CZERWIEC 2021
PR
NIERUCH
O MOŚCI JEKT
MAGAZYN KOŁA NAUKOWEGO NIERUCHOMOŚCI
Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach
NIERUCHOMOŚCI
GOSPODARKA PRZESTRZENNA
URBANISTYKA
INWESTYCJE
www.facebook.com/sknn.ue.katowice 0
Zapraszamy do zapoznania się z czternastym numerem
WITAJCIE!
studenckiego
czasopisma
„Projekt
Nieruchomości” tworzonego przez członków Koła Naukowego Nieruchomości działającego przy Uniwersytecie Ekonomicznym w Katowicach.
W numerze tym znajdą Państwo artykuły na temat różnych koncepcji rozwoju miast oraz rubryki dotyczące m.in. najbliższych wydarzeń związanych z rynkiem nieruchomości i rozwojem miast oraz propozycji lektur czy
podcastów
poruszających
problematykę
dotyczącą
miast
i
nieruchomości. Koncepcje rozwoju miast są odpowiedzią na istniejące problemy i wyzwania dotyczące funkcjonowania i przyszłości miast. Coraz więcej osób wybiera miasto jako miejsce do życia. Przewiduje się, że do 2030 roku ponad 65% światowej populacji będzie zamieszkiwało miasta. W związku z tym powstają nowe wyzwania dla miast, aby im podołać należy wprowadzać do miast odpowiednio dobrane koncepcje rozwoju. Miłej lektury! Zarząd KN Nieruchomości SPIS TREŚCI 15 minutowe miasta Michał KALEJA str. 3
Paryż w 15 minutowej koncepcji źródło: www.ft.com
1
Miasta zielone Agata HERNAND str. 6
Stolica Słowenii, Lublana – zielona stolica Europy w 2016 r. źródło: www.zielonamapa.pl
Miasta kreatywne Paulina KOTNIS str. 9
Carrara, Włochy – kraina marmuru źródło: www.dreamstime.com
Greve in Chianti we Włoszech rozwijające się w koncepcji Slow City źródło: www.italytravel.com
Slow City / Cittaslow Wiktoria JĘDRUSIK str. 13
REDAKTOR NACZELNA Wiktora Jędrusik REDAKTORZY
Miasto zwarte / compact city Karol KIN str. 18
Agata Hernand Michał Kaleja Paulina Kotnis Wiktoria Jędrusik Karol Kin
Wiedeń - miasto wdrażające koncepcję
OPRACOWANIE GRAFICZNE Karol Kin
Źródło: https://tokeny.pl/smart-city/ compact city źródło: www.termnet.org
ZAPRASZAMY DO KONTAKTU! S KN. NIERU C HOM OŚ C I@ G MAIL. C O M
Zdjęcie na okładce: Karol Kin
2
15
minut we miasta
W ujęciu ekonomicznym czas jest dobrem specyficznym, nie można go magazynować czy użyć ponownie, niewykorzystany przepada. Codziennie wielu mieszkańców miast traci swój czas na podróże do pracy, sklepu czy lekarza. Znaczna część z tych osób przemieszcza się samochodami, co powoduje emisję zanieczyszczeń, a w konsekwencji negatywnie wpływa na zdrowie mieszkańców i środowisko naturalne. Może lepszym rozwiązaniem byłoby realizowanie codziennych potrzeb w okolicy swojego mieszkania? Z takiego założenia wychodzi Carlos Moreno, autor koncepcji „Miast 15-minutowych”. Sformułowana przez Carlosa Moreno w 2016 roku koncepcja inspirowana jest przemyśleniami Jane Jacobs, autorki znanej publikacji „Śmierć i życie wielkich miast Ameryki” z 1961 roku. Według autora koncepcji miast 15minutowych mieszkańcy powinni mieć możliwość spełniania sześciu swoich podstawowych potrzeb, jakimi są: mieszkanie, praca, zakupy, opieka zdrowotna, edukacja i rozrywka w ciągu 15-minutowego spaceru lub przejażdżki rowerem od swojego miejsca zamieszkania. Koncepcja powinna być realizowana poprzez optymalizację planowania urbanistycznego. W szczególności przez zagęszczenie obszarów miejskich tak, by w każdej dzielnicy znajdowały się budynki
3
mieszkalne, restauracje, biurowce, szkoły, sklepy, parki i obiekty sportowe. Miasto 15-minutowe ma wspierać lokalność. Odnosi się to zarówno do integrowania społeczności wewnątrz dzielnic, jak i do promocji mniejszych punktów usługowych, sklepów spożywczych, warsztatów czy księgarni. Ważnym elementem koncepcji jest ograniczanie transportu indywidualnego na rzecz niskoemisyjnego transportu zbiorowego oraz mikromobilności (m.in. rowery, hulajnogi i skutery elektryczne). Uspokajanie ruchu samochodowego realizowane jest poprzez zamykanie ulic dla pojazdów mechanicznych, przebudowę ulic, wydzielanie nowych pasów dla pieszych lub rowerzystów i ograniczanie prędkości.
