Hermes 50: Sabino Arana

NOVIEMBRE 2015 AZAROA. Nº 50 ZBK.

ANDONI ORTUZAR “Después de 120 años, el PNV está viviendo una nueva juventud”

ERRAMUN OSA, MIKEL ZALBIDE, JOSEBA AGIRREAZKUENAGA, IGONE ETXEBARRIA, XABIER KINTANA M. JOSUNE ARIZTONDO, MIREN AZKARATE, PATXI BAZTARRIKA, LOREA BILBAO, AIZPEA GOENAGA, XABIER IRUJO, ODILE KRUZETA, ROSA MIREN PAGOLA, TXOMIN PEILLEN, PELLO SALABURU, BLANCA URGELL, ANDRES URRUTIA

150, 120, 50, 20… Ez, ez da primitibarako zenbaki soka. Zenbaki borobilak dira; bai, borobilak eta esanahi berezikoak. Aurten Sabino Arana jaio zeneko 150 urte betetzen baitira, eta Eusko Alderdi Jeltzalea sortu zenetik 120, eta eskuartean duzuna, irakurle, Hermeseko 50. zenbakia da, eta horretarako 20 kolaboratzaile bildu nahi izan ditugu gure aldizkariko kolore anitzetako leiho zabal honetan.

Edita: SABINO ARANA FUNDAZIOA. Director: JOSÉ ANTONIO RODRÍGUEZ RANZ. COOrdinadora DE EDICIÓN: OLGA SÁEZ. Edukien prestatzailea: erramun osa Colaboran: Mikel Zalbide, Joseba Agirreazkuenaga, Igone Etxebarria, Xabier Kintana, Martin Garitano, m. JOSUNE ARIZTONDO, MIREN AZKARATE, PATXI BAZTARRIKA, LOREA BILBAO, AIZPEA GOENAGA, XABIER IRUJO, ODILE KRUZETA, ROSA MIREN PAGOLA, TXOMIN PEILLEN, PELLO SALABURU, BLANCA URGELL, ANDRES URRUTIA. Diseño: LOGORITMO. fotografía: txetxu berruezo.

Obra Gráfica: IBON GOIRI. Imprime: FLASH IMPRESIÓN. SABINO ARANA FUNDAZIOA: MANDOBIDE,6-3º. 48007 BILBAO T: 94 405 64 50 idazkaritza@sabinoarana.org www.sabinoarana.org D.L.: BI-986-01 ISBN: 1578-0058

Hori dela eta, Sabino Arana ekarri nahi izan dugu gogora. Sabino Arana berak sortu zuen alderdiko EBBko presidentearen ahotan -atzokoa eta biharkoa uztartuz, sustrai sakoneko eta indarberrituta ikusten du Andoni Ortuzarrek EAJ-; Sabino Arana agian ezagunena, aitortuena eta baloratuena ez den ikuspegi batetik aztertuta; Sabino Arana 1901eko Hendaiako biltzarraren argitan; Sabino Aranak euskarari egindako ekarpena gaur egungo euskal kulturaren eragile askoren begietatik.

Urtebetetze ugari, Hermes zenbaki hau opari.

Bejondeizuela!

Erramun OSA

4

Mikel Zalbide

10

Joseba Agirreazkuenaga

30

Igone Etxebarria

40

Xabier Kintana

46

Discurso pronunciado por Sabino Arana en HendaIa en 1901

56

ELKARRIZKETA. Andoni Ortuzar

72

M. Josune Ariztondo

82

Miren Azkarate

84

Patxi Baztarrika

86

Lorea Bilbao

88

Aizpea GoenagA

90

Xabier Irujo

92

Odile Kruzeta

94

Rosa Miren Pagola

96

Txomin Peillen

98

PeLLO Salaburu

100

Blanca Urgell

102

Andres Urrutia

104

gure gauzak

106

APUNTE DIRECTOR

114

Reflexiones

para una convivencia ante el final de ETA

SARRERA

ERRAMUN OSA EUSKALTZAIN URGAZLEA ETA EUSKALTZAINDIKO IDAZKARIORDEA

4

~23. EL SECESIONISMO VASCO (O CATALÁN) Y LA MORAL CATÓLICA. JON SOBRINO

SABINO ARANAREN BEGIRADA LUZEA

E

z gara etorri gorpua usteldu orduko autopsia egitera, haren berezitasun miresgarrien deskripzioa egitera hura hil duten eta beste hizkuntza batez ordeztu nahi duten horientzat. Sabino Aranak Hendaian, 1901eko irailaren 16an, eginiko adierazpenak dira. Izan ere, duela ehun eta berrogeita hamar urte Abandon jaio zenaren itzala ez zen abertzaletasunera, ez eta kontzientzia nazionala eta subjektu nazional baten osagaiak eta ikurrak sortzera mugatu, euskara kontuetan ere saiatu zen, gure hizkuntza biziarazteko eginahalak izanik bere jardunaren ardatz nagusia.

XVIII. mendearen amaieran, Frantziako Iraultzaren hasieran, herrialde horretako biztanleriaren laurden batek hitz egiten zuen frantsesez... baina giza eskubideak aldarrikatu ostean, berdintasunaren izenean, agintari berriek hizkuntza ofizial bakarraren ideologia indarrean jarri zuten. Gertaera horrek eragin zabala izan zuen Europan, bereziki euskara bezalako berezko hizkuntzei neke handiz eusten zieten hizkuntza erkidegoetan. Inguruabar horretan, XIX. mendean zehar, Frantziak eta Espainiak eskuartean zituzten makulu guztiak baliatu zituzten, bai eta berriak sortu ere –esate baterako, derrigorrezko eskolaldia–, subjektu nazional bakarra eta bateratua sortzearren... eta dena ez zen hizkuntza eta kultura kontuetara mugatu, lurralde bakoitzak lehenagotik zituen bestelako berezitasunak ezabatzeko berebiziko ekina antolatu baitzuten.

Jokabide horrek, jarduera ekonomikoaren eraldaketak, hirien indartzeak, Industria

Iraultzaren eraginez sortutako migrazio mugimenduak, norberaren hizkuntzarekiko eta kulturarekiko kontzientziarik ezak â&#x20AC;&#x201C;bereziki garaiko klase gidariaren jarrerakâ&#x20AC;&#x201C;, eredu bateraturik ez izateak eta abarrek euskararen hizkuntza erkidegoa makaldu zuten, horrenbeste non XIX. mendean zehar euskararen hil kanpaiak geroz eta sarriago eta ozenago entzuten ziren... Sabinok ez zien, ordea, hil kanpaien harrabotsei kasurik egin. Ez zion etsipenari tarterik laga, ez eta ustezko ezinaren aurrean amore eman ere. Iraganetik jasotakoari eman nahi zion bizipoza, bai eta etorkizuna ere. Euskara ikasi eta Hendaian zera aldarrikatu zuen: <<Euskara ez dago hilik, hil zorian beharbada, eta maite dugulako ez diogu etsipenik eman nahi eta beraren gaitza ikertzera gatoz bere onera ekartzearren>>.

Sabinok ez zien, ordea, hil kanpaien harrabotsei kasurik egin. Ez zion etsipenari tarterik laga, ez eta ustezko ezinaren aurrean amore eman ere.

Iraganetik jasotakoari eman nahi zion bizipoza, bai eta etorkizuna ere

Eta, onera ekartzeko, bi baldintza azpimarratu zituen: <<bere lurraldearen barruan bizitzarako beharrezko egitea, lagunarte handian zein txikian, eta, beharrizan horiek beroriek asebetetzeko gai bilakaraztea>>. Horra hor laburbilduta XX. mendearen hasieran hizkuntza gutxiagotu bat biziarazteko bi habe nagusiak, antzeko egoera bizi duten hizkuntza erkidego guztiek kontuan hartzen dituztenak... eta beharrezko egiteko, sustapen politika indartsuak abiarazteko heldulekuen faltan, bigarrenari, hizkuntza bateratzeko ahaleginari heldu zion, ortografiatik hasita. Izan ere, Sabino Aranaren hitzak hartuz: <<Begiratu

2~5. Erramun Osa

5

SARRERA euskarari buruz edo euskaraz idazten duten egileen multzoari, eta ozta-ozta aurkituko dituzue hotsak irudikatzeko ikur grafiko berak erabiltzen dituzten idazle bi. Ez da inongo aginterik ezagutzen, eta hori hain da egia, ezen esan bailiteke idazle bakoitzak bere ortografia sistema berezia darabilela>>.

egoitzan, 2015eko apirilaren 17an eginiko mintegian aurkezturiko txostenak argitaratzeaz gain, askotariko iritziak batu nahi izan dituzte Hermes aldizkariaren ale berezi honetan. Honakoa ere berrogeita hamargarrena dena... eta hori beste euskalari handi bat, Koldo Mitxelena, jaio zela ehun urte betetzen diren urtean.

Bistan da, euskararekin loturiko ikasketen egoerak, Sabino Aranaren jazarpenak – tartean kartzelaldiak–, giro politikoak, juzkuek, aurreiritziek eta hizkuntzekiko ikuspegi mugatuek ezinezko egin zutela ahalegin hori bururaino eramatea –horretarako, beste hirurogei urte pasatxo behar izan ziren–, baina eginiko proposamenaren meritua ezin ken dakioke Sabino Aranari. Aitzitik, esandakoak gaurkotasunik ez duela galdu ere esan liteke, batasunean eginiko bide malkarrean, atzeranzko urratsak ikusten baitira bazterretan.

Sabinoren berbetan: <<Berriz ere euskaldunok, nor bere buruaren jabe izan nahi eta geure buruaren kaltetan ari gara!>>.

Azken horrek1 honakoa idatzi zuen: <<Ez da aski gure hizkuntzaren batasuna euskarak iraun dezan, ez hurrik eman ere; ez da aski, baina premiazkoa da, batasunik gabe ez baitu iraungo, bizi garen oraingo eta biharko mundu honetan. Batasuna eginik ere, gal daiteke; batasunik gabe galdua dago aldez aurretik... Hizkuntza ez da hor goian bi hegalez airean dabilen izpiritu mehea (hots, gorputzik ez duen sistema baten eskema soila), baizik eta hemen behean, gizatalde batean, oinak landaturik dituen zer bizi eta sendo bat: gizartean bizi da, hiztunengan; hiztunak ditu jasaile, hiztunek bizi dute. (…)>>... amaierarik ez duen kateari segida emanez, Sukarrietan ehortzita dagoenak esanikoari, <<denon esku dago euskararen bizia>> baieztapenari, hain zuzen.

Abandoarraren jaiotzaren ehun eta berrogeita hamargarren urteurrenean, Sabino Arana Fundazioak eta Euskaltzaindiak Sabino Aranak, Hendaian, 1901eko irailaren 16an eginiko txostena aztertzeko, euskararen bilakaeraz eta erronkez gogoeta egiteko Bilbon, Euskaltzaindiaren

6

3~5. Erramun Osa

1. Mitxelena, K., 1970, “Pro domo”, Egan: Euskalerriaren Adiskideen Elkarteko Buletinaren euskarazko gehigarria, 1-3, 11-26.

LA AMPLIA PERSPECTIVA DE SABINO ARANA

N

o hemos venido a hacer la autopsia de un cadáver antes de que se descomponga, para dejar descrito su admirable organismo a los que hayan causado su muerte y en la esfera de la vida pretendan sustituirlo. Esta declaración fue pronunciada por Sabino Arana en Hendaia, el 16 de septiembre de 1901. De hecho, la influencia de la persona más célebre nacida en el antiguo Abando hace ahora ciento cincuenta años no se limitó exclusivamente al nacionalismo o a la inspiración de una conciencia nacional y a la creación de unos componentes o símbolos de un sujeto nacional; también se ocupó de materias relativas al euskera, en las que el eje principal de su labor reside en los esfuerzos por revitalizar nuestra lengua.

A finales del siglo XVIII, en los comienzos de la Revolución Francesa, sólo un cuarto de la población de ese territorio hablaba francés... pero después de proclamar los derechos humanos, en nombre de la igualdad, los nuevos gobernantes pusieron en vigor la ideología de la lengua oficial única. Ese acontecimiento tuvo una amplia repercusión en Europa, especialmente en aquellas comunidades lingüísticas que hacían pervivir a duras penas la lengua propia, caso del euskera. En ese contexto, a lo largo del siglo XIX, Francia y España emplearon todos los instrumentos de los que disponían entonces, e incluso generaron otros nuevos –por ejemplo, la escolarización obligatoria– para concebir un sujeto nacional único y unificado… que no se circunscribió a la lengua y a la cultura, sino que se tradujo en una actividad organizada e incesante para borrar las características diferenciadas de cada territorio.

Esa forma de proceder, la transformación de la actividad económica, el fortalecimiento de las

ciudades, los movimientos migratorios derivados de la Revolución Industrial, la falta de conciencia hacia la lengua y cultura propias –y en especial, la postura de la clase gobernante en la época–, la carencia de un modelo unificado y otros muchos factores debilitaron la comunidad lingüística del euskera, en tal medida que a lo largo del siglo XIX los toques de campana por su muerte se oían cada vez con más frecuencia y más sonoridad… Sin embargo, Sabino hizo caso omiso al estrépito que propagaban las campanas.

No le concedió un solo segundo a la resignación y no cedió un ápice ante lo que parecía imposible. Al contrario, quiso revitalizar la lengua basándose en el legado del pasado y otorgarle un futuro. Estudió euskera y en Hendaia dijo lo siguiente: <<(El euskera) No es un cadáver, es un enfermo el que tenemos delante, siquiera moribundo, y porque le amamos no nos resignamos a desahuciarle, sino que a estudiar su enfermedad venimos para darle la salud>>.

Sabino Arana no le concedió un solo segundo a la resignación y no cedió un ápice ante lo que parecía imposible. Al contrario, quiso revitalizar la lengua basándose en el legado del pasado y otorgarle un futuro

Y para procurar su mejoría, subrayó dos condiciones: <<hacerlo necesario para la vida, en grande o en pequeño círculo, dentro de su propia tierra, y hacerlo apto de satisfacer esas mismas necesidades>>. Ahí tenemos de forma resumida los dos pilares fundamentales para revitalizar una lengua minorizada a comienzos del siglo XX, los mismos que toman en consideración todas las comunidades lingüísticas que se encuentran en la actualidad en una coyuntura similar... y para hacerla necesaria, a falta de cimientos para iniciar políticas de promoción consistentes, se aferró a la segunda condición, es decir, acometió la unificación de la lengua, comenzando por la ortografía. Dicho en palabras de Sabino

4~5. Erramun Osa

7

SARRERA

Arana: <<Extended la vista por los autores que en euzkera escriben o de él tratan y apenas hallaréis que estén conformes en la representación gráfica de las voces. No se reconoce autoridad alguna, y hasta tal punto es esto cierto, que bien puede decirse que cada autor posee su particular sistema de ortografía>>.

Es evidente que la situación de los estudios relacionados con el euskera en aquella época, la persecución al propio Sabino Arana –periodos de encarcelamiento incluidos–, el ambiente político, los juicios, prejuicios y las visiones limitadas sobre las lenguas hicieron del todo imposible dar término al esfuerzo iniciado por Arana –para eso, tuvieron que pasar algo más de sesenta años–, pero no se le puede negar una pizca de mérito a su propuesta. Al contrario, podría afirmarse que las declaraciones de entonces no han perdido actualidad, puesto que en el escabroso camino de la unificación, también se perciben pasos hacia atrás en los alrededores. Dicho en palabras de Sabino: <<¡También aquí el vasco ha querido ejercitar en su propio daño su característica independencia individual!>>.

En el ciento cincuenta aniversario del nacimiento del vecino de Abando, la Fundación Sabino Arana y Euskaltzaindia, al objeto de analizar el informe presentado por Sabino Arana en Hendaia el 16 de septiembre de 1901, han publicado las ponencias presentadas el 17 de abril de 2015 con

motivo del seminario que se celebró en la sede de Euskaltzaindia para reflexionar sobre la evolución del euskera y sus retos actuales y, además, han querido recoger diversas opiniones relativas al tema en este número especial de la revista Hermes, que cumple su edición número cincuenta. Todo ello en el centenario del nacimiento de otro vascólogo ilustre, Koldo Mitxelena.

De Mitxelena1 es la cita que viene a continuación: <<La unificación de nuestro idioma no es suficiente, ni remotamente, para que perviva el euskera, no es suficiente, pero sí necesaria, puesto que, sin unidad, no pervivirá en este mundo de hoy ni el de mañana. Aun logrando la unificación, puede perderse; sin unidad, está perdido de antemano... El idioma no es un espíritu sutil que vuele con sus alas desplegadas en el alto cielo (es decir, mero esquema de un sistema incorpóreo), sino un ente vivo y vigoroso que asienta sus pies aquí abajo, en un grupo humano: vive en la sociedad, en los hablantes; ellos son su soporte, ellos le dan la vida. (…)>>... y que da continuidad a una cadena sin fin, en la línea de la afirmación expresada por el que yace en Sukarrieta: <<en las manos del vasco está la vida del euskera>>.

1. Mitxelena, K., 1970, “Pro domo”, Egan: Boletín de la Sociedad Vascongada de Amigos del País, 1-3, 11-26.

ARTISTAREN KURRIKULUMA “Goiri Lopez de Arkaute’tar Ibon Deustuko Errepublika Independentean jaio zen 1965ean, baina urte batzuk geroago Begoñako Errepublika Independentera aldatu zen.

Txikitatik, marrazki baragarri eta kokoloak egin eta pellokeriak margotzen ditu, eta lehengo lepotik burua segitzen du. Bizkaiko Artisten Elkarteko kide arduragabe batzuek gogaturik, marrazkilaritza- eta akuarela-eskoletan izan zen Bilboko Berreginen Museoan, baina emaitzak zorigaldukoak izan ziren. Bide onera etorri barik, Arkitektura ikasten hasi zen Donostian 1983an, baina arrakastarik ez zuen izan eta, bi urte geroago, ikasketa horiek utzi eta Leioako Arte Ederretako fakultatean matrikulatu zen. 1991n lizentziatu zen, Ikus-entzunezkoen espezialitatean. Irudigile, infografo, Lanbide Heziketako marrazketa-irakasle, DBHko eta Batxilergoko irakasle aritu da, baita aldizkariak editatzen eta maketatzen ere... Margotzen jardun du beti eta bere margolanak kultur aretoetan, galerietan eta hainbat zulotan erakutsi ditu. Gaur egun, Abandoko Errepublika Urenean bizi da”.

8

XX. mendeko hizkuntzaplangintza, Sabino Aranaren 1901eko saioaren argitan

E

z da lehenengo aldia, Sabino Aranaz eta Hendaian 1901ean egindako biltzarraz diharduguna1. Gai korapilatsua da, nolanahi ere, eskuartean duguna: bai jardunaldi hartaz, eta bai Sabinok hurrengo hilabeteetan izandako jokabideaz, egiarekin nekez ezkon litekeen gauza askotxo esan da. Hori dela medio, mende luzea pasa den arren orduko kontuak ez daude nahi bezain argi. Abandoarrak 1901eko biltzarrean eta, bereziki, hurrengo sei hilabetean eramandako bidea, batez ere, ez dago behar bezain zehatz argiturik. Beste zenbaiten esan-eginak ere analisi on baten premian daude. Kontu horiek (eta hurbilagoko beste hainbat) aztertu eta berrikusi nahirik, berariazko jardunaldia antolatu zuen Sabino Arana Fundazioak 2001ean, Mikel Atxaga buru zela2. Lehen baino argixeago daude orain gauzak, baina ez behar bezain argi3. Egunen batean, astia badugu, helduko diogu berriro kontuari, lehen ekinaldian osorik dokumentatu gabeko hainbat zoko-moko berraztertuz eta ebaluatuz.

Ez da lehenengo aldia, orobat, XIX. eta XX. mendeetako hizkuntza-plangintzak gure artean izan dituen zoko-mokoez jardunik garena.

Aitzitik, euskararen atzerakadaz kezkaturik, irtenbide bi ikusi izan dira funtsean: gaixoari hiltzen utzi4, edota ahuldutako hizkuntza indarberritzen saiatu. Atzerakadarenak ez du eztabaida handirik: bertako zein kanpoko askoren artean lehendik dator ustea edo komentzimendua (eta hainbaten artean kezka edo beldur-ikara), atzera doala euskara: gero eta jende 1. Biltzar bi dira berez, ez bat, kontuan hartu beharrekoak: a) 1901eko irailaren 16an Hendaian egindakoa; b) biltzar haren jarraipen moduan, handik urtebetera (1902ko irailean hortaz) Hondarribian izandakoa. Leku seinalea izan zuen Aranak lehenengoan. Bigarrenean, aldiz, besterik esan izan bada ere, ez zen izan. Motibo bat baino gehiago zuen horretarako. Garrantzitsuenak, nolanahi ere, bi: a) Bilboko kartzelan zegoen preso 1902ko irailean; b) 1902ko martxotik aurrera ez zuen aparteko interesik, bigarren ekitaldi horretan parte hartzeko: ez zion probetxurik ikusten.

2. Orduko (hots, 2001eko jardunaldiko) esan-eginen berri izan nahi duenak 2003an kaleraturiko liburu mardula du eskueran: Euskaltzaleen Biltzarraren Mendeurrena. Sabino Arana Kultur Elkargoaren Jardunaldiak.

Bilbo: Sabino Arana Kultur Elkargoa.

3. Ez dago gaia bere osoan aztertzen duen sintesizko lan asko. Oso gutxi dira, orobat, Manex Goienetxeren moduko azterlan monografikoak: ikus bere 1993ko â&#x20AC;&#x153;Les origines sociales et historiques de lâ&#x20AC;&#x2122;association Eskualzaleen Biltzarraâ&#x20AC;?.

4. Izan da, noski, hori baino jokabide gogor-mingarriagorik erabili duena: hizkuntza desagertzeko neurriak hartzen saiatu denik ez da falta izan, aginte-esparrutik beretik hasita. Halakok ez du, ordea, euskararen atzerakadaz aparteko kezkarik izan. Izatekotan poza sentitu du halakok eta, horrenbestez, beste ideologia eta beste interes-espektro bati dagokio bere jarduna.

10

1~20. XX. mendeko hizkuntza-plangintza, Sabino Aranaren 1901eko saioaren argitan. Mikel Zalbide

Mikel Zalbide Euskaltzain osoa

gutxiagok egiten duela euskaraz, gero eta solaskide gutxiagorekin eta hizkuntzaren gero eta jardun-gune, harreman-sare eta eginbehar gutxiagotan. Kontuak horrela segitzen badu, etorkizun meharra duela “gure hizkuntza zaharrak”. Uste-beldur horrek eraginik, ondoko baieztapena egin izan da maiz, XIX. mendetik aurrera5: “zerbait egiten ez badugu/zue/ te, hau badoa”. Gogoratu Wilhelm von Humboldt6 edota Élisée Reclus7 kanpokoetan; etxekoetan ikus Pascual Iturriaga8, Arturo Campion9 edota Felipe Arrese Beitia10. Hori dela medio, (batez ere) euskaldun askotxo saiatu izan da XX. mendean “zerbait” egiten, euskara (eta bere etnokultura) “hankazgora ez joateko”. Unealdi jakinetan zer egin den, egikera horrek zer oinarri kontzeptual eta soziologiko izan duen eta ondorioen argi-itzalak baloratzen saiatuak gara inoiz edo behin11.

Lehengo kontuak lehengo direla gatozen, ordea, gaurkoetara. Izenburuak markatzen digu, beste hainbatetan bezala, gaurko ekitaldian zertaz hitz egin behar dugun. Izenburua bera nahiko argia da: XX. mendeko Hizkuntza Plangintza analizatu behar dugu, Sabino Aranaren 1901eko saioaren argitan. Honek zera esan nahi du, lehenik eta behin: bada hor nonbait “gauza bat”, kontzeptu edo termino bat, “hizkuntza-plangintza” izenekoa. Hori bakarrik ez: azpimarratzeko moduko “zerbait” egin zen Hendaian, 1901ean, hizkuntza-plangintzaren 5. Berez lehenagotik dator kontua, elite jakinen artean bereziki: demagun, Nafarroari dagokionez, Fermin Ulzurrunen doktoreak Martin de Agoiz nafar diputatuari 1662an bertako hizkuntzaren bilakaeraz egindako gogoeta eta euskara indarberritzeko proposamena: “que en los Tribunales de dichos lugares donde hasta ahora se habla, se escriba y hable en vascuence”.

6. Wilhelm Freiherr von Humboldt: Los Vascos. Apuntaciones sobre un viaje por el País Vasco en primavera del año 1801. (Berrargitalpena, Donostia: Auñamendi, 1975). Ikus bertan euskararen geroaz egiten duen aurreikuspen hitsa.

7. Ikus bere saio famatua: “Les Basques. Un peuple qui s’en va”, in La Revue des Deux Mondes, 68. alea 313-340 or.

8. Ikus, adibidez, gure 2007ko “Pedagogoa Batzar Nagusietan. Hizkuntzen azterbideak, Iturriagaren argitan”.

9. Sendoa da bere idazlangintza zabalean, gai horri eskainitako lekua. Fama 1917ko “el último tamborilero de Erraondo” delakoak eman bazion ere alor horretan, ondotxoz lehenagotik ari izan zen gai hori jorratzen.

10. Ikus, besteak beste, Elizondon, 1879ko Lore-jokoetan, saria jasotako Ama euskeriari azken agurrak olerkia.

11. Demagun, adibidez, 1987ko “Mende-hasierako euskalgintza: urratsak eta hutsuneak”.

alorrean. Gehiago ere ondorioztatu liteke, hartaraz gero, izenburu horretatik: azken ehun urte luzean, demagun XX. mendean, hizkuntza-plangintzaren alorreko hainbat saio egin da gure artean eta saio horiek, banan-banan deskribatzeaz gainera, S. Aranaren 1901eko paradigmaren argitan analiza litezke.

Posible ote da hori guztia txosten bakarraz argitzea?

Ez noski: ez burutik burura, eta neure kabuz. Hartara hurbiltzen has gaitezke ordea: lehen hurbilketasaiotxoa egin dezakegu, beste norbaitek bihar edo etzi aurrera egingo duen eta uzta joriagoa eskainiko digun itxaropenez. Denbora-tartea mugatua dugunez, gaingiroki jardun beharko dugu gehienean, funtsezko elementuetan pausatuz. Lau galdera konkreturi erantzun nahi diegu gaurkoan, behar baino erantzun xumeagoa emango badugu ere: zer da hizkuntza-plangintza?; zer plangintza-saio egin zen 1901ean, eta zer planteatu zuen bertan Sabino Aranak?; zer ibilbide, zer enfoke eta zer ondorio izan du gure arteko hizkuntza-plangintzak, XX. mendean zehar?, eta nola defini litezke ekintza-saio horiek Sabino Aranaren 1901eko paradigmaren argitan?

I.- Zer da hizkuntza-plangintza?

Gai berria eta, aldi berean, zaharra da hizkuntza-plangintza. Foro akademikoan 50 urte doi du,

Euskararen atzerakadaz kezkaturik, irtenbide bi ikusi izan dira funtsean: gaixoari hiltzen utzi, edota ahuldutako hizkuntza indarberritzen saiatu

2~20. XX. mendeko hizkuntza-plangintza, Sabino Aranaren 1901eko saioaren argitan. Mikel Zalbide

11

baina giza arteko jardunean oso da zaharra. Robert B. Kaplan-ek honako hau esanik du, aspaldi ez dela: “in one way or another, language planning is as old as human civilization” (Kaplan, 2013). Europan, mediterraneo aldeko hego-ekialdean bereziki, urrundik dator aditu- edo aginte-esparruko hizkuntzaplangintzaren tradizio dokumentala. Gurean ere ez da atzo goizekoa gai hori, data ezagunei dagokienez ondotxoz berriagoa izan arren: corpus-plangintzaren sailean ikus, adibidez, Larramendiren Gramatika12 eta Hiztegia13 edota perspektiba zehatz eta zabalagorako, Koldo Zuazoren 1988ko tesi-liburua14, euskararen menderik mendeko batasun-bideari buruzkoa.

Status-plangintzari dagokionez, bestalde, ikus batetik Bizkaiko eta Gipuzkoako batzarretara gaztelaniaz (irakurtzen) jakin gabe joateko debekua; demagun, bestetik, Arandako kondeak 1766an Nafarroako goi-arduradunei emandako agindua15, bere baimen espresurik gabe erresuma zaharrean aurrerantzean euskarazko libururik argitaratzen ez uzteko. Agintearen jarduera-esparru operatiboan aspaldidanik badator ere hizkuntza-plangintza, aski jakintza-alor berria da esparru akademikoan: Bigarren Mundu-gerraz geroztikakoa16.

Bigarren Mundu-gerraz geroztik Estatu Batuetako esparru unibertsitarioan garatu izan da, berezki, hizkuntza-plangintza.

Kontzeptu zabalago baten altzoan, hizkuntza-soziologiaren sailean alegia

Hasieran perspektiba deskriptibo eta funtzional hutsetik ekin zitzaion hizkuntza-plangintzaren ikerlanari. Handik gutxira teorizatzen hasi ziren 12. E l Imposible vencido. Arte de la lengua vascongada (1729).

13. Diccionario trilingüe del Castellano, Bascuence, Latín (1745).

14. Ikus Zuazo (1988): Euskararen batasuna. Euskaltzaindia.

15. Ikus, adibidez, Jose Maria Jimeno Jurioren 1997ko Navarra: historia del euskera.

16. Kaplan-en hitzetan “The field is a relatively new addition to the anatomy of academia, having come into existence in the years immediately following World War II -- a period marked by the beginning of the break-up of European colonial empires and the emergence of new nations, particularly in Africa and Asia. Initially called language engineering, the discipline emerged as an approach to creating programs for solving “language problems” in newly independent “developing nations.” (Kaplan, 2013).

12

lehenengo adituak, mundu zabalean: batez ere XX. mendean egin izan da teorizatze-saio hori, lehenagoko mendeetan aurrekari argirik falta ez den arren han eta hemen17. Gogoeta-saio deskriptibotik oso aurrera iritsi ez bada ere maiz, Sprachplanung, Aménagement linguistique, Language Treatment, Language Engineering18, edota, bereziki, Language Planning delako jakintza-alorra sortu, izendatu eta hezur-mamitu izan da apurka-apurka. Jakintza-sail berriaren bide-urratzaileak eta berariazko eragileak ezagunak dira hainbatean: Bigarren Mundu-gerraren aurretik garrantzitsua izan zen hiztun-esparru germanikoaren (edo bere aginte-eremu alofonoan) eta mundu eslaboaren (zehazkiago, ez baita gauza bera, Pragako eskolaren) ekarpena. Bigarren Mundu-gerraz geroztik Estatu Batuetako esparru unibertsitarioan garatu izan da, berezki, hizkuntza-plangintza19.

Kontzeptu zabalago baten altzoan, hizkuntza-soziologiaren sailean alegia, izan zuen abiaburuetariko bat: hizkuntza-soziologia edota soziolinguistika Bloomington-go unibertsitatean, Summer Seminar on Sociolinguistics delakoan, jantzi zen askoren ustez handiki-soinekoz, orain dela berrogeita hamar urte inguru. Hizkuntza-plangintza ere han hasi zen burua agertzen, hizkuntza-soziologia osoaren garapenarekin bat. Estatu Batuetan, soziolinguistikaren alorrean, funtsezkoa izan zen Bloomington-go unibertsitatean 1964ko udan (zortzi astez) hainbat irakaslek eta 17. Nebrixako Elio Antonioren 1492ko Gramática Castellana ez da, urrundik ere, ekimenik ahulena. Ikus William G. Milan 1983.

18. Macmillan Dictionary delakoan ageri den definizioa, “the development of computer systems that process language for use in industry”, definizio aplikatibo posibleetariko bat baizik ez da noski. Hasierako language engineering besterik zen.

19. Hori baino ezarpen-hedadura zabalagoa izanik du, berez, saioak: Asiako hego-ekialdea eta Israel, bereziki, berariazko aztergai izanik dira lehen unetik. Hona J. A. Fishman-ek, 1983an, aurreko hamabost urteetako jarduera nola laburbiltzen zuen: “Empirical research and theoretical formulations pertaining to language planning have benefited substantially from a rather small number of seminal conferences and projects during the past 15 years. This series starts off with the 1966 Airlie House Conference (Warrengton, Virginia) on “Language Problems of Developing Nations”, proceeds to the 1969 conference on “Language Planning Processes” at the East-West Center (Honolulu, Hawaii); reaches a crescendo with the manifold publications and meetings that grew out of the 1969-1972 “International Research Project on Language Planning Processes” which focuses on Israel, India, Indonesia, and Sweden, continues to reverberate to this very day through the Language Planning Newsletter which that project fathered, attracted the attention of a large number of Western and Third-World students at the 1977 Summer Linguistic Institute (held at the University of Hawaii, Honolulu) which was largely devoted to courses and seminars on language planning, and now, in this volumen, attempts to focus primarily on the more modern world via papers prepared in 1979. [1979ko conference hura] focused on the Americas and Europe (..), on the one hand, and on differential language-planning goals (status planning and corpus planning) and foci (decisión making, codification, implementation and evaluation), on the other hand” (Fishman, 1983: 381-2). Israelgo egoera geroztik ere berariaz aztertu dutenen artean ikus bai B. Spolsky-ren 1995eko “Conditions for language revitalization: A comparison of the cases of Hebrew and Maori”, eta bai B. Spolsky eta E. Shohamy-ren 2001eko “Hebrew After a Century of RLS Efforts”.

3~20. XX. mendeko hizkuntza-plangintza, Sabino Aranaren 1901eko saioaren argitan. Mikel Zalbide

adituk eginiko mintegia. Funtsezkoa izan zen ekimen hura hizkuntza-soziologiaren esparrurako20, baina ez horretarako bakarrik21. Mende-erdi pasa delarik ere Bloomington-go ekimenetik, gure artean ez da hartaz gauza handirik entzun, are gutxiago idatzi. Hainbat guretzat kaltean: hobeto aztertu beharko genuke Bloomington-en 1964ko mintegi hartan zer gertatu zen eta mintzajardunaren giza arteko moldaerari, perspektiba linguozentrikoaren urrezko kaiolatik atereaz, perspektiba berriz heltzen nola ikasi zen, nekez eta dolorez: unibertsitate esparruan lehenik, administrazioan gero22. Nolanahi ere, eta harira hurbilduz, egilearen hitzak aintzakotzat hartuz gauza bat dago argi: lehendik aurrelanik eginik zuen arren, Mintegi hartarako prestatu zuen Einar Haugen-ek hizkuntza-plangintzaren lau atalen, geroko lau dimentsio famatuen, matrize ezaguna. Bere hitzetan esanik “J. A. Fishman (is) referring to the fourfold problem areas, a model which I first put into matrix form in an article (1966) in American Anthropologist, written in 1964 for Ferguson’s summer seminar in Bloomington (Haugen, 1983: 269; letra ilun-etzana gurea).

Lehenxeago sortua izan arren terminoa23, garai-inguru hartatik aurrera hasi zen “hizkuntza-plangintza” izendapena unibertsitate alorrean zabaltzen eta garatzen. Einar Haugen norvegiar-amerikarra izan genuen, esan bezala, izendapen hori ingelesezko mundu akademikoan lehenengoz zabaldu zuena. 1966koak ditugu bere “Linguistics and language planning” eta Language Conflict and Language Planning: The Case of Modern Norvegian.

Baita gai horri zuzen-zuzenean heltzen zion “Dialect, language, nation” ere. Izendapen hura hedatu eta indartu egin zen nazioarteko unibertsitate-esparruan, 1960ko eta 1970eko hamarkadetan, eta aski ezaguna bihurturik dugu geroztik gure artean: bai 20. Han azaldu zuen Joshua A. Fishman-ek, arrakasta handirik gabe hasieran, hizkuntza-soziologiaren alorrean aurrera zeraman langintza: ez dakigu une hartako lan osoa (Language Loyalty in the United States), ala Yiddish-ari buruzkoa soilik (Yiddish in America ).

21. Christina Bratt Paulston and G. Richard Tucker editoreen eskutik argi azaldu zen 1997an, lehendik behar bezain argi ez bazegoen, Bloomington-go mintegi haren giltzarri-izaera. Ikus, irakurtzea merezi du-eta, The Early Days of Sociolinguistics: Memories and Reflections izeneko liburua.

22. Gure zenbait kontu, zahar eta berri, perspektiba globalean esplikatzeko aski inportantea genuke, orain ere, bilera haren xedea kontuan hartzea.

Luze-zabaleko hizkuntza-soziologian zentratu bazen ere biltzarra, zenbait aplikazio-esparru berriren artean bere lekua izan zuen ahuldutako hizkuntza indarberritzeko saioen analisiak (ikus Fishman editoreak ekarpen-egile nagusiak ordurako argitaratze-bidean zuen, eta han aurkeztu zuen, elkar-lanezko Language Loyalty in the United States erraldoia).

23. Lehendik zerabilen Haugen-ek language planning terminoa.1959ko bere txosten batek izenburu hau du: Planning for a standard language in Norway.

Zer da, ordea, hizkuntza-plangintza?

Hiztun-jendeak (hiztun batzuek, hiztun-talde jakinek edo hiztun-elkarte osoak) hitzez edo idatziz hizkuntza honetan, horretan edo hartan jardun ahal izateko gizarte alorrean dituen arazoei irtenbide egokia aurkitu eta elkargiroan adosten saiatzea

mundu akademikoan eta bai, parez pare, administrazio-esparruan eta euskalgintzaren alorrean. Nolanahi ere, Planification edo Aménagement Linguistique, Sprachplanung eta, bereziki, Language Planning direlakoak nabarmen hedatu dira nazioarteko unibertsitate- administrazio- eta RLS-esparrura, 1960ko eta 70eko hamarkadetan batez ere, eta aski ezaguna bihurturik dugu kontzeptua, azken berrogei urtean.

Zer da, ordea, hizkuntza-plangintza? Definizio bat baino gehiago eman izan zaio language planning edo hizkuntza-plangintza delakoari24. Hala dira kontuak egungo egunean ere. Definizio guztiak ez datoz bat: definizio asko eman da han-hemen eta aski perspektiba diferentez eginik daude definizio horiek, nahiz eta hurbil samar ibili honetan edo hartan. Aditu batzuen esanean, eta ez dira azkenak zein aipatugabeenak, honelako zerbait genuke language planning delakoa25: hizkuntzak gizarte-giro batean edo bestean dituen arazoei irtenbidea bilatzen saiatzea, 24. H ona horietariko hiru: a) H onela mintzo da Chris Kennedy (1982): “a preliminary definition [accepts] Language Planning as the planning of deliberate changes in the form or use of a language (or a variety), or languages (or varieties). Both planning and language use are socially-based activities and LP is generally regarded as a sub-discipline of sociolinguistics”.

(Kennedy, 1982). b) L anguage planning is an activity, most visibly undertaken by government (simply because it potentially involves such massive changes in a society), intended to promote systematic linguistic change in some community of speakers. The reasons for such change lie in a reticulated pattern of structures developed by government and intended to maintain civil order and communication, and to move the entire society in some direction deemed “good” or “useful” by government (Kaplan, 2013). c) A ccording to Tollefsen (1991), the commonly accepted definition of language planning is that it refers to all conscious efforts to affect the structure or function of language varieties. These efforts may involve creation of orthographies, standardization and modernization programmes or allocation of functions to particular languages within multilingual societies. (Wang Xiaoxue: 2015).

25. Ikus, adibidez, Jernudd, B. H. eta Das Gupta, J. (1971) lanaren muina: “the organized pursuit of solutions to language problems”.

4~20. XX. mendeko hizkuntza-plangintza, Sabino Aranaren 1901eko saioaren argitan. Mikel Zalbide

13

(talde zabal edo murritzagoan) elkar hartuz26. Kontuz, halere: “hizkuntza” diogunean ez dugu justu-justu “hizkuntza” esan nahi, hizkuntzak ez baitira berez hezur-haragizko eta sentimenduzko ente biziak, era bateko edo besteko “arazoak” edo “problemak” izan ditzaketenak. Definizio horrek besterik esan nahi du zinez: hiztun-jendeak (hiztun batzuek, hiztun-talde jakinek edo hiztun-elkarte osoak) hitzez edo idatziz hizkuntza honetan, horretan edo hartan jardun ahal izateko gizarte alorrean dituen arazoei irtenbide egokia aurkitu eta elkargiroan adosten saiatzea: horretarako sorturik da hizkuntza-plangintza.

Definizio horrek zera esan nahi du praktikan: hizkuntza-plangintza egiten den lekuan “arazo” edo “problema” bat dagoela: hots, era bateko edo besteko “hizkuntza-arazoa” dagoela gizartean

Definizio horrek zera esan nahi du praktikan: hizkuntza-plangintza egiten den lekuan “arazo” edo “problema” bat dagoela: hots, era bateko edo besteko “hizkuntza-arazoa” dagoela gizartean. Gizarte osoan edota, maizago, gizarte horren zenbait jardungunetan, zenbait harreman-saretan edota zenbait adierazpidetan. Eragile batzuek (agintariek, establishment-eko elite-ordezkariek, language loyalty-ko protoelite jakinek, hiritarrek luze-zabalean edota, ez hain bakan, hizkuntzalariek beraiek) “problema” bat detektatzen dutela eta arazo horri konponbide egokia bilatzen saiatu nahi izaten dutela. Beste era batera esanik, “arazo”rik gabe ez dago language planning, Sprachplannung edo hizkuntza-plangintzarik. Ondo dagoena konpontzen jende gutxi saiatzen da: ustez ondo ez dagoena konpondu nahiak dakar, normalean, hizkuntza-plangintza. Norbaitek duda egiten badu baieztapen horretaz, badu nora jo ilun daudenak argitzeko: aski du hizkuntza-soziologiaren 26. Gauza bera dio Joshua A. Fishman-ek 1972ko The Sociology of Language ezagunean. Liburuaren 1982ko erdal itzulpenean, konkretuki, definizio hau aurkezten du: “el estudio de la planificación lingüística es el estudio de los esfuerzos organizados para encontrar soluciones a los problemas sociales de la lengua” (Fishman, 1982: 209).

14

(eta sarri, horren barruan, hizkuntza-plangintzaren) XX. mendeko aditu ezagun gehienen ekarpenak arakatzea. Hartarako astirik edo modurik ez balu, aski luke ekarpen horien hainbat izenburutan problem hitza zein maiz agertzen den aztertzearekin27.

Problema horri aparteko garraztasuna aitortu ohi zaio zenbaitetan, conflict/konflikt terminoa erabiltzera iritsiz28. Arriskuan izatea eta hutsegite-porrota ere maiz ageri ohi dira hizkuntza-plangintzaren alor berezi batean, ahuldutako hizkuntzak indarberritzeko saioen bibliografian alegia29.

Zer konstruktu edo zer paradigmatan oinarritzen da hizkuntza-plangintza? Hizkuntza-plangintzaren kontzeptuak, gorago esan dugunez, Einar Haugen du iturburu nagusietariko bat. Orain ere funtsezkoa da, plangintza zer den ulertzeko, Einar Haugen-en 1966ko atalkatze laukoitza30 gogoan izatea.

Hizkuntza-plangintzak lau atal zituen bere esanean: (1) norm selection, (2) codification, (3) implementation, eta (4) elaboration. Hizkuntzaren beraren garapen-bidearen lau mugarri gisa ikusten zituen elementuok Haugen-ek31. Atal bakoitzaren definizio moduko bat ondoko taulatxoan emanik dator32: 27. Ikus, adibidez, ondoko zerrenda laburra, erraz zabal daitekeena: Eduard Hermann-en 1929ko Die litaueische Gemeinsprache als Problem der allgemeinen Sprachwissenschaft; Bohumil Havránek-en 1938ko Zum Problem der Norm in der heutigen Sprachwissenschaft und Sprachkultur; Paul L. Garvin-en 1954ko Literacy as a problem in language and culture eta 1959ko The standard language problem. Concepts and methods; John Bowers-en 1953ko Language Problems and Literacy; J. A. Fishman, C. A. Ferguson eta J. Das Gupta editoreen Language Problems of Developing Nations; Jiri V. “Neustupny-ren 1968ko Some general aspects of ‘language’ problems and ‘language’ policy in developing societies eta 1970eko Basic types of treatment of language problems; Ellis-en eta Mac a ´Ghobhainn-en 1971ko The problem of Language Revival; Joshua A. Fishman-en 1984-ko “On the peculiar problems of smaller national languages” eta abar. Ustez hortik urruti dagoen Uriel Weinreich-en 1953ko Languages in Contact famatuak ere zerbait iragartzen digu, tesi-liburuaren izenburua osorik irakurtzen badugu: Languages in Contact: Findings and Problems.

28. Ikus, adibidez, Einar Haugen-en 1966ko Language Planning and Language Conflict; The Case of Modern Norwegian, Kremnitz-ek 1979an moldaturiko Sprachen in Konflikt; Mattheier-en 1987ko Sprachkonflikt eta, katalan-esparrutik begira, Argente-ren 1988ko “Language Contact, Language Conflict and Generalized Bilingualism Policies”. Euskaldunok hizkuntza-borroka terminoa plazaratu genuen 1977 inguruan, Aitzol izanik bide-erakusle: ikus bere 1934ko Lucha de idiomas en Euzkadi y en Europa. Bagenuen aurretik, are termino bortitzagoaz baliatutakorik: ikus Elissagarai-ren guerre.

29. Demagun, batetik, Macnamara-ren 1971ko Successes and failures in the movement for the restoration of Irish. Ikus, bestetik, Fishman-en beraren hainbat izenburu: 1987ko Language spread and language policy for endangered languages, 1991ko Reversing Language Shift. Theoretical and Empirical Foundations of Assistance to Threatened Languages edota 2001eko Can threatened language be saved?

30. Cobarrubias (1983: 3) eta beste asko hortik abiatzen dira, Hizkuntza Plangintzaren historia laburra egiterakoan.

31. Honela dio Cobarrubias-ek (1983a: 3: Haugen initially conceived these stages as four aspects of language development… as crucial features in taking the step from “dialect” to “language”, from vernacular to standard.

Hots, batez ere corpus planning alorrerako pentsaturik zegoen hasierako konstruktua. Ez hainbat status planning delakora.

32. Guztien iturria Cobarrubias (1983a: 3-4).

5~20. XX. mendeko hizkuntza-plangintza, Sabino Aranaren 1901eko saioaren argitan. Mikel Zalbide

norm selection

(to choose) a language or variety for specific purposes frequently associated with oficial status or national roles. Norm selection is, in an important sense, making official policy.

codification

the stabilization of the norm selected. Codification presupposes norm selection and is related to standardization processes1.

implementation2

the activities of governmental agencies, institutions, and writers in adopting and using the selected and codified norm3.

elaboration

the expansion of language functions and the assignment of new codes, such as scientific and technological.

Language modernization is of the most common activities4.

Horrekin batera, eta handik gutxira (1969an), Heinz-Kloss-en ekarpena izan zuen33. Neustupny eta Rubin agertu geroxeago, Fishman-ekin batera, hizkuntza-plangintzaren atala osatuz, aberastuz eta zehaztuz. 1983an, aurreko ekarpen nagusi horiek kontuan hartuz eta bere hasierako matrizean txertatuz, formulazio hau eskaini zuen Einar Haugen-ek.

Form (policy making)

Function (language cultivation)

Society (status planning)

1.- Selection (decisión procedures) a. identification of problem b. allocation of norms

3.- Implementation (educational spread) a. correction procedures b. evaluation

Language (corpus planning)

2.- Codification (standardization procedures) a. graphization b. grammatication c. lexication

4.- Elaboration (functional development) a. terminological modernization b. stylistic development

Orain ere hizkuntza-plangintzaren erreferentzia nagusietako bat dugu formulazio hori. Bistan da gauza asko falta dela hor, hizkuntza-plangintzaren eremua bere osoan eta bere bereizkunde sendoenekin osorik jaso ahal izateko. Une bateko ikuspegia eta terminologia ganoraz ulertu eta barneratzeko 33. Cobarrubias-en esanean (1983a, 3): “[there are] at least two sources in language planning: Haugen’s (1966) language planning model and Kloss’s (1969) distinction between language status planning and corpus planning”.

Gizartean hizkuntza batek “behar lukeen” erabilera eskuratzeko prozedurez ari da status-plangintza.

Hizkuntza hori gizarte berrirako baliabide egoki izan dadin bere barne-osaeran eta ingurumarian egin beharreko egokitze-lanak ditu corpus-plangintzak gogoan

aski argigarria da ordea. Baita alor honetako azalpen jantziak gizarte-perspektiban egituratzen laguntzeko ere. Taula horretako terminoez eta sailkapen-ereduaz baliatuko gara beraz gaurko txosten honetan, marko horri egin behar zaizkie gehikuntzak erantsiz aldian-aldian. Norbaitek galdetuko du, ez arrazoirik gabe: zein gehikuntza dira horiek? Konstruktu teoriko gisa zenbait mugarri argi izanik ditu jakintza-eremu horrek eta, mugarri horietariko hainbat 1983ko matrize horretan txertaturik badaude ere, beste zenbait ez. Zein bai eta zein ez? Sei mugarri modu aipatu behar dira, gutxienez, 1966ko lehen eredutik gaurko formulazio ezagun eta operatiboenetara. Bistan da mugarri gehiago ere defini litezkeela, baina eskuartean dugun gaia azaltzeko aski direlakoan nago. Sei mugarriok aipatuko dira beraz, hemen: batetik status- versus corpus-plangintza, hizkuntza-eskubideen lurralde- versus norbanakoirizpidean oinarrituriko hizkuntza-plangintza bestetik, hurrenik eskuratze-plangintza, gero goitik beherako versus behetik gorako plangintza eta, azkenik, berariazko versus aurre aurreko plangintza. Ikus ditzagun seiak, labur-labur: • Mugarri handienetarikoa, askoren ustean, Heinz Kloss-ek ezarri zuena da: 1969an, Quebec-en argitara emandako ekarpen famatuan, finkatu zuena alegia34. Hizkuntza-plangintza bi atal nagusitan banatu zuen Kloss-ek: language status planning batetik, eta language corpus planning bestetik. Gure artean, hizkuntzaren status-plangintza eta corpus-plangintza esan ohi zaie horiei, hurrenez hurren. Gizartean hizkuntza batek “behar lukeen” 34. Ikus Research Possibilities on group bilingualism: a Report. Quebec: International center for research on bilingualism.

6~20. XX. mendeko hizkuntza-plangintza, Sabino Aranaren 1901eko saioaren argitan. Mikel Zalbide

15

erabilera eskuratzeko prozedurez ari da statusplangintza. Hizkuntza hori gizarte berrirako baliabide egoki izan dadin bere barne-osaeran eta ingurumarian (ortografian, gramatikan, hitz-altxorrean eta estilo-lanketan) egin beharreko egokitze-lanak ditu corpus-plangintzak gogoan.

• Cultivation, edota hizkuntza bera ekinez, hitzez eta (bereziki) idatziz, lantzea. Neustupný-k, Pragako eskolak Txekiako esperientziatik jasotako eskarmentua kontuan izanik35, aparteko garrantzia eman zion hizkuntza lantzeari36. Puntu hori ahul samar ikusten zen Haugen-en hasierako formulazioan. Ortografia, gramatika eta hiztegiak ondo daude, baina gero hizkuntza horri bere “tornuia” emango dioten idazleak behar dira. Landu egin behar da hizkuntza, gaitu eta trebatu, ordura arte idatzizko jardunean eta formaltasun maila batean falta izan zaizkion baliabideak eskuratu, hedatu eta etxekotzeko37. Hori ere kontuan hartu behar du hizkuntzaren corpus-plangintzak, hasieratik beretik huts egin nahi ez badu.

• Evaluation, edota emandako pausoen ondorioak neurtzea. Joan Rubin-ek, beste hainbat oharrekin batera, ekarpen garratzitsua egin zuen 1971ko bere ”Evaluation and language planning” famatuan. Hizkuntza-plangintza ez da “behin eta betiko” egiten den kontu isolatua eta bakarra, “behin eta berriz” aplikatu beharreko prozedura jarraia baizik. Aplikazio-aldi bakoitzean xede-helburu batzuk markatzen dira, eta helburu horiek zer neurritan bete diren, eta zer neurritan ez, neurtu behar izaten da ganoraz. Neurketa horren emaitzaren argitan, bideberritzea egin beharra ikusten da maiz, honetan edo hartan. Funtsezkoa da ebaluazio-lan hori, emandako pausoek nora eraman gaituzten jakiteko eta bide-okertze posibleak zuzentzeko. Gaur egun ez da hizkuntza-plangintza ganorazkorik planteatu ere egiten, foro akademikoetan38, ebaluazio-atal hori gabe.

