samsam samsam m samsam sams samen delen samen leren s a m e n werken
1
samsam = samen delen samen leren s a m e n werke n
msam voor jonge wereldburgers
Maan dblad nr.3 2011
chili
Maandblad nr.3 2011
chili
samsam
voedsel uit de oceaan: wat is er aan de hand?
amsam
samsam = samen delen samen leren s a m e n werken
samsam = samen delen samen leren s a m e n werken
samsam
Maandbl nr.3 20
chil
tekenwedstrijd / versier een vis
Samsam = samen
inhoud
de wereld
Deze symbolen verwijzen naar de rechten van het kind
Chili
2-20
19
Thema Chili Vis in Gevaar Quiz Sam & Sam En de dader is…
Samsam is een oud woord voor: samen, allebei, hetzelfde. Samsam gaat over: samen delen, samen leven, samen spelen, samen leren en samen verantwoordelijk zijn voor een duurzame wereld.
Ieder kind heeft recht op:
chili
een eigen mening eten en drinken
onderwijs
20
Beeldpuzzel Wegstreeppuzzel
spel Puerto Montt
21
eigen godsdienst gezondheid
Ondertussen in … Burkina Faso
... en bescherming tegen:
kinderarbeid geweld, oorlog
Fotograaf Victoruro maakte alle foto’s in Chili
mishandeling
Liesbeth Schouten, hoofdredacteur van samsam, ging met Chileense kinderen de zee op
van dteie redac
Vis is lekker en gezond. Nederlanders eten het steeds meer. Niet alleen vis uit de Noordzee, maar ook uit oceanen ver weg. Door de grote, wereldwijde vraag naar vis én de manier van vissen, sterven veel vissoorten uit. Met enorme netten halen fabrieksschepen in één keer tonnen vis tegelijk uit de zee. Als we zo doorgaan, zeggen vissers en geleerden, zijn de oceanen over dertig jaar leeg.
2
2
Het kweken van vis lijkt daarom een goede oplossing. De wilde vissen laten we zwemmen en de gekweekte exemplaren eten we op. Maar zo simpel is het niet. In Chili zorgen grote zalmkwekerijen voor problemen, in zee en op het vaste land. In deze samsam vertellen Chileense kinderen daarover. Ze laten zien hoe belangrijk de zee voor hen is.
adres samsam postbus 94020, 1090GA, Amsterdam Tel. +31 (0)20 568 84 40 Fax +31 (0)20 568 87 87 E-mail samsam@ncdo.nl w e b s i t e www.samsam.net Redactie Liesbeth Schouten (hoofdredacteur) Hans Serrarens (eindredacteur) Marinde Hurenkamp (redacteur) Jenny Mustamu (secretariaat) T h e m a ' V i s i n G e va a r ' e n “ O n d e rt u s s e n i n … ” Liesbeth Schouten (tekst), Victoruro Sepúlveda (fotografie), Arjan de Korte (fotografie) Verder werkten mee Anne Nederkoorn (puzzel p. 20), Carry Brugman, Willem Ritstier (strip), Leen Baars (inkleuring), Studio Boot (illustraties), TeamOnder21 (lesbrief) vormg e v i ng & illu str aties Studio Boot, Den Bosch www.studioboot.nl L ith ografie & Druk Biegelaar BV, Maarssen a d r e s s e n b e h e e r Pondres, Tilburg g rat i s abo nnemen ten n ed er la n d gratis voor scholen en kinderen van 9 tot 14 jaar abonnement in de klas of thuis Ga naar www.samsam.net en klik op ‘over samsam’ Lesbrief Scholen met een abonnement krijgen bij elk nummer een lesbrief: ‘Het uur van samsam’. Op www.samsam.net staat een pdf onder ‘voor docenten’ @samsam is een gratis uitgave van
k i j k o p s a m s a m . n e t voo r m e e r f o t o ' s É n f i l m p j e s
Chili
“Ik heet Joselin en dit is mijn hond Rocky. Ik woon in Chili. Ons huis staat pal naast de zee. Bij eb komt het water tot de voordeur. In de zomer zwemmen we bij een eiland voor de kust. Mijn beide opa’s en mijn vader zijn visser. Mijn moeder en oma werken op de vismarkt en in een visrestaurant.”
