του Σισμανόγλειου Νοσοκομείου», Επιστημονικά Χρονικά Σισμανογλείου, 1, 1(2000), σ.σ. 41-51.

Τσαρούχη Αγγελική, Από τον Σισμάνογλου στον Σκληρό, 2003 (DVD). Τσακόπουλος Σπυρίδων, «Μία εκατονταετηρίς υγειονομικής πολιτικής εν Ελλάδι, 1833-1933», στο: Μεγάλη Εικονογραφημένη Εγκυκλοπαίδεια Ιατρικής και Υγιεινής, 1, Αθήνα, 1934, σ.σ. 5-21. Τσαντούλας Δημήτριος (επιμ.), 1o Μετεκπαιδευτικό Σεμινάριο Ηπατολογίας, Αθήνα, Σισμανόγλειο ΓΠΝ Αττικής, 1993. Τσίτουρα Α., Εμμ. Παπαδάκης και Γ. Παπαδάκης, Μετάδοση της Φυματίωσης, (δακτυλογραφημένο). Υπουργείο Κοινωνικών Υπηρεσιών, Εκπαιδευτικά Προγράμματα για τις Ιατρικές ειδικότητες, Αθήνα, Εθνικό Τυπογραφείο, 1981. «Φυματίωση, από την απόγνωση στη λύτρωση», Καθημερινή-Επτά Ημέρες, 24-11-2002. Χατζηιωσήφ Χρήστος, Η Γηραιά Σελήνη. Η βιομηχανία στην ελληνική οικονομία, 1830-1940, Αθήνα, 1993. «Χρονικά, ο Τύπος περί του Σισμανογλείου», Σισμανόγλειον, Φυματιολογικόν Αρχείον, τεύχ. 3, 1947, σ.σ. 253-261.

Ευρετηριο Εικονων Κωνσταντίνος Ι. Σισμάνογλου, Κωνσταντινούπολη, π. 1902 ...............................................................................24 Οι αδελφοί Σισμάνογλου στην Αίγυπτο, π. 1928 .........................................................................................................27 Το Παλαιό κτίριο του Νοσοκομείου της Κομοτηνής. Αθήνα, 1946 .................................................................28 Τιμολόγιο δαπανών δωρεάς Κ. Σισμάνογλου στο Νοσοκομείο Κομοτηνής, Αθήνα, 10 Ιανουαρίου 1936. (επάνω) .................................................................................................................................28 Χειρόγραφη ανάλυση δαπανών δωρεάς Κ. Σισμάνογλου στο Νοσοκομείο Κομοτηνής, Αθήνα, 1936 (κάτω) .....................................................................................................28 Σισμανόγλειο νοσοκομείο, Κωνσταντίνος Ι. Σισμάνογλου. Αθήνα, 1945......................................................29 Πιστοποιητικό θανάτου του Κωνσταντίνου Ι. Σισμάνογλου της 26ης Ιουνίου 1951 σε επανέκδοση από το Φ.Ι.Σ. Μελίσσια, 28η Μαΐου 1970 .....................................................................................30 Νεκρώσιμη ακολουθία Κωνσταντίνου Σισμάνογλου στο Φ.Ι.Σ. Μελίσσια, Ιούνιος 1951 .........................................................................................................................................31 Κηδεία Αλτιντόπ στον ναό Κωνσταντίνου και Ελένης του Φ.Ι.Σ. Μελίσσια, 1965 ................................................................................................................................32 Εξώφυλλο Πρακτικών Διοικητικού Συμβουλίου του Φ.Ι.Σ. Μελίσσια, 1935-1946 ...............................33 Φύλλο Πρακτικών Διοικητικού Συμβουλίου του Φ.Ι.Σ. Μελίσσια, 1935-1946 .......................................34 Εξώφυλλο του «Λευκώματος Θεμελίωσης του Φ.Ι.Σ.». Αθήνα, Δεκέμβριος 1936 ..................................37 Δημοσιεύματα εφημερίδων επ΄ ευκαιρία της θεμελίωσης του Φ.Ι.Σ. Αθήνα, Δεκέμβριος 1936 ............................................................................................................................................. 38-39, 41 Κωνσταντίνος Ι. Σισμάνογλου. Αθήνα, 1946 (επάνω) ..............................................................................................45 Σελίδα τίτλου και φύλλα περιοδικού Σισμανόγλειον Φυματιολογικόν Αρχείον Αθήνα, 1946 (αριστερά και κάτω)...........................................................................................................................................45 Πρώτη περιγραφή του κτιρίου του Φ.Ι.Σ. στον ημερήσιο τύπο. Αθήνα 27 Ιουνίου 1938 ...................46 Σισμανόγλειο Νοσοκομείο, φυματικοί ασθενείς στη βεράντα. Αθήνα, 1945 ...............................................48 Σισμανόγλειο νοσοκομείο, το παλαιό κτίριο του Φ.Ι.Σ. π. 1945 ..........................................................................50 Σισμανόγλειο νοσοκομείο, κεντρική είσοδος του παλαιού κτιρίου, π. 1945 .................................................51 Σισμανόγλειο νοσοκομείο, εξωτερική άποψη. Αθήνα, 1945 ..........................................................................52-53 Σισμανόγλειο νοσοκομείο, ακτινολογικό. Αθήνα, 1945 (επάνω) .......................................................................54 Σισμανόγλειο νοσοκομείο ακτινολογικό. Αθήνα, 1945 (κάτω) ............................................................................54 Σισμανόγλειο νοσοκομείο, χειρουργείο. Αθήνα, 1945 ......................................................................................54-55 Σισμανόγλειο νοσοκομείο, αποστειρωτικός κλίβανος. Αθήνα, 1945 .................................................................56 Σισμανόγλειο νοσοκομείο, μικροβιολογικό εργαστήριο (Σ. Παπαεμμανουήλ). Αθήνα, 1945.........................................................................................................................................................................................57