Rowerzyści w centrum Paryża. Źródło: www.nytimes.com
Miasta 15-minutowe mają zwiększyć poziom życia mieszkańców, być bardziej uniwersalne, a przez to przystępne dla wszystkich. Koncepcja kładzie również
duży nacisk na aspekty ochrony zdrowia mieszkańców, zapobieganie skutkom zmian klimatu, a także zastosowanie nowoczesnych technologii. Warto również wrócić uwagę na fakt, że zwiększanie atrakcyjności centralnych dzielnic miast może przyczynić się do ograniczania procesu suburbanizacji. Znaczny wpływ na wzrost popularności koncepcji miała pandemia Covid-19. Wprowadzane obostrzenia oraz wykonywanie przez wiele osób pracy zdalnie przyczyniły się do zmniejszenia ruchu w miastach, co zwiększyło możliwości kreowania przestrzeni publicznych. W wielu miastach na świecie zaczęto przeprowadzać inwestycje związane z zieloną infrastrukturą czy mające uspokoić ruch uliczny. Grupa C40 Cities Climate Leadership, w skład której wchodzi 97 miast całego świata, takich jak Londyn, Hongkong, Los Angeles czy Milan w opublikowanej strategii wskazuje koncepcję miast 15-minutowych, jako jedno z narzędzi wychodzenia z kryzysu wywołanego Covid-19. Koncepcja miasta 15-minutowego wprowadzana jest w Paryżu, za sprawą mer miasta - Anne Hidalgo, która uwzględniła omawianą koncepcję w swojej kampanii reelekcyjnej w 2020 roku. W mieście konsekwentnie prowadzona jest polityka wypierania pojazdów mechanicznych z centrum miasta. Polityka Anne Hidalgo
przewiduje także powstawanie powierzchni biurowej oraz przestrzeni coworkingowej w centralnych dzielnicach miasta tak, by niektórzy mieszańcy nie musieli odbywać długich podróży do pracy. Prowadzone są także prace nad zwiększeniem dostępności do terenów zielonych i rekreacyjnych. Chociaż koncepcja miasta 15minutowego zdobywa coraz większą popularność, a co za tym idzie jest wdrażana w coraz większej liczbie miast, pojawiają się również głosy krytyki. Obserwatorzy zwracają uwagę, że nadmierne zagęszczanie dzielnic może spowodować gentryfikację, czyli zmianę charakteru dzielnicy ze strefy o zróżnicowanej grupie lokatorów w strefę przeznaczoną głównie dla mieszkańców o wysokim statusie materialnym. Ponadto koncepcja nie jest zbyt uniwersalna, najczęściej wdrażana jest w Europie, natomiast w pozostałych regionach świata, gdzie tkanka miejska powstawała w inny sposób np. w Azji, występują trudności i ograniczenia we wdrażaniu tej koncepcji. Należy pamiętać, że koncepcja miasta 15-minutowego powstała stosunkowo niedawno i jest ciągle udoskonalana. Przykład Paryża pokazuje, że koncepcję można wprowadzać nawet w miastach o charakterze globalnym. W przyszłości wiele miast, a przede wszystkim mieszkańców może skorzystać na wdrożeniu tej koncepcji.
MICHAŁ KALEJA Gospodarka Miejska i Nieruchomości II stopień I rok
4 Koncepcja strefy przyjaznej pieszym w mieście 15 minutowym. Źródło: www.architonic.com
Aleje Jerozolimskie w Warszawie. Źródło: zdm.waw.pl
Warszawa ciągle się rozwija. W centrum miasta powstaje właśnie jeden z najwyższych budynków w Europie - Varso Tower, a w całym mieście rozwija się rynek mieszkaniowy. Władze miasta również nie próżnują, w połowie marca bieżącego roku ogłoszono decyzję o budowie III linii metra, a w połowie maja przedstawiono koncepcję „Zielone Aleje Jerozolimskie”, która powstała w ramach programu „Nowego Centrum Warszawy”. Wcześniej w ramach programu rozpoczęto m.in. przebudowę tzw. placu Pięciu Rogów. Aleje Jerozolimskie to główna oś centrum Warszawy. Okazją do przeprowadzenia inwestycji jest przebudowa kolejowej linii średnicowej przez PKP. Wzorem innych europejskich miast takich jak Kopenhaga czy Sztokholm miasto przeprowadzi zmiany mające na celu zwiększenie atrakcyjności centrum miasta. Jak podaje UM Warszawa: „Aleje po przebudowie będą miały szersze, eleganckie chodniki z miejscem na ogródki gastronomiczne. Pojawi się więcej zieleni, wrócą też drzewa posadzone w czterech rzędach, tak jak to wyglądało przez II wojną światową. Jezdnia będzie miała dwa pasy ruchu w każdym kierunku, w tym jeden przeznaczony dla autobusów, taksówek itd. Powstaną zatoki postojowe do parkowania równoległego. Po obu stronach ulicy pojawią się szerokie, 3-metrowe drogi dla rowerów”. Wyraźnie widoczna jest więc chęć władz miasta, aby uspokoić ruch samochodowy w mieście, a uzyskaną dzięki zwężeniu drogi przestrzeń przeznaczyć dla pieszych i rowerzystów. Termin realizacji inwestycji nie jest aktualnie znany.
5
Źródło: www.um.warszawa.pl
MIASTA ZIELONE Obecnie w wielu miastach na świecie częstym problemem jest ograniczony dostęp do zieleni. Zieleń w miastach należy obecnie do produktów deficytowych, a wiele miejsc zielonych przekształcanych jest na tereny przeznaczone pod budowę mieszkaniową lub przemysłową. Dodatkowym zagrożeniem jest eksurbanizacja, która przyczyniać się może do zmniejszania terenów zielonych w centrach, jak również na obrzeżach miast. Stworzenie koncepcji miast zielonych ma być szansą na zrównoważony rozwój miast. Koncepcja miast zielonych powstała już w XIX wieku, kiedy zwrócono uwagę na korzystny wpływ zieleni miejskiej w otoczeniu mieszkańców. Pomysłodawcą tworzenie miast opartych na zieleni był Ebenezer Howard (brytyjski urbanista i planista), który w 1899 roku założył Stowarzyszenie Miast Ogrodów. Współczesna koncepcja miasta zielonego ma na celu poprawę jakości życia mieszkańców poprzez ulepszanie
Żyjące fasady. Źródło: architektura.info
miast z zanieczyszczonych na bardziej zielone i ekologiczne. Zgodnie z tą koncepcją tworzone są ośrodki miejskie, które są przyjazne dla środowiska. W celu tworzenie miast zielonych podejmowane są działania związane z: • ograniczeniem hałasu, • rozwojem recyklingu, • tworzeniem oczyszczalni ścieków, • ograniczeniem ruchu samochodowego w centrum miast, • zastosowaniem energii odnawialnej, • zmniejszeniem zanieczyszczenia powietrza, • komponowaniem i rewitalizowaniem terenów zielonych, • zastosowaniem zielonego budownictwa. Zielone budownictwo dąży do poprawy jakości życia mieszkańców, poprzez zastosowanie technologii, która zmierza do oszczędzania zasobów naturalnych oraz do poprawy jakości środowiska. Do przykładów zielonego budownictwa należą: • zielone dachy, • zielone ściany, • żyjące fasady, • zielone torowiska, • dachy ekstensywne.
