Przegląd Wielkopolski 2019 2 by Przegląd Wielkopolski

REDAGUJE ZESPÓŁ: Anna Weronika Brzezińska Danuta Konieczka-Śliwińska (zastępca redaktora naczelnego) Agata Łysakowska (sekretarz redakcji) Iwona Miedzińska Stanisław Słopień (redaktor naczelny) Wioletta Sytek (korekta)

SPIS TREŚCI

ADRES: ul. Św. Marcin 80/82 61-809 Poznań tel.: 512 354 740 e-mail: redakcja@wtk.poznan.pl http://www.e-pw.pl

SPRZEDAŻ I PRENUMERATA: Wielkopolskie Towarzystwo Kulturalne w Poznaniu (wydawca) adres jak wyżej tel.: 514 012 395 e-mail: biuro@wtk.poznan.pl

Ruch S.A. www.prenumerata.ruch.com.pl e-mail: prenumerata@ruch.com.pl tel. 22 693 70 00 lub 801 800 803 w dni robocze w godzinach 7:00-17:00

Cena pren. rocznej: 40,00 zł Cena egz. 10,00 zł (w tym 5% VAT) ISSN 0860-7540 Indeks 371 335 Layout i skład: JASART STUDIO tel.: 61 86 85 172; 695 531 791 www.jasartstudio.pl

37 46

Marek Woźniak To powstanie było wielkim triumfem solidarności społecznej ARTYKUŁY Bogusław Polak Kim byli powstańcy wielkopolscy 1918-1919 Paweł Kuszczyński Powstanie wielkopolskie w literaturze Henryk Krystek Udział Archiwum Państwowego w Poznaniu w obchodach 100-lecia odzyskania przez Polskę niepodległości oraz wybuchu powstania wielkopolskiego Elżbieta Mania „Wielkopolanie ku Niepodległej”, czyli słów kilka o obchodach setnej rocznicy zwycięskiego powstania 1918-1919 w perspektywie działań Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości Justyna Żarczyńska Wydarzenia w Muzeum Historii Miasta Poznania pod znakiem „Niepodległej 2018” Danuta Podolak Wielkopolska wygrana, czyli odzyskanie niepodległości widziane oczyma Fundacji Zakłady Kórnickie Alina Kucharska Na powstańczym szlaku z przewodnikami PTTK Rafał Reczek Powstanie wielkopolskie na nowoczesnej platformie naukowo-edukacyjnej

EDUKACJA REGIONALNA Aneta Cierechowicz „Jeśli zapomnę o nich, Ty, Boże na niebie, zapomnij o mnie…” Przemysław Bandel W 100. rocznicę powstania wielkopolskiego

WIELKOPOLANIE Marian Purczyński Ppłk Włodzimierz Kowalski

Dofinansowano ze środków: Samorządu Województwa Wielkopolskiego i Miasta Poznania

60 63

RADA PROGRAMOWA: Jerzy Babiak (Poznań, przewodniczący) Dzierżymir Jankowski (Poznań) Zbigniew Jaśkiewicz (Poznań) Bartosz Kiełbasa (Konin) Marceli Kosman (Poznań) Ryszard Kowalczyk (Poznań) Jerzy Mianowski (Wągrowiec) Magdalena Mrugalska-Banaszak (Poznań) Witold Omieczyński (Leszno) Henryk Szopiński (Zakrzewo) Bogdan Walczak (Poznań) Iwona Wysocka (Poznań)

Okładka I. Rekonstruktorzy, uczestnicy „Pochodu Polskiego”. Fot. Archiwum Fundacji Zakłady Kórnickie. Do tekstu s. 33 II. Wielkopolanie śpiewają Niepodległej. Inscenizacja historyczna przed Muzeum Powstania Wielkopolskiego. Fot. Wielkopolskie Muzeum Niepodległości. Do tekstu s. 24 III. Koncert grudniowy WTK. Ensemble Frédéric Filharmonii Kaliskiej pod dyrekcją Adama Klocka. Zespół Przed Wschodem Słońca. Laureaci i członkowie Kapituły Nagrody Głównej WTK za rok 2018. Fot. Towarzystwo Miłośników Ziemi Wronieckiej. Do tekstu s. 60 IV. XIII (rok 2018) i XII (rok 2017) Festiwal Muzyki Oratoryjnej „Musica Sacromontana”. Fot. P. Maćkowiak. Do tekstu s. 63

NAGRODA GŁÓWNA WTK 2018 Wielkopolski Pegaz trafił do Gostynia Krzysztof Fekecz, ks. Jakub Przybylski COr Stowarzyszenie Miłośników Muzyki Świętogórskiej im. Józefa Zeidlera laureatem Nagrody Głównej Wielkopolskiego Towarzystwa Kulturalnego

Z WIELKOPOLSKI Piotr Wojtczak 68 Refleksje o obchodach 100. rocznicy powstania wielkopolskiego 1918-1919 Adam Kusz 76 Obchody 100. rocznicy powstania wielkopolskiego w mieście i gminie Gołańcz Witold Omieczyński 77 Obchody jubileuszu 100-lecia powstania wielkopolskiego 1918-1919 na Ziemi Śmigielskiej Karol Marszał 80 Skrzebowska jutrzenka wolności Bogdan Lach 81 Powstańcy wielkopolscy na krańcach regionu Arkadiusz Małyszka 82 Obchody stulecia wybuchu powstania wielkopolskiego w gminie Swarzędz Wiesława Grobelna, Katarzyna Gwincińska 85 Obchody 100-lecia powstania wielkopolskiego na Ziemi Śremskiej Lucyna Bełch 88 Wielkie Zwycięstwo! Danuta Wróblewska 90 Kargowa Jerzy Babiak, Marian Lorenz 92 Obchody 100-lecia odzyskania niepodległości i powstania wielkopolskiego w powiecie kępińskim Robert Czub 95 Gostyńskie obchody 100. rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego Michał Pietrowski 97 Obchody 100. rocznicy odzyskania niepodległości i 100. rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego w mieście i gminie Koźmin Wielkopolski Bogusław Polak 104 Filateliści o powstaniu wielkopolskim 1918-1919. Krajowa Wystawa Filatelistyczna, Koszalin 2019 Z PÓŁKI WIELKOPOLANINA Danuta Konieczka-Śliwińska 09 Publikacje na stulecie powstania wielkopolskiego 1918-1919 1 NAPISALI DO NAS

Kazimierz Taczanowski

112 Powstanie wielkopolskie w świecie lokalnej mitologii 114 Noty o autorach 116 Summary

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

Marek Woźniak

To powstanie było wielkim triumfem solidarności społecznej Wystąpienie Marszałka Województwa Wielkopolskiego w Warszawie z okazji 100. rocznicy Powstania Wielkopolskiego W 100-lecie wybuchu zwycięskiego Powstania Wielkopolskiego, przy Grobie Nieznanego Żołnierza, panteonie polskich bohaterów – oddajemy hołd uczestnikom Wielkopolskiej Insurekcji – naszym przodkom. Jesteśmy z nich dumni i pamiętamy! I chcemy, by pamięć o Victorii Wielkopolskiej była udziałem i dumą wszystkich Polaków. Bo czyn Powstańców Wielkopolskich zdecydował o granicach Odrodzonej Rzeczypospolitej, a ich solidarność i odwaga pozwoliły te granice ochronić. Bo za zwycięstwo zapłacili dwoma tysiącami poległych i kilkoma tysiącami rannych. Bo w zemście za Powstanie, podczas okupacji hitlerowskiej byli rozstrzeliwani i ginęli w obozach. Szanowni Państwo, zwycięstwo Wielkopolskiej Insurekcji nie było przypadkowe! Przez wiele długich lat zaborów Wielkopolanie przygotowywali się, aby nie zawieść w godzinie próby. I gdy ta wolność była już tak bliska i jednocześnie tak niepewna wobec powojennych kompromisów, sięgnęli po nią sami. Przyjazd do Poznania Ignacego Jana Paderewskiego i jego płomienne przemówienie z hotelu „Bazar” były jak iskra rozpalająca płomień.

Następnego dnia padły pierwsze strzały Powstania Wielkopolskiego. Do walki stanęli niesieni zapałem gimnazjaliści i powracający z wojny żołnierze. Poszli ziemianie, rzemieślnicy, inteligencja, chłopi i księża. To Powstanie było wielkim triumfem solidarności społecznej, efektem doskonałej organizacji i patriotyzmu, którego zaborca nie zdołał zgasić. Kilkudziesięcioletnia praca wielkopolskich organiczników pozwoliła dokonać rzeczy zdawałoby się niemożliwej. Pod pruskim zaborem powstało polskie społeczeństwo – solidarne, wspierające się i mające świadomość wspólnych celów. Społeczeństwo, które nigdy nie zwątpiło, nie zarzuciło myśli o niepodległości. Jednak po licznym udziale Wielkopolan w Powstaniu Listopadowym i Powstaniu Styczniowym, których klęska wywołała fale represji i prześladowań, nasi przodkowie mieli świadomość, że do walki trzeba się dobrze przygotować i podjąć ją, gdy przyjdzie pora. Dlatego Wielkopolanie pod zaborem pruskim budowali przede wszystkim polski potencjał gospodarczy i społeczny, co pozwalało skutecznie walczyć z wynaradawianiem i spychaniem Polaków na margines życia. Powstawały polskie spółki, banki, kasy pożyczkowe, organizacje społeczne i kościelne. 3

To powstanie było wielkim triumfem solidarności społecznej

W towarzystwach gimnastycznych „Sokół” nie tylko wychowywano młodzież w duchu patriotyzmu, ale pod przykrywką zajęć gimnastycznych uczono posługiwać się bronią i udzielać pierwszej pomocy. Tacy ludzie jak doktor Karol Marcinkowski, Hipolit Cegielski, Augustyn Szamarzewski, ksiądz Piotr Wawrzyniak, Antoni Ludwiczak, August Cieszkowski i całe rzesza animatorów pracy organicznej zbudowali podstawy zwycięstwa Wielkopolan w Powstaniu. W walkach o wolność i niepodległość wzięło udział około 16 procent Wielkopolan, pozostali wspierali ich materialnie, oddawali im konie, żywność. Kobiety szyły powstańcze sztandary i opaski, opatrywały rannych. Nie było w Wielkopolsce rodziny, która w jakiś sposób nie włączyłaby się do walki. Wielkopolanie, którzy po ponad 120 latach zaboru pruskiego źle mówili po polsku, którym zarzucano nadmierny pragmatyzm, a często i brak patriotyzmu – pokazali, jak czystej był on próby i jak silna w nich potrzeba wolności i determinacja zwycięstwa. Szanowni Państwo, gdy Józef Piłsudski pisał, w listopadzie 1918 roku, do przywódców zwycięskich mocarstw, że: „Państwo Polskie Powstaje z woli całego narodu i opiera się na podstawach demokratycznych” – Wielkopolanie czuli się częścią tego narodu i przygotowywali, aby zamanifestować wolę przynależności do odradzającego się państwa.

Zwycięskie Powstanie Wielkopolskie było jednym w polskich dziejach tak powszechnym i doskonale przygotowanym zrywem narodowowyzwoleńczym. Było aktem dziejowym, który nie tylko zadecydował o kształcie Odrodzonej Ojczyzny, ale dał siłę młodemu państwu do utrzymania tej niepodległości. 130-tysięczna Armia Wielkopolska, w którą generał Józef Dowbor Muśnicki przekształcił powstańcze pospolite ruszenie, stała się ważną częścią wojsk Rzeczypospolitej, mającą znaczący wkład w zwycięstw nad bolszewikami. Samoloty zdobyte przez powstańców dały początek polskiemu lotnictwu. Wielkopolanie weszli do Odrodzonej Rzeczypospolitej, aby ją budować na kształt marzeń kilku pokoleń żyjących w niewoli Polaków. I szybko udowodnili, że potrafią. Jesteśmy dumni z naszych przodków i chcemy być godni pozostawionej nam spuścizny. Chcemy być godni Wolności, którą oni wywalczyli. A której my będziemy strzec. Bo takie jest nasze dziedzictwo! Tekst również na stronie internetowej: https://www.umww.pl/marszalek-marek-wozniak-w-warszawie-to-powstanie-bylowielkim-triumfem-solidarnosci-spolecznej

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

ARTYKUŁY Bogusław Polak

Kim byli powstańcy wielkopolscy 1918-1919 Historykom czynu powstańczego niejako już z samej analizy struktury społecznej społeczeństwa polskiego w Wielkopolsce nasuwał się pogląd o ludowym charakterze zrywu Wielkopolan. W praktyce jednak przez wiele lat badań takich nie prowadzono. Wprawdzie w kilku publikacjach ogłoszonych w latach międzywojennych ich autorzy podali strukturę zawodową kilku oddziałów powstańczych, nie wyciągali jednak żadnych wniosków z tych danych. Dopiero w 1939 roku mgr Andrzej Hanyż – historyk regionalista, w rozprawce o udziale społeczeństwa szamotulskiego w powstaniu 1918-1919, dokonał analizy struktury społecznej tamtejszych oddziałów, stwierdzając: „Przeglądając materiał historyczny, nasuwają się ciekawe refleksje, mianowicie że powstańcy frontowi rekrutowali się w 42 proc. z robotników, 35 proc. z rolników, 18 proc. z rzemieślników; resztę stanowili: kupcy, studenci, pracownicy umysłowi”1. Najprawdopodobniej te pionierskie badania uległyby zapomnieniu, gdyby na ich znaczenie uwagi nie zwrócił w 1948 roku dr Zdzisław Grot w artykule Powstanie wielkopolskie (w 30. rocznicę wybuchu)2. Niestety, spopularyzowanie ustaleń Hanyża jakby zwolniło historyków z potrzeby i obowiązku dalszych badań. W konsekwencji w ogromnej liczbie publikacji, pisząc o strukturze społecznej od-

działów powstańczych, tak historycy, jak i publicyści przez wiele lat powielali dane Hanyża, zupełnie bezkrytycznie rozciągając je na cały region. Zapomniano, iż dotyczyły one niewielkiego obszaru Wielkopolski. Do problemu tego w 1967 roku wrócił dr Ludwik Gomolec. W oparciu o inspirowane przez siebie badania regionalne, prowadzone przez słuchaczy Studium Nauczycielskiego w Poznaniu, jak też wyrywkowe materiały zebrane w Archiwum Komisji Historycznej ZO ZBoWiD w Poznaniu wyliczył, że wśród powstańców robotnicy rolni stanowili 22% ochotników, robotnicy miejscy – 10%, rzemieślnicy – 18%, kupcy – 5%, inteligencja – 7%, małorolni – 19%, średniorolni – 23%, warstwy zamożniejsze w mieście i na wsi – 6%. Mimo pewnych mankamentów tych wyliczeń, które odnieść trzeba przede wszystkim do ograniczonej podstawy źródłowej, należy stwierdzić, że był to w badaniach istotny krok naprzód. Odtąd ustalenia Hanyża i Gomolca występowały równolegle, niekiedy cytowane w różnych tekstach tej samej pracy zbiorowej3. W swoich badaniach Gomolec nie wykorzystał podstawowego źródła, jakim są znajdujące się w Centralnym Archiwum Wojskowym kartoteki personalne zweryfikowanych członków Związku Powstańców Wielkopolskich (za lata 1938-1939), choć zwrócił uwagę na pod-

1 A. Hanyż, Ziemia Szamotulska w walce o wolność 1793-1919 r., Szamotuły 1939, s. 82. Do robotników Hanyż zaliczył zarówno robotników rolnych, jak i „przemysłowych”. 2 Z. Grot, Powstanie wielkopolskie (w 30. rocznicę wybuchu), „Przegląd Zachodni” 1948, nr 12, s. 652. 3 L. Gomolec, Ilu stanęło do walki. Kim byli walczący, „Novum” 1971, nr 12 (specjalny): Wielkopolski czyn powstańczy, s. 151-161.

Kim byli powstańcy wielkopolscy 1918-1919

stawowe znaczenie tego zbioru. Idąc za tą sugestią, w latach 1968-1970 przebadana została przez piszącego te słowa kartoteka licząca ponad 18 000 kopert. Okazało się, że brakuje około 20% ankiet, które – jak wynika z adnotacji – wykorzystane zostały przez komórki Gestapo, tropiące szczególnie aktywnych powstańców. Innym ważnym źródłem były wykazy zweryfikowanych członków Związku Weteranów Powstań Narodowych Rzeczypospolitej Polskiej (17 000 pozycji), znajdujące się w Archiwum Państwowym w Poznaniu. Tam też do zespołu akt „Związek Powstańców Wielkopolskich” dołączono poszyt zawierający zestawienie składów niemal trzydziestu oddziałów z frontu zachodniego i z Poznania. Analiza tych materiałów w latach 19701975 pozwoliła stwierdzić, że prawie do połowy stycznia 1919 roku stan oddziałów powstańczych był bardzo płynny. Często po powrocie z zadania ochotnicy z oddziału rozchodzili się do domów i w przypadku kolejnej akcji zachodziła potrzeba ponownego werbunku. Uwaga ta dotyczy przede wszystkim oddziałów wywodzących się ze wsi, a niekiedy także z małych miasteczek. Dodatkowym utrudnieniem dla historyka i socjologa jest fakt, iż wielu ochotników ze wsi, zwłaszcza synów gospodarskich, do 1939 roku nie zweryfikowało swego udziału w powstaniu w żadnej z organizacji kombatanckich skupiających byłych powstańców. Dodatkową, wręcz dokuczliwą trudnością była emigracja zarobkowa (głównie do Francji) kilku tysięcy powstańców, którzy często unikali takiej weryfikacji. Ten aspekt badań ciągle stanowi wyzwanie dla historyków. Wiele trudności nastręcza też rozgraniczenie robotników rolnych od robotników zatrudnionych w przemyśle, jak też robotników rolnych od chłopów. Pomyłki w podawaniu danych są tu niestety częste. Do czasu wprowadzenia poboru do wojska powstańczego synowie rolników, zwłaszcza jedynacy, do szeregów powstańczych zgłaszali się niezbyt licznie. Dotyczyło to także robotników rolnych obawiających się – i to niestety

słusznie – iż po powrocie z powstania nie będzie dla nich pracy. Problem ten wracał później często na łamy prasy kombatanckiej. Należy podkreślić bardzo liczny udział w powstaniu młodzieży rzemieślniczej, kupców i subiektów, drobnych urzędników zatrudnionych w administracji państwowej, samorządowej i prywatnej, leśników, oficjalistów dworskich, uczniów i studentów. Dowodem wyrobienia patriotycznego była postawa polskiej inteligencji. Swoje umiejętności na usługi powstania oddali lekarze i farmaceuci; z pojedynczymi wprost przypadkami uchylania się od służby, nauczyciele, prawnicy, duchowieństwo katolickie. Także zdecydowana większość ziemian popierała powstanie bądź bezpośrednim udziałem w walkach, bądź też oddając na jego potrzeby znaczne środki finansowe, klejnoty rodzinne, żywność i furaż. Jak ustalił dr med. Jan Basiński, polskie środowisko medyczne w Wielkopolsce z nielicznymi wyjątkami zgłosiło się do oddziałów powstańczych. Około 10% lekarzy wyreklamowały szpitale cywilne. Grupa starszych wiekiem lekarzy włączyła się aktywnie w tworzenie polskich władz administracyjnych od pierwszych dni listopada 1918 roku, szczególnie Rad Ludowych, ale także przejmowanych przez Polaków Rad Robotniczych i Żołnierskich. Uczestniczyli jako reprezentanci Polaków z Wielkopolski, Pomorza, Śląska i wychodźstwa w Niemczech w obradach Polskiego Sejmu Dzielnicowego w Poznaniu (3-5.12.1918). Niektórzy z nich wybrani zostali w skład Naczelnej Rady Ludowej, tymczasowego Sejmu Polaków na ziemiach polskich b. zaboru pruskiego, a potem Sejmu Ustawodawczego RP. Piastowali urzędy burmistrzów, starostów, pełnili wysokie funkcje w Ministerstwie b. Dzielnicy Pruskiej. Mieli też wkład w tworzenie Wszechnicy Piastowskiej (maj 1919 roku), pierwszego polskiego uniwersytetu na ziemiach zachodnich Rzeczypospolitej, przekształconego w Uniwersytet Poznański4. Katolickie duchowieństwo wielkopolskie, doświadczone w działalności narodowej

4 J. Basiński, Organizacja i znaczenie służby sanitarno-medycznej w przebiegu powstania wielkopolskiego i organizacji Wojska Wielkopolskiego 1918-1919, Koszalin 2010, s. 146. W aneksie autor wymienił 268 lekarzy, 47 farmaceutów, 26 dentystów, 324 pielęgniarki i sanitariuszki PCK.

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

w XIX i na początku XX wieku, pospieszyło z posługą kapłańską do powstańców. Duchowni służyli im bezpośrednio w oddziałach, jak też w miejscowościach garnizonowych. Ich służbę wykazała w swojej pracy magisterskiej Ilona Maria Basińska, akcentując, iż praktycznie żaden z księży nie unikał zaangażowania w służbę dla powstańców. We wrześniu 1919 roku w Wojsku Wielkopolskim służyło 29 kapelanów wojskowych, 12 w tzw. pobocznym urzędzie5. Spotkały ich za to represje ze strony Niemców: zabójstwa, aresztowania, demolowanie kościołów, rabowanie mienia parafii. W latach 1939-1945 okupant bestialsko zemścił się na kapelanach. Ginęli w egzekucjach, zamęczono ich głodem i ciężką pracą w obozach zagłady, zwłaszcza w Dachau. Nauczyciele, podobnie jak księża katoliccy, wnieśli ogromny, ciągle niedoceniony wkład w pracę narodową, a na polach bitew powstania brali bezpośredni udział w walkach. Według Władysława Rogali w środowisku miejskim i małych miasteczkach wyróżniło się wielu nauczycieli dowódców, posiadających stopnie chorążego, podporucznika, czasem sierżanta. Kazimierz Szcześniak, który pełnił funkcję dowódcy pułku zapasowego grupy zachodniej; Łucjan Mroczkiewicz, organizator drużyn powstańczych w powiecie wolsztyńskim; Władysław Mikołajczak z Wir pod Poznaniem; Jan Namysł; Ignacy Kusza; nauczyciel Kurpisz z Grodziska, który bohatersko dowodził swoją kompanią; Młokosiewicz z Dąbrowy, który przy pomocy swoich oddziałów powstańczych rozbrajał kolonistów niemieckich w Sobiesierni i Lusowie; Józef Wróblewski z Radomierza, dowódca oddziałów powstańczych w powiecie wolsztyńskim; Płóciennik z Górki Duchownej, obrońca Bukowca Górnego. Na terenie powiatu krotoszyńskiego duże zasługi w organizowaniu szeregów powstańczych położyli: Wacław Sujak z Ligoty, Ludwik Sitarz z Nowejwsi, Józef Kowalski ze

Smoczewa. W powiecie obornickim wyróżnił się Stefan Grochowski z Rogoźna. Na terenie wsi: Garbatka, Józefinowo, Owczegłowy, Parkowo – bardzo czynnie działał nauczyciel Stanisław Polczyński. Organizatorem wojska polskiego w powiecie rawickim był Ignacy Busz, nauczyciel z Różewa. Na niego, jako zastępcę komisarza straży ludowych w powiecie Rawicz, nałożono obowiązek zorganizowania obrony powiatu przed wojskami niemieckimi. Adiutantami Busza zostali zamianowani dwaj jego koledzy: Wojciech Kozala, nauczyciel ze wsi Ugoda i Klemens Pietruszczyński, nauczyciel ze wsi Łąkty. Wśród całego szeregu terenowych dowódców znaleźli się inni koledzy Busza, tacy jak Franciszek Kolanista z Domaradzic, Stanisław Kantorski z Jutrosina, Kazimierz Choroński z Rozstępowa, Marian Szulc i wielu innych. „Panowie nauczyciele – pisał w swoich wspomnieniach z powstania wielkopolskiego ks. Zdzisław Zakrzewski, proboszcz parafii Golejówko w powiecie rawickim – w naszym powiecie w ogóle chętnie garnęli się do naszego powstańczego wojska”. Piękną kartę w dziejach nauczycielstwa polskiego z zaboru pruskiego zapisał swoimi czynami w walce o wolność Wielkopolski nauczyciel szkoły ludowej w Czerlinie pod Gołańczą – Włodzimierz Kowalski6. Przytoczmy kilka przykładów struktury oddziałów powstańczych wywodzących się ze wsi. W 1938 roku, w pierwszym tomie (niestety w rzeczywistości ostatnim) wydanych w Poznaniu Materiałów do historii Powstania Wielkopolskiego 1918/19, ppłk w stanie spoczynku Kazimierz Szcześniak ogłosił swoje wspomnienia z powstania: Wielichowianie w walce o wolność. Ich niezwykle ważną dla naszych ustaleń częścią był Spis imienny drużyn powstańczych, które wchodziły w skład kompanii wielichowskiej. Jak zaznaczył autor, spis sporządził „na podstawie zachowanych archiwaliów, notatek osobistych i infor-

5 Zob. L. Bończa-Bystrzycki, I.M. Basińska, Duchowieństwo polskie wobec powstania wielkopolskiego 1918-1919, pod red. naukową L. Bończy-Bystrzyckiego, Koszalin 2010 (szczególnie cz. 3: M. Polak, Kapelani powstania wielkopolskiego i Wojska Wielkopolskiego (wybór dokumentów)) – tamże źródła i literatura. 6 W. Rogala, Udział ludu wiejskiego w powstaniu wielkopolskim [w:] Powstanie wielkopolskie 19181919, praca zbiorowa pod red. K. Piwarskiego, Poznań 1958, s. 129-130.

