Hermes 62 Euskal Hezkuntzaren Memoria

PENTSAMENDU ETA HISTORIA ALDIZKARIA. REVISTA DE PENSAMIENTO E HISTORIA

JULIO 2019 UZTAILA. Nº 62 ZBK. 5€

MARÍA URIA “ HEMOS PASADO TIEMPOS MUY DIFÍCILES PERO ESOS TIEMPOS DIFÍCILES NOS HAN UNIDO TODAVÍA MÁS”

EUSKAL HEZKUNTZAREN MEMORIA M. JOSUNE ARIZTONDO - BEGOÑA BILBAO - GURUTZE EZKURDIA - KARMELE PEREZ - MARI KARMEN GARMENDIA

5 urtez fundazio. 100 urte luzez laguntzaile. 5 años como fundación. Más de100 de compromiso.

Mundua ez da gurekin hasi! Behin eta berriz esan eta idatzi dudan esaera da hori. Gaurkoa ez da lehenengo aldia eta ez da ere azkenekoa izango. Historialari izatearen ajeak akaso? Baliteke, baina...

Ez dugu atzera begira bizi behar, baina memoriarik ez duen herriak, aurrekoek egindakoak ezagutzen ez dituen eta horien aitormenik egiten ez duen herriak, aingurarik gabeko herria da. Gehiago esango nuke, norabide sendorik gabeko herria da.

Hori horrela, Sabino Arana Fundazioak eta Bilbao 700 III. Millennium Fundazioak Oroimena izeneko proiektuari ekin diogu. Euskal kulturaren memoriari eskaini genion lehen atala, euskal hezkuntzaren memoriari oraingoa. Eta zer dio euskal hezkuntzaren memoriaren barrena egindako bidaia horrek?

Badago zer ikusi, zer ikasi, zer aitortu, zer balioan jarri. Ikaslearen protagonismoa hezkuntza prozesuan, metodologi berritzaileak, munduko teoria eta praktika onenak bertakotzea, esperimentazioaren garrantzia, euskal curriculuma eta mundu zabalaren arteko lotura, hizkuntz aniztasuna, hezkuntz komunitatearen kontzeptua… horiek guztiak eta gehiago ez dira gaurkoak. Gure historian baditugu hamaika erreferente, anonimoak gehienak. Bejondeiela andereño-maixu aitzindari horiei. Merezimendu osoz, zeuei eskainia da oraingo Hermes.

EDITA: SABINO ARANA FUNDAZIOA MANDOBIDE, 6-3º. 48007 BILBAO. T: 94 405 64 50 idazkarit za@sabinoarana.eus www.sabinoarana.eus

DIRECTOR: JOSÉ ANTONIO RODRÍGUEZ RANZ. COORDINADORA DE EDICIÓN: OLGA SÁEZ.

OBRA GRÁFICA: BEÑAT KROLEM. FOTOGRAFIA:TXETXU BERRUEZO. DISEÑO: LGRTM. IMPRIME: FLASH IMPRESIÓN. D.L.: BI-986-01. ISBN: 1578-0058

M. JOSUNE ARIZTONDO AKARREGI

4

BEGOÑA BILBAO BILBAO

8

GURUTZE EZKURDIA ARETAGA

24

KARMELE PEREZ URRAZA

42

MARI KARMEN GARMENDIA LASA

58

ELKARRIZKETA: MARÍA URÍA

64

LUIS DE GUEZALA

76

VALENTIN POPESCU

82

GURE GAUZAK

88

APUNTE DEL DIRECTOR

94

EUSKAL HERRIAREN OROIMENA MINTEGIA II EUSKAL HEZKUNTZAREN MEMORIA. IRAGANETIK ETORKIZUNAREN BILA

M. JOSUNE ARIZTONDO AKARREGI EUSKAL HEZKUNTZAREN OROIMENA MINTEGIAREN KOORDINATZAILEA BILBAO 700 FUNDAZIOAREN ZUZENDARI NAGUSIA.

egungo egoera aztertu eta hobetzeko argigarri izan dakigun, gure diskurtsoa eta eginkizuna egokitu eta moldatzen joan gaitezen memoria horren argitan.

Urte luzeetan ez dugu jakin zer izanak garen.

Belaunaldi biri moztu zigun diktadura luzeak gure oroimen-katea ikasi eta, bertatik abiatuz, geurea egiten asmatzeko aukera.

Pertsonaia eta erakunde batzuk bakarrik aipatzearren, Euskal Pizkundea, Lurgorri, Lore Jokoak, Azkue, Lauaxeta, Lizardi, Bizenta Mogel, Kirikiño, Elizalde, Campion, Ibiñagabeitia, ….edo Tene Mujika, Maria Zabala, Uztapide, Adelina Méndez, Urretxindorra, … eta beste hainbesteren ganorazko berririk ez dugu jakin izan; ez ziren agertzen gure testu-liburuetan ezta irakasleen azalpenetan ere.

I

ragana ezagutu eta barneratzearen garrantziaz jabetuta gaude aspalditik. Behin baino gehiagotan ekarri izan ditut Jorge Oteizaren ez baitakit hobeto asmatu duen esaldirik dagoen: “quien crea algo nuevo, hace como los remeros vascos, avanzando hacia adelante, pero remando de espaldas, mirando hacia atrás, hacia el pasado, para así reinventar sus claves”. Behin eta berriro irakurrita ere, beti da ikasgai Oteiza handiaren gogoeta ulerterraz bezain sakona.

Oroimena da gaia. Oraingoan euskal hezkuntzaren oroimena. Ez ahaztea. Aurrekoa, errespetu hutsezko begirada gaindituz, ezagutzea, aztertzea eta etorkizunerako ikasgaiak ateratzea.

Hezkuntza, nazio-eraikuntzarako funtsezko tresna da; gizarte-kohesioaren eragileen artean ezinbestekoa; erkidegoen identitate irekiaren eragile eta balio tradizionalak etengabe berreginez, garai historiko bakoitzari aurre egiteko baliabide nagusia. Esan daiteke bada, gizarte kabal batek ezin duela bazterrean utzi bere hezkuntzaren oroimena.

Ikuspegi horretatik abiatu ginen Sabino Arana Elkargoak eta Bilbao 700 Fundazioak iragan abenduan euskal hezkuntzaren historiari buruzko mintegia burutzeko. Gure helburua bikoitza izan zen: barneratzea, alde batetik, euskal hezkuntza zer izan den, nondik norako ibilbidea egin duen eta nortzuen eskutik gauzatzen joan zen, beti ere

Diktadorearen urte latzak eta heriotza osteko hezkuntzalari eta zaleok uste izan genuen zerotik abiatuta hasi behar genuela, jakin barik gure aurretik beste asko izan zirelako ginela gu. Belaunaldi osoak ezjakin izate hori bera da, agian, diktaduren –diktadura guztien- ahalegina eta helburua, herrien eta erkidegoen memoria demokratikoa ukatzea.

Orain zertxobait gehiago badakigu: euskal hezkuntzaren alorrean aurrekari bikainik izan duguna badakigu.

Baina urte askotan –gehiegitan- ez dugu jakin, esaterako, ehunka emakume izan zirela Europan esperimentatzen ari ziren ikas-metodologia aurreratuenez baliatuz irakaskuntzan aritu zirenik.

Ez genekien…. eta ez ginen finak izan edo, akaso, ez genuen aukerarik ere izan gure aurrekoek egindako lana aitortu eta bertatik abiatzeko gurea.

Batzuk, ez genekielako edo behar beste arduratu ez ginelako ezagutzeaz eta, beste batzuk, aurreko guztiarekin moztea ebatzia zutelako. Batzuk eta besteok ez dugu oraindik zor hori ordaindu.

“Katea ez da eten” esaten dugu sarri, oroimenaren balioa azpimarratzeko. Halere, ni ez nago seguru gauzak horrela direnik hezkuntzaren esparruan, azaleko jakingarri batzuez kanpo.

Kezka partekatu hauetatik sortu dugu Sabino Arana Elkargoak eta Bilbao 700 Fundazioak elkarlanena Euskal Oroimenaren Mintegi sorta. Bertan kokatzen dugu Euskal Hezkuntzari lotua.

Nire aldetik esker ona besterik ez dut ponente izan ditugun Mari Karmen Garmendia Lasa eta Gurutze Ezkurdia, Karmele Perez Urraza eta Begoña Bilbao Bilbao emakumeei. Beste horrenbeste mintegikide guztiei eta Sabino Arana Elkargoko lagunei.

5

BEÑAT KROLEM (Bilbao, 1990) Licenciado Cum Laude en Bellas Artes por la Universidad del País Vasco en el 2013, tras estudiar un curso en University of the West of England, Bristol.

Continuó su formación con estudios en cine, vídeo y TV. Desde 2015 hasta 2016 compaginó su trabajo artístico con el estudio del Máster Universitario en Pintura en la Universidad del País Vasco y en La Taller, donde realizó también la labor de asistente en taller y galería. Ha recibido diferentes becas de creación, como la beca Fundación Antonio Gala 2014.

Ha comenzado a construir una editorial llamada KROLEM con la intención de desarrollar nuevas líneas de investigación fuera de tratamientos tradicionales y estamentales de la edición. En 2016 fue becado por el Gobierno Vasco para la realización de la tesis doctoral. Hoy en día trabaja como doctorando-investigador. Su línea de investigación doctoral y artística se centra en la improvisación en el arte.

Euskal Herriko Unibertsitatean Arte Ederren ikasketetan Cum Laude-z lizentziatua 2013an, University of the West of England-en, Bristolen, kurtso bateko ikasketak egin ostean.

Bere prestakuntza zinema, bideo eta telebista ikasketetan jarraitu zuen.

2015-2016 artean bere lan artistikoaren jarduna Euskal Herriko Unibertsitateko Pinturako Masterreko ikasketekin zein La Taller-en lankide eta laguntzaile gisa egindako lanekin (galeriako lana eta tailer-lana) bateratu zituen. Sorkuntza-beka desberdinak jaso ditu, hala nola, Antonio Gala Fundazio-ko beka 2014an.

2015-z geroztik KROLEM deituriko argitaletxea sortzen hasi da, tradiziozko trataera-korronteak eta argitaratzeko estamentu-lanketak beste ikerketa berrietara bideratzeko asmoz.

2016an Eusko Jaurlaritzak doktoretza-tesia garatzeko beka eman zion.

Gaur egun ikerlari modura doktoretzan ari da lanean. Bere doktoretza eta arte iker-lerroa bat-batekotasuna eta arteren arteko erlazioan datza.

EUSKARAZ IRAKATSI ETA IKASTEKO TESTULIBURUEN HISTORIA

BEGOÑA BILBAO BILBAO

EGILEA UPV/EHUKO IRAKASLEA DA, EUSKO JAURLARITZAK IT 298/10 ZENBAKIAREKIN BABESTUTAKO HEZKUNTZAKO AZTERKETA HISTORIKO ETA KONPARATUETARAKO (GARAIAN) TALDEKIDEA DA, ETA EUSKAL HERRIKO UNIBERTSITATEKO «HEZKUNTZA, KULTURA ETA GIZARTEA» PRESTAKUNTZA ETA IKERKETARAKO UNITATEKO (UFI 11/54) KIDEA.

erabil dezaten. Modu zuzen-zuzenean erabil daiteke gainera, ez da behar besterik, liburua bera nahikoa baita gelako lana bideratzeko. Liburuetan bertan landuko diren edukietatik gora, mailako helburuak lortzeko beharrezko metodologiaren berri ere ematen da ikasleak betetzeko ekintzen bidez.

Batzuetan, ikasleak ebaluatzeko balio duten ariketak ere bertan agertzen dira. Azkenean, liburuan datorrena izango da eskolan irakatsi eta ikasiko dena, Apple-k (1996,24) esana duen moduan, “son el artefacto que constituye el curriculum real en la mayoría de las escuelas”.

Horrez gainera, erabilera masiboa ulertzeko, besteak beste, Choppin-ek (2000,110) mugatzen dituen ondorengo ezaugarriak ditu testuliburuak:

B

adira urte batzuk euskarazko testuliburuen ikerketan abiatu ginela. Gure hasierako lanetan (Bilbao 2002) (Perez 2002) (Ezkurdia 2004), XX. mendean euskaraz argitaratutako testuliburuen edukiaren azterketa planteatu genuen, eta era batera edo bestera, edukiotan euskal curriculuma izan daitekeenaren presentzia mugatu. Horrenbestez, artikulu hau hiru egileen orain arteko lanetan oinarritzen da.

Orduan esana izan arren, baliozkoa da orain ere esatea testuliburua dela eskolan maisu-maistra eta ikasleen arteko harremanetarako tresna. Adostasuna dago ikertzaileen artean baieztatzeko testuliburua dela, aro digitalean ere, ikasgeletan gehien erabiltzen den baliabidea.

Erabilera horrek dituen ondorioak, kontuan hartzeko modukoak direlakoan gaude, bai ikaslearen ezagutza mailan baita ideologiaren eta nortasunaren eraikuntzan ere, zeren testuliburuen bidez, ezagutza eta balore jakin batzuk jakintza arrunt eta unibertsalak bailiran planteatu eta irakasten baitira. Richaudeau-k (1981) aspaldian baieztatu zuenez, testuliburuak bideratuko du -inposatuz askotan- hurrengo belaunaldien formakuntza intelektuala, kulturala, ideologikoa eta afektiboa. Eskolan landu behar den curriculumaren interpretazioa egiteaz gain, irakasleei aurkeztu ere egiten zaie

• Ikaskuntza errazteko balio duten tresna pedagogikoak dira. Denok izan ditugu eskuartean, ikasle sasoian guretzako gauza arrunta gertatu dira.

• Belaunaldi berrientzat irakasteko prestatzen diren egien euskarria dira. Liburuetan gizartearentzat garrantzizkoak diren ezagutzak eta teknikak daude, gazte-jendeari irakasteko prestatuak.

• Kultura bat, ideologia bat transmititzen duten indar handiko hedabideak dira. Ikasliburuak eragin handikoak dira, komunikabideekin aldera daitezke, eurek erabiltzen dituzten teknika berberak erabiltzen dituztelako nahi dutena irakasteko.

• Testuliburua sortu, banatu, erabili edo kontsumitzen den produktua da. Sasoian sasoikoa, beharrizanen arabera itxuraldatuz doana. Argitaletxeak dira, bakoitzaren indarraren arabera, merkatua hartzen dutenak.

• Informazio iturri pribilegiatuak ere badira testuliburuak, iturri dibertsifikatuak eta osoak.

Bestalde, Rüsen-ek (1997,83) azaldu zuenez, arestian aipatutakoez gainera, testuliburuak honelako oinarrizko ezaugarriak ere baditu: alde batetik, formatu egituratua eta argia izatea ezinbestekoa dela dio, barruan zein kanpoan ematen den informazioa argia izatea, egituratua izatea, maketazio errazekoa; eta jarraibideak eman behar dituela, liburuan zehar mugitzeko baliozkoak direnak. Bigarren lekuan egitura didaktikoa egokia izango du, ikasleak ulertuko duena. Hirugarren ezaugarria da ikaslearekiko egokitasuna izatea. Ikaslearen ikaste-baldintzak oinarritzat hartuko ditu liburuak, ulermen mailatik hasita darabilen hizkuntzara arte.

Laugarren lekuan ikasgelarako egina izatea behar du, taldean daudenean erabilgarria, lanerako liburua izanez eta beraz kolektiboaren lana bideratu behar luke. Rüsenek aipatzen dituen ezaugarri guzti horiek zein beste batzuk -edukiarekin lotuagoak

2~15. EUSKARAZ IRAKATSI ETA IKASTEKO TESTULIBURUEN HISTORIA. BEGOÑA BILBAO BILBAO

9

daudenak-, dira ikergai gaztelaniaz “manualistica” izendatzen den arloan (Escolano 2013). Idazle berak nabarmentzen duenez, testuliburuak hezkuntzaren historiografian izan duen gorakadak azaltzen du azken urteotan testuliburuaren gainean burutu den ikerketa. Dioenez, interes handia agertu da testuliburua bera aztertzeko zein bere erabilera eta produkzioa arakatzeko. “Testuliburua oinarrizko iturria da hezkuntzaren historiografia berriaren eraikuntzarako” (Escolano 2009, 170). Testuliburuaren gaineko ikerketa, batez ere, 1960tik aurrera hedatu da Choppin-en esanetan. Edukiaren azterketa harrezkero egiten dela dio, ageriko edukiaren gainean zein ezkutuan geratzen den edukiaren inguruko ikerketan (Bilbao 2002). Horregatik, curriculuma zein testuliburuetako edukia ikergai dira Europako eta Munduko ikerketa guneetan. Ezin da ahaztu testuliburuak helburu jakina dutela “el objetivo educativo del manual abarca más que un aprendizaje superficial. Aspira a ofrecer referentes, contribuir y moldear los procesos de identificación del sujeto - identidades y diferenciaciones-, condicionar conductas, y finalmente incidir en la acción individual y social” (Mahamud, Badanelli, 2016,43).

legezko liburuak gordailu gisa gordeko direla Instrukzio Publikoko liburutegi nagusian. Alain Choppin izan zen 1980an Emmanuelle proiektua abian jarri zuena. Gaur egun Emmanuelle datu-baseak 1789tik Frantzian argitaratutako testuliburu guztiak biltzen ditu, diziplina guztietarako eta hezkuntza maila guztietarako. Horrez gain, Hezkuntza Ikerketarako Institutu Nazionalak (NPRI) bi objektu eta dokumentazio bilduma biltzen ditu hezkuntza arlokoak: lehenengoa, liburuak eta aldizkariak osatzen dute, Lyonen dagoen liburutegian; bigarrena, liburu, objektuz eta irudiz osatua, Roueneko Hezkuntza Museo Nazionalean dago. Seiehun kilometrotara dauden arren, bilduma hauek osagarriak dira; munduko garrantzitsuenetakoa da, 135.000 liburuk edo “manuels scolaires-ek” osatzen baitute.

Orain arte INRPk azken bi mendeetako eskolako liburu frantsesak argitaratu ditu, diziplina edo arlo jakin batzuetako izenburuak, baita zenbait monografia interesgarri ere (Villalaín, 2001,86).

Manes Proiektua da estatuan garatu dena Emmanuelle frantsesa oinarritzat hartuta. Hasieran UNEDek bultzatutakoa izan arren, gaur egun estatuko 12 unibertsitate daude tartean, eta munduko 30 inguru.

Badira testuliburuaz arduratzen diren elkarte zein guneak. Alemaniako George Eckert Institutuak -Leibniz Institute for International Book Research MANES-ek Espainiako, Portugaleko eta 1975 sortukoak-, baliabide edukatiboen gaineko Latinoamerikako eskola-liburuen azterketa histoikerketa burutzen du euren produkzioa zein edurikoa egiten du, batez ere XIX eta XX. mendeetakia aztertuz testuinguru soziokulturalean, politikoan, koak. Epe horretako testuliburuen zentsua egitea ekonomikoan zein historikoan. Horrez gainera, du helburu, horren gaineko legeria bildu eta azterikerketa-azpiegituren zerbitzu berezia eskaintzen tzeaz batera. Bestalde, eskolarako argitalpen eta du, gunean bertan zein digitalki eskuragarri jarrita. argitaletxeen historia berreraikitzea zein eskolaGeorge Eckert irakasleak 1949an hasitako lanean liburuen ezaugarri pedagogikoak, politikoak eta oinarritu zen gaurko Instituideologikoak arakatu eta platua. Eckert irakasleak Bigazaratzea ere eginkizun ditu. rren mundu gerra ostean abiatu zuen lana, bere helIkerketa gunearekin burua izanik testuliburuetan batera eskaintzen dituen mundu mailako adostasunak zerbitzuak dira: MANES agertzea eta bakearen alde databasea, zeinetan 2016.

BEHARREZKOA DA EUSKAL lan egitea –ONU Recomenurtearen amaieran 35.000 HERRIKO HEZKUNTZAREN ONDARE dación 1974-11-23–. George erregistro biltzen zituen; ETA MEMORIA HISTORIKOA JAGON, Eckert Institutuko liburutegian liburutegi birtualak, non bilmunduko testuliburu bilduAZTERTU ETA ZABALTZEA, ETA MEdumak, erakusketak zein marik handiena daukate.

UPV/EHU-HM MUSEOAK EGINKIZUN dokumentuak ikus daitezFrantzian 1925eko azaroaren 19ko legeak, eta bereziki 14. artikuluak, -eta aplikazioaren arabera 1926ko urtarrilaren 15eko erabakiak-, onartu zuten Lehen Hezkuntzarako 10

HORI BETE NAHI DU

3~15. EUSKARAZ IRAKATSI ETA IKASTEKO TESTULIBURUEN HISTORIA. BEGOÑA BILBAO BILBAO

keen, baita ikerketa proiektuak ere. Proiektu hauek estatu mailakoak dira batzuetan eta beste batzuetan internazionalak. Adibiderako Patre-Manes deituak Europako Batasunaren

finantzazioa izan zuen, “pretende capacitar personal y elaborar los instrumentos necesarios para el relevamiento documental y la catalogación de manuales escolares de España, Portugal, Bélgica, Argentina, México y Colombia”.

Manes-Ciudadania proiektuan parte hartu genuen, testuliburuetan hiritartasunaren transmisioa nola egiten den aztertuz, 19782006 bitartean. Estatuaren antolaketa diren hurrengo Komunitate Autonomoak bildu ziren: Andaluzia, Gaztela-Leon, Galizia, Madril, Valentzia, Nafarroa eta EAE.

(hezkuntza ondare historikoaren katalogazioa eta kontserbazioa). Xede horiei HAUETAN LITERATURA DA azterketa, ikerketa eta erabiABIAPUNTUA, EZEN DETXEPARE lera didaktikoa gehitu behar zaizkie. Beharrezkoa da ETA LEIZARRAGA IZAN BAITZIREN, Euskal Herriko hezkuntzaren BATA POESIAN ETA ITZULPENETAN ondare eta memoria historiBESTEA, EUSKAL LITERATURA koa jagon, aztertu eta zabalIDATZIAREN BIDEA ZABALDU tzea, eta ME-UPV/EHU-HM ZUTENAK museoak eginkizun hori bete nahi du. Prestakuntzaren ikuspegitik, Euskal Herriko historia garaikidean izan diren hezkuntza erakundeen eta eskola praktiken historiaren alderdi guztiak lantzen ditu. Aldiz, erakustoki modura, zabalik dago ikastetxeentzat eta jende guztiarentzat”. Taldeak katalogazio lan handia egin du: 800etik gora objektu, 800 eskola memoria, Bestalde, Ipar Ameriketan ezagunak dira, 400 koaderno eta 600 testuliburu. Gainera, eskola Westbury, Shaver, Fox eta Hess, Anyon, edo eskuliburuen eta koadernoen bildumak osatu ditu, Apple, besteak beste, euren lanetan curriculumean baita material didaktiko-zientifikoena ere. Bestalde testuliburuetan islatzen den edukiaren bidez, paraGARAIAN iker taldearen gunean dago kokatuta metro sozialak, ideologikoak edo identitatearen “Eskolako Testuak eta Curriculuma” arloa, Hezkungainekoak zein leku duten aztertzen baitute. tzaren Historia Euskal Herrian deitzen denarekin eta IARTEM International Assotiation for Hezkuntza Ondarea Euskal Herrian, eta Hezkuntza Research on Textbooks and Educational Media, Konparatua arloekin batera. Berez, eskolako testestuliburuak zein eskola-baliabideen gaineko ikertuak eta curriculuma arloaren helburua da eskolako keta bultzatzeko taldea da. “is a community of testuen ekoizpenaren oinarrian dauden eragileak, researchers who work to promote research on – faktoreak, kategoriak eta joerak eta Euskal Herriko and understanding of textbooks and educational hezkuntzaren memoria historiko-digitala azaltzea. media”. IARTEM horrek kongresuak zein biltzarrak Orain arteko lana hiru tesi doktoreetan gauzatu da, deitzen ditu gai horien gaineko azterketak bultzatu eta ostean, 200 inguru lan burutu dira, artikuluak, eta plazaratzeko, munduan zehar burutzen direliburu atalak zein kongresuetarako ekarpenak. Guk nak. lan guzti horiek ekarriko ditugu hona, azaltzeko testuliburuen bilakaera eta edukiaren izaerarena.

Horiek horrela hurbilean daukagun Hezkuntza Museoa aurkeztuko dugu, web gunean bertan dagoen testuarekin. “2014ko ekainaren EUSKARAZ IRAKASTEKO 5ean, Universidad del País Vasco/Euskal Herriko TESTULIBURUEN BILAKAERA Unibertsitateko Gobernu Kontseiluak UPV/EHUren Euskal Herrian liburugintzak gora-behera Hezkuntzaren Museoa (ME-UPV/EHU-HM) sorhandiak izan ditu historian zehar. Horren arrazoiak tzea onartu zuen, unibertsitate egituraren barnean. gizartearen garapenean izandako gertaera histoErabaki administratibo hori prozesu luze baten riko-politikoetan eta kulturaren beraren garapen amaiera izan zen, GARAIAN taldeak (Hezkuntzako moduetan aurkitu behar dira.

Azterketa Historiko eta Konparatuen Taldeak) eginiko lanaren emaitza izan zen.

Historiara jotzen badugu, txinoen testuak behin eta berriro kopiatzeko ahaleginetan aurki ME-UPV/EHU-HMren helburu nagusia da dezakegu inprimategiaren lehenengo pausua. Hala Euskal Herriko hezkuntzaren memoria historikoa ere Gutenberg alemaniarrari sor diogu tipografia ezagutzea, zabaltzea eta babestea, museo pedamodernoaren asmakuntza. Euskal Herrira heldu gogikoen ohiko erabilera eta helburuez gainera 4~15. EUSKARAZ IRAKATSI ETA IKASTEKO TESTULIBURUEN HISTORIA. BEGOÑA BILBAO BILBAO

11

orduko urte batzuk pasa ziren arren, 1492. urtean Iruñean zabaldu zuen Brokariek lehenengo moldiztegia, eta bertan inprimatu zuen lehen liburua J.F. Tornamirak medikuntzari buruz idatzitakoa.

1546an, bertan Iruñean argitaratu zen bigarrena ere, Vocabularium eclesiasticum izenekoa. Bizkaian 1577. urtean Matias Maresen moldiztegian inprimatu zen Jeronimo Osorioren “De nobilitae” latinez idatzitako liburua. Gipuzkoako lehenengoa Pedro Borgoñaren Debozionario bat izan zen, 1585. urtean.

Beranduen Baionan eta Gasteizen zabaldu ziren. Lehenengoan 1642an eta bigarrenean 1722. urtean. Baina, euskaraz inprimatutako lehenengo liburua ez zen Euskal Herrian egin, 1545ean Bordelen argitaratua baita Etxepareren Linguae Vasconum Primitiae.

Hauetan literatura da abiapuntua, ezen Detxepare eta Leizarraga izan baitziren, bata poesian eta itzulpenetan bestea, euskal literatura idatziaren bidea zabaldu zutenak. Sasoi berean argitaratutakoak dira, Santxo Elso eta Betolazaren dotrinak. Azken hau 1596an Bilbon argitaratu zen.

Gramatika, Uskalherrietako haurrentzat eguina.

Eskola ikuskaria izanik, eskola eta irakaskuntza ondo ezagutzen ditu. Izatez, Archu da eskolatik eta eskolarako lanak sortzen dituen lehenengoetariko idazlea.

Guztien artean, Zalakainen silabarioa izan daiteke gaur egungo testuliburuetatik hurbilen dagoena. Irakurtzen ikasteko kartilla da, 24 orritan metodo silabikoa erabiliz irakurtzen trebatzekoa.

Lehenengoz da helburu euskararen irakaskuntza, erdara bigarren lekuan geratuta.

Ohituraz, eskolan erabiltzen diren liburuak erdaraz argitaratutakoak dira, gazteleraz zein frantsesez, irakurketa, gramatika, historia, geografia, zein aritmetika erdaraz irakasten baitziren garai horietan (Dávila, 1997,604). Hutsune handia dago euskarazko eskola liburugintzan 1876tik XIX. mendeko 1890eko hamarkadara bitartean. Egia esan, ipuinen baten berrargitalpena eta dotrina libururen bat baino ez da agertzen epe honetan, harik eta XIX. mendearen azken-azkenean bertoko kulturaren aldeko mugimendua sortu zen arte. Irakaskuntzarako, silabarioak, kartillak eta gramatikak agertuz joango dira; lehenengoa 1896koa da, Agakia izenez Ormaetxea abadeak argitaratu zuen eskola liburua. Amoroton martxan jarri zuen euskal eskolarako idatzi zuen, “euskeras irakurten ikastekoa”. Benetako berrikuntza ekarri zuen honek irakurketa eta idazketa euskaraz irakasteko lehenengo pausua eman zuelako.

Lehenengo saio pedagogikoak ere XVIII. mendekoak dira (Calleja, Monasterio, 1988,85).

Orduan hasten da lehen hezkuntzarako eskolen aldeko mugimendua, Gipuzkoako Batzar Nagusiak lurralde horretako herri guztietan eskolak zabaltzen dituenean eta Nafarroako Gorteak lehen hezkuntza derrigortzen duenean. Ordura arte, erlijio liburuak 1897an Sabino Aranak Umearen lenengo eta dotrina liburuak izan baziren euskaraz idatziaizkidea idatzi zuen, hau ere Ormaetxeak eginrik eskolan erabiltzen ziren liburuak, mende honen dakoaren antzekoa, Bizkaiko euzkeraz irakurtzen amaieran idazten eta irakurtzen ikastekoak izango ikasteko. dira agertzen hasiko direnak. Hasiera-hasierakoa da Gero, euskal eskolak Kardaberazen Eusqueraren eta liburugintzak bultzada GUZTIEN ARTEAN, ZALAKAINEN berri onac, 1761.ean argihandia jasoko dute Bizkaiko SILABARIOA IZAN DAITEKE GAUR taratukoa. Gazteen artean Diputazioaren babespean alfabetatzearen garrantzia EGUNGO TESTULIBURUETATIK Auzo-eskolak sortzen direazpimarratuz, jesuita honen HURBILEN DAGOENA. IRAKURTZEN nean. Orduan prestatutako liburuak umeei berbaz zein IKASTEKO KARTILLA DA, 24 testuak esperientzia berezia idazten eta irakurtzen iraORRITAN METODO SILABIKOA dira eskola testuen histokasteko balio du. Kardaberian (Arrien, G; Granja, J.J.; ERABILIZ IRAKURTZEN razekin batera Harriet aipatu Akesolo, L.;1987). BulTREBATZEKOA. LEHENENGOZ behar da, berea da eta tzada honen arrazoia Oñatin DA HELBURU EUSKARAREN 1714an argitaratutako Gra1918an burutu zen Euskal IRAKASKUNTZA, ERDARA matica Escuaraz eta FranceIkasketen kongresuan aurBIGARREN LEKUAN GERATUTA sez. Fabula egilea izan zen kitu dugu, han antolatutako J.M. Archuk 1852an hauirakaskuntzaren gaineko rrentzako gramatika plazamahaian aldarrikatu bairatu zuen Uskara eta Franzes tzen euskaraz irakatsiko zen 12

5~15. EUSKARAZ IRAKATSI ETA IKASTEKO TESTULIBURUEN HISTORIA. BEGOÑA BILBAO BILBAO

eskoletan euskaraz idatziko bileraren aktatik aipatzen testuliburuak erabiliko zirela. du: “el P. Intza propone la EUSKARAZKO Landetak –Bizkaiko Alduncreación de una revista para TESTULIBURUGINTZAREN diko Lehen Mailako Irakasniños con grabados y texto LEHEN LORALDIA 1918KO kuntza Batzordeko kideak-, ameno, todo ello en lenKONGRESUAREN OSTEAN Eusko Ikaskuntzak 1922an gua vasca. El señor Irigaray Gernikan antolatutako kondió cuenta de los propósiGERTATUKO DA. UNE HARTAN gresuan eredu elebiduna tos que respecto del particuBIZKAIAN DAGO BEHARRIZANA, antolatzeko proiektua aurlar alberga la redacción del BIZKAIKO AUZO-IKASTOLETAN keztu zuen. Bertan, besteak popular y simpático semaEUSKARAZKO BALIABIDEAK BEHAR beste, testuliburuen erabinario Argia y se hizo cargo DIRA-ETA lerarako araua dator, zeinade los datos que adujo el P. ren arabera eskola hauetan Intza, fundamentó con varios erabiliko direnak euskaraz modelos de revistas de ese egongo diren. (Estornés género que se publican en Zubizarreta 1983,195). EusItalia. La Academia prestará karazko testuliburugintzaren su entusiasta apoyo a esta lehen loraldia 1918ko konfelicísima idea”. Ez dakigu gresuaren ostean gertatuko zertan geratu zen ideia hau, da. Une hartan Bizkaian ez baitugu hurrengo aktetan aurkitu erreferentzia dago beharrizana, Bizkaiko Auzo-Ikastoletan eusberririk. karazko baliabideak behar dira-eta. Giro horretan, Bestalde, Lehen Mailako Irakaskuntza 1920an, Bizkaiko Aldundiak Euskeraz irakurtzeko Batzordeak Lopez Mendizabalek atonduta duen irakaspidea eta Lenengo ikaste mallarako euskal Xabiertxo irakurketa liburua argitaratzea erabaki eta -zenbakiztia argitaratzen ditu. Era berean, Lopez 1925ean argitaratu zen Txikiren marrazkiekin. Liburu Mendizabalek Umearen laguna atontzen du, eta hau Eukalerriaren Alde taldeak saritu zuen. Bizkaieartean, 1913an Ume koxkorrentzat uzkeraz eginraz eta gipuzkeraz argitaratu zen Xabiertxo, sasoiko dako zenbakiztiya argitaratuta zeukan. Arestian eskoletan asko erabiliko zena. 1925an plazaratu zen aipatutako Landetak proposatutako proiektuarelehenengoz, Lopez Mendizabal egileak berak Tolokin batera Euskarazko liburuen batzordea antolatu san zeukan argitaletxearen eskutik. Askotan berrarzen, hartan ere, “Julian Elorza” saria deitu zuena gitaratutako liburua da, gerra osteko eskolan ere historia liburua saritzeko, baina ez zen gauzatu.

–estalpean jakina-, euskaraz zegoen eskola liburu Horrez gain, Umearen laguna 1920koa da, bakarrenetarikoa izanik, asko erabili zelako.

1931an berrargitaratuko dena azala aldatuz. IrakurBizkaierazko bertsioa Aita Onaindiak moltzen ikasteko liburu hau modernoa da aurrekoekin datu zuen 1959an. 144 orri ditu Xabiertxok, koloalderatuz. Kolorea darabil azalean zein barruko ikorezko irudiz hornituak ia denak. Txiki da azaleko nografian. Edukiari dagokionean “hainbat atsotitz eta barruko marrazkien egilea, sasoi honetako eta esaldi zahar erabiltzen dira testuan zehar, horieezagunena. Erresuma Batuan jaio eta hil zen arren, tariko batzuk lanari eta ondasunei lotuak. Ondo Euskal Herrian egin zuen lan gerra aurrean. Uriakudeatutako baserria ondasuniturri, hots, “baratz ren esanetan (1999, 26), “umorea da artista honen eta usategi, aberasgari» (47 or.) den bitartean, nagiezaugarrietako bat, nahiz eta gerora gerrak eta tasunak eta diruzale izateak hondamendia dakar: atzerriak errotik moztuko zuten haren ibilbidea”.

«Aita biltzaileari, seme ondatzaile» (42 or.), «asko Txikiren irudiak Arteta, Zubiaurre edo Arrueren estibadek, asko bear dek» (36 or.), «gaur egin dezalora hurbiltzen dira, bertako pertsonaien eta irudi kena ez biarko utzi» (39 or.), «nagia beti lantsu» (49 kostunbristen tipologian. “Bereziki azpimarratzekoa or.)” (Perez Urraza, Karmele 2004,236). da Txiki mende hasierako abangoardietako espeEusko Ikaskuntzak Gernikan burutu zuen rimentazio arrazionalistarekin lerrokatu izana” (Uria 1922ko kongresuaren ostean, Euskaltzaindian 1999, 27), irudi sinplearen bidez esanahi handiko aurkeztu zuen Aita Intzak umeentzako aldizkaeredua darabilelako. ria sortzeko proposamena. El Noticiero Bilbainok (1923-01-07,3), Euskaltzaindiaren batzarraren berri Karmele Perez Urrazak (2005,107) Xabierematen du, eta besteak beste, egun horretako txo eta Sabin euskalduna konparatuz dio ze, 6~15. EUSKARAZ IRAKATSI ETA IKASTEKO TESTULIBURUEN HISTORIA. BEGOÑA BILBAO BILBAO

13

Xabiertxon “irudi asko Ikus daitekeenez siladaudela, tamaina askotabario hauetan ere mutikoak koak eurak eta orrialdeadira protagonistak; Txomin ren kokapenean egokiro eta Martin euskaldunak 1952AN EUSKUAL HERRIA jarriak ikaslearen adinaren dira, testuan zein irudietan ARGITALETXEAK BATTITA ETA arretari begira. Bestalde, erakusten den moduan.

MARIAÑO LIBURUA PLAZARATU oso irudi biziak dira (kuaSilabario guzti hauek eusZUEN. IRAKURKETARAKO LIBURUA trikromatikoak, gehienak) kal irakaskuntzan zegoen DA, BERTAN DIOENEZ “HAURRAK ikaslearengan testuaren premiari erantzun zioten, eta ikonografiaren arteko testuinguruan kokatuz eta IKHAS-AZUE ESKUARAREN lotura ondo soldatzeko eta, itxura –kolorea eta tipograIRAKURTZEN”. 56 ORRIKO LIBURU horrela, helarazten den edufia-, modernoa erabiliz.

HONETAN IPAR EUSKAL HERRIKO kia esanguratsuki barneEUSKARAK AGERTZEN DIRA, ratzen dela segurtatzeko”.

Geografia ikasteko LAPURTERA, BAXENAFARRERA Sabin euskalduna ere eraliburua da 1932an GasteiEDO ZUBEROTARRERA. AIPATU kargarria da, irudiari leku zen Permin Iturriotz Apaiz BEHARREKOA DA AZALEKO gehiago ematen dio, askoirakasleak argitaratu zuena.

IRUDIAN NESKATOA ETA MUTIKOA tan irudia eta testua batera Eusko Ikaskuntzakoa da AGERTZEN DIRELA, ORDURA ARTE agertzen direlarik. “XabierIturriotz, irakaste batzordetxo-ren hizkera gozoz eta EZ BEZALA. koa. Lutelestiak 66 orri ditu, samurraz abiatzen da ikasgipuzkeraz idatzitakoak. learen ingurune hurbiletik: Ikono askokoa da, 66 orribere etxetik, bere familiatik, tan 99 ikono baititu, Txikik bere sentimenduetatik, bere eginak hauek ere. Luteleskulturatik, bere herritik... tiak hiru atal ditu, lehenenSabin euskalduna-n, berriz, goan geografia orokorrean gure herriaren epikotasunelantzen da, bigarrenean tik abiatzen da kultura altxor Euskal Herrikoa eta hirugahori, batez ere” (Perez Urraza 2005,114). Liburu rrenean gainontzeko herrietakoa. Edozelan ere bi hauetan mutikoa da protagonista, sasoiko Euskal Herria da gunea liburuan, eta aberatsa eta parametroak aginduta, eta bietan –gune hurbila herri aurreratua dela behin eta berriro aipatzen da. erakutsita-, bilatzen da ikaslearen identifikazioa.

Kolorez daude irudiak, eta, lehenengoz azalpenak eman ondoren galderak egiten zaizkio ikasleari Bernardo Estornesek prestatu zuen Sabin eta baita lekua utzi erantzun dezan. Aise ikus daiEuskalduna Agustin Zumalabek euskaratu zuena. tekeenez testuliburugintza aldatuz doa.

1931n argitaratu zen Zarautzeko Zelaia eta lagunak Eusko Argitaraldian. Gipuzkeraz egina da 128 1952an Euskual Herria argitaletxeak Battita orriko liburu hau. Txiki marrazkilariarena da azala; eta Mariaño liburua plazaratu zuen. Irakurketarako barruko irudiak Santos izeneko marrazkilariarenak liburua da, bertan dioenez “Haurrak ikhas-azue dira. Sabin mutiko euskaldun fededuna da protaeskuararen irakurtzen”. 56 orriko liburu honetan gonista, barruko orrian ikus daitekeenez, sasoiko Ipar Euskal Herriko euskarak agertzen dira, lapureredutzat agertuta. tera, baxenafarrera edo zuberotarrera. Aipatu beharrekoa da azaleko irudian neskatoa eta mutiEuskarazko testuliburugintza eten egin zen koa agertzen direla, ordura arte ez bezala. Eus1931ra arte, arrazoi politiko-sozialak bitarte. Une karaz, epe honetako silabario gehiagorik ez dugu horretatik aurrera berriro ekoiztuko dira hainbat aurkitu Iparraldean. eskola liburu. Ordukoak dira irakurtzen ikasteko Umearen laguna Lopez Mendizabalek 1931n berrargitaratua, Txomin Ikasle Permin Iturriozena, Martin Txilibitu silabarioa, hau ere Lopez Mendizabalek 1931n plazaratua. Sasoi berean argitaratzen dira aipatu dugun Sabin Euskalduna Estornes Lasarena eta Iturriozen Lutelestia 1932ko lehen geografia liburua.