Zielone dachy. Źródło: filing.pl
6
Przykładowo zastosowanie zielonych dachów w miastach pozwala obniżyć temperaturę, poprawić bilans wody oraz zmniejszyć zanieczyszczenie powietrza. W zielonych miastach często tworzone są także ogrody społeczne, w których mieszkańcy mogą samodzielnie zajmować się uprawą owoców, warzyw i roślin ozdobnych. Tereny te mają na celu promowanie ekologicznego trybu życia oraz pozwalają polepszyć integrację pomiędzy mieszkańcami. Każdego roku Komisja Europejska przyznaję tytuł „Zielonej Stolicy Europy” jednemu europejskiemu miastu, które udowadnia, że przoduje pod względem zrównoważenia gospodarczego, środowiskowego i społecznego. Pierwszym miastem, które otrzymało tytuł Zielonej Stolicy Europy 2010 jest Sztokholm. W mieście znajduję się siedem rezerwatów natury, miejski park narodowy oraz rezerwat kulturowy. Ponadto w Sztokholmie znajduję się około 1000 parków, a w centrum miasta rośnie 12 tysięcy drzew. Znacząca większość mieszkańców (95% wszystkich mieszkańców miasta) żyje w odległości mniejszej niż 300 metrów od obszarów zielonych. W stolicy działa między innymi innowacyjny zintegrowany system gospodarki odpadami oraz miejska sieć ogrzewania i chłodzenia budynków
Sztokholm. Źródło: polferries.pl
zasilana energią odnawialną. W mieście zaplanowana została także ekologiczna dzielnica Hammarby Sjöstad. W 2016 roku tytuł Zielonej Stolicy Europy otrzymała Lublana. Tereny zielone w tym mieście to między innymi lasy, ogrody miejskie, a także akweny wodne. Ponad 20% powierzchni miasta ma status obszaru chronionego. W stolicy rośnie około 12 tysięcy drzew, a na przestrzeni ostatnich lat wybudowano pięć nowych parków oraz zrewitalizowano nabrzeża rzeki Sawa. W mieście wykonano także duży krok w stronę zrównoważonego transportu. Centrum miasta wyłączono z ruchu samochodowego, a na jego miejsce wprowadzono sprawny system rowerowy oraz pieszy. Od 2016 roku po mieście kursuje 30 autobusów napędzanych gazem ziemnym. W Lublanie działa jeden z najlepszych systemów zarządzania odpadami wśród miast europejskich. Dodatkowo miasto może pochwalić się naturalnie czystą wodą, która jest na tyle czysta, że nie ma potrzeby jej uzdatniania.
7 Lublana. Źródło: national-geographic.pl
Nieodpowiednie zarządzanie polityką miejską doprowadziło wiele miast do zanieczyszczenia oraz pogorszenia warunków życia mieszkańców. W związku z tym niektóre miasta skupiają się dziś na zasadzie zrównoważonego rozwoju. Koncepcja miast zielonych ma na celu polepszenie stanu środowiska naturalnego oraz jakości życia mieszkańców.
Przeobrażanie terenów zdegradowanych na zielone ośrodki miejskie pozwoliło wprowadzić zasadę zrównoważonego rozwoju w miastach.
AGATA HERNAND Gospodarka Miejska i Nieruchomości II stopień I rok
W TYM NUMERZE POLECAMY “System do mieszkania” autorstwa dr inż. arch. Agata Twardoch; książka dla osób zainteresowanych tematyką mieszkalnictwa - idee mieszkaniowe, polityka mieszkaniowa, różne formy zaspokajania potrzeb mieszkaniowych
“Miasto jest nasze” podcast poruszający problematykę miast; do każdego odcinka zapraszani są specjaliści związani z poszczególnymi obszarami dotyczącymi miast, takimi jak transport, logistyka miejska, mieszkalnictwo, ochrona środowiska czy kwestie związane z planowaniem przestrzennym i urbanistyką; dostępny na Spotify https://miastojestnasze.org/podcast/
“Nieruchomości bez wątpliwości” to kanał na YouTubie poruszający zagadnienia związane z rynkiem nieruchomości, dowiesz się z niego jak zostać rzeczoznawcą majątkowym czy też na czym polega inwestowanie w nieruchomości https://www.youtube.com/channel/UC44mQLQMEJPcncfTDvQIKFQ
“Jak rowery mogą uratować świat” autor Peter Walker; książka dla każdego, który jest bacznym obserwatorem i uczestnikiem życia we współczesnych miastach, książka dotyczy wykorzystywania rowerów jako głównego środka transportu, znaczeniu tego środka transportu dla rozwoju i przyszłości miast oraz obecnych problemów związanych z rowerami
8
W
obecnych
czasach
branża
Koncepcja
miasta
kreatywnego
kreatywna prężnie się rozwija, co znacznie
została opracowana przez Australijczyka
wpływa
zatrudnienia.
Davida Yenckena w 1988 roku i od tego
Przedsiębiorcy kreatywni wykazują coraz
momentu stała się działaniem globalnym
większe zainteresowanie danymi miejscami
ukazującym nowy wzorzec planowania
wyróżniającymi się złożoną i ciekawą
miast. Zgodnie z tą koncepcją miasto jest
historią,
pomysłem
aktywnie zaangażowane w promowanie
zagospodarowania infrastruktury, a także
kreatywności wśród swoich mieszkańców i
specyficzną konstrukcją społeczną opartą
zapewnianie im miejsc oraz doświadczeń
na własnej logice, wspólnej historii i
satysfakcjonujących emocjonalnie. Rozwój
kulturze.
koncepcji
na
wzrost
niebanalnym
Miasta
kreatywne
stanowią
nastąpił
sprawą
Landry’ego
społecznych oraz politycznych. Korzyści,
rozpoczęli
jakie niesie za sobą działalność kreatywna
Kreatywne miasto to zespół miejski, w
zwykle wiążą się w znacznym stopniu z
którym
rewitalizacją obszarów zdegradowanych,
twórczej są nieodłącznym elementem
która z kolei coraz częściej staje się
funkcjonowania
nadrzędnym
społecznego miasta. W dodatku oprócz
urbanistycznej.
polityki
Bianchiniego,
prac
niejako katalizator zmian gospodarczych,
punktem
i
za
współpracę
wszelkie
w
formy
którzy
1995
roku.
działalności
gospodarczego
i
wysokiego udziału osób zatrudnionych w branży kreatywnej, tego typu miasta posiadają wysokiej jakości infrastrukturę społeczną i kulturalną, jak również są interesującym miejscem dla inwestorów zza granicy.
