Het heilige Rome in Brabant De Sint-Pietersimitatie van Oudenbosch

HET HEILIGE ROME IN BRABANT

De Sint-Pieterimitatie van Oudenbosch

Laura Vendrik

Het is een wereldwijd fenomeen. Van Canada tot Ivoorkust: overal ter wereld zijn imitaties te vinden van de Sint-Pietersbasiliek te Rome. Ook in Nederland staat er eentje. Wie naar Oudenbosch reist, ziet de hagelwitte Basiliek van de Heiligen Agatha en Barbara al van verre opdoemen in het vlakke Brabantse land (fig.1). De kolossale kerk heeft een façade die is gebaseerd op de Sint-Jan van Lateranen, maar verder is het gigantische gebedshuis nagenoeg een exacte imitatie van de Sint-Pieter. De visuele overeenkomsten tussen imitatie en origineel doen vragen rijzen over de beleving van ‘s lands imitatie-Pieter. Maken de overeenkomsten met de Sint-Pieter de basiliek van Oudenbosch net zo heilig als de San Pietro zelf?

Om die vraag te beantwoorden, moeten we eerst vaststellen hoe het begrip ‘heiligheid’ begrepen kan worden. Birgit Meyer, hoogleraar religiewetenschappen aan de Universiteit Utrecht, biedt op basis van haar jarenlange onderzoek naar materiële uitdrukkingen van religie een bruikbaar raamwerk. Zij stelt dat het heilige iets is dat voorbijgaat aan het gewone; het spirituele, het goddelijke of het transcendente vormen daarentegen het ongewone. 1 Het heilige kan dus een godheid zijn, maar ook een gebouw als de Sint-Pieter, aangezien deze kerk het graf van de apostel Petrus markeert en de paus hier de belangrijkste missen van het katholicisme viert. Bovendien hoeft het buitengewone volgens Meyer niet uitsluitend betrekking te hebben op een religieuze beleving. De Sint-Pieter kan ook als ongewoon worden opgevat, omdat de beroemdste architecten en kunstenaars uit de Renaissance en de Barok aan de kerk hebben gewerkt. Het heilige is zodoende niet beperkt tot het religieuze domein.

Putten uit de bron Door de buitengewone eigenschappen van de Sint-Pietersbasiliek kan deze kerk dus als heilig gedefinieerd worden. Het is opvallend dat de opdrachtgever van de bouw van de kerk te Oudenbosch, pastoor Willem Hellemons, deze kwaliteit van de Sint-Pieter ook erkende. In de vroege jaren 60 van de 19e eeuw werden plannen gemaakt voor de bouw van deze kerk, toen Hellemons vaststelde dat de oude parochiekerk te klein zou worden. Zodra werd besloten een nieuwe kerk te bouwen, zag de pastoor een kans om een stukje Rome in zijn eigen dorp te verwezenlijken. Hierbij speelde zijn geloof in de heiligheid van de grote Romeinse kerken een aanzienlijke rol. In een preek vertelde hij het volgende aan zijn parochie: ‘De kerkgebouwen van Rome die onder toezicht van de paus van Rome geheel nieuw opgetrokken en daargesteld zijn heb ik altoos beschouwd als teekeningen die van den hemel afgedaald en van den H. Geest aan den stadhouder van Christus ingegeven zijn.’2 Hier voegde hij aan toe dat ‘hij, die ene kerk bouwt naar ene romeinsche kerk, aan de ware bron put’.3 Het was voor Hellemons daarom evident dat zijn nieuwe parochiekerk op een grote Romeinse kerk moest lijken. Op basis van zijn persoonlijke voorkeuren en smaak werd het uiteindelijke ontwerp een imitatie van de Sint-Pietersbasiliek (fig. 2, 3).

Of Hellemons via de imitatie zijn eigen kerk meer heilige waarde wilde geven, wordt uit zijn woorden niet duidelijk. Wel kan de imi-

tatie begrepen worden als een uiting van verering van de Sint-Pieter zelf. Om dit uit te leggen, verwijs ik nogmaals naar Meyer. Het heilige wordt volgens haar aanbeden via zogenaamde sensational forms. Dit zijn praktijken en ervaringen waarmee toenadering wordt gezocht tot het buitengewone. Dergelijke praktijken creëren een wauw-gevoel aldus Meyer, waardoor personen dichter bij iets kunnen komen dat het gewone voorbijgaat.4 De basiliek van Oudenbosch is een voorbeeld van een dergelijke sensational form, want als gebedshuis is het een plek die gelovigen dichter bij de wereld van God brengt. Maar als imitatie is het tegelijkertijd een gebouw dat een toenadering tot de Sint-Pieter zelf vormt. Kortom, door de geïmiteerde aspecten ervaren bezoekers van de kerk een wauw-gevoel, waardoor ze dichter bij de buitengewone Sint-Pietersbasiliek van Rome komen.