Kim byli powstańcy wielkopolscy 1918-1919

macji zebranych w związku z opracowaniem do druku swych wspomnień. Spis ten nie jest więc dokumentem, a tylko posiada charakter informacyjny”7. Informacje osobowe zawierały imię i nazwisko powstańca, datę urodzenia, funkcję w oddziale, informacje o śmierci, ranach czy też datę wzięcia do niewoli. Tymczasem w poznańskim Archiwum Państwowym, w zespole akt „Związek Powstańców Wielkopolskich”, tom 42, w trakcie zbierania materiałów do pracy magisterskiej o udziale społeczeństwa powiatów kościańskiego i śmigielskiego w powstaniu wielkopolskim 1918-1919, w 1968 roku odnalazłem inny wykaz opracowany przez ppłk. K. Szcześniaka, uwzględniający dodatkowo pochodzenie społeczne powstańców walczących pod komendą wtedy jeszcze ppor. K. Szcześniaka. Wykaz ten opublikowałem dwukrotnie, pierwszy raz w 1983 i ponownie w 1985 roku8. Obejmował on 234 nazwiska, w tym gospodarzy, robotników rolnych, kowali, mleczarzy, nauczycieli wiejskich. Natomiast zestawienie tzw. drużyny wilkowskiej, liczącej 91 ludzi, przygotował sierż. Jan Szymanowski, jej dowódca. W kompanii wielichowskiej 101 powstańców pochodziło z Wielichowa, w wilkowskiej 12. W kompanii ppor. Szcześniaka było 34 rolników, 75 robotników (głównie rolnych), 16 górników, 6 maszynistów kolejowych, 2 palaczy, 14 rzeźników, 10 piekarzy, 9 ślusarzy, 3 tuszpanów, 1 koszykarz, 1 fryzjer, 1 malarz, 1 kuśnierz, 1 cukiernik, 1 listonosz, 5 kamieniczników, 4 kupców, 1 leśnik, 1 student, 1 pisarz i 2 nauczycieli. W skład kompanii wielichowskiej wchodziło: 8 rolników, 47 robotników (głównie rolnych), 34 górników, 2 kowali, 1 cieśla, 1 murarz i 1 strzelec.

Na terenie powiatów kościańskiego i śmigielskiego jedynym typowym oddziałem o profilu miejskim była kościańska rezerwa skautowa, w której skład wchodziło: 9 pracowników umysłowych, 1 student, 20 uczniów, 40 robotników, 38 rzemieślników i terminatorów, 10 subiektów i 1 rolnik. Ponad 80% powstańców z rejonu Parzęczewa stanowili okoliczni chłopi i robotnicy rolni. Kompania kiełczewska (pod Kościanem) liczyła 120 ludzi, w tym 116 rolników i 4 rzemieślników. Podobny skład miał oddział Dudziaków z okolic Czempinia czy kompania ze Srocka9. Gremialnie do powstania pospieszyło ziemiaństwo – młodsze pokolenie do szeregów powstańczych, a starsze wsparło powstanie materialnie. Jednym z wielu przykładów zaangażowania całych rodzin wielkopolskich ziemian w sprawę narodową byli Chłapowscy. Najstarszy z nich, Jan Wacław, urodzony w 1863 roku, należał do czołowych działaczy Towarzystwa Kółek Rolniczych. Był też prezesem kółek w Wilatowie, potem w Kamieńcu, działał w powiatach ostrowskim i odolanowskim, bronił też rolników przed groźbą wywłaszczenia z gospodarstw. Po wybuchu powstania, od 27 grudnia 1918 roku przez kilka dni był komendantem „Bazaru”. Z polecenia Naczelnej Rady Ludowej objął szefostwo Urzędu Wojskowego; awansowany do stopnia rotmistrza i majora. Położył duże zasługi w organizacji zaopatrzenia Wojska Wielkopolskiego. Zmarł 2 lipca 1919 roku w Poznaniu. Trumnę z jego zwłokami odprowadzono manifestacyjnie na Dworzec Główny. Pochowany został w Brodnicy, w powiecie śremskim. Natomiast Alfred Stefan Franciszek Chłapowski, urodzony w 1874 roku w Bonikowie w powiecie kościańskim, działał w „Straży”,

7 Zob. Materiały do historii Powstania Wielkopolskiego 1918/19, z. 1, prace zebr. i przygot. do dr. przez T. Jabłońskiego, Poznań 1938, s. 133-145. 8 Wojskowe aspekty powstania wielkopolskiego 1918-1919. Wybór materiałów źródłowych, red. nauk. B. Woszczyński, wybór tekstów, oprac. oraz indeksy S. Nawrocki [et al.], koordynacja wydawnictwa w Poznaniu Z. Grot, Poznań 1985, s. 313-320. 9 Zob. ustalenia autora opublikowane w 1970 r.: B. Polak, Wysiłek zbrojny powiatów kościańskiego i śmigielskiego w powstaniu wielkopolskim [w:] B. Polak, I. Andrzejewski, Udział Ziemi Kościańskiej w powstaniu wielkopolskim 1918/1919, Kościan 1970, s. 30-31, 48.

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

był posłem do parlamentu niemieckiego, organizował szpitale maltańskie, działał w Towarzystwie Gimnastycznym „Sokół”. W listopadzie 1918 roku został członkiem Rady Robotniczo-Żołnierskiej w Kościanie, był delegatem na Sejm Dzielnicowy w Poznaniu, organizował Straż Ludową. Po wojnie poseł na Sejm i ambasador RP w Paryżu. W 1939 roku aresztowany przez Niemców zmarł w szpitalu w Kościanie 19 lutego 1940 roku. Mieczysław Prus Chłapowski urodził się w Kopaszewie, ówczesnym powiecie kościańskim, był wnukiem gen. Dezyderego Chłapowskiego, udzielał się w wielu organizacjach społecznych. Podczas obrad Sejmu Dzielnicowego w Poznaniu wybrany został członkiem Naczelnej Rady Ludowej, działał w Podkomisariacie NRL w Bydgoszczy, uczestniczył w organizacji Wszechnicy Piastowskiej (Uniwersytetu) w Poznaniu. 23 października 1939 roku rozstrzelany przez Niemców w Kościanie. Młodzi Chłapowscy uczestniczyli czynnie w powstaniu. Juliusz, urodzony 20 listopada 1890 roku w Goździchowie, ówczesnym powiecie śmigielskim, studiował nauki techniczne i rolnicze, w powstaniu dowódca kompanii w grupie „Leszno”. Służył w 1 Pułku Ułanów Wielkopolskich (15 Pułk Ułanów Poznańskich), potem w 2 (16) pułku w stopniu wachmistrza. Poległ 27 lipca 1920 roku. Jego brat Zdzisław urodził się 8 grudnia 1892 roku w Goździchowie, studiował rolnictwo. W powstaniu walczył w szeregach batalionu śremskiego. Od lutego w 1 (15) Pułku Uła-

nów Wielkopolskich. Po ukończeniu podchorążówki mianowany podporucznikiem, poległ 25 września 1920 roku pod Różaną. Podsumowując badania prowadzone w latach 1968-1978, w rozprawie o genezie, organizacji i działaniach bojowych Wojska Wielkopolskiego w latach 1918-1920 (Koszalin 1990) przyjąłem, iż w połowie lutego 1919 roku rolnicy stanowili 17,6% ogółu powstańców, robotnicy rolni – 5,2%, robotnicy miejscy – 36,5%, rzemieślnicy – 20%, kupcy i przedsiębiorcy – 8,5%, drobni urzędnicy, uczniowie, studenci i inteligencja – 10%, ziemianie – 1,5%, inni – 0,7%. W odróżnieniu od składu oddziałów powstańczych z przełomu grudnia-stycznia, oddziały z poboru odzwierciedlały strukturę całego społeczeństwa. Kadra dowódcza pochodząca z Wielkopolski wywodziła się z rodzin ziemiańskich i dzierżawców ziemi – 25,7%, z rzemiosła i kupiectwa – 30,5%, chłopstwa – 18,1%, z rodzin urzędniczych – 11,1%, inteligenckich – 13,9%, z robotniczych – 0,7%. Z 13 generałów Wojska Wielkopolskiego 10 legitymowało się rodowodem ziemiańskim, a 3 inteligenckim10. Udział społeczności wiejskiej w powstaniu ciągle czeka na pogłębione badania, np. na poziomie dysertacji doktorskich. Stan źródeł, rosnąca w 100. rocznicę liczba publikacji, zachęcają do takich badań. Oczywiście trzeba bliżej przyjrzeć się udziałom innych grup społecznych, jak np. nauczycieli czy klasy średniej w miastach, kupców, rzemieślników, drobnych urzędników itp.

10 Zob. B. Polak, Struktura społeczna oddziałów powstańczych i regularnych [w:] idem, Wojsko Wielkopolskie 1918-1919, Koszalin 1990, s. 235-237; z prac wcześniejszych wspomniany L. Gomolec, op. cit., s. 151-161.

Powstanie wielkopolskie w literaturze

Paweł Kuszczyński

Powstanie wielkopolskie w literaturze Okazuje się, że stopień i zakres zainteresowania powstaniem 1918-1919 także przez literaturę piękną, jest pochodną wielu czynników: zmieniającego się w okresach historycznych stosunku władz krajowych, a także i regionalnych do tego zwycięskiego zrywu powstańczego, skromności i powściągliwości Wielkopolan w głoszeniu swoich wszechstronnych osiągnięć, niewystarczającego popularyzowania oraz promowania (nie tylko w środkach masowego przekazu) czynu militarnego będącego owocem wieloletniej pracy organicznej, pojmowanego jako coś zwyczajnego – wynikającego ze spełnienia obywatelskiego obowiązku patriotycznego. Oczywistym potwierdzeniem konieczności szerszego propagowania i popularyzowania znaczenia oraz też idei powstania wielkopolskiego może być porównanie wielkości powierzchni wystawienniczej, jaką dysponuje Muzeum Powstania Wielkopolskiego – 340 m2 z 3000 m 2 będącymi w dyspozycji Muzeum Powstania Warszawskiego, nie mówiąc już o środkach finansowych przeznaczonych na działalność tych placówek muzealnych. Zdumiewające, że II Rzeczpospolita, która tak wiele zyskała w wyniku powstania, nie wykazała szczególnego nim zainteresowania. Należy stąd przywołać zasługi Romana Tadeusza Wilkanowicza, znakomitego międzywojennego poety i pieśniarza, wydawcy pism satyrycznych, opisującego zwyczaje i obyczaje poznańskich przedmieść, powstańca nazywanego bardem powstania wielkopolskiego. Potwierdzeniem wysokiego poziomu artystycznego twórczości tego autora może być następujący wiersz bez tytułu: *** Czemu tak serce bije ogromnie, Że aż w uszach czerwona krew dzwoni. Czemu słońcem się pali wkoło mnie 10

Blask, co srebrem jaśnieje na broni… Czemu rwą się tak prężne ramiona, Samsonową wzbierając wciąż mocą. Jakieś Orły się w górze trzepoczą, Jakaś myśl się w nas rodzi szalona. Za dzień jeden, za moment, za chwilę Coś się stanie, coś w gruzy się zwali Może ziemia się żarem rozpali, Może słońce rozpadnie się w pyle – Za dzień jeden, za moment, za chwilę…

Ważne znaczenie dla pełnego poznania spuścizny literackiej pisarza, w stopniu, na jaki zasługują jego wybitne dokonania, będą zapewne miały książki wydane w serii „Wielkopolskie Mikrohistorie”, opracowane przez Izoldę Kiec: Utwory powstańcze oraz Satyra i publicystyka. Dopiero w latach sześćdziesiątych ubiegłego stulecia powstaniem wielkopolskim zainteresowali się literaci. Przykładem może być twórczość poetycka i prozatorska Eugeniusza Wachowiaka. Oryginalny pomysł poetyckiego dialogu otwiera patriotyczną książkę Powstańczy polem wiedzie ślad. O zbrojnym czynie ludu wielkopolskiego 1918-1919 mową wiązaną, a gdzie trzeba prozą: Paderewski: Oto stanąłem / w nadwarciańskim grodzie by jako pomost / posłużyć jedności / między Warszawą a Komisariatem. Lud: Przystojny pan, ten Paderewski, / …pyszne ma włosy, sama grzywa / płomienna chwieje się nad czołem. / Muzyk to wielki, patriota / szal biały, długi, peleryna. Paderewski: Ja jestem ponad / stronnic wszystkich spory, i tak do żadnej partii / nie należę… Jest dla mnie naród / stronnictwem jedynym, / ojczyzna nasza / najwyższym wezwaniem. Lud: Sztandary przed nim pochylają / niby przed jakim baldachimem… Oni witają go w „Bazarze” / Korfanty, Seyda, ksiądz Adamski.

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

Książka jest poetycką kroniką przebiegu powstania wielkopolskiego nie tylko w Poznaniu, ale także w wielu miejscowościach wielkopolskich, takich jak Osieczna, Żnin, Szubin, Rynarzewo, Babimost, Nowe Kramsko, Kargowa, Miłosław, a także Bydgoszcz. Autorami znanych wierszy o powstaniu są także: Maria Paruszewska (W pierwszą rocznicę wolności), Ryszard Danecki (Witaj jasności, Wiwat! Poznaniacy), Ewa Najwer (Tryptyk powstańczy 1918-1919), Mirosława Prywer (Cmentarz Zasłużonych Wielkopolan), Józef Ratajczak (Obchód miasta 1918-1945), Marian Włoszkiewicz (Wiersz dla Poznania), Leon Bochenek (O cześć powstańcom, sława), Paweł Kuszczyński (Powstańcy wielkopolscy, Światło Ignacego Jana Paderewskiego, Śremskie refleksje), Bolesław Karpiński (Cześć i sława), Stanisław Rybka (Marsylianka wielkopolska), Wincenty Różański (wiersz bez tytułu zaczynający się od słów: „to miasto wybrałem ze stacji powietrza”), Łucja Danielewska (Wigilia roku osiemnastego), Jerzy Przybecki (Iskra, Kamienna pamięć, Łza powstańcza, 1918/1919), Jerzy Grupiński (Opowieść powstańca, Okiem ptaka, Rycerze i szczury), Lech Konopiński (O Powstaniu Wielkopolskim opowieść). Wybitnym prozatorskim piewcą zwycięskiego czynu Wielkopolan stał się Gerard Górnicki. Napisanie dwóch powieści poprzedził ogromny wysiłek: studiowanie pamiętników powstańców i dzieł historyków, odbycie wielu podróży do miejsc bitew i potyczek, spotkania z jeszcze żyjącymi powstańcami, zdobywanie wiedzy o obyczajach, piosenkach i żartach wielkopolskich. Powieści te oddają atmosferę powstania wielkopolskiego, wyraźnie prezentują sylwetki jego uczestników. Bitwa szalała do wieczora jest książką ukazującą akcje powstańców na froncie północnym (okolice Żnina, Szubina, Kcyni, Inowrocławia). Autor dynamicznie opisuje walki: „Walcie naprzód! – krzyknął wreszcie [Marceli Cieślicki], poniosła go nagle żądza zdobyczy, wskoczył przez otwór muru na wewnętrzny dziedziniec, podniósł prawą rękę do góry, odwrócił się do żołnierzy: ‒ Za mną!… Polacy zwrócili się czołem do nieprzyjaciela, w śniegu i mroku

zaczęła się walka na szable i bagnety. Ranili się, zabijali, umierali w poplątaniu ciał, nóg, rąk; krzyczeli, jęczeli, przeklinali, modlili się”. Powieść Mściwoj i Anna Maria utrzymana została w konwencji baśni. Piękna i zarazem tragiczna jest miłość Mściwoja i Anny Marii, która umiera powstańczą śmiercią. Oto wzruszający obraz niepokojów i nadziei bohaterki: „Będziemy mieli ładne mieszkanie, lubię sprzątać, trzymać czystość, dobrze gotuję – Po chwili ni stąd, ni zowąd rzekła: ‒ Myślę, że wojnę wygracie, musicie wygrać. – Bóg raczy wiedzieć, nie mówmy o tym. – Muszę być zawsze młoda i zgrabna. A ty nie masz żadnych pragnień? – z kobiecą czułością wracała do swoich marzeń”. W powieści spotykamy charakterystyczny dialog: „‒ Co będzie dalej? – spytał Janus. – A co ma być. Polska gdzieś tam jest, my żyjemy, chwalić Boga”. Także w utworze dramatycznym Poszli ci, którzy powinni Gerard Górnicki podejmuje temat powstania. Eugeniusz Paukszta zajął się tematyką powstania wielkopolskiego w powieści Pogranicze, w której znajdujemy wiele interesujących wizerunków postaci oraz pejzaże na styku Ziemi Lubuskiej i Wielkopolski. W ostatnich latach swego życia (lata siedemdziesiąte XX wieku) zaczął pracować nad planowaną od długiego czasu powieścią o powstaniu. Na jego apel w prasie, że zbiera do niej materiały, otrzymał setki dokumentów, fotografii, pieśni, relacji, listów, co świadczyło o tym, że jest pisarzem szanowanym. Odwiedzał miejsca bitew i potyczek, rozmawiał z powstańcami. Jednak pisanie tej książki szło mu wyjątkowo wolno, z oporami, jak nigdy, i to z wielu przyczyn: może z nadmiaru wiedzy faktograficznej, natłoku materiałów, co nie sprzyja wyobraźni, literackiej fikcji (pogląd prezentowany w eseju Janusza Koniusza). Równocześnie wraz z Bohdanem Porębą mocował się ze scenariuszem filmu fabularnego o powstaniu. W opublikowanym szkicu ten znakomity pisarz – obarczony różnorodnymi zadaniami (m.in. pełnił funkcję prezesa Wielkopolskiego Towarzystwa Kulturalnego, realizował zada11

Powstanie wielkopolskie w literaturze

nia w poznańskim oddziale Związku Literatów Polskich, przekazywał artykuły publicystyczne do czasopism, odpowiadał na niezliczoną ilość listów – także do swoich czytelników, co pochłaniało mu prawie tyle czasu co twórczość literacka) – napisał: Atak niemiecki trwał. Oddziały powstańcze cofały się od trzech godzin. Dolna i Górna Kargowa zajęte zostały przez wroga. Swobodniej manewrował teraz na linii od Sulechowa niemiecki pociąg pancerny. Na najbardziej wysuniętym odcinku walczył jeszcze ze swoim plutonem Ofierski. Niemcy cofnęli się. Goniec pędził z rozkazem. Zziajany był. Ofierski skinął głową, wpatrzył się w szereg budynków Górnej Kargowej, obrócił się do swoich, ręką wskazał. – Jeszcze raz, chłopcy!… Porucznik Szcześniak oceniał sytuację. Tkwić tu nie było sensu. Rozkazy dowództwa nakazywały organizację silnej obrony w Kopanicy. Trzeba było nadążać. Dał znak odwrotu. […] Walczyli do końca. Zdziesiątkowani doczekali się jednak chwili, gdy nadeszły posiłki. Nieprzyjaciela do Kopanicy nie dopuszczono.

Ważną dziedziną piśmiennictwa o powstaniu wielkopolskim są pamiętniki i relacje powstańców. Warto wymienić pamiętnik Daniela Kęszyckiego Z dni powstania wielkopolskiego oraz wydaną w roku 2018 (wznowienie publikacji z 1936 roku) książkę Wojciecha Jedliny Jacobsona Z ludem wielkopolskim przeciw zaborcom. Książka Tadeusza Beceli Świt nad Wartą jest opowieścią z czasów powstania wielkopolskiego. Przedstawia wybuch powstania, przebieg działań i walk w Poznaniu i na froncie północnym. We fragmencie XXII rozdziału Wykonane zadanie autor pisze: Nadeszła pierwsza niedziela stycznia. Wszystkie oddziały niemieckie poza szóstym pułkiem grenadierów zostały rozbrojone. Spodziewaliśmy się, że i oni w najbliższych godzinach opuszczą miasto. Komendant Maciaszek zarządził w końcu ich ewakuację… Przed południem wróciła do mnie grupa kapitana Kopy, która w nocy opanowała Ławicę. Walka o lotnisko była krótka, kosztowała jednak powstańców dwóch zabitych i kilkunastu rannych.

Marian Turwid, pisarz i malarz, w opublikowanej w wydawnictwie „Pomorze” w 1983 12

roku (wyd. 2 popr., wyd. 1 – 1969) powieści Dwie strony drogi na przykładzie Michała Wojciechowskiego ukazuje patriotyczne losy/ drogi Polaków – począwszy od Wrześni, kiedy niemiecki nauczyciel nie mógł zmusić czternastoletniego ucznia do zaśpiewania po niemiecku marsza, poprzez zwycięskie powstanie wielkopolskie, a skończywszy na wygranej bitwie pod Monte Cassino. Przytaczam fragment dotyczący przyjazdu Ignacego Jana Paderewskiego do Poznania. Ale wiem, że od Bydgoszczy maszerują już oddziały Grenzschutzu… jutro może się zacząć. – Czemu akurat jutro? – Bo jutro zatrzyma się w Poznaniu Ignacy Jan Paderewski. Jedzie z oficerami misji alianckiej. Berlin domagał się, aby z Gdańska jechał przez Toruń – Aleksandrów, ale Paderewski uparł się i jedzie przez Poznań… ‒ Szkoda, żeście tego nie mogli widzieć! – unosił się nazajutrz konduktor Pacyński przy bufecie w poczekalni dworcowej. Przyprowadził przed chwilą nocny osobowy z Poznania. – Ludzie! Co tam się dzieje! Całe miasto kipi! I wszędzie chorągwie! Polskie i alianckie! A na ulicach tłumy jeszcze większe niż na Boże Ciało. I te tysiące świec! Tysiące pochodni!

