Hermes 60: EUSKARAREN ERABILERAREN GAKOAK

PENTSAMENDU ETA HISTORIA ALDIZKARIA. REVISTA DE PENSAMIENTO E HISTORIA

EUSKARAREN

ERABILERAREN GAKOAK

NOV. 2018 AZAROA. Nº 60 ZBK. 5€

ERRAMUN OSA BINGEN ZUPIRIA ANA OLLO JON AIZPURUA MIKEL ARREGI GARBIÑE BEREZIARTUA BEÑAT MUGURUZA JEAN-BAPTISTE COYOS ANA ESTHER FURUNDARENA LAURA GARRIDO JOXERRA GARZIA IÑAKI IRAZABALBEITIA IBON MANTEROLA IÑAKI MARTÍNEZ DE LUNA LANDER MARTÍNEZ IDOIA MENDIA GARBIÑE MENDIZABAL MERTXE MUJIKA INMA MUÑOA PATXI SAEZ NATXO SOROLLA REBEKA UBERA JON ZARATE

“LA GRAN LECCIÓN DE LA EUSKALTZAINDIA HISTÓRICA ES QUE EL EUSKERA NO ES ALGO DE UNOS CONTRA OTROS” ANDRÉS URRUTIA

Pasa da olatu erraldoia! Lerro hauek irakurtzen dituzunerako, olatua pasata egongo da, pasa berria. Gozatu egin dugu. Orain olatu horrek utzitako indarra baliatu behar dugu.

Milaka eta milaka ahobizi eta belarriprest, milaka eta milaka surflari olatuan murgilduta.

Eta festaren erdigunean bi hitz: konpromisoa eta ariketa soziala. Horixe baitzen asmoa: ariketa sozial honen bidez galdera hau mahai gainean jartzea eta ahal dela erantzutea: gai ote garen gure hizkuntz ohiturak eta inertziak aldatzeko; gai ote garen norbanako moduan zein gizarte moduan.

Hermesetik ere gure ekarpen txikia egin nahi izan diogu prozesuari, uztailan Sabino Arana Fundazioak eta Euskaltzaindiak elkarlanean antolatutako Euskararen erabileraren gakoak mintegiaren hausnarketak –beste batzuekin osatuak- gurera ekartzen. Erakusleiho koloretsua, zabala, anitza, edukiz beterikoa, diagnostikoa marrazteko guztiz baliagarria.

Orain zuk irakurle duzu aukera leiho hori zabaltzeko.

Esaldi batekin geratzen naiz: gure esku dago.

Guztion esku, erakundeen esku, gizarte zibileko eragileen esku… zure eta nire esku!

EDITA: SABINO ARANA FUNDAZIOA MANDOBIDE, 6-3º. 48007 BILBAO. T: 94 405 64 50 idazkarit za@sabinoarana.eus www.sabinoarana.eus DIRECTOR: JOSÉ ANTONIO RODRÍGUEZ RANZ. COORDINADORA DE EDICIÓN: OLGA SÁEZ. OBRA GRÁFICA: ANE PIKAZA. FOTOGRAFIA:TXETXU BERRUEZO. DISEÑO: LGRTM. IMPRIME: FLASH IMPRESIÓN. D.L.: BI-986-01. ISSN: 1578-0058

ERRAMUN OSA

4

BINGEN ZUPIRIA

6

ANA OLLO

10

JON AIZPURUA

14

MIKEL ARREGI

20

GARBIÑE BEREZIARTUA BEÑAT MUGURUZA

24

JEAN-BAPTISTE COYOS

30

ANA ESTHER FURUNDARENA

34

ANDRÉS URRUTIA. ELKARRIZKETA

38

LAURA GARRIDO

52

JOXERRA GARZIA

54

IÑAKI IRAZABALBEITIA

62

IBON MANTEROLA

64

IÑAKI MARTÍNEZ DE LUNA

68

LANDER MARTÍNEZ

72

IDOIA MENDIA

74

GARBIÑE MENDIZABAL

76

MERTXE MUJIKA

78

INMA MUÑOA

80

PATXI SAEZ

84

NATXO SOROLLA

92

REBEKA UBERA

94

JON ZARATE

96

APUNTE DEL DIRECTOR

98

EUSKALTZAIN URGAZLEA ETA EUSKALTZAINDIKO IDAZKARIORDEA

ERRAMUN OSA IBARLOZA EUSKARARIK TXARRENA? ERABILTZEN EZ DENA DA!

E

z dago dudarik, esanak esan, euskarak aurrera egitea lortu du eta XXI. mende hasierako hizkuntzen artean bizi da, euskalari eta euskaltzale batzuen XIX. eta XX. mendeko hil-kanpaien iragarpenak gorabehera.

Gainera, ez da nolanahi bizi, azken hamarkadetako ahaleginek hizkuntza noranahikoagoa bilakatzea erdietsi baitute, etxetik, lagunartetik, zokoratuta zegoen eremuetatik unibertsitatera, administraziora, hedabideetara, jakintza-arlo desberdinetara eta abarretara jauzi eginez. Euskara, beraz, inoizko hiztun gehiago dituela bizi da, euskaraz gero eta gehiago bizi gara!

Azken hamarkadetan gurean jazotakoa hazkunde baten kronika da. Izan ere, helduen euskalduntzearen, bai eta euskarazko irakaskuntzaren puruz ere, milaka hiztun irabazi ditu gure hizkuntzak. Hazkundea nabaria da Euskal Autonomia Erkidegoan, motelagoa Nafarroan eta, bereziki, hiztun berrien ekarriari esker, galtze prozesua eten da Ipar Euskal Herrian. Bistan da, eremu bakoitzean gertaturiko bilakaeraren atzealdean, euskarari emaniko aitortzak -erabateko ofizialkidetasunetik aitormen hori ez izatera igarotzen dena-, herri-erakundeetatik sustaturiko hizkuntza politikek, bai eta eremu bakoitzean euskalgintzak duen pisuak eta aitormenak azaltzen duela... baina garrantzitsuena da aurrera goazela.

Erabilera-eremuak ere irabazi dira. Horretarako, ez dago dudarik, Euskaltzaindiaren 1968ko Arantzazuko Biltzarra mugarri garrantzitsua izan

4

1~2. EUSKARARIK TXARRENA? ERABILTZEN EZ DENA DA!. ERRAMUN OSA IBARLOZA

“Hizkuntza -dio Casablancako unibertsitateko irakasle den Abdetfattah Kilitok- xaboiaren kontrakoa da: zenbat eta gehiago erabili xaboia, orduan eta urrituago eta xahutuago; hitzak, ordea, alderantziz, zenbat eta erabiliago orduan eta aberatsago�.

Beraz, hitza biziko bada nahitaezkoa da errepika, nahitaezkoa da jendearen ahotan behin eta berriro egon dadin.

(Andimaren liburu bat eskuan, Bernardo Atxaga)

zen, bertan ezarri baitziren euskara batuaren zimentarriak. Inork gutxik gogoan badu ere, batasunaren aldeko jarduna ez zen XX. mendera mugatu, lehenago ere adierazi baitzen gai horrekiko kezka, baina ez zuen aurrerabiderik izan. Horrela, Euskaltzaindia sortzeko helburuen artean zegoen batasunaren gaiari buru-belarri heltzea eta prozesu hori bideratzea. Horretan saiatu zen Euskararen Akademia lehenengo eredua aurkeztuz, aurreko mendearen 30. hamarkadan. Baina Frankoren kolpeak eta osteko diktadurak ezerezean laga zuten ahalegin hori.

Batasunaren aldeko ahaleginak berrartu ziren pasa den mendeko berrogeita hamarreko hamarkadaren bukaeran. Lehenbiziko formulazioa egin zen Baionako 1964ko Biltzarrean, Euskal Idazkaritzaren babesean antolaturiko bilkuran. Hortik Arantzazuko 1968ko bilkura etorri zen -lehenbizi OĂąatin egitekoa zena, baina Gipuzkoa salbuespen-egoeran zegoenez gero, azkenean, babes bila, Arantzazun egitea erabaki zen-; alabaina,

SI EL EUSKERA LOGRA PERDURAR, SI ENCUENTRA SU SITIO EN LA PLAZA DE LAS LENGUAS, SERÁ DE LA MANO DEL EUSKERA UNIFICADO; DE LO CONTRARIO, NO TENDRÁ CONTINUIDAD

prozesu horretan sortutako eztabaidak eta katramilak gainditzeko, bai eta batasunari bultzada erabakigarria emateko ere, bilkura benetan garrantzitsua Bergarakoa izan zen, 1978ko irailaren 4an abiarazi zena.

Gaur egungo belaunaldiek ez dute ezagutzen batasunik gabe non ginen, ez eta batasunari esker nora iristea lortu dugun ere. Euskarak irautea lortuko badu, hizkuntzen plazan egongo bada, batasunari esker izango da, bestela, ez baitu iraungo. Izan ere, euskalkiak eta azpieuskalkiak gure hiztun-komunitatearen barreiaduraren emaitza dira, ez besterik. Nolanahi ere, guztien oinarria euskara da, horixe da gure hizkuntza, berak elkartzen, hurbiltzen, ehuntzen dituela mugaz bi aldeetako euskaldunak.

Eta erabilera? Garai bateko elebidunek are gehiago erabiltzen zuten euskara gaurkoek baino.

Arrazoiak ugariak dira. Bereziki, euskaldunen kontzentrazio handiko eremuetan bizi ziren, ama-hizkuntza euskara zuten eta horietako asko are hobeto moldatzen ziren euskaraz... Gaur egungo elebidunek, ordea, beste ezaugarri batzuk barruratzen dituzte. Gehienek -zenbat eta gazteagoa ehunekoa are nabarmenagoa- bigarren hizkuntza gisa eskuratu dute, euskarak presentzia urria duen herri eta hirietan bizi dira eta are hobeto moldatzen dira erdaraz, euskaraz baino. Horra hor, beraz, aurrera begira kontuan hartu beharko genituzkeenak.

Hizkuntza baten berreskuratze-prozesua ez da berehalakoan gertatzen, continuum batean aztertzea komeni da. Horrela, euskara gure bizitzaren arlo desberdinetan zenbat eta presenteago eduki, euskara erabiltzeko zenbat eta aukera gehiago izan... orduan eta belaunaldi berriek atxikimendu handiagoa izanen diote gure hizkuntzari, belaunez belaun transmitituz eta horrek euskararen alde eginez. Gaurko errealitatea kontuan, 25 urte barruko hiztun-komunitatea indar dezaketen jardun-eremuetan jarri behar ditugu atentzioa, indarra eta bitartekoak. Euskarari ate berriak ireki behar dizkiogu XXI. mendearen hasieran. Horixe da

kateak etenik ez izateko dugun bide bakarra! Euskaraz egin, eginarazi... bizi, azken finean.

Gure hizkuntza ez da museoa batean hilik dagoen zerbait... hiztun-komunitateak etengabe moldatzen duen zerbait baizik. Horrela, garrantzi handikoa da gure hizkuntza mugez bi aldeetakoa dela kontuan hartzea. Ipar Euskal Herriko eta Hego Euskal Herriko hiztunok elkarri lagunduz, elkarren arrimuan indartu gaitezke soil-solik, bestela, gure gorputzaren zati esanguratsu bat galduko baitugu... eta hortik datorkeen gangrenatik gorputza oso-osorik.

Behinola, Nafarroako Jaso Ikastolako guraso batek bere seme eta alabaren hizkuntzaren kalitateaz kezkatuta galdetu zidan euskara txarra ez ote zerabilten. Erantzun nion “Euskararik txarrena erabiltzen ez dena” dela, euskararen bidean urratsak eginez, egin dezakegulako aurrera bakar-bakarrik.

Halaber, aditzera eman nion euskararen kalitatearen kontua ez zela hiztun berrien ardura, guztiona baizik, irakasleena, bitartekari linguistikoena, hedabideena, politikariena, kultur sortzaileena, aisialdi eta kirol monitoreena... eta abarrena. Guztion esku dago euskararen sena gordez, hurreko euskara eta kalitatezkoa erabiltzea.

Kezka hauek eta gehiago nerabilzkien joan den uztailaren 12ko “Euskararen erabileraren gakoak” izenburuko mintegia antolatzen jardun genuenean. Aipatu mintegia Sabino Arana Fundazioaren eta Euskaltzaindiaren arteko lankidetza tarteko burutu zen. Orain, orduko hartan emaniko hitzaldiak, bai eta euskararen erabileraren gaineko askotariko iritziak bildu eta argitaratu nahi izan ditugu Hermes berezi honetan. Izan dadin ale hau, zein han-hemen ageri diren bestelako iritziak ere, gaur eta bihar egin behar dugun bideaz gogoeta egiteko lagungarri, gure hiztun-komunitatearentzat nahi dugun geroaren indargarri.

TENEMOS QUE ABRIR NUEVAS PUERTAS AL EUSKERA A COMIENZOS DE ESTE SIGLO XXI. ESE ES EL ÚNICO CAMINO QUE TENEMOS PARA QUE LA CADENA NO SE ROMPA. UTILIZAR EL EUSKERA Y ACTIVAR A LOS Y LAS HABLANTES PARA QUE LO USEN. AL FIN Y AL CABO, VIVIR EN EUSKERA

1~3. EUSKARARIK TXARRENA? ERABILTZEN EZ DENA DA!. ERRAMUN OSA IBARLOZA

5

EUSKO JAURLARITZAKO KULTURA ETA HIZKUNTZA POLITIKA SAILBURUA

BINGEN ZUPIRIA GOROSTIDI AUPADA BERRI BAT BIDEA EGITEKO hiztunon mintzaira hezkuntzaren eta ikaskuntzaren bitartez hiztun berriengana hedatu ahala bizkortuko zela euskararen erabilera gure gizarte osoan.

Euskara irakatsi eta ikasteak berez ekarriko zuela euskara nonahi eta uneoro erabiltzea. Baina, ez da hala izan.

L

ehenengo eta behin, eskerrik egiazkoenak Sabino Arana Fundazioari 2018ko uztailaren 12an “Euskararen erabileraren gakoak� jardunaldia antolatzeagatik, eta nire esker ona, bide batez, bertan parte hartu genuenon ekarpen eta iritziak Hermes aldizkariaren ale honetan jasotzeko aukera emateagatik.

Sasoi bakoitzak izan ohi du bere jomuga, eta bizitzea suertatu zaigun aldi honek ere badu berea euskararen biziberritzeari dagokionez: gure hizkuntza propioaren erabilera sustatzea.

ABIAPUNTUA ETA JOMUGA: EUSKARAREN ERABILERA 1960ko hamarkadan euskararen berreskuratze-prozesuaren lehen eragile izan zirenek uste izan zuten, segur aski, gure gizartea euskalduntzeko hamarkada gutxi batzuk aski izango zirela. Beste hainbatek ondorioztatuko zuen euskal

6

1~4. AUPADA BERRI BAT BIDEA EGITEKO. BINGEN ZUPIRIA GOROSTIDI

Izan ere, giza errealitateak konplexuak dira, eta geurea ere bai. Zimentarri aunitz eta askotarikoen gainean eraikitako gizarte berri batek -eta horixe izan da euskal gizartea azken mende honetan: gizarte berri bat, batik bat, gure artetik eta gure artera gerturatutako biztanleen joan-etorrien eraginez eraikia, batetik; eta ikuspegi ideologikotik anitza dena, bestetik- denbora behar du aldakuntza-prozesu sakon bat mamitzeko. Hala, bada, denbora hartzen ari da. Susmoa daukat batzuk, honetaz publikoki gehien hitz egiten dutenak, dudarik gabe, luzetsita daudela, azkar eta arin behar zuen zerbait gehiegi atzeratzen ari delako kezkatuta, uste eta nahi izan zutena mantsoegi doala sinetsirik.

Edonola ere, gaur denok euskararen erabilerari bultzada indartsua ematea dugu helburu eta kezka, eta euskararen erabileraren erronka ekarri dugu gure eginkizunen zerrendaren lehen postuetara.

Erabilera dugu, beraz, helburu, batez ere, azken hamarkadetan euskararen ezagutza-prozesuak bilakaera handia izan duelako, euskal hiztunak

EL RETO HOY ES IMPULSAR EL USO DEL EUSKERA, UNA SITUACIĂ“N A LA QUE HEMOS LLEGADO GRACIAS AL ENORME INCREMENTO DEL CONOCIMIENTO DE LA LENGUA VASCA. SE TRATA DE UN LOGRO QUE NO DEBERĂ?AMOS MENOSPRECIAR

Aurrean dauzkagun eginkizun berrietarako ere behar-beharrezkoa izango da adostasuna eta konplizitatea lantzen jarraitzea eta jagotea. Erabilerari bultzada berri bat emateko ere bai, zalantzarik gabe.

Euskararen inguruan eztabaida berriak pizten baditugu, eta horiek norbaitek txarrerako erabili nahi baditu, ahuldu egingo dira gure zoru komunak, gure adostasunak, eta zailtasun berriak sortuko dira.

Zain ditzagun lortu ditugun konplizitateak!

DISKURTSOAREN GARRANTZIA biderkatu egin direlako eta 223.000 hiztun berri etorri zaizkigulako euskara ezagutzen dugunon komunitatera.

Pentsatzen dut merezi duen balioa eman behar geniokeela ezagutzak izan duen gorakadari, era jarraituan eta eten barik, modu indartsu eta baketsuan gertatu delako. Eta ez dakit lorpen hori behar bezala baloratzen dugun. Ezetz esango nuke.

GIZARTEAREN BABESA Euskarak ez ditu dekretuz bereganatu euskal hiztun berri horiek. Aitzitik, euskal gizarteak euskararen alde egin duen apustu handiaren emaitza izan da. Gizarteak konfiantza izan du gure hezkuntza-sistemak euskararen alde hartutako erabakietan, eta euskal ereduen aldeko aukera argia egin du. Gizarte-eskari indartsu bat ere egon da euskararen aldeko apustua egin dadin gizarte-ekimen eta herri erakundeetan. Hein handi baten, bat egin dute gizarte-eskariaren eta euskal erakundeen konpromiso nahiz ekintzek. Euskara ikasi eta gure hizkuntzaren erabilera normalizatzeko aldarri eta konpromiso horrek eragin positiboa izan du euskal gizartean, oro har: herritarrek, familiek, herri erakundeek eta erakunde pribatuek ulertu dute, apurka-apurka, euskarak bere tokia izango duen gizarte elebidun edo eleanitza desio dutela beraientzat eta baita euren ondorengoentzat ere.

Adostasuna landu da eta adostasuna lortu da. Uztartu egin dira gehiago nahi zutenen pazientzia eta euskararik ez eduki arren bere normalizazioari babes soziala eman diotenen konpromisoa.

Kontsentsu zabalak eraiki dira, arrakalarik sorrarazi gabe. Eta hori guztia, inondik ere, lorpen handia da gure gizartean.

Nago diskurtso ezkor gehiegitxo entzuten dela egindakoaz eta gaur egun egiten ari denaz.

Ez dut uste errealitatea ezkutatu edo goratu behar dugunik. Ez dago motiborik autokonplazentzia eta bozkariorako, baina zergatik batzuetan entzuten dira hain bortizki diskurtso ezkor horiek? Euskarak diskurtso positiboak behar ditu, eraginkorrak; ezintasuna eta frustrazioa eragingo dutenak ez.

Eta esango nuke ezkortasunetik ere hitz egiten dela erabileraz.

Erabileraren gaineko irakurketa egin beharko genuke urrutiagoko perspektiba batetik. Geure burua engainatu gabe, baina egindakoa gutxietsi barik. Gaur egun euskaraz arrunt modu zabal eta normalduan hitz egiten den toki askotan, orain dela hamarkada batzuk gutxi edo ia bat ere ez zen hitz egiten (Tolosan, Arrasaten, Gernikan, Hernanin‌).

Toki horietan, aurrerapauso ikaragarriak eman dira; euskara eskuratu dutenen kopurua asko handitu da gune horietan, baita erabilera ere.

Beste hainbat tokitan, ezagutzaren edalontzia neurri batean bete bada ere, erabilerarena oraindik erdi hutsik edo erdi beteta dago, nondik begiratu nahi dugun. Eta hori ulertzeko ezagutu behar dugu adibide bakoitzaren testuingurua: gerta liteke euskararen hiztun berri horiek, asko izanagatik, erdal eremu zabalago baten bizitzea eta horrek eragitea; gerta liteke, euskara jakin arren, erabiltzeko aukerarik ez izatea; hiztun berrien identitate-hutsuneak eta konplexuak ere tarteko dira arrazoi horietan. Euskararen erabileran edo erabilera gabezian eragiten duten faktoreak asko eta asko dira, eta faktore horietako bakoitza xeheki ezagutu beharko genuke, horietako bakoitza aintzat hartuz ere egin beharko genituzke erabilera datuen irakurketak.

Esan bezala, euskararen -eta hizkuntza gehienen- erabileran eragiten duten faktore bereziki

2~4. AUPADA BERRI BAT BIDEA EGITEKO. BINGEN ZUPIRIA GOROSTIDI

7

EL AVANCE DEL EUSKERA NO SE HA CONSEGUIDO POR DECRETO, SINO GRACIAS A UN CONSENSO SOCIAL Y A UNA COMPLICIDAD QUE HEMOS DE CUIDAR

azpimarragarriak dira hauek: euskara non ikasi den (etxean / eskolan), euskaraz hitz egiteko erraztasuna edo gaitasuna; eta balizko hiztun horrek duen harreman-sarea.

Euskara erabiltzeko zailtasunak zein diren hobeto uler genezake horrela. Askorentzat euskara da bigarren hizkuntza, etxetik kanpo jasotakoa, eta gehienetan, eskola-hizkuntza. Pertsona horiek, asko eta asko haur eta gazteak, gai dira euskaraz ikasketak egiteko; bereziki gai dira euskaraz ulertu eta testuak idazteko, horretan trebatu baitituzte eskolan. Aldiz, horietako gehienek zailtasunak dituzte jolasaldian edo aisialdian euskaraz mintzatzeko. Ikasketa gunetik kanpoko euskara ez zaie irakatsi, ezta testuinguru horietako euskara erabiltzen ere. Momentu horietan euskarak ez die ahotik irteten. Errazago bizi dira gaztelaniaz. Sarri askotan, gainera, eskola-lagunez kanpo ez dute norekin euskaraz hitz egin, gaztelania hutsez bizi den ingurunean dabiltzalako. Eta bestelako faktoreak ere badaude: euskarari buruzko interesa, hizkuntza-ohiturak, hizkuntzaren prestigioa‌

ESKOLAK BAKARRIK EZIN DU Diagnosia eginda dago. Orain, ekintza-planak behar ditugu. Eta elkarlana behar dugu. Eskolak bakarrik, ezin du. Erakundeek bakarrik, ezin dute. Guztion arteko elkarlana beharko da erronka berri honi heltzeko. Eta ahaleginak gune eta arlo guztietan egin beharko dira: aisialdian, jolasaldian, kirol esparruan, kultura-edukietan, lan-munduan, hedabideetan, ingurune digitalean... Begirale eta laguntzaileak behar ditugu, aktibatzaileak, konpromisoa eta eduki interesgarriak euskarri, gune eta arlo guztietan.

8

3~4. AUPADA BERRI BAT BIDEA EGITEKO. BINGEN ZUPIRIA GOROSTIDI

Eta helburuak ipini beharko ditugu, helburu egingarri eta lorgarriak. Hezkuntzan eta hezkuntzatik kanpo.

On dateke era berean ingurune soziolinguistiko ezberdinak bereiztea, bai diagnosiak egiterakoan eta bai helburuak finkatzeko orduan. Helburu miresgarria izan daiteke, adibidez, Bilbo euskalduntzea. Baina horrek denbora asko beharko du, eta ezin izan liteke frustrazio-iturri. Helburu horri uko egin gabe, hurbilagoko helburuak ipini beharko ditugu. Adibidez, euskaraz ulertu edo-eta hitz egiteko gai garen guztiok, gure artean sortzea euskaraz komunikatzeko baldintza egokiak: etxean, lagunartean edo lanean; edo euskararik gehien hitz egiten den ingurune soziolinguistikoetan euskararen erabilerari eustea, horretarako behar diren aktibazio ekimenak landuz.

Euskararen etorkizuna, inoiz baino gehiago, gure esku dago. Erakundeen bultzada nahi eta ezkoa izango da, bai; ahalik eta ingurunerik aproposenak zaindu eta elikatu beharko ditugu, bai, baina azkenean, azken erabakia, euskara burutik ezpainetara eramateko erabakia, nahita edo nahigabe, konturatuta edo oharkabean, norberarena da, geurea da, denon eta norberaren esku dago.

HIZKUNTZA OHITURAK NOLA ALDATU? Artikulu hau irakurtzeko gaitasuna duen edonork baditu bizipenak, badu eskarmentua.

Badaki nola hurbildu den euskararen mundura, jakitun da zerk eraman duen euskaraz mintzatzera, edo ez hitz egitera; badaki, aurkako jarrerarik izan gabe eta laguntza egokia jasota, iritsi litekeela euskara erabiltzen hastera; badaki, aktiba litekeela euskara erabiltzeko jarrera.

Euskaltzaleok, erakundeetan gaudenok zein gizartetik eragiten dutenek, erronka bat ezarri diegu Euskal Herri osoan euskararen komunitatea osatzen dugun pertsona guztiei: Euskaraldia. Euskaraldiak ipini ditu lanean hainbat elkarte eta pertsona ekimena gara dadin. Hutsetik hasi eta puzten ari den puxika erraldoi bat osatzen ari gara elkarrekin; ariketa sozial bat elkarrekin egitera gonbidatu ditugu herritar banako zein erakundeak, baita ariketa hori elkarrekin prestatzera ere. Aurre-bizipenei, antolaketa prozesuari arreta berezia eman nahi izan diogu. Eta ekimen berritzaile hau ere badagokigu zaintzea, ez dadin hustu, ez dezan eztanda egin.

Euskaraldia amaitutakoan jasoko ditugu haren ikerketak emandako emaitzak; jakingo dugu

zein neurritan eragin duen erabileran eta hizkuntza ohituren aldaketan. Jakingo dugu, horrez gain, gizartearen aktibazio prozesuaren gakoak zein izan diren; gizarte arloan gertatu diren mugimenduak irakurtzeko ariketa egitea egokituko zaigu.

Gizarte aktibazioaz ari naizen honetan, aipatu nahi dut abian direla hiru unibertsitateetan hizkuntza-ohiturak sortu eta aldatzeko faktore eta eraginen gaineko ikerketak, adibidez. Horietatik ateratako ondorioek ere lagundu ahal izango digute etorkizuneko erabakiak hartzen eta ekintza-planak egokitzen, gazte-jendearen jokabideez ari garela.

Bestalde, hor dugu euskal hezkuntza sistema indartzea helburu duen erreforma ere. Hezkuntza munduko aditu eta arituen ekarpenak jaso ditu erreforma honek, eta hizkuntzekiko ere helburu berri eta zehatzak ezarri beharko ditu, baita horiek lortzeko behar izango diren baliabideak ere. Gure ikasle gazteen hizkuntza irteera profilak egokia eta orekatua izan beharko du EAEko bi hizkuntza ofizialetan: euskaraz eta gaztelaniaz. Eta maila duina lortu behar dugu hirugarren hizkuntza batean. Izan ere, euskara eta euskal kultura ardatz duen hezkuntza sistema eleanitzaren aldeko apustua egin du erreformak.

Aisialdian eta kirolaren esparruan, euskara normalizatzeko ikerketak eta ekimen zehatzak gauzatu beharko ditugu. Aisialdia eta kirola euskaraz eskaintzeaz gain, eremu horietan euskararen erabilera sustatzeko faktoreetan oinarrituz lan egin beharko dute eremu horietako hezitzaile eta subjektu askotarikoek (entrenatzaileak, klubak, gurasoak, hedabideak‌).

Herri aginteetan ere euskararen erabilerari begirako hizkuntza-plan eragingarri eta sinesgarriak diseinatu beharko ditugu. Herri-administrazioko langileek lortutako hizkuntza gaitasunak praktikan jartzeko bideak eraikitzea dagokigu. Euskarak, zerbitzu hizkuntza ez ezik, lan hizkuntza ere izateko urratsa eman behar du. Herritarren hizkuntza eskubideak bermatzea helburu lehenetsia izan behar du.

Pertsona helduak euskalduntzen eta trebatzen jarraitu beharko dugu, euskaltegien bitartez.

Euskara ezagutzetik harago, euskaraz komunikatzeko gai diren hiztun berriak lortzea dugu helburu.

Ikuspegi horrek lagunduko digu euskara erabilia izateko metodologia didaktikoetan sakontzen.

Eta bultzada indartsu bat eman beharko diogu euskararen erabilerari lan esparruan, enpresa -munduan. Bide hau urratu duten hainbat erakunde eta enpresen praktika onak plazaratzea egokituko

EN ESTE PROCESO DEBEMOS TENER MUY EN CUENTA A ESAS Y ESOS NUEVOS CIUDADANOS VASCOS QUE HAN VENIDO A VIVIR A ESTA TIERRA

zaigu, enpresentzat hizkuntzak kudeatzeak dituen onura ekonomiko zein sozialak ikusarazteko bideak lantzea, edo Lanbide Heziketa euskaldunagoa izateko aukeretan sakontzea.

Eta arreta berezia ipini beharko diegu gure artera bizitzera etorri diren euskotar berriei. Kanpotik datoz, nork bere hizkuntza eta kultura dakarrela. Gure biztanleriaren ia ehuneko hamar dira dagoeneko eta azken hamar urteetan iritsi dira gure lurraldera. Gehiago ere etorriko dira. Euskotar berri horien hizkuntza-ohiturekin egiten dugunak erabateko eragina izango du gure hizkuntzaren erabileraren bilakaeran. Horiekin zer egingo dugu?

Bada, gutxienez, orain arte egin duguna: haien seme-alabak euskaldundu, gurasoekin euskararen aldeko jarrerak elikatu, beraien jatorrizko hizkuntza, gaztelania eta ingelesarekin batera euskara ere jakiteak izan litzakeen onurez jabearazi...

Horretan ere badugu lehenagoko esperientziarik. Badira, dagoeneko ehun urte baino gehiago, lehen industrializazio garaian, gure gizartea aldatzen hasi zela. Landa eremutik industriara lanera joateak euskal herritarrak lana gaztelaniaz egitera eraman zituen. Espainia osoko lurraldeetatik euskal industrian lan egitera milaka eta milaka familia etorri ziren, eta lanean, gaztelaniaz egiten zen. Berrogeita hamar urte inguru joan dira, diktaduraren garaian, berriro ere lan bila, Espainiatik beste milaka familia etorri zela. Industrializazioak eta diktadurapeko baldintza soziopolitikoek, besteak beste, eten zuten euskararen transmisio indartsua eta hasi zen euskararen ezagutza eta erabileraren beheranzkoa.

Haizea kontrara izanda ere, zailtasunak gainditzeko gai izan gara. Ekintzaile eta berrikuntza-zale garenez, ekinaren ekinez, pazientzia handiz eta konpromisoak betez iritsi gara gaur gauden tokira.

Ez gehiago, baina ezta gutxiago ere. Badakigu zer egin behar dugun. Egin dezagun guztion artean.

4~4. AUPADA BERRI BAT BIDEA EGITEKO. BINGEN ZUPIRIA GOROSTIDI

9

NAFARROAKO GOBERNUKO HERRITARREKIKO ETA ERAKUNDEEKIKO HARREMANETAKO KONTSEILARIA

ANA OLLO HUALDE EUSKARAZ BIZI VIVIR EN EUSKERA

Para entender las razones que sustentan el impulso de medidas orientadas a aumentar las oportunidades y espacios que posibiliten el uso social del euskera es preciso conocer de qué situación se partía en el momento de aprobar el Plan Estratégico.

D

ecía Bernardo Atxaga recientemente que la lengua no es la de los diccionarios únicamente, la lengua es la de la vida. Las lenguas han nacido para vivirlas, para trabajar en ellas, para seducir con ellas, para comunicarse con ellas.

Conscientes de que una lengua sin vivirla es una lengua de museo, una lengua muerta, el primero de los seis ejes del I Plan Estratégico del Euskera del Gobierno de Navarra, aprobado a comienzos del pasado año, se centra en el impulso de medidas que desarrollen el uso social del euskera. Queríamos reflejar así el compromiso del Gobierno por fomentar el uso del euskera, por incrementar las oportunidades para vivir en euskera de la ciudadanía navarra. Sin eludir la diversa y plural realidad sociolingüística de Navarra y desde el respeto a esa diversidad, se trata de garantizar el derecho de la ciudadanía a utilizar las lenguas de Navarra en su vida cotidiana y en sus relaciones con las administraciones públicas.

10

1~3. EUSKARAZ BIZI-VIVIR EN EUSKERA. ANA OLLO HUALDE

A la hora de analizar la situación del euskera en Navarra se observa que durante las últimas décadas se ha detenido el proceso de pérdida de hablantes y que se está produciendo un incremento significativo de hablantes, tal y como muestra la VI Encuesta Sociolingüística del Euskera elaborada en 2016. Este aumento se debe fundamentalmente a estas causas: •S e ha incrementado el número de personas bilingües pasando del 9,5 % en el año 1991 al 12,9 % en el año 2016. También se ha incrementado el número de bilingües pasivos pasando del 4,6 % en el año 1991 al 10,3 % en el año 2016.

•E l aumento de nuevos hablantes gracias al incremento de los estudiantes de modelos educativos en euskera. En el tramo de edad de 16 a 24 años se ha pasado del 10 % en el año 1991 al 25,8 % en el año 2016, lo que supone un incremento de 15,8 puntos en un periodo de 25 años.

•E l aprendizaje del euskera de personas adultas.

•E l compromiso de muchas personas en el impulso de la lengua en todos los ámbitos de la sociedad.

Si se amplía el análisis del conocimiento al uso de la lengua se observa que el incremento que se está produciendo en el conocimiento no se da en igual medida en el uso social del euskera. La VI Encuesta Sociolingüística muestra un incremento del uso del euskera de menos de un punto en 25 años, pasando del 5,9% en el año 1991 al 6,6% en el año 2016. La medición del uso del euskera en la calle que realiza Soziolinguistika Klusterra realizado en 2016 da valores similares, concretamente el 6,7%.

Y es precisamente el uso de la lengua por los hablantes el que muestra su vitalidad, por lo que es preciso identificar cuáles son las claves y las causas que determinan la vitalidad del euskera en la sociedad: •E l número de personas que saben hablar euskera.

•L a facilidad de los vascohablantes para expresarse en euskera. Los datos indican que de la misma manera que está subiendo el porcentaje de hablantes, este incremento es más significativo entre los hablantes que se expresan con mayor facilidad en castellano que en euskera, que ha pasado del 32,8 % en 1991 al 51,1% en el año 2016.

•F inalmente, está la presencia del euskera en los diferentes ámbitos de la vida social y en la posibilidad real de utilizarlo: en su relación personal, de amistades, laborales, en su relación con las administraciones públicas, de utilización de servicios, consumo cultural y de ocio, etc.

Tal y como se ha dicho anteriormente, el Plan Estratégico del Euskera está estructurado en seis ejes estratégicos: uso social del euskera, nuevos hablantes, ofrecer los servicios públicos en euskera, prestigio y atractivo del euskera como lengua propia de Navarra, euskera como motor económico y marco lingüístico y normativo para su desarrollo.

Y es el primer eje donde bajo el lema “Vivir en euskera-Euskeraz bizi” se recogen las acciones para incrementar las posibilidades de uso

del euskera con el objetivo de “aumentar el uso del euskera, facilitando a los hablantes su uso en todos los ámbitos sociales y haciendo que el uso del euskera resulte más fácil”.

Entendemos así que asumimos la responsabilidad que las administraciones públicas tenemos en desarrollar políticas lingüísticas que presenten a las lenguas como valores de respeto a la singularidad, a la diversidad, algo que está en el eje de la Carta de Derechos de Europa y también en el corazón de la cultura y la creación.

Políticas que en Navarra garanticen que todas las personas puedan utilizar el euskera en todos los ámbitos sociales, teniendo en cuenta el derecho de la ciudadanía a conocer y usar el euskera, respetuosas con las personas que hablan euskera y hablan castellano y convivan en esa realidad sociolingüística dinámica tal y como muestran los datos.

Entre otras acciones para facilitar a la ciudadanía el uso del euskera se encuentran las siguientes: •A umentar la oferta de actividades en euskera para activar y reforzar su uso social.

•M ejorar la eficacia del ámbito extraescolar y las actividades de ocio organizado para aumentar el uso del euskera en la población infantil y adolescente.

•A umentar la presencia del euskera en las herramientas tecnológicas de comunicación para fomentar su uso social, haciendo que sea tan fácil y sencillo como el de cualquier otro idioma, organizando actividades que den a conocer aplicaciones y herramientas a la población más joven.

•A mpliar la oferta en los medios de comunicación en euskera, y su presencia en los medios de difusión en castellano. Al mismo tiempo se está facilitando que los medios de comunicación en euskera puedan llegar a nuevos lectores que usan nuevas maneras de leer en redes sociales o aplicaciones telefónicas.

• I ncrementar la presencia y uso del euskera en comercios, servicios profesionales y empresas, facilitando a las entidades interesadas la adopción de medidas mediante ayudas a la rotulación, formación y atención.

2~3. EUSKARAZ BIZI-VIVIR EN EUSKERA. ANA OLLO HUALDE

11

•A mpliar la oferta de productos y actividades de creación cultural en euskera.

•D esarrollar y extender los dialectos y variantes del euskera de Navarra, mejorando la accesibilidad y la información que ofrecen plataformas con este tipo de contenidos.

Todas estas acciones son necesarias para aumentar las posibilidades de uso del euskera.

Pero para poder alcanzar los objetivos es preciso acompañar las medidas anteriormente señaladas con el desarrollo de acciones complementarias de gran importancia: •H ay que seguir mejorando la oferta para que todas las personas que lo deseen puedan aprender euskera o puedan escolarizar en modelos lingüísticos en o con euskera a sus hijos e hijas, porque cuanto mayor es el número de personas que se expresan en euskera mayor es la posibilidad de hablarlo.

•H ay que mejorar el prestigio del euskera ya que amplios sectores de la sociedad navarra tienen nulo o escaso interés por una de las dos lenguas, en la mayoría de los casos por desconocimiento.

•H ay que enriquecer los recursos lingüísticos de los nuevos hablantes, no desde un punto de vista de modelos formales, sino desde el uso de registros lingüísticos coloquiales que mejoren la satisfacción del hablante a la hora de comunicarse.

Finalmente hay que subrayar que las administraciones públicas tienen una responsabilidad central a la hora de garantizar el uso del euskera en la sociedad, pero no es posible alcanzar un éxito duradero si ese trabajo no se hace de la mano de los agentes sociales que en su día a día trabajan porque el uso del euskera se extienda en todos los ámbitos de uso, como el ocio, el deporte, la cultura, la vida social y económica, etc. Ese trabajo coordinado y conjunto es imprescindible. De la misma manera que proyectos como Euskaraldia, impulsados por el entramado social, alcanzan mucha mayor proyección con la implicación de las instituciones, es evidente que serían inviables si desde un impulso institucional no contasen con la implicación de los agentes sociales. Esta forma de hacer, sin duda, facilitará alcanzar metas impensables hasta hace poco.

ANE PIKAZA. BILBAO 1984 Actriz, licenciada en Bellas Artes por la UPV-EHU y diplomada en Arte Dramático, completa sus estudios cursando la especialidad en Teatro y Artes Escénicas y el CAP. Desde entonces compagina la ilustración, el teatro y la producción en distintos proyectos.

Dentro del mundo de la ilustración ha realizado diversas exposiciones, colaboraciones con revistas, videojuegos, cartelería de teatro y festivales, entre otros.

12

~23. EL SECESIONISMO VASCO (O CATALÁN) Y LA MORAL CATÓLICA. JON SOBRINO

EUSKALTZAIN URGAZLEA ETA EUSKO JAURLARITZAKO HIZKUNTZA POLITIKARAKO SAILBURUORDETZAKO PLANGINTZA ETA AZTERLANETAKO ARDURADUNA

JON AIZPURUA ESPIN ERABILERAREN GAKOAK AZTERKETA SOZIOLINGUISTIKOEN ARGITAN Inkesta Soziolinguistikoak 16 urte edo gehiagoko Euskal Herriko biztanleak ditu aztergai.

Hortaz, artikuluan emango diren datuak aipatutako unibertso horri buruzkoak izango dira, salbuespen batekin. Familia bidezko transmisioaren atalean, 3 eta 15 urte bitarteko seme-alaben lehen hizkuntzari buruzko datuak azalduko dira. Datua eskuratzeko, adin horretako seme-alabak dituzten inkestatuei galdetu zaie.

A

rtikuluaren helburua euskararen erabilerak izan duen bilakaera hobeto ulertzen lagundu dezaketen gakoak, edo gakoetako batzuk, behintzat, azaltzeko saiakera da, betiere datuetan oinarrituta. Izango dira, zalantzarik gabe, beste gako, arrazoi edo giltzarri batzuk artikuluan erabilitako datu-iturriak identifikatu ez dituenak eta beste azterketa-mota batzuk eskatzen dituztenak. Baina, era berean, ziurtasun handiz esan daiteke jarraian azalduko diren gakoak zuzen-zuzenean eragiten diotela euskararen erabilerari. Gako horiei faktore deitu diegu artikuluan.