Σισμανόγλειο νοσοκομείο, χειρουργείο. Αθήνα, 1945 ......................................................................................58-59 Σισμανόγλειο νοσοκομείο, αδελφή στο αριστερό κεντρικό κλιμακοστάσιο. Αθήνα, 1945 ...................60 Σισμανόγλειο νοσοκομείο, μαγειρείο. Αθήνα, 1945 ................................................................................................................ 62 Σισμανόγλειο νοσοκομείο, ραφείο. Αθήνα, 1945 (επάνω).................................................................................................. 63 Σισμανόγλειο νοσοκομείο, τραπεζαρία. Αθήνα, 1945 (κάτω αριστερά)............................................................63 Σισμανόγλειο νοσοκομείο, σιδερωτήριο. Αθήνα, 1945 (κάτω κέντρο).............................................................63 Σισμανόγλειο νοσοκομείο, νιπτήρες. Αθήνα, 1945 (κάτω δεξιά)..........................................................................63 Σισμανόγλειο νοσοκομείο, κλίβανος. Αθήνα, 1945 (επάνω) ........................................................................................... 64 Σισμανόγλειο νοσοκομείο, σιδερωτήριο. Αθήνα, 1945 (κάτω) ...................................................................................... 64 Σισμανόγλειο νοσοκομείο, μαγειρείο. Αθήνα, 1945 .......................................................................................................64-65 Σισμανόγλειο νοσοκομείο, ασθενείς σε θάλαμο. Αθήνα, 1945 ...................................................................................... 66 Οι αδελφές Σοφία και Αλίκη Βέμπο σε ψυχαγωγική εκδήλωση στο Φ.Ι.Σ. Μελίσσια, π. 1945 .....................................................................................................................................................67 Ξεπροβοδίζοντας κάποιο θίασο στην κεντρική είσοδο του Φ.Ι.Σ. Μελίσσια, π. 1955 .....................................................................................................................................................68 Ψυχαγωγική εκδήλωση στο Φ.Ι.Σ. Μελίσσια, π. 1955 .............................................................................................69 Σισμανόγλειο νοσοκομείο, Κωνσταντίνος Ι. Σισμάνογλου-Σάββας Παπαεμμανουήλ (επάνω και κάτω) ..................................................................................................................................................... 72 Σισμανόγλειο νοσοκομείο, Κωνσταντίνος Ι. Σισμάνογλου. Αθήνα, 1945.....................................................72-73 Σισμανόγλειο νοσοκομείο, Σάββας Παπαεμμανουήλ, Γενικός Διευθυντής. Αθήνα, 1945 .................. 75 Επίσκεψη Βασίλισσας Φρειδερίκης στο Φ.Ι.Σ. Μελίσσια π. 1950 ......................................................................76 Σισμανόγλειο νοσοκομείο, νοσοκόμες. Αθήνα, 1945..................................................................................................77 Ακτινογραφία θώρακος μετά τη θεραπεία με στρεπτομυκίνη. Αθήνα, 1947.................................................78 Αποχαιρετισμός ιαθέντος φυματικού στη κεντρική πύλη του Φ.Ι.Σ., Μελίσσια, π. 1945 (επάνω)..........................................................................................................................................................79 Ασθενείς και προσωπικό στο προαύλιο του Φ.Ι.Σ. Μελίσσια, π. 1955 (κέντρο)..........................................79 Ασθενής και νοσηλεύτρια στο Φ.Ι.Σ. Μελίσσια, π. 1950 (κάτω)...........................................................................79 Διαδήλωση εργαζομένων στο Φ.Ι.Σ. Μελίσσια, 1957 ...............................................................................................82 Διοίκηση και Επιστημονικό Προσωπικό του Φ.Ι.Σ. Μελίσσια, π. 1957 ........................................................83 Θυρωρείο του Φ.Ι.Σ. Μελίσσια, π. 1955 ............................................................................................................................85 Κεντρική πύλη του Φ.Ι.Σ., Μελίσσια, π. 1950, (επάνω) ...........................................................................................87 Θυρωρείο του Φ.Ι.Σ. Μελίσσια, π. 1955, (κάτω) ...........................................................................................................87 Εγκαίνια γεώτρησης στην περιοχή του Σισμανογλείου στα Μελίσσια το 1958 .........................................91 Ακουστικά, π. 1960. Πιεσόμετρο, π. 1960...........................................................................................................................94 Χειρουργικές λαβίδες, π. 1960...........................................................................................................................................96-97 Σισμανόγλειο νοσοκομείο, προσωπικό γραφείου κινήσεως. Μελίσσια, π. 1965 .......................................98 Σισμανόγλειο νοσοκομείο, ο Γεώργιος Ζήκος στο Γραφείο Κινήσεως. Μελίσσια, π. 1965 ................99 Σισμανόγλειο νοσοκομείο, μικροβιολογικό εργαστήριο. Μελίσσια, π. 1970 .............................................105

