samsam samsam m samsam sams samen delen samen leren s a m e n werken
2
samsam = samen delen samen leren s a m e n werke n
nr.1
2012
nige ria
voor jonge wereldburgers
amsam
w
Maan dblad
samsam = samen delen samen leren s a m e n werke n
samsam
. kunnen we zonder aardolie? . wonen naast het zwarte goud . ben je slim of oliedom?
Maan dblad
nr.1
2012
nige ria
doe de test!
amsam
samsam = samen delen samen leren s a m e n werken
samsam
Maand
nr.1
2
nige
rebus
Samsam = samen Samsam is een oud woord voor: samen, allebei, hetzelfde. Samsam gaat over: samen delen, samen leven, samen spelen, samen leren en samen verantwoordelijk zijn voor een duurzame wereld.
Nig
Esc
rav
os
ri
rland
ar
Nede
Maak deze rebus en zie hoe dit gedeelte van Nigeria heet
rri ekan WIaw h r
W
vul hier de oplosssing in
ou arc
rt
tH Por o Bod
eria
de makers:
Bon
ny e
ilan
In spin … … de bocht gaat in. Marnix de Bruyne (journalist) en Petterik Wiggers (fotograaf) maakten deze samsam
van de redactie
2
nu weer
Aardolie: zonder dat we het door hebben, gebruiken we er héél veel van. Niet alleen voor benzine, verwarming en verlichting, maar ook voor dingen die met olie zijn gemaakt: plastic, verf, medicijnen, speelgoed, kleren en nog veel meer. In Nederland gebruiken we 170 miljoen liter olie per dag. Zonder olie zou het land stilliggen. Alle fabrieken zouden dichtgaan. Omdat in de Nederlandse bodem weinig aardolie zit, is Nederland afhankelijk van landen die wel veel olie uit de grond halen. Samsam ging naar Nigeria, een land in Afrika waar veel olie vandaan komt. We vroegen kinderen in de Nigerdelta hoe het is om tussen olievelden en oliepijpleidingen te wonen.
d
K i j k v o o r f i l m p j e s o v e r a a r d o l ie o p s a m s a m . ne t
“Ik heet George, ik woon in Warri. Dat noemen ze een oliestad, omdat er veel bedrijven zitten die aardolie uit de grond halen. De bodem van Nigeria zit vol aardolie. Mijn vader werkt als ingenieur bij een oliebedrijf. Dat wil ik later ook, want dan verdien je goed.”
rijk door olie
“Zulke krabben vang ik in het dorp van mijn oma. Op pagina 16 leg ik uit hoe ik dat doe.”
Aardolie kan een land rijk maken. In Nigeria maakt oliewinning niet iedereen rijk. Bewoners van de Nigerdelta, waar de meeste oliebronnen zijn, willen dat een veel groter deel van de oliewinst wordt gebruikt voor de ontwikkeling van hun gebied: voor scholen, wegen en ziekenhuizen. Dan hebben zij ook wat aan het ‘zwarte goud’.
3
kweenie kwee t we l
Deels. We kunnen stoppen met maken van dingen waarvan er genoeg zijn. Plastic zakken bijvoorbeeld, daar is aardolie voor nodig. Bij een inruilpunt krijg je dan statiegeld voor een plastic zak.
We kunnen wel zonder, maar als iedereen elektrisch gaat rijden worden benzinestations vast boos. Enne, ik heb gelezen dat je benzine kunt maken van hondenpoep. Klopt dat?
4
We zouden een vervanger voor benzine moeten bedenken. Aan elk autowiel een dynamo zodat de accu tijdens het rijden oplaadt! Of je auto inruilen voor een elektrische. Dat is ook schoon.
Hoewel, plastic dat is toch van aardolie gemaakt? Dat kunnen we niet missen. Het is licht, buigbaar, stevig en waterdicht!
We zijn benieuwd naar jouw mening! Ga voor de stelling naar samsam.net
5
Zita (11) helpt haar nicht Racquel (20) terwijl ze haar scooter voltankt. “Hoe duur de benzine is? Ik weet het niet precies, ik tank altijd voor vijf euro,” zegt Racquel, “meestal drie keer per week.” Op de pomp staat de prijs: 1,67 euro per liter. Bijna een euro per liter gaat als belasting naar de regering. Die gebruikt dat geld voor wegen, scholen, fietspaden en ziekenhuizen. Racquel kocht haar scooter van geld dat ze verdiende in Spangas, een televisieserie waarin ze speelt.
Nederland
Zita (rechts): “Later wil ik ook een scooter. Maar dan eentje die minder benzine gebruikt.”
Nigeria
Als er een klant komt, giet Kingdom een fles leeg in de tank
6
Kingdom (9) verkoopt benzine in plastic flessen. In zijn buurt is geen benzinepomp. Daar kost benzine 65 Naira per liter, dat is 30 eurocent. Omdat Nigeria veel aardolie heeft en omdat veel mensen arm zijn, heft de regering geen belasting op benzine. Integendeel, de regering zorgt dat mensen benzine voor minder geld kunnen kopen dan het eigenlijk kost. Het lijkt goedkoop, 30 eurocent per liter, maar dat is het niet als je weet dat een bewaker niet veel meer dan 2 euro per dag verdient.
Wonen naast olievelden
Heb je wel eens geholpen met tanken? Dan ken je vast de scherpe geur van benzine. Nederlandse benzine komt vooral uit Rotterdam. Daar staan grote raffinaderijen: fabrieken die benzine en andere brandstoffen, zoals diesel maken. Ze maken die van aardolie.
Door olielekkage kun je hier geen vissen meer vangen. Wel dode krabben
Ook voor het maken van veel spullen is aardolie nodig. Olietankers halen die aardolie uit de hele wereld. Bijvoorbeeld uit het Afrikaanse land Nigeria. Lees verder op pagina 8 en 9
7
Top drie
Rusland, de Verenigde Staten en Saudi-Arabië produceren de meeste aardolie. Nigeria staat bovenaan in de Afrikaanse top drie. Nigeriaanse olie is populair omdat je er eenvoudig benzine van maakt. Grote oliebedrijven als Shell, Chevron en ExxonMobil pompen veel olie uit de Nigeriaanse bodem. Nigeria produceert per dag meer dan 2 miljoen vaten olie. Dat is het dubbele van alle olie die Nederlanders samen op een dag gebruiken.
oiliepijpleidingen
De olie komt vooral uit oliebronnen in de Nigerdelta, een gebied dat grenst aan zee. De Niger, bijna de langste rivier van Afrika, komt er in uit. De Nigerdelta bestaat uit rivieren, meertjes, moerassen, eilandjes en mangrovebossen. Mangrove groeit half in het water, half op het land. In het gebied liggen dorpen die je soms alleen per boot kunt bereiken. Vlak onder de grond, soms erboven, liggen metalen pijpleidingen, honderden kilometers lang. De olie gaat via dit netwerk naar de havens aan de kust. Daar wachten de olietankers.
Olielek
gevist,” zegt een visser op de kade. “Drie uur peddelen verderop is schoner water waar nog wel vissen leven, maar dat is te ver weg.” Op de markt wijzen Victor en Queen schelpen en vissen aan die vroeger in het water in hun buurt leefden. Nu komen ze uit buurland Kameroen, een dag varen van Bodo.
vluchten
Acht jaar geleden moest de familie vluchten voor een ander groot olielek. Dat was in Goi, een dorp niet ver van Bodo. “Mijn opa heet Chief Barizaa Dooh. Hij was geen arme man: hij had een kippenfokkerij, visvijvers en een bakkerij,” vertelt Victor. De olie doodde de vissen en maakte het water ondrinkbaar. "Mijn familie moest alles achterlaten. Ik was nog klein, maar ik weet nog hoe het verse brood uit de bakkerij smaakte. Zo lekker heb ik het daarna nooit meer geproefd!”
rechtszaak
Het lek in Goi was de schuld van Shell, vindt Chief Barizaa Dooh. Daarom is hij een rechtszaak tegen het bedrijf begonnen. En wel in Nederland, want daar staat het hoofdkantoor van Shell. Queens vader is daarom namens Chief Barizaa Dooh al eens bij de rechtbank in Den Haag geweest. “Hij kocht in Nederland een horloge voor me,” zegt Queen trots. Het kan nog twee jaar duren voor de rechter een beslissing over de zaak neemt.
