9 islamiyorum 2012 ilkbahar by Seyr-i alem

İlkbahar 2012

i nt ernet dergi s i

üç ay l ı k e - d e r g i / y ıl: 3 Sa yı: 9

m ısır - ta h ri r meyd an ı

Dosya: ÇOK KÜLTÜRLÜLÜK ve BİRLİKTE YAŞAMAK

Cemaatlerin Yapısal Özelliklerindeki Akıldışılıklar Hamdi TAYFUR

Birlikte Yaşamak Epistemolojik Bir Sorun mu, Siyasi Bir Sorun mu? Yasin AKTAY

Kur’an Metnini Anlama Yöntemi Olarak Hermenötik M. Müctehid ŞEBUSTERİ

İçindekiler EDİTÖRDEN

Bu Sayıda.............................................................................................................. 3

DOSYA: Çok Kültürlülük ve Birlikte Yaşamak

Tarih Boyunca “Bir Arada Yaşam” Sorunu ve Çözümler / Yusuf İMAMOĞLU...................... 5

“Çok Kültürlülük” Tezleri / Nuri YILMAZ..................................................................... 21

Farklı Fikirlerin Birlikte Yaşamasının İmkanı / Nuri YILMAZ........................................... 29

Hoşgörü: Müdara ve Tahammül / M. Müctehid ŞEBUSTERİ............................................ 43

“Bir Arada Yaşamak” Mümkün Mü? / Kürşat ATALAR.................................................... 56

Dini Hoşgörü: İslami Bir Bakış açısı / Halid ZAHİR....................................................... 60

Hep Kendi Tarafımızda Olmak İyi midir? / Haluk BERBEROĞLU...................................... 70

SÖYLEŞİ

Birlikte Yaşamak Epistemolojik Bir Sorun mu, Siyasi Bir Sorun Mu? / Yasin AKTAY........... 73

ARAŞTIRMA - İNCELEME

Cemaatlerin Yapısal Özelliklerindeki Akıldışılıklar / Hamdi TAYFUR................................. 79

İslam ve Demokrasi / Asef BAYAT............................................................................. 94

Post-İslamcılık Nedir? / Asef BAYAT.......................................................................... 101

Kur’an Metnini Anlama Yöntemi Olarak Hermenötik / M. Müctehid ŞEBUSTERİ................. 105

DENEME

Şehadet Tutkusu mu, Yaşam Korkusu mu? / Latif KINATAŞ.......................................... 113

GÜNDEM

Müslümanlar ve Anayasa / Metin YILMAZ................................................................... 116

Bir İnsanlık Düşmanı Olarak Bomba / Murat ÖZBAY..................................................... 123

Birlikte Yaşamak Zorundayız / Celal NADİR................................................................ 129

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

EDİTÖRDEN

Bu Sayıda Günümüzde Müslümanların en fazla şikayetçi

bir açmaza sürükleyecektir. Oyun yaşındaki bir

oldukları konulardan birisi; kendisini İslam ile

çocuğun toplumsal problemlere çözüm önermesi

özdeşleştiren ve sonrada kendisi gibi olmayanı

gibi bir durumla karşı karşıya bırakacaktır. Daha

dışlayan “grupçu”, “cemaatçi” zihniyettir. Çünkü

kendi problemlerini ve iç çekişmelerini bile

bu zihniyet, Müslümanların, İslam’ın önündeki

aşamayan bir konuma düşürecektir.

en büyük engel olarak birbirlerini görmelerine sebep oluyor. Aralarına uçurumlar sokuyor ve birbirlerini rakip olarak görmelerine yol açıyor. Oysa dünyanın (özellikle de İslam coğrafyasının) kritik bir dönemeçten geçtiği şu günlerde, insanlığın İslam’a olan ihtiyacı her zamankinden daha fazla hissedilir hale gelmiştir. Böyle bir ortamda Müslümanların; insanlığın problemlerine çözümler üretmeleri, zulme karşı adil/İslami öneriler geliştirmeleri gerekiyordu. Ki halk onlarca sene içinde birikmiş sorunların yol açtığı bir patlamayla değil, Müslümanlar tarafından ortaya konmuş çözümleri talep etmek üzere meydanlara inebilsin!... Yaşamıyla ilgili büyük problemlerin ancak Müslümanlar

Peki, bu ideolojik bakış açısını ve ondan doğan kısır çekişmeyi/rekabeti nasıl ortadan kaldıracağız? Bu soruya kestirmeden, “grupçuluk ve cemaatçilik olmasın!” şeklinde cevap verebiliriz. Fakat bu cevap, çözüme hiç katkısı bulunmayan bir temenni olur. “Eğer hakikati/İslam’ı ben temsil ediyorsam, insanlığın selameti için gerekirse zorla dayatırım” gibi yüksek (ve görünüşte haklı) bir motivasyonla hareket eden Müslümanları ikna etmeye yeterli gelmez. Önce onları motive eden gerekçenin gücüne denk söylemlerle; sahip olduğu din anlayışının/ ideolojinin dinin kendisi değil, ancak bir yorumu

tarafından çözülebileceğine inanabilsin!

olabileceğini anlatabilmek gerekir. Kendi

Peki, niye bu tarihi fırsatı değerlendiremiyoruz?

yorumlarıyla ortak noktalarımızın azalacağını,

Niye bu önemli sorumluluğu yerine getiremiyoruz?

anlayışımızı bayraklaştırdığımızda, diğer İslam oysa dinin/İslam’ın sorumluluklarını yerine getirmek mantığıyla baktığımızda birçok ortak noktanın oluşacağını gösterebilmemiz gerekir.

Çünkü bizler, “din” olduğunu zannettiğimiz ezberlerimizle “ed-Din”i yani İslam’ı farkında olmadan devre dışı bıraktık. Hayata, “din” olduğuna inandığımız ideolojiler penceresinden bakmaya başladık. Eğer inancımızda samimiysek, o ideolojiler bize Allah katında bir fayda sağlayacaktır, muhakkak! Ancak yeryüzü söz konusu olduğunda; yani İslam’dan doğan selamet ve hayrın bütün insanlığı kuşatmasına, zulme son verip adaleti yeryüzünün her noktasına yaygınlaştırmaya sıra geldiğinde... İşte o zaman bu dar pencere, bu ideolojiler; bize o fırsatı vermeyecektir. Ezberlerimiz bizi

Müslümanlar olarak, ilkelerden vazgeçmeden ve karakterden ödün vermeden bir arada yaşamaya imkan veren zihniyetler geliştirdiğimizde, bu tecrübe, başkalarıyla aynı ortamı paylaşmak noktasında da emsal teşkil edecektir. Günümüz insanlığının en büyük dertlerinden birine derman bulunmuş olacaktır. Fakat bu ifadenin tersi de doğrudur, yani; kendi içlerinde bir arada yaşama sorununu başaramayanların, başkalarıyla aynı ortamı paylaşma konusunda da başarılı tecrübeler icra etmeleri mümkün olmaz. Bu sayıda yazarlarımız, bu sorunu “ÇOK

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

KÜLTÜRLÜLÜK ve BİRLİKTE YAŞAMAK” başlığı

insanlığa öncülük eden bir güç haline

altında dosya konusu haline getirdiler. Ve bu

gelebilirler mi?

yönde ortaya çıkan arayışlara/tartışmalara kendi katkılarını sunmaya çalıştılar. Elbette ki bu konu yeni bir konu değil ve yeni tartışılmaya da başlamadı. “Dinler arası diyalog” ana fikriyle uzun zamandır tartışılıyor. Batı öncülüğünde, farklı dinlerin bir arada nasıl yaşayacağına dair çözümler geliştirilmeye çalışılıyor. Bu tartışmaların İslam coğrafyasındaki katılımcıları da az değildir. Ne var ki, İslam coğrafyasındaki katılımcıların tutumu ve ulaşılan çözüm önerilerinin niteliği, Müslümanların zihninde; bu tartışmaların niyet ve hedeflerine dair şüpheler oluşturmuştur. Yazarlarımız bu konuyu, farklı İslami görüşlerin birbirlerine nereye kadar tahammül gösterecekleri, bir arada nasıl yaşayacakları ve ortak bir sorumluluk etrafında nasıl bir araya gelecekleri ekseninde değerlendirmeye çalıştılar. Bu konu, “başkalarıyla birlikte yaşamak” meselesinden tamamen bağımsız olamayacağı için, tartışmalarına; öncelikle bu konuda ortaya konmuş tezleri değerlendirerek ve analiz ederek başladılar. Bu çerçevede, önce; tarih boyunca bir arada yaşamayı sağlayan bağların neler olduğunu ve bu bağların ne tarz birlikteliklere imkan verdiğini araştırdılar. Daha sonra; Batı’da bu meselenin üzerinde tartışıldığı düzlemi analiz etmeye çalıştılar. Önyargısız bir yaklaşımla, bunların bizler için çözüm imkanı barındırıp barındırmadığını sorguladılar. Daha sonra da bu konunun üzerinde tartışılması gereken zemini oluşturmayı denediler.

- Grupçu, cemaatçi anlayışın yıkıcı etkilerine rağmen, “Müslümanların birlikte yaşamak” gibi bir sorunu yok denebilir mi? - “Öteki” için kafir, fasık, münafık vs. gibi kavramlar kullanan İslam, bu kavramlarla; “zorlayıcı” “tek tipleştirici” bir zihniyet mi ortaya koymaktadır? - İnsanlığın başlangıcından beri iradeye ve iradenin bağımsız bir şekilde kullanılmasına vurgu yapan bir din ile “zorlama”, hangi şartlarda bir araya gelebilir? - Ötekini ifade eden kavramları göz önünde bulundurduğumuzda, Müslümanlar olarak “birlikte yaşamak” konusuna nasıl yaklaşmalıyız? - “Birlikte yaşamak” konusunda nasıl bir zemin önerebiliriz? Bu sayımızda, “birlikte yaşamak” konusunda yapılmış bir röportaja da yer verdik. Ayrıca bu sayımızda, (önceki sayıda yer alan “cemaat diktatörlerinin psikanalizi” başlıklı makalenin bir devamı olarak) cemaat yapılarının kişiyi nasıl nesneleştirdiğini, akletmenin önünde nasıl engeller oluşturduğunu ele alan bir araştırma yer almaktadır. Muhammed Müctehid Şebusteri’nin hermenötik üzerine verdiği bir konferansın çözümlemesi, İslam ve demokrasi üzerine bir araştırma yazısı,

Meseleyi şu sorular çerçevesinde ele aldılar: - “Birlikte yaşamak” sorununu sadece, “Batı kaynaklı bir komplo” olarak görmek doğru mudur?

bu sayıyı zenginleştiren diğer konulardır. Gündem yazarlarımız ise önceki sayılardan beri gelen bir sürecin devamı olarak anayasa konusunu ve bunun yanında; “Birlikte Yaşamak Zorundayız” ve “Bomba” başlıklı konuları ele

- İslam’ın önündeki en büyük engel olarak, kendisine benzeyen diğerini gören zihniyet ne kadar sağlıklıdır.

aldılar. Bir sonraki sayıda buluşuncaya kadar muhabbetle kalın...

- Günümüz gerçekliği içerisinde, tek bir kişiyi veya bir topluluğu İslam’ın tek temsilcisi olarak görmek mümkün müdür? - Böyle bir zihniyet var oldukça Müslümanlar,

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

Dosya: Çok Kültürlülük ve Birlikte Yaşamak

MAKALE 1 :

Tarih Boyunca

“Bir Arada Yaşam” Sorunu ve Çözümler Yusuf İmamoğlu Toplumun ne olduğunu tanımlamak üzere

yerine getirmesine katkıda bulunan ve iyi bir

sosyal bilimlerin çoğunlukla kabul ettiği iki tür

şekilde bütünleşebilen öğeler kümesidir. “Norm

yaklaşım vardır: Biri çatışmacı model, diğeri

ve değerlerin bütünleştirici sistemi ile insanlar

ise fonksiyonalist model. Çatışmacı model,

arasında karşılıklılık olduğunu kabul eder ve işbirliğini

insan çıkarlarının çatışmasını önemserken;

savunur.”3

fonksiyonalist model, insanların ortak noktalar üzerinde anlaşmaya varmasını önemser. Her

Yapısal-fonksiyonalistler toplumu bir organizma

ikisi de toplumu bir yapı olarak kabul ettiği için

şeklinde düşünmektedir. Toplumun unsurları

birine çatışmacı yapısalcılık, diğerine yapısal-

organizmanın organlarına benzemekte ve her

fonksiyonel model de denmektedir. “Toplumun bir

biri bir fonksiyon icra etmektedir. Bütünlük

bütün olarak nasıl işlediğini, temel bileşenlerinin neler

de bu unsurların birbirine duyduğu ihtiyaçtan

olduğunu ya da toplumun neden oluştuğunu ve bireyin

kaynaklanmaktadır. Denge ise bir arada durma

davranışını nasıl belirlediğini ya da sınırladığını” izah

çabasının/uyumun sonucudur. Yapılar, bir

etmek her iki yaklaşımın da ortak amacıdır.

fonksiyon sahibi olduğu için gelişir, var olmaları

“Yapısal fonksiyonel yaklaşıma göre toplum, birbirine bağımlı olan ve her biri, meydana getirdiği bütünün (toplumun) daha iyi uyumunu sağlamak için (ihtiyaç karşılamak için) belli fonksiyonlara sahip olan öğelerden meydana gelir. Bu öğeler fonksiyonel bir bütünleşme içinde toplumu meydana getirirler.”2 Bu

tanıma göre fonksiyonalist yaklaşımın toplum modeli; her birisi toplumun fonksiyonlarını Aytül Kasapoğlu, Sosyal Hayat ve Çatışma, Phoenix, S.

12 Emre Kongar, Toplumsal Değişme Kuramları ve Türkiye

Gerçeği, Bilgi Yayınevi, S. 52

fonksiyonun ortaya çıkmasına bağlıdır. Yapıları fonksiyonlar yaratır, rol sahibi oldukları için de vazgeçilmezdirler. Değişim değil istikrar önemlidir. Toplumu ileri doğru götürebilecek şey, bu istikrarı bozmayacak bir gelişmedir. Buna “değişimin evrimci izahı” diyenler de vardır. Kendi içindeki farklılıklarına rağmen değişimin değil statikliğin savunucusu sayılabilir. Toplumu bir arada tutan şey unsurların birbirini çekme kuvvetidir.4 Kasapoğlu, S. 12

Talcot Parsons, Robert K. Merton önemli temsilcileridir.

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

Diyalektiği bir noktada sonlandırdıklarını

bahsetmemizin nedeni, ufuk açıcı olacağını

bir kenara bırakırsak, çatışmacı yaklaşıma

düşündüğümüzden dolayıdır.

göre toplum birbiriyle çatışan sınıflardan oluşmaktadır. Bu yaklaşımın toplum modeli toplumun her an ve her açıdan değişmekte olduğu, her öğenin bu değişime katkıda bulunduğu, toplumsal her alanda çatışmanın yer aldığı, her toplumun bazı üyelerinin diğerleri üzerindeki zorlamalarına dayandığı şeklindedir.5 Toplumu, “bir organizma olarak değil içinde çatışmaların olageldiği bir süreç şeklinde”6 ele alır.

Ancak çatışma yaklaşımı da “toplumun bir bütün olarak devam etmesinin mekanizmalarını araştırır. Örneğin Dahrehdorf, çatışmayı düzenleyici kurumlar kavramı ile devamlı çatışma halinde olan bir toplumun bütünlüğünü koruduğunu belirtir. Böylece çatışma yaklaşımı da bir ölçüde denge fikrine yaklaşır. Yalnız buradaki denge ahenkli bir işbirliği sonucu değil, çatışmaların düzenlenmesi sonucu elde edilen bir dengedir.”7

yaklaşımın da haklı olduğu/isabet kaydettiği noktalar olduğu söylenebilir: Toplum hem birbirine ihtiyaç duyan unsurların bütünleşmesinden oluşmakta hem de her toplum bir şekilde çatışmaya sahne olmaktadır. Daha ileri giderek çatışmanın olmadığı bir toplum yoktur da denebilir. Ancak çatışmaya neden olan şey sadece üretim araçlarının mülkiyeti ile ilgili mesele değildir. Milliyet, soy, ırk, çıkar, din, ideoloji (ve hatta bunların alt grupları) gibi birçok neden söz konusudur. Diğer taraftan toplum için uyumun faydalı olduğu gibi çatışmanın da bazı “faydalar” sağladığı söylenebilir. Örneğin; tarafların dinamik, bilinçli ve güçlü olmalarına, gelişmenin daha hızlı ve daha sağlam ilerlemesine neden

Her durum sınıflar arasındaki çatışmanın oluşturduğu bir denge halidir. Ancak bu denge çıkarların, güçlünün zorlamasına dayalı olarak uzlaştığı karasız bir dengedir. Bu dengenin biri lehine bozulması yeni bir durumu ortaya çıkarır. Bu da toplumsal değişmenin dinamiği ve biçimidir. Çatışma sürekli olduğu için değişim de süreklidir. Sınıflar arasındaki dolayısıyla da toplumsal denge çatışma üzerine kuruludur. Toplumu bir arada tutan şey iktidar mücadelesidir, buna diğeri ile kıyaslayarak itme kuvveti de diyebiliriz. Yaklaşımın en bilindik

olabilir. Ayrıca, iyiliğin hayata egemen olması kötülükle çatışmadan gerçekleşemez; bu bakımdan toplumun “dengesine” uyumun katkısı gibi çatışmanın katkısından da söz edilebilir. Çatışmanın faydası derken şüphesiz ki insani ve doğal özelliklerin ihtilaf konusu haline getirilmesini, sonra da bunların güç sahiplerince tefrika için kullanılmasını kastetmiyoruz. Sınıf çatışmalarının doğurduğu anarşizmi de kastediyor değiliz. Bu tür durumlar insanlığın çalışıp didinerek elde ettiği gelişimi/birikimi ve huzur ortamlarını silip süpüren bir sel

isimleri Marks ve Dahrendorf’tur.

gibidir. Toplumu ileri doğru değil geriye doğru

Toplumun unsurlarının yaklaşımlara göre farklılık

ortam bir arada yaşanabilir olmaktan çıkmakta,

arz ettiği de unutulmamalıdır. Fonksiyonalist

kimse kimseye derdini anlatamamaktadır.

yaklaşım aktör dediği bireye kadar rol, statü,

Fikirler konuşulamamakta, düşünceler

fonksiyon ve pozisyonlara sahip grup, topluluk,

kendilerini muhataplarına anlatamamaktadır.

meslek gibi unsurları kabul ederken; çatışmacı

Asabiyet her şeye galip gelmekte, haklı söz

yaklaşım sınıflardan söz etmektedir. Neo-

yanlışların arasında kaybolmakta, hakkın

Marksistler alt sınıflardan söz ediyor olsa da sınıf

ifadesinin arkasında, çatışmanın yarattığı algı ile

yaklaşımı, emek ve mülk sahibi veya yönetici-

başka şeyler aranmaktadır.

yönetilen olmak üzere temelde iki sınıf kabul

götürmektedir. Daha da önemlisi paylaşılan

etmektedir.

Çatışmacı yaklaşımın, çatışma ile sağlanacağını

Toplumun nasıl bir arada durabildiğini ele

çatışmanın olmayacağı ideal ortama doğru

alacağımız bu yazıda bu yaklaşımlardan

ilerlemek olduğunu da not etmek gerekir.

Kongar, S. 53

Kongar, A.g.e.

Birbirine tamamen zıt gibi görünen iki

iddia ettiği gelişimin, sınıfların dolayısıyla da

Dolayısıyla çatışma, haklı olanın hakkını alma mücadelesi olarak onaylanmakta, bir yöntem olarak benimsenmekte ama nihayetinde

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

reddedilmektedir. Çatışmanın, ideale uygun

Fransızca/İngilizce nation kavramına karşılık

olmayan ortamın özelliği olduğu ifade edilmiş

olarak kullanılmaya başlanmış, 1932’de milletin

olmaktadır.

Yeni Türkçe karşılığı olarak “ulus” kelimesi

Çatışma nedenlerini hayattan söküp atmanın imkânı olmadığı için bir arada yaşayabilmek insanlığın başından beri karşı karşıya kaldığı bir problemdir. Göçlerin büyük bir kısmının sebebi de budur. Ancak göçün, soruna çözüm olma imkânı gittikçe azalırken toplumların barındırdığı

benimsenmiştir. “Nation” ise kök anlamı itibariyle “aynı atadan gelenler topluluğu” demektir, esasen Türkçe kavim veya aşiret kelimelerinin karşılığıdır. Ulus kavramı ise tıptı “budun” gibi siyasi amaçla bir araya gelmiş olan boylar konfederasyonunu ifade etmektedir.8

farklılıklar/kompleksite, mozaiğindeki renk sayısı

TDK, milliyetçiliği “Maddi ve manevi açılardan

artmaktadır. Bu da bir arada yaşamanın gittikçe

millet ve ülkesinin çıkarlarını her şeyin

daha önemli bir konu haline gelmesine neden

üstünde tutma anlayışı, ulusçuluk, ulusalcılık,

olmakta, bulunacak sağlıklı çözümlere ihtiyaç da

nasyonalizm” şeklinde tanımlamaktadır.

o oranda artmaktadır.

Milliyetçilik, genellikle ulusçuluk ve

Geçmişte bu sorun çoğunlukla bir tarafın

birleştiren dil, tarih veya kültür bağlarından bir üst

egemenlik sağlaması, diğerlerini bastırması ve hatta yok etmesi şeklinde çözülmeye çalışılmıştır. Çeşitliliği kabullenip kendi içinde barındırarak bir arada yaşamaya çalışma örnekleri son derece azdır. Bu nedenle soy, din ve hatta çıkar ortaklığı gibi ortak payda olarak

nasyonalizm ile eş anlamlı olarak, “kendilerini yapı oluşturabilmiş sosyal birikimlerin adı olan millet veya ulus olarak tanımlanan bir topluluğun yaşama ve ilerleme ülküsünün toplumların ve insanlığın gelişmesini sağladığına inanan görüş”9 şeklinde

kabul edilmektedir.

ileri sürülen şeyler, güç sahipleri tarafından

Burada milliyetçiliği ayrıntılı bir konu ve kavram

farklılık/üstünlük, dolayısıyla da hâkimiyet aracı

biçiminde ele almak niyetinde değiliz; bu,

olarak kullanılagelmiştir. Taraflar aynı ortamı eşit

makalenin içeriğine de uygun düşmemektedir.

şartlarda paylaşmayı arzu etmemektedir. Zira

Biz sadece milliyetçilikle ilgili birkaç noktaya

güç eşitsizlik gerektirir. Geçmiş her ne kadar

temas edip, toplumun bütünleştirici unsuru

belli ölçüde buna elveriyor idiyse de bir arada

olarak nasıl fonksiyon icra ettiğini anlamaya

yaşamak gün geçtikçe kaçınılmaz olmaktadır.

çalışacağız.

Bu yazıda toplumun bir arada yaşayabilmesi

Alan Myers (1933–2010) milliyetçiliği; millet

için bugüne kadar denenen yollardan,

mensuplarının, paylaştıkları, insanlığın

yöntemlerden söz ederek güne dair çözülmesi gereken sorunlara işaret etmeye çalışacağız. Bunun için önce milliyet, din ve ideolojiyi bir arada yaşamayı sağlayıp sağlayamamaları bakımından irdeleyeceğiz. Sonra fikrin rahatça dile getirilebildiği bir ortamın bir arada yaşamayı nasıl mümkün kılabileceğini anlamaya çalışacağız. Belirlemeye çalışacağımız sorun başlıklarının tartışmalara katkı sağlayacağı ümidindeyiz.

genelinden ve diğer milletlerinkinden farklı ortak paydalara duydukları inanç olarak tanımlıyor. Ayrıca milliyetçiler için milli ortak paydaların, bireyler arasında görülebilecek rekabet unsurlarından daha önemli olduğunu da belirtiyor. Daha önemli bir nokta olarak milliyetçiliğin, kapitalizm tarafından yaratıldığını ifade ediyor. Bunun da burjuvanın, feodalizmi devirme, geniş bir coğrafya üzerinde tek yönetim, tek dil ve tek pazar yaratma isteğinin bir ürünü olduğunu söylüyor. Kapitalizm http://tr.wikipedia.org/wiki/Milliyet%C3%A7ilik#K.

Milliyetçilik

C3.B6kenbilim Orhun yazıtlarında da “ulus” olarak yer alır. Orhun Yazıtları ve Kaşgarlı Mahmut’un 1072-

Aslen Arapça olan millet kelimesi, “din veya

1074 yılları arasında yazdığı Divânu Lügati’t-Türk adlı

mezhep, bir din veya mezhebe bağlı olan

kitabında millet sözcüğünün Türkçe karşılığı “budun”

cemaat” anlamına gelmektedir. 20. yüzyıl başlarına kadar Türkçede de bu anlamda kullanılmıştır. 19. yüzyıl ortalarından itibaren

sözcüğüdür. http://tr.wikipedia.org/wiki/Milliyet%C3%A7ilik#K.

C3.B6kenbilim

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

için uygun koşulları yaratmanın millet

kavim ve milletten daha özeldir. Egemen aileye

düşüncesinin yaratılması olduğunu, bunun için

kan bağıyla yakınlığın bir imtiyazı vardır, ama

de milliyetçiliğin bir çeşit kapitalist/burjuva

kraliyet ailesinin kutsanması ve Tanrı ile kurduğu

ideolojisi olduğuna şaşırmamak gerektiğini

akrabalık, milletinin geri kalanına teşmil

ortaya koyuyor.10 Milliyetçilik, aydınlanma

edilmemektedir. Firavunların İsrailoğulları’na

ile başlayan materyalist, emperyalist dünya

uyguladığı zulüm gibi “özel durumlar” hariç

görüşüne malzeme olan bir ideolojidir. Bugün

milliyetçiliğin, dönemin hedeflerine aykırı olduğu

“Anglosakson kültürüne bağlı toplumlarda ve

da rahatlıkla söylenebilir.

Avrupa Birliği düşüncesini savunan çevrelerde olumsuz bir anlam yükleniyor” olması, üstün ırk/ millet ve her türlü çıkarcılığı terk etmelerinden

önceki soy ilişkilerine bağlı egemenliği

değil konjonktürden kaynaklanmaktadır.

anlamakta kullanılabilecek en iyi materyal,

Allah insanları, kabileler ve milletler halinde

mülkün/iktidarın en önemli ve vazgeçilmez

yarattığı için millet olgusu insanların çoğalmaya

unsuru olarak kabul edilen asabiyet, bizim

başladığından beri vardır. Ancak milliyetçiliğin

anladığımız milliyetçilikten oldukça farklıdır.

bir ideoloji haline gelmesi, 19. yüzyılla birlikte

Güçlü ve geniş aile/aşiret anlayışına denk

Avrupa’da başlayan bir şeydir. Bundan yaklaşık

gelmektedir. Ayrıca sadece Araplardan veya

yüz yıl kadar sonra ise bütün dünyada egemen

Türklerden oluşan bir devlette Arap ya da

siyasi düşünce haline gelmiş, ulus-devletin

Türk milliyetçiliği yapmak anlamlı olabilir; ama

doğmasına neden olmuş, dünya siyasi haritası

ne zamanın güçlü devlet anlayışı bir milletin

milliyetçilik ilkelerine göre yeniden çizilmiştir.

egemenliği ile sınırlıdır, ne de böyle bir ideoloji

Bir ideoloji haline gelmeden önce bugünkü anladığımız şekliyle bir milliyetçilikten söz

İbn-i Haldun’un Mukaddimesi’dir. Mukaddime’de

imparatorluğu bir arada tutabilir. Tam aksine kendi kuyusunu kazar.

etmemiz mümkün değildir. Bu, o zaman

19. yüzyıldan itibaren gelişen milliyetçilik;

soy ilişkilerine dayalı yapılanmalar olmadığı

ulus-devletin, dolayısıyla da yeni sermaye

anlamına gelmez. Tam aksine geçmişte kan bağına dayalı yapılanmaların daha çok olduğunu görmek mümkündür. Örneğin imparatorluk çağında devlet yapılanması tamamıyla soy ilişkilerine dayalıdır. Fakat bu, millet değil aile egemenliğidir.

ve içinde bulunduğu ortamın ölçeğine göre farklılık arz etmektedir. Örneğin; Araplar bir millet, Kureyş onun içinde kavim, Haşim Oğulları veya Ümeyye Oğulları Kureyş içinde bir soy/ aşiret, filancalar da onun içinde bir ailedir. Emevi, Abbasi ve diğerlerinde önemli mevkiler hep Araplara verilmiş olsa bile yaptıkları Arap milliyetçiliği değildir. Aileden başlamak üzere her bir halkanın, içinde bulunduğu dairenin üstünlüğünü iddia etmesinden söz edilebilmekle beraber; bu durumun bugünkü karşılığı daha çok aşiretçilik şeklinde ifade edilebilir. Bu da doğrudan doğruya çıkar ortaklığı esasına dayalıdır. Araplardaki bu durum genele şamil kılınabilir. Kraliyet ailesi, içinde bulunduğu boy, http://directaction.org.au/issue9/what_is_nationalism

sahiplerinin kral-din adamı ortaklığına karşı özgürlük, bağımsızlık temelinde karşı çıkış zeminidir. Bu zemin, kral-kilise ortaklığındaki zalim Orta Çağ zihniyetli imparatorluklara ve de İslam referanslı Osmanlı’ya karşı, aydınlanma hareketi için uygun bir zemin teşkil etmektedir.

Kan bağına dayalı yapılanmalar, yapılanmanın

Milliyetçiliğin bir ideoloji olarak gelişmesinden

Zira İngiliz, Fransız, Alman gibi nispeten arı/ homojen toplumlardan söz edilebilmektedir. Bu nedenle proje başarılı da olmuştur. Ama Türkiye veya Amerika gibi farklı millet ve etnik grupların bir arada bulunduğu memleketlerde milliyetçilik amaca uygun düşmemektedir. Bunun için de bu tür ülkelerde milliyetçilik ideolojisi, çeşitli ekler yapılarak veya farklı şekilde yorumlanarak kullanılmıştır. Amerika’da Amerikan vatandaşlığı milliyetin yerine konulmaya çalışılırken, Türkiye’de diğerlerinin varlığını reddeden, herkesin Türk sayılacağı tanımlar yapılmıştır. Kan bağına dayalı bir vasfın, insanları bir arada tutmak gibi bir fonksiyonu olamaz; bu, onun doğasına aykırıdır. Irk, renk, dil, millet Allah’ın tanışmak için yarattığı insani farklılıklardır. Bunlarla insanlar bir arada

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

tutulmaya çalışıldığında doğal ve zorunlu olarak

Anlaşılan odur ki, nerede milliyetçilikten söz

“diğer”i kendiliğinden oluşur. Diğerleri ya sadece

edilmişse orada milletler arasında birlik değil

dışarıda kalır ya da doğrudan düşman ilan

çatışma muhtemeldir. Kan bağı/milliyetçilik bir

edilir. Milliyetçiliğin çıkış zeminine ve kendisini

ideoloji haline geldiğinde bile insanları bir arada

besleyen bilince bakıldığında milletleri birbirine

tutmaya kadir değildir. Çok uluslu yapılarda

düşürmekten başka bir amaçla ortaya çıkarıldığı

daha açık görüldüğü gibi bir milliyetin üst

söylenemez.

kimlik haline getirilmesi, bu milletin doğrudan

Milliyetçiliğin ortaya çıkışı ve yükselişiyle Batı’nın dünyaya egemen olma süreci eşzamanlı işlemektedir. Bütün dünya Batı’nın hilesini yutmuştur. Dünya ülkeleri imparatorlukların boyunduruğundan kurtularak hep beraber Batı’nın çıkarları uğrunda aynı yola girmiştir. Milliyetçiliğin toplumlara barış ve huzur değil tam aksine savaş ve kan getirdiğinin en açık örneği yine Batı’nın kendisidir. Avrupa ülkelerinin her birinde görülebilen ve bütün dünyanın imrendiği, barış, refah, demokrasi, hukuk, hümanizm tam olarak Batı milliyetçiliğinin bir ürünü, kendi evindeki durumdur. Hem Batı’nın hem de onun kaynaklık ettiği milliyetçiliğin gerçek yüzü, Hindistan’da İngiliz, Irak ve Afganistan’da Amerika örnekleriyle görülen şeydir. Tunus, Cezayir ve hemen bütün Afrika ülkeleri, Rusya hegemonyasından kurtulan Asya ülkeleri yani dünyanın her bir köşesi öyle veya böyle Avrupa ülkelerinden birinin veya Amerika’nın “barışçı milliyetçiliği”nden bir şekilde nasibini almıştır. Burada anti parantez olarak Batı’yı, dine ve insani davranışlara tanıdığı özgürlükleri sayarak tanımlayan, öven, örnek gösteren, diğerleriyle kıyaslayanlara Batı’ya Londra’dan, Paris’ten değil; Bağdat’tan, Kabil’den bakmalarını öneririz. Her iki noktadan bakıldığında ortaya çıkan iki farklı görüntünün aynı milliyetçilik anlayışında birleştiğinin delili farkın kendisidir.

doğruya diğerleri üzerindeki hegemonyası anlamına gelmektedir. Hâkim kabul edilen millet ne kadar adil ve eşitlikçi olursa olsun, merkeze mesafedeki denkliğin bozulması bir arada yaşamaktan çıkıp birinin egemenliğine dönüşmektedir. Ayrıca bir milletin baskınlığı hissedildiğinden itibaren tefrikanın ateşi körüklenmeye başlanmış demektir. Bir arada yaşayabilmenin millet/milliyetçilik açısından imkânı hiçbir milliyeti üst kimlik haline getirmemektir. Milliyete dayalı bütün farklılıkların birbirine eşit mesafede olması temel şart olmalıdır. Zaten milliyetin var ediliş nedeni tanışmaktır. Tanışmak ise diğerinin kimliğini kabul etmeyi gerektirir. Şümullü ve diğerlerini kuşatacak şekilde tanımlanması, kavim, aşiret, millet gibi kan bağı temelindeki ilişkilerin bir arada yaşamaya imkân sağlayabileceği anlamına gelmez. Farkları/ kimlikleri yok eden şümullü tanımlar “maksadın” aksine, diğerinin kimliğini reddetmekle eş anlamlıdır. Ayrıca milliyetçilikle, aynı millete mensup olanları bile bir arada tutmak oldukça zor bir durumdur. Bu nedenle aynı milletin mensuplarının bir arada durabilmesi için genelde, milliyetin dışında başka ortak paydalar da aranmaktadır. Çıkar başta olmak üzere, dil, kültür ve tarih ortaklığı milletin bir arada duruşunu sağlayan destekçiler olarak görülmektedir. Bu sebeple, ilgi, eğilim ve dünya

Milliyetçilik ideolojisinin ortaya çıkmasından önceki Batı’nın başka milletlerle olan ilişkisi/ vahşeti ile sonrası arasındaki fark, sadece

görüşü gibi paydalar milliyetten daha kuvvetli bir birleştirici gibi görünmektedir. Bunu biz ideoloji başlığı altında ele almaya çalışacağız.

Avrupa milletlerinin kendi aralarındaki ilişkilerle ilgilidir. Irkçı bakış açılarında, deri rengi koyu olanları aşağı sayan anlayışlarında temelde bir değişiklik yoktur. Özellikle Afrika’da işledikleri akıl almaz cinayetleri sadece çıkarcılık hatta ülke çıkarları idealiyle izah etmenin imkânı yoktur. İnsan vicdanının bile önüne geçirmeyi başardıkları şey ırkçı değerleridir.

İdeoloji İdeoloji, tanımı, çerçevesi ve niteliği üzerinde çokça tartışma olan bir kavramdır. Bunun için de netameli bir terim olarak görülmektedir. Netameli11 olması çok şeyle/ Gizli bir tehlikesi olduğu sanılan, tekin olmayan

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

alanla ilişkilendirilmesinden, bu yüzden de onu

Hemen herkesin ideolojiden anladığı bir şey

tanımlayan ve onunla uğraşanların sayısının

vardır. Kimileri için dünya görüşünü ifade

oldukça fazla olmasından kaynaklanmaktadır.

ederken, kimileri için özellikle “ideolojik”de

“Doğru düşünme yöntemi” olarak görülmekten,

olduğu gibi sanatsal, bilimsel ya da tarafsız

“düzmece bilimsel kuramlar üzerine oturtulmuş

olanın zıddını temsil etmektedir. Bu netameli

doktrinler” demeye kadar varan bir evrim ve tanım yelpazesine sahiptir. Müslümanlardan bu kavrama mesafeli duranların gerekçesi, komünizm, kapitalizm, liberalizm gibi ideolojilerin beşer kaynaklı olmasıdır. Bu sebeple de ideoloji, çoğunlukla hakikatin yerine konmak istenen sakat anlayış, insan iradesinin putlaştırılması olan azgın heves, olgulardan yola çıksa bile ütopik bir proje olarak görülmektedir. İdeolojiler, örneğin işçi sınıfı gibi belli sınıf ve kesimleri etki altına alarak dayandığı sınıfın iktidarı ele geçirmesini hedeflemektedir. Bunu da kitleleri toplayıp onlara hırs ve değer aşılayarak, zihinlere bir takım sloganlar yerleştirerek, baskı gruplarının menfaatlerini

terimin bir tanımını yapmak istersek şöyle diyebiliriz: Belli bir grubun paylaştığı düşünce, değer veya inançlar bütünüdür. Bu ilkeler, sosyal, siyasi, moral vb. alanlardan biri veya birkaçı ile ilgili olabilir, hedefleri tayin eder, davranışlara yön verir, toplumun/sistemin ana yapıları ve dönemleri arasında bağlantı kurar/ sürekliliğini sağlar.13 İdeolojiyi tanımlamanın zorluk sebeplerinden birisi bizim yaptığımız tanımda da görüldüğü gibi din, kültür, dünya görüşü, felsefe gibi kavramlarla iç içe geçmiş anlamlara sahip olmasıdır. Fakat bir dinden kaynaklanıyor olsa da beşeri olması yönüyle dinden ayrılır. Dayandığı

gizleyerek yapar. Bu negatif yaklaşıma göre

değerlere bağlı bir davranış tarzı önerir. Buna

ideoloji, bir kişinin, grubun ya da topluluğun

karşın önerdiği davranış tarzının daha keskin

çıkarlarını haklılaştırmaya yarayan düşünce ve

gelen, geleceğe doğru da uzanan pratikler toplamıdır.

fikirler sistemidir.12

Tüm varoluş nedenini yaşam pratiğinden almaktadır, yaşananın bir kopyası, aynasıdır. Öznel nitelikte zihinsel

Enteresan bir biçimde Marks da ideolojiye olumsuz

bir kurgu/yanılsamadır, ama “yanlış bilinç” değildir.

yaklaşanlardan biridir. O, Hegel’in “dünya görüşü”,

Öznenin gerçeklikle kurduğu ilişkinin zihinsel düzlemde

Feurbach’ın praxis felsefesinden etkilenmiş, ideolojiyi

tasarımıdır, ama sadece zihinsel bir işlem değil yaşamın

bilginin nasıl elde edildiği sorunundan yola çıkarak

içinde oluşan ve ondan kaynaklanan bir pratiktir,

tanımlamaya çalışmış ve ona negatif bir anlam

ondan kaçmak imkânsızdır. İdeoloji bireylere, egemen

yüklemiştir. Bunu basitçe şöyle izah edebiliriz: Bilinci

değer ve nosyonları benimseterek sisteme uyumlu

oluşturan bilgi dışarıdan gelip insan zihnine kaydolunur.

hale gelmelerini ya da yeni uyumlu yaşam sistemleri

Yanlış bilinç önemli yanılgılara, buğulu gözlük takmış

kurmalarını sağlar. (Süleyman Güngör, Althusser’de

gibi dünyayı farklı görüp yorumlamaya neden olur.

ideoloji Kavramı, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi

İdeoloji, bilince göre değerlendirme ve yorumlama

ve İdari Bilimler Fakültesi, Y.2001, C.6, S.2, s.221-231)

biçimidir ve her zaman üretim ilişkileri ve maddi ortam

Althusser ideolojiyi hem tanımlamakta hem de onun

demek olan altyapıya bağımlıdır. İdeoloji, altyapının

gücünden bahsetmektedir.

bağımlı değişkeni olduğundan onun tarafından belirlenir. Yaşlı Marks, ideolojinin de altyapıyı etkilediğini

İdeolojiye yaklaşımda iki ana eğilim tanımlanmaktadır:

söylemişse de ideoloji dünyayı nasıl görmek gerektiğini

İdeolojinin, doğruluk-yanlışlık meselesinden uzak,

bildirir ve yaşam biçimini yorumlar, kendini haklı

toplumsal bir bilinç biçimi ve zorunlu bir yapı olduğunu

göstermek isteyen egemen sınıfa yardım eder. Egemen

düşünmek pozitif yaklaşım; nesnel olmayan bir

sınıf ile egemen düşünce birlikte var olmak zorundadır,

düşünce ürünü, yanlış bilinç olduğunu, yanıltıcı bir

ideolojik oluşum da bu ilkeye bağımlı olarak oluşur

özellik taşıdığını düşünmek de negatif yaklaşım olarak

ve yaşar. İdeoloji, kapitalist düzende siyasal iktidarı

değerlendirilmektedir. Althusser’in yaklaşımı pozitife,

meşrulaştırmaya yardımcı yanlış fikirler kümesidir.

Marks’ınki ise negatife örnektir. Negatif yaklaşım, yanlış

Alt sınıflar/proletarya, ideoloji sayesinde toplumu

bilincin karşısına hakikatin temsilcisi olan başka bir

ve kendilerini, kendilerine ait olmayan düşüncelerle,

bilinç çıkarır. Pozitif ve negatif yaklaşımın dışında anlam

kapitalist bir bakışla tanımlarlar. Burada ideoloji, hâkim

ve fikir üretiminin genel süreci olarak değerlendirenler

dünya görüşü, resmi ideoloji anlamında kullanılmıştır.

de vardır. Görülen o ki, ideolojiyi tanımlamak, ona yaklaşımın yön ve açısına göre değişmektedir. (Metin

Yapısalcı Marksist Louis Althusser’e göre toplumsal pratik

Kazancı, Althusser, İdeoloji ve İletişimin Dayanılmaz

ile ideoloji iç içedir. İdeoloji, bir sınıfın diğerine empoze

Ağırlığı, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 57-1)

ettiği bir şey değil, bütün sisteme yayılmış, toplumsal varoluşun bütün biçimlerinde yer etmiş geçmişten

http://en.wikipedia.org/wiki/Ideology

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

ve daha dar kapsamlı olması yönüyle dünya

sebebiyle Şia, Ehl-i Sünnet ve daha küçük

görüşünden de farklıdır, hayatın sadece belli

çaptaki mezhep ve cemaat adı altında farklı

alanlarıyla sınırlı kalabilir (milliyetçilik gibi).

yorumlar oluşmuştur. Aslında bunların hepsi, işin

Felsefeden, hem davranış tarzı önermesi

içine beşer yorumu karışmış olması nedeniyle

hem de derinlik itibarıyla farklılık arz eder.

birer ideolojidir. Bunun toplumsal yapılanmaya

Kültürle arasındaki en önemli farkın tercih

ve bir arada yaşamaya etkisini din başlığı

gerektirmesi olduğu söylenebilir. Ayrıca kültür

altında inceleyeceğiz, yine de burada şunu

gibi doğal süreç içinde oluşmak zorunda değildir.

belirtmek gerekir. Dinin hayata aktarılmasında

Marksizm gibi bir kişi veya bir grup insanın

beşeri yorum kaçınılmaz ve hatta gereklidir.

geliştirdiği düşüncenin benimsenmesiyle de

Bu, iyi niyet ve samimiyetle olduğunda adı

oluşabilir. Sadece topluma hâkim olan düşünce

ictihaddır. İşin içine kötü niyet karıştığında

değil toplum içinde bir gruba ait ideolojiden

dinden etkilenmiş beşeri bir ideoloji ortaya çıkar.

de söz edilebilir. Çünkü her rejimin/siyasal

Her yapılan iş ve ictihada samimiyet egemen

sistemin bir ideolojisi vardır; siyasal sistemlerle

olsa bile ortaya çıkanı beşerin bir faaliyeti

birlikte ideolojiler de birbirleriyle savaşır ve

olarak görmek gerekir. Böyle kabul edildiğinde,

yarışır. İdeolojiden başka hiçbir şey ideolojiyi

ideolojinin yanlışlıklarını sorumluluk sahibi

değiştiremez, hatta onunla mücadele de

beşerin üstlenmesi mümkündür. Mezhep ve

edemez. Bu nedenle ihtilallerde ilk önce kitle

cemaat görüşlerini dinin aslı olarak görmek,

iletişim araçları ele geçirilir.14

din adına ortaya çıkan toplumsal çatışmaların

Görüldüğü gibi ideoloji aslında nötr bir kavramdır. İyi ya da kötü, olumlu veya olumsuz olması içeriğini oluşturan değer yargılarının niteliğine bağlıdır. Burada, yukarıda bahsettiğimiz kavramlarla çokça karıştırılan, belki karıştırılmasında önemli bir sakınca da

en önemli nedenidir. Dinin farklı yorumlarını/ mezhepleri birer ideoloji olarak görmek, dinin beşer hayatındaki etki alanını daraltmak anlamına gelmez; farklı yorumlara, birbiriyle daha kolay sosyal ilişkiler geliştirme imkânı sağlar.

olmayan ideoloji terimini tercih etmemizin

Dinin dışındaki ilgi, eğilim, dünya görüşü, daha

nedeni şudur: Kültür, ideolojiye nispeten kan

genel bir ifadeyle ideolojilerin birlikte yaşamaya

bağı ilişkilerine çok benzer bir şekilde yerel

etkisine gelince: Birinci olarak; milliyet eğer

şartların, dolayısıyla da doğal farkların alanına

toplumu dikey çizgiler şeklinde bölüp uyuşma

girmektedir. Belki burada da dünya görüşüne

sorunları olan kategoriler oluşturuyorsa buna

çok yakın bir anlamda kullanacağız; fakat bir

ikinci bir ayırıcı unsur olarak eklenen ideoloji

dinin dünya görüşü olarak nitelenebilmesinden

de bu dikey çizgileri yatay olarak bölmektedir.

dolayı ideoloji terimi maksada daha uygundur.

Ancak bu ikinci bölümlenme ile oluşan karelerin

Zira dinin kendisi bir ideoloji değildir. Çünkü

sayısınca sosyal kategori oluştuğu söylenemez.

ideoloji beşer kaynaklıdır. Dinden türetilen

İdeolojilerin bireyleri bir araya getirmekte

ideoloji dinin yanında doğal, yerel hatta kişisel

milliyetten daha güçlü olduğu söylenebilir.15

faktörlerden de etkilenebilir.

Bunun için de ideolojinin niteliğinden bağımsız

Anlatmaya çalıştığımız, ideolojilerin öyle veya böyle ilahi dinlerden bir şekilde etkilenmiş olmalarından ibaret bir durum değildir. Peygamberlerin Allah’a dönüşünden sonraki her türlü, dini hayata aktarma çabası, beşerin dine getirdiği yorumdur. Bu, doğal ve zaten öyle olması gereken bir durumdur. Böylece zaman, zemin gibi doğal ve siyasi birçok etken

olmamak şartıyla, ideoloji tarafından yapılan bölümlenme milliyet bölümlenmesini bastırabilir, en azından çizgilerin daha silik olmasına neden olabilir. Milliyetçilikle farklı ideolojiler yan yana getirilemez, ama bir ideoloji altında farklı milletler bir araya getirilebilir. Bu cümleye, Hitler ve Mussolini nasyonalizminin

milliyete dayanan bir ideoloji olduğundan yola çıkılarak itiraz edilebilir. Ancak bizim yargımız oldukça genel bir

Metin Kazancı, “Althusser, İdeoloji ve İdeoloji İle İlgili

değerlendirmenin ürünüdür. Ayrıca milliyetçiliğin bir

Son Söz”

ideoloji olarak işlenmesi de mümkündür. Bu yargıdaki

http://ilef.ankara.edu.tr/id/gorsel/dosya/1164634976al

amaç kan bağına dayalı ilişkilerle bir düşünceye dayalı

thusserideoloji.pdf

ilişkileri karşılaştırmaktır.

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

İkinci olarak; ideolojilerin bir arada yaşamaya

potansiyeline sahip kavramlar kullanılmaktadır.

etkisi, sahip olduğu karaktere bağlıdır. Örneğin komünist ideoloji doğrudan, kapitalist ideoloji dolaylı olarak toplumda kendisinden başkasına hayat hakkı tanımazken mistik

Din, toplumu huzur, barış ve adalet içinde

ideoloji diğerleriyle çok rahat yaşayabilir.

bir arada tutabilecek en sağlam alternatiftir.

Ayrıca kapitalizm, milliyetçilikle akrabalık

Çünkü o, ne milliyet, ırk, renk, kültür, dil gibi

ilişkisine sahip iken, komünizm ne milliyetçilik

doğal özelliklerin; ne de bilgi, kabiliyet gibi

ne de kapitalizmle bir arada bulunabilir. Çünkü

hususların sosyal statü veya üstünlük aracı

tanım itibarıyla bile birinin varlığı diğerinin

haline getirilmesini kabul eder. İnsanların

yokluğuna bağlıdır. Dolayısıyla bireyleri bir

birbirine derecelerle farklı kılındığı özellikleri

araya getirmekte milliyetten daha güçlü olan

sosyal statü anlamında değil sadece işin ehline

ideolojiler daha keskin ayrılıklar oluşturur; bu

verilmesi anlamında bir üstünlük olarak zikreder.

ayrılıkların daha kuvvetli çatışmalar çıkarması

Bu da toplumun tümü açısından işlerin yolunda

kuvvetle muhtemeldir.

gitmesine duyulan ihtiyacın bir sonucudur.

Son olarak, ideolojilerden diğerine hoşgörü ile bakan ve hayat hakkı tanıyanlar varsa da nihai noktada ideolojinin varlık sebebi toplumun farklı unsurlarını bir arada tutmak değildir. Materyalizm/kapitalizm gibi diğerini

İnsanlar Rabbin huzurunda tarağın dişleri gibi eşit olduğu kadar toplumsal yetki/sorumluluk konusunda da birbirlerine eşit mesafededirler. Toplumun işlerini yerine getirme “makamları”, üstünlük vesilesi değil sadece görevdir.

görmezden gelenleri dışarıda bırakarak bir

Bilgi de dâhil her türlü imkân ve zenginlik,

değerlendirme yapsak bile ideolojiler toplumun

belli kimseler arasında dolaşması için değil

huzur ve refahının kendisine tabi olmakla

paylaşılması, hayrın ve iyiliğin yaygınlaştırılması

gerçekleşebileceğini savunmaktadır. Ancak

için lütfedilmiştir. Bunlar birer üstünlük vesilesi

toplumun tamamı tarafından kabullenilmiş olsa

değil sadece sınavdır. Bir tek üstünlük vesilesi

bile ideolojiler çatışmaları yok etme imkânına

olan takvanın sosyal statü anlamında bir karşılığı

sahip değildir. Çünkü mücadele arenasında farklı

yoktur, bilgisi de Allah’a aittir.

unsurlar bir ideolojinin içinde sorun çıkarmadan durabilirken genel ve hâkim düşünce haline gelince üstü örtülmüş olan ayrışmalar yeni çatışma sebebi haline gelmektedir. Millet, mezhep, aile ve kişisel çıkarların tebarüz etmesi

Din

Dinin, toplumsal huzuru sağlamasına ilişkin şunu da ilave etmemiz gerekir: Din, kendisini en mükemmel dünya görüşü olarak tanımlar, kurtuluşun ancak kendisine tabi olmakla

gibi…

mümkün olacağını izah/iddia eder ama kendisini

İmparatorluklar, Amerika ve Rusya gibi çok

saymaz. O, iman edilmesi gereken bir kurtuluş

uluslu toplumlarda beşeri farklılıkların sorun

reçetesidir, iman ise zor ile değil, irade ile bir

çıkarmaması için insanlar bir ideoloji etrafında

arada olabilir. Din, kabullenilmeyi, büyüyüp

toplanmaya çalışmıştır. Rusya’daki başarısızlığın

güçlenmek için değil muhatabının kurtuluş ve

sebebi, ideolojinin niteliğinden aynı zamanda

faydası için ister. “Diğeri”ne her zaman adaletle

diktatörlük ve zulümden kaynaklanmaktadır.

hükmeder. Siyasi iktidarı kontrol ettiği durumda

Diğerlerindeki nispi başarının ortaya çıkardığı

bile diğerinin varlığını reddetmez. Davet eder

sonuç, ideoloji etrafında birleşmenin kan bağı

ama baskı ile ortadan kaldırmaya çalışmaz. Ona

ilişkilerinden daha gelişmiş bir ilişki biçimi

hayat hakkı tanır ki kıyaslanabilsin, kendi iddiası

olduğudur. Eğer milliyetçilik/kan bağına dayalı

anlaşılabilsin, imtihanın doğası gerçekleşsin.

yapılanma en ilkel insani ilişki biçimi ise ideoloji

Ancak engellenmeye rıza göstermez, zira dinin

bunun bir adım ilerlemiş hali sayılabilir. Kan

engellenmesi sadece dine değil insanlığın

bağına dayalı yapılanma neredeyse bütünüyle

hayrına karşı bir savaştır. Muhatabının kullandığı

çıkarcılık/dünyalıklar peşinde koşma üzerine

araç ve yöntemlere denk araçlar kullanır, bunu

kurulu iken, ideolojilerde değer ve inanç

yaparken kendi prensipleri ile de çelişmez.

gibi insana daha yakışır ve çıkarcılığı aşma

Tahrife uğramamış biçimleriyle bütün dinler bu

zorla kabul ettirecek hiçbir aracı meşru

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

noktalar üzerinde ittifak ederler; çünkü sonuçta

de onu kabullenmek kendisinin tutarsızlığını

hepsi aynı kaynaktan neşet etmektedir.

onaylamak olarak algılanabilir.

Görüldüğü gibi din, toplumu bütün kesimleriyle

Farklı dinlere mensup olmaktan doğan ihtilaf

ve adalet içinde bir arada tutabilecek en güçlü

ve çatışmalar aslında dinin nasıl kabul ediliyor

bağdır. Ama bunun için kabullenilip hayata

olduğundan bağımsız değildir. Zira dini anlama

aktarılması hem de bunun, dinin kendi aslına ve

biçimi, sadece diğer mezheple olan ilişkiyi değil

maksadına uygun bir şekilde yapılması gerekir.

diğer dinlerle olan ilişkiyi de belirlemektedir. Din

Bir arada yaşamaya etkisi bakımından bu iki

farkı da zaten bütünüyle yorumlamadan doğan

nokta önemlidir: Birincisi kabul edilmesi veya

bir farktır. Yoksa Allah’ın gönderdiği bir dinin

edilmemesi, ikincisi ise maksat ve ruhuna uygun

diğerinden çatışmaya neden olacak bir farkı

kabul/icra edilmesi…

yoktur. Mezhepleri arasında görülen çatışma

Din, çatışmaları yok etme potansiyeline sahiptir, ama kendisinin çatışma konusu ve nedeni haline gelmediği söylenemez. Tam aksine farkları ve ihtilafları örtme gücünün yüksek olması, daha derin ve keskin ayrılıkların müsebbibi haline getirilebilmesinin de nedenidir. Bu ihtilafın biçimi yukarıda bahsettiğimiz iki noktaya bağlı

ve kıyımlar nasıl yorumlanma biçiminden kaynaklanıyorsa, tarihin şahit olduğu en büyük savaş, yıkım ve katliamlara bir fail olarak katılması da Hıristiyanlığın yine yorum biçimine dayanmaktadır. Aforoz ve engizisyon gibi kilisenin, zamanında en önemli kurumları da doğrudan yorum ürünüdür.

olarak ortaya çıkar. Bu iki noktadan; kabul edilip

Özellikle Hıristiyanlıkta barizce görülen,

edilmemesi dinler arasında, kabul ediliş biçimi

farklı yorumlardan doğan mezhepleşme ve

ise dinler arası ilişkiyi de etkileyecek şekilde aynı

mezheplerin birbirine açıkça cephe alması

din mensupları arasında çatışma nedeni olabilir.

İslam için de söz konusu olmuştur. Aşırılığı

Birincisinin görece daha yıkıcı çatışmalara neden olduğu söylenebilir. Hıristiyan Roma’nın, bölgesini Hıristiyanlaştırırken giriştiği savaş ve katliamlar, Haçlı savaşları bu türden çatışma örnekleridir. Bugün Batı emperyalizminin Afrika’da ve Doğu’da işlediği cinayetlerdeki rahat davranışları dini farklılıktan da beslenmektedir. Bu bakımdan keskinliğinde bir zayıflama olsa da Batı’nın Haçlı ruhunu aşabildiği tam olarak söylenemez, belki nispi bir gelişmeden söz edilebilir.

ve art niyeti göz ardı edecek olursak, dinin beşeri bir yorumla hayata aktarılması gayet doğal bir durumdur. Zira insan eldeki doğru yorumlama verilerinin tamamını kullanarak ne anlayabiliyorsa onu yaşamak durumundadır. Yorumlama farklılığı mezhep ve cemaatlerin ortaya çıkışındaki temel sebeptir. Her yorum, böylece kendi ideolojisini kurar. Ancak bunların çatışan, bir arada yaşayamayan topluluklar haline gelmelerinin tek sebebi yorum farklılığı değildir. Kendisini ve diğerini dinin aslına nispeten nereye koyduğu ilişkiyi belirleyen temel

Hem dinler arası çatışmanın hem de mezhep çatışmalarının bilançosu birbiriyle yarışacak biçimde ağır olmakla beraber, bir toplumda farklı dinlerin bir arada yaşaması daha kolay gibi görünmektedir. İnsanlığın bu noktada belli bir mesafe katettiği söylenebilir. Bu türden gelişmeler, dinler arasındaki ilişkinin daha derin bir geçmişe sahip olması, farklı dini tamamen öteki olarak kabullenmiş olmak gibi sebeplere bağlanabilir. Oysa aynı dinin farklı yorumu öyle değildir. Farklı dinin söylediği berikinin

sebeptir. İslam’ın mezhep ve cemaat biçimindeki algılanışı, çoğunlukla diğerlerini batıl saymak biçiminde tezahür etmiştir. Öyle ki, İslam mezheplerinin her biri diğer dinlere hoşgörü ile yaklaşıp onların ibadethanelerini korurken başka mezhepleri en büyük düşman ilan etmiştir. Her fırka kendisini Fırka-i Naciye olarak görmekte, geriye kalanları ise batıl saymakla kalmayıp hakkın önündeki engel olarak görmektedir.

doğruluğu/yanlışlığı için bir anlam ifade etmez,

Mezheplerin/farklı görüşlerin birbirini dine

ama farklı mezhebin bir sözü/iddiası berikinin

nispeten nasıl tanımladıkları temel sebep gibi

doğruluğu hakkında da bir iddiadır. Bunun için

görünmekle beraber, siyaset ve siyasi iktidar

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

bu ideolojiler arasındaki ilişkiyi, bu temel sebep de dâhil olmak üzere etkileyen en önemli katalizördür. Dinin yorumlarından birinin iktidar tarafından desteklenmesi veya göz yumulması diğerlerini de doğrudan etkilemektedir. Mezhep ve cemaatlerin sosyal bir ayraç haline gelmesinin en önemli sebeplerinde biri, bunlardan birinin resmi ideolojiye dönüşmesidir. Bir görüşün resmi ideoloji haline gelmesi ile beraber diğerlerinin yasa dışı ilan edildiğine dair pek çok örnek vardır. Böyle durumlarda, bir görüşün doğruluğuna kanaat getirmiş olmak bir sebep ise de çoğunlukla siyasi çıkarların baskın çıktığı söylenebilir. Zaten dinin ihtilaf konusu haline gelmesine neden olan önemli hususlardan biri din ile siyasetin ilişkilendirilme biçimidir. Mezhepler birbirlerini genellikle siyasi nedenlerden dolayı dışlarlar. Aralarında çıkan tartışma konularının ucu bir şekilde siyasete uzanır. İktidarı eleştiren bir mezhebin tutunma ihtimali son derece zayıftır. İktidarlar genellikle doğruluğundan dolayı değil kendisine yakınlığından dolayı bir mezhebi resmi ideoloji haline getirirler. Doğruluk üzerinden bir ilişki kurulmuş olsa bile bu kısa zamanda çıkar ilişkisine dönüşmekte siyasi davranış öne geçmektedir. Dini anlayışların iktidara farklı mesafelerde bulunuyor olması onların bir arada yaşamalarına da engel olan önemli bir husustur. Bu noktada şu tespit yapılabilir: Bir çeşit dini yorum, toplum geneline hâkim olduğunda çıkar ve doğal farklılıklara bağlı çatışmaları ortadan kaldırma konusunda pozitif bir etki göstermektedir. Ancak bu birleştirici özelliğinden dolayı dinin, iktidarlar tarafından sürekli suiistimal edildiği de görülmektedir. Bu suiistimal iki şekilde ortaya çıkar: Birincisi dinin birleştirici özelliğinden istifade etmeye çalışırken siyasi iktidarın, bunu işin ruhuna uygun yapmayı düşünmediğinden, insanları sorun çıkaran diğer farklılıklardan kurtarmak için bir dine veya

hizip çatışmalarıyla zayıflatır. Farklı dinler ve farklı mezhepler ise aynı ortamı paylaşmakta sorunlar yaşamaktadır. Bunun en önemli sebebi bir arada yaşamanın kurallarının hâkim ideoloji tarafından belirlenmesidir. Hâkim ideoloji diğerlerine ne kadar özgürlük tanınacağını belirlemektedir. Ancak hâkim ideolojinin belirlediği alan, diğerlerinin kendisi için hak ve sorumluluk olarak tasavvur ettiği hareket alanı/değerlerini realize etmeye yeter alan ile örtüşmemektedir. Kendisine belirlenmiş alanın dışına çıktığında hâkim olan veya olmayan diğerleri ile karşı karşıya gelmektedir. Bu da doğrudan doğruya fiili çatışmanın gerçekleşme biçimidir. İşte bu noktada ortaya çıkacak fiili durum ideolojilerin niteliği ile ilgilidir. Sabır, temekkün veya huruç bu niteliğe bağlı olarak ortaya çıkması muhtemel fiili durumlardır. Her şeye rağmen dinin toplumu bir arada tutmakta milliyet, çıkar ve ideolojik bağlardan daha güçlü olduğu görülmektedir. Osmanlıda dinin Ehl-i Sünnet yorumunun böyle bir etkisi olmuştur. Bugün Avrupa ülkelerinin bir arada durabilmesinde dini aidiyetleri önemli bir fonksiyon icra etmektedir. Bu, dinin temelde evrensel, bütün farklılıkları kuşatan değerlere sahip olmasından kaynaklanmaktadır. Fakat şu noktayı atlamamak gerekir: Bir arada yaşayabilme son zamanlarda ve de özellikle Avrupa Birliği ülkelerinde dillendirilen bir yaklaşımdır. Avrupa kendisini bu konuda eleştirmektedir. Bu eleştirisi, doğal olarak bugüne kadar katettiği mesafenin geldiği nokta, aynı zamanda bu süreçte yaşadığı çatışma tecrübesinin bir ürünüdür. Bu gelişimi görmek gerekir ama nereden başladığı; ayrıca, Hıristiyan âleminin, kendi içinde yaşayan Müslüman nüfusa tahammülünün bu nüfusun sayısı ile ters orantılı olduğu da unutulmamalıdır.

dinin bir yorumuna zorlamasıdır. Bu zorlama

Yine de farklı dinlerin bir arada

istenen amacı çoğunlukla gerçekleştiremez,

yaşayabilmesinde insanoğlunun önemli

tam aksine daha derin ve yıkıcı çatışmalara

mesafeler katettiğini söylemek mümkündür.

zemin hazırlanmış olur. İşte bu noktada

Din adına işlenen onca cinayetten bu gelişmeyi

ikinci suiistimal biçimi ortaya çıkar, o da bu

sağlayacak dersler çıkarabilmesi, insandan

çatışmadan istifade etmektir. Çoğunlukla daha

beklenebilecek bir durumdur. Şüphesiz ki bu,

güçlü olanı destekleyen otorite hem haklılık

bugün din adına ya da din kullanılarak zulüm

iddiasına malzeme oluşturur hem de muhalifleri

irtikâp edilmediği anlamına gelmez. Hatta

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

***

tersinden bugün daha usta tekniklerle dinin kullanıldığı, dine dayalı muhalefeti zayıflatacak yöntemler keşfedildiği de iddia edilebilir. Ancak bu tür durumlarda dini duyguların, dünya hırsıyla nasıl bastırıldığını da tespit

İnsanları bir arada tutan, birisi çıkarlara, ikincisi ise değerlere dayalı olmak üzere iki tür bağ vardır. Aslında bunlar fiiliyatta birbirinden

etmek gerekir. İşin içine emperyalist hileler

tam olarak ayrılamazlar. Alış-veriş gibi geçici

karıştırılmadığında farklı dinlere mensup

durumlar hariç; çıkarlarını paylaşanlar bir

olanlar aynı ortamı eskisinden daha rahat

şekilde değerlerini de, değerlerini paylaşanlar

paylaşabilmektedirler. Mezhepler arasındaki

da aynı zamanda çıkarlarını da paylaşırlar. Ya da

yumuşama ve diğerini anlayarak bir ilişki kurma

değerlerin çıkarları kontrol etmesi gibi çıkarların

çabası da İslam camiasının gösterdiği önemli

da değerleri kontrol etmesi mümkündür. Sorun,

gelişmelerden sayılabilir. Asırların biriktirdiği

daha çok çıkarların mı yoksa değerlerin mi

engelleri bir anda aşmak tabii ki mümkün

öncelikli olduğu ile ilgilidir.

değildir. Ama anlamaya çalışmak bile ümit beslemeye değer bir gelişmedir. Demeye çalıştığımız, sapık ve aşırı olanlar da dâhil her türlü yorumu onaylamak veya yaşaması gerektiğini savunmak değildir. Tam aksine Müslümanların omuzlarına yüklenmiş olan, yeryüzünde fitne kalmayıncaya kadar mücadele etme prensibi, din adına üretilen yanlışlıkların ıslahını da içine alır. Ancak kabul etmek gerekir ki, bu tür yorumları ıslah etmenin yolu ona karşı uygulanacak şiddet ve yok sayma değildir. Tam aksine şiddet ve sindirme, galat yorumları yaşatan ve büyüten bir şeydir. Ayrıca düşünceye karşı şiddet ve sindirici güç kullanmak, bir bakıma bu yönden zayıflığın genel olarak da acziyetin bir ifadesidir. Oysa şiddete ve sindirmeye başvurmadan takip edilecek dengeli ve sabırlı bir ıslah etme mücadelesi olumlu sonuç almaya daha yakındır. Ayrıca hak din olan İslam’ın şiddet kullanmaya, ancak şiddete karşı olmak gibi özel durumlara ilişkin olarak cevaz verdiği de unutulmamalıdır.

Çıkar ortaklığı, tabiatı itibarıyla bir arada yaşamayı temin edemez. Çünkü paylaşma değil, bölünme esasına göre kurulur. Pastadan daha çok pay alabilmek için mümkün olduğunca az sayıdaki paylaşımcının bir araya gelmesidir. Toplumun tamamını ancak diğer bir topluma karşı bir araya getirir, ama toplumu da kendi içinde böler. Dolayısıyla toplumu tam olarak, ancak çatışmacıların tarif ettiği esaslara göre bir arada tutabilir. Çıkar etrafında oluşan topluluklar, durum değiştiğinde birlikteliklerini kolayca kaybedip birbirinin hasmı olabilirler. “Diğeri” sadece çıkar gereği bir “öneme” sahiptir. Çıkar temelindeki oluşumlar, çapı ne kadar geniş olursa olsun uyum değil çatışma üretir. Değerlere dayanan bağlar ise bir arada bulunmaya çıkardan/ihtiyaç karşılamadan öte bir anlam yüklerler. Hedef, değerlerin gerektirdiğini birlik içinde gerçekleştirmektir. Bu birliktelik maddi dünyadan bağımsız değildir.

Öyle görünüyor ki sadece doğal/demografik

Ama değerlerin realizasyonu öncelikli öneme

koşullar değil ıslah etme çabası da insani

sahiptir.

değerler açıkça ihlal edilmemek kaydıyla bir arada yaşamayı zorunlu kılmaktadır. Bir arada yaşayamayacak kadar tahammülsüz olmak diğerini tanıma ve anlama, daha da önemlisi ona katkıda bulunma ihtimalini ortadan kaldırmaktadır. Oysa yanlışı düzeltmek/

Değerlere dayalı bağlar, bölünme ve çatışmayı değil bütünlük ve uyumu hedeflemekte olduğu halde buradan da çatışmalar doğduğunu gördük. Zira farklı değerlere bağlı olmak birbirini dışlayan gruplar oluşturmakta, dünya

dönüştürmek bir şekilde bir arada bulunmakla

görüşünden kaynaklanan bu farklılıklar kıyamete

mümkün olabilir. Doğruyu/yanlışı anlatmak,

kadar mukadder görünmekte, bu da farklı

söz kadar yakınlığa, örnekliğe de ihtiyaç duyan

ideolojilerin her bir toplumda karşı karşıya

bir iştir. Aynı ortamı paylaşmadan kimseyi

olacağı anlamına gelmektedir. Hak dinin gelmesi

dönüştürmek, eleştirmek veya faydalanmak

ve onun en doğru şekilde yorumlanmasıyla bile

mümkün görünmemektedir.

farklı tercihler ortadan kalkmış değildir.

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

Dünya görüşlerinin birbiriyle ilişkisi bağlamında

ortamının İslam’ın yaşanmasına, diktacı İslam

tarih boyunca çoğunlukla görülen, bir görüşünün

ülkelerinden daha çok imkân tanıdığı da ilave

hâkim ideoloji haline gelmesidir. Bu hâkimiyetin

edilmektedir.

tezahürü genellikle diğerlerini baskı altına almak, ona hayat hakkı tanımamak hatta kendisini ifade etmesine bile izin vermemek şeklindedir. Hâkim ideolojiden farklı ve ona zıt olanlar, çeşitli bedeller ödeyerek kendilerini ortaya koymuşsa da diğerine söz hakkının verildiği örnekler oldukça azdır. Bu durum otoritenin vatandaş/birey tanımından, aykırılık ve muhalefete yaklaşımından da bağımsız değildir. Bu tarihi süreç ve tecrübeden birtakım sonuçlar çıkarılarak gündeme getirilen bir söylem biçimi de bütün dünya görüşlerinin birbirine ve otoriteye eşit mesafede olmalarının daha sorunsuz bir toplumsal alan ortaya çıkaracağı yönündedir. Benzer uygulama örnekleri tarihte farklı yerlerde bulunabilir, ama bunun en sistematik biçimi Batı medeniyeti tarafından, aydınlanma sürecinin ardından gündeme getirilmiştir. Bunun basitçe ifade edilebilir biçimi, siyasette demokrasi, dünya görüşünde laiklik, farklı yaşam biçimlerine özgürlüktür. Bu düşüncenin, farklılıkların bir arada yaşaması bakımından anlamı; din ve ideolojiden bağımsız ve bunların hepsine eşit mesafede bir yönetim, her dünya görüşüne siyasi otoritenin çizdiği sınırlar içerisinde hayat hakkı, başkasına zarar vermediği sürece bütün yaşam biçimlerine özgürlük imkânıdır. Fikir ise sınırsız hürriyet hakkına sahiptir.

izahını bulan, hemen bütün dünyanın karşı karşıya kaldığı Batı kaynaklı bu öneri birçok bakımdan eleştirilebilir/eleştirilmektedir. Sayılabilecek her türlü gelişmeye rağmen istibdat, dünya hırsı ve fikri bağnazlığın daha sinsi yöntemlerle devam ettiğini söylemek de doğrudur. Bu öneri; söylenen, idealize edilen ile fiili durumun örtüşmemesi, demokrasi, laiklik, özgürlük gibi değer/kavramların, Batı’nın üretmeye çalıştığı dünya görüşünün taşıyıcısı olması gibi yönlerden haklı olarak kusurlu bulunmaktadır. Gelinen noktaya genel olarak değinmenin dışında biz ne bu konuya ne de demokrasi, laiklik, özgürlük kavramlarına dalmayacağız. Bu kavramlarla da ilintili olarak değerlendirilen fikir özgürlüğünü, milliyet, ideoloji ve din bağlarından sonra nasıl bir birlikte yaşam imkânı oluşturduğu açısından ele alacağız.

Fikir Özgürlüğü Fikir ya da düşünce özgürlüğü, kişinin bir dini/ ideolojiyi kabule veya redde zorlanamayacağı anlamına gelen din ve vicdan özgürlüğünden öte düşünceyi ifade etmekle ilgilidir. Toplumsal alanın paylaşımına nasıl etki edeceğine değinmeden önce, düşüncenin doğasına dair birkaç husus üzerinde durmakta fayda var.

İnsan hakları, uluslararası hukuk gibi kavram ve anlayışlar da bir arada yaşama konusunda insanoğlunun katettiği ızdırap dolu sürecin birer ürünü ve aynı zamanda geldiği noktanın (uygulanma biçimleriyle beraber) göstergesidir. Gelinen bu noktayı sözü geçen kavramlar bağlamında değerlendirmek mümkündür. Bir taraftan bakıldığında, özellikle hukuk ve insan hakları kavramlarıyla ilgili olarak en azından üzerine basılacak birer zemin olmalarını önemseyen değerlendirmeler yapılabilir, üzerlerine olumlu şeyler söylenebilir. Bunun dışında hayat görüşleri ve düşünceye açtığı özgürlük alanı sebebiyle doğrunun daha rahat gündeme getirilmesine imkân tanımış olması da olumlu yönü olarak görülmektedir. Bu özgürlük

Ancak diğer taraftan söz konusu kavramlarda

Birincisi: Eylem düşünce ile sıkı bir ilişkiye sahiptir. Düşüncede değişim/devrim olmadan fiili durumda değişim olmaz. Düşünce, eylemin tohumu gibidir. Nasıl bir niteliğe sahipse ona uygun eylemler üretir. Düşüncenin karşısına dikilen bütün engeller eylemle arasındaki bu ilişkiden kaynaklanmaktadır. Aykırı ve muhalif düşünce aynı zamanda bir tehlike potansiyelidir. Antik Yunan’ın filozofları, kilisenin bilimi reddedişi, doğrudan bir eylem planına sahip olmalarından değil eyleme kaynaklık edebilecek aykırılıklar taşımalarındandır. Düşüncenin değil eylemin mahkûm edilmesine doğru bir seyir söz konusu

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

ise de potansiyeli yok etmenin, bir güç haline

Üçüncü bir husus, düşüncenin ortaya çıkması,

gelmiş biçimine müdahale etmeye tercih edildiği

gelişip güçlenmesinde şiddet ve baskının temel

söylenebilir. Bu müdahalede araç çoğunlukla

belirleyici faktör olamamasıdır. Şiddetin buna

güç, yöntem ise şiddettir.

güç yetiremeyeceğini ifade ettik. Dolayısıyla

İkinci husus, düşüncenin güç ve şiddet ile mağlup edilemeyeceğidir. Düşünceyi dile getirenler, ona gönül verenler bu yöntemle sindirilebilir, yok edilebilir ama bu, düşüncenin mağlubiyeti anlamına gelmez. Bütün müntesipleri ortadan kaldırılmış olsa bile tıpkı toprağa ekilmiş tohum gibi düşünce yeniden filiz verebilir. Düşünceyi ortadan kaldırmak için

düşüncenin oluşmaması veya gelişmemesi ortam şartlarının kötülüğüne bağlanamaz. Düşünce varsa ortaya çıkar, bu engellenemez. Düşüncenin doğmasında da gelişip güçlenmesinde de ortamın vahametinin aynı zamanda engellenmenin pozitif, rehavetinin/ serbestliğin ise negatif bir etki yaptığı bile söylenebilir.

uygulanan şiddet ve baskı onu savunanları

Serbestlik düşüncenin ifadesini kolaylaştırır,

zor durumlarda bırakır, ama aynı zamanda

ama mesajının anlaşılmasını garanti etmez,

düşünceyi besler ve büyütür. Takipçilerinin,

hatta zorlaştırabilir. Diğerinin, özellikle de

hayalleri ve hedefleri kadar uğradıkları sıkıntı

hâkim ideolojinin yanlışlığı ve haksızlığı, başka

ve haksızlıklar da inançlarına bağlılıklarını

bir alternatifin en büyük varoluş sebebidir.

artırır. Bu, düşünceye baskı uygulayanın kendi

Alternatife tanınan serbestlik ve rahatlık hâkim

aleyhine çalışması, yok etmeye çalıştığı görüşün

olan hakkındaki haksızlık iddialarını zayıflatır,

keskinleşmesine, güçlenmesine vesile olması

söyleminin gücünü ciddi oranda yitirmesine

demektir.

neden olabilir. Onun için serbest bırakmak ama

Şiddet ile yok edilemeyeceği kuralından dolayı düşünceye serbestlik tanınması, gelişip

aynı zamanda maniple etmek, hâkim ideoloji lehine daha kolay sonuç veren bir yöntemdir.

güçlenemeyeceği anlamına gelmez. Tam aksine

Bu öncüllerden yola çıkarak düşüncenin

çok daha hızlı yayılıp tutunabilir. Hâkim ideoloji,

doğmasının da kendisini ifade etmesinin de

hangisini tercih etse bir risk ile karşı karşıyadır.

önüne geçilemeyeceğini söyleyebiliriz. Her

Düşünce ancak tam bir mağlubiyete uğratılabildiğinde yok edilebilir. Düşünceyi mağlubiyete uğratabilecek tek şey yine bir düşüncedir. Düşünceye karşı düşünce ile mücadele edilebilir. Bunun anlamı demagoji değildir. Düşüncenin mağlubiyeti yanlışlığının, tutarsızlığının ispatı ile mümkündür. Bunu başarabilecek şey tutarlı başka bir düşüncedir.

düşünce sahip olduğu niteliğe bağlı olarak, bedelini ödemek suretiyle var olmanın mücadelesini verir. Dolayısıyla özgürlük tanınmaması sadece düşünce için değil diğerleri için de problemli durumların yaratılması demektir. En azından farklı ve aykırı söylemlerin tanınma imkânı tamamen yok olmasa bile ciddi oranda kayba uğrar.

Ancak burada çatışan iki görüşten birinin

Düşünce alanındaki mücadelenin fiili alandaki

insanlarca takdiri önemli bir noktadır. Düşünce

mücadeleden bazı farkları vardır. Galibiyet,

için mağlubiyet, nihai olarak yanlışlığının ve

doğru, tutarlı, şümullü ve derinlikli olmaktır.

tutarsızlığının ispatı ise de bunu takdir edecek

Nihayetinde aldatıcı değil kurtarıcı olabilmek,

olanlar, duruma şahit olan insanlardır. Demagoji

geçici ilgilere değil teveccühe mazhar olmak

veya hevaya uygun önerilerle taraftar toplayıp

buna bağlıdır. Bunun için söylemin hedefini

ilgi odağı olmak, o düşüncenin sağlam temellere

bulması gerekir. Hedefe isabet kaydedebilmek,

dayanıyor olduğu anlamına gelmez.