Σισμανόγλειο νοσοκομείο, στιγμιότυπο από εκδήλωση του Νοσοκομείου. Μελίσσια, π. 1965 (επάνω).......................................................................................................................................................107 Σισμανόγλειο νοσοκομείο, στιγμιότυπο από εκδήλωση του Νοσοκομείου. Μελίσσια, π. 1963 (κάτω)..........................................................................................................................................................107 Σισμανόγλειο νοσοκομείο, Προσωπικό του Νοσοκομείου. Μαρούσι, π. 1980 .......................................111 Σισμανόγλειο νοσοκομείο, Προσωπικό του Νοσοκομείου, Μελίσσια, π. 1975 ............................112-113 Σισμανόγλειο νοσοκομείο, ο πρώτος λιθοτρύπτης (μπανιέρα), Μαρούσι, 1985 ......................................121 Σισμανόγλειο νοσοκομείο, παλαιά θέση Τμήματος Επειγόντων Περιστατικών. Μαρούσι, π. 1990 ..........................................................................................................................................................................122 Σισμανόγλειο νοσοκομείο, Ψυχιατρική κλινική, Μαρούσι, 1990 (επάνω).................................................123 Σισμανόγλειο νοσοκομείο, Εσωτερικό Ψυχιατρικής κλινικής, Μαρούσι, 1990 (κάτω).......................123 Σισμανόγλειο νοσοκομείο, άποψη του παλαιού κτιρίου. Μαρούσι, π. 1990 ....................................124-125 Σισμανόγλειο νοσοκομείο, Μονάδα Εντατικής Θεραπείας Τ.Ε.Π. Μαρούσι, π. 2003 .......................128 Σισμανόγλειο νοσοκομείο, πανοραμική άποψη, Μαρούσι, 2006 ....................................................................133 Σισμανόγλειο νοσοκομείο, κτίριο Ν3. Μαρούσι, π. 2003 ...........................................................................134-135 Σισμανόγλειο νοσοκομείο, λιθοτρύπτης Dornier SII. Μαρούσι, 2006 (επάνω).......................................137 Σισμανόγλειο νοσοκομείο, νέος αναισθησιολογικός εξοπλισμός, Μαρούσι, 2006 (κάτω).................................................................................................................................................................137 Σισμανόγλειο νοσοκομείο, μέλη Διοικητικού Συμβουλίου, Ιατρικού, Νοσηλευτικού και Διοικητικού Προσωπικού στην κεντρική είσοδο. Μαρούσι, 2006 ...............................................138-139 Προτομή Ευεργέτη, π. 1985. Μαρούσι, 2006 ...............................................................................................................143

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ

Σισμανόγλειο Νοσοκομείο 1936-2006 ΤΗΣ ΛΥΔΙΑΣ ΣΑΠΟΥΝΑΚΗ-ΔΡΑ ΚΑΚΗ ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΘΗΚΕ ΑΠΟ ΤΗ RE:CREATE • ΟΙ ΔΙΑΧΩΡΙΣΜΟΙ ΚΑΙ Η ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΦΩΤΟ ΓΡΑΦΙΩΝ ΕΓΙΝΕ ΑΠΟ ΤΗ RAY ΕΠΕ ΚΑΙ ΤΗΝ AGPRINT • ΤΥΠΩ ΘΗΚΕ ΣΕ ΧΑΡΤΙ VELVET 150 ΓΡΑΜΜΑΡΙΩΝ ΣΕ 1000 ΑΝΤΙΤΥΠΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΝΩ ΣΗ ΕΚΤΥΠΩΤΙΚΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕ ΩΝ ΑΕ • ΤΙΣ ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ ΕΚΑΝΕ Η ΜΑΡΙΑ ΛΙΑΚΟΥ ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑ ΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΔΙΟΝΙΚΟΣ