GULL SOO MAGAZINE مجله‌یه‌گه مانگانه گشتیی ه له‌الین ده‌زگای روشنهویری وره‌سانن كورد فه‌یلی (شه‌فه‌ق) باڵوئه‌كریه‌ێگ
شامره ( )105كانوونی دووه‌م ()2021ی زاینی ()2720ی كوردی
خاوه‌ن ئیمتیاز ده‌زگای رۆشنبیری و راگه‌یاندنی كوردی فه‌یلی (شه‌فه‌ق)
کەرکوک لە سەردەم جبوری.. کورد و تورکامن دویرەوخستنیان برا بەشەوکەن
تەسپیح ..لە دروسکردن سۆمەریەگانە و کوردەگان داهێنان لە چنینی کردن
دموکراسی، هە هن مردگه‌یله!
7
35
نەسیر شەممە.. ئەو کورد فەیلیە ک وە عوودەگەی سەرسام جهان کرد
17 19
22
به‌رێوه‌به‌ر نویسانن ردووس فه‌یلی سكرتێر نویسانن كه‌نعان حاته‌م ده‌سته‌ی نویسه‌ره‌یل ماجد محه‌مه‌د ساڵحان سوندس میرزا په‌یوه‌ندیكردن gullso.shafaq@gmail.com
مؤسسة شفق للثقافة واالعالم للكورد الفيليني
کورد فه‌یلی، بێ‌سه‌رزه‌مین‌تر له وا
15
30
ئەدبیات کوردی منااڵنە ،دە ئیالم، بییەسە جمێشتێ ،ئەڕا خوەێ .......
چاڵێنج زوان نامجی و ده‌رس داین وه کوردی ...... وه‌خته کووتایی بدرێ وە ئی کووتائیە دە نامەین فەرهەنگییەیل کورد خوە‌مان ......
13
داستان دڵداری لەناوبەین فەلوجە و کوردستان
سه‌ر نویسه‌ر عه‌لی حسێن فه‌یلی
رقم االعتامد يف نقابة الصحفيني العراق 1015 رقم االيداع يف دار الكتب والوثائق 892يف 2006
ئەدەب مئڕوو ..ئایندەی نەوەگان ....
25 25
هه‌واخوازه‌یل گوڵ سوو ئیمـه ناخوازیمــن دە الگــەێ تاریــك و لێخنەگەێ تاریــخ مبینیمن. رووژگار مەندیــر و چــاوه‌ڕێ كـه‌س نامینــێ و دۆماجــار كوانگ بــاوه‌ت و باســه‌یل نــاو ئارشــیوو كتاوخانه‌ێلــە ،لــ ه بــاس كتــاو و به‌ڵگــ ه نویرسیاگــه‌گان كورده‌یــل فه‌یلــی (وه‌تایبــه‌ت بــن‌زوان و بن‌زارەێلەیــان) ســارد و ســڕ و خامووشــەو ئەبــێ ئه‌گــه‌ر خوەمــان ئــەڕا خوەمــان ،ته‌قــەال نه‌كه‌یمــن. ئیمــهی كــورد دە هــەر چینێگێــان ،ههرچــهن هاونه‌ژادیمــن و هــام‌الن و هام‌خوێــن و هاونێشــتامنین ل ـ ه خــاك ،هاوڕازیمــن ل ـه ن و داخینــە ئەڕامــان ژیــان ،هاوزوانیمــن ل ـ ه قســیه وه‌لــێ ئاخی ـ ک هاوفكــر و هــاوكار نیمــن لــە كارەێلەمــان. ده‌زگای رووشــنبیری ش ـه‌فه‌ق ،یــە ش ـه‌ش ســاڵە وە بیده‌نگیــەو، ئــی ئومێــد ه ئیــوه‌ت كــرد تــا به‌ڵكــم لــه رووژێ نووێــگ، وه‌رژه س ـه‌ره‌تاته‌یێ لیســك خــوه‌ر ،ل ـ ه دامــان گــوڵ ســوو یــەکا بگریمــن. د ه گشــت ئــهو ســاڵه‌یله ک چــگ ،ژیامنــان بــێ گــوڵ ســوو، گوزه‌رانێــگ وە بێ‌خوه‌شــی بــی ،مئــڕوو ئــهو رووژه‌س ك دووس شــاكامی بــواگ ئــه‌را ده‌رهاتــن گوڤــارێ ك دە نــاو جمێشــت رووژنامه‌وانــی كــوردی نــاو نیشــانێگ بــی ئــەڕا خــوەێ. و ه بــان ئــەو هەمگــەێ ســاڵە ک گــوڵ‌ســوو ئەڵهــات ،باوجــی هێامنیــش لــە چــاو ئــەو هه‌مگــه‌ی نویســاننه ک وه بن‌زاونەیــل و بن‌زارەیلــێ تــر بــاوەو بییــە ئــی كاره جــوور تکــێ ئــاوە دە نــاو ده‌ریایێــگ گــەپ و واز و واڵ ،وه‌ی ئومێــد ه ك نــه‌وه‌ێ نوویێــگ شــان بخاگـ ه ژێــر ئــی بــار گرانـه ،ئایــا ئــی هاویارییـه و ه چــاو ئەوینیمــن؟ لــ ه بیــرەو ناچــێ ،وه‌ختێــگ لــه زێده‌مــاڵ فه‌یلیه‌یــل (به‌غــدا) گــوڵ ســوو جــوور زوان حــاڵ و نووچــاو بــن‌زوان كــوردی خواریــن (فه‌یلــی) چــاو وازەو كــرد و مئجــا دۆوای زیاتــر لــه 100ژمــاره هچــان دا ،ســاڵه‌یل فره‌یێــگ هــەر ئــاخ و داخ ده‌منێشــتامن بــی و هیــچ ئاوه‌خــت بهــه‌رز و ره‌نگینــێ نه‌بییــه شــوونگرێ. مئــڕوو ته‌نیــا ئێژیمــن ك هــه‌ر ژمــاره‌ی ئــی گوڤــار‌ه لــ ه بانــان سه‌رگوزه‌ێشــت ژیانێــگ بــاس ئــەکا وه‌لــێ ئــه‌وه ك لــه‌ی گه‌رم ـه‌‌باس ـه هــا پێی ـه‌و تــا کوردانــە جه‌خــت و ه بانــێ بكه‌یمــن ئه‌وه‌ســ ه ک لــ ه بــاوه‌ت سه‌رگوزەێشــته‌مان؛ كــورد ،خــوەێ وه گشــتی نەزانــێ چــ ه لــه ده‌س داو چــه وه ده‌س هاوردگــه؟!
سه‌رباس شامره
زانیمــن ،ته‌نیــا ملله‌تێــگ ک ل ـ ه جیــا بویــن وه‌ل هامســایه‌یلەی دڵتنـه‌گ نییـه خــوه‌ی كــورده! ئــی برایه‌تییـه پــڕ كاره‌ســات و پــڕ خــه‌رج و خوێنــه ،دە ئــهو جه‌نــگ و تاوانه‌یلــە هــ ه كــورد بــاج داگــە و بــەس! یــه راســه كه‌ســێ لــە ئیمــە ناخــوازێ ک دە جه‌هه‌منــەی ســه‌د ســاڵه‌ی عــراق مبینــێ و د ه واڵتێــگ بژیــێ ك گشــت ده‌ره‌یلــەی روو وه دووزه‌خ وازەو ئەبــن ،یــه‌ش راســ ه ك مئــڕوو كــه‌م كه‌مه‌گــه‌ی نزیكــه‌ی یــه‌ك ملیــوون ئنســان كــورد هانــە به‌غــدا ك ل ـه زوان و كه‌لتــوور بیب ـه‌ش كریانــه و په‌یوه‌ندیی ـه‌ل ئورگانیكــی ناونــی چینه‌یلیــان فــره كــز و خــراو ه و هامــاڵ یه‌كــری ناخــوازن .چــان خوه‌یــان لــه پرۆژه‌یــل نه‌ته‌وه‌یــی دوورەو نابینــن و ئێقــە ســەر لەیــان شــێویاگە ک نازانــن كــی دووســه و كــێ دوژمــن. ئیمــه زانیمــن هاونه‌ژاده‌یلەمــان نازانــن هایمنــ ه چ ده‌ورانێــگ و هایمن ـه كامــا. هاوزوانه‌یلەمــان نازانــن ک لـه‌ی واڵتـ ه داگیــركاری نــاوێ بییـه و ه فوتووحــات ،جه‌نــگ وه‌ل كــورد نــاوێ نانــە وە جەهــاد ،ئــوو کوشــت و بــڕ کــردن نــاوێ نریاگــە ئەنفــاڵ و . . .و ی ـه گونــاێ كــورد نیی ـه ئەگــەر هیــچ كه‌ســێ لەمــان نازانــێ ک چەنــێ لــە میلله‌تەگــەێ وە قوربانــی کریانــە. ئیمــه لــ ه واڵتێــگ ئەژیییمــن ک هیــچ وه‌خــت بوودجــه‌ی خوه‌نســن و ته‌ندروســتی و ئــاوه‌دان كــردن لــه بوودجــه‌ی جه‌نــگ و ســه‌ربازی فێشــر نه‌بییــه! ئنســان فه‌یلــی گشــت ســامان و ســه‌روه‌ته‌یلەی ،ناســنامه و هوویه‌تەگــەی ،تــااڵن كریــا وه‌لــێ هێــان جــوور كــورد‌بێ‌تــاوان ئەکوژرێــگ و کەســیش وه شــه‌هید حســاوی نــاكا. دۆوا قســیه‌ی ئــی باسـ ه ئه‌وه‌سـه ك گۆڤــار گوڵ‌ســوو ،ئەخــوازێ زوان حــاڵ ئــهو مه‌ردمــه مبینــێ ك وه‌ختێــگ بڕێــگ كــه‌س ئێــژن؛ سـه‌ددام ئەچــی وە بهێشــت! نازانــن رووح قوربانیه‌یلــەی خوەیــان ئــه‌ڕا كــوو ئەچــێ؟ ههرچــهن رێ فرەیێــگ هاتیمنــ ه وه‌لــێ فره‌مــان ماگ ـ ه تــا ل ـه ده‌یشــت میركامنــان هه‌واخوازەیــل فره‌تــرێ داشــتووبیمن. ئی وە یەکەو بیینە وە گشتتان مبارگ و پیرووز بێ. سه‌ر نویسه‌ر
4
شامره ( )105كانوونی دووه‌م ()2021ی زاینی ()2720ی كوردی
..٢٠٢٠سەخترتین ساڵەگەی هەزارەی سێیەم لەبان جهان
گــوڵ ســوو /ســاڵ ٢٠٢٠ریفرانــدۆم جهانییــگ نێخوازێــد تــا وە ســەخترتین ســاڵەیل هــەزارەی ســێیەم بناســیەێد، تــا ئیســە ،ڤایــڕۆس کۆڕۆنــا هــەر لــە ســەرتایی ســاڵەگە خــوارد ،و چگــە نــاو ووردەکاریەیــل مرۆیــی تــا زاڵــەو بویــە بــان جەنــگ و قەیــران و ملمالنەیلــی، تەنانــەت لەبــان خــەوەر خوەشــەگانی و دڵتەزنەگانــی وە هەمــان شــیوە ،بەڵکــم رازی نــەوی کۆتایــی وەســاڵ ٢٠٢٠ بارێــگ ،وەبــی نووەکــردن مەترســیەگانی لەبامنــان وە بنچینەیــگ دڕندەتــر و باڵوتــر لــەو ڤایرۆســە ک ئەوەســا لــە ســاڵ ٢٠٢١ هەمیــش بــوودە هاوڕییــان. ڤایڕۆســەگە ژیــان مرۆیــی وەگشــتی ئاڵشــتکرد ،هــەر لــە دەسســەنین و باوشــگردن و پەیوەندیــە کۆمەاڵیەتیــەگان، تــا رەســێدە چاالکــی ئابــووری و سیاســی، ومــردن بویــە هەڕەشــەی مەلیۆنه‌هــا لــە مــەردم ،و زیاتــر لــە چــوار ملیــار ئایــم لــە پایتەختەیــل و شــارەیل جووراجــور جهــان ناچــار کەرەنتیــن کــرد. وەهــەر حــاڵ ،ڤایرۆســەگە گورمیچــەی
ســەختیگ داگــە لــ ه ئابــووری جهانــی، و هەمیــش مــردن زیاتــر لــە ١،٥مەلیــۆن ئایــەم ،و تووشــهاتن ٢٠ملیۆنەیلیــگ تــر، و مەزەنــەگان بــاس الت بویــن زیاتــر لــە ســەد مەلیــۆن کــەس کــەن.
فــرە کــەس دوینــن ک شکســتهاوردن دۆناڵــد تڕامــپ لــە گرنگرتیــن رووداوەیلــە لــە ســاڵ ،٢٠٢٠ک دویــای هەڵبــژاردن ٣ی تەرشیــن دوویــەم ،ســەرکەفنت جــۆ بایــدن ڕکابــەرە دیموکراتیەگــەی ئاشــکرا
شامره ( )105كانوونی دووه‌م ()2021ی زاینی ()2720ی كوردی
بــوی ،بەڵکــم تڕامــپ رک لــە ســەرکەفنت خــوەی داشــت ،و توومــەت وەدەســکاری هەڵبژاردنەگــە کــرد ،و کەفتــە جەنــگ دادوەری تــا ســەرکەفتنی بچەســپنێد ،ک خــوەی ســیامیگە لــە دەیــان ســاڵ ئەمریــکا لــە شــیوەی نەیــە. وەرد بڕیــگ لــە هــووکارەگان ک هیشــن تڕامــپ شکســت بارێــد ،تــاوان کوشــن جــۆرج فلوێــد هاواڵتییــە ئەمریکــی ســیاگە، هەنــای لە ژیر زرانــی پۆلیســیگ ئەمریگی گیانــی دەرچــگ ،ک بویــە شکســت گەورایــگ لــە دەرفەتەیــل ســەرکەفنت ترامــپ ،و هەمیــش بویــە ئاڵووزییــگ لەناوبەیــن چینەیــل کۆمەڵــگای ئەمریکــی، ک خۆپیشــاندانە گــەوراگان وە دریژایــی چــەن هەفتەیــگ لــە بڕیــگ لــە شــارەیل ئەمریــکا ئاشــکرای ئــەو ئاڵووزیــە کــردن. رووژ چــوار ئــاب ،رووژیــگ كــه‌م وینــه بــوی لــە مێــژوو مرۆیــی ،ک یەکیــگ لــە گەپرتیــن تەقینەوەیــل بــوی ،دویــای ئــەو ك ئاگرێــگ رەســیە ئاماریــگ پــڕ لــە نیتڕەیــل ئەمۆنیــۆم لــە بەنــدەر بەیــروت، تەقینەوەگــەی بویــە هــووکار كوژیــان زیاتــر لــە ٢٠٠كــه‌س و هــەزاران
زەخمدارەیــل لــە پایتەختەگــەی لوبنــان. لــە ١٥ی ئەیلــوول ،ئیــارات و بەحرەیــن لــە رســوومەیلیگ لەنــاو مــاڵ چەرمــگ، وەچەودیریگــردن تڕامــپ ،وە ئامادەبویــن بنیامیــن نەتنیاهــو ســەرۆک حکومــەت ئیرسائیــل و وەزیرەیــل دەرەوەی ئیــارات و بەحرەیــن واژوو لەبــان ســازیان وەرد ئیرسائیــل کــردن .ئیجــا لــە ٢٣ی تەرشیــن یەکــەم شــاند فەرمــی ئیرسائیلــی رەســیە خەرتــووم ،و لــە کۆنگرەیــگ تەلەفزیۆنــی وەبەشــداربوین تڕامــپ ،ســوودانیش لــەو راگەیاننــە رەســیە کاروانەگــەی ئیــارات و بەحرەیــن لــە ســازیانی وەرد ئیرسائیــل. ئیجــا لــە دەی کانون یەکــەم ،هەنــای ترامپ لەبــان تویتــەر بــاس لــە ســەرکەفتتیگ مێــژووی کــرد ،هەنــای نووســان ک دووان لــە گەوراتریــن برادەرەیلــان ،ئیرسائیــل و مەغریــب وه‌تــەواوی رێککەفــن لەبــان پەیوەندیەیلیــگ دبلۆماســی. ســاڵ ٢٠٢٠دەســکردە پــی وە دەرچگــن بەریتانیــا لــە یەکێتــی ئەوروپــا لــە شــەو ٣١کانــون دوویــەم ،ئەوەیــش جــوور ئەنجامیــگ لــەو ریفراندۆمــە ک بەریتانیــەگان لــە ســاڵ ٢٠١٦کردنــەی.
5
لــە بــاوەت جەنــگ ئەفغانســتان، گەشــەکردن مێژوویــگ بــوی ،هەنــای لــە ٢٩ی شــوبات رێککەفتنیــگ لەناوبەیــن ئەمریــکا و بزووتنــەوەی تاڵەبــان راگەیانــن وەگــورەی ئــارەزو ترامــپ وە کیشــانەوەی لــەو جەنگەیلــە ک تەمامــی نێــرن . شــایەت مەترســیدارترین جەنگەیــل ،٢٠٢٠لــە ناگورنــی قەرەبــاغ بــوی، ک لــە ٢٧ئەیلــوول ،رویوەڕوبینــەگان بوینــە جەنگەیــل فراوانیــگ لــە بــان ئــەو هەرێمــە ک ملمالنــی هالەبانــی، لەناوبەیــن ئازەربایجــان ک لەالیــەن تورکیــا پشــتگیری کریاگــە ،و کەمینــەی ئەرمەنیەگــە ک لەالیــەن ئەرمینیــا پشــتگیری کریاگــە .وەهــەر حاڵیــگ، دویــای زیاتــر لــە ٥هــەزار کوشــیاگ ،و لەده‌ســداین زەویەیــل فراوانیــگ لەالیــەن ئەرمینیــا ،رووســیا رێککەفتنیــگ دروس کــرد و کۆتایــی وە جەنگەگــە هاوریــا. هەمیــش لە ئاب ، ٢٠٢٠قەیرانیگ سیاســی کەفتــە بیالروســیا ،دویــای ســەرکەفنت ســەرۆک ئەلێکســاندر لوکاچیکــو لــە هەڵبژاردنەگــە ،ک ئۆپۆزســیۆنەگە وە دەســکاریکریاگ دانــادەی و گوایــە لــە
شامره ( )105كانوونی دووه‌م ()2021ی زاینی ()2720ی كوردی
خوەرئــاوا پاڵپشــتی کریاگــە ،تــا چــەن هەفتەیــگ خۆپیشــاندانەگان وەردەوام بویــن ،و لوکاچیکــو نوقاڵنە وە دەســوەردان ســەربازی راســتەخۆ لەالیــەن رووســیا دا، تــا بڕیــگ لــە وەرپرســەیل ئۆپۆزســیۆنەگە وایــن ،و بڕیگیــان دەســگیر کریــان. لــە ســوریا ،هەمیــش لــە حوزەیــران وه‌جیوەجیکــردن یاســای دەســکریا قەیســەر ئەمریکــی ک زەرەدەیلیــگ فرەتــر رەســانە ئابــووری ســوریا ،و زەرەد وە ژیــان ســووریەگان ک لــە ســەرەتای ســاڵ ٢٠٢٠ ئــەرزش لێرەگــە وەرانــوەر دۆالر داوەزیــن گەورایــگ وەخــوەی دی ،ئیجــا ڤایــڕۆس کۆڕۆنــا هــات تــا باریــان زیاتــر ســەنگینەو بکەێــد. لــە لیبیــا ،هەرچــەن دویــای دەســوەردان تورکیــا کۆتایــی وە پەالمارەگــەی لیــوا خەلیفــە حەفتــەر لەبــان ترابلــوس هــات ،بەڵکــم بەاڵچــەی جەنگــەگان تــا ئیســە هەڕەشــەی دووارەبویــن دەن. ئەفریقیــا رووداو گرنگیــگ تــر وەخــوەی دی ،هەنــای شــۆڕش ســەربازی ١٨ی ئــاب دەســکردە پــی ک ئەبوبەکــر کیتا ســەرۆک مالــی رمــان ،و حکومەتیــگ وه‌ختــی و گواســتنەوەیی وەرەو هەڵبــژاردن دروس کریــا ،تــا وە ســەرۆکایەتی یــاه نــداو لــە
تەرشیــن یەکــەم حکومڕانــی لەمــاوەی ســاڵ و نیمیــگ ئــەرا مەدەنیــەگان باێــدەو. هەمیــش رویوەڕوبینەیــل فراوانیــگ لــە هەرێــم تیگــڕای لــە ئەســیوبیا بــوی ک توومــەت بــەرەی ئازادکــردن ملله‌ته‌یــل تیگــڕای کریــا وە پەالمــار کامپەیلیــگ ســەربازی ،ک قەیرانەگــە بویــە هــووکار ئاوارەبویــن هــەزاران لــە ئەســیوبیەگان وەرەو ســوودان. لــە تایالنــد ،خۆپیشــاندانەیل فراوانیــگ لەداواکردن دیموکراســی و دەسکیشــانەوەی حکومــەت و نووســین دەســتوور نوویــگ و چاکســازیەیل لــە رژیــم شــاهی بــوی. ئاگــر لــە دارســتانەیل ئوســرالیا ک زیاتــر لــە ١٠٠هــەزار کێلومەتــر لــە رووبــەر ئوســرالیا فەوتــان ،ئەوەیــش لــە ٢٠١٩ هاتــە نــاو ،٢٠٢٠وهەمیــش ئاگرەیــل فراوانیــگ لــە ســنوور ئەرجەنتیــن و باراگــوای و بۆلیڤیــا و باشــوور بەڕازیــل هیــز گــردن ،و هەمیــش ئاگرەیــل فــرە فراوانیــگ لــە کاڵیفۆرنیــا و بەشــیگ لــە ناوچەیــل خوەرئــاوای ئەمریــکا لــەوەر بەرزەوبویــن پەیامنەییــگ لــە پلەیــل گەرمــی هیــز گــردن. لــە چینیــگ تــر؛ راســەوکردن لــە حکومڕانــی لــە چــەن دەوڵەتیــگ بــوی،
6
لەلیــان عومــان ک ســوڵتانەگەی مــرد ،و هەیســەم بــن تــارق ئــال ســەعید لــە کانــون دوویــەم شــوونی گــرد ،و لــە ئەیلــوول شــازادەی کوەیــت مــرد ،و شــێخ نــەوف ئەحمــەد جابــر ســەالح شــوونەگەی گــرد، و هەمیــش حکومەتیــگ ســوری نوویــگ وەســەرۆکایەتی حەســەن عەرنــوس لــە ٣٠ ئــاب دروس کریــا. وهەمیــش جینشــین شــاه بەحرەیــن ،شــازادە ســەملان بــن حەمــەد ســەرۆکایەتی وەزیــران لــە شــوون شــازادەی کــۆچ کــردگ وەرگرد، وهەمیــش لــە ١٦ی تەرشیــن دوویــەم وەلیــد موعــەمل وەزیــرەر دەرەوەی ســوریا مــرد ،و فەیســەڵ موقــداد جیگــر وەزیــر دەرەوە شــوونەگەی گــرد. لــە ٢٥تەرشیــن دوویــەم ،چینــە وەرزشــیەگە وە مــردن ئەفســانەی تووپــان ئەرجەنتیــن دییگــۆ ماڕادۆنــا دڵته‌نــگ و خه‌میــن بــوی.
7
شامره ( )105كانوونی دووه‌م ()2021ی زاینی ()2720ی كوردی
کەرکوک لە سەردەم جبوری..
کورد و تورکامن
دویرەوخستنیان برا بەشەوکەن
گــوڵ ســوو /لــە بــاوەت دابەشــکردن پۆســتەیل وەڕیەوبــردن پارێزگاگــە ،کــورد و تورکــان لــە کەرکــوک ســاکااڵی دویرەوخســن و وەکناردایــن کــەن، هەرچــەن مــاف و شایســتەی ژمــاره‌ی دانیشــتوانیانە ،وتومەتبــار پێکهاتــە عەرەوەگــە کــەن ،وەزاڵبویــن ئاشــکرا لەبان دامەزراوەیــل جیوەجیــکار لــە پارێزگاگــە، ک دوڵەمــەن نەفتــە ،لەوەختیــگ ئەنــدام عەرەویــگ لــە ئەنجومــەن پارێزگاگــە ئامــاژە دەێــد ک ئاڵشــتبویەیل پۆســتەگان دویــای رویداوەیــل ســاڵ ٢٠١٧زیــان وەعــەرەو لــە گشــتی فرەتــر داگــە ،چوینکــە لەبنەمــای بەرژەوەنــی کەســایەتی و چینایه‌تیــی دانریــا. بەڵکــم راکان جبــوری پارێــزگار ک لــە نەتــەوە عەرەوەگــەس رەت ئــەوە کــەرد ،و داوای بەڵگەنامەیــگ کــرد ک قســەیلیان بچەســپنێد. روژ ١٦تەرشیــن یەکــەم ، ٢٠١٧هێزەیــل ئەمنــی عیراقــی وەپشــتگیری حەشــد شــەعبی چینــە نــاو کەرکــوک ،لەوەخــت حکومەتەگــەی حەیــدەر عبــادی ســەرۆک وەزیــر وەریــن و دویــای کیشــانەوی هێزەیــل پێشــمەرگە لەلــی ،ئــەو رویداوەیلــە بوینــە هــۆکار ئاڵشــتبوینێگ
سیاســی و وەڕیەوبەرایەتــی گەورایــگ لــە پارێزگاگــە ،لەناویــان لــەکارالوردن نه‌جمه‌دیــن كه‌ریــم ،پارێــزگار وەریــن. دەســاتەیل عیــراق بڕیــگ رێوشــوێن وەجیهــاوردن لــە شــیوەی ســزادان کــورد لــە کەرکــوک وناوچــە دابڕیــاگان ،دویــای ریفڕانــدۆم ســەروەخوەیی لــە ، ٢٠١٧ئــەو رێوشــوێنەیلە دویرەوخســن کوەردیــل لــە پۆســتەیلیان گــردەو ،ودەرکــردن ئەفســەرەیل وهەواڵــە کردنیــان ورەو خانەنیشــینی ،بیجگــە دەرکــردن فەرمانەیــل دەسوەســەر کــردن دژ بڕیــگ تریــان.