öncelikle doğru görüş gerektirir. Vakıanın ve bu

Düşünceye karşı şiddet ile mukabele edilmesi ona denk bir düşünce üretememenin bir ürünü olarak da görülebilir. Bu nedenle düşünceye fikir ile değil güç ile karşı durmak çaresizliğin, acziyetin ve de yenilginin en önemli emaresidir.

vakıanın bir parçası olan alternatif düşüncelerin iyi tahlil edilebilmesi doğru görüş için önemli bir gerekliliktir. Diğerlerini doğru bir şekilde anlamadan ortaya atılacak her söz, vakıadan bağımsız bir iddia olma riski altındadır. Anlamak için dinlemek, dinlemek için de sabır ve

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

tahammül gerekir. Gerisi ise kabiliyete kalmış

sapkınlığın yayılmasına zemin hazırlamak

bir şeydir.

olarak görülmektedir. Kimsenin bilmediği

Bunlar fikir özgürlüğünün gerekliliğini ve faydasını ortaya koyan deliller. İlave edilebilecek başka delil ve gereklilikler de sayılabilir: Bir görüşü, dolaylı ve şüpheli verilerle değil kendisinden/asıl kaynağından, en doğru biçimde tanıma fırsatının oluşması bu faydalardan biridir: Onu kabul ettiğimizde neyle karşılaşacağımızı, bize ne gibi faydaları olacağını, neye mal olacağını, bize ne gibi bedeller ödeteceğini onu tanıyarak anlayıp öğrenebiliriz. Bizim hakkımızdaki eleştirisi nedir? Bizde hangi eksiği ve kusuru buluyor da farklı bir düşünce geliştiriyor? Bütün bunlara diğerine söz hakkı vermeden ulaşamayız. Bunları bilmeden de onunla sağlıklı bir iletişim gerçekleştirmiş olmayız; ona sağladığımızı sandığımız faydanın aslında onun derdine deva olmadığını bile idrak edemeyiz; yaptığımız hamlelerin boşa gitmekte olduğunun farkına varamayız. Bir başka fayda da düşüncelerin birbirinden istifade etmesidir. İdeolojiler genelde eksiksiz ve kusursuz oldukları inancına sahiptir. Bu saikle hareket ettiklerinde kendilerinin ne kadar tutarlı ve şümullü olduklarını sorgulamazlar. Dünyayı algılayışları kendi kurgularının çapı kadardır. Ne kadar görüyor/idrak edebiliyorsa dünyanın o kadar olduğunu tahayyül etme eğilimine sahip olmak insan için yadırganmaması gereken bir durumdur. Ama aslında dünya herkesin gördüğünden daha geniştir ve bu konuda başkalarından istifade edilebilir. Bu noktada takipçileri tarafından en çok yanlış algılananlar dini inançlardır. Din genelde bilimsel konuları bile aydınlatan ayrıntılı ve şümullü kurallar dizgesi olarak algılanmaktadır. Oysa sosyal konulardan eğitime kadar pek çok konuda dini esasların beşer tecrübe ve görüşüyle izahı gerekir ve bu tecrübe sadece o dinin müntesiplerinin tecrübesi değildir. Başka ideoloji, görüş ve inançları dinlemek, anlamak kendi eksiklerini gidermek için bir yoldur. Bir

kapılma ihtimali yoktur. Dillendirilmesine olanak tanınırsa insanların zihinlerini bulandırma imkânına sahip olur. Bu yaklaşım genel olarak doğrudur. İnsanın haberdar olmadığı bir yanlışa kapılması mümkün değildir. Ama engellemek/ illegal saymak bir düşüncenin bilinme ihtimalini ortadan kaldırmaz. Daha da önemlisi yeni veya farklı olduğu için bir düşüncenin kabul edilmesi onun sürekli yükseleceği anlamına gelmez. Daha genel bir kural olarak, engellenmeden doğan karanlık ortamlar doğru düşünceden çok, yanlış görüşlerin işine yarar. Bilinmezlik, düşüncenin ne kadar derin/sığ ya da güçlü/zayıf olduğunu da örten bir perdedir. Gizliliğin sağladığı cazibeye, engellenmek de eklenince bu doğrudan ve kolayca haklılığa yorulabilir. Oysa hak, her şeyin açık ve net olmasını ister. Kim hangi konuda ne düşünüyorsa bu ortaya serildiğinde hak ve batılın kıyaslanması mümkün olur. Hak, ne diğerleri ile karşı karşıya gelmekten ne de batılın dillendirilmesinden zarar görür. O zaten her ikisinin de apaçık olmasını ister ki, tercih edecekler neyi tercih ettiklerinin bilincinde olsunlar. Bunun için batılın kendisini ifade etmesine fırsat verir. Fikir özgürlüğünün buradaki fonksiyonları yerine getirebilmesi için bir olgunluk seviyesinin gerekli olduğu da atlanmaması gereken bir noktadır. Bu olgunluk iki yönlüdür. Birincisi düşünceyi dile getireni ikincisi ise bu iddia ile muhatap olanı ilgilendirir. Seviyesiz hiçbir diyalog burada beklenen sonuçları veremez. Sadece zihinlerde yaşayan karşıtlığı körükler ve çatışmanın dozajını artırıp derinleşmesini sağlar. Olgunluk ve seviyeden kasıt genel insani değerleri ihlal etmeden söylemek ve dinlemek/ tepki göstermektir; ahlaki ölçülere riayet etmeyi, tahkir ve tahrik edici davranmamayı gerektirir. Yoksa rahatsız etmemek için değerleri yumuşatmak anlamına gelmez.

yanlışı görmek bile o konuda doğrunun/isabetli

Bu noktada aslında hakkın dile getirilmesinin

görüşün ne olduğunu anlamaya yardımcı olabilir.

bizatihi “rahatsız” edici olduğu belirtilmelidir.

Değişik düşüncelerin kendisini alenen ifade etmesine imkân tanımak, yanlışlığın hatta

bir görüşün kabul görme ve insanların ona

Çıkar gruplarını dağıtır, batılın ipliğini pazara çıkarır, insanların rahatını bozar, emek ve fedakârlık ister, haksızlığa tahammül etmez.

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

Fakat bütün bunları bir üslup, yöntem ve

engellemeye değil toplumun eğitilebilmesine,

tedricilik içinde tahkir ve tahrik etmeme

topluma hakkın layıkıyla anlatılmasına,

ilkelerine uygun bir şekilde “yapar”. Kabul

toplumun da hakka teveccüh göstermesine

etme olgunluğunu talep etme hakkı, doğru

bağlıdır. “Sakıncalar”, yok sayıldığında veya

sözün doğru bir üslupla dile getirilmesine bina

bastırıldığında ıslah edilmesinin de önü

edilebilir.

kapanmış, halının altına süpürülmüş demektir.

Fikir özgürlüğü olmalı derken şu tür fikirler özgür olabilir ama şunlar olamaz deme imkânı yoktur. Sınırlar koymaya kalkıldığında hem yapılan iş fikir özgürlüğü olmaktan çıkar hem de sınırın nereden itibaren kim tarafından, hangi ideolojiye göre konacağı başka bir sorun haline gelir. Dolayısıyla fikir özgürlüğü, yeterince ve çoğu kişi tarafından bilinmeyen, örneğin Aleviliğin kendi ağzı ile ayrıntı ve iddialarını

Aldanacakları, yoldan çıkacakları, kötülükten habersiz tutmakla sağlanacak faydalar kalıcı değildir. Getireceği sakıncalardan dolayı düşüncenin kısıtlanması, doğrunun önünün de kapatılması demektir. Zira sakınca gerekçesiyle düşünceye sınırlamalar getirildiğinde, bir mezhebin/cemaatin görüşlerine uymadığı için bir başka anlayışın görüşleri de ciddi sansüre maruz kalabilir.

içerecek şekilde ifade edilmesine/tanınmasına

Ayrıca fikrin özgür olmasından herkesten çok

imkân tanırken, eşcinselliğin de kendisini

Müslümanların fayda göreceği unutulmamalıdır.

savunması/hak iddia etmesi anlamına gelir.

60’lı yıllardan buyana İslami hareketin gösterdiği

Fikir özgür olmalı dedikten sonra fikir bazında, “belirlenmiş” bir takım haklar ihlal edilmediği sürece hiçbir düşüncenin beyan edilmesinin önüne geçilemez. Buradan Müslümanları, Hıristiyanları, başka din mensuplarını rahatsız eden şeyler doğal olarak çıkar. Bu durumda fiziksel çatışmadan uzak durulabildiğini varsaysak bile beklenen olgunluk seviyesi, düşünsel boyutta bir mücadele ortamı oluşacağından, düşünsel bir derinlik sağlanacağı veya hoşgörü ortamı değildir. Beklenmesi

gelişimin özünde düşünsel derinliğinin artması yatmaktadır. Düşünsel olarak derinleştikçe olgunlaşmakta ve daha rafine hale gelmektedir. Bu gelişim, hareketlerin eylem kabiliyetinin artmasından değil düşünce boyutunda kendisini geliştirmesinden elde edilmektedir. Düşüncede derinleşmek için önüne engeller konmamış, şiddet eylemleriyle oyalatılmış olmasaydı bugün daha farklı noktalarda olabilirdi. Aksine düşünce daha çok sınırlanmış, baskı altına alınmış olsaydı bugün geldiği aşamaya da ulaşamayabilirdi.

gereken olgunluk seviyesi toplumun geneliyle

Tahammül edememekten, diğerini kendisi

ilgilidir. O da dini ve insani değerlerin rencide

için tehlike olarak algılamaktan dolayı İslami

edilmesine prim verilmemesidir. Bu durum

çevreler uzunca bir süre birbirlerini bile

aslında toplumun niteliğini de ortaya serecek bir

dinlemeyip aralarına mesafeler koydular. Alanları

sınavdır. Seviyesiz, gayri ahlaki ve gayri insani

içinde dile getirilecek farklı herhangi bir görüş,

davranış ya da beyanların alıcı/ilgi bulması

yapıyı dağıtma potansiyeline sahip bir fitne

toplumun genel durumunu sergilemesi açısından

olarak algılandı. Bugün ise birçok çevre dışarıya

önemlidir.

açılmanın geç kalınmışlığını yaşamaktadır.

Dolayısıyla fikir özgürlüğüne karşı konacak tavır ve getirilebilecek sınırlamalar, tarafların durumuyla birlikte toplumun durumunu da ilgilendirmektedir.

Yalıtılmış ortamlarda geliştirilen düşünceler başkasının karşısında ve gerçek hayatta test edilmemiş olduğu gibi etki edebildiği alandaki aykırı/farklı düşüncelerle nasıl baş edeceğini de bilemez. Sorumlu olmadıkları coğrafyada

Fikir özgürlüğünün bir arada yaşamaya sağlayacağı pek çok faydadan söz edilebildiği gibi sakıncalar taşıdığı da görülmektedir. Fakat düşüncenin ifade edilmesine imkân tanınmasının doğuracağı sakıncaları süreç içinde ortadan kaldırmak mümkündür. Bunu yapabilmek ifadeyi

başkalarıyla bir arada yaşamakta/iletişim kurmakta ciddi sorunlar yaşayanlar, coğrafyanın sorumlusu olduklarında mutlaka daha büyük sorunlarla karşılaşacaklardır. Oysa sağlam bir dünya görüşü, karşısına çıkacak hiçbir görüşten zarar görmez.

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

Sonuç

edilen bir arada yaşama formülü, hem toplumsal

Farklı meslekler bir bütünün birbirini

ideolojilerin toplumsal alanı algılayış biçimleri ile

tamamlayan parçaları gibi ihtiyaçlarını birbirinden karşılayarak toplumsal alanda var

alanın hem dünya görüşlerinin doğası hem de ilgili bir sorundur.

olmaya devam edebilirler. Ama toplumların

Biz bu yazıda bu soruna ilişkin insanoğlunun

bir arada durabilmeleri mekanik işbirlikleriyle

bulduğu çözümlere ve bunların çıkmazlarına

değil değerlerle mümkün olabilmektedir. Çünkü

işaret etmeye çalıştık. Toplumların mozaiğinin

mekanik bağlar çok kolay çözülebilir.

gittikçe arttığı ve ülke sınırlarının kalkarak

Toplumsal alanın huzurlu ve verimli olması için insanların aynı değerler etrafında birleşmesinin en iyi çözüm olduğu, çok eskilerden beri kabul gören bir fikirdir. Ancak değerler alanı çok

sınırları aşan ilişkilerin yaşandığı dünyada bulunabilecek her türlü çözümün hem artıları hem de eksileri bulunmaktadır. En iyi çözüm bile kötü niyetlerin suiistimaline açıktır.

geniş bir yelpazeye sahiptir ve toplum, sayısı

Her şeye rağmen şunun kabul edilmesi gerekir:

az veya çok farklı eğilimlere sahip olanlardan

Müslümanların, hayra ve iyiliğe doğru bir

oluşmaktadır. Ayrıca daha güçlü bağ, daha güçlü

dönüşüme önayak olması, gayri insani/gayri

ayrılık ve çatışma sebebi demektir.

İslami her duruma direnç göstermesi gerektiği

Her bir düşünceye göre, bir arada yaşamanın yolu, “doğru”nun genel egemenliğini kabul ederek onun verdiği özerklik çerçevesinde aynı mekânı paylaşmaktır. Bu egemenlik anlayışı, bir düşüncenin mutlak hâkimiyetinden/topluma zorla kabul ettirilmesinden, her düşüncenin kendisini ifade etmesine doğru bir seyir takip etmiştir.

kadar bir arada yaşamanın üstesinden de gelmesi gerekiyor. Sıkı yapılanma dönemlerinde Müslümanlar, nasıl kendilerini tecrit ederek toplumdan olduğu kadar hedeflerinden de uzaklaşmışsa, yalıtılmış yaşam biçimi anlayışıyla da farklı bir sonuca ulaşamayacaklardır. Zira İslami dünya görüşü için toplumsal alan sadece hareket mekânı/hâkimiyet alanı değil dönüşüm fırsatlarının oluşturulduğu imkânlar

Dünya görüşlerinin insanları kendi görüşleri

manzumesidir.

doğrultusunda değiştirmek için çaba sarf etmeleri gayet olağan bir durumdur. Hak da kendisini ifade etmek suretiyle insanların doğruyu kabul edip dönüşmelerini talep eder. Ama bu tür çabalar ne kadar çok olursa olsun toplumun tamamının dönüşeceği anlamına gelmez. Hem zıtlık derecesinde farklılıklar hem de öyle veya böyle bu farklılıkların aynı toplumda bir araya gelmesi, kıyamete kadar mukadder görünmektedir. Bu durum, farklı hayat görüşlerinin ister hâkim olsunlar isterse egemenlik altında bulunsunlar diğerleriyle aynı ortamı paylaşacakları anlamına gelmektedir. Bugün gelinen noktada dünya görüşlerinin, toplumsal alanı birbirilerine denk pozisyonda paylaşmaları konuşulmaktadır. Her görüşün, ilkelerinden taviz vermeden, diğerleriyle denk pozisyonda toplumsal alanda kendisini gerçekleştirmesi mümkün olsaydı toplumsal alan çatışma arenası olmazdı. Dolayısıyla sözü

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

Dosya: Çok Kültürlülük ve Birlikte Yaşamak

Makale 2

“Çok Kültürlülük” Tezleri

Nuri Yılmaz

Bağımsız ve farklı kültür havzalarının bulunduğu,

(tahammülü olmayan) inançlar haline gelmiştir.

herhangi bir kültür havzasında yaşayabilmek için

Hepsinin kendisini “doğru/Hakk” olarak gördüğü

oradakilere benzemeyi zorunlu kılan dönemler

bir ortam, sadece çatışmayı beslemekte ve

geride kaldı. Gelişen iletişim ve ulaşım imkanları

insanların mutsuzluğunu, huzursuzluğunu

dünyayı neredeyse küçük bir şehre çevirdi. Çok

artırmaktadır. İddianın “gerçek” olup olmaması

kısa sürelerde dünyanın bir ucundan öteki ucuna

başka bir meseledir. Biz bu makalede, “doğru/

ulaşılabiliyor. Cereyan eden bir olay anında

Hakk” bile olsa bir inancın insanlığa karşı

dünyanın her tarafına yayılabiliyor. Bu şartlarda

takınacağı tutum ile ilgilenmekteyiz. Temel

kapalı bağımsız kültür havzaları oluşturmak

sorumuz şudur:

neredeyse imkansız. İki vakıa ile karşı karşıyayız: 1. Her inancın kendi içerisinde birçok farklı

- Farklı inançların veya aynı inanç içerisinde yer alan farklı yorumların bir arada yaşaması nasıl mümkün olacak?

yorumu oluşmuştur (ki yeni bir durum

“Benim inancım doğruysa, insanlığın selameti

değildir. Eskiden de böyleydi).

için herkesi ona uymaya zorlarım” şeklindeki bir

2. Farklı inançlar/dinler artık ortak havzaları paylaşmaktadırlar. Günümüzde artık toplumlar iç içe geçmiş vaziyetteler. Bir bina ölçeğinde bile birbirinden farklı kültürler bir arada yaşıyorlar. “Tek tipleştirme”, “zorlama” ve “kendine benzetme” gibi çabalar artık meşru olmaktan çıktı. İnsanlığın vicdanında mahkum ediliyor ve hoş karşılanmıyor. Haddizatında artık teknik olarak da mümkün değil. Çünkü mesele artık sadece farklı dinlerin birlikte yaşaması veya yaşayamaması olmaktan çıkmıştır. Aynı inancın farklı yorumları bile artık birbirine yabancı

bakış açısı, kimi Müslümanların dillendirdikleri bir tercih olarak karşımıza çıkıyor. Fakat “zorlamayı” meşru görmeyen bir dinin bağlıları bunu hangi meşru gerekçeyle yapacaklar? Ve yarın yönetim gücü kendilerini meşru görmeyen başka bir yorumun eline geçip, onlar da kendi düşüncelerini dayattıklarında bunu nasıl karşılayacaklar? Zorlama ve dayatma, zaten son iki yüzyıla kadar insanlığın bir vakıası idi. İslam tarihinde farklı kültürlerin bir arada yaşaması açısından farklı tecrübelere rastlansa da, zihniyet olarak kimse dayatmayı ve tek tipleştirmeyi gayri meşru görmüyordu. Oysa bugün değişen şartlar,

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

insanları farklı biçimde düşünmeye itiyor. Farklı

Among the World Religion” isimli makalesinde,

kültürlerin bir arada yaşaması için imkanlar

çoğulcu paradigmayı ifade etmeye çalışmıştır.

araştırılıyor ve tezler geliştiriliyor.

Çağdaşı sayılan Amerikalı filozof William

Bu tezler, tarihin derinliklerinde gizli “birlikte yaşam” örneklerini görmeyip, dayatmacı mantığı sürdürmekte olan İslam dünyasını da etkilemektedir. İslam’ın kendi içerisindeki imkanlar ortaya çıkarılamayınca, toplumlar dışarıda üretilen tezlere meyletmekte ve çözümü orada aramaktadırlar. Bu makale, (İslam dünyasında da karşılık bulan) çok kültürlülük tezlerini İslami bir bakış açısıyla tahlil etmek maksadıyla kaleme alınmıştır. Bu çerçevede:

Ernest Hocking de, 1932 yılında yayımladığı, “Re-thinking Missions” isimli eserinde çoğulcu paradigmayı benimsediğini ifade etmiştir. Bu iki düşünür dinlerin tarihselliğine ve sundukları bilginin göreceliliğine inanmışlardır. Bu sebepten de Hristiyanlığın, diğer dinlere oranla hiçbir zaman özel bir statü iddia edemeyeceğini ifade etmişlerdir. Dinsel çoğulculuk yaklaşımı İngiliz tarihçisi Arnold Toynbee tarafından da dile getirilmiştir. Sonraları, bu anlayışı sürdüren ve hatta geliştiren iki önemli düşünür Wilfred Cantwell

- Çok kültürlülük ve birlikte yaşam üzerine geliştirilen görüşler ele alınacak ve değerlendirilecektir.

Smith ve John Hick olmuştur.1 Ancak, dini çoğulculuğun, esas itibariyle John Hick tarafından bir kuram ve akım olarak geliştirilmeye çalışıldığı söylenebilir. Hick’in

Çok Kültürlülük Üzerine Genel Mülahazalar Bütün din ve felsefeler “hakikat” arayışının bir sonucu olarak ortaya çıkmışlardır. Doğal olarak hepsi de “nihai hakikati” açıkladığına inanırlar. Oysa hepsinin birden, nihai hakikat olmasına imkan yoktur. Fakat hiçbirisi iddiasından geri durmaz. Bu durumda çok kültürlülük veya farklı kültürlerin birlikte yaşamasının imkanı nasıl oluşacaktır?

geliştirdiği bu kuram, onun genel din felsefesinin bir parçasıdır. John Hick’e göre bütün dinler; bir olan nihai ve

ilahi hakikatin çeşitli şekillerde tasavvur edilip farklı kavramlarla dile getirilmesinden ibarettir. İlahi hakikat karşısında neler yapılabileceğini ifade eder ve gösterir.2 Buna göre dinlerin temel amacı, taraftarlarının egolarını yok etmek, onları Mutlak Varlık (Tanrı) hakkında bilinç sahibi kılmak ve kendilerini O’nun huzurunda hissetmelerini sağlamaktır. Yahudilik,

Filozoflar bu sorunun cevabını dinsel çoğulculuk modeli ile vermeye çalışmışlardır. Bu modelin

çıkış noktası, her bir dinin veya felsefenin, diğerlerinden bağımsız olarak taraftarlarını kurtuluşa götürebileceği varsayımıdır. Onlara göre; mutlak doğru tek bir din/felsefe anlayışı ve bu dini/felsefeyi yaygınlaştırmak için mücadele verme fikri, doğal olarak ayrımcılığı ortaya çıkarmakta ve düşmanlığı yaygınlaştırmaktadır. Bu anlayışlar devam ettiği müddetçe, birlikte yaşamanın imkanları asla

Hıristiyanlık, İslam, Hinduizm ve Budizm gibi dünya dinleri, Mutlak Varlığa ulaşmanın farklı yollarını temsil ederler. Her biri İlahi Hakikat hakkında “doğru” bilgi ihtiva etmekle birlikte, hiçbiri O’nunla ilgili “tüm” bilgiyi ihtiva etmez. Çünkü Tanrı mutlaktır, ancak bu Mutlak Hakikati kavramak için yapılan hiçbir tanımlama veya niteleme mutlak değildir. Hick, tezini ortaya koyarken Kant’ın numen Adnan Aslan, “Batı Perspektifinde Dini Çoğulculuk

Meselesi”, İslam Araştırmaları Dergisi, ll, 1998, s. 154.

oluşmayacaktır.

John Hick, “Religious Pluralism”, The Encyclopedia of

Dinsel çoğulculuk fikri, yirminci yüzyılın sonlarından itibaren dünya gündemine ağırlıklı olarak girmiştir. İlk önemli temsilcisi Alman teolog ve fikir adamı Ernst Troeltsch’dir. 1923 yılında yayımladığı, “The Place of Christianity

Religion (ed. Mircea Eliade), New York, 1987, XII, 331; Hanifi Özcan, Maturidi’de Dini Çoğulculuk, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul, 1995, s. 11 (Bu kaynağa, “Milel ve Nihal dergisi, Cilt 6, sayı 2, Mayıs-ağustos 2009. Mahmut AYDIN, Dinsel Çoğulculuğun Öteki ile Birlikte Yaşamaya Katkısı Üzerine Bazı Mülahazalar” aracılığıyla ulaşılmıştır.)

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

fenomen ayrımından yararlanmaktadır. Kant

Muhammed’deki Allah, Buda’da Nirvana, Hindu

felsefesine göre beşer olarak bildiğimiz şey

avatarlarda ise Şiva ve Vişnu’dur. Bu “ilahi

(eşyanın fenomeni, yani) eşyanın zihnimizdeki

realite”yi kendi kültürlerindeki kavramlarla

imajıdır. Eşyanın (numenini, yani) kendisini

isimlendirmişlerdir.

olduğu gibi asla bilemeyiz. Hick bunu kendi kuramına şöyle adapte eder:

Bu kuramın İslam coğrafyasındaki öncülerinden

Dindarlar Tanrı’yı (Mutlak Gerçekliği) tecrübe

kurgular olması meselesine farklı bir yorum

etmelerine rağmen, onu ancak kendi tarihsel,

getirir. Ona göre dinler, Tanrı ile insan

sosyal ve psikolojik şartları içinde tanıyıp

ilişkisinin doğal bir sonucudur. Tanrı; kainat,

bilebilirler. Doğrudan ve vasıtasız olarak

insan ve kendisi hakkındaki hakikatleri dinler

gerçekliğe sahip olamazlar. Çünkü Tanrı

aracılığıyla bildirir. Dolayısıyla din, mutlak

numenal olarak değil, fenomenal olarak

hakikatin dünyadaki ifadesidir. Mutlak hakikat

bilinebilir. Buna göre Mutlak Gerçeklik hakkında

değişemediği için, onun ifadesi olan hakikat de

dinlerin tebliğ ettiği şey doğrudur. Ancak hakikat

özde değişemez.

bilinenden daha fazla bir şey olduğundan, insanlığın sahip olduğu büyük dünya dinleri, Tanrıyı idrak etmenin ve onunla iletişim içinde

olan Seyyid Hüseyin Nasr ise dinlerin insani

Görüldüğü gibi Nasr, Hick’den farklı olarak dini Tanrı ile irtibatlı bir olgu olarak değerlendirir.

yaşamanın farklı yollarını temsil ederler.”3

Tabii burada bir soru ortaya çıkmaktadır: Mutlak

Kısacası Hick (ve diğer çoğulcular) şöyle

Tanrı” ile irtibatlı birer olgu olduğuna göre, farklı

demektedir:

dinler aynı mutlak hakikati ifade ettiklerini nasıl

1. Mutlak Gerçeklik/Hakikat hiçbir dinsel gelenek tarafından tam olarak bilinemez. 2. Bütün dinler ortaya çıktıkları tarihsel, sosyal ve psikolojik şartlarla sınırlı olarak Mutlak Hakikati tanımlarlar. 3. Bu durumda hiçbiri, ortaya koyduğu iddiaları ve sunduğu inançları mutlak olarak görmemelidir. 4. Her biri doğruları ihtiva eder ama hiçbiri hakikatin tümünü ihtiva edemez. John Hick, Mutlak Hakikatin (Tanrı’nın) tesiri olsa da, nihai planda dinleri insani kurgular olarak kabul etmektedir. Musa, İsa, Muhammed ve Buda gibi hassas ruhlu yüce şahsiyetlerin “mutlak”ın tesir alanında gerçekleşen yoğun bir “dinî tecrübe” anında hissettikleri manevî etkiyi, kendi toplumlarındaki kavramlarla ifade ettiklerini söyler. Mesela aşkın varlığın Musa’daki ifade biçimi Adonay, İsa’daki Semavî Baba,

hakikat değişemeyeceğine ve dinler de “mutlak/

iddia edebiliyorlar? Bu soruya şöyle cevap verir: “Mutlak hakikat değişmez ve fakat o kendini farklı zaman ve kültürel havzalarda farklı şekilde ifade eder. Dolayısıyla farklılık zorunluluktur. Zira mutlak, insanlara ulaşabilmek için söze, kelimelerle ifadeye, dolayısıyla da forma girmek zorundadır. Formda asıl olan birlik değil, çokluktur. Dinler zahiri boyutlarında, yani doktrin, kutsal kanun ve ibadet şekillerinde farklı olsalar da, batınî boyutlarında, yani özde aynıdırlar. Fakat bu birliği sadece mânevî bakımdan yetkin olanlar fark edebilir.” 4 Nasr, Hz. İsa ile ilgili hem Hıristiyanlığın hem de İslâmiyet’in önerdiği doktrinlerin ikisini de doğru kabul eder. Bu fikrini bir örnekle şöyle açıklar: Dünya dönmekte midir, yoksa durağan mıdır? Dünya, hayatını onun üstünde devam ettiren ve onu her an tecrübe eden milyarlarca kişi için gerçekten dönmemektedir. Fakat aynı zamanda, yerküre hakkında sıradan insanların bilgisinin ötesinde bilgi edinen gerçek uzmanlar için dünya dönmektedir. Bu iki durumun ikisi aynı anda doğrudur. Buradan hareketle Nasr hem

Hick, An Interpretation of Religion: Human Response

to the Transcendent, London: Macmillan, 1989, ss.

Hıristiyanlık ve İslâm açısından İsa’nın konumu

14, 235-236 (Bu kaynağa, “Milel ve Nihal dergisi, Cilt

hakkında daha geniş tartışmalar için bkz. Adnan Aslan,

6, sayı 2, Mayıs-ağustos 2009. Mahmut AYDIN, Dinsel

“Dinler ve Mutlak Hakikat Kavramı: John Hick ve Seyyid

Çoğulculuğun Öteki ile Birlikte Yaşamaya Katkısı Üzerine

Hüseyin Nasr’la bir Mülâkat”, İslâm Araştırmaları

Bazı Mülahazalar” aracılığıyla ulaşılmıştır.)

Dergisi, sy. 1 (1997), s. 175-188.

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

Hıristiyanlığın hem de İslam’ın doktrinlerinin

bir ideoloji değil, Tanrı ile insan arasında

birbirleriyle çelişseler dahi aynı anda doğru

yaşanan özel bir ilişki, bir tecrübedir.

olduklarını söylemek istemektedir.

Dindarlık da bu dini tecrübenin adıdır.

Kısacası Nasr şöyle demektedir: 1. Dinler, Mutlak (Tanrı) ile insanın irtibatının bir sonucudur.

3. Dini tecrübe, herkesin kendi insani sınırları (tarihsel, sosyal ve psikolojik sınırlar) içinde belirir. Dolayısıyla farklılıklar “mutlak”tan değil, insanın kendi

2. Dolayısıyla her biri Mutlak’ın (Tanrı’nın) birer ifadesidir.

sınırlarından kaynaklanır. 4. Herkes kendi tecrübesinin mutlak hakikat

3. Dinlerin birbirinden farkı, (görünüşte) zahirdedir. Dinlerin birliği, aynılığı, sadece batıni boyutunda tecrübe edilir. Fakat o da sadece manevi yetkinliğe ulaşmış şahsiyetler tarafından algılanabilir. Dini çoğulculuk tartışmalarına katılan isimlerden

olduğuna inanabilir. Ama diğerlerinin kendi insani sınırları içerisinde ulaştığı hakikatlerine de hoşgörüyle bakmalıdır.

Dinsel Çoğulculuk Kuramının Eleştirisi:

birisi de Muhammed Müctehid Şebusteri’dir. Bu

Sorunu sadece “birlikte yaşam” meselesine

teze şöyle bir itiraz getirir: “Bir dindar genellikle

indirgersek, dini çoğulculuk tezlerinin ürettiği

mutlak hakikatin gölgesinde yaşamak ister. …

çözümü “yeterli” ve “yerinde” görebiliriz. Çünkü

Oysa dini çoğulculuğu kabul ettiğinde, elinde

onlar kısaca bize şunu söylüyorlar: “Hiçbir din/

bulundurduğu hakikatin mutlak hakikatin

düşünce mutlak doğrunun tamamı değildir.

hepsi olduğunu söyleyemez. ... Bu durumda

Dolayısıyla hiçbir birey veya toplum da mutlak

da dindarlığın özünü oluşturan ‘hakikat’ ile

doğruyu temsil etmez. Bu yüzden boş yere

‘dindar olmanın’ bu kişi için bir anlamı kalmaz.”

birbirinizle rekabete girmeyin, çatışmayın;

Şebusteri’nin önerisi ise “hoşgörü”dür: “Farklı

din ve mezheplere mensup olan insanların bir arada yaşama sorunu hoşgörü ile çözülebilir: ... Dindarlığın özünü oluşturanın dini tecrübe olduğunu, bunun da farklı kişilerde farklı şekillerde ortaya çıktığını kavrayabilirsek, dini çoğulculuğu kabul etmenin mutlak hakikat inancını geçersiz kılmadığını rahatlıkla söyleyebiliriz. Herkesin hakikati onun insani sınırları içinde belirmiş olan hakikat haline gelir.”6

birbirinize saygı duyarak bir arada yaşayın!” Eğer mesele gerçekten böyleyse, dini, ideolojik veya kültürel sebeplerle çatışmanın bir gereği de kalmamaktadır. Fakat biz meselenin, “birlikte yaşayalım da nasıl olursa olsun” şeklinde fazlasıyla indirgemeci bir yaklaşımla çözülebileceğini düşünmüyoruz. Çünkü bu yaklaşım, birçok başka problemler üretmeye gebedir. 1- Problemin teşhisindeki sıkıntı:

Kısacası Şebusteri de şöyle demektedir: 1. Herkesin kendi dinini “mutlak hakikat” olarak görmesinde bir sakınca yoktur ve haddizatında kişinin kendisini güvende hissedebilmesi için gereklidir de. 2. Ancak din, belli bir zaman ve coğrafyada kurum ve kurallar şeklinde gerçekleşen

Farklı dinlerin ve kültürlerin birlikte yaşaması sorunu, küreselleşme ile birlikte tartışılmaya başlanan tarihsel ve sosyal bir sorundur. Ondan öncesinde insanlık ya birlikte yaşamak için çeşitli formüller geliştirmiş, ya da birlikte yaşamamayı sorun olarak görmez bir durumda idiler. Bugün böyle bir sorunun hissedilmeye ve tartışılmaya başlaması, değişen şartların ve ihtiyaçların bir sonucudur. “Değişen şartlar ve ihtiyaçlar”

Muhammed Müctehid Şebusteri. Resmi Dini Söylemin

Eleştirisi. Mana Yayınları I. Baskı, s 398-399 Muhammed Müctehid Şebusteri. Resmi Dini Söylemin

dediğimizde ise sosyal ve siyasi alanı kastetmiş oluyoruz. Sosyal ve siyasal sorunlar, sosyal ve siyasal imkanlarla çözümlenebilirler.

Eleştirisi. Mana Yayınları I. Baskı, s 398-399

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

Eğer sosyal ve siyasal sorunlara sosyal ve

farklı dinlerin ve kültürlerin birbiriyle çatışmasını

siyasal imkanlarla çözüm arayacaksak,

sorun olarak gören düşünürlere ilham kaynağı

meselemiz dinsel çoğulculuk olmaktan çıkar,

olmuştur. Onlar çatışmanın sebebini dinlerin

farklı dinlerin ve kültürlerin birlikte yaşamasının

kendi hakikatlerini dayatmasında görmüşlerdir.

imkanı meselesine dönüşür.

Dayatma ise hepsinin kendisini “hakikat” olarak

2- Çözümün niteliğindeki sıkıntı

Şöyle bir soru sorulabilir: Sosyal ve siyasal nitelikte olsa bile, kalıcı çözüm için meseleyi dinsel çoğulculuk bağlamında ele almamız ne kaybettirir?

görmesinden kaynaklanmaktadır. Hakikatin kendi ellerinde olduğunu düşünen bağlılar, başka insanların da o hakikatin bir parçası olmasını istemekte ve gerekirse dayatmayı bir hak saymaktadırlar. Sorunu bu şekilde teşhis eden düşünürler,

Siyasi sorunlara felsefi cevap üretmek elbette ki tercih edilebilir bir yoldur. Ancak tarihi ve sosyal şartların sonucu olarak ortaya çıkan meseleleri epistemolojik temellerle ilişkilendirmeye kalktığımızda, onu bir çeşit ideoloji/din haline getirmiş oluruz. Yani tarihi ve sosyal olması gereken çözümler, felsefi ve epistemolojik birer meseleye dönüşürler. Eğer farklı dinlerin ve kültürlerin birlikte yaşayabilmesi için ürettiğimiz cevap dini çoğulculuk ise yeni bir ideoloji tarif etme durumuyla karşı karşıya olduğumuzu kabul etmek zorundayız. Yok, eğer farklı kültürlerin bir arada yaşamasının imkanını araştırıyorsak, o zaman siyasi sosyal bir meseleye çözüm üretmek istediğimizi ifade edebiliriz. Daha anlaşılır olması bakımından konuyu şöyle açabiliriz:

çözümün “hakikat” algısı üzerinden oluşturulabileceğini kabul etmişlerdir. “İzafiyet/ görecelilik” olgusunu dinlerin temsil ettiği hakikat için de geçerli hale getirmişlerdir. Bu yeni felsefe/ideoloji/din ile dayatılacak bir şey kalmamakta ve dayatma kendiliğinden ortadan kalkmaktadır. Halbuki “mutlak bilgi” ile “dayatma” arasında mantıksal açıdan zorunlu bir ilişki yoktur. “Hoşgörü” veya “şiddet” epistemolojik değil, siyasi ve sosyal tavırlardır. Yeni bir ideoloji üretmeden, siyasi ve sosyal imkanlar içerisinde çözümlenebilir. 3- Çözüm ile “İslami”lik arasında doğan sıkıntı

Farklı dinlerin ve kültürlerin bir arada yaşayabilmesi için hakikat algısını değiştiren yeni bir felsefe üretmek, “pozitivist akıl” açısından sıkıntılı görülmeyebilir. Ancak İslam

Dinlerin/ideolojilerin her biri insanlığı kurtaracak hakikatin kendileri tarafından temsil edildiğini iddia ederler. Oysa mutlak bilginin bir din/ ideoloji tarafından temsil edildiği iddiası şüpheci (septik) bilgi felsefesi açısından makbul değildir. Çünkü (mesela) bu felsefenin bilim dünyasındaki temsilcilerinden biri olan Einstein, bütün varlıkların ve varlığın fiziki olaylarının izafi olduğunu söyler. Zamanın, mekanın, hareketin, birbirlerinden bağımsız olmadığını, uzayın ve zamanın gözlemciye bağlı olarak (Seyyid Hüseyin Nasr’ın “dünya düz müdür, yuvarlak mıdır?” örneğinde olduğu gibi) farklı

metafizik/gayb yönü bulunan bir dindir ve gayba dair söylemleri hayat görüşünün üzerine bina edildiği temel esaslar niteliğindedir. Dinsel çoğulcuların problemi çözme biçimleri, bilginin veya çözümün “İslami” vasfı taşıması gerektiğini kabul eden bakış açısına göre “kabul edilemez” bir yaklaşımdır. Bunun yanında İslam’ın kendi içindeki imkanlar yeterince araştırılmamakta ve kolaycılığa kaçılmaktadır. Halbuki tarihi gerçeklik İslam medeniyetinin, farklı kültürleri bir arada yaşatmayı başarmış bir medeniyet olduğunu göstermektedir.

algılanabileceğini ifade eder. 7

4- Üreteceği sonuçlar açısından sıkıntı

Şüphecilikten izafiyete uzanan felsefe kuramı,

Dinsel çoğulculuk felsefesi, dayatılacak bir şey

Albert Einstein. Hareketli Cisimlerin Elektrodinamiği

Üzerine. Göreliliğin özel teoremi. 1905

bırakmayarak dayatmayı çözmüş gibi görünse de, aslında sorunu bir aşırılıktan başka bir

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

aşırılığa taşımaktadır. Eğer “hakikat” izafi ise;

insanların çeşitliliği her zaman aynı şekilde

hiç bir din/ideoloji hakikatin tamamını temsil

karşılanmaz. Çünkü insanların çeşitliliği demek;

edemiyor ve sadece hakikatin farklı zaman

taleplerin çeşitliliği, çözümlerin çeşitliliği

ve kültürel havzalardaki şekli olabiliyorsa; o

ve memnuniyetlerin çeşitliliği demektir. Bu

zaman hakikat nedir? Doğru ve yanlış neye

ise yönetilmesi ve kontrol edilmesi zor bir

göre belirlenecektir? Bir insan bir insanı hangi

durumdur. Bu sebepten dolayı çeşitlilikten en

hakikate göre eleştirecek veya uyaracaktır?

fazla rahatsızlık duyanlar, yönetim gücünü

Zulme “zulüm!” demek, haksızlığa “haksızlık!”

elinde bulunduranlar olmuştur. Onlar, tek tip

demek nasıl mümkün olacaktır? Adalet nasıl

hale gelmiş bir toplumu daha çok severler.

istenecektir? Ve dahası toplumlar “doğru”

Böyle bir toplumu yönetmek de, memnun

üzerinde nasıl konsensüs sağlayacak ve hangi

etmek de kolaydır. Fakat tek bir sıkıntı vardır;

haklı gerekçeyle haksızlıklara karşı mücadele

böyle toplumlar gelişemezler. Her konuda aynı

verecektir?

şekilde düşünen kafalar, bir süre üretken olmayı

Kısacası dinsel çoğulculuk kuramı dayatmacılığı ortadan kaldırmayı başarsa bile, bu defa kimsenin kimseye laf söyleyemediği göreceli bir zemin oluşturmakta, hakikat buharlaşıp gitmektedir. Nitekim Şebusteri bu sorunu farklı bir yönüyle görmüştür. Bir dindarın “hakikate” olan ihtiyacını dile getirdiği cümleler bize bunu düşündürmektedir. Ancak hakikatin “dini tecrübe” gibi tamamen kişisel bir boyutta

başarsalar bile kısa sürede eskirler ve kendilerini tekrarlamaya başlarlar. Sonuçta da toplum gelişemeyerek geri kalır. Ancak bu durum, “benden sonrası tufan” diyen baskıcı/otoriter zihniyet açısından sorun olarak görülmez. Otoriter zihniyete sahip olmayanların, farklı kültürlerin ve dinlerin varlığını tehlike olarak görmemeleri gerekir. Çünkü farklılık, toplumsal dinamizmin ve kültürel gelişmenin teminatıdır ve özünde kötü bir şey değildir.

ele alınması, bunun da farklı kişilerde farklı

Fakat her farklılık, kendinden olmayanı kötü

şekillerde ortaya çıkabileceğinin ifade edilmesi,

gören gizli bir düşmanlık da taşır. Hatta zaman

sonuç olarak aynı noktaya götürmektedir.

zaman kendisini dışa vurarak toplumların

Kısacası sorun çözülmüş olmamaktadır.

parçalanmasına, çatışmalara ve savaşlara neden olur. Tarihi örneklerden yola çıkarak

“Farklılık”ların Sunduğu İmkan:

bir genelleme yapmak istersek; farklılığın

Değerlendirmemize öncelikle, “farklılık kötü

daima siyasi olduğunu söyleyebiliriz.

müdür?” sorusuyla başlamamız gerekiyor. Ancak dinsel çoğulculuk kuramının ortaya çıkmasına sebep teşkil eden amilleri göz önünde bulundurduğumuzda, doğru soru şu olmaktadır: “Hepsi de hakikati temsil ettiğini söyleyen farklı dinlerin ve kültürlerin var olması kötü müdür?” Ve hatta çerçevemizi biraz daha geniş tutarak şu soruyu da ana soruya ekleyebiliriz: “Bir kimsenin; başkalarının bilmediğini düşündüğü,

- Ya iktidarının sürekliliğini toplumun birlik olamamasında gören bir yöneticinin çatışmayı körükleyen denge siyaseti - Ya yeni ortaya çıkan bir düşüncenin statükoda kendisine yer açma çabası ve statükonun direnmesi - Ya da zayıflayan toplumsal düzen

bilmemelerini onlar adına bir kayıp olarak

içerisinde farklı çıkar guruplarının etkinlik

gördüğü ve duyurmak için uğrunda çaba

mücadelesine girişmesi

gösterdiği, “söyleyecek bir sözü/hakikati” olması

düşmanlığa dönüştüğü anlarda tetikleyici gücün

kötü müdür?”

Bu tarz siyasi hesapların olmadığı ortamlarda,

Varlık açısından farklılık, inkar edilemeyecek

için daima formüller geliştirebilmişlerdir. Bu

fıtri bir gerçekliktir. Doğal olan haliyle çeşitlilik

durumun en dikkat çeken örneği, kendisi

ve zenginlik oluşturur. Varlığın çeşitliliği

dışındaki bütün dinlere karşı düşmanca bir

çoğunlukla memnuniyet uyandırmasına rağmen,

tutum içerisinde olan Yahudilerdir. Ellerine

farklı kültürler ve dinler, birlikte yaşamak

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

her fırsat geçtiğinde fesat çıkarmaya çalışan,

dahilindedir. Ancak birçok insan akletmeye engel

rekabetçi ve çatışmacı bu toplum, yaklaşık üç

teşkil eden amillerin esiri olur ve aklını olması

bin yıllık tarihinin en uzun dönemlerini farklı

gerektiği şekilde kullanamaz. Bu durumda aklı

toplumlar içerisinde yaşayarak geçirmiştir. Her

harekete geçirecek uyarılara ihtiyacı olur. Bu

dönemin sosyal ve psikolojik şartlarına göre

uyarıların en önemlilerinden birisi de, “sati”

birlikte yaşamanın şekilleri farklı olmuştur.

uygulamasının bir sapma olduğunu ifade eden

Bugünün mantığıyla bakan bizler, farklı

başka bir kültürün varlığıdır. Farklı kültürlere

dönemlerde birlikte yaşam örneklerini yeterince

mensup olanlar, birbirleriyle çatışma potansiyeli

insani bulmayabiliriz. Çünkü bunlar içerisinde

taşısalar da, çoğunlukla birbirlerinin gelişimine

kılıç zoruyla gerçekleşenler de az değildir.

katkıda bulunurlar. Üstelik “karşılıklı etkileşim”,

Fakat bununla birlikte şu vakıayı kabullenmek

aynı dinin farklı yorumları arasında çok daha

zorundayız: Birlikte yaşamaya ihtiyaç duyulduğu

belirgin bir şekilde etkili olur.

her dönemde insanlar, kendi dönemlerinin sosyolojik ve psikolojik şartları içerisinden çözümler üretmeyi başarmışlardır. Bugün bizim yapmamız gereken şey de kendi dönemimizin sosyolojik ve psikolojik şartlarına uygun yeni

Şunu unutmamak gerekir ki; verimli “diyalog”, insanın, başkalarının bilmediğini düşündüğü ve bunu onlar adına bir kayıp olarak gördüğü “söyleyecek bir sözü” olmasıyla başlar. Siyasi

çözümler üretmekten ibarettir.

şartlar oluştuğunda bu sözü “dayatmaya”

Farklılıkları muhafaza ederek birlikte yaşam

yaşamasının imkanları oluştuğunda bu söz, o

kalkışabilir. Ancak farklı kültürlerin birlikte

imkanları geliştirildiğinde, farklı kültürlerin

şahıs için bir zemin teşkil eder. Bu söze göre

(ve aynı zamanda farklı din içerisindeki farklı

destek olur, bu söze göre eleştirir, karşı çıkar

görüşlerin) rekabet ve tartışmaları muazzam bir

ve engel olmaya çalışır. Yani bu söz onu toplum

toplumsal dinamizm doğmasına yol açar. Bunu

içinde dinamik bir birey kılar.

bir örnekle şöyle açıklayabiliriz:

Fakat onun bu denli sahip çıktığı bu söz “yanlış”

Hindu inancına göre kocası ölen bir kadın

olabilir. Bağnazlık engelini aşabildiği takdirde

yaşamayı hak etmiyor ve “Sati” (iyi kadın)

şahıs, onun yanlışlığını fark ederek gelişme

adı verilen bir uygulama çerçevesinde diri diri

gösterir. Şahsın gelişmesi zincirleme bir şekilde

yakılarak öldürülüyor. Yakılacak olan dul kadın

toplumun gelişmesidir, toplumun gelişme

odun ve samanlarla dolu bir yığının üzerindeki

hanesine yazılır. Fark edemediği durumda ise

kazığa bağlanıyor. Samanların üzerine ölü kocası

gelişme toplumun diğer bireyleri üzerinden

yerleştirildikten sonra samanlar ateşe veriliyor.

devam eder.

Günümüzde kanunen yasak olmasına rağmen bu uygulama halen devam etmektedir ve her yıl yaklaşık 2 bin 500 kadın bu törenin kurbanı olmaktadır.

Son olarak şu hususa dikkat çekmek istiyoruz: Günün problemlerine çözüm ararken herkesin kendi inanç ilkelerini temel alması kadar doğal

Dul kadını yakma (sati) uygulaması bize gayri ahlaki ve gayri insani gelebilir. Fakat bir Brahman bu işi, yapılması dini açıdan vacip bir fiil olarak görmekte ve bunu uygulamaktadır. Yani ahlaksız ve vicdansız olduğu için değil, aksine dindar olduğu için yapmaktadır. O ferdin şartlarında doğan ve yetişen her dindar şahıs aynı şekilde düşünecek ve aynı şeyi yapmaya devam edecektir. Aklederek içinde bulunduğu durumun yanlışlığını fark etmesi ihtimal Örneklemede, “Adnan Aslan. Dini Çoğulculuk

Problemine Yeni Bir Yaklaşım. İslam Araştırmaları

bir şey olamaz. Önce kendi inanç sistemi içerisindeki imkanları tüketmelidir ki, ümidini keserek başka inançlara yönelsin. Belli bir inancın düşünce kodlarıyla düşünen bir insan, kendi düşünce kodlarına uymayan bir inanç sisteminde çözüm aramaya kalktığında, ortaya çıkan sonuç tatminkar olmayacaktır. Çevresindekileri bu çözüme ikna edemeyecektir. İslam medeniyeti, farklı inanç sahiplerine zulüm yapmama noktasında en temiz sicile sahip olan medeniyettir. Daima çağdaşlarından daha ileride ve daha insancıl olmuştur. Tarihi bu şekilde

Dergisi, sayı 4, 2000”den yararlanılmıştır.

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

oluşan bir medeniyet, bu problemin günümüzde

çatışmalarına ve birbirlerini dışlamalarına yol

ortaya çıkan versiyonu için de yeterince imkan

açmaktadır.

barındırmaktadır. (Çözüm üretmeye çabalayan akla saygı duymakla birlikte) Bu imkanları tüketmeden farklı arayışlar içerisine girmek, “kolaycılığa kaçmak” olur. İnanç ilkelerimizi aşan arayışlar için, öncelikle bu ilkeler içerisinden çözüm geliştirilemediğine kanaat getirmemiz gerekir.

Peki, günümüzün bir vakıası olan bu durum nasıl çözülecek, farklı düşünce ve görüşlerin çatışmadan bir arada yaşaması nasıl mümkün olacaktır? Bu soru, günümüz insanlığının da, özelde Müslümanların da cevap bulması gereken bir sorudur. Batı kökenli bir arayış olan “dini

Sonuç:

çoğulculuk” kuramı, farklı bir din/düşünce

İslam düşüncesi içerisinde var olan kimi anlayışların “dayatmacı” bir mantığa sahip olmaları bu durumun yol açtığı sıkıntıları gören Müslümanları çözüm arayışına itmektedir. - Şia ekolü içinden çıkmış bir devlet modeli olan İran, Sünni Selefi ekol içinden çıkmış birer devlet modeli olan Suudi Arabistan ve Taliban Afganistan’ı gibi baskıcı ve tek tipleştirici devlet modelleri kendi toplumları içerisinde çok ciddi sıkıntılara sebep oluyorken

üreterek sorunu çözmek istemektedir. Farklı kültürleri ve dinleri barıştırmaya çalışırken hakikati buharlaştırmakta ve iyiyi, doğruyu, adil olanı göreceli bir hale getirmektedir. Zulme “zulüm”, haksızlığa “haksızlık”, adaletsizliğe “adaletsizlik” diyecek bir zemin bırakmamaktadır. Bu yaklaşımın her şeyi mübah gören ruhsuz, kimliksiz bir toplum ortaya çıkarması kaçınılmazdır. İnsanoğlu yaratılışının gereği olarak hakikati aramakla yükümlüdür. Bir tez hakikat arayışını sona erdiriyorsa insan için tehlike başlamış

- İslami gelişmenin motor güçlerinden biri olan İslamcılığın bütün versiyonları, “kendi doğrusu”na sahip ve o doğruyu “hakim kılmak” için çabalıyorken böyle bir sorunun olmadığını iddia etmek mümkün değildir.

demektir; hem fikri üretim durur hem de “yanlış”a rıza göstermeme iradesi ortadan kalkar. Herkes doğru bildiğini yapsın gibi bir göreceliliğe yol açar. Müslümanlar olarak bizler, kendimizi, böyle

Fakat bu sorunun çözümü nerededir?

bir soruna karşı çözüm üretme noktasında

Öncelikle şu gerçeği görmek gerekir ki;

medeniyet, farklı dönemlerin kendi şartları

günümüzdeki şekliyle “İslamcılık”, İslam

içerisinde “birlikte yaşam” formülleri geliştirmeyi

dünyasının “Batı” karşısında yenilgiye uğradığı

başarmış bir medeniyettir. Çözümün alt yapısı

ve sömürgeleştirildiği dönemde ortaya çıkmıştır.

İslam düşüncesinin özünde bulunmaktadır.

Günün sosyal ve psikolojik şartları içerisinde

Buradaki imkanları daha iyi değerlendirdiğimizde

kavram tanımları fazlasıyla indirgemeci bir bakış

bütün insanlığın ihtiyacını karşılayacak daha

açısıyla oluşmuştur. Bir mücadele ve direniş

uygun çözümlere ulaşmamız mümkündür.

avantajlı görebiliriz. Çünkü üyesi bulunduğumuz

dilidir. Bu yüzden mücadeleci, bu yüzden hedef odaklı ve bu yüzden dışlayıcıdır. Mücadele ve direniş şartlarında hedef odaklı olmak, sonucun başarısı açısından tercih edilebilir bir durumdur. Ancak şartlarda değişme olduğunda aynı tutumu sürdürmek, kişiyi veya toplumu gerçeklerden koparmaya başlar. Nitekim böyle olmuştur; vaktiyle emperyalist işgalciye karşı biriktirilen enerji, şartların değiştiği bugün, Müslümanların birbirleriyle

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

Dosya: Çok Kültürlülük ve Birlikte Yaşamak

Makale 3

Farklı Fikirlerin Birlikte Yaşamasının İmkanı Nuri Yılmaz İslam adına birçok farklı düşünce ve grubun

aynı dinin farklı yorumlarını, farklı dinler bile

ortaya çıktığı bir dönemi yaşıyoruz.

bir arada bulunabiliyorlar. Üstelik bu sadece

Aslında Müslümanlar bu olguyla yeni tanışmış değiller. Resulullah’ın vefatının üzerinden fazla bir zaman geçmeden, görüş ayrılıkları ve gruplaşmalar kendisini göstermeye başlamıştır. Hatta farklı gruplar ve ekoller arasında zaman zaman savaşlar bile yaşanmıştır. Ancak bu defa biraz daha farklı bir problemle karşı karşıya bulunmaktayız.

bir kaç bina için değil, neredeyse bütün binalar için geçerli. Bu şartlar karşısında geçmiş tutumu aynen sürdürsek... Doğacak zulmü, acıları, travmayı göze alsak ve “güçlünün kendi görüşünü dikte etme hakkı vardır” deyip diğerlerine “zimmi” gibi davransak... Farklı din mensuplarına, İslam çatısı altında yaşamayı kabul etmeleri şartıyla hayat hakkı tanısak; İslam dairesi içindeki görüş ayrılıklarını ve

Geçmişte yaşanmış olan problemler, birinin birine baskın çıkması veya birinin birini yenmesi ile çözümlenebiliyordu. Çünkü iletişim ve ulaşımın sınırlı olduğu eski dönemlerde, gücü elinde bulunduranın farklı görüşleri yok sayması ve kendi görüşünü dikte etmesi kabul görebilen bir tutumdu. Coğrafya şartları ve toplum yapıları tek tip kültür havzalarının oluşmasına imkan veriyordu.

gruplaşmaları da, “İslam tek bir gerçekliktir; Müslümanlar da tek bir ümmettir” sloganı ile birer sapma olarak değerlendirsek... Evet, bütün bunları yapsak sorunumuz çözülmüş olur mu? Bu soru ile gündeme getirilen yaklaşım tarzı, maalesef günümüz için bir “varsayım” değildir. Modern dönemlerde yaşayan İslami grup ve cemaatler, kendi grubundan olmayan ve kendileri gibi düşünmeyen diğerlerine, tam

Fakat mesafelerin ortadan kalktığı günümüzde, dünya küçük bir şehre dönmüş durumda. Kültürel etkileşimleri engellemek neredeyse imkansız. Bir apartman ölçeğinde bile, bırakın

da bu şekilde bakmaktadırlar. Öyle ki; siyasi iddiası en zayıf ve “İman dairesi”1 en geniş olan “İman,dil ile tasdik,kalp ile ikrardır” diyen ve Kelime-i

Şehadet getiren herkesi Müslüman sayan yaklaşım

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

mutasavvıflar bile, kendileri gibi düşünmeyeni kolayca “dinden çıkmış” ilan edebiliyorlar. Peki, bu şekilde sorun çözülüyor mu? Maalesef hayır! Bu zihniyet, Müslümanlar arasındaki ayrılıkları birer rekabet konusu haline getiriyor ve aralarındaki mesafeyi uçuruma dönüştürüyor. Herkes kendisinin doğruluğunu ispata girişip, kendi düşüncesinin odak olduğu bir yaşam tarif ediyor. Bütün bir insanlığı “tek

ihtiyacımız bulunmaktadır. “Farklı fikirlerin birlikte nasıl yaşayacakları” meselesi de, geçmiş yaklaşım tarzlarıyla çözüm getiremeyeceğimiz konulardan birisidir. Biz bu problemin İslam’ın inanç temelleriyle ilgili değil, “İslam” olduğu zannedilen ön kabullerle ilgili olduğunu düşünüyoruz. Dolayısıyla bu önemli problemi; “dinin aslından” gibi görülen bazı ön kabulleri yıkarak çözebileceğimize inanıyoruz.

tip” görmek istiyor. Gerçekleşmesi mümkün

İşte bu makale, günümüz Müslümanlarının karşı

olmayan bu hayal peşinde koşarak bütün

karşıya bulunduğu “birlikte yaşam” problemine

insanlığı kurtaracağını zannediyor, ama onun bu

çözüm aramak maksadıyla kaleme alınmıştır. Bu

yüksek motivasyonu sadece zulüm ve haksızlık

çerçevede:

üretiyor.

- Önce “hakikat” kavramı çerçevesinde,

Nitekim eline imkan geçtiğinde, bu zihniyetin

“tek”çi (tek ümmet, tek gerçeklik vs.)

nelere yol açtığını görmemizi sağlayacak

anlayışın doğru olup olmadığı incelenecek,

yeterince örnek bulunmaktadır. İran’daki tek tipleştirme çabalarının sonucu olarak, neredeyse İslam’a düşman hale gelmiş ve her fırsatta sokaklara dökülen halk; 1400 sene önceki yaşam koşullarını Afganistan’da oluşturmaya çalışan ve bunun sonucunda İslam’ı “kötü” göstermek isteyenlerin en gözde örneği haline gelmiş olan Taliban yönetimi; Suudi Arabistan’daki adaletsiz şeriat uygulaması vs. Bunların hiçbirisi insanlığa, İslam ve Müslümanlar hakkında olumlu mesajlar vermiyor.

- Sonra, farklı fikirlere sahip olmanın kötü olup olmadığı tartışılacak, - Sonra da birlikte yaşamanın imkanları değerlendirilecektir.

“Hakikat/Doğru” Kimin Yanında? Birlikte yaşamanın imkanları açısından Batı’da gelişen tezler, şu önerme ile karşımıza çıkmaktadırlar: “Mutlak gerçeklik/Hakikat hiçbir dinsel gelenek

İnsanlığa “Asr-ı Saadet”i vadeden Müslümanlar bir açmazla karşı karşıya mı bulunuyorlar? İlk ortaya çıktığı dönemlerde; şaşırmışların yol göstericisi, karanlıkta kalmışların aydınlatıcısı, ezilmişlerin kurtarıcısı, çaresizlerin çaresi olan bu din, bugünün insanlığına; baskı, şiddet,

tarafından tam olarak bilinemez. Bütün dinler ortaya çıktıkları tarihsel, sosyal ve psikolojik şartlarla sınırlı olarak Mutlak Hakikati tanımlamışlardır. Her biri doğruları ihtiva eder ama hiçbiri hakikatin tümünü ihtiva edemez. Bu durumda hiçbiri, ortaya koyduğu iddiaları ve sunduğu inançları mutlak olarak

çatışma ve kavgadan başka bir şey sunamıyor

görmemelidir.”

mu?

“Dinsel çoğulculuk” adı verilen bu arayış bize;

Elbette ki hayır! Ama şu bir gerçek; her biri tarihin farklı bir döneminde ortaya çıkmış ve bugün de düşüncelerimizi şekillendirmeye devam eden yorumlar eskidiler. Ortaya çıktıkları dönemin sosyal ve psikolojik şartları değişmiş olduğu için bugüne bir şey sunamıyor ve günümüz insanlığının problemlerine çözüm olamıyorlar. Yeni okumalara ve yeni yorumlara

uğrunda çaba göstereceğimiz, yaygınlaştırmaya çalışacağımız ve “hakikat” diye sarılacağımız bir sabitemiz olmamasını öğütlemektedir. Bu tez toplumlarda gerçekten karşılık bulsa, (kavgaya ve rekabete sebep teşkil eden hiç bir şey bırakmadığı için) “birlikte yaşam” imkanı oluşturmuş olur. Ancak bu tezin kabul edilmesi demek, bütün bireylerin ve toplumların inançlarından vazgeçip bu “inancı” benimsemesi demektir.

tarzı.

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

Dünya coğrafyasında “birlikte yaşamak” adına

modellerinin geliştirildiği günümüzde, bu iş bu

inançlarından ve değerlerinden vazgeçecek

kadar kolay değildir. Her görüş mensubu kendi

insanlar var mıdır, bilinmez! Ama en azından

görüşünü zorla kabul ettirme fikrini aklından

Müslümanların bunu bir çözüm olarak kabul

geçirebilir, ama hiçbir görüş mensubu zorla farklı

etmeyecekleri açıktır. Çünkü onlar haklı olarak

bir görüşe rıza göstermek istemeyecektir. Bu

dinlerini hakikatin kendisi olarak görürler. Ve

durumda ya insanlık tarihinin gördüğü en katı

nitekim doğruluğunda şüphe olmayan Kur’an da

diktatörlük ortaya çıkacak, ya da Müslümanlar

kendisini; “hakla batılı ayıran/Furkan”, “doğru

farklı fikirlerin birlikte yaşamasına imkan veren

yola eriştiren/Hadi”, “karanlıklardan aydınlığa

çözümler geliştireceklerdir.

çıkaran”, “cehaletten kurtaran” vs. gibi sıfatlarla tanımlar. Bir Müslüman olarak biz de meselenin bu noktasında tartışacak bir yön görmüyoruz. Fakat bununla birlikte mutlaka tartışmamız gereken bir yön var!

Bu noktada tartışmaya farklı bir boyut kazandırmak için şöyle bir soru sorma ihtiyacı hissediyoruz: - Bugün İslam adına ortaya çıkmış “sadece bir tane” doğru yorum olması mümkün müdür?

Birçok farklı İslam tanımının olduğu ve hepsinin de kendisini “hakikat” olarak nitelediği bir ortamda, “hakikat/doğru” kimin yanındadır? Başka dinlerle ve inançlarla kıyaslandığında İslam’ın “hakikat” olduğu fikri bütün Müslümanların üzerinde ittifak edebilecekleri bir konu iken, İslam’ın farklı yorumları içerisinde hangisinin “hakikat” olduğuna kim karar verecektir? “Yahudiler 71 fırkaya ayrıldılar, biri hariç diğerlerin hepsi cehenneme girer. Hıristiyanlar 72 fırkaya ayrıldılar, biri hariç diğerlerin hepsi cehenneme girer. Bu ümmet de 73 fırkaya ayrılacak, biri hariç hepsi cehenneme girer”2 hadisindeki “kurtuluşa eren fırka/fırka-i naciye” hangisidir?

Soruyu şöyle de sorabiliriz: - Kur’an’ın ayet ayet inişine şahit olan ilk nesilden sonraki nesillerde, İslam’ın tek bir şekilde anlaşılması mümkün müdür? Resulullah dönemi Kur’an’ın; yaşanan sıkıntılar, problemler ve ihtiyaçlar üzerine, parça parça ve gerektikçe indirildiği dönem idi. Peygamber’in bizzat öncülük ettiği ve Kur’an’ın doğrudan müdahil olduğu konularda anlaşmazlık çıkması ve fikir ayrılıkları yaşanması mümkün değildi. Üstelik Peygamber’e itaate çağıran, ona itaati Allah’a itaat ile eş tutan Kur’an ayetleri, bu durumu daha kesin bir hale getiriyordu.

Bu sorularla dikkat çekilmeye çalışılan mesele, günümüz Müslümanlarının en önemli problemlerinden birisine işaret etmektedir. Hilafetin saltanata dönüşmesiyle ortaya çıkan gelenek içerisinde “hakikati temsil eden görüşün hangisi olduğu” sorusu bir problem olarak ortaya çıkmıyordu. Çünkü devletin resmi dini haline gelen görüş kendisini zorla “hakikat” olarak kabul ettiriyor ve doğal olarak diğerleri de, ya sapma ya da fitne olarak isimlendiriliyorlardı. Bir muhalefet kültürü olmadığı, tam tersine yöneticiye itaat farz olarak görüldüğü için; farklı fikirler ancak statükoya dokunmadığı sürece var olabilirdi. Ancak baskı ve zorlamanın insani kabul edilmediği ve farklı fikirlerin kendisini ifade etmesine imkan veren yönetim Tirmizi, iman 18; Ebu Davud, Sünnet, 1; İbn Mace,

Fiten, 17; İbn Hanbel, 2/332

Anlayamama, farklı yorumlama, şüpheye düşme gibi durumlar vakıa olarak imkan dışıydı ve nitekim Müslümanlar doğrudan itaate davet edildiler: “Aralarında hüküm vermesi için Allah’a ve Resulüne davet edildiklerinde, müminlerin sözü ancak “İşittik ve itaat ettik” demeleridir. İşte asıl bunlar kurtuluşa erenlerdir.” (Nur 24/51)3

“İşittik ve itaat ettik” ifadesi, görünüşte aklı ve tefekkürü devre dışı bırakan bir ifadedir. Oysa Kur’an’daki gerçekliğin tümünü yansıtmamaktadır. Kur’an’da “işitilene itaat” etmeye çağıran ayetlerden çok daha fazla, “tefekkür”e ve “akletme”ye davet eden ayetler vardır. Dolayısıyla, Peygamber’in bizzat öncülük etmediği ve Kur’an’ın doğrudan müdahil olmadığı bir ortamda “işittik ve itaat ettik” sözü, Ayrıca bkz: Bakara 2/285, Nisa 4/46,64, Nur 24/47

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

bir tutumu değil bir niyeti ifade eder. Kur’an’ın yaşanan hayata doğrudan müdahil olduğu şartlar sadece ilk indiği dönem için geçerlidir ve bir kere olup geçmiştir. Sonraki dönemlerde yaşayan Müslümanlar, ayet sırasına varıncaya kadar Kur’an’ın iniş sırasını bilseler ve ona göre okumaya çalışsalar bile, bu durum ilk andaki etkiyi oluşturamayacaktır. Çünkü ayetin inişine sebep teşkil eden olayların her dönemde birebir aynen yaşanmasına imkan yoktur. Peygamber dönemi şartlarından uzaklaşıldıkça kaçınılmaz olarak şu soruyu sormak zorunda kalırız: “Bu ayet bize ne anlatıyor?” Resulullah döneminde yaşayan bir Müslüman açısından hiç de gerekli olmayan bu soru, sonraki dönemlerde yaşayan Müslümanlar açısından “olmazsa olmaz”dır. Ve bu soruyu sorduğumuz her durumda da farklı cevapların

onun hangi bakış açısı ve cesaretle bu şekilde davrandığını bilemiyoruz. Ancak sonraki dönemlerde, hem Resulullah döneminde uygulanmış olan bazı uygulamaların aynen sürdürülmesinin mümkün olmadığı, hem de yeni yeni problemlerin baş gösterdiği görülmüş ve içtihat kavramı geliştirilmiştir. İmam Şafii tarafından formülize edilen dört temel bilgi kaynağından “icma” ve “kıyas” içtihat alanını oluşturur. Bu iki kavram içerisinde de “kıyas” içtihadın nasıl işleyeceğini ortaya koyar. Buna göre yapılacak iş, Kur’an, sünnet veya icma yoluyla çözümlenmiş meselelerle kıyaslayarak yeni çözümler üretmektir. Kısacası bu kavramsallaştırma ile sadece yeni baş gösteren sorunlara farklı çözümler

üretilebileceği kabul edilmiş olmaktadır.

çıkması kaçınılmazdır. “Tek yorum” ve “tek

İslam tarihinde kimi alimlerin vurgu yaptığı bir

anlayış” beklentisi insanın doğasına uygun bir

konu olan “Makasıdü’ş-Şeria” kavramı, içtihat

beklenti olamaz. Kısacası farklılık kaçınılmazdır

kavramının daha fazla işlevsel hale gelmesi

ve farklılıktan korkmamız gerekmez. Zaten

hedefiyle ortaya çıkmıştır. Makasıd (gayeler)

İslam tarihinin bizzat kendi vakıası da,

konusuna temas edilen eserlerde İslam’ın

farklılıkların kaçınılmaz olduğunun en açık

getirdiği hükümlerin nihai gayesinin insanların

ispatıdır. Daha Resulullah ölüm döşeğinde iken

maslahatlarını gerçekleştirmek, yani yararlı

başlamış, günümüze kadar da çeşitlenerek ve

sonuçların elde edilmesini ve zararlı olanların

derinleşerek süregelmiştir.

giderilmesini sağlamak olduğu ele alınmıştır.

Farklılıklar kaçınılmaz olduğuna göre, sorunumuza çözüm üretebilmek bakımından yukarıdaki soruyu bu defa şöyle sormamız gerekmektedir:

Şatıbi ise el-Muvafakat isimli eserinde meseleyi bir usule bağlamış, tümevarım metoduyla şer’i hükümlerin ortak yönlerinin tespit edildiği bir yöntem geliştirmiştir. Bu sayede temel hedeflerin belli olduğu konularda içtihat

- Farklılıklar nereye kadar normaldir? Resulullah’ın vefatından iki sene sonra yönetimi devralan Hz. Ömer, hangi noktalarda farklılıkların kabul edilebileceği konusunda dikkat çeken örneklikler ortaya koymuştur. Ganimet dağıtımı ve mihir miktarının tespiti gibi meselelerde, ilgili ayete ve Resulullah’ın uygulamasına uymayan yaklaşımlar sergilemiştir. Hiç bir ekol de bu tutumundan dolayı onu yanlışlıkla suçlamamış, tam tersi bütün İslam ekollerinin ortak görüşüyle, İslam tarihinin en parlak şahsiyetlerinden birisi olarak nitelenmiştir.

imkanları kolaylaşmış ve alanları genişlemiştir. Dünya şartlarının günümüze göre daha yavaş geliştiği eski dönemler; daha farklı arayışlara ve “içtihat”, “makasıd” dışında yeni kavramsallaştırmalara ihtiyaç göstermemiştir. İhtiyaç gösterdiği durumlarda da “idare” edilmiş ve sorunlar hep sonraya ertelenmiştir. Ancak değişen Batı dünyası, sosyal bilimler alanında hızla gelişmeye ve insanlığın problemlerine yeni yeni cevaplar üretmeye başlayınca, uzun süredir kendisini tekrarlayıp duran İslam dünyasına göre daha fazla ilgi uyandırmıştır. Neticede de insanlığın öncülüğünü Müslümanlardan devralmıştır.

Hz. Ömer’in hakkında ayet bulunan kimi meselelerle ilgili tutumu, metodoloji olarak

sonraki nesillere aktarılmamıştır. Dolayısıyla

Şimdi; İslam’ın bugüne ne söylediğini,

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

bugünün ihtiyaç ve problemlerine ne gibi

(ubudiyet) Din’dir; fakat bunun menasiki

çözümler önerdiğini ortaya çıkarmamız

(ritüelleri) değişebilir ve Şeriat’tır. Mirası adil bir

gerekmektedir. Bunun için de Kur’an’dan nasıl

şekilde paylaştırmak Din’dir; fakat bunun hangi

yararlanacağımıza, ayetlerin bugün bizim için ne

oranlarda paylaştırılacağı Şeriat’tır. Hırsızlığın,

ifade ettiğine dair köklü yaklaşımlar geliştirmek

adam öldürmenin, zinanın kötü (ahlaksızlık)

zorundayız. Çünkü tarihin derinliklerinden

olarak nitelenmesi ve bunların engellenmesi,

tevarüs eden yaklaşımlar, İslam’ın dinamizmini

cezalandırılması gerektiği Din’dir; fakat bu

yok etmekte ve bugüne hitap edemeyen bir din

suçlara hangi cezaların verileceği Şeriat’tır.

durumuna düşürmektedir.

Sosyal ve siyasi ahlak Din’dir; fakat sosyal ve

Bu noktada dikkat çeken bir öneri, içtihat alanını maksimize etmeye çalışan Fazlurrahman’dan gelmektedir. O ilk etapta bugünden Kur’an’ın vahyedildiği döneme gidilerek her ayetin kendi tarihselliği içinde anlaşılmasını ve böylece ondaki temel ilke, değer ve hedeflerin tespit

siyasi kurumlaşmalar Şeriat’tır.5 Aynı zamanda kitabının ismi olan kavramsallaştırmasıyla da dinin sabit ve evrensel olduğunu yani farklılıklara açık olmadığını, şeriatın ise dönem

ve coğrafyaya göre değişebileceğini yani farklılıklara açık olduğunu söylemiş olur.

edilmesini; ikinci etapta ise yorumlama ve

Elbette ki, bahsini ettiğimiz bu süreç ve

tatbik yoluyla Kur’an’ın temel gaye ve idealleri

ortaya çıkan kavramsallaştırmalarla, içerisinde

doğrultusunda bugünün soru ve sorunlarına

bulunduğumuz problemler tamamen çözüme

cevap üretilmesini önermektedir.4 Fazlurrahman,

kavuşmuş ve tamamen aydınlanmış değildir.

problemimizi çözmeye içtihat kavramının yeterli

Bu sebepten dolayı; tarihselcilik, hermenötik,

gelmeyeceğine inanmaktadır. Çünkü bir yandan

antropoloji, yapısalcılık vs. gibi kanallar

Kur’an’da ve sünnette bahsi geçmeyen birçok

üzerinden farklı arayışlar devam etmekte; bilgi

yeni durum ortaya çıkmıştır, diğer yandan da

kaynağı (epistemolojik kaynak) olarak Kur’an’ın

Kur’an ve sünnet, ilgilendikleri her konuda

bugün için ne anlam ifade ettiği tartışmaya

son adımı atmış değillerdir. Bu yüzden Kur’an

açılmaktadır. Hakikatin belli ve sabit olduğu

ve sünnetin adımlarını, onlarla aynı hedef

düşüncesi taşıyan kimi Müslümanlar peşinen bu

doğrultusunda Müslümanların atacakları yeni

tür arayışları mahkum etseler de, düşünceden

adımlar izlemelidir. Yani “yaşayan sünnet” etkin

korkmamak ve bu tür arayışları da önyargısız

kılınmalıdır.

izlemek gerekmektedir. Problemimiz büyüktür

Fazlurrahman’ın bu yaklaşımı, problemlerin üzerine giderken Hz. Ömer’in gösterdiği özgüven ve cesareti nereden bulduğu, nasıl bir zihniyetle hareket ettiği konusunda bir ışık yakmaktadır. Tabii bununla birlikte de, “günün sünneti” gibi farklı yorumların ortaya çıkmasına meydan veren geniş bir alan oluşturmaktadır.

Bu noktada ortaya çıkan bir öneri de “sabit din, dinamik şeriat” kavramsallaştırması ile İlhami Güler’den gelmektedir. Ona göre bir

dinin, düşünce, değer ve yönlendirmeleriyle; tarihin herhangi bir anında, herhangi bir topluma, bir peygamber aracılığı ile açılan yola şeriat denir. Vahiy/kitap ve peygamber aracılığı ile indiği toplumun somut sorunlarını evrensel din (ed-din) açısından çözer. Daha somut konuşmak gerekirse, Allah’a tapınma Fazlur Rahman, İslâm ve Çağdaşlık, çev. Alpaslan

Açıkgenç-M. Hayri Kırbaşoğlu. Ankara 1990, s. 72-82

ve üzerinde neredeyse bin yıllık bir birikim vardır. Bu kadar derin bir problemin, bir iki algı değişikliği ile kolayca çözülebileceğini düşünmek saflık olur. Elbette her fikri “onaylayarak” izlemek gerekmiyor. Ancak bu kadar önemli bir mesele üzerine, bu kadar fazla insanın, bu kadar farklı kanaldan çözüm aramasını bir şans olarak görmek gerekir. Bütün bu tespitlerin ardından, sonuç olarak şöyle bir noktaya gelmiş oluyoruz: Kalıplara

hapsolup ezberlerimizi tekrarlayıp durmuyorsak, Müslümanlar olarak sorunumuzu sadece cephedeki bir yenilgi gibi algılamıyorsak, düşüncedeki problemleri fark edebiliyorsak; temel ilke ve prensipler haricinde oluşan farklılıkların doğal ve gerekli olduğunu da görmek zorundayız. İlhami Güler. Sabit Din Dinamik Şeriat. Ed-Din. Şeriat-

Din ilişkisi. Ankara Okulu Yayınları. S 25

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

Bu noktada baştan beri sorduğumuz soruyu bir

ortaya çıkmış olur. Her bir düşünce pratikle

adım daha ileri taşımamız icap ediyor:

yüzleşir; kendi yanlışlarını, açmazlarını görme

- Eğer farklılıklar doğal ve hatta gerekli ise, “hakikat”e sahip olmak neye sahip olmak demektir? Ve kimin sahip olduğu hakikattir? Gerçek şu ki, Dinin Peygamberi haricinde hiç

fırsatı elde eder. Fikirlerin rekabetinden güçlü bir sinerji doğar. Sonuçta, toplumu ikna edebilen görüşler taraftar bulur ve yaygınlaşır. İkna edemeyenler ise yeni arayışlar içerisine girer ve kendini geliştirir.

kimse dinin tamamını ifade edemez. Ondan

sonraki bütün yorumlar, yorumu yapanın dinden anladıkları ile sınırlıdır. Elbette ki kimisi kimisine göre daha üstün ve doğruya daha yakın olabilir. Ama hiçbirisi doğrunun tamamı olamaz. Dolayısıyla din olduğuna inandığımız değerler, içerisinde bulunduğumuz çağın ve coğrafyanın psikolojik ve sosyal şartlarında ortaya çıkmış yorumlardan ibarettir. Ne kadar geniş katılım ile oluşmuş ise doğruya yaklaşma ihtimali de o kadar fazlalaşmış olur.

Farklı fikirleri kötü görme ve kendi “hakikatini” zorla kabul ettirme mantığının en temel dayanak noktası, Resulullah döneminde başlayan ve Hz. Ebu Bekir döneminde de devam eden Ridde savaşlarıdır. Bu tarihi hadise üzerine yapılan yorumlar, sonraki dönemlerde mürted fıkhının ortaya çıkmasına sebep olmuştur.