Heilige ervaringen Maar als de basiliek van Oudenbosch een imitatie is, wordt het wauw-effect van de originele Sint-Pieter dan ook geïmiteerd? Ofwel, kan de kerk in Oudenbosch door de gelijkenissen eenzelfde ervaring van het heilige teweegbrengen als de basiliek in Rome? Dit is een vraag die verscheidene religiewetenschappers reeds gesteld hebben met betrekking tot geïmiteerde plekken van devotie. In sommige onderzoeken is geconcludeerd dat een wauw-ervaring gekopieerd kan worden. Religiewetenschapper en historica Colleen McDannel onderzocht bijvoorbeeld replica’s van de Lourdesgrot en ontdekte dat gelovigen de originele heilige

Fig. 1. P.J.H. Cuypers en G.J. van Swaay, Basiliek van de Heiligen Agatha en Barbara, 1865 - 1880, Oudenbosch.

plek kunnen ervaren, indien zij de replica als de echte grot benaderen.5 Er bestaan evenwel onderzoeken die net zo goed het tegendeel aantonen. Antropoloog Ankur Datta laat in zijn studie naar een geïmiteerde hindoetempel bijvoorbeeld zien dat sommige respondenten het originele wauw-effect niet kunnen ervaren, omdat het natuurlijke, het authentieke, niet gekopieerd kan worden.6 Om aan deze tegenstrijdige posities in het wetenschappelijke debat tegemoet te komen, stel ik de term auxiliary sensational form voor. Met dit concept verwijs ik naar een praktijk of uiting die als imitatie eerst een toenadering tot de originele sensational form bewerkstelligt, alvorens een toenadering tot het heilige plaatsvindt waar het origineel naar verwijst. Deze dynamiek zal ik verduidelijken met een voorbeeld. De Basiliek van de Heiligen Agatha en Barbara zorgt voor een ervaring van de Sint-Pietersbasiliek in Rome. Die ervaring verwijst de gelovige als het ware door, waardoor hij een toenadering ondervindt tot de wereld van God – datgene waarnaar de Sint-Pieter als sensational form verwijst. In die zin beleeft de gelovige bezoeker van de basiliek van Oudenbosch inderdaad de heiligheid van Rome.

Naast deze religieuze ervaring, kan het heilige van de imitatie op meer vlakken waargenomen worden. Zoals ik hierboven al heb genoemd, hoeft het buitengewone volgens Meyer niet per se betrekking te hebben op een religie, maar kan uitzonderlijke kunst bijvoorbeeld ook een wauw-effect teweegbrengen. Van een dergelijke dynamiek is ook sprake in de basiliek van Oudenbosch. De beste illustratie hiervan is wellicht het feit dat de kerk is opgenomen in Het Grootste Museum van Nederland. Dit project van Museum Catharijneconvent brengt de mooiste kerken en synagogen van Nederland samen, zodat de uitzonderlijke kunst en architectuur van deze gebouwen beter bekend worden onder een breder publiek. De Heiligen Agatha en Barbara is opgenomen in dit project, omdat de basiliek door de geïmiteerde elementen zo’n buitengewoon ontwerp is geworden. Daarom is de kerk door de band met Rome ‘heilig’ op het gebied van kunst en cultuur.

Conclusie Op basis van Meyers notie van het heilige kan dus inderdaad geconcludeerd worden dat Rome de basiliek van Oudenbosch extra

buitengewoon en dus heilig heeft gemaakt. Als een auxiliary sensational form creëert de imitatie een verbinding met de Sint-Pietersbasiliek in het Vaticaan, waardoor de gelovige via de kerk in Oudenbosch het origineel in Rome kan ervaren. Bovendien is de Heiligen Agatha en Barbara door de geïmiteerde architectuur een uitzonderlijk kunstobject geworden, waardoor de kerk ook op cultureel gebied een zogezegd ‘heilige’ status heeft verworven. Tegelijkertijd kan de kerk gezien worden als een gebouw dat de heiligheid van de Sint-Pieter onderstreept. Pastoor Hellemons zag de Sint-Pieter als een ontwerp van God zelf. Met de imitatie wilde hij de Romeinse basiliek vereren en zodoende werd de kerk in Oudenbosch een plek die de heiligheid van Rome benadrukt. Het kleine Oudenbosch maakt Rome op zijn beurt dus ook een beetje heiliger.

1. Meyer, Birgit. ‘How to Capture the Wow. R.R. Marett’s Notion of Awe and the Study of Religion’. Journal of the Royal Anthropological Institute 22 (2016) 7-26, 20. 2. Geciteerd in Van Casteren, J.W.C., Oudenbosch: beknopt historisch overzicht. Oudenbosch: Gemeente Bestuur Oudenbosch, 1975. 3. Ibidem. 4. Meyer 2016, 20. 5. McDannel, C. Material Christianity. Religion and popular culture in America. New Haven: Yale University Press, 1995. 6. Datta, A. ‘‘That was natural. This is just artificial’!: Displacement, memory, worship, and connection at a Kashmiri Hindu shrine replica’. History and Antrophology 30, nr. 3 (2019) 276-292, ei284.

Afbeeldingen Fig. 1. Afbeelding vrij voor gebruik (CC BY-SA 3.0), foto: G. J. Dukker, bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort (doc. nr.330.021). Fig. 2. Afbeelding vrij voor gebruik (CC BY-SA 3.0), foto: Jean-Pol Grandmont, bron: Wikimedia Commons. Fig. 3. Afbeelding vrij voor gebruik (CC BY-SA 4.0), foto: Zairon, bron: Wikimedia Commons. Fig. 2 (links). Bernini’s baldakijn (1623–1634) in de Sint Pieter, Rome.

Fig. 3 (rechts). Baldakijn in de Basiliek van de Heiligen Agatha en Barbara, Oudenbosch.