دویرەو خسنت وەڕیەوبەرەیل کورد
جەمــال شــەکور ئەنــدام وەریــن ئەنجومــەن پارێــزگای کەرکــوک ،ئوشــێد؛ پارێزگاگــە دویــای رویداوەیــل تەرشیــن یەکــەم ٢٠١٧ هەڵمەتیگ وه‌خوه‌ی دی ئەرا دویرەوخســن کــورد لــە فرەیــگ لــە پۆســتەگان ،وەبــی تەماشــاکردن لــە شایســتە هەڵبژاردەیلیــان و رێــژه‌ی دانیشــتوەیلیان و نه‌مــان هاوســەنگی لــ ه وەڕیەوبــردن .وتیــش؛ فرەیــگ لــە وەڕیەوبەرەیــل کــورد لــە پۆســتەیلیان دویرەوخریــان ،ودابــەش پۆســتەیلیان کردنــە بــان یــەک پێکهاتــە، ئەویــش پێکهاتــەی عــەروە ،لەبــان
بەرژەوەنــی پێکهاتــە کوردەگــە تەنانــەت تورکامنەگەیــش. شــەکور دوینێــد ک رێــژەی نوێنەرایه‌تــی کــورد لــە دامەزراوەیــل کەرکــوک لــە %٣٠رەد نیەکێــد ،ومه‌زرانــن کوردەیــل لــە %١٥نەچگــە بــان ،وتیــش ک رژیمــە وەرینەگــە بیبــەش کوردەیــل کــرد لــە تەعینــەگان کەرکــوک ،ودارەی نەتەوەگــەی خوەی(عــه‌ره‌و). ئەنــدام ئەنجومــەن پارێزگاگــە دووپــات کەێــد لەبــان جه‌خــت گرنگــی بنەمایــل کــورد ئــەرا پێکــەوە ژیایــن ناوبەیــن گشــت پێکهاتەیــل دویــر لــە زاڵبویــن نەتەوەیــی، وملمالنەیلیــگ ك زیــان وە یەکێتــی کەرکــوک وپێکهاتەیلــی بیەێــد.
تورکامن :جبوری ئۆپراسیۆن ئاڵشت کردن وەڕیەوبەرەیل جیوەجی کەێد
الی خوەییــش قاســم حەمــزە بەیاتــی ئەنــدام وەریــن ئەنجومــەن پارێــزگای کەرکــوک بــاس کــرد؛ ک نوێنەرایەتــی پێکهاتــەی تورکامنــی لــە دەســاتە وەڕیەوبەریەگــەی کەرکــوک لــە %٢٠رەد نیەکێــد، لەوەختیــگ نوێنەرایەتــی عــەرەو دویــای کارەیــل ئاڵشــتکردن وەڕیەوبەرەیــل لــە %٣٢فرەتــرە ،وتومەتبــار ســەعید جبــوری
8
شامره ( )105كانوونی دووه‌م ()2021ی زاینی ()2720ی كوردی
پارێــزگار کــرد وە جیوەجیکــردن ئــەو ئۆپراســیۆنە. بەیاتــی ئامــاژە دەێــد ک به‌شــێگ لــە فەرمانگەیلــە دریانــە عــەرەو لەبــان بەرژەوەنــی کــورد ،ک تورکامنیــش شایســتەی دانیشــتوان وسیاســیان وەدەســیان نەکەفــت لــە وەڕیەوبــردن کەرکــوک ،دویــای چەکانــن ئەنجومــەن پارێــزگاگان ،وداوا کــرد ک چارەســەر بــاوه‌ت هاوســەنگی وەڕیەوبــردن لەپارێزگاگــە بکریەێــد ،وەل رەتکــردن کەیســەیل ماوەیــل وەریــن ،وکارکــردن ئەرا بونیادنــان رێکخریاگیــگ وەڕیەوبــردن هێزداریــگ لــە کەرکــوک ،ك شایســتەیل گشــت پێکهاتەیــل دابیــن بکەێــد.
عەرەوەیل کەرکوک :پۆستەگان سوود ئەرامان نەیاشنت
لــە الی خوەیــەو رەمڵــە عوبەیــدی ئەنــدام ئەنجومــەن کەرکــوک لــە پێکهاتــە عەرەوەگــە وت؛ ئاڵشــتکردن بەشــیگ لــە پۆســتەگان دویــر بــوی لــە هیــچ ســوودمەنییگ ئــەرا عــەرەو ،و لــە قســەیلی ئــەرا گــوڵ ســوو دیــاری کــرد ک پەســەن کــردن وەڕیەوبەرەیــل وەگــورەی بەرژەوەنــی کەســایەتی والیەنه‌یــل هــات. عوبەیــدی دوینێــد ک لــە ئەنجــام ئاڵشــت کــردن وەڕیەوبەرەیــل گونجیــاگ نــەوی ودویــر بــوی لــە تەمایــل ،وئەنجامەگانــی لــە گشــتی فرەتــر زیــان وە پێکهاتــە
رێــژەی نوێنەرایه‌تــی کــورد لــە دامەزراوەیــل کەرکــوک لــە %٣٠رەد نیەکێــد ،ومه‌زرانــن کوردەیــل لــە %١٥نەچگــە بــان ،رژیمــە وەرینەگــە بیبــەش کوردەیــل کــرد لــە تەعینــەگان کەرکــوک ،ودارەی نەتەوەگــەی خوەی(عــه‌ره‌و). عەرەوەگــە دا ،ودانوســتانەگە ناوبەیــن پێکهاتەیــل ،دویــای رویداوەیــل تەرشیــن یەکــەم ٢٠١٧ئەنجامدایــن هاوســەنگی وەگــورەی رێــژەی دانیشــتوان وەشــیوەیگ ناهاوســه‌نگ بــوی ،وتەمــا وشایســتەی هویــچ پێکهاتەیــگ وەجــی نەهــاوەرد. دەربــارەی وەدەســهاوردن پۆســتەیلەگە ئــەرا عــەرەو تەنیــا لەبــان بەرژەوەنــی ئــەو پێکهاتــەگان ،وتیــش؛ فــرەی وەڕیەبەریــە ئالشــت بویــه‌گان لــە دەیشــت مەرجەیــل کــەس گونجیــاگ لەشــوین گونجیــاگ دانریــان ،وکەســەیل پیشــەیی و وەتوانــا
ئەرامــان نەهــاورد ،مەگــەر وەرێژەیــل کەمیــگ. وەگــورەی چەودێرەیــل ،ئــەو رویداوەیــل پارێــزگای کەرکوکــه دویــای ریفڕانــدۆم ســەروەخوەیی کوردســتان ل ـه ســاڵ ٢٠١٧ ،هیشــت ئاڵشــتبوین فرەیــگ لــە گشــت دامــەزراوەگان ئه‌نجــام بدریه‌یــه‌د و هیشــت ئەنجومــەن پارێزگاگــە و دەســات یاســایی پەکیــان بکەفێــد ،ویەکالیــی گرفتەیــل نــاو پارێزگاگــە نەکــرد. الی خوەییــش راکان ســەعید جبــوری پارێزگــەر کەرکــوک تومەتەیــل رەتکــرد لــە دویرەوخســن کــورد و تورکــان ،هەنــای وت؛ ژمارە خاســرە لە قســە ،وهەرکەســیگ تومــەت لەبامنــان دیرێــد بــا بچەســپنێدەی، ودووپــات کــرد ک پێکهاتــە کوردەگــە هیــان زاڵــە لەبــان فرەیــگ لــە فەرمانگەیل وه‌تایبــه‌ت فه‌رمانگــه سیاســیەگان.
شامره ( )105كانوونی دووه‌م ()2021ی زاینی ()2720ی كوردی
9
شێوەێ تازەیێگ ئەڕا کار سیاسی دە ئێران گــوڵ ســوو /پێش ـه‌کی؛ یه‌کــێ لــه کاره‌یــل کاک ره‌حیــم ،نه‌هادســازییه ،وه‌ختــێ وه‌رد بــڕێ لــه ئه‌فســه‌ره‌یل و ســه‌ربازه‌یلێ ک وه ســنگ ئێعــراز و ئه‌ڵته‌ژیــان ئه‌ڵــه کوشــت و بــڕ کــردن واڵت ده مه‌یــدان ژاڵــه (شــوهه‌دا)ی تێهــران ،ده رووژ دیاریــی هڤــدەی شــاریوە‌ر ،لــە پادگانەیلــە وایــن تــا چووڵێیان ـە‌و بکــەن ،حــزب (ئەفس ـە‌ران ئــازاد) دامەزرانــن ،دۆماتــر وه گــه‌رد قه‌یــرێ تــر حــزب کــوردی (خه‌بــات) و دۆمــای ئەوانە‌یــش جامێعــەی کــورد تێهــران وەرد بــڕێ تــر ک بــێ‌ژە کــوو کــردن و کل کــردن خواردەمەنــی و داروو و پووشــەنی ئــەڕا کوردســتانات، نامجی‌گــری دە نامەیــن شــووڕش‌وانە‌یل کــورد و دەوڵــەت ئێــران کــرد ک پــەل کوتــا تــا ببێگــە ســەفیر (هەیئــەت حوســە‌ن نییــەت) ک آیت‌اللــه طالقانــی، ده ســه‌ره‌تای ئنقــاب دامه‌زرانــه‌ێ وه پێشــنێیار و شــوونیگیری جامێعــه، دامه‌زرانــن حــزب بێ‌ســه‌رئه‌نجام (ئاشــتی و ئــازادی) ک موجــه‌وز وه‌ێ جبهــه‌ی نه‌دریــا و ئاخرســه‌ریش، موته‌حــد کــورد (بــه‌ره‌ی یه‌کگرتــووی کــورد) ک هه‌مجــا جــهواز کار وه‌ێ نه‌دریــا و قســه‌یێگ ک ئــی دۆمادۆمــا کردگــه ک داخــوازێ ئ ـه‌ڕا نایــن حزبێــک نوویــو موجـه‌وزدار و کــوردی ده ئێران ،ک ههرچــهن خــوه‌ێ خوه‌ش‌بینــه ک جــهواز وه‌ێ بــدرێ ،باوجــی ئه‌ریــش جــهواز وه‌ێ نه‌دریــا ،هــه الوهکهمــێ قســه‌یێگ بییــه ئــه‌ڕا بانــان و گلییه‌یلــێ ک ده مێــژوو دمینێگ ـه‌ێ ،ئه‌ڵب ـه‌ت تیــر و تان ـه و مه‌یــن و منــای دووســه‌یل و یاره‌یــل و کــه‌س و
ناکــه‌س فره‌یێــگ ک هێامنیــش ک هێامنــه خوه‌یــان ده نــام گێــژاو بێ‌ده‌رئه‌نجــام جــاش و بــاش ،فریــز کردنــه. وه‌ێ هه‌مگــه قســه و خوســه ،یه‌کــێ جــوور کاک ره‌حیــم ،پــڕ زگ قسه‌ســه ،ک ئێســه خــوه‌ێ ریشــگ وه‌رانگــه ده خــاک واڵت و پ ـه‌ل و وه‌چ وه‌شــانگه ده نێشــتامن، به‌شــکه‌م ده ســاگه‌ی کار مه‌ده‌نــی رێ و ال‌ڕێ ههرچــهن کل‌ڕێ و کلمنجــڕ ئــهو بکــه‌ێ ده وه‌ر پــای گشــت. ده ئــی به‌شــه دانیشتیمنه‌ســه پــای ده‌منێشــت کاک ره‌حیــم فهرههمهنــد، به‌رپــرس جبهــه‌ی موته‌حــد کــورد. کاک ره‌حیم ،خوه‌ش هاتیته :فــره خوه‌شــاڵم ک هامته‌ســه ئــی ماڵگــه ک مــاڵ و مینگـه‌ی کــورد فه‌یلییــه ،به‌شــێ لــه جه‌ورکیش‌تریــن هووزه‌یــل دنیــا ،ک تــااڵن و تاڕانــن و ته‌عریــب و ئه‌نفــاڵ و هــه‌ر چــێ خــه‌زاو و عــه‌زاو ناهســاوه وه چــاو خوه‌یــان دینــه و ئێس ـه‌یش نــه کــورد هه‌رێــم و نــه عــراق و نــه عــه‌راو شــیعه و نه‌یــش ئێــران وه‌وجــووره ک هه‌قێیانــه، نه‌دخڕنه‌یــان وه خوه‌یــان ،ئاخیــن و داخینمــه ئــه‌ڔا بیــس و دو هــزار شــه‌هید بێ‌ســه‌ر و شــوون ئــی قــه‌وم گــه‌ورا و هه‌میشــه بێکــه‌س کــورده. -ســپاس لــه هام‌خه‌میتــان ،گشــتێ
دزانــن ک دوکتــور ره‌حیــم فهرههمهنــد، نامێگــه نارسیــاگ ده جمێشــت کــوردی. دوکتــور ،هــه لــه س ـه‌را ،ه ـه‌ر وه‌و چوونــه ال ک عه‌اڵیــق خــوه‌ێ و ه ج مو‌جووله‌یــل و ه خه‌ڵــک ده نــام ئێــران هیشتگه‌ســه‌و ده الی تــره‌وه جگه‌جگــه ره‌نــگ و بــوو کوردایه‌تــی و ئێجتامعــی فره‌تــرێ داگــه وه جمیانه‌یلــه‌ی خــوه‌ێ. ئێس ـه‌یش ئ ـه‌وی ،یــه ســێ چــوار ده‌هه‌ســه ک خــوه‌ی ده‌ربڕییــه لــه بیــر و بیڕگه‌یــل ئیدئولوژیــک و فێشــر وه‌ر کردگــه وه کاره‌یــل ئێجتامعــی و سیاســی وه‌رد یه‌كــری ،ئه‌وه‌یــش ئــه‌ڕا کــورد و فره‌تــر لــه گشــتێ بنیات‌نایــن و نه‌هاد‌ســازی، چ وه بنــه‌ڕا نایــن و چ وه به‌شــداری ده ئه‌وانــه‌ی ک هــه‌ن و بینــه. تازه‌ترین کارێ ،راسه؟:وه‌ر ژه هــه‌ر باســێ ،بایه‌ســه ویــرێ بکه‌یمــن لــه موهه‌نــدس ئــه‌ده‌ب نه‌مــر، لــه بنه‌ڕانه‌ره‌یــل ئــی بــه‌ره ،به‌ڵــێ ،هــه‌ر چـه‌ن م خــوه‌م عــاده‌ت نییــه ک وه‌زم خــوه‌م بــده‌م و تاریــف لــه خــوه‌م بژنــه‌وم ،خاســه بویشــم ک پانــزه ســاڵ وه‌ر ژه یــه ،ئیمه ئه‌ڕا یــه ک ئرنژیــان په‌رکه‌نــه نه‌که‌یمنــه مــل چشــته‌یل گــه‌پ گــه‌پ ک تاکمه‌گلــه‌ی له‌ێیانیــش ،ده وه‌ره‌قــه‌ت ئیمــه نییــه ک گل و پلێیــان بکه‌یمــن و چوون‌چشــتێ
شامره ( )105كانوونی دووه‌م ()2021ی زاینی ()2720ی كوردی
ســان گاورایێگــه ده وه‌ر پــای گشــت ،پانــزه ســاڵ پێــش بــاس دامه‌زرانــن جبهــه‌ی موته‌حــد کــورد (بــه‌ره‌ی یه‌کگرتــووی کــورد) کردیمــن و بویشــیمن وه ده‌وڵــه‌ت ئێــران ک جــوور هــه‌ر واڵتوه‌نــد ئێرانــی، ئیمه‌یــش دخوازیمــن جــوور یــه‌ک نه‌هــاد مه‌ده‌نــی ناســنامه‌دار ،به‌شــداری بکه‌یمــن ده پروســه‌ی هه‌ق‌خــوازی گــه‌ل و هووزه‌یــل ئێرانــی و ئســتحقاق یه‌یــش دیریمــن ،هـه‌م وه هــووی قانــوون ئه‌ساســی و هــه‌م مــاف مــروڤ ،یەیــش نــە قســەی ئەاڵجەویێگــە نە‌یــش کارێگــە هه‌ڵــه، یــە هــەق ئنســانی هــەر ئایمێگــە و هــەق ئنســانی هــەر ئێرانــی. ئێســەیش قســەی تــازە‌ی نەومتــە ،ئــی بانگە‌وازییــە هــە لــە شــوون ئــەو کار پانــزە ســاڵ پێشامنەســە باوجــی وە شــێوازێکی نــووی ک دەســهەاڵتدارەیل و کار وە دەس ـە‌یل ئێرانیــش لــە ئــی خوازیارییــە ک داخــواز بەشــێ لــە چاالکەیــل کــوردە ک هــەق قانوونــی خوەێیــان دە چوارچــووەی دو جنــاج ئســاح‌تەڵەب و ئوســووڵگەرا وە‌دی نە‌کردنــە و ئــەو تەمەرکوزگە‌راییــە ک دە دەوڵەمەنــی و دەوڵەمتەنــدی هەســە دە حزبایەتــی کەڵێــن ئێرانــی دبیننــەی، جــوور چشــتێ دخوازیمــن مودیرییــەت مەحەلــی و یــەک جــوور ناوچەگەرایــی دە کارکــرد دەوڵەتــەو ،لــە حزبایەتــی دەس وەێ بکەیمــن چــوون وەیجــوورە ک دیــارە هەتــا دۆمــای ئنقاڵبیــش ،هێــان ئێــران گیــروودەی بــڕێ لــە روانگایــل تەمەرکوزگەرایانــەی (دەوڵــەت واحــد -مللــەت واحــدە) و نەتوانســتگە لــەی
پەچیــە و هســارە ئەڵفــڕێ و یــەکالی خــوەێ بکــەێ. ئــەڕا دە چوارچــووەی جبه ـە‌ی موتەحــد،شــوونگری کارتــان نەکــەن :ئــەوە بنیاتێگــە و کار خــوەێ دکــەێ، مەبەســت م لــەێ کارە تەمــام کــردن ئــەو ئــارزوو پانــزە ســاڵ پێشــانە بــی ک بــڕێ لــە دڵســووزەیل کوردســتانات هاتــن دە تێهــران دە دەور یەکــری جەمــەو بیمــن و وتیمــن حزبێــک وە نــام (حــزب ئاشــتی) و یــا (ئــازادی) بنــەڕا بنیمــن ،لــە ســەرەتای ســاڵ 1380هه‌تــاوی یانــێ نزیکــه‌ی بیــس ســاڵ وەر ژە یــە ،ئــی پێشــنێیارە دایمــن وزارەت کشــوەر ک هیــچ کامەیــان پەســەنیە نەگرتــن و دانەمــان دە نــام هیــچ، ئــەڕا چــە؟ خوەمانیــش نەفامســتیمن. مئجا چە؟ :مئجــا چــوار ســاڵ ئــەو دۆمــای ئــەوە زیندە‌یــاد موهەنــدس ئــەدەب دە مەجڵــس شەشــم ئێــران بــی وە نوێنــەر ســنە و کوردســتان و وەختــێ ک ئــەڕا ســەرداین چــگ وە کوردســتان ،بــڕێ پێشــنێیار دان وەێ ک ئــەڕا ک ـە‌م کــردن شــکاف نامەیــن دەوڵــەت و مــەردم ،فرەتــر خەڵــک کــورد، حزبــێ کــوردی بنــێ ئەویــش ک پیــاگ کــوردەوارێ بــی ئــی ئیــدە دە بــان هــەوا ئەڵقەپــان و شــوونێ گــرت و بــی وە یــە ک بــڕێ لــە کــورد تێهــران دە دەور خــوەێ گــردەو کــرد دۆمــای جەڵەســەیل فرەیێــگ شــەورای تێهــران ئــەڕا ئــی کارە نریــا و ئەســنامە و چارتێــک دەرهاوردیمنــە دەر.
10
یە بی وە جبهە؟:ئــا ،چــوون وتــن ک حــزب ،موجــەوز دخــوازێ و هــادەێ دوارە بکەفیمنــە نــام گیچــەڵ قاقــەزوازی و هیچــان وە هیــچ نەبــێ ،وتیمــن چــە بکەیمــن و چــە نەکەیمــن؟ ک ئاخــرێ وتــن دامەزرانــن جبهــە ،هیــچ چشــتێ نەدخــوازێ ،ئــەڕا یــە نامــێ نایمــن (جبهــە‌ی موتەحــد کــورد) داهاتــووی ئــی کارتانــه ده بانــان وه چــهدبینــن؟ :وه‌یجــووره ک م دیمــه ده ئــی ســاڵه‌یله ئــرژی فره‌یێــگ لــه ئیمــه ته‌ڵه‌فیاگــه وه ول ،ئ ـه‌ڕا یــه بویشــیمن ئیمه‌یــش ه ـه‌ق داشــن موجــه‌وز ئــه‌ڔا حزبــێ دیریمــن، داشــن حزبــێ ناســنامه‌دار ،گشــتێ له‌مــان ئه‌وڕه‌ســنێ ک مه‌به‌ســته‌یل ئیمــه ،ئارمانجه‌یــل ئیمــه روون و رووشــن ببینــن و دی وه رووی زه‌یــن و زه‌ینییه‌تــی خوه‌ێیــان ده مــل ئیمــه قــزاوه‌ت نه‌کــه‌ن، هــه یــه دبێگــه چیــن خه‌یــرێ ک ئیمه‌یــش وه هێمنــی و ئاسایێشــت شــوون خزمه‌ته‌یله‌مــان وه گــه‌ل کــورد بگریمــن، یه‌یــش ئــه‌ڔا ئــه‌وان خاســه چــوون هه‌رچێگــه ببــێ ئاخــرێ کــورد ،الوهکهمــێ ده لــه سـه‌د شــاروه‌ند تێهرانــی و بــان بیــس لــه ســه‌د واڵتوه‌نده‌یــل ئێرانییــه و یه‌مــه ک ئیمــه دخوازیمــن جــه‌ور ده‌وڵــه‌ت و بــار ئــه‌وان و پــووک په‌تــی ،وه کــووڵ خوه‌مــان بکیشــیمن ،بایه‌ســه ئه‌وانیــش بــن باڵــان بگــرن تــا وه قــه‌وڵ فارســه‌یله وتنــی: دست در دست هم دهیم به مهر
11
شامره ( )105كانوونی دووه‌م ()2021ی زاینی ()2720ی كوردی
میهن خود را کنیم آباد بیــا به‌شــێ لــه‌ی مه‌ینه‌ته‌یلــه بــرێ وه پــووق مــل ئیمــه ،یه‌یــش گ ـه‌ن؟ ئه‌ڕا ئێقه پامل دبن؟ :چــوون بــاوڕ دیریمــن وه کار مه‌ده‌نــی و دخوازیمــن وه بــه‌ش خوه‌مــان ،به‌شــێ و ده‌ســێگ داشــتووبیمن ده پروســه‌ی مه‌ده‌نــی کــردن ئێــران و تێهــران و ئــی به‌شــه لــه جه‌معییــه‌‌ت تێهرانــه و ئێرانــه بجمنیمــن ده ئــی رێگــه. قسه‌یل ئاخرسه‌رتان؟ :نه‌دزانــم وه چ زوانــێ بابــه‌د بقیڕنیمــن ک بــرا ،ک خوه‌شــکه ،هــووز ده‌ســهه‌اڵتداره‌یل ئیمــه هه‌ڕه‌شــه و مه‌ترســی ئــه‌ڕا بــرا و خوه‌شــکه‌یل خوه‌مــان نییمــن ،هــه و ه زوان ســاده‌ی کوردیاتــی وتــم ک ببێگــه ســه‌نه‌دێ مبینــێ ئــه‌ڕا بانــان. ئیمــه یــه ئه‌ڵهاتــگ لــه بوروکراســی کاس و وڕ ئــداری دزانیمنــه‌ی ،نــه لــه زات ئێرانــی ک دزانیمــن ریشــگ ده شــێعر حافــز و ســه‌عدی و مه‌ولــه‌وی دیــرێ ک ده‌رس ئنســانیه‌ت دانــه و دده‌ن وه گشــت ئایمه‌یــل چ ئێرانــی و چ بغه‌یــران ،هــه‌ر چــه‌ن ک بــه‌س و په‌یــوه‌ن ئــه‌وان هــه وه زوانــه و ئه‌وه‌یــش زوان فارســی. دخــوازم له‌ێیــان ک وه قسـه‌ی ئێــام عه‌لی، ئایــم س ـه‌رده‌م خوه‌ێیــان بــن ،بــاوڕ بک ـه‌ن ک ئیمــه وه‌رد زه‌مانــه گوڕیایمــن ئه‌وانیــش فره‌تــر لــه یــه ،دیــدگا و نووڕنســن خوه‌ێیــان بگوڕنــن و وه چــه‌م فه‌رهه‌نگــی و ئێجتامعــی و سیاســی بنــووڕن وه ئیمــه و کاره‌یله‌مــان و رخنــه گرتنه‌یله‌مــان نــه وه چــاو پڕهه‌زینــه‌ی ئه‌منیه‌تــی. یــه ک ئیمــه وه ده‌م خوه‌مــان دویشــیمن و وه پــای خوه‌مــان هاتیمنــه ک جــهواز بگریمــن یــه خــۆ خاســه ئـه‌ڔا گشــت ،ئیمــه وه‌ی زووه‌یلــه داخــواز جــهواز کردنه‌مــان دده‌یمــن وه کومیســیوون مــاده‌ی ( )10ده ئه‌حــزاب ده وزاره‌ت کشــوه‌ر تــا رێ تــازه‌ی واز بکه‌یمــن و ئاســووه‌یل نوویــێ بچه‌کنیمــن هــه‌م ده وه‌ر ئــهو وه‌ر خوه‌مــان و هــه‌م ده‌وڵــه‌ت ،هیواداریمــن ئــی کونــای هێمــی و رزگارییــه ،که‌ســێ وه ول ،نه‌گرێگــه‌ی وه قــوڕ و خــه‌ڔگ و ئــی کووره‌رێیه‌یــش کــووره‌و نه‌کــه‌ێ. ده حزبــه ،ئیمــه چــه‌ن نوێنــه‌ر ئــه‌دوار پارملــان ئێــران دیریمــن و چــه‌ن مودیــر و چاالکــوان ک گشــتێ وه کار مه‌ده‌نــی بــاوڕ دیــرن.