İrtidat “geriye dönüş” anlamına gelir. Kelime

Bu tespitleri yaptığımızda göreceli bir durum

zaman içerisinde özel bir anlam kazanmış ve

oluşturmak ve “hakikat bilinemez, dolayısıyla

“dinden geriye dönme” anlamında kullanılmaya

hakikat olduğu zannedilen bir düşüncenin

başlanmıştır. Mürted ise “dinden dönen”

davetçiliği ve savunuculuğu da yapılamaz”

anlamına gelir. Mürted fıkhı, bir Müslüman’ın

demek istemiyoruz. Allah katında hepimiz “güç

dinini değiştirdiğinin; görülmesi, duyulması,

yetirebildiklerimizden” mesulüz. Kur’an; “Bir

itiraf etmesi veya iki adil şahit tarafından şahitlik

insan ancak gücü yettiğinden sorumlu tutulur.”

edilmesi halinde sabit olur. Eğer tevbe etmezse;

(Bakara 2/233), “Allah her şahsı, ancak gücünün

“Dinini değiştireni öldürün”6 hadisi uyarınca

yettiği ölçüde mükellef kılar.” (Bakara 2/286)

öldürülür.

gibi ayetlerde bu gerçeğe işaret etmiştir. Güç ise sadece bedenen üstesinden gelebildiklerimiz değil; aynı zamanda akledebildiklerimiz ve imkan bulabildiklerimizdir. Dolayısıyla, imtihan edildiğimizi hatırlayıp kendimizi zorlayarak neye güç yetirebiliyorsak, Rabbimizin bizi sorumlu tutacağı da odur. Bu çerçevede, imtihanımızın gereği olarak her birimizin bir arayışı olmalıdır. Bu arayış bizi din/hakikat olduğuna inandığımız bir düşünceye ulaştırır. Her birimiz hakikat olduğuna inandığımız bu düşünceye uygun bir şekilde yaşamaya çalışmalıyız; uğrunda çaba göstermeli ve mücadele vermeliyiz. Kendimize yakın düşünen kimselerle güç birliği oluşturmalıyız. Hatta düşüncemizin toplumun yönetiminde temsil edilmesi için imkanlar da aramalıyız. Ancak, birincisi; düşüncemizin dinin kendisi olmadığını bilerek sürekli daha doğrusunu aramaya devam etmeliyiz ve ikincisi; kendi inancını hakikat olarak gören diğerlerinin de bizimle aynı haklara sahip olduğunu kabul etmeliyiz. Bu başarıldığında fikirlerin mücadelesi

Farklı Fikirleri Kötü Gören Dışlayıcı Yaklaşım Nasıl Ortaya Çıktı?

Mürted Fıkhı, merkeziyetçi ve otoriter yönetim anlayışlarının olduğu dönemlerde pek de yadırganmamış, hatta İslam devletinin selameti için teşvik edilmiştir. Ancak birbirinden bağımsız kültür havzaları oluşturmanın mümkün olmadığı günümüzde, “dinin hangi yorumunu terk edenler öldürülecek?” şeklinde bir soru sormamız gerekmektedir. Eğer gerçekten böyle bir fıkıh varsa; doğal olarak her Müslüman kendi düşüncesini hakim kılmak için zorlayacak ve doğal olarak her grup kendisine katılmayanı öldürmenin hak olduğunu düşünecektir. Böyle bir fıkıh varken; birlikte yaşamaktan, farklılıklara tahammülden, hizipçilik yapmamaktan ve hakikatin tek temsilcisi gibi davranmamaktan bahsetmenin hiç bir anlamı kalmaz. Oysa Kur’an’da bu fıkhı destekleyen hiç bir ayet bulunmamaktadır. Tam tersi, dinden dönenlerle ilgili olarak Kur’an şöyle der: Buhârî, Cihâd, 149

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

“Her kim İslam’ın dışında bir din edinmek isterse,

tehdit oluşturdukları için Ridde savaşlarına

bu din ondan asla kabul edilmeyecektir. O, ahirette

girişmiştir.

de hüsrana uğrayanlardan olacaktır. Resul’ün

hak olduğunu gördükten ve kendisine hakikatin bütün kanıtları geldikten sonra inkara yönelen bir toplumu Allah nasıl doğru yola iletsin! Allah zalim bir halkı asla doğru yola iletmez. Onların elde edecekleri tek şey, Allah’ın, meleklerin ve tüm insanların lanetine uğramak olacaktır. Orada ebedi olarak kalacaklardır; ne azabı hafifletilecektir onların, ne de yüzlerine bakılacaktır. Ancak, daha sonra tövbe edip

durumlarını düzeltmiş olanlar bunun dışında tutulacaktır. Çünkü Allah kullarını bağışlar, onlara merhametle muamele eder. Ama tabii ki iman ettikten sonra yeniden inkara yönelip, sonra da inkarlarını iyice artıranların tövbeleri kabul edilmeyecektir. Onlar sapıkların ta kendileridir.” (Al-i İmran 3/85-90)

Ridde savaşları Resulullah döneminde sona ermeyip, Hz. Ebu Bekir döneminde de devam etmiştir. Fakat onun zamanında savaşın gerekçelerine, “zekat vermeyi reddetmek” gibi bir madde daha eklenmiştir. Bu gerekçe ise savaşları farklı bir boyuta taşımış, “dinin bir kısmını kabul edip, bir kısmını kabul etmeyenler” ile yapıldığı imajı oluşturmuştur. Oysa asıl gerçek bu değildir. Hz. Ebu Bekir zekat vermeyi reddedenlerin devlet otoritesini zaafa uğrattıklarını ve peşi sıra başka isyanları teşvik edebileceğini düşünmüş ve siyaseten böyle bir karar almıştır. Halbuki aynı dönemde Hz. Ömer, “zekat vermeyi reddedenlerden bir süre zekat almamak” gibi bir çözüm önermiştir. Ancak Hz. Ebu Bekir bu meseleyi, devletin sürekliliği noktasında önemli bir sorun olarak görmüş

Görüldüğü gibi iman ettikten sonra inkara

olmalıdır ki; “savaş” şeklinde bir siyasi karar

yönelenlere karşı ne savaş emredilmektedir,

vermiş ve bunu uygulamıştır.

ne de görüldükleri yerde öldürmek! Hatta Yüce Allah, tövbe etmeleri halinde tövbelerinin kabul

Kısacası meselenin sonradan oluşan mürted

edileceğini bildirmektedir.

fıkhıyla hiç bir ilişkisi yoktur.

“Onları bulduğunuz yerde öldürün” ifadesinin

Ne var ki bu anlayış, önce Haricilik tarafından

geçtiği ayetler ise, öncesi ve sonrasıyla okunduğu zaman bambaşka mesajlar vermektedir. Mesela Bakara suresinde; “Sizinle savaşanlarla siz de savaşın. … Onları yakaladığınız yerde öldürün”7 şeklinde geçmektedir. Nisa suresinde; “Kendileriyle aynı duruma düşesiniz diye, kendilerinin inkar ettiği gibi sizin de inkar etmenizi arzuluyorlar.

beslenmiş, sonra da Mihne döneminin baskıcı şartlarında şekillenen Hanbelilik ile metodolojiye bürünmüştür. Ahmed İbni Hanbel, açıkça Kur’an ve sünnete dayanmayan her türlü görüş ve düşünceyi bid’at olarak nitelemiş ve tekfirciliğin kapılarını aralamıştır. Son yüzyıllarda ise “İslamcılığın bazı versiyonları” kanalıyla neredeyse bir ideolojiye dönüştürülmüştür.

… Yakaladığınız yerde onları öldürün. … Ancak sizinle savaşmak istemeyenlere yahut ne size karşı ne de kendi kavimlerine karşı savaşmak istemediklerinden dolayı içlerinde bir sıkıntı duyarak size gelenlere dokunmayın”8 şeklinde geçmektedir. Tevbe suresinde ise yaptığı anlaşmayı bozan kavimlere karşı yapılması gerekenler anlatılmaktadır. Kısacası, bu ayetler dinden dönenin veya kafirin katledilmesini helal kılan ayetler değil, sadece tehdit oluşturanlara karşı tedbir ve tutum öneren ayetlerdir. Bu çerçevede Resulullah da sırf dinden döndükleri için değil, dinden döndükten sonra Müslümanlara savaş açtıkları veya potansiyel Bakara 2/190-191

İslam’a Göre Birlikte Yaşamanın İmkanı 1- Birlikte yaşamaktan ne anlıyoruz? Tekfirci ve dışlayıcı anlayış; “eğer ben hakikati temsil ediyorsam, toplumun kurtuluşu için bu hakikati gerekirse zorla hakim kılmak benim temel sorumluluğumdur” yaklaşımıyla hareket etmektedir. Fakat İslam toplumları günümüzde, “birlikte yaşam” fikrine de uzak değildir. Hatta günümüzde, dışlayıcı ve tekfirci söylemlerden daha güçlü bir şekilde ifade edildiğini söylersek hatalı bir tespit yapmış olmayız.

Nisa 4/89-90

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

Birlikte yaşamaktan ne anlamamız gerektiğini tartışabilmek açısından bu söylemlere bir miktar değinmek istiyoruz.

Odaklanılan sorunun asli bir sorun olmaması

Birlikte yaşamak tezlerinin popüler kavramları

konu üzerine kafa yorsun!” denebilir. Ancak

hoşgörü ve toleranstır. Bu kavramlar aracılığıyla

hoşgörücüler, aşırı bir şirinlik, her türlü

dile getirilen söylem, farklı dinlerin birlikte

tavizi vermeye hazır bir tolerans ve peşin

yaşamasının imkanlarını aramaktadır. Üstelik

bir teslimiyet ile diyalog geliştirmektedirler.

sadece teorik imkanlar araştırılmamakta,

Dolayısıyla mesele birlikte yaşamanın imkanları

aynı zamanda “dinler arası diyalog”

olmaktan çıkmakta ve diğer dinlerin “olur”unu

organizasyonlarıyla somut sonuçlar elde

almaya dönüşmektedir. Olur alabilmek için

edilmeye çalışılmaktadır.

hiç bir ilke ve sabite bırakmamaktadırlar. Bu

sıkıntı olarak görülmeyebilir. “Birileri de bu

Kullandığı kavramlar ve ulaşmaya çalıştığı hedefler açısından önemli bir sorunu çözmeye talip gibi görünen bu söylemin, Müslümanlar arasında, hedefin büyüklüğüne denk bir heyecan oluşturduğu söylenemez. Heyecan oluşturamamasının farklı sebepleri vardır: 1. Sebep: Yapılan işin niteliği. İslam coğrafyasının temel sorunu, farklı dinlerle birlikte yaşamayı başaramamak olmamıştır. İslam tarihinin başlangıcından beri Müslümanlar, merkeziyetçi, baskıcı ve otoriter zihniyetlerin hakim olduğu bir dünyada farklı fikirlere karşı toleranslı ve açık olmayı başarmışlardır. Bu noktada, dönemdaş kültürlerle ve dinlerle kıyaslanmayacak ölçüde temiz bir sicilleri olduğu söylenebilir. Hatta İslam düşüncesi içerisindeki tekfirci yorumlar bile, farklı dinlerle değil, İslam düşüncesi içerisindeki farklı yorumlarla uğraşmışlardır. İnsanlığın bugünkü talepleri ve beklentileri

kompleksli yaklaşım ise kaçınılmaz olarak vicdanları rahatsız etmektedir. 3. Ve temel sebep: Hoşgörücülerin zihniyeti. Dinler arası diyalog arayışlarının en ironik yönü ise farklı dinlere karşı her türlü tavizi veren ve her türlü şirinliği gösterenlerin, farklı İslam anlayışlarına karşı neredeyse sıfır tolerans ve sıfır hoşgörü ile hareket etmeleridir. Farklı dinlerle birlikte yaşamayı arzulamakta ama İslam’ın farklı yorumlarıyla birlikte yaşamayı arzulamamaktadırlar. “Bize dokunmayan yaşasın” yaklaşımı bariz bir şekilde kendisini hissettirmektedir. Yollar birazcık kesiştiğinde, derhal dışlayıcı ve rekabetçi bir moda geçilmektedir. Dolayısıyla dinler arası diyalog arayışları Müslümanlar olarak sorunumuzun çözümüne bir katkı yapmamaktadır. Farklı bir dünya, farklı bir gündem oluşturmaktadır. ***

çerçevesinde baktığımızda, tarihi tecrübelerin

Birlikte yaşamanın bir başka şekli ise sosyal

birçok eksik yönünü görebiliriz. Eleştirmemiz

yaşamın süreci içerisinde, “belli etmeden”

gereken meseleler çıkabilir. Ayrıca tarihin farklı

şekillenmekte ve karşımıza çıkmaktadır. Önce

dönemlerindeki uygulamaların bugün birebir

fiili durum olarak İslam, bir inanç manzumesi

karşılığının olamayacağı fikrinden hareketle,

haline getirilmekte ve ibadetlere indirgenmekte,

daha farklı öneriler ve düşünceler ortaya

sosyal ve siyasal hedeflerinden arındırılmaktadır.

koyabiliriz. Bugünkü tecrübe ve bakış açısıyla

Sonra bazı dini sembollerin kullanımı ve

ortaya koyacağımız öneriler, önceki dönemin

ibadetlerin yerine getirilmesi noktasında göreceli

uygulamalarına göre daha ileri olabilir. Ancak

özgürlük ortamı oluşturulmaktadır. Ardından

“farklı dinlerin birlikte yaşaması sorunu”, İslam

da sosyal hayatın diğer alanlarında Batı sistemi

coğrafyası açısından günün siyasi imkanlarıyla

aynen uygulanmaktadır. Toplumlar arasında

çözülebilir bir meseledir. İslam toplumlarının

farklılık kalmayınca ise “farklılıkları birlikte

gerçek problemi ise farklı İslam yorumlarının

yaşatmak” gibi bir sorun da kalmamaktadır.

birlikte yaşaması noktasındadır. Oysa hoşgörücüler bu problemle ilgilenmemektedirler.

2. Sebep: İşin yapılış tarzı.

Elbette ki böyle bir vakıanın toplum için selamet

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

olmadığı ortadadır. Bütün inanç ve iddialardan

İslam denince, hayata dönük somut çözüm

vazgeçmek gibi bir fiili durum oluşturması da

önerileri olan bir din anlaşılmaktadır. Oysa

toplum için bir yıkımdır; Batı’ya bile mutluluk

peygamberlik “örneklik” makamıdır; bize,

getirmeyen düzenin aynen taklit edilmesi de

evrensel değerlerin hayata nasıl geçirileceği

toplum için bir yıkımdır.

konusunda fikir verir. Sonraki dönemlerde aynen

*** Biz, birlikte yaşamaktan: - Her türlü tavizi vererek farklı dinlere şirin görünmeyi,

uygulanmasına imkan yoktur ve zaten (halifeler dönemi de dahil) birebir uygulanamamıştır. İslam’ı güncel sorunlara birebir çözümler üreten bir din değil, bize rehberlik edecek evrensel değerleri bildiren bir din olarak gördüğümüzde ise onun temel amacının bir zihin inşa etmek

- Veya sosyal ve siyasal hedeflerden vazgeçip buraları menfaat ve çıkar odaklarına terk etmeyi

olduğu gerçeğiyle karşılaşırız. O zaman da taşlar doğru bir şekilde yerine oturmaya başlar. Birlikte yaşamak konusunda da durum farklı

anlamıyoruz.

değildir. İslam, “birlikte yaşam” sorununa dair

Anladığımız şey, daha önce de ifade ettiğimiz

dönemde var olan Müslümanlar için böyle bir

gibi:

somut çözümler içermez. Çünkü vahyin indiği sorun mevcut değildir. Bu sorun toplumların

- Ben, “ben” olayım; sen, “sen” ol; ikimiz de irademiz ve aklımızdan vazgeçmeyelim. - Tartışalım, rekabet edelim, kendi doğrularımızı anlatmak için kurumlar ve organizasyonlar oluşturalım. - Fakat rekabetin çatışmaya dönüşmesine engel olmak için aramızda hakemlik görevi görecek ilkeler belirleyelim; birbirimize nereye kadar müdahale edeceğiz, birbirimizin hayat alanının neresine kadar gireceğiz, anlaşalım. - Ve bu ilkeler ihlal edildiğinde yaptırım uygulayacak mekanizmalar oluşturalım. şeklinde özetlenebilir. Buna göre de, şu soruyu sorabiliriz: Peki bu şartlarda nasıl birlikte olabiliriz?

ve kültürlerin fazlasıyla iç içe geçmiş olduğu günümüz dünyasının bir sorunudur. Hal böyleyken Müslümanlar, bu sorunun cevabını İslam’da aramaya giriştiklerinde; kimileri onda böyle bir sorunun olmadığını görüyor ve eski tek tipleştirici/dayatmacı zihniyeti sürdürüyor, kimileri ise İslam’ı yok sayıp güncel felsefe ve fikirlerle çözüm üretmeye çalışıyor. Halbuki tüm sorunlarımızda olduğu gibi bu sorunda da cevabını İslam’da aradığımız şey; “İslam bu konuda nasıl bir zihniyet oluşturuyor/ sunuyor?” sorusunun cevabı olmalıdır. Doğru

soruyla başladığımız zaman, doğru sonuçlar elde etmemiz de mümkün hale gelir. İslam’ın birlikte yaşam konusunda sunduğu zihniyet, öğretisinin en temel unsurlarından biri olan irade kavramında ve imtihan olgusunda gizlidir. Buna göre, Allah insanoğlunu yaratmış; (fıtratına işleyerek, nefsine ve çevresine işaretler koyarak ve vahiyle hatırlatarak) ona

2- Birlikte yaşamak konusunda karşı

“iyiyi” ve “kötüyü” göstermiş; iyiyi kötüden

karşıya bulunduğumuz imkanlar

ayırt edip yeryüzünü güzellikle imar edebilmesi

Evrensel bir din olarak İslam, evrenselliğin

sonra da iradesiyle baş başa bırakmıştır. Baş

doğası gereği güncel sorunlara çözümler içermez.

için gereken özellik ve becerileri vermiş; başa bırakılmanın sebebi başıboşluk değil, imtihan gerçekliğidir. Herkes iradesini kullanış

Gerçi Müslümanların düşünce dünyasında, Resulullah dönemindeki uygulama ile din (yani evrensel değerler) iç içe geçmiştir. Dolayısıyla

biçimine göre yargılanacaktır; layık olan sonsuz bir ödülle, hak eden ise sonsuz bir cezayla karşılaşacaktır. Bu öğreti çerçevesinde:

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

1. Allah kimseyi zorlamaz: “Eğer Rabbin dileseydi, yeryüzünde yaşayanların hepsi mü’min olurdu. ...” (Yunus 10/99)

2. İyilik isteyen için iyiliği kolaylaştırır, kötülük isteyeni ise engellemez. İyiliğin de kötülüğün de vücut bulmasını mümkün hale getirir:

arayacağız. Ve ulaştığımız sonuçlar bizim imtihanımız olacak, Allah’ın huzuruna çıktığımızda hesap vereceğiz. Bizler ise günün sorunlarına çözüm üretmeye çalışırken sıfırdan başlamayacağız. Hiç olmayan bir şeyi bulup getirip insanlara zorla giydirmeye çalışmayacağız. Günün verilerinden hareket edecek:

“Eğer Allah işledikleri günahlar yüzünden hemencecik cezalandırsaydı, yeryüzünde hareket eden hiçbir canlı kalmazdı. Ancak Allah onlara belli bir vakte kadar süre tanıyor. ...” (Fatır 35/45)

3. Kendisi zorlamayan ve engellemeyen Allah, Peygamberinin de zorlamasını istememiştir:

- İyileri sürdüren - Eksikleri tamamlayan - Ve yanlışları iptal eden veya değiştiren

bir mantıkla onları süzgeçten geçireceğiz. Bu mantıkla günün verilerine yöneldiğimizde,

“Biz onların dediklerini çok iyi biliriz. Sen onların üzerinde bir zorlayıcı değilsin. Tehdidimden korkanlara Kur’an ile öğüt ver.” (Kaf 50/45)

kimi kavram ve arayışlar ile insanlığın bu probleme çözümler geliştirmeye çalıştığını görebiliriz. Mevcut tecrübeler içerisinde özellikle hukukun üstünlüğü ve anayasa kavramları

“İnsanları iman etmeye zorlama! Rabbin eğer bunu

dikkat çekicidir. Seküler devlet, fikir özgürlüğü,

isteseydi, yeryüzünde yaşayan herkes mü’min

insan hakları gibi başka kavramlar ve çözümler

olurdu. Hal böyleyken, sen kalkıp mü’min olmaları

de bulunmaktadır. Ancak bunlar olumlu

için insanlara baskı mı yapacaksın?” (Yunus 10/99)

ve olumsuz yönleriyle daha derinlemesine

Bu ayetlere baktığımız zaman Kur’an’ın, “zorlamamak” esaslı ve iradenin açığa çıkmasını hedefleyen bir zihniyet oluşturmaya çalıştığını söyleyebiliriz. Kur’an’ın oluşturmaya çalıştığı zihniyet, tek merkezli ve otoriter yönetim anlayışının geçerli olduğu bir dünyada o dönemin algılayışlarına uygun sonuçlar ortaya çıkarmıştır. Fakat kültürlerin iç içe geçtiği ve yönetim anlayışlarının değiştiği günümüzde ise, bugünün

tartışmayı gerektirdiği ve makale sınırları içerisinde bunu yapmaya imkan bulunmadığı için, biz ilk iki kavram üzerinde yoğunlaşmayı uygun görmekteyiz. Hukukun Üstünlüğü Hukuk, hak kelimesinin çoğuludur. Hak ise temelde “uygunluk ve uyumluluk”9 anlamına gelir. Yani “gerektiği yerde, gerektiği kadar ve gerektiği zaman ortaya konan; fiil, hareket

ihtiyaçlarına denk sonuçlar ortaya çıkaracaktır.

veya söz” anlatılmak istenir. Fakat uygunluk

Bugünün vakıası birlikte yaşamayı zorunlu

yargılardır. Bu yüzden kavram İslam ıstılahında,

kılıyor.

“Kur’ani hakikate uygunluk” anlamında

Kur’an ise birlikte yaşamaya engel olacak bir yaklaşım sergilemiyor.

ve uyumluluk bakış açısına göre değişebilen

kullanılmıştır. Modern dönemlerde ise, “toplumu düzenleyen ve devletin yaptırım gücünü belirleyen yasalar bütünü” anlamında daha özel

Peki, günün problemlerine denk düşecek şekilde birlikte yaşam imkanları nasıl oluşacak? Bu sorunun cevabı bizlerdedir. Kur’an’ın zihniyetiyle donanarak günün problemlerini bizler çözeceğiz. Sorunlara cevapları bizler

bir kullanımı ortaya çıkmıştır. Kavramın modern dönemlerdeki kullanımı ile İslami literatürdeki kullanımı arasında belirgin bir fark bulunmaktadır. İslami literatürde hukuk denince şeriat kastedilir. Şeriat ise “Allah 9 Ragıb el-İsfehani. El Müfredat, “h-k-k”

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

tarafından belirlenmiş emir ve yasaklar”a

yeni yönetim modelleri, yeni yeni toplumsal

verilen isimdir. İslam literatüründeki hukuk

yapılanma modelleri ve yeni yeni algılayışlar

tanımına göre Yüce Allah, ekmeliyete ulaşmış

geliştirdi.

son din aracılığı ile insanoğlunun bütün ihtiyaç ve problemlerine cevap vermiştir. Müslümanlar, Kur’an ve Peygamber’in sünneti aracılığıyla bu cevaplara ulaşırlar. Bunlarda bulamadıkları çözümleri ise Kur’an’da, sünnette ve kendilerinden önceki Müslümanların ortak kararlarında (icma) yer alan benzer şeylerle kıyaslayarak çözerler. Fakat ne var ki bu hukuk algısı, şeriatın ne olduğunu yeterince kavrayamama sonucu ortaya çıkmış bir algıdır. (Makalenin başında da ele alındığı gibi) Şeriat, hiç bir dönem değişmeyen evrensel yasalar anlamına gelmemektedir. Evrensel ilkelerin farklı zaman ve coğrafyalardaki uygulama biçimleri için kullanılan bir kavramdır. Evrensel ilkelerin farklı zaman ve coğrafyalarda nasıl uygulanacağı ise insanoğlunun meselesidir. Dolayısıyla şeriatı oluşturması gereken insandır. İnsan yasa yapıp hukuk düzenlediğinde Allah’ın yetki alanına girmiş olmaz. Tam tersi halifelik sorumluluğunun gereğini yerine getirmiş olur. Geçmişte İslam dünyasında var olan şeriat algısı, sadece bu coğrafyaya özgü bir algılama biçimi değildir. O dönemde bütün coğrafyalarda geçerli olan mantık, “bilginin/hakikatin insanın dışında ve kesin olduğu, insanın ise bu bilgiye (sadece) ulaşabileceği” fikrine dayanıyordu. İnsanoğlunun bilgi üretemeyeceği, “doğru” ve “yanlış”ın insanın dışında belirlenmiş olduğu, insanın ise sadece önüne çıkan seçeneklerden birisini tercih edebileceği kabul ediliyordu. Doğru ve yanlışı belirleyen güç ise dinlere göre farklılık gösteriyordu. “İnsanın bilgi üretmede bir dahli olamayacağı” şeklindeki ön kabul, insanın sorular sormasına da engel oluyordu: Krallıktan daha adil bir yönetim biçimi olamaz mı? Aristokratın hep aristokrat, köylünün hep köylü kaldığı kast sistemi dışında bir toplumsal ilişki tarzı geliştirilemez mi? Güçlünün hukuku dışında bir hukuk düşünülemez mi? Vs. Oysa Descartes ile birlikte başlayan modern paradigma, “bilginin mutlak olmadığını ve kurgulanabilir olduğunu” kabul etti. Böylece insanın sorular sormasının önü açıldı ve insan kendisi için “daha iyi” gördüğü şeyi talep etmeye başladı. Bilgi sürecine dahil oldu. Sosyal bilimler yaparak yeni

İşte modern hukuk tanımı da böylece ortaya çıktı. Elbette ki modern Batı felsefesinin ve dolayısıyla hukuk kavramının oluştuğu zemin, arka planındaki gelişmeler ve sahip olunan niyet kimi Müslümanlar açısından tartışmalı bir konudur. Tartıştıkları ve gündeme getirdikleri meselelerde tamamen haksız da değillerdir. Ama buradaki meselemiz Batı’yı tartışmak olmadığı için konumuza dönerek meramımızı şöyle ifade edebiliriz: “Uygunluk veya yerindelik” kararı, sadece “Tanrı”ya hamledilecek bir yetki değildir. Nitekim Kur’an, “adil olmaya”, “adaletle hükmetmeye” davet ederken, (en azından İslam öğretisi açısından) uygunluk ve yerindelik meselesinin beşeri yönüne işaret etmektedir. Buna göre Allah adaletin kaynağı ve bu konudaki son mercii iken, insan ise hayatta nasıl gerçekleşeceğinin yollarını arayan, gerçekleşmesi için yöntemler geliştiren varlıktır. Allah kendisine bu yetkiyi, beceriyi vermiştir ve onunla imtihan etmektedir. İnsanoğlu, kendisine vahiyle bildirilmiş olan evrensel doğruların rehberliğinde ve hakemliğinde; aklederek, vicdanına müracaat ederek ve fıtratına yerleştirilmiş olan özü açığa çıkararak, bir şeyin “uygun” veya “yerinde” olduğuna hükmedebilir. Ve bu çerçevede adil yasalar üretebilir. Vahyin evrensel doğruları ile aklın, vicdanın ve fıtratın cevherleri, özde birbirinden farklı şeyler değildir. Dolayısıyla bir grup insanın veya bir toplumun adalet üzerinde birleşmesi için mutlaka hepsinin vahyin doğrularından hareket ediyor olmaları gerekmez. Bağnazlığın, önyargının ve hevailiğin olmadığı bir ortamda, farklı görüşlere mensup olan kimseler bir ortak akılda buluşabilirler. İşte Hukukun üstünlüğü kavramı bu noktada bir değer ifade eder. Şayet toplumu meydana getiren farklı unsurlar ortak akılla bir hukuk oluşturabilirlerse: - Ortak yaşam alanlarının düzenlenmesini - Birey hak ve hürriyetlerinin sınırlarını (veya sınırsızlığını)

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

- Denetleyici mekanizmanın (devletin) müdahale edebileceği alanları - Sivil toplumun (farklı görüşler çerçevesinde bir araya gelen grupların) hareket alanlarını - Ve gerektiği zaman uygulanacak cezai müeyyideleri

beklentisini ifade eder ve sonuçta ortak bir noktaya varılır. Anayasa Farklı toplum kesimlerinin ve farklı kültürlerin birlikte yaşayabilmesi için en stratejik konum

birlikte belirleyebilirlerse, o zaman bu hukukun

devlet kurumudur. Devlet bir toplumu oluşturan

çatısı altında “farklılıklarına” rağmen birlikte

unsurların meydana getirdiği siyasi varlıktır ve

yaşayabilirler.

bu şekliyle toplumun kendisi olması gerekir.

Bu yaklaşım tarzı, var olduğuna inandığı “ilahi yasaları” hakim kılmak mantığıyla hareket eden bir kimse için elbette ki yeterli ve ikna edici olmayacaktır. Ancak kişi buradaki açmazı ve yanlışlığı fark ettiğinde önünde farklı bir alan açılır. Kendini bir ütopyaya kapatmayı bırakır ve yeniden yaşayan hayata döner. Hayat tozpembe değildir; güzel şeylerle birlikte sorunlar da iç içedir. Makalemizin konusu olan sorunun çözümünde ise “hukukun üstünlüğü” kavramı dikkate değer imkanlar barındırmaktadır. Akla birçok soru gelebilir; “Şu sorun nasıl aşılacak?” “Şu yön nasıl geçilecek?” “Şu durum nasıl gerçekleşecek?” Vs. Tüm bu soruların cevabı aslında sorun çözmek isteyen insanın

Ancak bu siyasi varlık her zaman toplumun güçlüleri tarafından ele geçirilmiş vaziyettedir. “Ele geçirilmiş” bir devlet toplumun gücünden beslenir, ama iş toplumun temsiliyetine geldiğinde, “devlet mi millet içindir; millet mi devlet için!” tartışmaları başlar. Eski çağlarda devlet, toplumu değil “Tanrı”yı temsil ederdi. Devlet kutsanır, varlığı her şeyin üzerinde görülürdü. Toplum ise güdülmesi gereken bir sürüydü. Varlığı ancak devletle mümkündü. Bu yüzden de “millet devlet için” olabilirdi. Toplumdaki farklı unsurlar ve farklı görüşler, devletin kırmızı çizgilerine razı olmak zorundaydılar. Başka türlü var olmalarına imkan yoktu.

kendisindedir. Kavramın bir takım imkanlar

Günümüzün siyaset felsefesi ise açıkça zulüm

barındırması, tek başına her duruma ve her

olan bu devlet algısının değişmesine imkan

topluma birebir uyacağı anlamına gelmez.

hazırladı. Devleti tanrısal bir güç olmaktan

Kavram sadece önemli bir imkan sunmakta,

çıkarıp bir kuruma dönüştürdü; hesap

yani zihnimize açılım kazandırmaktadır. Kendi

sorulabilen ve hesap vermek zorunda olan bir

kendimize, “Ben hangi şartlarda bir üst hukuka

konuma indirgedi. “Güçler ayrılığı” ilkesi ile

razı olurum?” sorusunu sormaya başladığımız

aşırı güç; yasama, yürütme ve yargı adı verilen

andan itibaren çözüm süreci de başlamış olur.

ve birbirini denetleyen bölümlere ayrıldı. En

Kendimiz için istediğimiz bütün talep ve hakların

operasyonel kanadını teşkil eden yürütmenin

diğer görüşler için de geçerli olacağını göz

(hükümet), halkın seçtiği kimselerden

önünde bulundurursak; o zaman iş taleplerin ne

oluşmasını sağladı ve başarısızlık halinde

getireceği, ne götüreceği ve ortak bir zeminin

değiştirilebilmesine imkan tanıdı. Böylece,

nasıl yakalanacağı meselesine kalır.

“devlet millet içindir” yaklaşımı geçerli hale

Bu sorulara verilen cevapların topluma

gelmiş oldu.

ve coğrafyaya göre farklılık arz etmesi

Fakat bununla birlikte hala; devlet en organize

kaçınılmazdır. Çünkü her coğrafyanın ve her

toplum unsurudur ve hala “ele geçirilebilir” bir

toplumun kendine özgü şartları bulunmaktadır.

nitelik taşımaktadır.

Dolayısıyla tek bir model geliştirilip, “çözüm budur!” diye bütün toplumlara sunulamaz. Bütün toplumlar için çözüm, kendi üst hukuklarını oluşturmak için başlattıkları diyalogların arkasındadır. Her toplum kesimi

kendi talep ve görüşüyle sürece katılır, kendi

Modern siyaset algısı, “hukukun üstünlüğü” fikrinin işlerlik kazanması ve devletin baskıcı bir yapıya bürünmemesi için anayasa kavramını üretmiştir. Anayasa en genel olarak, “bir devletin örgütlenmesinin temel kurallarını koyan

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

metin” olarak tanımlanabilir. Bu metindeki ana

anlaşılamamıştır. Dünyanın diğer coğrafyalarında

fikre bağlı olarak ideolojik ve dayatmacı bir

olduğu gibi İslam coğrafyasında da, tek merkezli

kurum da ortaya çıkabilir; inanç ve düşünceyi

ve otoriter yönetimlerin oluştuğu bir sürece

topluma bırakan ve her düşüncenin kendisini

girilmiştir. Ve nihayet bu süreç; zorlamayı ve

ifade edebilmesi için imkanlar oluşturan bir

dayatmayı günümüze miras olarak bırakmıştır.

kurum da ortaya çıkabilir. Kendisini asli unsur olarak görüp dayatan bir yapı da ortaya çıkabilir; farklılıklar arasında hakemlik yapan bir çatı da ortaya çıkabilir. Hangi sonucun çıkacağı, tüm toplum kesimlerinin üzerinde uzlaştığı ve devletin hareket alanlarını belirleyen anayasa

Halbuki bir zulüm yönetiminin ve bir zalimin devrilmesiyle bir fikrin topluma dayatılması arasında çok belirgin bir fark vardır. “Zulüm” bütün ezilmişlerin ortak meselesidir. Çıkar ve menfaat penceresinden bakılmadığı müddetçe

maddelerine bağlıdır.

tanımı üzerinde uzlaşılabilir; engellenmesi

Toplumsal uzlaşma ile iyi bir anayasa

kurmuş olan zalim, elindeki gücü kolayca bırakıp

yapıldığında ise toplumun talepleri nispetinde

gitmeyeceğinden, zulmün ortadan kaldırılması

hareket alanı daralmış bir yönetim yapılanması

için gerekirse “zor” da kullanılabilir.

ortaya çıkar. Farklı toplum kesimlerinden ve farklı düşüncelerden oluşan Sivil Topluma geniş bir hareket alanı kalır.

için işbirliği yapılabilir. Hatta zulüm düzenini

Fakat bir zalim gittiği zaman önü açılan birileri kendi fikirlerini ve yaşam tarzlarını dayatmaya kalktıklarında, zalimin sadece ismi değişmiş olur. Müslümanların görevi insanları zorla da olsa

Sonuç

hakikate ulaştırmak değildir. Onlar davetçidirler;

İslam’ın özünde baskıcı ve totaliter bir zihniyet bulunmadığı ve insanlığın yeryüzündeki varoluşunu “irade” ve “imtihan” kavramlarıyla anlamlandırdığı halde, kimi Müslümanlar neden “gerekirse zorla” kendi doğrularını hakim kılma

insanların iradelerini özgürce kullanabilecekleri ortamlar oluşturmakla mükelleftirler. Zulme ve zalime karşı savaşırlar, haksızlıkları ortadan kaldırmak için çabalarlar, toplumun iradesi üzerindeki baskıları kaldırırlar. Ama sonrası

çabası içindedirler?

insanlığın kendi imtihanıdır. Kimseyi zorla

Çünkü onlar, şabloncu/şekilci okumalar

kabullenmeyen birey ve topluluklarla birlikte

yapmakta; geçmişin merkeziyetçi, otoriter

yaşamanın imkanlarını oluşturup, bu şartlarda

ve tepeden aşağı doğru şekillenen toplum

sorumluluklarını yerine getirmeye devam

yapılarını görüp, bunu İslam’a hamletmekte;

ederler.

Müslüman yapamazlar. Kendileri gibi olmayı

ve “hakim olmak” ile İslam arasında doğrudan ilişki kurmaktadırlar. O zaman da fikrin diğer kesimlere dayatılması ve insanların zorlanması, meşru bir davranış olarak ortaya çıkmaktadır. Oysa bu dinin Peygamberi, bağımsız kültür havzalarının bulunduğu ve bu havzalarda tek tipleştirmenin çok normal karşılandığı bir dünyada, farklı kültürleri bir arada yaşatmayı öngören bir yönetim modeli oluşturmaya çalışmıştır. “Medine Vesikası” ile sağlanmaya çalışılan bu ortam, her ne kadar Müslümanların henüz zayıf olmalarıyla bağlantılı ise de, (Peygamber vahyin ilkeleriyle çelişemeyeceğine göre) İslam’ın farklı kültürlere yaklaşımıyla ilgili fikir vermektedir. Sonrasında ise Medine İslamlaşmış ve farklı kültürlerin eriyip yok olduğu bir dönem yaşanmıştır. Böylece

Zulme karşı olmak ve adaleti istemek insanlığın ortak meselesi olduğu için, kendileri gibi düşünmeyen toplum kesimlerinden bile destek bulmaları kuvvetli ihtimaldir. Böylece farklı toplum kesimlerinin ve farklı kültürlerin birlikte yaşadığı bir ortamda, onların da desteğini alarak zulme karşı savaşlarını sürdürürler. Bunu başardıkları zaman farklılıklar bir zenginliğe dönüşür. Farklı kültürler arasındaki rekabet ve tartışmalar toplumun dinamizmini üst düzeye çıkarır. Fikri tekamül, sosyal gelişim ve bilim alanındaki gelişmeler bu dinamizmden olumlu yönde etkilenir. Toplum muazzam bir şekilde gelişmeye başlar. Birlikte yaşamayı başaramayan toplumlar ise

Medine Vesikası’nın arkasındaki zihniyet de

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

özelde kendi içinde, genelde diğer toplumlarla kavgalı ve çatışmalı bir hale gelir. Enerjisini, imkanlarını ve düşüncesini bu kısır dövüş ortamında zayi eder durur. Sonuçta da iyice körelir ve insanlık adına hiç bir şey yapamayan sığ bir noktaya düşer.

koşamazlardı. Biz seni onların üzerine bir bekçi kılmadık. Sen onlardan sorumlu da değilsin”10 mealindeki ayette ve sayıca az olmayan diğer benzerlerinde, Müslümanların sahip olması gereken tutumla ilgili önemli ipuçları vermektedir. Müslümanların görevi insanlara bekçilik veya hamilik yapmak değildir. Bu yüzden zulme karşı olmak ve adaleti istemek ile hakimiyet ve baskı arasında kurulan “gereklilik” ilişkisi yanlıştır. Tarih içerisinde kurulmuş olan bu ilişki, İslam’ın ilke ve prensiplerinin değil o dönemin anlayışlarının bir sonucudur. Hukukun üstünlüğü ve anayasa kavramları ile oluşan imkan ise İslam’ın yaklaşım tarzına daha uygundur.

www.islamiyorum.com

Kur’an “Allah dileseydi, onlar ortak

En’am 6/107

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

Dosya: Çok Kültürlülük ve Birlikte Yaşamak

Hoşgörü:

Müdara ve Tahammül Muhammed Müctehid Şebusteri “Resmi Dini Söylemin Eleştirisi. Mana Yayınları. Çev: Abuzer Dişkaya” isimli kitabından alıntılanmıştır.

1. Tolerans için Farsçada bulunabilecek en iyi

tahammül edildiğinde

karşılıklar, tahammül ve müdara kelimeleridir.

yani bu sadece lafta

Tolerans kelimesinin kökü aslında tahammül

kalmadığında, tahammül

etmek anlamına gelir. Diğerlerine tahammül

eden insan bir konu ya da

etmemiz gerekir dendiğinde, insanları olduğu

meselede bütün hakikate

gibi kabul etmemiz gerektiği kastedilmiş

sahip olduğu iddiasında

olur. Yani insanların oldukları gibi olmaya

bulunamaz. Bu ister siyasi

ve görünmeye hakları vardır. Farsçada

bir konu olsun isterse de

kolaylaştırma anlamına gelen “tesahül”,

başka bir alanla ilgili olsun

toleransın uygun bir karşılığı değildir. Tesahül,

fark etmez. Tahammül,

diğerlerini kendi hâline bırakmak, inanç ve

ancak böyle bir düşünme ve davranış tarzının

yaşama biçimlerini ciddiye almamak anlamına

sonucu olarak ortaya çıkarsa diğerlerinin sosyal

gelir. Yani bu bir çeşit sorumluluktan kaçma ve

ve siyasi haklarının kaynağı hâline gelebilir.

kendi işini kolaylaştırmayı içerir. Tesahül sahibi olan bir insan diğerlerinin ne dediğine ve ne yaptıklarına fazla önem vermez. Tesahülde, diğerlerinin de hak ve hukuk sahibi olduğunun ciddiye alınmasını sağlayacak, siyasi ve hukuki bir anlam yoktur. Buna rağmen dilimizde toleransın en yaygın tercüme karşılığı daha çok tesahüldür.

2. Asıl üzerinde durulması gereken tahammül şekli, diğerlerinin sosyal ve siyasi haklarının kabul edilmesini sağlayacak olan tahammül şekli olmalıdır. Diğerlerinin de sosyal ve siyasi haklara sahip olduklarının kabul edilmesi, sadece insan olmalarından dolayı bütün insanlar nasıl farklı inanç, düşünce ve ahlak sistemlerine sahiplerse aynı şekilde sırf insan olmaları hasebiyle eşit

Aslında tahammül ve müdarada bir çeşit

insani haklara da sahip olduklarının ilkece

kendi kendini sınırlandırma söz konusudur.

kabul edilmesiyle ancak söz konusu olabilir. Bu

Tahammül eden insan, kendisini sınırlandırmış

noktada, hoşgörü ve tahammül kavramlarının

ve diğerleri karşısında kendisine bir sınır

içinin boşaltılması ve anlamlarının saptırılması

belirlemiştir. O, diğerlerinin varlığını hisseder,

tehlikesinden kaçınmamız gerekir. Özellikle

onları resmen tanır ve kabul eder. Ancak

vurgulamak istediğim şey, Batılı anlamda

tahammülün varlığında, “Öteki kimdir? Ne

hoşgörü ve tahammülün karşılığı olarak

diyor? Ve ne yapıyor?” tarzı sorular sormanın

yanlış, eksik ve eklektik bir tanım kurgulayıp

bir anlamı olacaktır. Diğerlerine gerçekten

bunun adına da İslami hoşgörü ve tahammül

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

denmesidir. Veya Batılı anlamda tesahül

ederse ama zorunluluk ve çaresizlikten ya da

(müsamaha) ve hoşgörüye karşı İslami tesahül

konjonktür gereği diğerlerine tahammül etmek

(müsamaha) ve hoşgörüden bahsedilmesidir! Ve

ve katlanmak zorunda kalırsa bu ancak şekli bir

sonra da biz İslami tolerans ve hoşgörüyü kabul

müdara (hoşgörü) ve tahammülle karşı karşıya

ediyoruz; ama Batılı olanları kabul etmiyoruz,

olduğumuz anlamına gelir. Bu tür biçimsel

denmesidir. Böyle bir çaba sadece siyasi

hoşgörü ve tahammül tarzları farklı ülkelerde

kavramların saptırılması anlamına gelecektir.

bulunmaktadır. Mesela herhangi bir dini, resmî

Üstelik bundan olumlu bir sonuç çıkması da

olarak tanıyan ülkeler, dinî azınlıklar için sınırlı

mümkün değildir. Bu sadece görüşme ve diyalog

bir özgürlük ve hukuk kabul ederler ve bu sınırlı

sürecini sorunlu hâle getirip çıkmaza sokacaktır.

özgürlük ve haklar hiçbir zaman resmî dine

Bugünün siyasi kültüründe tolerans, belirli ve

mensup olanların hak ve özgürlükleriyle eşit

bölünemez bir anlama sahiptir. Bizim önce bu

hâle gelmez. Derler ki, sonuçta bu azınlıklar

belirli olan anlamı açıkça ortaya koymamız,

da toplumun içinde bulunmaktadır ve sosyal

sonra da onu kabul edip etmediğimize karar

yaşamın gereği zorunlu olarak onların da bazı

vermemiz gerekir; başka bir şeye değil!

haklara sahip olması gerekir; ama gerçekte

Maalesef ülkemizde bu vahim hataya düşmüş durumdayız. İnsan hakları ve demokrasi konusunda da aynı hastalığa saplandık. Bazıları, bugünkü anlamlarıyla temel hak ve özgürlükleri kabul etmediklerini, Batılı kavramlar

olmasalar çok daha iyi olurdu! Evet, bu tarz bir hoşgörü ve tahammül kesinlikle şeklîdir ve diğerlerinin felsefi ve dinî olarak inkâr edilmesinden kaynaklanır.

oldukları için insan hakları ve demokrasinin de

Ama içeriksel hoşgörü ve tahammül, ancak

reddedilmesi gerektiğini savunmaktadır. İslami

anayasayı hazırlayanların, devlet adamlarının,

hak ve özgürlükler veya İslami insan hakları

yöneticilerin ve toplumun; bütün felsefi, dinî ve

ve demokrasi diye bir şey var ve biz onları

siyasi hakikatin kendi tekellerinde olmadığını

kabul ediyoruz, demektedirler! Bütün bunlar

düşündükleri bir toplumda var olabilir. Zira

meselenin niteliğinin saptırılmasından başka bir

ancak böyle bir toplumda içeriksel tolerans bir

şey değildir. Bu yüzden de önce insan hakları,

anlam kazanabilir. Tahammül ve hoşgörü sosyal

özgürlük ve demokrasi kavramlarının doğru

ve siyasi anlamlarıyla ancak insan haklarının

tanımlanması ve sonra da bunların sadece

bugünkü anlamlarıyla kabul edildiği bir toplumda

kabul ya da ret edilebileceğinin artık iyice

ciddi bir şekilde var olabilir. Tolerans ancak

anlaşılması gerekmektedir. Bu tür kavramlar

anayasanın, toplumun sahip olduğu kültürel,

doğru tanımlandıklarında, mesela özgürlüğü

siyasi ve dinî inançları olumlu olumsuz ayrımı

kabul etmeyen birisinin zorunlu olarak onun

yapmadan, bunları zenginlik olarak gördüğü

karşıtı olanı, özgürlüğün yokluğunu kabul

ve devlet kurumlarının da uygulamada bu

etmiş olacağı ve insan haklarını kabul etmeyen

farklılıkların kendisini ifade etmesine tahammül

birisinin de başka tür bir insan hakları anlayışını

ettiği durumlarda var olabilir. Hatta bu inanç

kabul etmesinin mümkün olmayacağı açıkça

ve değerler, yönetimi elinde bulunduranların

anlaşılmış olur. Demokrasi, insan hakları ve

mensup olduğu inanç ve değerlerden farklı

özgürlük hakkında geçerli olan bu hakikat,

ve onlara aykırı bile olsa durum değişmez.

tolerans kavramı için de aynen geçerlidir. Bu

Bu işin üstesinden gelinebilmesi için bu

kavramlar tek ve parçalanamaz bir felsefi içeriğe

farklılıkların insanın sosyal bir varlık olmasından

sahiptir. Dolayısıyla ya kabul edilmeleri ya da ret

doğduğunu ve daha da ötesi, bunların insanın

edilmeleri gerekir.

insan olmasından kaynaklandığını bir aksiyom

3. Müdara (hoşgörü) ve tahammül bazen şekilsel bazen de içerikseldir. Yukarıda açıklanan felsefi ilkeler kabul edilmediği takdirde bunlar şekilsel olur. Eğer bir kişi veya bir cemaat bütün hakikatin kendi tekelinde olduğuna inanır ve diğerlerini de tamamen batıl kabul

onlar batıl üzeredirler, kötüdürler ve aslında

olarak benimsemek gerekir. Çünkü ancak bu farklılık ve zenginliklerin gölgesinde insanların kişiliği erginlik kazanıp gelişir. Dolayısıyla bu inanç ve değerlere saygı gösterilmesi gerçekte insan denen varlığın kendisine gösterilen bir saygıdır. Zira bu değer ve inançlar, insanın var olmasının doğal bir sonucudur. İnsanın bu

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

onurlu ve saygın kişiliği insan haklarının da

anlamı ve içeriği olabilir? Böyle bir devlet ister

kaynağını oluşturmaktadır. Ancak benim burada

istemez herkesi kendi benimsediği hakikatleri

kastettiğim onur ve saygının, bazı maslahatlar

kabul etmeye zorlayacaktır. Bu hakikatlerin

gereği gösterilen saygıdan farklı olduğunun

yanlış olma ihtimalinin bulunması da devlet

açıkça anlaşıldığını sanıyorum. Birtakım

açısından durumu değiştirmeyecektir. Böyle

maslahatlar gereği insana saygı gösteren kişi,

bir toplumda diğerlerinin inanç ve değerlerine

bahsettiğimiz anlamda insan kişiliğinin varlığını

tahammül edilmesinin nasıl bir anlamı olabilir!

ve bu varoluştan kaynaklanan insan haklarını,

Tabii ki bunun siyasi maslahat dışında bir

tartışma kabul etmez bir ilke olarak kabul

anlamı olmayacaktır! Böyle bir toplumda

etmez. Daha çok siyasi maslahat açısından

devlet her türlü yolu kullanarak kendi inanç ve

bazen özgürlük verirken bazen de verdiklerini

değerlerini diğerlerine yüklemeye çalışacaktır.

geri alır. Azınlıklara bazen saygı gösterirken

Bunu yapamadığı yerlerde de bazı maslahatlara

bazen de göstermez. Özgürlük verdiği ve

göre her zaman bir adım ileri ve bir adım geri

saygı gösterdiği durumlarda da bunu karşı

yapacaktır. Bu da devletin, farklı inanç ve

tarafta minnet duygusu uyandıracak şekilde

fikirlere sahip kesimlerle açık ya da gizli sürekli

yapar. Biz size özgürlük verdik, haklarınıza

bir mücadele ve savaş hâlinde bulunacağı

saygı gösteriyoruz, bizim şefkat ve dostluk

anlamına gelmektedir.

kanatlarımız altında yaşıyorsunuz gibi bir tutum takınırlar. İşte böyle durumlarda asla içeriksel toleranstan bahsedilemez. Gerçek anlamıyla tolerans ancak, insan kişiliğinin asla tecavüz edilemeyecek ve değiştirilemeyecek bir asıl olarak kabul edildiği durumlarda mümkün olabilir. Bu kabul edişin siyasi maslahat gereği olmaması gerektiğini söylemeye bile gerek yoktur sanırım.

5. Aynı şekilde hoşgörü ve tahammül, gerçek anlamda, ancak çoğunluğun olsun ya da olmasın, dinî inanç ve fikirlerin açıkça eleştirilebildiği bir toplumda var olabilir. Korku ve baskının olmadığı bir ortamda eleştiri açıkça var olabilir ve bu da ilerleme ve gelişmeye fırsat tanır. Bu durum, dinin çok önemli bir role sahip olduğu bizimki gibi bir toplumda çok daha önemlidir. Eğer bizim toplumumuzda sosyal

4. Benim kastettiğim anlamıyla hoşgörü ve

ve siyasi toleranstan bahsetmek istiyorsak bu

tahammül, ancak devletin hakikatlerin değil,

konu üzerinde daha çok durmamız gerekir.

hak ve özgürlükler sisteminin koruyucusu olarak

Toplumumuzda insanlar, korkmadan dinî ve din

kabul edildiği bir toplumda var olabilir. Bu iki

dışı inanç ve fikirleri eleştiremedikleri sürece

konu birbirinden çok ama çok farklıdır. Devlet

siyasi ve sosyal hoşgörü ve tahammülden

kendisini hak ve özgürlüklerin koruyucusu olarak

bahsedemeyiz.

algıladığı durumlarda, neyin hakikat olduğunun belirlenmesi işini âlimler ve düşünürlere bırakır. Böylece hakikat, karşılıklı fikir alışverişi ve tartışma neticesinde ortaya çıkar. Hakikat hakkında konuşan kişi ve gruplar, herhangi bir emniyet ve tehlike kaygısı taşımadan hakikatle ilgili araştırmalarını yapabilir ve bu konudaki fikirlerini beyan edebilirler. Devletin bu şekilde algılandığı bir toplumda hoşgörü ve tahammül de içeriksel anlamlarıyla var olabilir. Ama eğer herhangi bir devlet, kendisini ister dini ister siyasi ve isterse de felsefi olsun aralarında görüş ayrılığı bulunan hakikatlerden belli birinin yorumunun koruyucusu olarak konumlandırırsa, işte böyle bir toplumda hoşgörü ve tahammülün gerçekleşmesi ve varlığını devam ettirmesi mümkün değildir. Böyle bir toplumda siyasi toleransın nasıl bir

Dinî inançlar her zaman biçimsel bazı kalıplarda ifade edilir. Dinî önermelerin yazılı hale getirilmesi insanların işidir. Gökten ve Tanrı tarafından kimse gelip de insanlar için dinî kitap yazıp onlar için neyin dinî olup olmadığını söylemez. Bütün bu işleri dinî metinlere başvurmak suretiyle insanların kendisi yapar. Bizim toplumumuzda da dinî metinlere başvurmak suretiyle bu işleri yerine getiren bazı kimseler bulunmaktadır. Doğal olarak bu görüşlerin yanlış olabilme ihtimali daima mevcuttur. Bu yüzden de dinî bir görüş olarak ortaya attıkları teoriler her zaman tartışılmaya ve eleştirilmeye açıktır. İnsanlık tarihi boyunca gözlemlenen şey de, dinî görüş ve fetvaların değişik ve farklı olduklarıdır. Özetle söylememiz gerekirse, tolerans ancak insanların

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

eleştirilemez dinî inançlarının toplumu ideolojik

Bugün toplumumuzda iktidarı elinde bulunduran

bir şekilde yönetmediği bir ortamda gerçek

çoğunluk, bugünkü anlamıyla insan haklarını

anlamda var olabilir.

kabul etmemektedir. Aynı şekilde azınlıkların ve

6. Bir toplumun dinî ve dindar olması, zorunlu olarak o toplumun dinî inançlarının ideolojik biçimde toplumu yönetmesi gerektiği anlamına gelmez. Bir toplumun fertleri, siyasi katılımlarında kendileri için birinci derecede önemli olan değerlerin yoruma açık olduğunu sürekli göz önünde bulundurarak da dindar olabilir ve din merkezli yaşayabilirler. Hâlihazırda sadece demokrasi, dinî değer ve tecrübenin gelişmesine hizmet edebilir. İnsanın sosyal ve siyasi haklarına saygı gösterilmesi, dinî değerlerin ortadan kalkmasıyla sonuçlanmaz. Dolayısıyla dinî ve dindar bir toplum da demokratik bir yönetim şekline sahip olabilir. Şu şartla ki, dinî usul ve füruda içtihat kapısı daima açık bulunsun. 7. Toplumumuz açısından sosyal ve siyasi haklar konusunda diğerlerine karşı hoşgörülü davranılması vazgeçilmez bir ihtiyaçtır. Sosyal açıdan dikkate alınması gereken her mesele, sosyal meseleler arasında yer alır ve bu açıdan da önem kazanır. Bizim toplumumuz da farklı dinî ve siyasi gruplardan meydana gelmiştir. Bu gruplar farklı görüş ve çıkarları temsil etmektedirler. Yani bizim toplumumuz gerçek anlamda çoğulcu bir toplumdur. Böyle bir toplumda sosyal ve siyasi tolerans, kendiliğinden zorunlu hâle gelir. Herkes bir açıdan onu talep eder. Bunu talep edenlerin daha çok yönetime muhalif olan azınlıkların içinden çıkması çok doğaldır. Çünkü bütün toplumlarda hep öteki olarak algılanan azınlıkların hakları hükümetler tarafından kısıtlanır. Zira hükümetler daima insanların temel hak ve özgürlüklerini kısıtlama eğilimi gösterirler. Özellikle çoğunluğun seçimiyle işbaşına gelen bir hükümet, her zaman çoğunluğun inanç ve düşüncelerinin yararına olan uygulamaları esas alacak ve azınlıkların hak ve özgürlükleri konusunda fazla hassas davranmayacaktır. Bu istenmeyen durumun önüne geçilebilmesi için anayasalarda bazı teminatlar ve kısıtlamalar öngörülmüştür. Yani bütün çağdaş anayasalarda azınlıkların hak ve özgürlüklerini korumak için bazı otokontrol mekanizmaları ve güçler ayrılığı gibi düzenlemeler bulunmaktadır.

farklı siyasi düşünceye sahip siyasi grupların da sosyal ve siyasi haklarını bugünkü anlamlarıyla kabul etmemektedirler. Bunlar çoğulcu hakikat anlayışına da yabancıdırlar. Bu yüzden Kitap ve Sünnet’in farklı yorumlarının da olabileceği gerçeğine gözlerini kapatmışlardır. Farklı inanç ve düşüncelere sahip olanların görmezden gelindiği böyle bir durumda, yani bunların sosyal ve siyasi haklarından mahrum edildiği bir ortamda, doğal olarak tolerans ve tahammül talep edenler de yönetimi eleştirenler arasından ortaya çıkacaktır. Çünkü bunlar tolerans aracılığıyla aslında kendi hak ve özgürlüklerini talep etmektedir. Biz ve ötekilerin, birinci ve ikinci sınıf vatandaşların bulunduğu bir toplumda ve azınlıkların sosyal ve siyasi haklarına uyulmasının siyasi maslahat ve konjonktüre bağlı olduğu bir siyasi rejimde, tabii ki tolerans ve tahammül talep edenler daima egemenlerin karşıtları arasından ortaya çıkacaktır. 8. Yürürlükte olan İslami fıkıhta, insanların eşitliği, kadın hakları, Müslüman ve gayrimüslim hakları tam olarak göz önünde bulundurulmamıştır. Öyleyse bu gibi konularda ne yapılması gerekiyor? Kendi zamanında Kur’an ve Sünnet bu konulardaki bütün değişiklikleri insanların yararına olacak şekilde yapmıştır. Ama bu, Kur’an ve Sünnet’in bütün zamanlarda insan haklarına ilave edilebilecek bütün şeyleri de onlara verdiği anlamına gelmez. Çünkü bazı haklar ancak insanların sosyal ve siyasi hayatlarındaki gelişmelere paralel olarak ortaya çıkmaktadır. Bu yüzden sosyal ve siyasi gelişmeler sonucunda daha önceki asırlarda söz konusu olmayan hak ve özgürlükler düşünülebilir ve insanlara verilebilir. Hz. Peygamber döneminde insanlara verilen hak ve özgürlükler, bu alanlarda düşünülebilecek ve insanlara verilebilecek bütün hak ve özgürlükler değildir. Kur’an ve Sünnet tarafından insan hakları lehine önemli ve köklü değişikliklerin yapılmış olması, bizim de zamanımızda aynı şeyi yapabileceğimiz anlamına gelmektedir. Aslında bu tür meselelerde Kur’an ve Sünnet, hareketimizin hangi yöne doğru olması gerektiğini göstermektedir. Hz. Peygamber’in bu konularda yaptığı şeyler artık bu alanlarda

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

hiçbir şey yapılamayacağı anlamına gelmez. Biz bugün, çağımızda insanların hak ve özgürlüklerinin sağlanabilmesi için gerekli olan bütün hakları benimseyebilir, kanunları çıkarabilir ve lazım olan bütün değişiklikleri yapabiliriz. Kur’an ve Sünnet’te hadler, kısas, siyaset ve yargılamayla ilgili bulunan bazı hüküm ve düzenlemeler Hz. Peygamber’in kendi döneminde insanların lehine olarak yaptığı ıslah çalışmalarıdır. Hz. Peygamber kendi dönemindeki bütün değişiklikleri insanların lehine olarak yapmıştır. Bütün bu gelişmeler İslam’dan önce bulunanlara nispetle birkaç gömlek daha insani ve iyi olan değişikliklerdir. Bizim bugün bunları öyle bir şekilde ıslah edip geliştirmemiz gerekir ki hem çağımızın sosyal ve siyasi gerçekleriyle uyumlu olsunlar hem de insan hakları anlayışıyla uzlaşır hâle gelebilsinler.

görmüyorum. Açık olan bir diğer nokta da Müslüman âlimlerin görüş ve düşüncelerinin eleştirilmesine karşı olanlarla Kur’an ve Sünnet’in tek bir doğru yorumunun olduğunu kabul edenler, fakihlerin fetva ve görüşlerini de kesin ilkeler olarak görmekte ve bunların sorgulanıp değiştirilmesine şiddetle karşı çıkmaktadırlar. Doğal olarak bunlar bugünkü anlamıyla, sosyal ve siyasi hoşgörü ve tahammülden de bahsetmezler. Ama bunlar şunu iyice anlamalıdırlar ki, İslam’ın asli yapısında Kur’an ve Sünnet’in yorumlanması açısından nihai bir başvuru makamı öngörülmemiştir. Ehlisünnete göre Hz Peygamber’in vefatından, Şia’ya göre de Mehdi’nin “gaybet” döneminden sonra artık geride resmî ve nihai bir makam kalmamıştır. Zaten içtihat kapısının açık olduğunun söylenmesinin de bundan başka bir anlamı

9. Hoşgörü ve tahammül konusunda önemli olan

yoktur. Yani Kur’an ve Sünnet’in yeni yorum

konulardan biri de, hoşgörü ve tahammülün

ve tefsirleri her zaman yapılabilir. Hatta dinin

dinî ve dindar bir toplumun yapısıyla uyuşup

temel esaslarında dahi durum bu şekildedir.

uyuşmadığı meselesidir. Bu sorunun cevabı,

Kur’an ve Sünnet’in hangi tefsirinin doğru ya

ancak dinî ve dindar bir toplumdan ne

da yanlış olduğu, doğruluğun ölçütünün ne

anladığımızı açıkça ortaya koyduğumuz zaman

olacağı ancak ilmî mahfillerde yapılacak tartışma

netliğe kavuşabilir. Çünkü hem dinler birbirinden

ve araştırmalarla ortaya konabilir. Kur’an ve

çok farklıdır hem de dini ve dindar toplumlar.

Sünnet’in farklı yorum ve tefsirleri yapılabilir

Mesela eğer bu soruyu dinî ve dindar bir toplum

dediğimizde asla her türlü yorum ve tefsirin aynı

olan bizim toplumumuza göre cevaplandıracak

derecede geçerli olduğunu, bu yorum ve tefsirler

olursak o zaman şöyle dememiz gerekir: Eğer

arasında hiçbir şekilde tercih yapılamayacağını

geçmiş dinî geleneğimizi içtihatlarla eleştirerek

kastetmiyoruz. Hayır, kesinlikle böyle bir

yenilenirsek, bu yolla bugünkü anlamlarıyla

başıboşluktan bahsetmiyoruz. Bazen iki

insan haklarını kabul edebiliriz. Dolayısıyla eğer

konu birbirine karıştırılmaktadır. Birinci

bunları kendi dinî geleneğimiz içinde eritebilirsek

konu, Kur’an ve Sünnet’in farklı yorum ve

bizim toplumumuz da hoşgörü ve tahammülle

tefsirlerinin yapılabilmesi meselesidir. İkinci

uyum içinde yaşayabilir. Sonuçta hoşgörü ve

konu ise yapılan her yorum ve tefsirin, doğru

tahammül, bugünkü siyasi anlamlarıyla sosyal

ve yanlışlığı hakkında oturup ciddi araştırma ve

ve siyasi sistemimizin temeli hâline gelebilir.

tartışmaların yapılması gerektiğidir. Müslüman

Bu konuyla ilgili olarak bilinmesi gereken çok önemli bir husus daha vardır. O da, bugünkü anlamıyla insan haklarının klasik dönem Müslüman âlim, filozof, fakih, arif, müfessir, muhaddis ve kelamcıların sözlerinde ve düşüncelerinde bulunmadığıdır. Zaten böyle bir şeyin vuku bulmuş olması da mümkün değildir. Buna rağmen benim inancıma göre biz bugün insan haklarını kabul edebilir ve kültürümüzün bir parçası hâline getirebiliriz. Bu inancımın nedenlerinin ayrıntılarına burada girme gereği

toplumlarda tefsir ve içtihatlarda çoğulcu bir anlayış benimsenebilir ve toplumun sosyal ve siyasi sistemi de “bu farklı tefsir ve yorumların eşit haklara sahip olduğu” ilkesel anlayışı üzerine inşa edilebilir. Devletin bu tefsirlerden birini seçip diğerlerini de mahkûm ederek onlarla mücadele etmesi gerekmez. Hatta insanların çoğu demokratik yollarla belli bir tefsiri benimsemiş olsalar bile diğer tefsir ve yorumların haklarının da gözetilmesi gerekir. Zira bunların bir gün hâlihazırda benimsenmiş olan tefsir ve yorumların yerine geçme ihtimali

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

her zaman bulunmaktadır. 10. Açıkça söylemem gerekir ki sosyal-siyasi hak ve özgürlükler, insan hakları, tolerans, demokrasi ve diktatörlük gibi kavramların parçalanamaz tek bir felsefi anlamları vardır. Dolayısıyla bunlar ya kabul ya da ret edilebilir. Bu tür kavramların Batılı ya da İslami vasıflarla birlikte kullanılması yanlış olmasının yanında, siyaset felsefesinin de saptırılması anlamına gelmektedir. Bu, bütün sosyal ve siyasi hayatı başıboş bırakabilecek kadar büyük bir hatadır. 11. Esaslı ve çok önemli olan bir noktayı yeniden vurgulamak ve altını kalın çizgilerle çizmekte fayda görüyorum. Bu da, hoşgörü ve tahammülün hiçbir şekilde ahlaki başıboşluk, değerlerden el etek çekilmesi ve insanın kendine özgü yöntemlerle çok az bir kısmına ulaşabildiği hakikat karşısında mutlak bir şüpheciliği seçme anlamına gelmediğidir. Hoşgörü ve tahammülün içerisinde şöyle bir anlam saklıdır: Hoşgörü ve tahammül gösteren kişi, genellikle diğerlerine ait doğru bulmadığı ve beğenmediği inanç, düşünce ve eylemlere tahammül eder. Çünkü böyle inanç ve eylemlere sahip olmayı onların hakları arasında görür. Bu yüzden de dikkatli bir bakışla hoşgörü ile başıboşluk arasındaki fark rahatlıkla görülebilir. Burada bu iki konuyu güzel bir şekilde birbirinden ayıran felsefi bir analizi aktarmayı faydalı görüyorum: Günlük dilde müsamaha veya hoşgörü, genellikle her şeyi kendi hâline bırakma ve her işe izin verme olarak anlaşılır ve çoğunlukla da bu anlamda kullanılır. Bu çıkarımda müsamaha veya hoşgörü “tepkisizlik, bir olaya karışmaktan sakınma veya isteksiz olarak bazı şeylere tahammül etmek” anlamlarında kullanılmaktadır. Bunların yanında müsamaha ve hoşgörü bazı ahlaki delil ve şartların varlığı üzerine kurulu olan çok özel ve belirli bir tepkisizliğe de işaret eder. Ama müsamaha ve hoşgörünün başıboşluktan, salt bir tepkisizlikten, niçini ve nasılı belli olmayan bir sakınmadan açık bir şekilde ayrıştırılması gerekir. Mesela çocuklarının edebe aykırı davranışlarını görmezlikten gelen anne ve babaların ya da kapkaççıyı görüp de onu durdurmayı seçmeyen bir yayanın hoşgörülü insanlar oldukları söylenemez. Tesahül ve hoşgörü açısından serbest bırakma ve karışmama sosyal bir bakış açısı ve eğilime

tekabül etmektedir. Bu da insanların doğru bildikleri şekilde davranmakta özgür oldukları anlamına gelir. Serbest bırakma basitçe izin vermek anlamına gelir. İşte bu vasfıyla sosyal ve siyasi açıdan hoşgörü sahibi olmak ve serbest bırakmak ahlaki açıdan bitaraf olmaktır. Zira yapılması serbest olan bu davranış hakkında önceden verilmiş herhangi bir ahlaki hüküm bulunmamaktadır. Örneğin belli bir düşünceyi beyan etme özgürlüğü bunun kabul ya da ret edilmesi için konferans ve gösteri düzenlenmesi anlamına gelmemektedir. Burada düşünce, konferans düzenlenmesi veya propaganda yapılması tek başlarına ele alındıklarında ne iyi ne de kötüdürler. Başıboşluk ve ahlaki yozlaşmanın birkaç sebebi olabilir. Birincisi, ahlaki rölativizmdir (görecelik). Yani mutlak ve değişmez hiçbir ahlaki değerin varlığını kabul etmemektir. Başka bir deyişle her insan için ahlak onun kişisel tercihlerinin bir sonucudur. Bu görüşe göre, genel ahlaka aykırı olan bir davranış eğer özgür bir şekilde tercih edilerek yapılmışsa ahlaki açıdan da doğru kabul edilebilir. İkinci sebep de, yaşamın pek çok alanını ahlaki değerlendirmelerin dışında kabul etmektir. Buradaki başıboşluk genel ahlaki ilkelere aykırı olmaktan ziyade söz konusu davranışın ahlaki hakemlik açısından değerlendirilebilecek bir şey olmadığına inanmaktan kaynaklanmaktadır. Namusa aykırı kabul edilen bu tür durumlar, gerçekte ahlaki açıdan değerlendirilemezler. 1960’lardaki genel ahlaki durumun başıboşluk ve tam bir lakaytlık olduğu söylenir. Farklı davranış modellerinden sonra bakış açılarının değişmesi ve genel ahlaka aykırı olan uyuşturucu madde kullanımının yaygınlaşması bu iddianın en önemli kanıtı olarak gösterilmektedir. Hemen her konunun tartışmaya açılması, sosyal kuralların zayıflamasına ve ahlaki açıdan da tam bir serbestlik ortamı oluşmasına sebep oldu. Genel ahlaka aykırı davranışları savunan gruplar bu tür davranışlar içinde bulunmanın ya da bulunmamanın tamamen kişinin kendi seçimine bağlı olduğunu savunuyorlardı. Onlara göre bu davranışların yapılması ile yapılmaması arasında ahlaki açıdan bir fark yoktu. O dönemin gençliği ve kültürü; giyim kuşam, dış görünüş ve kişisel ahlakla ilgili konuların insanların kendi tercihine bırakılmasını talep ediyordu.

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

Mevcut dinî ve ahlaki kuralların mutlak

üzerinde etkide bulunabilme fırsatı verir.

anlamda reddedilmesi başıboşluk, ahlaki

Ama böyle bir etkileme ancak akla uygun bir

anarşizm ve karmaşaya sebep olabilir. Ama

şekilde olabilir. Şüphesiz birine sigara içme izni

sadece anarşistler böyle bir yaşam biçimini

vermekle sigaranın dumanına katlanmak aynı

savunuyorlar. Çünkü sadece onlar bütün

şey değildir. Birinci durumda sigara içilmesi

ahlaki kararların bireye bırakılmasını talep

kabul edilmemekle kalmaz aksine ondan nefret

ediyorlar. Anarşistlere göre başıboşluk (hippi tipi

edilmektedir. Üstelik kişinin onu bırakması

yaşam tarzı) bireyin ahlaki özgürlük idealinin

için bazı çalışmalar yapılıyor da olabilir. Ancak

sembolüdür. Buna karşılık diğer düşünür ve

müsamahada şöyle bir durum söz konusudur:

filozoflar ise toplum üzerinde olumsuz etki

Bu tür çalışma, teşvik, konuşma, ikna

bırakabilecek ahlaki davranışlar açısından

çalışma ve çabaları makul diyaloglar şeklinde

daha az başıboşluk taraftarıdırlar. Özellikle

gerçekleşmelidir. Zira sosyal haklar açısından bu

muhafazakârlar ahlaki anarşizmin toplumun

davranışı gerçekleştiren kişiye hak mahrumiyeti

fertlerini zaruri olan ahlaki değerlerden mahrum

ve tazminat şeklinde cezalar öngörülerek, bu

bırakacağından ve toplumu, ortaya yeni ahlaki

davranışın tekrarının önüne geçilmeye çalışılır.

değerler ve inançlar koymadan, kendi hâline

Mesela şöyle denmesi doğru değildir: Bir

terk edeceğinden korkmaktadırlar.

kimsenin sigara içmesi, dostlarını kaybetmesine

Hoşgörü ve müsamaha sosyalistler ve muhafazakârlar arasında kendine bazı koruyucular bulmuşsa da liberal gelenek bunu kabul etmeye ve içselleştirmeye çok daha yatkındır. Hoşgörü ve müsamaha, insanların inanç ve düşüncelerine müdahale etmeyi reddettiği için ahlaki başıboşluğa

sebep olana veya çalışma sağlığı bozulana ya da ortak yaşam alanlarında sigara içene kadar hoş görülebilir. Gerçekte böyle durumlarda tazminat ve cezalandırma yollarına başvurulması bu konularda müsamaha olmadığının göstergesidir. Bunlar tartışma ve diyalog ortamının dışında yaşanan istisnai durumlardır.

benzetilmektedir. Ama hoş görmek başıboş

Hoşgörülü olmayan davranışlar, başkalarına

bırakmaktan çok farklıdır. Müdahale etmemeyi

ait olan gelenek, inanç ve düşüncelerin

hoş görmek, diğerlerinin davranış ve inançlarının

kabul edilmemesi ve bunlara tahammül

kabul edilmemesi ve belki de onlardan nefret

gösterilmemesinde kendisini gösterir. Böyle

edilmesi gerçeğine rağmendir. Başka bir deyişle

durumlarda sadece ahlaki açıdan beğenmeme

müsamaha, ahlaki açıdan başıboşluk gibi bitaraf

ve kabullenmeme söz konusu değildir. Ayrıca

değildir. Dolayısıyla ahlaki pasiflik ve göreceliğin

diğerleri üzerine baskı ve şiddet uygulanması da

göstergesi değildir. Müsamaha, hoşgörünün bir

işin içine girmektedir. Ama hoşgörüsüz kavramı

şeklidir ve ancak hoşgörü sahibi olan insanın

kısmen küçümseyici bir anlamı da çağrıştırır.

diğerlerinin davranış, inanç ve düşüncelerine

Oysa müsamaha kavramı genellikle olumlu

tahammül edebildiği bir ortamda var olabilir.

bir içeriğe sahiptir ve çoğunlukla aydınca bir

Ama hoşgörü sahibinin kendisi bilinçli olarak bu

tavır olarak değerlendirilir. Sabırlı ve hoşgörülü

davranış, inanç ve düşüncelerden sakınır. Mesela

biri, felsefi temelleri olan bir davranışa

bir köleyi, efendisine karşı ayaklanmamayı

sahiptir. Oysa hoşgörülü olmayan davranış

seçtiğinde hoşgörü sahibi olarak vasıflandırmak

aynı zamanda akıllıca da değildir. Bu yüzden

alaycılıktan başka bir şey değildir. Benzer

insanların ırk, renk ve cinsiyete göre ayrımcılığa

şekilde, kendisine sebepsiz yere eziyet eden

maruz bırakılması, çoğunlukla hoşgörüsüzlük

kocasına karşı sesini çıkarmayan bir yaşlı kadını,

örnekleri olarak gösterilir. Vaktiyle Güney

kocasıyla ilişkisinde hoşgörülü olarak görmek

Afrika’da uygulanan apartheit uygulaması ırki

pek mümkün değildir.

hoşgörüsüzlüğün en bariz örneğidir. Cinsiyet

Her ne kadar müsamaha, birinin istek ve düşüncelerini diğerine dayatmayı reddetse de, mutlak anlamda karışmamayı içinde barındırmaz. Önceden ahlaki bir yargının var olduğu gerçeğinin kabul edilmesi, diğerlerinin

ayrımcılığına verilebilecek en iyi örnek de bazı ülkelerde kadınların farklı elbiseler giymeye zorlanması, çalışma hayatının dışına itilmesi ve sosyal yaşamdan soyutlanmalarıdır. Bir görüşe göre bu tür müsamaha

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

örneklerinde ahlaki zaaflar da etkili olmuş

bir realite olmaktadır. Bu dinî ya da kelami bir

olabilir. Çünkü eğer bir şey yanlışsa doğal

inanç ilkesi olmadığına göre inanmak ya da ret

olarak onu önlemek gerekir. Ona hoşgörü

gibi dinî bir tavır içerisine girmemize de gerek

gösterilmemelidir. Müsamahanın bu yönü

yoktur.

tahammülü mümkün olmayan davranışlar olarak değerlendirilmektedir. Şu anlamda ki bu tür durumlar kabul edilebilir değildir, daha doğrusu kabul edilmemelidir. Burada tahammül edilemeyen durumlar yararına müsamaha gösterilmesini gerektirecek makul bir gerekçe bulunmaz. Bu yüzden bu tür durumlarda hoşgörü gösterilmesini savunabilmek mümkün olmadığı gibi, aksine bunlara karşı çıkılması ahlaki bir görev olarak algılanmalıdır.”1

Bir kelamcı ya da fakih, benimsediği dinî değerler sistemi içinden dinî çoğulculuk aleyhine görüş bildirebilir ve fetva verebilir. Ama bir devlet asla böyle bir şey yapamaz. Devlet sadece bu çoğulculuğu anlamaya çalışmalı ve bu anlayışa mutabık olarak farklı dinî inançlar karşısında müsamaha ve tahammüle riayet etmelidir. Doğal olarak hoşgörü ve müsamahayı ancak siyasi meşruluğunu belli bir dinî inançtan almayan bir devletten bekleyebiliriz. Ya da

12. Bugünün dünyasında müsamaha ve

en azından söz konusu siyasi meşruluğun

tahammüle uyulması daha çok devletlerden

üzerine inşa edildiği dinî inanç, görece olarak

beklenmektedir. Devletler toplumu oluşturan

da olsa diğer dinlerin de haktan pay aldıklarını

siyasi ve kültürel grupların itikadî, kültürel ve

resmen kabul etmiş olmalıdır. Aksi takdirde

fikirsel çoğulluğunu kabul ederek, müsamaha ve

devlet ister istemez, gücünün kaynağı olan

tahammüle uygun davranabilir. Bunlar resmen

siyasi meşruluğunu korumak için diğer

tanınmadıkça müsamaha ve tahammülden de

dinleri görmezlikten gelecek ya da onlara

bahsedilemez. Bu kabuller ancak, toplumun

karşı yıldırma, asimile ve baskı politikalarına

siyasi ve kültürel grupları düşünsel, itikadî ve

başvuracaktır. Bunun sonucu olarak sadece

ekonomik açıdan çoğulcu bir yapıya kavuşursa

biçimsel bir müsamaha ve hoşgörü ortamı

zorunlu hâle gelirler. Modern toplumlar,

topluma ve sisteme hâkim olacaktır. Böyle

aralarındaki cüzi farklara rağmen bu çoğulcu

durumlarda resmî devlet dininin dışında kalan

yapıya kavuşmuşlardır. Bunun bir sonucu olarak,

dinlerin sosyal ve kültürel alanı genişledikçe

devletlerin de müsamaha ve tahammül sahibi

devletin bunlarla olan çatışması da o oranda

olması ve yapılarını bu temel değerlere göre

şiddetlenir. Sonuçta bunlarla devlet arasındaki

değiştirmeleri giderek daha kaçınılmaz bir hâl

sosyal ve siyasi mesafe gittikçe derinleşir.

almaktadır. Dinî inançlar konusunda da inkâr edilemeyecek bir gerçek olan dinî çoğulculuğu dikkate almak gerekir. İlkesel olarak dinî çoğulculuk, din dışı bir meseledir. Bu yüzden de bu meseleyi tartışmak ve sınırlarını belirlemek kelam ya da fıkhın değil felsefenin alanına girer. Bu noktada önemli olan mesele, hâlihazırda ilmî ve felsefi açıdan herhangi bir dinin tamamen hak ya da batıl olduğunun ispat edilemiyor olmasıdır. Bilimsel ve felsefi araştırmalar bize birbirinden farklı, birden çok dinle karşı karşıya olduğumuzu göstermektedir. Bunlardan her biri de kendisinin makul ve makbul olduğuna dair bazı deliller ortaya sürebilmektedir. Bu deliller ne kolayca ispat edilebilir ve ne de geçersiz oldukları ortaya konabilir. Bu durumda dinî çoğulculuk, kendisini felsefi açıdan bize dayatan

Müsamaha, hoşgörü ve tahammül bahsinin sonunda ülkemizde İslami müsamaha ve tahammül adı altında gerçek müsamaha ve tahammülü rayından çıkaran ve onu şekli bir uygulamaya çeviren kişilerin görüşlerinden de bahsetmek istiyorum. Burada bu teorinin tam bir açıklamasını içeren ve “İslami Düzende Sivil Hoşgörünün Sınırları”2 başlığıyla yayımlanmış olan bu makaleyi aktardıktan sonra onu eleştiriye tabi tutmak istiyorum.

