Hermes 57: Euskarak Tokia Hartu ahal izateko hizkuntza politikaz by Sabino Arana Fundazioa

PENTSAMENDU ETA HISTORIA ALDIZKARIA. REVISTA DE PENSAMIENTO E HISTORIA

NOV. 2017 AZAROA. Nº 57 ZBK. 5€

JASONE AGIRRE • IÑAKI ALEGRIA • JON AIZPURUA • KIKE AMONARRIZ DAVID ANAUT & REBEKA UBERA • BEÑAT ARRABIT • MIKEL ARREGI • IÑAKI ARRUTI • ALBERTO BARANDIARAN • MATHIEU BERGÉ • GARBIÑE BIURRUN SEBASTIEN CASTET • JEAN-BAPTISTE COYOS • MIREN DOBARAN • ANA ESTHER FURUNDARENA • LAURA GARRIDO • ROBERTO GONZÁLEZ DE VIÑASPRE ANDRÉS IÑIGO • IÑAKI IRAZABALBEITIA • MIKEL IRIZAR • LANDER MARTÍNEZ IÑAKI MARTÍNEZ DE LUNA •IGONE MARTÍNEZ DE LUNA •IDOIA MENDIA •GARBIÑE MENDIZABAL • MERTXE MUJIKA • INMA MUÑOA • ANA OLLO • ERRAMUN OSA PATXI SÁEZ • JON SARASUA • ANDRES URRUTIA • JON ZARATE • BINGEN ZUPIRIA

35 142. Ez, ez da Gabonetako loteriarako erosi dudan dezimoaren zenbakia. Beste esanahi bat du zifra honek: 35 artikulugile euskararen egoeraz eta etorkizunaz idatzitako 142 orrialde osatzen dute eskuartean duzun Hermes hau, irakurle. Aste bukaera osoa eman dut orrialde hauek irakurtzen inprimategira eraman aurretik. A ze lana (astuna?)! pentsatzen nuen ekin aurretik. Baina irakurtzen hasi orduko oker nenbilela konturatu nintzen: gustura egon naiz, ikasi egin dut, pentsatu egin dut, gozatu egin dut. Zenbaitetan ere neure buruari esaten nion: dena esanda dago! Eta berriz ere, oker: artikulu bakoitzak zerbait berria ekartzen baitzuen, artikulugile bakoitzak bere ikuspegi pertsonala eransten baitzuen. Pena merezi izan du!, pentsatu nuen bukatutakoan. Mila metafora eta alegoritan laburbildu dituzte bere hausnarketak egileek: itsasontzia-portua-itsasoratzea, errotonda-bidegurutzea, autoa-martxa aldaketa, botila erdi hutsik-botila erdi beteta, iturria-ur berria, zumetzak-saskia, David-Goliat, bihotza-ezpainak, gazi-gozoa… Baina, irudi guzti horien atzean, aitormen bera, kezka bera, nahimen bera: Euskara atzo, gaur… eta bihar?

EDITA: SABINO ARANA FUNDAZIOA. MANDOBIDE, 6-3º. 48007 BILBAO. T: 94 405 64 50 idazkarit za@sabinoarana.org www.sabinoarana.org DIRECTOR: JOSÉ ANTONIO RODRÍGUEZ RANZ. COORDINADORA DE EDICIÓN: OLGA SÁEZ. OBRA GRÁFICA: ZALOA IPIÑA. DISEÑO: LGRTM. IMPRIME: FLASH IMPRESIÓN. D.L.: BI-986-01. ISSN: 1578-0058

ERRAMUN OSA BINGEN ZUPIRIA ANA OLLO MATHIEU BERGÉ ANDRES URRUTIA JON AIZPURUA

4 6 14 18 26 30

JASONE AGIRRE IÑAKI ALEGRIA KIKE AMONARRIZ DAVID ANAUT & REBEKA UBERA BEÑAT ARRABIT MIKEL ARREGI IÑAKI ARRUTI ALBERTO BARANDIARAN GARBIÑE BIURRUN SEBASTIEN CASTET JEAN-BAPTISTE COYOS MIREN DOBARAN ANA ESTHER FURUNDARENA LAURA GARRIDO ROBERTO GONZÁLEZ DE VIÑASPRE ANDRÉS IÑIGO IÑAKI IRAZABALBEITIA MIKEL IRIZAR LANDER MARTÍNEZ IÑAKI MARTÍNEZ DE LUNA IGONE MARTÍNEZ DE LUNA IDOIA MENDIA GARBIÑE MENDIZABAL MERTXE MUJIKA INMA MUÑOA PATXI SÁEZ JON SARASUA JON ZARATE

34 38 42 46 52 54 60 64 68 72 74 78 82 86 88 92 96 100 104 108 112 116 118 122 126 130 134 138

APUNTE DIRECTOR

142

EUSKALTZAIN URGAZLEA ETA EUSKALTZAINDIKO IDAZKARIORDEA

ERRAMUN OSA “Ezin fida daiteke -zenbaitek, areago erosokeriaz beste ezertaz baino, egiten duen bezaladekretuaren ondorio miresgarrietan, ezta ofizialkidetasun nahiz ofizialtasunezko aitorpenetan ere. Gure herriak herri artean bere tokia behar duen bezala, hizkunt zak ere berea aurkitu behar du hizkunt za artean: handikeriazko menturarik gabe, iraupena eta hazkunt za segurtat zeko behar adinako tokia (...)” “Hizkunt za ez da hor goian bi hegalez airean dabilen espiritu mehea (hot s, gorput zik ez duen sistema baten eskema soila), baizik eta hemen behean, gizatalde batean, oinak landaturik dituen zer bizi eta sendo bat: gizartean bizi da, hiztunengan; hiztunak ditu jasaile, hiztunek bizi dute (...)” Koldo Mit xelena

uskara biziberrit zeko asmoz, pasa den mendeko laurogeigarren hamarkadan abian jarritako hizkunt za politikak -zehat zago, hizkunt za politikez jardun beharko genuke, desberdinak izan baitira euskararen lurraldeetan abian egon direnak- onenak eman dituela, ziklo bat amaitu dela, euskararen berreskurapena indarberrit zeko paradigma aldat zea komeni dela, duela zenbait urte aurreikusi ez genituen gertaera eta egoera berriak bizi ditugula -biziberrit zea bera galgat zen dutenak- eta abar gero eta maizago azalt zen dira nonahi eta nolanahi. Iraganean ez bezala, egun ditugun kezka horiek ez dira euskara gainbehera ant zematen dugulako, indarberrit zea motelt zen ari den susmoa zabalt zen ari delako baizik. Garai batean, ia dena eginkizun zegoenean, elebidunen kopurua haztea, bai eta erabileraeremuak irabaztea are “errazagoa” zatekeen. Izan ere, hezkunt zan erdarazko irakaskunt zak pisu erabakigarria zuen, administrazioan eta hedabideetan euskararen present zia urria

1~2. BEGIRADAK. ERRAMUN OSA

BEGIRADAK zen eta abar. Egun euskararen egoera ez da homogeneoa euskararen lurralde guztietan, ez eremu administratiboen artean, ez eta eremu administratibo bakoit zeko herri zein eskualde batetik bestera ere. Erabilera-eremuetan ere desberdintasun handiak ant zeman daitezke, hiztunen dent sitatea gorabehera. Irakaskunt zan egin den ahaleginari esker, EAEko gazte gehienak elebidunak dira. Hortik dator, nagusiki, elebidunen kopuruan gertatu den igoera izugarria, duela zenbait urte pent saezina zena... baina, aldi berean, beste fenomeno bat ere gertatu da. Jaiot ze-tasa t xikiagot zearen eta, aldi berean, bizi-it xaropena igot zearen ondorioz, gazte-elebidun berrien pisu demografikoa gero eta t xikiagoa da eta hala izaten segituko du denbora-tarte luze

batean. Euskararen berreskurapena jazokizun urbanoa da... eta herri eta hiri handietan dago euskara egoerarik zailenean, gizarte-bizit zan present zia urria duela. Horrela, gazte elebidunek bi errealitate ant zematen dituzte, batetik, euskara irakaskunt zako hizkunt za nagusia izatea, eta bestea, eskolatik kanpo gaztelaniak duen present zia ia erabatekoa, euskararen erabilera errazten ez duena eta jarreretan eragiten duena. Euskarazko irakaskunt zak Nafarroan eta Ipar Euskal Herrian duen present zia urria kontuan hartuz, gazteen adin-taldeetan elebidunen kopurua hazteko aukerak ugariak dira. Horretarako, ordea, besteak beste, Nafarroan gertaturiko gobernu-aldaketa iraunaraztea ezinbestekoa izango da, bai eta Ipar Euskal Herrian sortu berri den Euskal Elkargoak orain arte egin diren ahaleginak biderkat zea ere... baina EAEn gertat zen ari den fenomenoa eremu horietan ere errepikatuko da, lehenago ala geroago. Horrexegatik, hizkunt za politikarik aurreratuena eramaten ari garenok gogoeta egin behar dugu egun gertat zen ari diren etenei, fenomeno berriei eragingarritasunez erant zun eta biziberrit zea at zera egingo ez duen norabidean jarriko badugu. Sasoi batean, administrazioan euskaraz zekitenak gut xi bat zuk baino ez ziren. Orduan, enplegatu publikoen euskarazko prestakunt zari lehentasuna -horretan asmatu zela irudit zen zait- eman zit zaion, horri gehitu, denboraren joanean, gizartean elebidunen kopuruak gora egin ahala, euskaraz dakitenak askotariko zerbit zuetan ari direla gaur, gau eta egun. Nolanahi ere, horrek ez du ekarri jauzi kualitatibo bat euskararen erabileran. Ait zitik, gaztelaniaz funt zionat zen segit zen dugu, oro har, eta it zulpenak gehiegizko pisua dauka gure herri-erakundeen jardunean. Errealitate soziolinguistikoaren aldaketak sasoi bateko inert ziak mugiaraztera eraman behar gaitu, gero eta ugariagoak izango diren atal elebidunak -nagusiki euskaraz funt zionatuko dutenak- identifikat zera bult zatuz... eta, halakoetan, garrant zi handikoa izango da herri-erakundeetan ari diren arduradun politikoen euskararekiko ezagut za, jarrera, bai eta borondatea ere. Hit z egin dezakegu aisialdiaz, lan-munduaz, askotariko zerbit zuez, errealitate soziolinguistikoa aint zat hart zen ez duten hedabideez, horietako hainbat herri-erakundek bideraturiko publizitateari esker bizi arren... bada garaia

guztiei gizarte erant zukizuna eskat zeko, euskararen biziberrit zea denon ahalegina, ekarria behar duela azpimarrat zeko. Ez gaude sasoi batean baino okerrago. Gure hizkunt za-erkidegoa berrosat zeko ahalegina hazkunde baten kronika da eta, nazioartean miresten eta berariaz aztert zen dena... Eta aukera berriak ditugu, biziberrit zeari bult zada berria, erabakigarria emateko, asmoz eta jakitez jarduten badugu. Hizkunt za-politikaren ardat zak osotasunez aztertu behar ditugu, interakzioan ari diren eremuak kontuan hartuz, gure dent sitate demolinguistiko askotarikoak aukera desberdinak eskaint zen dizkigula eta toki batean abian jart zen eta funt zionat zen duenak, ondoko tokian emait za berberak zertan ekarri ez dituela jakitun... hausnartu behar dugu, bai! Hogeita bost urte barruko euskararen herria, Euskal Herria buruan daukagula. Aukera berriak ditugu. Batetik, euskararen lurraldeetan lanean ari diren herrierakundeak. Gure historian, lehenengo aldia da lankidet zarako horren lurralde zabala irekit zen zaiguna. Aukera hau baliatu behar dugu, ezinbestekoa den pazient ziarekin, erritmoak eta begirunea elkarri gordez. Bestetik, herritarren aldekotasun zabala dago, garai batekoa baino are zabalagoa, hori behar dugu zaindu eta zabaldu, dezakegun neurrian... aitor dezagun jauzi kualitatibo bat emateko aukerak dauzkagula, errealitate demolinguistikoak -tartean, euskaraz nagusiki funt zionat zen duten eremuak zainduz- aukera berriak irekit zen dizkigulako eta herritarren at xikimendua ere badagoelako! Oinak lurrean ausartak izateko garaia irit sia da! Eta... aurrera begira egin beharreko horretan, askotariko irit ziak jaso ditugu Hermes aldizkariaren ale berezi honetan, ekainaren 14an Sabino Arana Fundazioaren egoit zan eginiko mintegia abiapuntut zat duen ale berezi honetan. Beharbada, zenbait zuek desberdint zen gaituen horretan jarriko dute indarra, horri emango diote berebiziko balioa. Nik, ordea, begirada bakoit zean urrat sak egiten segit zeko, euskara biziberrit zen jarrait zeko elementuak ant zematen ditut. Zoru komun delako hori behar dugu eraiki, zimentarri bilakatu euskarak etorkizunean bere tokia aurki dezan hizkunt zen artean, handikeriazko menturarik gabe, iraupena eta hazkunt za segurtat zeko behar adinako tokia. Hala bedi!

2~2. BEGIRADAK. ERRAMUN OSA

EUSKO JAURLARITZAKO KULTURA ETA HIZKUNTZA POLITIKAKO SAILBURUA

BINGEN ZUPIRIA GOROSTIDI E

s fiesta en el barrio. Celebramos nuestra festividad, la Euskal Jaia. La plaza del Funi está llena, los habitantes de Castaños nos hemos echado a la calle y nos disponemos a participar en el concurso de marmitako. Hay gente de todas las edades, matrimonios jóvenes con niños y niñas, otros más maduros con hijos e hijas en edad universitaria y alguna pareja que otra a la que su descendencia ha convertido ya en abuelos. Me acerco al grupo en el que participa nuestra hija, una joven de familia euskaldun que se escolarizó en el colegio público Viuda Epalza y ahora estudia Derecho en la universidad. En su cuadrilla, peleando con la verdura y las patatas, hay otras ocho chicas de 19 años. Son amigas, íntimas, desde que coincidieron en el grupo de dos años de Tívoli. Los padres de todas ellas elegimos el modelo D para su escolarización y ellas se han formado en euskera, lengua en la que completaron el Bachillerato y realizaron la Selectividad. Todas han superado el EGA (ahora, C1). Algunas de ellas han cursado primero de Magisterio y se preparan para formar a las nuevas generaciones en euskera. La lengua familiar de casi todas es el castellano. Sus familias, mayoritariamente castellanoparlantes, en un acto de fe en el sistema educativo vasco, decidieron matricular a sus hijas en el modelo D, en euskera con el castellano como asignatura, y han sufrido lo suyo, porque al no tener un conocimiento suficiente de la lengua vasca no han podido ayudarlas en sus tareas.

1~8. EUSKARA, BIHOTZETIK EZPAINETARA. BINGEN ZUPIRIA GOROSTIDI

EUSKARA, BIHOTZETIK EZPAINETARA He tratado a estas jóvenes desde que eran niñas, siempre les he hablado en euskera y ellas siempre se dirigen a mí en esta lengua. Pero mi hija y sus amigas, sin excepción, son incapaces de hablar entre sí en euskera y se comunican siempre y en cualquier circunstancia en castellano. No me he podido resistir y les he preguntado: “Zer gertatu beharko lit zateke zuen artean euskaraz hit z egin dezazuen? (¿Qué tendría que pasar para que empezarais a hablar en euskera entre vosotras?) Se me han quedado mirando, escondidas tras una sonrisa. Nadie ha dicho nada y hemos pasado a hablar del marmitako que están preparando. Esta anécdota es un buen ejemplo para explicar cuál es la situación del euskera en nuestro barrio, en Bilbao en general, y en la mayor parte de las zonas sociolingüísticas del país, las menos vascófonas, en las que convivimos las tres cuartas partes de los habitantes que poblamos los territorios del euskera.

Son plazas en las que hace treinta años era imposible percibir la existencia del euskera, y en las que ahora el número de personas que se considera vascoparlante ha crecido de forma significativa, principalmente entre los más jóvenes, gracias al sistema educativo. El euskera, algo casi imposible de detectar para la inmensa mayoría de nuestra población en los espacios públicos hasta hace unos pocos lustros, ha pasado a formar parte de nuestro paisaje urbano y, sobre todo, se ha hecho presente en miles de familias no vascoparlantes. Forma parte del acervo lingüístico de la mayoría de nuestros jóvenes y ha entrado con fuerza en las aulas de nuestros colegios, institutos y universidades. Se ha convertido en lengua vehicular de nuestro sistema educativo, algo sin precedentes en nuestra historia, y se ha transformado en una herramienta de comunicación que sus hablantes podemos utilizar, siempre que podamos y queramos, para hacer frente a nuevas situaciones y funciones nunca antes desempeñadas en esta lengua. Antes de seguir, debo admitir que el retrato que he elegido para comenzar este artículo no refleja, afortunadamente, la totalidad de nuestra compleja realidad sociolingüística, pues hay lugares y ámbitos más favorables para el uso y la expansión del euskera, pero creo que sirve como punto de partida para abordar algunos de los retos que tenemos planteados ante el objetivo de fomentar el uso de la lengua vasca.

su competencia lingüística y al uso que hacen del euskera, a sus hábitos y comportamientos relativos a la transmisión del euskera, a la mayor o menor facilidad de expresión en esta lengua, y a las actitudes en favor o en contra de las políticas lingüísticas impulsadas desde las administraciones públicas. Este estudio sociolingüístico se ha venido realizando con periodicidad quinquenal desde 1991, en cada uno de los tres ámbitos administrativos en los que se habla euskera. 25 años después de que se realizara la primera, contamos con una serie ininterrumpida de datos que ofrecen una imagen en perspectiva de cómo nuestra realidad sociolingüística ha evolucionado a lo largo del último cuarto de siglo. Esa visión panorámica nos deja un importante número de datos de todo tipo1, de entre los que me gustaría destacar tres conclusiones: 1. Crecimiento. El número de mayores de 16 años que se considera euskaldun ha crecido de forma importante con respecto a 1991. De acuerdo a los datos de la VI Encuesta Sociolingüística, 751.500 personas se confiesan vascoparlantes en el conjunto de los territorios del euskera, frente a los 528.500 de 1991. El euskera ha ganado, por tanto, 223.000 nuevos hablantes en veinticinco años. Este crecimiento es desigual entre los diferentes territorios, aunque se ha producido de forma general.

1991 – 2016: UNA IMAGEN EN PERSPECTIVA El pasado mes de julio, en compañía de Mathieu Bergé, entonces presidente de la Oficina Pública de la Lengua Vasca, entidad de Iparralde que aglutina los esfuerzos en materia de normalización del euskera de todas las administraciones públicas francesas -Estado, región, departamento y mancomunidad de municipios del País Vasco Norte- y Mikel Arregi, secretario general de Euskarabidea, órgano de la administración foral de Navarra encargado de la política lingüística, presenté un resumen en perspectiva de los resultados que nos ha ofrecido la VI Encuesta Sociolingüística, realizada en 2016. En ella, personas mayores de 16 años contestan a una serie de preguntas relativas a

2. Cambio generacional. El mayor porcentaje de vascoparlantes se encuentra entre 1. https://www.irekia.euskadi.eus/uploads/attachment s/9954/ VI_INK_SOZLG-EH_eus.pdf?1499236557

2~8. EUSKARA, BIHOTZETIK EZPAINETARA. BINGEN ZUPIRIA GOROSTIDI

los grupos de menor edad: más de la mitad de los jóvenes entre 16 y 24 años se declaran vascoparlantes, mientras que en 1991 los mayores porcentajes se concentraban en el grupo de edad de más de 65 años. Este aumento de personas bilingües, con competencia lingüística en euskera y castellano, es consecuencia directa de la euskaldunización del sistema educativo vasco y de la determinación con que las familias han apostado por los modelos lingüísticos educativos que garantizan el conocimiento del euskera.

de siglo, generado, en el caso de la Comunidad Autónoma de Euskadi, por el diseño y la ejecución de políticas lingüísticas públicas que han logrado fomentar el conocimiento del euskera e impulsar su uso, así como normalizar su situación en ámbitos funcionales en los que no lo estaba. Y para ello ha sido determinante el respaldo a esas políticas de una parte importante de la ciudadanía y el compromiso de muchos profesionales y agentes sociales de diferentes ámbitos que se han comprometido en este proceso. Me refiero, por ejemplo, al numeroso grupo de enseñantes que han asumido el reto de su propia euskaldunización, o al de tantos y tantas servidores y servidoras públicos que tras iniciar el aprendizaje del euskera en edad adulta pueden desempeñar hoy su labor también en esta lengua.

FORTALEZAS Y RETOS

3. Respaldo social. Se puede afirmar que uno de los factores que más ha incidido tanto en la expansión del conocimiento del euskera como en el hecho de que este crecimiento se haya producido especialmente entre los más jóvenes es el apoyo social con que las políticas públicas en favor de la normalización del euskera han contado. La VI Encuesta Sociolingüística constata que las actitudes favorables a la promoción del euskera han ido aumentando de manera progresiva y se concretan en un respaldo social mayoritario a las políticas de promoción, en la demanda de modelos educativos que garanticen el aprendizaje del euskera y en la exigencia a las administraciones para que impulsen el uso de la lengua vasca en los servicios públicos. Estas tres conclusiones -crecimiento, rejuvenecimiento y respaldo social- glosan el positivo balance que cabe hacer del proceso de normalización del euskera en el último cuarto

3~8. EUSKARA, BIHOTZETIK EZPAINETARA. BINGEN ZUPIRIA GOROSTIDI

Pero no sería justo que limitáramos el balance de estos 25 años a resaltar las conclusiones positivas que de su análisis se derivan y olvidáramos las dificultades que se constatan y los retos que se nos plantean de cara al futuro. Me atrevería a decir que de cada una de las tres fortalezas destacadas en el positivo balance se proyecta un nuevo reto para los cinco próximos lustros, así como nuevos objetivos sobre cuyo grado de cumplimiento nos irán informando las próximas encuestas sociolingüísticas. a. El euskera necesita más vascoparlantes. Es imprescindible que las instituciones públicas mantengan su esfuerzo para que el número de vascoparlantes siga creciendo, tanto en los grupos de edad más jóvenes, a través del sistema educativo, como entre los adultos, mediante su euskaldunización. Los nuevos y viejos hablantes del euskera necesitan condiciones favorables para poder comunicarse en lengua vasca y ello pasa, en primer lugar, por que encuentren, en todo momento y circunstancia, interlocutores con los que puedan usar el euskera que han adquirido. Este reto solo será posible de cumplir en la medida en

que siga aumentando el número de personas con capacidad para comunicarse en euskera, así como el de interlocutores que entiendan el euskera, aunque no lo hablen, y puedan contribuir, de forma pasiva, a un uso normalizado del euskera en todo tipo de situaciones. b. Es preciso fomentar el uso del euskera. El reto del rejuvenecimiento de los hablantes nos sitúa ante la paradoja, por citar un ejemplo, de las jóvenes que he citado al comienzo de este artículo. Se trata de personas que han aprendido el euskera en las aulas y se han formado en esta lengua, pero no han tenido oportunidad de usarla fuera del horario lectivo, en su tiempo de ocio, con sus familias o en muchas de las actividades que desarrollan y, por tanto, carecen del hábito de comunicarse en euskera entre ellas. Es preciso que en estas nuevas generaciones de vascoparlantes el euskera adquiera nuevas funciones y esté presente, además de en el aula, en las actividades extraescolares, en el deporte o en sus momentos de ocio organizado. Es obligación de las administraciones públicas garantizar que los profesionales que atienden esas actividades tengan la competencia lingüística necesaria para hacerlo también en euskera y cuenten con la tutorización y la preparación necesaria para ejercer su liderazgo con solvencia y de forma natural. En este empeño por fomentar el uso del euskera es también necesario que la lengua vasca vaya ganando nuevos espacios en los servicios ofrecidos por las administraciones públicas a la ciudadanía, en el ámbito sociolaboral y en el de los contenidos culturales y de ocio que la ciudadanía busca y consume. c. Debemos cuidar con mimo la adhesión de la sociedad. El proceso de desarrollo del euskera en la Comunidad Autónoma de Euskadi dio un paso determinante con la aprobación de la Ley básica de normalización del uso del euskera, con la que el Parlamento vasco estableció el marco legal que le ha dotado de seguridad jurídica y ha impulsado la actuación de las administraciones públicas. Con la perspectiva del tiempo transcurrido y los resultados conocidos, debemos afirmar que el voto favorable de la mayoría cualificada que respaldó aquella la Ley de 1982 en nuestra cámara legislativa ha supuesto un apoyo poderoso, nunca suficientemente ponderado. Es también necesario insistir en que el apoyo social a las políticas lingüísticas que con prudencia

y determinación se han ido adoptando desde entonces ha resultado decisivo. Y en este sentido, es ineludible subrayar la determinación con que miles de familias vascas, que desconocían el euskera, han elegido para sus hijos e hijas una educación en la que el euskera ha tenido un peso importante. Esta situación vivida en la CAV contrasta con la de la Comunidad Foral de Navarra, donde durante años la expansión del euskera ha sido motivo de confrontación política y ha debilitado o imposibilitado hasta hace poco la adopción de políticas públicas que la impulsaran y donde el número de vascoparlantes crece a un ritmo mucho menor. A�� ún hoy, �� los discursos favorables a la promoción del euskera chocan con posicionamientos políticos y actitudes sociales de signo contrario.

ORAIN 30 URTE EUSKARA ENT ZUNEZINA ZEN HAINBAT LEKUTAN, BAINA ERA NABARMENEAN HAZI DA HIZKUNT ZAREN EZAGUT ZA. EUSKARAZ JARDUTEN EZ ZUTEN HAINBAT FAMILIETARA AILEGATU DA LEHENENGOZ

También es diferente la situación en Iparralde, donde los responsables políticos e institucionales no adquirieron un compromiso con las políticas públicas en favor del euskera hasta hace poco más de diez años. Hoy, por el contrario, estas políticas lingüísticas cuentan con el respaldo unánime de las fuerzas políticas y con el respaldo mayoritario de la sociedad, pero chocan con las estructuras administrativas del Estado francés y su Constitución que no reconocen la oficialidad a ninguna lengua que no sea el francés. Esta diferente situación sociopolítica hace que el proceso de normalización del euskera se desarrolle en condiciones diferentes en cada uno de los ámbitos administrativos en los que existe, y nos sitúa ante un escenario múltiple, en el que las piezas que lo forman se

4~8. EUSKARA, BIHOTZETIK EZPAINETARA. BINGEN ZUPIRIA GOROSTIDI

moverán con diferente velocidad e intensidad. En cualquier caso, es preciso insistir en que el proceso de normalización del euskera debe mantener esta perspectiva global y contar necesariamente, en todos sus ámbitos, con unas políticas lingüísticas claras, que no se vean desnaturalizadas por el debate político y cuenten con el respaldo mayoritario de las fuerzas políticas y la complicidad de la sociedad, que deberá ver en ellas una oportunidad para mejorar su integración y desarrollo.

UN MODELO DE REFERENCIA El proceso de la expansión del euskera y la normalización de su uso en las últimas décadas es un caso ejemplar que llama la atención de observadores y expertos, pues ven en él un modelo de referencia por los logros que ha obtenido y el compromiso social que lo ha acompañado. La perspectiva que las encuestas sociolingüísticas realizadas a lo largo de veinticinco años nos ofrece, nos convierte a los ciudadanos y ciudadanas vascas en protagonistas y observadores, al mismo tiempo, de la transformación que nuestra comunidad ha experimentado en el tránsito de una sociedad mayoritariamente castellanoparlante a otra en la que el número de personas que han incorporado a su acervo la competencia de entender o comunicarse en euskera va creciendo de forma progresiva, y en la que las generaciones más jóvenes tienen una capacidad lingüística -escolar o familiarmente adquirida- que les permite educarse, vivir y trabajar en castellano y en euskera. Cuando en 1977 comenzó el proceso de democratización en el Estado español y prendió mayoritariamente en la sociedad vasca el anhelo de institucionalizar una comunidad política diferenciada con capacidad de autogobierno, el asunto lingüístico adquirió un papel relevante. Destacaba, con fuerza, por un lado, el impulso de grupos políticos revolucionarios de izquierda que apostaron en sus proclamas por un modelo de país en el que el euskera adquiriera un estatus hegemónico y se convirtiera, en el plazo más breve posible y como consecuencia de la aplicación de la Ley, en la lengua principal de esa nueva construcción política. Frente a esta posición, se percibía latente otra corriente, formalmente vinculada a las familias y grupos que mantuvieron una posición social

5~8. EUSKARA, BIHOTZETIK EZPAINETARA. BINGEN ZUPIRIA GOROSTIDI

y económica dominante, mientras el régimen que se disponía a mutar duró, que se resistía a cualquier innovación lingüística y, amparándose en la exigencia del respeto a los derechos lingüísticos de toda la ciudadanía, se resistía a la definición de una propuesta que promoviera la expansión del conocimiento y uso social del euskera. Entre aquellos dos extremos se impuso una mayoría política plural y centrada que asumió como línea de acción el impulso a una política lingüística que, combinando ambición y flexibilidad, fue dando pasos decisivos mediante la adopción de medidas legales y administrativas, no coercitivas, que establecieron como objetivo el derecho de la ciudadanía vasca a conocer, usar y recibir atención en las dos lenguas oficiales de la Comunidad Autónoma Vasca. Ello permitió definir iniciativas de todo tipo con el objetivo de asegurar el cumplimiento de ese derecho también para las y los vascoparlantes, proceso en el que, aunque aún existen carencias y dificultades, se han dado pasos muy importantes. La imagen en perspectiva de la VI Encuesta Sociolingüística muestra un proceso de transformación social intenso y constante en el que se aprecia el efecto que las políticas lingüísticas públicas han tenido en la conformación de una comunidad cada vez más bilingüe, formada por un número creciente de ciudadanos y ciudadanas bilingües. Esta evolución nos sitúa ante la oportunidad de que el número de personas que conoce el euskera siga creciendo en las próximas décadas hasta alcanzar la mayoría de la población, y ante el reto de la expansión del uso social del euskera en una proporción pareja a la de su conocimiento. Ello va a depender del acierto de las políticas públicas y de cuestiones relacionadas con aspectos tan relevantes como los cambios de los hábitos lingüísticos, la voluntad de los ciudadanos para usar el euskera en mayor medida que ahora y la creación de las condiciones sociales que hagan posible su utilización. a) Cambios de los hábitos lingüísticos. El uso de una lengua está fuertemente vinculado a la costumbre y también a la facilidad que una mayor o menor destreza otorga al hablante a la hora de usarla. El mayor uso del euskera solo se producirá en la medida en que los nuevos hablantes del euskera sientan el

impulso a cambiar sus hábitos lingüísticos, hoy mayoritariamente ligados al castellano. b) Voluntad de usar más el euskera. El proceso de expansión del euskera en el sistema educativo ha sido posible gracias a una determinación política ampliamente compartida y a la decidida voluntad de las familias vascas de ofrecer a sus hijos e hijas una formación que les asegurara una destreza lingüística suficiente como para desarrollar su vida personal y profesional tanto en castellano como en euskera. La normalización del uso social del euskera va a precisar también de esta voluntad y adhesión ciudadana, sin la cual no será posible. No olvidemos que tendemos a conformar una sociedad de ciudadanos bilingües en la que sus miembros tendrán diferentes niveles de competencia lingüística en una u otra lengua y en la que a menudo deberán decidir cuál de ellas usar. c) Creación de condiciones sociales más favorables. Todo ello pasa, por supuesto, porque en cada ámbito se vayan configurando las condiciones que hagan posible optar por el euskera o el castellano. Esta situación está aún lejos de producirse en todos los órdenes de la vida y todos los ámbitos de la sociedad. En cualquier caso no debemos olvidar que nuestra sociedad, especialmente entre los más jóvenes, tiende a configurarse como una sociedad trilingüe, en la que junto al euskera y el castellano surgirá con fuerza la lengua inglesa. Lo hará especialmente vinculada al ámbito de la educación universitaria y profesional y del ocio, particularmente el ocupado por contenidos audiovisuales globales fácilmente accesibles en nuestro entorno a través de las tecnologías digitales. Es muy probable que tendamos a un panorama multilingüe en el que cada una de las lenguas citadas adopte una función social, por lo que resulta imprescindible la creación de las condiciones necesarias para asegurar la presencia del euskera y su uso en ese nuevo entorno. d) Mayor calidad del euskera hablado. Es posible que una de las dificultades con que se encuentran nuestros jóvenes a la hora de usar el euskera tenga que ver con los estándares lingüísticos que han adquirido. Quizá hemos insistido mucho en la transmisión de un estándar formal, adquirido a través de la lectura y la escritura, y poco en el de un modelo más orientado a su uso oral en todos los contextos comunicativos imaginables, que ahora nos planteamos

como objetivo principal. Una mayor destreza en la expresión coloquial debería facilitar un uso más natural y espontáneo de la lengua. Unas políticas públicas que tengan claras estas prioridades y acompañen a la sociedad serán imprescindibles para que el cambio social descrito continúe adelante.

BASES PARA UNA TAREA COMPARTIDA Creo que la práctica totalidad de los sectores políticos, institucionales y sociales involucrados en la promoción del euskera comparten diagnósticos parecidos de la situación actual. Tanto las encuestas sociolingüísticas2, que nos informan, entre otras cuestiones, de la actitud de los ciudadanos con respecto al conocimiento del euskera, como los trabajos de investigación social3 que miden su uso nos ofrecen el punto de partida desde el que debemos plantear los objetivos y políticas que den continuidad al proceso. Los motivos que empujan al optimismo, en el primer caso, no deben hacernos olvidar las dificultades que constatamos en el segundo, pero como punto de partida podríamos convenir en que probablemente estamos en la mejor de las situacio-

BADIRA HIRU ONDORIO NAGUSI EUSKARAREN BIZIBERRIT ZE PROZESUA DEFINIT ZEN DUTENAK: EZAGUT ZAREN HAZKUNDEA, HIZTUNEN GAZTET ZE PROZESUA ETA HIZKUNT ZAREN ALDEKO POLITIKEI GIZARTEAK EMANDAKO BABESA

nes para dar un nuevo impulso al proceso de normalización lingüística en nuestra sociedad. Seguramente todos los que nos sentimos involucrados en este asunto somos conscientes 2. https://www.irekia.euskadi.eus/uploads/attachment s/9954/ VI_INK_SOZLG-EH_eus.pdf?1499236557 3. http://www.soziolinguistika.eus/kaleneurketaeh

6~8. EUSKARA, BIHOTZETIK EZPAINETARA. BINGEN ZUPIRIA GOROSTIDI

de que nos movemos en un terreno lleno de retos y oportunidades y a todos nos apura el temor a no acertar. Debemos actuar con tiento, sin caer en optimismos desmedidos; pero no deberíamos fijarnos solamente en todo lo que queda por hacer. No prescindamos de la visión en perspectiva, asumamos la realidad, huyamos de los debates estériles, propongamos discursos constructivos y busquemos la colaboración entre las instituciones y los agentes sociales comprometidos en este proceso. a. Acuerdos institucionales. La firma el pasado 3 de julio en Pamplona de un acuerdo interinstitucional entre el Gobierno vasco, el Gobierno de la Comunidad Foral de Navarra y la Oficina Pública del Euskera de Iparralde supone el punto de partida de una colaboración institucional inédita que va a permitir compartir información y experiencias, fomentar nuevas acciones y coordinar las políticas públicas de promoción del euskera en todos los territorios en los que se habla, desde el respeto institucional a las diferentes realidades administrativas existentes y la adecuación a las diferentes realidades sociolingüísticas. Nunca hasta ahora habíamos contado con una posibilidad de colaboración semejante. b. Acuerdos sociales. La promoción de la enseñanza y uso del euskera cuenta con una amplia y comprometida red de asociaciones, centros de enseñanza de adultos, clústeres e institutos de sensibilización e investigación implantada en todos los territorios del euskera. La necesaria colaboración entre las instituciones públicas y esta malla social ofrece la oportunidad de impulsar nuevas iniciativas en todos los ámbitos, desde la constancia de las dificultades que existen y el objetivo compartido de favorecer el uso del euskera, para lo que va a resultar imprescindible la complicidad ciudadana. Debemos ser capaces de superar los prejuicios que a menudo han impedido impulsar esta colaboración, de compartir diagnósticos y objetivos, y de concentrar los esfuerzos en una determinada dirección. No es necesario, para ello, confundir los papeles que unos y otros deben desempeñar. En un caso se trata de instituciones públicas, y a sus responsables políticos les corresponde la responsabilidad de diseñar y ejecutar las políticas públicas; en el otro, de iniciativas sociales surgidas del

7~8. EUSKARA, BIHOTZETIK EZPAINETARA. BINGEN ZUPIRIA GOROSTIDI

compromiso de personas voluntarias con la causa social del euskera, y su colaboración con las instituciones no les debe impedir mantener su libertad de acción y opinión. Pero no hay ningún motivo para que en todas aquellas cuestiones que han contado con un contraste previo y exista una coincidencia no se plantee una colaboración público-privada para el logro de los objetivos planteados. c. Diagnóstico y ámbitos de actuación. Una vez contrastados los diferentes diagnósticos que puedan existir sobre nuestra evolución sociolingüística, sería preciso detectar las fortalezas y debilidades que existen y desde esa base compartida fijar diferentes líneas de trabajo, entre las que me atrevo a apuntar algunas: - Los territorios del euskera ofrecen diferentes realidades sociolingüísticas y es preciso desarrollar políticas ajustadas a cada una de ellas. No podemos ni debemos abordar la promoción del euskera como si los territorios del euskera ofrecieran un escenario semejante. La lengua vasca vive en territorios en los que su presencia ofrece datos diferentes sobre su fortaleza, tradición, número de hablantes u oportunidades para su uso. Parece conveniente adecuar las políticas a las diferentes situaciones que se perciben. - El sistema educativo vasco seguirá siendo un pilar fundamental de la expansión del conocimiento del euskera en la población. La reflexión que el Gobierno vasco, a través del departamento de Educación, va a iniciar con todos los agentes del mundo educativo para sentar las bases sobre las que han de fijarse los objetivos y organización de la educación en Euskadi en las próximas décadas puede ser una magnífica oportunidad para reforzar y asegurar la función del sistema educativo vasco en la capacitación lingüística de las nuevas generaciones, en el que el euskera sea el eje central en un modelo plurilingüe. - El euskera ha desarrollado un importante avance en la enseñanza en el ámbito universitario. Es preciso concentrar los esfuerzos para que pueda dar nuevos pasos en el ámbito de la formación profesional. - El euskera se ha convertido en la lengua de las aulas y la formación. Es la lengua de trabajo de nuestros estudiantes más jóvenes. Es

preciso que adquiera nuevas funciones entre la población más joven y se haga presente en el tiempo dedicado a las actividades extraescolares o de ocio, deporte y tiempo libre. Este empeño debe contar con la dedicación de personal acreditado, que participe en un programa planificado para preparar su preparación, seguimiento y tutorización. - Es preciso abordar una política lingüística en la que se priorice como objetivo su uso social y en la que la competencia lingüística relacionada con la comunicación oral adquiera una relevancia mayor. Este objetivo es válido para todos los ámbitos, pero especialmente para la euskaldunización de adultos o la formación de perfiles para la atención de los servicios públicos. - A la vista de la atención que una parte cada vez mayor de la población dedica al consumo de contenidos audiovisuales en soportes digitales, parece necesario apoyar la producción de contenidos en euskera para estas plataformas, entre las que destacan Wikipedia, los videojuegos, o las herramientas de relación en redes sociales. - El mundo socio-laboral constituye un ámbito en el que se han comenzado a dar pasos de forma progresiva. Parece necesario reforzar el apoyo a la expansión del uso del euskera en la actividad comercial y en el ámbito socio laboral. - Las lenguas no son seres vivos. Tampoco el euskera. Viven en nuestras mentes y, en ocasiones, en nuestros corazones. El objetivo de las políticas lingüísticas deben ser las personas. Es preciso que los responsables de diseñar y ejecutarlas seamos capaces de ponernos en su lugar, de conocer sus costumbres y voluntad y de comprender sus temores o dificultades. La salud del euskera, como la de cualquier otra lengua, dependerá del lugar que ocupe en los hábitos de sus hablantes, de su capacitación lingüística o de las motivaciones que en ellos influyan en un sentido u otro. Las generaciones de este tiempo somos protagonistas de un proceso de recuperación lingüística que hasta el momento ha mostrado ambición y capacidad transformadora. De nosotros y nosotras dependerá que este proceso que iniciaron nuestras familias continúe adelante. Ello exige que mantengamos

una actitud ambiciosa, cuidemos la adhesión social a nuestras iniciativas, activemos la motivación para que el euskera se haga un hueco en nuestra comunicación y tengamos la flexibilidad necesaria, no para rebajar la tensión o la exigencia sino para acompasar decisiones políticas y respaldo social. Los 25 años que han pasado desde que realizamos la primera encuesta sociolingüística en 1991 nos dan la perspectiva necesaria para diseñar las políticas públicas y sociales que garanticen, dentro de un cuarto de siglo, los resultados de una transformación social basada en la voluntad de su ciudadanía y en el objetivo de recuperar y ampliar una lengua, aún minoritaria, que sea capaz de convivir en igualdad de condiciones con las otras lenguas más fuertes que también hablamos o hablaremos, en un contexto social fuertemente globalizado. He vuelto a encontrarme con mi hija y sus amigas en los pasados San Antolines de Lekeitio. El entorno influye, y comprobé que era más sencilla y fluida la comunicación en euskera, y pude escuchar a nuestras jóvenes hablando en nuestras dos lenguas, a diferencia de lo que sucede en Bilbao. De fondo sonaba la música de un conocido grupo de Hernani que mezcla en sus canciones diferentes tipos de música y combina instrumentos tradicionales vascos con otros más universales. Por su estética y el contenido de sus letras, podría decirse de ellos que son el grupo más euskalt zale que pueda existir. Me llamó la atención la naturalidad con que mezclaban el euskera y el castellano en su actuación. Confío en que de la misma forma, las jóvenes a las que me he referido sean capaces de modificar sus rutinas y vayan incorporado el euskera a sus relaciones de amistad e intimidad y, en su momento, tengan la capacidad y voluntad de transmitir, junto con el castellano, el euskera a sus hijos e hijas. Demos los pasos necesarios para dar voz al euskera que llevamos en el corazón. Se trata de una aventura ilusionante que merece la pena.

8~8. EUSKARA, BIHOTZETIK EZPAINETARA. BINGEN ZUPIRIA GOROSTIDI

CONSEJERA DE RELACIONES CIUDADANAS E INSTITUCIONALES DEL GOBIERNO DE NAVARRA

ANA OLLO HUALDE L

a Navarra actual tiene, en la coexistencia de sus dos lenguas y en el respeto de los derechos lingüísticos de toda la ciudadanía desde su libertad y voluntariedad, un elemento fundamental para la cohesión social. Así lo entendemos el Gobierno de Navarra y este es el eje con el que estamos trabajando en el impulso de una nueva política lingüística, que promueva otra visión y otro lenguaje sobre el euskera. Un lenguaje que rompa con actitudes reactivas y reduccionistas propias del pasado y que no han dejado a la sociedad navarra valorar esta lengua nuestra en todo su potencial. Esta nueva política comenzó su rumbo el 17 de julio de 2015, cuando cuatro formaciones políticas -Geroa Bai, Bildu, IU-Ezker Batua y Podemos-Ahal Dugu- tuvieron la capacidad de cristalizar el conocido como Acuerdo Programático para el Gobierno de Navarra para la legislatura 2015 – 2019. Daban así respuesta a la mayoría social que demandaba un cambio en Navarra que impulsara políticas orientadas a resolver los problemas reales de la ciudadanía y que tuviera como referente estructurar una sociedad fundamentada en el diálogo y la búsqueda del consenso entre diferentes. Fruto de ello, el nuevo Gobierno de Navarra presidido por Uxue Barkos, configuró en su estructura el Departamento de Relaciones Ciudadanas e Institucionales, con la responsabilidad de impulsar las políticas relacionadas con la transversalidad, la convivencia y la participación ciudadana. Políticas de igualdad entre mujeres y hombres, inscritas en el Instituto Navarro para la

EJES DE LA POLÍTICA LINGÜÍSTICA EN NAVARRA DEL GOBIERNO DEL CAMBIO Igualdad. Políticas de memoria, paz, convivencia y derechos humanos, a través de la Dirección General de Paz, Convivencia y Derechos Humanos. Políticas de comunicación, participación y de impulso de relaciones institucionales por la Dirección General de Comunicación y Relaciones Institucionales. Políticas de impulso de una nueva voz propia de Navarra en Bruselas. Y por supuesto una nueva política lingüística de euskera, a través de Euskarabidea, que recupere el valor que las lenguas tienen para la convivencia y entendimiento entre las personas. Valor que reconoció la Ley Foral del Vascuence en su preámbulo ya hace 30 años, y que entiendo mantiene hoy día toda su vigencia. Tras años de una política lingüística discriminatoria con los más de 80.000 navarros y navarras euskaldunes, una cuarta parte menor de 24 años, es necesario trabajar en medidas que garanticen los derechos lingüísticos del

1~3. EJES DE LA POLÍTICA LINGÜÍSTICA EN NAVARRA DEL GOBIERNO DEL CAMBIO. ANA OLLO HUALDE

conjunto de la ciudadanía. Acciones que como establece el Acuerdo Programático se basan en los principios de transversalidad, de modo que incida en todas las políticas públicas y en el ámbito social; progresivas y adaptadas a la realidad de las diferentes situaciones sociolingüísticas; planificadas y evaluadas; participativas, que avancen en la normativa y que doten de prestigio social al euskera. Todo ello desde la libertad y voluntariedad de la ciudadanía. En este tiempo, y siguiendo los compromisos que el Acuerdo Programático recogía se está trabajando una política lingüística que garantice los derechos lingüísticos del conjunto de la ciudadanía en las dos lenguas de Navarra: en sus relaciones con las administraciones públicas, pero también en cómo la propia Administración se expresa y visibiliza. Se está trabajando en la relación con la ciudadanía, con las entidades locales, los medios de comunicación, las entidades sociales, el tejido asociativo para desarrollar medidas que garanticen el uso del euskera especialmente entre la juventud y los municipios euskaldunes. Han pasado algo más de dos años de legislatura, las principales acciones desarrolladas se han centrado fundamentalmente en tres ejes: Aumento de los recursos presupuestarios destinados a ayudas a cuatro ámbitos de gran importancia a la hora de garantizar los derechos de la ciudadanía: medios de comunicación en euskera y medios de comunicación en castellano que ofrecen contenidos en euskera; entidades de iniciativa social que imparten enseñanza de euskera a personas adultas; financiación de planes de euskera elaborados por entidades locales y ayudas a entidades sin ánimo de lucro que organizan actividades culturales, de ocio, etc, en euskera. En los presupuestos de 2017 además se han abierto nuevas líneas de ayuda tanto en el ámbito socioeconómico como en las nuevas tecnologías y redes sociales. Elaboración del Primer Plan Estratégico del Euskera, aprobado por el Gobierno de Navarra el 25 de enero de 2017. Un Plan Estratégico que plantea un nuevo paradigma para el euskera que supere la visión negativa que está extendida en sectores de la sociedad navarra, como que es un idioma difícil, local, asociado a la imposición y que divide y transmita a la sociedad que el euskera es un idioma abierto

al mundo que puede unir a la sociedad porque está asociado a valores de integración. Estructurado en seis ejes, (uso social del euskera, nuevos hablantes en euskera, atención en euskera en los servicios públicos, prestigio y atractivo de la lengua, valor económico del euskera y marco lingüístico) se concreta en seis objetivos estratégicos desarrollados en 29 objetivos específicos y en un total de 173 acciones. Renovación del Consejo Navarro del Euskera / Euskararen Nafar Kont seilua. El informe de evaluación de Órganos Colegiados del Gobierno, elaborado en 2016 por el Departamento de Relaciones Ciudadanas e Institucionales, concluía que el Consejo Navarro del Euskera había sido un órgano consultivo principalmente informativo, por lo que debería potenciarse un funcionamiento que impulsara una participación real y activa de la ciudadanía. El nuevo Consejo aprobado el 6 de septiembre de 2017 recoge estas propuestas de modo que ha aumentado su composición, de 22 a 35 personas, dando más participación a las entidades sociales y al Parlamento. Además plantea una metodología de trabajo a través de grupos de trabajo que elaborarán propuestas para desarrollar el Plan Estratégico del Euskera. Trabajo ilusionante, intenso el desarrollado hasta ahora, siendo conscientes que la recuperación y extensión del uso social de una lengua histórica como es el euskera, es un proyecto colectivo que abarca años e involucra a toda la comunidad, correspondiendo a las administraciones públicas la responsabilidad de liderarlo y garantizarlo. Queda mucho camino por recorrer, muchos retos que afrontar para seguir avanzando en la garantía de los derechos lingüísticos. Tenemos que impulsar una estrategia renovadora e integradora que prestigie la imagen del euskera ante la sociedad. La VI Encuesta Sociolingüística muestra un porcentaje importante de la población con actitudes contrarias al fomento del euskera. Dichas actitudes están más relacionadas con el prejuicio y una utilización política que intenta equiparar el reconocimiento de los derechos lingüísticos con imposición, que con la acción del Gobierno de Navarra. El Plan Estratégico dedica su eje IV a aplicar medidas que ayuden a la convivencia y a hacer más atractivo el euskera. Debemos trabajar en mejorar el servicio público que como administración debemos dar

2~3. EJES DE LA POLÍTICA LINGÜÍSTICA EN NAVARRA DEL GOBIERNO DEL CAMBIO. ANA OLLO HUALDE

a los navarros y navarras euskaldunes con el desarrollo de planes en los Departamentos del Gobierno que garanticen la atención en euskera a la ciudadanía. El Plan Estratégico en su eje tercero recoge medidas que, partiendo de un análisis de las diferentes unidades administrativas, se pueda atender a la ciudadanía en euskera. Medidas como la capacitación del personal, las prioridades para incrementar los contenidos en euskera y el apoyo técnico. Y todo ello se realizará teniendo en cuenta la realidad sociolingüística de Navarra y la normativa vigente. Además tenemos que seguir impulsando un marco normativo que garantice los derechos lingüísticos de toda la ciudadanía y que tenga en cuenta el principio de garantía jurídica. La Ley del Euskera, con más de 30 años de vigencia, ha sido superada por la propia realidad sociolingüística y la zonificación parece no responder a esta realidad. En este ámbito creemos necesario el grupo que se va a crear en el Consejo Navarro del Euskera que trabaje una propuesta de una nueva Ley del Euskera que no discrimine a la ciudadanía. Impulsaremos un diagnóstico de la situación de la enseñanza de euskera a personas adultas con el fin realizar una oferta adecuada que garantice dicha enseñanza en todo Navarra y una financiación adecuada. Los próximos meses se analizará la situación con los agentes implicados (euskaltegi público, escuelas de idiomas y centros de iniciativa social), para dar una respuesta adecuada a las personas que quieren estudiar euskera. Preocupados porque el incremento de uso del euskera no se da en la misma medida que el del conocimiento del mismo, deberemos aumentar la oferta de actividades en euskera y

el acceso de la ciudadanía al uso del euskera. También debemos consolidar las dotaciones presupuestarias que posibiliten financiar adecuadamente las medidas recogidas en el Plan Estratégico del Euskera. Desde el Gobierno de Navarra creemos que es hora ya de desterrar mitos que asocian al euskera como un idioma que separa, que divide a la sociedad y la confronta, una lengua asociada al gasto y vinculada a lo local, a la tradición y al pasado. Es hora de superar tópicos que interesadamente vinculan al euskera con la confrontación o la imposición, como un tesoro a proteger en una vitrina, sin valor laboral o social. Porque el euskera, junto con el castellano, son valores que deben cohesionar a la sociedad navarra; valores que compartamos y de los que sentirnos orgullosos. Para ello es necesario seguir trabajando en esa nueva visión del euskera como una lengua que nos una a todos los navarros y navarras, castellanohablantes o bilingües. Un idioma que, lejos de dividir, multiplica nuestro valor como sociedad. Una lengua que desde la libertad y voluntariedad de la ciudadanía, pueda desarrollarse con garantías. El euskera, no como coste, sino como inversión de futuro, vinculado de manera inequívoca con la innovación y la sociedad global. Una lengua, una de nuestras lenguas, asociada al desarrollo y al respeto a la libertad de elección de la ciudadanía navarra. Termino haciendo mía la declaración aprobada por el Consejo Navarro del Euskera: Que el euskera esté vivo y tenga vigor no es para Navarra más que fuente de riqueza lingüística, cultural, social y económica. Pero también es muestra de pluralidad, de respeto, de madurez y de libertad.

ZALOA IPIÑA (Bilbao, 1986) Es licenciada en Bellas Artes por la UPV/EHU. Ha obtenido varias becas como la de residente Fundación Bilbaoarte (2012 y 2016) o beca de producción de la Diputación Foral de Bizkaia; además ha realizado diferentes residencias artísticas, siendo la última en el Centre D’art Contemporani Piramidón de Barcelona (2015). Ha expuesto en numerosos espacios a nivel estatal y nacional destacando como exposiciones individuales: “Ikusesparru zabalduak” en la Fundación Bilbaoarte (2017), “Espacios ópticos expandidos” en la Sala Rekalde de Bilbao (2016), “Invasió lumínica” en la Galería Antoni Pinyol de Reus (2016) o “ ITZALezinak” en la Galería Windsor Kulturgint za de Bilbao; y exposiciones colectivas como “Eginberri” en el Museo Guggenheim Bilbao (2017) o “CALL 2015” en la Galería A del Arte de Zaragoza. 16

~23. EL SECESIONISMO VASCO (O CATALÁN) Y LA MORAL CATÓLICA. JON SOBRINO

CONSEILLER RÉGIONAL DE LA RÉGION NOUVELLE-AQUITAINE

MATHIEU BERGÉ POUR LA PREMIÈRE FOIS LE NOMBRE DE BASCOPHONES NE BAISSE PLUS AU PAYS BASQUE NORD D’après l’enquête sociolinguistique de 2016, le Pays basque nord compte 51.000 bascophones, représentant 20,5% des habitant s de 16 ans et plus (34% dans la CAE et 13% en Navarre). Ils étaient le même nombre en 2011, et représentaient 21,4% de la population. Même si la part relative de locuteur continue de diminuer, cette stabilisation en valeur absolue et la confirmation de la reprise chez les plus jeunes générations, associée à la forte demande sociale pour de l’enseignement en langue basque tous modèles confondus (immersif ou bilingue à parité horaire), nous permet d’affirmer que l’action en faveur de la langue basque d’abord portée par le monde associatif, puis appuyé et relayé par la jeune politique publique linguistique en Iparralde récolte ses premiers fruit s. Légitimée, la politique publique de l’euskara doit aujourd’hui faire face et s’adapter aux difficultés générées par sa propre croissance. A titre d’exemple, alors que la demande sociale pour de l’enseignement en langue basque ne cesse d’augmenter, seulement 10 des 24 postes publiés par l’Education Nationale ces deux dernières années, ont été pourvu, soulignant la faiblesse du vivier local d’enseignant ou apprentis enseignant s en langue basque. Ce besoin de professionnels bascophones

RELATIONS INTERINSTITUTIONNELLES ET DEVENIR DE L’EUSKARA EN IPARRALDE s’étend à tous les domaines épousés par la politique linguistique, des métiers de la petite enfance à ceux des médias et de l’audiovisuel. La récente évolution institutionnelle du Pays Basque avec la création d’Euskal Elkargoa, sa prise de compétence non exclusive en matière de politique linguistique en faveur de l’euskara et du gascon et son entrée comme membre plein et entier au sein de l’Office public de la langue basque aux côtés de l’Etat, la Région et le Département, doit donner à la politique publique interinstitutionnelle un nouvel élan. De la même manière l’intégration de la Navarre dans l’espace Eurorégional et le récent conventionnement tripartite en matière de politique linguistique, dessinent progressivement les contours d’un cadre transfrontalier

1~7. RELATIONS INTERINSTITUTIONNELLES ET DEVENIR DE L’EUSKARA EN IPARRALDE. MATHIEU BERGÉ

favorable au renforcement de l’Euskara et de sa place. Pour que cette croissance ne se �� tr�� ansforme en crise de croissance et par exigence d’une efficacité maximale, il appartient désormais aux acteurs de la politique linguistique, institutions, associations, société civile, de consolider le consensus social, de définir le périmè�� tr�� e d’action de chacun et de professionnaliser toujours davantage les acteurs.

I. UN CONTEXTE POLITIQUE ET SOCIÉTAL FAVORABLE A) UN CONSENSUS POLITIQUE ET INSTITUTIONNEL 1) Un consensus local Alors que dans les années 1970 la question de la langue basque est essentiellement portée par le tissu associatif, la décennie 19902000 marque la responsabilisation progressive des pouvoirs publics. La prise en compte de la langue et de la culture basque dans la prospective territoriale Pays Basque 2010 (1993), la validation d’un schéma d’aménagement linguistique dans le schéma d’aménagement et de développement du Pays Basque (1997), l’adoption d’un volet propre à la langue basque dans la Convention Spécifique Pays Basque (2000), tout en institutionnalisant progressivement la politique publique linguistique jusqu’à la création de l’OPLB en 2004 a également participé à l’émergence d’un débat public et d’une conscience sociale, puis politique en faveur de l’euskara. La première manifestation évidente de ce consensus, fut l’adoption à l’unanimité en décembre 2006 par le conseil d’administration de l’OPLB (Etat, Région, Département, bloc communal) de son projet de politique linguistique. Ce projet de politique linguistique qui fixait un objectif cen�� tr�� al: des locuteurs comple�� t s�� (maî�� tr�� isant la langue basque et l’utilisant dans leur vie professionnelle, privée et sociale) et un cœur de cible: les jeunes générations, par lesquelles une amorce de reprise de la langue basque est déjà observée, s’inscrivait dans un fort contexte de perte de locuteurs (15000 entre 1991 et 2001). Le caractère ambitieux et volontariste de la démarche , associé à la nécessaire libre

adhésion des acteurs , dans le cadre légal en vigueur contribue à ce que la stratégie établie en 2006 demeure encore aujourd’hui partagée et portée par l’ensemble des acteurs, d’où une culture de l’unanimité (toutes institutions et partis confondus) dont l’ambition reste cependant parfois limitée par la question des moyens économiques et juridiques. 2) Une nécessaire ambition pour la République du 21ème siècle «Le fédéralisme et la superstition parlent bas-breton, l’émigration et la haine de la République parle allemand, la contre révolution parle italien (occitan) et le fanatisme parle basque (…). Brisons ces ins�� tr�� umen�� t s�� de dommage et d’erreur (…) qui ne peuvent plus servir que les fanatiques et con�� tr�� e-révolutionnaires. La monarchie avait raison de ressembler à la tour de Babel». Discours de Barère à la Convention Montagnarde au nom du comité de salut public du 8 pluviôse de l’an II de la République (27 janvier 1794). Longtemps marquée par une forme de nationalisme jacobin qu’illustre ce texte, la République, redécouvre ses langues et participe pragmatiquement et localement à leur revitalisation sans pour autant afficher une ambition nationale. Cependant, affirmer que la politique linguistique en France n’a pas de statut serait une erreur, car même si la Constitution par son Article 2 affirme: «le français est la langue de la République», l’ajout de l’Article 75-1 lors de sa révision du 23 juillet 2008: «les langues régionales appartiennent au patrimoine de la France», vient enfin plus de deux siècles après les début s de la Révolution constitutionaliser les «langues régionales». La loi n°94-665 du 4 août 1994 relative à l’emploi de la langue française fait du français «la langue de l’enseignement, du travail, des échanges et des services publics». Mais son article 21 précise que «les mesures garantissant l’emploi de la langue française s’appliquent sans préjudice de la législation et de la réglementation relatives aux langues régionales de France et ne s’opposent pas à leur usage.».Et l’article 2 de cette même loi n’interdit pas/plus l’utilisation de traductions dans les services publics. En matière d’enseignement, le code de l’éducation dans son Article L 312-10 affirme:

2~7. RELATIONS INTERINSTITUTIONNELLES ET DEVENIR DE L’EUSKARA EN IPARRALDE. MATHIEU BERGÉ

«Les langues et cultures régionales appartenant au pa�� tr�� imoine de la France, leur enseignement est favorisé prioritairement dans les régions où elles sont en usage. Cet enseignement peut être dispensé tout au long de la scolarité selon des modalités définies par voie de convention entre l’Etat et les collectivités territoriales où ces langues sont en usage. L’enseignement facultatif de langue et culture régionales est proposé dans l’une des deux formes suivantes: 1° Un enseignement de la langue et de la culture régionales; 2° Un enseignement bilingue en langue française et en langue régionales». Ces textes, non exhaustifs traitent d’une manière encore trop parcellaire et sans réelle ambition nationale, voire de manière con�� tr�� aignante les enjeux de politique linguistique, laissant aux territoires et aux représentant s locaux de l’Etat (Préfe�� t s�� ) faire preuve de créativité et d’ingénierie pour mettre à l’épreuve l’élasticité du cadre juridique. La République du 21ème siècle doit aujourd’hui marquer son ambition pour ses langues, par une véritable loi dédiée et un portage politique national porteur d’impulsion et d’égalité sur les territoires.

B) UN CONSENSUS SOCIAL 1) La force d’une politique publique linguistique La politique publique soutenant et développant le travail initialement porté par le milieu associatif, s’appuyant sur un consensus institutionnel et politique a permis et a participé à la construction d’un consensus civil en faveur de l’euskara dont la demande sociale de scolarisation en langue basque, constitue le meilleur indicateur. Toutes filières confondues (immersives, bilingues, publique, privée associative, privée confessionnelle) 45% des élèves scolarisées en école maternelle le sont en langue basque (bilingue immersif ou à parité horaire) et 65% des écoles du territoire proposent un enseignement bilingue. Ces chiffres augmentent chaque année de manière constante par un double phénomène de développement de l’offre d’enseignement bilingue et de libre adhésion des parent s et du corps social, puisque le cadre législatif ne crée aucune obligation à cet égard.

2) Un moment historique La création de la Communauté d’agglomération Pays Basque / Euskal Elkargoa en janvier 2017, sa prise de compétence linguistique non exclusive et son entrée volontariste dans l’OPLB (alignement sur les contributions de l’Etat, la Région et le département) ont vocation à donner un nouvel élan à la politique linguistique. Le caractère partagé et non exclusif de la compétence linguistique, continue à inviter tous les échelons de l’action publique d’Iparralde, des communes jusqu’à l’Etat à maintenir ce consensus institutionnel, politique et social fécond pour la structuration, l’articulation et la montée en puissance tant financière que technique de la politique linguistique, au sein de l’OPLB comme dans l’exercice de leurs compétences respectives. L’augmentation du budget de l’OPLB, associé à la s�� tr�� ucturation d’un service d’envergure de politique linguistique au sein d’Euskal Elkargoa représentent deux leviers supplémentaires et complémentaires à la nécessaire montée en puissance de la politique publique et à l’accompagnement des acteurs privés de la dite politique. L’articulation interinstitutionnelle semble aujourd’hui s’affirmer en Iparralde, comme le défi majeur à relever pour ne pas perdre en efficacité, elle se révèle ê�� tr�� e aussi une opportunité majeure dans le contexte eurorégional et européen.

II. POLITIQUE LINGUISTIQUE ET ARTICULATION INTERINSTITUTIONNELLE A) EN PAYS BASQUE DE FRANCE / IPARRALDE 1) Du droit commun, professionnalisation des acteurs et politique linguistique L’Etat, la Région, le Département et la CAPB, tous membres de l’OPLB, définissent ensemble et adoptent le Projet de politique linguistique, qui constitue le cadre commun de référence de la politique à conduire. Chaque niveau de collectivité et l’Etat membres de l’OPLB définissent leur propre stratégie particulière de politique linguistique à mettre en œuvre sur leur domaines de

3~7. RELATIONS INTERINSTITUTIONNELLES ET DEVENIR DE L’EUSKARA EN IPARRALDE. MATHIEU BERGÉ

compétence, en cohérence avec la stratégie globale définie en commun, en bénéficiant si elles le souhaitent, d’une assistance à maîtrise d’ouvrage de l’OPLB. Ainsi, le soutien public à la politique linguistique au sein de chaque institution devrait se manifester par: • l e financement et la participation à la gouvernance de l’OPLB • l a s�� tr�� ucturation d’un service de politique linguistique et d’une stratégie sur son domaine de compétence associé à un règlement d’intervention propre • l ’activation maximale du droit commun pour soutenir les opérateurs privés de la politique linguistique. La notion de droit commun permet de mobiliser une masse de financement bien plus importante que celle dédiée par les collectivités à la politique linguistique, souvent trop mince, elle a également la vertu d’inscrire les acteurs privés de la politique linguistique venant souvent du monde associatif dans une logique de s�� tr�� ucturation et de professionnalisation. A titre d’exemple, le financement du lycée Seaska à Bayonne, la création de formation intensive pour les demandeurs d’emplois via AEK et le soutien aux opérateurs télévisuels en langue basque en Iparralde, ont respectivement été financés par les dispositifs de droit commun des services de maîtrise d’ouvrage, de formation et du numérique de la région Nouvelle Aquitaine. 2) De la juste articulation OPLB/CAPB/ Communes La non exclusivité de la compétence prise en matière linguistique par Euskal Elkargoa permet aux communes dans l’exercice de leurs compétences de développer une s�� tr�� atégie et des politiques linguistiques propres. A ce titre, le principal enjeu immédiat de la structuration de la politique linguistique en Iparralde réside dans la juste articulation entre l’OPLB, la CAPB et les communes. L’OPLB devrait continuer à assurer la définition et l’adaptation collective de la s�� tr�� atégie commune, ainsi qu’une mission d’assistance à maîtrise d’ouvrage pour ses membres (à leur demande, pour la définition et la mise en œuvre de la politique linguistique sur leurs

LE PRINCIPAL ENJEU IMMÉDIAT DE LA STRUCTURATION DE LA POLITIQUE LINGUISTIQUE EN IPARRALDE RÉSIDE DANS LA JUSTE ARTICULATION ENTRE L’OPLB, LA CAPB ET LES COMMUNES

domaines respectifs de compétences), porter les dispositifs collectifs transverses sur des domaines d’action relevant de ou concernant plusieurs niveaux de pouvoirs publics, délivrer des aides financières complémentaires aux financement s institutionnels de droit commun et accompagner les opérateurs supra-communaux et supra-intercommunaux au développement de l’usage de la langue basque. Enfin il devrait assurer une mission de veille sur les données sociolinguistiques, les indicateurs de la politique linguistique et l’efficacité des politiques publiques. Pour sa part la CAPB devrait développer une politique linguistique sur ses domaines de compétence et d’action, accompagner les communes membres de la CAPB à la mise en œuvre de la politique linguistique sur les domaines de compétence et d’action restant de leur responsabilité, attribuer dans ce cadre des aides financières (de droit commun ou spécifiques) et accompagner les opérateurs communaux et intercommunaux au développement de l’usage de la langue basque, tout en assurant à son tour une mission de veille sur la politique mise en place à l’échelon communal. Les communes, par le biais d’un service propre de politique linguistique ou sous la maitrise d’ouvrage du service de la CAPB devraient mettre en œuvre leur politique dans leurs domaines de compétences et financer le cas échéant leurs acteurs communaux. Cette proposition d’articulation incluant ces trois échelons ne pourra se mettre en place et fonctionner que dans des modalités

4~7. RELATIONS INTERINSTITUTIONNELLES ET DEVENIR DE L’EUSKARA EN IPARRALDE. MATHIEU BERGÉ

de travail, de concertation permanente et dans un souci de complémentarité et d’efficacité.