ئــی ســاڵه‌یله ئــرژی فره‌یێــگ لــه ئیمــه ته‌ڵه‌فیاگــه وه ول ،ئ ـه‌ڕا یــه بویشــیمن ئیمه‌یــش ه ـه‌ق داشــن موج ـه‌وز ئ ـه‌ڔا حزبــێ دیریمــن ،داشــن حزبــێ ناســنامه‌دار ،گشــتێ له‌مــان ئه‌وڕه‌ســنێ ک مه‌به‌ســته‌یل ئیمــه ،ئارمانجه‌یــل ئیمــه روون و رووشــن ببینــن و دی وه رووی زه‌یــن و زه‌ینییه‌تــی خوه‌ێیــان ده مــل ئیمــه قــزاوه‌ت نه‌کــه‌ن له‌ێیــان دخوازیمــن ئــی چشــته‌یله لــه زه‌یــن خوه‌ێیــان بســڕنه‌و: -١هـه‌ر کـه‌س وتگــه کــورد ته‌جزیه‌خــوازه، نــه کــورد دناســێ و نــه ئێســا و ئه‌وســا لــه یه‌کــه‌و دکــه‌ێ و هێــان گیــر کردگــه ده ده‌وره‌ی رژیــم په‌هڵــه‌وی ،ئه‌وانــه خوه‌ێیــان مێــژوو ئێــران نه‌دناســن ،چــوون ئـه‌ر هیــردوه ببیمــن لــه تاریــخ ئێــران بایـه‌د بویشــیمن ک هیــچ وه‌ختــێ کــورد ته‌جزیــه ئێــران نه‌کردگــه خــۆ هیــچ ،ئیمــهی کــورد تــواێ زوامنــان زڕ ببــێ ک یــه حکوومه‌ته‌یــل بینــه ک ئێــران ته‌جزیــه کردنــه ک کوردســتان ئێرانــی دانانــه و نه‌توانســتنه ئــی خه‌ڵکــه ک هێــان ده عه‌فریــن ســووریه‌یش نــام مه‌یدانــه‌ی دنــێ نــه‌ورووز و موجه‌ســمه‌ی کاوه‌ی ئاســنگه‌ر و ح ـه‌زره‌ت زه‌رتوشــت دنــێ ،ده مه‌کته‌بخانه‌یلــه‌ی حه‌ڵــه‌ب ســووریه حافــز و ســه‌عدی و جامــی دخوه‌نــێ و ده خانقایلــه‌ی ســوڵه‌یامنییه جامــی و مه‌والنــا و ...و ده جزیــره و بوتــان تورکیه‌یــش مه‌الی جزیــری دیــاێ شــێعر حافــز ته‌زمیــن دکـه‌ێ و جگه‌رخوێــن خــوه‌ێ وه کــوڕ روســته‌م و گــوده‌رز دناســنێ و شــوان‌په‌روه‌ر و شــاریبانیش هــاوار یــه دکــه‌ێ ،ده مه‌هابــاد هێمــن شــاعر وه ده‌نگــه بــه‌رزه‌ی مه‌ولــه‌وی دقیڕنــێ ک شــیوه‌نه‌گه‌ی شــیوه‌ن ئینســانییه ،فــره ســته‌مه ک هــه‌ر چــێ بیاێگــه تــه‌ک بده‌ێگــه نواتــر هــه ده‌ڵه‌کــێ بده‌نــه دۆماتــر. -٢ئیمــه دخوازیمــن ئــی هه‌ڵــه و زه‌عــف خوه‌مانــه البوه‌ێمــن و فره‌تــر و وه‌و جــووره ک هه‌ســیمن خوه‌مــان وه هام‌وه‌ته‌نه‌یــل ئێرانیــان بناســنیمن -٣ئــهو هه‌ڵه‌په‌ڵــه ره‌فتــار کردنه‌یلــه ک هــن زات ره‌فتــار ئنقاڵبیین ،ئێســه ده ده‌هه‌ی چــوارم ئنقــاب نه‌بایــه‌د بگریمنه‌ێیانــه وه‌ر چــاو و رێــکار مئڕووژینــێ نییــن، له‌ێ‌الویــش نه‌وه‌پوختــه ره‌فتــار کــردن ئیمــهی کوردیــش خــاس نه‌بییــه و ئێســه
نه‌ما گه‌ســه‌ێ . لـه‌ی هســاوه ئێســه هیــوادارن ک جـهوازحزبــێ قانوونــی بســینن؟ :فــره هیــوادارم ،چــوون ئیمــه نووڕســتنامن هــا وه‌ر ئــهو نــام ئێــران نــه ده‌ره‌وه‌ی واڵت ،ئیمــه دخوازیمــن ک کێشــه‌یل و قه‌یڕانه‌یــل کــورد ده نــام ئێــران وه ده‌س ئیمــه‌ز ئێرانــی چاره‌ســه‌ر بکــرێ، حه‌تــا ئه‌وانــه ک ئه‌وســا کل چه‌مــێ وه ده‌ر داشــن لــه ته‌جروبــه‌ی تیــه‌ڵ و ژیــه‌ر کــورد ده ســووریه و باســه‌یلێ ک ترامــپ و پووتیــن و ئه‌ردوغــان هــاوردن وه پێــش ،ده‌رس ئه‌وگرتنــه و ئه‌گــه‌ر ئــی که‌لــه وه روومــان نــه‌وه‌رسێ و خــواز خوه‌مــان لــه رێــگای حزبێــگ جــه‌وازدار تــه‌اڵو بکه‌یمــن ،ئیمه‌یــش دبیمنــه مه‌تاڵوداره‌یــل خــاس و راســێ ک نــزاره‌ت کومیســیوون مــاده‌ی ده ئه‌حــزاب قه‌بــووڵ کردیمنــه ،یه‌یــش گــه‌ن؟ ئیمه‌یــش د هس‌ده‌ماخــر ئه‌ڕاتــان ئــارزووجــهواز حزبێــک سیاســی ده ئێــران دکه‌یمــن ،ئــوو هیواداریمــن ک وه‌ی زووه‌یلــه بتوانیمــن ده ده‌فتــه‌ر حزبێگــێ کــوردی ده تێهــران ،وه‌ردتــان وت‌وێــژێ دریــژ داشــتووبیمن. :ب ـه‌رده‌وام مبینــن ،منیــش هیــوادارم وه‌ر ژه مردنــم ببینــم ک گشــت ئێــران و ئێرانییه‌یــل فره‌تــر لــه یــه وه هامدڵــی و هام‌زوانــی وه‌رد یه‌کــری ره‌ســینه و ژیانــێ پڕتــر لــه ئاسایێشــت وه‌ل یــه کا دیــرن. هــه وه‌یجووه‌ریــش ئــه‌ڔا کــورد فه‌یلــی عــراق ئــارزوو ســه‌ربه‌رزی دیــرم و لــه به‌شــداری کــورد فه‌یلــی ده ئیــام و تێهــران ،جــوور هام‌پێشــت و هامیــار و ئه‌ندامه‌یــل بــه‌ره‌ی یه‌کگرتــوو ســپاس فره‌یێــگ دیــرم.
12
شامره ( )105كانوونی دووه‌م ()2021ی زاینی ()2720ی كوردی
ئایەندەیێگ تاریک
تەقەال ئەڕا پەیدا کردن واڵتێگ ئارام
گــوڵ ســوو /ئەحمــەد ،ئــەو گەنجــە ک خوازێــد دویــارووژ خاســیگ ئــەڕا مناڵەیلــی دابیــن بکەێــد ،زانێــد ئــەوە لــە عــراق وەدەس نیەکەفێــد ،تــا ئــی رەوشــەیل سیاســی و ئابووریــە وەردەوامــن لــە خــراوی ،هەرچــەن خوەییــش لــە بــه‌ش گورجیــگ جــوور «نەفــت» کار کەێــد. خــراوی رەوش ئابــووری و سیاســی لــە عــراق هیلێــد فــرە لــە گەنجەیــل عــراق بکەفنــە مینــەی شناســنامەی دەوڵەتیــگ تر و پاســپۆرتیک تــر ،تــا دەرفــەت ئومیدیگ بیەێــدە خوەیــان و مناڵەیــان ئــەرا ژیانیــگ خاســر. ئەحمــەد حەســن ،کــوردە لــە خەڵــک هەولێــر ،لــە یەکیــگ لــە دامــەزراوەگان کار کەێــد ک خزمەتگوزارییەیلیــگ نەفتــی پێشــکەش کەێــد ،و پویــل کەفێــدە دەســی تــا خــوەی و خیزانەگــەی گەشــت ئــەرا دەوڵەتەیــل جهــان بکــەن ،بەڵکــم پاســپورتە عراقیەگــە بویەســە ریگریــگ لــە نــوای ک ڤیــزای دەوڵەتــە ئۆڕوپیــەگان و ئەمریــکا و کەنــەدا وە ئاســانی وەپــی نێدریەێــد ،ئــەوە ک هیشــت ئەحمــەد و فرەیــگ تــر ،مینــەی رییــگ بکــەن تــا ئــازادی هاتــن و چگــن وەپیــان بەێــد لــە هــەر وەختیــگ بخــوازن. ئەحمــەد ئــەرا گــوڵ ســوو نیــوز ئووشــێد :لــە وەرجــە ســاڵیگ زیاتــر، مینــەی شناســنامەیگ یــا پاســپۆرتیگ تــر کەێــد ،دویــای ئــەوەگ لــە ماڵپــەڕە ئەلیکتڕۆنیــەگان پرۆپاگەنــدە ئــەرا ئیجوور چشــتیگ دی ،و لەمــاوەی یــەک ســاڵ تەقــەالی ئــی کارە دا ،چوونکــە رووژانــە نووڕێــد ک رەوشــەگان خراوتــرەو بــوون. ئەحمــەد نووڕێــد ک ئەگــەر مناڵەگانــی خوەنســن زانکــۆ لــە دەیشــت عــراق تەواو بکــەن دویارووژیــان رووشــنرتەو بــوود، چوونکــە بیجگــە لــه خراوبویــن وه‌زع ئابــووری و سیاســی ،ئاســت زانکــۆگان لــە واڵتەگــە خــراوەو بوی ـه. لــە عــراق چــەن کۆمپانیایــگ تــر کار لــە بــان وەرگــردن شناســنامەیگ تــر کــەن، لــە ری پــڕۆژەی بەرهەمهــاوردن لــەو شناســنامە ک چــەن دەوڵەتیــگ راگەیانــن وەتایبــەت دەوڵەتــە ئۆروپیــەگان.
رانیــا عــەواد خامنــە وەڕێۆبــەر هەرێمــی کۆمپانیــای (بلومینــا ) ک بارەگاگــەی هــا لــە کوردســتان ،ئووشــێد :داواکەرەیــل ئــه‌را شناســنامە و پاســپۆرتیگ تــر فــرەن ک هیشــت نووســینگەیگ تــر لــە هەرێــم بکەنــەوە ،و دیاریکــرد ک دوو نووســینگەگە داواکاریــەگان لــە گشــت شــارەیل عــراق وەرگــرن. عــەواد خــان دیاریکــرد ک فرەتریــن ئــەو دەوڵەتەیلــە ک شناســنامە و پاســپۆرتی دوویــەم دەن جــوور؛ مولودۆفــا ،ماڵتــا،
خراوی رەوش ئابووری و سیاســی لــە عــراق هیلێــد فــرە لــە گەنجەیــل عــراق بکەفنــە مینــەی شناســنامەی دەوڵەتیــگ تــر و پاســپۆرتیک تــر، تــا دەرفــەت ئومیدیــگ بیەێــدە خوەیــان و مناڵەیــان ئــەرا ژیانیــگ خاســر.
قوبــرس ،ئیســپانیا ،پورتــوگال ،یونــان لــە ئۆڕوپــا ،و دەوڵەتەیــل کاریبــی جــوور ســانت کیتــی و نیڤیــس و دومینیــکان و ئەنتیگــوا و بەربــودا و دەوڵــەت گرینــادا و ســانت لوســیا ،و هەمیــش بەرنامەیــل نیشــتەجیبوین و پاســپۆرت دوویــەم لــە تورکیــا ،و بەرنامــەی 50-EBلــە ئەمریــکا. وەڕێۆبــەر هەرێمــی کومپانیــای بلومینــا هەمیــش ئووشــێد؛ عراقیــەگان روی کەنــە بەرنامــەی نیشــتەجیبوین هەمیشــەیی و شناســنامەی دوویــەم ،وەتایبــەت لەبــان دوو دەوڵــەت ســانت کیتــی و نیڤیــس ک هالــە ناوچــەی دەریــای کاریبــی ،و دەوڵــەت ماڵتــای ئۆڕوپایــی ،ئــەرا ئــەو
ســوودەیلە ئــەو کەســەیلەگ نیشــتەجیبوین و پاســپۆرتیان وەرگــرن ،هەمیــش لــەوەر خەرجــە گونجاییــەگان ،و ئامــاژە کــرد ک فەرەتریــن ئــەو پارێزگایــل عراقیــە ک روی کەنــە شناســنامە دووه‌م ئــه‌را خوەیــان؛ هەولێــر ،ســلێامنی و بەغــدادن. دەربــارەی مــاوەی دەرچگــن شناســنامە یــا پاســپۆرت دوویــەم ،عــەواد ئووشــێد؛ هــەر دەوڵەتیــگ و هــەر بەرنامەیــگ مــاوەی دەرچگــن شناســنامەگەی جیــوازە ،وەلــی وەشــیوەیگ گشــتی ماوەگــە هالــە ناونــی ٣تــا ٩مانــگ لــە وەخــت داواکاریەگــە تــا رەزامەنیەگــە لــە دەوڵەتەگــە دەرچــوود تــا قاقــەزەگان رەوانــە کریــەن. عــەواد ئامــاژە کەێــده ئه‌گــه‌ر رەتکــردن بەشــیگ لــە داواکاریــەگان ،ک ئەگــەر رەتکــردن بــوود ئــەوە کەفێــدە بــان گوزه‌یشــته‌ی ئــەو کەســەگ داواگــە خستیەســە وەردەس ،چوونکــە دەوڵەتەگــە وردبینــی و لێکۆڵینــەوەی فراوانیــگ لــە باوەتەگــەی کەێــد. هەمیشــە ئــەو دەوڵەتــە ک شناســنامەگە دەێــد ،لــەڕی پۆلیــس ئەنتەرپــۆل ناودەوڵەتــی راپۆرتــەگان وەرگرێــد ،و لــە بــاوەت خــەرج وەرگــردن شناســنامە یــا پاســپۆرتەگە ،و ئایــا بایــەدە هاوواڵتییەگــە بڕەســێدە ئــەو واڵتــە یــا پاســپۆرت و شناســنامەگە رەســێدە عــراق ،وەڕێوبــەر کۆمپانیاگــە ئووشــێد؛ خــەرج بەرنامــەی شناســنامەی دەوڵەتەیــل ناوچــەی کاریبــی لــە ١٠٠هــەزار دۆالر دەســکەێدە پــی ،و خــەرج بەشــیگ لــە بەرنامەیــل دەوڵەتەیــل ئۆڕوپــا رەســێدە ٢مەلیــۆن یــۆرۆ. دەربــارەی مــەرج گەشــتکردن ئــەرا دەوڵەتەگــە ،و رەســین پاســپورتەگە ئــەرا عــراق ،عــەواد خــان ئووشــێد ،بەڵــی، پاســپورتەگە رەســێدە خاوەنەگــەی لــە شــوینەگەی خــوەی ،و دەوڵەتەیلیــگ هــەس مــەرج رەســین ئــەرا ناویــان دانــەن و قەســەم خــواردن و پەنجەمــوور کــردن ئــەرا دەرکــردن پاســپۆرتەگە و دەوڵەتەیلیــگ هــەس ئــی مەرجەیلــە نەیــرن.
13
شامره ( )105كانوونی دووه‌م ()2021ی زاینی ()2720ی كوردی
داستان دڵداری لەناوبەین فەلوجە و کوردستان گــوڵ ســوو /لــە وێنــەی بینەزیریــگ لــەو عــراق پــڕ لــە رووداوەیــل زیانــدارە، ســیامیلیگ رووشــن لەناوبەیــن شــار فەلوجــە و هەرێــم کوردســتان ک وەڕاســی كــورد بــاوه‌ش کــردە هــەزاران لــە ئاوارەیــل « شــار مزگەفتــەگان= فه‌لوجــه» فــرە لــە یــاد و دڵســوزی هیشــتە نــاخ ئاواه‌ریــل . دویــای میوانیکردنیــان ئــەرا نزیکــەی ســێ ســاڵ لــە شــارەیل هەرێــم کوردســتان وەتایبەت لە ســلێامنی و هەولێر و شــەقاڵوە، مــاوەی ئاوارییەگــە کاریگەریەیلــی لەبــان خەڵــک شــار فەلوجــە وەیەکجــاری ئاشــکراوە بــوی لــە تابلۆیــل دوکانــە بازرگانیــەگان و خوەراکــەگان و چــەن پیشــەیگ ک وەرد خوەیــان لــە شــارەیل هەرێــم بــردن ،وهەمیــش ناوەیــل زاروه پەیابویــە نووگانیــان جــوور شــوان و ئاســۆ و شــەهین. لــە بنچینــەی ٧٠٠هــەزار کــەس ،زیاتــر لــە نیــم مەلیــۆن ئــاوارە لــە خەڵــک فەلوجــە نیشــته‌جای شــا‌ره‌یل شــەقاڵوە ،رانیــه ،حەریــر و ناوچەیلیــگ لــە هەولێــر و ســلێامنی بیــن ،و بەشــیگیان مــاڵ ئــەرا خوەیــان کــردن و بەشــیگ لــەو کامپەیلــە
مه‌زریــان ک هەرێــم وه هــاوکاری رێکخــراوە ناودەوڵەتیــەگان دروســی کــرد. خەڵــک فەلوجــە دووپــات کــەن ک هەرچــەن ماوەیــل ئاوارەییــان تاڵــی وزیــان لەنــاوی بــوی ،بەڵکــم فــرە هەڵوێســت مرۆیــی بــی شــار لــە خەڵــک هەرێــم کوردســتان دیــن ،ک بویــە یــاد خوەشــیگ وەرد خوەیــان لــە چگنەوەیــان ئــەرا فلوجــە بــردن. محمــد دلێمــی ( ٤٩ســااڵن) ک خــوەی ماموســتاس لــە خەڵــک فەلوجــە ،لــە دویــای داگیرکــردن فەلوجــە لەالیــەن داعــش کــۆچ ئــەرا شــار شــەقاڵوە بــرد،
ئــەرا گــوڵ ســوو ئووشــێد :لەمــاوەی دوو ســاڵ شــوونەگەی لــ ه چــەن ماڵیــگ لــە شــەقاڵوە ئاڵشــت کــرد ،و بــرادەر کــورد ئــەرا خــوەی و هاوســەرەگەی پەیــا بویــن، و تــا ئیســە لــە مۆبایــل و لــە پەیوەندیــە کۆمەاڵیەتیــەگان پەیوەنــدی وەگــەردی کــەن ،و مکیســیان ئــەرا ســەردان فەلوجــە کــه‌ن ،تــا بەشــیگ لــە خاســیەگانیان بەێــدەو. دلێمــی ئووشــێد :هەســت وە بیگانەیــی نەکردیمــن ،ئــەو شــارە ک وە گشــت چشــتەگانی خوەشــە ،و هویــر کەشــوهەوایه‌یل زمســان و پیــاوە پیــرەگان
شامره ( )105كانوونی دووه‌م ()2021ی زاینی ()2720ی كوردی
ک لــە جوانه‌یــل و گەنجــەگان خاســر عــەرەوی زانــن ،و ئــەرا دانیشــتنەیل قورئــان لــە مزگەفتــەگان و ئــەو ژنەیلــە ک گشــت جمعەیــگ نــان تەنــک کــەن. کارەگــە تەنیــا هەســتەیل مرۆیــی نــەوی، ک محمــد حەمــاد ( ٤٩ســااڵن) ئــەرا گــوڵ ســوو ئووشــێد :دویــای هاتنــەوەی ،نــاو دوکانەکــەی ئاڵشــت کــردە «ســەرچنار» جــوور دڵســووزییگ ئــەرا ئــەو خاســیەیلە لەوەخــت ئاوارییەگــەی. دەربــارەی ئــەو ناوچــە ،حەمــاد ئووشــێد: رووژەیــل خوەشــیگ لــە هەولێــر گــوزه‌ران کردیمــن ،هەرچــەن زیــان وەخوەمــان دیایمن هەنــای لــە تەلەفزیــۆن نووڕســتیایمنە ئــەو ویرانیــە ک رەسیەســە شــارەگەمان ،بەڵکــم مــەردم ئــەوال جــوور بیگانــە وەردمــان رەفتــار نەکردیــان ،وە پێچەوانــەی زیــان ئاوەرەیــل ئــەو ناوچــەگان ،ئیمە دەســمیەتی لــە گشــتی دســه‌نیمن ،بەڵکــم لــە گشــت چشــتیگ لــە ئاســت توانایــان بەشــدارمان کردیــان ،کــورد خــاوەن خاســی گەورایگــن لەبــان خەڵــک فەلوجــە ،و ئیمــە ئــەوە هیلیمنــە هویرمــان. لــەالی خوەییــش قەحتــان محســن ئــەو هاوواڵتــی فەلوجــە ک دوکان چشــتەیل ئاوەدانکــردن دیرێــد ،ئووشــێد :نــاو «شــەقاڵوە» بڕیمــە بــااڵی دوکانەگــەم ،لــە خوەشەویســتیم ئــەرا ئــەو خــاوەن دوکانــە ک لــە هەولێــر لــەالی کار کردیــام ،ک خــود ناوەگــە دیرێــد ،محســن وتیــش :قــەت ئــەوەگ لەوەخــت ئاوارەییەگــە ئــەرام پێشــکەش کردگــە لــە هویــرەو نیــەوەم، ئــەو بــرای فــرە خاســیگ بــوی. لەالییــگ تــر ،ئــی میوانیکــردن کــوردە ئــەرا برایلیــان لــە عەرەوەیــل فەلوجــە، بویــە دروســکەر پەیوەندیەیــل خیزانیبــگ، ک پارێــزەر عومــەر خالیــد ئــەرا گــوڵ ســوو بــاس لــە چــەن هاوســەرگیرییگ لــە هاوواڵتیەیــل لــە کــوڕ و دوێــەت خەڵــک فەلووجــە وەرد کــوردەگان لــە هەرێــم كــرد ،ک یەکناســین خیزانــی لــە مــاوەی ئاوارەییەگــە بویــە هــووکار ژن و ژنخوازیــن. خالیــد ئووشــێد :ئــەو ســاڵەیلە ک خەڵــک فەلوجــە لــە هەرێــم گوزه‌رانــی کــردن، وەخاســی هاتنــەو ،وەتایبــەت ک دەور ٧٠
لــە ســەد لــە خەڵــک فەلوجــە لــە هەرێــم نیشــتەجی بویــن، لــە وەتایبــەت هەولێــر و ســلێامنی. چیرۆکیــگ تــر ک گــوڵ ســوو لەلــی ئــاگادار بــوی، پەیوەنــدی وە گەنجیــگ دیرێــد وەنــاو هونــەر ،ک نارسیاگــە لەنــاو خەڵــک هەولێــر ،هاوســەرگیری وەگــەرد دوێەتیــگ خەڵــک فەلوجــە کــرد ،و دویــای کۆ نتڕ ۆ ڵکــر د ن شــار فەلوجــە لەالیــەن هێــزە عراقیــەگان و رزگارکردنــی ،وەگــەرد هاوســەرەگەی چــی ئــەرا شــارەگە و لــەوال کار خاســیگ ئــەرا خــوەی پەیــا کــرد. هونــەر ئــەرا گــوڵ ســوو ئووشــێد: مــەردم فەلوجــە ســوپاس وە گەورایــگ وەگــەردم رەفتــار کــەن ،و ئەوەیــش جــوور وەاڵمیــگ ئــەرا رەفتــارە خاســەگەمان دوینــن ک ئیســە فــرە بــرادەر عــەرەو لــە خەڵــک فەلوجــە دیــرم. ئــی برایەتــی مرۆییــە لەناوبەیــن کــورد و خەڵــک فەلوجــە وەشــیوەیگ تریش گەشــە کــرد ،ک عەلــی دلێمــی نوێنــەر کۆمپانیــای گەشــتیاری (کاکــو) لــە ئەنبــار ئــەرا گــوڵ ســوو ئووشــێد :فــرە لــەو گەشــتیارەیل ک لــە ئەنبــار بەمــە هەرێــم کوردســتان لــە خەڵــک فەلوجــەن ،و هەنــای رەســنە هەرێم دەســکەنە ســەردان بــرادەرە کوردەگانیــان ک لەوەخــت ئاوارەیــی ناســینەیان. و ســەدان لــە خەڵــک پارێــزگای ئەنبــار ماڵەیــل خوەیــان فرووشــن و لــە هەرێــم مــاڵ ســەنن. ئــی چیرۆکەیــل جووراجــورە لەناوبەیــن کــورد و عــەرەو فەلوجــە ،واتەیــل ســومبلی رووشــنایی فرەیــگ هەڵگــرن ،لــە واڵتیــگ
14
ک فرەجــار خەورەگانــی خەفــەت و زیانــدارن ،وەتایبــەت لــەی پەیوەندیەیــل ئنســانییه ک دروس بویــن ،ک لــە تاریکرتیــن رەوش و وه‌خته‌یلیــگ هــات ک هەرێــم کوردســتان و عــراق وەپیــا رەد بــوون ،لــە وەردەم ئــەو مــردن فراوانــە و دووچەوەکــی ئاینــی و نەتەوەیــی و مەزهــەوی ک چەتەیــل داعــش هاوردنەیــان.
