گۆڤار ( گوڵ سوو ) ژماره‌ 107

‫‪7‬‬ ‫‪2021‬ی زایینی )‪ (2721‬ی كوردی‬ ‫ژمار ‌ه ‪ - 107‬ئازاری ‪2021‬ی‬

‫نەورووز ‪ ،‬وادەجی و‬ ‫وەخت دیدار زینــگەێـلە‬ ‫و مردگەێلەسە‬

‫لەتیفــە‪ ،‬نموونەیێگ لە‬ ‫مەینەت‌بــاری کورد فەیلی‬ ‫ژمار ‌ه ‪ - 107‬ئازاری ‪2021‬ی زایینی )‪(2721‬ی كوردی‬

‫‪1‬‬

‫‪24‬‬

‫پانزە هزار کورد فەیلی‪،‬‬ ‫چوون دە بەسرە ئەژین ؟‬ ‫ه گشتییه‌ له‌الین ده‌زگاى رووشنهویرى‬ ‫مجله‌یه‌گ مانگان ‌‬ ‫وره‌سانن كورد فه‌یلى(شه‌فه‌ق) باڵوئه‌كریه‌ێگ‬

‫ژینوساید‬ ‫ڵ‬ ‫نەنگ ‌ه دە دامان هه‌ر و�تێگ‬

‫ژماره‌ ‪ - 107‬ئازاری ‪2021‬ی زایینی )‪(2721‬ی كوردی‬

‫سه‌ر نویسه‌ر‬ ‫عه‌لى حسێن فه‌یلى‬ ‫وه‌ریوه‌به‌ر نویسانن‬

‫دە فەرهەنگ‬ ‫کوردی‪ ،‬ژن‬ ‫خوداۆێنە ماگە‬

‫‪46‬‬

‫مسته‌فا به‌یگی‬ ‫سكرتێر نویسانن‬ ‫كه‌نعان حاته‌م‬ ‫ده‌سه‌ی نویسه‌ره‌یل‬ ‫ماجد سویره‌میری‬ ‫سوندس میرزا‬

‫کوردی خوارین‪،‬‬ ‫خاون نه‌سر‬ ‫و ده‌ق‌ نییه‬

‫‪58‬‬

‫ئاماده‌كردن هونه‌ری‬ ‫ئیمان حه‌بیب‬

‫‪14‬‬

‫رووژێـگ‬ ‫ئه‌را زینگه‌ێلمان‬

‫‪32‬‬

‫‪20‬‬

‫کــڕ داوو‪،‬‬ ‫لە کوو هاتگە؟‬

‫کورد فه‌یلی هه‌م میرات ئه‌ڵگر‬ ‫عاشووراس‪ ،‬هه‌میش خاوه‌ن نه‌ورووز‬

‫خاوه‌ن ئمتیاز‬ ‫ده‌زگاى رۆشنبیرى و راگه‌یاندنى كوردى فه‌یلى(شه‌فه‌ق)‬ ‫‪info@shafaq.com‬‬ ‫‪www.shafaq.com‬‬

‫مؤسسة شفق للثقافة واالعالم للكورد الفيليين‬

‫دومــاێ چــل و یــه‌ك ســاڵ ژینووســاید‬ ‫کــردن كــورد فه‌یلــی عــراق ئــوو ســه‌د‬ ‫ســاڵ چــز حوكمڕانــی شوونیســتی‪ ،‬نــە‬ ‫هــەر گوزه‌یشــته‌مان تەرف‌وتــوون كریــا‬ ‫ک هێامنیــش هیــچ ئامــار راســکانی و‬ ‫دوروســتێ لـ ‌ه یــە ک ژمــاره‌ی كــورد فه‌یلــی‬ ‫ده‌ عــراق چەنێگــە؟ وە دەس ناکەفــێ‪.‬‬ ‫ته‌نیــا خیاوانه‌یــل به‌غــدا و كووچــه‌و‬ ‫كواڵنه‌یــل خاڵــی لــه‌ واڵتوه‌ندەێــل‬ ‫فه‌یلــی‪ ،‬هــاوار ئــه‌كا ك ئــی رووڵەێلــە‬ ‫عراقــە‪ ،‬شــوون بــڕەو كریانــە‪.‬‬ ‫بــاس ژمــاره‌ی كه‌م‌هووزه‌یلــە‪ ،‬هیــچ‬ ‫وەختــێ لــه‌ باســه‌یل سیاســی جیــا نییــه‌‬ ‫ئــوو وە داخــەوە‪ ،‬دومــاێ رمیــان ســەددام‪،‬‬ ‫هــەر چــەن ک دە بــان قاقــەز قانوونه‌یلــێ‬ ‫خــاس نوورسیــا مئجــا تــا ئێســە یــا هــە‬ ‫ئج ـرا نەکریانــە یــا گەنــر لــە ئــەوە گــەن‬ ‫ئجــرا کریانــە چــوون هێــان ک هێــان‬ ‫ئەبینیمــن‪ ،‬عــراق جــوور جــار جــاران‪،‬‬ ‫ئــه‌و ژمــاره‌ لــه‌ كورده‌یــل فه‌یلــی وه‌‬ ‫خــوه‌ی نابینــێ ك ل ـه‌ س ـه‌ده‌ی گوزه‌یشــته‌‬ ‫نیشــته‌جی ئــی واڵتــه‌ بیــن‪.‬‬ ‫ئاخــی و داخینــە ک دی ناکــرێ رووژی بیاێ‬ ‫ک دوارە به‌غــدا؛ ملیوونێــگ واڵتوه‌نــد‬ ‫كــورد زوان بگرێگــە بــاوه‌ش خــوه‌ێ‪.‬‬ ‫عراقــێ ک ده‌ دریــژای تاریــخ خــوه‌ێ‪ ،‬مڵك‬ ‫و مــاواێ ع ـه‌راو‪ ،‬كــورد‪ ،‬كلــد و رسیــان و‬ ‫ئاشــوور و توركــان و باقــی كه‌م‌هووزه‌ێلــه‬

‫بییــه‌‌‪ ،‬مئــڕوو هام‌نێشــتامنییەێل عــەراو‬ ‫ســوننه و شــیعه‌‪ ،‬ئامارێیــان فــرە فرەتــرەو‬ ‫بییــە لــەو کەم‌هووزەیــە ئــوو ئــی فێشــر‬ ‫بییــن نــه‌ وه‌ زاوزی ک وه‌ ته‌عریــب و‬ ‫قــار کــردن و تاڕانــن و گومه‌ســار كــورد‬ ‫و بغه‌یــران كــه‌م هــووز هاتگەســە دی !‬ ‫كوده‌تایەێــل ســه‌ربازی‪ ،‬جه‌نــگ و‬ ‫سیاســه‌ت ده‌ركــردن و بێ‌ســه‌ر و شــوون‬ ‫كــردن‪ ،‬و سیاس ـه‌ت ته‌عریــب و ژنوســاید‪،‬‬ ‫کارێ کردگــە ک ئێســە ژمــاره‌ی مردگه‌ێلــەێ‬ ‫کــورد فەیلــی ک لــه‌ قه‌ورســان (وادی‬ ‫الســام) نه‌جــه‌ف داکاســیانە لــه‌ ژمــارەێ‬ ‫زینگه‌ێلەمــان ‪ ،‬فیشــرە‪.‬‬ ‫نه‌مــان‬ ‫دومــای‬ ‫سیاســه‌ته‌‌ێلەێ‬ ‫ســه‌ددامیش ‪ ،‬ئێقــەرە بێ‌زمانــەت بینــە‬ ‫ک لـ ‌ه سـه‌دان هـزار كــورد فه‌یلــی جــاران‬ ‫ک لــە زێــد و مــاواێ خوەیــان تاڕیــان و‬ ‫چەنی‌چــەن ســاڵە دوورە واڵتــن و ئێســە‬ ‫بــان ملیــوون كــه‌س ئەبــن‪ ،‬كه‌مــر لــه‌‬ ‫‪10%‬یــان ئه‌ڵگه‌ردیانه‌‌ســەو ئــه‌ڕا بــاوش‬ ‫دایــەی نێشــتامن‪.‬‬ ‫هێــان ئەبینــن ک ژمــاره‌ی بێ‌سه‌روشــوون‬ ‫کریاگەێلــەێ ‪ 41‬ســاڵ وه‌ریــن‪ ،‬فره‌تــره‌ ل ـه‌‬ ‫ژمــاره‌ی ئــه‌و جنایه‌تكاره‌ێــل به‌عســییه‌‬ ‫ك تــا مئــڕوو وە س ـزاێ ســتەمکارییەێلەیان‬ ‫رەســینە‪ .‬وه‌ختێــگ ل ـ ‌ه جیاتــی مافه‌یلیــان‬ ‫‪ ،‬زوان عــه‌راوی‪ ‌ ،‬پرتــاڵ عــه‌راوی ‪،‬‬ ‫له‌قــه‌ب و ناونیشــان عــه‌راوی‪ ،‬ئەنرێگــە‬

‫مــل فه‌یلییه‌یــل‪ ،‬هاتــێ لــه‌ بانانیــش و‬ ‫ناچاركــردن و ‌ه ئنــكار ئه‌ســڵ و فه‌ســڵ‬ ‫کــوردی بیینێیــان‪ ،‬خــوازن‪ ،‬ئنســانێگ وه‌‬ ‫نــاو کــورد فه‌یلــی دە عــراق نه‌‌مینــێ‪.‬‬ ‫هه‌میشــه‌ به‌غــدا‪ ،‬به‌ڵگــه‌ی ســزا دایــن‬ ‫وە تاوانباره‌ێلــە ئەســووزنێ تــا كــه‌س‬ ‫ئومێــد نه‌یاشــتوود ك ع ـراق واڵت گشــت‬ ‫واڵتو ه‌ند ه‌یلەگەیــە‪.‬‬ ‫كوردســتان ‪ ،‬لــه‌ جیاتــی مكیــس کــردن و‬ ‫پێشــوازی لــە مناڵه‌یــل (كفــاح) و (بــاب‬ ‫الشــیخ ) ک وە زوور بێ‌ب ـه‌ش کریانــە ل ـه‌‬ ‫زوان و هویــه‌ت و ناســنامه‌‌ی باوانــی و‬ ‫داڵگــی خوەیــان‪ ،‬فه‌رامووشــێیان ئــه‌كا‪.‬‬ ‫هاومه‌زه‌به‌ێــل شــیعە‪ ،‬جــوور جــار جــاران‪،‬‬ ‫دی كوتــه‌ڵ ئازییەتبــاری ئــەڕا ئیاممەێــل ‪،‬‬ ‫ناده‌نــه‌ ده‌س کوڕەیــل کــورد فەیلــی‪ ،‬ک‬ ‫ئەوســا شــین ئێاممەێلــە گەرمــەو ئەکــردن‪.‬‬ ‫هــه‌ر رژیمێــگ بچــێ و هــەر رژیمێــگ‬ ‫شــوونێ بگــرێ‪ ،‬ئــوو هـه‌ر زاڵمێــگ وە بــان‬ ‫عـراق حوکــم بكات‪ ،‬ئی واڵتـه‌ زێد و ماوای‬ ‫كــورد فه‌یلــی بییــە و ئەمینـێ‌ ‪ .‬ئــی نه‌نگـه‌‬ ‫وه‌ قســیه‌ ناســڕێگەوە لــە دامــان ئــی واڵتــە‬ ‫ک منزڵگــه‌ی په‌یامبه‌ره‌یلــه‌ و ‪90%‬ێ‬ ‫موســڵامنە ئــوو هێامنیــش هــەم كــورد‬ ‫فەیلــی و هــەم باقــی كه‌م‌هووزه‌یلــەێ وه‌‬ ‫خاتــر جیــاوازی دە زوان و قومییـه‌ت یــا وە‬ ‫خاتــر باوه‌ڕه‌یلیــان‪ ،‬ئه‌نفــال و ژنوســاید‬ ‫ئ ـه‌كا‪.‬‬

‫رقم االعتماد في نقابة الصحفيين العراقيين ‪1015‬‬ ‫رقم االيداع في دار الكتب والوثائق‪ 892‬في ‪2006‬‬

‫‪GULL SOO MAGAZINE‬‬ ‫‪2‬‬

‫گــوڵ ســوو‬

‫سه‌ر نویسه‌ر‬ ‫علی حسێن فه‌یلی‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 107‬ئازاری ‪2021‬ی زایینی )‪(2721‬ی كوردی‬

‫‪3‬‬

‫نەورووز ‪،‬‬ ‫رووژ پیرووزی‬ ‫ڵ‬ ‫ئە�ە زەهاک‬ ‫دوکتور ئسماعیل شەمس‬

‫کوردەێلــە هــە لــە جارانــەو‬ ‫وەێجــوورە وتنــە ک نــەرووز‬ ‫پیــرووز‪ ،‬رووژ پیــرووزی کاوەی‬ ‫ئاســنگەر کــوردە ئەڵــە زەحــاک مــار‬ ‫وە شــان‪.‬‬ ‫دە ئەفســانەی عاشــقانەێ مــەم‬ ‫و زیــن ئەحمــەد خانــی ک هــن‬ ‫نزیکــەی چــوار ســەد ســاڵ وەر ژە‬ ‫یەســە هــەم هاتگــە ک کوردەێــل‬ ‫نــەورووز جەژنــە گەپەگەیــان بییە‪.‬‬

‫‪4‬‬

‫گــوڵ ســوو‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 107‬ئازاری ‪2021‬ی زایینی )‪(2721‬ی كوردی‬

‫‪5‬‬

‫ئێســە بــڕێ دە فــەزاێ مەجــازی دخــوازن‬ ‫یــە بویشــن ک کاوەێ ئاســنگەر ک دژ وە‬ ‫زەحــاک هێــز گرتگــە مــاد نەبییــە و زەحاک‬ ‫هــە ئاســتیاک بییــە ک دومــا پاتشــاێ مــادە‬ ‫و ئــی شووڕشــەیش هــن پارســەێلە بییــە‬ ‫دە وەراوەر مــاد ئــوو فرەیدوونیــش هــە‬ ‫کــوروش هەخامەنشــی بییــە‪.‬‬ ‫ئــەڕا زانســن راســکانی بییــن یــا درووکانــی‬ ‫بییــن ئــی قســەێلە‪ ،‬بایــەد ســەرێ‬ ‫بکیشــیمنە نــام وتارەگــەی [بەردەوامــی و‬ ‫ســەقام مئپراتووورییەێلــەێ ئاشــوور‪ ،‬مــاد‬ ‫ئــوو پــارس] ک قەێــرێ وتــار دە بانــێ وە‬ ‫نــام مادناســی دەرهاتگــە‪ .‬ئــی وتارەێلــە‬ ‫دە ســمینارێ ده ســاڵ ‪ 2003‬زایینــی و‬ ‫دە پــادواێ ئیتالیــا دریانەســە دەر و هــن‬ ‫(ماریــوو لیوورانــی)ن‪.‬‬ ‫لیوورانــی‪ ،‬وه‌چەواشــەێ دیاکونــوف‬ ‫(نویســەر تاریــخ مــاد) و کەســەێلێ تــر‬

‫ک دە بــارەێ دەوڵــەت یەکگرتــوو مــاد‬ ‫ئــوو داشــکیان و رمیــان حوکوومــەت‌‬ ‫ئاشــوور وە دەس هووەخشــەتەرە پاتشــاێ‬ ‫مــاد وتنــە‪ ،‬وتگــە ک رمیــان حوکوومــەت‬ ‫ئاشــوور وە ئاڵنــگ شووڕشــێگ ئێجتامعــی‬ ‫بییــە ک مادەێلــە و گشــت زاگڕۆســییەێلە‬ ‫وە بــووە ئــەوە هێــز گرتــن و وەیــەکا‬ ‫پاتشــایی ئاشــوور داشــکانن‪ .‬ئــەوی‬ ‫ریشــگ ئوســتوورەێ ســەرئەڵدان کاوەێ‬ ‫ئاســنگەر ئــی شووڕشــە زانســتگە و وتگــە‪:‬‬ ‫کوردەێلــە هێامنیــش دویشــن ک جــەژن‬ ‫پیــرووز نــەورووز کــوردی هــە جــەژن‬ ‫پیــرووزی کاوەســە وە مــل ئاشــوورییەێلە‬ ‫و جــەژن گرتــن و ئاگــر داین کووشــکەگەێ‬ ‫ئاشــوورییەێلە بییــە‪ .‬ئــی رووداوە وەرد‬ ‫رووژژمێــر بابڵــی دخوەنــێ ک دە نامــێ‬ ‫وتریاگــە رووژ رمیــان دەوڵــەت ئاشــوور‪،‬‬ ‫رووژ ‪ 21‬مانــگ مــارس ســاڵ ‪ 612‬وەر ژە‬

‫میــاد مەســیحە ک وەرد رووژ نــەورووز‬ ‫کــوردی یەکــێ بییــە‪.‬‬ ‫ئــەوی وتگــە ئاشــوورییەێلە هــەر ســاڵ وە‬ ‫ســاڵ‪ ،‬دومــای زق و زقــوم هەاڵمــات وە‬ ‫زاگــڕۆس دهاوردنــە و خــارەت و تااڵنێیــان‬ ‫کردنــە ک دەو ســاڵە زاگڕۆســییەێلە وە‬ ‫ســەرکردایەتی مادەێلــە‪ ،‬پێش‌دەســی‬ ‫کردنــە و وەر ژە ئــەوان هەڵمــەت هاوردنە‬ ‫وە ئاشــوور و کــوت و پــڕ خاوێیــان‬ ‫کردنەســە بــەن و داشکاننەســەیان و‬ ‫خوەیــان ئــەڕا هەمیشــان لــەو تــااڵن و‬ ‫کوشــت و بــڕە ک ئاشــوورییەێلە هــەر‬ ‫ســاڵ وە ســەرێیان هاوردنــە خاڵســەو‬ ‫کردنــە‪.‬‬ ‫لیوورانــی وتگــە ک شــووڕش‌ کاوەی‬ ‫ئاســنگەر دە وەراوەر زەحــاک‪ ،‬وەرد جەژن‬ ‫نــەورووز پەیوەنــدی دیــرێ و ئــەڕا ئــی‬ ‫قســەێ خوەیــە وە ســەرچاوەێل میــژووی‬

‫''‬

‫لیوورانی وتگە ؛ هەر چەن ک دە ‪ 21‬مارس ساڵ ‪ 612‬وەر ژە‬ ‫میالد‌ یانێ دە رووژ نەورووز‪ ،‬ئاشوور وە ده‌س زاگڕۆسییەێلە‬ ‫دارڕووخێگەوە‪ ،‬دە ساڵ ‪ 1923‬زایینی یانێ نزیکەێ سەد‬ ‫ساڵ پێش بییە ک ئەڕا یەکم جار وتنە ک کوشتن زەحاک و‬ ‫داڕمیانێ‪ ،‬گشتێ دە رووژ نەورووز کەفتگە‪.‬‬

‫هشــارە کردگــە و وتگــە دە (مــروج الذهب‬ ‫مســعودی) ک کتــاو تاریخــی عەراویێگــە‬ ‫ئــوو وە شــانامەێل فارســی ئــوو هەمیــش‬ ‫دە کتــاو شــەرفنامە ک کتــاو تاریــخ کــوردە‬ ‫و کوردێــگ وە فارســی نووسانگەســەێ‬ ‫ئیجــوورە باســەێلێ کریاگــە و وتریاگــە هــە‬ ‫دەو هەنســا ک زەحــاک‪ ،‬مــەزگ منامەێلــە‬ ‫خواســتگە ئــەڕا مارەێلــەێ بــان شــانێ‪،‬‬ ‫پیرەێــل فــرەزان‪ ،‬وە بێ‌دەنگــی شــەوێ‬ ‫دو منــام وایانــە وە کێوەســان ئــوو کاوە ک‬ ‫ئاســنگەرێ بییــە و نــۆ گلــە کــوڕێ وەێ‬ ‫خاتــرە بێ‌شــوون و نــوون کریانــە و لــەێ‬ ‫باســە خــەوەردارەو بییــە‪ ،‬قەڵــێ لــە چــەرم‬

‫‪6‬‬

‫گــوڵ ســوو‬

‫ئاســنگەرییەگەێ خــوەێ دبەســێ وە تێــوڵ‬ ‫و ئــەو دووەگــەێ دکەێگــە ئــااڵ و جــوور‬ ‫پەرچەمێــگ دکەێگــەێ ســەر نەیــزە تــا‬ ‫شــەکاوە مبینــێ مئجــا ئــەو کوڕەێلــە ک لەێ‬ ‫کارەســاتە گیــان دەرکردنــە دچڕێگــەوە و‬ ‫گشــتێ وادە دنــن و دە رووژ نــەورووز‬ ‫دڕشــنە نــام کاخ زەحــاک و ئاگــرێ ددەن و‬ ‫شــوون و نــوون ســتەمکاری ئــەو زنجیــرەی‬ ‫پاتشــاییە خوێن‌ڕێژنــە ئەڵگــرن و لــە مــل‬ ‫زاگڕۆســییەێلە ئــەڕا هەمیشــان دکەنەیــان‪.‬‬ ‫لیوورانــی وتگــە ؛ هــەر چــەن ک دە‬ ‫‪ 21‬مــارس ســاڵ ‪ 612‬وەر ژە میــاد‌ یانــێ‬ ‫دە رووژ نــەورووز‪ ،‬ئاشــوور وە ده‌س‬

‫زاگڕۆســییەێلە دارڕووخێگــەوە‪ ،‬دە ســاڵ‬ ‫‪ 1923‬زایینــی یانــێ نزیکــەێ ســەد ســاڵ‬ ‫پێــش بییــە ک ئــەڕا یەکــم جــار وتنــە ک‬ ‫کوشــن زەحــاک و داڕمیانــێ‪ ،‬گشــتێ دە‬ ‫رووژ نــەورووز کەفتگــە‪ .‬ئیمــە دزانیمن ک‬ ‫کوردەێلــە‪ ،‬ســینگ وە ســینگ‪ ،‬پشــت ئــەڵ‬ ‫پشــت‪ ،‬دە فەرهەنــگ خوەیــان هــە لــە‬ ‫جارانــە و یــە وتنــە و نــەورووز ئەڕایــان‬ ‫هــە رووژ هاتــن ســاڵ نــوو نەبییــە و‬ ‫جــەژن داڕووخیــان زەحاکیــش بییــە‪.‬‬ ‫دە تاریــخ هاتگــە؛ وەر ژە یــە ک‬ ‫زاگڕۆســییەێلە حوکوومــەت ئاشــوور‬ ‫داڕووخنــن‪ ،‬چــەن جــارێ تریــش هووزەێل‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 107‬ئازاری ‪2021‬ی زایینی )‪(2721‬ی كوردی‬

‫‪7‬‬

‫زاگڕۆســی یانــێ کاســییەێلە و گووتییەێلــە‬ ‫هــەم توانســتنە فرمانڕەواێــل ســوومری‬ ‫و ئاکــدی ک هــە وە کێوەســان هەاڵمــات‬ ‫هاوردنــە لــە نــاوە ئەڵگــرن و خوەیــان‬ ‫بچنــە بابــڵ و نام‌دوئــاوان (بین‌النهریــن)‬ ‫و ببنــە حاکــم ئــەو ناوچــە هەرچــەن ک‬ ‫حوکوومەتەێلەیــان کــە‌م دەوام بینــە و‬ ‫س دوماجــار یــە ئاشــوورییەێلە بیــن ک‬ ‫دە ‌‬ ‫ئــی ناوچــە گرتنــە دەس و خەشـن‌ترین و‬ ‫ســەخترتین و خوێن‌ڕێژتریــن حوکوومــەت‬ ‫وەر ژە تاریــخ‪ ،‬دەورەێلــە دامەزرانــن‬ ‫ک دە دنیــا وە مئپراتــووری گۆنــا و شــەڕ‬ ‫نامگیــرەو بییــە (ک خوەیانیــش چگنەســە‬ ‫ژێــر ئیجــوورە تاوانبارییەێلــێ‪).‬‬ ‫چشــتێگ تــر ک لیوورانــی کلــگ ناگەســە‬ ‫ملــێ یەســە ک ئەســیرەێلە و بەردەێلــەێ‬ ‫مــاد ک وە دیلــی بریانەســە واڵت‬ ‫ئاشــوور و دەورەێلــە ژیانــە‪ ،‬بینەســە ئــەو‬ ‫شووڕشــگەرەێل دژ وە ئاشــوورە‪ .‬ئــەوی‬ ‫وتگــە ئەوانــە ک هــەر ســاڵ گیریانــە‪،‬‬ ‫کلگەێلێیــان یــا پــەل و پووێیــان بڕینــە‬ ‫ئــەڕا ته‌شــمییەت و دیــاری کریانــە و ئــاو‬ ‫چــەم لەێیــان ســەنریاگە تــا دی دە نــواێ‬ ‫ئاشــوورییەێلە فــزە نەکــەن و ڕانەوســن‪،‬‬ ‫جگەجگــە ئەوانــە‪ ،‬خوەیــان دە نــام‬ ‫پایتەختەگــە بینەســە جەمــاوەر فرەیێــگ‬ ‫دەورەێلــە و ئاخرســەرییش هێــز گرتنــە‬ ‫ئــەڕا حەق‌ســەنین‪.‬‬

‫‪8‬‬

‫گــوڵ ســوو‬

‫''‬

‫پاتشاێلەێ ئاشوور‪ ،‬ئیجوورە‬ ‫کارەساتێگ‪ ،‬ساڵ وە ساڵ‬ ‫وە سەر زاگڕۆسییەێلە‬ ‫هاوردنە و ئاشکاراسە ک‬ ‫ئەڕا زاگڕۆسییەێلە ئێقەرە‬ ‫خوەشڵەخوەشی و شایی و‬ ‫ئەڵپەڕەکیێگ تاریخی دکەن‬ ‫و جەژن دگرن ئەڕا داڕمیان‬ ‫ئاشوورییەێلە چوون ک ئی‬ ‫پیرووزییە بمارگ و پیرووزە‬ ‫بی وە چین خەیرێ ک دی‬ ‫م دوئاوان (بین‌النهرین)‬ ‫دە نا ‌‬ ‫حوکوومەتێگ سامی سەر هێز‬ ‫نەدا و ئەڕا هەمیشان بنچینەیان‬ ‫دریا وە بای‪.‬‬

‫چشــتێ ک فــرە دیارییــە یەســە‬ ‫ک ئاشــوورییەێلە بــاس گشــت ئــی‬ ‫جنایەتەێلــە وە شــانازییەو دە نــام‬ ‫بەردنووســیاگەێلە و قوڕنووســیاگەێلەێ‬ ‫خوەیــان کردنــە و ئــی کار خوەیانــە جــوور‬ ‫کارێــگ دینــی‌ زانســتنە و وە خــاس و‬ ‫مــەرشووع زانستنەســەێ‪.‬‬ ‫(تیــگالت پالــر) دە لــەوح نەبــرووت‬ ‫(نەمــروود) دە بــارەێ هەاڵمــات خــوەێ‬ ‫وە واڵت مــاد دە ســاڵ ‪ 728‬وەر ژە میــاد‬

‫لــەێ‌وا نووســانگە‪ :‬ســەرزەمینەێل مــاد ک‬ ‫واڵتوەندێلــێ فرەیــش زووردار و وەهێــز‬ ‫بیــن تــا دوورتریــن ســنوورەێلەێ وایانــم‬ ‫و تاڕانــم و گشــت واڵتەگەیــان داگیــرەو‬ ‫کــردم و ئایمەێــل فرەیێــگ کوشــت و بــڕ‬ ‫و قــارەو کــردم ئــوو ‪ 65000‬کــەس لەیــان‬ ‫وەگــەرد گشــت دارایــی و ئەســپ و قاتــر‬ ‫و ئێشــر و مانــگا و پــەز و پووڵــە وەرد‬ ‫خــوەم وە تــااڵن بــردم و هاوردمــە‪.‬‬ ‫لــەێ هســاوە‪ ،‬پاتشــاێلەێ ئاشــوور‪،‬‬

‫ئیجــوورە کارەســاتێگ‪ ،‬ســاڵ وە ســاڵ‬ ‫وە ســەر زاگڕۆســییەێلە هاوردنــە و‬ ‫ئاشکاراســە ک ئــەڕا زاگڕۆســییەێلە ئێقــەرە‬ ‫خوەشڵەخوەشــی و شــایی و ئەڵپەڕەکیێــگ‬ ‫تاریخــی دکــەن و جــەژن دگــرن ئــەڕا‬ ‫داڕمیــان ئاشــوورییەێلە چــوون ک ئــی‬ ‫پیرووزییــە مبــارگ و پیــرووزە بــی وە‬ ‫چیــن خەیــرێ ک دی دە نــام‌ دوئــاوان‬ ‫(بین‌النهریــن) حوکوومەتێــگ ســامی ســەر‬ ‫هێــز نــەدا و ئــەڕا هەمیشــان بنچینەیــان‬ ‫دریــا وە بــای‪.‬‬ ‫چشــتێ ک دە نــام ئــی هەمگــە رەوایەتــە‬ ‫ک دەبــاڕەێ زەحــاک کریاگــە لــە گشــتێ‬ ‫زقــرە یەســە ک ئەوانــە زەحــاک وە ســامی‬ ‫و نــام‌ دوئاوانــی زانســتنە و هــەر چــێ ک‬ ‫بییــە چــان راســییەگەێ یەســە ک زەحاک‪،‬‬ ‫ئاســتیاک مــاد نییــە ئــوو داســتان کاوە و‬ ‫زەحاکیــش‪ ،‬ئوســتوورە و ئەفسانەســە نــە‬

‫تاریــخ‪ ،‬ئــوو ئەگەریــش کەســێ بخــوازێ‬ ‫ریشــگێ تاریخــی ئــەڕاێ بتاشــێ‪ ،‬نزیکرتین‬ ‫و راســکانی‌ترین چشــت وەێ هــەر یەســە‬ ‫ک ماریــوو لیوورانــی وتگەســەێ چــوون‬ ‫ک هیــچ چشــتێگ چەنــە رمیــان هــووز‬ ‫ئاشــوور وە دەس مــاد و زاگڕۆســییەێلە‬ ‫وەێ ئوســتوورە نزیکــەو نییــە ئــوو‬ ‫دوفێشــر لــە گشــتێ یەکــێ بییــن تاریــخ‬ ‫ئــی پیــرووزە وەرد رووژ نــەورووز پیــرووز‬ ‫کــوردی هــەم فــرە وەرچەم‌گــرە‪.‬‬ ‫٭سەرچاوەگە‬ ‫‪Liverani, Mario. “The rise and fall‬‬ ‫‪of Media”, in Lanfranchi, G. B., and‬‬ ‫‪Roaf, M., and Rolliniger, R. (eds.),‬‬ ‫‪Continuity of empire (?): Assyria,‬‬ ‫‪Median and Persia, Padova: 2003,‬‬ ‫‪.12-pp. 11‬‬ ‫٭خاســە بزانــن ک ئاگــروازی ســەمبوڵیک‬

‫کوردەێلــە وە خاتــر کوردایەتــی خوەیــان‬ ‫دوفێشــر دە تورکیــە و ســووریە و عــراق‬ ‫ک ئەوســا نــەورووز کــردن دەو واڵتەێلــە‬ ‫مەێــن و منــا کریاگە‪ ،‬ریشــگ دە ئــی باوڕە‬ ‫دیــرێ ک نــەورووز‪ ،‬رووژ ئــازادی ئــەوان‬ ‫لــە ژینووســایدێگ تاریخــی و دڵتــەزن‬ ‫بییــە‪ ،‬چــوون دزانیمــن ک وهــار کــوردی‬ ‫دە چــل شــەو وەر ژە نــەورووز دکەفــێ‪،‬‬ ‫نــە دە ئــی رووژە و نــەورووز دە نــام‬ ‫کوردەێــل فەیلــی وە رووژ جــەژن گــەپ‬ ‫دنــارسێ و وەرد ئەوەڵ‌وهــارە یەکــێ‬ ‫نەبییــە و نییــە ئــوو جــەژن ئەوەڵ‌وهــارە‪،‬‬ ‫جــەژن یەکســان و گەپــێ نەبییــە و‬ ‫نییــە ئــوو نــەورووز جــەژن گشــتیێ دە‬ ‫واڵت بییــە و چوارشەمە‌ســووری وەر ژە‬ ‫ئەوەیــش جــەژن ئاگــر ئەوکــردن و گەپــێ‬ ‫وە پێشــوازی نــەورووز گــەورا بییــە و تــا‬ ‫ئێســەیش هــە لــەێ‌وا ماگەســەێ‌وە‪.‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 107‬ئازاری ‪2021‬ی زایینی )‪(2721‬ی كوردی‬

‫‪9‬‬

‫نەورووز ‪ ،‬وادەجی و‬ ‫وەخت دیدار زینــگەێـلە‬ ‫و مردگەێلەسە‬ ‫دوکتــور قوتبه‌‌دین ســادقی‬

‫سا�ە ک نەورووز‪،‬‬ ‫یە هزاران ڵ‬ ‫خە�ک کوردە‪.‬‬ ‫گەپترین جەژن ڵ‬ ‫ئی جەژن گەورا وەرد گشت‬ ‫باوەڕەێل و ئەساتیر‪ ،‬وەل‬ ‫کار و زنەیی ئوو پەیوەندی‬ ‫کورد وەرد سەرزەمین خوەێ‬ ‫کا�ێ‪ ،‬ئوو وەگەرد‬ ‫و کشت و ڵ‬ ‫گشت هام‌پەیوەندییەێلەێ و‬ ‫هام‌ژیانییەێلەێ‪ ،‬بەس و پەیوەند‬ ‫بڕ و بتاوێ پەیدا کردگە‪.‬‬

‫ئــەڕا یــە دپــووڕێ ک ســێ بنچینــە و‬ ‫ریشــگ‪ ،‬ســێ مانــا و س ـێ‌ال و وەجهــە دە‬ ‫نــام فەرهەنــگ کــوردی ئــەڕاێ بکرێگــە‬ ‫دی‪.‬‬ ‫یەکمەگــەێ‪ -‬الگــە ئەســاتیرییە و‬ ‫پەڕازەمینییەگــەێ جــەژن نــەورووز‬ ‫ئەوەســە ک خــودای گــەورا‪ ،‬وە یارمەتــی‬ ‫شــەش ئێــزەدێ تــر ک وە شــەش‬ ‫(مئشاســپەند)یش نــام گیــرەو کریانــە‪،‬‬ ‫گشــت دنیــا دە شــەش چیــن خەڵقــان ئــوو‬ ‫دومــاێ ئاســان و ئــاو و زەمیــن و گــژ و‬ ‫گیــا و گیاندارەێلــە‪( ،‬ئایم)یــش خەڵقــان‬

‫‪10‬‬

‫گــوڵ ســوو‬

‫ک چــوون شــاکارێ بــی دە رووژێ جیــاواز‬ ‫ک ئاخریــن رووژ ســاڵ کەبیســە بــی‬ ‫خەڵقانــەێ ئــوو لــەێ‌وا بــی ک خوەییــش‬ ‫ئاســوودەوە بــی و وەدی هاتــن ئایــم ک‬ ‫(کەمــاڵ خڵقەت)ەگــە بــی خریــا وەرد‬ ‫نــەورووز ک رووژ نوویــێ بــی ئــەڕا‬ ‫رسۆشــت و ئایمیــش هــە وەێ بوونــەوە‬ ‫لــەو رووژەوە وەراو ئیــا ئــی یەکاگیرییــە‬ ‫جەژنــەو گــرت‪.‬‬ ‫نــەورووز‪ ،‬وادەجــی و وەخــت دیــدار‬ ‫زینگەێلــە و مردگەێلەســە ک چەمــەڕێ‬ ‫دیــدار زینگەێلــەن‪ ،‬چــوون مانــگ‬

‫فەروەردیــن‪ ،‬ک نــام یەکــم مانــگ ســاڵەو‬ ‫مانــگ نــەورووزە‪ ،‬مانــگ (فــەرە وەهــەر)‬ ‫ەێلــەس ک خوەیــان پرشــنگەێلێگن لــە‬ ‫نوورەێلــێ ک لــە زات ئەهوورامــەزدا‬ ‫جیــاوە بینــە و چگنەســە نــام لــەش‬ ‫خاکــی و هاتنەســە بــان زەمیــن تــا جــوور‬ ‫ســەربازەێل ئێــزەد‪ ،‬دە دریــژاێ ژیــان‬ ‫خوەیــان وەگــەرد ئەهریمــەن و نەزانــی‬ ‫و گەوجــی و تیەریکــی بجەنگــن‪ ،‬ئــی بیــر‬ ‫و بــاوەڕە هەســە ک ئــی (فــەر وە هــەر)‬ ‫ەێلــە ســاڵێ یەکجــار وە زێــد و مــاڵ خاکــی‬ ‫خوەیــان ســەرەو دکیشــن و دیانــە دیــار‬

‫بنەماڵەێــل خوەیــان و چــەم خەیرێیــان هــا‬ ‫وەێیانــەو ک ئــی سەرکیشــییە دکەفێگــە‬ ‫رووژ نــەورووز‪.‬‬ ‫دە فەرهەنــگ کوردیاتــی رێچــە و رێشــتێ‬ ‫هەســە وە نــام (نــاو عەیــد) ک دە یــەک‬ ‫رووژ وەرژە عەیــد نــەورووز و دوماجمــەێ‬ ‫ســاڵ‪ ،‬ویــر مردگەێلــەو دکــەن و دچنــە‬ ‫ســەر قەورەێلەیــان ک هــادەێ پەیوەندیــێ‬ ‫وەرد ئــی کوانەبیــڕگ و بــاوڕە بداشــتووبێ‪.‬‬ ‫ئاگــر ئەوکــردن دە بــان ســەربانەێلە ک‬ ‫هێامنیــش دە الێ کوردەێلــە و گشــت‬ ‫زەڕتوشــتییەێلە دە شــەو نــەورووز [ئــوو‬

‫چوارشــەمە ســووری] ئەوکەنــەێ ئــەڕا یــە‬ ‫بییــە تــا ئــەرواێ مردگەێلــە رێ خــوەێ‪،‬‬ ‫خــاس بکەێگــە دی و دە نــام رووژنــای‬ ‫بڵــووزە و رواڵــەێ ئاگرەگــە خــاس خــاس‬ ‫روو و روومــەت قــاوم و کارەێلــەێ خــوەێ‬ ‫ببینــێ وە چــەم‪.‬‬ ‫دو‪ -‬لــە دەوران کێشــەوەرزی تــا ئێســە‬ ‫نــەورووز ئــەڕا ئــەژداد کوردەێــل هەمیشــە‬ ‫مــاوەێ شــۆم کــردن و تــۆم خســن و وەرز‬ ‫دایــن زەمیــن و وەرزێــری بییــە و رســق‬ ‫و رووژیــن دایــن زەمیــن وە واڵت دەو‬ ‫بەێنەێلــە بــەش کریاگــە‪ ،‬رســقێ ک دە‬

‫ژێــر وەفــر و قــوڕ و خــەڕگ متــەو بییــە‬ ‫و کوردەێلــە دە نــەورووز‪ ،‬وە گــردەو‬ ‫ک‬ ‫کــردن هێــزم و چــل و چووەێــل هشــ ‌‬ ‫ئەڵهاتــگ و خەشــک و دڕگ‪ ،‬هــەم زەمیــن‬ ‫لــە دەروەســی پاکــەو کردنــە و ســڕینە‬ ‫هەمیــش وە گەرمــەو کــردن زار و زەمیــن‪،‬‬ ‫ئامــادەێ کردنــە تــا دوارە ئــاوس و پڕبــار‬ ‫و بــەرەو بکــرێ مئجاییــش وە ئەوخســن‬ ‫ســفرەێ (هەفــت ســین)‪ ،‬ســاڵێ پــڕ لــە‬ ‫پیــت و بەرەکــەت و فرەوانــی ئــەڕا زار‬ ‫و زەمیــن خواســتنە ئــی ســفرە خســتنە‬ ‫خــوەێ چۆچشــتێ یەکجــوور نقــا و‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 107‬ئازاری ‪2021‬ی زایینی )‪(2721‬ی كوردی‬

‫‪11‬‬

‫نزاســە لــە ئێــزد و خــودای دادار تــا جــوور‬ ‫ســەوزەێ ســەر ســفرەێ هەفت‌ســین‪،‬‬ ‫ســەورەاڵنی و گوڵەجــاڕی بخــەێ دە‬ ‫واڵت و گەمنەێلــە ســەوزەو بــن و نــان و‬ ‫خواردەمەنــی زیاتــڕەو بکــرێ‪.‬‬ ‫ســە ‪ -‬نــەورووز هــە جــی یەکاگرتــن‬ ‫دیــن و نــان نییــە و هــادەێ گرینگریــن‬ ‫کارکردەگــەێ بــەش هامشــوویەری و‬ ‫کارکــردە ئێجتامعییەگــەێ ببــێ‪ .‬یــە‬ ‫نــەورووز ک دخەێگــە ویــر واڵت ک‬ ‫خــوەێ جــوور ئەڵگەردیــان وە دەورانێگــە‬ ‫ئەزەڵــی و تــەوەڕک کریــاگ و موقــەدەس‬ ‫ئــوو ئــەڕا یەســە ک هــە لــە جارانــەو‪ ،‬ئــی‬ ‫جەژنــە دەســپێچگانێ بییــە ئــەڕا یەکاگرتــن‬ ‫و هامدڵــی و ئاشــتی و هامســانی گشــت‬ ‫هــووز و گــەل و گشــت واڵتوەندەێلەگــە‬ ‫لــە ژار و هــەژار گرتگــە تــا وە دەوڵەمــەن‬ ‫ئــوو هەمجــا پــەت و دەرفــەت گەپــێ‬

‫کارە گەوراگــەێ بنیاتەیــل‬ ‫ئەدەبــی هــەر یەســە‬ ‫(موخاتەب‌ســازی) و گــردەو‬ ‫کــردن ئەوانــە دە دەور و‬ ‫گــرد یەکتــری‪ ،‬چــوون یــە‬ ‫موخاتەبــە ک نویســەر‬ ‫دیارێگــە ســەر زەوق ک‬ ‫چشــتێ بنووســنێ‪ ،‬منیــش‬ ‫ڵ‬ ‫تەنیــا د�خوەشــییم دە‬ ‫ئــی کارە یــە بــی ک بــەش‬ ‫خــوەم توانســتم ئــی کارە‬ ‫بکــەم‪..‬‬

‫‪12‬‬

‫گــوڵ ســوو‬

‫بییــە تــا گشــت لــە یەکرتەکــی حەاڵڵیــت‬ ‫بخــوازن ئــوو وە دڵپاکییــەوە یەکــری‬ ‫بوەخشــن و لــە نــوو وەرد یــەک شــادی و‬ ‫دووســی بکــەن و ژەنگاڵەێــل رووحــی و‬ ‫رەوانــی و دەرۆنــی خوەیــان پاکــەو بکــەن‬ ‫و دە کارناواڵەێــل شــادی کــردن نەورووزیێ‬ ‫جــووور (میرنــەورووزی‪ /‬میــر میــران‬ ‫کــوردی) بەشــداری بکــەن ک ئەوەێــش هــە‬ ‫کارنــاواڵ شــادیێ وە پەتــی و وە تەنیــا نییــە‬ ‫ئــوو منایێشــتێگە دموکراتیــک و گشــتی‬ ‫ک یــە هــزاران ســاڵە جــوور میراتێــگ‬ ‫بهــەرز ک نیشــانەێ ویــرداری خەڵــک‬ ‫کــوردە دە نــام کــوردەواری هــە گــوڕان‬ ‫ئجــرا دکرێــگ ئــوو وە قســەێ (میخائیــل‬ ‫باختیــن) موحەقــق گــەپ رووس‪ ،‬ئــەژداد‬ ‫کوردەێلــە وە ســنگ ئج ـرا کــردن یــە‪ ،‬هــە‬ ‫لــە وەرینانــەو توانســتنە ئــەو حەقەێلــە ک‬ ‫پاســا کریانــە دە ئــی منایێشــتە دیارییــەو‬

‫بکــەن ئــوو ئــەو قســەێلە ک نەکریانــە‪،‬‬ ‫ئــەو رخنەگرییەێلــە ک دە نــام کوومەڵــگا‬ ‫و کۆچــە و بــازار کــەس نەوێرســتگە‬ ‫بویشــێگەیان‪ ،‬گشــتێ وە گــرد و گــردواری‬ ‫واژا و وازاوە بکــەن و جاڕێیــان بکیشــن‬ ‫مئجــا وە شــێوەێ مەدەنیێــگ هێــڕش و‬ ‫هەاڵماتــێ بیــارن وە بنچینەێــل ســتەم و‬ ‫نابەرامبــەری دە هــەر شــوون و الیێــگ‪.‬‬ ‫هێامنیــش بــڕ فرەیێــگ لــە کوردەێلــە‬ ‫دە ســووریە و تورکیــە و عــراق‪ ،‬خوەیــان‬ ‫وە رووڵــە و چــۆ میرات‌ئەڵگــر (کاوەی‬ ‫ئاســنگەر) دناســن ئــوو شــووڕش و‬ ‫پیرووزیــەێ کاوە ئەڵــە دژمــن داگیرکــەر‬ ‫واڵت [و زاڕووکوش و ژینووســایدکەرێیان]‪،‬‬ ‫دە رووژ نــەورووز دزاننــەێ‪.‬‬ ‫وەێ خاتــرە نــەورووز وە پیــرووز و مبــارگ‬ ‫و تــەوەڕک دناســن ک یە‌یــش خــوەێ‬ ‫هشــارەیێگە وە یــە ک نــەورووز هــە‬ ‫جــەژن ســادەیێگ نییــە ک دەێ رووژە‬ ‫بویشــیمن وەرزێ بچــووگ و ســاڵێ تــر‬ ‫بیاێگــەوە ئــوو باوجــی نــەورووز وە‬ ‫ســەمبوڵێگ ئــەڕا خوەیــان دزانــن ک لــە‬ ‫ئی‌جــوورە رووژێــگ لــە ژێــر هێــڵ و‬ ‫ژینووســایدەێل و قالرەێلــێ ک گــوڕان وە‬ ‫ســەرێیان هاتگــە رزگار و خاڵســێیان دکــەێ‬ ‫ئــوو وەێ خاترەســە ک نــەورووز دە الیــان‬ ‫هــە ئیڤنێــگ فەرهەنگــی و هونــەری و‬ ‫گشــتی نییــە و هەمیشــە بــار سیاســی و‬ ‫کومەاڵیەتــی و هووزایەتییــش داشــتگە‬ ‫و دیــرێ ئــوو هــە وە وێنــەێ شوناســێگ‬ ‫کوردایەتــی ئــەڕا خوەیــان بــاوڕ وەێ دیرن‪.‬‬ ‫ئێســە وەێ شــکارییەوە ئەوڕەســیمن ک‬ ‫ئــەڕا نــەورووز کــوردی ئــی هەمگــە بــار‬ ‫فەرهەنگــی‪ ،‬رسۆشــتی‪ ،‬کومەاڵیەتــی‪،‬‬ ‫هووزایەتــی و شۆناســی و سیاســی دیــرێ‬ ‫ئــوو دتوانیمــن بویشــیمن ک لــەێ‬ ‫چەمسارەوەســە ک وە راز و رەمــز پایــاری‬ ‫و گشــتی بییــن جــەژن نــەورووز دە الێ‬ ‫هــەر کوردێــگ پــەی دبەیمــن‪.‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 107‬ئازاری ‪2021‬ی زایینی )‪(2721‬ی كوردی‬

