Εvent

Όταν ο «Αβέρωφ» επέστρεψε στα Ψαρά

του Δημήτρη Καπράνου

Ας μιλήσουμε πρώτα για τη Χίο. Το πανέμορφο νησί των ναυτικών και του Ομήρου. Πάντα απορούσα με το ότι σε ένα τόσο όμορφο, πλούσιο και ιστορικό νησί να μην υπάρχει όχι ένα, αλλά περισσότερα ξενοδοχεία πολλών αστέρων.

Με τα χρόνια, αντιλήφθηκα ότι οι Χιώτες δεν «καίγονται» για την «τουριστική αναβάθμιση» του τόπου τους. Ναυτικοί οι περισσότεροι από τους κατοίκους, κάτι το δημόσιο, κάτι η παροχή υπηρεσιών, κάτι η αλιεία και η κτηνοτροφία και φυσικά η ελιά και η μαστίχα, φτάνει για να είναι η οικονομία στα καλά της και ο κόσμος σε καλό επίπεδο. Κι αν βάλεις το Πανεπιστήμιο, με τα Ναυτιλιακά και τη Διοίκηση Επιχειρήσεων, και τις στρατιωτικές μονάδες, τι να τον κάνεις τον μπελά του τουρισμού;

Η Χίος, λοιπόν, είναι ένα πεντακάθαρο νησί, με την πόλη περιποιημένη και προσεγμένη, με καταστήματα καλοστημένα και με τιμές που δεν έχουν να ζηλέψουν από την Αθήνα. Η προκυμαία γεμάτη νεολαία και ήχους, το πλακόστρωτο με τα σχέδια εξαίσιο.

Δεν είναι η Χίος από τα νησιά που ερημώνουν τους χειμώνες. Η ζωή συνεχίζεται κανονικά. Οι πλαζ, που κλείνουν και ερημώνουν, φιλοξενούν έτσι κι αλλιώς ντόπιους, καθώς οι περισσότεροι από τους επισκέπτες του νησιού τα προ του ιού καλοκαίρια ήταν Τούρκοι, που περνούν από τα παράλια της Μικράς Ασίας στο νησί της μαστίχας, που τόσο αγαπούν.

Κι ύστερα, γιατί να ερημώσει η Χίος; Και το σινεμά της το έχει και τα κλαμπ της τα έχει και τα αθλητικά της σωματεία τα έχει και το αεροδρόμιό της το έχει που τη συνδέει με την Αθήνα και σύνδεση ακτοπλοϊκή καθημερινά με τον Πειραιά και δις της εβδομάδος με Θεσσαλονίκη. Έχει και την Ακαδημία Εμπορικού Ναυτικού, έχει και το Ναυτικό Λύκειο ΤΕΕΝS.Τί λείπει; Φυσικά, έχει κι εκείνα τα μαγικά μεσαιωνικά χωριά, τα υπέροχα μοναστήρια. Χωριά όλα με ζωή και δράση. Σας τα γράφω όλα αυτά, ενώ ταξιδεύουμε με ένα αρκετά γρήγορο σκάφος για τα Ψαρά, από τη Χίο. Έχουμε πέσει σε ένα δυνατό εξάρι και το σκάφος πάει κι έρχεται, βουτάει στο κύμα και, φυσικά, ο φορητός μου υπολογιστής χορεύει σαν τρελός. Τα ποτήρια και τα μπουκάλια στο σκάφος κροταλίζουν συνεχώς κι εγώ, ο δυστυχής, γράφω πέντε λέξεις με κόπο και περιμένω να σταματήσει το σκαμπανέβασμα για να συνεχίσω. Τόσα χρόνια, έχοντας ταξιδέψει από τον Σαρωνικό ως την Βόρια Θάλασσα και έχοντας διανύσει τα νορβηγικά παράλια με ιστιοπλοϊκό, πρώτη φορά έχω την εμπειρία να γράφω και ταυτόχρονα να χορεύω το πιο τρελό θαλάσσιο ροκ-εντ-ρολ της ζωής μου! Το Αιγαίο, αφρισμένο και καταγάλανο, στα αριστερά μας η Χίος, που μοιάζει ατέλειωτη και μπροστά, αχνοφαίνονται τα Ψαρά. Με δεκατρία μίλια ταχύτητα και το κύμα μας έρχεται με ορμή στην πλώρη. Η ώρα πλησιάζει έξι και τώρα μπαίνουμε στο ήρεμο λιμάνι του νησιού, έχουμε ήδη καθυστερήσει λίγο για τις εκδηλώσεις. Κι εγώ σας χαιρετώ αφήνοντας τα σπουδαία για αύριο. Ήταν μια εμπειρία. Να είμαστε καλά…