15
شامره ( )105كانوونی دووه‌م ()2021ی زاینی ()2720ی كوردی
کورد فه‌یلی،
رزه‌مین‌تر له وا بێ‌سه‌رزه
گــوڵ ســوو /وه بوونــه‌ی ســه‌فر کــردن کورده‌یــل فه‌یلــی نیشــتیمنه ده‌منیشــت ســه‌باح که‌ریــم عه‌بداللــه ک ده به‌غــدا هاتگه‌ســه دی و لــه یــه‌وال ئــی ده‌مته‌قــه دخوه‌نــن. ئیمــه یه‌کجــار ده ســاڵ 1968زایه‌نــی یه‌کجــا ســه‌فر کریایمــن ،هاوردنه‌مــان ده جامییــه‌ی کرماشــان ،نزیکــه‌ی دو مانــگ هیشــتنه‌مان ،مئجــا ده‌وڵــه‌ت ئێــران وت ک هــه‌ر که‌ســێ قــه‌وم و کاره دیــرێ ده ئێــران ،ئ ـه‌ر بیــان ببنــه زامنێیــان ،دتوانــن بچنــه الیــان ،مئجــا باپیــرم ســهر باوگییــم ک ده ئیــام بــی و هــه ده عــراق نه‌بــی، هاتــه شــوومنان وه کرماشــان و بــی وه زامنــان بره‌مــان وه ئیــام ،ده‌وره‌یلــه شـه‌ش هه‌فــت مانــگ ده هــووز باپیرامنــان بیمــن ک ده‌وڵــه‌ت عــراق وت ک کورده‌یــل فه‌یلیــێ ک ته‌ســفیر بینــه دتوانــن بیانــه دۆمــا و ئیمــه چگیمنــه دۆمــا ئ ـه‌ڕا به‌غــدا.
باوگــم ماڵه‌گه‌مــان نه‌فرووشــا و دایــه‌ی وه ئه‌مانــه‌ت و باوگــم چــوون خــوه‌ی جنســیه‌ی عراقــی و ه ـه‌ق ماڵکی ـه‌ت مــاڵ نه‌داشــت ماڵه‌گــه کردبیگــه نامــێ یه‌کــێ لـه ناســیاگه‌یله ،وه‌ختــێ ک هاتیمنــه دۆمــا وه به‌غــدا یــاروو ک دنــان تێــژ کردبــی ئــه‌ڕا ماڵه‌مــان وه زوور و مه‌یــن و منــا هیشــته‌مانه گــرد وه‌لــێ نامحه‌وشــه‌گه دوکــوت کــرد وه‌ردمــان و کوتــێ بــرد ئ ـه‌ڕا خــوه‌ی. جــارێ تــر ،ئیمــه ده ســاڵ 1971زایه‌نــی، م ســێزده ســااڶن و کاڵس شه‌شــم ئبتدایــی
خــاس کردبیــم ،ده زمســان ،لــه ناکامــه‌و که‌ڵکه‌ڵــه‌ی خســتنه نــام هووزه‌یــل ئیمــه ک ئیــوه ئقامــه دیــرن و جنســیه‌ی عوســانی نه‌یــرن و یــه‌ک هه‌فتــه وه‌خــت دیــرن ک بچــن وه دۆمــا ئــه‌ڕا ئێــران. باوگــم ده مه‌ڵکشــای ئیــام هات‌بــی وه دی و لــه پانــزه ســااڵنه‌و ئــه‌ڕا کارگــه‌ری لــه ئیــام ســهر ئه‌ڵگرت‌بــی و چگ‌بــی ئــه‌ڕا به‌غــدا ،وه‌لــێ داڵگــم ک هه‌مجــا مه‌ڵکشــاین ده به‌غــدا هاتگه‌ســه دی. باوگــم ده به‌غــدا ده کار شیشــه بــی ،ده عه‌گــد جــام ،کار دکــرد و ماڵــان ده حــ هی
16
شامره ( )105كانوونی دووه‌م ()2021ی زاینی ()2720ی كوردی
ئیمــه ک ده به‌غــدا هاتیمنــه دی بــڕێ پاپه‌تــی و عونســوری هاتــن زاڕوویــان ســووزان و جــورێ تــه‌پ ئه‌ڵه‌مــان شــێویا ک هالیــان ،چیــن ئــه‌ڵ پشــت چیــن ،وه رانــه‌ی راس نه‌نیشــتیمنه و نه‌دزانیمــن ک هانــا وه کــێ دتوانیمــن ببه‌یمــن تــا وه فریامــان بڕه‌ســێ و هاناڕه‌ســێ ئــه‌ڕا کــورد فه‌یلــی نه‌دناســیمن
ئه‌کــراد بــی ده ســه‌وره .ماڵه‌گــه هــن خوه‌مــان بــی و خاومنــاڵ بیمــن .ئیمــه ده به‌غــدا شــه‌ش کــوڕ و دو دۆت بیمــن ک ده‌وره‌یلــه بــرا گه‌په‌گه‌مــان شانزه‌ســااڵن بــی و بــرا بۆچگه‌گــه‌م یــه‌ک دو ســااڵن بــی. هــا ویــرم ،بــرا بۆچگ ـه‌م ده نــام کووچه‌گــه وه کــوردی قســه کردبــی ،به‌قــاڵ ســه‌رکووچه‌گه ک به‌عســی بــی، قسه‌ڕه‌ســنی کردبــی ک یانــه کــورد فه‌یلــی و خوه‌یــان ئه‌وشــاردنه .یه‌کــێ لــه هامســا س ده نــام بــی و عه‌راوه‌یله‌مــان ک ده کار وه ده‌س ده ده‌وڵــه‌ت و هاموشــوومان دکــرد ،لــه رووی دڵســووزی وه باوگــم وت‌بــی «تــه‌را دخــوازن ســه‌فرتان بکــه‌ن، هــه‌ر چــێ دیــرن بفرووشــن تــا ده‌وڵــه‌ت نه‌بردگه‌ســه‌یان» باوگــم وه ئایــم وه ئایــم، راوفــه نــا و ســێ مانــگ وه‌خــت گــرت تــا گــرد و ورد ببیمــن و هــه‌ر چــێ داشــتیمن ته‌ڕفــرووش کردیمــن تــا پــوول بکه‌فێگــه ده‌ســان و ده‌س په‌تــی نه‌مینیمــن. دۆمــای ســێ مانــگ ،هاتیمنــه خــورسه‌وی مایمــن و جی‌ئه‌ڵ‌جــی ده‌وڵــه‌ت ئێــران بــڕ بڕمــان کرد ،بــڕێ ئـه‌ڕا جیروفت و بــڕێ ئه‌ڔا ئــه‌راک کل کریــان .ده ئــه‌راک ،نزیکــه‌ی یــه‌ک ســاڵێ ده جامییــه‌ی (مه‌ســجدێ) گشــتامن نــان ،هــه‌ر دنگه‌یێــگ وه چــادر و پــه‌ڕوو بــه‌ش کــردن ده نامه‌یــن یــه‌ک بنه‌ماڵــه ،نزیکــه‌ی ده دوانــزه مــر بــی ک گشــتامن بــان ئــه‌ڵ بــان دخه‌‌فتیمــن. س و په‌نــج بنه‌ماڵــه بیمــن .ده‌وڵــه‌ت بیــ شــا ،ئــهو جــاره هیــچ وه‌مــان نــه‌دا،
وه‌لــێ ئه‌راکییه‌یلــه ده رێ خــودا وه عه‌الکــه و ســه‌وه‌ته ،نــان و ته‌ماتــه و خــا و خوارده‌مه‌نــی ئه‌ڕامــان دهــاوردن و ده‌وران فــره ســه‌ختێ داشــتیمن و دی نه‌توانســتیمن وه مه‌دره‌ســه‌یش بچیمــن .مئجــا لــه ته‌نگــی گشــتامن کارگــه‌ری دکردیمــن ،باوگــم عه‌ره‌بانــه‌ی چــوار چه‌رخــێ ئه‌ڔامــان ســه‌ن و بــار دبردیمــن ،دۆمــای قه‌یــرێ م ده به‌سته‌نی‌فرووشــیێگ شــاگردی دکــردم و کــراده‌س دســه‌نم. ئــهو دۆمــای چــه‌ن مانــگ ،باوگــم دی ئ ـه‌راک فایــده‌ی نه‌یــرێ ،هاورده‌مــان ئ ـه‌ڕا تێهــران ،خیــاوان پامنــار ،ده الی کووچــه مــه‌روی ک مه‌ڵــوه‌ن کارگــه‌ری کورده‌یــل فه‌یلــی بــی .دۆمــای ئــه‌وه وه خاتــر ژاری و نــه‌داری دی وه مه‌دره‌ســه نه‌چگیمــن و هــه ده ئ ـه‌و کاڵس شه‌ش ـه‌ی به‌غــدا مــام و کارگـه‌ری و ئیــگل کار سـه‌نین و فــرووش کااڵ دکردیمــن. چــوون ژیــان و کار و بــار و زنــه‌ی ده ئێــران ئــه‌ڕا ئیمــه ک تاڕیایمنــه ده عــراق و ده تێهرانیــش هــه وه نــام عه‌راوه‌یلــه دناســینه‌مان ،ده ســاڵ 2003ســهر ئه‌‌ڵگرتیمــن و چگیمــن ئــه‌ڕا ئوروپــا ک په‌نابــه‌ر ببیمــن .واڵت وه واڵت چگیمنــه ســووئد ،ده ســووئد نزیکــه‌ی شــه‌ش ســاڵێ بیمــن و وه داخــه‌وه ده‌وره‌یــش نه‌توانســتیمن عێشــه‌ت بکه‌یمــن و وه خاتــر بیــاری و بــڕێ تــر دووزه‌مــه ک بییه‌ســه بــه‌ش کورده‌یــل فه‌یلــی، هاتیمنــه دۆمــا.
یــه بــان دوانــزه ســاڵه ک دواره هاتیمنه‌ســه ئێــران ،هه‌مجــا هــه‌ر ئــهو چاره‌نووســه هه‌میشــان بێــکاری و بێ‌ماڵــی و بێ‌ده‌ســهه‌اڵتییه وملــان نه‌کردگــه ،چــان نــاوک کــورد فه‌یلــی هــه وه‌رد ژاری و ه ـه‌ژاری بڕیاگــه .ئ ـه‌و شــاعره راس وتگــه ک «بـێ‌واڵت تــر لــه بــای» ،ئیمــهی کــورد فه‌یلــی ده راســی «بێ‌ســه‌رزه‌من‌تر لــه وا» بیمنــه ده دریــژای تاریــخ .ئیمــه چیــن ســووزیاگ و ســوته‌زاریمن و وه ول ســهر له‌مــان شــێواننه ده نامه‌یــن ئێــران و عــراق و که‌ســێ وه خاومنــان نه‌دبــێ. هێــان هــه‌م زاڕوویــم ده نــام کووچــه و خیاوانه‌یلــه‌ی به‌غــدا ،ده نــام و ســه‌رگه‌ردانه مه‌دره‌ســه‌گه‌مان، حه‌یــران ماگــه و ویــر کــردن لــه‌ی چشــته‌یله ســه‌رمان ته‌زنــێ و نه‌دزانیمــن لــه بــاوه‌ت چــه ،ئیمــه ک ده به‌غــدا هاتیمنــه دی بــڕێ پاپه‌تــی و عونســوری هاتــن زاڕوویــان ســووزان و جــورێ تــه‌پ ئه‌ڵه‌مــان شــێویا ک هالیــان، چیــن ئــه‌ڵ پشــت چیــن ،وه رانــه‌ی راس نه‌نیشــتیمنه و نه‌دزانیمــن ک هانــا وه کــێ دتوانیمــن ببه‌یمــن تــا وه فریامــان بڕه‌ســێ و هاناڕه‌ســێ ئــه‌ڕا کــورد فه‌یلــی نه‌دناســیمن ،ئاخیــن و داخینامنــه.
شامره ( )105كانوونی دووه‌م ()2021ی زاینی ()2720ی كوردی
دموکراسی،
17
هە هن مردگه‌یله!
رودوس فه‌یلی (مستە‌فا بەیگی) جــاران ،دە نزامەیــل زوونــگ ،شــا، والــی ،پاشــا و حاکــم و خــان و کێخــا و کەێخودایــل ک بەشــێ لــە نــزام دیوانــی دنیــا بینــە ،یــا پێشــت پــەڵ پێشــت و لــە بــاوگ وە کــوڕ یــا وە بــرازا رەســینە ،یــا وە جــوورێ تــرێ دە نــام گەپەیــل شــەوربەینێ کریاگــە و کەســێ چکیاگــە یــا رمیاگــە،
یــا یــە ک جــووورێ تــر وە دەســرایی و بەیعــەت کــردن گەپەیلــە ،یەکــێ کریاگــە وە ســەرداڵگان و گەپــر گشــتێ ،خــوار و بــان کــردن دە ئیجــوور نزامەیلــێ فــرە فــرە کەمــەو بییــە ئەگه‌ریــش بییــە هــادەێ وە ســنگ ژن و ژنخــواز ،زامــا یــا چووزانــم دۆت‌ئــەڵ‌زای کەســێ جگــێ ئــی کاســت بەرسیاگــە شــکان‌بی .دە ئــی نزامــە (گــەپ و بووچــگ) داشــن خــوەێ یەکجــوور هەرزێشــت و بهــەرزی بییــە. دەێ نزامــات جەدیــد ،وە جی دیوانســااڵری، بوروکراســی نریاگــە ،ئــی سڵســڵە مەراتبــە یــا (خــوار و بانداری)یــە ،دە شــوون (گــەپ و بووچــگ داری) بــاوەو بییــە ،یانــێ هەرزێشــتەیل جاجیــواز کریانــە و نزامــات ئەومەێنگیــن شــێویانە. دە نزامــات سیاســی مئــڕوو ژەێ دنیــا ک دموکراســی ،جــوور یەکجــوور لــە بوروکراســی بــاوەو بییــە ،یــە ســااڵن ســالە ک ئــی دموکراســییە جــوور ئێامم‌زایەیــێ ک رێــز و حورمەتــێ وە گەیێمەێلــەی
و رێزەوانــی و حورمــەت ئەڵگرتــن گەیێمەێلــەێ خــوەێ وەێ ببــێ ،لــە الیــەن حزبەێــل سیاســی ک گەیێــم ئــی ێ دەنــگ و چۆئێامم‌زایــەێ نوویەنــە ،وە بــ دوو و بــێ شــەڕ و گــەڕ رێــز لە دموکراســی گیریاگــە. ترامپ ،بنچینەێ ئی رێزەوانییە شێوان وە یەک‌ڕا. دوناڵــد ترامــپ هــەر چــەن ک وە سیســتمێ حزبــی و لــە الیــەن حــزب ســەقام‌دارێ دە ســەقام‌دارترین دموکراســی حزبــی دنیــا و لــە الیــەن حــزب کۆمارخوازەیــێ هاتــە بــان ،باوجــی هــە لــە ســەرەتای هاتنەگــەێ چوارقولــەی دموکراســی لــەران و لەقێیــەو کــرد و ئێســەیش خــۆ دی جــوور زەمیــن‌زەوەردێ یــ ەک‌الێ داخروومانــە یــەکا. هــەر چــەن بــڕێ لــە جومهووری‌خوازەیلــە یــە خەێلێگــە لــە ترامــپ بڕیانــە باوجــی یــە وە دەســپێچگانێ نەدبــێ ک ســییەم
شامره ( )105كانوونی دووه‌م ()2021ی زاینی ()2720ی كوردی
ســەیین رێشــت و داڕێشــت دموکراســی لــە چــەم واڵت نەکەفــێ. ترامــپ هــە لــە یەکــم رووژەیلــێ ک هاتــە ســەر کارەگــەێ ،نیشــان دا ک پیــاگ سیاســەت نییــە و هــە وەو چوونــە ک خــوەێ وە دەم خــوەێ دوت (پیــاگ تجارەتــە) و وە قســە بازرگانــی دکــرد .بــێ ژە چــەن جــار ک هەڕەشــەێلەێ هەڕەشــەێ ول نەبیــن ،ئــەو دووەێ هەڕەشــەێلەێ هیــچ کامەیــان وە رەســەت نەبــرد و هــە لــە ســەرا یــا فرەێ‌فــرە لــە نیمەقەێیــەو دا وە ژێــر هــەر چــێ ک وت‌بــی و مامڵــەێ دەو نامڕاســە و دەو قــوڵ سیاســەتە کــرد و نیشــان دا ک وەر ژە سیاســەت ،هــووک دیــرێ. خــوەێ هــزار جــار وتگــە ک ئامادەســە تــا وەرد گشــتێ مامڵــە بکــەێ و هیــچ وەەێ جــووور یــەک سیاســەمتەدار راســکانی و وەکار نەوتگــە ک حــازرە تــا وه‌رد گشــتێ موزاکــرە بکــەێ ،چــوون موزاکــرە زوان سیاســەتە و مامڵــە زوان تجــارەت و ئــەوی گووشــێ وە سیاســەت مانــا نییــە و پیــاگ مامڵەچیێگــە و تــەواو. ئــی هووکی‌هووکــی کار کــردن و قســە کردنەێلــە ،راس ،یەکــێ لــە تەنیــا چشــتەێلێگە ک هــا تیــق ئەو‌تیــق سیاســەت و دە نــواێ دوســێ چــوون سیاســەت یانــێ تەدبیــر کــردن ،ویــر کــردن ،ســەر پــەت و دەرفــەت قســە کــردن ،ئەڵنەتژیــان ،و قســەی دوروس وتــن و وە بــن‌دوروس بــردن قســە و کار ،نــە هــەر وەختــێ ک کەســێ هووکــێ بجمــێ، واڵت وە بــەردەێ خــوەێ بزانــێ و قســەێ خــوەێ بڕانــێ ک یــە خــوەێ وە گــرد و گــردواری بێ‌تەدبیــری یانــێ بێ‌سیاســەتی، و حەتتــا دە نزامــات ئەوســایینیش ک هــەر کــەس ئــەڕا خوەێ‌تــر بینــە ،چ بڕەســێ وە نزامــات ئێســایینگین ک دەم لــە شــەفافییەت و مــەردم‌داری و قانــوون‌داری و
چشــتەیلێ لــەێ‌وا داگــە و ددەێ ک بــەن نانەســە زوان حاکمەیلــە ک وەر ژە یــە ک حوکــم بکــەن ،بنــووڕن وە دەم واڵت، بنــوورن وە قانــوون ،بنــووڕن و جارجــارێ قســە قۆتــەو بــدەن ،گل‌گلــێ قســە بکــەن، تاکمــە جــارێ بتووقــن دە مــل واڵت و ...باوجــی وە قانــوون ،نــە وە دڵخــواز خوەیــان ،حاکــم ئێســە بایــەد بزانــێ ک واڵت ئەڵوژاردگەســەێ ک حوکــم نەکــەێ، چکاننەســەێ ک حوکمــێ رەوا ببــێ نــە خــوەێ ئــەڕا خــوەێ دیکتاتــووری بکــەێ، ئەوەیــش دە واڵتــێ ک وە نــام گەپرتیــن دموکراســی دنیــا ،نــام دەر کردگــە و خــوەێ ئــەڕا خــوەێ ،دە هــەر گووشــێ لــە دنیــا، هــە مل‌چــک مڵ‌چکێیــە و نەهــوە دکــەێ نــەوا کەســێ ئــی رێ و رەوەن دموکراســییە دە جیــێ یــا الجیــێ دە دنیــا بشــێونێ وە یــەکا. دموکراســی وە مانــاێ ســوار بییــن یەکــێ یــا بــڕێ وە کــووڵ بــڕێ تــر نییــە ،دە دموکراســێ گشــتێ وەرد یــەک و چشــت هامــرازن لێخنــێ
18
نەدمینــێ ک کەســێ بخــوازێ وە ئــەوە گــەپ خــوەێ بکــه‌ێ وە ول ،یــا ملهــوڕێ دە مــل واڵت بکــەێ. ترامــپ وە چــەن قســە ،شــەق شــەقین ئــی جــام شیشــەوین دموکراســییە کــرد و دماجاريــش شــکانەێ و هیــرد و رێزە‌رێزەێیــەو کــرد. دە ئــی هەمگــە ســاڵە ک ترامــپ وە سیاســەت تجــارەت دکــرد ،نیشــان دا ک یــان دموکراســی هیــچ و پــۆچ بییــە یــان یــە ک سیاســەت‌وانەێل نابەڵەیــە و ناپیــاگ و دز و درووزن و هیــچ دە بــن نەبییــە بینــە یــا نــە؛ دموکراســی هــە قەواخــەێ لــەێ ماگــە و بــەس. ترامــپ ک هەواخوازەیــل چــڕی ،بــڕێ هــە قەشــمەری کــردن و بــەس، باوجــی ترامــپ دا وە نیشــان ک قەشــمەرجاڕ واڵت نییــە ،یــە دموکراســییە ک قەشــمەر کریاگــە. ترامــپ ئاشــکرا لــە هەواخوازەیلــەێ خواســت تــا بڕشــنە نــام کونگــرە ک دزانیمــن ســەمبوڵ دموکراســییە و وت داگیــرێ بکــەن و کــردن ،باوجــی یــە هــە پــەل مــەرگ کوتــان ترامــپ وە تەنیــا نەبــی ،یــە مــەرگ دموکراســی بــی ،دە نــام چاڵــێ ک یەکــێ لــە گەوراتریــن حزبه‌یــل دنیــا کنییــەێ ،ئــا وە راســی خــاون گەپرتیــن دموکراســی دنیــا ،گەوراتریــن دموکراســی دنیــا ،وەی ئنتخابــەو؛ خــوەێ ئاگــر نــا وە پــرچ خــوەێ. بایــەد بنیشــیمن و بینیمــن ک دموکراســی ک ئــی دۆمالەقــەێ ترامپــە نام‌قەێیــێ بڕییــە و پشــتێ شــکانگە ،دە ژێــر ئــی بــار گرانــە ســەر هێــز ددەێ؟ یــا دی خــاس کــرد و چــگ؟ مانــای ئــی قســەێ ترامپــە ک وت :مردگەیلەیــش هاتنــە دەنــگ و رای دانــە ،ئــەڕا خــوەم وەێ‌جــوورە دژنەومــەی (دموکراســی هــە هــن مردگە یلە ســە . .