‫‪13‬‬

‫ده‌ێ وه‌هار نووه‌‌و ده‌ شوون زیاتر له‌ ‪ 2720‬سا� كوردی‪،‬‬ ‫ڵ‬ ‫مه‌ردمه‌گەمانه بینه‌سه‌ په‌یڕۆو بیر و باوڕێ ك ئێژێ‪:‬‬ ‫كار فه‌رهه‌نگی هیچ فایده‌یێگ نەدیرێ‪ ،‬و له‌ێ دنیاێ‬ ‫ئا�شت‌بییه‌‪ ،‬زوان كوردی هیچ ئایینده‌یه‌گ نەدیرێ! ره‌نج‬ ‫ڵ‬ ‫د�سووزه‌ێل ئی‌ زوانه‌ رەنجەڕوو ئەمینێ و باسه‌یل تاریخ ئی‬ ‫ڵ‬ ‫‌نز�گه‌یێگ وەدی ناکا!!‬ ‫ه‬ ‫م‬ ‫هیچ‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫‌ت‬ ‫ه‬ ‫میلل‬ ‫ڵ‬

‫رووژێـگ‬ ‫ئه‌را زینگه‌ێلمان‬

‫گـوڵ ســوو‬

‫ص راسـ ‌ه مـه‌ردم ئــی ده‌ورانـه‌ هان ‌ه شــوون‬ ‫ئابدەیــت بییــن ئــوو هــادەێ لــەێ‌وا بیــژن‬ ‫ک نیازه‌ێلەیــان فــرە ل ـه‌ ‌نــاو ئــی زوان و‬ ‫فه‌رهه‌نگــه‌ وەدی ناکــرێ وه‌لــێ پرســیاری‬ ‫ئیمــە یەســە ک ئایــا ته‌نیــا هــە كــورد‬ ‫بایــه‌د‌جــاران خــوەێ قوربانــی بــكات؟ و‬ ‫لــه‌ نــاو بــه‌رزه‌خ بێ‌هوویه‌تــی مبێنــێ؟‬ ‫نه‌وه‌ێــل مئڕووژمــان‪ ،‬ئنســانه‌یلێگن ک‬ ‫لــه‌ نــاو بێ‌بــاوه‌ڕی وه‌ فه‌رهه‌نــگ و‬ ‫كه‌ڵتوورەێــل زێدەکــی و بوومــی ئەژییــن‬ ‫ئــوو بیــر لــە زیانەێــل بێ‌زوانــی بڕینــە‬ ‫و كارێ ئــه‌ڕ‌ا تاریــخ خوه‌یــان ناكــه‌ن و‬ ‫دیــوار و مــاڵ ئاره‌زووه‌ێلەیــان ته‌نیــا لــه‌‬ ‫نــاو دنیــای بغەی ـران‪ ،‬و ‌ه خه‌شــت خه‌یــاڵ‬ ‫ئەســازن! لــە راســی یــه‌ تــاوان و خەتــای‬

‫‪14‬‬

‫گــوڵ ســوو‬

‫كێیــه‌؟‬ ‫نه‌ورووزێــگ نــوو‪ ،‬نیشتگەســه‌ بــان‬ ‫ســاڵێگ كوانــه‌ و دە نــاو كورده‌مــاڵ‪‌،‬‬ ‫واڵتوه‌نده‌ێلــە بینەســە میرات‌ئەڵگــر‬ ‫و سه‌رســپەرده‪ ،‬هــاوده‌م‪ ،‬هاونشــین و‬ ‫هاوســه‌فه‌ر جه‌ژنــێ ک ‌ناســنامه‌گه‌‌ێ‬ ‫ته‌نیــا هــە کریاگــە وە ئاگــر ئــوو زوان و‬ ‫كه‌لتــوور کــوردی فه‌رامــووش كریاگــه‌‌‪.‬‬ ‫لــه‌ وه‌ر چــاو چه‌نــد ملیــۆن ئنســان‬ ‫كــورد‪ ،‬رووژانــه‌ فــر ‌ه وشــه‌ێ ســاق و‬ ‫ره‌ســه‌ن ئه‌بنــه‌ قوربانــی زوانه‌ێــل بێگانــه‌‬ ‫و وەداخــەو کەســێگیش نییــە تــا ئــی‬ ‫پرســیاری دەردناکــە بپرســێ ئـه‌ڕا ؟ كه‌ســێ‬ ‫نییــە شــین و شــیوه‌ن ئــەڕا داڕووخیــان ئــی‬ ‫هەمگــە میــرات مەعنــەوی و میژووییــە‬

‫بــکا؟‬ ‫وه‌خته‌یلێــگ هەســە ک وە بوونه‌ێلــێ‬ ‫جــوور رووژ جەهانــی ژن‪ ،‬رووژ جەهانــی‬ ‫زاڕوو و ‪ ، ...‬نویسـه‌رەێل و رووشنبیره‌ێلێ‬ ‫فرەیێــگ دیریمــن ک دە سەرڕێشــتەێلێ‬ ‫تــر قارەمانــن باوجــی ل ـه‌ بــاوه‌ت ناســنامه‌‬ ‫و فه‌رهه‌نــگ و زوان كزئه‌ڵهاتــگ‬ ‫داڵگــی هیــچ (كاوه‌ی ئاســنگه‌رێگ) دژ‬ ‫وه‌ زەحاكه‌ێــل فه‌رهه‌نگ‌کــوژ‪ ،‬ئــااڵی‬ ‫شــووڕش ئه‌ڵنەگرتگــه‌‪.‬‬ ‫كــورد بییــن شــه‌رمه‌زاری نییــه‌ تــا‬ ‫ناســنامه‌ی میلله‌تێــگ تــر ئه‌ڵگریمــن و‬ ‫بنیمنــە مــل خوەمــان‪.‬‬ ‫وه‌ بێ‌هوویــه‌ت نه‌هاتیمنــه‌ بــان ئــی‬ ‫دنیــا تــا له‌یــه‌و دومایــش وە بێ‌‌شــوناس‬

‫ـا�ێگ كوان ـ ‌ه‬ ‫نه‌ورووزێــگ نــوو‪ ،‬نیشتگەس ـه‌ بــان سـ ڵ‬ ‫و�توه‌نده‌ێلــە بینەســە‬ ‫و دە نــاو كورده‬ ‫‌مــا�‪ ‌ ،‬ڵ‬ ‫ڵ‬ ‫‌ئە�گــر و سه‌رســپەرده‪ ،‬هــاوده‌م‪ ،‬هاونشــین‬ ‫میرات ڵ‬ ‫و هاوســه‌فه‌ر جه‌ژنــێ ک‌ناســنامه‌گه‌‌ێ ته‌نیــا هــە‬ ‫کریاگــە وە ئاگــر ئــوو زوان و كه‌لتــوور کــوردی‬ ‫فه‌رامــووش كریاگــه‌‌‪ .‬لــ ‌ه وه‌ر چــاو چه‌نــد ملیــۆن‬ ‫ئنســان كورد‪ ،‬رووژان ‌ه فره‌ وشـه‌ێ ســاق و ره‌سـه‌ن‬ ‫ئه‌بنــه‌ قوربانــی زوانه‌ێــل بێگانــه‌ و وەداخــەو‬ ‫کەســێگیش نییــە تــا ئــی پرســیاری دەردناکــە‬ ‫بپرســێ ئــه‌ڕا ؟‬

‫و به‌ش‌خوریــاگ بژیه‌یمــن و شــانازی وه‌‬ ‫زوانه‌ێــل بیگانــه‌ بكه‌یمــن‪.‬‬ ‫چه‌واش ـه‌ی ی ـ ‌ه ك چ ـه‌ن جــار دژمنه‌ێلــان‬ ‫ژینووســایدمان كردنــه‌‪ ،‬فره‌جــار‪ ،‬یــە‬ ‫كــوردە ک خــوه‌ێ چۆچشــتێ ژینووســاید‬ ‫خــوه‌ێ ئــه‌كا‪.‬‬ ‫تــا زمســان نه‌چــوو وهــار شــوونێ ناگــرێ‪.‬‬ ‫ئیمــ ‌ه میلله‌تێگیمــن فێشــر لــه‌ قارەمانــە‬ ‫مردگه‌یلەمــان بایــه‌د هووشــان وە الی‬ ‫قارەمانــە زینگه‌یلــەێ ئــی ده‌ورانــه‌ ببــێ‪.‬‬ ‫ئــه‌و زینگه‌یلــه‌ ك كه‌مــن وه‌لــێ ئــه‌و‬ ‫خــودا هــا لـه‌ پشــتیان ك لـ ‌ه زوان داڵگییــان‬ ‫ئه‌وڕه‌ســێ‪.‬‬ ‫كــه‌س‌ نازانــێ لــه‌ ســاڵ نــوو كــوردی‪،‬‬ ‫ئه‌وانــ ‌ه چــه‌ن كه‌ســن ك وه‌ بــوون‬ ‫خــوه‌ش ئومیــد سه‌رمه‌ســت ئەبــن‬ ‫وه‌لــێ بایـه‌د رووژێــگ ئـه‌ڕا ئــی قارەمانــە‬ ‫زینگه‌یلــە و ســه‌ربازه‌یل شــوون‌گومە‬ ‫دیــاری بكه‌یمــن جــوور فورســه‌تێگ‌ ئــه‌ڕا‬ ‫قه‌درزانــی لــه‌و كه‌ســه‌یله‌ ك دە نــاو‬ ‫هاوزوانه‌ێلــێ خەریوپــه‌رەس وه‌ تیشــگ‬ ‫عشــق و ئاویــن هــە وێنــەێ فه‌رهــاد دە‬ ‫بــان كێــوه‌ی بیســتوون نــاو كــورد تاشــن وە‬ ‫تێشــە و تــا ئێســە نه‌هیشــتنه‌ ک ترۆســکەێ‬ ‫وجــاخ ئــی فه‌رهه‌نــگ و ناســنامه‌‌گەێ‬ ‫ســه‌رد و ســڕ و خامــووش بکــرێ‪.‬‬ ‫وه‌هــار‪ ،‬همیــر و خوه‌شــیێگ نــازار هــا‬ ‫باوه‌شــێ و هه‌نــای سیاســه‌ت بــێ‌زوان و‬ ‫بێ‌هوویه‌متــان ئــه‌كا‪ ،‬ئەتوانــێ گشــتامن‬ ‫له‌بــان ســفره‌ی ره‌نگی ـن‌ خــوه‌ێ گــرده‌و‬ ‫بــكات‪ .‬كــورد بییــن شۆناســێگه‌ ك و ‌ه‬ ‫هاتــن و چگــن وه‌رزه‌ێلەگــە ئاڵشــتەو‬ ‫نابــێ‪ .‬لــ ‌ه وهــار كوردی‌پــووش‪ ،‬هــە زوان‬ ‫داڵگــی ئەبێگــە هنــاس برایه‌تــی‪ .‬فێشــر‬ ‫لــ ‌ه ئەیانــه‌ش‪ ،‬نــه‌ورووز ئەبێگــە پــەت‬ ‫و ده‌رفه‌تێــگ تــا ‌ هاوســه‌فه‌ر ببیمــن‬ ‫وه‌ل ئه‌وانــ ‌ه ك فه‌رهه‌نــگ و تاریــخ و‬ ‫كه‌ڵتــوور كــورد ئه‌ڕامــان نــوو و نــووار و‬ ‫تــازه‌وە ئەكــه‌ن‪.‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 107‬ئازاری ‪2021‬ی زایینی )‪(2721‬ی كوردی‬

‫‪15‬‬

‫ڵ‬ ‫ئە�گەردیان وە‬ ‫سەر فەیلیاتی‪،‬‬ ‫دەسپێچێگ‬ ‫ناخوازێ‬ ‫عه‌لــی حســێن فه‌یلی‬

‫گلــەو خــواردن وە ســەر بــڕێ کارەێــل هیچ‬ ‫دەســپێچگان و بەهانەجووریێــگ ناخــوازێ‬ ‫ئــوو وەگــەرەک نییــە ک کەســێ ول خــوەێ‬ ‫بــکا لــەێ ال و لەو ال بدەێگ ئــەڵ دەر هەر‬ ‫دەرانــە و باڵڵکــێ و بووچگــە خوەێیــەو‬ ‫بکــەێ یــا گــوم خــوەێ و هوویــەت خــوەێ‬ ‫بکــەێ تــا بــڕێ تــر ویــر بکــەن ئەڵــەێ و‬ ‫ببیــرێ‪ ،‬هەمجــا ناخــوازێ کەســێ خــوەێ‬ ‫بدەێگــە وەر کوشــت و بخەێگــە وەڵوەڵەێ‬ ‫زوان بەشــکەم واڵت ئەوبڕەســنێ تــا ویــر‬ ‫بکــەن وە زوان داڵگــی ئــەوی و وە زوان‬ ‫داڵگــی خــوەێ بچڕنــەێ‌وە‪.‬‬ ‫نەکەفــن وە وەر چــەم ســتەمە‪ ،‬نــوای قســە‬ ‫کــردن وە زوان داڵگــی گرتــن ســتەمە‪،‬‬ ‫دوچاوەکــی ســتەمە و فــرە چشــتەێلێ تــر‬ ‫لــەێ‌وا ک کەمــر نییــن لــە کوشــن ئایــم‪.‬‬ ‫وەڕاســی ک ئــەو ســتەمەێلە ک دەێ‬ ‫کشــوەره‌ کریاگــە ئێقــەرە جووراجــوورن و‬ ‫جیــاواز ک دەســەوەنی کردنێیــان ســەختە‪.‬‬ ‫وەداخــەوە زیانــەگان ســتەمدیدەێلەێ‬

‫‪16‬‬

‫گــوڵ ســوو‬

‫ئــی واڵتــە‪ ،‬زوان نەدیــرن ک بیانــە قســە‬ ‫و بژنــەورن و رەنــگ و بــووێ نەدیــرن‬ ‫ک ببیــرن و چۆنــە دابــەش بینەســە بــان‬ ‫ســەر ژن و پیــاگ ئــوو نابــێ ک جنســیەتی‬ ‫بنووڕیتــە پێیانــەو ئــوو چۆنــە پەخشــەو‬ ‫بینــە دە مــل ســەر گشــت واڵتوەنــدە‬ ‫عراقییەێلــە ک ناکــرێ بێــژی ک الییندارەێل‬ ‫کام ئاییــن و مەزهــەب یــا کام کەمهــووز لە‬ ‫کامیــن هــووز گیــان دەرکردگــە و ســتەمێ‬ ‫وە چــاو خــوەێ نەدییــە‪.‬‬ ‫ئــەو هووزەێلــە ک لــە شــوون و زێــد‬ ‫خوەیــان ئــاوارەوە نەبینــە هەرچــەن‬ ‫وەزێیــان لــە جاجیــواز کریاگەێلــە و کــووچ‬ ‫دریاگەێلــە خاســر بییــە باوجــی ئــی چــەن‬

‫دە ســاڵە ک عــراق تــووش قەێڕانەێــل‬ ‫گشــتی و واڵتگیــرێ جــوور بــێ‌کەهروبایــی‬ ‫و بــێ‌ئــاوی هــات ئەوانیــش ئێقــە زێیــان‬ ‫دیــن ک دی جیێــگ ئــەڕا ژنەفــن دەرد‬ ‫بێ‌ماڵــی و دوورەواڵتــی ئەوانــەێ ک‬ ‫لــە زێــد و ماواێلــەێ خوەیــان وە زوور‬ ‫کووچیانــە نەماگــە و دی کەســێ وەخــت‬ ‫نــاکا بخاتــە بیــر واڵت ک ئــەو میــژووە‬ ‫خــوەێ جــوور ناســنامە و هوویەتێگــە ئــەڕا‬ ‫ســتەمدیدەێلەێ ئــی واڵتــە‪.‬‬ ‫ئــی وەز و وەزیاتــە ک هایمنــە تــێ لــە‬ ‫گشــت وەختێــگ فێشــر ئەخاتــە بیرمــان ک‬ ‫کــورد فەیلــی‪ ،‬بایــەدە فرەتــر لــە هەمیشــە‬ ‫و بــەردەوام چاالکــی بــکا ئــوو وە هــەر‬

‫ســـتەمدیدەێلەێ ئـــی واڵتـــە‪ ،‬زوان نەدیـــرن ک‬ ‫بیانە قســـە و بژنـــەورن و رەنگ و بـــووێ نەدیرن‬ ‫ک ببینـــرن و چۆنـــە دابەش بینەســـە بان ســـەر‬ ‫ژن و پیـــاگ ئـــوو نابـــێ ک جنســـیەتی بنووڕیتە‬ ‫پێیانـــەو ئوو چۆنە پەخشـــەو بینە دە مل ســـەر‬ ‫گشـــت واڵتوەنـــدە عراقییەێلـــە ک ناکـــرێ بێـــژی‬ ‫ک الییندارەێـــل کام ئاییـــن و مەزهـــەب یـــا کام‬ ‫کەمهـــووز لـــە کامیـــن هـــووز گیـــان دەرکردگە و‬ ‫ســـتەمێ وە چـــاو خـــوەێ نەدییە‪.‬‬

‫جــوورێ ک ئەتوانــێ چ وە هــەواڵ‌نــاردن‬ ‫و خەوەرڕەســانن و چ وە هــەر بابەتێــگ‬ ‫و چ وە نووســانن ئــەو کارەســاتەێلە ک وە‬ ‫ســەرێیان هاتگــە‪ ،‬واڵت لــە جــاران خــوەێ‬ ‫ئەوبڕەســنێ تــا واڵت بنووڕنــە حــاڵ ئێســە‬ ‫و گــووش بــدەن بەش‌خوازیــێ لــە ع ـراق‪،‬‬ ‫جــوور یــەک عراقــی فرەســتەمدیدە‪.‬‬ ‫وتنــە ک ئەوڕەســانن رزگاری ئەیــەرێ و‬ ‫راگەیانــن خەڵکــێ لــە نەناســی دەرارێگــە‬ ‫دەر و نجاتــێ ئــەدا‪ .‬هاتــێ دروو نەبــێ‬ ‫ئەگــەر بیژیمــن ک کــەس چەنــە کــورد‬ ‫فەیلــی خــوەێ‪ ،‬غــەدر لــە کــورد فەیلــی‬ ‫نەکردگــە و نــاکا وە بــان یــەوە ره‌ســانن‬ ‫و راگەیاننیــش پەســا هــە غــەدر لــە مــل‬ ‫ئــی کەمهــووزە ئــەکا چــوون ک دە کار‬ ‫راگەیانــدن ئــەو چشــتەێلێ ک هــن کــورد‬ ‫فەیلــی بیــن یــا پەیوەندیێــگ وە پــێ‬ ‫داشــن هــە کەمێــگ لەیــان نــووەو کــردن‬ ‫وە خــوەێ دییــە و هــە دوجــارەکاری‬ ‫کریاگــە و هــە لــەێ ال وەرەو ئــەو ال چگــە‬ ‫و همیشــە هــە خەریــک وەرەو دومــا‬ ‫چگــن بینــە‪.‬‬ ‫دەێ نــاوە و مــاوە‪ ،‬ئــەوان ئــەڕا وە ژمــار‬ ‫و هســاو هــاوردن خوەیــان‪ ،‬ژیــان و‬ ‫ئارزووەێلــە و باوەتەێــل فەیلییــەگان نانــە‬ ‫ال ئــوو ئەپــووڕێ ئەگــەر بیژیمــن فــرە لــە‬ ‫حوکوومــەت و دەســهەاڵتدارەێلە و بنگــە و‬ ‫دامــەزراوە و پەیوەندی‌دارەێلــە و گشــت‬ ‫ئەوانــەێ ک کــەس و دەس دیــرن ئــەڕا‬ ‫خوەیــان‪ ،‬هــە دە فگــر و ئەنیشــت وە‬ ‫بیــر هــاوردن و وەر چــاو گرتــن ئیجــوورە‬ ‫چشــتەێلێ نییــن و ئــەر مەێــن و منایــان‬ ‫نەکرێــگ هــە چەنــە لــە ملــەو کردنێــگ‬ ‫و ئێقــەرە ک بوخــت کەم‌وکوڵــی کــردن‬ ‫وە پێیــان نــەدرێ و کەســێ وژدانێیــان‬ ‫نەکلێــگ و نەجوولێگــەو‪ ،‬هیــچ هەواڵــێ‬ ‫ناپرســن ک ئایــا ئایمەێــل بێ‌کــە‌س و‬ ‫بــێ‌دەس ژیــان و زنەیــێ ئەڕایــان ماگــە؟‬ ‫یــا لــە بیــرەو بریانــە؟‬ ‫وەڕاســی گیــر و گرفتەگــە یەســە ک‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 107‬ئازاری ‪2021‬ی زایینی )‪(2721‬ی كوردی‬

‫‪17‬‬

‫وتنە ک ئەوڕەســـانن رزگاری ئەیـــەرێ و راگەیانن‬ ‫خەڵکێ لە نەناســـی دەرارێگە دەر و نجاتێ ئەدا‪.‬‬ ‫هاتـــێ دروو نەبێ ئەگـــەر بیژیمن ک کەس چەنە‬ ‫کـــورد فەیلـــی خـــوەێ‪ ،‬غەدر لـــە کـــورد فەیلی‬ ‫نەکردگـــە و ناکا وە بان یەوە راگەیاننیش پەســـا‬ ‫هـــە غەدر لە مـــل ئی کەمهـــووزە ئەکا‬

‫‪18‬‬

‫گــوڵ ســوو‬

‫ســتەمدیدەێلە خوەیــان بایــەد وریــا بــن و‬ ‫لــە بیــرەو نەبــەن ک میدی ـ‌ا و راگەیانــدن‬ ‫خــوەێ ئەمنێگــە شمشــێرێ ک وە هــەر دو‬ ‫الیــەو ســەر ئەبــڕێ جــوورێ ک هەرچــەن‬ ‫لــەێ الوە وە پەیوەندیێــگ گوڕەوگــوڕ‪،‬‬ ‫گــۆڕان روبــەرەگان کەمــەو کــرد باوجــی‬ ‫لــەو الوە گیــر و گرفتــەگان وە شــێوەیێگ‬ ‫گەوراترئاڵــۆزەو کــرد‪.‬‬ ‫رمیــان حوکوومــەت بەعــس ســەدامی ئــی‬ ‫دەروەچــە وە وەراوەر خەڵکەگــە وازەو‬ ‫کــرد ک بتوانــن وە بــێ هیــچ ترســی لــە‬ ‫مەترســی‪ ،‬بــاس ئــازادی و دمووکراســی‬ ‫و فدراڵیســم و ئارمانجەێلــێ لــەێ‌وا‬

‫بکــەن‪ ،‬هــەر چــەن وە کار بــردن شــێوەێ‬ ‫نەگونجیــاگ و نەخاســێ لــە راگەیانــدن ک‬ ‫وە خاتــر پەنــا بــردن دەســهەاڵتداره‌ێلە وە‬ ‫راگەیانــدن بــی نەهیشــت وەوجــوورە ک‬ ‫خــاس و ڕاس بــی‪ ،‬بڵــووزەێ ئومیــدەگان‬ ‫و همیرەێلــە و پڕۆژەێــل ئــاوەدان کــردن‬ ‫خەفــان و کــوژان‪.‬‬ ‫دە عـراق ســەردەم ئیمــە‪ ،‬تەقــەال و هــەوڵ‬ ‫فرەتــرێ ئەخــوازێ تــا فەیلییــەگان بتوانــن‬ ‫مــاف و شــوناس و هوویــەت ناســنامەئی‬ ‫خوەیــان وە واڵت و دە گشــت کشــوەر‬ ‫بناســنن چــوون ک دە ئــی کشــوەرە و دە‬ ‫نــاو زەێــن و زەێنیــات و ئەفــکار گشــتێ‬

‫واڵتوەندەێلەگــە‪ ،‬هێــان ئــەو پــەت و‬ ‫دەرفەتــە نەدریاگــە وە گشــت ک ئیجــوورە‬ ‫دە بــان ئەو ســتەمەێلە ک شــوناس ئێســەێ‬ ‫خەڵکــێ ئــوو هوویــەت تاریخــی ئــەوان‬ ‫پاســا کردگــە وە رووناکییــەو ئاشــکرا بکــرن‬ ‫ئــوو بایــەدە لــە بیرمــان نەچــێ دە واڵتــێ‬ ‫ک هێــان ئاگــر ئەوکــرێ ئــەڕا ســووزانن‬ ‫بەڵگەنامەێلــێ ک مــاف خەڵکەێلــەی‬ ‫خــوەێ دیارییــەو ئــەکا و حــەق و‬ ‫حەقــدار نــادرێ و کەســێ گــووش نــادا وە‬ ‫حەقخوازی‌مانــا‪ ،‬چــاوەڕێ ئــەو پەێامنەێلــە‬ ‫ک هــە دە قســە مانــە و چۆچشــتێ دەم و‬ ‫دروو هســاو ئەبــن یــا هــە دە بــان قاقــەز‬ ‫و رووژنامەێلــە و میدیاێلــە ماگەســەیان و‬ ‫کــردە و کارێ وە شــوونێیان نییــە و نایــەێ‪،‬‬ ‫هەنەکیێگــە تیــەڵ و دڵبەســینێگە بێهــوودە‬ ‫و چشــتێ دە بنــێ نییــە‪.‬‬ ‫پرســیارگە ئەوەســە؛ میدیــاو راگەیانــن‬ ‫فەیلییــەگان ئەتوانــێ نــوای چــە بگــرێ؟‬ ‫ئەگــەر بخوازیمــن جــواوێ بــن و بنچینەدار‬ ‫بکەیمنــە دی ئــەڕا ئــی پرســیارە بایــەد‬ ‫دوارە ئەڵگەردیمنــە ســەر سەرباســەگە ک‬ ‫هشــارە وە پــێ کردیمــن ک هیــچ کەســێ‬ ‫چــەن کــورد فەیلــی‪ ،‬خــوەێ لــە خــوەێ‬ ‫غــەرد نەکردگــە و نــاکا‪ ،‬ئــەڕا؟ ئــەڕا یــە‬ ‫ک تــا وەختــێ کــورد فەیلــی‪ ،‬زوان ک‬ ‫دیاری‌تریــن چشــت دە هوویــەت هــەر‬ ‫خەڵــک و هووزێگــە وە وەر چــاوێ نایــا‬ ‫ئــوو دە شــوون ئــەو ســتەمە ک وە خاتــر‬ ‫تەعریــب کــورد فەیلــی کریاگــە و بایــس‬ ‫بییــە ک ئــەوان زوانێیــان بگــوڕدرێ وە‬ ‫عــەراوی ئــوو ئێســەیش ناتوانــن و بەدتــر‬ ‫لــە ئــەوە ناخــوازن بلڕننــەێ و ئەڵگــەردن‬ ‫وە ســەر زوان باوانــی خوەیــان ئــوو هــە‬ ‫نازانــن و هــە ئەونەڕەســین ک زوان چەنــێ‬ ‫گرینگــە ئــەڕا زینــگ مایــن نــاو کــورد‬ ‫فەیلــی و هــە نانــووڕن وە پەیجــووری‬

‫کــردن مافەێــل ک گشــتێ وەیــەکا دیرنــەێ‬ ‫و وەداخــەوە چــان دە پەشــێویایی‬ ‫سیاســی و مەدەنیێــگ دامانــە و دەرمەنە و‬ ‫تــەرف و تــوون ئەمنــێ دەسشــووردنە لــەو‬ ‫چشــتەێلە ک ناســنامەیان و جنســیەگەیان‬ ‫وە پــێ ئــەدەن و ئەبنــە شــوونێگ‬ ‫ئــەڕا پــەالم و پەنــا گرتــن و ئارامێشــت‬ ‫گشــتی ئــەوان و جــوور ســەنگەرێگ بــڕ‬ ‫و بتــاو نــوای بێ‌ڕیــزی کــردن بغەیــران‬ ‫و ســتەمکاران ئەگــرێ ئــوو وە بتاوتــر‬ ‫بزمارێیــان ئەکوتــێ دە نــاو ســەرزەمین‬ ‫باوانــی خوەیــان‪ ،‬عـراق گــەورا‪ ،‬دی وە چــە‬ ‫ئەخوازیمــن ک ئــی خەڵکــە ســاردەمردگە‬ ‫گەرمــەو بــکا؟ یــان بزانــێ ک چەنــێ ئــەڕا‬ ‫ئــی چشــتەێلە ک ولێیــان کردگــە تــا ولــەو‬ ‫بــن‪ ،‬هەوەجــەێ کەفتگــە وە راگه‌یانــن؟‬ ‫وەداخــەوە ئیجــوورە کارێ وە قســەێ ول‬ ‫و شــوونگیرییەێل تاکمەکەســی ناڕەســێ وە‬ ‫رەســەت و ئیچۆنــە باوەتێــگ دەســخیرەت‬ ‫و هێمــەت و دەســمەێت گشــتیێ دە‬ ‫نــاو کــورد فەیلــی خــوەێ ئەخــوازێ تــا‬ ‫لــە ســەرەتا خوازیــاری و تــەاڵوکاری و‬ ‫مەتاڵودارییەێلــەێ گشــتی ئــی خەڵکــە‬ ‫خــوەێ دیارییــەو بــکا مئجــا رێکارەێــل‬ ‫تەقــەال و هــەوڵ داینەێــل گشــتی و‬ ‫چاالکییەێــل مەدەنــی و بــەردوام ئــەڕا‬ ‫رەســین وە پێیــان‪.‬‬ ‫هیــوادارم ک ئــی ئاگادارییــە وەێ‌ زووەێلــە‬ ‫وەێ خەڵکــە ســتەمدیدە بــدرێ چــوون ک‬ ‫کــورد فەیلــی‪ ،‬وەڕاســی لــە گشــتێ فرەتــر‬ ‫دەێــن و دەێیــەت دیــرێ دە مــل عــراق‬ ‫نــووی و هێامنیــش لــە گشــتێ فرەتــر‬ ‫بێ‌بــەش ماگــە هــەم دە قانــوون و هــەم‬ ‫دە ئجــرای قانــوون و دەســهەاڵتداری دە‬ ‫حوکوومــەت و پارملــان و حزبــەگان‪ ،‬چ‬ ‫عراقــی و چ کــوردی‪.‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 107‬ئازاری ‪2021‬ی زایینی )‪(2721‬ی كوردی‬

‫‪19‬‬

‫کــڕ داوو‪،‬‬ ‫لە کوو هاتگە؟‬ ‫رودوس فەیلــی (مســتەفا بەیگــی)‬

‫بڕێ لە موحەققەێلە وتنە ک ئێزەدی و یارسان و كاکەئی‬ ‫ڵ‬ ‫ئەه� هەق و ئاتەش‌بەگی‪ ،‬گشتێ دین و ئائینەێل‬ ‫و‬ ‫کوردیین ک ریشگ دە دریژاێ میژوو و‌ دوفێشتر دین‬ ‫ئێرانی‪-‬کوردی «مانەوی» ک هن «مانی» پەیامبر کوردی‪-‬‬ ‫ئێرانییە دیرن ک دۆماێ هاتن زەرتووشت و یەهوودی و‬ ‫ڵ‬ ‫مەسیحی و ئمجا‌ دین ئس�م دە فرە جییەێل کوردەواری‪،‬‬ ‫ڵ‬ ‫شوونەی خوەێ وە زەرتوشتی و ئمجا ئس�م داگە باوجی‬ ‫ن یەوە هێمان قەیرێ لە چشتەێلەێ دە‌ نام‬ ‫وە با ‌‬ ‫ڵ‬ ‫بسە�مانەێل کورد‪ ،‬هە وەو جوورە مانەسەو‪.‬‬

‫‪20‬‬

‫گــوڵ ســوو‬

‫یەکــێ لــەو چشــتەێلە (کــڕ داوو‪ /‬کــڕ‬ ‫داوت‪ /‬کــڕ داویــت)ە‪.‬‬ ‫هەرچــەن ک وە خاتــر یــە بــڕێ وە راس‬ ‫یــا وە دروو ئــی داوو کــوردە وەرد (داوود‬ ‫نەبــی) پەیامبــەر یەهــوود وە یەکــێ‬ ‫دزاننــەێ باوجــی دبــێ ئــەر ئیجــوورە‬ ‫چشــتێگیش‪ ،‬گەی‌گەیــێ هام‌پووشــانی‬ ‫داشــتگە هــن هاتــن دیــن یەهــوود وە‬ ‫نــام کوردەێــل بزانیمــەێ ک یەکجــوور‬ ‫ئــاڵ و ویــەر فەرهەنگیــێ بییــە نــە‬ ‫چشــت ریشــگدار و ســەقامدارێگ دە نــام‬ ‫کوردەێــل‪ .‬ب ـێ‌ژە ئــەوە (کــڕ ســڵێامن بــن‬ ‫داوت)یــش کەم‌تا‌کوت ـێ‌ دە نــام کوردەێــل‬ ‫شــیعە هێــان هــە بــاوە و ئێســەیش لــە‬

‫تاکمەکەســێ دژنەویمــن ک (کــڕ عەلــی) و‬ ‫(کــڕ عەباس)یــش دە نــام کوردەێــل شــیعە‬ ‫و ئەهــڵ هەقیــش دویــرێ ک ئەڵگــەردێ‬ ‫وە حــەزرەت عەلــی و حــەرزەت عەبــاس‪،‬‬ ‫هــن کــورد وە تایبەتــی نییــن‪.‬‬ ‫داوو کێ بییە؟‬ ‫داوو‪ ،‬لــە گەوراێــل مانــەوی و یارســان بییــە‬ ‫ک هــادەێ ئســتوورەیێگێ کوردییــش بــی‬ ‫ک ســینگ وە ســینگ و دەم ئــەڵ دەم‬ ‫رەســییە وە ئیمــە‪.‬‬ ‫وتنــە ک داوو‪ ،‬ئەســپ کاوێ داشــتگە ک‬ ‫بــازگ و کاو ئاســانی کەم‌ڕەنــگ بییــە‬ ‫و فــرە تێژپــا بییــە جــوورێ ک هــەر‬

‫وەختــێ وە هــەر جیــێ ک خواســتگە‪ ،‬گــز‬ ‫ئەڵوەســییە و زۆزۆ چگــە و وەێ خاتــرە‬ ‫وە (هــاز) و (ســەرگەرم)یش نامگیــرەو‬ ‫بییــە‪ ،‬جــوورێ ک هــەر کەســێ دە هــەر‬ ‫ئەیــت و دە هــەر شــوونێ بچــڕێ وەێ و‬ ‫هانــا لــەێ بخــوازێ‪ ،‬دڕەســێ وە دایــێ و‬ ‫یەکجوورەێلــێ الزەمانــی و المەکانــی دیرێ‬ ‫ک عرفەێلــە دومــاێ ئــەوان ئــەڕا پیــر و‬ ‫باوەێلــەێ خوەیــان وە میراتــی بردنەســەێ‪،‬‬ ‫چشــتێ جــوور مــوو ئەڵکزانــن و حــازر‬ ‫بییــن ئســتوورەێل نــام مەتەڵەێلەگــە‪.‬‬ ‫ئــی مەتــەرەق بییــن و حــازر بیینــە دماجار‪،‬‬ ‫کوردەێلــە هاوردنه‌ســەێ وە نــام شــیعە و‬ ‫کردنەســەێ مــل حــەزرەت عەباســیش‪.‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 107‬ئازاری ‪2021‬ی زایینی )‪(2721‬ی كوردی‬

‫‪21‬‬

‫“‬ ‫وتنــە ک داوو‪( ،‬مووســا ســیاوە کــوردی)‬ ‫نامــێ بییــە و النامەێلــەێ (کاو ســوار) و‬ ‫(ئیــوت) بینــە‪.‬‬ ‫ئــەوی لــە یارەێــل (ســوڵتان ســەهاک‬ ‫بەرزەنجــەێ کــوردی) بییــە‪.‬‬ ‫ئــەو رێبــەر دیــن یارییــە‪ ،‬دە ســەدەێ‬ ‫هەفتــم و بــڕێ وتنــە دە ســەدەێ هەشــتم‬ ‫کووچــی ژیاگــە و یەکــێ لــە فرێشــتەێل‬ ‫هەفتوانــەێ یارســانی بییــە‪.‬‬ ‫یارســانییەێلە وتنــە ک وەختــێ‬ ‫داڵــگ ســوڵتان زگــێ پــڕ بییــە‪ ،‬هــووز‬ ‫خەســۆرانەگەێ بوخــت وەێ كردنــە ک یــە‬ ‫خــۆ شــووەگەێ کوێخاپیرێگــە و تۆم‌بــڕ‬ ‫کردگــە ئەنــی یەمە لــە کامــاوە زاڕوودارەو‬ ‫بییــە؟ داڵگــێ دە جواوێیــان وتگــە ک م‬ ‫پاک‌دامانــم و نــوورێ لــە خەێــو هاتگــە و‬ ‫چگەســە نــام دەمــم و زگــم پــڕ کردگــە و‬ ‫ئــی زاڕووە ئێســە نوورانەســە و ئەڵیمەت و‬ ‫بڵیمەتێگــە‪ ،‬نــە ئایمــێ هــە لــەێ‌وا و جــوور‬ ‫گشــت‪ ،‬مئجــا پاملەیــش بییــە و وتگــە ئــەڕا‬ ‫یــە ک بزانــن راس دویشــم م هێــان هــە‬ ‫باکــرەم و بێ‌گونــام و بێ‌ســیرەتیێگیش‬ ‫نەکردمــە‪.‬‬ ‫وتنــە ک قاومەێلــەێ بــاوڕ نەکردنــەو‬ ‫هــە بوختانبــارێ کردنــە و خواســتنە ک‬ ‫زاڕووەگــەێ لــە بارێیــەو ببەن و بکوشــنەێ‬ ‫ک جگــە جگــە ئــەورێ دیاێگــە خــوار و نف‬ ‫دنێگــە زەمیــن و ئــەو گــوڵ جییــە لــە واڵت‬ ‫بەرزەنجــە دگرێگــە وەر و تەم‌تەمە‌لــۆل‬ ‫واڵت دکەێــگ و داڵــگ داوو دە نــام‬ ‫خــوەێ ئەوشــارێ تــا زاڕووەگــەێ بیارێگــە‬ ‫دی و ئــەڕا یەســە ک پەیڕۆوەێلــەێ وتنــە‬ ‫ک (پــەردەی ئیووتــی) یــا (کــڕ داوو) لــە‬

‫‪22‬‬

‫گــوڵ ســوو‬

‫شــەیتان ک خــوەی عبری‪-‬عــەراوی و‬ ‫ئســامییە‪ ،‬لــە بنەڕەتــەو وەرد ئــەو‬ ‫ڵ‬ ‫چشــتە ک وە نــام داوو و تــاووس‬ ‫دناســرێ‪ ،‬لــە بــار شۆناســییەو‬ ‫ماهییه‌تییــەو هــە جیــاوازەو هــە‌‬ ‫نەدتوانــێ ک یەکــێ ببــن چــوون‬ ‫شــەیتان فرمــان وە شــەڕ و گەنــی‬ ‫ددەێ و خــودا وە خاســی‪ ،‬باوجــی‬ ‫ئێــزەد و خــودای کــوردی ئــوو داوو یــا‬ ‫تــاووس ک جیگرێیــن وە هــەم هــە‬ ‫خاســی و هاناڕەســی دکــەن و ئــی دین‬ ‫یارســانە‪ ،‬وەێ بووتــەوە نامــێ نریاگــە‬ ‫وە دیــن یــاری و یارســانی‪.‬‬

‫مووجزەێــل داوو بییــە و هــە ئــەو ئــەورە‬ ‫بییــە ک نــگاداری لــەێ کردگــە و ئــەڕا‬ ‫یەســە ک هێامنیــش کوردەێلــە وە (کــڕ‬ ‫داوو) بــاوڕ دیــرن‪.‬‬ ‫کــڕ‪ ،‬دە کــوردی یانــێ دێــڕ و خــەت‪ ،‬کاو‬ ‫یــا کــەو یــا کیــەو‪ ،‬یانــێ رەنــگ (شــین ‪/‬‬ ‫ئابــی‪.)blou /‬‬ ‫دە ئاڵ‌وگۆڕەێــل زوانناســی‪ ،‬دە وشــەێ‬ ‫داوود‪( ،‬د) بییە وە (ت) و مئجا (ت) ئاخرگە‬ ‫وە (س‪/‬ث) گۆڕیاگــە و بییــە وە (تــاووس‪/‬‬ ‫تــا ِوس) ک دزانیمــن تــاووس نــام (مەڵــک‬

‫تــاووس) یەکــێ لــە فرێشــتگەێلە و جیگــر‬ ‫ئێــزەد‪ ،‬خــودای گــەپ ئێزەدییەلەســە‪.‬‬ ‫بــڕێ لــە بســەڵامنەێلە هێامنیــش‌ چــوون‬ ‫یارســانی و ئێــزەدی وە تەســلیس و‬ ‫ســێیانە‌وانی‪ ،‬وە رشک دناســنەێ مئجــا‬ ‫ئــەو کەمهووزەێلەێــش وە شــەیتان‌پەرەس‬ ‫دناســن‪.‬‬ ‫شــەیتان ک خــوەی عربی‪-‬عــەراوی و‬ ‫ئســامییە‪ ،‬لــە بنەڕەتــەو وەرد ئــەو چشــتە‬ ‫ک وە نــام داوو و تــاووس دنــارسێ‪ ،‬لــە بــار‬ ‫شۆناســییەو ماهییه‌تییــەو هــە جیــاوازەو‬

‫هــە‌ نەدتوانــێ ک یەکــێ بــن چــوون‬ ‫شــەیتان فرمــان وە شــەڕ و گەنــی ددەێ و‬ ‫خــودا وە خاســی‪ ،‬باوجــی ئێــزەد و خــودای‬ ‫کــوردی ئــوو داوو یــا تــاووس ک جیگرێیــن‬ ‫وە هــەم هــە خاســی و هاناڕەســی دکــەن‬ ‫و ئــی دیــن یارســانە‪ ،‬وەێ بووتــەوە نامــێ‬ ‫نریاگــە وە دیــن یــاری و یارســانی‪.‬‬ ‫الوەکەمــێ لــە بــار شــکڵ و شــێوە‪ ،‬دپووڕێ‬ ‫ئــەر بویشــیمن پەیوەندیــێ هــا دە نامنــی‬ ‫باڵنــدەێ تــاووس دە تــەورات و مەڵــک‬ ‫تــاووس ئێــزەدی‪.‬‬

‫دە ئســتوورەێل عــری هاتگــە ک (مــار‪/‬‬ ‫ئژدەهــا‪ /‬هیهــا‪ /‬هۆهــا) هــەر چــێ کردگــە‬ ‫نەتوانســتگە بچووگــە نام بهێشــت و تاووس‬ ‫ک باڵنــدەێ بهێشــتیێ بییــە‪ ،‬وە ئاســانی لــە‬ ‫دەرانەگــەێ بهێشــت هاتگــە و چگــە و کل‬ ‫بییــە و دەرانەوانەێلــەێ بهێشــتیش کارێ‬ ‫وەێ نەداشــتنە و کەلێیــان وەێ نەبییــە‪،‬‬ ‫رووژێ‌لــە رووژان‪ ،‬ئژدەهاگــە دیاێــگ و‬ ‫گــووڵ تاووســەگە ددەێــگ و دپێچــێ وە‬ ‫پــڕ و پاچگــێ تــا کەســێ نەبینێگــەێ مئجــا‬ ‫وە ســنگ ئــەوەو دچووگــە نــام بهێشــت و‬

‫قانــوون خــودا دشــکنێ‪ ،‬ئــەڕا یەســە ک‬ ‫خــودا نــووڕ و نــزاێ تاووســەگە دکەێــگ‬ ‫و ئێســەیش ئــەڕا یەســە ک دبینیمــن ک‬ ‫باڵنــدەێ تــاووس وەو رەیینیــەوە هێــان‬ ‫ک هێامنــە هەمجــا پــاێ گرنــج گرنــج و‬ ‫نارشیــن و بەدئەشــمە‪ ،‬ک یــە دتوانــێ‬ ‫نیشــانەێ لــە شــەیتان بییــن تــاووس ببــێ‪.‬‬ ‫ئــەڕا یەســە ک دە دریــژاێ میــژوو هــەم‬ ‫یارســان و هــەم کاکەئــی و هــەم دوفێشــر‬ ‫ئێزەدییەێلــە لــە الیــەن بســەڵامنەێلەگە‪،‬‬ ‫دوفێشــر هــووز عوســانیێەێل تــورک ئــوو‬ ‫دەوڵــەت ئســامی داعــش وە مــورشک‬ ‫نارسیانــەو هــە کوشــت و بــڕ و تــااڵن‬ ‫کریانــە و ژن و دۆتەێلەیــان ک وە کەنیــژ‬ ‫نابســەڵامن و جــوور غەنیمــەت هســاو‬ ‫کریانــە‪ ،‬وە دیلــی بریانــە و خڕیــن و‬ ‫فرووشــێیانیش کردنــە و ئــەو تونەمەزاوەێل‬ ‫مەزهەبییــە‪ ،‬ئــی کارەێــل خوەیانــە وە‬ ‫ســواو و وە بەشــێ خودایــی و دینــی و‬ ‫شــەرعی ئــەڕا خوەیــان زانستنەســەێ‪.‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 107‬ئازاری ‪2021‬ی زایینی )‪(2721‬ی كوردی‬

‫‪23‬‬

‫پانزە هزار کورد فەیلی‪،‬‬ ‫چوون دە بەسرە ئەژین ؟‬ ‫گـوڵ ســوو‬

‫‪24‬‬

‫گــوڵ ســوو‬

‫ـا�نە ک چــگ‪ ،‬وە‌داخــەوە ئێقــەرە‬ ‫دە ئــی چــەن دە‌سـ ڵ‬ ‫ســتەم وە بــان ســتەم نریــا وە مــل عراقییەێلــە‬ ‫خە�کەگــە هــە دیــرن زوور‬ ‫ک هێمانیــش فــرە لــە‬ ‫ڵ‬ ‫ئــەدەن ک لــە پاشــمەنەی ئــەو ســتەمەێلە گیــان‬ ‫دەر بکــەن بەشــکەم بتوانــن نواتــرێ رووژناتــر ئــەڕا‬ ‫منا�ەێلەیــان بکیشــن و ببینــن وە چــاو‪.‬‬ ‫ڵ‬