Artikuluan erabiliko den informazio-iturria Inkesta Soziolinguistikoa1 da. Beraz, bertan erabiliko diren datuak eta egingo den irakurketa ez dira berriak. Beste foro batzuetan azaldu dira eta beste artikulu eta txosten batzuetan argitaratu ere bai, 2016. urteaz geroztik.

1. h ttp://www.euskadi.eus/informazioa/ikerketa-soziolinguistikoak/ web01-a2lingu/eu/

14

Faktoreak azaltzeari ekin aurretik, ikus dezagun, labur-labur bada ere, euskararen erabilera zertan den eta nolako bilakaera izan duen azken 25 urteotan.

EUSKARAREN ERABILERA VI. Inkesta Soziolinguistikoaren arabera, 16 urte edo gehiagoko euskal herritarren %16,5ek euskara erdara beste edo gehiago erabiltzen dute eguneroko jardunean. Aldi berean, %9,2k euskara darabilte, baina erdara baino gutxiago. Gainerako guztiek (%74,3) erdara erabiltzen dute beti edo ia beti.

Eguneroko jardunean diogunean, erabilera-eremu jakin batzuetan egiten den erabileraren batez bestekoaz ari gara. Kontuan hartu diren erabilera-eremu horiek honakoak dira: etxeko erabilera, lagunartekoa eta eremu formala. Azken hori erabilera pribatuaren (dendak eta banketxeak) eta erabilera publikoaren (osasun-zerbitzuak eta udal zerbitzuak) arteko batez bestekotik lortzen da.

~23. EL 1~5.

ERABILERAREN SECESIONISMO GAKOAK VASCO AZTERKETA (O CATALĂ N) SOZIOLINGUISTIKOEN Y LA MORAL CATĂ“LICA. ARGITAN.JON JONSOBRINO AIZPURUA ESPIN

Euskararen erabileran alde handiak daude lurralde batetik bestera, adin-talde batetik bestera edota erabilera-eremu batetik bestera, jarraian ikusiko denez.

Lurraldeei dagokienez, euskara erdara beste edo gehiago erabiltzen dutenak %20,5 dira EAEn, %6,6 Nafarroan eta %8,1 Iparraldean. Halaber, euskara erabiltzen dutenak, baina erdara baino gutxiago, %10,1 dira EAEn, %5,6 Nafarroan eta %10,2 Iparraldean.

ezik, joera desberdinak ere izaten ari dira lurralde, adin-talde edota erabilera-eremuaren arabera.

Baina, gaur egun duela 25 urte baino euskal herritar gehiagok erabiltzen du euskara. Bilakaera hori euskaldunen hazkundeari esker gertatu da nagusiki. Hau da, erabilerak gora egin du euskaraz ondo hitz egiteko gaitasuna dutenak gero eta gehiago direlako. Kontua da bata eta bestea ez direla neurri berean hazten ari.

EZAGUTZAREN ETA ERABILERAREN BILAKAERA EUSKAL HERRIA. 1991-2016 (%)

Azken 25 urteotako bilakaera aztertuz gero, euskararen erabilerak ia 3 puntu egin du gora Euskal Herrian. Gaur egun, 1991n baino 112.000 pertsona gehiago daude Euskal Herrian euskara erdara beste edo gehiago erabiltzen dutenak. Bilakaera, baina, ez da bera izan lurralde batean eta bestean. EAEn, euskararen erabilerak ia 5 puntu egin du gora (+111.000 pertsona). Nafarroan ere gora egin du, baina gutxiago (0,5 puntu; +9.800 pertsona). Iparraldean, aldiz, behera egin du (-4,9 puntu; -9.000 pertsona).

Erabilera eremuei dagokienez, ETXEKO erabilerak gorabehera txikiak izan ditu azken 25 urteotan. Hala ere, esan behar da erabilerak gora egin duela seme-alabekin eta neba-arrebekin (3 puntu eta 2,5 puntu, hurrenez hurren).

Euskararen erabilerak etxetik kanpo eta, bereziki, EREMU FORMALEAN, egin du gora gehienbat. Erabilera-eremu formalen artean, herritarrek udal-zerbitzuekin eta osasun-zerbitzuekin egiten duten erabilerak izan du azken 25 urteotako hazkunderik esanguratsuena, nahiz eta, osasun -zerbitzuen kasuan, ehunekoa oraindik beste erabilera-eremu batzuen azpitik egon.

Adinari dagokionez, azken 25 urteotan, euskara erdara beste edo gehiago erabiltzen dutenen ehunekoak gora egin du 50 urtetik beherakoen artean. Igoera hori, baina, ez da Euskal Herri osoan modu berean gertatu. Izan ere, bere horretan EAEn baino ez da gertatu. Nafarroan, 35 urtetik beherakoen artean gertatu da, eta Iparraldean 25 urtetik beherakoen artean.

Sexuari dagokionez, emakumezkoen eta gizonezkoen artean ez dago, oro har, alde esanguratsurik erabilerari dagokionez.

Orain artekoa laburbilduz, esan daiteke euskararen erabilera pixkanaka hazten ari dela. Ez da hazkunde homogeneoa izaten ari. Alde handiak ez

ITURRIA: VI. INKESTA SOZIOLINGUISTIKOA, 2016

Erabilera-datuak, orain arte bezala, gizarte osoarekiko eman ordez, euskaldunak bakarrik kontuan hartuta emanez gero, azken 25 urteotan euskara erabiltzen duten euskaldunen ehunekoak 3 puntu egin du behera, kopurua handiagoa bada ere. Hau da, euskararen erabiltzaile potentzialen artean, gaur egun txikiagoa da euskara erabiltzen dutenen portzentajea duela 25 urte baino, nahiz eta, azpimarratu behar den, euskara erabiltzen duten euskaldunen kopurua handiagoa izan.

EUSKARA ERDARA BESTE EDO GEHIAGO ERABILTZEN DUTEN EUSKALDUNEN BILAKAERA EUSKAL HERRIA. 1991-2016 (%)

ITURRIA: VI. INKESTA SOZIOLINGUISTIKOA, 2016

Gertakari hori ulertzeko, ezinbestekoa da euskararen erabileran eragiten duten faktoreak ezagutzea.

2~5. ERABILERAREN ~23. EL SECESIONISMO GAKOAK AZTERKETA VASCO (OSOZIOLINGUISTIKOEN CATALĂ N) Y LA MORAL ARGITAN. CATĂ“LICA. JON AIZPURUA JON SOBRINO ESPIN

15

Euskararen erabileran eragiten faktore nagusiak: harreman-sarea eta hizkuntza erabiltzeko erraztasuna Erabileran eragiten duten faktoreak ezagutzeko, Inkesta Soziolinguistikoak korrelazioen analisia egin du. Hiru erabilera-eremuren araberako korrelazioak egin dira: etxeko erabilera, lagunartekoa eta lankideen artekoa. Erabilera horietako bakoitzarekin Inkesta Soziolinguistikoak jasotzen dituen 28 aldagai gurutzatu dira, eta hiru lurraldeak bereizi dira: EAE, Nafarroa eta Iparraldea.

Lurraldearen edota erabilera-eremuaren arabera, korrelazioek ematen duten balioak desberdinak izan arren2, eta erabilera-eremu batean eta bestean hurrenkera zerbait aldatu arren, hiru aldagaik erakusten dute erabilerarekiko korrelaziorik handiena: erabilera-eremuan (etxean, lagunartean, lankideen artean) zenbatek dakiten euskaraz, gune soziolinguistikoa eta erraztasuna. Lehenengo biek harreman-sarea osatuko lukete. Bestalde, erraztasunak lotura zuzena du lehen hizkuntzarekin. Beste aldagai batzuek, euskararekiko jarrerak esaterako, eragina dute euskararen erabileran, baina korrelazio txikiagoa erakusten dute.

Beraz, esan daiteke euskararen erabileran eragiten duten faktore nagusiak harreman-sarea eta erraztasuna direla.

HARREMAN-SAREA 2016n, Euskal Herriko 16 urte edo gehiagoko biztanleriaren %28,4 euskalduna da, %16,4 euskaldun hartzailea eta %55,2 erdalduna. Euskararen ezagutzan, alde handiak daude lurralde batetik bestera: EAEn euskaldunak hirutik bat baino gehiago dira (%33,9), Nafarroan zortzitik bat (%12,9) eta Iparraldean bostetik bat (%20,5).

Azken 25 urteotako bilakaerari dagokionez, gaur egun 1991n baino 223.000 euskaldun gehiago daude Euskal Herrian, hau da, 6 puntuko hazkundea izan da (%22,3 versus %28,4). Euskaldunek gora egin dute EAEn (+9,8 puntu) eta Nafarroan (+3,4 puntu), eta behera Iparraldean (-2,6 puntu).

Adinari dagokionez, gazteen artean izan da euskaldunen hazkunderik handiena, eta gaur egun 35 urtetik beherako adin-taldeetan dago euskaldunen ehunekorik handiena: 25 eta 34 urtekoen artean, %39,7, eta 16 eta 24 urtekoen artean, 2. Erabilera-eremu bakoitzeko sareak (zenbatek dakite euskaraz), esaterako, korrelazio handiagoa ematen du lankideekin ( ,777) eta etxean ( ,758), lagunekin baino ( ,539)

16

%55,4. Hortaz, euskaldunen hazkundea gazteenetatik ari da zabaltzen.

Euskaldunak non bizi diren eta duela 25 urte non bizi ziren aztertuko ditugu jarraian. Horretarako, gune soziolinguistikoaren arabera banatuko ditugu. Azken 25 urteotako bilakaerari buruz hitz egingo dugunez, gune soziolinguistikoak 1991ko datuen arabera definitu ditugu: lehenengo gunea (euskaldunak <%20), bigarren gunea (euskaldunak %20-%49), hirugarren gunea (%50-%79) eta laugarren gunea (euskaldunak >%80).

Duela 25 urte, euskaldunen %60,1 hirugarren eta laugarren gune soziolinguistikoetan bizi ziren. Bigarren gunean, euskaldun guztien %20,8 bizi ziren, eta euskaldunen %19,1 lehenengo gunean. Gaur egun, egoera alderantzizkoa da.

Euskaldunen %32,9 lehenengo gune soziolinguistikoan bizi dira eta, duela 25 urte bezala, %20,9 bigarrenean. Hau da, euskaldunen erdia baino gehiago (%53,8) eremu erdaldunean edo nahikoa erdaldunean bizi da. Hirugarren gune soziolinguistikoan ere euskaldunen ehuneko handia bizi da: %31,6 (1. gunean baino 9.800 euskaldun gutxiago). Eta laugarren gune soziolinguistikoan, euskaldunen %14,6 baino ez da bizi gaur egun.

Lehenengo eta bigarren guneetan bizi diren euskaldunak bi gune horietako biztanleen %19,1 baino ez dira (1. gunean, %14,8, eta 2. gunean, %35,4). Hau da, euskaldun gehienek ez dute harreman-sare nahikoa euskara normaltasunez erabiltzeko. Gainera, 4. gunean bizi diren euskaldunek gunearen biztanleekiko pisua galdu dute: 1991n, %89,8 ziren, eta 2016an, %81,9 dira).

Hala ere, euskararen erabilerak, hau da, ahozko euskarak gizartean duen presentziak gora egin du lehenengo (+1,8 puntu), bigarren (+4,6) eta hirugarren gune soziolinguistikoetan (+8,5). Laugarrenean, esan bezala, euskaldunek pisua galdu dute, eta horrek eragina izan du euskararen erabileran: euskara erdara beste edo gehiago erabiltzen dutenen ehunekoak 7,3 puntu egin du behera azken 25 urteotan.

EUSKARAZ HITZ EGITEKO ERRAZTASUNA Euskararen normalizazio-prozesuak ekarri duen aldaketa handienetako bat euskaldunaren ezaugarriena da. Duela 30-40 urtera arte, euskaldunen artean nagusi zen tipologia etxean gurasoengandik euskara ikasi eta eremu euskaldunetan

3~5. ERABILERAREN GAKOAK AZTERKETA SOZIOLINGUISTIKOEN ARGITAN. JON AIZPURUA ESPIN

bizi zen herritarrarena zen. Gaur egun, aldiz, nagusitzen ari den tipologia bestelakoa da: guraso erdaldunak izan, eremu erdaldunetan bizi eta euskara eskolan edota euskaltegian ikasi duen herritar gehienbat gaztea. Euskaldun berri3 gehienek ezaugarri horiek dituzte. Aldaketa hori oso agerikoa da euskaldunen bilakaera lehen hizkuntzaren eta adinaren arabera aztertuz gero. 50 urtetik gorako euskaldun gehienek etxean ikasi dute euskara. 25 urtetik beherako gazteen erdiek baino gehiagok, aldiz, etxetik kanpo (%54,3).

Hiztun berri horietako askok euskara erabiltzeko aukera gutxi dute. Gazteenentzat, eskola eta eskolako lagunartea izan daiteke aukera bakarrenetakoa. Eta horrek zuzenean eragiten du euskara erabiltzeko erraztasunean, beste edozein hizkuntzarekin gertatzen den bezala.

Erraztasunean izan den bilakaera oso argi ikusten da adinaren arabera. 65 urtetik gorakoen artean nagusi dira (%42,2) euskaraz erraztasun handiagoa dutenak. Baina gainerako adin-talde guztietan gehiago dira erdal elebidunak, hau da, erdaraz erraztasun handiagoa dutenak, eta zenbat eta gazteago, orduan eta handiagoa da ehunekoa (16 eta 24 urte bitartekoen artean, %56,7).

Harreman-sareak trinkotu behar dira, euskaldunok gure eguneroko bizimoduan euskara normaltasunez erabiltzeko gero eta aukera gehiago izan ditzagun eta, horrela, euskaraz hitz egiteko erraztasuna hobetu dezagun. Asmo horrekin, indartu beharreko oinarri-oinarrizko bideetako bat euskararen familia bidezko transmisioarena da.

da azken urteotan gero eta familia-eredu gehiago ditugula, eta horren ondorioz, familiako kideen arteko harreman-motak ere ugaritu egin direla.

Gainera, umeak gero eta lehenago eskolatzen dira.

Gero eta handiagoa da 2 eta 3 urterekin eskolatuta dauden umeen kopurua. Horrek guztiak lehen hizkuntzaren definizioa berrikustea ekar lezake, agian.

Ikus dezagun jarraian nola gauzatzen den gaur egun familia bidezko transmisioa Euskal Herrian. Horretarako, 3 eta 15 urte bitarteko seme-alabak dituzten inkestatuek euskara nola transmititu dieten aztertu du VI. Inkesta Soziolinguistikoak, eta emaitzak inkestatu horien eta haien bikotekideen lehen hizkuntzaren eta hizkuntza-gaitasunaren arabera gurutzatu dira.

Guraso biak euskaldunak direnean eta bien lehen hizkuntza euskara denean, euskararen transmisioa erabatekoa da, gehienbat, euskararena bakarrik (%93).

Gurasoak euskaldunak direnean, baina bietako baten lehen hizkuntza erdara denean, euskararen transmisioa, bakarrik edo erdararekin batera, oso handia da (%94), baina %6ko galera dago euskararen belaunez belauneko transmisioan.

Azkenik, gurasoak euskaldunak direnean, baina bien lehen hizkuntza erdara denean, bost seme-alabetatik batek (%19) ez du euskara jaso, baina gainerako guztiek (%76) euskara jaso dute, bakarrik edo erdararekin batera.

3-15 URTE BITARTEKO SEME-ALABEI TRANSMITITUTAKO HIZKUNTZA, GURASOEN LEHEN HIZKUNTZAREN ARABERA. EUSKAL HERRIA. 2016 (%)

FAMILIA BIDEZKO TRANSMISIOA Familia bidezko transmisioaren bidez, hiztunak modu naturalean jasotzen du hizkuntza, horrek erraztasunean dituen onura guztiekin. Aldi berean, hizkuntza horren erabilera indartzen du hiztun batek duen erabilera-eremu gertukoenean, familian, hain zuzen.

Familia bidezko transmisioaz dihardugunean, seme-alabek gurasoengandik bizitzaren lehenengo 3 urteetan jaso duten hizkuntzari (edo hizkuntzei) buruz ari gara. Hizkuntza hori lehen hizkuntza da, eta gorde edo galdu egin daiteke, baina pertsona baten bizitza osorako ezaugarria da. Egia 3. Euskaldun berria lehen hizkuntza euskara ez duen euskalduna da.

BILA izeneko tipologiaren balioetako bat da. BILA tipologia aldagai sintetikoa da, eta hizkuntza-gaitasuna eta lehen hizkuntza aldagaien arteko gurutzaketatik eratzen da.

ITURRIA: VI. INKESTA SOZIOLINGUISTIKOA, 2016

Gurasoetako bat euskalduna denean eta haren lehen hizkuntza euskara denean, euskara (erdararekin batera) jaso duten seme-alabak %83 dira. Eta guraso euskaldunaren lehen hizkuntza erdara denean, seme-alaben erdiak (%49) jaso du euskara (erdararekin batera).

4~5. ERABILERAREN GAKOAK AZTERKETA SOZIOLINGUISTIKOEN ARGITAN. JON AIZPURUA ESPIN

17

3-15 URTE BITARTEKO SEME-ALABEI TRANSMITITUTAKO HIZKUNTZA, GURASOEN LEHEN HIZKUNTZAREN ARABERA. EUSKAL HERRIA. 2016 (%)

ITURRIA: VI. INKESTA SOZIOLINGUISTIKOA, 2016

Azken urteotako bilakaeraren arabera, familia bidezko transmisioak hobera egin du etengabe, bai guraso biak euskaldunak direnean, bai bietako batek bakarrik dakienean euskara. Hala ere, Euskal Herria nagusiki erdalduna da oraindik, eta familia bidezko transmisioaren bidez lor daitezkeen irabaziak txikiak dira gaur-gaurkoz.

Horretaz hobeto jabetzeko, ikus dezagun gurasogai direnen edo seme-alaba gazteak dituztenen ezaugarriak. 25 eta 49 urte bitarteko unibertsoaz ari gara. Hizkuntza-gaitasunari dagokionez, herena baino zertxobait gutxiago dira euskaldunak (%31,2), eta horien artean %44k erdara izan dute lehen hizkuntza. Hortaz, zer landu asko dago, bai gaitasun nahikoa duten gurasoek erraztasunean hobetu dezaten, bai oraindik gaitasun nahikoa izan ez arren, (euskaldun hartzaileak), euskaldun izateko bidea egin dezaten. Familia bidezko transmisioa da etorkizuna ziurtatzeko hizkuntza normalizatu batek duen tresnarik garrantzitsuena, eta biziberritze-prozesuan ari den hizkuntzaren tresnarik eraginkorrena baldintzak egokiak direnean.

25-49 URTE BITARTEKO EUSKALDUNAK LEHEN HIZKUNTZAREN ARABERA. EUSKAL HERRIA. 2016 (%)

ITURRIA: VI. INKESTA SOZIOLINGUISTIKOA, 2016

18

IDEIA NAGUSIAK LABURBILDUZ Euskara ezagutzen duten herritarren kopuruak nabarmen egin du gora azken 25-30 urteotan. Euskara erabiltzen dutenena ere hazi egin da, baina maila apalagoan. Eta euskaldunak euskara erabil dezan oinarrizkoak diren baldintzak modu esanguratsuan hobetzen ez diren bitartean, hala izango da datozen urteotan ere.

Hainbat faktoreren artean, bi dira euskararen erabileran bereziki eragiten dutenak: harreman -sarea eta erraztasuna. Bi baldintza horiek ez dute euskararen erabilera ehuneko ehunean ziurtatzen, baina bi baldintza horiek gabe nekez erabiliko du euskaldun batek euskara normaltasunez.

Euskararen ezagutzak izan duen hazkundea hezkuntza-sistemari eta helduen euskalduntzeari esker gertatu da, batik bat. Horrek beste ezaugarri batzuk dituen euskaldun-multzoaren hazkundea eta, adin-talde gazteenetan, nagusitasuna ekarri du, euskaldun berrien multzoarena, hain zuzen.

Euskaldun berriek euskaraz ondo hitz egiteko gaitasuna dute eta euskara ez den edo ez diren hizkuntzak dituzte lehen hizkuntza. Gaur egun, euskaldun berrien artean nagusi dira eremu erdaldunetan bizi direnak eta erdaraz erraztasun handiagoa dutenak. Hau da, ez dute harreman-sare nahikoa eguneroko jardunean euskara normaltasunez erabiltzeko eta errazago moldatzen dira erdaraz euskaraz baino.

Harreman-sare nahikoaren eta erraztasunaren falta ez dira euskaldun berriaren ezaugarri esklusiboak. Badira, zorionez, hainbat euskaldun berri bestelako hizkuntza-baldintzetan bizi direnak harreman-sareari eta erraztasunari dagokienez, baina badira, aldi berean, euskaldun berriak ez diren hainbat euskaldun bi gabezia horiek bizi dituztenak. Beraz, ezinbestekoa da harreman-sareak trinkotzeko neurriak sustatzen jarraitzea. Euskara erabiltzeko aukerak areagotuz gero, gora egiten du euskararen erabilerak, eta euskara erabiltzeak handitu egiten du euskaraz hitz egiteko erraztasunak.

Bide horretan, bada gako garrantzitsua: familia bidezko transmisioa. Euskara transmititzeko baldintzak egokiak direnean, euskararen transmisioa ziurtatuta dagoela esan daiteke. Baldintzak hain egokiak ez direnean, asko aurreratu da zalantzarik gabe, baina zer hobetu asko dago oraindik.

Eta gai horretan arreta berezia jarri beharko da seme-alaba gazteak dituzten gurasoengan eta guraso izateko adinean dauden herritarrengan.

5~5. ERABILERAREN GAKOAK AZTERKETA SOZIOLINGUISTIKOEN ARGITAN. JON AIZPURUA ESPIN

EUSKARABIDEKO ZUZENDARI KUDEATZAILEA

MIKEL ARREGI PĂ&#x2030;REZ EUSKARAREN ERABILERA SUSTATZEKO POLITIKA PUBLIKOAK

J

osu Amezagak Berria egunkarian Hezkuntza sistemak bakarrik ezin du izenburupean argitaratutako iritzi artikuluan hauxe zioen: hezkuntza sistemak bere kabuz ezin du bermatu ikasle guztien elebitasuna.

Euskara erabiltzeko aukera handitzea Euskarabidearen eginkizuna da eta aukerak ugaritzea bide bakarra da hezkuntza sistemaren bidez lortzen ari garen hiztun berriak hiztun aktibo bilakatzeko.

Hori bai, ez dugu begien bistatik galdu behar erabilera bermatu ahal izateko ezagutza ezinbestekoa dela. EAEn urrats sendoak eman dira herritarrak elebidunak izateko baina Nafarroan ezagutzaren kopuruak erabilerarako aukerak mugatu egiten ditu. Horregatik euskararen normalizazioa bermatzeko Nafarroan beharrezkoak dira ezagutza eta erabilera ziurtatuko duten politikak garatzea, beti ere herritarren eskubideak bermatuz.

20

1~3. EUSKARAREN ERABILERA SUSTATZEKO POLITIKA PUBLIKOAK MIKEL ARREGI PĂ&#x2030;REZ

Nafarroako Gobernuak onetsi zuen Euskararen Plan Estrategikoko bi ardatzetan gauzatzen dira.

LEHENENGO ARDATZA: GIZARTE ERABILERA Helburu nagusia euskararen erabilera igotzea da, ekintza hauen bidez: 1. Euskarazko jardueren eskaintza handitzea: a) Kirol eta kulturaren esparruan euskarazko eskaintza handitzea: Gazteriaren eta Kulturaren Planetan euskara zeharkakotasun ikuspegiarekin txertatu da eta kirol federazioetan erabilera handitzeko proposamenak garatzen ari dira. b) Tokiko entitateen jarduerak laguntzea eta bultzatzea: Aisialdiko begiraleen prestakuntza hobetzea, horretarako gida bat argitaratu da eta prestakuntza saioak eskaini dira 2017 eta 2018an.

c) Gizarte ekimeneko entitateen programak garatzeko laguntzen deialdia, 2018an 250.000 euro banatu dira 24 elkarteren artean eta erabilera aktibatzea helburu duten jarduerak lehenetsi dira. d) Euskaraldia: Hitzarmena Topagunearekin eta lankidetzan Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzarekin eta Euskararen Erakunde Publikoarekin.

Egitasmo sendoa jarraipena izango duena, hiztunaren ahalduntzea bidea baita. Herri ekimena eta erakundeen lana uztartzea arrakastarako ezinbesteko baldintza izan da eta hurrengo hilabeteetan elkarlan honen emaitza ikusiko da: helburuak ongi zehaztu dira, egoera soziolinguistikoak aintzat hartu dira eta ebaluaziorako baliabideak jarri dira.

2. Eskolaz kanpoko aisialdia antolatuko arloaren eraginkortasuna handitzea: Kirol arloko eragileekin (Kirol Institutuarekin eta Kirol Federazioekin) estrategiak lantzen ari gara. Egiten ari diren jardueren ebaluazioa martxan dago, emaitzen araberako egokitzapenak egiteko.

3. Euskarak komunikaziorako tresna teknologikoetan duen presentzia handitzea: 2017an Kultura Digitalari buruzko jardunaldia antolatu genuen eta 500 ikaslek parte hartu zuten. Piztu zen interesa ikusita, 2018an, ikasleen parte hartzea bultzatu da. Horretarako, ikastetxeekin batera lan egiten ari gara (1.000 ikasleren parte hartzea bermatuz) eta ariketa praktikoen bitartez euskararen erabilera garatu nahi da. Esaterako, jardueren artean, wikimaratoia dago eta helburua da ikasleak erabiltzaile izatetik edukien sortzaile izatera pasatzea: edukiak euskaraz prestatzea eta jardunaldian eduki horiek aztertu eta Wikipediara igotzea.

4. Euskarazko hedabideen eskaintza eta erdaraz diren hedabideetan euskarak duen tokia zabaltzea: Orain arte helburu nagusia Nafarroan euskarazko hedabideen bideragarritasuna bermatzea izan da. 2015ean aurrekontua 0 eurokoa zen eta 2018an 630.000 euro prentsa idatzia, on line eta irratientzat eta 300.000 euro toki telebistentzat. Guztira 30 hedabidek diru-laguntza jaso dute. Erdarazko hedabideetan euskarak tarte gehiago izatea lantzen ari gara.

5. Saltokietan, zerbitzu profesionaletan eta enpresetan euskararen presentzia eta erabilera areagotzea. a) Lan munduan euskara planak abian jartzeko laguntzen deialdia. 2017an lehenengo aldiz egin zen, guztira 10 enpresak parte hartu zuten eta 60.000 euro banatu ziren. 2018an 17 enpresak parte hartu dute eta 80.000 euro banatu dira. b) Nafarroako Parlamentuak aurtengo apirilean Kontratuen Foru Legea onartu zuen eta indarrean sartu zenetik zerbitzu publikoak kudeatzeko kontratatzen diren enpresek, kontratua betetzeak jendeari erantzuteko zerbitzu bat ematera behartzen duenean, langileen prestakuntza plana prestatu behar dute.

EUSKERALDIA: EGITASMO SENDOA JARRAIPENA IZANGO DUENA, HIZTUNAREN AHALDUNTZEA BIDEA BAITA

6.

Euskarazko sormenezko kultura produktu eta jardueren eskaintza zabaltzea: Merkatua 948, sustapena, kultura programetan kalitatezko produktuak egotea ziurtatzea...

7. Udalerri euskaldunetako edo euskararen arnasguneetako euskararen erabilera indartzea: a) Toki entitateetako udal euskara zerbitzuek garatzen dituzten euskara planen bidez gizarte erabilera lantzea.

2018an Euskaraldiaren bidez norbanakoak aktibatzeko helburua laguntzen ari gara.

2~3. EUSKARAREN ERABILERA SUSTATZEKO POLITIKA PUBLIKOAK MIKEL ARREGI PĂ&#x2030;REZ

21

b) Zerbitzu publikoak ematen direla bermatzeko neurriak hartzen ari gara.

Esaterako azken lan eskaintza publikoetan udalerri euskaldunetan Foru administrazioak dituen lanpostuetan eskakizunak finkatu dira.

HIRUGARREN ARDATZA: ZERBITZU PUBLIKOAK Helburu nagusia da administrazio publikoak zerbitzua euskaraz emateko gaitzea eta zerbitzu publikoetan euskararen eskaintza handitzea.

2017ko azaroan Nafarroako administrazio publikoetan euskararen erabilera arautzen duen 103/2017 FORU DEKRETUA onartu zen.

Foru Dekretuak legeen garapenerako tresna juridikoak dira eta legeen edukia ezin dute aldatu.

Beraz, Dekretu honek hizkuntz eskubideen zonifikazioa ezin du saihestu, aldaketa hori Legean jaso beharko litzatekeelako.

Maiatzean, Nafarroako Parlamentuak Euskararen Lege berri bat egiteko aukerak aztertzeko ponentzia bat eratu du eta zuzenbideko adituak, soziolinguistak, administrazioko ordezkariak, sindikatuak eta gizarte eragileak parte hartzen ari dira. Prozesua txukuna eta serioa bada ere ezin dugu albo batera utzi Nafarroan euskarak bizi duen gatazka egoera. Oposizioak Gobernuaren ustezko hizkuntza politika (euskararen inposizioa) helburu gisa hartu du Aldaketaren Gobernua ahultzeko eta ekainaren 2an manifestazio deialdia egin zuen. Herritarren parte hartzea espero zutena baino nabarmen txikiagoa izan zen eta horrek agerian utzi du beldurraren mezua ez dela sinesgarria gertatu. Halere, horrek ez du esan nahi lantzen ari diren mezu nagusia, euskara ez dakienak ezin izango duela lana lortu administrazio publikoetan, herritar askori sinesgarria suertatzen ez zaionik, bereziki, euskaratik urrun bizi diren Nafarroako Erriberako herritarrei. Ezin dugu ahaztu Nafarroan herritarren %70 erdaldun elebakarra dela.

Hauek dira Foru Administrazioak bete behar dituen funtsezko helburuak: a) Eremu euskaldunean, ahalbidetzea bi hizkuntza ofizialetako edozein erabil

22

3~3. EUSKARAREN ERABILERA SUSTATZEKO POLITIKA PUBLIKOAK MIKEL ARREGI PĂ&#x2030;REZ

daitezen lan-hizkuntza moduan, bai eta herritarrei zerbitzua emateko ere. b) Eremu mistoan, gauzagarri egitea herritarrek duten eskubidea euskaraz nahiz gaztelaniaz zuzentzeko Nafarroako administrazio publikoengana, eta beharrezkoak diren tresnak zehaztea ahalbidetzeko euskara eta gaztelania erabil daitezen herritarrei zerbitzua emateko; betiere, eremu horretako udalerrien errealitate soziolinguistikoarekin bat. c) Eremu ez-euskaldunean, gauzagarri egitea herritarrek duten eskubidea euskaraz nahiz gaztelaniaz zuzentzeko Nafarroako administrazio publikoengana, bai eta hori lortzeko tresnak zehaztea ere, eremuaren ezaugarri soziolinguistikoak kontuan hartuta.

2. Nafarroako Foru Komunitateko Administrazioaren zerbitzu zentraletan, funtsezko helburua da euskararen erabilera ahalbidetzea herritarrei zerbitzua emateko.

Helburu hauek lortzeko Departamentuek urte honen amaierarako planak onartu behar dituzte. Alde batetik euskararen egoeraren diagnostikoa egiten ari da. 2015eko maiatzean, lanpostuen %0,7k eskakizuna zuen eta, 2018ko uztailean, lanpostuen %1,7k. Komunikazio beharrak identifikatu ondoren komunikazio-beharren arabera zehaztuko da zenbat lanpostutan eskakizuna finkatuko den eta herritarrei zuzendutako inprimakiak, dokumentazioa, errotulazioa, seinaleztapena eta komunikazio kanalak (webgunea, kanpainak...) bi hizkuntzetan egotera iristeko urratsak finkatuko dira. Bestetik prestakuntza beharren ebaluazioa egingo da. Hau gauzatzeko egutegia finkatuko da eta helburuen jarraipenerako bideak eta ebaluaziorako adierazleak jasoko dira.

Beraz, erabilera handitzeko lankidetza ezinbestekoa den neurri berean Administrazioak herritarrek zerbitzu publikoetan euskara erabiltzeko duten eskubidea bermatzeko bide bakarra eskaintza handitzea da, eta Nafarroako Gobernuak erantzukizun zuzena duela ukaezina da.

EUSKAL HERRIKO UNIBERTSITATEKO IRAKASLE ETA IKERTZAILEAK

GARBIÑE BEREZIARTUA ETXEBERRIA BEÑAT MUGURUZA ASEGINOLAZA ERABILERAREN GAKOAK EGOERA INFORMALETAN ETA GAZTEEN ARTEAN: HITANOA AZPEITIKO GAZTEEN ARTEAN zituen hitanoaren nondik norakoak: nork egiten dio nori, eta zein egoeratan? Alda ote dezakete denboran zehar elkarrekiko tratamendua bi lagunek? Aldaera geografiko nabarmenik ba ote dago?

E

uskarak bi tratamendu gorde ditu XXI. mende hasierara arte: zuka ala hika aritu ohi gara euskaldunok. Argi dago euskal hiztun gehien-gehienek zuka baino ez dutela egiten, baina Euskal Herriko zenbait txokotan bizirik dirau hitanoak, batzuetan sendoago, bestetan ahulago, eta oraindik badirudi funtzio sozial bat betetzen duela. Alberdik (1994) zehaztu

24

Alberdik (1994) familia jo zuen hitanoaren eremu naturaltzat; etxean egiten da hika gehien, beraz. Gurasoek seme-alabei bai, anaia-arrebek haien artean ere bai, baita osaba-izebek ilobei ere, baina ia inoiz ez behetik gorako harremanetan. Alegia, seme-alabek gurasoei nekez egingo diete hika. Senar-emazteek ere, behin ezkonduta, zuka dute tratamendu arruntena. Patroi bat errepikatzen da eremu, testuinguru, harreman orotan: gizonezkoen arteko hizketan da ohikoena hika egitea. Hika egiteko faktore bultzatzaileak, sexuaz gain, adina, ahaidetasun-maila eta harremanen maiztasuna lirateke.

1~5. ERABILERAREN GAKOAK EGOERA INFORMALETAN ETA GAZTEEN ARTEAN: HITANOA AZPEITIKO GAZTEEN ARTEAN. GARBIÑE BEREZIARTUA - BEÑAT MUGURUZA

Kalean ere egiten da hika, noski, lagunartean bereziki. Bestela, beste kidetasun mota bat egon ohi da presente, bi pertsonaren arteko tratamendua hika izango bada: izan daitezke lankideak, auzokideak, herrikideak edota jolaskideak.

GURE IKERKETA: METODOLOGIA

Eta gure buruari nola egiten diogu? Bitxia da hitanoarekin gertatzen dena. Ohikoa da gure buruari zuzenean hitz egiten diogunean hika egitea, eta gizonak toka eta emakumeak noka egin ohi die haien buruari. Hartzaile definiturik ez dagoenean, gure buru barruan hitz egiten ari garenean (maiz pentsamenduok ahora eraman gabe), bai gizonek bai emakumeek toka egiteko joera argia erakusten dute.

Esku-artean ditugun orrietan erakutsiko ditugunak ikerketa zabalagoko baten parte dira.

Ikerketa horrek hiru fase dauzka: lehenengo fasean, Azpeitiko erabilerari buruzko datu zehatzak lortzea izan dugu helburu. Bigarren fasean, azken belaunaldietan hitanoak izan duen atzerapausoa zergatik gertatu den eta hori zein faktorek eragin duten aztertu nahi dugu, eta hirugarren fasean, aurrera begira hitanoa indarberritzeko zer egin daitekeen ikusi eta horretarako pausoak martxan jarri nahi genituzke. Lehenengo fasean, batik bat, metodologia kuantitatiboak erabili ditugu, kualitatiboak bigarren faserako, eta

Ezaugarri hainbat direla medio, gure hizkuntzak duen aldaera ezin interesgarriagoa izan arren, ez du ikertzaileen artean arreta handirik bereganatu. Alberdik (1994) doktorego-tesia ondu zuen hitanoaren gainean Euskal Herriko 51 herritan landa-lana gauzatuz, eta geroztik atera dira han-hemenka ikerlan bakan batzuk, Azkuek (2000) Zumaian egindakoa izanik garrantzitsuenetakoa.

SOZIOLINGUISTIKA KLUSTERRAK (2016) AZPEITIAN EGINDAKO HITANOAREN KALEERABILERAREN NEURKETA, INOIZ EGIN DEN LEHENA

Azken urteotan, ordea, hitanoaren gaineko ikerkuntzak loraldi xume bat izan du, eta horren erakusgarri da, besteak beste, Soziolinguistika Klusterrak (2016) Azpeitian egindako hitanoaren kale-erabileraren neurketa, inoiz egin den lehena.

Euskal Herrian ikus ditzakegun gainerako eremu gehienekin alderatuta, hitanoa Azpeitian bizi-bizirik dagoela esan genezake, eta aproposa izan liteke halako lan baterako. Ikerketa honetan, euskaraz entzundako elkarrizketen arteko %18,1 izan ziren hika (gizonezkoen %28,1; emakumezkoen %10,6). Gazteen artean (15-24 urte), antzeko datu orokorrak bildu dira, baina tokako formak erabat gailentzen zaizkie nokakoei; hain zuzen, gazteen elkarrizketetako %1,7 baino ez baitzen noka izan.

Gure ikerketan oso bestelako metodologia erabili dugu Azpeitian hitanoarekin zer gertatzen den ikusteko. Antzeko emaitzak ematen ote dituzte kaleko behaketa zuzenak eta galde-sorta bidezko erabilera aitortuen datuek? Eta haratago joanda, indarrean segitzen ote dute Alberdik duela 30 urte inguru jasotako hitanoa erabiltzeko ohitura eta arau sozialek? Gazteei balio ote die hitanoak batzuetan falta zaien aldaera informala indartzeko?

Azpeitiko gazteen artean hitanoarekin gertatzen denaren gainean jarriko dugu begia azterlan honetan.

ekintza-ikerkuntza hirugarrenerako. Orain ikerketaren lehenengo fasean gaude eta hitanoaren erabileraren datuak jaso ditugu Azpeitiko helduen artean, gazteen artean eta umeen artean. Hemen erakutsiko ditugun emaitzak gazteengandik jasotako erantzunetan oinarritzen dira.

Guztira 12tik 18 urtera bitarteko 397 gaztek emandako erantzunak aztertu ditugu (%52,3 emakumezko eta %46,7 gizonezko), DBH2, DBH4, 1. Batxilergo eta 2. Batxilergoko ikasleak.

Eta datuak biltzeko erabilitako tresna galde-sorta bat izan da.

GURE IKERKETA: EMAITZAK Jaso ditugun datuen artean, nabarmentzekoak iruditu zaizkigunak ekarri ditugu hona, esaterako: hitanoaren familiako erabilera, ikastetxekoa,

2~5. ERABILERAREN GAKOAK EGOERA INFORMALETAN ETA GAZTEEN ARTEAN: HITANOA AZPEITIKO GAZTEEN ARTEAN. GARBIĂ&#x2018;E BEREZIARTUA - BEĂ&#x2018;AT MUGURUZA

25

lagunartekoa eta buru barruan erabiltzen dutena; eta horiekin batera erabiltzen den hitano horren zuzentasunari buruzko datuak eta aurrez aurre komunikatzetik idatziz komunikatzera gertatzen direnen berri ere emango dugu.

2. TAULA AITARI HIKA EGITEN DIOTEN SEMEEN EHUNEKOAK ADIN-TARTE BAKOITZEAN

FAMILIAN Familiari begira jarrita, guraso eta seme-alaben arteko hitanoaren erabilerari erreparatu diogu.

Gurasoek seme-alabei hika zenbat egiten dieten begiratuta, ikusten da alabei hika gutxiago egiten dietela, bai amek eta bai aitek; beraz, gurasoengandik hika gehien jasotzen dutenak mutilak direla, bereziki aitengandik. Hori ikus daiteke 1. taulan: 1. TAULA GURASOEK SEME-ALABEI EGITEN DIETEN HIKA KOPURUAREN EHUNEKOAK

Alabari

Semeari

Amak

4

11,1

Aitak

7,5

40,2

Tradizioak esan arren seme-alabek gurasoei hika ez dietela egin behar, interesgarria iruditu zaigu horrekin zer gertatzen ari den ikustea.