شامره ( )105كانوونی دووه‌م ()2021ی زاینی ()2720ی كوردی
19
چاڵێنج زوان نامجی و ده‌رس داین وه کوردی
گــوڵ ســوو /وت ووێــژ وه‌ل کامــران ره‌حیمــی ( نویســه‌ر و په‌ژووهشــکار، لــه ئه‌ندامه‌یــل زانســتی زوان کــوردی- تێهــران) زوان نامجی کوردی ،ئه‌ڔا چه‌مانه؟:ئه‌وگرتــن زوان و بـن‌زوان نامجــی ،یه‌کــێ لــه تایبه‌مته‌ندییه‌یــل مودڕنیســمه ده ژیــان مئڕووکــه‌ی ئیمــه .وه بێ‌شــک هــه‌ر زوان و ئه‌ده‌بیاتێــگ ک ده‌رس وه‌ێ نــه‌درێ جگڵــه جگڵــه لــه نــاوه ئه‌ڵگیــردرێ یه‌یــش نه‌بایــه‌د لــه ویــره‌و ببه‌یمــن ک ئــه‌ڔا ده‌رس داینیــش وه گه‌ره‌کــه ک وه‌رژه ئـه‌وه بتوانیــم بڕه‌ســیمن وه زوانێــگ نامجــی. یــه ک ئیمــه وه قه‌یــرێ شــێعر ک په‌ســا جــوور گشــتێ دئه‌ڵوه‌ســیمن و چــه‌ن کتــاو شــێعرێ ک چــاپ دکه‌یمــن ،یــه دڵخوه‌شــی نه‌دیــرێ تــا وه ئه‌وانــه بتوانیــم ده‌رس بده‌یمــن یــا وه‌ره‌قــه‌ت بیاریمــن ده وه‌ر الفــاوێ جــوور یه‌کسانســازی، بوســیمن. ئ ـه‌ڔا چــه هــه زوان کــوردی ،فــره بــن زوانو فــره بنــزاره؟ نــه ،وه‌یجــووره نییــه ،فــره لــه زوانهیــلزینــگ دنیــا ،جووراجــوورێ فره‌یێــگ وه‌رد جیاوازییه‌یلــێ ده نامه‌یــن بــن‌زوان
و بنزاره‌یلــه‌ی خوه‌یــان دیــرن و یــه تایبه‌مته‌ندێگــه ک ده گشــت زوانــێ هه‌ســه‌ی .هــه ئــی زوان فارســییه ک لــه ئیم ـه‌ڔا ی ـه‌ک یــا چ ـه‌ن بن‌زوانــه ،دوکتــور موحه‌مــه‌د موعیــن وتگــه زوان فارســی ئێســا ،بــان په‌نجــا و چــوار بــن‌زوان دیــرێ، یــا زوان ئنگلیســی ،ئــه‌ڕا خــوه‌ی چــه‌ن ســه‌رلق الژۆر ،الخــوار و ناوه‌نــدی دیــرێ ک دواره ه ـه‌ر کامه‌یــان ئ ـه‌ڔا خــوه‌ێ پ ـه‌ل و وه‌چ وه‌شــانگه و بنزاره‌یــل فره‌تــرێ دیــرێ ئــوو بــڕێ لــه ئه‌وانــه ئێقــه‌ره جیــاوازن ک هــاده‌ێ زوانه‌واره‌یله‌یــان، ده تاکمــه قســه و تاکمه‌زارێگــێ ،لــه یه‌کــری ئه‌ونه‌ڕه‌ســن. وه بــان ئــی هه‌مگــه‌وه ،خــووه بزانــن ک هــه‌ر میلله‌تــێ ئــه‌ڔا خــوه‌ێ زوان نامجیێــگ دیــاری کردگــه ک زوان فه‌رمــی و فه‌رمانــی ،رووژنامه‌وانــی، ده‌رس دایــن و ئــداری ئه‌وانــه و ده کــه‌ش ئــه‌وه ،هه‌رگــز زاراوه‌یــل تــر ســهر زار و زوان خه‌ڵکه‌گه‌یــش مه‌یــن و منــا نه‌کریانــه و وه‌ێ ڕه‌ســییه ،جــوورێ ک ده ال و لــوو ئ ـه‌و زوانــه نامجییــه هــه وه کار دبــرن. ئایــا دبــێ ده نــام ئــی هه‌مگــه زاراوه وبنــزاره بویشــیمن ک یه‌کــێ له‌یــان ئــهو به‌خته‌وه‌رییــه دیــرێ ک هــه ل ـه‌ی‌وا ،ئ ـه‌ڕا
خــوه‌ێ بکرێــگ وه زوان نامجــی؟ :هــ ه لــ هی‌وا ک بــڕێ وه بوونــه‌ی حــه‌ز و نوســتالووژی ئێڵیاتــی بویشــن زوان و شــێوه‌زاره‌ی ئیمــه ئــی تایبه‌مته‌ندییــه دیــرێ خــۆ مه‌پــووڕه ،هــ ه وه‌یجــووره‌ی وه‌یجــووره خــۆ هه‌وه‌نتــه نییــه ،باوجــی تــواێ ئــه‌ڔا ئــی کاره ئیمــه وه یه‌کجــوور هامدڵــی و هام‌ڕیــێ و عه‌قڵه‌واریــێ بڕه‌ســیمن ک ئــه‌ر وه‌و جییــه بڕه‌ســیمن دیــاره ک وه جــواوێ دڵخــواز و دڵبقــرچ ئــه‌ڔا گشــت پرســیارییه‌یله‌مانیش دڕه‌ســیمن و فــره لــه که‌ڵکه‌ڵه‌یله‌مانیــش لــه ملامنــه‌و دبــن .ده کوومه‌ڵناســی زوان، چــه‌ن تایبه‌مته‌نــدی و هــن ،ئــه‌ڕا زوان نامجــی کریاگه‌ســه دی ک ســێیان له‌یــان هــن الختناســی زوانــه و یه‌کێگێیانیــش بغه‌یــران ئه‌وانــه‌ی تــر .چشــته‌یلێ جــوور: یه‌ک -کووم‌ئه‌ڵهاتن زوانه‌واره‌یل دو -فــره بییــن به‌ره ـه‌م و ته‌ولیــد کاره‌یــل فه‌رهه‌نگــی ده گشــت زه‌مینه‌یێگــه‌و ســێ -ئــهو رێ خســن ته‌وانائییه‌یــل و پتانســیله‌یل زوانه‌گــه ئــه‌ڔا خــوه‌ێ. ته‌نیــا فاکتــوورێ ک وه الختناســی زوان ئه‌ڵنه‌دگــه‌ردێ ک فره‌یــش موهمــر و یه‌کالکه‌رتــره ،پشــته‌وانی هــووز ده‌وڵــه‌ت و ده‌ســهه‌اڵتداره‌یل و ده‌ســداره‌یله ک تــا ده‌ســێیان دچــوو پشــته‌وانی دکــه‌ن
شامره ( )105كانوونی دووه‌م ()2021ی زاینی ()2720ی كوردی
جــاران ،شــاعره‌یل کالســیک ،حه‌تتــا شــایه‌ره‌یل کــوردزوان گشــتێیان ،یــه گرتنه‌ســه وه‌ر چــاو ک زوان خــوه‌ێ هــه‌م رێگایلــێ ئ ـه‌ڔا به‌زه‌یه‌تــی دچه‌کنــێ ،ه ـه‌م تاکمــه رێگ ـه‌ی ئ ـه‌ڔا په‌یوه‌نــی گرتــن .ئــه‌ڔا یه‌ســه ک تــا توانســتنه لــه وشــه‌یل ره‌وان و که‌لیمه‌یــل دڵپه‌ســه‌نێ ک ناســینه ،گرتنه‌ســه خزمــه‌ت شــێعره‌یله‌یان. و پــوول و پــاره دڕشــنن و مئکانــات دنــن تــا یــه‌ک زوان ســهر بکــه‌ێ لــه‌و دووه‌ی زوانه‌یلــ ه و ده نــام مه‌دره‌ســه‌یله‌یش، یــا کــوت دک ـه‌ن ئه‌ڵ ـه واڵت ،یــان جــوورێ پرزنــت دک ـه‌ن ک وه هنــز رزامه‌نــدی ،وه‌و زوانـه‌وه ده‌رس بــدرێ و گه‌شــه بــدرێ وه‌ێ و ده گشــت ده‌م و ده‌زگایــل خه‌وه‌رڕه‌ســنی و هه‌واڵنێرییه‌یلــه ببێگــه زوان ســه‌ره‌کی واڵت. ئه‌نــی ئــهو بــن‌زوان و بنزاره‌یلــه ،توویشــیئـهوان چــه بکـه‌ن؟ ئایــا بایـه‌د هــه یـه‌ک زوان وه زوور ده‌وڵـه‌ت بکرێگــه ته‌نیــا زوان ده‌رس دایــن و دیوانســاالری؟ یــا دبــێ زوانــێ نامجــی لــه گشــتێیان بده‌راێگــه ده‌ر؟ :ئیمــه ،ئاخینمــه ئــه‌ڕا خوه‌مــان ک وه دانایــن نــام‌ده‌ر کردیمنــه ده گشــت کارێ، یه‌یــش ده بــان گشــتێ. چ بخوازیمــن و چ نه‌خوازیمــن، راســییه‌گه‌ی یه‌ســه ک زوان کــوردی خوه‌مــان ،ئــهو دۆماتــر زوان فارســی ،هــا نــوای ئــه‌ودووه‌ی زوانه‌یــل و زاراوه‌یــل ئێرانــی ک ئێســه دیریمــن .یــه خــوه‌ش هاتــن و بــه‌د هاتــن نه‌دیــرێ ،چــوون ک زوان فارســی یــه چه‌نــێ چ ـه‌ن س ـه‌د ســاڵه ک وه‌ێ دنــوورسێ و ده ملــێ کار فره‌تــرێ بییــه ئه‌وه‌یــش وه مئکانــات ده‌وڵه‌تــی. مئجــا ئیمــه دۆمــای ئــی هه‌مگ ـه‌ی هه‌پتــه
کوتــان و ئــی هه‌مگـه‌ی هـه‌پ و هه‌وڵــه ک دایمنــه ،تــازه ره‌سیمنه‌ســه جیــێ ک هــه ده چــوار واحــد ده‌رســی ئــازاد ،ئه‌وه‌یــش هــه ده رێشــته‌ی ئهدهبیــات و ئه‌وه‌یــش هــه ده ده‌بیرســتان و جــوور ده‌رســێگێ ته‌کمیلــی وه زوان کــوردی ،ده‌رس ئه‌ڔامــان نانــه، بنــووڕن ئه‌وه‌یــش ئـه‌و دۆمــای هــزار زوور مــل و روو زه‌ردی ،چوون‌چشــتێ چــان دی فــره نووڕســن وه حاڵــان و الیینامن داشــن و به‌زه‌یێــان هــات ک ده‌فتـه‌ر نووســینگه‌ی کتاوه‌یــل ده‌رســی وزاره‌تخانــه یــه کــرد وه په‌ســه‌نییه‌ی ،مئجــا ئیمــه دخوازیمــن چــه بکه‌یمــن؟ وه ئــی ئه‌فــزار و بڵنگــه‌وه وه‌ر ئــهو الفــاو یه‌کسانســازی کردنــه بگریمــن؟ دپــووڕێ؟ یــا دخوازیمــن ک ئــی باریکه‌رێیــه ک ئه‌ڔامــان چه‌کیاگــه، وه جه‌نگڵه‌جنگــی ده نامه‌یــن خوه‌مــان بوه‌ســیمنه‌ی و چــوون چشــتێ بده‌ێمنــه رێ رســق خوه‌مــان لــه ال ده‌رس دایــن وه زوان کوردییــه‌و ،ئه‌وه‌یــش وه ملجــه‌ڔی و پاملییه‌یــل و وه‌ر چــه‌م ته‌نگییه‌یلــێ ئێڵخوازانــه و ناوچه‌خــوازی و هـه‌ر کـه‌س ئــه‌ڔا خوه‌یه‌تیێــگ گه‌وجانــه. تاکمه‌جــارێ کارکارێ دکه‌یمــن و وه کووره‌رێیه‌یلــێ دچیمــن ک هــه‌ر کــه‌س نه‌زانــێ دویشــێ (جه‌مــا ئه‌یانــه کوورایــی گرتگه‌ســه‌یان؟ ک وه‌ی‌چوونــه هــه تــه‌پ و کــوور دکوتــن؟) نه‌دزانــم
20
ئــه‌ڕا چــوون نه‌دفامیمــن ک ده‌رس دایــن وه گشــت بن‌زوانه‌یلــه‌ی کــوردی ،نــه عه‌قاڵنییــه ،نــه هــه دبــێ ئــی کاره بکــرێ، نه‌یــش ئــی کاره ئقتســادییه‌یش چــوون ک دزانیمــن زوان نامجــی ،خــوه‌ێ ئــه‌ڔا خــوه‌ێ ئــی هنه‌یلــه دیــرێ و ئه‌یانــه هــان ده ئه‌ڵکه‌فــت و رسۆشــت و چووزانــم الختێی ـه‌و .یه‌مــه ئیــوه بچــن بننــوڕن ئ ـه‌ر ک دیــن هــه‌ر کام لــه زاراوه‌یــل زوان کــوردی ،وه بێ‌ملج ـه‌ڕی و الیینــداری ول، ئــی چــه‌ن هنــه داشــن خــۆ ئــه‌وه بکه‌نــه زوان نامجــی ،بێ‌هه‌ڕه‌کیشــه‌کییه‌یل ول ،چــوون بایه‌ســه ک وه ده‌لیــل عه‌قــڵ و عڵــم وه یــه بڕه‌ســیمن و بــه‌س .راســی یه‌یــش بویشــم ک وه زوور نییــه ،ئــه‌ر هــه نه‌توانســتیمن ک وه زوانــێ نامجــی بڕه‌ســیمن دی هیــچ ،بای ـه‌د وه ول ش ـه‌که‌ت و وڵه‌کــه‌ت خوه‌مــان نه‌که‌یمــن و بویشــیمن ک ئــی واده‌یــش نـه‌وه‌واده‌ی بــی و چــگ. د هێ‌چوونــه وه‌خته‌یلــێ ویــر کــردن وه خــاس‌و‌ڔاس کــردن ئــی گیچه‌ڵــه بایــه‌د بنیمنــه ال ئـه‌ڔا هه‌میشــان و دی واداری ول نه‌که‌یمــن . ئــه‌ڔا منوونــه ،هــه وه‌وچوونــه ک دزانــن ئیمــه چــوار بنــزار ســه‌رلق ده زاراوه‌ی کــوردی ده کرماشــانی دیریمــن( ،زه‌نگنــه و که‌ڵهــوڕی)( ،هه‌ورامــی و گــووران) ، له‌کــی و جافــی. دپــووڕێ ک ئیمــه ئــه‌ڔا هــه‌ر کامه‌یــان یه‌کــێ یــه‌ک گلــه کتــاو ده‌رســی بنووســنیمن؟ و چــاپ و بــاوێ بکه‌یمــن؟ و ده‌رس وه‌ێ بده‌یمــن؟ ئــه‌ر هــه لــه ال بــوار ئقتســادییه‌وه بنووڕیمــن وه‌ێ، خوه‌مــان خاســر دزانیمــن ک ئــی کاره هــه لــه بنه‌ڔه‌تــه‌و نه‌بییه‌ســه و هــووچ و پــووچ ،کێیــه ک پــوول ئــی کاره بــده‌ێ؟ لــه کامــا بیــارن؟ ک ئــه‌ڔا هــه‌ر په‌لــێ لــه‌ی بنزاره‌یلــه ماموســتا و کتــاو و کاڵس بــرێ؟ دووزه‌مــه‌ی دیاری‌تــر ده ئــی باســه ،بــاس مخــت دایــن و ئامختــه کــردن ئامووژکاره‌یلێگــه ک ئــه‌ڔا ده‌رس دایــن ه ـه‌ر کتــاوێ دخوازیمــن و خوه‌مــان خــاس دزانیمــن ک یــه هــه وه ده‌م ئاســانه و بـه‌س. هیــر و ویــر بکـه‌ن هــه لـه‌ی‌وا دتوانــن فــره گیچه‌ڵه‌یلــێ تــر وه رزگــه‌وه ســه‌فته بکــه‌ن و بچــن و هــه بده‌یمنــه نــام هیــچ.
ئ ـه‌ڔا هــه هیچــان وه هیــچ نه‌بییــه ل ـهیبــارهوه؟
:ئــه‌ر لــه منــه ،چــوون ناکوکیمــن و
21
شامره ( )105كانوونی دووه‌م ()2021ی زاینی ()2720ی كوردی
مه‌پــووڕ وه‌رد یه‌کرته‌کــی ،گشــتێ دزانیمــن ک وه‌گــه‌رد دڵه‌قرچــی کــردن الیینداره‌یــل فه‌رهه‌نــگ ،هــام‌ڕێ بییــن ئایمه‌یــل ده‌وڵــه‌ت و ده‌وڵــه‌ت خــ وه‌ێ وه گــرد و گــردواری ،رووشــنگه‌ری کــردن رووشــنبیره‌یل و رووژنامه‌وانه‌یــل، دتوانیمــن سـه‌ر ئاســووه‌یل تــازه و دیاریــێ ئــهو بکه‌یمــن ده نــوای رێ خوه‌مانه‌یــل تــا وه به‌رنامه‌ڕشــانن ده بــان زوان، ئــه‌ودی کــردن تایبه‌مته‌ندیلــێ ک ئــی بن‌زوانه‌یلــه ده ال رێ‌ز‌وان و که‌لیمــه و وشه‌ســازی وه گشــتی دیــرن ،ئه‌یانــه دواره ســهر و وه‌ز بگــرن وه خوه‌یــان، ده‌س دۆماخریــش بای ـه‌د یــه وه‌تــان بویشــم ک ئیمــه خوه‌مانیــش نه‌بایــه‌د کارێ بکه‌یمــن ک لــه ره‌وه‌ن ئه‌ڵگیردریمــن و دموکراســی ده زوان بنیمنــه ال و واز لــه ئــهو بن‌زوانه‌یــل و بنزاره‌یلــه وه‌گشــتی بیاریمــن و هــه بچاوســیمنه زوان نامجییه‌و. خاســه هه‌میشــان ســه‌ره‌وه‌ره‌ی ئه‌وانــه‌ی تریــش بکه‌یمــن و وه ئهدهبیــات تایبه‌تــی ئه‌وانیــش الئه‌ڵبکه‌یمــن و ویــر لــه شــێعر و حه‌تــا ده‌رس دایــن وه‌و زاراوه‌یله‌یــش چه‌نــه چــه‌ن واحــد ،نه‌بڕیمــن ک خــاس نییــه. ئه‌ومــه چــه؟ وه‌مه‌یــش یــه وتنــه کبهرهــهم و ته‌ولیــدات ئه‌ده‌بــی فــره موهمــه؟ ده جــاران مه‌به‌ســتمه :ئه‌وســا ک فره‌یــش لــه‌ی نه‌چگــه ،یانــێ په‌نجــا ســاڵ وه‌ر ژه یــه ،زوان گــووران، زوان نامجــی گشــت خێــڵ و هووزه‌یــل کــورد فه‌یلــی و که‌ڵهــوڕ و لــه‌ک و گــووران و هه‌ورامــان و گشــت کورده‌یــل الخــوار بییــه ،جــوورێ ک دبــێ بویشــمین ئـه‌ر وه سـه‌د ســاڵ پێــش بنووڕیمــن حه‌تتــا یــه‌ک به‌یــت و البه‌یتیــش وه بنزاره‌یلــێ تــر نه‌دتوانیمــن بکه‌یمنــه دی. وه‌ی خاتــره دپــووڕێ بویشــیمن ک ناوچه‌خــوازی ده شــێعر هــه نه‌بییــه و هـه‌ر چـه‌ن ک ئیمـه‌ی کــورد ،هیــچ ده‌وڵه‌تــێ یــا نــزام ئامووزێشــتیێگیش نه‌داشــتیمنه ک سـه‌ر وه خوه‌مــان و هــه هــن زوان کــوردی ببــێ ،باوجــی زوان نامجــی داشــتیمنه. ئــه‌ڕا؟ حه‌تتــا ده مه‌کتبه‌خانه‌یلــه عــراق و تورکیــه و ســووریه‌یش ،ده کوردســتانات، کتاوه‌یلــێ جــوور بووســتان و گوڵســتان و جامــی و ...وه فارســی ده‌رس دریانــه نــه شــێعر و ده‌ق کــوردی. وه‌ختــێ خــاس هیــرده‌و دبیمــن و دنووڕیمــن وه‌ی ره‌فتــار و کــرداره ،ئــوو ئیســفای
چ بخوازیمــن و چ نه‌خوازیمــن ،راســییه‌گه‌ی یه‌ســه ک زوان کــوردی خوه‌مــان ،ئــهو دۆماتــر زوان فارســی ،هــا نــوای ئــه‌ودووه‌ی زوانه‌یــل و زاراوه‌یــل ئێرانــی ک ئێســه دیریمــن. یــه خــوه‌ش هاتــن و بــه‌د هاتــن نه‌دیــرێ ،چــوون ک زوان فارســی یــه چه‌نــێ چـه‌ن سـه‌د ســاڵه ک وه‌ێ دنــوورسێ و ده ملــێ کار فره‌تــرێ بییــه ئه‌وه‌یــش وه مئکانــات ده‌وڵه‌تــی نه‌بییــن مئکانــات ئــه‌ڔا په‌یوه‌نــدی گرتــن وه‌ل یه‌کرته‌کییــا دگریمــن ،ئــوو ســیفای ئــهو دووه‌ی چشــته‌یلێ ک بــه‌س و په‌یــوه‌ن دیــرن وه‌رد مه‌قووڵه‌یــل زوان‌ناســی ،ســهر دچمنیمــن ده وه‌ر ئــهو هه‌مگــه عه‌قڵــداری و ده‌رۆندارییــه ک عامــه‌ی واڵتوه‌نده‌یله‌مــان ،ده‌و ده‌ورانــه داشــتنه ئــه‌ڔا خوه‌یــان و گشــتێیان یــه‌ک قانــوون نه‌نوورسیــاگ گرتنه‌ســه وه‌ر چ ـه‌م و پــا لــه‌و کــڕه ک خوه‌یــان وه وریایــی و ویرایــی و بێ‌ملجــه‌ڕی کیشانه‌ســه‌ێ، چه‌فــت نه‌نــن و گشــتێ هــه جــوور یــه‌ک جه‌رخــه‌ی جــه‌م بننــه‌ی وه بــان دیده‌یــان. یه‌یــش خاســه بزانــن ک جــاران ،شــاعره‌یل کالســیک ،حه‌تتــا شــایه‌ره‌یل کــورد زوان گشــتێیان ،یــه گرتنه‌ســه وه‌ر چــاو ک زوان خــوه‌ێ هــه‌م رێگایلــێ ئــه‌ڔا به‌زه‌یه‌تــی دچه‌کنــێ ،ه ـه‌م تاکمــه رێگ ـه‌ی
ئــه‌ڔا په‌یوه‌نــی گرتــن .ئــه‌ڔا یه‌ســه ک تــا توانســتنه لــه وشــه‌یل ره‌وان و که‌لیمه‌یــل دڵپه‌س ـه‌نێ ک ناســینه ،گرتنه‌ســه خزم ـه‌ت شــێعره‌یله‌یان ،به‌شــکه‌م بتوانــن ک زوان ئه‌ده‌بــی ،وه بــه‌ش خوه‌یــان ،گامــێ یــا چ ـه‌ن گامــێ تــر بکیشــن وه‌ر ئ ـه‌و نواتــر. • رودوس فه‌یلــی (مســته‌فا به‌یگــی)، هامیــار گــوڵ ســوو ،ئــی وت‌ووێــژه ک مه‌هــدی مومنــی وه‌رد کامــران ره‌حیمــی کردگــه ،لــ ه فارســییه‌و ئه‌ڵگه‌ردانگه‌ســه کــوردی فه‌یلــی.
شامره ( )105كانوونی دووه‌م ()2021ی زاینی ()2720ی كوردی
نەسیر شەممە..
ئەو کورد فەیلیە ک وە عوودەگەی سەرسام جهان کرد گــوڵ ســوو /كــه‌م کەســیگ ناســیار یــا هونــەری هــەس ،ک بــوودە خــاوەن ئــی هەمکــەی رێــز و چاالکیــە ،چ لــە عــراق یــا لــە گشــت ناوچەگــە ،جــوور ئــەوە ک مۆســیقار کــورد فەیلــی نەســیر شــەممە ک هــەر وەی نزیکــە خــەاڵت نوویــگ وەرگرد، تــا بکەفێــدە بــان باقــی شــانازیه‌گانی. فــرە نییــە ئەگــەر بووشــیمن ک نــاو نەســیر شــەممە ،خــوەی ئــەرزش و گرانــی دەێــدە هــەر خەاڵتیــگ ،یــا پۆســتیگ یــا فیســتیڤاڵیگ ،تەنانــەت بەشــداریەگانی لــە بۆنــە مۆســیقاییەگان رەســینە رادەیــگ ک ژمــارە نێکریــەن. ئــەرا عــراق و لوبنــان و فەلەســتین ،و ئــەرا مێــژوو و هونــەر و ئاشــتی و دووســی و ئــاوارەگان و هــەژاران ســاز خــوەی ژەنێــد، و عــوودە شــازەگەی لــە واڵت تــا واڵت و لــە پایتەختــەگان ،و لــە فیســتیڤاڵیگ عــەرەوی تــا فیســتیڤاڵیگ ئۆروپــی وەرد خوەیــەو هەڵگــرد ،تــا پەیامەیــل مۆســیقایی خــوەی پێشــکەش بــكات. لــە گوزەیشــتە ،لــە چەوپێکەفتنیــگ تەلەفزیۆنــی وت :مۆســیقا کەشــخەیی نییــە ،ک ئەگــەر کەشــخەیی بویاتــاد وەنــە لــە ســەردەمەیل بابــل تــا مئــڕوو لــە کلیســە و پەرســتگایل و لــە گشــت شــوونەیلیگ و مووەشــحە ئاینــی و پەیغەمبەریــەگان نــەوی. مۆیســقا ،لــە الی نەســیر شــەممە ،خــوەی
عه‌شــق و دڵخوازێــگ ئنســانیی ه ،و لــەوەر نەویــن ده‌رس مۆســیقا و هونــەر لــە نــاو مه‌دره‌ســه‌یل عــراق ،نــه‌وه‌ی مئــروو گومــا بوینــە ،چوونکــە شــانۆ و شــیوەکاری لــە بەرنامەیــل وەزارەت پــەروەردە نەمــەن. ئــەرا وە ،بــاس لــە ئەزمــوون خــوەی کــەێ ک چویــن لــە مه‌دره‌ســه‌ێ بنەڕەتــی هــووکارەی مۆســیقا ژەنیــن بــوی، و چویــن نه‌خــش کەســایەتی مێــژووی (عوتێــل) لــە قۆنــاغ بنەڕەتــی و ناوەنــدی وازی کــرد ،و تیــش؛ بایــەدە ئــەوە گشــتی باێــدەو ،بنــووڕ‌ه گورانیــەگان رەســینە چــە! بنــووڕە مۆســیقا و بــی تامیەگــەی لــە عــراق چەنــی داوەزیــا ! بنــووڕە ئاســت قســەگان و ئاســت تۆمــارەگان ،ئەیــە مەترســیدارترین چشــتە. چوونکــە بــاوەڕ وە گرنگــی مۆســیقا لــە ژیــان ملله‌ته‌یــل و گەشــەکردنی دیرێــد، نەســیر داوای دووارە خاســەوکردن و ئاوەدانکردنــەوەی پەیامنــگای خوەنــەواری ئــاواز لــە بەغــداد کەێــد ،و هاتنــەوەی مەکتــەو مۆســیقا و بالێــه كه‌ێــد هەکاتــی ســاڵه‌یل هەفتــاگان لــه ســه‌ده‌ی گوزه‌یشــته. وهەمیــش ئووشــێد :وە شــەوو رووژیــگ یــا و پرتــەی چەویــگ کۆمەڵگایــگ بینــا نێکریەێــد ،وەلــی لــەالی کەمــەو بایــەدە وەی کارە دەس وەپــی بکەیمــن.