İslami Düzende Sivil Hoşgörünün Sınırları A. Gözlem yapmak için gerekli fırsatı bulduğumuzda yalnız olmadığımızı ve sosyal bir varlık olan insanların gruplar hâlinde yaşadıklarını gözlemleriz. Öncelikle bu grupların

Heyuz, Ferzin Alihah tercümesi, Hemşehri gazetesi,

26.12.1998.

Muhammed Cevat Laricani, Risalet, 06/1998.

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

bir örgütlenme biçimine sahip olduklarını

hâkimdir. Ama siyasi örgütlenme ile sivil

görürüz. Bu örgütlenme biçimleri oldukça

örgütlenme arasındaki farkı iyice anlayabilmek

karmaşık yapılardır. Dayanışma ve iş birliği

için şuna dikkat etmemiz gerekir. Siyasi

bu yapıların ortak özelliklerinden biridir. Öyle

örgütlenmede yöneticilerin asıl kaygısı kendi

ki, biri duvarcılık yapar, öteki çiftçilik ve diğeri

iktidarlarını korumaktır. Eğer yöneticiler

de zanaatla uğraşır. Bu şekilde bütün yapı biri

kalkınma ve bayındırlıktan bahsediyorlarsa

diğerinin ihtiyaçlarını karşılayacak bir şekilde

bu sadece halka hükümetin meşruluğunu

örgütlenmiş olur. Genellikle toplumlara belli

sorgulamanıza gerek yok, çünkü en kısa

bir sosyal yapı hâkimdir. Bir grup, yönetme

zamanda daha rahat yaşama koşullarına

ve emir vermeyi kendi doğal hakkı kabul

sahip olacaksınız, demek içindir. Bu yöntem,

ederken, toplumun büyük bir kısmı ise itaat

Pehlevi rejimi ve onun gibi zorba olan bütün

eden yani yönetilen durumundadır. Bu ikinci

rejimlerin ortak mantığıdır. Buna karşılık,

kısım, eğer yöneticiler tarafından konulmuş

sivil örgütlenmede halkın ve devletin

olan kanunlardan birini çiğneyecek olursa

öncelikli kaygısı, sistemin siyasi meşruluğunu

cezalandırılması gerekir. İşte bu durum siyasi

korumaktır. Bundan sonra da toplum ve

örgütlenme olarak adlandırılır ve anlaşıldığı

devlet mekanizmasına hâkim olan ortak akıl

kadarıyla binlerce yıllık bir geçmişe sahiptir.

ve sağduyu gereği verilen vaatler ve görevler

B. Siyasi örgütlenmenin hikâyesi esaslı bir

yerine getirilir.

şekilde bir çeşit farkındalık ve uyanma olarak

Siyaset bilimi açısından İslami devlet, din

adlandırılabilecek bir durumla değişikliğe

kurumuyla siyaset kurumunun birliği ya da

uğrar. İşte bu bilinçlenme sonucu toplumun

din kurumunun siyaset kurumu üzerindeki

bireyleri siyasi hâkimiyetin makul ve makbul

egemenliği demek değildir. İslami devlet, sivil

bir açıklamasının olması gerektiğinin farkına

örgütlenme biçiminin İslami akılcılık üzerine

varırlar. Böylece miras yoluyla aldıkları siyasi

inşa edilmesi demektir. Dinî kurum ve siyasi

yönetim biçimlerinin değiştirilebileceğinin

kurum ayrımı Hıristiyan dünyasından İslam

bilincine ererler. İşte İslam Devrimi’nin kökleri

dünyasına ithal edilmiştir. Hıristiyan Batı’da din,

bu uyanma ve bilinçlenmede yatmaktadır. Bu tür

kendi kurumu olan kiliseye, siyaset de kendi

değişimler hem siyasi meşruluk zeminini hem de

kurumu olan devlete sahiptir. Kilise, geçmişte

yönetici sınıfını değiştirirler.

din adına siyaset kurumu üzerinde hegemonya

C. Böylece siyasi örgütlenmenin kalbinden, başka bir kavram olan sivil örgütlenme kavramı soyutlanarak elde edilir. Sivil örgütlenme, aynı siyasi ideallere sahip olan bir toplumun en ideal örgütlenme biçimidir. Aynı çerçeve içinde bu örgütlenmeyi meydana getiren unsurların teorik olarak şeffaf bir şekilde ortaya konması gerekir. Sivil örgütlenme biçiminde birkaç asli unsur bulunmaktadır. Bunlar: 1) İnsanları mutluluğa ve gelişmeye götüren ortak bir akıl ve sağduyunun bulunması. 2) Bu sivil örgütlenme biçiminin üyeleri kendi özgür iradeleriyle ve görev bilinci gereği bu sisteme dâhil olmuş olmalıdırlar. 3) Böyle bir örgütlenme biçiminde siyasi otoritenin meşruluğu toplumun ortak aklı ve sağduyusuna dayanmalıdır. D. Sivil örgütlenmeye de belirli bir düzen

kurmuş ve bu yeni durumu da Hıristiyan devlet olarak adlandırmıştı. Oysa bir din olarak İslam, siyaset kurumunun karşısında yer alan kilisevari bir kuruma sahip değildir! Ruhaniler yani din adamları, kelimenin ıstılahi anlamında bir kurum değildir. İlmî mahfiller gerçekte İslami ilimlerin öğrenildiği ve öğretildiği ilim havzalarıdır. Ruhani de gerçekte din adamına karşılık gelmektedir. Halkın ruhanilere müracaat etmesi, cahilin âlimlere müracaat etmesi kabilindendir. Yoksa bu, özel bir kurumun kendi üzerindeki hegemonyasını kabul etmek anlamında değildir. Mesela kilise kurumuna üye olmak sadece ilmî yetkinliğe tabi değildir. Bu daha çok bir teşkilata üye olmaya benzer. Dolayısıyla kendine has bir prosedüre sahiptir. Oysa birinin ruhani olabilmesi için gerekli olan eğitim sürecini başarıyla bitirmesi ve ilmiyle amil olması yeterlidir. İslami düzen, sivil örgütlenme biçiminin İslami

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

ilkeler ve akılcılık üzerine inşa edilmesidir. Bu

gelişmeci hareketlerini başlatmaktır. İslami

yüzden onun bütün meseleleri, hoşgörü ve

düzende devlet, hak ve batılı doğru teşhis

sınırları da dâhil, bu esaslar ve akılcılığa göre

edebilmek için sağlam bir ölçüte sahiptir. Bu

belirlenmesi gerekir. “Zarar vermeyeceksin!”

ölçüt toplumun ortak aklı ve sağduyusu hâline

ilkesi teorik tartışmalarda ve davranış

gelmiş olan İslam’dır. Dolayısıyla devlet hak ve

özgürlüğünün belirlenmesinde bir kıstas

batıl karşısında vazife sahibidir. Devletin hakkın

görevi görebilir. Ancak zararın alanı, mertebe

yerine getirilmesi için çalışması ve batılı da

bakımından, insan özgürlüğünün geçersiz

toplumdan uzaklaştırmak için çaba göstermesi

kılınmasından çok daha geniştir. Çünkü mesela

gerekir. Böyle bir vazife, devlete ortak

İslam düşüncesinde diriliş ve doğru yol hakkında

sağduyuyu temsilen, olaylara bilgece müdahale

çok çarpıcı tasvirler bulunmaktadır. Doğal

edebilme imkânı verir. Ama bu müdahale

olarak bu olgunlaşmacı harekete aykırı olan her

hakkı diğer temel bir ilke olan maslahatlar ile

davranış zararlı olarak değerlendirilecektir. Aynı

sınırlıdır. Bazen yöneticiler caiz olmayan bir şeyi

şekilde fuhşun yaygınlık kazanması ve yayılması

teşhis ettikleri hâlde buna müdahale etmezler.

da caiz görülmeyen şeylerin çoğalması gibi

Zira böyle durumlarda müdahale edilmesi, o

durumlara verilebilecek belli başlı örneklerden

şeyi ortadan kaldırmak şöyle dursun daha da

biridir. Sonuç olarak düşünce ve ifade özgürlüğü

yaygınlaşmasına yol açabilir. Bundan dolayı

alanında mutlak bir özgürlüğün teorik

devletten güç kullanarak her duruma müdahale

temellerinin bulunmadığı anlaşılmaktadır.

etmesini beklememek gerekir.

Ama mutlak hoşgörünün kabul edilmemesi,

Demokrasinin kendine has çalışma kanalları

hoşgörünün mutlak anlamda reddedildiği

vardır. Demokratik sistemin, amaçladığı

anlamına gelmez! Zira İslam’ın bu noktada

hedeflere ulaşabilmesi için bu kanalların ciddi

benimsediği orta yol temel hak ve özgürlüklerin

anlamda korunması gerekir. Başka bir deyişle

temin edilmesinden ibarettir. Örneğin

İslami devletin, üzerine inşa edildiği İslami

hangi makamı işgal ediyor olursa olsun,

akılcılık, birinci derecede var olan bu demokratik

sorumluların eleştirilebilmesi gibi. Aslında

tecrübenin korunmasını, sistemin meşruluk

bu, ümmetin sorumluluğunda olan “iyiliği

temellerine yönelik olarak talep etmektedir.

emretmek ve kötülükten sakındırma” görevinin

İkinci aşamada ise bireysel ve sosyal alanda

yerine getirilmesinden ibarettir. Ehlikitabın

tam bir denetimi sağlayabilmek için siyasi

Müslümanlar arasında özgürce yaşayabilmesi de

uygulamalarda bütün demokratik kuralların

bu temel hak ve özgürlüklerdendir. Doğal olarak

devamlılığını sağlamak için çaba göstermelidir.

yukarıdaki her özgürlüğün kendine has şartları

Benim inancıma göre bizim sosyal ve siyasi

ve sınırları bulunmaktadır. İslam akılcılığına

hayatımızın hiçbir kısmı denetim ve eleştiri

göre özgürlükler iştahsızca ve sınırsızca

dışında tutulmamalıdır. Ancak bu denetim ve

kullanılamazlar! Düşüncelerin serbestçe ifade

eleştirinin bilgece olması gerekmektedir. Doğal

edilip eleştirilemediği, tribünlere oynayarak

olarak bunun yeri de ilmî mahfiller olacaktır.

kargaşanın körüklendiği bir toplumda yeni ve devrimci bir fikir ve akım ortaya çıkamaz. Böyle zamanlarda zorunlu olarak kendisini dayatan realite, hoşgörüsüzlük veya kısıtlamalara duyulan ihtiyaçtır.

Bu tür meselelerle tebliğ konusunu birbirinden ayırmak gerekir. Tebliğ hareketi doğası gereği yeni keşifler peşinde değildir. Onun amacı, verili bir hakikati insanlara belletmek ve onların dikkatini bu hakikate çekmektir. Oysa

İslami düzen, içinde hak ve batılın söz konusu

bizim sosyal ve siyasi alanda düzeltme ve

olduğu bir düzendir. Üstelik bu durum sadece

diriltme faaliyetleri için keşfedici araştırmalara

teorik bir kabul de değildir. Aksine, üzerinde

ihtiyacımız bulunmaktadır. Bu keşifler bu

hassasiyetle durulması gereken ve çok önemli

alanlarda yapılan çalışmaların konu, amaç ve

pratik sonuçları olan bir meseledir. İslami

yöntemlerinde ortaya çıkmaktadır. Çalışmanın

akılcılık üzerine inşa edilen sivil örgütlenmenin

kendisi özellikle bu keşfe yönelir. İşte tam

asıl amacı, hakkaniyet ölçüsüne riayet ederek,

bu noktada İslam akılcılığı devreye girer ve

üyelerinin dünyevi ve uhrevi saadete yönelik

mensupları için bazı ölçütler koyarak onlar için

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

belirli görev ve sorumluluklar belirler. Bizim

neye göre ve nereye kadar yapabileceğidir?

gelecek nesillere olan taahhüdümüz onlar

Başka bir deyişle bu durumlarda ne kadar ileriye

için makul içeriğe sahip bir miras bırakmaktır.

gidebilir? Batı düşüncesi ve kültürüne göre

Düşünceler, makul uygulamalar ve değerli

bu sınır maddi çıkarların tehlikeye girmesidir.

deneyimlerden oluşan bir miras. Böylece onlar

İnsan sağlığı ve benzeri durumlar yani.

İslam’ın hakka dayanan düşüncesi üzerinde yeni

Ama eğer bir davranış ve uygulama iffet ve

bir medeniyet yükseltebilirler.

namusa zarar verirse ve bunun sonucunda da insanların manevi değerleri ve çıkarları tehlikeye

“İslamî Düzende Sivil Hoşgörünün Sınırları” Makalesinin Değerlendirilmesi

girerse, bu durumda temel hak ve özgürlükleri

Uzun olmasına rağmen yukarda aktardığımız

göre yasama erkinin, böyle manevi değerlerin

teorinin üç temel öğesi bulunmaktadır. Bunlar: 1) Sivil örgütlenmenin İslam’ın ortak akılcılığı üzerine inşa edilmesinin adı, İslam devletidir. 2) İslami düzen, içinde hak ve batılın söz konusu olduğu bir düzendir. Mensuplarının gerçek mutluluğa doğru olgunlaşmaya dönük hareketlerini başlatmak ve bunu desteklemek, onun hakka dayanıyor oluşunun doğal bir sonucudur. Yani İslami devlet hak ve batılın ne olduğunu belirlemesini sağlayacak açık bir

sınırlandırmaya gerek yoktur! Ama vahiy kaynaklı olan İslam kültürüne tehlikeye girdiği durumlarda da devreye girip temel hak ve özgürlükleri sınırlandırması gerekir. Çünkü insan, manevi gelişim doğrultusunda hareket etmektedir ve bu manevi seyre engel teşkil edebilecek her şeyi kanun ortadan kaldırmalıdır. Zira insanların uhrevi kurtuluşlarının önünde engel teşkil edebilecek her şeyin ortadan kaldırılması gerekir. İslam devleti insanların maneviyatına zarar verebilecek her şeyi Sünnetullaha uygun olarak

ölçüte sahiptir. Bu da Müslüman toplumun

ortadan kaldırmalıdır…”3

ortak sağduyusu hâline gelmiş olan İslam’dır.

Bizim inancımıza göre Müslümanlar tarafından

Sonuç olarak, İslam devleti hak ve batıl

seçilmiş olan hükümet, temel hak ve

karşısında görev ve sorumlulukları olan bir siyasi

özgürlükleri sınırlandırmada başvuracağı ölçütü

örgütlenme biçimidir. Devletin, hakkın yerine

ve vatandaşlarına karşı göstereceği hoşgörünün

getirilmesi için çalışarak batılı ortadan kaldırması

sınırını, toplumun ortak sağduyusu olan İslami

gerekir. Devletin hak ve batıl karşısında sahip

akılcılıktan çıkaramaz. Bu ölçütlerin, İslami

olduğu bu görev ve sorumluluklar ona bireyin

akılcılığın dışından elde edilmesi gerekir.

temel hak ve özgürlüklerine müdahale etme

Günümüzde yürürlükte olan İslami akılcılık,

yetkisi verir. Ancak devletin bu müdahale

her kesimden Müslümanların bin dört yüzyıllık

hakkı sınırsız olmayıp başka bir genel ilke olan

çalışmasının bir sonucudur. Bu akılcılık belli bir

maslahatlarla sınırlıdır. 3)Her sivil örgütlenme

grubun bıraktığı bir entelektüel miras değildir.

ortak bir sağduyu ve akıl anlayışı üzerine inşa

Hadisçilerden kelamcılara, felsefecilerden

edilir. Bu ortak sağduyu ve akıl, bu sistemin

fakihlere ve mutasavvıflara kadar her fikrî

siyasi meşruluğunun da kaynağıdır. Devletin

ekolün bu akılcılığın oluşmasında katkısı vardır.

meşru bir kurum olarak varlığını devam

Arapların İslam öncesi bedevi kültüründen

ettirebilmesi için daima bu ortak sağduyu ve

İslam’ı benimsemiş olan farklı kavim ve

aklın koruyuculuğunu üstlenmesi gerekir.

milletlerin kadim kültürlerine, Hicaz’ın basit

Yukarıda kısaca özetlediğimiz bu üç esas, İslami düzende sivil hoşgörünün sınırları öğretisinin temel dayanaklarını oluşturmaktadır. Genellikle Batılı hoşgörü karşısında İslami hoşgörüden bahsedenlerin kastettikleri şey de bundan başkası değildir. Bu teorisyenlerden biri, bir konuşmasında şunları dile getirmiştir: “Bizim asıl meselemiz, yasama erki bireylerin temel hak ve özgürlüklerini sınırlandırmak istediğinde bunu

kabile örgütlenmesinden İslam tarihi boyunca oluşmuş olan farklı sosyal-siyasi ve kültürel yapılara kadar hepsi, bu İslami akılcılığın tarih sahnesine çıkması ve şekillenmesinde bir şekilde rol oynamıştır. Müslüman toplumların ortak sağduyusu hâline gelmiş olan bu akılcılığı, bir kişi veya grup meydana getirmemiştir. Muhammed Taki Misbah Yezdi, Bir Cuma Vaazı

Konuşması, Tahran.

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

Bu akılcılık kelami, itikadi, felsefi, siyasi, sosyal, iktisadi ve sanatsal boyutlara sahiptir. Bu akılcılık, tarih içerisinde kronolojik bir değişim çizgisine sahiptir. Doğal olarak İslam medeniyet ve kültürünün bir tarihi vardır. Gerçi bütün İslami ilimlerin, Kur’an-ı Mecid’in indirilişinden sonra onunla ilişkili olarak ortaya çıktığını ve şekillendiğini söyleyebiliriz. Ancak bu ilimlerin kendilerine has tarihî sosyal ve siyasi zeminler, ön kabuller ve beklentiler olmadan (algılama, tefsir ve yorumda) Kur’an’dan doğrudan Müslümanların zihnine intikal ettiğini kabul edemeyiz. Sonuçları çok tehlikeli olabilecek böyle elim bir hatadan kaçınmamız gerekir. Müslümanların ortak sağduyusu hâline gelmiş olan İslami akılcılık, İslam’ın asıl yapısına ve tarihî verilerin kanıtlığına göre hiçbir zaman resmî bir otoriteye sahip olmamıştır.

Şimdi varsayalım ki, bir fakih söylediğimiz hiçbir noktaya dikkat etmeden modern İslam devlet ve toplumlarında bireylerin temel hak ve özgürlüklerinin sınırıyla ilgili bir fetva verdi. Diğerleri hangi delil ve gerekçeden dolayı bu fetvaya tabi olmalıdır? Bazı fakihlere göre müminlerin bir fetvayla amel etmelerinin yeterli şartı bu fetvanın Allah’ın hükmü olduğuna dair yüzde yüz ikna olmuş olmalarıdır. Bu itminan ve yakin temel hak ve özgürlüklerin sınırlarını belirleyen söz konusu fetva hakkında oluşmazsa ne yapılması gerekecek? Bu durumda bunlar hangi kriterlere göre temel hak ve özgürlüklerin sınırlarını belirleyeceklerdir? Ayrıca eğer birkaç fakih belli bir hak ve özgürlüğün sınırı hakkında birbirinden farklı fetvalar verirlerse bunların takipçileri bu farklı ve bazen de

Felsefi, kelami, irfani ve fıkhi ekollerin çokluğu

çelişik olan fetvaları, İslami devlet ve toplum

ve tarih boyunca bunlar arasında devam etmiş

içerisinde nasıl hayata geçirecek ve bunlarla

olan çekişmeler, bu iddianın en bariz tarihî

nasıl amel edeceklerdir? Daha da önemlisi bu

şahididir. İslami akılcılığı, onun sahip olduğu

fetvalardan hangisi anayasa ve diğer kanunların

hiçbir belirme şekliyle sınırlandıramayız. İslam

hazırlanmasında esas alınacak ve yasamanın

felsefesi bu İslami akılcılıkla ne kadar ilgiliyse

temellerini oluşturacaktır?

hadis ehli ve kelamcıların görüşleri de o kadar ilgilidir. İslam tasavvufu yine en az İslam fıkhı kadar bu akılcılığa katkıda bulunmuştur. Bu beyler, bireyin temel hak ve özgürlüklerini sınırlandırma kriterlerini İslami akılcılıktan çıkarsamak istediklerinde, usulen bu mirasın fıkhi boyutunu göz önünde bulundurmaktadırlar. Oysa İslam fıkhında bireyin temel hak ve özgürlüklerinin sınırları hakkında üzerinde ittifak edilen tek bir görüş yoktur. Yani bu konuda tarih boyunca herhangi bir icma (görüş birliği) meydana gelmemiştir. Bütün fakihler bireyin temel hak ve özgürlüklerinin sınırlarını aynı şekilde belirlemezler. Örneğin bunların tek bir görüş üzerinde ittifak ettiklerini varsaysak bile, bu görüş ve kuramları eleştiri ve sorgulanmaya açık olacaktır. Hepsinden daha önemli olanı ise sosyal ve siyasi hak ve özgürlüklerin sınırlandırılması meselesinin, modern İslam devletleri ve toplumları açısından tarihî geçmişi olmayan yeni bir konu olmasıdır. Bu konunun felsefi argüman ve kavramları modern çağa özgüdür. Bu felsefi argüman ve kavramlar Kitap ve gelenekte bulunmamaktadır. Bu sebeple bu çağdaş meseleler hakkında geleneksel fıkhi teori ve kavramlarla konuşmak ve tartışmak mümkün

değildir.

Şüphesiz İslam’da da tarihte hüküm sürmüş diğer dinlerde olduğu gibi, “usul ve füru” bulunmaktadır. Bu tür sınıflandırmaların kapsadığı meseleler her zaman sabit olmasa da daima böyle usul ve fürua tekabül eden alanlar bulunmuştur. Bu konuları akait, ahlak ve hüküm ayetlerinden çıkarabiliriz. Ancak bu noktada asıl önemli olan, bir davranışın şeri açıdan haram olduğunun kesinleşmiş olması, dolayısıyla da uhrevi cezayı beraberinde taşıması, zorunlu olarak bu davranışın kanunen de yasak olması ve bunu işleyenin de cezalandırılması gerektiği sonucunu doğurmaz. Dolayısıyla bireylerin bu konudaki temel hak ve özgürlüklerinin sınırlandırılması gerektiği sonucuna varılamaz. Bazı fakihlerin günah olan her davranışın devlet tarafından cezalandırılması gerektiğine dair fetva verdikleri doğrudur. Ama böyle de olsa sonuçta bu bir fetvadır ve diğer fetvalar gibi bu da eleştiriye ve tartışmaya açıktır. Yani çok net alarak söylemek istediğimiz şudur; şeri haramlıktan, kanuni suç ve cezaya sıçramak sanıldığı kadar kolay değildir. Bütün bu verilerden sonra, hangi delil ve mantığa dayanarak belli bir zaman ve mekân diliminde

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

İslam’ın vazgeçilmez ilkelerinden kabul edilen

olması gerekir. Bu uzlaşma beylerin bahsettiği

itikadi, ahlaki ve fıkhi hükümlerin esastan ve

İslami akılcılıktan tamamen başka bir şeydir. Bu

metodolojik olarak yeniden ele alınamayacağı

uzlaşma ancak ortak siyasi aklın gölgesinde, o

ve bunların alanlarının genişletilemeyeceği

da ancak göreceli olarak gerçekleşebilir.

savunulabilir? Hangi felsefi, bilimsel ve dinî argümanla bu ilkelere yeni anlamlar verilemeyeceği ve bunların farklı yorumlara konu edilemeyecekleri ileri sürülebilir? Ben burada yeni tefsir ve yorumlardan bahsediyorum yoksa tek bir hakikatin farklı boyutlarına karşılık gelen bilgiden değil.

Şimdi eğer temel hak ve özgürlüklerin sınırlarını belirlemeye yarayacak ölçütleri ve devletin vatandaşı karşısında göstereceği hoşgörünün sınırlarını toplumun ortak sağduyusu hâline gelmiş olan İslami akılcılıktan elde edemiyorsak, bu durumda “İslam devleti hak ve batılın teşhisinde bazı ölçütlere sahiptir ve bu da

Burada gündeme getirdiğim sorular ve

toplumun ortak sağduyusu hâline gelmiş olan

meseleler ışığında, devletin artık temel hak

İslami akılcılıktır, yani İslam’dır.” demenin nasıl

ve özgürlüklerin sınırlandırılması konusunda

bir anlamı ve sonucu olabilir? Aynı şekilde

benimseyeceği hoşgörü ölçütlerinin İslami

buradan hareketle “Devletin hak ve batıl

akılcılıktan çıkarılabileceği rahatlıkla

karşısında sorumluluğu vardır; devletin hakkı

savunulamaz. İslami akılcılık, sahip olduğu

yerine getirebilmek için çalışması, batılı ortadan

geniş etki alanı, farklı ekollerden meydana

kaldırmak için de çaba göstermesi gerekir.

gelmiş olması ve daima içtihada açık olmasından

Ayrıca bu görev ve sorumluluk, devlete temel

dolayı asla bir Müslüman ülkenin anayasasında

hak ve özgürlüklere müdahale etme hakkı

bireyin temel hak ve özgürlüklerinin nasıl

doğurur”4 demenin ne gibi bir mantığı ve anlamı

düzenleneceğini belirleyemez. Devlet

olabilir?

vatandaşına karşı ne kadar hoşgörü gösterecektir? İslami akılcılık üzerine inşa edilen devletin İslami hoşgörü teorisinin kabul edilebilir makul bir anlam ve tanımı yoktur. Devletin, vatandaşı karşısında nasıl bir hoşgörü tavrı takınması gerektiğini belirleyebilmek için, İslami akılcığın dışında yer alan felsefi kriterlere başvurmak gerekir. Veya fıkhi bir teoriyi genelleştirerek bunların belirlenmesi yolu tercih edilmelidir. Görece olarak da olsa herkesin rızasını almanın bundan başka bir yolu yoktur. Dolayısıyla bu konularda sonuç alabilmek için akli ve felsefi konulara yönelmemiz gerekir. Ancak genelin göreceli rızası alındıktan sonra devletin temel hak ve özgürlükler karşısında takınacağı tavır netleşebilir. Böylece devletin vatandaşı karşısında takınacağı hoşgörünün sınırını belirlemek de mümkün olabilir. İşte bu yolla yapılan düzenlemeler toplumun çoğunluğu tarafından kabul edilebilir ve biz de bunları, tarihî şartları içinde yapılabilecek en uygun düzenlemeler olarak içselleştirebiliriz. Devlet mekanizmasının uzlaşıma dayalı bir yapı

Belki de bu cenahın söylemek istediği şudur: “İslam Cumhuriyeti Anayasası, bireylerin temel hak ve özgürlüklerini İslami ilkeleri ihlal etmemek şartıyla sınırlandırmıştır ve devlet de anayasaya göre hareket etmek zorundadır.” Eğer kastettikleri bu ise buna kimsenin bir diyeceği yoktur. Ancak şu unutulmamalıdır ki, İslam’ın ilkelerine aykırı olmamayı, temel hak ve özgürlüklerin ruhuna uygun olarak yorumlamak yasamayı yapanların sorumluluğundadır. Bu ruha uygun olarak öngörülen sınırlamaların kanunla belirlenmesi gerekir. Doğal olarak böyle bir kanun, milletin temsilcilerinin çalışma ve tartışmalarının sonucu olacaktır. Böyle bir kanun mecliste hazırlanıp onaylanmadan, başka hiçbir ölçüt ve makam temel hak ve özgürlükleri sınırlandırma hakkını kendisinde bulamaz. Ayrıca anayasanın geçerliliği de milletin onayına bağlıdır. Çünkü anayasa meşruluğunu ihtilaflı olan fıkhi ve felsefi görüşlerden almaz. Bu yüzden de mevcut sivil ve siyasi örgütlenmenin İslami akılcılık üzerine inşa edildiğini iddia etmek, temelsiz ve yanlış bir savdır.

olarak görüldüğü çağdaş Müslüman toplumlarda, yöneticiler seçimle belirlenir. Bu yüzden de sistemin üzerine inşa edileceği temel siyasi kavramlar üzerinde genel bir uzlaşının oluşmuş

Bu sözler, resmî dinî söylemi savunanların dayandığı

temel argümanlardır.

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

Dosya: Çok Kültürlülük ve Birlikte Yaşamak

“Bir Arada Yaşamak” Mümkün Mü? M. Kürşat Atalar Son yıllarda Müslümanlar

genellikle, ulus-devletin bir iç meselesidir

arasında ‘bir arada

(örneğin Kanada’da Kubek meselesi, Avrupa

yaşama’ kavramının daha

Birliği’nde göçmenlerin statüsü meselesi, vb.).

sıklıkla telaffuz edildiğini

Fakat küresel ölçekte ‘bir arada yaşama’ sorunu,

ve belirli çevrelerce

‘dinsel’ yahut ‘ideolojik’ farklılıklarla ilgilidir

de ‘olumlandığını’

ve bu mahiyetiyle küresel statükonun devamı

gözlemliyoruz. Acaba

meselesiyle doğrudan bağlantılıdır. Kavramın

bunun nedeni nedir? Bir

son zamanlarda Müslümanlar arasında daha çok

‘ihtiyaç’ mı hasıl olmuştur

dillendiriliyor oluşunu da bu bağlamda ele almak

da ‘ayrı’ yaşayanların ‘bir

gerekmektedir. Yani küresel bir sorun olarak ‘bir

arada’ yaşamasının önemi

arada yaşama’ sorunu, ulus-devletlerin bir iç

üzerinde daha çok durulur

meselesi olarak ‘bir arada yaşama’ sorunundan

olmuştur? Eğer öyleyse, bu

‘hoşgörü’ (tolerence) ve ‘çok-kültürlülük’

ihtiyaç nedir? Baştan ifade edeyim, bendeniz ‘bir arada yaşama’ (coexistence) kavramının ‘masumiyetine’ inanmayanlardanım. Bu, belirli manaları ve amaçları dikte eden bir kavramdır ve bunların kahir ekseriyeti de ‘modern’ yahut ‘postmodern’ içeriklidir. En özet ifadesiyle, ‘bir arada yaşamak’la kast olunan; sınıf, etnisite, ırk, toplumsal cinsiyet, kültür, din veya ideolojiden kaynaklanan ‘farklılıklar’ın ‘barış içinde’ ve ‘tek çatı altında’ yaşamasıdır. Dolayısıyla, bir arada yaşama kavramının anlam içeriğini tayinde belirleyici olan kavram, ‘farklılık’ (difference) yahut ‘çeşitlilik’ (diversity) tir.

daha önemlidir. Çünkü bu tür farklılıkları, (multiculturalism) ilkeleriyle çözmek genellikle mümkün olmamaktadır. Her iki kavram da ‘küçük ölçekli’ (yahut ‘ulusal’) sorunların çözümünde işe yaramakta, ancak özellikle de ‘ideolojik’ ve ‘dinsel’ farklılıklar söz konusu oldu mu, ‘çatışma’ (conflict) kaçınılmaz olmakta ve arabuluculuk (mediation) süreçleri, çoğunlukla, çözüm (resolution) yerine ‘çözümsüzlük’ (deadlock)le neticelenmektedir (İsrail-Filistin çatışması, Sih-Hindu çatışması, İRA-Protestan İngilizler çatışması, vb.). İslam dünyasında 1980’li yıllardan itibaren Radikal İslam’ın güç kazanmasının ardından ise, ‘bir arada yaşama’ sorunu daha başka bir mahiyet kazanmıştır. Zira İslam’ın bu dönemden sonra bir “alternatif

Bilinmelidir ki, Batı coğrafyasında ‘farklılıklar’,

bir yaşam tarzı önerisi” olarak insanlığın

büyük çoğunlukla sınıf, etnisite ve kültüre

gündemine yeniden girmiş olması, küresel

dayalıdır; ‘bir arada yaşama’ sorunu da,

sistemin banilerinde, yeni gelişmeye karşı tedbir

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

alınmasının zaruri olduğu fikrini doğurmuş ve

‘hakk din’ olduğu tezinin dillendirilemeyeceği

böylece ‘potansiyel tehdit’i bertaraf etmek için,

yahut dillendirilecekse de, ‘görececiliğin’ sınırları

Müslümanların küresel sistem içerisinde, farklı

içerisinde dillendirilebileceğidir. Aksi takdirde,

unsurlarla nasıl ‘bir arada yaşayabileceği’ hususu

tebliğ görevinin gereği yapıldığında, diğer

tartışılmaya başlamıştır. Bu nedenle ‘hoşgörü’

gruplar, Müslümanları rahatlıkla ‘hoşgörü’ sınırını

kavramı öne çıkarılmış; “İslam demokrasiyle

aşmakla suçlayabileceklerdir. O halde, açıktır ki,

bağdaşır” düşüncesi yaygınlaştırılmaya

‘bir arada yaşamak’, Müslümanlar için modern

çalışılmıştır. ‘Bir arada yaşama’ kavramı ele

değerler sistemini kabul etmek ve ‘tebliğ’ ve

alınırken, bu hususun mutlaka göz önünde

‘cihad’ görevlerinden vazgeçmek anlamına

bulundurulması gerekir.

gelmektedir.

Aslında ‘yalın’ manada ele alındığında, her

Dolayısıyla, aslında, ‘bir arada yaşama’,

çağda insanların veya farklı grup, sınıf ve

‘iktidar’ alanıyla ilişkili bir kavramdır. Bütün

etnisitelerin “bir arada yaşadıklarını” görürüz.

‘bir arada yaşama’ projelerinde bir hakim güç

İmparatorluklar yahut feodal düzende dahi

vardır ve diğer ‘farklılıklar’ın onun belirlediği

insanlar, ayrı ayrı kolonilerde değil, bir

‘asgari müşterekler’i ve ‘sınırlar’ı kabul etmesi

aradadırlar. Roma’da köleler site devletinin

beklenir. Bugün itibarıyla Müslümanlara

sınırları içerisinde yaşamakta; Mekke’de

önerilen ‘bir arada yaşama’ projelerinin

Müslümanlar müşrik Araplarla birlikte hayat

tümünde, ‘demokrasi’ ve ‘insan hak ve

sürmektedirler. Fakat ‘bir arada yaşamak’tan

özgürlükleri’ temelinde bir ortak yaşamın

kasıt, bu ‘fiziksel birliktelik’ değildir. Burada

kabulü istenmektedir. Bir dönem ortaya atılan

bazı ‘vasıflar’ kast olunmaktadır ve ‘bir

Medine Vesikası projesinde de, son zamanlarda

arada yaşama’ kavramını da bu vasıflar

popülerleşen ‘hoşgörü’ çağrılarında da benzer

belirlemektedir. Yani örneğin kast olunan,

amaçların güdüldüğü malumdur. Ancak, İslam’ın

‘eşit’ yahut ‘barış içinde’ yaşamaktır. Eşitlik

‘hakk’ din olduğuna ve Hakk’ın hakim olması

söz konusu oldu mu, devreye ‘vatandaşlık’

gerektiğine inanan Müslüman ne yapacaktır?

kavramı girmekte, bu da modernitenin

Burada bir ‘iktidar mücadelesi’ olacağına kuşku

hümanizm, rasyonalizm, sekülarizm (hatta

yoktur. Müslüman, ‘iktidar ilişkileri’ni modern

feminizm) kavramlarının anlam içeriklerinin

veya postmodern değerlerin yerine İslami

belirlediği bir değerler sistemini kabul etmeyi

değerlerin belirlemesi gerektiğine inanır. Şu

gerektirmektedir. Yani bir arada yaşayabilmek

halde ‘bir arada yaşamak’ mümkün olacaksa,

için, farklı sınıf, din, etnisiteye vs. bağlı gruplar,

burada İslam’ın değerlerinin üstün olması

‘öteki’ni ‘eşit’ vatandaş olarak görmelidir. Bir

gerekir. Yani ancak diğer ‘farklılıklar’ın İslam’ın

başka ifade ile, ‘bir arada yaşama’yı kabul

üstünlüğünü kabulü ile “bir arada yaşamanın

edenler, ‘öteki’ni hoş görmeli; onun yaşam

asgari şartı” karşılanmış olur. Bu yoksa,

tarzına karışmamalı; din, vicdan, düşünme

Müslümanların ‘tebliğ’ ve ‘cihad görevlerini

özgürlüğünü engellememeli, temel hak ve

sürdürecekleri şüphesizdir!

özgürlükler konusunda ‘dayatmacı’ olmamalıdır! Çünkü hoşgörüsüzlüğe hoşgörünün de bir ‘sınırı’ elbet vardır! Bir arada yaşamanın asgari kuralı budur.

Peki, bu durumda, “bir arada yaşama” çağrılarının anlamı nedir? Tabiatıyla bu çağrılar, verilecek belirli tavizler karşılığında, Müslümanların Hakk’ı tebliğ ve o yolda mücadele

Yahut bir arada yaşanacaksa, bu, ‘barış

etme azmini kırmayı amaçlamaktadır. Burada

içinde’ olmalıdır. Yani ‘çatışma’ üretecek

Müslümanlara, ‘statü iyileştirmesi’nden başka

konulardan uzak durulmalı; kimse kimseye

bir şey de teklif edilmemektedir. Yani sahici bir

kendi doğrularını dayatmamalıdır! Açıkçası, bu,

iktidara sahip olmak veya ‘güç bloku’ içerisinde

İslami terminolojide, ‘tebliğ’ ve ‘cihad’ görevinin

yer almak gibi bir ‘taviz’ verilmemektedir. Ayrıca

fiilen iptali demektir. Müslümanlar, ‘farklılık’ ve

bir yandan bu taviz verilirken, öte yandan ‘sopa’

‘çeşitlilik’ kavramlarının belirlediği ‘çok-kültürlü’

da gösterilmektedir. Zira ‘bir arada yaşama’yı

bir dünyada “barış içinde bir arada yaşama”yı

önerenler, halihazırda gücü ellerinde tuttuklarını

kabul edeceklerse, bunun anlamı, İslam’ın

bilmekte ve bu avantajlarını kullanmak

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

istemektedirler (Nitekim müşrikler Rasulullah’a

hukukun, belirli bir mücadele sürecinin sonunda,

teklifte bulunduklarında da, aslında: “Ya bizim

galip tarafın ilke ve kurallarınca belirlendiğidir.

teklifimizi kabul edersin ya da zulümler ve

Müslümanlar da cihad ve “kıtal”i hep bu şekilde

işkenceler başlar!” demiş oluyorlardı). Bu

yapmışlardır. Dar’ul-İslam’ın sınırı hep bu

durumda Müslümanlara düşen, hak ederek

şekilde genişlemiştir. Bundan sonra mücadelesiz

alınmamış şeylere karşı ihtiyatlı davranmaktır.

kabuller olamaz mı? Yani savaşsız ihtidalar

Bir şey ‘veriliyorsa’, üstelik bu, ‘iktidar ilişkileri’

olamaz mı? Genel pratiğe bakıldığında bireysel

ile ilgili ise, bunda mutlaka bir taviz beklentisi

boyutta olabileceği söylenebilir, ancak toplumsal

vardır. Bu tavizin de Müslümanlar açısından

ölçekte bunun örneği yok denecek kadar azdır.

‘hayati önemi haiz’ hususlarda isteneceğine

İnsanların “fevc fevc Allah’ın dinine girmesi”,

kuşku yoktur. O nedenle, Müslümanlar,

mücadele evrelerinin sonunda mümkün

ellerindeki kozlar daha güçlü değilken masaya

olabilmektedir ki, bizim yaşadığımız dönem

oturmama yaklaşımını benimsemelidirler. Bu

itibarıyla böylesi bir evrenin henüz gelmediğini

ise, bu şartlar altında ‘mücadele’nin süreceği

rahatlıkla söyleyebiliriz.

anlamına gelir. Ne zaman ki güç dengeleri değişir; ‘bir arada yaşama’nın kurallarını koyma yetkisi Müslümanların eline geçer; o zaman birlikte yaşamanın şartları vs. konuşulur. Fakat bugünkü şartlar altında “bir arada yaşama”nın şartlarını konuşmayı kabul etmenin bile, Müslümanların zararına olacağına kuşku yoktur.

Farklılıklar, belirli bir ‘sınır’a kadar ‘öteki’ni hoş görebilir ve bu, bütün gruplar için geçerlidir. Müslümanlar, şirk ve küfrü hoş göremez. Hayat tarzı farklılıklarının olduğu yerde ise şirk ve küfrün olacağına kuşku yoktur. Bu durumda Müslümanların temel hususlarda hoş

Dolayısıyla, konuya ‘iktidar ilişkileri’ bağlamında

göremeyeceği şeyler var olacak demektir. Bu

bakıldığında, hakimiyet mücadelesinin belirleyici

da ‘çatışma’ potansiyelinin var olduğu anlamına

olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Bu bağlamda,

gelir. Zira halihazırda hakim pozisyonda olan

zamanında Medine Vesikası bağlamında dile

Müslümanlar değildir. Bu olsaydı, diğer grupları

getirilen tezlerin de bir ciddiyetinin olamayacağı

‘hoş görme’nin belirli bir zemini olabilirdi

söylenmelidir. İdeolojik ve dini gerekçelerle

diyebiliriz. Fakat bugün itibarıyla tam zıt bir

farklı tezleri savunan grupların oturup ortak

durum söz konusudur. Bunu değiştirmenin yolu

bir ‘üst hukuk’ oluşturmaları mümkün değildir.

da, mücadele etmektir. Mücadele ederken,

Çünkü ‘kamusal alan’ın tekliği olgusu, her

rakibin ‘asli’ kusurunu ‘hoş görmek’, baştan

toplum için geçerlidir. Kamusal alanda ‘tek

mücadeleyi kaybetmek anlamına gelir.

hukuk’ olmazsa, toplumda anarşi doğar. Tarih

Çünkü mücadele bunun için (yani küfrün ve

boyunca devletlerin uygulamaları da böyle

şirkin hakimiyetinin ortadan kalkması için)

olmuştur. Müslümanlar hakim olduğunda

verilmektedir.

kamusal alana Şeriat hakim olmuş, gayri Müslimler hakim olduğunda da onların yasaları hakim olmuştur. Özel hukuk, sınırlı bir alan için mümkün olabilir; fakat ‘hakimiyet’ alanı için söz konusu olamaz. Ancak burada her hakimiyetin sonucunun farklı olduğunu da görmemiz gerekir. Gayri Müslimlerin hakimiyetinde genellikle ‘zulm’ün, Müslümanların hakimiyetinde ise genellikle ‘adalet’in hakim olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Tarih, bunun örnekleriyle doludur. Dolayısıyla, Medine Vesikası örneğinde olduğu gibi, ‘üst hukuk’un belirleyiciliğini farklılıkların temsilcilerinden oluşacak bir ‘ortak istişari kurul’a havale etmeye gerek yoktur. Bu, ütopik bir şeydir ve tarih boyunca da görülmemiştir. Çoğunlukla pratize edilen uygulama, üst

Hoşgörü çağrıları da esas itibarıyla ütopiktir.

Peki, şartların “aleyhte” olduğu dönemlerde “bir arada yaşama”nın hiçbir zemini bulunamaz mı? Nitekim Peygamberimiz, Mekke şartlarında müşriklerin mütecaviz davranışları karşısında: “selam size; ben cahillerden uzağım” diyerek fiili çatışmayı körükleyecek hareketlerden kaçınmıştır. Kanımca, “belirli şartlarda” bu mümkündür denilebilir ki o da şudur: Müslümanların hakkı tebliğ etmesine karışılmamalıdır. Yani Müslümanlar hakk bildiklerini açıkça söyleyebilmeli ve bu noktada engellemelerle karşılaşmamalıdırlar. Ancak tarihsel pratiğe baktığımızda, bunun pek mümkün olmadığını da görüyoruz. Zaten müşrikleri asıl kızdıran şey de Müminlerin

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

hakkı tebliğidir. Çünkü bu tebliğ devam ettiği

bunu görmekte ve bizi temelden zayıflatmak

müddetçe, kendi iktidar temellerinin zayıf

istemektedirler. Yani onlar da ‘mücadelelerine’

olduğu ortaya çıkmaktadır. Bu ise, onların

devam etmektedirler. Çünkü bu mücadelenin

hiç istemedikleri bir şeydir. O nedenle,

sonunda mutlaka taraflardan biri galip diğeri

gayri Müslimlerin bu şartın gereğini yerine

mağlup olacaktır. Müslümanlar savaşımı

getireceğine inanmak safdillik olur. Müslümanlar

sürdürürse, kazanma şansları mevcuttur; ama

arasında “bir arada yaşama”yı önerenlerin

‘uzlaşırlarsa’, baştan kaybederler. Naçizane

bu hususu iyi düşünmeleri gerekir. Zira ya

kanaatim odur ki, “bir arada yaşama” projesinin

İslam vardır; ya cahiliye. Cahiliye ise zulm ile

asli amacı da budur. Bu mücadelede sağlam

eşdeğerdir. Zalimler, en çok zulümlerinin dile

durabilmek için ise, bugünkü şartlarda yapılması

getirilmesinden rahatsız olurlar. O nedenle

gereken şey, düşünce temellerinin sağlam

de onların en çok korktukları şey ‘tebliğ’dir.

tutulması, ideolojik safiyetin korunması ve

Bugün ‘tebliğ’ sürecinin iğdiş edilmesi için

ilkelerden taviz verilmemesidir. Bu zorlu bir

büyük uğraşlar verilmektedir. Batılı stratejistler,

görevdir, ama Allahu Teala’nın da “yolunda

bugün boşuna “önce Müslümanların ideolojik

yürüyenlerin yardımcısı olacağına” dair vaadi

safiyetlerini bozmalıyız; sonra iktidar koltuklarını

vardır. Bizler O’nun yolunda yürürsek, “akıbet

onlara verebiliriz” demiyorlar. Biliyorlar ki,

muttakilerin olacaktır.”

bunu başardıklarında ‘tebliğ’ işlevsizleştirilmiş olacaktır. Onlar, Müslümanları düşünce planında mağlup ettiklerinde, savaşı kazanmış olacaklarını biliyorlar! Müslümanlar arasında bu planın bilinçli parçası olanlar da elbette var; ama projesinden bir şeyler bekleyebiliyor. Tabii bu da bizim düşünsel zeminimizin zayıf olduğunu gösteriyor. Bizler, ‘ilm’e sahip olmazsak, kandıranımız çok olur. Bu ya bir tarikat şeyhi, ya bir cemaat lideri ya bir parti başkanı ya bir Batılı stratejist olabilir. Ama sonuçta bir olmazsa ötekisi, cehaletimizden yararlanıyor ve bizi yanlış yollara sürükleyebiliyor. Müslümanlar olarak, bundan kurtulmamızın tek yolu, ‘ilm’ sahibi olmak ve ilmin rehberliğinde ‘bilinçlenmek’tir. Bu ve benzeri sorunlar karşısında sağlam durabilmemizin başka bir yolu da yoktur. Sonuç olarak şunu söyleyebiliriz ki, insanların davranışlarına yön veren asli faktör, ‘inanç’ ya da ‘ideoloji’dir. Tarih boyunca büyük kitleler, inançları uğruna savaşmışlar; yenmiş ve yenilmişlerdir (unutmayalım ‘heva’ da ilah edinilebilmektedir). Bu durum bugün de böyledir. Dolayısıyla, inanç söz konusu oldukça mücadele (yahut savaşım) olacaktır. Bugün

www.islamiyorum.com

büyük kitle, safdil bir şekilde “bir arada yaşama”

Batılıların “bir arada yaşama” gibi kavramları gündemde tutuyor olmaları, iktidar temellerinin zayıfladığını görmelerindendir. Dünya artık eski dünya değildir. Hızla değişmektedir. Ve bu değişimde Müslümanlar alternatif bir güç olarak artık dünya sahnesindedirler. Batılılar

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

Dosya: Çok Kültürlülük ve Birlikte Yaşamak

Dini Hoşgörü:

İslami Bir Bakış açısı Halid Zahir İslami Yorum İçin Çeviren:

1. Giriş

Fatih Peyma

bir sürü benzer talihsiz örnekler, bizlere acilen

Hiç şüphesiz din, insan refahına inkâr edilemez bir

bu dini taassup lanetiyle ilgilenmemiz gerektiğini haykırmaktadır.

katkı sağlamaktadır. Ama,

Bu yazı, İslami bir bakış açısından dini

özellikle dindar insanlar

farklılıkların nasıl ele alınması gerektiği

arasındaki ihtilafların

konusuna cevap aramaktadır. Yazımızı beş

sınırlarına gerektiği gibi saygı

bölüme ayırdık. Birinci bölüm, giriş. İkinci

duyulmazsa, din büyük ölçüde

bölüm, dini farklılık olgusuna dair üç önemli

ayrılıkçı olabilmektedir. Dini

yaklaşımı tanımlamakta ve akabinde bu

uygulamaların farklı oluşu, insanlara en iyi

yaklaşımların zayıf ve aşırı yanlarından

şekilde, şahsi inançlarının getirdiği ilkelerin

bahsetmektedir. Üçüncü bölüm1 ise problemin

göreceli güçlü taraflarını mukayese etmede

çözümüne İslami bir açıdan yaklaşımdan

ve layıkıyla onlara uymada insanlara hizmet

bahsetmektedir. Dördüncü bölüm, bu İslami

edebilirken; dini taassup ise (bir insanın kendi

çözüme gelen eleştiriler ve benim onlara

inancının kesinliğini savunma ve bütün herkesi

cevabımla devam etmektedir. Beşinci bölüm ise

kınamaya değer olarak davranma eğilimi)

sonuç bölümü olacaktır.

pek çoklarının acı çekmesine yol açmakla kalmaz aynı zamanda insanları, dini ciddiye alma fikrinden uzaklaştırmaya da sevk eder. Geçmişte oldukça çok gözlemlenen dini taassup, günümüzde daha az dile getiriliyor gibi görünse de yeryüzündeki pek çok olay, pek çok vicdan sahibi insana bu dini taassup canavarının halen dipdiri hayatta olduğunu fark ettirdi. Bosna’daki kanlı sivil savaş, 11 Eylül 2001’deki korkunç olaylar ve onun akabinde gelişen kötü sonuçları, İsrail ve Filistin’de sürekli dökülen kanlar, Hindular ve Müslümanlar arasında hiç bitmeyen husumet ve nefret, acılarla dolu dünyamızdaki

2. Dini Farklılıklar Olgusunu Ele Almadaki Yaklaşımlar a) Dinsel Dışlayıcı (Exclusivist) Yaklaşım: Dini çeşitlilik hakkında en yaygın şekilde Burada bahsedilen dini çeşitlilik konusunu ele almak

için sadece bir tek yol yok elbette. Âmâ Kur’an’ın desteklediği görüş, yazara göre bu yaklaşımdır. Bu görüşleri benimserken Javed Ahmad Ghamidi Sahib ve Mevlana Vahidüddin Han’dan da fazlasıyla etkilenmiştir.

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

bilinen yaklaşım, Dinsel Dışlayıcılar (Religious

bağlılık, eğer siyasi bir fırsatçı tarafından ya da

Exclusivists) tarafından takip edilen yaklaşımdır.

dini bir lider tarafından yanlış yönlendirilirse her

Bu grup, dini hakikati tekellerine alarak sadece

an patlayabilecek potansiyel bir dinamit gibidir.

kendilerini doğru yolda görüp kendilerinden başka herkesi dışlamaktadır. Örneğin, 1991 Eylül ayında İngiltere ve Galler kilisesinde bütün rahiplere açık mektup gönderen Hristiyanlar arasında böyle bir yaklaşım söz konusuydu. Mektup, kurtuluşun sadece, tek kurtarıcı İsa aracılığıyla ve Tanrı’ya giden yolda bulunmakla olabileceğini iddia ediyordu. Benzer görüşler Müslümanlar ve Yahudiler arasında da bulunmaktadır. Kur’an, vahyedildiği dönemde Arap toplumu içinde bulunan Yahudi ve Hristiyanların dışlayıcı yaklaşımından bahseder. Bir ayet şöyle buyurmaktadır: “Onlar, Yahudi ve Hristiyan olanlar haricinde hiç kimsenin cennete girmeyeceğini iddia etmektedirler.” Ne gariptir ki aynı dışlayıcı yaklaşım cennete gireceklerin sadece kendileri olduğunu iddia eden pek çok Müslüman tarafından da benimsenmiştir. Onlar bu anlayışlarının, bütün kâfirlerin cehenneme gireceğini ifade eden Kur’an’a dayandığını iddia etmektedirler. Pek çok Müslüman, “Madem bütün gayrimüslimler kâfirdir, o halde onların hepsi cehenneme girmeye mahkûmdur” demektedir.2 Dışlayıcı yaklaşımda temel sorun şudur. Bu yaklaşım, belli bir dini geleneğe mensup inanç sahibi bir insanı; başka dini geleneklere mensup kişilerin de, dini hakikatin başka bir yorumunu takip etme ihtimalinin olabileceğini kabul etmekten alıkoyar. Bu, dışlayıcının inancına

Buna rağmen, dışlayıcı yaklaşımın olumlu yanı şudur. İnanç sahibi bir insanın, kendi inancının nihai hakikat olduğuna aşırı bir güven duymasına sebep olur. Vahidüddin Han’ın isabetli bir şekilde ifade ettiği gibi dini hakikatin tek bir hedefi vardır, o da insana güven duygusu verebiliyor olmasıdır. İnsan bu dünyada yaşarken kesin bir güven duygusuna ihtiyaç duymaktadır. İnancın olmadığı durumlarda, dini inanç sadece felsefi bir varsayıma indirgenir ya da bir yığın karmakarışık ruhsal tecrübenin ürünü olarak algılanmaya başlanır. Bu yaklaşımın münekkitleri, dışlayıcıların bu olumlu özelliğinin, diğer inançların inkârını ya da inanan bir kimsenin peşinden koştuğu güven duygusunun elde edilemeyeceği gibi ürkütücü bir duyguyu beraberinde getireceğinden korkarlar. Fakat size daha sonra, bu sonucun aslında dışlayıcı yaklaşımdan kaynaklanan tek muhtemel sonuç olmadığını göstereceğim. b) Dinsel Kapsayıcı (Inclusivist) Yaklaşım: Kapsayıcı bir yaklaşımda kişi, her ne kadar diğerinin inancının doğruluğunu kabul etmese de, kendi inancıyla başkalarının inancının yan yana yaşamaya hakkı olduğunu kabul eder. Bu yaklaşım, karşıt inanca rahatça nefes alma alanı ve vakarla var olma imkânı sunar.

resmen inanmayan kişinin zihninde, ahirette

Örneğin, Vatikan diğer bütün önemli

kurtuluşun mümkün olmadığı düşüncesini

dünya dinlerine saygı duyduğunu ifade

meydana getirir. İnançsız bir kimsenin dini

ederek, yayınladığı 1967 fetvasında Dinsel

yorumunda sonuç olarak ortaya çıkan bu

Kapsayıcılık politikasını benimsemiştir. Hatta

umutsuzluk hali, doğal olarak zaman zaman

ateistler için bile sempatik ifadeler bu fetvada

onlara karşı en kötü şekilde, şiddetle iç içe

yer almıştır.

geçmiş nefrete yol açabilmektedir. Hatta eğer bir dışlayıcı; barışçı ve diğer inanç ehline karşı açıkça saygılıysa bile, bunu muhatabının hak ettiği düşüncesinden dolayı yapmamaktadır. O, bunu kaçınılmaz sosyal bir uyum olarak ya da uzun vadede diğer inançları yok etmek için hesaplanmış bir strateji olarak yapmaktadır. Bir grup insan tarafından dışlayıcı yaklaşıma Yazının ilerleyen sayfalarında bu görüşün Kur’an’la

uyuşmadığını delilleriyle göstermeye çalışacağım.

Yine de bazı âlimler vardır ki (dinsel dışlayıcılığa göre daha kabul edilebilir bir anlayış olmasına rağmen) dinsel kapsayıcılığın, dini taassup tehdidinin üzerine gitmede yeterince başarılı olmadığını savunmaktadırlar. Bu alimler, Hristiyanlıkla ortak noktaları olduğu için diğer inançları da iyi olarak görmenin dinsel kapsayıcılığın kendi içinde barındırdığı bir eğilim olduğunu düşünmektedirler. İyi niyetli insanlarla ve inançlarla ne kadar çok ortak noktası

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

olduğunu düşünse de kapsayıcı anlayış, kendi

açık bir arayış olduğunu iddia eder. Badham’a

anlayışının doğruluğundan fazlasıyla emindir.

göre dini çoğulculuk, aynı zamanda geleneksel

Kapsayıcılık, çok fazla olmasa da bir yere kadar

dinin seküler kritiğinin fazlasının haklı olduğunu

kabul edilebilir bir anlayıştır.

ve göz önüne alınması gerektiğini kabul

Badham’ın Hristiyan Kapsayıcılarla ilgili eleştirisi kısmen doğrudur. Vatikan fetvasının sadece Hristiyanlıkla ortak noktalara sahip

de kapsayıcılığı reddeder ve insanları samimi dini çoğulculuğa çağırır.

oldukları için diğer inançların varlıklarını

Dini çoğulculuğun temelini şöyle açıklayabiliriz.

tanıdığını iddia etmek çok isabetli bir yorum

Ona göre, dini olarak her şeyin belirsizliğe

değildir. Fetvanın Yahudi ve Hristiyanlara

karıştığı bu dünyada hem inanç hem de

yaklaşımı konusundaki görüşleri incelendiğinde,

inançsızlık eşit oranda kabul edilebilir cevaplar

Badham’ın gözlemi haklı olmaktadır. Fakat

olabilir. Aşkın Gerçeklik konusunun, bireyin

fetvanın Hristiyanlığın temel anlayışı ile hiç bir

kendi deneyimi ve deneyimsizliği temelinde

şey paylaşmayan ateistleri içeriyor olmasındaki

çözülmesi gerekir. İnanç sahibi biri, yapmakta

eli açıklılık, Vatikan’ı Badham’ın eleştirisinden

olduğu şeye inanmada kendini haklı hissedebilir.

kurtarmıştır.

Çünkü bu onların en değerli tecrübelerini

Ben, İncil öğretileri ile tutarsızlığı yüzünden Vatikan fetvasının temel ruhuyla aynı fikirde değilim. İncil şöyle demektedir: “Çünkü Tanrı dünyayı o kadar çok sevdi ki, biricik Oğlunu

yorumlama şeklinden dolayı böyledir. Son tahlilde, hakikatin doğası hakkında bütün düşüncelerimiz deneyimlerimiz temelinde yorumlanır.

verdi. Öyle ki, O’na iman edenlerin hiçbiri

Dini çeşitliliğin çoğulcu çözümü, hakikatin

mahvolmasın, ama hepsi sonsuz yaşama

çoğulcu olamayacağını iddia eden Vahidüddin

kavuşsun.” (Yuhanna 3/16) Eğer Hristiyanlar

Han tarafından reddedilmiştir. Eğer gerçek

bu anlayışın doğruluğuna inanıyorlarsa, diğer

tek değilse, gerçek değildir. Dini çoğulculuk

inançları aklamak için enerjilerini gereksiz

teorisinde hiç bir mantık yoktur. İnsanlar

yere harcamamaları gerekmektedir. Her şeye

arasında dini ahenk gerçekten de elzem

rağmen, eğer İsa insanlık için tek kurtarıcı ise,

olmasına rağmen, “ben doğru yoldayım, sen de

bu inancı kabul etmeyenlerin buna inanmalarını

doğru yoldasın” gibi yapay sloganlarla böyle bir

sağlamak için Hristiyanların canla-başla

şey başarılamaz. Ahenk meydana getirmenin

çalışmaları gerekir. Hristiyan olmayan inançların

tek doğru yolu, bütün insanların saygıya değer

“sapkın” öğretilerini övmek, dinine bağlı

olduğunu düşünmektir. Dini bütünlüğe giden

Hristiyanlar tarafından, Hristiyan olmayanları

en doğru formül, “birini takip et, herkese saygı

felakete doğru sürüklemek olarak görülmelidir.

duy” formülüdür.

Vatikan fetvasının nazik ve herkesle uyumlu içeriği İncil’in gerçek ruhuyla uyuşmuyor görünmektedir.

Vahidüddin Han yine de, saygıyı ilham edecek temel ruhun nasıl sağlanacağı hakkında bir metot sunmamaktadır. Bir insan, bir başkasına yok yere saygı göstermez. Saygı, gerçek bir

c) Çoğulcu Yaklaşım:

teorik açıklıkla gelmezse sığ, yapay ve kırılgan

Çoğulcu yaklaşıma göre, bütün büyük dinler dini liderlerin kültürel çevreleri tarafından etkilenmiş olsa da aynı “Aşkın Gerçeklik”e, samimi beşeri cevaplardır. Dolayısıyla dinlerin hepsi doğrudur ve hepsi “En Yüce Olan”ın anlaşılmasına hizmet eder. “Dini Çoğulculuk’’, bütün beşeri dinlerin Tanrı’yı

etmelidir. Çoğulcu görüş hem dışlayıcılığı hem

olacaktır. Baskı altında kaybolup gitmesi muhtemeldir. Çünkü pek çok dindar insan, muhatabının kendi dini hakikatini reddettiğini düşündüğü için saygıya layık olamayacağına inanır ve onu reddeder. Bu duyguyu gidermek için bir şey yapılması gerekir, aksi takdirde diğer inançlara saygı gerçekleşmesi zor bir hayal olur.

tanımaya giden yolda sunacak bir şeyleri olduğu

Çoğulculuk kabul edilebilir bir yaklaşım değildir.

inancı üzerine temellenmiş tamamen yoruma

Çünkü bu düşünce, bütün dinlerin eş zamanlı

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

olarak doğru olduğunu savunur. Böyle bir

Bir bireyin, dininin doğruluğu hakkında kendini

düşünce ise apaçık bir saçmalıktır. Bir birey,

mutmain kılacak inanç ilkelerini tahlil ederken

karşı karşıya kaldığı problemlere kesin cevaplar

objektif olması gerekir. Cevaplar, dinine

bulmak için bir din arar. Dinin çözmede yardımcı

duyduğu imanı ya daha da pekiştirecek ya da

olduğu problemler, yarım yamalak cevaplarla

onu azaltacaktır ve bir sonuç olarak, o da başka

çözülemez. Hayatın anlamı, öbür dünya,

alternatif açıklamalar arama yoluna gidecektir.

Yaratıcının bizden beklentileri gibi sorulara

Bu mücadele, gerçeğin peşindeki insanın,

verilecek yarım yamalak cevaplar aslında cevap

ya göreceli kesinliği elde edeceği ya da bu

değildir.

yolculuğunu sürdüreceği zamana kadar devam

Tanrı’nın, iradesini insanlara farklı farklı

edecektir

şekillerde açıkladığı fikri, en hafif tabirle kafa

Bu kişiye, gerçeği arayış için çıktığı bu yolda

karıştırıcıdır. Dinin cevap vermeye çalıştığı

diğer inançların takipçilerinin tebliğ çabaları

sorular, şüpheye mahal bırakmayacak şekilde

tarafından yardım gelecektir. Akıllı bir tebliğci

cevaplanmalıdır. Belli belirsiz cevaplar cevap

sadece başkalarına kendi mesajını iletmekle

sayılmaz. İnanlara güven telkin etmek dinin

kalmayacak, aynı zamanda başkalarından da

görevidir. Eğer bunu yapamazsa, böyle bir

objektif olarak bir şeyler alacaktır. Böylece

başarısızlık, kesinlik arayan dindar insanı,

farklı inançlardaki insanlar, karşılıklı fayda adına

objektif düşünce lüksüne sahip olduğunu

anlamlı bir diyaloga girebilir. Böyle bir alışverişin

iddia eden ama dini kesinlikten neşet eden

imkânı, büyük oranda dini çoğulculuk anlayışı

güvenin nimetlerinden yoksun olan “felsefenin

tarafından engellenir. Çünkü dini çoğulculuk,

güvenilmez kucağına” atacaktır.

diğer dini açıklamaların da eşit şekilde kabul

Bir örnek, ne demek istediğimi daha iyi anlatacaktır. Yeni Ahit, “İsa Allah’ın oğludur’’ der. Kur’an ise bunun tam tersine, İhlas suresinde, Tanrı’nın bir oğlu olabileceği düşüncesini reddeder. İki iddia aynı anda doğru olamaz. Dahası, bu iddialar dini liderlerin kişisel kültürel çevreleri tarafından etkilenmiş görünmemektedir. Bunlar birbiriyle çelişseler de, dini bir görüş olarak doğruluğundan emin iddialardır.

edilebilir olduğunu düşünen dindar bireyden, “öncelik hissi”ni ortadan kaldırmaktadır. Biri çıkıp, dini görüşler konusunda böyle bir alışverişin gerçekçi bir ihtimali var mıdır diye sorabilir. Bu gerçekten de böyle mi olmaktadır? Cevap olumludur. Çoğu kez dindar kişiler arasında bu böyledir. Bu, bütün dünyada sürekli olarak gerçekleşmeye devam eden din değiştirme olaylarını açıklamaktadır. Eğer biri, dindar çoğulcuların açıklamalarını kabul edecek olsaydı o zaman dünyanın bütün dinleri, dini

Hiç şüphe yok ki dindeki kesinlik unsuru, aynı zamanda onun sorunlarının pek çoğunun da sebebidir. İnançlarının bahsettiği şeyin nihai gerçeklik olduğuna inananlar, diğer inançlara saygı duymayı es geçerler. Bu, inananlar arasında bağnazlığa sebep olur. Çoğu kez, belli bir dinin takipçileri aynı şekilde muhataplarının, kendi dinlerinin doğruluğundan kesinlikle emin olduklarının farkında değildirler. Badham haklı olarak bu anlayışın, çoğunlukla diğer inançlara mensup insanlarla olan iletişim eksikliğinden kaynaklandığına inanmaktadır. Yukarıdaki tartışma önemli bir soruyu gündeme getirmektedir. Bir insan, başka bir insanın takip ettiği yolun Allah’ın doğru yolu olup olmadığından nasıl emin olabilir? Cevap şudur:

meselelerde katı bir şekilde içe dönük kalır ve diğer dinlerin takipçilerini etkileme girişimlerine bir son verirlerdi. Böyle bir durumda da o dinin mensupları ve onların dinleri, en büyük motive kaynağı olan inançlarına hizmet etme şevkinden mahrum kalırdı. Onun yanlış kullanımının zarar vereceği korku yüzünden bu ruhu öldürmek bir trajedi olurdu. Uçakların bazen kaza yaptığı gerçeği, bizim onlardan kurtulmamız gerektiği anlamına gelmez. Onun yerine yapılması gereken, bu tür kazaların asgariye indirilmesi için tedbir almaktır. Bu yöntem, bizim, dini görüşlerin ve tebliğlerin alışverişinde değişime doğru tavrımız olmalıdır. Diğer bir yandan bu süreç bizlere, insanların dini inançlarının sadece beyin yıkama sürecinin sonucu olarak oluşmaması gerektiğini, bunun

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

yanında bu sürecin akıllıca seçim yapma sonucunda oluşması gerektiğini de açıklar. Bu “öğüt verme, tebliğde bulunma ve dini

gösterecektir. Dini çoğulculuk konusunda İslami anlayışın nasıl

görüşlerin alışverişi” süreci, aklını kullanan bir

olduğuna dair kısaca şunları söyleyebiliriz:

dindarın, iki önemli şeyden mutmain olmasını

İnsanoğlu dini yolculuğuna son derece açık ve

sağlar. Birincisi, o kişinin, dinine tek taraflı bir propaganda sürecine maruz kalma sonucu olarak inanmadığından emin olmasını; ikincisi ise, bilgisizliği yüzünden diğer inançlara karşı olumsuz yönde beyninin yıkanmadığından emin olmasını sağlar. Böyle biri (ve pek çok dindar insan), inancının bir fikir alışverişinin ve gönüllü seçim sürecinin sonucunda oluştuğunu bilmektedir.

net bir şekilde başladı. Bu açıklık ve netlik Allah tarafından önsel (a priori) olarak insanoğluna bahşedilmiştir. Yine de, geçici dünya hayatı bir imtihan olduğundan, insanlara özgürlük verildi. Bu özgürlük onları dini konularda ayrı düşünmeye ve farklı davranmaya meyilli hale getirdi. Allah doğru olanı bildirmesi, yanlış olanı reddetmesi için cevap olarak peygamberleri gönderdi. Peygamberlerin var

Cevaplanmamış kalan sorular şunlardır: 1) Gerçek dinin sadece tek bir şekli mi vardır? 2) Eğer böyleyse, o zaman diğer bütün inançlar yanlış mıdır? 3) Bir insan nihai hakikat elde etmek için en samimi çabalarını sergilerse onu elde etmesi daima garanti midir? 4) Eğer bu garanti değilse, o zaman nihai hakikatin böyle bir yorumdaki amacı nedir? 5) Samimi çabalarına rağmen nihai hakikatin doğru yorumunu benimsemekte başarısız olmuş biri, başarısızlığından dolayı kınanır mı? Sonraki bölüm, İslami bakış açısından bu soruları cevap verme girişimlerini içermektedir.

olmasıyla, onların muhatapları dini hakikati en saf şekliyle görmüşler ve bu yüzden onu reddetmek için hiçbir haklı gerekçeleri olmamıştır. Onu reddedenler, etkili tebliğ dönemi geçtikten sonra, kâfir (Allah’tan olduğunu bilmesine rağmen hakikati yalanlayan) olarak ilan ediliyorlardı. Bu peygamberlerden bazıları resuldü. Resul, “nebi” olarak bilinen peygamberlerden daha yüksek bir statüye sahiptir. Bir resulün var olduğu toplumda, eğer kavmi onu reddederse ya doğal afetlerle ya da müminler ordusuyla yok ediliyorlardı. Peygamberlerin olmadığı zamanlarda, kimse ne kâfir ilan edilebilir ne de bir resul tarafından getirilmiş bir mesaja inanmadıkları için bu dünyada cezalandırılırlar. Bunun sebebi ise

3. İslami Bakış Açısı

mesajın, peygamber olmayan müminler

Genelde Müslümanların, kendi dini görüşlerini benimseyen insanlara karşı hiç saygıları olmadıkları ve haliyle dinsel dışlayıcılar oldukları düşünülür. Bana göre, bu görüş gerçekten de pek çok Müslüman’ın tavrını doğru olarak yansıtsa da İslam’ın ilkeleriyle uyuşmamaktadır. Birazdan bahsedeceklerim, İslam ilkelerinin dini çoğulculuk konusuna nasıl bir çözüm getirme

tarafından layıkıyla, olması gerektiği şekilde tebliğ edilememiş olması ihtimalinden dolayıdır. Bu yüzden peygamberlerin yokluğunda müminlerden sadece akıllı bir şekilde öğüt vermeleri, tebliğde bulunmaları beklenir. Mademki Muhammed son resul ve nebiydi, o zaman birinin kâfir olarak yaftalanması ya da inançsızlığından dolayı cezalandırılması sonsuza

teklifi olduğunu göstermeyi amaçlamaktadır.

kadar kaldırılmıştır.

İslam, bir yandan ilkelerinin Allah’tan gelen

Müslümanlardan tebliğde bulunurken, diğer

hakikatin tek yorumu olduğunu beyan eder, diğer yandan da bütün gayrimüslimler için gerçek bir saygı çağrısı yapar. Dini çoğulculuk fikrini benimsemiş bir kişinin hemen bu iddiadan etkilenmemesi gayet normaldir. Konu hakkındaki bazı ayetlerin daha da iyi anlaşılması sadece doğru İslam anlayışının değil, aynı zamanda bu

inançlara saygı duymaları ve kendi dini duruşlarını bozmayacak bir tarzda davranmaları beklenir. Bir gayrimüslim, bir Müslüman’ın zayıf davranışından dolayı İslam’dan uzaklaştığı takdirde, o Müslüman birey kendi yanlış davranışından ve onun sonuçlarından sorumlu tutulacaktır. Kur’an şöyle buyurmaktadır:

durumun mantıksal olarak desteklenebildiğini

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

“(Bütün insanlığı) hikmetle ve güzel öğütle Rabbinin yoluna çağır ve onlarla en güzel, en inandırıcı yöntemlerle tartış, şüphesiz, O’nun yolundan kimin saptığını en iyi bilen senin Rabbindir ve yine doğru yola erişenleri de en iyi bilen O’dur.” (16/25)

Başka bir ayet ise şöyle buyurmaktadır: “(Bunun içindir ki) yeminlerinizi aranızda bir aldatma aracı olarak kullanmayın; yoksa ayağınız, sağlamca basmış olduğunuz halde, kayar ve böylece Allah yolundan dönüp uzaklaşmanızın kötü (sonuçlarını) tatmak zorunda kalırsınız; ayrıca bu takdirde sizi (öte dünyada da) çok büyük bir azap bekleyecektir.” (16/94)

onlardır inanmayı reddedenler.” (6/20) “Ve ne zaman Allah katından onlara, halen sahip oldukları hakikati tasdik eden bir (yeni) vahiy geldiyse, daha önce, hakikati inkara şartlanmış olanlara karşı üstün gelmek için yalvarıp yakardı(klarını çarçabuk unutarak) daha önce tanıdıkları (hakikati) bu defa inkara kalkıştılar. Ve Allah’ın laneti, hakikati inkar eden herkesin üzerindedir.” (2/89)

4- Her gayrimüslim kafir değildir. a) Gayrimüslimler, peygamberler döneminde bile kasten peygamberlerin mesajını reddedene kadar kâfir olarak değerlendirilmemiştir.

Nezaket, ilgi, saygı, hoşgörü gayrimüslimlere

“(Ve şimdi) onların birçoğunun hakikati inkar

karşı bir Müslüman’ın davranışlarının

edenlerle dost olduklarını görebilirsin! İhtiraslarının

merkezinde olmalıdır. İşte bunun delilleri

onları sürüklediği şey (öyle) kötüdür (ki) Allah

şunlardır:

onlara gazap etmiştir ve onlar azap içinde

1- Bütün insanlar önceden aynı dine sahipti. Farklılıklara yol açan şey ise onlara verilen düşünce özgürlüğüydü. Peygamberler, hakikati açıklamak üzere gönderilmişlerdir. Peygamberlerin öğretileri şüphenin ötesinde hakikati açıklamıştır. Ayet şöyle buyurmaktadır:

yaşayacaklardır.” (5/80)

Yukarıdaki ayette, Yahudi ve Hristiyanlar için değil, hâlihazırda Muhammed’i bile bile yalanlamış Araplar için, inanmayanlar (kafir) tabiri kullanılmıştır. Ehl-i Kitap yani Yahudiler ve Hristiyanlar, Müslümanlar yerine inanmayanlarla dostluk kurdukları için kınanmışlardır. Başka bir

’’Bütün insanlık bir zamanlar tek bir topluluktu;

deyişle, Muhammed’in tebliğ görevi sırasında,

(sonra ihtilafa düşmeye başladılar), bunun üzerine

inanmayan Yahudilerin ve Hristiyanların

Allah, müjdeci ve uyarıcı olarak peygamberler

kâfirler olarak sınıflandırılmadığı bir dönem söz

gönderdi ve onlar aracılığıyla hakikati ortaya seren

konusuydu.

vahiyler bahşetti ki, bununla insanların farklı görüşler edinmeye başladıkları her konuda karar verebilsin. Buna rağmen, kendilerine hakikatin bütün kanıtları geldikten sonra aralarındaki kıskançlıktan dolayı onun anlamı hakkında ihtilafa düşenler bizzat bu (vahiy)in tevdi edildiği aynı insanlardı. Ancak Allah, insanları, kendi iradesiyle, üzerinde ihtilafa düştükleri hakikate sevk etti; çünkü Allah, (ulaşmak) isteyeni doğru yola ulaştırır.’’ (2/213)

b) Yahudiler ve Hristiyanlar, İslam’ın doğruluğu konusunda ikna olmadıkları sürece, Allah’tan geldiğini düşündükleri mesajı takip etmeleri gereklidir. “Onlar, her türlü yalanı can kulağıyla dinleyenler, kötü olan her şeyi aç gözlülükle yutanlardır! Öyleyse (bir karar vermen için) sana gelirlerse ister onlar arasında karar verirsin, ister kendi hallerine bırakırsın: Çünkü eğer onları kendi

2- İslam, Allah katındaki tek dindir. “Allah katında din ancak İslam’dır.” (3/19)

3- Allah’tan gelen vahyi yalanlayanlar, bunu

hallerine bırakırsan sana hiçbir şekilde zarar veremezler. Ama eğer bir karar verirsen, onlar arasında adaletle karar ver: Allah adil davrananları bilir. Onlar Allah’ın buyruklarını ihtiva eden

kasten yapmaktadırlar ve bu yüzden kınanmaya

Tevrat’a sahip oldukları halde nasıl senden bir

layıktırlar.

hüküm vermeni isterler ve ondan sonra da (senin

“Daha önce vahiy verdiklerimiz, bunu, kendi çocuklarını tanıdıkları gibi tanırlar; ama (onlar arasından) kendilerine yazık edenler (var ya), işte

verdiğin hükümden) yüz çevirirler? O halde böyleleri (gerçek) müminler değildir.’’ (5/42-43)

Yukarıdaki ayetten şu sonuç çıkarılabilir ki,

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

bir insan doğru olarak düşündüğü bir şeyi

Ayete göre ahirette kurtuluşa nail

samimi ve dürüst şekilde takip ettiği sürece bir

olamayacaklar, ahireti ve Allah’ı inkâr eden

mümin olarak tanımlanır. Peygamber aralarında

ya da salih amel işlemeyenlerdir. Bu ifadenin

olmasına rağmen, Kur’an yukarıdaki ayette

anlamı şudur ki, insanların bilgi eksikliğinden

Kitap Ehli’ni kınamıyor. O, onları Allah’tan

dolayı hak peygamberlerin mesajlarını kabul

geldiğini bildikleri mesajı takip etmedikleri için

etmemelerinin haklı gerekçeleri olabilir; ama

kınıyor. Bu, Allah’ı en çok hoşnutsuz eden şeydir.