Emaitzetan aurkitu dugu alabak amari ez diola inoiz hika egiten; aldiz, %5,6k aitari egin egiten diola. Semeen kasuan, %6,8k esan du amari egiten diola, eta semeen %27,6k erantzun du aitari hika egiten diola, beti edo gehienetan. Hori ikusita, helduengandik jaso ditugun datuetara jo nahi izan dugu, tradizioak agintzen duenarekin belaunaldiz belaunaldi zer gertatzen ari den ikusteko: 61 urtetik

MUTILEN ERDIA BAINO GEHIAGOREN KASUAN HITANOA PRESENTE DAGO FAMILIAKO KIDEEKIN; NESKEN KASUAN, ALDIZ, KOPURU HORI EZ DA %17RA IRISTEN

26

gorakoen artean aitari hika inoiz egiten ez zioten arren, adinean behera joan ahala, aitari hika egiten dioten semeen kopuruak gora egiten du. 2. taulan daude emaitza horiek:

Aitari 12-18 urte

27,6

19-25 urte

12

26-35 urte

6,1

36-45 urte

5,7

46-60 urte

3,1

> 61 urte

0

Familiako beste kide batzuekin gertatzen denari begira jarrita, senideen arteko hitanoaren erabilerari dagokionez, ikusi dugu ahizpen artean hika egiten dutenak ez direla %5era iristen, neba-arreben artean hika %15-20k egiten dute (betiere nebek arrebei gehiago, alderantziz baino), eta anaien artean erdiak egiten du hika beti edo gehienetan. 3. taulan ikus daitezke datu zehatzagoak: 3. TAULA SENIDEEN ARTEAN EGITEN DEN HIKA KOPURUAREN EHUNEKOAK

Ahizpa / Arrebari

Anaia / Nebari

Neskek

4,8

15,2

Mutilek

19,6

50

Familiako gainerako kideekin hitanoa zenbat erabiltzen duten ere jakin nahi izan dugu (lehengusuak, osaba-izebak, aiton-amonak….). Xehetasun gehiagotan sartu gabe, ikusi dugu mutilen erdia baino gehiagoren kasuan dagoela hitanoa presente familiako gainerako kideekin dauzkaten harremanetan; nesken kasuan, aldiz, kopuru hori ez da %17ra iristen.

Maiztasunetatik haratago joanda, zenbait aldagairen artean dauden eraginak ere aztertu ditugu. Bereziki interesatzen zitzaigun gurasoek hika egiteko joerak zenbateraino eragiten dion seme-alaben hika egiteko joerari. Hala, aztertu dugu nola eragiten dien gurasoek seme-alabei hika egiteak, gurasoek lagunekin hika egiteak, eta gurasoek elkarri hika egiteak, seme-alabek senideekin eta lagunekin hika egiteko orduan. Gure emaitzetan

3~5. ERABILERAREN GAKOAK EGOERA INFORMALETAN ETA GAZTEEN ARTEAN: HITANOA AZPEITIKO GAZTEEN ARTEAN. GARBIÑE BEREZIARTUA - BEÑAT MUGURUZA

oinarrituta, ezin dugu esan gurasoen hitanoaren erabilerari lotutako hiru aldagai horiek erabakigarriak direnik seme-alaben hika egiteko ohituran.

Hala ere, joera bat ikusi dugu, kasu askotan maila apalean, baina zenbait kasutan modu nabarmenagoan. Esate baterako, gurasoek seme-alabei zenbat eta gehiago egin hika, seme-alabek orduan eta kasu gehiagotan egiten dute haien artean hika.

Hori erakusten du 4. taulak: 4. TAULA SENIDEEI HIKA EGITEN DIETEN PARTE-HARTZAILEEN EHUNEKOA, GURASOEK HAIEI EGINDAKOAREN ARABERA

Ahizpa / Arrebari

Anaia / Nebari

Biek zuka

5,6

22,4

Batek zuka eta besteak hika

23,1

62,2

Biek hika

53,3

66,6

IKASTETXEAN Familiatik ikastetxera salto eginda, ildo bereko datuekin topo egin dugu. Irakasle emakumezkoek nesken arteko %1,9ri egiten diote hika, eta mutilen arteko %8,6ri. Irakasle gizonezkoek, aldiz, nesken arteko %9,1i, eta mutilen %57,5i.

Ikusi dugu gurasoek seme-alabei nola egiten dieten, antzeko patroia errepikatzen dela eskolan, are modu nabarmenagoan.

LAGUNARTEAN Lagunartean nola aritzen diren begiratuta, nesken artean %2,4k baino ez du hika beti edo gehienetan egiten, eta nesken %13k mutilei. Mutilek lagunekin hika egiteko dauzkaten ohiturak erabat desberdinak dira; neskekin hika mutilen arteko %16,1ek egiten badu ere, mutilen artean %87,1ek egiten du. Ikus 5. taula: 5. TAULA LAGUNEKIN HIKA ERABILTZEN DUTEN PARTEHARTZAILEEN EHUNEKOAK

Neskei

Mutilei

Neskek

2,4

13

Mutilek

16,1

87,1

Gazteek beren lagunekin hika egiteko daukaten joeran beste zenbait aldagaik izan dezaketen eraginari begira jarrita, familian gertatzen zen moduan, ezin dugu esan gurasoen hika erabilerari lotutako aldagaiak erabakigarriak direnik, baina bai eragin egiten dutela, eta zenbait kasutan modu nabarmenean. Gurasoen kasuan ez ezik, familiako beste kideek hika egiteak ere eragina duela ikusi dugu.

BURU BARRUAN Gure buru barruan erabiltzen dugun hizkuntzari edo, kasu honetan, tratamenduari erreparatuta, bi egoera bereizi behar dira: buru barruan pentsatzeko erabiltzen duguna eta geure buruari hitz egiteko erabiltzen duguna (esaterako, animoak eman edo errieta egiteko). Gure emaitzetan ikusi duguna hau da: mutil gehienek hitanoa erabiltzen dute kasu batean zein bestean. Neskei dagokienez, aldiz, zukarako joera handiagoa dute, baina alde handia dago beren buruan egiten dutenetik beren buruari egiten diotenera: pentsatzeko hika erabiltzen duten nesken kopurua %4,3 da eta beren buruari hitz egiteko hika erabiltzen dutenena %22,2; mutilen kasuan datu horiek %69,4 eta %75,8 dira, hurrenez hurren.

ZUZENTASUNA Gizonari toka eta emakumeari noka egin behar zaion arren, ez dira gutxi emakumeei ere toka egiten diotenak. Gure ikerketako gazteen artean, %20,2k aitortu du emakumezkoei toka egiten dietela, eta mutilei noka egiten dietela, berriz, %3,8k. Bereziki, neskei toka egite hori zergatik egiten duten galdetutakoan “ez dakit”, “horrela ateratzen zaidalako” moduko erantzunak eman dituzte gazteen arteko bi heren pasatxok.

Baina kopurua txikiagoa izan arren, nabarmentzekoa iruditu zaigu %8k erantzun duena: “hika nahi dudalako hitz egin baina noka ez dudalako ongi kontrolatzen”.

AURREZ AURRE ZUKA ETA IDATZIZ HIKA Batetik, gauza jakina da beste pertsona batekin komunikatzean, ahoz komunikatu beharrean, idatziz komunikatzeak desinhibituago sentiarazten gaituela. Bestetik, uste genuen egon zitekeela hika egin nahi bai baina aurrez aurre egiten ausartzen ez zen jendea. Beraz, bi ideia horiek uztartuz, galdetu genien gertatzen ote

4~5. ERABILERAREN GAKOAK EGOERA INFORMALETAN ETA GAZTEEN ARTEAN: HITANOA AZPEITIKO GAZTEEN ARTEAN. GARBIÑE BEREZIARTUA - BEÑAT MUGURUZA

27

zaien aurrez aurre zuka egiten duten pertsonaren batekin idatziz komunikatzean, hika jardutea.

Nesken eta mutilen artean antzeko emaitzak jaso ditugu: %18 inguruk esan du baietz, errazago egiten duela hika idatziz komunikatzean. Zergatiari buruz galdetutakoan, %70 ez da arrazoia identifikatzeko gai izan eta “ez dakit, ohituragatik” moduko erantzunak eman ditu, baina bestelako erantzunak ere jaso ditugu: pentsatzeko denbora gehiago dago, akatsa egiten baduzu, zuzentzeko denbora duzu”, “batzuetan zuka oso hotza iruditzen zait”, “errazago idazten da, lotsa gutxiago ematen du”, edota “nik hika egin nahi nioke eta idatziz errazagoa egiten zait”.

Erabilerari buruzko galderak egin ostean, egiten dutena baino gehiago egitea gustatuko al litzaiekeen galdetu genien. Nesken arteko ia bi herenek eta mutilen arteko ia erdiak eman dio baiezkoa galderari. Horrekin batera, galdetu genien hika nahi beste ez egiteko arrazoiak zein diren eta gehien errepikatu dituzten erantzunen artean, hauexek daude: “ez dakit nahi bezain ongi egiten”, “arraro sentitzen naiz”, “ohiturak aldatzea nekeza egiten zait”, eta “lagunek ez dute egiten”.

Bildutako datuetan ikusi ditugun emaitzak ezagutu ondoren, horri guztiari buruz atera ditugun ondorioen berri emango dugu.

nesken artean ere. Hausnarketa sakonagoetarako bide ematen du horrek eta horren atzean dauden arrazoiak ezagutzea da gure ikerketaren hurrengo faseko helburuetako bat.

Laugarren ondorioari dagokionez, aurrez ere komentatu dugu aurrez aurre komunikatzean baino desinhibituago sentitzen garela idatziz komunikatzean. Horrek bi ideia adierazten dizkigu guri: bata, idatziz hika errazago egitea pertsona batzuek hika egiten dutena baino gehiago egiteko desiraren seinaletzat hartu ote dezakegun; bestea, gure ikerketaren ondoko faseetan hitanoa indarberritzen saiatzeko asmoa dugunez, jendea hika egitera bultzatzeko testuinguru aproposak identifikatzea komenigarria litzateke, eta agian hau izan liteke aintzakotzat hartzeko puntuetako bat.

Bosgarrenak eta azkenak aurreko puntuarekin badu zerikusia, ikusi baitugu gazte gehienek badutela hika egiten dutena baino gehiago egiteko desira; batik bat, neskek. Eta joera berbera antzeman dugu helduek eman dizkiguten erantzunetan ere. Horrek erakusten digu zenbait komunitatetan badagoela beharra, badagoela gogoa, hitanoa erabiltzen dena baino gehiago erabiltzeko. Eta horrek, esku-artean dugun egitasmoan aurrera egiteko premia erakusten du.

ONDORIOAK Lehenengo ondorio moduan, esan behar dugu aurrez espero genuena baieztatu dugula: neska eta mutilen artean alde izugarria dago, bai egiten duten horretan, bai jasotzen duten horretan.

Alegia, neskei gutxiago egiten zaie hika, eta neskek gutxiago egiten dute hika.

Bigarrena, “xirimiri efektua” deitu dioguna izango litzateke. Gazte horien hitanoaren erabileran zein aldagaik eragiten duen aztertu nahi izan dugu.

Ikusi dugunaren arabera, ezin dugu esan aldagai jakin bat erabakigarria denik, joerak identifikatu ahal izan ditugun arren. Gure hipotesia da aldagai bakar batek ez duela hainbeste eragiten, norabide berean doazen aldagai gehiago egon ezean.

Hirugarrena, egokitasuna: hitanoaren ezaugarrietako bat generoaren araberako komunztadura den arren, ikusi dugu neskei toka egiteko joera handia dagoela, bai mutilen artean, baita

28

ERREFERENTZIAK Alberdi, X. (1994). Euskararen tratamenduak: erabilera. Doktorego-tesia, UPV/EHU. Azkue, X. (2000). Hitanoa Zumaian. Zumaia: Zumaiako Udala.

Soziolinguistika Klusterra (2016). Azpeitiko hizkuntza erabileraren eta hitanoaren presentziaren kale-neurketa, 2016. Emaitzen txostena. Andoain: Soziolinguistika Klusterra

5~5. ERABILERAREN GAKOAK EGOERA INFORMALETAN ETA GAZTEEN ARTEAN: HITANOA AZPEITIKO GAZTEEN ARTEAN. GARBIÑE BEREZIARTUA - BEÑAT MUGURUZA

EUSKALTZAIN OSOA. EUSKALTZAINDIAREN JAGON SAILBURUA

JEAN-BAPTISTE COYOS ETXEBARNE EUSKARAREN ERABILERAREN GAKO BATZUK IPAR EUSKAL HERRIAN

EUSKARA BEZALAKO HIZKUNTZA GUTXITU BATEN ERABILERA BESTE KONTZEPTUEN ARTEAN Soziolinguistikak erakasten digu hizkuntza baten bizindarra neurtzeko, hizkuntza horren erabilera dela irizpide nagusia, ahozko erabilera eta idatzia, bizitza publikoan eta pribatuan, aztertzen den hizkuntza komunitatean.

Badakigu zer arrakasta izan zuen Txepetxen triptikoak, «motibazioa (motivación) / ezagutza (percepción) / erabilera (exercicio o uso)»1, eta nola Euskal Herrian erabilia den hizkuntza-plangintzan orain ere. Hiru nozio horiek, edo nozio hurbilak, soziolinguista anitzek erabiltzen dituzte hizkuntza baten egoera edo ikaskuntza neurtzeko.

1. «Un idioma se aprende por tres factores básicos que son la motivación, la percepción, y el exercicio o uso», Un futuro para nuestro pasado: 35. or.

30

Halere, denboran zehar, nahiz Hego Euskal Herrian, nahiz Ipar Euskal Herrian, ohartu da hiruak garrantzitsuak izanik ere, ez zirela ber mailakoak eta ezagutza baldintza sine qua non baldin bazen ere, erabilera azkenean zela helburua. Funtsezko galdera hau zen: zer balio du ezagutua baina erabilia ez den hizkuntza batek? Zergatik euskara ikastea/irakastea/transmititzea, era batez edo bestez, gero euskara ez erabiltzeko eguneroko bizitzan?

Beraz, azken urte hauetan, euskararen erabileraren gakoak, erabilera garatzeko baldintzak, euskal komunitatearen gizarte-eztabaidetarik nagusi bat bilakatu dira. Eta ezagutzaren eta erabileraren arteko tarteak iritzi, iruzkin, artikulu eta azterketa anitz sorrarazi ditu. Ohartzen da erabileraren ehunekoa ezagutzaren ehunekoa baino ttipiagoa dela, beti. Beñat Arregik, adibidez, Euskararen ezagutzaren eta erabileraren mapa deitzen den mapa bat sortu du, non tarte horren bistaratzea proposatzen duen (2016, sustatu. eus/1452246875). Prentsan holako izenburuko artikuluak agertu dira: Euskararen erabilera ez da ezagutza adina igo azken inkestaren arabera (Argia astekaria, 2012-07-17).

So egin dezagun inkesta soziolinguistikoen arabera euskararen erabilera Ipar Euskal Herrian

1~4. EUSKARAREN ERABILERAREN GAKO BATZUK IPAR EUSKAL HERRIAN. JEAN-BAPTISTE COYOS ETXEBARNE

zertan den eta gero, erabilera hori hobetzeko, gako batzuk zein izan daitezken.

EUSKARAREN ERABILERA IPAR EUSKAL HERRIAN INKESTA SOZIOLINGUISTIKOEN ARABERA Bi inkesta nagusi baditugu euskararen erabilera Ipar Euskal Herrian aztertzen dutenak: Eusko Jaurlaritzak bost urtetarik behin eramaten duen inkesta soziolinguistikoa eta Soziolinguistika Klusterrak eramaten duen Kale-Neurketa inkesta.

Lehenak ezagutza, hizkuntza-gaitasuna, hizkuntzaren transmisioa, erabilera eta euskararen erabilera sustatzeari buruzko jarrera aztertzen ditu. Aldiz bigarrenak, bere izenburuak dioen bezala, erabilera kaleetan (karriketan) aztertzen du bakarrik.

ERABILERA 2016AN VI. INKESTA SOZIOLINGUISTIKOAREN ARABERA Hona, euskararen erabilpenaz, Eusko Jaurlaritzak eramaten duen azken inkestaren emaitza batzuk Ipar Euskal Herrian (IEH).

2016an, IEHn 16 urte edo gehiagoko biztanleen %20,5 ziren euskaldun. Haiengan %18,3k euskara erabiltzen zuten: %8,1ek euskara erdara beste edo gehiago eguneroko jardunean, %10,2k euskara erdara baino gutxiago. Hor ezagutzaren eta erabileraren arteko tartea agertzen da.

Oro har, 1996tik 2016ra euskararen erabilerak behera egin du. Adinaren irizpidearen arabera, gero eta gazteagoa izanez, euskara erdara beste edo gehiago erabiltzen dutenen ehunekoa gero eta ttipiago da. Aldiz euskara erdara beste edo gehiago erabiltzen dutenen ehunekoak gora egin du gazteenen artean, %1,3 1996an eta %4,3 2016an.

Azken 20 urte hauetan etxean eta eremu formalagoetan ere erabilera apaldu da, gutxi gorabehera alor denetan. Aldiz gizarte-sareetan iduri du goratzen ari dela.

HIZKUNTZEN ERABILERAREN VII. KALE-NEURKETA VII. Kale-Neurketa inkestak, 2016koak, Ipar Euskal Herrian euskararen erabilera karriketan ere apaltzen ari dela erakusten du: 1993n elkarrizketen %6,3 euskaraz ziren, 1997n %8,3, 2001n %7,6, 2006n %6,0, 2011n %6,2 eta 2016n %5,3. Hirigune nagusian, BAMen (Baiona, Angelu,

Miarritze eta Bokale), euskarazko erabilera karriketan %1,9koa zen bakarrik 2016an. Ulergarria da, BAM hori IEHko lurralde erdaldunena baita.

Bistan da euskaldunen dentsitatea ez dena eragile bakarra erabileran, hiztunaren ezagutza maila eta euskarari atxikimendua garrantzitsuak dira ere bai.

Kale-erabileran, hau da joera orokorra: ÂŤIpar Euskal Herrian, ezagutza gutxiagoko eremuetan euskararen erabilerak jaitsiera izan du. Ezagutza altueneko eremuan, berriz, euskararen erabilerak gora egin duÂť (2017: 8). Erabilera altuena, beraz, Nafarroa Beherean eta Zuberoan zen, lurralde horretan elebidun kopurua %50ekoa dela jakinez.

Emaitza horrek erakusten du euskarari atxikimendua edota erabiltzeko paradak handitzen direla gune horretan.

2016AN, IEHN 16 URTE EDO GEHIAGOKO BIZTANLEEN %20,5 ZIREN EUSKALDUN. HAIENGAN %18,3K EUSKARA ERABILTZEN ZUTEN

Beraz VI. Inkesta soziolinguistikoaren eta VII. Kale-Neurketaren emaitzek hizkuntza gutxituen ezaugarri garrantzitsu hori berresten dute, gorago aipatu duguna: euskararen erabilera ezagutza baino ttipiagoa da IEHn. Argi da ere euskal hiztun kopuruaren etengabeko murriztea gelditua baldin bada, inkestaz inkesta, oro har, euskararen erabilera gero eta ttipiago dela lurralde horretan. Hau da izanen, datozen urteetan, euskararen aldeko hizkuntza-politiken desafio nagusia, estatus-plangintzaren erronka nagusia ene ustez.

Nola hori alda? Nola egin euskara gehiago erabilirik izan dadin? Hona ondoko bi ataletan pista batzuk.

2~4. EUSKARAREN ERABILERAREN GAKO BATZUK IPAR EUSKAL HERRIAN. JEAN-BAPTISTE COYOS ETXEBARNE

31

IPAR EUSKAL HERRIKO PODERE PUBLIKOAK ETA EUSKARAREN ERABILERA Helburu horrekin so egin dezagun lehenik eta laburki Ipar Euskal Herriko botere publikoen aldetik zer egiten den erabilera indartzeko eta zer egin daitekeen. Bistan da botere publikoak ez direna hizkuntza-politikaren partaide bakarrak, euskal elkarteak, sektore pribatua eta Ipar Euskal Herriko gizartea bera ere partaideak dira. Hori laugarren atalean aztertuko dugu.

ESTATU LEGE BABESIK GABE ERE, GAUZA ANITZ EGIN DAITEZKE IPAR EUSKAL HERRIAN EUSKARAREN ERABILERA SUSTATZEKO

Usu ere Frantziaren eskualdeetako hizkuntzen legezko kuadroa oztopo nagusitzat harturik da. Hain zuzen, kuadro hori eskualdeetako hizkuntzen aldeko politikak oztopatzeko baliatu izan da. Baina Argitxu Etxandik erraten duen bezala «Babes juridikoa garrantzitsua izanik ere, lege eta estatusik gabe ere euskaraz bizitzeko neurriak har daitezke. Izan ere, hautetsien borondatean oinarritzen da hizkuntza politika, haiek dute baldintzatzen» (2017: 27). Hor argi-argia da, estatu lege babesik gabe ere, gauza anitz egin daitezke Ipar Euskal Herrian euskararen erabilera sustatzeko.

32

EUSKAL HIRIGUNE ELKARGOA ETA UDALAK 2017ko urtarrilaren 1ean, Euskal Hirigune Elkargoa (Communauté d’agglomération Pays Basque) sortu zen. Lehen aldikoz historian, kolektibitate publiko batek Ipar Euskal Herria bere osotasunean hartzen zuen, 158 udalak bilduz.

«Euskararen aldeko hizkuntza politika» eskumena hartu du segidan eta udalekin batera euskararen erabilera sustatzeko politika indarrean emateko engaiatu da (xehetasun gehiago, adibidez, in Coyos, 2017). Gainera, herriko etxeek euskararen aldeko hizkuntza politika ez badute uzten, erakunde berriak lurralde osoan bere hizkuntza politika propioa garatzen ahalko du eta udalekin koordinatuko du. 2018ko ekainaren 26an bere Euskararen aldeko hizkuntza-politika proiektua bozkatu zuen.

Bistan da, Euskal Elkargoaren eskumenak aski zabalak baitira, euskara bultzatzeko gune anitzetan lan egin lezake. Goizegi da oraino politika publiko hori aurreikusteko eta ebaluatzeko.

Euskararen legezko estatus alorrean, Euskal Elkargoak urrats sinboliko baina garrantzitsua, ene ustez bederen, egin du ber egunean. Hain zuzen, jakin behar da Frantzian legegintza-boterea legebiltzarrak baizik ez du. Halere, Alsazian, Bretainian edo Korsikan lurralde kolektibitate bakoitzak era ezberdinetan egin zuen bezala, Euskal Elkargoak euskararen eta okzitaniera gaskoiaren aitorpen ofiziala kasik aho batez bozkatu du. Horrek euskararen erabilerari ekarriko diona jakiteko goizegi da ere.

EUSKARAREN ERAKUNDE PUBLIKOA (EEP) 2004tik geroz, Estatua, Akitania Eskualdeak, Pirinio Atlantikoetako Departamenduak eta orain Euskal Elkargoak kudeaturik, EEPk hizkuntza politika publikoa eramaten du IEHn. Urrats anitz egin ditu. Baina eskola transmisioa izan da bere politikaren ardatz nagusia eta denborarekin ohartu da, transmisioaz gain, erabilera behar zela garatu hizkuntza biziarazteko.

Frantses estatuaren ikuskapen zerbitzuen 2. txostenak Rapport d’évaluation de l’office public de langue basque (2016, lehena 2010ekoa da), hori agerian eman zuen. EEPk bere politika behar zuela aldatu. Ezagutza baldintza sine qua non da, baina ez da nahikoa. Egia da EEPk enpresa, eragile kultural eta sozial anitzekin hitzarmenak izenpetu

3~4. EUSKARAREN ERABILERAREN GAKO BATZUK IPAR EUSKAL HERRIAN. JEAN-BAPTISTE COYOS ETXEBARNE

dituela denboran zehar. Baina, mementoko, hori ez da aski eta, oro har, euskara bigarren mailako hizkuntza da IEHn. Zerotik abiatzen zen eta EEPri lana ez zaio faltako.

IPAR EUSKAL HERRIKO GIZARTE ZIBILA ETA ERAGILE EKONOMIKO, KULTURAL ETA SOZIALAK 2013an, Porcher eta Faro-Hanouni jarraikiz2, hizkuntza-plangintzaren “Hiru partaide modeloa” aurkeztu nuen hizkuntza gutxitu bat biziberritzeko (The three partners of language planning): podere eta kolektibitate publikoak, hizkuntza-eragileak (gobernuz kanpoko erakundeak, gure kasuan euskal elkarteak) eta gizartea (euskal eta erdal komunitateak)3. Orduz geroztik, bereziki euskararen eta okzitanieraren bi egoerak aztertuz, pentsatu dut beste partaide bat emendatu behar zela, eragile ekonomiko, kultural eta sozialak deituko duguna.

Beraz lau partaide nagusi baditugu hizkuntza gutxitu baten aldeko politikan hizkuntza-komunitate batean. Azken hau, eragile ekonomiko, kultural eta sozialak, nola eragin?

Bukatzeko, euskararen erabileraren aldeko Euskaraldia egitasmoa aipatu nahi nuke, 201811-23tik 2018-12-03ra iraganen dena, IEHn ere.

Hau da adibide on eta behar bada hoberena erabilera gizartean berean eragiteko, partaideak norbanakoak, euskararen aldeko lan egiten duten elkarteak, gizarte-eragile batzuk eta Euskal Herriko kolektibitate publikoen gehiengoa baitira.

ERREFERENTZIAK Coyos, Jean-Baptiste, 2013, The three partners of language planning and the revitalization of the Basque language in the Northern Basque Country, Sociolinguistic Studies, Sheffield, Equinox Publishing, vol 7.1/2, 127-143.

Coyos, Jean-Baptiste, 2017, Euskararen aldeko politikaren geroaz Ipar Euskal Herrian, Hermes, 77, Bilbo, Sabino Arana Fundazioa, 74-77.

Etxandi, Argitxu, 2017, Euskararen estatusa: legezko kuadroa eta aukerak, Euskal Elkargoaren sortzea eta euskararen geroa, Jagon bilduma 17, Bilbo, Euskaltzaindia, 15-30.

Euskal Hirigune Elkargoa, 2018/06/26, Euskararen aldeko hizkuntza-politika proiektua, www.communaute-paysbasque.fr/eu/node/488.

Euskararen Erakunde Publikoa, Nafarroako Gobernua, Eusko Jaurlaritza, 2017, VI. Inkesta soziolinguistikoa Iparraldea, 3. Erabilera, www.mintzaira.fr/ eu/tresnak/berriak/actualite-en-basque/article/vi-inkesta-soziolinguistikoa.html Inspection générale de l’éducation nationale, Inspection générale de l’administration, Inspection générale des affaires culturelles, 2016, Rapport d’évaluation de l’office public de langue basque, www.ladocumentationfrancaise.fr/rapports-publics/164000669/index.shtml Sánchez Carrión “Txepetx”, Jose Maria, 1987, Un futuro para nuestro pasado: claves de la recuperación del euskara y teoría social de las lenguas, San Sebastián.

Soziolinguistika Klusterra, 2017, Hizkuntzen Erabileraren VII. Kale-Neurketa, 2016, www.soziolinguistika.eus/node/6589.

2.

Porcher, Louis eta Faro-Hanoun, Violette, 2000, Politiques linguistiques, Paris, L’Harmattan: 151. or.

3. «The government, the regional and local authorities are the decisionmakers and financial backers (le commanditaire), the agents of the linguistic policy are the providers and project managers (le prestataire) and society and citizens are the addressees/beneficiaries (le destinataire). They all interact together» (Coyos, 2013: 136. or.).

4~4. EUSKARAREN ERABILERAREN GAKO BATZUK IPAR EUSKAL HERRIAN. JEAN-BAPTISTE COYOS ETXEBARNE

33

EUZKO ALDERDI JELTZALEKO HEZKUNTZA, EUSKARA, KIROL ETA KULTURA ARDURADUNA

ANA ESTHER FURUNDARENA OLABARRIAGA EUSKARAREN ERABILERAREN FAKTOREEZ etorkizun hurbilean euskararen erabilera normalizatuko bada. Ikus dezagun.

E

gun, sekula baino indar handiagoa du Joxean Artzeren esaldi ospetsu honek: «Hizkuntza bat ez da galtzen ez dakitenek ikasten ez dutelako, dakitenek hitz egiten ez dutelako baizik». Esaldi hau gogora dator euskaraz hitz egiteko faktoreez jardun behar delarik. Izan ere, gaur egun historian zehar baino euskaldun gehiago dugu, baina erabilera ez dator jakitearen parean. Zergatik? Itaun horren erantzuna izan nahi du, neurri txiki batean, saiakeratxo honek, faktore horietako bat gogora ekarriz.

Izan ere, hizkuntza gizarte-gertakari bat da: lagun batek beste lagun batekin harremanetan jartzeko duen baliabidea da, eta lagun bat baino gehiago behar-beharrezkoa da hori erdiesteko. Euskal gizarteak lorpen handiak egin ditu azken berrogeitaka urteetan euskararen erabileraren aldetik; betiere, asko dugu eginkizun

34

1~3. EUSKARAREN ERABILERAREN FAKTOREEZ. ANA ESTHER FURUNDARENA OLABARRIAGA

Euskara Biziberritzeko Plan Nagusia (EBPN) munarri historikoa izan bazen, Euskara Sustatzeko Ekintza Plana (ESEP) haren segidako urrats naturala izan da. Bitzuok oinarrizko hiru helburu estrategiko berberak dituzte, eta bitzuok euren denboraren arabera moldatu dituzte helburuok. Oraingoan, euskararen jabekuntzaren esparru jakin baten gainean jardun nahi dut: familia bidezko transmisioa.

Izan ere, horixe da esparrurik naturalena, merkeena eta eragingarriena. Familia dugu gizartearen jatorrizko gunea, gaur egun familiaz ari garelarik eredu batez baino gehiagoz hitz egiten dugula jakin arren. Ereduez berbetan dihardugula, ostera, ez naiz ikuspegi soziologiko hutsetik ari, hau da, sexu ezberdineko gurasoen familia den, guraso bakarreko familia den, sexu bereko gurasoek osaturiko familia den…

Ikuspegi hori kontuan hartu behar izanagatik, badago ikuspegi soziolinguistikotik beste

alderdi bat, nire ustez, behar besteko arretaz erabili ez duguna: familiako gurasoetatik biak dira euskaldunak? Haietako bakarra da euskalduna?

Edo gurasoetatik batek ere ez daki euskaraz?

Areago, beste alderdi hau ezin da alde batera utzi: zein inguru soziolinguistikotan bizi dira familiak?

Bada, hori guztia kontuan hartuta, gaur egun erabileraren gainean egundoko eragina eduki baina agerian ez dagoena (edo, beharbada, hain agerian egotearren ikusten ez duguna) zirrimarratu nahiko nuke, edo behintzat haren gaineko gogoeta orokorrago eta sakonago bat egiteko oinarriak azaldu.

Gaur egungo gizarte globalizatu hau metafora batez irudikatu beharko banu ÂŤizara mamuaÂťrena erabiliko nuke. Izara mamua ohean dagoenaren segurtasuna zaintzeko eta ohean dagoenak bere buruari min eman ez diezaion sortu da. Guztiok gaude lasai, helburu onak direlako, baina izara mamu horren barruan egurats itogarria sortzen da ohean dagoenarentzat; berak nahi dituen mugimendu guztiak egin ditzake, baina esparru jakin eta hautsiezinean.

bizi direneko gizartea legez, mundu globalizatu honetan (izara mamu honetan) bizi dira, baina familiaren gunea, gaur egun eta portzentaje handi batean, erabat aldatu da. Gaur egungo gurasoen eta seme-alaben arteko harremanek ez dute antz handirik orain berrogei urteko familia bateko harremanekin. Horrenbesterekin, familiari eragin nahi bazaio euskararen erabileraren aldetik, gaur egungo ikuspegiez (ez bakarrik gaur egungo baliabideez) heldu behar zaio. Alferrik da egundoko ordenagailu indartsu eta modernoak erabiltzea, erabiltzaileak orain berrogei urte zituen ikuspegi eta jakite bertsuekin erabiltzen baditu haiek.

UHOLDE HANDI BATEK GARAMATZA ETA GUK, GEURE BURUA MOLDATZEN DUGU UHOLDE HORRETAN BIZIRIK IRAUTEKO

Horixe da gizarte globalizatu honen eragina: aparatuak, gailuak, inguruneakâ&#x20AC;Ś guztiek ematen digute askatasunaren itxura, baina egiatan guk egiten ditugun mugimendu asko eta asko zuzendutakoak dira. Bada, horixe suertatzen da gaur egungo gizartean, areago, gaur egungo familietan. Euskara egoera honetan ahul dago. Zergatik? Ingurunea kanpoko eragile askok zehaztua datorrelako.

Horren aurrean, joera bi ikusten ditugu: bata, nor bere burura biltzekoa; eta bestea, euskara auzo-erdarekin biziaraztekoa. Gure jarrera, zalantza barik, bigarren jarreraren aldekoa da.

Jarrera hori hartzeko arrazoiak asko dira, baina badago bat funtsean saihestu ezinekoa: lehenengo jarrera bururatzeko ezintasuna. Hala eta guztiz ere, jarrera hau aldeztu nahi badugu, neurri batzuk hartu beharko ditugu, euskara ez baitago gainerako auzo-erdaren parean alderdi askotan.

Beraz, elkartasun printzipioa erabiliz: ahulenaren aldeko neurriak hartzea ezinbestekoa da, Europako kultura-nortasunarentzat aberasgarria den hizkuntza bat zainduko bada.

Hori esanda, zertan ditugu gaur egungo euskal gizarteko familiak? Euskal familiak, haiek

Paradigma berri baten hasieran bizi garelakoan nago. Uholde handi batek garamatza eta guk, ahal dugun neurrian, geure burua moldatzen dugu uholde horretan bizirik irauteko, baina bizirik irautea baino gehiago nahi badugu, gizarte moderno bateko familien paradigma berriei heldu behar diegu gerora begirako helburuak ezartzeko asmoz.

Badirudi etorkizunera begirako itaun batzuk egin behar ditugula eta, ahal dugun neurrian, haiei dagozkien erantzun xume batzuk eman.

Zergatik umeek eta gazteek (euskara nagusiki mintzatzen ez den lekuetan), euskaraz jakin

2~3. EUSKARAREN ERABILERAREN FAKTOREEZ. ANA ESTHER FURUNDARENA OLABARRIAGA

35

doazela bide beretik. Beharbada, hau esateko ordua heldu da: euskarak euskaldunak behar ditu gehiago, euskaltzaleak baino. Bego esanda!

BEHARBADA, HAU ESATEKO ORDUA HELDU DA: EUSKARAK EUSKALDUNAK BEHAR DITU GEHIAGO, EUSKALTZALEAK BAINO. BEGO ESANDA!

arren, erdaraz dihardute? Gurasoek euren artean euskaraz egin ohi ez dutelako. Inguruneak ez du laguntzen umeak edo gazteak euskaraz egin dezan. Euskaraz jakin arren, euskaraz egiten ez bada ume eta gazteentzat eredu diren pertsonen artean, zaila izango da umeek eta gazteek euskaraz egitea, gizakiok imitaziorako dugun joerarengatik.

Non sortu behar da euskara erabiltzeko joera? Familiaren barruan. Izan ere, nork bere hurbileneko ohitura eta ekanduak darabiltza etxetik gizartera jauzi egiten duenean. Darabildan adibide bat esan dudanaren argigarri: ikasprozesu osoan (unibertsitatea kontuan hartu barik), ikasgela bateko ume batek, geroago gazte egingo denak, gehienbat euskara erabiliko du bere familiaren baitan, ohiko komunikazio-hizkuntza euskara izan bada; ikasgela bereko ume batek, geroago gazte egingo denak, ostera, gehienbat euskara ez du ohiko hizkuntza izango, familiaren barruko hizkuntza erdaretako bat izan bada.

Horregatik ekin behar diegu familia osatzen duten eta haren eredu direnen gogo-jarduerei.

Izan ere, kasu honetan, gogoa eta jarduna ez datoz bat. Ez datoz bat modu inkontzientean, hau da, familiako eredu direnek ez dute gogoan euren euskaltzaletasuna eta euskalduntasuna ez

36

3~3. EUSKARAREN ERABILERAREN FAKTOREEZ. ANA ESTHER FURUNDARENA OLABARRIAGA

Horrenbesterekin, etorkizunera begirako neurri egokiak hartu beharko dira euskaldun diren bikotekideek euskara euren ohiko hizkuntza egin dezaten, eta eskola nahikoa ez dela ohar daitezen. Neurri egokiak hartu, umeak zaindu behar dituzten pertsonek euskaraz jardun dezaten euren umeekin (biharko gazteekin). Neurri egokiak hartu behar ditugu bikote mistoetan euskarak leku handiagoa har dezan egunetik egunera. Neurri egokiak hartu beharko ditugu euskaraz ez dakiten familiaburuekin, euskarak lekua izan dezan familiaren ohiko bizitzan. Eta neurriak hartu beharko ditugu hurrenkera horretan, hau da, euskararen transmisioa erraz dagoen lekutik gaitzen daukan lekura joanaz.

Bide horretan, euskara eskolaren bidetik ikasi duten bikotekideek euren artean zergatik ez duten euskaraz egiten jakin ahal izango dugu, eta erako erantzuna eman. Bide horretan, umeen zaintza duten pertsonen ingurumariaren eragina zein eta zenbatekoa den jakin ahal izango dugu, eta behar den moduko neurriak hartu. Bide horretan, ez da errudunik topatu behar. Bide horretan, tontorra helburu, guztiok bide eramangarria izateko modu bat topatuko dugu. Bide horretan, euskara geroago eta gehiago erabil dadin lortu ahal izango dugu.

“LA GRAN LECCIÓN DE LA EUSKALTZAINDIA HISTÓRICA ES QUE EL EUSKERA NO ES ALGO DE UNOS CONTRA OTROS”

PEDRO ONTOSO FOTOGRAFIA: TXETXU BERRUEZO

Andrés Urrutia habla con pasión y precisión del mundo de las lenguas. Con pasión porque es un bibliómano empedernido y un gran enamorado del euskera. Con precisión porque nunca deja de ser notario, una profesión que compagina con las clases en la Universidad de Deusto. Da fe de lo que puede dar y siempre con la palabra adecuada. Por eso es amigo de los matices.

Tampoco le importa mojarse. Y si tiene que decir que la política lingüística es mejorable pues lo dice. No es un recién llegado. Lleva 13 años al frente de Euskaltzaindia, la Real Academia de la Lengua Vasca, que está a punto de cumplir cien años. También tiene tiempo para esta institución, que, además de proteger el idioma, contribuye a vertebrar el país desde el pluralismo. Le gusta mirar hacia atrás, pero, sobre todo, prefiere mirar hacia adelante, para identificar las necesidades del euskera en un mundo moderno y multilingüe.

Sin que se pierda “el genio” de la lengua.

Cien años nada menos. ¿Cuál cree que ha sido el hito principal de la Academia durante este largo recorrido?

Contra lo que todo el mundo piensa, sin duda, la presencia institucional de la Academia a lo largo de todos estos años y la realización de una serie de actividades importantísimas para el progreso, la adaptación y la adecuación del euskera a las necesidades de esta sociedad. Se suele citar el euskera batua, la estandarización del euskera, pero no nos olvidemos: lo importante es

haber sido capaces de reunir de todos los territorios de lengua vasca a una serie de personas absolutamente conocedoras de la situación de los mismos y ser capaces de generar una institución que se preocupase por el futuro del euskera, no solo desde el punto de vista lingüístico, sino también social.

Pues sí, creía que me iba a citar primero la unificación del euskera.

Es normal. Todo el mundo ha fijado el euskera batua como lo más importante.

Yo no lo negaré, lo que sí creo es que hay que poner ese hito

40

3~12. ANDRÉS URRUTIA

en el contexto de la labor de la Academia. Cuando Euskal������� tzaindia empieza a funcionar en 1919 su primer objetivo es precisamente la unificación del euskera, pero también le preocupa su utilización social. En aquel momento los núcleos de poder eran básicamente las tres diputaciones forales de los territorios históricos más la Diputación de Navarra; al otro lado de la frontera no había ninguna oficialidad para el euskera. Se preocupan por la vida del euskera y por la unificación. Y, casi casi, en 1935 llegan a un primer esbozo. Todo

se interrumpe por la Guerra Civil.

Luego hay un periodo duro en el que se logra sobrevivir y se retoma en los años sesenta bajo un prisma distinto. La unificación si, pero no nos olvidemos que, junto a ella, en aquellos momentos difíciles vino, de la mano de Euskaltzaindia, la promoción de la legalización de las ikastolas, la realización de los concursos de bertsolaris, los títulos de euskera, la promoción de todo el mundo de la alfabetización y euskaldunización… Ahí estuvo siempre Euskaltzaindia prestando su paraguas, su nombre y su institucionalidad a ese mundo del euskera.

¿Por qué fue tan polémica la unificación?

En todas las lenguas ha pasado, no solo en el caso del euskera. Estamos acostumbrados a juzgarnos desde el prisma de la otra lengua que conocemos, que es el castellano o el francés, en el caso del castellano la unificación ocurrió hace 300 años. En el caso del catalan el proceso empezó poco antes que en el País Vasco y les costó bastante tiempo. Todo el mundo sabía que la búsqueda de una norma, de un estándar, iba a ser algo difícil por las naturales resistencias. También se produje-

ron en Galicia y en Cataluña. Hoy parece que ese proceso se hizo de la noche a la mañana, pero fue largo. Duró. Y hubo mucha gente que se quedó en el camino porque no aceptaron la unificación. Auténticos agentes culturales en el ámbito del euskera como, por ejemplo, el padre Akesolo, el padre Santi Onaindia, el escritor Eusebio Erkiaga, etcétera. Estoy citando tres vizcaínos pero podría citar otros. Al fin, yo creo que todo el mundo se dio cuenta que era necesario algo básico, que teníamos que tener una ortografía común y unas normas mínimas para seguir haciendo una cultura moderna en euskera.