‫ئــەو گیچەێلــە دڵتەزنــە ک وە ســەر کــورد‬ ‫فەیلــی دە دەوران ئەحمــەد حەســەن‬ ‫بەکــر ئــوو ســەددام حســێن هــات‪ ،‬چۆنــە‬ ‫ئــەو خەڵکــە دێرینــە چۆچانــە یــەکا ک تــا‬ ‫ئێســە وە رانــە راس نەنیشــتنە و هێــان‬ ‫ک هێــان نەتوانســتنە لــە ژێــر ئــەو‬ ‫ژینووســایدە ک وە ســەرێیان هاتگــە لــە‬ ‫نــوو ســەر هێــز بــدەن و ئاخیــن و داخینــە‬ ‫ک تــا وە ئێســەیش هیــچ هــەوڵ و هانــای‬ ‫دریژە‌دارێــگ ئــەرا دەس پەیــدا کــردن‬ ‫ئــی خەڵکــە وە یەکســانی و بەرامبــەری‬ ‫وە رەســەت نەڕەســییە و ســەر ئەنجــام‬ ‫نەگرتگــە‪.‬‬ ‫هەرچــەن ک یــە دی بــان هێــژدە‬ ‫ســاڵە ک رژیــم ســەددام لــە نــاوە‬ ‫ئەڵگیریاگــە‪ ،‬هێــان ک هێــان ئاڵنــگ و‬ ‫شــوون ســتەمەێلە لــە مــل ئــی خەڵکــە‬ ‫بێ‌دەســهەاڵتە ئەڵنەگیریاگــە تــا بتوانــێ وە‬ ‫دڵنیایــی و بێ‌مەترســی لــە واڵت و زێــد و‬ ‫مــاوای خــوەێ بژیــێ‪ ،‬خەڵکــێ ک هــە لــە‬ ‫جارانــەو هــووکارەێ دووســی و ئاشــتییە‬ ‫نــە شــەڕ‪ ،‬خەڵکــێ ک بەشــەێلەێ ئــوو فــرە‬ ‫لــەو دەێــن و دەێیــەت ئــوو ئــەو حەقەێلــە‬ ‫ک دە مــل عــراق نــووی دیــرێ‪ ،‬گومــەو‬ ‫مانــە و تــاوان تــااڵن کردنەێلەیــان‪ ،‬وە‬ ‫پێیــان گلــەو نەدریاگــە‪.‬‬ ‫یــە حــەق هــەر ئایمێگــە ئنســان‌دووس‬ ‫ک ئــی پرســیاری قانوونییــە بــکا ک ئــی‬ ‫هەمگــەێ پارملــان و دەوڵەتەێلــە ک وە‬ ‫شــوون دەوڵــەت دیکتاتــوری ســەددام‪،‬‬ ‫ئــوو وە نــام عراقێــگ دموکراتیــک و‬ ‫عراقێــگ فــدراڵ هاتــن و چگــن‪ ،‬ئــەڕا‬ ‫دە ئــی هەمگــەێ ســاڵە‪ ،‬لــە ســاڵ ‪2003‬‬ ‫تــا وه ئێســە کارێ ئــەڕا ئــی ئایمەێلــە ک‬ ‫حەتتــا وەر ژە ژینووســاید کردنیــش‪ ،‬مــاڵ و‬ ‫مینێیــان تــااڵن کریــا‪ ،‬ناســنامەێلەیان لەیــان‬ ‫ســەنن‪ ،‬حقووقــە قانوونیەێلەیــان پاســا‬ ‫کــردن‪ ،‬وە زوور قانــوون و دەوڵــەت ئــوو‬ ‫وە زوور چــەک و تفەنــگ‪ ،‬کار دیاریــێ‬ ‫نەکریاگــە؟‬

‫یەکــێ لــە کەلەمەێــل دیاریــێ ک خەڵــک‬ ‫کــورد فەیلــی‪ ،‬هــە وە خاتــر کەمهــووزی‬ ‫و کــورد فەیلــی بییــن تووشــێ هاتــن‬ ‫ئــەو ســتەمە گــەورا بــی ک رژیــم بەعــس‬ ‫ســەددامی کــوت لــەو ژن و شــووەێلە ک‬ ‫یەکــێ لەیــان کــورد فەیلــی بــی و ئــەو‬ ‫یەکەگــە عــەراو کــرد ک وە دەس زوور لــە‬ ‫یەکــری جیــاوە بکــرن ئــوو وە نــەوەدڵ‬ ‫تاڵقێیــان دریــا‪ ،‬جــوورێ ک هــەر کام‬ ‫لــەو هاوســەرەێلە ک کــورد فەیلــی بــی‬ ‫لــە عــراق تاڕیــا و ئــەو یەکەگــە ک کــورد‬ ‫فەیلــی نه‌بــی دە عــراق مایــەێ‪ .‬چــەن‌دە‬ ‫بنەماڵــە‪ ،‬بێ‌ســەر و شــوون کریــان و‬ ‫چۆچیانــە یــەکا‪ ،‬ســتەمێ ک هاتــێ کەمــر‬ ‫خەڵــک و کەمینەیێــگ لــەێ‌وا تووشــێ‬ ‫ها ت‌بــی‪.‬‬ ‫یەکــێ تــر لــە ســتەمەێلێ ک دە بــان ســەر‬ ‫ئــی خەڵکــە کریــا یــە بــی ک مناڵەێــل کورد‬ ‫فەیلــی نەدهیشــن بچنــە زانکــۆ دەرس‬ ‫بــااڵ بخوەنــن تــا هەمیشــە هــە ژێــردەس‬ ‫ئەوانــەێ تــر مبینــن‪.‬‬ ‫بــەرسە‪ ،‬یەکێگــە لــەو شــارەێلە ک شــاهد‬ ‫بییــە چەنــێ زیانــداری وە ســەر کــورد‬ ‫فەیلــی چگــە چ ئــەو بەینــه ک دەوڵــەت‬ ‫ســەددام وەل ئێرانــا ملمالنــە داشــت و‬ ‫دەمەقــڕە ئەکــرد‪ ،‬چ ئەوســا ک جەنــگ‬ ‫ئەکــرد‪ ،‬یــە کــورد فەیلــی بــەرسە بــی ک‬ ‫بایــەد وە ول و‌بێ‌جەهــەت تاوانەێــل‬ ‫ســەختێ بــوژاردا وە خاتــر دژمنایەتــی‬ ‫ئێــران و عــراق و چۆچشــتێ ئەکەفتــە‬ ‫ناود ه‌ســان‪.‬‬ ‫مەهــدی تەمیمــی وەرێ‌ئەوبــەر‬ ‫نووســینگەێ مــاف مــرۆڤ دە بــەرسە‪ ،‬دە‬ ‫وت‌ووێــژێ وەرد گــوڵ ســوو‪ ،‬لــەێ بــارەوە‬ ‫لــەێ‌وا ئەوێــژێ‪ :‬کــورد فەیلــی یەکێگــە لەو‬ ‫چینــە عراقییەێلــە ک ســتەمەێل فرەیێگ وە‬ ‫پێیــان کریاگــە و رژیــم وەریــن عـراق‪ ،‬هەر‬ ‫وەختــێ ئەخواســت ک داخ خــوەێ بڕژنــێ‬ ‫وە مــل ئێـران و ناتوانســت‪ ،‬چشــتەێل ولــێ‬ ‫جــوور الیینگــری ئــەوان لــە ئێـران ئەکــردە‬

‫دەســپێچ خــوەێ و خوســەێ خــوەێ‬ ‫ئەرژانــە مــل ئــی فەقیرەێــل بــێ‌دەس و‬ ‫بێ‌کەســە‪.‬‬ ‫تەمیمــی‪ ،‬دوماجــار ئەوێــژێ‪ :‬ئەگــەر‬ ‫کل چاوێگیــش بخەیمنــە میــژوو دوور و‬ ‫دریــژ بــەرسە ئەبینیمــن ک کــورد فەیلــی‪،‬‬ ‫یــە هــزاران ســاڵە ک نیشــتە جــی ئــی‬ ‫واڵتەنــە و دە لێــوار ســنوور ئێـران و عـراق‪،‬‬ ‫هــەر دو دیــو ســنوورەگە زێــد و نێشــتامن‬ ‫تاریخــی ئــی کەمهــووزە بییــە و هەمیشــە‬ ‫ئــی خەڵــک رەســەن و بنچینــەدار عراقییــە‬ ‫بــەش فرەیێــگ داشــتگە دە مــل ئــاوادان‬ ‫کــردن عــراق‪.‬‬ ‫تەمیمــی خســتە دەر ک چەنــێ دووزەمــە‬ ‫و کەلەمــە وە ســەر کــورد فەیلــی دە‬ ‫بــەرسە هاتگــە و وت‪ :‬ئــەو ســتەمەێلە وە‬ ‫راســی چشــتێگن جــوور ژینووســاید کــردن‬ ‫و وەو جــوورە ک ئــەو کــوردە فەیلییــە ک‬ ‫دەو بەێنــە واینــە لــە دەس بەعســییەێلە‬ ‫یــا دۆمــاێ قەیــرێ گیریــان ئــازاد کریانــە‬ ‫ئەوێــژن؛ ئــەوان فــرە کەفتنەســە وەر‬ ‫رخ‌بــردن و ترســانەێل فرەیێــگ ئــوو‬ ‫بەرپرســەێل دەزگا ئەمنییــەگان و حــزب‬ ‫بەعــس بوخــت ئێرانــی بییــن وە پێیــان‬ ‫کردنــە و وە ســنگ ئــی بوختانبارییــە‬ ‫دەس نانەســە مــل مــاڵ و میراتێیــان‬ ‫مئجــا داراییەێلەیــان وە تــااڵن بردنــە ئــوو‬ ‫چــۆ رووژ دیــارە ک دەوڵــەت و دەم و‬ ‫دەزگای ئەمنــی بەعســیش خــوەێ لــە‬ ‫گشــتێ فرەتــر بەشــدار و سەردەســەێ ئــەو‬ ‫ســتەمکارییەێلە بییــە ک هاتگەســە ســەر‬ ‫ئــی کەمینــەێ عراقییــە‪.‬‬ ‫ســەاڵم فەیلــی‪ ،‬نوێنــەر کــورد فەیلــی دە‬ ‫بــەرسە ئــەڕا گــوڵ ســوو لــەێ‌وا ئەوێــژێ‪:‬‬ ‫دەور و گــرد پانــزە هــزار واڵتوەنــد کــورد‬ ‫فەیلــی هانــە شــار بــەرسە ئــوو هەرچــەن‬ ‫ئــی خەڵکــە کارەســاتەێل فرەیێــگ جــوور‬ ‫دەس‌نایــن دە مــل زار و زەمینەێلەیــان‬ ‫و داراییەێلەیــان وە چــاو خوەیــان دینــە‬ ‫هەمجــا هێــان ک هێــان هــە ئەخــوازن‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 107‬ئازاری ‪2021‬ی زایینی )‪(2721‬ی كوردی‬

‫‪25‬‬

‫وە ئاشــتی و دووســایەتی وەل عەراوەێلەێ‬ ‫بــەرسە بژییــن و وەگــەرد ئــەو ســتەمەێلە‬ ‫ک ســەددام وە ملێیــان کــرد‪ ،‬هــە گــوزەران‬ ‫ئەکــەن و بــەس‪.‬‬ ‫ئێســە و دومــای رووخیــان ســەددامیش‬ ‫ئەبینیمــن ک هالیــان هــەم ســتەمەێلە‬ ‫وە مــل ئــی کەمینــە دریــژەدارە و فــرە‬ ‫کــەس ک ئەوســا و دەو هــەر کــەس ئــەڕا‬ ‫خوەێیــە دەس نانــە دە مــل مــاڵ بــڕێ لــە‬ ‫کوردەێــل فەیلــی‪ ،‬ئێســەیش ول‌کــەرا نییــن‬ ‫و واز لــەو داگیــر کردنەێــل زەمینەێلــە و‬ ‫ماڵەێلــە نایــەرن و لــەو ماڵەێلــە ناچنــە دەر‬ ‫ئــوو یــە یانــێ ک هالیجــار ئــەڕا زینگــەو‬ ‫کــردن حــەق و گلــەو دایــن بــەش خوریــاگ‬ ‫کــورد فەیلــی‪ ،‬دوچاوەکــی ئەکرێــگ‬ ‫و تاکمەجــارێ قانــوون وەوجــوورە ک‬ ‫خاس‌وڕاســە دە حــەق ئــی کەمهــووزە‬ ‫ئجــرا ناکــرێ‪.‬‬ ‫ســەاڵم فەیلــی دە نــام قســەێلەێ خــوەێ‪،‬‬ ‫ســەید عەلــی سیســتانی مەرجــەع بــااڵی‬ ‫ئایینــی عــراق ئــوو موقتــەدا ســەدر‬ ‫بەرپــرس تەیــار ســەدری‪ ،‬مئجــ‌ا هــووز‬ ‫حەکمیــش ئــوو ســەرۆک ئەنجۆمــەن‬ ‫نوێنــەران ئــوو مســتەفا کازمــی ســەرۆک‬ ‫وەزیرەێــل‪ ،‬ئەکاتــە وەردەنــگ خــوەێ‬ ‫و داوا لەێیــان ئــەکا ک رابوســن وە پــاێ‬ ‫حــەق و حوقــووق ئــی کەمهــوورە ئــوو‬ ‫حەقخــوازی و بەشــخوازی بکــەن ئەڕایــان‪،‬‬ ‫هــەم دە عــراق و هــەم دە شــار بــەرسە‬ ‫چــوون ک ئــی خەڵکــە خــوەێ وە بەشــێ‬ ‫لــە عــراق ئەزانیــگ و ئەخــوازێ ئــەو‬ ‫مــاڵ و دارایــی و زار و زەمینەێلێیــان ک‬ ‫هــن خوەیانــە و دە دەورەێ بەعــس دەس‬ ‫نریاگەســە ملێیــان وە پێیــان ئەڵگــەردرێ‪.‬‬ ‫تەمیمــی هــەم پاملــەێ یــە ئەبــێ ک گوڕان‬ ‫شــوون دیــاری کــردن بــەش کــورد فەیلــی‬ ‫بــەرسە ئەگــرن ئــوو ئەوێــژێ‪ :‬نووســینگەێ‬ ‫مــاف مــرۆڤ دە بــەرسە تــا ئێســە‬ ‫دانیشــتنەێل فرەیێــگ داشــتگە دە بــان‬

‫‪26‬‬

‫گــوڵ ســوو‬

‫یــە ک چــە ئەتوانــێ بــکا تــا کــورد فەیلــی‬ ‫ک تــااڵن کریاگــە و تاڕیاگــە لــە بــەرسە‬ ‫و کوشــت و بــڕێ کردنــە ئــوو ناســنامە و‬ ‫ئقامەێلەیــان بەتاڵــەو کردنــە‪ ،‬وە حــەق‬ ‫خــوەێ بڕەســێ چــوون ک ئــی خەڵکــە‬ ‫عراقییــە و خــاس ئەزانیمــن وەر ژە یــە‬ ‫ک لــە بــەرسە ئــوو وە زوور بکرێگــە دەر‪،‬‬ ‫ســەدان ســاڵ و فرەتــر لــە ئــەوە دە ئێــرە‬ ‫ژیاگــە و خزمــەت کردگــە وە ئــاوەدان بیــن‬ ‫ئــی شــارە و ئــی ناوچــە و یــە ناحەقییــە‬ ‫ک ئێســە وە جــی بــەرسە ک شــوونگە‬ ‫و میــرکان باوانــی ئەوییــە دە بەغــدا و‬ ‫ســڵێامنییە و شــوونەێل تــر ئەژیــێ‪.‬‬ ‫ئیمــە ئەزانیمــن ک ئێســە ناوچــەێ‬ ‫ناوســنووران ئێــران و عــراق ئــوو وە‬ ‫تایبــەت بەرسەیــش‪ ،‬هیــچ وەختێــگ‬ ‫ناخــوازێ ک زێــد و ماواگــەێ کــورد فەیلــی‬ ‫هســاو ئەبــێ لــە خزمەتەێــل ئــی زاڕوو و‬

‫زڕیــوەێ خوەێیــە بێ‌بــەش مبینــێ‪.‬‬ ‫تەمیمــی وە شــەهید کریــان بــان بیــس‬ ‫هـزار منــام و نوومنــام کــورد فەیلــی هشــارە‬ ‫ئــەکا و ئەوێــژێ‪ :‬ئــی هەمگــە ئایمــە ک وە‬ ‫بێ‌تــاوان و بێ‌کــەس و دە رێــگاێ رزگاری‬ ‫و ئــازادی عــراق کوژریانــە دە سەرانســەر‬ ‫عــراق پەخشــن و یــە تایبەمتەنــدی کــورد‬ ‫فەیلییــە ک چۆچریاگــە دە گشــت الی‬ ‫عــراق لــە باشــوور تــا وە باکــوورێ ئــوو‬ ‫عـراق وە گشــتی شــاهد ســتەمەێلێ ک وە‬ ‫ســەرێ هاتگــە بییــە‪.‬‬ ‫نجــاح ســاعدی‪ ،‬شــیکار سیاســی‬ ‫ســەروەخوەێ بــەرساوی وەیجــوورە ئــی‬ ‫باســە ئــەڕا گــوڵ ســوو‪ ،‬شــییەو ئــەکا‪ :‬هــەر‬ ‫چــەن ک دە عــراق ژمــار کــورد فەیلــی‬ ‫لــە ســێ ملیــوون کــەس فرەتــرە باوجــی‬ ‫وەداخــەوە‪ ،‬وە بێ‌ســووچ و بێ‌تــاوان‪،‬‬ ‫رژیــم بەعــس ســەددامی خســتەیانە‬

‫وەرلەفــە ئــوو لــە زێــد و ماواگــەێ خوەیــان‬ ‫کووچێیــان دا وە زوور‪ ،‬ناســنامەێلەیان‬ ‫بەتاڵــەو کــرد‪ ،‬ســتەمکاری فرەیێــگ وە‬ ‫پێیــان کــرد تــا هــە نەتوانــن ســەر بڵــن‬ ‫بکــەن ئــەڕا خوەیــان ئــوو وەێ خاتــرە‬ ‫دەێــن فرەتــرێ دە مــل عـراق نــووی دیــرن‬ ‫و رژیــم نــووی عـراق تــا ئــەوان هــە جــوور‬ ‫یەکــێ لــەو خەڵکەێــل بنچینــەدار و خــاون‬ ‫واڵت عراقییــە ک زوڵــم وە پــێ بییــە‪،‬‬ ‫پێشــگری لــەێ بکــرێ ئــوو ســەرۆک کومــار‬ ‫و ســەرۆک وه‌زیــران و پارملــان عــراق‬ ‫وە گشــتی ئــوو گشــت موحافــزەدار و‬ ‫فەرماندارییەێلــەێ عـراق وە چــاو جوبـران‬ ‫کــردن و دڵــەو داینــن بنــووڕن وەێ گەلــە‬ ‫ئــوو هــەر چــێ ســتەم یــا دوچاوەکــی‬ ‫هەســە دە ملێیــان الببــەن لــە ســەرێیان و‬ ‫ئــەو ســتەمەێلە ک جــاران چگــە وە پێیــان‬ ‫ئەڵگەردننــەو‪.‬‬

‫نێچیــروان بارزانــی‪ ،‬ســەرۆک هەرێــم‬ ‫کوردســتان دە ســاڵهات شــەهیدەێل‬ ‫ژینووســاید کــورد فەیلــی وت‪ :‬وە زوور‬ ‫کووچانــن و جیــواز کــردن و چەپــاو کــردن‬ ‫مــاڵ و میــن و دارایــی ئــوو ئــاوارە کــردن‬ ‫ســەدان هـزار لــە کوردەێــل فەیلــی عراقــی‪،‬‬ ‫هەمجــا بێ‌ســەر و شــوون کــردن و‬ ‫شــوون‌گومەو کــردن چــەن دە‌هــزار منــام‬ ‫و نوومناێیــان‪ ،‬هەمجــا نــاو کــورد فەیلــی‬ ‫ســڕین لە نــاو ناســنامەێل عراقــی‪ ،‬ئەوەیش‬ ‫هــە وە خاتــر یــە ک کــورد فەیلــی بینــە‬ ‫یــا پێشــتگری لــە خەبــات ئازادیخوازانــەێ‬ ‫گەلەکەیــان کردنــە یــان هــە ئــەڕا یــە ک‬ ‫حەقخــواز بینــە و خواســتنە بــەش خوەیــان‬ ‫بســینن ئەوەیــش دە کشــوەرەێ خوەیــان‬ ‫نــە دە واڵتــێ بێگانــە‪ ،‬یــە ســتەم گەپێگــە‬ ‫ک بایــەد میــژوو عـراق شەرمەســاری لــەێ‬ ‫ئەکیشــێ و وە هیــچ جوورێگیــش ئــی‬

‫هەمگــە نەنگــە دە تاریــخ حوکوومــەت‬ ‫بەعــس ســەددامی و بەکــری ناســڕێگەو‪.‬‬ ‫نێچیــروان بارزانــی دوپــات کــرد‪:‬‬ ‫بەختەوەرانــە دادگاێ بــااڵی عــراق ئــەڕا‬ ‫تاوانــەگان‪ ،‬ئــی تاوانەێــل بەعســە وە نــاو‬ ‫ژینووســاید کــورد فەیلــی ناســییە‪ ،‬باوجــی‬ ‫یــە بــەس نییــە و ئیمــە ئێســە داواکاری‬ ‫ئەکەیمــن لــە حوکوومــەت عــراق وە‬ ‫قەرەبــوو کــردن کــورد فەیلــی و گلــەو‬ ‫دایــن بــەش خوریــاگ و مــاف بریــاگ و‬ ‫حقــووق پاســابییەێ کــورد فەیلــی‪ ،‬ئــوو‬ ‫وەگــەرەک ئەزانیمــن ک وە بــان قانــوون‬ ‫ژینووســاید کریاگەێــل ئــی کارە بکــەن‬ ‫ئــوو یــە خوازیــاری ئیمەســە ک گیچــەڵ‬ ‫ناســنامە دایــن وە گشــت کوردەێــل فەیلــی‬ ‫عراقــی ک جنســیە نەدیــرن چ دە ع ـراق و‬ ‫چ ئەوانــەێ ک تاڕیانــە لــە عراق‪ ،‬چارەســەر‬ ‫بکــرێ ئــوو هــە وەوجــوورە ک دەوڵــەت‬ ‫عــراق‪ ،‬هەرچــەن دەوڵــەت ئەوســاوین‬ ‫ع ـراق‪ ،‬ماڵێیــان رمانگــە و حــەق ژیانێیــان‬ ‫دە عــراق لەیــان ســەنگە و لــە زنەئــی‬ ‫خستگەســەیانە دۆمــا‪ ،‬جوبــران رابــردوو‬ ‫ئەڕایــان بکرێــگ و ماڵدارێیــان بکــەن و‬ ‫ئەڵگەردننەیانــە ئــەو زێــد و مــاوای باوانــی‬ ‫خوەیانــە ک وەر ژە بەعــس ســەددامی‬ ‫و بەکــر لــە تــێ ژیانــە و هــەر چــێ ک‬ ‫لەێیــان بریاگــە و دەس‌نریاگەســە ملــێ‪،‬‬ ‫ئــەو حەقێیانــە وە پێیــان ئەڵگەردێگــەو‬ ‫ئــوو مننەتێگیــش نییــە چــوون یــە‬ ‫کەمرتیــن کارێگــە ک بایــەد ئەڕایــان بکــرێ‪،‬‬ ‫هــەر چــەن ک ئــی کارەێلەیــش شــوون‬ ‫ئــەو هەمگــە ســتەمە ک وە ملێیــان چگــە‬ ‫ناگرێگــەو ئــوو شــوون شــەهیدەێلەیان‬ ‫ئەڕایــان پــڕەو نــاکا‪ .‬خاســە ک گشــت‬ ‫دەســهەاڵتدارەێلە شــوون زینگــەو کــردن‬ ‫حــەق ئــی خەڵکــە ژینووســاید کریاگــە ک‬ ‫یەکــێ لــە داخوازیارییەێــل بەرحەقــە و وە‬ ‫ول موعەتــەڵ ماگەســە دە عــراق‪ ،‬بگــرن‪.‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 107‬ئازاری ‪2021‬ی زایینی )‪(2721‬ی كوردی‬

‫‪27‬‬

‫لەتیفە‪ ،‬نموونەیێگ لە‬ ‫مەینەت‌باری کورد فەیلی‬

‫عەبدولسەمەد ئەسەد‬ ‫چــل و یــەک ســاڵ وەر ژە یــە‪ ،‬دە مانــگ‬ ‫نیســان‪ ،‬یەکــێ لــە گەوراتریــن جنایەتەێــل‬ ‫میــژوو ده مــل کەمهووزێــگ عراقــی‬ ‫کەفــت‪.‬‬ ‫دە ئیجــوورە مانگــێ بــی ک دەوڵــەت‬ ‫بەعــس‪ ،‬ســەدان هــزار کــورد فەیلــی‪،‬‬ ‫وە زوور لــە واڵت باوانــی خوەیــان؛ دە‬ ‫رووژه ـه‌اڵت دەجڵــەی و بەغــدا و الخــوار‬ ‫عــراق‪ ،‬روڵەبجــم تــاڕان ئــوو زیاتــر لــە‬ ‫ئەوەیــش بــان چەن‌دەهــزار لــە منــام و‬

‫‪28‬‬

‫گــوڵ ســوو‬

‫نوومنامەێــل کــورد فەیلــی کوشــت و بــڕ‬ ‫و شــوون‌گومەو کــرد ک تــا وەداخــەوە‬ ‫ئێســەیش چارەنویســەیان نادیــار ماگــە‪.‬‬ ‫الڵکیــان وە جــی خوازیــاری و شــوونگیری‬ ‫قانوونــی‬ ‫زیاتــر لــەو هەمگــە کارەســاتە‪ ،‬بووچگــەو‬ ‫کــردن و تەحقیــر واڵتوەندەێلــێ ک پشــت‬ ‫ئەڵــە پشــت یــا الوەکەمــێ چــەن پشــتێیان‬ ‫زایــە و دانیشــتەێ عــراق بینــە‪ ،‬دە وەر‬

‫قونســوولییەێل و ئدارەێــل ئەتبــاع بێگانە و‬ ‫ســەبت ئەحــواڵ و ســجیل‌بڕی‪ ،‬خەریکــەو‬ ‫دکریــان بەشــکەم دە واڵتــێ ک خوەیــان‬ ‫و بــاوگ و باپیرێیــان دەێ هات‌بینــە دی‪،‬‬ ‫بهیلنەیــان ک بژییــن و نەکرنەیانــە دەر و‬ ‫ئــەوان دخواســن تەحقیــر ئــەو واڵتوەندێلە‬ ‫بکــەن تــا هــە بالڵکــن و هــە وە شــفا و‬ ‫الڵــە و هانــا و هــاوار و دەخیلــە هــاوردن‬ ‫و نقــا و نــووڕ و ن ـزا بخــوازن دووزەمــەێ‬ ‫بێ‌ناســنامەیی خوەیــان چارەســەر بکــەن‪،‬‬

‫کارێ ک بێ‌ســەرئەنجامە‪.‬‬ ‫ئەیانــە وە خاتــر بێ‌دەســی و بــێ‌دەم‌‬ ‫و زوانــی ئــی گەلەســە وەرنــە کێیــە ک‬ ‫نەرانــێ ئیجــوورە کارەێلــێ وە دەخیــل‬ ‫و ئامــان دوروســەو نەدبــن و بایــەد‬ ‫خەڵکەگــە تەوامنەنــدەو بکــرن تــا رێ‬ ‫و رەوەن شــوونگیری وەیــەکا ئــوو رێ‬ ‫پەیجــووری وە بــان قانوونەێــل جەهانــی و‬ ‫نام‌دەوڵەتانــی بکەنــە دی و مئجــا قســەێ‬ ‫خوەیــان ببەنــە رەســەت ئــوو وە ئەفــزار‬

‫قانــوون‪ ،‬نەهیلــن ک بەرپرســەێلە الم‌وجــی‬ ‫بیــارن و بننەیانــە ســەر کار و بەشــێیان‬ ‫بخــوەن نــە وە شــفا و الڵــە و گــری و زاری‪.‬‬ ‫هەبەشە کریان‬ ‫بەش‌بــەش کــردن و هەبەشــە کــردن کــورد‬ ‫فەیلــی دە نــام عەشــیرەێل عــەراوی ک وە‬ ‫نــام پــڕۆژەێ تەعریــب نامگیــرەو بییەیــش‬ ‫چۆنــە ئــی کەمهــووزە پەرکەنــە کردگــە دە‬ ‫نــام ع ـراق ک کــووەو کــردن دوارەیــان یــا‬ ‫گــردەو کــردن دەنــگ و بیرێیــان ئــوو یــەکا‬ ‫گرتنێیــان دە دەور یــەک خــوەێ کارێگــە‬ ‫نەبییــە و بێ‌ســەرئەنجام‪.‬‬ ‫ئــاخ و داخ ک یــە خــوەێ بییەســە هــووی‬ ‫ئــەوە ک ئــی خەڵکــە نەتوانــێ لــە بــار‬ ‫رووشــنبیری ئــوو دە نــام پارڵــان و‬ ‫دەوڵــەت وەوچۆنــە ک حــەق و القێیــە‬ ‫بڕەســێ وە جیێــگ و بتوانــێ ئــەو‬ ‫ســتەمەێلە ک چگەســە ملێیــەو جوبــران‬ ‫بکەێــگ و وە حــەق خــوەێ بڕەســێ‪.‬‬ ‫دەرد ماین‬ ‫هەرچــەن کارەســات کووچبــەر کــردن بــڕێ‬ ‫فرەیێــگ لــە کــورد فەیلــی و تاڕاننێیــان وە‬ ‫دەس پەتــی خــوەێ رووداوێگــە بێ‌وێنــە‬ ‫باوجــی مەنســن بــڕێ لــە ئەوانــە دە عـراق‬ ‫و ژیانێیــان وە تەنیــا‪ ،‬خــوەێ فــرە فــرە‬ ‫فرەتــر لــە ئــەو بــار و دەوخــە دڵتەزنــر‬ ‫بییــە‪.‬‬ ‫ئەوانــەێ ک بێ‌ناســنامە دە عــراق مانــە‬ ‫جــی‪ ،‬ئەوەیــش وە نــام کــورد فەیلــی ک‬ ‫خــوەێ لــە چــاو بەعســییەێلە دمناســە‬ ‫بوخــت و بوختانــێ گــەن و نەبەخرشیــاگ‬ ‫و دەوڵــەت خــوەێ‪ ،‬جیــا لــە توندڕۆەێلەگــە‬ ‫و تۆنــد و تێژتــر لــە ئــەوان‪ ،‬جــوور‬ ‫گەوراتریــن دوچاوەکــی‌کار‪ ،‬ســتەمەێل‬ ‫ســازمان‌دارێ دە ملێیــان دکــرد جــووورێ ک‬ ‫ئــەو هەژارەێلــە حەتتــا لــە حــەق ژیانێــگ‬ ‫ســادەیش مەحریــم و مەیــن و منــا کریــان‬ ‫و بێ‌هیــچ پێشــتەوانی و دەرئامــە و کار و‬ ‫الیینگریێــگ یــا تەڵەفیــان یــان بژی‌مەمــر‬ ‫بردنــە ســەر‪.‬‬

‫لەتیفە بێ‌تاوانێگ لەو هەمگە؟‬ ‫دە نام‌بەیــن ئــی جنایەتەێــل گشــتی و‬ ‫گەپ‌گەپــە‪ ،‬قەێــرێ کارەســات دڵتــەزن‬ ‫ئــەڕا بنەماڵەێــل ئــوو تاکمەکەســەێلێ‬ ‫کەفتگــە ک هــەر کامەیــان خــوەێ داســتان‬ ‫و رەوایەتێگــن تایبەتــی و وەداخــەوە دنیــا‬ ‫دیــرێ لــە ویــرەو دبەێگەیــان‪.‬‬ ‫چارەنویــس لەتیفــە‪ ،‬یەکــێ لــە ژنەێــل‬ ‫بێ‌کــەس کریــاگ کــورد فەیلــی یەکێگــە‬ ‫لــەو گیچەڵەێــل ســەرتەزنە ک ئێقــەرە‬ ‫تراژیکــە ک بــاوڕ کردنــێ هــادەێ ئــەڕا بڕێ‬ ‫خــوداوە‌ێ‌داگ ک ب ـێ‌ژە خوەشــی چشــتێ‬ ‫وە چــەم خوەیــان نەدینــە و لــه دەوران‬ ‫هــەر کــەس ئــەڕا خــوەێ بەعســییەێلە و‬ ‫ســەددام بێ‌خــەوەرە‪ ،‬ســەختەو ببــێ‪.‬‬ ‫وەوجــوورە ک لەیــا هاشــم‪ ،‬ماموســتاێ‬ ‫مەدرەســەگەێ لەتیفــە وتگــە؛ دە‬ ‫دومادومــای کوتایــی هاتــن وە هەفتــاگان‪،‬‬ ‫لەتیفــە دەو مەدرەســە ک رەوی موعەملــێ‬ ‫بــی دۆتەڵــەێ ژیــرەک و زرک و زینــگ‬ ‫بییــە ک وەداخــەوە بییــە وە قوربانــی‬ ‫سیاســەتەێل پانعــەراوی و عونســوری‬ ‫بیینەێلــەێ دوڵــەت بەعــس ک جــوور پەتــا‬ ‫و قــڕان کەفتــە نــام کوردەێــل فەیلــی‪.‬‬ ‫دەو بەینەێلــە ک دەوڵــەت دەس‌کــرد وە‬ ‫تەهجیــر و تــاران و ســەفر کــردن کوردەێــل‬ ‫فەیلــی لــە عـراق‪ ،‬لەتیفــە مناڵی بــی دە نام‬ ‫بنەماڵەیێگــێ دە کەســە‪ ،‬خــوەێ و باوگــێ‬ ‫و داڵگــێ و پەنــج بــرا و دو خوەێشــکێ‬ ‫تــرێ ‪ .‬ئــەوان لــە هــووڵ و تــاو ئــەوە ک‬ ‫مــاڵ و مینێیــان وە تــااڵن بربێــگ و لــە‬ ‫عـراق بکرنــە دەر هــە دە تــرس و مەترســی‬ ‫دژیــان‪ .‬زیاتــر لــەو فرەهووڵییەیــش‪،‬‬ ‫کورشیــان (نەجــم) براگەێ ک دە ســەربازی‬ ‫و دە نام‌‌دەســان جەنــگ ئێــران و عــراق‬ ‫قوربانــی هەاڵمــات بــردن ئەرتــش ســەددام‬ ‫وە ئێــران کریــا‪ ،‬زەوەرد فــرە ســەختێ دا‬ ‫ئەڵــە رووح و گیــان بنەماڵەگەیــان ئــوو‬ ‫دوفێشــر لەتیفــە‪.‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 107‬ئازاری ‪2021‬ی زایینی )‪(2721‬ی كوردی‬

‫‪29‬‬

‫دومــاێ ئــەوە رووژگار ولکــەراێ لەتیفــە‬ ‫بووچکەڵــە نەبــی و ئــەوی شــاهد بێ‌ســەر‬ ‫و شــوون کریــان ئــەو ســێ براگــەێ یانــێ‬ ‫(ماجــد‪ ،‬عــادڵ‪ ،‬ئەدیب)یــش بــی‪ .‬ئــەوان‬ ‫هــەر ســێیانێیان دەو بەینەێلــە ک (کــورد‬ ‫بگیــر) بــی و منــام و نوومنامەێــل کــورد‬ ‫فەیلــی دە پڕۆژەێلــێ وە نــام ئەنفــاڵ و‬ ‫(مقابــر الجمعــی)‪ ،‬وە دەس ئســتخبارات‬ ‫عـراق دگیریــان‪ ،‬گیریــان و ئێعــدام کریــان‪.‬‬ ‫داڵــگ لەتیفــە دومــاێ ئــەو کارەســاتە‬ ‫و دییــن دۆد رووڵەێلەگــەێ نەخــوەش‬ ‫کەفــت و دە ژاری و هــەژاری و وەختــێ ک‬ ‫ســێ دۆت هیــردەڕوو دە گــەر دەســێ بیــن‬ ‫مــرد و مئجــا ئــی تراژدییــە وە مــردن بــاوگ‬ ‫لەتیفــە دڵته‌زنــرەو بــی و ســێ خوەشــک‬ ‫ئــی بنەماڵــە بێ‌کــەس و کار کەفــن‬ ‫چــوون هــە دەو بەینەێلــە فــرە لــە قــاوم و‬ ‫کارەێلەیــان لــە عـراق کریانــە دەر ئــوو ئەو‬ ‫دوویەگەیانیــش ک دە عـراق بیــن لــە تــرس‬ ‫ســاوق کریــان و کوشــن زاڕووەێلەیــان‪،‬‬ ‫کــورد فەیلــی بییــن خوەیــان ئەودشــاردن و‬ ‫وەرد هیــچ کــورد فەیلیێــگ تــر هام‌وشــوو‬ ‫نەدکــردن‪ .‬لــەێ‌وا بــی ک ئــی ســێ دۆتەڵــە‬ ‫دە بەغــدا ک تــا وەر ژە هاتــن ســەددام‬ ‫مــاڵ و ماڵگــەی همیرێیــان بــی‪ ،‬ئێســە بــی‬ ‫وە جەهەنەمــێ ئــەڕا ئــەوان ک بێ‌پــەالم‬ ‫و خەریــو و بێ‌پێشــتەوان مابیــن دە نامــێ‬ ‫وەگــەرد ویــر شــەش داخ بــان ئــەڵ بــان و‬ ‫شــەش ئازیزمــردن و کەلەمــەێ دیــاری‪.‬‬ ‫قەێــرێ دومــاێ مــردن باوگێیــان‪ ،‬بــڕێ هاتن‬ ‫و ماڵەگەیــان فرووشــان تــا بتوانــن کارێ‬ ‫وەێ بکــەن و مێیــار و گــوزەران وەێ بکەن‬ ‫مئجــا وە داخــەوە ئــەو پــوول و پارەیــش‬ ‫وە خاتــر بێ‌کەســی و بێ‌دەســهەاڵتی‬ ‫خوریــا و ئــەوان لــەو بنەماڵــەێ شــاد و‬ ‫خاون‌ماڵییــە‪ ،‬بینــە چــەن زاڕوو بێ‌مــاڵ‬ ‫و بێ‌بنەماڵــە ئــوو چــوون کەســێ‬ ‫نەداشــن بەدتــر تەرف‌وتۆنــەو کریــان‪،‬‬ ‫کامــل برابووچگەیــان دە بنەماڵــەێ لــە‬ ‫هامســاێلەیان بــی وە خزمەتــکار و‬

‫‪30‬‬

‫گــوڵ ســوو‬

‫نووکــەر و باخەوانێــگ وە نــان زگ‪،‬‬ ‫دوێــم خوەشــکەگ ‌ه ســنان و ســەرەتان‬ ‫دریــا ئەڵــەێ و وە خاتــر بێ‌دەرمانــی‬ ‫و بێ‌خاونــی شــیرپەنجەگە کوشــتەێ‪،‬‬ ‫خوەێشــکە سێیمەگەیشــی وە یەکگلــی‬ ‫ئــاواوە بــی و کەســێ نەزانســت چــە وە‬ ‫ســەرێ هاتگــە و یەکجــارە بێ‌شــوون‬ ‫و بێ‌نــوون کریــا و هێــان ک هێــان‬ ‫خــەوەرێ لــەێ نییــە‪.‬‬ ‫لەتیفــە ک ئــی هەمگــەێ قەێــڕان و‬ ‫قــارە دی وە چــەم ئــوو وە خاتــر مناڵــی‬ ‫وەرەقــەت ئــەو هەمگــەێ کەتی‌وەتییــە‬ ‫نەداشــت‪ ،‬شــێویا و ســاعەقڵەو بــی و‬ ‫جــوور وەێــل و چەێلەێــل بێ‌خاونــێ دە‬ ‫نــام خێاوانەێلــە دنیشــت و چۆچشــتێ‬ ‫گەداکــەری دکــرد و هــەر کەســێ بەزەیــی‬ ‫وەێ دهــات جگــێ یارمەتیــێ ددا‪.‬‬ ‫لەیــا هاشــم یەکــێ لــە ماموســتایلەگەێ‬ ‫زاڕوویــی لەتیفــە ک وە خاتــر زرک و‬ ‫زرنگــی و خوێن‌رشینــی ئــەوی‪ ،‬هــە لــە‬ ‫زاڕووییــەو فــرە الییــن و دووســێ داشــت‪،‬‬ ‫وەختــێ شــوونەگەێ دە لێــو خیــاوان‬ ‫مەنســوور بەغــدا کــردە دی هەمیشــان‬ ‫هــە ســەر ددا ئەڵــەی و وە بــەش خــوەێ‬ ‫یارمەتیــێ ددا‪ .‬ئــی ماموســتاێ مەدرەســە‬ ‫ک‬ ‫وتگــە وەر ژە یــە‬ ‫لەتیفــە بکەفێگــە‬ ‫نە خوە شــخا نە‬ ‫دیمــەێ و لــە‬ ‫مــن خواســت‬ ‫ســەرپووش‬ ‫ک‬ ‫و بااڵپــووش و عابایێــگ‬ ‫ئــەڕاێ بســینم تــا خــوەێ وەێ بپووشــنێ‬ ‫ئــوو دەفتــەر و قەڵەمیــش ئــەڕا ببــەم وەرد‬ ‫خــوەم تــا بتوانــێ بــاس مەزڵوومییــەت‬ ‫خــوەێ و بنەماڵەگــەێ بنووســنێ‪.‬‬ ‫ئــەوی وتگــە لەتیفــە وە بــان ئــەو‬ ‫هەمگــەێ ســتەمە ک وە چــەم خــوەێ‬ ‫دی هــە دخواســت مبینێگــەێ و‬ ‫نەمــرێ‪ ،‬کەســێ چووزانــێ هــادەێ‬

‫دخواســتگە مبینێگــەێ تــا پەیــام بێ‌تاوانــی‬ ‫خــوەێ و هــزاران زاڕوو ترعراقــی و‬ ‫وە تایبــەت کــورد فەیلــی ک وە خاتــر‬ ‫کەمهــووزی خەڵکەگەیــان‪ ،‬بنەماڵەگەیــان‬ ‫لــە دەس دابیــن و ســەر لەیــان شــێویابی‬ ‫بڕەســنێ وە گشــت دنیــا بەشــکەم ئــەڕا‬ ‫بانــان و دە میــژوو ئــی دەنــگ هــاوار‬ ‫و هانــا ک گــووش فەڵــەک کــەڕ و کاس‬ ‫کــرد و میدیایــل عراقــی و جەهانــی و‬ ‫ســازمانەێل مــاف مــرۆڤ دە عــراق و دە‬ ‫دنیــا‪ ،‬خوەیــان دان وە کــەڕی و خوەیــان‬ ‫کردنــە یــام و مــەزان تــا نەژنەونــەێ‪ ،‬هــە‬ ‫مبینێگــەێ‪.‬‬ ‫ئــەوی وتگــە داســتان بێ‌بەزەیــی رووژگار‬ ‫وە لەتیفــەێ بێ‌ســووچ و بێ‌تــاوان‬ ‫وەێجــووورە کووتایــی وەێ دریــا ک یەکــێ‬ ‫لــە کەناڵــە ئاســانییەگان راپورتێــگ دە‬ ‫بــارەێ دەرهــاوردە دەر و وت بــڕێ لــە‬ ‫خەیروومەنەێــل عراقــی و کــورد‬ ‫فەیلــی و عــەراو‪،‬‬ ‫وەختــێ وە‬ ‫کەفتــگ‬ ‫دە‬

‫لێــو خیــاوان دینەســەی رەساننەســەێ وە‬ ‫خەســتەخانە و دەورەێلــە خەفاننەســەێ‪.‬‬ ‫دەو راپوورتــە وتنــە چوون لەتیفە ناســنامە‬ ‫نەداشــتگە و کەســێ نه‌بییــە ک ئــەڕا‬ ‫عەمــل جه‌راحــی کــردن رزامەنــدی بــدەێ‬ ‫ئــوو مئـزا بکــەێ‪ ،‬ئاخرســەر وە واژۆ کردن و‬ ‫گرتنــە مــل ئــەو خەیروومەنەێلــە و پاملــە‬ ‫بییــن ئەوانــە‪ ،‬لێژنەیێــگ لــە پزشــکەێلە‬ ‫نریاگــە و ئــەوان واژۆ کردنــە ک مئجاتــێ‬ ‫لەتیفــە عەمەڵــێ بکــرێ‪.‬‬ ‫ئایــا دە عـراق و دە گشــت ناوچەگــە‪ ،‬هــە‬ ‫یــەک گلــە لەتیفــە داشــتیمنە و دیریمــن؟‬ ‫ئــی داســتانە هــە بــاس لەتیفــە جــوور یەک‬ ‫زاڕوو ک قوربانــی کەمهــووزی کریاگــە‬ ‫نییــە‪ ،‬یــە دیاردەیێگــە لــە تاوانبارییەێلــەێ‬ ‫سیاســەتەێلێ ک خەڵکەێــل عــراق و‬ ‫ناوچەگــە یــە نزیکــەێ یــەک سەدەســە‬ ‫کردگەســە قوربانــی هەوەس‌وازییەێــل‬ ‫سیاســەمتەدارەێلێ دیکتاتــور ک هــەر‬ ‫وە جــارێ‪ ،‬دە پــەڕێ لــە (نام‌دوئــاوان‪/‬‬ ‫رشق‌االوســط) ســەر هێــز ددەن و واڵت‬ ‫تــووش شــەڕەێل جووراوجــوورێ دە نــام‬ ‫یــا دە دەرەوە و دە ناوچەگــە دیــارن و‬ ‫خەڵکەێلــە دننــە‬ ‫گــژ یــەکا‬ ‫و‬ ‫ئــو‬

‫بەش‌بــەش کــردن و هەبەشــە‬ ‫کــردن کــورد فەیلــی دە نــام‬ ‫عەشــیرەێل عــەراوی ک وە نــام‬ ‫پــڕۆژەێ تەعریــب نامگیــرەو‬ ‫بییەیــش چۆنــە ئــی کەمهــووزە‬ ‫پەرکەنــە کردگــە دە نــام عــراق‬ ‫ک کــووەو کــردن دوارەیــان یــا‬ ‫گــردەو کــردن دەنــگ و بیرێیــان‬ ‫ئــوو یــەکا گرتنێیــان دە دەور‬ ‫یــەک خــوەێ کارێگــە نەبییــە و‬ ‫بێ‌ســەرئەنجام‪.‬‬