35. Ikus, besteak beste, Bohuslav Havránek-en 1964ko “The Funtional Differentiation of the Standard Language” eta P. L. Garvin-en bi hauek: 1954ko “Literacy as a problem in language and culture” eta 1959ko “The standard language problem. Concepts and methods”.

36. Ikus 1970eko bere “Basic types of treatment of language problems”, in Linguistic Communications 1: 77-98.

37. Horrela ulertu behar da, gure ustez, Fishman-en 1983ko aitormen hau: “[There is a] growing awareness that language planning operates at morphosyntactic levels rather than “only” at lexical ones”.

38. Besterik da, zoritxarrez, hortik kanporako praxia. Bagenuke euskaldunok, alferlanean ez ibiltzeko, ebaluazio-lanari begirune handiagoa izateko motiborik. Euskalgintza osoa dago, gure ustez, funtsezko irizpideen araberako berrikustapen horren beharrean. Aitzol baten, Lizardi baten, Mokoroa-Ibar baten eta Seber Altube baten 1930-36 epealdiko ebaluazio-azalpenak argigarriak dira orain ere.

16

• Hizkuntza-eskubideen lurralde-irizpidea versus norbanako-irizpidea. 1975ean, bitan banatu zuen McRae-k glotopolitikaren esparrua, hizkuntza-eskubideak norbanakoaren edota lurraldearen gainean eraikiz: “The principle of territoriality and the principle of personality in multilingual states” zuen bere ekarpen-artikuluak izenburutzat. Funtsezko ekarpena izan da McRae-ren hori, jurilinguistikaren eta glotopolitikaren sailetik. Inpaktu handia izan du ekarpen horrek, bai hizkuntza-plangintzaren alor akademikoan eta bai, bereziki, estatu eleanitzen edota bertako herrialde beregainen lege-marko nagusian.

Tartean, eta besteak beste, Euskal Autonomia Erkidegoaren Autonomia Estatutuan eta 1982ko Normalkuntza Legean. McRaeren arabera aukera bi daude funtsean, hizkuntza bi edo gehiago duten gizarteetan, hiztun batzuen eta besteen hizkuntza-eskubideak arautzeko: hiztun-elkarte bat asentatzen den lurraldea, edota hiztun-elkarte horren partaide den norbanako hiztuna. Irizpide baten arabera Lurraldeak berak determinatzen du zer lekutan zer hizkuntza den baliozko, legezko eta haizu bizitza publikoan39, eta bestearen arabera pertsona da eskubideen oinarri eta jomuga nagusi40. Irizpide batean edo bestean oinarrituriko hizkuntza-plangintza oso da diferentea, gizarte garatu demokratikoetan. Irizpide bakoitzak bere argi-ilunak ditu, Fishman-ek argi eta zehatz azpimarratu zuenez41, baina ezin saihestuzko elementua da hori hizkuntza honen edo horren statusplangintza bideratzerakoan.

• Acquisition planning, edo eskuratze-plangintza. Heinz Kloss-en 1969ko dikotomia argiari hirugarren atala erantsi zion Robert L. Cooper-ek 39.

Etxean, lagunartean eta bizibide informal-pribatuan norberak erabaki dezake, legeari dagokionez, kasu batean zein bestean zer hizkuntzatan egin. Badakigu hori ere ez dela justu-justu horrela: aurrez aurreko jarduera arruntean bertan ondotxoz konplikatuagoa da egoera, perspektiba soziolinguistikotik. Ikus, adibidez, 2009ko nire “Aurrez aurreko jardunaren lekua HINBE saioetan”. Ikuspegi jurilinguistikotik ari da McRae, ordea, eta alde horretatik baliozkoa da hori.

40. Horrela esanik badirudi eguna bezain argia dela bereizkundea. Praktikan, ordea, ondotxoz ilunago dira kontuak. Behin baino gehiagotan saiatua naiz, aparteko garrantzia baitu irizpide bikoitz horrek gure lege-marko nagusian, kontu hori zertxobait argitzen: ikus, adibidez, Zalbide 1990, 1998, 2000, 2002a eta 2007 (edo 2010a).

41. Hona bere hitzak: “Another dichotomy often mentioned (..) pertain to the distinction between the personality principle and the territoriality principle as the legal bases of for status planning. The focus on individual rights (personality principle) does not easily provide ethnolinguistic minorities with strong status-planning protection for their collective cultural processes and institutions. On the other hand, the focus on group rights (territoriality principle) often leads not only to the violation of individual rights but to dangers for the overarching (interethnic) political entrerprise.

Thus, individuals, minorities, majorities, and totalities may represent inconmensurable interests such that even solomonic status planning (were we able to engage in tit) could not simultaneously satisfy them all”.

(Fishman, 1983: 382).

7~20. XX. mendeko hizkuntza-plangintza, Sabino Aranaren 1901eko saioaren argitan. Mikel Zalbide

1989an42: acquisition planning edo eskuratze-plangintza43. Atal biko esparruaren ordez hirukoa eratu zuen berak, L1 edo L2 eskuratzeko bide informalak eta formalak berariaz bilduz hizkuntza-plangintzaren konstruktura, bere bizkarrezur nagusira. Bada motibo sendorik, eskuratze-plangintza aurrez aurre analizatzeko. Hizkuntza-plangintza hezurmamitzeko orduan aparteko lekua aitortu ohi zaie, han-hemen, eskola bidezko ekimenei. Gero sartuko gara ekinbide horren balorazioan. Diogun hemen, atariko gisa, 1901eko ekitaldian bere leku jakina izan zuela eskola bidezko hizkuntza-plangintzak, Cooper-en hitzetan acquisition planning edo eskuratze-plangintzak.

• Top-down versus bottom-up language planning: hots, goitik beherako ala behetik gorako plangintza. Arrasto sakona utzi du zatibitze kontzeptual horrek ere, hizkuntza-plangintzaren alorrean. Ordura arteko zatibanatze horizontalari bertikala, zutikakoa, erantsi diote Robert B. Kaplan-ek eta Richard B. Baldauf-ek: ikus 1997ko Language Planning; from Practice to Theory44. Baldin “hizkuntza-plangintza, zer konpontzeko?” bazen Kloss-en 1969ko dikotomia zurkaizten zuen galdera nagusia, “hizkuntzaplangintza, nork-nola?” galderaren inguruan bilbatu da 1997koa: goitik behera, aginpidez, egin liteke hizkuntza-plangintza, edota behetik gora, jendearen partehartze xume baina eragingarriz. Lehenengoari, kontua askotxo sinpletuz labur beharrez, “top-down language planning” esaten diote Kaplan-ek eta Baldauf-ek; bigarrenari, berriz, “bottom-up”. Euskaraz “goitik beherako” eta “behetik gorako hizkuntza-plangintza” esan ohi diegu, hurrenez hurren. Funtsezko dikotomia da hori, euskaldunon XX. mendeko euskalgintza ulertzen eta kontzeptualizatzen saiatzeko.

• Berariazko versus aurre aurreko plangintza.

Hamarkada berean, eta hurrengoan, azken dikotomia eratu da hizkuntza-soziologiaren alorrean: bai hizkuntza-soziologiaren esparru teorikoan eta bai, partez, bere aplikazio-eremu den hizkuntza-plangintzaren sailean: berariazko ekimena versus bide batezkoa, terminologia batez edo bestez, indar hartuz joan da hori dela medio. Teorizatzen asko-asko saiatu ez bagara ere ezagun samarra dugu euskaldunok, jarduera praktikoz eta bestelako eskarmentuz, zatibitze-alor hori. Euskara indarberritzeko lan gehienak berariaz egin ditugu XX. mendean, baina erdararen 42.

Etengabeko joan-etorria dago data horrekin: batzuek 1989an jartzen dute argitalpena, eta besteek 1990ean. Bego kontua horretan, alferlanetan sartu gabe.

43. Ikus 1989ko bere Language planning and social change.

44. Multilingual Matters.

zabalkunde nabarmena eta lur- zein funtzio-irabazte ohargarria bide batezko jardunak bultzaturik gertatu da hemen, hein handi batean. Hori ez da hemen bakarrik gertatu, eta adituen artean aparteko garrantzia aitortu zaio bereizkunde horri ere: “berariazko plangintza” definitu da batetik, eta “bide batezkoa” bestetik. Kanpoko adituen ekarpenari dagokionez ikus, status-plangintzaren ikuspegitik, Baldauf-en “Unplanned” Language Policy and Planning45. Corpus-plangintza dagokionez ikus J. A. Fishman46 eta, bereziki, Shelomo Morag47. Etxeko perspektibarako ikus Zalbide 200748. Berariazko eta bide batezko corpus-plangintzaz dihardugu hor, hein batean. Status-plangintzaren ikuspegia ere lasai asko erants daiteke ordea: nork esan du Bizkai-Gipuzkoetako arnasguneetan azken mende-laurdenean eragin dugun etxegintzak arnasgune horien geroan (eguneroko mintzajardun arruntean eta, horrenbestez, euskal bizitasun etnolinguistikoaren geroan) mehatxuzko eragin bortitza izan ez duenik?

Top-down versus bottom-up language planning: hots, goitik beherako ala behetik gorako plangintza. Arrasto sakona utzi du zatibitze kontzeptual horrek ere, hizkuntza-plangintzaren alorrean

Azken ohar-parea, hizkuntza-plangintzaz: a) mintzajardunaren giza arteko moldaeran, hizkuntzaren beraren barne-osaeran edota hizkuntza L1 edo L2 moduan eskuratzeko bideetan arazoren bat nozitzen, detektatzen edo aurreikusten denean ekiten zaio, normalean, hizkuntza-plangintzari. Oker jokatuko genuke, halaz ere, hizkuntza-plangintza arazo- edo problema-perspektibatik bakarrik aztertuko bagenu. Jakintza-esparru horrek, eta hizkuntza-soziologia osoak oro har, theory-driven versus 45. Annual Review of Applied Linguistics (1993/1994) 14, 82-89.

46. Bere hitzetan esanik “language planning itself is often but the plaything of larger forces” (Fishman, 1983: 383).

47. Corpus-plangintzari dagokionez ikus 1959ko “Planned and Unplanned Development in Modern Hebrew”.

48. Izenburu hau du ekarpen horrek: “Iparraldeko euskalgintza, XIX. mendearen bigarren erdian: Zaldubi eta bere garaia”.

8~20. XX. mendeko hizkuntza-plangintza, Sabino Aranaren 1901eko saioaren argitan. Mikel Zalbide

17

(social) problem-driven perspektiben arteko tirabira du bere baitan, hasiera samarretik, eta egia da problem-driven perspektiba maiz agertzen dela bibliografian, gorago ikusi dugunez. Jakite-lanketa horren zati on bat teoria arauz eratzen saiatu dira ordea bertako aditu nagusiak, eta hori ezin da alde batera utzi. Funtsean biak (ez problem-driven ikuspegia eta hurbilbidea bakarrik) dira hizkuntza-plangintzaren alorrean zuhur jokatu ahal izateko kontuan izan beharrekoak; b) Plangintzaren kontzeptua bera ez da, bestalde, guztien gogoko. Hizkuntzaren geroa planifikatu egin litekeeneko oinarri-hipotesiak ez aginte-esparruan eta ez akademikoan jaso izan du beti txalo-zartada handirik. Lehenengo esparruari dagokionez, ezaguna da estatu-nazio beregaineko

Beti indartsuaren alde ari den “Laissez faire” jokabidea gutxitan kritikatu ohi da perspektiba sozio-filosofiko horretatik abiatzen direnen artean

hainbat agintarik edo ordezkarik, ustez borondaterik onenaz, egin ohi duen galdera: <<zer problema daukate bada gure herkide horiek, “guztion hizkuntza” ikasi nahi ez izateko edo “guztion hizkuntzan” egin nahi ez izateko?>>. Ustez “berez” datorren “bilakaera natural”ari aurre egin nahia (ahuldutako hizkuntza indarberritu nahia, bereziki) susmo txarrez hartu ohi da sarri, eta hartara bideraturiko plangintzak onespen meharra jaso ohi du. Aspalditxotik antzeman izan da, han eta hemen, hizkuntza kontuetan interbenitzea, jendearen mintzamenean “eskua sartzea”, aieruz hartu ohi dela: beldurrez, errezeloz edota, zenbaitetan, desadostasun agiriz. Bai hizkuntzaren barne-osaeran interbenitzea, eta bai jendearen mintzajarduna (norberarena ez den) hizkuntza baten aldera makurrraraztea, kezka-iturri izan ohi da maiz. Aspaldi samarrekoa (1950ekoa) da, kanpoko adibide ezagun bat baizik ez aipatzearren, Robert A. Jr. Hall-en Leave your Language Alone!.49 Hain 49. Ithaca, N.Y., Linguística.

18

urrutira joan gabe ere izan du ikuspegi horrek, gure artean edo inguruan, detraktore zorrotzik. Haizeari ateak jartzea bezain alferrikakoa iruditzen zaie horietariko batzuei hizkuntza-plangintza. Beste batzuen aburuz, alferlana ez bada ere kaltegarria da (edo hala izan liteke). Beti indartsuaren alde ari den “Laissez faire” jokabidea, aldiz, gutxitan kritikatu ohi da perspektiba sozio-filosofiko horretatik abiatzen direnen artean. Beldurrak beldur eta kezkak kezka, eguneroko praktika zabalak ebatzi du eztabaida, zenbait muga-arazok zutik dirauen arren: hizkuntza eta hiztun-elkarte handi, sendo eta osasuntsuek beren alde gogotik egiten duten hizkuntza-plangintzak zergatik izan behar du alferlan edo kaltegarri txiki-ahulentzat?

Konstatazio etengabe hori dela medio,”problema” kutsua oso barruan eramanik ere jakintza-esparru gisa bere lekua eta balioa irabazirik du hizkuntzaplangintzak, han-hemen. Hartan buruzagi izanikako Fishman-en esanean “in a few years language planning has fully established itself as a recognized topic not only within the sociolinguistic enterprise (both theoretical and applied) but also within the fields of linguistics and social theory more generally. It would be a foolhardy linguist indeed who would now dare to discuss language change without attending to language planning as well, just as it must be a foolhardy sociologist who would work on social change in ignorance of social planning” (Fishman, 1983: 381).

II.- zer plangintza-saio egin zen 1901eko irailean, Hendaian; zer planteatu zuen bertan Sabino Aranak?

Atzekoz aurrera hasiko gara, puntu hau argitzen. Luzaro (ehun urtez-edo) esan izan da, erabateko frakasoa izan zela Hendaiako jardunaldia: zehazkiago, bai Hendaiakoa eta bai, bereziki, handik hamabi hilabetera bere jarraipen Hondarribian eginikakoa. Kulpantea ere argi seinalatu izan da maiz: Sabino Arana eta bere “energumeno bizkaitarristak”.

Bere lokarriko 320 bizkaitarrista ezjakinek lehertu omen zuten biltzarra eta, hein batean, horregatik jarraitu izan omen dugu luzaro ortografia bateraturik gabe. Ez da hau Sabino Arana aldareetara igoarazteko lekua eta unea, eta ez naiz inoren hagiografo-lanean jarduteko pertsona aproposena. Bistan da ordea, guztiarekin ere, urrun dagoela ikuspegi partisano hori Hendai-Hondarribietan 1901ean eta 1902an bizi izandako gertakari multzo zabal, ñabar eta multipolarretik. Gauzak ez ziren, zehatz-mehatz,

9~20. XX. mendeko hizkuntza-plangintza, Sabino Aranaren 1901eko saioaren argitan. Mikel Zalbide

horrela izan. Bistan da Aranak nekez justifika litekeen bidea hartu zuela une batez, baina aurretik beste hainbat biltzarkidek Sabinoren ezjakinean eta bere aurka egindakoak isilduz edo justifikatuz ezin da epai orekaturik atera. Hori bakarrik ez: Aranak Hendaian irakurritako txostenak aparteko garrantzia du, hizkuntza-plangintzaren perspektiba teorikotik50.

Erreferentzia alboraezina da txosten hura orain dela ehun urte inguruko euskalgintza antolatuaren analisi sakona egin nahi duen ikertzailearentzat. Aparteko garrantzia du, batez ere, gutxien aipatzen den atalak: txostenaren lehen parteak51. Saiatu izan naiz inoiz orduko esan-eginak argitzen. Orduan esandakoak ez dira hemen luze-zabal errepikatuko, ez baitago hartarako lekurik. Sintesi moduko zerbait gogoraraztea komeniko da, halere, Aranaren orduko esaneginak perspektiba soziolinguistikoan txertatu ahal izateko. Hona, beraz, gaurko azalpen laburra.

Aparteko biltzarra egin zen Hendaian, 1901eko irailean, hizkuntza-plangintzaren alorrean. Euskararen ortografia bateratzea (zehazkiago, bateratzeko lehen urratsak egitea) izan zuen biltzar hark helburu. Zazpi Probintzietako eta aski ideologia-espektro zabaleko euskalariak eta euskaltzaleak bildu ziren bertan: guztira 35 lagun, eskueran ditugun datu mugatuen argitan. Biltzar hura frakaso handia izan zela esan izan da maiz, eta orain ere ez dut uste iritzi ezkor hori baztertua dagoenik. Egia da gatzik eta piperrik ez zela falta izan 1901eko Biltzar hartan, baina eguna ondo samar joan zen oro har eta, garrantzitsuago dena, hizkuntzaren bateratze ortografikoa konpontzeko lan-metodologia konkretua onartu zen bertan, eta hurrengo hamabi hilabeteetarako (Hondarribian egingo zen bigarren biltzarrera arteko) lan-egutegia xehetu. Frakaso kontuak gerokoak dira, berez, ez Hendaiakoak.

Luze joko luke geroztikako haserrebide mikatz hura hemen orain zehazteak.

50. Paper hura eskuratzea ez da batere lan erraza gertatu. Luzaro saiatu ginen horretan, funtseko elementua izan zitekeela susmatzen baikenuen, baina ez zen batere lan samurra. Asko kostatu da lortzea. Hendaiako 1901eko akta-dokumentu ganorazkorik ez dagoenez (gaurkoz), hanhemen barreiaturik dauden argitasun-printzak biltzen eta lotzen saiatu izan behar genuen: urteak pasa genituen horretan, ustez leku apropos izan zitekeen hainbat biltegitara hurbilduz: Baionako Euskal Museoaren artxiboa miatzeko aukera izan genuen horrela, besteak beste. Bilketa-lan horietan ari ginela, halako batean, zera jakin genuen: JEL aldizkarian argitaratu zela, 1908an, Sabino Aranaren Hendaiako txosten hura. Arratira joan ginen, Abertzaletasunaren artxibo monografikora, eta bai: 1908ko JEL aldizkaria han zegoen. Baina artikulua ez: guraizez, artaziz ebakita zegoen, auskalo nork, noiz eta zergatik, Hendaiako txostenaren artikulu hura. Azkenean Derioko liburutegian lokalizatu ziguten, eta horrela dugu orain ezagun. Eskerrik beroenak zor dizkiegu odisea txiki hartan bidaide izandako guzti-guztiei.

51. Ahuldutako hizkuntzak (hots, ahuldutako hiztun-elkarteak) indarberritzeko aplikatu ohi diren neurri ezagunen ebaluazio-lan sendoa egin ondoko lehentasun-eskema baliagarria eskaintzen da bertan.

Sabino Aranak aurkeztu zuen Hendaian, dakigularik, idatzizko proposamen bakarra. Berea izan zen euskararen ortografia bateratzeko biltzarkideek aztergai izan zuten metodologia-proposamena eta lan-agenda. Oso gaitzetsia izan da gero proposamen hura, ia inork inoiz irakurri izan ez badu ere. Sabino Aranaren proposamen hura funtsezkoa da, ordea, 1901eko udazkeneko bere gogo-aldartea (tartean bere fase espainolista) eta, bereziki, hizkuntza-soziologiaren alorreko paradigma-lanketa berria ulertzeko eta baloratzeko. Baita ere, nola ez, XX. mendeko plangintza-saioek gure artean izandako argi-ilunak paradigma argi eta landu baten aurrez aurre aztertu ahal izateko. Alde horretatik funtsezko lau elementu ditu, funtsean, Sabino Aranaren 1901eko txostenak: â&#x20AC;˘ Corpus- eta status-plangintza ongi bereizi behar dira, bata eta bestea elkarren arrimuan hazten eta garatzen badira ere sarri; â&#x20AC;˘ Corpus-plangintzan jardutea alferlana da kasik, status-plangintza koherente batean txertatzen ez bada; â&#x20AC;˘ Eskola ez da, eta ezin liteke izan, ahuldutako euskara sendo indarberritzeko saio globalaren muin eta motore; eta â&#x20AC;˘ Euskalgintza osoa giza arteko mintzajardunaren perspektiba sozialean txertatu behar da, atarramentu onik izango badu.

Besterik ere azaldu zuen Aranak Hendaian.

Txostenaren bigarren partean, horrela, une hartan euskalari eta euskaltzale askoren ustean lehentasun osoa zuen corpus-plangintza jorratu zuen. Konkretuki, euskararen batasun ortografikoa eskuratzeko prozedura bat proposatu zien biltzarkideei. Horren aurretik, eta gure ustez horren gainetik, hizkuntza -plangintzaren (orduko, oraingo eta betiko) ardatz nagusiak definitu zituen argi. Bere azalpen hura xeheago ere eman liteke, baina funtsean goiko lau puntu horietara bil liteke. Ikus ditzagun lau puntuok, halako xehetasun batez:

Sabino Aranaren proposamena funtsezkoa da 1901eko udazkeneko bere gogo-aldartea eta, bereziki, hizkuntza-soziologiaren alorreko paradigma-lanketa berria ulertzeko eta baloratzeko

10~20. XX. mendeko hizkuntza-plangintza, Sabino Aranaren 1901eko saioaren argitan. Mikel Zalbide

19

a) Corpus- eta status-plangintza ongi bereizi behar dira. Bata eta bestea elkarren arrimuan hazten eta garatzen badira ere sarri, ongi berezi behar dira atal biok: oso diferenteak dira biak aplikazio-esparruz, eragilez, lan-prozeduraz eta ondorioz. Argi bereizi behar dira, beste hitzetan esanik, corpus- eta status-plangintza. Aranak ez zerabilen artean, bistakoa denez, gero (batez ere 1960ko hamarkadan eta ordutik hona) garatu den terminologia teknikoa: berak ez dio inon “planificación lingüística” edo antzekorik erdaraz, are gutxiago euskaraz.

Bere azalpenak oso argiak dira ordea, ehun urte luzeren buruan. Orain ere lehen begi-kolpean jaso ohi du azalpenaren muina, aparteko eragozpenik gabe, euskaltzale edo euskalari adituak. Bere hitzetan esanik, “para que el euskera se levante y viva son indispensables a la vez dos cosas: hacerlo necesario para la vida, en grande o pequeño círculo, dentro de su propia tierra, y hacerlo apto de satisfacer esas necesidades”. Batetik status-plangintza modu bat

Sabino izan genuen, hortaz, gure artean hizkuntza-plangintzaren gaia, kontzeptualki eta bere osotasunean lehenengoz definitu eta mugarriztatu zuena

definitzen du hor: izan diren eta izan litezkeen status-plangintza posible ugarietariko bat. Konkretuki, Joshua A. Fishman-ek handik 90 urtera Reversing Language Shfit (RLS) bataiatu zuena eta guk, hoberik ezean, aspaldiko urteotan Ahuldutako Hizkuntza Indarberritzea (HINBE) moduan eman ohi duguna.

Baliteke Sabinoren aurretik gure arteko norbaitek halakorik esan (eta han edo hemen idatzirik utzi) izana. Litekeena da hori baina, bazterrak batera eta bestera jiratu ditugularik, ez dugu horren aurrekari argirik lokalizatu: hurbilena Iturriaga genuke, baina hark ere ez zuen formulazio integratu hori espresuki azpimarratu. Hots, baliteke Sabinoren aurretik gure artean beste norbaitek hori bera esanik izana, baina ez dugu horren berri. Kontuak horrela badira Sabino izan genuen, hortaz, gure artean hizkuntza-plangintzaren gaia, Heinz-Kloss-en zati-banatze dikotomikoaren arabera, kontzeptualki eta bere osotasunean lehenengoz definitu eta mugarriztatu zuena. Bere ondoko hainbat euskaltzaleren ekarpenetan, bai

20

Koldo Eleizalderen Oñatiko biltzarrekoan, bai Seber Altuberen saioetan eta bai Koldo Mitxelenaren hainbat idazlanetan, bada horren arrasto garbirik. Zenbaitetan (Oñatikoan adibidez) perspektiba globaletik egin izan da hori, eta beste batzuetan (Mitxelenaren Arantzazuko txostenaren abiaburuko pasartean adibidez), perspektiba sektorialetik (azken kasu honetan euskarazko irakaskuntzarenetik). Ez zen ordea etxean bakarrik bide-urratzaile gertatu Sabino Arana.

Nazioarteko perspektiban ere ildo-berritzaile eta aurrelari gertaturik da abandoarra bere zati-biketa hartan. H. Kloss-en aurretik, 68 urtez aurretik, ibili zen horretan Sabino. Inork ez dio, Hendaiako biltzarretik ehun urte luze pasa direlarik, berritasun hori aitortu. b) Corpus-plangintzan jardutea alferlana da kasik, status-plangintza koherente batean txertatzen ez bada. Hizkuntza txikiak indarberritu edo biziberritu nahi badira, gakoa ez dago corpus -plangintzan, status-plangintzan baizik. Bistan da hizkuntza osasuntsuek, galtzeko arriskuan ez dauden eta urteetako beregaintasun soziokulturala eta politiko-operatiboa izan dutenek bereziki, ahoz eta (bereziki) idatziz jarduteko eredu estandarra eskuratua dutela: alde horretatik bide bat markatzen dute, hizkuntzen garapen-bidea. Batasun-lan hori buruz eta neurriz egiten bada euskarari ere on egin behar dio hortaz, ez kalte. Gauza bat da ordea neurri bat onuragarri izatea, eta beste bat lehentasun handikoa izatea. Ahuldutako hizkuntza, orain dela ehun urteko euskara, indarberrituko bada soluzio nagusia ez da ortografia bateratzea, bere ohiko hitz-altxorra osatu eta eginkizun berrietara zabaltzea, hizkuntza hori errejistro jaso-formaletan egoki erabiltzeko gramatika-arauak prestatzea eta abar, hizkuntzari (aginte-esparrutik normalean) status ofiziala edo de facto-zko lejitimazio soziala eskuratzea baizik, gizarte-bizitzaren zenbait esparrutan (ahalik eta gehienetan) lehiakiderik gabe erabilia izateko. Bere hitzetan esanik: “Hacedlo (euskara alegia) necesario, en grande o pequeña escala, a la vida social dentro del territorio de la raza a que pertenece (..) y al mismo tiempo (ez horren aurretik) hacedlo capaz de llenar esas necesidades (..) y entonces tened por seguro que el euzkera vivirá vida propia, lozana y próspera (..)”.

Ortografia, gramatika eta hiztegi hoberenak alferrik dira euskara hondamenditik salbatzeko, horien aurretik edo horiekin batera hilzorian dagoen hizkuntzari eguneroko gizarte-bizitzan bere-bereak izango dituen jardun-guneak eta giza arteko harreman-sareak atxikitzen ez bazaizkio. Status-plangintzaren

11~20. XX. mendeko hizkuntza-plangintza, Sabino Aranaren 1901eko saioaren argitan. Mikel Zalbide

egitekoa da, ez corpus-lanketarena, hizkuntza ahulari jardun-gune eta harreman-sare horiek ziurtatzea.

Segun zer jardun-gune eta harreman-sare eskuratu nahi zaizkion euskarari, halako status-plangintza eratu ere beharko da. Eta orduan, ez lehenago, has gaitezke corpus-plangintza egokiaz hitz egiten.

Segun hizkuntza horrek zer jardun-gune, harreman -sare eta funtziotan nagusitasuna eskuratzen duen, horren araberakoa izan beharko du, garapen-mailaz eta hedaduraz, bere ortografian, lexikoan eta gramatikan egin nahi den eguneratze-saioak ere. Status -plangintza horren araberakoa, eta horren zerbitzari, izan beharko baitu corpus-plangintzak. c) Eskola ez da, eta ezin liteke izan, ahuldutako euskara sendo indarberritzeko saio globalaren muin eta motore. Literatura-lanketa ere ez. Hartarako lagungarri on (eta, hainbatean, ezinbesteko) da euskal eskola (gogoratu Mitxelenaren 1968ko txostenaren lehenengo pasartea), baina tren osoa bere kabuz aurrera eramango duen lokomotorea ez da batasun-lantze hori. Beste horrenbeste gertatzen da, Sabino Aranaren esanean, euskarazko literatura-lanketarekin. Bere hitzetan esanik “es general hoy la ilusa y frívola pretensión de cosechar el fruto sin cultivar la planta; hay obstinado empeño en empezar por donde tenemos que concluir; confúndese lastimosamente el efecto con la causa, y se juzga que de la enseñanza y la literatura de una lengua es de los que recibe ésta la vida, cuando es todo lo contrario. La literatura no desciende al pueblo, sino que de él brota y se levanta. No son las escuelas las que hacen necesario el uso de la lengua, sino que de la necesidad de este uso nacen las escuelas. ¿Qué autor escribirá en lengua que nadie entienda?; ¿qué escuela se verá concurrida como en ella se dé la enseñanza en idioma que para nada sirva? Hagamos los vascos que el uso del euzkera sea necesario en nuestra tierra, si queremos que el euzkera viva”. Urteak eraman ditugu hezkuntza -sailean, euskara indarberritzeko neurri operatiboak hartzen eta lortuz gindoazen emaitzak ebaluatzen.

Mende-heren batez bizi izandako esperientziaz, eta handik jasotako eskarmentuaren argitan, zera esan dezakegu: Sabino Aranak 1901ean egindako baieztapen hori aski arrazoizkoa da. Ikus, diogunaren indargarri, Zalbide 1991, 1998, 2000, 2002a eta 2007. Mundu mailako perspektiba zabalerako ikus J. A. Fishman-en Limitations on school-effectiveness in connection with mother tongue transmission52.

52. Leku batean baino gehiagotan eman da artikulu hori argitara. Gaurkoan iturri honetaz baliatu gara: 1991ko Reversing Language Shift, 368-80 or.

Deigarria da zinez: Joshua A. Fishmanek XX. mendearen bukaera aldera ateratako ondorioa, askoren belarri-mingarri gertaturikoa, baieztaturik zeukan Sabino Aranak, labur eta argi, mende-hasieran. d) Euskalgintza osoa giza arteko mintzajardunaren perspektiba sozialean txertatu behar da. Bere indarguneak eta bere ahuldadeak non dauden eta zenbatekoak diren jakin behar du euskara indarberritzeko estrategia definitu nahi duen euskaldun-jende adituak, eta euskara indarberritzeko status-plangintza osoa ezagutza horren arabera moldatu. Bistan da soberania territorial osoko situazioak asko erraztuko lukeela euskara indarberritzeko saioa (hori baino gehiago zioen berak53: kolpe batez-edo jarriko litzateke euskara, egoera hori eskueran izanez gero, konponbidean). Egoera hori eskueran ez denez, ordea, beste bide bati heldu beharra dago: goitik beherako status-plangintza ezin aplika litekeenez, saia gaitezen behetik gorako plangintza moldatzen eta hezurmamitzen, beharrezko hizkuntza bihurtuz euskara eskualde, jardun-gune edo harreman-sare batzuetan. Bere hitzetan esanik: “como el pueblo vasco alcanzara su ….54 todo sería cuestión de una plumada de gobierno, y la necesidad del uso del euzkera se extendería a todo el territorio.

Pero en el presente estado de ….55 vasca y de ….56 franco-hispana, sólo de la iniciativa e influencia particular puede esperar el euzkera hacerse necesario

Deigarria da zinez: Joshua A. Fishmanek XX. mendearen bukaera aldera ateratako ondorioa, askoren belarri-mingarri gertaturikoa, baieztaturik zeukan Sabino Aranak, labur eta argi, mende-hasieran

53. Inor gutxik izenpetuko luke gaur, hain erraz eta hain mugagabe, baieztapen hori: independentziarik gabe atera zen hebraiera aurrera (batez ere 1880-1935 epealdian), eta 1922tik honako independentziak ez dio irlanderari, ia ehun urteren buruan, amestutako salbamenik ekarri. Nekez uka liteke, halere, gainerako baldintza demografikoak, ekonoteknikoak eta soziokulturalak berdinak edo berdintsuak balira burujabetza territoriala ahuldutako hizkuntzaren alde letorkeela, ez kontra.

54. Hutsunea JELek berak autozentsuraz egina.

55. Berriro autozentsurazko hutsunea.

56. Berdin.

12~20. XX. mendeko hizkuntza-plangintza, Sabino Aranaren 1901eko saioaren argitan. Mikel Zalbide

21

en extensión relativa, y apto, en absoluto, de llenar el uso a que se aplican las otras lenguas en la vida moderna”. Ordura arte karta bakarrera jokatzen ari izandakoa (independentzia izanik helburu bakar) ezker-eskuin mugitzen hasten da: “ahal denean ahal den hoberena”, horra hor Aranak 1901eko irailean hizkuntza-plangintzaren status-alorrari begira egindako proposamena.

Aldaketa handia zekarren paradigma berri horrek. Nabarmen aldentzen zen formulazio hori, adibidez, 1888ko Sabino Aranagandik. Baita 1890eko hamarkadako alderdi-sortzailearen jardunbide nagusitik ere. Politika alorrean errealismora aldatu zen Sabino 1901eko udazken aldean eta, era berean, euskalgintzaren zenbait atal perspektiba linguozentriko gotorretik soziolinguistikora zabaldu eta birmoldatu zuen. Duda egin du askok, Sabino

Ordura arte karta bakarrera jokatzen ari izandakoa (independentzia izanik helburu bakar) ezker-eskuin mugitzen hasten da: “ahal denean ahal den hoberena”, horra hor Aranak 1901eko irailean hizkuntza-plangintzaren status-alorrari begira egindako proposamena

Aranaren 1901eko aldakuntza horiek noraino izan ziren benetako, eta noraino unean uneko beharrizanak hala eragindako taktika huts. Politika kontuak hartan aditu direnentzat utzirik, gatozen gurera, euskalgintzaren alorrera alegia. Bistan da grafizazio-, gramatikazio- eta onomastika-berritze alorrean lehengo lepotik izan zuela Sabinok, gero ere, burua.

Handik oso gutxira hil zen ordea, eta heriotza goiztiar hura tarteko izan ez balitz ezin jakin liteke 1901eko paradigmak zer neurritan astinduko zukeen Arana berria. Bistan da bere jarraitzaile kualifikatuenetako batek, Koldo Eleizaldek, paradigma berriaren ildotik aurrera egin zuela gogotik (ikus Oñatiko 1918ko bere hizkuntza-plangintzazko txosten ezaguna) eta beste zenbait jeltzalek ere, tartean Seber Altubek, aranazale ortodoxoen oso bestelako corpus-plangintza bideratu zuela bere bizialdi luzean. Hemen

22

azpimarratu nahi dena bestetik da, ordea: corpus -plangintza autonomorik (orobat acquisition planning edo eskuratze-plangintza beregainik) ez zuen Aranak 1901ean ontzat eman. Ordura arte inork ezarri gabeko Rubicon kontzeptual sakona ezarri zuen berak, gure artean. Inplizituki onartua zegokeen hori, seguruena, hainbaten jardunean. Ez, ordea, kontzeptualki esplizitatua eta ez, praktikan, gure arteko inork inon aplikatua. Sabino Aranaren merezimendua da hori guztia.

Hiru eratako plangintza egin nahi izan zen, funtsean, Hendaian. Hasieran, argi eta berariaz azaldurik, bi helburu zituen biltzarrak: euskararen barne-osaeraz gogoeta egitea, batetik; euskaren ortografia bateratze bidean jartzea, bestetik. Gero (arratsaldez), bilerak aurrera egin ahala eta aurrez hartarako asmorik izan gabe, euskara indarberritzen laguntzeko euskaltzale-elkartea sortu eta zabaltzea proposatu zen: hots, bottom-up moduko status-plangintza jarri nahi izan zen abian, ortografia kontuaz aparte. Goizeko bi helburuetarik, lehenengoari ez zitzaion antza jaramon handirik egin: Aranak berak argi ikusten zuen zazpi probintzietarik (lehenengo aldiz historian, itxuraz) euskalari eta euskaltzale mordoska bildu bazen biltzar batean bilera hori ezin zitekeela izan euskararen barne-osaeraz gogoeta egiteko, gauza praktikoagoa abian jartzeko baizik: ortografia bateratze-bidean jartzeko.

Corpus-plangintzaren alorrean sartzen zen hori, bete-betean, eta hartan zentratu zen Arana erabat.

Beste inork ez bezala berariazko txostena idatzirik ekarri zuen biltzarrera, eta jendaurrean (ez nekerik eta gorabehera malkartsurik gabe) irakurri.

Hau da, gure ustez, Sabino Aranaren Hendaiako txostenaren atal soziologikoaren muina: bere jardun-esaparru (funtzional, espazial edota sinboliko) propioa behar du hizkuntza orok, biziko bada. Inork disputatuko ez dion esparrua. Esparru handia edo txikia, horretan ez dago ezinbesteko neurri estandarrik; baina berea. Bere etxe horretan nagusi bakar izan liteke, edo beste (normalean handi-indartsuago) baten uztarkide suertatuko da, bakoitzak bere funtzio-banaketa egonkorra duelarik57. Gauza bat du, ordea, hizkuntza orok ezinbesteko: bere gizarte horretan indarrean dagoen social reward sistemari egoki txertaturik egon behar du.

Harreman-sare edo funtzio batzuetan jarduteko 57. Diglosia konturik ez zuen, jakina, Aranak Hendaian aipatu. Diglosiaren kontzeptutik ez zebilkeen hain urrun, halere, “en grande o pequeño círculo” eta “en parte” zioenean. Azken puntu horretaz ikus Zalbide 2011a.

13~20. XX. mendeko hizkuntza-plangintza, Sabino Aranaren 1901eko saioaren argitan. Mikel Zalbide

beharrezkoa edo onuragarria izan behar du bertako hiztunentzat. Hizkuntza hori ez dakitenek sentitu egin behar dute ez jakite horren galera edo kaltea.

Hori gabe, alferrik-edo da gainerako guztia. Euskarari jardun-esparru, harreman-sare eta funtzio-sorta jakina atxikitzen eta errespetatzen bazaio, nahi bezain handia ez bada ere, posible izango du hizkuntzak bizirik ateratzea. Bestela ez. Status-plangintza horri eskerrak bereganatu berriak dituen gizarte-funtzio horiei ongi erantzun ahal izateko, jakina, berariazko corpus-plangintza beharko du euskarak. Aranak behar-beharrezkoa ikusten du euskararen ortografia bateratzea, ohiko hitz-altxorra garbitzea eta terminologia berriak sortzea, hizkuntz eredu funtzional, osabete, malguak lantzea. Nola esango du bada ezetz, beti horretan dabilenak!

Biak dira beharrezkoak, baina lehenengoa lehenen. Berriro ere bere hitzetara itzuliz, “para que el euzkera se levante y viva son indispensables á la vez dos cosas: hacerlo necesario para la vida, en grande o en pequeño círculo, dentro de su propia tierra, y hacerlo apto de satisfacer esas mismas necesidades”.

Nolakoa izan zen beraz Sabino Aranaren 1901eko plangintza-saioa? Itzul ditzagun begiak, une batez, Einar Haugen-en 1983ko matrize berritura, batetik, eta handik aurrera azaldu diren dikotomia operatiboetara: lurralde- ala norbanako-irizpidea; eskuratze-plangintzarik bai/ez; goitik beherako ala behetik gorako plangintza; eta, azkenik, berariazko ala aurrez aurreko plangintza. Elementu horien argitan honela kalifika liteke Aranaren 1901eko saioa: a) Batez ere corpus-planning saioa izan zen 1901ekoa. Ez corpus-plangintza zabala, hartarako lehen pausoa baizik. Konkretuki 2. gelaxkako kodifikazio-lana eta, are konkretuago, Haugen-ek 2. lerroan graphization izendatu zuena. Euskal ortografia bateratzen hasteko proposamena; b) 1901eko saioa ez zen, ordea, hori bakarrik izan. Horren aurretik, eta gure ustez horren gainetik, ortografia batzeko saio hura status-planning baten altzoan txertatu beharra aldarrikatu zuen espresuki, eta hartarako dei egin. Euskararen status-egoera indartu gabe, espazio territorial edo soziofuntzional batean edo bestean nabarmen hobetu gabe, alferlana zatekeen ortografia bateratzen saiatzea; c) Lurralde osoan (biztanle guztiengan) aplikatzea nahi zukeen Aranak plangintza “ona”. Hori

ezinezkoa zenez, ordea, norbanakoen alorrera mugatzea proposatzen zuen saioa: bai status- eta bai corpus-plangintza. Zehazkiago, ortografia alorrean ezinbestekoa izango zen adibidez Hendaiako prozeduran parte har zezatenek handik aurrera han adostutako ortografia erabiltzea. Hartarako konpromiso pertsonala hartzea planteatzen zuen abandoarrak. Konpromiso pertsonala edota, zenbait biltzarkideren kasuan, zuten arduragatik (aldizkari baten zuzendari edo arduradun...), korporatiboa; d) Acquisition edo eskuratze-plangintzarik ez zen berariaz planteatu Hendaian. Bilera ez zen horretarako. Inork ez zuen esan halakorik egin beharko ez zenik, baina (dakigunaren argitan) 1901eko bilera hartan ez zen gai hori luze-zabal tratatu. Gauza bakarra esan zuen Aranak, horri zegokionean: alferrik zirela (haur erdaldunak euskalduntzeko) euskal eskolak, horrekin batera edo horren aurretik euskararen status-egoera neurri batean edo bestean zurkaiztu eta euskararen behar moduren bat gizarteratu gabe;

Hau da, gure ustez, Sabino Aranaren Hendaiako txostenaren atal soziologikoaren muina: bere jardun-esaparru (funtzional, espazial edota sinboliko) propioa behar du hizkuntza orok, biziko bada

e) Era berean, Haugen-en laugarren gelaxkako elaboration (functional development) delakoa ez zen Hendaian aurrez aurre tratatu. Literatura bidezko hizkuntza landu eta gaitzea, Heinz Kloss-en 1952ko eta 1967ko Srachausbau edota ingeles -munduko elaboration (partez cultivation) delakoa, nolanahi ere, status-plangintzarekin batera (ez hura gabe edo haren aurretik) egin behar zela azpimarratu zuen Sabino Aranak. Bilera hartan ez zen berak hain gogoko zituen hizperrigintzaz edota estilo-lanketaz ezer handirik esan. Ezertxo ere ez agian. f) Goitik behera eta berariaz egiteko lana zen, Aranaren ustez, hizkuntza-plangintza. Ezinezkoa izanik hori gizarte-giro hartan, behetik gorako

14~20. XX. mendeko hizkuntza-plangintza, Sabino Aranaren 1901eko saioaren argitan. Mikel Zalbide

23

status plangintza aldarrikatu zuen, hartarako zabalik utziaz bai aurre aurreko eta bai bide batezko jardunbideak.

Laburbilduz: ongi jositako argudio-sorta eskaini zuen Aranak Hendaian, euskararen ahuldadeak eta sendabideak gizarte-bizitza berriaren argitan analizatu ahal izateko. Transformazio ekonoteknikoaren, urbanizazio azeleratuaren eta bestelakotze demografikoaren eskutik luze-zabaleko mintzaldaketa eta transetnizazioa eragiten ari zen, Bizkai-Gipuzkoetan batez ere, modernizazio-prozesua. Gizarte-aldaketa horrek berekin zekarren social reward sistema berria oso begien aurrean zeukan abandoarrak noski. Gizarte-berrikuntza horren ondorio soziokulturaletan zentratu zen bera, bileraren berezko aztergai zen ortografia kontuari heldu aurretik. Hortik abiaturik, grafizazio-lanerako proposamen konkretua planteatu zuen Hendaian. Itxura guztien arabera, Aranaren proposamena aurkeztu, eztabaidatu eta onartu egin zen bertan. Gero, beste kontuak dira horiek, han hartutako bidea aldatuz joan ziren batzuk eta besteak. Aranak berak, une batez, oker bidetik jo zuen besteek bere proposamena, Hendaiako biltzarrak adostu eta onartua, itxuraldatzen ari zirela ikusirik. XX. mendearen zati on bat han galdutako aukera berreraikitzen pasa dugu euskaldunok.

Laburbilduz: ongi jositako argudio-sorta eskaini zuen Aranak Hendaian, euskararen ahuldadeak eta sendabideak gizarte-bizitza berriaren argitan analizatu ahal izateko

III.- Zer ibilbide eta zer saio izan du gure arteko hizkuntza-plangintzak, XX. mendean zehar?

Luze joko luke, askok uste baino ondotxoz luzeago, hizkuntza-plangintzak gurean, XX. mendean zehar, izandako ekinbide eta ekintza-saioak

24

banan-banan zehaztea. Nahita ere ezin da, gaurgaurkoz, halakorik bat-batean egin. Aurrelanak falta dira horretarako, haietariko zenbait txukun abiaturik badaude ere58. Egin gabe dagoen lana da hori: egin gabe dagoena eta egunen batean, ahalik arinen, bideratu beharko dena. Ez da hau, bistan da, puntuz puntuko lan horretan hasteko lekua. Gehienik ere mende osoan barrena ezagutu izan diren ekimen-aldi eta ekimen-saio ustez garrantzitsuenak biltzen eta zerrendatzen has gaitezke, kontuan hartu beharreko beste hainbat ekimen, pertsona eta ingurumen alboraturik gelditzen direla jakinik.

Sintesiak badu, bistan da, arrisku hori ere: goian esandako azterlan zabal eta sakonagoa egiten denean, hemengo hainbat puntutan emango dugun azalpena errotik aldatu beharra izango da. Hori horrela dela onartuz esan dezagun, labur beharrez, zerrendatze-lan honen arabera zortzi ekinaldi izan direla XX. mendean, 1901ekoaz geroztik, nagusi: • Dot-esparruko “grass-roots” euskalgintza: Ebaristo Bustintza “Kirikiño”-ren eragina.

• Det-esparruko euskalgintza jaso-asmokoa: Euskal Esnalea eta Gregorio Mujika59.

• Oñatiko biltzarra: goi-mailako identity-planning. Koldo Eleizalderen gidaritza.

• Euskaltzaindia 1920-1950. Resurección Maria Azkue lemazain.

• 1927 eta 1936 arteko hizkuntza-lantzeko euskalgintza: Aitzol, Mokoroa, Lizardi eta Altube.

• Euskararen batasuna: 1956-1964-19681978; • 1960-80: euskalgintza berria: Rikardo Arregi, Zeruko Argia, Jakin • Herri-aginte sorberriek 1978tik aurrera antolaturiko hizkuntza-plangintza.

58. Lurdes Otaegik Lizardiren inguruan egindakoa abiaburu egokia da, esate baterako. Ikus Otaegi 1987 eta 1994. Joxe Azurmendik Orixez egindako biak (Zer dugu Orixen alde?; Zer dugu Orixeren kontra?), perspektiba zabalago batetik, arras alboraezinak. Beste askoren lanak ia landu gabe daude ordea. Deigarri da zinez, bereziki, Velez Mendizabalen ekarpen biografiko interesgarriez aparte hizkuntza-soziologiaren eta hizkuntzaplangintzaren aldetik Seber Altube hain landu-arin egotea.

59. B este zenbait alorretan ere funtsezkoa izan zen Gregorio Mujika. Tartean, Oñatiko Biltzarrean.

15~20. XX. mendeko hizkuntza-plangintza, Sabino Aranaren 1901eko saioaren argitan. Mikel Zalbide

XX. mendearen lehen hiru hamarkadetan dot-esparruko (batez ere Bizkaiko) euskal idazlerik joriena, bai eta itxuraz irakurriena. Proselitista politikoaz gainera6, eta horren gainetik, euskal identity planning osabetezkoaren bultzatzaile sendoa. Horrekin batean behetik gorako euskalgintza xume-praktikoaren funtsezko zutabe Bizkaian, 1902tik 1929ra artean. Euskal irakurleen biltzaile eta erakarle. Euskaldun xehea zuen gogoan: hic et nunc hartako euskaldun arrunta, demografikoki 1.- dot-esparruko “grass-roots” ugaria. Ez zuen ehun urte geroagoko jende euskaraz ikasiarentzat idazten, bere garaiko euskaldun arruntentzat baino. Hizkuntza ere, hartara modulatzen zuen gogor (eta arrakastaz). Sabinoeuskalgintza: irakurle arruntak ren grafiaz baliatuz eta bere hainbat hizperri txertatuz batetik, baina berrikuntza horiek eguneroko erakarri, euskararen prestijioa hizkera xumearekin konbinatuz bestetik, herritarrentzat eskuragarri izan zitekeen estilo-eredu baindartu eta idazle berriak ten sortzaile eta hedatzaile dugu Kirikiño. Benetako irakurle posibleen mailara egokitzen saiatutasortzea. ko euskalgilea, idazlan erraz, labur eta atseginak egiten saiatua. Cultivation-aukera baten eredu Ebaristo Bustintza5 eta bidegile. Gai aldetik, euskara-erdaren orduko egoera euskalgintzaren perspektibatik zorrotz eta argigarri azaldutako idazlea.

Sabino Aranak sorturiko garbizaletasun-ereduari eutsiz, baina lanketa alorrean bide berriak urratuz, abandoarrak (euskaldun berri mugatua izanik) nekez egin zezakeena bideratu zuten “euskel idazlebarrijek”: jolas-giroko hizkera-molde bizi-piperduna kaleratu izana.

2.- det-esparruko euskalgintza jaso-asmokoa: Euskal Esnalea eta Gregorio Mujika

3.- Oñatiko biltzarra: identity planning eta goi-mailako gogoeta-leku.

Koldo Eleizalde

Det-esparruko euskalgintzaren antolatzaile, bide-urratzaile eta, Gregorio Mujikari eskerrak, indar-emaile jarraikia izanik da Euskal Esnalea, mende-laurden batez. Euskara handiki-soinekoz janzten biziki saiatua, hitzaldi eta artikulu. Honela dio Auñamendiren Eusko Entzikopediak: “La idea partió de una reunión celebrada en la Diputación de Guipúzcoa bajo la presidencia de Don Arturo Campión, el dia 21 de diciembre de 1906, fiesta de Santo Tomás. El primer día de abril del año siguiente, 1907, en asamblea celebrada en Zumarraga se aprobaron los estatutos y surgió a la vida la Sociedad Euskal Esnalea que acogió por lema la exclamación de Campión ¡Gora Euskara maitagarria! Desde entonces comenzó una acción intensa de mítines, fiestas y conferencias”. Euskal Esnalearen babesle edota bultzatzaile izan ziren Arturo Campion, Patrizio Orkaiztegi, Karmelo Etxegarai, Domingo Agirre, Julio Urkixo, Serapio Mujica, Alfonso M. Zabala, Casildo Zabala, Larreta Azelaingoa, Basilio Iraizoz, Ixaka Lopez Mendizabal, Emeterio Arrese eta Jose Eizagirre. Gregorio Mujika izan zen ekimen osoaren buru eta hauspo7. Euskarari jardun-gune berriak irabazteko saioa izan zen Euskal Esnalearena, ahozko jardunari idatzizkoa erantsiz.

Euskaltzaindia sortzeko onarpen soziala jendarteratzeaz gainera, aurrera begirako identity planning osoaren gogoeta-leku goi-mailakoa. Koldo Eleizalderen txostena, Metodología para la Restauración del Euzkera, elementu zentral izan da bertan. Status-plangintza eta Corpus-plangintza bereizi zituen argi, Sabino Aranaren 1901eko txostenaren ildotik.