Medio siglo después se ha comprobado que fue una decisión acertada.

Fue acertada, pero conflictiva. Euskaltzaindia empezó en 1968 escribiendo auzo sin hache.

Llegó a Arantzazu sin hache y salió de Arantzazu con hache. Diez años después la propia Euskal������� tzaindia se dio cuenta de que efectivamente había que examinar lo que se había hecho y en 1978 hubo un congreso importantísimo en Bergara en el que se reexaminó el asunto. Un congreso que fue disputadísimo y de allí auzo salió sin hache, que es como lo utilizamos ahora. Hay gente que en eso puede ver variabilidad, volatividad en la lengua, pero no nos olvidemos que estamos utilizando la estandarización de la lengua en un momento muy posterior a la estandarización de las lenguas nacionales y que en 1918 estaba siendo muy poco utilizada desde una perspectiva escrita para lo que es el volumen de una lengua vecina. Era una lengua de trasmisión oral y reflejarlo de una manera escrita como exige la cultura moderna o que una lengua desempeñe sus funciones era algo absolutamente imprescindible. Si no lo hacíamos así, no había nada que hacer. Se iba a perder.

expresar esas nuevas realidades. Todavía estamos en ese proceso, creando esos corpus, trabajando en euskera en diferentes disciplinas, en el ámbito de la Administración, etcétera. Y todavía nos falta un rato porque somos una sociedad no solo de expresión bilingüe, sino también de traducción. No es un proceso nuevo. Ha pasado en sociedades que tienen un cierto paralelismo con la nuestra. Ha pasado en Quebec y en Cataluña.

Nosotros hemos avanzado mucho, aunque tenemos nuestros déficits. La gran lección fue esa: un euskera estandarizado para algo, para que cumpla unas funciones dentro de la sociedad.

“ME PREOCUPA LA POSIBILIDAD DE QUE EN UN NUEVO ESTATUS EL EUSKERA QUEDASE MARGINADO”

¿Qué han heredado de aquella Euskaltzaindia histórica?

Los que estamos en Euskaltzaindia somos una segunda generación de aquella que estuvo en Arantzazu. Hemos conocido a la gente de Arantzazu, hemos conocido también los avatares de la unificación, las posturas a favor, las posturas en contra, hemos vivido esa situación. En mi caso concreto, al ser vizcaíno tuve que reciclarme y alfabetizarme en euskera batua, y creo que recibimos un mensaje importante. Para mantener la unidad de la lengua, y cuando digo unidad no quiero decir uniformidad, era necesaria la existencia de instituciones que nacen de la propia sociedad, como es el caso de Euskaltzaindia, y que sean capaces de proyectar esa imagen para toda la sociedad. Es decir, como un patrimonio que pertenece a todos, como algo que no es de unos contra otros. Esa es la gran lección que aprendimos. En segundo lugar, que era necesario que el euskera diera un salto, un salto cualitativo importante, que le pusiese a la altura de otras lenguas y que hiciese del euskera a través de diferentes mecanismos (se puede citar el de la oficialidad, que vino inmediatamente, el de la educación y la enseñanza), que fuese capaz para

El mandato que tienen es investigar y proteger.

Por eso Euskaltzaindia tiene esa singularidad y muchas veces cuando vienen los de las otras academias se quedan un poco estupefactos. Ah, pero ustedes también hacen esa labor de proteger… Al principio tuvieron claro que no era solo formular las reglas gramaticales del euskera, solo estandarizar el euskera, sino que también era preocuparse por su utilización social. Aquello suponía para Euskaltzaindia la formulación de una política lingüística de forma pionera. Hoy la hacen, lógicamente, los gobiernos territoriales que para eso han sido elegidos democráticamente. Pero Euskaltzaindia tiene todavía una labor importante de foro, de acogimiento de diferentes sensibilidades y de su proyección para que las instancias políticas las conozcan y puedan decidir.

¿Los jóvenes vascos saben que existen? ¿Saben a qué se dedican ustedes?

Ya nos gustaría. Aquí, y sin caer en el tópico, todo lo que tenga e, u, s, k por delante parece que es algo del Gobierno vasco. No.

4~12. ANDRÉS URRUTIA

41

¿Y el concepto de autoridad? ¿La tienen?

“LA WEB ES UNA FORMA ÁGIL Y ACTIVA PARA QUE LA ACADEMIA SIGA CONECTADA A LA SOCIEDAD”

Probablemente ese sea uno de nuestros déficit: comunicar. Comunicar lo que estamos haciendo y, sobre todo, que Euskaltzaindia no es una institución en la que se reúnen veinte o dos docenas de señores y señoras una vez al mes, sino que es algo mucho más amplio, mucho más abierto, que presta un servicio a la sociedad. Pensemos en los estudios de la onomástica, de dialectología, literatura, de sus publicaciones y, de una forma muy destacada, a través de las redes sociales, de la página web, de todo un sistema de consultas.

Que tiene que ser algo ágil, algo activo. Y si no lo es acabará siendo una institución absolutamente desconectada de la realidad. En eso estamos y no es fácil. Por eso en el congreso de Arantzazu hemos dicho que nos preocupa la trasmisión del euskera batua a la gente joven. La gente joven ha recibido eso como hecho y todo el mundo da por supuesto que el euskera batua estaba ahí desde el primer momento y que no hay que preocuparse. Ahora parece que hay un cierto corrimiento hacia formas de expresión más laxas.

Yo no negaré que en determinados contextos comunicativos no sean adecuadas. No podemos utilizar en una conversación de cuadrilla una lengua absolutamente formal porque no lo hacemos siquiera en las otras lenguas que dominamos.

Pero sí cuando lo hacemos en ámbitos formales, en un espacio comunicativo común porque para eso se creó el euskera batua. Es importante que los jóvenes reciban esa idea. No podemos pensar que el euskera batua es algo que está hecho y que nos cae del cielo. Costó. Costó tiempo, costó esfuerzos y en algunos casos hasta amistades y relaciones personales, que se rompieron. Es una cosa que el propio pueblo, la propia sociedad vasca lo hizo suyo. Y ahora lo ha asumido como un valor. Pero no podemos pensar que es un valor fijo o perenne. Es un valor que lo tenemos que renovar todos los días.

42

5~12. ANDRÉS URRUTIA

Sí. Es un concepto que está un poco discutido, porque todo el mundo se fija en el esquema de la RAE o en la Academia francesa… Ah, ‘la autorité’. No. Hoy en día, más que prescribir, sin caer en describir, el verbo es recomendar. A Euskaltzaindia siempre se le ha puesto el ‘sanbenito’ de que ‘estos lo único que saben es prescribir’.

Nosotros hoy trabajamos de una forma muy diferente como lo hacen muchas academias.

Trabajamos sobre corpus, sobre inmensas masas de textos, que nos orientan sobre cuáles son las tendencias desde un punto lingüístico. Qué palabras se utilizan más en los medios de comunicación, en la literatura, en la Administración. Y tenemos ya una pauta importante para saber si esa palabra tiene que ser admitida en ese léxico, que es normativo. Normativo, sí, pero en muchos casos, lo que decimos claramente es que en vez de rechazar una palabra radical y fulminante, Euskaltzaindia recomienda que en vez de esta forma se utilice esta otra, que es la que primamos en nuestro diccionario. Eso no es prescribir, es recomendar. Hay un montón de elementos nuevos que hace cincuenta años no estaban. Las lenguas van evolucionando de una forma constante. En el caso del euskera, que no es de raíz latina, que ha sufrido una fragmentación dialectal histórica, que es una lengua de transmisión oral, cuando llegamos a este tema de la estandarización lo importante es darnos cuenta de que para servir a esas nuevas necesidades tenemos que estar atentos a lo que se está moviendo en la sociedad. La Academia no es algo que viene de arriba abajo, y si lo hace así acabará mal. Es una institución que recoge lo que está en la sociedad, lo examina, lo clasifica y dice ‘bueno parece que de lo que en este momento se mueve en la sociedad y en el mundo del euskera esto es lo que se puede recomendar’. La Academia no inventa la lengua, la hace la sociedad, la que la utiliza. Y eso es una verdad absolutamente incontestable. Lo que pasa es que hoy la comunidad está dividida en diferentes regímenes políticos y administrativos distintos, en dos Estados diferentes, con una legislación completamente distinta, con una personalidad diferente en Bizkaia, Gipuzkoa, Álava, Navarra, Zuberoa… Que todo eso acabe confluyendo en una institución que nace de la sociedad civil y reúne todos los meses a gente de distintos territorios con sus diferentes dialectos, y que es capaz de formular algo para todo el país, para toda la sociedad vasca, eso es un mérito institucional importante.

¿El euskera sigue teniendo enemigos?

Creo que ha calado la idea social de que el euskera es un elemento positivo. Es un elemento de cohesión y de integración, patrimonio de todos. Otra cosa diferente es que, dicho esto, que es muy bonito, nos preguntemos ¿cómo resolvemos la provisión del puesto de trabajo de Llodio? ¿Cuál tiene que ser la valoración del euskera: un 4,6, un 6,5. Eso no le toca hacer a Euskaltzaindia. Lo más que le puede tocar es decir que sería conveniente que Llodio, que tiene una población euskaldun, se tomara el euskera en consideración. El euskera, más que enemigos,

“ES NECESARIO UN TRÁNSITO DESDE EL APOSTOLADO A UNA CONCEPCIÓN MÁS ESTRUCTURAL EN EL TRABAJO DEL EUSKERA”

todavía arrastra una serie de tópicos importantes en su contra. Que si el euskera es una lengua del Neolítico, que no sirve para expresar las necesidades de una sociedad moderna, que no es una lengua apta para determinadas cuestiones…

Todos esos tópicos, todos esos clichés e ideas preconcebidas, se están superando poco a poco.

Todos tenemos que ser conscientes de que en la Europa del siglo XXI y en sociedades plurales y multilingües como es la nuestra, tenemos que saber utilizar varias lenguas con una cierta normalidad. Por ahí van los tiros. Si me encuentro con alguien que me dice ‘todo en castellano y solo en

castellano’, pues le diré usted se lo pierde. ‘Todo en euskera y solo en euskera’, pues usted se lo pierde. ‘Todo en inglés y solo en inglés’, pues usted se lo pierde. Hay que jugar de una forma más dinámica

Se lo planteaba porque hubo un tiempo en el que el euskera era ‘territorio liberado’ para unos y arma arrojadiza para otros. Había una instrumentalización sectaria.

Eso es lo peor que le puede pasar al euskera. En cuanto patrimonio de todos, tiene

6~12. ANDRÉS URRUTIA

43

que estar fuera de la disputa política. Lo que no creo es que el euskera deba estar fuera o deba ser ajeno a una política lingüística eficaz. Son dos cosas distintas. Creo que todos deberíamos llegar a un consenso, y ahora las circunstancias de la sociedad vasca son más positivas que hace unos años, gracias a Dios, en el sentido de que aquí hay determinadas cuestiones que están fuera del juego político, de esa política descarnada. A mi me preocupa especialmente la posibilidad de que en un nuevo Estatus, que es sobre lo que ahora se está trabajando, el euskera quedase marginado. Espero que no. Espero que tenga la presencia necesaria para que se mantenga la evolución del euskera de estos últimos años. Se han hecho unas inversiones muy importantes en ese ámbito. Se ha generado todo un mundo, toda una industria de la lengua, un sistema de enseñanza, la Administración pública... Ahí estamos creando espacios. Pero no nos olvidemos de una cosa: las lenguas son una realidad social, pero no se resuelven de la noche a la mañana. Necesitan una cierta paciencia histórica y todos tenemos que tenerla.

la Academia es de todos. No es solo de unos. Y si por ahí no vamos, mal vamos. ¿Que puede hacer la Academia desde su perspectiva de su propia organización institucional? Establecer esos lazos de trabajo, lazos de convivencia, de relación con otras instituciones que se mueven dentro de esta sociedad. La Academia, con esos convenios, busca dos cosas. Primero, una relación institucional normalizada. Si hay gente que tenga menos sensibilidad al euskera pero le resulte un valor importante, pues que sepa que en la Academia va

“AHORA PARECE QUE HAY UN CIERTO CORRIMIENTO HACIA FORMAS DE EXPRESIÓN MÁS LAXAS”

Ustedes han firmado muchos convenios, por ejemplo con la Fundación Sabino Arana, del PNV, la Ramón Rubial, del PSE-EE, la Fundación Popular de Estudios Vascos, del PP, o Ezkerraberri, de Aralar. Es un abanico plural que crea comunidad y que ayuda a vertebrar el país Los convenios tienen que ser plurales, Lo que no podemos es seguir convenciendo a convencidos. Lo que tenemos que hacer es ampliar el espectro social y decirle a toda la sociedad que todos son bien recibidos en Euskaltzaindia porque

44

7~12. ANDRÉS URRUTIA

a ser acogida con toda normalidad y tranquilidad.

Segundo, busca que si esa organización está produciendo unos textos en euskera, seamos capaces de recogerlos y utilizarlos en nuestros corpus para nuestras investigaciones. A la gente esto le resulta un poco raro, pero es que nos interesa. A la hora de hacer un diccionario, una gramática o estudiar la onomástica y la toponimia esos textos nos vienen muy bien. Tienen una utilidad lingüística importante que luego revierte a la propia sociedad.

Investigar, cuidar ¿Que aportan a la normalización?

Normativizar y normalizar son dos ejes importantes en el proceso de planificación lingüística. Euskaltzaindia ha normativizado, pero

también se ha preocupado por normalizar, que sería la forma moderna lingüística de proteger. La normalización de la lengua hoy en día en los diferentes territorios en los que se habla es fruto de esa política que hacen los gobiernos correspondientes. La gente sólo suele incluir a los gobiernos vasco y navarro y ahora a la nueva mancomunidad, pero yo siempre suelo recordar que también están el gobierno central, la Unión Europea y, al otro lado de la frontera, el francés. Todos tienen sus responsabilidades, mayores o menores, y harán su política con mayor o menor intensidad.

La distribución competencial nos lleva a eso. Lo que ahora significa normalizar es recuperar, o más bien restablecer o equilibrar una lengua que ha estado en una situación de inferioridad que pueda acceder a cuotas superiores y pueda llegar a un bilingüismo equilibrado.

No es fácil de conseguir.

No es fácil de conseguir porque una cosa es el bilingüismo individual y otra el social. Siempre hay problemas. Eso se puede ver en Bélgica e incluso en Suiza con los años que llevan de multilingüismo. El problema es que nosotros tenemos poca tradición. Todos deberíamos ser conscientes de que eso es así y de que no se resuelve con un traductor que traduzca un boletín. Se resuelve con una concepción un poco distinta y

“TRANSMITAMOS Y UTILICEMOS EL EUSKERA, PERO, POR FAVOR, QUE SEA UN EUSKERA DE CALIDAD”

un poco más amplia, un espacio de convivencia donde cada uno se sienta a gusto para participar.

Nos costará normalizar y probablemente será un proceso en el que nunca acabaremos satisfaciendo las apetencias de todo el mundo. Vamos poco a poco y se están dando pasos. Quizás, si se me permite la crítica, a veces se produce una política de normalización lingüística un poco de dientes de sierra: o estamos muy arriba o estamos muy abajo; o estamos haciendo campañas publicitarias o nos olvidamos del tema. Creo que ahí deberíamos ser un poquito más constantes y tener un electroencefalograma no plano, sino más continuo.

Sobre el ritmo hay división de opiniones.

El Gobierno vasco actual tiene unas prioridades, pero ¿el anterior?, y ¿el anterior del

8~12. ANDRÉS URRUTIA

45

anterior? Llevamos muchos años de Gobierno vasco y muchos años de política lingüística. A unos les gustaría que fuera mucho más rápido. ¿Es el todo o el nada? Yo creo que se pueden hacer más cosas. Alguno me dirá que estoy criticando al Gobierno vasco. No. Lo que estoy diciendo es que los propios condicionantes del Gobierno vasco, o del navarro, o del español, hacen que la velocidad sea mayor o menor. En este momento estamos todos muy preocupados por la trasmisión del euskera, que yo comparto, pero en esa preocupación se nos está olvidando algo importante: sí, trasmitamos el euskera; sí, utilicemos el euskera, pero en la medida de lo posible, por favor, que sea un euskera de calidad.

Y no me estoy refiriendo a un euskera absolutamente puro o académico, sino que en cada contexto comunicativo sea el adecuado a esa situación. Porque si ya por ahí vamos mal, si en ese contexto no lo utilizamos de forma correcta, poco vamos a normalizar. Ahí cabría insistir más.

Aquí no utilizamos el concepto de la calidad de la lengua como lo hacen al otro lado de la frontera, donde la labor de Euskaltzaindia es garantizarla.

“LA SOCIEDAD VASCA HA ASUMIDO EL EUSKERA BATUA COMO UN VALOR, PERO NO ES FIJO Y PERENNE: LO TENEMOS QUE RENOVAR DÍA A DÍA”

¿A qué se está refiriendo?

Nos interesa vigilar la calidad de los textos, la calidad de los libros que se entregan a los alumnos, porque acabaremos utilizando el sistema de calco, de traducción, en el que la lengua dominante, el francés o el castellano, sean las que impongan sus propias reglas sintácticas.

Y entonces perdamos el ‘genio’ de la lengua y las expresiones que se han trasmitido de forma

46

9~12. ANDRÉS URRUTIA

oral y escrita. Se nota una erosión generacional muy llamativa. Incluso en los lugares donde se utiliza el euskera de una manera corriente y habitual, se nota la erosión de un euskera de calidad adaptado al contexto comunicativo. Yo no estoy diciendo que en Ondarroa todos tengamos que hablar batua, lo que estoy diciendo es que si hablamos en subdialecto ondarrés, hablemos ondarrés, que no nos inventemos nuevas realidades. Cada generación suele tener su marca y las nuevas generaciones quieren tener la suya y ahí, de alguna forma, no podemos deformar lo que ha sido el habla local para transformarlo en algo que no tiene nada que ver con ese habla local. Lo que en definitiva hace es que ni utilicemos el estándar ni utilicemos el habla local, y al final acabamos en un ‘tertium genus’, en una especie de cosa que nadie sabe muy bien qué es o qué deja de ser. Además, rompe con toda nuestra tradición y desde el punto de vista de las necesidades expresivas y comunicativas tampoco aporta demasiadas cosas. Eso es preocupante.

¿Les consultan mucho las instituciones y los centros educativos?

Y los particulares a cuenta de los apellidos.

Ahí tenemos cola. En esa labor de servicio es importantísimo que la Academia sea ágil y activa.

Un referente. Acabamos de presentar una página web y estamos haciendo un esfuerzo importante en las redes sociales porque entendemos que la gente acude ahora a la institución de una manera distinta a como lo hacía hace veinte o treinta años. La comunicación es mucho más rápida y tenemos que saber responder a esas necesidades. Y nos cuesta. Tenemos unos esquemas de trabajo que estamos intentando superar, porque es uno de los elementos fundamentales. Responder a las consultas que se nos hacen. Ahí se ve la comunicación de servicio, que es la que una Academia tiene que tener.

¿Y les hacen caso?

Sí. La sociedad vasca en general, con relación a las consultas que se nos hacen y a las recomendaciones que publicamos, es absolutamente respetuosa y absolutamente cumplidora.

En ese aspecto la Academia tiene poco, poco, poco que decir. La Academia es un elemento de referencia y tiene que seguir siéndolo. Cualquier intento o propuesta que se haga desde el punto de vista de las nuevas tecnologías, cualquier

avance en el mundo del euskera ahora que se habla de la muerte digital, necesita unos presupuestos previos, que vienen dados por la estandarización. Si no tenemos una ortografía común cómo vamos a meter datos. Esa ortografía que en su día propuso Euskaltzaindia es la que se está respetando, incluso por quienes todavía utilizan unas formas más alejadas del euskera batua, más próximas a las formas dialectales, pero ya saben que la grafía la visualizamos de una forma común.

Vamos a seguir trabajando en esa web porque tenemos que aproximarnos y no tenemos otra salida. Es fundamental que una Academia revierta a la sociedad lo que recibe de la sociedad. Sin eso no podemos hacer nada. Les pasa a todas las academias.

Ha mencionado la muerte digital. Hace muy poco escuché a un experto decir que un idioma está condenado a muerte si pierde el tren digital.

Eso lo dijo un experto húngaro, pero no es la misma la situación del húngaro que la del euskera. No podemos aplicar las recetas con carácter general a todo el mundo. Hay que matizar mucho. Una cosa es la teoría general y otra los casos particulares. Con respecto al euskera no vamos mal, se está haciendo un esfuerzo importante en esa materia. Creo que para el trabajo de la Academia eso es básico (para los corpus), y para la socialización del trabajo son básicas las nuevas tecnologías porque nos dan una forma de acceso rápido a un montón de personas y además de una forma muy directa y muy eficaz. Sin filtros. Y ahí es donde está ahora nuestra labor.

El servicio que nosotros damos se hace sobre la base de proyectos que abarcan toda la realidad lingüística y demográfica del euskera y proyectos que luego nos sirven precisamente para alimentar esta situación. Por ejemplo, el Atlas de las Variedades Lingüísticas del Euskera, que acaba de publicar el noveno tomo. Nada menos que la mayor recopilación dialectal no solo escrita sino también sonora que se ha hecho del euskera.

Suena a un trabajo de chinos.

Sí, una labor de chinos que luego tiene una trascendencia fundamental. Algunos dicen: bah, un inventario. Sí, pero fundamental. Si utilizamos el término mariposa, necesitamos saber la forma escrita y oral. La estamos ofreciendo ya a través de la página web y los estamos conectando con

“CREO QUE HA CALADO EN LA SOCIEDAD QUE EL EUSKERA ES UN ELEMENTO DE COHESIÓN E INTEGRACIÓN”

nuestras bases lexicográficas. Si alguien entra en la página de la Academia y pregunta ‘mitxeleta’ o ‘tximeleta’ se encuentra que tiene toda la información histórica, diacrónica, sobre la utilización de ese término por los autores desde el siglo XVI, la norma que prescribe la Academia, el corpus de cómo se está utilizando desde el año 2000 por los medios de comunicación. Es un corpus que le

10~12. ANDRÉS URRUTIA

47

da todos los testimonios y se los cuantifica. Tiene un corpus que le da toda esa información desde 1950. Esa labor de chinos tiene un elemento posterior importante. También es normalizar.

“LAS LENGUAS SON UNA REALIDAD SOCIAL QUE NECESITAN UN CIERTA PACIENCIA HISTÓRICA”

Los usuarios son muy distintos.

Cuando nosotros nos planteamos la página web fue muy curioso porque los especialistas a los que acudimos coincidían en un tema: hoy en día en el ámbito del euskera ¿quienes son los receptores de esa información? Distinguían tres sectores muy claros. Uno que podría ser las personas que de una forma ocasional realizan una consulta puntual, que son muchísimas. Un segundo grupo de técnicos de la lengua, que hace cincuenta años no existía, de traductores, escritores, correctores, enseñantes, que manejan la lengua en el día a día y necesitan un apoyo importante. Y en tercer lugar la gente que está en la universidad, filólogos y lingüistas, que ya son absolutamente especializados. ¿Qué hicimos nosotros? Pues una página web que sirva para los tres. Y completamos esa oferta con el Manual del Euskera Unificado, que ha tenido un gran éxito, dirigido a ese sector que necesita respuestas rápidas. Se han dado cuenta de que en un golpe de vista pueden llegar ahí. Y eso no significa rebajar la calidad del trabajo de la Academia, supone socializar el trabajo de la Academia.

Estamos en un mundo global con mucho mestizaje. La sociedad es cada vez más bilingüe, trilingüe e incluso multilingüe. ¿Cómo compite el euskera en esa liga?

48

11~12. ANDRÉS URRUTIA

No utilizaría el verbo competir, sino el verbo convivir. ¿Cómo convive el euskera con otras lenguas, incluso en su propio territorio? Hay elementos positivos y otros que no lo son tanto.

Convive y, en determinados casos, logra ser un elemento de integración, por ejemplo con los inmigrantes. ¿Elementos negativos? Pues probablemente el peligro de disolverse en esa sopa de idiomas. Y ahí es donde está nuestro reto. Yo creo que el euskera ha ganado socialmente como un elemento que se tiene en cuenta, como un factor de identidad y de comunicación importante. En esa convivencia el euskera se tiene en cuenta y tiene una presencia. Cuando me preguntan si dentro de cuarenta años se hablará euskera o se hablará todo en inglés, lo que yo respondo es que a mí lo que me gustaría es que también el euskera estuviera presente. Otro de los grandes retos es el mundo profesional, el socioeconómico, y ahí todavía nos falta mucho por hacer.

Antes se ha referido al tema de la identidad.

Trabajar por el euskera ¿es una pasión, una obligación o un acto de patriotismo?

Para mí es una pasión porque vengo de donde vengo, con mis antecedentes, mi biografía personal y mi historia. A otra gente le pasa lo mismo ¿Una obligación? Yo no lo creo. Para las generaciones que ya tenemos una cierta edad y que hemos conocido las épocas más duras, el euskera siempre ha tenido un fuerte componente de voluntarismo. Nos hemos implicado en la lucha por el euskera. Admito que las nuevas generaciones ese voluntarismo no lo han conocido porque no lo han visto presente en la sociedad. ¿Acto de patriotismo? Si se entiende el euskera como una patria cultural pues diría que sí. Pero no desdigo ninguno de los otros idiomas de los que soy partícipe y me permiten acceder a otras culturas que me enriquecen en el día a día. Esto hay que interpretarlo de una forma clara y es que yo no creo en el monolingüismo. Una persona puede participar en varias patrias culturales a la vez a través del multilingüismo. Y compartirlas. Y enriquecerlas.

Y ser vehículo de trasmisión entre ellas. Ahora, si una lengua tiene que ser cliente de las otras, yo no lo veo. En el País Vasco tenemos que espabilar en ese sentido, porque si no, lo tenemos claro.

Usted habla de voluntarismo. Eso conecta con esa opinión de que en la historia del euskera ha habido una labor casi de misioneros. Por

“EN LA POLÍTICA LINGÜÍSTICA SE PRODUCEN DIENTES DE SIERRA Y DEBERÍA SER UN POQUITO MÁS CONSTANTE”

primera vez Euskaltzaindia no tendrá eclesiásticos entre sus miembros de número. Son irrepetibles aquellas fotografías de su fundación (1918) o del Congreso de Arantzazu (1968) salpicadas de sotanas y hábitos religiosos. ¿El euskera debe mucho a la Iglesia?

La Iglesia tenía un papel fundamental. Era la única institución que a lo largo de estos cien años, y antes incluso, tenía un espacio para el euskera. Pero porque le interesaba la predicación y la trasmisión de la fe y tenían que realizarla a través de la lengua que el pueblo conocía. Misioneros hubo. Es más, uno de los elementos fundamentales en el siglo XIX para la trasmisión del euskera y para el estudio de los dialectos fueron los misioneros franciscanos. La gente dice, ¿pero los misioneros no van a África? Pues no, antes las misiones se hacían aquí: jesuitas, franciscanos, etcétera. Más que misión, yo lo llamaría apostolado. No se trata tanto de convertir como de expandir. Intentar que esa fe y ese interés por el euskera calen socialmente. Creo en el voluntarismo y es necesario. En el caso del euskera todavía es muy necesario. Creo, además, que es importante y es necesario hacer un tránsito desde ese apostolado o ese voluntarismo, a una concepción más estructural de lo que tiene que ser el trabajo en el euskera. Pero también es cierto que cuesta mucho. Y el sistema de las subvenciones, imprescindible en el mundo del euskera, costará mucho superarlo. Nos costará mucho entender que una lengua y una cultura también tienen un valor económico. El euskera todavía está buscando sus propios espacios. Por ahí vamos y por ahí tendremos que ir si queremos una lengua apta para esta sociedad.

12~12. ANDRÉS URRUTIA

49

EUSKO LEGEBILTZARREKO EUSKAL TALDE POPULARREKO LEGEBILTZARKIDEA

LAURA GARRIDO KNÖRR MOMENTO PARA LA REFLEXIÓN

A

rtikulu honen bidez euskarari buruzko hausnarketa egin nahi da, Euskal Autonomia Erkidegoko hizkuntza ofizial bati buruzkoa, azken urteotan izan duen garapena, martxan jarri diren politika linguistikoak eta baita etorkizunean bere erabilera sustatzeko egingo diren ekintzei buruz ere, betiere, alderdien arteko konfrontazioa alde batera utzita.

Aldi berean, Euskal Autonomia Erkidegoaren autonomia-estatutuaren 6. artikuluan jasotzen da euskarak, gaztelaniak bezalaxe, izaera ofiziala izango duela berton, eta Autonomia Erkidegoko biztanle guztiek bi hizkuntzak ezagutu eta erabiltzeko eskubidea dutela.

1978ko Konstituzioak Espainiaren eleaniztasuna aitortzen du, eta sustatu beharreko ondare kulturala dela onartzen du. Errealitate hori onartzeak zenbait ondorio judizial eragin ditu, batez ere hizkuntzei izaera ofiziala eman, babestu eta eskubide zein behar linguistikoak jartzeko orduan.

10/1982 Legeak, azaroaren 24koak, Konstituzioak eta Autonomia Estatutuak Euskal Autonomia Erkidegoko herri-aginteen esku jartzen dute euskararen erabilera normalizatzera eta garatzera bideratutako neurriak hartzea, bere bi ikuspegiak kontutan hartuz: bai euskal herriaren kultura-ondarearen funtsezko osagai denez eta bai, gaztelaniarekin batera, Autonomia Erkidegoko lurraldean erabilera ofizialeko hizkuntza denez.

Horren harira, Konstituzioaren 3.1 eta 3.2. artikuluak, autonomia-estatutu bakoitzari dagokien artikuluak, eleaniztasun linguistikoaren oinarriak dira.

Euskaltzaindia, 1918an sortua, euskara zaindu, aztertu, zabaldu, batu eta hobetzea helburu duen hizkuntza akademia ofiziala da, prestigiodun erakundea.

Euskararen erregulazioak Konstituzioan eta Gernikako Estatutuan du oinarria.

52

Konstituzioaren 3. artikuluaren lehenengo atalean adierazten da gaztelania dela Estatuaren hizkuntza ofiziala eta herritar guztiek dutela ezagutu eta erabiltzeko eskubidea. Bigarren atalean, aldiz, adierazten da Espainiako gainontzeko hizkuntzak ere ofizialak izango direla haiei dagokien autonomia erkidegoetan beraien estatutuetan jasota dagoenaren arabera.

1~2. MOMENTO PARA LA REFLEXIÓN. LAURA GARRIDO KNÖRR

En relación al conocimiento y uso del euskera hay que señalar que el número de vascoparlantes se ha ido incrementando en los últimos 25 años, pero no así en la misma medida su uso, lo que conlleva una necesaria reflexión en relación a la eficacia de las políticas lingüísticas puestas en marcha desde las instituciones públicas.

Desde la primera encuesta de este tipo, realizada en 1991, el número de euskaldunes se ha incrementado en 223.000 nuevos hablantes en los tres territorios que conforman la Comunidad Autónoma del País Vasco, según la encuesta sociolingüística. Entre los diversos colectivos destacan los jóvenes que, principalmente, han adquirido el conocimiento de la lengua vasca a través de la educación o de la red de euskaltegis.

En cuanto a la evolución en su uso, aunque creciente, es mucho más modesta, hecho que de manera obligada nos lleva a analizar las razones por las que, en muchos entornos, no se acaba de afianzar la utilización del euskera como lengua de comunicación. Más aún si tenemos en cuenta la enorme cantidad de recursos públicos destinados a este propósito.

Los intentos de patrimonialización de la lengua vasca tampoco han favorecido el necesario consenso para impulsar políticas efectivas que fomenten su uso en sintonía con los esfuerzos realizados y la realidad sociolingüística de cada zona. Esas deben ser sin duda dos premisas fundamentales para, desde el balance de las políticas lingüísticas en las últimas décadas, encarar una reflexión con garantías para el futuro.

La iniciativa Euskaraldia que se ha llevado a cabo entre el 23 noviembre y el 3 de diciembre de este año con el objetivo de promocionar el uso del euskera e intentar influir en las conductas lingüísticas es una iniciativa positiva, teniendo claro que su evolución está ligada a un espacio de convivencia natural, y desde la convicción de que la lengua siempre es una herramienta al servicio de las personas.

Traeré a colación mi experiencia personal.

Cursé mis estudios en la Ikastola Olabide, si bien fuera de las aulas la tendencia era hablar castellano, así como en los entornos en los que nos movíamos por aquel entonces. Más tarde, cuando decidí mejorar mi aprendizaje del euskera en varios euskaltegis, compartí mi curso con personas cuya motivación era aprender euskera con el objetivo de acreditar un determinado perfil lingüístico y acceder a un puesto en la administración pública.

Hago referencia a esta cuestión como una evidencia, junto a otras que podría referir, de que se decide perfeccionar o aprender el euskera, -en este caso, además, es oficial junto con el castellano en la Comunidad Autónoma Vasca-, como instrumento para mejorar la cualificación profesional y elemento, por tanto, vinculado a la situación laboral.

Otro aspecto que conviene mencionar es el ámbito educativo vasco en donde el hecho de que se prime el aprendizaje del euskera sobre otras materias o, todo pivote en relación a su inmersión, ha llevado a un retroceso en la calidad educativa, como ponen de manifiesto evaluaciones diagnósticas propias o externas como PISA o PIRILS.

2~2. MOMENTO PARA LA REFLEXIÓN. LAURA GARRIDO KNÖRR

53

IDAZLEA ETA EUSKAL HERRIKO UNIBERTSITATEKO IRAKASLEA

JOXERRA GARZIA GARMENDIA EUSKARAREN ERABILERAREN GAKOAK EGOERA INFORMALETAN ETA GAZTEEN ARTEAN

AZTERGAIA ZEDARRITZEN Inoiz ere izan ez duen presentzia du gizartean euskarak, baina euskara maila guztietara hedatzeak kostua izan du, eta ez nolanahikoa.

Handia ez ezik, orokorra izan da kostua: alor gehienetako hiztun gehienei erasan die. Pello Salabururen1 diagnostikoa da (neuk halamoduz moldatua), baina adostasun aski zabala du euskararen egoeraz hausnarketak plazaratu dituzten egileen artean.

Diagnostikoaren lehen zatia positiboa da: antolatu diren hizkuntza politikei eta ekimenei esker, izugarri hedatu da euskara, alor eta hiztun berri mordoa irabazi ditu azken urteotan (ganorazko politikak ezarri eta garatu diren lurraldeetan, behintzat). Lan eskerga eta eskergarria egin da, eta jarraitu beharra dago horretan oraindik ere.

1. SALABURU, Pello (2002), Euskararen etxea, Irun, Alberdania.

54

Erabilera, ordea, ez da ezagutzaren neurri berean hazi, ezta hurrik eman ere. Gaur egun, kezka larria sortarazten du ezagutzaren eta erabileraren arteko arrakala horrek euskalgintzako eragile, elkarte eta erakundeen artean, eta horixe delakoan nago une honetan dugun arazorik handienetakoa (handiena dela ez esatearren).

Gauzak horrela, orain arteko lehentasunak aldatzeko premia aldarrikatzen da euskalgintzako bazter ez gutxitatik. Eginaren meritua ukatu gabe, estrategia eta bide berrien premia aipatzen da sarri, eta hortik “bidegurutzea” edo “errotonda” bezalako kontzeptuak hitzetik hortzera aipatzea, edota euskararen aldeko jarduna “birpentsatu” beharra.

Jardunaldi honen lehen blokeari jarri dioten izena esanguratsua da alde horretatik: “Jakin arren, erabiltzeko mugak eta oztopoak”. Horixe baita, azken batean, kontua: euskaraz dakien jende askok ez duela euskara erabiltzen (edo oso gutxitan baino ez duela erabiltzen).

Hori zergatik gertatzen ote den, horra ustez egin zaigun galdera.

1 ~7. EUSKARAREN ERABILERAREN GAKOAK EGOERA INFORMALETAN ETA GAZTEEN ARTEAN JOXERRA GARZIA GARMENDIA

ZERGATIK, ZERGATIK, ZERGATIK...

Arrazoi bat baino gehiago aipatzen da, ezagutzatik erabilerarako koxka hori nondik eta nola sortua den azaltzeko. Besteak beste, honako hauek: • Sektore sozialen eta administrazioen artean zatiketa eta koordinaziorik eza nabarmena izan da orain arte, eta baita sektoreen euren artean ere. Era guztietako zubiak eraikitzea litzateke irtenbidea (Euskaraldia izan liteke horretan aurrera egiten ari garelako adibide).

• Euskararen inguruko diskurtsoak, beren garaian akaso egokiak izan zirenak, baliorik gabe geratu dira. Diskurtsoak aldatu beharra aipatzen da behin eta berriz.

• Orain arteko konpromiso dinamikak bazter utzi, eta lorpen dinamiketara jo behar da, entzun eta irakurtzen dudanez.

• Erramun Osak dio, berriki argitaratu duen artikulu batean2, “hezkuntzari gehiegi eskatzen” diogula. Hori dela eta, eskolatik kanpo euskaraz aritzeko aukera gutxi dutela dio Osak, eta hori konponbidean jartzeko honako hiru bide hauek aipatzen ditu: -E uskarazko aisialdia orokortu.

-L an munduan toki duina eman euskarari.

-M igratzaileak aukeratzat hartu, ez mehatxutzat.

Soziolinguistika kontuetan ez-jakin samarra naiz, baina aipatutako ikuspegi eta diagnostiko horiekiko sentipen kontrajarriak ditut: • Batetik, ziur nago ganorazko arrazoi eta argudioak direla ia denak.

• Bestetik, susmoa dut ezagutzaren eta erabileraren arteko arrakala (amildegia) azaltzeko ez direla aski, badela hor nahitaez aintzat hartu beharreko beste faktore bat.

KALITATEKO BENTA Euskararen kalitatea da arestian aipatu dudan beste faktore hori, eta guztiz funtsezkoa deritzot, batez ere, gazteen munduari begira.

Sarri, ordea, erabileraren ekuaziotik kanpo utzi ohi da kalitatearena, elkarrekin zerikusirik ez duten bi 2. OSA, Erramun, Noticias de Gipuzkoa egunkarian, 2018ko uztailaren 10ean.

arazo guztiz desberdin balira bezala: batetik euskararen kalitate eskasarena dugu, eta bestetik, erabileraren desertzioa.

Guztiz okerra da, nire aburuz, ikuspegi hori, kalitatea eta erabilera eskutik hartuta doaz eta. Aurrera baino lehen, hala ere, pare bat ohar “kalitate” kontzeptuaz. Izan ere, “kalitate” hitzak komeni ez diren eta uxatzen zailak diren konnotazioak ditu. Hitz kutsatu eta nahasgarria da, baina, hoberik ezean, horixe erabiliko dugu3. Ez, ordea, argibide gisako ohar pare bat egin gabe: • Kalitatea hiztunaren ikuspegitik ulertu behar da. Ez hizkuntzarenetik.

• Kontu hauetan, hiztunaren premiei eman behar zaie beti lehentasuna, ez hizkuntzaren beraren ustezko bikaintasun gramatikalari.

• “Euskararen kalitatea” txostenean genion bezala, zuzen-jatortasunak, orain arte erabateko lehentasuna izan dutenak bigarren maila batean utzi, eta egokitasunaren zerbitzura jarri behar dira.

Hala, ekintza, ekimen eta hizkuntz politika guztiak egokitasunaren ikuspegitik birpentsatu eta horren arabera birmoldatu behar genituzke.

• Labur asko azal daiteke zer den, hizkuntza kontuetan, egokia izatea: hiztunari baliagarri zaiona, horixe da, eta horixe baino ez, egokia (bego hori oraingoz horrela).

HIZKUNTZA ETA AIZKORA, BETI ZORROTZ Hizkuntzaren kalitatea eta aizkora batena irizpide berberarekin neurtu behar dira. Ez da nik esana, Koldo Mitxelena handiaren bermea du kalitatearen ikuspegi horrek4 (jardunaldi honen lelotzat ageri den aipuaren ostean dator konparazioa): “Hizkuntza bat, gurea nahiz inorena, ez da gizarteko mintzabide eta adierazpidea besterik.

Ona da, beraz, elkarrekin mintzatzeko eta elkarri gogoetak adierazteko delarik, mintzatzeko eta adierazteko balio duelako; horrexegatik beragatik 3. Nik neuk ere badut hitzaren kutsatze horretan neure erru puska, “Euskararen kalitatea” txostenaren egile naizen aldetik, Kike Amonarriz eta Andoni Egañarekin batera. Nolanahi ere, eta hitzak hitz, txosten horretan definitzen den adieran erabiliko dut nik hemen “kalitate” hitza.

(Ikus: EUSKARAREN AHOLKU BATZORDEA (2004), Euskararen kalitatea. Zertaz ari garen, zergatik eta zertarako, Gasteiz, Eusko Jaurlaritza, www.euskara.euskadi.eus/.../7041/.../euskararen_kalitatea_eu.pdf ).

4. Mitxelena, Koldo (1972), Idazlan hautatuak, (Patxi Altunak apailaturiko argitalpena), Bilbo, Mensajero, 213. or. (azpimarra nirea da).