Już tradycyjnie rocznice jubileuszowe, szczególnie te znaczące, stają się okazją do przywołania pamięci o powstaniu wielkopolskim również w literaturze. Nie mogło być inaczej w 2018 roku, w którym przypadła wyjątkowa 100. rocznica wybuchu powstańczego zrywu Wielkopolan. To właśnie w tym roku odbyły się między innymi ogólnopolskie konkursy literackie: im. Romana Wilkanowicza, zorganizowany przez Zarząd Główny Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 i poznański oddział Związku Literatów Polskich oraz na najlepszą powieść związaną z powstaniem wielkopolskim, zorganizowany przez Wydawnictwo Miejskie Posnania. Na Konkurs Literacki im. Romana Wilkanowicza nadesłanych zostało 85 prac uczestników z całego kraju. W przekazanych tekstach dominującym tematem jest przeżywanie dumy ze zwycięskiego powstania oraz przesłania i zadania dla wszystkich Polaków, stąd wynikające na przy-

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

szłość. Nadesłane prace oceniło jury w składzie: Paweł Kuszczyński – przewodniczący, Magdalena Lipińska – sekretarz, Jerzy Beniamin Zimny i Katarzyna Sołtysiak – członkowie. Nagrodę za wiersz bez tytułu zaczynający się od słów: „to wcale nie była cicha noc jak w kolędzie / czerwień na bruku murach / i śnieg w rękawie” uzyskał Andrzej Sikorski. Autor ten w drugim nadesłanym wierszu Pod Kcynią przedstawił poetycki obraz walki o wyzwolenie miasta: „…kiedy gadzina budzi świt otwiera dłoń / i nad ostrzem bagnetu sprawdza; / linia życia przecina najbliższe wzgórze”. Na uwagę zasługuje Haiku powstańcze, wyróżniony wiersz Jerzego Piliszewskiego: „Pada – ziemia się staje / Biało-czerwona. / Bohdan Hulewicz / Ziemia wezwała. / Ubrał wojskową czapkę. / Odłożył pióro”. Autorem oryginalnego tekstu Powstanie Wielkopolskie po naszymu, napisanego w gwarze wielkopolskiej, jest Michał Lipiecki: „Powstańcy na ulicach dzielnie walczyli / niejeden for w Poznaniu zdobyli / Po mieście jeszczyg herody latały / jak nad Ławicum już trzepotały / ‒ fany nasze biało-czerwone / Już miasto Poznań oswobodzone”. Barbara Kęsicka-Lempka w Mszy w rocznicę Powstania ukazała swoje przeżycia jako sześcioletnia dziewczynka: „Jeszcze oczy sklejone snem / a już stoję w chłodnym wnętrzu Fary mała dziewczynka w czerwonym bereciku / z tatusiem za rękę. Przy ołtarzu ze sztandarami posiwiali powstańcy”. Dominik Górny w trzeciej części Tryptyku pamięci Powstania Wielkopolskiego zawarł ważne wskazanie: „Franciszek Ratajczak / poległ jako pierwszy / Od faktu jak długo żyjesz / ważniejsze to / jako kto odchodzisz na drugą stronę pamięci”. Jury konkursu nagrodziło opowiadanie Salomei Prauzińskiej za wzruszający opis Wigilii i Pasterki 1918 roku: Najbardziej urokliwy dzień w całym roku. Dzieląc się opłatkiem, wszyscy mieliśmy łzy w oczach… Jak będzie, jaka czeka nas przyszłość, co będzie z Polską i Wielkopolską i czy, jeżeli Tata pójdzie walczyć, następne święta spędzimy na pewno w tym gronie…

Nagrodzona została powieść Trzy światy ze zwycięską baranicą Elżbiety Stankiewicz-Daleszyńskiej, wybitnej poznańskiej pisarki. Jest to książka prezentująca prozę artystyczną, barwnie ukazująca rzeczywistość powstaniową w Opalenicy i Grodzisku Wielkopolskim. Ukazuje wiele postaci związanych bezpośrednio bądź pośrednio z powstaniem wielkopolskim, szczególnie kobiet zajmujących się aprowizacją dla powstańców, jak również uczestniczących w walkach na froncie zachodnim. Autorka umiejętnie nawiązuje do przesłań odnoszących się do czasów współczesnych. Zaprezentowała różnorodność języka, jakim posługiwali się bohaterowie powieści, gwary wielkopolskiej nie wyłączając. Plon Konkursu im. Romana Wilkanowicza, zawierający nagrodzone, wyróżnione i zakwalifikowane do druku teksty zostanie wydrukowany przez Wydawnictwo Miejskie Posnania w książce Słowo syci pamięć w II połowie bieżącego roku. Opowieść graficzną o powstaniu wielkopolskim zatytułowaną Dziś Powstanie wydrukowały w 2018 roku oficyny wydawnicze: Media Rodzina Sp. z o.o. oraz Wydawnictwo Miejskie Posnania. Autorami tego komiksu są Witold Tkaczyk – pomysłodawca i autor scenariusza oraz Tomasz Tomaszewski – autor rysunków i projektu okładki. Również książką skierowaną do dzieci jest A u nas powstanie! autorstwa Magdaleny Podbylskiej z rysunkami Katarzyny Bukiert. Jest to opowieść o powstaniu wpisana w losy poznańskiej rodziny Grześkowiaków. W powieści Piotra Bojarskiego Cwaniaki ukazane są losy autentycznych i fikcyjnych postaci z powstańcami w tle. Jury konkursu „Rozważni i romantyczni. Spojrzenie 100 lat później”, na który wpłynęło 20 książek, przyznało nagrodę Bartłomiejowi Marcinkowskiemu za powieść Hotel. Autor nagrodzonej książki ze swadą prezentuje portrety ówczesnych przywódców Polski, ciekawie opowiada o losach Polaków pochodzących z trzech zaborów, ukazuje wybuch powstania, ludzkie dramaty, cierpienie i śmierć. Jest w tej powieści obecna również gorąca miłość, gdyż – co jest rzeczą naturalną 13

Powstanie wielkopolskie w literaturze

– młodzi ludzie nie mogą swojego życia wypełniać wyłącznie walką: ‒ Chciałabym, żebyś to mnie pokochał jak tamtą. Żeby skrzydła, o których mówiłeś, odrosły, a ty znów latał. – Mocno przytuliła się do niego, opierając całym ciężarem. Pomimo grubego koca poczuł sprężystą miękkość jej piersi. Znów ją pocałował. Odsunął koc i przykrył nim oboje. Dziewczyna podała mu kieliszek. Wypili. Kiedy ich usta znów się spotkały, wciąż czuli gorzkawo-cierpki smak alkoholu. ‒ Chodźmy stąd. – Wstał i uniósł dziewczynę na rękach. Kilka sekund później byli już w sypialni. Położył ją na łóżku. ‒ Wyglądasz naprawdę żałośnie. – Patrzyła na Karola. – Zdejmij tę koszulę. Błagam. ‒ Dobrze. – Zrobił krok w stronę wyłącznika światła. ‒ Nie. Nie gaś. Chcę cię widzieć. ‒ Dobrze – powtórzył. Patrzył na nią, jak wstaje, powoli zdejmuje sukienkę, stanik, majtki i wyciąga w jego stronę szczupłe ramiona. Zamknął oczy. Chciał tylko czuć jej ciepło, dotyk, każdy skrawek ciała, każdą chwilę, gdy była jego, jakby przeszłość nie istniała.

Bohater powieści, Konrad Skałecki, uosabia przesłanie konkursu „Rozważni i romantyczni. Spojrzenie 100 lat później” – jest to odważny, a zarazem rozważny profesjonalny komandos, który godnie i z wyjątkowym zaangażowaniem służy sprawie powstania. Można stwierdzić, że rocznice naszej zwycięskiej epopei były godnie utrwalane dokonaniami literatury pięknej. Należy jednak w przyszłości dążyć do tego, by wiedzę o pełnych chwały i mądrości czynach wielkopolskich powstańców oraz o znaczeniu powstania dla całej Polski posiedli w znacznie większym zakresie ci starsi i ci młodzi Polacy, i to nie tylko Wielkopolanie. Wielkie znaczenie ma Słowo, napisane, a szczególnie czytane – wypowiadane, bowiem syci ono pamięć, jest trwalszym nośnikiem wiadomości niż żelazo (które rdzewieje), kamień (który kruszeje), drewno (które próchnieje).

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

Henryk Krystek

Udział Archiwum Państwowego w Poznaniu w obchodach 100-lecia odzyskania przez Polskę niepodległości oraz wybuchu powstania wielkopolskiego 100. rocznica odzyskania przez Polskę niepodległości oraz 100-lecie wybuchu powstania wielkopolskiego były dla Archiwum Państwowego w Poznaniu pretekstem zorganizowania we własnym zakresie lub uczestniczenia jako partner w wielu projektach poświęconym tej tematyce. Pomyślnie zakończyły się zabiegi o wpisanie na krajową listę programu UNESCO „Pamięć Świata” „Dokumentów Powstania Wielkopolskiego” przechowywanych w Archiwum Państwowym w Poznaniu i Muzeum Historii Miasta Poznania Oddziale Muzeum Narodowego w Poznaniu. 28 września 2018 roku w Belwederze w Warszawie odbyła się uroczystość przekazania certyfikatów potwierdzających wpisanie najcenniejszych zabytków piśmiennictwa polskiego na Krajową Listę Programu UNESCO „Pamięć Świata”. W uroczystości tej wzięli udział przedstawiciele najwyższych władz państwowych, władz UNESCO, archiwów państwowych, bibliotek, muzeów i innych instytucji zlokalizowanych w Polsce oraz za granicą. Prezydenta RP reprezentował minister Wojciech Kolarski, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego wicepremier Piotr Gliński oraz podsekretarz stanu Magdalena Gawin. Polski Komitet ds. UNESCO reprezentował jego sekretarz prof. Sławomir Ratajski oraz przewodniczący Polskiego Komitetu Programu UNESCO „Pamięć Świata” i Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych dr Wojciech Woźniak. W 2018 roku – w 3. edycji – pośród innych 19 zabytków na listę tę wpisane zostały bardzo cenne materiały, jakimi są DOKUMENTY POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO przechowywane w Archiwum Państwowym w Poznaniu i Mu-

zeum Historii Miasta Poznania Oddziale Muzeum Narodowego w Poznaniu.

Certyfikat wpisu „Dokumentów Powstania Wielkopolskiego (1918-1919)” na Polską Listę Krajową Programu UNESCO „Pamięć Świata”

Wystąpienie ministra Wojciecha Kolarskiego z Kancelarii Prezydenta RP

Udział Archiwum Państwowego w Poznaniu w obchodach 100-lecia odzyskania przez Polskę niepodległości…

Przedstawiciele instytucji wyróżnionych wpisem na KL Programu UNESCO „Pamięć Świata”

„Dokumenty Powstania Wielkopolskiego” to przede wszystkim rozkazy dzienne Dowództwa Głównego Polskich Sił Zbrojnych, podpisane przez majora Stanisława Taczaka, pierwszego dowódcę i głównodowodzącego oraz jego następcę – generała Józefa Dowbor-Muśnickiego. Stanowią część zachowanego w niewielkim fragmencie zespołu archiwalnego z lat 1919-1920 i informują o organizacji polskich sił zbrojnych na terenie byłego zaboru pruskiego, gdzie nadal istniała i prężnie działała administracja niemiecka. Większość tych dokumentów, przechowywana podczas II wojny światowej w Archiwum Rzeszy Kraju Warty w Poznaniu (Reichsarchiv Wartheland Posen), spłonęła w pożarze tej instytucji w końcu stycznia 1945 roku. Rozkazy (171 stron w oprawnej, klejonej teczce) Dowództwa Głównego Sił Zbrojnych są wyjątkowym świadectwem militarnego zorganizowania społeczeństwa Wielkopolski przeciw zaborcy. Można wśród nich znaleźć między innymi informacje dotyczące: podziału na okręgi werbunkowe, sposobu organizacji regularnego wojska (piechoty, karabinów maszynowych, artylerii ciężkiej i polowej, jazdy pionierów, oddziałów telefonicznych i żandarmerii), awansów, zasad zaopatrzenia oddziałów w amunicję i ekwipunek, organizacji sądownictwa wojskowego (wojennego) czy kar w przypadku ucieczki z pola bitwy. Ważnym dokumentem z powstania wielkopolskiego jest również album Powstanie wielkopolskie 1918-1919 autorstwa Kazimierza 16

Gregera, zawierający 183 zdjęcia dokumentujące wydarzenia związane z odzyskaniem niepodległości i narodzinami II Rzeczypospolitej. Greger był jedynym fotografem utrwalającym te przełomowe momenty historyczne, w związku z czym album ma unikatową wartość historyczną. Na fotografiach uwiecznione zostały osoby najistotniejsze dla powstania wielkopolskiego (m.in. gen. Józef Dowbor-Muśnicki, płk Daniel Konarzewski, gen. Filip Dubiski, płk Juliusz Stachniewicz, płk Julian Lange, ks. Stanisław Adamski, ks. Tadeusz Dykier, Wojciech Korfanty) oraz wydarzenia dziejące się w Poznaniu w pierwszych tygodniach 1919 roku, w czasach, kiedy decydowały się losy polskiej państwowości. Album ze zdjęciami Kazimierza Gregera został darowany Muzeum Historii Miasta Poznania (oddział Muzeum Narodowego w Poznaniu) w 1987 roku przez Ignacego Mosia, twórcę i wieloletniego kustosza Muzeum Literackiego Henryka Sienkiewicza w Poznaniu.

Ekspozycja w Belwederze z „Dokumentami Powstania Wielkopolskiego”

Wpisanie „Dokumentów Powstania Wielkopolskiego” na Krajową Listę Programu UNESCO „Pamięć Świata”, jubileusz setnej rocznicy odzyskania przez Polskę Niepodległości oraz wybuchu powstania wielkopolskiego były bardzo dobrym powodem zorganizowania w holu Sejmu RP, pod honorowym patronatem Marszałka Sejmu RP, okolicznościowej wystawy, na której zostały zaprezentowane w interesującej formule między innymi

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

wybrane rozkazy dzienne Dowództwa Głównego Polskich Sił Zbrojnych w byłym zaborze pruskim oraz wybrane fotografie z albumu Kazimierza Gregera. Wystawę pt. Powstanie Wielkopolskie – rozkaz! Dokumenty Powstania Wielkopolskiego można było obejrzeć w holu Sejmu na I piętrze od 19 do 25 listopada 2018 roku.

Widok na prezentowane w Sejmie moduły wystawy Powstanie Wielkopolskie – rozkaz!

Parlamentarzyści na wystawie Powstanie Wielkopolskie – rozkaz!

Partnerem wiodącym projektu było Archiwum Państwowe w Poznaniu, które we współpracy z Muzeum Historii Miasta Poznania przygotowało wybór materiałów i merytoryczny scenariusz wystawy. Kuratorkami wystawy były: Zofia Wojciechowska – st. kustosz Archiwum Państwowego w Poznaniu oraz dr Magdalena Mrugalska-Banaszak – kierownik Muzeum Historii Miasta

Poznania. Projekt aranżacji wystawy został przygotowany przez plastyka grafika, Wawrzyńca Kozickiego, posiadającego doświadczenie i bogaty dorobek w realizacji tego rodzaju projektów ekspozycyjnych. Zasadniczą część kosztów zorganizowania wystawy pokryło Archiwum Państwowe w Poznaniu ze środków otrzymanych od Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych i ze środków własnych. Znaczącego i bardzo wymiernego wsparcia finansowego udzieliła Firma TORPOL SA z Poznania. Natomiast Muzeum Narodowe w Poznaniu zapewniło pomoc logistyczną w transporcie wystawy do Warszawy i z powrotem do Poznania oraz w jej montażu i demontażu. W sposób szczególny należy podkreślić, iż Wojewoda Wielkopolski i jego przedstawiciele, jako pomysłodawcy projektu, udzielili wyjątkowo skutecznej pomocy w uzyskaniu zgody i patronatu honorowego Marszałka Sejmu RP. Również bardzo aktywnie uczestniczyli we współkoordynowaniu działań organizacyjnych i merytorycznych związanych z przygotowaniem samej wystawy, katalogu oraz imprez towarzyszących. Od 28 listopada 2018 do 7 stycznia 2019 roku wystawę tę można było zobaczyć w Poznaniu w holu Wielkopolskiego Urzędu Wojewódzkiego, natomiast w lutym i marcu 2019 roku była eksponowana w budynku ratusza w Lesznie, a od 30 marca 2019 roku można ją oglądać w Kórniku w gmachu Kórnickiego Centrum Rekreacji i Sportu. Ponadto w 2019 roku zaplanowano prezentację wystawy jeszcze w kilku wybranych ośrodkach na terenie Wielkopolski i kraju. 9 listopada 2018 roku na Starym Rynku przed Odwachem została otwarta wystawa Wielkopolanie ku Niepodległej – w stulecie zwycięskiego powstania 1918-1919 roku. Wystawa – instalacja objazdowa będzie eksponowana w dziewięciu muzeach w Polsce: w Warszawie, Krakowie, Wrocławiu, Zielonej Górze, Bydgoszczy, Toruniu, Gdańsku, Świętochłowicach Śląskich (wraz z Katowicami) i Białymstoku. Ma oddać hołd powstańcom i upamiętnić ich oraz upowszechnić wiedzę o powstaniu wielkopolskim w innych dzielnicach Polski. Inicjatorem projektu jest Wiel17

Udział Archiwum Państwowego w Poznaniu w obchodach 100-lecia odzyskania przez Polskę niepodległości…

kopolskie Muzeum Niepodległości, które realizowało go m.in. z Archiwum Państwowym w Poznaniu. W posiedzeniach Rady Programowej uczestniczył dyrektor Archiwum, zaś w skład zespołu przygotowującego scenariusz wystawy weszli: st. kustosz Stefan Olejniczak i dr Przemysław Wojciechowski. 23 listopada 2018 roku Archiwum Państwowe w Poznaniu przy współudziale Muzeum Historii Miasta Poznania zorganizowało XI edycję wydarzenia „Popołudnie z dokumentem”. Przed gmachem Archiwum Państwowego, dzięki współpracy z Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku, otwarto wystawę plenerową Pierwsze dni niepodległości. Wśród gości obecni byli: dr Henryk Niestrój – zastępca Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych, prof. Grzegorz Nowik z Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku, o. dr Michał Baranowski – sekretarz kapituły Zgromadzenia Franciszkanów Konwentualnych w Poznaniu, Maciej Gajewski – dyrektor Departamentu Organizacji i Udostępniania NDAP, przedstawiciele muzeów poznańskich (Archeologicznego, Niepodległości, Wojskowego), dr hab. Rafał Reczek – dyrektor IPN Oddział w Poznaniu, Tadeusz Musiał – prezes Zarządu Głównego Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego, Wawrzyniec Wierzejewski – prezes Zarządu Oddziału Wielkopolskiego Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego oraz członkowie Towarzystwa Heraldyczno-Genealogicznego w Poznaniu. Wystawa została opracowana przez dr. Emila Noińskiego, prof. Grzegorza Nowika i mgr. Łukasza Wieczorka. Wystawie towarzyszyła publikacja wydana przez Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku. Kilkanaście plansz przedstawia różne regiony ziem polskich w latach 1918-1921: Zakopane, Podhale, Śląsk Cieszyński, Kraków i Małopolskę Zachodnią, Lwów i Galicję Wschodnią, Lublin, Warszawę, Poznań i Wielkopolskę, Wołyń i Podole, Górny Śląsk, Kujawy i Pomorze, Powiśle, Warmię i Mazury, Wilno i Litwę Środkową. Wystawę kończą traktaty sankcjonujące przebieg granic (traktaty podpisane w Wersalu, Rydze, Trianon i Saint-Germain-en-Laye). 18

Goście otwarcia wystawy Pierwsze dni niepodległości podczas wypowiedzi dyrektora Archiwum

Następnie goście przeszli na Stary Rynek do ratusza. Tu spotkanie rozpoczęło się od muzycznego akcentu: pieśń Wojenko, wojenko zagrał na fortepianie dr Przemysław Wojciechowski – moderator spotkania. Wszystkich obecnych przywitała dr Magdalena Mrugalska-Banaszak, kierownik Muzeum Historii Miasta Poznania. Później głos zabrał Henryk Krystek, dyrektor Archiwum Państwowego w Poznaniu, zaś po nim dr Henryk Niestrój, zastępca Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych, który przypomniał, iż Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych dr Wojciech Woźniak i dyrektor Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku Robert Supeł podpisali porozumienie o współpracy partnerskiej. Efektem wspólnych działań jest właśnie wystawa Pierwsze dni niepodległości. Wystawa ta była już prezentowana w Lublinie, Krakowie, Warszawie, Bielsku-Białej, a obecnie znajduje się w Poznaniu. Prof. dr hab. Grzegorz Nowik z Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku wygłosił ciekawy referat pt. Pierwsze dni niepodległości. Skupił się na codziennym życiu Polaków w odrodzonej Polsce, która stanowiła w 1918 roku mozaikę ziem i regionów. Obowiązywały w nich różne systemy miar i wag, inne były skale map, różne były szerokości torów kolejowych, odmienne systemy monetarne i bankowe, a także prawo. Wskazał na to, że głównym spoiwem były wówczas: polska mowa, świadomość, tradycja i kultura narodowa oraz religia.

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

Po wykładzie prof. G. Nowika wystąpił duet z Teatru Muzycznego w Poznaniu. Anna Lasota i Mirosław Kin zaśpiewali wiązankę pieśni żołnierskich z czasów I wojny światowej. Na koniec zebrani usłyszeli przepiękną pieśń Pamięć.

Podziękowania organizatorów „Popołudnia z dokumentem” dla prof. Grzegorza Nowika

Kolejnym prelegentem był dr hab. Olaf Bergmann z Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości w Poznaniu. Przedstawił referat Społeczeństwo wielkopolskie w przededniu powstania wielkopolskiego i jego organizacja, wskazując na organizacje paramilitarne oraz pracę organiczną Wielkopolan jako filary walki o granice z Niemcami. Po przerwie i poczęstunku w Sali Królewskiej Henryk Krystek, dyrektor Archiwum Państwowego w Poznaniu, przedstawił dokumenty powstania wielkopolskiego na Krajowej Liście Programu UNESCO „Pamięć Świata”. Nawiązał do uroczystości wręczenia certyfikatów wpisu na III edycję Polskiej Listy Krajowej Programu UNESCO, która odbyła się w Belwederze 28 września 2018 roku. Wówczas certyfikaty otrzymało 19 instytucji z kraju i zagranicy. Archiwum Państwowe w Poznaniu otrzymało go dla rozkazów dziennych Dowództwa Głównego Polskich Sił Zbrojnych, podpisanych przez mjr. Stanisława Taczaka oraz gen. Józefa Dowbor-Muśnickiego. Rozkazy te można było obejrzeć w oryginale – w gablocie wystawionej w Sali Renesansowej ratusza. Dyrektor H. Krystek na zakończenie zaprosił również wszystkich do odwie-

dzenia innych wystaw poświęconych powstaniu wielkopolskiemu, przy których organizacji brali udział poznańscy archiwiści: Wielkopolanie ku Niepodległej – w stulecie zwycięskiego powstania 1918-1919 (wystawa – instalacja objazdowa otwarta 9 listopada przed Odwachem z inicjatywy Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości w Poznaniu), Ku Niepodległej. Nasi antenaci na drodze do niepodległości (wystawa otwarta 16 listopada w gmachu Archiwum Państwowego w Poznaniu) oraz Powstanie Wielkopolskie – rozkaz! (wystawa otwarta 21 listopada w Sejmie RP w Warszawie). Następnie głos zabrała dr Magdalena Mrugalska-Banaszak z Muzeum Historii Miasta Poznania, która przedstawiła prezentację multimedialną ukazującą zawartość albumu fotografii Kazimierza Gregera Powstanie wielkopolskie 1918-1919. Album ten także otrzymał certyfikat UNESCO. Zawiera 183 zdjęcia przedstawiające osoby i wydarzenia związane z powstaniem w Wielkopolsce w 1919 roku. Przypomniała też postać K. Gregera i dzieje jego zakładu fotograficznego w Poznaniu. Mgr Justyna Żarczyńska z Muzeum Historii Miasta Poznania pokazała nieznane zdjęcia Poznania w przededniu powstania wielkopolskiego (z przełomu XIX i XX wieku) i wskazała na fakt szybkiego rozwoju miasta po zburzeniu murów pruskich bram wjazdowych. Pokazała także, jakie osiągnięcia w różnych dziadzinach przemysłu, rolnictwa, nauki i sztuki zaprezentowano podczas Powszechnej Wystawy Krajowej w 1929 roku w Poznaniu. J. Żarczyńska zaprosiła również osoby zainteresowane do zwiedzenia wystawy Narodziny nowoczesnego miasta. Poznań w latach 19181929, której jest kuratorem. Wernisaż odbył się 18 listopada 2018 roku w ratuszu. Na zakończenie Henryk Krystek podziękował wszystkim za obecność, prelegentom za ciekawe wystąpienia, artystom za śpiew i wręczył im na pamiątkę książkę prof. Mariana Olszewskiego Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 (wyd. IPN w Poznaniu, 2018). W 100. rocznicę wybuchu powstania wielkopolskiego Instytut Pamięci Narodowej Oddział w Poznaniu wspólnie z wieloma instytucjami przygotował portal internetowy 19

Udział Archiwum Państwowego w Poznaniu w obchodach 100-lecia odzyskania przez Polskę niepodległości…

poświęcony temu ważnemu wydarzeniu: powstaniewielkopolskie.ipn.gov.pl. Ideą portalu jest edukowanie, propagowanie i upamiętnianie powstania wielkopolskiego. Jego ważną zaletą jest otwarta formuła i uzupełnianie informacji poprzez zbieranie tekstów i materiałów z terenu całego województwa oraz zapraszanie do współpracy regionalistów, historyków i instytucji propagujących pamięć o powstaniu. Zaproszenie do współpracy przyjęło wielu uznanych historyków oraz najważniejsze instytucje będące depozytariuszami pamięci o powstaniu wielkopolskim. Jest wśród nich także Archiwum Państwowe w Poznaniu, które dla uczczenia tej jakże chlubnej karty w dziejach naszego narodu przygotowało stronę internetową „Cyfrowe Archiwum Powstania Wielkopolskiego”, która jest dostępna od 28 grudnia 2018 roku.