Status-plangintzari dagokionez, mende-hasieratik zenbait euskaltzalek (tartean Iruñeko Arantzadi legelariak eta Iparraldeko Broussain medikuak) azpimarraturiko emulazio-irizpidea aldarrikatu zuen: dezakeen jendeak (hots, “Oñatin bildurik gaudenok eta gure antzekoek: aberatsek baino areago, profesio liberaletako jendeak eta apaiz-jendeak”) euskaraz egin behar dugu: bai etxean, bai lagunartean eta bai jendaurreko bizibidean. Dezakeen jendeak euskaraz egiten duela ikustean, herri xeheak ere jaun-andere horien bidetik joko du”8.

Corpus-plangintzari dagokionez, ortografian, fonetikan eta euskalki-batasunean ikusten zituen eginbehar nagusiak: Sabino Aranaren idazkera fonetistatik, batez ere dot-esparruko bustiduratik, aldendu egin zen hainbatean, morfofonologiazko grafemizazioa hobetsiz. Euskalkien batasun-bidean ikusten zuen, halere, eginbeharrik eta auzi-arriskurik gogorrena. Sabino Aranak Hendaian esandakora itzuli zen hainbat elementutan eta, maisuagandik corpus-plangintzaren elementu jakinetan aldendurik ere, hizkuntza-plangintzaren eraikuntza osoaren irudi erakargarria aurkeztu zuen.

1919an sortua, XX. mendeko corpus- (eta, 1960ra artean bederen, status-) plangintza euskaltzalearen bide-urratzaile nagusi, babes-emaile eta goi-jagolea. 1919-1923 epean, “nolako euskara behar dugu” galderari soziolinguistikoki erantzun nahirik funtsezko gogoeta-leku eta eztabaida -gune. Handik aurrera, gero eta kodifikazio-lanean zentratuagoa (baina ikus, aurreraxeago, Altu4.- Euskaltzaindia, 1919-1950: be euskaltzainaren jarduna).

R. M. Azkue Azkue euskaltzainburu: XX. mendearen lehen erdiko corpus-plangintza osoaren lemazain. Lehen mailako hiztegigile eta gramatikagile. Gipuzkera osotuaren moldatzaile. Goi-mailako prosa landuaren bide-urratzaile. Euskara-irakasle eta hizkuntza L2 gisa ikasteko testu-prestatzaile. Bertako etnokultura jatorraren biltzaile zabal (kantu, ipuin, esaera, jolas) eta moldatzaile. Euskaltasun jantziaren ikur eta bidegile.

16~20. XX. mendeko hizkuntza-plangintza, Sabino Aranaren 1901eko saioaren argitan. Mikel Zalbide

25

5.- 1926-1936 epeko euskalgintza hiritarra: Aitzol, Mokoroa, Lizardi eta Altube.

6.-Euskararen batasuna: Mitxelena, Txillardegi, Aresti, Villasante.

7.- 1960-80: euskalgintza berria: Rikardo Arregi, Zeruko Argia, Jakin

8.- 1980tik honako hizkuntzaplangintza: herri-aginte sorberrien gidaritza.

Euskalgintzaren barizentroa Bizkaitik Gipuzkoara pasa da. Zenbaiten leitmotiv argia: â&#x20AC;&#x153;euskara gai da, gizarte berriaren mintzabide trebe eta baliagarri izateko. Azal oriztaren pean muin betirakoa landu, garatu eta eguneratzea da kontuaâ&#x20AC;?. Elaboration-lanketa literatura jasoan, epopeia herritarrean. Hizkuntza cultivation eta elaboration bidez, batez ere literaturaz salba litekeeneko ustea gogotik indartzen da lehen aldi batean. Grafia eta, bereziki, lexiko zein sintaxi alorrean bide zaharrari begirune handiagoz eusteko saioa. Baita euskara eskolara eta prentsara eramateko saioa ere. Gero, 1931tik-edo aurrera, inoiz gutxitan egin den bezalako analisi autokritikoari ekiten dio bertako hainbat buru-langilek. Cultivation eta elaboration alorrean aparteko aurrerapausoak eginik ere, Aranak iragarritako moduan horrekin bakarrik ez dela aski antzematen dute, eta irtenbide egokia planteatzen hasten dira. Guztietan Altuberena da, egungo teoria soziolinguistikoaren argitan, baliagarriena.

Euskaltzaindiaren 1956ko, 1958ko eta 1959ko biltzarrak. Baionako 1964ko ekitaldia, Arantzazuko 1968ko Biltzar famatua eta Euskaltzaindi barruko jarduna, 1968tik 1978ra artekoa.

Ortografia bateratzea aski aurreraturik dago kodifikazio aldetik; onarpen zabala jasotzen ari da, itxura guztien arabera: handiagoa halere gogoko izateari dagokionez, ikasteari eta, bereziki, erabiltzeari dagokionez baino. Gramatikazko eredua aski landua, eta hiztegi alorrean aurrerapen ohargarriak egin dira ohiko hitz-altxorra biltze eta egungo beharretarako lexikoa (batez ere prosari dagokiona) kodeztatze aldetik. Modernizazio terminologikoan ere pauso bat baino gehiago eman da azken berrogei urtean.

Txillardegik (Baiona, 1964) eta Arestik (poesia bidez) hainbat pauso emanik dituzte hizkuntza-eredu batuaren alde. Mitxelena izanik da ordea, bai langintza horien aurretik eta bai 1968an Arantzazun, batasun-bidea goi-erpinera eraman zuena. Teorizazio-lan handia eta bertako soziologiaren ezagutza sakona antzematen da Koldoren baitan: Pragako eskolaren hainbat aurrerabide oso barruan ditu, eta Hein Klossenak ere bai. Aplikazio-lan isil baina jarraikian eragin bizia izanik du, orobat, Luis Villasante orduko euskaltzainburuak.

Gerra bizi izan gabeko belaunaldi berriaren euskalgintza. Corpus eta status, paradigma berrien sortzaile. Euskal kantariak, literaturgileak, alfabetatze-mugimendua, euskal eskola (ikastolak), modernizazioak eta kaletartzeak eragindako irakurlego zabala, euskaltzaletasunaren bide berrien bilaketa: hori guztia edo gehiena euskalgintza berri haren labean erretako opil dira. Aparteko pisua izan zuen langintza berri haren gogoeta-saioan Rikardo Arregik. Zeruko Argia eta Jakin, zein bere esparruan, gogoeta-lan askoren agerleku eta bilgune izanik dira. 1980tik honako euskalgintza instituzionalak ere han ditu zenbait erro eta oinarri: egungo euskal eskola nekez uler liteke orduko ikastolagintza gabe, orobat helduen alfabetatze-saila, liburu- edo irratigintza, etab.

Behetik gorako plangintza baztertu gabe, lehenengo aldiz historian goitik-beherako status-plangintza egiteko aukera sortu da EAEn eta, partez, Nafarroan. Mugatuagoa da saioa Iparraldean.

Pertsonality principle delakoan oinarritzen da EAEko saioa eta Nafarroan bietarikoa da: territoriality-irizpidea du bertako zonifikazioak, batetik, eta horren barruan (euskal eremuan norbanako irizpidea da, berriro, gidari). Euskarazko irakaskuntzaren etengabeko hazkundea (unibertsitate-esparruan ere bai; lanbide-heziketan apenas). Komunikabideetako sarbide ohargarri baina mugatuagoa. Administrazioan eta gizarte-zerbitzuetan.

IV.- Nola defini litezke ekintza-saio horiek Sabino Aranaren 1901eko paradigmaren argitan?

Nola defini litezke ekintza-saio horiek Sabino Aranaren 1901eko paradigmaren argitan? Zer neurritan izan dira corpus-plangintza alorrekoak, eta zer neurritan status-plangitzakoak? Zer neurritan izan dira top-down edo goitik beherako plangitza, eta zer

26

neurritan behetik gorako edo bottom-up modukoak?

Zer neurritan izan da Sabino Aranaren planteamendua kontuan, corpus- eta eskuratze-plangintza bideratzerakoan? Ondoko taulak eman nahi du, labur bildurik, aurreko hiru ataletan zabalxeago esandako guztiaren laburpen moduko azalpena.

17~20. XX. mendeko hizkuntza-plangintza, Sabino Aranaren 1901eko saioaren argitan. Mikel Zalbide

1

(+)

(+)

+

+

(+)

+

3

+

+

(+)

+13

+

+

+ +

+

+

+

+

+

+

+

+

+

5

+

6

+

7

+

8

+

bottomup

berariaz

bide batez

nola topdown

+10

2 4

ez

+

norbana

+9

lurralde osoan

corpus

Arana 1901

bai

gaitasunlanketa

non

status

Zer saio

zer

(+)11

+

+

+

+ (+)12 +

+

+

+ +

+

+

+

+ +

+

+

+ +

+ +

+ +

Taula honek zera erakusten digu, besteak beste: euskara indarberritzeko saialdi asko egin dela Euskal herrian, XX. mendean. Indarberritze-saio horien barizentroa Lapurdi-Baionetan eta, bereziki, Bilbon izatetik Gipuzkoara eskualdatu zen, 1925etik aurrera, eta han jarraitu izan du mende osoan. Cultivation eta elaboration-lanketa alorrean egin dira aurrerapen handienak: urruti gelditzen dira orain, eta aukeran motx, mende-hasierako hainbat lorpen.

Egia da ordea, guztiarekin ere, perspektiba globalaren aldetik gutxitan, oso gutxitan, eskuratu izan dela Sabinoren 1901eko formulazioaren goi-maila. Horrek du merezimendua, inor gutxik aitortu eta aitortzen diona.

BIBLIOGRAFIA Aitzol (1934): “Lucha de idiomas en Euzkadi y en Europa”, in Yakintza, II, 353-365 eta 431-438 or.; III, 33-42 or. eta 114-125 or.

Altube, Seber - (1920): “Izkuntz jakintzia eta euskeriaren bizitzia”, in Euskera, 2. urtea, 1. zkia.

- (1933): “La vida del euskera: divulgación de los principios de la lingüística general aplicables a su defensa”, in Euskera, 14. urtea, 4 zkia.

- (1936): “Más sobre la vida del euskera / Barriro euskeraren bizitzari buruz”, in Euskera, 17. urtea, 1-4. zkiak.

Arana, Sabino (1896): Lecciones de Ortografía del euskera bizkaino. Bilbao: Tipografía Amorrortu.

Argente, J. D. (1988): “Language Contact, Language Conflict and Generalized Bilingualism Policies”, in II. Euskal Mundu Biltzarra. II. Atala: euskara eta gizartea, 131-44 or. Gasteiz: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia.

Azkue, R. M. (1896): Proyecto de Ortografía. Bilbao: Imp. Artística de Müller y Zavaleta.

Bustintza Ebaristo: “Kirikiño”, “Bloa”: Edo geuk iñok ez euskeraren alde (1984, Labayru) Egunekoa (1981, Labayru) Cobarrubias, J. - (1983a): “Language Planning: the state of the art”, in Juan Cobarrubias eta Joshua A. Fishman editore, Progress in Language Planning, 3-26.

- (1983b): “Ethical Issues in Status Planning”, in Juan Cobarrubias eta Joshua A. Fishman editore, Progress in Language Planning, 41-85.

- (1988): “Normalización y Planificación Lingüística en el País Vasco”, in II. Euskal Mundu Biltzarra. II. Atala: hizkuntza eta gizartea, 145-72 or. Gasteiz: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia.

Cobarrubias, J. and J. A. Fishman (eds.) (1983): Progress in Language Planning. The Hague: Mouton.

Cooper, Robert L. (1989): Language Planning and Social Change. Cambridge: Cambridge University Press.

Cunnigham, Hamish (1999): “A definition and short history of Language Engineering”, in Natural Language Engineering, 5: 1-16. Cambridge University Press.

Dorian, N. (1994): “Purism vs. compromise in language revitalization and language revival”, in Language in Society, 23, 479-494 or.

Eastman, C. A. (1983): Language planning: an introduction. San Francisco: Chandler and Sharp.

Edwards, J. - (1993): “Ethnolinguistic pluralism and its discontents: A Canadian study and some general observations.”, in International Journal of the Sociology of Language 110, 5-82 or.

- (1996): “Language, Prestige, and Stigma.”, in Contact Linguistics. Hans Goebel editore. New York: de Gruyter.

Eleizalde, Luis (1919): Metodología para la Restauración del Euzkera “Metodología para la restauración del euskera”, in Eusko Ikaskuntzak 1918an Oñatin izandako sorrera-ekitaldiaren agiri -liburua, 428-439 or. Donostia: Eusko Ikaskuntza.

Elissagaray, Renaud d’ (1902): “La guerre contre le Basque”, in Eskualduna, 1902-IX-28?

Ellis, P. B. eta Mac a ´Ghobhainn, S. (1971): The problem of Language Revival: Examples of Language Survival. Inverness: Club Leabhar.

Fellman, J. (1974): “The Role of Eliezer Ben Yehuda in the Revival of the Hebrew Language: An Assessment”, in J. A. Fishman (ed.) Advances in Language Planning 427-55 or. The Hague: Mouton.

Ferguson, C. A. - (1968a): “Standardization as a form of language spread”, in P.H. Lowenberg (ed.) Language Spread and Language Policy: Issues, Implications, and Case Studies. 119-32 or. Washington: Georgetown University Press.

- (1968b): “Language Development”, in Charles A. Ferguson, Thom Huebner (1996), Sociolinguistic Perspectives: papers on language in society, 1959-1994, Oxford University Press US, 40-47 or.

- (1977a): “Sociolinguistic Settings of Language Planning”, in Joan Rubin, Björn H. Jernudd eta Jyotirindra Das Gupta, Joshua A. Fishman and Charles A. Ferguso editore, Language Planning Processes. The Hague: Mouton.

- (1977b): “Language Planning Processes” in Joan Rubin, Björn H. Jernudd eta Jyotirindra Das Gupta, Joshua A. Fishman and Charles A.

Ferguson editore, Language Planning Processes. The Hague: Mouton.

Ferguson, Gibson (2006): Language Planning and Education. Edinburgh University Press.

Fishman, Joshua A. - (1964): “Language maintenance and language shift as a field of inquiry”, in Linguistics 9: 32-70.

(1965): Yiddish in America: socio-linguistic - description and analysis. Bloomington: Indiana University Press; The Hague: Mouton - (1971): “The Impact of Nationalism on Language Planning”, in Joan Rubin eta Björn H. Jernudd editore Can Language Be Planned? Hawaii: The University Press of Hawaii.

- (1972a): The sociology of language; an interdisciplinary social science approach to language in society. Rowley: Newbury House.

- (1972b): Language and nationalism: Two integrative essays. Rowley, Mass.: Newbury House.

- (1972): The Sociology of Language. Newbury House. Gaztelaniazko itzulpena: Sociología del lenguaje, 1982. Madrid: Ed. Cátedra.

- (1974): Advances in language planning. The Hague: Mouton.

- (1983a): “Modeling Rationales in Corpus Planning”, in J. Cobarrubias eta J. A. Fishman ed., Progress in Language Planning, 107-118.

- (1983b): “Progress in Language Planning: a few concluding sentiments” in Juan Cobarrubias eta Joshua A. Fishman editore, Progress in Language Planning, 381-3.

- (1984): “On the peculiar problems of smaller national languages”, in González (ed.) Panagani: Essays in Honor of Bonifacio Sibayan on his sixty-seventh Birthday. Manila: Linguistic Society of the Philippines, 40-5 or. Erabilitako iturria Fishman 1989: 368-75 or.

- (1987): “Language spread and language policy for endangered languages” in Peter H. Lowenberg (arg.) Georgetown University Round Table of Languages and Linguistics. Washington: Georgetown University Press.

- (1988a): “The Development and Reform of Writing Systems”, in Sociolinguistics / Soziolinguistik 16, 43-50 or.

- (1988b): “Ethnocultural issues in the creation, substitution, and revision of writing systems”, in

18~20. XX. mendeko hizkuntza-plangintza, Sabino Aranaren 1901eko saioaren argitan. Mikel Zalbide

27

B. Rafoth and D. Rubin (eds) The Social Construction of Written Communication, 273–86 or.

Norwood, NJ: Ablex.

- (1991): Reversing Language Shift. Theoretical and Empirical Foundations of Assistance to Threatened Languages. Clevedon: Multilingual Matters.

- (1993): «Exploring an overlooked sociolinguistic phenomenon (The First Congress for Language X)”, in J. A. Fishman editore, The Earliest Stage of Language Planning, 1-9 or.

- (1993): The Earliest Stage of Language Planning. The “First Congress” Phenomenon. Berlin: Mouton de Gruyter.

- (2001): Can threatened language be saved? Reversing Language Shift, Revisited: A 21st Century Perspective. Clevedon: Multilingual Matters.

- (2006): Do Not Leave Your Language Alone: The Hidden Status Agendas Within Corpus Planning in Language Policy.

Fishman, J. A. (editorea) - (1966): Language Loyalty in the United States.

The Hague: Mouton.

- (1974): Advances in Language Planning. The Hague: Mouton.

Gardner, Nicholas eta Mikel Zalbide (2005): “Basque Acquisition planning”, in International Journal of the Sociology of Language 174, 55-72 or.

Garvin, P. L. - (1954): “Literacy as a problem in language and culture”, in Georgetown University Monograph Series on Language and Linguistics, 7, 117-29.

- (1959): “The standard language problem. Concepts and methods”, in Anthropological Linguistics 1:3, 28-31 or.

(1973): “Some comments on language plan- ning”, in J. Rubin eta R. Shuy (ed.) Language Planning: Current Issues and Research, 24-73 or. Washington: Georgetown University Press.

Erabilitako iturria Advances in Language Planning J. A. Fishman, (ed.), 1974: 69-78 or.

Gavel, Henri - (1919): “Necesidad de una lengua literaria oficial y la unificación de la ortografía vasca”, in RIEV 10, 137-42 or.

- (1930): “Observaciones sobre la Ortografía del vascuence”, in RIEV 1930, 15-28 or.

- (1933): “Sur l´ortograhe de la langue basque” in Gure Herria, XIII, 173-84 or.

Goyhenetche, J. (1993): “Les origines sociales et historiques de l’association Eskualzaleen Biltzarra (1893-1913)”, in Bulletin du Musée Basque, 135, 1-68 or.

Haugen, E. - (1959): “Planning for a standard language in Norway”, in Anthropological linguistics 1 (30), 8-21 or.

- (1966a): “Linguistics and Language Planning”, in Bright, W. (ed) Sociolinguistics. Proceedings of the UCLA sociolinguistics Conferences, 1964.

The Hague: Mouton.

- (1966b): Language Conflict and Language Planning: The Case of Modern Norwegian. Cambridge: Harvard University Press.

- (1966c): “Dialect, language, nation”, in American Anthropologist, 68: 922-935 or.

- (1969): “Language planning, theory and practice”, in Actes du Xe Congrès International des Linguistes, Bucharest, 1967. A. Grauer editore, 701-711 or. Bucharest, Editions de L’Academie de la Republique Socialiste de Roumanie.

28

- (1983): “The implementation of corpus planning: theory and practice”, in J. Cobarrubias and J. A. Fishman (eds.) Progress in Language Planning (269-289 or.) The Hague: Mouton.

Havránek, Bohuslav - (1938): “Zum Problem der Norm in der heutigen Sprachwissenschaft und Sprachkultur”, in Actes du Quatrième Congrés International de Linguistes (Copenhagen) 151-6 or.

- (1964): “The Funtional Differentiation of the Standard Language”, in Paul L. Garvin (ed.) A Prague School Reader on Esthetics, Literary Structure and Style, 1-18 orr. Washington D. C.: Georgetown University Press.

Hiriart-Urruti. J. (1901):”Eskualdun Biltzarrea”, in Eskualduna, 1901-IX-20.

Hornberger, Nancy H. - (1994): “Literacy and language planning”, in Language and Education 8 (1&2),75–86 or.

- (2006): “Frameworks and Models in Language Policy and Planning”, in Thomas Ricento, An Introduction to Language Policy. Wiley-Blackwell, 24-41or.

Humboldt, Wilhelm Freiherr von (1801): Los Vascos. Apuntaciones sobre un viaje por el País Vasco en primavera del año 1801. Berralgitalpena.

Donostia: Auñamendi, 1975.

Hornberger, Nancy eta Kendell A. King - (1996): “Language Revitalisation in the Andes: Can the school Reverse Language Shift?”, in Journal of Multilingual and Multicultural Development, 17-6, 427-41 or.

- (1998): “Authenticity and Unification in Quechua Language Planning”, in Language, Culture and Curriculum 11-3, 390-410 or.

Jernudd, B. H. eta Das Gupta, J. (1971): “Towards a theory of language planning”, in J. Rubin eta B. H. Jernudd editore, Can language be planned? Sociolinguistic theory and practice for developing nations, 195-216 or. Honolulu: University Press of Hawaii.

Jimeno Jurío, J. M. (1997): Navarra: historia del euskera. Txalaparta argitaletxea.

Kaplan, Robert B. (2013): “Language planning”, in Applied Research on English Language: 2 (1).

Kennedy, Chris (1982): “Language Planning”, in Language Teaching 1982, 15. alea, 4. zkia, 164284 or.

Kloss, H. - (1952): Die Entwicklung neuer germanischer Kultursprachen seit 1800. München: Pohl.

- (1966): “Types of Multilingual Communities: A Discussion of Ten Variables”, in Sociological Inquiry 36: 135-45 or.

- (1967): “Abstand languages and Ausbau Languages”, in Anthropological Linguistics, IX, VII, 29-41 or.

- (1969): Research Possibilities on Group Bilingualism: A Report. Quebec: International Center for Research on Bilingualism.

Kremnitz, G. (ed.) (1979): “Sprachen in Konflikt.

Theorie und Praxis der katalanischen Soziolinguisten. Eine Textauswahl”. Tübingen: Narr.

Liddicoat, Anthony J. (2005): “Corpus Planning: Syllabus and Materials Development” in Eli Hinkel, Handbook of Research in Second Language Teaching and Learning, 993-1012 or. Routledge.

Liddicoat, Anthony J. eta Richard B. Baldauf, Jr. (2008): “Language Planning in Local Contexts: Agents, Contexts and Interactions”, in Language Planning in Local Contexts, Anthony J. Liddicoat

19~20. XX. mendeko hizkuntza-plangintza, Sabino Aranaren 1901eko saioaren argitan. Mikel Zalbide

and Richard B. Baldauf Jr. editore, Clevedon: Multilingual Matters Ltd. Lizardi (1930-IX-25 12 or., eta 1930-IX-27 12 or.): “Euskera andiki soñekoz” (I eta II). Gure iturria Otaegi, 1994: 72.

Lowenberg, P. H. (ed.), 1987: Language Spread and Language Policy: Issues, Implications, and Case Studies. Georgetown University Round Table on Languages and Linguistics. Washington: Georgetown University Press.

Mackey, William F. (1983): “U.S. Language Status Policy and the Canadian Experience”, in Cobarrrubias eta Fishman editore, Progress in Language Planning, 173-206 or.

Macnamara, J. (1971): “Successes and failures in the movement for the restoration of Irish”. In J. Rubin and B. H. Jernudd editore, Can Language be Planned? Sociolinguistics Theory and Practice for Developing Nations (65-94 or.) Honolulu: East-West Center, University of Hawaii Press.

Mattheier, Klaus J. (1987): <<“Sprachkonflikt”.

Terminologische und begriffsgeschichtliche Überlegungen>>, in Oksaar, Els (ed.) Soziokulturelle Perspektiven von Mehrsprachigkeit und Spracherwerb, 289-99 or. Tübingen: Narr.

McRae, K. D. (1975): “The principle of territoriality and the principle of personality in multilingual states”, in International Journal of the Sociology of Language 4, 33-54.

Millan, William G. (1983): “Contemporary models of standardized New World Spanish: origin, development, and use”, in Cobarrubias eta Fishman editore, Progress in Language Planning, 121-144 or.

Mitxelena (1982): “Normalización de la forma escrita de de una lengua: el caso vasco”, in Revista de Occidente, 10-11. zkia., 55-75.

Morag, Shelomo (1959): «Planned and Unplanned Development in Modern Hebrew», in Lingua LXXXVIII, 247-63 or.

Neustupný: J. V. - (1970): “Basic types of treatment of language problems”, in Linguistic Communications 1: 77-98.

- (1989): “Language purism as a type of language correction”, in Jernudd eta Shapiro (ed.) The politics of Language Purism, 211-23 or.

Otaegi, L. (biltzaile eta paratzaile) (1987): Xabier Lizardi. Kazetari-lanak. Donostia: Erein.

Otaegi, L (1994): Lizardiren poetika. Donostia: Erein.

Prague School (Paul L. Garvin, trans.) (1974) (jatorriz 1932koa): “General Principles for the Cultivation of Good Language” in J. A. Fishman (ed.)

Advances in Language Planning 417-26 or. The Hague: Mouton.

Ray, P. S. (1963): Language standardization: Studies in Prescriptive Linguistics. The Hague: Mouton.

Rubin, Joan (1971): ”Evaluation and language planning”, in Studies in the History of Linguistics, Dell Hymes editore, Bloomington, Indiana University Press.

Rubin, J. and B. H. Jernudd (arg.) (1971): Can Language Be Planned? Sociolinguistic Theory and Practice for Developing Nations. Honolulu: University of Hawaii.

Sánchez Carrión, J. M. “Txepetx” - (1972): El estado actual del vascuence en la provincia de Navarra (1970). Iruñea: Institución Príncipe de Viana.

- (1974): “Bilingüismo, Disglosia, Contacto de Lenguas”, in ASFVJU VIII, 3-79 or.

- (1987). Un futuro para nuestro pasado. Claves para la recuperación del euskara y teoría social de las lenguas.

Sibayan, B. P. (1974): “Language policy, language engineering and litteracy in the Philippines”. In J. A. Fishman (ed.) Advances in Language Planning, 221-54 or.

Spolsky, B. (1995): “Conditions for language revitalization: A comparison of the cases of Hebrew and Maori”, in Current Issues in Language and Society 2 (3), 177-201.

Spolsky, B. eta E. Shohamy (2001): “Hebrew After a Century of RLS Efforts”, in J. A. Fishman (ed.) Can threatened languages be saved? (35063 or.). Clevedon: Multilingual Matters.

Strubell, M. (1998): “Can sociolinguistic change be planned?”, in Proceedings of the 1st European Conference “Private Foreing Language Education in Europe. Its contribution to the Multilingual and Multicultural Aspect of the European Union”.

Thessaloniki, November 1997 (23-31 or.) Palso, Thessaloniki.

Terracini, B. (1957): Conflitti di lingue e di cultura.

Venezia: Neri Pozza.

Unamuno, Miguel: “La unificación del vascuence”. Berrargitaratua in Obras Completas (IV. liburukia), 271-3 or. Madril: Escelicer (1968).

Vachek, Joseph (1948): «Written Language and Printed Language» in Recueil Linguistique de Bratislava, I, 67-75 or.

Velez de Mendizabal, J.M. - (1979): Sebero Altube. Sociedad Guipuzcoana de ediciones y publicaciones, S. A. Donostia.

- (2000): Sebero Altube (1879-1963). Bidegileak.

Gasteiz.

VINSON, Julien - (1902): “La réunion d´Hendaye et la réforme de l´orthographe basque”, in RLPhC, XXXIV, 35661 or.

- (1902): “Encore le Congrès basque de Hendaye”, in RLPhC, XXXVI, 82-5 or.

Weinreich, U. (1953): Languages in contact. Findings and problems. New York: The Linguistic Circle of New York.

Wexler, P. (1971): “Diglossia, language standardization and purism”, in Lingua XXVII, 330-54 or.

Wiley, Terrance G. (2003): “Language Planning and Policy,” in Sandra McKay eta Nancy H. Horberger Sociolinguistics and Language Teaching, Cambridge University Press, 103-147 or.

Wurm, S. A. (1991): “Language death and dissappearance: Causes and circumstances”, in Diogenes. Cultural Heritage: Endangered Languages. Theme Issue 153, 1-18 or.

XARRITON, Piarres (1985): - (1985): P. Broussain, sa contribution aux études basques. Paris: CNRS. - (1987): R. M. Azkue eta P. Broussain-en elkarridazketa, in Iker 4. Bilbo: Euskaltzaindia.

Zalbide, M. - (1987): “Lexiko-berrikuntzaren inguruko zenbait ohar-azalpen”, in Euskera 32-1, 217-226 or.

- (1988): “Mende hasierako euskalgintza: urratsak eta hutsuneak”, in II. Euskal Mundu Biltzarra.

Euskara-biltzarra, 398-412 or. Gasteiz: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia.

- (1990): “Euskal Eskola, Asmo Zahar Bide Berri”, in Euskal Eskola Publikoaren Lehen Kongresua 1, 211-271 or. Gasteiz: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia.

- (1991) “Eskola-giroko hizkuntza erabileran eragiten duten faktoreen lehen azalpen-saioa”, in Elkarren artean Eskola Hiztun Bila, 13-43 or.

Gasteiz: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia.

- (1998): “Normalización lingüística y escolaridad: un informe desde la sala de máquinas”, in RIEV, 43-2, 355-424 or.

- (2000): “Irakas-sistemaren hizkuntz normalkuntza: nondik norakoaren ebaluazio-saio bat”, in Eleria 5: 45-61 or.

- (2002a): “Ahuldutako hizkuntza indarberritzea: teoriak zer dio?“, in Ikastolen IX. Jardunaldi Pedagogikoak. Donostia.

- (2002b): Hendaia-Hondarribietako biltzarra: azalpen labur bat” in Hermes, 4. zkia., 68-78 or.

- (2003): “Hendai-Hondarribietako biltzarrak, XX. mendeko hizkuntz plangintzaren iturburu”, in Euskaltzaleen Biltzarraren mendeurrena, 1-134 or. Bilbo: Sabino Arana Kultur Elkargoa.

- (2007a): “Hizkuntzen azterbideak, Iturriagaren argitan” in Bat: Soziolinguistika aldizkaria 65, 111-125.

- (2007b): “Iparraldeko euskalgintza XIX. mendearen bigarren erdian: Zaldubi eta bere garaia”, in Euskera 52, 3., 877-1008.

- (2007c): Euskararen Legeak hogeita bost urte eskola alorreko bilakaera: balioespen-saioa”, in Euskera 52. 3., 1283-1517 or.

- (2007d): “Pedagogoa batzar nagusietan. Hizkuntzen azterbideak, Iturriagaren argitan: Euskaltzaindiko sarrera-hitzaldia”, in Euskera 52. 1., 61-157.

- (2009a): “Interferentzia, hiztun garbien galera eta mintzaldaketa: Hiriart-Urrutiren garaiko zenbait korrelato” in ASJU XLIII, 1003-1034 or.

(2009b): “Aurrez aurreko jardunaren lekua - HINBE saioetan”, in Udaletako euskara-zerbitzuen 1. Topaketak. Lasarte.

- (2010a): Euskararen Legeak hogeita bost urte.

Eskola alorreko bilakaera: balioespen-saioa. Bilbo: Euskaltzaindia.

- (2010b): “Hizkuntza-soziologiaren ibilia gurean” in Bat: Soziolinguistika aldizkaria, 77 zkia., 2755 or.

- (2011a): “Diglosiaren purgatorioaz. Teoriatik tiraka”, in Bat: Soziolinguistika aldizkaria, 79-80 zkia., 13-152 or.

Zuazo, Koldo (1988): Euskararen batasuna. Bilbo: Euskaltzaindia.

GRAFIKOETAKO OHARRAK 1. Standardization has involved at least two distinct language strategies, one requiring the elaboration and adoption of one variety among others, the other consisting in the creation of a new variety composed of some main dialects. The standardization process involves, among other things, the production on dictionaries, grammars, spellers, style manuals, punctuation and pronunciation guides, specialized glossaries, etc. And it is carried out in many instances by language academies or individuals who do the work of academies.

2. Beste izen hau ere ematen dio inoiz Haugen-ek: acceptance.

3. Activities such as the production of newspapers, textbooks, books, and other publications, as well as the use of a language for mass-media communication, are part of the implementation process.

4. Production and dissemination of new terms is one of the most typical activities of language modernization and elaboration.

5. Izengoitiz “Kirikiño”, “Mañari”, “Bloa” eta abar.

6. Sabino Aranaren jarraitzaile agirikoa izan zen beti, ideologia politikoaren aldetik, Ebaristo Bustintza.

7. Zehaztasun hauek ere ematen dira bertan: “La revista (fue) órgano de todo el movimiento literario euskérico durante el período de tiempo 1908-1931 en que desaparece con el fallecimiento de Gregorio Mújica. En sus páginas hallaron espacio las poesías premiadas en las Fiestas Euskaras y certámenes suyos, así como multitud de artículos y primeros ensayos de euskera con temas técnicos y científicos”.

8. Bere hitzetan esateko “En la restauración social del Euzkera, todo debe esperarse de la acción de las clases altas y del clero. Al hablar de clases altas no puedo referirme exclusivamente a las familias ilustres por su antigüedad y cuna. Querámoslo o no, vivimos hoy bajo los postulados democráticos, y en este régimen moderno no representan valor social preponderante los blasones ni los pergaminos. Las clases

directoras e influyentes de hoy están representadas, tanto o más que por el nacimiento, por la fortuna y por la cultura intelectual: en ellas figura desde luego la élite de los hombres de profesiones liberales. Esas clases deben dar el ejemplo de la rehabilitación social del Euzkera, en la seguridad completa de que el pueblo seguirá fielmente el buen ejemplo dado desde arriba. La mayor parte de la enseñanza se debería realizar en el idioma y el clero debería utilizarlo”.

9. Teorizazio-saio ohargarria, orain ere kontuan hartzeko modukoa.

10. Izena eman behar da parte hartzeko; horrekin batera, izena ematen duenak konpromisoa hartzen du ortografia hori, ez beste, erabiltzeko.

11. Ahal balitz horrela, baina “orain eta hemen” horrela ezin denez…

12. Gipuzkoako Aldundiaren babesa du.

13. Batez ere “dezakeen jendeari” zuzenduriko proposamena, status-plangintzari dagokionez.

20~20. XX. mendeko hizkuntza-plangintza, Sabino Aranaren 1901eko saioaren argitan. Mikel Zalbide

29

Euskal hiztunak hizkuntza ofizialen garaian: Paradisutik museo tematikoaren infernura, euskararen aldeko eta aurkakoen eztabaida giroan (1794-1919)

Sarrera Euskal mundua eta euskal hiztunak, iraganean, Paradisuan omen ziren euskaraz barra-barra hizketan. Baina noizkoa ote da Paradisua?

Dilubioaren eta Babeleko dorrearen ondoko hizkuntzen zabalkundea baino lehenagokoa, jakina. XIX. mendean, P. Astarloaren garaian, historiaren kontakizuna Biblian idatzitakotik abiatzen zen eta gaur egun metahistoriatzat hartzen dugu. Etenbako eurite edo dilubioaren ondoren, lehorrean, Tubal Espainiako penintsulara etorri omen zen eta haren ondorengo zuzen-zuzenak euskaldunak izan omen ziren. Duela 4.000 urte inguru jazo omen ziren gertakizunok Bibliak edo liburu sakratuak adierazi bezala, eta XIX. mendearen erdialdeko ondoko mapan ageri da marrazturik.

XX. mendearen hasieran, 1901ean, M. Unamunok proposatu zuen euskal hiztunak ikerketarako kontserbatu behar zirela, hain hizkuntza berezi eta ederraren lekuko gisa, hizkuntzalari eta bestelako enparauentzat. Baina beste horrenbeste pentsatzen zuten hizkuntza enblematikoaren aldekoek, adibidez, Bilboko Centro Vascon biltzen ziren euskal abertzale ugarik ere.

Pompeu Fabrak, hizkuntzalari katalan ezagunak, Bilboko ingeniarien eskolan irakasle zegoela, 1904ean, bertatik bertara ikusi eta arakatu zuen euskal abertzaleen giroa Bilbon ez zela euskaraz garatzen.

Honezkero, XXI. mendean, baditugu eraikin ederrak, museo ederrak, zein baino zein bikainagoa, munduan barrena ezagun-ezaguna bihurtu zaiguna ere tarteko, Bilbokoa alegia, eta hara non euskaldunen

30

1~9. E uskal hiztunak hizkuntza ofizialen garaian: Paradisutik museo tematikoaren infernura, euskararen aldeko eta aurkakoen eztabaida giroan (1794-1919). Joseba Agirreazkuenaga

Joseba Agirreazkuenaga Gaur Egungo Historiako katedraduna.

UPV-EHU

hizkuntza-berezitasun bitxi eta eder horrek izen ofizialean tokia hartu duen, Museoa deitzen baita.

Baionan ere euskal museoa berriztatu da, baina, aldi berean, Ipar Euskal Herri osoa museo eder baten itxura hartzen ari da eta, parke tematiko horretan, oraindik ere euskal hiztun bereziak aurki daitezke, ofizialtasunetik at, jakina, Lapurdiko hiriburu izan zen Uztaritzen ageri denez gero. Agian, etorkizunean, euskal hiztun batzuk museo batean gordetzeko espezimen erakargarriak izan gaitezke. Horixe dugu XXI. mendearen egoera Euskal Herriko hainbat hirigunetan eta horretan dirau euskal hiztunen zalantzazko etorkizunak. Euskararen aurkari eta aldekoen azterketa egitea eskatu didate eta garai batera mugatu nahi izan dut: estatu-nazio egituraren sorrera eta garapena Europan barrena gertatu zen garaian kokatu nahi dut egitekoa, egitura berri horietan hizkuntza ofizialaren ideologia erabat legez eta indarrez errotu eta zabaldu zelako estatu-nazioen egituretan.

Une horretan, euskal hiztunak ofizialtasunetik at zeuden, ez ziren inon ageri.

Euskararen ofizialtasunaren kronika, Erdi Arotik gaur egunera, Joseba Intxaustik argitaratu zuen 2007an, Euskera aldizkarian. Euskararen historia juridikoa ere Xabier Irujok eta IĂąigo Urrutiak argitaratu berri dute (2014).

Baina zergatik euskal hiztunak, euskaldunak, Paradisuan izatetik Museoan bukatzera murgildu dira? Kontakizunak asmatu izan ohi dira, euskararen alde edo aurka egiteko. Usteak, asmoak, grinakâ&#x20AC;Ś gure historiaren zati dira eta kontakizunetan ageri zaizkigu. Hauxe azaltzen saiatuko naiz ondoko lerrootan datu zehatzetan oinarrituz eta euskararen inguruko diskurtsoak eta usteak abiapuntutzat harturik. 125 urte inguruko ibilbidea izango da, Frantziako Iraultzatik administrazio publikoko agintariak euskararen ofizialtasuna aldarrikatzen hasi ziren garaira artekoa, 1919ra artekoa, hain zuzen. Urte horretakoa dugu Euskaltzaindiaren sorrera erakunde legez.

gaia pentsamendu ahularen garai horren testuinguruan jorratuz gero, behintzat. Museo bizi eta distiratsu batean irautea, agian, ez da soluziobiderik ankerrena agintari eta pertsona askorentzat. Aurrez aurreko aurkariak bazterrean egon arren, berezko egitekoaren aldekoak, laissez faire delakoaren aldeko bihurtu ziren garai horietan euskararen aurkarien eremuan, kementsuenak.

Hala ere, XIX. mendearen hasieran, 1802an, Tragiak, Espainiako Historiako Errege Akademiako kideak euskararen antzinatea ukatu zuelarik, euskararen aldeko apologistak oldartu ziren. Baina antzinatearen eztabaidaren azpian autogobernuaren agintearen oinarrietarako printzipio ideologikoa ezkutatzen zen, Godoyren aginduz, Foruen bidezko autogobernua murrizteko garaia abiatu baitzen, erregearen agintaritzaren eta, beraz, Madrilgo Gortearen bidezko agintea Euskal Herrian ere sustatzeko asmoz. Lege zaharrean hasitako eztabaida horrek XIX. mende osoan iraun zuen. Baina bereziki lehen erdialdean, eta orduan paratu ziren euskaltasun edo euskaltzaletasun politikoaren oinarriak, euskara eta foruen bidezko autogobernuaren arteko lotura uztarturik. P. P. Astarloa, Bizenta Mogel, P. Ulibarri, lege zaharreko ildoko testuinguruan, A. Pascual Iturriaga eta J.I. Iztueta liberalen ikuspegitik, ditugu eztabaida horretan, besteak beste, idazle eta euskararen aldeko eragile zuzenak. Eta J.I. Iztuetak bertsoz adierazi zuen, euskara, foruak eta dantza nortasun politikoaren adierazle gisa: â&#x20AC;&#x153;Euskara piztea da erdaldunen

Baina zergatik euskal hiztunak, euskaldunak, Paradisuan izatetik Museoan bukatzera murgildu dira?

Euskararen aldekoen eta aurkakoen arteko distantzia, batzuetan, ez dirudi hain urrunekoa denik,

2~9. Euskal hiztunak hizkuntza ofizialen garaian: Paradisutik museo tematikoaren infernura, euskararen aldeko eta aurkakoen eztabaida giroan (1794-1919). Joseba Agirreazkuenaga

31

mina/Ez dakit nondik duten horrelako grina/Mundu guzian dago sustraiak egina/Hitz egin ohi zalako bera txit antzina”. (Gipuzkoako Dantzak, 1824)

Frantziako iraultzaren hasieran, Frantziako Erresumako hizkuntza guztiak erabiltzen hasi ziren biztanle gehienek frantsesa ez zutelako ulertzen. Baina 1794an, agintari berriek hizkuntza ofizial bakarraren ideologia jarri zuten indarrean

Agintari iraultzaileen plaza publikotik esparru poetikoaren txokora: 1789-1852 Frantziako iraultzaren dinamikan, agintari berriak Frantziako Erresumako hizkuntza guztiak erabiltzen hasi ziren biztanle gehienek frantsesa ez zutelako ulertzen. Ipar Euskal Herrian aginduak euskaraz ere argitaratzen ziren eta bazirudien gizarte berrian euskal hiztunek euskaraz jarduteko aukera izango zutela. Baina 1794an, iraultzaren aurkakoak Europan antolatu ziren eta Frantziako Errepublikan berdintasuna eta giza eskubideak aldarrikatu ostean, agintari berriek hizkuntza ofizial bakarraren ideologia jarri zuten indarrean. Hizkuntza mekanikaren pareko tresna zela uste zutelako. Gizartean berdintasuna bermatzeko hizkuntza bakarra behar zen, halabeharrez. Berdintasunaren goiburua nagusia izanik, Frantziaren kasuan frantsesa hautatu zen. Eta bestelako hizkuntzak baztertzeko asmoz, ideologia asmatu zen: Hizkera eta hiztun bakoitza halabeharrez, mekanikoki, sailkatua eta menperatua suertatzen zen: euskal hiztunak, euskaraz mintzatzerakoan, halabeharrez, fanatiko bihurtzen ziren eta federalismoa, jauntxokeria eta hizkuntz ugaritasuna gauza berdintzat jotzen zen. Osasun publikorako batzordeko kide zen Bertand Barère de Viuzac jaunak, bere lehen hizkuntza gaskoia izan zuenak, hauxe idatzi zuen: “Le fédéralisme et la superstition parlent bas -breton; l'émigration et la haine de la République

32

parlent allemand; la contre-révolution parle l'italien, et le fanatisme parle le basque. Cassons ces instruments de dommage et d'erreur”. Beraz, estatu-nazio berrietan, erabateko hiritar jator bihurtzeko, hiritar abstraktu eta inpolutua, halabeharrez nazio berriaren hizkuntza ofiziala ezagutu behar zuen norbanakoak, giza eskubideen jabe nahi bazuen izan. Eskubideen hizkuntza berria, egiazkoa, bat eta bakarra zelako.

Dena dela, gertaera berritzaile hori haren testuinguruan ulertzeko ahaleginetan, esan beharra dago iraultzaileek bazutela beste arrazoi praktiko eta finantzario bat hartu zuten erabakia hartzeko: Iraultzaren hasieran, hainbat itzulpen-kontratu eginda zituzten iraultzaileen agindu berriak hainbat hizkuntzatan argitaratzeko. Baina itzultzaileen erabateko kontrola ez zuten agintari iraultzaileek. Hizkuntzak guztiz estandarizaturik ez zeudenez, egindako itzulpenetako mezuez mesfidati ziren agintari nagusiak eta, horrez gain, faktura garestiak ordaindu behar izaten zituzten. Beraz, hizkuntza bakarra hautatu eta kitto.

Frantsesa ez, beste guztiak ahateen ezin ulertuzko hizkerak eta hizketak ziren. Gainera, aurrerantzean, agintari politikoek adieraziko zuten hizkera eta hizkuntzaren arteko muga non zegoen. Handik aurrera, hizkuntza ez normalizatu eta ez ofizialentzat, esparru poetikoa eta literaturakoa besterik ez zen gordeko.

Espainiako Erresuma eta nazio berriari gagozkiola (1812), Cadizeko Konstituzioan ez zen hizkuntzari buruz ezer adierazi, ez eta Espainiako ondorengo konstituzioetan ere, 1931. urtera arte.

Baina agintarien hizkuntza gaztelania zen, penintsulan eta Ameriketan hizkuntza ugari izan arren. Argi dago agintaritzak ebazten duela ofizialtasuna. XIX. mendean barrena, estatu-nazioaren esparru publikoan hizkuntza bat besterik ez zen erabiltzen. Eta hiztunak markatuak ageri dira. Hiztunak hizkuntzaren arabera sailkatzen ziren eta klaseen arteko ikurraren adierazle ere bihurtu zen hizkuntza. Plaza publiko eta giro politiko berrian, euskal hiztunak markatuta ageri ziren eta, gehienbat, paradisuko hizkuntza zenez gero, gordetzea ondo zegoen, baina Museoa zen beraren lekua, Unamunok 1901ean, Bilboko Arriaga antzokian adierazi bezala.

Euskara ez zen hizkuntza, hizkera baizik, ez zelako erabiltzen era kultu eta jasoan, estandarizatu gabeko hizkuntza zen. Euskalkien araberako tradizio literario hainbat zeuden eta euskara batua adostu gabe artean. Lapurdiko tradizioan, J. Etxeberrik, XVIII. mendearen hasieran, eta ondoren, Dominique J. Garat iraultzaileak, 1810ean, euskararen gabeziak

3~9. E uskal hiztunak hizkuntza ofizialen garaian: Paradisutik museo tematikoaren infernura, euskararen aldeko eta aurkakoen eztabaida giroan (1794-1919). Joseba Agirreazkuenaga

eta euskara baturik eza agertu eta euskara estandarizatuaren premia aldarrikatu zuten. Baina non zegoen euskal agintaritza? Herrialdez herrialde egon bazegoen eta Nafarroako Erresuman ere bai. Hegoaldean, oinarrizko eskoletan, gurasoen erabakiz antolatzen ziren eskoletan, gaztelania ikastea zen helburua 1818an, eta J.A. Zamakolak Historia de las Naciones Vascas delako liburuan salatu zuen egoera hori.

Estatu-nazio berriak, administrazio publikoaren beste hainbat arlotan bezalaxe, Eliza katolikoaren zuzenbidean oinarritu ziren: Eliza unibertsalean, harreman-hizkuntza estandarra latina zen, baina herritarrekin beste mintzaira batzuk onartzen eta lantzen ziren. Hizkuntza sakratua latina zen, Paradisuko garaian euskara izan arren. Baina Jainkoak era guztietako hizkuntzak ulertzen zituen eta Jainkoarekiko harremana edozein mintzairatan egiteko aldarria XVI. mendeaz geroztik indartu zen eta, beraz, euskara ere landu behar zen; Axularrek jaso eta goratu egin zuen, erabiltzen hasi zelako.

Beraz, hizkuntzak ikur politiko bihurtzen zaizkigu ofizial izendatu ahala eta hizkuntzen politizazioa, beste barik, erantsirik doakio erabakiari. Hizkuntzen erabilera eta arauketa politikatik at daudela adieraztea zentzurik gabeko esaldi hutsala da, berezkoa baita, eta horrela hartu behar da, politika plaza publikoan gertatzen den guztia baita. Unescoren atlasaren arabera, Europan 114 hizkuntza galtzear daude, 5 Espainian eta 26 Frantzian.

Horrezkero, agintariek aginte-hizkuntza ezarri eta euren kontakizuna asmatu zuten. Iragana aldatzerik ez dago, baina iraganean gertaturikoak zentzu eta interpretazio edo ikuspegi desberdinez azter daitezke.

XVIII. mendean, euskara Batzar Nagusietan, Elizan, epaitegietan eta abarretan erabiltzen zen.

Araban gertatu zen atzerapenik handiena. Hala ere, bizi-bizirik zegoen hirietan eta, XIX. mendean, euskara hiri-hizkuntza ere bazen, erabat bizia eta

Hizkuntzak ikur politiko bihurtzen zaizkigu ofizial izendatu ahala eta hizkuntzen politizazioa, beste barik, erantsirik doakio erabakiari

bizitzaren arlo guztietan erabili ohi zena. Euskaldunak, beraz, menditarrak eta hiritarrak ere baziren. Eta giro horretan, XIX. mendearen hasieran, euskaldunen ageriko arketipoak ondokoak ziren: • Handikia: agintaria, jantzia, peluka erabili ohi zuena, jakituriaz kezkatua, helburutzat aurrerapena, arrazoia eta tolerantzia zituena.

Elkartea sortu zuten 1764an eta horietako handiki batzuek euskara goi-mailako hizkuntza kultu bihurtzeko helburua izan zuten. Beste batzuek, aldiz, gaztelaniaren irakaskuntza ezarri nahi izan zuten eskoletan profesionaltasunaren mesedetan. Dena dela, handikiaren funtzioak ongi betetzeko, bi hizkuntzaren jabe izatea halabeharrezkoa zen, batik bat, euskara eta gaztelaniarena, bai eta frantsesarena ere, handikiari bitartekaritza lana egitea zegokiolako. 1765ean, Gasteizko batzarrean onarturiko estatutuetan, IX. atalean, zera esaten zen: “se aplicaran a pulir y cultibar la lengua Bascongada, o recopilar lo mas raro y escogido que haya escrito en ella, asi en prosa, como en verso y a perfeccionar la poesia Bascongada”.

Geroago, Espainiako errege Karlos III.ak onartutako estatutuen VI. atalean, zuzenketa hau erantsi zen: “Comisión de historia, política y buenas letras” saila antolatu zen eta haren zereginetariko bat hauxe izan zen: “dedicarse a la Historia y Geografia Nacional, y a la lengua y poesía Bascongada”.

• “Jende xehea” edo populua, matxinadetan adierazpen bortitzak egin ohi zituena. Jende arrunta, gehiengoa osatzen zuena. Handikien aldean, munduaren inguruko bestelako ikuskera zuten biztanleak. Bizitzea borrokatzea zen, eta halabeharrez aritu behar ziren euren kabuz. Baina Euskal Herrian ondo baino hobeto erroturik zituzten foruei atxikitako uste sendo bi: inor ez dagoela inoren gainetik, bata, eta ekonomia printzipio moraletan oinarritu behar zela, bestea. Haien iritziz, albokoen lepotik lorturiko aberastasuna ez zen zilegia eta, horregatik, ekonomia liberalaren aurka altxatzen ziren.

Literaturan ere aurki ditzakegu euskaldunen arketipoak, batetik, Peru Abarkan, eta bestetik, Peru eta Marixeren ipuinetan, Anjel Lertxundi idazleak azpimarratu bezala.

4~9. Euskal hiztunak hizkuntza ofizialen garaian: Paradisutik museo tematikoaren infernura, euskararen aldeko eta aurkakoen eztabaida giroan (1794-1919). Joseba Agirreazkuenaga

33

Juan Ignazio Iztuetaren biografiak ondo betetzen ditu bi arketipoak, pertsona berberak bete ere.

Hasiera batean, J.I. Iztueta populuaren ikuspegitik hazia eta hezia izan zen, ez zuen apaizen nagusitza onartzen, ez eta predikatzen zuten morala ere.

Napoleonen jarraitzaileen alde jarri zen handikiek egin ohi zuten bezala, eta bizitzaren azken aldean adituen arteko kide bilakatu zen. Kultura jasoa landu zuen, baina herritarrena goratzen, eta euskaltzale sutsua zelarik, euskara euskal nortasunaren oinarri bihurtu zuen, historiaren kontakizunaren baitan.