De oliepijpleidingen kunnen grote problemen veroorzaken. Bijvoorbeeld omdat ze door slijtage gaan lekken. Of omdat dieven er Victor zoekt krabben in gaten in boren om olie te stelen. het met olie bedekte water Queen (11) en haar neef Victor (11) weten er alles van. Ze wonen in het stadje Bodo. Zwarte drab Drie jaar geleden brak hier een pijpleiding. Door een In Goi laten Victor en Queen zien waar ze als kleuters zwakke plek in de leiding stroomde de olie eruit. Pas woonden. Het is vloed. Langzaam stijgt het water. Op na weken kwam Shell Nigeria, die verantwoordelijk het oppervlak schitteren alle kleuren van de regenis voor deze pijpleiding, het lek repareren. De olie ligt boog: olie. Het droog liggende zand ligt vol zwarte er nog steeds. “Vroeger kon je hier oesters vinden. drab. Het ruikt een beetje naar benzine. Die aten we dan op,” vertelt Queen. “Nu zijn alle Victor en Queen laten zien hoe mensen hier vroeger schelpen en vissen dood.” visten. Het net wordt helemaal zwart. Ze vinden alleen dode krabben. Durven ze het water in, met al die Drie uur peddelen olie? Zijn ze niet bang ziek te worden? “Mijn vader is Queen en Victor laten de haven zien. Het is eb, de dokter,” zegt Victor. “Als ik ziek word, maakt hij me baai ligt droog. De vissersboten, zwart van de wel beter.” olie, liggen stil. “Ik heb al drie jaar niet meer
8
Victor en Queen met hun opa, Chief Barizaa Dooh
Op samsam.net staan filmpjes over Queen en Victor
Queen en Victor lopen bij eb door de baai bij Goi. Queen gooit haar slippers naar de kant, dan worden ze niet zwart
Queen’s vader Eric haalt met een stokje de olie van de handen van de kinderen. Vroeger was dit de visvijver van de familie. Nu kan er geen vis meer leven
Opruimen
Shell ruimde de afgelopen jaren op veel plekken wél olie op. Daartoe is het bedrijf verplicht, ook als oliedieven de vervuiling hebben veroorzaakt. Shell vindt wel dat de regering van Nigeria, die het meeste geld verdient aan de oliewinning, meer moet doen om oliedieven en milieuvervuiling aan te pakken.
• Raffinaderijen maken benzine en diesel van aardolie • Grote oliebedrijven halen veel aardolie uit Nigeria • Door oliewinning zijn de natuur en het drinkwater vervuild geraakt
9
aardolie:
v a n p l a nk t o n t o t ben z ine
6
De olie gaat via oliepijpleidingen naar de havens waar olietankers liggen.
1
Aardolie is meer dan 60 miljoen jaar geleden diep onder de grond en in de bodem van oceanen ontstaan. Aardolie vormde zich uit resten van plankton (kleine zeediertjes en planten), hout, bladeren en planten. Door aardbevingen verdwenen deze resten onder de bodem en het aardoppervlak.
De resten vormden een dikke laag, waarop zich weer klei, zand en steen afzette. Door de hoge druk en warmte onder de grond, veranderde het plantaardige materiaal in vet, gas en water. Uit het vet ontstond aardolie.
Olie en gas zijn lichter dan water. Daarom wil het omhoog. Soms gaat olie zelfs dwars door zacht, ‘poreus’ gesteente heen. Als olie een harde steenlaag tegenkomt, blijft het zitten. Zo ontstaat een oliebel. Boven een oliebel hoopt zich ook het veel lichtere aardgas op.
Om de olie uit de grond te krijgen, moet je heel diep boren, tot onder de ondoordringbare steenlagen. Soms zit de olie net onder de oppervlakte.