9
Miasto
kreatywne
się
Creative Cities Network). Wyróżnione w
wsparciem struktur nowej gospodarki,
ramach tej sieci miasta mogą pochwalić się
występowaniem
o
znaczącymi osiągnięciami w jednej z
wysokich kompetencjach oraz wsparciem
siedmiu kategorii: literatura, kino, muzyka,
osób przedsiębiorczych.
sztuka ludowa i rzemiosło, sztuka mediów,
klasy
Dodatkowo mieszkańcy
cechuje
kreatywnej
istotne
tego
typu
jest,
miasta
aby
design oraz gastronomia. Sieć UNESCO
łatwo
obecnie zrzesza 246 miast. Wiele spośród
przystosowywali się do zmian. Miasto kreatywne
posiada
infrastruktury
również
nich znajduje się w Europie.
zaplecze
technologicznej
oraz
Miasta
kreatywne
założeniach
w
mają
swoich przybliżać
zaangażowane jest w inwestycje zarówno
społeczeństwu kulturę, jej znaczenie i
twarde jak i w miękkie projekty. Wizja tego
wartość. Wszystkie miasta biorące udział w
rodzaju miasta polega na tym, że w
programie UNESCO sprzyjają rozwojowi
kreatywnym mieście zawsze występuje
innowacyjnych ośrodków kreatywności, jak
większy
Założenia
również tworzeniu dóbr i usług kultury.
miasta kreatywnego dotyczą możliwości
Celem podjęcia tego typu przedsięwzięć
utworzenia optymalnych warunków dla
jest zwiększenie dostępu do kultury dla
ludzi, służących do podejmowania działań
całej społeczności, a szczególnie dla osób
związanych z pomysłowym rozwiązaniem
ze
problemów miejskich.
Warunkiem
potencjał
twórczy.
środowiska
zmarginalizowanego. przystąpienia
Od 2004 roku UNESCO buduje
wyróżnionych
miast
światową Sieć Miast Kreatywnych (z ang.
zobowiązanie
miasta
kreatywności
i
do
UNESCO do
jest
promowania
zwiększania
udziału
mieszkańców w kulturalnym życiu miasta.
Carrara to miejsce dawnej twórczej doskonałości kamienia,
ale
w
dziedzinie
także
miasto,
obróbki którego
kreatywność ożywia ekonomię marmuru w Carrara (Włochy), Miasto rzemiosła i sztuki ludowej.
jego szlachetnych zastosowaniach. Carrara
Źródło: www.apathtolunch.com
10
to włoskie miasto wspierające działalność wystawienniczą od rzeźby po rzemiosło, a także architekturę. Przestrzenie miejskie Koszyc są zaprojektowane przestrzeń
tak,
aby
zapewnić
młodym
artystom,
profesjonalistom i start-upom działającym w dziedzinie technologii cyfrowych i sztuki, jak
również
platform
umożliwić
im
współpracy.
tworzenie
Jednym
z
ciekawszych projektów wpływających na tę przestrzeń
miejską
skorzystania
z
jest
możliwość
niekonwencjonalnego
Koszyce (Słowacja), Miasto sztuk medialnych. Źródło: en.unesco.org
Międzynarodowy sprawia, że
hotelu
The
postępową
Invisible, scenę
który
sztuki
celebruje
mediów
w
Hannower to miejsce z dużą ilością zatrudnionych
muzycznym
w
w
stosunku
przemyśle do
ogółu
zatrudnionych. Hanower to także bardzo mocna
Hannower jest znaczącym
muzyków. Organizuje wydarzenia takie jak festiwale, targi i konferencje, jak również łączy
partnerów
z
różnych
gałęzi
przemysłu i form sztuki muzycznej. W celu właściwego prosperowania współczesnych kultura
miast,
kreatywności
potrzebna -
jest
zdolności
do
myślenia nową metodą, przedsiębiorczość, wrażliwość do wysokiej jakości projektów
Koszycach.
osób
miasta
punktem na mapie dla zagranicznych
doświadczenia turystycznego w postaci noclegu w Media Art Room - pokoju w
charakter
lokalizacja
ekonomicznego
muzyczna
punktu
z
widzenia.
urbanistycznych, z których kształtuje się fizyczna i społeczna przestrzeń. Kreatywna infrastruktura stanowi integrację tego, co twarde i miękkie. Dotyczy to kierunku myślenia
miasta,
sposobu,
w
jakim
podchodzi do szans i problemów oraz jego atmosfery. Kreatywność może pochodzić z różnych źródeł. Istotne, aby stworzone pomysły wcielić w życie poprzez ich realizację.
PAULINA KOTNIS PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ I FINANSE I stopnia III rok 11
Hannower (Niemcy) – miasto muzyki. Źródło: citiesofmusic.net
‘ NIERUCHOMOSCI podsumowanie roku 2020 Rynek mieszkaniowy: I kwartał – nastąpił rekord sprzedażowy na rynku deweloperskim od 2017 roku. Ok 19 tys. sprzedanych mieszkań po cenach ok. 35% większych niż w roku 2017. II kwartał – nastąpiła fala odstąpień od umów rezerwacyjnych na mieszkania, w niektórych dzielnicach największych miast obserwowano ujemną sprzedaż; nastąpił spadek liczby transakcji w stosunku do kwartału I o ok. 64%. Nastąpił spadek liczby nowo budowanych mieszkań w stosunku do roku 2020 o około 21%. Ceny mieszkań nie spadły. III kwartał – Sprzedaż mieszkań wzrosła prawie dwukrotnie w porównaniu z II kwartałem. Wprowadzono do oferty ok. 13 tys. mieszkań a sprzedano z nich ok. 12,7 tys. Poziom cen kształtował się podobnie do stanu z początku roku. IV kwartał – Zmniejszyła się liczba kupujących lokale pod wynajem, ale pojawiło się dużo nowych klientów inwestujących w mieszkania jako alternatywę dla lokaty bankowej. Rynek podtrzymali także nabywcy całych domów przeznaczonych pod wynajem. Rentowność aktywów mieszkaniowych wzrosła, co może wpłynąć na zwiększenie popytu na nieruchomości w roku 2021. Rynek handlowy Ten sektor odczuł najmocniej skutki pandemii COVID-19. Istotnym czynnikiem były obostrzenia nakładane przez rząd kraju. Nastąpił spadek odwiedzalności centrów handlowych w stosunku do roku 2019 o ok. 30%. Wiosną nastąpiła abolicja czynszowa, co spowodowało renegocjacje umów najmu w galeriach handlowych. Rynek biurowy Pomimo spowolnienia gospodarczego i masowego przejścia wielu pracowników na pracę zdalną aktywność deweloperska wzrosła. Całkowita podaż w roku 2020 przewyższyła rok 2019 o ok. 47%, a nowo powstałe biura były dość szybko wynajmowane. W 2020 roku wzrosła liczba renegocjowanych umów najmu, a wiele firm zdecydowało się na podnajem części powierzchni biurowej. 12
Slow City Miasto dobrej jakości życia, Slow City, Cittaslow. koncepcje
Nazwy te określają
rozwoju
miasta
w
duchu
łacińskiej sentencji „festina lente”.