Hizkuntza eta historiaren kontakizunaren azalpena erabat loturik ageri zaizkigu, halabeharrez, estatu-nazio berriek iraganaren eta etorkizunaren arteko kontakizuna berrasmatzeko premian zeudelako

Hizkuntza eta historiaren kontakizunaren azalpena erabat loturik ageri zaizkigu, halabeharrez, estatu-nazio berriek iraganaren eta etorkizunaren arteko kontakizuna berrasmatzeko premian zeudelako. Hala, Europako estatu-nazio berrietan, historiaren kontakizun berriak asmatu ziren. Historia handiaren olatuan kokatu ziren herri-nazio batzuk eta, aldi berean, historiarik gabeko herriak. 1897an, Donibane Lohizuneko euskal tradizioaren kongresuan, A. Planték, Société des Sciences, Lettres et Arts de Pau zeritzon erakundeko presidentearen hitzaldi nagusiak honako izenburua zeraman: Euskaldunak, historiarik ba ote? Eta hara abiapuntua: “Emakumezkoen antzekoak omen dira, izan bai, baina ez da nabaria eta nabarmentzekoa”. Ondotik, baina, euskal nazionalitatearen nortasunaz egin zituen gogoetak. Historia txikia, etxekoa, ukaezina omen zen, eta euskara esparru horretarako baino ez zen. Eta itsaso zabaletako historia handian nabigatzeko egokia ez zenez gero, etxekoen hizkuntzatzat goratzen zen, esparru pribatuko erlijioaren antzera.

Giro horretan, XIX. mendean, paradoxa berria sortu zen gurean: buruzagi eta herritar gehienak euskararen aldekoak izan arren, euskararen eta euskal hiztunen folklorizazioa eta bazterketa gertatu zen XIX.

34

mendearen bukaeran, industriaren iraultzaren ingurumarian. Euskal hiztunek gehiengoa osatzea Euskal Herrian, agian, ez zen aski izan, bederen, Euskal Herriko plaza publikoan hizkuntza ofizial bihurtzeko.

Ekintzan eta ekintzabidean dugu sakoneko gakoa, paradoxa argitu nahi bada. Iragana aldatzerik ez dago, baina iraganean gertaturikoak zentzu eta interpretazio edo ikuspegi desberdinez azter daitezke, eta euskal hiztunen eskubideak tarteko, gizakiak baitziren, badugu zer birpentsatu eta zer aztertu.

Euskararen aldeko kontakizun desberdinak asmatu ziren XIX. mendean. Adibidez, “Euskara aberria da, ia-ia erlijioa” (Victor Hugo, 1843, Alpes et Pyrénées) euskaldun menditarrentzat zein kaletarrentzat, V. Hugo bi eremuetan ibili zelako, baina XIX. mendearen bigarren erdian hizkuntza esparru publikoan gainbehera abiatu zela ezin izan zuen ukatu.

Pablo Astarloak euskararen apologia idatzi zuen (1803) eta J.B. Errok paradisuko hizkuntza sakratu bihurtu zuen 1815ean. Gorosabelek idatzi zuen gehiegikeria horiek… “esfuerzos que deben considerarse como sentimiento de nacionalidad, muy plausibles ciertamente, aunque llevados a una exageración” (P. Gorosabel, Noticias de las cosas memorables de Guipuzcoa, libro II, 1868). Beraz, XIX. mendean bertan, jadanik, ustezko kontakizuna eta historia kritikoaren artean muga bazegoela agerikoa zen. Baina kontakizunak berak funtzio soziala eta politikoa betetzen du eta delako istorioaren zergatian sakontzera behartzen gaitu.

XIX. mendean, jadanik, foruen bidezko egituraketa politiko eta sozialean, bazterreko hizkuntza zen euskara, ofizialtasunik gabekoa eta, hala ere, egoerari aurre egiteko, ipuin eta kontakizun sakratuaren bidez babestu nahi izan ziren euskararen prestigioa eta iraupena. Horrez gain, euskararen antzinatea mitoa zen tesi politikoetan foruen bidezko agintea oinarritzeko. Horretan guztian, euskararen aldeko apologistek gaztelaniaz idazten zuten, eztabaida publikoa gaztelaniaz zelako.

Baina euskaraz ere idatzi zen Abando eta Bilbo aldean. Pablo Astarloaren anaiak, Pedro Astarloak, euskararen aldeko manifestua idatzi zuen eta historia unibertsalaren kontakizunaren barruan, euskaldun jendea erdigunean jarri zuen euskararen defentsaren nortasun ikurra zelarik. Sermoien liburuaren sarreran, kontakizun euskaltzalearen ikuspegia dakusagu, 1818an mamitua. Euskal populuaren historia berria asmatzen hasi ziren eta, horrela, Antxinako

5~9. E uskal hiztunak hizkuntza ofizialen garaian: Paradisutik museo tematikoaren infernura, euskararen aldeko eta aurkakoen eztabaida giroan (1794-1919). Joseba Agirreazkuenaga

Euskaldunen alabantzak izeneko poeman, gerra esperientzia gogorren erasoaldiak jasan ondoren (Konbentzioko armada errepublikanoa (1794-1795) eta Napoleonen armada (1807-1813)) euskal historiaren interpretazio jatorra eta sakratua, Biblian oinarritua, asmatu zuen. Honela hasten zen: “Jaunaren lege ona/euskeran da sendo/Adan-eganik ona/garbi eta ondo/ Gorde izan da beti/garbiro fedea/baita geure legeak/ eta berbeitea/ Erbestetar gaiztoak/nahi eukezan galdu/euskaldunak eztabe/bururik makurtu/ beste herri askotan/jaretxi arren hau/eztau inoz guretan/kanpokoak agintau/(...)Zergaitik deritxazu/hainbeste neke lan/euskaldunen artean/beti hartu joian?/ Gordetearren zintzoro/jaunaren fedea/geure lege garbiak/geure euskerea/”(1818). Ildo beretik, Bizenta Mogelek 1819an antzeko bertsoak errepikatu zituen.

Baina 1819ko bertsoetan, Bizentak Bilbo aldeko gizartearen barne arazoak ere begiratu zituen eta gizonen portaerak kritikatu: “Taberna zokuetan/ jokuan sarturik/eta duaz etxera/ondo moskorturik./ Etxian heldu eta/han bere ez bakerik/emazte ta umiak/igesi etxetik/ Oraingo Gabonetan/hau da ikusten dana/Honetara heldu da/gure itsumena”. (1819).

Kontrairaultza liberalaren pentsamoldearen harian, Abandoko euskaltzaleak euskaldunen historia eta nortasuna euskaraz burutzen saiatu ziren (P. Ulibarri, Bizenta Mogel). Hor bai ageri zaigu pentsamoldea eta euskaltasun eredu jakin bat uztarturik.

Aldi berean, liberalek ere asmatu zuten euskal historia berria aurreramenduaren ideian oinarriturik.

Horrela, Batzar Nagusietako ordezkariek Baionako bilkuran (1808), bereziki, J.J. Yandiolak, independentzian oinarrituriko diskurtsoa egin zuen Napoleonen aurrean, ohiko autogobernuak bere horretan iraun zezan, edo Juan Antonio Zamakolak, Bilbon ere masoi lagunak zituenak, Euskal nazioen historia argitaratu zuen 1818an, atzerrian (Frantzian), Bonaparteren aldekoa izan zelako. Europa berri, aske eta anaidian elkartua aldarrikatzen zuen. Beranduago, A. Pascual Iturriagak, ikuspegi liberaletik, Gipuzkoako Batzar Nagusien aginduz, euskara biziberritzeko plangintza burutu zuen, industriagintza eta garapen ekonomikoaren baitan, osotasunean pentsaturik (1830). Agustin Pascual Iturriagaren tesia bazen agintarien hizkuntza bihurtzen dela indartsuena eta hizkuntzaren erabilerak bermatzen duela bere biziraupena: “Ya hemos probado que las lenguas dominantes prevalecen sobre las que no lo son porque se cultivan con preferencia a ellas. Cultivemos el vascuence”.

Herritarren arteko gerra luzea, aurrez aurrekoa, piztu zuten karlistek, 1833an, Bergarako ituna sinatu arte, 1839an, Erresuma Batuko ordezkarien bitartekaritza izan zela medio. J. I. Iztuetak euskaraz idatzi zuen hurbil-hurbiletik eta gerra giro horretan, liberalen esparruan, herritartasuna euskal nazionalitatearen adierazle gisa interpretatzen hasi zen, euskal liberalen esparruan (1836, Bizkaiko Diputazioa).

Gerra garaian, euskarazko bertsoak eta testuak azaldu ziren propaganda politikoa burutzeko premiazkoa zelako. Aurrerantzean, Espainiako estatunazio egituraketak sendotu egin ziren.

Kontrairaultza liberalaren pentsamoldearen harian, Abandoko euskaltzaleak euskaldunen historia eta nortasuna euskaraz burutzen saiatu ziren. Hor bai ageri zaigu pentsamoldea eta euskaltasun eredu jakin bat uztarturik

J.I. Iztuetak azkenik idatzi zuen sakoneko gogoeta politikoa, bere bizitzaren testamentu gisa, izandako esperientzian oinarriturik (Iztueta, 1847).

Hitzaurrean, Astarloaren hariari jarraituz, adierazi zuen gipuzkoarrak “erbestekoen uztarripean inoiz ere egon bagekoak” zirela. Eskola maisu erdaldunen aurka egin zuen eta, azkenik, honako gogoeta egin: “Gipuzkoako biztanle prestu guztiak badakite argiroki beren zoriona datorkiotela jatorriz dituzten Fuero honeskietatik.(...) Fueroak beren oinean irozotzeko kirtenik irmeena eta euskarririk seguruena da Euskarazko hizkuntzari ondo kontu egitea (...)

Euskara hil ezkero Fueroak ez dira biziko; baina Euskara bizi bada, Fueroak piztuko dira Fueroak nahi dituanak, maite izan behar du Euskara eta Euskara maite dabenak Euskaldunai euskaraz behar die hitzegin eta adierazo (...) bestela zapuztuko da Euskara, muishinduko dira Euskaldunak eta ihes egingo dute Fueroak”. Gogoeta horren benetakotasuna XX. mendean barrena frogatu zen eta euskaltzaletasun politikoaren adierazpen goren eta garrantzitsu gisa hartu behar dugu.

6~9. Euskal hiztunak hizkuntza ofizialen garaian: Paradisutik museo tematikoaren infernura, euskararen aldeko eta aurkakoen eztabaida giroan (1794-1919). Joseba Agirreazkuenaga

35

Garai berean, euskal nazionalitateaz gogoeta politikoak egin ziren; 1840ko hamarkadan, Bilboaldea hiri euskalduna zen baina komunikabideak eta abar gaztelaniaz argitaratzen ziren. Irurac Bat egunkariko lehen alean (1856) editoriala euskaraz eta gaztelaniaz argitaratu zen. Euskararen goraipamena egiten zen, baina Irurac Bat gaztelerazko egunkaria izan zen. Bilbon, 1860ko hamarkadan, Euscalduna izeneko beste egunkari bat bazen, ikuspegi tradizionalistatik abiatuta; biak ala biak lehian ari ziren baina azkena ere gaztelaniaz argitaratu zen. Garai berean, ahozko tradizioa bizi-bizi zegoen eta Xenpelar bertsolariaren ekitaldiak eta Iparragirreren kantaldiak euskaldunen ikur eta eredu bihurtu ziren.

“El euskara es, pues, elemento esencial de la nación euskaldun; sin él, las instituciones de ésta son imposibles.

La desaparición del euskara causaría irremisiblemente la ruina de aquella nación” (Arana, S. El proyecto de Academia Bascongada, 1886)

Urruña-Sarako koplariak eta “bertsuetako guduak” (1851-1879) 1851n, Anton Abadiak Urruñan pilota partidurako deia egin zuen eta, aldi berean, bertsoak kantatu ziren. “Mila zortzi ehun eta berrogoita hameka/ Urruñan gertatu da oraiko sujeta/ Pilota partida bat izan da xarmanta/Xoria bezain arin zabilan pilota/ Kaskoinak errefera Autziatzek bota/Aisa irabazi dute Espainolen kontra.” Egitasmo politiko gabeko euskararekiko maitasuna omen zuten helburu eta ustezko uste horretan oinarriturik garatu ziren jaialdiak Ipar Euskal Herrian. Baina 1874an, karlisten aldeko poema batek irabazi zuen: “Jaungoikoa eta Erriya” J. I. Arana jesuitak idatzia eta karlismoaren ikuspegira lerrotua.

Euskal literaturaren loratzea zegoen bitartean, 1857tik eskola publikoetan irakasleek gaztelaniaz jarduten zuten, administrazio publiko berriak horrela agindurik. Hiru diputazioek errekurtsoa eta protesta egin arren, bi administrazio publikoen arteko lehia

36

gogorra zen: foruen bidezkoa, bata, eta Espainiako Erresumako administrazio periferikoa, bestea. 1864an, Euskararen katedra indarrean jartzeko eskatu zen Gernikan, Bizkaiko Batzar Nagusietan, eta 1841ean ere berriro egin zuten eskaera honela justifikatuta: “allí donde concluye la lengua de los pueblos concluye su nacionalidad” Alejandro Rodriguez-Angel Maria de Ventades-Juan Antonio de Menchaca. Foruzaleen mugimenduaren baitan, euskaltzaleak ageri ziren buruzagien artean, adibidez, P. Novia de Salcedo.

Foruen bidezko agintea galdu ondoren euskara baino ez 1873an, A. Canovas del Castillok azaldu zuen euskara ez dela bizitza modernorako hizkuntza egokia, baina Batzar Nagusietan bestela jokatzen zen. Horregatik, Batzar Nagusiak erabat desegitea agindu zuen 1877an, bai eta Foruen bidezko erakunde publiko oro. Euskal liberalek, gerra irabazi ondoren, ez zuten bidezkotzat jo foru erakundeak desagerraraztea. Eta Abadiaren ekimenez antolatutako Iparraldeko Lore Jokoen jaialdia Elizondon antolatu zuten euskara elkartekoekin batera (1879). F. Arrese Beitia irabazle atera zen eta euskara hartu zuen euskal aberriaren azken esparrutzat, Iztuetaren hariari jarraituz: “Ama Euskeriari azken agurrak”. 1877ko urteaz geroztik, egitasmo politikoaren oinarriak euskaldundu zirenean, euskal abertzaletasunaren lehen garapena gertatu zen: Iruñeko Euskara elkartea, Euskalerriakoak eta S. Aranaren abertzale jeltzaleak. Zazpiak bat egitasmoa Manterolak aldarrikatu zuen Donostian, Euskal Erria aldizkarian, 1879an. Donostiako “Euskal hitz jostaldien Batzarrea” antolatu zen izkribatzaileak euskal hizkuntzan saiatzeko eta lehiaketak egiteko.

Hala ere, euskaldun gehientsuen ordezkapen politikoa karlisten bidez egiten zen.

1882ko uztailaren 30 eta 31n, Bilboko "Euskalerria" elkarteak, ildo liberalekoa, Euskal Herriko historia, legedia, ohiturak eta poesia lehiaketak antolatu zituen. Euskaraz, bertsolariak eta poesia lehiaketak, bestelako gaiak gaztelaniaz. Giro horretan, S. Arana gazteak bere apunteetan hauxe idatzi zuen: “El euskara es, pues, elemento esencial de la nación euskaldun; sin él, las instituciones de ésta son imposibles. La desaparición del euskara causaría irremisiblemente la ruina de aquella nación” (Arana, S. El proyecto de Academia Bascongada, 1886).

7~9. E uskal hiztunak hizkuntza ofizialen garaian: Paradisutik museo tematikoaren infernura, euskararen aldeko eta aurkakoen eztabaida giroan (1794-1919). Joseba Agirreazkuenaga

1896an, Bilboko Udala arduratu zen Bilboko Lore Jokoak antolatzeaz eta 1901eko abuztuan El Sitio elkarte liberala. Industriagintzaren ondorioz, zazpi kaleetako Bilbo hirigune metropolitano baterantz abiatzen zen. Jatorri eta era guztietako pertsonen topagune bihurtu zen hiri berria. Urte bat lehenago, 1900ean, Nazioarteko Eusko Ikaskuntzen Kongresua Parisen antolatu zen, 1900eko irailaren 2an, hain zuzen, Palais des Congrés delakoan. Julien Vinson izan zen kongresuaren buru eta aditu unibertsitarioen giroan, besteak beste, T. Aranzadi izan zen.

Bilboko Lore Jokoetan, M. Unamunok hitzaldi sonatua egin zuen (1901eko abuztuan) eta Euskal Herriko historiaren kontakizun berritzailea asmatu zuen, P. J. Astarloa eta Bizenta Mogelena eta beste euskaltzaleen begiradak eta kontakizuna erabat baztertuz eta euskararen auzia erdigunean jarri zuen, euskararen geroa alegia. “El vascuence se extingue sin que haya fuerza humana que pueda impedir su extinción; muere por ley de vida. No nos apesadumbre que perezca su cuerpo, pues es para que mejor sobreviva su alma La mejor lengua es la propia, como es la mejor piel la que con uno se ha hecho, pero hay para muchos pueblos, como para otros organismos, épocas de muda. En ella estamos.

En el milenario eusquera no cabe el pensamiento moderno; Bilbao hablando vascuence es un contrasentido. (…) el pensamiento que dormitaba cual crisálida en el vascuence de Axular (…) lo romperá y saldrá a bañarse en luz.”

Baina euskararen auzia jokoan denean, ondoren auzi politikoa ere ageri da, hau da, agintearen auzia. 1802an, horrela gertatu zen Real Academia de la Historiak egin zituen argitalpenetan, foruen bidezko agintea ezabatzeko bidean jartzeko asmoz, eta 1901ean, estatu-nazio espainiarrak ezabaturik zituen jadanik autogobernuko aginteak eta euskararen aberriak soilik irauten zuen, lekurik gabe Espainiako aberrian. Bilbon, hau da, hiri modernoan, euskaraz mintzatzea kontraesana zela aldarrikatu zuen. Baina aldi berean, euskalarien historia ere ezagutzen zuenez gero, erronka bota zuen Unamunok eta, agian, horretan ezin ukatu bere gogoetaren balio erantsia. Ez dago euskara baturik eta, beraz, kultura moderno jasoan jarduterik. Azkuek erantzun zion gutun batean, euskararen modernizazioa bidez bide burutzen ari zela eta horretan saiatu egin behar zela, Unamuno bera gaztelaniazko modernizazioaz arduratzen ari zen bezalaxe.

Ikuspegi jatorraren inguruan sorturiko diskurtsoaren kritika ere dario hitzaldiari. Propioa, halabeharrez, ez da jatorrena eta erbestetik jasoa bereganatzea lortu ezkero, jatorra eta propioa ere bihur daiteke, eragingarri izanik biziberritze prozesuan. Azken batean, jatortasunak asmatu egiten direlako ibiliaren ibiliaz bizi garelako. Gai ugari, mende berrian behin eta berriro eztabaidagai.

1901eko irailean, Hendaian, Bilboko Lore Jokoak amaitu eta 20 egunen buruan, Euskal Herriko euskaltzale adituak bildu ziren, euskararen geroaz kezkaturik. A. Campion, R. M. Azkue, S. Arana eta beste asko izan ziren bertan. S. Aranak, 1901ean Hendaian egindako diskurtsoan, Unamunori erantzun zion1 eta dirudienez, elkar ondo ezagutzen zutenez gero, zera idatzi zuen: Unamuno hori esateko eta aurkakoa defenditzeko gai zela, eta horregatik hobe zela bere horretan uztea2. Baina erabat konprenitu zuen Unamunok adierazi eta jaurti zuen erronka berria, agerikoa baitzen, euskaldunak “jebo” huts bihurtzen ari zirela, ofizialtasunetik eta, beraz, plaza publikotik at. Bilbo inguruko “txorierrietakoek” eta beste eskualdeetakoek oso ondo barneraturik zuten gizarteko egituraketa sozialean gora egiteko, halabeharrez, gaztelaniaz txukun eta euskal azenturik gabe egitea premiazkoa zela.

Bestetik, euskal abertzaleen Bilboko Centro Vascoko bazkideen artean, euskara armarria bezalakoa zen, ikurra besterik ez, antzinakoa, baina besterik ez. Bizitza modernotik kanpokoa, alegia.

La Vasconia aldizkarian, Buenos Aireseko hiri nagusian, 1901eko irailaren 20an argitaratu zen Unamunoren hitzaldiaren beste kritika bat, bai eta S. Aranak berak argitaratzen zuen Euzkadi aldizkarian ere, baina Arrandiagari idatzi zion gutunean adierazi zuen Unamuno estimatzen zuela eta haren perfil ideologiko eta psikologikoa zehaztu zuen3. S. Aranak, R. M. Azkuek bezalaxe, ondo ulertu zuen Unamunoren

Euskal abertzaleen ekimenez, euskara egitasmo politiko bihurtu zen

8~9. Euskal hiztunak hizkuntza ofizialen garaian: Paradisutik museo tematikoaren infernura, euskararen aldeko eta aurkakoen eztabaida giroan (1794-1919). Joseba Agirreazkuenaga

37

mezuaren erronka, "habilitado asi el euzkera (sic) para acomodarse a las exigencia de la sociedad actual". "Hagamos los vascos que el uso del euzkera sea necesario en nuestra tierra si queremos que el euzkera (sic) viva". Unamuno eta Aranaren diskurtsoak, azken batean, kanpora begira eginak daude, plaza publikoan eragina izateko. Azkuek, aldiz, barrura begira eta barrenetik euskaraz ari zen euskararen alde, ez esparru ideologikotik soilik.

Hendaia eta Hondarribiako bilkuren ondoren, Euskaltzaleen Biltzarra sortu zen iparraldean, 1902an. Aurreko urtean, Oñatiko Unibertsitatea itxiarazi zuen Espainiako Gobernuak eta, azkenik, 1918an, Oñatin Eusko Ikaskuntzen kongresua antolatu zela, aldi berri baten abiada gertatu zen. 1917an, Bizkaiko Foru Aldundian, abertzale jeltzaleek nagusitza lortu ondoren, autonomiaren aldeko mugimendua zabaldu zuten. Bizkaiko Diputazioan euskara ofizialtasuna irabazten hasi zen eta idatzi ziren Autonomia politikorako Estatutuen egitasmoetan, 1918

eta 1919an, euskara ofiziala izango zela aldarrikatu zen. Autonomia estatutu horiek ez ziren indarrean hasi, baina plaza publikoa irabazten hasi zen. Euskal abertzaleen ekimenez, euskara egitasmo politiko bihurtu zen.

ONDORIOA XX. mendearen lehen hamarkadan, euskararen ofizialtasunaren aldarria zabaldu zen. Egunkari batean, Euzkadi (1913) izenekoan, euskarazko albisteak argitaratzen ziren egunero lehen orrialdean.

Baina, bestalde, gizartearen eguneroko bizimoduan euskara esparruak galtzen ari zen eta gutxiengo baten hizkuntza bihurtu zen. Eta horretan dirau XXI. mendearen hasieran, gizarteko bizitza publikoan gutxiengoaren aparteko hizkuntza izaten. Zalantza barik, ofizialtasuna irabazi arren, oraindik ere euskararen etorkizun bizia bermatu gabe dago gure euskal gizartean.

AIPAMENAK

Agirreazkuenaga J., Euskal herritarren burujabetza (1793-1919: Euskal herritarren autogobernu auziaren bilakaeraz: Foruen erakundetzetik Autonomia Estatutura. Irun, Alberdania, 2012. 324 orr.

Arana Sabin, Obras Completas. Buenos Aires, 1965. 2301 orr., “El proyecto de Academia Bascongada del Sr. De Artiñano”, Euskal Erria, 217 zbk., (Donostia, 1886)

Agirreazkuenaga J. (ed.) Barne-muinetako Sabin Arana Goiri. Gutunak I (1876-1903). Donostia, Utriusque Vasconiae, 2010

Intxausti Joseba, “Euskararen ofizialtasuna: zenbait aurrekari historiko”, Euskera 52 zbk., 2007, 1235-1249

Altzibar Xabier, “Bizenta Mogelen gabon kantak eta 1828ko bertsoak” Bidebarrieta 19 zbk., 2008. (www.bidebarrieta.com)

Irujo Xabier. Urrutia Iñigo, Historia jurídica de la lengua vasca (1789-2009), Bilbao, IVAP-HAEE / UPV-EHU, 2014. 768 orr.

Iztueta Juan Ignacio, Gipuzkoako probintziaren kondaira edo Historia zeinetan jartzen diraden argiro beraren hasieratik orain arte dagozkion barri gogoangarriak egin eta zuzendu deban. Donostia, I. R. Barojaren moldiztegian, 1847 Lertxundi Anjel, “Ez dugu Voltaire merezi izan” Egunkaria, 1994-05-08 Madariaga Juan, Sociedad y lengua vasca en los siglos XVII y XVIII. Bilbo, Euskaltzaindia, 2014 Zelaieta Angel, Foruak eta euskal literatura. Donostia, 1978

OHARRAK

1.

1901eko irailaren 16an, Hendaian eginiko bere hitzaldian, Unamunoren iritzien zantzua agerikoa da: "No hemos venido a hacer la autopsia de un cadáver antes de que se descomponga, para dejar descrito su admirable organismo a los que hayan causado su muerte y en la esfera de la vida pretendan sustituirlo" Sabino Arana Fundazioa. 2001. Ikus, Zalbide M. “Hendai-Hondarribietako biltzarrak, XX. mendeko hizkuntz plangintzaren iturburu” Euskaltzaleen Biltzarraren mendeurrena. Bilbo: Sabino Arana Kultur Elkargoa, 2003.

38

2. “Al saludar a este pueblo, fue su primera palabra decirle: eres un pueblo que te vas, cosa que sabe de sobra el indígena y no ignora el extraño. Pero le añadió: estorbas a la vida de la universal sociedad, debes irte, debes morir, transmitiendo la vida que te queda al pueblo que te sujeta y te invade. Bonita manera de mantener los Juegos Florales (…) Quien quiera que conociera el carácter del señor Unamuno, comprendía perfectamente que su desfogue no merecía la pena de ser contestado ni de provocar protesta alguna (…) lo contrario de lo

que entonces dijo pudo muy bien decirlo al día siguiente, seguramente lo ha dicho en alguna ocasión y es probable lo vuelva aun a decir.”

Euzkadi, 1901.

3. Agirreazkuenaga J. (ed.) Barne-muinetako Sabin Arana Goiri. Gutunak I (1876-1903).

Donostia, Utriusque Vasconiae, 2010, 254258 orr.

9~9. E uskal hiztunak hizkuntza ofizialen garaian: Paradisutik museo tematikoaren infernura, euskararen aldeko eta aurkakoen eztabaida giroan (1794-1919). Joseba Agirreazkuenaga

Sabino Arana eta euskara: ideia ardatz batzuk

G

ure gaia XIX. eta XX. mendeen arteko mugan kokatzen da; izan ere, gaiaren ardatza 1901eko Hendaiako kongresuko hitzaldian jarri zaigu. Euskararen gaineko gorabeherak ziren kongresu horretarako eztabaidagai.

Baina goazen mende bat aurrera. 1801eko udaberrian, hain justu, egin zuen Humboldtek ibilaldi bat Euskal Herrian zehar. Orduan ikusitakoak egunkari batean jaso zituen, non zer ikusten zuen, bai eta lekuan lekuko berbetari buruzkoak ere. Horretan oinarrituta, Die Basken (Los Vascos) saioa idatzi zuen, eta hor, hizkuntza dela eta, hau dio: “En menos de un siglo habrá desaparecido quizás el vascuence de la serie de lenguas vivas y hasta en los nuevos tiempos hubo fenómenos semejantes”1.

Ez zion ehun urteko bizirik ematen euskarari, baina ehun urteren buruan Hendaian hizkuntzalariek euskararen ortografia batzeko saioa egin zuten.

Gauza jakina da Aranaren garai berean Unamunok ere ez ziola euskarari etorkizunik ikusi. 1901eko urte berean egin zuen Unamunok bere hitzaldi ezaguna jarrera hori erakutsiz.

Sabino Arana, hizkuntza kontuetan, Miguel de Unamuno eta Resurrección Mª Azkuerekin lotuta aipatzen da gehienetan. Hirurak aurkeztu ziren Aldundiak Bilboko Instituturako deitutako Euskerako katedrara 1887an, Azkuek atera zuenera. Harrezkero elkarren arteko lehia eta jarrera kontrajarria azpimarratu izan dira gehien. Gogoan hartu Unamuno eta Azkue (baita Txomin Agirre ere) 1864an jaioak direla, eta Arana Goiri 1865ean, baina urtarrilean (23 urteko mutil gazteak ziren!).

Sabino Aranak honezkero pertsonaia historikoaren fama hartu du, eta sarritan ez da erraza bereiztea pertsona eta pertsonaia, zer den topiko eta zer errealitate. Beste horrenbeste esan daiteke bere lanaz, zer den berak esana edo egina, eta zer den haren ondorengoek haren izenean esana edo egina.

1. Guillermo de Humboldt y el País Vasco / conferencia por Arturo Farinelli San Sebastián: Imprenta de la Diputación de Guipúzcoa, 1925, 121 or.

40

1~5. Sabino Arana eta euskara: ideia ardatz batzuk. Igone Etxebarria

Igone Etxebarria Euskaltzain urgazlea eta Labayru FUNDAZIOko kidea

Euskarari dagokionez, euskara bere helburu politikoaren erdigunean jarri zuen, bai jarraitzaileentzat, bai bere buruarentzat. Honetara laburbildu zuen Lino Akesolok haren helburua hizkuntzari buruz: “Aranaren asmoak eta jokabidea argi eta garbi dagoz. Euskera euskal-seme guztien izkuntza izatera eroan nai dau, eskubide guztien jabe eta guztien legezko eta egitezko izkuntza izatera. Lenengo, euskaldunak euren lozorrotik itxartu, euskeraren alderako zabarkeritik eta jaramonik-ezetik atera, eta ortik aurrerako ekintza jarri”2.

Bera euskaldundu egin zen, euskara berriren berri ikasi zuen. Baina ez zen horretan geratu, euskarari buruzko lan garrantzitsuak egin zituen eta bere garaiko hizkuntzalaririk ospetsuenekin eztabaidatu zuen gai linguistikoei buruz. Ortografiarena gogoratzen zaigu jardunaldi honetarako ardaztzat hartu den Hendaiako batzarraren aitzakian. Beharbada hori da gehien landu zuen arloetako bat. Baina horrez gainera, izendegiak, lexikografia eta abar landu zituen.

Hainbat lan idatzi eta argitaratu zituen euskarari buruz: gaztelaniaz Etimologías Euskéricas (1887), Pliegos Euskeráfilos I (1888), Pliegos Euskeralógicos (1892), Tratado Etimológico de los Apellidos Euskéricos (1895), Lecciones de Ortografía del Euskera Bizkaino (1896), eta euskaraz Egutegi Bizkaitarra (1897), Umiaren Lenengo Aizkidia (1897), Lenengo Egutegi Bizkaitarra (1898). Zortzi izenburu eman ditut, hamaika urteko tartean eginda.

Logika zalea zela, neologismoak asmatu zituela, garbizalea zela kritikatu izan zaio, gehiegikerian erori zelakoan. Horiek ere topiko bihurtzeraino eta argumentu sendorik gabe erabili izan dira, eta erabiltzen dira, haren lan linguistikoa gutxietsi eta ezerezkeriatzat ixteko. Irakurri ditugu, ostera, hizkuntzalari profesionalen lanak esanez bestelako gauzak: Azkueren eta Sabino Aranaren arteko aldeak esan izan direnak baino txikiagoak direla

2. Lino Akesolo in Arana Goiri, Sabino: Obras Completas, I, Sendoa, 1980, XVII.

(Ines Pagola)3, asmatutakoetan onartzen zaion irizpidea baino hobea izan zuela (Paulo Iztueta)4, Euskaltzaindia sortu zenean erakunde honek onartutako ortografia eredua oinarrian Aranarena zela (Paulo Iztueta)5.

Baina Sabino Aranaren hizkuntzalari lana beti dago politikariarena baino pauso bat atzerago.

Sabino Arana sortu zenean giro ezkorra zegoen Euskal Herrian, foruak galduta, euskara eta euskal nortasuneko adierazgarriak atzeraka. Arrese Beitiaren poemek euskara eta foruengatik hileta jotzen euskaldunen belarrietan durundu egiten zuten. D’Abadiek eratzen zituen Lore Jokoek euskal literaturari aupada indartsua eman zioten, eta garrantzitsuak izan ziren.

Hala ere, hor bertan sarituak izan ziren Arrese Beitiaren poemak, euskararen heriotza, gure nortasunaren azkena iragartzen.

Giro horretan dator Arana Goiri Euskal Herriarentzat proiektu politiko bat eskuartean dela. Euzkotarren Aberria Euzkadi da esaldiko mezuak hiru berbatik hiru neologismoak ditu, euzkotar, aberri eta 3.

“La renovación purista la inician Azkue y Arana Goiri. Independientemente de que cultivaran campos distintos y de que entre ellos existieran diferencias, sin duda menores de lo que generalmente se pretende, el trabajo de ambos –pero no sólo el suyo, sino el de todos los innovadores de la época– es fruto de una misma filosofía, cuyo origen está en Astarloa”. Neologismos en la obra de Sabino Arana Goiri, Iker-18, Bilbao: Euskaltzaindia, 2005, XVI. or.

4. “Aranak zein neurritan asmatu zuen ala ez, beste kontu bat da, zenbait puntutan kritikatzekoa, beste batzuetan ez hainbeste, eta besteetan -uste den baino gehiagotan, agian-, txalotzekoa. Eta honen froga da Aranak asmatu edo eratutako hainbeste hitz txertatuta daudela, batzuk besteak baino gehiago, ez gaurko hiztegietan bakarrik, baita ahozko zein idatzizko erabileran ere. Hona hemen zerrenda horietatik jasotako hitz batzuk, berak berritzat dauzkanak: abenda (raza), aberri (patria), abertzale (patriota), abeslari (cantor), abesti (canto), abixen (apellido), adimen (inteligencia), arpidedun (suscriptor), autetsi (elegir), batzoki (círculo, sociedad), bazkun (sociedad), bildegi (depósito), edesti (historia), erdeltzale (erderafilo), ereslari (músico), eresti (pieza musical), euskeltzale (euskenifilo), Euzkadi (toda la nación vaska), euzkelgi (dialecto del Euskera), garagardo (cerveza), gotzon (ángel), gudari (soldado), ikastola (escuela), ikur (signo), ikurrin (bandera), ikurton (sacramento), irarkola (imprenta), ixenorde (seudónimo), izki (letra), laurleko (peseta), ludi (tierra), margo (color), oben (pecado), opaldu (dedicar), orlei (verde), sendi (familia), ugaztun (mamífero), zenbaki (número), etab., edota beste iturrietatik hartuak, Hervas-enetik, adibidez, margo (color) bezala”. “Sabino Arana eta bere eragina Euskal Pizkundean”, Euskera, XLVIII, 2003, 2, 867 or.

5. “Gaur egun onartutzat ematen da, Euskaltzaindiaren asmoa gehien bultzatu zuena Arana izan zela eta, Euskaltzaindia sortuko denean, funtsean berak proposatutako ortografi sistema onartu zela”. Paulo Iztueta: op. cit., 885 or.

2~5. Sabino Arana eta euskara: ideia ardatz batzuk. Igone Etxebarria

41

Euzkadi, berak sortuak. Baina bere mezuan oinarrizkoak izango dira. Esaldi horrek zuztarretatik eragin zion gure gizarteari, euskaldunen herriari nazio bat, subjektu politiko bat ezarri ziolako. Eta nazio horren muin-muinean jarri zuen euskara, herri horren hizkuntza euskara baita. Euskarak egiten gaitu euskaldun eta euskara gure eguneroko hizkuntza bihurtzea gure esku dago.

Gaur aztergai dugun hitzaldian premia bi ezarri zituen euskararentzat: alde batetik beharrezko izatea bizitzako edozein zereginetan, eta bestetik edozein testuingurutan erabili ahal izateko bitartekoak ematea. Bigarren hori gerora Lizardik beste era batera adierazi zuen: “Baina nik, hizkuntza larrekoa, nahi haunat ere noranahikoa; jakite-hegoek igoa; soina zahar, berri gogoa; azal horizta, muin betirakoa”.

Hala ere, Sabino Aranaren eraginik handiena euskarari dagokionez, abertzaleen kontzientzietan egin zuena izan zen. Abertzalea euskalduna izan behar zen, eta mezu horrek jende asko erakarri zuen gure hizkuntzara. XX. mende hasieran zenbat euskaldunberri egin ote ziren. Haren mezuari esker, jende asko sartu zen euskararen aldeko lanean, bere jarraitzaile politikoak mezu hori zabaltzen ahalegindu ziren. Izan ere, euskaldunen artean ikusten zuen berak arazoa: “El euzkera se muere. Es verdad. No lo mata el extraño. Los mismos vascos le están dando la muerte. Ha mucho tiempo que empezaron a negarle el sustento y hasta el aire. […] El euzkera para vivir y propagarse y florecer, […] primero y principalmente debe de ser conservado entre los que lo hablan, enseñando a los niños en euzkera, y no a los grandes el euzkera. […] Haced que el euzkera sea necesario en su patria, y entonces, no lo dudéis, ningún hijo del pueblo lo ha de olvidar.

Haced que sirva para educarse, para prosperar, para vivir, para ilustrarse, y entonces, el que lo posee, hallará razonable conservarlo, y el que no lo habla podrá moverse a aprenderlo”6.

Euzkotarren Aberria Euzkadi da esaldiko mezuak hiru berbatik hiru neologismoak ditu, euzkotar, aberri eta Euzkadi, berak sortuak

6. Sabino Arana Goiri: “Conócete a ti mismo”, Euzkadi, 1901, 3.

42

3~5. Sabino Arana eta euskara: ideia ardatz batzuk. Igone Etxebarria

Nik lekukotasun hurreko bat ekarriko dut hona. Sorne Unzueta Utarsus 98 urtekoa zela ezagutu nuen. Abandon jaioa zen 1900. urtean.

Harro-harro esaten zuen San Vicenten bataiatu zutela, Sabino Arana bezala, horrek bizitzako bidean biak lotu izan balitu legez. Aranaren jarraitzaile sutsua zen; eta hori dela eta, gazte-gazterik euskaldundu zen. Abertzalea zelako ikasi zuen euskara Bilbon, Consuelo Gallastegi, Elias Gallastegiren arrebarekin. Ez da kasu bakarra, jakina, baina bai adibide bat.

Lehengo harira itzulita, Sabino Aranaren jardunak eta eraginak aurrekari batzuk ditu. XIX. mendearen erdian Urruñan, Lapurdin, hasita, Antoine D’Abadiek eratuta Lore Jokoak egiten ziren; hau da, literatura eta sorkuntzako lehiaketak ez ezik, jaialdiak euskal kulturaren inguruan.

Nafarroan Asociación Euskara de Nabarra elkartea eta Revista Euskara aldizkaria bazeuden, eta Gipuzkoan Euskalerria aldizkaria.

Aranaren bultzadaz Bizkaitik zetorren egitasmoak Euskal Herri osoa hartu zuen, eta abertzaletasuna eta euskaltzaletasuna indartzeko eta zabaltzeko hainbat baliabide jarri zituen martxan: alderdi politiko bat, Euskaltzale Bazkuna, euskara ikasteko metodoa, aldizkariak…

XX. mendearen hasieran, mugimendu orokorra sortu zen gure gizartean, osoa, gizarteko alderdi guztiak harrapatu zituena. Hemen kokatu behar da Aranaren eragin politikoa eta linguistikoa. Bera gazterik hil zen, baina ondoren ere bide egiten jarraitu zuen, eta giro bizi-bero horretan berez-berez txertatu zen; edo hobeto esanda, giro horretarako ongarri bihurtu zen. Euskal Pizkundea deitu den mugimendua noiz hasi zen zehaztea ez dago erraz. Mende aldaketarekin batera kokatu beharko genuke eta gerra zibilera arte gutxienez luzatu. Ikertzaile batzuek, hala ere, gerra ostean jartzen dute hurrengo pauso bat, atzerrian Euzko-Gogoa aldizkariaren inguruan batutakoen artean.

Esan dugu aurrerago mugimendu orokorra izan zela eta gizarte-arlo guztietan hedatu zela Euskal Pizkundea. Goazen apurka-apurka.

• Ekonomian, industrializazio-prozesua bizia izan zen. Hiriak eta herri handiak jendez bete ziren, lantegietan behar egiten zuten langilez. Horrek bizimoduan aldaketa handia ekarri zuen, baita pentsaeran ere. Aldizkarietan ez ezik literaturan ere jasota

dago hori. Gogoratu Garoa nobelan Txomin Agirrek Eibarrera lanera doazen beharginen gainean agertzen duen kezka.

• Gizartean eragin zuzena izan zuen horrek: lehenengo langile-mugimenduak eta sindikatuak orduan sortu ziren. ELA sindikatua bera 1911koa da.

• Politikan ere joera ezberdinak mamitu ziren: Arana Goiriren jarraitzaile abertzaleak, alde batetik, alderdi politiko baten inguruan batu ziren. Haren ekarpena izan zen kultura eta euskal kontzientzia proiektu politikora biltzea.

Abertzaleak ez ezik, sozialistak ere elkartu ziren, Bizkaian batez ere. Alderdi politikoak finkatzeak hauteskundeetan eragin handia izan zuen.

Horri gehitzen badiogu 1931n emakumeei boto-eskubidea onartu zitzaiela, ekintza politikoa asko areagotu zen; boto asko zeuden jokoan eta andreak bete-betean sartu ziren jarduera horretan. Bai abertzaleen artean bai sozialisten artean batzuk oso ezagun bihurtu ziren.

Emakume Abertzale Batzako emakumeak ere eraginak izan ziren. Berriro ere Utarsus ekarriko dut harira, mitinetan, hitzaldietan, umeekin eta gizonekin ekintzetan bizi-bizia izan zen eta. Aipatzekoa izango litzateke emakumearen papera holakoetan, tradizioaren, hizkuntzaren eta ohitura onen transmisore moduan, ama-umeen katean batez ere. “Itxartu euzko alabea, itxartu emakumea!” idatzi zuen poema bat, emakumeei zuzenduta, herriak behar zaitu eta.

• Kultura esparruan deigarria da zenbat aldizkari argitaratzen ziren, ikuspegi, erakunde eta pentsaera guztietakoak. Lehendik zetorren Euskal-Erria (1880-1918), baina berriak ere asko sortu ziren: RIEV (1907), Euskalerriaren Alde (1911-1931) Euzkadi egunkaria (1913) Kirikiño, Orixe eta Lauaxeta Euzkel Atalaren arduradun izan zituena; Euzkerea 1929an; El Día Gipuzkoan 1930ean; Euskal Esnalea (1911), gainera hitzaldiak eta era guztietako gaiak landu zituzten euskaraz. Horrez gainera, kultura, hizkuntza, folklorea eta pentsaera zabaltzeko talde eta elkarte asko sortu ziren: Mendigoxaliak, Poxpolinak, Emakume Abertzale Batza, Euzko Gaztediya… Herri gehienetan zeuden antzerki-taldeak, eta antzezpen asko eta asko egiten ziren.

• Katalunian gertatu zen moduan, abadeen artean ere igarri zen giroaren eragina. Bizkaian, kasurako, Jaungoikozale elkartea (1912) eta izen bereko aldizkaria ditugu horren erakusle, indar handia izan

baitzuten. Elkarte horrek berorrek liburuak ere argitaratu zituen Gabirel Manterola, Juan Bautista Eguzkitza eta Ibargutxirenak, eta Ekin aldizkaria ere bai gero. Argia (1921), Jesus’en Biotzaren Deya jesuiten eskutik (1917), Zeruko Argia kaputxinoek (1919).

Gasteizko Seminarioan, Joxe Migel Barandiaran eta Manuel Lekuona irakasleen bitartez, herri kultura eta herri jakintza batzeko eta zabaltzeko lan handia egin zuten. Ordukoak dira irratiko euskarazko lehenengo saioak, Gipuzkoan hasita.

• Kulturari dagokionez, Euskal Ikaskuntzen Lehenengo Kongresua mugarri izan zen. Hortik etorri zen euskara eta euskal kulturarentzat hain garrantzitsuak izan ziren erakundeak sortzea: Eusko Ikaskuntza (1918) eta Euskaltzaindia (1918). Bultzada horrek eragin zuen unibertsitatea sortzeko asmoa ere bai, nahiz eta gero gauzatu ez. Horiek biak eta Euskaltzaleak elkartea izan ziren Euskal Pizkundearen zutaberik sendoenak. Euskaltzaleak elkarteak batzarrak, hitzaldiak, jaialdiak eta lehiaketak eratu zituen.

Horren babesean eratu zen Euzkel Idazle Batza ere.

Euskal Ikaskuntzen Lehenengo Kongresua mugarri izan zen. Hortik etorri zen hain garrantzitsuak izan ziren erakundeak sortzea: Eusko Ikaskuntza (1918) eta Euskaltzaindia

• Hezkuntzari garrantzi handia ematen zioten, herriak aurrera egingo bazuen. Umeak erdal eskoletara joatean, euren hizkuntza baztertu egiten zuten, gutxiagotzat hartu; euskararentzat guztiz zen kaltegarria eskola erdalduna. Bizkaian abertzaleak Foru Aldundira heldu ziren orduan, eta haien erronkarik handienetako bat ume guztiak eskolatzea izan zen. 1919tik aurrera auzo-eskolen sarea eratu zuten, heziketa ume guztiengana eramateko helburuaz.

Horretarako, eskolak auzoetara eraman zituzten.

Izan ere, baserri giroan umeak eskulanerako ziren, etxeko lanak egitea zen behinena; horren ostean eskolara. Baserriak sakabanatuta egoteak eskolaraino ibilaldi luzea egitea eskatzen zuen sarritan, eta horrela erraztu egiten zuten ume guztiak eskolatzea, hori baitzen azken helburua.

Atal honetan berriro ekarri behar dut Utarsus gogora. Bere militantziak eraginda, irakaslerako ikasi

4~5. Sabino Arana eta euskara: ideia ardatz batzuk. Igone Etxebarria

43

eta auzo-eskoletan euskaraz irakasten zen herrietan ibili zen. Askotan kontatzen zuen zer arazo izaten zituen eskolaumeen gurasoekin, euskaraz ikastea denbora galtzea zelako, gaztelaniaz ikastea zela praktikoa. Horra Aranak esaten zuenaren eta haren jarraitzaileek egiten zutenaren adibide bizi bat.

Baina irakaskuntzak beste premia batzuk sortu zituen: eskolak euskaraz emateko ez zegoen irakaslerik, irakasleak berriren berri trebatu behar izan zituzten eta haientzat eskola-liburuak eta materialak euskaraz sortu.

Lehenengo ikastolekin etorri ziren lehenengo testu-liburuak: Xabiertxo, Martin Txilibitu, Txomin ikasle eta beste batzuk. Edizio zoragarriak denak.

• Musikaren esparruan, kantutegi tradizionala batzen eta ikertzen lan handia egin zuten Resurrección Mª Azkuek eta Aita Donostiak, herri musikari prestigioa eta entzute handia emanez. Horren oihartzuna nabarmen ageri da sortzaile berrien lanetan ere, adibidez Jesus Guridi, Jesus Aranberri eta Jose Mari Usandiazagaren konposizioetan.

• Arkitekturan estilo eklektikoko eraikinak ordukoak dira. Bilbon, kasurako, Smith arkitektoaren lanak; Indatzu Goikoa, Indatzu Erdikoa eta Indatzu Bekoa ditugu adibiderik argienak Gran Vian bertan.

Neguriko zenbait jauregi ere estilo bereko eraikuntza modernoak dira; atzerrian sasoi horretan egiten zirenen parekoak, betiere berritasunok hemengora egokituta.

• Azkenerako utzi dut literatura; izan ere, aparteko aipamena behar duelako Euskal Pizkundeaz hitz eginez gero. Mitxelenaren aipu bat ekarriko dugu Aranaren garrantziaz arlo honetan ere: “La actividad de su contemporáneo Sabino de Arana-Goiri (1865-1903) fue principalmente política (…) No obstante, sería injusto medir su influencia en la literatura vasca por la huella de su obra original. El alcance de aquélla es mucho mayor, y se manifiesta no sólo en sus seguidores incondicionales (Luis de Eleizalde, el padre Arriandiaga, en la poesía del padre Ramón de Rentería) que llegaron a veces a extremar sus tendencias, sino también en los que no lo eran e incluso en los que proclamaron abiertamente su oposición. De Arana-Goiri más que de nadie procede en último término el mayor empuje y ambición de los escritores posteriores. El poema que como a maestro le dedicó Lizardi, por ejemplo, no es una simple fórmula de cortesía, sino el escueto

44

5~5. Sabino Arana eta euskara: ideia ardatz batzuk. Igone Etxebarria

reconocimiento de una deuda”7.

Hona testu horren zati bat: Gure mintzo Arana-Goiri’ren oroiz ta eskarrez.

Nerekin yaio non abesmiña, ta aurtandik min ori dut izan samiña…

Kanta nai, nai alper: mintzo peitu, miñak bear-eztigai gozoa!

Uts bainun oskai guri berexa, (falta nuen, hots -gai berezia) atsa yaurti arren ezin sor abesa; Amets-arteko oiu bailitzan, Otsaren-zakarrez izu-ikara nintzan.

Il-zaarki, bizi dugun gizona! (aspaldian hil arren bizi dugun gizona) Egunoro berpiz lurpean dagona! (egunero berpiztu behar dugu) Bezat onets aren izena, aberriz ta mintzoz gu yantziarena”8.

Eta beste batean hau dio: “… él sólo ganó para el euskera un número mayor de lectores que todos los que había tenido hasta entonces…”9.

Aranaren ostean, gerotxoago, mamitu zen gure euskal literaturaren urrezko aldia. Eta horren barruan Jose Ariztimuño, Aitzol nabarmendu behar dugu, eragile handia izan baitzen, esparru guztietan izan zuen eragina: Yakintza aldizkaria sortu zuen, Eusko Olerki egunak eratu… Euskara literaturan erabiltzeari garrantzi handia eman zion, poesia ezinbesteko jotzen zuen hizkuntzaren prestigiorako. Asko indartu zuen gure idazleen sorkuntza eta ordukoa dugu, neurri batean behintzat, gure lehenengo euskal literatura. Orixe, Lizardi, Lauaxeta eta beste idazle askoren artean, euskarazko literatura ordura arteko mailarik onenera eraman zuten.

Literatura egileok oso lotuta daude kanpoan egiten den literaturarekin, baina baita herrigintza proiektuarekin ere. Alderdi ideologikoa eta literarioa estu-estu lotuta daude idazle gehienengan.

Bai Euskal Pizkundeko emaitzak, bai ondoren XX. mendean euskararen gainean egin diren pausuetan, Arana izan ez balitz bidea ez zen horrelakoa izango.

7. Luis Michelena. Historia de la literatura vasca, Erein, 1988, Donostia, 145-146 or.

8. Xabier Lizardi. Olerkiak. Erein, Donostia.

9. Ibartzabal, Eugenio. Koldo Mitxelena, Erein, Donostia, 1977, 26-27 or.

Euskara XXI. mendean indarberritzen segitzeko antzematen diren ahuleziak, mehatxuak eta aukerak

H

ogeita hamabost urte kopuru nahikoa da autogobernu-aldi honetan arlo batzuetan izandako aldakuntzak nolabaiteko perspektibaz ikusi eta balioesteko. Osasun-arloan, esaterako, maiz goraipatzen ditugu, arrazoiz gainera, Eusko Jaurlaritzak lorturiko emaitza onak, edo gure erkidegoaren administrazio publikoaren hurbiltasun txalogarria, edota gizarte-zerbitzuen bikaintasuna, adibidez, beste autonomia-erkidegoek inbidiaz ikusiak.