Allah ve ahirete inanma, hayırlı ameller yapma

Kur’an şöyle buyurmaktadır:

eğilimi, insana fıtri olarak bahşedilmiştir.

“Ey iman edenler! Yapmayacağınız şeyleri niçin söylüyorsunuz? Yapmayacağınız şeyi söylemek, Allah katında büyük gazaba sebep olur.’’ (61/2-3)

c) Bazı gayrimüslimler, aslında iyi karakterleri ve davranışlarından dolayı Kur’an’da övülmüşlerdir. “Ehl-i Kitap’ın hepsi bir değildir. Onlardan; geceleri Allah’ın ayetlerini okuyup duran secdeye kapanan bir topluluk vardır. Onlar, Allah’a ve ahiret gününe inanırlar. İyiliği emrederler. Kötülükten men ederler, hayır işlerinde birbirleriyle yarışırlar. İşte onlar Salihlerdendir.” (3/113-114)

Allah vergisi fıtratına isyan etmesi anlamına gelmektedir.

İslami Yaklaşım Konusunda Nihai Düşünceler: Peygamberler döneminde Allah’tan gelen hakikat öylesine açık ve netti ki, bir insanın onu reddetme ihtimali söz konusu değildi. Ve bu yüzden onu reddedenler cezalandırılmayı hak ederlerdi. Böyle bir cezalandırılma, peygamberin olmadığı bir dönem için geçerli olamaz. Bu yüzden Müslümanlara yapacak tek bir şey

“Kitap Ehli’nden öyleleri var ki, Allah’a, size

düşüyor; o da öğüt vermek, tebliğde bulunmak

indirilene ve kendilerine indirilene, Allah’a derinden

ve inançlarından dolayı başkalarına saygı

saygı duyarak inanırlar. Allah’ın ayetlerini az

duymaktır. Çünkü Müslümanlar, başka insanların

bir değere satmazlar. Onlar var ya, işte onların,

inkâr edip etmediğinden, ya da Allah’tan

Rableri katında mükâfatları vardır. Şüphesiz Allah,

olduğunu bilmelerine rağmen İslam mesajını

hesabı çabuk görendir.” (3/199)

kabul etmekten uzak durup durmadıklarından

5- Kafirler başarısız olmaya mahkumdurlar. “Şüphesiz, inkâr eden Kitap Ehli ile Allah’a ortak koşanlar, içinde ebedî kalmak üzere cehennem ateşindedirler. İşte onlar yaratıkların en kötüsüdürler.” (98/6)

asla emin olamazlar. Bu yaklaşım dışlayıcılıktan farklıdır. Bu yaklaşım tarzı, dini hakikat hakkındaki tam bilgiye mutlak manada ulaşılamayacağı ve İslam mesajının peygamberin yaptığı şekilde etkili olarak kâfirlere ulaştırmanın mümkün olmadığı

Yukarıdaki gibi ifadeler eğer doğru bağlamda

gerçeği göz önüne alındığında, diğer inançlara

anlaşılmazlarsa, aşırı bir dinsel dışlayıcılıkla ve

faaliyette bulunma imkanı verir. Bu yaklaşım,

bağnazlıkla sonuçlanmaktadır.

ne Vatikan fetvası tarafından kabul edilen dini

6- Diğer inançlardan iyi niyetli inananlara cennet vadedilmiştir.

kapsayıcılık; ne de Rowland Williams, John Hick ve Paul Badham tarafından ortaya atıldığı şekilde dinsel dışlayıcılıktır. Bu, inanana, bir

“Kuşkusuz, (bu ilahi kelama) iman edenler ile Yahudi inancının takipçilerinden, Hıristiyanlardan ve Sabiilerden3 Allah’a ve ahiret gününe inanmış, doğru ve yararlı işler yapmış olanların tümü Rablerinden hak ettikleri mükâfatları alacaklardır ve onlar ne korkacak, ne de üzüleceklerdir.” (2/62)

dışlayıcı olarak inancı hakkında kendinden emin olmasına olanak sağlar. Fakat onun bir çoğulcu olarak diğer inanç mensuplarıyla ilişki kurmada hoşgörülü olmasını gerektirir. Bu aslında, Allah’ın gerçek mesajının doğru aktarılmadığı ihtimali söz konusu olduğundan dolayı yapılan bir dini hoşgörü çağrısıdır. Çünkü kimse, diğer

Kur’an’a göre Allah’ın peygamberlerini reddetmek, şirk

bir kimsenin İslam mesajını düzgün bir şekilde

koşmak affedilmez günahlardandır. Burada bahsedilen

nakledip nakletmediğini bilmediğinden dolayı,

grupların amellerine bu tür suçları karıştırmamış

hiç kimsenin, dini farklılıkların temelinde

olmaları gerekir. Bkz. (Nisa 4/48)

Bir kimsenin, fıtratına sırt çevirmesi, onun

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

herhangi bir gayrimüslimi kınama hakkı yoktur. Bu şekilde ifade ettikten sonra, bence önemli bir sorunun cevaplanması gerekmektedir. Niçin bütün bu farklılıklara Allah izin vermiştir? John Hick bu konuda şöyle diyor: “Allah, insanları kendisinden epistemik bir mesafede yarattı. Bunu böyle murat etmesinin sebebi ise kendisine yönelişin gerçek anlamda serbest ve özgürce olabilmesi içindir.” Bu anlayış, konu hakkında Kur’ani bakış açısına yaklaşmaktadır. Mesafe vardır. Fakat her çevrede bireyden bireye değişmektedir. Bu, bireye, çevresinin entelektüel ve ruhsal potansiyelinin koşulları içinde özgürce Allah’a doğru yolculuk yapmasına olanak sağlar. Önemli olan şey şudur ki, bu dünyada başarılabilir olan kesinliğin bir derecesi vardır. Kur’an buna ilme-l yakin der. Başka bir deyişle, bu farklılıklar şartlardaki ve becerilerdeki farklılıklar yüzünden vardır. Bu farklılıklar, değişik şartlarda bireyin ahlaki imkânlarını sınamak için yaratılmıştır. Kur’an bu konuda şöyle buyurmaktadır:

bulunduğu düşünülse de, bu anlayış aynı zamanda, neden Müslümanların gayrimüslimlere davranışlarında farklı şekilde davranması gerektiğini açıklamaya da yardımcı olmaktadır. Resullerin düşmanlarına sert muamelelerinin sebebi, onların son derece büyük bir suç işlemiş olmalarındandır. Bu suç ise Allah’tan geldiğini bile bile O’nun mesajını yalanlamaktır. Günümüz kâfirlerine gelecek olursak, hiç kimse bir başkasını, eksik bilgisinin neden olduğu inançsızlığı dolayısıyla cezalandıramaz. Bu bahsettiğimiz sınırlama, Muhammed’in bizzat kendisinin artık açık tebliğde bulunduğu zamanda bile vardı. En nihayetinde kâfirleri, bile bile Allah’ın mesajını inkârlarından dolayı ilahi cezaya uğratmak gerekliydi. Hatta o zamanda bile Kur’an, açıkça mesajı almamış, ona ulaşamamış insanları istisna tutmaktadır. Kur’an şöyle buyurmaktadır: “Eğer müşriklerden biri senden sığınma hakkı isteyip yanına gelmek isterse, sen ona güvence ver, ta ki Allah’ın kelamını dinlesin, düşünsün. Sonra şayet Müslümanlığı benimsemezse onu,

“Sizi yeryüzünün halifeleri kılan o’dur. Bir kısmınızı

kendisini güvenlikte hissedeceği yere (vatanına)

verdikleri ile denemek için bir kısmınızdan

ulaştır. Öyle! (Bu sığınma ve gönderme işlemini

derecelerle üstün kılmıştır. Şüphesiz Rabbin

yapmalı), zira onlar İslâm’ın gerçek mahiyetini

çabucak cezalandırandır ve O çok bağışlayan ve

bilmeyen bir topluluktur.” (9/6)

merhamet edendir.” (6/165)

İslam’ın ilkeleri, hiçbir dini baskı olmaması,

Başka bir deyişle, dini farklılıkların çeşit çeşit

insanların kendi dinlerini özgürce seçebilmesi ve

olma sebebi, bir kimsenin bilgi sınırları dâhilinde

uygulayabilmesi gerektiğini söyler. Bir Müslüman

kimin daha iyi amel işleyeceğini görmek içindir.

devlette, inançları yüzünden insanlara zulmeden

Allah, bunu başka türlü yapsaydı, kendine has

topluma karşı cihat yapmaya izin verilir, hatta

güç kullanımı anlamına gelecekti ki, bu da özgür

bazı durumlarda bunu dini olarak farz sayar.

irade ve imtihanı amacından uzaklaştıracaktı. Bu

Kur’an’da bu konuda şöyle bir ayet vardır:

konuda ayetler şöyledir:

“Size ne oluyor da Allah yolunda ve ‘Rabbimiz

“Allah hiç kimseye taşıyabileceğinden daha

bizi, idarecileri zalim olan bu ülkeden çıkar, bize

fazlasını yüklemez.” (2/286)

katından bir veli gönder, bize katından bir yardımcı

Şartlara bağlı farklılıklar, yine de birey için ahiret hayatında çok da önemli sonuçlar meydana

yolla!’ diyen çaresiz adamlar, kadınlar ve çocuklar için savaşmıyorsunuz?” (5/75)

getirmeyecektir. Kur’an’a göre, ahirette herkes

Kur’an Müslümanlara, tıpkı İslami ibadet

içinde bulunduğu şartlarına uygun olarak

yerlerinin savunulmasını emrettiği gibi diğer

yapılacak bir adalet temelinde cezasını çekecek

inançların dini yapılarının savunulması için de

ya da ödülünü alacaktır.

aynı emri tekrarlar:

“Hiç kimse, kimsenin yükünü taşıyacak değildir;

“Onlar ki, sadece ‘Bizim Rabbimiz Allah’tır!’

İnsan için ancak çalıştığı vardır.” (53/38-39)

dedikleri için haksız yere yurtlarından çıkarıldılar.

Her ne kadar bazı durumlarda, resullerin düşmanlarına karşı sert muamelelerde

Çünkü Allah insanları birbirlerine karşı savunmasız bıraksaydı, şüphesiz o zaman, içlerinde Allah’ın isminin çokça anıldığı manastırlar, kiliseler,

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

havralar ve mescitler (çoktan) yıkılıp gitmiş olurdu.

yüzünden, çok daha saldırgan ve militan bir

Ve muhakkak ki Allah, O’nun davasına arka

anlayışı temsil edenler, ayetlerin bazılarını

çıkanlara yardım edecektir. Çünkü Allah (her şeyi

anlamakta zorluk çekmektedirler.

hükmü altında tutan) en yüce iktidar Sahibidir.’’ (22/40)

Allah’ın Peygamber zamanında gayrimüslimlerin ya ezilmesini ya da boyun eğmesini istediği

4. Eleştiri Bahsi

şeklinde bir sonuç çıkarılmak zorundadır. Bu

Yukarıda bahsedilen görüş, sadece Kur’an’ın birkaç ayetinden oluşturulmuş bir görüştür.

anlayış da, insancıl/insani bir dinin sergilemesi beklenen adalet ve ihsanın anlayışıyla hiç de

Eğer bütün Kur’an, bir görüşü şekillendirmek

uyumlu olmayacaktır.

için göz önüne alınmış olsaydı, o zaman insan,

Cevap:

gayrimüslimlere karşı son derece hoşgörüsüz, sert görünen pek çok ayet bulabilirdi. Burada ortaya konulan konu, sadece pek çok köktendinci Müslüman’ın aynı fikirde olmadığı ve bu yüzden gayrimüslimlere oldukça hoşgörüsüz davrandığı tek taraflı bir resimden ibarettir. Bu yazıda bahsedilen görüş açısının, Kur’an’ın görüşünü doğru bir şekilde yansıttığını varsaysak bile halen cevapsız kalan soru şudur. O zaman neden bu konu, Müslüman alimlerin bile çoğunun anlayamadığı belirsiz bir şekilde bahsedilmiştir?4

Peygamber dönemindeki gayrimüslimler hakkında çıkarılan sonuç doğrudur. İslam bunun hakkında özür dileyici olamaz. Bunun sebebi ise Allah’ın, dini hakikatin temelinin anlaşılır bir açıklık zemininde kurulmasını ve daha sonra insanların, dinlerine özgürce karar vermelerine izin verilmesini dilemiş olmasıdır. Eğer resullere hükmetme fırsatı verilmeseydi, hakikat mesajı yayılamayacaktı. Dahası, Kur’an inananlardan çok açık bir şekilde, Allah’ın mesajını alan ama onu reddeden suçlulara sempati duymasını istemiyor. Hiçbir sistem,

Cevap:

zaman zaman uyarılsa da halen kabul edilemez

Bu görüş açısı, aslında, her bir Kur’an ayetini açıklamayı gerektirmektedir. Onun temel alındığı ilke şudur ki, Kur’an Peygamber’e, risalet görevini tamamlamasını sağlamak için indirilmiştir. Bu görevin bir parçası, gelecek bütün zamanlar için geçerli bir mesajı iletmekti. Bununla birlikte Kur’an’ın bir diğer mesajı da, Arap Yarımadası’nda Peygamber’in, İslami ilkelerin uygulamalı hâkimiyetini acilen tesis etme göreviydi. Pek çok Müslüman’ın aynı fikirde olduğu bir gerçek vardır ki, Kur’an’ın pek çok ayeti o döneme mahsustu. Bazı müphem ayetler var ki, sadece siyak-sibak bağlamında değil, aynı zamanda onları düzgün şekilde yorumlayamayan âlimlerin anlayışlarında da belirsizlik söz konusudur. Kur’an’ın bütün ayetlerinin bütün zamanları kapsadığı iddiaları Yazar, bu görüşü için “…Onları nerede görürseniz

öldürün…” (9/5) ayetini delil olarak gösteriyor ve şöyle devam ediyor. Eğer bu gibi ayetler evrensel

olan şeyi yapmaya devam eden ve devlete karşı hainliğini sürdüren bir suçlunun faaliyetlerine müsamaha göstermez. Eğer bir birey, Yaratıcısı tarafından kendisine bir mesaj gönderildiğine ikna olmuş, ama kibir içinde onu yırtıp parçalamışsa, hiçbir ceza onun için çok sert olarak değerlendirilemez. Diğer bir yandan, eğer Müslümanlar İslam hakkındaki anlayışlarında ve uygulamalarında adaletsizlerse, haksızlarsa, onlar da hesap vermekten kaçamayacaklardır. Kur’an şöyle buyuruyor: “İş, ne sizin kuruntunuza, ne de Kitap Ehli’nin kuruntusuna göredir. Kim kötü bir iş yaparsa, onunla cezalandırılır. O, kendisine Allah’tan başka ne bir dost, ne de bir yardımcı bulabilir.” (4/123)

Kim, bazı Müslümanların yanlış anlayışı/ anlaması yüzünden bu zamana kadar gerçekleşmiş acıların sorumlusu olacak?

Cevap:

olarak uygulansaydı, bugün Müslümanların her müşriki

Allah, bu geçici hayatı imtihan yeri yaptı.

öldürmesi gerekirdi. Eğer dönemsel ayetler ve evrensel

Gerçek hayat sonsuz olacak hayattır. Eğer bir

ayetler arasındaki fark iyice netleştirilmezse, bu ve

insan bu dünyada adaleti arıyorsa, onu burada

buna benzer ayetlerin kelimesi kelimesine tatbik edilmesi vahim sonuçlar doğurabilir.

Eğer bu yazıda sunulan görüş kabul edilirse,

bulamayacaktır. Bu dünya adaletsizdir ve insan

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

özgürlüğü, arzular, önyargı, nefret ve diğer zayıflıklar tarafından etkilenmesine izin verildiği müddetçe böyle kalacaktır. Bir Müslüman’ın bu dünyada adalet aramasının tek sebebi, ona ahirette mutluluk getirecek olmasındandır. Bu dünyada masum şekilde acı çekenler, ahirette dünyada acı çekmek, imtihanın bir parçasıdır. Biz bu dünyada acıyı sadece azaltabiliriz. Ve bütün samimi Müslümanlar bu amacı hedeflemelidirler. Fakat hayatta her zaman acı ve adaletsizlik olacaktır ve tamamen ortadan kaldırılamaz. Bu nedenle, Kur’an’a göre ahirete inanmamak hiç de makul bir şey değildir. Allah, dünya hayatının bütün adaletsizliklerinin ahirette tamamen giderileceğini vadetmiştir. Aslında insana yapılacak en büyük kötülük, ölümden sonra adalet temelli bir sonsuz hayat inancından onu mahrum etmektir.

5. Sonuç Gayrimüslimlere karşı doğru İslami yaklaşım şekli, İslam’ın ilkelerinin ilahi kökenlerinin doğruluğu hakkında, gayrimüslimlerin henüz düzgün şekilde ikna olmadıklarını düşünmek olmalıdır. Müslümanlara düşen şey, İslami ilkelerin doğruluğunu gayrimüslimlerin takdir etmelerini sağlamaktır. Bu sadece, onlara etkili bir tebliğde bulunmayı gerektirmez, aynı zamanda hatta daha önemlisi, inançları ne olursa olsun hemcinslerine karşı bir saygı davranışını da gerektirecektir. Diğer dini görüşleri eleştirmek zorundalarsa, sadece görüşlerini eleştirmelidirler ve bunu yaparken de çok dikkatli olmaları gerekecektir. Bazı Müslümanlarda olması gereken güzel hasletlerin olmayışı, onların, gayrimüslimler tarafından ciddiye alınmaya değer bir mesaj olarak İslam’ı takdim etmede başarısızlıklarının önemli bir sebebi olmuştur. Müslümanlar, gayrimüslimlere yaklaşımlarında nazik, hoşgörülü ve saygı çerçevesinde davranırlarsa,

www.islamiyorum.com

layıkıyla bunun telafi edildiğini göreceklerdir. Bu

ancak o zaman onlar tarafından dinlenecekler ve ciddiye alınacaklardır.

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

Dosya: Çok Kültürlülük ve Birlikte Yaşamak

Hep Kendi Tarafımızda Olmak İyi midir, Ya da Hep Kendi Tarafımızda Olmak Mümkün müdür? Haluk Berberoğlu Hayatın anlamını, hayatı, insanoğlunu, tarihi,

program uyarınca birikmesi bizi yanıltmamalı.

geleceği izah eden, kendi içinde tutarlılığı

“Öğretim” bize programlı bir bilgi veriyor. Ama

tam olan “kapsayıcı/kuşatıcı” tek bir fikir

“öğretim”de transfer edilenle bizim hayat

manzumesine sahip olmamız mümkün mü?

hakkındaki bilgimiz aynı şey olmamakta hiçbir

Bu tür sorularla kendimizi yüz yüze getirecek yaşantı anlarımız oluyor.

Ne üzerinde öğretim alıyor olursak olalım,

“Yaşantı anlarımız” sözünü bilerek seçtim. Çünkü bizler hayatımızı bir başlangıçtan sona doğru bir süreç gibi görme eğilimindeyiz, ama kendi hayatımıza biraz mercek tutar gibi

insanoğlunun o büyük sorununu “varoluşunun” “varlığının” ve “varlığının dışındakilerin hakkındaki” bilgisine ulaşması hep küçük darbe salvolarıyla ve programsız olmakta.

bakabildiğimizde; hayatı aslında darbecikler

Bu büyük soruların cevabı için epeyce nirengi

halinde algıladığımızı fark etmemek mümkün

noktası var. Kimi nirengi noktaları tartışmasız

değil. Hayatla ilişki kuruşumuz ve hayata

kaynaklardan referans almakta. En tartışılmaz

dair edindiğimiz bilgiler, fasılalarla, bilgi

iddiaya sahip olan ise kaynağını “kelam”dan

darbecikleriyle oluşmakta. Ansızın değil ama

almakta. Kelam ve Tanrı’nın buyrukları, Kutsal

durup durmaksızın tanımlamaya adlandırmaya

Metinler, takipçileri için hilafına fikir serdedilmesi

fırsat bulamadan.

imkansız metinler. Yine de aynı kutsal metnin

Erişkinliğimizde vakıf olduğumuz toplam “bilgi”mizin, bize bir müfredata bağlı olarak transfer edilmeye başladığı ilk aşamalarda da, takip eden sonraki “yüksek” aşamalarda da bir

zaman.

farklı okumaları bin yıllardır mevcut. Hatta “bu farklı okumaların” kimi zaman tarihin yönünü değiştirecek önemli kavşaklara yol açtığı da hepimizce biliniyor.

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

İhtimal verelim ki, o büyük ve sonsuz sorulara nihai cevap, bu kutsal metinlerden sadece biri (hatta o kutsal metnin “okumalarından”

üretmekte. Şaşmaz bir benzerlikle “aynı fikirde, aynı

da sadece biri)nde var. Ama bunun hangisi

hissedişte” olamayacağız.

olduğuna bugün karar vermemiz mümkün

Olamadıkça bizi “hizaya sokmak isteyen” “hizaya

mü? Bu kararımız geriye kalan tüm diğer “okuyucuları” düşman addetmemizi de gerektirecekken! O sorulara, tarihin kimi dilimlerinde, kimi coğrafyalarda, “insanoğlu”nun kendince ve itirazı kolay olmayan cevaplar ürettiği, üretmekte olduğu da ayrı bir vakı’adır. Bu cevaplar da azımsanmayacak bir çoğunluk için kadim metinlere benzer iddialı bir çizgidedir. Hatta bu metinleri benimsemeyenler dahi oralarda yazılanlara, kolaycı reddedişle, saygısızlıkla bakamamaktadır. (Bunların sadece yakın çağımızda etkili olduğunu sanmamak, uzak tarih dönemlerinde etkili taraftar çoğunluğu/coğrafyası içerdiğini de hatırlamak gerek) Öyle cevaplar inşa edilmiş/edilmekte ki, kimi zaman bunların referansları kutsal metinlerdekileri çağrıştırmakta, kimi zaman bir benzerini ilk kez bir insanoğlunun söylediği bilinmektedir. Tereddüt edebilmek elimizdeki tek kıymetli servet.

sokma iktidarını almak isteyen” yeni metinlere ve yeni metin üreticilere ihtiyaç duyacağız. Oysa bu ne kadar da zahmetli, meşakkatli bir yol! Henüz düşmanımız olmayanların bize düşmanlaşacağı ya da bizim düşmanlaşacağımız birilerinin olacağı bir yol. Yollar… Doğrunun eğriden bir türlü ayrılıp sadeleştirilmeyeceği… Tozun dumana karıştığı. Binlerce yıldır olduğu gibi! Bilgimizin/iddiamızın “tek doğruluğu”ndan tereddüt etmenin alicenaplığı/yüceliği mi, iddia sahiplerinin uyuşmazlığının kaotikliği mi? Hangisi saygıdeğer? Hadi saygınlığı da geçelim, hangisi daha işlevsel? Bilgimizin, fikrimizin, hissedişimizin kendimize özgülüğü; benzemezliklerimizin yarattığı tekleşme kaygısı, “yoksulluk hissine” de sürüklemekte bizi. İçinde bir “küçük adem” olduğumuz koca evren; yapayalnızlık, güçsüzlük

Kendi fikrimizden, kendi yorumumuzdan

hissiyatımızı körüklüyor, bizi “diğerimize

yana tereddüt içinde olmamız bizim en büyük

benzemeye” “diğerinin bize benzemesi

saygınlık kaynağımız.

ihtiyacına”, “birden çok olma”, “bir aradalığın

Geçtik o büyük sorular ve cevaplarından, günü birlik hayatımızın düzeneğine dair

güvenli limanına sığınma” arayışımıza sürüklüyor bizi.

“okumalarımız” ve “iddialarımız” dahi, temel

Bize benzemeyenin varlığı ise bize benzerlerin

referanslarında mutabık olanlar için çeşitlilik arz

tutunmasını kolaylaştırıyor.

ediyor.

Bize benzemeyenlere ihtiyacımız var.

Uhrevi referansların ve dünyevi referansların her birinin okunuşu, coğrafyaya/topluluklara/ gruplara/aileye, nihayetinde kişiye göre

Çünkü onlar bize “az benzerleri” “daha benzer” hale getirmeye yarıyorlar. Daha da tutunuyoruz

değişmekte.

benzerlerimizle birbirimize. Diğerlerini daha

O küçük küçük darbecikler halinde kendi

“birleştirici” oluyor!

çok bize benzemez kılmak, “bizi” daha da

dışımızla tanışıp edindiğimiz bilgi zümreleri; zihnimizde/iç dünyamızda şekillenişleriyle, “ayrıksılıklarımızla”, “farklılıklarımızla” bizi diğerimizden başkalaştırıyor. Bu nedenle referansını aynı noktadan aldığını söyleyenler, birbirleriyle uyuşmayan yeni referanslar

Giderek bize benzemezlerin aynı zamanda bizim için tehdit haline geleceği güne varıyoruz. Tehdit bizi ya da biz tehdidi yutup yok ettiğimizde yeni bize benzemezler varlaşıyor. Çünkü artık “benzerler”; vaktiyle ihmal edilebilir saydığı

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

benzemez olduğu yönlerin kimilerini kabul

itibar ettiği, doğruluğumun testi vesile değilse,

edilemez bir ayrıksılık gibi görmeye başlıyor.

doğruluğumun bugün teyidi mümkün mü?

Yine aynılaşma aramak durumundadır.

Bizi kendimizle sınava alacak, kendimizi

Benzer olmak zorunda mıyız?

test edebileceğimiz tek yol var olsa gerek.

Benzemez yönlerimiz beherimiz ve

“Azınlıkta olan bize benzemezlerin çoğunluk

toplamımız için zenginliğimiz olamaz mı?

olabilme fırsatını, sürekli diri ve mümkün

Her birimizin ayrıksı yönü, O’nun “O” olmasını temin eden özgünlüğünün temel hakkı değil mi? Başkasının bana/bize benzemesini hangi hakla beklemeliyim? Başkasının bana/bize benzemezliği neden benim O’nu değiştirme hakkını bulmama sebep olmalı? Ya da O’nun

kılmak.” Ne kadar sayıda çok grup/grupçuklar halinde “bize benzemez” var ise o kadar çok, onlara “çoğunluk olma” fırsatını diri tutmak, bizim kendimize, inançlarımıza, iddialarımıza güvenimizin göstergesi de olacaktır.

beni değiştirme hakkı bulmasına? Kaldı ki

Ama daha önemlisi, yanlışa daha

doğruluğunun bir laboratuarda deneyle

az sürüklenmemizde, varsa kendi

kanıtlanması mümkün olmayan insana ait

yanlışlıklarımızdan arınmamızda ne kadar etkili

bireysel/sosyal farklılıkları, kim hangi değişmez

bir zemin içinde olacağımız apaçık değil mi?

dayanakla doğru ya da yanlış olduğuna hükmedecek?

Kaldı ki “bize benzemezler” hep mi yanlışı

Benim/bizim doğruluğumuzun teyidini

dünyasına sahiptir? Bizim gibi olmayanların da

ancak ben/biz gibi olmayanların varlığını ve

idealize ettikleri bir tasavvur dünyası, pratiğe

inandıklarını/tarzını gözlemleyerek temin

döküldüğünde saygın kimi öneri ve düşünceleri

edebiliriz. Teklik teyide el verir mi? Başkalarının

hiç mi yoktur? Olmayacaktır?

savunur? Hep mi yanlışlardan örülü bir zihin

(bize benzemezlerin) varlığı tehdit değil, benim/ bizim varlığımızı güçlendiren, onduran daha yüksek mertebelere sıvanmamızın vesilesi değil

Bu satırların yazarı, “kendi benzemediklerinin inanç, iddia ve fikirlerinden” itiraz edemediği

midir ancak?

her bir dilimi tartışmaya ve hak vermeye, kendi

Benim gibilerin, bizim, çoğunlukta

tarzda olmak istemektedir.

fikirlerinde tadilat yapmaya hazırdır, hep bu

olmamız, kendimizi doğrulamamızda test vesilesi olmaya yeterli midir?

Ya siz?

Tarihin kimi dilimlerinde, kimi coğrafyalarda,

Siz de var mısınız böylesine bir özeleştirel tutum

benzerlerin ezici bir çoğunluk ve egemen olduğu dönemler var oluyor. Şimdiki zamanda da var. İçinde olmadığımız o coğrafya ve oradaki çoğunluk bizim için “doğrunun bulunduğu” fikrine sürüklemiyor? Başka bir coğrafyada belirli bir düşünüş, inanış içinde olanların çokluğunun,

içinde olmaya? Bir alicenaplığa ihtiyacımız var; fikir ve inançlarımız kümesinden yana tereddüt etmeye razı olmaya… Var mısınız?

bizim çokluğumuzdan daha az olduğu için mi? Ya onlar bizden daha da “çok sayıda” ise? Yaşadığımız coğrafyada da bugün, çoğunluğun parçası isek bile nasıl olup da doğrunun bizim tekelimizde, azınlıkta kalanların fikrinin ise yanlışlardan ibaret olduğuna emin olacağız? Benim inandıklarıma ne kadar bir “çokluk”un

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

Söyleşi

Birlikte Yaşamak Epistemolojik Bir Sorun mu, Siyasi Bir Sorun Mu?

Yasin Aktay İslami Yorum İçin Söyleşiyi Gerçekleştiren: Ebuzer Demirci Ebuzer Demirci:

koyduğu ve küreselleşmenin beraberinde

Toplumların farklı açılardan

getirdiği kaynaşma, dünyanın bir köye

barındırdığı renklilikler

dönüşmüş olması dolayısıyla her tarafında

gittikçe artıyor. Dünya

aynı kültürün giderek daha fazla teneffüs

görüşünden, doğal

ediliyor olduğuna/yaşanıyor olduğuna dair bir

özelliklere, çıkar ilişkilerine

gözlem, bir tecrübe de var. Bu tecrübe bizi,

kadar çeşitlilik gösteren

kültüre ancak teknolojiyi ve maddi dünyayı

bu farklılıklar öyle veya

merkeze alan bir yaklaşım sergilemeye sevk

böyle çatışmalara neden

ediyor. Kültür burada maddi dünyanın etkisi

oluyor. Tarih çoğunlukla bu

altında şekillendiği ölçüde, birbiriyle aynılaştığı

sorunun çözümü için “tek tipleştirme”nin bir

söylenebilecek bir şeydir. Müslüman’ı da

yöntem olarak kullanıldığı çözümler içeriyor.

gayrimüslimi de aynı yemeği yiyor/tüketiyor,

Yakın zamanlarda ise “bir arada yaşamak” gibi

aynı davranış tarzıyla tüketim yapıyor. Yaşam

bir fikir ortaya çıktı ve birlikte yaşamanın felsefi

kalıpları aynı, mimari aynı, insanların bindikleri/

temelleri (dinsel çoğulculuk) oluşturulmaya

ulaşım için kullandıkları araçlar birbirinin aynısı.

çalışılıyor.

Temelde insanların nerelerde farklılaşıyor

Yasin Aktay: Evet, sizin de işaret ettiğiniz

olduklarına daha yakından bakmamız gerekiyor.

gibi toplumların farklı açılardan barındırdığı

Tarih, dünya görüşünden doğan özelliklerden

renklilikler gittikçe artıyor. Aslında bir açıdan

çıkar ilişkilerine kadar çeşitlilik gösteren,

artıyor, bir açıdan da yok oluyor. Dünyada

bu farklılıkların öyle veya böyle çatışmalara

kültürel farklılıkların giderek yok olduğuna dair

neden olduğuna da şahitlik ediyor. Şimdi bu

bir tez de var. Çünkü ortak tüketim kalıpları,

farklılıklardan hangisi çatışmaya neden oluyor?

dünyada gelişen yeni teknolojinin ortaya

Doğrusu ona iyi bakmak gerekiyor. Hepimizin

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

aynı giysileri giydiği, hepimizin kola tükettiği,

belli dönemlerinde, çok uzun dönemlerde

hepimizin aynı televizyonları seyrettiği, aynı

Müslümanların çok rahat yaşamış olduklarını,

eğlence dünyasına neredeyse bağlandığı ve

başka dinlerin çok rahat yaşamış olduklarını

ondan zevk aldığı bir dünyada, küresel anlamda

söyleyebiliriz. Roma imparatorluğu altında çok

maçların yapıldığı ve o maçların hepimizin

farklı dinlere mensup insanlar çok rahatlıkla

ilgisini çektiği bu ortamda yine de farklılaşan

yaşayabilmişlerdir ki, aslında Hıristiyanlık

bir şey kalmış mıdır ona gerçekten iyi bakmak

Yahudiliğin baskısı altında kalmamış olsaydı

gerekiyor.

Roma içerisinde çok daha rahat yaşamaya

Marksist temelli olan bir başka iddia ise kültürün giderek birbirine yaklaştığını, aslında tek tipleştiğini savunuyor. Ama buna rağmen çatışmalar halen devam ediyor. Peki, bu çatışmaların gerçek sebebi kültürel farklılıklar mı yoksa başka bir şey mi? Bunu gerçekten iyi gözlemlemek gerekiyor. İnsanlar birbirleriyle çatışmak için nasıl bir farklılık üretiyorlar. Hangi temelde insanlar gruplaşıp başka gruplarla

imparatorluk genellikle çok genişleme arzusu/ istidadı taşıdığı için bu istidadı ancak çok kuşatıcı olmakla, farklı kültürleri bastırmadan onları olduğu gibi kabullenerek bunu gerçekleştirebileceğinin fevkalade bilincindedir. Ancak İslam’ın bu konuda bir fark ortaya koymuş olduğunu yine de rahatlıkla söylememiz gerekiyor.

kendilerini ayrıştırıp o gruplara karşı kendilerini

Ebuzer Demirci: Sizce “bir arada yaşam”

bir kimlik sahibi kılıyorlar? Kimlik tartışmalarının

sorunu, epistemolojik kabullerimizi

büyük handikaplarından bir tanesidir aslında bu.

değiştirmemizi gerektiren felsefi bir sorun

Tarih bu sorunun çözümü için “tek tipleştirme”nin bir yöntem olarak kullanıldığı çözümler üretiyor diyorsunuz, ama

mudur, yoksa siyasi imkânlarla çözülebilecek sosyal ve psikolojik bir sorun mudur? Meseleye hangi noktadan yaklaşmamız gerekir? Neden?

tek tipleştirme hiçbir zaman bir çözüm

Yasin Aktay: Bir arada yaşama sorunu

oluşturmamıştır. Aksine tek tipleştirme bizatihi

epistemolojik kabullerimizi değiştirmemizi

sorun kaynağı olarak ortaya çıkmıştır. Çünkü

gerektiren felsefi bir sorun değildir. Çünkü

tek tipleştirmeye çalışırken belli farklılıkları

Müslümanlar tarih boyunca başka kültürlerden

bastırmak, bastırırken de önce altını çizmek ve

olan insanlarla bir arada yaşarken hiç öyle

bu farklılığın bir problem olduğunu zikretmek

ne epistemolojik ne de teolojik bir sorun

ve ona dair dışlayıcı, aşağılayıcı bir tutum içinde

hissetmişlerdir. Aksine bizzat Kur’an’ı Kerim

olmanızı gerektiriyor. Ve bu tutum tertipleştirme

yani Müslümanların teolojik bilgi kaynağı,

potasına sokulmak istenen farklı unsurların daha

normatif bilgi kaynağı Kur’an’ı Kerim, bize

dirençle karşı koymasını da sağlıyor. Daha büyük

öyle bir tablo çiziyor ki adeta dünyanın sonuna

bir dirençle kendi varlıklarının farkına varmasını

kadar Müslümanlarla başka insanların bir

sağlıyor.

arada yaşayacaklarının haberini veriyor. Bu

“Bir arada yaşama”nın tema olarak yeni olduğunu kabul edebiliriz, ama bir olgu olarak çok da yeni değildir. Bir arada yaşamak Müslümanların geçmişte fazlasıyla tecrübe ettikleri bir konudur. Müslümanların tarihsel tecrübeleri; başka kültürlerle, başka inançlarla, başka etnisitelerle bir arada yaşamanın örnekleri ile doludur. Haddi zatinde Avrupa’da da bütün imparatorluk rejimlerinde bir arada yaşamak aslında var olan bir şeydir. Bu sadece Müslümanlara özgü bir şey de değildir. Müslümanlar, bunun epistemolojik/teolojik temellerine sahiptir denilebilir. Rusya’da tarihin

devam ediyor da olabilirdi. Çünkü bir

haberi nereden anlıyoruz? Müslüman olmayan Ehl-i Kitap’tan olan insanlarla, Sabiilerle hatta müşriklerle beraber yaşamanın tasvirleri ve hukuku oluşturuluyor. Deniyor ki, kestikleri yenmeyecektir, onlarla evlenilmeyecektir, ama tarihin her döneminde müşrikler olacaktır ve onlarla beraber yaşanacaktır. Yine tarih boyunca hep Hıristiyanlar da Yahudiler de Sabiiler de olacaktır ve onlarla özel bir hukuk oluşacaktır. Dikkat edin, tarihin herhangi bir döneminde farklı unsurların yok edileceği bir dünyanın hayali bile kurdurulmuyor Müslümanlara. Bu bir farktır; şundan dolayı bir farktır: Yahudilik de Hıristiyanlık da kendi ideal geleceklerini hep

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

kendilerinin dışında başka unsurların yok olması

için gerekirse zorla kabul ettirmem meşrudur”

temelinde kurgulamışlardır.

yaklaşımı içerisinde; bir kısmı farklı dinlere karşı

Bu farkı açmak istersek; Hıristiyanların Milenyalizm diye bir ütopyası bir ahir zaman tasavvuru vardır ki o dönemde Hıristiyanlardan başka hiç kimse kalmamış olacak veya herkes Hıristiyan olmuş olacak ya da yok olacak. Yahudiler zaten başka insanlara en ufak bir saygı telkin eden teolojik bir yaklaşıma sahip değildirler. Dolayısıyla Hıristiyanlık ve Yahudilik

hoşgörülü ve birlikte yaşamanın imkânlarını arıyor, ama İslam düşüncesi içerisindeki farklı yorumlara karşı çok tahammülsüz; kimisi ise İslam’ı inanca ve ibadetlere indirgiyor ve sosyal yaşama dair düzenlemeleri Batı’dan olduğu gibi ithal ediyor. Siz bu yaklaşımları nasıl görüyorsunuz: İslam’ı nasıl anlamalı ve birlikte yaşam fikrine nasıl bakmalıyız?

eğer bir arada yaşamayı dert edinecekse teolojik

Yasin Aktay: “Bendeki hakikatse onu zorla

bir revizyon yaparak bunu gerçekleştirmek

kabul ettirmem meşrudur” diye düşünen bazı

zorundadır. Ama Müslümanların böyle bir şeye

Müslümanların olduğunu söyleyebiliriz, ama bu

ihtiyacı yok. Çünkü Müslümanlar zaten başka

Müslümanların genel bir eğilimi değil ve iyi ki

milletten olan insanlarla bir arada yaşayacak

de değil. Doğrusu bu şekliyle çok tehlikeli bir

şekilde kurgulanmışlardır diyebiliriz. Bunun

yaklaşımdır ve aslında geçmişte Müslümanlara

mütekabil siyasi çözümleri veya modelleri

çok az isabet etmiş; Müslümanların çok nadir

geçmişte olduğu gibi günümüzde de daha

zamanlarda kapıldıkları bir düşünce biçimi

fazla üretilmeye devam edebilir. Çünkü tek bir

olmuştur. Belki tam da bundan dolayı, İslami

model üretilemez. Her zaman bütün mekân ve

devlet kavramının fonksiyonları üzerine yeniden

zamanlar için tek bir model üretilemez. Ama

düşünmek gerekiyor. İslami devletin bir hakikat

bir arada yaşama sorununu da çözmek için

iddiası olacak mıdır, bir doğruluk iddiası olması

demokrasi, cumhuriyetçilik, saltanat, monarşi

gerekiyor mudur ve bunu başka insanlara

hatta feodalizm gibi toplum biçimleri tarihsel

empoze etmek gibi bir hakkı var mıdır, herhangi

biçimler olduklarından, Müslümanlar bu tür

bir mezhep iktidara geldiğinde diğer mezhepler

tarihsel formasyonlara uygun kendi yöntemlerini

üzerine böyle bir baskı uygulama hakkına sahip

geliştirebilirler.

midir? Eğer anlayışı buysa, kendisinin dışında

Müslümanların bugün sanki başkalarıyla bir arada yaşayamazmış gibi bir töhmet altında bir tür toleranssız, bir tür baskıcı insanlarmış gibi resmediliyor olması talihsiz bir resmediliştir.

kalan herkesin hayatını değiştirmek, herkesin hayatına müdahale etmek gibi bir eğilimi varsa tabii ki iktidar kavramının bu düşünceler için anlamını yeniden düşünmek gerekiyor.

Bunu en az hak edenler Müslümanlardır.

Doğrusu, toplumda insanların her zaman bir

İslam’ın özünde “La ikrahe fid-din” var, yani

çeşitlilik üretebileceklerini hesaba katmalıyız.

dinde zorlama yoktur. Dinde zorlama olmadığı

Çünkü toplum dinamik bir varlıktır. Bugün çok iyi

için bir defa Müslüman olmayan insanlara

Müslüman olan toplumlar İslam’dan sapabilirler.

en ufak bir baskı bile yapılamaz; Müslüman

İslam’ın içinde farklı eğilimler ortaya çıkabilir

olanlara da bir baskı yapılamaz. İslam’da dinin

ve bu farklı eğilimler nedeniyle ulemasıydı,

özü özgürlüktür. Özgür olmayanın dini yoktur.

entelektüeliydi aydınıydı, etkilendiği farklı

Dolayısıyla sanki Müslümanlar fırsat ellerine

kültürlerden çok farklı şeyler üretebilirler. Bu

geçtiğinde başkalarına baskı yapıp kendilerine

alan, sivil toplumun çok etkili olması gereken bir

dönüştüreceklermiş gibi düşünmek son derece

alan… İslam tabii ki sadece bireysel ibadetlere

yanlıştır. Buna dair var olan modelleri kesinlikle

indirgenebilecek bir şey değildir ve zaten böyle

reddetmek gerekiyor. Bunların İslam’ın ne

bir şeye de sığmaz. Tarihsel tecrübesi itibari ile

tarihsel tecrübesiyle ne de teolojisiyle izah edilir

hiçbir İslami pratik bununla sınırlı kalmamıştır.

bir tarafı yoktur.

Bugün dünyada en çok apolitik olduğunu

Ebuzer Demirci: Müslümanların bu konuda

iddia eden cemaatlerin bile aslında ne kadar

farklı yaklaşımlar sergiledikleri görünüyor. Bir

siyasetle iç içe olduklarını, siyasi alana ne kadar

kısmı “hakikat bendeyse, toplumun selameti

müdahale etme istidadına sahip olduklarını

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

sayısız örneklerle yaşadık/yaşıyoruz. Bir

farklılaşmaya meyillidir ve bir grup bilinci

yandan da İslam’ın, nasıl anlarsanız anlayın,

oluşturup başka insanlara karşı bunu bir

dünyaya müdahale etme, dünyayı daha iyi bir

asabiyeye dönüştürmeye yatkın bir varlıktır.

yer haline getirme konusunda ceht ve çaba

Bazen bu asabiye için İslam’ın teolojisini de

içerisinde olmaya sizi telkin eden asgari bir

bir enstrüman olarak kullanabilir. Sonuçta

düsturu ve muhtevası var. Bu muhtevaya sadık

kendi asabiyenizi ifade etmek ya da hissetmek

kaldığınızda tabii ki çevrenizi olumlu yönde

için yaşayabilmek için bir unsura ihtiyaç

etkilemeye/değiştirmeye çalışacaksınız. Ama

duyarsınız. Bir kimlik, bir grup unsuruna ihtiyaç

bunu değiştirmeye çalışırken çok iyi bir çerçeve

duyarsınız ve Müslüman milliyetçiliği de bunu

de kurmak gerekiyor. Bazı konularda fikirlerin

sağlayabiliyor.

ve görüşlerin farklılaşmasını tolere etmek, onu hazmedebilmek, ona hazır olmak bakımından çok güçlü bir hazırlığa sahibi olmak gerekiyor. Geçmiş Müslüman tecrübeleri aslında bu hazırlığın örneklerini vermişlerdir. Müslümanlar birbirleriyle hemen hemen her konuda ihtilafa düşmüşlerdir aslında. Her konuda ihtilafa düşmüşlerdir, ama bu ihtilafların Müslüman toplumu parçalaması tehlikesine karşı İslam uleması “ehli kıbleden olan tekfir edilemez” diye bir prensip geliştirmiştir ve bu prensibe bağlı kalmışlardır. Yani insanlar ne kadar farklı düşünürlerse düşünsünler tekfir edilemezlik prensibi geliştirmişlerdir. Meğerki herkes kendine Müslüman diyor olsun, ehli kıble diyor olsun, aynı kıbleye yöneliyor olsun… Dolayısıyla sizin sorunuzda söylediğiniz şeyde haklılık payınız çok yüksek bir biçimde var. Başka milletten olan insanlara karşı gösterilen tahammül bazen kendi içimizde gösterilemeyebiliyor. Bekli de Şerif Mardin’in mahalle baskısı derken kastettiği şey bu. Genellikle mahalle baskısı kendi mahallenizden olan insanlara yapabildiğiniz bir şeydir. Yabancı mahallelere baskı yapamıyorsunuz ve yahut da sizin dininizden olmayan insana fazla baskı yapamıyorsunuz. Belki İslam toplumları ile diğer toplumların farkını burada yine çizebiliriz. Müslümanlar başka mahallelere baskı yapmazlar, Batılılar ise kendi içlerinde tamamen farklı unsurlara da baskı yapmışlardır, kendi iç baskılarını da ayrıca sürdürmüşlerdir. Müslümanlar hiç olmazsa başka mahallelere hiçbir şekilde baskı yapmazlar; bunun bir garantisi vardır. Ancak kendi içinde farklılıkları tolere etme konusunda bir problem var ve bu sadece Müslümanlıktan kaynaklanan bir problem değil. Bu biraz insandan kaynaklanan bir problemdir. İnsan genel olarak gruplaşmaya,

Ebuzer Demirci: Sizce bir arada yaşayabilmek için; bütün kesimlerin merkeze eşit mesafede bulunduğu ve bir yuvarlak masanın etrafında eşit hak ve sorumluluklarla temsil edildiği bir model, doğru bir model olabilir mi? Yasin Aktay: Tabii ki doğru bir model olabilir. Sonuçta anayasal vatandaşlık, insanların inanç ve düşünce konusunda farklılaşmalarına imkân veren kendi özgür iradeleriyle, kendi akıllarıyla, kendi içtihat yetenekleriyle kendi farklılıklarını üretebilmelerine imkân veren bir anayasal yapı olmalıdır. Devlet dediğimiz aygıt, insanlara neye nasıl inanmaları ya da düşünmeleri gerektiğini icbar eden bir kurum değil; her neyi tercih etmişlerse insanlara bunun güvenliğini ve garantisini temin eden bir kurum olarak işlemek durumundadır. Onun için devleti biraz da ideolojiden ve inançtan arındırmak, biraz klasik İslami devlet algılarımıza ve kabullerimize ters düşse de gerekli bir şeydir; bir ihtiyaçtır böyle bir şey. Çağdaş Müslüman devleti bu temelde oluşturmak, bugün yaşamakta olduğumuz bazı tecrübeler muvacehesinde de giderek daha fazla akla yatkın görünmektedir. Esasen devletin şeklî uygulaması konusunda İslam’ın bizi icbar ettiği belli bir form yoktur. Bu formlar, en iyisi konusunda ihtiyaçlara binaen Müslümanların kendi çağları ve fıkıhları doğrultusunda geliştirecekleri bir model olacaktır. Bunun bütün zamanlar için ve bütün mekânlar için vazgeçilmez tek bir modeli yoktur. Bugün böyle bir model üzerinde Müslümanlar düşünebilirler. Düşünmelerini gerektirecek bir takım şeyler olmaktadır nitekim. İran’da bir devrim vardır ve İran’da devrim, kendi İslami anlayışını herkese empoze ederken çok da İslami olmayan bir model üretmektedir. Her şeyden önce insani olmayan bir model üretmektedir. İslami olmaması biraz da bundan kaynaklanıyor. Başka

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

ülkelerde, özellikle bugün kendi devrimlerini

sizin istediğiniz gibi olmaz. Siz mutlaka başka

yapmış, demokratik modellerini üretmeye

insanların da taleplerini, isteklerini göz önünde

doğru gitmekte olan Müslüman ülkelerde;

bulundurmak zorundasınızdır. Hudeybiye

Mısır, Tunus, Libya, Irak, Suriye gibi ülkelerde

antlaşmasının bütün şartları Müslümanların

benzer bir problem yaşanmaktadır. Bu ülkelerde

aleyhlerinedir ve Müslümanlar o şartlara

de iktidara gelmiş belli bir dini grubun diğer

rağmen, kurulan dar bir uluslararası bölgesel

insanlar üzerinde uyguladığı bir şiddetle sürekli

düzene tabi olmuşlardır. Ve sonuna kadar da

karşılaşabiliyoruz. Bu şiddetin tek sebebinin

ona uymuşlardır. Sözleşmeyi bozan taraf hep

teolojik olduğunu düşünmüyorum. Bunun bir

müşrikler veyahut da karşı taraf olmuştur.

kısmı tabii ki doğal hatta evrensel sayılabilecek

Müslümanlar sonuna kadar kendi sözlerine sadık

asabiyeden kaynaklanıyor olabilir. Mezhep

kalmışlardır.

asabiyesi, ırk asabiyesi, millet asabiyesinden kaynaklanıyor olabilir. Ancak büyük çoğunluğunun da birileri tarafından manipüle

Bütün farklı görüşleri bir araya getirebilecek ortak değer nasıl oluşturulabilir? Doğrusu bu

edilen bir tarafı da vardır.

hiçbir zaman mümkün olmayabilir. Çünkü

Ebuzer Demirci: Birlikte yaşam çözümlerini

bu çatışmayı idare edebilmektir. Bu çatışmayı

“kendi İslam’ımız”da aradığımız zaman,

ön görebilmektir. Bu çatışmayı toplumun

toplumun diğer kesimleri ve diğer

dağılmasına yol açmayacak bir şekilde kontrol

görüşler bunun “kendilerine ait” olduğunu

altında tutmayı sağlayabilmektir. Eğer her

düşünmeyeceklerdir. O halde nasıl bir yaklaşım

birisi, kendi isteği gibi olmasında diretmez

içerisinde olmalıyız: Bütün farklı görüşleri

ise bütün farklı görüşler ortak bir sözleşmede

bir araya getirebilecek ortak değer nasıl

birleştirilebilir. Dışarıda kalmak isteyen insanlar

oluşturulabilir? Ve bu ortak değerin “İslamiliği”

çıkabilir. Teröre bulaşmadıkları sürece, toplumun

sorunu nasıl aşılabilir?

geneline yönelik bir şiddeti tercih etmedikleri

Yasin Aktay: Bize ait dediğimiz şey nedir? Bugün içinde bulunduğumuz şartlar aslında “Kendi İslam’ımız” kavramının üzerinde düşünmek için bir vesiledir. Tarihte de hep böyle olmamış mıdır zaten! Bu tür kriz şartları insanları kendi teolojik referanslarıyla yeni çözümler üretmeye sevk etmiştir ve o referansların imkân verdiği ölçüde çok yaratıcı çözümler ve modeller de ortaya konabilmiştir. İslam medeniyetinin ortaya çıkardığı ürünler/ modeller biraz da o referansların gücüyle de mütenasip, o referanslarla beslenen ümmetin mensuplarının basiretleriyle mütenasip olmuştur.

toplumun tabiatında çatışma vardır. Önemli olan

sürece onların da oluşturulabilecek bir sistem içerisinde kabul edilmeleri sağlanabilir. Ebuzer Gıffari de sonuçta bir sistemi kabul etmemiştir. Sistemin dışına çıkmıştır. Bir tür kinizmi tercih etmiştir. Kinizm de bir tavırdır, bir tutumdur. Ama böyle bir durumda kabul edilmeyecek tek şey, silahlı veya şiddet içerikli bir muhalefettir. İslam toplumu içerisinde muhalefet mutlaka olur, olmalıdır. Bu hem çok faydalı bir şeydir, bir renktir. Bu muhalefetin haklı olup olmadığı, muhalefetinde makul olup olmadığı gibi değerlendirmeler yapmak gereksizdir. Çünkü muhalefetin kendisi bizatihi böyle bir şeydir.

“Kendi İslam’ımız” kavramıyla ilintili olarak

Peki, bu ortak değerin İslamiliği sorunu nasıl

tabii ki ortak sözleşme kavramı ve kültürünü

aşılabilir? Bir şey eğer birileri tarafından

de geliştirmek gerekiyor. Sözleşmede hiçbir

beraberce kabul edilmişse ve bu, İslam’ın

şey her zaman sizin istediğiniz gibi olmaz.

herhangi bir prensibine aykırı değilse

Sözleşme biraz taviz ile olan bir şeydir. “Bana

Müslümanlar için İslami’dir. Müslümanlar için

ne! Ben taviz vermem” diyorsanız o zaman

İslami olan bir şey, başka insanlar için sadece

peygamber efendimizi hiç anlamamışsınız

insani olabilir. Bu birazcık da niyetle alakalı bir

demektir. Peygamber efendimiz yeri geldiğinde

şeydir. Müslümanlar yemek yemeğe besmele

taviz vermiştir. İnançlarından, neye inanıp neye

ile başlarlar, her işe besmele ile başlarlar. Aynı

inanmayacağından tabii ki taviz vermemiştir.

işi yapan başka insanlar besmele ile değil

Ama bahsettiğimiz konu siyasi bir konu.

normal bir şekilde başlarlar. Görünürde bir fark

Başka insanların varlığı durumunda her şey

yoktur aslında. Bir şeyin İslamiliği veya İslami

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

olmamasının görünürdeki farkı çok net değildir

Ebuzer Demirci: Zaman ayırıp sorularımızı

aslında. Bu biraz sizin sübjektif yaklaşımınızla

cevapladığınız için teşekkür ederiz.

ilgili bir şeydir. Dolayısıyla biz başka milletten olan insanlarla “ortak iyi” diye tespit ettiğimiz

Yasin Aktay: Ben teşekkür ederim.

bir değer adına bir araya geliriz. Bize göre bu bir araya gelmenin kendisi bizatihi İslami’dir. Bunun İslami olması için herhangi bir İslami modelin mota mot tercümesi ve yahut da taklidi olması gerekmiyor. Biz, İslami hayat derken taklidi bir hayattan bahsetmiyoruz. Hayat hep karşımıza yepyeni, şimdiye kadar karşımıza hiç çıkmamış formlar ortaya çıkarabilir. Biz onların da İslami olma keyfiyetini sürdürebiliriz ve yahut da onun, o İslami olma keyfiyetini devam ettirebiliriz. Dolayısıyla bir şeyin İslami olması için başında İslam diye bir kelime veya fetişleştirilebilecek bir takım formların olması gerekmiyor. İslam’a aykırı olmaması İslam’a uygun olması için yeterlidir. Niyetimizle ilgili olarak tabii ki… Bir şey İslam’a aykırı değilse ve siz ona içinizden veya dışınızdan besmele ile yaklaşıyorsanız o şey artık İslami’dir. Ama bir şey görünürde İslami… Namaz kılıyorsunuz mesela, ama namazı riya için kılıyorsanız o zaten İslami değildir. Ebuzer Demirci: Bu konu çerçevesinde Müslümanlara dönük tavsiye ve önerileriniz nelerdir? Yasin Aktay: Müslümanlar hayatı çok canlı dinamik bir biçimde okumak durumundadırlar. Hayat hiçbir zaman taklit edilebilecek formalarla karşımıza çıkmaz. Yeni bir dünyadayız ve bu yeni dünyanın gerekliliklerini karşılamak hususunda nerdeyse yüz-iki yüzyıl gecikmiş durumdayız. Onun için cenabı Allah’ın bize vermiş olduğu aklı çok iyi kullanmalı ve temel referans kaynaklarımız Kur’an ve Sünnet’i iyi okumalıyız. Bu arada hayatı iyi yaşamalıyız. İyi yaşamalıyız derken zevk-ü sefa içerisinde yaşamak demek istemiyoruz tabii ki. Hayatı dolu dolu yaşamalıyız. Sağlam pratikler ortaya koymalıyız. Bir arada yaşamak konusunda başka insanlara tahammülsüzlükle itham edilecek bir kesim değil Müslümanlar. Fakat Müslümanların da gerçekten böyle olduklarının söylenemeyeceği kanaatindeyim. Çünkü Müslümanların bu dünyada diğer insanlara göre çok daha fazla bir arada yaşama kültürüne sahip olduklarını söyleyebiliriz.

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

Araştırma - inceleme

Cemaatlerin Yapısal Özelliklerindeki Akıldışılıklar Hamdi Tayfur Bir önceki yazımızda cemaatlerin/grupların

ve neleri de düşünmemeleri gerektiğine bu

oluşum sebepleri, oluşum süreçleri ile cemaat

merkezi sistem içinde karar verilir. Hiyerarşik

liderlerinin psikolojik özellikleri ve bu özelliklerin

olarak bu kararlar alt kademelere kadar

cemaat mensupları üzerinde oluşturduğu menfi

ulaştırılır. Kimse bu kararları sorgulamaz,

tesirlere dair bir giriş denemesi yapmıştık.

“niçin?” diye sormaz ve hemen uygulamaya

Bu yazıda ise cemaatlerin bazı genel özelliklerini vererek bu özelliklerin cemaat mensuplarını nasıl akıl dışı davranışlara sürüklediğine dair bazı tespitler yapmaya çalışacağız.

geçer. Aksi takdirde yaptırımlar devreye girer.

Grup Düşünmesi Grup içinde herkesin onadığı ve sorgulama

Cemaat liderlerine ait özellikleri sıralarken

gereği duymadığı ortak bir düşünme biçimi

aslında cemaatlere ait bazı yapısal özelliklere

vardır. Buna “ortak akıl”, “ortak kafa” da

de değinmiş olduk. Şimdi bu özellikleri daha

denilebilir. Harekete katılan bireylerin mantığı

ayrıntılı olarak açıklayalım:

şöyle işler: “Eğer lider bunun doğru olduğunu söylüyor ve diğerleri de yapıyorsa, iyi bir

Merkeziyetçilik Cemaat ve grup yapılanmalarının en bariz özelliklerinin başında merkeziyetçilik özelliği gelir. Grup içinde liderle birlikte hiyerarşik olarak üst kademede yer alan birileri, gruptaki tüm işleri merkezden yönetir, karar verir. Öyle ki bireylerin nasıl ve nerede yaşayacaklarına, ne iş yapacaklarına, ne yiyip ne içeceklerine,

şey olmalı.”1 Cemaat ve gruplarda liderin ve hareketin normları, bireyinkilerle yer değiştirince “grup kafası” veya “grup düşünmesi” gelişir. Birey bu “ortak kafa”ya göre düşünmeye alışınca her şey buna göre makul veya akıl dışı olmaya başlar.”Ortak aklın yönlendirici gücü bireylerin kendi iradelerini ortaya koymalarını ve gerçek taleplerinin/durumlarının ortaya çıkmasını engeller.”2

evliliklerine, boşanmalarına, gidecekleri okula, hangi eğitimi alacaklarına, ne okuyup ne

okumayacaklarına, neyi, nasıl düşüneceklerine

Robert S. Robins, age, s.111 Nuri Yılmaz, Allah Yolunda Yürürken, mana yayınları

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

“‘Grup düşünmesi’ denilen tutum, cemaat

ve içgüdülerinin birçoğunu içinde tutmak

liderliğinden gelen karar ve uygulamalara karşı

zorunda bırakılır. Kesin inanç adamının

eleştiri geliştirmedeki çekingenliği ifade eder.

mutluluğu ve dayanıklılığı, artık kendi kendisi

Şer’i ya da akli muhtevalı tenkitler lüzumlu

olmayışından ileri gelir. Fakat onun bu mutluluğu

oldukları halde bir türlü dile dökülemezler. O

ve dayanıklılığı kendisi ile kolektif topluluk

zaman da çoğu kez gidişattan rahatsız cemaat

arasındaki bağa bağlıdır. Kendisini sadece bu

mensuplarında psikolojik onarım mekanizması

kolektif topluluğun bir parçası olarak hissettiği

devreye girer. Bu sayede üstten gelen kararların

sürece yıkılmaz ve ölmez bir bireydir.” Ancak

aleyhinde kanıtları görmezlikten gelme ya

kolektif topluma katılıp tek tipleşmiş birey ”artık

da ortaya çıkacak tahribatı mühimsememe

seçme özgürlüğüne sahip değildir. Ya kolektif

şeklinde bir tavır gelişir. ‘Bir hikmeti vardır’ tarzı

topluluğa yapışmalıdır ya da bir yaprak gibi

söylemler yaygınlık kazanır.”3

düşüp solacaktır”4

Kolektiflik/Tek Tipleşme/ Şahsiyetlerin Grupta Eriyerek Yeteneklerinin Yok Oluşu

Grup ve cemaatler, bir sonraki maddede

Bir grup veya cemaat üyesinin fedakâr ve

Bu eğitimle amaçlanan “tek dilden konuşan,

sadık olabilmesinin yolu bireysel kimliğinden

at gözlüğüyle bakan, sadece beyninin filtre

ve kendisine özgü farklılıklardan sıyrılmasından

ettiklerini algılayan”5, mutlak gerçekliği sadece

geçmektedir. İyi bir fedakârlık sağlam bir

kendi öğretilerinden ibaret sayan, tek tipleşmiş

bağlılığı, sağlam bir bağlılık da bireysellikten

elemanlar yetiştirmektir. Grup bu eğitimlerle

sıyrılarak grup kimliği içinde erimeyi, kolektif

kolektif bir kimlik inşa eder, herkesi bu ortak

yapıya karışmayı gerektirmektedir. Kişi kolektif

kimliğe uyum sağlamaya davet eder.

bir kimlik içinde asimile olursa, kendini ve başkalarını bir birey olarak görmez. Kendini ve başkalarını grubuna veya cemaatine göre tanımlar. Grup ve cemaatlerin içinde kolektif kimliğin ön plana çıkmasıyla, farklılıklar büyük ölçüde yok edilir. Artık kişilerin mutlulukları, mutsuzlukları, umutları, övüncü, güvenci, sevinçleri, hedefleri, yapabildikleri ve yapamadıkları kendi görüş ve yeteneklerinden değil, kolektif yapıdan

bahsedeceğimiz, dini veya ideolojik yorumlarından ibaret “mutlak gerçek”lerini özel eğitim yoluyla mensuplarına aktarırlar.

Uygulanan eğitim metotlarında serbestçe düşünmenin, akletmenin ve üretmenin yolları öğretilmez. Özel beyin yıkama yöntemleri, vaaz, manipülasyonist eğitimsel taktikler, enformasyon kontrolü, takiyyenin eşlik ettiği aşamalı eğitim yöntemleri, farklı bilgi kaynaklarını şeytanlaştırarak bilgi sınırlaması yapılması gibi yöntemlerle zihinler, tek tip düşünmeye ve algıya alıştırılır.

kaynaklanır. Kişi artık kendisi değildir. Grubun

Böylelikle cemaatin tek bir blok halinde hareket

çizdiği şekillendirdiği bir tiptir. O kalıba girer.

etmesi ve bölünmeden, çatlakların oluşmasına

Bireyin kişisel ayrılık ve özellikleri tümüyle

müsaade edilmeden varlığını sürdürebilmesi

ortadan kaldırılır. Kişi tüm varlığını grubunun

için cemaate uygun kafalar yetiştirilmiş olur.

veya cemaatinin varlığına armağan eder. Grup

Liderliği kutsallaştıran; bireyi, hizmet ettiği grup

menfaati kişisel menfaatlerinin önüne geçer.

ve cemaat için feda eden ve bunun ne derece

Tüm üyeler o kalıpla şekillenerek tek tipleşirler.

büyük, yüce ve kutsal bir mertebe olduğuna

Grup, insan üzerinde kurduğu egemenlik

şartlandıran bir eğitimdir bu!6 Bireyler artık

ve istibdatla kişiliğinin öne çıkmasını olanca

‘şahsiyet’ değil, birer ‘görev adamı’, ‘teşkilat

gücüyle engeller.

adamı’, ‘personel’, ‘militan’, ‘ölmeye hazır bir

“Kolektif bir ortama uyum sağlaması için bir insanın, kişisel farklılıklarından sıyrılması,

mücahit’dir. Ama asla kendisi değildir. Aslında insanın kendi özünü reddedip kolektif

serbestçe ve bağımsız karar verme hakkından yoksun bırakılması gerekir. Doğal eğilimlerinin

Eric hoffer, age, s.143

M.Ali Büyükkara, agm, s.125

M.Ali Büyükkara, agm, s.117

Hamdi Kalyoncu, age, 47

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

bir toplulukta aynı tip şahsiyetlerden birisi olması, bir tür kişisel sorumluluktan da sıyrılıştır. Kişi kendi başına karar verme sorumluluğunu kolektif yapının üzerine atmıştır. Nasıl olsa birileri düşünüp onun adına karar verecektir. Kendisi ne diye yorulup karar vermenin tereddüt ve şüphesine düşsün ve sonuçları itibariyle ortaya çıkabileceklerden korku duysun ki? Toplumdaki çoğu kişi için kendi adına karar vermenin ağırlığı yerine, kişiliğini topluluğa teslim etmenin özgürlüğü daha tercihe şayandır. Kolektif karar verme mekanizması, aynı zamanda kişisel vicdanı da büyük ölçüde tahrip eder. Çünkü kişi yaptığı işe kendi olarak değil de bir grubun çatısı altında karar verdiği için ortaya çıkabilecek her türlü sonucun ortak bir muhatabı

Cemaat Öğretisi/Mutlak Gerçekliğin Sahipliği Bir grup veya cemaatin muhataplarınca kabulüne mazhar bir seçkinliğinin olabilmesi için diğerlerinden farklı kendine ait bir öğretisinin bulunması gerekir. Cemaat, çağrısını ve varlığını mutlak gerçeğe sahip bu öğretinin üzerine bina eder. “Bir mutlak gerçeğe sahip olmak, sonsuza dek her şeyi bilmek demektir. Artık meçhul ve hayret verici bir şey kalmamış demektir. Akla gelecek bütün sonuçların cevabı hazırdır, bütün kararları verilmiştir ve bütün ihtimaller önceden görülmüştür. Kesin inançlı kişi şaşırmaz ve tereddüt etmez. Onun şaşmaz öğretisi, dünyanın bütün sorunlarının çözüm yolunu

vardır. Bu muhatap kişinin kendi vicdanı değil,

bilir.”7

kolektif karar verme mekanizmasıdır. Bu

İslami cemaatler için çoğunlukla Kur’an’ın

durumda vicdan kendini sorgulama gereğini de hissetmez. Normal bir insanken karıncayı dahi ezmeyen insanların, örgüt üyesi olduklarında vicdansız katillere dönüşmelerinin veya her türlü adi suçu gözlerini kırpmadan işleyebilmelerinin bir sebebi de budur.

yorumuna, bir âlimin veya yazarın dine ilişkin yaklaşımlarına dayanan bu öğreti, mutlak ve son gerçektir. Bunun dışındaki tüm yaklaşımlar ve yorumlar gerçeği ifade etmedikleri gibi kesin de değildirler. Bu öğretiye bağlanan cemaat üyesi, hayatına ve görüşlerine ilişkin her türlü çıkarımı

Kolektif toplulukta asimile olmuş bireyin yeteneklerinin bu yapı içinde açığa çıkması mümkün değildir. Bu nedenle grup içi görev dağılımında yetenekler asla göz önünde bulundurulmaz. Kişilerin yetenek ve karakterleriyle grup içi konumları arasında bir dengesizlik ortaya çıkar. Genel hayat içinde çok az şey başarabilecek yetenekteki bireyler grup içinde sırf sadakatlerinin bir ödülü olarak çok iyi bir konumdadırlar. Oysa yetenekli elemanlar, yeteneklerinin içten gelen baskısıyla huzursuzdurlar. Cemaat içi eğitimden geçmişlerdir. Ama bu onların yeteneklerini tümden ortadan kaldıramaz. Buldukları ilk fırsatta bu yeteneklerini sergileyecek işler yaptıklarında, genelde kolektif davranışın dışına çıktıklarından bu durum diğer mensuplar veya lider tarafından bireysellik hatta bencillik olarak nitelenir. Aynı şekilde, yetenekleri nedeniyle kötü gidişatın farkına varıp bundan rahatsız olan bunu değiştirmek için iyi niyetle müdahil olmak isteyen, bazen de eleştiren ve öneriler getiren bireyler, grubun birliğini/kolektifliğini bozmaya aday ayrılıkçı/fitneci şahıslar olarak damgalanır.

buradan yapmak zorundadır. Öğretiler Kur’an’a, sünnete, ilk dönem uygulamalarına ve tarihteki örnek şahsiyetlerin ve âlimlerin yorumlarına dayandığı iddiasındadır. Ancak tüm bu sayılan dayanaklar öğretinin kendi metodolojisi içinde yeniden biçimlendirilmiştir. Dayanaklardan alınan deliller, cemaat öğretisi için bir şey ifade ediyorsa anlamlıdır. Öğretiyle çelişen delil ve dayanaklar ise nesnel değerlendirmeye tabi tutulmak yerine inkâr edilir veya tevil edilir. Çünkü bunlar öğretiyi sarsıcı ve mutlak gerçek oluşuna zarar vericidirler. Aynı şey, öğretiyle çelişen diğer görüş sahiplerine ait eser ve kaynaklara da yapılır. Öğretiyi tartışmaya açan, mutlaklığına zarar veren bu kaynaklar ve isimler cemaat tarafından küçümsenir, şeytanlaştırılır ve sansürlenir. Zararlı kaynak ve isimler tüm cemaat mensuplarına, tıpkı kesin kaynak ve isimlerin öğretilmesi gibi öğretilir. Çünkü cemaat mensupları hummadan kaçar gibi bunlardan kaçmalıdır ki öğreti zarar görmesin. Aslında ortaya çıkan şey bir tür “körü körüne inanç”tır. Farklı kaynak ve isimleri sıradan cemaat Eric Hoffer, age, s.93

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

elemanlarının okuması ve bu yolla akli çıkarımlar

delillerle değil duygularıyla bağlıdır. Onun bu

yapması ve bir de akli bulgulara dayanarak kesin

öğretiye bağlanmasına yol açan, duygularını

öğretiye dönük sorular sorması veya eleştiriler

esir almış bir “örselenme”si vardır. Bir önceki

getirmesi neredeyse ihanet derecesinde bir

yazı da açıklandığı gibi 19-20. yüzyıllarda

suçtur. Bu yüzden cemaat üyeleri bu kaynak ve

Müslümanların Batı karşısındaki yenilgileriyle

isimlerden şiddetle sakındırılır.

tüm topraklarının parçalanması, işgal edilmesi,

Öğretinin etkisi mutlak ve kesin kabul edilmesinden gelmektedir. Derinliği, delillerindeki zenginliği veya ikna ediciliğinden öte, tartışılmaz tek ve ebedi gerçek olarak kabul edilmeyen bir öğreti bireyler üzerinde yeterli etkinliği gösteremez. Bu nedenle tarih boyunca eleştirel düşünceye ve akli delillere dayanan fikirlerden çok, mutlak gerçekliğin ifadesi olarak çıkmış rijit öğreti ve doktrinler çok daha fazla

hilafetin kaldırılması bu örselenmenin kaynağını oluşturmaktadır. Bu olayların oluşturduğu duygularla ortaya çıkan örselenmenin tesiri, cemaat mensuplarının “İslam Devleti” öğretisine bir inanç gibi sarılmalarına yol açmaktadır. Hemen hemen tüm öğretilerin duygusal temelleri örnekte gösterdiğimiz yöntemle açıklanabilir.

itibar görmüştür. Delile, ispata ve anlaşılmaya

Öğretilere duygu temelinde bağlılık bir tür

dayalı bilgilerin üzerinden sanki büyü tozu

fanatikliğe veya bağnazlığa yol açmaktadır.

kalkıvermekte ve basitleşmektedir. Bu nedenle

Duygusal olarak bir şeye bağnazca bağlanan

insanların çoğu açık ve ispat edilebilene,

bir fanatik aslında hastalıklı bir kişidir. Bir futbol

açıklanabilene değil; kutsal, dokunulmaz,

takımının fanatiği olmanın nasıl akla dayalı bir

büyülü, tartışılmaz, ispatı güç ve karmaşık

izahı yoksa, bir düşünce ya da öğretinin bağnaz

dogmalara inanmayı tercih ederler.

bir fanatiği olmanın da akli bir temeli yoktur.

Öğretiler aynı zamanda mantıktan öte duyguları

Mutlak, değişmez, tartışılmaz bir gerçek esasına

muhatap alırlar. Bir açıklamanın veya yorumun

dayalı bir öğretiye sahip olmak grup veya

kabul edilebilirliği onun anlaşılır olmasından

cemaatin varlığını ve bütünlüğünü sürdürmesi

öte duygu temeline dayalı bir inandırıcılığının

için kaçınılmazdır. Grup içinde düşünce birliği

olmasına bağlıdır. Örneğin Ebul Kelam Azad,

olmadan hareket bütünlüğü sağlanamaz.

Mevdudi, Takiyyuddin En-Nebhani, Hasan el-

Bunu sağlayan, herkesin ortak olarak kabul

Benna ve Seyyid Kutup tarafından savunulan

ettiği öğretiye bağlılıktır. Öğretiyi sorgulamak,

“İslam Devleti” öğretisini ele alalım. Pek çok

ya da sorgulamaya yol açacak bir düşünce

İslami cemaat için bu öğreti vazgeçilmez ve

özgürlüğüne meydan vermek cemaatler için asla

tartışılmazdır. Cemaat zihniyetinden kurtularak

mümkün değildir. Yaşam alanı bulamadıkları

nesnel bir yaklaşım biçimiyle gerek Kur’an,

toplumlarda dışa karşı fikir özgürlüğünün en sert

gerek Nebi’nin hayatı, gerekse sonraki dönem

savunucuları olan cemaat ve gruplar, aslında

tarihi incelendiğinde görülecektir ki, Kur’an

kendi içlerinde fikir özgürlüğünün en büyük

bir İslam devleti modeli önermemekte, olaya

katledicileridirler.

ilkeler bazında müdahale etmektedir. Hatta bu ilkeler özellikle devlete ait ilkeler olsun diye oluşturulmuş ilkeler bile değildir. “İslam Devleti”ne ait uygulamalar olarak savunulan pek çok şey ise sonraki dönemlerdeki tarihi uygulamalardır. Dolayısıyla bir “devlet modeli” ortaya koymak, ilkelere uymak şartıyla insanların kendilerine bırakılmış bir hadisedir. Bunu anlayabilmek için Kur’an’ı taramak ve bir İslam Tarihi okuması yapmak yeterlidir. Oysa “İslam devleti” öğretisine bağlı bir cemaat mensubu için bunu kabul etmek kolay değildir. Çünkü o bu öğretiye akli

sömürgeleştirilmesi, devletlerinin gitmesi,

Sorgulayan, soru soran, kuşku duyan, körü körüne iman edilmesi için kendisine sunulan öğreti için ikna edici deliller isteyen kişilere cemaatlerin içinde yer yoktur. Bu tipler hiçbir grup ve cemaatin içinde kendilerine yer bulamazlar, bulsalar da huzurlu olamazlar. Oysa sormak, sorgulamak, kuşku duymak güvensizliğin değil özgüvenin işaretidir. Tersine körü körüne imana davet eden mutlakçı öğretilere sahip olmak güvensizliğin işaretidir. Çünkü hiçbir delil öne sürmeksizin

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

veya delillerini tartışmaya açmaksızın öğretiyi

Saydığımız sebepler ve mensuplarına kuşku

savunmak, kuşku ve sorgulara karşı meydana

salma olasılığı yüzünden cemaatler, ifade

çıkıp köklü biçimde savunamamak, öğretinin

özgürlüğünü varlıklarına tehdit olan bir zehir gibi

kendi içinde ciddi kuşkular içerdiğinin bir

görürler. Bu tehdit algılaması o kadar ileri gider

işaretidir.

ki tekfir ettiklerini katletmeyi dini bir vecibe

Sırf bu nedenle öğretiye dönük dışarıdan gelen tüm tepkiler bir tür saldırı olarak algılanır. Bunlar saldırı ve provokasyon bile olsa özgüveni olan bir hareket ve toplumun bunlara cevabı fikirle karşılık vermek tarzında olmalıdır. Bunun karşılığı asla şiddet olmamalıdır. Fikir farklılıklarının şiddete dönüşmesi, ebedi ve mutlak gerçeğe sahip olunduğuna dair bağnaz fanatikliğin ve kendi fikrine karşı bir özgüvenin olmamasının bir neticesidir. Sadece grup ve cemaatler bazında değil genel olarak İslam toplumları, inanç ve düşüncelerine bir fanatik gibi bağlı olduklarından ve özgüven eksikliğinden; İslam’a, peygambere, dinin kutsal değerlerine dönük provokatif saldırılara şiddetle karşılık vermeyi neredeyse gelenek haline

olarak görürler. Çünkü “Aşırı inanç, kuşkuya izin vermez. Kuşkuyu yok etmenin bir yolu, kuşku duyanları yok etmektir.”8 Kesin inançlılık pasif haldeyken öğretisini sarsan delil ve düşünceleri yok farz eder veya inkâr eder. Aktif/güçlü haldeyken ise kanıtlarla ortaya çıkanları ve öğretisine saldıranları yok etmeye çalışır. Onlara şiddetle karşılık verir. Bugün İran’da muhalif düşünce mensuplarına dönük sistematik işkence ve sindirme hareketinin geri planında böylesi bir refleks yatmaktadır. Cemaatler de öğretilerine aykırı görüşleri ve bunların savunucularını kendilerine bir tehdit olarak görüp güçleri oranında bunları yok etmeye çalışırlar ve bu esnada şiddeti bir yöntem olarak kullanmaktan çekinmezler.

dönüştürdüler. Oysa peygamber hayattayken

Cemaatlerde ve hareketlerde gözlemlenen

hem kendi şahsına, hem misyonuna dönük,

bir diğer davranış şekli de öğretilerinde

Kur’an’da ki bazı ayetlerde de ifade edilen,

savundukları fikirleri dinin kaynaklarına

müşriklerce ve ehl-i kitap tarafından

dayandırma eğilimidir. Bunun tipik bir örneği

seslendirilen tüm provokatif saldırılara şiddetle

Filistin davasıdır. 1979 yılına kadar daha çok

değil fikirle karşılık vermişti. Oysa bu özgüven

sosyalist görünümlü, Arap milliyetçiliği esasına

ne günümüz İslam toplumunda ne de İslam

dayanan, içinde kimi Hıristiyan unsurları da

cemaatlerinde bulunmaktadır.

barındıran Filistin meselesi, İran Devriminden

Ödettiği bedelin karşılığı kan olmayan hiçbir eylem, şiddet temeline dayanmamalıdır. Hatta bazen şiddete bile şiddetle karşılık vermemek daha olumlu sonuçlar ortaya çıkarabilir. Kur’an affetmeyi daha hayırlı bir karar olarak değerlendirir. Oysa günümüz İslami yapılanmaların bazıları her fikri saldırıya, her aşağılayıcı ve hakaret edici söze, her provokatif harekete şiddet kullanarak karşılık vermeyi büyük bir erdem veya mücahitlik zannetmektedir. Bu, özgüvensizliğin bir işaretidir. Bu tür tepkiler Müslümanlara hiç yaramamakta, düşmanın ekmeğine yağ sürülmektedir. Humeyni’nin Salman Rüşdi için verdiği ölüm fetvası, karşıtlık üretmekten, her kesimin mevzilerinde daha iyi siper almasından, Batı halkları nezdinde İslamofobi üretmekten ve bu İslam korkusunu yaymak isteyenlerin işlerini kolaylaştırmaktan başka bir işe yaramamıştır.

sonra Şii grupların etkinliklerini artırması ve Sünni grupların da güçlenmesiyle dini nitelik arz eden yönünü güçlendirmeye başlamıştır. İslam’ın Arap milliyetçiliğinin bir unsuru olması nedeniyle “din” bu davanın öteden beri bir niteliğiydi. Kudüs’ün özel konumu, İsrail’in işgali Yahudiliğin amaçlarıyla örtüştürerek sürdürmesi, davanın dini özellikli bir dava olması niteliğini güçlendirmiştir. Davanın çoğunluk mensubu Müslümanlardan oluşuyor ve bazı tarihi temelleri bulunuyor olsa da sonuçta bu, işgale karşı yürütülen bir kurtuluş hareketi davasıdır. Olayın tartışma argümanları haksız bir işgal, zulüm, tecrit, soykırım meseleleri üzerinde yürüyor olsa sorun yoktur. Her bilinçli Müslüman, Müslüman olsun ya da olmasın işgale uğrayanları, zulüm görenleri, tecride ve soykırıma maruz kalanları desteklemekle mükelleftir. Ancak iş Filistin Davasına gelince, davanın amacı Robert S. Robins, age, 153

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

kutsallaştırılmakta ve dinileştirilmektedir.

olan bir öğreti düşüncesine sahiplik, kendisini

Oysa bu davayı diğerlerinden farklı kılan,

sınırlı sayıdaki isimlerin kaynaklarına bağlılıkta

çoğu mevzu olan miraca ilişkin hadislerle, Hz.

da gösterir. Hemen hemen her cemaatin

Ömer zamanında Kudüs’te inşa edilen bir cami

sıkı sıkıya bağlı olduğu bir veya birkaç âlim,

ve Kudüs üzerinden tarih boyunca diğer din

yazar, şair, fikir önderi vardır. Bunlar yaşayan

mensuplarıyla yürütülen çatışma ve savaşlardır.

kişiler olabileceği gibi ölmüş kişiler de olabilir.