‫زاڕووەێلــە و ژنەێلــە دکەنــە قوربانــی‬ ‫و خوێن‌ڕێــژان وەر دەم خوداڵەێــل‬ ‫شــەڕخوازی خوەیــان‪.‬‬ ‫ئایــا وە چگــن دیکتاتورەێلــە‪ ،‬رێشــت و‬ ‫داڕێشــتەێلەیان دگــۆڕدرێ؟‬ ‫تەجروبــەی داڕووخیــان دیکتاتورەێلــە‬ ‫داگەســە نیشــان ک دومــاێ ئەوانیــش‬ ‫وەداخــەوە هەمجــا ویــر و هــرز ئــەوان‬ ‫و ئــەو داڕێشــت ئەوانــە ک جــووور‬ ‫بوروراســیێگ ریشــگدار دە واڵت ریشــگ‬ ‫وەرانگــە‪ ،‬حەتتــا بێ‌یــە ک ئــاگا ببــێ وە‬ ‫جیگرەێلەیــان هــە بــەردەوام دمینــێ و‬ ‫چــان نــە بییــە و نــە کریاگــە‪.‬‬ ‫دومــاێ داڕمیــان رژیــم بەعــس ســەددامی‬ ‫دە ســاڵ ‪ 2003‬وە دەس ئامریــکا و واڵتــە‬ ‫یەکگرتــووەگان‪ ،‬هــەر چــەن ئــی ئازادییــە‬ ‫دەس‌دوماجــار وە دەس حزبــە‬ ‫سیاســیەێلە و‌ خەباتکارەێلــەێ وەرد‬ ‫رژیــم بەعــس نەهات‌بیگــە دەس‪،‬‬ ‫باوجــی دیمــن ک ئــەوان نیشــتنە‬ ‫شــوون دیکتاتورەگــە و گشــتێیان دە‬ ‫حوکوومــەت کــردن بەشــدار کریــان‪.‬‬ ‫دەو هەنســا بــی ک واڵت و واڵتوەندەێلــە‬ ‫ئــوو دوفێشــر کوردەێــل فەیلــی گشــتێیان‬ ‫هیمیــدار بیــن ک سیاســەمتەدارەێل و‬ ‫دەوڵــەت و پارملــان نــووی عــراق فــدراڵ‬ ‫و دموکراتیــک ک لــەو ســتەمەێلە ک وە‬

‫ســەرێیان هات‌بــی ئــاگا بیــن و خوەیانیــش‬ ‫لــە ستەمکیشــەێلەێ جــاران بیــن‪ ،‬بەشــێیان‬ ‫بــدەن و ئــەو ســتەمێلە ک وەێــان چگ‌بــی‬ ‫چارەســەر و جوبــران بکــەن‪ .‬ئاخیــن و‬ ‫داخینــە لــەێ‌وا نە‌کریــا ئــوو ئەوانیــش‬ ‫کەفتنــە شــوون کار و بــار خوەیــان و‬ ‫حزب‌وازییەیلەیــان و نــە چــاو کــردن وە‬ ‫دییــن وەز و وەزیــات خەڵکەگــە و نەیــش‬ ‫گــووش تەکانــن لــە دەنــگ هانــا و هــاوار‬ ‫ئــەوان و گلــەو دایــن ئــەو مــاڵ و میراتێیانە‬ ‫و ئــەو داراییەێلێیانــە ک ســەددام زەفــت‬ ‫و داگیــر کردبــی و ئێســە فــرە لەیــان هــن‬ ‫دەولــەت نــووی بیــن‪.‬‬ ‫چارە چەسە؟‬ ‫عــراق‪ ،‬ئــەڕا یــە ک رێ و رەوەنێــگ‬ ‫دموکراتیــک بگرێگــە وەر و ببێگــە‬ ‫واڵتێــگ فــدراڵ راســکانی‪ ،‬چــارێ ناچــارە‬ ‫ک دەوڵــەت و حوکوومــەت برایەتــی‬ ‫خــوەێ وەرد خەڵکەگــە‪ ،‬دوفێشــر بــەش‬ ‫خوریاگەێلــە دیارییــەو بکــەێ و ئــەو‬ ‫دەێــن و دەێیەتەێلــە ک دە مــل عــراق‬ ‫دیــرن بــدەێ وەێیــان نــە لــە ویــرەو‬ ‫ببەێگــە چــوون یــە قەرتێگــە ک ئــەوان دە‬ ‫مــل تاریــخ عـراق وەگشــتی دیــرن نــە هــە‬ ‫دە الی عـراق ئەێـت‌ ســەددامی‪ ،‬ئــوو وتنــە‬ ‫(قــەرت‪ ،‬کوانــەو دبــێ بــەاڵم لــە ویــرەو‬ ‫نەدچــوو)‪.‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 107‬ئازاری ‪2021‬ی زایینی )‪(2721‬ی كوردی‬

‫‪31‬‬

‫کورد فه‌یلی‬

‫ڵ‬ ‫هه‌م میرات ئه‌�گر‬ ‫عاشووراس‪ ،‬هه‌میش خاوه‌ن‬ ‫نه‌ورووز‬ ‫دە بــڕێ لــە کتاوەێــل شــیعەێلە دە بــارەی‬ ‫زهیــر ئێــام زەمــان وتنــە‪ :‬یەکــێ لــە‬ ‫نیشــانەێ دیــارەو بییــن دوارەێ ئــەو‬ ‫حەزرەتــە یەســە ک عاشــوورا و نــەورووز‬ ‫یــەکا بگــرن‪.‬‬ ‫کــورد فەیلــی هــەم میرات‌ئەڵگــر‬ ‫عاشــووراس جــوور گشــت شــیعەێلە‬ ‫دە سەرانســەر دنیــا‪ ،‬هەمیــش خــاون‬ ‫نــەورووزە جــوور گشــت نەورووزوەندەێل‬ ‫دنیــا ئــوو ئێرانییەێلــە ک ئــی جــەژن‬ ‫ئەڵگــرن وەتایبەتــی گشــت کوردەێلــە ک‬ ‫دە ئــی رووژە ئــەڕا خاتــر عەیــد مبارگــی و‬ ‫پیرووزبایــی ســەر ددەن ئەڵــە یەکرتەکــی و‬

‫ســەر دکیشــنە مــاڵ و دیــار یــەک‪ ،‬کــورد‬ ‫فەیلییــش لــەێ‌وا دکــەێ وەرد گشــت‬ ‫ئێرانیێەێلــە‪ ،‬ئەڤغانییەێلــە‪ ،‬تاجیکەێلــە‪،‬‬ ‫ئازەرییەێلــە‪ ،‬کشــمیرییەێلە و گشــت‬ ‫کوردەێلــە‪.‬‬ ‫ دوانــەی شــیعە بییــن و کــورد بییــن‪،‬‬‫تەوامنەندیێگــه ئــەڕا کــورد فەیلــی‬ ‫پزشــکەێلە وتنــە ک الڕاس مــەزگ ئایــم‪،‬‬ ‫کونــروڵ الچــەپ لەشــێ هــا وە دەســێیەو‬ ‫ئــوو الڕاس مژگــێ کونــرول الچــەپ لەشــێ‬ ‫دکــەێ ئــەڕا یەســە وتنــە ئەوانــە ک چەپێڵن‬ ‫الڕاس مەزگێیــان ئەکتیڤــرە لــە الچەپــێ‪.‬‬ ‫هــە وەێجوورەیــش وتنــە ک چەپێڵە؛هــەر‬

‫کەنعان حاتەم‬

‫‪32‬‬

‫گــوڵ ســوو‬

‫دو الگــەێ مەزگێیــان ئەکتیڤــرە لــە گشــت‬ ‫و دەلیلەگــە وە یــە دزانــن ک چەپێڵەێلــە‬ ‫چــوون وە خاتــر نــام‌دەم مــەردم و عــورف‬ ‫واڵت کــوت لــە خوەیــان دکــەن ک بــڕێ لــە‬ ‫کارەێلــە جــوور نــان خــواردن و دەس دایــن‬ ‫دە وەخــت ســەاڵم ســەنن و خوداحافــزی‬ ‫کــردن‪ ،‬وە دەس راس بکــەن جــوور ئــەو‬ ‫دووەێ تــر‪ ،‬ئــەڕا یــە مەزگێیــان چاالکــرەو‬ ‫دبــێ‪ ،‬چــوون دە فــرە کارەێلــە کار لــە هــەر‬ ‫دو الی مەغرێیــان دکیشــن و یەکگــەر‬ ‫نییــن‪.‬‬ ‫کــورد فەیلییــش لــەێ‌وا وە ســەرێ هاتگــە‬ ‫ئــوو دە کارەێــل سیاســی هــووکارەێ خوەێ‬ ‫کردگــە ک نەرمــی و چاالکــی بداشــتووبێ‬ ‫هــەم ئــەڕا کوردایەتییەگــەێ هــەم ئــەڕا‬ ‫شــیعەیەرییەگەێ‪ ،‬چــوون هــەم کــوردە و‬ ‫هــەم شیعەســە و بایــەد ویــرێ وە هــەر دو‬ ‫الوە ببــێ‪.‬‬ ‫مئجــا ئــی ئەومختــە کــردن خوەێیــە دە‬ ‫هــەردوگ الگــە وە گەرەکــێ دیاێــگ و‬ ‫وەختــێ ک کــورد فەیلیێــگ چگەســە‬ ‫شــیعەیەتی کــردن و دش کردگــه دە نــام‬ ‫حزبــە شــیعەێلەگە‪ ،‬کوردانــە و پیاگانــە دە‬ ‫بــان مەرامەگــەێ وســاگە و وەختێگیــش‬ ‫چگەســە نــام حزبەێــل کــوردی‪ ،‬رەنــگ‬ ‫و رواڵ شــیعە بیینــێ دکەفێگــە کار تــا‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 107‬ئازاری ‪2021‬ی زایینی )‪(2721‬ی كوردی‬

‫‪33‬‬

‫هــەر چــێ ک لــە شــیعەگەری یــادەو‬ ‫گرتگــە ببەێگــە نــام کوردایەتییەگــەێ و‬ ‫دەربــەن کورشیــان و شــەهید بییــن دە‬ ‫رێ ئازادیخــوازی و وســان دە بــان مــەرام‬ ‫پیاگەتــی نەبــێ‪ .‬ئــەڕا یەســە ک کــورد‬ ‫فەیلــی دتوانــێ ســەر خــوەێ بــەرزەو‬ ‫بگرێــگ و بویشــێ ک دە دریــژاێ میــژوو‬ ‫حزبەێــل کــوردی‪ ،‬هــە پێشــەنگ و‬ ‫نــواڕۆو بییــە ســەر نەترســێ داشــتگە دە‬ ‫کوردایەتــی‪.‬‬ ‫دەســپاکی و دڵپاکــی و یەکگــەر و وەفــادار‬ ‫بییــن و یــەکال کــردن کار و بارەێلــە یەکــێ‬ ‫لــە تایبەمتەندییەێــل کوردەێــل فەیلییــە‬ ‫ک جــوور بــڕێ تــر هشارهشــارەکی و‬ ‫دزی‌وازی کــردن دە وەختــێ ک بایــەد‬ ‫کارەێــل ســەختێ ئەنجــام بــدرێ ســەرێیان‬ ‫نەدبــێ ئــوو ک هــەر کوردێــگ ک وەڕاســی‬ ‫کــورد ببــێ‪ ،‬یــە هــا دە خوێنــێ ئــوو هــا دە‬ ‫شــیرێ‪ ،‬ئــوو چــوون ئەڵکەفتــێ لەێ‌واســە‬ ‫مانــاێ سیاســەت و کار و بــار سیاســی دە‬ ‫الێ کــورد فەیلــی هــە یانــێ ســداقەت و‬ ‫یەکڕەنگــی نــە دودووزەوازی و خــڕ دایــن‬ ‫و پێچانــن واڵت‪ ،‬چشــتێ ک وەداخــەوە دە‬ ‫نــام سیاسـی‌ ئایمەێلــە بــاوەو و فــرە لەیــان‬ ‫هــە ئــی رەوێشــتە وە کار سیاســی دزانــن و‬ ‫بــەس‪ ،‬ئــوو ســداقەت‪ ،‬وە ســادەگی دزانــن‬ ‫و وە چشــت گەنــێ ئــەڕا کار سیاســی‪.‬‬ ‫حزبەیــل شــیعەیش لــە ئــی هنــە دە کــورد‬ ‫فەیلــی ئەوڕەســینە و هــەر جیــێ ســداقەت‬ ‫و دەســپاکی و دڵپاکــی و گیان‌بەخشــی‬ ‫وەگەرەکــە خوەیــان کلــگ دکیشــن وەرەو‬ ‫ئــەو کوردەێــل فەیلییــە ک دانەســە‬ ‫داڵتەیــان و بینەســە ئەندامێیــان ئــوو‬ ‫ئەنجــام دایــن کارەێــل ســەخت دخەنــە‬ ‫مــل ئــەوان و ئەســپارنەێ وەیــان‪.‬‬ ‫ زات دوانە‪ ،‬بنەواێ پایاری دە کارە‬‫کــورد فەیلــی‪ ،‬چــوون مژگــێ ئەومختــەێ‬ ‫کــورد بییــن و شــیعە بییــن وەیــەکا بییە‪ ،‬وە‬ ‫ئاســانی وەگــەرد هــەر دوگێیــان ســازگاری‬ ‫پەیــدا دکــەێ و هەمیشــە دەو رێــگا ک‬

‫‪34‬‬

‫گــوڵ ســوو‬

‫کـــورد فەیلـــی‪ ،‬هـــەم خـــوەێ وە زات خـــوەێ قانـــع‬ ‫هاتگەســـە دی و قانـــع ژیاگە ئوو هەمیـــش خوەێ دزانێ‬ ‫جـــوور کەمهووزێـــگ ک هێمـــان وەداخەوە جـــوور الییە و‬ ‫دەێشـــتەکی دە وەخـــت بەش‌کردنەێلـــە دنـــووڕن وەێ‪،‬‬ ‫هـــووکارەێ خوەێ کردگـــە ک نان خـــوەێ و رێگەێ وەرەو‬ ‫نـــوا چگن خـــوەێ بکەێگـــه‌ێ ‪...‬‬

‫گرتگەســە وەر نــە کــورد بیینەگــەێ و نــە‬ ‫شــیعە یینەگــەێ لــە ویــرەو نەبردگــە ئــوو‬ ‫وەچەواشــەێ بــڕێ لــە عەراوەێلــە ک‬ ‫وەختــێ زوور دکەفێگــە ملێیــان یــا وەختــێ‬ ‫ک بێ‌هەوەجــە دبــن وە کار حزبایەتــی‬ ‫و شــیعایەتی واز دیــارن لــە ئێاممەێــل و‬ ‫رێبەرەێــل شــیعە ئــەوان هەمیشــان هــە‬ ‫وەفــادار مانــە و دمینــن ئــوو ئــەڕا یەســە‬ ‫ک کــورد فەیلــی دە هــەر جیێــگ بییــە‬ ‫هەمیشــە هــە جــوور نــواڕۆو و پێشــەنگ‬ ‫قەبووڵــێ کردنــە و دکــەن‪.‬‬ ‫ کــورد فەیلــی‪ ،‬پــرد و راوفەیێگــە دە‬‫نام‌بەیــن حزبەێــل کــوردی و شــیعە‬ ‫کــورد فەیلــی‪ ،‬وە خاتــر ئــی زات دوانە‌یــە‬

‫ک دیــرێ هەمیشــە دەرۆنــدار بییــە و دڵــێ‬ ‫گەپــەو بییــە و دتوانــێ بێ‌هیــچ پارادایــم‬ ‫نواگــرێ‪ ،‬هــەر دو الوە قەبــووڵ بکــەێ و‬ ‫ئــی تەوامنەندییەیــش هــەم حزبە شــیعەێلە‬ ‫و هــەم حزبــە کوردەێلــە دگرنــەێ وە وەر‬ ‫چــەم ئــوو ئــەڕا یەســە ک وە ئەندامەێــل‬ ‫کــورد فەیلــی خوەیــان جــوور پردێــگ دە‬ ‫نامنــی حزبەێــل کــوردی و حزبەێــل شــیعە‬ ‫دنــووڕن و یــە خــوەێ بییەســە مایــەێ‬ ‫ســەربەرزی کــورد فەیلــی هــەم دە عـراق و‬ ‫هــەم دە دەرەوەێ ع ـراق‪ ،‬وە گشــتی‪.‬‬ ‫ کورد فەیلی‪ ،‬ئەمانەتدار توجارەگان‬‫دە نــام کار بازاڕیــش هــەم هــە لەێ‌واســە‬ ‫ئــوو بازەرگانەێــل گــەورا‪ ،‬کــورد فەیلــی‬

‫دکەنــە ئەمیــن خوەیــان و کــورد فەیلییەێلە‬ ‫هانــە نــواێ کەســەێلێ تــر وە خاتــر‬ ‫دەســپاکی ئــەوان و وەو خاتــرە ک وە دڵ و‬ ‫گیــان کار دکــەن‪.‬‬ ‫ کــورد فەیلــی‪ ،‬کارمەندێگــە بێ‌تەمــا و‬‫زیادەخــوازی‬ ‫دە کار دەوڵەتییــش هــەم هــە‬ ‫وەیجوورەســە و کوردەێــل فەیلــی ئێقــەرە‬ ‫بێ‌تەمــاکاری ســەر دخەنــە خــوار و کار‬ ‫خوەیــان وە‌ بێ‌مننــەت و ســنەت دکــەن‬ ‫ئــوو دە شــوون چــاو و ڕاو کــردن و خ ـراو‬ ‫کــردن کەســێ نییــن و لــە قــوڕن دڵــەو‬ ‫کار خوەیــان و ئــدارە و خەڵکەگــە دخــەن‬ ‫رێ و چــوون رێچــاو ئــەڕا پوســت گرتــن‬

‫وە ول نەدیــرن‪ ،‬بەرپرســەێلەیانیش جــوور‬ ‫کارمەندەێلــێ بێ‌شــەڕ و گــەڕ دناســنەیان‬ ‫و کــەم تــا کوتــێ الیینێیــان دیــرن و هــە‬ ‫لــە ســەرانییەو لــە ســاف و ســایقی و‬ ‫دڵســووزییەگەیان ئــەڕا ئەنجــام کارەیلەیان‬ ‫ئەوڕەســن‪.‬‬ ‫ قناعــەت کــورد فەیلــی‪ ،‬هــەم خاســە و‬‫هــەم خ ـراو‬ ‫کــورد فەیلــی‪ ،‬هــەم خــوەێ وە زات‬ ‫خــوەێ قانــع هاتگەســە دی و قانــع ژیاگــە‬ ‫ئــوو هەمیــش خــوەێ دزانــێ جــوور‬ ‫کەمهووزێــگ ک هێــان وەداخــەوە‬ ‫جــوور الییــە و دەێشــتەکی دە وەخــت‬ ‫بەش‌کردنەێلــە دنــووڕن وەێ‪ ،‬هــووکارەێ‬

‫خــوەێ کردگــە ک نــان خــوەێ و رێگــەێ‬ ‫وەرەو نــوا چگــن خــوەێ بکەێگــه‌ێ دی‬ ‫و دە ئــی رانــت و رانت‌وازییەێلــە و ئــی‬ ‫راوفە‌یەرییەێلــە نەبینــێ و هــە وە بــان‬ ‫تەوانایــی خــوەێ هســاو بکــەێ‪ ،‬ئــی‬ ‫مناعەت‌تەبعــە و ئــی رەوێشــتە خاســە‬ ‫باوجــی نــە ئــەڕا کشــوەرێ جــوور عـراق ک‬ ‫کار سیاســی دە نامــێ رێ و رەوەن و نــەزم‬ ‫خاســێ نەگرتگــە وە خــوەێ و چۆچشــتێ‬ ‫هێــان هــەر کــەس ئــەڕا خوەێیــە‪ ،‬ئــەڕا‬ ‫یەســە ک کــورد فەیلــی بایــەد لــە ئــی‬ ‫رەوێشــت خوەێیــە ئەڵگەردێگــەو ئــوو‬ ‫رێ تازەتــرێ بگرێگــە وەر و جگەجگــە دە‬ ‫زەێــن و دیــدگاێ واڵت‪ ،‬جیــێ بەرزتــرێ‬ ‫ئــەڕا خــوەێ وازەو بکــەێ تــا خاون‌کارەێلــە‬ ‫و بەرپرســەێلە و خــاون حزبەێلــە وەێ‬ ‫قناعەتێیــە جــوور تەوامنەندیێــگ بنــووڕن‬ ‫نــە ک وە قانــع و دوور ژە گیانێیــان‪ ،‬وە‬ ‫خرتــەک هســاوێیان بکــەن و دە وەخــت‬ ‫بــەش کردنەێلــە دی لــە ویــرەو نەبەنەیــان‪.‬‬ ‫ گۆڕانکاری‪ ،‬فرە وە گەرەکە‬‫ئەگــەر کــورد فەیلــی‪ ،‬ئــی جــوورە‬ ‫نووڕســتنە لــە مــل خــوەێ ئەڵنەگرێگــەو‬ ‫هــە هیچــێ وە هیــچ نەدبێــگ و جــوور‬ ‫ئــی ســەدە ک نــواڕۆو کار حزبایەتــی و‬ ‫جمێشــتەێل سیاســی و خەبــات بییــە و‬ ‫هەرچــەن ک رووڵەبجــم تــاوان فیــداکاری‬ ‫و خوەێ‌بەشــیێ وە عــراق داگــە وەلــێ‬ ‫ئێســە دە وەخــت بــەش بردنەێلــە و دوماێ‬ ‫رووخیــان ســەدام داگــە دە نــام هیــچ‪،‬‬ ‫هــە ددەێ دە نــام هیــچ ئــوو هیــچ ئــەڵ‬ ‫بــان هیــچ‪ .‬یــە لــە گشــتێ فێشــر تــاوان‬ ‫نــەزان‌کاری و هــن ســاف و ســایقی کــورد‬ ‫فەیلــی خوەیــە‪ ،‬هــەر چــەن ک دە دنیــاێ‬ ‫سیاســەت ئەوانــەێ تــر الچگــن هــەر‬ ‫هامڵــێ ئــوو حەتتــا هــەر رەفێقێگیــش‪،‬‬ ‫دوفێشــر دە وەخــت بەش‌کردنەێلــە وە‬ ‫ســوود و بەرژەوەندیێــگ ئــەڕا خوەیــان‬ ‫دزاننــەێ و لــە خــودا خواســتەیانە‪.‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 107‬ئازاری ‪2021‬ی زایینی )‪(2721‬ی كوردی‬

‫‪35‬‬

‫عراقییه‌یلێ‪،‬‬ ‫بێ‌‌ به‌ش له ناسنامه‬ ‫ســەاڵح حه‌ســەن بابان‬

‫کــورد فەیلــی‪ ،‬کریاگــە وە قوربانــی‬ ‫ناودەســان شــەڕ و تاڵبەیلــێ ک ریشــگ دە‬ ‫بەشبەشــەکییەێل مەزهەبــی و هووزایەتــی‬ ‫دە عـراق و ناوچەگــە دیــرێ‪ ،‬ک ســەخرتین‬ ‫بوختانبارییەێلییــێ جــوور بوخــت خیانــەت‬ ‫وە عـراق و‪ ...‬هــاورد وە ملێیــان ئــوو بـێ‌ژە‬ ‫کوشــت و بڕەێــل فــرە‪ ،‬ناهمیــر کــردن لــە‬ ‫ناســنامەێ عراقــی داشــن و ســڕین ناوێیــان‬ ‫لــە نــاو هووزەێــل شــاروەند عراقــی‪ ،‬دەس‬ ‫نایــن وە مــل مــاڵ و میــن و حەقەێلەیــان‬ ‫بــڕێ لــەو ئەســتەمەێلە بیــن ک وە چەنــی‬ ‫چــەن هچــان و دە دریــژاێ پروســەیێگ‬ ‫چــل ســاڵ ‌ە دە حوکوومــەت نەنگەســار‬ ‫بەعــس ســەددامی وە ســەرێیان هــات‬ ‫ئــوو دە ناوبەیــن ســاڵەێل ‪ 1863‬تــا وه‬ ‫‪ 2003‬زایینــی ک ئامریــکا و هاوبەشــەێلەێ‬ ‫عـراق داگیــرەو کــردن‪ ،‬هــە جــوور شــەوەێ‬ ‫ترســناکێ‪ ،‬دە ژیــان ئــی فەقیرەێلــە‪ ،‬دریــژە‬ ‫پەیــدا کــرد‪.‬‬ ‫ئەســتەمەێلێ ک هــە وە ســەر کــورد فەیلی‬ ‫هــات و بەس‬ ‫‪ -١‬نواێ ژن و ژن‌خوازی گرتێیان‬ ‫یەکــێ لــە منوونەێــل زق ئــی جنایەتەێلە ک‬ ‫هــە دە حــەق کــورد فەیلــی کریــا‪ ،‬مەێــن‬ ‫و منــا کریــان ئــەو دووەێ عراقییەێلــە‬ ‫لــە هاوســەری کــردن وەرد ژن و پیاگەێــل‬ ‫کــورد عراقــی بــی ئــوو دڵتەزنرتەگــەێ جیــا‬ ‫کــردن زوورەکــی ئــەو ژن و شــووەێلە ک‬

‫‪36‬‬

‫گــوڵ ســوو‬

‫یەکــێ لەیــان کــورد فەیلــی بــی هەرچــەن‬ ‫ک چەنــی چــەن ســاڵ وەرد یــەک ژیابیــن‬ ‫و بــڕێ زاڕوویــش لــە یەکــری داشــن و‬ ‫بێ‌ســەرو شــوون هیشــن مناڵەێلەیــان لــە‬ ‫ئاڵنگەێــل ئــی جنایــەت دژ وە بەشــەر مانــا‬ ‫بــی‪.‬‬ ‫دەو بەێنەێلــە ک شــەڕ هەشــت ســاڵەێ‬ ‫ئێـران و عـراق دکەفتــە دەر دە هــەر کــوو‬ ‫ئەودڕســین ژن و پیــاگ عراقیێــگ هاوســەر‬ ‫کــورد فەیلیێــگ دیــرێ وە زوور تاڵقێیــان‬ ‫لــە یەکــری ددان و کــورد فەیلییەگــە‬ ‫دتاڕانــن ئــەڕا ئێــران هەرچــەن ک ئــەوی‬ ‫خوەییــش بــاوگ و باپیــر و تاکمەبــڕێ‬ ‫لەیانیــش باوەگــەورە و چــەن پشــتێ هــەم‬ ‫دە عــراق هات‌بیگــە دی و ژیابــی‪.‬‬ ‫‪-٢‬نــواێ خوەندەواریــی منامەێــل کــورد‬ ‫فەیلــی دە دەر بــااڵ‪ ،‬گرتــن‬ ‫بــێ‌ژە ئــەوە نــواێ دەرس خوەنینێیــان دە‬ ‫زانکــۆ و کردنــە دەر زانکۆوەندەێــل کــورد‬ ‫فەیلــی لــە زانکۆوەێلــە یەکــێ تــر لــەو‬ ‫چشــتەێلێ بــی ک پاســاکردن مــاف مــرۆڤ‬ ‫دە حــەق ئــی خەڵکــە وە ژمــار دیــاێ‪ .‬ئــی‬ ‫کارە دژ وە مــاف مرۆڤــە و هــە وە ســەر‬ ‫مناڵەێــل کــورد فەیلــی هــات‪.‬‬ ‫ زێد و ماواێ کورد فەیلی‬‫کــورد فەیلــی وە گشــتی هــا دە تلیــارەێ‬ ‫باریکــێ دە ناوســنووران ئێــران و عــراق‪،‬‬ ‫دە ئوســتانەێل دیاڵــە و واســیت و بــەرسە‬

‫و کەرکــووک و حەڵەبچــە و ســڵێامنی دە‬ ‫عــراق‪ ،‬ئــوو دە ئیــام و خووزســتان و‬ ‫کرماشــان دە ئێــران‪ ،‬ئــوو فــرە لەێیانیــش‬ ‫هــە لــە جارانــەو بەغــدا زێدێیــان بییــە و‬ ‫هــە وەێ خاترەســە ک چۆچشــتێ بەغــدا‬ ‫وە گەپرتیــن شــار کــورد فەیلی‌نشــین‬ ‫دە دنیــا نارسیاگــە‪ ،‬ئــی خەڵکــە چــوون‬ ‫رووژهــەاڵت دەجڵــە مڵــک و ماوایــان‬ ‫بییــە‪ ،‬دە دریــژاێ تاریــخ وە نــام کــورد‬ ‫دەجڵەیــش نــام دەر کردنــە‪.‬‬ ‫ئــەوان دانیشــتەێل حەمریــن و گەرمەســێر‬ ‫بیینــە و بن‌زوانێیــان وەرد کوردەێــل الژۆر‬ ‫عــراق‪ ،‬ئەورامانییەێلــە و ســورانییەێلە و‬ ‫کرمانجەێلــە‪ ،‬جیــاوازە و و کوردەێــل الخوار‬

‫کوردســتانات وە هســاو دیــان‪.‬‬ ‫ئــی خەڵکــە کوردزوانــە‪ ،‬شــیعە مەزهەبــن‬ ‫هەرچــەن ک چشــتەێلێ جــوور (کــڕ داوو‬ ‫کیشــان و ‪ )...‬ک هێامنیــش هــا دە ناوێیــان‬ ‫هــن هــووز یارســان و کاکەئییــە و هاتــێ‬ ‫هــن میــرات وەر ژە بســەڵامن بیینێیــان‬ ‫بــن‪.‬‬ ‫ئــی خەڵکــە‪ ،‬وە دەس بەعــس ســەددامی‬ ‫بــڕ بــڕەو کریــان و چۆچریــان دە جی‌جــی‬ ‫ع ـراق ئــوو دە جوغرافیــاێ ع ـراق عــەراوی‬ ‫تــەرف و تۆنــەو کریــان‪.‬‬ ‫دە ســاڵ ‪ 2003‬و بوونــەێ داڕمیــان‬ ‫حوکوومــەت بەعــس ‪ ،‬کــورد فەیلــی فــرە‬ ‫لــە همێدەێلــەێ زینگــەو بیــن ک دومــای‬

‫چــل ســاڵ جــزارات و ستەمکیشــی دیــرێ‬ ‫دوارە دە زێــد و ماواگــەێ خــوەێ وە بــەش‬ ‫خــوەێ دڕەســێ و دوارە دبێگــە خــاون‬ ‫جیگاگــە بــەرزەێ خــوەێ ک دە دەوران‬ ‫وەر ژە ســەددام داشــتەێ ئــوو دوجــارە‬ ‫وەو بــەش فــرە لــە زێــد و مــاواێ باوانــی‬ ‫خوەێیــە ک داگیــر کریاگــە دڕەســێ‪ ،‬ئاخیــن‬ ‫و داخینــە ک نــە تەنیــا لــەێ‌واوە نەبــی‬ ‫ک کــورد فەیلــی چــارەڕەش ســەر لــە نــوو‬ ‫لــە یــەک‌ال تــووش قەێــڕان مەزهەبــی‬ ‫و شــەڕ ناوبەێــن شــیعە و ســونی هــات‬ ‫ئــوو لــە یەک‌الیێ‌تــرەوە کەفتــە نــام‬ ‫گیچــەڵ ملمالنــەێ ناوبەێــن کــورد و‬ ‫عــەراو لــە ســەر دیــاری کــردن ســنوور‬

‫فدراڵیســم دە ناوبەیــن دەوڵــەت هەرێــم‬ ‫کوردســتان وەل دەوڵــەت ناوەنــدی عـراق‪،‬‬ ‫ئــوو هەمجــا دە نام‌دەســان شــەڕەێل‬ ‫بێ‌کوتایــی کــورد و عــەراو ئــوو شــیعە و‬ ‫ســونی‪ ،‬هــەر کەســێ بــەش خــوەێ بــرد‬ ‫و دەێ ناوەکییــە هــەم هــە یــە کــورد‬ ‫فەیلــی بــی ک بەشــەگەێ خوریــا و دوارە‬ ‫حەقەگــەێ نادیــاری مــا چــوون کــورد‬ ‫فەیلــی یەکــێ لــەو کەمهووزەێــل عراقییــە‬ ‫بــی ک نــە چــەن ئــەو خەڵکەێلــە ئــوو‬ ‫نــە حەتتــا نــە چــەن ئــەو کەمینەێلــەێ‬ ‫کەمــر لــە خــوەێ‪ ،‬نوێنه‌رایەتــی دە نــام‬ ‫پارڵــان و حوکوومــەت نــووی عــراق و‬ ‫هەرێمیــش ئــوو حەتتــا دەســەێ ئنتقاڵــی‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 107‬ئازاری ‪2021‬ی زایینی )‪(2721‬ی كوردی‬

‫‪37‬‬

‫و نویســەرەێل قانــوون و دەســتوور بــااڵێ‬ ‫دومــاێ ســەددام نەداشــت و چــوون‬ ‫دەنگــێ دەو ناوجــا نەداشــت کەســێگیش‬ ‫دەنگــێ نەژنەفــت‪ ،‬ئــوو عــراق جــوور‬ ‫هەمیشــان تاریــخ‪ ،‬دا وە نیشــان ک ئــەڕا‬ ‫بــڕێ لــە زاڕووەێلــەێ داڵگــە ئــوو ئــەڕا‬ ‫بــڕێ تــر ژن‌باوگــە‪.‬‬ ‫ وە نام حزب و وە کام هووز و عەشیرە‬‫بــاس عەشــیرەخوازی و هووزایەتــی دە‬ ‫عــراق ک هەمیشــە هــە زاڵ و زق بییــە‬ ‫دە مــل چشــتەێلێ تــر‪ ،‬دومــاێ ‪2003‬یــش‬ ‫تــووک رزان و ئیجــارە حزبه‌یلێــگ سیاســی‬ ‫نیشــتە شــوون عەشــیرە و هــووز و ئــەڕا‬ ‫یــە هاتنــە دی ک بنچینــەێ عەشــیرەیی‬ ‫داشــن و وە درووکانــی نــام حزبێــگ نریــا‬ ‫وە ملێیــان‪ .‬وەختــێ ک هەڵبژارتنەێلــەێ‬ ‫پارملــان و دەوڵەتیــش ئەنجــام گیریــا‬ ‫هەمجــا ئــی رزگ‌وەندییەێلــە دە پارملــان‬ ‫وە نــام فراکســیوونەێل سیاســی و کاری‬ ‫ئەنجــام گیریــان و دە نــاو میلیشــیاێل‬ ‫و هێــزە چەکدارەێلەیــش هەمجــا هــە‬ ‫لــەێ‌وا‪ ،‬عەشــیرەوانی ســەر هێــز دا‪.‬‬ ‫دەێ ناوبەیــن کــورد فەیلــی جــوور‬ ‫کەســێ ک وە قــەوڵ جــاران وتنــی (لــە‬ ‫دو مەســجد‪ ،‬بێ‌منــاز دەرهات‌بــی) لــە‬ ‫جاتــی ئــەوە ک دو دووزە دە ناوبەیــن‬ ‫کــورد و شــیعە بــەش و بەێــر بگــرێ دە‬ ‫هــەر دو الگــە وە بێ‌بــەش مــا خــۆ هیــچ‬ ‫دەو ناودەســانە بــی وە قوربانــی و بــێ‌ژە‬ ‫کار و بارەێــل سیاســی‪ ،‬هــەر قەێڕانــێ ک‬ ‫کەفتــە نامنــی حوکوومــەت فــدراڵ ع ـراق‬ ‫و هەرێمەگــە‪ ،‬یــە هــە کــورد فەیلــی‪،‬‬ ‫دوفێشــر کــورد فەیلــی بەغــدا بــی ک‬ ‫بایــەد تــاوان ئــەو ملمالنەێلــە ک فــرە‬ ‫لەێیــان هیــچ پەیوەندیێگیــش وە پــێ‬ ‫نەداشــن بدیــاگا‪ ،‬چشــتێ ک ماموســتاێ‬ ‫زانکــۆ موستەنســەرییە (عســام فەیلی)یــش‬ ‫هــە یــە وتگــە‪.‬‬ ‫ئەکادیمییــە فەیلییــەگان‪ ،‬هەرچــەن‬ ‫چــاوەڕێ پشــتەوانی کــردن بیــن باوجــی‬

‫‪38‬‬

‫گــوڵ ســوو‬

‫«‬

‫کـــورد فەیلی وە گشـــتی ها دە تلیمـــارەێ باریکێ دە ناوســـنووران ئێران و‬ ‫ڵ‬ ‫ڵ‬ ‫عراق‪ ،‬دە ئوســـتانەێل دیا�ە و واســـیت و بەســـرە و کەرکـــووک و حە�ەبچە‬ ‫ڵ‬ ‫و ســـ�ێمانی دە عـــراق‪ ،‬ئـــوو دە ئیـــام و خووزســـتان و کرماشـــان دە ئێران‪،‬‬ ‫ئـــوو فـــرە لەێیانیـــش هە لـــە جارانەو بەغـــدا زێدێیـــان بییـــە و هە وەێ‬ ‫خاترەســـە ک چۆچشـــتێ بەغـــدا وە گەپترین شـــار کورد فەیلی‌نشـــین دە‬ ‫ڵ ڵ‬ ‫ڵ‬ ‫ڵ‬ ‫دنیـــا ناســـریاگە‪ ،‬ئـــی خە�کە چـــوون رووژهـــە�ت دەج�ە م�ـــک و ماوایان‬ ‫ڵ‬ ‫بییـــە‪ ،‬دە دریـــژاێ تاریـــخ وە نام کـــورد دەج�ەیش نـــام دەر کردنە‪.‬‬

‫دیــن ک ئوپوزوســیوونە سیاســییەێلەێ‬ ‫ئەوســاوین ک دە دەوران خەبــات چــل‬ ‫ســاڵەی وەریــن‪ ،‬کــورد فەیلــی یــار و‬ ‫یاوەرێیــان بــی و لــە ســاڵ ‪ 1963‬زایینــی تا‬ ‫ئێســە یارمەتــی کــورد فەیلی داشــن‪ ،‬ئێســە‬ ‫ک رەســینە وە دەســهەاڵت و بەشــدار بینــە‬ ‫دە حوکوومــەت‪ ،‬پیاگەتــی و وادەێلــەێ‬ ‫خوەیــان لــە بیــرەو بــردن و وەنەســە وە‬ ‫کارەێلــێ تــر کــردن و چۆنــە ســەرگەرم‬ ‫و ســەرقاڵەو بیــن ک پاڵپشــتی کــردن‬ ‫ئەوانــەێ ک هانــاڕەس رووژەێــل ســەخێیان‬ ‫بیــن لــە یادێیــان چــگ‪ ،‬چشــتەێلێ جــوور‬ ‫ئــەو هەمگــە قوربانــی منــام و نوومنامــە‬ ‫ک کــورد فەیلــی ئــەڕا بزوتنــەوەێ کــوردی‬ ‫ســاڵ ‪ 1964‬دا و ئــەو هەمگــە خزمەتــە ک‬ ‫ئەبتــاڵ کوردســتانی کــورد فەیلــی کــردن‬ ‫وە جمێشــت کــوردی لــە بــان تــا خــوار‪،‬‬ ‫دوفێشــر دە بنەڕانایــن و ســەقام دایــن و‬ ‫بەردەوامــی حزبەێــل کــوردی‪ ،‬یــان دومــاێ‬

‫ئــەوە هەمیــش دە پشــتگری کــردن لــە‬ ‫مەرجەعییــەت گــەوراێ شــیعە ئەوســا ک‬ ‫چۆچشــتێ کارێ بەڕانــی و قاچــاخ بــی ک‬ ‫ئەیانــە گشــتێ دە بەڵگەنامەێــل خەبــات‬ ‫و میــژوو جمێشــت و حزبەێــل شــیعە‪،‬‬ ‫خوەیــان هاتگــە‪.‬‬ ‫ داخ بێ‌فراکسیوونی‬‫وەداخــەوە فراکســیوونێگ فەیلــی نییــە‬ ‫تــا شــوون شایستە‌ســاالری بگــرێ ئــوو دە‬ ‫هام‌وشــوویەری وەرد ئــەو فراکســیوونەێلە‬ ‫بەشــێ ئــەڕا کــورد فەیلــی دیاریێــەو بــکا‬ ‫ئــوو یــە یەکێگــە لــەو نهاتەێــل گەپــە ک‬ ‫دنیــاێ سیاســەت عراق وەگشــتی گرتگەســە‬ ‫وەر و نــواێ ئێــوەت کــردن و گەپــەو کــردن‬ ‫قەزییــەێ کــورد فەیلــی وســاگە تــا نەهیلــێ‬ ‫دە چوارچــووەێ حزبەێــل و دامەزراوەێــل‬ ‫چ ئســامی و چ کــوردی بیــر بکــەن لــە‬ ‫چارەســەر کــردن ئــی خەڵکــە دوورخریاگــە‪.‬‬ ‫‪ -‬بێ‌بەش لە نوێنەرایەتی‬

‫دە دســتوور بــااڵێ ع ـراق‪ ،‬چشــتێ وە نــام‬ ‫(کۆتــا) نریاگــە تــا ته‌زمیــن بــەش و بەێــر‬ ‫کەمهووزەێلــە دە عـراق بکــەێ ئــوو گشــت‬ ‫کەمینــەگان نوێنەرێــگ و دەنگێــگ دە‬ ‫پارملانەێــل عــراق و هەرێــم کوردســتان‬ ‫بداشــتووبن‪.‬‬ ‫دە هەرێــم کوردســتان ئێســە کــوردە‬ ‫و‬ ‫تورکەمانــەگان‬ ‫ئێزەدییــەگان‪،‬‬ ‫مەســیحییەگان‪ ،‬منایەنــدە دە پارملــان‬ ‫هەولێــر دیــرن باوجــی وەداخــەوە یــە‬ ‫هــە وە کــورد فەیلــی ک ئــی بەشــە وەێ‬ ‫نەدریاگــە و دەســپێچ ئــەوان ئەوەســە‬ ‫ک کــورد فەیلــی خــوەێ کــوردە و دە‬ ‫کوردســتان خــۆ وە کەمینــە هســاو نەدبــێ‪.‬‬ ‫کــورد فەیلــی ک وە خاتــر تەعریــب و‬ ‫چووڵــەو کــردن و داگیــر کریــان زێــد و‬ ‫مــاواێ فەیلییــەگان دە دەوران بەعــس دە‬ ‫چــوار پــەڕ ع ـراق و کوردســتان پەل‌پەلــەو‬ ‫کریاگــە‪ ،‬تاوانــێ نییــە و نه‌بایــەد مەێــن‬

‫و منــاێ بکــرێ ئــەر دە ئــی بەش‌بــەش‬ ‫کریانــە ک نــە عراقییەێلــە خوەیــان‬ ‫دکەنــە خاونێیــان ئــوو نــە کوردســتانییەێلە‬ ‫دخڕنەێیــان وە خوەیــان‪ ،‬بچــوو وەرەو‬ ‫ئێــران و هــەر کشــوەرێگ تــر ئــەڕا‬ ‫ئەوســەنین مــاف و بەشــەێلەێ‪ ،‬لــە‬ ‫ناهاڵجــی و بێ‌پەلەمــاری و بێ‌پەالمــی‪.‬‬ ‫ دە ئەڵبژارتنەێلــە گشــتێ دیــان و پــەل‬‫کــورد فەیلــی دکوتــن‬ ‫دە ســەرەتاێ عــراق دومــاێ ســەددام و‬ ‫دە ســاڵ ‪ 2003‬وەرەو ئیــا‪ ،‬وەختــێ ک‬ ‫بــاس دەنــگ و ئەڵبــژاردن ئــەڕا پارملــان‬ ‫دە عــراق و دە کوردســتان ســەر گــرت‪،‬‬ ‫گشــتێ وەر کــردن وەر ئــەو وە دەس‬ ‫هــاوردن دەنگەێــل کــوردە فەیلییەێلــە‬ ‫ک جــوور کەمهووزێــگ ســێ ملیوونــی و‬ ‫جەمــاوەردار و دەنــگ‌دار ئەناســینەیان‬ ‫مئجــا ک دیــن جــوور عەشــیرەێلێ تــر ئــی‬ ‫دەنگەێلێیانــە کــووەو نییــە دە یەک‌جــی‬ ‫و بەش‌بەشــەو کریاگــە دە نــام کــورد و‬ ‫شــیعە‪ ،‬جگەجگــە گشــتێ واز هــاوردن لــە‬ ‫دەنگ‌خــوازی لــە کــورد فەیلــی و لــە وەو‬ ‫ال نەنیشــتنا دەنــگ ئــی کەمهــووز ک لــەو‬ ‫کەمینەێلــە فرە‌کەســرەیش‪.‬‬ ‫یەکــێ تــر لــە چشــتەێلێ ک نەهیشــت‬ ‫ئــی دەنگــە کوومــەو بکــرێ دە یــەک‌‬ ‫جــی‪ ،‬چرچیــان کــورد فەیلــی بــی لــە‬ ‫هەڕەکیشــەکییەێل جــار و بــارێ ک دکەفتە‬ ‫نام‌بەیــن بەغــدا و هەولێــر ک دە هــەردوگ‬

‫ال بــی وە خســار دە بــان خســارێگ گــەپ‬ ‫ئــەڕا کــوردە فەیلییەگــە‪.‬‬ ‫گشــتێ دزانــن ک هێامنیــش کــەم تــا‬ ‫کوتــێ‪ ،‬وەخــت و نەوەخــت دە هەنســای‬ ‫ئەڵبژاردنەێلــە گــرد سیاســییەێلە وەدروو‬ ‫دبنــە هەواڵپــرس کــورد فەیلــی ئــەڕا‬ ‫گــرد کــردن دەنگەێلەیــان‪ ،‬وەداخــەوە‬ ‫هــە وەوچۆنــە ک ســاڵح فەیلــی وتگــە‬ ‫ئەڵبژردانگــە ک تەمامــەو بــی وە‬ ‫قەوڵییــەێ جــاران وتنــی‪( :‬ئــەوە رووژێگــە‬ ‫و مئڕووژیــش رووژێ) و گشــتێیان دچــن‬ ‫و وەر ئــەو دومــا نەدکــەن و هیــچ‬ ‫وەختێگیــش وە چەواشــەێ وادەێلــێ ک‬ ‫دەو بەێنەێلــه دانــە‪ ،‬دەس شایســتەێلەێ‬ ‫کــورد فەیلــی نەگرتنــە نــە دە دەوڵــەت‬ ‫و نــە دە پارملــان عــراق ئــوو نــە دە هــن‬ ‫کوردســتانیش‪.‬‬ ‫وەگــورەی ســاڵح فەیلــی‪ ،‬دە ســاڵ ‪2003‬‬ ‫تەقــەالێ کریــا لــە الیــەن بەشــێ گــەورا‬ ‫لــە مقەیەتــی ناســنامەی نێشــتامنی عراقــی‬ ‫ک ئەوەێــش دە نام‌دەســان هووزایەتــی‬ ‫و نەتەوەگەرایەتــی لــە بیــرەو چــگ ئــوو‬ ‫ئــی رێیــە‪ ،‬خاڵێــگ گــه‌ن (ســەلبی) لــە‬ ‫بــان فەیلییەێلــە لــە الیــەن گشــت حزبــە‬ ‫شــیعەێلە و کوردییەێلــە تومــار کــرد‪،‬‬ ‫هەکاتییــەێ کارەســاتەێلێ ک سیســتمەێل‬ ‫ســتەمکاری رژیــم وەریــن دە مــل گشــت‬ ‫کەمینەێلــە دوفێشــر کــورد فەیلــی هــاورد‪.‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 107‬ئازاری ‪2021‬ی زایینی )‪(2721‬ی كوردی‬