14

Silabario gehienak bizkaieraz sortuak izan dira, beste batzuk gipuzkeraz —horietariko bi aldi berean bizkaieraz argitaratua—, eta bakar bat Iparraldeko euskalkiak kontuan harturik.

Silabarioez gainera matematika arlorako liburuak ere ekoizten dira. Zabala Aranak Edesti

7~15. EUSKARAZ IRAKATSI ETA IKASTEKO TESTULIBURUEN HISTORIA. BEGOÑA BILBAO BILBAO

Deuna erlijio liburuaz gainera, Daneuriztiya –amabi ataltxotan-, argitaratu zuen 1923an, Euskerazko Zenbakera 1929an eta Zenbakiztiya 1932ean.

Zabala Aranak aritmetika lantzeko eskola liburuak prestatu zituen, arloan zegoen premia gorriari erantzuteko. Jose Zabala Arana Nabarniztar elizgizona da, matematikarako liburuez gain, erlijioa lantzekoak zein euskal gramatikak idatzi zituena. Idazlea bera 1936tik desagertua dago.

Gerra aurreko liburuen ekoizpenean ezin aipatu barik utzi daitezke Pisia eta Kimia, Gabirel Jauregik 1935 eta 1936an plazaratutakoak. Egileak berak dio fisika eta kimika euskaraz jorratzeko direla, zientzietako kontzeptualizazioa eta azalpenetarako hiztegi egokia erabiliz.

Epe hau 1936an amaitzen den arren, egoera sozio-politikoak ezinezkoa egingo du baliabide berriak ateratzea. Horregatik, hurrengo loraldira artean testuliburu hauek erabiliko dira, ezkutuan antolatuko diren eskoletan.

Ezaugarri nagusia da sasoi honetako testuliburuak hemen eta hemengo eskoletan erabiltzeko sortuak direla; denak daudela Euskal Herrian testuinguratuta, edukiak zein ikonoak. Adibide, mapa, lekuak, irudiak… denak ematen dute umeentzako identifikaziorako bidea. Euskaraz sortuak dira, inprimatu ere berton egiten dira, euretariko asko Lopez Mendizabalen inprimategian. Forma eta itxura antzekoa dute, tamainaz txikiak eta gehienak kolore askotarikoak eta irudi modernoz osatuak.

Euskal Herrian sortuak dira, hemengo umeentzat egokituta daude, eta edukiak ingurune soziala eta kulturala islatzen dute.

Testuliburuen gaineko ikerketa lana abiatu genuenean hiru epe mugatu genituen, XX. mendean ezarritako hezkuntza lege nagusienak oinarritzat hartuta.

1876tik aurrera saiakerak izan ziren arren, XX. mendeko bigarren hamarkadan abiatzen den lehenengo loraldia da guretzat mugarria, euskaraz sortzen baitira euskaraz irakasteko eskolarako liburuak. Hurrengo loraldia 1960-90 epean gertatzen da. Aldaketa sasoi honetan, euskarazko irakaskuntzaren

zabalkundea gertatuko da, eta gerra osteko lehenengo ikastoletarako prestatuko diren testuliburuak egokitzen dira. Hirugarren epean, 1990tik aurrerakoa, euskarazko testuliburugintza kanpoan ekoiztuko da, gehienak itzulpenak baitira, eta horrek testuliburuen homogeneotasuna ekarriko du.

Bigarren loraldia 1960an abiatzen da Julene Azpeitiak osatuko duen Umien Adizkidia liburuarekin. Epe honek aldaketak ekarriko ditu arlo sozialean eta pedagogikoan, ikastolen bilakaerarekin batera. 1970 hezkuntza legea, hegoaldean eragina duena izango da euskarazko irakaskuntzaren bultzada eragingo duena.

Julene Azpeitiaren Umien Adizkidea 30 orriko liburutxoa Bilboko Talleres Gráficos Ordorica moldiztegian argitaratu zen, irakurtzen ikasteko silabarioa. Ovide Decroly pedagogoaren jarraitzailea zen Julene, hari jarraituz esaten zuen irakurketaren hastapenak metodo audio-bisualean oinarritu behar zela. Liburua kolore biziko irudiz hornituta dago, euskal ohituretan oinarrituta.

Giza Soina ordea, Goikoetxea´tar Iñakik 1970ean idatzitakoa da. 144 orri ditu, bizkaieraz idatzitakoak, eta Dessin-ek marraztutako 161 ikonoz hornituak. Eskolan erabiltzeko liburuak –zein bestelako baliabideak- urriak direnean argitaratzen da liburu hau, euskarazko irakaskuntzan dauden beharrizanei erantzuteko, bertan egileak dioen moduan “euskal ikastolak, Jainkoari esker, asko ugaritu dira azken urteetan, baina ikas-liburuak ez hainbeste”. Karmele Perezek dioenez testuliburu honetan, gerra aurretik datorrenaren haria jarraituz, “edukiak euskal munduari erreferentzia zuzena egiten diote, baserriari zein inguru kaletarrari, testuz zein ikonoz, bide batez, erlijioari buruzko aipamenak egiten direlarik” (2003,241).

OVIDE DECROLY PEDAGOGOAREN JARRAITZAILEA ZEN JULENE, HARI JARRAITUZ ESATEN ZUEN IRAKURKETAREN HASTAPENAK METODO AUDIO-BISUALEAN OINARRITU BEHAR ZELA

Horiez gain, aipagarriak ditugu Aurtxoa eta Aurtxoa II silabategiak, horiek ere Bilbon ekoitziak, 1965ean eta 1968an, hurrenez hurren. Egileak Itziar Orbea Muñoa eta Jose Ramon Arteta Foruria dira. Liburua ekoitzi zen inprentaz esan beharra dago hasiera batean Talleres Gráficos Ordorica zena geroago Estudios Grafor bilakatu zela. Antzera

8~15. EUSKARAZ IRAKATSI ETA IKASTEKO TESTULIBURUEN HISTORIA. BEGOÑA BILBAO BILBAO

15

gertatu zen editorearekin: EDILI enpresako jabeek EUZKERAZALEAK elkartea sortu baitzuten 1967an.

Algortako ikastolaren inguruan zebilen “Izena IKASTOLAK HERRI OSOAN Gabe Taldea”, Karmele Ortiz ZABALTZEN DOAZEN NEURRIAN, buru zela, La Galera bilduMATERIAL ETA TESTUEN PREMIA mako materialak euskaEsaten ari garen HANDIA SORTUKO DA. HEZKUNTZA ratu ziren 1965etik 1980ra Orbea eta Arteta irakasleek bitartean. Marta Mata da EREDU HONETAN PEDAGOGIA testua -Chiquitin deitutako bildumaren zuzendari pedaALTERNATIBOA BURUTZEKO metodoan oinarrituta-, iragogikoa, Kataluniako Rosa PLANTEAMENDUAK AGERTUKO kurketa poliki gauzatzeko Sensat taldekoa. Urrezko DIRA. ESKOLA BERRIAREN idatzi zuten, baina irudi sorta deitutakoen bi liburu HARITIK, EUSKARAZ BURUTUKO desberdinak nahi zituzten, euskaratu ziren, Nire adisbiziagoak eta atseginagoak.

DEN IRAKASKUNTZA AKTIBOA kidearentzat eskutitza, 22 Xabier Egaña Albizuk egin ETA ERAGILEA AUKERATUKO DA orriduna Antoni Cuadrench zituen azaleko eta barruko OINARRITZAT Fortek idatzia eta Pilar Bayéirudiak. “Irudiak eta testuak sek marraztua; eta Xapaelkarrekin unitate bat osaburu bat ikastolan María tzen dute. Txandaketa-funAngels Ollé Romeu, Talitha tzioaren bidez, testuak eta eskolako maestrak idatzia irudiak elkar lagunduz edo eta Fina Rifák marraztua. osatuz, eta alderantziz, biek Irene Elizondo, Agortako osatzen dute mezu zentzuduna edo kontakizuna. ikastolako andereñoak itzuli zuen. Errealitatea Hau dela eta, bien arteko erlazio hori dinamikoa eta fantasia konbinatuz, umeei balio moralak, da, batak besteari ematen dio bidea kontakiintelektualak eta estetikoak transmititzen zaizkie, zuna aurrera joan dadin” (Perez, Ezkurdia, Bilbao, desberdinak direnak testuliburu ohikoengandik.

2018,22). Bestalde, euskaraz irakurtzen ikasteko 1966-1969 bitartean Oyal Zabal bildumako 8 ale metodoa liburu bik osatzen dute, Aurtxoak eta itzuli ziren, 10 orritako liburuxkak zirenak, apurka Aurtxoa IIk, eta kromoak. Sobretxo batean sartuta, apurka zabaltzen dira, kontatzen den istorioa 26 hizkien txartel edo kromoak datoz, eta kromo eszenaka ikusaraziz, amaierarako utzita ikuskizun bakoitzean agertzen den irudia bat dator liburuxkan osoa. Hau liburua berritzailea da, maila narratiboan fonema bera lantzeko erabiltzen denarekin. Krozein estetikoan, irakurlearen partaidetza aktiboa moen bidez irakurketa prozesuari ludikotasun apur bilatuz istorioaren garapenean. Itzultzaileak Josu bat eman nahi zaio.

Atxa, Jon Oñatibia, Nemesio Etxaniz eta Irene Elizondo izan ziren. Eguzki ibiltaria bildumako 12 Itziar Orbeak eta Jose Ramon Artetak esana liburuxkak, euskaraz 1975ean Xabier Mendigurek da “Irakurketa metodoen artean, onomatopeiko, izulita liburu bakarrean argitaratu zituen La Galerak ideo-bisual eta fonomimiko izendatutakoaren bidea Bartzelonan. Urtaroen gaineko gaiak lantzen ditu, hartu dutela, eta hartu ere, honako arrazoi hauenerropak, janariak etabarrak interesgune bihurtuz gatik: Onomatopeikoaren bidez «aurrak hizkien umearentzat. otsak neke bage ikasten dabez, eta eurentzat izaki bizia izango balira legez arkitzen dabe»; ideo-biBestalde, Lehen Irudiak Lehen Hitzak Irusualari esker, «ikaskizunen marrazkietatik esakundien bitartez ttipien hiztegia 1978an agertu zena, tza (frase) txikiak sortu eta umeentzako ezagunak Marta Matak zuzendutako Rosa Sensat taldeko egiten dira. Gero izkin (silaba) eta elerkiak (letra) irakasleek egina da. Itzulpena Euskaltzaindiko akaipintzen dira», eta, fonomimikoaren bidez, «beko demikoak zuzenduta irakasle taldeak burutu zuen. aldean dagon marrazkitik izkien soñua bururaBilduma honek 16 liburuxka ditu gaika antolatuta, tuaz bear dan kiñua egiten dau” (Perez, Ezkurmodu erakargarri eta bisualean eguneroko erreadia, Bilbao, 2018,26). Lehenengoz agertzen dira litatea hurbilduz lau eta 8 urte bitarteko umeei. industrializazioak zekartzan aurrerapenak eta inguApurrak bilduma 18 liburuxka dira irakurketa-idazrune urbanoa, ordura artekoetan baserri giroa zen ketaren hasierarako prestatuak. Labur esanda, nagusi eta. Irakurketa metodo hau euskarazko libuirakurtzen ikasteko bilduma honetan testu sinpleak ruen premia betetzeko sortu zen ume txikientzako irudiekin laguntzen dira irakurketaren zailtasunak metodorik ez baitzegoen garai horretan. apurka apurka gainditzeko.

16

9~15. EUSKARAZ IRAKATSI ETA IKASTEKO TESTULIBURUEN HISTORIA. BEGOÑA BILBAO BILBAO

Eguneroko gauzak 1972an aurkeztu zen, hau ere irakurketa-idazketa prozesua bideratzeko.

Euskarara Xabier Mendiguren eta Jaxinto Setienek itzuli eta egokitu zuten. 1973-1975 bitartean plazaratu zuen Cinsa argitaletxeak. Umearentzako egoera hurbilak aurkeztuz hiztegia, arrazonamendua, ulermena, edo memoria landuko dira, eta baita berbalizazioa ere. Material berri hauen erabilerak euskara ikasteko ardatza izan ziren eta aldi berean irakasleen kolektiboa elikatu zuten euren lana berritzeko pausuak emanez (Perez, Bilbao, Ezkurdia, 2016,997).

ezagutzeko helburuarekin” (Aranburu, 2015,100).

Irakasleen prestakuntza eskasari erantzunez, maisu-maistren prestakuntza alternatiboa burutu zen, berrikuntza pedagogikoa bilatuz, sarritan Rosa Sensat-en ikastaroetan parte hartuz. Kataluniako maisu-maistren kolektiboa da berrikuntza pedagogikoan lanean abiatu zen lehenengoa. “La iniciativa de Rosa Sensat se extendió por toda la geografia nacional, llegando a crearse más de medio centenar de Movimientos de Renovación Pedagógica,… seguidores de la pedagogía Freinet” (Peralta Juárez 2018,53).

Ikastolak Herri osoan zabaltzen doazen neuGordailuren lanik garrantzitsuena testugintza rrian, material eta testuen premia handia sortuko izan zen; ikasleek kontsultatzeko liburutegia osatu da. Hezkuntza eredu honetan pedagogia alternazuten, kontsulta-gaiak, ikasturteko antolatutakoen tiboa burutzeko planteamenduak agertuko dira. ordez. Horrela, Jaxinto F. Setienek Ikastola LibuEskola Berriaren haritik, euskaraz burutuko den rutegia bilduma prestatzeari ekin zion, horretarako irakaskuntza aktiboa eta eragilea aukeratuko da Freinet-en “La biblioteque du travail” gogoan haroinarritzat. Testuinguru honetan irakasle prestatuak tuta. Guztira 30 monografia argitaratu ziren lau saibehar dira, hizkuntzan trebatuak eta pedagogia letan banatuta: Gizarte Zientziak, Natur Zientziak, modernoa ezagutzen dutenak. Maixabel Alonso, Geografia eta Historia. “Guk potentziatu nahi ohi Lazkaoko ikastolako lehen andereñoak dio, Elbira dugu ikasgela bakoitzean liburutegi koskor bat izan Zipitriaren erreferentzia metodologikoan oinarritu dadin, Freinet-en estilora baina hona egokitua. Bulzirela eta baita Kataluniako Rosa Sensat-en eskolatzatu nahi izan dugu ikerkuntza, bilakuntza, kreatikoan ere. “Iturririk nabarmena Celestin Freinet izan bitatea, material osagarriaren bidez. Testuliburuak zen. Betiko metodo tradizionala albora utzi, metodo haurra kondizionatu egiten du. Guk, berriz, haurra globala onartu eta ikasleari parte-hartze eta askaprotagonista izan dadin nahi dugu” (Argia, 1982). tasun osoa ematen zion” (Aranburu, 2015,93).

Gordailun eragile izan zen Setienek 1972an, Testuinguru honetan sortu zen Gordailu, arrakasta lau liburu idatzi eta argitaratu zituen: Onddoak, handia izan zuen taldea, 1968-69 ikasturtean.

Ogia, Erleak eta eztia eta Olentzero. 1975ean, “Pentsa 1970ean 300 andereño bazkide genituela, 13 liburu: Durangaldea, Goiherri, Iparragirre, Jose bakoitzak kuota bat ordaintzen zuena, eta gero, Paulo Ulibarri, Euskal Herriaren historia I, Haitzuloeaparte, laguntzaileak. Lau liberatu genituen, bat tako euskal gizona, Laborantza, Arrantza, Industria, herrialde bakoitzean. Garai Janariak, Edariak, Ugaztuhura konprenitzeko beste bi nak, Narraztiak eta Ur-lurdatu ere aipatu behar dira: tarrak. Geroago argitaratu udalekuak eta residentzia. zituen Baztan eta Bidasoa, Residentzia horretan, interGasteiz, Orreagako gudua, nadu gisa, andereñogaiak Burdina eta altzairua, Intsekeuskara mailan eta pedagotuak, Euskal Herriaren his“GUK POTENTZIATU NAHI OHI gia mailan gauza izan zitezen toria II, etab. 1974an Setien DUGU IKASGELA BAKOITZEAN lan egiten zen” (Argia, 1982). eta Antton Amondarainek Gordailu irakasleen arteko LIBURUTEGI KOSKOR BAT IZAN Idazketa Hiztegia argitaratu topagune, koordinazio eta DADIN, FREINET-EN ESTILORA zuten. Rosa Sensaten Psimaterial sortzaile izan zen.

BAINA HONA EGOKITUA” komotrizitaterako hezkuntza Irakasleen prestakuntzan lan itzuli egin zuten eta Valenhandia egin zuen, ikastaroak tziako Gaisak argitaratuko eskainiz. Andereñoen erresiWalt Disneyren entziklopedentzia sortu zuten, euskal dia Gauza harrigarria izenez. historia eta geografia, eus(Sarriegi 2017). Horrez gaikara batua, pedagogia, ikasnera, jostailuak eta bestelako toletan praktikak eta elkar 10~15. EUSKARAZ IRAKATSI ETA IKASTEKO TESTULIBURUEN HISTORIA. BEGOÑA BILBAO BILBAO

17

baliabide didaktikoak sortu eta banatu zituzten Kataluniako eredua jarraituz (Dávila 2018,67). Euskal Herriko Ikastolak Euskaltzaindiarekin batera argitaratu duten historian esaten denez, orduan gertatu zen testuliburu barik lana bideratzea zailtasun handikoa izan zela irakasleentzako, eta sasoi horretan argitaletxeek planteatzen zituzten “fitxa” -tara egokitu zirela. Gurasoek ere presio handia egiten zuten baliabide “homologablea” nahi zuten eta (E.H. ikastolak-Euskaltzaindia 2011,95).

Gordailu taldearekin batera Saioka Proiektua aipatu behar da, Iker taldeak abiatu zuena Bilbon, eta 1970etik aurrera garatu zena. Jose Ramon Etxebarriak kontatzen duenez “Freinet, Freire, Piaget… pedagogoen ideiak ikasi genituen eta OHOko zortzi mailetako testuak prestatu genituen taldean” (Rubio,2019,33). Etxebarriak azaltzen du testua taldean adosten zutela, zer idatzi, zer proiektu proposatu etabar, eta eztabaidetan oso goi mailako irakasleak aritu zirela: Iñaki Antiguedad, Arantxa Garmendia, Iñaki Zarraoa, Josune Ariztondo, Xabier Kintana, Imanol Añón, Kepa Martinez, Karmele Baelo… ” (Rubio,2019,34). Saioka 1970eko hezkuntza legeak ekarri zuen OHO osorako behar zen material guztiari erantzunez etorri zen, lehenengoz maila guztietarako eta curriculum osoa lantzen zuena, euskaraz argitaratu baitzen.

Saioka mugarri izan zen euskal testuliburugintzan.

Aizpuruaren esanetan “Helburua zen ikastolen mugimenduak eta, oro har, eskolak zituen premia pedagogikoei erantzun osoa eta integrala ematea, euskarazko irakaskuntza berriak behar zituen testuliburuak prestatuz” (2018,167).

Saio hitza da oinarria, saioka egitea, ekintzaren bidez ikastea. Natxo Arregik dio ze, pedagogia aktiboa praktikara eramatea zela helburua, eta horretarako proiektuak planteatu zituztela; helburu praktikoak mugatzen zuten proiektua eta proiektuak berak ekintza (E.H. ikastolak-Euskaltzaindia 2011,99).

Piaget-en pedagogiatik hartu zuten ideia da ezagutza ekinean eraikitzen dela. Freineten oinarritu ziren ikasgela taldeka antolatzeko 18

eta eraikitako ezagutzaren sozializazioa bultzatzeko. Saiokaren planteamendua zen ikaslea dela ikasten duena, berak eraikitzen duela ezagutza, ekintzaren bidez. Horrez gainera, pedagogia kooperatzailea indartu nahi zuten, talde lana ere bai.

Berdin ikuspuntu intelektualetik, berak azaltzen duenez, Arregi (2011,100), “recurríamos al trabajo de los contenidos en grupo e individualmente, a fin de aumentar la capacidad crítica del alumnado”.

Saiokak eskatzen zuen metodologia, proiektuetan oinarritzen dena, sasoi hartan guztiz aurrerakoia izan zen, Etxebarriak onartzen duenez “beharbada aurrerazaleegia zen: lehena izan zen euskara batuan eta originala” (Rubio,2019,34).

Irakasle erabiltzaileek onartzen dute Saiokak metodologia aktiboa ekarri zuela, hori guztiz interesgarria zela, lan kreatiboa bultzatzen zuela, eta baita gaur egun joera modernotzat jotzen den lan kooperatiboa ere (Perez, Ezkurdia, Bilbao 2017).

Aipatzen dute emaitza onak lortzen zirela, edukien arteko lotura, globalitatea bilatzen zuela. Eta hori guztiz berritzailea zela sasoi hartan. Irakasleen prestakuntza osagarria derrigorrezko bihurtu zen, metodologia hau azaldu eta horretan trebatzeko beharra agertu zen, eta egileek eurak ikastaroak antolatu eta burutu zituzten.

Iker taldeak 9 urtetan plazaratu zituzten zortzi mailatarako material guztiak, 24 testuliburu, gida bi eta disko bi.

Saioka 1, 1974koa da eta azkena 1982koa.

Urte horretatik aurrera Erein, 1977an eta Elkar, 1979an, hasiko dira testuliburuak euskaraz sortu eta argitaratzen. Epe honen amaierakoa da Euskal Herria Aurkitzen Ereinek plazaratukoa 1984an. Bizkaiko euskaraz ere atera zuen alea, Ibaizabal argitaletxearekin SAIOKAREN PLANTEAMENDUA batera. Egileak M.A. KortaZEN IKASLEA DELA IKASTEN barria eta K. Igea dira eta DUENA, BERAK ERAIKITZEN DUELA marrazkiak Olariaga eta EZAGUTZA, EKINTZAREN BIDEZ. Resanorenak. Urte berean HORREZ GAINERA, PEDAGOGIA atera zuen Ereinek Natura KOOPERATZAILEA INDARTU NAHI Aurkitzen, Descubriendo mi ZUTEN, TALDE LANA ERE BAI entorno natural gaztelaniaz.

Egilea A. Herreros da eta marrazkiak J.C. Fernándezenak dira.

11~15. EUSKARAZ IRAKATSI ETA IKASTEKO TESTULIBURUEN HISTORIA. BEGOÑA BILBAO BILBAO

Elkar argitaletxearen lehen testuliburuak dira, Behin

Batean, Kuxkux eta Zipristin.

Kuxkux Natur Zientziak eta Kuxkux Giza Zientziak Txilikuk koordinatu zituen, eta marrazkien ardura Errazkin, Treku eta Telleriarena izan zen. 1990ean Sirimiri kaleratu zuen, Txiliku, Baztarrika eta Etxezarretak egina, eta Telleriak ilustratua. Eta hara hemen muga, 1989an hasi baitziren Santillana, Edelvives, S.M., Edebé eta Bruño euskaratzen gaztelaniaz sortutako testuliburuak.

legeak curriculuma gero eta berdinagoa egingo duela, alde batetik Nafarroa eta EAE desberdinduz, eta bes1990EAN ABIATZEN DEN tetik, argitaletxe estatalak EPE HONEN EZAUGARRIA indartuz. Hezkuntzarako DA HEZKUNTZA LEGEAK legeak barne hartzen du CURRICULUMA GERO ETA euskara gaztelania bezain BERDINAGOA EGINGO DUELA, ofiziala dela, curriculuma ALDE BATETIK NAFARROA ETA EAE autonomiaren ezaugarrieDESBERDINDUZ, ETA BESTETIK, tan oinarrituz garatuko dela ARGITALETXE ESTATALAK bermatuz.

Curriculumaren egokitzapena adminisINDARTUZ trazio autonomikoen esku dagoenez, testuliburuak ere errealitate berri horreHonaino heltzen den tara moldatuko dira, egoera epean, irakasle taldeak egin hori islatuz jorratzen dituzdute lan materialak sortzen, ten edukietan. Testuinguru testuliburuak zein bestehonetan argitaletxe estatalak lakoak, euskarazko irakasmerkatuaren zatirik handiena kuntzan behar zirenak euskaraz sortuz. Talde hartuko dute hemengoen kalterako. Argitaletxe lanean eraikitzen dira baliabide didaktikoak, Eskola horiek urtero plazaratzen dituzte testuliburu berriak, Berriaren pedagogia oinarritzat hartuta irakaskunestaturako sortutakoak egokituz eta itzuliz. Santillatza eredu berriak ezartzeko. Irakasleen prestana-Zubia, Ikas-Bi/Hatier, Ibaizabal-Edelvives, Harikuntza ezinbestekotzat planteatzen da, euskaraz, tza-Anaya, argitaletxe estatalen proiektuak dira, metodologian zein hemengo edukietan trebatzeko. itzulpena kasu batzuetan, edo orri batzuk aldatuta Decroly eta Freinet pedagogoen eragina dago, edo moldatuta, beste batzuetan. Epe honetako eskola, baliabideak eta ofizioa bera berrituko duten ezaugarria da egile taldeen arteko lana izatea, kasu ideiak landuz. Horixe baita ezaugarririk nabarmena: guztietan. Mende hasieran euskaraz ekoizten zuten mugimendu berritzailea da sasoi honetako eskola, argitaletxeak desagertu egiten dira eta 1994tik didaktika, curriculuma modu berritzailean ulertu eta aurrera hainbestean indartzen da joera hau, non ia bideratu zuena. merkatu osoa eskuratzen duten. XX. mendearen amaieran bederatzi dira proiektu estatalak itzultzen Aipatu dugun prestakuntza euskarara ere dituzten argitaletxeak. Elkar eta Erein bertokoak zabaldu zen, irakasle askok euskaraz alfabetatzeko direnak, argitaletxe handi horien konpetentziaren beharra zuelako eta besteek euskara ikastekoa. kontra egin beharrean aurkitzen dira, askotan haiek Gainera, euskara ikasteko metodoak prestatu eta duten merkatuaren kontrolari eutsi ezinik. argitaratu ziren, gramatikaren irakaskuntzan oinarrituak batzuk eta metodologia berriagotan, berbalizazioari garrantzia emanez, beste batzuk.

Umeak alfabetatzeko metodoa ere, irakaskuntza ez-formalaren bidez, 1977an aurkeztu zen Bilbon. Kili Kili bidez euskararen garrantziaz ohartzea bilatzen zen, urtean lau koaderno zabalduz Euskal Herri osoan. Egileak, Retolazak, dioenez alfabetatze metodo hau 7tik 10 urte arteko neska-mutilentzat egina dago batez be. Lehen mailako alfabetatzea da, euskara errazean eta bizian (Argia 1974).

Hurrengo epeak aldaketa esanguratsuak ekarriko ditu euskarazko liburugintzara. 1990ean abiatzen den epe honen ezaugarria da hezkuntza

Testuliburuen itxura aldatu egin dela azaldu dugu 2002an abiatutako gure lanetan (Perez, Ezkurdia, Bilbao). Mende hasierakoak tamainaz txikiak ziren bitartean, une honetakoak inprentaren digitalizazioak eta liburuen euren izaera polimorfikoak egin du uniformeagoak izatea. Ikonografiari dagokionean, Xabiertxo eta sasoi horretakoak marrazkiz osatzen ziren, askotan orri bakoitzeko marrazki bakarrez, goialdean kokatuta. Hala ere, Europako ildo pedagogikoak jarraituz, badago orrian marrazki gehiago darabilenik. Hurrengo epeetan marrazkiak argazkiekin batera –grafika, taula, mapa…-, beteko dute orria, ikonografiak testu idatziak baino leku gehiago hartuz. Testuliburuaren tipologia aldatu

12~15. EUSKARAZ IRAKATSI ETA IKASTEKO TESTULIBURUEN HISTORIA. BEGOÑA BILBAO BILBAO

19

egiten da; orain denak dira polikromatikoak, ikonoetan zein testuan darabilte kolorea, joera sozialak eta inprentarako teknologiak bideratuta.

Edukiari dagokionean, gure ibilbidean azaldu dugu testuliburuak androzentrikoak direla, generoaren trataerak baduela bidea oraindik. Nahiz eta andrazkoen presentziak gora egin, ikono gehienetan ez gara protagonistak, taldean agertzen baikara askotan. Bestalde, pertsona zaharrak, umeak, emigranteak, kultura desberdinetakoak… falta dira liburuetan; eta familia ereduak, ez baitute liburuok jasotzen gizarteak dakarren aldaketa.

Ez dugu amaituko agertu barik epe honetan testuliburuetan jorratzen diren edukiak gero eta gutxiagotan dutela umearen ingurune hurbila erreferentzia moduan. XX. mende hasierako Xabiertxo eta gainontzeko liburuak beti erabili izan dute hurbileko errealitatea, umearentzako ezaguna dena. Mendearen amaierarako –gaur arte horrela da-, edukiaren erreferentzia antolaketa administratiboarena da, bertoko ezaugarri kulturalak barik bestelakoak erabiliz. Beraz, edukiari testuliburuetan ematen zaion testuingurua guztiz aldatu da mendean zehar, hasierakoak ingurune hurbila zuten erreferente, oraingoak ez. Grafikoak argi erakusten du aipatzen dugun egoera: XX. mendearen 90eko hamarkadara arte argitaratu izan direnak, era bateko edo besteko berrikuntza pedagogikoan oinarritu dira, hala joera

teorikoak nola aurrerapen teknikoak. Horrela, Xabiertxo-ren garaikoak kolorearen erabilera anitza, umearentzako eredu hurbila, edo euskal ingurunearen ezagutza eskainiz atera ziren. Denak sortu ziren Euskal Herrian, euskaraz eta Euskal Herriko eskolarako. Hurrengo loraldia irakasleen bultzadari esker gauzatu zen, ordura arteko eskola monokromatiko eta eztuari erantzunez. Demokraziaren alde jokatu zuten ikasgela barruan zein 20

GAUR EGUN ADMINISTRAZIOEK HARTU DUTE GIDARITZA, TESTUAK GAINBEGIRATZEKO ARDURA ETA IRAKASLEEN PRESTAKUNTZA ANTOLATZEKOA, HORRELA IRAKASLEEK GALDU EGIN DUTE AURRETIK ZUTEN PROTAGONISMOA –IKASGELAN ETA ESKOLAN-, GOITIK BEHERA DATOZKIETE EUREN EGINKIZUNERAKO GARRANTZIZKOAK DIREN ERABAKIAK

kanpoan. Pariseko 1968ko gertaerak eta Europako joera pedagogikoak eragina izan zuten orduantxe berrantolatzen zegoen ikastolan, horrela, irakaslez osatutako kolektiboak antolatu eta euren praktika aztertuz, irakaskuntza aldatuko duen eredu berriak erabiliko dituzte (Ezkurdia, Bilbao, Perez, 2018). Epe honen ezaugarria da hori; irakasleek sozializatu egingo dute euren praktika, eta gidari izango dira irakaskuntza euskalduntzeko eta berrikuntza pedagogikoak ezartzeko. Oinarrizkoa da talde horien formazioa –teorikoa zein metodologikoa-, aurreikustea, antolatzea eta gauzatzea, askotan Kataluniako Rosa Sensat taldekoak ekarriz edo hara joanez. 1990etik aurrerako urteak zeharo desberdinak dira, hegoaldean LOGSE hezkuntza legeak homogeneotasuna ekarriko du eta. Curriculum ofizialaren irakurketa argitaletxeen esku dago, eurak dira edukia mugatuko dutenak, irakasleari testuliburua hartu eta erabiltzen uzten zaio. Horrela, testuliburua programa ofiziala ikasgelan garatzeko tresna ezin hobea eta ziurra gertatzen da. Horietan guztietan irakasle gaituak dira prestatu eta zabalduko dutenak curriculumaren inplementazioa. Gaur egun administrazioek hartu dute gidaritza, testuak gainbegiratzeko ardura eta irakasleen prestakuntza antolatzekoa, horrela irakasleek galdu egin dute aurretik zuten protagonismoa –ikasgelan

13~15. EUSKARAZ IRAKATSI ETA IKASTEKO TESTULIBURUEN HISTORIA. BEGOÑA BILBAO BILBAO

eta eskolan-, goitik behera datozkiete euren eginkizunerako garrantzizkoak diren erabakiak. Ezer berrituko bada administrazioak ezarritakoa da. Oinarrizkoa izan den berrikuntza pedagogikoak gero eta protagonismo gutxiago izango du, administrazioak hartuko duelako irakasleen formakuntzako ardura (Ezkurdia, Bilbao, Perez, 2018).

LIBURU DIGITALAK ERAKARGARRIAGOAK DIREN ARREN IKASLEENTZAT, INTERAKTIBOAK DIRELAKO ETA MULTIMEDIA –BIDEOAK, SOINUA ETABAR- DAKARTELAKO, ARLO HONETAN EGITEN ARI DIREN IKERKETAK DIOTENEZ, IKASLEAK EZ DAUDE ORAINDIK PRESTATUTA PAPEREZKO TESTULIBURUAK ALBO BATERA UZTEKO

Egoera honetan badirudi -aldeko eta kontrako iritziak daude-, baliabide digitala izango dela berrikuntzarako tresna. Badago dioenik testuliburua bera ere desagertu, edo albo batera geratuko dela. Edozelan ere, orain arteko egoera ez da asko aldatu, Bel eta Colomer-rekin bat gatoz esaten dutenean “La introducción de la tecnología digital a partir de la década del 2000, que podría verse como una posible modificación de las estructuras tradicionales del manual escolar, en muchas ocasiones, lo único que ha supuesto ha sido la perpetuación de códigos y herramientas ya muy utilizadas y nada alternativas” (2018,6). Egile berdinek diote ze, tresna berrien erabilerak ez duela oraingoz aldatuko testuliburuek duten presentzia eta erabilera eskolan.

Bestalde, IARTEMen azken lanetan ere planteatu da gai hau, konstatatuz Choppinek aspaldian esan zuela egile zein erabiltzaileek kolokan dutela etorkizuna, teknologien garapenak paperezko alea alboratzeko arriskua dakarrelako.

Hala ere, teknologiaren ekarpenak ez daukala bueltarik onartzen da, esaten dutenean “Textbooks play such a key role because education is profoundly based upon reading, writing and books. But, with the growing importance of digital technologies and their huge impact upon nearly all human activities, some changes seem unavoidable. Textbooks have to take into account digital technology” (Gómez Mendoza, Braga Garcia, Rodríguez Rodríguez 2016,12). Bestalde, liburu digitalak erakargarriagoak diren arren ikasleentzat, interaktiboak direlako eta multimedia –bideoak, soinua etabar- dakartelako, arlo honetan egiten ari diren ikerketak diotenez, ikasleak ez daude

oraindik prestatuta paperezko testuliburuak albo batera uzteko (Rodriguez, N., Rodriguez J., 2015).

Egoera aldakor honetan testuliburuen gaineko ikerketa zabaldu beharra planteatzen da, maisu-maistrek ikasleekin darabiltzaten gainontzeko baliabideen eragina ere aztertuz. Horretarako, ados gaude Choppin-ekin, testuliburua jagotea guztiz bertan behera lagata egon dela dioenean. Euskal Herrian berton ere ez dugu aurkitu testuliburuen bildumarik eta, kasu batzuetan, guztiz zaila izan zaigu behar genuena aurkitzea. Hausnartu beharreko arazoa da hau, ardura hartu beharrekoa, lehengo zein oraingo liburuen errolda egiteke baitago.

AIPAMENAK Aizpurua Mikel. “Historiaren irakaskuntza Oinarrizko Heziketan Trantsizio garaian. Saioka proiektua”. In Bilbao Gidor, Gartzia Pruden, Menika Maria Carmen. Bai, jauna, bai, fisika euskaraz! Jose Ramon Etxebarria irakaslearen omenez.

UEU, Bilb 2018.

Apple M. W. El conocimiento oficial, Paidós, Madrid, 1996.

Argia, 1982-03-28. “Gordailu: Irakaskuntz Kontutan Jakintsu Eta Jator. Jon Barriola, Koro Etxeberria eta Jaxinto Setien, GORDAILU kultura taldeko partaideei elkarrizketa”.

Aranburu Pello Joxe. Hiazinto, ikastolen lemazain (Hiazinto Fernandorena Setien). Astigarraga 2015.

Arrien Gregorio, Granja Jose Jabier, Akesolo Lino. Haur liburu didaktikoen errolda-Catalogo de obras didácticas infantiles 1800-1976. II Euskal mundu biltzarra. 1987.

Bel Martinez Juan Carlos, Colomer Rubio Juan Carlos.

“Teoría y metodología de investigación sobre libros de texto”, Revista Brasileira de Educação, 2018.

Bilbao Bilbao Begoña. Kultura erreferenteak Oinarrizko Hezkuntzako Curriculumean. Doktore-tesia. Euskal Herriko Unibertsitateko Argitalpen Zerbitzua, Bilbo 2002.

Bilbao Bilbao Begoña, Ezkurdia Arteaga Gurutze, Perez Urraza Karmele. “Euskal testu liburugintza XXI. mendearen atarian”. Hik Hasi, 81, 8-15, 2003.

14~15. EUSKARAZ IRAKATSI ETA IKASTEKO TESTULIBURUEN HISTORIA. BEGOÑA BILBAO BILBAO

21

Bilbao Bilbao Begoña, Ezkurdia Arteaga Gurutze, Perez Urraza Karmele. Euskal Curriculuma ala Euskal Dimentsioa Curriculumean? Utriusque Vasconiae, Donostia 2004.

Calleja Sebe, Monasterio Xabier. La Literatura Infantil Vasca, Mensajero, Univ Deusto, Bilbo 1988.

Peralta Juárez Juan. Los movimientos de renovación pedagógica, tiempos y espacios. In Dávila Balsera Pauli (Coord.). El profesorado y la renovación pedagógica en el País Vasco. Delta, Madrid 2018, 37-58.

Choppin Alain. “Pasado y presente de los manuales escolares”, in Ruiz Berrio Julio. La cultura escolar en Europa. Tendencias emergentes en Historia, Biblioteca Nueva, Madrid 2000.

Perez Urraza Karmele. Zientzia, teknologia eta lanbideen agerpena Euskal Herriko testuliburuetan. Doktore-tesia.

Euskal Herriko Unibertsitateko Argitalpen Zerbitzua, Bilbo, 2003.

Dávila Balsera Pauli. “Los libros escolares en euskera”, in Escolano Agustín. Historia ilustrada del libro escolar en España. Del Antiguo rëgimen a la Segunda República, Fundación Germán Sánchez Ruipérez, Madrid 1997.

Perez Urraza Karmele. “Xabiertxo-ren jarraikako testuliburuak euskal irakaskuntzaren garapenean”. Euskalingua, 4, 2004, 234-245.

Dávila Balsera Pauli (Coord.). El profesorado y la renovación pedagógica en el País Vasco. Delta, Madrid 2018.

El Noticiero Bilbaino 1923-01-07. Bilbao.

Escolano Benito Agustin. “El manual escolar y la cultura profesional de los docentes”, Tendencias Pedagógicas 14, 2009, 160-180.

Estornes Zubizarreta, Idoia. La Sociedad de Estudios Vascos. Aportación de Eusko Ikaskuntza a la Cultura Vasca (1918-1936) Eusko Ikaskuntza, Donostia 1983.

Ezkurdia Arteaga Gurutze. Identitatea eta Ingurunea Curriculumean. Doktore-tesia. Euskal Herriko Unibertsitateko Argitalpen Zerbitzua. Bilbo 2004.

Ezkurdia Arteaga Gurutze, Bilbao Bilbao Begoña, Perez Urraza Karmele. “Los libros de texto en euskara y los procesos de renovación pedagógica”, In Dávila Balsera Pauli (Coord.). El profesorado y la renovación pedagógica en el País Vasco. Delta, Madrid 2018.

Ezkurdia Arteaga Gurutze, Bilbao Bilbao Begoña, Perez Urraza Karmele. “Creation of identities at school: The local, state and global identity” in Rodríguez Jesús, Horsley Mike, Knudsen Susanne V. Local, National and Transnacional identities in Textbooks and Educational Media IARTEM 2011, 346-356.

Euskal Herriko Ikastolak-Euskaltzaindia. El movimiento de las Ikastolas, un pueblo en marcha. El modelo Ikastola 1960-2010. Jagon Saila, Bilbo 2011.

Gómez Mendoza Miguel Angel, Braga Garcia Tania Maria, Rodríguez Rodríguez Jesus. Balance y análisis de la investigación sobre el libro escolar y los medios digitales. Universidad Tecnológica de Pereira, IARTEM 2016.

Johnsen Börrel. Libros de texto en el caleidoscopio. Estudio crítico de la literatura y la investigación sobre los textos escolares. Pomanes-Corredor, Barcelona 1996.

Mahamud Angulo Kira, Badanelli Rubio Ana Maria. “Los contextos de transmisión y recepción de los manuales escolares: una vía de perfeccionamiento metodológico en manualística” Historia de la Educación 20, 2016, 29-48.

22

Patres-Manes, http://servidormanes.uned.es/mciud/

Perez Urraza Karmele. “Xabiertxo eta Sabin, eskola liburuetako ikasle eredugarri”. Euskalingua, 6, 2005, 105-115.

Perez Urraza Karmele, Ezkurdia Arteaga Gurutze, Bilbao Bilbao, Begoña. “La Galera, análisis de su influencia en la renovación pedagógica en el País Vasco” in Dávila Pauli, Naya, Luis Mª. Espacios y Patrimonio Histórico Educativo, EREIN, San Sebastian 2016, 987-998.