Irakaskuntzari buruz, ordea, eta bereziki gure hizkuntza nazionala berreskuratu eta haren erabilera publiko eta pribatuari sendotzeari dagokienez, ordea, emaitzak ez dira maila berekoak izan, horrek aurrerapausorik egin ez denik esan gura ez duen arren. Egia da, esate baterako, frankismo garaian ez bezala, autonomia-urteotan eskolatu diren ikasle guztiei euskara, gutxienezko maila batean behintzat, irakatsi zaiela, eta, horren ondorioz, gure erkidegoan adin batetik beherako gazteen artean â&#x20AC;&#x201C;azken urteotako etorkin batzuen salbuespenezâ&#x20AC;&#x201C; ez dagoela, aurreko garaian ez bezala, euskaraz deus ere ez dakienik. Ordea, barruko jakite hori jendartean, gizarteko harremanetan nola islatzen den galdetuz gero, bada hor guztiok deitoratzen dugun zuloa, erabilerarik ezarena, maiz estatistika hutsez estali edota saihestu nahi izaten dena.

Dugun elebitasun ofiziala gorabehera, gure erkidegoko toki askotan, Bizkaian bereziki, kaleko erabilerak moteltzen segitzen du. Herritar euskaldunen artean erdara gero eta maizago entzuten da, eta euskaraz hasitako elkarrizketa askok erdal bukaera izaten dute nabariro. Bestalde, eskolaldia euskaraz izan arren, leku askotan ikasleek ez dute beren etxeko euskara, maiz aski mordoiloa, hobetzen, eta, are gehiago, anitz herritan, eskolako eredu batuaren ordez, herriko azpidialekto oraintsu arte agrafoei eusten diete, inoiz idatzi gabeko forma tamalgarriak bultzatuz.

46

1~9. Euskara XXI. mendean indarberritzen segitzeko antzematen diren ahuleziak, mehatxuak eta aukerak. Xabier Kintana

Xabier Kintana Idazlea eta euskaltzain osoa

Euskararen egoera agonikoa Euskararen egoera txarragatik hil-kanpaiak jo nahi izatea ez da gaurko kontua. Halere, ez gara gu, ez eta azken belaunaldietakoak ere, iragarkizun iluneko etsipen beltz horretan samintzen garen lehenengoak. Jada XIX. mendearen hasieran, Wilhelm von Humboldtek euskarari, zeraman bidetik, ez zion ematen mende baten bizitza besterik, gehienez jota.

Zorionez, hain uste ezkorrak ez ziren, eta ez dira, bete, baina beheranzko joerak aurrera segitzen du, mehatxuka.

Historian zehar euskara luzaro hizkuntza barbaroa eta kulturarako desegokia zela aldarrikatu dute haren etsaiek. Salaketa horrek, oinarriz, hizkuntza moduan euskarak berez omen zeuzkan akatsak eta hutsuneak azpimarratu nahi zituen, eta funtsean, inperialistek beren indar bidezko konkista bidegabeak justifikatzeko aitzakia hutsak ziren, nola edo hala maskaraturik, errepikatuz. Halere, gaur egun, linguistikaren irakaspenen harian, ezin esan daiteke hizkuntza batzuk, berez eta egituraz, besteak baino gaiagoak, egokiagoak edo hobeak direnik. Dena den, praktikan, kritika horretatik zerbait ontzat eman daiteke, logika hutsezkoa baita: hots, hizkuntza batzuek, izan duten praktika zabalari esker, administrazioan, irakaskuntzan, ikerketan eta komunikazio orokorrean izandako erabilera luzean trebaturik, egokiagoak direla holako ibilbiderik izan ez dutenak baino. Ongi entrenaturiko atleta, lasterketa batean, sekula ariketa fisikorik egin ez duen pertsona baino hobeto moldatzen dela esan daitekeen bezala.

Hori dela eta, euskaldunok, harrotasunez gure hizkuntzaren gaitasuna askotan predikatu dugun arren, barrutik, inter nos, ongi konturatu izan gara euskara, arlo batzuetako erabilerarik ezagatik, ez zegoela oraindik aldameneko beste hizkuntzen parean. Axularrek berak, jada 1643an, argi zioen bere obraren aitzinsolasean: â&#x20AC;&#x153;Baldin egin balitz euskaraz hanbat liburu, nola egin baita latinez, frantsesez edo bertze erdaraz eta hizkuntzaz, hek bezain aberats eta konplitu izanen zen euskara ere, eta baldin

hala ez bada, euskaldunek berek dute falta, eta ez euskarakâ&#x20AC;?.

Baina erabilerarik ezagatik gure hizkuntzak bere barnean izandako akats horiek, idazleok, irakasleok eta Euskaltzaindia, guztion lanarekin, gainditzen ahalegindu gara. Lehenengo eta behin, ortografia batzen saiatu ginen, horretarako Hendaian joan den mendearen hasieran eginiko bileran ipar eta hego aldeko euskaltzaleok bilduta. Geroago, Francoren diktadurapean ere, Euskaltzaindiak 1959an euskal hitzak zeintzuk ziren argitzeko egindako adierazpenarekin, nazioarteko hitzak ere euskararako onartu genituen, eta gehiegizko purismotik saihestu. Geroztik, 1963an eta 1964an, Baionan, Txillardegiren gidaritzapean, euskaltzale eta idazle batzuek hizkuntzaren ortografiaz eta morfologiaz eginiko proposamenak mamitu ziren, horiek ere batasunaren alde.

Ondoren, eta aurreko bideari jarraikiz, Arantzazun (1968) eta Bergaran (1978an) Mitxelenaren eta Villasanteren buruzagitzaz euskara baturako etengabeko pausoak eman ziren, ortografia, morfologia eta aditz laguntzaile zein trinkoak batzeko. Harrezkero, Euskaltzaindiak beste hainbat eta hainbat erregela, arau eta aholku eman ditu, gure nazioak ere bere hizkuntza batua izan dezan.

Baina erabilerarik ezagatik gure hizkuntzak bere barnean izandako akats horiek, idazleok, irakasleok eta Euskaltzaindia, guztion lanarekin, gainditzen ahalegindu gara

Bai, triunfalismorik gabe eta egia aitortuz, harrotasunez esan dezakegu azken hamarkadetan

2~9. Euskara XXI. mendean indarberritzen segitzeko antzematen diren ahuleziak, mehatxuak eta aukerak. Xabier Kintana

47

euskaldunok lan handia egin dugula, gure mintzairak kulturarako zituen barne-oztopoak gainditzeko. Euskararen batasuna bera ere, behin horretan serioski hasi eta gero, denbora laburrean burutu dugu, eta aski ongi gainera. Nazioarteko terminologia gureganatzeko ahaleginak ere beren fruitua ematen ari dira, bai irakaskuntza ertainean eta bai unibertsitate mailan ere. Bistan denez, hor ere duela ehun urte pentsaezinak ziren emaitza pozgarriak ditugu jada begien aurrean. Gaur ezinezkoa litzateke, Suarezen denboran ez bezala, kultura minimoa daukan pertsona batek euskarak fisika atomikoa irakasteko balio ote duen publikoki galdetzea, halakoari edozeinek, burlaz, berehala aurpegiratuko liokeelako, aspaldion argitaratu diren liburu ugariez gainera, Internetetik jaso daitekeen informazioa ugaria ere, holako ergelkeriak jendaurrean galdetu baino lehen behintzat jakin beharrekoak.

Lehenago bezala, gaurko euskararen egoera oraindik agonikoa da, hitz honi Unamunok ematen zion esanguran, hots, bizitzaren eta heriotzaren arteko borroka etengabean ari da

Baina hizkuntzaren barne-egokitasuna konpontzeko gai izan bagara ere, ez da gauza bera gertatu bere kanpo-erabilerarekin. Eta hau bi aldetatik.

Batetik, leku askotan jendeak, eta gazteek batez ere, darabilten euskararen kalitate eskasa dago, hizkuntza hori gutxitan erabiltzen duten seinale, eta hori ez da, soilki, klase-ordu nahikorik bete ez duten euskaldun berrien akatsa, txikitako euskaldun askok maiz ez dute euskara hoberik erakusten. Eta horren errua ez zaie gazte horiei, besterik gabe, egotzi behar, haien inguruan oraindik sortzen jakin ez dugun euskal girorik ezari baizik. Inguru guztia, ahoz eta idatziz euskaraz [ere] dagoenean, euskaraz mintzatzeko motibazioa askoz handiagoa baita, euskaldunok beti, begiz eta belarriz, erdara hutsezko giroan aurkitzen garenean baino.

Espero izatekoa zen, erdaraz behintzat gertatu den bezala, azken urteetako euskara erosionatu,

48

mordoilotu eta apala gainditu eta irakaskuntzari esker, eskolan eredu hobe eta jasoagoa ikasi eta erabiltzen hasiko zirela, baina batzuek herriko forma hutsei eusten diete, denerako maila mintzatu bakarra erabiliz, eskolan beren euskara lantzeko aukerarik izan ez zuten pertsonen aho hutsetik ikasia. Eta jada hori dakitelako, beren herriko beste euskaldunekin hitz egiteko gai, euskaldun osoak direlakoan daude, handik kilometro batzuetara bizi diren beste euskaldunen euskara ez dutela ulertzen ahazturik, eta horrexegatik haiekiko tratua erdaraz eginez. Horrela, euskara gaurko euskal gizarte osorako hizkuntza nazional bihurtu ordez, tokian tokiko hizkera bitxitan birzatikatzen zaigu. Are okerrago, erabiltzaile horietako batzuk, berena zenbat eta arraroagoa, eta guztiok ulertu ahal dugun eredu batutik zenbat eta urrunago, oraindino pozago, gure herria tribu sakabanatu batzuen multzo anarkikoa besterik ez dela harrokeriaz erakutsi nahi balute bezala. Eta jokaera antinazional horiek noren eta zeren mesederako diren ez da zertan esan behar ere, buru pixka bat daukanak erraz uler dezake eta.

Bestalde, gerra aurretik euskara hipergarbiaren obsesioa genuen euskaldunok, gure hizkuntzan erdal itxura edo usaineko berba guztien ordez, euskal sustraiko hitz jatorrak proposatuz (txadona, jaupari, urrutizkin, akeita, txindi eta inpernuko hauspoa modukoak) horrelako asko txarto edo desegokiro sortuak zirela konturatu gabe, euskaltzale haien borondate ona gorabehera, asmatu zirenean gaur dakizkigun gauza asko ez zekizkitelako. Halere, ordukoei aitortu behar zaie behintzat, euskaraz kezkatzen zirela, gure hizkuntzaren kanpo-itxura hobetzen saiatzen eta erdal eraginetik garbitzen ahalegintzen zirela, beti asmatu ez arren.

Gaur baina, askok alderantzizko lasterbidea hobesten dute: edozein erdal berba arrunt hartu, grafia aldatu, eta c edo ch-ren ordez k, z eta tx banaz maskaraturik, dena eginik dago. Horrela barreiatu zaizkigu, adibidez, tailerrak, txakolĂ­, pintxos, potes, rabak, kaxuelak eta antzeko erdarakadak, euskal lexikoa, antza, Diccionario de la Real Academia EspaĂąolako hitz guztiekin aberasteko asmo zoragarriarekin, euskal hiztegiak ere badirela, eta onak gainera, ahazturik. Gainera, euskaraz barik, normalean erdara hutsean idazten dute, baina tarteka erdal berba horietako bat euskal grafiaz ipiniz, idatziari horrela â&#x20AC;&#x153;euskalâ&#x20AC;? ukitu engainagarri bat emateko. Zer nahi duzue esatea? Batzuek eta besteek asmatu ez arren, iruditzen zait lehenagoko puristek zintzoago jokatzen zutela, euskara gehiago zekitela.

3~9. Euskara XXI. mendean indarberritzen segitzeko antzematen diren ahuleziak, mehatxuak eta aukerak. Xabier Kintana

Edonola ere, herri askotan, ohiko euskaldunen arteko elkarrizketak, kale-giroa adibidez, gero eta erdaldunago dagoela esan daiteke, eta jai egunetako hiriburuetako “turisten” erdal eragina oso ageria izaten da euskaldun herritxo jatorretan. Lehenago bezala, gaurko euskararen egoera oraindik agonikoa da, hitz honi Unamunok ematen zion esanguran, hots, bizitzaren eta heriotzaren arteko borroka etengabean ari da.

Ez dezagun segi luzaroago erru guztia Francori leporatzen Euskararen atzerakadaren errua, maiz Francori egotzi diogu. Egia da, lehen, antzina esango nuke, diktaduraren garaian, eta lehenago ere bai, monarkiaren denboran eta geroagoko errepublika aldian ere Estatuaren administrazioa, irakaskuntza, hedabideak, soldadutza.... dena zegoela gure hizkuntzaren kontra. Halere, giro hartan guraso kontzientziadun batzuek, debekuak eta giro txarra gorabehera, ongi jakin zuten euskara beren seme-alabei irakasten eta haien kontzientzietan txertatzen, belaunaldien arteko etenik sortu gabe. Beraz, zaila bazen ere, Estatuak bultzaturiko erdal giroaren kontra, ez zen inola ere ezinezkoa euskaraz berba egin eta seme-alabei irakastea, eta horien froga eta lekuko bikainak dira gaur arte etxeko giroan gure hizkuntzaren segidari eutsi dioten familia ugariak. Hala ere, beste batzuek, agintarien eta toki batzuetako gizarte presioengatik, beldurragatik, kontrako giroagatik, arduragabekeriaz edo nahiago duzuenagatik, ez zuten jakin betetzen beren betebeharra, agian umeei euskal izena ipintzeaz landa, eta harrezkero, justifikaziotzat euskara Francok erabat galarazi zuelako aitzakia errepikatzen dute behin eta berriro. Diktadorea baina, orain berrogei urte hil zen, eta harrezkero denbora izan dugu geuk geure kontutik zerbait onik egiteko.

Euskarak zertarako balio du?

Historiaren aldaketa eta gizarteko mugimendu guztien iturri eta eragile nagusia, marxisten ustez, ekonomia da. Egia esan, formulazio “zientifikoa” Treveriskoarena izan bazen ere, gaur egun, eta nik neuk betidanik ere esango nuke, Karl Marx nor zen jakin gabe ere, horixe errepikatu digute luzaro pertsona batzuek, buruan zeramaten idealismo nabarmenaren ispilu: “Euskara ikasi? Zertarako baina? Horrek ez du ezertarako balio”. Horrelako zerbait pentsatzen

zuten, nolabait, aitak, amak edo guraso biek euskaraz jakin arren beren seme-alabei erdara besterik irakatsi ez dieten euskaldun askok. Eta okerrena hauxe zen, ezaugarri nazional nagusi hori, euskara, gutxiesten zela, nondik eta ustez abertzale ziren pertsonen aldetik, bai eta politikariengandik ere.

Zenbat aldiz ez ote ditugun entzun guztiok gaztetan, eta geroago ere, era honetako galdera pragmatikoak, ondoren honela segitzeko: “!Oye, que yo soy tan vasco como tú! O más, que tengo trescientos mil apellidos vascos”. Kezkagarria da, nik uste, “Ocho apellidos vascos” moduko film azaleko, erdi folkloriko1 eta topikoz beteak, gure artean hain arrakasta handia lortzea, bai eta “gure” telebistan bertan izan duen segida absurdoa ere. Uste izatekoa baitzen, euskaltasuna deituretan oinarritzen segitzeko joera zaharkitua aspaldian gainditua genuela, baina ikusiak ikusita, zalantza egin behar.

Eta noiz eta orain, ofizialtasunari esker, euskara behingoz balioesten hasi garenean, eta lanpostu batzuetarako euskara jakitea eskatzen hasiko zela zirudienean, historian orain arte gure herriak etengabe pairatu duen zokoratze ofizialaren nolabaiteko konpentsazioa ekarriz, erdaldun batzuek protesta, eta Euskal Herrian euskaldunei zerbitzuak euskaraz eskaintzeko aukera ukatzen zaie. Are harrigarriagoa gainera: euskaragatik protesta egiten duten berberok dira, aldi berean beren produktu eta zerbitzuak atzerritarrei frantsesez, ingelesez edota alemanez eskaintzen hasi diren berberak.

Handiagoak ere ikusiak ditugu. Adibidez, 1998ko abenduaren 9an, Champions Leage-ko partida bat jokatu zen Bilbon, Athletic Bilbaoren eta 1. Harrigarria da gure artean oraindik deitura kontuan dagoen ezjakintasun maiuskulua. Gurasoengandik aurpegiaren forma, garaiera, begien kolorea, sudurraren, belarrien itxura edo odol taldea jasotzen ditugu, besteak beste, herentzia genetikoaz, baina deiturak ez, deiturak gobernatzen dutenen komenientzia, lege, apeta edo kapritxo hutsak dira, eta, gainera Estatu bakoitzak bere gogara mugatzen ditu. Espainian bi deitura ditugu, eskuarki aitaren lehenengoa aurretik eta bigarrenik amaren lehenengoa, eta kito, legez ez dago gehiago, norbaitzuek, jolas moduan, ordena horretan deiturak metatzen segitzen duten arren. Frantziako euskaldunek, ordea, deitura bakarra daukate: aitarena, hango Estatuak horrelaxe erabakia duelako, eta luzaro andreek, behin ezkondu eta gero, beren familiarena galduta, senarrarena eraman beharra izan dute. Gaur, gainera, iraganean Euskal Herrian oso ohikoa izaten zen bezala (gogora dezagun aita Manuel Larramendiren kasua, XVIII. mendean), posible da seme-alabei lehenik amaren lehen deitura ipintzea, eta bigarrenik aitarena. Baina mundu zabalean eredu nagusia Frantziakoa da (Ingalaterra, Alemania, Estatu Batuak, Errusia, Txina...) eta jendeak deitura BAKARRA darama. Bestalde, Espainia-Frantzietan administrazioak pertsonen deiturak aldagabe eta betiko kontserbatzeko duen obsesioa gorabehera, mundu zabalean deiturak erraz alda daitezke.

Israelen, adibidez, aldaketarik gabe gaur ez litzateke posible, bi mila urtetako erbestealdiaren ondoan, inork hebreerazko deiturarik izatea, eta hor daude, kasu, Netanyahu, Sharon, Peres (ez du zerikusirik erdarazko Pérez-ekin), Rabin, Ben Gurion, guztiak joan den mendean sortuak...

4~9. Euskara XXI. mendean indarberritzen segitzeko antzematen diren ahuleziak, mehatxuak eta aukerak. Xabier Kintana

49

Galatasaray Spor Kul端b端 (= Kirol kluba) turkiar taldearen artean. Hura zela eta, hainbat futbolzale turko etorri ziren. Hartara, Bilboko jatetxe ezagun batek, gizabide eta abegikortasunaren seinale handiz, jatekoen karta TURKIERAZ itzulita eskaintzen zien bisitariei, jatetxe horrek bai orduan eta bai geroago ere bertoko mintzaira erabat zokoratzen segitzen duen bitartean.

Kontu hau, baina, ez da berria, jada Sabino Aranak berak esana eta idatzia zuen, bai eta erremedio zuzena iragarri ere: euskara merkataritza-arloan

Hizkuntza nazionala, definizioz, nazio osoarena da, edota nazio osoak bere hizkuntzatzat hartzen duena, eta ondorio logikoaz, horren zaintza herritar guztiei dagokigu, guztion betebeharra da

sartzea, irabazpide eta lanpostu ordainduak lortzeko beharrezko baldintza izatea! Orduantxe mugituko lirateke, bai, ahozko sasi-abertzale batzuk.

Euskara gure hizkuntza bada, beraren alde egitea guztiona da Hizkuntza nazionala, definizioz, nazio osoarena da, edota nazio osoak bere hizkuntzatzat hartzen duena, eta ondorio logikoaz, horren zaintza herritar guztiei dagokigu, guztion betebeharra da.

Baina halere, batzuek pentsatzen dute euskararen alde egitea ez dela haien egitekoa. Horretarako, badirela euskaltzainak, ikastolak, B eredua edota Eusko Jaurlaritzako hezkuntza zein kultura arduradunak, eta horiekin nahikoa dela. Eta, beraz, herriko jende arruntek ez dutela hor ezer egin behar. Gehienik ere, umeak eskola edo ikastolara bidali, han euskara ikas dezaten. Eta ondorioz, lehen bezala, etxean beti erdaraz segitzeko.

Baina euskara beren eguneroko gizarteko eta merkataritzako tratutik saihesten duten horiek

50

ez dute berdin jokatzen erdarekin, ondo arduratzen baitira Frantzia-Espainietako hizkuntza ofizial horiek ahalik eta ondoen erabiltzen, lantzen, publizitatean agertzen eta balioa ematen.

Traturako hizkuntza bat ondo ikasi eta egiteko, eskolaz gainera, eguneroko erabilera ere beharrezkoa da, eta hori ez dago, neurri batez behintzat, agintarien esku. Euskararen alde dagoenak hori bere eguneroko jardunean ere erakutsi behar du, praktikan erdararen alde dagoela erakusten duen bezalaxe. Horixe da egoera honetan hiritarroi eskatu behar zaigun jarrera positiboa. Ongi daude noizik behinkako manifestaldiak egitea gure hizkuntzaren alde, baina erabakigarriena eguneroko praktika dugu.

Fikziozko hizkuntza irakasten ari gara gure ikastegietan Edozein naziotara goazenean, bertako hizkuntza ikasteko asmoz, bertan egoteak berak, bertako toki eta kaleetako hizkuntza-paisaia propioarekin, egunero ikusten ditugun kartel, iragarki, errotulu eta giroarekin, etengabeko laguntza jasotzen dugu, non gauden eta bertako berbeta nolakoa den gogorarazten diguna. Euskal Herrian, aldiz, kaleko idazkiak, denden izenak, iragarkiak etab. ia guztiak erdara hutsez dauzkagu, Espainiako beste edozein hiritan bageunde bezala2, bertokook, antza, espainola ondo ikas eta erabil dezagun, merkatariak Estatu zentralistaren morroi zintzo.

Gure hizkuntza ez da urria eta badauzka hitz ugari. Eta jakina, badugu horiek euskaraz izendatzeko lexiko egokia ere, gure ikastegietan ederki irakasten denez: gozotegiak, okindegiak, janari dendak, liburu-dendak, burdindegiak, arrandegiak, farmaziak, papertegiak.... baina izen horiek kaleko errealitatean barik, testuliburu eta hiztegietan ikusten dituzte gure ikasleek, ez eguneroko benetako bizitzan, oraindik euskararekiko arduragabekeria nabaria dugu eta.

Nola nahi dugu gure ikasleek beren artean euskara erabili eta praktika dezaten, inguru osoa erdaraz jartzen badiegu eta bertoko giro eta mezu guztiek erdararen apologia besterik egiten ez badute?

Euskaldunok maiz ez gara konturatzen geure eskuan daukagula gure herriaren berezitasun 2.

Hau ez da aspaldian gertatzen, ordea, Katalunian, eta Bartzelonako kaleetatik osteratxo bat egitea aski da, gorrak bagina ere, begiek esan diezaguten non gauden eta bertako hizkuntza zein den. Gure dendari eta merkatariek badute hor non ikas.

5~9. Euskara XXI. mendean indarberritzen segitzeko antzematen diren ahuleziak, mehatxuak eta aukerak. Xabier Kintana

nazionalak bistaratzea. Batzuetan kexatu egiten gara gu espainol arruntak bagina bezala presentatzen gaituztenean, baina badirudi ez garela ohartzen kanpotarrei zer panorama linguistiko erakusten diegun.

Abertzaleak omen gara: horixe diote behintzat bertoko hauteskundeen emaitzek. Baina gure kaleak, hizkuntza idatziari doakionez, Zaragozakoak, Madrilekoak edo Sevillakoak bezain espainolak dira, deitura batzuk salbuetsirik.

Bestaldetik, aspaldian kanpotar asko etorri dira gure artean bizitzera. Zer eskubidez eskatuko diegu horiei, integrazioaren izenean, euskaraz ikasteko, edo beren establezimenduen izena bi hizkuntza ofizialetan jar dezaten, geuk, bertokook, abertzaleok, ez dakit zenbat euskal deitura omen dauzkagunok, etsenplu eman beharko geniekeenok, geure denda, saltoki eta biltoki politikoetan euskaldunei euskaraz mintzatu, irakurri eta zerbitzatuak izateko eskubidea bermatzen ez diegunean? “Gure merkatariek, zioen duela gutxi Bizkaiko Diputazioaren kultura arduradun batek, ez dute oraindik berenganatu euskararen berreskuratzean beraiei doakien zeregina”. Eta tamalez badirudi horrela segituko dutela legez eta goitik hori betearazten ez bazaie.

Euskararen transmisioa eta irakastea, neurri handiz, irakaskuntzaren eskuetan utzi dugu. Baina paisaia linguistikoaren bitartez ere badira gauza asko, kalean eta begiekin ikas eta berrets daitezkeenak. Agian lehen egunean ez, baina hurrengoan eta hurrengoan, egunero kaletik ibiltzen garenean, pixkanaka eta konturatu ere egin gabe, lehen soilki carnicería irakurtzen genuen lekuan orain, horrez gainera, harategia behin eta berriro badakusagu, laster izen hori ere buruan geldituko zaigu, eta berdin arrandegia, frutategia, merkatua edo gozotegia ere, eta hitz horien osagaien esanguraz errazki jabetuko ginateke autobusetan, erdarazko hitzen ondoan, sarrera eta irteera ere ikusten ditugunez. Horrek, gainera, edozein arrotz zein bisitariri erakutsiko lioke non dagoen, Katalunian gertatzen den bezala.

Euskararen transmisioa eta irakastea, neurri handiz, irakaskuntzaren eskuetan utzi dugu. Baina paisaia linguistikoaren bitartez ere badira gauza asko, kalean eta begiekin ikas eta berrets daitezkeenak

Nor gara gu, zer gara gu? paisaia linguistikoaren arabera Guregana gero eta turista gehiago heltzen dira, gure leku politak, kaleak, plazak eraikin dotoreak, parkeak eta museoak ikusi eta bertoko sukaldaritza dastatzera, eta bertoko ‘ciceroneak’ berau Sevilla, Madril edo Guadalajara balitz bezalako azalpenak ematen dizkiete, gehienetan bertoko hizkuntza nazionalari buruzko aipamenik gabe. Ez dakit nork, zergatik eta nolako programaz kontratatzen diren pertsona horiek, baina susmoa dut aukera ez dela egiten, gure egiazko nortasuna erakusteko beharko litzatekeen eskrupuluaz.

Duela bi hamarkada (1992an), Bartzelona Olinpiar Jokoen hiria gertatu zenean, katalanek, ordea, ongi jakin zuten horretaz baliatzen Kataluniaren izena eta izana, hizkuntza eta bertako kultura lau haizeetara zabaltzeko. Gurean, gidari horietatik, adibidez, zenbatek dakite euskaraz, euskal historiaz edo gutxienezko euskal kulturaz? Eta ez badakite, zer mezu eta interes pertsonal izan dezakete kanpotarrei ardura ez dien hizkuntzaz eta kulturaz ezer esateko?

Ene ustez, denda-izen arrunt guztiak eta beste lanbideetako bulegoak ere (abokatuak, notarioak, aholkularitzak, medikuenak...) bertoko hizkuntza ofizial bietan jarrarazi beharko lirateke, hiritar guztiak eskubide berberaz tratatzeko. Baina hiritarren eskubidea dena partikularren sentiberatasun edo ardurapean uztea ez da nahikoa. Gogora dezagun zer gertatu zen toki publikoetan tabakorik ez erretzeko gomendioarekin: ez zen benetan bete debeku finko bihurtu zen arte.

Elebitasunak, jakina, problema bat dakarke, eta gure herria pixka bat ezagutzen duen edonork hau erraz ulertuko du: dendaren izena jartzea erabat libre utziz gero, berehala anabasa osoa izango genuke. Batek Arategi, besteak Harategi, hurrengoak Harategia, eta ez da faltako belarriz Arategui edo Arateguia jarriko lukeenik, Okelategi asmatuko luketenak ahantzi gabe. Hori izen arrunt soilaz, baina ondoren ordena sintaktikoa dator: eta hor Mikel

6~9. Euskara XXI. mendean indarberritzen segitzeko antzematen diren ahuleziak, mehatxuak eta aukerak. Xabier Kintana

51

Harategia zuzenaren ordez, gutxienez Arategi Mikel, Harategia Mikel eta Arategia Mikel sortuko lirateke, gaur egun ere bazterretan ikusi dugunez.

Hori ekidin eta gauzak zuzen eta ondo egiteko, gure oraingo euskalduntze egoera oraindik apal honetan, ezinbestekoa litzateke, saltokien izenak ipintzerakoan, aurretik administrazioak denda, bulego eta abarren izen-zerrenda eskaintzea (Euskaltzaindiak duela urte asko horrelako batzuk publikatu zituen, orain eguneratu beharrekoak) eta hori jendeari eskaini, ondo azaldurik, bere saltoki, denda edo bulegoak horien arabera izenda ditzaten.

Gauza bat baita nazioarteko berbak ontzat ematea, munduko hizkuntza gehienen antzera, eta beste bat, edozein erdarakada edo hitz berri oker idatziak bultzatzea

Izan ere, denden kanpoko kartelen neurri, zabalera, hormatiko irteera etab. udalak ontzat eman behar dituenez, orain dugun egoera linguistikoa normaldu arte behintzat, halako arauak jartzea ere beharrezkoa izango delakoan nago. Kartelen zuzentasuna beharrezkoa baita irakaskuntzan ikasleek hartu duten eredua sendotu eta finkatzeko, jende guztiak gauzak ongi ikas ditzan, eta gure hizkuntzaren presentzia behar bezain duina izan dadin, esperientziaren arabera, arrazoi misteriotsu bategatik gaizki jarritako kartelek imita-kopiatuak izateko mirarizko ahalmena daukate eta.

Berez istorio jakin-jakina da, baina oraindik horren berri ez dutenen fabore, berriro kontatuko dut turkieraren kasua. Turkiarrak Siberiako estepetatik gaur duten herrialderaino Erdi Aroan heltzeko bidean Islama onartu eta musulmandu ziren. Erlijio berriaz batera Koraneko hizkuntzaren, hots, arabieraren grafia sistema onartu zuten beren hizkuntza propioa idazteko. Horraino ez dago ezer harrigarririk, pertsiarrek berek ere gauza bera egin baitzuten, hizkuntza indoeuroparra eduki arren, hau da, errusiera, aleman edo italieraren familiakoa.

52

Izan, arabiera hizkuntza aberatsa da kontsonanteetan, baina oinarriz hiru bokal besterik ez dauka. Turkierak, aldiz, zortzi bokal dauzka, eta eragozpen handiak zituen arabiar letrekin ongi idatzia izateko. Hori dela eta, joan den mendearen hasieran (1928) Mustafa Kemal Atat端rk presidentearen erabakiz, turkiera, ordura arte erlijioaren eraginez arabiar alefatoaz3 idazten zena, latin alfabetoko letrekin idatzia izatera pasatu zen, Estatua eta bizimodua Europar moldeetara hurbiltzeko helburuaz.

Alfabeto bien arteko ezberdintasunagatik, bistan zegoen ez zela hain erraza izango jendeari latin-idazkera irakastea. Sistema berrian okerrak saihesteko, Kemal presidenteak erabaki gogorra hartu zuen: gaizki idatziriko kartel publiko guztiak diruzko isunaz zigortuak izango ziren. Gaztiguaren beldur, jendeak berebiziko ardura izan zuen kartel bat idatzi eta, beren dendan jarri baino lehenago, hura ongi ote zegoen ziurtatzeko. Nik neuk multa jartzerik ez, baina, gutxien-gutxienez, kartel horiek jendaurrean jarri aurreko kontrola ezarri bai, udaleko arduradun konpetenteren batek, Akademiaren erregelen arabera, baimena idatziz adierazia emanez.

Hau gogoratzea ez dut uste tontakeria denik, gure artean oraindik dagoen euskal maila ez jasoegia ikusita, non edozein erdal hitz, k eta tx-ren batuekin mozorrotuz gero, besterik gabe euskal-tzat ematen dugun. Gauza bat baita nazioarteko berbak (txokolate, penizilina, ornitorrinko, fisika kuantiko edo galaxia, esaterako) ontzat ematea, munduko hizkuntza gehienen antzera, eta beste bat, zeharo ezberdina, edozein erdarakada edo hitz berri oker idatziak bultzatzea, zoritxarrez oraindik maizegi bazterretan ikus daitekeenez.

Politikarien bekatu larria Politikariak eta herri-ordezkariak aspaldion hauteskundeen bitartez aukeratzen ditugu, demokrazian behar den bezala. Horrela, batzuek, jaso duten postu publikoa jendearen botoekin lortua 3. Arabiar idazkera, hebreera bezala, feniziar idazkera zaharretik eratorria da. Lehen letra alef deitzen da eta hortik etorri da alefato hitza letra horien bilduma berezia adierazteko. Antzinako greziarrek feniziar sistema hori hartu, zeinu batzuk pixka bat aldatu, eta falta zituzten beste batzuk erantsi, bokalak batez ere, eta hortixek sortu zuten berena, letren izenetan ere bere jatorri semitikoa salatzen duena: feniziarren behialako alef, bet, gimmel, dalet...hura, horrela, grekoen alfa, beta, gamma, delta...bilakatu zen, hortik, azken buruan, erromatarrena sortzeko, ukituren batzuekin mendebaldeko herri guztiena bilakatu dena: a, be, ce, de... ordena bera mantenduz, Alfa eta beta bi lehen letra grekoetatik alfabeto izena sortu zen eta geroago latindarren abecedarium-etik gure abecedarioa.

7~9. Euskara XXI. mendean indarberritzen segitzeko antzematen diren ahuleziak, mehatxuak eta aukerak. Xabier Kintana

dutela pentsatuz, egiten duten gauza orok jendearen aldeko berrespena duela sinestera eramaten ditu. Baina zoritxarrez, oraindik batzuek –gero eta gutxiago, zorionez–, ez dute aukerarik izan erdaraz segurki daukaten maila jasoa euskaraz ere lortzeko, eta horregatik jendearekin mintzatzean aski ongi moldatzen diren arren, batzuetan eragozpenak izaten dituzte idazteko orduan. Horren ondorioz, hizkuntza idatziari doakion karguren bat jasotzen dutenean, gogoan hartu beharko lukete komeniko litzaiekeela, euskarari doakionean, aholkulari bat hartzea, kaleratu baino lehen beren idatziak berrikusi eta, behar izanez gero, zuzenduko lituzkeena. Gogoan izan gazte-jendearen artean, autonomia-urte hauetako irakaskuntzari esker, gero eta euskaldun alfabetatu gehiago dagoela eta horiek, hautetsi baten lanean ortografia, morfologia edota sintaxi aldean idaztokerrak ikusiz gero kritika publikoa egin lezaketela, politikari edo hautetsi hori maiseatu edo barregarri utzi nahi izateko. Era horretako aholkulariak, bestalde, aspaldian ari dira lanean eta ondorioak askoz hobeak izaten dira.

Baina, euskaldunok harrokeria eta burugogortasuna geure-geureak ditugun bekatuak dira eta, halere, gure prestakuntza eskasa eta inoiz lotsagarria ere badela jakin arren, askotan ez dugu amorerik ematen, eta txarto egindakoa aurrera eraman nahi izaten da, desegokiro harturiko erabaki horiek egiten duten kalteaz arduratu gabe.

Hizkuntza-politika arrakastatsua izan dadin, bistakoa da alde guztietatik koordinatua izan behar duela. Ikastegietan irakasten den euskarak deus gutxi balioko du, gero, kalean, administrazioan, kiroletan, adierazpen publikoetan erabiltzen denarekin batera ez badator, arduradun bakoitzak gauzak bere erara egiten baditu, aldamenekoak zer egiten duen jakin gabe.

Gure koordinaziorik ezaren adibideak askotxo dira. Orain arte ofizialtasunik izan ez duen hizkuntza batek bere formak ondo zaindu behar ditu.

Euskara batuak, kulturarako zereginaz gainera, baditu beste betebehar batzuk ere: normaltasuna lortu eta horren irudi publikoa ematea, ahal den neurrian dotoretasuna, termino zaharkitu edo oso dialektalak saihestea, eta bere funtzio nazionala azpimarratzea, adibidez.

Legez Euskal Autonomia Erkidegoan eta Nafarroako euskal eremuan euskara ofiziala bada, ofizialtasun hori euskaldun hiritarrei beren

eguneroko bizitzan leku publikoetan eskaini behar diegu, erdaldun hiritarrei erdaraz eskaintzen zaien normaltasun berberaz. Hizkuntza erabiltzeko da, eta ez soilik jakiteko. Eta euskaldunok oraindik leku publiko asko aurkitzen ditugu geure hizkuntza erabiltzeko aukerarik ematen ez digutenak. Merkataritzan batez ere.

Merkatari batzuen arduragabekeriaren aurrean zer egin? Eta arduragabekeria edo erdarazko lehenaldiaren inertzia diot, batzuetan hitz itsusiagoren bat ez esatearren. Horrelako etsenpluak ugari aurki ditzakegu. Merkataritzako errotulazioa eta informazioa euskaraz (ere) jarri behar zela aipatu zenean, gora-goraka hasi ziren batzuk, geroxeago, kanpotar turisten etorreraz, argibideok, inolako protestarik gabe eta lasai aski, ingelesez, frantsesez eta alemanez ere jarri dituzte. Baina euskaraz ez.

Hizkuntza-politika arrakastatsua izan dadin, bistakoa da alde guztietatik koordinatua izan behar duela

Autogobernuak espainolari lehengo ofizialtasuna berretsi dio eta euskarari aldiz berriki ekarri, baina ia egunero dakusagu badela gure artean euskararena ofizialkidetasuna besterik ez dela gogoratzen digun goi kargu bat, euskarari beti erdararen konpainia ezarrarazten diona, behialako “señorita de compañía” derrigorrezko bat bezala, baina erdara bakarrik dagoenean ondo isiltzen dena. Eta hiritar euskaldunak, nazio honen oinarrizko balio bati giroz kontra gogor, zintzo eta duin eusten dionak, bazterrean utzia segitzen du, bigarren mailako hiritartzat, abandonaturik, euskaraz onartua eta aintzat tratatua izateko eskubide praktikorik izan gabe.

Txarrenean, euskaldunoi dagokigu, antza, geure eskubideak eskatu eta zaintzeko ardura izatea, geure eskubideen jendarme geu izatea, kasurik egiten ez digutenean, lege-hauslea zigortua izango ez delako segurtasun osoaz gainera.

8~9. Euskara XXI. mendean indarberritzen segitzeko antzematen diren ahuleziak, mehatxuak eta aukerak. Xabier Kintana

53

Irtenbidea ez da erraza. Baina euskaldun asko jada nekaturik gaude geure nazioaren eredu izaten, eredu hori duintasunez mantentzeak gure inguruko lege-hausleekiko borroka etengabean jardutea esan nahi duenean... laguntza administratibo eragilerik gabe. Gary Cooper-en film ospetsu haren antzera, High Noon espainolez Bakarrik arriskuaren aurrean gisa itzuli zena, hots, SĂłlo ante el peligro.

Gelditzen zaigun bide bakarra da, etsipenaz landa, aspaldian abertzaletasunak markatu duena, ekiten irautea, herri-minez, gure nazioarenganako maitasunak bultzaturik, burua agertu, eta duela gutxi talde feminista euskaldun batzuek proposatu bezala, elkartu eta geure eskubide linguistikoak errespetatzen dituztenekin bildu, elkarren artean ideiak erdibanatu, guztion kritikekin osatzeko. Fun-

Gelditzen zaigun bide bakarra da, aspaldian abertzaletasunak markatu duena, ekiten irautea, herri-minez, gure nazioarenganako maitasunak bultzaturik, burua agertu, elkartu eta geure eskubide linguistikoak errespetatzen dituztenekin bildu, elkarren artean ideiak erdibanatu, guztion kritikekin osatzeko

tsean tratu-berdintasuna lortu beharko genuke. Prezio berean, tratu berbera eskatu. Batzuek ulertzen duten balio hiritar bakarra dirua baldin bada, berei ere aplikatu beharko diegu. Prezio bera ordaintzen denean, produktua eta zerbitzua bera eskatzeko eskubidea dago. Guri erdaldunei bezainbat

54

kobratzen bazaigu, ez dezagun permiti harrera eta zerbitzu eskasagoaz trata gaitzaten. Berdintasuna ez baita biei berdin... erdaraz. Bakoitzari bere hizkuntzaz baizik. Gainera, horixe egiten dute askok atzerritarrekin ere. Izango al dugu geure herrian euskaldunok atzerritar horiek baino hizkuntza-eskubide gutxiago, legeak erdaldunekin parekatzen gaituenean?

Bihar-etziko euskal azoka Azken urteotan modan jarri da herri batzuetan Erdi Aroko itxurazko azokak antolatzea. Horien bitartez, gaurkooi antzinako merkatuak nolakoak izan ziren erakutsi nahi zaizkigu. Ideia ona iruditzen zait. Jendea orduko arropekin agertzen da jantzirik eta salpostuei ere garai hartako antza darie. Lastima, baina! Jantziak, kendu-ipintzeko errazak izaten dira, baina ustezko merkatari horien hizkuntza ez da izaten egiazkoa. Markinan, Gernikan edota Bilbon XVII. mendeko azoka bat erdaldun hutsezko salerosleekin eszenografiatzea, ene ustez, Betlehem bat astronauta eta estralurtarrekin antolatzea bezain anakronikoa da. Faltsua eta burla hutsa.

Nik neuk bestelako azoka proposatuko nuke, askok espero dugun etorkizunaren iragarle. Atzokoa barik, biharko giroa irudikatzea. Biharko herri erabat euskalduna, bizilagunez eta hizkuntzaz, saltoki, taberna, etxe berezi eta gainerako toki jakingarri guztiak euskaraz errotulaturik, ea holako ikuskizunak zer nolako sentimenduak sorrarazten dizkigun, ea holakoak egunerokoak bihurtzeko irrika sortzen digun, euskara edozertarako balio digun lilura horrek itxaropenaren begiak irekiarazten dizkigun. Ea aldameneko herriek ere ideia hori imitatzen duten, ea Euskal Herri euskaldunak irudimen soiletik benetakotasunerako pausotxo bat gehiago ematen duen. Desafioa hor dago. Ben Yehudak hebreeraren birpizteaz esan zuenez, â&#x20AC;&#x153;nahi baduzue, ez da ametsa izangoâ&#x20AC;?.

9~9. Euskara XXI. mendean indarberritzen segitzeko antzematen diren ahuleziak, mehatxuak eta aukerak. Xabier Kintana

SEÑORES: No voy a leeros un discurso académico. La oratoria siéntanos mal a los bizkainos, que, al decir un literato español, somos más amigos de la brevedad en las palabras y de la largueza en las obras.

Ni las galas retóricas suelen asociarse comúnmente con la verdadera ciencia, tras de la cual acá venimos.

Discurso pronunciado por Sabino Arana en HendaIa en 1901

Muchas veces la elegancia y la ostentación de la forma del discurso no desempeñan otro papel que el de ocultar la ausencia de profundidad en los conceptos: pues no hallándose lo verdadero, se busca la compensación en lo agradable, como la mujer desheredada de la natural belleza pretende tenerla por excusa con la artificial del estuco y la pintura. Al tener el honor de sentarse entre vosotros, busco las bellezas del euzkera, no la belleza de mi palabra; quiero palpar la realidad, no pagarme de apariencias.

Que tampoco este Congreso es una de las Academias en que los congregados, a falta de acuerdos prácticos que adoptar, suelen hallar esparcimiento y solaz en lucir su talento, su erudición o su habilidad literaria y en llamarse sabios mutuamente, a la vez que cada cual tenga la ciencia de llamarse humilde y la humildad de reconocerse ignorante. Otros fines más positivos han debido guiarnos aquí; de modo que este Congreso, siquiera no investido de la toga de Académico, venga a ser de hecho una verdadera Academia que seriamente indague la verdad y sólo aspire a prácticos resultados.

Para ello es lo primero no salirnos de los asuntos que constituyen el orden del Congreso, no sacrificar el fondo en aras de la forma y en la polémica no incurrir en proligidad y divagaciones.

Y si nuestra obra ha de ser práctica aplicación, aún entiendo que debemos hacer caso omiso del segundo de los puntos que se nos ha señalado en la convocatoria, y es aquel que consiste en fijar los principios filosóficos en que se basa el euzkera.

Si de los principios teóricos de filología se trata, nada menos practicable que su resolución y formulación mediante una polémica oral; pues que en este orden puramente especulativo, prescindiéndose de pruebas de carácter empírico, siempre cada filólogo sostendrá su propio criterio, sin que sea posible establecer una norma a todos acepta.

56

Y si a los principios especiales en que el euzkera se haya basado en su génesis y desarrollo se alude, no es menos claro que hoy sería del todo punto imposible llegar a un razonable acuerdo.

Todos sabemos, señores, cuánto campo gramatical tenemos en el euzkera aún por explorar, y nadie ignora cuán poco es lo que en el análisis del léxico hemos caminado. Si, pues, para hallar las leyes que han regido la creación y el desenvolvimiento de una cosa es preciso investigar los elementos de que se compone y los fenómenos que en sus combinaciones, a través del tiempo y en el espacio, se han ventilado, ¿cómo será posible definir hoy todavía los principios de la generación del euzkera han precedido, ni menos hacerlo de modo que a todos los euzkerálogos satisfaga?

Gran beneficio sería para el euzkera tener un solo tratado gramatical, exacto y por todos admitido; una sola colección lexicográfica o diccionario, auténtico, puramente indígena, completo y de todos aceptado.

Pero esto, hoy por hoy, bien lo sabéis, señores, no es posible. Hay diversidad en método de estudio y aún en el expositivo o didáctico; honda disparidad en las interpretaciones científicas; radicales divergencias en la inducción de los principios; múltiple variedad en sus aplicaciones; y aún hay, (preciso es confesarlo, señores, si hemos de corregirnos) un marcado prurito de originalidad, que si casi nunca conduce al descubrimiento de cosas ocultas, porque esto no se alcanza con sólo desearlo, y aplicarse en el estudio, engendra en el ánimo un cierto desdén y menosprecio para todo lo que sea obra de otro, rechazándolo sin examinarlo, y únicamente porque de él procede.

El obstáculo lo tenemos, pues, no sólo en el criterio, sino también en las afecciones: la nacionalidad y hasta la política de un autor influyen en que su obra sea por los demás bien o mal recibida. No es posible, de consiguiente, nos pongamos de acuerdo respecto de los principios que al euzkera informan. Más difícil sería que el acuerdo que adoptásemos estuviese ajustado a la verdad.

Espero lo entenderéis así también vosotros y convendréis conmigo en que debemos prescindir, en este Congreso, del referido asunto de la orden del día, para fijar nuestra atención simplemente en el tema que somete a deliberación del Congreso la unificación de la ortografía euzkérica.

El señor Presidente, al señalarnos este punto, ha obrado con gran acierto y se ha hecho merecedor de nuestro pláceme y de un sincero unánime voto de gracias. Por ahí, por la ortografía, es por donde tenemos que empezar.

Pero antes de entrar en materia permitidme, señores, os diga dos palabras a guisa de advertencias.

Este Congreso es euzkeralógico, se reúne para estudiar y fijar una parte del euzkera; es, por tanto, científico. Porque es científico conviene asistan a él todos cuantos al estudio del euzkera, poco o mucho, se dediquen.

Todos pueden ilustrarnos. A nadie debe excluirse, así aborrezca a nuestro pueblo y opine que nuestra lengua y raza deben desaparecer por constituir una rémora al avance de las ideas modernas hacia el interior de nuestras montañas. Quienquiera que sea, si ha estudiado el euzkera, puede darnos luces que nos guíen en su análisis. Si a las elucubraciones meramente científicas asociaría manifestaciones sociales o políticas, discurrimiento hemos de tener en grado suficiente para separar las unas de las otras, tomando de las primeras lo que sea utilizable, y sangre fría bastante para oír serenamente las segundas, callando luego, o bien exponiendo las ideas contrarias con igual calma. La ciencia, como tal, es libre; libre

57

es la razón para adquirirla y exponerla. De ciencia se trata aquí, no de saludar a un pueblo.

Acudan, pues, enhorabuena cuantos sean euzkerálogos, siquiera detesten al nuestro. De sus mismas armas nos habremos de valer a favor de nuestra lengua.

Porque, en efecto, señores: este Congreso, además de euzkeralógico, es euzkeráfilo. Si sólo de estudiar el euzkera se trata, es seguro que un buen golpe de concurrentes habíamos permanecido en nuestras casas, bien convencidos de que, para examinar el euzkera, sin otro fin positivo, allí mismo lo tenemos al alcance de nuestros ojos y para nada necesitábamos de los del prójimo. Pero, no: este Congreso si es euzkeralógico, lo es por ser euzkeráfilo; quiere que el euzkera viva, se fortalezca y desarrolle y se propague en su tierra, y porque quiere su vida dispónese a estudiarlos para librarle de las causas de su muerte.

No hemos venido a hacer la autopsia de un cadáver antes de que se descomponga, para dejar descrito su admirable organismo a los que hayan causado su muerte y en la esfera de la vida pretendan sustituirlo. No es un cadáver, es un enfermo el que tenemos delante, siquiera moribundo, y porque le amamos no nos resignamos a desahuciarle, sino que a estudiar su enfermedad venimos para darle la salud. Y de aquellos que al Congreso asistan sin preocuparse porque el euskera viva sino sólo con el fin de estudiarlo como se estudia la anatomía de un cuerpo orgánico muerto, esperamos confiadamente han de respetar nuestra aspiración y que con la misma nobleza que con ellos hemos usado al reunirnos en una misma asamblea, han de emitir su parecer, en las cuestiones puramente científicas que se ventilen, como les dicte su leal saber y entender, independientemente de preocupaciones que tengan o determinados ideales que profesen.

Discurso pronunciado por Sabino Arana en HendaIa en 1901

Con ellos justamente estudiaremos el euzkera. Ellos recibirán de nosotros datos que puedan utilizar en sus investigaciones filológicas; nosotros, a nuestra vez, obtendremos de ellos otro de cuyo conocimiento nos habremos de servir para procurar el renacimiento de nuestra lengua patria.

Ahora bien, señores: para que el euzkera se levante y viva son indispensables a la vez dos cosas: hacerlo necesario para la vida, en grande o en pequeño círculo, dentro de su propia tierra, y hacerlo apto de satisfacer esas mismas necesidades.

Prescindid de lo primero, y el euzkera podrá ser una lengua literaria, un objeto de lujo para los ricos, un instrumento científico para los filólogos, historiadores y antropólogos, pero nunca será lengua del pueblo, lengua viva. Haced caso omiso de lo segundo, y el euzkera podrá en más o menos tiempo seguir siendo lengua de pescador, del campesino y del pastor de una parte de la tierra vasca; pero, oprimido de todos lados por las lenguas neolatinas y no sirviendo más que para hablar de la pesca, el pastoreo y la labranza, irá rápidamente retirándose hacia los más escondidos reductos de sus montañas, para extinguirse al cabo, y seguramente en fecha no lejana.

En uno y otro caso el euzkera desaparece como lengua viva; el euzkera muere.

Pero hacedlo necesario, en grande o pequeña escala, a la vida social dentro del territorio de la raza a que pertenece, como el español es necesario para vivir en España y necesario el francés para vivir en Francia y al mismo tiempo hacedle capaz de llenar esas necesidades a que por darle vida se le sujete, y apto para hablar, leer y escribir de geografía e historia, de sociología y de política, de moral y derecho, de filosofía y bellas artes, de industria y comercio, de economía y hacienda, de todo, en fin, cuanto en la sociedad humana sirve para el cultivo del espíritu y para procurarse recursos de vida y medios de progreso; y entonces tened por seguro que el euzkera vivirá vida propia, lozana y próspera, a pesar de la invasión y el nepotismo del dominador.

Habilitado así el euzkera para acomodarse a las exigencias de la sociedad actual, y hecho necesario a la vez para la vida moderna, será ya posible escribir textos euzkéricos

58

y fundar escuelas para adquirir en nuestra lengua cualquier género de conocimientos, y será a un tiempo consecuencia necesaria el publicar los primeros y el abrir las segundas. ¿Por qué en esta misma ocasión me veo precisado a dirigiros la palabra en español, sino porque ni a mí me sería fácil hablaros de estas materias en la lengua de nuestra raza, ni a vosotros el entenderme? ¿Por qué las cátedras de euzkera de Donostia, Iruña y Bilbao son ya un fracaso, sino porque no habiendo patriotismo, es lógico no amar el euzkera, y porque no habiendo utilidad alguna en poseerlo no hay tampoco por qué molestarse y perder el tiempo en aprenderlo?