Στα Ψ αρά, προπύργιο του Ελληνισμού

Mε το που μπαίνει το πλεούμενο στο λιμάνι των Ψαρών, το μάτι πέφτει στο κατάλευκο, υπέροχο άγαλμα, δωρεά του ναυτίλου Θανάση Μαρτίνου, που αναπαριστά τη Δόξα, η οποία μοιάζει, πράγματι, να βαδίζει «στων Ψαρών την ολόμαυρη ράχη». Και καθώς ο ήλιος ετοιμάζεται να βυθιστεί στα καταγάλανα νερά του Αιγαίου, η εικόνα γίνεται ακόμη πιο υποβλητική…

Δεν μπορεί να μη συγκινηθείς, να μη σε αγγίξει η αύρα του ηρωικού νησιού, της μικρής αυτής πέτρινης κορυφής, που υψώνει περήφανα το ανάστημά της στα νερά του αρχιπελάγους και φωνάζει «είμαστε εδώ, φυλάσσοντας θαλάσσιες Θερμοπύλες»…

Είχα έλθει στα Ψαρά, για πρώτη φορά, στα μέσα της δεκαετίας του ΄60. Θυμάμαι ένα μικρό παραθαλάσσιο χωριουδάκι, με βαρ-

κούλες στο μικρό λιμανάκι και δίχτυα απλωμένα δώθεκείθε. Και μου είχε κάνει εντύπωση -τότε- η αφθονία των αστακών στην περιοχή. Με το που έβγαινε ο ψαράς με τα –λίγα- δίχτυα του, επέστρεφε με είκοσι οκάδες αστακούς! Σήμερα, όπως έμαθα αργότερα, αν κάποιος «κάνει» πέντε κιλά στην καλάδα του -και με πολύ περισσότερο δίχτυπρέπει να αισθάνεται ευτυχής!

Είμαστε στο νησί, συντροφιά με τον καπτα Παναγιώτη Τσάκο και μια εκλεκτή ομάδα, προκειμένου να παραστούμε στις εκδηλώσεις για την παράδοση, από το Ίδρυμα «Μαρίας Τσάκου» στον Δήμο Ψαρών, ενός ομοιώματος του θρυλικού θωρηκτού «Αβέρωφ».

Στη συντροφιά ο κορυφαίος αστροφυσικός, πρωτοπόρος ερευνητής, ακαδημαϊκός Σταμάτης Κριμιζής, ο παλιός φίλος και λόγιος πρώην υπουργός Ναυτιλίας Γιώργος Ανωμερίτης, η καθηγήτρια ανθρωπιστικών επιστημών στο πανεπιστήμιο Κρήτης και ιδιαίτερη παρουσία στα θέματα της Ναυτιλίας Τζελίνα Χαρλαύτη, ο ναύαρχος του Πολεμικού ναυτικού Στέλιος Κωστάλας, ο ναύαρχος Π.Ν ε.α και μελετητής και λάτρης του Ομήρου Κώστας Καταγάς, η φιλόλογος Λίλα Παπαδημητρίου, η πολύπλευρη συγγραφέας Αναστασία Μπάστα, ο αγγειοχειρουργός Σταύρος Καλιάφας, ο γενικός διευθυντής του Ιδρύματος Μαρίας Τσάκου Μιχάλης Μπελέγρης και, φυσικά, ο αεικίνητος παλαιός -εκ Πειραιώς- ναύαρχος Θύμιος Μητρόπουλος, πρόεδρος του Ιδρύματος και πρώην γενικός γραμματέας του ΙΜΟ.

Τι άλλο θέλει κάποιος για να περάσει ένα όμορφο τριήμερο στη Χίο και τα Ψαρά, ακόμη και με μια θάλασσα έξι και επτά μπωφόρ;

Ψαρά, λοιπόν, ένα σύγχρονο νησί, με 500 μονίμους κατοίκους, ένα νησί με ζωή έντονη τα καλοκαίρια και με τον δραστήριο δήμαρχο Κώστα Βρατσάνο να φροντίζει για τα πάντα…