Lang en smal Chili heeft een opvallende vorm: het land is héél smal en héél lang. De kustlijn is 6.435 kilometer
“Op pagina 10 zie je me in een boot op zee. Rocky kan nog niet zwemmen, dus hij moest aan wal blijven.”
lang. Dat is dezelfde afstand als van Nederland tot halverwege Afrika! Omdat het land zo smal is woont iedereen dichtbij zee.
Op www.samsam.net zie je filmpjes van Joselin
3
Dol op vis A m s t e lv e e n
De fotograaf moest de foto snel maken, de zalm was in een oogwenk verdwenen …
Chili
Nederland “Wij zijn dol op zalm!”, bekennen de zusjes Yasmin (9) en Maura (12). “We eten het bijna elke week. In de pasta of op brood.” Op verzoek van samsam lezen ze de verpakking: “Duurzame vangst. Gezonde keus. Gecertificeerd volgens de milieunormen van de MSC. Wilde zalm, gevangen in de Stille Oceaan.” Maura is niet onder de indruk van zoveel moeilijke woorden. “Duurzaam is zoiets als Fair Trade,” zegt ze. “De boeren krijgen dan goed betaald. Bij zalm gaat het vast om vissers. En gecertificeerd betekent dat de vis gekeurd is. Of dat bij het vangen niks fouts ging met het milieu.”
P u e r t o Mo n t t
Oma Mara heeft een restaurantje op de vismarkt. Elke dag maakt zij het lievelingseten van heel veel Chilenen: curanto. Dat is een gerecht van mosselen, stukken varkensspek, kip en twee soorten aardappelkoekjes. Er hoort ook vissoep bij. Oma Mara krijgt hulp van Joselin en Natalie. “Alle ingrediënten voor curanto zijn gekookt, maar rauwe schelpdieren, zó uit de zee, zijn ook lekker,” weet Natalie. Natalie (r) en Joselin met twee dampende borden curanto
4
2
In het filmpje "Curanto koken" op samsam.net zie je hoe Joselin en Natalie curanto maken
de ongelijke strijd om vis
Voedsel uit de oceaan
Steeds meer mensen eten vis. De komende twintig jaar blijft de vraag naar vis stijgen. Als vissers dat willen bijhouden, raken de oceanen gauw leeg. Kleine beroepsvissers van Anahuac in Chili mopperen dat ze er niets aan kunnen doen: “Het is de schuld van de grote vissersschepen met hun sleepnetten!”
Bekijk het filmpje over vistrawlers (vissersschepen) op samsam.net
Claudio en Miguel spelen ‘papier-schaarsteen’ op het dek van een vissersboot
Lees verder op pagina 6 en 7
5
Dagelijks horen Miguel (10) en Claudio (13) hun vaders klagen. Ze hebben zelf ook gezien dat er minder vissen zijn. Claudio:“Laatst mochten we mee de zee op. Na meer dan twee dagen varen konden we onze vislijnen pas uitzetten. Bij de kust valt niks meer te vangen.”
vishaken
De jongens laten de werf zien. “Hier staat de kist met vishaken en lange lijnen. Hun vaders vissen niet met netten, maar met vislijnen. Die lijnen hangen op een diepte van 140 meter in zee,” weet Claudio. “Het duurt lang voor de vissen bijten: een dag en een nacht. Tegenwoordig eten zeeleeuwen de vissen op vóór de vissers hun vangst kunnen binnenhalen. Ze zien er lief uit, maar vissers hebben een hekel aan zeeleeuwen,” vertelt Miguel.
Zeeleeuwen
De voorzitter van de vissersvakbond knikt heftig, als hij Miguel hoort. “Het klopt,” zegt hij, “zeeleeuwen vallen onze lijnen aan. Eerst staken ze hun snuit in de netten van de zalmkwekerijen op zee. Sinds de zalmen daar massaal stierven door een ziekte, hebben ze honger. Nu zijn wij de klos.”