En general hoy la ilusa y frívola pretensión de cosechar el fruto sin cultivar la planta; hay obstinado empeño en empezar por donde tenemos que concluir; confúndese lastimosamente el efecto con la causa, y se juzga que de la enseñanza y la literatura de una lengua, es de los que recibe ésta la vida, cuando es todo lo contrario.

La literatura no desciende al pueblo, sino que de él brota y se levanta. No son las escuelas las que hacen necesario el uso de la lengua, sino que de la necesidad de este uso nacen las escuelas. ¿Qué autor escribirá en lengua que nadie entienda? ¿Qué escuela se verá concurrida como en ella se dé la enseñanza en idioma que para nada sirva? Si en Francia se estudia en francés y hay literatura francesa, es porque al idioma francés se le ha hecho necesario para vivir en Francia. Si en España se estudia y habla y escribe en castellano, es porque el castellano se ha impuesto oficialmente y hecho necesario para vivir en España.

Hagamos los vascos que el uso del euzkera sea necesario en nuestra tierra, si queremos que el euzkera viva. Ciertamente: como el pueblo vasco alcanzara su... (La revista “Jel”, al reproducir en 1908 este discurso, suprimía a partir de aquí varias palabras y las sustituía por puntos suspensivos) todo sería cuestión de una plumada de gobierno, y la necesidad del uso del euzkera se extendería a todo el territorio. Pero en el presente estado de... vasca y de... franco-hispana, sólo de la iniciativa e influencia particular puede esperar el euzkera hacerse necesario en extensión relativa, y apto, en absoluto, de llenar el uso a que se aplican las otras lenguas en la vida moderna.

Discurso pronunciado por Sabino Arana en HendaIa en 1901

No está pues, la muerte del euzkera en manos del... sino que en las manos del vasco su vida. Si muere, culpémonos a nosotros mismos.

A las autoridades y a los ricos del país vasco incumbe el hacer necesario el uso de la lengua indígena. El procedimiento es bien claro; primeramente establecer como condición preferible, y luego, muy pronto, como requisito indispensable, el hablarla, para emplearse en sus oficinas, dependencias y trabajos. Grandes serían al principio los obstáculos que se interpusieran y no despreciables los perjuicios económicos que se les irrogaran: pero las altas empresas siempre están erizadas de ásperas dificultades, y del amor patrio, como de todos los amores, sólo es signo infalible el desinterés y el sacrificio, y el amor patrio en una patria tan desgraciada como la nuestra es heroica virtud colmada de contrariedades y abnegaciones.

El otro remedio de que simultáneamente hay que echar mano para salvar de la muerte a nuestra lengua y que, rigurosamente considerado, es más urgente, sino más ineludible que el anterior, es, señores, el que a nosotros nos compete aplicar en estos Congresos: hacer que el euzkera sea capaz de satisfacer el vasto y complicado empleo de que un idioma se exige en las naciones cultas; y no a otro fin entiendo, señores, nos reunimos en este Congreso, que es de esperar ha de seguirse de otros.

59

Pero al disponernos al cumplimiento de nuestro honroso cometido, hemos de reconocer por fuerza que el primer paso que tenemos que dar para intentar el renacimiento social del euzkera, es evidentemente éste de la unificación de la ortografía, para el cual hemos sido convocados con acuerdo digno de aplauso.

Extended la vista por los autores que en euzkera escriben o de él tratan y apenas hallaréis que estén conformes en la representación gráfica de las voces.

No se reconoce autoridad alguna, y hasta tal punto es esto cierto, que bien puede decirse que cada autor posee su particular sistema de ortografía. ¡También aquí el vasco ha querido ejercitar en su propio daño su característica independencia individual!

Llegar entre todos a un acuerdo en punto tan capital, debe ser nuestro primer desideratum, y el fin a que debemos consagrar todo nuestro esfuerzo.

Mas precisa entender que para alcanzarlo se requiere: 1º Que sometamos el asunto a un estudio concienzudo, para que el sistema gráfico que adoptemos sea lo más acertado posible; y 2º que obtengamos el mayor número de previas adhesiones a la ortografía que acordemos, de suerte que, si no todos, la mayor parte quedemos voluntariamente obligados a admitirla y emplearla con exclusión de otra alguna.

Discurso pronunciado por Sabino Arana en HendaIa en 1901

No se satisfaría la necesidad que sentimos, no honraría a este Congreso el tomar una resolución sin antes estudiar detenidamente cuantos proyectos quisieran presentarse: que no es la discusión oral donde suele hacerse más luz, ni son los parlamentos los padres de los mejores acuerdos. La imaginación, la viveza de ingenio y la verbosidad, que en ellos triunfan, no suelen ser las más constantes compañeras de la inteligencia intuitiva, de la penetración profunda y del juicio sereno.

Ni aunque más allá de la ortografía que nosotros conviniéramos discutiendo en una o varias sesiones simplemente orales, no pudiera ya darse un paso razonable; aunque por suerte nos resultara tal que no fuera posible quitarle, añadirle ni modificarle nada sin menoscabo de la conveniencia y de la lógica: nada habríamos adelantado, si no contábamos con la conformidad de los más, con su palabra formal de adoptarla en todos sus escritos, excluyendo otras.

Sinceramente os declaro, señores, que si de sesiones puramente orales, hubiese de salir vencedor mi sistema de transcripción, ni su mismo autor reconocería a este Congreso competencia para así declararlo, no ciertamente por razón de las autoridades que lo constituyen, sino por el procedimiento de mera discusión verbal que queda supuesto.

Por estas razones, firmemente convencido de que ni en esta sesión ni en dos o más que ahora celebrásemos, podríamos llegar a una solución bajo todos puntos de vista satisfactoria, he trazado, para llevar a feliz término este problema de la unificación de la ortografía euzkérica, un plan que voy a tomarme la libertad de leeros y que tengo el honor de someter a nuestro examen a manera de proposición.1 1º.- Dentro del mes actual, en la prensa diaria de más circulación en cada una de las regiones vascas, se publicará durante varios días, una circular, firmada por todos los euzkeristas que han asistido al presente Congreso, y en la cual se invite 1. Al disponerse después de este preámbulo —aclaraba la revista “Jel” en 1908— el señor Arana y Goiri a leer el plan, monsieur Guilbéau, que había convocado el Congreso y que de hecho lo dirigía, le suplicó suspendiera su lectura, accediendo a ello el señor Arana. Entonces Mr. Guilbéau recordó que antes del Congreso se había acordado dividir en tres comisiones el total de congresistas, a fin de que estudiaran la unificación de la ortografía para luego proponérsela a aquel. Hízose así, nombrándose para presidir dichas comisiones a tres señores que formaban la Presidencia de honor, a saber: el Canónigo de Baiona Mr. Adema, venerable anciano, y los señores Campión y Arana. La comisión presidida por este último, de la cual formaba parte también Mr. Guilbéau, aprobó por unanimidad la proposición presentada por su presidente, y reunido nuevamente el Congreso, después de una interrupción de dos horas, éste a su vez adoptó, también por unanimidad, el mismo acuerdo. El plan del señor Arana, que fue así acordado.

60

a todos los euzkerálogos y euzkeráfilos nacionales y extranjeros a adherirse al Congreso que en su día se celebrará con el único objeto de acordar la unificación de la ortografía euzkérica.

La adhesión significará probable asistencia a dicho Congreso y palabra formal de atenerse a sus resoluciones y de no usar en públicos escritos con otra ortografía que la que por el mismo Congreso quede acordada.

El plazo para admitir las adhesiones expirará el 15 de octubre.

2º.- Dentro de la segunda quincena de octubre, el señor Presidente del actual Congreso, invitará a todo el que sostuviese en el asunto su particular criterio, a escribir y hacer imprimir un proyecto de unificación de la ortografía euzkérica, siguiendo en su obra el método que estime conveniente, pero exponiendo, de todos modos los “sonidos iguales”, los “principios ortográficos” y las “reglas de criterio” que se han de observar en la unificación y adaptando ésta a todos los dialectos en lo que de común tengan.

La invitación se dirigirá a todos los euzkeristas adheridos, remitiendo a cada uno de ellos lista completa de todas y de sus direcciones.

El autor de un proyecto enviará antes del 31 de diciembre dos ejemplares del mismo al señor Presidente de este Congreso, y uno a cada uno de los euzkeristas, con lo que “ipso facto”, tendrá derecho a que sea discutido su proyecto en el Congreso definitivo. El señor Presidente, tan pronto como recibiere los dos ejemplares de un proyecto, acusará su recibo al autor, y dará aviso de ello a los demás euzkeristas adheridos.

3º.- Terminado en 31 de diciembre el plazo para la admisión de proyectos a discutir, se concederán los seis meses siguientes para que los euzkeristas adheridos puedan formular y hacer imprimir sus objeciones a cada uno de aquellos.

Discurso pronunciado por Sabino Arana en HendaIa en 1901

La refutación a cada proyecto impreso aparte la dividirá su autor con números en puntos concretos y bien definidos, y enviará al señor Presidente dos ejemplares de la misma, y uno a cada uno de los congresistas. El señor Presidente acusará su recibo al autor y se lo anunciará a los demás congresistas en la misma forma seguida con los proyectos.

4º.- El Congreso definitivo se celebrará en septiembre de 1902. El señor Presidente convocará a él a todos los euzkeristas con quince días de anticipación, añadiendo a la convocatoria la orden de sesión o sesiones, consistente en lista de los autores de proyecto y lista adjunta de autores de refutaciones a cada uno de éstos.

5º.- Si no fuere bastante una sesión para discutir y votar todos los proyectos, el Congreso celebrará varias consecutivas.

Para la discusión y votación de los proyectos, éstos guardarán el orden cronológico de admisión.

El señor Presidente mencionará al autor del proyecto, y a continuación a los que ha refutado. Seguidamente, el autor del proyecto podrá consumir un turno oral de cinco minutos para defender su proyecto contra el primer punto de la refutación primera, y otro turno igual el autor de ésta. Lo mismo se procederá respecto del segundo punto de la refutación y así en las demás refutaciones.

61

Terminada la última polémica del proyecto, éste será puesto a votación.

Una vez votados todos los proyectos, el señor Presidente, en nombre de todo el Congreso, declarará adoptado el que obtuviere más votación. Si ningún proyecto es favorecido por el voto de la mitad más uno de congresistas presentes que lo tengan, se declarará desierto el tema objeto del Congreso.

6º.- En todo caso, el acto de la sesión o sesiones, será publicada impresa, remitiéndose un ejemplar a cada congresista, y si algún proyecto fuese adoptado, se publicarán juntamente con el acta todos los proyectos y todas sus respectivas refutaciones.

7º.- En el Congreso podrá hablarse en francés y en español además del euzkera.

Habrá un taquígrafo de francés y otro de español.

Los congresistas no naturales del País Vasco tendrán voz, para presentar proyectos o para refutar otros, pero carecerán de voto.2

Hendaia, 16 de septiembre de 1901 Sabino de Arana y Goiri Discurso pronunciado por Sabino Arana en HendaIa en 1901

2. E ste plan aprobado por el Congreso no se ha cumplido, ignoramos —concluía “Jel” en 1908— por qué causas.

62

JAUNAK: Ez dizuet hitzaldi akademikorik irakurriko. Bizkaitarrok ez gara trebeegiak oratorian. Espainiako idazle batek dioenez, hitzen laburra eta ekintzen luzea gurago izaten dugu.

Gainera, erretorikaren apaindurak ez ohi dira egon benetako jakintzari loturik, eta gu jakintzaren bila etorri gara hona.

1901eko irailaren 16an Sabino Aranak Hendaian egin zuen hitzaldia

Askotan, hizlariak beren kontzeptuen mamirik eza ezkutatzen ahalegintzen dira hizkera dotore eta arranditsuaren azpian: ezer ganorazkorik eskaintzerik ez dutenez, nola edo hala atsegin eman nahi izaten digute, berez ederra ez den emakumeak iztuku eta margoetan sasi- edertasuna bilatzen duen legez. Ni neu, zuen artean jesartzeko ohorea dudan honetan, euskararen berezko edertasunaren bila nabil, ez dit ardura nire hitzen edertasunak; barruko egiari eutsi nahi diot, azaleko itxurak ez nauelako asebetetzen.

Honako biltzar hau ere ez dugu akademia horietako bat, non batzarretako kideak, funtsezko erabakirik hartuko ez dutela ondo dakitenez, jostetan aritzen baitira, euren buru argitasuna, jakinduria edo letretarako trebezia elkarri erakutsiz eta elkarri jakintsu esanez, aldi berean, apaltasun maltzurraz nork bere burua ezjakintzat aurkezten dutela. Gu guztiok, nire iritziz, beste gauza hobeago baten bila bildu gara hona; beraz, akademikoen jantzirik soinean ez badugu ere, biltzar hau benetako Akademia bihurtuko zaigu. Egia zintzoki ikertuko dugu eta ez dugu beste emaitzarik onartuko emaitza baliagarriak baino.

Horretarako, lehenengoz eta bat, gogoan izan behar dugu ez dugula biltzarreko aztergaien haritik urrundu behar, ez dugula gaien azalean geratu behar, muinari heldu baino, eta eztabaidetan albait laburren eta zehatzen esan behar ditugula esan beharrekoak.

Eta areago, gure lanaren emaitzak erabilgarriak izango badira, nire ustez, ez genioke jaramonik egin beharko deialdian agindu dizkiguten gaietariko bigarrenari, hau da, euskararen abiaburu filologikoak ezartzeko aginduari.

Zeren, filologiaren abiaburu teorikoez ari garela, ez litzateke batere erraza izango halako printzipioak ahozko eztabaida batean ebatzi eta adieraztea; izan ere, espekulazio hutsean geratzen bagara, froga enpirikoak alde batera utzita, filologo bakoitzak bere iritziari eutsiko lioke eta ezinekoa izango litzaiguke denok ontzat eman genezakeen araurik ezartzea.

64

Eta euskarak bere sorreran eta garapenean izan dituen printzipio bereziei erreparatuz gero, garbi dago, era berean, gaur erabat ezinezkoa zaigula zentzuzko adostasunik lortzea.

Denok dakigu, jaunak, euskararen gramatikan zelako arlo zabala daukagun oraindik lantzeko, eta zein luzea den lexikoaren ikerketan egin behar dugun bidea. Edozein izakiren sorreran eta bilakabidean indarra izan duten legeak aurkitu nahi baldin badira, ikertu egin behar dira izaki horren osagaiak, sortu zenez geroztik harengan eragina izan duten gertaerak eta horien arteko loturak. Hori horrela izanik, nola zehaztu genitzake gaur egun euskararen sorkuntzaren abiaburuak, euskalari guztiek onesten duten eran zehaztu ere?

Onura handia ekarriko lioke euskarari gramatikazko tratatu bakarra izateak, gramatika zehatza eta mundu guztiak onartua; bilduma lexikografiko edo hizkera bakarra, zintzoa, erabat jatorra, osoa eta denek onartua.

Baina oraingoz ezinezkoa da, jakin ondo dakizuenez, jaunak. Ikertzeko metodo desberdinak, baita adierazpideak edo irakasteko erak ere, hainbat eta hainbat dira; interpretazio zientifikoen artean alde handiak ditugu; desadostasunak printzipioen arrazoiketan; aniztasun handia printzipioen erabileretan; eta oraindik ere nabari da (aitortu egin beharko dugu, jaunak, akatsak zuzenduko baditugu) jatortasunerako grina hori, ezkutuko gauzarik aurkitzera eroango ez gaituena, irrika ez delako nahikoa horretarako, ezta ikerketan buru-belarri jardutera ere; bai, ostera, inoren lana gutxiestera eta aintzat ez hartzera, ikusi ere egin gabe gaitzestera, inorena delako, beste arrazoirik gabe.

Oztopoak, beraz, iritzietan ez ezik, inguruabarretan ere baditugu: egilearen naziotasunak, are pentsaera politikoak, badute zerikusirik besteek haren obrari egiten dioten harrera on edo txarrarekin. Ezin gintezke bat etorri, beraz, euskara gorpuzten duten printzipioen inguruan. Are zailago izango genuke egiaren antza duen ezer ebaztea.

Uste osoa dut zuek ere iritzi berekoak zaretela eta nirekin ados zaudetela biltzar honetan bazter utzi behar dugula aztergaien zerrendako gai hori, gure arreta eta ahalegina osorik eskaintzeko biltzar honetako beste zereginari, hau da, euskararen ortografia arauak bateratzeari.

Mahaiburu jaunak bete-betean asmatu du ortografiaren gaia jarri digunean, eta gu guztion gorespena eta esker ona merezi du. Ezer baino lehen, arlo horixe, ortografiaren arloa, landu behar dugu eta.

Lanean hasi aurretik, zuen baimenaz pare bat ohar egingo dizuet.

Biltzar hau euskarari buruzkoa da, euskararen alderdietako bat ikertu eta finkatzeko bildu garenez gero. Hortaz, biltzar zientifikoa da. Eta zientifikoa delako, komeni da euskara gutxi-asko ikertzen diharduten guztiak etortzea.

Guztiek irakatsi ahal digute zer edo zer. Inortxo ere ez dugu baztertu behar, ezta gure herriaren etsairik amorratuenak ere, edo gure hizkuntza eta gure arraza betiko galtzea hobe dela uste dutenak, gaurko ideia berriak gure mendien artetik sartu ahal izan daitezen.

Edonor izanda ere, euskara aztertzen aritua baldin bada, bidea argitu ahalko digu euskararen ikerketan aurrera egiteko. Benetako gogoeta zientifikoekin batera, tarteka gizarte edo politika auzien ingurukoak botatzen badizkigute, guk gauza izan behar dugu batzuk besteetatik bereizteko, lehenengoetatik balio digutenak geureganatzeko eta bigarrenak lasai entzuteko; gero isilik geratu gintezke edo bestela aurkako iritziak patxadaz adierazi.

Zientzia berez askea da; zientzia ikasteko eta erakusteko adimena ere bai. Hemen darabilgun gaia zientzia da eta ez inongo herrien goraipamenik. Datozela, bada, euskararen

65

ikertzaile guztiak, gure herria gorroto badute ere. Euren arma berdinez baliatuko gara gure hizkuntzaren alde egiteko.

Zeren biltzar hau, jaunak, euskararen gainekoa izateaz gain, euskararen ikertzaileen eta euskaltzaleen biltzarra baita. Euskararen ikerketa beste helbururik izan ez bagenu, ziur nago gutariko asko eta asko etxean geratuko ginela, etxean ere geure begiez aztertu ahal dugulako euskara inoren laguntzaren beharrik gabe. Ez da hala, ordea: biltzar hau euskalarien biltzarra da euskaltzaleen biltzarra delako; biltzarkideok euskara bizi dadin, indartu dadin eta bere lurrean zabaldu dadin nahi dugu, eta euskara ikertzera etorri gara bizirik ikusi nahi dugulako eta heriotzara eraman dezaketen gaitzetatik sendatu nahi dugulako.

Ez gara etorri gorpua usteldu orduko autopsia egitera, haren berezitasun miresgarrien deskripzioa egitera hura hil duten eta beste hizkuntza batez ordeztu nahi duten horientzat.

Euskara ez dago hilik, gaixorik dago, hilzorian beharbada, eta maite dugulako ez diogu etsipenik eman nahi. Aitzitik, beraren gaitza ikertzera gatoz, bere onera ekartzearren. Eta biltzarkideren bati euskararen iraupenak ardura ez badio, gorpu baten anatomia aztertzen den moduan euskara aztertzera etorri bada, begirunea eskatzen diogu gure xedeentzat, berarekin batera batzar honetara bilduta, guk agertu diogun adinako zintzotasunarekin bere iritziak adieraz ditzala hemen erabiliko ditugun gai zientifikoen gainean, eta aldi baterako ahaztu egin ditzala bestelako ardurak edo xedeak.

1901eko irailaren 16an Sabino Aranak Hendaian egin zuen hitzaldia

Halakoekin batera, beraz, euskara aztertu besterik ez dugu egingo biltzar honetan.

Geure datuak emango dizkiegu hizkuntzari buruzko ikerketan erabil ditzaten; guk geuk beste datu batzuk hartuko dizkiegu eta haiek baliatuko ditugu geure aberri hizkuntza biziberritzeko ahaleginean.

Euskara jagi eta bizi dadin, ezinbestekoak dira gauza bi aldi berean: bere lurraldearen barruan bizitzarako beharrezko egitea, lagunarte handian zein txikian, eta beharrizan horiek beroriek asebetetzeko gai bilakaraztea.

Lehenengo baldintza betetzen ez bada, euskara literatura-hizkuntza izan liteke bai, aberatsentzat atsegingarria, hizkuntzalari, historialari eta antropologoentzat ikergai bikaina; baina sekula ere ez da izango herriaren hizkuntza bizia. Bigarren baldintzari jaramonik egin ez, eta euskarak aldi batez arrantzale, baserritar eta artzainen hizkuntza izaten segituko du euskotarren lurraldeko leku batzuetan; baina latindar hizkuntzek estutu egingo dute alde guztietatik eta ez du bestetarako balio izango arrantzale, artzain eta baserritarren kontuez hitz egiteko baino, azkar egingo du atzera mendietako babeslekutik ezkutuenetaraino, eta azkenean galdu egingo da, luze gabe, seguruenik.

Kasu bietan ere euskara ez litzateke gehiago izango hizkuntza bizia; euskara hil egingo litzateke.

Bihur dezagun nahitaezko euskara arazo handiez zein txikiez jarduteko geure gizarte-arlo guztietan, espainiera beharrezkoa den legez Espainian bizi izateko eta frantsesa Frantzian bizi izateko, eta aldi berean, gauza bilaka dezagun hizkuntza biziaraziko duten beharrizan horiek guztiak asetzeko, berbarako, geografia eta historia, soziologia edo politika, morala edo zuzenbidea, filosofia eta arte ederrak, industria eta merkataritza, ekonomia eta ogasuna, eta beste hainbat arlo euskaraz jorratu ahal izateko, ahoz zein idatziz, azken batean, euskaraz gogoa landu, bizimodua atera eta gizartean aurrera egin ahal izateko; orduan, ziur egon zaitezte euskara sendo eta osasuntsu biziko dela, menperatzailearen esku-hartze eta nepotismo guztiak gorabehera.

Euskara gaurko gizartearen beharrizanetara moldaturik eta bizitza modernorako ezinbesteko hizkuntza bihurturik daukagunean, orduan euskal testuak idatzi ahal izango

66

dira eta ikastolak sortu ahal izango dira umeek denetariko gauzak geure hizkuntzan ikas ditzaten. Gainera, ikastolen sorkuntzak ondorio gisa ekarriko du testuen argitalpena.

Oraintxe bertan, zergatik ari naiz ni espainieraz? Bada, niretzat zaila litzatekeelako aztertzen ari garen gaiez gure arrazaren hizkuntzan mintzatzea, eta zuentzat ere zaila litzatekeelako ulertzea.

Zergatik daude jadanik hondoa jota Donostia, IruĂąa eta Bilboko euskara katedrak?

Bada, abertzaletasunik ez dagoen lekuan euskararen maitasunik ere ez dagoelako, eta euskara jakiteak ezertarako balio ez duenez, ez dagoelako zertan denbora alferrik galdu euskara ikasten.

Landarerik landu gabe fruituak biltzeko itxaropen zoroa daukagu; azkenetik hasten tematzen gara; ondorioa eta kausa negargarriro nahasten ditugu; eta literaturak hizkuntzari bizia emango diotela uste izaten dugu, egia erabat kontrakoa izan arren.

Literaturak ez dauka herritarrenganaino jaitsi beharrik, herriarengandik sortzen eta altxatzen delako. Ez dira ikastolak hizkuntza erabiltzera behartzen gaituztenak, alderantziz, hizkuntza erabili beharrak sorrarazten ditu ikastolak. Nork idatziko du ezer inork ulertzen ez duen hizkuntzan? Nor joango da ikastolara ezertarako balio ez duen hizkuntzan ikastera?

Frantzian frantsesez ikasten dute eta badago frantses literatura, hain zuzen ere frantses hizkuntza beharrezkoa delako Frantzian bizi ahal izateko. Espainian, gaztelania erabiltzen da ikasteko.

Egin dezagun euskaldunok ere euskara beharrezkoa geure lurraldean, euskara bizi dadin nahi badugu behintzat. Jakina, euskal herriak noizbait lortuko duenez bere... (â&#x20AC;&#x153;Jelâ&#x20AC;? aldizkariak, 1908an hitzaldi hau jaso zuenean, hemendik aurrera hitz batzuk kendu eta eten-puntuak jarri zituen) gobernuaren agindu bat nahikoa izango litzateke euskara erabili beharra lurralde osora hedatzeko. Baina oraingoz... euskotarra eta... frantses-espainola, norbanakoen ekimena eta eragina beste biderik ez dago euskara eremu nahiko zabalean beharrezkoa izatea lortzeko, eta gauza egiteko gaineko hizkuntzek bizimodu modernoan erabiltzen diren bezalaxe erabili ahal izan dadin.

1901eko irailaren 16an Sabino Aranak Hendaian egin zuen hitzaldia

Euskararen heriotza, hortaz, ez dago... horren esku; aldiz, euskotarren esku dago euskararen bizia. Hiltzen bada, errua geure buruari bota behar diogu.

Euskal Herriko agintariei eta aberatsei dagokie bertako hizkuntzaren erabilera beharrezko bihurtzea. Prozedura, berriz, erraz asmatzen da; lehenengoz eta bat, euren bulego, lantegi eta lanpostuetan langileak hartzeko orduan, euskara dakitenak hobestea, lehenbiziko aldian, eta euskara jakitea ezinbesteko baldintza gisa jartzea, geroxeago. Hasieran oztopo izugarriak aurkituko dituzte eta jasan beharko dituzten kalte ekonomikoak ere ez dira huskeria izango; baina xede gorenak betetzeko bidean beti aurkitzen dira oztopo latzak. Aberriarenganako maitasuna, maitasun guztiak legez, bihotz zabaltasun eta eroapenaren bidez erakusten da, eta gurea bezalako aberri zorigaiztoko batean abertzaletasuna heroien bertutea da, alboan neke eta pairamen asko dakartzana.

Bada beste sendabide bat aurrekoarekin batera erabili behar duguna geure hizkuntza heriotzatik salbatzeko, eta zorrotz jokatzekotan, berau aurrekoa baino premiazkoagoa, beharrezkoagoa dugula aitortu beharko dugu. Jaunak, geuri dagokigu hizkuntzari sendabide hori ematea honelako biltzarretan: nazio kultuetan hizkuntzari eskatzen zaion erabilera sorta ugari eta konplexua eskaintzeko gauza bihurtu behar dugu euskara; eta uste dut denok asmo horrexekin etorri garela biltzar honetara, jaunak, eta biltzar honen atzetik beste batzuk etorriko ahal dira.

67

Baina gure eginbehar eder hori betetzera goazela, nahitaez aitortu behar dugu, euskararen gizarte-pizkundea lortzen saiatzeko egin behar dugun lehen urratsa, argi eta garbi, ortografia arauen baterakuntza besterik ez da, eta horrexetarako deitu digute hona, erabaki txalogarri bat betez.

Begiratu euskarari buruz edo euskaraz idazten duten egileen multzoari, eta ozta-ozta aurkituko dituzue hotsak irudikatzeko ikur grafiko berak erabiltzen dituzten idazle bi.

Ez da inongo aginterik ezagutzen, eta hori hain da egia, ezen esan bailiteke idazle bakoitzak bere ortografia sistema berezia darabilela. Berriz ere euskaldunok, nor bere buruaren jabe izan nahi eta geure buruaren kaltetan ari gara!

Denon artean nola edo hala bat etorri behar dugu horrelako arazo garrantzitsua ebazteko, horixe izango da gure asmo nagusia eta betetzen ahaleginduko garen helburua.

Baina kontuan eduki behar dugu zer egin behar dugun helburu horretara iristeko: 1. Gaia zehatz-mehatz aztertu, onartuko dugun sistema grafikoa ahalik eta egokiena izan dadin; eta 2. ahalik eta jende gehienek aldez aurretik onartutako ortografia sistema ezarri behar dugu; horrela, den-denok ez, baina gehienok behintzat, aurretiaz hitz emango dugu sistema hori besterik ez dugula erabiliko aurrerantzean.

1901eko irailaren 16an Sabino Aranak Hendaian egin zuen hitzaldia

Sumatzen dugun beharrizana ez litzateke aseko eta biltzar honek ezingo luke erabakirik hartu baldin eta lehenago sakonean aztertuko ez bagenitu aurkeztu nahi diren proiektu guztiak: ez da ahozko eztabaida izaten argigarriena, ez dira parlamentuak izaten erabakirik onenen sorlekuak. Irudimena, buru-argitasuna eta hitz-etorria, halako lekuetan gailendu ohi diren dohainak, hain zuzen ere, ez dira izaten berezko adimenaren, arrazoiketa sakonen eta irizpen lasaien lagunik zintzoenak.

Eman dezagun ahozko saio batean edo gehiagotan eztabaidan aritu ondoren ortografia sistema bat onartzen dugula, eta horretatik harantzago zentzuzko urrats bat bera ere egiterik ez dagoela; eman dezagun sistema biribil-biribila sortzen dugula, izan daitekeen sistemarik egokien eta zentzuzkoena, batere akatsik eta hutsunerik ez duena: bada, hori guztia alferrik dugu, ez badugu gehiengoaren adostasunik lortzen, gehienek euren idatzietan sistema hori erabili eta gainerakoak baztertuko dituztela hitz ematen ez badigute.

Zintzoki diotsuet, jaunak, ahozko saio soiletan onartu beharko balitz nik asmatutako transkripzio sistema bat, neuk ere ez niokeela biltzar honi eskurik emango hala onartutako sistema aldarrikatzeko, eta ez biltzarra osatzen duten jakintsuak gutxiesten ditudalako, jakina, baizik eta prozedura ahozko eztabaida soila izan delako.

Horregatik uste dut ez dugula aski saio hau, ezta beste bi edo gehiago ere, alderdi guztietatik egokia den irtenbidea asmatzeko. Hala, bada, euskararen ortografiari buruzko arauen baterakuntzaren arazo honi konponbide egokia emateko asmotan nik neuk plan bat gertatu dut, eta ondo baderitzozue irakurri egingo dizuet proposamen gisa, ea zer irizten diozuen.1 1. Sarrera-hitz horien ondoren Arana Goiri jauna bere plana irakurtzera zihoala —ohartarazten zuen “Jel” aldizkariak 1908an—, biltzarrerako deia egin zuen eta izatez biltzarreko zuzendari ziharduen Guilbéau jaunak arren eskatu zion bere asmoa bertan behera uzteko, eta halaxe egin zuen Arana jaunak. Orduan Guilbéau jaunak esan zuen biltzarra hasi aurretik biltzarkideak hiru batzordetan banatzea erabaki zela, ortografiaren baterakuntza azter zezaten eta gero zeinek bere proposamena biltzarrari aurkez ziezaioten.

Egin ere horrela egin zuten, eta ohorezko mahaian zeuden hiru jaunak izendatu zituzten batzordeburu, alegia, Baionako kalonje Adema jaun zahar ohoragarria, Kanpion eta Arana jaunak. Azken hori buru zuen batzordeko kideek, Guilbéau jauna ere tarteko, aho batez onetsi zut en batzordeburuak aurkeztutako proposamena. Biltzarra berriz ere bildurik, bi orduko etenaldiaren ostean, biltzarkideek aho batez onetsi zuten proposamen bera. Hauxe zen Arana jaunaren plana.

68

1.- Hil honetan bertan, euskal lurraldeetan alerik gehien saltzen dituzten egunkarietan zenbait egunez argitaratuko da gutun bat, biltzar honetara etorri diren euskalari guztiek sinatua. Bertan dei egingo zaie euskalari eta euskaltzale guztiei, euskotar nahiz atzerritar, garaia denean egingo den beste biltzar baterako atxikimendua adieraz dezaten, euskararen ortografiari buruzko arauak bateratzea beste helbururik izango ez duela.

Atxikimendua adieraziz gero, segurutik biltzarrera etorriko direla ulertu beharko da, eta hitz ematen dutela biltzarreko erabakiak beteko dituztela eta jendaurreko idatzietan ez dutela beste ortografia sistemarik erabiliko biltzar horretan onartzen dena baino.

Atxikimenduak jasotzeko epea urriaren 15ean amaituko da.

2.- Urriko bigarren hamabostaldian, biltzar honetako buruak dei egingo die gai honi buruzko iritzia azaldu nahi duten guztiei, euskararen ortografia arauak bateratzeko proiektua idatzi eta inprimaraz dezaten; euren idazlan horretan egoki deritzoten metodoa erabiliko dute, baina, edozelan ere, baterakuntzan aintzat hartu beharreko “hots berdinak”, “printzipio ortografikoak” eta “irizpide-arauak” azalduko dituzte, eta horiek euskalki guztietara moldatuko dituzte, euskalkiek berdinak dituzten alderdi guztietan.

Dei hori atxikimendua adierazi duten euskalari guztiei egingo zaie, euskalarion izenen eta helbideen zerrenda ere osatuko da, eta deiarekin batera zerrenda bidaliko zaie.

Abenduaren 31 baino lehen, proiektuen egileek proiektuaren bi ale bidaliko dizkiote Biltzar honetako buruari eta ale bana euskalariei. Horrenbestez, eskubidea edukiko dute euren proiektuak biltzar erabakigarrian eztabaidatu daitezen. Biltzarburu jaunak, proiektu baten bi aleak jaso eta berehala, hartu izana adieraziko dio egileari, eta atxikimendua agertu duten gainerako euskalariak ere jakitun jarriko ditu.

1901eko irailaren 16an Sabino Aranak Hendaian egin zuen hitzaldia

3.- Abenduaren 31n amaituko da eztabaidatu beharreko proiektuak jasotzeko epea. Hurrengo sei hilabeteetan, biltzarrerako atxikimendua agertu duten euskalariek proiektuei buruzko oharrak eta arrazoiak idatzi eta inprimarazi ahal izango dituzte.

Proiektu inprimatu bakoitzaren aurkako arrazoiak zenbatuta banatuko ditu egileak, hartara, atal zehatzak osatuz. Biltzarburu jaunari bi ale bidaliko dizkio, eta biltzarkideei ale bana. Biltzarburu jaunak hartu izana adieraziko dio egileari, eta gainerako biltzarkideak jakinaren gainean jarriko ditu, proiektuekin egin duen bezalaxe.

4.- Biltzar erabakigarria 1902ko irailean egingo da. Biltzarburu jaunak bertaratzeko deia egingo die euskalariei hamabost egun lehenago, eta deialdiarekin batera saioko edo saioetako aztergaien zerrenda ere bidaliko die, hau da, proiektu-egileen zerrenda eta proiektuen aurkako arrazoien egileen zerrenda.

5.- Saio bat aski ez balitz proiektu guztiak eztabaidatzeko eta bozketa bidez onartu edo atzera botatzeko, biltzarrak saio gehiago egingo lituzke hurrenez hurren.

Proiektuak eztabaidatzeko eta haiei buruzko bozketak egiteko orduan, jaso ziren hurrenkera berean hartuko dira.

69

Biltzarburu jaunak proiektuaren egilea nor den esango du, eta jarraian, haren aurkako arrazoiak aurkeztu dituztenak nortzuk diren. Gero, proiektuaren egileak bost minutu izango ditu bere proiektuaren alde egiteko aurkako lehen arrazoiari erantzunez, eta aurkako arrazoiaren egileak ere bost minutu izango ditu hitz egiteko. Aurkako bigarren arrazoiari eta hurrengoei dagokienez, berdin jokatuko da.

Proiektuari buruzko eztabaida amaitzen denean, bozketa egingo da.

Proiektu guztiei buruzko bozketak egin eta gero, biltzarburu jaunak, biltzarkide guztien izenean, botorik gehien lortu dituen proiektua onartutzat emango du.

Proiektu batek ere ez badu lortzen biltzarrean diren biltzarkideen erdien botoak gehi beste boto bat, biltzarraren xedea bete gabe geratu dela adieraziko da.

6.- Dena dela, saioko edo saioetako akta inprimatu eta argitara emango da eta biltzarkideei ale bana bidaliko zaie. Proiektuetariko baten bat onartzen bada, aktarekin batera argitara emango dira proiektu guztiak eta proiektuon aurka azaldutako arrazoi guztiak.

7.- Biltzarkideak frantsesez, espainieraz nahiz euskaraz mintzatu ahal izango dira.

Takigrafo bat egongo da frantsesez idazteko eta beste bat espainieraz idazteko.

Euskal Herrikoak ez diren biltzarkideek hizpidea izango dute euren proiektua aurkezteko eta beste proiektu batzuen aurkako arrazoiak azaltzeko, baina ez dute hautespiderik izango.2 1901eko irailaren 16an Sabino Aranak Hendaian egin zuen hitzaldia

Arana-Goiri’tar Sabin Hendaian, 1901eko irailaren 16a

2. Biltzarrak onartutako plan hori ez da bete, ez dakigu zergatik —zioen azkenean “Jel” aldizkariak 1908an—.

70

“Somos el territorio más socialdemócrata de Europa”

“Si fuéramos un partido que defiende intereses de la clase empresarial, Euskadi no tendría el nivel de desarrollo social que tiene”

E

l Partido Nacionalista Vasco cumple ahora 120 años de andadura desde que Sabino Arana lo fundara en el transcurso de la reunión de Larrazabal. Andoni Ortuzar tomó el relevo de la presidencia del Euzkadi Buru Batzar al actual Lehendakari, Iñigo Urkullu, y ahora, después de un siglo, ve a su partido lozano. Lo explica así: “Yo creo que estamos en nuestra juventud como partido porque casi un tercio de esos 120 años que citas, el PNV ha estado prohibido. Ha sido un movimiento casi clandestino. Durante el Franquismo, pero también durante la República, y eso ha hecho que haya habido varios PNV, varios renacimientos del mismo partido”.

Ortuzar describe así la trayectoria del jelkidismo: “Cada momento ha tenido su impulso. Lo tuvo con Sabino Arana, el impulso de convertir los sentimientos y el apego a la tierra en un sentimiento nacional, de modernizar la idea foral. Luego fue la generación del Lehendakari Agirre, la de la ilusión y la desilusión, la de creer que todo estaba en nuestras manos y comprobar cómo los aliados no echaban a Franco. Y luego está la generación del 77, un nuevo renacimiento. Ahora, probablemente estamos en una nueva juventud”.

72

1~9. ANDONI ORTUZAR

~11. Vicent Climent-Ferrando

73

“Todos y cada uno de los militantes del PNV tenemos las dos almas. Se manifiesta de forma diferente en función de los ataques exteriores y del análisis de la situación del país”

El PNV ha formulado el nacionalismo de muy diversas formas. Desde el Pacto con la Corona, la Autonomía, los Derechos Históricos, el Derecho de Autodeterminación y ahora la “Nación Foral”, que a muchos les ha parecido más una ocurrencia que una idea...

Nosotros siempre hemos dicho que proponemos a la ciudadanía vasca un proceso gradual de construcción nacional. Primero, porque en la sociedad vasca no hay un solo sentimiento nacional: conviven varios sentimientos nacionales. Aunque el

74

3~9. ANDONI ORTUZAR

vasco sea mayoritario y le correspondan derechos y capacidad para realizar su proyecto, hay otras identidades nacionales de otros compatriotas nuestros que se sienten vasco-españoles o incluso sólo españoles, y en los que lo vasco es la patria chica.

Por lo tanto, hace falta esa gradualización.

Además, no podemos huir de la realidad de nuestro país. Vivimos en dos Estados, en tres realidades administrativas, con tres formas de vivir lo vasco que son diferentes: en la CAV, donde lo vasco es lo rutinario, el sentimiento dominante; una forma de vivir lo vasco en Iparralde, más ligado a lo cultural y a lo identitario que a lo político, si quieres más mirando al pasado que al futuro, aunque ahora están empezando a cambiar las cosas; y tenemos una forma de vivir lo vasco en Nafarroa, muy atormentada hasta ahora y no normalizada todavía. Por eso creemos que es imprescindible esa gradualización.

Pero es que, además, tenemos dos ámbitos estatales, que son España y Francia, y otro superior, que es la Unión Europea. Y eso hay que tenerlo

en cuenta. Como PNV tenemos clara la meta final, que es la soberanía plena, la creación de un Estado independiente. Lo podemos formular como queramos. Pero sabemos que para hacer ese recorrido hace falta pasar por diferentes etapas intermedias.

El “Pacto con la Corona” fue en aquel momento una propuesta que entroncaba con el pasado foral del país; el Estatuto fue una estación intermedia, claramente intermedia, como lo dice el primer punto de su articulado y su Disposición Final; y ahora estamos intentando alumbrar un nuevo estatus con la vista puesta en ese norte que es la independencia. El concepto de la “Nación Foral” es una conceptualización de dos elementos que pueden servirnos para desatascar una situación problemática. Y también vale para Catalunya.

En nuestro caso, la formulación quiere decir “Nación”, o sea, reconocimiento del hecho nacional vasco y, por consiguiente, de los derechos políticos que a una nación le asisten en democracia, por ejemplo el derecho a decidir su futuro; y “Foral”, que eso no nos lleva al pasado: el valor que les damos a los fueros, además de demostrar que la soberanía no proviene de la Constitución española sino que hubo antes una soberanía que no era española sino que era vasca, nos gusta por lo que tiene de Pacto y bilateralidad. Lo que vemos, por cierto, que no está ocurriendo en Catalunya, y lo que hemos visto, desgraciadamente, a lo largo de estos 35 años en Euskadi, que no ha habido ni respeto al pacto ni ha habido bilateralidad. Y por eso nos gusta la referencia al fuero, porque ahí se contiene reconocimiento al pacto y a la bilateralidad.

Se ha escrito mucho sobre las dos almas del PNV. Antes era Aberri y Comunión. ¿Ahora se llaman Ibarretxe y Urkullu?

Todos y cada uno de los militantes del PNV tenemos las dos almas. Se manifiesta de forma diferente en función de los ataques exteriores y del análisis de la situación del país. Yo viví la etapa del Lehendakari Ibarretxe, como la vivió Iñigo Urkullu, y el Partido fue uno. Aunque hubiera gente que dijera “esto me gusta, pero no sé si va a salir o si va a salir bien”. Pero nadie tenía duda de que había que hacerlo. Como tampoco tenemos dudas de que Artur Mas tiene que hacer lo que está haciendo.

Otra cosa es que sea lo indicado, pero tienes que hacerlo. En el caso de Catalunya, al final, ese

movimiento político no será el que él ahora prevé, pero si no lo hubiera hecho Catalunya ahora estaría postrada”.

¿Podemos pensar que quien vota al PNV, vota independencia?

“Muchos sí y muchos otros no. Yo creo que el voto al PNV es un voto ‘aterpe’ . Para los abertzales institucionales, para la gente que sin entrar en demasiadas disquisiciones nacionales quiere que le gobiernen bien, que se gestionen bien sus impuestos y se le den buenos servicios, esa gente que no quiere estridencias, es voto para que en tiempos de crisis y follones haya acuerdos. Somos los únicos que, cuando todo el mundo hacía política frente al otro, hemos preconizado los acuerdos. Hay muchos motivos para votar al PNV. Otra cosa es que la política del Partido, la ideología, sea independentista.

“Si el Concierto Económico se rompe de manera unilateral por parte del Estado español, el PNV queda libre de cualquier compromiso, de cualquiera”

Pero proclaman que ese Estatuto intermedio está sin completar.

Eso es así. Por eso hay que dar el salto a otro estatus, porque el tiempo en política no pasa en balde. Date cuenta de que en el articulado del Estatuto no se habla de Europa. No sale la palabra Europa. Y, en cambio, hoy Europa tiene una incidencia real en nuestra vida. ¿Cómo no va a tener la Constitución de los vascos una referencia a Europa? Más aún si estamos donde estamos. Sólo por eso ya haría falta un nuevo texto, un salto. Pero si, además, constatamos que el actual no se ha desarrollado, no ha llegado a buen fin porque ha sido boicoteado por Madrid, comprobamos que algo falla y que hay que cambiar.

4~9. ANDONI ORTUZAR

75

“A nosotros nos da la sensación de que la izquierda abertzale siempre pretende un acuerdo desde su liderazgo y cuestiona el sentimiento abertzale del PNV. Con todo eso, si empiezas por cuestionar la condición de nacionalista de quien pretendes que sea tu socio...”

Batzuk lehenengo pertSonan, zuzenean, ezagutu dituzu; besteak berriz erreferentziaz.

En la actualidad se pone en cuestión incluso el Concierto Económico de la CAV y el Convenio de Nafarroa...

Hay gente que dice que hemos exagerado cuando hemos dicho que el Concierto es el último punto de soldadura entre España y Euskadi, pero es verdad. No hay ni una micra de exageración. Si el Concierto Económico se rompe de manera unilateral por parte del Estado español, el PNV queda libre de cualquier compromiso, de cualquiera.

Deskibatu, mesedez, hurrengo personaiak: SABINO ARANA: MAISUA JOSÉ ANTONIO AGIRRE: LIDERRA

Y eso, ¿en qué se concretaría?

Lo veríamos. Seguramente, en algún tipo de institucionalización. Pero nosotros en ningún caso devolveríamos la competencia de las Haciendas.

TELESFORO MONZÓN: KEMENA JESÚS MARÍA DE LEIZAOLA: LASAITASUNA CARLOS GARAIKOETXEA: LIDERGOA XABIER ARZALLUZ: LIDERRA BAINO ZERBAIT GEHIAGO JOSÉ ANTONIO ARDANZA: NERE BIGARREN AITA JESÚS INSAUSTI: NERETZAT, BURUKIDERIK GARRANTZITSUENA JUAN JOSÉ IBARRETXE: TEKNOKRATA BAT, LIDER BIHURTU ZENA ARNALDO OTEGI: LIDER BAT

76

5~9. ANDONI ORTUZAR

Asistimos como espectadores al proceso político de Catalunya. ¿Apostó el PNV por Unió y no por Convergencia?

Eso no es cierto. De hecho, nosotros sólo participamos en un acto electoral, y fue en el de Mas. Nosotros tenemos una relación histórica con Unió y con Convergencia. Más larga con Unió, de antes de la guerra, pero tenemos una coalición con Convergència en las elecciones europeas. Y en este caso hemos decidido no optar por la amatxu o por el aitatxu. Nuestra línea era muy clara por lo que estaba haciendo el President Mas. De vuelta a Euskal Herria. Después de 120 años, por primera vez tienen presencia en los cuatro gobiernos de Hegoalde.

Para mí, como abertzale, lo más ilusionante es el cambio que se ha dado en Nafarroa. Creo que

no le damos suficiente dimensión a ese hecho. Yo recuerdo cuando, de chaval, fuimos a Aralar en 1977 y para nosotros aquello era la madre de Euskadi, el tronco de nuestra nación, y cómo, después, el panorama se fue ensombreciendo y, con UPN al mando, los vascos éramos vistos como extranjeros o como invasores en nuestra propia tierra. Afortunadamente, eso está cambiando y el cambio, además, ha llegado para quedarse.

¿Y para cuándo la reunificación?

Cuando lo quieran los cuatro territorios. Los Laurak Bat. Y eso, además, lo dicen el Estatuto de Gernika y la propia Constitución española. Los que alegan que el derecho a decidir no tiene encaje en la Constitución, no dicen la verdad. No se dan cuenta de que en la Constitución los navarros tienen derecho a decidir. Es verdad que solo lo tienen para optar por incorporarse a la CAV o no, pero tienen derecho a decidir.

La reunificación será cuando quieran los navarros. Yo tengo la impresión de que, a lo largo de estos años, la sociedad navarra, o por lo menos la parte de la sociedad navarra que se siente vasca y abertzale, ha madurado mucho y ha reconfigurado su manera de vincularse a lo vasco. Probablemente, somos más los de la CAV, que creemos que todo pasa por nosotros. Tengo la impresión de que ellos han ideado una manera de vivir lo vasco sin tener que estar integrado en una unión federal o confederal.

El PNV, salvo en Lizarra-Garazi, ha practicado su tradición pactista siempre con los partidos españoles. Alegaban que la violencia de ETA era obstáculo insalvable. El argumento ya no vale.

“No le gusta al Gobierno español que nos metamos con su política penitencia y no le gusta ni a ETA ni a la izquierda abertzale que hagamos desde el Gobierno planes para una política penitenciaria distinta o para intentar ayudar a los presos de una manera individualizada”

Es lógico que nosotros hagamos los pactos con el partido que gobierna en España o con el partido español mayoritario. ¿Por qué? Siempre se nos ha criticado confundir la parte con el todo y confundir al PNV con Euskadi, pero nosotros siempre hemos creído que representábamos lo que a Euskadi mejor le convenía en ese momento. Nosotros éramos la parte vasca del pacto que acordaba con la parte española. Un poco rememorando esa tradición foral de la que hablábamos antes. Era un acuerdo entre Euskadi y Madrid, que ha tenido efectos muy positivos y también muy negativos, porque nosotros también sabemos hacer autocrítica de algunos acuerdos con Madrid y de la tomadura de pelo en algunos de esos acuerdos en los que los vascos hemos pagado dos veces por cosas que luego ni tan siquiera hemos conseguido. Pactamos el Estatuto haciendo una cesión importante de nuestra soberanía y como no se nos daba lo pactado, lo hemos vuelto a pagar dándoles presupuestos, haciendo acuerdos, leyes etc... y tampoco nos lo han dado. Ahora, ¿por qué no hay acuerdos con la izquierda abertzale? Había un obstáculo insalvable que era la estrategia políticomilitar que para un partido como el PNV, no confesional pero humanista, lo hacía imposible.

6~9. ANDONI ORTUZAR

77

Y bien, ¿por qué no ahora?

Yo creo que la izquierda abertzale tiene que aclarar qué es lo que debe primar más en su relación con el PNV. Debe aclarar si se trata de buscar una unión entre abertzales para dar saltos en pro de la soberanía, y ahí nos podríamos poner de acuerdo para fijar cómo de largos tienen que ser o hacia dónde deben ir, o si, por el contrario, lo que prima es determinar quién lidera el proceso.

A nosotros nos da la sensación de que la izquierda abertzale siempre pretende un acuerdo desde su liderazgo y cuestiona el sentimiento abertzale del PNV. Con todo eso, si empiezas por cuestionar la condición de nacionalista de quien pretendes que sea tu socio....

Lo que es cierto es que es más fácil estar tensionado como sociedad en un momento de opresión, de represión, de negación, que en un momento como el actual, en el que Euskadi tiene un poder suficientemente importante que hace que mucha gente se sienta cómoda. Por eso digo que no es que nosotros estemos cómodos en el cruce, en la encrucijada.

Nosotros miramos a la sociedad y hay una parte que está cómoda ahí y a nosotros nos toca tirar de esa gente y convencerle de que avanzando, saliendo de ese cruce, estaremos mejor. Es nuestra tarea.

En la política vasca se habla mucho de encrucijadas históricas. ¿Cuándo decidirán la dirección a seguir? Hay quien piensa que los jelkides se sienten cómodos instalados en el cruce o la rotonda...

No. No diría eso. El mundo de la izquierda abertzale debiera ser coherente. Si a nosotros nos dicen que no hay que esperar nada de Madrid, ¿por qué creen que van a hacer algo en el terreno de la paz? Yo, como abertzale, vivo con mucha frustración que no hayamos sido capaces de hacer una solución a la vasca al conflicto, a la pacificación y a la convivencia. Ya sé que no todo está en las manos de nuestras administraciones, pero si hubiéramos sido capaces de un proceso de reconciliación... Aunque sin exigir una enmienda a la totalidad, porque en el pasado de todo el mundo hay luces y hay sombras, hay aciertos y desaciertos, hay razones y sinrazones.

Pero sería mucho más fácil si buscáramos una solución vasca y pusiéramos a Madrid ante el espejo de la negación. Sería mucho más fácil para nosotros. El PNV no está callado. Lo que pasa es que hacemos el papel de Pepito Grillo, y a ninguna de las partes le gusta lo que hacemos y lo que decimos. No le gusta

Hubo una expresión de Felipe González en la que hablaba de morir de éxito. Y es verdad que en Europa no hay una realidad no estatal que se parezca tanto a un Estado como Euskadi. Hoy un ciudadano vasco se encuentra muy poco con España en su día a día. Se encuentra con España a la hora de hacer el carnet de identidad, el pasaporte, las pensiones, que las paga un organismo que debería ser nuestro pero no lo han transferido a pesar de que está recogido en el Estatuto... Pero los servicios básicos, los esenciales, los prestan las administraciones vascas. Tenemos una Educación, una Sanidad...