‫‪39‬‬

‫بیال‬ ‫(خە�ت فەیلی‌دووسی)‬ ‫ڵ‬ ‫جەهانییەو بکرێ‬ ‫کوردمانــا وە بــان یــەوە ک گەلێگــن‬ ‫دێریــن و ریشــگ دە میــژوو و ژیــار دنیــا‬ ‫دیــرن باوجــی وەداخــەوە هەمیشــان هــە‬ ‫تاوانەێــل فرەیێــگ ئــەڕا ژیــان و زینــگ‬ ‫مایــن خوەیــان دانــە‪.‬‬ ‫ئــەوان لــە هــەر هــووز و ئائینــێ‪،‬‬ ‫فــرە گیچــەڵ دە دریــژاێ میــژوو‬ ‫وە چــەم خوەیــان دینــە‪ .‬یەکــێ لــە‬ ‫ســەیین‌ترینەێلەیان (ژینووســاید کــورد‬ ‫فەیلــی) بییــە‪ .‬دەو بەینــە ک چــل ســاڵ‬ ‫دریــژە داشــتگە‪ ،‬ئەوبــان بیــس و دو‬ ‫هــزار منــام و نوومنــام کــورد فەیلــی وە‬ ‫دەس ئســتخبارات ســەددامی دزریانــە و‬ ‫بێ‌شــوون و نــوون کورشیانــە و هێامنیــش‬ ‫شــوون‌گوم و گووڕخەریــو مانــە‪.‬‬ ‫وەداخــەوە ئیمــەی کــورد‪ ،‬خوەمانیــش‬ ‫وە قەێڕانەێلــێ ک وە ســەرمان هاتگــە ک‬ ‫گشــتێ وە خاتــر کــورد بیینــان و بێ‌خاونی‬ ‫و بــێ‌دەم و زوانیــان وبێ‌دهســی و‬ ‫بێ‌کەســیامن بینــە‪ ،‬هێامنیــش ک هێامنــە‪،‬‬ ‫زەینییــەت فــرە وازا و دیــاری لــەو هەمگــە‬ ‫ســتەمە نەدیریمــن و ئێقەرەێش ک بایەســە‬ ‫و شایەسەســە دە دنیــا واژا و شــیێیان‬ ‫نەکردیمنــە‪ .‬یــە فــرە عەیــوە ئەڕامــان ک‬ ‫چــەن دەهەســە ســەددام کورشیاگــە و هــە‬ ‫وەوجــوورە ک ئەوســا دیکتاتورەێلــێ جوور‬

‫‪40‬‬

‫گــوڵ ســوو‬

‫مووســا ئومیدی‬

‫ســەددام دە نق‌بڕیــن سەرســامەوهارێ ک‬ ‫رووژنامەێلــە و میدیاێــل عراقــی و عــەراوی‬ ‫و ناوچەئــی و حەتتــا ئێرانــی و جەهانــی‬ ‫ئەوســا داشــتنە‪ ،‬ســوود خوەیــان بردنــەو‬ ‫کار خوەیــان کردنــە‪ ،‬هالیامنیــش هــە‬ ‫وەوچوونــە بێ‌دەنــگ و مەێــاق دیریمــن‬ ‫دنووڕیمنــە ئــەو تراژدیێەێلــە‪ .‬یــە هیــچ‬ ‫خــاس نییــە ئــەڕا کــورد ک چەنــە تاریــخ‬ ‫گشــتێ بنچینــە دیــرێ‪ .‬وەێ خاتــرە وەختــێ‬ ‫دوماژمارەێلــەێ گوڵ‌ســوو کــوردی‌زوان و‬ ‫فەیلــی عــەراوی‌زوان ک گوڤارەێــل لفانــگ‬ ‫ماڵگــەێ شــەفەقن دیــم ئــوو بــاس فــرە‬ ‫مودڕنــێ ک خستنەســە رێ وە نــام (خەاڵت‬ ‫ڤەیلی‌دووســی) ک بنیاتێگــە ئــەڕا بانــان‬ ‫و هەمیشــە دمینێگــە‪ ،‬وە داهاتوومــان‬ ‫دڵنیاتــرەو بیــم ئــوو وە راســی و لــە‬ ‫قــوڕن دڵــەو فــرە خوەشــی کــردم چــوون‬ ‫دیــم هــووز ماڵگــەێ شــەفەق کوردەێــل‬ ‫فەیلــی خیرەتێیــان جمیاگــە و ویــر و‬

‫هــرزێ تــازە گرتنەســە وەر تــا ئەوانــەێ ک‬ ‫هــەر جــوورێ وە قەزییــەێ کــورد فەیلــی‬ ‫یارمەتــی دانــە بکرنــە ویــر ئــوو لــە گشــت‬ ‫کوردەێــل و هونەرمەندەێــل و حزبەێــل و‬ ‫کەســایەتییەێل و سیاســی‌ئایمەێل کــورد‪،‬‬ ‫منیــش دخــوازم ک فــرە دە بــان ئــی کار‬ ‫بهــەرزە قســە بکــەن و هانــا بــدەن تــا یــە‬ ‫جەهانییــەو ببــێ چــوون ک ئــی کارەســاتە‬ ‫وەڕاســی کەمــر لــە هوڵوکاســت نییــە و‬

‫گەنــە ک لــەێ‌وا پاســا بکــرێ و بــەش ئــەو‬ ‫شــەهیدەێلە نادیــار مبینــێ و خوێنێیــان‬ ‫بچووگــە ژێــر پــا‪ ،‬گشــتامن‪ ،‬هــا ملــان ک‬ ‫وە خزمەتکارەێــل جەریــان کــورد فەیلــی ک‬ ‫یەکــێ لــە جمێشــتەێل بەرامبەری‌خوازییــە‬ ‫و لە دەس‌دە‌ناوەێلێ و پێشــتەوانی‌کارەێلێ‬ ‫دە سەرانســەر میــژوو‪ ،‬رێــزداری لەیــان‬ ‫بکــرێ ئــوو فرەتــر لــە ئەوەیــش ئەوانــەێ‬ ‫ک وە هــەر فرمــێ وە زوان و فەرهەنــگ‬

‫‪ ،‬ئــەدەب و رووژنامەوانــی کــورد فەیلــی‪،‬‬ ‫خزمــەت کردنــە‪ ،‬کارەێلەیــان لــە الیــەن‬ ‫کــورد فەیلــی خــوەێ‪ ،‬ئــوو گشــت‬ ‫الیینگرەێــل کەمهووزەێــل دە دنیــا‪ ،‬وەر‬ ‫چــەم بگیــردرێ‪.‬‬ ‫کــورد فەیلــی‪ ،‬بــەش گەپگــن دە عــراق‬ ‫ک نەخــش خــاس و راســێ دە شــکڵ و‬ ‫شــێوە دایــن وە عــراق نــووی و جەریــان‬ ‫کــوردی و حەتتــا ناسیوونالیســت عراقــی‬

‫داشــتنە ئــوو هەمجــا دە راوســیان دە‬ ‫نــواێ مایــن دیکتاتــووری دە عــراق‬ ‫باوجــی ئاخیــن و داخینــە ک هێامنیــش‬ ‫ئــەو دەێــن و دەێیەتــە ک دە مــل عــراق‬ ‫گــەورا دیــرن‪ ،‬نەدریاگەســە و بــڕێ هــە‬ ‫جــوور دایە‌بێگانــە و الئیــە دنــووڕن‬ ‫وەیــان‪ .‬خــاس هــا ویــرم ک ســاڵ ‪1980‬‬ ‫ک بــڕێ لــە کوردەێــل فەیلــی ک مــاڵ و‬ ‫مینێیــان وە تــااڵن کریابــی‪ ،‬چەنــێ ژار و‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 107‬ئازاری ‪2021‬ی زایینی )‪(2721‬ی كوردی‬

‫‪41‬‬

‫هەمیشــە الیینــدار کــورد فەیلــی جــوور‬ ‫شــاروەند عراقــی بینــە‪ ،‬هــە بوخــت‬ ‫ئێرانــی بییــن وەیــان دکــەن و هــە دخــوازن‬ ‫ک هــەر وەختــێ دەســهەاڵت کەفتــە‬ ‫دەســێیان‪ ،‬لــە نــوو کــورد فەیلــی شــوون‌بڕ‬ ‫و تــااڵن بکــەن‪ ،‬ئــەڕا خاتــر ئــی هەڕەشــەێ‬ ‫بــەردەوام ک وە نــام ئێــران دە مــل ئــی‬ ‫فەقیرەێلــە دکرێــگ خاســە ئێرانیــش‬ ‫بجمێگــەو‪.‬‬

‫هــەژار و وە دەس پەتــی و وە پــای پەتــی‬ ‫لــە ســوور مێهرانــەو هاتنــە ئیــام‪ ،‬ئــوو‬ ‫هەرچــەن ک وە دروو بوختانبــار کریابیــن‬ ‫و هەقێیــان ئــەوە نەبــی ک عــراق‪ ،‬ک‬ ‫دایــەێ نێشــتامنگەیان هســاو دبــی جــوور‬ ‫باوەژنێــگ گەنــەکار و گەنــداڵ لــە مــاڵ‬ ‫باوانــی خوەیــان بتاڕنێگەیــان‪.‬‬ ‫ئــاخ و داخە ئــەڕا نام‌دوئــاوان (خاوەرمیانە‪/‬‬ ‫رشق‌االوســط) ک وە بــان یــە ک گافــارەێ‬ ‫ژیــار و تەمــەدون بەشــەری بییە‪ ،‬هەمیشــە‬ ‫هــە نــاوەێ خەێلــێ یەکجــار‪ ،‬دیکتاتــورێ‬ ‫دەێ زهیــر کردگــە و هــەر چــێ ژیــار و‬ ‫فەرهەنــگ و دووســایەتی و ســەرمایەێ‬ ‫ئێجتامعــی و سیاســی و میـرات فەرهەنگــی‬ ‫داشــتگە گشــتێ وە چەپــاو بردگــە‪ .‬دە‬

‫‪42‬‬

‫گــوڵ ســوو‬

‫عراقیــش‪ ،‬چــوون کوردەێــل فەیلــی‪ ،‬تــەل‬ ‫گرتنــە و دە عــراق عــەراوی دانیشــتگن و‬ ‫دە دەورەی ســەددام بەدتــر لــە ئەوســا‬ ‫چۆچێیــان دان و پەرکەنەیــان کــردن دە‬ ‫پــەڕ و کەمــار عـراق ئــوو لــە زێــد و مــاواێ‬ ‫خوەیــان تاڕاننەیــان‪ ،‬هێامنیــش فرەتــر لــە‬ ‫گشــتێ هانــە نــواێ هێــڵ زووردارەێــل و‬ ‫دیکتاتورەێــل و یەمــە ک جگــێ ئاسایێشــت‬ ‫و دڵنیایــی گرتنــە و هیــوادارم ک بــەردەوام‬ ‫مبینــێ‪ ،‬خاســە تــا خوەیــان‪ ،‬وەر ژە گشــتێ‪،‬‬ ‫ویــر بکەنــە تەجروبەێــل جــاران و وەر‬ ‫بکــەن وەر ئــەو بانانــێ ک هێامنیــش‬ ‫هــەم هــە لێخنــە‪ ،‬بەشــکەم کــرێ بکــرێ تــا‬ ‫دوارە‪ ،‬جــارێ تــر و جارانــێ تــر نەکەفنــە‬ ‫وەرلەفــەێ تااڵن‌کارەێــل و نکێیــان‬

‫ناهێمــێ نەمینــێ‪.‬‬ ‫دە ئــی هنــازە‪ ،‬وەڕاســی (خــەاڵت‬ ‫فەیلی‌دووســی) کارێگــە گــەپ و خــاس‬ ‫ک داخــواز م یەســە؛ گشــت چاالکەێــل‬ ‫کــورد و دوفێشــر چاالکەێــل کــورد فەیلــی‬ ‫خوەیــان‪ ،‬فرەتــر بەشــداری بکــەن دە وازا‬ ‫کــردن و گەشــە دایــن وەێ کارە و گشــتامن‬ ‫وە یــەکا کارێ بکەیمــن ک ئــی خەاڵتــە‬ ‫هــە بــەردەوام مبینێــگ و جەهانییــەو ببــێ‬ ‫و هــەر کەســێ و هــەر بنگــە و دەوڵەتــێ‬ ‫و کەســایەتیێگ سیاســی و وەرزێشــتی و‬ ‫هونــەری و فەرهەنگــی و هــەر چشــتێگ‬ ‫تــر‪ ،‬دە هــەر شــوونێ لــە دنیــا‪ ،‬دە هــەر‬ ‫وەختێــگ‪ ،‬وە ئــی هــووزە خزمــەت کردنــە‬ ‫لــە گشــتێ رێــزداری بکــرێ تــا وە ســنگ‬

‫ئــی کار خاســە‪ ،‬نــام کــورد فەیلــی خــوەێ‪،‬‬ ‫دە عـراق و دە گشــت ناوچەگــە و دە دنیــا‬ ‫وە گشــتی بەرزتــرەو بکــرێ‪.‬‬ ‫تاریــخ عوزرخــوازی فــرە فــرە گەپــێ وە‬ ‫کــورد فەیلــی بدێهــکارە و وەێ خاتــرە‬ ‫کوردەێــل فەیلــی هــەم ئــی حەقــە دە‬ ‫مــل دەوڵــەت هەرێــم و حزبەێــل کــوردی‬ ‫دیــرن‪ ،‬هــەم دە مــل حوکوومــەت عــراق‬ ‫ک ســەرۆکەگەێ هەمیشــە کــورد بییــە و‬ ‫دەوڵەتەگــەێ ئــوو فرەتــر پارڵامنەگــەێ دە‬ ‫دەس شــیعەێل بییــە و کــورد فەیلــی ک دە‬ ‫الی عەشــیرەێل عــەراو ع ـراق‪ ،‬چەن‌چەنــە‬ ‫ئەوانەســە و خــوەێ شیعەســەیش‪ ،‬بایــەد‬ ‫الیینــداری لــەێ بکرێــگ و بــێ‌ژە ئەوانــە‬ ‫هــەر چــەن ئیمــە دزانیمــن ک کــورد‬

‫فه‌یلــی یەکــێ لــە کوانەتریــن هووزه‌ێــل‬ ‫و قەومەێــل عراقییــە ک وەر ژە فــرە لــە‬ ‫عەشــیرەێلە عەراویــش‪ ،‬هــەم بەغــدا و‬ ‫هــەم الرووژهــەاڵت دەجڵــە وەگــرد زێــد و‬ ‫ماواگــەێ بییــە‪ ،‬مئجــا چــوون بــڕێ بوخــت‬ ‫وەیــان دکــەن ک ئەیانــە عراقــی نییــن و‬ ‫ئێرانییــن‪ ،‬ئــوو دزانیمــن ک ئێرانیــش فــرە‬ ‫پــەل و وەچ دە عــراق‪ ،‬دوفێشــر عــراق‬ ‫عــەراوی وەشــانگە حەیفــە ک ئێــران لــە‬ ‫کــورد فەیلــی‪ ،‬الئەڵبکەێــگ و نەنــووڕێ‬ ‫وە کارەســاتەێل و هەق‌خوەرییەێلــێ ک‬ ‫دە حــەق ئــی خەڵــک بــن و ریشــگ‌دارە‬ ‫وە بوونــەێ ئێرانــی بیینێیــان کریاگــە یــان‬ ‫دکرێــگ و پان‌عەراوەێلــە هالــی هــەم ‪،‬‬ ‫وە چەواشــەێل عەراوەێــل ع ـراق‌دووس ک‬

‫لــە واڵتــە یەکگرتووەێلە‌یــش ک دە عــراق‬ ‫ریشــگ وه‌راننــە ئــوو لــە واڵتەێلــێ ک دە‬ ‫عـراق جــا و الیێــگ ئــەڕا خوەیــان دیــرن و‬ ‫دەســە و بەســەیێگ‪ ،‬دخــوازم ک الییــن ئــی‬ ‫خەڵکــە بەش‌خوریاگــە بگرێــگ و وە نــام‬ ‫ئنســانییەت و رێــزداری لــە مافــی مــرۆڤ‬ ‫چۆچشــتێ (تەبعیــز موســبەتێ) بــرێ دە‬ ‫بەشــێیان بەشــکەم جوبــران جگــێ لــە‬ ‫ســەختییەێلێ ک ئــەڕا شــکڵ گرتــن ع ـراق‬ ‫نــووی‪ ،‬بکرێــگ‪.‬‬ ‫گشــتێ خــووە ک بزانــن؛ یــە حــەق کــورد‬ ‫فەیلییــە ک ئــەڕا یــە ک نەکەفێگــە نــواێ‬ ‫تــااڵن و بەشــێ نەخورێگــەو؛ دە شــەرق‬ ‫دەجڵــە یــا ال‌وەکەمــێ دە شــەرق عــراق‬ ‫خــوەێ‪ ،‬ئــەڕا خــوەێ هەرێمــێ ســەر وە‬ ‫خــوەێ بداشــتووبێ‪ .‬واجــووە ک هــەر‬ ‫عراقیێــگ و هــەر حــزب عراقیێــگ؛ وە‬ ‫نیگایێــگ ئینســانی بنــووڕێ وە تاریــخ‬ ‫عــراق ئــوو وە حــەق ئــەو هەمگــەێ‬ ‫خوێنــە ک دە رێ ئــازادی عـراق لــە منامەێل‬ ‫و نوومنامەێــل کــورد فەیلــی رشــیاگه و‬ ‫ئــەو بێ‌کــەس کوشــیاگەێلە ک داگــە‬ ‫ئــەڕا ئــازادی ع ـراق‪ ،‬ئــوو هــە وەوجــوورە‬ ‫ک قانــوون ئەساســی عــراق وتگــە‪ ،‬وەێ‬ ‫حــەق خوەیانــە بڕەســێ و هەرێمــێ ئــەڕا‬ ‫خــوەێ بداشــتووبی و ئەحــزاب عراقییــش‬ ‫دە بەغــدا و هەولێریــش دە کورســییەێل‬ ‫پارملانەێــل ئوســتانی خوەیــان بەشــێ جوور‬ ‫هنەیکــووت و واســت ئەڕایــان دیاری‌تــرەو‬ ‫بکــەن‪ .‬هیــوادارم‪.‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 107‬ئازاری ‪2021‬ی زایینی )‪(2721‬ی كوردی‬

‫‪43‬‬

‫بەهــرام وەڵەدبەیگی‬ ‫بەرپــرس ئەنســتیتو کــورد ئێــران‬

‫کــورد فەیلــی‪ ،‬یەکــێ لــەو هووزەێــل‬ ‫کوردەســە ک دە دریــژای میــژووی‬ ‫کوردایەتــی هەمیشــە هــەم دە ئێــران و‬ ‫هــەم دە عــراق جەریانســاز بییــە‪.‬‬ ‫دە عــراق‪ ،‬کــورد فه‌یلــی دە ئــەو‬ ‫بان‌بانەێــل دامەزرانــن حزبەێــل کــوردی‪،‬‬ ‫شــیووعی و چۆچشــتێگیش ســەقام‌دەر‬ ‫کار ناسیوونالیســم عراقــی ک جیــاواز لــە‬ ‫ناسیوونالیســم عــەراوی و پانعەربیســمەم‬ ‫ئــوو ســەقام‌دەر بــڕێ لــە حزبەێــل شــیعی‬ ‫هــەم‪ ،‬وە بــەش خــوەێ بییــە ئــوو لــە یــە‬ ‫گرینگرتەگــەێ ئەوەســە ک ئــی خەڵکــە‬ ‫دە دەورانــێ ک خوێــن و گیــان دایــن‬ ‫وەگــەرەک بییــە کەفتگه‌ســە شــوون‬ ‫حزبایەتــی و خەبــات و کوڕانــە و بێ‌هیــچ‬ ‫رێچــاو داشــتنێ گیــان داگــە‪ ،‬نــە دە وەخت‬ ‫نــان خواســن و نــان خــواردن دە بــان‬ ‫حزبایەتــی ئــوو یــە خــوەێ تایبەمتەنــدی ک‬ ‫کــورد فەیلییــە لــە خەبــات گیــان داگــە و‬ ‫نــان نەخواردگــە‪.‬‬ ‫یــە هــەر چــەن تایبەمتەندیێگــە گــەپ‬ ‫و پــاک باوجــی دە دنیــاى سیاســەت ک‬ ‫کــەس وە رێ کــەس نەدوســێ و مەندیــر‬ ‫یەکرتەکــی مایــن وە بێ‌سیاســەتی و ســادە‬ ‫بییــن هســاو دبــێ‪ ،‬یەیــش خــوەێ هــن‬ ‫گەپێگــە ک خســار دە بــان خســار ئــەڕا‬ ‫ئــەو گەلــە ک دوروســر و ئنســانی‌ترو‬

‫‪44‬‬

‫گــوڵ ســوو‬

‫ئەخاڵقی‌تــر هاتگەســە ئــی ناوەکییــە‬ ‫دیــارێ‪ ،‬چــوون وەداخــەو دنیــاێ سیاســەت‬ ‫دە خاوەرمیانــە هــە هــووکارەێ ئــەو‬ ‫داڕێشــتە گەنــە بییــە ک دە قەێــرێ لــە‬ ‫قســەێلەێ ماکیاولــی هاتگــە و ســەر‬ ‫یەکــری تالنــن و ئەڵپلیــان وەر ئــەو ئیــا‬ ‫و ئــەوال و حەتتــا دەس دووســی وەرد‬ ‫دژمــن دایــن و وە جــی هیشــن دووس‬ ‫دە وەراوەر دژمــن و ‪ ...‬گشــتێ دە نامــێ‬ ‫بــاوە تــا بڕەســێ وە ئایم‌فرووشــی و‬ ‫براکــوژی‪ ،‬وە داخــەوە؟ یــا بەختەوەرانــە؟‬ ‫م وەڕاســی نەدزانــم چــە بویشــم‪ ،‬بویشــم‬ ‫(وەداخــەوە) ئــەڕا نهــات و نەهامــەت و‬ ‫(چــۆ بەدبەختــی) کــورد فەیلــی لــەێ‌وا‬ ‫نەبییــە و هــە ئــی ســداقەت و خــاس و‬ ‫راس مایــن کــورد فەیلــی خــوەێ نامــێ‬ ‫لــە دنیــای سیاســەت ســڕییە یــا بویشــم‬ ‫(بەختەوەرانــە) و (چــۆ خوەشــبەختی)‬ ‫کــورد فەیلــی وەێجــوورە نه‌بییــە و وه‌ێ‬ ‫کارەوە وە گشــت سیاســی ‌ئایمەێلــە و‬ ‫گــرد حزبەێلــە وتگــە؛ هووزەگــە‪ ،‬ئەخــاق‬ ‫نەمردگــە هێــان‪ ،‬گــورد ئەڵــە وەتــان بنــن‬ ‫و لــەێ وا نەتۆنگنــن و تــووز نەکــن ک‬ ‫خوەتــان و و بــڕێ دە ئــی تــەم و تــووز‬ ‫درووکانییــە ک خستنەســە رێ گومــەو‬ ‫نەبــن و رێگــەێ گــوم نەکــەن چــوون ئــەر‬ ‫ئیوەیــش گومــێ بکــەن هەمجــا رێگەگــە‬

‫ڵ‬ ‫خە�ت فه‌یلی‌دووســی‬

‫لـه‌ نەورووز کوردی‬

‫خــۆ خــوەێ گومــەو نەدبــێ یەکــێ تــر‬ ‫هــەس ک وە ڕیشــت خــاس و ڕاســێ‬ ‫دکەێگــەێ وە دی و شــوونەێ ئیــوە دگــرێ‪،‬‬ ‫یــە وسەوســە دیرێــگ و ســووخت و ســاز‬ ‫باوجــی بــەردەوام نەدمینــێ‪.‬‬ ‫ده عـراق‪ ،‬کــورد فەیلــی‪ ،‬بــەش فرەتــرێ دە‬ ‫رووژنامەوانــی سیاســی کــوردی و عــەراوی‬ ‫هــەم‪ ،‬لــە بنەڕەتــەو داشــتگە‪ ،‬دە ئێرانیــش‬ ‫هــە لــەێ‌وا بییــە و یەکــم رووژنامەێــل‬ ‫کــوردی یەکــێ دە تهـران بییــە ک ماموســتا‬ ‫شــەپووڵ ناگەســە و ئــەو یەکەییــش‬ ‫مەرحــووم ماموســتا حســێن فەیلــی دە‬ ‫ئیــام و کرماشــان‪.‬‬ ‫دە تێهرانیــش یەکــم چیــن کــورد فەیلــی‬ ‫فرەتــر دە شــوون وە‌دی کــردن شــوناس‬ ‫خوەیــان بینــە چــوون تــووش قەیــڕان‬ ‫هوویــەت‌ هاتنــە لــە ســەرا‪ ،‬وە بــان یــەوە‬ ‫چــوون یەکــێ لــە هەدەفەێلەیــان رێــزداری‬ ‫و زینــگ هیشــن ویــر ‪ 22‬هــزار کــورد‬ ‫فه‌یلــی جوانه‌مــەرگ ک یــە خــوەێ بــی وە‬

‫چیــن خەیــرێ ئــەڕا حوســەینە و خەیرییــە‬ ‫ســازین کوردەێــل فەیلــی دە تێهــران ک‬ ‫جــا و الیێــگ ئــەڕا خوەیــان گرتنــە دەس‬ ‫و دە بــان نەخشــەێ جوغرافیــاێ تێهرانیــش‬ ‫چــەن جــار نــام کــورد فەیلــی‪ ،‬واژا کریــا و‬ ‫بــان ئــەڵ بــان نوورسیــا‪.‬‬ ‫ئێســە ک دیــم ماڵگــە شــەفەق کوردەێــل‬ ‫فەیلــی دە بەغــدا ئــوو دو مانگنامەگــەێ‬ ‫یانــێ گوڵ‌ســوو (وە کــوردی) ئــوو فەیلــی‬ ‫(وە عــەراوی) ئــی باســە خستنەســە ڕێ‬ ‫فــرە هیــوادارەو بیــم ک کــورد فەیلــی‬ ‫هێامنیــش ئــەو بــی و رایــە ئــەڕا جامنــن‬ ‫واڵت دە بەغــدا و عـراق و گشــت دنیــا لــە‬ ‫دەس نەداگــە و کــورد فه‌یلــی‪ ،‬هێامنیــش‬ ‫ئــەو تایبەمتەنــدی خوەێیــە ک دە پەنجاگان‬ ‫و هەشــتاگان زایەنــی داشــتگە و دە رێ‬ ‫کوردایەتــی و حزبایەتــی بــردەێ وە کار‪،‬‬ ‫ئیجــارە دخــوازێ وە نــام خــوەێ و ئــەڕا‬ ‫کارێــگ مەدەنــی ک ئــەو پتانســیلە دیــرێ‬ ‫ک جەهانییــەو بکــرێ ببێگــە رەســەت تــا‬

‫بدەێگــە نیشــان ک هێامنیــش نەمردگــە و‬ ‫نەیــش دمــرێ‪.‬‬ ‫منیــش وە بــەش خــوەم و لــە الیــەن‬ ‫خــوەم و ئەنســتیتو کــورد داخوازیارییــم‬ ‫لــە واڵت و کــورد و بغەی ـران کــورد یەســە‬ ‫ک لپلــن وه‌ر ئــەو ئــی جمێشــتە و وە یــە‬ ‫جــوور کارێگــێ ئنســانی بنــووڕن چــوون‬ ‫ئــی خەڵکــە هــەم ژینووســاید و کوشــتو‬ ‫بــڕ کریاگــە دە ئەنفــاڵ و مەقابرجەمعــی‬ ‫ئەوەیــش وە بێ‌ســووچ و بێ‌تــاوان‪،‬‬ ‫هەمیــش ژینووســاید فەرەەنگــی کریاگــە‬ ‫دە پرووژەێــل تەعریــب و کــوت کــردن‬ ‫ئەڵەیــان ک دە نــام مــاڵ خوەیانیــش وە‬ ‫کــوردی قســە نەکــەن ئــوو هەمیــش وە‬ ‫جاجیــواز کــردن و کووچانــن وە دەرەوەێ‬ ‫عــراق و تاڕانــن لــە عــراق و هەمجــا وە‬ ‫بەتــاڵ کــردن ناســنامە‌گەیانیش‪.‬‬ ‫هــا مــل گشــتامن ک بەشــداری بکه‌یمــن دە‬ ‫ئــی کار خاســە وەگــەرد ب ـراو خوه‌شــکەێل‬ ‫چــاالک کــورد فەیلــی خوەمان‪.‬‬

‫پێشــنیار م یەســە ک خــەاڵت نــەورووز‬ ‫هــە دە ســەرەتاێ ســاڵ تــازەێ زایەنــی‬ ‫نــەدرێ‪ ،‬هــەر دە ســەرەتاێ ســاڵ تــازەێ‬ ‫نــەورووز کــوردی هــەم بــدرێ چــوون‬ ‫ئیمــەی کــورد هــە لــە جــاران تــا وە‬ ‫بانانــەو جــەژن نــەورووز ئەڕامــان رێــز‬ ‫فرەیێــگ داشــتگە و دیــرێ و خــوەێ‬ ‫هــە جــوور نیشــانێ لــە کوردایەتــی بییــە‬ ‫ئەڕامــان و نــەورووز خــوەێ دە حــەوزەێ‬ ‫تەمەدونــی گەورێــگ هــە لــە کوردســتانات‬ ‫تــا وە ئێــران و تاجیکســتان و عــراق و‬ ‫ئازەربایجــان و ئەڤغانســتان و لوبنــان و‬ ‫ســووریە و کشــمیر و فــرە لــە واڵتەێلــێ‬ ‫تــر‪ ،‬هەمیشــان هــە ئاگــرێ بڵــووزە داگــە و‬ ‫وجاخــێ گریســیاگە و خــووە ک دە ورشــە‬ ‫ورشــە ئــی ئاگــر دێرینــە هەمجــا نــام بــەرز‬ ‫بڵــن هــووز کــورد فەیلــی بدرەوشــێگەو‬ ‫وەگــەرد ئــی خەاڵتــی کردنــە لــە ئەوانــە ک‬ ‫رێــز لــە کــورد فەیلــی نانــە و دنــن‪.‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 107‬ئازاری ‪2021‬ی زایینی )‪(2721‬ی كوردی‬

‫‪45‬‬

‫دە فەرهەنگ‬ ‫کوردی‪ ،‬ژن‬ ‫خوداۆێنە ماگە‬

‫ئوو دوفێشتر ناوچەێ دینەوەر‪ ،‬هەمیشان‬ ‫پایتەخت فەرهەنگ کوردی بییە‪.‬‬ ‫ئەر وە میژوو ئەڵگەردیمنەو لە کتاو‬ ‫موقەدەس سەرئەنجام تا شێعر و‬ ‫تەموورەژەنی و مووسیقای کوردی‪ ،‬تا ئەو‬ ‫هەمگەێ کتاو زانستی و فەرهەنگییە‪ ،‬تا وە‬ ‫ئمڕوو ک هەمجا مووسیقی و کەم تا کوتێ‬ ‫شێعر و نەقاشی ‪ ،‬دوارە دە ئی ناوچە سەر‬ ‫هێز داگە‪ ،‬هەمیشە هە دینەوەر یا تەنیا‬ ‫نوارۆو بییە یا لە نوارۆ ڕەوەێل فەرهەنگ‬ ‫کوردی‪.‬‬

‫وەرد ئــی ئائینــە تێکەڵــەو بینــە‪ ،‬یەکــێ‬ ‫بییــە‪ ،‬دوفێشــر وەرد عشــق‪ ،‬عشــقێ ک‬ ‫وەرد ئەفســانەێل ئەفســوونکارێ جــوور‬ ‫شــیڕین و فەرهــاد ریشــگ پەیــدا کردگــە‬ ‫و دەم وە دەم و ســینگ وە ســینگ دە‬ ‫کوردەمــااڵن گەردییــە‪.‬‬ ‫ئــی جــارە‪ ،‬ئــەو جەریانــە‪ ،‬چــان ســەر لــە‬ ‫نەقاشــی هێــز داگــە و کەســەێلێ جــوور‬ ‫شــەهاب قەنبــەری و بەشــیر نــەزه‌ری دە‬ ‫موولــەق نەقاشــی کــوردی‪ ،‬ناســانگە وە‬ ‫گشــت‪.‬‬ ‫دە ئــی بەشــە‪ ،‬وت‌وێژێــگ وەرد‬

‫بەشــیر نــه‌زەری‪ ،‬نەقــاش تەوانــای‬ ‫شــار ســەحنە دیریمــن ک بــەش‬

‫گوڵ‌سوو‬ ‫دە ئــی ناوچــە‪ ،‬هەمیشــە هونــەر وەرد‬ ‫شو‌کێــوە و زات ئنســانی‬ ‫رسوشــت و کە ‌‬ ‫و زوان و ئاییــن یارســانی یــا باوڕەێلــێ ک‬

‫‪46‬‬

‫گــوڵ ســوو‬

‫تابڵەوێلــەێ وە مووتیــڤ ژن و ئەســپ فــرە‬ ‫وەناوبانگــن دە کــوردەواری‪.‬‬ ‫گوڵ سوو ‪ -‬تکایە فیشرت خوەت بناسن‬ ‫به‌شــیر ن ـه‌زه‌ری ‪ :‬وەوجــوورە ک م خــوەم‬

‫دناســم‪ ،‬ئــەر بخــوازم خــوەم بناســنم بایــەد‬ ‫بویشــم ک م شــێتەر هونــەرم‪ ،‬شــێت و‬ ‫شــەیدایێ ک هیــچ چشــتێ لــەێ دنیــا‬ ‫نەدتوانــێ دڵنیــاێ بکــەێ و دە هیــچ‬ ‫جیــێ ب ـێ‌ژە پێشــت بــووم نەقاشــی ئــارام‬ ‫نەدگــرێ‪.‬‬ ‫وەختــێ ک م دە پشــت ســێ‌پایەێ‬ ‫نەقاشــییەگەم دنیشــم و دنیایێــگ دیارمــە‬ ‫وەر چەمــم ک جــوور ئــی دنیا نییــە‪ ،‬دیدگا‬ ‫و باوڕەێلــێ تــر دە نــام نەقاشــییەێلەم‬ ‫دیانــە دی‪ ،‬جــوورێ ک دتوانــم بویشــم م‬ ‫هــە ئــەڕا نەقاشــی کــردن دژیــم و بــەس‪.‬‬ ‫ئــەر جــوورێ تــر بخــوازم بیشــم‪ ،‬یه‌ســە‬ ‫ک دویشــمەێ‪ :‬م بەشــیر نه‌زەرییــم‪ ،‬چــل‬ ‫و چــوار ســااڵنم و کار و بــارم نەقاشــییە‬ ‫و لیســانس نەقاشــی لــە زانکــۆ هونــەرە‬ ‫جوانــەکان تێهــران گرمتــە و یەیــش بیــس‬ ‫ســاڵە ک دیــرم وە شــێوازێگ زانســتی و‬

‫پســپووری کار دکــەم‪.‬‬ ‫ دە ئــی کارە وە وەر چــەم کــێ گریســیایتە‬‫و فرەتریــن ئاڵنــگ ناگە دە بــان کارەێلەت؟‬ ‫‪:‬دە زانکــۆ وە خزمــەت ماموســتا (هانی‌بــاڵ‬ ‫ئەڵخــاس) رەســیم ک یــە گەپرتیــن رووداو‬ ‫ژیانــم بییــە ئــەڕا نەشــاق بییــن و نەقــاش‬ ‫مایــن‪.‬‬ ‫ دە کارەێلــەت‪ ،‬ژن ‪ ،‬یــەک لــە‬‫ئــەڕا؟‬ ‫مووتیڤەێلەتــە‪،‬‬ ‫‪ :‬یەکــم کتــاو م (ژن کــورد) بــی ک کــووەو‬ ‫کردنــێ هەفــت هەشــت ســاڵ دریــژە‬ ‫داشــت و نزیکــەێ ســی وێنــە دە نامــێ‬ ‫نریــا‪.‬‬ ‫م دە ئــی کارەێلمــە ژن کردمەســە‬ ‫یەکجــوور (خوداڵــە) و (دای ـە‌ی زەمیــن) و‬ ‫(دایــەێ نێشــتامن) ک چــۆ چشــتێ رێــز و‬ ‫حــورەت ناینێگــە لــە فەرهەنــگ کوردیاتــی‬ ‫و کــوردی و لەکــی خوەمــان‪.‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 107‬ئازاری ‪2021‬ی زایینی )‪(2721‬ی كوردی‬

‫‪47‬‬

‫بــی ژە مووتیــڤ ژن کــورد‪ ،‬ئیــوە‪،‬‬‫ژن خــوەێ دە ئــەو کتاوەێــل و ئــەو‬ ‫ئاســارەێلەت‪ ،‬کارەێلــێ تــر دە ملێیــان‬ ‫کردیتــە‪ ،‬دەورەێلــە دە شــوون چــە بیتــە؟‬ ‫‪ :‬م کتــاوێ تریــش دەرهاوردمە وە نام ( ژن‬ ‫و دێــو) ‪ ،‬راســییەگێ یەســە ک ئــی کتــاوە‪،‬‬ ‫کــوو نەقاشــییەێلێگە و تەرحەێلێــە ک دە‬ ‫نامێیــان خواســتمە ک ئــەو باوڕەێــل گەنــە‪،‬‬ ‫ئــەو هنەێــل چەواشــە ک هــن کوومەڵــگاێ‬ ‫(پیــا وە زووری)یــە وە بــەش خــوەم و‬ ‫وە رەنــگ و راز نەقاشــی بشــێومنەیان و‬ ‫بکیشــمەیان وە چاڵنــج‪ ،‬جــوور چشــتێ ئــی‬ ‫کارەێلمە‪،،‬خوەیــان ڕاوســیانێگن دە وەر‬ ‫ئــەو نگاێــل گەنــە‪.‬‬ ‫م بــێ ژە ئەوانــە‪ ،‬کەفتمەســە شــوون‬ ‫بــاس میژووئــی چەواشــەئی و دە وەراوەر‬ ‫یــەک راوســیان خەیــر و شــەڕ‪ ،‬ئــوو دە‬ ‫ئــی کارەێلمــە ئوســتوورەێل کــوردی و‬ ‫ئێرانــی و مەرشقــی بردمەســە کار ئــوو ئــی‬

‫‪48‬‬

‫گــوڵ ســوو‬

‫کارەێلمــە بــەش چشــتێگیش پەیوەنــدی‬ ‫وەرد مەســائڵ رووژینــەی دنیاییــش دیــرن‪،‬‬ ‫ ئەســپ‪ ،‬یەکــێ تــرە لــەو مووتیڤەێــل‬‫دڵخوازتــە‪ ،‬ئــەڕا؟‬ ‫‪ :‬ئــا‪ ،‬جــوور گشــت کوردەێــل‪ ،‬ئەســپ دە‬ ‫الی منیــش ئازیــزە‪ ،‬دە نــام ئــی وێنەملــە‬ ‫م خواســتمە ک وە کارەســات دڵتــەزن‬ ‫عاشــوورا‪ ،‬جــوورێ نــوو تــر بنــووڕم‪ ،‬چــوون‬ ‫ئەســپ یەکــێ لــەو کاراکرتەێلەســە ک ئــەڕا‬ ‫مەزڵــووم و هــەژار نیشــان دایــن فــرە‬ ‫خوەش‌دەســە‪ ،‬ئــە ڕا یــە دە تابڵەوەێلــەم‬ ‫کردمەســەێ ناوەنــد کارەێلــەم‪.‬‬ ‫ تــو فــرە وه‌رد فەرهەنــگ ئســتوورە‬‫پاوەنــەێ خــوەت کردیتــە‪ ،‬هــە؟‬ ‫وە ێ‌جوورە ســە ؟‬ ‫‪ :‬راســە‪ ،‬بەڵــێ بــێ ژە ئەوانــە‪ ،‬م وە جیــا‬ ‫تایبەتــی (ژن کــورد و ئســتوورە)یش کار‬ ‫کــردم ک فــرە پێشــوازی و هێــوازی لــەێ‬ ‫کریــا‪ ،‬ئــەڕا منوونــە دە منایشــگاگەم ک‬

‫پارەکــە دە ئاتولیــەێ هونــه‌ری ســەبا دە‬ ‫شــار تێهــران و دە تاوســان نامــەێ‪ ،‬فــرە‬ ‫الیینــداری لــەێ کریــا و دە گوڤارەێــل و‬ ‫شــوونەێل هونــەری فــرە بــاس دە بانــێ‬ ‫کــردن‪ .‬ئــوو کووکارەێلــێ تریــش دیــرم‬ ‫ک ســاڵیان ســاڵ کار دە ملێیــان کردمــە و‬ ‫دیــرم دکــەم‪.‬‬ ‫کارەێلــەت چ تایبەمتەندیــێ دیــرن؟ ک‬‫وەختــێ کەســێ ببینێگەیــان بویشــێ یــە‬ ‫هــن بەشــیرە؟‬ ‫‪ :‬راســێ بخــوازن م دە کارەێلــەم هامــە‬ ‫شــوون چــەن چشــت ک کارەێلــەم کــردە‬ ‫هــن خــوەم و واژۆ یــا مئــزاێ منــن‪.‬‬ ‫چــەن تایبەمتەنــدی ک ئەوەڵیەکەگەیــان‬ ‫یەســە ک رووژهەاڵتییــن‪ ،‬چــوون م‬ ‫جــوور بــڕێ تــر‪ ،‬خــوەم نەخستمەســە وەر‬ ‫لەفــەێ ئــی (ئیســم)ەێل جووراوجــوورە‬ ‫ک رشیانەســە مــل ئیمــە و خــوەم دە‬ ‫دیــل ئیســمەێل رووژئاوائــی نەهیشــتمە‪،‬‬ ‫ئــوو وە چەواشــەێ گشــت رەوەنەێلــە‪ ،‬وە‬ ‫مینیاتورەێل و کاشــیکارەێل و چشــتەێلێ تر‬ ‫ک تایبــەت وە ئێ ـران و وە مەرشق‌زەمینــن‬ ‫وەر کردمــە‪.‬‬ ‫هــە وەو چۆنــە ک دزانــن م (لەک)ێگــم و‬ ‫یەیــش شــانازیمە ک وە هونــەر کــوردی و‬ ‫کوردیاتــی و دوفێشــر ئــەو پەلــە ک هــن‬ ‫ناوچــەێ لەکســتانە فرەتــر ئەلپلــم و وە‬ ‫شــانازییەو دویشــم ک هــە هامــە شــوون‬ ‫ئــەوە ک لــە دەر و دیــوار‪ ،‬لــە رسۆشــت‪،‬‬ ‫لــە بــاوان منــە و هــن زوان و فەرهەنــگ‬ ‫کوردیاتــی منــە‪ ،‬و تەجرۆبــەێ ژیانیمــە‪،‬‬ ‫ئــوو چ بخــوازم و چ نەخــوازم هــە ئــی‬ ‫چشــتە زق‌تــر لــە گشــتێ دیارییــە دە کار و‬ ‫بــار م‪ ،‬جــوور هــەر هونەرمەنــدێ تــر و دە‬ ‫هــەر شــوونێ لــە دنیــا منیــش ســەرچاوەێ‬ ‫هونــەرم لــە ژیانــم و کەســایەتی خــوەم‬ ‫قــوڵ خواردگــە و شەخســیەمتیش دە واڵتــم‬ ‫پــەروەردەوە بییــە ئــوو یــە نــە چشــت‬ ‫چەپــی چەواشــەیێگە نەیــش خــراو‪.‬‬ ‫ئەو دووەێیەێ تایبەمتەندییەێلەت چە؟‬‫‪:‬دوێیــم تایبەمتەنــدی م ئەڵگــەردێ وە‬

‫م جوور بڕێ تر‪ ،‬خوەم‬ ‫نەخستمەسە وەر لەفەێ ئی‬ ‫(ئیسم)ەێل جووراوجوورە ک‬ ‫رشیانەسە مل ئیمە و خوەم‬ ‫دە دیل ئیسمەێل رووژئاوائی‬ ‫نەهیشتمە‪ ،‬ئوو وە چەواشەێ‬ ‫گشت رەوەنەێلە‪ ،‬وە مینیاتورەێل‬ ‫و کاشیکارەێل و چشتەێلێ‬ ‫تر ک تایبەت وە ئێران و وە‬ ‫مەشرق‌زەمینن وەر کردمە‪.‬‬

‫وەزیاتــێ ک دە ئــی دەورە دیریمــن‪.‬‬ ‫دزانیمــن ک دە ســەردەم ئیمــە مودڕنیتــە‬ ‫زاڵ بییــە دە مــل گشــت چشــتێ‪ ،‬ئــوو‬ ‫دەس ناگــە دە بــان گشــت ژیامنــان‪،‬‬ ‫یەکــێ لــە هەدەفەێلــەێ مودڕنیتــە یەســە‬ ‫ک گشــت فەرهەنگەێــل و میللیەتەێــل‬ ‫و هووزایەتییەێلــێ ک دە دنیــا هەســە‬ ‫بســڕێگەیان و تێکەاڵوێیــان بکــەێ دە‬ ‫نــام یەکرتەکــی و یە‌کجــوور فەرهەنــگ‬ ‫(غەربــی ) رووژئاوایــی حاکمــەو بکــەێ‬ ‫وە زوور میدیــا و تکنولــووژی بانــێ ک‬ ‫دیــرێ ئــوو گشــت کەمهووزەێلــە لــە‬ ‫نــاوەو ببەێــگ و دنیــا بکەێگــە دێکــەێ‬ ‫بووچکەڵــەێ وەگــەرد نــەزم نوویــێ وە‬ ‫نــام نـزام دەوڵەمەنایەتــی و ســەرمایەداری‬ ‫ئــوو وە کەێخودایــی خــوەێ‪ ،‬ئــوو جــوورێ‬ ‫لــە هام‌جــووری دە دنیــا بــاو بکــەێ ک‬ ‫واڵتوەندەێلــە هــە چــۆ لێوانەێــل یەکجــار‬ ‫بەتــرەف‌ ک جــوور یــەک تەولیــد کریانــە‬ ‫هــە وە یــەک شــێوەو بیانــە وەر چــەم‪،‬‬ ‫ئەوەێــش وە قاڵبــێ ک هــە دڵخــواز‬ ‫مودڕنیتــە خوەێیــە و بــەس‪ .‬مئجــا کار م‬ ‫چەســە؟ کار م ســازین و زینگــەو کــردن‬ ‫مووتیڤەێلێگــە ک هــن ئوســتوورەێل‬ ‫خوەمانییــن‪ ،‬ئــەڕا یەســە ک دتوانــم‬ ‫بویشــم ک کارەێلــەم یەکجوورەێلــێ‬ ‫راوســیانێگە دە وەراوەر ئــی نــه‌زم نــووی‬ ‫ودەێشــتەکییە ئەڵــوەت دە وەراوەر‬ ‫گەنییەێلــەێ و ئــوو کەڵکەڵــەێ م‪ ،‬همیشــە‬