Perez Urraza Karmele, Ezkurdia Arteaga Gurutze, Bilbao Bilbao Begoña. “Aurtxoa eta Aurtxoa II silabategiak”, In, Etxebarria Lejarreta Aintzane, Iglesias Chaves Aitor, Legarra Uruburu Hiart, Romero Andonegi Asier. Traineru bete lagun: Iñaki Gaminde omenduz. Euskal Herriko Unibertsiatea/Universidad del País Vasco, Bilbao 2018, 13-34.

Richaudeau Francois. Concepción y producción de manuales escolares. Guía práctica. Secab-Unesco, Paris 1981.

Rodríguez Rodríguez Jesús, Bruillard Eric, Horsley Mike (Eds.). Digital Textbooks: What’s New?, Universidad Santiago de Compostela, IARTEM 2015.

Rodriguez Nerea, Rodriguez Jesús. “El libro de texto digital.

Una mirada a los últimos avances” in Rodríguez Rodríguez Jesús, Bruillard Eric, Horsley Mike (Eds.). Digital Textbooks: What’s New?, Santiago de Compostela, IARTEM 2015.

Rodríguez Martha. “Libros de texto y sociedades: Entre didáctica, política, cultura y mercado”. Espacio, Tiempo y Educación, 2(1), 2015, 19-24.

Rubio Iturria, Miren. “Jose Ramón Etxebarriari elkarrizketa”, 2019, Jakin 230, 11-70.

Rüsen Jörn. “El libro de texto ideal. Reflexiones en torno a los medios para guiar las clases de Historia”, IBER 12, 1997, 79-93.

Sarriegi Andoni. “Hiazinto Fernandorena, beti euskaraz bizitzeko ereduak asmatzen, sortzen eta garatzen”. Senez 48, 2017.

Villalaín Benito José Luis. “El Proyecto MANES: una aproximación sistemática al estudio de los manuales escolares de los siglos XIX y XX”. Revista Educación y Pedagogía. Vol. XIII, No. 29-30. 2001, 85-91.

15~15. EUSKARAZ IRAKATSI ETA IKASTEKO TESTULIBURUEN HISTORIA. BEGOÑA BILBAO BILBAO

EUSKALDUN IZATETIK ELEBIDUN IZATERA: EUSKALDUNTZEAREN ARDURA

GURUTZE EZKURDIA ARTEAGA

EGILEA UPV/EHUKO IRAKASLEA DA, EUSKO JAURLARITZAK IT 298/10 ZENBAKIAREKIN BABESTUTAKO HEZKUNTZAKO AZTERKETA HISTORIKO ETA KONPARATUETARAKO (GARAIAN) TALDEKIDEA DA, ETA EUSKAL HERRIKO UNIBERTSITATEKO «HEZKUNTZA, KULTURA ETA GIZARTEA» PRESTAKUNTZA ETA IKERKETARAKO UNITATEKO (UFI 11/54) KIDEA.

H

istorian zehar ahoz erabili izan den hizkuntza izan da euskara, oso berandu idatzi dena, XVI. mendean. XX. mendean, aldiz, idatziak indarra hartu du, ahozkoak ahultasun handia agertzen duen bitartean. Ahozkoaren eta idatziaren arteko loturan, hil ala biziko harremana dago, Mikel Zarateren Idatz eta Mintz alegian kontatzen den moduan. Honi, ezagutza antolatzearen modua gehitzen zaio, zeren ezagutza ahozko edo idatzizko kodeen arabera desberdin antolatzen da. Gaur eguneko visual thinkingaren joera dabil indarra hartzen, ikus-entzunezko gizartean, ordea, ezagutzaren metaketa desberdina da, ahozkotasunetik urrin, idatzitik hurbilago baina oraingoan, metaketa kanpokoa da.

Gainera hizkuntza kultura baten ama eta tresna da, era berean. Ez da kulturarik hizkuntzarik gabe (Bilbao, 2004), beraz euskal hizkuntzaren eta kulturaren egoerak eta eraikitze prozesuak elkar lotuta ulertzen ditugu eta osasun egoera partekatua dute. Lan honek, irakurketa diakronikoaren bidez hausnarketa egin nahi du, etorkizunaren aurrean, zein egoeratan aurkitzen garen jakiteko. Gaia ez da modu exhaustiboan landu baina orohartzailea izan nahi du.

Hizkuntza bere testuinguruan bizi da.

Neurolinguistikatik abiatuta badakigu pertsona

alfabetatuen eta ez alfabetatuen artean, desberdintasun nabarmena dagoela; batzuek eta besteek modu desberdinean antolatzen dute, bai informazioaren kudeaketa eta metaketa, bai euren unibertsoaren antolaketa eta espazioaren kudeaketa. Horretara (Cubero, 2014): “La hipótesis de la heterogeneidad histórica del pensamiento verbal desarrollada por Tulviste se concreta en el establecimiento de una relación funcional entre tipos de pensamiento y escenarios de actividad. Tulviste entiende que los distintos modos de pensamiento difieren, cualitativamente, en los instrumentos que emplean, en los métodos de usar la palabra y en la manera que éstos son adquiridos, pero no en la superioridad o eficacia de cada uno de ellos, ya que son iguales funcionalmente. Un nuevo tipo de pensamiento no reemplaza a los ya existentes, sino que corresponde funcionalmente a otro tipo de actividad. Esta relación justifica tanto la heterogeneidad cultural como la individual. Las personas que participan en diferentes actividades emplean distintos maneras de resolver los problemas.

Además, como un mismo individuo participa en distintas actividades debe contar con maneras de pensar diferentes, aplicables a sus diversos contextos de interacción. También esta relación explica tanto los universales culturales, como aquellas características en las que somos distintos en función del marco cultural de referencia”.

Antzinatean antolatu ziren lehengo inperio handiak, eta hauek idatziz jasotzen zuten ezagutza era askotakoa zen, matematika, astronomia, legea, filosofia, baita ezagutza mitikoa ere.

Idatziz jaso diren hizkuntzak, inperio, erregetza eta erlijio handiren hizkuntzak dira, botereen eta hizkuntzen arteko harremana zuzena dela adieraziz, idazketak botere hizkuntzetan egiten baitziren. Munduko herri indigena asko, kopuruetan munduko gehienak, euren eguneroko jardueretan ahozko komunikazioan bizi izan dira gaur egunera arte. Honako kasuetan alfabetatuak badaude, Estatu-nazioetako hizkuntzatan alfabetatuak izan dira, euren hizkuntzatan ahozkotasunean bizi diren artean.

Euskal Herriak bere jakituria ahozkotasunean gordea izan du, XX. mendera arte. Jakin dakigunez, oso berandu hasten dira euskaldunak produkzio idatzia ekoizten. Tradizio idatzian, aldiz, Euskal Herriari buruzko lehen aipamen idatziak kanpoko idazleek egiten dituzte, Avieno, Estrabon, Tito Livio eta beste autore erromatarrek ere aipatzen dute. Gehienetan deskripzio geografikoak eta etnografikoak dira.

2~17. EUSKALDUN IZATETIK ELEBIDUN IZATERA: EUSKALDUNTZEAREN ARDURA. GURUTZE EZKURDIA ARTEAGA

25

Nekazaritzaren inguruan eraikitako Erresuma eta Inperio handiek, ekoizpena mantentzeko eta kontrolatzeko antolatu zuten sistema ekonomikoa esklabotzarena zen, eta Nafarroan, erromatarren garaiko domus eta hirietako hainbat aztarnen presentzia handiak aurkitu dira, bertako biztanleek garai honetako sistema ekonomikoan parte hartu zutela adieraziz. Garai honetan lantzen zen kultura jasoa eta landua latinoa zen eta goi estatusa zutenek, erromatar hiritarrak ziren eta latinez zekiten. Hizkuntzalariek argi utzi dute latinak eragin nabarmena izan duela euskaran.

LATINAREN HEGEMONIAREN SASOIAK ETA HIZKUNTZA ERROMANTZEEN HASIERAK Erromatarren inperioaren amaieran erlijio kristaua ofizial izendatu zuen Constantino enperadoreak eta IV. mendetik aurrera, inperioaren lurralde guztietan Kristautasuna zabaldu eta hegemoniko bihurtu zen. Inperioa desegitean, Elizak hartu zuen honen ardura eta hura mantentzeko konpromezua, Kristautasunaren zabalkunderen bidez. Honela, latina tresna garrantzitsua izan zen, hiriz-hiri kristautasuna zabaldu zen, hasieran, eta ondoren, landa eremuetara zabaldu zen. Beraz, lehengoz erdaratu zena hiri ingurua izan zen, eta berarekin batera, latina, erlijio eta kultur hizkuntza bezala nagusitu zen. Latina prestigioa zuen hizkuntza zen eta horrek, pertsonen estatusean eragina zuen. Ondo ikusita zegoen. Pixkanaka eta urteen poderioz, euskaraz mintzatzen ziren hainbat lurraldetan erromantzeak sortu ziren, euskara ordezkatuz.

ziren, denak kristauak eta latinez zekitenak, lehenengotan eta ondoren, erromantzez mintzatzera pasatu zirenak. Hauek ziren, garaiotan, boterea eta prestigioa erakusteko jakin behar zirenak.

Aro luze honetan, badira azpi aldi desberdin. Ez dugu lan honetan horietan sakonduko baina, Azurmendirekin batera, esan genezake (1985:358) “Kultura erlijiosoa da nagusi, monastegiotan ezezik aldi guzti honetan, erabat. Baina ikustekoa da jadanik nabaritzen den historiaren arreta. Donemiliagan hasten da historiografia nafarra (IX), Espainiako historiaren interesa ere. Eta, XI. mendean, literatura profanoarekiko Donemiliagako monastegiaren irekitasuna somatzen dugu, monje batek Chanson de Roland-en garaietan laburpena egiten duenean. Santiago-bideak Frantziako aireak zekartzan, artean adina letretan, Monastegiak berak ere, aurrena Clunyko (910), gero Zisterko (1098) erreforma mugimenduekin, errege familia frantsesekin azkenik, beti Frantziako eraginaren pean desarroilatu dira Nafarroan, iparraldeko kultur bultzada hegoaldera zabalduz.

Monastegiok izan dira, XII. mendera arte, Euskal Herriko kultur kabi bakarrak. Zalantza gabe monjeok erresumako hainbat jenderen irakasleak izan dira (badakigu printzeak eta zenbait zaldun-kumek Leiren ikasten zuela). Baina ez dirudi, ez dakigu behintzat, monastegiok inoiz eskola inportanteak izan dituztenik kulturaren zabalkundean saiatuak, beste tokietakoen antzera. Jende apalen eta munduaren ihesi joandakoen babeslekuago ziren, inondik ere, klase gorenek apenas armak besterik ezagutzen zuten gizarte zakar, letretarako astirik gabeko batetan. Erresumaren txikiak eta jite borrokalariak ez zuen eskolatu-klase ugari baten eskakizunik. Eliz ezagutzaren hegemoniaren garaia da.

Erdi Aroan, sistema ekonomikoa aldatu egin zen, feudalismoa, gizarte antolaketa berria bultzatuz. Hiru talde aurkitzen ditugu gizartean, batetik jauntxo militarrak, nobleak, bestetik, elizgizonak, ordenu militarrak eta MONASTEGIOK IZAN DIRA, XII. abade-monjeak monasMENDERA ARTE, EUSKAL HERRIKO tegietan elkartuta. AzkeKULTUR KABI BAKARRAK nik, herri xeheko jopu eta morroiak. Horretara dator garaiko leloa, Ora et Labora. Erdi Aroan goi estatusa zutenek noble eta erregearen ingurukoak eta elizgizon eta monjeak 26

3~17. EUSKALDUN IZATETIK ELEBIDUN IZATERA: EUSKALDUNTZEAREN ARDURA. GURUTZE EZKURDIA ARTEAGA

Erdi Aroa guda garaia izan zen, hasieran herri barbaroen kontra, eta, ondoren, arabiarren kontra.

Baina, Euskal Herrian, herri desberdinen arteko elkarbizitza garaia ere izan zen.

Gerraren oinarrietan erlijio desberdintasunak zeuden, kristautasun eta islamiar ereduen artean. Biak erlijio

errebelatuak dira, eta erreEskolarik egon bazegoen, baina funtsean konkista gudatearen bidez elizgizon eta burgesen eta elkarren kontra borrokatu POPULUA OROKORREAN nobleen semeentzat antoziren. Biak oinarritzen dira ANALFABETOA ZEN, ETA latzen zen. 1198an Baiobi hizkuntza hegemoniIRAKASKUNTZA ABADEEN nako kabildoan bazen koetan eta erlijio kontrajaESKUETAN ZEGOEN ELIZAKO “Eskolamaestre” kargua, rrietan, kristauen latina eta SERMOIEN BIDEZ. ABADEEN eskolen arduraduna, alegia arabiarren arabiera. GaiEGINKIZUN DIDAKTIKOA OSO (Azurmendi 1985:362). XII. nera, gogoan hartu behar HANDIA ZEN, IPUINEN BIDEZ, mendean Gramatika-Esda, garai horretan Euskal HISTORIAK, LEGENDAK ETA kolak sortu ziren hiri naguHerriko lurraldeetan muga KRISTAU DOKTRINA EUSKARAZ sitxoetan, XIV eta XVetan garrantzitsu bat zegoela, IRAKASTEN ZUTEN. ERDI AROAN azkenik, bertan UnibertsiEuropako eta Iberiar taterik ez baizen sortu ahal JENDEAK ENTZUTEZ IKASTEN ZUEN Penintsulako kristauen eta izan, atzerriko unibertsitaarabiarren artekoa. Horrek, teetan eskolatu ziren Nafahainbat kasutan, eta batez rroako eliteak, zibilak nahiz ere, hiribilduen sorreran eta eliztarrak. Parisen, Toloingurumarian bizi zirenen san eta Avignonen gehien artean, beste hizkuntza baten. Zaldunen semeen batzuk ezagutzeko aukera kasuetan heziketa militaizan zuten, beti ere ahozkotasunean oinarrituta. rra jasotzen zuten gerra egiteko prestatuak Muga horren inguruan kokatzen ziren populuak ziren. Besteak, elizgizonen bidez bideratzen arabiarrak, kristauak edo frankoak, nafarrak ziren ikasketak latinez egitera, eta gehienetan eta juduak ziren, besteak beste, inoiz baino elizako zerbitzari, abade edo fraile izateko bidekultura arteko bizipenak eta elkar ikusi ezinak ratuak izaten ziren. Populua orokorrean analfaemango zirenaren seinale da arabiarren ezabetoa zen, eta irakaskuntza abadeen eskuetan gutzak eta juduenak, zein kristauenak elkarren zegoen elizako sermoien bidez. Abadeen eginarteko harreman horretan ikaragarrizko abekizun didaktikoa oso handia zen, ipuinen bidez, rastasun kulturala zuen errealitatea sortu zela. historiak, legendak eta kristau doktrina euskaHorren adierazle, 1143an, Iruñan, Mahometen raz irakasten zuten. Erdi Aroan jendeak entzuCorana, musulmanen liburu sakratua, lehenaltez ikasten zuen. diz mendebaldeko hizkuntza batera itzultzen dela izan zen (Azurmendi 1985:359).

Azken Erdi Aroko XIII eta XIV. mendeetan, Nafarroako gortera kanpoko errege berriak sartu Nafarroako Erresumak hizkuntza ofizial ziren, Champagnetik zetozen Teobaldotarrak, moduan Nafar erromantzea erabiltzen zuen bitareta hauek kulturari argitasuna eman zioten gortean, euskararen lurraldeetako populua euskaraz tesauen artean zabaldu zen “gortesiaren argiak” ari omen zen, gehienak euskal hiztun bakajoerari indarra emanez, eta elizetan zegoen ilunrrak izanik. Erdi Aroan populazioaren gehiengoa tasunaren kontrako irudia landuz (Azurmendi analfabetoa zen. Alfabetatzen zena, latinean 1985:360). Europako potentziekin harreman eta erromantzean alfabetatua zen, ez euskaraz, zuzena zuen Nafar erresuman, hainbat ekimen eta gehienetan eliz-gizonen eskuetan zegoen egin ziren, errege zein hainbat jauntxoren eta zalirakaskuntza. Nortzuk ziren alfabetatuak? Ba, dunen semeek alfabetatuak izan zitezen. Instrukalde batetik zaldun edo jauntxoen seme batzuk, zioa hasieran latinez, eta ondoren, erromantzez gehienak armak hartzeko heziketa hartzen baiegin zen, eta euskara ez zen idatziz erabili. tzuen, eta bestetik, elizgizon izateko bidea harGarai honetan ezagutzaren kontrola eliztzen zutenak. Azken hauek ziren monastegietan gizonek zuten, nahiz eta hauen izendatzaileak, aintzineko eskuizkribuak kopiatzen zituztenak, errege eta jauntxoak ziren. Ahaleginen artean, nahiz eta Azurmendiren iritziz, ez ziren hainbeste 1259an, Tuterako Unibertsitatea sortzea eskatu monje horretara aritzen zirenak Nafarroako errezion Teobaldo IIak Aita Sainduari, ikasi nahi zuten sumako Monastegietan, beti ere Europako beste gazteak ez zitezen Europako gune hurrenetara monastegi handiekin parekatuz gero.

4~17. EUSKALDUN IZATETIK ELEBIDUN IZATERA: EUSKALDUNTZEAREN ARDURA. GURUTZE EZKURDIA ARTEAGA

27

joan behar. Gogoan hartu, Tuteran zegoela garai honetan Nafarroako juduen egoitzarik garrantzitsuena salerosketetan, astronomian, alkimian, matematiketan eta batez ere, medikuntzan paper garrantzitsua betez.

Euskarazko eta gaztelerazko hitz solteak, lehen aldiz idatziz Done Emiliagako glosetan agertu ziren. Hor ikusten da, Errioxako alde horretan, euskaraz zekien monjeren bat ba zegoela eta idatzitako testu landua hobeto ulertzeko, gaztelerazko erromantzean eta euskarazko hitzetan argigarriak ziren hitzak idazten zituela. Euskararen erabilera arrunt xamarra zenaren adierazle.

Erdi Aroaren azkenak, Nafar erresumaren azkenak izan ziren, zatiketa politiko nahasiekin barrutik eta zisma baten erdian. Azurmendiren esanetan (1985:362), “Erdi Aroa batasun hertsi batekin ageri zaigu pentsamenduan. Horren barruan Pirinioetako erresuma zaharra ez da salbuespenik izango. Kulturalki, hasieratik bertatik Iparraldearen zordun agertu da. (hala jarraituko du erresumak berjabe dirauen artean) hegoaldearekin zubi eginez halere. Konkistaren ondoren arras hegoaldearen azpian geratu zen”.

Garaiak aldatuz doaz, eta errenazimenduko pentsamenduari esker aurrerapen teknologikoak eta bide berriak zabaltzen dira, Aro berri bati ateak zabalduz. Garrantzitsua oso, inprimategiaren asmaketa, 1440-1450aren artean Gutenberg-ek asmatu zuen. Asmakizun honek kultur baldintzak aldatu zituen. Ordura arte talde txikietara mugatuta zegoen irakurketa orokortu egin zen eta oro har, ahozkotasunean oinarritzen zen kulturak idatzikoari bidea ireki zion.

ARO MODERNOA, LATINA ETA TOKIAN TOKIKO HIZKUNTZAK Erdi Aroarekin batera Feudalismoaren azkenak etorri ziren eta pixkanaka, kapitalismo merkantilaren garaia hasi zen indartzen, batez ere Ameriketako konkistarekin batera garatu zena, eta, eredu politiko berrian Erresuma Modernoen eta Absolutuen garaia zabaldu zen, Frantzian Absolutismoaren ereduarekin, eta Espainian, Inperio Handiarekin.

Aro Modernoan, (XVI-XVIII) oraindik, gizartearen antolaketa estamentala mantentzen bazen ere, burgesiak indar handia hartu zuen 28

aroa da, eta honen azkenetan iraultza burutu zuen. Ibilbide horretan, hainbat aldaketa aurkitzen ditugu. Erlijio gatazkak jarraitu egin zuten baina aldatu egin ziren, Erdi Aroan islamiarren kontrako borroketan jarri bazen indarra, aro honetan kristauen arteko borrokak nagusitu ziren, erreformaren aldekoen eta kontrakoen artean. Euskal Herrian Erdi Aroa bukatzean, 1512an, Gaztelak Nafarroa garaia konkistatu eta erregetza ordezkatu egin zuen, erregeordea izendatuz. Behe Nafarroa eta Iparraldeko lurraldeetan geratu ziren erregea eta gortea. Gatazka honen muinean erlijio arazoak izan ziren funtsezkoak, erreformaren aldeko nafar erregeen eta Gaztela-Aragoiko errege katolikoen artekoa.

Oinarrian Jainkoarekiko harreman ezberdinak kontrajarri ziren. Erreformistek edo protestanteek pertsonaren eta Jainkoaren arteko harremana zuzena zela defendatzen zuten bitartean, katolikoek abadearen bitartekotza derrigorrezkoa zela mantendu zuten. Ikuspegi honek eragin zuzena izan zuen pertsonen alfabetatze beharrizanetan. Horregatik, protestante herrietan Biblia tokian-tokiko hizkuntzetara itzuli behar zela eta, Europako hizkuntzetara itzuli zen, haien artean euskarara, katolikoek latina mantendu zuten bitartean. Horrela, abadea, ezinbestekoa bilakatu zen Biblia ulertzeko, irakasteko eta jainkoaren eta pertsonaren arteko bitartekaritza egiteko, eta ondorioz, euskaraz argitaratu ziren material asko, doktrina kristauak izan ziren.

Euskarari idatzizko kodera pasatzeko unea heldu zitzaion, 1545ean, Etxeparek Linguae Vasconum Primitiae argitaratu zuenean, euskaraz idatzitako lehen liburua. Garai berean, Nafarroako erregina zen Joana Albretekoak agindua emanda, 1571ean argitaratu zen Leizarragak euskaratutako Biblia protestantea. Ildo berean, erreformistek pertsonaren heziketan interesa zutenez, Leizarragak euskarazko kartilla, ABC edo Christinoen Instructionea, argitara eman zuen. Horretara, Leizarragak irakasleei eskaini zien lana, “Hevscal-Herriangaztetassunaren irakasteco cargua dutener”. Bere asmoa argi azaltzen du: “Berce nacione guciec, zeinec beren lengoagean beçala, Huevscualdunac-ere berean duencat, certan iracurtzen ikas ahal deçan (…) necessario estimatu vkan dut, ABC haur berce instructionerequin Heuscaraz-ere iar ledin”. (Leizarraga 1900:8). Hauek dira lehen aldiz euskaraz idatzita aurkitzen ditugun

5~17. EUSKALDUN IZATETIK ELEBIDUN IZATERA: EUSKALDUNTZEAREN ARDURA. GURUTZE EZKURDIA ARTEAGA

lanak. Dena den, higinauten eskola–proiektuek lur joko dute eta horren ordez, dominikoak, jesuitak, frantziskotarrak, ursulatarrak, eta beste hainbeste ordena eliztarrak sortu eta hedatu ziren, Lehen Letretan eta aurrerantzeko irakaskuntza ertainetan ardurak hartuz.

(Azurmendi 1985:375).

PERTSONA, HAURRA, HEZI EGITEN DA HEZKUNTZA SISTEMAREN BIDEZ, HIRITARRA EDO SUBJEKTU POLITIKOA, LANGILEA EDO SUBJEKTU EKONOMIKOA, ETA NAZIO KIDEA EDO SUBJEKTU KULTURALA, SORTZEKO

XV. mende amaieran, eliza katolikoaren eskolaren moduren bat bultzatzeko ardura ba zegoela dirudi. Hainbat elizgizonek doktrina kristaua irakasteaz gain, lehen letrak irakasteko ardura ere hartu zuten, analfabetismoa gutxitzeko.

Joera hau, Bizkaia zein Gipuzkoako lurraldeetan zabalduz joango ziren aroan zehar. Horretan oinarritu ziren hainbat mutilen ikasketak, Gaztelara eskribau izatera joateko aukera zutelako, oso hedaturik zegoen lan irtenbidea euskaldunentzako. Iparraldeari gagozkiola, kontuan izan beharko da, Estatu Orokorrek 1560ean Lehen Letretako irakaskuntza guztia elizaren eskuetan utzi zutela eta 1581ean ume guztientzat eskola derrigorrezkoa deklaratu zela. Eskolen apaltasuna zen ezaugarria irakurtzen, idazten eta aritmetikako ezagutza batzuekin nahikoa izaten baitzen.

Ikasketetan Latinitatea bukatu eta ikasten jarraitu nahi zutenak unibertsitatera joateko aukera zuten eta horren asmotan sortu ziren unibertsitate desberdinak: Oñatiko Unibertsitatea, Universidad Santis Spiritus, 1540-1902 sortu zen. Garai berean, 1539-1834 Iratxeko Estudioa, eta 1580an Casa Colegio Jesuitas de Iruña. Beranduago, 1630 dominikoen unibertsitatea, 1733 Larresoroko seminarioa. Baina, ikasle asko, Euskal Herritik kanpora joaten ziren.

XVI eta XVII. mendeetan ezagutzaren hazkunde handia eman zen, Ameriketako lurrak eta Indiak ezagutzearen ondorioz, geografiak, astronomiak, itsasgintzak eta horrekin loturik dauden beste ezagutza askok, bere biziko garapena zuten. Bizkaian, Nautika Eskola sortu zuten 1511an Kontsulatuaren bultzadaz. Garai honetako ezagutzaren oinarria filosofia arrazionalistan

eta ikerketa enpirikoen izpirituan dago, eta horrek, Argien Garaiari edo Ilustrazioari bidea eman zion.

Pentsamenduaren sekularizazioa indartuz doa.

Euskaldunak berrikuntza guzti hauetan murgildurik aurkitzen ditugu, baina gehienek erderetan idazten dute. Azkoitiko Zalduntxoak dira aipagarrienak. 1764ean, Euskalerriaren Adiskideen Elkartea antolatu zen, ezagutza guzti horiek bilatu nahian ari ziren ikertzaileak biltzeko.

1774-1794 Bergarako Seminarioan hainbat ikasketa antolatu ziren Elhuyar anaien inguruan, besteak beste. Ingurumari horretan sortuko dira, esaterako, 1740an Nautika Eskolaren aitorpen ofiziala Bizkaian, Medikuntza ikasketak 1757-70ean Iruñean; 1818an Salerosketen Eskola. Hizkuntza erromantzeen loraldia ematen da. Testuinguru honetan, Larramendi aurkitzen dugu, euskararen aldarrikapenean abertzaletasunaren aitzindari moduan kontsideratua izan dena, Azkoitiko Zalduntxoekin eta Bergarako Erret Mintegiarekin batera.

XVIII. mendea, Merkantilismoaren eta Argien Garaiarekin batera, iraultzaren aurretiko garaia da. Ikuspegi berria jorratu zen, zeinetan Jainkoaren ordez gizakia ezarri zen funts eta oinarritzat, eta arrazoiari eman zitzaion garrantzia. Ikuspegi aldaketa honek eragin politikoa, zientifikoa, ekonomikoa eta soziala izan zuen.

Ilustratuek arrazoiaren bidez sineskeria eta ezjakintasuna gainditu nahi zuten jakitunen elkarteak bultzatuz, talde antolatuen bidez, masoiek hartzen dute honetan indar nabarmena, prentsa eta argitalpenen bidez. Horretarako Hezkuntza bultzatu nahi zuten arrazoia hedatzeko eta pertsonen pentsamendua aldatzeko. Pentsamendu ilustratuaren ezaugarriak enpirikoa, kritikoa, praktikoa eta autonomoa dira eta ez da erlijio ikuskeraren menpe jartzen. Beraz, Jainkoaren kontzeptuarekin arazoak ditu askotan, eta horrek eragingo du ateismoaren eta deismoaren garapenak. Ondorio zuzena izan zen, erregearen boterea pertsonaren subiranotasunetik zetorrela eta ez Jainkoaren desiotik. Beraz,

6~17. EUSKALDUN IZATETIK ELEBIDUN IZATERA: EUSKALDUNTZEAREN ARDURA. GURUTZE EZKURDIA ARTEAGA

29

sistema politikoaren aldaketa derrigorrezkoa zen, botereen banaketa, parlamentarismoa, gobernua eta justizia sistemek osatzen zuten Estatu -nazio berria.

ARO GARAIKIDEA ALA IRAULTZEN AROA? Aro Garaikidean, bizi garen honetan, hainbat iraultza gertatu izan da berrehun urteren buruan. Iraultza modura ulertu ditugu, gizartean funtsezko aldaketak sortu erazi dituzten mugimenduak, nahiz eta kasu batzuetan ez diren errebolta biolentoak izan. Honako iraultzak definitu dituzte XIX eta XX mendeak: Iraultza Burgesa eta Industriala. Alfabetatze Unibertsalaren Iraultza, Emakumeen Iraultza, Ezagutzaren Iraultza, eta Komunikazioaren Iraultza.

1) Iraultza Burgesa eta Industriala Aro Modernoari bukaera Iraultza burgesak eman zion. Iraultzak sistema aldaketa osoa eragin zuen. Elkar lotuta dauden iraultza burgesa eta industrialaren ondorioz, kapitalismoaren beste fase baten sartu zen mundua, eta, maila politikoan estatu-nazio modernoa antolatu zen.

Aldaketak-aldaketa gizartearen antolaketa osoa aldatu zen: estamentuetan, hau da, jaiotzez jasotako eskubideak ezabatu eta jabegoan oinarritutako eskubideak nagusitu ziren, jendea klase sozialetan, antolatuz. Arlo politikoan, Estatu-nazioa antolatu zen, botereen banaketan eta hautaketa demokratikoan oinarritua, demokraziaren lehen pausoak bideratuz. Legediak, giza eskubideak oinarri hartu zituen, eta honekin batera, subjektu politiko, ekonomiko eta kulturalaren kontzeptua garatu zen, identitate nazionalaren bidez. Honek ematen dio oinarria, gaur egun ere, gure sistemari. Pertsona, haurra, hezi egiten da Hezkuntza sistemaren bidez, hiritarra edo subjektu politikoa, langilea edo subjektu ekonomikoa, eta nazio kidea, edo, subjektu kulturala, sortzeko. Horretarako, Estatuak alfabetatze unibertsala eta ezagutzaren kontrola hartuko ditu bere gain eta identitate hegemonikoak sortuko ditu (Ezkurdia, 2004). Honetara Castellsek (2005) hiru identitate mota desberdintzen ditu: - Hiritar nazional moduan ezagutzen den Identitate legitimatzailea, Estatuak (kasu honetan, Espainia eta Frantzia) eraiki zuen nazio berriaren subjektu politikoa, 30

Eskola eta curriculum nazionalaren bidez.

- Erresistentziako identitatea, sortzen da gizarte, ekonomi edo kultura mailan baztertuta sentitzen diren kolektiboek, euren izate beharra aldarrikatzeko eta identitate kolektiboa bilatu nahian, bizi duten egoera menperatuari aurre egin ahal izateko. Kasu honetan, estaturik gabeko nazioak sartzen dira, besteak beste.

Euskal Herrian euskararen eta euskal kulturaren aldarrikapenean egindako ekimen eta lortutako botere autonomikoak sar daitezke erresistentziako identitatean.

- Proiektu identitatea: Honen oinarrian, norberaren auto identifikazioa dago, esaterako feminismotik edo ekologismotik edaten duten identitate berriak dira.

Baita, Europarra izateko dagoen proiektuaren subjektuak izan daitezke.

Bestalde, gizarte berriaren oinarrietan bi kontraesan nagusi aurkitzen ditugu. Batetik, sistema demokratiko patriarkalak, giza eskubideetan oinarritzen denak, talka egiten du sistema kapitalistaren oinarrian dauden kapitalaren eskubideekin. Bestetik, Estatu-nazioek nazio hegemonikoaren eraikuntzan, nazio berri bakarra onartzen duten heinean, ez dituzte, Estatuaren lurralde barruan dauden beste herri edo nazioen hizkuntzak eta kulturak onartzen. Kontraesan hauek hainbat erresistentzia egoera biztu ditu, bai sistema sozialaren aldetik, ezkerreko diskurtsoen bidez, eta bai, estaturik gabeko nazioen eskutik, nazioa aldarrikapenaren bidez (Ezkurdia, 2004).

Maila teorikoan aipatu ditugunak, maila praktikoan modu zehatzean gauzatu dira.

Frantzia aldean, Iraultza 1789an hasi zen eta 1790ean Frantziako Nazio Biltzarrak Foruak bertan behera uztea erabaki zuen, antolaketa berri bati bidea emanez. Segidan, ipar Euskal Herrietan biziki gogorra izan zen Konbentzio gerlaren ondorioz, ideia eta erabaki berriak nagusitu ziren. Espainian, iraultza beranduago eman zen, liberalen eta karlisten arteko borroketan itxuratua. Hegoaldean, Foruak 1876an galdu ziren betiko. Caro Barojak, 1792tik 1876ra doan aldiari Hondamendiaren zikloa deitu zion. Baina erreakzioa ere eman zen, eta Foruen galerak, Euskal Pizkundeari eman zion

7~17. EUSKALDUN IZATETIK ELEBIDUN IZATERA: EUSKALDUNTZEAREN ARDURA. GURUTZE EZKURDIA ARTEAGA

bidea, abertzaletasunaren aldarrikapenean gauzatua.

aipatutako guztietan subjektua gizonezkoa da eta emakumea ez da aipatzen.

Aitzindari izan zen Olympe de Gougesek proposatu zuen Emakumearen eta Hiritarraren Eskubideen Aldarrikapena, -Declaration des Droits de la Femme et de la Citoyenne-, 1791an.

Emakumeen askatasuna eta berdintasuna aldarrikatu zuen lehenengoetako dokumentua izan zen. Feminismoaren historian lau epe edo aldi desberdintzen dira eta, hau, berau izan zen lehena.

Maila ekonomikoan, industrializazioak aldaketa demografikoak bultzatu HEGOALDEAN, FORUAK 1876AN zituen. Langileak lana GALDU ZIREN BETIKO. CARO dagoen tokietara mugiBAROJAK, 1792TIK 1876RA DOAN tzen dira beti. Hasieran, ALDIARI HONDAMENDIAREN XIX-XX. mendean, hurbiZIKLOA DEITU ZION. BAINA leko lurraldeen arteko bizERREAKZIOA ERE EMAN ZEN, tanleriaren mugimenduak eman ziren eta gaur egun, ETA FORUEN GALERAK, EUSKAL kontinenteen artekoak.

PIZKUNDEARI EMAN ZION Ondorioz, aldaketa demoBIDEA, ABERTZALETASUNAREN grafiko sakonak gertatu ALDARRIKAPENEAN GAUZATUA dira Euskal Herrian. Historian zehar, Euskal Herriko biztanleak emigratzera jo zuten arren, XX. mendean Bigarren aldia, XIX. joera hau guztiz aldatzen mendetik XX. mende erdira da, eta uholde migratzaile artekoa da. Garai honetan batzuk jaso ditu, ingurune Sufragismoak hartzen du industrialetara eta hiriguindarra, sufragio uniberneetara, landa guneak tsalaren eta Goi Mailako gero eta hutsago utziz.

Hezkuntza jasotzeko eskuOndorioz, bizi moduetan eta biztanleriaren egibidearen aldarrikapenak, hain zuzen. turaketan hainbat aldaketa ematen dira. AldaHirugarrena 1960tik 1980ra bitarteketa demografikoek, bertakotze prozesuekin koa, nahiz eta autore batzuk, oraindik bete batera gizarteen izaera soziokulturala aldatzeko gabeko hainbat helburu bete gabe dirauen. Aldi baldintzak sortzen dituzte, eta hori berori gerhonetan, abortoaren aldeko, kontrazepzioaren tatu da Euskal Herrian. Horrelakoetan, biztanaldeko eta dibortzioaren aldeko legearen aldaleri migratzaileek euren menerapen teknikoa, rrikapenak egin ziren. Garai honetan, emakume ekonomikoa, militarra edo politikoa ezartzeko batzuk politikari gisa hasi ziren lanean, baina ahalmena baldin badute, euren hizkuntza eta kopuruetan, gizonezkoena baino askoz apalakultura ezarriko die jatorrizko biztanleei. 1960ko goa zen. hamarkadan, planteatu zen arazoa zen, nola euskaldundu eta bertakotu euskal lurraldeetara Laugarren aldian, Feminismoak hainbat lanera etorritako etorkinak. Horretarako hezlorpen izan baditu ere, oraindik asko geratzen kuntza sistema erabiltzeko proposamena egin dela aldarrikatzen du. Alde batetik, militantzia zen, XX. mende erditik aurrera. asko hasi da, on line sareetan emakumeen presentzia indartu da, batez ere. Gizonezkoen pribilegioen eta emakumeen kontrako biolen2) Emakumeen Iraultza tziaren kontrako borroka handitu da. Halere, XVI. mendean, Salamancako Juristek emakumeak hiltzen jarraitzen dute, emakumeak lehenik, XVII. gizarte pentsatzaileen eskutik izateagatik. Emakumeen elkartasun unibertsala, eta XVIII. mendean ilustratuen eskutik eskubiaizpatasunaren eta diskurtso deskolonialaren deen aldeko hainbat literatura dago. Gai hau bidez aldarrikatzen da. lehen iraultza liberaletan agertzen da, Virginiako Feminismoaren aldeko mugimenduek Eskubideen Aldarrikapenean, Estatu Batuetako hainbat lorpen izan dituzte, baina oraindik gizarIndependentzia Aldarrikapenean. Frantziako tea eraldatzeko bidean, historian eraiki den Iraultzan Gizonaren eta Hiritarraren Eskubideen Aldarrikapena 1789an egin zen. Baina sistema hetero patriarkala aldatzeko bidean 8~17. EUSKALDUN IZATETIK ELEBIDUN IZATERA: EUSKALDUNTZEAREN ARDURA. GURUTZE EZKURDIA ARTEAGA

31

eta alfabetatzea oinarrizko eskubidea zenez, Eskolaren derrigortasuna ezarri zen Estatu osoan. Toki guztietan eta era berean bere ez ba zen ere, pixkaGAZTELANIAREKIN BATERA, naka, nazio hegemonikoaEUSKARA, LEHENALDIZ HISTORIAN, ren kultura eta hizkuntza HIZKUNTZA OFIZIAL IZENDATU inposatu ziren curriculuZUTEN maren bidez, hiritar nazional berria eraikitzeko, Aldaketa prozesu tokian-tokikoak ziren beste honetan, Euskal Herriko hizkuntza eta kulturak bazemakumeak XX. mendea ter utziz: (Zabaleta, Garhasieran antolatzen hasi mendia, Murua 2018:194) ziren. Ezkerreko eta esku“En este contexto, tanto mako emakumeak antolael Estado francés como el keta politiko desberdinak español tuvieron que hacer sortu zituzten emakume frente a un reto: la necekatolikoak, anarkistak, sidad de materializar, de komunistak, sozialistak, hacer real, la noción de abertzaleak. Emakume comunidad y, con tal propósito, tanto la cultura Abertzale Batza mugimenduak hartu zuen indacomo los idiomas francés y español cobraron rrik handiena. Honek, beste ardura batzuen una importancia fundamental.

En definitiva, las artean, euskal zaletasunaren erreprodukzioa políticas educativas desplegadas por ambos helburu hartu zuten. Horretarako derrigorrezko Estados, en esa perspectiva, han estado orienhezkuntzan indarra jarri zuten eta alfabetatzeari tadas a la unidad de los ciudadanos que comaurre egiteko, emakume askok maistra ikasi eta pondrían el estado-nación y, en ese sentido, la irakaskuntzaren bidea hartu zuten, euskararen unidad de cultura e idioma ha primado en la eta euskal kulturaren irakaskuntzan lan handiak política de cada uno de ellos”. Guizot Legeak eginez. Euskal Eskolaren hastapenak ezarri Frantzian, eta, Moyano Legeak ezarri zuten zituzten Espainiako Errepublika garaian (EzkurEstatu hizkuntza ikasi beharra eskoletan, eta dia, Bilbao, Perez, 2012). Frankismo garaietan egoera horretan aurkitzen ziren haurrak, erdeisilpeko lanak ere egin zituzten Etxe eskolak antolatuz eta Ikastolen haziari indar berriak raz alfabetatu ziren. Identitate legitimatzailea emanez, gaur eguneko sistemaren oinarriak eraikitzen hasiak ziren, nazio kide espainol eta ezarri zituzten, zati haundi baten. frantsesak heziz. hainbat falta da. Bourdieurekin esateko (2006), historia deseraiki egin behar da, genero berdintasunean berria eraiki ahal izateko.

Emakumearen rola aldatuz joan den heinean, familiaren eredua aldatu egin da, gizartean aldaketak eraginez.

3) Alfabetatze Unibertsalaren Iraultza XIX-XX. mendeko iraultzarik garrantzitsuena alfabetatze unibertsala izan da. Alfabetatzearen zabaltzeak ekarri du, gehiengo baten ikasketa maila gero eta altuagoa izatea, gizartearen ongintzan eraginez. XX. mendea aurrera joan ahala, pertsonen ezagutza maila asko handitu da, baita emakumeen askapen mugimenduetan ere. Pertsonak iritzi partikularra eta propioa izateko aukera izan dute XX. mende amaieran.

Atzerago esan dugun bezala, sistemaren oinarrietan Giza Eskubideak zaintzea zegoenez

32

Nazionalismoaren eraginez, euskaraz alfabetatzeko beharrizana aurreikusi zenaren seinale izan zen 1918an, Eusko Ikaskuntzako I. Kongresoaren antolaketa, zeinetan Irakaskuntza elebidunaren aldarrikapena eta euskaraz alfabetatzeko eskolen premiaz hitz egin zen.