Visverbod
“Veel erger is dat we maar 270 kilo vis per maand mogen vangen,” gaat de voorzitter door. “Daarmee verdienen we niet genoeg om van te leven”. De marine controleert ons. Ze denken dat wij de oceaan leeg vissen. Maar dat kunnen wij met onze kleine bootjes niet eens! Laten ze liever de grote buitenlandse vistrawlers controleren.”
Voor het buitenland
Claudio is dol op de heek en zeepaling die zijn vader binnenhaalt. Op de vismarkt zijn alleen kleine exemplaren te koop. De grote jongens gaan altijd naar het buitenland. Net zoals de vette zalmen uit de viskwekerijen. Alleen de zalmen die uit de kooien zijn ontsnapt, liggen op de plaatselijke vismarkt. Geruchten gaan dat dieven er soms met vrachtwagens vol zalm vandoor gaan. Miguel: “Tja, dieven. Wij eten alleen wat mijn vader meeneemt.”
Mosselbanken
In Zuid-Chili is vis dagelijkse kost. Aardappelen met vis, mosselen, kokkels en andere schelpdieren. Honger zullen kinderen daar niet snel krijgen. Het strand is net een vruchtbare akker. Er groeit van alles. Michelle: “We oogsten elke dag mosselen en venusschelpen. Helemaal gratis! Mijn broer heeft een scherp mosselmes, maar ik wroet gewoon met mijn blote handen in het zand.”
Natalie inspecteert de binnenkant van een kweekzalm
6
2
zand of water? Voedsel uit de zee komt van het strand (schelpdieren die je uit het zand graaft), uit de open zee (vissen die je met lijnen en netten vangt) en uit kweekvijvers in zee (zalmen die in kooien zitten).
IJskoude vingers en tenen: Michelle kan het niets schelen. Ze heeft een zak vol kokkels verzameld
De scherpe vishaken hangen aan de deksel van de de kist met vislijnen
• Uit de zee komt veel voedsel • Door overbevissing en de groeiende vraag naar vis, verdwijnen veel vissoorten • De grootste Chileense kweekvissen gaan naar het buitenland
7
Milén bij de wensrots
Hond Charly heeft een goede neus. Hij wijst Milén de grootste mosselen
Milén met haar moeder voor het huis
8
2
Strandjutter met spannende verhalen O v e r e e n h oo r n s , v l o e d go l v e n e n s p oo k s c h e p e n
Milén Antipani (12) is een echt buitenkind. Hoewel ze in een stadje woont, weet ze alles van de natuur. Geen wonder: Milén logeert bijna elk weekend bij haar oom. Zijn huis staat vlak naast de zee.
Mooie naam heb je
"Ja, het is een indianennaam. Antipani betekent: zonneleeuw. De meeste bewoners van Chiloé zijn Williche, de eerste bewoners van dit eiland. Williche betekent: volk van het Zuiden. Wij zijn zee-indianen die op het platteland leven. De zee geeft ons vis en mosselen. Op het land verbouwen we aardappels. We hoeden ook schapen."
Houd je van de zee?
"Ja, heel veel. Elke dag zoek ik bij eb mosselen op het strand. Mijn hond Charly rent dan vooruit. Als hij zijn snuit in het zand steekt, weet ik dat daar schelpdieren zitten. Lekker! Je wrikt de schelp open met een mes en dan kun je ze rauw eten."
Eet je elke dag mosselen?
witter en dan stinken ze niet meer zo. Ik heb zelfs een kromme tand van een camahueto. Dat is een eenhoorn die eerst op het land leeft en later in de zee. Als je gemalen camahuetotanden boven een zieke houdt, wordt hij beter. Serieus!"
Hoe kom je aan tanden van een zeeleeuw?