B) LE CADRE ET CONTEXTE EURORÉGIONAL 1) Conventions et plan stratégique eurorégional a) Conventions bilatérale et tripartite: •C onvention bilatérale Gouvernement Basque-OPLB: • Le 29 mars 2017, Bingen Zupiria Gorostidi, ministre de la culture et de la politique linguistique du gouvernement Basque, accompagné de Miren Dobaran, vice-ministre de politique linguistique et le Président de l’office public signent une convention de partenariat en matière de politique linguistique pour la période 2017-2022, dans la lignée de l’accord précédent. • Ce renouvellement de l’accord bilatéral transfrontalier (accord initialement impulsé en 2006 par Miren Azkarate, Pat xi Baztarrika et Max Brisson), s’inscrit dans la logique volontariste du gouvernement Basque et partagée en Iparralde, d’investir le champ de la coopération linguistique transfrontalière. Coopération, dont les premières manifestations concrètent résidaient dans la réalisation de l’enquête sociolinguistique transfrontalière dès 1991 et par un soutien préalable aux opérateurs. • Ce cadre conventionnel définit deux axes de coopérations, un premier basé sur un programme de travail annuel opérationnel entre les deux administrations et un second qui met en place un fonds commun de soutien financier aux opérateurs associatifs et privés du Pays Basque de France et organise un appel à projet annuel pour affecter les aides (contribution de 400000€ du gouvernement Basque sur un budget de 1930000€). • Cette coopération interinstitutionnelle bilatérale constitue un réel atout pour la politique linguistique, qui peut se nourrir de la différence des réalités linguistiques, sociolinguistiques, politiques et juridiques pour adapter, compléter des dispositifs et s�� tr�� atégies �� tr�� ansférables dans les domaines de la transmission (équivalence, certifications), la connaissance (enquête sociolinguistique, système d’indicateurs), la qualité (validation linguistique) et le désir de langue (communication).

• Convention tripartite Vice ministère de la politique linguistique du Gouvernement Basque-Euskarabidea, institut de la langue Basque de la Communauté Forale de NavarreOffice public de la langue Basque: 1. Le 3 juillet 2017, «dans l’esprit de la coopération engagée par l’Eurorégion «Nouvelle Aquitaine – Euskadi - Navarre», le Gouvernement de la Communauté Autonome Basque, le Gouvernement de Navarre et l›Office public de la langue basque» signent un accord de coopération se basant sur «le respect mutuel et institutionnel, et en tenant compte des différentes réalités politiques et sociolinguistiques des territoires et du cadre législatif de chaque partenaire», en présence de Ana Ollo Hualde, Bingen Zupiria Gorostidi et du Président de l’OPLB. Cet accord interinstitutionnel, à trois, pour la première fois en matière de politique linguistique sur l’ensemble des territoires de la langue basque, suit la dynamique amorcée dés 2014 par l’élaboration du projet EAS sur les indicateurs linguistiques et le travail mené conjointement sur l’enquête sociolinguistique. La recherche d’efficacité, de mutualisation de moyens et d’expériences se focalise dans la convention sur cinq domaines: 1. Éducation et enseignement du basque aux adultes 2. Renforcement de l’usage de la langue basque (loisirs, environnement numérique et secteur socio-économique) 3. Réflexions sur la langue basque et sa promotion 4. Etudes sociolinguistiques et corpus linguistique 5. Collaboration dans le cadre européen Comme pour la situation enePays Basque de France / Iparralde, l’année 2018 marquera un tournant dans l’animation interinstitutionnelle �� tr�� ansfrontalière de la politique linguistique, avec la mise en œuvre opérationnelle de ce nouvel accord tripartite.

5~7. RELATIONS INTERINSTITUTIONNELLES ET DEVENIR DE L’EUSKARA EN IPARRALDE. MATHIEU BERGÉ

b) Plan stratégique de l’Eurorégion, politique linguistique et citoyenneté eurorégionale: Le plan stratégique de l’Eurorégion, signé par le Lehendakari Inigo Urkullu et le Président Alain Rousset, le 19 décembre 2014, dans son axe citoyenneté eurorégionale affirme: «Les quatre langues de l’Eurorégion Aquitaine-Euskadi (euskera, occitan, espagnol et français) constituent une valeur fondamentale de cette Eurorégion (…). La réalité de l’euskera dans l’Eurorégion mérite une mentionespécifique. En effet, il s’agit d’une langue propre de laeCommunauté Autonome d’Euskadi dsaprès les lois de normalisation de l’euskera de 1982 (Euskadi). De plus, elle compte des locuteurs en Aquitaine, et son enseignement est soutenu par l’Education Nationale et les collectivités publiques de l’Aquitaine (…). Le défi à relever est de disposer d uneecitoyenneté eurorégionaleeconnectée, (…) à �� tr�� avers la langue. Laecitoyenneté eeuropéenne se cons�� tr�� uit sur le pilier du multilinguisme, une richesseadéjà eprésente dans l’Eurorégion Aquitaine-Euskadi» L’adhésion de la Navarre à l’espace et institution eurorégionale actée le 06 mars 2017, entrainera, courant 2018, non seulement l’amendement formel de ce paragraphe pour intégrer la réalité navarraise dans le nouveau document stratégique eurorégional à trois, mais renforcera le rôle de la politique linguistique et de l’euskara dans les coopérations. Ce renforcement à la fois conventionnel et intégré de la coopération interinstitutionnelle en�� tr�� e l’OPLB, la Région Nouvelle Aquitaine, Euskadi et la Navarre, invite désormais les gouvernement s à se tourner vers l’Union Européenne et en particulier ses fonds de coopération territoriaux/décentralisés pour identifier la politique linguistique comme un objectif stratégique et un axe de financement de la coopération transfrontalière. 2) De la coopération transfrontalière à la coopération linguistique au niveau européen Les tr�� ois territoires, partenaires historiques de la coopération territoriales,

accompagnent l’intégration de la péninsule ibérique dans la CEE. Entre 1980 et 1983, dans la dynamique de la Convention Cadre Européenne sur la coopération tr�� ansfrontalière, les tr�� ois territoires participent à la création de la Communauté de Travail des Pyrénées, regroupant la principauté d’Andorre, les régions et communautés autonomes pyrénéennes, afin de con�� tr�� ibuer au développement du massif pyrénéen en engageant des actions partagées et structurantes de portée européenne. La CTP, dotée en 2005 de la personnalité juridique de consorcio devient à partir de 2007 autorité de gestion du POCTEFA. POCTEFA est l’acronyme du Programme Opérationnel de Coopération Transfrontalière Espagne-France-Andorre (interreg). Il s’agit d’un programme européen de coopération transfrontalière créé afin de promouvoir le développement durable des territoires frontaliers des deux côtés des Pyrénées. Le POCTEFA 2014-2020 (interreg VA) constitue la cinquième génération de soutien financier communautaire destinée à renforcer l’intégration économique et sociale de cette zone frontalière. Doté de 189 Millions d’€, ce fond conformément aux objectifs 2020 de la Commission Européenne et en accord avec les stratégies des gouvernement s locaux qui en découlent, finance cinq axes de coopération: 1. Innovation et compétitivité 2. Adaptation au changement climatique et gestion des risques 3. Protection, mise en valeur et utilisation durable des territoires 4. Favoriser la mobilité des biens et des personnes 5. Renforcer les compétences et l’inclusion au sein des territoires Ces axes, déclinés en objectifs s�� tr�� atégiques et priorités d’investissemen�� t s,�� n’identifient pas formellement la politique linguistique comme une priorité. Cette absence de priorisation n’empêche pas la sollicitation de financement dans le cadre des procédures d’appel à projet du fond sur les axes établis, mais placent les projet s de politique linguistique en concurrence

6~7. RELATIONS INTERINSTITUTIONNELLES ET DEVENIR DE L’EUSKARA EN IPARRALDE. MATHIEU BERGÉ

avec des projet s relevant de domaines divers et variés. Ainsi, en mai 2016, le projet EAS sur les indicateurs linguistiques a été retenu lors de la 1ère programmation sur l’axe 3 et la priorité d’investissement 6 c, «valorisation du patrimoine naturel et culturel» et le projet Irakaslegaiak sur la formation des enseignan�� t s�� tr�� ansfrontaliers (pour faire face à la pénurie en Iparralde) a été déposé par l’Eurorégion lors du second appel à projet sur l’axe 5 et la priorité d’investissement 8 e «promouvoir le potentiel interne, le développement des systèmes de formation et les compétences des personnes du territoire transfrontalier afin d’améliorer l’accès à l’emploi.». Nous pouvons, néanmoins, légitimement nous questionner sur l’opportunité dans les futurs programmations du POCTEFA sur la période 2020-2026, de consacrer une priorité d’investissement et les crédit s associés aux politiques linguistiques dans les zones pyrénéennes et littorales transfrontalières. Même si le Programme Opérationnel doit s’inscrire dans les priorités définies par la Commission Européenne, les territoires concernés par le programme déterminent conjointement dans la phase amont les priorités finançables et les enveloppes afférentes Dans le cadre de leur coopération interinstitutionnelle, les trois territoires membres de l’Eurorégion et de la CTP gagneraient à inscrire la politique linguistique comme priorité afin de doter leurs ambitions communes conventionnelle et intégrées de potentiels moyens, mobilisables par les acteurs de la politique linguistique transfrontalière, mais aussi par la seule Eurorégion dotée du statut de Groupement Européen de Coopération Territoriale. Ce panorama exhaustif de l’articulation interinstitutionnelle actuelle et potentielle en Iparralde et avec Iparralde (enjeux tr�� ansfrontalier), s’il démon�� tr�� e la complexité et sensibilité de la tâche, contribue à nous inviter à la modestie, à la coopération et au consensus institutionnel et politique nécessaires au renouveau désiré de l’Euskara.

7~7. RELATIONS INTERINSTITUTIONNELLES ET DEVENIR DE L’EUSKARA EN IPARRALDE. MATHIEU BERGÉ

NOTARIOA ETA EUSKALTZAINBURUA

ANDRES URRUTIA 1. SARRERA

Pozgarria eta eskertzekoa da Euskaltâ&#x20AC;&#x160;zaindiarentzat euskararen hizkuntza politikari buruzko jardunaldi honen antolakuntzan partaide izatea, Sabino Arana Fundazioarekin batera. Zin-zinez gogoan hartzekoa, bertara bildu baitira egun Euskal Herriaren baitan euskararen inguruan ardura duten agintaritzen ordezkariak, jardunaldiari egundoko ikuspegia emanez lurraldetasunaren ikusmiratik eta, areago, guztion eskura jarriz bakoitzak bere lurraldearen ezaugarrien arabera aritu beharra, euren arteko koordinazio eta elkarlana sekula ere ahaztu eta alboratu gabe. Izatez, halakoxea da Euskaltzaindia bera sortzetik beretik, alegia, euskararen lurraldeetako ordezkari guztiak bildu eta beraien artean aurrerako pausoak eman euskararen corpusgintzan zein estatusgintzan. Etorri ere, bazetorren hori bestelako jatorritik, euskararen nondik norakoak, arrazoi desberdinak direla medio, osterantzekoak izan direlako lurralde batetik bestera, historia, demografia, gizartea eta abar oinarri harturik. Zer esanik ez, antolakuntza juridiko eta administratiboari doakion horretan, nabarmennabarmenak dira bateko eta besteko zertzeladak. Nolanahi ere, hizkuntza bat eta bakarra dela agerian dago, bat izate hori doinu eta soinu desberdinetan gauzatzen bada ere eguneroko erabileran. Non, ordea, bat izate horren azalpenik gogotsuenak? Zalantzarik gabe, euskarazko kultura horretan, hau da, euskararen bidez Euskal Herrian zehar euskal ekoizleek diziplina eta arlo diferenteetan ontzen dituzten horietan, inor baztertu gabe eta bestelako kulturak eta

HIZKUNTZA POLITIKA ETA POLITIKAREN HIZKUNTZA: GOGOETA BATERAKO ABIABURUA pentsamoldeak barruratzeko gogoarekin; horiek ere etxekoak baititugu. Bada gure artean, bestalde, jokoa egiteko aukera eta hizkuntza politikarekin batera, euskararekiko politikaren hizkuntzaz hitz egiteko, azter eta ikerbidez. Horrexegatik, ikuspegiak ikuspegi, niri egokitu zaidana, beharbada ohikotik baino, ezohikotik dator, eta azalean jarri nahi du benetako hizkuntza politika egin nahi izanez gero, gizarte zibila ere aktibatu beharra dagoela, berari ere hitza eman. Izan ere, Euskaltzaindiak laster beteko ditu ehun urte hizkuntzaren politika egiten. Nola da hori? Galde dezake urliak, ustez, egungo ikuspegitik so eginez gero, hizkuntza politika, besterik gabe, gobernu edo agintaritza mailan soil-soilean kokatu behar dela. Hainbatez, delako horrek alboratzen du ezin ukatuzkoa dena, hots, hizkuntza politikak, egiazkoa eta eragilea izateko, gizartean erroturik behar duela egon, hizkuntza bera baita gizartearen emaitza eta errealitatea.

1~4. HIZKUNTZA POLITIKA ETA POLITIKAREN HIZKUNTZA: GOGOETA BATERAKO ABIABURUA. ANDRES URRUTIA

2. HASIAN HASI: ABAGUNE BERRIAK ETA HIZKUNTZA ETA KULTURA EGITURAK

Joanak dira, zorionez, euskararen lurraldeetan halako garaiak, non ozenki aldarrikatzen zen, agintaritza euskaldun beregain baten ezaz, euskararen salbamena bakarrik etorriko zela, duda-muda izpirik gabe, euskara ofiziala izatetik, horrek ekarriko bailioke euskarari, ñabardurarik gabe, pisuzko hizkuntza politika egiteko abagunea. Beste lurralde batzuetan, zoritxarrez, gose eta ezin ase dago euskararen ofizialtasunerako aldarria. Abagune horrek, hala ere, eite propioa du euskararen lurralde desberdinetan; hartara, guztiz premiatsua da gizarte zibiletik datorrenari kasu egitea. Hortxe dago kezka eta koxka zabala euskararen baitan, hizkuntzaren politika modu zabal batez ulertzeko, koordinaziotik, egunerokotasunetik eta egungo premietatik abiaturik. Horrek, beharbada, eskatzen du protagonismorako keriak alde batera uztea eta orobat goitik beherako aginduen gainetik, behetik gorako errealitateak aintzakotzat hartzea. Ildo horretatik ibiliz gero, esan daiteke hizkuntzapolitikan, euskararen alorrean bereziki, behar dela eragile guztien kontzientzia, diru laguntzetatik harago joateko eta orain arteko bidearen nondik norakoak egoki arakatu ondoren lorratz berriak proposatzeko moldeak asmatu. Zaila da oso halakoetan jardutea, itxura denez. Errazagoa da, dirudienez, nonbaitetik datozen laguntza horiei eustea eta horrela jarraitzea, secula seculorum. Aldarte honen planteamenduak, edozein modutan ere, ezin da onargarri izan bere horretan baldin eta hizkuntza politika eragilea mamitu nahi bada euskararen esparruan. Horra, beraz, azpiegitura kulturalak zertu eta garatu beharra. Hortxe dago gakoa. Hori gabe, euskararentzako hizkuntza politikak itxurakerietan jausteko arriskua du. Epe laburreko bizimoduan, hala hola bermatuta, xede nagusia da botere publikotik laguntzak jasotzea, nork bere egitasmoak aurrera eramanik, batik bat, egitasmo horiek etekin akademikoetarako norabidea badute. Errealitate desberdinetan bizi garela, aurrerago esan den bezala, uka ezinezko kontua da. Errealitate horien arteko elkarlana premiazkoa dela esatea ere, topiko-topikoa gure artean. Halakoak bilbatzea eta trinkotzea, aldiz,

ez horren argi. Horrexegatik dira lagungarri testu honen euskarrian dagoen jardunaldia eta ant zeko tankera dutenak. Artean, zer esanik ez, elkarrekin lan egiteko deia eta gure artean eskuzabaltasunez jokatzeko gogoa. Beldur naiz, ordea, jardunaldia bukatzen denean eta eguneroko lokarri latz horietara itzultzen garenean, ez ote dugun zapuztuko elkarlanerako gogo hori.

3. PAUSOZ PAUSO IBILI BEHARRA

Euskarak merezi du. Guretariko edozeinek sinatuko luke halako baieztapena. Hain zuzen ere, hortxe dago adarraren beste ertza, beharbeharrezkoa baita hizkuntza-politika horren aldamenean euskarari buruzko politikaren hizkuntza ere aipatzea, sarritan gertatzen baita hori ere eskuetatik ihes egin eta euskararen aurkako esamoldeak sortzea. Ez naiz ni etorriko horretarako neurriak jartzera, ezta guztiok halabeharrez iritzi berekoak izan behar dugula esatera ere. Aitzitik, nork bere pentsamoldeari oratuta, eta bere errealitatea aurrean duela, egin dezagun ahalegina, euskarari buruzko adierazpenetan, euskara bera aintzat hartzeko, zatiketa eta banaketarako baino, egokiago elkar ulertzeko tresna izan dadin. Hamaikatxo neurri proposa daitezke horretarako, ezin konta ahaleko ideiak etor daitezke alor horretara. Beude. Hobe dugu gutxi batzuk izatea, sendoak eta esanguratsuak eta horiek aitzinatzea. Horretan ere, erabat lagungarri, tenore berria, hizkuntza politika eta politikaren hizkuntza barruratzen dituena eta eremuko eragileei erant zukizuna eskatzen diena, nork bere buruarekiko, publiko zein pribatu izan, horren bultzatzaile izan gaitezen. Hitzetik ekintzara joan beharra eta, horretarako, gizartean ondu diren eta ondu daitezkeen erakunde desberdinak aint zat hartu behar. Luze bai luze joan da erakunde horiek sortu eta errotzea euskararen lurraldeetan; labur bai labur izan daiteke, azken boladetako eta berehalako egoera batean oinarri hartu eta horiek alboratzea, besterik gabe. Hitz batez esateko, bultzada laburreko kontuak alboratu gabe, arnas eta hats luzeko gogoetak ere presente behar ditugu euskal kulturaren eremuan. Egungo lasterkadei oratu behar bazaie ere, hizkuntzaren eremuan epe ertain eta luzeko

2~4. HIZKUNTZA POLITIKA ETA POLITIKAREN HIZKUNTZA: GOGOETA BATERAKO ABIABURUA. ANDRES URRUTIA

ibilbideetan pentsatu beharra dago, hango eta hemengo haize aldakorrek euskara bera birrintâ&#x20AC;&#x160;zea nahi ez bada behintzat. Ekin eta jarrai! Hala jarri ziguten goiburua gure aurrekoek. Ekin eta jarrai! Hala dihardugu egun ere, Euskaltzaindian, euskararen hizkuntza politikan dagozkigun erantzukizunei muzin egin gabe.

4. CORPUS PLANGINTZA: THE MAKING OF THE BASQUE

Zein ordea, erantzukizun horiek? Ezbairik gabe, bitarikoak: nagusiki, hizkuntzaren corpusari dagozkionak, baina aldi berean, hizkuntzaren estatusari dagozkionak ere bai. Bi-biak ditu begipekoak euskararen Akademiak eta lehenean nabarmendu bada, bigarrena ere ez du eskutik utzi. Areago, hamaikatxo ekimen sustatu du, bakarrean zein taldeka, euskararen aurrerabideak sustatzeko euskararen lurraldeetan. Horiei ere izena jarri zieten Euskaltzaindia sortu zutenek duela ehun urte, bi arlo desberdin bereizi baitzituzten akademia jaio berriaren ahaleginetan, hain zuzen ere, Iker eta Jagon sailak. Garai honetan, aldiz, bestelako lana ere eskatzen zaio Euskaltzaindiari bitzuotan, batez ere, belaunaldi berrien eskuetan jartzeko hasierako eta sorrerako espiritu hori. Lantzean behin entzun dira entzutekoak nork bere kabuz zabalduak, Akademiaren aurka eta euskararen corpus plangintza beharrezkoa ez dela aitortuz. Dena den, hizkuntza gure arteko kultura eta komunikazio tresna izan dadin nahi badugu, ezinbestekoa da guztion artean halako adostasuna izatea, zer, non eta nola idatzi eta aditzera eman behar dugun. Hori da, izan ere, euskara batua, egun bateko eta besteko arrangurak jasotzen dituena, baina guztiok erabiltzen duguna, batik bat, testugintzari dagokionez eta testugintza, argi dago, kultura baten sustraia da, horren euskarria eite askotakoa bada ere. Euskaltzaindiak duela berrogeita hamar urte (1968) Arantzazun egin zuen biltzarra aipatâ&#x20AC;&#x160;zen da horretan mugarri eta orduz geroko ibilbidea da euskarak historian zehar, beharbada, bizi duen iraultzarik esanguratsuena. Ordurik hona euskara batu horretan du Euskaltzaindiak bere eginkizunik behinena, batera eta bestera. Zilegi bekit, alabaina, horren argigarri, erro-errotik aldarrikatzea biltzar horrekin batera

herriaren gogoa eta borondatea izan direla giltzarri, euskara batua garatzeko eta hizkuntza batek izan ditzakeen adierazpen kultural eta sozialen eramaile izateko. Aurrekoak gorabehera, hogeita batgarren mendeko euskararen corpus-plangintzak gauzak dauden daudenean baino, ororen helmenean jarri behar direla argi dago eta horrek eskatzen dio euskararen Akademiari sakoneko engaiamendua, besteak beste, honakoak bermatzeko: 1. Hizkuntzaren ikuspegitik orohartzailea izatea, alegia, hizkuntzaren adierazpen guztiak kontuan hartzea horretarako teknologia berriek eskaintzen dutena egoki baliatuz eta euskararen corpus esanguratsuak sortuz, dela hizkuntzaren diakroniaren aldetik, dela hizkuntzaren sinkronia eta egungo erabileraren aldetik. Hurrenez hurren, hor dira Orotariko Euskal Hiztegiaren corpusa eraikitzea eta Lexikoaren Behatokia corpusa ontâ&#x20AC;&#x160;zea. 2. Hizkuntzaren batasuna helburu nagusia izanik ere, azken berrogeita hamar urtetan moldatu denari haize berriak erakarri eta ideia bera arbuiatu gabe egungo premia eta beharrizanak aintzat hartzea, aldian aldiko ezaugarriak adierazteko, betidaniko erro eta sustraiak bazter utzi gabe. Beraz, azken boladetako kontuei muzin egin gabe, funtsezko batasuna egiten jarraitzea. Aipagai, ildo horretatik, Euskaltzaindiaren Hiztegia, bere bigarren argitaraldian, paperean zein euskarri digitalean eskaintzen dena, Orotariko Euskal Hiztegia, Lexikoaren Behatokia eta Hiztegi Batu Oinarriduna baliabideekin egoki loturik, hitzen ibilbidea erakusteko klik baten bidez. 3. Corpusgintza horretan, euskara batua delakoak ez ditu zertan ostendu lurraldean lurraldeko euskarak, horietan biziberritzen baita etengabe euskara eta horretan guztiok ematen baitiogu euskara batu horri balioa eta aitortza. Hortaz, bereizten jakin behar da, ezin argiago, hizkuntzaren aldaerak eta aldaera horiek erabiltzeko testua eta testuingurua. Ezin bestekoa horretarako euskal dialektologiaren lorratzak azaleratzea. Horra hor Euskararen Herri Hizkeren Atlasa egitasmoak, bere zortzigarren liburukia berrikitan kaleratu duena eta Akademiaren webgunean barneraturik dagoena. 4. Hasian hasi, ez da alboratu behar corpusgintza horrek bidea eman behar duela euskararen ikuspegitik bizitzan zehar sortzen diren egoera desberdinei erantzuna emateko kontuari, euskara erregistro bakarreko edo mugatuko hizkuntza

3~4. HIZKUNTZA POLITIKA ETA POLITIKAREN HIZKUNTZA: GOGOETA BATERAKO ABIABURUA. ANDRES URRUTIA

izan ez dadin, horretan ere, gaur egun, berebiziko garrantzia du gizartearen erabilerak onomastika arloan, batik bat. Taxu horretan gogora ekartzeko modukoa Euskal Onomastikaren Datutegia (EODA), bertara biltzen direla pertsona izenak, deiturak, leku-izenak eta exonimia. 5. Euskara batuak, bestalde, zuzena izan behar du, alegia, kanon baten barruan asmatua eta biribildua, gerora kanon hori erabilia izan dadin euskara bera eguneroko bizitzan tresna duten horien aldetik eta horiek molda ahal dezaten kolore eta esamolde desberdinetan, eremuen arabera eta guztiontzat bat eta bera den euskara komunikazio tresna eragingarria izan dezagun. Badu Euskaltzaindiak zer esana eta zer egina horretan, nagusiki Euskal Gramatika baten formulazioan eta esan gabe badoa ere, euskara batuaren zabalkunde lanean, Euskara Batuaren Eskuliburua ekimenaren bidez. 6. Euskararen corpusgintzak eman behar duen euskara batua, kalitatezko euskara izan behar du; hartara, euskara horrek bidea eman behar du, zuzena izateaz kanpo, komunikazio esparru bakoitzari ere egokitua izatea, zinzinezko gizarte funtzioak bete behar baditu. Horretan dihardu euskararen Akademiak Jagon sailean, batez ere, Jagonet zerbitzuaren bitartez eta bere barneko testuen hizkuntza kalitatea bermatuz. 7. Horrek bestelako puntura eramaten du haria, hau da, euskara erabilgarria behar dela eta erabilgarritasun horrek balio erantsi gisa gehitu behar zaiola euskara batu horri, arrotz eta aparteko gertatu ez dadin hainbat euskaldunentzat. Bide horretatik datoz euskalgintzan ari diren hainbat eragilerekin hitzarmenak egitea, guztiok batera aurrera eraman dezagun euskararen corpusgintza delako hori. 8. Euskarari buruzko corpusgintzak berebiziko ahaleginak egin behar ditu euskara hizkuntza gaurkotua, pil-pilekoa izan dadin eta bere historiari agur esan gabe historia horretan sustraiak jarri gaurko gizarteari tradizio sendo batekin batera eraberritze azpimarragarria eskaintzeko. Horretara dator, etorri ere, Euskararen Historia Soziala egitasmoa, hizkuntza eta gizartea estekatuz, soziolinguistikaren bitartez. 9. Euskararen corpusgintzak euskara duina behar du izan, inolako lotsarik eta konplexurik gabekoa, bizitzaren egoera guztietan erabilgarri izateko, eta gutxiestekoa baino goratzeko eta onuragarri izateko. Horra, bada, erakunde publikoekin zein pribatuekin Euskaltzaindiak

jarraitzen duen politika parte-hartzailea guztion artean egin behar baita corpusgintza hori. 10. Labur zurrean, euskararen corpusgintzak nahitaezko aurrerakada egin behar du, gizartean dauden denetariko euskal eragileak bereganatuz eta horien arteko loturak sendotuz eta estekatuz. Egin-eginean ere, hor dago gakoa eta gako horren muinean Euskaltzaindia dago, berari egotzi baitzitzaion duela ehun urte horretarako mandatu berezia eta bereizia, euskaldun guztion partaidetzarekin sor zezan guztiontzat lanabes erabilgarria, hizkuntzari zegokionez. Hori gorabehera, argi dago egungo egoera eta ordukoa desberdinak direla eta norbaitek pentsa dezakeela orduko mandatu hori berriztatu beharra dagoela. Iritzi berekoa nau delako horrek. Egunotan ez da aski mandatu horren aldarrikapena, ezpada eguneroko lana eta eguneroko lan hori egiten da egunean-egunean euskararekin ari diren horiekin elkartuz eta horiei hitza emanez, euren kezkak azaltzeko eta irtenbideak guztion artean asmatzeko. Benaz, horretan datza Euskaltzaindiak azken urteetan behin eta berriro aldarrikatu duen mezua euskal gizartearen aurrean. Edu berean, aldarrikatze hori gauzatzen saiatu da belaunaldi berriei zein euskalgintzan ari diren errealitate berriei leku eginez. Edonondik begira dakiola ere, argi dago espiritu berri horrek erroak dituela behinola Arantzazuko biltzarrean (1968) ezarri ziren hatsarretan, baina harago doala eta euskararen corpusgintza modu zabalenean ulertzen duela, norbanako baten edo batzuen eginkizunetik baino, herri edo kolektibitate baten zereginetik heltzen diola euskara batu horri. Halaber, egun euskara gizartearen esparru askotan bizirik eta erabilgarri dabil eta horiek guztiak ezin bilbatu teknologia berriek erakartzen dutena kontuan hartu gabe. Horrela egiteak, gainera, ahalbidetzen du gizartearen sektore guztietara iristea, maila espezializatuenetatik eremu arruntetaraino. Zernahi gisaz, badu hor euskararen Akademiak zer egin eta zer landu hurrengo urteetan eta horretan dihardu, egitasmoz egitasmo, orain arteko euskararen plangintzari jarraitutasuna ematen eta bermatzen eta, zer esanik ez, horren emaitzak gizarteratzen eta zabaltzen, hizkuntza baten corpus-plangintza ezin uler baitaiteke gizartearen ikuspegi hori gabe.

4~4. HIZKUNTZA POLITIKA ETA POLITIKAREN HIZKUNTZA: GOGOETA BATERAKO ABIABURUA. ANDRES URRUTIA

EUSKAL FILOLOGIAN LIZENTZIADUNA ETA EUSKO JAURLARITZAKO HIZKUNTZA POLITIKARAKO SAILBURUORDETZAKO PLANGINTZA ETA AZTERLANETAKO ARDURADUNA

JON AIZPURUA D

atozen lerrootan, euskarak azken 25 urteotan izan duen bilakaera azalt zeko ahalegina egingo da, eta horretarako Inkesta Soziolinguistikoaren datu nagusiak erabiliko dira. Kontuan hartu behar da Inkesta Soziolinguistikoa Euskal Herri osoan egiten dela, eta aztert zen duen unibert soa 16 urte edo gehiagoko biztanleena dela.

EUSKARAREN EZAGUT ZA Azken 25 urteotan, euskaldunen ehunekoak sei puntu egin du gora Euskal Herrian. Horrek esan nahi du 2016an 1991n baino 223.000 euskaldun gehiago daudela. Euskaldun hart zaileak, hau da, euskaraz ondo hit z egin ez arren, ulert zeko gai direnak ere 251.600 gehiago dira, eta erdaldun elebakarrak 198.300 gut xiago. Bilakaera hori, baina, ez da homogeneoa izan. Ez da modu berean gertatu lurralde, adin-talde edo gune guztietan. Izan ere, eta lurraldeei begiratuz gero, EAEn eta Nafarroan, neurri desberdinean bada ere, ezagut zaren bilakaera positiboa izan den bitartean, Iparraldean galerak izan dira azken 25 urteotan, nahiz eta gaur egun joeraaldaketaren zant zuak ant zematen diren azken lurralde horretan.

1~4. EUSKARAREN BILAKAERA 1991-2016. JON AIZPURUA

EUSKARAREN BILAKAERA 1991-2016

Euskararen ezagut zaren hazkundearekin batera, euskaldunaren ezaugarrien aldaketa etorri da. Aldaketarik esangurat suena adinaren araberakoa izan da. 1991n, 65 urtetik gorakoen artean zegoen euskaldunen port zentajerik handiena, eta 25 urte geroago, 25 urtetik beherako gazteenak dira adin-talderik euskaldunenak.

LEHEN HIZKUNT ZA Beste aldaketa esangurat su bat euskaldunen lehen hizkunt zarena izan da. 1991n, lau euskaldunetik hiruk baino gehiagok (%79,3) euskara zuen lehen hizkunt za (euskaldun zaharrak). Hogeita bost urte igarota, lehen hizkunt za euskara duten euskaldunak %50,2 dira. Aldiz, lehen hizkunt za euskara eta erdara zuten euskaldunak (jatorrizko elebidunak) %7,1 ziren 1991n, eta %13,6 dira 2016an. Azkenik, lehen hizkunt za euskara ez zuten euskaldunak (euskaldun berriak) %13,6 ziren 1991n eta %36,2 dira 2016an. Laburbilduz, euskaldun zaharrak herena inguru gut xiago dira, jatorrizko elebidunak bikoiztu egin dira eta euskaldun berriak ia hirukoiztu. Euskaldun berrien hazkundea oso handia izan da gazteen artean. Izan ere, 25 urtetik beherako euskaldunen artean, nagusi dira dagoeneko lehen hizkunt za erdara duten euskaldunak. Beraz, azken 25 urteotan, euskaldun askok eta askok, gazteenen artean gehienek, et xetik kanpo ikasi dute euskara: euskaltegian eta, batez ere, eskolan. Hau da, euskaldun horietako gehienen et xeko eta gertuko harremansareak erdaldunak dira. Horrek eragin zuzena izan du euskaldun horiek euskaraz hit z egiteko duten

2 ~4. EUSKARAREN BILAKAERA 1991-2016. JON AIZPURUA

erraztasunean. Izan ere, 7 puntu egin du gora erdaraz errazago moldat zen diren euskaldunen ehunekoak eta 8,6 puntu behera euskaraz errazago moldat zen direnenak. Harreman-sarea eta erraztasuna dira erabileran gehien eragiten duten faktoreak, gainerako guztien oso gainetik. Beraz, ezinbestekoa da bi faktore horiek kontuan izatea erabileraren irakurketa egiteko orduan.

EUSKARAREN ERABILERA Euskal Herrian, euskara erdara beste edo gehiago erabilt zen dutenak duela 25 urte baino 112.000 pert sona gehiago dira gaur egun. Hau da, euskararen erabilera trinkoak 2,8 puntu egin du gora 1991 eta 2016 bitartean. Ezagut zarekin gertatu den bezala, euskararen erabileraren bilakaera ez da bera izan lurralde, gune, adin-talde edo erabileraeremu guztietan. Lurraldearen arabera, esaterako, EAEn euskararen erabilerak gora egin du (+ 4,9 puntu), Nafarroan ia bere horretan mantendu da (+ 0,6 puntu) eta Iparraldean behera egin du (- 5,9 puntu). Gune soziolinguistikoetako bilakaerari dagokionez, azken 25 urteotan euskararen erabilera trinkoak gora egin du 1. (< %20), 2. (%20-%49) eta 3. gune (%50-%79) soziolinguistikoetan, eta behera egin du 4. gunean (≤ %80). Azken horretan, erabileraren jait siera 9,6 puntukoa izan da.

3~4. EUSKARAREN BILAKAERA 1991-2016. JON AIZPURUA

4. gune soziolinguistikoan, euskararen erabilerak izan duen jait sieraren oinarrian biztanleen mugimenduak daude, neurri handi batean. Mugimendu horien ondorioz, gune euskaldunetara beste hizkunt za-ezaugarri bat zuk dituzten biztanleak joan dira bizit zera. Izan ere, euskararen erabilera biztanleria osoa aint zat hartuta egin beharrean, euskaldunak bakarrik kontuan hartuta eginez gero, 4. gune soziolinguistikoan euskararen erabilerak behera egin du, baina jait siera hori askoz t xikiagoa izan da (-2,1 puntu). Erabilera-eremuei dagokionez, et xeko erabilerak (et xeko guztiak elkarrekin daudenean) ez du igoerarik izan azken 25 urteotan. Hala ere, azpimarratu behar da seme-alabekiko erabilerak eta nebaarreben artekoak gora egin duela (2,9 eta 2,6 puntu, hurrenez hurren). Azken 25 urteotan, euskararen hazkundea batez ere lagunekin (3,2 puntu) eta eremu formalean gertatu da. Hazkunderik handienak udal-zerbit zuetakoa (8,9 puntu) eta osasun-zerbit zuetakoa (8,7 puntu) izan dira.

4~4. EUSKARAREN BILAKAERA 1991-2016. JON AIZPURUA

KAZETARIA. EUSKO LEGEBILTZARREKO EH BILDUKO LEGEBILTZARKIDEA

JASONE AGIRRE H

amalau urterekin hartu nuen nire bizit zako erabakirik garrant zit suenetako bat. Hamalau urterekin. Ez ume ez emakume zaren adinarekin, munduan bai, baina munduan ez zaudenean. Hamalau urte, inork aint zakot zat hart zen ez zaituen adina, munduan leku bat gura eta leku hori aurkit zen ez duzun adina. Nor zaren ez dakizunean eta are gut xiago nor izango zaren.

egunean Euskal Telebista ikusi genuen lehen aldiz.

Hamalau urterekin erabaki nuen bat xilergoa euskaraz ikastea. Horixe izan zen euskararen alde harturiko nire lehen erabaki pert sonala.

Euskal Telebista. Euskara eta euskal kultura zabalt zeko jaiotako kutuna. ETBn dena zen nobedade. Gure hizkunt za bazela ZER eta gu baginela NOR sentitu genuen. ETBk gainont zeko herrialdeekin homologatu gintuen. Gu ere munduan geunden, gure auto-estimuak gora egin zuen, gut xitutako hizkunt za batekoak garenok bakarrik sentitu dezakegun bezala. Eta harro geunden, oso harro.

Ez ume, ez emakume, nor zaren ere ez dakizun adinean, ahalegin handia egin behar izan nuen alfabetat zeko, ikasteko, egokit zeko… baina 1982. urtea zen. Durangaldea. Dena zegoen ernalt zen, bide berriak zabalt zen, zuri-belt zezko sasoi batetik koloredunera pasat zen ari ginen.

ETBk bere bideari ekin zion. Albistegietako hizkunt za sortuz joan zen, bizkaitar alfabetatu bakook euskara batua deskubritu genuen, kiroletan “langa”, “jokoz kanpo” eta halako berbekin ohitu ginen, sukaldeko errezetak telebistan ikasten hasi ginen… Fenomeno soziala eta kulturala izan zen ETB.

Urte hartan, AEK-k bigarren Korrika antolatu zuen Iruñea eta Donostia artean, Xabier Amurizak Euskal Herriko bert solari t xapelketa irabazi zuen eta urtearen azken

Hori zen giroa orduan, 80ko hamarkadan. Eta horrela, beste erabaki bat zuk hartuz joan nint zen. Esaterako, Euskal Herriko Unibert sitatean kazetarit za ikastea erabaki nuen,

Erabaki hura hartu izan ez banu, nire bizit zak beste bide bat hartuko zuen, eta seguruenez, une honetan ez nint zateke lerro hauek idazten egongo.

HAMALAU KONTU EITBZ

1~4. HAMALAU KONTU EITBZ. JASONE AGIRRE

hori ere euskaraz, hain justu, ETBren bigarren katea, gaztelania hut sezkoa, sortu zen urte berean, 1986an. Bizit za zer den bat zuetan! Hamalau urteko ez ume, ez emakume hark hartutako erabakiaren ondorioz ere, ETBko albistegietan hasi nint zen lanean. Han izan naiz 25 urtez. 25 urte luzetan, nire bizit zak beste bira bat egin duen arte, eta hau ere hamalau urte nituenean hartutako erabakiaren beste ondorio bat dela esango nuke nik.

TELEBISTA, LEHEN ETA ORAIN

panorama. Miren Manias ikert zaile eta doktoreak adierazi moduan, telebistak aspaldi ut zi zion ikus-ent zunezko komunikazio tresna garrant zit su bakarra izateari eta ikusleen interesa eta parte hart zea galt zeaz gain, haren funt zioa diru publikoz finant zat zea zalant zan jart zera heldu da (Berria, 2017-9-9). EiTB zahar geratu da, bai, eta ez du jakin sasoi berrietara egokit zen, jakin badakidan arren ez dela erraza. Euskara eta euskal kultura zabalt zeko sortu zen, eta gaur egun ez du horretarako balio. Albistegiek prestigioa galdu dute, sinesgarritasuna. Ez dugu geure sentit zen,

Euskal Herria Bilduren legebilt zarkidea naiz orain eta erant zukizun publikoa daukat; euren artean, EITB eraberrit zeko ponent zian parte hart zea dago. ETBren ikusle lehenengo, bertako langile gero, eta orain eredu berri baterako proposamena lant zea dagokit Legebilt zarreko beste taldeetako kideen artean. 82ko EiTBren sorrera legea aztertu eta, hala badagokio, egokitu, berrit zea izango da geure zeregina.

EZ DA ERANT ZUKIZUN MAKALA. ETORKIZUNARI BEGIRATU BEHAR DIOGU, IRAGANA AHAZTU BARIK, BAINA

Ez da erant zukizun makala. Etorkizunari begiratu behar diogu, iragana ahaztu barik, baina. Lanean hasteko oso galdera sinplea egin behar da: gaur egungo EiTBk balio du euskara eta euskal kultura zabalt zeko bere sorrera legean jasota dagoen bezala? Horrez gain, nik neure buruari beste galdera bat, galdera pert sonala egingo nioke: Gaur egun hamalau urte edukiko banitu zer sentituko nuen ETB-1 ikusterakoan? Galdera okerra da, ostera. Beste bat dago lehenago: ETB-1 ikusiko ote nuen hamalau urte banitu? ETBk emozionatuko ote ninduen berriro? Gure hizkunt za badela zer, gu bagarela nor, munduarekin homologatuta gaudela sentituko ote nuen? Zer irit zi daukate gaur egungo hamalau urteko ez ume, ez emakume direnek? Galdera horietatik abiatuta beste ehunka egin beharko ditugu Legebilt zarreko ponent zian, eta erant zunak bilatu, jakina. Inguruari begiratu beharko diogu. Mundua aldatu da, geurea, eta geure ingurukoa, eta zer esanik ez telebista publikoen

herritarren zati handi batengandik aldendu egin da EiTB. Maddalen Iriartek inbestidura saioan esan zituen hit zak neuret zat hartuta, niri ere min ematen dit hau esateak, baina EiTBren eredua agortuta dago. Gainbeheran doa arlo kualitatiboan, baita kuantitatiboan ere, audient zia gero eta eskasagoak horren erakusgarri.

EiTB 2022 EiTB biziberritu behar da. Legebilt zarrak hartua du horretarako konpromiso sendoa, talde politiko guztien babesarekin. 2022an, 40 urte beteko ditu ETBk. Urteurren hori sasoi berrietara egokitutako komunikazio talde handi bat daukagula ospatu beharko genuke. Harrotasuna sentitu behar dugu berriro bere sorreran sentitu genuen bezala.

2~4. HAMALAU KONTU EITBZ. JASONE AGIRRE

Horregatik, oso garrant zit sua da erakundeen inplikazioa, baina hori ez da nahikoa. Gizarte osoa inplikatu behar da. Zer esana daukagun guztiok eztabaidatu behar dugu. EiTB antolat zen dutenek, egunero-egunero egiten dutenek, aztertu izan dutenek eta beste eredu bat zuk ezagut zen dituztenek eta, batez ere, EiTB ikusten, ent zuten dutenek. Alderdi politikook bai, baita ikusent zunezkoen profesionalek, informazioaren alorrekoek, unibert sitateko adituek eta gure gizarteko eragileek ere. Den-denak ent zun behar ditugu, baita hamalau urteko ez ume ez emakumeak. Eztabaida kalera eroan behar da. Horregatik, Legebilt zarraren enkarguz, EiTBren erreformarako metodologia parte hart zailea diseinatu dute Euskal Herriko Unibert sitateak komunikazio, soziologia eta kazetarit zako adituen eskutik, eta kanpoko unibert sitateetako adituekin kontrastatu du. Horrek izan behar du abiapuntu. EiTB biziberritu, piztu gura badugu, nor garen eta zer izan gura dugun zehaztu beharko dugu berriro denon inplikazioarekin, berriro kokatu gaitezen munduan, anbizioz. Aipatutako eztabaidan, hainbat puntu egongo dira mahai gainean. Nik honakoak aipatu nahiko nituzke: Legea. Lehenengo eta behin, uste dugu 1982an zein 2017an helburu bera izan behar duela EiTBk: euskararen normalizazioa eta euskal kulturaren zabalkundea, hori baita bere izaeraren funt sa. Horregatik, euskarazko kateek izango dute lehentasuna eta euskarak busti beharko ditu ETB-2, Radio Euskadi eta Radio Vitoria, gaur egungo egoera soziolinguistiko berria aint zakot zat hartuta. Programazioa. Kalitatezko programazioa behar dugu, ausarta, garai berrietara egokitua, entretenigarria eta jatorrizko edukiekin, gure hizkunt za, kultura eta identitatea zabalduko duen programazioa. Albistegia. Albistegiak -eta hau esateak ere min ematen dit- ezingo dira egon unean uneko gobernuaren menpe. Hurbilak, kritikoak, zint zoak, dotoreak izan behar dira. EiTBri prestigioa eman gura badiogu, bere buruaren jabe izaten ut zi behar diogu. Bertako profesionalek aukera berdintasuna behar dute euren karrera profesionala garat zeko, euren onena

3~4. HAMALAU KONTU EITBZ. JASONE AGIRRE

eman ahal izateko, alderdikeria zein adiskidekeriak saihestuz. Enpresa egitura. EiTBk bere enpresa egitura aldatu behar du, gaurkotu, arrazionalizatu. Gestoreen sistema, hau da, EiTBn dagoen ardura postuen sistema paraleloa, hit zarmenetik kanpokoa, bertan behera ut zi behar da. Eta erabaki egin behar da zer lan talde behar den irratian, telebistan eta Interneten kalitatezko zerbit zua eskaint zeko. Horrez gain, EiTBk euskal ikusent zunezkoen industrian inbertitu behar du, sektoreko enpresekin hit zarmenak epe finkoetarako eginez, epe ertain-luzeko babesa izan dezaten. EiTB osasunt su badago, gainera, euskal komunikazio esparru osoa ere indartu egingo da. Hori guzti hori egin ahal izateko, ordea, zailena ez da azterketa sakonak egin, erabaki politikoak hartu edota EiTBren gestioa aldat zea izango. Ez, zailena geure mentalitatea aldat zea izango da. Akat sen beldur garelakoan nago, eta uste dut ezin garela beldur izan. Gehiago esango nuke, akat s “gloriosoak” egiteko prest egon behar dugu, akat sen beldur izatea baita sormenaren areriorik handiena. Une honetan sormena da galdu ezin dugun bakarra, sormenean baino ezin baikara izan lehiakor. Horretan inbertitu behar dugu, baliabideetan ezin izango garelako sekula beste komunikabide bat zuekin lehiatu. Sormenerako ausardia behar dugu arlo guztietan. Erabaki politikoak hartu behar ditugunok, erabaki horiek gauzatu behar dutenek, denok, ausartak izan behar dugu. Ez naiz bide zoro bat proposat zen ari. Apurka-apurka has gaitezen. Ez dugu aldez aurretik galdutako borroketan sartu beharrik, jar dit zagun helburu t xikiak, egingarriak, berreskura dezagun galdutako auto-estimua, helburu horiek lortu ahala.

SINPLETASUNA, ERABILGARRITASUNA ETA ZINT ZOTASUNA Harmonia behar da, bai, harmonia, hiru ezaugarritan oinarritutako harmonia: sinpletasuna, erabilgarritasuna eta zint zotasuna. Alan Moore diseinat zaile ingelesak Do Design - Why beauty is key to everything (2016) liburuan dioen moduan, hiru kont zeptu horiek ezinbestekoak dira egin edo diseinat zen dugun edozertarako, edertasuna eta harmonia lort zeko (simplicity, utility, honesty, ingelesez). Sinpletasuna behar dugu EiTB indarberrit zeko. Helburu t xikiak, egingarriak jarri. BBC bezalako telebista erraldoiak ezin dira gure erreferente izan. Badaukagu harengandik zer ikasi, baina ezin dugu inondik inora ere, hizkunt za hegemonikoa, tradizio handia eta aurrekontu oraindik handiagoa duen komunikabide bat, hizkunt za gut xitu batekin eta aurrekontu murrit za duen komunikabide batekin alderatu etengabe. Gu sekula ere ez gara Goliat izango, baina t xikitasunean ere irabaz litezke borrokak. Akat sa aukera bihurtu behar dugu. Txikiak gara, baina bakarrak munduan, EiTBk eskaini ahal duena ezin du beste inork eskaini. Sinet si dezagun hori eta parametro horretan jokatu.

Erabilgarria izan behar da EiTB, komunikabide bat inork erabili edo kont sumit zen ez badu, ez du ezertarako balio. Zaindu dit zagun ikus-ent zuleak, entretenitu dit zagun, hezi, piztu dezagun euren interesa, ikus-ent zuleak aspert zea da komunikabide batek egin dezaken bekaturik handiena. Oreka aurkitu beharko da, ostera, audient zia eta EiTBren izatearen beraren artean. EiTB sortu zen euskara eta euskal kultura zabalt zeko. Erabaki guztiak oinarri horren arabera hartu beharko dira, hori izango da iparrorrat za. Hau guzti hau ezin izango da egin zint zotasunez ez bada. EiTB ez da indar handiena duen alderdiaren mesederako erabiliko. Herriarena da, eta herria bezain anit za, koloret sua izan beharko da, denok eroso sentitu behar dugu bertan. Zint zotasuna behar da eskuzabaltasunez jokat zeko, bestea aitort zeko. Sinplea, erabilgarria, zint zoa orduan izango da ederra EiTB.

bada,

4~4. HAMALAU KONTU EITBZ. JASONE AGIRRE

EHUKO IRAKASLEA ETA UDAKO EUSKAL UNIBERTSITATEKO ZUZENDARIA

IÑAKI ALEGRIA UNIBERT SITATE IREKIA EUSKARAZ: ERRONKA ETA AUKERA

ABAGUNEA ETA TESTUINGURUA Hermes aldizkariak eskatu digu euskararen egoeraren eta datozen urteotako erronken inguruan gogoeta egiteko, eta UEUtik euskarazko on-line unibert sitatearen erronkari heldu nahi diogu. Argi da alde horretatik hut sune bat dugula Euskal Herrian, ez baitago horrelako eskaint zarik euskaraz, UNED transferitu gabe dago eta ez dago egitasmorik ez transferit zeko ez euska�� razko ikasketak integrat zeko. Bitartean, ezin dugu unibert sitateko gradua lortu euskaraz ohiko unibert sitate present zialetatik kanpo. Eta ohiko unibert sitateetara joaterik ez dutenak asko dira, lanean dauden pert sonak batez ere, baita Euskal Herritik kanpo bizi direnak, boladak kanpoan pasat zen dutenak, edo prekarietatea dela-eta “lana gaur bai eta bihar ez” egoeran dauden gazteak ere. Gabezia horri erant zutea erronka handia da, alde batetik, eskubide aitortu bat ukat zen ari delako, eta bestetik, aukera asko galt zen ari direlako, konpetent zia digitaletan aurrerapenak egiteko eta herri gisa egiturat zeko. Azken ildo horretan, geroago aipatuko dugun Kataluniako UOC unibert sitatea erreferent zia saihestezina da. Baina ez da UOC bakarrik sortu gure inguruan, Errioxan (UNIR), Madrilen, Bart zelonan, Valent zian eta Kanarietan online unibert sitate berriak sortu dira. Horrek zer pent sa eman

beharko liguke. Frant zian ere gune berria sortu da lineako ikasketen inguruan indarrak bilt zeko, FUN unibert sitate digitala (France Université Numérique), hain zuzen. 2016ko ekainean, UEUtik publiko egin genuen Euskarazko Online Unibert sitatea sort zeko proposamena [1], hainbat aditu eta talderen ideiekin bat egiten duena. Baina proposamenaren muinari heldu baino lehen, argi dezagun zertaz ari garen euskarazko online unibert sitateaz hit z egiten dugunean.

ONLINE UNIBERT SITATEEN EZAUGARRIEZ Halako unibert sitateen izaera izendat zeko hit z desberdinak erabilt zen dira: irekia, online, birtuala, urrunekoa, e-learning eta abar. Birtuala izateak, erreala ez izatea iradoki dezake. Urrunekoa izateak, teknologia eta sareekiko lotura ezkutuan

1~4. UNIBERT SITATE IREKIA EUSKARAZ: ERRONKA ETA AUKERA. IÑAKI ALEGRIA

gordeko balu bezala, periferian kokat zen du ikaslea. Horregatik, hain zuzen, gure ustez, online da termino zehat zena eta osoena; era berean, irekia izan daiteke eskaint zen dituen aukerak hobekien islat zen dituen terminoa. Irekia izatea, online izateaz harago ere uler daitekeelako. Hasiera batean, teknologiari berebiziko garrant zia eman zit zaion, baina Internet erabat hedatua dagoen baliabidea da eta aspaldit xo ikusi da halako egitasmoetan metodologia eta ikuspegi pedagogiko egokiak direla gilt zarria (edozein kasutan inbert sio teknologikoa ere egin beharrekoa da). Halako unibert sitate-ereduetan, nabaria da espazio fisikoa eta tenporala gainditu egiten direla. Eta ezaugarri horrek definit zen du, hain zuzen, irakaskunt za-ikaskunt za prozesuaren nolakotasuna: ikasleak autonomoa eta aktiboa izan behar du, taldeka lan egitea bult zatu behar da, babesa jaso behar du, orientatua izan behar du, bestela bidean porrot egin dezake. Horregatik, funt sezkoa da irakasle-tutoreen eginkizuna, euren jarrera eta prestakunt za, ohiko unibert sitate present zialetan aplikat zen ez diren rolak direlako. Eta hor kokat zen da unibert sitate berrien sorkunt zaren arrazoietako bat. Hala ere, bada sarreran esandakoarekin lotuta dagoen beste galdera bat: zein ikasle-profili erant zuten dio? Zenbaitek ohiko unibert sitateen desagerpena iragart zen dute, baina azti horien aurreikuspenetatik urrun, unibert sitate present zialek bizit za luzea izango dutela pent sat zen dugu askok, bere ohiko ikasleak ez direlako desagertuko: ikastera dedikat zen diren gazteak, hain zuzen. Hortaz, unibert sitate irekiak beste profil bati erant zuten dio. Ikasteaz harago, beste zeregin bat zuk dituzten gazteei eta ez gazteei zuzendua egongo da; langabezian geratu direnak edo garaia zenean ikasketak ut zi zituztenak, kasurako. Eta xede-publiko horri begira, arrakasta handia izan dezakeen eredua da unibert sitate irekiarena, gainera, ohiko unibert sitateekin lehian sartu gabe.

AUKERA BERRIAK Unibert s itate-ikasketen eskaint z a zabalt zeaz gain, halako unibert sitate batek beste aukera bat zuk eskaint zen ditu: • Lurraldetasunaren eta euskal komunitate globalaren aldetik euskarazko online unibert sitate batek mugak gaindit zeko aukera eskaint zen du. Eusko Ikaskunt za ont zen ari den liburu berdean jasota dago ideia hau [2]. Juanjo

Alvarez irakasleak ere Eusko Ikaskunt zaren ikerketa-saria jasot zean ideia hau azpimarratu zuen [3]. • Unibert sitateen arteko lankidet za areagot zeko jokalekua (hodeia Interneteko metafora berria erabiliz) eskaint zen du. Unibert sitate berria sortuz edo unibert sitateen arteko gune berri batez gauzatuta, nabaria da gainont zeko unibert sitateekin lankidet zan garatu beharreko proiektua izan behar dela, eta online ereduak erraztasunak ematen dituela alde horretatik. • Digitalizazioan eta berrikunt zan urrat sak emateko tresna interesgarria da. Edozein titulazio aukeratuta, ikasleak zeharkako gaitasun bat zuk jasoko ditu digitalizazioaren arloan: komunikat zeko, partekat zeko eta lana antolat zeko tresna berriak erabiliko ditu eta horrek eragina izango du bere bizit zaren beste jarduera bat zuetan. Eta hori oso lotuta dago Europatik bult zat zen ari den bizialdi osoko ikasketa lerroarekin. Esan gabe doa proiektuak berrikunt zatik asko duela, berrikunt za teknologikoa, berrikunt za soziala eta, batez, ere, berrikunt za pedagogikoa barnerat zen baititu. • Ingurune digitalaren ikerketan sakont zeko aukera eskaint zen du, unibert sitateen eta jakint za-arloen arteko komunikazioa eta lankidet za areagotuz. Bide hori da UOCek jorratu duena IN3 ikerketa-zentroa sortuta, eta horren inguruan egin dugu hausnarketa UEUren 2017ko udako ikastaroetan. Koldo Diazek gai horretaz sakondu du Jakinen artikulu batean [4]. UOCeko ibilbidea erreferent zia saihestezina da arlo horretan, Erresuma Batuko Open Universityrekin batera, mundu mailako prestigiot suena da arlo horretan. Carles Sigales bertako errektoreordeak Berrian argitaratutako elkarrizketan, horrela azaldu zuen [5]: • 1995. urtean hasi bait zen mart xan, modu guztiz digitalean, Internet batere zabaldurik ez zegoen garaian. Emait za nabarmenak lortu ditu ordutik: egun, ia 50.000 ikasle ditu, 3.700dik gora irakasle, 68.400dik gora graduatu eta 200.000 lagun inguruko komunitatea -ikasleak, ikasle ohiak, irakasleak, langileak...-. Hiztun komunitateen arteko tamaina kontuan hartu behar da, noski, baina dagoen potent zialitatea azalt zeko datu interesgarriak dira. Are gehiago, bere hit zaldian gehitu zuenez, bitartean Kataluniako UNEDen inoiz baino ikasle gehiago daude, modalitate horiek duten eskaeraren tamainaren erakusgarri dena.

2~4. UNIBERT SITATE IREKIA EUSKARAZ: ERRONKA ETA AUKERA. IÑAKI ALEGRIA

UEUREN PROIEKTUA: BEHARRA ETA AUKERA UEUk bi urtetan zehar landu zuen proiektu bat eta, esan bezala, 2016an gizarteratu zuen. Lanketa horren urrat s garrant zit suenak hauek izan ziren: • Eskaeraren inguruan datuen bilketa. Aztikerren eskutik, 24-60 urteko euskaldunen artean inkesta bat burutu zen Hego Euskal Herrian. Inkestatutako euskaldunen artean, %4k agertu zuen nahia Internetez euskaraz ikasteko -23.000 lagun pasat xo lirateke Hegoalde osoan-. Horien artean, bostetik lauk beste karrera bat egina dute aurretik; hirutik bi 24-39 urte bitartekoak dira; eta bostetik hiru emakumeak dira. Ikasketei ekiteko asmoaren oinarrian, batez ere, nahi pert sonala dago -bi herenek argudio hori aipatu dute-; at zerago daude lanarekin lotura duten arrazoiak. UEUko 1.200 bazkideen artean egindako inkestaren bidez, ondorio horiek berresteaz gain, emait za osagarriak lortu genituen. • Graduko bi titulazio posible (Enpresa eta Psikologia) sakonki aztertu ziren irakasle doktore euskaldunen eta materialen nahikotasuna egiaztatu ahal izateko. Inguma (www.inguma. eus) erabiliz, azterketa burutu zen eta ondorioak espero baino baikorragoak izan ziren: azken urteetan, doktoret za bukatu duten eta euskaraz ekoizten duten espezialista asko aurkitu ziren, balizko eskaint za bati begira, irakasle-tutoreen taldea osat zeko balizko arazoak baztert zera eraman gintuena. Ikergazte kongresuaren bi edizioek (ueu.eus/ikergazte) ondorioa berrestera lagundu digute. • Unibert sitateko eta administrazioko hainbat aditu, profesional eta ordezkarirekin bilerak egin ziren proiektuaren bideragarritasuna aztert zeko. UOCek ere lagundu zigun kostuen eta masa kritikoaren azterketan. • Aurreko azterketen emait zak eskuan, aurrera egiteko oinarri bat badagoela ondorioztatu zuen UEUk, eta proposamen zehat za landu zuen t xosten batean. Graduko ikasketak eskaint zea proposat zen da, graduondoen aukera baztertu gabe. Kontuan hartu behar da graduondoko ikasketetan sakabanaketa handiagoa dagoela, eta ondorioz, gut xieneko ikasle kopurua izatea zailagoa lit zatekeela. Gainera, eta modu part zialean bada ere, Euskal Herriko unibert sitateetan online aukera gehit zen ari da hainbat graduondotan.

Bospasei titulazio eskaint zeko ikasle potent zial nahikoa egon daitekeela ondorioztatu dugu. Gainera, unibert sitateetan dugun arazo biri, irakasleen batez besteko adina etengabe handit zeari eta ikerlari gazteak unibert sitate sisteman integrat zeko zailtasunei, irtenbidea biderat zen lagun lezake halako egitasmo batek. Plazaratutako proiektua ez da proiektu it xia eta oraindik asko zehaztu behar da gizarteeragileekin eta administrazioarekin adostuta. Ildo horretan, azken urtean unibert sitatearekin lotutako hainbat agenterekin lant zen ari gara gaia: unibert sitateak, administrazioa, adituak... Lankidet za proiektu izan behar delako. Bestalde, argi dugu halako proiektu bat aurrera eramateko administrazioaren parte hart zea eta lagunt za ezinbestekoak direla hainbat arrazoirengatik: • Epe ertain-luzeko egitasmoa da, kontuan izanda ikasle gehienak dedikazio part zialekoak direla eta gradua bukat zeko sei bat urte behar dutela. Matrikulat zeko garaian, iraupeneko bermea behar dute. • Prezio publikoen eskaint zak badaude erdaraz. UNEDek, eta UOCek gaztelaniazko adarrean, eskaint za zabala eta merkea egiten dute instituzioen lagunt zari esker, eta euskaldunont zat pareko eskaint za bat egin behar prezioen aldetik, bestela, erdarazko eskaeretara joko lukete euskaldunek, eleaniztunak izanda.

EGINGARRITASUNA ETA ZAILTASUNAK Zorit xarrez, proiektua errealitate bihurt zeko espero baino gehiago luzat zen ari da. Esan bezala, badakigu bide hau, arrakastat sua izango bada, lankidet zan eta instituzioen eskutik egin behar dela. Hala eta guztiz ere, UEUn lanean jarrait zen dugu proiektua lant zen. Esan bezala, unibert sitatearekin lotutako hainbat agenterekin lant zen ari gara gaia (unibert sitateak, administrazioa, adituak...) Zorionez, EAEko 2017ko hauteskundeetan aurkeztutako hiru programetan gaia jorrat zen da azaletik bada ere (ik. I. eranskina). Baina, momentuz, instituzioen aldetik ez da urrat sa egiten: proiektuak hit z onak jasot zen ditu, interesgarrit zat jot zen da; baina besterik ez. Eta, zalant zarik gabe, halako proiektu batek beste kemen bat behar du, beste ziurtasun bat: apustu estrategikoa izan behar du.

3~4. UNIBERT SITATE IREKIA EUSKARAZ: ERRONKA ETA AUKERA. IÑAKI ALEGRIA

BUKAT ZEKO Carles Sigales UOCeko errektorearen beste hit z bat zuk ekarri nahi ditut hona [5]: Lehenik, proiektuan sinet si behar da. Badirudi agerikoa dela, baina ez da. Proiektu hori egin nahi bada, Euskal Herriarent zat, euskaraz, norbaitek konturatu beharko du hori beharrizan bat dela eta lehentasuna eman behar zaiola. Bigarrenik, motorra behar da. Inguruko unibert sitateekin lankidet zan aritu behar du horrelako proiektu batek: bestela, disfunt zio eta errezelo ugari sor daitezke. Baina beharrezkoa da motor bat egotea, lehentasunak markat zeko, gauzak nola egin erabakit zeko, oinarriak jart zeko... Ezinbestekoa da. Gure ustetan, UEU izan daiteke beharrezkoa den motor eragile hori, eta horretan gaude.

OHARRAK [1] http://www.berria.eus/paperekoa/1854/002/001 /2016-06-01/ euskarazko_on_line_unibert sitate_bat_sort zea_proposatuko_du_ ueuk.htm [2] Euskal lurraldeen node/1221/pdf

liburu

berdea:

https://www.uik.eus/en/

[3] https://baleike.eus/zumaia/1447406697150-juanjo-alvarez-euskalunibert sitate-bateratuaren-haziak-ereiten [4] https://www.jakin.eus/blog/ingurune-digitala/koldo-diaz-bizkarguenaga/internet-institutuak-at zerritik-ikasten/218 [5] http://www.berria.eus/paperekoa/1781/009/001 /2016-06-11/on_ line_proiektuan_sinet si_behar_da_eta_lehentasuna_eman.htm

I. ERANSKINA: EAEKO 2016KO HAUTESKUNDEETAN AURKEZTUTAKO HAINBAT PROGRAMETAKO EKARPENAK GAIAREN INGURUAN EAJ/PNV

EHBildu

Podemos

4~4. UNIBERT SITATE IREKIA EUSKARAZ: ERRONKA ETA AUKERA. IÑAKI ALEGRIA

SOCIOLINGÜISTA Y PRESENTADOR DE TELEVISIÓN

KIKE AMONARRIZ GORRIA H

ace ya tiempo que venimos repitiendo que el euskera y la comunidad lingüística euskaldún se encuentran en una importante encrucijada. Hay muchos indicios que denotan que nos encontramos en el final de un ciclo y en el comienzo de una nueva etapa y que los próximos años pueden ser de una importancia capital en lo que concierne al futuro del euskera.