2~7. EUSKARAREN ERABILERAREN GAKOAK EGOERA INFORMALETAN ETA GAZTEEN ARTEAN JOXERRA GARZIA GARMENDIA

55

da ona haizkora zorrotza, ebakitzeko sortua delarik, eta haizkora amutsa, berriz, txarra”.

Ebakitzen badu, ona da aizkora; ebakitzen ez badu, txarra, nahiz kirten landu ezinago polita izan. Hizkuntzarekin berdin. Dotore izan zein ez, ebaki dezala, hori da printzipala.

• Horrela ulertuta, kalitatezko euskarari “euskara egokia” deituko diogu (on-txar bikoa bazter utzita), “bere xederako egokia” dena baita euskara egokia.

• Hizkuntza kontuetan, kalitatea eta egokitasuna sinonimoak dira (edo behar lukete izan).

Hiztunari axola zaizkion kontuetan lagungarri izatea. Horixe da euskarari (eta edozein hizkuntzari) eskatu behar zaion ebakitze-modua. Zertan lagungarri, ordea? Nagusiki, honako zeregin eta egoera hauetan: • Inor txunditu, lasaitu, poztu, kontsolatu, zirikatu, limurtu, gogaitu, gogatu, bairatu, liluratu, nazkatu, haserrarazi, animatu, maitemindu, erakarri, uxatu, mindu, iraindu, penatu, damuarazi, tristatu, barre eginarazi, gozatzeko…

• Norbera nor eta bera izateko, barrua lasaitzeko…

INFORMALAGO ETA ZAILAGO Erabileraren esparru zabalean, guri “egoera informalak” eta “gazteak” egokitu zaizkigu (azken hori nire kasuan oximoron nabarmena izan arren).

Gazte gehienen kasuan, euskaraz puxkaz aiseago moldatzen dira egoera formaletan, informaletan baino. Ikasi, euskaraz nahiago dute; gozatu, aldiz, erdaraz aiseago, euskaraz nahiago luketen arren: ez da jarrera kontua, gaitasun kontua baizik.

Xabi Payari ikasitako honako eskala hau5 erabili izan dut unibertsitateko ikasleekin, oratoriako eskoletan: 1. Está terminantemente prohibido en este establecimiento el consumo de todo tipo de alimento sólido 2. Se ruega no consumir comida en este establecimiento 3. Está prohibido el consumo de alimentos

• Solaskidearekiko (eta gizatalde jakin batekiko) harremana islatu/eraikitzeko

4. No está permitido comer aquí

• Kontu jasoetan (fisika, filosofia, matematiketan...) aise moldatzeko ere bai, jakina, baina ez horretarako bakarrik.

6. Aquí no se puede papear

Kontu eta xede horietarako balio duen euskara da euskara egokia, kalitatezkoa. Bistan denez, egoera informaletan zertu beharreko kontuak dira gehien-gehienak. Gaurko gazteak, ordea, euskara jasoaren esparruan moldatzen dira eroso samar euskaraz: hortik kanpo, benetan axola duten gauzetan, euskara motz geratzen zaie, kamuts.

Izan ere, hiztuna, izadiaren igeltserua bezala, ez baita batere tontua. Ematen diogun tresna baliagarri bazaio, erabiliko du, jakina, baina egoera batean edo xede baterako balio ez badio, ez du erabiliko, nahiz eta: -d iskurtsoen bidez jarrera oso positiboa izan, edo - e rabiltzeko ezinago motibatua egon.

Aisialdian, lanean eta abarretan euskaraz aritzeko aukera izango balu ere, alfer-alferrik da: bere premiak asetzeko balio ez badio, ez euskara erabiliko, orain ez bezala esparru horietan horretarako giro balitz ere. Horrexegatik nioen kanpoko

56

faktoreekin soilik ez dela ezagutzaren eta erabileraren arteko arrakalarena esplikatzen.

5. Por favor, no coman aquí 7. Deja de papear 8. !Que dejes ya de papear, coño!

Eskala, bistan da, formalenetik informalerako hurrenkeran dago osatua. Nire ikasleak jatorrak, buru-argiak eta euskaltzaleak ziren gehien-gehienak. Bada, eskalako lehen bost mailakoei aise aurkitzen zioten euskarazko ordain egokia. Seigarrenean, baina, pott egiten zuten, “papear” hori ordezkatzeko moduko ezer aurkitu ezinik D ereduan hornitutako beren erreferentzien biltegian.

Kontua da, ordea, gure bizitzaren zatirik handiena egoera informaletan aritzen garela, eta hor alferrik ez ezik kalterako ere izaten da hizkuntza erregistro (ustez) jasoa (gure hiztun gazte askok duten bakarra, tamalez).

5. Xabi Payak berak jakinarazi didanez, eskala honen jatorrizko bertsioa ingelesezkoa da. Ikus: NEWMARK, Peter (1988), A Textbook of Translation, New York, Prentice Hall, 14. or. < http://ilts.ir/Content/ilts.ir/ Page/142/ContentImage/A%20Textbook%20of%20Translation%20 by%20Peter%20Newmark%20(1).pdf

3~7. EUSKARAREN ERABILERAREN GAKOAK EGOERA INFORMALETAN ETA GAZTEEN ARTEAN JOXERRA GARZIA GARMENDIA

ELE BAT, BI ELE Egoera informaletan zaie gure gazteei euskara eskas. Gaitz larria da, ez katarro txoro bat.

Sintomak ageri-agerikoak dira: • Hondarribian, hango berri dakitenek esaten didatenez, ia ezinezkoa da ikastolan hezitako gazteak kalean euskaraz mintzo atzematea6.

• Lekeition, kale-erabilera izugarri jaitsi da azken urteotan, eta desertziorik handiena 25 eta 50 urte bitartekoen artean gertatu omen da: D ereduan ikasi dutenen artean, alegia7.

• Donostian, Mintzalaguna ekimenean ari diren mintzalagunek “euskaraz biziago aritzeko” baliabide gutxi zutela eta ikastaro bat antolatzeko eskatu zioten Bagera elkarteari (2017ko udazkenean eman nuen ikastaro hori, eta jende dezente geratu zen izena eman eta tokirik gabe).

• Euskaraldia, 2018ko azaro-abenduan garatzekoa den ekimena, estrategikoki interesgarria dela esango nuke, jarreretan eragitea bigarren mailan utzita, zuzenean erabileran eragitea baitu xede. Espero dezagun, beraz, bolondres ugarik ematea izena, dela belarriprest gisa, dela ahobizi moduan. Benetan ahobizi izateko, ordea, ez da aski sail horretan izena ematea.

Euskara balitz gure hizkuntza bakarra, kamutsa izanik ere, harekintxe moldatu beharko genuke, noski. Euskal hiztun elebakarrik ez dago, ordea. Gutxien jota bi hizkuntza ezagutzen ditugu hemen denok: • Bata maite-maitea, baina egoerarik garrantzitsuenetan balio ez diona (euskara).

• Bestea batere maite ez duena, baina primeran ebakitzen duena egoera gehienetan (erdara, gaztelania / frantsesa).

Atera kontu nola jokatuko duen hiztun ez batere tontuak!

JOXEAN ARTZE handiaren esaldi ospetsuaren parodia batekin adierazita: Hizkuntza batek ez badio hobeto bizitzeko balio, hiztunak batera esango dizkio “kaixo!” eta “adio!”.

6. Egoera horri aurre egiteko, Blagan euskara elkartea sortu zuten Hondarribian (2016-06-10ean egin zuten elkartearen aurkezpena).

Gainerako arrazoiak gorabehera, euskararen kalitatea handitzea da erabilera areagotzeko gako nagusietakoa. Horretarako, zuzen-jatortasunetik egokitasunerako jauzia serio hartu eta erabakimenez egin behar genuke. Euskararen aizkora zorroztu ezean, hiztunek aukeran duten beste hizkuntza erabiliko baitute.

ERABILTZEKO ZORROZTU, ERABILIZ ZORROZTU Aizkora zorrozteko, euskararen kalitatea hobetzeko, alegia, arrasto batzuk aipatu nahi nituzke. Honela ere formula daiteke galdera hori: Zer egin hiztunak benetan ahobizi izan daitezen, eta ez bakarrik ahozabal edo aho-jario?

Jarraian, gaia inola ere agortzeko asmo izpirik gabe, horri buruzko nire burutazioak azaltzen ahaleginduko naiz. Orokorrenetik hasita, zera esango nuke: • Oro har, euskararen inguruko zer guztietan (politikak, ekimenak, jardunak...) egokitasuna behar genuke irizpide nagusi, eta zuzen-jatortasunak haren zerbitzura ipini, beti ere beti. zaila.

• Esaten (eta onartzen) erraza. Gauzatzen

Ohar zaitezte sorgin-dantza halako bat osatzen dutela erabilerak eta kalitateak: • Batetik, kalitateak (hiztunarentzat baliagarri izateak) dakar erabilera.

• Kalitatea, ordea, erabilerak ematen du -E rabiltzen ez denak, indarrik ez...

- I ndarrik ez duena, ez du inork erabili nahi...

• Nola esan daiteke?-tik Nola esaten da?-ra -N ori dagokio sorgin-gurpil hori geratzea?

-H iritar arruntei, ala euskararen profesionalei?

Galdera erretorikoa da, jakina. Garbi dago horretan erantzukizun handiagoa dagokiela euskaratik bizi diren profesionalei hiztun arruntei baino.

Hedabideak eta hezkuntza sistema, horiexek dira euskara zorrozteko ditugun tresnarik eraginkorrenak (behar bezala erabiliz gero, behintzat).

Biak ala biak, hedabideak eta hezkuntza sistema, geure premietara egokitu behar genituzke, Espainian eta Frantzian egiten dutena besterik gabe kopiatu ordez, konplexurik gabe.

7. Lekeition bertan jakin nituen kontuok, bertako euskara elkarteak, egoeraz kezkatuta, horren inguruko jardunaldi bat antolatu zuenean (2014-02-22).

Nirekin batera hizlari, Jon Sarasua eta Fermin Etxegoien aritu ziren.

4~7. EUSKARAREN ERABILERAREN GAKOAK EGOERA INFORMALETAN ETA GAZTEEN ARTEAN JOXERRA GARZIA GARMENDIA

57

EUSKARA DAKITENEK EUSKARA ERABILTZEA NAHI BADUGU, EUSKARA ZORROZTU BEHARRA DAUKAGU

Gainerako guztietan ere (ekimen, egitasmo eta abarretan), egokitasuna xede beti. Xede argirik gabe ez genuke sekula jardun behar (tokatzen delako, kupoa betetze aldera....). Asko dago horrelakorik bazterretan, tamalez.

Baldar (eta alferrik) jardutearen adibide bat aipatuko dut, Emakundek egindako publizitate kanpaina batekoa. Gaztelaniazko afixan (jatorrizkoan, alegia, hori baita publizitate agentzien prozedura8), eslogana “Echarme una mano no es suficiente” dio. Gustatu zein ez, garbi dago esloganaren eta irudi manipulatuaren arteko jokoari zor diola iragarkiak bere indarra. Euskarazkoan, ordea, ez da horrelakorik ageri. Ziur asko, gaztelaniazkoa sortu eta gero, euskarazko bertsioa egiten hasita, eztabaida sortuko zen, eta “Niri esku bat botatzea ez da aski” bezalako eslogan “ez-jatorrak” baztertzea erabakiko zuten. Horretarako beti dago, agentzian ez bada iragarlearenean, hizkuntz komisarioren bat. Ondorioa: euskarazko afixakoa euskara zuzen eta jatorra da. Ez, ordea, euskarazko publizitatea, euskarazko testu arrunta baizik.

Horrelakoen aurrean (eta asko dira, sinetsidazue), Txirritaren bertso amaiera hura datorkit beti burura: “Baneukake nun enplegatua”.

Horrelakoak egiten dirurik ez gastatzeko, alegia, badugu eta atarramendu hobearekin non gastatua ugari.

8. Ikus horretaz: GARAI, Estitxu (2014), “Publizitate elebiduna (gaztelania-euskara): zertze-prozedura, testuen egokitasuna eta iragarkien hautematea” (doktore tesia), Bilbo, EHU.

58

Euskara dakitenek euskara erabiltzea nahi badugu, euskara zorroztu beharra daukagu, ebakitzen ez duen aizkora ez baitu inork erabiltzen.

Horretarako, mila gauza landu eta egin litezke, bai hedabideetan, bai hezkuntzan bai beste hainbat esparrutan. Nik horietako batzuk aipatu baino ez ditut egingo, adibide gisa, arin bai arin.

EUSKARA ZORROZTEKO HAINBAT BIDE ETA LANGAI HITANOA Informaltasunean trakets moldatzen dira euskal hiztun gazteak:

5~7. EUSKARAREN ERABILERAREN GAKOAK EGOERA INFORMALETAN ETA GAZTEEN ARTEAN JOXERRA GARZIA GARMENDIA

• Oro har, erregistro bakarra dute, formala, eta hizkera bera darabilte “nagusiekin” eta kidekoekin.

• Hizkuntza guztietako hiztun guztiek sentitzen dute solaskidearekiko duten harreman-mota markatu eta bereizteko premia; inori ez zaio gustatzen nagusi eta hierarkian gorago ditugunekin erabiltzen duen hizkera bera erabiltzea kidekoekin.

• Euskarak ez die premia hori asetzeko modurik eskaintzen. Denok dugun beste erdal hizkuntza horrek bai, ordea, eta handik hartzen dituzte gazteek (eta ez hain gazteek) kidekoekin “bestela” hitz egiteko behar dituztenak: tío, mola mazo, en plan... WhatsAppean ere berdintsu.

Euskarak, ordea, badu, bere baitan, kidetasuna markatzeko makro-baliabide bat: hitanoa.

Ez da beti hala gertatzen, baina kasu honetan biak ditugu eskura: arazoa eta haren konponbidea.

Kidekoekin “bestela” hitz egiteko modurik naturalena, euskaraz, hitanoa baita. Tamalez, galdua edo ia galdua dago toki askotan, baina lehentasun erabatekoa eman behar genioke hitanoa biziberritu eta sustatzeari. Ez, noski, arau lehor moduan (horretarako hobe dagoen-dagoenean uztea), jolas moduan baizik, zertarako balio duen erakutsi eta sentiaraziz.

Horretarako arau gramatikala lasaitu behar bada, lasaitzearen alde egingo nuke nik (galderetan ere onartuz, esaterako). Arau soziala aldatzea, aldiz, zentzugabekeria handia litzateke, nire ustez.

Seme-alabek gurasoei hika hitz egitea, esaterako, zilegi da maila pribatuan, baina disparate latza litzateke Euskal Herri mailako estrategia gisa: nagusiekin hitz egiteko erabiliz gero ez bailuke balio izango kidetasuna markatzeko, eta horretan dugu, hain zuzen, gabeziarik larriena.

TRADIZIOA GURTU? Gaurko gure komunikazio premia askok eta askok, tradizioan dute konponbidea. Horretarako, jakina, tradizioa ezagutu eta aintzat hartu beharra dago. Gurtu ez, e-gurtu egin behar da tradizioa, handik gure gaurko arazoetarako konponbidea aterako badugu. E-gurtu: ezagutu, egokitu, erabili...

Gaur egun hezkuntza sistemak ez du tradizioaren ezagutza bermatzen: • Atsotitzak, esaterako, bitxikeria gisa erabiltzen dira, batere erabiltzen diren kasuan: Zozoak beleari ipurbeltz eta dozena erdi bat gehiago buruz ikasi, eta kito. Lerroburu, izenburu eta eslogan

ganorazkoak sortzeko eredu izan litezkeela, hori aipatu ere ez...

• Hitz elkarketarekin ere berdin gertatzen da. Lantzekotan, araua lantzen da: noiz batera idatzi behar diren bi osagaiak, noiz bereiz eta noiz marrarekin. Irain ganorazkoak osatzeko sistema dela aipatu? Bai zera, hori ez omen da eskolaren egitekoa (Espainian eta Frantzian ez delako, jakina, baina haien premiak eta gureak guztiz bestelakoak dira...). Hiztunek, ordea, beti izango dute horrelakoak erabiltzeko premia. Euskaraz ezin badute, badakizue zer egingo duten: erdarara jo, Gaztea (artean Euskadi Gaztea) irratiko entzuleek bidalitako SMS honetan ikus litekeen moduan: • Atsaldeon pitolisto ta pitxabrava atzo eldu zitzaidan Perezan kamista ta babero 1 bezala gertazen zat baña neskai le qeda d lujo hoiek die kurbak! agur.

Erdarak (kasu honetan gaztelaniak) baditu euskarak eskas dituen hainbat baliabide (hedadurak, hiztun kopuruak eta erabilerak emanak). Baina zer?, eta hitz elkarketan aurrea hartzen utzi behar al diogu? Horko “pitolisto “ ta “pitxabrava” horiek zer dute, bada, euskarazko hauek ez dutenik?: -Z akil-zoli, pitilingorri.

-Z akil-abil, alu zalu -M uxu-merke, larru-merke, zakil-merke, alu-merke Zertan dira horiek erdarazkoak baino desegokiagoak? Galdera hau ere, tamalez, erretorikoa da: erabileran dago koxka. Bide batez esanda, hori da Gaztean ulertu nahi ez dutena: erabili ezean indarrik ez dutela esapideek, baina beste inork baino erantzukizun handiagoa dutela horretan. Hala, beraz, nahiago dute SMSetan eta iristen zaizkien erdarazko horiek erabili (esateko garaian nabarmen enfatizatuz, gainera), euskarazkoen aldeko apustua egin ordez. Sistema horrekin, jakina, erdarazkoak gero eta indartsuago izango dira, eta euskarazkoak gero eta ustelago.

Hamaika aldiz esan dut, baina, inork jaramonik egiten ez didanez, esan dezadan berriro: bere kabuz egiten ez duenez, norbaitek eginarazi behar lioke Gazteari apustu hori. Edo niri azaldu, behingoz, zertan nagoen tronpatuta, eta zergatik.

KOMUNIKAZIO ESTRATEGIAK “ASMOZ ETA YAKITEZ” BALIATU Baliabide poetiko-erretorikoak, eta, oro har, komunikazio estrategiak ezinbestekoak dira ahobizi izateko:

6~7. EUSKARAREN ERABILERAREN GAKOAK EGOERA INFORMALETAN ETA GAZTEEN ARTEAN JOXERRA GARZIA GARMENDIA

59

• Eskolan, gutxien behar dena lantzen da, kasurik onenean: izena, adibide klasiko bat edo beste... Inor txunditzeko, kontsolatzeko edo asaldatzeko martingalak direla ez da, antza, ikasleek jakin beharreko kontua.

-B aliabide poetiko-erretorikoak bakarrik aintzat hartuta ere, 200 baino gehiago horrelako martingala daude katalogatuta, baliagarri bezain gozagarri. Teoria antzuaren kutxan bilduta, alferrik galduta dauzkagu.

-E rdaraz ere ez baitira behar bezala lantzen, aukera polita genuke euskaraz abantaila hartzeko... Horretarako, ordea, estrategia argia behar da aurrena, eta ez-normalak izateko ausardia gero. Eta ez dakit ez ote ditugun biak ere eskas.

-E rregistro imitazioak, distantzia erretorikoak eraikitzea9... horra 200 eta gehiago estrategien arteko bi, aise asko erabiltzeko modukoak, eta hasiera-hasieratik etekin ikusgarria ematen dutenak.

EUSKALKIAK Antza denez, hiztun askori euskara batuak ez die balio erregistro informaletan aritzeko. Hori dela eta, sarri euskalkietara jotzen dute, batzuetan beren inguruko euskalkira, beste batzuetan (gero eta gehiago) hedabideen bitartez “ikasitako” beste euskalkiren batera.

Euskalkiak nahasteak baditu bere arriskuak, eta ez txikiak, baina ez zait iruditzen beti kondenagarria denik. Apeta hutsez ez bada, hiztunak bere premia bat asetzeko jotzen badu euskalkietara, onartu behar genioke jokabide hori. Azken baten, horrela jokatzen duen hiztunak euskararen baitan bilatu (eta aurkitu) du bere premiaren bat asetzeko modua, eta hori beti izango da hobea, besterik gabe erdarara jotzea baino.

Hala ere, onartu behar da euskalki jakin baten erreferentziarik ez duen euskal hiztun asko dagoela. Bestalde, batzuetan euskalki baten karikatura, hiruzpalau zertzelada hartu eta halamoduz osatutako mordoilo bat erabiltzen dute hiztunek horretarako, horrenbestez euskalkia erabiltzen ari direlako uste ustelean. Horrelakoetan, batua bizitu ordez dena lardaskatzea baino ez da lortzen: batua eta euskalkia, biak.

9. Distantzia erretorikoez zabalago: GARZIA, Joxerra (2008), Jendaurrean Hizlari. (Ahozko) komunikazio gaitasuna lanteko eskuliburua, Irun, Alberdania, 310-314 orr.

60

ERABIL DITZAGUN TRESNA ETA BALIABIDE GUZTIAK EUSKARA BEHAR BEZALA ZORROZTEKO

Idazle handiek eta hizlari trebeek argi eta garbi frogatzen dute batuak ez duela erregistro bakarreko mordoiloa zertan izan, badaudela bideak batua malguago eta biziago egiteko. Aukera dagoela, alegia, batuaren baitan erregistro desberdinak landu eta erabiltzeko.

TOKIAN TOKIKO AURKIKUNDEAK NAZIORATU Euskara bizi-bizirik dagoen lekuetan etengabe sortzen dira esamolde eta esapide indartsu berriak.

Horrela sortutako esapide horiek txokotik zabalera nola ekarri, hori da kontua. Horretan ere, hedabideek (“gureek”, aldez edo moldez gure esku daudenek) dezentez gehiago egin lezakete (eta egin behar lukete), egiten dutena baino.

TRABAK TRABA, GEUREA EGIN BARIK EZ LAGA! “Erdera ez zen bakarrik kapaz, euskerak lagundu dio”, zioen Txirrita handiak bere bertso harrigarri ugarietako batean.

Gutaz beste hainbeste esateko aukera izan ez dezaten, egin dezagun ganoraz geure esku dagoena, erabil ditzagun tresna eta baliabide guztiak euskara behar bezala zorrozteko.

Konplexurik gabe, ausart eta temati, “asmoz eta yakitez”.

Inguruko handi-mandiak baino hobeak izatera kondenatuta gaude.

Ez da kondena txarra.

7~7. EUSKARAREN ERABILERAREN GAKOAK EGOERA INFORMALETAN ETA GAZTEEN ARTEAN JOXERRA GARZIA GARMENDIA

EUSKALTZAIN URGAZLEA ETA EUROPARLAMENTARI OHIA

IÑAKI IRAZABALBEITIA FERNÁNDEZ JOKOAK ETA BIDEOAK EDO TELEBISTAREN AKABERA poliedrikoak baliatu beharko ditugu, ertz desberdin askotatik eragin beharko diogu eta tokian tokiko hurbilketa politika orokorragoen osagai ezinbesteko izango da’.

P

lazan paratu eta euskararen erabileraren puntua bota digu gai-jartzaileak.

Eskuak patrikan sartu, buruari bira pare bat eman eta ‘alu horrek trantze ederrean jarri gatxiztik!’ pentsatzen duzu. Izan ere, euskararen erabilerena milioi bat dolarreko galdera da; erraz egitekoa eta nekeza erantzutekoa.

2017an Hermeserako idatzi nuen artikuluan erabileraren auzia hizpide izan nuen eta apur bat erlatibizatu nuen uda hartan bertan atzen Inkesta Soziolinguistikoaren datuek euskaldungoan eragindako egon eza1. Eginiko analisi sotilaren laburpen moduan hauxe eskribitu nuen: ‘Bi kasu konkretu hauek aipatu ditut adierazteko erabileraren ahultzearen auzia poliedrikoa izateaz gain, tokian tokiko ezaugarri propioak dituela. Tentatuta egoten gara errezeta bakarra eta uniformatzaileak emateko auziak bideratzeko garaian. Euskararen erabilera indartzeko estrategia 1. ‘Mezuez eta Lidergoez’, Hermes, 57. Zenbakia, 2017ko azaroa, 96. Or.

62

Gogoeta horren ondoren definitu nituen artikulu hartan landu nahi nituen bi ertzak: mezuak eta ekintzak bat etorri beharra eta gizarte-liderren jarrera linguistikoen garrantzia.

Administrazioa eta lider politikoak izan nituen jo-puntuan iaz. Oraingoan gazteen mundura egingo dut salto. Urik gabeko piszinara ez ote dudan egingo!

Euskaltzaindiak eta Ezkerraberri fundazioak joan den ekainean antolatu zuten ‘Euskara batua eta tokian tokiko hizkerak: korapiloak eta erronkak’2 jardunaldian parte hartu zuten hizlariek hiztun gazteak mintzagai izan zituzten maiz. Gazte-hizkerak, adierazkortasuna, erregistroak, euskara formala eta ez-formala eta antzeko beste kontzeptu batzuk hitzetik hortzera baliatu zituzten hizlariek.

Kezka zegoen hizkuntzaren sena ez ote garen galtzen ari eta plastikozko hizkera sortzen. Gazte jendea kezka-iturri nagusia.

Bada kezkatzeko arazoa. Gazte batzuek euskaraz egiteko duten zailtasuna agerikoa da eta 2. I kus: http://ezkerraberri.eus/eu/Ekitaldiak/20180601/Euskara_batua_eta_tokian_ tokiko_erabilera:_korapiloak_eta_erronkak Laburpen-bideoa: https://www.youtube.com/watch?v=axxlYMMIGmM Jardunaldi osoa: https://www.youtube.com/watch?v=uPGe-ZaeuhY

1~2. JOKOAK ETA BIDEOAK EDO TELEBISTAREN AKABERA . IÑAKI IRAZABALBEITIA FERNÁNDEZ

ebidente euskarazko jardun egokia dutenen artean hizkera laua eta kolorgea dela maiz askotan. Hala ere, esplikazioa badu, aintzat hartzen badugu, 34 urte baino gutxiago duten egungo euskaldunen erdiak baino gehiagok eskolan ikasi duela euskaraz. Euskara eskolan ikasi izana, etxeko hizkuntza gaztelania izatea eta, are gehiago ingurugiro soziolinguistiko erdaldunean bizi badira, neke komunikatiboa dakarkiela hiztun gazteei dudarik ez dago eta, bereziki, egoera ez-formaletan. Aisialdia eta lagunartea dira egoera horietako bi. Gazte horiek tresna komunikatiboen mentsa dute; nor-nori-nork paradigma egoki menpera dezakete, baina ‘¡no te empanas!’ modukoak nola esan ez dakite edota neska edo mutil laguna gorteatzen totelka ibiltzen dira euskaraz.

Fenomeno horren gibelean faktore ugari daude. Neronek bi azpimarratuko nituzke: erreferentzien falta eta ekosistema linguistikoaren ahuldadea. Ingurune soziolinguistiko euskaldunean bizi diren gazteek badituzte egoera ez-formaletik kanpo hizkuntza erreferentziak, euskara kalean dagoelako, jendeak egunerokotasunean euskaraz diharduelako. Azpeitian, Leitzan edo Markinan bizi den gazteak nondik edan badu: iturri oparoa gainera. Alabaina, Barakaldon, Donostian edo Tafallan bizi denak iturririk ez du eta, iturririk badu, mehea da. Lehenen kasuan jatorkerian jaustea izan daiteke arriskua, baina hori beste artikulu baterako haria izango litzateke.

Erreferentzien eza ekosistema linguistikoaren ahuldadearekin zuzenean lotuta dago. Ekosistema indartzeko erreferentziak indartzea ezinbestekoa da. Gazte batek bere etxetik edo ingurutik euskaraz eremu ez-formalean aritzeko erreferentziarik ez badu, euskararekin duen harreman ia bakarra eskola bada, bestelako erreferentzia batzuk eman beharko zaizkio. Beste ekosistema bat eskaini beharko zaio non euskaraz ari daitekeen eta eroso sentitu. Fernadoren egia esango dut: aisialdia da gakoa. Gazteek gozatzen eta kontsumitzen dutena euskaraz ere behar dute. Ongi pasatzearekin lotutako inputak euskaraz behar dituzte. Tamalez, salbuespen txalogarri batzuk at, input gehienak gaztelaniaz dira eta gero eta gehiago ingelesez.

Gazteen aisialdiaren eskaintzan huts egin dugu, nire irudiko. Hartu gaurko gazteen aisialdi -kontsumoaren bi alor inportanteenak: ikus-entzunezkoak eta bideojokoak.

Gaurko gazteek apenas kontsumitzen dute telebistarik3 edo ia kasik ez dira zinema-aretoetara joaten. Internet bidez asetzen dituzte beren beharrak. Serieak ikusten dituzte edo YouTubeko bideoak. Datu bi: Netflix-ek Internet-trafikoaren % 15a okupatzen du eta YouTubek % 11,44. Zein da euskarazko eskaintza plataforma horietan? Ardurarik hartu al dugu youtuber euskaldunak sustatzeko? Zenbat serie edo film sortu dira euskaraz gaztei begira? Zenbat serie bikoiztu dira euskarara?5 Non biltzen da modu eskuragarrian egin den apurra? Alor horretan EITBk egin duen akats historikoa euskarazko fikzioa baztertuz, izan jatorrizkoa edo bikoiztua, barkaezina da.

Bideo-jokoak beste mundu bat dira. Daitort arrotza zaidala osorik, inoiz ez didala atentziorik deitu, baina nire bi semeak ikusten ditut mundu horretaz gozatzen; ingelesez bidenabar. Estatuan populazioaren % 40a bideo-jokoetan aritzen da arrunki eta EAEn 18 milioi euro gastatu ziren bideo -jokoetan 2016an Jondolar Sotak emaniko datuei jaramon eginez6. Euskadi Encounter eta Gipuzkoa Encounter topaketek milaka lagun biltzen dituzte.

Euskarak ba al du tokirik? Zenbatekoa? Alor horretan ekimen txalogarri batzuk badira, Game Erauntsia ekimena esaterako (https://gamerauntsia.eus) edo ekimen horrek Azkue fundazioarekin batera sortutako Jokoteknia jardunaldia. Alabaina, iruditzen zait, ur-ttantta baino ez dela bestelako hizkuntzen ozeanoan.

Bukatzeko atzen gogoeta. Munduko youtuber onenak, euskarazko serie bikainak eta harrapatzen zaituzten bideo-jokoak izan ditzakegu eta horien kontsumoa hutsaren hurrengoa izatea. Sustapenean huts egiten badugu, publiko objektiboarengana iristen ez bagara eta gizarteratzean nahikoa inbertitzen ez badugu, jai dugu! Horretan ere desafio galanta! Ea saltzen ikasten dugu!

3. Kirol-emankizunak dirateke salbuespena.

4. h ttps://mashable.com/article/

netflix-15-percent-worlds-internet-traffic/?europe=true

5.

Badakit batzuentzako anatema dela, baina euskararen normalizazioan eta gurea bezalako egoera batean, kanpoko ikus-entzunezko produkzioa azpititulatzea mesederik ez duela egiten uste dut. Gure gazteek ingelesa hobetzeko balio dezake, baina euskaraz aiseago egiteko ez. Bikoizketa da horretarako tresna, horrek eman baititzake hizkuntza-erreferentziak eremu ez-formaletik kanpo. Nola ikasi genuen gure belaunaldikook Madrilgo txelia?

Irrati eta telebista bidez. Merliren bikoizketan darabiltzaten ‘ez dut mola’ moduko makuluak eta klitxeak eskaini behar zaizkio egungo gazte urbano euskaldunei. Euskadi Gazteak ere egiteko handia izango luke gazteen lagunarteko hizkera aberasten, baina, nago, uko egin diola zeregin horri.

6. Jondalar Sota, ‘De la pelota al teclado. La nueva tendencia en la vida cotidiana’, Galde, 22, 2018ko udazkena. http://www.galde.eu/eu/de-la-pelota-al-teclado/

2~2. JOKOAK ETA BIDEOAK EDO TELEBISTAREN AKABERA . IÑAKI IRAZABALBEITIA FERNÁNDE

63

EUSKAL HERRIKO UNIBERTSITATEKO IRAKASLE ETA IKERTZAILEA

IBON MANTEROLA GARATE EUSKARAREN ERABILERA IRAKASTEKO OBJEKTU ETA BALIABIDE DIDAKTIKOAK HIZTUN KOMUNITATEA GARATZEKO AKTIBO GISA

A

zken urteetan, izaera ugaritako eragileek errepikatu dute euskararen biziberritze prozesuak ziklo bat bete duela eta norabide berriak urratu behar direla (Irizar, 2017). Euskarazko irakaskuntzak biziberritze prozesuari egindako eta aurrerantzean egin beharreko ekarpena ere ziklo aldaketaren hausnarketetan sartuta dago. Orain dela 35 urte inguru indarra zeukan ideietako bat hauxe zen: eskolaren bidez, euskararen ezagutza zabaltzea lortzen bada, euskararen erabilerak gora egingo du nabarmen (Ortega, 2017). Ia lau hamarkada geroago, argi dago hipotesi orokor horrek ez duela gehiagorako ematen.

Horra ziklo aldaketaren beste aztarna bat.

64

Gauzak honela, Sabino Arana Fundazioak eta Euskaltzaindiak elkarlanean antolatutako mintegiaren izenburua, â&#x20AC;&#x153;Euskararen erabileraren gakoakâ&#x20AC;?, oso pertinentea da. Euskal eta erdal hizkuntza komunitateen baldintza sozio-ekonomiko, politiko eta kulturalak kontuan hartuta, ziurrenik, beti jarraitu beharko dugu erabileraren auzia lantzen. Komunitate minorizatuen patua horixe da, etengabe eraldatzen den testuinguru global eleaniztunean, hizkuntzaren jarraipenaren alde ekitea.

Gainera, errealitate horri ez genioke posizio galtzaile edo etsipenaren begirada batetik begiratu behar. Aitzitik, ziur gaude hizkuntzaren erabilera sustatzearen alde etengabeko ekinean jarduteak hizkuntza komunitatea sendotu egiten duela. Sendotze hori elika dezakete, adibidez, komunitateak jarraipena izan dezan zer-nolako baldintzak sortu behar diren ikertzeak, ekimen sozio-politiko ahalik eta eraginkorrenak diseinatu eta inplementatzeak, edota herrigintzaren askotariko esparruak elkarlanean jarduteak, helburu komunak diseinatu eta lortzeko. Euskaraldia izan daiteke horren guztiaren adibide.

Beraz, neketik eta ezinetik baino, etengabe aurrera egin behar eta nahiaren ikuspegitik jardun

1~4. EUSKARAREN ERABILERA IRAKASTEKO OBJEKTU ETA BALIABIDE DIDAKTIKOAK HIZTUN KOMUNITATEA GARATZEKO AKTIBO GISA . IBON MANTEROLA GARATE

nahi genuke hemen, “Euskararen erabileraren gakoak” mintegian agertu zen ikuspegiari eutsita.

Labur-labur bada ere, artikulu honetan1 argudiatzen saiatuko gara euskarazko irakaskuntzak ezinbesteko rola betetzen jarraitu behar duela hizkuntzaren biziberritze prozesuan, eta hori egiteko, besteak beste, euskararen erabileraren irakaskuntzarako irizpide didaktiko fidagarriak, edo ahalik eta fidagarrienak, hartu behar direla oinarritzat.

EUSKARAREN ERABILERA IRAKASTEKO IRIZPIDE DIDAKTIKOAK ETA EUSKARAREN BIZIBERRITZE PROZESUA While it is true that most students of language policy continue to focus on decisions concerning status at the level of the nation-state, it is starting to be recognized that the major changes in language practices and beliefs are the results of management activities concerning education.

(Spolsky 2010: 3).

Euskal komunitateak badaki eskola garrantzitsua dela hizkuntzaren belaunaldiz belaunaldiko jarraipenean zein etenean. Spolskyren aipuaren harira, argi daukagu euskara biziberritzeko ziklo berrian hizkuntza komunitateak berriro ere eskolaren papera erdigunean jarri behar duela. Aurreko zikloan zehar, eskolari lotutako hizkuntza plangintzan, indar handia jarri da irakaskuntzarako hizkuntzaren auzian, eta ziklo bukaeran, bereziki, D eredua legez orokortu beharraren eztabaidan. Aldiz, plangintza horretako auzi didaktikoetan askoz ere arreta txikiagoa jarri du, oro har, euskal komunitateak. Hau dela eta, uste dugu euskararen erabileraren irakaskuntzan eragiten duten faktore didaktikoak eskolako hizkuntza plangintzaren funtsezko osagai gisa tratatu behar direla, arreta berezia jarrita euskararen ahozko erabileraren irakaskuntzan.

Eskola curriculumak (EAEkora mugatuko gara hemen) argi zehazten du ahozko euskararen irakaskuntza eta ikaskuntza eskolaren helburua dela: ikasleek askotariko egoera komunikatiboetan euskara ahoz erabiltzen ikasi behar dute. Aldiz, Diaz de Gereñuk (2017) azaltzen duen moduan, curriculumean bertan, halako “terminologia-dantza” bat dago hizkuntzaren erabilera objektu 1. Artikulu honetan garatu diren ideiak Eusko Jaurlaritzak ELEBILAB ikertaldeari diruz lagundutako IT-983/16 / GIC15/129 proiektuari esker landu dira.

didaktiko gisa definitzeko orduan. Zehazki, Diaz de Gereñuk erakusten du nola curriculumak modu nahasian erabiltzen dituen testu, diskurtso, testu -genero, sekuentzia-mota eta mintzaira-jarduera kontzeptuak. Honek ez du laguntzen euskararen erabileraren irakas-objektua modu eraginkorrean gauza dadin testuliburuetan, irakaslearen gelako jardunean, edota irakasleen prestakuntzan. Hain zuzen ere, ikerketa batzuek erakutsi dute testuliburuetan zein irakasleek sortutako baliabide didaktikoetan, euskararen erabilera modu lausoan ageri dela objektu didaktiko gisa (Garcia Azkoaga et al., 2010; Diaz de Gereñu & Garcia Azkoaga, 2012).

Adibidez, material didaktikoetan ohikoa da ikustea nola testuen ekoizpena lantzea proposatzen den, baina perpaus mailako unitateetan fokua jarrita, edo testuen komunikazio egoerak behar beste kontuan hartu gabe.

IKASLEEK ASKOTARIKO EGOERA KOMUNIKATIBOETAN EUSKARA AHOZ ERABILTZEN IKASI BEHAR DUTE

Larringanek (2009) argitzen duen moduan, testuen ekoizpena (hizkuntzaren erabilera, alegia) irakasten bada testuaren ekoizpen egoerari batere erreferentziarik egin gabe eta testuko hizkuntza unitateek egoera komunikatiboarekin duten harremana landu gabe, hor ez dago hizkuntzaren erabileraren irakaskuntzarik. Halakoetan, perpausarekin bezalaxe egiten da testuarekin: komunikazio egoeratik kanpoko hizkuntza objektu gisa irakatsi. Ikuspegi horri kontrajarrita, alternatiba da testua komunikazio unitate gisa eta testu-generoari lotuta irakastea: “generoetan trebatzen garen

2~4. EUSKARAREN ERABILERA IRAKASTEKO OBJEKTU ETA BALIABIDE DIDAKTIKOAK HIZTUN KOMUNITATEA GARATZEKO AKTIBO GISA . IBON MANTEROLA GARATE

65

heinean jabetzen gara erabilera-arauen erregulartasunez, eta horrek laguntzen digu egoeraren araberako erabilera egokiak egiten testu bakoitzaren bitartezâ&#x20AC;? (Diaz de GereĂąu, 2017: 114). Hizkuntzalaritzan zein hizkuntzen didaktikan badago nahikoa oinarri teoriko eta enpiriko erakusten duena hizkuntzen erabilera irakasteko orduan testu-generoetan oinarritutako didaktika aukera eraginkorra dela (Artemeva & Freedman, 2015; Bronckart, 2004; Dolz & Abouzaid, 2015; Garcia Azkoaga & Idiazabal, 2015).

ZAILTASUNAK GAINDITZEKO JARDUEREN ONDOREN, SDAREN BUKAERAN, IKASLEEK ONDO EKOITZIKO DITUZTE TESTUAK

Testu-generoen ekoizpena eta ulermena irakasteko baliabide didaktikoei dagokienez, sekuentzia didaktikoak (SD) aipatu nahi ditugu. Jatorriz, frantsesaren ahozko zein idatzizko erabileraren irakaskuntzarako sortu ziren, eta ondoren, hainbat hizkuntzatara hedatu dira, tartean euskarara (Garcia Azkoaga, Idiazabal & Larringan, 2012).

SDak testu-generoa hartzen du objektu didaktiko gisa eta irakaskuntza eta ikaskuntza helburu zehatza markatzen die irakasle zein ikasleei: ahozko edo idatzizko testu-genero baten ekoizpen edo ulermenean trebatzea. Proiektu komunikatiboak finkatzen du zein izango den ekoizten ikasi beharreko testu-genero zehatza. Ikasleek aurre testuak ekoiztuko dituzte proiektu komunikatiboak zehaztutako eskakizunari erantzuteko (jendaurreko

66

ahozko azalpen bat egitea, ahozko debate batean parte hartzea, ahozko turismo gida bat ekoiztea, eta abar). Jarraian, aurre testu horiek ekoizterakoan ikasleek dauzkaten trebetasunak eta zailtasunak identifikatu ondoren, zailtasunak lantzeko hainbat jarduera egingo dira. Testua ekoizterakoan, ikasleek dauzkaten zailtasunak izan daitezke, adibidez, informazioaren antolaketa eta entzuleen arreta pizteko baliabide linguistiko eta paraberbalak. Zailtasunak gainditzeko jardueren ondoren, SDaren bukaeran, ikasleek ondo ekoitziko dituzte testuak.