Ondorioz, Aldundiek eskola elebiduna antolatzen hasi ziren, Auzo Eskolak, Bizkaian, eta Landa Eskolak, Gipuzkoan. Garai berean, euskaraz ikasteko eta alfabetatzeko lehen urratsak eman ziren, gau eskolak eta ikastolak antolatuz.

Honetan, hainbat eragile badago ere, Emakume Abertzale Batzako emakumeen eragina garrantzitsua izan zen, euskal irakaskuntzaren planifikazioan eta garapenean, euskara irakatsiz, eta

9~17. EUSKALDUN IZATETIK ELEBIDUN IZATERA: EUSKALDUNTZEAREN ARDURA. GURUTZE EZKURDIA ARTEAGA

euskaraz idatzitako arlo guztietan eta ezagutza zientifikoa garatzen zituzten material didaktikoak sortu zituzten. Orduan hasita, euskarak, hizkuntza idatzi moduan, aldi desberdinak dituen hazkunde izugarria izan du XX. mendean zehar.

Mende erdian, 1937-1975, gaztelania izan zen hizkuntza bakarra eta derrigorrezkoa.

Euskara, bitartean, galarazita egon zen. Hegoaldean, Eskola Nazional Katolikoaren bidez, euskararen kontrako eraso bortitzak burutu ziren.

Bi fase desberdintzen dira. 1950era arte, errepresioa oso bortitza izan zen. 1950etik aurrera, euskal gizartea berrantolatzen hasi zen, isilpeko klandestinitatean, Etxe Eskolak eta ondoren, Ikastolak, antolatuz.

Bitarte honetan, etorkinen beste uholde bat etorri zen. Frankismo garai gogorrean gaztelaniaren inposaketa osoa zen. Horrek, hainbat herritan, hizkuntza eta kulturaren iraulketa izugarria sortu zuen, euskal munduaren ikuspena zeharo aldatuz. Ordura arte, euskal herritarra izateko abizenetan eta jatorrian jartzen bazen ardatza, hamarkada hauetan egoeraren azterketa berriari erantzunez, ikuspegia guztiz aldatu zen, euskara ardatz bihurtuz, euskalduna eta euskal herritarra izateko. Aldaketa honek bere biziko garrantzia izan zuen euskal irakaskuntzari zegokion arloan. Etorkinak eta etorkinen seme-alabak euskaldun izateko zegoen tresna eraginkorrena euskalduntzea zen, irakaskuntzaren eta eskolaren bidez. Testuinguru honetan, Euskaltzaindiak 1968an, beharrezkoa zen euskararen batasuna adostu zuen, euskararen irakaskuntzarako onuragarri izan zena. Euskararen eta euskal kulturaren loraldi honetan teorizazio eta metodo pedagogiko berritzaileak erabili ziren. Eskola frankistaren parean, eskola nazional euskaldunaren eredua izan nahi zuen eskola aurrerakoia eta modernoa eraiki zuten ikastolek. Garai honetako irakaskuntza euskaraz eta Euskal Herriko ezagutzan oinarritutakoa zen, curriculum nazionala bultzatuz.

Trantsizio garaiak, 1976-1990, euskaldunak alfabetatu, erdaldunak euskaldundu, erronka berriak. 1960. hamarkadan euskalduntzearen ardura eskolari egotzi zitzaion. Hasiera baten, Ikastolak ziren euskarazko irakaskuntzaren ardura hartuko zutenak, mugimendu indartsua sortuz, eta pixkanaka handituz. Metodologia

berritzaileak erabiltzen ziren eta edukia soziokulturala zen, hau da, Euskal Herriarekin lotua, nahiz eta derrigorrez irakatsi behar ziren Espainiari buruzko ezagutzak ere irakasten ziren. Gainera, helduen alfabetatzeak gorakada izugarria jaso zuen, euskaraz ez zekien hainbat biztanle euskaldunduz. Euskaldun heldu ez alfabetatuak, euskaraz alfabetatzen ziren bitartean, euskaraz ez zekitenek euskara ikasten zuten.

1978ko Konstituzioan oinarritutako Euskal Autonomi Estatutua 1979 onartu zenean Hezkuntzako eskumenak zituen autonomia garatu zen, eta hiru sare antolatu ziren, Eskola publikoa, pribatu-kontzertatuak, eta Ikastolak. Gaztelaniarekin batera, Euskara, lehenaldiz historian, hizkuntza ofizial izendatu zuten. Euskararen Legeak egin ziren bai Euskadin, bai Nafarroan, eta desberdintasunak desberdintasun, euskararen irakaskuntza eredu linguistikoen bidez antolatu zen, gurasoek euren seme-alabak eskolaratzean nahi zuten hizkuntza ikas zezaten. Denborak pasatu ondoren, gaur egun, indarrik gehien hartu duen eredua murgiltze eredua da. Iparraldean ere, oraindik onarpen ofizialik ez badu ere, pixkanaka euskararen ikaskuntza indartzen hasi zen, poliki -poliki, ikastolak, Seaskan bilduta, hedatuz.

Euskalduntze eta alfabetatze kanpainarekin batera, materialen eta testuliburuen ekoizpenaren gorakada handia eman zen. Argitaletxe berriak sortu ziren Erein, Elkar, Ibaizabal, euskaraz sortutako testugintzaren sasoi oparoa bideratuz. Iparraldean, Eskola Publikoetan, Ikas-Bik, frantsesezko testuliburuen euskaratzea bideratzen du eta, Ikas elkarteak, ordea, euskarazko material didaktikoa sortzen du.

Sistemaren kontsolidazioa 1990etik aurrera eman zen. Autonomiak egonkortu egin ziren, eta, Espainiako Gorteek Hezkuntzako Lege Nagusia onartu zuen, LOGSEk, aurrerapen handiak ekarri zituen, baina Estatuari buruzko lotura handitu egin zen. Horren harira, Euskal Eskola Publikoaren Legea onartu zuen Euskadiko Parlamentuak. Honek, eskola, ikastola eta pribatuen ikastetxe sareak, Espainian zegoen eredura berdindu nahian, hiru lerro izatetik bira pasatzea erabaki zuen, publikoa eta pribatua/kontzertatua. Ikastola guztiak eskola publiko edo kontzertatu izatera pasatu ziren.

Era berea, Eskola Publiko euskaldunaren aldarrikapena indartu egin zen.

10~17. EUSKALDUN IZATETIK ELEBIDUN IZATERA: EUSKALDUNTZEAREN ARDURA. GURUTZE EZKURDIA ARTEAGA

33

proposamen baino. Eta LOGSE legeak eta borondateak borondate, egokitzapen autonomiez dira derrigorrezko. Haukoek curriculuma martua, politikoa da. Orain, katu eta planifikatu zuten. hiru erakunde ofizialetan Curriculum nazionala ezaHELBURUA DA EUSKAL HERRIKO gaude banatuta Euskal gutza ofizialaren isla da, Herriko biztanleok, Iparralezagutzaren hautaketa LURRALDE OSOARENTZAT deko Kontseilua, EAEko bat. Eredu hauek mendeLEGE BAKAR ETA BATERATUA Eusko Jaurlaritza eta NFE baldeko kultur eredu “uniLORTZEA, EUSKAL IDENTITATE Nafar Gobernua. Iparraldebertsal”-etik –ezagutza SOZIOKULTURALEAN OINARRITUA koek ez dute hezkuntzan enpirikoen kasuan-, eta ETA EUSKALDUNA, EZINBESTEAN konpetentziarik eta jenEstatu-nazioaren ezaugadartea, euskarazko irakasrri nazionaletatik –Giza eta kuntza eskatzen ari den Gizarte Zientzien kasuan-, bitartean, ez dute baliabide edaten du batik bat. Eredu euskaldun nahikorik, Ikashau aurrerapen tekno tolak, eta Sare Publikoan -zientifikoaren kontzeptuan Ikas-Bik, egoerari aurre oinarritua dago, eta bide egiteko. Beraz, ahalmen horretan sartu ez diren kulexekutiboa hegoaldeko bi turak heriotzara kondenaautonomietan dago, eta, tzen ditu, ez onartu eta ez oinarrizko adostasun politikoa beharko litzateke ikusiarena eginez. Estatuaren kultura ofizialetik curriculum nazionalaren bidean. Helburua da kanpo dauden beste kultura eta hizkuntzak, Euskal Herriko lurralde osoarentzat lege bakar basatitzat hartzen dira modu sistematikoan: eta bateratua lortzea, euskal identitate soziokulkultura aurreratu eta atzeratuen, landu eta idaturalean oinarritua eta euskalduna, ezinbestean. tzi gabekoen, hizkuntza nagusi eta basatien Edo lege bakarra ezinezkoa bada, gutxienez arteko diferentziak nabarmendu egiten dira hiru lurralde administratiboen artean lortutako komunitate intelektualean (Ezkurdia, 2004:42). adostasunean, euskaratik eta ikuspegi sozio“El saber popular está patologizado, al menos kulturaletik edaten duen curriculuma adostu en comparación con el curriculum académico behar da. vigente, que se considera edificante y neutral.

Sin embargo, el curriculum vigente no es nunca Mendearen azkenetan, euskaldunak, un ensamblaje neutral de saber. Se basa siemgazteak bereziki, elebidunak edo hirueledunak pre en una afirmación de la autoridad cultural. dira, euskara eta beste bi erdera ezagutzen (M.W. Apple 1996:130). dituzte. Euskaldunen kopuru osoa handitu egin da, baina ahozkotasuna urritu. Arazoa da, eusXX. mendearen azken hamarkadan, kaldunak bai, baina euskal kulturan jantziak batez ere, harrotu da euskal curriculumaren ote diren, gero eta curriculum autonomikoagoa aldarrikapena Euskal Herrian. Batzuk, propioa jorratzen delako (Bilbao, Perez, Ezkurdia, 2000). deitu dute, beste batzuk euskal curriculuma, edo euskal curriculum berezia. Eta, bada, Euskal Curriculumaren dimentsioa deiturikoa, ere.

4) Ezagutzaren Iraultza, UnibertsitaHainbat proposamen landu dira, Derrigorrezko tearen zereginaz, Ezagutzaren eta pentsaEskolaldirako Euskal Curriculuma EAE, 2006an, menduaren eraikuntza euskaraz Euskal Herrietarako Curriculuma, Oinarrizko Hezkuntza Curriculuma 236/2015 Dekretua Argien Garaian hasitako bidetik, ezaguEAE, eta Hezi Berri 2020, besteak beste. Hezi tzaren sekularizazioa hasi zenetik gaur eguneko Berri da azkenean onartu eta betetzeko proikuspegi zientifikoetara alde handia dago. Ibilposatu dena, Euskadirako Hezkuntza Lege bide luze eta gogorra baina pixkanaka eraiki nagusi bat egiten den bitartean. Proposamen dena, batez ere unibertsitateen eskuetatik. Uniguzti hauek Ikastolen Sarean eta Euskal Eskola bertsitatea lortzea, helburu eta aldarrikapen Publiko batzuetan betetzen dira, baina ez denehistorikoa izan da Euskal Herrian, eta oso tan zeren Iparralde edo Nafarroan ez dira lege, berandu eratu badira ere, gaur egun, zientzia 34

11~17. EUSKALDUN IZATETIK ELEBIDUN IZATERA: EUSKALDUNTZEAREN ARDURA. GURUTZE EZKURDIA ARTEAGA

eta ezagutza zientifikoaren garaian bizi garen honetan, hainbat unibertsitate dago antolatua euskararen lurraldean. Ikerketa zientifiko-teknikoa ekonomi sistemaren oinarrian dago eta honek bere biziko indarra hartu du, ekonomian konpetitiboak izan ahal izateko. Mundu mailako ikerketa zirkuituetan sartu da Euskal Herriko gizartea, eta ibilbide horretan, unibertsitatean euskaraz ikasteko aukera dago. Gaur egun, ea Gradu guztiak euskaraz ikas daitezke unibertsitatean. Batzuetan, ez dago eskaintza osoa eta irakasgaiak tartekatu egiten dira, batzuk euskaraz eta besteak erdaraz ikasi daiteke.

UPV-EHU-n ea Gradu guztiak ikas daitezke euskara hutsean. a) Hasierakoa Aldarrikapenen garaia da.

XIX. mendean, aspaldiko aldarrikapenari segida emanez, 1866an, Nafarroako Diputazioak Universidad Vasco Navarra sortzea proposatu zien beste euskal lurraldeetako Aldundiei, denen artean unibertsitate ofiziala lortzeko ahaleginetan. Azkenean aurrera egin ez zuenez, lurralde bakoitzean proposamen berriak egin ziren, batzuk aurrera joan ez zirenak eta beste batzuk gauzatu egin zirenak.

Haien artean, Gipuzkoan Oñatiko Unibertsitateren Katedrak berrezartzeko eskaria, Araban, Gasteizko Unibertsitate Literarioa (1869-73), eta Bizkaian Bizkaiko Unibertsitate Katolikoaren eskaria (1870).

Euskal Unibertsitatearen egitasmoa, Leizaolaren eskutik. Hasteko Medikuntza Fakultatea sortu zuen, Erizaintza Ikasketak Medikuntza Fakultatean integraturik zeuden. Ikasketa Plana honakoa zen: Berrikuntzak, Euzkara Medikoa, Psikologia Medikoa eta Psikiatria. Ekimen hau bertan behera utzi zuen frankismoak.

Proposatutako ekimen guzti hauetan irakasgai gehienak gaztelaniaz eman ziren. Euskara hutsez arituko zen Unibertsitatearen lehen proposamena, 1973an sortzen da, Udako Euskal Unibertsitatearekin batera. Urte honetako udan antolatu zen, lehen aldiz, Udako Euskal Unibertsitatea. Honen helburua euskarazko eta euskal gizartearen beharretara egokituko den maila goreneko hezkuntza-erakundea sortzea izan zen. 2008tik, hainbat ekimen egiten dituen Euskal Unibertsitatearen aldeko Fundazioa da. Fundazioak euskalgintzako zortzi eragile biltzen ditu: Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundeak (AEK), Euskarazko Komunikazio Taldeak (EKT), Elkar Fundazioak, Euskal Herriko Ikastolen Konfederazioak (EHIK), Ipar Hegoa Fundazioak (LAB sindikatuaren Ikasketa Sindikaletarako Fundazioa), Euskararen Gizarte Erakundeen Kontseiluak, Nazio Eztabaida Guneak eta Udako Euskal Unibertsitateak (UEU). Unibertsitateak Proiektu Akademikoa eta Hezkuntza Proiektua zehaztuta ditu, graduen eta graduondokoetan diseinuak prest daude.

Erdaraz eraikitako ezagutzak ez dio eranEuskal Herriko ezagutzei buruzko goi tzuten Euskal Herriko ikuspegi soziokulturalean mailako ikasketak egiteko erakundearen behadauden oinarriei, eta horrek, baldintzatu egiten rrizan jabetuz, Eusko du egiten den produkzio zienIkaskuntzak I.º Kontifikoa, hein handi batean. gresoa antolatu zuen b) Lorpenen garaiak: 1918an, Apraizen unibertsitate publiko eta prihitzaldiaren bidez, Pro batuak Universidad vasca-ren ERDARAZ ERAIKITAKO beharrizana plazaratu EZAGUTZAK EZ DIO ERANTZUTEN U N I B E R T S I TAT E zen. Primo de Riveraren EUSKAL HERRIKO IKUSPEGI PUBLIKOAK Diktadurak baldintzaSOZIOKULTURALEAN DAUDEN tuta, isilpean geratu zen UPV/EHU: UniversiOINARRIEI, ETA HORREK, ekimena. Errepublikadad del Pais Vasco – EusBALDINTZATU EGITEN DU EGITEN rekin batera, 1931ean, kal Herriko Unibertsitatea.

DEN PRODUKZIO ZIENTIFIKOA, HEIN Bilboko Udaletxeak bul1960eko ekonomi bultzadari HANDI BATEAN tzatuta Pro Universidad erantzunez, hainbat FakulVasca-ren aldeko batzatate sortzen dira, modu solrra deitu zen. Azkenean, tean Bilboko Unibertsitateari 1936ko abenduan, Euzsorrera eman ziotenak, beskadiko Lehen Autonoteak beste, Enpresa eta Zienmia garaian gauzatu zen tzia Ekonomikoen Fakultatea, 12~17. EUSKALDUN IZATETIK ELEBIDUN IZATERA: EUSKALDUNTZEAREN ARDURA. GURUTZE EZKURDIA ARTEAGA

35

1955an, Medikuntza eta Zientziak Fakultateak.

Ondoren, 1970eko Hezkuntza Lege Orokorrak hala aginduta, XIX mendean sortutako Eskola Tekniko eta Unibertsitarioak gehitu zizkion: Ingeniaritza Teknikoen Eskolak, Irakasleen Unibertsitate Eskolak, Merkataritza Eskolak, Erizaintza Eskolak.

Frankismoaren ostean, eta Euskal Autonomiaren Elkartearen antolaketa eman zen sasoi berean, Euskal Autonomi Estutua 1979an onartu zen, eta 1980an, UPV-EHU Unibertsitate publikoa sortzen da Bilboko Unibertsitatetik eratorrita. Ordura arte, goi mailako irakaskuntza ematen zuten hainbat zentro bilduz osatu zen Nautika Eskola, Ingeniaritza Goi Eskolan sartua, hiru lurraldeetan zeuden Enpresa Ikasketen Eskolak gaur egun, UPV-EHUko Ekonomia eta Enpresa Fakultatea osatzen duten zentroak dira. Era berean, hiru lurraldeetako Irakasleen Unibertsitate Eskolak, gaur egun Lurralde bakoitzeko Hezkuntza Fakultateak dira. Bilbon bertan ere, eta industriaren eskariei erantzun nahian, Ingeniari Industrialen Eskola sortu zen 1897an.

Gaur egun UPV-EHUko Ingeniaritza Goi Eskola da, eta bere baitan hartzen ditu, ingeniariaren atal guztiak, Nautika Eskola, Mehatz eta Lan Publikoen Eskola, Ingeniari Industrialen Unibertsitate Eskolak.

UPV/EHU-ren Euskal Autonomia Elkarteko hiru lurraldeetan hedatua dago, unibertsitaterik handiena da, 20 zentro ditu hiru campusetan banatuta. Bere helburuetan Euskal Herriko unibertsitate publikoa, denontzat eraikia dela adierazten da. Izatez, Euskal Herriaren garapen ekonomiko, kultural eta soziala bultzatzeko ezagutza sortu eta kudeatzeko asmoa du. Beraz, ikerketa, irakaskuntza eta berrikuntza dira bere helburu nagusiak, hauek direlako garapen ekonomiko, soziala eta kulturalaren bultzatzaileak.

Euskarazko irakaskuntzari buruz, gaur egun, ea Gradu guztiak euskaraz ikasteko aukera eskaintzen da, eta matrikula kopurua, euskarazko lerroetan, urtez-urte handitzen doa.

Master eta Berezko Tituluen atalean, ordea, euskaraz eskaintzen den irakaskuntza oso txikia da. Doktore tesiak euskaraz egiteko bekak eta diru laguntzak daude, baina oraindik euskara ez dago zabalduta arlo honetan. Berez, euskara irakaskuntza hizkuntza da, baina ikerketa arloan

36

ez da, oraindik, oinarrizko hizkuntza, zabalkundea egiteko baino.

Hirurehun mila pertsonatik gora ikasi du UPV/EHU-n bere ibilbide historiko laburrean.eta kanpora begira dagoen Unibertsitate publikoa da. Aitzestapenen artean Nazioarteko Bikaintasun Campusaren izendapena edo Shangaiko rankingean munduko 500 unibertsitate onenen artean aurkitzen da. Gaur egun, Ikerketa arloan dagoen unibertsitaterik indartsuena da, nazioarteko ranking nagusienetan toki onak ditu, batez ere, irakaskuntza zientifiko-teknikoetan.

UPNA/ NUP: Universidad Pública de Navarra – Nafarroako Unibertsitate Publikoa.

1987an Nafarroako Unibertsitate Publikoa, UPNA, sortu zen Iruñan, Nafarroako Parlamentuak onetsita, eta unibertsitate tituluen eskaintza handitzea eta biltzeko asmoarekin. Bi campus ditu, bata Iruñan eta Tuteran bestea. Europako Unibertsitate Eremuari egokitu zen 2010ean eta Campus Iberuz partzuergoko kidea da, Errioxa, Lleida eta Zaragozako Unibertsitateekin batera, osatzen duten Bikaintasun Campusean biltzen da.

Unibertsitate honen helburua ikasketen eskaintza elebiduna ematea da, ibilbide luzea geratzen den arren. Hizkuntza Plangintzarako Zuzendaritzak jasotzen dituen datuen arabera, 2014-15 ikasturtean unibertsitatean matrikulatu ziren ikasleen % 27k baino gehiagok daki euskaraz; % 14k baino gehiagok euskaraz zerbait daki eta % 50ek ez daki ezer. Euskaraz dakiten ikasleen kopurua etengabe handitzen joan da.

Irakasleen %15ek gaitasuna du eskolak euskaraz emateko, %10ak euskaraz apur bat daki eta %75ek ez daki ezer. Irakaskuntzari dagokionez, titulazio bakoitzeko ikasleen euskarazko profil elebiduna indartzea izan da helburu nagusia.

Iparraldean, Baionako campusean Euskal Ikasketak eskaintzen dira. Bi unibertsitate frantses elkartzen dira, UPPA, Université de Pau et des Pays de l’Adour, Atlantiko aldeko Piriniotako Unibertsitatearen atala, eta, Université Bourdeaux-Montaigne, Bordeleko Unibertsitatearen atala. Euskal Ikasketen atala orain 30 urte ireki zen, izenak dionez, euskal eta euskaraz ikasten diren ezagutzak lantzeko. Gainera, Baionako unibertsitatean bost lizentzia ikasketa egin daitezke: Zuzenbidea, Frantses Filologia,

13~17. EUSKALDUN IZATETIK ELEBIDUN IZATERA: EUSKALDUNTZEAREN ARDURA. GURUTZE EZKURDIA ARTEAGA

Kontabilitatea, Ekonomia eta Euskal Ikasketak.

Euskal Ikasketak bi unibertsitate horien artean eratu zituzten. Lizentzia Paueko unibertsitatearen ardura da, eta masterrak Bordeletik kudeatzen dituzte. Hainbat harreman daude ipar eta hegoaldeko unibertsitateen artean, Akitania, Euskadi, Nafarroa europar erregioaren barruan ikerketak eta ikasketak partekatzeko hainbat ekimen eta elkar trukaketa dago.

UNIBERTSITATE PRIBATUAK Deustuko Unibertsitatea. Industria Iraultzak eta burgesiak behar zituen formakuntza beharrizanei erantzuna emateko sortu zuten Bilboko aberats batzuek -euren artean emakume bakarra, Casilda de Iturrizar, Epalzaren alargunak-. Bizkaiko Unibertsitate Katolikoaren eskaria (1870) bideratu zuten, zentro katolikoa izatea zen baldintzetako bat, eta zuzendaritza jesuitek hartu zuten. 1886an, ireki zituen ateak. 1916an Unibertsitate Komertziala ireki eta Bilboko eta Espainiako eliteak hezteko Unibertsitate bihurtu da, Unibertsitate pribatua. Gaur eguneko ikasketak Humanitate, Enpresa eta Gizarte Zientzietan du lidergoa unibertsitate honek eta hainbat irakasgai euskaraz eskaintzen ditu.

Universidad de Navarra, 1952an sortu zuen Escrivá de Balaguer OPUS DEI-ko buru zenak Iruñan. Unibertsitate pribatua da. Medikuntza arloan oso ezaguna den unibertsitatea, eliteak hezteko bideratuta dago.

Mondragon Unibertsitatea. 1997ean, Mondragon Unibertsitatea sortu zen, Gizarte ekimenak sortutako Unibertsitate pribatua, Mondragon Corporation elkartearekin lotuta, hiru kooperatiba hezitzaileak elkartuta sortu ziren: Mondragon Goi Eskola Politeknikoa “Jose Mª Arizmendiarrieta” S.Coop., MU Enpresagintza S.Coop. (ETEO) e Irakasle Eskola S.Coop.

(HUHEZI). Gaur egun bi Fakultatetan eta Eskola baten elkartuta daude: Goi Eskola Politeknikoa, Enpresa Zientzien Fakultatea eta Hezkuntza eta Humanitate Fakultatea. 2011ean, laugarren fakultatea sortu zen, Basque Culinary Center.

Unibertsitate honetan euskaraz ikasteko aukera bermatua dago.

MAISU-MAISTREN ETA IRAKASLEEN FORMAKUNTZARI BURUZKOAK Alfabetatze unibertsalarekin batera maisu -maistren formakuntzak garrantzia hartu zuen.

Moyano Legeak (1857) emandako arauan, Eskola Normala antolatzeko baimena eman zuen, eta Eskola Normalak antolatu zituzten Hego Euskal Herriko lau hiriburuetan: lehenengoa Iruñean, Gasteizen, Donostian eta Bilbon.

Ibilbide luzea eta gorabeheratsua dute Eskola Normalak, bai toki aldetik aldaketa asko, bai ikasketa plangintzen aldetik, gobernu eta sasoi ezberdinek markatu dutelako haien ibilbide curricularra. Gaur egun, Bolonia planaren ondorioz, Gradu mailako ikasketak dira eta unibertsitate publiko eta pribatuetan irakasten dira maisu edo maistra izateko graduak. Bestalde, Estatuak araututako titulua da, eta curriculuma guztiz ezarria Espainia edo Frantziako parlamentuen aldetik. Gaur egunean, hezkuntzak dituen erronkak handiak dira, irakasleen alfabetatze berriak derrigorrez sartu beharko lirateke maisu-maistren formakuntzan.

5) Komunikazioaren Iraultza. Ezagutzaren gizartea XX. mendean zehar, komunikazio tresnen asmaketaren eta zabalkundearen bidez irratia, zinea, telebista, telefonoa eta hainbat tresneria, komunikazio harreman guztiak aldatu dira. Era berean, mende amaierako urteetan, internet eta sare sozialen bidez komunikazioaren iraulketa osoa gertatu da.

Gaur egun, informazioaren gizarteak ez du zerikusirik XX. mende hasieran zegoen gizartearekin, nahiz eta orduan zeuden hainbat arazo, oraindik ere, konpondu gabe dirauten.

Komunikazioaren iraultza dela eta, gero eta bizkorrago joango dira elkarren arteko komunikazioak, baita komunikazioen kontrolak ere.

Ezagutzaren metaketa sistema ere aldatu egin da. Pertsona ez alfabetatuek burmuinetan antolatzen eta metatzen dute ezagutza, beraz ezagutzen dutena euren menpe dago. Idatzizko erregistroan, ezagutza kanpoko tresnen baten jaso eta metatzen denez, ezagutzaren kontrola, eliteen esku egon da historian zehar. Gaur egun, ezagutza ordenagailu erraldoietan metatzen da, enpresa pribatuen eskuetan dago eta merkatuaren zerbitzura. Testuinguru honetan, mundu

14~17. EUSKALDUN IZATETIK ELEBIDUN IZATERA: EUSKALDUNTZEAREN ARDURA. GURUTZE EZKURDIA ARTEAGA

37

mailako harremanak indartu dira, globalizazioa deituriko aldian. Globalizazioa, kontzeptu ekonomikoa da, ez politikoa. Mundu mailako hiritartasuna aldarrikatzen bada ere, hiritartasuna Estatuarekin loturikoa da, eta momentuz ez du aldatzeko itxurarik. Mundu mailako hiritarrak, elite kosmopolitek osatutakoa da, eta ziberkultura da kulturaren azken joera.

Etengabeko aldaketan sartuak gara, sareetan antolatuta dagoen komunikazioa, goitik beherakoa izan daiteke, baina berdinen artekoa ere. Galdera da, mundu globalizatu honek, hiritar guztientzako tokia duen mundua den, ala, arrazoi desberdinagatik bazterturik dauden herritarrek tokirik antzemango duten mundua ote den. Bertakoaren eta globalaren arteko dikotomiaren adierazlea ote da. Ezagutza unibertsala ezagutzeko, partikularra ezagutu behar da.

XXI. MENDEAN, BI BERBA Etorkizunari begira jarriz gero, euskaraz bizi den gizateriak, ekidin ezineko erronkak ditu, trantsizio berrietan zehaztuak. Euskal gizarteak, XX. mendean aurrerapauso handia eman duen arren, oraindik ez du lortu bere buruaren jabe izatea. Erresistentziako identitatea hizkuntza ardatz hartuta eraiki da eta alfabetatzeak duten garrantziaz mintzatu gara. Euskaldunak euskaldun izan behar du lehenik eta behin, eta horretarako euskarak izan beharko luke hizkuntza hegemonikoa Euskal Herri osoan, nahiz eta euskal hiztuna ele anitza izatea beharrezkoa den mundu globalari erantzun ahal izateko. Beraz, eskolak subjektu euskaldunak hezi behar ditu.

Pertsona euskaldunak, euskal lurraldea, kultura eta historia ezagutu behar ditu, tokian -tokiko ezagutzatik, ezagutza unibertsalera igaro behar da, modu progresiboan ezagutzetan aurrera egiteko. Aurrera begira jarriz gero, curriculumaren aldaketa sakona egin behar da.

XXI. mendeak, alfabetatze berriak behar ditu.

Idatzizko alfabetatzeari ikus-entzunezkoa gehitu beharko dio curriculumak. Bestalde, emozioetan eta sentimenduetan oinarritutako ikasketak bultzatu behar ditu. Espazio berriak aurkitu eta diseinatu behar dira emozioak eta sentimenduak elkar trukatzeko. Neurozientziak ondo erakutsi du emozioek menperatzen dituztela 38

gizakien erreakzioak. Ez dira arrazak baldintzatzaileak, emozioak baino. Zazpi emozio desberdintzen dira, eta horien artean indartsuena beldurra da. Beldurrari aurre egiteko bitartekorik indartsuena esperantza da. Gizarte mugimendu aldarrikatzaileetan esperantza da motorra eta horretan indartsu lan egin beharko dute euskal gizartea, euskaraz eta euskaldunen jatorrizko kulturan berreraikitzera doazen gazteek.

Emozioekin batera metodologiak aldatu behar dira. Talde txikietan eta ahal dela auzoetan kokatutako eskoletan ikasi behar du gazteak, inguru hurbilaren babesean eta naturarekin harremanetan. Kasuen azterketa, proiektuen eraikuntza edo ikerketan oinarritutako ikasketa bultzatu behar da, ikasleak bere ikasketa prozesuan parte hartze zuzena izan dezan.

Gaur eguneko eskolan, alfabetatze berriak bultzatu behar dira, idatzizkoak eta ikus-entzunezkoak, ahozkoari tokia kendu gabe. Horretarako pertsona guztiak elebidunak edo eleanitzak izan behar dute. Eskolak bultzatzen du, jadanik, horrelako heziketa, globalizazioaren aitzakiarekin, baina oraindik ez du euskara hizkuntza hegemoniaren aldeko pausurik eman. Oraindik elebitasunean ditugu indarrak sartuta, eta beharrezkoa da, baina mundu mailako ekonomiari aurre egiteko, erdera anitz ezagutu behar dira. Hurbileko sentipen eta emozioen gainean eraikitzen da identitatea, gure identitatea, euskalduna, hegemonikoa izatera pasatu behar da. Euskal gizarteak ezagutzaren eraikuntza zientifikoa euskaraz egiteari ekin behar dio, ondoren erderetan zabalkundea egin daiten, gaztelaniaz, ingeleraz, frantsesez edo beste erdararen batez. Horra hor erronka.

Euskaldun oso izaten jarraitzeko egindako lanari eutsi egin behar zaio, etorkizunari erantzun aproposak eman ahal izateko. Ildo honi jarraituz, helburua da Euskal Herriko lurralde osoarentzat lege bakar eta bateratua lortzea, euskal identitate soziokulturalean oinarritua eta euskalduna, ezinbestean. Edo lege bakarra ezinezkoa bada, gutxienez hiru lurralde administratiboen artean lortutako adostasunean, euskaratik eta ikuspegi soziokulturaletik edaten duen curriculuma adostu behar da.

Etorkizun hurbilean, badirudi Estatu-nazioarenak berea egin duela eta egun, ezagutzen dugun Europak, ere. Beraz, epe ertainerako etorkizuna, Erresistentziako identitateek sortu

15~17. EUSKALDUN IZATETIK ELEBIDUN IZATERA: EUSKALDUNTZEAREN ARDURA. GURUTZE EZKURDIA ARTEAGA

dituzten egoera berriei erantzunetan dago. Hauek dituzten ezaugarri eta potentzialitateetan oinarritutako Europa berria eraikitzeko aukera dago, Giza Eskubideetan eta europar kultura zaharrean oinarritua.

identitateek sortuko duten elkarte berrian, hizkuntzek garrantzia izango dute.

Aipatutakoekin batera, Emakumearen, EUSKARAK HIZKUNTZA Adin Txikikoen eta NatuHEGEMONIKOA IZAN BEHAR raren aroa aldarrikatzen BADU, EZAGUTZA ZIENTIFIKOAREN duten mugimendu berriek ERAIKUNTZA EUSKARAZ EGIN eragina izango dute etorBEHARKO DA, ETA ZABALKUNDEA, Ikuspegi berrien kizuneko gizartean. MugiERDERETAN artean, Europa Berriari atea mendu sendoak dira ireki behar zaio. Castellsen alfabetatzeari eta sareei esanetan (2019), Estatuen esker indartsu ari direnak. eta merkatuen Europa kriBatetik, Feminismoaren sian dago: “Los estados ekarpenak erakunde libenacionales han sido superalen bukaera adierazten rados por la historia. Solo dute, sistema berriaren se puede reconstruir el gizarte harremanen iraulproyecto europeo basado keta bideratuz. Aldaen las naciones resistenketa benetakoa, sakona tes. La crisis proviene del fallo en la creación da, zibilizazioaren muinetara zuzendua, zeren de identidad europea. Vivimos una crisis de hetero patriarkalismoaren ordezko sistema eraiidentidad del todo vale. La identidad europea kitzean, berdintasunean eta askatasunean oinano molesta, pero no es fuerte. Las naciones rritu behar da. Joera berrietan, ekologismoan siguen fuertes, más aún, las locales”. Europar eta feminismoan dauden hainbat elkargune Identitate proiektu honek, balore handia du gogoan hartuta eko-feminismoa planteatzen da desberdintasunaren eta bazterketaren kulturak etorkizuneko ikuspegi modura. Gainera, ekogainditzeko, eta kultura berriak balio berrietan logismoaren eta Ama Lurraren zainketa eskaeraikitzeko aukera ematen duelako. Sentimendu tzen duten mugimendu berrien artean, Adin eta emozioetan oinarrituta dauden tokian-tokiko Txikikoen mugimenduak ageri dira, euren bizi identitateak, eguneroko hurbiltasunean elkarreetorkizuna aldarrikatuz. Hauen artean, indartsu kin bizi diren pertsonez osatuak, dira indartsu sortu dira Greta Thunbergerren lidergopean, daudenak. Hauekin batera, Europar balio histokutsaduraren ondorioz, klima aldaketaren konrikoetan, askatasunean eta eskubideetan oinatrako aldarrikapenak. Kasu honetan ere, sareak rritutako identitate ahula indartuko da, etorkinak ezinbesteko tresna bihurtu dira deialdien eta bertakotzean eraiki dituzten identitate berriak, aldarrikapenen zabalkunde eta atxikipenean. gogoan hartuta. Horiek izango dira Europa Horrelako mugimenduek kontzientzia hartzeko berriaren identitatea osatuko dutenak. Euskal oso onak dira, eta gazteen kohesioa bultzatzen Herrian, XX. mendean, euskal gizateriaren parte dute. Mugimendu hauen muinean, emakume batek garatu duen erresistentziako identitatetik zein gazte alfabetatuak aurkitzen ditugu, ezaguabiatuta, XXI. mendean indartze eta zabaltze tza zientifikoa irizpide dutenak, eta etorkizunean prozesua emateko aurre ikusten diren baldinaurre ikusten diren arazoei erantzuna ematen tzak indartsu daude. diote.

Europa honek identitate berria eraiki beharko du, sentimenduetatik abiatuta eta europar lurraldean bizi diren biztanle guztiak, bertakoak zein etorkinak eta bertan jaiotako haien seme-alabak, europar hiritarrak eginaz. Proiektu honek ez du zerikusirik, gaur egun, ezagutzen dugun eta merkatuan oinarritua dagoen Europar batasunaz. Europa berrian erresistentziako

Mugimendu guzti hauetan, konektibitateari esker mugitzen dira. Zibernetikak, komunikazio modu eta tresna berriak baldintzatuko dute etorkizuneko gizartea, maila pertsonalean zein kolektiboan. Gizartean eragile diren mugimenduen harremanak eta antolaketak ere aldaketak jasoko ditu, azken joerako 5Garen zabalkundearen bidez, esaterako, sareak

16~17. EUSKALDUN IZATETIK ELEBIDUN IZATERA: EUSKALDUNTZEAREN ARDURA. GURUTZE EZKURDIA ARTEAGA

39

hiritarren partehartzea, erabakiak hartzea, eta beste zenbait antolaketa bideratuko ditu demokrazia hurbilago eta parte hartzaileagoa izan dadin. Era berean, gizartearen eta pertsonen kontrola areagotu egingo da.

Ezagutzaren askatasuna ere ezinbestekoa da. Inoiz baino unibertsitate indartsuagoa behar dugu, bertan arlo guztietako ikerketa zientifikoa bultzatuz, ezagutza hedatzeko eta sustatzeko, eta konfiantza ematen dio etorkizunari, sormena eta berrikuntzak bideratzeko. Trantsizio garai honetan, teknologian eta ikus-entzunezkoetan pertsona adituak behar dira, baita filosofian eta giza zientzietan ere.

Bestalde, ezagutza eta pentsamendua estatuen hizkuntzetan garatzen da, gazteleraz, frantsesez, edo ingeleraz. Gaur egun unibertsitateetan dagoen intelligentsia, ez da, gehienetan, euskaraz ari. Ahula da. Historian zehar gure pentsamendua hizkuntza arrotzetan idatzi bada ere, oraingoz erderetan argitaratzen dira ikerketa emaitzarik gehienak. Honetan ere aldaketa bideratu behar da, euskarak hizkuntza hegemonikoa izan behar badu, ezagutza zientifikoaren eraikuntza euskaraz egin beharko da, eta zabalkundea, erderetan.

BIBLIOGRAFIA APPLE, W. Michael: Politica cultural y educación. Morata: Madrid. 1996.

AZURMENDI, Jose: “Irakaskuntza eta pentsamendua Euskal Herriko historian” in INTXAUSTI, Joseba: Euskal Herria.

Historia eta Gizartea, I, Lankide Aurrezkia: Donostia. 1985.

357-386.

BILBAO, Begoña: Kultura Erreferenteak Oinarrizko Hezkuntzako Curriculumean. Leioa: UPV/EHU. 2002.

BILBAO, Begoña; EZKURDIA, Gurutze; PEREZ, Karmele: Euskal curriculuma ala euskal dimentsioa curriculumean?

Donostia: Utriusque Vasconiae. 2004.

BOURDIEU, Pierre: La dominación masculina. Anagrama.

2006.

PEREZ, Karmele; EZKURDIA, Gurutze; BILBAO, Begoña.

“Euzko ikastolen andereñoen formazioa eta eskola-praktikak”. In. BILBAO, Begoña; EZKURDIA, Gurutze; PEREZ, Karmele; CHUECA, Josu. Emakumeak hitza eta bizitza. Bilbo: EHU-Argitalpen Zerbitzua. 2012. 45-76.

CASTELLS, Manuel: “Globalizacion e identidad”, Quaderns de la Mediterrània, 11-20, ISSN: 1577-9297, nº 5, 2005, pp.11-20.

CASTELLS, Manuel: “Europa en crisis”. Conferencia en UPV/EHU, 11-VI-2019. https://www.ehu.eus/es/-/-unibertsitateak-inoiz-baino-gehiago-izan-behar-du-unibertsitateCUBERO, Mercedes: “La influencia de la cultura en la cognición: sobre la diversidad de los modos de pensamiento verbal. The influence of culture incognition: About the diversity of modes of verbal thinking. ”Journal, Cultura y Educación, Culture and Education, Volume11, 1999-Issue 4. Published online: 27 Feb 2014.

DÁVILA, Pauli: La profesión del Magisterio en el País Vasco.

1875-1930. Leioa: UPV/EHU. 1993.

EZKURDIA, Gurutze: Identitatea, ingurunea eta curriculuma.

Leioa: UPV/EHU. 2004.

GUIBERT, Esther. Historia de la Escuela Normal de Navarra (1831-1931). Pamplona: Ed.Institución Principe de Viana.

IZTUETA, Paulo. Euskal Irakaskuntza Autonomi Aroan 19831994. Donostia: Utriusque Vasconiae. 2000.

LANDETA, Eduardo. “El bilingüismo en la enseñanza Internacional y en Euzkadi”, In: Askoren Artean: El bilingüismo y la educación. Madrid: Espasa-Calpe. 1932. 35-52.

MURUA CARTON, Hilario: La formación de Magisterio en Gipuzkoa, 1936-1975. Biblid: 2008, 16, pp. 241-267.

REKALDE, Itziar. Escuela, educación e infancia durante la Guerra Civil en Euskadi. Salamanca: Ediciones Universidad de Salamanca. 2001.