A LAS Y A LOS NO VASCOPARLANTES

Entre los factores que han propiciado este cambio de ciclo, algunos operan a nivel mundial. Entre ellos destacaremos la globalización y la expansión del inglés como lengua de relación internacional, las migraciones, los efectos de la crisis económica y la deslocalización del trabajo, la relativización de las distancias como consecuencia de la mejora de las vías de comunicación o de los vuelos de bajo coste, y cómo no, la revolución en el mundo de la comunicación como resultado de la generalización del uso de Internet, de las nuevas posibilidades que oferta la telefonía móvil y de la digitalización, entre otros.

Se prevé que más de la mitad de las 7.000 lenguas que se hablan en el mundo desaparecerán durante este siglo. Pero estos cambios han modificado también nuestro modo de utilizar las lenguas: el inglés se ha afianzado como lengua hegemónica mundial, y ha arrinconado a otros idiomas, como el francés, que hasta hace poco tenían mayor presencia a nivel internacional; el uso informal escrito se ha generalizado en nuestros idiomas, haciendo saltar la alarma entre muchos profesionales, y han cambiado nuestra manera de valorar las lenguas. Como decía el sociolingüista David Crystal, “Internet es sobre todo una revolución lingüística”.

Estos cambios están teniendo un gran impacto en todas las lenguas del mundo, muchas de ellas amenazadas de desaparición como lleva alertando durante años la UNESCO.

Sin embargo, en la sociedad vasca, los cambios socio-políticos que hemos vivido esta última década (fin de la violencia de ETA, aparición de nuevos agentes políticos, cambios en

1~3. A LAS Y A LOS NO VASCOPARLANTES. KIKE AMONARRIZ GORRIA

Nafarroa e Iparralde…), han generado un clima mucho más propicio al impulso de políticas de normalización lingüística. Hoy en día hay mejores condiciones para llegar a acuerdos entre agentes sociales y administrativos o entre sectores de sensibilidades diferentes para activar y potenciar políticas de fomento del euskera. Y señalaremos también los cambios que se están produciendo dentro del ámbito del euskera y de su comunidad lingüística. Entre los más importantes: El nivel de competencia lingüística ha aumentado considerablemente en la CAV, y ha mejorado notablemente entre la población más joven en Nafarroa e Iparralde. Algo parecido ocurre con la matriculación en el modelo D. Esto quiere decir, que en amplias zonas de Euskal Herria, estamos llegando a la universalización del conocimiento y del aprendizaje en euskera entre los más jóvenes y que el margen de mejora en estos aspectos va a ser cada vez más reducido. Con lo cual, en dichas zonas, o mejoran los niveles de uso social del euskera, o no habrá mejoras. Por primera vez en nuestra historia, comienza a socializarse una generación que ha estudiado mayoritariamente en euskera, y en la cual la mayor parte tiene el euskera como segunda lengua. Fenómeno que continuará en los años venideros. Y aquí surgen las preguntas: ¿en qué lengua se integrarán laboralmente estos jóvenes formados en euskera? Hasta ahora, la mayoría lo ha hecho en castellano. ¿Utilizarán el euskera como lengua familiar (sólo o con otras lenguas) y como lengua de uso habitual con sus hijos e hijas? Por último, en las instituciones del euskera se está produciendo un cambio generacional. Una gran parte de las entidades sociales a favor del euskera surgieron o se implantaron en la década de los 70, y la arquitectura jurídico-administrativa oficial del euskera data de los 80 (leyes del euskera en la CAV y Nafarroa, EITB, HABE y euskaltegis, etc.). Y aquella generación que comenzó su vida laboral en dichas entidades y organismos ha comenzado a jubilarse. Y añadiría que, aunque muchas de estas entidades han evolucionado y se han ido adaptando a los nuevos tiempos, en general todavía responden más a la realidad política y sociolingüística de los 80 que a la situación actual.

Por todo ello, decimos que estamos en una encrucijada y en un cambio de fase con respecto al euskera. Porque aquí se plantea un dilema: o durante los próximos años aumenta notablemente el uso del euskera tanto a nivel cuantitativo, como cualitativo, y tomamos el camino hacia la normalización lingüística y la equiparación de nuestro idioma con lenguas de uso normalizado, o por el contrario, si el uso del euskera se estanca o retrocede durante los próximos años, la generación que nazca de aquí a unas décadas, verá que sus padres y madres conocen el euskera, pero que no lo usan, con lo cual el euskera les parecerá una lengua decorativa e inútil, como hoy ocurre en Irlanda, con el gaélico irlandés, lengua oficial de la república, dicho sea de paso. Por todo ello, somos muchos los que creemos que hay que activar las palancas que nos ayudarán a salir de esta encrucijada en la dirección correcta, entre las cuales destacaríamos las siguientes:

CREO QUE UNO DE LOS CAMBIOS PROFUNDOS QUE DEBEMOS DE GENERALIZAR EN NUESTRA SOCIEDAD ES EL CREAR DINÁMICAS EN LAS CUALES SE USEN LOS DOS IDIOMAS, SIN QUE NADIE TENGA QUE RENUNCIAR AL SUYO

La (re)activación de políticas y prácticas que impulsen la mejora del conocimiento, la universalización de la comprensión y el uso del euskera, superando las inercias acumuladas y optimizando las capacidades de los hablantes, sobre todo de los más jóvenes. Considerar el tema de la normalización lingüística como tema de importancia preferente en todo tipo de organizaciones: entidades oficiales, asociativas, empresas, centros de enseñanza… El euskera no puede ser un tema periférico, sino central.

2~3. A LAS Y A LOS NO VASCOPARLANTES. KIKE AMONARRIZ GORRIA

Fomentar los acuerdos más amplios posibles en torno al fomento del euskera a nivel social y político, crear un ambiente propicio con respecto al pluralismo lingüístico y transmitir ilusión en torno al tema. Regenerar el discurso en torno al euskera, socializando discursos aglutinadores y propiciando con ellos prácticas coherentes y no sólo posicionamientos simbólicos. En este contexto, la implicación y la aportación de los y las no vascoparlantes es clave, tal y como lo ha sido en nuestra historia cercana. El avance que hemos conocido estas últimas décadas en el conocimiento y uso del euskera no se puede entender sin la actitud favorable de miles y miles de familias castellanoparlantes. Pese a que no dominen o desconozcan el euskera, las personas no vascoparlantes pueden ayudar mucho en este proceso, facilitando e impulsando nuevas dinámicas de uso del euskera a su alrededor. Por una parte, es importante señalar que hay muchas personas que en la práctica funcionan como si fuesen monolingües, pero que tienen un nivel de comprensión del euskera avanzado, o que con un mínimo esfuerzo pueden llegar a niveles de comprensión que no requiera que sus interlocutores cambien de idioma. Creo que uno de los cambios profundos que debemos de generalizar en nuestra sociedad es el crear dinámicas en las cuales se usen los dos idiomas, sin que nadie tenga que renunciar al suyo. Por otra parte, estas personas pueden fomentar el uso ambiental del euskera, motivar en su entorno para que las personas que lo conocen lo utilicen. Es decir, facilitar el uso del euskera, allí donde existan posibilidades. Por último, esto quiere decir que aquellas personas castellanoparlantes, que ostentan alguna responsabilidad de cualquier tipo (padres y madres, gobernantes, cargos directivos de empresas y entidades de toda clase…), deben de ser conscientes de que su liderazgo es también un liderazgo lingüístico. Y el hecho de desconocer el euskera no es óbice ni cortapisa para que puedan utilizar ese liderazgo fomentando actitudes a favor del uso del euskera y mejorando su conocimiento, en la medida de lo posible. Pequeños y/o grandes

3~3. A LAS Y A LOS NO VASCOPARLANTES. KIKE AMONARRIZ GORRIA

pasos que pueden impulsar nuevas dinámicas a favor del idioma. Desde estas líneas, quisiera por lo tanto animaros a todas las personas que hoy por hoy desconocéis nuestro idioma, a que os impliquéis en este gran reto que tenemos en la sociedad vasca, y que podríamos resumir como la construcción de un modelo exitoso de recuperación lingüística de una lengua minoritaria, respetando el plurilingüismo de la sociedad y los derechos lingüísticos de todas las personas. Este puede ser uno de los mejores regalos que nos podemos hacer a nosotros mismos como sociedad y comunidad lingüística, un aval para la pervivencia del euskera y la convivencia de las generaciones venideras y una de las mejores aportaciones que podamos hacer desde Euskal Herria al mundo.

NAFARROAKO PARLAMENTUKO EH BILDUKO PARLAMENTARIA EUSKO LEGEBILTZARREKO EH BILDUKO LEGEBILTZARKIDEA

DAVID ANAUT & REBEKA UBERA ATARIKO GOGOETA Dokumentu honek euskararen egoeraren inguruan EH Bilduk egin duen gogoeta jasot zen du. Gure errealitate soziolinguistikoari buruz eta dauzkagun datuez egin dit zakegun irakurketak eta ñabardurak gorabehera, gure ustez, bistakoa da euskara nahikoa kinka estuan dagoela. Galerak bezala irabaziak ere baditugula ukaezina da, baina ez gaude inondik ere etorkizuna bermatuta duten hizkunt zen mult zoan. Lainoak ezin gainetik kenduz gabilt za, ahaleginak ahalegin. Eta euskara biziberrit zeko edo normalizat zeko ahalegina ikaragarria izanagatik eta egindakoa aitort zeko inongo erreparorik gabe, badago nolabaiteko inpasean gaudelako susmo zabaldu samarra euskalgint zan eta beste zenbait espazio sozial eta politikotan. Inpasaren edo nolabaiteko geldialdiaren susmoa bezala, zabaldua ere badago jauzi bat eman behar delako ustea, urrat s argiak eta sendoak emateko beharra. Horrek guztiak ahalegin handia eskatuko dio euskal gizarteari, euskalgint zaren eremu hut sera mugatu ez daitekeen ahalegina, hain zuzen ere. Ahalegin handi hori egiteko arrazoiak, bulkadak eta motibazioak askotarikoak izan litezke. Guk geuk, EH Bilduk alegia, Euskal Herria nazio gisa ulert zen dugun neurrian, eta euskara bera gure nazioaren ezinbesteko osagait zat jot zen dugun neurrian, badugu hor

EUSKARA(Z) BIZIBERRITZEA: AURRERA BEGIRAKO GOGOETA arrazoi aski indart sua hizkunt zaren alde egiteko. Baina horretaz gain, euskara kohesiorako tresna ere irudit zen zaigu.

EUSKARA ZERTAN DEN. EGOERA DESKRIBAT ZEKO GAKO ETA GOGOETA BAT ZUK Euskararen inguruko proposamen bat egiteko euskararen egoerari ere begiratu bat eman beharko diogu, ezinbestean, azkar eta arin bada ere. Hamaika ikerketa, azterlan, inkesta eta diagnostiko egin dira azken hamarkadotan, liburuak, artikuluak eta bestelakoak. Eskura daude horiek denak, euskararen egoera orokorra nahiz xehea behat zen lagunt zen digutenak. Gure ikuspegitik funt sezkoak izan litezkeen gako bat zuk aipatuko ditugu.

1~6. EUSKARA(Z) BIZIBERRITZEA: AURRERA BEGIRAKO GOGOETA. DAVID ANAUT & REBEKA UBERA

EUSKARA Euskararen egoera oso labur azaldu beharko balit z, agian esan genezake azken hamarkadotan aurrera egin duela, baina etorkizuna kolokan izaten jarrait zen duela. Aurrera egin dugula esan liteke, bai, baina ez behar beste, eta ez eremu geografiko eta funt zional guztietan berdin. Ezagut zak nabarmen egin du aurrera zenbait lurraldetan, baina oso gut xi edo batere ez beste zenbaitetan, eta baita at zera ere bat zuetan. Euskaldunon tipologia ere nabarmen aldat zen ari da lurralde guztietan, eta euskaldunok hizkunt zarekiko ditugun pert zepzioak eta bizipenak ere bai. Hizkunt zarekiko harremanak, hortaz, aldat zen ari dira, erabat zehaztuta eta argituta ez dagoen baina kontuan hartu beharko den modu eta norabide batean. Eta ber gauza esan liteke erabileraz: aurrera zenbaitetan, eta berdint su edo at zera beste bat zuetan. Argiak eta ilunak, gazi eta gozo. Pozteko moduko datuak aurkituko ditugu ahalegin handiegirik egin beharrik gabe, baina baita erabilerak dituen langa nabarmen eta indart suak ere, baikorrenak ere ezin saihesteko modukoak. Eta, ez dago esan beharrik, euskararen egoera heterogeneoa da oso Euskal Herria bere luze-zabalean hartuz gero. Egoera erabat ezberdinak ezagut zen ditugu gure 20.000 km karratu horietan, ia-ia t xuritik belt zerainoko aldea erakusten digutenak. Hori ere, jakina, kudeat zen jakin beharreko errealitatea da. Gure ustez, euskararen normalizazioak daraman abiadura edo erritmoa motelegia da, esan genezake oraindik ere esku-frenoa jarrita gabilt zala berreskurapenaren prozesuan, lurraldearen edo espazio sozialaren arabera aldeak badiren arren. Baina euskararen diagnostikoan botila erdi beteta edo erdi hut sik ote dagoen argit zea baino funt sezkoagoa izanen da, akaso, datorkigun etorkizunean, epe hurbil eta ertainean, euskararent zat funt sezkoak izanen diren erronkak eta agertokiak zein izanen diren ikustea. Diagnostikoak, zent zu horretan, gaur gaurkoaz jabet zen bai, baina lagundu beharko liguke, ahal den neurrian, etorriko den egoera zein izanen den ikusten, eta egoera horri aurre egiteko zer egoeratan gauden ant zematen. Galdera funt sezko bat zuk izanen ditugu ariketa prospektibo horretan: nola eta non

gauzatuko dira nagusiki herritarren harremansareak? Zein izanen dira hizkunt zen etorkizuna baldint zatuko duten funt zio sozial nagusiak? Zein izanen dira euskalduna euskaraz egitera eramanen duten arrazoiak? Nola eta noraino eraginen du euskal gizartearen egiturat ze eta antolat ze sozialak eta politikoak? Pent sat zekoa da, eta are gehiago aldaketa sozialak gero eta bizkorrago eta gero eta azkarrago gertat zen diren garaiotan, euskararent zat agertoki berriak eta erronka berriak agertuko direla.

EUSKARAREN ALDEKO EKIMENA Normalizazioa gizartearen osotasunetik etorriko da, etort zekotan. Ez dio horrek, jakina, euskalgint zari prozesu honetan duen zentraltasuna kenduko. Motor hori gabe, ez dugu euskararen berreskurapenik ikusiko, bistan denez. Bide luze eta emankorra egin du euskararen aldeko mugimendu sozialak, eta horren uzta egunero baliat zen ari gara hainbat modu eta formatutan, baina euskararen normalizazioa nozit zen ari den nolabaiteko geldialdiaren eta gizartea bera nozit zen ari den aldaketa sakonen aurrean, paradigma aldaketaren eta berrit zearen ideia ere hedat zen ari da han eta hemen.

ARGIAK ETA ILUNAK, GAZI ETA GOZO. POZTEKO MODUKO DATUAK AURKITUKO DITUGU AHALEGIN HANDIEGIRIK EGIN BEHARRIK GABE, BAINA BAITA ERABILERAK DITUEN LANGA NABARMEN ETA INDART SUAK ERE, BAIKORRENAK ERE EZIN SAIHESTEKO MODUKOAK

Egia da, nolanahi ere, paradigma aldaketa hori zer izan behar den inork ez duela zehazki marraztu, eta intuiziotik harago ez dirudi inon gehiegi zehaztu denik. Paradigma aldat zea, noski, diskurt soak edo euskalgint zaren egiturak berrit zea baino askoz gehiago izan beharko da. Erabilt zen ditugun ideia markoak,

2~6. EUSKARA(Z) BIZIBERRITZEA: AURRERA BEGIRAKO GOGOETA. DAVID ANAUT & REBEKA UBERA

kont zeptuak eta eskemak berrikustea, adibidez, baita bitartekoak ere, hala beharko balit z. Hori zehaztea ez da EH Bilduri dagokion egitekoa, baina indar politiko batek egin beharko lukeen neurrian, moduan eta espazioan, ekarpenak, ideiak eta irit ziak errespetuz ent zunen ditugu, eta beharrezkoa balit z, geurea ere emanen genuke. Paradigma berri hori etorriko den eta zer den asmat zen edo aurreikusten aritu gabe, euskararen aldeko ekimenari buruz -ekimen hori modu oso lausoan ulertuta- bizpahiru ideia aipatu nahiko genituzke. Hasteko, euskara, bertako hizkunt za sustat zea, eta, zalant zarik gabe, herritarren hizkunt za eskubideen bermea, erakunde publikoen ardura da. Haien nahitaezko egitekoa, ezinbestean erant zun beharrekoa.

GAURKO EGOERATIK BESTE AGERTOKI BATERA JOAN NAHI DUGU, JAUZI KUANTITATIBO ETA KUALITATIBO BAT EGIN, ETA HORREK AHALEGIN ETA ERABAKIMEN HANDIA ESKAT ZEN DU, BESTE HAINBAT GAUZAZ GAINERA

optimizatuz eta batak bestearen bult zada baliatuz. Ildo horretan, gogoeta eta ekimena partekat zeko deia egin litekeela uste dugu, betiere norberaren autonomia erabat errespetatuz. Betiere, funt sezkoa da ideia bat gogorat zea, oso bistakoa dirudien arren: errealitatea nolat sukoa den badakigu, hamaika ikerketa eta azterlanen bidez deskribatuta daukagu eta, irakurketak irakurketa, nolabaiteko gut xieneko diagnosia adostu dezakegu. Errealitate hori azalduta, eta hauxe da bistakoa dela esan dugun ideia, errealitate hori aldatu beharra dago. Gaurko egoeratik beste agertoki batera joan nahi dugu, jauzi kuantitatibo eta kualitatibo bat egin, eta horrek ahalegin eta erabakimen handia eskat zen du, beste hainbat gauzaz gainera. Izan ere, gaur den egunean, nazioartean eta hemen, korronte nagusiak ez du euskararen alde jot zen: gizartearen inert ziak, hizkunt za nagusien eta gut xituen arteko indar erlazioek eta botere-harremanek, eta beste indar sozial, politiko eta ekonomiko bat zuek ez dute euskararen normalizazioaren alde joko. Esku-hart ze kont ziente, planifikatu, sendo eta argi bat egin ezean, nekez hurbilduko gara desiratutako agertokira. Ez dugu horrekin deus deskubritu, baina balio beza zerbait aktibatu beharra eta urrat s berriak eta sendoak egin beharra nabarment zeko. Ez dago hut setik hasi beharrik, noski, asko egin da eta asko ikasi dugu.

HELBURUAK Erakunde publikoetan dugu euskararen normalizazioaren hanka bat, eta horrekin batera, jakina, beste ezinbesteko eta funt sezko hanka dago: euskalgint za. Esanen dugun bakarra da ezinbesteko egitekoa duela, botere publikoek bezala, eta Euskal Herriak eta euskarak euskalgint za sendo, kohesionatu eta indart sua behar duela. Eta, hori ere ez dago esan beharrik agian, ezinbestekoa izanen da, halaber, aipatu ditugun bi hanka horien arteko elkarlana eta lankidet za, nor bereari dagokion esparruan eta moduan, baina ahal den neurri guztian indarrak norabide berean jarrita, ahalegina

EH Bilduri dagokionez, aspaldi azalduta eta esana daukagu zein den gure helburua: Euskal Herri euskalduna nahi dugu, nagusiki eta normaltasunez euskaraz biziko dena, munduan zehar beste herri edo komunitate bat zuk bizi diren modu beret suan, eta herritar euskaldun eleanit zak bertan. Gaurko errealitateaz oso kont ziente gara, eta badakigu gisako helburu bat ez dela egun batetik bestera etorriko, baina hori da Ipart zat hart zen duguna, munduko hiztun talde orok izan lezakeen aspirazio legitimoa eta, hori ere esan beharko da, zaila bai akaso, baina ez ezinezkoa. Helburu orokor eta Ipar horretatik pixka bat hurbilago etorrita, euskararen

3~6. EUSKARA(Z) BIZIBERRITZEA: AURRERA BEGIRAKO GOGOETA. DAVID ANAUT & REBEKA UBERA

normalizazioa nola ulert zen dugun ere idat zi izan dugu beste inoiz, era honetan esate baterako: “Euskararen normalizazioaz honako hau ulert zen dugu: Euskal Herriko herritar guztiont zat eguneroko arlo denetan euskara ohiko eta lehentasunezko hizkunt za izatea (…). Gure kasuan, euskararent zat lort zea Euskal Herri osoan, espainierak eta frant sesak, bakoit zak bere estatuan duten berdintasunezko estatusa eta parekotasunezko egoera eremu politikoan, juridikoan eta soziolinguistikoan. Euskararen garapen osoarekin guztiok irabazten dugu, euskal hiztunok eta gainont zeko hizkunt za komunitateek”.

HIZKUNT ZA-POLITIKAREN ARDAT ZAK ETA GAKOAK Hizkunt za politika horretarako, eta baita etor litekeen hizkunt za politika berrirako ere, gako edo ildo nagusi bat zuk identifikat zea ariketa interesgarria eta are beharrezkoa izan liteke. Jarraian, horietako bat zuk ekart zen saiatuko gara, gaurko politikarako eta etorkizunera begirako balizko politika horretarako baliagarri izan litezkeelakoan. Hurrenkerak, argitu dezagun, ez dauka aparteko esanahirik kasu honetan. Ez dira denak, jakina, baina hauek behint zat badira: I.- Euskara ikasteko eta erabilt zeko aukerak eta arrazoiak: Euskararen osasuna eta bizitasuna, etorkizunean orain bezala, hiztunen joko-zelaian jokatuko da, bistan denez. Hiztunek egin beharko dute beren hizkunt za-hautua hamaika aldiz egunero, eta euskararen aldeko hautua egin dezaten bilat zen du euskararen normalizaziorako ahaleginak. Horretarako, ordea, bi baldint za beharko ditu: euskaraz egiteko aukera izan beharko du batetik, eta euskaraz egiteko arrazoia edo bulkada, bestetik. Horretaz gain, jakina, euskaraz egiteko behar besteko gaitasuna. Aukera hori, zenbaitetan, aukera nahikoa librea izan daiteke, hiztunak baldint zapen handirik gabe egin ahalko duen hautua. Beste hainbatetan, berriz, aukera hori ez da hain librea izanen, eta gizarte-bizit za osat zen duten zenbait faktorek baldint zatuko dute. Aukera

horiek, ez beti baina bai askotan, neurri batean gizartean ezart zen diren hizkunt za politiken araberakoak izanen dira zuzen-zuzenean. Administrazioarekiko harremanetan, esate baterako. Beste bat zuetan, ez zuzen-zuzenean agian, baina era bateko edo besteko hizkunt za politikek ere euskaraz egiteko aukerak gehiago edo gut xiago zabalduko dituzte. Lan-munduan edo merkatarit za-arloan, adibidez. Ezinbestekoa den baldint za horretan, hortaz, euskaraz egiteko aukera bermat zeko baldint zan, alegia, hizkunt za politikek eragin eta pisu handia izanen dute. Ondorioa nahikoa erraza da: euskara biziko bada, eta bereziki osasunt su biziko bada, erabilt zeko aukerak sortu, biderkatu eta errotuko dituen hizkunt za politika eraginkorra, integrala eta ausarta beharko da. Eta behin aukera izanda, jakina, hiztunak euskararen aldeko hautu hori egiteko arrazoia edo bulkada izan behar du. II.- Espazio hegemonikoak eta arnasguneak irabazi, daudenak indartu, eta elkarrekin josi: Aldeak alde eta ñabardurak ñabardura, badago ildo, ikuspegi eta estrategia euskalt zale ezberdinek ont zat ematen duten eta bat zen dituen ideia indart su bat: arnasguneak eta euskararen espazio hegemonikoak. Zabaltasunez ulertuta, euskara nagusi izanen den askotariko espazioez ari gara, herri euskaldunez noski, baina baita bestelako espazio sozial edo funt zionalez ere, non euskararen ezagut za eta erabilera trinkoa izanen dugun. Espazio horiek sort zea, indart zea, errot zea eta elkarrekin jostea emankorra eta koherentea izan daiteke euskararent zat proposat zen den politika edo estrategia edozein dela ere. Ziur asko edozein ikuspegi euskalt zalerekin uztar daiteke neke handirik gabe, eta hizkunt zari eusteko erronkan lagungarri izateaz gainera, euskara sendotu eta zabalt zeko ere bide eraginkor eta emankorra izan liteke. III.- Erakunde publikoen eta euskalgint zaren arteko elkarlana: Ebidentea dirudien horrek, hau da, erakunde publikoek eta euskalgint zak elkarlanean aritu beharra -eta baita gizarteko bestelako eragileak ere, erant siko genuke-, ez da beti horrela gertatu. Horren inguruan eginen diren

4~6. EUSKARA(Z) BIZIBERRITZEA: AURRERA BEGIRAKO GOGOETA. DAVID ANAUT & REBEKA UBERA

irakurketak ez dira beti bat etorriko, espero litekeen moduan. Ez gara orain alde horiek azalt zen hasiko, baina gaia ekarriko dugu, besterik gabe, euskararen normalizazioaren mesederako elkarlan hori komenigarria eta are beharrezkoa dela azpimarrat zeko eta, horrekin batera, elkarlan horri ekiteko deia egiteko. IV.- Euskararen lurralde osoa aint zat hartuko duen hizkunt za politika: Euskal Herrian errealitate eta egituraketa administratibo bat baino gehiago ditugu, bistan da, baina euskara bat eta bakarra da, normalizatu eta biziberritu nahi dugun hizkunt za bat eta bakarra da. Hamaika aldiz esana dugu errealitate soziolinguistiko hetereogeneoak hizkunt za politikaren aplikazioan isla izanen duela ezinbestean, baina hori bezain egia da euskararen normalizazioaren ikuspegitik aukerarik interesgarriena eta eraginkorrena euskararen lurralde osoa aint zat hartuko duen hizkunt za politika lit zatekeela, euskara bere lurralde osoan bult zat zeko eta sustat zeko estrategiak, ezagut zak, neurriak, baliabideak eta beste partekatuko lituzkeena eta ikuspegi orokor bat izanen lukeena, helburu gisa euskara bere lurralde osoan biziberrit zea izaki. Ikuspegi, helburu eta irizpide politiko ezberdinak dituzten indar politikoek kudeat zen dituzte gaur egun Euskal Herriko eremu administratibo ezberdinak, baina hori ezin da izan hizkunt za politika isolatu, loturarik gabeko eta zatikatuak egiteko ait zakia, badago bestela egiteko aukera ere. V.- Hizkunt za politika normatibo hut sa izanen ez den zerbait, baina merkatu libre hut sean eta limurt ze-ariketa hut sean ere geldituko ez dena: Euskara biziberrituko duen hizkunt za politika ezin da izan lege, dekretu, ordenant za eta bestelako arauen bilduma hut sa. Hizkunt zaren ezagut za eta erabilera araubidez erregulatuko dituen erabaki sorta baino gehiago behar du euskarak gizartearen luzezabalean ezagut za eta erabilera bizkortuko eta hedatuko badira. Herritarren at xikimendua, herritarrak euskara ezagutu eta erabilt zera bult zatuko dituzten motibazioak eta arrazoiak ez dira soilik arau bidez etorriko, eta euskaraz jakitea eta euskaraz egiteak interesgarri, asegarri eta motibagarri ere izan behar du, euskarak araua betet zea ez den beste

zerbait eskaini behar dio hiztunari. Hala da, bistan denez, eta bestelako bulkada horiek sendot zea eta hedat zea ere mesedea edo, are gehiago, ezinbestekoa izanen da euskararent zat. Eta horrekin batera, halaber, esan beharko da euskararen auzia ezin dela hizkunt zen arteko merkatu librean ebazten ut zi, eta ezin dela nagusiki herritarrak limurt zeko ariketa hut sa balit z bezala planteatu. Hizkunt za politikak, eraginkorra izanen bada, alderdi normatibo garrant zit su bat ere izan behar du. Legeak, dekretuak eta bestelako xedapenak beharko dira herritarron hizkunt za eskubideak bermat zeko, eta hizkunt za politika sustat zaileei ere marko egokia eskaint zeko. VI.- Herri akordioa, adostasun soziala: Erakunde Publikoen eta euskalgint zaren arteko elkarlanaz hit z egin dugu aurrerago. Zent zu beret suan, gizartean euskararen normalizazioaren aldeko akordioa eta adostasun soziala egotea ere mesederako izanen lit zateke, zalant zarik gabe, eta euskararen aldeko politikak nabarmen indartu lit zake adostasun horrek. Horren bila joan behar da, horrenbestez, behar den aldartearekin eta jarrera eraikit zailearekin. Akordio eta adostasun behar horrek, jakina, ez du esan nahi euskararen aldeko ahaleginak euskararen normalizazioaren aurka daudenen onirit zia behar duenik, bestela, kont sent suaren izenean, euskara dagoen tokitik mugitu nahi ez dutenek beto eskubidea izanen bailukete, eta euskarak ibilbide eskasa ondorioz. Akordioa eta adostasuna hizkunt za biziberrit zeko asmoaren gainean eraiki beharko lit zateke, bestela alferrikakoa izanen lit zateke. Gauden atakatik atera, eta euskararen ezagut za eta erabilera hedat zeko borondateak, modu lausoan adierazita, egon beharko luke akordioaren eta adostasunaren oinarrian. VII.- Plangint za estrategikoa, koordinazioa, baliabideak…: Politika orok eta, horrenbestez, hizkunt za politika orok, alderdi teknikoa eta operatiboa ere izan behar du. Plangint za hizkunt za-politikarekin batera etorri behar den ezinbestekoa osagaia da, eta izaera estrategikoak plangint za horren ezinbesteko ezaugarria izan behar du.

5~6. EUSKARA(Z) BIZIBERRITZEA: AURRERA BEGIRAKO GOGOETA. DAVID ANAUT & REBEKA UBERA

Azkeneko hamarkadetan hizkunt zen eta euskararen inguruko ezagut za nabarmen handitu da eta, besteak beste, euskararen normalizaziorako beharrezkoa den ezagut za soziolinguistikoa ere askoz handiagoa da gaur egun. Hizkunt za plangint za estrategikoa egiteko oinarriak, beraz, sendoak dira Euskal Herrian, eta gaitasun teknikoa, akademikoa eta zientifikoa badago horretarako. Gaitasun hori bere osoan baliat zeko eta etekin guztia aterat zeko erabaki politikoa besterik ez da behar.

sozialak, politikoak, kulturalak… Horiek denak aldatu eginen dira, zalant zarik gabe, eta zinez garrant zit sua izanen da aldaketa horiekiko erabat erne eta esna egotea, euskara agertoki horietan kokat zen asmat zea izanen baita etorkizunean izanen duen egoeraren eta estatusaren gako nagusietako bat. Ingurua aztert zeko garaian zorroztasun handia eskatuko du horrek, baita irekitasuna eta eskemak berrit zeko behar besteko malgutasuna ere.

Irizpide argiak eta erabakimena funt sezko osagaiak dira hizkunt za politika bat eraginkorra izanen bada, esan bezala, baina behar beste baliabide esleit zea ere ezinbesteko gertat zen da. Giza baliabideak, baliabide teknikoak, eta baliabide ekonomikoak besteak beste. Euskararen normalizazioari esleituko zaizkion baliabideek, hortaz, euskararen alde eginen den ahalegin eta apustu politikoaren eta sozialaren maila berekoak izan beharko lukete. VIII.- Diskurt soa: Diskurt soa, eta komunikazioa, oro har, askotariko politiken arrakastaren muinean egoten da, zalant zarik gabe. Esan liteke nahitaez asmatu beharra dagoela diskurt soan eta komunikazioan, politika jakin bat arrakastaz gauzatu nahi baldin bada. Horretaz jabet zetik diskurt soarekiko erabateko liluran erort zera bada tarte bat, eta alderdi honetan ere neurria hart zen jakin behar da. Diskurt so eta komunikazio onik gabe nekez lortuko da euskara biziberrit zeko neurriak guztiz emankorrak izatea, baina ezin zaio diskurt soari normalizazioaren arrakastaren zama osoa erant si edo esleitu. Honezkero ongi ikasia daukagu mezuak egokit zen jakin behar dela, eta solaskidearekin gut xieneko komunikazioa lort zeko, mamia ahaztu edo hustu beharrik izan gabe, moldeetan asmatu beharra dagoela. Gizarteak, eta pert sonak, garatuz doaz, jarrerak, sent sibilitateak, motibazioak eta bestelakoak ere bai. Hori ikusten jakin behar da, eta horri egokit zen ere bai. IX.- Agertoki berriak: Aldaketa sozialak garai batean baino azkarrago gertat zen dira, eta agian lehen baino zailago gertat zen da etorriko diren agertokiak zein izanen diren aurreikustea. Agertoki

6~6. EUSKARA(Z) BIZIBERRITZEA: AURRERA BEGIRAKO GOGOETA. DAVID ANAUT & REBEKA UBERA

ARROSAKO AUZAPEZA, EUSKAL ELKARGOKO HIZKUNT ZA POLITIKAREN ARDURADUNA ETA EUSKARAREN ERAKUNDE PUBLIKOKO PRESIDENTEA

BEÑAT ARRABIT I

par Euskal Herriko hizkunt za politikaz dudan ikuspegia emateko ohorea orain dela laburrik sortu den Euskal Hirigune Elkargoko hizkunt za politikako lehendakariorde karguari, baita Euskararen Erakunde Publikoko (EEP) lehendakari hautatuaren karguari ere, at xiki zaizkio. Kontuan izan behar dugu Euskal Elkargoa 2017an sortu eta lehen deliberoetarik bat izan dela euskararen defendat zeko eskumena hart zea. Alderdi guzietako hautet siek kasik aho batez bozkatu zuten horren alde. Sasoin batean, hainbert ze tent sione eragiten zituen gai horren inguruan, arduradun politikoek egungo egunean erakut si at xikimendua bihot z alt xagarri da. Normal ote da, baina, gurean euskara defendatu behar izatea? 10.000 urtetan bizirik iraun duen hizkunt za honek, lehenik ahozkoan, eta ondotik idat ziz ere bai, ez zuen sekula honelako gainbeherarik jasanen, baldin eta delibero politiko bat zuek ez bazuten haren ahult zea eragin. Frant ses monarkiak Europako gorte guzietan administrazio hizkunt za zen frant sesaren erabilera finkat zea zuen helburu, urrunago joan gabe. Tokiko hizkunt zen kontrako lehen eraso bortit zenak Irault zaren garaian egin ziren. Hori ez zen izan, haatik, segur aski, frant ses irault zaren bult zat zaile nagusien xedea. Alta, garai irault zailearen bigarren urtean, akta, lege eta dekretu guziak tokiko hizkunt zetara artean it zult zen zirenean, it zulpenak alde batera uzten hasi ziren, jada ekonomien egiteko. Eraikin publiko anit zetan ikus dezakegun Frant ziako Errepublikaren “Liberté, Egalité, Fraternité” goiburua 1789an ezarri zuten. Ideia hori hastapenetik t xertatu zuten Gizakiaren eta Herritarraren Eskubideen Aldarrikapenaren

1~2. NUNDIK, NORAT!. BEÑAT ARRABIT

NUNDIK, NORAT! I. artikuluan. Baina, onartu gabe ere, tentazio handia izan zuten «berdintasuna» «uniformitate» bilakat zeko, eta garai hartako agintariak, zinez, tentaldian erori zen. Orduan hasi zen frant sesa hizkunt za bakarra izateko borrokan. Tokiko hizkunt zak “mint zaira landugabe” edo “hizkera barbaro” izendatu zituztelarik, bortizki oldartu ziren haien kontra, eta orduko pent samolde irault zailearen sustat zaileen “frant sesa hizkunt za bakarra” zioen leloa “frant sesa ororen hizkunt za” edo “hizkunt za komuna” leloari gailendu zit zaion, nahiz eta azkena hobeki at xikit zen zit zaion berdintasun kont zeptuari. Historiaren argitan, alde handiak hauteman dit zakegu! Alabaina, tokiko hizkunt zen orduko defendat zaileak irault zaren kontrakot zat hartu ohi ziren, baina 200 urte berantago, tokiko hizkunt zen defendat zaileak irault zailet zat jo ziren. Urte zonbait geroago, Jules Ferry-k ere ekarria egin zion auziari, menturaz eraginkortasun handiagoz, eta frant sesezko hezkunt za lurralde osora hedatu zuen, garaikideek diotenez, frant sesa inposat zeko helburu bakarrari at xikia, hizkunt za horrek bakarrik frant ses guziak herritar bilaka zit zakeelakoan. Orduan ere, hizkunt za bakarraren aldeko hautuak bult zatu zituen agintari politikoak, hizkunt za komunaren kaltetan. Horren ondorioz, mende eskas batean, euskara berezko eremutik desagert zeko zorian zen.

Zonbait ikerketak eragindako kalteak neurtu dituzte. Hala, datuek diotenez, frant sesen % 25ek tokiko hizkunt zetarik bat hit z egiten zuten 1900. urtean. 1990ean, berriz, %3 baizik ez ziren tokiko hizkunt zen eleketariak. Hala berean, datuek erakusten digute 1806ko erroldan biztanleen %100 tokiko hizkunt zaren bateko hiztun zirela. 1951n emandako lege berri batek onartu zuen tokiko hizkunt zen erabilera irakaskunt zan. Azkenik, 2016ko inkesta soziolinguistikoaren emait zek diote Ipar Euskal Herrian eskolatuak diren haurren %45 irakaskunt za elebidunean edo murgilt ze ereduan arit zen dela edo pareko orduak dituztela euskaraz eta frant sesez. Begi bistakoa da murgilt ze ereduak dituela euskara lehen urteetan ikasteko emait za onenak ematen. Baina hori ez da aski! Zinez eraginkorra izateko, eskolako lehen urteetan murgilt ze eredua orokortu behar lit zateke. Euskararen kontrakoek 200 urtez erran dutenaz beste, euskarazko irakaskunt zak emait za onak ematen ditu. Hau da hau “hizkera barbaroaren” edo «mint zaira landugabearen» errebant xa! Hala ere, 2016ko inkestak erakusten digu euskararen eguneroko erabilera gibelka doala. Horren ait zinean, lurralde antolaketa berriaren araberako hizkunt za politika asmatu eta obratu behar da. Enpresetan, administrazioan, irakaskunt zan euskara gehiago erabilt zeko neurriak proposatuz eta hizkunt za pasaia elebidunduz dugu gainbehera geldituko. Gure hizkunt zaren jatorriaz ikert zen aritu diren ikert zaileek diote gure hizkunt za isolatua dela, eta ez duela loturarik beste hizkunt za bat zuekin. Nik, menturaz, ikuspegi sinplistegiari heldurik, pent sat zen dut oraino bizi den lurraldean sortu zela. Ildo horretan, Historiaurreko aztarnek frogat zen digute gizakiak aspaldian bizi zirela Euskal Herrian. Hortaz, ez da zent zugabea pent sat zea ahozko komunikazioa bermat zeko tresna tokiko jendeak asmatu eta garatu zuela. Nolako emait zak lortuko genituzke, bada, gure hizkunt za politikaren neurri sorta ederra asmatu, baina gizartearen gehiengoak bere burua partaide ikusiko ez balu? Hor dugu erronka, euskara erabili behar da. Gure hizkunt za-politika hautet siekin asmatu behar dugu, bistan dena, baina ere euskararen defent san sartuak edo interesatuak diren elkarte, egitura eta gizarteko jende ororekin. Lehen aldikot z Iparraldean, lan luze baten ondotik Euskal Hirigune Elkargoa

sortu delarik, Ipar Euskal Herri osoaren neurriko ekint zak garat zeko parada izanen dugu. Baina euskararen sustapena ez da Iparraldera mugat zen. Euskadi eta Nafarroa lankide izan behar ditugu. Harremanak baditugu jadanik, baina elkarlana bixkortu behar dugu, gure esperient zietarik elgar elikat zeko. Planeten lerrokat ze egokiari esker, erakunde horiek guziek euskararen alde lan egiteko at xikimendua eta gogoa adierazi dute. Euskal Autonomia Erkidegoak eskarmentu handia dauka eta hango eragileek aholkuak emanen dizkigute gauzak fiteago eta hobeki egin dit zagun. Gogoz lotuko nat zaio lanari. Gure belaunaldiak duen arduraz jabet zen naiz. Azken hilabete hauetan, eragile guziek, bakoit zak bere alorrean, adierazitako nahia eta it xaropena neurtu ditut. Frant ziako Estatuak ere badu gure hizkunt za defendat zeko ardura; hezkunt za sisteman jadanik engaiatua da, baina gehiago egin behar du. Frant sesa ere indarturik aterako baita. Frant ziako nazio-estatua eraikit zeko prozesu luzean, hizkunt zaren auzia nazioaren erat zailea izan zen, baina eskualdeetako hizkunt zen kaltetan. Egun, hezkunt za-sistema nazionalak tokiko 13 hizkunt za irakasteko aukera ematen du eskoletan. Euskarari dagokionez, hori lehen urrat sa besterik ez da. Sistema sendotu eta hobetu behar du, hilzorian dagoena hilgo duen muxua baino, bizia emango dion hat sa izan dadin. 2008an, konstituzioaren aldaketa baten ondorioz, artikulu batek onartu zuen tokiko hizkunt zak Frant ziako ondare direla. Inolako eraginik ez duen ohar bat, besterik ez. Euskara garatu, zertarako? Hizkunt za gure nortasun partekatuaren elementu bat izanik, lehentasuna izan behar du. Pert sona gisa aberasten gaitu, kultura, literatura, bert solarit za, poesia eta kantuen ateak zabalt zen dizkigulako. Kant xetan ere berriz ent zun beharko dugu. Gaztetik euskaraz mint zat zeak beste hizkunt za bat zuk ikasteko prestat zen ditu gure burmuinak. Hortaz, lana at zemaiteko eta gizarte-loturak sendot zeko lagungarria da. Gure lurraldearent zat, berriz, sort zen duen kuriostasunagatik, euskara gai erakargarria da. Etorkizuna gure esku dago. Gure lanari eta engaiamenduari esker, salbatuko dugu gizadi osoarena den ondare ukiezin hau. Euskara orain 10.000 urte eta 10.000 urte barne, hor dugu desafioa.

2~2. NUNDIK, NORAT!. BEÑAT ARRABIT

NAFARROAKO EUSKARABIDEKO ZUZENDARIA

MIKEL ARREGI 2

015eko uztailaren 17an, Nafarroako Gobernurako programa-akordioa sinatu zen. Akordioak hizkunt za politika berria abiatu beharra nabarmendu zuen, herritar guztien hizkunt za eskubideak bermat zeko eta euskararen normalizazioan aurrera egiteko. Akordioak hainbat eginbehar bilt zen ditu, eta horien artean hauxe dago: “euskararen egoeraren diagnostiko osoa eta eguneratua egitea eta Euskararen Kont seiluak plan estrategiko errealista, bideragarri eta eraginkor bat diseinat zea, Gobernuaren hizkunt za-politikaren oinarria finkat zeko”. 2017ko urtarrilaren 25ean, Nafarroako Gobernuak Euskararen I. Plan Estrategikoa onet si zuen. Erabaki horrekin amaiera eman zit zaion 2016ko ot sailaren 16an Euskararen Nafar Kont seiluak plan estrategikoaren proiektua gauzat zeko egindako proposamenari.

EUSKARARAKO PARADIGMA BERRIA Legealdiaren hasieran, begi bistakoa zen euskararen egoeraren ahuleziak zein ziren. Egindako diagnosiak eta datu soziolinguistikoek, berriz, euskara beste egoera kualitatibo batera eraman behar zela ematen zuten adit zera. Horregatik, lehen unetik, argi dago euskara balio positibo eta etorkizunekoekin lotu behar dela euskararen gaineko ikuskera berria gizarterat zeko, Nafarroako Gobernuaren gidarit zapean, eragile sozialekin elkarlanean, eta gizarte osoaren aniztasuna aint zat hartuta.

NAFARROAKO GOBERNUAREN EUSKARAREN PLAN ESTRATEGIKOA HELBURUEN ETA JARRAIBIDEEN AURKEZPENA PLANA ANTOLAT ZEKO ERABILI DEN EREDU ESTRATEGIKOA Planaren muinean, hain zuzen ere, Nafarroako gizartea dago. Eta horri erant zunez, Nafarroako Gobernuak eredu estrategiko berri batean egituratuko du bere hizkunt za politika. Parte hart zeko prozesuaren bidez eta diagnosiaren bitartez, zazpi ardat z estrategiko identifikatu dira: 1. Gizarte erabilera 2. Hiztun berriak 3. Zerbit zu publikoak 4. Prestigioa eta erakargarritasuna 5. Ekonomia-eragilea 6. Hizkunt za esparrua 7. Euskarabidearen barne kudeaketa

1~6. NAFARROAKO GOBERNUAREN EUSKARAREN PLAN ESTRATEGIKOAHELBURUEN ETA JARRAIBIDEEN AURKEZPENA. MIKEL ARREGI

Ardat z bakoit zean, helburu nagusia eta helburu espezifikoak zehaztu dira. Helburu espezifikoei ekint zak esleitu zaizkie, arloka�� sailkaturik.

ditu, ekimen horiek guztiak gauzat zeko bidea urrat zeko eta errazteko. Beraz, garapen egokia egiteko diagnosi eraginkorrak eta berme juridikoa eskaini behar die beste blokeei.

Ardat z horiek izan dit zaketen loturak ikusita, ardat zak lau bloke handitan mult zokat zea erabaki da: a) Gizarteari zerbit zuak ematen dieten ardat zak: planak garat zea, produktuak eta ekimenak prestat zea, gizartean euskara ikasteko eta erabilt zeko dagoen eskaerari erant zuteko. Bloke horretan, 1., 2. eta 3. ardat zak daude. b) Euskararen ikuskera berria garatuko duten ardat zak: euskararen irudi positiboa gizarterat zea, euskara ikasteko eta erabilt zeko interesa sortuko duena eta euskarazko zerbit zuen eskaria piztuko duena. Bloke horretan 4. eta 5. ardat zak daude. c) Hizkunt za esparrua: arau bidezko estaldura eta datu soziolinguistikoak eskurat zea Plan Estrategikoaren ekimenetarako. Bloke horretan, 6. ardat za dago. d) Barne kudeaketa: Euskarabidearen kudeaketa eredua egokitu eta berritu beharra dago Plan Estrategikoaren helburuei erant zuteko. Bloke horretan, 7. ardat za dago.

D blokea Plan estrategikoa gauzat zeko oinarria eta motorra da, Euskarabideak erakunde gisa erant zun behar baitio Nafarroako Gobernuaren hizkunt za politika berriari.

Bloke horiek, dena dela, ez dira bloke it xiak. Honakoa da planteamenduaren logika: A blokeak gizartearen eskariari erant zuten dio, euskara erabilt zeko aukerak zabalduz, herritarrek euskara ikasteko duten irrika asez eta zerbit zuak hizkunt za honetan eskainiz. Euskara ezagut zeko eskaera piztu eta elikatu egiten da. Horregatik, bloke honek izaera proaktiboa izan behar du, ulert zen baita eskaint zak berak eskaria bistaratu eta sortu ere egiten duela. B blokeak euskararen gaineko ikuskera berria gizarteratu behar du, euskararen irudiaren gaineko aldaketa positiboa lort zera eta interesa nahiz eskaera piztera bideratuta. Euskararen irudi berriak prestigioa emanen dio hizkunt zari, eta baliabide edo balio erant si gisa proiektatuko du, gizartearent zako onura eta it zulkinen sort zaile gisa.

Lehen sei ardat zak aint zat harturik, Plan Estrategiko honek sei helburu nagusi ditu, 29 helburu espezifikotan aleturik. Horiek erdiesteko, 173 ekint za zehaztu dira, 68 arlotan sail�� katuak. Euskarabidearen barne kudeaketaren gaineko ardat za ez da plan estrategikoaren dinamikaren barrenean lant zen ari, baina berme egokia emanen dioten neurriak gauzat zen ari dira, ardat zen garapen egokia gauzat zeko nahitaezkoa baita Plan Estrategikoaren inplementazioa bermatuko duen barne kudeaketako neurri mult zo bat t xertat zea: aurrekontua, giza baliabideak eta baliabide materialak, plan estrategikoaren beraren kudeaketa. 2017ko aurrekontuei begiratu bat ematea besterik ez dago ekint zak gauzat zeko ahalegin sendoa egiten ari dela ikusteko. Eredu berri bat: Plan Estrategikoaren eskema

A eta B blokeek elkar elikat zen dute, euskararen bizkortasun soziala indartuko duen eskaria aset zeko eta hauspot zeko dinamika batean. C blokeak araudi esparrua eta informazio soziolinguistikorako iturriak eskat zen

2~6. NAFARROAKO GOBERNUAREN EUSKARAREN PLAN ESTRATEGIKOAHELBURUEN ETA JARRAIBIDEEN AURKEZPENA. MIKEL ARREGI

ARDAT Z BAKOIT ZAREN HELBURUAK 1.- EUSKARAREN GIZARTE ERABILERA Hauxe da ardat z honen helburu nagusia: euskararen erabilera igot zea, hiztunek gizartearen arlo guztietan erabil dezatela erraztuz eta euskararen erabilera errazagoa eginez. Ardat z hau garat zeko, zortzi helburu espezifiko eta 47 ekint za finkatu dira. Ardat z honetan, gizartearen bizit zaren hainbat arlo hartu dira aint zat (aisialdia, kirola, hedabideak, merkatarit za-ostalarit za, zerbit zu profesionalak…), horietan guztietan gauzat zen baita euskararen gizarte erabilera. Euskararen erabilera ez da guztiz hiztunaren hautuzkoa eta hainbat aldagairen mende dago. Aldagai bat zuk hiztunari dagozkio (hiztunak euskaraz egiteko duen gaitasuna edo erraztasuna, esaterako), baina beste bat zuk ingurunearen araberakoak dira. Eta hor administrazioek ardura berezia dute: eskaint za handit zea ezinbestekoa da euskara erabilt zeko aukerak emateko. Azken hamarkadetan, euskaraz dakiten herritarren kopuruak gora egin du (belaunaldi gazteetan ezagut za %25ekoa da), eta horrek euskarak gizartean duen present zia handit zea ekarri behar du. Herritarrek euskara erabilt zeko aukerak eta espazioak behar dituzte, bai eta euskarazko produktuak eta baliabideak ere, eta ardat zaren zazpi helburuek horra jot zen dute, hizkunt zarako erabilera uneak eta guneak sort zera eta indart zera, batik bat, haur eta gazteei zuzendutako gizarte jardueretan. Bestalde, elebidun hart zaileak aktibat zeko eta euska�� razko komunikazioetan parte hart zeko bideak jorrat zea hartu da kontuan. Eta hori guztia Nafarroan euskararen egoera soziolinguistikoa aint zat harturik garatuko da. Esaterako, plan honek leku berezia eman die euskarak dituen arnasguneei edo udalerri euskaldunei. Horrek ez du esan nahi, ordea, euskararen gizarte erabilera edota ezagut za apala den udalerriak bazter ut zi direla, horietan ere aurreikusia baitago esku-hart ze bereziak egitea hango euskaldunei hizkunt za eguneroko bizit zan erabilt zeko aukerak sort zeko.

2.- HIZTUN BERRIAK Hauxe da ardat z honen helburu nagusia: euskarak hiztunak irabaztea, haurrak nahiz

helduak euskarazko hiztun bilakat zeko prozesua bermatuz Nafarroa osoan eta baldint zarik onenetan. Ardat z hau garat zeko, bost helburu espezifiko eta 39 ekint za finkatu dira. Euskarak, hiztun berriak irabazteko, hiru bide nagusi ditu: hezkunt zaren bidezko ikaskunt za, familia bidezko transmisioa eta helduen euskaldunt zea. Transmisioa lehenbiziko ardat zean lant zen da, eta beste biak planifikat zea dugu bigarren ardat zaren eginkizuna. Euskara ikasten ari diren edo ikasi nahi duten helduei Nafarroa osoan eta ahalik eta baldint zarik onenetan euskara ikasteko aukera bermat zea da ardat z honen xedea. Euskara ikasteaz gain, euskaltegi publikoetan eta gizarte ekimeneko euskaltegietan arit zen diren ikasle helduen ikaste prozesua sendot zea eta erabilerarako jauzia egiteko erraztasunak ematea ere planaren jomugan dago. Planak, ardat z honen bidez, hauxe lortu nahi baitu: euskarazko hiztun berriei edota hizkunt za bereganat zeko prozesuan daudenei euskara bizit zan t xertat zeko aukerak bermat zea. Et xean euskaraz egiten ez duten familietako haurrei dagokienez, euskarazko hiztun bilakat zeko prozesua sendotu eta osatu behar zaie. Irakaskunt za mailetan, ikasgela barneko nahiz handik kanpoko jarduerak eskaini ahal izateko ekint zak landuko dira, ikasleek euskara ikasi eta komunikazio gaitasuna beregana dezaten, hizkunt zaren jabekunt za horrek euskararen bizipen osoa ematen baitie neskamutikoei, ezagut za akademikoaz gain erabilera soziala eta ludikoa mint zairaren parte direla jabetu behar baitute.

3.- EUSKARA ETA ZERBIT ZU PUBLIKOAK Hauxe da ardat z honen helburu nagusia: administrazio publikoak zerbit zua euskaraz emateko gait zea, eta zerbit zu publikoetan euskararen eskaint za handit zea. Ardat z hau garat zeko, bost helburu espezifiko eta 27 ekint za finkatu dira. Azken 20 urteotako ibilbideari erreparatuz gero, argi ikusten da aurrerapausoak eman direla gizarte erabileran eta hiztun berrien kasuan, gehienbat, gizartearen ekimenari esker, baina foru administrazioko zerbit zu publikoetan ez dela gauza bera gertatu. Beraz, nahiz eta Nafarroan indarrean dauden araudiek herritarrei

3~6. NAFARROAKO GOBERNUAREN EUSKARAREN PLAN ESTRATEGIKOAHELBURUEN ETA JARRAIBIDEEN AURKEZPENA. MIKEL ARREGI

euskararekiko eskubide bat zuk aitortu dizkieten eta Administrazio Publikoek betebeharrak dituzten, oso neurri gut xi aplikatu dira. Ardat z estrategiko honetan, administrazio publikoek herritarrei zuzendutako zerbit zu publikoak daude. Horietan hizkunt za eskubideak begiratu beharrekoak dira, eta, horretarako, administrazioek beren betebeharrei egoki erant zunez gero, planifikatu beharra dago lana. Eta, planifikazio hori gauzat zeko, hauek dira kontuan hartu beharreko atalak: euskararen egoeraren diagnosia unitate administratiboetan; lanpostuen komunikazio-beharrak identifikat zea; aplikatu beharreko neurriak identifikat zea; prestakunt za-beharren ebaluazioa; egutegia, giza baliabideak eta baliabide ekonomikoak finkat zea; eta ebaluaziorako adierazleak erabakit zea. Plan hau Nafarroako Gobernuak onartu duenez, Foru Administrazioan neurriak aplikat zeko azterketa da lehentasuna: plantillaren diagnosia eta lanpostu elebidunen definizioa; hau da, zehat z-mehat z jakitea nolako ezagut za dagoen langileen artean eta lanpostuen komunikazio premien berri izatea, ongi zehazteko zeinek jakin behar dituzten Nafarroako bi hizkunt zak. Horrekin batera, nahitaezkoa da hizkunt za plangint za lant zea, euskara Foru Administrazioaren ekint za orotan sart zeko; zeharka, departamentu guztiek euskara erabilt zeko erant zukizuna bere egin behar dute, eta modu proaktiboan, herritarrei hizkunt zaren hautua egiteko bidea eman. Funt zionarioen euskarazko prestakunt za, it zulpen zerbit zua eta euskara gut xi-asko dakiten funt zionarioak aktibat zeko eta haien euskarazko produkzioa sustat zeko bitartekoak ere bereziki landuko diren arloak dira. Ardat z hau Nafarroako Gobernuaren enpresa publikoetan eta herritarrari zuzeneko zerbit zua ematen dioten unitateetan aplikatuko da. Toki administrazioarekin eta Nafarroan kokatutako Estatuko Administrazioarekin lankidet za markoa ezart zea aurreikusi da.

4.- EUSKARAREN PRESTIGIOA ETA ERAKARGARRITASUNA Hauxe da ardat z honen helburu nagusia: euskara gizartearen balio positiboei lot zea, modu at zeraezin eta betikoan. Ardat z hau garat zeko, hiru helburu espezifiko eta 31 ekint za finkatu dira. Euskara balio positiboekin lotu behar da, eta, horretarako, beharrezkoa da Nafarroako

Gobernuak, alderdi politikoek, gizarte mugimenduek eta Nafarroako gizarte osoak adostasun giroa lort zea, bi hizkunt zen arteko elkarbizit za egokia oinarria baita gizartean normaltasunez bizit zeko. Eta helburu hori lortu nahi bada, herritarrek hau barneratu behar dute: Nafarroak bi hizkunt za dituela, eta biek merezi dutela tratu bera gure gizartean; hizkunt zen garapenak progresiboa izan behar duela Nafarroaren egoera soziolinguistiko desberdinak hartu behar dituelako aint zat; euskarak erabilerarako guneak irabazi behar dituela, eta prestigio soziala bereganatu; eta hori dena ez dela lortuko gaztelaniaren kaltetan, baizik eta berdintasun tratua emanez bi hizkunt zei.

EUSKARA BALIO POSITIBOEKIN LOTU BEHAR DA, ETA, HORRETARAKO, BEHARREZKOA DA NAFARROAKO GOBERNUAK, ALDERDI POLITIKOEK, GIZARTE MUGIMENDUEK ETA NAFARROAKO GIZARTE OSOAK ADOSTASUN GIROA LORT ZEA, BI HIZKUNT ZEN ARTEKO ELKARBIZIT ZA EGOKIA OINARRIA BAITA GIZARTEAN NORMALTASUNEZ BIZIT ZEKO

Norabide honetan aurrera egiteko, ezinbestekoa da euskara balioei lotuta egotea (berrikunt zari, garapenari, giza balioei, globaltasunari...). Hori hala bada, oso aukera handiak izanen ditu garat zeko eta etorkizunari balio bereizgarriak gehit zeko. Gaur egun, euskararen erabilera guneak murriztuak dira gizartean, eta euskararen irudiari eta prestigioari eragiten dio horrek. Beraz, euskarak esparru guztietan (aisialdian, kulturan, ekonomian, teknologia berrietan...) present zia irabazten duen heinean, handitu eginen da haren prestigioa, eta, horrenbestez, erakargarriagoa izanen da hura ikasi eta erabilt zea. Eta aztertuko da nola erakar daitekeen euskarara beren errealitatetik gure hizkunt za hau urrun sentit zen duten herritarrak eta euskararekiko jarrera epelak dituztenak, eta ongi ezagut zea zein den haien irit zia, bizikidet zari

4~6. NAFARROAKO GOBERNUAREN EUSKARAREN PLAN ESTRATEGIKOAHELBURUEN ETA JARRAIBIDEEN AURKEZPENA. MIKEL ARREGI

begira arras lagunt za handia ematen baitigu horrek.

5.- EUSKARA, EKONOMIAREN ERAGILEA Hauxe da ardat z honen helburu nagusia: euskararen balio paregabea eta mint zairaren ezaugarriak Nafarroako sektore ekoizle, teknologiko eta berrit zaileekin elkart zea. Ardat z hau garat zeko, lau helburu espezifiko eta 12 ekint za finkatu dira. Nafarroan, euskararen sustapena egoki ikusten ez dutenek normalizazioaren aldeko hizkunt za politikan erabilt zen diren diru kopuruak gastuarekin lot zeko joera izan dute. Ardat z honetan, aurreirit zi horri buelta eman nahi zaio. Planak jasot zen duen ikuspegia berrit zailea da, eta proposat zen diren ikerlanek egoki lagunduko dute haren irismena eta ahalmena ezagut zen. Bestalde, euskara (produktu edo zerbit zu gisa) balio erant sia den ekoizpen sektoreetan edo euskararen erabilera enpresa ereduaren elementu bereizgarria den tokietan, ekimenak sustatu beharra ikusten da. Horrela, estrategia turistikoa landuko da, euskarazko produktuen eta zerbit zuen azokak eta erakustaldiak sustatuko dira, Informazioaren eta komunikazioaren teknologiak erabiliko dira, euskal kulturaren inguruko industriak eta sort zaileen irismena landuko da, hau da, Nafarroan onurak eta garapen ekonomikoa sort zeko aukera ematen duten eragileak.

6.- HIZKUNT ZA ESPARRUA Hauxe da ardat z honen helburu nagusia: programa-akordioarekin bat, plan honen helburuak betet zeko bidea emanen duen araudia lant zea, hizkunt za eskubideak babestuko dituena eta euskararen sustapena bult zatuko duen hizkunt za politika dinamizat zen lagunduko duena; horretaz gain, gainerako erakundeekiko lankidet za sakont zea eta hizkunt za plangint zarako datu soziolinguistikoak, orokorrak nahiz arlokakoak, aldian-aldian eskurat zea. Ardat z hau garat zeko, lau helburu espezifiko eta 17 ekint za finkatu dira. Hauek dira ardat zaren lau arloak: araugint za, lankidet za, informazio soziolinguistikoa eta finant zazioa. Plan Estrategikoak bilat zen duen euskararen egoeraren jauzi kualitatiboa gertat zeko,

arauzko esparru egokia behar da, zehaztutako ekint zei bidea eta babesa emanen diena. Araudiak -Euskararen Foru Legearen barneanadministrazio publikoetan euskara erabilt zeko aukera ziurtatu behar du, baina, helburu izan behar du, bestetik, gizarte bizit zan ere bermat zea eta begirat zea herritarren hizkunt za eskubideak errespetat zen direla. Onuragarria da, bestalde, Nafarroako Gobernuak erat zea eta araut zea euskararen eta hizkunt za gut xituen garapenaren esparruan diharduten erakunde eta elkarte bat zuekin duen lankidet za, elkarlana bide eraginkorra baita. Orobat, ardat z honen bidez bermatuko da formalizatu eginen direla berezko hizkunt za duten elkarte autonomoekiko harremanak eta aktiboki parte hartuko dela hizkunt za aniztasunaren aldeko nazioarteko foroetan. Hizkunt za politika garat zeko informazio soziolinguistiko eguneratua behar da, eta, horretarako, datu soziolinguistikoak hornit zen dituzten inkesta eta ikerketak egiten dira politika publikoa ahal den modu eraginkorrenean planifikat zeko. Lan hori sistematikoki egin behar da, eta horretarako, beharrezkoa da ebaluaziorako adierazle egokiak identifikat zea. Eta ardat z hauen garapena eta betet ze maila behar den moduan gauzatuko dela neurt zeko, Planak ebaluazio irizpideak eta adierazleak jaso ditu. Guztira 20 adierazle ditu planak: euskararen ezagut zak eta erabilerak izanen duten bilakaera, hezkunt zako eta helduen euskaldunt zeko datuen bilakaera, euskarazko hedabideen kont sumoa, arnasguneen bilakaera, euskararen erabilera zerbit zu publikoekin izandako harremanetan (idat zian, ahozkoan, on-line…), eta euskararen erabilera sustat zearen inguruko jarreren neurketa dira euskararen egoeraren bilakaera ezagut zeko aukera emanen duten adierazle bat zuk.