Tę
łacińską maksymę tłumaczy się na język polski jako wyrażenie „śpiesz się powoli”. Sentencja ta skrywa idee utrzymywania równowagi
w
życiu
oraz
działania
łączącego w sobie ostrożność wraz ze spontanicznością. Slow City to koncepcja łącząca w sobie teorie slow life, lokalny charakter,
środowisko
naturalne
oraz
dziedzictwo kulturowe danego miasta. Slow City za główny cel przyjmuje poprawę
jakości
życia
mieszkańców
mniejszych miast. Idea miasta dobrej jakości życia powstała we Włoszech, a jej początków można doszukiwać się w ruchu społecznym Slow Food. W 1999 roku burmistrz włoskiego miasta Greve in Chianti – Paolo Saturnini wprowadził ruch Cittaslow, który promował koncepcję życia
13
Rysunek: Frits Ahlefeldt
bezstresowego, spokojnego i dobrego na co dzień w małych i średnich miastach. Włoskie miasta, czyli Greve in Chianti, Bra, Orvieto i Positano wraz z prezesem organizacji Slow Food – Carlo Petrini założyły
Międzynarodową
Sieć
Miast
Cittaslow. Międzynarodowa Cittaslow
to
organizacja
Sieć non
Miast profil
zrzeszająca w sumie 275 miast z 30 krajów z całego świata z siedzibą we włoskim Orvieto. Miasta te łączy idea slow city jako miasta powolnego, ale nie zacofanego, mającego
wiele
do
zaoferowania
mieszkańcom i turystom, którzy cenią sobie idee slow life i slow food. Do organizacji mogą przystąpić miasta, które propagują koncepcje Slow City oraz te, których liczba mieszkańców nie przekracza 50 000 osób.
Do miast SlowCity mogą
przystąpić zarówno miasta znajdujące się w
aglomeracjach
podmiejskich,
o
miejskich, obszarach
jak
i
typowo
wiejskich. W przypadku tej koncepcji nie
Zamek w Reszlu Źródło: u.profitroom.pl
ma
również
ograniczeń
dotyczących
następujących
województwach:
funkcji danych miast – miastem Cittaslow
zachodnio-pomorskim
może
pomorskim
posiadać
funkcje
turystyczne,
(Nowy
(Sianów), Dwór
Gdański),
(Murowana
Goślina),
przemysłowe, usługowe czy rolnicze. W
wielkopolskim
2004 roku do tej organizacji dołączyło
mazowieckim (Sierpc), łódzkim (Rzgów),
polskie miasto Reszel znajdujące się w
lubelskim (Rejowiec Fabryczny), opolskim
województwie
(Prudnik oraz Głubczyce) i w śląskim
warmińsko-mazurskim.
Dwa lata później wraz z przystąpieniem do
(Kajety).
organizacji innych polskich miast powstała
Cittaslow podobnie jak ruch Slow
Polska Krajowa Sieć Miast Cittaslow.
Food opiera się na lokalności i ochronie dziedzictwa kulturowego. Istotną kwestią w tej koncepcji jest dążenie do rozwoju i poprawy jakości życia mieszkańców w sposób
nieśpieszny,
regionalne
wykorzystując
produkty
naturalne
i
rzemieślnicze. Uznaje się, że życie w pośpiechu
Logo Cittaslow Polska Źródło: cittaslowpolska.pl
prowadzi
do
spadku
Obecnie w sieci miast Cittaslow znajduje
efektywności i kreatywności, a zwiększa
się 35 polskich miast, w tym 26 miast z
poziom frustracji wśród mieszkańców. W
województwa
założeniach
(m.in.
warmińsko-mazurskiego
Braniewo,
Pozostałe
miasta
Jeziorany, znajdują
Gołdap). się
w
koncepcji
główną
rolę
odgrywa lokalna społeczność i władza lokalna
nastawiona
na
nowoczesne
14
działania i uświadamianie mieszkańców o
danego miasta.
tym czym jest ta koncepcja rozwoju miasta.
turystyki
Nadal panuje błędne przekonanie, że Slow
zagrożenie dla jakości życia mieszkańców
City to miasto powolne, a więc zacofane.
oraz dla środowiska naturalnego. W
Otóż
zakłada
koncepcji Cittaslow istotny jest pieszy,
stworzenie warunków do lepszego życia i
tworzy się specjalne „autostrady” dla
pracy
pieszych i szlaki spacerowe. W idee Slow
koncepcja
w
rytmie
Slow
slow
City
life.
Jest
to
Jest przeciwieństwem
masowej,
City
jest obecne w większości miast na świecie.
Harmonia
Pomysły i projekty realizowane w związku
dziedzictwem
z tą koncepcją oparte są na nowoczesnych
współczesnością, czy też balans pomiędzy
rozwiązaniach
naturą a ekonomią.
i
technologicznych. Slow City oparte jest również
na turystyce
się
również
stanowi
przeciwieństwo życia w pośpiechu, które
komunikacyjnych
wpisuje
która
harmonia.