Nabari denez, SDko jarduerak modu honetara antolatuta, ikasleen ikaskuntza prozesuaren zein irakasleak proposatutako jardueren ebaluazio sistematikoa egiteko aukera ematen du SDak. Honexegatik azpimarratzen da hizkuntzaren erabilera irakasteko gutxieneko baliabide didaktiko fidagarria dela sekuentzia didaktikoa (Larringan & Idiazabal, 2012).

EUSKAL KOMUNITATEAREN GIZA KAPITALA ETA AZPIEGITURA KAPITALA ELIKATZEKO AKTIBOAK Eusko Ikaskuntzaren e5 egitasmoak (Euskararen Etorkizuneko Eszenarioak Elkarrekin Eraikitzen) proposamen metodologiko interesgarria egin du, euskararen hizkuntza komunitatea gara dadin gaur egun eskura dauzkan eta etorkizunean behar lituzkeen kapitalen eta ekinbideen analisiari buruzkoa (Eusko Ikaskuntza, 2018; Garaio, 2017). Askotariko gizarte eragileen parte hartzearekin, honako sei kapitalen inguruan ardaztu da egitasmoa: giza kapitala, kapital soziala, kapital kulturala, azpiegitura kapitala, kapital ekonomikoa eta kapital politikoa. Egitasmoan zehar, kapital bakoitzarentzat gaur egun euskal komunitateak dituen aktibo edo baliabideak aztertu dira lehendabizi. Ondoren, 2040 ingururako desiratutako eszenatokiak identifikatu dira kapital bakoitzaren kasuan, eta azkenik, desiratutako etorkizunak lortzeko ekinbide nagusiak irudikatu dira. Giza kapitalari dagokionez, hiztunen hizkuntza gaitasuna aktibo edo baliabide funtsezko gisa agertu da e5 egitasmoan zehar, eta etorkizuneko eszenatokietara iristeko behar diren ekinbideen artean, hezkuntza sistema eraldatu beharra aipatzen da, gutxienez gaztelaniaz/frantsesez bezainbeste moldatuko diren hiztunak lortze aldera. Artikulu honetan labur-labur garatutako ideiari lotuta, uste dugu testu generoen ulermen eta ekoizpena irakasteko sekuentzia didaktikoak aktibo emankorrak izan daitezkeela euskal komunitatearentzat. Ikasleei

3~4. EUSKARAREN ERABILERA IRAKASTEKO OBJEKTU ETA BALIABIDE DIDAKTIKOAK HIZTUN KOMUNITATEA GARATZEKO AKTIBO GISA . IBON MANTEROLA GARATE

euskara erabiltzeko gaitasuna irakasteko orduan, orain arte lortu diren baino emaitza hobeak lortuko liratekeela iruditzen zaigu. Nafarroako Euskararen Irakaskuntzarako Baliabide Zentroan (Olasagarre & Mugertza, 2015) esperimentatu dituzte ahozko zein idatzizko testu-generoen ekoizpena irakasteko SDak. Horrez gain, irakasleen etengabeko hainbat prestakuntza saiotan diseinatu eta esperimentatu dira testu generoen ekoizpena lantzeko sekuentzia didaktikoetan oinarritutako programazioak (adib.

Ortega & Anakabe, 2015; Zabala, 2018). Euskal komunitateak eskuragarri dituen aktibo gisa ikusten ditugu adibide hauek guztiak. Materialgintzaren eta irakasleen prestakuntzaren bidez, ahozko testu-generoak ekoizten irakasteko SDak eskolaz eskola modu eraginkorrean hedatzea ekarpen garrantzitsua litzateke euskara erabiliz garatu nahi duen komunitateak aurrera egin dezan.

Eusko Ikaskuntza (2018), Euskararen Etorkizuneko Eszenarioak Elkarrekin Eraikitzen. http:// eusko-ikaskuntza.org/eu/proiektuak/euskararen-etorkizuneko-eszenarioak-elkarrekin-eraikitzen/pr-4/#laguntzailea (Azken kontsulta: 2018-10-16).

Garaio, B. (2017) ““Euskararen Etorkizuneko Eszenarioak Elkarrekin Eraikitzen” egitasmoa: hurbiltzen ari da lanean hasteko unea”, http://www. euskonews.com/0719zbk/gaia71901eu.html (Azken kontsulta: 2018-10-16).

Garcia Azkoaga, I. & Idiazabal, I. (2015), Para una ingeniería didáctica de la educación plurilingüe.

Bilbo: UPV/EHU. Garcia Azkoaga, I., Imaz, A., Diaz de Gereñu, L. & Alegria, A. (2010), “Ahozkotasunaren irakaskuntza bigarren hezkuntzako testuliburuetan”, Tantak, 22, 1, 7-42.

Garcia Azkoaga, I. Idiazabal, I. & Larringan, L.M. (arg.) (2012), Ikastaria 18. Sekuentzia didaktikoak eta hizkuntzen curriculuma: teoria eta praktika.

Irizar, M. (2017), “Euskara biziberritzeko ibilbidea: azterketa kritikoa”, in Landabidea, X., Goirigolzarri, J. & Manterola, I. (arg.), Euskararen biziberritzea: marko, diskurtso eta praktika berriak birpentsatzen. Bilbo: UEU. Larringan L.M. (2009), “Testua, testu-generoa eta hizkuntzaren ikas/irakaskuntza”, Euskera, 54, 2-1, 505-539.

BIBLIOGRAFIA Artemeva, N. & Freedman, A. (eds.) (2015). Genre studies around the globe. Beyond the Three Traditions. Inkshed Publications.

Bronckart, J.P. (2004), Actividad verbal, textos y discursos. Por un interaccionismo socio-discursivo. Madrid: Infancia y Aprendizaje.

Diaz de Gereñu, L. (2017), “Eskola bidezko euskararen biziberritzea: arrakastarako baldintzak aztergai”, in Landabidea, X., Goirigolzarri, J. & Manterola, I. (arg.), Euskararen biziberritzea: marko, diskurtso eta praktika berriak birpentsatzen. Bilbo: UEU. Diaz de Gereñu, L. & Garcia Azkoaga, I. (2012), “Hizkuntza garatzeko baliabideak Curriculuma Norbanakoari Egokitzeko (CNE) programetan.

Sekuentzia Didaktikoaren zenbait gogoeta”, Ikastaria, 18, 117-135.

Dolz, J. & Abouzaid, M. (2015), “Pluralité des genres et singularité du texte: tensions constitutives de la didactique des langues, forumlecture. ch, 2015, n° 2, Textes et genres dans le contexte de l’enseignement et des apprentissages des élèves. https://www.forumlecture.ch/archiv.cfm?issue=2&year=2015 Azken kontsulta: 2018-10-18.

Larringan, L.M. & Idiazabal, I. (2012), “Sekuentzia didaktikoa: ekintza didaktikoaren zutabe eta ardatz minimoki fidagarria”, Ikastaria 18, 13-44.

Olasagarre, Y. & Mugertza, E. (2015), “Euskara bultzatzeko esperientziak Nafarroako Irakaskuntzan: motibazioa eta ahozkoa”, BAT Soziolinguistika Aldizkaria 96, 2015 (3), 69-101.

Ortega, A. (2017), “Gazteen hiztun-profil berriak eta ideologia berriak”, in Landabidea, X., Goirigolzarri, J. & Manterola, I. (arg.), Euskararen biziberritzea: marko, diskurtso eta praktika berriak birpentsatzen. Bilbo: UEU. Ortega, A. & Anakabe, M.J. (2015), “Integración de lenguas y áreas desde proyectos globales: una propuesta de integración de las materias Conocimiento del Medio, Euskera, Lengua Castellana e Inglés”, in Garcia-Azkoaga, I. & Idiazabal, I. (ed.), Para una ingeniería didáctica de la educación plurilingüe. Bilbo: UPV/EHU. Spolsky, B. (2010), “Introduction: What is Educational Linguistics?”, in B. Spolsky & F.M. Hult (Ed.), The Handbook of Educational Linguistics. Oxford: Blackwell Publishing.

Zabala, J. (2018), Ahozko komunikazioa irakastea.

Norabidea ahozko hizkuntzaren argitan. Gasteiz: Eusko Jaurlaritza & Soziolinguistika Klusterra.

4~4. EUSKARAREN ERABILERA IRAKASTEKO OBJEKTU ETA BALIABIDE DIDAKTIKOAK HIZTUN KOMUNITATEA GARATZEKO AKTIBO GISA . IBON MANTEROLA GARATE

67

EUSKALTZAIN URGAZLEA ETA SOZIOLINGUISTA

IÑAKI MARTÍNEZ DE LUNA PÉREZ DE ARRIBA HIZKUNTZAESTRATEGIA BIRPENTSATUZ paradigma eta gure bizilagun berrien ekarpena, bi-biak elkarrekin uztartuz egoera hobeto ulertu eta bideratuko dugulakoan.

PARADIGMA LINGUISTIKOAREN ALDAKETA ERREALITATE BERRIAK Euskara biziberritzeko bidea uste baino katramilatsuagoa da. Ahaleginetan jarraitu behar dugu, dudarik gabe, baina esfortzuari ahalik eta etekinik handienak ateratzeko, gure jarduna egungo baldintzetara egokitu beharra dago. Ezin da, hamarkada batzuetan baliotsua izan den planteamendu berarekin itsumustuan jarraitu, denbora tarte honetan gizarte baldintzak dezente aldatu direlako.

Gertatu diren aldaketa ugariren artetik bi jarriko ditugu hemen hizpide: hizkuntza ulertzeko

68

1~3. HIZKUNTZA-ESTRATEGIA BIRPENTSATUZ IÑAKI MARTÍNEZ DE LUNA PÉREZ DE ARRIBA

Sinestarazi nahi izan digute, hamarkada luzetan, elebakartasuna dela herrialdeen berezko egoera, hizkuntza bat baino gehiago izatea gaiztzat joz, nolabait. Baina, mende luzeetako errealitatea eleanitza izan da, eta horrela dirau egungo mundu globalizatuan ere.

Azken hamarkadetan, ordea, aldaketa sakona gertatu da pertzepzioan, elebakartasuna goraipatzetik eleaniztasunaren balioa aintzat hartzera igaroz. Ildo horri jarraituz, eleaniztasunaren aldeko joerak ari dira hedatzen Europako politikagintzan, arrazoi bikoitzagatik: a) gizatalde gutxituen hizkuntza-eskubideak gero eta onartuagoak direlako, paper gainean gutxienez; b)

herritarrak zenbait hizkuntzatan gaituak izateak gero eta garrantzi praktiko eta ekonomiko handiagoa duelako, hala nola mugikortasunerako eta komunikaziorako, Europako lankidetza bultzatzeko edo hezkuntza sistemen garapenerako. (Laakso et al., 2016: 1, 7-8).

babestuz, gizateria osoaren ondarea bermatzen lagunduko dugu. Beste horrenbeste aipa daiteke gure herrira etorri berriak direnen hizkuntzez; altxor unibertsalaren aleak dira, eta gure ekosistema linguistikoan lekua egin beharko diegu, elkarbizitzaren, koherentziaren eta pragmatismoaren izenean.

Gaurko gizarteak eleaniztuna eta hainbat hiztun zenbait hizkuntzaren jabe izatearen arrazoitzat, ondokoak jotzen dituzte adituek: 1) Lurralde berean, historikoki ukipen egoeran dauden bi edo hizkuntza gehiago egotea; 2) Globalizazioak ezarritako komunikazio premiak; 3) Gizatalde migratzaile batzuek harrera-gizartera atzerriko hizkuntzak eramatea. Hiru baldintza horiek erabat betetzen dira Euskal Herrian. (Martínez de Luna, 2018: 53).

Elkarbizitza ere bada arrazoia. Lau izan daitezke etorri berrien eta harrera-gizartearen arteko jokabide motak: asimilazioa, integrazioa, bereizketa eta marjinazioa. Etorkinen benetako integrazioa ala ezkutuko asimilazioa nahi dugun argitu behar dugu. Elkarren arteko errespetuan eta ezberdinen arteko elkarbizitza harmoniatsuan bizi nahi duten gizataldeek integrazioaren alde egin behar dute, asmo horiei begira beste hiru aukerak ustelak baitira. (Sarrionandia, 2010: 486-487). Baina, desiragarriena den integrazioak kulturen arteko nolabaiteko harremana eskatzen du: etorkinek gugana hurreratu behar duten bezala, guk ere pau-

BIZILAGUN BERRIEN EKARPENA Gurean gertatu den beste aldaketa bat etorkin berriena da. Datu batzuek argi erakutsiko digute zein izan daitekeen etorkinen eragin demo -linguistikoa gure gizartean.

2015ean, Lehen Hezkuntzako 4. mailako ikasleen %4,5ek etxean ikasitako lehen hizkuntza, ez zen euskara ez gaztelania, besteren bat baizik.

Ikasle horiek atzerriko familien seme-alabak izan ohi dira, eta multzo hori hazten doa, urtez urte (2011n, %3,5ekoa zen). Horrekin batera, umeak eskolaratzeko familia etorkin batzuek egin ohi duten gaztelaniaren aldeko hautua dugu: 2015ean, atzerriko familietan jaiotako haurren %13,3k A ereduan (euskara ikasgaia baino ez) ikasten zuten, eta hautu hori ikasle guztien -edozein jatorri dutenen- artean %5,1 baino ez da (Martínez de Luna eta Suberbiola, 2017). Ondorioa garbia da: familia giroan atzerriko hizkuntza duten umeen proportzioa gero eta handiagoa izanik eta familia horietako askok seme-alabentzat egiten duten hizkuntza-hautuari erreparatuz gero, egungo ikasleen multzo koskor xamarra gure kulturan eta hizkuntzan sozializatuak izatetik lekutan eta egongo dira, ghetto kulturaletan haziz eta heziz.

Bestalde, etorkinek kanpotik ekarri dizkiguten hizkuntzei erreparatzeko bestelako motiboak ere badaude.

Aniztasuna babestea: oro har, balio unibertsal gisa ulertzen eta onartzen da aniztasuna eta eleaniztasuna enbor bereko adarra dugu. Ideia horrekin bat, munduko hizkuntzen biziraupen osasuntsua, euskararena barne, guztion kezka eta ardura litzateke. Bertako hizkuntza-aniztasuna

EGUNGO IKASLEEN MULTZO KOSKOR XAMARRA GURE KULTURAN ETA HIZKUNTZAN SOZIALIZATUAK IZATETIK LEKUTAN ETA EGONGO DIRA, GHETTO KULTURALETAN HAZIZ ETA HEZIZ

soak eman beharko ditugu etorkinen kulturen eta hizkuntzen aitortza egite aldera. Atzerriko hizkuntzen balioa guk geuk aitortuz, elkarrekiko enpatia eta elkarrenganako hurbilketa areagotuko lirateke eta, horrela, errazago piztuko litzateke haiengan ere gure kulturara eta hizkuntzara hurbiltzeko grina.

Konbergentziarako joera horiek oso lagungarriak lirateke gure gizartearen integraziorako.

Badaude gure bizilagun berrien hizkuntza exotikoez arduratzeko beste motibo pertsonal bat

2~3. HIZKUNTZA-ESTRATEGIA BIRPENTSATUZ IÑAKI MARTÍNEZ DE LUNA PÉREZ DE ARRIBA

69

ere: koherentzia. Poztu ohi gara entzutean Ameriketara emigratu ziren euskaldun batzuek euskara bizirik gorde dutela edo beraien ondorengoak berreskuratzen saiatzen direla. Hortaz, gogo onez onartu beharko genuke gugana iritsi berri direnek beren hizkuntzekin beste horrenbeste egitea.

Guretzat nahi duguna, denentzat ona; koherentzia hutsa!

Azkeneko arrazoia: atzerriko hizkuntzak -eta kulturak- ondo menderatzen dituzten euskal herritar berriak baliotsuak izan daitezke gure ekonomiak dituen nazioarteko harremanetan eta lehian jarduteko. Hizkuntza horien hiztun petoak diren etorkinak ezin egokiagoak lirateke enpresen ordezkariteknikari gisa beren jatorrizko herrialdeetan.

Lehiatzeko balio erantsia da lekuan lekuko hizkuntzak eta kulturak ongi menderatzea. Nor egokiagoa herrialde horietako kulturetan heziak direnak baino?

Aurrekoak ikusita, nire egiten dut Xabier Aierdik idatzi duena: “Programa integrala eskatzen du immigrazio eta euskararen arteko harremanak, mugimendu batean bi helburu betetzeko: gizarte-inklusioa eta hizkuntzarena ere.” (Aierdi, 2014: 530).

AZKEN GOGOETA Zenbait hizkuntzetan trebatuak izatea, edonork jotzen du beharrezkotzat, gaur egun; alegia euskaraz, estatuetako hizkuntzak diren gaztelaniaz zein frantsesez, eta globalizazioak ezarri digun ingelesez, gutxienez. Premia hori onartuta ere, ordea, zalantza dugu ez ote diren hizkuntza horietako batzuk eta besteak elkarren kontran ulertzen eta bultzatzen, horien plangintzari eta kudeaketari modu integratuan ekin ordez. Egungo elebitasun ofizialak ere ez du ongi islatzen gure errealitate linguistiko koloretsua eta, ondorioz, zaila du erantzun egokia ematea egunerokoan agertzen diren premiei. Beraz, eskarmentuak erakutsi diguna aintzat hartuz eta, aldi berean, elebakartasunaren paradigma zaharraren inertzia gaindituz, eleaniztasunean oinarritutako beste estrategia bat birdiseinatu beharko genuke.

70

3~3. HIZKUNTZA-ESTRATEGIA BIRPENTSATUZ IÑAKI MARTÍNEZ DE LUNA PÉREZ DE ARRIBA

BIBLIOGRAFIA ETA ERREFERENTZIAK Aierdi, X. (2014). Hizkuntza praktikak hiri mundu eta mundu hirietan: Anbibalentziaren presentzia. Euskera 59-2 (503-544).

Laakso, J., Sarhimaa, A., Spiliopoulou, S., Toivanen, R. (2016). Towards openly multilingual policies and practices: Assesing minority language maintenance across Europe. Bristol/Buffalo. Multilingual Matters.

Martínez de Luna, I. eta Suberbiola, P. (2017).

Arrue Ikerketa: EAEko ikasleen euskararen erabilera eskola-giroan, 2011-2015. (txosten teknikoa) (http://www.euskadi.eus/eusko-jaurlaritza/-/albistea/2017/arrue-ikerketa-eaeko-ikasleen-euskararen-erabilera-eskola-giroan-2011-2015/) (Azken kontsulta: 2018-09-30).

Martínez de Luna, I. (2018): Euskararen biziberritzea, eleaniztasunaren garaiko erronka. BAT Soziolinguistika Aldizkaria 106, 2018 (1), 47-64.

EUSTAT, (2017, 2014). Datu bankua. Biztanleria. (http://eu.eustat.eus/indice.html). (Azken kontsulta: 2018-09-30).

Sarrionandia, J. (2010). Moroak gara behelaino artean? Iruñea. Pamiela.

EUSKADIKO AHAL DUGUKO IDAZKARI NAGUSIA

LANDER MARTĂ?NEZ HIERRO EUSKARAREN ERABILERA

L

udwig Wittgenstein filosofo austriarrak hizkuntzaren teoria interesgarria garatu zuen. Lanabes-kutxa batekin alderatu zuen hizkuntza, hain zuzen ere komunikazio-testuinguruaren arabera behar ditugun lanabesak erabili eta gainerakoak baztertzeko aukera ematen digun kutxa batekin. Are gehiago, hizkuntza bakoitzak bere hizkera-jokoak ditu: hau da, eguneroko bizitzan baliatzen ditugun erabilera praktikoak eta adierazpen-moduak. Hizkuntzaren teoria esentzialistak eta errepresentazionalistak alde batera utzita, Wittgensteinen iritzia zen, oso modu laburrean, hizkuntzak errealitatea eraikitzen duela hizkuntzaren beraren jokoen bitartez eta horietako bakoitzaren tresnen bitartez; hortaz, praktikaren bitartez.

Euskararen erabilera da, izan da eta izango da euskaraz hitz egiten dutenen komunitateak

72

1~2. EUSKARAREN ERABILERA. LANDER MARTĂ?NEZ HIERRO

gainditu beharko duen erronka nagusietako bat.

Jakina, komunitate horren baitan biltzen ditut euskararen normalizazioaren eta sustapenaren alde lan egiten duten erakunde, organismo eta elkarte guztiak. Euskararen erabilera baldintzatzen duten faktoreak sobera ezagunak dira. Horietako batzuk hezkuntza-ereduarekin daude lotuta; beste batzuk, ohitura pertsonalekin eta inertziekin; eta faktore sozioekonomiko batzuek ere badute zeresana.

Euskalduntzeko doako aukera ezin da bazter utzi. Izan ere, Euskadiko biztanleriak ez dauka eskubide hori gaur egun. Zaila da pentsatzea euskararen erabilerak nabarmen gora egin dezakeela hurrengo urteetan, edozein pertsonari, eta bereziki pertsona helduei, euskara beharrezko erraztasunekin ikasteko aukera bermatzen ez bazaie, ikasteko ahaleginaz gain, beste ahaleginik eskatu gabe. Euskadi aldatu egin da ezaugarri soziologikoei eta demografikoei begiratuta; hizkuntza ugari hitz egiten dira gure herrialdean, eta kultura-errealitate asko bizi dira elkarren ondoan.

Nolanahi ere, euskararen erabileran nabari den gelditze erlatibotik irteteko, errealitate horiek kontuan hartu beharko ditugu, aipatutako eskubidea

EUSKARAREN ERABILERA DA, IZAN DA ETA IZANGO DA EUSKARAZ HITZ EGITEN DUTENEN KOMUNITATEAK GAINDITU BEHARKO DUEN ERRONKA NAGUSIETAKO BAT

Badakigu lan asko egin behar dugula oraindik, baina badakigu ere gure konpromisoa ekintza eta keinu txikien bidez gauzatzen hasi dela, eta horrek baikor eta arro sentitzeko arrazoiak eman dizkigu.

Ekintza eta keinu horien adibide dira instituzioetan ditugun ordezkariak, baita gure militantziaren etengabeko lana ere, hain zuzen ere askotan adierazi baitute alderdiaren baitan, barnean nahiz kanpoan, euskararen erabileran beste pauso bat eman behar genuela. Horregatik guztiagatik, gure alderdiak hazten jarraitzen duen neurri berean, gurean ere euskararen erabilerak eta presentziak gora egingo duela ziurta dezakegu. Pausoz pauso eta neurri onean lan eginez, euskararekin dugun konpromisoak alderdian emaitza zoragarriak izango dituela uste dugu.

bermatzeko behar diren bitarteko neurriak hartu ahal izateko.

Horrez gain, oso garrantzitsua da pertsona bakoitzaren eguneroko errealitateetatik hurbilago dagoen analisia egitea. Gutako bakoitzak euskara nola, noiz eta zergatik erabiltzen dugun aztertzen duen hausnarketa egin behar da, betiere bidean aurkitzen ditugun zailtasunak eta pizgarriak aintzat hartuta. Gure erosotasun-espazioko inertziak eta ohiturak aztertzen dituen autokritika ere egin behar dugu. Eta horrekin lotuta, Ahal Dugu Euskadiren idazkari nagusi lez nire gain daukadan erantzukizuna aintzat hartuta, bai nik bai gure taldeak hausnarketa hori zintzotasunez egin behar dugula uste dut.

Badakigu zein den gure erakundearen hizkuntza-errealitatea. Gaztelania da gure komunikazioetako hizkuntza nagusia. Baina egia da ere euskararen presentziak gora egin duela, hazi eta hobeto antolatu garen heinean. Prozesu horrek aurrera jarraitzen du gaur egun. Zehazki, barne diagnostiko bat egiten ari gara eta, ondoren, gure lehenengo euskara-plana egingo dugu, garrantzitsutzat jotzen ditugun komunikazio-eremuetan euskararen erabilera estandarizatzeko asmoarekin.

2~2. EUSKARAREN ERABILERA. LANDER MARTĂ?NEZ HIERRO

73

EUSKADIKO ALDERDI SOZIALISTAKO IDAZKARI NAGUSIA

IDOIA MENDIA CUEVA EUSKARARI BABESA, HERRITARRARI ASKATASUNA

“Asko maitatzen dut euskara; asko maitatzen dut nire sorterria; baina are gehiago gizonaren dignidadea” Gabriel Aresti

E

uskara batuaren 50. urtemuga ospatzen ari garen urte honetan, beharrezkoa da gogoratzea Ermuan izan genuela Arantzazuko Batzar ospetsuaren aurrekari ez hain ezaguna. Euskararen batasun prozesuak sortarazten zituen tirabirak ikusita, idazle talde batek bilera bat antolatzea erabaki zuen 1968ko ekainean, euskalkietan zatituta zegoen hizkuntzan elkargune bat aurkitzeko nahian. Bertan, erabakiak zin eginez hartu ziren, eta handik “Ermuko Zina”, Arantzazuko Batzarraren bezpera izan zena.

74

1~2. EUSKARARI BABESA, HERRITARRARI ASKATASUNA. IDOIA MENDIA CUEVA

Gogora ekartzen dut gertaera hori, esanguratsua baita Ermuan izatea egungo euskara batu, arautu eta aitortuaren iturburuetako bat.

Langile-herri peto-petoa, ondoko Eibarko garapen industrialari helduta, izugarrizko hazkunde demografikoa izan zuen urte horietan (60ko hamarkadan, 3.029 biztanletik 14.651raino pasatu zen Ermua, Bilbo edo Bartzelona bezalako hirien dentsitatea gaindituz). Ez da arraroa behin demokrazian feudo sozialista bilakatzea.

Ermua ez zen, zehazki, euskararen defentsaren gotorlekuetako bat, “putzu sakon eta ilunaren” urte horietan. Baina, uste dut paradoxa honek zer edo zer esaten digula euskal gizartearen izaera pluralari buruz; gure herrian nahasten diren jatorri, identitate eta bertakotasun-sentimendu anitzei buruz. Gizarte ireki eta mestizoa gara. Gaur orain dela berrogei urte baino askoz gehiago. Eta ekosistema konplexu eta aldakor honetan egin behar du euskarak aurrera, hiztunak irabaziz, zubiak eraikiz, aurreiritziak bazter batera utziz.

Ermua eta Arantzazuko biltzar horietatik mende erdia igaro denean, aitortu behar dugu bateratzearen prozesuak ekarri duen arrakasta ez ezik, euskarak arlo guztietan izan duen hedapena: gizarte arloan, lan-arloan, administrazioan,

hezkuntzan, komunikabideetan... Euskara XXI. mendeko mundu anitzetara zabaldu da (zabaltzen ari gara), eta horixe erakunde, alderdi, eragile sozial eta kulturalei esker izan da; baina, bereziki, jatorriz zein ikasbidez, euskaraz bizitzeko ahalegina egin duten herritarrei esker.

Ezin da gutxietsi aurrekontuen eta arauen aldetik egindako esfortzua ere. Kolore desberdinetako gobernuak izan ditugu Euskadin, eta denok izan dugu jomuga euskararen sustapena.

Gogoarazi nahi dut, Patxi Lopezen gobernua izan zela euskararen ezagutza tituluak balioztatu zituena, hizkuntzen Europako Erreferentzia Marko Bateratuarekin parekatuz; Agintaritzaren Aldizkaria itzultzeko neurriak martxan jarri zituena; euskal ikasketak egiten dituzten gazteei hizkuntza ziurtagirien beharraz salbuetsi zituena; ESEP-Euskara Sustatzeko Ekintza Plana onartu zuenak edota euskara-gaztelera itzultzaile automatikoa garatu zuena.

Instituzioek dena eman dugu euskalduntze politiketan, eta herritarrei gehiago eman dezatela eskatu egin diegu. Baina bide horretan, atzera begiratzerakoan, beharrezkoa da onartzea emaitzak ez direla espero bezain onak izan. Soziolinguistika Klusterraren iazko Hizkuntzen Erabileraren Kaleko Neurketaren zazpigarren azterketaren arabera, euskararen erabilera jaitsi egin da kalean azken bost urteetan, %12,6raino (1997tik izandako portzentajerik txikiena).

Datuak ez dira homogeneoak, baina bat datoz, adibidez, Eustatek euskararen erabilerari buruz darabiltzanekin, hala nola azken urteetan argitaratu diren ikerketa desberdinekin. Euskalduntze politiken helburua hizkuntzaren erabilera sustatzea bada, datuek neurri horien eraginkortasuna zalantzan jartzen dute.

Zein da euskal komunikabide publikoen lekua sustapen politiketan? Sortzen al dute euskaldunok merezi dugun euskarazko edukia?

Eta gakoa ez dago laguntza publikoetan.

Behin baino gehiagotan esan dut: Euskadin ekintza kulturalak bi hizkuntzatan egiten dira, eta gaztelaniazkoek ere laguntza publikoak behar dituzte (eta hori, tamalez, ez da beti horrela izan).

Administrazio publikoek lan mordoa egin dugu euskalduntze politiketan. Baina administrazioekin dugun erlazioa ez da herritarren bizitzaren ardatz bakarra. Are gehiago, hizkuntza biziek ez lukete burokraziaren instrumentu bihurtu behar.

Euskararen erabilera zenbat eta demagogietatik urrutiago, orduan eta hobe (gutxieneko hizkuntza eskakizunak goi-karguentzat, etab).

Erronkak beste nonbait daude: hezkuntzan, ereduen antolaketan, administrazioetan (hizkuntza eskakizuna eduki arren, hizkuntza erabili nahi ez dutenengan), EiTBn, eta abarretan. Iaz, aldizkari honetan bertan argitaratutako artikuluan, horietako batzuk garatu nituen.

Mundu berri batean gaude. Nire semeek ez dute Internet erabiltzen informazio bila edo erosketak egiteko; bertan bizi dira jada. Eta bertan egon behar da euskara, euren bizitzen parte izateko. Euskarazko edukiak sustatu behar ditugu Interneten. Hizkuntza mundu digitalera moldatu, bere ertz eta izur guztietan (lan-arlotik aisiaren kulturara).

Zain dugu EiTBren azterketa sakona, jatorrian zituen euskalduntze eta normalkuntza helburuak berreskuratu ditzan. Gure irrati-telebista jaio zenean, biztanleen herenak soilik ezagutzen zuen euskara, eta hori zen, beraz, euskarazko telebista batek izan zezakeen gehieneko audientzia. Gaur, milioi bat hiztun baino gehiago ditugu, baina ikusleak beherantz doaz, termino erlatibo zein absolutuetan.

Hemen ere, hasieran aipatu dut Euskadi erreal, anitz eta aldakor hori erakustea funtsezkoa dela, 2018ko euskal herritarrak identifikatuak senti daitezen euren komunikabide publikoetan.

Gaurko euskal gizartea ez da 1968ko Arantzazukoa, ezta 1968ko Ermukoa, desberdintasunak desberdintasun. Hizkuntza-politika orok argi izan behar du ezin direla hiztun berriak erakarri erakargarria ez den ingurugiro batera. Horretarako, eduki (kultural, digital, sozial, etab.) interesgarriak sortu behar dira, baita, gaztelaniadunen kasuan, euren ama-hizkuntza errespetatua eta baloratua sentitu ere. Hauxe da, hain zuzen ere, Euskaltzaindiaren adierazpenean aipatzen ziren zubiak indartzeko oinarria.

Sozialistok normalkuntzari buruz hitz egiten dugunean, norberaren erantzukizunaren eta askatasunaren ikuspuntutik egiten dugu. Esku batean hartzen dugu euskararen sustapena, eta bestean, herritarraren askatasuna, bien arteko oreka defendatuz. Euskarari babesa, herritarrari askatasuna.

Horixe da gure bide-orria. Horixe, euskal gizarte berri honetan, euskarari etorkizun osasuntsu bat bermatzeko errezeta.

2~2. EUSKARARI BABESA, HERRITARRARI ASKATASUNA. IDOIA MENDIA CUEVA

75

GIPUZKOAKO FORU ALDUNDIKO HIZKUNTZA BERDINTASUNERAKO ZUZENDARIA

GARBIÑE MENDIZABAL MENDIZABAL MEREZI DU JARRAITZEA!

A

sko esanda dago euskara batuaz, Arantzazuko 50. urteurrenekoa dela eta. Ez da erraz agortzen den gaia, ordea. Bakoitzak dauzka bere bizipenak hizkuntza estandarraz, eta hortik abiatu nahi dut lerro hauek idazten. “¿Nola idatzi euskeraz? Etxaniz`tar Nemesio Apaizak Egiña (Itxaropena argitaldaria, Zarautz, 1950)”. Horixe zen gure aitonak baserrian zuen liburutxoaren izena. Liburutxo diot, ez baitzen liburu izatera iristen, paper marroizko batean, gorriz idatzitako titulua du eta ez ditu 40 orri izango. Garai hartan, bazen kezka ordura arte gutxi idatzitako hizkuntzan nola idatzi behar zen.

Gauza horiek denak debekatuta zeuden haurtzaro hartan bizitzea egokitu zitzaidan, gutxi edo batere pentsatu gabe gerora kontu horietan murgilduta egongo nintzela nire lanbidea dela eta. Izan ere, ni baino gazteagoa baita euskara batua. Elkarrekin hazi izan garela esan dezakegu gure belaunaldikook. Batzuek izan zuten ikastolan ikasteko aukera; beste batzuek, ordea, etxean ikasteko zoriona izan genuen, baina eskolan gaztelaniaz alfabetatu ginen, batxilerra bukatu arte, behinik behin. Handik aurrera, komeriak!

Zer ikasi behar nuen galdetu zidan bizitzak eta nik, zalantza izpirik gabe, Euskal Filologia ikasiko nuela erantzun. Eta hor noa ilusio, xalotasun eta atrebentzia guztiarekin unibertsitatera,

76

1~2. MEREZI DU JARRAITZEA!. GARBIÑE MENDIZABAL MENDIZABAL

euskarazko ikasgaiak ikastera. Euskaraz alfabetatu gabeko gazte bat, hitz egiten zuen bezala idazten zuena euskaraz. Beste ikaskide dezente ere antzera zebilen. Pixkanaka, irakurriz, ikasteko gogoari esker alfabetatu ginen asko eta asko, eta irakasle saiatuak eta laguntzaileak genituelako.

Urruti daude oroitzapen haiek, baina bizirik.

Bestelakoa zen giroa. Orduan ez ginen hainbeste mugitzen gure herri edo inguruetatik, gure euskara egiten genuen. Debagoienan hitz egiten zutena nekez entzuten genuen, esate baterako, eta nola ulertu inguru horretako hizkera? Gaur egun, baditugu komunikabideak, herri batetik besterako tarteak txikiagoak egiten zaizkigu…

1980. urtean, Euskal Autonomia Erkidegoan eratu zen lehen gobernuan, Pedro Miguel Etxenikek, Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza sailburu eta bozeramale izan zenak, urrats sendoa eman zuen arte. Hau da, eskoletan euskara batua ofizialtzeko erabakia hartu zuen arte. Sabino Arana Fundazioak antolatutako beste jardunaldi batean esan nuen bezala, “ez ginateke euskararen erabileraren erronka aipatzen eta erantzun bila arituko, euskarazko eskolaren aldeko politika erabaki izan ez bagenu orain dela lau hamarkada”. Politikan badaudelako zeregin estrategikoak, etorkizunerako bidea urratzeko modukoak, baina ausardia behar da eta aurreikuspenerako talentua, gauzen etorkizuna nondik norakoa izango den sumatzeko dohain berezia. Hortxe bi mugarri: bata, orain 50 urte Euskara Batuaren inguruan hartutako erabakia. Eta bigarrena, berriz, euskara batua ofizialtzea eskoletako hizkuntza ardatz.

Orain 50 urte, Arantzazun elkartu ziren aditu haiek guztiek pentsatuko al zuten gaur egun lortu ditugunekin? Bururatuko al zitzaien halakorik?

Beraiek asmatu eta temati antolatu zuten tresna hark zer lor zitzakeen amestuko al zuten? Eta zer esango zuketen gaur egun ikusiko balute? Mila bider merezi izan zuela esango lukete. Miloi bat bider balio izan zuela esango genieke. Arrastorik gabe desagertzeko bidean zegoen hizkuntzaren eskura jarri zuten tresnarik bikainena. Bete-betean asmatu zuten! Bejondeiela, beraz! Nire omen txikia honako hau!

Geroztik izan dira hizkuntza hobetzeko ahalegin aparta egin dutenak, adituak, itzultzaileak, irakasleak, hizkuntzalariak, bertsolariak, hiztunak.

Bihoakie nire txaloa horiei guztiei ere bai. Sekulakoa izan da euskara batuak egin duen ibilbidea!

Handia lortu duen maila eta aitormena. Pozik egoteko modukoak, herri bezala. Ondo dago gertatukoaz gogoeta egin eta hitz egitea, gure aurrekoek egin eta lortu zutena goraipatzea. Baina ezin dugu atzera begira geratu. Iraganera begiratu bai, geroa eraikitzeko akuilu izan dakigun, ez ordukoan lokartzeko.

Euskara batuak erakusten digun bide nagusia politikan hain zail egiten zaigun horixe da: batasuna nahi izatea, bilatzea eta lortzea. Aldi berean, ezinbestekoa hizkuntzak aurrera egiteko, euskara mintzatutik euskara idatzira. Hizkuntza Herriaren izatearen muinean dagoenez, oinarrian, politikaren esanahi jatorra eskuratu behar dugu euskararentzat, bat egitea eskatzen duelako euskara batuak, euskara bizitzeko beharrezkoa baita.

Horri lotua dago, nire ustez, hasierako urteetan eta bide erdian esandako batzuk. Koldo Mitxelenak Arantzazuko txostenean dioena esanda dagoen arren, gogora ekarri nahi dut. Orain berrogeita hamar urte “ezinbestekoa, hil edo bizikoa” jo zuten “euskara batasun bidean jartzea. Haur eta gazteei euskaraz irakasten bazaie -zioen hizkuntzalari errenteriarrak-, eta euskaraz irakatsi behar euskara biziko baldin bada, premiazkoa da guztiei batera edo bateratsu irakastea. Nahi eta behar dugun batasun hori, lehen urratsetan behintzat, euskara idatziarena, izkribuzkoarena da. Eta, euskara idatziaren barrutian, irakasle lanean dugu beharrenik batasun hori, irakurlearen atseginerako egiten den literatura «ederrean» baino areago”.

Orduan beharrezkoena eskolaren premiei erantzutea zela erabaki zuten. Orain, lehentasuna non dagoen erabakitzea dagokigu. Batek baino gehiagok komunikazioaren barruti zabalari jarri dio arreta, besteak beste, komunikabideen garapenagatik eta belaunaldi gazteekin daukan zerikusiagatik. Hala iritziz gero, zer egin eta nola pentsatu eta erabaki beharko da, euskalgintzan ari direnak bilduz.

Iruditzen zait egin beharrekoa egiteko kontuan izan behar dela Ibon Sarasolak orain ia hogeita hamar urte esandakoa: “euskararen duintasunarenganako sentiberatasuna” berreskuratu beharra zegoela ohartarazi zuen. Ados nago. Euskara batua egiteko, konbentzituta nago apustu hura egin zutenek pentsatzen zutela gure hizkuntza ez zegoela nolanahi erabiltzerik, gure Herriaren duintasunaz ari garelako. Euskarak herri gisa batzen gaitu barru aldera eta kanpora, munduko beste herrietatik, Espainiatik eta Frantziatik eta gainerakoetatik, bereizten gaitu. Ez da edozer gauza Euskadi egiten eta gure Herria iraunarazten duena.

Komunikazioaren garapenarekin, euskara batuaren erabilera finkatu behar bada, uste dut duintasun kontua oso kontuan izan behar dela, euskara Euskadiko nazio hizkuntza delako -esanahi jator eta zabalean ulertuta euskal aberriaren izena-. Euskal Erkidegoak, autogobernua medio, herriarentzat sortutako irrati-telebista publikoak ezinbestekoak izan dira euskara aurrera ateratzen laguntzeko -geroztik sortutako hedabideak ere aintzat harturik- eta egunero-egunero milaka ikus-entzulerengana iristeko duten ahalmenagatik eta jendeagan, norbanako nahiz talde gisa, duten eraginagatik ez dute inoiz galdu behar euskarari erabilera duina emateko sentiberatasuna eta zentzua. Honekin esan nahi dudana da, kontuz ibili beharra dagoela euskara erdalduntzearekin, euskara ulertzeko gai izateak ez baitu esan nahi gure hizkuntza gaztelaniaren menpeko egitea, ezta frantsesaren menpeko ere. Ibon Sarasolari askotan entzun izan diodan bezala, Iparraldeko euskaldunek espainiera jakin behar ote dute batzuen euskara ulertuko badute. Hegoaldekoak ez gara asko konturatzen. Agian jabetuko ginateke frantsestutako euskara entzungo bagenu etengabe, eta erreferentziak, gaiak eta pertsonaiak ere, Pariskoak balira, alegia, arrotzak.