PLANAREN GARAPENERAKO JARRAIBIDEAK ETA HASIERAKO LEHENTASUNAK Euskararen Nafar Kont seilua berrit zea. Herritarrekiko eta Erakundeekiko Harremanetako Departamentuak, 2016ko urrian, Nafarroako Gobernuaren Organo Kolegiatuak aztert zeko Txostena aurkeztu zuen. Txosten horren ondorioetako bat da Euskararen Nafar Kont seiluak, organo aholku-emailea izanik

5~6. NAFARROAKO GOBERNUAREN EUSKARAREN PLAN ESTRATEGIKOAHELBURUEN ETA JARRAIBIDEEN AURKEZPENA. MIKEL ARREGI

ere, informazioa jaso besterik ez duela egin, eta bult zatu beharko lit zatekeela proposamenak eta ekimenak aurkezteko organo gisara. Hori dela-eta, proposamen hauek bilt zen dira t xostenean: kont seiluaren araudia eta funt zionamendua hobet zea, haren kideen osaera aldat zea –pluralagoa izan dadin eta euskarari buruzko beste ikuspuntu bat zuk ager daitezen–, eginkizunak zabalt zea eta kont seiluari berari baliabide gehiago ematea. Nafarroako Gobernuak, proposamen horiek bilt zearren, 2017ko irailaren 6an, osaera berria onet si du –22 kide izatetik 35 izatera pasatu da–, gizarte entitateen eta Parlamentuaren parte-hart zea indartu du, eta lan-bat zordeak egiteko erabakia hartu du, Euskararen Plan Estrategikoa garat zeko proposamenak egin daitezen. Estrategia berrit zaile eta integrat zailea bult zat zea euskarak gizartean duen irudia eta prestigioa hobet zeko. VI. Inkesta Soziolinguistikoak adit zera ematen du populazioaren parte garrant zit su batek euskara sustat zearen kontrako jarrerak dituela. Jarrera horiek lotuago daude aurrejuzguekin eta hizkunt za eskubideen aitort za inposizioa dela dioen erabilera politiko batekin, Nafarroako Gobernuaren egiazko ekint zarekin baino. Plan Estrategikoak laugarren ardat zaz baliat zen da bizikidet zari lagunt zen dioten eta euskara erakargarriago egiten duten neurriak hart zeko. Nafarroako Gobernuko departamentuetan planak garat zea herritarrent zako euskarazko arreta bermat zeko. Plan horietan honakoak zehaztuko dira: diagnostiko bat (langileen euskararen jakint zaren berri izan, barneko eta kanpoko komunikazioen azterketa, inprimakien inbentarioa, errotulazioa eta seinaleztapena); lanpostuei lotutako komunikazio premien identifikazioa; aplikatu beharreko neurrien lehentasunen zehaztapena, prestakunt za eta it zulpen premien azterketa; jarduketen egutegia zehaztea; planean aurreikusitako jarduketen balorazio ekonomikoa, eta planaren ebaluazio-adierazleen identifikazioa. Herritar guztien hizkunt za eskubideak bermat zen dituen araudia egitea, berme juridikoaren print zipioa kontuan hartuta betiere. Nafarroan hizkunt za eskubideak bermat zerakoan ditugun zailtasun nagusietako

bat hizkunt za eskubideen zonifikazioa da, Euskarari buruzko Foru Legeak ezarria. Legea aldat zea Parlamentuari dagokio, baina hori ez da eragozpena egoera aldat zeko leudekeen aukerak aztert zeko. Euskararen Nafar Kont seiluan, lantalde bat eratuko da horri buruzko proposamena lant zeko. Helduent zako euskararen irakaskunt zaren egoera aztert zea, Nafarroa osoan irakaskunt za hori bermat zeko eskaint za egokia egiteko, finant zabide eta guzti. Aipatu irakaskunt zaren araudia 1988. urtekoa da, eta, gaur egun, ez dio erant zun egokirik ematen, ez herritarren eskaerari, ez Euskarari buruzko Foru Legearen 2.1 artikuluak dioenari: “Gaztelania eta euskara Nafarroako berezko hizkunt zak dira, eta, horren ondorioz, herritar guztiek dute hizkunt za horiek jakiteko eta erabilt zeko eskubidea”. Datozen hilabeteetan, arloko agenteekin batera aztertuko da egoera (euskaltegi publikoekin, Hizkunt za Eskolekin eta ekimen sozialeko ikastegiekin), euskara ikasi nahi dutenei erant zun egokia emateko. Euskarazko jardueren eskaint za handit zea eta herritarrei euskara erabilt zeko aukera gehiago ematea. Datu soziolinguistikoek erakut si dutenez, gora egin du populazio elebidunak eta elebidun pasiboak, baina euskararen erabilerak ez du gora egin neurri berean. Euskara erabili ahal izan dadin, beharbeharrezkoa da euskarazko eskaint za handit zea eta gizartearen bizit zan hizkunt zaren normalizazioaren alde ari diren entitate sozialekiko lankidet za sendot zea. Aurrekontuetako dotazioak sendot zea. Euskararen Plan Estrategikoan bildutako neurriak egokiro finant zat zeko, bai baliabide propioekin, bai Akitaniak, Euskadik eta Nafarroak eratutako Euroerregio berrian garat zen diren programen finant zabideekin, bai ehun sozial eta ekonomikoaren entitateekiko lankidet zaren bidez. Eta lan hori guztia garatu ondoren, Planak arrakasta izan duela esanen dugu baldin eta gizartearen gehiengo zabal batent zat hit z hauek naturalak gertat zen badira: “euskara erakargarria da, elementu integrat zailea, balio erant sia duena, etorkizunarekin lotua; laburbilduz, gizartearena”.

6~6. NAFARROAKO GOBERNUAREN EUSKARAREN PLAN ESTRATEGIKOAHELBURUEN ETA JARRAIBIDEEN AURKEZPENA. MIKEL ARREGI

LASARTE-ORIAKO EUSKARA TEKNIKARIA

IÑAKI ARRUTI LANDA S

oineko zuriz jant zia. Hala nator ni artikulu hau idaztera, zurikeriatan ibili gura barik, baina soineko, bandera, zuria jant zita. Hermes aldizkariak, Sabino Arana Fundazioak eta Euskalt zaindiak ere bai, Bizkaira naramate. Eta hara non, hizkunt za-politikaz idazteko Bizkaitik egindako deiak Bizkaiari hizkunt za-politika aldat zeko deia egitera bult zatu nau ni ere. Bult zatu, ordea, bult zaka ibili gabe, gipuzkoarkeriarik gabe, alderdikeriarik gabe, euskalgint zakeriarik gabe. Ustez, hizkunt za indarberrit zeak eskat zen duen ideien logikatik. Zurikeria balirudike ere, ozen diot maite dudala nik Bizkaia. Aita hangoa nuen, emaztea ere halakoa dut, bizkaitarra. Ikasketak han ere egin nituen, eta, ikastolako ia gelakide guztiei aurre eginez, zuri-gorria ere banaiz, t xiki-t xikitatik. Soineko zuriz jant zita, beraz. Lirain, sendo, eder? Ados egongo gara denok ez dugula euskara horrela ikusten baieztat zerakoan. Ez Bizkaian eta ez gainerako herrialdeetan ere. Orduan zer, astun, ahul eta it susi? Ez naiz ni ikuspegi ezkorrekoa eta are gut xiago hizkunt za-kontuetan ezkortasuna elikat zekoa. Baikortasun kritikoan sentit zen naiz eroso, besteak beste, hala sentit zen dudalako gaia, baikor eta kritiko. Kritiko eta baikor.

1~4. BIZKAIA MAITE. IÑAKI ARRUTI LANDA

BIZKAIA MAITE

At zo goizean ikusi zintudan. Pent sat zen dut azken 50 urte hauetan herri honek euskararen herria berregiten egin duena ikaragarria izan dela. Ikaragarria bai handitasunari eta baita ere eginkizun zuenaren zailtasunari dagokionez. Aritu ahala jabetu gara zein zaila zen eta zein zaila jarrait zen duen izaten hizkunt za bat, hizkunt za-komunitate bat, berrosat zea, osat zea kopuruz eta osat zea osasunez. Eta hizkunt zen bizit zaren tempusean, 50 urte at zo da. Horregatik ere, banaiz baikor. Ikaragarriaz gain, ordea, eredugarria ere badela pent sat zen duenetakoa naiz ni. Gaur egungo Europaren testuinguruan, estaturik gabeko hizkunt zak galbahetik pasaz gero, uste dut gurea badela eredu on bat; bereziki, izateko nahian oinarrituz, errealitatea eraldat zeko ekint zari eta energiari dagokionez. Makina erremintaren sektorean esportat zaileak gara. Hizkunt za indarberrit zeko egitasmoetan ere izan gintezkeen.

Ez da hau tokia ondo egindako guztiak loriatuz (ikastolak, euskararen estandarizazioa, helduen euskaldunt zea…) mami gozotan ase sentit zekoa. Horiek hor daude, eta asko eta egia handiak dira. Baina euskaraz normal bizit zeko gose denak tripa-zorriak ditu. Tripa-zorriak ditu, mindutako esnetan morokila bezala, jangait z sentit zen ditugulako egun Justizian, Ert zaint zan, EITBn, kirolean edo, adibidez, lagunarte eta familia euskaldun askotan dauzkagun praktika linguistikoak. Horietatik bi aipat zearren, bat, Lekeitioko D ereduko ikasleei Legebilt zarreko harrerako ert zainekin aurten gertatutakoa da. 40 urte igaro eta gero, eta non eta Legebilt zarrean, “en castellano, por favor” eskatu ert zainak gazteei, sailburuak gaiari buruz legebilt zarrean esan behar zituenak esan ez eta esan behar ez zituenak esan, eta ez da ezer gehiago pasa. Bapo. Uste dut linguistikoki herri honetan gertat zen ari denaren adibide on bat dela. Eredua oso t xarra, baina adibidea oso ona. Bestea, Mari Karmen eta Elixabete Garmendiari Berrian (2017/07/30) egindako elkarrizketan, Elixabetek berak dioena ETBri buruz: “ETBk gaur erreferent zialtasuna Espainian jarrita dauka. Telebista akonplejatu bat da. 30 urteotan ETBn egon diren buru gehienak izan dira euskal mundua interesatu ez, eta gut xiesten zutenak”. Pent sat zen dut euskalt zalea denak Elixabeten esana kontuan izango duela. Izan ere, sinesgarritasuna duenak badu eta ez duenak, berriz, horixe du, falta.

ESKOLAK BAKARRIK EZIN DU Hiztun asko, gehiegi, ditugu herren. Aurreko belaunaldietako asko, gaztelaniaz eskolat zera behartu zituztelako. Belaunaldi berrietako gehiago, berriz, euskaraz eskolan soilik egiten dutelako. Herren gaude kont zient ziaz (motibazioz), herren konpetent ziaz (gaitasunez) edota herren koherent ziaz (erabileraz). Eta gainera, normala da! Normak, arauak, ohikoa izan denak, inert zia sortarazten duenak, horretara bult zat zen gaituelako. Labur esan beharraz hala esanda, esango nuke ia denok ados gaudela ikastoletatik hasi eta D ereduak hezkunt za-sistema

guztian izan duen hedapenari esker, belaunaldi berrietan izan den euskarazko gaitasunaren hedapena dela azken hamarkadetako lorpenik handienetakoa. Garrant zit sua oso, zerbait garrant zit sua izan bada. Hori esanda, esango nuke, baita ere, gaur gilt za nagusia ez dagoela eskolan, eskolaz kanpo baizik. Esan bakarrik ez, teoriak, ikerketak eta praktikak dauzkagu hori berresten digutenak. Hemen, han eta Irlandan. Ezinezkoa da elebidun gut xi-gehiago orekatuak osat zea eskolarekin soilik. Eta ez nabil gaztet xoei aisialdian (udaleku bat zuk…) euskaraz ere arit zeko aukera emateaz, ez. Esan nahi dudana da logika linguistiko oso sendoa duela, adibidez, hiru probint zietako 16 urtez azpikoen eskola-orduz kanpoko jarduera guztiak sistematikoki euskaraz izatearen beharrak. Urgent ziak? Gaur ez bada bihar eta bihar ez bada et zi, baina horretara eramango gaituen neurri sozial eta legal sorta programatu bat mahai gainean jarrita behar genuen aspaldi, eta esan bai, baina ez daukagu.

IT SASONT ZIA SALBAT ZEA LORTU DA. EGINDAKO BIDAIA IKARAGARRIA IZAN DA. EREDUGARRIA ESAN DUGU LEHEN. PORTURA EKART ZEA LORTU DUGU, BAINA IT SASO ZABALEAN ARIT ZEKO, GAUR (IT SASOKO BALDINT ZAK ERE ALDATU BAITIRA), BESTE OSAGAI BAT ZUK BEHAR DITU, BESTE DIMENT SIO BAT, BESTE MOTOR BAT…

Zenbat milaka gaztet xo bizkaitar ari gara euskarazko gaitasunean herren bilakat zen, hezkunt za-sistemak hiztun osoak ekoit zi nahian eta ezinean 30 urtetik gora daramat zanean eta, besteak beste, eskola-orduz kanpoko jarduera gehienak (kirola bereziki) sistematikoki gaztelaniaz ematen ari garenean?

2~4. BIZKAIA MAITE. IÑAKI ARRUTI LANDA

EUSKALGINT ZAK BAKARRIK EZIN DU Eta eskolari pasat zen zaionaren ant zekoa pasat zen zaio/zaigu euskalgint zari ere. Gizarte-izaerakoari eta instituzionalari, biei. Ofizio, afizio eta lagun estimatuz josita ditudan euskalgint zek dute ezin hori, diot, soineko zuriz jant zita. It sasont zia salbat zea lortu da. Egindako bidaia ikaragarria izan da. Eredugarria esan dugu lehen. Portura ekart zea lortu dugu, baina it saso zabalean arit zeko, gaur (it sasoko baldint zak ere aldatu baitira), beste osagai bat zuk behar ditu, beste diment sio bat, beste motor bat… Hasteko, eta bada nor hori esateko, Mikel Zalbidek berak dio (BAT aldizkaria, 100. alea) paradigmaz aldatu behar dugula, “lehendabizi ikasi, gero egin” paradigmatik, “eginez ikasi” formulaziora. Atrebent zia ametit zen bazait, “Egin eta, besteak beste, ikasi ere egingo dugu” esamoldea aterat zen zait niri. Izan ere, eskolan bezala, gainerako eremuetan ere (administrazioa kasu), helburua gaitasunean jart zen badugu (“ikasi”), erabilera ez da etorriko. Erabilerak behar du abiapuntu eta helburu, eta orduan, besteak beste, seguru gaitasuna ere e(ra)karriko duela (gero eta gehiago eta gero eta hobea). Mikelek eskolarako dioena Miren Dobaranek ere badio hizkunt za-politikari eta administrazioko hizkunt za-eskakizunei dagokienez, “Erabileraren klabean gaude gu” dioenean (Berria, 2017-06-24).

ESTATU(S) GAIA Mikelek eskolarako eta Mirenek euskalgint zarako dioten hori, ordea, it sasont zi handia da oso. Handia da, handi egin delako, dugulako. Eskolaren mugak, ert zak, aspaldi marruskatu zituen euskarak, eta umeen kontua izateari uzteko garaia heldu zaio. Helduon kontua (ardura, erant zukizuna…) bilakatu behar dugu. Gaur hobe bihar baino. Euskara ez da gu ez garen ia ezer. Ut zi beharko genioke euskara gugandik kanpo dagoen zera (inportante, sinboliko…) hori modura ikusteari. Joxe Azurmendik dioen

3~4. BIZKAIA MAITE. IÑAKI ARRUTI LANDA

modura (Administrazioan euskaraz aldizkaria, 74. zenbakia, IVAP-HAEE) “euskara euskaldunen komunitatea da; euskalduna, komunitate horri buruz positiboki posizionat zen dena”. Gu alegia, pert sonak. Eta Euskalt zaindiak eskatuta idazten ari banaiz ere, lizent zia hartuko dut esateko uste dudala gure it sasont zi hau okertuta daramagula aspalditik. Bodegetan pisu gehiegi darama corpusaren kargak (hizkunt zaren barne-ezaugarriek), it sasont ziaren motorra estatusa denean (hizkunt zaren gizarte-ezaugarriak: pert sonak eta komunitatea). Beti pent satu dut hala, eta hemen ere hala esatea dagokit. Adibideak besterik ez diren hiru: Bat, sinplea oso. Abizenaren grafiak eta apenas erabilt zen duen ez dakit zein hit zen idazkera zuzenak (corpusak) bere hizkunt za-praktikak (statusak) baino gehiago ardurat zen du herritar asko, gehiegi. Ez dut uste seinale ona denik. Bi, unibert sitatean ere, filologiak (corpusak) bereganatu ditu soziologiak, antropologiak eta ant zekoek (statusak) gidatu beharko lituzketen hizkunt za-kontuak... EHUren hizkunt za-arlo nagusia, nire uste apalean, hizkunt zaren egoera soziala eta egoera hori hobet zeko egiten dena eta egin beharko lit zatekeena irakastea eta ikert zea lit zateke (esportat zeraino) eta, ia 40 urteren buruan, esango nuke ez duela inongo proport zionaltasunik arlo horretan unibert sitatean egiten ari denak euskal gizartea bera (nazioarteko testuinguruan ere) gaiaren inguruan egiten ari den ahaleginarekin. Hiru, it zulpengint zak euskara lan-hizkunt za bihurt zeko lagungarri beharko luke eta ez ordezko. Uste dut administrazio (are gehiago enpresa…) gehiegitan helburu bihurt zen ari dela gaztelaniaz lan egitea eta it xurak mantent zeko it zuli behar dena it zult zea. Gordina da esatea, baina euskarari “estatus” hori ematea helburut zat badarabilgu, ez gabilt za ongi. Begira dezala bakoit zak bere “et xe” barrura eta azter dezala, lagin t xiki-t xiki bat hartuta, nola idazten (eta erakusten) diren urteak joan eta urteak etorri, adibidez, aktak. Eta handia denez, estatus gaia izateaz gain, estatu gaia ere bada. Izatera irit si behar du. Alegia, gai honek euskalgint zaren

eremutik haratago joan behar du. Irit si behar du herritar kopuru handiagoetara eta irit si behar du, euskalgint zatik haratago, botere-gune handiagoetara. Adibidez, lehendakariaren mahai gainera. Adibidez, Bizkaiko ahaldun nagusiarengana. Adibidez, Bilboko alkatearengana. Norbaitek esango dit orain ere badagoela gaia mahai horietan. Hala egongo dela uste dut nik ere, baina baita ere uste dut egon behar duela desberdin: paradigma berriekin, erabileran autozentratuta, zeharlerrotasuna praktikatuz, lehentasun handiagoarekin, konplexurik gabe… Lehendakaria lehendabizi eta botere -guneetan daudenak ondoren, behar ditugu Ahobizi bilakatu. Alegia, euren mint zajardun propiotik hasiz eta gobernat zen dituzten erakundeetako hizkunt za-praktikekin jarraituz, subsidiaritate print zipioa aplikatu beharko lukete. Esan nahi baita, pert sona-mailan, koherent ziaz, euskaraz ulert zen duen guztiarekin, defektuz, euskaraz eginez, erdarara lerratu gabe, horretarako beharrik ez dagoen bitartean. Eta, erakunde-mailan, euskaraz soilik egin litekeen guztia, defektuz, euskaraz eginez eta hori ezinezkoa denean soilik erdaretara joz.

dena... Hizkunt zaren erabilera sinbolikoaren zama askat zen hasi behar dugu eta erabilera funt zionalean zentratu behar dugula uste dut. Hemen esandako gehienek Euskal Herriko bazter gehienetarako balioko dute seguruenik, baina tamaina ere balio inportantea da. Eta bai demografian (pert sonak, diment sioa) eta bai politikan eta ekonomian (funt zioa, motorra) Bizkaia dago erdigunean. Eta uste dut ezaugarri horiek eta hizkunt za-adierazleek (kale-neurketa, ikerketa soziolinguistikoa eta beste) bult zatu behar dutela Bizkaia lemari helt zera eta norbide/ paradigma berrian jart zera. Esandakoak, gainera, ez dira t xikiak. Pieza guztiak bildu eta transatlantiko handi bat osat zen dute. It sasont zi t xikia ekait zetik portura ekarri dugula esan dugu lehen, baina, berriz ere it sasoratu nahi baldin badugu behint zat, lehenik bidaian sinet si egin behar dugu eta, bigarrenik, it sasoaren baldint zez eta behar dugun it sasont ziaren nolakoaz birpent satu behar dugu. Bereziki Bizkaian, transatlantikoa Bilboko portuan baitago.

TRANSATLANTIKOA Aldeko jarrerak bilt zea eta gaitasuna ugarit zea eginkizun izan ditugu orain arte eta izan beharko ditugu aurrerat zean ere, baina, gaur eta hemen, partida erabileran zentratu behar dugu. Autozentratu egin behar gara. Jokaera pert sonalak eta politika publikoak (eremu guztietakoak, ez hizkunt za-politikako sailak) erabileran zentratu behar ditugu, eta hor minimoen azpitik gabilt za. 2012ko Udaltop jardunaldiari “Nolakoa da gure (udalaren/ enpresaren…) hizkunt za-politika? Begiratu, mesedez, euskara sailetik kanpo” izenburua jarri genion eta uste dut ongi jasot zen duela hizkunt za-politika egiteko moduak behar duen molde berriaren ideia. Hiztunek eta hizkunt za-komunitateak, biek, eremu soziofunt zionalak irabazi behar dituzte (Zalbiderena da hit za), arnasa lasai hartuko badute. Katalanek dioten modura, “perquè el català sigui útil i necessari”. Izan ere, “utila” eta “beharrezkoa” ez

4~4. BIZKAIA MAITE. IÑAKI ARRUTI LANDA

KAZETARIA. HEKIMENEKO ZUZENDARIA

ALBERTO BARANDIARAN “

Hedabideen lana oinarrizkoa da hizkunt zen normalizaziorako”. Zenbat aldiz ent zun dugun esaldi hori soziolinguisten testuetan, arduradun politikoen diskurt soetan, zenbat aldiz nabarmendu duten hedabideetako ordezkariek! Denok sinatuko genukeen baieztapena da, gaur egun, hedabideetan presente, indart su, duin egon gabe, nekez egingo duela aurrera gure hizkunt zak esparru berrietan. Nekez gaindituko duela langa. Duela hogeita hamar urteko konbent zimendu hark -“zalant zak daude telebistarekin euskarak iraungo ote duen, baina telebistarik gabe ez duela iraungo, seguru”-, Euskal Telebistaren sorrera ekarri zuen. Gaur egungo konbent zimenduak -“zalant zak daude hedabideak Interneten egonda euskarak iraungo ote duen, baina hedabiderik gabe (edo Interneten egon gabe) ez duela iraungo, seguru”- sektorearent zako beste berme bat ekarri beharko luke, beste aitort za bat.

AITORT ZA DA HIT Z KLABEETAKO BAT Hedabideak kultur sorkunt zaren zabalt zaile nagusiak dira, sentiberak dira sormenarekin, eta eragin handia izan dute, eta badute, kulturaren eredu integrat zailea sustat zen eta zabalt zen. Hizkunt zari berari estatus jasoa ematen diote, estandarizazioaren

~4. AITORT ZATIK ELKARLANERA. ALBERTO BARANDIARAN

AITORT ZATIK ELKARLANERA aktore nagusiak direlako, eta horrek prestigiatu eta goratu egiten du hizkunt za ez ezik kultura bera. Gainera, hedabideek komunitatea elikatu eta ongarritu egiten dute, are gehiago komunikazioak ia dena ardazten duen garai honetan. Euskal hedabideek jardunaren erdian kokatu dute komunitatea, eta neurri batean horri esker iraun dute: haren sostengua izan dutelako eta asmatu dutelako sostengu hori bizigarri izaten. Hainbat adituren arabera, gainera, hedabideak funt sezkoak dira kont zient zia nazionalaren sorkunt zan, eta estaturik gabeko nazioen kasuetan, lurralde komuna marraztu eta posible egiten dute. Hedabide nazionalak nabarmendu izan dira kont zient zia horren suspert zaile gisa, lagunt zen dutelako sentimendu eta iruditeria partekatua zabalt zen. Tokiko hedabideek ere, tokiko kont zient ziaz gain, kont zient zia nazionala garat zen eta sort zen lagunt zen dute, komunitatetik oso gertu daudelako. Hedabide tematikoak beste leiho bat dira kont sumo espezializatuarent zat, eta aniztasuna eta kolorea ematen diote eskaint zari, ase egiten dituztelako eguneroko

informaziotik haragoko behar komunikatiboak. Kont sumoa areagot zeko leiho berriak dira. Denak dira arnasguneak, hit zaren esanahi zabalena hartuz: hedabideetan posible da norbere hizkunt zan bizi, esperient ziak elkarbanatu eta elkarren berri izatea. Hedabideetan posible da euskaraz bizit zea. Denen artean bermat zen dute, EITBko hedabide publikoekin batera, euskaraz informazioa jasot zeko EAEko Euskararen erabilera normalizat zeko oinarrizko 10/1982 Legearen 5. artikuluak aitort zen duen eskubidea, alegia: “Euskal Herriko herritarrei aldizkariak eta irratitelebista eta beste hedabideetako emanaldiak euskaraz jasot zeko eskubidea aitort zen zaie”. Euskal hedabideek administrazioak ziurtatu beharko lukeen eskaint za osat zen dute, beraz. Funt zio publikoa betet zen dute, hiztun komunitateak detektatu duen behar bati erant zuten diotelako. Denak dira, horregatik, arrakastat suak. Aint zat hartu eta prestigiatu behar dira. Aitort za eta babesa behar dute. Gaur egungo komunikazio ohitura eta beharrek, baina, paradigma berria sortu dute. Hart zailea da, gero eta gehiago, komunikazioaren norabidea agint zen duena. Desafio it zela da hedabideent zat, berrikunt za etengabean murgilt zera behartu ez ezik, are begibistakoagoa egiten baitu elkarlanaren beharra: estrategiak pent sat zeko, proiektuak partekat zeko, erronkei elkarrekin aurre egiteko. Euskal hedabideen kasuan, begi-bistakoa ez ezik, ezinbestekoa da elkarlan hori, eta ez hedabideen artekoa bakarrik. Baita administrazioekin ere. Baina haien eguneroko jardunari eut si, erronka digitalari erant zun eraginkorra eman eta proiektu berriak mart xan jart zeko, babes publiko nahikorik ez dute euskal hedabideek. Urterokotasunak itota daude enpresa gehienak. Lan baldint zak duindu eta produktuen bideragarritasuna ziurtatu behar da helburu partekatu berriak mahai gainean jart zeko, eta erredakzio guztietan presente dauden galderei heldu ahal izateko: Nola irit si jende gehiagorengana? Nola egin produktu erakargarriagoak? Nola erakarri kont sumit zaile gazteak? Nola lortu, azken finean, hedabideak hegemonikoak izatea euskaldunen artean; alegia, nola lortu euskal hedabideak euskal irakurle, ent zule eta ikuslearen lehen aukera izatea? Euskarazko

sorkunt za eta kont sumoa ukit zen dituen arlo guztiei dagozkien galderak dira, dela literaturari, ant zerkiari, aisialdiari eta bestelakoei, Euskal Herri osoan. Horregatik, administrazioaren eta sektorearen konpromisoa ez ezik, euskalgint zaren bult zada eta adituen eta arituen lagunt za behar da erant zuna topatuko badugu.

EKIMENA ETA PLANIFIKAZIOA Gabezia handienetako bat da sektorea garat zeko egon den planifikazio falta. Herri ekimenak sortu ditu hedabideak, bult zaka eta borondate pilaketari esker jaio dira eta arrakasta izan dute iraun dutenek. Ekimen hori bera da sektorearen indarguneetako bat: mila boluntario baino gehiago ari dira euskal hedabideen inguruan. Hori ere bada balio soziala, noski, nahiz eta urteroko balant ze zenbakietan agert zen ez den giza taldea osatu. Noski, ahalegin etengabe erdi militante erdi profesional horri gehitu behar zaizkio administrazioak emandako diru lagunt zak. Urteetan iraun duen ahalegin publikoa kontuan hart zekoa izan da, proiektu askori sostengu ezinbestekoa ziurtatu diotenak.

AUSARDIA ERE BEHAR DA. AUSARDIA HEDABIDEETAN, NORBERAREN ET XETIK KANPO ERE BEGIRATU ETA ESPARRU KOMUNAK IDENTIFIKATU AHAL IZATEKO. HEDABIDEEK SINET SI BEHAR DUTE ELKAR HARTUTA ERAGINKORRAGOAK IZANGO DIRELA, ELKAR ELIKAT ZEN DUTELA; HORREK EZ DUELA NORBERAREN PROIEKTUA KAMUSTUKO, ALDERANT ZIZ BAIZIK: PROIEKTU BERRIAK ERAIKIT ZEN LAGUNDUKO DUELA

Baina gune ilun gehiegi daude, bai geografikoki -eskualde guztietako euskaldunek ez dute euskaraz kont sumit zeko aukera berdina-, zein aukerari dagokionez: badira euskarri guztietako hedabideak eskura dituzten herritarrak, eta badira bakarrik prent sa nazionala edo

2~4. AITORT ZATIK ELKARLANERA. ALBERTO BARANDIARAN

irrati nazionala kont sumit zeko aukera dutenak. Gune ilun horiek betet zeko ardura ezin da ekonomikoki estu dabilt zan enpresen bizkar ut zi. Adostasuna behar da esparru berriak konkistat zeko. Adostasuna eta konplizitatea sektorea osat zen duten eragileen eta administrazioen artean. Elkarrekikoa.

eta soziodemografikoak, non daude gaur egun? Zer inguru da gai, gaur egun, adin t xikikoekin hasi eta zahart zarora arte euskaraz bizit zeko aukera ematen duena? Non betet zen ditu euskarak esparru komunikatibo osoaren funt zio guztiak? Azpeitian, Azkoitian, Ondarroan beharbada? Non gehiago?

Horretarako, hau da, sektorearen aitort za lortu eta euskara hautat zeak sort zen duen lehiakortasun desabantailak orekat zeko, babes legal berria behar da, beste esparru zenbaitetan lortu denaren ant zeko adostasun zabala. Babes iraunkorra eta adostua.

Mikel Zalbidek zedarritu ditu, behin baino gehiagotan, arazoaren ert zak. Esan behar da, alde batetik, euskaldunen kont zentrazio maila ahult zen ari dela. Gero eta nahasiagoa da gure gizartea, gero eta euskaldun gehiago bizi da hirietan, gero eta erdaldun gehiago herrietan. Arnasgune horiek, beraz, gero eta urriagoak dira eta, garrant zit suena, gero eta sakabanatuagoak daude elkarren artean. Aspaldiko irudi bat erabilita, euskara hut sean bizi nahi lukeen norbanakoak ibilbide mot za egingo luke gurean, baina Euskal Herriko ia t xoko guztietan aurkituko luke euskaraz jarduteko aukera. Gero eta elebidunagoak gara. Ez genituzke, beraz, arnasgune geografikoak pixka bat ahaztu eta arnasgune kont zeptualak bilatu behar? Espazio ez fisikoak, baizik mentalak? Ez genituzke bilatu eta indartu behar ‘D eredu’ gisa funt zionat zeko moduko espazioak ez bakarrik irakaskunt zan?

EAEko egitura administratibo juridikoak aukera ematen du euskal hedabideen esparrua antolatu eta egonkort zeko. Ez gara eskat zen ari ezinezkoa den ezer. Eskat zen ari garena da gure egoerara egokitutako berme bat. Egitura administratibo eta politikoak baditugu horretarako. Eusko Jaurlarit za, Nafarroako Gobernua, Ipar Euskal Herriko erakundeak, hiru diputazioak, hainbat udal. Denek dituzte politikak euskara sustat zeko. Beharbada, halako harmonizazio bat eskatu beharko da, halako irizpide baterat ze bat?

BAINA BENETAN BEHARREZKOAK DIRA? It zul gaitezen hedabideen funt zioaren ideia horretara. Sakondu genezake pixka bat gehiago hedabideen garrant ziaren puntu horretan? Zer paper, zer eginbehar dute euskal hedabideek komunitate bat erat zeko unean? Duela hamabost urte zutenaren parekoa da? Handiagoa? Txikiagoa? Zenbat aldiz ent zun dugu arnasguneen ideia azken honetan? Zenbat, duela hamar urte? Izan daitezke hedabideak edo sare sozialetako interakzio mult zoa euskararent zako arnasguneak? Arnasguneak ez dira bizirauteko esparru it xiak, ezpada garatu, hazi, distira aterat zeko eremu irekiak. Arnasguneetatik zabaldu egin behar da hizkunt za, espazio berriak han inguruan konkistatu eta erakarri. Arnasguneen funt zioa ez da erreserba indioena; arnasguneak taupada biziz izerdia zabalt zen duten bihot z kont zienteak dira. Edo izan behar lukete. Eta gune trinko gotorrak, euskara bizi-bizi dabilen esparru geografiko

3~4. AITORT ZATIK ELKARLANERA. ALBERTO BARANDIARAN

2011ko Inkesta Soziolinguistikotik ateratako datuen arabera, Nafarroan, biztanleriaren %5,5ek osat zen du gune trinkoa dei dezakeguna, alegia, euskara erdara beste edo gehiago erabilt zen duena. Kopuru hori %20 da EAEn; %9,5 Ipar Euskal Herrian. Euskara erabili bai baino erdara baino gut xiago erabilt zen dutenak %7,3 dira EAEn, %7,1 Iparraldean eta %1,9 Nafarroan. Honek esan nahi du Euskal Herri osoan, benetan euskaraz bizi den jendea, euskara et xean, lantokian, kalean erabilt zen duena %16 inguru dela. Ohar gaitezen datu horrek ez duela azalt zen ea zenbat lagun bizi diren euskararen ondoan, edo euskarari esker, edo euskaratik. Ez, euskaraz bizi direnak zehazten ditu, euskara eguneroko hizkunt za dutenak dira: 430.000 biztanle inguru. Erdia edo, Gipuzkoan. Hori da bihot za, hor daude taupadak. Hori da elikatu, goxatu eta zaindu beharrekoa. Hori da premiazkoena, hori gabe, euskara esparru sinbolikoetarako bakarrik izango delako baliagarri. Ez da zaindu beharreko bakarra, ez da bult zatu behar den giza mult zo bakarra, baina

bada gainerako guztia posible eta erakargarri egingo duen taldea. Ponpa hori hornitu beharra dago, gelditu edo indarra gal ez dezan. Izan daitezke, beraz, hedabideak horretarako baliagarriak? Ez ote da hain zuzen ere hori euskal hedabideen funt zio nagusienetako bat, alegia, euskaldunak elkarren artean harremanetan jarri, elkarren berri eman, kultur kezkaz elikatu, ekoizpena zabaldu, kanpotik eta barrutik datozen hot sak transmitit zea? Arazoa da kont sumoa aldat zen ari dela. Hedabideetara iristen diren hart zaileak gero eta toki ezberdinagoetatik iristen dira. Gero eta gehiago partekat zen da kont sumoa, eta gero eta zailagoa da, beraz, kont sumo tradizionalaz hit z egitea. Datuek diote gero eta gehiago kont sumit zen direla euskal hedabideak, iaz %10eko igoera izan zuen kont sumo horrek Interneten, baina neurketa klasikoek ezin ant zeman dezaketen joan-etorrian galduta bizi da hart zailea. Errealitate berri horrek are exijent zia handiagoa ezart zen du: eraginkorragoak izan behar dira hedabideak; hegemonia bilat zeko asmoz, elkarlanean arit zea edo elkarrekin proiektuak sort zea eskatu behar zaie; kalitatea izan behar dute iparrorrat z eta hedapen handiagoa lort zea, helburu; eta autokritika ere egin behar dute orain arteko mugez eta ezintasunez; estrategia komun bat edukit zea amestu beharko lukete. Amestu, jasot zen duten sostenguaren adina eraginkortasun it zuliko dutela, gut xienez. Horretarako, behar dute.

administrazioa

ondoan

ABAGUNE EGOKIA Egoera politikoa aldekoa izan daiteke. Kont sent suak eskat zen dituen panorama dugu, aspaldiko partez arnasten da solaskidet za berriak lant zeko halako giro bat. EITBri buruzko eztabaida zabaldu da, badago horretarako gogoa eta konbent zimendua. Zergatik ez aprobet xatu eta euskal hedabideen egoeraren eztabaidari ere heldu? Baldin eta onart zen badugu euskal hedabideetan bi esparru garatu direla azken hogeita hamar urteotan, bat publikoa, bere arazo eta eztabaidekin baina sendoa eta bult zada publiko zalant zagabearekin; bestea herri ekimenekoa, askotarikoa, oso zabaldua, oso nuklearra eta, era berean,

atomizatua; eta onart zen baldin badugu biek betet zen dutela bakoit zak bere funt zioa, eta bien artean osat zen dutela halako ekosistema bat, zergatik ez abiatu eztabaida integral bat bi ereduen inguruan? Horretarako abiapuntua, lehen ere esan dugu, aitort za da. Onartu beharra dago euskal hedabideek egin duten ibilbidea. Hemen ez dago soilik diru lagunt za publikoetatik bizi den hedabiderik, horiek bidean desagert zen joan dira poliki-poliki. Hemen dagoen sareak urte askotako eskarmentua dauka, kazetari eta langile profesionalez osatua da, gai izan da bere sarrera propioak bilt zeko, bezeria landu eta fidelizat zen asmatu du. Proiektu komunikatibo sendoak dira gehienak, euskarri berrietara egokitu eta hiztun komunitatean oinarri dutenak. Baina ausardia ere behar da. Ausardia hedabideetan, norberaren et xetik kanpo ere begiratu eta esparru komunak identifikatu ahal izateko. Hedabideek sinet si behar dute elkar hartuta eraginkorragoak izango direla, elkar elikat zen dutela; horrek ez duela norberaren proiektua kamustuko, alderant ziz baizik: proiektu berriak eraikit zen lagunduko duela. Ibilbide eta tradizio ezberdinek urteetan sortutako mesfidant za bat zuk gaindit zeko modua izan daiteke. Egia da zaila dela ausardia eskat zea sektoreak pairat zen dituen baldint zak kontuan hartuta, baina ezinbestekoa da. Komunikazioaren kont sumoaren irault zari denon artean egingo diogu aurre, edo ez diogu aurre egingo. Baina ausardiak t xinparta bat eskat zen du, noski, suak nola. Eskat zen du ausardia hori sarituko duen zerbait. Eskat zen du administrazioaren aldetik beste apustu bat. Eskat zen du ent zutea: “goazen arriskat zera, guk lagunduko dugu”. Ausardia elkarren arteko babesarekin bakarrik izango baita posible. Lan kolektibo honek beharko du denen bult zada: euskalgint zaren konplizitatea eta alderdi politikoen lagunt za ere bai. Haien erant zukizuna ere bada gizarte honek behar dituen euskal hedabideen inguruko eztabaida aurrera eramatea. Soilik horrela ulertuta erdiet siko dugu gaur egungoa baino marko hobea hedabideent zat eta, ondorioz, gaur egun baino hobeto erant zun ahalko diote daukaten funt zio garrant zit su horren desafioari.

4~4. AITORT ZATIK ELKARLANERA. ALBERTO BARANDIARAN

MAGISTRADA

GARBIÑE BIURRUN MANCISIDOR L

a actual realidad social, política y jurídica vasca se ha ido conformando en los últimos treinta y cinco años. También, desde luego, la realidad lingüística que hoy disfrutamos -o padecemos, según el espacio social o administrativo que observemoses el resultado del trabajo -o la inacciónde estos años. Por razones obvias, me corresponde analizar, aunque sea de manera general, el ámbito de la Administración de Justicia. Como en cualquier análisis de este tipo, procede hacer, siquiera someramente, un balance y valoración de lo hecho y alguna prospectiva de futuro. Hay que subrayar que en este tiempo, en el ámbito de la Comunidad Autónoma de Euskadi, se ha asentado y desarrollado una decidida política activa de impulso y promoción del euskara, que ha estabilizado un marco legal imprescindible para garantizar su futuro y para asegurar la realización efectiva de los derechos lingüísticos de la ciudadanía. Es claro que no podía pretenderse que un proceso de normalización lingüística de esta envergadura tuviera un resultado

EUSKARA. MITO Y REALIDAD EN LA ADMINISTRACIÓN DE JUSTICIA inmediato, sino que requería -y sigue requiriendo- sus fases, su tiempo, su recorrido progresivo y, seguramente, sin fin, tal como se asumió política y socialmente. Pero también se entendió -se exigió- que el régimen de cooficialidad lingüística debía asentarse en todas las instituciones y administraciones públicas, sin excepción. La actividad promocional de las instituciones públicas, el marco legal vigente y el decidido compromiso de la ciudadanía han logrado que el conocimiento y el uso del euskara hayan avanzado de manera reseñable, tanto que, sin duda, es el momento de la historia contemporánea en el que tiene mayor y más profunda presencia, tanto en cantidad

1~3. EUSKARA. MITO Y REALIDAD EN LA ADMINISTRACIÓN DE JUSTICIA. GARBIÑE BIURRUN MANCISIDOR

de hablantes como en la calidad de los espacios y ámbitos de su influencia. De hecho, el euskara esté presente en todos los niveles educativos, en los medios de comunicación, en las redes sociales y en las administraciones públicas, en la calle y en los entornos privados. Y ello sin obviar que esta situación tiene altibajos mayormente relativos a su utilización efectiva en todos los espacios sociales, lo que obliga con frecuencia a replantearse las políticas públicas al respecto, tal como se viene haciendo. Por otra parte, es claro que esta realidad no es, en modo alguno, uniforme. Y, en algunos terrenos, incluso es más que dudoso que resulte hoy acorde al espíritu y finalidad del marco legal vigente. Desde luego, uno de los espacios en los que no cabe apreciar una situación lingüística mínimamente normalizada es el de la Administración de Justicia. En este proceso de normalización lingüística ha habido varios puntos de partida -incluso es posible que haya más en el futuro, paradójicamente, al menos en algunos espacios-, ligados unos a otros: el propio Estatuto de Autonomía, el de la Ley Básica de Normalización del uso del Euskara de 1982 o la Ley de Función Pública Vasca. A lo que han de añadirse, desde luego, algunos pronunciamientos del Tribunal Constitucional que, ya desde 1986, razonó en torno a la cuestión de la utilización de lenguas cooficiales en las relaciones de la ciudadanía con las Administraciones Públicas, habiendo decidido, en esencia, que: a) el uso por la ciudadanía de alguna de las lenguas oficiales debe tener plena validez jurídica en las relaciones con cualquier poder público radicado en la Comunidad Autónoma; b) uno de los derechos lingüísticos es, precisamente, el de relacionarse en euskara o en castellano, tanto oralmente como por escrito con la Administración; c) si la utilización del euskara ocasionara dificultades en el seno de alguna Administración Pública, tanto estatal como autonómica, en todo caso, ello sería el resultado de una decisión constitucional; d) ha de partirse de la perspectiva de un proceso de adaptación de las distintas Administraciones; e) la cooficialidad exige una esencial actividad de cooperación de las Administraciones Públicas estatal y autonómica; f) en nuestra Comunidad Autónoma se reconoce el derecho a usar la lengua oficial de elección para las

relaciones de la ciudadanía con la Administración de Justicia, así como que la promoción de la normalización del uso del euskara en esta Administración corresponde al Gobierno Vasco. En mi opinión, de este panorama legislativo básico y de su interpretación por el Tribunal Constitucional cabía esperar que la cooficialidad lingüística fuese hoy ya una realidad normalizada en la Administración de Justicia, pero la realidad dista mucho de ser así. Resulta destacable el avance que en este sentido se ha producido en otras Administraciones, pero igualmente reseñable el poco recorrido realizado de manera eficaz en esta concreta Administración. No puede negarse que desde nuestra comunidad autónoma, por parte de los sucesivos gobiernos, se ha tenido voluntad de desarrollar un auténtico proceso de normalización y que existen las bases más imprescindibles para ello: tenemos universidades en las que se investiga y se adquieren los conocimientos jurídicos en euskara, en nivel de grado y de máster; se generan todos los días textos lega-

UNO DE LOS ESPACIOS EN LOS QUE NO CABE APRECIAR UNA SITUACIÓN LINGÜÍSTICA MÍNIMAMENTE NORMALIZADA ES EL DE LA ADMINISTRACIÓN DE JUSTICIA

les y disponemos de formularios procesales en euskara; se han elaborado y asignado perfiles lingüísticos al personal de justicia y se facilita el aprendizaje del euskara; ha habido acuerdos sindicales de relevancia y se aprobó también el decálogo de los derechos lingüísticos de la ciudadanía en la Administración de Justicia. Todo ello en el marco del Plan General de Normalización Lingüística en sus diversos períodos y teniendo en cuenta también las

~3. EUSKARA. MITO Y REALIDAD EN LA ADMINISTRACIÓN DE JUSTICIA. GARBIÑE BIURRUN MANCISIDOR

distintas campañas concretas realizadas en este sentido. Sin embargo, ni el consenso habido entre las fuerzas políticas mayoritarias y también en el seno de la ciudadanía vasca ni el esfuerzo realizado -de toda índole, económico incluido- están dando los resultados esperados y exigibles. En general, la Administración del Estado en la comunidad autónoma ha sido refractaria a la normalización lingüística y, en particular, en la Administración de Justicia se podría decir que casi impermeable, pues se echa en falta una presencia mínima real del euskara. Así, si bien los derechos lingüísticos están formalmente garantizados, que ha habido campañas de invitación a la ciudadanía para su utilización, lo cierto es que el principal indicador para el seguimiento del objetivo -uso de esta lengua en los servicios de atención al público- es deficiente. Y, sobre todo, es de resaltar la prácticamente nula utilización del euskara en los procedimientos judiciales -ni en demandas o querellas ni en los juicios orales de cualquier jurisdicción se utiliza el euskara ni simbólicamente, ni en juicios en los que incluso las administraciones vascas, sea Gobierno Vasco, sean diputaciones o ayuntamientos, son parte-. No negaré las dificultades de todo orden que, hoy todavía, presenta una relación jurídico-procesal normalizada en euskara. Y ello, pese a la existencia de nuevos medios para lograrlo, como el proyecto “Auzia Euskaraz”, cuyo objetivo es la tramitación de un asunto íntegramente en euskara desde su inicio en la presentación de una demanda hasta la tramitación interna en las oficinas judiciales y el dictado de la sentencia, proyecto que se está desarrollando con la colaboración de todos los agentes concernidos. Hoy por hoy, resulta fundamental la utilización de esta herramienta esencial para el logro de estas metas. Metas que no son, en modo alguno, imposibles, aunque sí complicadas de lograr en su integridad. Y ello, sin duda, por razones políticas o ideológicas, más que por dificultades materiales reales. De hecho, una buena parte de estos objetivos descansan en gran medida en la actividad a desarrollar en sede de elementos nucleares del Estado, como el Poder Judicial o el Ministerio Fiscal. Pues bien, en este terreno, puede decirse que el Estado

se ha mantenido prácticamente al margen de las obligaciones que también para él se derivan -en los antedichos términos del Tribunal Constitucional- del marco legal en orden a la garantía de la oficialidad del euskara y del respeto a los derechos de la ciudadanía, pese a que esta legalidad le viene impuesta, no sólo por las normas antes citadas y otras, sino también por la Carta Europea de las Lenguas Regionales o Minoritarias que España ratificó en 2001 y que recoge el derecho de la ciudadanía a la opción lingüística en el proceso. Pues pese a ello, el Consejo General del Poder Judicial no ha desarrollado ni una sola actividad eficaz, no constando ni comisiones de estudio ni planes ni presencia de esta materia en los programas de oposiciones ni actuaciones planificadas al respecto ni propuestas de reforma legislativa. Huelga decir que tampoco desde el Gobierno de España se han impulsado medidas suficientes ni eficientes: no se traducen por lo general al euskara las normas legales publicadas en el BOE -en otras lenguas se realizan traducciones, aunque con retrasos importantes-, ni se han impulsado medidas legislativas para garantizar de manera real y efectiva el derecho de opción lingüística en el proceso -como la regulación de la obligación del conocimiento de las lenguas cooficiales por parte de los intervinientes en el proceso, jueces, fiscales y letrados de la Administración de Justicia-. De ahí que, al repensar una vez más el futuro de la política lingüística, deban tenerse en consideración todos los terrenos y ámbitos y, concretamente, en el de la Justicia, entiendo ineludible la activación de la ciudadanía y de los agentes concernidos en el ejercicio del derecho de opción lingüística, lo que nos permitirá exigir, a su vez, una respuesta escrupulosamente respetuosa con la legalidad vigente en la asunción de las obligaciones previstas para todas las Administraciones Públicas y también, desde luego, para la Administración de Justicia.

3~3. EUSKARA. MITO Y REALIDAD EN LA ADMINISTRACIÓN DE JUSTICIA. GARBIÑE BIURRUN MANCISIDOR

EUSKAL KONFEDERAZIOKO KIDEA

SEBASTIEN CASTET E

uskararen Erakunde Publikoaren bidez botere publikoek azken urteotan eta bereziki euskalgint zak azken hamarkadetan hainbat arlotan pent satu eta garatu ekimenak Ipar Euskal Herrian euskara arrunt desagertu ez dadin ezinbestekoak izan badira ere, ez dira nahikoak izan jendartea euskaraz normaltasun osoz bizi ahal izateko. Euskal Elkargoaren sort zeak it xaropen eta esperant za handiak piztu ditu euskalgint zako erakundeen eta euskalt zaleen artean. Izan ere, lehen aldiz bere historian, hizkunt za politika antolatu eta garat zeko tresna instituzionala badu Ipar Euskal Herriak joan den urtarriletik goiti. Eta argi bada ere Euskal Elkargoaren sort ze hut sak euskararen berreskurapen osoa ez duela ahalbidetuko, hizkunt za politika arloan ait zinamendu berriak ekarriko dituela esperant za bada.

HIZKUNT Z LEGE OROKORRA: AMET SETAKO LUKAINKA? Orain arte, gorago aipatu ekimenak arautu, garatu eta indart zeko hizkunt z lege orokor eraginkorrik ez dute bozkatu nahi izan frant ses gobernu desberdinek. Baliabide eskasa eragiteaz gain, lege babes orokor ez izateak insekuritate juridikoa dakar eta hainbat arlotan eman daitezkeen ait zin-pausuak edozein mementotan kolokan jar daitezke, bat zuetan pert sona bakar baten erabakiaren ondorioz, ikasketak osoki euskaraz bururatu ondoren bat xilergoa euskaraz pasatu ahal izateko ikasturte bukaera guziz mobilizatuz borrokatu behar duten ikasleen kasuan bezala adibidez. Frant ziak Eskualde hizkunt zen eta hizkunt za gut xituen Europako karta izenpetuko duenaren lehen hit z ematetik (1981ekoa, Mitterranden mint zaldia Lorient hirian) 2016ko urtarrilean irakaskunt za eta hedabideei buruzko lege proposamena at zera botat zeko frant ses legebilt zarrean sozialista taldeak erabili jukutriara, 2009an

HIZKUNT ZA POLITIKA: ARO BERRIA IPAR EUSKAL HERRIAN? Sarkozyren hizkunt za lege baten hit zemate jatetik pasatuz, argi da eskualde hizkunt zen aldeko hizkunt za politika ausartek behar-beharrezko duten lege koadroa ez direla emateko prest frant ses alderdi desberdinetako gobernu eta parlamentariak. Ipar Euskal Herrian euskalgint zak eta gero eta hautet si gehiagok euskal hiztunen eskubideak babesteko eta botere publikoen betebeharrak finkat zeko aldarrikat zen duten hizkunt z lege orokorra -Deiadar manifestaldi desberdinetan adibidez- ezin dela epe mot zean espero badirudi.

HIZKUNT Z LEGERIK GABE, ZER AUKERA? Frant ses Estatuan kultur eskumena deszentralizatua da eta hizkunt z eskumena eskumen partekatua da. Bestalde, lurralde kolektibitaterik ez badu ere, Ipar Euskal Herria instituzionalki ezagutua da. Euskal Elkargoak hizkunt za politikaren koordinat zaile eta eramaile nagusia izan behar du, herriek ere hizkunt za politikaren zenbait arlotan ardura dutelarik. Hizkunt za politikan urrat s kualitatibo eta kuantitatibo berriak emateko, Ipar Euskal Herria hizkunt zaren berreskurapenerako esperimentazio

1~2. HIZKUNT ZA POLITIKA: ARO BERRIA IPAR EUSKAL HERRIAN?. SEBASTIEN CASTET

lurralde izendatu daiteke. Horren bidez, tokiko lege esperimentazioaren bidez, gaur egungo praktika bat zuk orokort zen ahalko lirateke (eskola publiko bat zuetan ama eskolan ezarri murgilt ze eredua adibidez) edo eredu berri bat zuk xutik eman (eskola publikoetan euskararen eskaint za sistematikoa, Korsikan bezala adibidez). Esperimentazio lurralde horretaz aparte, euskararen lurralde estatutua genuke beste aterabide bat. Estatutu horren lort zeko, lege estatutu derogat zaile berezia negoziatu beharko lit zateke, zeinen bidez euskararen egoera soziolinguistikoari egokit zeko neurri bereziak hart zen ahalko lirateke, 2013ko Caron t xostenean agertu bezala. Lurralde estatutua instituzio estatutu berezi baten inguruan eraikia izan denez beti, agian gure kasuan Euskal Elkargoa izaten ahalko lit zateke instituzio hori, nahiz eta hirigune elkargoa besterik ez izan... Lurralde estatutu horren lot zea ez da baitezpada gauza erraza izanen, frant ses gobernuak orain arte euskararekiko -lurralde hizkunt zekiko orokorrean- batetik eta Ipar Euskal Herriarekiko bestetik izan duen jarrera het sia kontuan hart zen badugu. Hala ere, lege estatuturik pasa gabe lurralde estatutu horretarako lehen urrat sak eman daitezke, pixkanaka eraikiz, derogazio bidez esperimentazio erregimen desberdinak metatuz, arloz arlo. Bide hori jorrat zekotan, Euskal Elkargoak erreferente instituzional sendoa izan beharko du beste lurralde kolektibitateekin neurrien kontratualizat zea negoziat zerakoan.

VI. INKESTA SOZIOLINGUISTIKOA Joan den uztailean VI. inkesta soziolinguistikoaren Ipar Euskal Herriko emait zak aurkeztu dituzte. Daturik baikorrena zenbaki absolutuan hiztun kopuru galt zearen geldit zea da, dudarik gabe. Beste elementu positiboak ere agert zen ditu inkestak, hala nola gehiengo batek pent sat zen duela ezinbestekoa dela haurrek euskara ikastea, edota gehiengo batek pent sat zen duela administrazioan sart zeko euskara jakin behar dela. Baina datu kezkagarriagoak ere azalarazten ditu inkestak, erabilera arloan adibidez: noiztenkako erabilerak 2011 eta 2016 bitartean gora egin badu ere, usaiazko erabilerak behera egin du. Anit zetan lurralde hizkunt za baten aldeko politika eramaten delarik, hizkunt za horren irakaskunt zan eta kultur arloan zentrat zen dira indar gehienak, alta hizkunt za baten berreskurapen osorako ikastearekin batera erabilera ahalbidet zeko neurriak hart zea eta hizkunt za ikasi, erabili eta transmitit zeko motibapena sustat zea ere ezinbestekoak direlarik.

Erabilerari bult zada bat emateko, sent sibilizazio kanpainez gain, baitezpadakoa da euskaraz arit zeko guneak eskaini eta biderkat zea, euskara ahal bezainbat erakunde publiko eta pribatutan t xertat zea. Behar horrek are garrant zi handiagoa hart zen du kontuan hart zen badugu ehunekoetan euskal hiztunen kopurua beheitit zen doala (kanpotik Ipar Euskal Herrira bizit zera datorren jendearen eraginez bereziki), nonbait “itoagoa” izanez ingurumen erdaldun batean.

URRAT S BERRIAK EMATEKO GARAIA Inkesta soziolinguistikoak agertu hiztunak galt zeko joera hori euskalgint zaren lorpena da. Izan ere, 2016an inkestatutako pert sonak 16 urte baino gehiagokoak dira (gazteenak 2000an sortu ziren beraz) eta adin tarte gazteena (16-24 urte artekoa) 1992 eta 2000 artean, hot s Ipar Euskal Herrian hizkunt za politika publiko egituraturik ez zen urteetan. Hemendik goitiko inkesta soziolinguistikoen emait zek digute erakut siko, hein batean, hizkunt za politika publikoaren eraginkortasuna. Baina hiztun kopurua emendat zeaz gain erabilera eta motibapena ere sustatu beharko dira, hainbat neurri eta esperient zia bidez, berreskurapen osorant z joaten hasteko. Baitezpadakoak diren orain arteko ekimen eta esperient zia eraginkorrak sendotu eta iraunarazteko alde batetik eta berri bat zuk abiatu eta garat zeko bestetik, gorago aipatu esperimentazio lurraldearen eta euskararen lurralde estatutuaren bideak jorrat zea ezinbestekoa da. Jorrat ze juridiko hau eta frant ses Estatuarekin, besteak beste, eraman beharko diren negoziaketen emait zak Ipar Euskal Herriko hautet sien engaiamendu mailakoa izanen dira. Horri dagokionez, lehen seinaleak baikorrak direla erran daiteke, Euskal Elkargoko ot saileko bigarren Kont seiluan hautet siek aho batez onart zen bait zuten Euskal Elkargoak hizkunt za politikaren eskumena har dezan eta, ondotik, hizkunt za politika berria diseinat zeko hautet siek osaturiko euskara bat zorde berezia sortu baita. Ikusteke dago orain Euskal Elkargo mailan lehen urrat s horiek zer segida izanen duten eta Euskararen Erakunde Publikoak bilt zen dituen beste instituzio mailak ere -Estatua, Eskualdea eta Departamendua- ausart jokat zeko prest diren. Hizkunt za politikaren erronkek handiak izaten segit zen dute Ipar Euskal Herrian. Espero dezagun ireki daitekeen aro berri batean sartuko garela.

2~2. HIZKUNT ZA POLITIKA: ARO BERRIA IPAR EUSKAL HERRIAN?. SEBASTIEN CASTET

EUSKALTZAIN OSOA. EUSKALTZAINDIKO JAGON SAILBURUA

JEAN-BAPTISTE * COYOS *�� 2017ko ekainaren 14an, Euskal�� t zaindiak �� eta Sabino Arana Fundazioak hizkunt za politikaren eremuan ari diren Ipar eta Hego Euskal Herriko arduradun nagusiak bildu dituzte Bilbon, “Euskarak tokia hartu ahal izateko hizkunt za politikaz” izeneko mintegian. Moderatu nuen Ipar Euskal Herriaz ari zen hirugarren lanmahaian, Beñat Arrabit, Euskal Elkargoko hizkunt za-politikako arduraduna, eta Mathieu Bergé, Euskararen Erakunde Publikoko zuzendaria, mint zatu ziren.

rtikulu honetan, Ipar Euskal Herrian gertatu den bilakaera administratibo berria kontuan hartuz, mintegian Euskal Elkargoko hizkunt zapolitikako arduradunak eta Euskararen Erakunde Publikoko zuzendariak erran dutena kontuan hartuz, zein izan daitezkeen euskararen aldeko epe laburreko eta ertaineko egitasmoak azalt zen saiatuko naiz. Baina, lehenik, euskararen egoera eta euskararen aldeko politika zertan diren ikus dezagun.

EUSKARAREN EGOERA IPAR EUSKAL HERRIAN 1991tik goiti, Eusko Jaurlarit zari esker, inkesta soziolinguistiko zabala badugu bost urte guziez1, herritarren hizkunt za-gaitasuna, hizkunt za transmisioa, euskararen erabilpena eta euskararen sustapenari buruzko jarrera aztert zen dituena. 1. Euskararen Erakunde Publikoaren lagunt zarekin 2006tik goiti Ipar Euskal Herrian.

EUSKARAREN ALDEKO POLITIKAREN GEROAZ IPAR EUSKAL HERRIAN Hona, laburki, 2016ko emait za bat zuk Ipar Euskal Herrian. Gizartean frant sesa hizkunt za nagusia da, euskara bigarren mailakoa.

VI. INKESTA SOZIOLINGUISTIKOA IPARRALDEAN Zenbaki absolutuan, lehen aldikoz Ipar Euskal Herrian, euskaldunen kopurua ez da apalt zen (51.000, 2011n bezala). Baina

1~4. EUSKARAREN ALDEKO POLITIKAREN GEROAZ IPAR EUSKAL HERRIAN. JEAN-BAPTISTE COYOS

port zentajean segit zen du ttipit zen: 1996an %26,4 ziren euskaldunak, 2001ean %24,7, 2006an %22,5, 2011n %21,4 eta 2016n %20,5. Halere adin-talde gazteenean (16-24 urtekoetan %19 eta 25-34 urtekoetan %16) galt zea gelditua da eta kopurua emendat zen ari da. Hor eskola irakaskunt zaren garapenaren eragina dugu. Baina ohart zen da adintalde gazteenetan gaitasun maila apalt zen ari dela, frant sesez euskaraz baino hobeki mint zat zen da gehiengoa. Familia transmisioa (lehen hizkunt za) eskola transmisioa (bigarren hizkunt za) baino eraginkorragoa da. Euskara lehen hizkunt za izan duten kopurua ttipit zen ari da adinarekin (euskara bakarrik, 65 urte eta gehiagotan %25,5 dira eta 16-24 urtekoetan %5,3). Halaber, euskararen erabilera gero eta ahulagoa da adina ttipit zearekin batera.

HIZKUNT ZEN ERABILERAREN VII. KALENEURKETA 2016an egina ere bai, VII. Kale-Neurketa inkestak Ipar Euskal Herrian euskararen erabilera karriketan apalt zen ari dela erraten digu: 1993n elkarrizketen %6,3 ziren euskaraz, 1997n %8,3, 2001n %7,6, 2006n %6,0, 2011n %6,2 eta 2016n %5,3; Baionan iaz %1,9 ziren. VI. Inkesta soziolinguistikoaren eta VII. Kale-Neurketaren emait zek hizkunt za gut xituen ezaugarri garrant zit su hori berresten dute: erabilera ezagut za baino ttipiagoa da.

FRANT SES LEGEZKO KUADROA So egin dezagun orain Frant zian eskualdeetako hizkunt zen legezko kuadroa zoin den. Hori ongi ezagutua baita, laburzki azalduko dugu. 1992 urtean, Frant ziako Estatuak Konstituzioaren 2. artikulua aldatu zuen, eta «Errepublikaren hizkunt za frant sesa da» erranaldia gehitu zuen. 2008. urtean 75-1. artikuluan «Eskualdeetako hizkunt zak Frant ziako ondare dira» emendatu zen. Gainera, Frant ziak 1999an Eskualdeetako edo Eremu Urriko Hizkunt zen Europako Karta izenpetu baldin bazuen ere, ez du sekula berret si. Geroztik, legezko kuadro hori eskualdeetako hizkunt zen aldeko politikak oztopat zeko baliatu izan da nagusiki. Baina Alsazian, Bretainian edo Korsikan bereziki urrat s bat zuk eginik izan dira eta euskararen

estatusa hobet zeko, eredu horiek lagungarriak izan daitezke. Frant ses legezko kuadro hori aldaraztea biziki zaila izanen da, baina Argit xu Et xandik erraten duen bezala «Babes juridikoa garrant zit sua izanik ere, lege eta estatusik gabe ere euskaraz bizit zeko neurriak har daitezke. Izan ere, hautet sien borondatean oinarrit zen da hizkunt za politika, haiek dute baldint zat zen» (argitarat zeko)2. Bistan da podere publikoak ez dira hizkunt za politikaren partaide bakarrak, euskal elkarteak (euskararen aldeko gobernuz kanpoko erakundeak direlarik), sektore pribatua eta Ipar Euskal Herriko gizartea bera ere partaideak dira.

«BABES JURIDIKOA GARRANT ZIT SUA IZANIK ERE, LEGE ETA ESTATUSIK GABE ERE EUSKARAZ BIZIT ZEKO NEURRIAK HAR DAITEZKE. IZAN ERE, HAUTET SIEN BORONDATEAN OINARRIT ZEN DA HIZKUNT ZA POLITIKA, HAIEK DUTE BALDINT ZAT ZEN»

KOLEKTIBITATE PUBLIKOEN HIZKUNT ZA POLITIKAK Kolektibitate publikoen euskararen aldeko engaiamendua ez da ez hain aspaldikoa. 2001ean Euskal Herriko hit zarmena bereziarekin hasi dela erran dezakegu, 2004an egituratuz Euskararen Erakunde Publikoko sort zearekin (EEP) eta EEPren 2006ko «Hiztun osoak helburu, haur eta gazteak lehentasun» hizkunt za politika proiektuarekin. Ordu 2 2016ko azaroaren 19an Euskalt zaindiak Euskal Konfederazioarekin batera XXI. Jagon jardunaldia antolatu zuen Baionan, «Euskal Elkargoaren sort zea eta euskararen geroa» izenburuarekin. Gizarte eragileei eta erakunde publikoetako ordezkariei hit za eman zien garai berri horretan hizkunt za politika nola irudikat zen zuten azal zezaten. Jardunaldian, Kont seilua elkarteko Argit xu Et xandik alderdi juridikoa zehazki aztertu zuen, legezko kuadroa eta aukerak azalduz (bere artikulua argitarat zeko da Euskalt zaindiaren Jagon Saila bilduman, 17. zenbakian).

2~4. EUSKARAREN ALDEKO POLITIKAREN GEROAZ IPAR EUSKAL HERRIAN. JEAN-BAPTISTE COYOS

arte kolektibitateek diru lagunt zak ematen zituzten han hor, egiazko politikarik izan gabe. Kolektibitate publikoen euskararen aldeko politikak azalduz nahian, ezinezkoa da elkarteen eta militanteen lana ez aipat zea. XX. mendeko bigarren zatian hasi dira hizkunt za politikaren ardat z bat zuk idekit zen: irakaskunt za murgilt ze ereduarekin (Seaska), helduei irakaskunt za (AEK), beharrezko tresna pedagogikoak sort zea (Ikas), euskarazko elkarte irratiak (Euskal Irratiak), euskararen forma eta kalitatea (Euskalt zaindia), etab. Podere publikoek ez zituzten anit z lagunt zen, bat zutan ere oztopat zen zituzten. Garai hura iragan da. Elkarte nagusiak hizkunt za politika publiko berriaren partaideak bilakatu dira, elkarte eragileak izanez, lan egiten duten sailean. Zoin da orain maila ezberdinetako kolektibitate publikoek euskararen aldeko lana (3. lerroaldea) eta epe laburreko eta ertaineko egitasmoak zoin izan daitezke (4. lerroaldea)?