7
Olietankers brengen de olie naar olieraffinaderijen. Daar maken ze er bijvoorbeeld benzine, diesel (voor vrachtwagens) en kerosine (voor vliegtuigen) van. Of synthetische stoffen (kunststoffen) voor plastic, verf, wasmiddelen, geuren smaakstoffen, kunstmest, medicijnen, schoenen, meubels en matrassen.
2 8
3
9
Daar gooien automobilisten en scooterrijders hun tank vol.
4 5
Ook op zee wordt vaak naar olie geboord, vanuit boortorens.
10
De benzine gaat per tankauto naar de tankstations.
Kan je de 7 verschillen tussen deze twee foto’s vinden?
oplossing: Grote bal, rode laarzen, groep kleine ballen rechtsonder, rood-gele speelgoedauto, middelste raam, bal bij jongen linksboven en de bal voor het gezicht van de man in het midden
Dit is de familie Foster uit Stow (Ohio, Noord-Amerika). Voor de foto hebben de vader en moeder en hun vijf kinderen al hun plastic spullen in de tuin uitgestald. Plastic maak je van aardolie. We gebruiken ongeveer 10% van alle aardolie voor plastic.
11
Ge v o l g en v a n een o l ie l ek
Queen en Victor varen met een visser door een zeearm bij het stadje Bodo. Vroeger stikte het hier van de vis. Nu leeft er bijna niets meer. Dat komt door het grote olielek van drie jaar geleden. Ook de mangrovebossen zijn dood. De kwetsbare luchtwortels van mangrove kunnen niet tegen olie.
12
Queen heeft andere zorgen. Het is de eerste keer dat ze in zo’n wiebelige boot zit, en leuk vindt ze het niet. “Als je er hier in valt,” zegt ze, terwijl ze naar het met olie bedekte wateroppervlak staart, “kom je er vast nooit meer uit.”
13
Vieze rook
Sebastian en Prince laten de vlammen zien. “Voel je de hitte?”, vraagt Samuel
Waar aardolie in de grond zit, vind je bijna altijd ook gas. Soms wordt dat opgevangen en verkocht als aardgas. Op andere plekken is opvangen te duur of te ingewikkeld, vinden oliebedrijven. Om zonder gevaar voor explosies toch olie te kunnen blijven winnen, laten ze het gas ontsnappen. Dan gaat de vlam erin. Dat heet affakkelen. De rookwolken vervuilen de lucht. Ze vormen een ‘deken’ rond de aarde. Omdat de warmte van de zon niet meer door deze ‘deken’ terug de ruimte in kan, stijgt de temperatuur op de aarde. Dat heet klimaatverandering.
Prince laat zien hoe je rubbersap uit een rubberboom haalt. Vroeger maakten ze autobanden van rubber. Tegenwoordig gebruiken ze daarvoor ook andere kunststof, gemaakt van ... aardolie
De vlam lijkt klein maar is meters hoog
14
Samuel groet Chief Dozen Ogbariemu (91), de oudste man van het dorp
H o g e v l a m m en d ie n o o i t d o v en
Samuel (11) woont vlakbij een vuur dat altijd brandt. Het maakt de mensen in zijn dorp ziek, zegt hij. “Twee dagen geleden beefde de aarde,” zegt Samuel. “Ik hoorde een hoog geluid: oeoeoeoeoeoeohh. Ik was bang. “Is dat een aardbeving?”, vroeg ik mijn vader. “Nee hoor”, zei hij, “Dat is de gasvlam, er zal wel een grote uitbarsting zijn.”
Meters hoog
Vlakbij Iwhrekan, het dorp van Samuel, verbrandt Shell gas dat vrijkomt bij de oliewinning. De vlammen branden al jaren, dag en nacht. Af en toe soms twee keer per week, soms een keer per maand - is er een ‘gasoverstroming’. Dan spuit het vuur plotseling meters hoger de lucht in dan normaal. “Dat gebeurde eergisteren,” zegt Samuel.
Hoesten
Samuel heeft last van de rook en de dampen die het vuur verspreidt. "Ik hoest veel en slaap ook slecht. De daken van onze huizen zijn zwart van het roet. En mijn vader, die bij de gasvlam werkt als bewaker, heeft rode uitslag op zijn huid als hij een lange dienst heeft gedraaid.”