Oysa aynı derecede hatta daha güçlü dini

Cemaatlerin üstat kabul ettikleri kişilerin eserleri

gerekçelere Müslümanlar kadar Yahudiler

ve fikirleri öğretilerinin kaynağını oluşturur.

de sahiptir. Dinin ilk kaynağına dayanmayan

Cemaat içi eğitimde programlı olarak bu eserler

gerekçelerle Filistin davası tartışılmaz kutsal

okutulur. Öğretinin kaynağını oluşturduğundan

bir öğretiye dönüştürülmüştür. Yakın dönemde

ne eğitim faaliyetlerinde ne de bunların

Hamas, kuruluş bildirgesinin 13. maddesinde

uygulamaya geçirilmesinde üstatların fikirleri

“Filistin’in herhangi bir parçasını suiistimal

tartışmaya açık değildir. Olduğu gibi alınır, kabul

etmek direkt olarak dinin bir kısmıyla çelişir.

edilir ve uygulanır. Her cemaat bireyi üstadının

İslami Direniş Hareketi’nin milliyetçiliği onun

sünnetinin bir uygulayıcısıdır. Ona benzemeye

dininin bir parçasıdır. Hareket’in üyeleri bundan

çalışır. Üstadına gelecek bir eleştiriyi kendisine

beslenmektedir” diyerek davayı inançla ve dinle

gelmiş olarak kabul eder. Şiddetle savunmaya

özdeş tartışılmaz bir öğreti olarak tanımlamıştır.

geçer. Hatta gelen eleştirileri anlama zahmetine

Filistin Davası’nın kutsallığına ilişkin yaptığım bu analizin pek çok İslami cemaat mensubundan tepki alacağının farkındayım. Çünkü “Filistin Davası”nı dini bir dava olarak savunmak

olma suçlamasını yöneltir. Niyet sorgulamasına başlar. Eleştiri yapanları üstadın büyüklüğü karşısında küçümser.

bazı İslami cemaatlerin katı öğretilerinin bir

Sağlıklı düşünceler üreten yazar ve âlimlerin

parçasını oluşturmaktadır. Bu nedenle davayı

eserlerinden faydalanmak, hatta bunları eğitim

sadece işgale karşı bir kurtuluş hareketi olarak

faaliyetlerinde kullanmak faydalı işlerdendir.

nitelemek, Filistin üzerinden kitleleri harekete

Ancak bağnazca sınırlı sayıdaki isimler üzerinde

geçirmeyi kalıcı yöntem haline getiren grupların

ısrarcı olmak, bunların dışındakilere tüm kapıları

işine gelmeyecektir.

kapatmak, üstadının neredeyse yanılmazlığına

Sabit bir öğretiyi ve davayı mutlak gerçek ve dinin bizzat kendisinden kaynaklanan bir şey olarak görmek ve “tek bir düşünceye aşırı değer verilmesi paranoit bir beynin belirleyici işaretidir. Paranoit kimseler tek bir kavramın

inanmak, bunlara gelen eleştirileri asla kabul etmeyip bu tür girişimleri saldırı olarak algılayıp büyük tepkiler vermek, selim bir aklın kabul edebileceği işler değildir.

kendine göre üstünlükleri olabilir, ama paranoit

Grubun/Cemaatin Kapalılığı ve Yalıtılması

birey onun önemini saplantılı bir şekilde aşırı

Grup ve cemaatler, öğretilerinin gereği olarak

aşırı etkisi altındadır. Söz konusu düşüncenin

abartır. Diğer bütün değerlerden üstün tutar ve bu inancını yerine getirebilmek için her türlü eylemi yapmaya hazırdır. Bu düşüncenin tamamen esiri olan paranoit fanatikler bir kapalı kavram sisteminde yaşarlar, söz konusu kavramla çelişen düşüncelerin onlara asla ulaşamayacağı sarsılmaz bir cehalet şatosunda hapsolmuşlardır.”10

müşterek hedeflerine kilitlendiklerinden kendileriyle dışarısı arasını yalıtırlar ve toplum içinde ayrı, kapalı bir topluluk olarak yaşarlar. Grubun kapalılığı ve yalıtılması grup içi kilitlenmenin bir sonucudur. İlişkiler ve işler grup içinde yürütülürken, zorunlu ihtiyaçlar dâhil tüm gereksinimler öncelikle grup içinde karşılanmaya çalışılır. Grup kimliğine sahip olmanın doğal bir

Cemaat ve gruplarda mutlak gerçekliğin ifadesi http://habermerkezi.wordpress.com/2009/01/05/dilin-dini-

ve-hamas%E2%80%99in-kurulus-bildirgesi 10 Robert S. Robins, age, s.193

bile katlanmadan karşı tarafa üstadın düşmanı

sonucu olarak tüm işlerde bu kimlikle hareket edilir. Bu ortak kimliğe sahip olanlar toplum içinde birbirlerini sezerek hemen yakınlaşırlar ve işlerinde birbirlerine yardım ederler. “Şahsi

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

arkadaşlıklardan ailevi dostluklara bütün sosyal

Kültür Devrimi sırasında gençler ailelerine

paylaşımlar ve yardımlaşmalara kadar, pek

ihanet edince ödüllendirildiler. Çünkü aileye

çok sosyal ilişkiler öncelikle grup üyeleri ve

bağlılık yeni komünist gencin yaratılmasını

onların sosyal düzeyleri ile sınırlandırılmıştır.”11

zorlaştırıyordu.”12

Evlilikler grup içinde yapılır. Dostluklar grup içi dostluklardır. Dış çevre ile fazla içli dışlı olan elemanlara iyi gözle bakılmaz. Hatta bu tür ilişkileri sürdürmekte ısrarcı olan grup

İslami cemaatler de Mekke döneminde Müslüman olan genç sahabelerin müşrik aileleriyle çatışması ve onlardan uzaklaşması

bireylerine ihanet içinde olma şüphesiyle bakılır.

örneğini kullanarak, gruba yeni girmiş

Sosyal bir varlık olması itibariyle her insan,

sadece ilişkileri ailesi tarafından kısıtlananlara

biyolojik ve coğrafi ortaklık gibi nedenlerle

uygulanan bir yöntem değil, tüm bireylerin

duygusal bağ ve ilişkilerin merkezde olduğu

ortak vasfıdır. Ailesi ile ilişkisini sürdürmeye

bir kimliğe sahiptir. Bu kimliğin var olması

devam edenler küçümsenir, hor görülür. Zayıf

anormal değildir. Yanlış olan ise bu tür özellikleri

karakterli kişiler olmakla damgalanır. Ailesi ile

üstünlüğün ve başkaları üzerinde kurulacak

grubu arasında tercih yapmak zorunda bırakılan

haksız otoritenin sebebi olarak görmektir.

birey, Müslüman olmanın gruba bağlılıkla

Özellikle aile, hem ilk eğitimin alındığı ve

mümkün olabileceğine inandırıldığından hiçbir

şahsiyetin temelinin atıldığı bir müessese

sorun yaşamadığı ailesini inkâr eder. Onlardan

olması, hem de kişinin ömrü boyunca kendisini

uzaklaşır. Hatta yaşlı ana-babasının kalplerini

her türlü probleminde ayakta durmasını temin

kırmayı dinin bir gereği olarak addeder. Kapıyı

eden bir sığınağı olması açısından önemlidir.

çarpıp ailesini arkada bırakarak çıktığında

Zayıf aile yapısına sahip olan toplumlar dengesiz

ve grubuna hemhal olmak için koştuğunda

ve bozuk toplumlardır. Toplum içinde yalnız ve

kendisini büyük bir mücahit gibi hisseder.

bireyleri ailelerinden koparmaya çalışırlar. Bu

çaresiz kalan birey aile gibi sığınılacak bir yeri bulamadığından çarpık ve suçla dolu bir hayat yaşamaya mecbur kalır. Aile bağları güçlü sağlıklı kişilerin grup yapılanmalarındaki bağlara ihtiyaçları yoktur. Bu duygularını aile bağları ile tatmin ederler. Aynı zamanda aile bağları güçlü ve sağlıklı olan bireyler yalıtılmış grup ilişkilerine tahammül edemezler. Bu nedenle tüm grup ve cemaatler aileyi bilinçli veya bilinçsiz kendilerinin rakibi olarak görürler. Batı ülkelerinde görülen kültlerden Hitler’in Nazi Almanya’sına; Stalin’in komünist Rusya’sından İslam topraklarındaki

Seçilmiş Grup Psikolojisi Grup mensupları sadece o grupta bulunmakla kurtuluşa erebileceklerine dair derin bir inanç taşırlar. Bunun başka bir türde ifadesi ise içten içe grubun seçilmiş bir grup olduğu ve ancak bu grubun görevini yerine getirip amacına ulaşmasıyla genel bir kurtuluşun gerçekleşebileceğine inanılmasıdır. O grup neredeyse dünyanın tek ve son şansıdır! Grup mensupları açıktan ifade etmeseler de buna tüm kalpleriyle inanırlar.

cemaat tipi yapılanmalara kadar tüm dar

Grup mensupları seçilmiş grup psikolojisine

ve geniş grup ve parti hareketlerinde aileye

kendilerini öylesine kaptırırlar ki, zaman içinde

karşı bir düşmanlık ve kişiyi aileden koparıp

öncelikle benzer özellikteki grupların, sonra

gruba bağlama çabası gözlemlenmektedir.

yakın bölge insanlarının, daha sonra tüm ülkenin

Çünkü “liderin peşinden gidenler başkalarına

ve dünyanın gruba katılarak kurtuluşa ereceğine

da bağlılık taşıyorlarsa, lider yetkisini tam

Allah’a inanır gibi kesin bir inançla inanırlar.

olarak kullanamaz. Aile bağları grubun gücüne

Dinin yeryüzünde devamının sağlanması sadece

tehdit oluşturur. Kapalı dini mezhepler, gruplar

kendi gruplarının faaliyetlerine bağlıdır. Grubun

aralarına yeni aldıkları üyeler ile onların aile ve

ortadan kalkışı neredeyse dinin de ortadan

dostları arasındaki bağları koparmaya çalışır.

kalkışı gibi algılanır.

Sovyetler Birliği’nin ilk dönemlerinde ve Çin’deki Hamdi Kalyoncu, age, s.56

Davanın yeryüzünde hâkim kılınması için Robert S. Robins, age s.111

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

yakın çevreden başlayarak tüm dünyaya kadar

mahsus tek tipleşmiştir. Genelde grup ve

uzanan bir genişleme ve hâkim olma metoduna

cemaatten bir sebeple ayrılanların ilk yaptıkları

sahiplik pek çok İslami cemaatin olmazsa

işlerden birisi kılık kıyafetini öncekinden farklı

olmazlarındandır. Peygamberin mücadelesinin

hale getirmek, örneğin sakal ve bıyık şeklini

bire bir kopya edilerek ve bazı Kur’an ayetleriyle

değiştirmek olmaktadır.

de desteklenerek oluşturulmuş “dini yeryüzüne hâkim kılma metodu” tamamıyla afaki, günü anlamaktan ve güncel şartlara uymaktan uzak bir ütopyadır. Bir amacı gerçekleştirmenin değişmez ilkelerle çatışmaması koşuluyla kendi şartlarına uyan birden çok yöntemi bulunabilir. Bu yöntem, peygamberin mücadelesinde uyguladığı yöntemle paralellik arz edeceği gibi etmeyebilir de. Ancak, yeryüzünde dinin hâkim kılınmasının değişmez tek bir yönteminin olduğuna dair inanç, grubun seçilmiş ve söz konusu özel yöntemi uygulayabilecek kurtarıcı tek grup olduğu inancını pekiştirmek için kullanılan bir argümandan ibarettir. Marksist ideolojideki komünal toplumun oluşmasında gerçekleşeceğine inanılan fatalist diyalektik yönteme çok benzemektedir. Cemaatler, dinin hedeflerini gerçekleştirebilmek için kurtarıcı/seçilmiş grup olduklarına dair inançlarını kendilerine yükledikleri özel vasıflar ve isimlerle de gösterirler. Örneğin; “öncü cemaat”, “örnek nesil”, “Kur’an nesli”, “altın nesil”, “gureba”, “mücahitler”, “fedailer” vs. gibi pek çok isim ve vasıf grubun seçilmiş/özel bir grup olduğu imajını pekiştirir. Bu imajı pekiştiren diğer bir husus da, grupların dışarıdan bakıldığında ayrıntı gibi gözüken bazı ritüellere sahip olmalarıdır. Kendi farklılıklarını ve seçilmişliklerini diğerleri nezdinde göstermek için, ilişkilerinde ve ibadetlerinde çoğu kişi için önemsiz olan bazı uygulamaları ortak olarak ısrarla yerine getirirler. Birbirlerine hitapta kullanılan özel jargon, ortak dua etme biçimleri, namaz ve diğer bazı ibadetlerdeki bazı hareketleri özel bir biçimde uygulamaları cemaatin seçkinliğini sergileme amacına dönük özelliklerdir. Bazı gruplar kendilerini kılık kıyafetleriyle seçkin kılmaya çalışırlar. Bazen topluma muhalefet amacıyla, bazen bunun dini bir gereklilik olduğunu düşünerek eski zamanlara ait Arap toplumlarının kıyafetlerini ayırt edici bir üniforma gibi giyerler. Bazı gruplar da ise giyinme, saç-sakal-bıyık tıraşının biçimi, yürüyüş ve konuşma biçimleri bile cemaate

Düşünce ve savunulardaki bazı ayrıntıların, getirilen tüm karşı delillere rağmen değiştirilmemesi de, grubun seçilmiş bir grup olduğunu bu ayrıntılarda bulmasının bir sonucudur. Hedeflerin siyasi partiler yoluyla gerçekleşemeyeceğine inanan bir grup mensubuna, bir partinin siyaset yoluyla elde ettiği olumlu sonuçları kabul ettirmek mümkün değildir. Elde edilen kazanımlar grup mensuplarınca sürekli küçümsenir. Bazı gruplar da sırf üstatları öyle dediği için siyasetten şeytandan kaçar gibi kaçarlar. Şiddetin meşruiyeti, cihadın hükmü, toplumun tekfir edilip edilemeyeceği, dar’ul harpte ilişkiler, İran, Sudan gibi bazı ülkelere bakış açısı, tarikatlara ve tasavvufa bakış açısı, hurafeler, Yahudilik, masonluk, Darvincilik ve ateizme bakış açısı gibi bazı hususlar cemaatlerin bazen uzlaştıkları, bazen ihtilaf ettikleri, bazen de bunlardan bir veya bir kaçına bakış açılarını abartarak cemaatlerinin ayırt edici özelliği haline getirdikleri hususlardır. Biz burada saydığımız ya da saymadığımız hususların doğruluğu ya da yanlışlığı ile ilgilenmiyoruz. Bu ayrıca tartışılabilir. İlgilendiğimiz durum; cemaatlerin belli bir görüşü ön plana çıkartıp bunun savunusunu yapmayı cemaatin seçilmiş cemaat oluşunun ayırt edici vasfı haline getirmesi, grup mantığı içinde söz konusu düşünceleri ısrarla ve biteviye savunması ve bu tavrını asla değiştirmemesidir. Bunun sebebi de bu tür düşüncelerin grubun seçkinliği, hatta seçilmişliğinin gerekçelerini oluşturmasıdır. Bu düşünceler değiştirildiğinde seçilmiş bir grubun seçkinliği inkâr edilmiş olmakta dolayısıyla varoluş amacı anlamsızlaşmaktadır. Bir şeyin doğru veya yanlış oluşunun kendine has koşulları vardır. Delillere bakılır ve sonuç çıkarılır. Eğer bir şeyin doğruluğu tecrübelerle ortaya çıkacaksa denenir, tecrübe edilir ve sonuca bakılır. Sonuç olumluysa doğru olduğuna

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

kanaat getirilir. Ancak bir görüş veya uygulama

İslam düşünce tarihinde “el-fırkatü’n-naciye”

sırf bir cemaatin ayırt edici özelliği diye tecrübe

kavramı mezhep ve ekollerin kendilerini

ve deliller onu nakzettiği halde, hala onda ısrarcı

tanımlamaları ve diğerlerini ötekileştirmelerinde

olmak ancak cemaat taassubu veya fanatikliği

benzer bir fonksiyon üretmiştir. Kendilerini

ile açıklanabilir. İşte cemaatler bu yönleriyle

kurtulan fırka ilan eden gruplar, diğerlerini

akletmeyi engelleyici bir fonksiyon icra ederler.

“ehl-i bidat”, “cehennemlik grup” (el-fırkatü’nnariye), “sapkın grup” (el-fırkatü’d-dalle) ilan ederek rakiplerini ötekileştirmişlerdir.14 Günümüz

Ötekileştirme

İslami cemaatleri de genel anlamda toplumları

Grup olmanın tabii neticesi olarak, iç dışarıdan

“cahiliye toplumu”, muhaliflerini de kafir, mülhit

yalıtılıp kapalı hale getirilirken, dış ise

ilan ederek aynı şeyi yapmaktadırlar. Tekfir

ötekileştirilir. İç dışarıdan dışarısı ise içeriden

etme tarzında ortaya çıkan ötekileştirme, İslami

farklıdır. İçe doğru bağlılık, sempati, dayanışma

gruplardan bazılarının hastalıklı bir özelliğidir.

duyguları; dışa doğru farklılık, antipati, nefret, savunma, düşman görme ve saldırı duyguları gelişir. Grup kenetlenmesinin yolu grubun kendisini yabancılardan ayırabilmesine bağlıdır. “Dolayısıyla, yabancılar bizim kendimizi tanımlama sürecimiz için gereklidir. ‘Bunlar özellikle benim parçam olduğu için iyi’ demek, aslında ‘diğerleri (ötekileri) özellikle benim parçam olmadığı, başkalarının parçası olduğu için kötü’ anlamına gelir.”13 Grup kendi tanımlamasını yapabilmesi için düşmana veya ötekine ihtiyaç duyar. Genelde grubun bittiği yerde ötekiler ve düşmanlar başlar. Grubun

Günümüz Batı medeniyeti varlığını ötekisinin varlığı ile tanımlayabilmektedir. Kendisi dışındaki tüm dünyaya “öteki” gözüyle bakan Batı dünyası, “öteki” gördüğü her toplumu ve düşünceyi şeytanlaştırmakta ve kendi varlığına tehdit olarak görüp yok etmeye çalışmaktadır. Aslında ihtiyaç duyulan şey “öteki”nin yok edilmesi değil var kılınmasıdır. Çünkü “kendisi” olarak var olmayı temin edecek hiçbir niteliğine güven duymadığından varlığının sürekliliği “öteki”nin varlığıyla mümkündür. Bu yüzden Amerika dün işgal ettiği ve alacağını aldığı

kitleleşmesi için canlı düşmana ihtiyaç vardır.

Irak’ın yerine bugün kontrol altına alamadığı

Tüm iyilikleri içeride, tüm kötülükleri de dışarıda

Yemen gibi ülkeleri sırada bekletmektedir.

Afganistan’ı koymaya çalışmaktadır. Pakistan,

görme eğilimi insanın ilkel bir refleksidir. Gruplar bu refleksle varlık bulurlar. Dışarıda olanlar kötülenmeli, düşman ilan edilmeli

Grup İçi Hiyerarşi

ve şeytanlaştırılmalıdır ki, grup kendi iç

Liderin özelliklerini sayarken belirttiğimiz gibi

dinamiğini canlı ve sürekli tutabilsin. Olgunluk,

grup lideri seçmez, lider grubunu seçer. Bu

canlı düşmanında bile bir iyilik potansiyeli

nedenle gruplarda aşağıdan yukarıya doğru

bulunduğunu görebilmek ve düşmanını kendi

değil, yukarıdan aşağıya doğru hiyerarşik bir

iyiliğinde eritebilmek iken, ilkel refleksleri

akış ve kontrol sistemi vardır. Grup liderini

varoluşlarının temeli yapan gruplar ötekisi

denetlemez, lider grubunu denetler. Lider ve

üretmeden ve grup dışını şeytanlaştırmadan

etrafındaki küçük bir azınlıkla üretilen bilgi,

ayakta kalamazlar. Öteki ve kendisi ekseninde

fikir ve buyruklar hiyerarşik olarak liderden

dünyayı tanımlamak bazı gruplarda öylesine uç

en alttaki grup üyesine doğru iletilir. Lider ve

noktalara gelir ki, grubun içinde ya da dışında

yakınındakiler grup için önemli konuları kendi

olmak, “olmak” ya da “ölmek” ile eşdeğerdedir.

aralarında konuşurlarken aslında son karar yine

Ya grubun taraftarı olursun, ya da bertaraf

lidere aittir. İslami cemaatlerde “şûra”nın son

olursun. Üçüncü bir ihtimale yer yoktur.

kararın liderde olduğu bir fikir edinme ameliyesi

Aslında ötekileştirme sadece grupların sorunu değildir. Tarih boyunca varlığını sürdürmüş ve tüm toplumlara mal olmuş ortak bir problemdir. Robert S. Robins, age, s.104

olduğuna dair yaygın kanaatin, liderin karar verme hakkının tümüyle kendisinde olduğuna dair anlayışın yerleşmesinde büyük bir etkisi vardır. Şûranın bu tarz uygulaması Arap M.Ali Büyükkara, agm, s.114

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

toplumlarında var olan bir uygulamaydı. Resul

“Emrindekilerden tanrı gibi mutlak bir itaat

şûrayı hem bu tarzda, hem de kendi görüşü

bekleyen ve böylece putlaşan kimselere kul köle

farklı olduğu halde toplumun genel kanaatini

olanlar, itaat ve bağlılığı kendilerinden aşağıdaki

dikkate alarak veya çoğunluğun kararını kabul

kişilerden beklerler. Denebilir ki, insanlar,

ederek de uyguladı. Ancak İslami cemaatlerde

kendilerinden alttakilere efendilik ve tanrılık

istişarenin bu yönü çoğunlukla görmezlikten

taslamanın hatırına üsttekilere tanrıya itaat

gelinir.

eder gibi kul köle olurlar.”16 Grup içi hiyerarşi bu

Liderin etrafındakiler faydalı fikirler üretmeye çalışmaktan çok, liderin en çok hoşuna gidecek fikirleri üretmeye çalışırlar. Çoğunlukla da fikir

Grup Paranoyası

üretmekten çok liderin fikrini sezinlemeye

Grup paranoyası ifadesi ile gruplara karşı

çalışırlar. Liderden farklı görüşler öne sürmeden, onun görüşünü sezip ondan önce kendi fikriymiş gibi düşüncesini öne sürmek önemlidir. Çünkü böylelikle lidere en yakın düşünen, lider tarafından fikirleri onaylanan ve dolayısıyla liderin en iyi adamı olmak mümkündür. Bu tarz bir düşünce biçiminin nasıl akletmeyi engellediği ortadadır.

sorunların “Cemaat Ortak Aklı”na ve hedeflerine göre çözümlenmesidir. Bu nedenle çoğunlukla çözümler ve çözüm yolları, hatta düşünme biçimleri sınırlıdır. Cemaat ortak aklını en iyi özümsemiş ve hedeflerine iyi kilitlenmiş bireyler lidere en yakın önerileri de çok kolay biçimde üretirler. Böylece lidere de yeteri kadar yakın durmuş olurlar.

seçer ve onlar da bundan büyük bir minnet duyarlar. Yetenekli veya ehil oldukları için değil; kayıtsız şartsız itaat ettikleri, cemaat ortak aklına ve hedeflerine sadık kaldıkları için lidere yakındırlar. Dışlanmayı ve liderin etrafından uzaklaşmayı göze alamadıklarından, önderlerinin otoritesini sarsacak hiçbir eleştiride bulunamazlar, onun düşünemediği faydalı fikirleri öne süremezler.

grup psikolojisi; içten içe taşınan insanlığın ve dinin devamının son şansı olma düşüncesinin ürettiği refleksle grubun varlığını koruma dürtüsü; ötekileştirdiklerinin, düşman ilan ettiklerinin kendisini yok etmek için sürekli grubu içinde yaşadığında kurtuluşa ereceğine dair saplantı; liderlerde var olan paranoit kişiliğin gruba bulaşması gibi nedenlerle “grup paranoyası” ortaya çıkar. Dinin sürekli tehdit altında olduğu, karşıt grupların, kabul edilmeyen düzenin temsilcilerinin ve ötekilerin sürekli tetikte saldırı ve grubu yok etmek için beklediği, aleyhte dair inanç, grubun genelini tehdit eden bir paranoyaya dönüşür. Şehitlik ve dava için kendini korkmadan feda etme, grubun davetinin değişmez öğeleri olduğu halde, çelişkili bir biçimde grup ve elemanları dıştan gelecek tehditlere karşı abartılmış bir teyakkuz hali yaşarlar. Çünkü seçilmiş grubun varlığı insanlığın varlığıyla özdeştir. Paranoit davranış bir tür özsaygı uyandırır ve davaya inancı pekiştirir. Çünkü grubun yapısı

Lidere yakın olanlar, kendilerinin lidere gösterdiği bağlılık, itaat ve saygıyı kendilerinden aşağıda olanlardan aynen beklerler. Buradaki psikoloji ilginçtir. “Fertlerin alttakilerden gördüğü saygı ile eriştiği ruhsal tatminin sürekliliği bir üstüne ve en üstteki lidere itaatine bağlıdır. Kişi, önemli olmanın getirdiği tatminle, gruba ve lidere itaatini daha bir istekle sürdürür.”15 Hamdi Kalyoncu, age, s.135

ürettiği paranoyayı kastediyoruz. Seçilmiş

kesintisiz ve kusursuz bir planın işlediğine

Lider böylece kendisine en yakın düşünenleri

duyulan paranoyayı değil, grubun kendi içinde

tetikte beklediğine dair korku; dini ancak kendi

“Cemaat içi şûra” işin özü itibariyle var olan

psikolojik temel üzerine kurulur.

ve düşüncelerine dönük her türlü eleştiri ayırt edilmeksizin dışarıdan gelen tehdidin bir parçasıdır. Zihinlerde bu eleştiriler ayrıştırılmaz. Haklı olma ihtimaline yer verilmez. Hepsi grubu yok etmeye çalışan planın bir parçası olarak görülür. Bu ise düşünceleri özeleştiriye tabi tutmaktan engelleyen, grubun öğretisine olan inancı pekiştiren bir durumdur. Böylece dava Hamdi Kalyoncu, age, s.136

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

adamının özsaygısı kusursuzlaşır. İnancı pekleşir. Paranoya aynı zamanda kötü giden durumlar için bir rahatlama aracıdır. Aslında tamamıyla grubun organizasyon yapısından, grup mantığının daha fazlasını elde etme imkânını vermemesinden ve bireylerin eksikliklerinden kaynaklanan başarısızlıklar için suçlanacak dış nedenler kolaylıkla bulunur. Hep bir kuşatılmışlık ve dıştan gelen kötü bir plana maruz kalma düşüncesi başarısızlığın yükleneceği bir günah keçisi gibidir.

toplumsal ilişkileri daru-l harp/daru-l İslam kavramlarıyla belirleme mantığı yüzünden bazı İslami cemaatler, tüm toplumun malını kendilerine helal görmekte ve bu yüzden ekonomik ilişkilerinde haksız uygulamalara imza atabilmektedirler. Bazı cemaatlerde kendi gruplarının dışında kalan tüm kadınların birer cariye olduğuna dair bir düşünce bile kabul görebilmektedir. Bu, grup merkezli yeni bir ahlak tanımlamasının normal bir sonucudur. İslami cemaatler bu konuda, ahlaki kuralların

Paranoya aynı zamanda grubu bir arada tutan bir faktördür. Bu paranoyayı destekleyen iyi bir düşman figürü sadece grupları değil, kitleleri

sadece kendi aralarındaki ilişkilerde geçerli olacağına inanan Yahudiliğe çok benzemektedir.

ve ulusları da bir arada tutabilir. Hitler’in seçtiği

Ekonomik İlişkiler

“Yahudiler”, Alman ırkının yok olmasına yol

Grubun kolektifliği aynı zamanda bireyleri

açacak bir korku figürü olması açısından bilim adamlarından, askerlerine; yaşlısından gencine; zengininden fakirine tüm toplumu tek bir amaç için birleştirmede etkin bir fonksiyon oynadı. Benzer korku figürleri ve tehdit unsurları pek çok grubu bir arada tutar.

Grup Merkezli Yeni Ahlak Tanımlaması Grubu seçilmiş grup gören ve davayı kutsallaştıran bir cemaatin varlığını sürdürmek ve amaçlarını gerçekleştirmek için yeni bir ahlak tanımlamasına ihtiyacı vardır. Çünkü bu amaçlar öylesine kutsal ve vazgeçilmezdir ki, cemaat bunlar için her şeyi yapma hakkına sahip olduğunu düşünür. Normal ilişkilerde ahlak dışı, insanlık dışı ve kabul edilemez nitelikteki bazı davranışlar, grup merkezli yeni normlar üretilmesiyle ahlaki davranışlar haline dönüştürülebilir. Normal koşullarda karıncayı bile incitemeyecek hassasiyetteki bir grup elemanı, yeni ahlaki normları kabul ettiğinde vicdansız

ekonomik olarak eşitleme amacına dönüktür. Bazı gruplar ekonomik anlamda mutlak eşitlikçi komün bir toplum gibi yaşarlar. Bireysel mal varlığı ve ihtiyaç dışı her türlü sahiplik grup mantığına aykırıdır. Gruba yeni giren veya ekonomik faaliyetlerde bulunduğu için parasal ve mülki varlığa sahip olanlar da bunları kendilerine ait görmezler, grubun ortak malı olarak nitelerler. Grupla tam kolektif bir ilişkiye girememiş bireylerden ise bazı aidat ve ödemelerle gruba katkı yapmaları istenir. Dinin emrettiği zekât tarzı farzlar ve kesilen kurbanların ancak cemaate bağışlandığında makbul olacağı intibaını veren konuşmalar yapılır. Grup içi maddi ilişkiler çoğunlukla emir ve fikir akışının tersi yönde aşağıdan yukarıya doğru olur. Liderlik kurumu grubu emir ve fikir yönünden beslerken, alt tabakadaki cemaat bireyleri de bedenen çalışarak, mal ve mülklerini cemaate bağışlayarak üstleri desteklerler.

bir katile dönüşebilir ve bundan rahatsızlık

Bazı cemaatlerde grup devasa ölçülerde bir mal

yerine kıvanç duyar. En küçük haklara saygıyı

varlığına sahip olabilir. Bunların kontrolü ve

şiar edinmiş bir kişi, grup mensubu olunca

resmi mülkiyeti çoğunlukla liderin tekelindedir.

toplum bireylerinin mallarını grubun gasp

Lider ancak mecbur kaldığında bu yetkisini

edilmiş malları olarak görmeye başlar ve her

başkasına devreder veya kendisine yakın

türlü hırsızlık, soygun, talan ve üçkâğıtçılık gibi

bazı cemaat üyelerinin üzerinde resmi mal

yöntemleri kullanmayı grubun gasp edilmiş

varlıklarının bulunmasına izin verir.

mallarını geri alma adına gayet meşru görür. Toplumu cahiliye toplumu olarak görme ve

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

İdeal Olan Geçmişi Gelecekte Kurma İsteği

bir düşünceydi. Musa kavmine aynen ayetteki

Kişisel ve toplumsal örselenmelerin grupların

ve Mısır’da yaşamaya kendinizi mahkûm

ortaya çıktığı ortamların oluşmasındaki etkisinden bahsetmiştik. Örselenmeler çoğunlukla dış etkilerin eşlik ettiği hızlı dönüşüm dönemlerinde ortaya çıkarlar. Gruplar

gibi seslenmiş oldu. “Allah’ın arzı geniş, Allah size bu geniş toprakları vadediyor. Niçin köleliğe ediyorsunuz?” demiş oldu. Ama İsrail oğulları bu özgürlükçü hicret düşüncesini katı bir ideale dönüştürdüler.

örselenmenin duygusal temelinde önceki

“Müslümanların bir Zion’u yoktur, çünkü

döneme ait ideal bir döneme gelecekte tekrar

Müslümanlık herhangi bir Zion’a geri dönmeyi

dönmeyi amaçlarlar. Yaşanan an küçümsenir,

hedefleyen bir hayat tarzı yerine hicret

geçmiş kutsanır ve tüm gözler gelecekte

tecrübesini esas alan bir dindir. Hicret bir

kurulacak ideal döneme kesifleşir. Elemanlar

ileriye doğru harekettir. Varoluşun sürekli yeni

kendilerini yaşanmayan veya yaşanmaması

açılımlarla mümkün olduğunun idrakidir. Yeriniz,

gereken bir zamanda yaşıyormuş gibi

ortamınız, imkânlarınız daralınca, kaderinizin

hissederler. İğrenç bir zaman dışılık duygusuyla

tayininin sizin elinizde olduğunun idrakidir. Bu

kuşanmışlardır. Yüceltilen eski ideal zamanın

daralmaya bir mazeret olarak sığınmaya karşı

anıları ve kurulacak ideal hayatın hülyaları,

bir hatırlatmadır. Apaçık bir imkândır. Hicret

kişiler nezdinde büyülü bir duygusallık oluşturur.

gidilen, varılan yerin, ulaşılan imkânların,

Her grubun idealize ederek yücelttiği bir “Geçmiş Dönem”i vardır. Bunun en tipik örneğini Yahudiler gösterir. Yahudilerde ideal geçmiş düşüncesi ana yurda besledikleri kutsal bir özlemdir. Ana yurduna dönemeyen bir Yahudi

gelinen zamanın yurt edinilmesidir. Dünyanın her yerinin Allah’ın arzı olduğunu bilmek ve geride bırakılmış bir tecrübeye, bir duruma, bir toprağa, bir zamana var olmanın olmazsa olmaz şartı olarak bakmamaktır.”18

diasporadır, yani sürgünde yaşamaktadır.

Hicreti tavsiye eden ayet, Zion düşüncesini

Onun ideali vadedilmiş topraklara yani Arz-ı

yıktığı halde İslami cemaatler kendi Zion’larını

Mevud’a dönebilmektir. Vadedilmiş topraklardaki

yaratırlar. Örneğin “Asr-ı Seadet” kavramı

Kudüs’ün bir kasabası olan Zion şehri bu ideale

pek çok grubun ideal bir dönem olarak hep

ismini verir. Siyonist “Zion”a dönmeyi ve orada

kendisine refere ettikleri ve bu dönemi tekrar

yaşayan tüm insanları o topraklardan sürüp

kurmayı veya ona yaklaşmayı bir amaç haline

çıkartmayı veya katletmeyi, sonrada orada

getirdikleri bir “Zion”dur. Bazı gruplar için

kutsal ideal tecrübesini yeniden yaşamak için

‘Hilafet’i kurumsal olarak yeniden tesis etmek

yerleşmeyi amaçlayan bir diasporadır. Diaspora

bir “Zion” düşüncesidir. Osmanlıyı yeniden

her nerede yaşıyorsa yaşasın geçici, yalancı ve

kurmak bir “Zion”dur. Tarihte yaşanmış devlet

altın tecrübeden uzak bir hayat yaşamaktadır.

tecrübelerini “İslam Devleti” kavramı altında

Tüm ahlaki ilkeler Zion’a ulaşıncaya kadar

idealleştirip geri getirmeye çalışmak bir

askıdadır.

“Zion”dur. Oysa “İslam Devleti” kavramı altında

Hz. Musa eski Mısır’da köle olarak yaşayan, birbirleriyle sürekli çekiştikleri ve aralarında abartılı tefrikalar olduğu için asla birleşip Firavun’a isyan edemeyen İsrailoğulları’nı bir araya getirebilmek için onlara vadedilmiş toprak umudunu verdi. Aslında bu, Kur’an’da “Hicret etmeniz için Allah’ın arzı geniş değil miydi?”17 ayetinde ifadesini bulan tam da Zion düşüncesini

idealleştirilen modellerin içindeki uygulamaların pek çoğunu, bırakalım bizleri, Hz. Peygamber bile uygulamamıştır. Bu ve benzeri pek çok kutsal ideal, grupların bariz bir vasfını oluşturur ve onları bugünü düşünmekten ve zamana ait imkânları fark edip kullanmaktan alıkoyar. Kafalar ideal zamana kilitlenir. Yaşanan zaman inkâr edilir, yok farz edilir.

yok edip, hicreti bir imkan olarak sunan ve hiçbir toprak ve sabit/rijit yaşam biçimi üzerinde direnmeyi, imkansızı dayatmayı kabul etmeyen Nisa, 4/97

Yasin Aktay, “İslamcılık ve Bir Modern Melankoli Eve

Dön(eme)mek”, Milel ve Nihal, Eylül-Aralık 2008, s.16

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

Ahirete Ertelenen Başarı Söylemi İslami cemaatlerde bireylere telkin edilen

bölünmesine yol açabilir ve grubun sırları o bireyle dışarıya taşınabilir.

düşüncelerden olan; Müslümanların hep galip

Tercih edilen daha çok grup içi aforozdur. Gruba

ve üstün, düşmanlarının ise mağlup ve alçak,

karşı suç işlediği tescil edilen birey grup içinde

tüm kötü koşullarda dahi ahirette son noktası

yalnızlığa mahkûm edilir. Üzerinde fitneci,

konulacak bir savaşın tarafları olması açısından

dönek, zayıf karakterlilik, davaya sadakatsizlik

zaferin onlara ait olduğu düşüncesi, özü

suçlaması yafta olarak durur. Nereye gitse

itibariyle doğru olmasına rağmen oluşturduğu

insanlar onun üzerindeki bu görülmez levhadan

tesir açısından menfidir. Kazanılan psikolojik

onun suçlarını adeta yüzüne karşı okurlar.

moral ve üstünlük duygusunun verdiği özgüven

Herkesin ona tavrı soğuktur. Mecbur kalmadıkça

şüphesiz faydalıdır. Ancak Müslümanlar

onunla konuşmazlar herhangi bir şeyi onunla

açısından, düşmanları için geçerli olandan farklı

paylaşmazlar. Böylesi bireylerin grup içindeki

işlemeyen sünnetlere uygun davranmada bir

mevcudiyeti adeta bir emniyet supabıdır.

körlüğe yol açması, dünyevi başarısızlığı sürekli

Diğer bireyler onun durumuna düşmemek;

başarı gibi görme ve özeleştiri yapma ihtiyacını

fitneci, dönek, zayıf karakterli, sadakatsiz

ortadan kaldırma gibi menfi etkileri nedeniyle

ilan edilmemek için eleştirmekten, muhalefet

bu düşünce, grupları kilitleyen bir düşüncedir.

etmekten çekinirler. Hatta böyle şeyleri akla

Üstelik liderler bu düşünceye sığınarak,

getirmek bile zorlaşır.

başarısızlıklarını örtmekte ve alttan gelen eleştirilerin etkisini yok etmektedir. “Başımıza ne gelirse gelsin ahirette kimin üstün olduğu ortaya çıkacak, bizler manen hep üstünüz, Allah bizimle ya, bundan daha büyük bir zafer olur mu?” diyen bir kafadan başarısızlığının sebeplerini araştırmasını beklemek; bundan ders çıkarmasını ve ilerde yapacağı işlerde gerekli tedbirleri almasını istemek mümkün değildir.

Gruptan kopmak ve tüm ilişkileri kesmek de bazen birçok akıl dışılıklara yol açabilir. Aforoz edilen veya gruptan kopan bazı bireyler artık her şeylerini grubun mantığından farklı konumlandırmaya çalışırlar. Oysa grubun bazı düşünceleri ve tavırları doğru da olabilir. Ama birey bunu görmek istemez. Bazı bireyler de her şeyin boş olduğunu düşünmeye başlarlar ve sadece gruptan değil mensubu oldukları dinden de uzaklaşırlar. Bazıları ise grubun kendisine

Aforoz

karşı konumlandırdığı ve onu eleştirerek

Gruplar varlıklarını devamlı hale getirebilmek için, içlerinde ortaya çıkan ayrılıkçı unsurlar, çatlak sesler, eleştiriler üzerinde baskı kurarlar ve bunları sindirirler. Her çatlak ses, her

ötekileştirdiği her tür düşünce ve akıma dönüş yaparak onları sahiplenmeye başlar. Örneğin ehl-i sünnet karşıtı bir gruptan ayrılan birisi bir anda amansız bir ehl-i sünnet müdafii kesilebilir.

eleştiri, her muhalefet bir suç unsurudur. Bu tür davranışa yeltenenler fitne çıkarmak, davadan dönmek, ihanet etmek hatta küfre düşmekle itham edilir. Böylesi davranış içine girenler eğer çok tehlikeli görülüyorsa aforoz edilir, grupla ilişkileri kesilir. Grupla ilişkiyi kesmek bazen katletme yoluyla olur. Aslında aforoz iki türlüdür; grup içi aforoz ve grup dışına atılarak yapılan aforoz. Grup dışına atılarak yapılan aforoz belirttiğimiz gibi; kişinin grupla tüm ilişkileri kesilerek yapılır. Grup içi aforoz da ise birey grup içinde kalmaya devam eder ama ilişkileri tümüyle sınırlandırılır. Aslında gruplar bireyleri grup dışına çıkartarak aforoz etmeyi pek tercih etmezler. Çünkü bu durum grubun

SONUÇ Buraya kadar sıraladığımız maddeler grupçuluğun veya cemaatçiliğin tüm niteliklerini ayrıntısıyla ortaya koymaktan çok, grup mantığının hangi yönlerden akletmeyi engellediğini açıklama amacını gütmektedir. Aslında sıraladığımız her bir madde grubun açıkladığı yönüyle akletmeyi nasıl engellediğini ortaya koyuyor. Eleştirilmez ve kutsal bir liderin mahiyetinde, doğru bile olsa farklı bir düşünce öne sürülemez. Merkeziyetçi bir yapıda kişi, özeline ait hususlarda bile kendi kendine karar verme iradesini gösteremez. Grubun ortak kafa yapısının/zihniyetinin

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

dışına çıkmak mümkün değildir. Din/dogma haline getirilen grup öğretisine ters görüş öne sürülemez. Kolektif yapıda kişilikler kaybolur. Yetenekler sönükleşir. Allah’ın insanlar için dilediğinin aksine kişiler arasındaki farklılıklar ortadan kaldırılmaya çalışılır. Yalıtılmış, kapalı bir yapı içinde dışarıdan habersiz yaşayanlar, değiştirmeye çalıştıkları dünyanın hiçbir özellik ve problemine nüfuz edemezler. Kendilerini dünyanın kurtarıcıları, insanlığın son şansı ve seçilmiş grup zannedenler varlıklarına dönük bir özeleştiriyi yapmak şöyle dursun, buna tahammül dahi edemezler. Ötekileştirdiklerini mutlak kötü, kendilerini mutlak iyiler olarak görürler. Kendilerindeki eksiklik ve kötü yönleri, ötekisindeki iyi yönü görmek istemezler. Hiyerarşik bir yapıya boyun eğen birisi için önemli olan tek şey, üstten gelen emirleri uygulamak ve kendi altında bulunanlara boyun eğdirmektir. Bunun dışına taşamaz. Seçilmiş grup fikri kişiyi paranoyaklaştırır. Grubunu korumak hayatının tek amacıdır. Her türlü patırtıyı grubu aleyhine bir hareket sayar. Gruba gelecek tehditlere karşı oluşan asılsız korkular, müthiş bir koruma ve gizlilik paranoyası üretir. Artık grubun varlığını korumak adına makul olmayan bir içe kapalılık, korkaklık ve yapılması gerekenlerden kaçış kaçınılmaz olur. Grup merkezli ahlak tanımlaması bireyleri kişiliksizleştirir. Karakterlerini bozar. Ahlaksız davranışlar, gayri meşru ilişkiler, ölçüsüzlük grup adına ahlaki davranışlar gibi görülmeye başlanır. İdeal geçmişe -“Zion”a- dönme isteği, bir daha tekrarlanması mümkün olmayan bir dönemin hülyaları içinde yaşanırken; yaşanan an ıskalanır, pas geçilir, dün-bugün-yarın arasında geçmiş kutsanıp yarın bu geçmiş üzerinden amaç haline getirilirken bugün yok farz edilir. Ahiret bugünden ayrı tutulurken

böyle şeyler düşünmemeye çalışırlar. Tüm bu eleştirilerden sonra, “Gruplar tümüyle gereksiz ve olmaması gereken yapılar mıdır?” diye bir soru sorulabilir. Bilinmelidir ki insanın sosyal bir varlık olması, dinin kaynaklarının, insanın, dilin ve varlığın ihtilafa müsait bir yapısının olması, siyasi ve kültürel tecrübeler, menfaatlerin çatışması gibi nedenlerden grupları ve grupçuluğu tümüyle ortadan kaldırmak mümkün değildir. Dün bu böyle olduğu gibi bugün ve yarın da böyle olmaya devam edecektir. Unutmamak gerekir ki dünün grupları ve cemaatleri, bugünün mezhepleri hatta dinleridir. Grupların ve cemaatlerin tümüyle kökten yok edilmesi gereken zehirli birer ayrık otu olduğunu söylemek gerçeklerle bağdaşmayan, elitist bir söylemdir. Grup ve cemaatlerle birlikte yaşamaya devam edeceğiz. Bu kaçınılmazdır. Cemaatler ve gruplar, toplumun tek tek bireyler halinde gerçekleştirmesinin mümkün olmadığı bazı fonksiyonları ve özel amaçları yerine getirme gibi bir fonksiyon üstlendikleri sürece faydalı olabilirler. Geçmişteki ve günümüzdeki pek çok cemaat ve grup bu anlamda çok faydalı işlere imza atmışlardır. Bunu takdirle karşılamak gerekir. Ancak isimleri ve hedefleri ne olursa olsun tüm grup ve cemaat elemanlarının ve onlara liderlik edenlerin asla akıllarından çıkartmamaları gereken husus, yazımız boyunca işaret etmeye çalıştığımız ve bir kısmını da burada ortaya koyamadığımız bazı risk ve tehlikelerin farkında olmalarıdır. Unutmamak gerekir ki ne kadar faydalı fonksiyonlar icra ediyor olurlarsa olsunlar, grup ve cemaatler sıraladığımız türden tehlikeli özelliklere bürünme riskini taşıyan yapılanmalardır.

hep öteye dönük bir başarı kriteriyle yaşamak, yapılan hata ve eksikleri görmeye engel olur. Her türlü mağlubiyet, hesabı nasıl olsa bir gün görülecek düşüncesiyle sindirilir. Mağlubiyet ve başarısızlıkta kişilerin kendi payları görmezlikten

Alttaki liste bu yazının oluşturulmasında kullanılan

gelinir. Gruptan dışlanmak küfür, fitne ve ihanet

kaynakların listesidir. Konuyla ilgili daha geniş bilgi

olarak algılandığından, grup öğretisi, ortak

sahibi olmak isteyenler için tavsiye amacıyla buraya

kafa ve liderin öne sürdüğü fikirlerle, grubun

eklenmiştir.

yapısı ve gidişatına ilişkin olumsuz ve muhalif düşünceler dillendirilmekten kaçınılır. Hatta kişiler kendi kendilerini baskı altında tutarak

OKUMA ÖNERİSİ

1-İhtilaflar Karşısında İslami Tavır, Yusuf elKardavi, İlke Yayıncılık, 2004

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

2-Liderlere Tapınma Psikolojisi, Dr. Hamdi Kalyoncu, Marifet Yayınları, 2006 3- Politik Paranoya, Robert S. Robins ve Dr. Jerrold M. Post, Doğan Kitap, 2001 4-Kesin İnançlılar, Eric Hoffer, Plato Film

5-Gönüllü Kulluk Üzerine Söylev, Etienne de La Boetie, İmge Kitabevi, 1995 6-Körü Körüne İnanç, Vamık D. Volkan, Okuyan Us Yayınları, 2009 7- Allah Yolunda Yürürken, Nuri Yılmaz, Mana Yayınları,2008 8-Dini Grup Yapılanmalarında Dine İlişkin Muhtemel Anlama ve Temsil Sorunları, Mehmet Ali Büyükkara, Usûl Dergisi, Ocak-Haziran 2007 sayısı 9-İslamcılık ve Bir Modern Melankoli Eve Dön(eme)mek, Yasin Aktay, Milel ve Nihal Dergisi, cilt:5 sayı:3 Eylül-Aralık 2008

www.islamiyorum.com

Yayınları, 2007

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

Araştırma - inceleme

İslam ve Demokrasi Asef Bayat İslami Yorum İçin Çeviren:

Fatih Peyma

Alakasız Bir Sorunun Sıra Dışı Büyüsü

adlarla anılan bu “aşırı dindarlık” dünyanın

19. yüzyıl sosyal

bir eğilimi temsil ediyor gibi görünmektedir.

teorisyenlerinin zihinlerini meşgul eden en önemli şey, dini olanla olmayan arasındaki

büyük dinlerinin çoğunluğunu kapsayan küresel Fakat günümüzde bu “aşırı dindarlık” gibi iddialar, özellikle Müslüman toplumlar hakkında olumsuz bir düşünceyi çağrıştırmaktadır.

farkı gidermekti. Şimdi

savunan kişi, İngiliz filozof Edmund Burke olmuştur.

modernleşmenin üzerinden bir

Burke, Fransa Devrimi zamanında yaşamış, devrime

asır geçtikten sonra, dini olanla

karşıt bir düşünürdü. O sırada İngiliz devlet adamları

daha da dini olan arasındaki

arasında Fransız Devrimi’nin İngiltere’ye yayılacağı

farkı ayırt etmek durumundayız. Köktendincilik, Hristiyanlıkta dini ihya girişimleri (revivalism), muhafazakârlık, fanatizm ya da aşırıcılık1 gibi

endişesi yaygındı. Burke, devrimsel mücadeleye karşı sistemli bir ideoloji oluşturarak, fikirsel alanda Fransız Devrimi’ne karşı bir mücadele başlattı. Daha fazla bilgi için bkz. http://www.koprudergisi.com/index.asp?Bolu m=EskiSayilar&Goster=Yazi&YaziNo=822

Fundamentalizm: Yirminci yüzyılın başlarında kitabı

Ekstremizm (aşırıcılık): Üzerinde anlaşılmış genel

mukaddesin nihai otorite olduğunu kabul ederek

bir tanımlama olmamakla birlikte, çok genel anlamda

modernist ve bilimsel eleştirilere karşı çıkan Hristiyan

aşırılığı; süregelen mevcut durumu bozmak, duruma

hareketi. Özellikle 1960’lardan sonra Batılılaşma,

uymamak, ona karşı gelmek, rahatsızlık vermek

modernleşme ve laikleşmeye karşı çıkan sağlam,

ve rahatsız olma durumu olarak tanımlanabilir.

güvenilir ve kuşatıcı nitelikli bilgilerin İslam’ın temel

Ülkemizde ve dünyada genel olarak aşırılık denilince

kaynaklarında olduğu, hakikatin burada aranması

akla ilk gelen din ve terör bağlamında ayrılıkçı yahut

gerektiği yaklaşımına da İslami fundamentalizm

farklı grup ve söylemler gelmektedir. 1980 öncesi

denmiştir.

durum, Marksist ideoloji temelli bir aşırılık algılaması

Revivalizm: Hedefi, dini halk arasında daha etkin

mevcutken, yaklaşık yirmi yıl sonra rüzgâr nasıl da

ve popüler yapmak olan hareketin adıdır. Bu konuda

ters yönden esiyor. Şunu söylemek mümkün; aşırılık

daha geniş bilgi için bkz. İstanbul Üniversitesi, İlahiyat

kendi paradoksunu içinde taşıyor. Amerika Birleşik

Fakültesi Dergisi, sayı 19, “Puritanizm, Dini Uyanış

Devletleri’nde, 21 Şubat 1965’te New York’ta bir

ve Devrim”, Jerald C. Brauer, Çev: Mehmet Alıcı

suikasta uğrayan Malcolm X bir aşırılık unsuruydu.

http://www.iudergi.com/tr/index.php/ilahiyat/article/

Malcolm X, “Evet, ben aşırılık yanlısıyım. Burada, Kuzey

viewFile/559/488 )

Amerika’daki siyah ırk çok kötü şartlar içerisindedir.

Muhafazakarlık: Var olan durumu koruma amacını

Bana aşırılık yanlısı olmayan bir siyah gösterin ben

güden düşünce tarzı. Toplumun değişmesine karşı

de size psikiyatrik bakım görmesi gereken birini

direnç gösteren, toplumsal-kültürel değerlerin

göstereceğim!” diyecektir. Daha fazla bilgi için bkz.

korunmasını savunan sağ kanat siyasi ideoloji.

http://www.beykent.edu.tr/WebProjects/Uploads/tunc-

Muhafazakârlığı sistemli bir düşünce olarak ilk

haziran.pdf (Çev.)

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

Şüphesiz, ABD’de 11 Eylül 2001’de

Müslümanlar ve gayrimüslimler diye ayırıp,

gerçekleşen terörist saldırılar ve müteakip

‘’ötekileştirmez mi’’? Böylesi sorular haklı

gelişmeler, Batı’nın endişelerini “İslami

endişeleri dile getirirken, ben inanıyorum ki,

köktendincilik tehdidi” yönünde bir hayli

yine de “Müslüman toplum”lar faydalı bir analitik

artırdı ve “Müslümanların kendine özgü, farklı

kategori vazifesi görebilirler.

oldukları” kanısını her zamankinden daha da çok pekiştirdi. Elbette, “farklı-kendine özgü” Müslümanlar kanısı yeni bir şey değil. Bu, Edward Said2 ve diğerlerinin dikkat çekici ve eleştirel olarak ele aldığı ‘’oryantalist’’ bakış açısının alamet-i farikası olmuştur. Said ve diğer münekkitler için, oryantalizm, egemenliği korumanın bir yolu, bir güç aracı olarak bilgiyi meydana getiren söylemsel bir vasıta görevi görmüştür. Bu, bir grup seyyahın, romancının, sanatçının, diplomatın, âlimin ve şimdilerde ise medyanın, Müslüman Orta Doğu’yu yekpare, özü itibariyle değişmez ve bu sebeple ‘’kendine özgü-tuhaf’’ bir toplum olarak tasvir etmelerinin hikâyesidir. Genellikle bu insanlar, Müslüman toplumların ‘’kendine özgü’’ oluşuna vurgu yaparak değişimin kaynağı olarak dış güçlere ya da belli bir seçkinler grubuna ve tarihsel sürekliliğin bağlamı olarak dar görüşlü sabit bir kültür ve din fikrine odaklanmaktadırlar. Sonuç olarak, değişimin dâhili kaynakları olarak grup menfaatleri, sosyal hareketler ve siyasal iktisat

Başka yerde arz ettiğim gibi tekil, soyut formda kullanıldığında “İslam dünyası” ve ‘’İslami toplum’’ terimleri, İslam’ın, bu toplumların dinamiklerini şekillendiren merkezi bir faktörü olduğu anlamına gelebilir. ‘’İslami toplum’’, Müslümanları ve onların kültürlerini tanımlamak için başkaları tarafından düzenlenmiş bir ‘’genelleme’’ haline gelir. Bu, Müslümanların nasıl başkaları tarafından tasavvur edildiğini ve hatta onlara göre nasıl olmaları gerektiğini gösteren bir örnektir. Bu dünya görüşü, kısmen de olsa (çoğunluğu İslamcı olan) kendilerince üniter bir İslam devleti kuran bazı Müslümanlar tarafından sürdürülmüştür. Tam tersine, ‘’Müslüman toplumlar’’ tanımı, çoğul ve somut topluluklar olarak anlaşıldığında, ne yaptığını bilen Müslüman bir çoğunluğun, kaçınılmaz olarak tartışmaya açık, farklılaşmış ve dinamik tarzda kendi gerçeğini tanımlamasına olanak sağlar. Burada vurgu İslam’a değil, kendi ürettiklerinin olmasa da, toplumlarının

çoğunlukla göz ardı edilmektedir.

ve kültürlerinin temsilcileri olduğundan

Müslüman toplumlar, eğer hakikaten böyle

ve davranışlar olarak değil; tartışılan, daima

bir şey varsa bile ne ölçüde “kendine özgü-

değişen ve esnek süreçler olarak algılanır.

tuhaf’’tır? Farklı analitik araçlar talep etme

Bunlar, farklı şekillerde benimsenmiş ve

konusunda onlar çok mu farklıdır? “Müslüman

yorumlanmış İslami bakış açılarının özel

bir toplum”un varlığı diye bir şeyden

ve kamu hayatının bazı alanlarını etkilediği

bahsedebilir miyiz? Bizler böylesine geniş bir

toplumlardır. Etkilenen alanlar; ahlak anlayışı,

kategoriyi içeren bir tanımlama kullanarak,

aile ilişkileri, cinsiyet dinamikleri, yasalar ve

yaşamadıkları homojen bir topluluk inşa

bazen de siyaset ve devlet işleri gibi alanlardır.

edip, Müslüman toplumları ve kültürlerini bir

Bu farklılaşmış bütünün buluştuğu ortak nokta,

bakıma “yeniden Doğululaştırmıyor muyuz?”

“gerçek” İslam’a yani kutsal metinlere bütün

Bu kültürlerin özelliklerini tanımlarken

Müslümanların (liberal, muhafazakâr, aktivist ya

‘’Müslüman toplumlar’’ kategorisinden kasıt, din

da sıradan insan olabilir) bağlılığıdır.

olmuyor mu? Bu kategori, Müslüman nüfusu fazla olan ülkelerde o ülkenin vatandaşlarını Edward Wadie Said (1935-2003): Karşılaştırmalı

Müslümanlaradır ve ‘’kültür’’ sabit kurallar

Fakat gerçekte ‘’Müslüman toplumlar’’ özü itibariyle hiçbir zaman yekpare ve dindar olmamışlardır. Ve kültürleri tek başına

edebiyat profesörü ve aktivist, teorisyen.

dinle sınırlı kalmamıştır. Gerçekten de

Amerikan vatandaşı Hıristiyan Filistinli bir baba

milli kültürler, tarihsel deneyimler, siyasi

ile Lübnanlı Hristiyan annenin Filistin’de dünyaya gelmiş tek oğlu. Bu makalede bahsedilen oryantalizmi daha iyi anlamak isteyenler, Türkçe ye farklı yayınevleri tarafından tercüme edilmiş Edward Said’in “Oryantalizm” kitabına bakabilirler. (Çev.)

yörüngeler, sınıf faktörü sık sık çeşitli dini algıların ve uygulamaların yanı sıra farklı kültürler ve İslam’a ait alt-kültürler meydana getirmiştir. Bu anlamda, her bir Müslüman

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

(nüfusunun çoğunluğu Müslüman olan)

yerel rejimler tarafından idare edilen otoriter

ülke, dini inançlarının dereceleri farklılık

yönetim şekillerinin devam etmesidir [Örneğin;

göstererek bir halk kitlesi oluşturur. Bunlar;

Şah rejimi, Saddam dönemindeki Irak, Suudi

siyasal İslamcılar, dini ibadetlerine gereken

Arabistan, Ürdün ve Mısır. (Bu yazı 2007

özeni gösterenler, sözde dindarlar, seküler ve

tarihlidir - çev.]. Üçüncü faktör, toplumsal

gayrimüslim azınlıklar diye tasnif edilebilir.

olarak muhafazakar ve anti demokrat İslamcı

Bu gruplar arasında dine bağlılığın dereceleri,

hareketlerin yayılması ve bölgesel olarak ortaya

farklı tarihsel kavşak noktalarında bile değişim

çıkışı ile alakalıdır. Bu gibi durumlar ve süreçler

gösterebilmektedir. Bu bağlamda, Müslüman

İslam’ın demokrasiyle uyumlu olup olmadığına

toplumlar gelişen dünyada emsallerine

dair o ünlü soru (ki bu yazının konusu da

benzerler. Benzerlikler özellikle acımasız

budur) etrafında dönen sayısız iddialara ve karşı

küreselleşme süreci ile beraber daha da

iddialara sebebiyet vermiştir.

artmıştır ki bu süreç, sadece farklılaşma meydana getirmekle kalmayıp aynı zamanda dine bakılmaksızın ve dünya ülkeleri arasında paralel yapıları ve aşamaları da meydana getirebilecek niteliktedir.

İslam, Demokrasi ve Sosyal Hareketler Batı’daki hakim medya ve entelektüel

Yapısal benzerliklere rağmen insanlar, Müslüman Orta Doğu’yu (ve bundan dolayı Müslüman dünyayı) değerlendirirken halen dini-merkezciliğin temel alındığı “istisnacı” ölçütler kullanmaktadırlar. Bu nedenle, bölgenin otoriter rejimlerinin, “zayıf, sivil toplumlar”ının ya da siyasi kültürlerinin müsebbibi olarak bu bölgenin dini olan İslam görülür. “İstisnacılık”3, Müslüman Orta Doğu’yla sınırlı olmasa da (bunların yanında Amerikan istisnacılığı, Avrupa istisnacılığı ve E.P Thompson4’un tabiriyle “İngilizlerin özgünlüğü” gibi kavramlar da söz konusudur) bahsi geçen istisnacılık, sık sık, hakim bilimsel görüşler yüzünden bu bölgenin

çevreler Müslüman Orta Doğu’daki otoriter yönetim şekillerinin sebebi olarak İslam’ı görmektedir. Onlara göre, İslam’da Allah’ın hâkimiyet alanına duyulan inanç, halk iktidarını azalttığından dolayı İslam, vatandaşlık ve özgürlük kavramından çok uzak, ataerkil bir dindir. Muhammed’in dini, kişi ile Allah arasında bir din olmak yerine, özü itibariyle siyasi bir dindir.5 İslam, sık sık iddia edildiği gibi, “insan hayatının, Batı’da olduğu şekilde bir ‘değer’e sahip olmadığı ve özgürlük, demokrasi, açıklık, yaratıcılık gibi kavramlara yabancı bir dünya yaratma peşindedir”6. Bu görüşün ayrıntıları için Bernard Lewis’in “the Roots

of Muslim Rage (Müslüman Öfkenin Kökenleri)” adlı

marjinalleşmesine yol açmıştır.

makalesine bkz. http://www.theatlantic.com/magazine/ archive/1990/09/the-roots-of-muslim-rage/4643/

En azından üç faktör, Müslüman Orta Doğu

Ayrıca Bernard Lewis’i yakından tanımak isteyenler için

algısında ‘’istisnacı’’ izlere katkıda bulunmuştur.

Şahin Alpay’ın “Bernard Lewis’in Türk Dostluğu” adlı

Birincisi, Batı’da özellikle de ABD’de sürmekte

köşe yazısına bkz. http://www.zaman.com.tr/yazar.

olan oryantalist düşüncenin egemenliğidir. Bu düşünce, Orta Doğu’daki müdahaleci

do?yazino=526578 (Çev.) Bu sözler İsrail’in önde gelen revizyonist tarihçilerinden

dış politikalarla gayet güzel bir şekilde iç

Benny Morris’in “No More Tears (Artık Daha Fazla

içe görünmektedir. İkincisi, sık sık Batı

Gözyaşı Yok)” adlı kitabının 40. sayfasından alıntıdır.

devletlerinin, özellikle de ABD’nin desteklediği

ABD’de birkaç etkili öğretim görevlisi, örneğin John Hopkins Üniversitesi’nden Eliot Cohen ve ABD Savunma Bakanlığı’ndan Kenneth Adelman, İslam’ın

İstisnacılık (exceptionalism): Bir milletin, bölgenin

söylemektedirler. Bazı Evangelist Protestanlar İslam’ın

genel ilkelere uymadığını savunan görüş. (Çev.)

kötülük dini olduğunu ilan ederler (Herald Tribune,

Edward Palmer Thompson (1924-1993): İngiliz

hoşgörüsüz, yayılmacı ve şiddet yanlısı bir din olduğunu

ya da fikrin istisnai olduğundan dolayı standartlara,

Aralık 2002). Bazı açılardan bu görüşler, kendi

tarihçi sosyalist ve barış kampanyacısı. Yazarın

kendini engelleyen “teleoloji” olabilir. Çünkü İslam,

“İngilizlerin Özgünlükleri” (Peculiarities of the English)

özü itibariyle demokrasiye aykırıysa, bir insan bu

adlı yazısının orijinal metni için bkz. http://www.

konuda ne yapabilir ki. Demokratikleşme için çözüm

marxists.org/archive/thompson-ep/1965/english.htm

ya Müslümanları sekülerize edecek ya da onları farklı

(Çev.)

bir demokratik dine çevirecek. Bu görev (her ne kadar

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

Bu tür görüşler, dinleri adına demokrasinin bir

altında olanların) kendi sosyal varlıklarına

“dış yapı” (insan ürünü) olduğunu iddia ederek,

göre kendi dini anlayışlarını, genelde nasıl

ondan şüphe duyan ve Allah’ın hâkimiyeti adına

tanımladıklarını ortaya koymaktadır. İslam

halkın iradesini askıya alan pek çok İslamcı

demokrasiyle uyumlu mudur? Benim iddiam

tarafından savunulmuştur. Bu ‘’uzlaşmazlık

şudur ki, bu ilk planda sorulacak doğru bir soru

tezi’’nin savunucularının aksine, başkaları7 onu

değildir. Meselemiz, İslam’ın demokrasiyle ya

hoşgörü, çoğulculuk, adalet ve insan hakları

da bundan dolayı modernite ile uyumlu mu

dini olarak görürler. Râşit El-Gannuşi’ye göre

değil mi meselesinden ziyade, Müslümanların

‘’İslam, doğası gereği demokratik bir dindir’’ .

ne şartlar altında onları birbirine uyumlu hale

Bu bakımdan Kur’an’daki şura kavramı,

getirebileceği meselesidir. İslam’a özgü olan

demokrasiyle İslami ilkelerin uyuşmasını sağlar.

hiçbir şey (hatta başka herhangi bir dine özgü

İnsanın takvaca üstün olması demek; ırkta,

olan hiçbir şey) onu doğası gereği demokratik

cinsiyette ve özgür iradede eşitlik anlamına gelir.

ya da antidemokratik yapamaz. Bizler, yani

Allah tarafından ümmete verilmiş hakimiyet;

sosyal aktörler dinin, sürekli gerçek manayı ve

çoğulculuğa, farklılığa ve insan haklarına

‘’daha yüce hakikati’’ arayan inançlar ve fikirler

dayanan demokratik idarenin temelini oluşturur.

bütününden başka bir şey olmadığı için dinlerin

Metodolojik yaklaşımlarında hem ‘’şüpheciler’’ hem de ‘’savunmacılar’’, görüşlerini Kur’an ve Sünneti kelimesi kelimesine yorumlama ile elde ettiklerinden dolayı ortak bir paydada buluşmaktadırlar ve bu metinlerin günlük hayatlarında bölük pörçük olmuş Müslümanlara neler ifade ettiği onlar için hiç de önemli değildir. Dahası, bu anlamların zaman içerisinde nasıl değişime uğradığına dair yapılmış bir beyin fırtınası hiç denecek kadar azdır. Bu makale, sürekli olarak, dini emirlerin tarih boyunca farklı farklı Kur’an-Sünnet yorumlarına ve kavgalara konu edildiğini iddia etmektedir. İnsanlar doğru bildikleri gerçekleri savunurlar. Sosyal gücü elinde tutan bireyler ve gruplar, hakikat bildikleri şeyleri savunabilirler ve bu hakikatlere hâkim olmak isterler. Bu yazıdaki tarihi anlatımlar; toplumsal güçlerin, özellikle de sosyal hareketlerin, kutsal metinlerin hakikatini değiştirmede ve şekillendirmede nasıl belirleyici bir rol oynadıklarını göstermektedir. Çeşitli teolojik türlerin çokluğu (mesela; kurtuluş teolojisi, feminist teoloji, eşcinsel teoloji ve cumhuriyetçi teoloji), farklı sosyal grupların (mesela; fakirlerin, eşcinsellerin, dinen baskı

otoriter ya da kapsayıcı yönlerini belirleriz. James Beckford, dini inançların ve deneyimlerin doğaüstü hakikatlerle ilişkili olup olmadığını göz önüne almadan, şöyle demiştir: ‘’Din; insanların düşünceleri, sembolleri, duyguları ve uygulamalarının bir araya gelmesi ile ifade edilir’’.9 Bir bakıma dini emirler, bizim onları anlayış şeklimizden başka bir şey değildir. Yani onlar, bizlerin olmasını sağladığımız şeylerden başka bir şey değildirler. 50 küsur yıl önce, pek çok sosyal bilimci, Hristiyanlığın ve demokrasinin birbiriyle uzlaşamaz olduğuna inanıyorlardı. Fakat her ne kadar kökeninde kilise olan faşizm, Hristiyan topraklarından çıkmış olsa da günümüzde en köklü demokrasi örnekleri Hristiyan topraklarında görülmektedir. İşin aslı, Hristiyanlık ile ilintili otoriter ve dışlayıcı ideolojiler her zaman var olmuştur. İlk Hristiyan mezhepler, ateist olmadıkları ve inananlara zarar vermedikleri sürece otoriter idarecilere sadakatlerini sunmuşlardır. İktidardakilerin Tanrı’nın emriyle hareket ettikleri düşüncesine dayalı olarak Hristiyan siyasi düşüncenin merkezinde böylesi bir itaat hep olmuştur. Martin Luther şöyle demiştir: “Hâkim

arzulanan bir şey de olsa), mantıken ılımlı İslam teşvik

kürsüsünde oturanlar Tanrı’nın makamında

etmekten daha da zorlu bir süreçtir.

oturmaktadır ve onların verdikleri kararlar

Bu gruba John Voll, John Esposito ve Halit Ebu el-Fazl

gibi yazarlar dahildir. ABD’de “İslam ve Demokrasi Çalışmaları Merkezi” ve Fransa’da “Müslüman Demokratlar Merkezi” ise bu düşünceleri savunan

gökyüzünden Tanrı tarafından verilmiş gibidir. Eğer bir imparator beni, huzuruna çağırırsa Tanrı çağırmış gibidir.” Aslında otoriter gücün ilk

kurumlardır. Gannuşi’nin 1998 yılı Aralık ayında al-Ahram Weekly

dergisi ile yaptığı röportajdan alıntıdır.

James Beckford, Social Theory and Religion (Sosyal

Teori ve Din), Cambridge University Press, 2003, s. 2

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

Hristiyan uygulaması, Yahudilerin (Romalıların

bin Ladin’i ya da genel olarak İslami radikalizmi

değil) sorumlu kabul edildiği haça germe

anlamak için şeriata ya da Kur’an’a başvurmak

olayının İncil’deki yorumu tarafından yüceltilmiş

yerine bizim yapmamız gereken şey, sosyal

trajik bir antisemitizme yol açmıştır. Bugün bile

aktörlerin kutsal metinleri hegemonik bir

bazı sadık Hristiyanlar, demokrasinin ‘’bütün

şekilde yorumlamalarını sağlayan şartları analiz

dünya problemlerinin ana sebebi’’10 olduğunu,

etmektir. Ve bu, onların “gerçekleri” etrafında

çünkü demokrasinin şeytanın bir icadı olduğunu

fikir birliğini harekete geçirmek için toplulukların

ve bunun yanında Tanrı’nın hükümleriyle

yetenekleriyle ile yakından alakalıdır. Yalnızca

değil ‘’çocuk aldırma kanunlarını, idam karşıtı

kutsal metinlere başvurmak, faydalı bir

cezalarını, eşcinsel haklarını vs.’’ talep eden,

çözümlemeli araç olarak hizmet etmeyebilir.

günahkâr insanların yönetim biçimi olduğunu

Fakat bu, sözler üzerinde hakimiyet olunacak

söylemektedirler. Bu, aşırı Hristiyan mezheplerin

siyasi mücadelenin tam merkezindedir. ‘’İslami

ya da “Hristiyan Haydutlar ”ın görüşünü

idare doğal olarak demokratiktir’’ demek analitik

yansıtmakta gibi görünebilir. 2000 yılının Eylül

olarak safça olabilir, ama bu İslami idareyi

ayında, Vatikan bizzat kusurlu ve ciddi bir

demokratik yapmak için bir çabanın ifadesidir.

şekilde hatalı durumda olduğunu iddia ederek

Yine de bir dini demokratik yapma çabaları,

‘’dini çoğulculuk’’ fikrini sert bir şekilde eleştirdi

şüphesiz entelektüel bir seviyede başlar.

ve Hristiyan olmayan dinlerin inançlarının

İşin zor kısmı, demokratik yorumlara sonucu

kusurlu ve hatalı olduğunu, bu tür inançlara

etkileyecek yetkiyi vermek, halkın bilinciyle

saplanıp kalanların sapkınlık içinde olduklarını

onları kaynaştırmaktır.

açıkladı.

Foucalt’nun kelimelerin, sözün gücüne yaptığı

Ancak bu tarihi geçmişe rağmen bugün pek

vurgu meşhur ve yol gösterici niteliktedir. Fakat

çok insan, Hristiyan Luther’in ve ‘’Hristiyan

aynı zamanda Foucalt’nun yetersiz iddialarını

Haydutlar’’ın muhtemelen otorite yanlısı bir

tartışmamız gerekmektedir. Çünkü iddia

şekilde İncil okuduğunu ya da inançlarına

edebiliriz ki güç, yalnızca kelimelerde ya da

Vatikan kadar ayrıcalıklı bir şekilde sahip

kelimelerle ifade edilmiş “gizli gerçek”te değil

çıktıklarını iddia etmektedir. Başka bir deyişle;

bunun yanında, o kelimeleri ifade edenlerde,

bir dini, dâhili ya da harici, tek sesli ya da

gerçeği ortaya koyanlarda ve bu şekilde, bu

çoğunlukçu, demokratik ya da otoriter yapan

kelimelere güç verenlerde de bulunur. Başka

biz sosyal aktörlerden başkası değildir. Bir dinin

bir deyişle söz, ona sonuca etki edecek güç

demokratik hamlesini belirlemek için kutsal

verilmedikçe güç değildir. Belki de sadece sözün

kitabın yalnızca kelimesi kelimesine yorumuna

ne olduğuna değil aynı zamanda daha belirgin

başvurmak bizi bir yere ulaştırmayacaktır.

olarak gücün nerede yattığına da bakmalıyız.

Bunun sebebi; belirsizliğin, çoklu anlamların

“İslam’ın demokrasiyle uyumlu olması” fikri, onu

ya da ihtilafların kutsal kaynaklarda (Nasr

ifade eden kişiye bağlı olarak farklı önem taşır.

Ebu Zeyd ve Halid Mesud gibi alimlerin bu

Doğru fikirleri ifade etmek yeterli değildir. Bu

konuda eserleri vardır) sıkça bulunmasından

fikirler etrafında konsensüs sağlanarak, gereken

dolayı değil, aynı zamanda farklı ilgileri ve

güç verilmelidir. Bu kaçınılmaz olarak bizi söz

yönelmeleri olan bireylerin ve grupların aynı dini

ve güç, kelime ve dünya arasında aracılık eden

kaynaklarda (sık sık çelişen ) kendi gerçeklerini

sosyal hareket ve pratik âlemine götürmektedir.

bulabilmelerinden kaynaklanmaktadır. Usame

İslam’ın demokrasiyle uyumu ve uyumsuzluğu, felsefi tartışma meselesi değil politik bir

Bazı Hristiyanlar da demokrasinin Allah’ın iradesine

mücadele meselesidir. Bu, demokratik bir din

karşı oluşturulmuş bir düzen olduğunu, demokrasinin

isteyenler ve onun otorite yanlısı yorumunu

şeytanın düzeni olduğunu savunmaktadır. Böyle bir makale için bkz. http://www.sullivan-county.com/news/mine/ democracy_bad.htm Hristiyan Haydutlar (Christian Outlaws), ABD’nin doğru

takip edenler arasında bir güç dengesi olduğu kadar, bir metinler meselesi değildir. İslamcılık ve post-İslamcılık bu farklı sosyal güçlerin hikâyesini anlatmaktadır.

Tanrı inancına sarılarak köklerine dönmesini ve gerçek Hristiyan kardeşliğine dönüşü savunan görüş.