‫هــە ئوستوورەســازی دە مــل ئســتوورەێل‬ ‫کەڵێــن خوەمانــی بییــە و هەمیشــە‬ ‫پاملــەێ یەمــە ک ئــی چشــت خاســە ک‬ ‫لــە مودڕنیتــە خــوەێ وە میراتــی بردمەســە‪،‬‬ ‫یانــێ (فەردیــەت) و (تاکــە کەســی) ک دە‬ ‫فەرهەنــگ خوەمانیــش داشــتیمنه‌یەێ‪،‬‬ ‫یــە زق‌تــرەو بکــەم و داخــوازم لــە گشــت‬ ‫هام‌تەبارەێلــەم‪ ،‬گشــت واڵتوەندەێلــە‪،‬‬ ‫گشــت کەمهووزەێلــە دە گوڵەگوڵــەێ‬ ‫دنیــا یەســە ک بزانــن ک چارمــان ناچــارە‬ ‫ک دوارە وە بــاوڕ و ســوننەتەێلەمان و‬ ‫رێ و رێچه‌ێلــەێ خوەمانیــێ ک دیریمــن‬ ‫ئەڵگەردیمــن و لــە تێرئــاو کــردن خوەمــان‬ ‫و هونەرمــان لــەو ســەرچاوەێلە ناویریــا‬ ‫نەمینیمــن‪.‬‬ ‫یانێ ئەڵگه‌ردیمنە جار جاران؟‬‫‪ :‬نــە ‪ ،‬م کــەێ یــە ومتــە؟ ئەڵگەردیــان‬ ‫وە ســوننەت وە مانــاێ ئەڵگه‌ردیــان‬ ‫و فرێــز کــردن خوەمانــە دە جارامنــان‬ ‫نییــە‪ ،‬ســووننەت یانــێ یــە ک پەیوەنــدی‬ ‫بگریمــن وەرد ســەرئاو هونــەر بنچینــەدار‬ ‫و فەرهەنــگ ســاق و کوردیاتــی و ئێرانــی‬ ‫و نام‌دوئاوانــی و رووژهەاڵتــی خوەمانــی‪،‬‬ ‫گاڵڵــێ گــەپ بگرنــە وەر چەمتــان‪ ،‬وەختــێ‬ ‫لــەو کیەنی‌ئــاوە ک قــوڵ دخــوەێ دکەفێگە‬ ‫رێ هــادەێ دە دریــژاێ رێیەگــەێ خــوەێ‬ ‫ببێگــە هـزار پــەل و هە پــەل بوەشــنێ ئەڕا‬

‫خــوەێ و گاڵڵەێلــێ تریــش ک مەنیس‌ئــاو‬ ‫و گەڕیس‌ئــاو و گەن‌ئــاو و گەن‌وگوو‌ئــاو‬ ‫و وە قــەوڵ ئێســە وتنــی پاشــئاو شــار و‬ ‫دێیەکەێلــە دەروەس و چرکنێیــان کردگــە‬ ‫بڕشــنە نــام ئــەو گاڵڵــە و لێخــن بکــەن و‬ ‫بگەننــەێ‪ ،‬ئەڵگەردیــان وە ســوننەت یەســە‬ ‫ک نــواێ ئــەو دەروەســییەێلە بگریمــن‬ ‫نــواێ ئــی تیکەاڵوییەێــل گەنــە ک دە ئــی‬ ‫هەنــازە کەفتگــە یــان دکەفــێ بگریمــن‪،‬‬ ‫ئــوو بهیلیمــن ک هــە وە شــێوازێگ‬ ‫رسۆشــتی‪ ،‬گاڵڵەگــە وە رێ خــوەێ بچــوو و‬ ‫بڕەســێ وە مئــڕوو و بڕەســێ وە داهاتــوو و‬ ‫ســەر ئاســووەێل نادیارتــرێ دە بانــان نــە ک‬ ‫مەنــە مبینــێ دە ئەوســاوین‪.‬‬ ‫ئــەر بچیمنــە بن‌دوروســێ دبینیمــن ک‬ ‫دە جارانیــش هونەرمەندەێلــە‪ ،‬خوەیــان‬ ‫وەگــەرد ســەرچاوەێل نادیــارێ ک ئەزەڵــی‬ ‫بینــە‪ ،‬پەیوەنــدی دانــە و ئــەڕا یەســە‬ ‫ک ئــەو جمێشــتەێلێیانە ســاق و خــەس‪،‬‬ ‫لــە ئــەزەڵ تــا وە ئەبــەد‪ ،‬ماگه‌ســەێ و‬ ‫دمینێگــەێ‪.‬‬ ‫یانــێ هونەرەگەمــان دینــی و عرفانییــەو‬‫بکەێمــن؟‬ ‫‪ :‬نــە‪ ،‬م کــەێ یــە ومتــە؟ م مەبەســتم یەســە‬ ‫ک وەو ســەرچاوه‌ێل ســاق و خەســە ک‬ ‫هەمیشــە هەوەجەدارێیمــن بڕەســیمن‬ ‫و ئــەو (مــن) ئیمــە دە بــان کارەێلەمــان‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 107‬ئازاری ‪2021‬ی زایینی )‪(2721‬ی كوردی‬

‫‪49‬‬

‫فــرە زاڵ نەمینــێ‪ ،‬هــە وەو جــوورە ک‬ ‫دە فەرهەنــگ عامــەێ کوردیاتــی (خــوەێ‬ ‫ئــەڕا خــوەی) بییــن لــە بنەڕەتــەو عەیــوەو‬ ‫و نەنگەســاری دیــرێ‪ ،‬دە ئێرەێــش هــەر‬ ‫یەســە‪ ،‬دە نیگارکیشــی و مێعــاری و‬ ‫گشــت هونــەرەێ ک ئەوســا داشــتیمنە‪ ،‬دە‬ ‫فــرە لەێیــان خەڵقینەرەگــه‌ێ تاکمەجــارێ‬ ‫هــە مئـزا و واژۆویــش نەکردگە و خواســتگە‬ ‫خــوەێ دە نــام کارە هونەرییەگــەێ‬ ‫شــوون‌گومەو بکــەێ نــە ئــەوە بکەێگــە‬ ‫چشــتێ ئــەڕا گــەورا کــردن خــوەێ دە مــل‬ ‫واڵت‪ ،‬چــوون ئــەڕا هونەرمەنــد هونــەر‬ ‫ئەســیڵ ئەوســا‪ ،‬خــوەێ موهــم نه‌بییــە‪،‬‬ ‫هونەرەگــەێ گرینــگ بییــە ئەوەێــش‬ ‫چــوون ک پەیوەنــدی داشــتگە وەرد‬ ‫ســەرچاوەێل ئەزەلــی و ئەبــەدی و ئــەوی‬ ‫هــە خــوەێ وە ڕاوفــەێ زانســتگە دە ئــی‬ ‫ناوەکییــە راوفەیێــگ ئــەڕا رەســانن ئــەو‬ ‫هنــە ک وەێ کریاگــە و جمــە و جۆلــە و‬ ‫ئاگــرێ خســتگە دە دەروونــێ ک هــەر چێ‬ ‫رشــیاگە دە دەرۆنــێ‪ ،‬هــەر چــێ ک پەســا‬ ‫قــوڵ دخــوەێ لــە ناخێیــەو گشــتێ بڕشــنێ‬ ‫وە دەر و هیــچ جــوورێ ســووژە‌کریاگی‬ ‫یــا وە زوان رووژئاوایــی وتنەنــی‬ ‫(ســابجکتۆم)ێگ دە نــاوەو نەداشــتگە و‬ ‫هونەرمەندەگــە هــە خــوەێ وە هســاو‬ ‫نەهاوردگــە‪ ،‬هونەرمەنــد دە ئیجــوورە‬ ‫شــێوازەێلێ ســووژەوە نەدبــێ و خــوەێ‬ ‫الددەێــگ و هــە دمنێگــە نەێڵــەێ دمنێگــە‬ ‫زەل بووچکەڵــەێ ک تــا وەختــێ پــڕە هیــچ‬ ‫دەنگــێ نەدێــرێ مئجــا وەختــێ ک لــە‬ ‫نامــەو پەتییــەو کریــا‪ ،‬خــوەێ لــە خــوەێ‬ ‫چووڵــەو کریــا‪ ،‬مئجــا تــازە دبێگــە دوزەلــە‬ ‫و جفتــان و شمشــاڵ و نــەی و نەێلــە ک‬ ‫هــەر پــف بێ‌دەنگــێ ک دکرێگــە نامــێ‪،‬‬ ‫ئــەو پفــە جــوور ئاگــرێ دڕشــێگە نامــێ و‬

‫‪50‬‬

‫گــوڵ ســوو‬

‫کار م سازین و زینگەو‬ ‫کردن مووتیڤەێلێگە ک هن‬ ‫ئوستوورەێل خوەمانیین‪،‬‬ ‫ئەڕا یەسە ک دتوانم بویشم‬ ‫ک کارەێلەم یەکجوورەێلێ‬ ‫راوسیانێگە دە وەراوەر ئی‬ ‫نه‌زم نووی ودەێشتەکییە‬ ‫ڵ‬ ‫ئە�وەت دە وەراوەر‬ ‫ڵ ڵ‬ ‫گەنییەێلەێ و ئوو کە�کە�ەێ‬ ‫م‪ ،‬همیشە هە ئوستوورەسازی‬ ‫ڵ‬ ‫دە مل ئستوورەێل کە�ێن‬ ‫خوەمانی بییە و هەمیشە‬ ‫پاملەێ یەمە ک ئی چشت‬ ‫خاسە ک لە مودڕنیتە خوەێ‬ ‫وە میراتی بردمەسە‬

‫دەنگــێ لــەێ هێــز ددەێ ک ئاگــر دخەێگــە‬ ‫نــاخ و دەرۆن واڵت گشــتێ‪ ،‬چشــتێ جــوور‬ ‫دەمیــان رووح دە کاڵبەدێــگ چــووڵ‬ ‫و هــووڵ ک گیــان دخەێگــە وەر ئــەو‬ ‫هشــک‌ئەڵهاتگە‪ ،‬یەســەێ دخــوازێ هــەر‬ ‫چــێ ک ببــێ‪.‬‬ ‫یــە تاریفێگــە لــە هونەر ســاق و ســووننەت‬ ‫خــەس و ســاق‪ ،‬ک نــە تەنیــا هــە وەرد‬ ‫کــورد مانــا‪ ،‬ئــوو نــە هــە وەرد ئێرانــی و‬ ‫عراقــی و خاوەرمیانەئــی و مرشقییەێلــە ک‬ ‫دخــوازم بویشــم وە گشــت دنیاوەندەێلــە‬ ‫و واتــەێ بداشــتووبم ئــەڕا گشــت دنیــا ک‬ ‫وه‌ر ژە یــە مودڕنیســم هــەر چــێ ک دیــرن‬ ‫بتلنــێ و هــەر چــێ ک می ـرات فەرهنگــی‬ ‫خوەیــان دابنــن ئەڵ بــان مودڕنیســم‪ ،‬کارێ‬ ‫بکــەن ک خوەیــان لــە شــەڕ ئــی پرۆســە‬ ‫و پــرۆژەێ هام‌جــووور کردنــە ک هــا‬ ‫دە دەس و دەم کاپیتالیســم و مودڕنیتــە‬ ‫بپیەرێزنــن و دوورەو بگــرن لــەێ و شــەڕێ‬ ‫لــە واڵتیــش دوورەو بخــەن و بزانــن و‬

‫وریــا بــن ک هیــچ رێگــەێ وەکارتــرێ‬ ‫بــێ‌ژە هونــەر نەماگــە ئەڕامــان ک وەو‬ ‫بڵنگــە و وەو چەکــە بتوانیمــن رابوســیمن‬ ‫دە وەراوەر ئــی الفــاوە ک خستگەســەمانە‬ ‫وەرلەفــە‪ ،‬ئــوو نەبایــەد بهیلیمــن ک‬ ‫ببەێگەمــان وەرد خــوەێ و شــوون‌گومامن‬ ‫بکــەێ‪ ،‬ئەڵگردیــان وە ســوننەت وە مانــاێ‬ ‫ژیــان جــوور ئەومــە و دە جــاران وســان‬ ‫نییــە‪ ،‬مەبەســتم یەســە ک ئــی گاڵڵــە ک‬ ‫دە دریــژای میــژوو‪ ،‬دە دریــژای زەمــان‬ ‫جارییــە‪ ،‬پــرچ و پاکێیــەو بکەێمــن جــوور‬ ‫مــەل ئاوپاککەرەکــێ ک وە بــەش خــوەێ‬ ‫تێ‌دکوشــێ ک لێخنــێ ئــاو لێــاوی بســڕێ‪،‬‬ ‫ئســتوورەێلە ک ســەمبۆڵێگن لــە باوڕەێــل‬ ‫تایبەتــی هــن خوەمــان‪ ،‬بایــەد ئەوانــە‬ ‫زینــگ و مئڕووژینــەو بکەیمــن ‪.‬‬ ‫م ئــی رێگــه گرمتەســە وەر و دە هونــەر‬ ‫خــوەم‪ ،‬وە بــەش خــوەم‪ ،‬راوســیان و‬ ‫ئێعرتازێگــم دە وەراوەر ئــی ئەوســڕینەێلە‬ ‫ک ڕەوەن مودڕنیتــە و کاپیتالیســم دیــرێ‬

‫وە ســەر دنیــا‪ ،‬وە گــرد و گــردواری دیــارێ‪،‬‬ ‫وتــم مودڕنیتــە نــە مئڕووژیــن بییــن ک‬ ‫فــەرق فرەیێــگ هــا دە نامنــی ئــی دوانــە‪.‬‬ ‫ هونــه‌ر ئیــوه‪ ،‬چ داڕێشــتێ لــە هونــەر‬‫فولکلــور کوردیاتــی گرتگــە؟ وازتــرێ بکــەێ‬ ‫ئەڕامــان خاســە‪.‬‬ ‫‪:‬دەو پرســیارییەگە جــواو دام‪ ،‬ئێرەیــش ئەر‬ ‫بخــوازم وازاترێیــەو بکــەم بایــەد بویشــم ک‬ ‫هونــەر کوردیاتــی هونەرێگــە نــاب و ســاق‬ ‫ک ریشــگ دە ئــەو ســەرچاوەێل ئەزەڵــی‬ ‫و جارانییــە دیــرێ‪ ،‬هونەرێگــە ئەزەڵــی و‬ ‫ئەبــەدی‪ ،‬ئــەو فەردییــەت و تاکەکه‌ســی‬ ‫نــاب و خەســە ک وتــم هــا دە نــام‬ ‫هونــەر فولکلــور خوەمانــی‪ .‬ئەڵگەردیــان‬ ‫وە هونــەرێ ک بکــرە و ئەنەخــوارد و‬ ‫دس‌نەخــواردگ‪.‬‬ ‫کانســپت کارەێلــەێ منیــش لــەێ‬ ‫تایبەمتەنــدی هونــەر کوردیاتییــە گیریاگــە‬ ‫ک دەســتوورگر نییــە و نەدهیلــێ (مــود) و‬ ‫(ئیســم) بویشــێ وەێ ک چــە بکــەم و چــە‬ ‫نەکــەم یــا کەســێ بخــوازێ تەکلیفــێ ئــەڕا‬ ‫هونــەرم بنــێ و داخــواز گالری‌دارەێلــە‬ ‫بکرێگــە دەســتوور کارەێلــەم‪.‬‬

‫ئــەڕا هــە ژن و ئــەڕا هــە ئەســپ؟‬‫ئــەڕا چــە هــە ئــی دو مووتیڤــە فــرە دە‬ ‫کارەێلــەت وە کار بریانــە؟‬ ‫‪:‬دە ئەدەبیــات و عرفــان ئیمــە‪ ،‬خــودا هــەم‬ ‫الن و وجهــەی مەعشــووق بییــن دیــرێ‬ ‫هەمیــش عاشــقییەت ئــوو هەردوگێیــان وە‬ ‫یــەکا هــان دە زات حــەزرەت حــەق‪.‬‬ ‫ژن‪ ،‬الن مەعشــووقیەت خوداســە‪ ،‬ژن دە‬ ‫ئێرەێلــە خوداژنێگــە یــا دایەێ‌زەمینێگــە‬ ‫ک ویــر ئیمــە دکــەێ وەر ئــەو حــەزرەت‬ ‫حــەق‪ ،‬ئــەر بتوانیمــن وە حــەق‪ ،‬فــرە‬ ‫وجهــەێ زەمینــێ بدەێمــن‪ ،‬ژن دبێگــە‬ ‫الن مەعشــووقیەتییەگەێ‪ ،‬بەشــێ‬ ‫ترێگــێ دبێگــە ئارکی‌تایــپ یــا ئــەو‬ ‫گەوری‌ســەمبۆڵەیلە ک یۆنــگ‪ ،‬ڕەواننــاس‬ ‫دیــاری جەهــان وتگەســەێ‪ ،‬داڵــگ دە‬ ‫ی ســەمبۆڵەێلەێ یۆنگ‌یــش هــا دە‬ ‫گــەور ‌‬ ‫ناخو ‌ەێ‌ئــاگاێ هــەر ئایمــێ وە گشــتی ک‬ ‫یــە ئەڵگــەردێ وە چووزانــم داڵــگ خوەمان‬ ‫یــا ئــەو داڵــگ ســەرانی و ئەزەڵییــە‪ ،‬ئــەو‬ ‫زایێشــت یەکمەگــە ک ئایم‌مانــا دە ئــەزەڵ‬ ‫داشتگەســەێ‪ ،‬بەشــێ ترێگیــش هــن یەســە‬ ‫ک م دخــوازم رێــز و حورمــەت بنــم ئەڵــە‬ ‫ژنەێــل داڵــگان خــوەم و دایــەێ نێشــتامن‬ ‫خــوەم‪.‬‬ ‫دزانیمــن ک پایــەێ هــەر کوومەڵــگاێ هــا‬ ‫دە بــان ژن و ئــەر دە واڵتێــگ ژنەێلــە‬ ‫خــاس و پێشــکەفتە بــن خوەییــش‬ ‫دکەفێگــە نــوا‪ ،‬ئەریــش دۆمامەنــە بــن ئــەو‬ ‫واڵتەێــش دکەفێگــە دۆمــا‪ .‬الن و وجهــەێ‬ ‫رەیینــی و جوان‌پەرەســیێ ک هونــەر مانــا‬ ‫دە زات خــوەێ دیــرێ‪ ،‬هــەر هونەرمەنــدێ‬ ‫دکیشــێ وەر ئــەو یــە ک ژن بکەێگــە‬ ‫موتیڤــێ دیــاری و زق‌تــر ئــەڕا خــوەێ‪.‬‬ ‫ئەسپ چە؟‬‫‪:‬دە دریــژاێ ژیــان کــورد و دە شــێعر و‬ ‫فەرهەنــگ ئیمــە‪ ،‬رسۆشــتی بییــن خــوەێ‬ ‫پایەیێگــە ک ســەقام داگــە وە شــکڵ و‬ ‫شــێوە گرتــن ژیامنــان‪.‬‬ ‫ئــاژەڵ و ئایــم‪ ،‬هەمیشــە وەرد یەکرتەکــی‬

‫ژیانــە‪ ،‬ئایــم و دوفێشــر ئایــم کــورد لــە‬ ‫حەیــوان‪ ،‬لــە تەبیعــەت و دەر و دەێشــت‪،‬‬ ‫هیــچ وەختێــگ جیــاوە نەبییــە و نییــە‪،‬‬ ‫ئایــم هەمیشــان تەبیعــەت و حەیوانــات‬ ‫بەشــێ لــە وجــوود خــوەێ زانســتگە‪،‬‬ ‫ئــوو دە دەوران یوونــان وەرژە ئەفاڵتــون‬ ‫و ئەرەســتوو ئــوو وەر ژە وەدی هاتــن‬ ‫فەلســەفەیش‪ ،‬ئــەو دەورانــە ک وە دەوران‬ ‫شــاعرانە‌ئی نامگیــرەو بییــە و واڵت‪،‬‬ ‫گشــتێ هــە وە هەســت و دڵ خوەیــان‬ ‫ژیانــە نــە وە بیــر و عەقــڵ‪ ،‬واڵتوەندەێلــە‪،‬‬ ‫گشــتێ شــاعرانە ژیانــە نــە عاقاڵنــە ئــوو‬ ‫ریــازی و مەنەتقییــەری جیــێ دە ژیانێیــان‬ ‫نەداشــتگە‪ ،‬دە کارەێلــەی منیــش هــەم‪،‬‬ ‫ئەســپ‪ ،‬هــە ئەســپ وە تەنیــا نییــە‪،‬‬ ‫چۆچشــتێ شــێوەێ وە شــێوەێ ژن دچــوو‪،‬‬ ‫چــوون ک منیــش لــەێ‌وا ویــر دکــەم ک‬ ‫ئایــم و حەیــوان تێکــەاڵو بینــە و هــە‬ ‫تلکــەاڵو دمینــن‪.‬‬ ‫دە هونەرەێــل ئەوســاویین‪ ،‬دە گشــت دنیــا‬ ‫دبینیمــن ک موجەســمەیێگ ک ســازینە‬ ‫ئــەر بەشــێ لــە حەیــوان داشــتگە‪ ،‬لــەش‬ ‫ئاژەڵــێ تــر‪ ،‬بــاڵ و چنــگاڵ یەکــێ تــر و ‪...‬‬ ‫داشــتگە و هەمجــا کەپــووڵ ئایــم بییــە ئوو‬ ‫تێکــەاڵوێ بییــە لــە ئایــم و ئــاژەڵ‪ ،‬هــە‬ ‫وەوجــوورە ک ئایــم و گشــت گیانەوەرەێلە‬ ‫ژیانێیــان تێکــەاڵو بییــە‪.‬‬ ‫ئیمــە دە ئوســتوورەێلەمان حەیوانــێ‬ ‫دیریمــن وە نــام (دووراســپ) ک‬ ‫خــوەێ‪ ،‬ئەســپ نگابــان حەیواناتــە وە‬ ‫گشــتی‪ ،‬ئەســپەێ ئێــام حوســەین (ع)‬ ‫دە نیگارکیشــییەێل و پەردەخوەنییەێــل‬ ‫عاشــوورائیش ئیجــوورە چشــتێگە‪ ،‬چــان‬ ‫وڕینــەێ گشــت دیــرێ و ســەرەوەرەێ‬ ‫گشــتێ دکــەێ‪ ،‬م لــەێ وەزیفە‌ناســییە‬ ‫و لــەێ وەملەوگیرییــە‪ ،‬ئــەڕا کەســایەتی‬ ‫دایــن وەو ئەســپ دە نــام نەقاشــییەێلەم‪،‬‬ ‫ســەرمەخش گرمتــە ک گشــت ئەســپەێلەگە‬ ‫دە گــرد ئــەو گــرد ئــەو ئەســپە دچەرخن دە‬ ‫وێنەێــل عاشــوورائییەێلەم‪ ،‬چــان گشــتێ‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 107‬ئازاری ‪2021‬ی زایینی )‪(2721‬ی كوردی‬

‫‪51‬‬

‫دخــوازن کوتــێ لــە خــەم و پــەژارەێ‬ ‫خوەیــان بننــە کــووڵ ئــەو ئەســپە‪ ،‬چــان‬ ‫هــە ئــەوی دتوانــێ خەمخــوەر گشــتێیان‬ ‫ببــێ‪ ،‬چــان هــام‌دەردی وەرد گشــتێیان‬ ‫دکــەێ‪ ،‬ئــوو یــە کردمەســە جیــاوازی دە‬ ‫نام‌بەیــن نەقاشــییەێلەێ عاشــوورائییەێلەم‬ ‫وەرد عاشــوورائییەێلەێ نەقاشــەێل تــر‬ ‫جــوورێ ک گشــت نەقاشــییەگەم دە دەور‬ ‫تــەوەر ئــەو ئەســپە دچەرخێ‪ ،‬دە جــی واژا‬ ‫کــردن ســووژەێل هەمیشــانی و تکــراری‪.‬‬ ‫دە ئــەو ئەســپەێلە‪( ،‬دووراســپ) هەمجــا‬ ‫هەســەێ‪ ،‬یەیــش بویشــم ک ئەســپ دە‬ ‫کارەێلــەێ م پــڕە لــە نەخــش و نیگارەێــل‬ ‫کــوردی ئــوو لــە نەخــش و نیگارەێــل‬ ‫وەڕە و یــان و دەســکارەێل کــوردەواری‬ ‫ئــەڕا کیشــانێیان بەهــرە بردمــە و لەشــێیان‬ ‫وەێ‌جــوورە کیرشیاگــە‪.‬‬ ‫ هونەر کوردی دە کرماشان چۆنە؟‬‫‪ :‬وە داخــەوە هونــەر کــوردی دە کرماشــان‬ ‫فــرە رەوز نەکردگــە‪ ،‬یــە وە تاریفــێ لــە‬ ‫خــوەم هســاوێ نەکــەن باوجــی هــەر چــێ‬ ‫هەپتــە دکوتــم و هەپ و هــەوڵ ددەم ئەڕا‬ ‫هامیــاری‪ ،‬کەســێ ک هەمیشــان کەڵکەڵەێ‬ ‫هونــەر ســاق کــوردی بداشــتووبێ‪ ،‬نەدیمە‪،‬‬ ‫تەنیایــی دە نــام نەقاشــەێلە دەرد گرانێگــە‬ ‫ک دیــرێ ئــازارم ددەێ و خــوەزەو دخــوازم‬ ‫وە گوورانی‌چڕەێلــە و مووســیقی‌وانەێلە‬ ‫چــوون تــا دڵــت بخــوازێ دە کرماشــان‬ ‫مووســیقی کــوردی‪ ،‬هەواخــواز و ژەنیــار و‬ ‫پســپۆر دیــرێ ئــەڕا خــوەێ‪ ،‬تەمــوورە لــە‬ ‫گشــتێ فرەتــر ک حەتتا دە شــێواز مەکتەب‬ ‫گــووران و مەکتــەب ســەحنە‪ ،‬فــرە فــرە‬ ‫ســەقامداریمن‪ ،‬دە شــێعریش ک دە کوردی‬ ‫لفانــەێ مووســیقیە هــەم خــاس بیمنــە و‬ ‫هەســیمن‪ ،‬دە ال هونەرەێــل تەجەســومی‬ ‫جــوور نەقاشــی و موجسمە‌ســازی وە‬ ‫داخــەوە ئایمەێــل پەیوەســتەکارێ نییــە دە‬ ‫کرماشــان و دە ئــی باوەتــە فــرە دەس‌پەتــی‬ ‫و فــرە کەمدەســیمن‪.‬‬ ‫‪-‬چ جاڵنجەێلێ ها نواێ ئی رێگە؟‬

‫‪52‬‬

‫گــوڵ ســوو‬

‫‪ :‬چاڵنجەێلــە فرەن‪ ،‬گرینگرتینێیان یەســە ک‬ ‫دەوڵەتییەێلــە ک قانــوون ناگه‌ســە ملێیــان‬ ‫ک ئــەڕا ئــی کارەێلــە بەرنامــە بداشــتووبن‬ ‫و بوودجــە و پــوول و پــارە بنــن‪ ،‬هونــەر‬ ‫فولکلــور کەم‌تاکوتــێ لــە ویــرەو بردنــە و‬ ‫فرەیــش موهــم ئەڕایــان نییــە‪ ،‬لــە گشــتێ‬ ‫بەدتــر یەســە ک هونەرمەندەێلەمانــن‬ ‫فریــو درووێ وە نــام هونــەر جەهانــی‬ ‫خواردنــە چــوون گــەن لــەێ ئەوڕەســینە‬ ‫و لــە خوەیانــەو هونــەر جەهانــی هــە‬ ‫یانــێ یــە ک ئیمــە هــە بایــەد شــوونگیر‬ ‫و تەقلیــدکار ببیمــن نــە نــواڕۆو و ئــەڕا‬ ‫یەســە ک دە کارەێلەمــان هــە کوپــی‌کار‬ ‫مایمنــە و دمینــن و پرفورمەنســەێلە و‬ ‫کانســپچواڵەێلەگە و ڤیدئوئارتەێلــە و‬ ‫چووزانــم چشــتەێل پســپووری و قــووڵ‬ ‫قووڵــێ لــەێ‌وا کوردیاتییــەو نەکردنــە و هە‬ ‫کەفیمنــە شــوون ئــەو چشــت و چیاتەێلــە‬ ‫ک دە ئورووپــا و ئامریــکا هەســەیان‪،‬‬ ‫نــە‪ ،‬وەێ‌جــوورە نییــە‪ ،‬هــەر خاڵــێ‪ ،‬هــەر‬ ‫شــوونێ دە ئــی دنیــا‪ ،‬دە ناوچــە و واڵتێــگ‪،‬‬ ‫هــە وەو تایبەمتەندییەێــل خوەێیــەو‪،‬‬ ‫ئەگــەر قســەی نــووێ بداشــتووێ ئــەڕا‬ ‫وتــن‪ ،‬ئەوەێــش هونەرێگــە جەهانــی‪.‬‬ ‫هونــەر جەهانــی‪ ،‬جــوور جوغرافیــا لــە‬ ‫یــەکا گرتــن ئــی گوڵەگوڵەێلــە ســازریاگە‪،‬‬ ‫یانــێ گشــت هونەرەێــل دنیــا وە یــەکا‬ ‫دبنــە هونــەر جەهانــی نــە هــە هونــەر‬ ‫یــەک گــوڵ جــی لــە دنیــا‪ ،‬گشــتامن‬ ‫دزانیمــن یــە خــۆ دیارییــە‪ ،‬ئێســە ک‬ ‫هژمونی‌ســازی دە گشــت چشــتێ ئــوو‬ ‫دە هونەریــش فــرە ئاڵنگــێ دیاریییــەو‬ ‫بییــە‪ ،‬ئــوو مووڵتی‌میدیاێلــە بــاوەو بینــە‪،‬‬ ‫خــۆ دیــارە ئــەوان ک دەسڕەســی فرەتــرێ‬ ‫وە رەســانەێلە دیــرن و خــاون میدیاێــل‬ ‫جەهانییــن‪ ،‬ئــەوان دە زەێــن گشــت دنیــا‬ ‫دبنــە ســەمبوڵ هونــەر جەهانــی‪.‬‬ ‫ئیمەیــش وە داخــەوە دە گێــژاو‬ ‫ئــی هژموونییــە گیــر دکەفیمــن و‬ ‫هونەرمەندەێلەمــان هــادەێ هیــچ‬

‫نیشــانەێ لــە میــرات هونــەری کــوردی و‬ ‫کوردیاتــی و رووژهەاڵتــی دە کارەێلــەێ‬ ‫خوەیــان نەگــرن وە خوەیانــەو‪.‬‬ ‫دە کرماشــان‪ ،‬وە داخــەوە بــڕێ لــە‬ ‫بەرپرســەێلە هــە چــان ویــر بڕینــە لــە‬ ‫ئیجــوورە چشــتەێلێ‪ ،‬لــەو الویــش دبینیمن‬ ‫ک وە قەوڵییــەی (هانیبــاڵ ئەڵخــاس ) ک‬ ‫هەمیشــان وەمــان گووشــەجەڕە ددا ک‬ ‫کــوور کوورانــە نەکەفنــە شــوون فەرهەنگ‬ ‫رووژئــاوا‪ ،‬هونەرمەندەێلــەێ کرماشــان‬ ‫خوەمــان ئیجــوورە چشــتێ نەدگرنــە وەر‬ ‫چــەم و ئەیانــە بینەســە چاڵنجەێــل گــەپ‬ ‫وەر رێ ئیمــە ئــەڕا گەشــەوەری هونــەر‬ ‫کــوردی دە کرماشــان‪.‬‬ ‫یەیــش بویشــم ک ئیمــە وەختــێ گەنجینــە‬ ‫و خەزینەێــل کەڵێنــێ جــوور هونــەر‬ ‫کــوردی دیریمــن‪ ،‬شــانامەێ کــوردی‪،‬‬ ‫شــانامەێ لەکــی‪ ،‬دە نــام وەڕ و لــەێ و یــان‬ ‫و نالــی ۆ مــەوج و قالــی و حەتتــا دە بــان‬ ‫ســان قەورەێلەگــە دە ئاســەوارەێلەمان‪،‬‬ ‫دە ئەدەبیــات ئیمــە خەزینەێــل بێ‌بنــێ‬ ‫دیریمــن ک ئــەر هونەرمەندەێلــەێ ئێســاێ‬ ‫ئــی واڵتــە بخــوازن وەێیــان بڕەســن‪ ،‬جــی‬ ‫ئــەڕا کار فرەترێــگ دیــرێ‪ ،‬جــورێ ک‬ ‫دتوانیمــن دە بــان ئەوانــە هونەرەێــل‬ ‫فرەتــرێ بخەڵقنیمــن‪ ،‬ئــەڕا ئــی کارە‬ ‫نەگریمنــە وەر چەمــان؟ هیــوادارم هــەم‬ ‫بەرپرســەێلە و هەمیــش هونەرمەندەێلــە‪،‬‬ ‫لــەێ چشــت فــرە گرینگــە ئەوبڕەســن‬ ‫و وە چوارپــەل جەڕیــاگ و دەم و‬ ‫زوان بەرسیــاگ نەچــن وەر ئــەو پیــری‬ ‫فەرهەنــگ رووژئاوایــی‪ ،‬ئیمــە ئــەر وە‬ ‫چــەم وازترێگــەو بچیمنــە پیــری هونەرەێــل‬ ‫نــووی و رەنــگ و بــوو ناوچەئــی و میللــی‬ ‫و خوەمانی‌تــرێ دایمــن وە هونەرەێلــەێ‬ ‫خوەمــان‪ ،‬مئجــا دتوانیمــن ک هونەرمــان‬ ‫ئــەڕا ئەوانیــش کل بکەیمــن و ســادرێ وە‬ ‫گشــت دنیــا بکەیمــن‪.‬‬ ‫ئــەر بخوازیمــن ک کەفــن وە شــوون ئەوان‬ ‫یانــێ تەقلیــد کــردن لــە ئــەوان بکەیمنــە‬

‫کار خوەمــان‪ ،‬یــە چ کارێگــە؟ ئــەوان ســەد‬ ‫ســاڵ وەر ژە یــە کارێ کردنــە‪ ،‬وە خاســرین‬ ‫جووریــش ئــەو کارە کردنــە‪ ،‬خــۆ یــە چ‬ ‫کارێگــە ک ئیمــە ئەڵگەردیمنــە ســەد ســال‬ ‫پێــش ئــەوان‪ ،‬ئــەڕا مئڕووژیــن نەبیمــن؟‬ ‫ چ شێوازه‌ێلێ ده کار کوردی دیریمن؟‬‫‪:‬ده کار کــوردی شــێوازێ وه جیــاواز‬ ‫ئــه‌ڕا خــوەێ نەدیریمــن هەرچــەن‬ ‫ک یــە خەێلێگــە دە ئــی ســەردمە ‪،‬‬ ‫ئــی دۆمــا دۆمــا (نەقاشــی مەکتــەب‬ ‫کوردســتان) فــرە وەســەقامەو پایــار بییــە‬ ‫ک ســەردەمدارەگەێ ئوســتاد هــادی‬ ‫زیاءدینــی بییــە و بــڕێ تــر لە شــاگردەێلەێ‬ ‫و رەفێقەێلــێ و ئەوانــەێ تــر ک خواســتنە‬

‫و دخــوازن ئــی کارە تەکمیــل بکــەن‪،‬‬ ‫کەســەێلێ جــوور خەلیلی‌فــەرد‪ ،‬مەهــدی‬ ‫زیاءدینــی‪ ،‬فەردیــن ســادق‌ئەیووبی‪،‬‬ ‫ئەیانــە نەقاشــەێلێگن ک دە ســنە جمــە و‬ ‫جوولــەێ خاســێ خســتنە ڕێ ک وەێ نــام‬ ‫(مەکت ـه‌ب کوردســتان) نامگیــرەو کریاگــە‪.‬‬ ‫دە کرماشــان وە‌داخــەوە تــا ئێســە حەتتــا‬ ‫ئــەو مەکتەبەیــش نەکەفتگەســە رێ‪ ،‬چوون‬ ‫ک گەورایێــگ جــوور هــادی زیاءدینــی دە‬ ‫ئــی گەوراشــارە زهیــر نەکردگــە و ئــەو‬ ‫هامدڵــی و هامیارییــە ک وەداخــەوە دە‬ ‫نــام هونەرمەندەێلــەێ کرماشــانی بایــەد‬ ‫ببــێ‪ ،‬نییــە‪ ،‬بەرپرســەێلەێش لــەێ‌وا‪ ،‬وە‬ ‫بوونــەێ یەســە ک هــە تــاک و تیکــێ لەێ‌ال‬

‫و لــەوال کارکارێ وە رەنــگ و بــوو کــوردی‬ ‫دکــرێ و بــەس‪ ،‬ئەوەیــش فــرە فــرە کــەم‪.‬‬ ‫ئەڵگەردیمنــە ســەر تاریــخ گــەور واڵت‬‫گــەور زاگــڕۆس‪ ،‬وەوجــووورە ک بزانــی‪،‬‬ ‫نەقاشــی لــە کەێیــەو هاتگەســەنام‬ ‫کــوردەواری؟‬ ‫‪:‬نەقاشــی دە کــوردەواری و دە زاگــڕۆس‬ ‫وە گشــتی‪ ،‬هــەر چــەن ک فــرە گــەور‬ ‫و میژووئییــە‪ ،‬باوجــی میــژوو ئــی کارە‬ ‫نادیــارە‪ ،‬ئــەڕا منوونــە دە دەروەن میرمــاس‬ ‫دە کوێ‌دەشــت لەکســتان دە الژۆر ئوستان‬ ‫لوڕســتان‪ ،‬نەقاشــییەێلێ هەســە ک هــن نــۆ‬ ‫هــزار تــا یانــزە هــزار ســاڵ وەر ژە یەنــە‪،‬‬ ‫ئەوانــە دە بــان تــاش تارشیانــە ک ئــەر‬ ‫وە یــە ئەڵگەردیمنــەو دبینیمــن ک ئیمــە‬ ‫تاریخێــگ یانــزە ه ـزار ســاڵە لــە نەقاشــی‬ ‫کــوردی دیریمــن دە ناوچەێــل لە‌ک‌نشــین‬ ‫کــوردەواری‪ ،‬یەیــش بویشــم ک نەقاشــی‬ ‫هــە لــە هەێیــەو هــە وەرد ئایــم ژیاگــە‪،‬‬ ‫دە نــام ئشــکەفتەێلە‪ ،‬باوە‌ئایمەێلــە‪ ،‬ور ژە‬ ‫تاریــخ‪ ،‬ئــەڕا چشــتەێل ئائینــی خوەیــان دە‬ ‫بــان بــەرد و تــاش کاوســەێلە یــا دە نــام‬ ‫ئشــکەفتەێلەگە چشــتەێلێ کیشــانە‪.‬‬ ‫وە ســنگ ئەوانــە دپــووڕێ ئــەر بویشــیمن‬ ‫ک هونــەر و نەقاشــی هام‌لــف و هــام‌زا و‬ ‫هام‌بــازگ ئایــم بییــە چ دە رووژهــەاڵت‬ ‫دنیــا و چ دە روووژئــاواێ دنیــا ئــوو‬ ‫دوروس‌ترەگــەێ یەســە ک بویشــیمن‬ ‫ســەرەتاێ هونــەر و دوفێشــر نەقاشــی‬ ‫دیــاری نییــە و هــە یــە دزانیمــن ک‬ ‫چشــتێگە فــرە فــرە گــەور‪.‬‬ ‫شــێعر و نەقاشــی دە نــام فــرە لــە‬‫خەڵکەێــل دنیــا‪ ،‬لفانــەێ یەکرتەکییــن‪ ،‬دە‬ ‫نــام کوردســتانات چــە؟‬ ‫‪:‬دە ئێــران‪ ،‬نەقاشــی و هونەرەێــل‬ ‫تەجەســۆمی‪ ،‬چۆچشــتێ دە خزمەت شــێعر‬ ‫بینــە دوفێشــر شــانامە و ئەفســانەێلێ‬ ‫عاشــقانە جــوور شــیرین و فەرهــاد و‬ ‫لەیلــی و مەجنــوون ک نزامــی و کەســەێلێ‬ ‫تــر وە شــێعر ئەڵگەرداننەســەیان‪،‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 107‬ئازاری ‪2021‬ی زایینی )‪(2721‬ی كوردی‬

‫‪53‬‬

‫جــوورێ ک دتوانیمــن بویشــمن نەقاشــی‬ ‫هیــچ جــوورێ ســەر وە خوەییێــگ و‬ ‫جیاییێــگ دە نام‌بەیــن خــوەێ و شــێعر‬ ‫نه‌زانســتگە و هــە دە خزمــەت ئەدەبیــات‬ ‫بییــە‪ ،‬دە دەوران ســەفەوییە‪ ،‬دە ئاڵنــگ‬ ‫پەیوەندییەێلــێ ک ئێــران وەرد دنیــاێ‬ ‫رووژئــاوا پەیــدا کردگــە جگڵە‌جگڵــە‬ ‫نەقاشــی دوورەو کەفتگــە لــە شــێعر و‬ ‫چۆچشــتێ وە جگ‌جــگ ســەروەخوەێیەو‬ ‫بییــە‪.‬‬ ‫ئــی چشــتە ک بخوازیمــن ئیجــوورە‬ ‫رەوەنــێ دە نەقاشــی کــوردی داشــتیمنە یــا‬ ‫دیریمــن‪ ،‬نــە‪ ،‬ئەوســا لــەێ‌وا نەبییــە یــا م‬ ‫خــەوەر نەدیــرم‪ ،‬ئێســەیێش دە کرماشــان‬ ‫هــە لــەێ‌وا نییــە‪ ،‬هــەر چــەن ئیمــە‬ ‫شــانامەێ کــوردی‪ ،‬نادری‌نامــەێ کــوردی‪،‬‬ ‫شــیرین و فەرهــاد کــوردی‪ ،‬الس و خــەزاڵ‪،‬‬ ‫مــەم و زیــن و مەنزوومەێــل گــەورێ تر وە‬ ‫بنزارەێــل زوان کــوردی داشــتیمنە‪ ،‬باوجــی‬ ‫ئێســە دە کوردســتان‪ ،‬وەو جــم و جوولە ک‬ ‫هــادی زیاءدینــی کردگــە‪ ،‬چــان چۆچشــتێ‬ ‫هــە دە بــان چــەن بەیــت و ئوســتوورەێل‬ ‫کــوردی‪ ،‬تاکمە‌گلــەێ نەقاشــی شــێعرپایە‬ ‫کیرشیاگــە و بــەس‪ ،‬دە ئیــام و کرماشــانیش‬ ‫خــۆ دە نامنــی شــێعر کــوردی‪ ،‬ئوو نەقاشــی‬ ‫ئیچوونــە پەیوەندیــێ هــە نەگیریاگــە‪.‬‬ ‫خوەت چە؟‬‫‪ :‬م خــوەم فــرە دووس دیــرم ئیجــوورە‬ ‫کارێ بکــەم و دخــوازم دە بــان شــیرین و‬ ‫فەرهــاد کــوردی‪ ،‬نیگارکیشــی بکــەم چــوون‬ ‫جوغرافیــاێ عشــق شــیرین و فەرهــاد واڵت‬ ‫منــە و بێســتون و پــەڕاوێ ک فەرهــاد و‬ ‫عشــق وە‌یــەکا تاشینەســەێ هێــان هــەم‬ ‫ئــەڵ شــوونەێ خــوەێ وســاگە دە نــام‌ڕاس‬ ‫کرماشــان ئــوو حەیفــە ک دە جوغرافیــاێ‬ ‫ئەدەبــی کــوردی و دە جوغرافیــاێ‬ ‫رسۆشــتی و زوانــی کرماشــان ئــی ســەمبۆڵە‬ ‫لــەێ‌وا دە وەر چاومــان ببێگــەێ و مئجــا‬ ‫دە جوغرافیــاێ نەقاشــی کــوردی شــوون و‬ ‫نوونــێ نەبــێ‪ ،‬هــە لــەێ‌وا شــانامە‌ێش ک‬

‫‪54‬‬

‫گــوڵ ســوو‬

‫گوڵەگوڵــە شــوون جەنــگ و رووداوەێــل‬ ‫حەماســی و عاشــقانەێلەێ‪ ،‬گشــتێیان‬ ‫هێامنیــش هــە وەو نــام و نیشــانە ک‬ ‫دە شــانامەێ کــوردی هاتنــە هــان دە‬ ‫کرماشــان و ئــی مەنزوومەێــل شــەڕوانی‬ ‫و ئەویندارییــە ک هــەم هــان دە شــێعر و‬ ‫مەتەڵەێــل کوردیاتــی ئیمــە و هــەم هــان‬ ‫دە مووســیقی و بەیــت ئیمــە‪ ،‬حەیفــە‬ ‫ک دە نەقاشــی و موجەسمەســازی و‬ ‫ئــەو دووەێ هونەرەێلــەێ ئیمــە بەشــێ‬ ‫نەداشــتووبن‪.‬‬ ‫م خــوەم بــان دە‪،‬پانــزە تــەرح بــان جڵــد‬ ‫ئــەڕا داســتانەێل و شــێعرەێل شــاعرەێل‬ ‫کرماشــانی کیشــامە ک یــە ســەرەتاێ‬

‫کارەێلــەم وەێ شــێوەوە بییــە باوجــی وە‬ ‫دروو بویشــم ک دە نامنــی شــێعرەێلە و‬ ‫داســتانەێلە و مەتــن کتاوەێلــە پەیوەندیــێ‬ ‫گرمتــە و چــەن تــەرح و نەقاشــی تایبەتــی‬ ‫ئــەڕا نــاوەڕووک ئــەو پەڕتووکەێلــە‬ ‫کیشــامە‪ ،‬نــە‪ ،‬نــە هــە م ک هێــان دە‬ ‫گشــت کرماشــانیش ئیجــوورە چشــتێ‬ ‫نەکەفتگــە و همیــرم یەســە ک ئیجــوورە‬ ‫چشــتێ زووتــرێ بــاوەو ببــێ‪.‬‬ ‫ لە کارە نووەێلەت بویش‪.‬‬‫‪ :‬کوونەقاشــییەێلێ ک هــا دەســم و دە‬ ‫منایێشــتگاێ وەێ زووەێلــە دمنەیــان‪،‬‬ ‫بــڕێ تــر لــە نەقاشــییەێلەمن ک دە بــان‬ ‫ئوســتوورەێ ژن کــورد کیشامەســەیان‪.‬‬