UDALAK ETA HERRI ELKARGO OHIAK Herriko et xeek eta herri elkargoek (azken horiek Euskal Elkargoan desagertu dira 2017ko hastapenean, Elkargoko “lurralde eremuak” bilakatuz) euskararen aldeko politika aski ezberdinak garatu dituzte, bat zuek EEPren lagunt zarekin eta euskara teknikarien sarearen bidez. Bat zuk, Hendaian edo Miarrit zen bezala, besteak baino ait zinatuagoak dira. Euskal Elkargoko kideek “Euskararen aldeko hizkunt za politika” eta “euskal kultura” eskumenak beren gain hart zea bozkatu dute. Ondorioz herriko et xeek politika hori ez badute uzten, erakunde berriak lurralde osoan bere hizkunt za politika propioa garat zen ahalko�� du. Herriko et xeekin bere politika koordinatu beharko du. EUSKARAREN ERAKUNDE PUBLIKOA (EEP) 2004tik geroz, EEPren misioak dira «euskararen aldeko hizkunt za politika publikoa eta hit zartua asmat zea, definit zea eta obrat zea» Ipar Euskal Herrian. Partaideak Estatua, Akitania Eskualdea, Pirinio Atlantikoetako Departamendua eta duela guti sortu den Euskal Elkargoa dira. Eusko Jaurlarit zak lagunt zen du ere bai. Urrat s anit z egin ditu

EEPk, baina eskola transmisioa izan da bere politikaren ardat z nagusia eta denborarekin ohartu da transmisioaz gain erabilera behar zela garatu hizkunt za biziarazteko. Ezagut za baldint za sine qua non da, baina ez da nahikoa. VI. Inkesta soziolinguistikoaren emait zek erakusten dute adin-talde gazteenengan ezagut za gorat zen ari dela, baina gaitasun maila adin-talde zaharragoetan baino apalagoa dela eta, oro har, erabilera apalt zen ari dela (1. lerroaldea).

EUSKAL ELKARGOA Erran bezala, 2017ko urtarrilaren 1ean hizkunt za politika publikoaren partaide berri bat agertu da Ipar Euskal Herrian: Euskal Elkargoa (Communauté d’agglomération Pays Basque), lehen aldikoz Ipar Euskal Herria bere osotasunean hart zen duen lurralde kolektibitatea. Segidan, «Euskararen aldeko hizkunt za politika» eskumena hartu du (2017-02-04) eta politika horren print zipio bat zuk onartu ditu: euskararen sustapena eta erabilera erakundean, erabilt zaileekin eta herritarrekin; sustapena eta erabilera herrien arteko politiketan eta zerbit zuetan; ingeniarit za eta partaidet za udalekin eta udal elkargo ohiekin, sent sibilizazioa eta promozioa biztanleriarengan; mugaz gaindiko lankidet za Euskadi eta Nafarroarekin. Euskararen Erakunde Publikoaren administrazio kont seiluan sartu da eta beste hiru partaideek ematen zuten ber diru ekarpena eman dio EEPri. Horri esker EEPren aurrekontua emendatu da 2017an. Bistan da, Euskal Elkargo berriak bere hizkunt za politika Euskararen Erakunde Publikoarenarekin koordinatu beharko du.

URRUNAGO JOATEKO Euskararen egoera eta euskararen aldeko politika horrelakoak izanez, zer egin erakunde publikoen mailan euskararen geroa hobet zeko? Gauza anit z, neurri anit z hainbat alorretan! Lehenik kolektibitate publikoek denek euskara sarrarazten ahal dute kudeat zen dituzten alor denetan. Frant sesa hor baldin bada euskara sar daiteke bazter orotan, frant ses legeak frant ses bert sioa bakarrik kontuan hart zen baitu. Nahimen kontua da,

3~4. EUSKARAREN ALDEKO POLITIKAREN GEROAZ IPAR EUSKAL HERRIAN. JEAN-BAPTISTE COYOS

ez besterik. Eta hor zerbit zu publikoen erabilt zaileek, herritarrek akuilat zaile izan behar dute euskalgint zaren gain. EEP Estatuaren, Eskualdearen eta Departamenduaren euskararen aldeko elkar lan egiteko gunea egonen da, kolektibitate bakoit zean sustapena eta erabilera bult zatuz Ipar Euskal Herrian dituzten zerbit zu eta funt zioetan. Adibidez, Estatuak irakaskunt zan. Murgilt ze eredua hedat zea lehen mailako ikastet xe denetan ekint za eraginkorra lit zateke. Ildo honetan, euskara erakunde publiko bakoit zaren gaia bilakatu behar da eta ez EEPrena bakarrik. EEPren lana da haiei balioztat zea eta ingeniarit za eskaint zea, sektore pribatuari egiteko den ber. Urrunago joateko, «euskara hizkunt za ofiziala izendat zen duen legerik ez denez Ipar Euskal Herrian, oraingo lege kuadrotik haratago joateko, gogoan ukan behar da beti erabilt zen ahal dela esperimentazioa. Aukera hori jadanik irekirik zen, baina lurralde erreformak zabaldu du» (Et xandi, argitarat zeko). Erreforma hori 2015eko Notre legeak, Errepublikaren lurralde antolaketa berriari dagokion legeak, baiment zen du. Euskal Herriko Garapen Kont seiluak ere, bere lanetan, Ipar Euskal Herria «lurralde hizkunt zaren normalizaziorako bidean, esperimentazio gunea» bihur dadila galdatu zuen. Horrendako, Frant zia osoan eskualdeetako hizkunt zen alde egiten diren esperient zia interesgarrienak aztert zea garrant zit sua izanen da, Ipar Euskal Herrira transposizioa egiteko. Halaber, bistan da, Ipar Euskal Herrian zehar sort zen diren esperient zia

interesgarrienekin (adibidez helduent zat euskara ikasteko bekak), tokiko kolektibitateak, sektore pribatua eta gizartea inplikatuz. Azkenik, eskualdeetako hizkunt zendako frant ses legeria ez baldin bada aldat zen ere (2. lerroaldea), lagungarri lit zateke Euskal Elkargoak era batez edo bestez euskara aitor dezan. XXI. Jagon jardunaldian 2016an, Euskalt zaindiak eta Euskal Konfederazioak egin zuten adierazpenean, «Korsikan, Bretainian edo Ipar Katalunian egin bezala, euskarari nolabaiteko izaera ofiziala» aitort zea galdatu zuten. Aitorpen hori keinu baikorra lit zateke euskaldunent zat, baita ere Ipar Euskal Herriko erdaldunent zat, lurralde honetako gizarteari bi hizkunt za badirela jakinarazteko, frant sesa eta euskara3.

ERREFERENTZIAK Et xandi, Argit xu, argitarat zeko, Euskararen estatusa: legezko kuadroa eta aukerak, in Euskal Elkargoaren sort zea eta euskararen geroa, Jagon Saila bilduma, 17, Euskalt zaindia, Bilbo. Euskararen Erakunde Publikoa, Nafarroako Gobernua, Eusko Jaurlarit za, 2017, VI. Inkesta soziolinguistikoa Iparraldea, 2017ko uztailaren 5a, Baiona, www.mint zaira.fr/eu/berriak/. Soziolinguistika Klusterra, 2017, Hizkunt zen Erabileraren VII. Kale-Neurketa, 2016, http://www.soziolinguistika.eus/ node/6589.

3. Historikoki hirugarren bat badago Aturri ibaia ondoan, okzitaniera gaskoia, Euskal Elkargoak kontuan nahi duena ere bai.

4 ~4. EUSKARAREN ALDEKO POLITIKAREN GEROAZ IPAR EUSKAL HERRIAN. JEAN-BAPTISTE COYOS

EUSKAL FILOLOGIAN LIZENTZIADUNA. EUSKO JAURLARITZAKO HIZKUNTZA POLITIKARAKO SAILBURUORDEA

MIREN DOBARAN LEHENGO EGOERATIK EGUNGO EGOERARA Azken 30 urteotan euskarak, ikuspegi soziolinguistikotik, goranzko bilakaera izan du; euskararen erabilera sustat zeko jarrera ere ona da, %91koa, Euskal Autonomia Erkidegoko biztanleria guztiaren artean, eta euskararen ezagut zak igoera handia egin du, bereziki, gazteen artean. EAEko hezkunt za sisteman hartutako erabaki eta egindako lanaren ondorioa izan da hori, zalant zarik gabe. Baita beste esparruetan egin den lan eskergari esker ere, esate baterako, lan munduan, administrazioan, helduen euskaldunt zean edo euskararen sustapenean eta diskurt sogint zan. Euskaldunen bilakaerari erreparatuta, 1991n, euskaldunak biztanleria osoaren %24 ziren, eta 2016an, inkesta soziolinguistikoaren arabera, %34 dira. 16-24 urteko gazte euskaldunen kasuan, ostera, %71,4. Egia esan, hizkunt za biziberrit zeko prozesuan egin den jauzi kuantitatiborik handiena horixe da, nahiz eta irakurketa horretatik hainbat xehetasun egitea komeni den gure errealitatea hobeto ulert zeko. Hizkunt zaren erabilerari dagokionez ere, erabilera datuak igo egin dira, alegia, euskara erdara beste edo gehiago erabilt zen dutenen bilakaerak gora egin du, 1991tik 2016a bitarteko datuen arabera.

ALDAKETA ESANGURAT SUA Hori guztia kontuan hartuta, esan behar da 25 urtean gizartearen izaera soziolinguistikoa asko aldatu dela.

ORAIN ARTEKOA ZIMENTARRI, ETORKIZUNA IRABAZTEKO ARNASA BERRIAZ Lehen, euskaldunek eta erdaldunek osat zen genuen gizartea; orain, ostera, elebidunak eta eleaniztunak gara nagusiki. Lehen, motibazio instrumentalak eta identitarioak nagusit zen ziren euskara ikasteko orduan; gaur egun, ostera, motibazio instrumentala nagusit zen da. Biztanleriaren lurralde mugimenduak ere ohikoak dira gaur egun eta horrek erdaldunt zea eragiten du.

ESPARRU BAT ZUK Hezkunt za sistemak zuzeneko eragina izan du euskararen normalizazioan: 16-24 adintarteko biztanleriaren %71,4 euskalduna da (IV. Inkesta Soziolinguistikoa), beraz, 1981etik hona

1~4. ORAIN ARTEKOA ZIMENTARRI, ETORKIZUNA IRABAZTEKO ARNASA BERRIAZ. MIREN DOBARAN

irabazi diren 300.000 hiztun baino gehiagotik bi heren eskolaren bitartez lortu dira. Gurasoen hautu sendoari esker, euskarazko ereduetan eskolatu dira milaka eta milaka ume. Administrazioan ere jauzi ikaragarria egin da, euskaldunt ze prozesu sakonak egin direlako. Ingurune digitalak mundu osorako sarbidea ematen du eta hizkunt za aniztasuna ere nagusitu da.

HAINBAT AURREIRIT ZI ZUZENDU BEHARRA Lehen uste genuen gaitasunak erabilera ekarriko zuela, baina gaitasunak ez du ekarri automatikoki erabilerarik, erabilerarako oztopoak daudelako, esaterako, hizkunt za gaitasun erlatiboa, hizkunt za erabilt zeko aukerak, hizkunt za erabilt zeko ohiturak, erreferent zia soziokulturalak, hizkunt zari ematen zaion balio sozial eta ekonomikoa, ahaldunt zearen ideia eta abar. Beraz, gizarte aldaketa baten aurrean gaude, dudarik gabe, eta ezberdin ikusi eta bizi dugu euskara orain 30 urtetik hona. Horretara, gure lana izan beharko lit zateke, aniztasun horretan euskararen erabilera indart zeko gakoak bilat zea eta asmat zea. Birpent sat zea, alegia. Birpent sat zeko garaian gaude eta gizartea etengabe eta inoiz baino arinago aldat zen ari denez, birpent satu ahala, erabileran eragingo duten tresnak eta lagunt za bideak abian jarri behar ditugu esparru guztietan: administrazioan bertan, euskararen transmisioan, hauxe delako edozein hizkunt za biziberrit zeko �� oinarrizko bidea, aisialdi eta kirol esparruan (gazte eta gurasoen eremuan) eta lan munduan. Genero berdintasunean eragiteko betaurreko moreak jarri behar diren ant zera, guk ere beste betaurreko bat zuk jarri behar ditugu, aldaketa horietara egokitu ahal izateko.

ETORKIZUNEKO ERRONKA Eta betaurreko berri horiekin ERABILERAren aldeko apustu sendoa egin behar dela uste dugu, bai eta horretan aktibatu behar dela nagusiki hizkunt za politika ere; izan ere, euskararen aldeko diskurt sogint zan eta euskararen ezagut zan egindako lan eskergaren ondoren, jauzi hori egin beharra daukagu, zalant zarik gabe.

Hala ere, ezingo dugu hizkunt za politika eraginkor eta indart surik bideratu ELKARLANIK gabe. Elkarlana ezinbestekoa da, EAEko erakundeen artean: horri dagokionez, guret zat, HAKOBA da tresnarik egokiena. Nafarroarekin eta Euskal Erakunde Publikoarekin ere estrategikoa da elkarlana. Horrexegatik, hiru eremuetako herri-erakundeok lankidet za-hit zarmen bat izenpetu dugu, gure historian lehenbiziko aldiz. Erakundeen eta gizarte esparru guztien arteko elkarlana ere bideratu behar dugu, eta horretan gabilt za euskalgint zarekin, helduen euskaldunt zearen sektorearekin, enpresaren esparruarekin eta hezkunt zarekin.

GIZARTE BERRI BATEK JOKAMOLDE BERRIAK BEHAR DITU Eta gizarte berri honek dituen ezaugarriei elkarlanean aurre egin beharko diegu edo, hobeto esanda, haien arabera egokitu beharko gara. Euskaldunen ezaugarriak ez dira lehen adinako homogeneoak, askotarikoak gara; izan ere, hiriguneetan eta herri handietan dago euskaldunen kopuru handiena: euskaraz erabat ondo moldat zen ez dena, baina euskararekiko jarrera ona duena eta ulert zen duena. Euskaldun hiztun osoak, ostera, eremu t xikiagoetan ditugu: biztanleriaren kopuru t xikiena da hori. Hizkunt za ohiturei dagokienez, horiek aldat zen ari direla esan behar da: euskara ezagutu bai, baina erabilt zeko ohitura gut xiago duten biztanleen kopurua oso handia da, eta euskaraz oso ondo moldat zen direnek euskara erabilt zeko hautu kont zientea egin behar dute, ohituraz edo bestelako baldint za bat zuen arabera. Beraz, mundu eleaniztun honen ondorioa da gaur egun euskara hautu kont zientea izatea. Eta erronka ikaragarria daukagu eremu honetan. Eta ez dugu ahaztu behar hiztun berrien kont zeptua ere, euskaraz ondo moldatu ez arren, euskaldun izan nahi duten asko daudelako.

PERT ZEPZIO OKER BAT ZUK Gizartean indarrean dauden ideologia berriak ere kontuan izan behar ditugu,

2~4. ORAIN ARTEKOA ZIMENTARRI, ETORKIZUNA IRABAZTEKO ARNASA BERRIAZ. MIREN DOBARAN

gizarteak dituen pert zepzio okerren aurrean beste bide bat zuk egitea dagokigulako; identifika dit zagun, beraz, aho biko ezpatak, zenbait ideia orokorturen aurrean erne egotea egokit zen zaigulako.

eta seduzit zeko eta hori argi daukagu Jaurlarit zan, baina ezin dugu ahaztu konpent sazioaren print zipioa eta diskriminazio positiboa behar duela hizkunt za gut xitu batek garatu ahal izateko.

Ideia horietako bat da, hain zuzen, euskara eta eskolaren arteko lotura: euskara ez da guaya. Euskara eskolako hizkunt za da eta ez du beste ezertarako ere balio.

“Arnasguneak osasunt su daudela zabaldu dugu azkenengo urteotan, ez dago babestu beharrik”. Kontuz arnasguneekin, beste guneak hazteko ere beharrezkoak dira arnasguneak, orain arte hiriburuei begira egon gara eta herri euskaldun horiek hor ut zi ditugu alde batera. Gure ustez, ikerketa bat egin behar da ondo jakiteko zer gertat zen ari den, eta horrexegatik estutu dugu UEMArekin dugun harremana, eta adostu dugu diskurt so bat eraikit zea. Elkarlanerako ildo bat zuk adostu ditugu, esate baterako, et xeko transmisioa, hizkunt za kalitatea eta erregistroak, tokian tokiko hizkerak, kont zient zia soziolinguistikoa eta ahaldunt zea, eremu horietako lan mundua euskaraz izatea, zaint zea eta bilakaera zein den ikusi.

Beste bat da bi hizkunt zen ideologiaren ingurukoa, hau da, bi hizkunt zak berdint zeko joera. Gazte askoren artean, ideia hau nagusitu da: hizkunt za biek trataera berdint sua izan behar dute. Hala ere, gazte horiek ez dira konturat zen hizkunt za biak ez daudela baldint za berdinetan, ez dagoela benetako berdintasunik hizkunt za bien artean. “Arrosa koloreko etorkizuna” da okerreko beste pert zepzioetako bat, izan ere, gazteen irit ziz, gazte gehienek badakite euskaraz, beraz, euskara ez dago arriskuan. Horren aurrean, kont zient zia soziolinguistiko bat behar da, edo eskoletan gut xieneko pedagogia bat egin behar da, datuetan eta hausnarketan oinarritutakoa, noski. “Zenbat eta hizkunt za gehiago, orduan eta hobeto”; hala eskat zen dute gurasoek, eta ingelesa aldarrikatu. Jarrera positiboa da eleaniztasunaren aldekoa; euskararent zat positiboa da guraso askok euskararen aldeko hautua egitea; gurasoek hautua egin dute euren seme-alabek euskaraz ikas dezaten, eta, ikuspegi horretatik, zenbat eta hizkunt za gehiago ikasi, orduan eta hobeto, ikasle eleaniztunak nahi ditugulako, baina kontuan izan behar da euskara ez dela beste hizkunt za bat. Ingelesaren funt zioak eta euskararenak desberdinak dira, eta hori ez dute hain argi gurasoek ingeles gehiago eskat zen dutenean. “Umetan ez bada ikasten, euskara ikastea oso zaila da”. Gizartean zabalt zen ari den mezua da hori, eta arriskut sua da: alde batetik, guraso askok euskarazko ereduetara bideratu dituzte seme-alabak eta, alde horretatik, positiboa izan dela esan daiteke, baina, bestetik, helduent zat euskara ikastea oso zaila dela esateak kalte handia egiten du, horrek ekar dezakeelako askok ikasteko pauso hori ez ematea. “Konbent zitu bai, inposatu ez; areago, seduzitu”. Ez dago zalant zarik aurkitu behar direla formula berriak jendea konbent zit zeko

Gure ikastola eta eskoletako hiztun berriak unibert sitatera doazenean eta ondarroarrekin edo azpeitiarrekin bat zen direnean, orduan konturat zen dira euskara badela eskolatik kanpo eta beraiei esker hasten dira asko eta asko euskaraz egiten. Eremu soziolinguistiko bakoit zari berea eman behar zaio, hau da, 3. eta 4. eremu soziolinguistikoetan erabilera bult zatu beharko da, ahaldunt zea… 1. eta 2. eremu soziolinguistikoetan, hiztun berrien prozesuei begira jarri beharko gara, gaitasun erlatiboa eta erabilera aukerak handitu… Euskarari balio sozial, kultural eta ekonomikoa emateko bidean sakondu beharko genuke (euskaraz jakitea modan dago, baina orain jendea euskaraz egiten jarri behar dugu).

ZENBAIT NEURRI GEROARI BEGIRA Euskal hiztun gehiago behar ditugu eta, horretarako, euskararen doakotasuna lortu nahi dugu erakunde guztien artean, B2 artekoa eta maila gaindituta. Euskararen erabilera areagot zeko, hizkunt za minimo baten jabe diren hiztunak behar dira. Elebidunak eta elebidun hart zaileak lortu behar ditugu. Gure helburua da euskaldunt zearen eraginkortasuna indart zea, askok etenak dituztelako, eta

3~4. ORAIN ARTEKOA ZIMENTARRI, ETORKIZUNA IRABAZTEKO ARNASA BERRIAZ. MIREN DOBARAN

horrexegatik lagunt zen dugu beken bitartez, ikasprozesuak jarraikortasun bat behar duelako. B2 arteko doakotasuna irizpide objektibo bat da, euskaltegian neurtuko dena, maila egokia da komunikazio arrunta ahalbidet zen duen maila delako. Euskaltegiei erant zukizuna ematen zaie, baina ahaldunt ze bat ere bada eta ikasleei begira erosotasun bat da, ikaskunt za prozesu osoa euskaltegian egiten delako. Euskaldunt ze-alfabetat zeak garrant zi handia du, duda barik. Euskaldunt ze prozesuak oraindik bide luzea egin behar du, oraindik herritar asko ez da euskaldundu eta horrexegatik egiten dugu doakotasunaren aldeko apustua, ulermen maila bat lortu behar delako gut xienez erabilera ahalbidet zeko. Hezkunt zan, erabileran oinarrit zen den irakaskunt za aplikatu beharko lit zateke, besteak beste, metodologia aldatu, ahozko hizkunt za sustatu, elkarrekint zan oinarrit zen den metodologia zabaldu eskoletan. Eremu digitalari dagokionez, euskararen present zia areagotu beharko da, gazteak hor bizi direlako. Euskararen Aholku Bat zordean emandako gomendioak hartu eta gomendio horiek nola gauzatuta dauden erakut siko digun mapa egingo dugu eta gero hut suneak aldat zeko bidea egin beharko da erakunde guztien artean. Aisialdiaren eta kirolaren eremua euskaldunt zeko eta sendot zeko bideak urratu behar ditugu eskumena duten gainerako erakundeekin, hezit zaileen ardura soziolinguistiko eta didaktikoan ikerketa eta tresna berrien sorkunt za behar da beste era batera eragiteko eremu honetan. Ezin ditugu udalekuak eta beste jarduera bat zuk antolatu orain arte bezalaxe, jakinda gaztelania hut sean dabilt zala ume eta gazteak, askotan, hezit zaileekin eurekin ere bai. Eremu sozioekonomikoan, euskara lan hizkunt za izateko lagunt zak indartuko ditugu eta elkarlana garatuko dugu: lanbide heziketa, unibert sitateak, industria saila, enpresak. Eremu hau estrategikoa da guret zat eta Euskararen Aholku Bat zordean bat zorde egonkor bat sortuko dugu arlo hau jorrat zeko. Bada garaia lan munduaren gaia sakonago jorrat zeko eta babesteko; hezkunt zan euskaldundu ditugun gazteak lanean hasi dira eta orain eremu horri begira jart zea dagokigu

beste indar bat zuekin; EUSLANekin egin den lana ebaluatu behar dugu; plan estrategiko bat egingo dugu eragile guztiekin batera; BIKAIN dekretua berritu da, eskaera maila handiagoa eskatuko da ziurtagiria lort zeko eta horrek lan ikaragarria dakar: corpusaren inguruko lana, planak nola bideratu beharko liratekeen jakitea… Hizkunt za eskubideen bermean ere eraginkortasunez aurrera egitea da gure helburua, esparru publikoan zein pribatuan. Esparru publikoan, Osakidet za, Ert zaint za eta Justiziako langileen euskara gaitasuna indartu eta erabilera planak sendotuko ditugu.

ELKARRIZKETAN ETA ELKARLANEAN SINESTEN DUGU, ETA ERA HORRETAN ERAIKIT ZEN DEN HIZKUNT ZA POLITIKA BAT EGITEKO PREST GAUDE

Eta azkenerako ut zi dut hizkunt za ohiturak eta gizarte aktibaziorako Topagunearekin batera lant zen ari garen proposamena. 365 eguneko dinamika jarriko dugu abian eta datorren urtean 11 egun euskaraz ekimena gauzatuko da EAEn, Nafarroan eta Iparraldean, Iruñean aurten sinatutako hit zarmenaren baitan. Euskalt zaleok 11 egunez izango dugun erronka da hau, alegia, euskaraz egiteko gai garenok ulert zeko gai diren guztiekin euskara hut sean egiteko konpromisoa hartuko dugu eta eurek nahiz eta gaztelaniaz egin, guk eusteko hautua egingo dugu. Gainera, euskara ulert zen ez dutenek ere aukera izango dute emango �� zaizkien baliabide bat zuen bidez parte hart zeko. Ahobizi eta belarriprestekin bete nahi ditugu gure herri eta hirietako kaleak. Amait zeko, elkarrizketan eta elkarlanean sinesten dugu, eta era horretan eraikit zen den hizkunt za politika bat egiteko prest gaude.

~23. EL SECESIONISMO VASCO (O CATALÁN) Y LA MORAL CATÓLICA. JON SOBRINO

EAJ-PNVKO EUZKADI BURU BATZARREKO BURUKIDEA

ANA ESTHER FURUNDARENA OLABARRIAGA B

izikidet za sendot zea du helburu Euzko Alderdi Jelt zaleak, eta bizikidet zak beharrezkoa du komunikazioa, eta komunikazioak, hizkunt za. Eta hizkunt zak, hiztunak. Beraz, hizkunt za bizia izango bada, hiztunak behar ditu euskarak, ahal dituzten aukera guztietan eta ahal dituzten eginkizun guztietarako euskara darabilten hiztunak, euskara bihot zetik ezpainetara eramateko urrat sa egiten duten hiztunak. Euskara da gure gizartearen osagarri funt sezkoa, haren ezaugarri nabarmenena. Eta euskal gizartearen at xikimendua ezinbestekoa izan da, hain zuzen ere, euskarak, azken hamarraldiotan, imajinatu ere ezin zitekeen aurrerakada egin zezan. Hizkunt za bizia dugu egun euskara, eta guztion esku dago gero eta biziago izatea, gero eta erabiliago izatea bizit za publiko eta pribatuaren esparru guztietan. Egiteko asko dago oraindik euskararen erabateko normalizaziora helt zeko, orekatik ahalik eta gertuen egon behar duen elebitasun egoerara iristeko. Euzko Alderdi Jelt zalearen gizarte-proiek�� tuaren muinean dago euskara. Ez da gure Herrian dagoen hizkunt za bakarra, gaztelania eta frant sesa ere Euskal Herriko hizkunt zak ditugulako, baina egia da, neurri berean, euskal hiritarrok hainbat hizkunt za baldin baditugu ere, euskarak gu bakarrik gaituela, bizit zarako eta bizikidet zarako hizkunt za izateko. Eta bera da nahitaez indartu behar dugun hizkunt za, baldin eta gure hizkunt za-aniztasunari osasunt su eut si

EUSKARA GURE GIZARTEAREN BIZIGARRI nahi badiogu. Beraz, euskara ohiko hizkunt za izango duen gizartea lort zeko lanean dihardugu Euzko Alderdi Jelt zaletik. Eleaniztasuna bult zatu nahi dugu, gure Herriaren ezaugarrietako bat delako eta aberasgarri zaigulako, baina ahalik eta eleaniztasunik orekatuena da gogoko duguna, eta horretara hurbilt zeko ezinbestekoa da euskara indart zeko neurri eraginkorrak hart zea eta politika aktiboak bult zat zea, euskararen ezagut za eta, oso bereziki, erabilera apurka-apurka baina etengabe areagot zen jarrait zeko. Hizkunt za-bizikidet za orekat zeko eta euskararen erabilera pixkanaka baina etengabe areagot zeko, asmatu behar dugu gizartearen beharrizan berrien begietara euskarak dituen erronkei eraginkortasunez erant zuten, berrit zaile izaten, euskararen eta erdaren arteko bizikidet za orekatuagoa eta berdinkideagoa izan

1~3. EUSKARA GURE GIZARTEAREN BIZIGARRI. ANA ESTHER FURUNDARENA OLABARRIAGA

dadin urrat sak egiten. Eta argi izan, gure gizartearen errealitatea kontuan harturik, okerrekoak direla euskararen ustezko inposizioa salatu nahi duten diskurt soak, sustat zaile izan ordez balazta baitira euskararen aurrerabidean, eta, beraz, oztopo gertat zen dira euskal gizartearen bizikidet za sendot zeko ahalegin partekatuan. Euskarak aurrera egiteko ezinbestekoak izan ditu, eta izango ditu aurrerant zean ere, adostasun sozial eta politikoa, lege-babesa, hizkunt za-politika eraginkorra eta hiritarren at xikimendua. Hain zuzen ere, euskarak azken 30 urteotan Euskal Autonomia Erkidegoan aurrera nabarmen egin badu, hiru faktore horiek elkarrekin modu egokian uztartu direlako izan da. Aldiz, hiru faktore horien arteko uztardura ahula eta gorabeherat sua izateak azalt zen du euskararen hazkundea Nafarroan Euskal Autonomia Erkidegoan baino motelagoa izatea, baita Iparraldeko datu kezkagarriak ere. Euskararen aldeko diskurt so berritua era egokian proiektat zea ezinbestekoa dela derit zogu. Eginkizun nazional modura planteatu behar da adostasun politikoa eraikit zea, eta, harekin batera, gizartearen adostasuna erat zea. Eta jakin badakigu euskal gizartean badela euskarari buruzko diskurt so partekatu baterako oinarri edo zoru komunik, eta badakigu, era berean, diskurt so eraberritu eta partekatu hori, batez ere, elkarrekiko errespetuaren balioen gainean eta hurkoaren hizkunt za-eskubideen onarpen praktikoaren gainean eraiki beharko dela, gizarte bizikidet zaren aldeko diskurt soarekin erabateko sintonian. Nabarment zekoa da, adostasunaz dihardugularik, luzea eta emankorra dela Euzko Alderdi Jelt zaleak eratutako gobernuek alor horretan egin duten bidea. Eta bide horretan, 1982ko Euskararen Legea abiapuntu, azken urteotan erabakigarria gertatu den ekimena aipatu beharra dago: Euskara 21 gogoeta prozesua, XXI. mende hasierarako hizkunt za-politikaren oinarriak finkatu zituena, Itun berritu baterant z izenburuko dokumentuaren bidez. Adostasun zabala eta eraginkorra izan zen Euskara 21 prozesuak bildu zuena, eta adostasun horri esker, besteak beste, ireki zit zaion bidea Euskara Biziberrit zeko Plan Nagusia (EBPN), 1998tik ondorengo indarraldi oparoaren ondoren, euskal gizartearen eta euskararen biziberrit zearen errealitate eta premia berrietara egokit zeko lanari, 2012an Euskara Sustat zeko Ekint za Plana (ESEP) eman zuena. Adostasunaren ildotik etorri da, era berean, ESEPen

diagnostikoan sakont zeko lana, Euskararen Aholku Bat zordeak 2015ean onartutakoa. Horrek argi erakusten du Euzko Alderdi Jelt zaleak ez duela euskara sekula erabili borroka politikorako; ostera, hizkunt za bera eta euskal hiritarren interesak izan ditu beti aurrean, alderdi bezala zegozkiokeen interesak maila apalagoan jarriz. Ildo berean, Euzko Alderdi Jelt zaleak ezinbestekot zat jot zen duen adostasun politiko eta soziala lort zeko eginkizun jarraitu horretan aurrera eginez, Eusko Jaurlarit zak beste bi mugarri jarri ditu azken urte hauetan: 1) oinarriak ezart zea euskararen gaineko diskurt so partekaturako zoru komunerako, euskal gizartearen euskarari buruzko irit zi eta usteen edukia eta hedapena ezagutu ondoren, eta, 2) etorkizunerako proposamena, datozen 15-20 urteetako perspektiban finkatu beharreko lehentasun markoa zehazteko, jakinik euskal gizartearen ezaugarriak, baita hizkunt za-ezaugarriak ere, aldatuz doazela. Etengabeko gogoeta horretan zuzenzuzenean inplikaturik dago Euzko Alderdi Jelt zalea, euskara sustat zea ardat z nagusi duen hizkunt za-politika eraginkor bat eraikit zen jarrait zeko, gizarte osoarekin bat eginda.

EUSKARAK AURRERA EGITEKO EZINBESTEKOAK IZAN DITU, ETA IZANGO DITU AURRERANT ZEAN ERE, ADOSTASUN SOZIAL ETA POLITIKOA, LEGE-BABESA, HIZKUNT ZA-POLITIKA ERAGINKORRA ETA HIRITARREN AT XIKIMENDUA

Ikuspegi horretatik abiatuta, euskararen sustapenaren eta hizkunt za-bizikidet zaren eremuan, datozen urteotan aurrera egiteko zenbait jardun- lerro finkatu behar ditugu. Lehenengoz, euskarak gero eta hiztun gehiago izan behar ditu, eta horretarako hiztun horiek gero eta toki gehiagotan, gero eta eginkizun gehiagotarako erabili ahal izango dute euskara. Biak, euskararen ezagut za eta erabilera, sendotu beharko dira, transmisio-mota guztiei arreta berezia eskainiz. Alor honetan,

2~3. EUSKARA GURE GIZARTEAREN BIZIGARRI. ANA ESTHER FURUNDARENA OLABARRIAGA

et xeko nahiz kaleko euskararen erabilera informalari eskaini beharko zaio ahalegin sendoa, oso bereziki gazteen eremuan. Bigarrenez, euskara gero eta hiritar gehiagoren lehen hizkunt za izan behar da, euskal hiztunen komunitatea trinkot zeko helburuz. Hirugarrenez, euskararen erabilera hedat zerakoan elebidun pasiboek duten zereginaren garrant zia aint zat hartu eta jakinarazi behar da, gut xienez maila horretaraino iristeko ahalegina erraztu eta sustatuz. Laugarrenez, jarduera sozioekonomikoetan euskara gero eta hizkunt za ohikoagoa izan behar da, arreta berezia eskainiz kont sumo eta zerbit zuekin loturikoetan. Eta era berean, euskaraz lan egitearen helburua lort zeko egokieran dauden enpresek horretarako urrat sak egingo dituzte. Bosgarrenez, hiritar guztien hizkunt zahautua bermat zeko bidean etengabe aurrera egin behar da, zeinahi delarik ere hautu hori. Horrekin batera, eta ildo berean, hiritar guztien hizkunt za-eskubide guztiekiko errespetua bermat zeko urrat s sendoak egin behar dira. Seigarrenez, euskara integraziorako hizkunt za ere izan dadin, kanpotik etorritako euskal hiritar berrien eskura jarri behar da euskara, eta hizkunt za-aniztasunarekin batera kultura-aniztasunari ere gure eguneroko gizartebizit zan lekua behar diogu. Zazpigarrenez, informazioaren eta komunikazioaren teknologien eremuan euskararen erabilera areagotu behar da, euskarazko edukiak eta baliabide teknologikoak ugalt zen lagunduz, gazteek gehien erabilt zen dituztenei arreta berezia eskainiz, bai sorkunt zaren ikuspegitik, baita, hala behar denean, lokalizazioaren ikuspegitik ere. Zort zigarrenez, euskarazko kulturakont sumoa areagotu behar da, eta kalitatezko sorkunt za erakargarria sustatu, gazteen kont sumo ohituren ezaugarriei bereziki erreparatuz eta eskaint zaren ugaritasuna eta bizitasuna zainduz eta euskara eta mundua bizit zeko modu ezberdinei ate-leihoak irekiz. Bederat zigarrenez, mundu zabalak ere euskararen berri izan behar du, eta gure hizkunt zak sarbidea izan bai unibert sitateetan, baita nazioarteko kultura- eta aisialdi-zirkuituetan ere. Hamargarrenez, demokrazia linguistikoak hizkunt za-berdinkidetasuna eskat zen duenez,

gure hizkunt zen –hau da, haien hiztunen arteko– bizikidet za harmoniat sua sendot zeko ezinbestekoak diren mezu positiboak gizarterat zeko ahalegina egin behar da, euskararen erabilera areagot zea baita helburu, elebitasun gero eta orekatuagora hurbilt zeko ezinbesteko dinamika etengabe indartuz. Hamaikagarrenez, hiztunaren at xikimendua ez ezik, haren leialtasuna landu, elikatu eta garatu behar da euskara hizkunt za bizia izan dadin. Batez ere, euskal hiztunon eskuetan dago euskararen geroa. Eginkizun horretan, gutariko bakoit zak du, dagokion neurrian eta moduan, gilt zarriaren osagarri bat: elebakarrak, euskararant z hurbilduz; elebidunak, ahalik eta gehien erabilt zen eta hut sik egin gabe transmitit zen. Aginte publikoek, ostera, euskara sustat zeko eta hizkunt za-eskubideak bermat zeko politika eraginkorrak diseinatu, gauzatu eta era jarraituan ebaluatu behar dituzte, adostasun sozial eta politikoa etengabe bilatuz eta elikatuz, euskal gizartearen kohesioaren ikuspegitik sekula urrundu gabe. Eta, hamabigarrenez, euskararen lurraldeetako herri-aginteen arteko lankidet za indartu behar da, euskara sustat zea helburu duten ekimen eta egitasmoak sendotuz. Euzko Alderdi Jelt zalea eragile aktiboa da euskararen sustapenean, baina ez bakarrik herri-aginteen barruko ekimenean. Bestela ere, eguneroko bizit za sozialean eta alderdiaren barrukoan, euskalt zaletasun praktiko eta proaktiboa erakusten dugu, beti, jelt zaleok, euskara ahalik eta gehienetan erabiliz eta euskara erabilt zeko aukerak erraztuz eta zabalduz. Gurean, euskara erosoa eta naturala da, erraz darabilgu gure ezpain-belarrietan. Berebiziko garrant zia du guret zat euskara bizia, erabilia izatea eta arreta bereziz zaint zen eta bult zat zen dugu eredugarritasun hori, bereziki, alderdiaren izenean bizit za publikoan dihardugunon aldetik. Laburbilduz, euskarak, jakint za eta erabileraz gain, prestigioa ere behar du euskaldunen artean. Lizardi olerkari bikainak esan zuen legez, zernahitarako eta noranahiko behar dugu, soin zaharra duen baina berri gogoa duena; helburu horretan, jakite-hegoek igoa izan behar du euskarak, prestigioa hart zeko. Eta hori guztia denon eginkizuna da Euzko Alderdi Jelt zalearen irit zian.

3~3. EUSKARA GURE GIZARTEAREN BIZIGARRI. ANA ESTHER FURUNDARENA OLABARRIAGA

EUSKO LEGEBILTZARREKO EUSKAL TALDE POPULARREKO LEGEBILTZARKIDEA

LAURA GARRIDO KNÖRR A

rtikulu honen bidez, euskarari buruzko hausnarketa egin nahi da, Euskal Autonomia Erkidegoko hizkunt za ofizial bati buruzkoa, azken urteotan izan duen garapenari, mart xan jarri diren politika linguistikoei eta baita etorkizunean bere erabilera sustat zeko egingo diren ekint zei buruz ere, betiere alderdien arteko konfrontazioa alde batera ut zita. Euskararen erregulazioak Konstituzioan eta Gernikako Estatutuan du oinarria. 1978ko Konstituzioak Espainiaren eleaniztasuna aitort zen du, eta sustatu beharreko ondare kulturala dela onart zen du. Errealitate hori onart zeak zenbait ondorio judizial eragin ditu, batez ere, hizkunt zei izaera ofiziala eman, babestu eta eskubide zein behar linguistikoak jart zeko orduan. Horren harira, Konstituzioaren 3.1 eta 2. artikuluak, autonomia-estatutu bakoit zari�� dagozkion�� artikuluak, hizkunt za-eleaniztasunaren oinarriak dira. Konstituzioaren 3. artikuluaren lehenengo atalean adierazten da gaztelania dela Estatuaren hizkunt za ofiziala eta herritar guztiek dutela ezagutu eta erabilt zeko eskubidea. Bigarren atalean, berriz, adierazten da Espainiako gainont zeko hizkunt zak ere ofizialak izango direla zeini dagokion autonomia erkidegoan, erkidego horietako estatutuetan jasota dagoenari jarraiki. Aldi berean, Euskal Autonomia Erkidegoko autonomia-estatutuaren 6. artikuluan jasot zen

1~2. REFLEXIONES SOBRE EL EUSKERA. LAURA GARRIDO KNÖRR

REFLEXIONES SOBRE EL EUSKERA da euskarak, gaztelaniak bezalaxe, izaera ofiziala izango duela bertan, eta Autonomia Erkidegoko biztanle guztiek bi hizkunt zak ezagutu eta erabilt zeko eskubidea dutela. 10/1982 Legeak, azaroaren 24koak, Konstituzioak eta Autonomia Estatutuak Euskal Autonomia Erkidegoko herri-aginteen esku jart zen dute euskararen erabilera normalizat zera eta garat zera bideratutako neurriak hart zea, bi ikuspegi hauek kontuan hartuz: batetik, euskal herriaren kultura-ondarearen funt sezko osagaia denez, eta bestetik, gaztelaniarekin batera, autonomia erkidegoko lurraldean erabilera ofizialeko hizkunt za denez. Euskalt zaindia, 1918an sortua, euskara zaindu, aztertu, zabaldu, batu eta hobet zea helburu duen hizkunt za akademia ofiziala da, prestigiodun erakundea. A lo largo de todos estos años, el conocimiento del euskera se ha ido incrementando progresivamente, no en la misma medida su uso, tras una ingente cantidad de recursos públicos destinados a tal fin y el enorme esfuerzo de aquellos ciudadanos que no la conocían y, de alguna forma, lo han estudiado y aprendido.

A pesar de que según los datos que se manejan desde el Gobierno Vasco el número de personas que conocen el euskera ha aumentado en 223.000 personas en los últimos 25 años, hay datos que reflejan que es necesario hacer una reflexión sobre el camino recorrido y los retos de futuro, especialmente en materia de política lingüística.

En este aspecto también es reseñable que muchos ciudadanos se han visto impulsados al estudio del euskera, más motivados por la necesidad de acreditar un determinado conocimiento de la lengua vasca o acreditar un perfil lingüístico, que por las ganas y el interés de aprender un elemento que configura nuestro patrimonio cultural y social.

En este sentido, la VII medición del uso de las lenguas en la calle de 2016, pone de manifiesto que el uso del euskera ha decrecido en los últimos 10 años, dando como resultado un 12,6% en 2016, frente a un 13,7% en 2006 con un reparto muy desigual en los distintos territorios. En Gipuzkoa, un 31,1%; en Bizkaia, un 8,8%; y en Araba-Álava un 4,6%.

Otra cuestión es la exigencia del conocimiento del euskera en el ámbito de la contratación pública, que ha motivado varias resoluciones judiciales como la Sentencia del TSJPV que ha anulado la obligatoriedad de la exigencia del euskera para contratar en la Diputación de Guipúzcoa tras la aprobación del Plan de Normalización del uso del euskera 2013-2017.

En cuanto a los fondos destinados a potenciar el euskera, no existe un dato consensuado, se habla de 10.000 millones de euros en las dos últimas décadas, sin embargo, esta cantidad es aproximada dado que los recursos destinados provienen de diferentes instituciones públicas, departamentos y organismos.

En definitiva, con lo anteriormente expuesto, se han querido señalar los excesos o disfunciones de las políticas lingüísticas puestas en marcha a lo largo de todos estos años por los gobiernos nacionalistas con el objetivo prioritario de anteponer los intereses partidistas a los de una comunidad plurilingüe fruto de la visión patrimonialista sobre una lengua de todos.

El incremento del euskera en el ámbito educativo, al margen de la realidad sociolingüística de cada territorio, ha llevado a tensiones y conflictos, ya que muchos progenitores han considerado vulnerado el derecho a elegir la lengua vehicular de la enseñanza para sus hijos e hijas. A pesar de que el euskera tiene más presencia que nunca en el sistema educativo, el mayor de la historia, llama la atención que los escolares euskaldunizados luego no hablan la lengua en consonancia con el nivel supuestamente aprendido. Traigo aquí a colación mi experiencia personal como alumna de la ikastola Olabide de Vitoria-Gasteiz que cuando salíamos a la barat za utilizábamos el castellano prácticamente en exclusividad.

El propio mundo nacionalista en su momento ya realizó una reflexión promovida por la Viceconsejería de Política Lingüística a través del Consejo Asesor del Euskera en relación a las Bases para la política lingüística del siglo XXI, con el objetivo de renovar y ampliar el consenso social y político en torno a la lengua vasca. Entre las conclusiones del estudio destacan, entre otras, que el acuerdo es el principal sustento de toda política lingüística, la realidad sociolingüística del País Vasco no es homogénea, la extensión de la forma más natural, la cuestión del euskera no concierne únicamente a los vascohablantes y que el problema del euskera es el problema de la convivencia entre las lenguas de nuestra sociedad.

La exigencia del euskera en las sucesivas convocatorias públicas ha generado y sigue generando un claro malestar en los aspirantes que no han podido acreditar un conocimiento suficiente, porque han visto claramente mermadas sus posibilidades de acceso a la función pública.

En definitiva, afirmaciones que denotan autocrítica que no se deberían de quedar solo en el papel, autocrítica que seguro que también es necesaria por aquellos que han visto en el euskera un instrumento impositivo, provocando un claro rechazo especialmente en la comunidad castellanohablante que les ha alejado de la lengua vasca.

En este sentido, sería conveniente revisar la excesiva valoración del euskera en relación con otros méritos como la formación o capacitación profesional a la hora de acceder a un puesto en la Administración.

Quisiera acabar este artículo con unas palabras de Gabriel Aresti que hago mías: “Asko maitat zen dut euskara; asko maitat zen dut nire sorterria, baina are gehiago gizonaren dignidadea”.

2~2. REFLEXIONES SOBRE EL EUSKERA. LAURA GARRIDO KNÖRR

EUSKALTZAIN URGAZLEA ETA EUSKALTZAINDIAREN ARABAKO ORDEZKARIA

ROBERTO GONZÁLEZ DE VIÑASPRE U

rrun dago XVIII. mendea, Araban euskara galbide azkarrean abiatu zen garaia. Era berean, oso at zean geratu zaigu XIX. mendea, euskararen at zerapen-prozesua etengabe iraunarazi zuena, harik eta Arabako iparraldean, zenbait bazterretan, zokoratua geratu arte. Mende horren azken hamarkadetarako, nekez aurki zitekeen -Aramaio, Baranbio, Legutio eta Zigoitiaz (neurri apalagoan, Laudioz) gainera- euskarari trinkotasunez eusten zion biztanle-gunerik. Ahit zen eta it zalt zen ari zen, halabeharrez, Lazarragaren hizkunt za arabarren ahotan, menturaz betiko. Bazirudien gertaerek arrazoia emango ziotela Wilhelm von Humbolt-i. Jakint su hark euskara XIX. mendea bukatu aurretik desagertuko zela iragarri zuen, eta halako patuak ezinbestekoa ematen zuen Araban. Halakoxea zen egoera, nahiz eta Euskal Pizkundearen garaian, euskararen aldeko keinurik ez zen falta izan erakunde publikoen aldetik. Gogora ekart zekoa da nola, 1882ko azaroan, Arabako Aldundiak lehenet si zuen euskara irakastea Gasteizko Bigarren Hezkunt zako Institutuan, hau da, gaur egun Eusko Legebilt zarra dagoen eraikinean. Institutuko zuzendariaren eskaera zen “[que] se le manifiestara la enseñanza de cuál de las lenguas vivas, francés, alemán o inglés, será más conveniente en dicho establecimiento”.

EUSKARAK ARABAN DUEN EGOERAZ HAUSNARREAN

Emandako erant zunean, honakoa nabarmendu zuen Aldundiak: “la corporación vería con sumo agrado que fuese preferida la lengua euskara, por ser la que hablaron nuestros antepasados y que aún se conserva en algunos pueblos de la Provincia”. Ant zeko jazoera gehiago lirateke aipagarri, hala nola, 1895eko abenduan, Arabako Aldundiak herri euskaldunetako maisu-maistrek euskara jakitea eskatu zuenekoa: “se exija como condición indispensable el conocimiento del vascuence a los maestros y maestras de escuelas públicas que hayan de regentarlas en pueblos donde se mantiene vivo aquel idioma”.

1~3. EUSKARAK ARABAN DUEN EGOERAZ HAUSNARREAN. ROBERTO GONZÁLEZ DE VIÑASPRE

Beude hor halako jakingarriak. Arabako erakunde gorenak euskararekiko hart zen zuen jarrera herri mailako uste-irit zien nolabaiteko isla ere datekeelakoan ekarri ditut hona. Besterako ere balio dezakete: mendebetean aurrerapauso eskerga emana dela erakusteko. XX. mendean, ondot xo ezaguna dugu euskararen ibilbidea gurean, eta zer kalte egin zion euskararen egoerari diktadura-urteetako basamortu malkarra gurut zatu beharrak. Araban, 70eko hamarkadan, oso egoera makalean irit si zen euskara. Pedro Irizarrek bildu eta 1973-1975 bitartean argitaratu zituen datuen arabera, 1.900 euskaldun omen ziren Arabako eremu euskaldunean, nagusiki Aramaion eta Legution. Guztira, haren estimazioan, Araban bizi zirenen %9 har zitezkeen euskaldunt zat -euskaldun berriak barne- eta horietatik gehienak eremu erdaldunean zeuden, Gasteizko hirian. Aldiz, 1991. urtean egindako inkesta soziolinguistikoan -duda gabe, teknikoki fidagarriagoa- %7raino jaisten zen arabar euskaldunen ehunekoa. Kopuru horiek abiapuntu dira Araban gaurdaino euskararen biziberrit zean jorratutako bidearen ikuspegi betea izango badugu. Eta handia da egindakoa. Aurten aurkeztu diren VI. inkesta soziolinguistikoaren emait zen argitan, Arabako euskaldunak populazioaren %19,2 dira 2016an. Bidenabar, azpimarrat zekoa da Trebiñu eranstea falta dela inkesta horretan, Arabako errealitate linguistikoa osorik ezagut zeko. Gabezia hori ant zeman dugu oraingoz Eusko Jaurlarit zak plazaratu dituen emait zetan: 2002ko, 2007ko eta 2012ko inkestak egin ziren bere garaian Trebiñun, baina egiteke dago oraindik 2017koa. Trebiñarren %22 euskaldun agert zen zen 2012ko inkestan. Beraz, bost urte geroago Araban den euskaldunen batez bestekoa baino altuxeagoa. Eta euskararen ezagut za aitortu horretatik harago, erabilerari dagokionez, aztergai ditugu Soziolinguistika klusterrak VII. kaleneurketan�� Arabarako aurkeztu dituen ondorioak. Euskararen biziberrit zean hemengo abiaburua zein izan den aint zat hartu behar dugu balorazioa ematean, baina, hala ere, argiilun guztiekin, ez dira guztiz gogobetegarriak. Gasteiz da euskal hiriburuetan bigarren emait za jasoena bilt zen duena (%3,7), Donostiako kaleetan euskarak duen erabilera-kalkulutik

nabarmen urrun. Eta lurralde osoa harturik, Arabak du Euskal Herrian erabilera-maila apalena (%4,6). At zerant z begiratuz gero, ant zematen da erabilerak ez duela aurrera egiten -hamarren bat zuk gorabehera-, katigatu ant zean dagoela. Eskerrak gazteen artean euskara gehiago erabilt zen den (%5,2 Araban), baina, agerian denez, eskolan D edo B ereduetan ikasitako milaka haur eta gazte euskaldunen isla garbirik ez dago darabilt zagun emait zetan. Ait zitik, argiro azalt zen da datuotan lehendik dakiguna: hizkunt zaren ezagut zak eta erabilerak ez dute zuzeneko korrespondent ziarik. Bestela esanda, euskaraz jakiteak ez dakar (ez du bermat zen) ezinbestean euskara erabilt zea. Ebident zia horren aurrean euskalt zaleok dugun arriskurik handiena et sit zea da. Zorionez, bada motiborik gait z horretan ez erort zeko. Ahalegin kolektiboaren ondorioz -eta eskumena eta erant zukizuna duten erakundeen ekimenezazken hamarkadetan euskara biziberrit zeko eman diren aurrerapausoak ukaezinak dira.

GAUR EGUN, ARABAKO EDOZEIN GIZARTE-ARLOTAN EDO LANBIDETAN AURKI GENIT ZAKE EUSKARAZ T XUKUN MOLDAT ZEN DEN GIZON, EMAKUME, BATEZ ERE GAZTE, EUSKALDUNAK. EUSKALDUN SARRITAN ANONIMO HORIEN EUSKARAZKO HARREMANSAREA SENDOT ZEAN DAGO, HEIN HANDIAN, SOLUZIOAREN GILT ZARRIA

Bidegurut ze batera irit si gara. Uste dut bat gatozela horretan gehienok. Hortaz, inoiz baino beharrezkoagoa zaigu orain artekoaz gogoeta egitea, lorpenak eta hobe beharrak bereizturik. Horretarako, berebiziko garrant zia du egungo euskaldunen tipologia zehazki deskribat zeak, horretan aldaketa handiak gertatu eta gertat zen ari baitira. Subjektua hobeto ezagututa, helburua izan behar du euskararen erabilera nabarmen haztea, lehentasun osoz gazteen artean, eta familia bidezko transmisioa sendot zea eta bermat zea. Hori da aurrez aurre dugun erronka, eta hil ala bizikoa da euskararen biziraupenerako.

2~3. EUSKARAK ARABAN DUEN EGOERAZ HAUSNARREAN. ROBERTO GONZÁLEZ DE VIÑASPRE

Ez da inola ere zeregin erraza, baina Euskal Herrian badira horretarako aditu bikainak, at zerrian ere arlo horretan erreferente bilakatu direnak. Aditua barik, aritua nauzue nire bizit za profesionalean gai horietako bat zuetan. Ikuspegi horretatik, baina pretent sio handirik gabe, buruan darabilt zadan pare bat gogoeta partekat zeko abagune izan daitezke lerro hauek. Eskolak asko eman dezake eta ematen ari da. Ezinbestekoa da eskolaren lana, gazteen artean euskararen ezagut za zabalt zeko, baina eskolak ezin har dezake et xeko giroari edo lagunarteari dagokion esparrua. Derrigorrezkoa da eskola, baina ez nahikoa, batez ere, funt zio formaletatik harago, ikasle guztiak sendo euskaldunt zeko eta euskara naturaltasunez erabil dezaten. Hau nabaria da, batik bat, soziolinguistikoki eremu erdaldunean bizi diren eskoletako ikasleen kasuan. Eta hori da gaurko euskaldun gazte gehienen tipologia linguistikoa: euskararen eta gaztelaniaren jabe dira (Arabaz ere ari naiz orain), baina gehiengehienak errazago moldat zen dira gaztelaniaz euskaraz baino. Zer esanik ez, halako hiztunak gaztelania hobet siko du bere mint zajardunean, euskararen kaltean. Ezagut za asimetriko hori euskararen erabilerarako galga da, eta berarekin dakar euskara eskola-eremura mugatuta uzteko hainbat gaztek duten joera. Asignatura hut sa bilakat zen zaie, at zerriko edozein hizkunt za izan daitekeen bezala. Kontestu horretan, nekez joango da erabilera ezagut zaren orpotik, bistan da. Eta zer irtenbide du horrek? Tamalez, erant zuna oso da konplikatua, batez ere, faktore askok eragiten dutelako kontu horretan. Hala ere, dudagabea irudit zen zait ahozkotasuna lant zeak leku gehiago hartu beharko lukeela, bai eskolan eta bai aisialdiarekin lotutako jardueretan, alor hori asko indartu behar baita oraindik, Araban bederen. Eta ez dezagun ahaztu, hezkunt zasistemaz dihardugunean, Lanbide Heziketaren arloan nabarmen mugatuagoa dela oraingoz euskararen hedapena. Leku gehiago behar du euskarak, eta agerikoa da, gainera, esparru horren garrant zia ondoren lan-munduan izango duen proiekzioagatik.

badirudi fokua ezagut zan jarria duela zenbaitek, konkretuki euskara-egiaztagirien sisteman. Ukaezina da egiaztagirien kudeaketa egokia egitea oso garrant zit sua dela, baina ezagut zak ez du erabilera bermat zen, ezta ezagut za hori egiaztat zeak ere. Aurtengo datuen arabera, EAEko herritarren %12,6 inguru euskarako ziurtagiri baten jabe da. Horietatik, %59,4k EGA (C1) du, hau da, 1982. urtean Euskalt zaindiak eskumena Eusko Jaurlarit zari uztearen ondorioz sortutako agiria (ondoren, Nafarroako Gobernuaren esku ere ut zi zuen Euskalt zaindiak eta azkenik Iparraldeko Euskararen Erakunde Publikoak ere hartu du eskumena. Hirurek dute EGA izena, Euskal Herri osoan). Irlandan %12,6 hori baino askot xoz gehiago dira gaelikoaren ziurtagiridunak eta horrek ez die aurrerapenik ekarri erabileran. Nahitaezkoa da teknikoki ziurtat zea euskarako azterketaereduek ondo neurt zen dutela azterketarien hizkunt za-gaitasuna. Aldiz, ustezko gaindit zemaila baxuaren izenean, azterketak errazteko eta eskakizun maila jaisteko tentazioan eroriko bagina, okerreko bidea hart zea lit zateke. Hala egingo balit z, egiazko ezagut zari buruzko datuak desit xurat zen joango lirateke gerora begira eta, ondorioz, handit zen ezagut zaren eta erabileraren arteko aldea. It xaropent su amaitu nahi dut idazki hau, horretan sinet sita nagoelako. Gaur egun, Arabako edozein gizarte-arlotan edo lanbidetan aurki genit zake euskaraz t xukun moldat zen den gizon, emakume, batez ere gazte, euskaldunak. Euskaldun sarritan anonimo horien euskarazko harreman-sarea sendot zean dago, hein handian, soluzioaren gilt zarria. Lanean jarrait zea egokit zen zaigu, beraz, eta aurrera egitea, zailtasunak eta arriskuak zein diren jakinda.

Bada beste gai bat, azkenaldian oihart zun zabala hartu duena foro politikoetan, komunikabideetan eta EAEko administrazioaren hizkunt za-politikaren eremuan. Euskararen erabilera erronka nagusia den sasoi honetan,

3~3. EUSKARAK ARABAN DUEN EGOERAZ HAUSNARREAN. ROBERTO GONZÁLEZ DE VIÑASPRE

EUSKALTZAIN OSOA ETA EUSKALTZAINDIAREN NAFARROAKO ORDEZKARIA

ANDRÉS IÑIGO F

rankismoaren amaiera aldera Nafarroan euskararen egoera nolakoa zen nolabait irudikat zeko, erraten ahal da zahart zen eta lehort zen ari zen zuhait za zela, gure mendietan aspaldi honetan nonahi ikusten diren gaztainondoen it xura hart zen eta ustelt zen zihoazen enborretatik urtetik urtera hostoberrit zen hasten ziren adarrak gero eta gut xiago zirela. Horrelat sukoa da hainbat lanen egileek deskribatu izan duten panorama, bert zeak bert ze, M. Gros ikert zaileak, 2007an Nafarroan euskararen berreskurat zeari buruz idat zitako Recuperación del euskera en Navarra liburuan, zeinetan, datu zehat zen bitartez, argi erakusten duen XX. mendearen hirugarren laurdenaren amaieran –Gerra Zibiletik hasi eta frankismo luzearen akabera aldera– nabaritu zela beherakadarik handiena, eta ordutik ait zina hasi zela euskara berreskurat zeko prozesua. Inolako zalant zarik ez dago nafarren nahiari eta gogoari zor zaiola prozesu horren hasmentan izandako bulkadarik handiena, ordurako abian bait ziren hainbat proiektu eta herri ekimen, hala nola ikastolak, euskara euskal eskola publikoetan sart zen hastea, gau eskolak, euskararen aldeko zenbait mugimendu, etab. Gauzak horrela, aldaketa politikoarekin egoera berrirant z hasitako bidean nahitaezkot zat jot zen zen euskarari babes juridikoa ere ematea. 1980an, Nafarroako Parlamentuak euskarak hizkunt za ofiziala Foru Komunitate osoan behar zuela izan erabaki bazuen ere, 1982ko Foru Hobekunt zaren

1~4. NAFARROA, EUSKARA BIZIBERRIT ZEKO BIDEAN. ANDRÉS IÑIGO

NAFARROA, EUSKARA BIZIBERRIT ZEKO BIDEAN Legeak erabaki hura urardotuz, ofizialtasuna euskara egiten zen eremuetan soilik izanen zela finkatu zuen. Horren ondorioz, 1986ko Euskarari buruzko Foru Legearen bitartez, Nafarroako historian lehenbiziko aldiz euskara hizkunt za ofiziala zela aitortu eta, horregatik, erabaki garrant zit sua izanagatik, aitort za hori diskriminat zailea izan zen. Zer dela eta? Lege horretan, planteamendu oker eta interesatu batean oinarrituta, bi maila ezberdin uztartu zirelako, alegia, erkidegoko hizkunt za berekiaren ofizialtasuna eta egoera soziolinguistikoa. Izan ere, ofizialtasuna onart zea erabaki politikoa da, deus ikustekorik ez duena unean uneko egoera soziolinguistikoarekin eta, hortaz, azken honi egokitu nahi izanak berekin ekarri zuen gainerako bert ze erkidegoetan gertatu ez zena, hot s, ofizialtasuna eremuka aitort zea eta, horren ondorioz, Foru Komunitatean hizkunt za mugak edo hesi linguistikoak legez ezart zea. Mugaketa hori dela eta, nafar bakoit zari hizkunt za eskubideak ez zaizkio

nafarra izateagatik aitort zen, ez eta, hala ikusarazi nahi izan zen bezala, erkidegoko hizkunt za eremu batekoa edo bert zekoa izateagatik ere, lege horren arabera aplikat zen zaizkion eskubideak ez baitira pert sonari dagozkionak, une batean edo bert zean bizitokia kokat zen duen eremuari dagozkionak baizik. Bistakoa da mugaketa print zipio hori iraganeko ikusmolde zaharkitu bat bert zerik ez dela, jendearen arteko harremanen eta hizkunt zaren kont zeptu estatikoa erakusten duena eta, hortaz, egungo bizimoduan inolako zent zurik ez duena, hizkunt za ezin baita, inondik ere, eta gaur den egunean zer erranik ez, parametro estatikoetara mugatu. Kontua da 1986an euskara lehenbiziko aldiz hizkunt za ofiziala –hiru eremuetatik batean bakarrik bada ere– aitortu zenetik, hurrengo hiru hamarkadetan, mugak muga eta oztopoak oztopo, herri gogoari eta ekimenari esker batik bat, euskararen berreskurat zeko prozesuak 86ko legearen egileek eta orduz geroztik izandako gobernuek (diseinatutako hizkunt za politika eta aplikatutako dekretu, agindu, ebazpen eta erabakiak erabat murriztaileak izan baziren ere) aurreikusi eta uste baino urrat s handiagoak egin dituela eta emait za hobeak lortu. Aurrerapauso eta emait za erlatiboak, jakina. Hala ere, alde batetik, lortu da euskarak Nafarroan ezagutu duen beherakadarik handiena etetea, hot s, gure hizkunt za zegoen zainketa intent siboko gunetik aterat zea eta, bert zetik, joera hari buelta emanez, pixkanaka bizkort zen hasteko bidean jart zea. Hartara, argi dago bide horretan lorpenik nabarmenena eskolari zor zaiola, eskolari esker hazi baita hiztunen kopurua, alegia, euskara jakiteaz gain, euskaraz arit zeko gai diren gazteen kopurua. Ezbairik gabe, ait zina egiteko lehenbiziko eta oinarrizko urrat sa da, eta hala egiaztat zen dute egin izan diren ikerketek, bai eta eman berri diren VI. Inkesta Soziolinguistikoaren emait zek ere, euskara dakitenen kopururik handiena gazteen artekoa dela, eta kopuru hori handit zen eta sendot zen joatea espero dela ondoko urteetan gazte berriak adin tarte horretara irit si ahala. Orain dela bi urte, aspalditik amestutako aldaketa politikoa gertatu da Nafarroan. Amet s utopikoa zirudien hura errealitate bihurtua ikusteak euskara ondare berekit zat daukaten

nafarrengan ilusioa, gogo sut sua eta, batez ere, it xaropena sortu zuen, euskara bizkort zen hastetik osasunt su izatera iristeko etapa berri bat irit si zen esperant za. Errealitatea, ordea, ez hain utopikoa izaki. Aldaketaren gobernuari sostengua ematen dioten alderdi politiko baten jarrera at zerakoiak oztopatu zuen legea aldatu ahal izatea. Oztopatu eta zapuztu, ez bait zuen ont zat eman euskara Nafarroa osoan hizkunt za ofizial aitort zea, ez eta, ematen duenez, 86an erabilitako datu soziolinguistiko eguneratuak aplikatuz, orduko hiru eremuetako mapa hura alde batera ut zi eta aldat zea ere. Nahiz eta irizpide hura bera datu eguneratuetara aplikat zea logikoa zirudien, ikusten denez, logikak, xinplea denean ere, ez du buru guztietan sarrera bera aurkit zen. Ezintasun horren ait zinean, aipatutako legearen moldera egokitu behar izan badu ere, etekinik hoberena aterat zeko asmoarekin, gobernuaren xede nagusienetako bat 2016-2019 urteen bitartean euskararen garapenerako plan estrategiko bat diseinat zea izan da, pasa den 2017ko urtarrilean onartu zena. Plan honek, abiapuntu gisa, bi oinarri izan ditu; bata, euskara Nafarroako hizkunt za berekia dela aitort zea eta, hortaz, nafar guztien ondarea; eta bert zea, ondare horren garapena

AMET S UTOPIKOA ZIRUDIEN HURA ERREALITATE BIHURTUA IKUSTEAK EUSKARA ONDARE BEREKIT ZAT DAUKATEN NAFARRENGAN ILUSIOA, GOGO SUT SUA ETA, BATEZ ERE, IT XAROPENA SORTU ZUEN, EUSKARA BIZKORT ZEN HASTETIK OSASUNT SU IZATERA IRISTEKO ETAPA BERRI BAT IRIT SI ZEN ESPERANT ZA. ERREALITATEA, ORDEA, EZ HAIN UTOPIKOA IZAKI

ikuspegi positibotik proiektat zea, hizkunt za honen prestigioa eta erakargarritasuna azpimarratuz. Aldi berean, prozesu horretarako, alegia, planaren elaborazioa eta beharrezko

2~4. NAFARROA, EUSKARA BIZIBERRIT ZEKO BIDEAN. ANDRÉS IÑIGO

diren tresnak eta neurriak definitu aurretik, gobernuak oso kontuan izan du gizartearen parte-hart ze zabala, lurraldeka nahiz sektoreka planteatua. Prozesu horren guztiaren ondorio dira egitasmoaren zazpi ardat z estrategikoak: erabilera soziala, hiztun berriak, zerbit zu publikoak, prestigioa eta erakargarritasuna, motor ekonomikoa, hizkunt za esparrua eta Euskarabidearen barne kudeaketa. Zalant zarik gabe, onartutako plana urrat s garrant zit sua da Nafarroarako eta, bereziki, Nafarroan euskara ikasi eta erabili nahi duten guztiendako, eta, aldi berean, errealista eta egingarria izan dadin, hurrengo hiru urteetan garatu ahal izateko neurriak eta baliabide ekonomikoak aurreikusi dira. Dena dela, gobernuak 86ko legea ordezkat zeko Parlamentuan izan zuen oztopoaren ondotik, ematen du bigarren talka batekin ere topo egin duela. Izan ere, 2016-2019 urteetarako diseinatu den plan estrategikoaren garapenerako aurreikusia dagoen abiapuntua “Euskararen erabilera Nafarroako administrazio publikoetan, bere erakunde publikoetan eta menpeko dituzten zuzenbide publikoko entitateetan araut zen duena” izeneko foru dekretua da, gobernuak 2017ko udarako onartu bazuen ere, udazkenean oraindik argitara eman ez dena, nonbait oraingoz Nafarroako Kont seiluaren onirit zia lortu ez duelako. Gauzak horrela, eta kasurik onenean ere, kezka pixka bat sort zen du pent sat zeak hiru urteetan zehar burutu nahi den plana gauzatu ahal izanen ote den, gobernuaren agintaldiaren amaierarako urte bat eta erdi bert zerik geldit zen ez denean. Plan horretaz aparte, Nafarroan, orain arte izandako gobernuekin alderatuz, aipagarriena oraingoaren euskararen aldeko jarrera da. Ildo horretatik balorat zekoak dira gobernuak berak zuzenean, edo bere eraginez, hartutako hainbat erabaki, hala nola ETB Nafarroan ikusteko hit zarmena, Euskalerria Irratiari aurreko gobernuek 27 urtez ukatu zioten emitit zeko baimen legala ematea, euskal hedabideei, helduen euskaltegiei eta abarri moztuak edota izoztuak zizkieten diru lagunt zak eskurat zea eta, horretaz gain, euskaltegietan eta D ereduko eskoletan matrikulat zeko kanpainak gobernutik bult zat zea, 44 udalerriri eremu ezeuskaldunetik eremu mistora eta udalerri bati mistotik eremu euskaldunera pasat zeko aukera eman izana, etab. Balorat zekoa, halaber, orain

3~4. NAFARROA, EUSKARA BIZIBERRIT ZEKO BIDEAN. ANDRÉS IÑIGO

arte ez bezala, gobernuburua, bozeramailea eta kont seilari gehienak, bai eta departamentuetako kargudun franko ere, euskal hiztunak direla eta beren adierazpenak, era berean, gaztelaniaz eta euskaraz egiten dituztela eta, horrek duen balio sinbolikoaz gain, euskarari prestigioa ematen diola. Aipatutako plan estrategikoak, onart zear dagoen dekretuak eta gobernuaren bert zelako agindu, erabaki eta neurriek, nolabait errateko, joko plaza markat zen dute eta, bistakoa denez, plaza zelai hori zenbat eta prestatuago eta hornituago egon, orduan eta hobea izanen da emait zak lort zeko aukera. Baina hori bezain begien bistakoa da plaza zelaian ez dela behar bezalako emait zarik lortuko gogot su arituko diren jokalaririk ez bada, dagokigun kasuan, euskara ikasi eta euskaraz egiten eta bizit zen jarraitu nahi duten nafarrak. Aipatu dugun VI. Inkesta Soziolinguistikoaren emait zen arabera, ematen du Nafarroan euskararen erabilerak zert xobait egin duela gora. Datu it xaropent sua da, zalant zarik gabe, eta orain arteko baldint zetan hori gertatu baldin bada, pent sat zekoa da hemendik ait zina erabilerarako plazen sarea hedatu eta hobeki hornitu ahala, erabilt zaileen kopuruak ere gora eginen duela. Erabilerari buruzko datuak kaleko neur�� ketetan bildutakoak izaten dira, hot s, kalean erabilt zen den euskararen kopurua edo kantitatea egiaztat zen dutenak, eta Nafarroan nolabaiteko gorakada hori egiaztat zea baikortasunaren eta it xaropenaren seinale da, beraz, garrant zia duena. Aldi berean, uste dugu ezin dela kontuan hartu gabe ut zi euskarak herri mailan duen idat zizko erabilera. Aipat zekoa eta balorat zekoa da azken hamarkada hauetan, euskara t xukunean idat zitako zenbait egunkari eta aldizkariren bidez, alor honetan egin den lanak izan duen eragina. Erraterako, eta adibide bat jart zearren, Ttipi-Ttapa aldizkaria Nafarroako eremu handi bateko et xe guztietan ez bada, gehienetan behinik behin, hamabostero irakurt zen dela egiaztat zea. Garai batean gaztelaniaz idat ziak kalerat zen ziren iragarki, jakinarazpen, bando, ohar, bestetako programa eta abar ere, orain euskaraz inprimat zen dira. Baina, horietako bat zuetan idat zirik ageri dena, eta urtetik urtera herri gehiagoko bestetako programetan ikusten dena bereziki,

aurrerapausoa izan beharrean, ez ote da at zerapausoa? Izan ere, gero eta gehiago dira hizkunt za idat ziaren araberako euskara erabili beharrean, ahozko formen araberakoa erabilt zen dutenak. Bat zuetan kartel buruan doan herriaren izena bera, hala nola “Elgorriko bestak, Leit zeko pestak, Ezkurreko pestak”... Elgorriagako, Leit zako, Ezkurrako... idat zi beharrean. Bert ze bat zuetan izen arruntak: “ort zile, launbeta, zikiro-yate, afarie elkartian, meza nausie”... ort zirale, larunbata, zikiro-jate, afaria elkartean, meza nagusia... jarri ordez. Zenbaitetan esaldiak ere bai: “gan-torri, einko diau, bikin batin”... joan-etorri, egingo diagu, biekin bat egin... eman beharrean. Joera kezkagarria, batez ere, egiaztat zen ahal denean praktika horren bult zat zaile eta jarrait zaileak ez direla alfabetatugabeak, horretarako aukerarik izan ez dutelako, D ereduan eskolatutakoak baizik. “Herri bat, hizkunt za bat” eta gisa horretako leloen erabilt zaile eta erreibindikat zaile anit zek zein hizkunt za bakar ote dute xede, euskara bera ala tokian tokiko zokokeriak? Pent sat zen ote dute praktika horrekin hizkunt za bat izateaz gain, indart su, prestigiodun eta normalizatua ere izatea erdiet siko dutela? Norbaitek uste ote du gisa horretako erabilerarekin salbatu, indartu eta normalizatuko dutela hizkunt zen arteko mundu zabalean izan beharko lukeen tokia hart zeko oraindik hain ahul dagoen gure hizkunt za?