ZABALETA, Iñaki; GARMENDIA, Joxe; MURUA, Hilario: Alfabetización en euskara en las escuelas rurales del País Vasco (1900-1939). Historia y Memoria de la Educación, nº 7 (2018): 191-233.

40

17~17. EUSKALDUN IZATETIK ELEBIDUN IZATERA: EUSKALDUNTZEAREN ARDURA. GURUTZE EZKURDIA ARTEAGA

IKASTOLA EUSKAL IRAKASKUNTZAREN ARDATZEAN

KARMELE PEREZ URRAZA

EGILEA UPV/EHUKO IRAKASLEA DA, EUSKO JAURLARITZAK IT 298/10 ZENBAKIAREKIN BABESTUTAKO HEZKUNTZAKO AZTERKETA HISTORIKO ETA KONPARATUETARAKO (GARAIAN) TALDEKIDEA DA, ETA EUSKAL HERRIKO UNIBERTSITATEKO «HEZKUNTZA, KULTURA ETA GIZARTEA» PRESTAKUNTZA ETA IKERKETARAKO UNITATEKO (UFI 11/54) KIDEA.

euskal eskolaren propaganda egiten du. Azkue bera izango da eskolaren sustatzailea eta zuzendaria Ramon Sota Llanoren laguntza ideologiko eta ekonomikoari esker (Kintana & Artetxe 2018).

Ikastola lehen hezkuntzako mutikoei ikasgaiak euskaraz emateko pentsatuta dago. Dotrina, Geografia eta Aritmetikaren hastapenak; irakurketa prosan eta bertsoan, idazketa, elkarrizketa lantzekoa, eta oinarrizko gramatika euskaraz irakatsiko da. Ikasleek maila jasoagoa duten sasoirako utziko dira Historia Sakratua, Euskalerriko historia, eta Gramatika Orokorra, bereziki Euskararen Gramatika, Geometria eta Marrazketa irakasgaiak. Gaztelania eta frantsesa ere irakatsiko dira, Komertzio karrera edo Batxilergoa ikasi nahi duten ikasleei begira.

B

ada mende bat baino gehiago lehen ikastola sortu zenetik hona. Baina zeri deitzen diogu ikastola? Pagolak (2005,202) etimologikoki aztertuta du ikastola hitzaren jatorria eta ikastola hitzak euskaraz irakasten dion ikastetxeari egiten dio erreferentzia. Ikastola, eskola da, ikasi eta ola hitzak batzen dituenak: ikasi-(t)-ola, école eta escuela erdal hitzen parekoa. Larramendi idazleak aipatzen duenez, ‘universidad’ ‘academia’ ‘escuela’, eta horien antzekoak adierazteko erabili ohi zen literatura alorrean XIX. eta XX. mendearen hasieran. Ikastola hitza Arana Goirik ere erabili zuen 1897an, bere “Umiaren lenengo aizkidea” silabategian. Izan ere, 1896an, R.M. Azkuek lehen hezkuntzako “ikastetsea” euskaraz zabaltzen duenean ikastola eta ikastetxea, esanahi berdintsuarekin erabiltzen diren neologismoak dira. Gaur egun, berriz, ikastola euskal eskola adierazteko erabiltzen da, eta ikastetxea, edozein eskola adierazteko.

1896-1931. LEHEN IKASTOLEN SORRERA Izan ere, 1896ko Euskalzale aldizkariko iraileko alean, R.M Azkuek Ikastetsea izenburupean Bilboko Jardines kaleko 10, 2. pisuan (gero 3. zenbakia, eta 1983-9-4an bota zutena, uholdeak kaltetuta) urriaren 15ean zabalduko den

Dena den, euskarazko irakaskuntzaren aldeko errebindikazioan “Ikastetsea” sortu baino lehenagokoak dira. 1876tik aurrera, foruak galdu ondoren gizarte-mugimenduek euskararen eta euskal kulturaren aldarrikapena egin zuten, eta Euzko Pizkundea deitu zaion mugimenduak loratzen da. Horregatik, Azkueren “Ikastetsea” (18961899) iraupen gutxikoa izan arren kontsideratu liteke Eusko Pizkundearen barnean oinarrizko euskal eskolaren lehen saioa. Foruzaletasuna ez da galtzen, alderantziz baizik, joera foruzalea eta autonomizalea areagotu egiten dira, eta Euskal Herriaren historia, kultura eta hizkuntza berreskuratzeko behar intelektual eta politikoa sentitzen da. Sabino Arana, Julio Urkixo, RM. Azkue, A. Kanpion euskaltzaleen eskutik etorriko da euskal izaera sustatzeari ekiten zaion deiera, eta horregatik, testuinguru horretan kokaturik, Azkueren “Ikastetsea” eskola abertzaletzat har liteke. Batetik, haur euskaldunentzat eginiko ikastola da, nahiz eta inmerzio linguistikoaren bitartez erdaldunak euskaldundu; bestetik, irakasle euskaldunek euskal curriculuma garatzen dute –euskaraz ematen da Euskal Herriko hizkuntza eta kultura-, eta azkenik, eskola abertzalea da, haurren gurasoek maite duten abertzaletasunean oinarrituriko eskola delako, garaiko eskola ofizialaren aurkakoa.

Geroago, XX. mendearen lehen urteetan, etorriko dira ikastola-saiakera berriak. Bilbon bi ikastola zabaltzen dira, Plaza Berriko “Itziargo Ama” (1908-1924), eta Colon de Larreategi kaleko “Arantzazuko Ama” (1914-1924). Donostian ere, Muñoak sortzen duen “Euskal ikastetxea” (19141936) zabaltzen da, baina haurren programa euskara hutsean irakatsiko da.

Bilboko Plaza Berria, 4, 4. pisuan “Escuela Vasca de párvulos” (1908-1924), gero, “Nuestra Señora de Iziar” zabaldu zen. Plaza Barriko eskola

2~15. IKASTOLA EUSKAL IRAKASKUNTZAREN ARDATZEAN. KARMELE PEREZ URRAZA

43

eratzerakoan eredugarri gerordaintzen zituen. Ikastola tatu zen Azkueren “ikastehauen bilakaera luzea izan DENA DEN, XX. MENDEAREN LEHEN tsea” proiektua, Azkuek zen. Lehena, Muñoak berak URTEAK EMANKORRAK IZAN berak eta Bilboko euskalzabaldu zuen 1914an. Gero ZIREN ABERTZALETASUNAREN tzaleek bultzatuta ikastola bi irakasleen laguntzaz 80 IKUSPEGITIK BEGIRATUTA. baitzen. Hasiera batean, mutilei klaseak eskaintzen Partzuergo modura eratu dizkie. Ikastola hauetan dena IRAKASKUNTZAREN ESPARRURA zen, baina azken urteetan, euskaraz irakasten da. Hiru ETORRITA, 1918KO URTEA 1918an, Bilboko Euzko Gazurte barru, 1917an, “Euskal BEREZIKI AIPAGARRIA DA. teriak hartu zuen ikastolaren Ikastetxea” sortzen du KarEUSKALTZAINDIA SORTZEN DA ETA ardura. Irakasleek euskara meldarren konbentuan eta, OÑATIKO EUSKO IKASKUNTZAKO maila egokia zutela berma1920an ikastola klaretiarren LEHEN KONGRESUA OSPATUZ tzeko azterketa-froga gaineskura pasatzen da. Ia 200 BATERA «EUSKO IKASKUNTZA» ditu behar izaten zuten. Julia ikasle inguru eskolatzen dira BERA ERATU EGITEN DA Egia eta Rosario Arribi izan bertan. 1924an, Klaretiarrek ziren bertako anderekoak, “Euskal ikastetxeak” uzten baina haurren matrikula handutenean, Koruko Andra dituz joan zen neurrian andeMariaren Ikastetxea izenaz reño gehiago sartu ziren ezagutuko da Muñoaren lanera. Ikastola sortu zenean ikastolen egitasmoa. Donos33 ikasle zeuden, 1914an tian hiru egoitzetan kokatuta 150 inguru, eta 1924an ikastola lau gelaz osazeuden Muñoaren ikastolak. Batetik, Ikatz kalean, 6 urtera arte, 60/70 neska-mutil eskolatu ziren turik zegoen. Ikastola horretan heziak izan ziren andereño baten ardurapean. Bestetik, Zubigain ondorengo auzo-eskoletan zein Euzko Ikastola kalean, 80/100 mutikori lehen ikastaroak ematen Batzan andereño ziren batzuk. Programa gaztelazitzaizkion hiru gelatan, irakasle banaren arduraniaz eskaintzen zen, baina berba egiteko, idazteko, pean. Hirugarrena, Udal-plazan zegoen kokatuta, irakurtzeko, eta otoitz egiteko euskara erabiltzen eta, andereño baten ardurapean 30/40 neskeri zen. Euskal Herriko gaiak be lantzen ziren, batez lehen ikastaroak ematen zitzaizkion. Gipuzkoan ere, bertako kantuak, historia eta geografia. ere bazegoen, Tolosako Laskurain ikastola 1922ko Urte batzuk beranduago, Bilboko zabalguurtarrilean sortu zena. nean bizi ziren ikasleak euskalduntzeko asmoz, Dena den, XX. mendearen lehen urteak Colon de la Larreategi kalean, “Escuela Vasca emankorrak izan ziren abertzaletasunaren ikuspede Nuestra Señora de Arantzazu” (1914-1924) gitik begiratuta.

Irakaskuntzaren esparrura etorrita, ikastola ireki zen. Jabetza, partikularra zen, ez 1918ko urtea bereziki aipagarria da. Euskaltzaindia EAJarena. Hasiera batean Partzuergo bat zegoen sortzen da eta Oñatiko Eusko Ikaskuntzako lehen eta administratzaile bakar batek kudeatzen zituen kongresua ospatuz batera «Eusko Ikaskuntza» bera Bilboko ikastola biak. Rosario Arribi izan zen zuzeneratu egiten da. Kongresu horrek euskal irakaskundaria, eta 1924an ikastetxea lau klasez osatuta tzan eta euskal curriculumaren eraikuntzan eragin zegoen. Programa gaztelaniaz eskaintzen zen, eta handia izan zuen. Handik gutxira, 1920an, euskaeuskara, berriz, berba egiteko, idazteko, irakurrazko irakaskuntza erakundetzeko lehen ekimena tzeko, otoitz egiteko erabiltzen zen. Euskal Herriko bultzatuko du Bizkaiko Aldundiak, hots, auzo-igaik lantzeko kantuak, historia eta geografia erabili kastolen egitasmoa (1918-1936). Bizkaiko Foru ohi ziren. Primo de Riberaren diktaduraz une latzak Aldundian, gehiengo nazionalista zegoela, Bizkaiko pasatu zituen ikastola honek. Hemen ibilitako maislanda-guneetan eskolak eraikitzeko programa jarri tra batzuk gero Euzko Ikastola Batzara pasatuko zuen abian. Eduardo Landeta eta Koldo Eleizalde dira andereño. egitasmoaren bultzatzaile ideologikoak dira. Eraikitzeko lanetan, udalek ere parte hartu zuten; auzoBilboko zabalguneko ikastola ireki zen kideek eurek ere. Auzo-eskoletako hornidura oso sasoian, Donostian Miguel Muñoa Pagadizabal aberatsa zen eraikinei, testuliburuei, ikasmaterialei, mezenak “Muñoaren ikastolak” (1914-36) sortu eskola liburutegiari, osasunari, ortuei zein kantinei zituen. Muñoak bere diruz sostengutako ikastobegira, besteak beste. Proiektu honek hiru helburu lak dira. Atezaina, irakasleak, liburuak, etxe garzituen: hezkuntza euskaraz eskaintzea, irakasleen biketak eta apainketak eta abar Muñoak berak 44

3~15. IKASTOLA EUSKAL IRAKASKUNTZAREN ARDATZEAN. KARMELE PEREZ URRAZA

prestakuntza intelektuala bermatzea euskal gaiak eskaini ahal izateko, eta ikasleek euskara lantzea eta gordetzea eduki partikularrak zein unibertsalak eskolan lantzen zituzten heinean. Hiru ildo nagusi hauetan «Eskola Berria» izeneko mugimendu pedagogikoaren eragina agertzen da. Arrienek (1987,116) dioenez, hemengo pedagogoek harremanetan zeuden Europakoekin, Ferriere, Montessori, Decroly eta abarrekin. Horrela, pedagogia horren oinarriak erabili ziren ikaslearen autonomia eta jarduera burutzeko eta lantzeko. Eskola berriko zenbait printzipio hartu eta uztartu ziren auzo-eskolen berrikuntza pedagogikoa gauzatzerakoan. Printzipio horren arabera, batetik, eskolak aktibo izan behar du. Eskola horretan ikaslearen jarduna ezinbestekoa da, baita bere autonomia ere, zeren ikasleak eguneroko bizimoduari aurre egiten ikasi behar du. Bestetik, edukiak eta jarduerak aukeratu eta antolatzerakoan ikaslearen interesak funtsezkoak dira; hortik dator edukiak ingurune hurbilean bertakotzearen beharrizana, eta euskaraz. Azkenik, irakaslearen zeregina garrantzizkoa ikusten da, eta bere prestakuntzari garrantzi handia eman zaio, euskal edukien aldetik zein pedagogia alorretik begiratuta. Berrikuntza pedagogikoaren testuinguru horretan kokatu behar da orduantxe ematen den ikastolarako liburuen hastapena, matematika, irakurketa, geografia, historia zein bestelako gaiak euskaraz lantzeko aukera abiatu baitzuten.

Europa da eredua euskal irakaskuntzan eta liburugintzan ere. Auzo-eskolen eredua elebiduna zen, euskara lantzeko hiru modu baitzituen, ikaslearen ingurune linguistikoaren arabera euskararen erdararen presentzia handiagoa al eskasagoa baitzen.

1923ko Primo de Riveraren diktadurak eten zuen egitasmoa, eta auzo-eskolak eskola laiko bilakatuko dira II. Errepublikaren garaian. 1935ean, Bizkaian sakabanaturik baziren 125 auzo-eskola.

Gipuzkoan, beranduago, 1930eko abenduan, Gipuzkoako Aldundiko Hezkuntza Komisioak auzo-eskolen proiektua onartu zuen lurralderako. Lehendik zeuden bailaretako landa-eskola txikien sarea gainditu eta hobeagotu beharra zegoela, Bizkaiko auzo-eskolak hartu ziren erreferentzi, baina eskola antolaketa berri bat proposatzen zen, eskola probintzialak izatea.

1931-1937. ERREPUBLIKA GARAIAN LORATUTAKO IKASTOLA EREDUAK

Arestian esan bezala, Oñatiko Eusko Ikaskuntzako I. Kongresuan euskal irakaskuntzaren inguruko gogoeta interesgarriak plazaratu ziren.

Koldo Eleizaldek “Irakaskuntzaren arazoa Euskal Herrian” gaia landu zuen, Eduardo Landetak “Eskolaren egoera” aztertu zuen, Leoncio Urabaien “Euskal eskolako irakaslea arazoaz” mintzatu zen, eta Adelina Mendez de la Torrek bi ikasgai eman zituen “Euskal Herriko Lehen Hezkuntza Berria” gaiaren inguruan. Euskal irakaskuntza arloko kezka horiek hurrengo kongresuetan ere mintzagai ziren, eta euskaltzaleen artean erakusten da irakaskuntzan berrikuntzak ezartzeko nahia ba dagoela, baita bertan baliagarriak izan daitezkeen irtenbideak eta aplikazio zehatzak aurkitzeko gogorik ba dagoela (Landeta 1919, 1923, 1932; Olano, 1935, 1936). Horren kariaz, 1931n, «Eusko Biltzarra» antolatu zuen Euskaltzaleak izeneko elkarteak, Donostian eta Bilbon. Irakasle asko bildu ziren Europa osoan kezka eta interesa sortzen zituen elebitasuna eta irakaskuntza gaiak aztertzeko. Anizeto Olanori –Migel Altzori– egokitu zitzaion hizkuntzaren gaineko gorabeherak argitzea, zeren Eusko Ikaskuntzako Pedagogia Saileko izanik, harremanetan baitzegon gai horietan adituak ziren Bovet, Davies eta beste batzuekin, Europako Unibertsitateetan irakasle zirenekin. Olanok eta Landetak, besteak beste, Europan erabiltzen den irakaskuntza elebidunerako eredu eta moduak aztertu zituzten. Aita Altzo “Aniceto Olano” filosofo eta filologoak esaten zuen hizkuntza zela herriaren arima (arnasa), eta maisu-maistrak, berriz, arima horren arkitekto eta eskultore. Altzoren iritziz, lehen hezkuntza ama-hizkuntzan eskaini behar da.

Etxeko hizkuntza ongi sendotutakoan hasi behar zen bigarren hizkuntza irakasten, asignatura gisa. Bestalde, euskara modu onean sartu AITA ALTZO “ANICETO OLANO” behar zela eskoletan esaFILOSOFO ETA FILOLOGOAK ten zuen, agintekerian eta ESATEN ZUEN HIZKUNTZA ZELA gogorkerian jauzi barik. Aita HERRIAREN ARIMA (ARNASA), Altzok Europako nazioetan ETA MAISU-MAISTRAK, BERRIZ, eskola elebidunetan emaARIMA HORREN ARKITEKTO ETA ten ziren saiakerak ondo ezagutzen zituenez, eskola ESKULTORE elebidunen ikuspuntutik euskararen irakaskuntzari heldu zion, behin eta berriro, beti ere oinarri pedagogikoak eta 3~15. IKASTOLA EUSKAL IRAKASKUNTZAREN ARDATZEAN. KARMELE PEREZ URRAZA

45

psikologikoak kontuan harturik. Horra hor, Pedagogia vasca (1933) eta Lucha de idiomas en Euzkadi y Europa (1935) idazlanotan idatzitakoak.

zen. Batetik, amatasun funtzioak luzatzea zelako, eta, bestetik, umeak hezteko orduan emakumeak eragile EABREN EGITEKORIK izan zitezkeelako bai erlijioaGARRANTZITSUENA BELAUNALDI ren ezagutzan eta bai eusBERRIEN HEZKUNTZAREN kaltasunaren transmisioan.

TRANSMISIOA ZENEZ, II. Errepublikaren Horregatik, EABren egitekogarai honetan, irakaskunHORRETARAKO PROPIO SORTU rik garrantzitsuena belaunaldi tza euskaraz Bilboko eta ZUEN EUZKO IKASTOLA BATZA berrien hezkuntzaren transDonostiako ikastoletan, IZENEZ EZAGUTZEN DEN misioa zenez, horretarako Bizkaiko auzo-eskoetan propio sortu zuen Euzko ERAKUNDEA, EAJREN BESTE eta sortu berri zen Euzko Ikastola Batza izenez ezaERAKUNDE BATZUEN LAGUNTZAZ Ikastola Batzaren ikastolegutzen den erakundea, EAJtan eskaintzen zen bereziki. ren beste erakunde batzuen Errepublikaren erregimenak laguntzaz. Ikuspuntu didakhezkuntzarekiko zabaltzen tikoaz begiratuta esan liteke zituen ateak aprobetxaEuropa osoan indarra zeutuz, eta oztopoak gaindituz, kan «Eskola Berriak» berriEuzko Ikastola Batzaren tasun pedagogikoak eta eredua hedatzen hasi zen psikologikoak ekarri zituela 1932tik 1936ra. Hezkuntza-sistema ofizialaren laigurera, metodologia desberdinak proposatu zituekotasunari eta euskalduntasun ezari aurre eginez, nean. «Eskola Berriak», eskola tradizionalaren EAJren hezkuntza-proiektu politikotzat hartu behar planteamenduaren aurka eginez, ikaslea prozeda ekimen hau. Ikastola Batzaren egitasmoak suaren ardatz bihurtu nahi zuen, eta hortik datorkio hezkuntza-proiektu alternatiboa izan nahi zuen, «eskola aktibo» izena ere. Eskola hori Ingalaterran ofizialki indarrean zegoenaren aurkakoa, hizkunsortu eta Belgikan, Frantzian, Alemanian, Suitzan, tzaz, helburuz eta pedagogiaz. Proiektu horretan eta Europako herri askotan zabaldu zen. Hala dira sekulako garrantzia eman zitzaion eskolaren eraezagunak euskal irakaskuntzaren historian Maria ketari, metodologiari, irakasleriaren prestakuntzari Montessori, Adolphe Ferriere edo Ovide Decroly eta haurrek erabiliko zuten materialari. Horrela, izenak eta ekarpenak.

Euzko Ikastola Batzak epe laburrean 14 ikastola sortu zituen Bizkaian: lau 1932an, sei 1933an, hiru Euzko Ikastola Batzaren antolaketan zein 1934an, eta, bat 1935ean. Horik aparte, Tolosako auzo-eskoletako berrikuntza pedagogikoan Julene Laskurain ikastola, 1922-1-9an sortua, eta BergaAzpeitia Gomez “Arritokieta” pedagoga aipatu rako ikastola (1933-1936) batza horren inguruan beharrekoa da. 1888an Zumaian jaioa, Donostian sortu ziren. Nafarroan ere, Emakume Abertzale ikasi zituen irakasle-ikasketak, eta Bilbon, berriz, Batzaren eraginpean Iruñako ikastola (1931-1936), irakasle-ikasketen goi-maila. Bizkaiko Aldundiko Lizarrako ikastola (1933-1936) eta Elizondon Bazauzo-eskoletako oposaketetan lehena geratu, tango ikastola (1935-1936) sortu ziren. Euzko eta beste andereñoen ikuskari izendatu zuten.

Ikastola Batzak ahal izan zituen egoitzetan sortu 1930eko hamarkadan, aholkularitza pedagokiko zituen bere ikastolak; askotan, Batzokian bertan eta haur hezkuntzari buruzko prestakuntza-ikasedo handik hurbil. Bilbon bertan bi ikastola eredu taroak eskaini zituen Euzko Ikastola Batzan. Gerra zeuden. Batetik, Alde Zaharreko Belostikale 1 Zibila iritsi zenean, 11 urtez zigortu zuten; azkenik, kaleko solairutan, kokatuta zegoena, eta bestetik, Markinako eskolan jubilatu zen, 70 urte zituela.

Bilboko zabalgunean eredu izateko espreski eraikia Bere ardura haurrengan euskararekiko maitasuna izan zen Errotatxueta izenekoa, Gran Via kalearen sortzea zen, bai irakaskuntzan bai idazlanetan. amaieran, parkearen parean.

Ohorezko euskaltzain izendatu zuten 1975ean bere idazlanak eta liburuak zirela eta.

Emakume Abertzale Batzak (EABk) zerikusi handia izan zuen Euzko Ikastola Batzaren sorreEuzko Ikastola Batzak enkargu zion hiru ran. EABren helburuetariko bat euskal umeen liburuz osatutako bilduma prestatzea irakurketa eta emakumeen hezkuntzan sakontzea zen; egilantzeko. Lehenengo alea baino ez zuen argitateko hori emakumeengan uztea begirunez ikusten ratu “Irakurri mate” izenekoa. Bigarrena idatzi ere

46

5~15. IKASTOLA EUSKAL IRAKASKUNTZAREN ARDATZEAN. KARMELE PEREZ URRAZA

egin zuen, baina gerrak moztu zituen argitalpenaren kontu guztiak. Badirudi jatorrizkoa ere galdu egin zela. Julene Azpeitiak Montessori metodoak ezagutzen zituen, eta baita, zuzenean behatuta, Granadako «Ave Maria» eskoletako esperientzia pedagogikoak ere. Bazuen Europan irakaskuntza elebiduna helburutzat zuten esperientzia pedagogikoen berri, eta Bilboko Euskal Irakasleen Elkarteko partaide ere bazen. Ovide Decroly belgiar psikologo eta hezitzailearen pedagogiaren jarraitzaile sutsua izan zen Julene Azpeitia, eta haren kontzeptualizazioarekin bat zetorren, hark esaten zuenean “haurra bizitzarako ikasten duela eta bizitzen den horretatik ikasten duela bere bizitza indibidualerako zein gizarte bizitzarako”, eta barneratze hori “ideia elkartuen” eta “interesguneen” bitartez gauzatzen dela esatean. Horregatik, Julenek haren «printzipio oro hartzaileak» hartu zituen, eta globalizazio printzipio hori gorde zuen berak idatzitako “Irakurri mate” irakurketa liburuan. Julene Azpeitiak, geroago, 1961ean, “Umien adizkia. I. Idaztija”, irakurketa liburua ere argitaratu zuen, oraingoan, Maria Jesus Ibaseta eta Jose Maria Errazti bilbotar euskaltzale familiaren diru laguntzari esker.

eskaini zitzaion. Ama hizkuntza erabiliz ezagutza tradizionalak lantzen ziren lan praktikoekin batera (marrazketa, kaligrafia, eskulanak, mapen eraikuntza…). Eskola curriculumean berrikuntza nabarmenak bi ziren. Batetik, euskaraz irakastea: hasieran jokoen bitartez eta geroago gramatikaren bidez, bigarren hizkuntza progresiboki sartzen zen.

Aldi berean, euskarazko tituluak lortzeko bideak erraztu ziren. Bestetik, heziketa fisikoaren lanketari toki berezia eman zitzaion curriculumean. Europako mugimenduak kontuak hartuz eskola higienea, musika eta dantza garatzen ziren Jacques Dalcrozen��������������������������������������� pedagogian oinarriturik. Segundo Olaetari atxiki zitzaion euskal folklorearen egokitzapen hori egitea Aita Donostiaren kantugintzatik abiatuz.

Egokitzapen horretarako “Argizaria zerutik”, “Eragiozu”, “Sagar-dantza“, “Biñakoa” eta abar… hartu ziren euskal folkloretik. Heziketa fisikoari sekulako garrantzia eman zitzaion, eta 1937ko urtarrileko 27ko dekretuak heziketa fisikoa derrigorrezkoa ezarri zuen eskoletan. Horretarako, 35 instruktore aukeratu ziren. Euskara jakitea, 35 urte baino gazteago eta esparruarekin merituak izateak izan ziren aukeraketarako irizpideak, besteak beste. Horrez gain, dekretu horrek Irakasle Eskoletan Heziketa fisikoko katedrak sortu zituen.

Sasoi honetan ere, «Euzkadiko ikastetxeak» sortzen dira. Itziar Rekaldek (2001) azaltzen duenez, 1936-37 ikasturtean, Eusko Jaurlaritzak iraDena den, 1939tik aurrera, Frankoren diktakaskuntza bere esku hartu zuenean “Euskal eskola” durak indargabetu zuen Eusko Jaurlaritzak irakasegitasmo martxan jarri zuen Bizkaian. Lurralde kuntzan martxan jarri zuen guztia. honetako auzo-eskolaren ildoari jarraituz guztira 16 ikastetxe martxan jarri zituen 2500 ikaslerekin. Gudaren egoera kontuan hartu gabe, garaiko 1937-1960. FRANKISMOAREN egoerari eta etorkizunari begiratu behar zitzaiola GORDINTASUNEAN IKASTOLA “Euzkadiko Eskolen” eraketari ekin zion Eusko ISILPEAN Jaurlaritzak 1936ko urrian. Antolaketa berriari 1939an Espainiar Esta25 ikastetxe publikok tuan frankismoa ezarri zenetik eman zioten atxikimen1945era arte, euskal irakaskundua. Guztira, 53 eskoletzaren ikuspuntutik urterik gogoELBIRA ZIPITRIA IRASTORZA, tako sarea osatu zen –25 rrenak dira. Diktadura ezarri ZUMAIAN 1906AN JAIOA, sortu berriak, 14 Ikastola denetik, eskoletan debekatuta MAISTRA ENBLEMATIKOA IZAN DA Batzakoak eta beste 14 dago gaztelania ez zen beste IKASTOLAREN IBILBIDEAN, ZEREN fundazio edo erlijiosozko hizkuntzarik erabiltzea; debeku EUSKARA ETA EUSKAL KULTURA eskolak-. Eskola honehori geroko 1945eko Lehen tako curriculuma lehendik GUZTIZ DEBEKATUTA ZEGOEN Hezkuntzako legeak berak jarri zetorren euskal irakaskunFRANKISMO GORDINEAN BERE zuen idatzirik. Eskola frankistak tza praktikan oinarritu zen.

ETXEAN IKASTOLA SORTU ZUEN II. Errepublikatik zetorren eskoIrakaskuntza aktiboari eta larekin alderatuz gero zeharo objektiboari lehentasuna zaharkitua gelditzen da. Bateeman zitzaien, eta irakastik, maisu-maistren garbiketa kuntza integralaren izeideologikoa eta zigorrak nagunean erlijioari toki berezia situ ziren frankismoaren aldeko 6~15. IKASTOLA EUSKAL IRAKASKUNTZAREN ARDATZEAN. KARMELE PEREZ URRAZA

47

irakasle “afekto” ez zen kasuetan. Bestetik, eskola mistoa desagertzen da, eta neska eta mutilak ikasgelaz berezituak curriculumaren balioak nazionalkatolizismoan eta zigorpearen pedagogian errotu ziren. Azkenik, belaunaldi berria frankismoaren balioetan gizarteratzeko asmoz, sekulako dotrinamendua nagusitu zen ikasgelatan. Egoera horretan, euskara eta euskal kultura, ikurriña, ereserkia eta gainontzeko euskal ikurrak debekatu ziren, eta bizirik dauden ikastolak klandestino bihurtuko dira.

pedagogiko aurrerakoiak erabili zituen irakurketa, idazketa eta zenbakikuntzaren hastapenak irakasteko.

Berarekin andereñogai-prak1960KO HAMARKADAN, IKASTOLA tikak egiten dituzten andeEKIMEN INDIBIDUALA IZATETIK reñoak asko dira: Itziar EKIMEN KOLEKTIBO IZATERA Arzelus, Karmele Esnal eta IGAROTZEN DA ETA, ZENTZU Jone Forkada, Mª K. MitxeHORRETAN, IKASTOLAK HERRI lena, Carmen Lasarte, besMUGIMENDUAREN IZAERA teak beste, geroago beste ikastola batzuetan lan HARTZEN DU egingo dutenak. Hezkuntza ofizialaren aurkako ikastolan baliabideen urritasuna eta andereñoek hartzen dute protagonismoa nabarmendu litezke garai honetan. Elbira Zipitriaren aitzindaritzapenean, ogibidearen habitus-aIkastolak bizirik dirau, ren transmisioa ikastaroez ikasleak eta andereñoak etxerik etxe ibiltzen dira, bermatzen da, eta testuinguru hurbileko materialak edo etxe partikularretan oztopo ofizialei aurre egierabiliz eta berriak eginez, gelako tresneria eta teko. Erbesteratutako andereño batzuek zigorpean pedagogia propioa sortu zuten. Izan ere, 1937tik ogibidea utzi behar dute, eta beste batzuk isilpean 1960ra Hegoaldean ia ez da ezer argitaratzen. euskaraz irakasten dute. Gurasoen zein andeXabiertxo erabili ohi da euskara liburu bakartzat isilreñoen aldetik ikastola sortzeko ekimen pertsonal pean irauten duten ikastoletan edo etxe-eskoletan, asko egiten dira, ezagunena 1942an Elbira ZipiArgentinan 1943an berrargitaratutako bertsioa edo triak Donostian zabaldu zuen ikastola, eta geroago, zaharragoak erabiliz, eta 1959an Bilbon berrargi1957an, Bilbon sortu zen San Nikolas katekesiko taratzen dena Aita Onaindiak bizkaierara moldaikastola. Azken hau elizaren babesaz, Xabier Peña tuz. Erbestean argitaraturiko materialak baino ez Albizuk bultzatuta zuen 3-5 urteko 14 haurren ditugu, eta zentzura pasa zezaketen haurrentzako gurasoren laguntzaz eta M. Angeles Garai andeeliz liburuak. reño lanetan ari zela.

Elbira Zipitriaren eskutik etxe-eskolaren Elbira Zipitria Irastorza, Zumaian 1906an metaketa pedagogiko eta ideologikoa birsortu jaioa, maistra enblematikoa izan da ikastolaren zen. Gerra aurreko nazionalismoari eutsi zitzaion, ibilbidean, zeren euskara eta euskal kultura guznahiz eta ikastolak esparru pribatuan soilik eratu. tiz debekatuta zegoen frankismo gordinean bere Baina eredu honek ez zion erantzuten Euskal etxean ikastola sortu zuen. Gazte gazterik EABko Herriaren berreskurapen kulturalerako behar zen kidea zela abertzaletasuna eta erlijioa ziren bere hedapen masiboari. Euskal Herriko nazionalismoabizitzaren euskarri nagusiak. Euskal kulturan guzren barruan, bi joera nagusitzen dira, aurrez aurre tiz murgilduta ibili zen, idazle eta mitinlari baitzen. jartzen direnak: batetik, gerra osteko zapalkunAndereño lanetan 1926an hasi zen Muñoaren ikastzatik bururik ezin jaso zuten abertzaleena, erabat tetxean 1939an Iparraldera ihes egin arte. 1942an etsita zeuden nazionalistena alegia, eta, bestetik itzultzen da eta 1943an etxerik etxe dabil eskolak 1952-1956 urte bitartean, egosten hasi zen belaun ematen. 1946-1968 epealdian bere etxean ikas-truketik aldaketa politiko-kultural berriaren itxarotola sortzen du. Geroago, 1967-1968 ikasturtean, penaz eta 1959an ETAren sorreraz guztiz definitua Orixe ikastola sortzen du Miren Terese Aleman, gelditzen den abertzaletasun berria. Hor ikusten Koruko Aldanondo, MªK Mitxelena andereñoekin da, ikastola eredu biren haustura. Nazionalismo batera. Iparraldean erbesteraturik egon zenean berriak, eraikuntza nazionalaren dinamikan oinarriEuropako ildo pedagogikoen berri ezagutzeko tuz eta Zipitriaren ekarpenak eskuratuz, ikastolaaukera izan zuen, eta bere etxe-ikastolan metodo ren mugimenduari hasiera eman zion. Eredu berri

48

7~15. IKASTOLA EUSKAL IRAKASKUNTZAREN ARDATZEAN. KARMELE PEREZ URRAZA

honek pedagogia ekintzailearen printzipioak, eskolarako materialak eta planteamendu berriak, euskaltzaletasuna, euskara hutsezko eredu hezitzailea, irakasleriaren etengabeko formazioa, eta Elbira Zipitriaren hainbat printzipio pedagogiko hartu eta bereak egin zituela. Idoia Fernandezen (1994,265270) lanetik jaso daitezke ikastolaren mugimenduaren hastapeneko ezaugarriok: 1) Motibazioen izaera tinko eta afektiboa, elkartasun jarrera orokorrak, irekitasuna, elkarkidetza, dedikazioa, talde identifikaziorako balioa, seme-alaben hezkuntzarekin ardura, erantzule eta partaide izatea; 2) Hizkuntza funtseko garrantzia, euskalduntzea gertakari politiko-kultural modura; 3) Hezkuntza ofizialetik kanpo eratuak eta inongo laguntza ekonomikorik gabe; 4) Benetako izaera herrikoia, oinarria herri partaidetza, berebiziko garrantzia izan zuela ikastolen nortasunean; 5) Ikastolari buruzko eztabaidak era komunean hartzen ziren, ez zegoen hierarkiarik; 6) Maila pedagogikoaren ekarpen nabariak eta 7) Elbira Zipitriaren irudi enblematikoa: pedagogia berriaren praktikan eta andereñoen kualifikazioan, hain zuen ere.

modernoa erabiliz. Ama hizkuntza euskara zutenei eta ez zutenei zuzenduta zeuden, nahiz-eta, hasieran, ikastoletan zebiltzan haur gehienak euskaldunak ziren.

Hasieran, ikastolak baimen barik sortu ziren, eta ahal zuten bezala joan ziren gainditzen legeek eta agintariek ezartzen zizkieten zailtasunak. Hirurogeigarren hamarkadan, Bizkaian eta Gipuzkoan ikastolak legalizatzeaz batera, ikastola berriak sortzen dira Euskal Herri osoan. Ikastola gehienak hiri giroetan sortu ziren: Bilbon, Donostian, Iruñean eta populazio handi samarra zuten herri eta hirietan: Algortan, Basaurin, Galdakaon, Portugaleten, Gernikan, Ondarroan... Bizkaitik kanpo ere, prozesua antzekoa izan zen Euskal Herri osoan (beste askoren artean, Hernani, Pasaia, Andoain, Donostia, Gasteiz, Iruñea, Altsasu edo Lizarra aipa daitezke, bai eta Iparraldeko zenbait herri ere). Iparraldean, Seaska sortzen da 1969an herrietako ikastolen antolaketa gisa.

Ikastolaren legeztatze prozesuak izan zuen beste oztopo garrantzitsuetako bat 1970eko Hezkuntza Lege Orokorra (Ley General de Educación) izan zen. Aipatutako legea Villar Palasí hezkuntza 1960-1982. IKASTOLAK ministroak ezarri zuen, eta aldaketa handiak ekarri GORABIDEAN OSO EMANKOR zituen hezkuntzaren mundura. OHOKo legeak euskarari dagokionez, lege garrantzitsua izan zen, ze, 1960ko hamarkadan, ikastola ekimen indibialde batetik, hizkuntza bernakuluaren irakaskuntza duala izatetik ekimen kolektibo izatera igarotzen da ahalbidetzen zuen eta, bestetik, esperientzia piloeta, zentzu horretan, ikastolak herri mugimenduatuetarako aukera ere ematen zuen (eta euskarazko ren izaera hartzen du. Oraingo ikastoletan guraso, eskolak ere esperientzia pilotutzat har zitezkeen). ikasle, irakasle eta laguntzaileen partaidetza akti1970ko OHOko legearekin ikastolak egoera berrira boa izango da, ikastola sortu berriek era guztietako egokitu ziren. Legeak, 6 eta 14 urte bitarteko gabeziak baititu: diru falta, lokal kaskarrak, material derrigorrezko eta doako hezgutxi, pedagogia arloko kuntza ezarri zuen, oinarrizko hausnarketen beharra...

8 maila finkatu zituen (OHO), Beste alde batetik, Euskal maisu-maistrek behar zuten Herrian, ideologia eta pentitulazioaren aldaketa ekarri HONEGATIK, GUZTIAGATIK, tsamendu nazionalistaren zuen, eta, era berean, aldaketa indarberritzearekin batera, LORALDI KULTURAL HONETAN, ETA handiak ekarri zituen materialpentsamendu horren birOINARRIZKO IRAKASKUNTZAREN gintzaren eta irakasgaien espaformulazioa ematen da.

IKUSPUNTUTIK IKUSITA, HIRU rrura. Ikasgelei zegokienez ere, Ordura arte arrazak beteEKIMEN AIPAGARRI DITUGU: exijentzia gogorrak jarri zituen: tzen zuen tokia hizkunANDEREÑOEN ERRESIDENTZIA, ordura artekoak baino handiatzak bereganatuko du, GORDAILUA IRAKASLE ELKARTEA goak izan behar ziren, eta eranazioaren eraikuntza hizbilera anitzeko gelak zein gela ETA SAIOKA HEZKUNTZAkuntzan oinarritzen delaberezituak (laborategiak, gorPROIEKTUA rik. Ikastolen helburu putz heziketarako eta dinamikanagusia euskara eta eusrako gelak) ere eskatzen zituen. kal kultura berreskuraHorretarako, ikastola askok tzea eta indartzea zen, kooperatibaren bidea hartu horretarako hezkuntza

8~15. IKASTOLA EUSKAL IRAKASKUNTZAREN ARDATZEAN. KARMELE PEREZ URRAZA

49

Irakasleen prestakuntza ahalbidetzeko asmoz, 1963an, Donostiako Irakasleen Barnetegia edo erresiSAIOKA PROIEKTUA MODERNOA, dentzia –Joannes Etxeberri BERRITZAILEA, EUSKARA Hezitzaileen Eskola- sortu Lege horiek eta instizen, 1973ra arte iraun ESTANDARREAN EMANA, ESTETIKA tuzioek ikastolei jartzen zizzuena. Bertan, Magisteritza BERRIARI ERANTZUTEN DIO kieten trabak handiak izan eskoletan ikasten ari ziren EUSKAL HERRIA ABIAPUNTUTZAT arren, Estatuak berak ezin nahiz titulurik ez zuten andeHARTZEN DUELARIK zien erantzun eskolatze-esreñogaiak prestatzen ziren, kari guztiei. Ezintasun horrek eta Euskal Herri osotik joaten eta haurrak oso adin goiztiaziren bertara. Joxemi Zumarretik (3 urtetik) eskolatzeak labe, Carlos Santamaria eta erraztu egin zieten bidea Jazinto F. Setien bultzatzaileeskola pribatu bezala baitarikoak ziren eta Paki Arregi mendu ziren ikastolei. IkasGoenaga zuzendaria. Lehen tolak bazituen orduko eskola urtean 8 ikaslekin hasi zen, frankistak, pribatuak zein eta 1973-74 ikasturtean 45 publikoak ez zituen ezaugarriak: eskolatze goizikasle matrikulatu ziren. Barnetegian zeudenek tiarretik aparte, ikasgela mistoetan ikastea, irakaspraktikak egiten zituzten egunez, eta gauez preskuntza euskaraz eskaintzea, eta euskal kulturaren takuntza teorikoagoa jasotzen zuten. Formazioa tradizioa zein modernotasuna euskal curriculuiluntzeetan (lan orduetatik kanpo egiten ziren ikasmean uztartzea, gurasoen partaidetza ikastolaren taroak): magisteritza eskolan ikasten edo ikastolekudeaketan, ikasmaterial moderno eta berriagoa tan lanean zeudenek parte hartzeko aukera izan erabiltzea, besteak beste. Berria ere bazen, urtero, zezaten. Hastapenetan euskara eskola horietako uztailaren bigarren hamabostaldian antolatzen ziren gaia nagusia zen. Laster formazio orokorrari ekin udalekuetan gurasoak zein irakasleek parte hartzen zitzaion, hainbat arlo desberdinen landuz eta euszuten janaria prestatzen, garbiketan, umeak kotxez kal kulturako oinarria bereganatuz. Euskal historia, eramaten eta abar. Gainera, ikasturte amaieran geografia, antropologia, pedagogia, psikologia, beste gauza polit bat ere egiten zen: ibilaldia guraekonomia, politika eta abar lantzen ziren. Ikastolak soekin. aitzindariak eta berriztatzaileak izan ziren pedagogia aldetik ere.