22
شامره ( )105كانوونی دووه‌م ()2021ی زاینی ()2720ی كوردی
زانریاگــە ک نەســیر شــەممە ،خــوەی کــورد فەیلیــە ،لــە ســاڵ ١٩٦٣لــە شــار کــوت لەداڵــگ بویــە ،لــە ســاڵ ١٩٨٧ خوەنســن زانکــۆ لــە پەیامنــگای خوەنســن مۆســیقایی لــە بەغــداد تــەواو کردگــە ،ئیجا بویــە پســپۆڕ عــوود ژەنیــن ،وەلــی خــوەی و عوودەگــەی و تواناگانــی لەدەورگــرد جهــان هەڵگــرد ،تــا مۆســیقای عــوود بــاو بکەێــد ،و یەکــەم دەرچگنــی لــە ئاســت جهــان لــە ئاهەنگیــگ لــە فەڕەنســا لــە ســاڵ ١٩٨٥بــوی ،و یەکــەم ئاهەنــگ عراقــی لــە خــود ســاڵەگە بــوی ،و یەکــەم گەردیــن دەیشــتەکیی لــە زەنحیرەیــگ
لــە ئاهەنگەیــل بــوی ،ک وەرد هونەرمــەن گــەورا مونیــر بەشــیر لــە ئەڵامنیــا ئیجــا وەرەو ســویرسا و یونــان بــوی. شــوون ده‌س داهێنــان پەنجەگانــی چشــت نوویــگ لــە جهــان مۆســیقا دروس کــرد. بەڵکــم بنیــات و ریشــگ چاالکیەگانــی لــە ســاڵ ١٩٩٩بــوی ،هەنــای مــاڵ (عــوود عــەرەوی) لــە میــر دامــەزران ،ئیجــا ماڵیــگ هاوشــیوە لــە ئەبــو زەبــی و لــە قوســتەنتینیە لــە جەزائیــر و لــە شــار ئیســکەندەریەی میــری ،و لــە جمشــتێگ مۆســیقایی ،نەســیر شــەممە خــاوەن شــوون پەنجەیلیــگ ســووفی بــوی ،و مۆســیقا
23
نزیــک وە شــعرەو کــرد .لــە کارەیــل گــەوراگان جــوور ســەیاب و دەرویــش و دەنقــەل و زەیــدان و توقــان و لەمیعــە عەبــاس و ئۆدنیــس ســوودمەن بــوی، وهەمیــش لــە یەکیــگ لــە ئاهەنگەیلــی رێزلێنــان لــه شــاعر گــه‌ورا موزەفــەر نــواب کــرد. بیجگــە بەرهەمــە تایبه‌تەگانــی ک خــوه‌ی ئاوازنــووس و موســیقا ژه‌نیــان بیــه ،و وەپیــان ناوچەیــل عــەرەوی و ئوروپــا و ئەمریــکا گەردیــە ،هەمیش نەســیر شــەممە ئ ـه‌را بڕیــگ لــە کارەیــل شــانۆ و زەنجیــرە فیلــم دیکۆمینتــی ئــاواز دانــا ،و هــاوکاری لــە کارەیــل فرەیــگ کــرد ئــەرا ئێزگەیــل رادیــو و تەلەفزیــۆن چ لــە عــراق یــا لــە دەیشــت ،و ئــەو مۆســیقایە ک وەناونشــان «عامریــە» بــوی ،دەنــگ گەورایــگ لــە دنیــای مۆســیقاییەگە دارەو ،هەنــای لــە گواســتنەوەی وێنەیــگ لــە زیانەیــل عراقیــەگان لــە ژیــر ســزاگان ئــەرا جهــان ســەرکەفت و جەنگەگــەی ســاڵ ١٩٩١ ک ســەدان لــە مەدەنیــەگان لەنــاو شــوون حه‌شــار عامریــە وە گورزیــگ ئەمریکــی کوشــیان. لوبنــان هەمیشــە لــە یــاد و گرنگــی نەســیر شــەممە بــوی ،لــە پەالمــار ئیرسائیــل لــە ســاڵ ٢٠٠٦لەبــان لوبنــان ،ئاهەنگیــگ وەناونشــان (لوبنــان بینــا کەێــد و بــەرزەو بــوود) ،و هەمیــش دویــای تەقینەوەگــەی بەنــدەر بەیــروت لــە ئــاب ، ٢٠٢٠لــە ئاهەنگیــگ «ئۆنالیــن» ئەرا پشــتگیریکردن و هــاوکاری گردەوکــردن ئــەرا رزگارکــرن قوربانیەیــل لوبنــان بەشــدار بــوی. و لــەو مەوقــە لەبــان ماڵپــەر خــوەی لــە فەیســبووک نووســان :جــوور عراقییــگ چــەوەڕی کەێــد واڵتەگــەی لــە ژان و خەفەتەیــل هەڵســێد ،هەمیشــە نووڕمــە لوبنــان جــوور بەڵگــەی گەورایــگ ئــەرا ئومیــد ،ك گشــت جاریــگ بــاوەش کەێــدە ژانەیلــی و دووارە جــوور عەنقــا زنیــەو بــوود ،لوبنــان ک هەمیشــە ئومیــد پەخشــیادە گشــتامن ،ئیســە بــاوەش کەیمنــە زەخمەگــەی و دەس دەســمیەتی ئــەرای دریــژەو کەیمــن ،و وزەی ژیــان وەپیــان دەێــد و وەیەکــەو وەهێــزەو بویمــن ،لوبنــان، ســاو و شــنه‌ی ســەردی لــە ئیمــە ئــەرا تــو ئــه‌ی واڵت جوانــی.
شامره ( )105كانوونی دووه‌م ()2021ی زاینی ()2720ی كوردی
نەســیر شــەممە خەاڵتەیــل بــی ژمــارە لــە خەاڵتەیــل ڕێزلێنــان ئــەرا کار و بەشــداریە هونەریەگانــی وەرگــرد ،هــەر لــە عــراق تــا میــر و مەغریــب و هەمیــش لــە ئۆروپــا. لــە ســاڵ ٢٠١٧یونیســکۆ پۆســت هونەرمــەن یونســکو ئــەرا ئاشــتی وەپی دا، ک خــوەی پۆســتیگ شــەرەفیە تەنیــا ئــەرا دوو ســاڵ دریەێــد ،بەڵکــم رێکخراوەگــە لــە ســاڵ ٢٠٢٠لــە پەیامنەیــل خــوەی دەرچــگ ،ک ئــی پۆســت شــانازیانە ئــەرا دوو ســاڵ تــر نــووەو کــرد، جــوور رێزگردنیــگ ئەوەیــش ئــەرا پابەندیــی وە پشــتگیریکردن پــەروەردەی مۆســیقایی ئــەرا جاهــل و جوانه‌یــل لــە عــراق و دەوڵەتەیلیــگ تــر ،و ئــەو تەقەالیــل فرەیــە ك ئــەرا باڵوکــردن ئاشــتی لــە بوونه‌یــل مۆســیقایی، و پابەندیــی وە بنەمــا و ئامانجەیــل رێکخراوەگــە دا. لــە ســاڵیاد شــۆڕش تەرشیــن لــە عــراق ،نەســیر شــەممە لەبــان فەیســبووک نووســان :گشــت جاریــگ خــوازم تەنیــا لــە بــاوەت مۆســیقا بنووســم، بەڵکــم نــووڕم ک وەرد خەوەگانــم وەرەو ئــەو چشــتەیلە چــم ک هویــرم بردنــە لــە باوانــم و عراقــم و ئــەوەگ ســەرقاڵیان کردگــە ،قــەت هەســت نەکردمــە ک مۆســیقا جیــوازە لــە خەفەتەیــل مــەردم، ئیســه یەکــەم ســاڵیاد شــۆڕش تەرشیــن عراقــە ،ئــی شۆڕشــە ئومیــد بیناکــردن عــراق نوویــگ پێشکەشــان کــرد ،و هیشــت هەســت بکەیمــن ک ســوو رەنگینــرە ،دڵــان ودەنگــان هانــە گــەرد ئیــوەی گەنجەیــل عــراق ،هــەر وە
24
ئاشــتەوایی ونیشــتامنی مینێــد. جــوور تاجیــگ ئــەرا داهێنانەگانــی، نەســیر شــەممە ســاڵە نووەگــەی ٢٠٢١ وە خــەاڵت «کەســایەتی مئســاڵ» ک خــاوەن فرەتریــن کاریگەریــە لــە جهــان دەســکردە پــی ،ک رێکخــراو ناودەوڵەتــی هۆڵەنــدی ئــەرا ئــازادی ومقەیەتــی مــاف مــرۆڤ و ئاشــتی جهانــی پێشکەشــی كــرد . شــەممە ،ک جهانەگــە گــەردی و خەاڵتەیلــی وەرگــرد ،قــەت بنچینــەی خــوەی لــە هویــرەو نــەورد، ک نووڕیــدە پــی ،دوێەکــە وە دڵنــگ فلکلــۆری نەتەوەیــی خــوەی لــە خانەقیــن و بەرنامەیــگ تایبــەت ئــەرا ئــەو شــارە راگەینێــد ک وەپــی وت :باوگــم خانەقینیــە و داڵگــم خەڵــک کوتــە ،و لــە بەغــداد گــەورا بویمــە ،هەمیــش وەو جــوورە وه‌ت هەنــای دەســکردە ئاهەنگــە گەوراگــەی لـ ه (شــارەیل نێرگــز) لــە قــەاڵی مێژوویــی هەولێــر
شامره ( )105كانوونی دووه‌م ()2021ی زاینی ()2720ی كوردی
25
ئەدبیات کوردی منااڵنە،
دە ئیالم ،بییەسە جمێشتێ ،ئەڕا خوەێ گــوڵ ســوو /مەیســەم خوڕانــی ،شــاعر شــێعرەیل زاڕووانەســە .کەســێ ک بــەش دیاریــێ دە ســەوز و رەوز کــردن شــێعر و ئەدەبیــات منااڵنــە دە ئیــام داشــتگە ،چ جــوور یــەک شــاعر و نویســەر ،ئــوو چ جــوور یەکــێ لــە چاالکەیــل وە‌ڕێ‌وە بــردن فســتیواڵ شــێعر منــاڵ ،دە شــار ئەیــوان کــە یــە خەلێگــە ئــەڕا خــوەێ بییەســە برنــدێ دە نــام هــووز نویســەر و چاالکەیــل کــورد.
گــوڵ ســوو -هــەم خــوەت و هــەم کورپــەی دڵــت ،ک هێــان وەخــت نەوەوەخــت دکیشــێگەت و دنیــای پــڕ هەســت شــێعر و ئەدەبیــات ،خــوەت دەس بکــە تایــا. مەیســەم خوڕانــی :م دە ســاڵ ۱۳٦٦ هەتــاوی ( )1988لــە شــار ئەیــوان، پارێــزگای ئیــام وە دنیــا هامتــە ،فەنــاوەری ئتاڵعــات خوەنســتمە و لــە ســاڵ ۱۳٨۷ هەتاویــەو کار ئەدەبــی کــەم نــۆ گلــە کتــاو بــاو کردمــە دو کتــاو تازەمیــش هــا ژێــر چــاپ کــە وەی زوەیلــە بــاو دبــن .قەیــرێ تریــش کتــاو شــعر و مەتــەڵ ئەڵگه‌ردامنەســەو وە کــوردی ک ئامــادە چاپــن هێمێــدارم دەرفەتــێ پێــش بیــاێ وەی نزیکییەیلــە ک بتوانــم چــاپ و باڵوێیــان بکــەم. گــوڵ ســوو -لــە کێیــەو شــێت و شــەیدای ئەدەبیــات بیــت؟ مەیســەم خوڕانــی :مــن هــە لــە مناڵیــەو پەیوەنــی فرەیێــگ گــەرد ئەدەبیاتــا داشــتمە ،شــێعر هەمیشــە ئــەڕا مــن یــەک کــوروورە بــی ،هــا ویــرم لــە دەورەی
ســەرەتایی مەدرەســە دەفــرێ وە نــام دەفتــەر شــێعر ئــەڕا خــوەم دوروس کــردم کــە فــرە دووســێ داشــتم ،جــار وەختیــش لــە نــاو ئنشــایلێ ک لــە مەدرەســە دانــە وەمــان چــەن بەیــت شــێعریش لــە ئاخــر ئنشــاگە دنووســانم ک هەمیشــە دبــی وە بایــس خەنــگ موعــەمل و مناڵەیــل مەدرەســە؛ فــرە تامــازروو ئەیەمــە ک ئــەو دەفتــەرە پەیــدا بکــردام و چشــتەیلێ کــە ئەوســا نووســان‌بیم بخوەنــم باوجــی ئیجــوورە ک دیــارە ئــەو دەفتــەر شــێعرە گــەرد دەوران شــیرین مناڵیــا ئــەڕا هەمیشــە گومــەو بییــە .شــایەد ئــەو دەورانــە فکــر نە‌دکــردم ڕووژێ لــە رووژان ،ئەدەبیــات و شــێعر ببنــە بــەش فــرە گرنگــێ لــە ژیانــم. گــوڵ ســوو -دنیــا وە قــەوڵ بڕێــگ ،دەوران دەورانــە ،دەوران مناڵــی چشــتێ تــرە ئــەڕا خــوەێ ،هــە؟ مەیســەم خوڕانــی :بەختەوەرانــە ئیمــە مناڵەیــل دەورانێگیمــن ک گــەرد الوەالوە و بەیتەیــل شــیرین کوردی‌یــا گــەوراوە بیمنــە ،هــە یەیشــە بییەســە چیــن خەیــرێ ک هــە لــە مناڵیامنــا وە شــێعر کــوردی زوان
بگوشــنیمن. مــن لــە زەمانێگا ک وە جەختەو دەســکردمە نووســانن ،هــەم وە کوردی دنووســانم و هەم وە فارســی ،لــە ئــەو ســاڵەیلە یانــێ ئاخرەیل دەهــەی هەشــتا ئەدەبیــات و شــێعر کــوردی لــە ئیــام ئیجــوورە کــە یە‌مەســە نەبــی، خــۆ ،نــە کتــاو کوردیێــگ لــە دەسبڕەســان بــی نــە جەریانــێ وە نــام ئەدەبیــات کــوردی لــە ئیــام بــی .دە ئیــام شــاعرەیلێ بیــن کــە شــێعر کــوردی دنووســان و دەم وە دەم شــێعرەیلەیان دگــەردی ،باوجــی چــوون جــوور ئێســە ڕەســانەیل مەجــازی نەبین ک کارەیلێیــان جــوور ئێســە بــاو بکــەن کار فــرە ســەخت‌ترێ لــە ئیمــە داشــن و ســەر ترووســکەیل شــێعر کــوردی گروەســانن و ئێســە دبینیمــن ک ئــەر شــێعر کــوردی دە ئیــام بلــووزە دکــەێ ،هــن گەرمــی وجاخــە ک ئەوســا گریســیاگە ،ئێســە ک جگەجگە وە پــەل و وەچ دایــن ئەنجومەنەیــل و چااڵکیەیــل شــاعر و نویســەر ئەدەبیــات کــوردی ،شــێعر کــوردی هــەم توانســتگە هنــاس ئەڵبکیشــێگ و وەو جیــە کــە القێیــە بڕەســێ.
شامره ( )105كانوونی دووه‌م ()2021ی زاینی ()2720ی كوردی
گــوڵ ســوو -هــە لــە ســەرا ،شــێعر زاڕووانــە دوتیــت؟ مەیســەم خوڕانــی :لــە ســەرەتای کار ئەدەبیــم تــا چــەن ســاڵ ،م هــە شــێعر گەوراســااڵنە و ئەوەیــش لــە قاڵــب شــێعر کاڵســیک و ئــازاد دنووســانم ،چــەن کتاویــش لــە فارســییەو وە کــوردی ئەڵگەردانــم ،تــا ســاڵ ۱۳۹۱هەتــاوی وەرەو ئیــا ک دەس کردمــە نووســانن ئــەڕا مناڵەیــل و مێرمناڵەیــل و لــە ســاڵ ۱۳۹۳ هەتــاوی یەکمیــن کتاوەیــل شــێعر کــوردی منااڵنــ ە وە نــام (کوورپــە) و (ئــەور و خــوەر) لــە ئیــام بــاو کــردم ،جــی خوەشــاڵیە کــە ئێســە ئەدەبیــات منااڵنــەی کــوردی لــە ئیــام بییەســە جمێشــت و جەریــان قــەدردار کــە وە دڵنیایــەو لــە بانــان فرەتــر لــەێ ئەژنەویمــن. گــوڵ ســوو -چ تایبەمتەندییەێلــێ دە شــێعرەیلەت دیارییــە؟ مەیســەم خوڕانــی :مــن هەمیشــە هامــە شــوون چشــتەیلێ تــازە ،لــە ئەدەبیاتیــش هــەر یەمــە ،وەختــێ شــێعرێ دنووســم خــوەش دیــرم جیــاواز لــە کارەیلــێ بــوو کــە تــا ئێرەنگــە نووســیانە ،ئــەڕا مناڵ نووســانن ئەویــش نووســاننێ ک ئەرزێشــتێ ئەدەبــی و موحتەوایــی داششــتووبێ وە بتوانــێ بەردەنــگ منــاڵ جــەزب خــوەێ بکەێــگ کار ئاســانێ نییــە ،نزیکــەو بییــن وە فــەزای فکــری منــاڵ و تەجروبــەی ژیــان وەگــەرد منــاڵ ئــەڕا ڕەســین وە ئاســتێ کــە تــو بخــوازێ تەولیــد موحتــەوا ئــەڕا منــاڵ بکەێــد و منــاڵ خوەشــێ لــە یــە بیاێــگ ک ئــەو شــێعر یــا مەتەڵــە گــووش بەێــگ و بخوەنێگــەی هەوەجــە وە هەڵســەنگاننەیل فرەیێــگ دیــرێ. وەز و وەزیــات مناڵەیــل کــورد ،وەزیاتێگــە هــە هــن خوەیــان و تایبــەت وە خوەیــان، منــاڵ کــورد ،دە ئیــام ،ئامووژکاریــێ لــە ســەر خوەنیــن و نووســان وە زوان داڵگــی خــوەێ ئــەڕای نەداشــتگە و تەنانــەت بــاوگ و داڵگەیلەیانیــش وەل خوەنیــن و نووســان وە زوان داڵگــی هاتــێ بێگانــە بــن ،چــوون لــە یەکــم ڕووژ مەدرەســەیا وە‌داخــەوە ،لــە ســەرا هــه وە زوان فارســی خوەنــن و نووســنن ،هــە وە ئــی خاتــرە کار نویســەر کــورد چــەن چەنــە ئــەوە ســەختە چــوون وەل بەردەنگێــگا ســەر و کار دیــرێ ک نەدزانــێ وە ئــەو زوانــە ک تــو دیــری شــێعر و مەتــەڵ وەێ ئــەڕای
دنــوورسێ ،بخوەنێــگ و بنووســنێ، لەیرەســە کــە بایــەد وە خەیــر و بەیــر بــردن لــە تکنیکەیلــێ تــر بتوانــێ جوبــران ئــێ نــاوەژە کــە منــاڵ لــە زوان داڵگــی خــوەێ گرتگــە بکەێــگ؛ مــن هەمیشــە تێ‌کووشــامە فــەزای تازەیێــگ ئــەڕا منــاڵ بســازم هەیجــوورە وە ئســتفادە لــە مووســیقی و ریتمەیلــێ ک منــاڵ ،خوەشــێ لەیــان دیاێــگ بەیــن شــێعر و منــاڵ بــەس و پەیــوەن بنــم ،زوان شــێعری م زوان مووســیقیە ،ڕیتمەیلێگیــش ئەڵوژنــم ک هــەر کەســێ شــێعر م بڕەســێگە دەســێ وە ئاســانی بتوانــێ ئــەو ڕیتمــە پەیــدا بکەێــگ و وە زوان مووســیقیایی شــێعرەگە بخوەنــێ ،م لــە نــاو شــێعرەیلەم ،هــەر وشــەیێگ دبەمــە کار ،شــێعرێ ک ئــەڕا منــاڵ هەفت ســااڵنێ دنووســم لە ال وشـە‌و فــرە جیــاوازە وەل شــێعرێ ک ئــەڕا منــاڵ نــۆ ســااڵنێ دنووســنمەێ، هــە یــە دبێگــە بایــس ئەیــە ک مناڵەیلەیــش زووتــر پەیــام شــێعرەگە بگــرێ و هــەز لــە ئەدەبیــات وە زوان داڵگــی خوەیــان ببــەن .ئــەر ک وە ئــی ئاســتە بڕەســی ،بزانــی چــوون وەگــەرد منــااڵ دە نــام شــێعر قســیە بکەیــت ،منــاڵ هەمیشــە گــووش ئــەڕا ئەژنەویــن شــعرەیلەت دیــرێ. وە ســەر یانــەوە بایــد بویشــم وە خاتــر یــە کــە هیــچ پشــتەوان یــا ئســپانرسێ نییــە ئــەڕا چــاپ و بــاو کــردن کتــاو و ئیدەیــل تــازە دەســمێیەت ئیمــە بدەێــگ بــەش فرەیێــگ لــە ئیدەیــل و کتاوەیــل و هل‌بەرەیلــەێ منیــش ئــەڕا بــەش ئەدەبیــات منــاڵ هەیجــوورە مەننــە؛ شــایەد ڕووژێ بتوانیمــن جیــا لــە شــێعر و کتــاو هل‌بەرەیــل تریــش بــاو بکەیمــن ک هەوەجــەی دنیــای مئــڕووژ مناڵەیلــن. گــوڵ ســوو -شــێعر گۆڕیانەیــل فرەیێــگ دیــرێ ،تــو ئــی لڕیانەیلــە چــوون دیتــە؟ مەیســەم خوڕانــی :زوان و ئەدەبیــات کــوردی هیــچ وەختــێ لــە هیــچ بەشــێگ لــە کوردســتان وەزیــات نورماڵــێ ئــەڕا روشــد و رەور و پێشــکەفنت نەداشــتگە، هەمیشــان هــە وەی جوورێــگ گیــروودەی کەمــدەس کردنەیــل و نامێهرەبانیەیــل
26
دەســهەاڵتدارەیل بییــە .جوغرافیــای زوان کــوردی هەمیشــە دە نــام قــوڵ شــەڕ و ئــاوارە بییــن و دۆماکەفتنەیــل فرەیێــگ بییــە؛ چووزانــم چــە بویشــم؟ هاتــێ ئــەر زوان و ئەدەبیــات کــوردی ڕێ و رەوەن رسووشــتیێگ ئــەڕا خــوەێ بگرتــا وە وەر، بەشــێ داشــت دە نــام بەشــەیل ئەدەبیــات جەهــان ،هەرچــەن وە بــان ئــی هەمگــەێ کــوول و کەلەمــەی شــەڕە ،وە ســەر ئــی هەمگ ـە‌ێ کارەســاتەو ،هەمجــا دبنیمــن ک چــراخ ئەدەبیــات کــوردی ڕووشــنە و هێامن ددرەوشــێگەوە ،شــاعرەیل و نویســەرەیلێ دیــرێ کــە کتاوەیلەیــان وە زوانەیلــێ تریش ئەڵگەرداننەســەیان و جــوور ئەوانــەێ تــر دخوەنــرێ و خەاڵتەیــل جەهانیێگیــش دگــرن .دە ئێرانیــش وە بوونــەی ئەڵگەردانج کتاوەیــل کــوردی وە زوان فارســی، ئێرانییەیــل تریــش دیــرن ئەدەبیــات کوردی و نامــڕووک و تــووک و نامتووکەگــەێ دناســێ. ئەدەبیــات کــوردی دە ئێــران ،ئێرەنگــە هــا دە ئاســت فــرە خاســێ ،ئەگــەر تەماشــای
شامره ( )105كانوونی دووه‌م ()2021ی زاینی ()2720ی كوردی
کتاوخانــەی کــوردی خوەمــان بکەیمــن، کتاوەیلــێ کــە چــاپ بینــە نیشــان لــە وە رێ کەفــن جەریانــێ فــرە ئەکتیــڤ و لــە بانانــێ ڕووشــن دیــرێ ،جــوورێ ک دتوانیمــن بوشــیمن لــە ئاخرەیــل دەهــەی هەشــتا تــا ئێرەنگــە کــە هایمنــە ئاخرەیــل دەهــەی نــەوەد ،دەورانــێ زێڕیــن و فــرە تەاڵیــی ئــەڕا ئەدەبیــات کــوردی خواریــن بییــە ،لــە ئــی دەهــە فــرە دەســکەفتەیل و جەریانەیــل کــوردی لــە حــەوزەی زوان کــوردی و ئەدەبیــات کــوردی جــوور ئەدەبیــات منــااڵن ،مەتــەڵ و ڕومــان، پەژووهــش و ڕخنــەی ئەەبــی ،ئەدەبیــات فولکلــور ،ڕووژنامەوانــی کــوردی، چاپەمەنیەیــل کتــاو کــوردی لەواڵویشــەو ،
ئەنجومەنەیــل و خەاڵتەیــل و جەشــنوارەیلێ کــە لــە ئــی چــە ن ســاڵە نریاگــە گشــتێ بینەســە بایــس یــە کــە ئەدەبیــات کــوردی خواریــن قســیەیل فەیێــگ ئــەڕا وتــن داشــتووبێ و دەســێ پــڕ ببــێ. گوڵ سوو -چەنێ کوردەیل فەیلی عراق دناسی؟ مەیســەم خوڕانــی -وە بوونــەی یــە ک پەیوەنــدی و هامشــووێ لــە بیــن چااڵکەیل ئەدەبــی کــورد ک ئیســە نیشــتەجای عەراقــن و وە نــام کــورد فەیلــی دنــارسن، گــەرد چااڵکەیــل بــەش ئەدەبیــات کــوردی خواریــن نییــە یــا الوەکەمــێ وەوجــوورە ک دڵخــوازە ئــی بەس‌وپەیوەنــە نییــە و هیــچ ئەســەرێگیش لــە ئــێ عەزیزەیلــە وە دەس م نەڕەســیە هەیجــوورە ک منــێ کتــاو ئیمەیــش ،وە‌داخــەوە ندەڕەســێ وە دەس ئەوانیــش ،ئەگــەر شــاعێرەیلێگیش لــەورە چااڵکــن ئــەڕا م رەنگــێ نەناســیاگن، هیــوادارم ک ســنوور ،لــە یــە فرەتــر ئــی
دوورییــە نەخــەێ دە نامنــی ئیمــە ک هــام‌زوان و نــام‌زگ یەکرتەکییمــن ،چــوون فەرهەنــگ ســنوور و قەێــت و قوڕتــێ نەدناســێ. گــوڵ ســوو -ئەنــی؟ رەســانە و رووژنامــە و گوڤــار و چووزانــم شــەواچەیل مەجــازی، چەنــێ دتوانــن ،یــەخ ئــی رچ و رەقییــە بشــکنن؟ مەیســەم خوڕانــی -ئــێ پرســیارە هــەم فــرە گرینگــە و هەمیــش کولیــە ،وەختــێ دویشــیم ئەدەبیــات کــوردی یانــێ ئەدەبیــات کــوردی وە گشــتێ دە گشــت کوردســتانات ک خــاس دزانیمــن مەپــووڕە ک دە نــام وەت و وێژێــگ چەنــە یــە ،ســەر ســاڵفە دە ئــی باوەتــە ببچەکنیمــن و شــی باســەگە بکەیمنــەو ،لــە هــەر کام لــە ئــی چــەن کوردســتانە ،وەزیــات جیــاوازێ بییە ئــەڕا زوان ئەدەبیــات کــوردی، ئــەڕا منوونــە لــە باکوور