Baner strony internetowej „Cyfrowe Archiwum Powstania Wielkopolskiego”

Strona ta zawiera „katalog” zgromadzonych w archiwach oraz w dużej części zdigitalizowanych i zamieszczonych w Internecie materiałów archiwalnych związanych z powstaniem i jego uczestnikami. Katalog bazuje na opracowaniu pt. Powstanie Wielkopolskie 1918-1919. Katalog źródeł i materiałów (Poznań, 2003) pod red. prof. Stanisława Sierpowskiego1 oraz indeksie rzeczowym opracowanym przez dr. Marka Rezlera, a także inwentarzach archiwalnych przygotowanych przez pracowników archiwów państwowych.

Główną naszą motywacją, oprócz oczywiście wyeksponowania zwycięskiego zrywu niepodległościowego, był fakt wcześniejszego opracowania dostępnych materiałów poświęconych powstaniu oraz ich digitalizacji. Większość kopii materiałów została zamieszczona na portalu www.szukajwarchiwach.pl i jest dostępna dla użytkowników Internetu. Jednak specyfika tego portalu archiwalnego wymusza niejako na użytkownikach konieczność posiadania szerokiej wiedzy z zakresu dziejów ustrojowych z tego okresu i organizacji twórców zespołów archiwalnych, aby można było sprawnie i optymalnie skorzystać z opublikowanych źródeł archiwalnych. Dla przykładu fotografie związane z powstaniem znajdują się wśród setek innych dokumentów w rozmaitych aktach miast, aktach Urzędu Wojewódzkiego w Poznaniu, aktach ZBoWiD-u itp. Bez sporej dozy wiedzy i szczęścia osoby zainteresowane powstaniem czy też odkrywcy rodzinnych korzeni prawdopodobnie nigdy nie natrafiliby na odpowiednie materiały. Uznaliśmy więc, że warto wykorzystać zarówno Katalog źródeł pod redakcją Stanisława Sierpowskiego, jak również inne opracowania i inwentarze dostępne w Archiwum i opracować „Cyfrowe Archiwum Powstania Wielkopolskiego” (CAPW), które zbierałoby wszystkie materiały archiwalne z zasobu Archiwum Państwowego w Poznaniu, stanowiące źródła do dziejów powstania wielkopolskiego. Co więcej, założeniem było powiązanie serwisu ze skanami dostępnymi w ramach portalu szukajwarchiwach.pl oraz umożliwienie łatwego wyszukiwania własnych haseł indeksowych – najczęściej nazw miejscowości i nazwisk powstańców. W drugiej połowie 2018 roku przystąpiono do prac, a wstępna wersja serwisu została zainaugurowana 28 grudnia 2018 roku na spotkaniu organizowanym przez Instytut Pamięci Narodowej Oddział w Poznaniu, które odbyło się w Belwederze. Na stronie zamieszczono listę obiektów objętych digitalizacją (wspominany już Katalog źródeł) oraz połączono zapisy na tej liście z kopiami cyfrowymi materia-

1 Powstanie wielkopolskie 1918-1919. Katalog źródeł i materiałów, pod red. S. Sierpowskiego, Poznań 2003, s. 45-99.

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

łów archiwalnych opublikowanych na portalu szukajwarchiwach.pl. W analogiczny sposób opracowano i zamieszczono listę haseł indeksu rzeczowego sporządzonego przez Marka Rezlera do wybranych materiałów archiwalnych z listy obiektów objętych digitalizacją wraz z wykonaniem podlinkowania zapisów indeksowych do kopii cyfrowych materiałów archiwalnych. Oprócz tego opracowana i udostępniona została lista uczestników powstania wielkopolskiego zarejestrowanych w księgach ZBoWiD-u. Zapisy na tej liście zostały również połączone z cyfrowymi kopiami ksiąg, aby każdemu zainteresowanemu umożliwić łatwe odszukanie powstańców i lekturę oryginalnych dokumentów. Chcieliśmy, by beneficjentami projektu byli nie tylko pracownicy naukowi placówek o różnych profilach badawczych i historycy zajmujący się powstaniem wielkopolskim oraz problematyką związaną z odzyskaniem przez Polskę niepodległości, ale również osoby skupiające się na dziejach własnych rodzin i poszukujące śladów przodków – powstańców wielkopolskich. To w głównej mierze dla nich została opracowana wyszukiwarka i – mamy nadzieję – czytelny sposób prezentacji informacji. Oczywiście zdajemy sobie sprawę z faktu, że jakiekolwiek opracowanie dotyczące tak wielkiego wysiłku dziesiątek, jeśli nie setek tysięcy osób sprzed stu lat, jakim było powstanie wielkopolskie, z założenia nie będzie kompletne. Naszym celem było jednak przede wszystkim zaprezentowanie dostępnych materiałów dotyczących powstania z naszego zasobu archiwalnego oraz naszych oddziałów zamiejscowych w Gnieźnie, Koninie i Pile. W katalogu znajduje się obecnie niemal 18 tys. opisów poszczególnych jednostek archiwalnych oraz poszczególnych stron z tych jednostek. Dodatkowo indeks zawiera 32 tys. nazwisk zweryfikowanych powstańców. Projekt został zrealizowany przy wsparciu finansowym Fundacji Veolia. Archiwum Państwowe w Poznaniu Oddział w Koninie we współpracy z Miejską Biblioteką Publiczną w Koninie w ramach obchodów 100-lecia odzyskania niepodległości zorganizowało wystawę Konin dla Niepodległej. W gmachu MBP wystawiono plansze, na

których znalazły się m.in. skany ksiąg zgonów parafii w Brdowie, Dobrosołowie oraz Lubstowie zawierające informacje o śmierci powstańców poległych w trzech bitwach powstania styczniowego (bitwy pod Brdowem, Dobrosołowem i Ignacewem w parafii Lubstów). Materiały z Brdowa są z historycznego punktu widzenia najbogatsze, gdyż zawierają obdukcje zmarłych i – niekiedy – identyfikacje poległych, w tym Leona Younga de Blankenheim. Na wystawie można było obejrzeć również inne archiwalia obrazujące powstańcze dzieje. Były to przede wszystkim dokumenty rosyjskie, wytworzone przez instytucje wojskowe oraz sądowe. Prezentowane archiwalia uzupełniła Wystawa literatury dotyczącej Powstania Styczniowego. Zorganizowana została ze zbiorów własnych MBP w Koninie. Wystawę podzielono na 6 działów: Poszli nasi w bój bez broni…, Powstańcy styczniowi – wizerunki, Gra o niepodległość w regionie konińskim, Oręż powstania, Ubiór w II połowie XIX w. oraz Echa powstania w literaturze i sztuce. Samodzielnie oraz we współpracy z innymi jednostkami zorganizowano 12 wystaw archiwalnych. Z tego 5 wystaw urządzono samodzielnie. Wiele wystaw zostało zamieszczonych na stronie domowej Archiwum. Szczególnym zainteresowaniem wśród wystaw tradycyjnych cieszyły się te zorganizowane w gmachu głównym Archiwum w Poznaniu. Pierwsza, pt. Czuj duch – 100-lecie harcerstwa, była poświęcona dziejom harcerstwa w Wielkopolsce. Wystawa stanowiła przegląd materiałów dotyczących polskiego skautingu i ZHP znajdujących się w zasobie Archiwum Państwowego w Poznaniu. Zaprezentowane obiekty pochodziły z kilku zespołów z lat 1912-1994. Szczególnie wartościowym źródłem okazały się spuścizny zasłużonych w historii Poznania i regionu osób zaangażowanych w działalność harcerską: Bernarda Chrzanowskiego, Edwarda Serwańskiego, Joanny Weigelt, Stefana Trzewikowskiego, Henryka Śniegockiego czy Stanisława Nawrockiego. Wystawa przedstawiała wybrane archiwalia w ciągu chronologicznym, od okresu zaborów po PRL. Wykorzystano również obiekty pochodzące z prywatnych zbio21

Udział Archiwum Państwowego w Poznaniu w obchodach 100-lecia odzyskania przez Polskę niepodległości…

rów pracowników oraz literaturę dotyczącą tematyki harcerskiej będącą w posiadaniu Biblioteki Archiwum Państwowego w Poznaniu. Druga wystawa zorganizowana w holu gmachu głównego Archiwum w Poznaniu to ekspozycja pt. Ku Niepodległej. Nasi przodkowie na drodze do niepodległości z pamiątek rodzinnych poznańskich archiwistów w celu uczczenia 100-lecia odzyskania niepodległości i wybuchu powstania wielkopolskiego. Współorganizatorem było Stowarzyszenie Archiwistów Polskich. Wśród gości otwarcia wystawy znaleźli się potomkowie i krewni powstańców wielkopolskich i uczestników Wielkiej Wojny. Ponadto w czasie uroczystości wręczono nagrody i wyróżnienia uczestnikom konkursu pt. „Powstanie Wielkopolskie w moim archiwum rodzinnym”. Na wystawie zaprezentowano 20 postaci, bo tyle materiałów udało się uzyskać od pracowników Archiwum Państwowego w Poznaniu. Podstawą wystawy były zdjęcia z różnego okresu życia naszych bohaterów i ich biogramy. Zaprezentowano także kilka oryginalnych stuletnich zdjęć. Inne eksponaty to dyplomy potwierdzające udział w powstaniu, zaświadczenia z Biura Historycznego, odznaczenia czy też legitymacje odznaczeń. Przygotowana ekspozycja była hołdem nie tylko dla naszych antenatów (działalność których udało się choć w minimalny sposób udokumentować), ale dla całego pokolenia naszych dziadków i pradziadków, których czyny i nazwiska z powodu trudnej i skomplikowanej historii zostały zapomniane. Przygotowując ww. ekspozycję, odstąpiliśmy od tradycji prezentowania materiałów przechowywanych w zasobie, ilustrujących kolejne rocznice. Uznaliśmy, że specjalna okazja wymaga odmiennego sposobu uczczenia tych znamienitych rocznic. Archiwiści – to kustosze i strażnicy pamięci narodowej. Kustoszami pamięci staliśmy się nieprzypadkowo, prawdopodobnie w większości nasz los zawodowy został zdeterminowany przez dzieje naszych przodków. Postanowiliśmy zatem, że należy oddać hołd naszym antenatom, którym dane było spełnić marzenia pięciu pokoleń Polaków – doczekać, a raczej wywalczyć samodzielne państwo. Już w 2014 roku w trakcie ob22

chodów 100-lecia wybuchu I wojny światowej stwierdziliśmy, że wybuch Wielkiej Wojny to wybuch najdłuższego powstania, które doprowadziło do odzyskania niepodległości. Na odzyskanie niepodległości pracowały kolejne pokolenia przez cały okres zaborów, lecz to pokolenie naszych dziadków i pradziadków doczekało, a przede wszystkim wywalczyło Niepodległą. Walka o odzyskanie suwerennego państwa toczyła się w wielu obszarach. Wybuch I wojny poprzedzony był licznymi działaniami konspiracyjnymi; uczestnicy bratobójczych walk na frontach I wojny światowej są jak najbardziej w naszym mniemaniu „ojcami naszej niepodległości”. Nie ma wśród naszych antenatów postaci z pierwszych stron gazet, wielkich dowódców, pierwszoplanowych bohaterów opisywanych w literaturze. Nasi przodkowie byli szarą masą żołnierską, bez której wysiłku nawet najbardziej genialny dowódca niewiele by zdziałał. Tym bardziej zasadne wydało się nam, aby w 100-lecie odzyskania niepodległości oddać hołd szerzej nieznanym członkom naszych rodzin, którzy na początku ubiegłego wieku czynnie zaangażowani byli w niepodległościowy czyn. Kuratorami wystawy byli: Anna Maliszewska, Elżbieta Rogal, Grażyna Zaliwska i Adam Ignaczak. Informacje o wystawie przygotowała Elżbieta Rogal. Omawiając wystawy tradycyjne, należy odnotować wystawę pt. Powstanie i działalność lokalnych władz w regionie konińskim w latach 1918-1921, zorganizowaną przez Archiwum Państwowe w Poznaniu Oddział w Koninie. Zaprezentowane zostały na niej materiały archiwalne z zasobu Oddziału w Koninie obrazujące proces kształtowania się lokalnych władz administracji państwowej i samorządowej oraz ich działalność, m.in. w kontekście wydarzeń na zapleczu frontu w okresie wojny 1920 roku. Otwarcie wystawy nastąpiło w trakcie „Spaceru historycznego”, współorganizowanego także przez Archiwum Państwowe w Poznaniu Oddział w Koninie, w dniu 10 listopada 2018 roku. Archiwum wydało także książkę przygotowaną przez Łukasza Jastrząba, pt. Cena nie-

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

podległości. Pamięć historyczna o żołnierzach Wielkiej Wojny i walk o granice niepodległej Polski. Ewidencja mogił żołnierskich w zasobach archiwów państwowych w Gnieźnie, Kaliszu, Koninie, Lesznie, Pile i Poznaniu. Mając na uwadze troskę o właściwe kultywowanie pamięci o poległych żołnierzach i powstańcach, zwłaszcza w wyjątkowym roku jubileuszu stulecia odzyskania przez Polskę niepodległości i wybuchu powstania wielkopolskiego, Archiwum z wielką przychylnością przyjęło propozycję dr. Łukasza Jastrząba dotyczącą przygotowania i wydania drukiem listy żołnierzy i powstańców poległych w czasie Wielkiej Wojny i walk o granice niepodległej Polski, pochowanych na wielkopolskich cmentarzach. Ma to tym większe znacznie, iż wiele miejsc pochówku już nie istnieje. Tak więc publikowane materiały są jednym z niewielu źródeł pozwalających zachować należną pamięć o żołnierzach i powstańcach tamtych dni. Celem ww. wydawnictwa było przeprowadzenie pierwszej w takiej skali i zakresie inwentaryzacji żołnierzy poległych w I wojnie światowej oraz w walkach o granice Polski 19181921, którzy – jak wspomniano wyżej – zostali pochowani na cmentarzach Wielkopolski, na podstawie akt przechowywanych w archiwach państwowych w Poznaniu, Gnieźnie, Koninie, Pile, Kaliszu i Lesznie. Z kolei celem naukowym projektu była identyfikacja najważniejszych cmentarzy wojennych w Wielkopolsce oraz ich wewnętrzna stratyfikacja, poczynając od ustalenia nazwisk pogrzebanych (około 6 tys.) aż po ustalenia szczegółowe wynikające z listowania indywidualnych strat i wyciągania wniosków składających się na ogólny obraz zdarzeń. Jak dotąd dokumentacja taka nie istnieje, z czego wynikają rozmaite kłopoty w opisywaniu przeszłości Wielkopolski, jak i problemy natury prawnej. Szacuje się, że na terenie Wielkopolski spoczywa kilka tysięcy poległych w I wojnie światowej żołnierzy. Nie ma dotychczas opracowanych ich miejsc pochówku ani wykazu nazwisk. W polskiej literaturze nie ma kompleksowego i szerokiego podejścia do sprawy mogił wojennych

z I wojny światowej. Są pozycje o zasięgu lokalnym (dotyczą głównie Małopolski i dawnej Galicji), w miejscowych przewodnikach występują informacje o mogiłach, ale często bez ewidencji, gdyż w większości przypadków nie zachowały się inskrypcje nagrobne, a pomniki uległy zniszczeniu. Niniejsza publikacja jest pierwszą tak szeroką próbą ewidencji mogił żołnierzy I wojny światowej. Poszukiwanie ofiar wojennych, rodzin, szeroko rozumiana genealogia, są niezwykle popularne na całym świecie. Większość państw za punkt honoru stawia odnalezienie miejsc pochówku swoich żołnierzy. Podjęcie w tej kwestii badań było jak najbardziej celowe i utylitarne. Projekt jest też związany z upamiętnieniem setnej rocznicy I wojny światowej i odzyskania przez Polskę niepodległości. Praca ta ma też swego rodzaju wymiar międzynarodowy, bowiem pozwala na identyfikację poległych obywateli państw europejskich biorących udział w Wielkiej Wojnie 1914-1918. Wpisuje się w założenia Ustawy o Narodowych Obchodach Setnej Rocznicy Odzyskania Niepodległości. Opracowanie jest formą ocalenia pamięci narodowej po Wielkiej Wojnie, która zdewastowała materialnie i mentalnie ówczesną Europę. Tamta wojna to był szok dla ówczesnych państw, który wyrył głębokie rany w ich historii – również w naszej. Wielka Wojna jest częścią naszej tożsamości, tereny Polski były areną działań wojennych, na naszym terenie poległo kilka milionów żołnierzy, którzy zostali tu pochowani. Pamięć o ich mogiłach i miejscach pochówku wpisuje się w naszą politykę historyczną. Wydawnictwo jest adresowane zarówno do zawodowych historyków, jak i osób amatorsko zajmujących się historią, a ze względu na chronologię i zakres terytorialny zbioru wzbudzi zapewne zainteresowanie badaczy również poza granicami Polski. W związku z tym zaplanowano również przygotowanie stosownej formy elektronicznej, która dostępna będzie online. Mamy też nadzieję, iż wpłynie to na podjęcie lub zintensyfikowanie badań przy wykorzystaniu tej bazy źródłowej.

„Wielkopolanie ku Niepodległej”, czyli słów kilka o obchodach setnej rocznicy zwycięskiego powstania 1918-1919…

Elżbieta Mania

„Wielkopolanie ku Niepodległej”, czyli słów kilka o obchodach setnej rocznicy zwycięskiego powstania 1918-1919 w perspektywie działań Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości Obchody tak wyjątkowej, setnej rocznicy odzyskania niepodległości i zwycięskiego powstania wielkopolskiego zobowiązują, ale i inspirują. Ponadto stają się doskonałą okazją do oddania hołdu społeczeństwu polskiemu żyjącemu w czasach niewoli, walczącemu o wolność swoją i przyszłych pokoleń. Upamiętnienie tak długiego okresu wytrwałości w działaniu i odwagi w bojach stanowiło prawdziwe wyzwanie, choć warto podkreślić, że misją naszej codziennej pracy jest upowszechnianie wielkopolskiej drogi do niepodległości. Opowiadamy o niej we wszystkich naszych oddziałach, tj. Muzeum Powstania Wielkopolskiego 1918-1919, Muzeum Armii „Poznań”, Muzeum Uzbrojenia, Muzeum Martyrologii Wielkopolan – Forcie VII, Muzeum Powstania Poznańskiego – Czerwiec 1956. Wprawdzie prezentowane w nich treści dzielą lata, lecz łączy wspólny cel. Rzecz jasna prym pierwszeństwa w roku 2018 należał do glorii Wielkopolan walczących w powstaniu na przełomie lat 1918/1919. Podjęte przez nas kroki zmierzające do kulminacji w grudniu 2018 roku rozpoczęto znacznie wcześniej, koncentrując się na przygotowaniu wydarzeń adresowanych do szerokiego grona odbiorców.

historii polskich powstań narodowych (17941864), poprzez ideę pracy organicznej, wagę wychowania patriotycznego w domu rodzinnym, doświadczenia Wielkiej Wojny (19141918), aż po zwycięskie powstanie wielkopolskie (1918-1919) i wkład Wielkopolan w budowę odradzającego się państwa polskiego. Najnowszą wystawę Powstanie Wielkopolskie 1918-1919. Droga do Niepodległości otwarto 15 grudnia 2017 roku. Kuratorami wystawy byli Marcin Wiśniewski, Jan Szymański oraz Jan Gruszka. Aranżację plastyczną stworzył Wawrzyniec Kozicki. Wśród zaprezentowanych na wystawie eksponatów można zobaczyć oryginalne wyposażenie wojskowe, czapkę rogatywkę porucznika artylerii Armii Wielkopolskiej z 1919 roku czy unikatową matrycę służącą do wybijania odznaczeń. Są też przedmioty związane z życiem codziennym, m.in. aparat fotograficzny z plakietką firmy Kazimierza Gregera, znanego poznańskiego fotografa, który uwiecznił na kliszy wydarzenia z okresu

Nowa ekspozycja stała w Muzeum Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 W pierwszej kolejności wskazać należy modernizację wystawy stałej w Muzeum Powstania Wielkopolskiego, mieszczącego się w zabytkowym budynku XVIII-wiecznego Odwachu na Starym Rynku w Poznaniu. Zaprezentowana w niej opowieść rozpoczyna się od 24

Wernisaż wystawy Wielkopolanie ku Niepodległej – w stulecie zwycięskiego powstania 1918-1919, Stary Rynek w Poznaniu, 9. Listopada 2018 r. Ze zb. WMN

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

powstania wielkopolskiego. Całość dopełniają multimedia oraz elementy o charakterze edukacyjnym, m.in. repliki powstańczych mundurów, karabinów czy reprinty ówczesnej polskiej prasy. Wystawę wyróżniono nagrodą „Izabella 2017”, przyznawaną przez Fundację Muzeów Wielkopolskich oraz w plebiscycie ogólnopolskim na Wydarzenie Historyczne Roku 2017, organizowanym przez Muzeum Historii Polski. Warto dodać, że rok setnej rocznicy był czasem intensywnych działań, w tym wprowadzenia nowej oferty edukacyjnej poświęconej powstaniu wielkopolskiemu, organizacji wielu ciekawych wykładów, prelekcji i spotkań1.

Objazdowa wystawa-instalacja Wielkopolanie ku Niepodległej Jednak o dziejach zwycięskiego powstania opowiadać chcieliśmy nie tylko w muzealnych murach. Do projektu zorganizowania dużej plenerowej wystawy-instalacji Wielkopolanie ku Niepodległej – w stulecie zwycięskiego powstania 1918-1919 roku zaprosiliśmy szereg instytucji naukowych i kulturalnych2. Scenariusz wystawy przygotowali dr hab. Olaf Bergmann, Paweł Anders, Krzysztof Hoff, dr Michał Krzyżaniak, Aleksandra Kubisiak, dr Mariusz Niestrawski, Stefan Olejniczak, dr Bogumił Rudawski, dr Przemysław Wojciechowski. Wyborem ilustracji oraz przygotowaniem tekstów zajął się dr Adam Pleskaczyński. Projekt i opracowanie graficzne stworzyła dr hab. Konstancja Pleskaczyńska. Zaprezentowane efekty wspólnych działań pokazano po raz pierwszy w listopadzie 2018 roku na Starym Rynku w Poznaniu. Na wielomodułowej wystawie ukazano różne aspekty powstania, od jego XIX-wiecznych korzeni, poprzez przebieg i znaczenie powstania, rolę Wielkopolan w procesie odbudowy i kształtowania się historii Drugiej Rzeczypospolitej, aż po dalsze losy powstańców oraz pamięć o zwycięskim zrywie Wielkopolan na przestrzeni kolejnych lat. Poza Poznaniem wystawa zaprezentowana została w sąsiedztwie czołowych polskich

muzeów w Warszawie, Krakowie, Świętochłowicach, Wrocławiu, Zielonej Górze, Gdańsku, Inowrocławiu, Białymstoku i Szreniawie. Zakończenie prezentacji zaplanowano w czerwcu 2019 roku. Plenerowa wystawa wzbogacona została o działania towarzyszące. Były wśród nich uroczyste wernisaże gromadzące miłośników historii, ponadto panele dyskusyjne, podczas których przedstawiciele wielkopolskiego i lokalnego środowiska naukowego debatowali o znaczeniu zwycięskiego zrywu. Widowiskowe pokazy ułańskie przygotowane przez członków Ochotniczego Reprezentacyjnego Oddziału Ułanów Miasta Poznania w barwach 15 Pułku Ułanów Poznańskich prezentowały elementy wyszkolenia kawaleryjskiego, w tym musztry konnej, władania szablą i lancą. Koncerty pt. Kartka z powstania w wykonaniu zespołu pod kierownictwem Jaśminy Pawłowskiej, skrzypaczki Royal Academy of London, były słowno-muzyczną opowieścią o historii powstania wielkopolskiego, ukazującą autorskie aranżacje pieśni patriotycznych. Z kolei warsztaty edukacyjne „Detektywi Powstania Wielkopolskiego” adresowane były do grup przedszkolnych i szkolnych w różnym wieku. Podczas zajęć odkrywano tajemnice i szukano śladów przeszłości, dzięki którym dowiadywano się, dlaczego wybuchło powstanie, jak przebiegało i jakie miało konsekwencje. Poznano losy superbohaterów, którzy z odwagą walczyli o naszą niepodległość. W trakcie warsztatów wykonywano rozetki powstania wielkopolskiego.