Στην πλατεία, παρακολουθήσαμε ένα ημίωρο εξαιρετικό ντοκυμανταίρ για τον Κωνσταντίνο Κανάρη, τον θρύλο του απελευθερωτικού αγώνα, τον μπουρλοτιέρη των ψυχών και τον τρόμο των Τούρκων, που επιμελήθηκε η Λίλα Παπαδημητρίου. Και καθώς το φιλμάκι έκλεινε με την επιβλητική εκτέλεση του Εθνικού Ύμνου από τα μαγικά χέρια του Βαγγέλη Παπαθανασίου, σταθήκαμε όλοι σε στάση προσοχής…

Κι ήταν σαν να περνούσε από πάνω μας η Δόξα, μονάχη, και ν’ ακουμπούσε να ξαποστάσει πλάι μας, στο ηρώο, με τα ονόματα των σφαγιασθέντων κατοίκων του μαρτυρικού αυτού βράχου, των Ελλήνων, που κατέσφαξαν οι Τούρκοι, σε αντίποινα για την καταστροφή που προκάλεσε στο στόλο τους, διασύροντάς τον σε όλη την Ευρώπη, ο Κανάρης!

Ήταν μια μοναδική βραδιά, γεμάτη ένταση και συγκίνηση. Γεμάτη από τις δονήσεις που προκαλεί ο βράχος των Ψαρών, που στέκει εδώ, περήφανος, για να διαλαλεί την ελληνικότητα του Αιγαίου και όλων των νησιών και των παραλίων του!

Θα μου μείνουν αξέχαστες οι δυο μέρες στα Ψαρά. Στον βράχο αυτόν του Αιγαίου, που στέκει αγέρωχος απέναντι στα Μικρασιατικά μας παράλια, που γέννησε τον Κανάρη, τον Παπανικολή, τον Αποστόλη, τον Βαρβάκη.

Ένα νησί φτιαγμένο από σχεδόν πράσινα σχιστολιθικά βράχια, που κάπου-κάπου αφήνουν να φανεί και λίγο μάρμαρο. Ένα νησί, το μεγαλύτερο, ανάμεσα σε μια σπορά από άλλα τριάντα έξι νησάκια, όλα ακατοίκητα. Εκεί, στην άκρη του Αιγαίου, κάπου δεκαπέντε μίλια από την ακτή της Βολισσού της Χίου, πεντακόσιοι Έλληνες φυλάνε Θερμοπύλες! Και τα καλοκαίρια γίνονται τρεις και τέσσερις φορές περισσότεροι, καθώς έρχονται οι “ξενιτεμένοι”.

Γιατί τα Ψαρά, μετά την φοβερή σφαγή από τα τουρκιά αιμοβόρα στίφη και την καταστροφή, δεν ξαναπήραν τα πάνω τους. Έφυγαν όσοι μπόρεσαν να φύγουν και δεν σφάχτηκαν από τους μανιασμένους Τούρκους και πήγανε παντού. Στην Εύβοια, στις Σπέτσες, στην Αίγινα, τη Σύρο, τον Πειραιά, αλλά και στην Ευρώπη και στην Αμερική!

Άξιοι ναυτικοί, καπεταναίοι, αλλά και έμποροι καλοί και με γνώσεις στα ναυτιλιακά, πρόκοψαν παντού. Αλλά δεν γύρισαν στο νησί. Τα παιδιά τους είχαν μεγαλώσει πια αλλού, είχαν κάνει οικογένειες αλλού, είχαν στήσει τις επιχειρήσεις τους, είχαν στεριώσει, που λένε.

Καθώς, όμως, οι ρίζες δεν ξεχνιούνται, κάποιοι γυρνούν τα καλοκαίρια για να μείνουν λίγες μέρες στην πατρογονική γη και να αισθανθούν τις δονήσεις του ιερού βράχου, που στέκει εκεί, ακλόνητος κι ας έχει χτυπηθεί από ανέμους και θύελλες κι ας έχει δεχθεί στην “ολόμαυρη ράχη” του την τρομερή γενοκτονία από τους μαστόρους του είδους Τούρκους, που και σήμερα απειλούν, αλλά είναι γραμμένοι εκεί που δεν πιάνει μελάνη!

Εξαιρετική και η τοποθεσία που επελέγη, στην “Μαύρη Ράχη” , για να στηθεί το υπέροχο άγαλμα της Δόξας, που φιλοτέχνησε ο γλύπτης Νίκος Γεωργίου, ενώ η διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου έγινε από τον αρχιτέκτονα μηχανικό Μανώλη Βουρνού.