قســە کــردن وە کــوردی هــەم ،مەیــۆ و منــا کریاگــە ،چ بڕەســێگ وە یــە ک ئەدەبیات کــوردی ڕەســانە‌یێگ ئــەڕا خــوەێ داشــتووبێ ،ڕاســیەتێ یەســە ئیمــە ئەقەورە ک دە ســەر خاســیەیل ڕەســانە دتوانیمــن قســە بکەیمــن ئەقەوریشــە دتوانیمــن لــە خەســارەیلێ بویشــیمن ،ئــێ چشــتە فــرە گرینگــە کــە ئــی ڕەســانە چ ڕەســانەیێگە و هــا دەس کــی؟ ڕەســانە‌ی هــاوکات دتوانــێ هــەم بــاس پێشــکەفنت یــەی جەریــان بکــەێ هــەم وێــران کردنــێ؛ ئەگــەر بخــوازم خواڵســە جــواو ئــێ پرســیارە بــدەم و خــاس هیــردەو ببــم و بنــووڕم وەێ ،لــە ســاڵەیل وێیــەردە ڕســانەیل هونــەر و ئەدەبیــات فــرە کــەم بیــن ئــەڕا منوونــە کتــاو ،گووڤــار و ڕووژنامەیــل و تلیفزیــان
27
ڕەســانەیل دەوڵەتیــێ بیــن و باوجــی ئەدەبیــات کــوردی بــەش فرەیێگــە دە نــام ئــی ڕەســانەیلە نەداشــتگە یــا دتوانیمــن بویشــیمن ک بێ‌بــەش ماگــە؛ مئجــا دۆمــای ئــەوە وەگــەرد هاتــن ئینرتنــت و الپەڕەیــل مەجــازی ،یــە بایــس بــی ک هل‌بــەر شــاعرەیل و نویســەرەیل و هونەرمەندەیــل بێ‌ڕاوفــە و وە ئاســانی بڕەســن وە دەس بەردەنگەیــل و خوێنەرەیــل و دووســخوازەیل خوەیــان. ئەگــەر ڕەســانەیل مەجــازی نەبوواتــان، یەمەیــش ئەدەبیــات کــوردی دەرفەتــێ نەداشــت ئــەڕا خــوەێ و وەیجــوورە ک یەمــە هەســەی دە نــام واڵت و دەرەوەی واڵتیــش وە ئــی شــەس دەوە هل‌بەرەیــل خــوەێ بــاو بکەێــگ چــوون رەســانەیلە وە تایبەتــی هــن ئیمــە نەبیــن و ئیمــە لــەی باوەتــە کەمــدەس و کــەم‌زوان کریابیمــن و ئەدەبیــات کوردیــش وە بێ‌ڕەســانە ،وەرژە فــەزای مەجــازی ئــی بــەس و پەیوەنەیلــە جی‌ئەڵ‌جــی نەدکەفــت لــەی‌وا ک ئەگــەر بووچگرتیــن چااڵکیەیــل هونــەری و ئەدەبــی کــوردی دە هەرشــوونێ لــە دنیــا ئەنجــام بگــرێ
و وە کەمــر لــە بیســت چــوار ســاعەت خەوەرەگــەی بــاو ببێــگ و وە ڕەوێشــتەیل جوورواجــوورێ ئــەو هل‌بــەرە بڕەســێگه دەس بەردەنــگ ،دە راســی یــە نێعمــەت و دەرفــەت گەورایێگە
شامره ( )105كانوونی دووه‌م ()2021ی زاینی ()2720ی كوردی
28
ئەدەب مئڕوو.. ئایندەی نەوەگان
كه‌نعــان حاتــه‌م /لــە مناڵــی ،وەختــا لــە ئاوایەیــل خوەمــان وەدەس بەعــس لــە خانەقیــن دەرکریایمــن ،هاتیمنــە بەغــداد، باپیــرم چوینکــە خــاوەن رییـه‌ن گەورایــگ بــوی ،وناچــار بــوی گشــتی وەمفتــی بفروشــێد ،لەمــاوەی موڵــەت بارکردنەگــە، لەبەغدادیــش خوەشــی هــات تەنیــا کاوڕیــگ بیاشــتاد ،چــی کاوڕیــگ لەبــازاڕ هــاورد ،بەســاگەی قــەی تەنیــا دارەخورماگــەی نــاو ماڵــان ،روژیــگ مناڵەیــل بــازی ســەختیگ وەل کاوڕەگ کــردن ،تــا باپیــرم هــاوار کــرد؛ ( چــە توایــن لــەی بەســە زوانــە؟) .مــن ک مناڵیــگ بیــم ،نیشــتم ئــی قســەی باپیرمــە شــیەو کــردم ،ئایــا ئەگــەر ئــی کاوڕە بەســەزوان نەویاتــاد ،بەڵکــم زوانــدار بویاتــاد چ جیوازییــگ داشــت؟ ئــەو مەوقــە زانســتم ،زوان هێــز گەورایگە،
تەنانــەت ئــەرا کاوڕیگیــش ،ک ئەگــەر ئــی کاوڕە زوان بیاشــتاد ،کەســیگ لــەی مناڵەیلــە ویــرەی نــەوی زیــان وەپــی بڕەســنێد. ئەگــەر وەســادەیی بــاس لــە ئــەدەب بکه‌یمــن ،ئووشــیمن؛ ئــەدەب هونــەر قســەکردنە ،شــایەت ئــی ناســنامە فــرە ئاســان بــوود ،وفرەیــش وە ســادەیی بزانیەێــد ،وەلــی ئەگــەر یــەک پلەیــر بچیمنــە بــان لــە باســکردنی ،شــایەت بزانیمــن ک ئــەدەب بنەمــای ســەرەکیە ئــەرا ژیانیــگ کۆمەاڵیەتــی ســەرکەفتگ، ک هەڵبــەت ســەرکەفنت کۆمــەڵ وەخاســی تیەێــدو ئــەرا ســەرکەفنت تــاک. ئەگــەر ئــەدەب هونــەر قســەس ،ئایــا کام کارو رەفتــار لــە ژیامنــان وە قســەیگ دەســنێکەێدەپی؟ ،هەرلیــوا پرســیارەگە بڕانیمــن ،کام پڕۆژەی خاســێگ وەقســەیگ
نێەدامەزریەێــد ،هەڵبــەت گشــت پڕۆژەیــل خــراو ،هەمیــش وە قســەیگ دامەزریەێــد. ئەگــەر لیواســە ،بنــەڕەت هەرچــە کارو رەفتــارە هــا لەبــان قســەیگ ،ئیجــا ،کام جــوور لــە قســە؟ ،چەنــی کێشــەو گرفــت وجەنــگ ومرافــە وە تەنیــا قســەیگ دەســکردەپی ،و وەتەنیــا قســەیگ کۆتایــی هــاورد؟. لەیــاو رەســیمنە ئەنجامیــگ ک قســە بنەمــای ئەنجامــە ،ویــەو بایەســە بــاس بکەێمــن لەتــەوەر گرنگــی ئــەدەب، وبایەســە ئەدەبیــگ گونجیــاگ ئــەرا بانان نــەوە هاتگــەگان بنەیمــن ،ک یەکەمیــن مەرجەگانــی زوانــە ،وبایەســە دڵســوزی پیشــەیی زیاتــر ئــەرا زوان کــوردی نیشــان بیەیمــن ،جــوور زوانیــگ بــوودە رینــا ئەرا نــەوەگان هاتــگ ،هیــان زوان کــوردی هــا نــاو بەشبەشــەکی ،ک ئــەرا دەیــان ســاڵە
شامره ( )105كانوونی دووه‌م ()2021ی زاینی ()2720ی كوردی
چــوود کــورد کەفتیەســە ئارامییــگ، ودەرفــەت گونجیاگیــگ ئــەرا دانایــن زوان ئســتاندەر کــوردی ،هیــان هــەر الیەنیــگ وهــەر ناوچەیــگ خوازێــد زاراوەگــەی خــوەی بچەســپنێد ،جــوور زوانیــگ فەرمــی ،نەڕەســیمنە یەکالکردنــەوەی ئــەوە ک لــە هــەر زاراوەیــگ ئــەرا منوونــە %١٥ قســەگان بچــوودە نــاو زوانیــگ ئســتاندەر، تــا ئــەرا گشــت زاراوەگان ئاســان و گونجیــاگ بــوود ،وهەســتیگ زیاتــر وە یەکێتــی ناوچەیــل کــورد دروس بکەێــد. لــە راســی ئیمــە کار فرەیــگ هالــە نوامــان، تــا بڕەســیمنە زوانیــگ ئســتاندەر ،هەرچەن ئیمــە خــاوەن نەتەوەیــگ رەســەنیمن لەبــان ئــی زەویــە ،وئەگــەر بایمنــەو ئــەرا بــاس گرنگــی ئــەدەب ئــەرا کۆمەڵــگا ،وئایەندەی نــەوەگان ،هیــان زوان یەکەمیــن پلــەس
لــەو باســە. بیجگــە ئــەوە ک خوازیمــن پســپۆڕەیل زوانەوانــی گشــت بەشــەگان کوردســتان، کۆنگــرە بوەســن وپــان دانــەن ،وەبــی هویــچ دەســوەردانیگ لــە الیەنیــگ تــر، تــا یەکەمیــن گام وەرەو بنەمــای نــەوەگان هاتــگ دانــەن ،ک خــوەی زوانــە ،و خاســەوکردن لــە فرەیــگ قســەیل ک ئیســە وەکاری تیەرێمــن ،تــا بــوودە یەکیــگ لــە بنەمایــل ئــەدەب دویــارووژ. قســەکردن ،بایەســە لــە هەســت و خەیــاڵ ئەویــگ قســەگە ژنەفێــد وینــە درەوس بکەێــد ،تــا لەدویــای ئــەوە شــیعر و ئــەو هونــەرەگان ئەدەبــی ،وینــەی جمشــت لــە یــاد بژنەفەیــل دروســبکەێد ،تــا بــوودە ئەدەبیــگ جموجوڵکــەر ،وســه‌ردی رەســینەوە لەلــی نه‌مێنــێ.
29
شــیوەی نووســانن زوان رەســنێدە جهــان، ئەگــەر زوانەگــەد رەســیە جهــان ،ســکااڵ وداواکاری نەته‌وەگەیــش رەســێدە جهــان ،وهــەر رووداویــگ لــە ناوچەیــگ کوردنشــین بــوودە روژەفیــگ جهانــی. دویــەم پلــە لــە پلــەگان ئــەدەب ،خــوەی گواســتنەوەی پیکهاتــەگان ئــەرا هەســتیگ مرۆڤایەتیــه ،ک هەســت خــوەی ری دڵ و مەغــز ئنســانه ،ک وەیــەک قســە بڕیــگ لە ئایــەم بوونــە خــاوەن یــەک هەســت ،ئــەرا منوونــە ،ئەگــەر بووشــیمن (کوردســتان)، خــود هەســتەگە دروس بــوود لەالی گشــت خوەنەوارەیــل ئــی قســە.
شامره ( )105كانوونی دووه‌م ()2021ی زاینی ()2720ی كوردی
30
وه‌خته کووتایی بدرێ وە ئی کووتائیە دە نامەین فەرهەنگییەیل کورد خوە‌مان گــوڵ ســوو /ئوســتاد پەروێــز بەنەفشــی، وە قــەوڵ خــوەێ ،کــوڕ شــێرخانە ،لــه هــووز مرشــه‌ێ‌وه‌ن ،ئێــڵ خــزڵ و لــه ال داڵگییــه‌و لــه ئێــڶ که‌ڵهــوڕ ئه‌یوانــه ،و 1945زایەنــی)، دە ســاڵ 1325هەتــاوی ((1945 دە شــار گیەاڵن‌رووژئــاوا دە ال خــوار کرماشــان هاتگەســە دی ،و موهه‌ندســی کشــت‌وکاڵ خوه‌نیبــه و ســاڵیان ســاڵ ،وه قــه‌وڵ خــوه‌ێ وتنــی وه شــانازییه‌وه ده زێده‌گــه‌ی خــوه‌ێ ،گیــه‌اڵن ،موعه‌ملــی و ئامووژکارییــش کردگــه ،شــارێ ک هــە لــە جــاران چوارڕێیانــێ ئــەڕا یــەکا گرتــن ئێڵوەندەیــڵ خێــان کــورد فەیلــی بییــە و کەڵهــوڕ ،خــزڵ ،زەڕووش ،کاڵوپیــەن، رێــزەوەن ،قەڵخانــی ،ســنجاوی ،و ...بییــە. جــی ئەڵوەســیان هــوورە و کــزەی گەرمەســێری و جــی فدراتیڤــێ ک داوودخــان کەڵهــوڕ ،بنــەڕای نــا و ور ژە ئەویــش زوڵفەقــار خــان کەڵهــوڕ لــەی واڵت هێــز گــرت و بەغداییــش داگیــر کــرد. ئێســە ئــی شــارە بییەســە ماڵگــەی شــێعر کــوردی و جەرخــەی گیــەاڵن دە نــام ئەدەبیــات کــوردی خواریــن ،چشــت دیــاری و تایبتیێگــە ئــەڕا خــوەێ ک دو تکــەڵ فــرە بەرزتــر لــە گشــت دیــرێ: ئوســتاد پەروێــز بەنەفشــی ک بێ‌شــەڕ و گــەڕ و قســە و بــاس ،منێگــە ئاوباریکەگــە
ک رێ واز کردگــە دە ئــی هەمگــە ســاڵە دە وەر ئــەو وەر گشــت کیەنــی ئاوەیلــێ ک پەســا گــوڕ گــوڕ دتووقــن و هێامنیــش وســان نەدیــرێ. ئــەو یەکەگــەی ،دوکتــور عەلــی ئوڵفەتییــە ک ســەرچەم زواڵڵ نوخوازییــە دەو دیــارە و شــێعر و کتاوەیــل فــرە ئاســوو چەکنــێ بــاو کردگــە ک هــەر کامەیــان خــوەێ بینەســە دەروەچــێ وەر ئــەو ئاســوو و دیمەنــێ تازەتــر ،ئــەوی ک هــە شــاعر نییــە ،دو تایبەمتەندیــێ تریــش دیــرێ ک ریشــگ دە ویــر و هــرز پەڕائێڵیاتییەگــەی ئــەو دیــرێ ،رخنەگرتــن و دەســێ وە نەقــد ئەدەبــی داشــن ،چاالکمەنــدی و جەمــەو کــردن جەرخەیــل ئەدەبــی ئــەڕا ناســانن توامنەندییەیلــەی شــێعر کــوردی وە فارســەیلە و ئــەو دووەی ئێرانییەیــل، چشــتەیلێ ک کەمــر کەســێ دیرێگەیــان. یە ئیوە و یەیش دەمتەقەگەمان. ماموســتا به‌نه‌فشــی رێــزدار ،لــە بانانــەودهس نەکەیمــن وە باســەگە ،ئەگــەر ال ئەڵکەیمــن وەر ئــەو پشــت ،جــاران شــێعر کــوردی خوەمــان ،چــوون دبینیــت؟ ئوســتاد به‌نه‌فشــی :وەر ژە گشــت چشــتێ وەگەرەکــە بویشــم ک گشــت شــاعرەیل کــورد زوان ،بــرا و خوه‌شــکەیل خــاس منــن و گشــتێیان رێــز فرەیێــگ دە
الی م رەنگــێ دیــرن و هــەر کــەس وە بــەش خــوەێ ،گــەورا یــا بووچکەڵــە ،گامــێ وەر ئــەو نواتــر بردگەســەمان و م چەپڵــەی یــەک ڕێــز و پــڕ لــە رێــزێ ئــەڕا یــەک وە یەکێیــان دکوتــم. هــا ویــرم ک ئەوســا دە گیــەاڵن ،هــە شــایەری وتــن بــاو بــی ،یانــێ فــرە لــە واڵتوەندەیلەمــان ،زوانێیــان کەفــت بــی ئەڵــە شــێعر وە وەزن هجایــی و تــوڕە یــا مەســنەوی کوردیاتــی ک فرەتــر وە قەوڵــێ (فــی البداهــە) دئەڵوەرسیــان و یــا دە جــواو کــەس یــا کەســێ ،یــا دە بــارەی رووداوێ، کەســێ شــێعرێ دئەڵوەســی و یــا وە ریشــخەنی کــردن و هەجــو وتنــی ،دبردنــەی ئــەو ســەر. ئەوســا ،شــێعر مەکتــووب ،بــێ ژە هنەیلــەێ چــەن شــاعر گــەورا ک دە کتاوەیلــێ جــووور نادری‌نامــە ،شــانامەی کــوردی، شــیرین و فەرهــاد ،و ...دەرهات‌‌بینــە دەر، دی ئــەو دووەگانێیــان گشــت شــایەری وتــن بیــن و بــەس. جگێ فرەتر یە شییەو بکە ،ماموستائوســتاد به‌نه‌فشــی :ئیمــە دو جــوور شــێعر لــە بنەڕەتــەو دیریمن. یەکمەگــەێ ک شــایەرییە ،ک هــە نەزمــە و تاکمەگلــەێ شــێعرییەتێ دیــرێ، باوجــی گشــتێ هــن کارەیــل روژینەنــە و
شامره ( )105كانوونی دووه‌م ()2021ی زاینی ()2720ی كوردی
شــێعر کــوردی خواریــن ،ئێســە ئــەڕا خــوەێ ئێــوارە شــێعر و شــەو شــێعر دیــرێ ،رووژنامەوانــی ئەدەبــی دیــرێ ،شــاعرەیلەی هــەر کــەس وە راس ئــەڕا خوەیــان ،شــەواچەیل مەجــازی فرەیێــگ دیــرن و دە ئــی چــەن دەهــە و ئــی دۆمادۆماییــش بییەســە خــاون کتاوخانەیێــگ خــاس و فــرە ئــەو نــوا کەفتــگ ئــەڕا خــوەێ ،ئەوســا کــەی. یەکجــوور رووژنامــە و خەوەرڕەســانی و قەشــمەری کــردن لــە کار یــا لــە کەســێ تــر و ...چــوون شــایەری ،وە وەزن و کیشــەی هجائیــە ،گشــت کەســێ دتوانــێ وەیجــوورە شــێعر بویشــێ ،ئەوســا یــە باوتــر بــی. ئــەو یەکەگــەێ (شــێعر)ە ک ســەقام فرەتــرێ دیــرێ و شــێعرییەت دیــرێ و ئێســە بــاو تــرەو بییــە. یانــێ هــەر شــێعرێ ک هجائــی ببــێ،شــایەرییە ئوســتاد به‌نه‌فشــی :نــە ،م کــەی یــە وتــم؟ دە کــوردەواری ،چ جــاران و چ ئێســەیش، شــێعرەیلێ وتریاگــە ک هجائییــن و کەســێ ســوو دەرزنــێ نەدتوانــێ رخنەیێــگ لەێ‌وا لەێیــان بگــرێ ک ئەیانــە شــێعرییەتێیان کەمــە ،کیشــە وەگیــر نییــە چــوون وەزن یەکــێ لــە بانتــووک و تووکڵەیــل شــێعرە، ئــەڕا قــزاوەت کــردن ،نامتــووک شــێعر وەگەرەکــە ک خــوەێ ترازیێگــە ئــەڕا هامرتازیــێ دە نامەیــن شــێعر بییــن و شــێعر نەبییــن. :ئەڵگەردیمنــە ســەر باســەگەی خوەمــان، لــە جــاران دوتــی ئەڕامــان. ئوســتاد به‌نه‌فشــی :ئەوســا دش کــردن وە نــام شــێعر و دەرانــەی تــر گوشــانن، بــازگ و کلگ‌نیشــان ئایــم دکــرد ،باوجــی م دەربــەن ئــی قســەیلە نەبیــم و خــوەم وە خــوەم وتــم ک م دخــوازم رەچە‌شــکنی بکــەم و رێچــە و رێ نــووی وازەو بکــەم و شــێعر کــوردی لــە شــایەری و رووژینــە وتــن بدەرارمــە دەر ،بەشــکەم بتوانــم مئڕووژینــێ بکــەم چــوون ددیــم ک دیــرێ دمــرێ دە وەر چــاوم و بایەســە کارێ بکــردام ،وژدانــم ئەڵنەدگــرت و دتووریــا ئــەر کارێ نەکــرداگام. -مئجا چە؟
ئوســتاد به‌نه‌فشــی :م هاتــم شــێعر جدی‌تــرێ وتــم و باڵوێیــان کــردم و ئێســە وە شــانازییەوە دبینــم ک کتاوەیلــێ فرەیێــگ دە نــام ئێڵەگــەی خــوەم ،کەڵهــوڕ، لــە الیــەن منــام و نوومنامەیلــە نوورسیاگــە و منیــش شــانازی دکــەم ک توانســتمە وە بــەش خــوەم و وە توانــای خــوەم ،دە ئــی کارە بەشــێگ داشــتووبم ،هــەر یەیــش بەســمە. ئوو ئێسە چوون دبینیتەێ؟ئوســتاد به‌نه‌فشــی :شــێعر کــوردی خواریــن ،ئێســە ئــەڕا خــوەێ ئێــوارە شــێعر و شــەو شــێعر دیــرێ ،رووژنامەوانــی ئەدەبــی دیــرێ ،شــاعرەیلەی هــەر کــەس وە راس ئــەڕا خوەیــان ،شــەواچەیل مەجــازی فرەیێــگ دیــرن و دە ئــی چــەن دەهــە و ئــی دۆمادۆماییــش بییەســە خــاون کتاوخانەیێــگ خــاس و فــرە ئــەو نــوا کەفتــگ ئــەڕا خــوەێ ،ئەوســا کــەی، لــەی‌وا بــی؟ جگــێ لــە بــارەی شــێعرەیلەگەی خــوەتئەڕامــان بویــش؟ ئوســتاد به‌نه‌فشــی :م دە دوبەیتــی، دە غــەزەڵ و دە مەســنەوی یــا تــوڕە ،و بــڕێ قاڵبــێ تــر شــێعر ومتــە .شــێعرەیلێ عاشــقانە ،عارفانــە ،رسۆشــتی و ئامووژیــاری و پــەن و عــرەت گرتــن و ، ...باوجــی م خــوەم دە نــام قەفەســێ وە نــام قاڵــب و شــێواز ،دە دیــل نەکردمــە تــا هەســت و خیاڵــم پــەڕەوازە ببــێ و مئجــا پــەڕواز بکــەێ تــا وە ئاســووەیلێ نادیــار، ئــەڕا خــوەێ ،شــێعر لــەێ‌وا خوەشــە نــە ک گیــروودەی تەنگییــەری قاڵبەیــل شــێعری مبینــێ.
31
لــە کەێیــەو هاتیتــە دنیــای شــێعر وشــاعری؟ ئوســتاد به‌نه‌فشــی :م ده ده‌وران ســیکل یه‌کــم ،کتاوەیــل شــێعر کاڵســیک کوردیــێ جــوور شــانامەی کــوردی ناســیمەو ئــوو جگە‌جگــە خوەشــم هــات ک بیامــە نــام شــێعر و شــاعری و شــێعر شــێعرێ وتــم، ئــەڕا خــوەم تــا ســاڵ 1345هه‌تــاوی ( )1966ک وە جەخــت ،دەس کردمــە شــێعر کــوردی وتــن و کار و بــار شــاعری ئەڵبــژاردم ،تــا ئــەو دۆمــای ئنقــاب ،یانــێ ســاڵ 1359هەتــاوی ک ئه‌نجومــەن شــێعر کــوردی گیــەاڵن دامەزرانیمــن دە نــام ئــدارەی ئامــووزش و پــەروەرش گیــەاڵن ،ئەوســا هــە م خــوەم بیــم و دوانــێ تــر لــە رەفێقەیلــەم ک بینــە هام‌ڕێیــم و وە داخــەوە دۆمــای قەیــرێ ئەوانیــش پــا کیشــان ،باوجــی م کــوت لــە خــوەم کــردم ک وە تەنیاییــش بییــە تــواێ بــار ئــی کارە وە شــانم بکیشــم و بــاڵ دامــە بــان و بــان گرمتــە وەر تــا ئەوانــەی ک دووســخواز شــێعر کوردییــن و بڵیمەتیــێ لــەێ وا دیــرن بکەمــە دی تــا چــراخ ئەنجومەنەگــە بگریســێ و فرەتــر بدروەشــێ و ئــی وجاخــە نەکــورشێ. پێشوازی چوون بی؟ئوســتاد به‌نه‌فشــی :خــاس خــاس، که‌ســەیلێ دە نــام دبیرســتانەیلە کردمــە دی ک بینــە مایــەی دڵگەرمــی و بڵــووزە دایــن وە ئــی ئاگــرە ک ئەوکردیمنــەو ،خوەمیــش وە هــەر دەســپێچگانی و هــەر موناســبەتێ شــێعرێ دخوەنســتم دە نــام هــەر گــەل و دە نــام هــەر جه‌رخەیێــگ ک یــە خــوەێ هــەم هەواخوازەیــل شــێعر کــوردی، فرەتــر دکیشــا وەر ئــەو ئیمــە ،مئجــا دیــم کووومــەی شــێعر دیــرم ک بــەش کتــاوێ دکــەن ،کووتایــی نەکــردم و کردمەیانــە کتــاوێ .کەمــر کەســێ ئەوســا وە بیــر و بیــڕگ دچــگ ک ئــی کوورســووزە رووژێ چوونــە بڵــووزە بکــەێ ک لــەێ‌وا ببێگــە جمێشــتێ ک گیــەاڵن و ئــی شــارە ئــەڕا خــوەێ ببێگــە مەڵــوەن و کتاوخانەیێــگ گــەورا ئــەڕا شــێعر کــوردی. نام کتاوەگە چە بی؟ئوســتاد به‌نه‌فشــی :ترووســکە ،نامــێ نامــە ترووســکە تــا ببێگــە ترووســکەی ئاگــرێ دە وجاخ ســارد و ســڕ کریاگ شــێعر کــوردی ،م کتاوەگــەم وە نــام (ترووســکە)
شامره ( )105كانوونی دووه‌م ()2021ی زاینی ()2720ی كوردی
دە (دار النــر اســام قــم) چــاپ کــردم ک یــە یەکــم کتــاو بــی وە بنــزار خوەمــان، ئەوەیــش دە وەختــێ ک دیــم مەردمەگــە تیەنــگ نووســانن و خوەنیــن وە زوان باوانــی یــا وە قەوڵــێ تــر زوان داڵگــی خوەیانــن. ئاڵنــگ ئــی پێشــوازییە چەنــێ دە بــانواڵت ،دیارییــەو بــی ئوســتاد به‌نه‌فشــی :لــە ســەرا دە بــان خــوەم ،ئاڵنگەگــەێ دیــم و یەکــم تەئســیرێ یــە بــی ک م دە خوەمــەو دیــم ک دوێیــم گام خــوەم بڵن‌تــر ئەڵبگــرم و هــە دەو ســاڵە کتــاو (مەســڵەتەیل کــوردی) ک چەنــی چــەن ســاڵ بــی کووێیــان کردبیــم چــاپ کــردم و پێشــوازی لــە ئەوەیــش دڵگەرمــی فرەتــرێ دا وەم تــا فێشــر لــە ئەوســا، شــوون کارەیلەگــەم بگــرم. دی چەن کتاوێ تر چاپەو کردیتە؟ئوســتاد به‌نه‌فشــی :ســێیم کتاوەگــەم وە نــام (شــنەی شــەماڵ) دە ســاڵ 1388 هه‌تــاوی چــاپ و بــاوێ کــردم ک دوجــارە دە ســاڵ 1391دواره‌چاپــێ کــردم ک دیــم پێشــوازی فرەتــرێ لەێیــان کریــا. چوارمیــن کتاوەمیــش( ،دەنــگ دڵ) نامگیــرێ کــردم و وەوجــوورە ک رەفێــق خاســم دوکتــور جەلیــل ئاهەنگرنــژاد لــەم خواســت ،دە ســاڵ 1389ده باڵوگــەی (نــەی کرماشــان) بــاوێ کــردم ک ئەوەیــش دە ســاڵ 1390هه‌تــاوی ،لــه نــوو دوار‌ەچاپێیــەو کریــا.