pomiędzy
historią,
kulturowym
Każde
miasto
a
wchodzące
w
zrównoważonej,
organizację Cittaslow jest unikatowe. Ze
dzięki której lokalna społeczność ma
względu na różnorodność miast założenia
zatrudnienie a gospodarka miasta rozwija
tej
się. Turystyka zrównoważona skupia się
indywidualnie
eliminowaniu
Pierwszym
negatywnego
wpływu
turystyki na mieszkańców i środowisko
15 Positano (Włochy) Źródło: tasteandtravel.pl
koncepcji
dostosowywane do
polskim
danego miastem,
są
miasta. które
przystąpiło do wspomnianej organizacji
Reszel – Slow City Źródło: inspirowanenatura.files.wordpress.com
było
miasto
w
lokalnych produktów w mieście widoczne
województwie warmińsko-mazurskim. To
jest dziedzictwo kulturowe. W centralnym
w
punkcie rynku widać klasycystyczny ratusz
tym
Reszel
zlokalizowane
województwie
znajduję
się
największa liczba miast należących do
oraz
organizacji Cittaslow, bo aż 26 miast z 35
średniowiecza. Na rynku znajduje się
polskich miast. Miasta z Warmii i Mazur
również
opracowują wspólnie Strategie Rozwoju
zabytkowy spichlerz z przełomu XVIII/XIX
Miast Sieci Cittaslow. Strategia ta porusza
w. W pobliżu zlokalizowany jest również
kwestie
innowacyjnością,
park miejski, przez który przepływa rzeka
ochroną środowiska i niskoemisyjnością,
Sajna z rekonstruowanymi mostami w
mobilnością,
oraz
gotyckim stylu. Miasto nastawione jest na
zrównoważonym rozwojem. W mieście
turystykę, w gotyckim zamku funkcjonuje
Reszel po raz pierwszy zorganizowano
hotel, restauracja oraz galeria sztuki.
Festyn Miast Cittaslow, na którym odbyła
Dodatkowo w mieście znajdują się liczne
się konferencja naukowa oraz festyn z
tereny zielone.
związane
z
edukacją
udziałem polskich miast członkowskich
studnia
nawiązująca
barokowy
Dużą
do
pojezuicki
część
miast
okresu
kościół,
Cittaslow
sieci Cittaslow. Reszel to miasto, w którym
stanowią miasta włoskie. Do jednych z
życie płynie powoli, dostępne są lokalne
pierwszych takich miast, które przystąpiło
produkty i liczne zabytki. W mieście tym
do
promuje
Positano.
się
lokalne
produkty
i
organizacji
Cittaslow
Positano
to
jest
miasto
miasto
w
przedsiębiorców jak na przykład mąka
południowo-zachodnich
Młynomag pochodząca z ponad 600.
Znajduje się w regionie Kampania, w
młyna czy Zakład Piekarski Trzczak. Oprócz
prowincji
Salerno.
Obecnie
Włoszech.
jest
to 16
miejscowość
z
licznymi
jakości życia skupiają się na promocji
wypoczynkowymi,
dawniej
produktów lokalnych oraz uświadamiania
stanowiło małą rybacką wioskę. Posiatano
jak istotne jest połączenie dziedzictwa
usytuowane jest na dwóch klifach przy
kulturowego,
Morzu Tyrreńskim. W mieście istnieje wiele
ekonomii. Dzięki turystyce zrównoważonej
szlaków spacerowych i plaży. Widoczne
mieszkańcy tych miast mają miejsca pracy,
jest również dziedzictwo kulturowe miasta,
przy
przy placu Flavio Gidia stoi kościół Santa
negatywnych
Maria
ikoną
turystyki. Slow City to idealne miejsca dla
pochodzącą z XIII wieku. Najsłynniejszym
osób, które potrafią dostrzec znaczenie
lokalnym
tradycji i historii, cenią sobie spokój i
ośrodkami
turystyczna
Assunta
z
bizantyjską
produktem
tego
włoskiego
możliwość
limoncello.
naturalnych.
małych, w głównej
mierze
miast
o
charakterze turystycznym. Miasta dobrej
środowiska
jednoczesnym
miasta jest likier cytrynowy z recepturą
Slow City to koncepcja dla miast
ochrony
niwelowaniu
skutków
korzystania
i
prowadzenia
z
produktów
WIKTORIA JĘDRUSIK Gospodarka Miejska i Nieruchomości II stopień I rok
WYDARZENIA ONLINE Kongres Polityki Miejskiej 2021 od 9:30 7 czerwca do 19:00 8 czerwiec 2021 link: https://www.facebook.com/events/3752220641497924 Ogólnopolska Konferencja “Smart City” od 10:00 21 lipca 2021 link: https://www.facebook.com/events/494824154874191 Najem krótkoterminowy. Wszystko co potrzebujesz wiedzieć o podatkach i ryzyku podatkowym 10:00 2 lipca 2021 link: https://www.facebook.com/events/292089245979188 Miasto i wieś od antyku do dziś 10:00 10 października 2021 link: https://www.facebook.com/events/469482124090418 Ogólnopolska Konferencja Naukowa Ekologiczne miasto 10:00 21 czerwca 2021 17 https://www.facebook.com/events/275541620589657 link:
Koncepcja miasta zwartego powstała
społeczne i ekonomiczne wywołane tym
w odpowiedzi na problem rozlewania się
zjawiskiem. W roku 1987 w Raporcie
miast. Zjawisko to pojawiło się wraz z
Brundtland
wynalezieniem
Światową Komisję ds. Środowiska i Rozwoju
i
spopularyzowaniem
przygotowanym
przez
samochodu, czyli środka transportu dzięki
została
któremu przeciętny człowiek może dostać
„zrównoważonego rozwoju”. Zakłada ona,
się w każde miejsce, w dowolnym czasie.
że na obecnym poziomie cywilizacyjnym
Samochody
umożliwiły
można zaspokajać potrzeby teraźniejszych
mieszkańców
zanieczyszczonych
ucieczkę i
pokoleń
wypracowana
bez
koncepcja
umniejszania
szans
dla
nieatrakcyjnych miast na bardziej przyjazne
przyszłych pokoleń. Od tego momentu
tereny podmiejskie. Doprowadziło to do
zaczęto
wzrostu
na
koncepcji rozwoju miast w odpowiedzi na
do
eksurbanizację.
zabudowy
obrzeżach
miast
jednorodzinnej i
tym
samym
rozproszenia terytorialnego. Zmiany te przebiegły w sposób niekontrolowany co spowodowało chaos przestrzenny, wzrost zanieczyszczeń i wyludnienie centrów miast.