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

İslamcılık: Hareket ve Dünya Görüşü Büyük bir oranda İslamcılık, kendi toplumlarında baskıcı ekonomik, siyasi ya da kültürel süreçler tarafından kendilerini tecrit edilmiş hissedenleri (büyük çoğunlukla orta sınıfın başarılı kesimleri) harekete geçirmek için, bir tür kendini savunma dili olarak ortaya çıktı. İslamcılığın harekete geçirmek istediği bir başka kesim daha vardı ki, bunlar için hem kapitalist modernitenin hem de sosyalist ütopyanın algılanan başarısızlığı; din aracılığıyla ahlak dilinin, siyasetin yerine geçmesini sağlamıştır. Bir bakıma bu, Müslüman orta sınıfın kendilerini dışlayanlar olarak düşündüklerine (yani ulusal elitlerine, laik hükümetlere ve o hükümetlerin Batılı müttefiklerine) hayır deme yoluydu. Onlar Batı’nın pek çok özelliklerini (mesela kravat, yiyecek, eğitim ve teknoloji) paylaşsalar da Batı’ya ait kültürel egemenliği, onun siyasi mantığını, ahlak anlayışını ve normatif sembolleri reddettiler. Tam tersine, küreselleşmenin modern sosyoekonomik ve kültürel şartları altında müreffeh olmuş ve bundan hoşlanmış olanlar, seküler olmasalar da, İslam’ın farklı bir türüne yapıştılar. Yani sözüm ona, ılımlı İslam ya da daha doğrusu “pasif dindarlık” dediler. Özgün “yerelci (nativist)’’12 bir ideoloji içinde hareket etme gayesiyle, İslamcılar kendi siyasi, ekonomik ve kültürel eksikliklerine cevap verebilecek yeni bir İslami dil oluşturma çabası içine girdiler. Böylece İslamcılık; İslam’ı, üstün bir siyasi modele, kültürel bir koda, yasal yapıya ve ekonomik düzenlemelere haiz bir sistem olarak görmeye başladı. Yani kısaca onu, bütün insani sorunlara cevap veren bir sistem olarak gördüler. Daha da önemlisi bu İslam, Müslümanların kendilerine saygı, güven ve geniş çaplı bir otonomi duygusuna kapılmalarına sebep oldu. Güçlü popülist dili ve sert mizaçlı sosyal kontrolü olan bu anlayış, kaçınılmaz olarak marjinalleşecek ve hatta kendi dünyasından olmayanları suçlu ilan edecekti. Suçlu ilan edilenlerse; toplum kurallarına uymayanlar, laikler, İslamcı olmayan Müslümanlar, dini azınlıklar ve pek çok kadın Yerelcilik (Nativizm): Bir ülkenin göçmenleri ve

azınlığına kıyasla o ülkenin kendi vatandaşlarının

olmuştur. İslamcı dünya görüşünün merkezinde, daha sonra merhamet ve mecburiyet, kendini adama ve görev karışımı bir anlayış var oldu. Bir hareket ve söylem olarak Çağdaş İslamcılık, 1970’lerden sonra soğuk savaş siyasetine karşı gelişmiş tarihsel bir olgudur. İki eşzamanlı ancak çelişkili süreç, İslamcılığı hegemonik/ baskın bir konuma sürükledi. Bunlar, fırsat ve baskı süreçleri olmuştur. Büyük çapta eğitsel açılım, ekonomik gelişme, zenginlik ve sosyal hareketlilik fırsatı; sürekli siyasi baskı, marjinalleşme, bir utanç hali ve büyüyen eşitsizlik ile bir arada oldu. 1950’lerde bütün Arap ülkelerinde toplam 10 üniversite vardı. 2003’e kadar bu sayı 200’ü aştı. En önemli nokta şu ki, halihazırda bir hayli eğitimli, ama yine de marjinal kalmış bu orta sınıf, kendi elitlerine ve hükümetlerine (ki bu hükümetler Batılı güçlerle özellikle de bir zamanlar hem komünizme hem de seküler milliyetçiliğe karşı İslami muhalefeti kullanmış olan ABD ile işbirliğine girmiş hükümetlerdi) karşı içlerinde çok güçlü bir “ahlaki öfke” duyarak ötekileştirdiklerinin farkına vardılar. Arap dünyasında siyasi sınıflar, uzun süredir var olan ABD destekli İsrail’in Filistin’i işgalini, küresel seviyede kendi boyun eğdirmelerinin bir kanıtı olarak gördüler. Özellikle sağcı Likud Partisi iktidarlarında kesinlikle uzlaşmaya yanaşmayan İsrail işgali, Müslüman Arap halkın hassasiyetinde ilk sırayı aldı ve dolayısıyla Arap topraklarını özgürleştirerek onurlarını tekrar kazanma mücadelesi, sık sık demokrasi mücadelesini gölgede bıraktı. Başka bir deyişle, yabancı bir istila evdeki özgürlükten önce gelmekteydi. İslami popülist dil tarafından hareketle, bazı gözlemciler, Latin Amerika kurtuluş teolojisi ile Orta Doğu İslamcı hareketleri bağdaştırma eğiliminde olmuşlardır. Din öğesi her iki hareketin mihenk taşı olsa da bu iki hareketin, asıl itibariyle çok az ortak noktası vardır. Kurtuluş teolojisi, içeriden kiliseyi reforme etmek için bir girişim olarak başladı ve fakirlerin sorunlarının merkezi bir yer aldığı sosyal bir harekete dönüştü. Kurtuluş teolojisi, Katolik kilisenin oligarşik yapısını ve onun fakirleri ihmal edişini değiştirmeyi hedeflemişti. Ve bundan sonra sosyalist hareketler (özellikle Küba devrimi) sosyal adalet sloganı atarak, kiliseyi

koruyup kollanmasını savunan siyasi bir düşüncedir.

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

sosyal ilgisizliğin eşiğine getirmiştir. Sosyal olarak bilinçli teologlar tarafından yönetilen kurtuluş teolojisinin stratejik hedefi ‘’fakirleri kurtarmaktı’’. İşte İncil’in yorumlanış şeklinden bu stratejik hedef doğmuştur. Aksine, İslamcılığın (her ne kadar çeşit çeşit yorumlanma şekli olsa da) daha büyük sosyal ve siyasi hedefleri olmuştur. Onun en büyük hedefi, sosyal gelişme ya da fakirlerin sıkıntıları olmamış; İslami bir devlet kurmak ya da İslami kanunların, ahlaki kodların uygulandığı ideolojik bir toplum kurmak olmuştur. Ancak bu şekilde fakirler, İslam ahlakından yavaş yavaş faydalanabileceklerdi. Kısacası, Orta Doğu İslamcı hareketler ve Latin Amerika kurtuluş teolojisi 2 farklı sosyal ve siyasi yörüngeyi temsil etmektedirler. İlle de bir benzerlik aranacaksa şunu söyleyebiliriz ki, İslami hareketler, özellikle radikal İslamcılık, 1960’ların ve 1970’lerin radikal Latin Amerika hareketlerini andırmaktadır. Bu elbette onların ideolojilerinden değil, fakat onların neşet ettikleri şartlardan ve savunucularının sosyal profillerinden dolayı böyledir. Her iki hareketin yükselişi, sosyal değişimin eşzamanlı şartlarına ve ekonomik hareketlilik hayalinin, adaletsiz sosyal ve siyasi yapılar tarafından parçalandığı sosyal dışlamaya dayandırılabilir. Elbette farklı küresel ve bölgesel bağlamlar, her harekete kendi ideolojik hareket alanını vermiştir. Latin Amerika gerilla hareketlerinde seküler solculuk ve Orta Doğu İslami hareketler arasında radikal din, bu iki hareketin iskeleti mahiyetindedir. Müslüman Orta Doğu’da siyasi sınıf, eğitimli orta tabakadan oluşmaktadır: Bunlar, devlet çalışanları, öğrenciler, profesyoneller, 1950’lerde ve 60’larda her yeri kaplamış sosyal adalet, sosyalizm, baascılık, milliyetçilik ideolojileri ile sokakları harekete geçiren aydınlardır. İslamcılık, bu büyük dünya görüşlerinin en sonuncusudur. Refah durumu kötü kesimden gelen büyük destek ile İslami hareketler, ucuz İslamizasyon aracılığıyla inancını yitirmiş halk kitleleri arasında başarılı oldular. Bahsettiğimiz ucuz İslamizasyon, ahlak ve kültürel temizlik sloganına başvurmak (yani ahlakın ve gayri ahlaki edebiyatın yasaklanması çağrısı yaparak ya da kadınların sokaktaki kılık kıyafeti meselesini gündeme getirerek), kimlik siyasetine başvurmak ve küçük çapta

100

hayır işleri yerine getirmek gibi hareketlerdi. Fakat 1990’ların ortalarında İslamizasyonun umduklarından daha da pahalıya mal olduğunu gördüklerinde, yani İslami siyaset ve ekonomi tesis etmenin ve kendi vatandaşlarıyla, kendi sınırları dışındaki insanlarla ilişkileri idare etmenin zorluğunu gördüklerinde, İslamcıların pek de ileri gidemedikleri ortaya çıktı. Sonuç olarak İslamcı idare, iş pratiğe gelince derin bir krizle karşı karşıya kaldı. Aynı zamanda, radikal İslamcılar tarafından benimsenen şiddet stratejileri ve silahlı mücadeleler, pek fazla başarılı olamadı. İslamcı hareketler ya otoriter devletler tarafından bastırıldı ya da önceki bakış açılarını yeniden gözden geçirmek zorunda kaldılar. Pek çoğu sert söylemlerden ya da şiddet politikalarından kaçındı ve kendi İslami projeleri için daha demokratik bir vizyon geliştirmeye başladılar. Bu değişiklikler İslam’ın siyasi rolünü bitirmedi. Küresel ve dâhili sosyal ve siyasi şartlar, özellikle de İslamcılığı tecrübe etmemiş milletler arasında dini ve ahlaki siyaset adına cazibeler meydana getirmeye devam etti. 11 Eylül terör saldırılarından sonra Batı’daki anti İslami hassasiyet ve ardından gelen terörizm ile savaş, İslam’ın ve Müslümanların yoğun bir saldırı altında olduğunu düşünen Müslümanlar arasında derin bir öfke ve güvensizlik hissini artırdı. Bu, aşırı dindarlığın ve nativizmin cazibesini artırdı ve Afganistan’da ABD politikasının muhalefeti ifade eden İslami partiler, 2002’deki birkaç ulusal seçimde bir hayli başarı elde ettiler. Fas’taki Adalet ve Kalkınma partisi, 2002 seçimlerinde sandalye sayısını 42’ye çıkardı. Eylül 2002’de İslamcı hareket, Cezayir yerel seçimlerde üçüncü oldu. Ve Pakistan’da dini partilerin ittifakı, 150 parlamenter koltuğun 53 ‘ünü kazandı. Kasım ayında İslamcılar 40 parlamenter koltuğun 19’unu kazandılar ve Türkiye’de AKP yasama meclisinin yüzde 66’sını kazandı. Fakat bu seçim zaferleri, bazıları tarafından İslamcılığın yükselişi olarak algılansa da aslında, siyasal İslam’dan yön değiştirip küresel İslam karşıtı tehditlerle ve kişisel merhametle alakadar olan parçalanmış dillere doğru bir değişimi göstermektedir. İşin doğrusu, pek çok Müslüman ülke post-İslamcılığın eşiğindedir.

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

Araştırma - inceleme

Post-İslamcılık Nedir? Asef Bayat İslami Yorum İçin Çeviren: Post-İslamcılık teriminin oldukça kısa bir geçmişi

Bazıları için, mesela Gilles

vardır. Bu terimi 1996’da, Post-İslamcı Bir

Kepel2’e göre post-İslamcılık,

Toplumun Ortaya Çıkışı1 adlı kısa yazımda

İslamcıların cihat ve selefi

ortaya atmıştım. O yazımda Humeyni sonrası

görüşlerini terk etmeyi

İran’ın tanık olmaya başladığı dini düşünceyi ve siyasi bakış açılarını, önemli sosyal eğilimleri (ki bu eğilimler 1990’ların sonlarında reform hareketleriyle iç içe geçmiş eğilimlerdi) açıkça dile getirmiştim. Benim deneme niteliğindeki yazım, sadece toplumsal eğilimlerle ilgiliydi. Aslında bahsettiğim yazımda kullandığım post-İslamcılık terimi sadece İran İslam Cumhuriyeti’nin gerçeklerine uygun düşen ve

Fatih Peyma

tanımlamaktadır. Oliver Roy3 ise onu, İslamizasyonun özelleştirilmesi (burada bahsedilen İslamizasyon “devletin İslamizasyonu”nun zıddıdır) olarak algılar. Burada vurgu, İslamizasyonun içeriğinden daha çok nasıl ve nerede 1955 doğumlu Fransız akademisyen Gilles Kepel;

Arapça, İngilizce ve felsefe öğrenimi görmüş, siyasal

başka toplumlarla ve yerlerle alakası olmayan

bilimler ve sosyoloji dallarında doktora yapmıştır.

bir terimdi. Buna rağmen terim, özü itibariyle

Uzmanlık alanı İslam ve Arap dünyası olan Kepel,

(pratikte, yaklaşım açılarında ve fikirsel

halen Paris Siyasal Bilimler Enstitüsü’nde öğretim

anlamda) içerden ve dışardan İslamcılığın

üyesidir. Türkçedeki eserleri şunlardır: Fitne: İslam’ın Merkezinde Savaş (Doğan, 2006), Bir Şark

uğradığı değişimlere göndermede bulunuyordu.

Savaşı Güncesi (Doğan, 2002), Cihat: İslamcılığın Yükselişi ve Gerilemesi (Doğan, 2001), Peygamber ve

O zamandan bu yana Avrupa’da bir kaç

Firavun (Çizgi, 1992).

gözlemci, sık sık tanımlayıcı olarak, öncelikle

Kepel, “Jihad: The Trial of Political Islam” adlı kitabında

Müslüman dünyadaki İslamcı militanların

bu terimi radikal İslam’dan, cihattan, selefi görüşlerden

stratejilerinde ve hareketlerindeki büyük bir

uzaklaşmış, demokrasi ve insan hakları adına mücadele eden Müslümanlar için kullanmaktadır.

değişim olarak gördükleri şeyi adlandırmak

İranlı yazar Ferhad Khosrakhavar (The Islamic

amacıyla bu terimi kullandı. Münferit yazarlar

Revolution in Iran: Retrospect after a Quarter Century,

tarafından farklı farklı kullanıldığı şekiller göz önüne alındığında terim, açıklayıcı olacağı yerde daha da kafa karıştırıcı bir hale dönüştü. Yazının orijinali için bkz. https://openaccess.leidenuniv.

Thesis Eleven, vol. 76) ise bu terimi Abdulkerim Suruş için kullanmaktadır. (Çev.) Oliver Roy, 1949 yılında doğmuştur. Fransız siyaset

bilimcisidir. Daha yakından tanımak için Türkçeye çevrilmiş şu makalesine bkz. (Çev.)

nl/bitstream/handle/1887/9768/12_606_020.

http://www.timeturk.com/tr/2011/02/17/oliver-roy-bu-

pdf?sequence=1

bir-islami-devrim-degildir.html

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

101

gerçekleştiğinedir. Başkaları ise onu

sekülerdir. Bilakis o, bağımsızlığı ve İslam’ı,

tanımlamadan kullanmaktadır. Buna rağmen bu

inanç ve özgürlüğü, dindarlığı ve hakları

terim genellikle, bir dönemi ya da tarihsel bir

birleştirmek adına yapılan bir girişimi temsil

sonu temsil eden analitik kategoriden çok

etmektedir. O, geçmişin yerine geleceği, sabit

deneysel (ampirik) olarak anlaşılmış ve öyle

yazılı eserlerden ziyade tarihselciliği, bireysel

takdim edilmiştir.

otoriter ses yerine çoğulculuğu, görevler yerine

Terimin layıkıyla kavramlaştırılmaması ve yanlış algılanması sonucunda bazı tatsız tepkiler meydana geldi. Eleştirmenler, bazı militan İslami grupların görüşlerinde ve stratejilerinde önemli değişiklikler olduğunu tasdik etmelerine rağmen İslamcılığın sonu4 hakkında genellemeleri isabetli bir tespitle, erken olarak değerlendirmişlerdir. Eleştirmenlere göre değişen şey, siyasi İslam değil, onun kendine özgü devrimsel yorumudur. Başkaları ise “post -İslamcılık belli belirsiz bir gerçeği değil, yalnızca İslami siyasetin bir yorumunu ifade eder” demişlerdir.5 Bana göre, büyük, etkili (ve çok boyutlu) bir hareket içinde somutlaşmış olan post-İslamcılık, hem bir durumu hem de bir projeyi temsil etmektedir. Öncelikle o, siyasi ve sosyal şartlara işaret eder. İslamcılar iktidarı normalleştirmeye ve kurumsallaştırmaya çalıştıkları süre içinde sistemlerin yanlışlıklarını ve yetersizliklerini fark ettiler. Sürekli denemeler ve hatalar, sistemi sorulara ve eleştirilere elverişli hale getirdi. Nihayetinde sistemi devam ettirmek için yapılan pragmatik girişimler, onun asıl ilkelerinin terk edilmesine yol açtı. İslamcılık, hem iç çelişkilerinden hem de sosyal baskıdan dolayı kendini yeniden dizayn etmek zorunda kaldı. Fakat bunun bedeli “niteliksel bir değişim”di. 1990’larda, İran’daki dini ve siyasi söylemdeki büyük değişim bu eğilimin en bariz özelliğidir. Post-İslamcılık sadece bir durum değil, aynı zamanda bir proje ve bunun yanında sosyal, siyasi ve entelektüel alanlarda baskın olan İslamcılığın yöntemleri ve mantığı için ayrıntılı planlar oluşturmak ve kavramsallaştırmak için bilinçli bir girişimdir. Fakat post-İslamcılık ne İslam karşıtıdır, ne İslam dışıdır, ne de Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. “Wishful Thinking,

Present and Future”, Diaa Rashwan http://www. mediamonitors.net/diaarashwan4.html Ayrıntılı bilgi için bkz. Salwa İsmail. http://www.scribd.

com/doc/22809819/Ismail-Paradox-of-Islamist-Politics

102

hakları vurgulayarak İslamcılığın önde gelen ilkelerini tamamen değiştirme girişimdir. Postİslamcılık bazı Müslüman aydınların alternatif modernite dedikleri şeyi başarmak için İslam’ı bireysel seçim ve özgürlükle, demokrasi ve modernite ile kaynaştırmayı hedefler. Postİslamcılığın tanımı en güzel şekilde, dini gerçeğin tekelini kırmada, katılıktan gelen özgürlükte, seküler ihtiyaçları tanımlamada ortaya çıkmaktadır. Kısaca İslamcılık, dinin ve sorumluluğun kaynaşması olarak tanımlanırken; post-İslamcılık, dindarlığa ve haklara vurgu yapmaktadır. İslam’ın demokratik ideallere cevap verip vermediği öncelikle yukarıdaki bakış açılarını savunanların toplumda ve devlet içerisinde siyasi egemenliklerini tesis edebilip edemeyeceklerine bağlıdır. 1970’lerden beri Mısır’da ve İran’da sosyo-dini hareketlerin tarihçesi, İslam’ı demokratik ya da anti demokratik yapma siyasetinin ardındaki güçlerin, şartların, mantığın analizini yapmak için uygun bir zemin sunmaktadır. İran’da, 1979’da gerçekleşen İslam devrimi ve İslam Cumhuriyetinin kurulması toplum ve devlet içinde İslamcılığı aşmayı hedefleyen muhalif hareketlerin yükselişi için gereken şartları oluşturdu. 1988 yılında Irakla savaşın bitimi, 1989 yılında Humeyni’nin vefatı ve başkan Rafsancani’nin savaş sonrası yeniden inşa programı, post-İslamcılığa doğru bir dönüm noktası oldu. O kendini, şehir yönetimi, feminist uygulama, teolojik bakış açısı, sosyal ve entelektüel eğilimler ve hareketler gibi çeşitli sosyal uygulamalarda ve fikirlerde belli etti. Gençler, öğrenciler, kadınlar ve dindar aydınlar ve pek çok devlet çalışanı demokrasiyi, bireysel hakları, hoşgörüyü, cinsiyet eşitliğini talep ettiler. Fakat bunun yanında dini hassasiyetlerini de tümüyle terk etmediler. Böylece sıradan insanlar tarafından günlük direnç ve mücadele; dini düşünürleri, ruhani elitleri ve siyasi aktörleri büyük ölçüde paradigmatik değişime gitmeye

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

mecbur etti. Birçok eski İslam devrimcisi eski

bulundu. Yine de 1990’ların ilk yıllarından

düşüncelerinden vazgeçtiler. Dine dayalı bir

beri, iç dinamikler ve küresel güçler, İslam

devlet anlayışının tehlikelerine karşı insanları

dünyasında bireysel hareketler arasında post-

uyardılar. İslami devletin hem içinden hem de

İslamcılığı körüklemede büyük bir rol oynadı.

dışından gelen muhalefet İran’ın sekülerleşmesi

1990’ların ilk yıllarında, hareket içinde ayrılışa

için çağrıda bulunurken, aynı zamanda toplum

sebep olan Lübnan Hizbullahının çoğulcu

içinde dini etiğin sürdürülmesini gerektiğinin de

stratejisi; hem militan İslamcılara hem de

altını çizmekteydiler. Fakat Mısır, farklı bir yol izledi. İslami bir devrim yerine orada, kutsal metinlere sıkı bir bağlılık, ataerkil eğilim, popülist bir dil, muhafazakar ahlaki bir vizyon ile her yana yayılmış İslami bir hareket gelişti. 1990’ların ilk yıllarına kadar, davet ve dernek faaliyetleriyle İslami hareket, devlet kurumlarında da kendine bir yer edinerek sivil toplumun büyük bir kesimini ele geçirdi. İslami hareket, Mısır’ın seküler rejimini değiştirememiş olsa da, hem toplum üzerinde hem de devlet üzerinde kalıcı izler bıraktı. Bu İslami hareket tarzı her bir yanı kuşatmıştı ve bu yüzden aydınlar, yeni zenginler, El-Ezher ve iktidardaki elitler de dâhil olmak üzere Mısır toplumunda başlıca aktörler, yerelcilik (nativizm) dili ve manevi değerler sistemi etrafında bir araya geldiler ve şiddetli bir şekilde eleştirel sesleri, yenilikçi dini düşünceyi ve demokratik reform için talepleri tecrit ettiler. En sonunda, yayılan İslamcılığın tehdidi altında

İhvan’a bir alternatif olarak ortaya çıkmış Mısır’daki el vasat partisinin 1990’larda ortaya çıkışı; Türkiye’de Refah, Fazilet, AK Parti gibi dini partilerin kapsamlı politikaları ve icraatları; Hindistan’da Cemaat-i İslamiye’nin içinde daha kapsayıcı, çoğulcu, belirsiz ideolojik eğilimlere doğru gerçekleşen söylem değişikliği6; 1990’ların sonunda Arabistan’da ortaya çıkan7, İslam ve demokrasi arasında bir uzlaşma arayan İslamcı-liberal eğilim; bütün bunlar, günümüz Müslüman ülkelerde post-İslamcı eğilimlerin işaretleridir. Gülen ve taraftarları, dini görüşleri benimserken demokrasiyi, hoşgörüyü, milliyetçiliği, modernizmi destekleyen siyasi bir hareket meydana getirmeye çalışmaları, bu saydıklarımız arasında tipik bir örnektir. Bütün bu örneklerin her birinde post-İslamcılık (değişen derecelerde de olsa); evrensellik fikriyle dolu İslamcı dünya görüşünden, “sadece benim anladığım din anlayışı doğrudur” tekelci mantığından, dini dışlayıcılık (exclusivizm)

olan otoriter devlet, Mısır’ın “pasif devrim”ini

düşüncesinden; hareketin ilkeleri ve

yapılandırmak için ulusal hassasiyet, düşünce

uygulamaları içerisinde tavizin, ilavenin, çok

ve muhafazakâr dindarlık görüşlerini benimsedi.

sesliliğin ve çok anlamlılığın kabullenilmesine

Bu İslami pasif devrim, kontrollü bir yeniden

doğru bir yönelmeyi ifade etmektedir. Şunu

yapılanmayı temsil etmiştir ki, bu yeniden

söylemeliyim ki İslamcılık ve post-İslamcılık

yapılanma içinde devlet (değişimin gerçek

kavramları, başlıca değişimi, farklılığı ve

hedefi olan) tamamen işbaşında kalmayı

değişimin kökenini işaret edecek kavramsal

başarabildi. 2005 yılında daha yeni oluşmaya

alanlar olarak hizmet ederler. Fakat gerçek

başlayan demokrasi hareketi (Kifaye hareketi)

dünyada pek çok Müslüman her iki söylemin

siyasi iklimde birkaç değişikliğe dikkat çekmiş

görüş açılarına, özgürce düşünmeden ve hepsi

olmasına rağmen; siyasi yapı, otoriter; dini

bir anda bağlanmaktadırlar. Fakat bir eğilim

düşünce, durgun ve kişiye özel; yöneticiler sınıfı,

olarak post-İslamcılığın ortaya çıkışı, İslamcılığın

yerelci (nativist) kaldı. Mısır’da çok az şey,

tarihsel sonu olarak görülmemeli. Bilakis İslamcı

İran’ın post-İslamcı yörüngesini andırıyordu.

deneyimden neşet etmiş niteliksel olarak farklı

Post-İslamcılık sadece İran’a has bir olgu mudur? İslam devrimi 1980’lerde diğer Müslüman ülkelerde benzer hareketleri teşvik

bir söylem ve siyasetin ortaya çıkışı olarak değerlendirilmelidir. Aslında biz, hem İslamcılığın İrfan Ahmed, From Islamism to Post-Islamism:

Jama’at-i Islami of India (İslamcılıktan Post-İslamcılığa:

ederken, İran’ın post-İslamcılık deneyimi, bazı İslamcı hareketler arasında (örneğin Tunus’taki Raşit-el Gannuşi tarafından yönetilen İslam partisi gibi) ideolojik bir değişime katkıda

Hindistan Cemaat-i İslamisi) Daha fazla bilgi için bkz. Stephane Lacroix, (A New

Element in the Saudi Political-Intellectual Field: The Emergence of an Islamo-Liberal Reformist Trend)

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

103

hem de post-İslamcılığın aynı anda gerçekleşen

İran’ın post-İslamcı stratejisi, “ana-akım

işleyiş usullerine şahit olabilmekteyiz.

Mısır İslamcılığı”nın 1980’lerde üstlendiği

Değişen derecelerde post-İslamcı hareketler, dini ve siyasi dili değiştirmede başarılı olmasına rağmen, henüz Müslüman toplumlarda otoriter siyasi düzeni değiştirebilmiş değiller. İran’ın post-İslamcılığı, 2000 yılının başlarında gerçekleşen denemelere rağmen İslam Cumhuriyetini tamamen demokratikleşmede başarılı olamadı. Onun siyasi reform projesi (ki Müslüman Orta Doğu’da, yerel bir demokrasi modeli olmaya hazırdı), reform hareketini engellemeye çalışan iktidardaki ulemanın baskıcı gücü ve reformistlerin kendi hataları yüzünden sekteye uğradı. Başka bir deyişle, Müslüman toplumlarda demokratik hükümetlerin önündeki engellerin dinle çok az bir ilişkisi vardır. Onlar, iktidarı elinde tutanların maddi ya da maddi olmayan çıkarlarına daha sıkı bağlıdır. O zaman;

şeyi yansıtmaktadır. Mısır’da İslamcı reform (ki bir bakıma, her yönüyle devlet kapısını hedeflemişti) sosyal seviyede harika sonuçlar elde etti. Hükümet; baskı ve benimseme karışımı ile misilleme yaptığında Mısır, Gramsci’9nin “pasif devrim”10ini tecrübe etmiş oldu. Bu pasif devrim; entelektüel ve İslami düşüncede durgunluk, siyasi kapalılık ve İslamcılık düşüncesinin yok olmasıyla meydana gelmiş bir devrimdi. Böylece, Mısır’da İslam ve demokrasi arasındaki ilişkinin dinamikleri, İslam Cumhuriyetinde olandan radikal olarak farklılık gösterdi. Mısır, toplumun derin bir İslamizasyonuna maruz kalırken; İran, postİslamcı dönüşümü tecrübe etti. Fakat her iki ülkede de sosyal hareketler, siyasi rejimleri radikal olarak değiştirmede başarılı olamadılar.

sosyal hareketler, Müslüman çoğunluğun

Sosyal hareketler, devleti ve siyasi elitleri

yabancı hâkimiyet tehdidi, İslamcı muhalefet;

toplum hassasiyetlerine doğru ne şekilde

otoriter hükümetler arasında hapsolup kalmış

değiştirebilir? “Müslümanlar, eğer ‘varoluş

olan Orta Doğu’da ne ölçüde siyasi değişim

sanatı’nı tam öğrenirlerse kapsamlı siyaset ve

meydana getirebilir?

ahlaki düzen için çağrıda bulunan, kesintisiz bir

Söylemsel bir değişim, tek başına, gerçek bir kurumsal dönüşüme sebep olmak için yeterli

hareketi gerçekleştirebilirler.” diyerek yazımı sonuçlandırıyorum.

değildir. Hareketlerin, siyasi gücü alt etmesi gerekmektedir. Fakat nasıl olacak da şiddet yanlısı olmayan sosyal hareketler, baskıcı devletin gücüyle baş edebilecek? Son bölümde de belirttiğim gibi, her yana yayılmış sosyal hareketler, bir baskı altında kaybolup gidecek söylemlere sahip değildirler. Bilakis onlar, inişleri ve çıkışları olan, değişim ve faaliyetleri uzun süreye yayılmış çok yönlü süreçlerdir ve sürekli “ileriye doğru bağlantılar”8a sahip olduğunda, ilk fırsatta halk seferberliğini

Antonio Gramsci (1891-1937): İtalyan düşünür,

siyasetçi ve sosyalist kuramcı. (Çev.) Cihan Tuğal’ın, Koç Üniveristesi Yayınları’ndan çıkan

yeniden canlandırabilecek durumdadır. Kültürel

“Pasif Devrim” kitabı, bu konunun Türkiye’deki

üretimleri sayesinde bu hareketler, devletleri ve

yansımalarını irdelemektedir. Kitabın arka kapağından

siyasi elitleri; toplumun hassasiyetleri, idealleri, beklentileri yönünde yeniden yapılandırabilir ve sosyalleştirebilirler. Devletin sosyalleşmesi, Müslüman toplumlarda demokratik bir

bir alıntı şöyledir: Pasif Devrim, İstanbul’un bir zamanlar radikal Müslüman ilçelerinden Sultanbeyli’nin “ılımlı İslam”a dönüşümünü anlatıyor. Bu mahalledeki hayatın zengin bir etnografisini sunan bu kitap İslami aktivistlerin

dönüşümü desteklemek için aktif vatandaşlığın

nasıl örgütlendiklerini, 28 Şubat sürecinde nasıl geri

ve sosyal hareketlerin etkisini anlamada bir

çekildiklerini ve AKP tarafından nasıl massedildiklerini

ipucu verebilir.

anlatıyor. Tuğal, gözlemlerini Mısır ve İran örnekleriyle de karşılaştırarak Türkiye örneğini genel tarihsel bir bağlama da oturtuyor ve İslami politikaların, neden

İleriye doğru bağlantı (forward linkage), müşterilerle

üreticiyi birbirine bağlayan dağıtım zinciri. (Çev.)

104

başka yerlerdeki laik kapitalizmlere benzer bir şekilde entegre olmadığı sorusunun yanıtını arıyor.

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

Araştırma - inceleme

Konferans

Kur’an Metnini Anlama Yöntemi Olarak Hermenötik Muhammed Müctehid Şebusteri Abuzer Dişkaya:

gördüğü için kenara çekilip muhalifleşiyor. Daha

Bismillahirrahmanirrahim…

sonra kendisini, daha çok İran’da resmi dini

Esselamunaleyküm…

söylem haline gelmiş dini düşünceyi eleştirmeye

Hepiniz hoş geldiniz. Asıl konumuza geçmeden önce, ben Muhammed Müctehit Şebusteri’yi birkaç cümleyle size tanıtayım. Müctehid Şebusteri, 1937 yılında İran’ın Azerbaycan eyaletinin Şebüster şehrinde dünyaya geldi. Meşhur Mahmud Şebusteri’nin hemşehrisi yani... Yaklaşık 18 yıl İran’daki dini ilimler havzasında eğitim gördükten sonra Şehid Beheşti’nin davetiyle Almanya’ya gidiyor. Orada Hamburg İslam Merkezi’nin başkanlığını yapıyor çok uzun yıllar… Bu sürede tabii Batı düşüncesini bütün boyutlarıyla tanıma fırsatı buluyor. Devrim sürecinde İran’a geri dönüyor. Devrimden sonraki ilk mecliste milletvekili olarak bulunuyor. Ancak daha sonra devrimin asıl kadrolarıyla fikir ayrılığına düştüğü, siyasi gelişmeleri tasvip etmediği ve İran’daki demokrasi ve özgürlük ortamının giderek yok olmaya başladığını

adıyor ve bu yönde bazı temel kitaplar yazıyor. Yine bu resmi düşüncedeki mutlaklık iddialarını aşabilmek için özellikle hermenötik yöntemden istifade ederek klasik İslam düşüncesini, özellikle de siyaset fıkhını, siyaset düşüncesini eleştirmeye başlıyor. Bunun için, yaklaşık 20-25 yıl önce “Hermenötik Kur’an ve Sünnet” diye bir kitap yazıyor. Bu kitap, alanında İran’da yazılmış ilk kitap. Doğal olarak çok fazla gürültü koparıyor. Kabul eden reddeden birçok insan var bu kitabı. Onlarca, belki yüzlerce reddiye yazılıyor bu kitaba. Bu kitabı hala tercüme ediyoruz bu arada, inşallah yakında Mana Yayınları’ndan çıkacak. Daha sonra, bu kitaptaki düşünceleri daha iyi açıklayabilmek için özellikle de gelen eleştirilere daha iyi cevap verebilmek için “Resmi Dini Söylemin Eleştirisi” kitabını yazıyor. Sonra da “İman ve Özgürlük” kitabını yazıyor. Yani bunlar hep aynı kaygılarla yazılan kitaplar. Daha sonra yazılan bu kitaplar ilk kitabın şerhi maiyetinde. “Resmi Dini Söylemin Eleştirisi” ile “İman ve Özgürlük” kitabı Mana

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

105

Yayınları’ndan çıktı, inşallah diğer eserlerini de

belirleyerek onun bir metni nasıl anlaması

tercüme edeceğiz. Son kitabı da insan merkezli

gerektiğine karar vermek ve bunun ne anlama

bir dini düşünce üzerine münazaraları içeriyor.

geldiğini göstermek için iki örnek vereceğim.

Genel olarak Muhammed Müctehid Şebusteri böyle bir insan. İnşallah birazdan modern Kur’an hermenötiğine doğru bir konferans dinleyeceksiniz. Yaklaşık 45 dakika, inşallah kendileri konuşacak ben de tercümeyle sizlere hizmet etmeye çalışacağım. Ondan sonra da soru-cevap şeklinde devam edeceğiz inşallah. Teşekkürler.

Ehl-i Hadis ve Mutezile’nin yaklaşımlarını örnek olarak vereceğim. Şu şekilde anlayın ama başka şekilde anlamayın manasına gelen formel yaklaşım… Bu, mesela şundan farklıdır ki biz önce gelenin, “anlama”nın ne olduğuna dair ortaya felsefi bir teori koyalım ve ondan sonra metni anlamaya çalışalım. Bu da farklı bir şeydir. “Anlama” eyleminin ne olduğu… Çünkü

Şebusteri: Ders saatini bize ayırdığınız için size teşekkür ediyorum. Burada vaktimiz sınırlı olduğu için 12 maddede özetlediğim konuları size genel olarak açıklayayım ki, Kur’an hermenötiğinden ne kastettiğimiz iyice anlaşılsın. Kur’an hermenötiğinin anlamı, şu ana kadar Müslümanlar arasında yaygın bulunan tefsir yöntemi ve ilmi değildir. Kur’an hermenötiği, Kur’an’a yönelik yeni bir anlama teşebbüsü ve çabasıdır. İnşallah bunun ne anlama geldiğini şimdi açıklayacağız.

anlamak, insanın meydana getirdiği bir ameldir, bir eylemdir. Mesela “Bilmek nedir?” konusunda nasıl ki felsefi tartışmalar ve araştırmalar yapılıyorsa, “anlama”nın ne demek olduğuna yönelik de felsefi araştırmalar, tartışmalar başlamıştır. Çünkü mesela, ben size bir şeyler söylüyorum sonra size sorsam ki “Beni anladınız mı?” ve evet siz “anladım” derseniz işte burada bu “anlama”, kendi başına incelenmesi gereken bir olgudur. Ya da birisinin bir kitabı okuyup ondan sonra, “ben bu kitabı anladım” ya da “anlamadım”, ya da “bu kitabı anlamak çok zordur” demesi gibi artık günümüzde bu

Kur’an’a yönelik böyle yeni bir yaklaşım

“anlama”nın kendisi üzerine felsefi ve akli

içerisinde bulunup bulunmayacağımız meselesi

incelemeler ve tartışmalar yapılır.

başka bir konu. Ben burada sadece, size bu yeni

“Anlamak” artık okuyan ve okunan şeyden

yaklaşımın ne ve nasıl olduğunu anlatacağım. Doğal olarak bu yaklaşımı kabul edenler gibi reddedenler de var. Maalesef Kur’an’a getirilen bu yeni yaklaşımları reddeden insanların çoğu iyice düşünmeden bu yönteme karşı çıkıyorlar, yani bu yöntemin ve imkanlarının ne olduğunu bilmeden ona karşı çıkıyorlar. Bu yeni yöntemi birkaç başlıkta size açıklayayım. Birinci nokta şu ki, bu dini metinlerin anlaşılması yani kutsal metinlerin anlaşılması, bu yeni modern hermenötik ortaya çıkmadan önce, formel (biçimsel) bir yaklaşımdı. Din alimlerinden herhangi biri, mesela bu dini

bağımsız bir olgu olarak ele alınıp incelenir. Bizim klasik alimlerimiz bize önce bazı kurallar söylüyorlardı, sonra bu kurallara göre bu metni anlayın diyorlardı; ama “anlama”nın kendi başına ne anlama geldiği üzerine herhangi bir bahis, tartışma yapmıyorlardı. Bu konu günümüzde de henüz Müslümanlar arasında ciddi bir şekilde ele alınmıyor. Herkes diyor ki, işte falanca şeyi şöyle anlıyorum, öteki de diyor ki “ben de böyle anlıyorum”, bir sürü ihtilaf, anlaşmazlık meydana çıkıyor, ama hiç kimse ortaya çıkıp bu “anlama”nın kendisi nedir diye bir bahis, bir tartışma yapmıyor.

metni “şu şekilde” anlayın, başka bir şekilde

Bu konuyla ilgili iki örnek vereceğim.

anlamayın diyordu. Onlar önce bazı kurallar

Muhtemelen hepinizin zihninde Malik bin

ortaya koyuyorlardı sonra da diyorlardı ki,

Enes’e “Allah arşa istiva etti” ne anlama geldiği

metni yani Kur’an’ı bu kurallara göre anlayın

sorulduğunda ne cevap verdiğini muhtemelen

başka kurallara göre anlamayın. Bu, benim

hepiniz biliyorsunuzdur. Malik bin Enes’in

formel ve biçimsel olarak adlandırdığım anlama

cevabı şuydu: “İstivanın ne anlama geldiği

biçimidir, tefsir biçimidir. Ben bu yaklaşımın

açık, malum ama keyfiyeti meçhuldür ve

formel yani bir metni nasıl anlaşılması gerektiği

iman etmek farzdır, vaciptir. Onun ne anlama

konusunda muhataba emir vermek, bazı kurallar

geldiğini sormak, keyfiyetini sormak bidattır.”

106

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

Cümleyi muhtemelen okudunuz. Malik bin Enes

Dini metinlerin bu şekilde formel anlaşılması

verdiği bu cevapta ne demek istiyor? Malik

sadece İslam dünyasına has bir durum

bin Enes keyfiyetini sormanın bidat olduğunu

değil. Hristiyan dünyasında da dini metinler

söylemesiyle aslında bunlarla ilgili hiç soru

o dönemde bu şekilde anlaşılıyor. Yaklaşık

sorulmaması gerektiğini söylemiş oluyor. Onun

olarak 300 yıl önce bazı filozoflar bir metni

bu sözünün anlamı şu ki, bize bir emir veriyor

anlamanın ne olduğuna dair sorular sormaya

yani formel bir şey söylüyor, bir yol gösteriyor

başladılar, yani böyle sorular zihinlerine geldi,

ki bize bu konularda soru sormayın. “O Rahman

akıllarına geldi. Bunlar aslında şunu demek

arşa istiva etti” kelimelerinden zahiri anlaşıldığı

istiyorlardı ki, birisi bir kitabı okuyup ben bu

kadarıyla, o kadarıyla yetinmemiz gerektiğini

kitabı anladım dediğinde, buradaki “anladım”dan

söylüyor, yani bunların sözlük anlamıyla

ne kastedildiği ya da “anlamadım” dediğinde

yetinmemiz gerektiğini söylemiş oluyor. O,

ne anlamadığı kastediliyor? Böyle bir insan

bizim bu metinden ne anlayabileceğimiz

ben bu kitabı okudum ve bu kitabı anladım

yönünde bir araştırma yapmamıza ya da bir

dediğinde kitaptaki kelimelerin sözlük anlamını

tartışma yapmamıza ya da bir soru sormamıza

mı anladığını kastediyor? Yoksa şunu mu demek

izin vermiyor. O, bizim bu kelimeleri sözlük

istiyor: Kelimeler aracılığıyla bana ulaştırılmak

anlamının ötesine geçip onlara yeni bir anlam

istenen mesajı mı anladım demek istiyor?

yükleyip tefsir etmemize izin vermiyor.

Kelimelerin sözlük anlamını değil de bu sözlük

Mutezile tefsirinin de Kur’an’ı okumasında böyle formel bir okuyuş olduğunu söylediğimde şunu kastediyorum; sizin de bildiğiniz gibi Mutezile, Kur’an’daki müteşabih ayetleri kendilerinin kabul ettiği akli temellere göre anlıyorlardı, tefsir ediyorlardı. Bu yüzden de onlar arasında akli, mecazi tefsir anlayışı ortaya çıktı. Mutezile’nin tefsir yöntemiyle ilgili yazdığı kitapta yani “Kur’an’ın Akli Yorumlanması” tefsir kitabında bunu geniş bir şekilde, ayrıntılı bir şekilde anlatıyor. Mutezile diyordu ki, biz aklımızla Tanrı’nın/Allah’ın cisim olmadığını anladığımız için, bundan dolayı da “işte Rahman arşa istiva etti” ayetinin mecazi bir anlamı olduğunu kabul etmemiz gerekiyor. Bundan dolayı da şöyle demişler; yani bu ayette Allah’ın evrenin her yerine hakim olması, kudretiyle gücüyle hakim olması. Dikkat edin ki Mutezile de burada bize bir nevi emir veriyor, destur veriyor, formel bir kalıp ortaya koyuyor. Bize diyor ki, bu metni şu şekilde anlayın başka şekilde anlamayın. Onlar diyor ki, bizim akli ilkeler olarak ortaya koyduğumuz şeylere göre metni anlayın, bunun dışında bir “anlama” Mutezile’ye göre caiz değil. Bu şundan farklıdır ki, bir kişi bu metnin kendisi dışından akli ya da formel başka bir şeyi kabul etmeden önce, metnin kendisinden somut varlığından ne anlaşılıyor diye metne

anlamları aracılığıyla ona ulaştırılmak istenen mesajı mı ya da mesajları mı anlamak istedim demek istiyor? Hepimiz işte kendimize sorarsak, akıllarımıza, zihinlerimize bakarsak bu, biz işte “bir metni anladık” dediğimizde kastettiğimiz şey kelimelerin sözlük anlamı değildir. Yani bir papağanın “ben susadım bana su verin” demesi mümkündür. Bu kelimelerin lafzi olarak ne anlama geldiği açıktır. Ama buna rağmen biz papağanın ne söylediğini anladığımızı iddia edebilir miyiz? Böyle bir iddiada bulunamayız. Eğer dikkat ederseniz böyle olduğunu görürsünüz. Kelimelerin, oradaki lafızların ne olduğu gayet açık olduğu halde böyle bir iddiada bulunamayız. Bu örneklerin basit olduğunun farkındayım, ama sizin daha iyi anlamanızı sağlamak için bununla da sadece “anlama”nın, cümleyi meydana getiren kelimelerin lafzi anlamını bilmekten başka bir şey olduğunu anlatmaya çalışıyorum. Şimdi yaklaşık 300 yıl önce başlayan bir süreçte, işte bazı filozoflar bir metni anlamanın ya da insanların birbirini anlamanın ne anlama geldiği üzerine felsefi bahisler yapmaya başlamışlar. İşte böyle bir şeye yani anlamın kendi başına felsefi olarak ele alınmaya başlandığı günden bu yana, hermenötik dediğimiz şey ortaya çıktı. Modern hermenötik…

yaklaşmasından farklı bir şeydir, bu Mutezile’nin

Modern hermenötiğin konusu şudur: Önümüzde

yaptığı. Çünkü öncesinde belirlenmiş bazı ilkeler

bulunan bir metin olduğunu varsayalım.

var.

Bu metni anlayabilmek için, o “anlama”dan

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

107

önce felsefi bir teoriye sahip olmanız gerekir.

ne Mutezile’nin yönteminin bu konularla

Modern hermenötiğin konusu budur. Siz sevgili

ilgilenmediği, tartışmadığı iyice ortaya çıkıyor.

öğrencilere şunu tavsiye ediyorum; “anlama”nın

Böyle bir felsefi soru çıktıktan sonra filozoflar

bir cümleyi meydana getiren kelimelere lafzi

buna farklı cevaplar verdiler. Anlamanın

anlamın anlamanın onu bilmek olmadığı

ne olduğuyla ilgili farklı cevaplar verdiler.

üzerinde iyice düşünmenizi tavsiye ediyorum.

Yaklaşık 200 yıl önce yaşamış Alman filozofun

Bir cümlenin kelimelerinin sözlük anlamını veya

dediğine göre, bir metnin ne anlama geldiğini

gramer özelliklerini bilmek anlam bilimle ilgili bir

anlayabilmek için hem o sözün söylendiği

şeydir, semantikle ilgili bir şeydir, hermenötikle

dilin özelliklerine dikkat etmeniz gerekir hem

ilgili değildir. Ona bizde delalet deniliyor. Oysa

de o sözü söyleyen kişinin zihnine nüfuz

modern hermenötikte kendisinden anlaşılması

edebilip onun hangi tür düşüncelere sahip

istenen şey, semantik kurallarla ya da semantik

olduğuna vakıf olmanız lazım, ancak bu şekilde

şeylerle bize verilen mesajın ne olduğunu

metnin ne anlama geldiğini anlayabiliriz.

anlamak. Aslında biz iki farklı anlamaya sahibiz.

Yani siz, o kişinin zihnine girmeden onun ne

Birincisi, bu sözü söyleyenini kastettiği şey, o

kastettiğini anlayamazsınız. Sizin bir metni

kelimelerle o cümlelerle anlatmak istediği şey ki,

anlayabilmeniz için müellifin yaşamına nüfuz

bu cümlenin sözlük anlamıdır. Yani bir cümlede

edebilmeniz gerekir, yani sadece zihnine girip

anlaşılan biri vardır. Biz cümleyi söyleyen kişinin

ne düşündüğünü bilmeniz değil aynı zamanda

ne dediğini anlamak istiyoruz, o cümleyle

yaşamına da dikkat etmeniz, bilmeniz, nüfuz

bize hangi mesajı vermek istediğini anlamak

etmeniz gerekir.

istiyoruz. Bazen biz bunu “anlamın ne anlama geldiğini anlamak istiyoruz” diye adlandırıyoruz, tabir ediyoruz.

Daha sonra Heidegger geldi ve aslında anlamak insanın varlığının anlaşılmasıdır, vücudun varlığının anlaşılmasıdır. Heidegger’e göre

Biz İran’da da böyle bir sorunla karşı karşıyayız.

insanlar bir metni anladığında aslında kendilerini

Orada da bu tür bahisleri açtığımızda bize

anlamış oluyor. Heidegger bu tartışmalarda

diyorlar ki, “Biz bu cümlelerin ne anlama

gelinen son noktayı temsil ediyor, ona göre her

geldiğini anlıyoruz zaten, ne diyorsunuz siz?”

asrın her çağın insanları içsel bir ufuk içerisinde

Onlar cümlelerin sözlük anlamını anladıklarına

yaşıyorlar. Bu ufuk onların kendilerini ve aleme

dikkat etmiyorlar. Biz zaten bundan

dair tecrübelerinin bir toplamı. Buna göre bir

bahsetmiyoruz, onu zaten hepimiz anlıyoruz.

okuyucunun bir metni anlayabilmesi, ancak

Modern hermenötikte bahsedilen konu, semantik düzeyde anladığımız şeyin “nedendir, nasıldır, niçindir?” gibi soruları sormak… Yani o anlaşılan şeyin bütün boyutlarıyla

okuyucunun içinde yaşadığı ufukla o metni meydana getiren kişinin ufkuyla, iki ufkun birbiriyle temas ettiği anda ancak bir metin anlaşılabilir.

incelenmesi, ele alınması, bu lafzi anlamların

Bu tür tartışmalara dikkat ettiğinizde,

hangi diğer anlamlarla birlikte olduğunu ortaya

modern Kur’an hermenötiği dediğimizde

koymak; bu cümlenin sözlük anlamı nasıl

şunu kastediyoruz: Birinci derecede şöyle bir

meydana gelmiş, nasıl şekillenmiş, bu sözlük

anlamı var ki Kur’an’ın metnini formel olarak

anlamlarının tarihsel zeminleri, tarihi zeminleri,

anlayacağımızı kastetmeyelim. Yani şu şekilde

hangi şartlarda söylendiği; öyle bir söz nasıl

düşünmemektir modern Kur’an hermenötiğinden

tefsir edilebilir, ona daha derin bir anlam ve

bahsetmek; Ehl-i Hadis, Mutezile ya da filozoflar

içerik nasıl kazandırılabilir, söylenen bu şeyin

ya da arifler bize Kur’an’ı şu şekilde anlayın diye

eksik ve fazlaları yani bunun kritize edilmesi,

formel kurallar belirlememişlerdir. Şu şekilde ki,

eleştirilmesi, anlamın hermenötik olarak

Gazali Kur’an’ı işte “şu şekilde anlayın ya da işte

incelenmesi gibi bu tür konularla, meselelerle

falanca müfessir tefsirin girişinde işte “Kur’an’ı

uğraşır. Yoksa kelimelerinin sözlük anlamıyla ne

şu şekilde anlayın” gibi artık bunlara dikkat

anlaşıldığıyla ilgilenmiyorum.

etmeyeceğiz, göz önünde bulundurmayacağız.

Bu noktayı iyice açıklığa kavuşturduktan

Şöyle düşünüyorum: Önümüzde Arapça

sonra örneklerini verdiğim ne Ehl-i Hadis’in

bir metin bulunmaktadır, bu Arapça metnin

108

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

kendisinin bize ne dediğine bakalım, kelami

ortaya çıkmaz. İşte söyleyenin olmaması ya

inançlarımızı göz önünde bulundurmadan.

da dinleyenin olmaması durumunda dilden

Önümüzde duran bir metni, olgu olarak kabul

bahsetmenin hiçbir anlamı olmaz.

edip araştırmalıyız. Eğer bu yoldan gidersek yani önümüzde Arapça bir metin bulunmaktadır, biz bunu anlamak istiyoruz, bundan önce ortaya atılması gereken ya da açıklanması gereken bir şey var. Bu da dilin kendisinin ne olduğu. Arapça bir metin, Arapça diliyle yazılmış bir metin, bundan öte dilin kendisinin ne anlama geldiğine dair, ne olduğuna dair felsefi bir teorimizin olması gerekir.

Eğer biz böyle bir dil felsefesine sahip olursak, bunu kabul edersek ve bu dil felsefesiyle Kur’an’ın metnini anlamak istersek; Kur’an metni dilsel bir metin, insan diliyle (Arapça) yazılmış bir metin olduğu için, bu beş soruyu Kur’an’a yönelik olarak sormamız gerekir. Bu sözü söyleyen kim? Dinleyenler kim? Bu dilin şekillendiği kontekst, içerik, zemin nedir? Muhteva nedir? Hassas olan konu tam da

Dil nedir? Maalesef biz Müslümanlar arasında

buradadır. Biz eğer modern bir hermenötiğe

dil felsefesi fazla yaygın değil. İnsani dil,

sahip olmak istiyorsak buradan başlamak

beşeri dil antropolojik bir olgudur. Dil felsefesi

zorundayız. Bu mesele bizim zihnimizde

tartışmaları şudur ki; bizim, dilin ne olduğuna

olduğu kadar basit değil. İşte söyleyen

dair felsefi bir cevabımız olmalı. Yani felsefi

Allah’tır, dinleyen insandır ya da peygamberdir,

açıdan, beşeri dilin ne anlama geldiğine dair

bu mesele bu kadar basit değil. Bizim

dilin mahiyetinde dilin kendisinin farklı görüşleri

bahsettiğimiz; söyleyen, dinleyen, muhteva,

ve teorileri sunulmalıdır. Ben şimdi burada size

kontekst, bunlar ancak insanın tarihi yaşamıyla

günümüzde dil felsefecilerinin çoğunun kabul

anlam kazanan olgulardır. Sözü söyleyen kişinin,

ettiği felsefi bir yaklaşımdan bahsedeceğim.

kural olarak onunla tecrübe edebilecek bir ilişki

Dil, şekillerden meydana gelen bir sistemdir.

içerisinde olması lazım. Bir yol bulunsun ki

İnsan onun aracılığıyla kendisini ortaya koyar,

işte biz falanca bu sözü söylüyor diyebilelim,

kendisini açığa çıkarır, kendisini tabir eder,

tecrübi bir yol bulunsun, metafizik değil. Bunlar

kendisini anlatır. Kendisini diğerleri için anlaşılır

imani veya itikadi meseleler değil. Bunlar

hale getirir ve diğerlerini de kendisi için anlaşılır

bir dizi antropolojik meselelerdir, yani insan

kılar ve kendi bilgilerini kendi malumatını bu

yaşamıyla ilgili olan bir dizi antropolojik sorun

sistemle düzenli hale getirir. Bu yapıyla, bu

ve meselelerdir.

nizamla hakikati talep eder, elde etmeye çalışır ve onunla yaşamını sürdürür. İnsan yaşamı dil olmadan mümkün değildir. İnsan dil olmadan yaşayamaz.

Şimdi buradan hareketle sorarsanız; size göre bu Kur’an’ı söyleyen kim? Ben cevap olarak Tanrı diyebilirim, bu mümkündür. Ya Allah onu Peygamber’in kulağına okumuştur,

Bu nizamın, bu sistemin 5 asli unsuru

fısıldamıştır, ya da Allah önce Cebrail’e

bulunmaktadır: Birinci asli unsur, söyleyen;

söylemiştir, Cebrail de sonra Peygamber’e

bu sözü söyleyen bir kişi olması lazım. İkinci

fısıldamıştır. Allah’ın tenzil etmiş olduğu

asli unsur, sözü dinleyen ya da okuyan

kelamıdır. İşte siz bunları kelam ve felsefe

kişidir. Üçüncü asli unsur, dilin yapısıdır;

kitaplarında okurken bunlarla karşılaşıyorsunuz,

yani bizim şunu İngilizce şunu Türkçe şunu

ama bunlar ikna edici cevaplar değiller.

Arapça dememizi sağlayan unsurdur. Pek çok

Çünkü Kur’an’ı hem Müslümanlar anlıyor, hem

göstergenin bir araya gelmesiyle oluşmuştur.

müşrikler, gayrimüslimler anlıyor. Peygamber’in

Dördüncü unsur, bu dille konuşan bir cemaatin,

zamanında da Kur’an’ı hem Müslümanlar

bir topluluğun olmasıdır. Bir dille konuşan, bir

anlıyordu hem müşrikler, kafirler anlıyordu.

dille iletişim sağlayan bir topluluk olmadan

Siz Kur’an’a dikkat ettiğinizde Peygamber’in

bir dil meydana gelemez. Beşinci unsur da bu

muhaliflerle ve müşriklerle tartıştığını

diyalogda ifade edilen içeriktir, muhtevadır. Eğer

görürsünüz. İşte Peygamber diyor siz niye

bu beş asli unsur bulunursa ortada dil diye bir

bunu kabul etmiyorsunuz? Onlar da bunun

şey vardır. Eğer bu beş unsurdan herhangi birisi

karşılığında cevap veriyorlar, soru soruyorlar,

olmazsa aslında dil dediğimiz şey şekillenmez,

yani bir mücadele, bir diyalog var Peygamber’le

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

109

muhatapları arasında. Dolayısıyla bunların

ki Kur’an’daki bütün kelimeler ve cümleler

Kur’an’ı anladığı anlaşılıyor. Hem Müslümanlar

Peygamber’in kelimeleri ve cümleleri değil,

hem gayrimüslimler anlıyor Kur’an’ı.

diğer bir taraftan bir alemden, Peygamber’e

Şimdi soru şudur ki; o dönemde hem Müslüman’ın hem gayrimüslimin anladığı orta anlama göre, yani o insanlara göre bu sözün söyleyeni kimdir? Şu soruya şöyle cevap veremeyiz: Hem Müslümanların hem gayrimüslimlerin bu sözü söyleyenin Tanrı olduğuna inandığını söyleyemeyiz, çünkü müşrikler ve kafirler zaten Tanrı’nın varlığına inanmıyorlardı. Ama ortak olan bir söyleyen

söylenmiştir. Peygamber de diğer bir alemden gelen bu sözleri diğerlerine sadece aktarıyor, söylüyor, işte genel olarak bizim zihinlerimizde bulunan şey bu. O zaman işte bu metni hem Müslümanlar hem müşrikler tarafından nasıl anlaşıldığı sorusuna cevap veremeyiz. Ki onlar ne Cebrail’in varlığına inanıyorlardı ne Tanrı’ya. Yine de metni anlıyorlardı. Nasıl anlıyorlardı metni? Bu konuda düşünün…

vardı, hem Müslümanların hem gayrimüslimlerin

Kesinlikle bu yoldan gitmemiz, ilerlememiz

kabul ettiği. Bugün de mesela, ben bir

gerekir ve nereye çıkacağımıza bakmamız lazım.

Müslüman olarak Kur’an’ı anladığımda ve

Modern Kur’an hermenötiği bu tür şeylerden

aynı şekilde bir oryantalist de Allah’a ve

bahsediyor, tartışıyor. Hiçbir şekilde vahye karşı

İslam’a inanmadığı halde Kur’an okuyup

değil, ona muhalefet etmiyor, reddetmiyor. Artık

anladığında, demek ki ikimizin arasında ortak

bu teoride, bu analizde Kur’an’daki kelime ve

bir anlama var. O zaman ortak söyleyenin de

cümleler Peygamber’in kelime ve cümleleridir,

kim olduğunu ortaya çıkarmamız gerekir. Bu

başka bir yerden gelmemiştir. Bu durumda

tamamen hermenötik bir analiz ve tahlildir.

vahyin anlamı da Allah’ın ona verdiği güç

Bahsettiğim şey şöyle ki, müminlerden ve

ya da verdiği destek ki bu destek sayesinde

gayri müminlerden oluşan bir cemaat “biz bu

Peygamber bu sözleri söyleyebilecek hale

metni anlıyoruz” dediğinde ortak kabul ettikleri

geliyor. Bu oluyor vahiy. Eğer sizler Kur’an’daki

“söyleyen” kim? Söyleyen”in kim olduğunu

bütün kelimelerin ve cümlelerin Cebrail’in ya da

ortaya çıkarmadan, kabul etmeden, bu soruya

Allah’ın olduğunu söyleyen bir ayet olduğunu

cevap vermeden Kur’an’ın hem müminler hem

düşünüyorsanız, hayır, Kur’an’da kesinlikle böyle

de gayrimüslimler tarafından nasıl anlaşıldığı

bir şey yok. Böyle bir ayet Kur’an’da yok. Eğer

sorusuna cevap veremeyiz.

fırsat olsaydı, siz olduğunu iddia etseydiniz, ben

Sevgili öğrenciler, bu analizden şu sonuca

de size olmadığını gösterebilirdim.

varmak istiyorum ki, Kur’an metni birinci

Kur’an’da, bunları Peygamber’in vahiyle

derecede bir insan kelamı olarak -ki o

söylediği söylenir. Yani biz işte bu vahyi şu

Peygamber’dir- anlaşılmaktadır. Bu sözü

şekilde anlıyoruz; Allah’ın Peygamber’e olan

söyleyeni hem Müslümanlar tanıyor hem

ilahi yardımı olarak okuyoruz, tefsir ediyoruz.

gayrimüslimler. Hem Müslüman diyor “bu

Peygamber bu yardım sayesinde bu sözleri

Muhammed’in kelamıdır”, hem müşrik diyor “bu

söyleyebilecek hale geldi. “İki Hikmetin Bir

Muhammed’in kelamıdır”. Müminle gayri mümin

Araya Getirilmesi” kitabında deniliyor ki,

arasındaki fark, mümin bu merhalenin bir

Mutezile’nin bu vahyi, Allah, işte önce bazı

adım ötesine geçiyor ve diyor ki; Peygamber’in

sesler yaratıyor sonra da Peygamber bunu

söylediği bu sözü ilahi vahiy aracılığıyla bu

kulağıyla duyuyor ya da bütün bu sözlerin

sözleri söylüyor. Müminin gayri müminden

hepsi batıldır. Tekvin kitabında, varoluş

farkı budur. O söylüyorsa söz onun sözü,

kitabında yani varlık aleminde, kendisini

Peygamber’in sözü. Cümleler onun cümleleri,

ayetleri aracılığıyla Muhammed’e göstermiştir

kelimeler onun kelimeleri ama onun arkasında

ve o da varlık kitabını okuyor, tekvin kitabını

Allah bulunuyor. Yani Tanrı onu teyit ediyor,

okuyor ve tekvin, Peygamber tarafından

destekliyor ki, bu sözleri söyleyebilsin. Bu işte

okunmasıdır, tefsirdir. Ama ona göre bu okuma

Kur’an’da “gönderilme” olarak söylenen şeydir.

tamamen Peygamber’e aittir, hem kelimeleri

Bu Kur’an’da kendisine vahiy denilen şeydir.

hem cümleleri hem lafızları Peygamber’in

Veya bu şekilde anlamazsak, eğer dersek

lafzıdır. Bu tür konuları, tartışmaları mantıksal

110

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

sonuçlarına götürdüğümüzde imanımızın zarar

birçok yerinde görülen bir ilkeden, temelden

göreceğini falan düşünmeyin. Eğer biz bunlara

bahsediyorum. Kur’an’da bazı ayetler

devam edersek, bizim imanımız daha vakur ve

bulunmaktadır. Bu ayetlerin zahirine göre

daha çok kabul edilebilir bir hale gelir. Bizim

birisi Peygamber’le konuşmaktadır. Mesela “de

gençlerimiz asıl bu vahiy kavramların ne anlama

ki” diye başlayan ayetler. Veya işte “Kur’an’ı

geldiğini anlayamazlarsa, soru soramazlarsa,

ezberlemek için acele etme” diye başlayan,

onları makul bir şekilde anlayamazlarsa dinden

yani Peygamber’e hitap eden ayetler. Bu

uzaklaşırlar. Biz bu şekilde Kur’an’ı daha iyi

ayetlerin zahiri, birisinin bu sözleri Peygamber’e

anlayıp, tefsir edebiliriz.

söylediği yönünde. Onlarca böyle ayet vardır. Bu

Sabrınızdan dolayı teşekkür ediyorum. Biraz uzadı yine de ama bunlar sadece bu konunun gelişinin küçük bir kısmı. Sadece girişi bile anlatabilmek için uzun bir süreye ihtiyacımız var. Soru: Şebusteri’nin vahiyle ilgili düşüncesi tam

durumda, bu tür ayetler için bizim genel-geçer bir çözüm yolu bulmamız gerekiyor, ne anlama geldiklerine dair. Peygamber’e hitap eden kişi acaba Peygamber’in kendisinden başka birisi mi? Biz bu tür sorularla İran’da da karşılaşıyoruz.

olarak nedir?

Bu tür şeyleri tartışa tartışa işte bize diyorlar

Cevap (A. Dişkaya): Bizim geleneksel

ve o hitap eden kişi Tanrı’dır diyorlar. Hemen o

algımızda vahiy, Kur’an’ın kendisidir. Bu yeni okuyuşa göre vahiy, Peygamber’le Allah arasında bulunan ilişkidir. Yani Peygamber’e bu sözleri söyletebilme gücü, yardımıdır. Cevap (Şebusteri): Bunu iki merhalede konuşabiliriz. Birinci merhalede, bu tür felsefi bahisleri tartışabiliriz. Bunlar felsefi bahisler,

ki, Kur’an’da birisi Peygamber’e hitap ediyor felsefi bahisleri unutuyorlar ve diyorlar ki işte birisi Peygamber’e hitap ediyor ve O, Allah. Yani okuduğunuz ayeti Tanrı, Peygamber’e söylüyor. Önce bazılarını kabul ediyoruz, sonra bunun ortasına geldiğimizde bu sefer öncekileri reddediyoruz. Bizim kabul ettiğimiz temellere göre Kur’an’da Peygamber’in kendi kendisine

konulardır. Eğer bu felsefi bahisleri kabul

hitap ettiğine dair bir sürü örnek var.

edersek, işte o zaman gidip bu tür ayetlerin

Biz edebiyatta da bir şairin kendi kendisine

ne anlama geldiğini tartışabiliriz. Ama eğer kastınız şuysa ki, yani böyle bir ayet olduğu için ve bu ayeti müfessirler, bizim şu ana kadar gördüğümüz şekilde anladığımız şekilde tefsir etmişlerdir, anlamışlardır, işte bu yüzden bu felsefi bahisleri kabul etmiyoruz. Bu olmaz. Şöyle denemez ki, ben bu felsefi tartışmaları Kur’an’da şöyle bir ayet olduğu için kabul etmiyorum denemez. Felsefi tartışma, felsefi tartışmadır. Hem cevabının hem de eleştirisinin felsefi olması gerekir. Eğer biz araştırarak ve eleştirerek, nihayetinde bu felsefi kabullerimizin doğru olduğu sonucuna vardıysak, o zaman işte o ayetin ne anlama geldiğine dair bir yol bulmamız lazım. Ben size soruyorum: Siz bunlardan hangisini kastediyorsunuz? Yani bu ayet olduğu için ben bu felsefi şeyleri kabul etmiyorum mu diyorsunuz, yoksa şunu mu kastediyorsunuz: Eğer bu felsefi bahisler, tartışmalar doğruysa bu ayet ne anlama geliyor? İkincisi herhalde… İkincisini kastediyorsak, ben Kur’an’ın

hitap ettiği bir sürü örnek ve misale sahibiz. Yani kendi nefsiyle konuşuyor. Farsça bir şiir okuyayım Sadi’den: “Ey Sadi, iyi insanlar hiçbir zaman ölmez!” Bunu eğer birisi dışarıdan duyarsa birisinin Sadi’ye “Ey Sadi” diye hitap ettiğini sanır. Oysa Sadi kendi kendisine söylüyor. Hafız şiirlerinde de kendi kendisine hitap ediyor. Pek çok şiirde, edebi, metinlerde bunlar var. Bu edebi bir sanattır, tarzdır. Eğer Kur’an’ı da çok önemli ve gelişmiş bir edebi metin olarak kabul edersek, o zaman metnin pek çok yerinde Peygamber’in kendi kendisine hitap ettiğini görürüz. O ayeti okuduğumuzda sadece şu meseleyi halledebiliriz ki, o kendi kendisine şöyle diyor; sana vahiy ezberletilmeden önce, acele etme. Buna göre, ona bir şey geliyordu, yani ezberletileceği için ona bir şey geliyordu. Ben de ona bir şeyin geldiğini kabul ediyorum. Ama o gelen şey ve bu ayette vahiy olarak adlandırılan şey, kelimeler ve cümleler değil. Ona ulaşan ilahi enerji, güç, yardım. Kendi kendisine diyor

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

111

ki; sabret, o enerjiyle dolasın ki ondan sonra konuşasın. Mesela, siz sanatçıların yeterince sabredip o hisle dolduktan sonra rol yapmaya başladıklarını, şarkı söylemeye başladıklarını görmüş olmanız lazım. İlahi vahiy de böyle bir

SORU: Hermenötik okumaların Batıni okumalardan farkı nedir? CEVAP: Farkı şu ki; Batıni okumalarda ortada bir metot yoktur, sistem yoktur. Bir Batınici Kur’an’daki herhangi bir kelimeyi mesela, azap kelimesini başka bir şekilde tevil ettiğinde bunu nasıl tevil ettiğini bize gösteremez, tecrübe olarak gösteremez. Bu yüzden pek çok yerde Arap dilinin yapısının ve sisteminin dışına çıkıyorlar. Onlar zahiri olarak terk ediyorlar. Batıni bir anlamdan bahsediyorlar. Bu batıni manayla, zahiri anlam arasında organik bir bağ kurulmamalıdır. Bu hermenötik yöntemle zahir bir kenara bırakılmaz, terk edilmez. Zahirden anlaşılan şey için ikinci defa yeni bir anlam ortaya konur. Tefsirde nesnellikten bahsetmek zordur. Yani nesnellikten kasıt şudur ki; ben bu metinde bir anlam olduğunu kastediyorum, sabit bir anlam ki, ben de tam olarak o sabit olan şeyi anlamak istiyorum, anlayabilmek istiyorum. Bu tam da işte modern hermenötik taraflar arasında bulunan bir ihtilaf konusudur. Bazıları böyle bir sabiti anlamanın mümkün olduğunu kabul ediyor, bazıları da etmiyor. Kişisel olarak Kur’an’ı incelediğimde, okuduğumda, şuna daha çok meylediyorum ki; Kur’an’da sabit bir anlam peşinde olmayıp belki onun yerine metinle birlikte yüzelim, hareket edelim, yolculuk edelim diyenlere daha çok temayül ediyorum. Ben böyle bir tefsir anlayışını Kur’an’a daha mutabık görüyorum. Çünkü benim Kur’an’dan anladığım, Kur’an ayni bir şeyden haber veren bir metin değil, felsefi

www.islamiyorum.com

şeydir.

ve mantıki anlamıyla ihbari cümlelerden oluşan bir metin değil. Kur’an alemin bir okumasıdır. Alemle birlikte yaşamak istiyor. Yani yaşamaktır Kur’an, bilmek değil.

112

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

Deneme

Şehadet Tutkusu mu, Yaşam Korkusu mu? Latif Kınataş Kendini Hakka ve mazlum halka adayanlara

önüne çıkan engelleri kaldırmaya dönük arızi bir

selam olsun!..

durumdur, esas değil. Bu gözden kaçırıldığında

Netameli bir konu olduğunun farkındayım,

savaşın kendisi amaç haline gelebilir.

ama önemine binaen yine de yazmalıyım.

Yıllar önceydi, dünyada soğuk savaş hakim

Söyleyeceğimi çok dikkatli söylemeliyim

iken Afganistan’da işgal ve sıcak savaş olanca

biliyorum; ama nasıl söylersem söyleyeyim

şiddetiyle sürüyordu. Bizler, soğuk savaş

faturalar çıkacak kesin. Şu açıklamayı yaparak

ortamında fikri (ideolojik) mücadele içinde iken,

başlarsam söyleyeceklerim daha sağlıklı anlaşılır

biri ile birkaç saat konuştuk (ilk görüşmemizdi).

sanırım:

Bu uzun görüşmeden sonra arkadaşımızın şu

Amacım, Allah’a sözünü yerine getirip gitmiş veya vadini doldurup çeşitli şekillerde bu dünyadan göçmüş olanların durumunu değerlendirmek değil; onları bu yazının konusu sananlar baştan yanlış okurlar. Benim konum yaşayanlardır; yaşayanların inanç ve mantalitesidir. Tezatlar dünyasında yaşıyoruz. Varlık zıtlıklar üzerinde. Sulh ve sükun ise bu zıtlıklar arasındaki denge ile korunuyor. Varlık dünyasında bu dengeyi görüyoruz. Toplumların birbirini savması, bireyin oksimoronik yapısındaki çatışma bu dengenin ifadesidir. Birey kendi içinde selamı/barışı gerçekleştirmek için mücadeleye başlar, ardından evrensel barış için mücadele eder. Fakat amaç, mücadelenin bir boyutu olan kıtal anlamındaki savaş değil barıştır ve itminandır. Kıtal ise bu itminanın

değerlendirmesi kendisi gibi birçok kimsenin ruh halini ve fikri açmazını çok güzel yansıtıyordu: “Abi güzel, söylediklerin doğru, haklısın. Ama o kadar çok kimse o kadar farklı şeyler söylüyor ki insanın kafası karışıyor. Şaşırıyorsun; o düşünce mi bu düşünce mi, o cemaat mi bu cemaat mi?! Bence yapılacak en güzel şey, cenneti garanti edecek tek şey Afganistan’a gidip savaşmak; orada kafir, düşman belli karşında, işte işgalci Ruslar, savaşır ölürsün, cennete gidersin!” O gün ilginç bulduğum bu ruh halinin benzerleri ile daha sonraları birçok kez karşılaştım. Birisi ciddi ciddi Çeçenistan’a gidip oradan cennete geçmek istiyordu; gerekçe aynı... Neden böyle bir tercihin peşindeler diye sorduğumda, “Ne yani kötü bir şey mi cenneti istemek?” diye tepki göstermişti anlatan. Geçebilirdi de ona sözüm yok! “İyi de oradakiler o günlerde açıklama yapıyorlar; bizim savaşacak adama

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

113

ihtiyacımız yok, bize en iyi yardım sesimizi

Bize göre iyinin egemenliği için yapılır. Önce

dünyaya duyurmanızdır diyorlar ” diyerek ancak

bireyin kendi içinde başlar iyilik ve kötülük

anlatabilmiştim derdimi. Halbuki esas anlatmaya

mücadelesi (91/7-10). Sonra çevreye yayılır,

çalıştıklarım güme gitmişti.

iyinin egemenliği için toplumsal mücadele süreci

Soğuk savaş ortamında donanlar, kendilerini sıcak savaşın ortasına atarak kurtulmak

yaşanır. Ardından, evrensel bir medeniyeti kurma ve yaşatma süreci olarak devam eder.

istiyordu. Bosna, Çeçenya vb. gibi kurtuluş ve

İşte savaşı bütün bu boyut ve süreçleriyle

cennet yolları açılıyordu sürekli ve insanlar/

kabullenemeyip kaldıramayanlar, onun tek bir

gençler yaşamak ve yaşatmak yerine öldürmeyi

boyutuna odaklanırlar ya da tek bir sürecinde

ve ölmeyi seçmeye devam ediyordu. Oldukça

takılırlar.

ironiktir; yaşayarak kurtulmak yerine ölümle kurtulmak. Zira sözün bittiği yerdir bura…

Topyekun ve kapsamlı bir mücadeleden, dar ve tek boyutlu sıcak savaşa sığınmak nasıl bir

Halbuki bizim inanç ve değerler sistemimizde

zafiyet göstergesi ise, iktidarın gerektirdiği

esas olan, ölüm ve öldürmek değil yaşam ve

çetin ve geniş sorumluluklara karşı dar ve sınırlı

yaşatmaktır. Seyyid Kutub, kardeşi Emine’ye

muhalefet kalelerine sığınmak da benzer bir

yazdığı mektubunda, “Kardeşim görüyorum ki

zafiyetin göstergesidir diye düşünüyorum.

ölüm seni endişelendiriyor. Ölümden korkma! Ölüm nedir ki, hayat sofrasından dökülen kırıntılarla geçiniyor. Çevrene bir bak, her yerden hayat fışkırıyor…” diyerek hayatın esas olduğuna vurgu yapıyor ve onu teselli ediyordu. Bunu söylerken hapiste idamını bekliyordu. Ama o hayatını, öldürmek değil hayat veren fikirler ve değerleri yaymak üzere kurgulamıştı. Evet, konjonktür müsaitti her zaman olduğu gibi. Savaş için her türlü neden ve zemin vardı. Filistin, Bosna vb. sıcak savaşın olduğu yerler, savaşın dayatıldığı, ora halkına savaştan başka seçenek bırakılmadığı yerlerdi, bu başka bir gerçek. Bu durumda, “Zulme uğramaları nedeniyle savaşanlara izin verilmiştir…” (22/Hac 39, ayrıca; 60/Mümtehine 9, 4/Nisa 75,89,91) Ancak ben şunları sorguluyordum: Savaştan ne anlıyoruz? Nasıl bir savaş? Kim adına savaş? Kim savaşım verebilir? Savaşın sahibi ne istiyor? Adına savaştıklarımızı yok etmeyi mi kurtarmayı mı veya öldürmeyi mi yaşatmayı mı hedefliyoruz? Yoksa ne olursa olsun biz sadece savaşırız mı diyoruz?

kavramın doğasında korunmayı, savunmayı ve savmayı içkin olduğu anlamına gelir. Fıtri ve meşru olan savaş, yok etme değil var olma, saldırma değil savunma/savma savaşıdır. Mücadele etmeksizin her şeyin hazır olduğu bir yaşam yani cennet bizim arzumuz, özlemimiz, amacımız olarak var olacaktır. Ve oraya kavuşma inancı bizim hayatımızı anlamlı, savaşımızı meşru ve makbul hale getirecektir. Ancak kısa yoldan cennet yok, bütün süreçleriyle iyilik mücadelemizin ucundadır cennet ; “Sizden öncekilerin başına gelenler sizin başınıza gelmeden cennete gireceğinizi mi sandınız…” (2/ Bakara 214) Cennet, cennetin sahibini razı etmekle girilebilecek bir yerdir ve oraya onun yolundan gidilir; kimsenin daha kısa yollar bulması mümkün değildir. Baskı altında zorlanırsın, bunalırsın, dara düşersin, zaafa düşersin; ama sen çile ve engellerle dolu uzun ve meşakkatli yolu seçti isen, cennetin yolunu değiştiremezsin. Seyrin değişirse mesir (varılacak yer)in de

Tarih bu soruları yanıtlayamaksızın savaşıp ölenlerle doludur. Bu soruların doğru yanıtlarının bulunmadığı savaş, körü körüne verilen bir savaş olacaktır.

değişir. Cennete gitmenin şartını cennetin sahibi belirlemektedir ve cennetin sahibi hayatın da sahibidir, dolayısıyla mücadelenin/savaşın da…

Canlı olmanın kaçınılmaz gereğidir savaş. Hayatın anlamı. Savaş bittiğinde hayat bitmiş demektir. Onun için savaş bir varoluş mücadelesidir; bireysel ve toplumsal olarak…

114

Savaşın hayatla (adeta) özdeş olması demek,

Peki, sahip/malik ne istiyor? İnananları yeryüzünde ıslah ediciler olarak tanımlayan Allah, onlardan en güzel şekilde mücadele etmesini istiyor: “Onlarla en güzel

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

şekliyle mücadele et!” (16/Nahl 125) İstenen şey bellidir; iyilik ve takva yarışı. İyilik mücadelesi, iyi olmak ve iyi olanı yaygınlaştırmaktır. Yaşamak ve yaşatmak; ama

Unutmayalım; idare ve siyasetten arındırılmış bir sünnetten geriye ya dondurucu pasifizm ya da öldürücü şiddet kalır. İnsanlığa gereken ise hayat veren ruhtur.

bozguncular değil ıslah ediciler olarak… Ekini ve

Nasıl bir zatın sorgulanmaz egemenliği

nesli yok etmek değil korumak… Yakıp yıkmak,

altındaysanız, nasıl bir tanrıya inanıyorsanız,

tahrip etmek değil imar, inşa ve ihya etmek…

hayatınız da ona göre şekillenir. Tanrınızın

En güzel şekilde mücadele edilirken savaş dayatılırsa yani siz istemediğiniz halde savaşa sürüklenirseniz, o zaman izin verilir ve sıcak savaşın da en güzelini yaparsınız. Savaşın kıtal ile ilgili boyutu da burada başlar. Toplumsal savaşları ancak bireysel savaşları kazananlar verebilir. Bireysel savaş ise öncelikle fikirler ve ardından değerler dünyasında verilir. Bu uzun vadeli, sabır gerektiren, kafa konforunu

özellikleri/sıfatları sizde tecelli eder. Ya da tanrınızın hangi sıfatları ile sıfatlanma gayretinde iseniz, hangi sıfatlarına inanmışsanız o sıfatlar sizin olaylara bakışınızı, yaşam biçiminizi oluşturur. “Rahman ve rahim olan Allah’ın adı ile” diye her işine başlayan insanların yaşam felsefesinde neden “cabbar ve kahhar” sıfatları dengesiz bir şekilde öne çıkıyor?

yıkıp uyku devrini bitiren bir mücadeledir. Bu

Nasıl bir Allah’a inandığımızı gözden geçirmek

mücadele ise ilerleme kaydederek sürdürülebilir.

dileğiyle…

Aksi halde tatminsizlik, bıkkınlık, yılgınlık baş gösterir. Bu durumda fertler ya pasif konuma geçerek nesneleşir ya da fevri bir atılım yaparak kurtulmak ister.