‫ئی‌جــارە هــام‌ڕێ وەرد ئــەو ئوســتوورە‪،‬‬ ‫ئوســتوورەێ شــاماران هــەم کیشــامە‪.‬‬ ‫شــاماران یــا شــای‌ماران ‪،‬ئوســتوورەێگە ک‬ ‫ســەر و کەپووڵــێ ژن بییــە و ئەندامــێ لــە‬ ‫ســەر ئــەو خــوار‪ ،‬لــەش مــار بییــە‪.‬‬ ‫مــار ئەڵ‌ئێــرە ئوســتوورەێ ســەاڵمەتییە‬ ‫ک مانــاێ مەنفــی و گەنــێ نەداشــتگە‬ ‫و نەدیــرێ‪ .‬ئــی ئوســتوورە یەکجــوور‬ ‫ئستغاســەیێگە‪ ،‬نــەزر و نیازێگــە ک ژنەێــل‬ ‫واڵتــی‪ ،‬ئــەڕاێ ئاشــێ دکوڵنــن وە نــام‬ ‫(ئــاش نیــازی شــای‌ماران) و بــڕ و بەشــێ‬ ‫دکــەن تــا ببێگــە نــەزر شــای‌ماران و لــە‬ ‫قــوڕن دڵــەوە دچــڕن وەێ ک (ئــەرێ هــەێ‬ ‫شــای‌ماران‪ ،‬تــو ک شــای گشــت مارەێــل‬ ‫و خەزەندەێــل و مــەل و موورەێلەیــت‪،‬‬ ‫ویــرت وە شــوو و زاڕوو و بـرا و خوەشــک‬ ‫و کــەس و کارەێلەمــان ببــێ ک مــار و‬ ‫مــەل و مــوورێ تــر چــز وەێیــان نــەدەن‬ ‫و نــەدەن ئــەڵ ئەڵەێیــان) چشــتێ ک‬ ‫هــا دە نــاخ ئــی ئوســتوورە یەســە ک‬ ‫خەڵــک ئیمــە بــاوڕ داشــتنە و دیــرن ک‬ ‫دە دنیــای راســکانییش هــەر ژنێــگ ئــەڕا‬ ‫خــوەێ‪ ،‬شــای‌مارانێگە‪ .‬یــە مانــاێ فــرە‬ ‫بــەرزێ دیــرێ و فــرە عرفانییــە و گــەور‪،‬‬ ‫ئــوو یــە خــوەێ م دخەێگــە ویــر ئــەو‬ ‫شــێعر عارفانــەێ عەتــار نەیشــابوورییە ک‬ ‫ســی گلــە مــرخ وە تەمــاێ وە‌دی کــردن‬ ‫ســیمرخ‪ ،‬باڵنــدەێ ئەفســانه‌ئی بــان گرتنــە‬ ‫وەر و چگــن تــا بــان تکــەڵ کێــوەێ قــاف‬ ‫و ئاخــرێ ئەوڕەســین ک ســیمرخ مانــا هــە‬ ‫وجــوود نەدیــرێ و هــە نییــە‪ ،‬ئــوو یــە‬ ‫خوەیانــن‪ ،‬ئــەو ســی مرخــه‪ ،‬ک وە یــەکا‬ ‫دبنــە ســیمرخێ و ســیمرخ هــە خوەیانــن‪،‬‬ ‫یەیــش هــە وەو چوونەســە‪ ،‬چــوون هــەر‬ ‫ژن کــوردێ ک دیــرێ نیاز دکــەێ وە دەرگاێ‬ ‫شــاماران‪ ،‬خــوەێ شــامارانێگە ئــەڕا خــوەێ‪،‬‬ ‫هــەر چــەن خــوەێ لــە یــە ئەونەڕەســییە و‬ ‫ئەگــەر خــوەێ ئەوڕەســێ لــە زات خــوەێ‪،‬‬ ‫خوەییــش ئــەو خواوێنەئییــە ک شــای‌ماران‬ ‫داشــتگە دتۆانــێ بداشــتووبێ و خوەییــش‬

‫دبێگــە یەکــێ جــوور شــاماران خوداوێنــە‪.‬‬ ‫یــە عرفانــە ک دە نــام کــوردەواری وە‬ ‫شــێوەێ تــرەو عامگیــرەو بییــە و وە گشــتی‬ ‫هــا دە نــام گشــت کــوردەواری‪ ،‬دوفێشــر‬ ‫دە نــام ژنەێلــە ک ســەرچاوەێ ژیانــن‪،‬‬ ‫چــوون دە کــوردی ژن‪ ،‬ژیــن‪ ،‬ژیــان‪ ،‬گشــتێ‬ ‫هامڕیشــگن‪.‬‬ ‫ئــی ئوســتوورە‪ ،‬چشــتێگە جــوور‬ ‫(انــا الحــق)ێ ک حــەالج وتگەســەێ‪،‬‬ ‫یەکجــوورێ لــە عرفــان و خوداوێنەئــی عــام‬ ‫ک هــە نســیو ئیمــەێ کــورد بییــە چــوون‬ ‫فەرهەنــگ کــوردی فــرە فــرە پــڕ بییــە و‬ ‫غەنییــە و هێامنیــش هــەم فــرە گــەورە و‬ ‫م ئــەڕا یەســە ک نامەســە مــل خــوەم ک‬ ‫وەێ فەرهەنگــە پاوەنــە مبینــن و بکەمــەێ‬ ‫ســەرچاوەێ بێ‌بنــێ ئــەڕا کارەێلەگــەم‪.‬‬ ‫ئــی چشــتە ئێســەیش قســەیێگە ک هــا‬ ‫نواتــر لــە واتەێلــێ ک فمنیســتەێلە دە‌‬ ‫بــارەێ ژن دویشــن‪.‬‬ ‫دە ناوچــە‌ێ ناودوئــاوان (خاوەرمیانــە‪/‬‬ ‫شــەرق االوســط) ک عەراوەێــل دۆت‬ ‫تــازەزا و بێ‌تــاوان زنەچاڵــەو کردنــە‪،‬‬ ‫میللەتەێــل گەورترەکــێ‪ ،‬ژن جــوور نــەزری‬ ‫و ئــەڕا نــەزر و نیــاز و خەیــرات و ئــەڕا‬

‫بــەردە بییــن جنســی‪ ،‬وە خەیــرات دانــە‬ ‫وە مەعبەدەێلەیــان‪ ،‬حەتتــا دبینیمــن ک‬ ‫داعــش دەێ‌ال و تاڵبــان دەوالمــان‪ ،‬دە ئــی‬ ‫ســەردەمەیش هەمجــا دۆت و دۆتەڵــەژن‬ ‫دفرووشــن وە پــوول و پــارە و وە کەنیــژی‬ ‫دبەنــەێ و دیلــی‪ ،‬ئــوو ژن هــە لە جــاران و‬ ‫ئەوســا تــا ئێســا دە الیــان بێ‌قــورپ بییــە‪،‬‬ ‫کــورد ئیجــوورە نووڕســتگە و دنــووڕێ‬ ‫وە ژن ک ســه‌رچاوەێ ژیانــە و مایــە‌ێ‬ ‫ئــاز و هازایەتییــە و خوداوێنەســە‪ ،‬جــوور‬ ‫ئاناهیتــا ک مەعبــەد خــوداژن ئــاو بییــە دە‬ ‫ئێـران وەریــن و ئێســەیش هــا دە ناوچــەێ‬ ‫کەنگــەوەر دە کرماشــان خوەمــان‪.‬‬ ‫ ئــەڕا دۆماپرســیاری‪ ،‬چەنــێ کوردەێــل‬‫فەیلــی عــراق دناســی؟‬ ‫‪:‬وەواخــەوە م نەدناســمەیان هەرچــەن ک‬ ‫فــرە فــرە دخــوازم ک وەردێیــان هام‌و‌شــوو‬ ‫بداشــتووبم و هونەرێیــان ببینــم و ئــاڵ‬ ‫و وێیــەر هونــەری وەگــەرد یەکرتەکــی‬ ‫بداشــتووبیمن‪ ،‬یــا کووتاهــی لــە مــن بییــە‬ ‫یــا هــەر چشــتێ تــر ئاخینمــە ک تــا ئێســە‬ ‫ئــی پەیوەندییــە وەردێیــان نەداشــتمە‪.‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 107‬ئازاری ‪2021‬ی زایینی )‪(2721‬ی كوردی‬

‫‪55‬‬

‫وەختە دی‬ ‫قانوون ئه‌ساسی عراق‪،‬‬ ‫دموکراتیک‌ترەو بکرێ‬ ‫گوڵ سوو‬ ‫ئــی رووژه‌یلــه بــڕێ هانــه شــوون یــه ک‬ ‫قانــوون ئه‌ساســی عـراق بگۆڕنــن و فــدراڵ‬ ‫لــه‌ی بخه‌نــه‌و ک تــا ئێســه نه‌توانســتنه‬ ‫عــراق وه ده‌وران به‌ڕبه‌ڕییــه‌ت و‬ ‫شڤنیســتی و ‌ە ژە عراق نــووی ئەڵگەردننەو‪.‬‬ ‫دە الختــار عــراق نــووی بــێ ژە فــدراڵ‬ ‫کــردن عــراق وە دو اقلیــم عــەراوی‬ ‫و کوردســتانی‪ ،‬مکانیزمەیلــێ تریــش‬ ‫ئــە‌ڕا یــە ک مــاف و حوقــووق ئنســانی‬ ‫بڕوەچــە و کە‌مه‌ووزەیــل یــا ئەقلییەتەیــل‬ ‫دینــی و هــووزی و زوانــی بپارێــزرێ‬ ‫و پاســاوە نەبــێ‪ ،‬نریاگــە ک یەکــێ لــە‬ ‫دیاری‌ترینەیلەیــان ئەیانــەن‪:‬‬ ‫ وه‌و چوونــه ک دیــاره‪ ،‬قانوون‌نه‌ره‌یــل‬‫ســه‌ره‌تای دامه‌زریــان عــراق نویــی‪،‬‬ ‫دۆمــای ئەڵرووخیــان ده‌وڵــه‌ت به‌عــس‬ ‫‪ ،‬وه‌یجــووره فرمانــێ نــان ده قانــوون‬ ‫ئه‌ساســی ک مکانیســم ئه‌ڵبــژاردن‬ ‫نوێنه‌ره‌یــل ئــه‌ڕا پارملــان عــراق جــوورێ‬ ‫بــرێ ک لــه سێسـه‌د و بیــس و نــۆ کورســی‬ ‫پارملــان عــراق عــه‌راوی‪ ،‬سیســه‌د و بیــس‬ ‫کورســی وه رێگــه‌ی ئنتخابــات گشــتێ‬ ‫بــرێ و هــه‌ر عراقیــێ دتوانــێ ئــه‌ڔا ئــی‬ ‫کورســییه‌یه په‌ڵتــاف ئه‌ڵگــرێ‪ ،‬نۆوانــێ تــر‬ ‫له‌یــان ک دمینــێ هــن که‌م‌هووزه‌یــل یــا‬

‫‪56‬‬

‫گــوڵ ســوو‬

‫ئه‌قلییه‌ته‌یلــن ک ده قانــوون ئه‌ساســی‬ ‫عــراق نــووی وه‌یجــووره نــام له‌یــان‬ ‫بریاگــه‪:‬‬ ‫ په‌نــج کورســی ئــه‌ڔا که‌م‌هووزه‌یــل‬‫مه‌ســیحی‬ ‫ کورسیێگ ئه‌ڔا که‌م‌هووزه‌یل شه‌به‌ک‬‫ کورسیێگ ئه‌ڔا که‌م‌هووزه‌یل سائبی‬‫ کورسیێگ ئه‌ڔا که‌م‌هووزه‌یل ئێزه‌دی‬‫ کورســیێگ ئــه‌ڔا که‌م‌هووزه‌یــل کــورد‬‫فه‌یلــی‬ ‫وه‌داخــه‌وه ئــی قانوونــه‪ ،‬مکانیزمه‌یــل‬ ‫دیاریــێ ئــه‌ڕا ئجــرا نه‌دیــرێ‪ ،‬چشــتێ‬ ‫جــوور یــه ک کــه‌س نه‌دزانــێ ک لــه‬ ‫راســی ئه‌وانــه‌ی ک گل‌و‌خێــز دکــه‌ن ئــه‌ڕا‬ ‫گرتــن ی ـه‌ک کورســییه‌گه‌ی نوێن ـه‌ری کــورد‬ ‫فه‌یلــی ده کــووت و ئوســتان واســطت‪،‬‬ ‫لــه راســی کــورد فه‌یلیــن؟ یــا نــه وه دروو‬ ‫دکــه‌ن؟‬ ‫ئه‌ڔا چه؟‬ ‫ئــه‌ڔا یــه ک کــورد فه‌یلــی‪ ،‬ده ده‌وران‬ ‫ســه‌ددام‪ ،‬هه‌رچــێ کاره‌ســات ک بــی وه‬ ‫ســه‌رێ هــات‪ ،‬هــه‌م ته‌عریــب‪ ،‬هــه‌م‬ ‫کــووچ دایــن وه نــام عه‌شــیره‌یل عراقــی‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی کــورده‌واری خوه‌یــان ک زێــد و‬ ‫مــاوای بــاوگ و باپیرانــی ئـه‌وان بییــه‪ ،‬هه‌م‬

‫تاڔانــن لــه ع ـراق‪ ،‬ه ـه‌م ناســنامه دایــن وه‬ ‫نــام عه‌شــیره‌ته‌یلێ تــر جه‌بــووری‪ ،‬عــان‬ ‫و مالکــی و زه‌رگانــی جه‌یزانــی و ‪ ...‬ک بــێ‬ ‫ژه یــه کــوت ئه‌ڵه‌یــان کریاگــه ک کــوردی‬ ‫قســه نه‌کــه‌و و و ‌ه زوور وه‌یــان وتنــه ک‬ ‫ع ـه‌راوی بویشــن‪ ،‬ئێســه خوه‌تــان بویشــن‬ ‫که‌ســێ ک ی ـه‌ک و دو پێشــته ناســنامه وه‬ ‫نــام عه‌شــیره‌ی تــر دیــرێ و عـه‌راوی قســه‬ ‫دکــه‌ێ و کــوردی نه‌دزانــێ و نه‌دفامــێ‬ ‫و چووزانــم هــاده‌ێ دشداش ـه‌ی دڕێگیــش‬ ‫ده وه‌رێ ببــێ و عه‌گاڵیــش جه‌ڕان‌بــی‪،‬‬ ‫بیــاێ بویشــێ م کــورد فه‌یلییــم‪ ،‬ده ئــی‬ ‫جوغرافیــای چۆچیاگــه ک قــاوم و حه‌تــا‬ ‫بــرا و خوه‌شــکیش خوه‌یــان لــه یه‌کــری‬ ‫ئه‌وشــاردنه تــا نه‌گیــردرن و ســاوق‬ ‫نه‌کــرن کــێ ک دتوانــێ مه‌یــن و منــای‬ ‫بکه‌ێــو بویشــی ک تــو کــورد فه‌یلییــت یــا‬ ‫نــه؟ چــوون بای ـه‌د یــه ســابت بکــرێ؟‬ ‫یــه که‌م‌وکوڵــی قانوونــه ک ئ ـه‌ر چاره‌س ـه‌ر‬ ‫نه‌کــرێ‪ ،‬ئــی کورســییه ک دریاگــه وه کــورد‬ ‫فه‌یلــی‪ ،‬یه‌یــش جــوور مــاڵ و ماواگه‌یــان‬

‫و ‌ه تــااڵن دچــوو‪ ،‬هه‌رچــ ‌ه ئیجــاره وه‬ ‫ده‌ســێ ک خــوه‌ێ ئــه‌ڔا خــوه‌ێ دویشــێ‬ ‫ک ده‌س دموکراســیه و یــه فره‌تــر زوور‬ ‫دیــرێ و وه راســی دی ســتمه‌مه و بایــه‌د‬ ‫قانوون‌زانه‌یــل و ‪NGO‬ه‌یــل و گەپەیــل‬ ‫کــورد فەیلــی و حەتتــا گشــت عراقییەیــل‬ ‫ئــازادە و وە‌کار ک کەڵکەڵــەی دموکراســی‬ ‫و ژیانــێ پــڕ لــە هێمنــی و ئاسایێشــت‬ ‫ئــەڕا گشــت عراقییەیــل دیــرن‪ ،‬دوفێشــر‬ ‫دەوڵەت‌ئایمەیلــە و پارملان‌ئایمە‌یلــە ویــر‬ ‫و هــرزێ ئــەڕا ئەڵگوڕانــن ئــی قانوونــە و‬ ‫خــاس و ڕاس کردنــێ بکــەن‪.‬‬ ‫پرســیار گەپــێ تــر ک بایــەد جــواوێ ئــەڕای‬ ‫پەیــدا بکــرێ یەســە ک ئــەڕا کــورد فەیلــی‬ ‫بەغــدا لــەی قانوونــە‪ ،‬بایــەد بێ‌بــەش‬ ‫مبینــێ؟ هەرچــەن ئــەر وە هەق‌خــوازی‌‬ ‫بویشــیمن بایــەد بویشــیمن ک دە بەغــدا‬ ‫هەمیشــان بایــەد ســێ چــوار کورســی‬ ‫بــدرێ وە کــورد فەیلــی تــا بەشــکەم بەشــێ‬ ‫لــە مسیوەتەســلێک وەســەرێ هاتگــە‪،‬‬ ‫ئەڵگەردنــن وە دۆمــا‪.‬‬

‫قانــوون ئه‌ساســی‪ ،‬ســازریاگ ده‌س و‬ ‫زه‌یــن ئایمه‌یلــه و چشــت موقه‌ده‌ســێ‬ ‫ئــه‌ڔا په‌ڔه‌ســتین نییــه و هــه‌ر وه ســاڵێ‬ ‫واڵــێ‪ ،‬جــار و بــار بای ـه‌د بلــڕێ و هامــراز‬ ‫وه‌رد گۆڕیــان واڵت و خه‌ڵــک و تکنولــوژی‬ ‫و ئــاوات گه‌له‌گــه‪ ،‬بگــۆدرێ‪ ،‬چشــت‬ ‫ســابت و هه‌میشــانیێ نییــه‪ ،‬چــوون منــا‬ ‫و نوومنامه‌یلــه ک دیانــە نــام جامێعــە‪،‬‬ ‫خــواز و دڵخــواز خوەیــان دیــرن و پیــر و‬ ‫پاتاڵەیــل ئــە‌و مافــە نەدیــرن وەردێیــان‬ ‫ملمالنــە بکــەن ک مــاف خــاس و راس‬ ‫کــردن قانــوون لەیــان بســینن‪.‬‬ ‫ئــەر لــەی‌وا نەبــێ‪ ،‬قانوونــش جــوور ئــاو‬ ‫شــە‌ومەن و گوڵەمئــاوێ مەنــە دگەنــێ و‬ ‫واڵتــێ وەرد خــوەێ دگەنــن و بــەرد دە مــل‬ ‫بــەرد نەدوســێ و مــەردم لــە رێ ئنقــاب‬ ‫و بشێوبشــێو و قەڵوۆقوڵــوو کــردن واڵت‪،‬‬ ‫قســەیلەێ خوەیــان دبەنــە رەســەت‪.‬‬ ‫حوکــم بایــەد رەوادار داشــتووبێ و حوکــم‬ ‫نــاڕەوا‪ ،‬رەوا نییــە و رەواداری نەدیــرێ و‬ ‫ئێقــە یــە گرینــگ و موهمــە ک مئڕووکــە‬

‫گشــتێ دیــرن قانوونه‌یلە‌یــان چوونــە‬ ‫نە‌رمــەو دکــەن ک وە جــی ئــدارە و‬ ‫مودیرییــەت واڵت و حوکمڕانیــن حاکمەیل‪،‬‬ ‫حوکمڕە‌وایــی خــاس و شایێســتە‪ ،‬بــاو‬ ‫بکــرێ دە واڵت چــوون دزانــن وە زوور‬ ‫وتــن و زووران و زوور مــل مێیــار نەدچــوو‬ ‫و حوکوومــەت ئــەڕا خزمــەت کردنــە نــە‬ ‫ئــەڕا بایــەد و نەبایــەد وتــن حاکمەیلــە‬ ‫ک مــەردم وە زاڕوو و وەنەفــام‪ ،‬دە الی‬ ‫خوەیــان فــەرز بکــەن‪.‬‬ ‫حوکــم وەختــێ رەواداری دیــرێ ک حــەق‬ ‫گشــت خاون‌حەقەیــل و نەفــع گــرد‬ ‫خاون‌نەفعەیــل بیــارێ وە شــوون خــوەێ‬ ‫نــە هــه هــن دەوڵــەت و حکوومــەت‪،‬‬ ‫چــوون ئــەوان هــە یەکجــوور رێــوازکارن و‬ ‫بەرگــر لــە پاســا کــردن حــەق واڵتوەندەیــل‬ ‫و خوەیــان ئــەڕا خوەیــان حەقــێ نەدیــرن‪،‬‬ ‫وە چەواشــە‌ی ئــی زەێــن و زەێنیاتــە ک‬ ‫حاکمەیلــە ئیمــە بــان ئــەڵ بــان دیــرن و‬ ‫داشــتنە‪.‬‬ ‫مانای دموکراسی راسکانی یەسە‪.‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 107‬ئازاری ‪2021‬ی زایینی )‪(2721‬ی كوردی‬

‫‪57‬‬

‫کوردی خوارین‬

‫خاون نه‌سر و ده‌ق‌ نییه‬ ‫گـوڵ ســوو‬

‫حوسـه‌ین شــەکەربەیگی‪ ،‬دە سـ ڵ‬ ‫ـا� ‪ 1975‬زایەنــی‪ ،‬دە ئاواییــێ وە نــام‬ ‫ڵ‬ ‫چا�ســە‌را دە پــەڕ شــار ئیــام هاتــە دی و دە زانکــۆ ئیــام‪ ،‬کارناســی‬ ‫حوقــووق گــرت و لــە ســەرەتای دەبیرســتانەو هاتــە نــام دنیــای شــێعر‬ ‫و شــاعری و رووژ وە رووژ فرەتــر لــە پێــش‪ ،‬ڵ‬ ‫د� دا وە ئەدەبیــات و‬ ‫جگه‌جگــه دش کــرد وه دنیــای داســتانیش‪.‬‬

‫ئــەوی دە ئەنجومــەن ئەدەبــی و ده ه ـه‌ر‬ ‫دو بــه‌ش شــێعر و داســتان‪ ،‬نه‌خــش‬ ‫خاســێ دیــرێ و یەکــێ لــە نووخوازەیــل‬ ‫ئەدەبیــات کــوردی و فارســییە دە ئیــام‪.‬‬ ‫ئەیــە ک دخوەننــەێ‪ ،‬وت‌و‌وێژێگــە ک وەرد‬ ‫حوســەین شــەکەربەیگی داشــتیمنە‪ ،‬جــوور‬ ‫که‌ســێ ک هــەم هــا دە قــوڵ ئەدەبیــات و‬ ‫هــەم چاالکێگــە دیــاری دە ئیــام‪.‬‬ ‫ لە کەییەو خوەت وە شاعر دناسی؟‬‫حوســەین شــەکەربەیگی ‪ :‬وە شــێوەی فــرە‬ ‫جــدی‪ ،‬م لــە دەهــەی هەفتای هەتــاوی‪ ،‬لە‬ ‫قوڕن دڵەو لە شــێعر ئەوڕەســیم و شــاعری‬ ‫بــی وە کار و بــارم‪ ،‬هەرچــەن دە ســاڵ‬ ‫نــەوەد هەتــاوی‪ ،‬یەکــم کووشــێعرەیلەم‬ ‫چــاپ کــردم دە الی باڵوگــەی (نــەرش‬ ‫فەســڵ پەنجــم)‪.‬‬ ‫فرەتر دە چ قاڵبەیلێ شێعر وتیتە؟‬‫‪:‬م چ وە زوان فارســی و چ وە زوان کوردی‪،‬‬ ‫دە فــرە لــە قاڵبەیــل شــێعری جــوور‬

‫‪58‬‬

‫گــوڵ ســوو‬

‫کاڵســیک جــوور غــەزەڵ و شــێعر نــووی‬ ‫جــوور نیامیــی و ســپێد شــێعر ئەڵوەســیمە‬ ‫و یه‌کگــه‌ر نه‌بیمــه ‪.‬‬ ‫ یەمــە ک خوەت دنووڕیت‪ ،‬شــێعرەیلەت‬‫دە ئــی نــوورەی زەمانییــە‪ ،‬لــە ســەرا تــا‬ ‫ئێســە‪ ،‬چەنــێ گۆڕیانــە؟‬ ‫‪ :‬لڕیــان و گۆڕیــان‪ ،‬چشــتێگە زاتــی ک هــا‬ ‫دە قــوڕن دڵ هــەر شــاعر و نویســەرێ ک‬ ‫هــەم خــوەێ و هــەم کارەگــەی خــوەێ‬ ‫لــە بــان بانەیلــە دزانــێ‪ .‬منیــش جیــاواز‬ ‫نییــم و ئــی رەوەنــە دە مــل منیــش کاری‌‬ ‫بییــە‪ ،‬جــوورێ ک دپــووڕێ یــە بویشــم ک‬ ‫هەرچــەن لــە غــەزەڵ و کاڵســیک وتــن‬ ‫ده‌س کردمەســە تایــا‪ ،‬ئاخرســەر ســەر لــە‬ ‫شــێعر نــوو و ســپێد دەرهاوردمــە و یــە‬ ‫ئــەڕا یەســە ک خــوەم نامــە دە مــل خــوەم‬ ‫ک هەمیشــان نووخــوازی بکــەم و دە یــەک‬ ‫جــی وســەوس نەکــەم چــوون نەدخــوازم‬ ‫مەنــە مبینــم و ئــەڕا یەســە ک دە ئــی‬

‫بنەجوورییــە و ئیــا و ئــەوال کردنەیلــە‪،‬‬ ‫لــە خوەمــەو هــە وەر ئــەو نــوا چگمــە‪ ،‬تــا‬ ‫مئــڕوو‪.‬‬ ‫یانێ خوەت کوت لە خوەت دکەیت؟‬‫‪:‬نــە‪ ،‬فرەیــش کــوت نەکردمــە چوون شــێعر‪،‬‬ ‫چوون‌چشــتێ ئاوێنەیێگــە لــە ویــر و هــزر‬ ‫شــاعرەگەی و ئــەوەی ک هــا دە نــام دڵــێ‬ ‫و هــا دە ناخێیــەو‪ ،‬ئــەڕا یەســە ک دبینیمــن‬ ‫هــەر شــاعرێ لــە شــاعرەیل تــر جیــاوازە‪،‬‬ ‫ئــی رێشــت و رەوەن کاری منــە جــوورێ‬ ‫ک چــان ناوکــم وەرد نەوســیان بڕینــە‬ ‫وە دەس خــوەم نییــە‪ ،‬چووزانــم هــادەێ‬ ‫بەشــێ لــە ئەڵکەفــت منــە ک دە الخــت‬ ‫شــێعرەیلەگەم خــوەێ دخەێگــە دەر‪،‬‬ ‫وەو‌چوونــە ک هــەر جــارێ‪ ،‬ک وە کەیــف‬ ‫ئەو حاڵە ک دەو ســاتە و دەو گڕە داشــتمە‬ ‫وە قاڵبــێ تــر ک هــن ئــەو حااڵمتــە بییــە‬ ‫هــه وەوجوورەیــش شــێعر ومتــە باوجــی دە‬ ‫ئــی رەوەنــە هــەر ئەوگرتــن لــە یــا و لــە‬

‫ئــەو و وەر ئــەو نــوا چگــن و پێشــکەفنت‬ ‫بییەســە بنــەوای کارەگــەم‪ ،‬یەیــش وە دەس‬ ‫خــوەم نییــە‪ ،‬یــە هــا دە النــم ک داگــە‬ ‫ئەڵــە شــێعرەلەمیش‪ ،‬ئــەر بخــوازم کــوڵ‌ و‬ ‫کوڵــر بویشــم تــواێ یــە بویشــم ک م فرەتر‬ ‫هامــە شــوون یــە ک ئاڵنگــێ لــە خــوەم‬ ‫بهیلمــە جــی و ئەســەرگۆزاری بداشــتووم ک‬ ‫یەیــش بنچینــەی ئەڵگــەردێ وە روانگــەێ‬ ‫م وە ژیــان و وە دنیــای ک ئــەڕا خــوەم‬ ‫ســازیمە و هێــان هــە دســازمەێ‪.‬‬ ‫ئــەڕا منوونــە بویشــم‪ ،‬م چــوون‌چشــتێ‬

‫هامــە شــوون چشــتێ‪ ،‬چیاتــێ ک یەکجــوور‬ ‫تەغــەزوڵ ئێجتامعــی ببــێ ک لــە یــەک‬ ‫الوە ئاوێنــەی ببــێ لــە زنــه‌ی و ژیــان‬ ‫رووژینەمــان و لەوالویــش وەرد عشــق‬ ‫تێکــەڵ تێکەڵــەو ببــێ‪ .‬م الیینــدار شــێعر‬ ‫وتنێگــم ک بنــەوای دە مــل ویــر و هیــر‬ ‫ببــێ و دووســخواز یەمــە ک کەســەیلێ‬ ‫تریــش هــە لــەێ‌وا بناســننەم‪.‬‬ ‫ئەڵگۆڕیــان شــێعر کــوردی‪ ،‬چــوون دیتــە؟‬‫دوفێشــر دە ئــی دۆمادۆمــاوە‬ ‫‪:‬شــێعر ئیمەیــش جــووور شــێعر گەالنــێ تر‬

‫بــان و خــوار فرەیێــگ وە خوەێیــەو دییــە‬ ‫و لــە یــەو الویــش فرەتریــش هــەم دبینــێ‬ ‫هەرچــەن دە تاکمەالیێگــە ماگەســە جــی یا‬ ‫وەر ئــەو نــوا نەچگــە‪ ،‬دوفێشــر ئەدەبیــات‬ ‫کــوردی خواریــن‪ ،‬ئــی ئەدەبیاتــە هــەر‬ ‫چــەن دە ال ئەڵبەســت و شــێعر و شــایەری‪،‬‬ ‫بــەش خــوەێ چگــە وەر ئــەو نــوا‪ ،‬باوجــی‬ ‫دە دەق و نــەرس نووســان هێــان هــەم‬ ‫فــرە هــا ئــەو دۆمــا و کەم‌کارییەیــل‬ ‫فرەیێــگ لــە ئــی باوەتــە دیریمــن ک‬ ‫وەگەرەکــە ک گشــت نویســەرەیلەمان‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 107‬ئازاری ‪2021‬ی زایینی )‪(2721‬ی كوردی‬

‫‪59‬‬

‫وەرە بنــن دە ئــی رێگــە و دە ســەرەتا‬ ‫بنــووڕن و رسنجــە بــدەن وە نــەرس رووژ‬ ‫دنیــا و نویســەرەیل گــەپ و خوەێیــان دە‬ ‫ئــی کارە ئــااڵ بکــەن‌وە‪.‬‬ ‫یانێ نەرس دخەیتە نوای شێعر‬‫‪:‬ئــا‪ ،‬دە الی منــەوە نــه‌رس نووســانن دە‬ ‫راســی هــە هــا نــوای شــێعر و وەرتــرە لــە‬ ‫یــە ک وەداخــەوە لــەی باوەتــەوە کــەم‬ ‫و کوڵیــان فرەســە‪ ،‬گشــتی دویشــن یــە‬ ‫نــەرسە ک دتوانــێ ئیمــە فرەتــر بخەێگــە‬ ‫وەر چــەم دە دنیــا و جــوورێ بازگامنــەو‬ ‫بکــەێ ک ئیمەیــش بویشــیمن ک قســەیل‬ ‫فرەیێــگ ئــەڕا وتــن دیریمــن چــوون یــە‬ ‫نــەرسە ک ئاوێنه‌یێگــە ئەڵــەی کەفتــگ‬ ‫ئــەڕا یــە ک بــااڵ بەرزەگــەێ ژیــار و‬ ‫تەمەدونەگەمــان دیاری‌تــرەو بکــەێ و‬ ‫دنیــا لــە نــاخ و دەروومنــان ئەوبڕەســنێ‪.‬‬ ‫بانان شێعر کوردی وە چە دبینیت؟‬‫‪ :‬ئایەنــدەی شــێعر کــوردی کەفتگــە وە‬ ‫یــە ک شــاعرەیلەی ئیمــە‪ ،‬چەنــێ خوەێــان‬ ‫وە زانســت رووژ دنیــا نزیکــەو بکــەن‬ ‫و چەنــێ ئــاگاداری خوەێیــان ببەنــە‬ ‫بان‌تــر و کەڵکەڵەیــل ئێجتامعــی خوەێیــان‬ ‫جــوور یەکــێ لــە چاالکەیــل ئــاگادار‬ ‫کوومەڵگاگەێیــان ببەنــە بــان و دە ئــی‬ ‫باوەتەیلەیــش خوەێیــان وەر ئــەو نــوا ببەن‬ ‫نــە هــە دە شــێواز و تکنیکەیــل شــێعری‪،‬‬ ‫وە تەنیــا‪.‬‬ ‫دە ال کارەیلــێ ک وە کــوڕ و ئەنجمــەن‬‫ئەڵگــەردێ چــە دیــری ئــەڕا وتــن؟‬ ‫‪:‬ئیمــە جەرخــە و یەکــەو گرتنەیلــێ‬ ‫چوونــە ک بزانــی نه‌دیریمــن‪ ،‬ئەوســا‬ ‫ئەنجومەنەیــل ئەدەبــی و رووژنامــە و‬ ‫هەفتەنامــە و گوڤارەیلــە بیــن ک ئێســە‬ ‫شــەواچەیل مەجــازی نیشتنەســە شــوونەێ‬ ‫گشــتێیان و تاکمەگلێگیــش گلــە گلــەی‬ ‫کتــاو بــاو دکــرێ‪ ،‬هــە یــە‪ ،‬راســییەگەێ‬ ‫هــەر یەســە‪.‬‬ ‫ئەڕا ئی رووژگارە چ پێشنێیارێ دیرێ‬‫‪:‬ئــی دەورانــە‪ ،‬دەوران رســانەیل و‬

‫‪60‬‬

‫گــوڵ ســوو‬

‫دە الی منەوە نه‌ســـر نووســـانن دە‬ ‫راســـی هە ها نوای شـــێعر و وەرترە‬ ‫لە یـــە ک وەداخـــەوە لـــەی باوەتەوە‬ ‫کـــەم و کوڵیمان فرەســـە‪ ،‬گشـــتی‬ ‫دویشـــن یە نەســـرە ک دتوانێ ئیمە‬ ‫فرەتـــر بخەێگـــە وەر چـــەم دە دنیا و‬ ‫جـــوورێ بازگمانەو بکـــەێ ک ئیمەیش‬ ‫بویشـــیمن ک قســـەیل فرەیێـــگ ئەڕا‬ ‫وتـــن دیریمن ‪..‬‬

‫شــەواچەیل ئێجتامعیــە‪ ،‬هەرچێگــە ئیمــە‬ ‫لــەی باوەتــەوە خوەمــان دوەڵەمەن‌تــر‬ ‫بکەیمــن‪ ،‬نوامــان رووژنــای ترەکــە و‬ ‫دتوانیمــن فرەتــر لــە هــەر جــارێ زوان و‬ ‫ئەدەبیــات خوەمــان وە دنیــا بناســنیمن‪.‬‬ ‫ئێســە بەختەوەرانــە بایــەد بویشــیمن ک‬ ‫گشــت لــە یــە ئەوڕەســیمنە هەرچــەن ک‬ ‫هێــان هایمنــە ســەرەتای رێگەگەمــان و‬ ‫فرەمــان ماگــە ک خوەمــان دە ئەوجــوورە‬ ‫جیــێ ببینیمــن و بــڕ وەێ بکەیمــن‪ ،‬وە‬ ‫بــان یــەوە هیــوادارم وەو چوونــە جیــێ‬ ‫بڕەســیمن‪.‬‬ ‫‪ -‬تــون و بــڕێ تــر هــەپ‌و هــەوڵ دان‬

‫و توانســن جەژنــوارەی داســتان کــوردی‬ ‫(رازان) دە ئیــام بخەنــە رێ‪ ،‬جگــێ لــەی‬ ‫بــارەوە بویــش ؟‬ ‫‪:‬ئــەو جەژنــوارە ک م لــە دە‌س‌دە‌ناوەیلــێ‬ ‫بیــم ئــوو م خــوەم کریامــە دەبیــرێ ئــەو‬ ‫رووداوە ک وە راســی میژووســاز بی‪ .‬دروو‬ ‫نەویشــم ئــە‌ر بویشــم ک ئــەڕا یەکم‌جــار‬ ‫بــی ک وە ســنگ بەشــدار بییــن دە رازان‪،‬‬ ‫فــرە لــە نویســەرەیل ئیالمــی وەر کــردن‬ ‫وە داســتان نووســانن وە کــوردی و فــرە‬ ‫لەێیــان ک فرەیــش تــاو و تەوانــای ئــی کارە‬ ‫دیــرن‪ ،‬وەر ژە ئــی رووداوە کەلیمــەی نەرس‬ ‫یــا داســتان مانــا نەنووســان‌بین و دە ئــی‬

‫رووداوە بــی ک منــام و نوومنامەیلــێ کریانە‬ ‫دی ک ئــەر خوەێیــان بجمــن و بخــوازن‪،‬‬ ‫ئەڵیمــەت و بڵیمەتەێلێگــن کەم‌وێنــە ک‬ ‫هــەر کــەس وە راس دتوانــن جمشــتێ دە‬ ‫نــەرس و داســتان و رومــان کــوردی‪ ،‬بخەنــە‬ ‫رێ‪.‬‬ ‫چەنــێ وە پایــار مایــن ئــی کارە و‬‫دریــژەدار بیینــێ‪ ،‬هێمــێ‌دارن؟‬ ‫‪ :‬دە ئیــام‪ ،‬چ دە زوان کــوردی و چ دە‬ ‫فارســی‪ ،‬یــە شــێعرە ک دەس بــان دیــرێ‬ ‫و چشــتێ ریشــگدار و بنچینــە‌دار و‬ ‫دریــژەدارێ وە نــام نــەرس مانــا یــا داســتان‬ ‫مانــا هــە نەداشــتیمنە‪ .‬ئــی رووداوە‬

‫وەێ خاتــرە دمینێگــەێ و دیارییــە دە‬ ‫ج ‌مو‌جوولەیــل ئەدەبــی دە ئیــام ک یــەک‬ ‫‌گــەر بییــن ئەدەبیــات وە‌ ســوود شــێعر‪ ،‬دا‬ ‫وە یەکــەو و شــێوانە‌ێ ئــوو کارێ کــرد ک‬ ‫باریکەرێیــێ ئــەڕا داســتان و رومانیــش دە‬ ‫ئیــام بچەکــرێ و واز بییــن ئــی دەروەچــە‪،‬‬ ‫ئاســووەیل فرەیێــگ ئــەڕا بانامنــان دیــاری‬ ‫دکــەێ‪ ،‬یــە لــە خاســییەیل و مووجزەیــل‬ ‫نەهادســازییە و بنیــات خــاس نایــن‪ ،‬هــەر‬ ‫چــەن ک یەکــم گامــە باوجــی چــوون‬ ‫خــاس و راس ئەڵگیریاگــە و چەفتیــێ دە‬ ‫الخــت کارەگــە نەبییــە‪ ،‬ئیمــە فــرە دڵ وەێ‬ ‫بەســیمنە‪ ،‬ئــی باڵچــە باڵچەیلــە‪ ،‬ئــی چــەق‬

‫و قرچەیلــە ک ئێســە جــوور نووســان و‬ ‫بــاو کــردن کتــاو داســتان دە ئیــام دیــرێ‬ ‫دبێگــە بــاو‪ ،‬بــەش فرە‌یێــگ لــە یــە‪ ،‬هــن‬ ‫ئــی وەردەنــگ‌سازییەســە ک رازان هــاورد‬ ‫وەرد خــوەێ‪ .‬کار نەهادەیلــە یەســە ک‬ ‫بخەنــە ویــر خەڵکەگــە تــا ال ئەڵبکــەن وە‬ ‫ئەوانــە ک دریانەســە ال لــە وەر چــەم و‬ ‫لــە ویــرەو چگنــە‪ ،‬نەهــاد رازانیــش هــە‬ ‫وەیچوونــە‪ ،‬داســتان و رومــان خســتە ویــر‬ ‫واڵت‪ ،‬هــەم وە وەر چــەم نویســەرەیلە‪،‬‬ ‫هــەم رخنەگرەیلــە ئــوو هــەم لــە گشــتێ‬ ‫گرینگ‌تــر (وەردەنگە)لــە هــاوردە وەر‬ ‫دەم و وەر دەنــگ داســتانەیلە و ئەیانــە‬ ‫نــا وە قــەێ یەکــەو جــوور پێرۆزەیێــگ‬ ‫ک چــەن چشــت پیــرووز و مبــارگ بنێگــە‬ ‫قــەێ یەکــەوە‪ .‬کارە گەوراگــەێ بنیاتەیــل‬ ‫ئەدەبــی هــەر یەســە (موخاتەب‌ســازی)‬ ‫و گــردەو کــردن ئەوانــە دە دەور و گــرد‬ ‫یەکــری‪ ،‬چــوون یــە موخاتەبــە ک نویســەر‬ ‫دیارێگــە ســەر زەوق ک چشــتێ بنووســنێ‪،‬‬ ‫منیــش تەنیــا دڵخوەشــییم دە ئــی کارە یــە‬ ‫بــی ک بــەش خــوەم توانســتم ئــی کارە‬ ‫بکــەم و بەشــدار ببــم دە ئــی رێشــت‬ ‫خاســە ک رازان نایــەێ‪.‬‬ ‫چەنــێ وەرد کوردەیــل فەیلــی عــراق‬‫ئاشــنایت‬ ‫‪:‬فــرە که‌ســێ یــا جەریــان ئەدەبیــێ دەو‬ ‫دیــم نەدناســم و چشــت چشــتێ دیمــە و‬ ‫ژنەفتمــە ک فــرە تەڵف‌و‌توونــن و پەرکەنــە‬ ‫و فــرە ئــاگادار لەێیــان نییــم‪ .‬یــە هــەم‬ ‫ئــەڕا ئیمــە حەیفــە و هــەم ئــەڕا ئــەوان ک‬ ‫دتوانیمــن وە ئەفـزارێ وە نــام شــەواچەیل‬ ‫مەجــازی ک دی هاتــن چگــن و رێیەیــل‬ ‫قەییمــی لــە ملمنــە و کردگــە و یــە کارمــان‬ ‫ئــەڕا پەیوەنــی گرتــن وەرد یەکرتەکــی‬ ‫راحەتــر کردگــە ک تــا ئێســە لــە یەیــش ویر‬ ‫بڕیمنــە و جــی شــانازی دیــرێ ک ئیــوە پــا‬ ‫نانەســە وەر و هیواداریمــن ک بتوانیمــن‬ ‫ک ئــی کارە ئــەڕا هام‌پەیوەنــی ببەیمنــە‬ ‫ره‌ســەت‪.‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 107‬ئازاری ‪2021‬ی زایینی )‪(2721‬ی كوردی‬

‫‪61‬‬

‫شێعرەێلەم ئاوێنەێ دەرۆنمن‬ ‫گوڵ سوو‬

‫ڵ‬ ‫ڵ‬ ‫وەر ژە رزاشا پەه�ەوی ک تز (یەک دەو�ەت‪،‬‬ ‫یــەک میللــەت‪ ،‬یــەک ئەرتــش) دە ئێــران بــاو‬ ‫نەبــی و ئێــران جــوور چــەن ســاتراپی‪ ،‬چــەن‬ ‫ڵ‬ ‫ڵ‬ ‫بــاد‪ ،‬چــەن و�ت ســەروەخوەێ دگەرداننــەێ‪،‬‬ ‫چــوون کەســێ جــوور ئێســە خــاون زار و‬ ‫زەمیــن نەدبــی‪ ،‬ئەمنــاک کــردن هــەر بەشــێ‬ ‫لــە کشــوەر ددریــا وە بڕێــگ و هــە لــەورە‬ ‫زەمیــن و قــورخ و حوکــم زووداری ددریــا‬ ‫ڵ‬ ‫وەیــان‪ ،‬جــوورێ ک دبیــن وە جیگــر دەو�ــەت‬ ‫دەو ناوچــە‪ ،‬چشــتێ جــوور فەرمانــدار نزامــی‪.‬‬ ‫کوردەێــل چــوون یەکــێ لــە کوانەتریــن‬ ‫ئێرانییەێلــە دیانــە هســاو و هەمیشــە دە‬ ‫دریــژای میــژوو هــە جەنگــەری و بوێــر‬ ‫بینــە و پیاگەتــی داشــتنە و دە بــان ئــات و‬ ‫پەیــان خوەیــان وســانە‪ ،‬جــوور ســوپاێگ‬ ‫ئــەڕا ئەمنــاک کــردن ئــی پــەڕ و ئــەو پــەڕ‬ ‫ئێــران‪ ،‬دە ئــی کشــورە بــاوەو بینــە‪.‬‬ ‫ئێســە بــڕ فرەیێــگ لــە کوردەێــل ئێــران‬ ‫هانــە نــام جەماهیــر (ســۆفیاتی) ئەوســا ک‬ ‫دۆمــاێ داپاچگیــان ســوفیه‌ت‌‪ ،‬بــڕێ لــەێ‬ ‫واڵتەێلــە ئــەڕا خوەیــان بینــە وە یەکــێ‬ ‫یــەک کشــوەر‪ ،‬ئــەڕا منوونــە شارســتان‬ ‫خواجەوەنــد دە شــوون شــەورەوی‬ ‫ئەومەیینــگ‪ ،‬کەفتگەســە نــام ‌دەســان‬ ‫ئازەربایجــان و ئەرمەنســتان و دیمــن ک‬ ‫چــۆن کریــا وە شــوون شــەڕ و تاڵبــەێ‬ ‫ئازەرییەێــل و ئەرمەنییەێلــە‪ ،‬هێــان‬

‫‪62‬‬

‫گــوڵ ســوو‬

‫ک هێامنــە ئــەو ناوچــە وە نــام ئێــڵ‬ ‫خواجەوەنــد ک بنجینــەێ هــن کرماشــانە‬ ‫نامگیــرە‪ ،‬هەرچــەن ک ئێســە دی دویشــن‬ ‫ئێڵــی وە نــام خواجەوەنــد دەورەێلــە‬ ‫نەماگــە‪.‬‬ ‫ئــی ئێڵــە ئێســەێش بــڕێ لەیــان هانــە‬ ‫کالردەشــت و خوەیــان وە کــورد دزانــن‬ ‫و هێامنیــش هــە وە بنــزار لەکــی قســە‬ ‫دکــەن‪ .‬بــڕ گەپــێ لــە کوردەێــل کرمانــج‬ ‫بریانەســە خوراســان ژۆریــن ‪ ،‬بــڕێ تــر‬ ‫کوردیــش چگنەســە خوراســان خواریــن‬ ‫و ‪ ...‬هــە وەێچوونــە چیە‌چیــە و بڕبــڕ‬ ‫کوردەێلــە کەفتنەســە دە یەکــێ یــەک‬ ‫واڵت‪.‬‬ ‫دە دەورەێ شــێخ عەلیشــای زەنگنــە ک‬ ‫وەزیــر و قەوی‌مەقــام مئپراتووری ســەفوییە‬ ‫بییــە‪ ،‬دەســهەاڵتداری و فەرمانــداری‬