78

El desarme de ETA, la dispersión, las últimas detenciones... ¿Por qué está el PNV tan silencioso?

al Gobierno español que nos metamos con su política penitencia y no le gusta ni a ETA ni a la izquierda abertzale que hagamos desde el Gobierno planes para una política penitenciaria distinta o para intentar ayudar a los presos de una manera individualizada.

Ahí están las diferentes propuestas que se han hecho desde la Secretaría de Paz y Convivencia que, curiosamente, ha recibido más rechazo en el mundo en el que nosotros creíamos ayudar. Más rechazo que en Madrid. Allí simplemente nos ignoran.

Otro de los fenómenos que impregnan la política en Euskal Herria son los localismos o provincialismos. ¿Le preocupan?

Me preocupa lo relativamente sencillo que es prender una mecha de confrontación entre los territorios. Me da igual si es en lo deportivo, en las sedes de los congresos, los centros tecnológicos... Me causa más preocupación que los abertzales entremos en esas trifulcas que provienen siempre de un grupo de comunicación, con nombre y apellidos, que se pone en cada sitio la camiseta que le conviene. Pero, ojo, sólo tienen una camiseta de verdad, y esa es la de España. Me da igual que la disputa sea por el Athletic y la Real, por el aeropuerto... Pero está claro que la mecha siempre prende por la misma cerilla.

Se repite como un mantra que la política está desprestigiada. La corrupción, las puertas giratorias...

Claro que nos preocupa. De hecho, somos el partido que más rápido actúa cuando se ha dado algún caso que hiciera sospechar, ni tan siquiera de

corrupción sino simplemente de un comportamiento incorrecto en la gestión de la cosa pública. Ahí está la Comisión de Ética del Gobierno.

A mí lo que me preocupa es la mezcla de cosas. Las puertas giratorias, la corrupción... no están en el mismo plano. Pongamos un ejemplo: el de José Luis Bilbao, que está de moda ahora. ¿Qué hace un Diputado General de Bizkaia, que ha hecho las cosas bien durante doce años, si no puede trabajar en una empresa que haya tenido relaciones con la Diputación de Bizkaia? No hay ninguna empresa en la que pueda trabajar. No puede seguir en la política institucional... ¿No tiene derecho a trabajar? Es que al final a la política sólo se van a dedicar los funcionarios o los ricos. Otra cosa es que tengamos que regla-

mentar que algunas cosas no pueden suceder, pero no puede haber un juicio sumarísimo popular cada vez que un cargo sale de la política. Porque es que, además, así los cargos se van a eternizar.

O cambiamos todo el ámbito de la política, o no vamos a tener un desarrollo político de futuro, o estaremos en manos de poderes ocultos o de funcionarios.

Pues no falta quien alega que el PNV está con los ricos...

Nosotros, si fuéramos el partido de los ricos, no tendríamos la penetración social que tenemos.

Una de las virtudes de nuestro Partido es la de ser interclasista y tener dentro de los batzokis a empresarios y también a los trabajadores. Si fuéramos un partido que defiende intereses de la clase empresarial, Euskadi no tendría el nivel de desarrollo social que tiene. Euskadi es el territorio más socialdemócrata que hay en Europa.

8~9. ANDONI ORTUZAR

79

Nor da Andoni Ortuzar, EBBko Lehendakaria?

Andoni Ortuzar kazetaria da; abertzale izateagatik politikan aritzen dena, baina bere burua eta bere bihotza kazetaritzat daukana. Nere hurrengo lana eta ogibidea kazetaritza izango da. Hori oso garbi ikusten dut.

Gainera Mehatzaldeko abertzalea naiz. Nere familiaren ezizena, pentsa, zen â&#x20AC;&#x153;los vascosâ&#x20AC;?.

San Fuentesen horrela deitzen gintuzten. Nere aitite Otxandiokoa zen eta nere beste aitite-amamak, debatarrak ziren, euskaldun hiztunak ere bai, baina gerra garaian erbesteratuak izan ziren eta hoiek ere kasualitatez San Fuentes-en amaitu zuten eta beraien arteko harremana oso sendoa eta estua izanda, nere aita eta nere ama bertan ezkondu ziren.

Kontuan hartu nere aitak eta nere amak euskara galdu egin zutela. Beraien familietan gazteenak ziren eta bertako giroa ez zen batere euskalduna. Beraz, neri euskara berreskuratzea tokatu zitzaidan. Horregatik naiz kazetaria, abertzalea eta... euskaldunberria.

TEXTOS: MARTIN GARITANO FOTOGRAFĂ?AS: Txetxu berruezo 80

D

e entre los intelectuales vascos contemporáneos, Mikel Zalbide es quizás quien más a fondo ha investigado desde una perspectiva transversal la historia de la lengua vasca, su evolución sociolingüística y los modelos de planificación estratégica de las políticas lingüísticas públicas en el ámbito internacional.

La tarea de integrar metodologías y conclusiones de diferentes disciplinas no suele ser fácil pero es la que mejor muestra la realidad social, siempre compleja y más próxima a lo multidisciplinar que a los caminos de carril único, al menos en lo que hace referencia a las políticas lingüísticas y culturales. Es precisamente esa interdisciplinariedad junto con la mirada permanente a los discursos y programas desarrollados en el primer tercio del siglo XX, lo que aporta valor añadido al trabajo continuado de Zalbide, sabedor quizás de que ignorar el trabajo de los que nos precedieron lleva con frecuencia a comenzar desde cero y a seguir permanentemente en el torbellino de la reivindicación.

En el año 1988 se celebró en Euskadi el II. Congreso Mundial Vasco (el primero fue en París en 1956, presidido por el Lehendakari Agirre). Es realmente interesante la lectura, casi 30 años después, de muchas de las conferencias y comunicaciones de aquellas jornadas.

En una de ellas, Mende hasierako euskalgintza: urratsak eta hutsuneak, Zalbide da cuenta de que, casi un siglo antes, hubo en Euskadi personas que se ocuparon de la vitalidad de la lengua y la cultura vascas; que la sociolingüística, aunque sin ese nombre, había nacido antes que todos nosotros; que la preocupación por el futuro de la lengua ya se había formulado entonces en términos similares a los actuales; y que en el primer tercio del siglo XX se habían ensayado algunas actuaciones estratégicas para la recuperación del uso y del prestigio del euskera.

Bogar hacia el futuro sin dejar TAMBIÉN de mirar al pasado M. Josune Ariztondo Fundación Bilbao 700 III. Millenium FundazioaREN ZUZENDARI NAGUSIA

82

Tengo para mí que muchos de nosotros conocimos entonces el discurso que pronunció Sabino Arana en 1901 sobre la situación del euskera y su pervivencia futura, un discurso que contravenía la creencia interesadamente extendida de la irrazonabilidad de las tesis de Sabino Arana en esa materia.

En efecto, en 1901 se celebró en Hendaia el Congreso de Euskeristas para la unificación de la ortografía, que dio origen más tarde a la asociación Euskaltzaleen Biltzarra.

Sabino Arana fue una de las personalidades invitadas a exponer sus ideas. Y así lo hizo el 16 de septiembre de ese año. Destaco algunos contenidos del discurso sobre las prioridades de lo que hoy llamaríamos normalización del uso del euskera.

“Gran beneficio sería para el euzkera tener un solo tratado gramatical, exacto y por todos admitido; una sola colección lexicográfica o diccionario…”, en esa perspectiva sitúa

Lo que ocurrió en los meses y años siguientes es otra historia. Lo importante en el 150 aniversario del nacimiento de Sabino Arana, creador del nacionalismo como expresión política de las mayorías vascas, tal como lo definió uno de sus colaboradores, es que sus tesis en relación con la normalización del uso del euskera son asumidas y defendidas por la inmensa mayoría de la sociedad vasca.

Algo hemos avanzado

Arana la unificación de la ortografía como prioridad, consciente del problema que supone que cada cual escriba en euskera como le parece.

de moral y derecho, de filosofía y bellas artes, de industria y comercio, de economía y hacienda, de todo, en fin,... y el euzkera vivirá vida propia”.

Desde esta doble perspectiva tiene muy claro Sabino Arana que una de la claves de la normalización lingüística es la unificación de la ortografía. Y con sentido práctico propone a la Asamblea una metodología de trabajo para recoger todas las aportaciones sobre el tema y llegar, en un plazo tasado, a la tan deseada como necesaria unificación ortográfica.

Lo que ocurrió en los meses y años siguientes es otra historia. Lo importante en el 150 aniversario del nacimiento de Sabino Arana, creador del nacionalismo como expresión política de las mayorías vascas, tal como lo definió uno de sus colaboradores, es que sus tesis en relación con la normalización del uso del euskera son asumidas y defendidas por la inmensa mayoría de la sociedad vasca. Algo hemos avanzado.

Como decía Jorge Oteiza, quien avanza creando algo nuevo lo hace como los remeros, avanzando adelante, pero remando de espaldas, mirando hacia el pasado para poder reinventar sus claves.

En lo que se refiere a las diferentes posiciones sobre esta cuestión, dice en su discurso que “A nadie debe excluirse… Quienquiera que sea, si ha estudiado el euzkera, puede darnos luces que guíen nuestro análisis”.

El fundador del Partido Nacionalista Vasco quiere dejar clara su posición sobre la situación y el futuro de la lengua vasca y refiere dos condiciones “hacerlo necesario para nuestra vida, en grande o pequeño círculo, dentro de su propia tierra y hacerlo apto para satisfacer esas mismas necesidades.

Prescindid de lo primero y podrá ser una lengua literaria, apta para los filólogos e historiadores pero nunca será lengua del pueblo, lengua viva. Haced caso omiso de lo segundo y el euzkera podrá en más o menos tiempo seguir siendo lengua del pescador, del campesino, del pastor, de una parte de la tierra vasca… pero no sirviendo más que para hablar de pesca, de pastoreo o de labranza irá rápidamente retirándose hacia los reductos de sus montañas hasta extinguirse en fecha no lejana…

Hacedlo necesario y apto para hablar, leer y escribir de geografía e historia, de sociología y de política,

Como decía Jorge Oteiza, quien avanza creando algo nuevo lo hace como los remeros, avanzando adelante, pero remando de espaldas, mirando hacia el pasado para poder reinventar sus claves

83

E

hun urte eta gehiago igaro dira Sabino Aranak Hendaian 1901eko irailaren 16an aztergai dugun hitzaldia eman zuenetik. Euskararen biziberritzeaz eta etorkizunaz aritu zen Sabino Arana mugaz bi aldeetako idazle eta euskaltzaleen biltzar hartan. XXI. mendetik aztertuta, harrigarria gertatzen da Aranak orduan esandakoen gaurkotasuna. Artean sortu gabe zegoen Soziolinguistika jakintza-arlo gisa, baina euskararen pizkundeaz orrialde horietan irakur ditzakegunak bat datoz, bete-betean, berrogeita hamar edo hirurogeita hamar urte geroago hizkuntza gutxituen biziberritzeaz Fishmanek (2001) edo Cooper-ek (1989) esandakoekin, bai eta Euskadin hizkuntza-politikaren alorrean azken hogeita hamar urteotan hartutako hainbat neurrirekin ere. Eta bat datoz, orobat, Mitxelenak Arantzazuko Biltzarrerako prestatu zuen txostenean egin zituen proposamenekin.

Hasteko, benetan deigarria da Sabino Aranaren honako baieztapena: “Euskara jagi eta bizi dadin, ezinbestekoak dira gauza bi aldi berean: bere lurraldearen barruan bizitzarako beharrezko egitea, lagunarte handian zein txikian, eta beharrizan horiek beroriek asebetetzeko gai bilakaraztea”.

Beste hitz batzuetan, mende erdi geroago soziolinguistek aldarrikatu zuten corpusa eta estatusa. Hizkuntza bera prestatzea eta hizkuntzari erabileremu guztiak irekitzea. Edozein gai eta alorretan erabili ahal izateko prestatu behar zen euskara: geografia, historia, soziologia, politika, morala, zuzenbidea, filosofia, arte ederrak, industria, merkataritza, ekonomia, ogasuna…

Lizardiren “baina nik, euskara larrekoa nahi haunat ere noranahikoa”. Edo Fishmanen hitzetan esanda, lagunarteko funtzioak ez ezik, funtzio formalak ere bete ahal izateko prestatzea hizkuntza, eta funtzio horiek egiaz bete ahal izateko beharrezko den plangintza egitea. Hala egin ezean, euskarak ez luke etorkizunik: “ez du bestetarako balio izango arrantzale, artzain eta baserritarren kontuez hitz egiteko baino, azkar egingo du atzera mendietako babeslekutik ezkutuenetaraino, eta azkenean galdu egingo da, luze gabe, seguruenik”. Baina funtzio guztiak betetzeko eginkizuna ematen badiogu, “euskaraz gogoa landu, bizimodua atera eta gizartean aurrera egin ahal izateko” gai egiten badugu, “orduan, ziur egon zaitezte euskara sendo eta osasuntsu biziko dela, menperatzailearen esku hartze eta nepotismo guztiak gorabehera”.

Soziolinguistika irakasgaia hitzaldi batean MIREN AZKARATE EUSKALTZAIN OSOA eta ehuko Irakaslea

84

Hizkuntza prestatzea da, beraz, lehen eginkizuna. Eta horretarako ezinbestekoa da batasuna, aldaera bakarra izatea (aldaera estandarra). Beste hitz batzuekin adierazita, baina argi dago batasunaren beharra Aranaren hitzaldian: “Onura handia ekarriko lioke euskarari gramatikazko tratatu bakarra izateak, gramatika zehatza eta mundu guztiak onartua; bilduma lexikografiko edo hizkera bakarra, zintzoa, erabat jatorra, osoa eta denek onartua”. Baina, horren aurretik, lehen eginkizuna, ortografia bateratzea da. Bide horixe hobetsi zuen Mitxelenak ere: eginkizun errazenetatik hasi eta zailtasun handiagokoak aurreragoko uztea. Ortografiatik hasi eta morfologiari heldu

zion ondoren Euskaltzaindiak 70eko hamarkadan.

1980tik aurrera, Gramatika eta Hiztegia izan dira Euskaltzaindiaren eginkizun nagusietakoak. Gaur badugu Euskaltzaindiaren Hiztegia eta euskararen gramatikaren berri ematen duen zazpi liburukiren bilduma (eta bidean da Euskal Gramatika Orokorra). Egia da gramatika edo lexikoa ikertzea amaierarik ez duen eginkizuna dela; baina ez da dudarik gaur gramatikari dagokionez ez dela hain zabala landu beharreko arloa eta ez dela hain luzea lexikoaren ikerketan egin beharreko bidea.

Hori guztia beharrezkoa zen, Aranak zioen bezala, baina ez nahikoa. Haugenek (1983) argi utzi zuen araua ezarri ondoren (aldaera estandarra adostu ondoren), etengabekoa dela edozein hizkuntzak behar duen eguneratzea, inplementazioa. Hori bera ikusten da, inplizituki, arte ederrak, ekonomia, filosofia, soziologia, politika edo geografia euskaraz lantzeko aldarrian ere. Zorionez, elkarte eta erakunde baten baino gehiagoren lankidetzari esker, unibertsitateei esker, baditugu corpusak, terminologia hiztegiak eta baita Euskal Terminologia Banku Publikoa ere. Euskara unibertsitatera iritsi da eta doktore-tesiak ere idazten dira euskaraz. Sabino Aranaren nahia bete dela esan dezakegu, “nazio kultuetan hizkuntzari eskatzen zaion erabilera sorta ugari eta konplexua guri eskaintzeko gauza” bihurtu dugu euskara.

Hizkuntza bera prestatzea, baina, ez da nahikoa. Beharrezkoa zaio estatusaren plangintza ere: prestatua dagoen hizkuntza hori bizitzako alor guztietara eramatea. Ez dakit zehatz-mehatz zer zuen buruan Aranak euskara “bere lurraldearen barruan bizitzarako beharrezko egitea, lagunarte handian zein txikian” zioenean, nola ulertzen zuen beharrezko izate hori. Gaur euskaraz jakitea beharrezkoa da hainbat lanpostutarako, nahiz ez den ezinbesteko baldintza gisa jartzen euskaraz jakitea bulego, lantegi eta lanpostuetan langileak hartzeko orduan. Nolanahi ere euskaraz dakitenak hobesten dira beste askotan (edo, behintzat, euskaraz jakitea merezimendutzat hartzen da). Baina, batez ere, euskara bada administrazioko, irakaskuntzako, hedabideetako, osasun arloko… hizkuntza. Ez, ziurrenik, nahi genukeen mailan. Bada oraindik zeregina, nekez uka daiteke hori. Eta, hala ere, gaurko egoerak ez du zerikusirik 1901ekoarekin. Sabino Aranak beharrezko ikusten zuen euskara artzain, baserritar eta arrantzaleena bakarrik ez izatea. Gaur, zorionez, bada abokatuena, medikuena, erizainena, irakasleena, ekonomialariena, soziologoena…

Beste bi aipamen labur, amaitu aurretik. Sabino Aranak 1901ean aurreikusi zuen zenbateraino zen garrantzitsua eskola, irakaskuntza. Hizkuntza prestatu ondoren “euskal testuak idatzi ahal izango dira eta ikastolak sortu ahal izango dira umeek denetariko gauzak geure hizkuntzan ikas ditzaten. Gainera, ikastolen sorkuntzak ondorio gisa ekarriko du testuen argitalpena”. Hirurogei urte geroago, Mitxelenak hala zioen “euskaraz irakatsi behar euskara biziko baldin bada”. Horixe bera berretsi dute Fishmanek (1991) edo Cooper-ek ere.

Arana gai izan zen gaur inork gutxik eztabaidatzen duenaz ohartzeko. Gizartearen onarpenik ez duen plangintzak ez du aurrera egingo. Ortografiaren batasunaz esandakoak berdin-berdin balio baitu hortik aurrerako edozein urratsetarako

Eta, batez ere, Arana gai izan zen gaur inork gutxik eztabaidatzen duenaz ohartzeko. Gizartearen onarpenik ez duen plangintzak ez du aurrera egingo.

Ortografiaren batasunaz esandakoak berdin-berdin balio baitu hortik aurrerako edozein urratsetarako: “eman dezagun sistema biribil-biribila sortzen dugula, izan daitekeen sistemarik egokien eta zentzuzkoena, batere akatsik eta hutsunerik ez duena: bada, hori guztia alferrik dugu, ez badugu gehiengoaren adostasunik lortzen, gehienek euren idatzietan sistema hori erabili eta gainerakoak baztertuko dituztela hitz ematen ez badigute”.

ERREFERENTZIAK Cooper, R. (1989): Language Planning and Social Change. Cambridge University Press Fishman, J. (1991): Reversing Language Shift Theoretical and Empirical Foundations of Assistance to Threatened Languages. Multilingual Matters, 1991 Fishman, J. (2001): Can Threatened Languages Be Saved? Clevedon, Buffalo, Toronto, Sidney: Multilingual Matters Haugen, E. (1983): “The Implementation of Corpus Planning: Theory and Practice”, J. Cobarrubias & J. Fishman (arg.), Progress in Language Planning: International Perspectives. Berlin, New York, Amsterdam: Mouton, 269-289

85

E

l 16 de septiembre de 1901, Sabino Arana pronunció en el Congreso Vasco de Hendaia un discurso cuyo tema principal versaba sobre la cuestión que ocupaba a los grandes vascófilos del momento (Azkue, Campión, Aranzadi, el propio Arana…): la unificación del euskera, más concretamente la de su ortografía. No obstante, Sabino Arana tuvo presente las palabras que, proclamando la extinción del euskera, había pronunciado Miguel Unamuno tres semanas antes en Bilbao.

El objeto de mi breve reflexión sobre su discurso se va a referir a la preclara visión que muestra Sabino Arana en torno a las condiciones necesarias para la supervivencia del euskera, pues percibe claramente que el futuro del euskera no está ligado solo a su desarrollo intrínseco o lingüístico –objeto del Congreso–, sino también a su desarrollo extrínseco o social. Esta posición supera las carencias de cualquier monovisión que pretenda comprender el fenómeno lingüístico de manera aislada del entorno social, obviando que el de la lengua es, fundamentalmente, un fenómeno social. Sabino Arana, en su discurso de 1901, tuvo la clarividencia de predecir algunas de las claves de una política integral para la revitalización del euskera.

En efecto, Sabino Arana, tras explicitar la importancia de compartir conocimientos lingüísticos y científicos entre todos los estudiosos del euskera –sin excluir ni siquiera a quienes “aborrezcan nuestra lengua”–, defiende también que el Congreso ha de ser vascófilo, para que “el euzkera viva, se fortalezca y desarrolle”. Es decir, defiende la necesidad de trabajar los dos aspectos por el futuro de la lengua: su conocimiento y cultivo lingüístico y su promoción social. Refiriéndose a ello, añade: “… para que el euzkera se levante y viva son indispensables a la vez dos cosas: hacerlo necesario para la vida, en grande o en pequeño círculo, dentro de su propia tierra, y hacerlo apto de satisfacer esas mismas necesidades. Prescindid de lo primero y el euzkera podrá ser una lengua literaria, (…) un instrumento científico (…), pero nunca será lengua del pueblo, lengua viva. Haced caso omiso de lo segundo y el euzkera podrá seguir siendo (…) lengua del pescador, del campesino y del pastor (…) Pero hacedlo necesario, en grande o pequeña medida, a la vida social (…) y apto para leer y escribir (…) de todo, en fin, cuanto en la sociedad humana sirve para el cultivo del espíritu y para procurarse recursos de vida y medios y progreso, y entonces tened por seguro que el euzkera vivirá vida propia, lozana y próspera”.

EL EUSKERA NECESITA QUE LO NECESITEMOS Patxi Baztarrika Galparsoro Viceconsejero de Política Lingüística del Gobierno Vasco

86

Así pues, Sabino Arana marca explícitamente como doble condición para la revitalización de la lengua la necesidad de la normativización de la propia lengua -el corpus lingüístico del euskera- y su normalización social -el estatus del euskera-.

La unificación y estandarización del euskera, fundamentada en los acuerdos del congreso de Euskaltzaindia de 1968, ha permitido su plena conversión en lengua moderna y su total adaptación a las necesidades de una sociedad actual. El euskera es hoy lengua literaria, científica y universitaria, completamente homologable a cualquier lengua avanzada y moderna. Y paralelamente, con la recuperación del autogobierno hemos podido desarrollar una amplia política de promoción social del euskera, que le ha permitido extender su uso a los diversos ámbitos de la vida social. Ambas condiciones, pues, se alimentan mutuamente. La experiencia de los últimos 35 años, con una ganancia de más de trescientos mil nuevos hablantes, así lo demuestra. Estamos hoy en condiciones de hacer del euskera, además, una lengua vigorosa que nos aporte cohesión social y fortalezca nuestra convivencia social. En ello tenemos mucho que aportar tanto los vascohablantes como los no vascohablantes.

En este sentido, también con suma clarividencia, Sabino Arana huye de cargar las culpas de la débil situación del euskera sobre espaldas foráneas: “en las manos del vasco está su vida”.

Por tanto, cree firmemente que el futuro y el vigor del euskera dependen sobre todo de la voluntad y actitud de los propios vascos.

La lección a extraer cuenta con plena actualidad para todos los que nos sentimos euskaltzales.

Lejos de simpatías reduccionistas hacia el euskera que lo entiendan como un mero bien estético a preservar o como un objeto folklórico de culto o como un preciado símbolo, los euskaltzales deberíamos, sin dejar de reconocer su importante naturaleza cultural e identitaria, otorgar más atención que la que a menudo prestamos a su carácter de instrumento de comunicación.

Está bien simpatizar con el euskera, pero el mejor aprecio que le podemos hacer es nuestra adhesión práctica personal. Es necesario incorporar a nuestro imaginario social la percepción clara de que el futuro del euskera depende de nosotros mismos, del uso que hagamos de él. Hacer del uso del euskera parte de nuestro proyecto personal y colectivo es la mejor garantía para su plena normalización, para que alcance a tener asegurado –como dijo Mitxelena– “un lugar suficiente” en esta Euskal Herria afortunadamente cada vez más

bilingüe y multilingüe. En el horizonte de dos o tres generaciones la supervivencia del euskera no está en peligro, pero no está asegurada su vitalidad.

Nos jugamos que el euskera sea lengua de uso habitual o lengua subordinada. Necesitamos que el crecimiento del euskera sea, además de sostenido, sostenible.

Está bien simpatizar con el euskera, pero el mejor aprecio que le podemos hacer es nuestra adhesión práctica personal. Es necesario incorporar a nuestro imaginario social la percepción clara de que el futuro del euskera depende de nosotros mismos, del uso que hagamos de él. Hacer del uso del euskera parte de nuestro proyecto personal y colectivo es la mejor garantía para su plena normalización

Acercar al euskera a quienes hoy aún lo desconocen y, al mismo tiempo, motivar, promover, animar a los vascohablantes a una mayor lealtad práctica hacia esa lengua es uno de los retos –y no el menos importante– a que nos enfrentamos a la hora de afianzar la revitalización del euskera en nuestra sociedad, porque, en definitiva, el euskera y, sobre todo, la comunidad vascohablante, más que héroes o más que defensores épicos necesitan hoy usuarios reales; más que solidaridades simbólicas o festivas, necesita coherencia diaria. El euskera necesita que lo necesitemos. En definitiva, usuarios y más usuarios. Creo que Sabino Arana nos lo enunció con mucha claridad hace ya más de cien años.

87

S

abino Arana euskal abertzaletasunaren aita modura geratu da historian, aberria kontzientzia nazionalaz jantzi eta bere buruaren jabe izaterainoko bidean jarri zuena legez. Helburu horren atzean eman zuen bizitza osoa, eta ia ez dago landu gabe utzi zuen arlorik. Azken hatsa ematerainoko ekina izan zen berea, uzta ezin oparokoagoa, eskuzabaltasun ezin handiagokoa.

Ez dago berarekin zorretan ez dagoen abertzalerik, harengandik jasotakoa munduan euskal herritar gisa kokatzeko ezinbestekoa denez gero. Euskarari ere hamaikatxo ekarpen aberats egin zizkion, zegoen hilzoritik atera eta biziberritzeko asmoz. Hizkuntza bere egitasmo politikoaren ardatzetakoa izan zen, hain ondare preziatuari zegokion garrantzia eman eta euskal izaeraren muinarekin estu lotu baitzuen, euskalduntasunaren funtsezko osagaitzat hartuta.

Berak 1901eko irailaren 16an Hendaian emandako hitzaldian esan zuenez, â&#x20AC;&#x153;erretorikaren apaindurak ez dira egoten benetako jakintzari lotutaâ&#x20AC;?. Eta osagarri edo apaingarri zirenak baztertuta, zuzen jo zuen beti sakon-sakonekora, jatorrizkora, mamikora. Aurreko mendearen hasierakoetan gramatika eta ortografia bateratuak aldarrikatu zituen euskararentzat, zehatzak eta denek onartuak, irizpide eta aurreiritzi propioak bazter utzi eta printzipio zientifikoetan oinarritutakoak, nahiz eta orduko hartako giroan ezinezko ikusi. Ez zuen etsi ordea, eta euskarak jalgi eta irauteko bi baldintza nabarmendu zituen: bere lurraldearen barruan bizitzarako beharrezko egitea eta beharrizan horiek beroriek asebetetzeko gai bilakaraztea.

Mende luze pasatxo joan denean, euskara ofiziala da Euskal Herriko zazpiren arteko mendebaldeko hiru lurraldeetan, eta baita Nafarroako iparraldean ere. 1980tik aurrera, bi urte beranduagoko Euskararen Legea lagun, Eusko Jaurlaritzak lan erraldoia egin du euskararen sustapenerako, borondate politiko irmoak bultzatuta.

EUSKARARI EKINEZ BIZIBERRITU LOREA BILBAO IBARRA BIZKAIKO FORU ALDUNDIKO Euskara eta kulturako Foru Diputatua

88

Hizkuntzaren inguruan diharduten eragile anitzei esker, asko aurreratu da hezkuntzaren alorrean, euskalduntze prozesuan, kultur zabalkundean, bertoko hedabideen hauspo izateko ahalmenean eta bestelako askotan.

1968an Arantzazun erabakitakoetatik jo eta baita euskara bera egungo bizimoduaren beharretara moldatu eta egokitzekoetan ere.

Aro digitalari nola eutsi dion ikustea besterik ez dago horretaz jabetzeko, aurreragoko jauzi teknologikoetan ez bezala arazo izan zitekeena aukera bihurtu baita.

Desafioak, hala ere, ikaragarriak dira oraindik. Biziraupenaren erronka irabazita, diglosia gainditu eta erabateko normalizazioarenari heldu behar zaio tinko. Sabinok

esandakotik, eguneroko bizimoduan besteen pare jartzerainokoa behar du egungo ekinak, adostasun zabaletatik, perspektiba historikotik eta erabateko harkortasunetik abiatuta, noski, baina baita azken helburua oso argi izatetik ere. Horretarako, premiazkoa da euskararen lurralde guztietan berorri babes juridiko eraginkorra eskaintzea.

Zorionez Nafarroako gobernu aldaketa erabakigarria izan daiteke erresuma zaharreko zokondo guztietan euskarari berea eman dakion eta Iparraldean urratsak egiten jarraitu beharra dago, elkarlan anitzena lehenetsita.

Herri erakundeoi gure alea jartzen jarraitzea dagokigu 1901eko hitzaldi hartan abertzaletasunaren sortzaileak amestutakoa errealitate bihurtzeko. Baina herritarren borondateak eramango du bururaino euskararen behin betiko normalizazioa, gazteleraren eta frantsesaren maila beretik gurea baino ez den hizkuntza alor guztietan baliatzetik helduko dena. Horretarako, hiztunen beharrean dago euskara, gutako bakoitzaren eta beste askoren beharrean.

Desafioak, hala ere, ikaragarriak dira oraindik.

Biziraupenaren erronka irabazita, diglosia gainditu eta erabateko normalizazioarenari heldu behar zaio tinko.

Sabinok esandakotik, eguneroko bizimoduan besteen pare jartzerainokoa behar du egungo ekinak, adostasun zabaletatik, perspektiba historikotik eta erabateko harkortasunetik abiatuta, noski

Zorionez Nafarroako gobernu aldaketa erabakigarria izan daiteke erreinu zaharreko zokondo guztietan euskarari berea eman dakion eta Iparraldean urratsak egiten jarraitu beharra dago, elkarlan anitzena lehenetsita

89

S

abino Aranak 1901eko bilkuran esandako hitzen oihartzunak bizirik dirau 2015ean.

Aranak egindako adierazpenean, bi alderdi aipatu zituen etengabe: batetik, ezagutza eta bestetik, erabilera. Ikertzaile eta adituen aurrean eginiko mintzaldi hura, honako hitz hauekin hasi zuen: “ez dizuet hitzaldi akademikorik irakurriko…”, baina ondoren, etengabe azpimarratu zuen ikerketaren garrantzia. Bai euskal ikertzaileek egindakoa, eta baita mundu mailako adituek egindakoa ere.

Bilkura hartan aztertu ziren gaietara eta finkatu ziren oinarrietara oso loturik dago Etxepare Euskal Institutua. Arana jaunaren hitzetan, “Gaixorik dagoen euskara bere onera ekartzearren” egin zen bilkura hura; euskara sendatzeko bidean jartzea zuen helburu. Eta ildo horri jarraituz, euskararen normalkuntzaren gakoetako bat, ezagutza eta erabilera sustatzea izan da; bestea, zalantzarik gabe, euskara mundu mailan ezagutaraztea; “Euskara jalgi hadi mundura!” Bernart Etxeparek aldarrikatu zuen hura gauzatzea, alegia.

Mende hasieran euskarari egindako diagnostikoari esker, lehenik, eta bide batez, hizkuntzaren inguruan egin beharrekoak finkatu zirelako, amestu ere egingo ez genukeen egoera batera heldu gara. Adostasuna, Arana jaunak bere hitzaldian zioenez, lan zaila zen, ezinezkoa ia, baina egin ziren urrats haiei esker jaso ahal izan ditugu ondorengo emaitzak. Euskarak urte hauetan egindako prozesu korapilatsu eta maiz oso zailari esker, aitzindari izan diren aditu eta ikertzaileei esker, eta euskararekiko konpromisoa hartu duten euskal hiztun guztiei esker, euskara, eta bere bilakaera, mundu mailan ereduzkoak dira. Euskara gainera, “erabili beharreko hizkuntza” bihurtu da arte, ikerketa eta kultura alorrean, eta horrek zabalkundearen bide naturala ireki du.

EUSKARA PLAZAN ETA MUNDUAN

aizpea goenaga etxepare institutuAREN zuzendari NAGUSIA

90

Egun, mundu mailan, euskarak, hizkuntza gisa, eta euskal kulturak jakin-mina pizten dute non-nahi. Eta Etxepare Euskal Institutuak gure hizkuntzaren inguruko jakin-minari erantzun nahi dio. Euskara bera du xede, gaurdainoko ibilbidea ezagutaraztea, bai eta hizkuntza hori erabiltzen duen gizarteak sortutako literatura, musika, antzerkia, zinema eta beste hainbat sorkuntza esparrutan egindako lanak munduratzea, zabaltzea eta ezagutaraztea ere.

Gainera, gure zeregina haratago doa, erakuste horrek partekatzea dakarrelako, joan-etorriko bidaia, harreman sorrarazlea, alegia. Eta horrek euskararen zabalkundeari balio erantsia ematen dio.

Etxepare Euskal Institutuaren helburua maila akademikoan, euskara eta euskal kulturarekiko jakin-mina piztu eta elikatzea da.

Ikerketak sustatu eta goi mailako unibertsitate horietan euskal ikasketa eta ikerketarako guneak sortzea. Ahalegin horretan ari da munduko zenbait unibertsitateekin sinatutako

lankidetza hitzarmenei esker, 2014-2015 ikasturtean 27 irakurlek osatzen dute Institutuaren sarea, 17 herrialdetan dauden 34 unibertsitatetan. Gainera, goi mailako sei unibertsitatetan euskara eta euskal kultura lantzeko sei katedra ditugu, eta euskal ikasketei buruzko irakaskuntza espezializatua eskaintzen dugu, graduondo mailakoa. Katedra horiek euskal gaien gaineko ikerketa akademikoak sustatzeko tresna baliotsuak dira.

Gure hizkuntzak mundu mailan ikerketa beharrezko duen bezala, gure herriko sorkuntza eta horren inguruan garatzen den industria ezagutzera ematea ere ezinbestekoa du. Herri baten kultura zabaltzea, herri hori ezagutzera emateko giltza da, eta sortzaile horiek barreiatu dute munduan zehar gure izena eta izana. Horregatik, sortzaile eta egileen lanak munduratzen laguntzen dugu, eta beharrezko dituzten zubi-lanak egiteko, jaialdi, azoka eta goi mailako ekimenetan parte hartzen dugu. Modu horretan, munduko erakundeekin eta eragileekin elkarlanerako akordioen bidez, gure hizkuntza eta kultura erakutsiz eta zabalduz, harremanak sortuz eta zubiak eraikiz. Euskaraz egiten den literatura, musika, zinema, artea, antzerkia... euskararen egungo bizitasunaren seinale dira, mugitzen ari den munduarekin harremanetan baitaude.

Bizitasun hori, gainera, zabaldu eta komunikatu behar da. Horregatik, Etxepare Euskal Institutuarentzat oso garrantzitsuak dira argitalpenak eta baita sareetan aktibo izatea ere, euskal kulturak munduan duen presentziari buruzko berriak partekatu ahal izateko.

erakustea eta partekatzea. Geroz eta zabalagoa den munduan euskarak etorkizunean garatzeko behar duen tresna da Institutua. Ikertzaile, egile edota eragileek euskara eramango dute soinean. Aranak bere hitzaldian zioen bezala â&#x20AC;&#x153;gu ez gara etorri handikoak, gehiago nabarmentzen gara ekintzetanâ&#x20AC;?. Horregatik, ekinaren ekinez mundu globalizatu honetan, euskarak ere aniztasunaren aldarrikapena egin behar du, euskara erabiliz egin behar dugu, eta mundu zabal horretan euskarak eta euskal kulturak berea den lekua eskuratu. Horretan ari gara sutsu.

Sabinoren hitzen mende bat geroago euskara mundu zabalean da, ikertzaileen ahotan ez ezik, euskal artista eta egileen eskuetan ere bai. Euskara munduan barrena entzuten da euskal zinemaren bidez, baita musika edo antzerkiaren eskutik ere. Horrek gure hizkuntzari zor zaion dimentsioa ematen dio

Sabinoren hitzen mende bat geroago euskara mundu zabalean da, ikertzaileen ahotan ez ezik, euskal artista eta egileen eskuetan ere bai. Euskara munduan barrena entzuten da euskal zinemaren bidez, baita musika edo antzerkiaren eskutik ere.

Horrek gure hizkuntzari zor zaion dimentsioa ematen dio.

Duela mende bat bilkura hura gertatu izan ez balitz, eta garai hartan egindako diagnostiko ziur eta ahalegin sendorik gabe, seguruenik euskara ez legoke gaur egun ez unibertsitatean, ez komunikazio bideetan, ezta beste hamaika esparrutan ere, are gutxiago Oscar sarien bidean. Ehun urte geroago, euskararen aldeko ahalegin askoren artean, Etxepare Euskal Institutua sortzea bultzatu zuen Eusko Jaurlaritzak, estrategia garbi batekin: euskara eta euskal kultura munduan barrena goi mailako eremuetan

91

E

n junio de 1782 Johann Formey, secretario de la Academia de Berlín, convocó un concurso en torno a una cuestión: “¿Qué hechos han concurrido para que el francés se convierta en una lengua de carácter universal?” Antoine de Rivarol ganó el certamen con un discurso titulado Sur l’universalité de la langue française que sería publicado en 1783. El autor defendía que la lengua francesa merecía el título de lengua universal por su genio o espíritu interior, que dotaba a esta lengua de una mayor claridad, rigor, capacidad expresiva y racionalidad. En una palabra, el francés era la lengua de la ilustración y el hablante de francés su vehículo; no era posible ser una persona ilustrada, sofisticada y debidamente educada, sin hablar francés. Esta apreciación fue compartida por diversos autores de la época, que en distintos idiomas defendieron con tal o cual criterio la idoneidad de sus propias lenguas y su superioridad sobre las demás.

Y estos prejuicios pronto llegarían a las cámaras legislativas europeas y se convertirían en ley. El 9 de mayo de 1794 Henri Grégoire defendía ante la convención revolucionaria de París que bajo la monarquía la lengua francesa apenas había generado un vocabulario político correcto, no obstante, la revolución había convertido al francés en la lengua más apropiada para expresar los ideales de la convención jacobina, ya que el resto de las lenguas habladas en la república no eran sino “jergas pesadas y groseras sin sintaxis específica, porque el lenguaje es siempre la medida del genio de un pueblo1”. Y la convención aprobó por unanimidad el decreto sobre la necesidad de crear una nueva gramática y un nuevo vocabulario francés y dio a esta nueva lengua el nombre de “francesa” y el título de “langue de la liberté”.

Más de un siglo más tarde, otro autor defendió que las lenguas son el reflejo del genio de un pueblo y que por tanto existían lenguas que, como el castellano o el francés, podían ser consideradas “lenguas de cultura” mientras que otras, como el euskara, simplemente no lo eran: “es en mí ya antigua la convicción de que el vascuence, interesante idioma de estudio, carece de condiciones intrínsecas para servir de medio de expresión a un pueblo que entre de lleno en la vida espiritual moderna2”. Unamuno expresó que el castellano constituía la lengua superior ya que, “es un idioma más hecho, más integrado, más analítico, se presta más al grado de cultura que hemos alcanzado3”. Y sin precisar qué significa en este contexto “lengua de cultura”, el autor rubricaba que el estatus de las lenguas –calificadas en lenguas de cultura o lenguas rústicas– siempre sería el mismo ya que una Co-director de la University of Nevada, Reno lengua incivil no podía aspirar a convertirse en de Estudios Vascos un instrumento civilizador4. Pío Baroja añadía

Genocidio cultural Xabier Irujo

1. Grégoire, Henri-Baptiste, Rapports de Henri Grégoire, ancien évêque de Blois, sur la bibliographie, la destruction des patois et les excès du vandalisme, faits à la convention du 22 germinal an 2 au 24 frimaire an III, A. Massif/Delarocque, Caen & Paris, 1867. pp. 17-18.

2. Unamuno, Miguel, “La cuestión del vascuence”, Ensayos, Salamanca, 1902. p. 374.

3. Unamuno, Miguel, Revista de Vizcaya, Bilbao, febrero 15, 1886.

4. Unamuno, Miguel, Discurso de Unamuno a propósito de la oficialidad del castellano, Diario de Sesiones del Congreso español, septiembre 18, 1931.

92

más pensamientos a este respecto al afirmar que “si algunos han querido demostrar que el vascuence es una lengua que puede transformarse en un idioma literario y científico, han sido un corto número de chiflados, y un gran número de éuscaros carlistas con disfraz de filólogos, que creen que toda la verdad del mundo está encerrada en el Astete5”.

En opinión de estos autores existían pueblos y lenguas “superiores” e “inferiores” porque era “muy racional suponer que el lenguaje de un pueblo que sea superior en pensamiento y cultura a otro, sea, por lo mismo, superior al lenguaje de este pueblo6”.

La conclusión era por tanto obvia: imponer el francés o el castellano en las escuelas y en todos los ámbitos de la vida pública de un país no era sólo una necesidad cultural, sino un imperativo, de tal modo que destruir hasta hacer desaparecer las lenguas nacionales se convertía en una exigencia moral y una necesidad política, un deber patrio al fin. Unamuno comparó el euskara con una enfermedad que era preciso extirpar bone fides. Comentaba en cierta ocasión que recibió “una carta del Dr. Joaquín Costa lamentándose de que el vascuence desapareciese siendo una cosa tan interesante para el estudio de las antigüedades ibéricas. Yo hube de contestarle: ‘Está muy bien; pero no por satisfacer a un patólogo voy a estar conservando la que creo que es una enfermedad7’. En estos mismos términos se había expresado Betrand de Barère desde la tribuna de la convención francesa el martes 28 de enero de 1794 cuando afirmó que “el lenguaje llamado bajo-bretón, el idioma vasco y las lenguas alemana e italiana, han perpetuado el reinado del fanatismo y de la superstición, asegurando la dominación de los sacerdotes, de los nobles y los profesionales, impidiendo que la revolución penetrase en nueve departamentos importantes y tal vez ayudando a los enemigos de Francia… El federalismo y la superstición hablan bajo bretón, la emigración y el odio a la República hablan alemán, la contrarrevolución habla italiano y el fanatismo habla vasco. Destruyamos estos instrumentos de perjuicio y de error8”.

5. Baroja, Pío, El Imparcial, agosto 31, 1901.

6. Unamuno, Miguel, “La cuestión del vascuence”, Ensayos, Salamanca, 1902. p. 382.

7. Unamuno, Miguel, Discurso de Unamuno a propósito de la oficialidad del castellano, Diario de Sesiones del Congreso español, septiembre 18, 1931.

8. Gazette Nationale ou Le Moniteur Universel, No. 129, nonidi, 9 pluviose, l’an 2e (Mardi 28 janvier 1794, vieux style), martes, enero 28, 1794, 3a serie, vol. 6, pp. 5-8. Ver asimismo, Recueil de lois et règlemens concernant l’instruction publique, depuis l’Edit de Henri IV en 1598 jusqu’à ce jour, Brunot-Labbe, París, 1814, vol. 1, pp. 22-26.

El genocidio cultural es una parte esencial de toda campaña de genocidio, consistente en la destrucción de los rasgos característicos de un grupo mediante –entre otras muchas estrategias– la eliminación, encarcelamiento o exilio de personas que representan la cultura nacional, mediante la prohibición de utilizar en público o privado y de publicar obras en su propia lengua, o mediante la destrucción sistemática de libros impresos en el idioma nacional así como de monumentos o símbolos históricos o culturales

Raphael Lemkin, padre de los estudios de genocidio, describió el genocidio como una campaña de asimilación en dos fases, la primera consistente en la destrucción del “patrón nacional” del grupo oprimido y la segunda centrada en la imposición del patrón nacional del agente genocida. El patrón nacional constituye el modo de vida o cultura de un grupo humano o nación9. El genocidio cultural es una parte esencial de toda campaña de genocidio, consistente en la destrucción de los rasgos característicos de un grupo mediante –entre otras muchas estrategias– la eliminación, encarcelamiento o exilio de personas que representan la cultura nacional, mediante la prohibición de utilizar en público o privado y de publicar obras en su propia lengua, o mediante la destrucción sistemática de libros impresos en el idioma nacional así como de monumentos o símbolos históricos o culturales. Ésa era precisamente la realidad que le tocó vivir a Sabino Arana y a la que decidió enfrentarse.

Euzko Pizkundea fue una reacción, la reacción natural de una nación sin vocación de morir, y Arana se convirtió, con su discurso en defensa de la cultura vasca, en uno de los líderes de ese pueblo que quería vivir.

9. Lemkin, Raphael, Axis Rule in Occupied Europe, Carnegie Endowment for International Peace, Washington D.C., 1944, 84-85 orr.

93

H

endaiako Biltzarrean elkartu ziren 1901ean garai hartako euskarazaleak, euskararen ortografiaren oinarriak finkatzeko asmotan eta hantxe plazaratu zuen Sabino Aranak bere diagnostikoa: â&#x20AC;&#x153;Euskara jagi eta bizi dadin, ezinbestekoak dira gauza bi aldi berean: bere lurraldearen barruan bizitzarako beharrezko egitea, lagunarte handian zein txikian, eta, beharrizan horiek beroriek asebetetzeko gai bilakatzeaâ&#x20AC;?.

Mende bat geroago diagnostikoak ez du gaurkotasunik galdu.

Baina hori esatearekin batera, ezin ukatu 110 urte ez direla alperrik igaro.

Gauza batzuetan 1901ean baino hobeto gaude, nabarmen gainera. Hizkuntzaren erregistro formaletan emandako pausoak, esaterako, urrats erraldoiak izan dira. Horri esker, euskara arazorik gabe iritsi da XXI. mendeko gizarte teknologiko eta aurreratuaren premia komunikatibo formalak asebetetzeko puntura. Aranak proposatzen zuen ekinbideetako batek, beraz, hizkuntzaren bilakaerarenak, ibilbide luze eta oparoa egin du. Erabateko mobilizazioa behar izan da, noski, bilakaera hori bultzatzeko. Euskal hiztunen komunitateak egindako ahalegin itzel horrek inbertsio haundia eskatu du bai politikoki, bai diru aldetik eta bai gizarte osoaren atxikimendu eta saiakeraren aldetik ere. Baina emaitzak begi bistakoak dira: euskara unibertsitatera iritsi da, hedabideetara eta euskal administrazioaren estamentu guztietara.

Eremu formalean emandako aurrerapauso garau horrek ez du parekorik izan, ordea, hizkuntzaren erabilera pribatu eta ez-formalean, hau da, etxean, kalean eta lagunartean. Izan ere, familia barruko aldaketek, globalizazioaren fenomenoak eta iraultza digitalaren ondorioek zeharo aldatu dituzte gure gizartearen hainbat ezaugarri.

HIZTUN KOMUNITATEAREN ERAGINA HIZKUNTZAREN BILAKAERAN ODILE KRUZETA euskaltzain urgazlea eta EITB Irratiko zuzendaria

94

Has gaitezen etxeko girotik. Estatistikei erreparatzen badiegu, berehala ikusiko dugu, euskal gizartean, munduko beste hainbat lekutan bezalaxe, gero eta sarriago osatzen direla hizkuntza eta kultura desberdinetako ezkontzak eta bikoteak. Errealitate horrek eragina du euskararen transmisioa bermatzeko orduan. Euskararen hariak eteteko arrisku handiagoa du haurraren aita edo ama euskal hiztuna ez bada. Beraz, horrelako familietan mimoz landutako babes politika bereziak beharko dira belaunez belauneko transmisioari eutsi nahi bazaio. Esan gabe doa, duela 100 urte amaren altzotik eta etxeko sukaldean jasotzen zirela hizkuntza eta balioak, bai hemen eta bai mundu osoan. Orain ostera, ezin da baztertu telebistaren eta Interneten protagonismoa eginkizun horretan. Zenbait etxetan, gurasoek baino eragin handiagoa eskuratu dute pantailetatik jasotako mezuek gazteen pentsamolde eta balioetan. Tartean, belaunaldi berrien hizkuntza-jarreretan eta

harekiko lotura afektiboetan. Emozio positiboen bidetik suspertu nahi bada beraz, gazteen eta euskararen arteko etorkizuneko harremana arreta jarri beharko zaio entretenimendu digitalaren arloari.

batera joko dute. Eta zer-nolako emozio positibo izango dute hizkuntzarekiko, euskara soil-soilik irakasgai huts edo eskola orduetako hizkuntza gisa bizi dutenek?

Euskaldunok ez gara izan gure sentimenduak ozenki adieraztearen aldeko eta sarri ekarri izan dugu bigarren planora emozioen mundua.

Baina faktore afektiboek berebiziko garrantzia dute hizkuntzaren inguruko prozesuetan; bai hizkuntzaren ikasketan eta bai erabileran ere. Hala dio Jill McCain adituak eta faktore afektiboen artean hiru azpimarratzen ditu, besteak beste: motibazioa, aukerak eta ingurunea. Nola lortu, ordea, euskara praktikatzeko aukera egoki batzuk lortuko direla ziurtatzea, gutxieneko hiztun kopuru batez inguratuta egon gabe?

Amaitzeko, ezin aipatu gabe utzi McCain-ek lehenesten duen faktore emozionala: motibazioa.

Bi eratako motibazioak bereizten ditu. Batetik, hiztunen komunitatean integratzeko nahiaren eskutik datorrena. Gogo hori euskaldunen komunitateak duen prestigioari lotuta egongo litzateke. Bestetik, berriz, motibazio instrumentala. Hau da, hizkuntza ikastearen balio praktikoa. Ba bigarren honekin zirkulua ixten dela esango nuke, motibazio instrumentalaren bidetik Sabino Aranak proposatutako planteamenduaren lehen adarrera iristen baikara berriro ere: euskara bizi eta jagi dadin ezinbestekoa da â&#x20AC;&#x153;bere lurraldearen barruan bizitzarako beharrezko egitea, lagunarte handian zein txikianâ&#x20AC;?.

Galdera horrek masa kritikoaren gaira garamatza zuzen-zuzenean. Zergatik? Ba, gutxieneko masa kritikorik gabe ezinezkoa delako erabilera normalizatua bermatzea. Eta erabilerarik gabe, euskarak ez duelako lortuko komunikazio ez-formaleko baliabideak gaurkotzea eta berritzea.

Erabilerak zorrozten du hizkuntza. Hiztunen arteko interakziotik sortzen dira umorezko zirikadak eta eztenkadak, une jakin batean modan jartzen diren esamoldeak, igurtzi berriko hitz gordin, zital, atsekabetu edo xamurrak. Hiztunok elkarri erakusten diogu eta elkarrekin trebatzen gara. Beste hainbat hizkuntza gutxituren kasuan bezalaxe, euskaldunon kasuan ere globalizazioak zaildu egin du masa kritiko horien osaketara iristea. Izan ere, kopuru aldetik gutxi izateaz gain, euskal hiztunok gero eta sakabanatuago bizi gara. Bilbon bertan daukagu behin eta berriro aipatu den adibidea.

Zenbaki absolutuetan, Bilbo da euskal hiztunen kopururik handiena biltzen duen hiriburua. Zifra esanguratsu horrek apenas du esanahirik, ordea, kontzentrazio erlatiboen ikuspuntutik. Euskaldunen presentzia oso diluituta geratzen da, euskaraz jarduteko aukera komunikatiboen kaltetan.

Euskaldunok ez gara izan gure sentimenduak ozenki adieraztearen aldeko eta sarri ekarri izan dugu bigarren planora emozioen mundua. Baina faktore afektiboek berebiziko garrantzia dute hizkuntzaren inguruko prozesuetan; bai hizkuntzaren ikasketan eta bai erabileran ere.