Budujemy nowe muzeum Przygotowana w niewielkich muzealnych murach nowa ekspozycja stała i ta plenerowa stanowią tylko preludium do przyszłej wystawy w nowym obiekcie Muzeum Powstania Wielkopolskiego. Decyzja prezydenta Poznania o przyznaniu lokalizacji dla nowej siedziby na Wzgórzu św. Wojciecha zapadła w roku setnej rocznicy zwycięskiego zrywu Wiel-

Wszystkie planowane działania i relacje znajdują się na stronie internetowej Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości: http://www.wmn.poznan.pl/. 2 Instytucje współpracujące i goszczące ujęte zostały w katalogu wystawy Wielkopolanie ku Niepodległej – w stulecie zwycięskiego powstania 1918-1919 roku, red. nauk. O. Bergmann, Poznań 2018. 1

„Wielkopolanie ku Niepodległej”, czyli słów kilka o obchodach setnej rocznicy zwycięskiego powstania 1918-1919…

kopolan. Za wyborem miejsca pod przyszłe muzeum przemawiało atrakcyjne sąsiedztwo historyczne, między innymi bliskość pomnika Armii „Poznań”, Cmentarza Zasłużonych Wielkopolan czy dwóch innych oddziałów Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości (Muzeum Uzbrojenia i Muzeum Armii „Poznań”). Warto dodać, że teren znajduje się na szlaku turystycznym Stare Miasto – Cytadela. Ponadto miejsce to ma korzystne warunki komunikacyjne, a powierzchnia obejmująca prawie hektar pozwala na wybudowanie nowoczesnego obiektu muzealnego. Chcemy, by nowe Muzeum Powstania Wielkopolskiego stało się placówką o randze ogólnopolskiej, ale również uwzględniającą potrzeby gości zagranicznych, posiadającą atrakcyjną ofertą turystyczną i bogaty program edukacyjny. Obecnie trwają prace związane z konkursem architektonicznym, który ogłoszono w grudniu 2018 roku. Jego rozstrzygnięcie zaplanowano w roku kolejnym. Zgłoszenia napłynęły zarówno z Polski, jak i zagranicy. Następnymi krokami będą konkurs na aranżację wnętrz, opracowanie dokumentacji technicznej, uzyskanie pozwolenia na budowę, samo rozpoczęcie prac budowlanych, wyposażenie wnętrz i zainstalowanie ekspozycji. Trwają intensywne prace nad scenariuszem wystawy stałej, prowadzone są liczne kwerendy w kilkudziesięciu instytucjach, antykwariatach i domach aukcyjnych3. Opracowanie pełnego scenariusza wystawy idzie w parze z ogłoszeniem wielkiej zbiórki pamiątek pod hasłem „100 lat temu ONI walczyli dla NAS, dzisiaj MY walczymy o pamięć o NICH”4.

Popularyzacja historii Rok setnej rocznicy to również, poza wyżej przytoczonymi, szereg innych działań popularyzujących dzieje glorii Wielkopolan i nawiązujących do tych wyjątkowych wydarzeń. Nie sposób na łamach tej krótkiej relacji rocznicowej omówić je wszystkie. Zasygnalizować warto choć niektóre. 22 kwietnia 2018 roku

w parku Cytadela, na placu pod Dzwonem Pokoju, w Muzeum Uzbrojenia i Muzeum Armii „Poznań” odbył się festyn kończący 33. Dni Ułana – Święto 15 Pułku Ułanów Poznańskich. Pokazy, inscenizacje, prezentacje i inne zabawy edukacyjne przybliżały uczestnikom festynu historię polskiej kawalerii, uwzględniającą dzieje zwycięskiego powstania wielkopolskiego. W Dniach Ułana udział wzięli widzowie różnych pokoleń, od najmłodszych do najstarszych.

Dni Ułana, poznańska Cytadela, 22 kwietnia 2018 r. Ze zb. WMN

Wszyscy fani kawalerii mogli również uczestniczyć w uroczystych odprawach ułańskich wart honorowych, które w wybrane sobotnie popołudnia można było zobaczyć na Starym Rynku. Pokazy rozpoczynające się tuż po dźwiękach hejnału z ratuszowej wieży cieszyły się dużym zainteresowaniem mieszkańców Poznania i przybyłych gości. Stało się już tradycją, że majówka w Wielkopolskim Muzeum Niepodległości to wspólne śpiewanie pieśni patriotycznych przed Muzeum Powstania Wielkopolskiego (3 V 2018 r.). Zespół Monogramista pod kierunkiem Jacka Kowalskiego poprowadził poznańskie śpiewanki, wtórowali mu zgromadzeni uczestnicy, zaopatrzeni w śpiewniki. Maj to również ogólnopolska akcja Noc Muzeów (19 V 2018 r.), która w roku setnej rocznicy przyciągnęła tłumy!

3 Szerzej o koncepcji budowy nowego Muzeum Powstania Wielkopolskiego: T. Łęcki, Muzeum na miarę zwycięskiego powstania, „Kronika Miasta Poznania” 2018, nr 3: 1918. Od rewolucji do powstania, s. 329-357. 4 Więcej informacji o zbiórce pamiątek znaleźć można na naszej stronie internetowej: http://www. wmn.poznan.pl/zbiorka-pamiatek-dla-nowego-muzeum/ [dostęp: maj 2019].

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

Sierpień i wrzesień były także okresem intensywnej popularyzacji powstańczych działań. Poza inicjatywami własnymi włączaliśmy się także do wielu przedsięwzięć organizowanych przez inne instytucje. Edukacyjne stoiska Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości można było odwiedzić podczas pikniku rodzinnego „My Polacy 1918-2018”, zorganizowanego przez Narodowy Bank Polski z okazji Święta Wojska Polskiego w dniu 15 sierpnia 2018 roku na placu Wolności w Poznaniu czy 15 września 2018 roku na Pikniku Powstańczym „100 dni do Powstania” w Parku im. Jana Pawła II, zorganizowanym przez Samorząd Województwa Wielkopolskiego. Październik to już cykliczna, trzecia edycja Zlotu Historycznego „Na Polu Chwały 1920”. W roku setnej rocznicy – pod hasłem „Wojska wielkopolskie”. Wyborem tematyki zlotu chcieliśmy przybliżyć wygląd, wyposażenie i uzbrojenie, jakiego Wielkopolanie używali w decydującej fazie powstania oraz późniejszej wojnie polsko-bolszewickiej. Podczas zlotu zaprezentowano umundurowanie, sprzęt i uzbrojenie przygotowane przez grupy rekonstrukcji historycznej. Najmłodsi uczestnicy zlotu wykonywali charakterystyczne powstańcze rozetki.

Wjazd Ignacego Jana Paderewskiego do Poznania, Dworzec Letni, 26 grudnia 2018 r. Ze zb. WMN

Inscenizację wjazdu gen. Jana Henryka Dąbrowskiego i Józefa Wybickiego do Poznania, połączoną z prezentacją musztry i umie-

jętności wojskowych, wzbogaconą pokazem pirotechnicznym zorganizowaliśmy w listopadzie (4 XI 2018 r.) na płycie Starego Rynku. Choć nie dotyczyła bezpośrednio wydarzeń 1918/1919, w roku obchodów stulecia miała wyjątkowy charakter, gdyż podkreślała powstańcze tradycje Wielkopolan żyjących w czasach zaborów. Przypominała rolę zwycięskiego powstania wielkopolskiego z 1806 roku, zaprezentowała zasłużone dla miasta, regionu i Polski wybitne postacie historyczne. W roku 2018 podkreślić wypada i inną ważną rocznicę – 200-lecie śmierci gen. Jana Henryka Dąbrowskiego.

Działania naukowe Setna rocznica to również działania o charakterze naukowym. Niewątpliwie międzynarodowa konferencja naukowa „Kwestia polska w propagandzie w okresie pierwszej wojny światowej” była jednym z największych wydarzeń naukowych w Poznaniu. Odbyła się w dniu 29 stycznia 2018 roku, a jej organizatorami byli Centrum Instytut Wielkopolski, Uniwersytet im. Adam Mickiewicza w Poznaniu oraz Wielkopolskie Muzeum Niepodległości. W czasie wykładów i dyskusji zwrócono uwagę na rolę i formy propagandy w okresie I wojny światowej dla sprawy polskiej, sposób, w jaki przedstawiano kwestię polską na terenie zaborów, jak pisano o odbudowie państwowości polskiej w prasie europejskiej. Do tej pory problematyka ta nie była poruszana. Tymczasem to właśnie w czasie I wojny światowej zbudowano ogromną machinę propagandową wykorzystującą nowe środki – m.in. media, film, pocztówki. Konferencję uzupełniała wystawa Do kogo należy Polska? Propagandowe kartki pocztowe z czasów I wojny światowej, która zaprezentowana została w Centrum Kultury Zamek. Drugą konferencją współorganizowaną z Wielkopolskim Towarzystwem Kulturalnym, Instytutem Pamięci Narodowej – Oddział w Poznaniu, Polskim Towarzystwem Przyjaciół Nauk, Biblioteką Raczyńskich oraz Fundacją Zakłady Kórnickie były „Wielkopolskie drogi ku niepodległości XIX i XX wieku z perspektywy »małych ojczyzn«” (26-27 XI 2018 r.). 27

„Wielkopolanie ku Niepodległej”, czyli słów kilka o obchodach setnej rocznicy zwycięskiego powstania 1918-1919…

Konferencja ta ma charakter cykliczny w ramach obchodów kolejnej rocznicy Polskiego Sejmu Dzielnicowego. Ubiegłoroczna edycja odbyła się pod hasłem: „W przededniu Powstania – od Polskiego Sejmu Dzielnicowego do przyjazdu Paderewskiego”. Warto wspomnieć, że pierwsza konferencja – sejmik odbyła się 1 grudnia 2017 r. Wydarzenie adresowane jest przede wszystkim do regionalistów i mniejszych wielkopolskich środowisk muzealnych.

Publikacje Trwałe działania rocznicowe to nasze publikacje. W roku 2018 ukazało się aż pięć wydawnictw Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości. Bez wątpienia wartościowym wkładem związanym bezpośrednio z wystawą-instalacją Wielkopolanie ku Niepodległej – w stulecie zwycięskiego powstania 1918-1919 roku jest katalog o tym samym tytule, pod redakcją dr. hab. Olafa Bergmanna. Wydawnictwo składa się z dwóch części. W pierwszej opublikowano siedemnaście artykułów prezentujących szereg różnorodnych zagadnień poświęconych powstaniu wielkopolskiemu, jego korzeniom, przebiegowi i pamięci. Z kolei druga część katalogu, autorstwa dr. Adama Pleskaczyńskiego, prezentuje fragmenty wystawy, wybrane teksty i ilustracje5. Publikacja otrzymała nagrodę „Izabella 2018”. Obie omówione wyżej konferencje naukowe również uwieńczone zostały książkami: Kwestia polska w propagandzie w okresie pierwszej wojny światowej, pod redakcją prof. dr. hab. W. Molika, prof. dr. hab. T. Schramma i dr. hab. Damiana Szymczaka oraz Wielkopolskie drogi ku niepodległości XIX i XX wieku z perspektywy „małych ojczyzn”. Materiały nadesłane na I oraz II Konferencję-Sejmik Muzeów i Regionalistów Wielkopolskich6, pod redakcją dr. hab. O. Bergmanna. Zawierają pełne teksty zaprezentowanych re-

feratów i z pewnością wpiszą się w kanon istotnych pozycji w historiografii polskiej i wielkopolskiej. Dwusetna rocznica śmierci gen. Jana Henryka Dąbrowskiego również uhonorowana została publikacją. Centrum „Instytut Wielkopolski” wspólnie z Wielkopolskim Muzeum Niepodległości wydały, pod redakcją prof. dr. hab. Witolda Molika, pracę Generał Jan Henryk Dąbrowski 1755-1818. W 200. rocznicę śmierci, adresowaną do szerokiego grona odbiorców, przybliżającą w atrakcyjnej formie i zgodnie z obecnym stanem badań postać gen. Dąbrowskiego7. Rok setnej rocznicy to również wiele wystaw czasowych prezentowanych w oddziałach Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości. Jedna z nich, pt. Suwalszczyzna – pejzaż i pamięć, utrwalona została w postaci katalogu wystawy i ukazała szerzej nieznaną historię regionu północno-wschodniego z okresu I wojny światowej, rodzącej się na tych terenach państwowości polskiej oraz tragicznych wydarzeń z lipca 1944 roku. W katalogu zaakcentowano wiele wątków wielkopolskich w złożonej historii pogranicza polsko-litewskiego. W roku rocznicowym podjęto też decyzję wydania wznowienia albumu pt. Wielkopolska u drzwi II Rzeczpospolitej. Między rozejmem w Compiègne a traktatem pokojowym w Wersalu, 11 listopada 1918 – 28 czerwca 19198, prezentującego słynne fotografie autorstwa Kazimierza Gregera, uzupełnionego o teksty dotyczące historii powstania i samej postaci Kazimierza Gregera.

Kulminacja obchodów 26, 27, 28 grudnia 2018 roku Nadszedł grudzień 2018 roku i kulminacja obchodów setnej rocznicy nabrała prawdziwego rozpędu. Jak przed stu laty, 26 grudnia 2018 roku zainscenizowano uroczysty wjazd

Wielkopolanie ku Niepodległej…, op. cit. Wielkopolskie drogi ku niepodległości XIX i XX wieku z perspektywy „małych ojczyzn”. Materiały nadesłane na I oraz II Konferencję-Sejmik Muzeów i Regionalistów Wielkopolskich, red. nauk. O. Bergmann, Poznań 2018. 7 Generał Jan Henryk Dąbrowski 1755-1818. W 200. rocznicę śmierci, pod red. W. Molika, Poznań 2018. 8 Wielkopolska u drzwi II Rzeczpospolitej. Między rozejmem w Compiègne a traktatem pokojowym w Wersalu, 11 listopada 1918 – 28 czerwca 1919, Poznań 2018. 5 6

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

Ignacego Jana Paderewskiego do Poznania. Na Dworcu Letnim zgromadzili się wiwatujący poznaniacy i goście spoza Poznania, którzy przyjechali zobaczyć to wyjątkowe wydarzenie. W rolę Ignacego Paderewskiego wcielił się aktor – Andrzej Lajborek. Nie zabrakło historycznych opowieści i wspólnego śpiewu, poprowadzonego przez Poznański Chór Nauczycieli im. Ignacego Jana Paderewskiego. Wszyscy zainteresowani mogli przejechać się zabytkowym pociągiem na trasie Poznań – Swarzędz – Poznań.

Inscenizacja historyczna „27 grudnia 1918” przed Muzeum Powstania Wielkopolskiego, 27 grudnia 2018 r. Ze zb. WMN.

W dniu wybuchu historycznego zrywu, 27 grudnia 2018 roku, delegacja Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości uczestniczyła w oficjalnych obchodach pod pomnikiem Powstańców Wielkopolskich w Poznaniu. W czasie uroczystości Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Andrzej Duda przekazał naszemu muzeum Order Orła Białego, nadany pośmiertnie gen. Józefowi Dowbor-Muśnickiemu, dowódcy zwycięskiego powstania. Wieczorem tłumy poznaniaków zebrały się przed Muzeum Powstania Wielkopolskiego, by jak co roku zobaczyć inscenizację potyczki powstańczej. W klimat minionych wydarzeń wprowadził uczestników mistrz Paderewski, który jak dawniej przemówił do tłumów, następnie rozpoczęły się potyczki z Niemcami. Publiczność bardzo żywiołowo reagowała na

wszystkie sceny. Ostatnią scenę zwycięstwa Polaków zakończyło wspólne odśpiewanie Roty i okrzyki „Chwała bohaterom”. Na zakończenie widzowie obejrzeli pokaz fajerwerków. Scenariusz inscenizacji powstał we współpracy Krzysztofa Jankowiaka i dr. Adama Pleskaczyńskiego. Po inscenizacji uczestnicy mieli możliwość zwiedzania Muzeum Powstania Wielkopolskiego. Na zakończenie wielkich trzydniowych obchodów Wielkopolanie zaśpiewali dla Niepodległej. W samym sercu Starego Rynku w Poznaniu, 28 grudnia 2018 roku odbył się wyjątkowy koncert plenerowy z elementami widowiska Wielkopolanie śpiewają Niepodległej. W chwilach próby zwycięstwo. Jego podstawowym celem było zintegrowanie mieszkańców Poznania i Wielkopolski we wspólnym śpiewaniu pieśni patriotycznych związanych z powstaniem wielkopolskim. Wszystkim uczestnikom wydarzenia rozdano śpiewniki pieśni powstańczych oraz pamiątkowe rozetki, przypominające te rozdawane sto lat temu powstańcom. Wspólne śpiewy poprowadzili znani wykonawcy wielu pokoleń, tacy jak Jacek Kowalski, Poznański Chór Chłopięcy pod kierownictwem Jacka Sykulskiego, Grzegorz Wilk, Natalia Sikora, Kasia Cerekwicka, Rafał Brzozowski, Luxtorpeda, Grzegorz Kupczyk, Mariusz Szaban, Mateusz Ziółko i Ray Wilson. Byli wśród nich ci, którzy urodzili się i wychowali w Poznaniu. Wokalistom towarzyszyła dwudziestoosobowa orkiestra. Aranżacji utworów muzycznych podjął się wybitny pianista i dyrygent Grzegorz Urban – jeden z najważniejszych kompozytorów młodego pokolenia. Uczestnicy wspólnie z artystami zaśpiewali między innymi pieśń powstańców wielkopolskich – Marsyliankę wielkopolską, Wśród nocnej ciszy pod Lwowem, Marsz poznańskich dzieci, Pieśń Poznańczyków, Gdy szedłem raz od Warty. Starannie dobranym kompozycjom muzycznym towarzyszyły krótkie felietony ikonograficzne przygotowane przez Telewizję Polską. Atmosferę minionych czasów, determinację i odwagę społeczeństwa wielkopolskiego, jego wiarę i nadzieję w odzyskanie niepodległości odtworzyli aktorzy z grup rekonstrukcyjnych. W wydarzeniu 29

„Wielkopolanie ku Niepodległej”, czyli słów kilka o obchodach setnej rocznicy zwycięskiego powstania 1918-1919…

udział wzięło ponad 100 harcerzy, którzy w tym dniu obchodzili Zlot Harcerstwa Rzeczypospolitej w Poznaniu.

Wielkopolanie śpiewają Niepodległej. W chwilach próby zwycięstwo, Stary Rynek w Poznaniu, 28. grudnia 2018 r. Ze zb. WMN

Koncert na Starym Rynku obejrzało „na żywo” blisko 4000 osób, a jego retransmisję w TVP2, TVP Poznań, TVP Polonia 1,5 mln

widzów, co przyczyniło się do popularyzacji dziejów zwycięskiego powstania wielkopolskiego wśród szerokiego grona odbiorców, nie tylko w kraju, ale i za granicą. Ten wyjątkowy koncert powstał we współpracy Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości, poznańskiego oddziału Telewizji Polskiej, Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej i wielu zaangażowanych partnerów zewnętrznych. Mamy nadzieję, że wydarzenie to zaowocuje powstaniem nowej tradycji wspólnego śpiewania Wielkopolan. Wydarzenie nagrodzono „Izabellą 2018”. Wydawać by się mogło, że o powstaniu wielkopolskim powiedziano już wszystko. Nic bardziej mylnego. Rok 2018 ukazał ogrom przedsięwzięć wykonanych przez szereg instytucji, nie tylko w kręgach naukowych, ale także popularnonaukowych. Pomysłowość autorów i ich ciężka praca są powodem do dumy. Mamy nadzieję, iż nasz wkład również przyczynił się do poszerzenia wiedzy o tym wielkim, wielkopolskim zwycięstwie.

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

Justyna Żarczyńska

Wydarzenia w Muzeum Historii Miasta Poznania pod znakiem „Niepodległej 2018” W 2018 roku wydarzenia odbywające się w Muzeum Narodowym w Poznaniu, a więc również w Muzeum Historii Miasta Poznania, które jest jego oddziałem, stanęły pod znakiem rocznicy 100-lecia odzyskania przez Polskę niepodległości oraz 100-lecia wybuchu powstania wielkopolskiego. W ramach projektu „Niepodległa 2018”, w którego organizację włączyły się różne instytucje na terenie całej Polski, zorganizowano w Muzeum Narodowym szereg wystaw, wykładów, spotkań, warsztatów, a także koncertów. Od początku 2018 roku kolejne wydarzenia tego typu urozmaicały program muzeum, popularyzując zbiory poszczególnych jego oddziałów oraz historię z nimi związaną. Warto przy tym zaznaczyć, że włączyliśmy się do tego wielkiego, jubileuszowego projektu, skupiając się nie tylko na obiektach bezpośrednio związanych z dwoma wskazanymi wcześniej rocznicami, ale wyodrębniając takie zagadnienia, które przy tej okazji warto było poruszyć. Pierwszym wydarzeniem, którym Muzeum Historii Miasta Poznania rozpoczęło sygnowane przez siebie inicjatywy w ramach „Niepodległej 2018” była wystawa Z bliska i z daleka. Katedra poznańska na dawnych widokach, której kuratorem był Waldemar Karolczak. Pretekstem do powstania tej wystawy była jeszcze jedna okoliczność – chodzi mianowicie o 1050. rocznicę ustanowienia diecezji poznańskiej i konsekrowania Jordana na poznańskiego biskupa. Celem wystawy było zaprezentowanie zmieniającego się na przestrzeni wieków wyglądu katedry, uzależnionego w ciągu wieków od zmiennych upodobań estetycznych i preferencji stylistycznych. Na ekspozycji zaprezentowano zarówno grafiki, rysunki, gwasze, jak i pocztówki oraz fotografie. Wystawie, trwającej od 10 marca do 20 maja, towarzyszył bogaty program dodatkowych inicjatyw, skupionych na tematyce związanej z katedrą.