"Een tijd geleden spoelden elke dag dode zeeleeuwen aan. Doodgeschoten door zalmkwekers omdat de beesten gaten in hun netten maken. De zalmen ontsnappen dan naar open zee. Zeeleeuwen raken ook vaak met hun neus verstrikt in de netten. Omdat het zoogdieren zijn, halen ze boven water adem. Als ze onder water vastzitten stikken ze. Zalmkwekers willen niet dat kadavers de zalmen besmetten. Ze doen daarom een steen om de nek van de verdronken dieren zodat ze naar de bodem zakken."
Zeeleeuwentanden uit Milén’s collectie
"Ja. Maar de laatste tijd zijn er steeds minder. Beroepsvissers hebben lange steekijzers, waarmee ze babymosselen stuk maken. Zo groeien er geen nieuwe mosselen. Laatst deed de Vredesmeesteres (een priesteres van de Williche) een ceremonie. We moesten iets onder het zand begraven, zingen en bidden. Dat is om de zee gunstig te stemmen. De mosselen mogen niet uitsterven."
Je lijkt wel een strandjutter...
"Ha. Ja! Ik sleep van alles mee. In onze tuin liggen touwen, netten en afval van de zalmvlonders, die je verderop in de baai ziet. Ik heb ook tanden en botten van zeeleeuwen. In bleekwater worden ze
Mmm, geen leuk verhaal...
"Klopt. Hier in Chiloé houden we van enge verhalen. Iedereen kent het verhaal van het spookschip de Caleuche. ’s Nachts komt het schip tevoorschijn uit de nevel. Mooie muziek lokt vissers naar de scheepsromp. Als ze dichtbij zijn, slokt de Caleuche ze op. Dan verdwijnt het schip weer in de duisternis."
Weet je nog meer spannends?
"Zie je die rots in de vorm van een kerkklok? Hij bewoog geen millimeter tijdens de grote aardbeving van 1960. Daarom doen mensen een wens bij de steen. Er zijn hier vaak aardbevingen en tsunami’s, grote vloedgolven. Als we een trilling voelen, moeten we snel de heuvel op rennen."
9
Legbatterijen op zee P r o p vo l l e k oo i e n m e t z a l m
Bijna de helft van de vis die wij eten is gekweekt. In Chili kweken ze vooral zalm. Zalmkwekerijen lijken op legbatterijen voor kippen of grote varkensfokkerijen. De bedoeling is: in korte tijd véél voedsel produceren. Omdat Natalie en Joselin willen weten hoe dat gaat, mogen ze in een bootje naar de kweekvijvers op zee.
“Nu snap ik dat zeeleeuwen op zoek naar zalm, met hun neus tussen de touwen blijven steken,” verzucht Natalie als ze de netten van de drijvende zalmkooien ziet. De meisjes hebben net verteld over de zeeleeuw die met een bloedend oog het erf van Joselin’s huis opkroop. “Hij kwam op de vissen af die daar lagen te drogen. Ik was bang,” geeft Joselin toe, “ik bleef binnen kijken. Mijn broer zei dat er op de zeeleeuw was geschoten.”
Astronauten
’s Middags is het tijd voor een bezoek aan de zalmfabriek van Delifish. Vanwege de hygiëne moeten arbeiders én bezoekers plastic handschoenen, sloffen, een haarnetje en een hagelwitte overjas aan. “We lijken wel astronauten,” vindt Natalie. Een opzichter vertelt dat fabrieksarbeiders 10.000 stukken zalm per dag verpakken. Die gaan naar Europa, Azië, het Midden Oosten en Noord-Amerika.
Vreemde vissoort
Als de meisjes thuis horen dat hun opa nog nooit in een zalmfabriek is geweest, zijn ze verbaasd. Hij legt het uit: “Enkele van jullie tantes werkten er, maar toen de zalmen massaal door een virus stierven, verloren ze hun baan. Ik wilde liever eigen baas zijn en zelf vissen. Toen ik jong was, bestonden de zalmfabrieken nog niet. Zalm was een vreemde vissoort die niet in onze zee voorkwam. Hij is uit het buitenland gehaald. Dat heeft het leven hier compleet veranderd.”