poszukiwać
Jednym
alternatywnych
ze
sposobów
powstrzymania rozlewania się miast jest koncepcja
miasta
zwartego
(kompaktowego) czyli compact city. Termin ten został wprowadzony w latach 70. XX wieku przez G. Dantzinga oraz T. L. Saaty’ego
–
dwóch
matematyków miasta,
które
efektywne
amerykańskich
poszukujących
modelu
umożliwiłoby
bardziej
wykorzystanie
dostępnych
zasobów. Nie istnieje oficjalna definicja miasta zwartego, ale można wyszczególnić jego
“Rozlane” Mexico City Źródło: www.openskiesmagazine.com
Rozlewanie
się
miast,
czyli
eksurbanizacja lub urban sprawl zostało dostrzeżone i skrytykowane już w latach 70. XX wieku. Zauważono niekorzystne skutki
najbardziej popularne cechy, które są wymieniane pojawiających
w
literaturze się
oraz
w
dokumentach
strategicznych miast:
18
się
- duża gęstość zabudowy - zakłada
uwagę na kwestię dostępności, co ma na
jak
celu podniesienie jakości życia, a zatem
najniższy
jednorodzinnych
udział
w
przedmieściach,
domów
mieście
oraz
zabudowa
na
zachęcenie do zamieszkania w zwartej
powinna
zabudowie każdej grupie społecznej i
charakteryzować się wysoką dostępnością (np.
dla
osób
starszych,
niepełnosprawnych). gęstości
dzieci,
Celem
zwiększenia
jest
ograniczenie
zabudowy
konieczności transportu samochodowego oraz
zmniejszenie
kosztów
budowy,
utrzymania i oświetlenia dróg w przeliczeniu na 1 osobę. -
Ważnym projektem dla koncepcji miasta kompaktowego był Compact City Policies:
A
Comparative
Assessment
realizowany w latach 2009 – 2011 przez OECD. Organizacja ta badała między innymi
znaczenie
koncepcji
miasta
zwartego we współczesnym kontekście sposobów
urbanistycznym oraz aktualne praktyki i
użytkowania terenu – dzielnice powinny być
strategie promujące miasto zwarte. Jako
wielofunkcyjne, posiadać szeroki dostęp do
ważny
usług, tak aby mieszkańcy nie musieli
instrumenty
pokonywać dużych odległości w celu
Najciekawsze z nich to ustanawianie granicy
zaspakajania
potrzeb
rozwoju miejskiego, zielone pierścienie tzw.
konsumpcyjnych; mocno negowane jest
green belts, wymagania minimalnej gęstości
tworzenie kompleksów komercyjnych przy
zabudowy (wprowadzane m. in. w Paryżu)
węzłach
są
oraz opłaty mające na celu promowanie
przystosowane do ruchu pieszych, tylko do
transportu zbiorowego (praktyka z krajów
ruchu samochodowego.
skandynawskich).
-
łączenie
różnych
swoich
drogowych,
rozwinięty
które
system
nie
transportu
publicznego – aby ograniczyć transport samochodowy należy zapewnić wysoki dostęp do transportu publicznego oraz dobrą sieć połączeń w mieście; zalety dobrze rozwiniętego transportu miejskiego to
między
innymi
zmniejszenie
ilości
zanieczyszczeń i hałasu oraz zwiększenie dostępności dla mieszkańców, którzy będą mogli przemieszczać się po mieście bez użycia auta. - wysoki poziom dostępności do usług, miejsc pracy i przestrzeni publicznych – przy planowaniu miasta należy zwracać
19
wiekowej.
element
strategii
regulacyjne
w
wskazano miastach.
Granica rozwoju miejskiego Granica rozwoju miejskiego (urban growth boundary) służy kontrolowaniu rozrostu miasta. Za tą granicą nie można rozwijać obszarów miejskich, natomiast wewnątrz tej granicy intensyfikuje
się
procesy rewitalizacyjne oraz rozbudowuje się istniejące dzielnice polepszając ich dostępność i zwiększając ich funkcjonalność. Jest to popularne rozwiązanie w Stanach Zjednoczonych,
a
w
Europie
jest
wprowadzane razem z koncepcją zielonych pierścieni.
Zielone pierścienie – Londyn
Zagospodarowania Kraju 2030 zakłada
Zielone pierścienie, czyli green belts to pasy terenów otwartych otaczających
utworzenie zielonych pierścieni wokół 35 polskich miast.
miasto składający się głównie z użytków
Pomimo swoich wartościowych cech
zielonych i lasów, a także parków terenów
kwestia zielonych pierścieni spotyka się z
sportowych
użytkowanej
krytyką. Jako główną wadę koncepcji podaje
rolniczo. Jest to instrument planistyzcny,
się wzrost cen mieszkań w mieście. Zarzuca
który reguluje powiązania na linii miasta i
się
krajobrazu otwartego. Instrument ten służy
ponieważ może dojść do budowy domów
także jako strefa oddzielająca obszar miejski
jednorodzinnych
od obszarów wiejskich, która hamuje rozlew
Spowoduje to wydłużenie czasu dojazdów
miasta.
pierwsi
do pracy i zmusi władze miasta do inwestycji
zastosowali Brytyjczycy. Już w 1947 roku
w infrastrukturę drogową. Należy więc
stworzono
realizować koncepcję zielonych pierścieni
i
przestrzeni
Zielone
pierścienie
dokument
nakładający
na
także
formę
działania poza
pierścieniem.
władze Londynu obowiązek wyznaczania
równolegle
terenów
zielone
mieszkaniowej w mieście i zachęcaniu do
pierścienie. Działania te podjęto ze względu
zamieszkania i pracy w środku compact city.
przeznaczonych
na
na niekontrolowany rozrost stolicy oraz pogarszające się warunki środowiskowe i
polepszaniem
sytuacji
Podatek od zatorów komunikacyjnych
mieszkaniowe. Obecnie pierścień wokół Londynu ma 516 tys. hektarów.
z
koncepcji,
Już od 2006 roku w Sztokholmie działa pobór opłat za wjazd samochodem do centrum. Opłaty są nakładane na każdego
właściciela
pojazdu
zarejestrowanego w Szwecji poruszającego się po centrum stolicy samochodem. Wjazdy i wyjazdy są kontrolowane przez system bramek rozpoznających numery rejestracyjne.