Oprócz dwóch kuratorskich spotkań odbyły się także wykłady. Pierwszy, który miał miejsce 21 kwietnia, nosił tytuł Drewniany model fasady katedry poznańskiej z Muzeum Historii Miasta Poznania. Próba interpretacji i poprowadzony został przez dr. Macieja Broniewskiego, z kolei drugi wygłosił 11 maja Michał Błaszczyński – jego tytuł brzmiał Ex katedra – next katedra. W ofercie muzealnej znalazło się również miejsce na warsztaty dla najmłodszych gości Muzeum. Alina Kucharska 14 kwietnia i 12 maja poprowadziła zajęcia: „Śladami królów i księżniczek w poznańskiej katedrze” oraz „Wspólnie zbudujmy poznańską katedrę”, które przybliżyć miały dzieciom kwestie związane z jej historią oraz pozwalały wcielić się w budowniczych i dekoratorów kościoła. Wykład Życie artystyczne w Poznaniu w latach 1919-1939 dr. Jarosława Mulczyńskiego, który wygłosił 14 kwietnia, pozwolił przenieść się w czasie do międzywojennego Poznania. Miasta, które po zwycięskim powstaniu i odzyskaniu niepodległości do wybuchu II wojny światowej było ważnym ośrodkiem na artystycznej mapie kraju, nie tylko przyciągającym artystów z byłego zaboru austriackiego i rosyjskiego, ale miejscem, gdzie młodzi, utalentowani adepci mogli szlifować swoje umiejętności w otwartej 1 listopada 1919 roku Państwowej Szkole Sztuk Zdobniczych. Maj obfitował w wydarzenia, podczas których w centrum zainteresowania znalazł się również sam ratusz poznański jako zabytek służący niegdyś włodarzom miasta. Ratusz przebudowany według renesansowej koncepcji Jana Baptysty Quadro jest doskonałym przykładem szesnastowiecznego dzieła sztuki, w którym przemyślana architektura łączy się z bogatą, stworzoną wedle konkretnego programu ideowego dekoracją. Jej najdonioślejszym przykładem jest fasada oraz sklepienie Sali Rene31

Wydarzenia w Muzeum Historii Miasta Poznania pod znakiem „Niepodległej 2018”

sansowej, nazywanej niegdyś Wielką Sienią. Aby przybliżyć zainteresowanym historię tego miejsca i jego autora 26 maja odbył się „Dzień z Ratuszem”. Oprócz wykładu dr. Adama Soćki pt. O dziele Jana Baptysty Quadro można było posłuchać prawykonania utworu skomponowanego z okazji zakończenia prac remontowych prowadzonych w budynku w latach 1910-1913, a w trakcie specjalnego oprowadzania przez pracowników Muzeum posłuchać o tym, jak wyglądał kiedyś ratusz i zobaczyć jego zakamarki (w tym m.in. niedostępne wówczas piwnice, których remont właśnie się zaczął). Na zakończenie w Sali Renesansowej zabrzmiała muzyka z epoki w wykonaniu zespołu Lúthien Consort. Po letnim wypoczynku i sezonie urlopowym we wrześniu rozpoczął się cykl wykładów pt. Historia z obrazu, której „bohaterami” były wybrane płótna znajdujące się na naszej stałej ekspozycji. Obrazy związane były z historią miasta. Pierwszy wykład (15 września) poprowadziła dr Magdalena Mrugalska-Banaszak, kierownik Muzeum Historii Miasta Poznania, omawiając obraz Juliusza Knorra pt. Rynek poznański w 1838 roku, na którym przedstawiono nie tylko fragment Starego Rynku, ale także różne grupy społeczne zamieszkujące Poznań w tym okresie oraz ważne dla miasta i znane osobistości. Na kolejnych wykładach omówione zostały obrazy: Ignacy Jan Paderewski przemawiający autorstwa Jana Styki oraz Przyjęcie marszałka Focha przed ratuszem Bolesława Nawrockiego – płótno, na którym uwieczniono osoby biorące udział w uroczystości. Pierwsze z wymienionych wyżej spotkań odbyło się 6 października i poprowadził je prof. dr hab. Przemysław Matusik. Drugie natomiast miało miejsce 27 października i poprowadził je prof. dr hab. Janusz Karwat. 22 września Waldemar Karolczak wygłosił wykład Repolonizacja wyglądu miasta Poznania w pierwszych latach II Rzeczpospolitej, w trakcie którego można było dowiedzieć się, w jaki sposób Polacy postanowili rozliczyć się z pozostawionymi po zaborcy w przestrzeni oznakami ich władzy oraz jak chcieli odmienić wizerunek Poznania po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. 32

Prelekcja Justyny Żarczyńskiej zatytułowana Poznań w przededniu powstania wielkopolskiego poprzedzała otwarcie 18 listopada wystawy Narodziny nowoczesnego miasta. Poznań w latach 1918-1929 i przybliżała nie tylko zdarzenia bezpośrednio poprzedzające powstanie wielkopolskie, ale także kwestie sięgające daleko wstecz przed tym zrywem niepodległościowym i dające szansę na poznanie warunków, w jakich żyli Polacy w zaborze pruskim. Sama wystawa przypominała wydarzenia z listopada i grudnia 1918 roku, powstanie wielkopolskie, a nawet początek XX wieku, kiedy dzięki decyzji cesarza Wilhelma II i staraniom nadburmistrza Poznania Richarda Wittinga wyburzone zostały przestarzałe umocnienia, miasto zostało otwarte, zmieniło swój wizerunek i rozpoczęło swój bieg w stronę nowoczesności. Głównym tematem wystawy była jednak historia miasta w pierwszym dziesięcioleciu po odzyskaniu niepodległości. To wtedy otwarte zostały w 1919 roku Uniwersytet Poznański i Państwowa Szkoła Sztuk Zdobniczych; w 1925 przyłączono do miasta siedem podmiejskich gmin, a w 1927 działać zaczęło Radio Poznańskie. Na przestrzeni lat postawiono też wiele budynków i powstały nowe osiedla mieszkaniowe. To wtedy powołano do życia wiele nowych inicjatyw kulturalnych, a przedsiębiorczość rozkwitała. Wszystkie te sukcesy Poznania i całej Polski podsumowywała w końcu Powszechna Wystawa Krajowa w 1929 roku, o której organizację w Poznaniu z powodzeniem zabiegał prezydent miasta, Cyryl Ratajski i która stanowiła ostatni punkt wystawy. Wystawa czynna była do 30 marca 2019 roku. 23 lutego i 24 marca odbyły się oprowadzania kuratorskie po ekspozycji. Ostatnim z wykładów w ramach programu „Niepodległa 2018” był ten zatytułowany Poznań po Powszechnej Wystawie Krajowej, poprowadzony przez Justynę Żarczyńską i dr. Witolda Garbaczewskiego 15 grudnia. Działalność Muzeum Historii Miasta Poznania skupiła się na wielu zagadnieniach związanych zarówno z powstaniem wielkopolskim, odzyskaniem niepodległości, jak i tym wszystkim, co zasługuje na szczególną uwagę i co dotyczy Poznania jako miasta o bardzo interesującej, wielowątkowej historii i uznanych zabytkach.

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

Danuta Podolak

Wielkopolska wygrana, czyli odzyskanie niepodległości widziane oczyma Fundacji Zakłady Kórnickie Historyczny portal otwarty w dniu rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego, trzyetapowy konkurs dla uczniów szkół podstawowych z całej Wielkopolski, zrekonstruowany z dbałością o szczegóły zamach na poznański ratusz i Pochód Polski, będący hołdem dla uczestników zwołanego przed stuleciem Polskiego Sejmu Dzielnicowego – to tylko niektóre z form, w jakich Fundacja Zakłady Kórnickie postanowiła upamiętnić setną rocznicę odzyskania przez Polskę niepodległości.

Pod czujnym okiem Tytusa Fundacja Zakłady Kórnickie świętowała stulecie odzyskania niepodległości, patrząc na nie z perspektywy wielkopolskiej wygranej sprzed wieku. Już 27 grudnia 2017 roku ruszył stworzony przez Fundację edukacyjny portal „Tytus”, który z miesiąca na miesiąc staje się coraz popularniejszym w sieci źródłem niebanalnych artykułów o szeroko rozumianej tematyce historycznej. W ubiegłym roku szczególnie dużo miejsca zajmowały na nim materiały poświęcone wydarzeniom prowadzącym do odzyskania niepodległości. Zorganizowany pod patronatem „Tytusa” trzyetapowy konkurs zainspirował zespoły z niemal trzydziestu szkół Wielkopolski do organizacji wykładów, tworzenia wystaw, filmów i inscenizacji upowszechniających wiedzę o Polskim Sejmie Dzielnicowym i powstaniu wielkopolskim. W swoich pracach młodzi ludzie patrzyli na – jakże ważne dla ostatecznego kształtu niepodległej Polski – wydarzenia z perspektywy historii lokalnych społeczności, odnajdowali miejscowych bohaterów, szukali także potomków delegatek i delegatów na Polski Sejm Dzielnicowy. Często inspirowali do podobnych poszukiwań doro-

słych mieszkańców swojego miasteczka czy wioski.

Pospolite ruszenie Kluczowym elementem obchodów stał się jednak szereg wydarzeń związanych z obchodami setnej rocznicy obrad Polskiego Sejmu Dzielnicowego, przygotowanych wspólnie z Wojewodą Wielkopolskim oraz gronem partnerów pod honorowym patronatem Marszałka Sejmu RP. Polski Sejm Dzielnicowy był w 1918 roku zwieńczeniem kilku dziesięcioleci pracy organicznej w zaborze pruskim i manifestacją poprzedzającą wybuch powstania wielkopolskiego. Stąd przekonanie o potrzebie podkreślenia jego znaczenia i przywołania go na nowo w świadomości nie tylko Wielkopolan, ale i wszystkich Polaków. Dla zapewnienia obchodom właściwej rangi, w pierwszej kolejności, z odpowiednim wyprzedzeniem, zbudowano partnerstwo, na którego czele obok Fundacji Zakłady Kórnickie stanął Wojewoda Wielkopolski. Partnerem naukowym obchodów zostało Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk z jego prezesem, prof. dr. hab. Andrzejem Gulczyńskim na czele. Rolę patrona medialnego przyjęła Telewizja Polska – Od-

Wielkopolska wygrana, czyli odzyskanie niepodległości widziane oczyma Fundacji Zakłady Kórnickie

dział w Poznaniu. W gronie partnerów znalazły się także następujące instytucje: Wielkopolskie Towarzystwo Kulturalne, Instytut Pamięci Narodowej – Oddział w Poznaniu, Konwent Starostów Wielkopolski, Teatr Muzyczny, Unia Wielkopolan, Wielkopolskie Muzeum Niepodległości oraz Wielkopolski Ośrodek Kształcenia i Studiów Samorządowych. Celem obchodów było nie tylko przypomnienie na forum ogólnopolskim ważnego w historii Polski wydarzenia, jakim w roku 1918 były obrady Polskiego Sejmu Dzielnicowego, lecz również aktywizacja patriotyczna społeczności lokalnych, związanych tradycją z tym wydarzeniem. Fundacja Zakłady Kórnickie szczególny akcent pragnęła położyć na edukację historyczną młodzieży oraz propagowanie wśród niej idei demokracji i parlamentaryzmu.

Polski Sejm Dzielnicowy w oku kamery Działania propagujące wiedzę o Polskim Sejmie Dzielnicowym nie ograniczyły się jednak do międzyszkolnych zmagań historycznych. Fundacja Zakłady Kórnickie, wspólnie z Wydawnictwem Miejskim Posnania oraz Instytutem Pamięci Narodowej sfinansowała wyprodukowanie krótkometrażowego filmu dokumentalnego o Polskim Sejmie Dzielnicowym. Premiera filmu według scenariusza i w reżyserii Jacka Kubiaka odbyła się 2 grudnia 2018 roku w ramach głównych obchodów 100. rocznicy Polskiego Sejmu Dzielnicowego. Film został umieszczony na portalu www. tytus.edu.pl, co umożliwiło wykorzystanie go w trakcie lokalnych inicjatyw, związanych z upamiętnieniem 100. rocznicy tego tak ważnego w dziejach polskiego parlamentaryzmu wydarzenia.

Polski Sejm Dzielnicowy na Wiejskiej w Warszawie Niebagatelną rolę w przywoływaniu pamięci o Polskim Sejmie Dzielnicowym odegrała wystawa opracowana przez Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Otwarta w rocznicę zwołania Polskiego Sejmu Dzielnicowego, 14 listopada 2018 roku, składająca się z dziesięciu plansz przygotowanych do ekspozycji 34

zewnętrznej wystawa była prezentowana na Starym Rynku w sąsiedztwie Odwachu. Pomiędzy 19 a 26 listopada można ją było także obejrzeć w gmachu Sejmu RP. Obydwa egzemplarze wystawy zostały udostępnione do ekspozycji w miastach powiatowych na terenie Wielkopolski i województw ościennych w ramach lokalnych obchodów 100. rocznicy odzyskania niepodległości i Polskiego Sejmu Dzielnicowego. Przygotowanie i prezentacja wystawy były finansowane przez Fundację Zakłady Kórnickie.

„Zamach na ratusz” Obok wystawy moment zwołania Polskiego Sejmu Dzielnicowego uświetniła zorganizowana przez Fundację Zakłady Kórnickie inscenizacja historyczna. 14 listopada 2018 roku o godz. 12.05 grupa rekonstruktorów w pruskich mundurach dokonała „zamachu na ratusz”, a uczestnik tamtych wydarzeń ppor. Mieczysław Paluch poinformował zebranych przed ratuszem mieszkańców Poznania o przejęciu przez Polaków władzy w Komitecie Wykonawczym Rady Żołnierskiej w Poznaniu. Uczestnicy wydarzeń zatknęli na krużgankach ratusza amarantowe flagi z białym orłem i w towarzystwie skautów oraz zgromadzonej licznie publiczności udali się pod Pałac Działyńskich, gdzie powitali ich członkowie Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej: ks. Stanisław Adamski, Wojciech Korfanty i Adam Poszwiński. Z balkonu Pałacu została odczytana odezwa Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej, zwołująca Polski Sejm Dzielnicowy. W trakcie inscenizacji, w której z zaangażowaniem uczestniczyli zgromadzeni na Starym Rynku poznaniacy, harcerze rozdawali przechodniom ulotki zawierające informacje na temat obchodów. Nie tylko przypomnienie momentu zwołania Polskiego Sejmu Dzielnicowego oraz okoliczności związanych z „zamachem na ratusz” było celem tego wydarzenia. Stało się ono pretekstem do poinformowania opinii publicznej o szczegółach programu obchodów 100. rocznicy jego zwołania. Służyła temu także konferencja prasowa Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej oraz współorganizatorów obchodów. Działanie to było współfinansowane

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

przez Fundację Zakłady Kórnickie i Instytut Pamięci Narodowej.

Pochód Polski Kulminacją obchodów 100. rocznicy Polskiego Sejmu Dzielnicowego był zorganizowany w niedzielę 2 grudnia 2019 roku Pochód Polski, który nawiązywał do pochodu, jakim ulicami Poznania przeszli delegaci i delegowane na Sejm Dzielnicowy w dniu 3 grudnia 1918 roku. Przemarsz ten był wówczas wielką manifestacją polskości w ciągle jeszcze niemieckim Stadt Posen. Podobny wydźwięk miał zorganizowany 100 lat później Pochód Polski, który poprzedziła msza św. w poznańskiej farze. Po niej na ul. Świętosławskiej uformowała się kolumna pochodu, który następnie przez Stary Rynek, ulicami Wrocławską, Podgórną, Alejami Marcinkowskiego i dalej ulicami Piekary, Ogrodową i Niezłomnych przeszedł pod pomnik Powstańców Wielkopolskich. W przemarszu wzięło udział ponad 800 osób. Pochód, podobnie jak sto lat temu, otwierał sztandar Sokoła, za nim szła Orkiestra Reprezentacyjna Sił Powietrznych, następnie niesiona przez harcerzy replika sztandaru skautów z 1918 roku, po niej – delegacje gmin i powiatów. Trzon pochodu stanowili potomkowie delegatów i delegowanych na Sejm, w liczbie ok. 150, którzy wyróżniali się specjalnie dla nich przygotowanymi biało-czerwonymi szarfami z napisem „POLSKI SEJM DZIELNICOWY”. Barwnym elementem całości były grupy rekonstrukcyjne w strojach Straży Ludowej oraz osoby cywilne w kostiumach z epoki. Dla wszystkich uczestników organizatorzy przygotowali biało-czerwone rozetki oraz znaczną liczbę flag, zarówno biało-czerwo-

nych, jak i z tradycyjnym wizerunkiem białego orła. Pod pomnikiem Powstańców Wielkopolskich, po odśpiewaniu hymnu, delegacje złożyły wiązanki kwiatów, a pozostali uczestnicy pochodu – przygotowane przez organizatorów białe i czerwone goździki. Finałem uroczystości było zbiorowe zdjęcie wszystkich, którym Pochód Polski rozgrzał serca, zaś dla ogrzania ciał harcerze z Wielkopolskiej Chorągwi ZHP im. Powstańców Wielkopolskich poczęstowali wszystkich grochówką. Goście honorowi uroczystości oraz potomkowie delegatów na Sejm w liczbie ok. 300 osób wzięli udział w przygotowanym przez Teatr Muzyczny „Wieczorze sejmowym” obejmującym, opartą na oryginalnych tekstach wystąpień, inscenizację fragmentów posiedzenia Polskiego Sejmu Dzielnicowego oraz „Śpiewanki wielkopolskie” w wykonaniu artystów teatru. Zebrani obejrzeli również premierowy pokaz poświęconego Polskiemu Sejmowi Dzielnicowemu filmu dokumentalnego autorstwa Jacka Kubiaka. Wszyscy uczestnicy posiedzenia otrzymali reprint Dziennika Polskiego Sejmu Dzielnicowego w Poznaniu, w grudniu 1918 oraz śpiewniki.

Muzyka (i nie tylko) dla zwycięstwa Pochód Polski nie był ostatnim z przygotowanych przez Fundację Zakłady Kórnickie wydarzeń czczących stulecie odzyskania przez Polskę niepodległości. We współpracy z Wielkopolskim Urzędem Wojewódzkim Fundacja wydała jeszcze grę komputerową Ku zwycięstwu, łączącą wątki związane z powstaniem wielkopolskim z elementami biografii Zamoyskich. Gra stworzona została przez grupę studentów Wydziału Historii UAM pod meryto-

Wielkopolska wygrana, czyli odzyskanie niepodległości widziane oczyma Fundacji Zakłady Kórnickie

ryczną opieką dr Magdaleny Biniaś-Szkopek i dr. Marka Przybylskiego. Można ją pobrać bezpłatnie ze strony Wielkopolskiego Urzędu Wojewódzkiego w Poznaniu. Finał jubileuszowych wydarzeń stanowił, upamiętniający stulecie podpisania rozejmu w Trewirze, koncert Muzyka polska dla zwycięstwa, zorganizowany 24 lutego 2019 roku w Auli UAM przez Fundację Zakłady Kórnickie i TVP3 Poznań. Stanowił on nie lada gratkę nie tylko dla miłośników muzyki jazzowej. Na scenie zobaczyć można było Trio Andrzeja Jagodzińskiego. Zespół jednego z najwybitniejszych i najbardziej wszechstronnych polskich muzyków jazzowych wystąpił wraz z równie znaczącymi dla rodzimej sceny tego

gatunku gośćmi – Henrykiem Miśkiewiczem i Agnieszką Wilczyńską. Ikony polskiego jazzu zagrały z towarzyszeniem Orkiestry Collegium F pod dyrekcją Marcina Sompolińskiego. Trio Andrzeja Jagodzińskiego, znane z jazzowych aranżacji kompozycji Fryderyka Chopina i muzyki ludowej, wykonało tradycyjne polskie tematy ludowe, łącząc rytmy kujawiaka, mazurka, zbójnickiego i oberka z elementami muzyki poważnej i jazzowymi improwizacjami. Całości niezapomnianego wyrazu dodała obecność Henryka Miśkiewicza z wybitnym brzmieniem jego saksofonu altowego oraz porywający wokal Agnieszki Wilczyńskiej, nie bez powodu uznawanej za jedną z najlepszych wokalistek jazzowych w Polsce.

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

Alina Kucharska

Na powstańczym szlaku z przewodnikami PTTK Wielkie rocznice, szczególnie te okrągłe, wymagają wyjątkowej oprawy. Po wielu latach, które minęły od konkretnego wydarzenia, ważnego dla lokalnej społeczności, gdy nie ma już wśród żywych świadków, są one zadaniem pozostawionym kolejnym pokoleniom. Ale pamięć o rocznicach to nie wszystko. Mogą one stać się punktem wyjścia dla całej gamy różnorodnych przedsięwzięć, których celem jest upowszechnienie wiedzy w społeczeństwie. Takie ważne zadanie stoi przed mieszkańcami Poznania i Wielkopolski. A jest nim uczczenie setnej rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego. Ważne nie tylko z tego powodu, że wiele już lat upłynęło od momentu, gdy w Poznaniu, a później także i w regionie przejęto w polskie ręce władzę od Niemców. Będzie miał ten moment jeszcze jeden, współczesny wymiar. Pokaże, na ile dzisiejsi mieszkańcy grodu Przemysła oraz innych miast i miasteczek, gdzie toczyły się powstańcze walki, o powstaniu wielkopolskim pamiętają, co wiedzą, czym są dla nich wydarzenia, które choć odległe w czasie, tak bardzo zaważyły na przyszłości nie tylko Poznania i Wielkopolski, ale i całego kraju.

Jak to się wszystko zaczęło Koło Przewodników PTTK im. Marcelego Mottego w Poznaniu, które w 2016 roku obchodziło 65-lecie swojego istnienia, postanowiło włączyć się w obchody setnej rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego. Ma ku temu bowiem także swoje powody. Otóż w 2018 roku przewodnicy od Mottego obchodzili własną rocznicę, związaną z grudniowym powstaniem. To 50. rocznica przechadzek o tematyce powstańczej zainicjowanych

w 1968 roku, które kontynuowane są do dnia dzisiejszego. To jednak nie jedyne przedsięwzięcie poznańskich przewodników, gdzie pojawia się powstańcza tematyka. Powstanie wielkopolskie z lat 1918-1919 jest jednym z ważniejszych rozdziałów historii Poznania i Wielkopolski, a rolą przewodników, miejskich oraz terenowych, jest przybliżanie turystom przybywającym zarówno spoza regionu, jak i tym pochodzącym z okolicy, wydarzeń, które wówczas miały miejsce, i osób, które brały w nich udział. Franciszek Jaśkowiak, przewodnik z okresu międzywojennego, zaznaczał, wspominając początki przewodnictwa, że „znaczna część przykładów z historii na pierwszych kursach przewodnickich była poświęcona genezie, ludziom i zdarzeniom związanym z powstaniem wielkopolskim 1918-1919”1. Tematyka ta pojawiała się podczas kursów i szkoleń, a co za tym idzie także później w trakcie spacerów i wycieczek. Mimo iż była stale obecna, materiału, z którego zainteresowani wówczas mogli korzystać, nie było wiele. Przede wszystkim na rynku nie było nowej literatury poświęconej temu fragmentowi historii Poznania. Przełomowym okazał się rok 1968, kiedy ukazały się nowe pozycje m.in. autorstwa profesorów Antoniego Czubińskiego czy Zdzisława Grota. W środowisku przewodnickim stało się to impulsem do opracowania nowych materiałów dla przewodników, dotyczących konkretnych miejsc w Poznaniu i wydarzeń z okresu powstania wielkopolskiego, które się tam rozegrały. Wszystkie one miały zostać połączone w jedną trasę. Udział w opracowaniu brali przewodnicy PTTK, w tym Krystyna Zajączek, z wykształcenia historyk, która przygotowała dwie części tego

1 Z. Wiatr, Powstanie Wielkopolskie 1918/1919 r. w przekazie przewodników PTTK, „Wielkopolski Powstaniec” 2012, nr 18, s. 61.