کەسەیلێ تر چە؟ئوســتاد به‌نه‌فشــی :خــۆ دە ئــی دەورانــە، بــڕێ تــر لــە ئەندامەیــل ئــەو کــوڕە ئەدەبیامنەیــش ،شــێعرەیلەیان گــردەو کــردن و چاپێیــان کــردن ک ئەیانــە گشــت جــووور بــەر و میــوەی ئــەو دارە بیــن ک وە دەس پەتــی و وە دەس تەنیــا کاڵیمنــەی، دار قەوینــێ وە نــام ئەنجومــەن شــێعر کــوردی گیــەاڵن ،ئێســەیش فــرە دڵــم وە یــە خوەشــە ک خوەمیــش جــوور گشــتێ نیشــتمە لــە ســای ئــی دارە بــەرزە ک پــەل و پــووێ فــرەوە بییــە و فــرە پــەل وەشــانگە دە ئاســان واڵت و چنــاو ریشــگ وەرانگــە دە بــن زەمیــن واڵت ک لــە تــاو و وەشــت هیــچ وا و کڕیوەییــش نەدکــرێ. دە الی خوەمــان ،شــێعر کــوردی،س ـه‌نگێ گرانس ـە‌نگرتە یــا هونەرەیلــێ تــر؟ ئوســتاد به‌نه‌فشــی :دە الی ئیمــە ،شــێعر، کومپڵکســێ بییــە لــە گشــت چشــت، چشــتێ جــوور رووژنامــە ،جــوور تاریــخ نووســانن ،جــوور کار هونــه‌ری ،حەتــا نامــە نووســانن و گلیــە و هەواڵ‌پرســی. ئــەڕا یەســە ک دبینیمــن ،شــێعر کــوردی، هەمیشــان دە نــام ئێــات ئیمــە جــی خــوەێ وازەو کردگــە و هــا نــوای ئــەو دووەی هونەرەیلــە. هــەر ئــەو شــایەرییەیش ک وتــم ،خــوەێ ئــەڕا خــوەێ مووڵتــی مدیایێگــە ک کارکردەیــل فرەیێــگ داشــتگە .یەیــش عــام و خــاص ئەڵنەدگــرێ ،دو ماموســتای گــەورای شــێعر کــوردی ،بنــووڕن وە پەیوەنــی مەولــەوی کــورد وەرد بێســارانی،
32
چەنــێ وە زوان شــێعر ،نامــە کل کردنــە ئــەڕا یەکرتەکــی ،یــا بنــووڕن وە شــاکە و خامنەســوور خوەمــان ،لــە هشــارە دایــن ئــەوان وە شــەڕ قەندهــار و شــەڕ ســپای نادرشــا گرتگــە ک هــن تاریــخ وتنــە تــا چەوچــە وتــن ک کار رادیوونــە و تلیفزیــان ،ئــوو فــرە که‌ســەیلێ تــر، جــوور خواڵمڕەزاخــان ئەرکــوازی ک لــە تــان زوڵــم و زوور والییەیلــە وتگــە دە واڵت کــورد فەیلــی یــا دە شــین کوڕەگــەی خــوەێ ،شــێعر (باوەیــاڵ) وە ســووز و کــزەی فرەیێــگ ئەڵوەســییە تــا رەســیمن وە (وەلی‌موحەمــەد ئومیــدی) شــاعر خــزڵ ئیــام ک شــەڕ ئێــران و عــراق وە زوان حەماســە وتگــە و لــە نەخــش عەشــایر کــورد و راوســیان ئــەوان دە وەر ئــەو وەر ئەرتــش ســەددام ،وە زوان شــێعر و هەڵبەســت ئەڵوەســییە ،باســێ ک وەر ژە شــێعرەیلەێ ئــەوی دە هیــچ تاریــخ فەرمــی و دەوڵەتــی نەوتریابــی .کەمــر هونــەرێ لــەێ‌وا جامێع‌نــووڕی داشــتگە و دیــرێ، هەرچــەن دە نــام میللەتەیــل تــر حەتتــا عــەراو و فــارس و تــورک ک هامســامانن و ئــەو دووەی ئێرانییەیلەیــش ک هــەم لــە خوەمانــن و هــەم هام‌نگرەمانــن ،هــەم لــەێ‌وا نییــە و شــێعر ئیجــوورە جیگایێــگ نەدیــرێ ،ئیمــە وەرد الوالوە ک شــێعرێگە کــوردی دیاێمنــە دی و وەل هــوورە و کــزە ک شــێعر عاشــقانە وتنە دژییمــن و وەگەرد پاوەمــووری و چەمــەری دمریمــن ،ئەیانــە گشــت شــێعر وتنــێ (فی‌البداهــە)ن ،دروو نییــە ئــەر بویشــیمن ک ئیمــە ،دە دریــژای میــژوو ،وەرد شــێعر هاتیمنەســە دی ،وەل شــێعرا ژیایمنــە و وەگــەرد شــێعریش مردیمنــە ،هێامنیــش هــە لەی‌وایمــن، ئەڵــوەت ئــەر کورونــا بهیلێگە‌مــان. خــووە بویشــم ک دوفێشــر خەڵــک گیــەاڵن خوەمــان ،هــە وەی‌جوورەنــە .ئیمــە هــووزێ دیریمــن وە نــام (هــووز شــێرگە) یــا (شــێرزادی) ،ئەیانــە گــەپ و بووچــگ، رووڵەبجــم ،گشــتێ شــاعرن و لــە ال ئــی چشــتە گیــەاڵن ،دە نــام کوردســتانات دیارییــە و فرەیــش خوەشــاڵم ک منیــش دە بنــەڕا نایــن ئەنجومــەن شــێعر کــوردی دە گیــەاڵن بەشــێ داشــتمە تــا بتوانــم دە مەکتــووب کــردن ئــی هەمگ ـە‌ێ بڵیمەتــی و ئەڵیمەتییــە ،بەشــداری بکــەم. ئــی جمێشــتە ک کەفتگــە دە گیــەاڵن،چــوون دبینیتــەی
شامره ( )105كانوونی دووه‌م ()2021ی زاینی ()2720ی كوردی
ئوســتاد به‌نه‌فشــی :منامەیلــێ ک ئێســە رەووز کردنــە دە ســای ئــی پیــرەدارە خــاس وشــکییانە ،مایــەی شــانازیین و شــانازی‌ترەگەی یەســە ک هــر کامەیــان بینەســە پەلــێ جیــا جیــا. دوکتــور عەلــی ئوڵفەتــی دە نووخــوازی و رخنەگــری ،دوکتــور رزا مەوزوونــی دە ال شــێعر منااڵنــە و فەرهەنــگ کومەاڵیەتــی، خانــم دوکتــور مەهــوەش ســوڵەیامنپوور دە ال ژنانــە وتــن ،دوکتــور جەلیــل ئاهەنگەرنــژاد دە ال کــوو کــردن و شــێعر وتــن و رووژنامەوانــی و ئەوانــەی تــر جــوور دوکتــور عەلــی ســەهامی ،کاک ســەعید عبادەتیــان ک وە النــام شــاعری بانــان شــێعر دویشــێ ،دە هەمەگیــری شــێعرەیلەیان وەرد بــرا و خوەشــکەیلێ تــر ک هــەر کام پەلــێ لــەێ بــارە ئەڵگرتنــە تــا نەکەفــێ‌وە ،کەمــر شــارێ لەێ‌واســە ئەوەیــش شــارێ ک نــە مەرک ـه‌ز ئوســتانە و نــە هنــێ دیــرێ ئــەڕا خــوەێ. گشــتێ وە راس ،نــام جنابــت نانــە (بــاوگشــێعر کــوردی کەڵهــوڕی) ،فــرە خوەشــی دکەیمــن ک هاتیمنەســە دەمنێشــت ئیــوە، خــوەت بنەتــای قســەیلەت ،ئەڕامــان بــوەس ،ماموســتا. ئوســتاد به‌نه‌فشــی :بــڕێ وە م لوتــف داشــتنە و ئــەڕام مەراســم رێــزداری نانــە وە خاتــر چــاپ یەکــم کتاوەیــل وە کــوردی کەڵهــوڕی ،وە خاتــر نەهادســازی و دامەزرانــن یەکــم بنگــەی شــێعر کــوردی دە گیــەاڵن و ئامــووژکاری دە ئــی رێگــە، منیــش لــەێ بــرا و خوەشــکەیل ئازیزمــە، ســپاس دکــەم. هیــوادارم ک ئەوانیــش بتوانــن ئــارزووی م رەنگــێ ببەنــە رەســەت ،بەشــکەم (زوان نامجیــێ) ئــەڕا بنزارەیــل کــوردی خواریــن دە ئیــام و کرماشــان و خانەقیــن و گەرمیــان و بیجــار و بەغــدا بکرێگــە دی تا ئەدەبیــات کــوردی ،لــە گشــت الیێگــەو نــە هــە لــە بــوار شــێعر ،بتوانــێ بوێشــکێگ و گەشــە وەێ بــدرێ. دە ئاخرســەر ،بــاس کوردەیــل فەیلــیعــراق بکەیمــن ،چەنــێ وەرد کارەیلەیــان ئاشــنایت؟ ئوســتاد به‌نه‌فشــی :وە داخــەوە ،ئیمــە، هامشــووێ وەل یەکرتەکــی‌دا نەداشــتیمنە و ئــەر بخــوازم راســییەگەی بویشــم ئــی کووتاییــە لــە ال هــەردوگ المــان بییــە و
وەیجــوورە ک بــرا و خوەشــکەیل ســورانی و ئەورامــی و کرمانجــان دە ال هــەر دو دیــم ســنوور هاتن‌چگــن داشــتنە وەرد یەکرتەکــی ،ئیمــە نەتوانســتیمنە لــەێ‌وا بکەیمــن و دۆمــای دامەزریــان حــزب بەعــس ســەددامی دی پامــان بڕیاگــە لــە ناوچه‌یــل کــوردەواری خوەمــان ئــی دەس و ئــەو دەس ،وە خاتــر یەســە ک هــەر دو المــان ،دروو نییــە ئــەر بویشــم ک هــە یەکرتەکــی نەدناســیمن .وە راســی، یــە فــرە گەنــە ئــەڕا هــەر دوگ المــان و خاســە کووتایــی بدەیمنــە ئــی کووتایــی کردنەیلــە چــوون هــەر چــێ ببــێ کــوردی فەیلــی ،لقێگــە لــە شــێوەزار گەوراتــرێ وە نــام کــوردی خواریــن و نزیکرتیــن لــق وە کــوردی فەیلــی ،هــە ئــی کــوردی کەڵهــوڕی و کرماشــانی خوەمانەســە هــەر چــەن ک ئــەوان دە تاکمە‌جیــێ دە ژێــر ئاڵنــگ عــەروای ،زوانێیــان گۆڕیاگــە و ئیمەیــش دە ژێــر ئاڵنــگ زوان فارســییەوە، زوامنــان لڕیاگەســەو ،وە بــان یــە‌وە م وەیجــوورە دبێنــم ک زوان ئــەوان کــەم تــا کوتــێ لــە زوان ئیمــە ســاق‌تر ماگــە ی پەتی‌تــرە ،خــوەزەو دوارە و کــورد هات‌وچــوو بکەیمــن و ئرنژییەیلەمــان ئــەڵ بــان یەکــری بــرێ تــا ببێگــە ســیرنژیێ خــاس و الفــاوێ ئــی خەشــک و خاشــاک نامەینامنــە ال بوەێگــەێ ،هیــوادارم ،لــە ئیوەیــش ک ئــی دەرپــادە نانــە و ئــی دەرفەتــە دوروس کردنــە ک وە شــێوازێگ مەجــازی خوەمــان وە یەکرتەکــی بناســنیمن و لــە رێگــەی شــەواچە و ماڵپــەڕ شــەفەق نیــوز ک ماڵگــەی هێمــی و هیــوای گشــتامنە ،بــەس و پەیوەنــی بگریمــن وەرد یەکرتەکــی ،ســپاس فرەیێــگ دیــرم ،لەتــان. مەچوو ئه‌ێ سه‌وڵ ِ سه‌وز لێو کیه‌نی رێک و ڕه‌نگین چۆ گوڵوه‌نی مه‌هشه‌ر ده‌می وه‌ختێ خه‌نی ده ِ سم وه داوانِد مه‌چوو ئه‌ی په‌ڕ ِ قوو ،ئه‌ی باڵ ِ به‌ت که‌وک ِ نسار ،ئاهوو هه‌ڵه‌ت قاروون ِ هۆسن و خاڵ و خه‌ت ده ِ سم وه داوانِد مه‌چوو ئەی ئاونگ ِ قه‌ی وه‌ڵنگه وه‌ن سه‌ر سه‌وز ِ ناز ِ ناو چه‌مه‌ن له دوورییِد تاقه‌ت نه‌مه‌ن ده ِ سم وه داوانِد مه‌چوو چۆزه‌ی چه‌ویر ِ بوو خوه‌شم
33
پرچ ِ به‌ڕه‌زاێ سه‌رکه‌شم مام مه‌هوه‌شم ئه‌ی نه‌ونه ِ ِ ده ِ سم وه داواند مه‌چوو ئه‌ی شووخ ِ شێوه نازه‌نین لیکه جووان ،قامه‌ت ره‌نگین سه‌خته له بااڵد دڵ که‌نین ده ِ سم وه داوانِد مه‌چوو ئه‌ی دڵخوه‌شی رووژ و شه‌وم ئارام که‌رەی له‌رز و ته‌وم که‌ی ناز ِ ده‌نگێ لید ئه‌ژنه‌وم ده ِ سم وه داوانِد مه‌چوو ئه‌ی ناز و توور له قایە ڕه‌ێ خاوه‌ن خه‌زانه‌ێ زه‌رده به‌ێ وریاوه پایز ها له په‌ێ ده‌سم وه داواند مه‌چوو هام له په‌ژاره رووژ و شه‌و ناڵم له وه‌شت ِ له‌رز و ته‌و ئه‌ر گیان تووای نه‌م له گه‌ره‌و ده‌سم وه داواند مه‌چوو ئه‌ی باخه‌وان ِ باخ ِ به‌ێ شیرین تره‌ک له شه‌هد ِ نه‌ێ لیموو له مل مێخه‌ک له قه‌ێ ده‌سم وه داواند مه‌چوو به‌س که ،شه‌مامه‌ێ خوه‌ش بووِم کووره‌و مه‌که هام و شووِم مهر نیه‌ژنه‌وی هه‌ێمه‌ڕووم ده‌سم وه داواند مه‌چوو چاو کاڵ و هۆل ئه‌بروو که‌وان گوونا گوڵی چوو ئه‌رغه‌وان مه‌ێ خوه‌ش ئه‌نار شاره‌وان ده‌سم وه داواند مه‌چوو نوو ِڕد نیه‌که‌م دۆنیا وو دین پام ها ڕکاو ئه‌سپ و زین هه‌ر جاێ بچی هام له که‌مین ده‌سم وه داواند مه‌چوو دانیش له الم هه یه‌ێ گڕێ یه (سابر)ه ئه‌و تو چڕێ واکه چه‌ود بووم وه خڕێ ده‌سم وه داواند مه‌چوو مه‌یله‌م وه جی سه‌رسان ِ ئێڵ ئه‌ر به‌یده‌مه تاوان ِ ئێڵ ئاهـــم گرێ داوان ِ ئێڵ ده ِ سم وه داوانِد مه‌چوو
شامره ( )105كانوونی دووه‌م ()2021ی زاینی ()2720ی كوردی
34
وه‌ختێ كۆرونا پویل ئاڵشت كه‌ید گــوڵ ســوو /لــە ســای رەوش ئابــووری جهانــی ،وبەرزکــردن پلــەی مەترســی پەتــای کۆرۆنــا لەالیــەن رێکخــراو تەندروســی جهانــی ،وهاووخــت وەل داوەزیــن نــرخ نەفــت ،وەرد قەیەغــەی لەالیــەن وکەرەنتینــە هاتوچگــن حکومەتەیــل فرەیــگ لەدەوڵه‌تەیــل جهــان ،ئامــاژەی فــرە ئاشــکرایگ بــی ئــەرا ســەرەتای پەککەفــن ســەختیگە لــە ئابــووری. ئەیــە گشــتی هیلێــد رەوش ئابــووری جهانــی فــرە ئاڵشــت بــوود ،بیجگــە ئاماژەیل جەنــگ بازرگانــی ناونــی ئەمریــکا و چیــن، ک بویــە هۆکاریــگ ئــەرا بەرزەوبویــن پویــل ئەلیکتڕۆنــی ( بیتکــون) وهیشــت وەبەرهاورەیــل رووبکەنــە وەکارهاوردنــی، لــە مەترســی كه‌فــن ئــەرزش دۆالر یــا یــوان ،جــوور پویلیــگ دڵنیاکــەر ،ئــەراوە روو کردنــە ئــی پویــل بیتکونــە ،وپویلەیــل ئەلیکتڕۆنــی وەشــیوەگ گشــتی. ئیجــا پویلــە ئەلیکتڕۆنیــەگان جــوور (بیتکــۆن ،ئیســیریۆم ،الیتکویــن ،ریبــڵ) وبڕیــگ تریــش لــەی پویلەیلــە بــازاڕ گەرمیــگ پەیــا کــردن ،ک جەنــگ ئابــووری هەڵبەتــە زەمینــەی گونجیاگیــگ ئــەرا ئیجــوور پویلەیلــە ئامادەکــرد تــا
بڕیــگ لــەی رەوشــە پەنــا ئــەرای بــووەن. وەرد باڵوبویــن پەتاگــە ورەســینی ئــەرا ئەمریــکا هیشــت ئــی پویلــە ئەلیکرتۆنیــە زیاتــر گەشــە بکەێــد ،تــا رادەیــگ بکەێــدەی خــاوەن شــوین وشایســتەی ماڵــداری لــە ئابــووری جهانــی وکار بازرگانــی ،و ئیجــوور پویلــە هێــزو ئەرزش جهانــی لــەی رەوش جهانیــە وه‌ده‌س هــاورد؟ ،وه‌تایبــەت ک باڵوبوینــە فرەگــەی ئــی پویلــە لەوەخــت قەیرانــە جهانیەگــەی ســاڵ ٢٠٠٨دەس وەپــی کــرد ،ک پویــل بیتکــۆن دویــای ئــەو قەیرانــە پەیــا بــوی. ئایــا دۆالر مینێــدە شــوین وئــەرزش خــوەی ،هەرچــەن پەتاگــە گەشــە وەپویــل ئەلیکتڕۆنــی دا؟ ئایــا ئــەو داوەزینــەگ وە ســهر دۆالر هــات لــە قەیرانەگــەی ٢٠٠٨دووارە بــوود وەرانــوەر فرەیــگ لــە پویلــەگان ،هەرچــەن گەشــت دەوڵەتەیــل کارەگــەری کۆڕۆنــا لەبانیــان هــەس؟ ئایــا پەیابویــن پویــل ئەلیکتڕۆنــی نوویــگ دوینیمــن ک پشــتگیری بڕیــگ لــە پویلەیــل وەربگرێــد؟. ئەگــەر دەرفــەت پوشــانن پویــل ئەلیکتڕۆنییــگ وە پشــتگیری وچەودێــری الیەنەیــل حکومەتــی پەیــا بــوی ،هیلێــدەی
بــڕوا وقەبوڵکردن گەورایــگ وەدەس بارێد، وه‌تایبــەت ک چیــن دویــای کۆنتڕۆڵکــردن پەتاگــە ،و وەرجــە ئــەوە خــوەی چەودێــری ئیجــوور پویلــە کردویــد لــەڕی فۆڵدەریــگ ئەلیکتڕۆنــی ئــەرا تاوانەیــل پویــل شــوردن یــا سپۆنســەر تیرۆرســت ،ک بــوودە دەرفــەت خاســیگ ئــەرا مقەیەتــی پویــل مــەردم ،وشــایەت فۆڵــدەر ئەلیکتڕۆنــی نووێــگ پەیــا بــوود وە شــیوەیگ زیاتــر وەکارهاورەیــل ئــەو پویلــە دڵنیــا وبــڕوا داشــتون. لــەالی خوەییــش مــارک زۆکریــرگ ســایت جیوەجیکــەر بەڕیەوبــەر فەیســبووک ،ئــی دەرفەتــە لــەدەس خــوەی نەیــا ،ک دامەزرانــن کومەڵــەی کالبیــڕا وە پویلــە ئەلیکتڕۆنــە تایبەتەگــەی (لیبــڕا) راگەیــان ک بویــە جــی قســەو باســیگ فــره دویــای راگەیاننەگــە .زۆکریــرگ وت؛ ئــی پویلــە رییگــە ئــەرا پویلدایــن زیاتــر لــە پویلیــگ ئەلیکڕۆنــی ،بەڵکــم توانــا وهێــز پویلەگــە گریەبەســاس وە بڕیــگ پویــل ،ک هیلێــد بــوودە خــاوەن جەمــاوەر وبســێن.
شامره ( )105كانوونی دووه‌م ()2021ی زاینی ()2720ی كوردی
ته‌سبیح... سومه‌ری و داهێنان و چنین كوردی
35
شامره ( )105كانوونی دووه‌م ()2021ی زاینی ()2720ی كوردی
گــوڵ ســوو /لەنزیــک قــای هەولێــر ،محمد حەمــە ئەمیــن چینیەیــل تەســپیح جــوورا جــور لەبــان زەوی داناگــە ،وچــەوەڕی کڕیارەیلــی کەێــد ،ک ژمارەیــان لــەی مــاوە کەمەوبــوی ،لــەوەر ئــەو قەیــران ئابووریــە ک هەرێــم کوردســتان وەپیــا رەد بــوود، وهەمیــش لــەوەر باڵوبویــن ڤایــڕۆس کۆڕۆنــا ،ورێــکارە حکومەتیــەگان ک جمشــت و جووڵــەی مەردمەگــە لەبــازاڕ وجــادەگان بڕێــد. وەرجــە ٥٠٠٠ســاڵ ،لــە الی ســۆمەریەگان دروســکردن تەســپیح دەســکریاپی، ئیجــا چگــە نــاو شارســتانیەگانرت جــوور فرعەونــی وهینــدی و ئیرانــی. ســەنگە نەختــەگان ک تەســپیح لەلــی دروس کریاگــە ،خــاوەن هەمیشــەیین یــا ئەوانــەگ وە ســەختی وتوانایــی نارسیاگــن ،وهەمیــش لەســیامی رووحانــی
36
ئووشــێد؛ وەشــیوی ئاشــکرایگ نــرخ تەســپیح داوەزیاگــە ،بەڵکــم بازاڕیــش هیــان وســیاگە و جــوور جارانــی خــاس نیــە. تەســپیح گریەیگــە لــە چــەن میرگیــگ بەسیانەســە بەنیــگ وەنــاو کونایــل میرگــەگان دروس کریەێــد ،و بــوودە هەڵقەیــک لــە ســێ بــەش جــوور یــەک بەشــەوبوینە ،ک دوو مێــرگ وەپانــی ناوبەنیــان گــرن ،ئیجــا هــەردوگ الی بەنەگــە وه‌نــاو میــرگ دریژیگ لە گشــتیان گەوراتــرە رەد بــوون ،ک بــوودە دەســگ ئــەرا تەســپیحەگە ،ومەرجیــش نیــە ئــەو میــرگ دریــژە یــا میرگەیــل ناوبەینــەگان هاوشــیوەی یــا هاوڕەنــگ ئــەو میرگــەگان بــوود. لــە الیــەن ژمــارەگان ،تســپیح ســێ بەشــی هــەس ،ک لەســی وســێ میرگــە و هەســیش وە نــەوەت و نــۆ میرگــە لــە منــاز وەکاری تیــەرن. لــە بــاوەت چینەیــل تەســپیح ک بازاڕیــان لــە هەولێــر و کوردســتان گەرمــە ،محمــد ئووشــێد؛ ئــەو چینــەگ وەپــی ئووشــن «کەهــرەب» لــەالی مــەردم لــە گشــتیان خاســرە. کەمیــگ ئەوالتــر لــە محمــد ئەمیــن، عوســان قاســم نیشــتگە ک ئــەو تســپیحەیل قەســقەوان فرووشــێد. قاســم ئــەرا گــوڵ ســوو ئووشــێد؛ ئیســە نرخیــان هەمیــش داوەزیــا ،ک خاســرینیان وە ٢٥هــەزار دینــارە ،و ئاســاییەگەی وە ٥ هــەزار دینــار .جاروباریــش نەقشــەەیلیگ دانەنــە قــەی میرگــەگان تــا دڵ کڕیارەیــل بکرێــد. و دووپــات کەێــد ک تەســپیح لــە چشــتەیل کەشــخەییە لــە الی پیــاوەگان، و بەشــیگیش ئــەرا رێکخســن نــزا و ســەڵواتەیلیان لــە پشــت منــاز وەکار تیــەرن. و ســیحری ک ئایــم هەســت وەپــی کردیــاد هیشــتەی بــوودە ئــەو پێکهاتــەگ شــیوی ئەفســانەیی بیاشــتاد ،چ ئــەرا پیــاو یــا ژن. محمــد حەمــە ئەمیــن ئــەرا (گــوڵ ســوو)
شامره ( )105كانوونی دووه‌م ()2021ی زاینی ()2720ی كوردی
37