Garai honetan aipagarria da Pariseko 1968ko Maiatzarena. Epealdi honen azken zatian, 1970etik Ikastoletako lehen andereñoak oso ardura1975era bitartean sekulako loraldia ematen da tuta zeuden erabili beharreko metodoez, eta garai euskal irakaskuntzan. Sasoi oparo honetakoak hartako Europako mugimendu pedagogiko aurredira, besteak beste: alfabetatze eta euskalduntze ratuenak (Decroly, Montessori, Piaget, Freinet…) prozesuaren sendotzea, Iparraldean eta Hegoalezagutzeaz gain, ildo horietatik jardun zuten, horredean, euskal kantagintza berria, Jakin-en bigatarako ordu asko sartuz formazioa jasotzen eta rren belaunaldia, 1974ko euskal unibertsitatearen materialak prestatzen. Esate baterako, irakurtzen hazia, Elhuyar talde teknikoaren sorrera, Iparraleta idazten ikasteko, hasieran, metodo naturala dean Udako Euskal Unibertsitatearen sorrera (albo erabiltzen zuten, zotzen bidez eta lurrean. Ondobietako harremanak euskaraz sendotzeaz gain, ren, metodo globala hartu zuten, eta irakasgaien sare komertzialen ekoizpenetik at liburu-mordoaaraberako txoko bereziak izaten zituzten. Fotokoren argitaratzailea), hainbat argitaletxeren jaiotza… piagailurik ere ez zeukaten, jakina, eta arrain-kola Euskal Herriko borroka politikoak gogortu ahala izeneko masa itsaskorra prestatuz egiten zituzten euskal kultura alorrean, eta irakaskuntzan bereziki, kopiak haurrentzat. Beste kasu batzuetan, berriz, azkartze-prozesuari hasera ematen zaio. Honegaidazketa lantzeko fitxak banan-banan prestatzen tik, guztiagatik, loraldi kultural honetan, eta oinazizkieten ikasleei, eta horrela, imajinazio handia eta rrizko irakaskuntzaren ikuspuntutik ikusita, hiru baliabide urriak erabiliz, materiala sortuz joan ziren. ekimen aipagarri ditugu: Andereñoen erresidentzia, Bestalde, haurren interesguneei buruzko DecrolyGordailua Irakasle Elkartea eta Saioka hezkuntza ren metodoak arrakasta handia izan zuen. Honen -proiektua.

zuten eta eraikin berriak egiteari ekin. Horretarako, diru iturri berriak lortu behar ziren: bazkideak, kredituak, zozketak, tabernak…

50

9~15. IKASTOLA EUSKAL IRAKASKUNTZAREN ARDATZEAN. KARMELE PEREZ URRAZA

arabera, irakurtzen eta idazten ikasteko metodo globala erabiltzen zen, umeen interesguneak abiapuntutzat hartuz; era berean, umearen garapena eta ezagupena ingurune naturalean kokatzen zen.

Sasoi honetako beste ekimen aipagarria Gordailu (1968-1986) dugu, euskal pedagogia sortzeko eraikia. Irakasleak eta irakasleen eguneroko esperientziak bildu, landu, koordinatu edo azkartzeko asmotan bi ekintzetan garatu zuen bere zeregina: ikastaroetan eta argitaletxe modura.

1966tik aurrera irakasleen prestakuntzan jardun zuen, udako ikastaldiak zein urtean zeharrekoak antolatzen zituelarik. Ikastaro hauek irakasleen urteko lanaren agerpena eta hurrengo ikasturteko plangintza zuten helburu. Eta, batez ere, elkarlana izan zen erabilitako metodologia: irakasleek euren esperientziak elkarrekin hausnartzea, liburuak eta bestelako materiala komentatzea eta trukatzea, eta abar. Rosa Sensat Elkarte Pedagogikoarekin harremanak ezarri zituzten; ikastaro eta materialgintzan aritu ziren batera. Euskarazko material egoki gutxi zutenez, sorkuntza lanak garrantzi handia hartu zuen. Materiala oso urria zen garai hartan: andereñoek sortu behar izaten zuten, horretarako beste ikastola batzuetako andereñoekin batu eta ideiak eta esperientziak trukatuz. Horrez gain, Piageten teoriaren arabera, irakaskuntza operazio zehatzetatik abiatzen zen, haurraren arrazoiketa abstraktuagoak errazteko. Horretarako, objektu fisiko ugari erabiltzen ziren, besteak beste, abakoa eta plastilina. Gainera, esperimentazioari ere garrantzi handia ematen zitzaion. Zentzu horretan, irteerak eta ikastolaz kanpoko jarduerak ere sarri egiten ziren, baita udalekuak ere.

eta irakasleentzako pedagogi liburuak argitaratu zituen, garrantzienetariko bat “Ikastola Liburutegia” bilduma izanik, beti ere, honako printzipio eta irizpide metodologikoetan oinarritua zegoena: 1) irakaskuntzan aski sarturik zegoen jendearen lana eta esperientzia jaso beharra; 2) testulibururik ez, baina haurra lan pertsonalizatu baterako gidatzeko tresna edo materiala sortzea; 3) ikasmaterial horiek euskal ikuspegia abiabidetzat hartzea eta helburutzat euskal kultura lantzea, eta lan guzti horietan soziologiaren, ekonomiaren, geografiaren edo historiaren erreferentziak oinarritzat hartuta eramatea; 4) euskara, geure hizkuntza nazionaltzat hartzea.

Sasoi honetako hirugarren ekimen aipagarria “Saioka” proiektuaren egitasmoa da. Piageten psikologian oinarritutako eta gizarteratzean eta metodologia eragilean sustraitutako proiektu honek jauzi kualitatiboa eman zuen ikastoletan.

Alde batetik, derrigorrezko irakaskuntzarako ikasmateriala mailakatzen zuen, material hori ikasgaien arabera banatuz; bestetik, proiektu horrek material uniformeagora bideratzen zituen irakasleak, beren materiala sortu ordez. Saioka proiektua modernoa, berritzailea, euskara estandarrean emana, estetika berriari erantzuten dio Euskal Herria abiapuntutzat hartzen duelarik. Hegoaldeko Lehen Hezkuntzako lehenengo zortzi mailak beteko ditu, eta Derrigorrezko Irakaskuntzako maila denei eta arlo gehienei erantzuteko proiektu-modura sortuko da. Saioka aritzen zirenean irakasleak, gaur egun modan dagoen proiektuka, saioka aritzea zen. Saioka liburuen erabileran eta metodologian irakasleak prestatzeko makina bat ikastaro antolatu ziren zonako ikastolen irakasleak parte hartuz.

Gordailuk, bestalde, 1970etik hasi eta Piaget-en psikologian oinarriturik, soziali1978a arte etengabe zatzean, kulturaren integraikastaroak antolatu zituen tzean, metodologia eragilean Ikastoletako pedagoeta irakaskuntza globalizatua gia berriari erantzuteko printzipio pedagogikoetan suseta masifikatutako Ikastraitutako proiektu honek, GorDENA DEN, 1975. URTEAREN toletako irakasleri berria dailuk zekarren tradizioarekiko sozializatzeko asmoz, non jauzi kualitatibo handia supoINGURUAN, GIZARTEAN EGOERA Eusebio Osaren papera satu zuen. Batetik lehenenPOLITIKOAREN ALDAKETA funtsezkoa izan zen hasgoz ikasmateriala mailakatzen NABARIA ZEN, ETA HORREN ISLA tapeneko pedagogi forzelako derrigorrezko irakaskunIKASTOLAN ERE AGERI ZEN mulazio teorikoetan, tzan (Euskal Herriko HegoalJazinto Setienekin batera. dekoan); bestetik, proiektua Horrez gain, Gordailuk diziplinaren artean banaturik argitaletxe gisa liburu, eta kohesionaturik agertzen ikasmaterial eta libuzelako, eta azkenik, irakasleak ruxka, kontsulta liburuak, eguneroko praktikatik materiala 10~15. IKASTOLA EUSKAL IRAKASKUNTZAREN ARDATZEAN. KARMELE PEREZ URRAZA

51

eta pedagogia sortu beharrean ikasmaterial eginagoa erabiltzen hasi zen, bere metodologia OHOko eredu teknokratikora egokituz.

GARAI HONETAKO IKASTOLEN MUGIMENDUAN ESKOLA PUBLIKORI BURUZKO EZTABAIDA ETA JARRERAK BI ZIREN. BATETIK, EIKE, EUSKO JAURLARITZAREN LEGEA (DEKRETUA), ETA HARI KONTRAJARTZEN ZITZAION EEPA ALTERNATIBA

Dena den, 1975. urtearen inguruan, gizartean egoera politikoaren aldaketa nabaria zen, eta horren isla ikastolan ere ageri zen. Ikastolek Estatuarekin zuten gatazka nagusia (andereĂąo titulu gabekoen egoera eta ikasgelak baimentzeko alorrean, batez ere). Hala ere, ikastoletan baziren barne-gatazkak ere, eta horretan zerikusi handia izan zuten abertzaletasunaren barruan zeuden bi ideologiak (Fernandez 1994,252): alde batetik, abertzaletasun tradizionala zegoen, eta, bestetik, abertzaletasun iraultzailea.

Ikastolaren izaeraren inguruan eztabaidan zeuden gaiak dikotomikoak ziren: ikastolen izaera konfesionala, euskal heziketaren ardura gurasorena ala herritarrena zen, irakaskuntzan euskara batua erabili behar zen ala herrialdeari zegokion euskalkia, ikastolak politika eta ideologia kutsurik izan behar zuen ala ez, eta ikastolak burgesak ziren ala ez, eta abar, eztabaidan zeuden. Suak pizturik dirau, eta guztiz ideologikoak diren arazo horiek pil-pilean jarraitzen dute hurrengo urteetako ikastolen izaera mugatzerakoan.

1982-1993: IKASTOLEN MUGIMENDUAN TIRABIRA EKONOMIKO ETA IDEOLOGIKOAK 1978ko Konstituziotik eratorritako 1979ko Elebitasun Dekretuak eta Gernikako Estatutuak baldintzatu zuten euskal irakaskuntzaren izaera EAEn, eta Nafarroan, Foru Hobekuntzaren legeak. Marko estatal orokor batean kokatu ziren maila autonomikoan indarrean jarri ziren irakaskuntzarako legeak.

Estatuak irakaskuntza ez unibertsitarioa eskumena Hezkuntza Sail Autonomikoei pasatu arren, irakaskuntzaren antolaketa Espainiako lege eta dekretuen menpe gelditzen zen, hots, UCDren agintaldian, 1980an onartu zen LOECE legearen menpe. Lege horrek ikastetxe publikoaren kontzeptua ezarri zuen, eta Espainiako Konstituzioan oinarriturik, Estatuari zegozkion atribuzioak hezkuntza alorrean arautu zituen. 1985ean, PSOE alderdi politikoa Gobernu 52

11~15. IKASTOLA EUSKAL IRAKASKUNTZAREN ARDATZEAN. KARMELE PEREZ URRAZA

Zentralean zegoelarik, LODE onartu zen Madrilgo Parlamentuan. Estatuari zegokionez, LOECEtik zetozen atribuzioak estutu egin zituen LODE legeak. Horren arabera, Estatuaren eskuetan gelditzen ziren irakaskuntzaren programazioa finkatzea, curriculumaren edukia eta ebaluazioa zehaztea zein testuliburuen baldintzak. Tituluen kudeaketa eta beraien baliokidetze-baldintzak ezartzea ere Estatuaren esku gelditzen ziren; eta goi-ikuskaritza ere bai.

Testuinguru horretan kokatzen da EAEn indarrean jartzen den A, B eta D ereduen dekretua, eta Nafarroan, euskararen irakaskuntza zonaldeka antolatzearena. Dekretu horiek ikastetxe guztietara zabaldu zirenez, ikastolak ere zipriztindu zituzten, eta normalizazio horretan sartzerakoan ikastolak ikastetxe euskalduna izatetik elebiduna izatera pasatu ziren, eta Nafarroaren kasuan, ikastolak gurasoen iniziatiba izatera pasatu ziren. Hezkuntza eta hizkuntza arazoak gurutzatu egiten ziren, sarritan botere arazo bilakatuz. Egoera honetan, ikastolak ugaritzen hasten dira, eta antolatzen dira herrialdeka Ikastoleen Elkarteen bidez. Pedagogikoko sendotzen dira ikastolak, ekonomikoki ez. Egoera ekonomikoari aurre egiteko eta ikastola proiektuaren aldeko ekimenak burutzen dira, hala nola, Gipuzkoan Kilometroak (1977), Bizkaian Ibilaldia (1978), geroago Nafarra oinez eta Araba euskaraz (1981), eta azkenik, Iparraldeko Herri Urrats (1984). Iparraldearen kasuan, Seaska kultur elkarte gisa aintzakotzat hartzen da 1982an, eta 1989an, lehen diru laguntza ematen zaio. Ikastolen aldeko jai horiek herritar askoren ikastolarekiko atxikimendua eta ilusioa bereganatu zituzten baina ikastoletan zeuden zorrak kitatzeko ekimen oso urriak ziren. Ikastolen egoera ekonomikoa larria zen, eta beraien izaera publikoa ala pribatua aukeratu beharrarekin loturik agertzen dira ikastola gehienak, sendoenak salbu.

Testuinguru horretan gauzatu dira 1980ko Hitzarmen Ekonomikoa eta 1986ko Kontzertu-erregimenerako Dekretua, eta baita 1983ko EIKE legea eta EEPA mugimendua (alternatiba) ere.

1980-01-24an atera zen Ikastolen Titularitate Ofizialeko Arautegia, eta 1980-10-04ko Ikastolen Hitzarmenean zehaztu zen. Hitzarmenean

ikastola gehienek, Ikastetxe Publiko Ez-estatalen izaera hartu zuten, eta horren arabera, ikastolek baldintza hauek onartu zituzten, besteak beste: erabilera eta titularitatea uztea; eskolako estamentuek eta udalek ordezkaritza izatea gobernu organoetan; ikasleen matrikulatze-arauak betetzea; irakasleak lehiaketa-oposizio bidez izendatzea eta tituludunen egoera erregulatzea, eta ekonomia erregulatzeko sistemak ezartzea.

irakasle euskaldunak izatea, alegia”. Bere ustetan, Euskal Herriko irakasleriaren euskalduntzea planifikatzetik eta ziurtatzetik abiatu behar zen.

Urteak aurrera joan ahala, 1986ko ekainaren 10eko Dekretuak hiru probintzietako ikastolekin eta ekimen sozialeko ikastetxeekin Kontzertuak egiteko arautegia onetsi zuen, hots, fondo publikoekin mantentzeko bidea erregulatu. 1987ko abenduaren 18an ere Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza Sailaren eta Ikastolen Konfederazioaren arteko Hitzarmena sinatu zen, EAEko ikastolen sostengurako eta saneamendu ekonomiko-finantzariorako erregimena finkatuz. Alde batetik, Administrazioak hezkuntza sistemaren barruan sartu nahi zituen ikastolak; Madrilgoak, indarrean zegoen bere sisteman, eta Gasteizkoak, sortzear zegoen euskal sisteman.

Bestalde, ikastolek, hezkuntza sistema orokorrean sartzeko, beren norabidea (erabaki estrategikoa) definitu beharra zeukaten, bai ideologikoki eta bai ekonomikoki. Izan ere, ekonomi arloak eta arazoek eragin handia zeukaten, gurasoek diru kopuru handia ordaindu behar baitzuten, irakaskuntza gastuei eta kredituei aurre egiteko. Handik gutxira, 1988an, Ikastolak eta Eskola Publikoak Biltzeko Legeak baimena ematen zion Hezkuntza Sailari ikastolekin hitzarmen partikularrak egiteko, Euskal Eskola Publikoaren legea martxan ipini bitartean. Ikastoletan eztabaida gordina zegoen, zeren irakasle askok ez zuen bidezkoa ikusten ikastola sare publikoan integratzea bide zuzena zenik. Ondorioz, hezkuntza sistemaren aurka borrokatzeko legeak ematen zuen aukera bakarra ordura arte bezala jarraitzea zen; izan ere, eskola publikoan sartuz gero, sistemak irentsi egingo zituen ikastolak. 1989an, Ikastolen Elkarteak “Euskal eskolaren diseinua” izeneko txostena argitaratu zuen, barne eztabaidarako apunte gisa, eta 1991n, herri mailan Euskal Eskola Publikoaren aldeko “Sortzen” mugimendua abiatu zen, 1980ko hamarkadako EEPAren tradizioari segida emanez.

Garai honetako ikastolen mugimenduan Eskola Publikori buruzko eztabaida eta jarrerak bi ziren. Batetik, EIKE, Eusko Jaurlaritzaren legea (dekretua), eta hari kontrajartzen zitzaion EEPA alternatiba. Ikastolaren norabidea definitzerakoan, ez ziren baliagarriak orduko eskola pribatua ez publikoa. Eskola publikoan (estatalean) ez zegoen gurasoen parte-hartzerik eta eskola pribatuan gurasoen edo patronalaren esku zegoen dena; eta euskarak eta euskal kulturak ez zeukan tokirik batean ez bestean. Horregatik, ikastolek gorde behar zituzten ezaugarriak plazaratu ziren: doakoa izatetik aparte, demokratikoa eta euskalduna izan behar zuen, eta aniztasun politikoa eta ideologikoa onartu behar zituen. Horretan nabariak ziren EAJ eta ezker abertzalearen, konkretuki HBren, ikuspegi kontrajarriak; orokorrean, gizartean gertatzen zenaren isla zirenak. Hezkuntza arloko Paulo Iztueta soziologoak (2000,18) esaten zuenez, EIKEk proposatzen zuena ikastolak pribatizatzea zen, baina publikotasunaren izenean. Herri mugimenduaren aldetik, EEPAk Eskola Publikoaren alternatiba kontrajarri zion lege horri, ikastolak zein eskola estatalak sare bakarrera biltzeko proposamena eginez. Baina, bere ustez, ezker abertzalearen barruan ere iritzi ezberdinak zeuden horretaz. Bai EIKEk eta bai EEPAk Euskal Eskola Nazionalaren erakuntza aldarrikatzen zuten bere esanetan; baina batak, publikoan sartuz eta arriskatuz, eta besteak, lehengoari eutsiz. Azkenik, Iztuetaren (2000,25) esanetan, “Ez EIKErena zen bidea, ezta EEPArena ere. Hauen irtenbiEIKEK ETA EEPAK PORROT EGIN deak, pribatizazioarenak ONDOREN, PSEK HEZKUNTZA zein publifikazioarenak, SAILEAN ZEGOELA EAJREKIN bigarren mailako arazoei ETA EEREKIN ADOSTASUNEAN erantzuten zien orduko koiunturan, eta EEPAren BURUTU ZUEN EUSKAL ESKOLA kasuan, bereziki, honek PUBLIKOAREN LEGEA bere buruari ezartzen zizkion helburuak bete ahal izateko, baldintza teknikoak falta ziren: euskara

EIKEk eta EEPAk porrot egin ondoren, PSEk Hezkuntza Sailean zegoela EAJrekin eta EErekin adostasunean burutu zuen Euskal Eskola Publikoaren legea. Legea, 1993ko otsailaren 19an onartu zen Gasteizko Legebiltzarrean, eta ikastolek maiatzaren 25a baino lehen erabaki behar zuten sare publikoan sartzea

12~15. IKASTOLA EUSKAL IRAKASKUNTZAREN ARDATZEAN. KARMELE PEREZ URRAZA

53

ala sare pribatuan gelditzea.

Dena den, ikastoLege honek egoera larrian len egoera nahasi horretan jarri zituen EAEko ikastobada osagai berdintzaile eta DENA DEN, IKASTOLEN EGOERA lak, hauen arteko zatiketa zentralista berri bat: LOGSE NAHASI HORRETAN BADA OSAGAI eraginez. Ikastola bakoitzahezkuntza legea. IkastolaBERDINTZAILE ETA ZENTRALISTA ren egoera ekonomikoak ren izaera publiko zein priBERRI BAT: LOGSE HEZKUNTZA asko baldintzatzen zituen batua guztiz baldintzaturik LEGEA. IKASTOLAREN IZAERA jarrera bi horiek. Ikastolen agertzen da 1990ean indaPUBLIKO ZEIN PRIBATUA GUZTIZ erabakiaren ondorioz, ikasrrean jarri den LOGSE legeaBALDINTZATURIK AGERTZEN DA ren bitartez. 1970eko legea tolen erdiak-edo sare publi1990EAN INDARREAN JARRI DEN zaharkituta gelditu zelarik, kora pasatu zirela nahiz eta eta Europako marko sozioikasle gehienak ikastoleLOGSE LEGEAREN BITARTEZ politikora eta ekonomikora tan gelditu; ondasun ekoegokitu beharrak eraginda, nomiko ondoen zeudenak Espainian hezkuntza sistehezkuntza-legearen desamaren erreforma burutu nahi fioari aurre egiteko gai ziren, izan zen 1990ean, LOGSE gainontzeko askok egoera legearen bidez. Lege honek berrira makurtu beha izan derrigorrezko ikastaldia 16 ziren, halabeharrez. Iztueta urtera arte luzatu zuen, ikasturteen antolaketan soziologoaren ustez (2000,146), Administrazioa ere aldaketa batzuk ezarriz. Estatuak berebiziko gauza izan zen “legea ideologia aurrerakoiaz ondo protagonismoa hartu zuen erreforma berria ezarmozorrotuta, ikastoletako partaideok elkar-eratzerakoan, eta erreforma horren filosofia irakasleen soka jartzeko eta hezkuntzari buruzko gure arazo artean gizarteratzeko orduan. Hezkuntza Sail Autonagusia desbideratzeko. Eztabaidaren beroan ez nomiadunei muga zehatzak ezarri zizkien Estatuak, da esan gure funtsezko arazoa eskola euskalduhezkuntza sistema uniformatzeko asmoz. Estatuak naren eta espainolaren artekoa dela�. curriculum dekretuak arautu zituen, eta, horietan Testuinguru honetan ikusten da hezkuntza oinarrituz, Erakunde Autonomiadunek orientabide arloan eredu autonomikoen banaketa sendotzen pedagogikoen liburuak argitaratu zituzten arloka, eta dela, eta Euskal Herriko hezkuntza arloko hiru irakasleentzat etengabeko prestakuntza ikastaroak administrazioen mugak, gero eta markatuagoak antolatzeko erraztasunak eman zituzten. Horrela, direla. Hegoaldean, eredu elebidunak sendotzen erreformak irakaskuntzan ezarri nahi zituen kondira eredu linguistikoek dakartzan banaketari herri tzeptuak eta filosofia erraz zabaldu ziren irakasleen gisa oraindik erantzunik eman gabe. Egia da, artean. Lege honek, ordutik hona, uniformatu eta EAEko derrigorrezko heziketan D ereduak B eta A zentralizatuko ditu gutxiengo irakaspenak Estatuaereduei irabazten diela, baina ez da berdin gertaren banaketa autonomikoen arabera, euskal testutzen Nafarroan eta Iparraldean. liburuen gaineko ikerketek erakutsi dutenez (Bilbao et. al. 2004).

1993-2020. IKASTOLAK BIDE BERRIAK JORRATU BEHARREAN

1993ko legearen ondorioz, ikastolak lehen baino sakabanaturik aurkitzen dira. EAEn soilik aplikatzen da legea, eta dagoeneko hiru ikastola mota daude: guztiz pribatuak, kontzertatuak eta publikoak. Hortik kanpo gelditzen dira Nafarroko ikastolak eta Iparraldekoak. Ikastolen mugimenduan suertatu den banaketa latz horren ondorioz ikastolek kohesionatu eta berrantolatu beharra dute, halabeharrez. Horregatik, ikastoletan bi ildo estrategiko markatuko dira 1990eko hamarkadan: ikastoletarako hezkuntza proiektua burutzea eta ikastolen kohesioari eustea.

54

13~15. IKASTOLA EUSKAL IRAKASKUNTZAREN ARDATZEAN. KARMELE PEREZ URRAZA

LOGSE martxan jarri zenetik aurrera, irakaslearen trebakuntza areagotzen da, eta didaktikoki begiratuta ikastoletan bi ildo nagusi markatzen dira.

Batetik, ikasmaterialgintzaren sorkuntzan jarraitzea, eta bestetik, ikastola agertzea proiektu aurreratzaileen sustatzaile gisa.

Ikastolek sekulako apustua egiten dute ikasmaterialgintzaren alorrean. GIE eta Elkar argitaletxearen bidez Ikastolen Konfederakuntzak koordinatu zuen ikasleen material kurrikularra prestaketa eta argitarapena. Gaur egun ikastoletan erabiltzen den euskarri desberdinetako material hori (ikaslearen liburuak, irakaslearen gidak, lan koadernoak, jarduera bereziak, CD-ROMak, bideo

zintak…) pedagogikoki eta didaktikoki guztiz aitzindaria da, eta etengabe berriztatzen da. Materialgintzan diharduten pertsonak ikastoletan irakasle lanean ari direnak edota hezkuntzan esperientzia handia dutenak dira, eta beste askoren ekarpen garrantzitsuak ere kontuan hartzen dituzte material berriak egiterakoan. Baina material kurrikular berria martxan jartzea ez zen ikusten irakasleak haren erabileran jabetu gabe. Horregatik, metodologia berriari etekinik handiena ateratzeko asmoz, irakasleen prestakuntzak (berrikuntzak eta trebakuntzak) ere berebiziko garrantzia dauka ikastoletan.

Hiru hezkuntza proiektu burutzen dira ikastoletan: “Urtxintxa” Haur Hezkuntzarako, “Txanela” Lehen Hezkuntzarako, eta “Ostadar Berritua” Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzarako. Guztietan, euskalduntasunetik abiatuz, kultura unibertsalerako bidea jorratzen da, ikasleak, euskaldun gisa, kultura unibertsalaren aniztasunaren eta aberastasunaren partaide egiteko asmoz.

Sasoi honetan, ikasmaterialgintzatik aparte, Ikastolek proiektu berritzaile askori egin diote.

Batetik, euskara sustatzeko asmoz “Euskaraz bizi” proiektua bideratu da zenbait ikastoletan. Proiektuak bultzatzen du euskaraz bizi egiten dela, zeren ikastoletan euskararen berreskuratze prozesua bezain garrantzitsua da ikasleek eguneroko bizimoduan euskara normaltasunez darabiltela ziurtatzea.

Bestetik, ingelesaren ikasketa goiztiarrari ekin zitzaion 1990eko hamarkadan. Europako testuinguruan nagusi izan ziren aldaketa politikoek eta administratiboek eragindako beharrizan sozial berrien artean, ikasleak ingelesean trebatu beharra nabarmendu zen. Ikastoletan ingelesaren ikasketa goiztiarra zabaldu zen, eleaniztasun arloko proiektu berritzailea diseinatuz eta abian jarriz.

Azkenik, eleaniztasuna eta hizkuntzen trataerari dagokionez, ikastolen helburu nagusia ikasleen heziketa euskaraz izatea izan da beti, hots, ikasleen benetako komunikazio-tresna euskara izatea. Ikasleak era guztietako adierazpenak euskaraz egiteko gai izatea helburu zela, ikastola gehienetan, OHOko 3. mailatik (gaur egungo

LHko 3. mailatik) aurrera erdara ikasgai gisa ematea erabaki zen, ez lehenago.

Proiektu nagusi horietatik aparte ikastolek badituzte ildo estrategikoak burutu beharrekoak.

Konfederakuntzak koordinatzen ditu harrezkero honako proiektu hauek: ikasleen hezkidetza, erasoen aurkako heziketa, irakaskuntzaren ebaluazioa, euskal curriculumak gauzatzea, teknologia berriak egunerokoan integratzea, eskola ekologikoa eta eskola agenda 21ean aritzea, naturaren zainketan kontzientzia hartzea, besteak beste.

Bestalde, lehen esan bezala, ikastolek 1993tik aurrera banatuta jarraitzen dute juridikoki, eta Euskal Herriko irakaskuntzari kohesioa eman nahian euskal curriculumaren errebisio saiakerak eta curriculum propioaren aldarrikapenerako adierazpen publikoak egiten dira, bai esparru akademikotik bai gizarte zibiletik, bai irakaskuntza sindikatuetatik edo erakundeetatik (Ikastolen Elkartetik, Udalbiltzatik, Sortzen-Ikasbatuatik, EIREtik...). Ikastoletan berebiziko lana egin zen euskal curriculumaren teorizazioa egiteko garaian, baina honen inguruan ez zen adostasunik lortu hezkuntza alorreko eragileen artean.

Saiakera horien artean, batzuek zalantzan jartzen dute ikastolen bidetik bultzatzen den curriculumaren euskal dimentsioa, zeren ikuskera partzial horrek ez du LOGSE zalantzan jartzen eta errotik desjabetzen du ikastolaren izaera ardazten duen euskalduntasuna (Bilbao et al. 2004).

Tirabira guzti horiek luzaroan jarraitzen dute, eta azkenean, 2007an, Euskal Herriko Ikastolen Konfederazioak (EHIK) hasiera eman zion ikastolek etorkizunean izan nahi zuten izaera eztabaidatzeko prozesuari. Gogoeta luze baten ondorioz 2009ko urtarrilaren 24an, Donostian 91 ikastola bildu ziren, Ikastolen VI. Batzarrean, eta ikastolei izaera juridiko berria ematea IKASTOLEK SEKULAKO erabaki zen, “Elkargoa” izaAPUSTUA EGITEN DUTE tea. Elkargoari esker, ikastolak IKASMATERIALGINTZAREN erakunde nazional gisa antolatuko dira. Lehen aldiz, EusALORREAN. GIE ETA ELKAR kal Herriko ikastola guztiek ARGITALETXEAREN BIDEZ Europako Kooperatiba bihurIKASTOLEN KONFEDERAKUNTZAK tzeko eta erakunde bakarrean KOORDINATU ZUEN IKASLEEN biltzeko aukera dute. Beraz, MATERIAL KURRIKULARRA ikastolen antolaketan benetako PRESTAKETA ETA ARGITARAPENA jauzi kualitatiboa da hau, lehen aldiz egitura bakarrean bazkidetuko baitira guztiak nazio mailan. Erakunde nazional berrian,

14~15. IKASTOLA EUSKAL IRAKASKUNTZAREN ARDATZEAN. KARMELE PEREZ URRAZA

55

ikastolak izango dira bazkide zuzenak, federazioak izan beharrean, zeren Hegoaldeko ikastolak kooperatibak dira baina ez Iparraldekoak.

Gaur egun, ikastolek erronka nagusia 2020 epe-mugan jarri dute. Ikastolek historikoki izan dituzten ezaugarrietatik abiatuta, etorkizunean zer izan nahi dute eztabaidatzen ari dira. Batetik, euskal curriculumaren izaera zehazten ari da. Ikaslearen heziketari begira euskal curriculumari ekin beharko dio Ikastolak, Euskal Herria euskararen herritzat hartuz, euskal gizartekide izateko hezitu behar ditu bere ikasleak. Bestetik, Euskal Herrian hezkuntza administrazio desberdinak daudenez, badirudi ikastolak Elkargoan antolatuta hobeto kudeatuko direla, eta erabakiak hartuko direla aniztasun eta malgutasun handiagoaz. Egun, Ikastolen Elkargoan 110 ikastola eta 56.000 ikasle biltzen dira, europar kooperatiba eredua hartuta.

Amaitzeko, ikastolaren mugimenduaren ibilbide historiko honi bukaera emateko esan daiteke ikastolen mugimendua ez dela izan guraso batzuren ekimena edo irakasle butzurena. Ikastola ekimen kolektiboa Euskal Herrian sortua eta euskal herriari lotuta. Ikastola hiri eskola izan da gehienetan, indarrean egon den eskola ofizialen aurka erresistentzia eskola gisa sorturik, halabeharrez. Horregatik, ikastolaren mugimendua gatazkatsua izan da beti, gazi-gozoz betea sortu zenetik gaur arte. Baina gatazkatsu bezain aberatsa izan da, zeren euskal irakaskuntzaren historian ikastolak berrikuntza pedagogikorako urrats sendoak eman behar izan ditu etengabe, eredu gisa bizi irauteko, eta euskal gizarte eragile askoren eztabaida ideologikori aurre egiteko.

Ikastola, bestalde, estatu bien mugak gainditzen dituen erakunde bakarra dugu, eta poztekoa da. Hala ere, ikastolak baditu oraindik zenbait egiteko, besteak beste, euskal curriculuma zertan datzan sakontzen ari den horretan zehaztasun gehiago markatzea gizarte eragile gehiagorekin batera, edo, eleaniztasunaren irakaskuntza kalitatekoa eskaintzea euskal jatorria baztertu gabe, edo Euskal Herrira etorritakoen integrazioa bermatzea bere ikasgelatan, besteak beste.

Nolabait esateko, XX. mendean zehar ikastolak hezurtu du euskal irakaskuntza. Horri esker, irakaskuntza euskaraz erabat hedatuta dago. Egun, euskaraz irakasten da EAEko ikastetxe guztietan, eta Euskal Herrian, ikasleen artean %80tik gora dira euskaraz ikasten ari direnak, sare publikoan zein pribatuan.

56

15~15. IKASTOLA EUSKAL IRAKASKUNTZAREN ARDATZEAN. KARMELE PEREZ URRAZA

Arrien, Gregorio. Bizkaiko ikastolak 1957-1972. Bilbo: Eusko Ikaskuntza/BBK. 1993.

Arrien, Gregorio. Educación y Escuelas de Barriada de Bizkaia. (Escuela y Autonomía. 1898-1936). Bilbao: Bizkaiko Foru Aldundia. 1987.

Arrien, Gregorio. La generación del exilio. Bilbo: Colectivo Pedagógico ONURA. 1983.

Bilbao, Begoña; Ezkurdia, Arteaga; Perez, Karmele. Euskal curriculuma ala euskal dimentsioa curriculumean? Donostia: Utriusque Vasconiae. 2004.

Erbiti, Fermin. Ametsa Egia. Nafarroa: Nafarroako Ikastolen Elkartea /Elkar. 2015.

Fernandez, Idoia. Oroimenaren hitza: ikastolen historia. 19601975. Bilbo: UEU, 1994.

Iza, Iban. Ikastola mugimendua dabilen herria. Ikastola eredua 1960-2010. Bilbo: Euskaltzaindia. 2010.

Iztueta, Paulo. Euskal Irakaskuntza Autonomi Aroan 19831994. Donostia: Utriusque Vasconiae. 2000.

Kintana, Jurgi; Artetxe, Karmele. “Ikastetxea 1896: un proyecto de colegio euskérico dirigido a la burguesía de Bilbao”, Foro de Educación, 25, 2018, 49-68.

Landeta, Eduardo. “El bilingüismo en la enseñanza Internacional y en Euzkadi”, In: Askoren Artean: El bilingüismo y la educación. Madrid: Espasa-Calpe. 1932; 35-52.

Lopez Goñi, Irene. Nafarroa garaiko ikastolen historia (19631982). Leioa: UPV/EHU. 2002.

Olano, Anizeto. “Bilinguismo”, In: Lucha de idiomas en Euzkadi y en Europa. Donostia: Euskaltzaleak. 1936; 3-31.

Pagola, Ines. Neologismos en la obra de Sabino Arana Goiri.

Bilbo: Euskaltzaindia. 2005.

Perez, Karmele; Ezkurdia, Gurutze; Bilbao, Begoña. “Euzko ikastolen andereñoen formazioa eta eskola-praktikak”. In. Bilbao, Begoña; Ezkurdia, Gurutze, Perez, Karmele; Chueca, Josu. Emakumeak hitza eta bizitza. Bilbo: Euskal Herriko Unibertsitate Argitalpen Zerbitzua. 2012; 45-76.

Perez, Karmele; Gabiria, Julen; Ajuriagogeaskoa, Aniceto.

Eguzkibegi. Galdakaoko ikastola 1966-2009. Galdakao: Graficas Bikain, 2009.

Rekalde, Itziar. Escuela, educación e infancia durante la Guerra Civil en Euskadi. Salamanca: Ediciones Universidad de Salamanca. 2001.

UZEI: Ikastoletarako Textuliburuak. Argitaletxe Gabe. 1979.

EUSKAL HEZKUNTZAREN MEMORIA: HIZKUNTZA IKUSPEGIAREN ALDETIK BEGIRADA

MARI KARMEN GARMENDIA LASA EUSKO JAURLARITZAKO KULTURA SAILBURU OHIA.

zaizkigu euren izkribuetan, euskarak eskoletan lekurik ez zuelako. Geroxeago, XIX. mendean, Ulibarri, Iztueta eta Pascual Iturriaga idazleek ere ezin izan zuten euren atsekabea gorde bailara euskaldunetan gaztelera hutsean irakasteak zekartzan arazoez, burla eta zigorra medio ia beti.

Aipaturiko Pascual Iturriagak, Antonio izenez, eskola sortu zuen Hernanin, ez nolanahikoa, lau hizkuntzatan irakatsiko zuena: gazteleraz, euskaraz, latinez eta frantsesez. Inguruko agintariek ordea, ez zuten begi onez ikusi, ezta ulertu ere, Pascual Iturriagaren egitasmoa. Eskola itxi egin zuten eta sortzailea, -abade, idazle eta maisua-, Voltaireren jarraitzaile izendatu eta gaitzetsi. Ordurako, 1830ean, idatzia zuen Gipuzkoako Foru Aldundiarentzat Memoria para la conservación de la Lengua Bascongada.

S

abino Arana Fundazioak batzartzeko gonbitea luzatu berri digu Euskal Hezkuntzaren Memoria aztergai harturik.

Zinez eskertu behar diogu aukera hori, izan ere denbora aurrera doa eta zenbait gertakari eta testigantza ahaztuxeak edo, behar bezala ez erreparatzeagatik, galdurik gera daitezke.

Ez da beranduegi, halere, gure unibertsitateek ere arlo honetan ekarpenak egin ditzaten. Urteak ez dira alferrik pasa, eta Franco hil ondorengo garai hartan amets zitekeena errealitate bihurtu da ezin ukatuzko neurrian.

Euskal Hezkuntzaren Memoriari dagokion gogoeta hau hizkuntzaren haritik barrena doa. Hizkuntza eta hizkuntzak. Gure artean edonor kontura daiteke eskolak eta hizkuntzek duten lotura estuaz, baina fenomenu hori ez da gurean propio gertatzen den zerbait, mundu zabalean baizik. Lotura honek, ordea, izaera berezia izan lezake jokuan hizkuntza bat baino gehiago dagoenean eta tokian tokiko mota guztietako baldintzen eraginarengatik.

Halere, horrelako egoerak aztertzerakoan ikertzaileak, hala nola irakasleak edo adituak, sarritan antzekotasun handia nabarmendu izan ohi du gertatzen diren fenomenoetan.

Gurean, atzera begiratu eta XVIII. mendean Sarako J. Etcheberry, Larramendi andoaindarra eta Kardaberaz hernaniarra benetan kezkati azaltzen

Mendea bukatu aurretik, 1896an, Resurrección Mª Azkuek “Colegio Icastechea” sortu zuen Bilboko Jardines kalean. Mutilentzako eskola, gaztelera, euskara eta frantsesa zituena hizkuntzak.

Euskara eta frantsesa irakasgai moduan. Ez zuen bizi luzea izan, Azkue garai horretan Euskera-Español-Francés hiztegia egiten ari baitzen bete-betean eta ezin eskolaz arduratu. 1899an itxi eta 1903an La Salletarren esku ipinita ireki zuen berriro.

Zailtasunak gainditzea ez zitzaion lan makala gertatu: etorri ziren La Salletar anaia guztiak frantsesak ziren, harik eta 1904an Iparraldeko bat iritsi eta euskara(z) irakasten hasi zen arte.

Sabino Arana Goirik Umiaren lenengo aizkidia liburuxka –euskaraz irakurtzen ikasteko katoia esan genezake- 1897an eman zuen argitara.

Garai beretsuan, baina urte batzuk lehenxeago, 1884an, badirudi José Gaspar de Oregui izeneko apaiz idazleak euskaraz irakasteko eskola sortu zuela Donostian. Tamalez, ordea, ez dugu uste gertaera hau ikertua izan denik.

XX. mendea aurreratu ahala, ugaritzen hasi ziren hezkuntza euskaraz eskaintzeko egitasmo eta ekintzak. 1908an bata eta 1914an bestea, bi euskal eskola ireki ziren Bilbon. Donostian berriz, 1914an, Miguel Muñoaren euskaltzaletasun eta eskuzabaltasunari esker “Koru´ko Andre Maria´ren Ikastetxea” izango zenari eman zitzaion hasiera.

Aurrena mutilentzako bakarrik, 1916tik aurrera neskentzako gela eta baita eskolaurrekoa ere. Muñoaren kezken barruan eskolaz kanpoko euskararen erabilera ere bazegoen eta, garaiko dokumentazioan ikus daitekeenez, horretarako baliabideak izan zitezen bitartekoak ipini zituen.