Na powstańczym szlaku z przewodnikami PTTK

opracowania – wstęp, w którym zarysowała ogólną sytuację, oraz informacje dotyczące organizacji takich jak Polska Organizacja Wojskowa Zaboru Pruskiego czy Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. Dokonała również charakterystyki osób, które odegrały podczas powstania wielkopolskiego znaczącą rolę, natomiast przewodnicy: Stanisław Chwaliński, ekonomista z wykształcenia, i Zenon Wiatr (1934-2012), inżynier elektryk, zbierali wiadomości umożliwiające lokalizację poszczególnych wydarzeń z dostępnych wówczas pozycji. Materiał – Miejsca związane z Powstaniem Wielkopolskim w Poznaniu – dostosowany został do potrzeb przewodników. Dla nich także powstały dwie trasy szkoleniowe. Opracowanie, które służyć miało do użytku wewnętrznego, zostało przepisane na maszynie, w sześciu egzemplarzach, przez Bogusławę Bąk. Podczas przeprowadzania szkolenia w terenie narodził się pomysł, by oprowadzać tymi trasami również mieszkańców Poznania. Starano się, by wycieczki odbywały się w rocznicę wybuchu powstania, czyli 27 grudnia. Nie było wówczas tradycji przypominania historii miasta. Inaczej niż dzisiaj wycieczki nie były reklamowane w prasie ani w radiu. Mieszkańcy dowiadywali się od znajomych, ze środowisk, do których docierali poznańscy przewodnicy, a było ich wówczas ok. 180. Na spacery przychodziło po kilkanaście osób, czasami więcej. Byli wśród nich także powstańcy, którzy uzupełniali pozyskane wcześniej przez przewodników informacje o osobiste wspomnienia sprzed lat. Przechadzki o tematyce powstańczej od początku prowadzone były przez Zenona Wiatra i Stanisława Chwalińskiego. Tak miało pozostać, jak pokazał czas, przez kilkadziesiąt następnych lat. W roku 1968 działo się jednak znacznie więcej, nie tylko z okazji rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego. W tym samym

czasie świętowano również V Zjazd Partii oraz 25. rocznicę utworzenia Ludowego Wojska Polskiego. W związku z tym 38 przewodników podjęło społeczne zobowiązanie, w ramach którego przepracowali 1105 godzin, oprowadzając wycieczki2. Wybrali się ponadto „do Malborka na cmentarz w Kałdowie, gdzie od 1960 roku spoczywał pierwszy dowódca Powstania Wielkopolskiego gen. Stanisław Taczak”3. Inną okazją do przypomnienia wydarzeń z lat 1918-1919 był złaz, czyli impreza turystyczna, podczas której grupy osób wyruszają z różnych miejsc, a celem ich jest dojście do jednego, określonego punktu. Przewodnicy mieli okazję oprowadzić zainteresowanych tematyką powstańczą w marcu 1968 roku. Z okazji 50. rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego zorganizowany został przez Oddziałową Komisję Turystyki Pieszej Oddziału PTTK – HCP złaz turystyczny pt. „Poznaj szlaki powstańców wielkopolskich”, w którym udział wzięło ponad 90 osób, w tym młodzież z Zespołu Szkół Zawodowych HCP oraz 10-osobowa grupa kolarzy z jednostki wojskowej, która po przejechaniu trasy odwiedziła kwaterę powstańczą na cmentarzu górczyńskim. Przewodnicy PTTK poprowadzili uczestników imprezy spod pomnika Powstańców Wielkopolskich, gdzie wcześniej złożono kwiaty, do Domu Żołnierza i Kina „Apollo”, a dalej ulicami Powstańców Wielkopolskich, Franciszka Ratajczaka, 27 Grudnia na plac Wolności do hotelu Bazar. Spacer zakończony został na Starym Rynku4. Pod koniec roku, w październiku, odbyła się inauguracja kolejnego kursu na przewodników miejskich. Bardzo uroczysty charakter wydarzenia podkreślało miejsce – Sala Czerwona Pałacu Działyńskich, oraz wykład otwierający pt. Polityczne aspekty powstania wielkopolskiego, który przed 152 przyszłymi przewodnikami

Kronika Koła Przewodników PTTK im. Marcelego Mottego w Poznaniu, 1968. Folder Ogólnopolskie Sympozjum Przewodników Turystycznych. Powstanie Wielkopolskie 19181919 w 90-tą rocznicę, Poznań 2008, s. 3. Powracali tam wielokrotnie, by złożyć kwiaty na grobie dowódcy powstania wielkopolskiego. Kilkanaście lat później przewodnicy byli obecni podczas uroczystości ponownego pochówku szczątków Stanisława Taczaka, które odbyły się w 1988 r. na Cmentarzu Zasłużonych Wielkopolan. 4 Kronika Koła, op. cit. 2 3

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

wygłosił ówczesny doc. dr Lech Trzeciakowski. Sekretarzem kursu był S. Chwaliński5.

Przewodnicy ciągle się szkolą O tym, że „tematyka powstania wielkopolskiego 1918-1919 nierozerwalnie łączy się z pracą poznańskich i wielkopolskich przewodników”, przekonywał przez całe swoje przewodnickie życie Zenon Wiatr, przewodnik, który w 1968 roku ukończył kurs i uzyskał uprawnienia do oprowadzania po mieście6. Powstanie było – i jest nadal – stale obecne w programach kursów, podczas których szkoli się kolejne przewodnickie pokolenia. O przyczynach, przebiegu i skutkach powstania przyszli przewodnicy dowiadują się zarówno na zajęciach w siedzibie Koła, jak i podczas obowiązkowych wizyt w muzeach, m.in. Wielkopolskim Muzeum Wojskowym i Muzeum Historii Miasta Poznania, posiadających na swoich ekspozycjach obiekty związane z omawianymi wydarzeniami, oraz w Muzeum Powstania Wielkopolskiego 1918-1919. A jest to konieczne, bowiem na kursy przewodnickie trafiają ludzie z różnym stopniem znajomości wydarzeń z lat 1918-1919. Niektórzy z nich zainteresowanie grudniową insurekcją wynieśli z rodzinnego domu, gdzie pielęgnowano rodzinną pamięć o walczących przodkach7. Dla innych poszukiwanie informacji na ten temat związane było ze szkolną edukacją, co widać u młodszych przewodników, wśród których znaleźli się uczestnicy konkursów wiedzy o powstaniu wielkopolskim, bądź z kierunkiem kształcenia albo po prostu z dziecięcymi historycznymi zainteresowaniami8. Pogłębienie tej zdobytej podczas nauki wiedzy zależy od samych przewodników. Nierzadko pozostaje ona na poziomie uzyskanym

na początku przewodnickiej drogi. Nieutrwalana, nieposzerzana ogranicza się jedynie „do podstawowych faktów, głównych postaci” i dat9. Jednak dzięki środowisku, w jakim obracają się przewodnicy, gdzie każdy specjalizuje się w jakiejś dziedzinie i w tym kierunku podejmuje często stosowne działania, mogące stanowić impuls do poszerzenia posiadanej wiedzy nie tylko o kolejne daty i postacie, ale o znacznie szerszy kontekst historyczny, taki osobisty rozwój jest znacznie łatwiejszy10. Młodzi z tego korzystają, o czym jeden z nich wspomina: Moją ulubioną formą aktywności przewodnickiej jest angażowanie się w „Przechadzki po Poznaniu”11 […] Bardzo lubię w nich uczestniczyć jako widz i słuchacz. Daje mi to możliwość podpatrzenia warsztatu przewodnickiego bardziej doświadczonych kolegów, ale przede wszystkim wzbogaca wiedzowo. Każdy z nas przewodników ma różne zainteresowania i tzw. specjalizacje. Powstanie wielkopolskie jest tutaj bardzo mocno eksponowane przez różnych przewodników, zwłaszcza tych pasjonatów, żeby nie powiedzieć fanatyków. Oczywiście wiedzę zdobytą od tych profesjonalistów zawsze wykorzystuję w „przechadzkach”, które sam przygotowuję […]12.

Powodem, dla którego młodzi pogłębiają swoją wiedzę, może być osobisty przykład, jaki dają im starsi, doświadczeni koledzy poprzez swoje zaangażowanie w sprawy organizacyjne związane z zachowaniem pamięci o powstaniu wielkopolskim i przekazaniem jej kolejnym pokoleniom. Oprócz spacerów przewodnicy korzystać mogą i z innych form przewodnickiej aktywności, które składają się na wewnętrzne życie Koła. Zaliczają się do nich cotygodniowe

Ibidem. Ogólnopolskie Sympozjum Przewodników Turystycznych, op. cit., s. 3. 7 Przewodniczka Ewa Tomaszewska, kwestionariusz. 8 Przewodnik Marcin Ladek, kwestionariusz; przewodnik Jakub Grabski, kwestionariusz. 9 Przewodniczka Anna Maciejewska, kwestionariusz. 10 Ibidem; przewodnik Wiesław Kaczmarek, Takie sobie tam „przewodnickie” opowiastki (materiały prywatne autorki). 11 Cykl spacerów organizowanych dla mieszkańców Poznania od 1992 r. Nazwa nawiązuje do pracy Przechadzki po Poznaniu Marcelego Mottego, patrona Koła Przewodników PTTK. 12 Przewodnik Wiesław Kaczmarek, Takie sobie tam „przewodnickie” opowiastki (materiały prywatne autorki). 5 6

Na powstańczym szlaku z przewodnikami PTTK

wtorkowe szkolenia odbywające się w siedzibie Koła, których autorami są sami przewodnicy lub zaproszeni goście, bądź też w innych miejscach w mieście. Tematykę powstańczą prezentują znawcy tematu, wśród których nie mogło zabraknąć prof. dr. Antoniego Czubińskiego, prof. dr. Janusza Pajewskiego, który poprowadził cykl wykładów na temat dziejów od wybuchu pierwszej wojny światowej do końca dwudziestolecia międzywojennego, dr. Marka Rezlera, doskonale znanego przewodnikom, i prof. Bogusława Polaka, który przedstawił dowódców oraz powstańcze odznaczenia13. Przewodników odwiedzają ponadto członkowie Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego, którego oddział działa przy Kole Przewodników. Umożliwia to zapoznanie się z działalnością środowiska także przewodników do niego nienależących. Jedno z ostatnich takich spotkań miało miejsce w marcu 2017 roku, kiedy to przewodnicy gościli prezesa oddziału wielkopolskiego TPPW, Wawrzyńca Wierzejewskiego. Wizyta ta składała się z kilku części. Pierwsza poświęcona została rozważaniom historycznym na temat grudniowego zrywu, połączonym z prezentacją postaci rodzeństwa Wierzejewskich, przodków prelegenta. Druga część stanowiła przedstawienie bieżących spraw związanych z toczącymi się przygotowaniami do obchodów setnej rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego. W listopadzie 2017 roku prezes Wierzejewski oraz prezes Zarządu Głównego TPPW Tadeusz Musiał zostali zaproszeni przez przewodników na spotkanie z okazji 10-lecia przewodnickiego oddziału TPPW przy Kole Przewodników. Od czasu do czasu w siedzibie Koła Przewodników organizowane są wystawy z okazji różnych rocznic przypadających w danym okresie. W 1998 roku z okazji 80. rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego zorganizowane zostało sympozjum przewodnickie, na które składał się spacer ulicami Poznania oraz wizyta w Lusowie i Stęszewie, gdzie przewod-

Ogólnopolskie Sympozjum Przewodników Turystycznych, op. cit., s. 3. Ibidem.

13 14

nicy zwiedzali Muzeum Regionalne. 20 grudnia w siedzibie Koła odbyła się Wieczornica, podczas której dr Rezler wygłosił prelekcję pt. Powstanie wielkopolskie – geneza, a Z. Wiatr omówił wystawę zorganizowaną specjalnie na tę okazję. Wśród eksponatów znalazł się nawet powstańczy mundur. Dekadę później ponownie zorganizowano wystawę – z okazji 90. rocznicy wybuchu walk w latach 19181919, a w 2010 roku bohaterem został gen. Stanisław Taczak, którego 50. rocznica śmierci wówczas przypadała. Dopełnieniem procesu ugruntowywania wiedzy są wyjazdy w teren, wycieczki szkoleniowe. Z. Wiatr pisał, iż „nie było wyjazdów szkoleniowych w Kole, aby nie pokazywano miejsc zdarzeń, pomników, ludzi uczestniczących w walkach niepodległościowych w regionie”14. W styczniu 1979 roku, pozostając jeszcze w atmosferze 60. rocznicy wybuchu zwycięskiego zrywu, zorganizowany został wyjazd na tereny obejmujące front północny powstania wielkopolskiego. Wydarzenie to nadal pozostaje ważną częścią wycieczek szkoleniowych, także tych nieobejmujących żadnego konkretnego tematu, ale nastawionych raczej na poznanie określonego regionu, tzw. objazdówek, na które co roku udają się poznańscy przewodnicy. Jeden z takich wyjazdów miał miejsce w 1980 roku. Celem była południowa Wielkopolska. Zawitano m.in. do Ostrzeszowa i Ostrowa Wielkopolskiego, gdzie złożono kwiaty na grobie Jana Mertki, uznawanego przez wielu za pierwszego poległego powstańca. Jeden z kolejnych wyjazdów na południe Wielkopolski miał miejsce w 2014 roku w ramach cyklu „Poznajemy parki krajobrazowe Wielkopolski” – przewodnicy odwiedzili Dolinę Baryczy, po drodze jednak zwiedzając liczne miejscowości, w tym m.in. Odolanów i tamtejszy cmentarz z powstańczą kwaterą. W kwietniu 2017 roku w ramach corocznej wycieczki „Obrzeżami Poznania”, której celem jest zapoznanie się z tym, co przez rok zmieniło się w samym Poznaniu oraz jego okolicach, przewodnicy odwiedzili Stęszew

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

i Śniaty – miejsce urodzenia Franciszka Ratajczaka, pierwszego powstańca poległego na ulicach Poznania. We wrześniu natomiast wyruszyli do Powidzkiego Parku Krajobrazowego, po drodze zatrzymując się na krótki postój w Zdziechowej, gdzie pod koniec 1918 roku toczyły się walki. Dziś o tych wydarzeniach przypomina powstańczy mural, jeden z wielu, jakie powstały w ostatnim czasie w miejscowościach związanych z powstaniem wielkopolskim. Opracowywano ponadto trasy wycieczkowe na fronty powstańcze dla szkół. Zanim jednak zaproponowano te wyjazdy szkołom, przewodnicy sami wybierali się w drogę, jeszcze raz wszystko sprawdzając. Z. Wiatr wspominał: [...] zespoły przewodnickie prywatnymi samochodami objechały proponowane trasy, aktualizując i uzupełniając je nowościami dotyczącymi miejsc i zdarzeń z okresu powstania w różnych regionach Wielkopolski. Przejechaliśmy setki kilometrów, odwiedziliśmy dziesiątki miejsc, sporządzając tysiące notatek oraz zdjęć15.

Którędy wędrują z turystami Powstanie wielkopolskie obecne jest w życiu przewodników nie tylko podczas odbywanych kursów i szkoleń. Pamiętają o nim podczas swojej pracy i choć historia Poznania jest długa i bogata w wydarzenia, o tym jednym starają się nigdy nie zapominać i przynajmniej w kilku słowach przybliżać turystom z Polski i zagranicy odwiedzającym Poznań. Turyści dowiedzieć mogą się nieco o powstaniu wielkopolskim nie tylko ze względu na to, że jest to ważne wydarzenie w historii miasta, ale przede wszystkim ze względu na bliskość najważniejszych miejsc z nim związanych, które leżą tuż przy sztandarowej turystycznej atrakcji miasta, jaką jest Stary Rynek. Mowa tutaj o dawnym Domu Turysty – miejscu dobrym do wspomnienia o innym udanym poznańskim powstaniu, z 1806 roku, Bazarze, placu Wol-

ności i innych obiektach oraz ulicach znajdujących się w okolicy. Na trasie grup odwiedzających Poznań znajdują się ponadto pomniki: 15 Pułku Ułanów Poznańskich – oddziału, którego historia sięga pierwszych powstańczych dni – który może być dobrym miejscem do przedstawienia, jak daleko sięgnęły skutki walk z grudnia i stycznia 1918/1919 roku, pomnik Bamberki czy Powstańców Wielkopolskich u zbiegu ul. Królowej Jadwigi i Wierzbięcice16. Innym miejscem, gdzie przewodnicy zatrzymują się choć na chwilę, jest Dworzec Letni, na którym poznaniacy witali Ignacego Jana Paderewskiego, a niektórzy docierają nawet na Ławicę17.

Zapraszamy na wycieczki! Obok przyjezdnych ważną grupą, do której przewodnicy kierują swoją działalność, są sami poznaniacy, którzy chcą poznawać przeszłość grodu Przemysła. To nieustające zainteresowanie historią swojego miejsca zamieszkania – miasta, dzielnicy, a po poznańsku po prostu fyrtla – motywuje przewodników PTTK do poszukiwania wciąż nowych ciekawych tematów i metod, by treści te przekazywane były w formie jak najatrakcyjniejszej, by trafiały do jak najszerszego grona odbiorców. Cechą tego rodzaju spacerów jest to, że można zagłębić się w ulubiony temat, zgromadzić literaturę, poszukać ciekawostek, podczas gdy gościom przybywającym do miasta na kilka godzin przekazuje się jedynie niewielki fragment informacji, którymi przewodnicy chcieliby się podzielić. Prowadzący przechadzki przewodnicy starają się przybliżać pełny obraz powstania wielkopolskiego, na tyle, na ile oczywiście pozwala na to czas, bądź wybierają fragmenty z jego bogatej historii. Spacerują przeważnie w centrum miasta, zaczynając przed ratuszem, farą bądź innym ważnym budynkiem, przed którym opowiedzieć można nieco o sytuacji tuż przed powstaniem – końcu wojny, przygotowaniach do wybuchu walk, Sejmie

Z. Wiatr, op. cit., s. 61. Przewodniczka Ewa Tomaszewska, kwestionariusz; przewodniczka Ewa Baran, kwestionariusz; przewodnik Jakub Grabski, kwestionariusz. 17 Ibidem. 15

Na powstańczym szlaku z przewodnikami PTTK

Dzielnicowym. Na trasie nierzadko pojawiają się pl. Wolności, Cmentarz Zasłużonych Wielkopolan czy stoki Cytadeli oraz pomnik Powstańców Wielkopolskich. Choć wydaje się, że powiedziano już wszystko i wielokrotnie już przemierzono poznańskie ulice, przewodnicy poszukują wciąż nowych tras i tematów. W roku 2015, z okazji setnej rocznicy wybuchu I wojny światowej, nie mogło zabraknąć wojennych losów kilku powstańców, co miało przypomnieć, że wielu z tych, którzy wzięli udział w powstaniu, wcześniej walczyło w armii niemieckiej na frontach Wielkiej Wojny, tam zdobywając bojowe doświadczenie. W następnym roku chętni do wysłuchania powstańczych opowieści odwiedzili Biedrusko, gdzie powstanie wielkopolskie stało się pretekstem do poznania historii tego niezwykłego miejsca. Natomiast rok 2017 stał pod znakiem Jeżyc. Spod Starego Zoo trasa powiodła wzdłuż tamtejszych koszar do nowego miejsca na mapie Poznania, czyli skweru im. Wincentego i Jana Wierzejewskich18, a stamtąd do siedziby NRL i dowództwa przy Świętym Marcinie. Jednak przechadzki o powstańczej tematyce to nie tylko grudzień. Bohaterowie czy miejsca przewijają się także podczas innych spacerów. W ostatnim czasie odbyło się kilka tego typu wycieczek. Ich autorem bądź współautorem był przewodnik, który ze względu na wojskową przeszłość często wprowadza do swych wycieczek „element historii wojska lub udziału wojska w zdarzeniach, które przeszły do historii”19. W maju 2017 roku Wiesław Kaczmarek i Jacek Dzikowski poprowadzili mieszkańców spacerkiem przez wojskowe cmentarze poznańskiej Cytadeli. W tym samym miesiącu zaprosili również na wycieczkę po wojskowym Grunwaldzie. Kilkukrotnie poznaniacy spacerowali także śladami Ignacego Jana Paderewskiego, kompozytora, ale i polityka. Każdego roku w okolicach 1 listo-

pada przewodnicy zapraszają na Cmentarz Zasłużonych Wielkopolan. Czasami przechadzki wychodzą poza granice miasta, jak w przypadku wizyt w Lusowie – na cmentarzu, na którym spoczywa gen. Józef Dowbor-Muśnicki wraz z rodziną, i Muzeum Powstańców Wielkopolskich, które przewodnicy odwiedzają regularnie. W 2016 roku z okazji Dnia Kobiet odbyła się przechadzka poświęcona dzielnym dziewczętom i kobietom, które w powstaniu także brały czynny udział. Spacer ten ponownie poprowadzony został poznańskimi ulicami w 2018 roku. Tym razem jednak przewodnicy postarali się, by przybrał on nieco inną niż dotychczas formułę. Opowieści przewodników wzbogacono o elementy takie jak stroje z epoki, multimedialna prezentacja, poczęstunek (i to porządny) oraz miejsce, o którym niewielu wie. Przechadzka dotyczyła kobiet, ale skoro mamy powstańcze walki, to nasuwał się pomysł, by zaprosić do współpracy rekonstruktorów z jednej z licznie działających grup. Zgodzili się na to powstańcy ze Stacji Lotniczej Ławica, którzy opowiedzieli o mundurach. Metą wycieczki, rozpoczętej przy Dworcu Letnim, była Stara Prochownia przy ul. Jackowskiego, gdzie urządzona została kuchnia polowa serwująca przede wszystkim pierogi. Domowej roboty, oczywiście. W tym klimatycznym miejscu, przy ciepłej strawie, uczestnicy posłuchać mogli dalszych powstańczych opowieści. Z okazji okrągłych rocznic w programie przechadzek poznaniacy mogą znaleźć więcej propozycji. W 2008 roku, w ramach Europejskich Dni Dziedzictwa Kulturowego, odbyły się trzy spacery – po Ławicy, przez centrum miasta oraz w Lusowie. Dekadę później Koło Przewodników zaproponowało cztery przechadzki – o paniach w powstaniu wielkopolskim, o I.J. Paderewskim, po nowej ekspozycji w Muzeum Powstania Wielkopolskiego 1918-

18 Na swoją kolej czeka już kolejny skwer, tym razem na Łazarzu, który otrzymał jako patrona marszałka Ferdynanda Focha. 19 Przewodnik Wiesław Kaczmarek, Takie sobie tam „przewodnickie” opowiastki (materiały prywatne autorki). 20 Ulotki Koła Przewodników PTTK, XVI Przechadzki po mieście 2008, XXVI Przechadzki po mieście 2018.

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

1919 oraz tradycyjną grudniową przechadzkę, która odbyła się po raz pięćdziesiąty20.

Towarzystwo Pamięci Powstania Wielkopolskiego Nowe możliwości działania otworzyły się przed przewodnikami PTTK z chwilą ich przystąpienia do Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego, co nastąpiło w listopadzie 2007 roku. Inicjatorem utworzenia oddziału TPPW, który dziś liczy kilkunastu członków, przewodników, którym tematyka powstańcza jest szczególnie bliska, był Z. Wiatr21. Przewodnicka delegacja jest zawsze obecna na uroczystościach organizowanych przez TPPW, często w towarzystwie sztandaru PTTK. Jedną z wielu imprez, których gospodarzem było TPPW, był VIII Ogólnopolski Zlot Szkół im. Powstańców Wielkopolskich, który odbył się w czerwcu 2014 roku. Z tej okazji zorganizowana została gra miejska, nad przebiegiem której czuwało kilku przewodników PTTK. Ze szkoły, której patronują powstańcy wielkopolscy, przy ulicy o tej samej nazwie, wyruszyły drużyny dzieci i młodzieży wraz z wychowawcami, uzbrojone w karty z zadaniami, mapy, długopisy i aparaty fotograficzne. Wypatrywali na poznańskich murach tablic upamiętniających osoby i wydarzenia poznańskiej insurekcji. Punktami na trasie były m.in. pomnik u zbiegu ulic Królowej Jadwigi i Wierzbięcice, siedziba dowództwa przy ul. Święty Marcin, miejsce śmierci pierwszego powstańca Franciszka Ratajczaka na ulicy jego imienia i plac Wolności. Na ul. Ludgardy uczestnicy poznali ułanów z 15 Pułku Ułanów Poznańskich, zaś na urokliwym Cmentarzu Zasłużonych Wielkopolan – spoczywającego w grobie wspartym na czterech dumnych orłach, w otoczeniu wielu innych znanych poznaniaków i Wielkopolan, pierwszego dowódcę powstania, gen. Stanisława Taczaka. Wolontariuszem czuwającym w ostatnim z wymienionych punktów była przewodniczka Anna Maciejewska, która zwróciła uwagę na jeden element:

To, co przykuło moją uwagę, to współpraca pomiędzy nauczycielami a uczniami. Udział bowiem w grze brały małe grupy złożone z dzieci i jednego dorosłego. Wspólna pasja w odkrywaniu, rozwiązywaniu zadań. Dzieciaki przeżywały podwójnie, odkrywały poprzez zabawę wydarzenia powstania wielkopolskiego. Grupy w pełni były zaabsorbowane grą, co bardzo cieszyło22.

Miłym zaskoczeniem było również to, że poszczególne zespoły miały ze sobą znicze23. Było zatem też miejsce na chwilę zadumy przy grobie pierwszego dowódcy powstania wielkopolskiego. Ostatnim punktem, metą gry, było Wielkopolskie Muzeum Wojskowe, którego powstańcza ekspozycja stanowiła materialne dopełnienie całej trasy. Na złożonych przed komisją i wypełnionych kartach znalazł się okolicznościowy datownik muzeum, zaś do rąk uczestników trafiły certyfikaty „uczestnictwa w wędrówce »Śladami powstania wielkopolskiego« po Poznaniu” wystawione przez Koło Przewodników. O 11.30 wszyscy przenieśli się przed budynek Odwachu, gdzie grupy otrzymały dyplomy uczestnictwa w zlocie z rąk samego Ignacego Jana Paderewskiego. Na koniec wszyscy stanęli do rodzinnego zdjęcia. Opowiadanie o powstaniu wielkopolskim w innych niż grudniowy terminach staje się powoli tradycją. Od 2015 roku w ramach Jarmarku Świętojańskiego odbywa się Dzień Tradycji, podczas którego oddziały TPPW prezentują efekty swoich prac. Wśród licznych stoisk znaleźć można także takie obsługiwane przez kilka osób z Koła, które proponują to, co przewodnicy mają najlepszego do zaoferowania społeczeństwu, czyli spacery, oczywiście o tematyce powstańczej. Przewodnicy byli również obecni podczas uroczystości mającej miejsce na jednym z poznańskich skwerów. Na mapie Poznania powstanie wielkopolskie ma swoje stałe miejsce. Ulice upamiętniające to wydarzenie spotkać można w centrum miasta, w miejscach, w któ-

21 Biogram Zenona Wiatra oprac. M. Lipińska, Poznań 2011; M. Lipińska, Pro Memoria. Zenon Wiatr „Wierny Tradycji”, „Wielkopolski Powstaniec” 2012, nr 18, s. 100. 22 Przewodniczka Anna Maciejewska, kwestionariusz, 7 IV 2017 r. 23 Ibidem.