Overval
Vroeger droogden dorpelingen cassave (een knolgewas, net als aardappel) in de buurt van
• Bij aardolie zit gas • Gas kan je opvangen of affakkelen • Affakkelen vervuilt de lucht
de vlam. Maar toen kwamen rebellen in opstand tegen de regering. Ze vonden het oneerlijk dat de regering en de oliebedrijven veel geld verdienen met olie, terwijl de mensen in het gebied waar de olie vandaan komt arm blijven. Sinds gewapende rebellen de werknemers bij de gasvlam overvielen, wordt de plek streng bewaakt door het leger. Ook nu er vrede is.
Tegen het bloeden
Als het gaat schemeren, wijzen Samuel en zijn broertje Prince de weg. Eerst kom je langs tuintjes met cassaves en rubberbomen. “De oogst levert weinig op, door de vervuiling en de hitte,” zegt Samuel. Onderweg wijst hij op een geneeskrachtige plant. “Als je de blaadjes op een wond legt, stopt het bloeden.” De dorpelingen noemen het Shellblaadjes. De planten verschenen namelijk waar bomen gekapt waren die ruimte moesten maken voor de pijpleiding en de gasvlam.
Bang
Vlakbij de vlam stopt Samuel. “Ik ben altijd bang voor het vuur,” zegt hij. Toch probeert hij dichterbij te komen, voorzichtig kijkend of er geen bewakers aankomen. “Daar is de vlam,” fluistert hij. Zachtjes ruist het vuur. De vlam is drie, vier meter hoog, ietsje lager dan normaal. De hitte is voelbaar. Later gaat Samuel naar Chief Dozen (91). “Waar nu het gas brandt, konden we vroeger jagen en vissen,” vertelt het dorpshoofd. “Nu kan dat niet meer. En ik hoest al jaren. Het wordt tijd dat Shell de vlam dooft.” In een filmpje op samsam.net zie je dat er ook plekken zijn waar je wel vis kan vangen
15
16
De verlichte oliestad Escavros, aan de overkant van de rivier
I n t e r v iew
Je ziet hem dan zeker 's avonds?
George (13) staat op de pier van het dorp van zijn oma. Aan de overkant van de rivier werkt zijn vader.
“Nee, hij mag hier niet komen van Chevron. Ze vinden het dorp onveilig omdat hier vroeger veel is gevochten. Mijn vader werkt steeds drie weken, dan is hij een week thuis. Dat is in Warri. Die stad ligt verderop. Anderhalf uur varen met de ‘vliegende boot’, een boot met een sterke buitenboordmotor. Met de vrachtboot, de kpekpekpe, duurt het vijf uur.”
Wat is dat voor boot daar, die met die grote plastic tanks?
Wat ben je aan het doen? “Ik vang krabben. Je legt een stukje vis op een rond stuk gaas en dan laat je het langzaam naar de bodem zakken. Krabben ruiken de vis en klimmen op het gaas. Soms vang je zo wel vijf krabben achter elkaar.”
“Daarin vervoeren ze olie die waarschijnlijk is gestolen. Sommige mensen boren een gat in de oliepijpleidingen die van de oliebronnen naar de havens lopen. De olie vangen ze op en vervoeren ze in zulke boten. Ze verkopen het of maken er benzine van.”
Wat doe je ermee?
”Mijn oma Nani heeft een restaurantje. Ze kookt de krabben en snijdt ze in stukken, voor in de soep. Je kunt ze zo uitzuigen.”
Woon je bij je oma?
Hoe doen ze dat?
En nog een krab in het net! In het water ligt een schip dat waarschijnlijk gestolen olie vervoert
“Nee, ik ben hier op vakantie. Veel is er niet te doen. We hebben alleen stroom van 6 uur ’s avonds tot 6 uur ’s ochtends. Dan staat de grote generator aan, die elektriciteit opwekt. Het oliebedrijf Chevron betaalt de benzine ervoor. Zie je die olietanks en fabrieken aan de andere kant van de rivier? Die zijn van Chevron. ’s Nachts zijn ze prachtig verlicht. Mijn vader werkt er, als ingenieur.”