1968an euskara batua onartu zen. Zer hausnartu eta zer bideratu dagoelakoan gaude 50. urteurrenera hurbilt zen ari garen honetan eta herriaren ekimenez “ezina ekinez egina”ren urrezko ezteiak ospat zeko atean gaudela. Euskara Nafarroan zainketa intent siboko gunetik atera eta bizkort zen hasi baldin bada, herriaren ekimenarengatik izan da, batik bat. Euskararen normalizazioa erdiesteko oraindik geldit zen den ibilbide luzean ditugun erronkak eta horien lorpenerako eginbeharrak ez dira nolanahikoak. Dena dela, orain egoera berri baten ait zinean gaude, haize bolada euskararen alde doa eta, legea aldat zeko aukerarik izan ez bada ere, pauso sendoak pausarik gabe emanez, etekinik emankorrenak aterat zen saiat zeko garaia da, euskara biziberrit zeko bidean kokat zeko epea. Xede horrek, gauzagarri izan dadin, denen arteko elkarlana eskat zen du, joko plazak hornit zeko eta hedat zeko ardura dutenena, euskara ikasi eta euskaraz bizi nahi dutenena eta nafar guztiena. Ahaleginik handiena merezi duelakoan gaude.

4~4. NAFARROA, EUSKARA BIZIBERRIT ZEKO BIDEAN. ANDRÉS IÑIGO

EUSKALTZAIN URGAZLEA ETA EUROPAKO PARLAMENTUKO KIDE OHIA

IÑAKI IRAZABALBEITIA L

ehenik eta behin, eskerrak eman nahi dizkiet Hermes aldizkariaren arduradunei hizkunt za-politikaren erronkez ditudan kezkak azalt zeko eskaini didaten aukerarengatik. Hizkunt za-politika edo, beste modu batera esanda, euskararen normalizazioari lotutako jarduna nire ofizioa eta afizioa izan da azken berrogei urteotan. Eskarmentu horretatik eskribituko ditut hurrengo lerroak eta, akaso, formulazio teoriko hut sek baino pisu handiagoa izango dute esperient ziak eta senak esango ditudanetan. Bestalde, ez dut hizkunt zaren politiken erronkez garapen zehat z eta xehetasunez betetakoa egin asmo. Ordea, beti kezkatu izan nauten aspektu pare bati buruz jardungo dut. Urak harrotuta dabilt za euskalt zaleon artean. Euskararen erabilerari buruz publikatu diren at zen datuek kezkak eta zalant zak eragin dituzte gure komunitatean. Kale-neurketari buruz uztailean plazaratu diren datuek argi gorriak piztu dituzte. Berria egunkariak esaterako ‘At zeraka ari da euskara kalean’ titulatu zuen uztailaren 13ko alean kale-neurketaren emait zak iruzkint zen ziren artikulua1. Kronika gehienek at zerakada hori gune euskaldunenetan ere gertatu dela azpimarrat zen zuten. ‘El uso del euskera en Gipuzkoa baja por primera vez desde 1989’ zuen izenburut zat Noticias

1. http://www.berria.eus/paperekoa/1736/002/001/2017-07-13/ at zeraka_ari_da_euskara_kalean.htm

1~4. MEZUEZ ETA LIDERGOEZ. IÑAKI IRAZABALBEITIA

MEZUEZ ETA LIDERGOEZ de Gipuzkoa egunkariko berriak2. Nafarroako salbuespena izan zen beste aipuetako bat. ’El uso del euskera en la calle aumenta en Navarra un 6,7%’ zioen Diario de Noticiasen tituluak3. Makina bat analisi eta irit zi leitu ahal izan ditugu harez gero. Tonu ezkorra zerien askori. Arrazoi faltarik ez dago arduratuta egoteko; hiztunak emendat zen ari diren garaiotan euskararen erabilerak behera egitea motibo nahikoa da kezkat zeko. Alabaina, neronek kezka erlatibizatuko nuke eta ez nuke irakurketa ezkorregirik egingo datu horiek guztiak at zen hamarkadan sozietateak pairatutako aldaketaren eta bilakaeraren ondorio logikoa baitira: euskaldungoaren izaera kanbiatu da, batetik, eta globalizazioak irent si gaitu bestetik. Akaso, iraungitako eskema mental zaharrekin ari ginen funt zionat zen. Datu adierazgarri moduan esaten da arestian aipatutako Berriako notizian Donostian erabilera jait si egin dela, azpimarrat zen 2. http://www.noticiasdegipuzkoa.com/2017/07/13/sociedad/ el-uso-del-euskera-en-gipuzkoa-baja-por-primera-vez-desde-1989 3. http://www.noticiasdenavarra.com/2017/07/12/sociedad/ navarra/el-uso-del-euskera-en-la-calle-aumenta-en-navarraun-67

delarik Añorga eta Igeldo moduko auzo euskaldunak lehen aldiz sartu direla kale-neurketan. Donostian zergatik makaldu da erabilera? Zergatia konplexua izanik ere, euskaldungoaren at xikimenduaren ahult zean egin dezake indar urliak edo hizkunt za-politika desegokietan sendiak 4. Neronek beste zerbaiti erreparatuko nioke: Donostiako kaleetan at zen hamarkadan jazo den aldaketa soziologikoari. Erasmus moduko ikasleak5 eta turistak ugaritu dira, asko gainera. Etorkinak ere gehiago dira, hegoamerikar gazteleradunak anit z. Horrek eragin zuzena du erabileran. Erasmus ikasleek gazteen artean daragite bereziki eta beste biek adin-tarte guztietan. Hizkunt za gehiago ent zuten dira Donostiako kaleetan eta hori euskararen kalterako izan da. Kolektibo horien eragin linguistikoan beste alor bat zuetan ere sumat zen da: establezimenduen izenetan eta paisaia linguistikoan, esate baterako6. Kanpotik etorri zaigu esperogabeko eragin bat izan da hori7. Ez geunden prestatuta horri erant zun egokia emateko; ez genuen imajinat zen akaso. Eskandaluz aipat zen da herririk euskaldunenetan ere erabilerak behera egin duela. Gipuzkoakoak azpimarrat zen dira. Arduratuta egon gaitezke, baina eskandalurik ezin da sortu. Gure herrietan garatu diren politika jakin bat zuen ondorio zuzena da egoera. Herri t xiki euskaldun horietan kolore politiko bateko zein besteko udalek garatutako 4. Hizkunt za-politika desegokien kontu horrek badu ironiarako puntua. Izan ere, euskararen et sai nagusi den UPNren gobernuaren garaian gora egin du euskararen erabilerak Nafarroan. Horrekin ez dut esan nahi EAEko hizkunt za-politikak asebetet zen nauenik eta eraginen bat ez duenik izan erabileraren beherakadan. Nire irudiko at zen hamarkada honetan EAEko administrazio publiko nagusien hizkunt za-politikek ez dute beren oinarrizko planteamenduetan eboluzionatu. Oro har, duela 30 urte egiten hasitakoen segidismoan oinarritu dira. Anbiziorik ez da egon politika ausartagoak (deserosoagoak) egiteko. Egoera soziolinguistikoak parada ematen zuen jauzi kualitatibo bat emateko. Politika koitadut zat definituko nuke. Kont sumit zailearen dekretuaren mamia eta bere ibilbide traket sa koitadutasun horren et senplu dira. Garaiak anbizioa eskat zen du. 5. Eramus ikasleak eta at zerriko gradu osteko ikasleak eta doktoregaiak hain justu. 6. Garai batean, Gure Txoko, Toki Ona, Kupela edo Bart izeneko tabernak irekit zen ziren gure Donostian; orain, El Lobo, La Notaría edo La Taberna de la Pícara dira. 7. Kanpo-faktore aurreikusigabekoen artean, telebistaren digitalizazioak irekitako telebista-eskaint za oparoa, ia osorik gaztelaniaz dena, ere aipa genezake. Ez dut aspektu horretan sakonduko, baina at zeko atea irekita harrapatu gaituzte ustez aurrekoa ongi zainduta genuenean.

hirigint za-politikek (lurralde-antolaketarako politikek, finean) eragin zuzena izan dute. Populazioari eusteko edo emendat zeko sustatu den et xegint zak ingurune soziolinguistiko erdaldunagoko pert sonak erakarri ditu herri horietan bizit zera. Herri horietara erdaldun elebakarrak joateaz gain, bestelako hizkunt za-gaitasuna eta -ohiturak dituzten euskal hiztunak joan dira. Egoera soziolinguistikoa aldatu egin da; biztanle denak ez dira jada euskaldun peto-petoak. Ondorioak agerikoak, nahikoa baita erdaldun bat edo euskaldun erdalt zale bat solasa gaztelaniaz dant zan jart zeko8. Euskalt zaleok at zen urteotan ohartu gara lurralde-antolaketako politikek hizkunt zaren bizindarrean duten eragina eta hori neurt zeko tresnak ere sortu ditugu9. Nago beranduegi dela, kaltea egina dagoela toki askotan. Horrekin bizit zen ikasi beharko dugu eta neurri zuzent zaileak asmatu.

ZER MEZU ARI ZAIO TRANSMITIT ZEN SOZIETATEARI EUSKARARI BURUZ? ZER BALIO? MEZU HORI BA AL DATOR GERO EGUNEROKOTASUNEAN EUSKARAK BETET ZEN DITUEN FUNT ZIO SOZIALEKIN? BAT AL DATOZ HIT ZAK ETA EKINT ZAK? MEZU ESPLIZITUA ETA INPLIZITUA BAT AL DATOZ?

8. Gertu-gertutik bizi dut hori Alkizako plazan eskolako gurasoak umeak jasot zera juntat zen direnean. 9. Ez da nire asmoa nire burua edert zea. 1990eko hamarkadaren hasieran, artean Mari Karmen Garmendia Hizkunt za Politikarako Idazkari Nagusia zen, hizkunt za-politikaz gogoeta egiteko jardunaldi bat zuk antolatu ziren Argomaizko paradorean Joshua Fishman tartean zegoelarik. Txosten bat enkargatu zidaten. Besteak beste, aipatu nuen garai hartan Eusko Jaurlarit za lant zen ari zen lurralde-antolaketarako zuzentarauak arrisku bizia zirela herri euskaldunen biziraupenerako. Garapen urbanistiko izugarriak planteat zen ziren inguruko herri erdaldunagoetatik etorritako jendeak jasot zeko. Atauni aurreikusten zit zaion garapena et senplu moduan usatu nuen.

2~4. MEZUEZ ETA LIDERGOEZ. IÑAKI IRAZABALBEITIA

Bi kasu konkretu hauek aipatu ditut adierazteko erabileraren ahult zearen auzia poliedrikoa izateaz gain, tokian tokiko ezaugarri propioak dituela. Tentatuta egoten gara errezeta bakarra eta uniformat zaileak emateko auziak biderat zeko garaian. Euskararen erabilera indart zeko estrategia poliedrikoak baliatu beharko ditugu, ert z desberdin askotatik eragin beharko diogu eta tokian tokiko hurbilketa politika orokorragoen osagai ezinbesteko izango da. Hori esan ondoren, bi ideia orokorri helduko diot hurrengo lerroetan. Mezua eta lidergoa izena eman diet. Biak elkarri lotuta daude, t xapon beraren bi aldeak direlako maiz. Zer mezu ari zaio transmitit zen sozietateari euskarari buruz? Zer balio? Mezu hori ba al dator gero egunerokotasunean euskarak betet zen dituen funt zio sozialekin? Bat al datoz hit zak eta ekint zak? Mezu esplizitua eta inplizitua bat al datoz? Nago mezuak eta errealitatea ez datozela bat sarri askotan. Adibide bat. Euskararen normalizaziorako lan-munduan euskaldunt zea zein inportante, ezinbesteko eta beharrezko den hamaika bider ent zun dugu. Uste horri men eginez, lan-mundua euskaldunt zeko milioika euro inbertitu dituzte Jaurlarit zak, aldundiek eta udalek modu bateko edo besteko ekimenen bidez. Ongi egina, dudarik gabe! Ekint za positiboa! Alabaina, zer gertat zen ari da aldi berean enpresa-munduaren egunerokotasunean? SPRIk enpresen zuzendarit zako kideent zat antolatu ohi dituen ikastaro guztiak gaztelaniaz dira. Lanbidek ez du trebakunt zarik euskaraz eskaint zen. Etorri berriei gaztelaniazko ikastaroak ematen zaizkie lan-merkatuan sart zeko. Arduradun politikoak enpresa-foroetara joaten direnean gaztelaniaz dihardute mezu inportanteak transmitit zeko. Euskaraz egiten dutenean, gehienetan, ‘t xoriez eta loreez’ dihardute. Lekuko izan naizenetan esku bateko hat zekin konta daitezke euskaraz nagusiki egindakoak10. 2017an, 35 urteko normalizazio-plangint zen eta neurrien ondoren, euskaraz nahikotasunez egitea administrazio 10. Ulergait za egiten zait eremu soziolinguistiko euskaldunetan ere hainbat arduradun politikok diskurt so elebidun simetrikoak egiteko duten ohitura hori. Eremu soziolinguistiko erdaldunetan, egokia da simetria hori euskarari ospea ematen baitio. Euskaldunetan, euskararen ospeari kalte egiten dio.

3~4. MEZUEZ ETA LIDERGOEZ. IÑAKI IRAZABALBEITIA

publikoan lan egiteko ez da ezinbesteko baldint za11. Adibide guzti horiek klarki darakut sate mezu esplizitua noranzko batean doala eta mezu inplizitua, ordea, beste batean12. Mezua inportantea da zeinek transmititu ere bai. Ez da gauza bera euskararen aldeko mezu esplizitua edo inplizitua euskalt zale batek ematea edo gizarte-lider batek ematea, bedi politikari, kirolari edo artista. Jendeak ispiluak behar ditu. Euskal herritarrek ba al dute non ispilatu? Hot s, zein da euskal liderren hizkunt za-jokaera? Edota zer pert zepzio izan lezake euskal herritar batek bereziki gune soziolinguistiko erdaldun batean bizi bada? Pasadizo bat. Duela hilabete bat zuk nire lagun bat taberna batean zegoen bere lagun erdaldun batekin. Telebistan Teleberriko kirol-informazioa. Kirolari ezagun bat hizketan euskaraz. Nire lagunaren lagunak ‘!Anda si sabe euskera!13.Ordura arte, gizarte-erreferente baten euskalduntasuna ezkutatuta euskararen normalizazioa helburut zat duen komunikabide publiko batean! Errealitate bat. Lider politiko nagusiek gaztelaniaz ematen dituzte mezu inportanteak. Urkullu lehendakariak kargua hartu eta ETBri emaniko lehen elkarrizketa sakona EiTB2n eman zuen. Arnaldo Otegik beren pent samendu politikoa esplikat zeko ‘El libro de la Luces’ liburua publikatu zuen 2012an. Gero etorri zen euskarazko bert sioa (it zulpena). Euskal alderdi abert zaleetako, ustez euskalt zaleak, liderrek gaztelania hautat zen badute beren adierazpen inportanteak egiteko, zer mezu inplizitu ari zaizkio gizarteari 11. Alor honetan ez dirudi Eusko Jaurlarit zak irit zia aldat zeko asmoa duenik. Oraindik orain Segurtasun Sailaren lan-eskaint za publikoetan hautagai guztiek B2 euskara maila egiaztatu beharraz EH Bilduk eginiko legez besteko proposamenari ezekoa eman dio Jaurlarit zak. Hori bai, at zen promozioko ert zain guztiek betet zen omen dute baldint za hori. Zer arazo dago, beraz, errealitatea lege bihurt zeko? 12. Ez dut sakonduko horretan, baina horrek garbi erakusten du normalizazio-politiken zeharlerrotasuna mitoa dela praktikan. 13. Hizkunt zaren normalizazioaren ikuspegitik, ez hankarik ez bururik ez duen politika baten ondorio zuzena. EiTBko gaztelaniazko komunikabideek euskara ezkutatu dute praktikan, baserritar analfabetoen hizkunt za moduan azaldu ez dutenean. Ongi gogoan dut, iaz, punta-puntako pilotari batek Teleberrin botatako ‘Tengo mucha confianza en mi cabeza’.

helarazten? ‘Majetes, lo importante en castellano’. Lider linguistiko izateari uko egin diote14.

beste. Jauzi kualitatiboa emateko garaia da. Hizkunt za-politika horrek gut xienez ezaugarri hauek izan beharko lituzke nire aburuz

Laburtuz, gizarteari transmitit zen�� zaizkion mezu inplizituak eta esplizituak bat ez badatoz eta komunitate honetako lider naturalen hizkunt zaren alorrean lidergo argia hart zen ez badute, nekez eska dakioke herritar norbanakoari berak har dezala euskaraz egitearen nekea bere gain15. Hortaz, euskararen erabilerak ez du gora egingo. Halaber, ezagut zan bizi izan dugun emendat zea ere higat zen has liteke.

Integrala. Hizkunt z aren faktorea gizarte-bizit zaren aspektu guztietan kontuan hart zen duena.

Artikulu hau prestat zen ari nint zenean, Joxemari Muxikak Argian eskribitutako ‘Euskararen etorkizuna hiztunen esku bakarrik?’ artikuluarekin egin nuen topo16. Joxemariren gogoetak nire egiten ditut eta bereziki hau: ‘Hiztunek nahiko ardura dute eta hauen gaineko presioa areagotu beharrean status quoaren baitan diharduten erakundeak bere lekuan jart zeko unea da’. Izan ere, erakunde horiek hiztunen baitan jarri izan dute anit zetan euskaraz egitearen erant zukizuna, hiztun horiei horrela egiteko baldint za egokiak (ekosistema) eskaini gabe eta erakundeen berarien eginek baldint zak sort zea eragot zi dutelarik.

Gizarte-erreferenteen eta erakundeen lidergo linguistiko argia.

Poliedrikoa. Ikuspegi anit zetik diseinatutakoa eta tokian tokiko egoerari lotutakoa eta tokian tokiko egoerari lotutakoa. Anbiziot s ua. Egoera sort zeari ikara ez diona.

deserosoak

Mezuetan argia eta koherentea.

Eta bukaerara irit sita baliabideei buruz ez dudala hit zik eskribitu ohartu naiz. Esan gabe doa, polt saren t xin-t xin hot sak ozenagoa beharko duela izan euskararen normalizazioan kualitatiboki aurrera egiteko eta erabilera indart zeko.

Zorionez 35 urte ez dira alferrik pasa. Euskararen normalizazioan urrat s handiak egin ditugu eta euskarak egun inoiz bete izan ez dituen funt zioak betet zen ditu gure gizartean. Prozesu horren ondorioz, oinarri soziolinguistiko nahikoa lortu dugu hemendik aurrera politika linguistiko ausartagoak eta anbiziot suagoak egiteko. Ezin dugu orain 35 urteko oinarriei segidismo hut sa egiten jarraitu, gizartea zeharo aldatu delako, besteak 14. Xabier Kintana lagunak kontat zen du nola halako batean Jordi Pujol, artean honorable zenean, fabrika batera joan zen produkzio-lerro berri bat inaugurat zera. Makina abian jart zeko botoia kalkat zera joan zenean, ohartu ei zen errotulazioa ez zegoela katalanez. Gelditu eta esan omen zuen ‘katalanez jart zen duzuenean etorriko naiz inaugurat zera at zera’. Se non è vero, è ben trovato. Bestalde, Josep-Lluis Traperok, Mossoen nagusiak, erakut si berri duen tinkotasun linguistikoaren lekuko izan gara guztiok. Inbidia t xo! 15. Mezuez ari garelarik, bada hainbat zirkulu euskalt zaletan gure hizkunt zaren egoerari buruz negarra jot zearen jitea. Euskararen egoeraren aspektu negatiboak azpimarrat zea ebitatu beharko genuke, nire aburuz. Gut xi lagunt zen du euskara erakargarri egiten. Zeinek gura du hondorat zen ari den barku batera igo? 16. http://www.argia.eus/albistea/euskararen-etorkizuna-hiztunen-esku-bakarrik

4~4. MEZUEZ ETA LIDERGOEZ. IÑAKI IRAZABALBEITIA

GIPUZKOAKO FORU ALDUNDIKO HIZKUNTZA BERDINTASUNERAKO ZUZENDARI NAGUSIA

MIKEL IRIZAR

DATUAK DATU

ALDI BERRI BAT EUSKARARENT ZAT

Bost urtez behin jakiten ditugu Euskal Herriko inkesta soziolinguistikoaren datuak eta kale neurketarenak. Bi datu sortak elkarren ondoan gizarterat zen dira, baina bakoit za bere egileek aurkezten dute. Oraint su gertatu da Donostiako uda ikastaroen baitan, nahiz oraingoan ere ez den irit si askok espero genuen datuen irakurketa bateratua. Euskal Herri osoan hizkunt za politikarako erakundeak ditugun honetan; are, erakunde horiek EAS izeneko Euskararen Adierazle Sistema elkarrekin garat zen ari direnean; are gehiago, erakunde berberek hizkunt za politikan lankide izateko hit zarmena sinatu berri dutenean, helburua jarri beharko genieke hiztun komunitatearen partetik bost urte barruko datuak etor daitezela EAS sistemaren baitan garatuta, osatuta, gurut zatuta eta batera irakurrita, diagnostiko sendo horren gainean finkatu dit zagun politika publikoak eta jarduera soziala. Zehaztasun bat: adierazle sistema osat zerakoan, arreta berezia jarri beharko lit zaieke hizkunt zaren erabilera neurt zen dutenei, hori izango baita euskararen aldi berriko erronka; alegia, metat zen ari garen hizkunt za gaitasuna gure arteko harremanetara eramatea. Asko komeni zaigu erabileraren neurketa zorrot za eta osatua egitea,

100

1~4. ALDI BERRI BAT EUSKARARENT ZAT. MIKEL IRIZAR

eraginkorrak izan daitezen hura sustat zeko abiatuko diren ekimenak.

ZIKLO ALDAKETA Datuen mozkorraldiari izkin eginda, dagoeneko nahiko onartua daukagu euskararen biziberrit ze prozesuak ziklo aldaketa betean murgilduta dagoela. Zikloaren hastapena 60ko hamarkadan koka daiteke, ikastolen, gau eskolen eta kultur ekimen ugariren sorreran. Frankismoaren azken urteetan pilatutako energiak eztanda egin zuen 80ko hamarkadaren hasieran, eta prozesuak urrat s garbiak egin zituen hogei bat urtez. Erakunde publiko berrien eragina ere nabarmena zen, eta gizarteak indart su eut si zien bere ekimenei. Lan bikoit z horri esker, banakoak, esparruak, funt zioak eta erakundeak euskaldunduz joan ziren, etengabea eta betirakoa zirudien hobekunt za marraztuz. 2000ko hamarkadan, ordea, hazkunde datuen ondoan bestelako zant zuak ere agert zen hasi ziren. Etorkizuneko ikuspegia ezin zen hain baikorra izan: ordura artekoak errepikat ze hut sarekin ez ziren neurri bereko hazkundeak errepikatuko. Bide, molde, tresna, jarrera, analisi

berriak behar ziren, biziberrit ze prozesuaren erritmoari eut si nahi bazit zaion. Hamarkadaren amaieran gogoetak abiatu ziren erakunde eta gune askotan. Nik bereziki ezagutu nuen Euskalt zaleen Topagunearen baitan egin genuena, 2010-2012 bitartean, eta parte hartu nuen haren ondorio izan zen “Berrikasi eta berrikusi” dokumentuaren lanketan, lagun talde bikainarekin. http://topagunea.eus/2015/06/topaberri66-berrikasi-eta-berrikusi/

dadila izan erdarazkoen bert sioa, izan dezala berriaren -datorrenaren- balio erant sia.

Urte eta gogoeta mordoxka bat geroago, trant sizioaren ondorengo egoera bistarat zen hasiak gara. Paradigma berriaren ert z bat zuk nabarment zen ari dira, eta horiek lotuz emait za posiblearen soslaia marraztu daiteke. Horretan ahaleginduko naiz idat zi honetan.

TEKNIFIKAZIOA Deigarria da euskararen biziberrit ze prozesuak erakusten duen paradoxa: alde batetik, hizkunt za gut xituen artean euskara da bakarretakoa hiztun eta esparruak irabazten ari dena etengabe azken hamarkadetan; bestetik, ez daukagu halako komunitate lider bati legokiokeen jakinduria garatu bat, ez dugu ekint zaren gainean ikerketa sistematikoa egin, zient ziari esker ekint za bera hobet zeko. Soziolinguistikaren ikuspegitik interes handia pizten duen hiztun komunitateak ez du garatu soziolinguistikaren jakint za sistema bat.

PARADIGMA BERRIAREN LEHEN NOTAK

Zient ziak eman beharko liguke teknika, eta teknikari esker hobeto antolatuko genuke ekint za. Sarri planteatu izan dut epe luzeko plangint za baten beharra, eskema logiko batekin:

Gipuzkoako Foru Aldundian badaramat bi urte Hizkunt za Berdintasuneko zuzendari gisa. Karguak mugimendu askoren epizentroan kokatu nau, lehen aldiz administrazio publikoaren aldean. Talaia horretatik ikusi ditut ondokoak:

ZAHARRAREN BALIOA Ohitura handia daukagu aldaketa garaian lehengoa mespret xat zeko. Hala, kulturan edo arkitekturan, ondare zati handia sunt situ dugu modernitatearen izenean. Euskararen biziberrit ze prozesuaren kasuan, egin diren gauza gehienak -hezkunt zan, euskaldunt zean, administrazioan...- egiten jarraitu behar da, ez dira sunt sit zekoak. Egokitu beharko dira, noski; gaurkotu, zaharberritu, osatu; baina ez ordezkatu.

BERRIKUNT ZA ETA SORMENA Aurrekoa esanda, jarreretan eta politiketan izan behar dugu beti berrit zaile. 60ko hamarkadan, militant ziak sortu zituen ikastolak, baina izaera berrit zaileak egin zituen arrakastat su. Ikastolak ez ziren sortu eskola frankista euskaraz emateko; alderant ziz, molde pedagogikoetan eta balioen lanketan sormena erabili zuten erruz, joera berriak ekarri zituzten euskal gizartera. Beste horrenbeste behar dugu gaur ere: ahal den guztietan, euskaraz sort zen dena ez

• Adostu dezagun non egon nahi genukeen (euskarari dagokionez) 30 urte barru • Doitu dezagun amet sa, eta adostu non egon gaitezkeen 30 urte barru • Zerrendatu dit zagun helmugara iristeko dauzkagun palankak (edo kapitalak) eta kokatu dezagun bakoit zean eragile (bakar edo mult zo) egokiena • Banatu dit zagun funt zioak: ardura politikoa, gidarit za teknikoa, aktibazio soziala... • Esleitu dit zagun baliabideak: pert sonak, arauak, diruak, materialak... • Finkatu dit zagun tarteko helmugak, neurt zeko sistemak, jarraipen guneak... • Eman diezaiogun onarpenik formalena planari, eta abia gaitezen! Sinet sita nago halako ariketa batek asko objektibatuko lukeela hizkunt za eztabaida. Planarekiko kontrasteak emango lituzke erant zunak: azkar ala mant so, diru gehiegi ala gut xiegi, legea aldatu ala hiztuna mugiarazi...

LANKIDET ZAK Azken boladan Txiberta berreskuratu dut, 1977an abert zaletasunaren lubaki estrategikoa bistaratu zuen bilkura. Oso argi daukat lubaki horrek zeharo baldint zatu eta kaltetu dituela geroztik izan ditugun prozesu sozial guztiak, baita euskararena ere. Lankidet za bat zuk oso zailak izan dira harrezkero, maiz ezinezkoak.

2~4. ALDI BERRI BAT EUSKARARENT ZAT. MIKEL IRIZAR

101

Haatik, egoera politikoa asko aldat zen ari da azken hamarkadan, eta lankidet za horiek gero eta posibleago bihurt zen ari dira. Gipuzkoako Aldundian gizarte eragileekin daramagun partaidet za prozesuan esperimentu esangurat suak egiten ari gara norabide horretan. Nafarroako aldaketa politikoak eta Iparraldeko egitura berriak ere lankidet za instituzionalerako aukera ezin hobea eskaint zen dute, Sinet sita nago: euskararen etorkizuna erabat lotua dago euskal hiztun komunitateak gizartean izango duen pisuarekin eta prestigioarekin. Bizindarra lortuko dugu estrategia irabazleak garat zeko kapaz garen neurrian. Irabaztea, ordea, ahal kontu bat da; eta ahala, bistan da, indarra metatuz lort zen da. Ezinbestekoa izango da, euskararent zat nahi dugun aldi berrian, mota guztietako lankidet zak eraikit zea, zoru komun partekatuen gainean. Honek ez du zertan eztabaida desagerrarazi, ez naiz aingerukeria aldarrikat zen ari. Soberan dagoena da etengabeko sokatira, bestearena galaraztea lorpen bihurt zen duen jarrera, emait za zero duten baturak.

ANBIZIOA Gut xitan aipat zen da, baina bistakoa da: bidean anbizioa galdu dugu. Duela hamarkada bat zuk emait za gorena nahi genuen euskararent zat eta ausardia handiz sortu genituen ikastolak eta euskaltegiak, euskal komunikabideak eta kultur produktuak; adoret su ekin genion administrazioa, unibert sitatea eta enpresak euskaldunt zeari; ekimen eta egitura ugari eraiki genuen helburu horiei begira. Baina, denboraren poderioz, ekimenak eta egiturak bihurtu zaizkigu helburu; irauteak ematen digu nahikoa lan, eta ez dago kemenik berrikunt zarako; gizartea eraldat zeko aukeratu genituen tresnak zaharkitu egin zaizkigu eta galdu egin dugu ahalmen eraldat zailea. Zulo horretatik ere irten beharra dago, irteten hasiak gaude. Berreskuratu egin behar da helburua, hau da, euskararen biziberrit zea; berritu behar dira analisia eta estrategia, helburua lort zeko; uztartu behar da euskararen aldeko prozesu soziala gainont zeko prozesu eraldat zaileekin; okupatu behar dira posible diren gune eta lidergo guztiak euskaraz pent satutako ekimenekin; asumitu behar dugu aniztasunean lehiat zea dela arau nagusia, baita hizkunt za bizikidet zan ere; eta lehia

102

3~4. ALDI BERRI BAT EUSKARARENT ZAT. MIKEL IRIZAR

horretan euskararen posizioa erabakiko duela euskalt zaleok daukagun indarrak -edo ahuleziak- gizarte egituretan, ekonomikoetan nahiz instituzionaletan.

AKORDIO SOZIAL ETA POLITIKOA Ezaguna da euskara albiste izan denean, gehienetan tonu ezkorra edo gatazkat sua izan duela. Neurketak ere egin dira, uste hori baieztat zen dutenak. Oro har, ez da ondo ‘saldu’ euskara: derrigorrezko hizkunt za izan da eskolan; inposatutakoa, administrazioan; ezerosoa, harremanetan; zakarra, aldarrikapenetan; bat zuena, borroka ideologikoan; garestia, biziberrit zeko orduan... Diskurt so egokiagoak eraikit zen ari dira azken urteotan. Neronek probatu dut karguan nagoenetik diskurt so “errepublikarra”: askatasuna, berdintasuna eta justizia soziala. Bat: esparru edo jarduera ez arautuetan, hiztunak askatasuna du bere hizkunt za hautat zeko. Bi: askatasuna bermat zeko, hautuen arteko berdintasuna behar da; hau da, solaskide bakoit zak gut xienez ulertu egin behar du bestearen hizkunt za. Eta hiru: hizkunt za desoreka neurri handian eragindakoa da; justiziazkoa da politika bereziak erabilt zea oreka sustat zeko. “Euskara zuzendarit za” zena “Hizkunt za berdintasuneko” zuzendarit za bihurtu genuen eta izenak eragin handia eduki du izanean: estrategia berdint zaile orokorraren lehen lerroan kokatu gaitu; erraztu egin digu beste zeharkako politikekin baterat zen joatea; eta ireki dizkigu euskalt zale ez diren esparru askotarako ateak, berdinzaletasuna unibert salagoa baita euskalt zaletasuna baino. Berdintasuna, aniztasuna, bizikidet za... Baita identitatea, interesa, aberria edo exotismoa ere. Kont zeptu horietako bakoit zaren bueltan eraiki daiteke euskararekiko diskurt so baleko eta erakargarri bat. Denak beharko dira, hasieran aipatutako ezkortasuna gaindit zeko! Kontua da badagoela premia gizartea euskararen alde jart zeko. Inkestek diote aldekotasuna handia dela, eta eskolako matrikulazio datuek aldiro berresten dute euskal gizartearen apustua, hizkunt za eredua hautat zerakoan. Baina premia handia dago aldekotasun teorikoa egikarit zeko eta ekint zetara biderat zeko. Beharrezkoa da gizarteak ongi ikustea eta t xalot zea euskararen egoera hobet zea helburu

duten ekimenak, izan pert sonalak, taldekakoak edo instituzionalak. Horretarako oso lagungarri dira diskurt so sendoak, gizatalde bakoit zari egokituak; eta komunikazio estrategia argi bat, euskararen albiste onak indart su eta sistematikoki hedat zeko. Baina erabakigarria lit zateke eragile sozial eta politikoen arteko adostasun oinarrizko bat, zoru komunaren gainean eraikitako itun bat, euskararen biziberrit ze prozesua blindat zeko koiunturazko zurrunbiloetatik, izan hauteskunde garaiak, krisi ekonomikoak edo gorabehera politikoak. Halako arnasgune politiko batek, bizikidet za, askatasuna, berdintasuna eta justizia sustat zea helburu hartuta, kokatuko zukeen hizkunt zen kontu hau liskar-zelaitik kanpo, jolas arriskut suetarako serioegi diren gaien artean. Politika handian, alegia; estatu politikan.

AKTIBAZIOA Aurreko aldagai tekniko guztien gainetik eta analisi teoriko guztien azpitik dago hiztunen gogoa, hizkunt za gut xituaren aldeko hautua eta konpromisoa. Hizkunt za batek bizirik irauteko behar du, ezinbestean, bere hiztunek hala nahi izatea. Borondate hori da osagai ordezkaezin bakarra, beste guztia osagarria da. Zorionez, ziklo aldaketaren eta bidegurut zearen noraeza gaindit zeko, hiztun komunitatean bertan sort zen ari da indar berria: hizkunt zaren armairutik irten eta euskaraz egiteko determinazio kolektiboa. Dagoeneko esperient zia mordoxka egin da ingurune oso ezberdinetan, eta mart xan dago tokiko aktibazio ekimenak elkarrekin sintonizat zeko eta sinkronizat zeko lan ildoa. Abiapuntua argia da: euskaldunt ze prozesuak dagoeneko lortu ditu ezagut za eta ulermen maila esangurat suak; baliatu dezagun egoera hori euskararen hautua bistarat zeko eta hautu horren ondorioak esplizitat zeko. Berdintasunean eta justizian oinarritutako bizikidet zak eskat zen du euskararen hautua zilegi eta posible izatea. Beraz, hautu hori egiten ez duenari dagokio gut xienez bi ulermen mota bereganat zea: lehenik eta behin, bestearen jarrera ulert zea eta errespetat zea, berdintasunaren izenean; eta, bigarren, bestearen hizkunt za ulert zea, komunikazioa posible izan dadin inposaketarik gabe.

Planteamendu hau modu kolektiboan eta antolatuan bistaratu den esperient zia guztietan, erant zuna errespetuzkoa izan da, ez da liskarrik sortu. Pent sa daiteke gizartea prest dagoela hizkunt za gatazka konponbidean jart zeko, sort zen den kasuetan; alegia, hizkunt za hegemonikoen hiztunek lehenet si dezaketela berdintasunean eta justizian oinarritutako bizikidet za, haien erosotasunaren gainetik. Bi hit z ulermenaren balioaz. Euskal gizartea euskaldunt zeko helburuak galarazi egin digu jabet zea ulermenak -eta, beraz, elkarriz�� keta elebidunak- fase honetan izan lezakeen garrant ziaz. Galdera sinplea da: jakingo bagenu gure solaskide guztiek ulert zen dutela, ez genuke askoz gehiago egingo euskaraz? Bai, noski! Eta non gaude ulermen unibert salari dagokionean? Ba, azken datu soziolinguistikoen arabera, erditik gora ia EAE osoan, gorago Bizkaian eta Gipuzkoan. Bi solaskidetik batek -edo hirutik bik- ulert zeko proport zioa izanda, zergatik ez egin beti euskaraz? Are gehiago: eta ulermena berariaz landuta posible balit z ordu gut xirekin lort zea? Pent sa zenbat korapilo aska daitekeen, eta zenbat oztopo birrindu halako metodologia batekin! Badaezpada: ulermen unibert salaren aldarriak ez du ordezkat zen euskaldunt ze ahalik eta masiboena; alderant ziz, biderkatu egingo lituzke euskaldunak euskaraz egiteko aukerak eta, agian, euskara ulert zera irit si diren bat zuk euskaldunt ze bidean jar dit zake. Amait zeko: euskal hiztuna armairutik irtetera animat zea, baldint za erosoak sortuta; euskal hiztun izan nahi ez duenari euskara ulert zeko beharra sentiaraztea eta aukera erraz jart zea; eta Euskal Herri osorako dinamika indart su eta iraunkor bat sort zeko erakunde publikoak eta gizarte eragileak orpoz orpo jardutea. Horra hor egoera irault zen hasteko palanka eraginkorra. Bost urte barru Euskal Herri osoko EASen datu ondo landuak aurkezten dizkigutenean, emait zak erakut s dezan buelta eman diogula egoerari eta biziberrit ze prozesuak berreskuratu duela abiada egokia.

4~4. ALDI BERRI BAT EUSKARARENT ZAT. MIKEL IRIZAR

103

EUSKO LEGEBILTZARREKO ELKARREKIN PODEMOS TALDEKO BOZERAMAILEA

LANDER MARTÍNEZ E

uskararen jakint zan eta erabileran aurrera egitea euskal gizarteak duen erronkarik garrant zit suenetako bat da oraindik ere, eta gizartea erakusten ari da, bere ahaleginaren eta konpromisoaren bidez, eguneroko bizit zan euskaraz gehiago hit z egin dadin nahi duela. Euskal herritarrek euskararen inguruan egiten duten balioespen positiboak gora egin du denborarekin, baina ezin dugu ahaztu gaur egun jende askok bizkar ematen diola euskarari eta euskaraz produzitu eta sort zen den kulturari. Adituek diotenez, euskara arriskuan dago oraindik. Izan ere, diglosia-egoeran dagoen hizkunt za bat da eta, ezagut zari dagokionez, azken hamarkada hauetan lortu den aurrerapenak ez du bermat zen eguneroko bizit zako erabilera, gero eta euskaldun gehiagok baldin badakite ere. Azken azterlan soziolinguistikoek adierazi dutenez, gero eta gehiago dira ikasketak D ereduan egiten dituzten haurrak, baina euskararen erabilera, eskola-eremutik kanpo, gelditu edo urritu egin da haur horien kasuan. Eta urrit ze hori gainerako adin-tarteetan ere gertat zen ari da. Euskara suspert zeko ezinbesteko bult zadetako bat euskal gizarte osoak eta, bereziki, eremu euskalt zaleko erakunde, elkarte eta pert sonek euskararen alde egin duten eta egiten duten lana da. Ahalegin horrek ez du beti jaso beharrezkoak diren baliabide materialez hornitutako hizkunt za-politika ausart eta irmo baten babesa. Azken urteotako aurrekontu-murrizketak horren adibide garbiak dira.

104

1~3. HIZKUNTZA-POLITIKAREN INGURUAN. LANDER MARTÍNEZ

HIZKUNTZAPOLITIKAREN INGURUAN Dirudienez, inert zia politikoak irudimenaren, ausardiaren eta baliabideen gabezia kronikoa eragin du erakundeek euskararen alde hartutako neurrietan. Euskal erakundeetan sartu ginenetik, Podemos-Ahal Duguk behin eta berriz adierazi du hizkunt za-politikaren orientazio berri bat behar dela, hau da, herritarren eta gizarteeragileen eskariak kontuan hartuko dituen, euskal hiztun aktibo eta motibatuen kopuruak gora egiteko euskararen ospearekin eta eguneroko bizit zako erabilerarekin lotuta dagoena bult zatu behar dela ulertuko duen eta horri beldurrik gabe aurre egiteko gai izango den orientazio berri bat. Ikuspuntu horretatik, gure ustez, badaude elementu garrant zit su bat zuk hori lortu ahal izateko: irakat si eta ikasteko sistema, euskaltegien udal-sarearen doakotasuna eta hedapena eta abar. Dakigunez, euskara helduaroan ikasteko aukera faktore pert sonal ugariren araberakoa da. Horien artean, adina eta inguruabar sozioekonomikoak dira azpimarragarrienak. Faktore horien ondorioz, euskara ikasteko borondatea ezin da gauzatu babes-neurri eta

lagunt za bat zuk gabe. Neurri horiek, bestalde, eragingarriak izan behar dute helduaroan euskaldunt ze-prozesuari ekiteko garaian hain beharrezkoa den motibazioa areagot zeko. Bestalde, euskara ikasteko hainbat maila gainditu behar dira, eta bidezko komunikaziogaitasunak eskuratu behar dira. Gaitasun horiek euskaltegietan egiten den ebaluazioaren edo hezkunt za-sistemaren bidez ziurtat zen dira, eta Europako esparru komunarekin homologatutako mailak lort zen dira. Euskal hizkunt za-politikaren eremuan, “EGAzentrismoaren” (hot s, formalismo gramatikalean oinarrituta eta hizkunt za-ezagut zaren goiko mailetara bideratuta dagoen eta kanpoan egin beharreko errebalidak eta azterketak dakart zan irakaskunt za-ikuspegiaren) inert zia handia gaindit zeko ahaleginak egiten ari dira azken urteotan. Gizartearen eta euskararen aldeko babesaren mesederako, beste ikuspegi bat hedat zen ari da: komunikazio-ikuspegia. Ikuspegi hori euskaltegi bat zuek bult zatu zuten hasieran, eta ebaluatu eta egiaztat zeko sistemara zabaldu da ondoren. Aldaketa-testuinguru horretan, at zerapen handiegiz bada ere, gaur egun etengabeko ebaluazioa eta ziurtapena onartuta daude hezkunt za-sisteman, egiaztapen mota berrietarako joera dago (lanpostuan, trebetasunen arabera, ahozkoa eta idat zizkoa bereizita eta abar), eta gure errealitate soziolinguistikoarekin bat datorren elebitasun pasiboaren balioa onartuta dago. Eta duela oso gut xi, 2015/2016 ikasturtean, nazioartean 2001. urteaz geroztik indarrean dauden Europako esparru bateratuko A1 eta A2 mailak onartu ditu HABEk. Hala ere, euskara administrazio publikoetan araut zen duen araudia duela 20 urtekoa da (86/1997 Dekretua) eta ez dago oraingo aldaketara eta beharrezkoak diren beste bat zuetara egokituta. Horrela, beraz, oina�� rrizko�� maila horiek ez daude hizkunt za-eskakizun gisa guztiz aitortuta administrazioan, eta ikasleek egiten dituzten aurrerapenak (hasieran euskaraz ez zekitenen kasuan) merezitako balioespenik gabe gerat zen dira. Gure ustez, gaitasunen eskurat zean oinarritutako ebaluazio-sistema baten esparruan, A1 eta A2 mailak administrazioondorioekin aitort zeak areagotu egingo du ikasleen motibazioa, eta baliagarria izango da

euskaldunt ze-prozesua behar baino lehen bertan behera ez uzteko. Herritarren hizkunt za-eskubideak bermat zea lehen mailako kontua da. Euskaldunek beren harremanetan euskaraz egiteko eta erant zuna euskaraz jasot zeko duten eskubidea eta euskaldunak ez direnek beren hizkunt za propioetako bat jakiteko duten hizkunt zaeskubidea. Gaur egun, herritar guztiek eguneroko bizit zan eta administrazioarekiko harremanetan euskaraz egiteko eskubidea beteta ez edukit zeak eta euskara ikasi nahi duten pert sona guztiek arrazoi ekonomikoengatik aukera hori ez izateak asko esaten du gure herrialdeaz. Nahi dutenek beren hizkunt zetako bat jakiteko eta hizkunt za horretan hit z egiteko eskubidea baliatu ahal izateko oztopo ekonomikoak desagerrarazteak politika publikoen ahalegin nagusietako bat izan beharko luke, eta euskararen eremuan diharduten gizarteerakunde eta agenteekin lankidet zan egin beharko lit zateke. Hizkunt zaren normalizaziorako politiken ikuspegi berriaren barruan, politika horien helburu nagusia ez da eskakizunak egiaztat zea eta azterketak gaindit zea, euskararen erabilera bult zat zea eta naturalizat zea baizik. Ildo horretan, Gernikako Estatutu berrian, euskara C1 mailaraino ikastea doakoa izango dela jasot zea proposat zen du Elkarrekin Podemosek, eta horixe adierazi dugu Eusko Legebilt zarreko Ponent ziaren esparruan Estatutu berri horretarako egin dugun proposamenean. Udal-euskaltegien sarea 38 euskaltegik osat zen dute gaur egun. Euskaltegi horiek Bizkaian eta Gipuzkoan banatuta daude nagusiki, Bilbon eta Donostian izan ezik, deigarria bada ere. Araban, berriz, oso urriak dira. Hamarkada hauetan, helduen euskaldunt zearen esparruan egin duten lan garrant zit suak guztion esker ona merezi du. Hala ere, ongi dakigunez, euskaltegi batean matrikulat zeko kostu ekonomikoek eta lagunt za publikoen sistema desorekatuak ez dute batere lagunt zen euskara ikasi nahi dutenek doan ikasi ahal izan dezaten. Horri, gainera, adierazitako lurralde-desoreka erant si behar diogu, hiriburuei (udaleuskaltegirik gabe) eta Arabako lurraldeari (udal-titulartasunpeko euskaltegi bakarra)

2~3. HIZKUNTZA-POLITIKAREN INGURUAN. LANDER MARTÍNEZ

105

dagokienez. Hortaz, euskara hurbileko euskaltegi publiko batean ikasteko zailtasunak askoz handiagoak dira Araban. Ildo horretan, udal-euskaltegien sarea sendot zea ezinbesteko zeregina da, bai ikaskunt zaren doakotasuna ziurtat zeko, bai egungo eskariari erant zungo dion sare publikoa sort zeko. Ahalegin horrek, beraz, bereziki hartu behar ditu kontuan hiriburuak, Araba eta hurbileko euskaltegirik ez duten euskal herri guztiak. Elkarrekin Podemos sare publiko hori pixkanaka haztearen alde dago, EAEko udalerrietan euskara ikasi eta erabilt zeko baldint zarik onenak ziurta daitezen.

ILDO HORRETAN, UDAL-EUSKALTEGIEN SAREA SENDOT ZEA EZINBESTEKO ZEREGINA DA, BAI IKASKUNT ZAREN DOAKOTASUNA ZIURTAT ZEKO, BAI EGUNGO ESKARIARI ERANT ZUNGO DION SARE PUBLIKOA SORT ZEKO.

Gure ustez, hizkunt za-politikak premiaz behar duen norabide-aldaketarako lehen urrat sak egin daitezke proposamen horien bidez. Norabide-aldaketa horretarako, ezinbestekoak dira baliabide materialak (aurrekontu bidezkoak) eta abian jart zeko borondate politikoa. Tamalez, gaur egun, ez dirudi Eusko Jaurlarit zan hori guztia egiteko ardura duten alderdiak horrekin kezkatuta daudenik edo beren politika beste era batera biderat zeko beharra ikusten dutenik. Egungo egoeraren aurrean agert zen duten erosotasuna erraz ikus daiteke legegint zaldi honen lehen urtean garatutako gobernu-jardunari erreparat zen badiogu.

106

3~3. HIZKUNTZA-POLITIKAREN INGURUAN. LANDER MARTÍNEZ

Lerro hauek idazten ari garen unean, euskararen ikaskunt zaren doakotasuna bete gabeko promesa da oraindik eta, gainera, B2 mailara baino ez lit zateke irit siko, Jaurlarit zak baztertu egin baititu C1 mailara zabalt zeko egindako legebilt zar-ekimen guztiak. Agente guztien ustez, Kultura eta Hizkunt za Politika Sailak 2017. urtean euskaldunt zera eta euskararen normalizazio eta babesera bideratu duen aurrekontu bidezko finant zaketa ez da nahikoa. Gainera, ia gehikunt zarik izan ez duen partidetako bat izan da. Ez dirudi sintoma horiek guztiek egungo Eusko Jaurlarit zari artikulu honetan defendatu dugun aldaketa ausart bati ekiteko kezka sorrarazi diotenik.

SOCIOLINGÜISTA, MIEMBRO DE LA COMISIÓN DE FOMENTO DE EUSKALTZAINDIA

IÑAKI MARTÍNEZ DE LUNA E

s bien conocida la historia bíblica de David y Goliat, y la desproporción existente entre ambos contendientes. Situación similar se da entre las fuerzas que trabajan por la normalización del euskera y las que actúan en dirección contraria.

EUSKERA: DAVID VERSUS GOLIAT

PRINCIPALES AMENAZAS Veamos algunos de los mayores impedimentos para asegurar a nuestra lengua una existencia digna y sin riesgos inmediatos para la supervivencia.

INERCIA SOCIAL A nivel societal, es decir, al de la sociedad vasca considerada en su conjunto, es sobradamente conocida la aplastante superioridad de las lenguas oficiales mayoritarias del Estado (castellano/francés, cada una en su territorio), su predominancia demolingüística y las inercias a su favor que imperan en la vida cotidiana. Por ejemplo, la juventud bien preparada en euskera tiene muy difícil transformar esa competencia lingüística en uso al integrarse en el mundo laboral, ya que ese entorno funciona mayormente en castellano. Otro tanto sucede con gran parte de las redes de relación en que nos movemos cotidianamente. Es decir, tan importante como saber la lengua es el disponer de condiciones sociales adecuadas para

108

1~4. EUSKERA: DAVID VERSUS GOLIAT. IÑAKI MARTÍNEZ DE LUNA

poder servirse de ella, y la inercia social dificulta la creación de nuevas redes en euskera.

IDEOLOGÍA LINGÜÍSTICA El paradigma lingüístico predominante en la cultura europea durante el siglo pasado ha sido el monolingüe. En el mismo suelen confluir los esquemas del darwinismo lingüístico -las lenguas más fuertes y adecuadas son la que perviven- y del nacionalismo lingüístico: Un Estado / Una Nación / Una lengua. Aunque la realidad en la mayoría de Estados es bilingüe o plurilingüe, esa ideología supremacista ha defendido con éxito que la normalidad lingüística se sustenta en una sola lengua. Así, la existencia de más de una lengua en una misma comunidad se suponía perjudicial tanto para las personas como para las naciones, y se difundía la idea de que para garantizar el bienestar de la ciudadanía era necesaria una única lengua.

Actualmente, tal ideología está siendo fuertemente cuestionada, pero aún conserva gran predicamento en ciertos sectores y su sombra dificulta la consolidación de la creciente concepción multilingüe.

PRESTIGIO Y ATRACTIVO Aun inmersos en los esfuerzos por superar las confrontaciones entre el euskera y las lenguas imprescindibles para nosotros (castellano y francés), otro Goliat, tan amenazante y aún más poderoso que los precedentes, irrumpe en la pugna de las prioridades lingüísticas. La nueva amenaza para el futuro del euskera deriva del paulatino deslizamiento del atractivo lingüístico -social e individual- hacia el inglés. Sirva de ejemplo su creciente presencia en las denominaciones de productos, instituciones públicos y privados, etc. Las razones son variadas y, como resultado, la lengua de Shakespeare es, día a día, más prestigiosa y, sobre todo para las nuevas generaciones, más atractiva -cool- (música, redes sociales…). UTILIDAD Con la creciente globalización, el inglés resulta cada vez más útil y ventajoso como lingua franca (función vehicular entre diversos grupos de hablantes), tanto profesional (economía, ciencia, tecnología…) como personalmente (viajes, relaciones…). Ese hecho contribuye aún más al incremento del prestigio y la atracción. Es improbable -o, al menos, difícil- que la sociedad en su conjunto se comprometa a impulsar un cambio social en favor del euskera, cuando bebe los vientos por otra lengua. Lo más probable es que los medios personales (tiempo, dinero, esfuerzo…) y colectivos (recursos, programas…) se destinen básicamente a la lengua socialmente más atractiva y útil.

OPORTUNIDADES PARA EL EUSKERA Se describen los principales factores u oportunidades para que el euskera contrarreste las amenazas precedentes.

COMUNIDAD La importancia que tiene la comunidad lingüística para la supervivencia de la lengua

minorizada es reconocida internacionalmente. Si no muestra interés por la continuidad de su lengua o si, aun teniéndolo, no actúa en consecuencia, el declive de la misma será inevitable, sean cuales sean el resto de circunstancias micro y macrosociales. Una de las claves para entender cómo el euskera, excepcionalmente, ha llegado hasta nuestros días a través de los siglos, radica en el apego mostrado históricamente por la sociedad vasca. La misma ha contribuido, de una u otra forma, a mantener la lengua y a mejorar su situación social. Los ejemplos recientes son abundantes: el nacimiento y expansión de las ikastolas, la proliferación de las asociaciones pro-euskera, el aumento de profesionales cualificados en sociolingüística, las asesorías y empresas especializadas en el desarrollo del corpus y/o del estatus de la lengua, la existencia de servicios de euskera en diversos niveles institucionales, etc. La mayor parte de las actuales opciones del euskera para asegurase un futuro halagüeño parten de la sociedad vasca, tanto de los sectores euskaldunes como de los que desconocen la lengua, cada uno con su capacidades y contribuciones propias. Todos ellos conforman la comunidad que ha de propiciar el cambio social necesario para alcanzar ese objetivo.

DISCURSO ADECUADO Para concitar el apoyo decidido de una mayoría social al proyecto de normalización del euskera se necesita un planteamiento discursivo adecuado. La puesta en valor a nivel internacional de la multiculturalidad y del multilingüismo puede ser un adecuado punto de partida. Los expertos estiman que el multilingüismo constituye más una norma que una excepción en el mundo: cada persona crece utilizando un promedio de tres lenguas, los estados monolingües son prácticamente inexistentes, y un buen número de personas necesita varias lenguas para desenvolverse cómodamente en la vida. También en Europa se va extendiendo progresivamente la concepción multilingüe, aunque muchas veces esa visión se circunscriba exclusivamente a las lenguas mayoritarias, e ignore tanto a las minoritarias históricas como a las recién llegadas de la mano de la

2~4. EUSKERA: DAVID VERSUS GOLIAT. IÑAKI MARTÍNEZ DE LUNA

109

inmigración. Las instituciones europeas consideran favorable y necesario tanto el multilingüismo de las sociedades (existencia de más de una lengua en un territorio), como el plurilingüismo (conocimiento de más de una lengua por la ciudadanía). Ello es visto como una riqueza cultural y una marca de identidad europea; también es valorado como una ventaja para la comunicación, personal y social. Además, una situación de multilingüismo y plurilingüismo contribuiría a una mayor cohesión de Europa. Estos nuevos vientos también han llegado a la sociedad vasca y con ello disminuye el riego de enfrentamiento lingüístico alimentado desde el paradigma monolingüe y las ideologías supremacistas (darwinismo, nacionalismo lingüístico…).

POLÍTICA Y PLANIFICACIÓN LINGÜÍSTICAS La clave radica en encontrar un modelo adecuado para la gestión de esa compleja riqueza lingüística, a partir de una estrategia inclusiva para toda la ciudadanía, sean cual sean sus orígenes culturales y querencias ideológicas. En lo que respecta al euskera, en las últimas décadas se han dado pasos importantes en Política y Planificación Lingüísticas. Se partía de un desconocimiento casi absoluto acerca de lo que suponía reactivar una lengua en declive, pero se ha conseguido detener un retroceso que venía dándose durante siglos, y se ha comenzado a remontar la empinada y larga pendiente de la normalización. La necesaria colaboración entre agentes sociales e institucionales también se va abriendo camino. Evidentemente todo es mejorable y, por ello, se van a señalar algunas claves para acelerar y consolidar el proceso de normalización de nuestra lengua.

PROFUNDIZAR EN EL USO, AUMENTANDO LAS OPORTUNIDADES Las proyecciones estadísticas sobre el conocimiento de euskera para dentro de 20 ó 25 años indican que aproximadamente un 80% de la juventud estará capacitada en la lengua.

110

3~4. EUSKERA: DAVID VERSUS GOLIAT. IÑAKI MARTÍNEZ DE LUNA

Pero el reto radica es conseguir que el uso de la misma acompañe, en alguna medida, a ese avance en el conocimiento, ya que una lengua normalizada es la que se utiliza con naturalidad para desarrollar las funciones lingüísticas cotidianas. Ese objetivo obliga a abordar profundos cambios sociales, puesto que, como ya se ha dicho, la gran mayoría de las relaciones sociales funcionan principalmente en castellano (o francés). Si no se profundiza en el uso de euskera, la competencia adquirida retrocederá en muchos casos y, además, perderá sentido cualquier esfuerzo para impulsar tal lengua: ¿para qué, si casi no se usa? Por ello, los deseos de la comunidad para utilizar su lengua han de venir acompañados de las oportunidades para poder hacerlos realidad. Tales deseos se verán en gran medida truncados si, como hasta ahora, el mundo del trabajo, los servicios públicos, la oferta cultural y de ocio, los medios de comunicación, las redes sociales, etc., nos redirigen masiva e ineludiblemente hacia el castellano. Resulta paradójico que, en el propio país del euskera, las oportunidades reales de servirse del mismo sean tan limitadas. Es muy estresante para una persona euskaldun y euskalt zale enfrentarse a una realidad que entorpece continuamente su legitima opción lingüística. La normalización de nuestra lengua requiere urgentemente de una ampliación de la oferta para uso.

EXTENDER LA ADHESIÓN AL EUSKERA Un cambio social que posibilite el uso normalizado del euskera debe erigirse sobre la amplia adhesión de la comunidad hacia tal lengua, y sobre la necesaria legitimidad social para que la misma sea utilizada en las situaciones cotidianas. Con el fin de neutralizar y revertir las inercias sociales contrarias, nuestra lengua necesita concitar el mayor nivel posible de adhesión, tanto entre sus hablantes como entre quienes no lo son; entre quienes se identifican con ella y entre quienes viven de espaldas a la misma. Para ello, el euskera necesita incrementar su imagen positiva, y transmitir claramente su valor y su utilidad sociales. Ha de dotarse de un notorio prestigio social. Además, tan importante como lo anterior es propagar en la sociedad una imagen inclusiva -no antagónica- de

la lengua, lo que consecuentemente ayudará a que sea aceptada por todos y todas. Desde una consideración del multilingüismo como un valor y una riqueza a proteger, todas las lenguas (euskera, castellano/francés, inglés u otra lingua franca, y las lenguas de los inmigrantes) deben tener su lugar entre nosotros. Lograrlo coadyuvaría a que los diversos sectores de la sociedad asuman más fácilmente a la normalización del euskera y se adhieran a esa dinámica.