2~5. EUSKAL HEZKUNTZAREN MEMORIA: HIZKUNTZA IKUSPEGIAREN ALDETIK BEGIRADA. MARI KARMEN GARMENDIA LASA

59

Eusko Ikaskuntzaren sorrera, 1918an, mugarri moduko gertaera izan zela uste dugu.

Oñatin egin zen lehen batzar hartako agiriak irakurtzea guztiz argigarria da. Era berezian azpimarratu nahi ditugu Luis de Eleizalde jeltzaleak eta Julio de Urquijo monarkikoak urrenez urren eskainitako hitzaldiak: “La restauración social de la lengua” eta “La restauración literaria de la lengua”.

Bi gizon jakintsuok egin zuten hausnarketa “avant la lettre” egina zegoela esan daiteke, gogoan hartzen badugu 1970etik aurrera zabaldu zirela hizkuntza politikaren alorrean “Status Planning” eta “Corpus Planning” kontzeptuak “Language Planning”-en baitan.

Eusko Ikaskuntzaren ekimenak, hezkuntzan elebitasuna gauzatzeko helburuarekin, ugariak eta landuak izan ziren. Beti ere euskaraz hezitzeaz gain, gaztelera, eta baita frantsesa ere ahal zitekenean, ikasiz. Emakume Jeltzaleek, ohi zuten bezala adoretsu, 1932an Eusko-Ikastola-Batza sortu zuten Bizkaian, hamar puntuz osatutako araudia zuena -oso interesgarria gaurko begiekin irakurrita ere-, bitarteko urriak eta bizitza laburra izango zuena Gerra Zibila oso urte gutxitara etorri zelako. 1936ko uztailaren 21erako zuen antolatuta Eusko Ikaskuntzak Donostian, elebitasuna hezkuntzan helburutzat harturik, jardunaldia: hizlari nagusia Pierre Bovet suizarra, Jean Piaget-en maisua. Tamalez bertan behera etorri zen batzar hori gerra lehertu zelako, baina ez hori bakarrik.

Zoritxarrez, euskararen, hezkuntzaren eta kulturaren alorretan ari ziren lagun askok ihes egin behar izan zuten, eta ez ziren gutxi izan heriotzak mendean hartutakoak. Miresgarria gertatzen da persona horien ahalegin ikaragarria nazioarteko erreferentziak eta harremanak izateko. Aipatutako Bovet suizarraz gainera, Ovide Decroly belgiarra, Auguste Ferrière frantziarra eta Alexander Galí katalana inspiratzaile izan zituzten. Baita Maria Montessoriren Pedagogía Científica liburua ere, Hermes aldizkariaren bidez ezagutzera emana.

Hemen bertan, hizkuntz pedagogiaren alorrean ez genuke Miguel de Alzo kaputxinoa aipatu gabe utzi nahi. Behin eta berriz azaltzen dira garaiko argitalpenetan haren lanak. Gerra Zibilak erbesteratu egin zuen eta, Euskadira sekula itzuli gabe, Argentinako Necoechean bizi izan zen hil arte.

Gerra Zibilak eten ikaragarria ekarri zuen eta, itxura batean, egindako guztia ezabatu.

60

ETENAREN ONDOREN GERRA OSTEA (1943-1963) Gerra Zibilarengatik Iparraldera ihes egin zutenen artean Elbira Zipitria zegoen, Miguel Muñoaren ikastetxean andereño aritutakoa. 1943an, Saratik itzuli berritan, hasi zen berriro irakasten, ezkutuka etxez-etxe, horretara jokatzeko prest zegoen guraso talde txiki batekin. Ezpairik gabe esan daiteke ikastola txingarretatik berriro piztea lortu zutela. Aldi berean txiki –tamainaz- eta handi –helburu eta ausardiarengatik- zen ekintza horrek urratu zuen gerora ezagutu eta bizi izan dugunaren bidea. 1957garren urtean iriki zituen ateak Bilbon gerra ostean bertan izan zen lehen ikastolak. Bi hirietan EAJko kideen konpromisoa eta lana izan ziren giltza, era berezian emakumeena. Urte batzuk igaro eta gero ireki ahal izan zituzten Iruñeakoa eta Gasteizkoa. Koldo Mitxelenak adierazitako “euskararen bide luze eta malkartsua”-ren atala zen euskal hezkuntza. Apurka- apurka, mugimendu izaera hartuz joan zen haurrak euskaraz hezitzeko helburu hau, eta 60etako hamarkadan , nahiz frankismoa puri-purian egon oraindik, gertaera nabarmenak ezagutu eta bizi ahal izan genituen.

Batxilergoa euskaraz egitea zalantzarik gabeko helburu bihurtu zen Donostian, Elbira Zipitria eta haren inguruan bildu ziren andereñoen ikastoletako haurrei hamar urtetik aurrera ikasketak euskaraz egiteko aukera eskaini ahal izateko.

Izan ere, etena sortzen zen behin ikasleek hamar urte betetzen zituztenean. Ohikoa, neskak Compañía de María-ren ikastetxera eta mutilak Jesuitetara joatea izaten zen. Carlos Santamaría, Koldo Mitxelena eta José Miguel Zumalabe aurretik zirela Santo Tomas Lizeoa sortu zen 1961ean neska-mutilek batxilergoa ikastolaren jarraipen bezala ikas zezaten; hori bai, baldintzak ere baziren: legezko ikasketak ziren, beraz, “Formación del Espíritu Nacional” asignatura ikasi beharra zegoen eta ikasturte bukaerako azterketak Peñaflorida Institutuan egin beharra zegoen libre modura. Irakasleen artean Itziar Mujika, euskara eta eskulanetako andereño bezala. Bertan jardun zuen jubilatu zen arte. Urte batzuk geroxeago Bilbon ere pausoak egin ahal izan zituzten bide beretik, aurrena Azkue ikastolarekin eta Lauro kooperatibarekin ondoren.

Santo Tomas Lizeoa abian jartzeko diru-bilketa egin zela gogoan daukagu. Halere, diru ekarpenik handiena, zalantzarik gabe, EAJko José Mª Lasartek egin zuena izan zen.

3~5. EUSKAL HEZKUNTZAREN MEMORIA: HIZKUNTZA IKUSPEGIAREN ALDETIK BEGIRADA. MARI KARMEN GARMENDIA LASA

ANDEREÑOAK ETA EGITASMO BERRIAK Ikastolak ugalduko baziren irakasleak behar ziren, eta balizko irakasle horien bila saiatu, aurkitu eta prestatu: andereño izan zitezkeen emakumezkoak. Ez zen erraza izan majisteritza tituludun euskaldunak behar hainbat aurkitzea eta “andereño laguntzaile” figura sortu zen premiak eraginda: emakume gazte euskaldun zaharra, ia beti herri txiki euskaldunekoa, magisteritza titulurik gabekoa.

Elizaren babesa ezinbestekoa izan zen momentu horretan, Espainiak eta Vaticanok adosturik zuten konkordatoaren arabera Elizbarrutiek bazutelako katekesia irakasteko gelak izateko eskubidea; horixe izan zen herri askotan ikastola irekitzeko aukera, katekesia eta eskolaurrea eskutik hartuta eta “andereño laguntzailea” irakasle.

Irakaslegoaren prestakuntza oso aintzakotzat hartua izan zen eta mereziko luke, gure uste apalean, oraindik ez delako beranduegi, egindakoaren berri jasotzea. 1964an “Andereñoen erresidentzia” jarri zuten martxan Donostian. Izenak iradokitzen duen bezala, irakasle izango ziren neskak prestatzeko etxea. Pakita Arregiren figura eta lana, geroago EHUan katedraduna, guztiz lotuta dago erresidentzia honekin, bera izan baitzen zuzendari hasieratik bertatik. Hau ez zen ordea Pakita Arregiren burutazio bat. Erresidentzia sortzeko erabakia hartu zutenak, besteak beste, honako hauek izan ziren: Carlos Santamaría, José Miguel Zumalabe, Eugenio Agirretxe frantziskotarra… Laguntzaileak ere bazituzten, ez hain ezagunak, bai ordea oso ekintzaileak : Juanito Goya, Iñaki Guruzeaga, Ignacio Garmendia, Cilveti botikaria…Erresidentzia hartako helburu eta giroari gaur egun normaltzat dauzkagun gauza franko zor dizkiegu. Euskarazko lehen udalekua (Barria, 1965); irakasleen prestakuntzarako berariaz antolatutako eskola eta ikastaroak ( Catalunyako Rosa Sensat pedagogia eskolarekin harreman estua, adibidez); andereño laguntzaileen prestakuntza akademikorako -tituluak lortze aldera- lehen saioak; euskarazko, edo euskal literaturari buruzko eskola eta hitzaldiak Joan Mari Lekuona, Ibon Sarasola, Mikel Lasa, Mañoli Aleman eta beste zenbait lagunekin.

Gorago aipatutako udalekuaren babesleen artean EAJko Maritxu Barriola izendatu beharra dago.

Batere hotsik jo gabe, dirua eta baita azpiegitura ere behar zenean, hamaika lan egindako emakumea. Besteak beste, gerra ostean Xabiertxo liburuaren argitalpena Azkainen.

Hamarkada honetan ezin dira aipatu gabe utzi honako ekimen hauek: euskara atuaren ildotik Baionan 1964an antolatutako Biltzarra; Ez dok amairu-ren sorrera 1965ean; Alfabetatze lehen saioak, gerora kanpaina bihurtuko zirenak, Rikardo Arregiren zuzendaritzapean eta Euskaltzaindiaren babesarekin; baita euskarazko antzerkiaren berpiztea ere.

1968garren urtean, Arantzazuko Batzarra, euskararen etorkizunerako ezinbestekoa gertatu zen. Oso zaila, benetan gatazkatsua izan zen ikastolentzat ere garai hura. Euskara batuaren prozesuaren baitan iritzi eta jarrera askotarikoak jalki zirelako eta zenbait jokabide ideologizatu ia muturreraino eramanak izan zirelako. Halere, frankismoa noiz bukatuko zain egoterik ez zegoela garbi antzematen zen, zailtasunak zailtasun –ez berriketakoak- sortzen ari ziren ekimenetan.

EGITURAKETA GARAIA 70etako hamarkada, Francoren heriotzak eta ondorioz iritsi ziren politika eremuko gertaerek markatu zuten. Hori baino lehenago, Franco hil aurretik, 1970ean, Ley General de Educación izeneko legea eman zuen Estatuko Gobernuak, eta 1975eko otsailean Decreto de Lenguas Vernáculas. Lege arauak aldatzen hasiak ziren eta arretaz irakurri ziren Euskadin. Zirrikitu guztiak miratu eta aprobetxatu beharra zegoen. ICEren sorrera bera (Instituto de Ciencias de la Educación), 1970eko legean oinarritua, gure kasuan Leioan, EHUren campus-ean kokatua, bitarteko egokia izan zitzaigun apal-apal lehen ikerketak, batzarrak eta irakasleen formakuntza erakunde publiko baten bidez planteatzeko. Oso azpimarragarria da Miquel Siguan i Soler-ek -Bartzelonako Unibertsitateko Psikologiako katedraduna eta bertako ICEren zuzendaria- lideratu zuen ekimena 1974an hasita: udako mintegiak hezkuntza eta elebitasuna ardatz harturik. Mintegi hauek, Balearetan eta Catalunyan antolatuak beti, aukera aparta eman ziguten nazioarteko esperientziak, baita sona handiko ikertzaile eta irakasleak ere, ezagutzeko.

Harreman sare zabaleko gizona zen Miquel Siguan, irekia, librea, begirune handia zitzaiona.

Irakasle euskaldunoi laguntzeko beti prest agertu zena. Esker onez, EHU-k “Honoris Causa Doktore” izendatu zuen 1997an.

Gauzatzen ari zen aldaketa politikoaren harira, 1978an, Eusko Kontseilu Nagusia sortu

4~5. EUSKAL HEZKUNTZAREN MEMORIA: HIZKUNTZA IKUSPEGIAREN ALDETIK BEGIRADA. MARI KARMEN GARMENDIA LASA

61

zen. Bi presidente izan zituen: lehen aldian Ramón Rubial eta bigarrenean Carlos Garaikoetxea. Bietan Hezkuntza eta Unibertsitate sailburu Carlos Santamaría. Izendapen honekin garbi zegoen hezkuntzak eta euskarak zein bide jarrai zezaketen.

1978an bertan, Gipuzkoako Foru Aldundiaren jauregian, erdi ezkutuan zegoen bilera gela batean, Comisión de Bilinguismo izeneko lan taldea hasi zen lanean “ofizialki”. Ikastolen sareaz gain, eusko hezkuntza sistema osoa zuen begien aurrean.

Hortik abiatu ziren pausoz pauso -behin berriro ere bide malkartsuan barrena- hizkuntz ereduak izango zirenei buruzko lanak. 1979an, Gernikako Estatutuari esker Hezkuntza alorrean lortutako eskumenak, sekula gure historian ezagutu ez ziren bitarteko eta baliabideak ipini zituen abian.

Aurreko garaietan bezalaxe, Catalunya erreferentzia bat zen, nahiz hango eta hemengo hizkuntz egoerak erabateko parekotasunik izan ez.

Europatik haratago, Kanadak orohar -Québec-ek bereziki- jakin min handia piztu zuen. Frantsesari lotutako bertako hizkuntz politikek eta unibertsitateetako ikertzaileek elebitasunari eta eleaniztasunari buruz erakusten zuten jakinduria guztiz aintzakotzat hartzekoak ziruditen. Horrexegatik gonbidatu zuen Gipuzkoako Foru Aldundiak 1980ean W. F. Mackey, Québec-eko Université Laval-eko irakasle eta ikertzailea Donostian hitzaldiak eman zitzan eta erakunde publikoetako nahiz hezkuntza alorreko arduradunak har zitzan premiazko aholkuak emateko. Harreman honek zerikusi galanta izan zuen hizkuntz ereduak -A-B-C-D aurren-aurreneko dokumentuetan, baina A-B eta D bezala segidan- definitu eta lantzeko garaian. Ama hizkuntza, elebitasuna, diglosia, hizkuntz normalkuntza, garbizaletasuna, mordoilokeria, hizkuntz interferentziak…hitzetik hortzera erabili ziren kontzeptuak dira. 1982ko azaroaren 24an, Eusko Legebiltzarrak 10/1982, Euskararen erabilera normalizatzeko legea, onartu zuen. “Euskararen bide luze eta malkartsua”-n, Koldo Mitxelenaren hitzak gogora ekarriz, gertaera historikoa. 1986an, Nafar Parlamentuak Euskararen Foru Legea onartu zuen.

Jo dezagun berriro urte batzuk atzerago.

1956garren urtean Parisen, erbestean zegoen Eusko Jaurlaritzak, Jose Antonio Agirre lehendakaria buru, Lehen Euskal Mundu Biltzarra antolatu zuen, irailaren 23tik 29ra egin zena, Euskal Herritik bertatik, nahiz nazioartetik bertaratu zitezkeen euskaldunei gonbitea luzatuz. 400 lagun inguru izan omen ziren bertan, eta gaurko begiekin ikusita

62

ere hango dokumentu eta berriak oso dira interesgarriak. Hura gogoratuz, 1987garren urteko abuztutik abendura bitartean, Eusko Jaurlaritzak, Jose Antonio Ardanza lehendakari zela, Bigarren Euskal Mundu Biltzarra antolatu zuen, Parisekoa egin zen garaiarekin alderatuz gero oso bestelako baldintza eta baliabideekin. 35 bilkura, symposium erara, antolatu ziren bederatzi zientzia eremu ardatz harturik. Bi erakusketa ere bai: bata euskarari buruzkoa, eta bestea euskal eskolaren historiari buruzkoa.

Euskararen gaia bertako eta kanpoko adituen partehartze handiarekin jorratu zen. Koldo Mitxelenak eta Luis Villasantek hartu zuten hitza hasierako ekitaldian, eta haiekin batera, ondorengo saioetan, gure artera lehen aldiz etorritako jakintsuak, besteak beste Joshua Fishman, Ch. Ferguson, André Martinet eta Jim Cummis. Biltzarraren helburuen artean kanpokoei gure berri azaldu eta eurekin harremanak lantzea ere bazegoen. Euskararen eta hezkuntzaren arloan ari zirenentzat oso parada egokia suertatu zen. Orain sarri erabiltzen den esaerak dioen bezala, “mapan ipintzeko” balio izan zuen, eta horrexegatik gure harreman sarea zabaldu eta erlazio akademikoak ugaltzeko, gure esperientzia hausnartzeko, jakinduria areagotzeko.

Zilegi bekit esatea urteak ez direla alferrik pasa. Aldaketa handiak gertatu dira Pascual Iturriagak eskola eleaniztuna asmatu eta porrot egin zuenetik. Aztia izaki Iturriaga, baina garaizegi hasitakoa. Gure aurretik horrenbeste lagunek egindako lan eskerga ez da lur agorrean jalki. Orain ere erronka berri eta handiei erantzutea tokatzen zaio hezkuntza sistemari. Gai izan beharko genuke inertziaren hatzaparrei ihes egin eta egungo erronka, egoera eta arazoei legozkiekeen erantzun berrituak, edo berriak ematen asmatzeko.

BIBLIOGRAFIA Bidegileak bilduma, Eusko Jaurlaritza, 1987 EUSKALTZAINDIA, Euskararen liburu zuria, 1977 GARMENDIA LASA Maria Carmen, Les ikastolas en Pays Basque d´Espagne. La question du bilinguisme scolaire, Université Louis Pasteur Strasbourg I INTXAUSTI Joseba, Euskara, euskaldunon hizkuntza, Eusko Jaurlaritza, 1990 LASA José Ignacio, Sobre la enseñanza primaria en el País Vasco, Auñamendi, 1968

5~5. EUSKAL HEZKUNTZAREN MEMORIA: HIZKUNTZA IKUSPEGIAREN ALDETIK BEGIRADA. MARI KARMEN GARMENDIA LASA

“SOMOS UNA EMPRESA QUE SABEMOS DE DÓNDE VENIMOS Y QUEREMOS SEGUIR CREANDO FUTURO”

MARÍA URIA ENTREVISTA: IÑAKI GONZÁLEZ IMÁGENES: TXETXU BERRUEZO

~12. MARÍA URIA

65

María Uria Aramendi llegó a la máxima responsabilidad de Altuna y Uria, la empresa que fundó su aitite, de la forma más abrupta posible.

El asesinato de su padre, Inaxio Uria, a manos de ETA por la participación de la constructora en las obras del TAV precipitó a esta joven ingeniera de caminos a asumir la presidencia de la empresa familiar con 28 años. Mujer en un sector tradicionalmente masculinizado, le tocó bregar con el dolor y la responsabilidad a partes iguales desde aquel trágico e injusto 3 de diciembre de 2008. Después, llegaron una crisis del sector superada con la transformación profesional y estructural del grupo y una experiencia vital en la que el vínculo familiar ha sido su activo más preciado. Le ha acompañado en el ejercicio de su liderazgo profesional y en el compromiso personal con un futuro de convivencia en Euskadi al que entiende que requiere dedicarle trabajo y tiempo.

“LAS MUJERES ESTAMOS MEJOR PREPARADAS QUE MUCHOS HOMBRES. ESO VA A HACER QUE LA BRECHA SALARIAL SE VAYA EQUIPARANDO”

Presidenta de una empresa familiar: ¿cuánto hay de vocación y cuánto de responsabilidad?

Existe mucho de las dos cosas. Al final, la familia en Altuna y Uria son parte fundamental.

Yo soy parte de una tercera generación de un proyecto que inició mi aitite, Alejandro, en 1956 y que siguieron mi aita, Inaxio, y sus hermanos Imanol y Josemari. Ellos han dejado un legado de ejemplo y trabajo en la empresa que ahora es lo que es gracias a ellos. Todo eso te deja un sabor de responsabilidad muy fuerte. Pero que lo llevo con mucha honra desde el primer momento.

¿Se puede separar la vertiente de empresa de la historia familiar? ¿Pesa la herencia recibida?

No se pueden separar. La parte de la herencia de la empresa es una parte muy importante. Pero al final, las empresas evolucionan y tienes cambios cuando se van incorporando las nuevas generaciones. Pero hay aspectos y valores del abuelo, que fue quien emprendió la empresa, que nosotros seguimos manteniendo y es la esencia de Altuna y Uria.

66

3~11. MARÍA URIA

Esta generación, y yo desde bien pequeñita, hemos vivido el trabajo de nuestros padres en la empresa. Les hemos visto sufrir, trabajar, involucrarse hasta las entrañas. De modo que la vocación nos viene de nacimiento, prácticamente.

Un proyecto como Altuna y Uria ¿sería posible ponerlo en marcha ahora? ¿El emprendizaje puede dar lugar a empresas de esta dimensión o es un fenómeno de otro tiempo?

Yo creo que detrás de toda empresa grande siempre hay un innovador, un emprendedor que tiene una idea inicial y la lleva adelante.

Es verdad que ahora, en nuestro sector y como está el mercado, sería muy complicado empezar una empresa como se inició esta. Pero ojalá en el futuro haya muchos Altuna y Urias en el mundo porque será importante crear trabajo y riqueza para la gente del territorio.

¿La familia se ha visto tentada de desligarse del proyecto y dejarlo en otras manos?

Nunca. No hemos tenido esa tentación.

Nosotros somos una familia muy grande, hemos

“LA INCERTIDUMBRE HA VENIDO PARA QUEDARSE Y LAS EMPRESAS TENEMOS QUE ADAPTARNOS A ESA SITUACIÓN”

pasado tiempos muy difíciles pero esos tiempos difíciles nos han unido todavía más. Somos una empresa que sabemos de dónde venimos y a dónde vamos. Hay empresas que crean futuro y otras que viven el futuro que crean otras. Nosotros somos de los primeros. Queremos seguir creando futuro.

4~11. MARÍA URIA

67

“A LAS INSTITUCIONES LES PEDIMOS QUE CREAN EN NOSOTROS Y COMPRENDAN QUE LA CONSTRUCCIÓN ES UN SECTOR MÁS DE LA INDUSTRIA VASCA Y NECESITA DE POLÍTICAS”

¿Ve riesgo de que desde fuera alguien ponga el ojo sobre Altuna y Uria?

Hoy por hoy, no lo veo. La familia tenemos un proyecto empresarial en común que mantiene los mimos valores y estrategias comunes y lo veo imposible.

Mujer al frente de la compañía: ¿es un tópico el techo de cristal?

El techo de cristal existe. A mí la terminología no me gusta mucho pero existe. Es verdad que en mi experiencia en la empresa no lo he vivido pero sí que hay muchísimas mujeres valiosas en muchas empresas que se han encontrado con esa limitación y no han podido evolucionar y acceder a puestos de responsabilidad. Nosotros en Altuna y Uria tenemos más de un 30% de mujeres, tenemos mujeres en puestos directivos y en 2014 nos premiaron por implantar fórmulas de igualdad. Nosotros buscamos perfiles profesionales. No es cuestión de sexos.

La CNMV promueve medidas de discriminación positiva para ampliar el número de mujeres en consejos y alta dirección. ¿Lo ve necesario?

Yo creo que es un camino necesario, ahora mismo. Creo que las leyes, por sí solas, no valen.

Pero ahora mismo tenemos muchas barreras por superar y son necesarias.

68

5~11. MARÍA URIA

¿Qué tal concilia vida familiar y profesional?

Se concilia como se puede. Tengo niños muy pequeños –una niña de un año y medio y un niño de tres y medio- y es complicado. Pero es verdad que yo tengo mucho apoyo en casa y lo tengo muy organizado. Salgo de casa tranquila y eso es fundamental.

“MI MADRE ES UNA MUJER MUY FUERTE Y VERLA A ELLA AFRONTAR EL ASESINATO DE MI PADRE HACÍA QUE NOSOTROS NO PUDIÉRAMOS BAJAR LA CABEZA”

¿Concilia usted o es un proceso realmente compartido?

A nivel personal yo tengo mucha suerte porque mi marido me apoya muchísimo. Por el tipo de trabajo que tenemos los dos nos

apoyamos mutuamente o es imposible conciliar.

Pero sí es verdad que todavía existe esa situación que dices que siempre la mujer tira un poquito más. Yo creo que eso irá cambiando con las nuevas generaciones. En la nuestra ya se ha notado muchísimo. Yo, de ver a mi ama a ver cómo concilio yo con mi pareja, el cambio es brutal en pocos años, así que yo creo que en adelante evolucionará mucho más.

Cuando escucha el debate sobre la brecha salarial, desde su experiencia profesional, ¿dónde se puede incidir?

Yo veo inconcebible que todavía haya mujeres que cobren menos en el mismo puesto que un hombre. Pero es una realidad. Yo creo que la aportación de la mujer es importantísima.

Ahora mismo estamos muy preparadas. A nivel

de titulación estamos incluso mejor preparadas que muchos hombres. Eso va a hacer que la brecha salarial se vaya equiparando. Será con el tiempo, porque ahora existe. Pero yo sí que noto que, por ejemplo en nuestra empresa, en puestos que requieren titulaciones, esa brecha salarial no existe. Pero si vas a puestos de perfiles de menor formación, aún hay una brecha grande.

Yo creo que con el tiempo y con muchas mujeres que, como yo, estamos dirigiendo empresas y en funciones directivas debemos ser ejemplo y apoyo para esas mujeres que aún encuentran dificultades.

Una empresa de construcción: ¿se está recuperando el sector como dicen las estadísticas?

La crisis ha sido, aparte de larga, muy dura. Y es verdad que, a partir de 2018 hay sobre 6~11. MARÍA URIA

69

todo más volumen de trabajo. Yo diferenciaría que hay actividad, hay movimiento, con iniciativa privada que está invirtiendo más, pero es verdad que el margen de las empresas constructoras no existe. Ni nos acercamos a los márgenes del sector industrial. Es un problema serio.

para ser una empresa financiera. Por otro lado, hemos potenciado nichos de actividad concretos y hemos creado un paraguas de grupo donde abarcamos a las empresas que hemos ido creando en los últimos ocho años. Una de las diversificaciones fuertes ha sido la promoción. Estamos promoviendo viviendas y terciario, donde estamos invirtiendo y apostando muchísimo por esta vía de diversificación.

¿Más que la proyección exterior?

“EL TAV ES UN PROYECTO DE PAÍS Y CUANDO ASESINARON A AITA NOS DIJIMOS: ‘HEMOS EMPEZADO ESTE PROYECTO Y LO VAMOS A TERMINAR’”

¿Cómo impacta la menor actividad en grandes infraestructuras?

Hay menos obra pública, desde luego.

Lo que hemos vivido antes de la crisis no volveremos a vivirlo. La obra pública de grandes infraestructuras se va acabando y es verdad que las empresas constructoras de este país estamos preparadas para hacer infraestructuras muy complicadas. Tenemos medios de producción para abordar proyectos muy fuertes. El mercado va cambiando muy rápido y eso hace que las empresas evolucionemos. Nos tenemos que ir adaptando a ese mercado.

¿Cuál es la estrategia: innovación, internacionalización,…?

Nosotros intentamos que la empresa supere el ámbito de la actividad constructora

70

7~11. MARÍA URIA

Sí. Todavía hay actividad constructora importante aquí. Un nicho importante es la edificación. La promoción crea actividad de edificación dentro de la propia constructora. Nuestra experiencia internacional ha sido corta. También hay que ser consciente del tamaño de empresa que tienes. No estábamos preparados para internacionalizarnos. Somos empresa familiar y, por tanto, muy precavidos en los pasos que damos.

Y yo creo que es uno de los valores y garantías nuestras. El miedo no nos tiene que paralizar porque una empresa también tiene que arriesgar.

El miedo hay que saberlo gestionar. Nosotros damos pasos con mucha precaución y estudiamos mucho las operaciones viabilizando mucho los proyectos. Somos ‘segurolas’, pero también sabemos que el negocio se consigue arriesgando cuando es preciso.

¿Las empresas tienen que acostumbrarse a ciclos inestables como los vividos o confía en que volverá la estabilidad prolongada?

Yo creo que la incertidumbre ha venido para quedarse y las empresas tenemos que estar preparadas para adaptarnos a esa situación.

En un entorno tan volátil, nuestro futuro vendrá determinado en gran medida por la capacidad de adaptación de la organización. La diversificación ya está siendo uno de los pilares de nuestra empresa. Nuestra principal actividad es la construcción, fundamentalmente obra civil, aunque también estamos en la promoción de vivienda a través de Loiola Gestión Inmobiliaria, que desarrolla nuevos proyectos inmobiliarios dirigidos fundamentalmente al mercado residencial. También queremos consolidarnos en la actividad de reforma de edificios aquí y en otras comunidades autónomas.

El año 2008 ya empezaba a indicar la crisis global que vendría después. ¿Cómo se afrontó?

El reto tuvo mucho de gestión. Sobre todo de adaptar al cambio brutal la estructura de una organización como la nuestra con gente que lleva más de 40 años trabajando en la empresa. Pero, aparte de una estructuración interna, marcamos tres puntos importantes: el primero era transformarnos a una empresa financiera; el segundo, diversificar actividad e innovar; y, en tercer lugar, siendo una empresa constructora tradicional tuvimos que hacer un trabajo intenso de separar nichos de negocio. La crisis, aparte de larga, ha sido muy dura. Muchas cosas en nuestro sector nunca volverán a ser como antes del 2008.

Hemos pasado unos años muy difíciles que en 2012 nos llevaron a una situación crítica. Tuvimos que ser flexibles, para adaptar nuestra estructura a los nuevos tiempos, y al mismo tiempo ambiciosos, para explotar nuestras fortalezas y diversificar nuestra actividad.

El plan estratégico 2012-2015 era arriesgado, a la vez que muy ambicioso: debíamos refinanciar el grupo, adecuar las estructuras de producción, restablecer el equilibrio financiero, poner en marcha procesos de diversificación, segregar las distintas actividades de la compañía

“EN 2008 TOMAMOS UNA DETERMINACIÓN: NO NOS VAN A ECHAR DE NUESTRA TIERRA”

y cambiar la cultura de la organización adaptándola a las nuevas formas de funcionar. Todos estos cambios son los que nos han permitido llegar hasta aquí.

¿Y sus perspectivas para el futuro del sector?

Las empresas vamos a tener que seguir innovando y adaptando nuestro funcionamiento a esta nueva situación de incertidumbre. Debemos 8~11. MARÍA URIA

71

ser líderes en innovación, mejorando constantemente nuestros procesos productivos, estar a la última en materia de medio ambiente, establecer la formación como un elemento fundamental de la productividad de nuestra empresa, seguir diversificando y, sobre todo, debemos ser capaces de diferenciarnos ante los clientes públicos y privados y poner en valor nuestro saber hacer y nuestra calidad. En el futuro, la financiación de los proyectos no dependerá tanto del valor de los activos que los patrocinadores están dispuestos a poner como garantía, como de la capacidad del proyecto para pagar la deuda contraída y remunerar el capital invertido. A las instituciones sí les pedimos que crean en nosotros, en las empresas de este país, y que comprendan que la construcción es un sector más de la industria vasca y, como tal, necesita de políticas públicas que fomenten su desarrollo.

Esa crisis global llega en un momento especialmente duro para ustedes especialmente en lo personal al coincidir con el asesinato de Inaxio, su padre. ¿Cómo recuerda aquellos días y de dónde sale la fuerza para afrontar ese momento?

Todavía me cuesta expresar el sentimiento de dolor y rabia que nos abordó en esos momentos. Recuerdo que acababa de incorporarme a la empresa, estaba trabajando en la obra de la variante de Hospitales, en San Sebastián, en una reunión de obra. Y me sacaron de la reunión contándome lo que había pasado. La verdad que fueron momentos durísimos. A nivel de familia, tratamos de arropar a la persona que estaba sufriendo más, que era mi madre. En ese momento fue una manera de protección. Y es verdad que mi madre es una mujer muy fuerte y verla a ella así hacía que nosotros no pudiéramos bajar la cabeza y estuviéramos a la altura.

A nivel empresarial, piensa que la empresa se quedó muy tocada. Hay gente a la que asesinaron a su hermano, otros a nuestro padre, otros a su jefe. Y, sobre todo, a la mayoría de la gente de la empresa, a su amigo. Dar la vuelta a esa situación fue muy duro. Pero es vedad que esa desgracia nos unió todavía más. Tanto como familia como en el marco de la empresa. Y esa determinación hizo que dijéramos “nosotros estamos aquí y tenemos que seguir aquí”, que es lo que hubiera querido mi aita. Seguro que nos hubiera dicho, como decía él “beti aurrera”. Esa 72

9~11. MARÍA URIA

misma fuerza hacía que nos encontráramos con ganas de tirar de este proyecto tan importante en nuestras vidas.

Y luego, la determinación de decir “es que no nos van a echar de nuestra tierra”. Todo esto pasó porque estábamos desarrollando obras de un tramo del tren de alta velocidad. Y nosotros nos dijimos “hemos empezado este proyecto y lo vamos a terminar”. Para mí, el tren de alta velocidad es un proyecto de país y desde el primer momento, con todo el apoyo de la empresa, dijimos que lo íbamos a acabar. Y, de hecho, seguimos ejecutando tramos del tren.

“NO TENGO REPROCHES. LLEGA UN MOMENTO EN QUE LA RABIA LA TIENES QUE GESTIONAR Y SEGUIR CON TU VIDA”

Ahora reconocemos la soledad de las víctimas y el aislamiento social ¿Lo ha experimentado? ¿Se ha sentido acompañada en ese camino personal?

La verdad es que, desde el primer momento, me he sentido muy arropada. Somos una familia muy grande pero, aparte de la familia, he sentido apoyo incondicional de los trabajadores de la empresa, de las administraciones, de la gente en general. Hemos sentido muchísimo apoyo. Dentro de la desgracia yo creo que hemos sido privilegiados. Porque ha habido años donde ha habido víctimas de ETA que no han sentido ese apoyo. Ni social ni de ningún tipo. Y la verdad es que nosotros siempre nos hemos sentido

arropados. Y, a nivel laboral, lo mismo. Siempre ha habido un equipo de gente que me ha arropado, que me ha ayudado en el camino de pasar de entrar al mercado laboral a gestionar una empresa en aquel momento de 300 personas.

Me ha apoyado gente profesional en mi entorno y hemos conseguido que, entre todos, Altuna y Uría sigua vivo hoy en día.

¿Le quedan reproches por hacer?

Lo he quitado de en medio. Llega un momento que esa rabia la tienes que gestionar y tienes que seguir con tu vida. Yo, la verdad, no tengo reproches. Vivo tranquila. Tengo mi paz interna y siempre he sentido apoyo y en este nivel también.

¿Cómo ve el momento actual en materia de reconciliación social?

Yo creo que estamos en fase. Todavía hay mucho trabajo que hacer. Creo que van a tener que pasar generaciones para que esto sea una convivencia real. Pero creo que estamos dando los pasos necesarios.

Se habla de la reinvención de Altuna y Uria, ¿se ha reinventado también María?

Más que reinventarme yo creo que he crecido. Me he volcado en este proyecto y me he tenido que formar, porque yo venía de un perfil muy técnico y me he tenido que formar en la parte de gestión. Y sí que noto que he evolucionado

“DENTRO DE LA DESGRACIA YO CREO QUE HEMOS SIDO PRIVILEGIADOS PORQUE HA HABIDO VÍCTIMAS DE ETA QUE NO HAN SENTIDO ESE APOYO”

10~11. MARÍA URIA

73

mucho porque he crecido con la empresa. He pasado momentos muy duros que me han hecho crecer porque reinventarse es la manera de crear futuro. He aprendido de mis errores y de mis aciertos y eso ha hecho que hoy en día pueda estar presidiendo un grupo como Altuna y Uria.

¿Se imagina en otro sitio que no sea Altuna y Uria? ¿Exploraría otras vías?

Ahora mismo, Altuna y Uria es mi proyecto vital. Estoy 100% involucrada en él y no me vería en otro proyecto. Pero es verdad que nuestro grupo está evolucionando muy rápido. Tenemos muchas empresas con socios y alianzas más fuertes. A mí, me encantaría seguir presidiendo este grupo y seguir formándome pero nunca sabes. Aunque es verdad que, hoy por hoy, yo no me veo en otro sitio que no sea esta empresa.

“CREO QUE VAN A TENER QUE PASAR GENERACIONES PARA QUE ESTO SEA UNA CONVIVENCIA REAL”

¿Hacia una cuarta generación?

Sí, hay Altuna y Uria para una cuarta generación. Y yo espero seguir muchísimos años trabajando para que la cuarta generación tenga la oportunidad que hemos tenido la tercera de poder seguir con este proyecto tan enriquecedor.

Porque para mí es un orgullo presidir una empresa como esta porque hemos vivido cómo se han dejado la vida nuestro abuelo y nuestros padres.

Yo espero que la cuarta generación valore nuestro esfuerzo y podamos dejarles una empresa como

74

11~11. MARÍA URIA

hemos recibido nosotros. Para eso creo que hemos hecho las cosas con cabeza porque para una empresa familiar llega un momento en que tienes el reto de la sucesión, que es un punto muy importante. En 2010 elaboramos un protocolo familiar después de un análisis muy profundo y decidimos que había que profesionalizar todavía más la empresa. Ese proceso fue vital para dar continuidad a este proyecto y espero que en la cuarta generación pase lo mismo.

¿En Azpeitia?

Sí que hemos abierto oficina en Bilbao y San Sebastián porque, al final, tienes que estar donde están tus clientes, aunque nuestras raíces siguen aquí y la sede seguirá aquí. Somos una empresa muy local aunque nos abramos a la actividad fuera. Se puede estar en el sector siendo una empresa de Azpeitia. La empresa la hacen las personas y Altuna y Uria es lo que es hoy, aparte de por quienes la trajeron hasta aquí, por la gente, por los trabajadores profesionales que tenemos.

JUAN DE AJURIAGUERRA. DOS ENTREVISTAS PARA LA HISTORIA

LUIS DE GUEZALA

DOCTOR EN HISTORIA Y MÁSTER EN ARCHIVÍSTICA POR LA UNIVERSIDAD DEL PAÍS VASCO. RESPONSABLE DE LA HEMEROTECA “UZTURRE” Y DE LA BIBLIOTECA DEL ARCHIVO DEL NACIONALISMO DE SABINO ARANA FUNDAZIOA.

externa, y define al hombre que fue dirigente como “Hermano mayor”. Una visión insólita de un líder político que hace honor a la verdad del liderazgo también insólito que protagonizó.

Había sido elegido como presidente de la ejecutiva de EAJ/PNV en el territorio en el que tradicionalmente este partido había tenido más fuerza, Bizkaia. Lo fue ya muy avanzada ya la II República, en 1935, y los acontecimientos que a partir de aquel año se produjeron le obligaron a tomar decisiones que marcaron su destino y el de todos los que se habían comprometido con su Partido.

E

l año pasado se cumplieron 40 años del fallecimiento, el 25 de agosto de 1978, de Juan de Ajuriaguerra, que había sido el principal líder de EAJ/PNV durante cuatro décadas. Hombre acostumbrado más a hacer que a decir, apenas dejó testimonios escritos y solo sabemos que respondiera a dos entrevistas.

Una de ellas, realizada muy al final de su vida, el 1 de mayo de 1978, recuperada recientemente su grabación1, ha podido servir de base a su entrevistador, Eugenio Ibarzabal, para, junto a los testimonios de muchos de sus compañeros a los que también entrevistó, poder escribir una biografía titulada Juan Ajuriaguerra. El Hermano Mayor2.

En esta biografía se reconstruyen muy bien dos momentos de gran trascendencia en los que a Juan de Ajuriaguerra le correspondió tomar decisiones. Uno fue cuando comenzó el golpe de Estado contra la II República, que desembocaría en una espantosa guerra, situación en la que EAJ/PNV fue uno de los pocos partidos políticos a los que les tocó elegir bando. Y el otro cuando, perdida la guerra en Euskadi, organizó la rendición de las unidades del Ejército vasco que quedaban mínimamente operativas. Porque, junto a la rendición, decidió también regresar junto los gudaris que no había podido salvar para correr su misma suerte. Ajuriaguerra pasó así, quizás por los muy pocos días de vida que pudieran quedarle, de la categoría de líder a la de “Hermano mayor”. Contra todo pronóstico, vivió una larga vida.

Y la dedicó a la causa vasca, en cuerpo y alma.

Habiendo ganado para ella el convertirse en un referente en el que todos podían creer y al que se podía seguir.

Conocemos así a un hombre y su sacrificio, a un Hermano mayor, que pasó así a ser uno de los principales valores y activos de su causa y de su Partido. Con base a un gesto heroico que, posiblemente, sea una de las principales explicaciones de su supervivencia a la larguísima dictadura franquista.

Gracias a este libro hemos podido conocer una visión de Ajuriaguerra no limitada al mundo de la política sino en toda su dimensión humana y con una perspectiva global. Una vida definida en los tres primeros cuartos del siglo XX, decisiva e importante en la Historia de este período para el País Vasco por el que luchó y a cuya causa se entregó, como líder del nacionalismo vasco.

La entrevista que realizó Eugenio Ibarzabal a Juan de Ajuriaguerra sucedió al final de su vida, cuando ya los vascos habían podido expresar democráticamente su voluntad. El anciano líder pudo conocerla un año antes, la noche del 15 de junio de 1977, cuando, concluido el recuento electoral, se confirmó la victoria electoral de EAJ/PNV. Y pudo decir: “Ha ganado la Memoria”.