Natalie en Joselin mogen van de bewakers niet op de vlonders van de zalmkwekerij: hun schoenen zouden de vissen besmetten
Bekijk het filmpje "Bezoek aan de zalmfabriek" op samsam.net
10
zalm kwekerijen Voordelen Een schilderij en foto’s herinneren Joselin’s opa aan zijn vissersboot
• • •
In Chili is zalmkweek (na koper en zilverlood) de belangrijkste industrie. Tienduizenden Chilenen verdienen er hun geld. Zalmindustrie levert snel en véél voedsel voor de wereldbevolking.
nadelen
Met plastic handschoenen mag ik toch een mootje voelen …?
• • • • • •
De zalmindustrie is kwetsbaar. Dat bleek een tijd geleden. Zalmen stierven massaal door een virus. Tienduizenden mensen verloren hun baan. Chileense zalmindustrie is dieronvriendelijk: meer dan 10.000 zalmen zitten op elkaar gepropt in een kooi. In één kwekerij leven 1 tot 1,5 miljoen zalmen. Visvoer, afval van ingewanden en zalmpoep vervuilen de zee. Om niet ziek te worden krijgt Chileense kweekzalm veel antibiotica en chemicaliën. Die giftige stoffen krijgen mensen binnen als ze de vis eten. De giftige stoffen komen ook in zee en bedreigen de mosselbanken. Zalmen eten gemalen witte vis. Voor 1 kilo gekweekte zalm is 5 kilo witte vis nodig. Die witte vis had ook op ons bord kunnen liggen.
Joselin en Natalie inspecteren de lopende band
Het huis van Joselin staat pal naast het water. Bij de oranje ton zag ze de bloedende zeeleeuw
11
Bij deze dam zoeken Genesis (r) en Franco elke dag schelpdieren en krabbetjes
Van boven naar beneden: zeesterren, een krab en een visje voor de hond van Franco (die er zijn neus voor ophaalt)
12
2
Slim vissen met stenen
Zoute snacks uit de zee De Williche-indianen visten vroeger op een slimme manier. Met zware keien bouwden ze halfronde dammen op het strand. Bij vloed kwam het zeewater tot achter de dam. Als de zee zich terugtrok bleven vissen, algen en schelpdieren achter de dammen in het zand liggen. Boeren gebruikten de algen als mest voor hun akkers. De meeste dammen zijn nu vervallen. Doordat te veel algen en mosselen met machines zijn weggeharkt, is dit zeevoedsel ook verdwenen. Voor oesters en mosselen zijn kweekvijvers aangelegd.
slurp! Openmaken en meteen opeten. Lekker zo’n venusschelp!
In 2006 werden de traditionele dammen officieel cultureel erfgoed. Er zijn plannen om ze te herstellen. Bekijk het filmpje "Bij eb achter de dam" op samsam.net
13
D a n s e n voo r P e t r u s , b e s c h e r m h e i l i g e v a n d e v i s s e r s
Ratelen jongens! Maak lawaai!
Bij de oude haven van Iquique, in het noorden van Chili
14
Zaterdag 26 juni: het beeld van apostel Petrus staat klaar voor het vissersfeest
Bij de pier is de optocht al begonnen
Achteraan lopen de kleintjes
De dansgroep gaat eerst naar het lokaal van de vissersvakbond
De meisjes bidden tot apostel Petrus
2
de priester geeft aanwijzingen
Dan naar de haven
petrus wankelt een beetje
het beeld van petrus wankelt
Knielen en bidden
Dan eren we de zee op deze manier
15
z e e - I n d i a n e n b oo s o p z a l m k w e k e r s
Verboden toegang
“Mai-mai,” zo begroet Franco ons in het Williche, de taal van de zee-indianen. Hij woont in Coñimo, een piepkleine nederzetting aan de kust. “Zal ik jullie de zeeleeuwenrots laten zien?”