REESTRUCTURAR LA COMUNICACIÓN Además de medidas concretas que incrementen el valor y utilidad sociales del euskera, y de un discurso adecuado, para alcanzar la adhesión social generalizada se necesitan una estrategia y unos medios de comunicación eficaces. El mundo del euskera viene creando plataformas propias de comunicación, útiles para la comunidad lingüística más próxima, pero su mensaje no llega a una mayoría social. Diríamos que ni siquiera una buena parte de las personas euskaldunes es conocedora -ni partícipe- de lo que acontece en la actividad euskalt zale: de sus vivencias, de sus logros y de sus dificultades. Los medios de comunicación en euskera no disfrutan de una difusión y consumo mayoritarios y, en muchos entornos, no son siquiera conocidos. Sobre el euskera se escribe y publica principalmente en euskera. El eco que ese mundo alcanza en los medios de comunicación que se sirven de otras lenguas es puntual, al hilo de fechas o acontecimientos señalados; la cotidianidad del euskera es habitualmente ignorada. Se debería escribir más en castellano acerca del euskera (por eso la opción ling�� üística del presente artículo), y más en euskera sobre otros temas.

AMPLIAR Y PROFUNDIZAR EL CONOCIMIENTO SOCIOLINGÜÍSTICO Es difícil implicarse en aquello que se desconoce o no se entiende. Aunque ahora sabemos mucho mejor qué supone y qué requiere la normalización del euskera, el reto inmediato radica en extender a la población un conocimiento sociolingüístico básico de tal hecho. Ello propiciaría la implicación de la sociedad en ese reto. Por otra parte, para combatir enfermedades se impulsa la investigación médica, biológica, farmacéutica, etc.; para mejorar las herramientas e instrumentos de uso cotidiano se investiga en tecnología, etc. Otro tanto debe hacerse también para la revitalización y normalización del euskera. Una anécdota (robada a un amigo) al respecto: preguntado un prestigioso sociolingüista norteamericano sobre como valoraba el mundo del euskera, vino a decir que es “grande como un elefante, pero con cabeza de pájaro”. La investigación es necesaria para superar exitosamente nuestro reto: para entender mejor los complejos funcionamientos psico-sociolingüísticos de la comunidad y de sus hablantes, para ser capaces de elaborar políticas y planes más adecuados y eficaces. Los medios imprescindibles para profundizar en el conocimiento, y para su posterior divulgación y aplicación prácticas no se improvisan ni si surgen espontáneamente.

EPÍLOGO A pesar de la abrumadora diferencia de partida, David venció a Goliat. Supo analizar correctamente la situación y logró diseñar y ejecutar con éxito la estrategia adecuada.

Si se quiere atraer hacia el euskera a una mayoría de la población, si se desea activar a esa comunidad lingüística y, en general, a la sociedad vasca para que sea partícipe en su normalización, se necesita una estrategia de comunicación eficaz. La misma ha de incluir, tanto un discurso que genere adhesiones como un eficiente diseño y gestión de los medios existentes y de los que puedan seguir creándose (redes sociales, multimedia…).

4~4. EUSKERA: DAVID VERSUS GOLIAT. IÑAKI MARTÍNEZ DE LUNA

111

ARABAKO FORU ALDUNDIKO EUSKARA, KULTURA ETA KIROL DIPUTATUA

IGONE MARTÍNEZ DE LUNA H

izkunt zalarit za hizkunt zekin lotura duen fenomenoak aztert zeko zient zia da, baina, gauden tokian gaudela, hiztunez eta gizarteaz hit z egin beharko genuke, eta, hortaz, soziologiaren eta antropologiaren ekarpenak ere aint zat hartu beharko genituzke urteetan Euskal Herrian soziolinguistikaren aldetik egin diren aurrerapenak baliatuz. Hortaz, hizkunt zaren egoeraz baino hiztunen egoeraz beharko genuke hit z egin, hot s, zein egoeretan sentit zen diren, bizi diren, hiztunak honelako edo halako gizarte egoerak daudenean. Behin ñabardura hori eginda, analisi orokorrago bati erant zun nahian, alegia, zein egoeratan gauden jakiteko, sarritan botilaren metaforan katramilat zen gara, botila erdi hut sik ala erdi beteta ote dagoen ariketa ant zuan indarrak galduz. Gaur, ordea, botilaren metafora baliatu nahi nuke botila iturri bihurtuta. Horrela esan genezake -Araban bezala, EHn ere bai ziur aski- euskararen ur emaria zein den, nolakoa den, zenbatekoa den. Nagusiki bi adierazle ditugu beharrezko: iturburuak eta itoginak. Agorrezineko iturburua dirudi gaztelaniarenak euskararen ur emariarekin parekatuta, presio eta indar handiz, eroso, iturri guztietara iristen dena gaztelania izanik, euskararena gero eta iturri gehiagotan edan daitekeena, baina, ez edonon, ez edonoiz, ez edonorekin. Euskararen ubidean inbert sioa eginda, bere iturburua da lehenbizi interesa zaiguna: lehenago agortu ant zera zegoena, orain badu indarrik, iristen da et xeetara, hodi egitura errebisatu behar izaten da, eta euskararen zenbait iturri emarit su ikusten dira eskoletan, aisialdian, kulturgint zan, kalean, baita lanean ere.

112

1~4. PLAZAKO ITURRIAK UR BERRIA. IGONE MARTÍNEZ DE LUNA

PLAZAKO ITURRIAK UR BERRIA 1982ko euskararen legeak ezarri zituen eskudunt za berriak ordura arte jardunean ziren euskara sustat zeko herri-ekimenak (gau eskolak eta ikastolak, besteak beste) Eusko Jaurlarit za eratu berriaren magalean jarri zituen eta proiekzio berrietara ere eraman zituen, hala nola egonkortasun eta profesionaltasun irizpideen bitartez. Jaurlarit zak hezkunt za eskudunt zak hartu bitartean, Arabako Foru Aldundiaren euskara zerbit zuaren esku joan zen hasiera bateko ikastolen sarea garat zeko ardura. EBPN onartu zen 1999an Eusko Legebilt zarrean, eta udaletara hedatu zen euskara sustat zeko marko gisa (gaur ESEP bihurtuta), beraz, badira urteak euskara zerbit zuek euskara plangint za t xertatua dutela (Gasteizen 2004tik, Laudion 2008tik, Aldundian Erabilera Plana 2005etik). Eskarmentua ez da huskeria, abian da. Arabako Foru Aldundiaren eskutik egin den euskararen sustapenak etena izan zuen lurraldean 2008an, berriro piztu zen arte (bigarren plangint za-aldia aurten amaituko da). Euskararen Erabilera Normalizat zeko Plana (barrura begirakoa), aldiz, bosgarren plangint za-aldian dago.

Euskararen normalizazioaren lehen hogeita hamar urteotan, eskolaren iturburua izan da nagusi, beraren bitartez belaunaldi berriek euskararen ezagut za bereganatu dute ia et xe guztietan, et xeko erabilerak, kalekoak bezala, oraindik orain gaztelaniaren ur emaritik edaten jarrait zen badu ere. Izan ere, erabilera datuak ez dira it xuraz baikorrak. Ubideak itoginak dituen seinale. Arabarren Euskara Ezagut za, Erabilera eta Irit zia (Aztiker, 2015) izeneko inkestak erakusten du Arabako gizartearen aldetik aldaketarako joera dagoela, elebitasuna begi bistan du jada arabar gizarteak, “Arabarren gehiengoak jendarte elebiduna nahiago du etorkizunerako, baita erdaldunen artean ere (%80)”. Oro har, ikerketen pert zepzio nagusia da arabarrak euskaldunago direla, gazteak ez ezik helduak ere bai. Urteetan han eta hemen Araban sortu diren iturburu berriek euskalgint zaren loraldia ekarri dutela esan liteke, arian-arian Araba euskaldunaren aldeko lorategi dinamikoa eratuz: Geu, Alea, Aiaraldeko euskararen kont seilua, Bai Ziurtagiria, Arabako Bert sozale Elkartea, Lautadako 75 ordu ekimena, euskara elkarte berriak Gasteizko auzo berrietan… Guztiek ere dinamika ezart zen diote hiriari, lurraldeari, eta administrazioak, berriz, dinamismoarekin bat, bitarteko eta baliabideak jarri ditu, Oihaneder euskararen et xea, kasu. Arabako euskalgint za erritmoa jart zen ahalegindu da hizkunt za politika bizkorragoa bilatuz, ereduak emanez, besteak beste, eta erakunde publikoen adostasuna bilatuz. Kale Erabileraren azken datuak EAEn egoera larria erakut si badute ere, ez dirudi kasualitatea denik Araban jait sierarik gertatu ez izana.1 Agian, egoera politikoak ez du erraztu urteetan Arabako hizkunt za-normalizazio biziagoa ezart zerik, nahiz eta Iñaki Martinez de Lunak behin eta berriro aspaldi ohartarazi zigun hizkunt zaren normalizazioak paradigma eta diskurt so berria2 behar zuela, bereziki, Araban. Eguneratu beharreko eta geure egin beharreko 1. Soziolinguistika Klusterrak argitaratu berri ditu 2016an egindako hizkunt zen erabileraren VII. kale-neurketaren emait zak. Bost urtean behin egiten den neurketa funt sezkoa da euskarak gaur egun bizi duen egoera soziolinguistikoa ulert zeko. Arabako datuei erreparat zen badiegu, erabilerak goranzko joerari eusten diola ikusiko dugu, geldo bada ere. Datu orokor bat nagusitu da besteen gainetik: kalean neurtutako elkarrizketen artean, %4,6 izan dira, Araban, euskarazkoak. Azken bost urteotan gorant z egin du erabilerak, beraz. 2. I. Martinez de Luna, Euskararen Framing berria.

kont zeptuak labur azalduta: 1) Berreskurat zetik irabaztera 2) Hizkunt zez aldat zetik norberak aukeratutako eta gidatutako eleaniztasunera 3) Integraziotik adopziora 4) Biziraupenetik ongizatera 5) Sakrifiziotik ahalegin saritura 6) Bertako berariazko hizkunt zatik herritar guztien hizkunt zara 2008tik Arabako Foru Aldunditik egindako euskararen sustapenaren harira, esan behar da bost helburu erdiet si direla: 1) Kuadrilla deit zen den administrazio erakunde mankomunatuen bitartez, eskualde bakoit zak euskararen normalizazio prozesuari helt zeko euskara teknikari bana hartu izana, nahiz Aldundiko lagunt za baten bitarteko den oraindik ere. 2) Aldundia, Eusko Jaurlarit zarekin batera, euskararen normalizazioaren erreferent zia izatea lurraldeko udaletan. 3) Euskararen normalizaziorako aurrekontua izatea udaletan edota kuadrilletan. 4) Lurraldeko udalerri t xikienetan ere herritarrak euskaraz bizi izateko aukera bermat zen hasteko kuadrillaren bitartez oinarrizko zerbit zu-egitura izatea. 5) Arabako (baita Trebiñuko) udaletan euskararen normalizazioaren oinarrizko lerroak bermat zea (Erabilera Planak). Bestelakoak ere lortu dira, arian-arian egindako euskara zerbit zuen koordinazio-lanaren ondorioz: 1) Euskararen normalizazioan lurraldeko ikuspegi bateratuagoa izatea (helburu eta estrategiak partekat zea). 2) Euskara zerbit zurik ez den Aldundiko beste sail bat zuetan ere euskararen normalizazioaren estrategiak t xertatu beharra aurreikustea.

EGITEKOAK ETA ERRONKAK Euskararen Foru Zerbit zuaren misioa da euskaraz bizit zeko aukera bermat zea, hala nahi duten arabarrei. Hori dela eta, gizarte eragile, erakunde publiko eta Foru Aldundiaren gainerako sail eta zerbit zuekiko koordinazio, egikarit ze eta elkarlaneko neurri eta ekimenak sustat zen eta garat zen ditu, euskararen erabileraren normalizazioan urrat sak emateko xedez, dela gizabanakoen mailan, dela gizartean edo arlo ofizialean.

2~4. PLAZAKO ITURRIAK UR BERRIA. IGONE MARTÍNEZ DE LUNA

113

Aurretik ditugun erronkei begira, berriz, bi egiteko ditugu begi bistan: a) Euskara teknikarien sarea egonkort zea. b) Hizkunt za plangint za eraginkorra izatea. Sarea egonkortuz gero, tresna polita dugun Arabako Euskara Zerbit zuen proiektua gara liteke, baita horrekin batera, hizkunt za plangint za eraginkorrago eta bateratuagoa ere, hau da, lurraldeko euskararen plan estrategikoa irudikat zea. Badirudi Aldundia dela lurraldea bere osotasunean ordezkat zen duen erakundea, izan ere, bere bitartez bideratu da euskara zerbit zuen sarea lurraldeko kuadrilla guztietan . Lehenago ere aipatu den bezala, badu egitura horrek oraindik ere zer hobetu, baina urteotan sarearen koordinat zaile bihurtu da, Arabako eta Trebiñuko udal guztiak barne hart zeko gaitasuna duen erakunde bakarra. Aldundiaren eragin esparrua lurraldea izanik, ezin da ukatu herritarrarent zako zerbit zu eta baliabide eskaint zan funt zionamendu maila makroan duela neurri handi batean, udalak eta kuadrillak, berriz, orpoz orpo ari dira herritarrekin harreman zuzenean. Hortaz, Arabako euskara zerbit zu guztiek beren egiteko propioa izanda ere, bakoit zari onartu behar zaio daukan irismen maila, eta horren baitan eratu beharko lit zateke ondoren tokian tokiko plangint za ere bai. Zorionez, Arabako euskara zerbit zuek badute bere ibilbidet xoa: kuadrillaz kuadrilla, erakundez erakunde, euskararen biziberrit zelana planifikat zea, biderat zea eta gauzat zea da beren egitekoa. Horretarako, garrant zit sua da zerbit zu bakoit zak bere eragin-eremuan egiten duen lana, baina pareko garrant zia du elkarlanean arit zeak. Asko dira partekat zen dituzten helburuak, eta horiek lant zeko koordinazioa ezinbestekoa da. Koordinazio-lan horren fruitua dira azken urteotan mart xan jarri dituzten egitasmo partekatuak: -Aisialdiko hezit zaileei zein kirol-hezit zaileei euskararen sustapena egiteko gida praktikoen argitalpena eta zabalkundea. -Araba mailako kirol-hezit zaileen jardunaldia euskara sustat zeko. -Aisialdiko hezit zaileent zako ikastaroa egitea udal eta kuadrilletarako diru-lagunt za deialdian baldint za bezala jart zea.

114

3~4. PLAZAKO ITURRIAK UR BERRIA. IGONE MARTÍNEZ DE LUNA

-Arabako ikastet xeetako jantokietako enpresekin batera, begiraleei prestakunt za eskaint zea. -Gazte sort zaileent zako beka deialdia. -Kanpaina bateratuak biderat zea (euskaldunt ze eta alfabetat ze ikastaroak, familia berriei aholku sorta…). Lan koordinatuan arit zearen ondorioz, Araban dauden euskara zerbit zuen arteko plangint za bateratu behar da, nork bere egitekoak egiten jarraituta ere, elkarrekiko plangint za baten pean arituko dena, aterki horren pean, helburu eta estrategia berak partekat zen diren neurrian aurrerabide handiagoa lort zeko, abaila har dezan sustapen lanak. Bereziki, ditugun erronkak modu duinagoan kudeat zeko aukera emango luke: 1) Komunikazio bateratua. 2) Estrategia bateratua. 3) Identitate bat. 4) Bikoiztasunik ez. 5) Erraztasun eta pragmatika parametroak kudeaketan. Paula Kasares3 nafarrak ondu duen tesian -dagoeneko abiatuak diren- zenbait kont zepturen ama-pontekoa dugu, hot s, belaunez belauneko hizkunt zaren transmisioak gaur egun hizkunt za sozializazioa behar duela izan bere baitan, noizbait nonbait izango bagara. Gizarte erabilera kont zeptu zabal eta dinamikoa izanik, gizarte bizit zaren hainbat arlo aint zat hart zen ditugunez (aisian, kirolean, kulturan, lanean, familian…), euskararen gizarte erabilera horietan guztietan gauzat zea helburu beharko genuke izan. Euskararen sustapen banakatua eta isolatua landu beharrean, elkarri loturik eta elkarreraginean kudeatu eta garat zea. Eskolatik aterat zen zaizkigun ume eta gazteei erreferent zia gardenak eskaini behar zaizkie, eskolan bezala herriko plazan ere euskaraz egiten dela erakut siz. Politikariek, teknikariek eta programat zaileek bat etorri behar dute eskaint zak diseinat zerakoan, ume eta gazteen belaunaldiek eskolatik plazara egiten duten ibilbidean ez dela hausturarik ikusteko. Gizartearen hizkunt zaren erabileran koherent zia sumat zea ez da gizartea eraikit zeko aurrerapausoa, baldint za baino. Erritmoak, 3. Euskal Filologian doktorea eta Gizarte eta Kultura Antropologian lizent ziatua (Nafarroako Unibert sitate Publikoa). Nafarroako Gobernuaren Euskarabideko Euskararen Sustapenaren eta Plangint zaren Zerbit zuko zuzendaria.

mailaketak, epeak eta eragin esparruak identifikat zea plangint zaren ardura baino ez lit zateke. Arrue izeneko ikerketak ere ondo marraztu zuen gaztet xo-gazteen arteko langa hizkunt zaren erabileran. Gazteen hizkunt za erabileraren joeren gaineko datu ugari eta argigarrien artean, zera ondorioztat zen du ikerketak: eskola esparrutik lan esparrura hurbildu ahala gazteek nagusiek dituzten joerak berenganat zen dituzte. Kode iniziatikoak balira bezala, alegia, egokitu edo asimilatu egiten dituzte nagusien kodeak, nagusiak balira bezala identifika dit zaten. Horiek horrela, ur eskasiarik ez izatea helburua balit z, estrategia egokiak behar ditugu ur iturri berriak kokat zerakoan, izan ere, sasoian sasoiko iturriak behar dira, zenbait ikerketa soziologikok dioenez. Hau da, belaunaldi berriek edaten duten ura ubidetik ubidera dabil, eta erabakiak unean baina gunean behar dira, bereziki, sozializazioa eta harreman berriak egiten direnean, hizkunt za ohitura berriak bertan t xertatuz (Lehen Hezkunt za, Bigarren Hezkunt za, Bat xilergo, Lanbide Heziketa edota Unibert sitate hastapenetan, kirol edo aisialdi jardueretan, familia berriak sort zean...). Bitartean, hizkunt za ohituretan ere arreta jart zea dagokigu, bereziki euskararen iturritik ere edan duten belaunaldi berriengan, izan ere, zenbait ikerketek diotenez, gaztet xo edota gazteen arteko hizkunt za ohiturak aldakorrak dira, ubidez ubide datozen urak dastat zen dituzte, eta estrategia berriak beharko dira, behin adin batera ezkero alferrik ibiliko baikara jarduera zuzent zaileak bideratuz. Hizkunt za ohitura horietan eragiteko ikerketa lerro asko ireki dira aspaldion.

NOLA HELDU ERRONKARI? Hizkunt zaren normalizazioak, garai batean ez bezala, ez du orain ait zakiarik, ez dago herritarrak baino mant soago joaterik. Arduradun politikoak linguistikoki ahaldundu eta herritarren aurrean diskurt so berria zabalt zen eta adosten duenak meritua izango du, inoiz baino baldint za hobeak daudela kontuan hartuta. Hortik aterako diren hizkunt za jarrera berriak adostasunean oinarriturik hobe kudeatuko dituzte bai arduradun politikoek, bai kazetariek, bai herritarrek ere. Arestian aipaturiko Framing berriak agenda politikoan sart zeak esan nahi du alderdi politikoen eta gobernuetako komunikazio arloek barneratu beharko lituzketela zenbait kont zeptu. Iturburu gardenak eta emaridunak eskaint zeko herritarrei. Komunikazioa, izan ere, edozein

kudeaketa publikoren beste atal edo sail bat baita, ez edonolakoa. Hedabideetatik egiten diren mezu zabalkundeetan oinarrizko adostasuna bilatu beharko lit zateke hizkunt za normalizazioa ez dadin hizkunt za eta diskriminazio afera bihurtu. Araban dauden baldint za soziolinguistikoak zein at xikimendu ideologikoak eta alderdikoiak zehat z-mehat z ezagutu behar dira lurraldeko ezaugarriei hobekien egokit zen zaion komunikazioaren diseinua burut zeko4. Horrekin batera, hizkunt za normalizazioaren arloan badago oraindik pedagogia-lana egiteko tarterik, badago zer hobetu. Euskarabak, Arabako Euskara Zerbit zuen web guneak, bere apalean, horixe du xede, besteak beste. Euskararen Foru Zerbit zuak hizkunt zanormalizazioaren izenean hainbat ekimen zabaldu ditu lurraldean, aliatuak kuadrillak, udalak edo elkarteak direla. Urte hauetan guztietan bidea urratu dela esan daiteke, eta, oro har, aint zat hartu direla egindako esku-hart zeak, Araban euskaraz bizi nahi duten herritarren eskaerarekin bat erakunde publikoetatik ere erant zunez (Korrika, adibidez). Euskararen Foru Zerbit zua, hala ere, Aldundiaren zerbit zu bat baino ez da. Hortaz, Euskararen Foru Zerbit zuak urratu duen bidea erakusle da Aldundian sailez sail, zerbit zuz zerbit zu, euskararen sustapena garat zeko plangint za abian jart zeko, eta zehar lerroak adostutako irizpideei jarraiki lant zea hobekunt za galanta da. Ikustea besterik ez dago berdintasun saila nola egokitu den erakundeetako zerbit zu guztietan. Gizarte elebidun eta eleaniztunean sakondu nahi izatera, erronka beharko genuke izan eskolan jasotako euskararen iturriak plazara aterat zea, zimelduko baitira eskolan ureztaturiko loreak et xera bidean, kalean, plazan ureztatu ezik. Helburu eta helmuga jarri beharko dugu gure plangint zetan herriko plazak (ludotekak, zinemak, liburutegiak, gaztelekuak, jaiak, udalekuak, hedabideak, frontoiak, kirolguneak…) euskararen bitartez sozializat zeko eta harremanetarako gune ditugula. 4. Amorrortu, E. eta Ortega, A. Euskarara hurbilt zeko jarrera mesedegarri eta oztopat zaileak. Udaltop. Euskara zerbit zuen III. topaketak. (Lasarte-Oria, 2011/04/08): …ezein esku hart ze-neurri diseinatu eta indarrean ipini aurretik, eragin nahi den gizataldea ondo ezagutu behar da, zein jarrera dituen, zer dagoen prest onart zeko eta egiteko kontuan izanda abiat zeko. (…) ...herri zehat z baten hizkunt za-plangint za egin aurretik herri horretan diagnosia egitea ezinbestekoa da; komunitatea ondo ezagut zen dutenek soilik eragin dezakete plangint za eraginkorra.

4~4. PLAZAKO ITURRIAK UR BERRIA. IGONE MARTÍNEZ DE LUNA

115

PSE-EEKO IDAZKARI NAGUSIA

IDOIA MENDIA B

azen garai bat, non euskara gune publiko guztietan debekatuta zegoen eta, zer esanik ez, hezkunt za sisteman. Harrezkero, Euskal Sozialistent zat hizkunt za eskubideak eta askatasuna beti banaezinak izan dira: euskarak eta askatasunak eskutik behar dute joan, elkarbizit za sendoa lort zeko guztion artean. Euskal Sozialistok beti defendatu dugu euskara erabilt zeko eskubidea, eremu guztietan. Parte hartu izan dugu euskararen inguruan hartu diren akordio zabal guztietan, Estatutuan bertan hasita; izan ere, hor dago euskara hizkunt za ofizial legez onart zen den baieztapena. Halaber, azken urteetan, herri honetako euskaldunt ze politiken protagonista aktiboak izan gara. Gu izan ginen euskara ikasketak eginda zituzten pert sonak hizkunt za ziurtagirien beharraz salbuet si genituenak. Gu izan ginen euskararen ezagut za tituluak baliozkotu genituenak eta hizkunt zen Europako Erreferent zia Marko Bateratuarekin parekatu genituenak. Gu izan ginen arlo pribatuan hizkunt za arrazoiengatik ezarritako isunak kendu genituenak. Eta hezkunt zan euskararen erabilera araut zerakoan, hor ere egon gara Sozialistok. Beti izan gara euskararen sustapenaren aldeko. Beti. Baina, era berean, askatasunaren zaleak ere bagara. Hiritarraren bizit zako arlo guztietan gara askatasunaren aldekoak, baita hizkunt zaren erabileran ere. Esku batean hart zen dugu euskararen sustapena, eta bestean, hiritarraren askatasuna, bien arteko arrazoizko oreka aldarrikatuz. Gehiegikeriak ez ditugu maite, pert sona behart zea ez zaigu gustat zen. Euskarari babesa, hiritarrari askatasuna. Jakin badakigu Euskadin bi hizkunt za ditugula, biak ofizialak. Egia da biak ez daudela

116

1~2. EUSKARA ASKATASUNEAN. IDOIA MENDIA

EUSKARA ASKATASUNEAN egoera berdinean: batetik, gaztelania da guztiok ezagut zen duguna, eta aldiz, euskara, hiritarren parte batek baino ez du ezagut zen eta erabilt zen; baina horrek ez dio, inola ere, bere izaera gut xit zen. Euskararen eta euskal hiztunen egoerek, eurek, begiramen berezi bat eskat zen dute. Begiramen eta trataera berezi bat botere publikoen aldetik. Gure helburua ez da baldint zarik gabeko euskaldunt zea. Alderant ziz. Euskararen sustapen adostu, erakargarri eta kalitatezko bat. Herri honetako pluraltasuna eta aniztasun linguistikoa kontuan izan behar duen euskaldunt zea, alegia. 1982ko Euskararen Legearen izaeran, koofizialtasuna eta adostasuna zeuden. Euskara ez jakiteagatik, hiritarren eskubideak ez zirela urratuko bermat zen zuen lege honek. Baina Euskadiko erakundeek hainbatetan, eta azken urteotan bereziki, apurtu nahi izan dute legeak ezarritako berme eta adostasuna. Gogoan dut oraindik ere 2003ko Kont sumit zaileen eta Erabilt zaileen Estatutuak isunak ezart zen zituela arlo pribatuan euskara ez erabilt zeagatik. Edota EAJ eta Bilduren artean adostutako Udal Legea, zeinak udalei aukera ematen bait zien bi hizkunt za ofizialetatik bat aukerat zea. Euskarak eta euskal hiztunek dituzten ahuleziak lagunt za eskat zen dute aurrera egin ahal izateko. Sustapena da egoera hori gaindit zeko

bidea. Sustapena eta lagunt za. Baina Euskal Sozialistok ez dugu sekula sustapena derrigorrezko bide bihurtuko. Nahi duenari lagundu, baina inoiz ez hiritarra behartu. Hori da gure hizkunt za politikaren oinarria. Aniztasun desberdinak ditu euskal gizarteak: ideologia mailan, bizit za moduak erabakit zerakoan, eta baita ere hizkunt za erabilt zerakoan. Aniztasun horiek guztiak behar ditugu onartu, eta askatasunez eta tolerant ziaz behar dugu elkarbizit za gauzatu. Izan ere, Euskadi elebiduna da, hizkunt za desberdinak erabilt zen dituztelako hiritarrek: euskara eta gaztelania erabilt zen dituzte, eta erabilt zen jarraitu nahi dute. Baina euskara ez da inoren menpeko. Ez da inor euskararen jabe, guztion ondarea da. Eta, era berean, ez dago mota bateko ideologiari lotua. Euskarak ez dauka ideologiarik, hiritarra da ideologia duena. Eta horregatik, gizarte demokratiko batean, eskubidea egiazko bihurt zeko arautua behar du egon, arauen bidez gauzat zen delako eskubidea, baina gainera eskubide bakoit za beste eskubideen artean garatu behar delako. Eskubide batek ezin du beste eskubide bat ukatu. Eta ez da beti erraza izaten eskubideen arteko talkan, ezinbesteko talkan, gainera, arrazoizko oreka bilat zea. Norbaitek eskubide bat (eskubide hori dena delakoa izanik) era absolutuan gauzat zea eskat zen duenean, eskubideen arteko oreka apurt zen du. Euskara erabilt zeko eskubidea du edozein hiritarrek, baina era berean, hizkunt za arrazoi dela inor ez baztert zeko eskubidea ere badugu. Eskubide bi horiek agindu bihurt zen dira botere publikoent zat: euskararen erabilera bermatu behar dute erakunde publikoek; bai eta hizkunt zaren zioz inor ez baztert zea ere. Gizarte demokratiko batean desoreka horiek eztabaida publiko eta adostasunez konpont zen dira naiz eta, bat zuetan, behin-behineko adostasunak izan. Eta euskararen inguruan, Euskal Sozialistok adostasunik zabalenak lort zeko ahalegin handiak egin ditugu beti. Eta bide horretan jarraitu nahi dugu. Euskara sustatu nahi dugu, baina ez dugu baztertu nahi euskara ez dakien hiritarra. Azken 30 urtetan euskal gizarteak eta erakunde publikoek ahalegin handia egin dute euskara sustat zeko, eta Sozialistok ia beti izan gara grina horren bidelagun. Gaur, iragandako bidea aztert zea planteat zen dugu; guztion artean, planteamendu absolutu eta maximalistak bazterrean ut ziz, lasaitasunez eta akordioa lort zeko borondatearekin.

Eta eztabaidarako oinarri gisa, proposamen bat zuk egin nahi nituzke: 1. Euskaraz egiten diren ekint za kultural guztien lagunt za publikoei eustea. Baina Euskadin kultura ekimenak bi hizkunt zatan egiten direla onartuta eta gaztelaniaz egiten direnek ere lagunt za behar dutela aldarrikatuta (eta hori ez da beti horrela izan). 2. EiTB komunikabide taldearen erreforma, informazio anit za eta balio demokratikoak sustat zea helburut zat hartuta. Eta erreforma horren barruan, ETB-1en azterketa sakona, bere izen ona euskal hiztunen artean beharko lukeen ospea lort zeko. 3. Desberdintasunei eta aniztasunei so egiten dien hizkunt z politika. Hezkunt za sisteman euskararen etorkizuna bermat zen duena, ezagut zen ez dutenak erakarriz, baina bakoit zaren askatasuna zainduz. 4. Euskal kulturaren egitasmo demokratikoa garatu, aniztasuna eta elebitasuna onartuz eta babestuz. 5. Zenbaitetan galdu izan den mami demokratikoa berreskuratu. Euskara eta euskal kultura hiritar demokratikoen lanabes izan daitezen, hiritarren sormen askea lehenet siz, euskara eta gurari identitarioak bereziz. 6. Eta azkenik, Administrazioan lanpostu bat lort zeko hizkunt za eskakizunak birpent sat zea. Langile bakoit zari eskatu behar zaiolako bere lanpostuak benetan behar duen hizkunt za eskakizuna; eta, horrekin bat, Administrazioak duen giza kapitala ondo erabilt zea beharrezkoa delako egun, ezin baitugu onartu baliozko profesionalak galt zea, bere lanetarako behar ez duen euskara maila eskat zen zaielako. Iaz denetarik ent zun behar izan nuen, eztabaida hau mahaigainerat zeagatik. Baina, badirudi, behin hauteskundeak ospatuta, adostasun zabala lorat zen ari dela Euskadin gai honi ekiteko, behingoz. Aprobet xatu dezagun. 2018 hauteskunderik gabeko urtea izango da, eta, beraz, aukera ezin hobea daukagu euskal gizarteak behar dituen erreformak aurrera aterat zeko. Euskararen etorkizuna hiritarrak elkart zeko baliagarri izatean dat za. Euskarak guztion helburu izan behar du, euskal hiztunena, baita euskara hit z egiten ez dutenena ere. Euskararen giza proiektuak gizartea banat zen badu, hiritar bat zuk beste bat zuen aurretik jart zen baditu, ez dago etorkizunik. Azken finean, euskara guztion ondarea da, eta guztion esku dago horren etorkizuna. Zenbat eta adostasun zabalagoa izan, orduan eta berme handiagoa etorkizunerako.

2~2. EUSKARA ASKATASUNEAN. IDOIA MENDIA

117

EUSKO LEGEBILTZARREKO EUZKO ABERTZALEAKNACIONALISTAS VASCOS TALDEKO LEGEBILTZARKIDEA

GARBIÑE MENDIZABAL “

Zinez esaten daut suet, ez dago mundu honetan euskaldunok ederkien batu gaituenik ezer, euskerak baino hobeki. Euskadi bizit zeko, Euskal Herria izan behar!” Jose Antonio Agirre lehendakaria, 1956 Udak, urtean zeharreko abailak gelditu eta eginbeharrak ut zita, bestelako idazkiak irakurt zeko egokiera ematen du. Eskura etorri zait liburu t xiki bat, idazle portugaldar batena: “Pequeña teología de la lentitud”, Jos�� é�� Tolentino Mendonça Vatikanon, Kultura Kont seilu Pontifizioko aholkulariaren lana. Hainbatetan hizpide izaten ditugun gaien inguruko hausnarketa esangurat suak aurkitu ditut. Kapituluen artetik, “El arte de la perseverancia” izenekoak eman dit artikulu hau hasteko haria. Tolentinok dioenez, pert seberant zia edo iraunkortasunaren artea, urtetan, it xaropenerako laborategia izan da, hau da, helburu espiritual edo material bat finkatu, mart xan jart zeko ahaleginak egin eta helburu hori lortu arteko onik ez izatera daraman giroa, alegia, lanari ekitera eta et si gabe lan egitea garamat zan kultura. Horretan irautea eta amore ez ematea da pert seberat zea, zeren bila gabilt zan jakinik. Orainaldiak etorkizunarekin aliant za bat duela sinestea da, hazia lurrean ereiten duzunean bezala, badakizulako etorkizunean landarea sortuko dela. Horixe bururatu zit zaidan ekainean Sabino Arana Fundazioaren euskarari buruzko ekitaldian ikusi nuena ikusita, Euskal Autonomia Erkidegoko, Nafarroako

118

1~3. EUSKARAREN ERABILERA: HERRI POLITIKA. GARBIÑE MENDIZABAL

EUSKARAREN ERABILERA: HERRI POLITIKA eta Ipar Euskal Herriko hizkunt za-politikako arduradun nagusiak batu zirenean, lehenengo aldiz, etorkizunean gara litezkeen lan-ildoei buruzko irit ziak elkar trukat zeko, konbikzioak sendot zeko, horien gaineko hausnarketa egin eta ikasteko, bide berriak urrat zeko. Gure aurrekoek ereindako hazia fruitua ematen ari da. Izan ere, esaten dugunean ez dela aski euskara jakitea, baizik eta hizkunt za erabilt zean dagoela koska, esan gabe doa, Legebilt zarrean eta gizartean euskarazko hezkunt za lehenesteko erabaki politikoa, beharbeharrezkoa izan zela eta bete-betean asmatu zutela 80ko hamarkadako arduradunek euskara lehen mailako hizkunt za izateko bidea jarri zutenean hezkunt za guztian. Gurasoek sendo heldu zieten seme-alabak euskaraz hezteko ereduei. Herri erabaki goren horietako bat da, erabaki politiko handietako bat, euskal industria berrit zeko eta nazioartekot zeko politiken mailakoa edo gizarte bidezkoagoa eraikit zeko pobreziaren eta bazterkeriaren aurkako politiken neurrikoa, orain 40 urte Legebilt zarrak eta Jaurlarit zak euskara berreskuratu eta biziberrit zeko politikari ekitea, eskolatik hasita.

Euskadiren zigilu politikoak dira, gure nazioa barrutik eraikit zen dutenak eta munduan zein garen erakusten dutenak: euskara-kulturako politikak, ekonomia-finant zakoak eta gizartezuzentasun politikak. Gorabeherat sua baina, nagusiki, adostasun handiz hartuak. Euskarari dagokionez, bide luzea egin dugulako gaude orain beste koska bat igo beharrean: erabilerarena. 25 urte hauetan, ia 223.000 hiztun irabazi ditu euskarak eta, gazteenetan, ia 10etik 6k badakite euskaraz. Beraz, bada, gauza bat izan dezagun argi, ematen baitu, bat zuetan, alde ilunek it zali bezala egiten dutela argia: ez ginateke euskararen erabileraren erronka aipat zen eta erant zun bila egongo, euskarazko eskolaren aldeko politika erabaki izan ez bagenu orain dela lau hamarkada. Eta ordu hartan, euskara berpizteko politika bezalaxe, lehen mailako herri-politika izango dugu hemendik aurrera euskararen erabilera bult zat zea, erakundeak eta gizartea elkar hartuta. Euskararen ezagut za gazteen artean ari da handit zen, batez ere. 16-24 adin tartea kontuan hartuta, esate baterako, %22,5 ziren euskaldunak 1991n; orain, aldiz, %55,4. Orain dela 25 urte adin-talderik euskaldunena zena, 65 urtetik gorakoena (%28,5), hain zuzen, euskararen ezagut za apalena duena da gaur egun. Nabarmena da baita ere erabaki politikoak hartu diren euskal esparruetan askoz ere aurrerago joan dela hizkunt za eta, alde horretatik, it xaropenez betetako garaiak bizi ditugu Eusko Jaurlarit zaren, Nafarroako Gobernuaren eta Ipar Euskal Herriko Elkargoaren arteko elkarlana medio. Elkarlan hori adostu beharko dugu, adosten ari dira, jada, zertan eta nola. Poztekoa da erronka horri helt zeko Euskal Herriko lurralde guztietako ordezkariak elkartu izana Sabino Arana Fundazioaren ekimenez euskararen inguruko hizkunt za politikaz jarduteko. Bertaratu ginenon arteko giroan sumat zen zen berritasunaren harridura eta halako poza: Gipuzkoa, Bizkaia, Araba, Nafarroa, Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoa elkarturik, zeren inguruan-eta euskararen inguruan. Pent sat zen jarriz gero, harrit zekoa alderant zikoa da: nola zitekeen orain arte elkarlan eta elkartasun hori etenda egon izana. Bada garaia bideari ekiteko, beldurrik gabe, ziur eta it xaropenez. Euskal Herria garelako eta Euskal Herrian euskararekin gure nazioa eraikit zen dugulako, abert zaleok, Euskadi deit zen duguna. Izan ere, euskara, gure herriko berezko hizkunt za,

jatorrizkoa denez, bat egin behar dute bere alde gure herriko erakundeek, alderdiek eta gizarte elkarteek: guk guztiok. Herri honetakoek arretarik jart zen ez badiogu kanpoko inork jarriko ez diolako. Gure erant zukizuna da, beraz. Jakina! Euskarari lotutako politikak behar duena sinesgarritasuna da, alegia, jendeari esaten zaiona alderdi politikoek eta herrierakundeek bete eta egitea. Koherent ziari eut si behar zaio. Esate baterako, Legebilt zarrean, legebilt zarkideen %70 gara euskaldunak. Hori seinale bat da, gizarteari nondik nora goazen erakusten diona, ez gizartearen at zetik baizik eta gidari, eta herriarekin bat eginda, jendearekin batera. Eta erakut si beharra daukagu euskaldunak garela, eta euskara hit z egiteko dela, ez kurrikuluma osat zeko, herri-ordezkariak garelako. Esangurat sua da alderdi abert zaleen argazki linguistikoa Eusko Legebilt zarrean: EAJko eta EHBilduko 46 ordezkarietatik 40 euskaldunak gara, alegia, %87, eta gainerakoek maila ertaina dute eta ikasten ari dira. Garrant zit sua da euskara guztiona dela adieraztea, abert zale izan ala ez. Nahiz eta abert zaleok izan garen euskararen aldeko politiken ait zindari eta eragile ezinbesteko, hori errealitatea da. Euzko Alderdi Jelt zalearen eta abert zaleen DNA politikoan dago euskara biziberrit zea eta indart zea, Euskadi eta euskaldun, euskarak egiten gaituelako. Irudit zen zait deskuidatuta dabilt zala euskararen garrant zia aint zat hart zen ez duten alderdiak: at zera geratuko dira, dagoeneko ari dira gerat zen, ez Legebilt zarrean bakarrik, Euskadiko gizartean baizik. Eta deskuidatuta egongo gara, aldi berean, euskara alderdien arteko borrokarako eta erasorako arma gisa erabilt zen badugu. Euskara politikatik atera baino, ezinbestekoa da euskara borroka politikotik kanpo uztea, eta oinarri politikoa ezart zea euskara indart zeko. Euskaraz eta gazte jendeaz, pare bat hit z. Esan bezala, 16-24 adin tartea kontuan hartuta, %22,5 ziren euskaldunak 1991n; gaur egun, %55,4. Euskara ikasteko ahalegin handi horren ondoren, euskaraz arit zeko bideak zabaldu behar ditugu. Oso egokia irudit zen zait erdal giroko gazteek euskaraz bizi diren inguruetan kanpaldiak eta egonaldiak egiteko esperient zia hori. Horrela, eskolatik kanpo

2~3. EUSKARAREN ERABILERA: HERRI POLITIKA. GARBIÑE MENDIZABAL

119

euskaraz bizit zeko erarik ez daukaten neskamutilek ikusiko dutelako beren kidekoek euskaraz barra-barra egiten dutela, natural, alegia, euskara gazteen hizkunt za dela. Bestetik, euskara gozat zeko bidea ematen du ekimen horrek, eskolako derrigortasun kut sua kent zen diolako. Eta, gainera, euskarak balio duela ohart zen lagunduko die mutilei eta neskei, beren mundura arazorik gabe moldat zeko gauza den hizkunt za dela. Eta, azkenik, herri honetan euskara ez dela hizkunt za arrot za, alderant ziz baizik, eta ondorioz, eurak ere, euskaldun egiten dituela euskarak, herri honetako gazteak. Horiek horrela, beharbada pent satu beharrekoa izango da nola zabal daitekeen gazteak gune euskaldunetan elkart zea, bizipena ona dela erabakiz gero. Bestetik, pent sat zen dut euskararen jabe izateak eta euskara sentit zeak, jeneralean herri bat sentit zera daramala pert sona, edo eraman dezakeela herri-sena izatera. Beti izan da garrant zit sua pert sonak zein den, nor den jakitea. Bada, egokitu zaigun bizialdi honetan ere funt sezkoa irudit zen zait, eta indar hartuko duela identitate kolektiboak nortasun indibiduala eraikit zeko. Alegia, globalizazioaren garai honetan eta aniztasuna gizarte modernoen ezaugarria izanik, garrant zit sua da pert sonak nor den jakitea, beste pert sona bat zuekin elkarte bat osat zen duela eta bere bizit za herri batean errotu dela. Pert sona bat munduan barrena abiatu eta berehala, galdet zen dioten aurreneko gauzetako bat dugu nondarra den. Eta nik beti esan dut euskalduna naizela, “basque”. Munduan ibili bai, et xea non daukazun jakinda. Ez da gozoa et xerik eta aberririk gabe ibilt zea. Galdetu besterik ez dago sufrikario hori jasaten dutenei. Beraz, euskara gazteent zat, eta helduent zat, munduan ibilt zeko GPS bat da, munduan kokat zen gaitu, badugu gure begiak nora zuzendu: euskararen herrira, gure errora. Hizkunt zari indar berria emateko une honetan, sentimenduaren esparrua jorrat zea irudit zen zait landu beharreko beste alderdi bat, emozioarena. Harrapatu egin behar gaitu gure hizkunt zak. Batez ere, gazteak harrapatu behar ditu euskarak. Erabilerari buruzko arrazoi objektiboak aztertu eta ikertu diren bezala, arrazoi subjektiboak ez ditugu aztertu, ikertu, xehatu; hain zuzen, horretan egongo da, seguruenik, irtenbidearen gakoetako bat. Emozioa lotu euskararekin. Eta, aldi berean, konbikzioa.

120

3~3. EUSKARAREN ERABILERA: HERRI POLITIKA. GARBIÑE MENDIZABAL

Hau da, pert sona baten nortasuna eraikit zeko inportanteak dira uste sendoak, konbikzioak; emozioak sustraitu eta indart zeko, sentimenduak hegan joan ez daitezen beste norabait, konbikzioetan errotu beharra dago emozioa, istant bateko zirrara axalekoa izan ez dadin, gertaera bateko berotasuna hoztu ez dadin, sentimendua it zal ez dadin. Sentimenduak konbikzioetan bilduta, pert sonaren identitatea egiturat zen dute eta herriena ere bai, konbikzioak lant zean. Hau ez da futbol talde baten emozioaren parekoa, askoz maila sakon eta garaiagoa du. Bizit zari arrazoi bat eman behar zaio, kausa bat, bide batetik edo bestetik eraman behar da; eta hori egin dezake herriaren aldeko at xikipenak, gure hizkunt za maitat zeak, euskaldunon eskubideak. Herri sena, euskal sena. Hori guztia behar dugu euskara biziberrit zeko. Ez gaitezen lot satu euskaraz egiteaz. Euskaldunak euskaraz, beldurrik gabe. Uste baino gehiago gara. Hala gertat zen zait niri, adibidez, Bilbon eta Donostian. Makina bat aldiz norbaitek zerbait galdetu kalean, gaztelaniaz, eta euskaraz erant zunda, euskalduna izan! Beraz, ezezagunari aurreneko hit za euskaraz. Begiratua bera ere, euskaraz. Hainbestetan aipat zen da ikusgarritasuna gaur egun. Hartara, euskara nabarmendu behar dugu, euskaraz ikusi, ent zun, sentitu… bat zuk eta besteak. Euskara ez da eta polt sikoan eramateko. Ahoz aho erabilt zeko da. Eta horretarako, garrant zit suak dira euskara plazarat zen duten erreferenteak: zient zialariak, artistak, idazle eta pent salariak, politikoak eta akademikoak, erlijio eta filosofia arlokoak… Puntako jendea euskaraz. Denok ikus dezagun, bereziki belaunaldi berriek, t xapeldunen hizkunt za dela euskara, edozein t xapelketatarako balio duela. Beraz, iraunkortasunaren artea behar dugu euskararen erabilerari bult zada berria emateko, barruko eta kanpoko zailtasunei helduz aurrera egiteko kemena. Helburuak ondo finkatuz, elkarrekin partekatuz, indarrak onerako jarriz; jakinda munduko hizkunt zarik zaharrenetakoa hit z egiteko eta bizit zeko aukera aparta daukagula. Beste inori ut zi ezin diogun erant zukizuna dugu, natura bezala, orain dela milaka urte lehen euskaldun haiek sortu zuten hizkunt za zaint zeko, berrit zeko eta ondorengoei helarazteko.

AEK-KO KOORDINATZAILE NAGUSIA

MERTXE MUJIKA E

uskararen egoeraren eta datozen urteotako erronken inguruan hausnarketa egiten hasten garen bakoit zean, iraganari so paratu beharra dago, ezinbestean. Duela 50-60 urte inguru, euskarak loraldi ederra ezagutu zuen: euskara batuaren sorrera, lehenengo ikastolak, helduen euskaldunt zearen eta alfabetat zearen hastapenak, euskararen eta euskal kulturaren aldeko mugimendu zabala... Ezbairik gabe, herri gogotik abiatutako ekimen loriagarriak. Geroagokoak dira Euskal Autonomia Erkidegoko administrazioen sorrera, Euskararen Legeak eta hizkunt za politikak; baina gertaera horiek ere lagundu dute euskararen zabalkundean. Haatik, Nafarroan eta Iparraldean bestelako abiadura eta jarrerak ezagutu ditu euskarak administrazioen aldetik: askoz ere apalagoak. Urte hauetan guztietan, denetarik ezagutu dugu gure hizkunt zaren berreskurapenean: EAEn, aurrerant z; Nafarroan eta Iparraldean, geldiuneak edota at zerakadak... Halaber, denetarik egon da gizarte eragileen eta administrazioen arteko harremanetan: elkarrekin bat zuetan, eta elkarri mokoka zenbaitetan. Ondorioz, normalizazioa noraino irit si den balorat zean, botilaren parabola erabili izan dugu maiz: bat zuetan, erdi beteta ikusi dugu; eta beste bat zuetan, erdi hut sik. Argi dago, ordea, botila betet zen jarraitu beharra dagoela; are gehiago, botila bat baino gehiago dauzkagula betet zeko. Tokiaren arabera, ezagut zaren botila betet zeko egin behar

122

1~3. ERRONKAK, ELKARLANEAN. MERTXE MUJIKA

ERRONKAK, ELKARLANEAN dira ahaleginak eta bi; beste zenbaitetan, berriz, erabilerarena da berdindu beharrekoa. Horretarako, baina, euskarak iturri askotatik jaso behar du emaria; iturri guztien premia dauka, eta iturri horien sorburuak elikat zeko garatuko diren hizkunt za politiketan daude aurrera begirako gakoak. Edonola ere, iturburuak lodiak edo meheak izan daitezke. Lodiek azkarrago beteko dute botila, baina mehe asko mart xan izatea ere oso lagungarria izango da euskararen emaria handituz joan dadin.

ZEINT ZUK ETA NOLAKOAK DIRA, ORDEA, ITURBURU HORIEK? Hasteko eta behin, lehentasunak ondo finkatu behar dira. Azken aldian, esango nuke erabilera jart zen ari dela erdigunean. Horrek daukan ezinbesteko garrant zia ukatu barik, uste dut ezagut zaren arloa ere sustat zen jarraitu behar dela. Izan ere, azken inkesta soziolinguistikoaren arabera, Euskal Herriko biztanleen erdiek ez dakite euskaraz: euskal herritar elebakarrak dira, erdaldunak. Hortaz, nahitaezkoa da, gut xieneko komunikazioa bermat zeko, euskaraz ez dakienak ikastea, B2

mailaraino, behint zat. Plana behar da elebakartasuna at zean uzteko; alegia, ezagut za unibert sala bermat zeko modua aurkitu behar da. Eta, bide horretan, gilt zarria da euskara doan ikasi ahal izatea. Geure berezko hizkunt za izanik, euskara musu-truk ikastea eskubidea da, eta eskubide izan behar du euskal herritar guztient zat. Doakotasuna bermat zea, berriz, administrazioen eginkizuna da. Alabaina, uste dut okerra dela doakotasuna lot zea maila jakin bat erdiestearekin batera, bitartekoa dena helburu bihurt zen ari bait zaigu. Ez dezagun inoiz ahant z azken xedea euskara ahoz aho ibilt zea dela; halere, sarritan diru-lagunt zak tartean daudenez, erabilerak baino azterketa gaindit zeak hart zen du pisurik handiena ikas-prozesuan. Ukaezina da, euskara ikastea dohainik izan dadin, hainbat betebehar eskatu behar zaizkiola ikasleari, baina horiek askotarikoak izan daitezke: asistent zia, helburuak eskurat zea, birmatrikulazioa... Erabileran jauzi bat egin behar dela ere nabarmen geratu da Soziolinguistika Klusterrak egindako VII. Kale Neurketaren emait zak ezagutu ostean, tamalgarria izan baita baieztat zea erdara gailent zen hasi dela erabilera handia izan den tokietan ere. Baina zelan eragin erabileran? Bada, besteak beste, euskaldunon aktibazioa eta ahaldunt zea indartuz, hizkunt za ohiturak astinduz, aukerak sortuz eta euskara prestigioz jant ziz. Tokian tokiko hainbat ekimen abiatu dira (Donostiako Egia auzoan, Agurainen, Hernanin, Arrigorriagan...), guztiak helburu bert suarekin: ohiko hizkunt za ohituretatik aldendu eta euskararen erabileraren aldekoak izango diren aldaketak eragiteko aukerak bult zat zea. Era berean, Hizkunt za Politikarako Sailburuordet za eta Euskalt zaleen Topagunea elkarrekin egiten ari diren “365 egun euskaraz” egitasmoak aukera ezin hobea ekar dezake erabileran jauzia emateko eta hizkunt za berdintasunean sakont zeko, gainont zeko eragile guztiok bertan parte hart zeko bidea ondo lant zen asmat zen badugu. Alta, erabileraren auzia ezin da ut zi euskaradunen bizkar soilik. Euskal hiztunok borondate osoa izan dezakegu euskaraz bizit zeko, baina inguruak ez badigu hautu hori ahalbidet zen, nekez hit z egingo dugu. Ezintasun hori dela eta, aukerak ugalduko dituzten guneak sortu behar dira eta, arestian esan bezala,

erdaldun elebakarrak euskararen mundura erakarri. Orobat, gazteen arloa da lehentasunezko beste esparru bat. Neurri handi batean, azken urteotako politikek gazteen esku ut zi dute euskararen berreskurapena, eginkizun horretarako nahikoa izango zelakoan haiek hizkunt za ezagut zea. Eta bai, aitortu beharra dago eskolaren lana izugarria izan dela, gazteen eskutik etorri dela aurrerabidea ezagut zari erreparat zen badiogu; alabaina, gaitasunari begira, zorit xarrez, gehienek erraztasun handiagoa dute erdaraz mint zat zeko. Ondorioa argia da: erabilera eta gaitasuna, gaitasuna eta erabilera, uztartu beharrekoak dira biak. Horretarako, ikastet xeetako jarduna ukitu akademizistatik urrundu, eta ahozkotasunari eman beharko zaio lehentasuna. Horretaz gain, ikastet xeko lau hormetatik atera behar da euskara, aisialdia euskaratu behar da, eskolaz kanpoko jardueretan euskara lehenet si behar da, teknologia berrietan, telebistan... espazio eta gune gehienetan euskarak gaur egun duen tokia baino dezente handiagoa eduki behar du. Eta hori guztia modu erakargarrian da egitekoa. Ez dute balio diskurt so paternalistek; gazteek euskara baliat zeko beharra sentitu behar dute, hizkunt zaren erakargarritasuna ant zeman. Ondorioz, gazteak erakart zeko moldeak aldatu behar dira, ekimen aktiboagoak, alaiagoak eta originalagoak proposatu. Batik bat, beraien nahiak eta beharrak aint zat hartuko dituzten ekimenak dira sustatu beharrekoak. Asko lagunduko luke erabileran, nola ez, euskarak prestigioa edukit zeak, botila horrek ere ur tanta askoren beharra baitauka. Premiazkoa da euskarari prestigioa emateko estrategiak abiaraztea. Esate baterako, paisaia linguistikoa euskaratu beharko da noizbait. Izan ere, gaur egun, taberna, negozio eta, are okerrago, toki publiko askoren izenak ingelesez edota euskaraz ez beste hizkunt za batean ematen dira askotan. Behin baino gehiagotan pent satu izan dut zer-nolako ondorioak aterako dituzten Euskal Herrira etort zen diren turistek. Gustura galdetuko nieke ea ohartu ote diren, erdaraz harago, euskara ere badela bertoko hizkunt za. Dena dela, bisitat zen gaituztenak alde batera ut zita, bertokoont zako aisialdirako ekimenetan edota kultur programazioetan ere handitu egin behar da euskararen present zia. Are gehiago, berebiziko arreta jarri behar zaie gazteei begira antolat zen diren

2~3. ERRONKAK, ELKARLANEAN. MERTXE MUJIKA

123

ekimenei: euskarazko sormenari lehentasuna eman behar zaio eta, ahal izanez gero, gazteak izan daitezela sort zaileak. Horretarako, baina, baliabideak behar dira. Aldi berean, ezin ahaztu helduok jokat zen dugun zeharkako papera nerabeen eta gazteen portaeran. Izan ere, gure ereduari begirat zen diote neurri handi batean; baina helduon arteko harremanetan, aisialdian... erdara bada nagusi, zein mezu eta adibide zabalt zen ari gat zaizkie gazteei? Euskararena euren ardura baino ez dela? Irudi guztiz okerra, zinez!

GIZARTE ETA ADMINISTRAZIOKO ERAGILEOK BAT EGIN BEHARRA DAUKAGU, INDARRAK NORABIDE EGOKIAN BATU ETA BAKOIT ZAK HOBEKIEN EGITEN DAKIENA PARTEKAT ZEKO. GIZARTE ERAGILEEN ETA ERAKUNDEEN ARTEKO HARREMANAK ETA ELKARLANA NAHITAEZKOAK DIRA

124

lurralde guztietan, gaur gaurkoz lort zeko dugu: Ipar Euskal Herrian ia hut setik abiatu beharra dago oraino; Nafarroan, berriz, zonifikazioa da berandu baino lehen gainditu beharreko kontua . Aurreko lerroetan aipatu ildoak garat zeak hizkunt za politiken berrikuspena egitea dakar, hizkunt za politikak birpent satu egin behar dira. Euskal jendartea nabarmen aldatu da iragan mendeko 60ko hamarkada hartatik. Egungo euskal jendarteak aurre egin behar dio globalizazioari; euskara bestelako kulturen eta hizkunt zen artean bizi da, eta berezkoa duen tokia irabazteko ahaleginak eta bi egin behar ditu. Hala eta guztiz ere, badago modua horretarako: hizkunt za politika integrat zailea da garatu beharrekoa, administrazio sail eta maila guztietan eraginez. Ez dira gut xi gaur egun gure euskaltegietara hurbildu diren etorkinak, badira haient zat beren-beregi prestaturiko programazioak, eta t xalot zekoa da egiten ari diren ahalegina. Hori guztia elkarlanean eta auzolanean gauzatu beharra dago, egiazko elkarlanean eta auzolanean. Ordua da biribilguneari bueltak emateari uzteko.

Bestalde, edozein hizkunt zaren prestigioa sendot zeko garaian, ukaezina da arlo sozioekonomikoaren pisua. Zelako eta zenbaterainoko tokia dauka euskarak gure lantokietan? Edota merkatarit za gune handietan? Edota administrazioetan? Ekosistema erdaldun batean, euskarak bere lekua izatea oso zaila da, ezinezkoa ez esatearren. Hortaz, heldu da garaia erakundeek, zent zu zabalenean hartuta, euskaraz benetan funt zionat zeko neurriak har dit zaten.

Gizarte eta administrazioko eragileok bat egin beharra daukagu, indarrak norabide egokian batu eta bakoit zak hobekien egiten dakiena partekat zeko. Gizarte eragileen eta erakundeen arteko harremanak eta elkarlana nahitaezkoak dira, eta nago bide horretan zant zuak egon badaudelakoan. Ederra izan zen 20. Korrikak Santiago zubian laga zigun argazkia: euskalgint zako ordezkariak eta Euskal Herri osoko instituzioetakoak elkarrekin 1198. kilometroan. Fotografia hura ezin da irudi hut sean geratu, ezin dugu “elkarlana” hit za beste barik erre. Zant zu horiek zent zua galdu aurretik, irudiak eta hit zak edukiz eta ekimenez bete behar dira, denbora galdu barik, lehenbailehen.

Gainera, euskara prestigiozko hizkunt za izan dadin, erakundeek badute eskura beste tresna garrant zit su bat: ofizialtasuna. Ofizialtasunik gabeko hizkunt za bat ez da erabilt zen eremu askotan, administrazioan adibidez, eta horrek ezinbestean dakar prestigio galera. Jakin badakigu ofizialtasunak ez duela berez ezer bermat zen, argi uzten du hori euskarak Euskal Autonomia Erkidegoan bizi duen egoerak, baina premiazkoa da. Eta eskaera hori aspaldikoa izan arren Euskal Herriko

Hori guztia euskararen lurralde osoa aint zat hartuta gauzat zen badugu, askoz ere oparoagoa izango da emait za. Oraint xe gaude abagune on baten aurrean: Eusko Jaurlarit zak, Nafarroako Gobernuak eta Euskal Elkargoak duela gut xi sinatu zuten lankidet za hit zarmenak it xaropenez betetako bidea zabalt zen duelakoa daukat. Hortaz, tenorea da, Santiago zubian legez eskuak elkarri emanda, lanean sendo jarraitu eta erabaki aurrerakoiak eta eraginkorrak hart zeko!

3~3. ERRONKAK, ELKARLANEAN. MERTXE MUJIKA

IKASTOLEN ELKARTEKO HIZKUNTZA EGITASMOEN KOORDINATZAILEA

INMA MUÑOA BARREDO H

EUSKARAREN ERABILERA ETA ESKOLA: ETORKIZUNERAKO HAINBAT LAN-ILDO

it z hauek idazten ari naizela euskararen egoeraren inguruko datu eta irakurketa ugari dabil euskal gizartean (VI. Inkesta Soziolinguistikoa eta 2016an egindako kale neurketen emait zak, kasu). Datuok diotenez, euskaldunen kopuruak nabarmen egin du gora azken urteotan eta hazkunde horren ondorioz aldatu egin dira euskaldunen ezaugarriak: • 24 urtez beherako euskal herritarren artean, erdia baino gehiago euskaldunak dira. Euskalduna, beraz, gaztea da. • I ngurune urbanoetan bizi da. •E lebidun kopurua biztanleen erdira helt zen ez den ingurunetan bizi da. •H iztun berria da, hau da, euskara eskolan edo euskaltegian ikasi du. •E rdaraz erosoago moldat zen da euskaraz baino.

Euskararen erabilerari dagokionez, kale neurketen emait zek kaleko erabilera orokorrean apaldu dela diote nahiz eta, VI. Inkesta Soziolinguistikoak erakusten duenez, erabilera igo egin den eremu formalean; hizkunt zaren ezagut za eta erabileraren arteko harreman konplexuaren lekuko eta aldaketa edo inflexio puntu baten aurrean gaudenaren seinale. Horren isla da baita ere euskararen egoeraren inguruko irit zi eta diskurt soetan etengabe

126

erabilt zen diren errotonda, bidegurut zea, GPSa, eta ant zerako irudiak; bai eta noizean behin aipat zen den ‘errotondan etengabe bueltaka geldit zeko beldurra’ ere. Eskola ere errotonda horretan dabil. Batetik, euskaldunen soslai berri horretan, eskolak duen eragina begi bistakoa da eta euskara eskolan ikasi duten euskaldun kopurua, hau da, hiztun berrien kopurua etengabe haziz doa, euskara biziberrit zeko estrategikoak bihurt zeraino. Aldiz, euskararen erabilera soziala sustat zeari dagokionez, garbi dago eskola ez dela nahikoa, baina bere goia jo al du? ‘Euskal hiztun berriak: esperient ziak, jarrerak eta identitatea’ ikerketak dioenez1, hauek dira 18-26 urte bitarteko hiztun berri 1. Ortega, Ane; Amorrortu, Estibaliz; Goirigolzarri, Jone; Urla, Jacqueline. 2016. Euskal hiztun berriak: esperient ziak, jarrerak eta identitateak. Deustuko Unibert sitatea Argitalpenak.

1~4. EUSKARAREN ERABILERA ETA ESKOLA: ETORKIZUNERAKO HAINBAT LAN-ILDO. INMA MUÑOA BARREDO

gazteek euskara erabilt zeko mesedegarrit zat jot zen dituzten faktoreak: 1. B izi diren herriko hizkera menperat zea. 2. E uskaraz egiteko aukera guztiak aprobet xat zea edo aukera horiek nahita bilat zea. 3. E uskaraz hit z egiteko erraztasuna edukit zea edo euskara maila ona edukit zea. 4. E uren eguneroko harremanetan euskara asko erabilt zen duten pert sonekin arit zea. 5. B izi diren herriko biztanleek euskara asko hit z egitea. Aztert zeko dago goiko zerrendan ageri diren faktoreek nolako eragina duten beste hiztun mota bat zuetan. Hala eta guztiz ere, hezkunt zan gabilt zanoi zer pent satu eman beharko liguke eta gure lana hobet zeko hainbat ildo zehazten lagun dezake hausnarketa horrek; batez ere, hezkunt za eredu berri baterako urrat sak ematen ari garela kontuan izanda. Ikastolen Euskal Curriculumak, eta Heziberri 2020 berak ere, oinarrian duen hezkunt za ereduak aukera interesgarriak eskaint zen ditu hiztun berri gazteek aipat zen dituzten faktore mesedegarri horietan eragiten jarrait zeko eta orain arte egindako lana hobet zeko. Bi egitasmo horiek bult zat zen duten hezkunt zaren ereduaren helburua gure gazteen oinarrizko konpetent zia diziplinarrak nahiz meta-diziplinarrak garat zea da2, pert sona konpetenteak izan daitezen. Bestela esanda, euren ezagut zak eta jarrerak garatuz eta integratuz, bizit za pert sonal, sozial eta akademikoan topat zen dituzten egoera edo erronkei modu eraginkorrean erant zun ahal izango dieten pert sonak heztea da xede nagusia.

2. Ikastolen Euskal Curriculumak honela sailkat zen ditu �� oinarrizko konpetent ziak: Oinarrizko konpetent zia metadiziplinarrak: pent sat zen eta ikasten daki; komunikat zen daki; norbera izaten daki; elkarrekin bizit zen daki; egiten eta ekiten daki. Oinarrizko konpetent zia diziplinarrak eta diziplinartekoak: (Hizkunt zak eta Literatura) hit zezko eta literaturazko konpetent zia komunikatiboa; (Matematika) matematika-konpetent zia; (Teknologia) konpetent zia teknologikoa; (Musika eta Dant za; Plastika eta Ikus adierazpena) arte-komunikaziorako konpetent zia; (Gorput z Hezkunt za) gorput z-komunikaziorako konpetent zia; (Gizarte Zient ziak) gizarte- eta gizabide-konpetent ziak; (Naturaren zient ziak); konpetent zia zientifikoak; tutoret za eta orientazioa.