Bize iman, ahlak, siyaset, basiret kısaca hayat dersi veren, örnek olan, model sunan Resul’e/ resullere ve onların örnekliğini gözeterek yaşayanlara selam olsun…

Kurtuluş arzusu, batmaya tabii ki tercih edilir. Ancak takdire şayan olan, bireyin kendini kurtarmasından ziyade toplumların kurtuluşu için verilecek mücadeledir. Bu ise gerçekten ağır bir sorumluluktur. Herkesin taşıyabileceği bir yük değildir. Hamaset ve duygusallıklarla gerçekleştirilebilecek bir dava da değildir. İyi okumayı gerektirir, sabır ve metanet gerektirir, feraset ve basiret gerektirir, plan ve proje gerektirir, bu plan ve projeyi teenni ile uygulayacak siyaset ve akıl gerektirir. Realiteden kopuk bir idealizm yerine toplumsal gerçekliği görmeyi gerektirir. Bütün bunlardan yoksun olanlar, Ebu Cendel olayını ve Peygamber’in oradaki tutumunu anlayamazlar. Toplumsal değişimin bir süreç işi olduğunu, nesil ya da nesiller alabileceğini anlayamazlar. İslam toplumu içinde, damgalı bir münafığın (İbn Selül gibilerin) -hayatının sonuna kadar- güven içinde yaşadığını hatta ölümünde, Allah Resulü’nün neredeyse cenaze namazını kılacak olduğunu hiç düşünüp ders çıkarmazlar. Bir fitne çıkarmaya kalktığında onu öldürmek isteyen arkadaşlarına “Muhammed arkadaşlarını öldürtüyor dedirtmem” diyerek karşı çıkan Peygamber’in reel politiğini görmezler.

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

115

Gündem

Müslümanlar ve Anayasa Metin Yılmaz Yeni Anayasa Süreci

olan AKP’nin, seçimlerde aldığı oylara ciddi

Anayasalar toplumların kurucu metinleridir. İktidarı sınırlama, yöneten yönetilen ilişkisine denge getirme arayışlarının bir neticesi olarak ortaya çıkmışlar ve beşer hayatındaki gelişmelere paralel olarak “birlikte yaşamanın” teminine doğru evirilmişlerdir. Toplumlar artık farklı etnik, siyasi, dini, mezhebi kimlik sahiplerini bünyelerinde barındırmaktadır. Üstelik insanlık farklılıklara tahammülsüzlükten, farklı olanı ötekileştiren ve ikinci sınıflaştıran yaklaşımlardan, farklılıkları kabullenme ve farklılıklara rağmen birlikte yaşama fikri olgunluğuna ulaşmış bulunmaktadır. Dün çoğunluk olanın azınlık olana kendini dayatması gayet doğal kabul edilirken, bugün azınlıkların

katkı da yaptı. Hükümet kurulduktan kısa bir süre sonra yeni anayasa çalışmaları başlatıldı. Muhalefet partileri de bu sürece katılmak zorunda kaldılar. Anayasanın 2012 yılının sonuna yetiştirilmesi planlanıyor. Ancak sıkıntılı ve karamsarlığa sevk eden bir süreç yaşanıyor. Bir kere, yoğun gündemler (ki bunların birçoğu suni) nedeni ile anayasa gündemden düştü, adeta unutuldu. Muhalefetin çok umurunda değil zaten, bu yüzden ağırdan alıyor, çekinceler ortaya koyuyor, kolaylaştırma yerine zorlaştırmayı tercih ediyorlar. Yaşadığımız şu günlerde sürece ön ayak olan AKP’nin bile niyeti, değişimi isteyip istemediği ve ne kadar değişim istediği sorgulanmaya başlandı.

hak ve özgürlüklerinin durumu daha çok dikkat

AK Parti’nin eski Genel Başkan Yardımcısı

çeker hale gelmiştir. Bireyin hak ve özgürlük

Dengir Mir Mehmet Fırat, Taraf gazetesinden

sahibi oluşu, dini, dili, rengi, milleti ne olursa

Neşe Düzel’e verdiği bir mülakatta şu

olsun eşitliği evrensel bir değer olarak beşerin

değerlendirmeleri yapıyor: “Benim yeni anayasa

zihin kodları arasındaki yerini almıştır.

yapılacağına dair bir ümidim yok. Bu Meclis’ten

Dünyada böyle olumlu gelişmeler olurken TC anayasası hala çağ dışı zihniyetini koruyor. Ne iktidarı sınırlayabiliyor ne de birlikte yaşamaya katkı yapabiliyor. Yapısal sorunları var. Bu yüzden devletin, çoğunluğun ve güçlünün tahakkümüne engel olamıyor; bireylerin, azınlıkların, resmi ideolojiden başka bir düşünceye ve inanca sahip olanların mağduriyet ve çilesini sona erdiremiyor. Ürettiği sorunlar ve zulümlerle değiştirilmesi için gerekli her türlü alt yapıyı bizzat kendisi oluşturmuş bulunuyor. Nitekim son seçimlerin temel argümanlarından

yeni bir anayasa çıkmaz. Zaten çıkmaması için her türlü şey yapıldı. İki parti, ‘Mevcut anayasanın üç değişmez maddesi değiştirilemez’ diye kırmızıçizgiler koydu. Değişmez maddeler kalacaksa, o zaman yeni bir anayasa yapmaya gerek yok ki... Böyle bir yöntemle anayasa yapılmaz! İki parti anayasanın değişmez maddelerine dokunulmasın diye kırmızıçizgilerini açıkladıktan sonra AK Parti’den de bazı yetkililer, ‘Bu üç maddeye dokunmasak olur’ diye beyanat verdiler. Bu beyanatı duyduktan sonra AK Parti’nin yeni anayasa yapmada ayak sürüdüğü

biri, anayasayı değiştirmekti. Bu fikre ön ayak

116

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

kanısı bende hâkim olmaya başladı.”1 Hukukçu Prof. Dr. Ergun Özbudun’un da konuyla ilgili değerlendirmeleri dikkate değer: “Meclis’te partiler arasında bir Uzlaşma Komisyonu’nun kurulmasıyla sanki yeni anayasa için büyük bir adım atılmış gibi bir intiba ve beklenti var toplumda ama… Anayasa Uzlaşma Komisyonu bence ölü doğmuş bir bebek. Komisyon’un çalışma usulleri hakkında on beş maddelik bir düzenleme kabul edildi. Mesela oybirliği şartı aranıyor. BDP’nin ve MHP’nin, Kürt sorunu üzerinde ortak bir noktaya gelebileceğini tasavvur edebiliyor musunuz? Radikal Türk milliyetçisi bir parti ile radikal Kürt milliyetçisi bir partinin ortak bir noktada buluşması mümkün değil. Dört partinin oybirliği sağlayamayacağı daha pek çok sorun var. Dolayısıyla ‘oybirliği’ şartı, o komisyondan bir metin çıkmayacağını zaten gösteriyor. Ayrıca Komisyon’un çalışmalarını baştan itibaren zora sokan başka ilkeler de var. Mesela bir parti Komisyon’a katılmayı reddederse çalışma duruyor. Diyelim ki, dört partiden biri olan BDP ya da MHP, ‘ben bu işte yokum’ derse Komisyon dağılmış oluyor. Hatta bir parti üç oturama gelmezse, Komisyon faaliyetlerine son veriyor. Bir başka gariplik de, eğer Komisyon’da bir anayasa metni oluşursa, bu metin, Meclis Anayasa Komisyonu’nda ve Genel Kurul’da değiştirilemeyecek. Meclis’i tamamen devreden çıkarmak demek bu. Böyle bir şey mümkün değil. Bu yöntemle, yüzde altı oy alan bir partiye kesin bir veto hakkı tanımış oluyorsunuz. Oysa son sözü söylemeye hukuken de, siyaseten de hakkı olan Meclis Genel Kurulu’dur. Dolayısıyla Komisyon’un çalışmasını düzenleyen 15 ilke, sanki bu anayasa işi nasıl olmasın diye konuldu baştan.” 2

oradan gelen ses de çok cılız kalıyor, yeterince ilgi çekmiyor. Süreç her konuyu siyasi ranta dönüştürmek isteyen “oy” dalkavuğu bir grup parlamentere kalmış görünüyor, onların hali de içler acısı, ne ufukları yeni bir anayasa yapmaya müsait, ne de iradeleri. Yeni anayasa ile ilgili beklentilerin her geçen gün biraz daha azaldığı bir süreci yaşıyoruz.

Müslümanlar ve Anayasa İçinde yaşadığımız toplumu oluşturan insanların nerede ise tamamına yakını kendini İslam’a nispet etmesine rağmen, büyük bir kısmı İslami bir bilince sahip değiller ve sahip olmak gibi bir istek ve çabaları da yok. Bu yüzden zihinlerinde İslam’la hayat arasında dolayısı ile de İslam ile devlet ve İslam ile anayasa arasında bir bağ kurmuyor, kurulmasına da karşı çıkıyorlar. Hayat, siyaset ve konumuz olan anayasa ile ilgili konulara yaklaşırken İslami endişelerle hareket etmiyorlar. Hayata maddi fayda gözlüğünden ya da aidiyet hissettikleri etnik, siyasi, ideolojik, parti kimliği penceresinden bakıyor ve kendilerinden başkasını da pek düşünmüyorlar. Anayasayı kendileri için istiyor, kendini -menfaat, ideoloji, grup, cemaat- koruyacak, kollayacak bir anayasa talep ediyorlar. Kendileri için yapılan anayasanın başkaları tarafından da kabul edilmesini bekliyorlar. İslami endişelere sahip olanların büyük bir kısmında da sorumluluktan kaçan, elini taşın altına koymayan apolitik bir yaklaşım hemen göze çarpıyor. Hadise “yaparım, yapalım, bu soruna çözümü ben/biz bulalım, çözüme katkı yapalım” diyen sorumlu bir yaklaşımdan ziyade başkalarından bekleyen sorunlu bir yaklaşımla ele alınıyor. Birilerinin onlar adına düşünmesi, karar vermesi, yapması bu topraklarda bir geleneğe dönüşmüş. Üstelik bu

Halkta anayasa ile ilgili “devlet baba yapsın,

sefer kendilerince mazeretleri de var! Birilerini,

önümüze koysun” şeklinde bir beklenti var.

anayasayı değiştirsin diye seçtiler, meclise

Bunun bile sıkı bir takipçisi değil, hızla akan

gönderdiler. Sonuçta seçtiklerinin yaptığına

yoğun gündemler içinde anayasa konusu

da razı olacaklar, anayasada yapılacak küçük

gündeminde gözükmüyor. Sadece anayasa

değişiklikler bile onları tatmin etmeye yetecek.

mağdurlarının ve yaşadığı şartların iyileşmesi

Üstelik onlar, anayasa ile ilgili beklentileri, “derin

için anayasa değişikliğini bir imkan olarak

devlet, güç, iktidar, şimdilik zamanı değil, ehveni

görenlerin konuya ilgisi devam ediyor, fakat

şer” vb. gerekçelerle törpülemeye çalışacak ve

Taraf gazetesinden Neşe Düzel’in yaptığı röportajdan.

eleştiriler karşısında seçtiklerinin avukatlığına soyunacaklar.

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

117

Bizim asıl üzerinde durmak istediğimiz

için ideoloji değiştirilerek her sorunun çözüleceği

kesim, hayata ve hadiselere karşı sorumluluk

kanaati hakim. Beşeri ideolojinin yerini din,

hissiyle dolu olanlar. Zira onlar sahip oldukları

yani İslam, beşeri hükmün yerini ilahi hüküm,

iyi niyet ve hassasiyetleriyle, sorumluluk

yani Kur’an alınca bütün sorunların sona

anlayışlarıyla, ufuklarıyla, düşünmeye, değişime

ereceği düşünülüyor. Ama esas soru bir türlü

ve değiştirmeye talip oluşlarıyla bu topluma

sorulmuyor;

(dünyaya), toplumun yaşadığı olumlu süreçlere katkı yapma potansiyeline sahipler. İsterlerse

Hangi Kur’an?

anayasa sürecinde de aktif ve olumlu bir rol

Hangi İslam?

üstlenebilir ve daha iyi bir sonucun ortaya

İslam ve Kur’an algılarımız birbirinden o

çıkmasına katkı yapabilirler. Ancak var olan potansiyel bir türlü harekete geçmiyor, ne fikre ne de eyleme dolayısı ile hayra dönüşmüyor. Zira kendini tanımlamakta, toplumla, mücadeleyle, yöntemle, birlikte yaşamakla ilgili konuları ele alışta sorunlar var. Ve bu sorunlar, anayasa kavramına, yeni anayasa hazırlanma sürecine ve yaklaşımlara da yansıyor. En genel sorunumuz olan hadiseleri yeterince düşünmeden, analiz etmeden, önünü arkasını araştırmadan, tartışmadan yaklaşım belirleme durumu, burada da söz konusu. Araştırmaya, analize, tartışmaya ihtiyaç da hissetmiyoruz. Zira bütün sorunlarını çözmüş, bütün soruların cevaplarını bulmuş bir duruş içindeyiz. Sadece kendimiz için değil başkaları için de. Öyle iddialıyız ki, bütün iyilikler, güzellikler bizde; her türlü sorunun çözümü bizde; bütün hastalıkların devası bizde. Derdi olan bize gelsin, çözüm arayan kapımızı çalsın, akıl isteyen bize sorsun. Biz kim?

algısını diğer algılara üstün görerek, gerçeğin sadece kendisinde olduğunu söylüyor ve Kur’an’la, İslam’la kendini özdeşleştiriyor. Hal böyle olunca kendinde “kendine çağırma hakkını”, başkalarında ise düzelme, değişme zorunluluğunu görüyor. Bu kibir kokan yaklaşımla “ben” diyor, “bende” diyor, “bana gel”, “benim düşünceme gel, benim çatıma, gölgeme sığın, benin Kur’an’ıma gel, benim İslam anlayışıma gel” diyor. Anayasa içinde “ben yaparsam olur, benim dediğim olursa olur” yaklaşımını sergiliyor. Ve itiraz ettiği “alın size anayasa diyen yaklaşıma” karşı “alın size anayasa” yaklaşımından başka bir şey ortaya koyamıyor, yani “Ne mutlu Türküm diyene” yerine “ne mutlu Müslüman’ımı” öneriyor. Doğruları tekelleştiren ve mutlaklaştıran bu yaklaşım, her konunun itikadi bir mesele olarak ele alınmasını beraberinde getiriyor. Hemen hemen her konu özle ilişkilendiriliyor ve her türlü farklılık, inanç ayrılığına bağlanıyor. Netice de;

Aslında ortada bir biz de yok ya. Bütün cevaplar birkaç “üstad”da, birkaç “abi”de, birkaç “şeyh”te. Daha doğrusu herkesin kendi abisinde, şeyhinde, liderinde; dolayısı ile cemaatinde. Kimse bir başkasının aklına, fikrine ve tecrübesine muhtaç değil, ama herkes “O”na/ onlara muhtaç. Evet, ne yazık ki Müslümanlar bütün sorunlarını çözmüş gibi, çözüm bizde diyen yaklaşımlarıyla öne çıkıyorlar öncelikle. Zihinlerde anayasa kavramı Kur’an ile özdeş. Anayasa ile ilgili her sorunun çözümü, Kur’an’ın anayasa olmasına ve ideolojik, laik ve faşist anayasanın yerini ilahi kitabın almasına bağlanıyor. Bu yaklaşımın arkasında da anayasanın ideolojisiz olamayacağı ön kabulü var. Bütün sorun ideolojide görüldüğü

118

kadar farklı ki. Üstelik her algı sahibi kendi

1. Doğruları tekelleştiren, 2. Algıları, anlayışları mutlaklaştıran, 3. Her konuyu itikadi bir meseleye dönüştüren yaklaşımlar; Müslümanların birlikte düşünmelerine, istişare etmelerine, kafa kafaya vermelerine, tartışmalarına, sağlıklı bir diyalog kurmalarına izin vermiyor. Daha önce referandum konusunda ortaya çıktığı üzere, birbirini kırmadan, ötekileştirmeden tartışma, düşünme başarı ve olgunluğunu göstermekten çok uzağız. Farklı fikirlere kapılar kapalı. Onlar duymak bile istenmiyor. Nitekim yapılan sempozyum

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

ve paneller farklı görüşlerin gündeme geldiği

çözüm aradığında, aranan çözüm arayışlarına

zeminler olmaktan çok, benzer görüşlerin dile

katkı yapmak istediğinde, karşılarına yine

geldiği ortamlar oluyor. Herkes kendisinin

Müslümanlar dikiliyor. Niçin? Çünkü onlar cahili

en doğruya sahip olduğunu düşündüğü

toplumda sorunların çözümünün ancak İslami

için başkalarından da kendi fikrini duymak

bir devrimden sonra gerçekleşen İslami bir

istiyor, kendi fikrini duymaktan hoşnut oluyor.

yönetimle mümkün olacağını düşünüyorlar.

Farklılıkları dışlıyor, kulağını tıkıyor ve bir

Anayasa sürecine bir şekilde dahil olunmasına

türlü anlamaya çalışmıyor. Ve bu sağlıksız

da bundan dolayı karşı çıkıyorlar. Herkesin

yaklaşımlarla, kapalı ortamlarda gündeme gelen

de böyle düşünmesini istedikleri içinde

benzer fikirler, konunun düşünülmesinden çok

referans aldıkları ayetleri Müslümanların

kanaatlerin pekişmesine hizmet ediyor.

karşısına dikiveriyorlar. Hem de kendileri

Analitik yaklaşımların olmadığı, en doğru sonuçlara ulaşıldığının düşünüldüğü, farklı fikirlere kapalı, tartışmadan ve eleştiriden

gibi düşünmeyenleri, ayeti anladıkları gibi anlamayanları, vardıkları sonuçlara varmayanları dışlayan, ötekileştiren bir üslupla.

yoksun ortamlarda düşünce gelişemez,

Oysa birbirimizi aynılaştırmak yerine anlamaya

derinleşemez; tersine gittikçe yüzeyselleşir,

çalışmak daha doğru ve hayırlı bir yaklaşım

sığlaşır, sloganlaşır ve konular, sloganlarla ifade

olurdu. Herkesin aynı şeyleri aynı şekilde

edilir, tartışılır hale gelir. Sloganlarla yapılan

yapmasını beklemek yerine farklı alanlarda,

tartışmalar ise sadece taassup ve fanatizmi

aynı alanlarda da olsa farklı şekillerde uğraş

besler. Artık her şey ya siyah ya beyazdır.

vermesini desteklemek gibi. Bugün ön kesenlere

Karşıdaki ya kabul eder ya da reddeder. Kabul

değil ön açanlara ihtiyaç var. Farklılıkları

eden kardeş olur, reddedense öteki.

tekleştirme yaklaşımının ön açan değil ön

Oluşturulan böylesine sağlıksız ortamlardan da sağlıklı sonuçlar çıkmaz. Ne düşünce ne kişilik ne de hareket gelişir. Düşüncenin yerini sloganlar, ezberler; fikir söylemenin yerini dikte etme ve dayatmalar; düşünen, araştıran, soran, eleştiren yaklaşımların yerini “dinle ve itaat et” yaklaşımları alır. Tek başına bile olsa kendi ayakları üzerinde duran bireylerin yerini, başkalarına muhtaç, harekete geçmek için talimat bekleyen, yapılması gereken için abinin, üstadın, liderin gözüne bakan bireyler alır ki; bunlardan lidere, yönetici kadroya yönelik bir eleştiri gelme ihtimali yok denecek kadar azdır. Sevdikleri tarafından dışlanma, ötekileştirilme korkusu insanlarda akıl ve dil tutulması ortaya çıkarır her zaman.

kesen olduğunu görerek, İlhami Güler’in ifadesi ile Kur’an’la, “ayetle birbirimizi dövmekten, ötekileştirmekten vazgeçerek” işe başlayabiliriz. Farklılıklarımız zenginliktir, bir imkandır, değerlendirebilirsek. Kendimizi yenilememiz gerek. Yeni yaklaşımlar, yeni diyalog tarzları bulmaya, oluşturmaya ihtiyacımız var. İçinde anlama çabası, kafa kafaya verme, birlikte düşünme, eleştirme, uyarma, hakkı ve sabrı tavsiye etme olan. İslam’ı bir yaşam biçimi olarak gören Müslümanların, anayasa konusunda yaklaşımları farklı farklı. Aynı yaklaşımı ifade edenlerin bile gerekçelerinde farklılıklar var3. Buraya kadar bir sorun yok aslında. İşin tabiatı bu, ümmetin hali bu, vakıamız bu. Sorun, bu

Doğruları tekelleştiren yaklaşım birilerinde dikte etmenin, dayatmanın, fetva vermenin tarz haline gelmesi sonucunu ortaya çıkarırken; birilerinde de itaati, fetva almayı, ne düşünmek gerektiğini sormayı tarzlaştırır. Maalesef bu tarz, ezberlerin tekrarından başka bir sonuç ortaya çıkarmaz. Asla yeni bir düşünce, fikir ve eylem üretmez. Üstelik yeni düşüncelerin, yeni yaklaşımların, yeni arayışların önünü de keser. Müslümanların bir kısmı toplumun sorunlarına

farklılıkların aramıza engel olarak konmasında. Hal böyle olunca anayasa konusunda kimin ne düşündüğünün bir önemi kalmıyor açıkçası. Çünkü farklılıkları araya engel dikmek hep bir yanımızı eksiltiyor, yan yana olması gereken, kafa kafaya, omuz omuza vermesi gerekenleri birbirinden uzaklaştırıyor. Keşke Allah rızası için elini taşın altına koyanlarımız, kendi düşünceleri Bu farklılıkları geçen sayıda (İslamiyorum sayı 8)

yaptığımız anayasa soruşturmasında da görmek mümkün.

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

119

kadar kendileri gibi düşünmeyen Müslümanların

başka bir sonuç ortaya çıkarmıyor, bu ilişki

düşüncelerine de değer verseler. Kendi yaptıkları

biçiminde ısrar etmek yeni zulüm ve acılara kapı

kadar onların yaptıklarını da önemseseler.

açmaktan başka bir anlam taşımayacaktır. Bu

Biz, bu konudaki yaklaşımımızı, geçen sayıda anayasa konusunda yaptığımız soruşturma da ortaya koyduk. Fikir sahiplerinin fikirlerini baş tacı yaparak, birini diğerine tercih etmeden dergimiz sayfalarında yer verdik. Sempozyumlarda yapılamayanı yaptık. Kendi adımıza hepsinden istifade ettik. Umarız ilgilileri için faydalı ve ufuk açıcı olmuştur.

yüzden insanlara, birlikte yaşamaktan başka bir seçenek kalmıyor. Peki, ama bu nasıl sağlanacak? Önce herkes bir adım geri atacak. Kendisi olacak ama kimseyi belirlemeye kalkışmayacak. Kendi dini olacak, inancı olacak, ideolojisi olacak, etnik aidiyeti olacak. Ne olmak istiyorsa onu olacak ve istediği kadar olacak, ancak kimse bir

Kendi düşüncemizi de Müslümanların merhamet,

başkasına kendini dayatmayacak, zorla kendine

hoşgörü ve anlayışına sığınarak ortaya

benzetmeye çalışmayacak. Kendini dinini

koyuyoruz. Bizim fikrimizi ifade etme kadar

ve ideolojisini anlatacak, fikrini söyleyecek,

okuyanların eleştiri hakkı olduğunu da biliyoruz.

eleştirecek ancak baskı ve zora başvurmayacak.

Her birimizin yanlışlarımızı düzeltmemiz

Etnik anlamda Türk’ün Türk olduğu kadar

gerektiğini bildiğimiz kadar.

Kürt’ün Kürt olma, Ermeni’nin Ermeni olma, Laz’ın Laz olma hakkı olacak. Müslüman’ın

Anayasalar Artık “Birlikte Yaşama” Projeleridir

dininin gereklerini yerine getirme hakkı kadar,

İçinde yaşadığımız toplum farklı etnik, ideolojik,

yaşam biçimine müdahale edilmeyecek.

dini, mezhebi, kültürel aidiyetleri bünyesinde

Hristiyan’ın da, Yahudi’nin de dinlerini yaşama hakkı olacak ve hatta ateistin bile inancına ve

barındırıyor.

Sonra bu farklı aidiyet sahipleri, aidiyetlerini

Bu durumda izlenecek iki yol var.

gelerek aralarında selam ve barışın tesisi

Birinci yol; güçlü olanın devleti de ele geçirerek farklılıkları yok sayması, herkese kendi etnik kimliğini, din ve ideolojisini, hukukunu dayatmasıdır. TC tarihinde olduğu gibi. Bu seçenek her zaman bir iktidar mücadelesi ortaya çıkarır. Her güç sahibi egemen olma mücadelesine katılır, egemen olur olmaz da kendini dayatmaya başlar. O yapmasa diğeri aynı şeyi yapacaktır. Öne çıkanın din, ideoloji

kapıda bırakarak değil, aidiyetleriyle bir araya ve sürekliliği için bir hukuk oluşturacaklar. Düşünce ve inançlarını değil, nasıl bir hukuk oluşturacaklarını tartışacaklar. Birisi kendisi için ne istiyorsa karşısındaki için de onu isteyecek, kendisi için neye razı oluyorsa karşısındakilerden de ona razı olmasını bekleyecek. Ne eksik ne de fazla. Dolayısı ile bu hukuk, inancı, kimliği, aidiyeti ne olursa olsun insanı, insan olarak ele alacak ve eşit kabul edecek. Eşitlik gibi adalet

ya da etnik kimlik olması olayın tabiatını

de temel ilkesi olacak.

değiştirmez. Ve ortaya sadece zulüm çıkar.

Bir toplumda yaşayan bütün insanların aynı

Egemene zulmünden dolayı karşı çıkanlar, çözümü egemenin kimliğini değiştirmekte ararlar, ancak ilişki biçimini sorgulamazlar. Dolayısıyla bugün boyun eğen yarın egemen olmak, belirlenen iken belirleyen olmak, yok sayılırken, yok olduğuna ikna edilirken artık kimin ne kadar var olacağını, sınırları belirleyen

etnik aidiyette birleşmeleri tabiatlarına aykırı iken; dinde, ideolojide, inançta bir araya gelmeleri mümkün değilken; bir hukuk etrafında bir araya gelebilmeleri pekala mümkün. Ve aslında bir arada yaşamanın tek yolu. Anayasa, farklı aidiyet sahiplerinin birlikte

olmak ister.

yaşamasını mümkün kılan temel ilke ve

İkinci yol; selam ve barış içinde birlikte

İşte bu yüzden anayasalar artık bir birlikte

yaşamayı başarmaktır. Birinin diğerine egemen olduğu, kendini dayattığı ilişki biçimleri, tanığı ve şahidi olduğumuz üzere zulüm ve acıdan

120

esasları belirler, hukuka da alt yapı oluşturur. yaşama projesi olarak ele alınmalıdır. Ve yine bu yüzden onun, toplumu oluşturanlardan bir kısmının sahip olduğu aidiyete, ideolojiye,

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

kimliğe bürünmemesi gerekir. Bu durum

Ancak Müslümanlar bir masanın etrafında

ancak toplumun homojen bir yapı gösterdiği

başkaları ile beraber oturmaya, beraber

durumlarda ya da diğer kesimlerin gönül

belirlemeye hazır ve razı değiller. İlla baskın

rahatlığı ile razılaştığı durumlarda söz konusu

olmak, belirleyen olmak, hakim olmak istiyorlar.

olabilir ki, Kur’an’ın anayasa oluşunu da ancak

Anayasanın beraber yazılması gerektiğini

bu bağlamda değerlendirmek mümkündür.4

görmezden gelip yazan, belirleyen, son sözü

Kur’an bir anayasa olabilir; ancak herkesin Müslüman olduğu ve İslam’ı da aynı şekilde anladığı bir toplumda. Farklı aidiyetlerin olduğu yerde ise ancak onların gönül razılığı ile böyle bir rol üstlenebilir. İlla Kur’an anayasa olsun dersek bu böyledir. Kaldı ki, Kur’an gibi hayatı ve hadiseleri evrensel ilkelerle ele alan bir kitabı, anayasa gibi zamanla ve mekanla mukayyet bir metinle özdeşleştirmek hiç de gerekli değildir. Aksine sakıncalar içeren bir durumdur. Olumsuzlukların Kur’an’a mal edilme ihtimali bile bizi bundan alıkoymalıdır. O anayasaların anasıdır ve içinde bulundukları toplumlarda anayasa için diğerleri ile bir masa etrafına oturan Müslümanların referans

söyleyen olmak istiyorlar. Bütün sorunların çözümünü bulmuş bir psikolojiyle hadiselere “Benim inancım doğruysa, insanlığın selameti için herkesi ona uymaya zorlarım5” şeklinde yaklaşıyorlar. (Kur’an’ın anayasa olmamasının bir diğer nedeni de bu) Onlar, dayatma fiiline değil dayatana ve dayatılana karşılar. Bir dinin ya da ideolojinin diğerlerine egemen olmasına, kendini dayatmasına değil kendilerinden başkasının egemen olmasına, kendilerine dayatılıyor olmasına karşılar. İnsanlığın selameti, sorunların çözümü bizde, biz belirlersek, biz yazarsak, biz olursak huzur, barış ve adalet gelir inancındalar. Sanki diğerleri aynı iddiada değilmiş gibi.

aldıkları başvuru kaynağıdır. Müslümanlar hayat

Oysa vakıamız İran’da, Arabistan’da, Sudan’da

ve hadiselerle ilgili ilke ve prensipleri ondan

ve nice Kur’an’ı/şeriatı, anayasa olarak kabul

alırlar ve kafa, kalp ve hayatlarına yazarlar;

eden veya anayasalarında Kur’an’ı referans

bir müzakere masasına oturacakları zaman da,

aldıklarını iddia eden toplumlarda/cemaatlerde

o ilkelerle otururlar. Ve o ilkelerin anayasada

bunun tersine şahitlik ediyor. Ne yazık ki,

yer alması için dayatarak değil önererek,

küçük cemaatlerimiz içinde bile lider sultasına,

gerekçelendirerek, niye olması gerektiğini

hiyerarşik yapılanmalara, abiciliğe, çözüm

anlatarak, ikna etme mücadelesi verirler. İşleri

bulamamış durumdayız. Bırak başkalarını, bizim

çok da zor değildir aslında. Zira bu ilkeler,

gibi düşünmeyen Müslümanlarla bile birlikte

evrensel ve insanlık adına gerekli, her insanın

yaşamak şöyle dursun bir masa etrafında

itibar edeceği, hatta talep ettiği ilkelerdir.

toplanmayı başaramıyoruz. “Çözüm bizde”

Mesela; adalet her insanın özlemidir. İnsani

diyenlerin çözüme ihtiyacı olduğu çok açık.

muamele her insanın görmek istediğidir. Eşitlik ve özgürlük her insanın kendi hak hanesine yazdığıdır.

Üstelik dışarıdan bakanların da Müslümanlarda bir gelecek görmediğinin farkına varmak gerek. İslam’dan, Müslümanların iktidarından

Bir masaya oturabilseler! Aslında elleri o kadar

korkuyorlar. İslam’a aidiyet hissi taşıyanların

güçlü ki.

bile bir kısmı Kur’an’ın anayasa olarak gündeme

“Eğer Medine’de yalnız Müslümanlar oturuyor

olsalardı belki bir anayasaya gerek kalmazdı. Çünkü

gelmesinden, şeriattan ürküyorlar. Onları İslam’ın dışına itmek, korkuları haksız ve yersiz

Müslümanlar Resulüllah’ın (a.s.) her söylediğini kabule,

bulmak kolay, “benimle selam ve barış gelir”

her emrini yerine getirmeye hazırdılar. Hükümet

demek bir iddia, fakat hadisenin çözümüne

idaresinin bir şarta bağlanması ihtiyacını duymazlardı.

katkısı yok. Hadisenin çözümü ise öncelikle şu

Mademki Medine’de Müslüman olmayanlar da vardı. O halde hükümet idaresinde takip edilecek usulün bir yazılı şarta bağlanması gerekiyordu. Nihayet hükümet idaresinin yürütülmesinde takip edilecek usulü bir

soruya vereceğimiz cevapta: Allahın dini geldiği gün ümit olduğu, ön açtığı, yol aydınlattığı, huzur ve adaleti getirdiği, birlikte selam

muahede şeklinde kaleme aldılar.” Hamidullah, “İslam’da Anayasa”, s. 82. Muhammed Hamidullah’ın

İslamiyorum Sayı 9, “Farklı Kültürlerin Birlikte

İslam Kamu Hukuku İle İlgili Görüşleri (Yüksek Lisans

Yaşamasının İmkanı ve Çok Kültürlülük Tezleri”, Nuri

Tezi), Fatih Selgeçti

Yılmaz

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

121

içinde yaşamayı temin ettiği halde ne yaptık,

özgürlük, adalet, selam, barış istikametinde

nasıl yaptık da O’nu bir öcü haline sokmayı

değişmesinde bir köşe taşı olan anayasa

başardık? Fevc fevc (grup grup) kendine koşulan

sürecine aktif olarak katılsalar. Aslında daha iyi

bir din iken korkulan, kaçılan bir dine nasıl

bir anayasa talebinin, katkı yapmaya çalışmanın

dönüştürdük?

yukarıda ifade ettiğimiz daha iyi arayışından

Bunun arkasında, dinimiz Allah adına, İslam adına bile olsa zoru, zorbalığı, dayatmayı meşru görmediği halde, bizim “Benim inancım doğruysa, insanlığın selameti için herkesi ona uymaya zorlarım” düşüncesi ile ortaya koyduğumuz yaklaşım ve uygulamaların olduğunu görmek gerek. Tahammülsüzlükle, zor ve zorbalıkla anılan bir camia olduk. Zorla baş kapattıran, zorla namaz kıldıran, başkalarına kendini dayatan, diğerlerine yaşama hakkı tanımayan, tanımak istemeyen. Söylemlerimiz

hiç de farkı yok. İslami mücadele şartlarını da iyileştirme arayışı. Özgürce anlatmak, konuşmak ve yaşamak isteğinden daha doğal ne olabilir. İslam’ı anlatmanın ve yaşamanın önünde illa engeller mi olmalı. İslami çalışmalardan dolayı illa baskı ila karşılaşmak zorunluluğu mu var? Müslümanların üzerindeki baskıyı kaldırmak ve önlerini açmak için yapılan bir hamleye Müslümanlar niye sessiz ve seyirci kalsın. Orada gerçekleşen her değişim herkes kadar onları da ilgilendirmiyor mu?

de bu yaklaşımlara çanak tutuyor. İçinde

Kaldı ki Allah yolunda asıl olan her zaman yolda

yaşadığımız dünyanın ve toplumun sorunlarına

olmaktır. Baskı ve eziyetle karşılaşmak ise bir

karşı İslam’ın hakimiyetinden, İslam gelecek

sonuçtur. Böyle bir sonuçla karşılaşıldığında,

sorunlar bitecek demekten başka bir önerimiz

direnmek, yolda sabit kalmak bir erdemdir

yok. Çözüm olarak kendimizi kurtarıcı

şüphesiz. Ancak eziyetin kendisi bizatihi amaç

olarak göstermekten başka bir argüman

değildir. Kolay varken zoru tercih etmemek,

geliştiremiyoruz.

zorlaştırmamak gerek.

İnsanların çözüm arayışlarında, daha iyiye

Anayasa değişimine olurundan fazla anlam

ulaşma çabalarında da yokuz maalesef.

yüklemek de yanlış, kıymet vermemek de.

İnsanların kıymet verdiği, birçok şeyin düzelmesi için bel bağladığı anayasa konusunda bile onları rahatlatacak bir yaklaşım içinde değiliz. Çabaları küçümsüyor, sürece bir şekilde iştirak eden Müslümanları hemen hedef tahtasına yerleştiriveriyoruz. İnsanların daha

Müslümanlar açısından, herkes için şartların kısmen iyileşmesinden daha öte bir anlamı yok. Asla yeterli görmemek, daha fazlasına talip olmak şart. Daha kat edilmesi gereken çok yol, değişmesi gereken çok şey var toplumda. Hep de olacak zaten.

iyi arayışlarının gözümüzde bir kıymeti yok.

Müslümanlar toplumdaki değişimlerin hayra

Mükemmele odaklıyız ve hatta ona sahibiz ya!

ve iyiliğe doğru olmasını istiyor ve sürece etki

Oysa olayı şöyle değerlendirsek basitçe: İnsan, yaşam şartlarını çok yönlü olarak iyileştirme çabası içindedir. Çalışanlar daha çok kazanmak isterler. Bir yerden başka bir yere gidenler, ulaşımda hızlı ve rahat olanı tercih ederler. Alışverişe çıkanlar daha kaliteli, daha dayanıklı, daha ucuzu ararlar. Eskiyeni

etmek, katkı yapmak istiyorlarsa, değiştirmeye kendilerinden başlamaları gerektiğini görmeliler. Toplumla, toplumun sorunlarıyla, insanlarla ve dindaşlarıyla ilişkilerini gözden geçirip yeniden biçimlendirmek zorundalar. Değişime öncü olmak isteyenlerin, değiştirmeye kendilerinden başlamaları kaçınılmaz.

yenisi ile değiştirir, iş görmeyenin yerine daha iyisini alırlar. Her yerde, her zaman şartları iyileştirme çabası, Müslümanların da dışında kaldığı bir çaba değildir. Aynı yaklaşımı topluma ve toplumsal sorunların çözümüne karşı da sergileseler. Toplumda, ideolojik dayatmanın, askeri vesayetin, derin devletin, etnik ve mezhebi çatışmaların bitmesinde, toplumun,

122

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

Gündem

Bir İnsanlık Düşmanı Olarak Bomba Murat Özbay 28 Aralık 2011 gecesi, Şırnak’ a bağlı

CHP’ye göre, “33 kurşunun”1 2011 versiyonu

Uludere’deki Ortasu köyü sınır noktasında elim

olarak AKP tarafından düzenlenen bir

bir olay yaşandı. Ailelerinin iaşesi için sınırda,

operasyondu. Siyasi otorite hesap vermeliydi.

katırlarla mazot ve tütün kaçakçılığı yapan bir grup (35 kişi) köylü hiçbir suçları olmadığı halde katledildiler. Hem de onların can ve mal güvenliğini sağlaması gereken devlet tarafından atılan bombalarla.

AKP ise, sözcüsü ve genel başkan yardımcısı Hüseyin Çelik’in ağzından “Bu bir operasyon kazasıdır.”; Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu’nun ağzından “Olayı kasıtlı saymayın. Bu istisnai bir olaydır.” yorumunu yapıyordu.

Olay vahimdi, acı da büyük. Nedense toplum olarak bu tür olayları aklıselim ile değerlendirme melekemizi kaybedeli çok zaman oldu. Hadise hemen siyasi malzemeye dönüşüverdi siyasilerin elinde. Onlar da

Olayın bir başka baş aktörü olan Genelkurmay, 1940’lar, savaş, kıtlık ve kaçakçılık zamanı! Türkiye’den

İran’a şeker, hayvan ve ilaç... İran’dan Türkiye’ye çay ve gaz yağı kaçırılmaktadır. Kürt Milan aşiretinin yarısı Türkiye’de, yarısı İran’dadır. Aşiret Reisi Misto

gerçekleri ortaya çıkarma yerine her zamanki

(Mustafa), bizim Milli İstihbarat’a Rusya hakkında

gibi rant devşirme derdinde. Bir olay siyasi

bilgiler vermektedir. Mühim bir hadise çıkmadıkça bu

malzemeye dönüşmüşse şayet, orada gerçeğin ortaya çıkmasını beklemek abes artık. Zira siyasiler hadiseyi işlerine gelen yer

“fiili sınır ticaret”ine göz yumuluyor. Aşiretin rakibi Memikân (Memikler) aşiretidir. 1943 Mayıs’ında iki büyük ve çatışmalı kaçakçılık olur. Misto’nun koyun sürüleri sınırdan kaçırılıp Türkiye’ye sokulmuş, koyunlar

ve yönden tutma, gerçeklerin tümünün değil

paylaşılmıştır. Misto, Memikân aşiretini suçluyor,

işine yarayan kısmının peşine düşme, işine

çatışmalar oluyor, jandarma müdahale ediyor. Milan

geleni öne çıkarma, gelmeyeni görmeme ve

aşiretinden 40 kişi gözaltına alınıyor. 3. Ordu Komutanı

gerçekleri çarpıtma alışkanlığından bir türlü vazgeçmiyorlar. Gerçeklerin değil olayı nasıl ranta dönüştürürümün, rakipleri nasıl yıpratır ve nasıl önlerine geçerimin peşinde koşuyorlar. Uludere olayında da bu yaşandı. BDP’ye göre Uludere, “devletin kasten vatandaşını öldürdüğü” veya “Kürtlerin hedef alındığı” önceden planlanan bir olaydı.

Org. Mustafa Muğlalı Özalp’a geliyor. Tarihçi Mahmut Goloğlu, “Söylentilere göre Muğlalı Ankara ile gizli görüşme yapmış, sonra tutuklananların öldürülmesi gerektiğini bildirmiş” diye yazıyor. Bu sırada adli soruşturma tamamlanmış, sadece 5 kişi tutuklanıp diğerleri serbest bırakılmıştı. Fakat Muğlalı’nın emriyle yeniden tutuklandılar, 33 kişi tutukludur... Ve “çatışma”da, tutuklular arasındaki bir kadın hariç, 32 kişi öldürüldü. Ve “öldükleri hakkında önceden düzenlenen tutanak işleme konuldu!” (Bkz. Mahmut Goloğlu, Milli Şef Dönemi, s. 203-206) Taha Akyol, Hürriyet Gazetesi.

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

123

“PKK oraları çok kullanıyordu, istihbarat geldi, hareketlenme vardı” “gerekçe”sini ifade ederken,

neticede selam ve barış gelsin. Ama konuşmadığımız/konuşamadığımız şey o kadar çok ki!

Büyük Birlik Partisi (BBP) Genel Başkanı Mustafa Destici, “Terör sürdüğü sürece o bölgede bu tür hadiselerin yaşanılması kaçınılmazdır” izahını yapıyordu.

Mesela; Uludere’den hareketle devleti, devletin bombalama hakkını tartışabilmeliydik. Modern devlet, TC’de dahil “belli bir arazi içinde fiziksel şiddetin meşru kullanımını tekelinde bulunduran

Bir taraf “kasıt” var derken diğer taraf “kaza”

insan topluluğu”2 olarak tanımlanmış. Bu

dedi, bir taraf katliam derken, diğer taraf onların

tanımdan hareketle devletler, kendilerinde güç

PKK’ya yardım ettiğini gündeme getirdi. Bir taraf

kullanma hakkı görüyor ve sık sık güvenlik

ayrılık tamtamları çalarken, diğer taraf birlik

güçleri vasıtası ile şiddete başvuruyorlar. Ve

ve kardeşlik mesajları verdi. Günler karşılıklı

öldürüyorlar. Devletin öldürmesi mutlaka

suçlama gürültüleri ve seviyesiz konuşmalarla

haklılıkla izah ediliyor, devlet için öldürmek ise

geçip giderken gerçeklerin ortaya çıkışı ertelenip

kutsanıyor bu topraklarda. Suçun aşikar olduğu,

durdu. Ve bu yazının yazıldığı günlerde, olay

devletin masum insanları öldürdüğü durumlarda

üzerinden iki ay geçmiş olmasına rağmen hala

bile devlet, suçlu kabul edilmiyor, birkaç görevli

da bir gelişme yoktu.

feda edilerek vicdanların rahatlatılması yoluna

Bir ikisi hariç medya organları da siyasilere uydular, gerçekleri izlemeleri gerekirken siyasileri izlemeyi tercih ettiler. Hadise, birçok açıdan tartışılabilecekken, çıkarılacak onca ders varken hiç biri olmadı. Laf kalabalığı, kuru gürültü içinde gerçekler gibi dersler de kayboldu gitti. Bir insanın ölümü bile çok önemli iken onlarca masum insanın ölümünü gereği gibi konuşamadık, gerçekleri ortaya çıkarma çabasına giremedik, tekerrür etmesini önlemenin yollarını tartışamadık, yarınlar için hiçbir sonuca varamadık, hiçbir karar alamadık. Ne tarihe bir not düşebildik, ne de yarınlara bir katkı yapabildik. Peki, ne yaptık? Geyik, laf kalabalığı, kuru gürültü. Onun içindir ki benzeri olayları yaşayıp duruyoruz durmadan. Hadiseleri ele alış tarzımızı değiştirmek zorundayız. Ele almış olmak için ele almaktan, yazmış olmak için yazmaktan, konuşmuş olmak için konuşmaktan vazgeçmeliyiz. Gerçekten başka bir şeye taraf olmaktan da. Öyle bir ele

gidiliyor. Ama devletin öldürme hakkı nedense tartışılmıyor. Devlet öldürmeye devam etsin, nasıl olsa feda edilecek görevli çok. 20.yüzyılda devletin en çok katil yüzüne tanık oldu insanlık, ama hala devletin öldürme hakkı, orantısız güç kullanma hakkı masaya yatırılmıyor, tartışılmıyor ve bir tedbir geliştirilemiyor. Oysa sadece bu düzlemde bile sorulması gereken o kadar çok soru var ki; Bir devlet, nasıl insan öldürme hakkına sahip olabilir? Bir topluluk üzerine bomba yağdırma hakkını kendinde görebilir? Hangi amaç böylesi olayları meşrulaştırabilir? Devlet, insandan daha mı değerli, daha mı kutsal ki, “devlet için öldürme” haklı bir gerekçe kabul ediliyor?*** Biz bu yazıda bunlara değil, Uludere olayının baş aktörlerinden bir diğerine, belki de en masum görülenini masaya yatırmak istiyoruz. Bomba’yı. Masum insanların tepesine düşen, onları tanınmayacak şekilde paramparça eden

almalıyız ki hadiseleri, insan öne çıksın, tarihe

bombayı.

bir not olsun, insanlık adına, güzel yarınlar adına

Düştüğü yerde canlı bırakmayan, yakan, yıkan

da bir adım. Öyle konuşmalıyız ki vicdanlar konuşsun, böyle olaylar bir daha yaşanmasın. Masum insanlar öldürülemesin; ne Uludere de,

bombayı. Suçlu suçsuz, genç yaşlı, kadın çocuk ayırımı

ne Türkiye’de ve ne de dünyanın herhangi bir

yapmayan bombayı.

köşesinde. Öyle yazalım ki, akan kan dursun,

Katil bombayı.

aklıselim devreye girsin ve tedbir alsın, katiller ya vicdana gelsin ya da elleri kurusun, ama

124

Max Weber, Sosyoloji Yazıları, çev. Taha Parla, Hürriyet

Vakfı Yay., 2. Baskı, 1987

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

*** Bomba, içi patlayıcı ve yanıcı maddeyle dolu, bir ateşleme düzeniyle donatılmış, madensel küre biçiminde yok edici ateşli silah.3 Yunanca “bombos”, Latince “bombus”; boğuk ses, uğultu anlamındadır. Bombanın bir başka tarifi de şöyledir: Patlayıcı maddelerin istenilen ortamda, istenilen şekilde ve istenilen zamanda patlamasını sağlamak amacıyla bir kısım unsurların birleştirilmesiyle hazırlanan düzeneklere denir.4 Tanımdaki, bombanın “istenilen ortam, şekil ve zaman”a rağmen

yok edebilecek güçtedir. Çevreye yayılan radyoaktif ışınlar ya da radyasyon da bütün canlıları öldürür ya da kuşaktan kuşağa geçecek onarılmaz hasarlara yol açar. Öte yandan bu ışınlar ve rüzgârla savrulan radyoaktif tozlar, uzun süre atmosferde kalabilir ve yeniden yeryüzüne indiğinde de (radyoaktif serpinti) canlılar için sürekli bir tehlike oluşturur. Bu yıkıcı silahların kısıtlanması ve yasaklanması için 1963’ten bu yana silahsızlanma çalışmaları yürütülmüş fakat bu çalışmalarda belirli bir başarı elde edilememiştir.5

istenmeyen sonuçlar doğurması tam bir ironi

Bomba ilk olarak Çin’de kullanıldı. Çinliler,

olsa gerek.

ilk olarak barutu silah/patlayıcı olarak (904)

Bombalar genelde dört bölümden oluşur. Bunlar dış kılıf, bombanın havada dengeli gitmesini sağlayan kanatçıklar, tapa ve tapayı ateşlemeye yarayan düzenektir. Bombalar hedeflere değişik biçimlerde gönderilebilir. Uçaktan bırakılabilir, bir roket yardımıyla fırlatılabilir, elle atılabilir

kullandılar. Adını “uçan ateş” koymuşlardı. Baruttan yaptıkları bombaları önce mancınıklarla, sonra da bambu çubuğu tipindeki borularla/toplarla fırlattılar. 12. yy.da savaşlarda kullanılan bir silaha dönüştü, Araplar ve Hintliler üzerinden de Avrupa’ya ulaştı.6

ya da hedefe önceden yerleştirilip bir zaman

Bombayı, düzenli ordular içinde, ilk kez kullanan

ayarlayıcısıyla patlatılabilir. Harekete geçmesi ve

Fransızlardır (1427). İkinci Viyana Kuşatması

enerji yaymaya başlaması çok hızlı bir şekilde

(1683)’nda Avusturyalılar, 1808-1809 yıllarında

ve yüksek şiddette ses çıkarmasıyla gerçekleşir.

da Napolyon orduları bomba kullandılar.

Yaydığı enerji, yıkıcı etkisi olan şok dalgalar halinde ilerler. Patladığında “rastgele” hasar vermesi amacıyla tasarlanmıştır.

Havada atılan ilk bombalar ise, 1849 yılında, Avusturya ordusunda kullanıldı. Bunlar, sıcak hava balonlarına tutturulmuş, ağır ağır yanan

Bazı bombalar gaz, duman ya da zehirli

tapalarla donanmış bombalardı. Avusturyalılar

kimyasal maddelerle doldurulur. Bu tür

bu bombaları Venedik’e attılar. Bu ilk bombaların

bombalar, içindeki maddelere göre adlandırılır.

yaptığı hasar pek azdıysa da, Venedik ahalisini

Bunların başlıcaları; kimyasal bomba, gaz

son derece korkutmaya yetti. Bombaları ilk

bombası, sis bombası ya da göz yaşartıcı

kez uçaktan atanlar ise, İtalyanlar oldu. 1912

bombadır. Ateşlendiği anda çok büyük bir

yılında, İtalyan pilotları Batı Trablus üzerine

ısı açığa çıkararak çevresindeki her şeyi

içleri nitrogliserin doldurulmuş kutular attılar.

yakan bombalara da yangın bombası denir.

Aynı yıl, İspanyollar da Faslılara karşı bomba

Bu tür bombalarda termit ve napalm gibi

kullandılar.

son derece yanıcı maddeler kullanılır. Hidrojen bombası veya füzyon bombası ise kontrolsüz termonükleer enerji sağlayabilen yıkıcı nükleer bir silahtır. İmha gücüne göre bombaların sıralaması: Hidrojen bombası, atom bombası, nötron bombası, vakum bombası, gaz bombası, biyolojik bomba, ses bombası, ışık bombası…

Osmanlılar da 1877-78 seferinde, Şıpka ve Plevne savaşlarında Ruslara karşı bomba kullanmışlardır. Bomba, Birinci Dünya Savaşı sırasında, geniş ölçüde kullanılmaya başlandı. İkinci Dünya Savaşı’nda ise bombalar çok geniş ölçüde kullanıldı. Birinci Dünya Savaşı’nda, ABD Hava Kuvvetleri, topu topu 125 ton bomba attığı halde, İkinci Dünya Savaşı’nda yalnız İngiltere

Bir tek nükleer bombadan doğan patlama

üzerine 42.000 ton bomba atıldı.7

dalgaları ve açığa çıkan ısı, bütün bir kenti wikipedia

wikipedia

www.iem.gov.tr

3 4

Wikipedia, Sven Lindqvist “Bombalamanın Tarihi” http://www.baktabul.net

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

125

Bu tanımlamalar ve kısa tarihçesinde de

Bu sorunun cevabı, bombanın insanlığa çıkardığı

görüldüğü gibi “bomba”, tahrip gücü ve işlevi

faturada yazılı. Ölen, paramparça olan insanlar,

birbirinden farklı türleriyle kullanıcıları tarafından

yakılan, yıkılan yerleşim bölgeleri, tahrif olan

vazgeçilmez bir silahtır. Karşıdaki etkisiz

bitki ve hayvanat... İzleri hem insanda hem de

hale getirilecek düşman/tehlike 3-5 kişi veya

tabiatta yıllarca ve nesillerce süren tahrifatlar.

daha fazla sayıda kişi, bir yapı hatta bir şehir olabilir; bunların her biri için ayrı ayrı bomba alternatifleri mevcuttur elde. Kimisi yaralar, kimisi öldürür, kimisi süründürür, hatta daha doğmamış bedenlere bile miras kalabilir. İşte bu yönlerinden dolayı bomba, oldukça yaygınlaşan, alternatifsiz, vazgeçilmez bir silaha dönüşmüştür insanoğlunun elinde. Etkisi, tehdit eşiği, saldığı korku o kadar büyük ve dehşettir ki, Amerika tarafından İkinci Dünya Savaşı’nı sona erdiren peş peşe kullanılmış atom bombaları ne Amerika ne başka ülke tarafından bir daha kullanılmasına cesaret edilememiştir. Bu silahı birkaç ülke daha geliştirince artık ülkeler birbirini korkutmak amaçlı bir hayat sigortası olarak kullanmışlardır. Oluşan yeni konjonktürde bir tarafın bu silahı kullanması için ancak aklını yitirmiş olması gerekir. Bombaya karşı çözümü yine bomba üzerinden bulmaya çalışmak ne kadar sahici, akla yatkın ve de doğrudur?

İnsanlığın, bomba konusundaki yarışı bombanın hem çeşitlenmesi hem de etki alanı ve tahrip gücünün binlerce kat artması sonucunu doğurdu. Kale surlarını yıkmakla başlayan yolculuğu, şehirleri içindekilerle yok etme noktasına geldi. Önce, sadece düştüğü yeri yakıp yıkıyordu, şimdi daha geniş coğrafyaları etkiliyor ve tahrifatı nesiller boyu devam ediyor. Buna rağmen durmadan gelişmeye de devam ediyor. (Öyle ki, Nagazaki’ye atılan atom bombası bugün elde olanlara göre oldukça ilkel kabul edilmektedir.) Zira teminat olma/caydırma gibi sakat bir mantıkla tutuluyor. Düşmanın sahip olduğuna, hatta fazlasına sahip olacaksın ki düşman elindekini kullanmaya cesaret edemesin. Neticede dünyayı defalarca yok edecek bomba var stoklarda ve ne yazık ki, dünyanın kaderi birkaç insanın basacağı birkaç düğmeye bağlı. ***

Charles P. Snow’un “Yeni İnsanlar” eserindeki bu konuyla ilgili şu diyalog bölümü hayli ilginçtir: “Bu soruyu ilk kez duymuyordum; son zamanlarda Badford’daki insanların bir iki kez aynı soruyu sorduğunu duymuştum. Bu soru, bilim adamlarının, hatta Mountenay gibi tartışmacıların gündeminde değildi ama birkaçı, düşmana bombaya sahip olduğumuzu haber vermemizin ve biraz da kanıt göstermemizin yeterli olacağı hususunda hemfikirdi. Bu, savaşı sona erdirmeye yetebilirdi. Bunu Bevill’e

Savaşların ve savaşlarda kullanılan silahların insan ve tabiat üzerindeki yıkıcılığı, uluslararası camiada savaşı kurala bağlama, insanı ve doğayı tahrip etme hakkını sınırlandırma ve hatta bazı silahların kullanımını engelleme arayışlarını ortaya çıkardı. Bunlardan biri olan 1949 tarihli Cenevre Konvansiyonlarında kabul edilen protokol maddelerinin bazıları şöyle: 1. Herhangi bir silahlı çatışmada, çatışma taraflarının savaş yöntemleri ve savaş

söyledim.

araçlarını seçme hakkı sınırsız değildir.

‘Acaba?’ dedi. ‘Acaba?’ diye tekrarladı. ‘Birinin ateşlemek

2. Haddinden fazla yaralanmaya veya gereksiz acı çekilmesine yol açan niteliğe

istemediği bir silah var oldu mu hiç?’

sahip silahların, mermilerin, malzemenin ve

Böyle bir olasılığın uzak olduğunu düşünmekle birlikte, bu silahın başka olduğunu söyledim. İkimiz de hesapları görmüştük, bir füzyon

savaş yöntemlerinin kullanılması yasaktır. 3. Doğal çevreye, geniş alana yayılan, uzun vadeli ve ciddi hasar vermesi amaçlanan

bombası bir defada üç yüz bin kişiyi

ya da vereceği tahmin edilen savaş

öldürebiliyordu.”

yöntemlerini ve araçlarını kullanmak

Evet, gerçekten “Birinin ateşlemek

yasaktır.8

istemediği bir silah var oldu mu hiç?”

1949 tarihli Cenevre Konvansiyonları ek 8 Haziran

126

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

Protokolde yazan önemli bir kural da, sivil

tarla, bağ, bostan demeden tahrip ediyor. Anne

hedeflerle askeri hedeflerin ve sivil halk ile

karnında doğmayı bekleyen bebekler bile onun

savaşçıların mutlak şekilde ayırt edilmesi ve

hışmından kurtulamıyor.

birincilerin hiçbir zaman askeri saldırının konusu olmaması prensibidir.9

Böylesi kontrol edilemez bir silah insanın eline yakışmıyor, hele biraz da olsa hayata ve

Ancak savaş ve kural, savaş ve ahlak, savaş ve

hadiselere karşı ahlaki sorumluluk taşıyanların

ilke yan yana gelmiyor reel hayatta. Düşmanı

eline hiç yakışmıyor. İlkeleri olan birinin

ortadan kaldırmak için her türlü yol meşru kabul

savaşırken ilkelerinden soyunması mümkün

ediliyor. Devlet kutsallaştırıldığı, menfaatler

müdür? Bir vicdan sahibi, masum insanları

putlaştırıldığı ve devletlerarası ilişkiler emperyal

nasıl öldürebilir? Öldürülmelerine nasıl rıza

bir zemine oturtulduğu için insanın bir değeri

gösterebilir? Hangi akıl sahibi, toplu katliam

yok. Düşman (insan), yok edilmesi gereken bir

yapan böyle bir aracı kullanabilir, kullanılmasına

haşarat gibi görülüyor. Uluslararası kurumlar

razı olabilir?

etkisiz, ikiyüzlü, güç sahiplerine söz geçiremiyor, insana değil güç sahiplerine hizmet veriyor. Ve bundan dolayı da hiçbir devlet tarafından dikkate alınmıyor. Neticede bombalar yağmaya, insanlar da ölmeye devam ediyor.

Ahlaksız insanlar bombayı kullanmakla kalmıyor, masum insanların ölümünün (doğal bir şeymiş gibi) kabullenilmesini de bekliyorlar. Öldürme konusunda en maharetlileri (ABD)10 olayı “yan zayiat”11 (collateral damage) kavramı ile

Bombalar, artık her türlü savaşın en önemli

meşrulaştırmaya/mazur göstermeye çalışıyor.

silahı. Devletlerarası savaşlarda, devletin ve

Teori şöyle kurgulanıyor12: “İnsanlar dünyanın

her türlü mücadele örgütünün muhaliflerine,

düzenli, rasyonel ve adil olduğunu düşünerek

gruplara karşı savaşında, ilk ve en çok o

yaşıyorlar. Dünya düzenini bozmaya çalışan

kullanılıyor. Hem çok etkili, düştüğü yerde ne

sayısız diktatör, çılgın ve uygarlık düşmanı kişi

varsa yok ediyor, hem kalplere korku salıyor,

var. Dünya düzenini korumak için savaşmak

hem de kullanan açısından bir riski yok. At

gerekir. Bu savaşta bazen siviller de ölür.

bombayı, üzerine düşen düşünsün.

Ancak bu bir istisnadır. Sivil ölümlere kızabilir,

Irak’ta ve Afganistan’da Amerika’nın, Filistin’de İsrail’in, Libya’da NATO Güçlerinin, Suriye’de

üzülebiliriz, ama ortada ‘asil bir gaye’ var, eh, bu kadarı da olur!”

devletin insanların üzerine attığı bombalarla

“Eh bu kadarı da olur”la yan zayiatlar ve

binlerce masum insan öldü. Uludere’de de

operasyon kazaları baştan kabul ediliyor, kazalar

onlarca insan bir “operasyon kazasına” (Hüseyin

mazur görülüp yan zayiatlar meşrulaşıyor. Ve

Çelik) kurban gitti. Daha çok kurban verilecek

yenilerine de kapı açılıyor. Zira bu yaklaşım yeni

gibi de gözüküyor. ABD’nin 1945 yılından beri Kore, Laos, Vietnam, Irak

Bombanın/bombalamanın bir savaş yöntemine

ve Afganistan gibi ülkelerde girdiği savaşlarda en iyi

dönüşmesi karşısında uluslararası camia sessiz

ihtimalle 6 milyon sivil öldü. Kore Savaşı’nda 3 milyon

ve etkisiz, medya sessiz, insanlar tepkisiz.

sivilin öldüğü tahmin ediliyor. Yarımadada yerleşimin

Oysa bombayı kontrol altında tutmak, onunla

çok yoğun olması sayının artmasına neden olmuştu. Vietnam’da en az 1,5 milyon sivil öldü. Ancak genellikle

ilkeli ve ahlaklı bir savaş yapmak mümkün

bu sayının 3,8 milyona kadar çıktığı varsayılıyor. Laos’ta

değil. Bombanın ilkesi ve ahlakı yok, bir kere

1 milyon, Kamboçya’da 600-800 bin sivilin öldüğü

düşmeye görsün, ne varsa yakıp yıkıyor, param

tahmin ediliyor. Yeni teknolojiler Irak’ta ölümlerin

parça ediyor, öldürüyor, ortadan kaldırıyor. Ne

azalmasını sağlayamadı. 9 yıl süren operasyonda en

suçlu-suçsuz ayırımı yapıyor, ne asker-sivil.

az 650 bin sivil hayatını kaybetti. Afganistan’da ise bu

Kadın, çocuk, yaşlı demeden öldürüyor; mabet,

rakam 100 binde kaldı.

okul, hastane, ev, sığınak demeden yıkıyor;

http://dunya.milliyet.com.tr/abd-sivilolumleri-neden-umursamiyor-/dunya/ dunyadetay/09.01.2012/1486159/default.htm

1977 tarihli I No.lu Protokol’ün 35’inci ve 36’ncı maddeleri, http://www.iticu.edu.tr/yayin/dergi/d5/

M00064.pdf

30 yıl önce sosyal psikologların geliştirdiği “adil dünya

1949 Cenevre Konvansiyonlarına ek I No.lu protokol

http://www.zaman.com.tr/yazar.do?yazino=1230018 teorisi”

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

127

operasyonlar düzenleme izni içeriyor, dolayısıyla da yeni yan zayiatlara, yeni operasyon kazalarına yeni ölümlere davetiye çıkarıyor. Uludere’de bombaların neden olduğu hata ne ilktir, ne de son olacaktır. İcadından bu yana defalarca hata yapan, kazaya neden olan girmiştir. Peki, bu nasıl bir hatadır ki sürekli tekrarlanıyor? Bu kadar tekrarlanmasına rağmen tedbir geliştirilemiyor? Sık sık tekerrür eden bir olaya hata da denemez, kaza da. Hata, bilmemekten kaynaklanır, istemeden gerçekleşir ve fark edildiğinde tekrar etmemesi için tedbir alınır. Kaza da istem dışı gerçekleşir ve gerçekleştiğinde sebebi aranır ve akabinde de tedbir alınır. Aynı delikten iki kere ısırılmaz. Tekrarlanan hata, hata olmaktan çıkar, suça dönüşür. Tekrarlanan kaza, kaza olarak değerlendirilmez, kasıt aranır. Kaldı ki üzerinde durduğumuz olay insanın ölümüdür. Hem de gruplar halinde. Artık bomba ile gerçekleşen ölümler ne bir kazadır, ne de hata ile gerçekleşmektedir. İnsan bu silahı kullanarak kazaya davetiye çıkarmaktadır. Aklıselim, kazaya giden sebepleri ortadan kaldırarak tedbir almayı gerektirir. Her an masum canlara kıyma ihtimali olan bu kitle imha silahının her türlüsüne karşı olmak ve karşı durmak insanlık gereğidir. Savaşa hayır, ama onun önüne geçemiyorsak ilkesiz savaşa hayır. İlkesi, ahlakı olmayan her türlü silaha da, bombaya da. Öyle bir hayır diyelim ki, Uludereler yaşanmasın, masum insanlar ölmesin. Onları öldürecek cesareti, hiçbir devlet, hiçbir örgüt, hiçbir güç kendisinde bulamasın. Vesselam.

128

www.islamiyorum.com

bomba, milyonlarca masum insanın kanına

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

Gündem

Birlikte Yaşamak Zorundayız Celal Nadir İnsan yaşadığı çağın ürünüdür. İster istemez

gerçekleşen baş döndürücü gelişmelerin,

çağına hakim olan düşünce ve yaşam biçiminin

dünyayı yeni bir dünyaya dönüştürdüğü,

etkisi altındadır, ürettiği sistem ve kurumlar da

küçülttüğüdür. Küreselleşme/globalleşme olarak

çağının özelliklerini taşır. İşte bu nedenle çağının

adlandırılan bu süreç, insan ve toplumla ilgili

ürünüdür. İnsanların büyük bir kısmı çağının

daha önce gündemde olmayan bazı kavramları

anlayış, düşünce ve uygulamalarının sadık bir

da beraberinde getirir. İnsan, insan hakları,

takipçisi olurken, ancak az bir kısmı onun ufku

hukuk, adalet, eşitlik, özgürlük, anayasa vb.

ile kendini sınırlandırmayıp yeni ve iyi arayışı

kavramlar bu dönemde evrenselleşir ve genel

içinde olurlar. Onlar çağlarını anlar, sorgulayan

olarak kabul/rağbet de görür. Yeni kavramlar,

bir yaklaşımla eksik ve yanlışları tespit eder

yeni ufuklar ve yeni beklentiler de ortaya çıkarır

ve sonra da daha iyi arayışına girişirler. Beşer

ister istemez. Birlikte yaşamayı başarma, bir

tarihinde iyi ve hayır istikametinde gerçekleşen

zorunluluk olarak ortaya çıkar; bu da insanın

gelişmeleri bu arayışa borçluyuz.

hemcinsleriyle ilişkilerini ve özellikle de kendine

Herkesin krala sadık kul ve köle olmaya razı olduğu bir dönemde, birileri onun yetkilerini sınırlamanın daha iyi olacağını düşünmese idi, ne meşruti sistem ne de demokrasi ortaya çıkmazdı. Efendiler kadar kölelerin de köleliğe

benzemeyenlerle ilişkilerini gözden geçirmesi ve yeniden düzenlemesi gerekliliğini ortaya çıkarır. Artık dün dünde kalmıştır ve bugün yeni bir başlangıç şarttır. Bunu anlamak için biraz düne bakmak yeterli.

razı olduğu bir dönemde, birileri özgürlüğün

Dün insanların birlikte yaşamak gibi bir derdi

kavgasını vermese kölelik sürüp giderdi.

yoktu. Olmaması da normaldi. O dönemlerde

Demokrasi adına dikta kurmanın normal

bunu zorunlu kılacak şartlar da henüz oluşmuş

görüldüğü bir dönemde, halklar yönetimde

değildi. Dünya büyük, mesafeler uzak, insan

daha fazla söz hakkı talep etmeseler, diktatörler

hareketleri sınırlı, toplumlar birbirlerinden

yaşamaya devam ederdi.

bağımsız idi. Genellikle bir bölgede, bir

Bugün de yarın da daha iyi arayışı, hep olması gerekendir. İçinde yaşadığımız çağı okumaya başladığımızda gördüğümüz ilk şey; bilim ve teknik alanında

beldede, aynı kabileden, aynı etnik kimlikten insanlar yaşar ve çoğunlukla bunlar aynı inancı paylaşırlardı. Ataların yolundan gitmenin esas olduğu bu dönemlerde, toplumun bütün kapıları farklı olana kapalı tutulur, ortaya çıktığı anda da

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

129

başı ezilirdi. Bu türden farklı düşüncelere sahip olanlar, peygamberlerin de uğradığı akıbete uğrar, ya dışlanır ya sürülür ya da öldürülürlerdi.

Yine günlüğünde şunlara yer veriyor: “Onlara kılıçlarımızı gösterdik. Demir silahları ilk kez gördükleri belli. Kesmenin ne demek

Bu dönemler toplumlar arası ilişkilerin ve

olduğunu bilmediklerinden, bazıları kılıçların

etkileşimin sınırlı olduğu dönemlerdi. Genel

keskin tarafını tutunca ellerini kestiler. Bu

yaklaşım, toplumların kendi kendine yetmesi

insanlar, ne herhangi bir mezhebe bağlı ne

üzerine kurulu idi, başkalarına ihtiyaç ya yoktu

de puta tapıyorlar. Kötülüğü tanımıyorlar,

ya da minimum seviyelerdeydi. O da ticaret yolu

birbirlerini öldürmeyi bilmiyorlar. Hiç silahları

ile temin edilirdi.

yok…”

İnsanların farklı olanı görmediği, gördüğü

Bölgeye ayak basan beyaz adam, yerli halkın

zaman da tahammül edemediği bu dönemlerde,

yeri yurdu üzerinde hak iddia eder; onları

zihinlerde farklı olanla birlikte yaşamak diye

sürgün ederek, katlederek, topraklarına,

bir düşünce, bir kaygı yoktur. İlişki, karşıdakini

servetlerine el koyar ve kendi devletinin

yok etme, gücünü ve imkanlarını ele geçirme

(Amerika’nın) temellerini atar. 16. yy.da

üzerine kuruludur. Gücü yeten gücü yeteni

başlayan Kızılderili katliamı, 1886 yılına kadar

kılıçtan geçirir, katleder, yerini yurdunu yakıp

70 milyon kişinin yaşamına mal olur ve bu

yıkar, işgal eder, köleleştirir. Türklerin Orta

bölgede yaşayan yerel halk nerede ise yok edilir.

Asya’dan göç etmesi, meşhur Moğol istilası, Haçlı seferleri, Amerika’nın keşfi bunlardan yalnızca bir kaçı. Tarih bu türden örneklerle doludur. 1096-1270 yılları arasında sekiz tane Haçlı seferi yapıldığı bildirilmektedir. Bu seferlerin dini, siyasi, ekonomik farklı sebepleri mevcuttur. Ancak ortaya çıkan tablo, özünde bir medeniyet havzasında yaşayan insanların başka bir havzada yaşayan insanlara karşı tahakküm kurmak, orada var olan fırsatlara erişmek istemesi şeklindedir. Temel aktör din unsuru, onu süsleyen unsurlar ise oralardaki zenginlik, topraklara atfedilen kutsiyet, egemen olma

Benzer gerekçelerle Afrika’dan insanlar, köle ticareti yolu ile Batı’ya ve Amerika’ya taşındı. Bu konuda yazan Batılı bir yazar şöyle demektedir: “Avrupalıların mutluluğu için şekerin ve kahvenin gerekli olup olmadığını bilmiyorum. Fakat bu iki ürünün dünyanın iki kıtasında mutsuzluğa yol açtığını biliyorum. Amerika ekin yetiştirilecek topraklar elde etmek için boşaltıldı. Şimdi de bu topraklarla uğraşacak insanlar sağlamak için Afrika boşaltılıyor.” (Maurice Langelle, Kölelik) 15. yy. ile 19. yy. arasında yaklaşık 20 milyon insanın, köle ticareti yolu ile Yeni Dünya ve Avrupa‘ya götürüldüğü tahmin edilmektedir. Bu,

arzusu gibi unsurlardır.

dünyanın en büyük zorunlu göçüdür.

Amerika Kıtası’nın keşfedilmesi de iki yönden

Farklılıklar arası ilişkinin bu dönemlerde sadece

dikkat çekici bir olaydır. Birincisi, burası Batı tarafından bilinmeyen kendi başına bir

iki biçimi vardır. Gücü olan gücü yetmeyeni ya öldürür ya da köleleştirir. O nedenle, tarihin bu

medeniyet havzasıdır. İkincisi, beyaz insanın

dönemleri kanla yazılmış dönemlerdir.

burayı keşfi ve sonrası burada yaşananlardır.

Mesafeler kısaldıkça toplumlar arası ilişkide

Tarihin gördüğü ibretlik bir tablodur bu. Gerisini kaşif Kolomb’un İspanya Kraliçesine yazdığı mektuptan takip edelim:

sahipleri emelleri doğrultusunda dünyayı yeniden dizayn etmeye girişmişlerdir. “Böl,

“Yeryüzünde bunlardan daha iyi bir ulus bulunmadığına majesteleri önünde ant içebilirim. Komşularını kendileri kadar seviyorlar. Konuşmaları son derece tatlı ve kibar, konuşurken hep gülümsüyorlar. Elli adamla bu halkın tamamını boyunduruk altına alabilir ve onlara her istediğimizi yaptırabiliriz.”

130

emperyal yön, daha fazla öne çıkmıştır. Güç

parçala, yut” yaklaşımı ile etnik, dini ve mezhebi farklılıklar körüklenerek hem imparatorlukların parçalanıp yıkılması sağlanmış, hem de küçük küçük ulus devletlerin oluşması. Ulus devletleri belirlemek ve onlara etki etmek daha kolaydır. Küresel güçler ile yerel güçler el ele vererek, topyekun halkı hizaya sokma uğraşına giriştiler. Tabii ki bundan en çok etkilenenler farklı aidiyet

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

sahipleridir. Devletlerin bünyesinde farklı

Farklı olanla ilişkiyi yeniden gözden geçirmek,

topluluklar vardır, ama aralarında denk bir ilişki

yeniden tanımlamak zorundayız. Bu zorunluluk

yoktur. Bir aidiyet, devlet olurken diğerleri öteki

artık birlikte yaşamaktan başka bir seçenek

olarak kalır. Devlet sahiplerinin öteki ile ilişki

kalmamasından kaynaklanıyor.

biçimleri inkar etme, ezme, hizaya sokma gibi ötekini, eşiti kabul etmeyen zorbaca ilişkilerdir.

İçinde yaşadığımız toplum, etnik olarak da dini inanç ve ideoloji olarak da farklılıklar

Özellikle, Osmanlı İmparatorluğunun yıkılması

barındırıyor. Türkler var, Kürtler, Lazlar,

ve İslam’ın hakim olduğu bu beldelerde yakın

Çerkezler ve azınlıklar da. Sünniler var, Aleviler,

tarihlere kadar yaşananlar hatırlanacak olursa,

Şiiler ve başka din mensupları da. Milliyetçiler

durum daha net ortaya çıkabilecektir. Koskoca

var, Müslümanlar, solcular, laikler, Kemalistler

imparatorluğun bakiyesi küçük küçük devletler

de. Ve her bir farklı aidiyetin kendi içinde de

olmuş, haritalar güç sahibi sömürgeciler

farklı kolları mevcut.

tarafından çıkarlara göre oluşturulmuş ve her devlet içinde çıkar grupları gözetilmiştir. Dünya savaşları, Soğuk Savaş yılları derken dünya iyice küçüldü. Dünyanın en ücra köşesine ulaşmak bile saatler içinde gerçekleşiyor, orada olan bitenden haberdar olmak için dakikalar yetiyor, alt yapı oluşturulursa anında haberdar olmak mümkün oluyor. Sanal dünya dünyanın her yerinden insanlarla temas halinde olmayı temin ediyor. İnsani hareketlilik üst düzeylerde.

Şimdi ne yapacağız? Ya herkes diğerlerini de yok sayarak, kendine benzetmeye çalışarak, ya da gölgesinde bir sığınak vererek egemen olma davasını sürdürecek ki, sonucu güç belirleyecek. Tarihte defalarca denenen bu yol; birbirini boğazlamadan, kandan, zulümden başka bir sonuç üretmiyor. Ya da adil ve etik ilkeler çerçevesinde birlikte

Ticaret, turizm, eğitim vb. gerekçelerle her yıl

yaşamayı başaracağız.

milyonlarca insan yer değiştiriyor, tanımadıkları

Ümit dolu yarınlar için, selam ve barış için,

insanlarla iş yapıyor, okula gidiyor, komşuluk yapıyor. Artık homojen bir toplum mevcut değil.

insanlığın selameti için başka yol gözükmüyor.

Diğer yandan insan kavramı hiçbir dönemde olmadığı kadar değerli. Din, mezhep, renk, cinsiyet, etnik kimlikle ilgili farklılıkların üzerinde hakları olan bir insan kavramı var. İnsanlar arası ilişkilerde iki eşit ve özgür taraf arasında olması gereken bir hukuk öne çıkıyor. Dün söylenmesi bile mümkün olmayan şeyler bugün tartışılıyor, konuşuluyor. Bugün düne göre, insanlar sorunlarını halletmeye daha yakın duruyor ya da var olan değişim bugün insanı böyle yapmaya zorluyor. Bu gelişmeler neticesinde kendinle kalmak, sadece kendinden olanlarla yaşamak, kendini farklılıklara kapatmak mümkün değil aslında. Fakat farklı olana yaklaşım tarzı ön kesiyor, çatışma ve savaşlara neden oluyor, toplumların/ halkların elini zayıflatıp güç sahiplerine yem olmalarına hizmet ediyor ve kan durmuyor bir türlü. Farklı olanı düşman bildikçe, dünyada ne barış gerçekleşecek ne de sömürü çarkları duracak gibi gözüküyor.

w w w . i s l a m i y o r u m . c o m

131