Terwijl we op de vissersboot wachten, leiden Franco (10) en zijn broer Sebastian (12) ons langs de vloedlijn. Natte algen maken de rotsen spiegelglad. De zee is rustig, het is windstil. Vanuit de verte zijn de zeeleeuwen te horen. In de late avondzon liggen de dieren loom op een grote rots. Ze blaffen, snurken en boeren dat het een lieve lust is.
Skeletten
“Op dit strandje zien we vaak dode zeeleeuwen. Doodgeschoten door de bewakers van de zalmkwekerijen. Het mag niet want het zijn beschermde dieren. De vloed trekt de kadavers meestal weer de zee in, maar overal tussen de rotsen liggen stukjes skelet,” zegt Franco. Leuk vindt hij het niet, maar hij kijkt er niet meer van op. Zo gewoon is het.
Vestmesten
Williche indianen in Coñimo zijn niet bepaald dol op zalmkwekers. Een deel van de kust en de zee is officieel eigendom van de Williche. Zij gebruiken het land al eeuwen om aardappelen te verbouwen. In de baaien vissen ze al sinds mensenheugenis. Op een dag kwamen de boten van Marine Harvest, de grootste buitenlandse viskweker in Chili. Zonder toestemming aan de bewoners te vragen, bouwden ze enorme kooien in zee.
Wegjagen
De kwekers van Marine Harvest waanden zich heer en meester in de baai. Dat pikten de Williche niet. “Het is onze zee, wij hebben de visrechten hier. Dat heeft onze leider me verteld. Vorig jaar hebben we ze weggejaagd. Maar kijk, ze zijn
16
2
gewoon een paar honderd meter verderop gaan liggen,” wijst Franco.
Frankenstein
De broertjes zwaaien naar het naderende roeibootje van de visser. Als ze aan boord springen vragen ze: “Kapitein, kunnen we naar de zalmvijvers varen?” “Eerst je zwemvest aan,” antwoordt de visser. Eenmaal overgestapt op een motorboot komen de verhalen los. “Wist je dat in de Chileense zeeën Frankenstein-zalm leeft? In een laboratorium hebben ze net zolang aan een zalm gesleuteld tot ze een roofvis van wel zes kilo konden kweken!”
Enteren!
De kapitein vaart langzaam op de zalmvijver af. “Kijk, de zalmen springen boven het water uit!” roept Franco opgewonden. Plots duiken twee rubber speedboten op. “Hé, stop daar! Je mag hier niet filmen! Vooruit, wegwezen of we enteren jullie!” Een boze bewaker van Marine Harvest komt langszij. Hij geeft de kapitein ervan langs. Die heeft geen toestemming gevraagd om de kwekerij te naderen. De opzichter belt met zijn mobiel het hoofdkwartier en dwingt de kapitein rechtsomkeer te maken.
Stiekem toch…
“Ze doen alsof ze hier de baas zijn,” zucht de vader van Franco. “Als je een ontsnapte zalm aan de haak slaat, krijg je zelfs een bekeuring. Ze denken dat alleen zij recht hebben op de zee en de zalm.” Franco lacht: “Maar we waren ze wel mooi te slim af. De fotograaf van samsam heeft stiekem foto’s gemaakt!”
• Zeeleeuwen zijn een beschermde diersoort • Zalmkwekers maken korte metten met zeeleeuwen • Bewakers willen geen pottenkijkers bij de zalmkooien
“Peace man!”, roept Franco als het bootje de zeehondenrots nadert
“Pa, houd me vast! Ik wil die kooien ook van bovenaf zien”
Ai, die opzichter is écht kwaad
Het filmpje "Verboden toegang" gaat over dit avontuur. Het staat op samsam.net
17
Hoe wordt zalm gekweekt? Mensen in een laboratorium mengen de eitjes van volwassen vrouwtjeszalmen met het zaad van mannetjeszalmen.
De bevruchte eitjes groeien in zoetwater met een constante temperatuur uit tot babyzalmpjes.
Voordat een kweekzalm in de supermarkt of viswinkel ligt, heeft hij een lange weg afgelegd. Het leven van een kweekzalm ziet er zo uit:
1
2 7 Daar krijgen ze visvoer en antibiotica tot ze ruim 5 kilo wegen.