System
ma
na
celu
zachęcenie do poruszania się po mieście transportem publicznym, który jest w Sztokholmie mocno rozwinięty. Amsterdam – compact city Bardzo
Zielony Pierścień Londynu Źródło: www.cityam.com
Koncepcja realizowana
jest
zielonych obecnie
pierścieni w
różnych
miastach Europy (Wiedeń, Frankfurt, Rzym), a także w Polsce. Koncepcja Przestrzennego
dobrym
przykładem
kompleksowej realizacji koncepcji miasta kompaktowego jest Amsterdam w Holandii. Aby walczyć z rozlewem miasta i migracją klasy
średniej
na
przedmieścia
na
20
nieużytkach
miejskich
powstały
nowe
budynki mieszkalne, a stare lub opuszczone budynki
zostały
odnowione
lub
przekształcone w nowe o zróżnicowanym przeznaczeniu (mieszkalne, komercyjne czy usługowe). Przykładem
jest
opuszczony
wschodni port w Amsterdamie (Eastern Docklands). Władze miasta zdecydowały się zastąpić stare portowe doki zabudową mieszkaniowo – komercyjną kierując się koncepcją
miasta
zwartego.
Gęstość
zabudowy wynosi tam 100 mieszkań na hektar. Aby zatrzymać odpływ grupy osób o wysokich dochodach z miasta, miasto umożliwiło
deweloperom
budowę
luksusowych mieszkań i domów w dzielnicy. Podtrzymując
koncepcję
compact
city
Amsterdam realizuje duże inwestycje w obszarze transportu publicznego. Na rok 2021 władze miasta przeznaczyły 235 milionów euro, które mają być wydane na zrównoważony rozwój, budowę węzłów integracyjnych i systemów rozładowujących korki
w
godzinach
szczytu.
Ponadto
Amsterdam zakłada, że w roku 2025 będzie posiadał
95%
udział
transportu
bezemisyjnego w transporcie ogółem.
Eastern Docklands Źródło: : www.architecturetours.nl
Jak wskazuje literatura, idea miasta zwartego powinna być dostosowywana do lokalnych uwarunkowań przestrzennych, społecznych i gospodarczych. Przykłady miast z Europy, które wprowadzają tę koncepcję mogą być dobrymi praktykami dla Polski. W Krajowej Polityce Miejskiej 2023 przyjęto koncepcję miasta zwartego i zrównoważonego
jako
ważny
aspekt
kształtowania przyszłości polskich miast. Koncepcja miasta zwartego będzie się różniła chociażby w zależności od ilości osób w mieście. Inną strategie będą przyjmowały miasta
o
dużej
gęstości
zaludnienia (np. Barcelona – 158 os./ha), a inną miasta o niskiej gęstości zaludnienia (np. Lublin – 23 os./ha). Należy pamiętać, że koncepcja
kompaktowego
miasta
jest
odpowiedzią na rozlewanie się miast i w takich właśnie przypadkach należy czerpać z niej różne założenia adaptując je do lokalnych potrzeb.
KAROL KIN Gospodarka Miejska i Nieruchomości II stopień I rok
Eastern Docklands Źródło: www.amsterdamming.com
21
. z zycia 03.12.2020 mieliśmy przyjemność współorganizacji spotkania z Radosławem Rupem – Przewodniczącym Stowarzyszenia Mieszkanicznik w Katowicach a także aktywnym inwestorem, duchem sprawczym w firmie 4home oraz prowadzącym kanału na YouTube: janusz nieruchomości. Serdecznie dziękujemy!
26.11.20, 14.12.20, 15.04.21 oraz 11.03.21 braliśmy udział w serii webinarów związanych z rynkiem nieruchomości organizowanych przez firmę Cooliers. Tematami były między
Grudzień: innymi wyzwania zarządcy nieruchomości, przyszłość biur po koronawirusie oraz sektor nieruchomości logistycznoprzemysłowych. Bardzo dziękujemy organizatorom!
29.03.2021 mieliśmy przyjemność współorganizacji spotkania z przedstawicielami firmy Kaufland Polska. Tematem spotkania był: „Wynajem powierzchni handlowej oraz kwestie dotyczące wyboru lokalizacji dla marketów” Bardzo dziękujemy!
Miło nam ogłosić, że weźmiemy czynny udział w Kongres Polityki 07.04.2021 odbyło się seminarium pt. "Rynek nieruchomości oczami studenta", na którym wystąpili przedstawiciele naszego Koła. Tematem wystąpienia był "Wpływ pandemii na ceny transakcyjne i ofertowe na rynku wtórnym w wybranych polskich miastach". Bardzo miło było nam czynnie
Miejskiej 2021! Kongres Polityki Miejskiej 2021 to największe wydarzenie w Polsce poświęcone problematyce rozwoju miast. Tegoroczna edycja odbędzie się w dniach 7-8 czerwca, w formie zdalnej 8 czerwca, podczas kongresu przewodnicząca naszego Koła Naukowego - Wiktoria Jędrusik oraz wiceprzewodniczący Michał Kaleja będą mieć przyjemność poprowadzić sesję networkingową pt. „Miasto dla Młodych”.
uczestniczyć w seminarium! 22
Spis źródeł: 15 minutowe miasta www.miasto2077.pl www.tandfonline.com www.obserwatorium.miasta.pl Zielone miasta www.studiamiejskie.uni.opole.pl pg.geo.uj.edu.pl www.europa.eu www.spa4garden.pl www.teraz-srodowisko.pl www.bryla.pl Miasta kreatywne: www.en.wikipedia.org dostęp 21.05.2021 www.reading.ac.uk dostęp 21.05.2021 r. www.en.unesco.org dostęp 21.05.2021 r. www.cike.sk dostęp 21.05.2021 r. Pawlik A., 2017, Kreatywne miasto podstawą rozwoju, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, nr 490 Namyślak B., 2013, Miasto kreatywne w ujęciu teoretycznym, Studia Ekonomiczne i Regionalne nr 2 (VI), Uniwersytet Wrocławski Nieruchomości podsumowanie roku 2020: www.jll.pl colliers.prowly.com colliers.prowly.com Slow City: www.cittaslow.org www.cittaslowpolska.pl www.lente-magazyn.com Miasta zwarte: www.urbnews.pl www.eur-lex.europa.eu www.miasto2077.pl www.edroga.pl www.amsterdamming.com A. Polit, Idea Miasta Zwartego A Rzeczywistość, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej 2010 L. Mierzejewska, Miasto Zwarte, Rozproszone, Zrównoważone, Studia Miejskie tom 19 2015 K. Ogrodnik, Idea Miasta Zwartego – Definicja, Główne Założenia, Aktualne Praktyki, Politechnika Białostocka 2015
23
Poprzednie numery znajdziesz tutaj: https://issuu.com/skn.projektnieruchomosci booku, do czego Was zachęcamy!
24