Eskola munduan ere antzerako zerbait gertatzen zaigula esan genezake. Jakina, euskaraz eroso komunikatzeko gai sentitzen den neska-mutikoen proportzioak gutxieneko masa kritiko bat gainditu behar du eskola-umeen arteko interakzioak euskaraz izan daitezen. Gainontzean, ikastetxe horretako gaztetxo eta nerabeak euskaraz arituko dira ikasgelan, bai noski; baina patioan, beste hizkuntza

95

A

gradezco la invitación que me ofrece la revista Hermes para opinar sobre el recorrido del euskera en este último siglo y de sus retos futuros, a partir de la intervención de Sabino Arana en el congreso de Hendaia de 1901, organizado con el objeto de unificar la ortografía del euskera. Ese fue el primero de estas características, congreso que tendría consecuencias directas en el devenir del euskera y también de la cultura vasca. El listado de asistentes, más de 30, recogía a los euskaltzales más preclaros del momento. Se formaron tres comisiones al efecto y una la presidió Sabino Arana, otra, Arturo Campión y la tercera, el canónigo y escritor labortano Gracian Adema “Zaldubi”. Se arbitró un detallado plan de actuación para que, en un plazo menor al año, todo el que lo deseara pudiera hacer sus proposiciones libremente.

Era el primer paso que se vislumbraba necesario para vigorizar la precaria situación del euskera, que ya dejaba demasiado a la vista los estragos que había sufrido en el último siglo: pérdida casi total en Araba y en buena parte de Nafarroa; presencia cada vez más menguada en Iparralde, que venía perdiendo parte de su liderazgo en el nivel escrito y en el cultural; y una erosión progresiva a causa de la filtración del castellano en el tejido social euskaldun de Bizkaia y Gipuzkoa. Ahora bien, todo esto no era nuevo. Ya en el siglo XVIII, escritores como los jesuitas Larramendi y Cardaveraz pusieron el grito en el cielo, si bien sirvieron de poco ya que a nivel administrativo e institucional todo continuaría igual. La lacerante predicción de Guillermo de Humboldt a principios del XIX pasó inadvertida: “... tiene que retroceder a la montaña, de decenio en decenio cada vez más, acosada por todos los lados, tratada como por mala madre precisamente por la parte más ilustrada de la nación... En menos de un siglo habrá desaparecido quizás el vascuence de la serie de lenguas vivas”. Mientras tanto, entre nosotros, respetables patriarcas como P. P. Astarloa se afanaban en demostrar que el euskera era la lengua hablada en el Paraíso.

Los acontecimientos políticos del último cuarto del siglo XIX, consecuencia de las guerras carlistas sobre todo, despiertan finalmente la conciencia de hombres ilustres, que dan paso a importantes hitos: nacimiento del nacionalismo vasco y a nivel cultural, el llamado primer Renacimiento vasco.

Surgen sociedades y publicaciones periódicas que tienen como elemento central la salvaguarda y cultivo del euskera. En los propios Juegos Florales de esos años, tan festejados por la sociedad de la época, se recogen muestras evidentes de la inquietud por el estado del euskera, como los versos del bizkaino Felipe Arrese Beitia cantando en Elizondo el “Ama euskeriari azken agurrak”.

Ramón Artola, con el título “Gure izkuntza maitagarriagatik” les dedicaba a los congresistas reunidos en Hendaia los siguientes versos: “Erdera eta latiña baño / zarrago zaude euskera, / ama esaten dizugularik / amonatuba baitzera. / O atxo zimur, kutun, garbiya, / oraindik biziko zera, / illoba onak dauzkatzun arte / Amona, ilko etzera!”. El pronóstico de Arturo Campión tuvo eco en la intervención de Sabino Arana en Hendaia cuando académica correspondiente de euskaltzaindia éste dijo que el euskera iba “rápidamente retirány profesora de la universidad de deusto dose hacia los más escondidos reductos de sus

CIEN AÑOS DE LUCHA POR EL EUSKERA. ¿Y? ROSA MIREN PAGOLA

96

montañas, para extinguirse al cabo, y seguramente en fecha no lejana”. También otro ilustre bilbaíno, Miguel de Unamuno, coetáneo de Sabino, recogía la imagen del navarro diciendo que el euskera “va subiendo a las alturas y refugiándose en ellas para morir más cerca del cielo”.

En consecuencia, Sabino Arana, en su intervención de Hendaia, para terminar con aquella situación y porque el euskera “no es un cadáver, es un enfermo que tenemos delante, siquiera moribundo, y porque le amamos no nos resignamos a desahuciarle”, expuso los principales obstáculos que había que superar y perfiló alternativas a fin de “procurar el renacimiento de nuestra lengua patria”. Las propuestas resumidas consistían en: hacer del euskera una lengua viva, habilitada a la vida moderna, que sirviera tanto a los científicos como a cualquier usuario normal y que fuera útil y necesaria para todo. Sólo así, decía, se consigue que se aprenda, se escriba y tenga vida propia sin necesidad de otra lengua. ¿Cómo conseguirlo? Amándola con patriotismo y con la participación incondicional de las autoridades y de los ricos para que, además de hablarla, la hicieran indispensable en los puestos de trabajo de sus empresas y en cualquier otra esfera social.

Junto a estas ideas, exigía también unanimidad y estricto cumplimiento de las decisiones adoptadas, no sólo en lo concerniente a la ortografía, sino también en todo lo referido a la unificación de la gramática y el léxico. A pesar de que era consciente de las discrepancias que, por razones sobre todo ideológicas, dividían a los más eruditos.

Su fallecimiento, dos años más tarde, le impidió ver la eclosión que se produjo en los años sucesivos.

En el Congreso de Estudios Vascos, (Oñate, 1918), que dio lugar a la creación de Eusko Ikaskuntza por las Diputaciones vascas, Julio Urquijo les solicitaba a estas últimas el fomento de la lingüística, con la creación de pensiones, cátedras, un laboratorio de fonética experimental, la consecución del diccionario y la publicación de un atlas lingüístico del País Vasco. No se materializaron estas solicitudes, pero se consiguió un anhelo latente desde hace tiempo, la creación de Euskaltzaindia. Los pasos que se iban dando pronto se vieron truncados al terciarse la contienda que llevó a tantos al exilio intelectual.

No fue fácil reemprender la marcha. La vieja pretensión de la unificación del euskera fue objetivo prioritario y ya a finales de los 60 comenzaron a darse los primeros frutos del euskera batua. La difusión fue rápida y fructífera, aunque no se libró en su momento de cierto rechazo en algunos sectores. No obstante, la situación general, la disposición social y el ánimo de consenso

existentes no tenían nada que ver con la agitación de comienzos de siglo. El afán de luchar por el euskera y sacarlo adelante neutralizaba las posiciones más recalcitrantes. La dinámica fue imparable: impulso de las ikastolas, fortalecimiento de la cultura vasca en sus diferentes manifestaciones y, más adelante, Estatuto de Gernika y ley del Euskera. Pero la suerte no sonrió para todos por igual. La ley del Vascuence en Navarra, aprobada sin demasiada contestación política en aquel momento, además de discriminar, menguaba mucho las posibilidades. Y en Iparralde la misma legislación totalitarista y unitaria, implantada a comienzos del XIX, cerrando filas en torno al francés.

Aquel tiempo tan vibrante tuvo, no obstante, algunos claroscuros. El impulso que se quiso dar al euskera fue, en parte, como una galerna en ciertos niveles de uso del euskera. Los dialectos quedaron marginados, incluso en las enseñanzas básicas, y eso ha pasado factura. El bizkaino, tan alejado del batua, ha dejado secuelas hoy visibles en los lugares que ocupa. Por otra parte, la enseñanza del euskera, con sus tres modelos lingüísticos, ha multiplicado el número de vascohablantes, así lo indican reiteradamente las encuestas, pero no se percibe cuanto se debiera en el uso cotidiano. El reto siempre ha estado ahí presente: mantener su uso con firmeza, sobre todo, en las zonas bilingües. Gipuzkoa, en gran medida, lo está consiguiendo.

En el ámbito de la ciencia, nunca se hubiera imaginado Sabino Arana que en menos de un siglo el euskera llegara a las cotas que ha alcanzado. La docencia en las universidades ha sido elemento fundamental para el desarrollo del lenguaje técnico en, prácticamente, todas las disciplinas. La investigación científica sobre el euskera y en euskera poco tiene que envidiar a la que se hace en otras lenguas.

A pesar de todo, la situación no cabe considerarla halagüeña. La amenaza de la supervivencia del euskera nos sigue atenazando diariamente. En Navarra, desde los tiempos de Sabino Arana, se ha perdido el precioso euskera del Roncal, el de Salazar y la variedad que más territorio ocupaba hace poco más de un siglo: el Altonavarro meridional. En Iparralde la situación, en general, no es la mejor, por no decir crítica, sobre todo para el suletino. Las palabras de Sabino Arana resultan también ahora proféticas: tiene que ser necesario y signo identitario, sobre todo ahora que también el plurilingüismo resulta cada vez más imprescindible. Ahí está el reto, en usar la lengua, hablarla y que sea la lengua habitual de comunicación. De ello depende el futuro del euskera y el nuestro si queremos seguir siendo quienes somos. En nuestras manos está.

97

E

hun urte igarota euskara bere bidean ez zen hainbat aldatu. Gramatika aberatsa edo aberatsegia zeukan baina eliza gauzez kanpo ez zeukan modernotasunaren hiztegi motz edo bat ere ez.

Larramendik espainolek egin kritikei erantzuteko zituen bere hitz berriak asmatu. Sabinok beste gisaz hizkuntzaren akats larrienak ikusi zituen. Bere inguruan Sabinok entzuten zuen eta gaur ere entzuten den herri hiztegi mordoiloa. Ikasleekin Gorbeiako artzainen esaundak aztertu genituenean, izan eta ukan aditzez kanpo beste guztiak gaztelaniazkoak zirela ikusi genuen. Sabinok katalanaren batasuna eta abertzaletasuna miretsirik Bizkaira itzuli zenean egoera honelakoa zen: • Orduko euskal literatura bizirik baldin bazen, euskara idatzia, lege liburu batzuetan izan ezik, ez zen XIX. mendean erabili.

• Grafia eta hiztegi estandarrik ez zegoen. Erran dezakegu hurbil izanda ere probintzia batetik bestera ezin genuela elkar ulertu.

• Ulertua izateko batzuek frantsesezko besteek gaztelaniazko hitzak code- switching delakoak beren euskaran tartekatzen zituzten.

(Gaur ere berdin) • Agintari gehienen ezaxola argi zen edo hitza ematen zuten eta ezer ez egiten.

• Emigrante berriek ez zuten sarritan gure berba ikasten.

• Jende aberatsek hamar euskal izen izanda ere ez zuten gure hizkuntzari errespeturik eta ez zuten erabiltzen, horrela “maketoak” baino kaltegarriago bilakatuz. Hortaz Sabino bere bizitzaren azkenean konturatu zen. Gaur lotsagarriago da hotsezko abertzale prentsa gehienak gure hizkuntzari ia beti % 5etik % 20rako lekua baizik ez diona ematen eta beti aberats gehienek ez dutela ikasi nahi eta abertzale batzuk gaztelaniaren alde mintzatu.

Sabino Arana Goiri Larramendiren jarraitzailea Txomin Peillen Karrikaburu EUSKALtzain osoa

98

Sabino Arana Goirik euskararen akatsak garbi ikusi zituen baina alopatia botiga bortitzegia eskaini; egoeraren azterketa aski on batetik abiatuz, Sabinok bere hizkera asmatu zuen eta akats horiekin ahaztu zitzaion tradizio zahar eta aberats gehiegi ez duen hizkuntza batean, gizon batek bere zokotik mintzaira garbitu lezakeela. Europako hizkuntza gehienek bospasei idazlek itzulitako latinezko testu handi batekin hasiz, ondoko idazleek dituzte erabiliz hitzei bizia eman eta horretan hizkuntzalariek lagundu.

Sabinok euskara sakonki jakin gabe, gehienetan gure mintzairan ezagutzen ez zituen hitzen ordaritzat eta latinezko zirelako susmoarekin besteak baztertu eta bereak eman; berba barriak edo izparriak trumilka sartu nahi izan zituen: txadona, urrutizkina, izparringia, gabeukatz...

Aitortu behar da hitz bat, nahierara sortzen dela eta metafora ez denean, gauza baten eta hitzaren artean ez dagoela odolezko loturarik.

Sabinoren jende izen asko gorde ditugu: Edurne, Garbiñe, Jasone, Gorka, Gotzon, Kepa eta beste, baita hiztegian ere, eta beren eufoniagatik batzuk ere erabiltzen ditugu. Erran nahi arruntaz kanpo denek ez ulertua izateko edo txantxetan, dakitenek “gaizki eratu” edo itsusi diren hitzak erabiltzen dituztela badakigu. Bestalde, Sabinok hitz zahar batzuei gaztetasuna eman zien.

Badakigu garai batean idazle sabinista garbizaleek, batik bat, itzultzaileek, hitz horiek erabili dituztela, hala nola Olabidek. Aurretik Larramendirekin berdin gertatu zen Egiategi zuberotarrak eta Iztuetak jesuitaren hitz berriak erabili zituztela.

Halere, ordutik gainditu ez dugun eztabaida abiatu zen: euskara garbia ala euskara mordoiloa.

Beste bide bat ere badago euskalki guzietarik hartu hitz zaharrekin altxor bat sortu eta hitz zaharrei beren esan nahia oroitu edo beste esanahi bat eman ingelesek eta alemanek egiten duten bezala (Ibinagabeitia elantxobetar idazlea joera horren alde izan zen eta apur bat ere Orixe).

Gogoratzen naiz lapurtar olerkari batek XIX. mendean sekulako filosofia olerki bat bizitzaz nola gozatu, euskaratik hartu psikologiazko hiztegi batekin eman zuen (ik. “Un poema filosófico en lengua vasca”, Fontes Linguae Vasconum).

Sabino Arana suhiltzaile baldarra izan zen.

Bai, larrialdi batean euskararen petrolio sua urpean ito nahi izan zuen, baina aitor dezagun euskal idazle batzuk eta agintariak ere gure hizkuntzaren garrantzi handiaz hautemanik esnatu zirela. Haren ondotik inork ez zuen osoki Sabinoren hizkuntza ez mintzatu ez osoki idatzi: eragin apur bat izan zuen Zaitegiren idazlanetan, gutxiago Azkuenetan. Denok, ordea, haren eskolako hitz anitz darabilzkigu: aldundi, askatasun, batzoki, Euskadi, idatzi, lehendakari eta abar.

Euskaltzaindiak denbora laburrez bada ere ehunka lagunen artean euskara estandarra abiatu du; halere, hau da hamar aldiz berresan dudana: euskarak latinetik eta berezko zituen atzizkien ordez gaztelaniazkoena sustatu du: -al -iko, eta besteren aurka mintzatu nintzen. Argiago ote da arazo laboralak lanetako arazoak, langileen arazoak arazo laboralak baino. Argiago ote auzi filosofikoak filosofia auziak, filosofiazko auziak baino. Unibertsitario

batzuek uste dute praktiko, utopiko erabiliz besteak baino eskolatuago eta argiago direla.

Hitz mailegatzea beharrezkoa gerta daiteke, hala nola praktika edo ideologia, nahiz bagenuen Iparraldean iharduera. Utopia ez da gure adigaia baina horren praktikan sartu gara. Erdal atzizkiekin hizkuntzaren oreka eta morfologia kalkoz desegiten dugu. Bestalde, kanpotar ospetsuen izenak jatorrizkoa kontuan hartu barik; gaztelania soilean hartzea bide beretik doa.

Euskararen ahultasun hau gure hizkuntza itzultzaile berba izatetik dator. Leheneko apaizek euskarazko hitzik ez zenean edo ezagutzen ez zutenean latinezkoak ahal bezala sartzen zuten.

Sarritan ere, gure hizkuntzaren irakastea ez zutelako hausnartu uste zuten jendeei beste euskalkietan aurkitu altxorrak ez zirela halabeharrez irakatsi behar. Oi! Zein den ederra sakonki ikasi gabe hizkuntza batean idaztea!? Halere, zuberera ulergaitzak euskara batuari hitz batzuk eman dizkio: aholku, erkidego, jesan, zinegotzi.

Gaur, ordea, “hizkuntza herrikoi” bat egin nahiz euskainola eta euskalgaloa perretxikoak bezala garatu zaizkigu.

Badakigu hizkuntza guzietan dialektoak badirela eta jende bakoitzak baduela bere hizkuntza, gero bere etxekoa, baina besteekin harremanetan sartzeko noizbait estandarra behar

Gaur, ordea “hizkuntza herrikoi” bat egin nahiz euskainola eta euskalgaloa perretxikoak bezala garatu zaizkigu. Badakigu hizkuntza guzietan dialektoak badirela eta jende bakoitzak baduela bere hizkuntza, gero bere etxekoa, baina besteekin harremanetan sartzeko noizbait estandarra behar.

Nolanahi ere Sabino Aranaren merezimendu handia izan da azpimarratzea, bere garaian ahulkiago esan zena: Euskaldunon hizkuntza euskara da.

99

Z

enbat aldiz ez dugu entzun, bada, hizkuntza kontuetan gauzak ez direla gehiegi aldatu gure artean. Politikariek, omen, ez dituzte eskura dituzten baliabide guztiak abian jartzen; ez dute, azken batean, zinezko borondaterik gauzak aldatzeko.

Horregatik ez du egin euskarak aurrera.

Hain segur, zenbait gauzatan edo askotan, egin ditugun urratsak ez dira aski izan; puntu anitzetan hanka sartu dugu, eta interes pertsonalek moteldu dituzte gauzak behin baino gehiagotan. Baina, oro har, ezin da ukatu Sabino Aranak bere mintzaldia eman zuenetik anitz gauza aldatu direla, eta gure hizkuntza orduan baino aise hobeki dagoela. Azalekotik hasteko: Aranak erdaraz eman zuen hitzaldia, gaur, egoera berdintsuan (euskararen gaineko eztabaida gune batean, esan nahi dut), nekez gertatuko litzatekeena. Ez dut hemen zehaztuko non egin dugun aurrera, aldizkari honetan parte hartzen dutenen artean bai baitira ni baino zuzenago eta modu egokiagoan mintzatuko direnak horretaz. Aranaren garaian ez zen amesten unibertsitatean arrunta gertatuko zela euskaraz aritzea; ez zen amesten hau bezalako mintegi bat antolatu eta ondoren aldizkari batean argitaratuko zirela lanak euskaraz normaltasun osoz; ez zen amesten idazleak, musikariak, itzultzaileak, kulturagileak... euskaraz arituko zirela zerbait arraroa egiten ari zirela pentsatu gabe; ortografia komuna nahi zuen Aranak, eta urteak pasatu baziren ere berak hori aldarrikatzen zuen hartatik, badugu orain ortografia bat denok baliatzen duguna; ez zekien Aranak telebista bat zer zen, baina jakin balu ere ez zitzaion buruan sartuko japoniar bat ederki ikusiko genuela hizketan euskaraz pantaila txiki horretan; ezingo zukeen irudikatu diputaziora joan eta idazkiak euskaraz uzteko aukera izan zitekeenik ere; ez zitzaion burutik pasatuko irakasleak kontratatzekotan, euskaraz zekitenak bakarrik kontratatuko zirela. Gertatu diren gauza anitz amets hutsak ziren. Edo ez ziren amets izatera ere iristen. Jauzia ikaragarria izan da.

Gauzak ez dira sobera aldatu PELLO SALABURU euskaltzain osoa eta ehuko IRAKAslea

100

Nahiago dut, hortaz, alde horiek azpimarratu beharrean euskararen munduan ikusten ditudan goibel batzuetan pausatu begiak.

Honako hauek dira, batez ere: 1) Ez dago gure artean euskaldun elebakarrekorik. Ez dakit ona edo txarra den (lehentasun bakarra hizkuntza mantentzea baldin bada ez da ona, jakina, baina badut uste beste lehentasun batzuk ere baditugula). Konstatazioa da, ez besterik, horrek errealitatearen beste alderdi bat, lehen ez bezalakoa, agerian uzten baitu. Euskaldun elebakarrik ez denez, eta ingurutik indar handia egiten duten hizkuntzek inguratzen gaituztenez, lehenago familian gertatzen zen hizkuntzaren transmisio bakar eta indartsu hura hautsi egin da. Hautsi da, umeari anitzetan hizkuntza bat baino gehiago transmititzen zaiolako (dela familian, eskolan edo hedabideetan). Baina transmisio hauste

Zergatik gertatzen da euskaldun batzuk elkartu eta erdaraz aritzea: euskarak haiengan indar nahikorik ez duelako? Euskara maite ez dutelako? Euskara arrotz sentitzen dutelako? Garai bateko militantismoa galdu da aspaldi. Datu hau biziki interesgarria gerta daiteke hurrengo urteetako garapena ikusteko

Datu hau biziki interesgarria gerta daiteke hurrengo urteetako garapena ikusteko. Gure begiak itxi ditzakegu, eta hori egoera soziolinguistikoagatik dela esan (eta ez dut nik ukatuko horrek ere ez duela zerikusirik), edo euskara batua ez delako euskalkiak bezain indartsua (hau ergelkeria bat da), baina badut beldur hemen, Axularrek zioen gisan, euskaldunok ez ote garen errudun, eta ez euskara.

Esan ohi da euskararekin aurrera egitekotan, hiru gauza behar ditugula, eta ezin duela batek ere huts egin: dirua, legeria eta norberaren borondatea euskaraz aritzeko. Dirua ikusten dut. Legeria ere badugu. Jakina, diru eta lege gehiago ere izaten ahal ditugu, baina ez dut uste norbaitek zerbait euskaraz ez irakurtzeko kontuak zerikusirik duenik horrekin.

Behar dugun hirugarren zer horrek sortzen du nire baitan galdera: badugu borondaterik? Eta galderari erantzuna emateak sortzen dit beldurra.

horrek eragina du gure hizkuntzaren ereduan eta hizkuntzaren erabileran ere.

2) Hizkuntza aldatzen ari da. Beste konstatazio bat. Ez ona ez txarra nahitaez. Hizkuntza guztiak aldatzen dira (aski da Aranaren erdara loredun hori gaurko erdararekin erkatzea).

Niri kosta egiten zait “anitza”, “delegaritza”, “emendakin” edo “errentagarritasunaren baitan” bezalako exotismoak irenstea, edo beste mota bateko ostikoak hain modu naturalean onartzea, baina kontuak diren bezalakoak dira. Jakitun izan behar dugu, hori bai.

3) Hiztun anitzek ahulezia handia dute hizkuntzarekin. Edo ahuleziarik ez badute, ez zaie batere interesgarri egiten hizkuntza, ikusten denez. Ez da haientzat erakargarria.

Honek aise gehiago kezkatzen nau. Zergatik gertatzen da euskaldun batzuk elkartu eta erdaraz aritzea: euskarak haiengan indar nahikorik ez duelako? Euskara maite ez dutelako? Euskara arrotz sentitzen dutelako?

Garai bateko militantismoa galdu da aspaldi.

101

H

itz ederrak eta zentzuz beteak entzun zituzten Hendaiako biltzarrean bilduek Sabino Arana Goiriren ahotik 1901eko irailaren 16an. Nire harridurarako, egia esanda, zeren beste zaletasun batzuetan ibilki ez bainaiz, antza, behar beste S edo zaletu. Aitortu behar, bada, ehun urte pasatxo haren hitzek ez dutela ez zentzua, ez hein batean gaurkotasuna ere galdu. Arana Goirik bertan aletutako urratsak, kostata bada ere, egin izan ditu euskarak era batera edo bestera: gehiago dakigu haren historiaz eta bilakabideaz, lan itzela egin da haren gramatika lantzen eta haren lexikoa biltzen eta eguneratzen, ortografia aspaldixko batu zen —bere proposamen ausartetako batzuk onarturik batu ere—, eskolan sartua da (ia) non-nahi, administrazioan lan egiteko (ia) ezinbestekoa da Euskadin, literatura eta zientzia-alorrak oro euskaraz lantzen dira, elebiduntasun garatu samar batek estaltzen ditu gure hiri eta herrietako paisaiak...

Hitzaldi hartan, Arana Goirik bi eskakizun nahitaezkotzat jo zituen euskarak bizirik iraungo bazuen: Euskal Herrian bizitzeko ezinbesteko bihurtzea, eta unean uneko gizarteak eskatzen dituenetan jarduteko egokitzea. Esan liteke bigarrena aski lortua dugula, goragoko adibideak lekuko. Lehenean dugu erronka, ostera, gaur egun ere, eta ez dago erronka handiagorik. Ezinbestekoa ote euskara Euskal Herrian bizitzeko gaur? Ezetz borobil batez erantzungo duzu, irakurle, jakina, eguneroko kontua baitugu eragozpenak aurkitzea, ia edonon, euskaraz bizitzeko.

Borondatez gara euskal hiztun euskaldunok euskal herri gehienetan, ez beharrez.

Badira, ordea, behartuta euskal hiztun bihurtu den gizatalde handi xamar bi —pozik ala ez, hori besterik da—: batetik, gehienetan halako edo holako lana lortzeko euskara ikasi behar izan duten helduak eta, bestetik, txikitatik eskolan euskara ikasi eta euskaraz ikasi behar izan duten ume eta gazteak. Batean zein bestean diru publikoa erruz inbertitu da, eta ezin esan daiteke inbertsioa ez denik onuragarri izan, zeren eta bi gizatalde horiek —eta ez bestek— aldarazi baitute bat-batean euskal hiztunen kopuruaren beheranzko joera aspaldikoa.

EUSKARAK GU ERE BEHAR

BLANCA URGELL euskaltzain urgazlea eta ehuko irakaslea

102

Alabaina, euskaraz dakitenek gora egin dute, baina erabiltzen dutenek ez. Gure umeek erdaraz dihardute jolastokian eta kalean, eta adin batetik aurrera baita etxean ere; senar-emazte gazteek, biek euskara ikasi duten arren, elkarri erdaraz egingo diote, eta euskara haurrekin bakarrik erabiliko; batzuek ez bat eta ez bi erdarara joko dute solasaren erdian, berriz itzultzeko asmorik gabe; non zauden eta horren arabera ez zaizu burutik ere pasatuko dendan edo bulegoan sartu eta euskaraz hastea... Nola aldatu joera horiek? Nola zabaldu

Asko gara euskaldun domina jaiotzez oparitu ez zaigunok, kopetaren izerdiarekin irabazi dugunok. Beste garai batean, bidenabar esanda, Sabinok berak egin bezala. Gehiago eta gehiago izango gara, dena ondo bidean, eta gure ahaleginari esker, Euskal Herria euskaldunduz doa, eta gure seme-alabenganako transmisioari esker, beharbada euskarak aurrera egingo du

seme-alabenganako transmisioari esker, beharbada euskarak aurrera egingo duela. Eta euskara aldatuko dela, eta euskalki berriak agertuko direla euskara batuaren kumetxo, artean, suerte pixka batekin, arabera ezagutzera helduko naizelarik.

Beraz, bada garaia onartuak izan gaitezen hautatuen baltsan, “arabarra eta, euskalduna al zara?” galdetu ez dakigun, onar dadin gure euskara den bezalakoa, guk inoiz ere izango ez dugun sena sakralizatu gabe, nahigabe baina ezinbestean euskararen arimari eragingo dizkiogun aldaketengatik soinekoak gehiegi urratu gabe. Agian, horrela, gutako minbera eta uzkurrenak ere gehiagotan ausartuko dira euskaraz egitera.

Euskarak gu denok ere behar gaitu. Gu, batez ere.

euskararen erabilera? Nork dauka giltza? Nork makila magikoa? Nork Asterixen edabea? Nork santu-santa guztien bitartekotza lortzeko otoitza?

Nik ez dakit. Badakit —eta badakizu zuk, irakurle— euskaren alde egiten dugun metro bakoitzeko erdarek ehun eta are mila metro gehiago korritzen dituztela. Eta badakit —eta zuk ere, beharbada— “euskara bizi dadin, indartu dadin eta bere lurrean zabaldu dadin” (Aranaren hitzak dira), euskara etxetik kanpo ikasi duten hiztunetan eta haien ondorengoetan dagoela gakoa. Oraindik ere, izen hoberik ezean, “euskaldun berri” deitzen ditugunetan.

Sabino Arana Fundazioak eskaini didan aukera hau —biziki eskertzen diodana— baliatu nahi dut ozen eta harro esateko asko garela euskaldun domina jaiotzez oparitu ez zaigunok, baizik eta kopetaren izerdiarekin irabazi dugula.

Beste garai batean, bidenabar esanda, Sabinok berak egin bezala. Gehiago eta gehiago izango garela, dena ondo bidean, eta gure ahaleginari esker, Euskal Herria euskaldunduz doala, eta gure

103

C

uando Sabino Arana escribió el discurso que pronunció en 1901 en el Congreso de Hendaia, formuló una serie de principios que aún hoy en día constituyen el eje de cualquier proceso de actualización de una lengua, especialmente si se encuentra en situación minoritaria y/o minorizada como el euskera. Esos principios tienen en sus palabras una formulación clarificadora de lo que cabe hacer: Ahora bien, señores: para que el euzkera se levante y viva son indispensables a la vez dos cosas: hacerlo necesario para la vida, en grande o en pequeño círculo, dentro de su propia tierra, y hacerlo apto de satisfacer esas mismas necesidades.

La cuestión era básica en aquel momento para la determinación de los quehaceres de una futura institución que se preocupase por la vida del euskera, desde la perspectiva no solo lingüística, sino también social, y que simultanease su trabajo en los dos aspectos necesarios para la renovación del espacio social que correspondía al euskera.

Aquella formulación que en su día efectuó Sabino Arana en ese texto fue recogida, casi dos décadas después, en 1918, cuando en un proceso no exento de dificultades, se logró la creación de la Academia de la Lengua Vasca – Euskaltzaindia. En aquel primer momento fueron dos las posturas que se suscitaron entre los que promovían la creación de la Academia. Así, uno de los promotores de la iniciativa y miembro de la Diputación Foral de Bizkaia, Elgezabal, propuso que fueran dos las instituciones que se creasen, una la lingüística y otra la relativa a la conservación del euskera. Triunfó finalmente la tesis de los que, como Eleizalde, pensaban que dentro de la misma institución cabía la posibilidad de dos secciones: Todos conocen á hombres que se interesan por la ciencia pura de la lingüística, sin pensar por nada en cuestiones de orden público: estos hombres son los que tienen preparado el espíritu para esta labor. Los demás, los apóstoles, los que no consideran la lingüística como un fin en sí misma, los que la consideran como un medio práctico (entre ellos estoy yo), son los que se encargarán de la labor que corresponde á la Sección B.

Lengua vasca y sociedad, un siglo después (1901-2015) ANDRES URRUTIA Presidente de EUSKAltzaindia

104

En consecuencia, la Academia recién creada (1918-1919) estableció dentro de su programa fundacional tanto el objetivo de la unificación de la lengua (lo que hoy llamaríamos la normativización del corpus), como su extensión social (la normalización de su status).

Para su desarrollo se dedicó a la primera tarea la Sección de Investigación (Iker Saila) y a la segunda, la Sección de Fomento (Jagon Saila).

Hoy, casi cien años después, aquel programa inicial se está desarrollando de forma continua. Existe una lengua unificada, y la difusión de su uso, sobre todo en funciones que le eran ajenas e insospechadas en su momento, es una realidad, a pesar de que en el mecanismo de transmisión familiar y social

Tras todos estos años seguimos, no obstante, con una honda preocupación por el uso y la utilización de la lengua vasca, a pesar de haber cambiado radicalmente el escenario en relación al que Sabino Arana recogía en su discurso (piénsese v. gr. en la oficialidad de la lengua en algunos de los territorios donde es utilizada, el nuevo marco europeo para las lenguas). La profesionalización de muchos de esos nuevos ámbitos de la lengua vasca, tales como la enseñanza, la administración o las nuevas tecnologías, no ha sido capaz, aun hoy, de resolver los problemas que presenta su supervivencia en los albores del siglo XXI.

se haya perdido cierta vitalidad, perdida que aparece mitigada por el creciente número de personas que acceden a su aprendizaje.

Tras todos estos años seguimos, no obstante, con una honda preocupación por el uso y la utilización de la lengua vasca, a pesar de haber cambiado radicalmente el escenario en relación al que Sabino Arana recogía en su discurso (piénsese v. gr. en la oficialidad de la lengua en algunos de los territorios donde es utilizada, el nuevo marco europeo para las lenguas). La profesionalización de muchos de esos nuevos ámbitos de la lengua vasca, tales como la enseñanza, la administración o las nuevas tecnologías, no ha sido capaz, aun hoy, de resolver los problemas que presenta su supervivencia en los albores del siglo XXI.

Durante estos últimos años se ha confiado en soluciones que pasan por las subvenciones y las campañas abiertas a la sociedad, que tratan de interesar a amplios sectores de la misma en el tema, generando un nuevo discurso en torno al euskera, que lejos de imposiciones, busque adhesiones a un elemento que forma parte de la personalidad y del patrimonio cultural del país.

En el fondo, sin embargo, se sigue en aquella dicotomía que planteaba Sabino Arana en su discurso de 1901, porque es necesario entender dos cosas importantes: la primera es que la adecuación

Sabino Arana supo captar estas realidades en su momento y optó por que la propia sociedad civil fuese capaz de crear instituciones que encauzasen la preocupación por la lengua y ofreciesen soluciones válidas. Nuestra labor es hoy continuar con el trabajo de aquellas instituciones y adaptarlas al cambiante día a día de la sociedad vasca, logrando así hacer que sean útiles y beneficiosas para esta

de la lengua a las necesidades de la sociedad en cada tiempo y lugar es un proceso constante, que requiere una atención señalada a la propia realidad lingüística, cambiante por naturaleza; la segunda es que la utilización de la lengua en la sociedad va en función de las características también cambiantes, que esa sociedad presenta en cada momento de su historia.

Sabino Arana supo captar estas realidades en su momento y optó por que la propia sociedad civil fuese capaz de crear instituciones que encauzasen la preocupación por la lengua y ofreciesen soluciones válidas. Nuestra labor es hoy continuar con el trabajo de aquellas instituciones y adaptarlas al cambiante día a día de la sociedad vasca, logrando así hacer que sean útiles y beneficiosas para esta.

105

Expertos en cooperación internacional para el desarrollo analizan en Sabino Arana Fundazioa las nuevas tendencias en cooperación

Enrique Ganuza, economista y ex-funcionario del Gobierno de Suecia y de las Naciones Unidas en el marco del Programa de las Naciones Unidas para el Desarrollo (PNUD), y el responsable del Programa ART del PNUD, Francesco Bicciato, participaron el 13 de marzo, junto a medio centenar de expertos en cooperación internacional, en un seminario organizado por la Fundación, en colaboración con la Agencia Vasca de Cooperación para el Desarrollo, en el que analizaron las nuevas tendencias en cooperación.

Esta fue la tercera edición de las Jornadas “Cambio de paradigma de la Cooperación Internacional para el Desarrollo”, que organizan Sabino Arana Fundazioa y la Agencia Vasca de Cooperación para el Desarrollo con el objetivo de ir avanzando en el conocimiento de las principales tendencias de los flujos de cooperación internacional en el nuevo contexto mundial.

Junto a Bicciato y Ganuza, en la jornada participaron, entre otros, Paul Ortega, director de la Agencia Vasca de Cooperación para el Desarrollo del Gobierno vasco; Ruper Ormaza, presidente de UNESCO Etxea; Marcelle Mardon, arquitecta y cooperante Euskadi-África; Rafael Ferrer, presidente de la Asociación Zabalketa; Elsa Fuente, coordinadora de UNICEF País Vasco; Bernardo García, director de Anesvad; Eneko Gerrikabeitia, director general de la Fundación Mundubat; Iñigo Iriarte, director de la Fundación Goicouria; Arantza Acha, directora de UNESCO Etxea; Teresa Querejazu, presidenta de la Fundación Etorkintza; y Juan Carlos Vazquez, director de KCD.

106

Homenaje a los batallones “Gernika” y “Libertad” en Pointe de Grave (Côte 40, Soulac Sur Mer y Rétaud)

Varios centenares de familiares y amigos de los gudaris del Batallón “Gernika” que tomaron parte, junto a los anarquistas catalanes y españoles del “Libertad” y otras unidades formadas por somalíes, magrebíes y franceses, en la batalla de Pointe de Grave, al final de la II Guerra Mundial, acompañamos a Francisco Pérez Luzarreta, gudari superviviente, en el homenaje que les rendimos en la denominada cota 40 de Vendays-Montalivet (Aquitania) el 18 de abril.

El lehendakari del Gobierno vasco, Iñigo Urkullu, y el presidente del Consejo de Aquitania, Alain Rousset, presidieron el acto al que también

asistieron diferentes autoridades de las instituciones vascas y aquitanas.

Posteriormente, nos trasladamos a la playa de Soulac-sur-Mer para participar en un acto más íntimo, donde Francisco Paco Pérez Luzarreta realizó una ofrenda floral en el monumento erigido en memoria de todos los caídos y donde están incluidos los nombres de los cinco gudaris vascos. Con una visita guiada por los bunkeer que liberaron los gudaris vascos finalizó la jornada del sábado.

El domingo, 19, acudimos al cementerio nacional de Rétaud, donde se encuentran enterrados los cinco gudaris, para realizar una nueva ofrenda floral.

107

Marc Guerrero i Tarragó: “Europa ha de dar una respuesta adecuada al despertar de las naciones” Bajo el título “El despertar de las naciones, las regiones y las minorías culturales en Europa. La Unión Europea como solución”, alrededor de cuarenta catedráticos de Derecho Europeo, letrados, magistrados, analistas políticos, europarlamentarios, etc. participaron en este seminario organizado por Sabino Arana Fundazioa y el Instituto de Demócratas Europeos (IED) con el objetivo de analizar la situación actual de las diferentes realidades nacionales en el proceso de construcción europea.

“Europa vive un momento transcendental de su historia. La era global en la que estamos inmersos nos trae cambios que hasta hace pocos días no podíamos ni siquiera imaginar”, afirmó en la conferencia inaugural de esta jornada el europarlamentario catalán y vicepresidente del Partido l’Alianza de los Liberales y Demócratas por Europa (ALDE party), Marc Guerrero i Tarragó.

Tras asegurar que “es en este entorno donde nos jugamos nuestro futuro” Marc Guerrero recalcó que entre todos hemos contribuido a la creación de lo que representa hoy en día Europa y que “sólo

unidos podemos superar el gran reto que supone la globalización”. Para ello, afirmó el vicepresidente de ALDE, “es necesario reinventarnos”.

El encuentro reunió a cerca de cuarenta expertos, entre catedráticos de Derecho Europeo, abogados, magistrados, políticos, etc., entre ellos, el presidente del EBB de EAJ-PNV y vicepresidente del Partido Demócrata Europeo (PDE-EDP), Andoni Ortuzar; la coordinadora del IED, Flaminia Baffigo; la europarlamentaria, Izaskun Bilbao Barandica; el doctor en Derecho y profesor en la Universitat Rovira i Virgili, Jaume Renyer; el doctor en Derecho y profesor de Derecho Ambiental y Administrativo de la UPV/EHU y de Derecho Público de la Universidad de Deusto, Xabier Ezeizabarrena; Johan Häggman, quien acumula más de 14 años de experiencia en la promoción de lenguas minoritarias y asesorando a la Unión Europea sobre política lingüística; Vicent Climent-Ferrando, asesor político de la Red Europea de Políticas Lingüísticas y profesor en la Universidad Pompeu Fabra; y el miembro del Consejo de Dirección del IED, Mikel Antón.

Representantes de la resistencia antinazi y antiestalinista visitan Sabino Arana Fundazioa Representantes de la Fundación Histórica Tadeusz Kosciuszki, integrada por hombres y mujeres que trabajaron en la resistencia polaca frente al nazismo y al estalinismo y que hoy día lo hacen en el campo de la memoria histórica, visitaron Sabino Arana Fundazioa el pasado 27 de julio en el marco de los encuentros que la delegación polaca mantuvo en esas fechas con diferentes instituciones vascas.

Tomas Otrebski y Robert Springwald, presidente y vicepresidente de la fundación centroeuropea, acompañados por el responsable de la Asociación Pro Tradición y Cultura Europea (APTC), Enrique Villamor y Soraluce, y el representante de

108

esta asociación en Euskadi, Eduardo Ocampo, realizaron en Sabino Arana Fundazioa una parada en su gira con la intención de estrechar lazos de colaboración.

Este tipo de encuentros, según admitieron los representantes polacos, persiguen “poner en marcha proyectos de intercambio con la Fundación Tadeusz Kosciuszki y el Museo Armia Krajova de Krakovia, instituciones culturales de mucho peso en Polonia en el campo de la memoria histórica.

Todo ello, en el marco de una inequívoca apuesta por el diálogo, la reconciliación de los pueblos y el fomento de la tolerancia entre las generaciones más jóvenes”.

Memoria Historikoaren inguruko II. jardunaldiak: “EAJ-PNV eta Euskadiko historia: klandestinitatea, lehen Aberri Egunak eta militantzia EGIn” Fede Bergaretxek, Euskadi barruko Erresistentziaren Kontseilu Nazionaleko presidenteak; Elixabete Bizkarralegorrak, Ikasle Abertzale Batza (ELA-STV) erakundeko kideak; eta Emilio Mardarasek, diktadura sasoiko azken erbesteratu jeltzaleak, parte hartu zuten joan den martxoaren 5ean Memoria Historikoaren II. jardunaldietan. EGIk eta Helduak Elkarteak antolatu zituzten jardunaldiok, Sabino Arana Fundazioarekin elkarlanean.

Jardunaldi horien helburu nagusia iraganari begiratzea da gure nagusien lekukotasunak eta

euren bizipenak direla medio, frankismoaren aurkako Erresistentziaren garaian, zuzeneko protagonistak izan zirelako arlo askotan: EGIko militanteak izan ziren, klandestinitatean bizi izan ziren, diktadura garaiko lehen Aberri Egunak antolatzen parte hartu zuten… Horiek guztiek aukera aparta ematen digute oraina ulertzeko eta etorkizunerantz baikortasunez begiratzeko. EAJ-PNV alderdiaren eta Euskadiren gaineko memoria historikoa lantzeko ekimen biribila.

“Britainia Handiko seme-alabak. Erresuma Batuari buruzko gogoeta” hitzaldia, Alberto Letona idazle eta kazetariaren eskutik Alberto Letona idazle eta kazetariak bi urte eman ditu Eskozian bizi izaten eta beste bi Ingalaterran. Bere esperientzian oinarri harturik, hitzaldia eskaini zigun apirilaren 23an eta, bertan, britainiarren zakuan ondoen gordetako sekretuetako batzuk jakinarazi zizkigun: gizarte-mailak, askotariko nortasun nazionalak, hezkuntza, erlijioa, hedabideak, euren grina aitorgarriak eta beste.

Alberto Letona komunikazio-aditua da eta ondo baino hobeto ezagutzen ditu Britainia Handiko Erresuma Batua osatzen duten herriak. Bertan jaiotako emakume batekin ezkonduta dagoela, azken lau urte hauetan Letonak Euskadin gertatu direnen inguruko informazioa ere zabaldu du han BBC hedabideko mikrofonoetatik.

109

“Euskara eta gaztelaniaren jatorria: ideologia eta filologia”, Juan Carlos Moreno Cabreraren eskutik Madrilgo hizkuntzalari eta “Errores y horrores del españolismo lingüístico. Cinco vocales para conquistar el mundo” izenburuko liburuaren egile Juan Carlos Moreno Cabrerak eskainitako hitzaldian, euskal hizkuntzaren inguruko teoria batzuk azaldu zizkigun. Besteak beste, argitu zigun euskara “Donemiliagako glosetan” agertu zelarik, espainolismo linguistikoa espainiera ere glosa horietan “kokatzen” ahalegindu zela, euskararekin harremanetan jarri eta gaztelaniaren antzinatasunaz harro agertzeko.

Beste teoria baten arabera, Moreno Cabreraren esanetan, euskarak eragina izan zuen gaztelaniaren

Artxandape Ikastolako neskamutilek Museoen Nazioarteko Eguna ospatu zuten Goaz Museum - Euskal Abertzaletasunaren Museoan Artxandape Ikastolako Lehen Hezkuntzako laugarren mailatik seigarren mailara arteko berrogeita hamar bat ikaslek ospatu zuten maiatzaren 18a, hots, Museoen Nazioarteko Eguna, Sabino Arana Fundazioaren Goaz Museum - Euskal Abertzaletasunaren Museoan. Bisitaldian, ikasleek

110

egituran eta, horrela, beste hiztun batzuek errazago ikasteko moduko hizkuntza bilakatu zen.

Moreno Cabrerak ia hogei liburu eta 100 artikulutik gora idatzi ditu aldizkari eta egile askoren arteko argitalpenetan. Egile hau bereziki nabarmentzen da oso kritikoa delako Espainiako nazionalismoari lotutako ideologia eta mitoen aurrean, eta hizkuntza gutxiagotuen alde egiten duelako, besteak beste, euskararen alde. Iaz, 2014. urtean, Ramón Llull saria jaso zuen hizkuntza guzti-guztien arteko berdintasuna eta duintasuna aldarrikatzeko egin zituen ekarpen akademikoengatik.

ganbera ilunaren esperimentua egin zuten Nai Gallego argazkilariaren eskutik.

Etxeko gaiak erabiliz (kartoizko kutxa birziklagarria, paper begetala, lupa bat…) neska-mutilek ohiturazko argazki-makinen printzipioetako bat aztertu zuten: leku argitsu batean dagoen argia zulo txiki batetik barrena eremu ilun batean sartzen denean, sortutako irudia alderantziz agertzen da.

Artista txikiak harri eta zur geratu ziren mundua iruntzitara ikusita. Segurutik, batek baino gehiagok ikertzen jarraitu nahi izango du eta gehiago jakin gura izango du argazkilaritzaren mundu zoragarriaz.

VIII Diálogos de Bilbao. Europa-América Latina “Democracia, soberanía, globalización y comunidad.

Cambios transformadores y nuevos escenarios” La octava edición de los “Diálogos de Bilbao.

Europa-América Latina”, que organizan anualmente Sabino Arana Fundazioa y el Partido Demócrata Europeo (PDE-EDP), se ha centrado este año en el análisis de cuatro poliédricos términos: democracia, soberanía, globalización y comunidad.

Durante más de nueve horas de ponencias y debates, entre el lunes, 28, y martes, 29 de septiembre, políticos latinoamericanos y europeos, catedráticos y expertos en diferentes materias debatieron y reflexionaron sobre los cambios y los nuevos escenarios que en pleno siglo XXI se están produciendo en ambas comunidades.

En este sentido, se constató que Europa corría el peligro de colocarse en el vértice entre la globalización y la soberanía nacional, es decir, allí donde podían llegar a triunfar las instituciones “contramayoritarias”, estas son, aquellas que no son elegidas, pero deciden. También se planteó el riesgo de “la constitucionalización de las medidas económicas”, porque podían llegar a coartar gran parte de lo que podían hacer los gobiernos. Los expertos avisaron también del peligro de caminar hacia un “despotismo blando”, ya que en la medida en que se garantice un cierto bienestar y se permita un ritualismo en los procesos democráticos, las grandes decisiones iban a acabar eludiéndose del ámbito democrático. “Y es frente a esto por lo que surgen nuevos sujetos emergentes o partidos emergentes”, afirmaron.

Por último, se abordó también el ámbito de la comunidad, en la que, según los expertos “debe surgir una hospitalidad universal y de carácter obligatorio”.

112

Estos “VIII Diálogos de Bilbao. Europa-América Latina”, coordinados por Xabier Aierdi, contaron con la participación, entre otros, de István Hegedüs, presidente del Magyarországi Európa Társaság (Hungría); Victor Maldonado, ex-secretario general del Partido Demócrata Cristiano de Chile y asesor senior del ministro de Interior; Daniel Innerarity, catedrático de Filosofía Política y Social, investigador “Ikerbasque” la UPV-EHU y director de Globernance; Vilmar Rocha, secretario de Medio Ambiente, Recursos Hídricos, Infraestructuras, Ciudades y Asuntos Metropolitanos del Estado de Goias (Brasil); Antonio Carámbula, director ejecutivo de Uruguay XXI, agencia de promoción de inversiones de bienes y servicios del Uruguay; Oscar Ensinck, presidente de ACEP– Ministerio de la Producción en la provincia de Buenos Aires (Argentina); Eugenio del Río, político y escritor; Gutenberg Martínez, rector de la Universidad Miguel de Cervantes de Chile y ex-presidente de la Cámara de Diputados, del Partido Demócrata Cristiano de Chile y de la ODCA; Ignacio Sánchez Cuenca, director del Instituto Carlos III-Juan March de Ciencias Sociales de la Universidad Carlos III y profesor de Ciencia Política; María Silvestre, doctora en Ciencias Políticas y Sociología de la Universidad de Deusto; Imanol Zubero, doctor en Sociología y profesor titular en la UPV-EHU; Izaskun Bilbao, eurodiputada; Gurutz Jauregi, catedrático de Derecho Constitucional de la UPV-EHU; y Patxi Lanceros, profesor de Filosofía Política y Teoría de la Cultura en la Universidad de Deusto.

Tiene que haber cielo ¡Que sea aquí en la tierra!

Un día sí, y otro también. Llevamos varias semanas, meses… Un día sí, y otro también. Impactados, emocionados, conmocionados…. por las imágenes de las decenas de miles de refugiados sirios a las puertas de Europa, hoy en los Balcanes. La imagen del cadáver del pequeño Aylan en una playa de las costas del Egeo nos pareció el summum, pero una nueva imagen golpea nuestras conciencias cada mañana. Alambradas, barreras policiales, columnas de miles de refugiados vagando sin destino; el frio, la lluvia, el hambre; la mirada perdida de los más pequeños, el dolor y la determinación para seguir adelante de sus madres, la indignación ya difícilmente contenida de sus padres, ancianos en sillas de ruedas atrapados en el barro… nos interpelan cada mañana. Yo me siento interpelado cada mañana.

No pretendo hacer demagogia. No tengo ninguna solución. No sé muy bien lo que hay que hacer. Pero, cada foto me interpela, cada refugiado me interpela. No sé muy bien cómo se hace eso de solucionar in situ el problema de Siria en el contexto de la geopolítica mundial del 2015 o si abrir las fronteras de par en par puede ser solo pan para hoy. Solo sé que para la libre circulación de capitales pusimos alfombra roja y para las personas alzamos muros y alambradas de espino.

Y sé también que vamos a responder; que cuando los refugiados lleguen a Euskadi vamos a responder, que las instituciones vascas van a responder, que nuestras organizaciones y entidades sociales van a responder, que tú y que yo vamos a responder, que todos a una vamos a responder.

Pero… a pesar de ello, me siento interpelado cada mañana. Somos capaces de enviar una sonda a Marte, de crear robots dotados de inteligencia artificial capaces de emular al ser humano y… no somos capaces, no ya de garantizar una vida digna, ni siquiera de garantizar la vida y la dignidad de millones de personas en el mundo, entre ellos los cientos de miles de refugiados sirios. Es como para no sentirnos muy orgullosos de nosotros mismos como seres humanos.

Soy historiador. Muchas veces me preguntan sobre cuál es mi personaje histórico preferido. Suelo responder que mis padres, mis padres en sí mismos considerados, y mis padres como símbolo de una generación que sufrió el dolor de la guerra, la miseria de la posguerra y cuya razón de vivir fue poder ofrecer a sus hijos una vida mejor. Hoy mis heroínas de la historia son esas madres sirias que con sus hijos en brazos huyeron de una muerte segura en Siria, esas madres sirias que en el corazón de la tragedia miran a sus hijos con ternura en una frágil tienda de un campamento de refugiados, esas madres sirias que solo tienen una razón para vivir: un futuro mejor para sus hijos e hijas.

Tiene que haber cielo para todos los pequeños Aylan. Si no, no sería justo.

No sería justo que, si esos pequeños hubiesen nacido en Euskadi, mañana irían a la escuela, jugarían en el parque y cenarían caliente, y… por haber nacido en Siria su hoy sea el infierno de los Balcanes y su mañana el más oscuro de los túneles. Tiene que haber cielo. ¡Que sea aquí en la tierra!

José Antonio Rodríguez Ranz

114

IBON GOIRI