‫نزامییــەری فــرە شــوونەێل دریاگــە وە‬ ‫کوردەێــل‪ ،‬فرەتــر کوردەێــل زەنگنــە‪ .‬هــەر‬ ‫چــەن بــڕێ لــەێ کوردەێــل دوورە واڵتــە‬ ‫ئێســە خوەیــان وە تەبعیــدی و تاڕیــاگ‬ ‫دزانــن باوجــی هــادەێ فرەترێیــان هــە‬ ‫وە دڵ خوەیــان و ئــەڕا فەرمانــدار بییــن‬ ‫ناوچەیێــگ بــان گرت‌بینــە وەر و چــگ‬ ‫‌بینــە واڵتەێلــێ تــر دە چــوار گووشــەێ‬ ‫ئێــران‪.‬‬ ‫یەکــێ لــە ئەوانــە‪ ،‬خێــڵ عەبدوڵامڵکییــە ک‬ ‫خوەیــان هــن ناوچــەێ هەورامــان بینــە و‬ ‫هێامنیــش هــە هەورامانــی قســە دکــەن‪.‬‬ ‫بــڕێ لــە ئــەوان کووچیانەســە قــوروە‪ ،‬بــڕێ‬ ‫تــر وە هەمــەدان‪ ،‬بڕێگیــش وە ئوســتان‬ ‫مازنــدەران و دوفێشــر وە شارســتانەێل‬ ‫ســاری و بێهشــەهر‪ .‬ئەیانــە فــرە لەیــان‬ ‫هێــان زوان کــوردی هەورامــی خوەیــان‬

‫ئەوهیشــتنە و ئــەڕا فەرهەنــگ و زوان‬ ‫کــوردی‪ ،‬چاالکــی دکــەن‪.‬‬ ‫حامــی نیکبه‌خــت عەبدوملەلکــی؛ یەکــێ‬ ‫لــەو چاالکەێــل و شــاعرەێل خــاس ئــەو‬ ‫ناوچەســە ک تــا ئێســە کتــاو شــێعرێ وە‬ ‫هەورامــی بــاو کردگــە‪ .‬وەرد ئــی شــاعرە‬ ‫دەمتەقەێگــێ داشــتیمنە ک پێشکەشــتان‬ ‫دکەێمــن‪.‬‬ ‫کاکــە حامــی‪ ،‬جگــێ لــە هــووز خوەتــان‬‫ئەڕامــان بویــش ؟‬ ‫‪ :‬ئیمــە بنەماڵــەێ ئەڤدڵمەڵکیمیــن‪ ،‬دە‬ ‫چــوار قــەاڵێ زاغەمــەرز بێهشــەهر دە‬ ‫ئوســتان مازنــدەران‪.‬‬ ‫چوارقــەاڵ‪ ،‬چــوار ئاوایــی دیــرێ وە‬ ‫نــام زاغەمــەرز‪ ،‬زەیوەنــد‪ ،‬ئەمیرئــاوا و‬ ‫حوســەین‌ئاوا ک هووزەێــل فاراوەنــد‪،‬‬ ‫زەیوەنــد‪ ،‬شــێخوەند و کەماڵوەنــد ک هــەر‬ ‫کامەیــان بەشــێگن لــە خێــڵ ئەڤدڵمەڵکــی‬ ‫(عبدامللکــی) و نزیکــەێ ســەد ســاڵ‬ ‫وەر ژە یــە کووچریانــە وەێ واڵتــە و تــا‬ ‫ئێســە وە کــوردی هەورامــی قســە دکــەن‪،‬‬ ‫دانیشــتگنە‪.‬‬ ‫منیــش دە ســاڵ ‪ 1357‬هه‌تــاوی ( ‪،)1978‬‬ ‫چــل و یــه‌ک ســاڵ پێــش ئەڵ‌ئێــرە هامتــە‬ ‫دی و دەرس و مەخشــەێلەم‪ ،‬دە دەورەێ‬ ‫مەدرەســە دە زاغەمــەرز و دە دەبیرســتان‬ ‫و دە زانکۆویــش دە شــار ســاری‪،‬‬ ‫زانکــۆوەێ مازنــدەران دەرس خوەنســتمە‬ ‫و سەرڕێشــتەم ریــازی و هســاو بییــە‪،‬‬ ‫وه‌لــی هــە لــە ئــەوەڵ ســاڵەگە ک چگمــە‬ ‫زانکــۆ یانــێ لــە بیــس و دو ســاڵ پێشــەو‬ ‫دەس کردمــە شــێعر وتــن و دو ســاڵ‬ ‫دۆمــاێ ئــەوە‪ ،‬وە غــەزەڵ و مەســنەوییەو‪،‬‬ ‫جدی‌تــر شــێعر ومتــەو‪.‬‬ ‫دەێ هەمگــە ســاڵە‪ ،‬ئێســە دتوانیمــن‬‫ک ئیــوە‪ ،‬جــوور ماموســتایێگ دە شــێعر‬ ‫بناســیمن؟‬ ‫‪:‬نــە‪ ،‬خــوەم وە خــوەم دویشــم ک م‬ ‫هێامنیــش وەو جیگــە نەڕەســیمە و‬

‫هالیــان فــرەم ماگــە هەرچــەن لــە چــاو‬ ‫ئەوســا رێ فرەیێــگ نامەســە پشــت ســەر‪.‬‬ ‫لــە ســەرا منیــش جــوور گشــت تازەکارەێلــە‬ ‫لــە شــێعر هجاییــەو دەس کردمــە شــێعر‬ ‫وتــن ئێســە ک دنــووڕم وەو شــێعرەێلمە‪،‬‬ ‫فرەتــر مننــە سیامەخشــێ دە الم‪.‬‬ ‫راســییەگەێ یەســە ک م لــە وەختێگــەو‬ ‫وەرد شــێعر شــاعرەێل گــەوراێ کــورد ئاشــنا‬ ‫بیــم و هــەر چــێ فرەتــر وەرد ئــی جــوورە‬ ‫شــێعرەێلێ گــورێ گرتــم دیــم ک چــارم‬ ‫ناچــارە ئــەڕا یــە ک بتوانــم دە ئــی رێگــە‬ ‫وە جیــێ بڕەســم و خــوەم وە خــوەم وتــم‬ ‫ک بایــەد هــە شــێعر نــوو بویشــم و بــەس‪.‬‬ ‫وەێجــوورە بــی ک دە نــاخ م ئاگرێــگ‬ ‫گــەپ ئەوکریــا و بــی وە کتــاو شــێعرێگ‬ ‫وە نــام (ئــاورێ ئــارگا)‪.‬‬ ‫م بیــم وە ئــارگا و مــژ ســارد و ســڕ شــێعر‬ ‫هجایــی ک لــە ژێــر خوڵەکــووێ ک کوانــگ‬ ‫دڵــم ســاردەمردگەو کردبــی‪ ،‬بڵــووزە دا‬ ‫و چــاوم رووشــن کــرد و دیــم ک هــروو‬ ‫کردمــە وە شــێعر نــوو و تــا ئێســە ئــی‬ ‫دڵبەســتەگییە هــە هــا دە نامەیــن مــن و‬ ‫شــێعر نــوو کــوردی‪.‬‬ ‫یانێ دی یەمە شێعر هجایی نەدویشی؟‬‫‪:‬چــۆ‪ ،‬هالــی هــەم جارجــارێ‪ ،‬شــێعر‬ ‫شــێعرێگ هجاییش ئەڵوەســم و دە شــێعرە‬ ‫نووەێلەمیــش هەمجــا هــەم لــە مووســیقی‬ ‫و زوان شــێعر کاڵســیک‪ ،‬چ بخــوازم و چ‬ ‫نەخــوازم‪ ،‬تووشــگ ئەڵگــرم‪ ،‬هــەر چــەن ک‬ ‫نــام و نامتــووک شــێعرەێلەگەم وەرد خوەم‪،‬‬ ‫هــە گۆڕیانــە و منیــش جــوور گشــت واڵت‪،‬‬ ‫شــێعرەێلەم ئاوێنــەێ دەرۆمنــن لــە یــەک‌ال‬ ‫و لەوالویــش ئاوێنــەێ دەور و گردمــن‪.‬‬ ‫دیاری‌تریــن تایبەمتەنــدی شــێعرەێلەگەت‬‫چەســە؟‬ ‫‪ :‬ژان‪ ،‬دەرد دیاری‌تریــن تــم شــێعرەیلەمە‪،‬‬ ‫ژان و ئێشــێ ک لــە دەوران کووچانــن و‬ ‫دەربڕیــان ئێڵەگــەم لــە هەورامــان تــا ئێــرە‬ ‫هــا دە گیامنــان‪ ،‬یــە دیاری‌تریــن چشــتێگە‬

‫ک دە نــام شــێعرەێلەم دیــاری دیارییــە‪.‬‬ ‫دە بــارەێ شــێعر کــوردی خواریــن و لــە‬‫چاالکییەێلــەێ خــوەت دە مازنــدەران‬ ‫ئەڕامــان بویــش ؟‬ ‫‪:‬شــێعر کــوردی خواریــن‪ ،‬هــەر چــەن‬ ‫دۆمــای شــێعر ســورانی کەفتــە جــم و‬ ‫جــۆل‪ ،‬باوجــی ئێســە جمــەێ دیــاێ و رێ‬ ‫خــوەێ‪ ،‬چــان کردگەســە دی و ئێســە لــە‬ ‫فــرە باوەتەێــل کــەم نەدیــرێ لــە شــێعر‬ ‫ســورانی‪.‬‬ ‫وه‌لــی ئاخینمــە ک هێــان دە چــوار‬ ‫قــەاڵی ئیمــە دە مازنــدەران‪ ،‬هیــچ بنیاتــێ‬ ‫ئــەڕا کار کــوردی بنــەڕا نەنریاگــە هەرچــەن‬ ‫هــەر کــەس وە راس‪ ،‬خــوەێ ئــەڕا خــوەێ‪،‬‬ ‫وە خیــرەت خــوەێ دە بــارەێ میــژوو‬ ‫و فەرهەنــگ کوردیاتــی‪ ،‬ئەویندارانــە و‬ ‫دڵســووزانە کار دکــەێ‪ .‬م خوەمیــش لــە‬ ‫چــەن ســاڵ وەر ژە یــە دیــرم فەرهەنــگ‬ ‫وشــەێل کــوردی خوەمــان کــووەو دکــەم ک‬ ‫دە ژێــر ئــاوار ئــی کووچیانــە نەمــرن‪.‬‬ ‫دە بنەتــاێ ئــی باســە‪ ،‬قســه‌ی دڵــت‬‫بویــش ئەڕامــان‬ ‫‪ :‬چــە بویشــم؟ لــەێ هەمگــەێ ئــارزووە‬ ‫و تاســە ک کــووەو بییــە دە مــل دڵــان‪.‬‬ ‫گەوراتریــن خــوەزەوم یەســە ک ئەدەبیــات‬ ‫کــوردی‪ ،‬بڕەســێ وەو جیــگا ک الق و‬ ‫شایســەێ ئــی خەڵکەســە ک یــە چــەن‬ ‫هـزار ســاڵە متــەدۆن دیــرن و ژیــار کــوردی‬ ‫ئــی هنــە دیــرێ‪.‬‬ ‫ئــی زوانــە و ئــی فرهەنگــە ک دیــرێ لە دڵ‬ ‫کێوەێلەمــان‪ ،‬هێــان هــە قــوڵ دخــوەێ ‪،‬‬ ‫لــە دڵ شــاعرەێلە و نویســەرەمانیش‪ ،‬منیش‬ ‫ئاواتەخــوازم ک بتوانــم وە بــەش خــوەم‬ ‫ئــی گــوڵ جییــە لــە ئێ ـران ک زێــد و مــاوا‬ ‫و هــن کوردەێــل دوورەواڵتــە وەگــەرد ب ـرا‬ ‫و خوەشــکەێل تــرم دە چــوار قــەاڵی کــورد‬ ‫بێهشــەهر و ســاری‪ ،‬وە هونــەر کوردیاتــی‬ ‫و داڕێشــت کوردایەتــی ئەڵڕازنــم‪.‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 107‬ئازاری ‪2021‬ی زایینی )‪(2721‬ی كوردی‬

‫‪63‬‬

‫گــڕێ ده دامــان‬ ‫ئاربابــای بانــه‬ ‫ئەنجومەنـــی ئەدەبـــی بانـــە‪ ،‬نامێگـــە‬ ‫ناســـریاگ دە شـــێعر کـــوردی‪ ،‬ئووقـــەرە ک‬ ‫نامێگـــە نەســـڕیاگ لـــە شـــێعر کـــوردی‪.‬‬ ‫نـــە هـــە وە خاتـــر شـــاعرەیلەێ ک فرەتـــر‬ ‫ل ــە ئ ــەوە وە خات ــر جمێش ــتێ ک دە ش ــێعر‬ ‫کـــوردی خستگەســـە رێ‪.‬‬ ‫جمە‌یێـــگ رووڵە‌بجـــم و جوولەیێـــگ پـــڕ‬ ‫لـــە هـــووڵ‪ ،‬پـــڕ لـــە هـــووڵ مەنـــە بییـــن‬ ‫م‬ ‫ێ ب ــن ش ــێعر ک ــوردی‪ ،‬چ ــە ‌‬ ‫ئ ــاو گوڵ ــەم ب ـ ‌‬ ‫ی ئاوەیلـــەێ دامـــان‬ ‫ئـــاوێ ک لـــە کیە‌نـــ ‌‬ ‫گوڵ‌گوڵیـــن ئاربەبـــاوەو کەفێگـــە ڕێ‪.‬‬ ‫گوڵ‌سوو‬ ‫(لــە داوێنــی ئاربەبــاوە)‪ ،‬ئاربەبایێــگ‬ ‫ک ئێســە بییەســە منــاد شــێعر کــوردی و‬ ‫دەلیــل رێ زیارەتچییەیــل بــارگاێ پــڕ شــان‬ ‫و شــەوکەت شــێعر کــوردی‪.‬‬ ‫شــاخەوان مێهرەبــان ئاربەبــا‪ ،‬ک دخــوازێ‬ ‫گشــت گوڵێــگ دە دامــان ئــی کێــوە ســەوز‬ ‫و رەوز بکــەێ‪ ،‬کەســێ نییــە بــێ ژە شــاعر‬ ‫نێشــتامن‌پەروەر و شــەکەتی‌نەناس‪،‬‬

‫‪64‬‬

‫گــوڵ ســوو‬

‫(کەریــم دافعــی) وە نازنــاوێ نارسیــاگ‬ ‫وە (ک‪.‬د‪ .‬ئــازاد) ک تــۆم گوڵباخییەیلــێ‬ ‫وە رەنــگ و بــوو کوردیاتــی لــە ناوچــەی‬ ‫فەیلــی‪ ،‬وەشــانێگە دە دامــان گوڵ‌گوڵئــاڕاێ‬ ‫ئاربەبــا دە بانــە‪.‬‬ ‫بانەی شێعر کوردی‬ ‫ئی‌جــارە دە دەمنێشــت ئــی باخەوانــە ک‬ ‫هەمیشــان بــوو گــوڵ ددەێ‪ ،‬نیشــتیمنە‪،‬‬

‫گــوڵ هەمیشــەوەهار شــێعر کــوردی‪.‬‬ ‫یەیــش دەمتەقەگەمــان وەرد کاک ئــازاد‪.‬‬ ‫گــوڵ ســوو‪ :‬گوڤاڕەگــەێ ئیــوە وە گشــت‬ ‫زار و بنزارەیــل کــوردی‪ ،‬شــێعرەیل فرەیێــگ‬ ‫بــاو کردگــە‪ ،‬ئــەڕا ئــی رێگــە گرتنەســە‬ ‫وەر؟‬ ‫ئــازاد‪ :‬کــورد بــ ‌ه هه‌مــووزار و زاراوه‌ و‬ ‫بــاوه‌ڕ و ئایینێکـه‌وه‌ الی مــن‪ ،‬کـه‌س و بـرا‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 107‬ئازاری ‪2021‬ی زایینی )‪(2721‬ی كوردی‬

‫‪65‬‬

‫و هاوخوێنــی منــن‪.‬‬ ‫لــ ‌ه هــه‌ر جێیــه‌ک کوردێــک نیشــته‌ جــێ‬ ‫بــێ‪ ،‬ئــه‌و خاکــ ‌ه نیشــتامن وکوردســتانه‌‬ ‫! کــورد هه‌مــووی لــ ‌ه یــه‌ک ڕه‌گــه‌ز و‬ ‫نیــژاده‌‪.‬‬ ‫بوونــی زاراو ‌ه و بــن زاراوه‌ی جۆراوجــۆر‪،‬‬ ‫ده‌وڵه‌مه‌نــدی ئه‌ده‌بــی کــوردی نیشــان‬ ‫ده‌دا‪ .‬ئێمـ ‌ه بــۆ نووســین پێویســت نــاکا لـه‌‬ ‫زمانه‌کانــی تــر‪ ،‬وش ـ ‌ه بێنیــن به‌ڵکــوو ه ـه‌ر‬ ‫وشــه‌یه‌ک پێویســتامن بــێ ده‌بــی لــه‌ زار‬ ‫و زاره‌وه‌کانــی کــوردی که‌ڵــک وه‌رگریــن!‬ ‫حــه‌ز ده‌کــه‌م وه‌ک مــن عاشــقی خــاک‬ ‫و خه‌ڵکه‌کــه‌ی خۆمــم‪ ،‬ڕووناکبیــران ‪،‬‬ ‫ئه‌هلــی قه‌ڵــه‌م وخه‌ڵکه‌که‌شــم‪ ،‬بــێ‬ ‫جیــاوازی زاراو ‌ه وئاییــن و بــاوه‌ڕ‪ ،‬ئــه‌م‬ ‫گه‌له‌یــان خــۆش بــوێ و ڕێــز بــۆ هه‌مــوو‬ ‫زاراوه‌کان دانێــن‪.‬‬ ‫گــوڵ ســوو‪ :‬وەر ژە ئــی کار گــەورای‬ ‫ئیــوە‪ ،‬خەڵــک بانــە و بــرا و خوەشــکه‌یل‬ ‫ســورانیامن‪ ،‬چەنــێ شــێعر کــوردی فەیلــی‪،‬‬ ‫دناســین؟ چەنــێ وه‌رد بنزارەیلــەی بـن‌زوان‬ ‫کــوردی فەیلــی‪ ،‬ئاشــنا بیــن؟‬ ‫ئــازاد‪ :‬خه‌ڵکــی ئاســایی که‌مــر‪ ،‬بــه‌اڵم‬ ‫نووســه‌ر و شــاعیران‪ ،‬ئاشــنای زاراوه‌ و‬ ‫بــن زاراوه‌ی کــوردی فه‌یلیــن و زۆریــش‬ ‫بــه‌ خه‌مــه‌وه‌ن کــه‌ دانیشــنیان ببــێ لــه‌‬ ‫گــه‌ڵ نووســه‌ران و شــاعیرانی کــوردی‬ ‫فه‌یلــی‪ .‬لــ ‌ه دانیشــن و شــه‌وه‌ شــێعر و‬ ‫فســتیواڵه‌کانی چیــرۆک و شــێعر دا‪ ،‬ئــه‌و‬ ‫قه‌ڵه‌مان ـه‌ش ده‌عــوه‌ت ده‌کرێــن ک ـه‌ ب ـه‌و‬ ‫زاراوه‌ و بــن زاراوه‌نــه‌ ده‌نووســن‪.‬‬ ‫لــ ‌ه گۆڤاره‌کانیــش دا کــه‌ بــه‌ زاراوه‌ی‬ ‫ســۆرانی بــاو ده‌بێتــه‌وه‌‪ ،‬نوورساوه‌کانــی‬ ‫باشــووریش وه‌ک کــوردی فه‌یلــی‪ ،‬له‌کــی‪،‬‬ ‫کرماشــانی ‪ ،‬که‌لهــوڕی و لــوڕی و‪.....‬بــه‌‬ ‫ئاشــکرا چــاپ و بــاو ده‌بێتــه‌وه‌‪.‬‬ ‫گــوڵ ســوو‪ :‬خــوەت شــاعری ‪ ،‬جگــێ دە‬ ‫بــارەی شــێعرەیلەت بویــش‪ ،‬تــۆن و شــێعر‪،‬‬ ‫کــەێ یــەکا گرتــن؟‬ ‫ئــازاد‪ :‬مــن زیاتــر لــ ‌ه چــل ســاڵه‌ شــێعر‬

‫‪66‬‬

‫گــوڵ ســوو‬

‫و چیــرۆک ده‌نووســم‪ .‬زیاتــر لــه‌ هه‌شــتا‬ ‫کتێبــم نووســیوه‌ کــه‌ بــه‌ داخــه‌وه‌ ته‌نیــا‬ ‫ت ـا‌ ئێســتا‪ ،‬توانیوم ـه‌‪ ،‬پــازده‌ کتێــب چــاپ‬ ‫کــه‌م!‬ ‫گــوڵ ســوو‪ :‬روانگــەی کاک ئــازاد وە ســەر‬ ‫ئاســوو شــێعر خــوەێ چەســە؟‬ ‫ئــازاد‪ :‬بــه‌ بــڕوای مــن شــێعر خــۆی دوو‬ ‫به‌شــه‌‪ :‬قاڵبــی شــێعر و نــاوه‌رۆک‪.‬‬ ‫قاڵبــی شــێعر وه‌ک بینایــه‌ک وایــه‌ کــه‌‬ ‫شــێعر تێــی دا نیشــته‌ جێیــه‌! بــه‌اڵم‬ ‫نــاوه‌رۆک دانیشــتووی ئـه‌و بینــا و ماڵه‌یـه‌!‬ ‫نــاوه‌رۆک‪ ،‬بیــر و بــاوه‌ڕ و هه‌ڵوێســت‬ ‫و ڕوانگــی شــاعیره‌ کــه‌ بــاس لــه‌ خۆشــی‬ ‫‪ ،‬ناخۆشــیم نه‌هامه‌تــی و کاره‌ســاتی‬ ‫مێژوویــی ئه‌وســات و زه‌مانــه‌ ده‌کــه‌ کــه‌‬ ‫گـه‌ل و نیشــتامن تێــی دا بـ ‌ه سـه‌ر ده‌بــا و‬ ‫لیــی تێپــه‌ڕ ده‌بــێ!‬ ‫گــوڵ ســوو‪ :‬شــێعر کــوردی‪ ،‬وەێ هەمگــە‬ ‫بنـزارە چــە دکــەێ؟ وەر ئــەو کــوو دچــوو؟‬ ‫ئــازاد‪ :‬بــه‌ خۆشــیه‌و ‌ه کــورد خاوه‌نــی‬ ‫ده‌نگــی خۆیه‌تــی‪ .‬ئه‌زموونــی نووســه‌ران‬ ‫و شــاعیران لـ ‌ه بــواری شــێعر و نووســین دا‪،‬‬ ‫لــه‌ هه‌مــوو دونیــا دا ده‌نگــی داوه‌تــه‌وه‌‪.‬‬ ‫هـه‌ر چه‌نــد ئێســتا زۆر کـه‌س ده‌یانهـه‌وێ‬ ‫ئه‌زموونــی واڵتانــی تــر بێنــه‌ نــاو‬ ‫ئه‌ده‌بیاتــی کــوردی‪ ،‬ب ـه‌اڵم ب ـه‌ بــڕوای مــن‬ ‫هـه‌ر گه‌لێــک‪ ،‬نووســین و شــێعری تایبـه‌ت‬ ‫بــه‌ خــۆی هه‌یــه‌!‬ ‫مــن ئه‌گــه‌ر وه‌ک شــاعیری ئورووپــا یــان‬ ‫ئامریــکای التیــن بنووســم‪ ،‬هیــچ جــێ‬ ‫په‌نجــه‌ و مــارک و مــۆری کــوردی پێــوه‌‬ ‫نابــێ! ئه‌وانیــش کــه‌ ئه‌ده‌بیاتــی کــورد‬ ‫ل ـه‌ گ ـه‌ڵ گه‌النیــر‪ ،‬ک ـه‌ ل ـه‌ بــار دۆخێکــی‬ ‫باشــر ل ـه‌ کــورد دا ده‌ژیــن ‪،‬پێــک ده‌گــرن‬ ‫و هه‌ڵده‌ســه‌نگێنن‪ ،‬بــه‌ داخــه‌وه‌ تووشــی‬ ‫نه‌خۆشــی (غــرب زدگــی) بــوون و لــه‌‬ ‫ئه‌ده‌بیــات حاڵــی نه‌بــوون! چوونكــه‌‬ ‫ئه‌ده‌بیــات‪ ،‬زمانحاڵــی ئــه‌و گه‌له‌یــه‌ کــه‌‬ ‫شــاعیر و نووســه‌ر ده‌ینووســنه‌وه‌!‬ ‫گــوڵ ســوو‪ :‬گوڤــار و ماڵپەڕەیلــێ ک هــە‬

‫هــن شــێعرن‪ ،‬چ ئاڵنگــێ دە مــل شــێعر‬ ‫کــوردی دیــرن؟‬ ‫ئــازاد‪ :‬گۆڤــاره‌کان‪ ،‬بــه‌ گشــتی بــه‌ پێــی‬ ‫هــه‌ل و مه‌رجــی ئێســتا و ئــه‌م دۆخــه‌‪،‬‬ ‫شــت بــاو ده‌که‌نــه‌وه‌ و زۆربه‌یــه‌ن‬ ‫ناتوانــن ئاوێنــه‌ی تــه‌واو نوێنــی ئه‌ده‌بــی‬ ‫کــوردی بــن!‬ ‫گــوڵ ســوو‪ :‬شــەکەت و میەنــگ کار نەبــی‪،‬‬ ‫خزمەتەیلــێ جــوور کارە گەوراگــەێ ئیــوە‬ ‫بـێ‌ژە یــە ک وڵەکــەت ئایــم دکــەێ‪ ،‬ئاخرێ‬ ‫شــەکەتی لــە گیــان ئایــم دەرارێگــە دەر‪.‬‬ ‫چــان ده‌رد و دەرمانێگــە ک هــەر مانــگ‪،‬‬ ‫دبێگــە هچانــێ ئــەڕا دریــژە دایــن وە‬ ‫کارێ بێ‌هچــان‪ ،‬پــڕە لــە ویــر و باوەڕەیــل‬ ‫خــوەش ئــوو لــە تەنگــی‪.‬‬ ‫تکەڵەیــل تەمتەملەلــوول ئاربەبــای شــێعر‪،‬‬ ‫ئیــوە دخەێگــە ویــر چــە؟‬

‫حـه‌ز ده‌کـه‌م وه‌ک مــن عاشـ قـی خــاک و خه‌ڵکه‌کـه‌ی خۆمــم‪،‬‬ ‫ڕووناکبـ یـران ‪ ،‬ئه‌هــی قه‌ڵ ـه‌م وخه‌ڵکه‌که‌شــم‪ ،‬ب ێ‬ ‫� جیــاوازی‬ ‫زاراوه‌ وئایـ ی ن‬ ‫ـ� و بــاوه‌ڕ‪ ،‬ئ ـه‌م گه‌له‌یــان خــۆش بــوێ و ڕێــز بــۆ‬ ‫هه‌مــوو زاراوه‌کان دان ـ�ێ ن ‪.‬‬ ‫ئــازاد‪ :‬لــه‌م دۆخــه‌ دا‪ ،‬کــ ‌ه کوڕۆنــا زۆر‬ ‫که‌ســی ب ـه‌ زۆر خانه‌‌نشــین کــرده‌وه‌‪ ،‬ئ ـه‌و‬ ‫شــته‌ بـه‌ بیــری مــن داهــات‪ ،‬کـ ‌ه گۆڤارێــک‬ ‫ڕێــک بخــه‌م کــه‌ ســنووره‌که‌ی جوغرافــی‬ ‫ببه‌زێنــی و بــۆ هه‌مــوو دونیــا پ ـه‌ل بــاوێ‪.‬‬ ‫ئێســتا ب ـه‌ خۆشــیه‌وه‌‪ ،‬ئ ـه‌و گۆڤــاره‌‪ ،‬ن ـه‌ک‬ ‫لــه‌ نــاو کــوردی ئێــران‪ ،‬به‌ڵکــوو لــه‌ نــاو‬ ‫کوتــدی باشــوور‪ ،‬لــه‌ ئورووپــا‪ ،‬ئامریــکا‪،‬‬ ‫ئۆســتڕاڵیا و‪ ....‬بــه‌ گشــتی دونیــا دا جێــی‬ ‫خــۆی کردۆتــه‌وه‌!‬ ‫ڕاســته‌‪ ،‬ئه‌رکــی ئ ـه‌و گۆڤــاره‌ ل ـه‌ ئه‌ســتۆی‬

‫منــ ‌ه و شــه‌و و ڕۆژ‪ ،‬خه‌ریکــم‪ ،‬بــه‌اڵم‬ ‫دۆســتانیرتی ئه‌نجومه‌نیــش بــه‌ نــاردن و‬ ‫ویراســتاری و هه‌ڵــ ‌ه گرتنــی گۆڤاره‌کــه‌‬ ‫یارمه‌تیــم ده‌ده‌ن‪ .‬هه‌مــوو مانگــێ‪ ،‬ئــه‌و‬ ‫گۆڤــاره‌ ده‌رده‌چــێ و بـه‌ خۆشــییه‌وه‌ جێــی‬ ‫خــۆی کردۆتــه‌وه‌‪.‬‬ ‫گــوڵ ســوو ‪ :‬قســه‌د ‪ ،‬ئــەڕا هام‌واڵتییــە‬ ‫کــورد زوانەگــەێ خــوەێ چەســە؟‬ ‫ئــازاد‪ :‬هــه‌ر کــه‌س بــه‌ پێــی توانــا و‬ ‫ده‌س ـه‌اڵتی خــۆی ه ـه‌وڵ بــدا تــا ئه‌ده‌بــی‬ ‫گه‌له‌که‌مــان بــه‌ هه‌مــوو زاراوه‌کان‪،‬‬

‫گه‌شــه‌ بــکا‪ .‬مــن بــه‌ ده‌رکردنــی گۆڤــار‪،‬‬ ‫یه‌کــێ تــر بــه‌ نووســینی مێــژوو و‬ ‫بابه‌تــی بــه‌ که‌ڵــک لــه‌ ســه‌ر زمــان و‬ ‫نه‌تــه‌وه‌‪ .‬بــۆ وێنــه‌ ‪ ،‬لــ ‌ه شــاری بانــه‌ و‬ ‫دێهاتــی ده‌ورووبــه‌ری پێنــج ئه‌نجومه‌نــی‬ ‫ئه‌ده‌بــی هه‌یــه‌! ئــه‌وه‌ هــه‌وڵ و توانــای‬ ‫قه‌ڵه‌مه‌کــه‌ی بانه‌یــه‌!‬ ‫‪ 1‬ـ ئه‌نجومه‌نــی ئه‌ده‌بــی بانــه‌‬ ‫(هــه‌وه‌ڵ ئه‌نجومــه‌ن لــه‌ تــه‌واوی شــار‬ ‫و شــوێنه‌کا‌نی کــورد لــ ‌ه ڕۆژهــه‌اڵت‬ ‫کــه‌ خــۆم وه‌ک دامه‌زرێنــه‌ر لــه‌ ســاڵی‬ ‫‪ 1368‬هه‌تــاوی‌دا سه‌رپه‌ره‌ســتی ئــه‌و‬ ‫ئه‌نجومه‌نــه‌م گرتۆتــه‌ ئه‌ســتۆ)‬ ‫‪ 2‬ـ ئه‌نجومه‌نی به‌ڕۆژه‌‬ ‫‪ 3‬ـ ئه‌نجومه‌نی هاژه‌ی کۆخان‬ ‫‪ 4‬ـ ئه‌نجومه‌نی کانی کانیسوور‬ ‫‪ 5‬ـ ئه‌نجومه‌نی ئارمرده‌‬ ‫کـه‌م شــار وه‌ک بانـه‌ توانیویانـ ‌ه بـه‌م شــێو ‌ه‬ ‫پــه‌ره‌ بــه‌ ئه‌ده‌بیــات و ئه‌نجومه‌نــه‌کان‬ ‫بــده‌ن!‬ ‫گــوڵ ســوو‪ :‬ئیمــە وە کــوردی فەیلــی‪،‬‬ ‫پرســیاری دکەیمــن‪ ،‬ئیــوە وە کــوردی‬ ‫زاراوه‌ی ســوورانی جــواو ددەن‪ ،‬چەنــێ‬ ‫یــە رەیینــە و دڵخــوازە ئــەڕا تــو‪ ،‬جــووور‬ ‫شــاعرێ ک وڕینــەێ مەنیــن وشــە دیــرێ و‬ ‫کەڵکەڵــەێ هامزوانــی و هامدڵــی گشــتێ‪،‬‬ ‫جــوور چااڵکــێ ک ته‌زیــان و شــەکەتی دە‬ ‫گیانــێ نەدمینــێ؟‬ ‫ئــازاد‪ :‬ئێمــه‌ برایــن‪ .‬ئــه‌وه‌ ڕاســتیه‌که‌ی‬ ‫حاشــا هه‌ڵنه‌گــره‌! لــه‌ بوومه‌لــه‌رزه‌ی‬ ‫کرماشــان دا کــورد بــێ ســه‌رنج دان بــ ‌ه‬ ‫زاراوه‌ و دیــن و ئاییــن‪ ،‬بــه‌ یا‌رمه‌تــی‬ ‫دانــی ب ـرا و خوشــکه‌کانی خــۆی‪ ،‬نیشــانی‬ ‫دا ک ـه‌ چــۆن ب ـ ‌ه خه‌مــی یه‌ک ـه‌وه‌ ه ـه‌ن و‬ ‫هیــچ شــتێک لێکــی دانه‌بڕیــون! ڕه‌نگ ـه‌‪،‬‬ ‫کــوردی کورمانجــی باکــوور‪ ،‬یــان ســۆرانی‬ ‫که‌مــر لــه‌ زاراوه‌ی هه‌ورامــی یــان‬ ‫کــوردی فه‌یلــی حاڵــی بــێ‪ ،‬ب ـه‌اڵم خۆیــان‬ ‫بــه‌ بــرا و هــاو زمــان و هــاو نیشــتامنی‬ ‫یه‌کــر ده‌زانــن!‪.‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 107‬ئازاری ‪2021‬ی زایینی )‪(2721‬ی كوردی‬

‫‪67‬‬

‫زوان داڵگی‬

‫یانێ زانست و سەوادداری‬ ‫کوردیش جوور گشت‬ ‫خەڵکەێل دنیا‪ ،‬یە‬ ‫خەیڵێگە کەفتگەسە‬ ‫سەر پلە‌ی زانایی و‬ ‫زانیاری‪.‬‬ ‫یەکێ لە‬ ‫تایبەتمەندییەێل ئی‬ ‫سەردەمە ک هایمنە‬ ‫تێ یەسە ک هەر‬ ‫هەواڵ و وەێ‌هەواڵێ ک‬ ‫دە هەر سۆک و پەڕێ‬ ‫لە دنیا بکەفێ‪ ،‬هە وە‬ ‫گڕێ‪ ،‬پەخش ئەبێ دە‬ ‫گشت دنیا‪.‬‬ ‫گوڵ سوو‬

‫‪68‬‬

‫گــوڵ ســوو‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 107‬ئازاری ‪2021‬ی زایینی )‪(2721‬ی كوردی‬

‫‪69‬‬

‫دیاری‌ترین گوڕانکاریێ ک‬ ‫دە دریژای مێژووی خەبات‬ ‫و جمێشت کوردی ئەبێ‬ ‫وە پێ هشارە بکرێ‬ ‫سیاسەتێگە ک نێچیروان‬ ‫بارزانی دەو قەێڕانەێل‬ ‫سەختە گرتە وەر‪ ،‬چشتێ‬ ‫ک ئەپووڕێ ناوێ بنیمن‬ ‫(دیپلۆماسی کوردی) ک‬ ‫جیاوازە لە گشت هنازەێل‬ ‫سیاسیێ کورد دە‬ ‫دەورانەێلێ تر‪.‬‬

‫یوونســکۆ؛ گەپرتیــن ماڵگــەێ نادەوڵەتانییە‬ ‫ئــەڕا کارەێــل فەرهەنگــی دە دنیــا‪.‬‬ ‫ئــی بنگــە هەمیشــان؛ گوڕەوگــوڕ تاریفەێــل‬ ‫تازەتــرێ ئــەڕا مانــا کــردن ســەواد و‬ ‫تەوانــای خوەنــدەکاری کردگــە‪.‬‬ ‫دە تازەتریــن چشــتێ ک وتریاگــە ئــی‬ ‫ماڵگــە (تەوانایــی ئــەڕا گۆڕیــان) یــا‬ ‫(تەغییــر‪ )change /‬جــوور (ســەوادداری)‬ ‫زانســتگە و وتگــە ئەوانــەێ ک ناتوانــن‬ ‫چشــته‌ێلێ ک خوەنســتنە و زانســتنە ئــەڕا‬ ‫گوڕانــن خوەیــان و ژیانێیــان ببەنــە کار‪،‬‬ ‫بێســەواد وە هســاو دیــان‪.‬‬ ‫ئــی تاریفــە دخوازێ بویشــێ ک (خوەنســن‬ ‫و وەکاری ‪/‬عڵــم و عەمــەڵ) ئــەر وەرد‬ ‫یەکرتەکــی نەبــن وە گــەرەک نەدیــان ئــوو‬ ‫هیچــن و هــە مننــە ئایــم مەزۆکــێ ک‬ ‫شــوونگومە‪.‬‬ ‫یــە دویشــێ ک زانســن چشــتێ وە‬

‫‪70‬‬

‫گــوڵ ســوو‬

‫مانــاێ مەهــارەت و تەوامنەنــدی ئــەڕا وە‬ ‫دەرئەنجــام و وە رەســەت رەســانن چشــتێ‬ ‫نییــە مەگــەر یــە ک ئــی زانســتە گــوڕان‬ ‫(گــۆڕان) بخــەێ دە ژیــان بزانەگــەێ‪،‬‬ ‫مئجاســە ک وە گــەرەک دیــاێ و دپــووڕێ‬ ‫بویشــیمن ک ئــەو کەســە ســەواد دیــرێ‪.‬‬ ‫کــوڵ و کوڵبــڕ بایــەد بویشــیمن ک هــە‬ ‫زانســن تەنیــا وەگیــر نییــە‪ ،‬دووزەمــە‬ ‫و گیچەڵــێ ک ئێســە دامانگیــر واڵتەێــل‬ ‫جەهــان ســێیم بییــە و بییه‌ســە چشــتێ‌چۆ‬ ‫مەدرەک‌خــوازی نــە وەکار بییــن ئــوو‬ ‫وەێ هســاوە ئەوانــەێ ک دوکرتاییــش‬ ‫ج لــە ســەدێیان‪،‬‬ ‫دگــرێ‪ ،‬هەمجــا هــە پەن ـ ‌‬ ‫ســەواددار هســاو دبــن‪.‬‬ ‫بـێ‌ژە ئــی تاریفــە‪ ،‬ئــەو ســێ تاریفــەێ تــرە‬ ‫ئەیانەن‪:‬‬ ‫٭یەکــم تاریــف لــە ســەوادداری و‬ ‫خو ێند ە وا نــی‬

‫یەکــم چشــت ئــەڕا ســەوادداری لــە چــاو و‬ ‫چەمســار یونســکۆ‪ ،‬تەوامنەنــدی نووســانن‬ ‫و خوەنیــن وە زوان داڵگــی (زگامگــی و‬ ‫باوانی)یــە‪.‬‬ ‫هــەر چــەن ک چەنی‌چــەن ســاڵە لــەێ‬ ‫نیشــان‌ناینە ئــەڕا تاریــف ســەوادداری لــە‬ ‫الیــەن یونســکۆ چگــە باوجــی وەداخــەوە‬ ‫هێــان ک هێــان کــورد مانــا‪ ،‬دوفێشــر‬ ‫کــورد فەیلــی لــە گشــت هووزەێلــەێ‬ ‫جــووور کوردەلــی‪ ،‬مەڵکشــاێ‪ ،‬بەیــرەی‬ ‫و عەلی‌شــەڕوان‪ ،‬کەڵهــوڕ‪ ،‬رێــزەوەن‪،‬‬ ‫ئەرکــوازی‪ ،‬خــزڵ‪ ،‬دێــواڵێ‪ ،‬قەرەولووســی‪،‬‬ ‫مەنــدەالوی‪ ،‬شــوهانی‪ ،‬مەڵخەتــاوی‪،‬‬ ‫بــاوە‪ ،‬شــێروانی‪ ،‬چەرداوڵــی‪ ،‬رەشــنوو‪،‬‬ ‫لــەک و لــوڕ و ‪ ...‬الخــوار کوردســتانات‪،‬‬ ‫چــەن لەســەد فرەترێیــان نەتوانســتنە و‬ ‫نەدتوانــن ک وە کــوردی بنووســنن یــا‬ ‫حەتتــا بخوەننیــش و ئــی کــەم و کوڵییــە‬

‫هێــان کەمــەو نەبییــە و ئاخیــن و داخینــە‬ ‫ک بــڕێ لــە شــاعر و نویســەرەێلەمان‬ ‫نەدتوانــن ک وە کــوردی بنووســنن ئــوو یــا‬ ‫الوەکەمــێ فــرە بنووســنن یــا بـێ‌ژە شــێعر‪،‬‬ ‫چشــتێ تــر و مەتنــێ بنووســنن یانــێ ئیمــە‬ ‫دە کــوردەواری هێــان دومــا مایمنــە و‬ ‫فرەیــش وەر ئــەو نواتــر نەچگمینــە‪.‬‬ ‫ئەڵــوەت تاکمەجــارێ زوان نامجــی هــەر‬ ‫واڵتێــگ جــوور عــەراوی دە عــراق و‬ ‫ســووریە‪ ،‬تورکــی دە ئازەربایجــان و تورکیــە‬ ‫ئــوو فارســی دە ئێــران و ئەرمەنــی دە‬ ‫ئەرمەنســتان‪ ،‬شــوون زوانەێــل داڵگیــێ‬ ‫جــوور کــوردی گرتگــە‪.‬‬ ‫٭دوێمین تاریف‬ ‫یــاد ئەوگرتــن کامپیووتــر و هــووکارە‬ ‫بییــن وە زوانــێ تــر دوفێشــر زوانــێ‬ ‫نام‌دەوڵەتانــی دە دومادوماێــل ســەدەێ‬ ‫بیســم‪ ،‬لــە الیــەن ســازمان میللــەل جــوور‬

‫یەکــێ تــر لــە پارامرتەێــل ســەوادداری‬ ‫نارسیــا مئجــا یــە خــوەێ بــی وە هــووێ‬ ‫ک زاڕووەێلــە هــووکارە بکــرن وەر کار وە‬ ‫کامپیووتــر و زوانەێــل دەرەکــی دوفێشــر‬ ‫وە زوان ئنگلیســی‪.‬‬ ‫٭زیاتــر کــردن دوانــزە جــوورێ تــر ئــەڕا‬ ‫ســەوادداری؛ ســێیمین تاریــف‬ ‫دە دەهــەێ دوێیــم ســەدەێ بیــس و‬ ‫ی ـه‌ک زایینــی‪ ،‬دوجــاره گوڕان‌کاریێــگ تــر‬ ‫کەفــت دە نــام ماهییــەت ســەواد ئامووژی‬ ‫و ئامــووژکاری‪.‬‬ ‫دەو بەێنەێلــە وە یەک‌گلــی‪ ،‬کــوت و پــڕ و‬ ‫لــە بنەڕەتــەو تاریفەێلــە دوارە گوڕدریــان‬ ‫و وەکاری شــوون قاقــەزوازی و مــەدرەک‬ ‫گرتــن ول گــرت‪ .‬ئــی وەکارییەێلــە ئەیانــە‬ ‫بیــن‪:‬‬ ‫‪ -١‬ئامووژگیــری و ســەواد بەزەیەتــی‬ ‫‪..‬عاتفــە داشــن و تەوانــاێ بــەزەی‌کاری‬

‫وەرد بنەماڵــە و دووس و هەڤاڵەێلــە و‬ ‫کەســەێلێ تــر بــر وە یەکــێ لــە پارامرتەێــل‬ ‫ئــەڕا ســەواد دووســایەتی ئەوگرتــن‪.‬‬ ‫‪-٢‬ســەواد پەیوەنــدکاری ‪..‬پەیوەنــدی گرتــن‬ ‫و دە نــام ئایــم گـه‌پ بییــن ئــوو هام‌وشــوو‬ ‫وەرد کەســەێلێ تــر داشــن کریــا وە یەکــێ‬ ‫لــەو پارامرتەێلە‪.‬‬ ‫‪-٣‬ســەواد ماڵــی ‪..‬ویــرداری ئــەڕا خــەرج‬ ‫و دەخــڵ و ئەوگرتــن ڕێشــت پێشتدەســی‬ ‫کــردن و پوول‌ئەڵگرتــن و نەتەڵەفانــن‬ ‫دەســخەرجی‪ ،‬یانــێ ئامووژگــری ماڵــی‬ ‫‪-٤‬ســەواد میدیــا ‪..‬ناســین میدیــا و‬ ‫شــەواچەێل مەجــازی و هەواڵنێیارییەێــل‬ ‫و خــاس و گــەن کــردن ئــەوان و ئــەو‬ ‫چشــتەێلە ک دنــن دە نــام خــەوەرە و‬ ‫بابەتەێلەیــان کریــا وە یەکــێ تــر لــەو‬ ‫پارامرتەێلــە‪.‬‬ ‫‪-٥‬سەواد ئەدەو کردن‬ ‫تەوانایــی دە تەربییــەت ئــوو ئــەدەو کــردن‬ ‫زاڕووەێلەیــش یانێ ســەوادداری‬ ‫‪-٦‬سەواد کار وەرد کامپیووتر‬ ‫‪-٧‬ســەواد لەش‌ســاغی و هازامەنــدی و‬ ‫زانســن خــواردن و نواگیــری لــە بیامرییەێلە‬ ‫و دەرمــان‌کاری‬ ‫‪-٨‬ســەواد الن و نــژاد ئــوو ناســین‬ ‫ئەڵکەفتەێلــێ تــر ئــەڕا خاتــر دوچاوەکــی‬ ‫نەکــردن و رێزگرتــن هووزەێــل و‬ ‫کەمهووزەێلــێ تــر‬ ‫‪-٩‬ســەواد واڵت‌ناســی و زانســن ژینگەوانــی‬ ‫و پارێــزداری لــە موحیــت ژیــان‬ ‫‪ - ٠‬ســەواد شــیکاری‪..‬تەوامنەندی ناســین‪،‬‬ ‫ژێــر و بــان کــردن و شــیکاری تئورییەێلــە‬ ‫وە بێ‌پێــش‌داوەری‪.‬‬ ‫‪ - ١١‬ســەواد ئــرژی و زانســن بەتــرەف‬ ‫نەکــردن ئــرژی وە ول‬ ‫‪-١٢‬تەوانایــی زانســتی یانــێ بــێ‌ژە‬ ‫مــەدرەک گرتــن لــە زانکــۆ بایــەد ئایــم‬ ‫بتوانــێ شــیکاری بکــەێ ئــوو رێکارەێــل‬ ‫زانســتی و عەقاڵنــی بکەێگــە دی‪.‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 107‬ئازاری ‪2021‬ی زایینی )‪(2721‬ی كوردی‬

‫‪71‬‬

MAGAZINE

GULL SOO 72

‫گــوڵ ســوو‬