“Ze koken aardolie in een vat boven een vuur. De damp die eraf komt, vangen ze op. Als het afkoelt, wordt het vloeistof. Dat is de benzine.”
Ben je daar wel eens bij?
“Ben je gek? Dat is veel te gevaarlijk. De olie en de benzine kunnen zó in brand vliegen. Mijn oma heeft me streng verboden naar de benzinefabriekjes van de oliedieven te gaan. En ze waarschuwt me niet voor niets.”
17
E en j o eke l v a n een g a r n a a l
Blessing (9) en Gladys (11) wonen op
maar uit
Bonny Eiland, vlakbij zee. Het water ziet er best schoon uit. Valt hier vis te vangen?
De gasvlam aan de overkant brandt altijd.
Ondanks de olie- en gasinstallaties is het water rondom Bonny Eiland schoon. Vissers kunnen genoeg vis vangen in kreken en op zee. Hé Blessing, hou jij de riemen vast?
Gladys (11) heeft vanaf de boomstronk een goed uitzicht. Aan de overkant liggen olie- en gasopslagplaatsen van ExxonMobil, één van de grootste oliebedrijven ter wereld.
Vang de bal!
De vader van Blessing werpt zijn net uit. De randen ervan zijn verzwaard met lood zodat ze snel naar de bodem zinken. Vis die eronder zwemt, kan niet meer weg.
18
Daar gaat-ie!
Blessing en zijn vader bekijken de vangst ...
Meestal vangen we meer. Maar het heeft bijna de hele dag geregend. Vissen houden niet van zoet water, ze vluchten dan naar dieper en zouter water.
Deze pijpleidingen zijn gesaboteerd. Dieven hebben er gaten in geboord. EĂŠn pijpleiding werkt nog wel. Kan jij hem vinden? 1 2 3
4
5 6
7
... een vis en een joekel van een garnaal!
Gladys helpt bij het roken van tong. Dat is een vissoort die vissers met grote sleepnetten buiten de kust vangen.
Ik ben gek op gerookte tong.
De goede pijpleiding is nummer vier
Kijk op samsam.net naar een filmpje over Bonny Eiland
19
O l ie i s m ee r d a n j e d enk t
om olie te gebruiken Je kan het zo gek niet verzinnen of er komt aardolie aan te pas. Ook in Nigeria.
Motorrijden
Benzine is nodig voor auto's en motorfietsen. Motorfietsen zijn populair in Nigeria. Niet alleen omdat ze veel goedkoper zijn dan een auto, maar ook omdat je er in de stad urenlange verkeersopstoppingen mee omzeilt. Past makkelijk, met de hele familie op ĂŠĂŠn motorfiets
plastic spullen maken
Van aardolie maken ze plastic. En van plastic maak je bakjes, flesjes, zakjes en teiltjes.
20
Drinkwater uit de tankwagen gaat in plastic emmers. Het water dat in dit dorp uit de grond komt bevat te veel giftige stoffen. Dat komt door olielekkage
Elektriciteit opwekken
In Nigeria valt de stroom heel vaak uit, soms dagenlang. Het gebrek aan elektriciteit is zelfs een van de grootste problemen van het land. Daarom zie je veel generatoren, motoren die stroom opwekken met benzine.
Wie het kan betalen heeft een generator die werkt op benzine
Koken
Veel Nigerianen koken op kerosinebranders. En kerosine maak je van aardolie, net als benzine.