Γραφικότατη η παραλία, με την ιστορική πλατεία, περιποιημένα τα

σπίτια -είδα με ευχαρίστηση να πραγματοποιούνται οικοδομικές εργασίες, ήπια τσίπουρα με τους ψαράδες, μίλησαν για την καθημερινότητά τους. Εισέπραξα υγεία, πατριωτισμό και αισιοδοξία. Και γύρισα σοφότερος. Και πιο δυνατός!

Το θρυλικό θωρηκτό “Γεώργιος Αβέρωφ”

Η επίσκεψη στα Ψαρά, το νησί του Κανάρη, πραγματοποιήθηκε με την ευκαιρία της παράδοσης, από τον Παναγιώτη Τσάκο και το Ίδρυμα “Μαρίας Τσάκου” στον Δήμο Ψαρών ενός ομοιώματος του θωρηκτού “Γεώργιος Αβέρωφ”, του πλοίου που, υπό τον ναύαρχο Κουντουριώτη, απελευθέρωσε και τα Ψαρά.

Ας δούμε, λοιπόν, τις “πίσω σελίδες” της Ιστορίας, για το ιστορικό αυτό πλοίο, όπως τις αποτύπωσε στην εμπνευσμένη του ομιλία ο ναύαρχος Ευθύμιος Μητρόπουλος.

Το πλοίο ναυπηγήθηκε στην Ιταλία, με ιταλικές μηχανές 19.000 ίππων που του εξασφάλιζαν μέγιστη ταχύτητα 23 κόμβων. Ήταν εφοδιασμένο με 22 γαλλικούς λέβητες, γερμανικές γεννήτριες και αγγλικά πυροβόλα 190 και 234 χιλιοστών τύπου Armstrong.

Με την έναρξη των Βαλκανικών πολέμων του 1912-13, η Ελλάδα ευτύχησε ναυαρχίδα του Στόλου μας να είναι ο «Γ. Αβέρωφ», ο «Αβέρωφ» ευτύχησε αρχηγός του Στόλου να είναι ο ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης και ο Κουντουριώτης ευτύχησε να κατευθύνει τους κατά θάλασσαν αγώνες του έθνους από τη γέφυρα του «Αβέρωφ» ενός πλοίου που ένας ιστορικός της εποχής εύστοχα απεκάλεσε «χαλύβδινο κέλητα»!

Ο Ναύαρχος Κουντουριώτης, Υδραίος την καταγωγή, ενέπνεε, με το παράδειγμα και την πίστη του στο Θεό και στα δίκαια της Πατρίδας, τους 5.000 αξιωματικούς, υπαξιωματικούς και πληρώματα του στόλου να τον ακολουθήσουν σε ένα ηρωικό ναυτικό ξέσπασμα στο χειμωνιάτικο Αιγαίο του 1912/13, με πίστη και λατρεία στον ίδιο, στις ακατάβλητες δυνάμεις ενός ομόψυχου και ενωμένου Έθνους και στα πεπρωμένα της Φυλής.

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, απευθυνόμενος στον Κουντουριώτη και τα πληρώματα του στόλου, προ του απόπλου του από το Φάληρο για το Βόρειο Αιγαίο στις 6 Οκτωβρίου 1912, είπε: «Η Πατρίς αξιοί από υμάς όχι απλώς να αποθάνετε υπέρ αυτής: αυτό θα ήτο το ολιγότερο. Αξιοί να νικήσετε! Και θα νικήσετε - είμαι υπερβέβαιος!»

Ο Κουντουριώτης, με την εμφάνιση του οθωμανικού στόλου στην έξοδο των Στενών του Ελλησπόντου και πριν την έναρξη των κανονιοβολισμών, έστειλε μήνυμα στα πλοία του Ελληνικού Στόλου: «Με την δύναμιν του Θεού και τας ευχάς του Βασιλέως και εν ονόματι του Δικαίου, πλέω, μεθ’ ορμής ακαθέκτου και με πεποίθησιν προς την νίκην, εναντίον του εχθρού του Γένους».

Τέσσερις μήνες αργότερα, ο στόλος, πάντοτε υπό τον Κουντουριώτη, το θρυλικό θωρηκτό, κατέπλεε, νικητής και τροπαιούχος ενός επτάμηνου επικού ναυτικού αγώνα, στη Θεσσαλονίκη!

Είχε προηγηθεί η απελευθέρωση όλων των νησιών του Βορείου και Ανατολικού Αιγαίου: της Λήμνου, Ίμβρου, Τενέδου, Αγίου Ευστρατίου, Σαμοθράκης, Θάσου, Χίου, Ψαρών, Λέσβου και του Αγίου Όρους.