Euskara batua behar-beharrezkoa izan dugu eta dugu, ez dago zalantzarik, euskaldun izaten jarraitzeko. Konbentzituta nago euskara batua sustatzeko garrantzi-garrantzitsua dela herri sena sustatzea, gure herriko historia iragana eta gaur egungoa ezagutzea, gure aurreko euskaldunen berri izatea, biharko historia egiteko eta etorkizunean ere euskaldun izateko. Horrela, esan dezakegu lotsarik gabe merezi duela euskara egitea eta eragitea. Merezi du euskaldun izatea. Merezi du, bai horixe, honetan jarraitzea!

2~2. MEREZI DU JARRAITZEA!. GARBIÑE MENDIZABAL MENDIZABAL

77

ALFABETATZE EUSKALDUNTZE KOORDINAKUNDEKO KOORDINATZAILE NAGUSIA

MERTXE MUGIKA BALANTZATEGI NEKEZ DABILEN HARRIARI...

K

ezka-iturburua da euskararen erabilera.

Izan ere, datuak ez dira saltoka hasteko modukoak; ezagutzarekin alderatuta, erabilera-tasak txikiak dira.

Halaber, asko idatzi eta hitz egin da erabileran eragiten duten gakoez, ez baitago bat eta bakarra, ugari baizik: dentsitate demolinguistikoa, hiztun berrien hizkuntza-gaitasuna, euskara erabiltzeko benetako aukerak, hizkuntza-ohiturak, gaitasuna dutenek gutxiago dakitenekiko jarrera, eta abar luzea.

Plazaratuko dudan hausnarketa honetan, gako horietako batzuk hautatuko ditut, eta ahaleginduko naiz zehazten non jarri behar diren indarrak haiek aldatzeko.

Hizkuntza-gaitasuna: hizkuntza bat erabiltzeko, nahitaezkoa da gutxieneko maila bat izatea.

Hala, euskara jakinda, pertsonek erabiltzeko aukera izango dute; oraindik, baina, Euskal Herriko bi biztanletik batek ez du bereganatu euskara. Horien artean, gainera, multzorik handiena helduenena da, gizartean eraginik handiena duen multzoa, hain zuzen ere.

Horregatik, komeni da horiek guztiak lehenbailehen hurreratzea euskarara. Euskaraz hitz egiteko gutxieneko maila eskuratu beharko lukete, erabilerarako traba izaten ez jarraitzeko.

78

1~2. NEKEZ DABILEN HARRIARI... MERTXE MUGIKA BALANTZATEGI

Hori horrela izanik, ezagutzaren unibertsalizazioa lehentasuna dugu; ezin dugu inola ere bigarren mailan utzi Hizkuntza-politiketan. Ahalik eta belarriprest gehien trebatu behar dira, ondoren horiek guztiak ahobizi izatera irits daitezen, eta hori euskaltegietan lortuko dugu, edo ez da lortuko.

Bide horretan, halaber, euskara doan ikasi ahal izatea indartu beharreko bidea da. Azken urteotan, aurrerapausoak egin dira, eta euskara ikasteko askotariko diru-laguntzak ematen dira. Halere, oraindik ez dira nahikoak, eta laguntza batzuen irizpideak ere aztertu behar direlakoan nago. Nire ustez, eta sektoreko aditu gehienen iritzirako ere, ez du zentzu handirik diru-laguntza bat emateko aintzat hartzea azterketa bat gainditu izana, nagusiki. Erabilera bultzatu behar den aro honetan, zuzendu beharreko irizpidea dugu, eta doakotasunak orokorragoa izan behar du, hastapenetik, eta, bide batez, unibertsala; are gehiago, doakotasuna ikasteko sustapen gisa ere erabili beharko litzateke.

Belaunaldi gazteagoei begira jarrita, ukaezina da hezkuntzak euskararen berreskurapenari egindako ekarpena: hezkuntzari esker sartu da euskara etxe askotan; hezkuntzari esker hedatu da euskara urte luzez arrotzak izan dituen eremuetan. Baina dena ez da urrea. Azken ikerketek argi utzi dute egungoaz bestelako hezkuntza-paradigma bat eraiki behar dela; esaterako, EAEko ikasleen artean egindako ikerketa baten arabera, euskararen ezagutza-maila txikiagoa da orain haien artean. Ondo aztertu beharko da zergatik den horrela; seguruenik, izango dira eskolaz

kanpoko faktoreak, baina hezkuntza-komunitatean aldaketarako garaia delakoan nago. Une honetan, adibidez, Araba, Bizkaia eta Gipuzkoarako Hezkuntza Lege berria garatzen ari dira, hezkuntza-sektore osoaren parte-hartzeaz; bada, ea lege berriak hizkuntza-ereduak gainditzea eta murgiltze-eredu eraginkorra ezartzea dakarren. Horrela, eta aisialdian eraginez, agian lortuko dugu belaunaldi gazteek euskara-maila egokia izatea, edozein funtzio euskaraz eroso betetzeko modukoa.

Gazteak eta hizkuntza-hautuak: gero eta kezkatuago nago gazte (eta ez hain gazte) euskaldunek gaztelaniara jauzi egiteko duten erraztasunarekin, askotan haien bizitzan ohikoena eta erabiliena bihurtzeraino; are kezkatuago gero eta gazteago hasten direlako gaztelaniaz barra-barra hitz egiten.

Zer egiten ari gara txarto gazte euskaldunak gaztelaniara hain erraz hurbiltzeko, zein gabezia ikusten diote euskarari baliagarria ez dela irizteko?

Bada, gauza asko. Pentsa dezagun, tartetxo batean, zer topatuko duen 15 urteko nerabe batek eskolatik kanpo; aisialdirako eskaintza, gaztelaniaz gehienbat, eskolaz kanpoko jarduerak, gaztelaniaz; sare sozialetako eskaintza gehiena, gaztelaniaz edota ingelesez; Euskal Telebistan, denon artean ordaintzen dugun horretan, saio ez oso erakargarriak... Halako panoramarekin, harritzekoa litzateke euskara gero eta gehiago erabiltzea!

Esango nuke arazoa zein den jakin badakigula, eta orain neurriak hartzeko garaia dela. Aisialdia euskaraz bermatzea ezinbestekoa da, eta horrek Hizkuntza-politika eraginkorraren bigarren zutabea izan behar du. Izan ere, gaurko nerabe eta gazteak izango dira etorkizuneko gurasoak, eta euskararen transmisioa haien esku egongo da, benetako transmisioa, euskara noranahikoa, gozatzekoa eta baliagarria dela aldarrikatuko duena. Hori lortzen ez badugu, orain arte bezala, hankamotz ibiliko gara.

Euskararen prestigioa: euskara erabiltzeak prestigioa behar du, baina prestigioa irabazteko ez da nahikoa kanpainak egitea; egunerokoan irabazi behar da, koherentea izanez. Esana eta izana bat etorri behar dira, euskarari prestigioa eman nahi badiogu, eta, nire ustetan, badugu zer hausnartu eta hobetu arlo honetan.

Irakurle, egin dezagun proba txiki bat: itxi begiak, eta hasi zure auzoko paisaia linguistikoa aztertzen. Nik aztertu dut neurea: farmacia, fruterĂ­a, carnicerĂ­a, peluquerĂ­a eta horrelako hitzak dira nagusi, eta, teorian, herri euskaldun batean bizi naiz; pentsa erdaldunagoetan! Proba xumea besterik ez da, baina ederki erakusten du zein hizkuntzak agintzen duen askoren buruan.

Horren harira, zer esan dena ingelesez izendatzeko gero eta hedatuago dagoen joeraren gainean? Bada, gure konplexuaren beste adibide bat

dela, ezbairik gabe! Herri txikia gara, ados, baina guk bakarrik egingo dugu handi euskara. Zergatik ezin dugu izendatu Euskal Sukaldaritza Zentroa Basque Culinary Center? Zer ekarpen egin dio Euskal Herriko Itzuliari Basque Country abizena gehitzeak? Eta Zinemaldia SSIFF bihurtzeak, gaztelaniaz el Zinemaldi naturaltasun osoz entzuten hasiak ginenean? Nik neuk ez dut ulertzen; are gehiago, uste dut euskarari kaltea besterik ez diola egiten, halako izendapenek sinestarazten digutelako ekimen batek arrakasta izateko euskara ez beste hizkuntza batean izan behar dela. Ez al da izango erakargarriagoa euskara bera izatea gure bereizgarria? Euskalonskin agertutako hainbat kanpotar euskalduni euskarak berak hainbeste erakarri izanak ez al digu emango pistarik?

Gogoetarako auzia da, bistan denez, prestigioarena. Premiazkoa da euskararen prestigioa bermatzeko ekimenak pentsatzea eta abiatzea, eta haietan prestigiodun pertsonek eta erakundeek parte hartzea. Kanpainez gain, harago joango diren ekimenak egin eta konpromisoak hartu behar dira, egunerokoan ikusiko direnak eta bizitzako arlo guztietan eragingo dutenak. Proposamen batzuk egitera ausartuko naiz: garraiobide publikoetan jartzen den musikaren % 80 euskaraz izatea; arduradun politikoak ahobiziak izatea, eta egiten dituzten agerraldietan euskarak lehentasuna izatea; ETB2n, euskaldunei egindako elkarrizketak bere horretan botatzea, euskaraz, azpitituluak gaztelaniaz jarrita...

Aurreko lerroetan, hiru gako izan ditut hizpide; laugarrenarekin emango diot amaiera hausnarketa honi: erakundeek eta gizarte-eragileek elkarlanean eratu beharreko hizkuntza-politika integrala.

Bide horretan, ez dira falta gogoetak eta proposamenak. Urte oparoa datorkigu euskaltzaleoi: Euskaraldia, hizkuntzarekin loturiko ohiturak eta inertziak aldatzeko; 21. KORRIKA, aktibazioa eta mezu inklusiboa ardatz; Euskaltzaindiaren mendeurrena, Eusko Ikaskuntzaren Geroa elkar-ekin XVIII. Kongresua...

Horrez gain, erakundeetan ere gertatzen ari dira funtsezko gauzak, giltzarri izango direnak. Nafarroan, Euskararen Legea aldatzeko gogoeta abian da Parlamentuan; ikusteko dago zer emango duen, baina, desiragarria baino, beharrezkoa da zonifikazioa betiko desagertzea. EAEn, berriz, aztergai egongo da estatutu berrirako proposamenetan zer leku izango duen euskarak. Azkenik, Iparraldean, Euskal Elkargoak hizkuntza-politikarako proiektua onartu du, beraz, ezartzea da hurrengo urratsa.

Oparotasun horrek guztiak batu egin behar dira, eta hizkuntza-politika integrala, ausarta eta eraginkorra abiatu, Euskal Herri osoa aintzat hartuta.

Askotan errepikatu ditut hitzok, baten batzuk honezkero nazkatuta egongo dira entzuteaz eta irakurtzeaz, baina, zoritxarrez, behin eta berriz azpimarratu beharrekoak dira oraindik ere. Dabilen harria gura baitugu, goroldio bakoa.

2~2. NEKEZ DABILEN HARRIARI... MERTXE MUGIKA BALANTZATEGI

79

EUSKAL HERRIKO IKASTOLETAKO HIZKUNTZA EGITASMOEN KOORDINATZAILEA

INMA MUÑOA BARREDO ELEANIZTASUNA IKASI EGITEN DA; IRAKATSI ELEANIZTASUNA

aldeko iragarki horrek oso ondo biltzen baititu, nire ustez, euskararen erabilerak dituen hainbat erronka.

B

izpahiru aste izango dira A-8an barrena nindoala, Emakunderen honako iragarkia entzun nuela irratian: - Kaixo, Ane naiz.

- Eta ni Kerman.

- Batzuetan ahaztu egiten zaizue, baina dakigun guztia zuek ikusita ikasten dugu.

- Zuek zarete gure eredua; etxean, ikasgelan, telebistan, interneten, ikusten duguna kopiatzen dugu.

- Dena imitatzen dugu.

- Zuek erabaki zer irakatsi. Berdintasuna ikasi egiten da. Irakatsi berdintasuna.

Berdintasuna? Aitor dezadan euskararen erabilera sustatzeko mezua espero nuela -euskara ikasi egiten da; irakatsi euskara- berdintasunaren

80

1~4. ELEANIZTASUNA IKASI EGITEN DA; IRAKATSI ELEANIZTASUNA. INMA MUÑOA BARREDO

Aurretik bide luzea nuenez, iragarkiaren leloarekin jolasean hasi nintzen eta euskara ez ezik, eleaniztasuna ere ikasi egiten dela iruditu zitzaidan. Irakats dezagun, beraz, eleaniztasuna.

Hezkuntzaren esparrura etorrita, leloak beste hainbat aukera ere eskaini zizkidan: euskaldun eleaniztuna izaten ikasi egiten da; irakats dezagun, beraz, euskaldun eleaniztun izaten... bakarrizketa edo jolas ondorio da idatzi hau.

1. ERRONKA: “ZUEK ZARETE GURE EREDUA” Iragarkiak berehala ekarri zizkidan gogora Hizkuntzaren Sozializazioaren bidetik hainbat egileri -Paula Kasares eta Iñaki Martinez de Lunari, bereziki- irakurri eta entzundakoak.

Batetik, Iñaki Martinez de Lunaren honako hitzak gogoratu nituen:

“(…) sozializazio kontzeptuak dioenez, gizakiok ez gara gizarteko kide jaiotzen, egin egiten gara, prozesu luze baten ondorioz (…). Era berean esan dezakegu gizakiok ez garela hiztun-komunitate bateko kide jaiotzen, egin egiten gara, horretan ere, prozesu luze baten ondorioz1”.

(Martinez de Luna, 20132).

Martinez de Lunak dioenari jarraituz, prozesu horretan murgildu ahala, eta hizkuntza komunikazio tresna gisa erabiliz, gizakiok hizkuntzaz jabetzen gara, hizkuntza hori erabiltzeko gauza izatera iristeraino eta hizkuntza-komunitate horretako kide bihurtzeraino.

ahaztu egiten zaigula gure hizkuntza-gaitasunak nahiz erabilerak duen eragina. Batetik, ez dugu beti gogoan haur eta gazteek helduokin duten hartu-eman oro dela haientzako ikaskuntza-iturri; hau da, helduon euskara (bai eta erabili ohi ditugun gainerako hizkuntzak ere), hiztun gazteentzako eredu da. Bestetik, ahaztu egiten zaigu helduon hizkuntza jarrera eta portaeren bidez euskara noiz, norekin, nola eta zertarako erabili edo ez erabili adierazten dugula. Hau da, helduon hizkuntza hautuak edo helduok gure eleaniztasuna kudeatzeko dugun modua ere, gazteentzako eredu dira.

Bestetik, Paula Kasaresek aipatzen duen “sozializazio elebiduna” gogoratu nuen, hizkuntzaren sozializazioak ez baitio hizkuntza bakarrari eragiten gurea bezalako gizarte elebidun edo eleanitzetan: “Sozializazio elebiduna duten haurrek bi hizkuntza ikastearekin batera, bi kode nola erabili, non, norekin eta zertarako; bi kodeak noiz bereizi eta noiz nahasi ere ikasten dute”. (Kasares, 20153).

HELDUON HIZKUNTZA HAUTUAK EDO HELDUOK GURE ELEANIZTASUNA KUDEATZEKO DUGUN MODUA ERE, GAZTEENTZAKO EREDU DIRA

Behin baino gehiagotan hitz egin eta idatzi da imitazioak gizakion garapenean duen indarraren inguruan, bai eta, hari horretatik tiraka, helduok eredu-emaile gisa dugun garrantziaren inguruan ere. 2009an argitaratutako “Ikastolen Hizkuntz Proiektuak”, hain zuzen ere, zera jasotzen du eskolak euskararen biziberritzean duen zereginari buruzko atalean: “(…) motibazio eta ahalegin handiagoa eskatzen digu egoera horretan [euskara normalizazio-bidean egonik] euskara eta euskaraz ikasi eta irakatsi behar dugunoi; teorian bete beharko genituzkeen funtzioetatik haratago joatea eskatzen du, hau da, hizkuntz normalizatzaile ere izatea; normalizatzaile sozial eta linguistiko izatea, alegia”.

Baina Anek eta Kermanek dioten bezala, susmoa dut hezkuntza komunitatea osatzen dugun irakasle, hezitzaile, langile eta familiei

Hezkuntza komunitatea osatzen dugunok, beraz, nolako euskaldun eleaniztunak hezi nahi ditugun zehazteaz gain4, nolako euskaldun eleaniztunak garen aztertu beharko genuke; bai eta erakusten ari garen ereduaz jabetu ere. Hau da, ahalik eta koherentzia handiena behar dugu hizkuntzen, eta bereziki euskararen, erabilerari buruzko diskurtso eta praktiken artean, baldin eta gure haur eta gazteei mezu eta eredu koherenteak eskaini nahi badizkiegu. Are gehiago, hausnarketa

1 Letra etzanak jatorrizko artikuluan ageri dira.

2 Martinez de Luna, I. (2013). “Euskara EAEko Hezkuntza Sisteman: Irakurketa soziologikoa”. Ikasleak Hiztun. 2011ko Arrue Proiektua.

Gasteiz: Eusko Jaurlaritza.

3 Kasares, P. (2015). “Euskararen belaunez belauneko jarraipena aztergai eta jomuga”. BAT Soziolinguistika aldizkaria, 94 zk.

4 Hezkuntza komunitateak “euskaldun eleaniztuna” terminoa modu bertsuan ulertzeak duen garrantziaren inguruan, ikusi: Muñoa I. (2018). Erregistroak, aldaerak, hizkera gazteak… zer egin dezake eskolak? Euskara batua eta tokian tokiko erabilera: korapiloak eta erronkak. Ezkerraberri Fundazioak eta Euskaltzaindiak 2018ko ekainean antolatutako jardunaldietan egindako aurkezpena (argitaratze bidean).

2~4. ELEANIZTASUNA IKASI EGITEN DA; IRAKATSI ELEANIZTASUNA. INMA MUÑOA BARREDO

81

horrek bere osotasunean hartu beharko luke hezkuntza komunitatea, izan ere, ezinbestekoa da “eskola, familiak eta gizartea norabide berean joatea baldin eta eskolak egiten duen lanari etekina atera nahi bazaio” (Muñoa, 2018).

Norabidea finkatu eta bideari ekiteko, Hizkuntza Proiektua da hezkuntza komunitateak eskura duen tresnarik eraginkorrena: Hizkuntza Proiektuak biltzen ditu ikastetxean lantzen diren hizkuntzen irakaskuntzari eta erabilerari dagozkien alderdiak eta Hizkuntza Proiektua da hizkuntza horien guztien trataerari koherentzia emango dien markoa (Askoren artean, 2009).

Ez ahaztu, Ane eta Kerman begira ditugu.

Eta ikusten dutena kopiatzen dute.

HEZKUNTZA KOMUNITATEAK ERABAKITA DUELA ZER IRAKATSI. HAUR ETA GAZTEEI EUSKALDUN ELEANIZTUNAK IZATEN, ALEGIA. BAINA ZER DA EUSKALDUN ELEANIZTUNA IZATEA?

2. ERRONKA: “ZUEK ERABAKI ZER IRAKATSI” Hezitzaileon artean eta hezkuntza komunitatean nahiz gizartean, oro har, guztiz errotuta eta hedatua dago ‘euskaldun eleanitzak heztea’ dela hezkuntza sistemaren helburuetako bat.

Iragarkiaren amaieran “Zuek erabaki zer irakatsi” esaldia entzun nuenean zera bururatu zitzaidan: Hezkuntza komunitateak erabakita duela zer irakatsi. Haur eta gazteei euskaldun eleaniztunak izaten, alegia.

Baina zer da euskaldun eleaniztuna izatea?

Gure haur eta gazteak euskaldunak izan daitezen diogunean, haur eta gazte horiek euren bizitzako egoera gehienetan nagusiki euskaraz aritu ahal izateko gaitasuna eta joera izan dezaten esan nahi badugu, egoera horiek zein diren identifikatu eta egoera horietan ikasleek eraginkortasunez moldatzeko beharrezkoak dituzten erregistro edo aldaerak irakatsi beharra dugu. Bestela esanda, bide hori hautatzen duen hezkuntza komunitateak, eta hezitzaile taldeak, ezin du euskararen irakaskuntza eta erabilera eskola eremuko edo eremu akademikoko egoera eta hizkera formal estandarrei soilik mugatu eta, ahal duen neurrian, tokia egin beharko die beste aldaera eta erregistro batzuei (tokiko hizkerak, erregistro ez formalak…). Are gehiago, ezinbestekoa izango du inguruko gizarte-eragileekiko lankidetza, eskolan zaila baita euskararen hainbat erregistro (ez-formalenak, lagun artekoenak…) garatzeko egoera egokiak sortzea.

Ane eta Kerman zuzen dabiltza, badugu oraindik ere zer erabaki.

Bestalde, ezin uka dezakegu gizarte elebidun edo eleaniztun batean bizi garenik, ez eta gure haur eta gazteek topatzen dituzten egoera asko elebidunak edo eleanitzak direnik ere. Eleaniztasun hori ulertzen eta kudeatzen jakitea ezinbestekoa izango zaie bizitzaren edozein egoerari modu egokian erantzun ahal izateko: Zein hizkuntza erabiliko dut egoera honetan? Zein erregistro?

Hizkuntza bat baino gehiago erabili beharko dut?

Zeintzuk? Nola? Eleaniztuna izateak berekin dakar gisa horretako erabakiak hartu behar izatea eta erabaki horiei aurre egiten trebatu ezean, nekez lortuko dugu gure ikasleak -eta gu geu- euskaldun eleaniztunak izatea.

82

3~4. ELEANIZTASUNA IKASI EGITEN DA; IRAKATSI ELEANIZTASUNA. INMA MUÑOA BARREDO

3. ERRONKA: NOLA? Iragarkian ageri diren Anek eta Kermanek iradoki digute euren erantzuna zein izan zitekeen: euskaldun eleaniztun izaten ikasi egiten da eta, horretarako, eurak baino trebeagoak diren eta inguruan dituzten euskaldun eleaniztunen portaerak aztertzen eta errepikatzen dituzte.

Alderdi horretan indarra jarri beharko dugu eta, niri dagokidan esparruari dagokionez, hezkuntza komunitatea osatzen dugun hezitzaile, langile, ikasle eta familiei euren hizkuntza portaerek duten garrantzia ikusarazten jarraitu beharra dago. Horretarako, Ikastetxeetako Hizkuntza Proiektuen garapenean sakontzeaz gain, familiei euren Hizkuntza Proiektuak edo Hizkuntza Plangintzak garatzen lagundu beharko diegu. Gure lagun batek dioen bezala, “jende normala ez da gu bezalakoa. Ez dabil egun osoa hizkuntza kontuekin buruan” eta beraz, familiek laguntza beharko dute, besteak beste, hizkuntzen inguruan dituzten aurrezagutzak eguneratzeko eta euren

seme-alabengan duten eraginaz jabetzeko nahiz horren arabera jokatzeko. Bide horretan lagungarri izango zaizkigu Euskaraldiaren ildotik datozen ekimenak; batez ere, ekimen horien inguruan garatzen ari diren ikerketen emaitzak.

Bestalde, ez nuke aipatu gabe utzi nahi Ikastolen Euskal Curriculumak eta Heziberri 2020k oinarrian duten konpetentzien bidezko hezkuntza ereduak aukera interesgarriak eskaintzen dituela euskararen erregistro eta aldaerak lantzeko eta gure ikasleak eleaniztasunaren kudeaketan trebatzeko5. Denborak eta, jakina, aipatutako aukera horien gelaratzeek esango digute hezkuntza eredu berriak eraginkorrak ote diren euskaldun eleaniztunak hezteko xedeari dagokionez.

Ane eta Kerman ez dira Euskal Curriculuma edo Heziberri 2020 aipatzera iritsi baina argia bezain indartsua da beraien mezua: eleaniztasuna ikasi egiten da, irakats dezagun, bada, euskaran ardaztutako eleaniztasuna.

ELEANIZTASUNA IKASI EGITEN DA, IRAKATS DEZAGUN, BADA, EUSKARAN ARDAZTUTAKO ELEANIZTASUNA

5. Muñoa I. (2018). “Erregistroak, aldaerak, hizkera gazteak… zer egin dezake eskolak?” ‘Euskara batua eta tokian tokiko erabilera: korapiloak eta erronkak’ Ezkerraberri Fundazioak eta Euskaltzaindiak 2018ko ekainean antolatutako jardunaldietan egindako aurkezpena (argitaratze bidean).

Muñoa I. (2017). Euskararen erabilera eta eskola: etorkizunerako balizko lan-ildo batzuk. Hermes aldizkaria, 57. zk.

4~4. ELEANIZTASUNA IKASI EGITEN DA; IRAKATSI ELEANIZTASUNA. INMA MUÑOA BARREDO

83

SOZIOLINGUISTA

PATXI SAEZ BELOKI EUSKARAREN MISTERIOA

K

oldo Mitxelena hizkuntzalari eta euskaltzainak zioenez euskararen historiak ezkutatzen duen benetako misterioa ez da bere jatorria, iraupena baizik (Mitxelena, 1978). Eta iraupenaz ari garenean, ezinbestean, erabileraz ari gara, izan ere, erabilerarik gabe ez baitago iraupenik.

Eta iraupen horretan erabakigarriak ditugu euskararen hiztunek historiaren sokan izan dituzten antolaketa sozialak, antolaketa ekonomikoak eta baita geografikoak ere. Eta, antolaketa horietan guztietan, euskararen hiztun horien bizitokiak, etxeak, bete-beteko eragina izan du euskararen gaur arteko iraupen bidean.

ETXEA ETA ETXEKOAK Azken mila urteotan, XX. mendera arte, etxea izan da Euskal Herriko gizarte antolaketaren oinarrizko erakundea, gizakiek elkarren babesean

84

1~8. EUSKARAREN MISTERIOA. PATXI SAEZ BELOKI

bizitzeko duten premiaren funtsezko egitura sozial eta ekonomikoa. Etxea familian ardaztutako oinarrizko giza erakundea dugu, etxekoen sorleku eta hilerri, poz eta negar iturri. Etxea dugu lantegi eta aisialdi, nekaldi eta atsedenaldi. Etxea dugu bizitzaren eskola eta unibertsitate, otoizleku eta pentsaleku. Etxea dugu bakerako eta gerrarako, aserako eta goserako. Azken batean, mila urteko aldian, etxea izan dugu gizarte eredu baten bizimolde eta bizimodu. Eta, batez ere, gure euskararen babesleku eta gordeleku.

Euskal Herrian jendea etxearena da, ÂŤetxekoaÂť, eta ez etxea jendearena (Etxegoien, 2016).

Etxean erdi ziren etxekoak, jaiotetxe eta sortetxe zutelako. Etxeak sustraiak ematen zizkien eta dizkie etxekoei, etxekoak izan ziren eta direnei, lehengo eta oraingo belaunaldien kateari. Hortik, etxeko jendea eta etxeko jendearen jatorria etxearenak dira.

Izena ere etxearena da eta etxeak ematen die daukan izena etxekoei: Murgiondo, Etxaluze, Etxezarreta, Etxeberria... Modu berean, etxerako hartutakoak edo etxera ezkondutakoak, etxekotutakoak alegia, etxeak emandako izena hartzen zuen, baita etxez aldatu eta etxe batetik bestera bizitzera joandako familiek ere. Etxeak bere baitan bizi zituen guztiei ematen zien bere izena eta babesa.

ETXEA ETA LANA 1000. urte inguruan hasi zen Euskal Herrian gaur egunera arte iritsi zaigun etxeen antolaketa geografikoa zirriborratzen. Tenore hartan etxeak elkarrengandik aldentzen hasi ziren, mendi eta haranetan sakabanatzen. Familian ardaztutako lurraren ustiaketa zen etxe haien antolaketa sozial eta ekonomikoaren oinarria; eta euskara zen etxe guztietako mintzo bakarra.

Gaur egunera arte iritsi zaizkigun baserriak XV-XVI. mendekoak dira, etxeak lastoz, lurrez nahiz egur hutsez egiteari utzi eta harria erabiltzen hasi ziren garaikoak. Baserriak, familiaren bizitoki izateaz gain, etxeko aziendarena ere baziren, txuriarena eta gorriarena, xehearena eta larriarena.

Baita kopetako izerdiarekin eta nekearen ordainarekin baratze-soroetatik etxeratutako uztaren biltegi, aletegi, hazitegi, belartegi eta lastategi ere.

Izan ere, etxeak bizitoki ez ezik, bizibidea ateratzeko lantoki ere baziren; gizakia, izaki den aldetik, bizirik irauteko, elikatzearen oinarrizko premiari lotuta bizi baita, eta lotura horretan jarraituko du izaki den arteraino. Eta funtsezko premia horren asegarri izan dugu etxea historiaren sokan.

Lana zen baserri-etxe haien arteko lokarria. Lanean, oro har, eta, auzolanean, bereziki, ardaztutako giza hartu-emanak ziren garai urruti haietako jendearen arteko harreman bide nagusia.

balea ikusitakoan, abisua eman eta baserriko lanak utzita inguruko auzokideekin osatutako txalupak balearen bila itsasoratzen ziren. Orduan hasten zen balea arpoiaz jotzeko estropada eta norlehenka: baleari arpoia sartzen zion lehendabizikoak eskubideak zituen animaliaren salmentan. Horrek berebiziko lehiak eta liskarrak sortzen zituen baleazaleen artean. Horren adibide dugu 1878an zarauztarren eta getariarren artean gertatutako xextra (Zavala, 1978). Lege zaharrean harrapatutako azken balea izan omen zen Zarauzko hura. Euskal baleazaleen balentria haiek euskararen ahozko literaturan herriaren ahotik kantatutako bertso gogoangarri asko utzi dituzte.

AZKEN MILA URTEOTAN, XX. MENDERA ARTE, ETXEA IZAN DA EUSKAL HERRIKO GIZARTE ANTOLAKETAREN OINARRIZKO ERAKUNDEA

Auzolan horren adibide bikaina dugu XVII. mendetik aurrerako artazuriketarena. Etxeko ganbaran artoa zuritzen zuten bitartean, lanaren lagungarri eta aringarri izan ohi ziren elkarri eta elkarrekin esandako kontu, kantu, ipuin, bertso eta istorioak. Artazuriketa, batez ere, neska-mutil gazteen arteko harreman bidea izan ohi zen, orduko elizkeriaren infernu-mehatxu eta bekatu -bideetatik ihesi.

Batzuetan auzolana norgehiagoka bihurtzen zen, bizitza arriskuan jartzerainokoa, eta horrek oso kidetasun estua sortzen zuen elkarlanean ibiltzen ziren auzokoen artean. Balearen arrantza dugu horren adibide. Jarduera horren lehenengo idatzizko agiria 670. urtekoa da, Lapurdin harrapatutako balea bati buruzkoa. Baleak udazkena igarotzera Bizkaiko golkora etortzen zirenean izaten zen baleen arrantza garaia, hau da, urri eta maiatz artean. Baleen arrantzan ibili ohi zirenetatik asko ez ziren itsasotik bizi, ez ziren marinelak. Itsasertzeko muinoetan talaiak jartzen zituzten itsasaldea zaintzeko. Talaiariak

Garai urruti haietako aisialdiko jarduerek ere lanean oinarritutako norgehiagokan zuten sorburua: lokotx biltzeak, laia-lasterketak, lasto altxatzeak, sega-apustuak, aizkora-jokoak, harri -jasotzeak, arraunketak... Lana zegoen gizartearen erdigunean, gaur egun dagoen bezalaxe eta gizakiaren historiaren sokan beti izan den legetxe.

Familia, lana eta lagunartea dira gizakiaren oinarri funtsezkoenak. Azken mila urteotan etxeari lotuta ibili dira. Ez, ordea, gaur egun. Eta, lotura hori eten denean, etorri da gure hizkuntzaren gainbehera.

2~8. EUSKARAREN MISTERIOA. PATXI SAEZ BELOKI

85

ETXEA ETA LAGUNARTEA XII. mendean, 1140. urte inguruan, zaldi gainean Done Jakue bidean erromes ibili zen Aymeric Picaud fraide beneditar frantsesak orduko latinean idatzita utzitakotik dakigu garai hartan sagardoa eta euskara gure baserriekin uztartuta zeudela: «Inde circa Portus Cisereos habetur tellus Basclorum, habens urbem Baionam in maritima uersus septemptrionem. Hec terra lingua barbara habetur, nemorosa, montuosa, pane et uino omnibusque corporatibus alimentis desolata, excepto quia malis et sicera et lacte est consolata».

«Gero, Garaziko mendietatik hurbil, euskaldunen lurraldea dago, itsasertzean iparraldean Baiona hiriarekin. Mintzaira arrotzeko lurraldea da, oihantsua, menditsua, ogi, ardo nahiz bestelako janaririk gabea, sagarrak, sagardoa eta esnea ez bada» (Bilbao, 1994).

Antzinako aldi hartan sagar-bilketa ere auzolanean burutzen zen. Tolarerik ez zen etxeetan, auzoko baserrietako sagastietan sagar biltzen laguntzeagatik, ordainetan, sagardotan horrenbesteko bat jasotzen zuten.

Sagardogintza amaituta, muztioa kupeletan sartzea bukatutakoan, txalaparta joz auzoko eta ingurukoei lanen amaierako jaialdiaren berri ematearekin batera, festara joateko gonbita egiten zitzaien (Errekondo, 1999). Izan ere, Euskal Herrian sagarra sagardotarako dugunetik, lagunarteko harremanen erraztaile eta sustatzaile dugu euskaldunon artean.

XVI. eta XVII. mendeetan sagardogintzaren loraldia gertatu zen baserriak adina dolare eraiki zirenean. Garai hartan ia baserri guztiek zuten sagar patsa estutzeko dolare bana eta dolarearen azpiko mandioko kupelen artean elkartzen ziren garai hartako laborariak lagunarteko giroan sagardoa ziritik nahiz pitxarretik edatera, mokadu bat jatera eta bi tantekin poztuta, iji eta aja, kontu, kantu eta bertsotan egitera. Zalantzarik gabe, haiek izan ziren XIX. mendearen bukaeran sagardotegietan lagunarteko jan-edanean, irri eta barre artean, antolatzen ziren bertso norgehiagoka eta lehiaketen aurrekariak. Hain zuzen ere, sagardotegiak izan genituen garai hartako bertsolaritzaren eskola eta unibertsitate (Lekuona, 1978). Adibide moduan Hernanin Udarregik (Aia, 1829 – Udarregi

86

3~8. EUSKARAREN MISTERIOA. PATXI SAEZ BELOKI

Usurbil, 1895) eta Pello Errotak (Asteasu, 1840 – Asteasu, 1919) kantatutako bertsoak ditugu: Pello Errota: Lagunduko al-digu guziyon jabiak; berak eman dizkigu abilidadiak…

Asitzera dijuaz predikadoriak sekula ixtudiatzen ibili gabiak

Udarregi: Asiyera eman du Pello Errotariyak errespuesta orain Juan Joxe Uarregiyak Batek ainbat deretxo daukagu guk biyak; gure kolejiyuak sagardotegiyak.

ETXEA ETA HIZKUNTZA Orain 1000 urte euskara zuten mintzo bakarra Euskal Herriko mendi eta zelaietan sakabanatutako etxe guztietan. Etxe haietan euskaldun jaiotzen ziren eta euskaldun hiltzen ziren, beste hizkuntzarik ezagutu gabe. Aho-belarriz ikasten zuten etxeko hizkuntza, etxean eta etxekoengandik. Izan ere, hizkuntza etxea bezalakoxea zen, gurasoengandik seme-alabengana igarotzen zen belaunez belauneko katean. Etxeak etxekoei jatorria eta izena ematen zien bezalaxe, etxeko hizkuntzak ere hiztunei, euskararen hiztunez osatutako milaka baserri-etxe haietako jendeketa hari, izena eta jatorria ematen zion. Azken batean, herri izaerako lotura sendo bat.

Arestian aipatu bezala, 1140. urtean, Done Jakuerako erromes bidea zaldiz egin zuen Aymeric Picaud fraide beneditar hark ere euskaldunak bere hizkuntzan bakarrik mintzo zirela agerian utzi zuen Codex Calixtinus eskuizkribuan erromesentzat latinez idatzi zuen gidan, Liber Sancti Iacobi V, 7 izenekoan. Izan ere, erromesaldia egiten zutenek garai hartako euskaldunekin ulertzeko zuten ezintasuna gainditzeko, euskarazko hiztegitxo bat moldatu zuen fraide beneditar hark, erromesei laguntzeko asmoz:

«Sique illos loqui audires, canum latrancium memorares. Barbara enim lingua penitus habentur. Deum vocant Urcia, Dei genitricem Andrea Maria, panem ogui, vinum ardum, carnem aragui, piscem araign, domum echea, dominum domus iaona, dominam andrea, ecclesiam elicera, presbiterum belaterra, quod interpretatur pulcra terra, tricticum gari, aquam uric, regem ereguia, sanctum Iacobum Iaona domme Iacue...».

«Hizketan entzungo bazenitu, txakurraren zaunkaz oroituko zinateke. Beren hizkuntza erabat arrotza delako. Jainkoa Urcia -Urtzi- deitzen dute, Jainkoaren Ama Andrea Maria, ogia ogui, ardoa ardum, haragia aragui, arraina araign, etxea echea, etxeko jauna iaona, andrea andrea, eliza elicera, apaiza belaterra, erran nahi baita, lur ederra, garia gari, ura uric, erregea ereguia, Santiago Jauna Iaona domne Iacue...».

Gizaldi bat lehenago, XI. mendearen hasieran, Errioxako monastegi batean, Donemiliagakoan, eskuz kopiatzen ari zen latinezko liburuaren orrialdearen ertzean, fraide kopiatzaile batek gaur egun ezagutzen ditugun euskarazko lehenengo hitzak idatzi zituen, liburu haren latinezko testu ilun hura argitzeko intentzioarekin. Horretarako, argibideak emateko, edozeinek erraz ulertzeko, Donemiliaga hartako herritar guztiek, baita berak ere, egunerokoan erraz eta suelto hitz egiten zuten hizkuntza erabiltzea otu zitzaion.

Bi gertakari historiko horiek agerian jartzen dute XI. eta XII. mendeetan euskararen ezagutza nahiz zabalkundea erabatekoak zirela egunerokoan eta euskararen mugak ere gaurkoak baino zabalagoak zirela, Errioxarainokoak (Aznar, 2011). Euskaldun haiek euskara zuten adierazmolde bakarra. Euskarak bizi zituen eta euskara bizi zuten (Saez, 2017). Eta hori zen norberaren etxean eta inguruko guztietan gertatzen zena.

Hori zen ohikoa, eta hala bizi zuten. Garai hartako euskaldun haiek, gaur egungoek ez bezala, egunerokoan ez zuten euskara ez zen beste hizkuntzarik behar etxeko, auzoko eta herrikoekin aritzeko. XI. eta XII. mende haietan euskara hizkuntza burujabea zen, beste hizkuntza baten morrontzarik gabekoa. Herritar haiek euskara bakarrik jakinda bizi ziren, eguneroko harremanetarako ez baitzuten beste hizkuntzarik behar.

XI-XII. mendeetako gizarte antolaketa hartan euskara zen erabateko nagusitasuna zuen hizkuntza. Eguneroko harremanetarako euskarak zeukan funtzionaltasun eta esklusibitateak

antolaketa sozial hartara sarbidea eduki nahi zuen orori euskara ikasteko eta erabiltzeko behar naturala (Saez, 2017) sorrarazten zion, erromesaldian zebilen fraide beneditarrari hiztegiarekin gertatu zitzaion bezalaxe. Izan ere, gizaki orok antolaketa sozial batera egokitzeko ahalegina egingo du, antolaketa sozial horrek bere gizatasunaren oinarrizko premiak betetzen dituen neurrian. Gure kasuan erromes zebilen fraideak gizakiak duen beharrik oinarrizkoena betetzeko behar zuen euskara, gosea asetzeko, hain zuzen ere. Horregatik, hiztegia osatzeko bildutako hitzetatik asko jatekoak ziren (ogia, ardoa, haragia, arraina, garia, ura).

HERRITAR HAIEK EUSKARA BAKARRIK JAKINDA BIZI ZIREN, EGUNEROKO HARREMANETARAKO EZ BAITZUTEN BESTE HIZKUNTZARIK BEHAR

EUSKARAREN GIBELATZEA Euskarari hizkuntzakeriaren pozoitik eman izan zaizkion eztenkada mingarrienak inperialismo linguistikoaren botere egituretatik etorri izan zaizkio. Eztenkada horiek etengabeak izan dira historiaren joan-etorrian, baita gaur egun ere (Saez, 2018).

1234-1239koa da agirietan agertzen den euskararen aurkako hizkuntzakeriari buruzko testigantzarik zaharrena. Sasoi hartan Errioxako Ojacastro herrian, eta baita eskualde osoan ere, euskara zen egunerokoan herritarrek hitz-jario

~8. EUSKARAREN MISTERIOA. PATXI SAEZ BELOKI4

87

bizian erabiltzen zuten hizkuntza. Herritar haietako asko eta asko euskaldun elebakarrak ziren. Baina, Gaztelako merioak, erregearen izenean lurralde hartan epaile lanak egiten zituenak, epaiketetan euskaraz egiteko debekua ezarri zien. Erabakiarekin suminduta, haserrearen haserrez, alkateak eta Ojacastroko bizilagunek bat hartuta, merioari ikusarazi zioten epaiketetan euskaraz egitearena aitortuta zeukaten eskubidea zela. Alkateak Gaztelako merio nagusia zen on Morial jaunari frogatu zion lurralde hartako herritarrei Ojacastroko foru edo lege zaharrak aitortu egiten ziela euskaraz egiteko eskubidea. La «fazanya» de Ojacastro du izena herri usadio zaharrean oinarri zuen epai historiko hark. Euskarak lurralde batean legez aitortutako ofizialtasunaren lehen testigantza dugu Ojacastrokoa (Aznar, 2011).