Voor een omelet moet de pan eerst flink heet zijn
Banden oppompen
Op veel plekken langs de weg vind je deze motortjes die op benzine werken. Met de samengeperste lucht die eruit komt, pomp je autobanden
Amal (15) en Omar (7) bij een luchtpomp langs de weg
21
scherp zien
In het midden liggen spullen
die van aardolie zijn gemaakt. Zie je van welk ding een stukje is uitvergroot? Trek een lijn tussen het ding en het vergrootglas. Als je het goed doet blijven er vier uitvergrotingen over. Wat zie je? Waarom liggen die voorwerpen niet in het midden? D e o p l o s s i n g e n s ta a n va n a f 10 ja n u a r i o p s a m s a m . n e t
wegstreep
puzzel
De woorden in de lijst zijn verstopt in het letterveld: horizontaaal, verticaal en diagonaal, van links naar rechts of van rechts naar links. Sommige letters worden in meer woorden gebruikt. Alle woorden gevonden? Mooi, dan vormen de overgebleven letters, in de leesrichting, de oplossing. AARDOLIE
KUNSTSTOF
VILTSTIFT
BOORTOREN
LITER
WELVAART
DRINKWATER
OLIEVELD
AARDLAAG
GRONDSTOF
VERVUILING
Antwoord: 22
D o e
d e
t e s t
Wat weet jij over aardolie? Omcirkel het goede antwoord
2 Aardolie noemen
tijdens zijn leven ongeveer
a. tweehonderdduizend liter aardolie b. twee miljoen liter aardolie c. twee liter aardolie
4
Waarvoor is geen aardolie nodig?
ze ook wel
a. het vloeibare goud b. het zwarte goud c. a en b zijn allebei goed
adres samsam postbus 94020, 1090GA, Amsterdam Tel. +31 (0)20 568 84 40 Fax +31 (0)20 568 87 87 E-mail samsam@ncdo.nl web s i t e www.samsam.net Re d a c t ie Liesbeth Schouten (hoofdredacteur) Hans Serrarens (eindredacteur) Marinde Hurenkamp (redacteur) Jenny Mustamu (secretariaat) The ma ' A ar d o l ie Ni g er ia ' Marnix de Bruyne (tekst) en Petterik Wiggers (fotografie) Ve r d e r we r k t en m ee Studio De Leijer, Anne Nederkoorn/ Anzicht, Carry Brugman, Willem Ritstier, Leen Baars, Felix Kalkman en Sarah Leen/National Geographic. vo r m g ev ing & i ll u s t r at ies Studio Boot, 's-Hertogenbosch Lit ho g r a f ie & D r uk Veronica Litho & Roto Smeets a d r e s s enbehee r Pondres a b o nnem en ten ned e rl a nd gratis voor scholen en kinderen van 9 tot 13 jaar a b o nnem en t in de kl a s o f t hu i s Ga naar www.samsam.net en klik op ‘over samsam’ N ie u w s be g r ip Scholen met een abonnement krijgen bij elk nummer Nieuwsbegripopdrachten van CED-groep Le s o p d r a c h t en Op www.samsam.net staan lesopdrachten onder 'voor docenten' samsam is een gratis uitgave van
zijn met olie
a. b. c.
kunnen niet meer drijven raken onderkoeld a en b, want olie tast hun waterdichte verenpak aan
5 Tijdens een oliecrisis
a. vliegeren, hockeyen en badmintonnen b. skaten, wiiën en zwemmen c. slootje springen en boompje verwisselen
colofon
3 Zeevogels die besmeurd
a. is er weinig aardolie te koop en het is heel duur b. is er veel aardolie te koop en het kost bijna niets c. verkopen criminelen aardolie
Deze symbolen verwijzen naar de rechten van het kind
Ieder kind heeft recht op:
eten en drinken
7
3
minuten test
6 Oliedom is A. een beetje dom B. erg dom C. niet dom
Wat is aardolie kraken?
a. Aardolie stelen b. Aardolie schoonmaken c. Aardolie zo sterk verhitten dat er benzine vrijkomt. Antwoorden: 1a, 2c, 3b, 4c, 5a, 6c, 7c
1 Een Nederlander gebruikt
gezondheid
onderwijs spel eigen godsdienst een eigen mening ... en bescherming tegen:
kinderarbeid geweld, oorlog mishandeling
23
amsam samsam samsam samsam
msam = men delen men leren m e n werke n
samen delen samen leren s a m e n werken
nr.1
zoek de dader met sam &dblad sam detectives Maan
msam
2012
aardolie
nr.5 2011
MALAWI
sa
samsam = samen delen samen leren s a m e n werken
samsam
Maandblad
nr.1
2012
nigeria
sa