Νικώντας στις δύο ναυμαχίες τον αριθμητικά υπέρτερο εχθρικό στόλο, ο «Αβέρωφ» και τα άλλα πλοία του Ελληνικού Ναυτικού διέλυσαν τις στρατηγικές βλέψεις του Σουλτάνου και της Υψηλής Πύλης για τον έλεγχο του Αιγαίου. Ο οθωμανικός στόλος δεν θα επιχειρούσε πια νέα έξοδο στις θάλασσές μας.

Το 1917, όμως, η κυβέρνηση Βενιζέλου αποφάσισε να συμμετάσχει στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, στο πλευρό των Συμμάχων. Με το τέλος της παγκόσμιας σύρραξης, τον Οκτώβριο 1918, η Τουρκία συνθηκολόγησε και η Ελλάδα βρέθηκε στην πλευρά των νικητών, έχοντας διπλασιάσει την γεωγραφική της έκταση από πλευράς εθνικής κυριαρχίας και κυριαρχικών δικαιωμάτων.

Περί τα τέλη του 1918, ο «Γεώργιος Αβέρωφ» κατέπλευσε στην Κωνσταντινούπολη, σαν αντιπροσωπευτικό πλοίο μιας από τις νικήτριες δυνάμεις του Μεγάλου Πολέμου. Φαντάζεσθε τα ρίγη συγκίνησης που διακατείχαν το πλήρωμα του σκάφους, καθώς έπλεαν στα νερά της Βασιλεύουσας και αντίκρυζαν τον τρούλο της Αγιά Σοφιάς – και, συγχρόνως, τα ρίγη συγκίνησης των Ελλήνων κατοίκων της Πόλης! Τι σκέψεις, τι όνειρα και τι οράματα θα γεννήθηκαν τότε!...

Μετά την υπογραφή των συνθηκών ειρήνης, το «Γ. Αβέρωφ», μαζί με τον υπόλοιπο στόλο, μετέφερε ελληνικά στρατεύματα στην Ιωνία, όπου και ξαναβρέθηκε, μετά την μικρασιατική καταστροφή, για να βοηθήσει στη μεταφορά στη Μητέρα Πατρίδα στρατιωτικών μονάδων και ομάδων του ξεριζωμένου ελληνισμού.

Με την έναρξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, το «Γ. Αβέρωφ», αφού γλύτωσε την, κατά διαταγή του Υπουργείου Ναυτικών, αυτοβύθισή του για να μην πέσει στα χέρια των εισβολέων, κατέπλευσε, σαν ναυαρχίδα του ελληνικού πολεμικού στόλου, στην Αλεξάνδρεια και από εκεί ταξίδεψε στη Βομβάη για γενική επιθεώρηση και επισκευή.

Στο τέλος του 1942, κατέπλευσε στο Πορτ Σάιντ, απ’ όπου συμμετείχε σε αποστολές προστασίας λιμένων στη Μεσόγειο και την Μέση Ανατολή. Με την αποχώρηση από την Ελλάδα των γερμανικών στρατευμάτων κατοχής, στα τέλη του Σεπτεμβρίου του 1944, και ύστερ’ από απουσία σχεδόν τεσσάρων ετών, ο ένδοξος «Γ. Αβέρωφ» επέστρεψε, στις 16 Οκτωβρίου 1944, στην Ελλάδα, φέρνοντας μαζί του την μέχρι τότε εξόριστη στην Αίγυπτο ελληνική κυβέρνηση και αγκυροβόλησε πανηγυρικά στον φαληρικό όρμο. Στο χρονικό διάστημα 1947 έως 1949 χρησίμευσε σαν Αρχηγείο Στόλου στο Κερατσίνι. Το 1952 διατάχθηκε ο παροπλισμός του. Από το 1957 μέχρι το 1983, το σκάφος βρέθηκε πρυμνοδετημένο στον Πόρο. Το 1984, το Πολεμικό Ναυτικό αποφάσισε να το αναπαλαιώσει μεταφέροντάς το στο Φάληρο, όπου άρχισαν οι εργασίες αποκατάστασής του. Σήμερα, το πλοίο-μουσείο «Γ. Αβέρωφ», πρυμνοδετημένο, σε άριστη κατάσταση, στη μαρίνα του Π. Φαλήρου, συνιστά ναυτικό μνημείο.