Ibarzabal no reconstruye a Juan de Ajuriaguerra desde una perspectiva partidaria, ni interna ni

La otra entrevista, de la que aquí se da ahora noticia, se realizó en un momento mucho más incierto, viviendo todavía el dictador que había ganado aquella guerra comenzada en 1936, vigente todavía su dictadura, los días 2 y 3 de abril de 1975.

La realizó el historiador británico Ronald Fraser en el conjunto de una monumental recopilación de

1. Sabino Arana Fundazioa – Archivo del Nacionalismo Vasco, Fondos Audiovisuales, C-02-0120.

2. I barzabal, Eugenio: Juan Ajuriaguerra. El Hermano mayor, San Sebastián, Erein, 2019.

2~5. JUAN DE AJURIAGUERRA. DOS ENTREVISTAS PARA LA HISTORIA. LUIS DE GUEZALA

77

testimonios que constituyó un hito de la historia oral y cuyo resultado fue la publicación en 1979 de su obra Blood of Spain, cuya edición en castellano se tituló Recuérdalo tú y recuérdalo a otros3.

Esta obra de Fraser fue fruto de la recopilación de 270 testimonios. En este caso la entrevista de Ajuriaguerra fue una más entre muchas. Como consecuencia solo podíamos conocer por el libro del historiador británico unas pocas frases suyas de todo lo que dijo en dos días de entrevista.

Tras la publicación del libro de Eugenio Ibarzabal, Joseba Agirreazkuenaga, catedrático de Historia Contemporánea de la UPV/EHU, me puso en conocimiento de la conservación del fondo de estas grabaciones de testimonios de Ronald Fraser, fallecido en 2012, en el Archivo Histórico de la Ciudad de Barcelona que cuenta con una sección de Fuentes Orales. Puesto en contacto con su responsable, Mercè������������������������������������������� Lázaro Garc������������������������������� ����������������������������������� ía, me������������������������� pudo facilitar la transcripción de la entrevista completa, que ya tenían realizada, con informe e índice onomástico incluido4.

Se da una circunstancia muy curiosa y es que el testimonio de Ajuriaguerra sobre uno de los momentos cruciales de su vida mencionados, la decisión a tomar por EAJ/PNV respecto al golpe de Estado de julio de 1936, publicado en el libro de Fraser no aparece en esta entrevista: “Tenía la esperanza de escuchar alguna noticia que nos ahorrase el tener que tomar una decisión: que uno u otro bando ya hubiese ganado la partida. A medida que avanzaba la noche, algo iba quedando bien claro: el alzamiento militar lo había organizado la oligarquía derechista cuyo eslogan era la unidad, una agresiva unidad española apuntada hacia nosotros. La derecha se oponía ferozmente a cualquier estatuto de autonomía para el País Vasco.

Por otro lado, el gobierno legal nos lo había prometido y sabíamos que acabaríamos consiguiéndolo.

A las seis de la mañana, tras una noche en blanco, tomamos una decisión unánime. Promulgamos una declaración dando nuestro apoyo al gobierno republicano. Tomamos esa decisión sin mucho entusiasmo, pero convencidos de haber elegido el bando más favorable para los intereses del pueblo vasco; convencidos también de que, de habernos decidido por el otro bando, nuestra base se nos habría opuesto…”5.

3. F raser, Ronald: Recuérdalo tú y recuérdalo a otros. Historia oral de la Guerra Civil española, Barcelona, Crítica, 1979.

4. AHCB3-311/5D86 Guerra Civil española. País Basc”, nº de registro 90. Entrevista a Juan Ajuriaguerra Otxandiano.

5. F raser, Ronald: op. cit. (Reed. Barcelona, Crítica, 2007), p.58.

78

3~5. JUAN DE AJURIAGUERRA. DOS ENTREVISTAS PARA LA HISTORIA. LUIS DE GUEZALA

Estas palabras de Juan de Ajuriaguerra no aparecen en la transcripción de la entrevista que Fraser le realizó en abril de 1975. Gracias a la archivera Mercè Lázarop García, que tras mi petición revisó la grabación, se puede saber también que no se trata de un error de la transcripción, ya que tampoco se escuchan en la grabación. Un hecho a tener en cuenta. No se conservan otras entrevistas de Fraser a Ajuriaguerra en las que pudieran conservarse estas palabras. Mi opinión es que perfectamente las pudo decir y se corresponden con su pensamiento y con los hechos, pero no se conserva la fuente original y solo cabe confiar en la profesionalidad de Ronald Fraser, que es difícil suponer que las inventara.

Se trata, en cualquier caso, de un texto de gran trascendencia en torno a un tema de mucha importancia y que ha llegado a ser utilizado y manipulado desde el revisionismo, haciendo solo referencia a las palabras “Tomamos esa decisión sin mucho entusiasmo, “ocultando el resto de la frase que le daba sentido completo: “pero convencidos de haber elegido el bando más favorable para los intereses del pueblo vasco; convencidos también de que, de habernos decidido por el otro bando, nuestra base se nos habría opuesto…”. Irónicamente, la palabra entusiasmo no aparece en todo el texto transcrito.

La explicación más razonable puede ser que Fraser hiciera una síntesis de las declaraciones de Ajuriaguerra y lo presentara en un párrafo redactado, ya que Ajuriaguerra sí dijo literalmente: “(…) yo tengo el convencimiento que si hubiéramos tomao la posición contraria nuestra base no nos hubiera seguido, tengo ese convencimiento. En cambio, había gente que, que nos siguió estando en contra de la decisión, eh, te. Recibimos cartas, por ejemplo, una carta muy sencilla que decía: “Fulano de tal, mi querido amigo y presidente, estoy disconforme con la decisión que han tomao ustedes y que se ha publicao en el periódico Euzkadi, eh, me reservo a en la primera asamblea a, a meterme con ustedes de una manera terrible y a tumbarles y a lo que sea, pero, mientras tanto, como creo que tienen más elementos de juicio que yo, estoy a la disposición de ustedes pa’ lo que quieran mandar”6.

También se puede saber tras conocer la entrevista completa que la decisión de apoyar a la República se trasladó al diario Euzkadi a las seis de 6. Transcripción de entrevista a Juan de Ajuriaguerra. AHCB3-311/5D86 Guerra Civil española. País Basc”, nº de registro 90.

la mañana para hacerla pública ese mismo día 19 de julio no porque tardaran en acordarla discutiendo a lo largo de la noche sino en prevención de que los acontecimientos cambiaran la situación que hasta ese momento conocían: “Estábamos nosotros reunidos en la redacción del periódico, donde pasamos toda la noche los de Vizcaya, y se tomó esa decisión, pues, y el periódico estuvo parao hasta que nosotros redactásemos la decisión y tomásemos la decisión y nosotros queríamos tomar la decisión a última hora porque de nada servía que nosotros tomásemos una decisión a media noche, eh, cuando, eh, o bien podía haber triunfao un lao o podía haber triunfao el otro, sin darnos nosotros oh, opción a decidir. Y a las seis de la mañana salió la decisión”7.

Ajuriaguerra siguió recordando esos momentos tan cruciales contando una anécdota muy ilustrativa tanto de la situación histórica que se vivía como de la realidad del EAJ/PNV que lideraba: “Después de esto, subimos a, a las oficinas del partido, que estaba en _____________________, donde había nacido Sabino, y allí nos encontramos la, con unos chicos jóvenes y los chicos jóvenes dijeron, -”Hemos leído en el periódico y veníamos a ponernos a disposición de ustedes”-.

Nosotros les dijimos, -”No, a disposición nuestra no tenéis que poneros, tenéis que poneros a disposición de, de vuestra junta, a la junta muncipal en donde estáis afiliaos”-.

Y nos contestaron, -”No somos afiliaos”, “Y, ah, pues entonces ir al batzoki de donde sois socios”, “No somos socios de ningún batzoki”, “Entonces quedaros aquí de guardia”-8.

El historiador le pregunta “¿Qué eran estos?” y Ajuriaguerra le responde que eran “la masa, porque nosotros teníamos” queriendo decir que EAJ/PNV era un partido moderno de masas.

Una persona que le acompaña, que no ha sido posible identificar, y que en ocasiones interviene brevemente añade “Nacionalistas” y el historiador concluye “Nacionalistas pero sin”, en el sentido de sin afiliar o sin carnet. A esto sigue una explicación más general de Ajuriguerra sobre la afiliación y el compromiso respecto al Partido Nacionalista Vasco en aquella época:

“Nosotros teníamos entonces y es curioso porque en nuestros decretos y en nuestros mandatos y todos, teníamos, eh, los afiliaos, teníamos, eh, sociedades recreativas que y se llamaban batzokis, eh, los afiliaos pertenecían a los batzokis pero no todos los de los batzokis eran afiliaos y, al mismo tiempo, teníamos una masa grande de simpatizantes. Y nosotros, por ejemplo, siempre que el Bizkai o el Euzkadi Buru Batzar daba un decreto, el comienzo siempre era el mismo: “Ordenamos a nuestros afiliaos y pedimos a nuestros simpatizantes”. Ese era el, el es, la cosa de, de las, de, de los decretos, lo que llamábamos decretos de esto.

Pues, por ejemplo, que, eh, que había que votar tal cosa o que había que hacer tal otra o tal. Y los decretos eran: “Ordenamos a nuestros afiliaos y pedimos a nuestros simpatizantes”.

De modo que estos eran gente, pues, que no tenían preocupación, pero que en aquel momento, pues, vinieron con nosotros”9.

Del otro episodio clave mencionado, su sacrificio para compartir su suerte con los suyos capturados, dando su vida por perdida pudiendo haberse quedado en libertad sin regresar junto a los restos del Ejército vasco copado, sorprende la forma rápida en la que entrevistador y entrevistado tratan el tema, no dándole más importancia que a cualquier reflexión política o de recuerdo de todo tipo de pormenores por los que fue preguntado.

“P. Ya, ya, ya. O sea que usted regresa de Biarritz-Lanegrès (?).

R. Sí.

P. Para rendirse con sus fuerzas, ¿no?

R. Sí.

P. Porque usted hubiera podido quedarse ahí en Francia, ¿no?

R. ¡Ah!, claro que sí, pero yo vine a correr la suerte de, de las fuerzas y luego, también, podía haberme marchao yo, porque luego estuvo viniendo el avión, pues, continuamente, tres o cuatro veces, sacando gente política comprometida, aterrizaba en la playa de, de Laredo (tos), venía consignao a mí y yo, pues, no fui, otros salieron.

P. Ya, ya, ¿y es cierto que llegó un destructor?”10.

7. Ibídem.

9. Ibídem.

8. Ibídem. El transcriptor no debe conocer la referencia de Sabin Etxea.

10. Ibídem.

4~5. JUAN DE AJURIAGUERRA. DOS ENTREVISTAS PARA LA HISTORIA. LUIS DE GUEZALA

79

Y, bastante más adelante, Fraser, que recientemente ha oído otros testimonios respecto a la rendición de los restos del Ejército vasco, le pregunta a Ajuriaguerra: “P. No, como usted sabrá mejor que yo, seguramente, que en las otras zonas republicanas siempre dicen que esto fue una traición, ¿no?

R. Sí, sí.

P. De rendirse, ¿no?, cuando se podía seguir luchando.

R. Cuando no se podía seguir luchando, la prueba de ello es que después fue un paseo militar, porque Santander y, y Asturias cayeron casi seguido.

P. Sí, sí, y Santander cayó antes de su.

R. Ah, cayó antes que, antes que, que el ejército vasco cayera en Santander, antes que el ejército vasco cayó Santander y Santander no tenía, además la moral santanderina había sido muy baja siempre, muy muy baja. La asturiana había sido bastante mejor.

Pero la, la misma Santander y en Asturias mismo, pues, pasaron unas cosas que son, eh, por ejemplo, en Asturias estaban haciendo unas propagandas de: “El que mira a la mar es un cobarde, es un traidor”. Y, de repente, se encontraron que con toa la Junta de Defensa se habían marchao.

P. Sí, sí, sí, sí, sí.

R. Yo, en cambio, nosotros, nosotros nos quedamos, eh, arrastrando todas las consecuencias.

P. Sí, sí, sí, sí.

R. Y allí quedó Rezola [Félix Retolaza], el secretario de Guerra, preso, prisionero, allí quedó el jefe de las milicias vascas11.

P. ¿En Asturias?

R2. No, en, en, allí en Santoña.

P. ¡Ah!, en Santoña, sí.

R. Sí, allí quedé yo y allí quedaron, pues.

R2. Lucio Arteche.

R. Uno, dos, tres, cinco directivos del partido.

P. Sí, sí, sí, sí.. sí, sí.. hablamos de esto cuando llega y lo detienen. Usted fue condenado a muerte, ¿no?

11. El transcriptor se confunde al apuntar el nombre de Félix Retolaza.

El entrevistado está haciendo referencia a Joseba Rezola, secretario de Defensa de Aguirre y único miembro del Gobierno vasco que se quedó con los gudaris capturados junto a la mitad de los dirigentes de EAJ/PNV, tras celebrar un sorteo propuesto por Ajuriaguerra en el que él no entró porque decidió quedarse y que marchara en su lugar el presidente del EBB, Doroteo Ziaurriz, hombre de más edad y con familia.

80

5~5. JUAN DE AJURIAGUERRA. DOS ENTREVISTAS PARA LA HISTORIA. LUIS DE GUEZALA

R. Sí.

P. ¿Cuántos años está usted bajo pena de muerte?

R. Ochocientos días.

P. ¡Ochocientos días!... ¿siempre en El Dueso o?

R. No, en Santoña primero, después en Larrínaga -Bilbao- y después en Burgos.

P. Ya”12.

En la larga entrevista, cuya transcripción ocupa 60 páginas, Ajuriaguerra tiene ocasión de tratar de muchas cuestiones del pasado referente sobre todo a la Guerra Civil por la que se interesa Ronald Fraser y que es el tema en el que está especializado el historiador, pero no tanto sobre historia o política vascas, sobre la que el líder nacionalista vasco también procura informarle. Esos pasajes también son de mucho interés, como otros de los que habla de circustancias muy concretas de la guerra, pero hemos preferido destacar aquí estas dos cuestiones que consideramos trascendentales en su vida y en la Historia del propio País Vasco.

La labor de Ronald Fraser recogiendo los testimonios de tantos protagonistas de la guerra civil que habían podido sobrevivirla cuatro décadas supuso la conservación de un tesoro de información de hechos, opiniones y emociones que de no ser por él se hubieran perdido para siempre. En el caso de nuestro protagonista solo hubiéramos tenido como������������������������������������������������� única entrevista la que le realizó Eugenio Ibarzabal tres años después.

Gracias también a la disposición de Fraser de donar su fondo documental al Archivo Histórico de la Ciudad de Barcelona y a que los archiveros de esta institución lo hayan conservado e incluso transcrito sus grabaciones su contenido puede hoy conocerse tanto en ese Archivo como en la página web de Sabino Arana Fundazioa donde colgaremos el texto completo. Haciendo bueno nuestro lema “Atzokoan finkatuz gaur biharkoa bultzatu” = Con base en el pasado impulsar hoy el futuro.

12. Ibídem.

EL MURO QUE DERRIBÓ MOSCÚ

VALENTIN POPESCU

PERIODISTA

A finales de los años 80 el comunismo estalinista llevaba lustros agonizando. Por razones económicas, evidentemente. Pero también, y en no menor medida, porque el monopolio satrápico del poder instaurado por Stalin había anquilosado el Estado hasta la agonía. Cuando Andropov asumió la secretaría general del Partido, esto era una evidencia para la minoría dirigente; una evidencia, pero no una angustia. El país podía seguir decayendo durante decenios sin entrar en coma, y Andropov le planteó al Politburó la disyuntiva del riesgo de una reforma profunda del sistema y del Estado para devolverles la viabilidad o apostar por la continuación del lento declive dentro del inmovilismo. Y el Politburó, copado por los ancianos héroes de la revolución bolchevique y la II Guerra Mundial, optó por el continuismo.

E

videntemente, estoy hablando del muro de Berlín. Pero lo hago 30 años después de uno de los acontecimientos más impactantes del siglo XX y son dos las cosas – el largo lapso de tiempo transcurrido y la memoria mediática – que me obligan a hacer ahora un relato herético del caso. Porque el muro de Berlín no lo derribaron los alemanes orientales hartos del comunismo, ni tampoco la propaganda occidental exhibiendo las abundancias del capitalismo, sino las angustias de un estalinismo agonizante.

Como fui uno de los testigos de primera fila de aquel acontecimiento y de aquella época, voy a repasar en cuatro zancadas la historia del más famoso trozo de la extinta frontera interberlinesa para situarla en su auténtico contexto. Y es que el paso del tiempo y los apriorismos políticos generan fácilmente visiones aberrantes de la Historia.

Para empezar, la caída del muro berlinés y la consecuente unificación alemana no fueron sucesos alemanes, sino soviéticos. Fueron ventas del Kremlin para tratar de salvar in extremis la URSS y el estalinismo de la bancarrota. Por cierto, entonces y ahora se ha hablado de reunificación, pero no hubo tal cosa. La Alemania unida de hoy en día no tiene en absoluto las fronteras que tuvo el III Reich antes de la II Guerra Mundial.

Una de las muchas cosas que no previó el Politburó al iniciarse la “guerra fría” fue la carrera armamentista desencadenada por el presidente Reagan y que precipitó la quiebra de la Unión Soviética. Esta crisis financiera era angustiosa porque la falta de dinero venía a coincidir con el desgaste humano de un sistema que anteponía la lealtad a la capacidad, al tiempo que se distanciaba cada vez más del pueblo. Gorbachov asumió la secretaría general del Partido consciente de todos estos problemas, pero creyó equivocadamente que si resolvía como fuera la crisis financiera, la crisis intrínseca del sistema se resolvería por sí sola o con unas pocas reformas. Al mundo entero se le vendió en cambio este proyecto con dos etiquetas que hicieron furor en su momento: “Glasnost” y “Perestroika”.

Pero Gorbachov tenía poco que vender.

Fuera de materias primas, la URSS no exportaba más que ideología… y esa no daba un céntimo.

Así que echó mano de fantasía y psicología política y puso en venta la República Democrática Alemana, la RDA. No sólo era el país más rico del Pacto de Varsovia, era sobre todo el único territorio no ruso que se podía vender. Porque el ricacho de la época – la República Federal Alemania – tenía la unificación como razón política de ser – figuraba en su Constitución - y, sobre todo, tenía el dinero suficiente como para pagar un alto precio por ella.

Claro que si la idea era buena y factible desde el punto de vista ruso, no por ello era fácil.

El Gobierno alemán del canciller Kohl asumió enseguida la iniciativa del Kremlin, pero fue el único. La oposición parlamentaria alemana veía con malos ojos la operación; y aún más, Gran Bretaña y

2~5. EL MURO QUE DERRIBÓ MOSCÚ. VALENTIN POPESCU

83

Francia. Los socialdemócratas germanos se negaban porque consideraban precipitado el plan y porque temían que la unificación eternizaría en el poder a los cristianodemócratas. Y en el mundo comunista abundaron los dirigentes que consideraban que el plan era suicida, pero escasearon los que tenían el valor de decirlo públicamente.

PARA EMPEZAR, LA CAÍDA DEL MURO BERLINÉS Y LA CONSECUENTE UNIFICACIÓN ALEMANA NO FUERON SUCESOS ALEMANES, SINO SOVIÉTICOS. FUERON VENTAS DEL KREMLIN PARA TRATAR DE SALVAR IN EXTREMIS LA URSS Y EL ESTALINISMO DE LA BANCARROTA

París y Londres veían con temor la reaparición en Europa de una Alemania de 80 millones de habitantes que pondría en peligro el equilibrio de poderes en la Unión Europea y elevaría el protagonismo germano en la OTAN. También en el mundo comunista surgió al final una oposición desesperada tanto en Moscú como en Bucarest y el Berlín Oriental. A esta oposición ultra ortodoxa comunista no le inquietaba mucho la unificación alemana, pero sí le espantaban “glasnost” y “perestroika”. A la vieja guardia del Kremlin, al igual que a Honecker y a Ceausescu, las reformas profundas le parecían un suicidio.

Todos ellos estaban convencidos de que no había dictadura en el mundo que resistiera reformas de ese calibre.

Los acontecimientos que generaron la política de Gorbachov acabaron dándoles la razón a los anti reformistas. Pero ni la vieja guardia soviética, ni Ceausescu ni Honecker tenían poder suficiente para contrarrestar al nuevo Gobierno ruso. La oposición soviética fue acallada como siempre, sin estridencias. Pero las rebeldías abiertas de los comunistas germanorientales y rumanos tenían que ser castigadas. Con “glasnost” y “perestroika” o sin ellas, la hegemonía absoluta del Kremlin en el mundo comunista debía seguir. Ceausescu fue eliminado con una sangrienta revolución popular teledirigida desde el Kremlin. Y Honecker sufrió una doble erosión. Por un lado, el de una protesta popular que súbitamente era tolerada por la policía y, aún más, por las tropas rusas de ocupación. Y por otro lado, los germanorientales fieles a Moscú en el propio Partido Comunista alemán también socavaban el

84

3~5. EL MURO QUE DERRIBÓ MOSCÚ. VALENTIN POPESCU

poder de Honecker dentro del Politburó y del Gabinete.

Y tuvieron su premio, ya que no tardaron en tomar las riendas del Gobierno de la RDA.

De la implicación rusa en el desmontaje de Honecker da fe el enfrentamiento del jefe de la policía de Leipzig con el comandante de las tropas soviéticas estacionadas en esa ciudad. La metrópoli sajona se había erigido en el ariete del reformismo y cada semana los “aperturistas” organizaban al grito de “¡ Nosotros somos el pueblo !” manifestaciones masivas en pro del aperturismo. Honecker, que se veía cada día más débil y solo, ordenó pocas semanas antes de la caída del muro que la policía reprimiera las manifestaciones de Leipzig aunque fuera a tiro limpio. Y ese viernes los agentes recibieron balas de verdad para sus armas.

Después de que Honecker diera esa orden, el jefe local de la policía fue convocado en el despacho del general ruso que mandaba las tropas de la zona quien le dijo algo muy parecido a: “Mis tropas van siempre armadas con balas de verdad y desde hoy tienen orden de disparar contra sus agentes si estos disparan contra la población civil”.

Ese viernes no se hizo disparo alguno en Leipzig, pero el matrimonio Honecker trazó ya sus planes de fuga a Chile.

Todo el orbe eurocomunista estaba en ebullición y los síntomas de descomposición del estalinismo las notaba hasta el más lerdo. Pero era una ebullición y no una demolición. Gorbachov y Kohl – que ya se habían puesto de acuerdo en las contraprestaciones financieras que iba a dar la RFA por la unificación – eran conscientes de que el ambiente favorable a esta operación podría invertirse en cualquier momento. Meses más tarde, el canciller Kohl declaró que lo que él llamaba “la ventana de la unificación” solo estuvo abierta una semana.

En esta semana Gorbachov y Kohl se impusieron a sus detractores, pero ni el uno ni el otro lograban superar las reticencias franco-británicas.

Fue la presión de los Estados Unidos –siempre partidarios de la simplificación- la que acabó con ellas, haciendo realidad un acontecimiento que un año antes habría sonado en todo el mundo a quimera pura.

Tengo que señalar que si yo hablo aquí de una venta rusa de la Alemania Oriental a la Federal en realidad fue una transacción muy sui generis.

Gorbachov impuso muchas condiciones a Kohl, todas encaminadas a perpetuar buena parte de la herencia comunista del país y a salvaguardar muchas carreras políticas. Eso explica las árduas negociaciones inter-alemanas para el tratado de unificación y las piruetas políticas de primera hora que se registraron en la nueva Alemania. Vistas con la perspectiva de seis lustros, resulta evidente que estas piruetas eran los estertores de un mundillo político de la RDA que no había tenido pasado ni iba a tener futuro… si se exceptúa a la señora Ángela Merkel. Pero para los espectadores de aquellos días –entre los que me cuento, puesto que estaba en primera fila como corresponsal de “La Vanguardia” en Bonn– todo eso era un fascinante espectáculo de arribismo, megalomanía y rencor. Incluso, de más arribismo que de rencor.

demoscópica en la RDA. Los aires gorbachevianos de cambio imperaban en el país y yo preguntaba a diestro y siniestro - ¿Qué quereís?

E invariablemente se me respondía - ¡Vivir como ellos!

Con la unificación, lo que muchos alemanes a uno y otro lado del muro entreveían o simplemente intuían iba a ratificarse muy pronto.

Me refiero a que si el muro había desaparecido físicamente –hoy quedan un par de pedazos como lúgubre testimonio-, mentalmente sigue estando allí. Y económicamente, también. La auténtica unificación de Alemania requerirá aún una o dos generaciones. Porque hoy en día son demasiados los alemanes que siguen distinguiendo entre los de allá y lo de acá. Con el agravante de que la discriminación es mutua y la diferencia de nivel de vida, patente.

En parte, esta situación era y es inevitable.

Económica y técnicamente el potencial fabril de la RDA era muy inferior a la industria de la RFA. Y cuando se consumió la unificación, casi todas las empresas orientales fueron adquiridas por las Es evidente hasta la saciedad que en la occidentales, que –con un criterio muy lógico– RDA había también una enorme presión psicoenviaron a su personal de confianza para dirigir lógica. A causa de la comunidad idiomática, la las nuevas propiedades. Los gerentes y técnicos proximidad física –una proximidad agravada por de antes pasaron a cargos de segunda fila y el ingente número de visitas particulares de los se quejaron enseguida, y muy alemanes federales a sus amargamente, de que eran familiares del este– y la víctimas de una colonización captación de los prograde Alemania por alemanes… mas de TV y radios occidel oeste. Aún hoy en día los dentales, los germano salarios en los territorios de orientales ansiaban más la antigua RDA son un 30% que soñaban con gozar FUE LA PRESIÓN DE LOS ESTADOS más bajos que los de la parte de un nivel de vida similar.

UNIDOS –SIEMPRE PARTIDARIOS occidental. Con el agravante Lo que empezó como un DE LA SIMPLIFICACIÓN- LA QUE de que la productividad de las chascarrillo de que en la ACABÓ CON ELLAS, HACIENDO empresas germano-orientales división de Alemania los REALIDAD UN ACONTECIMIENTO también es muy inferior a la de occidentales se quedaron QUE UN AÑO ANTES HABRÍA las occidentales. con el capital y los comuSONADO EN TODO EL MUNDO A nistas con Marx parecía A corto plazo la situación ahora una realidad sanQUIMERA PURA empresarial se agravará todavía grante. En el Este ansiamás porque el desnivel salarial ban cambiar a Marx por entre los dos sectores alemanes el capital. ha provocado una migración al oeste de los trabajadores mejor En vísperas de la preparados y dentro de poco el caída del muro yo hice mi 30% de los asalariados de esos microscópica encuesta

4~5. EL MURO QUE DERRIBÓ MOSCÚ. VALENTIN POPESCU

85

territorios se jubilará sin que haya perspectivas de reemplazo. Ya hoy en día hoteles, clínicas y asilos buscan en los países del Este europeo cocineros, camareros, enfermeros y médicos y no terminan de cubrir todas las plazas.

Pero, creo yo, en mayor parte esta discriminación ha sido la consecuencia de la velocidad de todo el proceso de unificación.

Las ideas y los hábitos son sumamente sedentarios; se adaptan mal y de mala gana a los cambios. Y no digamos, cuando los cambios son forzosos.

LA VELOCIDAD DE LOS CAMBIOS –EN ALEMANIA ACAPARABA LA ATENCIÓN LA UNIFICACIÓN, PERO EN EL MUNDO FUE LA DESAPARICIÓN DEL COMUNISMO ESTALINISTA LO QUE CAMBIÓ DRÁSTICAMENTE TODOS LOS ESCENARIOS POLÍTICOS, EXCEPTO EL DE COREA DEL NORTE– FUE EXCESIVA TAMBIÉN PARA EL GOBIERNO Y LOS HABITANTES DE LA RFA

Lo ilustraré con una anécdota personal. Tres años después de la unificación, fui con mi hermana y su marido a la ciudad de Weimar de vacaciones. Mi hermana agarró allá una gripe muy fuerte y la médica que visitó le recetó unos fármacos. Yo fui a la farmacia a comprárselos y pedí los específicos occidentales equivalentes que conocía de la RFA. Lo hice inconscientemente, víctima también de ese sedentarismo de los hábitos y las ideas: si los fármacos eran occidentales, pensé, seguro que serían mejores.

Cuando el farmacéutico oyó mi pedido, me dijo : - “Ah, sí; eso es lo que venden en la RFA. Pero aquí nos medicamos con los fármacos de aquí; los de allá no los tenemos. ¿Quiere usted los nuestros?”

Los quise por falta de alternativa y mi hermana se curó la gripe tan deprisa o despacio como le ocurría en la “otra Alemania”.

La velocidad de los cambios –en Alemania acaparaba la atención la unificación, pero en el

86

5~5. EL MURO QUE DERRIBÓ MOSCÚ. VALENTIN POPESCU

mundo fue la desaparición del comunismo estalinista lo que cambió drásticamente todos los escenarios políticos, excepto el de Corea del Norte– fue excesiva también para el Gobierno y los habitantes de la RFA. Gran parte de estos últimos aceptó a regañadientes un incremento general del 10% de los impuestos para afrontar los gastos de la unificación.

Además, los sectores más desfavorecidos de la sociedad germano-occidental consideraron un abuso que los habitantes del Este recibieran un trato preferente a la hora de tener beneficios sociales, desde viviendas baratas hasta subsidios de todo tipo.

En cuanto al Gobierno de Kohl, tardó pocos meses en darse cuenta de que si quería que su política se aplicara de verdad en los nuevos territorios tenía que apoyarse en la vieja administración comunista.

Con lo cual, los alemanes orientales que más habían sufrido durante el comunismo veían cómo los burócratas rojos de antaño eran ahora demócratas de toda ley y seguían mandando cómo antes.

Hoy en día las cosas han cambiado algo en la Alemania unificada, pero ese algo es más bien poco. Han cambiado y están cambiando el escenario político y la infraestructura. Pero las izquierdas radicales y las nostálgicas tienen aún hoy sus bastiones en el este del país y la riqueza de Alemania hay que seguirla buscando en el oeste.

También están en el oeste los centros de poder, de las finanzas y de la intelectualidad.

Y en ambos lados – en el Este y en Oeste – sigue viva la conciencia de que “los otros” siguen siendo otros.

CASILDA ITURRIZAR ANDREARI BURUZKO HITZALDIAK, HAREN JAIOTZAREN BIGARREN MENDEURRENEAN den Eduardo J. Alonso Oleak eman zuen apirilaren 3an. Alonso Oleak Casilda Iturrizar andrearen bizitzaz eta sasoi hartako Bilboz eta Bizkaiaz mintzatu zitzaigun, hainbat esparru jorratuta: politika, erakundeak, ekonomia… Alonso Oleak bereziki aztertu zuen garai hartako gizartearen pentsamoldea, behartsuenen aldeko laguntza eman ohi zuena. Ingurumari hartan, Casilda Iturrizar adibiderik nabarmen eta esanguratsuenetakoa izan zen. Rosa Miren Pagola filologoak eta Eusko Ikaskuntzaren Bizkaiko ordezkariak aurkeztu zuen Alonso irakaslea eta hitzaldiaren osteko galderen txandan moderatzaile jardun zuen.

2018. urtean, bigarren mendeurrena izan zen Casilda Iturrizar Urquijo (1818-1900) andrea jaio zenetik eta urtemuga horren ildotik, Eduardo J. Alonso Olea eta Anton Pérez Enbeita historialariek bi ikerlan gauzatu zituzten, Bizkaiko hiriburuan XIX. mendearen amaieran izan zen ongile eta mezenas handienetako baten bizitza eta egintzak sakonago ezagutzeko.

Ingurumari horretan, Bilboko Udalak eta Sabino Arana Fundazioak hitzaldi-zikloa antolatu zuten ikerlan horien emaitzak ezagutzera emateko, apirilaren 3an eta 10ean, Burtsako eraikinean (Yohn jauregia).

Lehen hitzaldia, Casilda Iturrizar Urquijo: aparteko emakume baten biografia izenekoa, UPV/EHUko Historia Garaikideko irakasle titular

88

Apirilaren 10ean, berriz, Anton Pérez historialaria Casilda Iturrizar andreak sustatutako ongintza- eta laguntza-jarduerei buruz aritu zen, zehatzago esanda, azken 116 urteotan eman diren Epaltzaren alargunaren bekei buruz. Hitzaldi horretan, Joseba Agirreazkuenaga UPV/EHUko Historia Garaikideko katedraduna aritu zen aurkezle eta moderatzaile.

EUROPAKO PARLAMENTUA, EUROPAKO BATERAKUNTZA POLITIKOAREN ETA DEMOKRAZIAREN ERAGILEA Apirilaren 5ean, Europako Demokraten Institutuarekin elkarlanean, Sabino Arana Fundazioak “Europako demokraziarantz: 40 urte Europako parlamenturako lehen hauteskundeak egin zirenetik” izeneko mintegia antolatu zuen, Europako ganberak azken 40 urteotan izan duen ibilbide

politikoaren inguruko gogoeta egiteko: baterakuntza nola garatu den, zein unetan dagoen eta zer ikuspegi daukagun Europar Batasunaren ikuspegiaren gainean.

Hogeita hamar bat adituk -besteak beste, irakasleak, politikariak eta erakunde-ordezkariakparte hartu zuten mintegian. Hizlariak, berriz, honako hauek izan ziren: Antonio Argenziano, Europako Gazteria Federalistako idazkari nagusia; Claes H. de Vreese, Europan, gai horretako ikergune handiena den The Amsterdam School of Communication Research (ASCoR) erakundeko Politika Komunikazioko irakaslea; Petr Mucha, Prahako 2000 Fudazioaren Programen Batzordeko kidea; Igor Filibi, UPV/EHUko Nazioarteko Harremanetako irakaslea; eta Txema Montero eta Josu Ortuondo, Europako Parlamentuko kide ohiak.

VENEZUELA: UN FUTURO PARA LA RECONCILIACIÓN Y LA RECONSTRUCCIÓN

Bajo el título “Venezuela: un futuro para la reconciliación y la reconstrucción”, el intelectual, teólogo e historiador Luis Ugalde ofreció una conferencia el 6 de junio en Sabino Arana Fundazioa en la que explicó la grave situación de crisis política, social y económica que actualmente atraviesa el país y apostó por la reconciliación nacional como la principal salida.

Ugalde es bergarés, jesuita y lleva 62 años en el país latinoamericano. En este momento es la autoridad moral más respetada de Venezuela y uno de los intelectuales más implicados en la búsqueda de soluciones para la actual situación de crisis que atraviesa el país.

Junto a Luis Ugalde, también tuvimos la oportunidad de escuchar a Aitzbea Ramos,

secretaria de la asociación Tierra de Gracia quien explicó la misión divulgativa y labor solidaria que realizan con los vasco-venezolanos llegados a Euskadi.

89

ÁFRICA: DESAFÍOS PARA UN CONTINENTE EMERGENTE. JUVENTUD, MUJERES, URBANIZACIÓN Y MIGRACIONES En el marco de las jornadas que sobre Cooperación para el Desarrollo viene organizando anualmente Sabino Arana Fundazioa, el 12 de junio acogimos un nuevo encuentro bajo el título “África: desafíos para un continente emergente.

Juventud, mujeres, urbanización y migraciones”.

Para ello contamos con la participación, como ponente, de Mbuyi Kabunda, profesor del Instituto Internacional de Derechos Humanos de Estrasburgo y de Relaciones Internacionales y Estudios Africanos de la Universidad Autónoma de Madrid (UAM). Kabunda es autor de un centenar de publicaciones sobre las relaciones interafricanas (integración regional), los problemas de desarrollo y de género, los derechos humanos, los conflictos y la etnicidad en África, las migraciones internas y externas africanas, y la cooperación Sur-Sur (temas sobre los que ha participado en varios eventos y congresos internacionales).

En su intervención, el profesor Kabunda afirmó que “es preciso proceder a la deconstrucción o desmontaje de los tres mitos o prejuicios heredados, difundidos por los partidos populistas y los medios de comunicación: que hay una invasión (o avalancha) de los migrantes; que los inmigrantes son pobres; y que proceden de países pobres”.

La apertura de la jornada corrió a cargo del secretario general de Derechos Humanos, Convivencia y Cooperación del Gobierno Vasco, Jonan Fernández, y del presidente de Sabino Arana Fundazioa, Juan Mª Atutxa. La directora de CEAREuskadi, Patricia Bárcena, y el sociólogo Xabier Aierdi presentaron sendas ponencias.

El director de la Agencia Vasca de Cooperación para el Desarrollo del Gobierno Vasco, Paul Ortega, fue el encargado de moderar los debates surgidos de los planteamientos presentados. Alrededor de cuarenta profesionales con experiencia en cooperación internacional para el desarrollo, responsables de agencias y organizaciones de cooperación, catedráticos, etc. participaron en este seminario.

90

EXPERTOS EXAMINAN LAS TRANSFORMACIONES ACAECIDAS EN EUROPA 30 AÑOS DESPUÉS DE LA CAÍDA DEL MURO DE BERLÍN Con motivo del 30 aniversario de la caída del muro de Berlín, el Partido Demócrata Europeo (PDE-EDP) y Sabino Arana Fundazioa celebramos un seminario el 20 de junio con el objetivo de examinar algunas de las transformaciones políticas, sociales y económicas que se han dado en Europa desde ese acontecimiento histórico.

En la primera parte de la jornada se examinaron los efectos que tuvo este hito histórico a nivel internacional, así como los drásticos cambios que experimentaron muchos de los países de la Europa oriental y suroriental tras su incorporación a la UE y a la OTAN. En la segunda parte del seminario se abordaron las consecuencias de los acontecimientos que se desarrollaron en la antigua Yugoslavia a partir de 1989 y se evaluó, asimismo, la situación actual en los Balcanes.

Bajo la moderación y presentación de Francisco de Borja Lasheras, exdirector de la oficina en Madrid de ECFR (European Council on Foreign Relations), en el seminario tomaron parte como ponentes Jasmin Mujanovic, consultor político, analista de asuntos del sureste europeo y autor del libro “The crisis of Democracy in the Balkans”; Anna Korbut, periodista, Academy Robert Bosch Fellow at Chatman House; Przemyslaw Kazaniecky, miembro del consejo de PDE y miembro de la Junta General de Stronnictwo Demokratyczne; y el periodista Valentín Popescu.

91

APUNTE DEL DIRECTOR JOSÉ ANTONIO RODRÍGUEZ RANZ

MIRAR HACIA EL… Llevo más de diez años escribiendo puntualmente este Apunte. Siempre desde un prisma muy personal. Sabes, pues, lector, qué y cómo pienso en relación a un muy amplio abanico de temas.

Soy historiador y dirijo una revista de pensamiento e historia. Creo que el pasado y la memoria de ese pasado es parte fundamental de nuestro presente y de nuestra mirada al futuro. Los territorios vascos al sur del Pirineo hemos vivido durante los últimos siglos teniendo como marco de articulación política y referencia ese sur, con modelos diversos de encaje -no exentos, eso sí, de periodos duros y difíciles y de tentativas autoritarias y asimilacionistas por parte del Estado-nación español-, que, en general, han hecho posible un modelo de desarrollo propio y ha garantizado notables cotas de autogobierno (régimen foral, Concierto Económico, Estatuto de Autonomía).

Pero, de la misma manera que no me duelen prendas en realizar esta afirmación, tampoco me duelen prendas para escribir y confesar que cada vez me cuesta más encontrar referencias compartidas con ese sur. “Sol y playa”, “un país de pandereta”, “Spain is different” son clichés y estereotipos y por tanto reduccionistas y profundamente injustos. Pero repito, cada vez me cuesta más encontrar referencias compartidas con ese sur.

Un “desierto”, un territorio cada vez más vacío y vaciado reconcentrado en sus grandes polos urbanos, un sistema productivo volcado en el sector servicios, la fe en el maná del turismo y en que papá Estado proveerá, una deuda galopante que está irresponsablemente comprometiendo el futuro de la nuevas generaciones, etc. etc. Y como colofón, el bochornoso espectáculo político –independientemente de su final- al que atónitos

94

–yo por lo menos- hemos asistido los últimos meses. Tactismo puro, interés de partido, una cosa y su contraria, hoy A y mañana Z, política a golpe de órdagos, de tuits y de entrevistas… ¿Qué se están dañando gravemente y de manera irreversible las bases del sistema? ¡Pelillos a la mar! ¿Bien común? ¿interés general? ¿altura de miras? ¿luces largas? ¡Ingenuos tú y yo! ¡Esto es política, amigo!

Euskadi no es un oasis. Pero me reconforta. Me reconforta su paisaje, su hábitat, su ecosistema; me reconforta su apuesta por la industria como base de su sistema productivo; me reconforta el binomio competitividad – bienestar inclusivo; me reconforta la apuesta por la estabilidad, la corresponsabilidad y el consenso entre diferentes; me reconforta la apertura al mundo global. No, Euskadi no es un oasis. Somos un país pequeño, apenas un punto en el mapamundi global.

Corremos ciertamente el riesgo de que ese punto se diluya –la autocomplacencia es mala compañera de viaje-, pero también la gran oportunidad de que ese punto brille con luz propia.

Y ¿para ello? ¿hacia dónde mirar? ¿Al sur? ¿Al norte? ¿Y si miramos en todas las direcciones y empezamos mirándonos a nosotros mismos?

Deiarekin informazio osoa,

euskarri guztietan Deia, egunero zure kioskoan.

Deia.eus, informazioa beti eguneratuta.

BEÑAT KROLEM