3
Als de zalmpjes zo’n zes gram wegen, gaan ze naar grote zoetwatertanks of zoetwatermeren. Daar blijven ze tot ze pubers (smolts) zijn. Ze kunnen dan in zoutwater leven.
8 De vetgemeste zalmen gaan naar de fabriek.
4
Vrachtwagens met containers vol zoetwater brengen de smolts naar de haven. Via brede slangen glijden de smolts in schepen vol brak water. Daar wennen de zalmen langzaam aan het zoute zeewater.
18
9
De zalm wordt in mootjes gehakt.
5 10 6
In schepen gaan de jonge zalmen naar kooien in zee.
Het vervoer van de jonge zalmen kun je zien in het filmpje "Naar de zalmkwekerij" op www.samsam.net
De zalm gaat verpakt naar de winkels.
Stressvis of duurzame vis Vis kweken kan ook op een duurzame manier: met meer respect voor dieren, mensen en milieu. Op de verpakking van duurzame vis staat een keurmerk: MSC
T e s t
j e
a l g e m e n e
k e n n i s
K E N N I S QU I Z O m c i r k e l d e g o e d e a n t w oo r d e n . V u l d e b o n h i e r o n d e r i n .
1
In Chili wonen a. Chililanders b. Chilenen c. Chilezen
2
4
Chili ligt naast a. de Stille Oceaan b. de Grote Oceaan c. de Atlantische Oceaan
7
Wat is een trawler? a. een film over visserij b. een visboot met een sleepnet c. een vrachtwagen
5
3
Kweekvis is een a. vis met een snavel b. vis zonder schubben c. vis uit een kweekvijver
Overbevissing betekent dat er a. te veel wordt gevist b. te veel vissen zijn c. te veel vis wordt gekweekt
8
‘Ola!’ betekent a. Stop! b. Overal c. Hallo!
6
3
minuten test
Is een zeeleeuw hetzelfde als een zeehond? a. ja, twee namen voor hetzelfde dier b nee, de zeehond is kleiner en zijn oren zijn gaatjes. de zeeleeuw heeft oortjes. c. nee, alleen de zeehond kan blaffen
In de Viswijzer staat 9 a. welke vissoort milieuvriendelijk gevangen is b. welke vis het lekkerst is c. waar de goedkoopste viswinkels zijn
Duurzame vis is a. langzaam b. duur c. milieuvriendelijk
DOE MEE & WIN
Stuur deze bon vóór 23 mei 2011 naar: samsam, postbus 94020, 1090 GA Amsterdam
bon
voornaam + achternaam: …………………... j/m ………………………………...................... . ……………………………………....... leeftijd: ….. straat + nummer: ……………………………….... postcode + plaats: …………………………………. oplossing quiz (vul in: a, b of c):
1) ….. 2) ….. 3) ….. 4) ….. 5) ….. 6) ….. 7) ….. 8) ….. 9) .....
weeinn T-shirt!
Onder de goede inzenders verloten we:
20 samsam
T-shirts
19
Genesis en Franco van pagina 12-13 zoeken elke dag schelpdieren en krabben achter de dam. Een krab heeft stevige voorpoten waarmee hij voedsel kan vastgrijpen. Die voorste poten heten ‘scharen’. Behalve de scharen van een krab en scharen om te knippen, zijn in dit plaatje zeven andere woorden met twee betekenissen verborgen. Kun jij ze vinden? De oplossingen s ta a n va n a f 1 2 a p r i l op samsam.net
De woorden in de lijst zijn kriskras verstopt in het letterveld: horizontaal, verticaal, diagonaal, van links naar rechts of van rechts naar links. Sommige letters worden in meer woorden gebruikt. Alle woorden gevonden en doorgestreept? Mooi, dan vormen de overgebleven letters, in de leesrichting, de oplossing.