EUSKARARI HIZKUNTZAKERIAREN POZOITIK EMAN IZAN ZAIZKION EZTENKADA MINGARRIENAK INPERIALISMO LINGUISTIKOAREN BOTERE EGITURETATIK ETORRI IZAN ZAIZKIO

erabiltzera derrigortu zituzten. Aldi hartan, artekariek, iruzurrik ez gertatzeko, pertsonen arteko salerosketak egiaztatzen zituzten.

«Item nuyl corredor nonsia usado que faga mercaduría ninguna que compre nin venda entre ningunas personas, faulando en algarabía (arabiera), ni en abraych (hebraiera) nin en basquenç (euskara); et qui lo faga pague por coto XXX sol».

«Edozein pertsonaren arteko edozein salerosketatan, artekariek ez dezatela egin arabieraz, hebraieraz edo euskaraz; eta egiten duenak 30 sol ordain ditzala isunagatik».

Oska hiriko ordenantzetatik, denbora igaro ahala, arabieraren eta hebraieraren debekua kendu bazuten ere, hizkuntza haiek lurralde hartatik desagertu egin zirelako, euskararen debekuak hirurehun urtez iraun zuen, XVII. mendera arte.

1768 eta 1770. urteetan hartutako erabakien bidez, Espainiako Carlos III.a erregeak inperioko eskola guztietan, baita Amerikakoetan ere, gaztelania derrigorrezko ezarri zuen eta gainontzeko hizkuntza guztiak erabiltzea debekatu eta zigortu egin zuen. Hizkuntzakeriatik sustatutako bazterketa eta debeku hura horrela arrazoitu zuen Borboi etxeko errege glotofoboak, bere izenean argitara eman zuen aginduan: «Para que de una vez se llegue a conseguir que se extingan los diferentes idiomas y sólo se hable el castellano».

«Behingoz beste hizkuntza guztiak desagertzea lor dadin eta gaztelania bakarrik mintzo dadin».

1349. urtetik hasita, Aragoiko koroaren mendean zegoen Oska hirian argitaratutako udal agindu edo ordenantzetan, herriko azokan pertsonen arteko salerosketetan artekaritza lana egiten zutenei, arabiera, hebraiera eta euskara erabiltzea debekatu zieten eta garai hartako kristautasunaren hizkuntza zen aragoitar erromantzea

88

5~8. EUSKARAREN MISTERIOA. PATXI SAEZ BELOKI

Hortik, euskarari bizkar eman zioten lehendabizikoak aitoren semeak eta gizarte-maila altuko herritarrak izan ziren, eskolara joateko aukera handiena zutenak. Jakina den bezala, poliki-poliki, eskolara joateko aukera gero eta zabalagoa gertatu zenean —XX. mendean orokortu zen aukera hori— euskara orduan eta larrekoago bihurtu zen.

Izan ere, edozein hizkuntza galbidean jartzeko, lehen-lehenik, hizkuntza horretako hiztunak elebidundu egin behar dira, ondoren, erdalduntzeko eta etxekoa duten hizkuntzaren katea eteteko.

Espainiako eskolak ezari-ezarian bikain egin zuen azpilan hori inperioaren baitako hizkuntza guztiekin, baita euskararekin ere.

Frantziako iraultzaren garaian, 1794. urtean, Frantzia osoan hizkuntza bakarra ezartzearen

aldeko Barère txostena gailendu zen (Barère, 1794): «Vers une autre extrémité de la République est un peuple neuf, quoique antique, un peuple pasteur et navigateur, qui ne fut jamais ni esclave ni maître, que César ne put vaincre au milieu de sa course triomphante dans les Gaules, que l’Espagne ne put atteindre au milieu de ses révolutions, et que le despotisme de nos despotes ne put soumettre au joug des intendants: je veux parler du peuple basque. Il occupe l’extrémité dés Pyrénées-Occidentales qui se jette dans l’Océan.

Une langue sonore et imagée est regardée comme le sceau de leur origine et l’héritage transmis par leurs ancêtres. Mais ils ont des prêtres, et les prêtres se servent de leur idiome pour les fanatiser; mais ils ignorent la langue française et la langue des lois de la République. Il faut donc qu’ils l’apprennent, car, malgré la différence du langage et malgré leurs prêtres, ils sont dévoués à la République qu’ils ont déjà défendue avec valeur le long de la Bidassoa et sur nos escadres».

«Errepublikaren beste muturrean herri berri bat dago, nahiz eta aspaldikoa izan, artzainena eta itsas gizonena, sekula morroi eta maisu izan ez dena, Zesarrek Galian barrena ibili zenean mendean hartu ezin izan zuena, Espainiak bere iraultzekin irentsi ez zuena, eta gure despoten despotismoak mendean hartzea lortu ez zuena: Euskal Herriaz hitz egin nahi dut. Itsasoraino iristen diren mendebaldeko Pirinioen bukaeran dago.

Hizkuntza ozen eta berezia dute bere jatorriaren iturburu eta arbasoen arbasoengandik oinordetzan jasoa. Baina apaizak dituzte, eta apaizek hizkuntza erabiltzen dute grina pizteko; baina ez dakite frantses hizkuntza eta Errepublikako legeen hizkuntza. Ikasi egin behar dute, izan ere, hizkuntza ezberdina duten arren eta apaizak dituzten arren, Errepublikaren aldekoak dira, ausardiaz defendatu baitute Bidasoan barrena eta gure eskuadroietan».

Jakobino iraultzaileek frantsesa estatu-nazioaren hizkuntza bakar eta nagusi bihurtu nahi zuten garai hartan, Henri Grégoire abade iraultzaileak, 1794ko ekainaren 4an, Frantziako Lehen Errepublika sortu zuen batzar konstituziogilearen aurrean, Konbentzio Nazionalaren aurrean, «Dialektoak suntsitzeko eta Frantziako hizkuntzaren erabilera orokortzeko, behar eta baliabideei buruz» aurkeztu zuen txostenean zioenez (Grégoire, 1794), Frantziako biztanleen % 11k besterik

ez zuen hitz egiten Napoleonek ere ikasi beharra izan zuen hizkuntza. 28 milioi biztanleetatik 3 baino gutxiagok egiten zuen frantsesez. Frantzia iraultzaile hartako 83 departamentuetatik 15etan bakarrik egiten zen frantsesez. Garai hartako errealismo linguistikotik oso urrun zegoen Frantziaren luze-zabalean iraultzaren agintetik ezarri zuten hizkuntza.

Frantzian ere, iraultza handiaren ondoren, XIX. mendean barrena, hainbat legeren bidez eskolako hizkuntza bakartzat ezarri zuten frantsesa (1833ko Guizot legea, 1850eko Falloux legea, 1882ko Ferry legea...).

1876an, Bigarren Karlistaldiko gerratearen ondoren, Araban, Bizkaian, Gipuzkoan eta Nafarroan Foruak galdu zirenean, gaztelania ezarri zen hizkuntza bakar. Gerra galtzeak herrigintzarako ahalmena, erabakimena eta ekimena galtzea ekarri zuen eta hortik berebiziko kultura-txikizioa etorri zen. Hondamendirik handiena Nafarroan gertatu zen. Izan ere, Nafarroak zazpiehun urtean, XI. mendetik, herrigintzarako berezkoak zituen erakunde guztiak galdu zituen —bereziki, Gorteak eta Erresumako Diputazioa—, hain zuzen ere, euskararen nafar gizartea egituratzen eta saretzen zuten erakunderik funtsezkoenak. Garai hartako Madrilgo El Imparcial egunkariak hauxe argitaratu zuen bere editorialean: «Quitarles los Fueros no es suficiente, ahora tenemos que quitarles la lengua... ».

«Foruak kentzea ez da nahikoa, orain hizkuntza kendu behar diegu... ».

1914an, Lehen Mundu Gerra piztu zenean, Ipar Euskal Herriko baserriak —Lapurdi, Baxenabarre eta Zuberokoak— hustu egin ziren gazte -jendez. Lau urte iraun zuen gerra luze eta odoltsu hartara joan ziren gazte euskaldunak frantsestuta itzuli ziren lubakietatik, Frantziaren aldeko herritartasun atxikimenduz beterik. Borrokaren lehen lerroan ziren euskaldun anitz frantsesa ez jakiteagatik hil ziren, aginduak ez ulertzeagatik. Kantuak dioen bezala, «Euskara baizik ez zekiten haiek, morts pour la patrie». Armak hartzera deitutako euskaldun frankok gerra latz hartan euskara soilik jakitea trabarako eta kalterako zutela iritzi zioten eta, horregatik, frantsestu egin ziren. Frantziaren alde bokorratzeak herritartasun lokarri sendoak sortu zituen euskaldun anitzengan. Eskolak eta armadak funtsezko funtzioa izan zuten frantses nazioaren sorkuntzan, nazio kontzientzia horren

6~8. EUSKARAREN MISTERIOA. PATXI SAEZ BELOKI

89

errotzean. Eta Euskal Herrian ere eragina izan zuten (Bidegain, 2012).

Gerrek on guztia eraman eta txar guztia ekartzen dute. Hala, beste gerra batek ekarri zuen euskara Hego Euskal Herriko karriketatik, dendetatik, aldizkarietatik, egunkarietatik, liburuetatik, irratietatik, disketatik, antzokietatik, elizetako ponteetatik eta bizitza publikotik desagerrarazteko agindua. Baina, batez ere, hitza mintzo bihurtzeko debekua eta zigorra ekarri zuen. Falangisten fusilen aurrean zigortutako euskaldunekin herri askotako hormak tiroz zulatu eta odolez gorritu zituen erregimen frankistak ekarri zuen euskararen erabateko debeku eta jazarpena. 1938an, esate baterako, haur jaioberriei euskarazko ponte-izena jartzea debekatu zuen 40 urte iraun zuen Frankoren diktadura glotofobo hark. 1944an, berriz, idazki publiko guztietan debekatu zuen euskara, baita hildakoen hilobietan ere. Euskaraz jaio, bizi eta hiltzea debeku eta zigorra zen GeneralĂ­simoaren diktadura hartan.

Baina euskararen galera inondik etorri bazen, modernizazioak ekarritako lan egiteko moldearen aldaketatik etorri zen. Industrializazioak ordura arteko gizartearen antolaketa irauli egin baitzuen. Familia asko eta asko mendi-mendian belardiz inguratutako baserri-etxe zabaletan bizitzetik, etxe-ilarez osatutako kalezuloetara joan ziren bizitzera, izenik eta izanik gabeko etxe estuetara, ke beltza zerien lantegien altzora.

Industrializazioak euskararen lurraldea kolonizatu eta urbanizatu egin zuen, bereziki Espainiatik saldoka etorritako langile erdaldunekin. Erdaraz lan egiten zuten fabrika haietan soldatapeko langile bihurtzeko ezinbestekoa zen euskara bazter uztea, baita erdaldunez jositako hiri, herri eta auzoetan bizitzeko ere. Biztanleriaren hazkunderik handiena 1950 eta 1975. urteen artean gertatu zen: % 93 hazi zen biztanleen kopurua Hego Euskal Herrian. Ia bikoiztu egin zen biztanleria: 1950. urtean 1.443.472 biztanle izatetik, 1975. urtean 2.783.352 biztanle izatera igaro zen biztanleria Araba, Bizkaia, Gipuzkoa eta Nafarroan, 1.300.000 herritar gehiago hogeita bost urtean (Picavea, 1983).

Baserri-etxeetan oinarritutako familiaren egitura sozialak eta ekonomikoak bere azken arnasa eman zuen industrializazioarekin. Baserriak mendeetan hezur-mamitutako burujabetza ekonomikoa galdu egin zen, lantegi handien menpekotasun ekonomikoaren gatibu bihurtzeko.

90

7~8. EUSKARAREN MISTERIOA. PATXI SAEZ BELOKI

Eta gaur egun, euskararekin ere, horretan gaude. Gizakia gizaki denetik biziraupena eta garapena lanean ardaztuta dituen gizarteak nola bihurtuko du euskara bere hizkuntza nagusi, lanerako baliorik ematen ez dion bitartean? Euskara lan egiteko hizkuntza dugunean, orduan bihurtuko dugu euskaldunez osatutako gizartearen ardatz-hizkuntza. Azken batean, gizakiaren hiru oinarri funtsezkoenak euskaratik eraikitzea da gakoa: familia, lagunartea eta lana (Saez, 2015).

Horiek azken mila urteotan etxetik eta euskaratik eraiki ditugu. Eta aurrerantzean ere, euskaratik eraiki beharko ditugu euskaldunon mintzoa, morrontzarik gabe, bere buruaren jabe izatea nahi badugu.

AZKEN BATEAN, GIZAKIAREN HIRU OINARRI FUNTSEZKOENAK EUSKARATIK ERAIKITZEA DA GAKOA: FAMILIA, LAGUNARTEA ETA LANA

BIBLIOGRAFIA AZNAR MARTÍNEZ, Eduardo (2011). El euskera en la Rioja, Iruñea: Pamiela argitaletxea.

BARÉRE DE VIEUZAC, Bertrand 1794 (1961). «Rapport du Comité de salut public sur les idiomes». Archives Parlamentaires, 1ére série, t. 83. Paris: 713-717.

BIDEGAIN AIRE, Eneko (2013). Lehen Mundu Gerra ‘Eskualduna’ astekarian. Bilbo: Euskaltzaindia, Iker bilduma, 30. zk., doktorego tesia, 2012-06-05ean irakurria.

BILBAO TELLETXEA, Gidor (1994). «XII. mendeko Euskal Herria Santiago bidean: Liber Sancti Iacobi V, 7». Uztaro aldizkaria, 10. zk., 61-84 orr.

ETXEGOIEN JUANARENA, Juan Carlos «Xamar» (2016).

Etxea. Iruñea: Pamiela eta Erroa argitaletxeak.

ERREKONDO SALSAMENDI, Jakoba eta GARCÍA DE EULATE CAMBRA, Iñigo (1997). Euskal Herriko Sagardoa.

Usurbil: Usurbilgo Sagardo Egunaren Lagunak Elkartea eta Elhuyar Kultur Elkartea, 1997ko maiatzaren 18a, Usurbilgo 16. Sagardo Eguna.

ERREKONDO SALSAMENDI, Jakoba (1999). «Sagardoa». Elhuyar zientzia eta teknologia aldizkaria, 32. zk., 1999-02-01.

GRÉGOIRE, Henri Jean-Baptiste (1794). «Rapport sur la nécessité et les moyens d’anéantir les patois et d’universaliser l’usage de la langue française». Paris: Convention Nationale, 1794, 1-19 orr.

LATIEGI ERASO, Bixente (1999). «En Huesca se hablaba euskera en el siglo XVII». Ze Berri? aldizkaria, 21. zk., 1999ko abendua, 6-7 orr.

MITXELENA ELISSALT, Koldo (1978). «Euskararen bide luze bezain malkarrak» in Euskararen liburu zuria. Bilbo: Euskaltzaindia, 1978, 15-28 orr.

«Ordenanzas de Huesca de 1349». Revista de Archivos, Bibliotecas y Museos, XXIX. liburukia, 1913, 433. or.

PICAVEA SALBIDE, Pedro (1983). «La Población del País Vasco: origen y desarrollo del proceso demográfico actual». Vasconia. Cuadernos de historia y geografía, Donostia: Eusko Ikaskuntza, 1983.

SAEZ BELOKI, Patxi (2015). «Elefantea ikusi». www.patxisaez.eus SAEZ BELOKI, Patxi (2017). «Ardatzean jartzeko garaia».

Hermes pentsamendu eta historia aldizkaria, Bilbo: Sabino Arana Fundazioa, 2017ko azaroa, 130-133 orr.

SAEZ BELOKI, Patxi (2017). «Beharra da giltza». Euskera aldizkaria, Bilbo: Euskaltzaindia, 61-2 ikerketa zenbakia, 2017ko azaroa, 439-460 orr.

SAEZ BELOKI, Patxi (2018). Hizkuntzakeria. Donostia: Booktegi, 2018-02-22.

«San Millán de la Cogolla: orain 1000 urteko euskararen aztarnak». Maizpide Aldizkaria (Lazkao), 13. alea, 2005eko apirila, 18-19 orr.

SANTANA EZKERRA, Alberto (1993). Baserria. Donostia: Gipuzkoako Foru Aldundia, Kultura eta Turismo Departamentua, Bertan bilduma 4. liburukia.

ZAVALA ECHEVERRIA, Antonio (1978). «(1878) Zarauzko balearenak» in Arrantzaleen bizitza. Tolosa: Auspoa liburutegia. 1978ko abuztua, 29-74 orr.

LEKUONA ETXABEGUREN, Manuel (1975). Idazlan guztiak. Aozko literatura. 1. liburukia. Tolosa: Kardaberaz bilduma, 22.

MERINO URRUTIA, José Juan Bautista (1974). «Historia de la presencia del vascuence en la Rioja». Ohorezko euskaltzainaren sarrera hitzaldia. Berceo, revista riojana de ciencias y humanidades, Errioxa: Instituto de Estudios Riojanos, 87 zk., 237-244 orr.

8~8. EUSKARAREN MISTERIOA. PATXI SAEZ BELOKI

91

BARTZELONAKO UNIBERTSITATEKO IRAKASLE ETA IKERTZAILEA

NATXO SOROLLA VIDAL EL EFECTO RED, RAMÓN Y CAJAL Y LAS LENGUAS

S

antiago Ramón y Cajal ha sido uno de los aragoneses más universales, premiado con el Nobel de medicina por sus aportaciones al estudio de las neuronas.

Aunque había nacido en una zona castellanohablante (Petilla de Aragón), relataba así su niñez en Ayerbe, una zona donde la lengua aragonesa tenía una vitalidad muy importante en ese momento: «[...] Contribuyó también algo a la citada antipatía la extrañeza causada por mi lenguaje.

Por entonces se hablaba en Ayerbe un dialecto extraño, desconcertante revoltijo de palabras y giros franceses, castellanos, catalanes y aragoneses antiguos. [...] Diríase que estábamos en Portugal. A los rapaces de Ayerbe parecioles, en cambio, el castellano relativamente castizo que yo usaba, es decir, el hablado en Valpalmas y Cinco Villas, insufrible algarabía, y hacían burla de mí llamándome el forano (forastero)».

92

1~2. EL EFECTO RED, RAMÓN Y CAJAL Y LAS LENGUAS. NATXO SOROLLA VIDAL

«Aunque el niño no sentía ningún interés por la lengua aragonesa, que consideraba un «desconcertante revoltijo de palabras», la hegemonía local de esta lengua minorizada incentivaron al futuro investigador a aprender y usar la lengua local, aun siendo él parte de la minoría hablante de la lengua expansiva y socialmente bien posicionada: Poco a poco fuimos, sin embargo, entendiéndonos. Y como no era cosa de que ellos, que eran muchos, aprendieran la lengua de uno, sino al revés, acabé por acomodarme a su estrafalaria jerigonza, atiborrando mi memoria de vocablos bárbaros y de solecismos atroces».

El relato del Nobel nos sirve para contextualizar una dinámica que creemos que es bastante lógica dentro de la sociolingüística.

Especialmente para entender los procesos de revitalización y de sustitución. Desde hace un tiempo trabajamos en lo que hemos denominado «efecto red» en sociolingüística1. Este sería el efecto por el que una lengua, al ganar hablantes, consigue incrementar su utilidad, porque se 1. Véase el vídeo siguiente: https://xarxes.wordpress.com/2018/06/21/ videos-sobre-lefecte-xarxa-la-transmissio-del-catala-i-laragones-ilestudi-dels-usos/

producen más interacciones en esta lengua, más interpelaciones, más usos públicos, más usos grupales, etc. Y por lo tanto, los hablantes que ya tenía esta lengua reciben mayores incentivos para usarla y mantenerla, y los que no la tienen, reciben más impulsos para aprenderla. Por contra, cuando una lengua pierde densidad de hablantes, sufre una presión por la que incluso los propios hablantes dejan de usarla entre ellos. Es lo que hemos llamado efecto red en sociolingüística.

Así, al igual que la pérdida de interacciones en la lengua minorizada sirve para explicar los procesos de sustitución, también sirve para explicar los procesos de atracción o de recuperación sociolingüística. Y la narración de Ramón y Cajal es excelente para explicar la adopción de una lengua minorizada por el efecto red. Y también pone de relieve las visiones materialistas de la sociolingüística: a pesar de la ideología lingüísticamente supremacista del hablante (ideas), la presión social de la lengua hegemónica (material) hace que el individuo adopte la lengua minorizada.

La sociolingüística desarrollada a partir de los trabajos de Fishman ha tendido a destacar que el proceso de sustitución se despliega cuando los hablantes de la lengua minorizada dejan de transmitir la lengua a sus hijos. Nuestros trabajos proponen ampliar el campo de visión, dado que se debe profundizar en el estudio de la sustitución lingüística más allá de la transmisión lingüística familiar. Con el estudio de las interacciones sociales, que en las ciencias sociales son conocidas como redes sociales, se puede afinar el conocimiento de cómo funcionan los mecanismos de sustitución lingüística.

Nuestros primeros estudios se han realizado en la Franja, las poblaciones catalanohablantes de Aragón (Sorolla 2016). Si bien parece que en términos generales los catalanohablantes de este territorio continúan transmitiendo la lengua a sus hijos, los resultados sobre sus interacciones y su elección lingüística apuntarían que la sustitución también se estaría iniciando en las interacciones entre iguales, entre compañeros de clase, dado que buena parte de los preadolescentes catalanohablantes usan el castellano incluso entre ellos. Además, los hijos de familias bilingües tienden a usar únicamente el castellano con sus compañeros, y los castellanohablantes familiares no incorporan el uso del catalán en sus interacciones.

También hemos realizado el mismo tipo de estudio en una de las zonas de mayor vitalidad del aragonés, en el Valle de Echo, y evidencia el mismo tipo de tendencia, en que el efecto red hace que incluso los hablantes familiares de aragonés se relacionan en castellano entre ellos, dada la cada vez mayor hegemonía del castellano. De hecho, una frase del trabajo de campo cualitativo fue clave para indicarnos esta dinámica: «De 15 amigas bi’n habría 10 que charrasen cheso, y agora no» (Sorolla, Reyes 2017).

Otras sustituciones en los territorios de lengua catalana han sido analizadas en una fase muy avanzada, como Alicante, la Cataluña del Norte o el Alguer. La sustitución lingüística de la Franja podría encontrarse en un estadio previo. Este estadio temprano del proceso hace posible el análisis en tiempo real de los mecanismos que se desarrollan. Y este hecho también permitiría crear las condiciones idóneas para su frenada y reversión. La aplicación del análisis de redes sociales en las elecciones lingüísticas nos permitirá profundizar en el conocimiento de los procesos de sustitución lingüística y de revernacularización también fuera del ámbito familiar e institucional.

SOCIOGRAMA CON LA LENGUA DE LAS INTERACCIONES ENTRE LOS 245 ALUMNOS DE LA FRANJA (SOROLLA 2016).

BIBLIOGRAFÍA Sorolla, N. (2016). Tria de llengües i rols sociolingüístics a la Franja des de la perspectiva de l’anàlisi de xarxes socials.

Universitat de Barcelona, Departament de sociologia i anàlisi de les organitzacions. <https://xarxes.wordpress.com/tesi-natxo-sorolla/ http://www.tdx.cat/handle/10803/373905>.

Reyes Garreta, A.; Sorolla, N. (2017). L’aragonés en a Chacetania. Estudio sociolingüístico. Comarca de la Jacetania.

2~2. EL EFECTO RED, RAMÓN Y CAJAL Y LAS LENGUAS. NATXO SOROLLA VIDAL

93

ARALAR ALDERDIKO KOORDINATZAILE NAGUSI OHIA ETA EH BILDUKO LEGEBILTZARKIDEA

REBEKA UBERA ARANZETA EUSKARAREN ERABILERAREN GAKOAK OZENKI PENTSATZEN…

AURRETIAZKO 1. HAUSNARKETA: Erakundeetatik Euskararen Erabilera areagotu nahi al da, egiazki?

Azken hilabeteotan bereziki, Eusko Jaurlaritza eta aldundiak euskararen erabilera azpimarratzen ari dira eta indarra horretan egiten ari dira gizarteari begira ematen dituzten mezuetan.

Gauden tokian egonik, jasotzen ari garen mezua hauxe da: garrantzitsuena herritarrek euskara erabiltzea da eta ez besterik; eta garrantzia kenduaz edo bigarren maila batean utziaz bestelako politika publikoak. Hori da hitzez, agintari nagusien adierazpenetatik jasotzen dihardugun mezua.

94

Baina, aldi berean, herritarrak beste mezu bat jasotzen ari dira Jaurlaritzatik eta erakunde nagusietatik, hitzezkoa ez, erakunde horiek praktikatzen dituzten politiketatik datorrena baizik: administrazioan lan egiteko ez da euskararik behar, Osakidetzan lan egiteko ez da behar euskararik, esparru sozio ekonomikoan aritzeko ere ez; etorkinei ematen zaien harreran, ez zaie euskara irakasten; euskara jakiteko eskubidea ez da bermatzen. Euskarazko komunikabide publikoak bigarren mailakotzat jotzen dira; ETB1eko “Gaur Egun” laburragoa, ETB2ko “Teleberri” baino; beraz, “gai garrantzitsuenetan”, euskara alboratu egiten da (lehendakariaren lehen elkarrizketa ETB2n emititu zen). EAEko marka nagusiak ingelesez dira: Itzulia Basque Country, San Sebastian Region, SSIF, Doggy etorri, Bermeo Tuna World Capital... Ondorioz, euskara bigarren edo hirugarren mailako hizkuntza da. Egunerokoan erabilera gutxiago. Euskara zokoratua.

Beraz, koherentea al da Jaurlaritzak eta erakunde nagusiek esaten dutena eta egiten dutena? Egia al da euskararen erabilera indartu nahi dela?

1~2. EUSKARAREN ERABILERAREN GAKOAK OZENKI PENTSATZEN… REBEKA UBERA ARANZETA

Praktikan helarazten den mezua hau da: euskara ez da beharrezkoa, ez da garrantzitsua.

2. HAUSNARKETA: Gainerako alorretan gertatzen den bezala, hizkuntzan ere, politika publikoen pribatizazioa bideratu nahi al da, erantzukizun nagusia esparru pribatura bideratuaz, norbanakoarengan ardura nagusia ezarriaz?

EH Bilduren aburuz, babes sistemaren pribatizazioa gertatzen ari da, alegia, eskubideak bermatzen dituen sistemaren pribatizazioa.

Eskubideen bermatzailearen erantzukizuna hustuz. Hizkuntza politikan ere, erabilera erdigunean jarriaz, administrazioak berak egin dezakeena ez badu egiten eta hizkuntza politikaren pisu nagusia norbanakoarengan uztera bideratzen bada, ez al da hizkuntza politiken pribatizazio bat gertatzen ari? Praktikan koherentea litzateke, nahiz eta errealitatean epe motzeko hizkuntza politika izan, euskararen etorkizuna mugatzen baitu.

Ondorioz, euskararen erabilera indartzen ari da erakunde nagusietatik ala kontrako norabidean dihardute?

3. HAUSNARKETA (EDO BESTE TERMINO BAT ERABILI BEHARKO AL GENUKE ITXARO BORDAK IRADOKI BEZALA?) Erakunde nagusien aldetik botatzen den mezuak koherentea izan behar du egiten dutenarekin. Herritarrek jaso behar duten mezua hau da: euskara garrantzitsua da. Euskara prestigioa da.

Euskara bizia da.

Erakunde nagusien aldetik erabilera areagotzeko hizkuntza politika behar da. Zertarako?

Herritar guztion hizkuntza eskubideak bermatzeko. Nola bidera daiteke? Osakidetzako Lan Eskaintza Publikoan euskarak gazteleraren trataera bera izanez; osasun zentroetan eta ospitaletan euskara artatze eta lan hizkuntza bilakatuaz; administrazioan lan egiteko euskara eskakizunak gazteleraren parekoak izanez; euskal kulturaren industria izaeradun kultura gisa garatuz;

hizkuntzen teknologietan sakonduz; EiTB1 indartuz; ikasleek ikusiaz, euskara ez dela ikastetxeetako hizkuntza akademiko hutsa, baizik kalean, lanean, kirolean, aisialdian erabiltzen dena. Beraz, baditu makina bat eremu, hamaika erronka administrazioak erabileraren zerbitzura jartzeko hizkuntza politika egiteko. HIZKUNTZA POLITIKA LETRA LARRIZ. Elkarlanean udalekin.

Ekintzaile, sortzaile, bultzatzaile; babesle hutsa izatetik harantzago.

4. HAUSNARKETA: Ereduak. Agintari nagusiek, gizarte-eremu desberdinetako erreferentziek, nola dihardute egunerokoan? Ahobizi? Belarriprest?

Ekonomia sailburua nola entzun eta ikusten dugu komunikabideetan? Osasun sailburua? Zergatik gizartearen ordezkaritza duten agintari nagusiak aukeratzerakoan ez dira hizkuntza irizpideak aintzat izaten? Hizkuntza irizpideak egon badaude edo kontutan izaten dira? Komunikabide nagusien aldetik zein da herritarrak egunerokoan entzuten, jasotzen duten hizkuntza printzipala?

Beraz, laburbilduz: 1.- Mezuaren koherentzia. Erakunde nagusiek eta agintariek herritarrei helarazten dieten mezuaren garrantzia, hitzekin zein ekintzekin.

2.- Ereduen garrantzia. Euskarari balioa aitortzea: Euskararen prestigioa.

3.- Hizkuntza Politika. Indarrean dagoen, jartzen den hizkuntza politika gakoa da euskararen erabilera areagotzeko.

4.- Erantzukizunez jokatzea. Hizkuntzaren pribatizazioari amaiera ematea: ardura norbanakoengan ez utziaz; eta erakundeetako arduradun nagusiek bere eginez, dagokien ardura.

Finean, etengabeko marketin kanpainetatik aldenduz euskaraz bizitzera jauzi egitea, horretarako ekosistema eraikiaz.

2~2. EUSKARAREN ERABILERAREN GAKOAK OZENKI PENTSATZENâ&#x20AC;Ś REBEKA UBERA ARANZETA

95

EUSKAL HERRIKO UNIBERTSITATEKO EUSKARAREN ETA ETENGABEKO PRESTAKUNTZAREN ARLOKO ERREKTOREORDEA

JON ZARATE SESMA EUSKARA ESPARRU GUZTIETAN NATURALTASUNEZ ERABILTZEN DUEN ETORKIZUNEKO UNIBERTSITATEA egin beharrak, arautugabeko euskararen erabilerari protagonismoa kendu dio. Goi-mailako euskararen estandarizazioa gauzatzeko hiru hamarkada buru belarri aritzea beharrezkoa izan da, ondorioz, lanetik eta ikasgeletatik kanpoko esparruetan erabilera bultzatzea ez da lehentasuna izan.

A

ldizkari honetako 57. zenbakiko artikuluan (Aurrera egin ahala erronka berriak, 2017) aipatzen nuen bezala, euskarak bizi duen bidegurutzean erabilera izan behar da helburu nagusia. Iritzi-artikulu honetan, aldiz, Euskal Herriko Unibertsitateko esparru ezberdinetan euskararen erabileran eragiten duten gakoen azterketa egiten saiatuko naiz.

UPV/EHUk, sortu zenetik, unibertsitate mailako euskararen normalizazioan eta goi-mailako profesional euskaldunen formazioan jarri ditu bere indar guztiak. Gaur egun, erreferentzia nagusi bihurtu da euskara akademiko eta profesionalaren garapenean eta Euskal Herriaren garapen soziokulturalean. Baina zerbitzua euskaraz emateko, irakasgaiak euskaraz eskaintzeko edota doktorego tesiak euskaraz egiteko plangintzetan ahaleginak

96

Ia osotasunean kide guztiak Belarriprestak dituen eta Ahobiziak naturaltasunez eroso ari diren unibertsitatea lortu nahi badugu, epe ertainean ondoko gakoak izan beharko genituzke kontuan, nire iritziz: 1- Lehendabizi, unibertsitateko eremu ezberdinetan euskararen erabileraren egoera ezagutu beharko genuke. Horretarako, lan esparruan, ikasgelan eta baita lan esparrutik edota ikasgeletatik kanpo ere, euskara zenbat erabiltzen den ahalik eta zehatzen neurtu beharko litzateke. Neurketarako metodologia zientifiko egokietan oinarritutako tresnak erabili beharko lirateke eta unibertsitateko komunitateak bere ekarpenak egiteko baliabideak garatu beharko lirateke. Diagnostikoa zenbat eta zehatzagoa izan, orduan eta ekintza plan osatuagoa eta eraginkorragoa diseinatu ahalko dugu.

1~2. EUSKARA ESPARRU GUZTIETAN NATURALTASUNEZ ERABILTZEN DUEN ETORKIZUNEKO UNIBERTSITATEA JON ZARATE SESMA

2- Bigarrenik, 2018ko urriaren 6an Euskaltzaindiaren XVIII Kongresuaren itxieran balantzea eginez, Andres Urrutia euskaltzainburuak esan zuen bezala, obrak mintzo. Bada erabat ados nago berarekin, euskararen erabilera handitzeko plangintza ona diseinatzea garrantzitsua bada ere, plangintza hori betetzeko martxan jartzen diren ekintzak (obrak) dira mugarri. Obra gehiago, anitzagoak eta unibertsitatearen testuingurura egokituak behar ditugu.

3- Hirugarrenik, martxan jartzen diren ekintzen arrakasta bermatzeko gakoa da erabateko babes instituzionala eta euskararen sustapenerako unibertsitatean sortuta ditugun egitura guztiek modu aktiboan lan egitea. Azpimarra jarriaz egunerokoan harremanak dituzten talde naturaletatik hurbilen dauden lantalde eta batzordeetan (ikastegietako euskara batzordeak, ikasle batzordeak edota irakasleek osatzen dituzten sailak).

Aipatutako gakoetan oinarrituta, badira pare bat urte UPV/EHUn euskararen erabilera aktibatzeko estrategiak lantzen ari garela. Zehazki, iaz Aktibatu programa jarri genuen martxan. Hizkuntzarekin ditugun inertziak astinduz, hizkuntza-ohituren aldaketarako estrategiak garatuz, euskararekiko erantzukizunaren eta jokabideen hausnarketa bultzatuz eta taldean batera lan eginez, euskara erabiltzeko testuinguru eta egoera berriak, abegikorragoak eta babestuagoak sortu nahi dira egitasmo honekin.

Esan bezala, Aktibaturen lan-ildoen artean hizkuntza-ohituren aldaketarako estrategiak lantzea da, hain zuzen ere, Euskaraldiaren beraren helburu nagusia. Adituen arabera, hizkuntza gutxituetan ordezkapen linguistikorako prozesuak eta normalizazioa gauzatu daitezen, eztabaida erabilera linguistikoak jorratzen dituen eta era kolektiboan partekatzen den kontzientzia existitu behar da. Hau da, jarrera linguistikoen menpe dago (Castelló, Ciscar, González y Pérez, 2001). Baina horren gainetik, iruditzen zait unibertsitatea hizkuntzaren erabilerarekin zerikusia duen gune esanguratsua dela. Kasu batzuetan, unibertsitatea aukeratzen baita euskaraz egiteko gune gisa, eta hor sortzen diren harremanak finkatu egiten dira aurrerantzean.

Beste batzuetan, hiztun berriek topo egiten dutelako hiztun zaharrekin eta euskalkiekin, eta horrek

UNIBERTSITARIOEK EUSKARAZ BIZITZEKO DUTEN BORONDATEARI BULTZADA EMAN BEHAR ZAIO

eragina du bere gaitasunei buruzko auto-pertzepzioan. Modu batean eta bestean, unibertsitatea gune garrantzitsua da euskararen erabileraren ikuspegitik eta hori aprobetxatu beharra daukagu.

Zalantzarik gabe, politika publikoek garrantzi handia dute euskararen erabilera indartzeko orduan. Baina bada bultzada bat, indar bat, legeek edo proiektuek ordezka ezin dezaketena: hiztunen borondatea. Unibertsitarioek euskaraz bizitzeko duten borondateari bultzada eman behar zaio.

Euskaraz bizitzeko gogo horrek duen indarrak baldintza sozial gero eta egokiagoak aurki ditzan eta euskaraz bizitzea gero eta ohikoago bilaka dadin estrategia berriak martxan jarri behar dira. Adibidez, nahiz eta aipatzera noanak sinplekeria dirudien, euskaraz dakigunok lehen hitza beti euskaraz egingo bagenu, asko aurreratuko genuke. Hain sinplea dirudien helburu hau ez dugu egun batetik bestera lortuko. Orain arte egindako bideak erakutsi digu unibertsitate mailako trantsizio linguistikoa lortzeko zenbat baliabide eta lanordu behar diren.

Hori dela eta, gaiari lehenbailehen heltzea ezinbestekoa da.

BIBLIOGRAFIA ZARATE SESMA, Jon (2017). Aurrera egin ahala erronka berriak. Hermes, 57:138-141.

CASTELLO, Rafael; CISCAR, Lorena; GONZALEZ, David eta PEREZ, Pablo (2001). Lealtad y actitudes lingüísticas hacia el valenciano en los entornos urbanos de la Comunidad Valenciana. Comunicación. VII Congreso Español de Sociología.

2~2. EUSKARA ESPARRU GUZTIETAN NATURALTASUNEZ ERABILTZEN DUEN ETORKIZUNEKO UNIBERTSITATEA JON ZARATE SESMA

97

APUNTE DEL DIRECTOR JOSÉ ANTONIO RODRÍGUEZ RANZ

50/50 - 50 El segundo domingo de noviembre es uno de los días marcados en rojo en el calendario de las carreras populares. Se celebra “la Behobia”. No voy a hacer aquí apología de esta fiesta, aunque bien lo merecería.

Me voy a centrar en el lema que ha elegido la organización de la carrera –el club Fortuna de San Sebastián- para ésta y las próximas ediciones: 50/50, con el objetivo de que para el 2025 el porcentaje de mujeres que corran la Behobia sea igual al de hombres. En la edición de este año ese porcentaje ha sido del 24%. Objetivo, pues, ambicioso, valiente.

Lós números son importantes. ¿Se alcanzará el objetivo? ¿Veremos en el 2025 tantos hombres como mujeres por las calles de Irún, Errenteria, Pasaia y Donostia? Díficil, muy muy difícil. Pero lo más importante no es el porcentaje exacto al que lleguemos, sino el camino a recorrer de aquí al 2025.

Haber situado la meta (el 50/50) en el 2025 me parece una decisión estratégica más que acertada. Ese objetivo va a servir de elemento tractor para los próximos años. Fijada la meta es ahora la hora de entrenar, de trabajar, de esforzarnos, de superarnos. El porcentaje al que lleguemos el 2025 -¡ojalá sea el 50/50!- será, sin duda, reflejo de lo que como sociedad hayamos avanzado en igualdad de género. ¡Ése es el verdadero reto!, no tanto el número de mujeres que corran la Behobia el 2025.

Y aunque soy historiador, y no matemático, ojalá el 50/50 sea de verdad un 50 50 –porque es una lucha y un objetivo de todos y todas, hombres y mujeres-, o, mejor aún, 50+50, porque una sociedad 50+50 es mucho más que una sociedad 100.

98

50 - 50+50 Invitada por el Deusto Forum Gipuzkoa, donde impartió una deliciosa conferencia y recibió el Premio Deusto a los Valores en el Deporte, los días de la Behobia estuvo entre nosotros Kathrine Switzer, la primera mujer que en 1967 acabó una maratón con dorsal y símbolo universal de la lucha por la igualdad en el deporte. ¡Una gran mujer! El miércoles, cuando nos despedíamos, además de alabar nuestro paisaje, nuestra gastronomía, nuestra hospitalidad…, me insistía en dos cosas: 1) En 50 años he corrido maratones y carreras en todo el mundo. La Behobia es una carrera especial. No son 30.000 personas individuales corriendo, es una comunidad de corredores y corredoras, miles y miles de personas en las aceras del recorrido, miles de voluntarios, la organización… unidos por lazos intangibles. No se trata solo de “mi” marca, se trata, sobre todo, de correr juntos, sufrir juntos, disfrutar juntos. Sí, es una carrera especial.

2) Y me llama la atención, me decía, que el objetivo 50/50 no es el objetivo de una carrera, ni objetivo de parte, es un objetivo compartido, de todos: instituciones, agentes sociales, hombres y mujeres…

Y, pensé: si en cuatro días entre nosotros lo ha percibido, es que, verdaderamente, algo especial tenemos. No sé si eso se llama bien común, sociedad civil, capital social, auzolan. Sé que está en nuestro ADN, que es nuestra seña de identidad, nuestro elemento diferencial, nuestro valor añadido. ¡Cuidémoslo!

ANE PIKAZA