Ikasleek euren bizit zako hainbat egoerari aurre egiteko behar dituzten konpetent ziak garat zen lagundu behar diegula benetan sinesten badugu, egoera horiek zein diren eta zein izango diren identifikatu eta gure irakasjardunaren ardat z bihurtu behar ditugu. Hala eginez gero, berehala ikusiko dugu, ikasarloak ikas-arlo, hizkunt zaren idat zizko eta bereziki ahozko erabilera egokia eta eraginkorra dela oinarrizko konpetent zien garapenerako tresna ezinbestekoa. Hizkunt zarik gabe, nekez gara daitezke oinarrizko konpetent ziak eta hizkunt zarik gabe, nekez erant zun dakieke bizit zan topat zen ditugun eta konpetent zia horien erabilera eskat zen duten egoera edo erronkei. Hezkunt za ikuspegi horrek, beraz,

HIZKUNT ZARIK GABE, NEKEZ GARA DAITEZKE OINARRIZKO KONPETENT ZIAK ETA HIZKUNT ZARIK GABE, NEKEZ ERANT ZUN DAKIEKE BIZIT ZAN TOPAT ZEN DITUGUN ETA KONPETENT ZIA HORIEN ERABILERA ESKAT ZEN DUTEN EGOERA EDO ERRONKEI

lehen planora dakar hizkunt zaren trataera eta ahozko nahiz idat zizko hizkunt zaren erabilera egokia ikas-arlo guztiek landu beharreko eduki garrant zit su bilakat zen du. Bestalde, konpetent zien garapenerako baliatuko ditugun egoera horietako asko elebidunak edo eleanit zak direla kontuan hartu beharko dugu. Batetik, garbi dago egoera horiei aurre egiteko prozesuan ikasleek hizkunt za bat baino gehiago erabili beharko dutela, esaterako, egoera jakin bati aurre egiteko behar duten informazioa lort zeko garaian. Bestetik, egoera horiei modu egokian erant zuteko, egoerak eskat zen duen hizkunt za ekint zaren edukia, hart zailea eta helburua aint zat hart zeaz gain, ezinbestekoa izango da honako galderari erant zutea: zein hizkunt za erabiliko dut egoera horretan? Hizkunt za bat baino gehiago erabili beharko dut? Zeint zuk?

2~4. EUSKARAREN ERABILERA ETA ESKOLA: ETORKIZUNERAKO HAINBAT LAN-ILDO. INMA MUÑOA BARREDO

127

Are gehiago, euskararen erabilera eskat zen duten egoerei dagokienez, ikasleek euskararen zein aldaera edo erregistro erabiliko duten erabaki beharko dute eta egoeraren baitan euskararen erregistro formala (euskara batua zein tokian tokiko aldaeren erregistro jasoa…) edo ez-formala (euskara batuan oinarritutakoa, tokian tokiko aldaera…) erabili beharko dute. Ikasleek egoera jakin bati eraginkortasunez erant zuteko hizkunt za eta hizkunt za erregistro egokia zein den erabaki, eta behar dituzten hizkunt za baliabideak eskuratu eta erabili beharko dituzte.

aldaera erabili. Hiztun batek euskara erabilt zeko dituen aukera bakarrak eskolan aurkit zen baditu, eskolarekin lotutako egoera horietarako hizkunt za garatuko du eta, ziur aski, eskolatik kanpo sort zen diren hainbat egoerei aurre egiteko zailtasunak izango dituenez, eskura dituen beste hizkunt zetara joko du hut sune horiek betet zeko. Hori ekiditeko, eskolak ahalik eta “zoru aniztasun” handiena eskaini behar du eta ikasleari lagundu egin behar dio zoru aniztasun horri aurre egiteko behar dituen hizkunt za-baliabideak garat zen.

Eguneroko edo etorkizuneko bizit za pribatu, sozial, edo akademikoarekin lotutako egoera edo erronka jakin bati erant zun behar izateak erabakiak hart zera darama ikaslea eta erabaki horietako bat zuk hizkunt za hautuen ingurukoak izaki, hezkunt za eredu berri honek berarekin dakar euskararen egoeraren inguruko eta soziolinguistikaren esparruko hainbat gai mahai gainean jarri, landu eta eztabaidat zeko beharra, bai eta euskararen erregistro formalaz gain beste hainbat erregistro eta aldaeren lanketa t xertat zeko beharra ere.

Lehen aipatu dudan bezala, Ikastolen Euskal Curriculumak eta Heziberri 2020k jasot zen duten Hezkunt za ereduari helduta, eta gure haur eta gazteen oinarrizko konpetent ziak garat zeko hautat zen ditugun egoeren lanketaren bidez, “zoru aniztasun” hori zabalt zeko aukera dauka eskolak. Bi egitasmoek konpetent zien garapenean oinarrit zen den curriculumaren diseinu osoa dute at zean, eta badira diseinu hori ikasmaterialetan gauzatu duten egitasmoak, Ikastolen Euskal Curriculumetik eratorritako EKI ikasmaterialen proiektua, adibidez4. Badago, beraz, nondik hasi.

Euskaldun eleaniztunak heztea helburu duen eskolak, ordea, ikuspegi eta lan-eremu zabalagoa behar du eta eskolako eremu guztiak ikaskunt za edo hezkunt zarako eremu gisa ikusteaz gain, eskolaz kanpoko esparrua ere ikusmira horretatik begiratu beharra du. Begirada horri ahalik eta etekinik handiena aterat zeko eleaniztasunaren ikuspegi elebakarra gainditu eta ikuspegi eleanit zetan sakondu beharko dugu. Barneratu beharra dugu eleaniztasuna lur orotako ibilgailu baten ant zerakoa dela, hau da, bidean aurkit zen duen zoruaren arabera, gidariak erabakit zen duela ibilgailu horren zein gurpil aktibatu, gurpil bakoit za zein norabidetan jarri, zein gurpil luzatu edo bildu… Ibilgailu horrek beti zoru mota bera aurkit zen badu, beti it xura bera izango du, aukera bat zuk ez ditu garatuko eta ziur aski herdoildu egingo zaizkio3. Irudi hori hizkunt zen esparrura ekart zen badugu, honakoa ikusiko dugu: zoruaren arabera (h.d., zer egin behar dut? zertarako? norent zat?…) hiztunak erabakit zen du zein hizkunt za erabili, edo hizkunt za baten zein 3. Ikuspegi horren inguruan sakont zeko ikusi: García, O. Bilingual Education in the 21st Century. A global perspective. (2009) Wiley-Blackwell.

128

Hala eta guztiz ere, eskolak ezin ditu “zoru” guztiak eskaini eta gelaz nahiz eskolaz kanpoko eremua ezinbestekoa da aipatu berri dugun “zoru” eskaint za hori zabaldu eta haur eta gazteek euskararen hainbat erregistro garat zeko aukera izan dezaten. Alegia, eremu horretan sort zen dira edozein hizkunt zaren erregistro ez-formalenak eta ikuspegi horretatik begiratu beharko genituzke gelaz eta eskolaz kanpoko hainbat ekint za, hot s, euskararen hainbat erregistro garat zeko eta sort zeko esparru gisa. Ikuspegi horrek eskaint zen edo eskain dit zakeen aukerak ikertu eta ahalik eta hobekien ustiat zeko ezinbestekoa da eskolaren eta haren inguruko gizarte eragileen arteko elkarlana sustat zea, orain arteko lankidet za indartuz eta berrituz edo lankidet za hori bilatuz eta bult zatuz. Esan beharrik ez dago, bestalde, gelaz eta eskolaz kanpoko ekint zetan dabilt zan helduen prestakunt zan sakondu beharko dugula gure haur eta gazteek egoera horietan euskararen aldeko hautua 4. EKI Proiektua (Ikaselkar argitalet xea). www.ikaselkar.eus

3~4. EUSKARAREN ERABILERA ETA ESKOLA: ETORKIZUNERAKO HAINBAT LAN-ILDO. INMA MUÑOA BARREDO

egin dezaten nahi badugu. Izan ere, jakin badakigu ez dela nahikoa ekint za jakin bat euskaraz eskaint zearekin edo haren ardura duen heldua euskaraz arit zearekin, bertan parte hart zen duten haur eta gazteei lagundu egin behar zaie, esaterako, euskaraz arit zeko topat zen dituzten oztopoei aurre egiten eta behar duten euskara garat zen. Orain arte aipatutakoez gain, euskaldun eleaniztunak hezi nahi dituen eskolak badu beste zeregin garrant zit su bat: eskola edo hezkunt za komunitatea osat zen duten irakasle, hezit zaile, langile eta familiei ikusaraztea euren hizkunt za-gaitasunak eta erabilerak duen garrant zia. Batetik, ez dugu ahaztu behar haur eta gazteek helduokin

duten hartu-eman oro dela haient zako ikaskunt za-iturri; hau da, helduon euskara, hiztun gazteent zako eredu da. Bestetik, helduon hizkunt za jarrera eta portaeren bidez euskara noiz, norekin eta zertarako erabili edo ez erabili adierazten dugu. Hau da, helduon hizkunt za erabilera ere eredu da gazteent zat. Hala, hezkunt za komunitatea osat zen dugunok ere gure hizkunt za-erabilera hausnartu eta aktibatu beharrean gaude, baldin eta gure haur eta gazteei mezu eta eredu koherenteak eman nahi badizkiegu. Beraz, eta hasierako galderara it zuliz, eskolak bere goia jo al du? Ez dut uste. Badago zer hobetu eta zer berritu. Heldu diezaiogun, bada.

4~4. EUSKARAREN ERABILERA ETA ESKOLA: ETORKIZUNERAKO HAINBAT LAN-ILDO. INMA MUÑOA BARREDO

129

SOZIOLINGUISTA ETA EUSKALTZAINDIKO SUSTAPEN BATZORDEKO KIDEA

PATXI SÁEZ BELOKI E

uskararen Herria kudeat zen duten hiru herri-erakundeek -Euskal Erakunde Publikoak, Nafarroako Gobernuak eta Eusko Jaurlarit zak- non jarri behar dute hizkunt za politikaren ardat za? Hiztunak dira hizkunt za politika guztien lehen jomuga. Hiztunak ugarit zea, hiztunak irabaztea, berbadunen mult zoa zabalt zea eta trinkot zea da mint zaira indarberrit zeko hizkunt za politika ororen lehen tokian jarri ohi den eginkizuna. Izan ere, hizkunt zak hiztunengan bizi dira eta, bizirik irauteko, nahitaezko dituzte mint zodunak. Zenbat eta hiztun gehiago, hobeto. Baina hizkunt za politika horiek ez dute bururik nekat zen mint zaira bat gero eta indart suagoa izateko hiztunik hoberenak zein ote diren hausnart zen. Nolakoak dira hizkunt za bati bizi-indarra ematen dioten hiztunak? Nolakoak dira hizkunt za batek bere-bereak dituen hiztunak? Zein ezaugarri dituzte hizkunt za baten berezko hiztun horiek? Munduan mint zo diren hizkunt zen biziindarraren neurgailurik baldin bada, neurgailu hori, zalant za izpirik gabe, berezko hiztunek osat zen dute. Har dezagun munduko edozein hizkunt zatako berezko hiztun bat, zein ezaugarri dituen aztert zeko. Esate baterako, urrutira joan gabe, har dezagun gaztelaniaren berezko hiztun bat eta frant sesaren beste bat: Espainiako Gaztela eta Leongo Pedro eta Frant ziako Périgordeko Pierre.

130

1~4. ARDAT ZEAN JART ZEKO GARAIA. PATXI SÁEZ BELOKI

ARDAT ZEAN JART ZEKO GARAIA ERRAZTASUNA Has gaitezen elkarrekin dituzten ezaugarriak alet zen. Ezaugarri guztien artetik bada bat bereziki gailent zen dena: hiztun horiek, berezkoa duten hizkunt za hori munduko beste edozein hizkunt za baino hobeto eta errazago hit z egiten dute, alegia, hizkunt za horretan beste edozeinetan baino erosotasun eta trebezia handiagoz komunikat zen dira. Hori lit zateke berezko hiztunen bereizgarririk nabarmenena. Hiztun horiek, gainera, bereberea duten hizkunt za hori dute beren kolkorako barne-mint zo eta gogoetarako tresna. 2016an egindako azken Inkesta Soziolinguistikoaren arabera, Euskal Herrian bizi diren 16 urtetik gorako 751.500 euskaldunen artean, euskaraz beste edozein erdaratan baino errazago egiten duten euskaldunak %26 dira, eta erdaraz errazago egiten duten euskaldunak, aldiz, %44,5. Azken 25 urteotan, euskaldunen artean, pisu eta trinkotasun demografikoa galt zen ari dira euskaraz errazago egiten duten berezko hiztunak. Duela 25 urte euskararen berezko

hiztunen ehunekoa eta erdaraz hobeto moldat zen ziren elebidunena nahikoa parekatuta zegoen: elkarren artean %2,4ko aldea besterik ez zegoen (%34,6 ziren euskararen berezko hiztunak eta, aldiz, %37 ziren erdaraz errazago moldat zen ziren euskaldunak). Gaur egun, ordea, elkarren arteko aldea %18,5 puntukoa da (arestian esan bezala, gaur egun, %44,5 dira erdaraz erraztasun handiagoa duten euskaldunak eta, aldiz, %26 dira euskaraz errazago moldat zen diren berezko hiztunak). 2016ko VI. Inkesta Soziolinguistikoaren arabera, azken 25 urteotan euskarak Euskal Herrian sekula ez bezalako irabaziak izan ditu: 223.000 euskaldun gehiago irabazi ditu. Irabazi dituen hiztun horietatik %60,4 erdaraz erraztasun handiagoa duten hiztunak dira eta %5,7 besterik ez dira euskaraz erraztasun handiagoa duten berezko hiztunak. Beraz, laburbilduz, azken 25 urteotan, euskaldunen artean, erdaraz hobeto eta errazago egiten duten euskaldunak gero eta gehiago dira, baina proport zioan euskaraz hobeto eta errazago egiten duten berezko hiztunak gero eta gut xiago. Oso kontuan hart zekoa da azken Inkesta Soziolinguistikoak erakusten digun joera: Euskal Herriko biztanleria adinean zenbat eta gazteago, orduan eta euskaldunago, baina, aldi berean, euskararen berezko hiztunen proport zioa gero eta t xikiagoa da eta erdaraz errazago egiten duten euskaldunena, berriz, beste edozein adin tartetan baino handiagoa gertat zen da gazteenen artean (%57). Beste era batera esanda, euskaraz errazago egiten duten berezko hiztunen proport zioa adinean behera egin ahala t xikiagoa da, nahiz eta, gazteen artean, gehiengo zabala euskalduna izan. Zalant zarik gabe, euskara gorabidean jarri nahi badugu, joera hori irauli beharra dago, gazteenen artean berezko hiztunak ugarit zeko plangint za zehat zak hezurmamituz. Erdaraz erraztasun handiagoa duten euskaldunek nekez egiten dute euskaraz. Horregatik, erdaraz egiteko joera dute, beraien hizkunt za jokabidea erdararen aldekoa da eta, euskarari dagokionez, hiztun pasiboak dira (ezinbesteko egoeretan bakarrik egingo dute euskaraz). Euskararen berezko hiztunek, aldiz, euskararen aldeko jokabidea dute eta euskaraz mint zat zeko aukera duten komunikazio egoera guztietan euskaraz egiten duten hiztun aktiboak dira. Beraz, erraztasunak eragin

zuzena du erabileran: zenbat eta erraztasun handiagoa, orduan eta erabilera handiagoa.

LEHENENGO HIZKUNT ZA Jarrai dezagun berezko hiztunen ezaugarriak alet zen, jarrai dezagun Gaztela eta Leongo Pedro eta Périgordeko Pierreren arteko alderaketa egiten. Pedrok eta Pierrek, biek ala biek, jaioberritan ikasi zuten berezkoa duten hizkunt za. Ikasitako lehen hizkunt za hori modu naturalean, haien kabuz, ikasi zuten, nagusiki guraso eta senideekin jaiot zatik bertatik izandako et xeko harremanen bidez. Jaioberritan gizakiak ezin du bere kasa iraun eta, oinarrizko premia fisiologikoak aset zeko, hil ala bizikoa du ama duenarekin komunikat zea. Hain zuzen ere, haur jaioberriak gizaki eta izaki ororen funt sezko behar natural horiek asebetet zeko ikasten du amaren hizkunt za. Lehenengo hizkunt zaren ikasketa naturala da, berezkoa; izan ere, gizakiek haien kabuz berenganat zen dute lehenengo

BEREZKO HIZTUNAK DIRA HIZKUNT ZA GUZTIEN EUSKARRI ETA ZIMENTARRI. BEREZKO HIZTUNAK GALBIDEAN DAUZKAN HIZKUNT ZAK BERE BIZIRAUPENA DU GALBIDEAN

hizkunt za, giza harremanek eragiten dituzten elkarrekint zen bidez. Jaio aurretik, amaren sabelean dagoenetik, estreinako harremana du haurrak amaren hizkunt zarekin. Hizkunt za hiztunen buruan gertat zen den sorkunt za da. Lehenengo hizkunt za da pent samendua egiturat zeko berezko hiztunen ardat z-hizkunt za. Munduaren ezagut za eraikit zeko, garat zeko eta adierazteko tresna; baita bizipenak antolat zeko eta adierazteko ere. Lehenengo hizkunt za da berezko hiztunek

2~4. ARDAT ZEAN JART ZEKO GARAIA. PATXI SÁEZ BELOKI

131

jaiot zen direnetik erraztasun handienarekin hit z egiten duten mint zoa. Lehenengo hizkunt za da berezko hiztunek hil artean inoiz ahaztuko ez duten hizkunt za. Lehenengo hizkunt zak sistema eragileak ordenagailu batean egiten duen lan berbera eragiten du hiztunaren burmuinean. Hizkunt zaren sistema antolatu eta egituratu egiten du garunean. Lehenengo hizkunt zarekin antolatutako egitura horretan, sart zen den informazioarent zat, ulerbideak eta azterbideak sort zen dira. Lehenengo hizkunt zarekin ardaztutako sistema horretara iristen den informazioa kultura eta mundu ikuskera baten galbahetik iragazten da. Gerora bigarren, hirugarren edo nahi beste hizkunt za ikasiko balira, lehenengo hizkunt zak informazioa antolat zeko eta egiturat zeko ezarritako oinarrizko ildoak bihurt zen dira ezinbesteko jarraibide. Gaur egun, euskaraz mint zat zeko erraztasun eta gaitasun erabatekoa bermat zen duen bereizgarri ia bakarra euskaldunaren lehen hizkunt za euskara izatea da. Orain 25 urte, euskara lehen hizkunt za zeukaten euskaldunak ia %80 ziren; gaur egun, aldiz, %50 dira. Beraz, %30eko galera gertatu da. Euskarak azken 25 urteotan inoiz ez bezalako hiztun kopurua irabazi du: 223.000 hiztun. Azken 25 urteotan, aldiz, euskarak ez du lehen hizkunt za duen hiztunik irabazi: 25 urte at zera baino 42.000 euskaldun gut xiagok dauka gaur egun euskara lehenengo hizkunt za moduan. Euskal Herriko azken Inkesta Soziolinguistikoaren arabera, adinean zenbat eta beherago, orduan eta gut xiago dira lehenengo hizkunt za euskara dutenak. Gaur egun, bi gurasoek lehenengo hizkunt za euskara dutenean, seme-alaben %93k euskara bakarrik jasot zen du et xean. Guraso biak euskaldunak izanda, batak euskara duenean lehen hizkunt za eta besteak erdara, seme-alaben %70ek euskara bakarrik jasot zen du et xean. Azkenik, guraso biak euskaldunak izaki, biek lehen hizkunt za erdara dutenean, seme-alaben %44k euskara bakarrik jasot zen du et xean. Hala, azken 25 urteotan, euskararen et xeko erabilerak bere horretan dirau, ez gora, ez behera, ez at zera, ez aurrera. Beraz, euskararen berezko hiztunak ugarit zeko, ezinbestekoa izango da lehen hizkunt za euskara izango duten euskaldunen

132

3~4. ARDAT ZEAN JART ZEKO GARAIA. PATXI SÁEZ BELOKI

mult zoa handit zeko estrategiak eta lan-ildoak zabalt zea. Euskararen hiztun berriek, euskara et xetik kanpo eskolan eta euskaltegian ikasitakoek, berebiziko garrant zia dute euskararen berezko hiztunak ugarit zeko estrategian: seme-alaben lehen hizkunt za euskara izaten ahalegint zen dira. Erdaraz euskaraz baino erraztasun handiagoa duten arren, euskara et xeko hizkunt za bihurt zen dute eta euskara hut sezko irakaskunt za hautat zen dute semealabent zat. Zalant zarik gabe, hiztun berriak garrant zi handikoak dira euskararen berezko hiztunak irabazteko. Hiztun berriak euskararen zubigileak dira, belaunaldien arteko zubi naturalen eraikit zaileak.

ERABILERA Hel diezaiegun berriro Gaztela eta Leongo Pedrori eta Périgordeko Pierreri. Eguneroko bizimodua berezkoa duten hizkunt zaren bidez egiten dute Pedrok eta Pierrek. Berezko hizkunt zak bizi ditu eta berezko hizkunt za bizi dute eguneroko gizarte harreman orotarako. Berezko hiztunek ardat z duten hizkunt za bihurt zen dute ingurat zen dituen errealitatearen ulerbide eta beren hausnarketak arrazoit zeko mint zabide. Berezko hizkunt zaren betaurrekoetatik ikusten eta hausnart zen dute bizi duten mundua. Egunerokoan elebakar funt zionalak dira Pedro eta Pierre. Bigarren hizkunt za bat eskola garaitik ikasita badute ere, egunerokoan darabilten berezko hizkunt za dute mint zabide bakar. Hizkunt za oro erabileraren bizilegeari lotuta dago: erabilerarik gabe, ez dago erraztasunik, eta gaitasunean erraztasunik gabe, ez dago erabilerarik. Hain zuzen ere, hizkunt zaren Gurdiaren Paradigma (Saez, 2016) bi gurpil horien gainean dabil: gaitasuna eta erabilera. Eta hizkunt zaren gurdia mugiarazten duen indarra, berriz, hizkunt za horrek gizarte harremanetarako duen behar naturala da, behar soziala. Hain zuzen ere, behar natural horren eragile garrant zit su ditugu berezko hiztunak. Euskararen berezko hiztunak ugariak dira Amezketa, Leit za, Areso, Erat sun eta Azpeitia bezalako euskararen iturburuetan. Berezko hiztunak ere izan badira eremu erdaldunetan bizi diren familia euskaldunetan, Gasteiz, Bilbo, Iruñean, Hendaian eta Miarrit zen,

besteak beste. Eremu erdaldun horietan bizi diren euskararen berezko hiztun horiek lehen sozializazioa, familiaren bidezkoa, euskara hut sean egiten dute eta 3-6 urte bitartean et xeko euskarazko sare elebakarretik atera gabe bizi dira, eskolara joaten diren arte. Euskarazko ereduan eskolatu arren, eskolak elebidun eta, aldi berean, erdaldun bihurt zen ditu. Izan ere, ikaskideen inguru erdaldun oztopat zaileak euskara egunerokoan ez erabilt zea eragiten die eta euskara et xekoekin bakarrik erabilt zera mugat zen dira. Adinean aurrera egin bezala, euskara et xetik kanpo ez erabilt zearen poderioz, erdaraz egiteko erraztasuna irabazi ahala, euskaraz egiteko jaiot zetik dakarten ahalmena garatu gabe uzten dute, elebidun ziklikoak bihurtuz. Elebidun ziklikoek beren bizit zaren beste aldi batean, beste ziklo batean, identitate gorabeherak dituztenean edo guraso bihurt zen direnean, esate baterako, hel diezaiokete beren ama hizkunt zari berriro. Eremu erdaldunetako berezko hiztun euskaldunen galera hori gerta ez dadin, euskarazko gizarte sare sendoak osat zeko estrategiak eraiki behar dira, bi norabidetan bereziki: lagun artean eta lan-munduan. Familiaz gain, bi esparru horietan baitaude gizakiaren oinarri sozialik funt sezkoenak. Oso kontuan izan behar da, gainera, lagun arteko harreman gehienak lankide eta ikaskideen artekoak ditugula gaur egungo gizartean; izan ere, maiztasunari dagokionez, laneko esparruetan gertat zen baitira gizakien arteko elkarrekint za gehienak. Horrez gain, lan esparruko harremanek familia girokoetan ere eragin nabarmena dute, bikote harreman askoren sorlekua lantokian dagoelako. Beraz, lan-mundua garrant zi handiko esparrua dugu gizakien arteko harremanetan eta hizkunt za ohituretan. Zalant zarik gabe, orain arte jarritako arreta baino handiagoa beharko du hemendik ait zina.

Euskararen erabilera ezinezkoa bihurt zen duten oztopo estrukturalak gaindit zeko pauso argiak eta eraginkorrak eman behar dira gizartearen egituretatik, batik bat, aginte egituretatik, euskara erabilt zeko aukerak benetakoak izan daitezen eta, gaur ez bezala, euskara gizartearen ardat z-hizkunt za izan dadin. Horretarako, murrizketarik gabeko ofizialtasunak gizarte aginte eta egituren babes eta lanabes izan behar du Euskararen Herriaren luze-zabalean.

HIZKUNT ZA SORBERRITU Hizkunt zaren jatortasuna eta bizitasuna, bete-betean, berezko hiztunengan dago. Berezko hiztunek eguneroko erabileraren bizilegetik sorberrit zen dute hizkunt za. Nola zuhait zetan hostoek, hala arnasberrit zen dute hizkunt za berezko hiztunek, esan modu berriak eta adieraz molde berriak hizkunt zaren sustraietako izerdiarekin kimu berrituz. Hizkunt zen etengabeko aldaketen eragile garrant zit suak dira berezko hiztunak, ardat z duten hizkunt za garaian garaiko gizarteen eta hiztunen komunikazio beharretara etengabe moldat zen baitute. Berezkoa duten hizkunt zaren senetik eta muinetik egokit zen dira etengabe, bizi duten gizartetik sort zen zaizkien komunikazio behar berrietara. Berezko hiztunak dira hizkunt za guztien euskarri eta zimentarri. Berezko hiztunak galbidean dauzkan hizkunt zak bere biziraupena du galbidean. Azken batean, hizkunt za da kultura baten sorkunt zarik handiena, eta berezko hiztunak dira kultura horren jasot zaile, garat zaile eta hedat zaile. Horregatik, hizkunt za oro indarberrit zeko politikek, eraginkor izatekotan, ezinbestekoa dute berezko hiztunak ardat zean jart zea.

4~4. ARDAT ZEAN JART ZEKO GARAIA. PATXI SÁEZ BELOKI

133

HUHEZIKO IRAKASLEA, BERTSOLARIA ETA IDAZLEA

JON SARASUA E

uskararen ibilaldi herren honetan, euskalgint zako eragileengan nekea sumat zen dela aipatu da azken aldian. Aldi berean, positiboago, ziklo baten amaiera eta beste ziklo baten hasiera ere mint zagai izaten hasi da han eta hemen. Euskalgint zan “aro berria” hasteko garaia dela-eta, aro horren anunt zioa plazarat zeko gorput zaldian sumatu ditut nire hurbileko hainbat eragile. Nahasiegi gaude abagunearen irakurketa komun xamar bat egiteko. Halakoxe fauna ere bagara, bestetik. Diagnostiko optimistak, astint zaileak, erasot zaileak, konplazienteak, agonikoak, ilusionatuak edo akituak gurut zat zen dira gure artean, gehienak arrazoiz nahiko ondo hornituak. Panorama honetan, aro berri bat aldarrikat zeak mota guztietako imint zioak sortuko ditu gure abere-et xalde honetako protagonisten muturretan. Aro berria aipat zea hanpatuegia irudit zen zait. Ziklo baten amaiera-zant zuak badira, eta bestelako baldint za berri interesgarri bat zuk ere bai. Bada ort zimugak marrazten hasteko beharrik. Abagunea izendatu eta bisualizatu dezagun, bada. Baina tentu pixka batekin, beroni formulazio puztuegia emateak hit zei sinesgarritasuna galaraziko lieke-eta. Aro berria baino formulazio doituagoa izan liteke beste hau: mart xa aldaketa. Mart xa aldaketa dagokio euskararen ibilbideari, datorkigun aroan. Autoaren mart xen kontu honek badu bere zera. Bigarren mart xa sartuta bazoaz errepidean, eta zerbaitek esaten badizu erreboluzio dezente daramala, azeleragailuari sakat zen diozun guztirako gut xi aurrerat zen du, kristalak

134

1~4. MART XA ALDAT ZEAZ. JON SARASUA

MART XA ALDAT ZEAZ

dardarka, mart xa horretan motorra erreko duzu. Beste engranaje-erlazio bat eskat zen ariko zaizu. Hurrengo mart xak ere, jakina, ez du dena bertute izango. Indar berdinean gehiago aurrerat zen du, baina potent zia galt zen, eta abiadura batetik behera hor hasiko zaizu eztulean. Auzi honetan, teoriak ez du balio, gidariari gorput zak esaten dio noiz eskat zen duen mart xa aldaketa eta noiz ez. Igual aldapak ezet z esaten dizu, baina abiadurak baiet z, eta datorren bihurguneak zalant zak sort zen dizkizu. Etor gaitezen alegoriatik gure gaira. Euskararen ibilbidean bada ala ez da enbragea sakatu eta hurrengo mart xa sart zeko unea? Bietarako zant zuak daude, baina baiet z esateko arrazoi bat zuk badira. Dena dela, autoaren mart xa-aldaketaren metafora, modu konplexuan aplikat zea tokat zen dela esango nuke: gauza askotan, mart xa luzeagoa jart zea komeni da orain; gauza ez gut xitan, mart xari eustea; beste gut xi bat zuetan, mart xa laburragora pasat zea, potent zia irabaziz. Dena dela, eta sinplifikat zeko: bai, zapal dezagun enbragea.

BISIO KONTUAK Uste dut euskararen gaian (garai honetan gizarteko beste gai bat zuetan gertat zen ari zaigun bezala) etorkizun-ikuspegia, ‘bisioa’ deitu ohi den bisualizazio traktore hori, lausotua, krisian eta berritu gabe dugula azken urteotan, eta horrek estrategien ekoizpenean ere eragiten digula. Izan ere, estrategia bisioaren alaba da. Eta aldi berean, ekint za, programak, proiektuak, estrategiaren seme-alabak. Baditugu elementuak (erakunde publikoak, gizarte ekimeneko euskalgint zaren sarea, esperient zia pilatua, pert sonak, energia) bisio eta estrategia horiek artikulat zen joateko, eta pent satu nahi dut gai izango garela formulazio horietan aurrerat zeko. Hiztunpolisa liburuan, etorkizunari begira ditugun lan-ildo bat zuk (ez derrigor garrant zit suenak) alet zen saiatu ginen, artikulu honetan egin dezakeguna baino xehekiago, hustualdi handi xamarra izan zen, eta ez dut haiek orri hauetan laburt zeko gaitasunik. Berriki Gipuzkoako euskara teknikariei emandako formazio-solasaldi baten haritik tirako dut, sinplifikazio arriskua hartuz. Dena dela, bada zer birpent satua eta berregina: a) hezkunt za arloko estrategiak, b) hedabide-esparruari dagozkion estrategiak, c) euskalgint zaren erakundet ze mailakoak, d) kulturgint zako estrategiak, f) unibert sitate arloko estrategiak, g) administrazio-zerbit zuaren arloko helburu berriak, h) enpresen arloko estrategiak, i) corpusaren arloko norabideak, j) helduen euskaldunt zearen ingurukoak, k) gizarte-aktibazioaren inguruko estrategiak, nagusietako bat zuk izendat zearren. Ezer baino lehen, galde genezake etorkizunera begira egin beharreko pauso horietatik zenbatek eskat zen duten akordio politiko berri bat, alderdien arteko lana; eta zenbatek aski duen egungo akordio maila. Honetan bietan kokatuko naiz afirmazio positiboaren aldean: egiteko ditugun gauzetako asko egungo tresna eta adostasunen barruan egin litezkeenak dira; eta tresna nahiz adostasun berriak behar dituzten gauzetarako, bai, badira koska horiek igot zeari begira adostasun berriak bult zat zeko baldint za politiko, sozial eta demolinguistikoak. Horretarako, pent sat zen, artikulat zen eta proposat zen gauzak ondo egin behar, jakina.

KOIUNTURA ANALISIRAKO Euskararen biziberrit ze garaikidearen aroa sei hamarraldi betet zera doa, eta mundu

mailan kasu aipagarria da, hainbat zent zutan. Askok pent sa genezakeen sei hamarralditan Aizkorriko gailurrera irit siko ginela, baina Urbiara irit si gara, behelaino gandua dago, eta Aizkorriko tontorra ez da ikusten. Ziklo-neke bat badago, eta belaunaldi berriak gauzak eginago jasot zera ohitu dira. Meritu handiko igoera izan da Urbiara artekoa. Belaunaldi honek eta datorrenak izango du beste modu batera, beste mart xa bat zuetan, igot zen jarrait zeko kemenik? Euskararen lurralde-esparruetan koiuntura ezberdinak ditugu, aski estimulanteak. Iparraldean, politika publikoetan jauzit xoa egiteko baldint za bat zuk urratu dira, eta energia zibila, guztiaren oinarri dena baina beti mugatua, ez dago harrokerietarako. Hezkunt zak sortutako belaunaldi euskaldunei euskararen abenturan segit zeko esparruak irekit zea, eta energia zibila (bereziki gazteenena) desmobilizatuko ez duen politika publiko bat egiten asmat zea dute desafio. Nafarroan, koiuntura instituzionalak hizkunt za politikari arnas berria eman diezaiokeen honetan, euskalgint za zibilak eta publikoak kont zient zia sakonagoa hartu dutela dirudi herrialdeko ‘hiru herenen’ egitate sozialaren aurrean. Konplexutasun horretan, helburuak birformulat zen eta diskurt soak doit zen bada lana. EAEn, azken urteetan egonkorrago dago joko-zelaia, baina armen inguruko zikloa amait zeak bestelako egurat s bat ekar dezake euskalgint zara eta gai honetarako akordioaukeretara, oraindik aurreko zikloko inert zia kolateral bat zuk sumat zen badira ere. Hizkunt za politikaren inguruan, galdera egokiak egiten hasi gaitezkeela dirudi, nahiz eta gauza askotan erant zun argirik ez den sumat zen momentuz. Lurraldeak lurralde, sakoneko gauza bat zuk berdinak dira euskararen herri osoan. Hasteko, belaunaldi gazteenen at xikimendu modalitatearen aldaketa. Gizarte elebidun, hirueledun eta eleaniztun batean, hizkunt za mailako pluralismo liberal asimetrikoan bizi gara, hori da zapalt zen eta zapalduko dugun zoru ezinbestekoa: trama elebidun asimetrikoa, subordinaziozko zulo handiekin, eta hegemoniagune (edo dent sitate-gune) funt zional saretu bat zuekin. Luzerako doan koiuntura honetan, euskaraz bizit zeko hautu sendoa egiten duenak ez du hiritar estandar baten kondizio linguistiko bera: izan ere, euskaraz bizit zeko hautuak eskat zen du nahikunde bat, ahalegin bat. Eta

2~4. MART XA ALDAT ZEAZ. JON SARASUA

135

nahimen hori elikatu egiten da. Nahikunde hori elikat zea edo belaunaldi berrietan motibazioa erreproduzit zea da hiztun komunitate moduan dugun lantegi behinenetako bat datozen hamarraldietan. Eta hemen gurut zat zen da belaunaldi gazteenek duten at xikimendu modalitatearen aldaketa erlatiboa. Batetik, belaunaldi berrienek emanda jaso dituzte egungo egiturak, ez dira eraikunt za horren protagonista izan, eta beste ziklo batean daude. Bestetik, at xikimendu ‘likidoagoaren’ aroan hizkunt zarekiko lotura eta leialtasunak bestelako ezaugarriak dakart za, neurri batean. Eta hori kontrapuntuan dator euskararen bideak oraindik behar duen lan, at xikimendu eta nahikundearekin. Gizarte ekimeneko euskalgint zak, euskararen hauspoaren zati funt sezkoa den giza kapital antolatu horrek, badu zer pent satua gai horretan. Euskararen garapenak bi ikuspegi konbinatu behar ditu. Bata, gizarte ikuspegia, eta bestea, komunitate ikuspegia. Gizarte ikuspegian, trama elebidun baten kudeaketa demokratikoa egitea dagokigu, bizikidet za erdian jarrita, berdintasun eta askatasun print zipioak konbinatuz eta abar, nolabaiteko normalizazio baten bidean. Ikuspegi horrekin bakarrik, ordea, ez dira hizkunt zen dinamikak ez ulert zen eta ez gauzat zen. Hizkunt zak komunitate-dinamikak ere badira, eta biziberrit zearen gako asko diment sio horretan daude. Horrek gonbidat zen gaitu pent sat zera eta ekitera trinkot zeari buruz, hiztun osoak artikulat zeari buruz, motibazioa ekoizteko elementuei buruz, dent sitate-guneez, sorkunt zaz eta beste hainbat konturi buruz. Ez dute zertan elkarrekin talka egin bi ikuspegiok, baina biak konbinatu gabe ez dugu asko aurreratuko.

ENTRESAKA BAT Zein dira hurrengo hamarraldietan egin behar dugunaren trazu handiak? 60ko hamarraldian, ikastolak, euskara batua eta ikastolak bult zatu baziren, 70ekoan helduen euskaldunt zea eta 80koan telebista… Zein dira datorren hamarraldiko pauso berriak? Nola bisualizat zen dugu euskaldun izatea XXI. mendean, norbanakoaren ikuspegitik, gizartearen ikuspegitik eta komunitate-artikulazioaren ikuspegitik? Bisioa eta estrategiak landu behar dira, arlo askotan fin harilkatu behar da, eta ez

136

3~4. MART XA ALDAT ZEAZ. JON SARASUA

dago dena “erabilera bult zatu” mantrarekin estalt zerik. Apropos gut xi aipatu dut artikulu honetan erabilera hit za, zeragatik: Pernandoren egia delako; ezagut zarekin, motibazioarekin, potent zia linguistikoarekin eta beste gauza askorekin triangulatu ezean, erabilera aipamen ant zua delako; eta hit zak gehiegi higat zeak alferkeria mentalerako bidea ematen duelako. Datozen urteotan ditugun lan-ildoei begira, gorago zerrenda labur bat aipatu dut, eta ez dago hemen horiek garat zeko tarterik. Erakunde publikoetan, gizarte-ekimenekoetan, Euskararen Aholku Bat zordean, euskalgint zako gogoeta guneetan eta abarretan, badago horretaz gogoeta egiteko aukerarik1. Tarte labur honetan kontu bat zuk aipatuko ditut, entresaka modura, ez nagusienak direlako gorago aipatutako mart xa aldaketa horretan, baina bai beste bat zuen artean nabarmendu nahi ditudalako (kasu bat zuetan duten garrant ziagatik, eta beste kasu bat zuetan aipamen faltan ikusten ditudalako). - Arlo sozioekonomikoan, jauzia antolatu. Enpresen unibert soa lan-ildo sendo bihurt zera deitua dago2. Ez du herri honek azken 30 urteotan hainbesteko inbert sioa egin hezkunt zan euskaldunak sort zen, gero enpresek euskaraz lan egiteko esparrua ez irekit zeko. Hogei urte inguruko esperient zia (mugatua, baina pilotua baino gehiago) badugu hainbat enpresetan. Hori egin duten beso teknikoek metodologia aldetik asko ikasi dute. Badakigu nola kudeatu hizkunt zak mota guztietako enpresetan. Orain jauzi bat egitea tokat zen da, handia, serioa, zabala. Jauzi horrek diment sio tekniko bat badu, eta horretarako baditugu zumit zak. Horrekin batera, jauziak eskat zen du artikulazio bat, beharbada inoizko handienetakoa. Hasteko indar ‘euskalgileen’ artikulazioa, enpresen unibert soan jauzia egiteari begira: erkidegoetako gobernuak, aldundiak, udal sarea (neurri batean enpresen errot ze lokala garrant zit sua baita honetan), Topagunea eta tokiko elkarteak, Kont seiluan bildutako euskalgint zaren sare osoa. Eta artikulazio horrek bult zatuta, enpresa elkarte, talde kooperatibo, sindikatu eta abarrak 1. Adibidez, “Eta hemendik aurrera zer?” dokumentua, EABk iaz onartua, edota Topalabea taldearen “Berrikasi eta berrikusi” lana horren adibide egokiak dira. 2. Gai honen lehentasuna hainbat ahot sek aipatu dute azken urteotan, eta adibiderik ezagunenetakoa Pat xi Saez-en “Elefantea ikusi” artikulua izan da.

mart xan jart zea. Hor badugu bisio oso bat sort zeko eta estrategia mult zo bat eraikit zeko. Eta uste dut ez dela hemendik hamar urtera egitekoa, orain baizik. - Hizkunt za-garapenaren lan-indarra ordenatu. Zeregin hau kontu ‘minor’ bat da, egia esan. Baina aurrekoarekin badu loturat xo bat. Euskararen garapen prozesu honen lan-indar profesionalak hainbat mult zo osat zen ditu (udal teknikariak, gobernuetako teknikariak, aholkularit za enpresetako hizkunt za teknikari balioaniztunak, euskara elkarte eta kultur elkarteetako teknikariak, koordinazio guneetako langileak…). Lan-indar hori etorkizunean nola antolatu, hezi, finant zatu eta zaindu behar dugun, ez da galdera garrant zit suena, baina bada egin beharreko galdera. Azken urteotan, halako nahasmendu bat bada zenbait zereginetan: deialdi bat aterat zen du erakunde batek, demagun udal batek, hizkunt za-prozesu bat mart xan jart zeko, eta hor lehiat zen dira deialdi berean aholkularit za enpesak, euskalgint zako koordinazio-gune bat, aurrekoek osatutako kluster bat, unibert sitate bat... Ordenatu egin behar da erakundeen mapa eta egitekoa. Lanerako baldint za egokiak sortu. Eta bakoit za berera. - Hedabideen esparrua birpent satu. Euskararen hedabide-esparrua garat zea izan da azken bost hamarraldietako garapen-adarretako bat, eta hala izaten segituko du aurrerant zean ere. Orain arte egindako apustuak momentuarekin koherenteak izan zirela dirudi: telebista arloan telebista publiko baten monokultiboa, prent saren arloan gizarte ekimeneko agerkariei jokoa ematea eta abar. Esan beharrik ez dago panorama asko aldatu dela. Lodienetik hasita, telebistaren espazioa birpent satu beharra dago, eskualdeetako esparruak ematen duen potent ziala arakatuz, kate-aukera berriak landuz, jokoa irekiz, eta apustu ausartak eginez. ETB bera zaint zeari uko egin gabe, telebistaren finant zabide publikoaren meloia irekit zea eta beste gauza asko eskatuko lituzke. Horrek, jakina, akordio berriak eskatuko lituzke, eta hasieran deserosoa izango lit zateke EAEko erakundeak gidatu dituen kultura politikoarent zat, aldaketa bat eta arrisku bat delako. Bestetik, euskal prent san indart sua den sektore bati ere enbido konplexua botat zen dio. Euskal hedabideetako eragile garrant zit su bat zuen aldetik ezker abert zalearen grabitate indarraren barruan funt zionat zeari errotik uko egiten ez bazaio, euskararen hedabide-esparrua berregiteko

apustuak ez dira gertatuko. Aipatuko dira, baina ez dira gertatuko. Matraka emanda finant zabide oparoagoa lort zea bada helburua, bale. Baina euskararen hedabide-esparruan apustu berri sendoak egin nahi baditugu, aurreko ziklo politikoaren ajeak at zean ut zi behar dira, lerro editorialen eta enpresen kontrola aldatu, kultura berri baten baitan, eta sent sibilitate politiko desberdinen aurrean sinesgarritasun osoa izango duen euskalt zaletasun transbert sala eraikit zen hasi3. Hiru puntu hauek, esan bezala, entresaka t xiki bat baizik ez dira, askoz zabalagoa den lan-ildo mult zo baten baitan. Hirugarren aipatu dugun puntuak bide ematen digu azken gogoetarako. Orain arte bi eragile mota funt sezko izan ditu euskararen garapenak. Bata, gizarte ekimeneko erakunde edo gizarte-erakundeen mult zoa. Bestea, erakunde publikoen mult zoa. Badakigu tarte bat zuetan talkak eta disfunt zionaltasunak ere izan direla gizarte-erakundeetako sektore bat zuen eta erakunde publikoen artean. Aro politiko honetan, erakunde publikoen legitimazio-deslegitimazio borroka baretu denez, aukera berriak sortu dira instituzioen lanean akordio hobeak, zabalagoak landu eta pauso berriak emateko. Bestetik, aro honek euskalgint zako gizarte-erakundeen mult zoa ere jart zen du aukera eta eginbehar berri baten aurrean: euskararen aldeko mugimendu zibil irekia sort zea, doinu propio eta beregaina ekoit ziko duena, doinu alderdikoi politikoetatik sakonki desberdina, sare zibil antolatutik gizarteari euskararen amet s positiboaren deia sendo egingo diona, sinesgarritasun zeharkat zaile berri batetik. Gizarte-ekimeneko euskalgint zak et xekolanak ondo egiten baditu, euskalgint zaren sarea horrelako doinu beregain batean ardazten bada, bi hanka indart su, orain arte baino indart suago izango ditugu datozen hamarraldietako abentura honetan Urbiako lainopetik gora abiat zeko: erakunde publiko gero eta koordinatuagoak, eta euskararen gizarte-erakunde mult zo eragileagoa. Dena beharko da, hala ere.

3. Ikus Hiztunpolisa liburuan, 310-338 orrialdeak.

4~4. MART XA ALDAT ZEAZ. JON SARASUA

137

UPV/EHUKO EUSKARAREN ETA ETENGABEKO PRESTAKUNTZAREN ARLOKO ERREKTOREORDEA

JON ZARATE SESMA ORAIN ARTE URRATU DUGUN BIDEA: TRANTSIZIO LINGUISTIKOA… 1997an sartu nintzen Euskal Herriko Unibertsitatean Farmazia ikastera eta, garai hartan, gaztelania nagusi zen gure fakultatean. 20 urte geroago gauzak zeharo aldatu dira, trantsizio linguistikoa gauzatu da. Horren adierazle dira Farmazia Fakultateko ondoko lau adibideak: 1) Lizentziaturako lehenengo eta bigarren mailan, zenbait irakasgai gaztelaniaz ikasi behar izan nituen eta hirugarren mailatik aurrera guztiak gaztelaniaz; orain, berriz, gradua osorik euskaraz ikas daiteke; 2) Ikastera sartu nintzeneko dekanotza taldean, euskaldun bat bera ere ez zegoen; gaur egun, dekanotza taldeko guztiek dakite euskaraz; 3) Eskolak ematen zituzten bost irakasletik batek bakarrik zeukan lanpostu elebiduna eta 20 urte geroago % 62k; 4) 1997an, ikastera sartu ginen euskal adarreko ikasleak herena ginen, eta 2017an, erdia baino gehiago (% 52) dira. Farmazia Fakultatearen adibidea jarri dut mahai gainean, hurbiletik ezagutu dudan euskalduntze kasua izan delako, baina beste horrenbeste esan genezake Informatika edota Zientzia eta Teknologia zein Gizarte eta Komunikazio Zientzien Fakultateez, besteak beste. Harro egon behar gara Euskal Herriko Unibertsitateak euskararen normalizazioari egindako ekarpenaz. Trantsizio linguistikoa ez nuke mugatu nahi aurreko lau adibideetara, askoz zabalagoa baita UPV/EHUk egindakoa. Ekarpen zabal horretan, beste bi puntu azpimarratu nahiko nituzke; batetik, euskalgintzan

138

1~4. AURRERA EGIN AHALA ERRONKA BERRIAK. JON ZARATE SESMA

AURRERA EGIN AHALA ERRONKA BERRIAK eta gainontzeko eremuetan euskaraz diharduten hainbat profesionali euskaraz eskainitako goi-mailako prestakuntza. Urtero-urtero, gure graduetan 17.000 ikasle baino gehiago prestatzen ditugu euskaraz. Eta bestetik, ezagutzaren hainbat alorretan, euskal gizartearen eskura utzitako terminologia tekniko-espezifikoaren corpus ikaragarria. Bi hamarkadako corpus plangintza sendo bati esker, jakintzaren arlo guztietan, 244 ikasmaterial igo dira sare-argitalpenen atarian, 303 liburu argitaratu dira euskaraz (103 itzulpen bidezkoak, 124 euskaraz sortuak eta 76 euskal bildumetakoak), Ekaia, Tantak eta Gogoa euskarazko aldizkari zientifikoen 118 ale plazaratu dira, 13 corpus sortu dira eta Terminologia Sareak Ehunduz programaren bidez, ezagutza arlo guztietako glosategiak garatu dira. Pare bat hamarkadatan egin da bidaia hau. Asko? Gutxi? Nondik gentozen eta zein zailtasun zeuden ikusita, uste dut arrakasta baten historia dela. Tartean, hainbat irakaslek doktoretza tesiak egin dituzte (batzuek, gainera, euskaraz), liburuak, ikasmaterialak, arloko

hiztegi eta glosategiak argitaratu dituzte, beste irakasle batzuk trebatu dituzte, kudeaketan aritu dira eta punta-puntako ikerketa egin dute. Garrantzitsua da hezkuntza sistemaren iraultza linguistikoan unibertsitateak izan duen berebiziko papera gazteei azaltzea. Hala ere, ezagutzan emandako pausu erraldoiei ez die erabilerak lagundu eta, esparru horretan, sendotze bidean baina ahul dago euskara gure unibertsitatean, eta sendo gaztelania. Esan genezake aldaketa demolinguistikoa bizkorragoa izaten ari dela instituzionala baino. AURRERA EGIN AHALA ERRONKA BERRIAK, BAITA UPV/EHUN ERE… Datuak eskuetan, zilegi da aitortzea Euskal Herriko Unibertsitatea aitzindaria izan dela euskara akademiko eta profesionalaren garapenean. Izan ere, nekez izango zuen euskarak goi-mailako jakintzaren alorretarako sarbidea UPV/EHUko ikasle zein irakasle eta ikertzaileen ahalegin ekintzaile eta iraunkorragatik izan ez balitz. Baina aurrera egin ahala, erronka berriak sortzen dira. Ikasturtea hasi berritan eta Euskara Batzordearen egituraketa berria egin den momentu honetan, abagune aproposa dugu hizkuntza-politikaren auziaz hausnarketa egiteko eta UPV/EHUren euskara sustatzeko politikak berrikusteko. Besteak beste, Euskararen III. Plan Gidaria diseinatu behar dugu 2018an onartu dadin. Beraz, Plan Gidari berrian islatu beharko genituzke etorkizuneko erronka potoloenak, ahal den heinean, bat bera ere ahaztu gabe. Jarraian, oraindik ere unibertsitate-komunitatearekin eztabaidatu gabe bada ere, aipatuko dut nire ikuspegitik erronka garrantzitsuenak zeintzuk izan daitezkeen: 1- Euskarazko irakaskuntza sendotu eta euskararen normalizazioan profesional kontzientziatuak hezi: Berria ez den arren eta nahiz eta UPV/EHUko Euskararen II. Plan Gidariko helburu nagusienetakoa izan, tamalez, zenbait ikasketetan, gutxi badira ere, oraindik gure erronka nagusia gradua osorik euskaraz ikasteko aukera bermatzea da. Gai horretan, azken urteetako egoera ekonomiko kaskarrak eragin zuzena izan badu ere, ez dut aitzakiatzat hartuko eta ditugun baldintzetan zerbait gehiago egitea posible dela ziur nago. Analisia

gehiago fintze aldera, azpimarratuko nuke osasun-arloko graduen erabateko euskalduntzean eta etorkizuneko osasun-sistema euskaldunerako profesional gaituen prestakuntza kontzientziatuan jarri behar ditugula indarrak. Era berean, euskarazko irakaskuntza sendotzearekin batera, alorrez alorreko profesionalek euskararen normalizazioan duten arduraz kontzientzia piztea landu behar da; profesional horien jarduna erabakigarria izango da etorkizunean arlo profesional eta soziokulturalak euskalduntzeko bidean. 2- Erakundea egokitu egin behar da gehiengo euskaldunera eta euskaraz lan egin behar da esparru guztietan: zerbitzuetan, ikastegietan, sailetan… Euskara, gaztelaniaren pare, lan-hizkuntza izateko ahalegin berezia egin behar dugu. Eta ahalegin horretan lagundu gaitzakete bultzatu nahi ditugun ondoko ekimenek: • Batetik, Administrazio eta Zerbitzuetako Pertsonalari (AZP) euskaraz lan egiten laguntzeko tresna eraginkorren garapena dugu. Adibidez, UPV/EHUn AZPidazki hizkuntza-tresna egungo beharrizanetara egokitzen ari gara (http://azpidazki.ehu.eus/azpidazki/ default.aspx). Erabat aldatu dizkiogu itxura eta edukiak (adibidez, lehen ez zeuzkan baliabide batzuk erantsi dizkiogu: data eta ordua idaztekoak, zenbakiak idaztekoak, itzulpen-memoriak...). Gainera, aurrera begira bloga eta trebakuntza-pilulak sartzeko asmoa dago. Blogak balioko digu euskaraz lan egin nahi duten langileen sarea ehuntzeko, elkarren artean harremanetan jartzeko, elkarri laguntzeko, akuilu izateko, AZPidazkin parte hartzeko…; trebakuntza-pilulak, berriz, baliagarriak izango dira langileen euskara-gaitasuna areagotzeko eta trebatzeko. • Bestetik, langileak euskalduntzeko ikastaroen eta liberazioen deialdiak ateratzen jarraituko dugu. • Eta hirugarrenik, beste hainbat ekimenez gain, kanpo ebaluazioko prozesuen bitartez euskararen presentziari, erabilerari eta kudeaketari dagokionez, indarguneak eta hobetu beharrekoak identifikatu eta ebaluatzeko sistemak unibertsitateko ikastegien eta zerbitzuen kalitatea bermatzeko prozedura aurreratuetan txertatu nahi ditugu. Esparru horretan, Eusko Jaurlaritzaren “BIKAIN” Euskararen kalitate ziurtagiria lortzeko ebaluazio

2~4. AURRERA EGIN AHALA ERRONKA BERRIAK. JON ZARATE SESMA

139

prozesua oso egokia da. Are gehiago, 2017ko ekainaren 5eko dekretu berriaren bidez, ebaluatzeko garaian lan-hizkuntzari zerbitzu-hizkuntzari baino garrantzi handiagoa emango zaiolako. 3- Euskarazko ikaskuntza eta irakaskuntza ingurune aberastuak sortu nahi ditugu unibertsitate mailako euskara akademikoan kalitatea bermatzeko. Euskaraz ikasteko eta irakasteko ingurune ahulak detektatzeko diagnostikoa proposatu behar dugu eta horiek hobetzeko plangintza egin behar dugu. Esate baterako, hizkuntza kalitatea irakaskuntzaren kalitatearen aldagai funtsezkoa izanik, irakasleen etengabeko prestakuntza-programetan aintzat hartu beharreko langaia da. Hezkuntza erakunde elebidunen/eleanitzen kasuan, aldagai horrek arreta berezia eskatzen du, irakasle eta ikertzaileen zein ikasleen hizkuntza-soslaia heterogeneoa izango baita. Euskarari dagokionez, normalizazio- eta garapen-prozesuan dagoen hizkuntza izanik, nabariagoa izan daiteke heterogeneotasun hori. Beraz, euskaraz ikasten duten ikasleen kolektiboa eta euskaraz irakasten eta ikertzen duten irakasle-ikertzaileen kolektiboa trinkotzea eta dinamizatzea lortu behar dugu. Helburu hori lortzeko ikastegietako dekanotza eta zuzendaritzen babesarekin sailetan eragin nahi dugu. Izan ere, unibertsitatean irakaskuntzaren eskumenak sailei dagozkie eta sailen bidez lortuko ditugu emaitzarik onenak. Esandako kolektiboen esparruan, harreman-sareak sortu behar ditugu, euskara langai eta kalitatezko irakaskuntza jomuga hartuz, esperientzien eta ezagutzen transmisioa errazteko. Azken batean, irakaskuntzaren kalitatearen esparruan egiten diren ekimenek ikasleei eta gizarteari zerbitzu hobea eskaintzea dute helburu, eta helburu hori erdiesteko ezinbesteko da ikasleen ikuspegia eta lankidetza.

140

du unibertsitatera sartzeko ebaluazioa Euskal Autonomia Erkidegoan, baina Euskal Herriko Unibertsitatean, euskarazko matrikulazioak ozta-ozta gainditzen du % 50. Dudarik gabe, unibertsitatera heldu aurreko prestakuntza euskaraz egin duten ikasleen unibertsitate ikasketen hizkuntza ereduaren erabakian, euskara ardatza izatea lortu beharko luke UPV/ EHUk. Gradua euskaraz ikas dezaten, azterketa zorrotz eta sakonetik eratorritako argudio sendoak eman beharko genizkieke ikasleei. Argudio horien artean, ondokoak azpimarratuko nituzke: • Gure gizartean lana lortzeko euskarak duen garrantzia. Izan ere, lan munduan gero eta gehiago eskatzen dute euskara jakitea. • Ez dezatela galdu orain arte lortutako maila. Unibertsitateraino euskaraz ikasi arren, unibertsitate-ikasketak gaztelaniaz egiten dituzten ikasleek euskara galtzen dute. Euskaraz ikastea, gradua amaitu ostean euskaltegira maila hobetzera joatea baino zentzuzkoagoa da. • Euskaratik eleaniztasunera begiratu dezatela. Euskaraz ikastea bateragarria da beste hizkuntza batzuetako irakasgaiak jasotzearekin. • Praktikak egiteko aukera gehiago zabaltzen zaizkie. Fakultateek eskaintzen dituzten praktika postu askotan euskara eskatu edo balioetsi egiten delako.

Horrez gain, euskarak sarbide mugatua izan duen alorren kasuan, euskarari toki egiteko estrategia komunak martxan jarri behar ditugu. Eta zehazki, euskaraz irakasteko eta ikertzeko orduan nolabaiteko mugak eta zailtasunak dituzten irakasleentzako baliabide eta estrategiak garatu behar ditugu.

5- UPV/EHUk Euskal Herriaren garapen soziokulturalean betetzen duen eginkizuna indartzea dugu helburu. Euskararen III. Plan Gidaria diseinatzeko atarian, euskal kultura sustatzeko dugun gizarte-ardurari seriotasunez heldu behar diogu. Esparru askotan eragin daiteke Euskal Herriaren garapen soziokulturalaren aktibo garrantzitsu bihurtzeko. Ez dakit curriculum ofizialaren bidetik zeharkako helburu hau lantzeko gai izango garen, baina hori posible ez bada, ezin genezake ahantzi etengabeko prestakuntzaren eta ikerketaren bidezko sustapena. Azpimarra jarriko nuke euskal kulturaren adierazpenen arloan: ahozko tradizioan, literaturan, artean, dantzan, musikan eta abarrean. Hasita dugun ibilbide apala indartu behar dugu.

4- Unibertsitate-ikasketetan euskara ardatz izateko hautua bultzatu behar dugu: Egun, ikasleen % 75 inguruk euskaraz egiten

6- Zientziaren difusioa eta dibulgazioa euskaraz burutzeko sortutako baliabideak eta egiturak sendotu behar ditugu.

3~4. AURRERA EGIN AHALA ERRONKA BERRIAK. JON ZARATE SESMA

UPV/EHU zientziaren euskarazko ekoizpenean erreferentzia nagusia da Euskal Herrian. Baina oraindik ere asko dugu hobetzeko. Euskarazko zientzia-ekoizpena bultzatu eta goreneko kalitate eskakizunetan kokatzen ahalegindu behar gara. Gainera, unibertsitatean sortutako ezagutzaren hedapena eta zabalkundea euskaraz eginez, eremu digitaletan euskararen presentzia izugarri areagotu genezake. 7- Euskararen erabileraren aktibazioa bultzatu behar dugu. Ikasleek eta unibertsitateko langileek eremu formaletatik kanpo ere, unibertsitatearen bizi-eremu guztietan euskara gehiago erabiltzeko politikak uztartu behar ditugu. Ezagutzaren ikuspuntutik, gehiengo euskalduna izanik, erabilera komunitateak sortu eta euskararen erabilera zeharo handitzea izan behar da Euskal Herriko Unibertsitatearen beste helburuetako bat. Erabilera helburu garrantzitsua eta aukera paregabeaâ&#x20AC;Ś Euskararen garapen eta hazkunde iraunkorra bermatu behar ditugu, bizikidetza lortu nahian ekitatea oinarri izanik. Hizkuntza-eskubideak babesten ditugun heinean, kohesio sozialari mesede egiten ari gara. Euskal hiztunek erdal hiztunen aukera berdinak izateko, hau da, hizkuntza ekitatea lortu nahi baldin bada, instituzioek proaktiboki euskara gehiago erabiltzeko politikak bultzatu behar ditugu. Eta erabiltzeko esaten ari naiz, ez jakiteko! Argi dago egun euskarak bizi duen bidegurutzean, erabilera izan behar dela helburu nagusia. Badakigu mahairatzen diren politikak aurrera eramateko unibertsitate-komunitateko kideen nahia eta borondatea ezinbestekoa dela. Zoritxarrez, gutxi badira ere, urte asko igaro beharko dira euskaldunak ez diren eta borondaterik ez duten zenbait euskal herritarrek euskararekiko diskurtsoaren norabidea aldatu arte. â&#x20AC;&#x153;Elebitasun errealaâ&#x20AC;?-z hitz egiten duten euskal herritar diren erdal hiztunek ez dute euskara galtzeko arriskurik ikusten edo ikusi nahi, eta beti erabiltzen dute gaztelaniak jasaten duen diskriminazioaren argudioa. Hala ere, ozen esan behar dugu UPV/EHUn euskara dakigunok gehiengoa garela; horregatik, ez dugu inolako konplexurik izan behar lehen hitza beti euskaraz egiteko. Ikasgeletatik kanpo ere euskara barra-barra entzun dadin aukera paregabea dugu: euskal adarrean matrikulatzen diren ikasle berrien portzentajea

%54 da, plaza elebiduna duten irakasleen portzentajea %55, lanpostuen zerrendan dauden administrazio eta zerbitzuetako langileen %69k du egiaztatua dagokion hizkuntza eskakizuna edo handiagoa. Analisi kualitatiboan, unibertsitatea gune garrantzitsua da euskararen erabileraren ikuspegitik. Kasu batzuetan, ordura arte gurasoen erabakien eraginpean egon diren ikasleek beren kabuz hauta dezaketelako hizkuntza eredua; beste batzuetan, unibertsitatea aukeratzen baita euskaraz egiteko gune gisa, eta hor sortzen diren harremanak finkatu egiten dira aurrerantzean; baita euskaldun berriek euskaldun zaharrekin eta euskalkiekin topo egiten dutelako eta horrek eragina duelako beraien gaitasunei buruzko auto-pertzepzioan ere. Modu batean edo bestean, unibertsitatea sarritan agertzen da hizkuntzaren erabilerarekin zerikusia duen gune esanguratsu gisa. Jasone Cenozen (2011) esanetan, ingurune erdaldunetan bizi diren hainbat gazterentzat, eskola izan daiteke euskara elikatzeko eremu ia bakarra. Hezkuntza-sistemaren muga gisa ere ikus daiteke, Swain eta Johnson-ek (1997) adierazten duten moduan, hizkuntza school-only phenomenom izatea. Beraz, gazteek ez lukete euskara erabiliko eskola eremutik at, eta gaitasuna galtzeko arriskuan jarriko lirateke. Izan ere, Lionel Joly-k (2011) aipatzen duenez, erabilera eta gaitasuna estuki lotuta daude: hizkuntzaren gaitasun gutxienekoa ez badu ikasleak, ez du erabiliko eta erabiltzen ez badu, ez du bere gaitasuna garatuko. Euskararen etorkizuna jokoan dago eta gauden bidegurutzean biderik zuzenena aukeratu behar dugu elkarlanean. Beraz, EMAN TA ZABAL ZAZU EUSKARA!

4~4. AURRERA EGIN AHALA ERRONKA BERRIAK. JON ZARATE SESMA

141

Gure esku dago. Bai, neurri handi batean, gure esku dago. Eta horrek eman beharko liguke hauspoa, indarra eta kemena, nahiz eta jakin dena ez dagoela gure esku. Derrotista? Desmobilizatzailea? Ez. Kontrakoa. Gure esku dago, neurri handi batean, gizarte politikak gurean ezbairik gabeko lehentasuna izatea, aukera berdintasuna bermatzea, inor bazter ez uztea, gizarte kohesioa, guztion ongizatea, justizia soziala eta giza eskubideak gure herriaren ikur bilakatzea. Gure esku dago, neurri handi batean, emakumezkoen eta gizonezkoen arteko genero berdintasuna, diskriminaziorik eza, indarkeria mota guztiak errotik ateratzea, kristalezko sabaiekin haustea. Gure esku dago, neurri handi batean, gure hezkuntza sistema etengabe berritzen ahalegintzea, XXI. mendeko herrikide eta mundukide bezala indartu eta garatu nahi ditugun konpetentzia eta balioetan gure haur eta gazte hezitzea eta hazitzea, gure unibertsitateek bikaintasunezko bidean nabarmen aurre egitea. Gure esku dago, neurri handi batean, gure enpresak gero eta lehiakorragoak

izatea, lankidetzazko ereduetan sakontzea, industria 4.0 eta bestelako industria iraultzetan lehen lerroan izatea, turismo jasangarriaren aldeko apustuari eustea. Gure esku dago, neurri handi batean, gure herriak eta hiriak bizitzeko kabi goxo izatea, porlana, berdea eta balioak uztartzea, euskal hiriburuen arteko sarea ehuntzea, Iparraldearen, Nafarroaren eta EAEaren arteko gure muga eta harresi mentalak haustea. Gure esku dago, neurri handi batean, euskarak hartu behar duen tokia hartzea, euskal kultura behingoz eta betikoz ghettotik ateratzea, komunikabide eredu propioa lantzea, etxeko salan gaudenean mandoaren botoi bat edo beste sakatzea. Gure esku dago, neurri handi batean, gobernantza eredu berrietan benetan sinetsi eta gauzatzea, kaleetako eta erakundeetako ahotsak bat etortzea, politikaren izen eta izan ona berreskuratzea, duintasunaren eta gardentasunaren ispilu izatea. Gure esku dago, neurri handi batean, bide berriak esploratzea, naziogintzan eta berrikuntza politikoan urratu gabeko bideetan barrena egitea, gure nazio proiektura gero eta herrikide gehiago erakartzea, etorkizunezko mapa mundian Euskal Herria argi propioarekin distira egitea. Ez dut zalantzarikâ&#x20AC;Ś pausoz pausoâ&#x20AC;Ś Gure esku dago!

ZALOA IPIÃ&#x2018;A