20
hier eindig t het thema
zalm
zalmkweker
zeeleeuw
eb
tik
armoede
zee
stiekem
as
rotspartij
koraalrif
sloom
acht
zalm
visser
schip
kweekvijver
rots
prooi
Onde rtus sen in …. Burk ina Faso
Hama wil naar de markt om zilver te kopen. Hij heeft een nieuw ontwerp voor een armband bedacht
zilversmid in de woestijn “Ik word later zilversmid,” zegt Hama Yatara. “Ik ben pas tien jaar, maar ik kan al ringen en eenvoudige zilveren armbanden maken. Mijn vader is ook zilversmid en al mijn broertjes zullen dat vak ook leren.”
Wil je weten w a Hama allemaa t l kan maken? Blader snel verder
21
Ondertussen in…. Burkina Faso ondertussen op de noordpool ...
DOSSIER
Toeareg
Hama (10) is een Toeareg. De Toeareg zijn van oorsprong nomaden die met hun handelswaar door de Sahara trekken. De ouders van Hama doen dat niet meer. Ze wonen in Dori, een stadje aan de rand van de woestijn. “Ik zit op school, maar elke dag tussen de middag ga ik naar de werkplaats van mijn vader. Daar leer ik voor zilversmid. Ook in het weekend en in de vakanties help ik daar.”
west - afrika
Hama zou het liefst deze dure armband kopen
Tweedehands Een zilversmid moet ook zilver kopen. En leren afdingen. Meestal gaat Hama naar de markt, naar een kraam met gebruikte sieraden. Het zijn de bruidschatten van nomadenvrouwen. Ze verkopen hun zilver als ze in geldnood zitten. “We recyclen altijd oud zilver. Heel soms koop ik een zware armband, die ik omsmelt. Nu heb ik daar geen geld voor.”
Een Trois Têtes, een oude Franse munt
Vissenarmband
Hama slaat een stuk van de munt
22
Bij de marktkraam twijfelt Hama. Zijn hand trekt steeds naar een mooie armband waarin een grote vis is gegraveerd. “Zo’n armband had mijn moeder ooit, hij is zo mooi,” mompelt Hama. Met een treurige blik legt hij de armband weer terug. Te duur. Dan maar een munt. “Hoe veel kost die zilverling?” vraagt hij. Het is een oude Franse franc, Trois Têtes’ (= drie hoofden) genoemd, omdat er drie mensen op de munt afgebeeld staan.
Vuur aanblazen Even later loopt Hama met de zilveren munt op zak naar de werkplaats. “Op mijn achtste ben ik begonnen. Eerst leerde ik het vuur aanblazen. Nu kan ik met een gasbrander een stuk zilver smelten zonder mijn vingers te verbranden. Je moet echt leren voorzichtig te werken. Ook als je met een hamer hard op het aambeeld moet slaan, om de stukken zilver plat of rond te maken. In het begin sloeg ik nog wel eens op mijn duim,” zegt Hama lachend.
Links liggen een paar stukken van de munt. Rechts staat een bak water met citroenen. Citroenwater maakt zilver mooi glimmend
Mannenwerk “Alle mannen in mijn familie zitten in dit vak, dus soms krijg ik aanwijzingen van mijn oom, dan weer van een neef. Mijn vader verkoopt de sieraden in de hoofdstad Ouagadougou. Het liefst maak ik armbanden, maar ringen zijn ook leuk om te doen.”
west - afrika
goed verhitten met een gasbrander zodat het zilver zacht wordt
Ring Na een uur behendig knippen, hakken, smelten, hameren en kloppen heeft Hama een prachtige ring gemaakt. Met een grote vis erop! Zijn moeder zou trots zijn….
De man rechts op de achtergrond draagt een tulband in Toeareg-stijl
23
amsam samsam samsam samsam
nr.3 201
samen leren s a m e n werken
msam = men delen men leren m e n werke n
Maan zoek de dader met sam &dblad sam detectives nr.3 2011
chili
samsam
samsam = samen delen samen leren s a m e n werken
19
msam 24
chili
samsam = samen delen samen leren s a m e n werken
samsam
sa
19
Maandblad nr.3 2011
chili
sa