Na powstańczym szlaku z przewodnikami PTTK

rych się rozgrywało. W 2016 roku do Franciszka Ratajczaka, Stanisława Taczaka i powstańców dołączyli bracia Wierzejewscy, Jan oraz Wincenty, którzy zostali patronami skweru znajdującego się u zbiegu ulic Grunwaldzkiej i Szylinga, przy dawnych koszarach 6 Pułku Grenadierów, a więc w miejscu, gdzie również toczyły się powstańcze zmagania. Uroczystości, w których udział wzięło kilkoro przewodników, składały się z kilku części, tych podniosłych i nieco mniej oficjalnych. Po mszy w kościele garnizonowym przy ul. Szamarzewskiego poczet sztandarowy PTTK przeniósł się na skwer, gdzie w obecności wielu innych pocztów oraz zaproszonych gości doszło do uroczystego nadania skwerowi patronów – braci Wierzejewskich. Nie mogło obyć się bez grochówki i pamiątkowego wpisu do kroniki. Tą drogą również, poprzez TPPW, do przewodników trafiają grupy zainteresowane powstańczą tematyką. Są wśród nich grupy młodzieży ze szkół, którym patronują powstańcy wielkopolscy Jedna z nich, której towarzyszyli członkowie Związku Żołnierzy Wojska Polskiego, we wrześniu 2018 roku przyjechała z Łodzi do stolicy Wielkopolski na całodzienną „podróż wojskowo-historyczną szlakiem walk powstańców wielkopolskich”. Odwiedzili najważniejsze miejsca z nim związane – od pomnika powstańców, gdzie uczestnicy spotkali się z przedstawicielami Towarzystwa, poprzez centrum miasta, Muzeum Powstania Wielkopolskiego i Cmentarz Zasłużonych Wielkopolan, aż do stacji lotniczej na Ławicy, skąd pobrano ziemię z pola bitewnego, która miała zostać następnie złożona w szkolnej izbie pamięci. Od lat przewodnicy biorą udział w rocznicowych uroczystościach w Poznaniu, a także w Warszawie, co jest możliwe dzięki zaangażowaniu marszałka województwa wielkopolskiego, Marka Woźniaka. Nie straszna im pogoda ani też wczesna pora wyjazdu czy długa droga do stolicy, choć otoczenie może już nie być tak wyrozumiałe. Jedna z przewodniczek wspominała: „Reakcją na informację o planowanym wyjeździe do Warszawy było zaskoczenie. Padały pytania »Czy Ci się chce?« 24

Ibidem.

[…]”24. Tak, chce się, jak to co roku udowadnia kilkuosobowa delegacja Koła Przewodników, składająca biało-czerwone wiązanki w kwaterze powstańców wielkopolskich i śląskich cmentarza powązkowskiego.

Prywatnie o powstaniu Wielu z przewodników o powstaniu wielkopolskim pamięta również na co dzień, gdy zdejmują przewodnicką odznakę. Starają się wiedzę o wydarzeniach z lat 1918-1919 przekazywać w środowiskach, w których funkcjonują, często w formie spacerów, ale nie brakuje także wykładów, zajęć prowadzonych z dziećmi, młodzieżą bądź studentami. W okresie rocznicowym wzrasta zainteresowanie powstańczą tematyką, stąd więcej chętnych do odbycia wycieczek po mieście śladami powstańców wśród rodziny i znajomych, ale nie tylko. W styczniu 2017 roku zajęcia o tematyce powstańczej odbyły się w Młodzieżowym Ośrodku Wychowawczym w Antoniewie, w których uczestniczyło kilkunastu uczniów. Poza tradycyjnym wykładem na uczestników czekały zadania, które miały sprawdzić i ugruntować ich wiedzę – krzyżówka, rebus oraz puzzle. Młodzież żywo uczestniczyła w zajęciach, dzieląc się też własnymi wiadomościami na prezentowany temat. Nie był to typowy wykład odbyty według schematu – przyczyny, przebieg, skutki. Prowadząca, przewodniczka PTTK Alina Kucharska, starała się zainteresować słuchaczy poprzez powstańcze ciekawostki, których przecież nie brakuje. Było zatem o negocjacjach, którymi zastępowano walki, o łupie zdobytym na Ławicy czy o egzotycznych powstańcach, których zawierucha wojenna rzuciła do Wielkopolski. Słów kilka poświęconych zostało także roli, jaka podczas powstania przypadła kobietom. Młodzież z Antoniewa wkrótce przyjechała do Poznania, by odwiedzić miejsca, o których usłyszeli wcześniej na zajęciach. Szczególnie zobowiązani do przekazywania młodszemu pokoleniu lokalnej historii są przewodnicy pracujący z dziećmi i młodzieżą w szkołach. Przewodniczka z siedemna-

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

stoletnim stażem, Ewa Jagielska, gdy tylko „jest ku temu sposobność” opowiada swoim uczniom o „powstaniu i miejscach szczególnie istotnych dla Poznania”25. Te i inne działania są niezwykle potrzebne, na co niestety wskazuje doświadczenie z młodzieżą innego z przewodników, który zetknął się z obojętnością jednej z górczyńskich szkół na temat powstania wielkopolskiego 1918/1919: „Pytałem kilku uczniów, którzy uczyli się w tej szkole podstawowej lub gimnazjum w latach 19872007 r.: Czy byliście z klasą lub z ramienia szkoły na cmentarzu górczyńskim przy pomniku powstańców? Nie byli lub nie przypominają sobie”26. Przewodnicy PTTK służą pomocą tym, którzy od czasu do czasu zgłaszają się do Koła Przewodników z prośbą o wypełnienie ankiet na tematy związane z przewodnickim fachem – ruchem turystycznym, współczesnym turystą, postacią czy wydarzeniem historycznym, którego rocznica przypada w danym momencie. Wśród licznych spraw, z którymi zwracają się m.in. studenci turystyki i rekreacji, znalazło się też powstanie wielkopolskie. W tym wypadku jednak nie chodziło o wypełnienie ankiety, lecz o udzielenie wywiadu na temat szlaku powstania wielkopolskiego w Poznaniu. Taką prośbę przesłał na profil Koła Przewodników na Facebooku student AWF (turystyka i rekreacja), przygotowujący pracę licencjacką. Godzinne spotkanie odbyło się w marcu 2017 roku na AWF, gdzie na kilka studenckich pytań starała się odpowiedzieć jedna z przewodniczek. Pytania dotyczyły m.in. miejsc związanych z wydarzeniami powstańczymi w Poznaniu, które mogłyby się na takim szlaku znaleźć, sposobów ich oznakowania i upowszechniania wiedzy o wydarzeniach, które miały miejsce sto lat temu, nie tylko poprzez wycieczki czy gry miejskie.

Docenieni

W 1999 roku Wielkopolska Korporacja Oddziałów PTTK w Poznaniu nadała przewodnikom prowadzącym przez kilkadziesiąt lat powstańczą przechadzkę, S. Chwalińskiemu i Z. Wiatrowi, Srebrną Odznakę „Szlakami Powstania Wielkopolskiego”27. W 2011 roku, „z okazji 60-lecia działalności z wyrazami uznania i podziękowania za krzewienie piękna ojczystego krajobrazu i upowszechnianie naszej narodowej historii” medal pamiątkowy poznańscy przewodnicy PTTK otrzymali z rąk państwa Grajków, twórców Muzeum Powstańców Wielkopolskich w Lusowie. Wśród odznaczeń znalazły się także te nadawane przez TPPW, medale Wierni Tradycji, które w 2013 roku podczas uroczystości rozdania statuetek Doboszy przyznano przewodnikom: Stanisławowi Chwalińskiemu (odebrał to odznaczenie rok później) oraz Zbigniewowi Podeszwie, najstarszemu z przewodnickiego grona. W tym samym roku, podczas tej samej uroczystości, odznaczenie Wierni Tradycji nadano także Kołu Przewodników, które odebrał prezes Stefan Żurek. W roku 2016 odznaczenie to otrzymał kolejny przewodnik – Piotr Sroka. Wiedza o powstaniu wielkopolskim była przez poznańskich przewodników przekazywana zawsze, ale to właśnie rok 1968 wyznaczył w życiu Koła Przewodników PTTK pewną cezurę. W tym momencie powstanie wielkopolskie wpisało się na stałe w plan przewodnickich działań, których kilka przykładów prezentuje niniejszy artykuł. XXI wiek przyniósł kolejne nowe możliwości, z których przewodnicy starają się korzystać, idąc z duchem czasu. Dzisiejsi PTTK-owcy są kontynuatorami tradycji wypracowanej przez kilka pokoleń przewodników. Dla swoich następców mogą stać się godnymi do naśladowania przykładami. A wszystko to, by godnie uczcić pamięć o wydarzeniach sprzed stu lat, nie tylko w okresie rocznicy, ale przez cały rok.

Za swoją działalność przewodnicy, jak i Koło byli niejednokrotnie nagradzani. Przewodniczka Ewa Jagielska, kwestionariusz. Przewodnik Jerzy Kudrewicz, kwestionariusz. 27 Ogólnopolskie Sympozjum Przewodników Turystycznych, op. cit., s. 5. 25

Powstanie wielkopolskie na nowoczesnej platformie naukowo-edukacyjnej

Rafał Reczek

Powstanie wielkopolskie na nowoczesnej platformie naukowo-edukacyjnej W roku 2018 przypadała 100. rocznica odzyskania przez Polskę niepodległości. W tym szczególnym okresie przypominaliśmy dążenia Polaków, którzy przez okres 123 lat zaborów starali się odzyskać niepodległość, walcząc zbrojnie i prowadząc działania organicznikowskie. W roku 1918 marzenia naszych przodków przestały być dążeniami, a stały się rzeczywistością, walka o wolną Rzeczpospolitą była udziałem wielu osób i środowisk, to był wielki wspólny wysiłek Polaków, wysiłek ponad podziałami, którego wyjątkowym przykładem był udział Wielkopolan w zwycięskim powstaniu wielkopolskim. W 100. rocznicę wybuchu powstania wielkopolskiego Instytut Pamięci Narodowej Oddział w Poznaniu wspólnie z wieloma instytucjami nauki i kultury przygotował portal internetowy poświęcony temu ważnemu wydarzeniu. Wprowadzając do wyszukiwarki adres powstaniewielkopolskie.ipn.gov.pl lub pw.ipn. gov.pl, przeniesiemy się na portal, który przybliży nam zwycięski zryw Wielkopolan. Ideą tego projektu było wspólne przygotowanie portalu internetowego, który będzie edukował, propagował i upamiętniał powstanie wielkopolskie oraz stanie się swoistym repozytorium jego pamięci. Działania rozpoczęto jesienią 2017 roku; wielomiesięczna praca koncepcyjna oraz projektowa zaowocowała przygotowaniem nowoczesnego narzędzia informatycznego, które cieszy się zainteresowaniem różnych grup docelowych, tzn. zawodowych historyków, pasjonatów historii oraz osób zainteresowanych pogłębieniem wiedzy o powstaniu wielkopolskim. Wartością portalu jest jego różnorodność, co stanowi atut i sprawia, że różni użytkownicy znajdą w nim interesujące dla siebie materiały. 46

Po wstępnych rozmowach i przedstawieniu oraz przedyskutowaniu kształtu realizowanego projektu nasze zaproszenie do współpracy przy powstaniu portalu przyjęło wielu uznanych historyków oraz najważniejsze instytucje będące depozytariuszami pamięci o powstaniu wielkopolskim. Są wśród nich: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wielkopolskie Muzeum Niepodległości, Muzeum Powstańców Wielkopolskich w Lusowie, Archiwum Państwowe w Poznaniu, Towarzystwo Pamięci Powstania Wielkopolskiego, Poznańska Fundacja Bibliotek Naukowych, Radio Poznań, TVP Poznań, Fundacja Zakłady Kórnickie, Biblioteka Kórnicka PAN, Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Centrum Animacji Kultury w Poznaniu, Wydawnictwo Miejskie Posnania, Wielkopolskie Towarzystwo Genealogiczne „Gniazdo”, Muzeum Narodowe Rolnictwa w Szreniawie, Biblioteka Raczyńskich. W trosce o wysoki poziom merytoryczny przygotowanej platformy powołana została Rada Programowa, w skład której wchodzą: 1. Paweł Anders, Wojewódzka Biblioteka i Centrum Animacji Kultury w Poznaniu, 2. prof. Konrad Białecki, IPN/UAM, 3. dr Dariusz Grzybek, Fundacja Zakłady Kórnickie, 4. prof. Janusz Karwat, Instytut Kultury Europejskiej UAM, 5. dr Zdzisław Kościański, 6. dr Rafał Kościański, IPN (sekretarz Rady), 7. Henryk Krystek, Archiwum Państwowe w Poznaniu, 8. dr Michał Krzyżaniak, Muzeum Powstańców Wielkopolskich w Lusowie, 9. Tomasz Łęcki, Wielkopolskie Muzeum Niepodległości, 10. Jarosław Łuczak, Wielkopolskie Muzeum Wojskowe – Oddział Muzeum Narodowego w Poznaniu,

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

11. prof. Przemysław Matusik, Instytut Historii UAM, 12. dr hab. Rafał Reczek, IPN, 13. dr Marek Rezler, 14. prof. Bogusław Polak, Wydział Humanistyczny Politechniki Koszalińskiej, 15. prof. Michał Polak, Wydział Humanistyczny Politechniki Koszalińskiej, 16. Wawrzyniec Wierzejewski, Towarzystwo Pamięci Powstania Wielkopolskiego 1918/1919.

W takim składzie rozpoczęliśmy prace nad stroną merytoryczną projektu i jego kształtem graficznym. Portal posiada siedem działów tematycznych: • Historia • Kalendarium • Osoby • Dokumenty • Czytelnia • Pamięć • Instytucje tworzące portal

Zrzuty ekranu z prezentacją układu strony głównej portalu

Opracowaniem strony technicznej portalu zajął się Krzysztof Kopeć – pracownik Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie, redakcję materiałów na portal przeprowadziły: Anna Cisek, Barbara Niedzielko i Inga Budweil z IPN w Warszawie. Strona graficzna portalu jest nowoczesna, a zarazem bardzo intuicyjna, pozwala swobodnie poruszać się po jego zawartości. Na stronie głównej mamy prezentowane interesujące materiały z działów tematycznych. Powyżej przedstawiam zrzuty ekranu strony głównej portalu, które widzi użytkownik.

Wychodząc naprzeciw oczekiwaniom użytkowników, portal został również przygotowany z wykorzystaniem najwyższych standardów użyteczności i dostosowania do zróżnicowanych potrzeb, tj. pracy na urządzeniach mobilnych czy eliminowania barier i wykorzystania opcji dostosowanych do osób z wadami wzroku. Uroczysta inauguracja portalu miała miejsce 28 grudnia 2018 roku w Warszawie. Po zakończeniu głównych uroczystości upamiętniających powstanie wielkopolskie, w przepięknych wnętrzach Belwederu uruchomiliśmy 47

Powstanie wielkopolskie na nowoczesnej platformie naukowo-edukacyjnej

nasz portal. Popołudniowe spotkanie wzbudziło duże zainteresowanie, przybyli na nie przedstawiciele większości instytucji współtworzących portal oraz zaproszeni goście.

Wykład inauguracyjny prof. Przemysława Matusika

Po części wstępnej prezentującej założenia ideowe i merytoryczne portalu oraz jego strukturę zapraszam do jego wnętrza. W dziale „Historia” możemy wyodrębnić kategorie tematyczne, w których prezentowane są różne teksty historyczne. Na szczegółowe kategorie tematyczne składają się: • Kulisy powstania wielkopolskiego • Oddziały powstańcze • Przebieg walk powstańczych • Po powstaniu • Rozejm w Trewirze 1919 • Powstanie wielkopolskie – zbiory muzealne

Inauguracja portalu w Belwederze 28 grudnia 2019 r.

Symbolicznego uruchomienia portalu dokonał prezes Instytutu Pamięci Narodowej dr Jarosław Szarek, następnie zgromadzeni wysłuchali wykładu prof. Przemysława Matusika z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Zrzut ekranu ukazujący poszczególne kategorie tematyczne działu „Historia”

W dziale „Osoby” zaprezentowany został wybór 250 biogramów opracowanych systemem holenderskim. Oznacza to, iż zawiera hasła od litery A do Z. W następnych latach będą powstawały biogramy kolejnych postaci, których losy wiążą się z powstaniem wielkopolskim. Wystąpienie prezesa Instytutu Pamięci Narodowej dr. Jarosława Szarka

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

Zrzut ekranu ukazujący przykładowy biogram w dziale „Osoby”

W następnym dziale – „Dokumenty” zaprezentowano następujące kategorie: • Zbiory eksponatów muzealnych • Galeria zdjęć • Oddziały powstańcze, broń, mundury • Filmy • Audycje radiowe • Mapy, przebieg walk powstańczych i schematy organizacyjne wojsk • Cyfrowe archiwum powstania wielkopolskiego

muje poczesne miejsce w portalu i znajduje się w dziale „Pamięć”. Zaprezentowane miejsca pamięci to efekt prac Pawła Andersa, który przez ostatnie kilkanaście lat zjeździł Wielkopolskę i inne regiony naszego kraju, dokumentując wszelkiego rodzaju upamiętnienia. Stanowią one zatem swoisty wyraz wdzięczności oraz pamięci nas współczesnych oraz naszych przodków, którzy dbali o to, by pamięć o powstaniu wielkopolskim była ciągle żywa. Jednocześnie portal daje możliwość interakcji z użytkownikami, dlatego czekamy na informacje o pojawianiu się nowych upamiętnień, których szczególnie w minionym roku 100. rocznicy powstania powstawało bardzo dużo.

Zrzut ekranu ukazujący przykładowy opis miejsc pamięci

Zrzut ekranu ukazujący poszczególne kategorie tematyczne działu „Dokumenty”

W dziale „Czytelnia” najważniejszym elementem są zbiory Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej, które umożliwiają użytkownikom zapoznanie się z elektronicznymi wersjami bogatej biblioteki publikacji poświęconych tematyce powstańczej. Na użytkowników portalu publikacje w postaci elektronicznej czekają również w ostatnim dziale tematycznym – „Pamięć”. Upamiętnianie postaci, miejsc i zdarzeń związanych z powstaniem wielkopolskim zaj-

W ostatnim dziale – „Instytucje tworzące portal” przedstawiono użytkownikom wszystkie instytucje zaangażowane w projekt, zaprezentowano skład Rady Programowej portalu oraz zamieszczono skan listu intencyjnego, które podpisały wszystkie instytucje. Współcześnie wszelkie nowoczesne środki przekazu doskonale wpisują się w działania naukowe i edukacyjne, wychodzą one naprzeciw oczekiwaniom młodego pokolenia, które szuka interesujących i nowatorskich rozwiązań udostępniających wiedzę w ciekawej i atrakcyjnej formie. Portale internetowe wpisują się w ten nowoczesny trend, niekiedy tylko ich innowacyjność i atrakcyjność traci na znaczeniu wraz z upływem czasu od momentu ich uruchomienia. Brak aktualizacji, nowych treści czy odświeżenia strony graficznej powoduje spadek zainteresowania portalem. Twórcom portalu 49

Powstanie wielkopolskie na nowoczesnej platformie naukowo-edukacyjnej

przyświeca idea jego stałego rozwoju oraz uzupełniania danych i implementowania nowych treści, które będą prezentowane użytkownikom corocznie 27 grudnia w kolejne rocznice wybuchu powstania. W tym celu na bieżąco szukamy nowych i interesujących materiałów, które pragniemy prezentować w portalu, co więcej – będziemy zapraszali do współpracy kolejne instytucje, które są depozytariuszami pamięci o powstaniu. W tym roku zwrócimy się do regionalistów z prośbą o przygotowanie tekstów o lokalnym wymiarze powstania. Następnie otrzymane materiały zostaną poddane procedurze recenzyjnej przez członków Rady Programowej. Przyjęte procedury mają na celu troskę o poziom i wiarygodność prezentowanych treści. Szczególnie duży nacisk kładziemy na pozyskiwanie innowacyjnych środków przekazu upowszechniających historię powstania. Takim interesującym nowym materiałem będzie wersja elektroniczna gry Ku zwycięstwu przygotowanej przez studentów Wydziału Historycznego UAM, którzy utworzyli Studio Hejka, a wydanej dzięki współpracy i finansowaniu Wojewody Wielkopolskiego, Fundacji Zakładów Kórnickich i rządowego programu „Niepodległa”. Ważnym źródłem pozyskiwania informacji o powstaniu wielkopolskim oraz materiałach zamieszczonych na portalu jest dedykowany temu adres poczty elektronicznej przypisanej do portalu. Pisząc na adres: powstaniewielkopolskie@ipn.gov.pl, użytkownicy dzielą się z nami swoimi uwagami i refleksjami.

Dzięki wspólnej pracy i zaangażowaniu wszystkich osób i instytucji powstał portal internetowy, który gromadzi najważniejsze informacje o powstaniu wielkopolskim w formie dokumentów narracyjnych oraz ikonografii. Zbiory tradycyjnie wykorzystywanych na portalach materiałów uzupełniają audycje oraz dokumenty filmowe przygotowywane przez Radio Poznań i poznańską telewizję. Użytkownik może zapoznać się z literaturą przedmiotu. Dużym walorem portalu są prezentowane w nim mapy i diagramy, które przygotował Radosław Przebitkowski, jak również tablice przedstawiające mundury, broń, formacje i barwy wielkopolskiej armii powstańczej z lat 1918-1920 przygotowane przez Leszka Rościszewskiego. Portal ma być również ważnym narzędziem w procesie edukacji, dlatego przygotowano scenariusze lekcji dla uczniów szkół podstawowych i ponadpodstawowych oraz zaprezentowano materiały edukacyjne, które użytkownik może ściągnąć w formacie PDF. W tym krótkim tekście nie sposób wspomnieć i wymienić z imienia i nazwiska wszystkich osób, które włożyły swój wkład w powstanie portalu i jego ostateczny kształt. Bez nich to by się nigdy nie udało. Składam im za to słowa wdzięczności. Dzięki wspólnemu wysiłkowi i przykładowi pracy organicznej stworzyliśmy rzecz wyjątkową, która ma na kolejne długie lata służyć nie tylko Wielkopolanom, ale również wszystkim Polakom, którym chcemy mówić o heroizmie Wielkopolan i zwycięskim powstaniu wielkopolskim.

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

EDUKACJA REGIONALNA Aneta Cierechowicz

„Jeśli zapomnę o nich, Ty, Boże na niebie, zapomnij o mnie…” Słowa Jana Sobolewskiego, bohatera III części dramatu Dziady Adama Mickiewicza, są uniwersalnym stwierdzeniem deontologicznym, wskazującym na powinność żyjących wobec umarłych. Szczególnie wobec tych, którym żywi zawdzięczają możliwość wolnego i szczęśliwego bytu. Mickiewiczowski bohater miał co prawda na myśli filomatów i filaretów prześladowanych i skazanych na wywiezienie na Syberię, ale jego spostrzeżenie jest uniwersalne i zawsze słuszne dopóty, dopóki są sytuacje wymagające walki o prawa człowieka i narodu. W 2018 roku obchodziliśmy setną rocznicę wybuchu powstania wielkopolskiego, będącego formą upomnienia się o prawo Polaków z terenów zaboru pruskiego do życia w niepodległym państwie. Był to zryw zakończony sukcesem, dobrze przeprowadzony organizacyjnie i wywołany we właściwym momencie. Dla mieszkańców regionu jest powodem do dumy i potwierdzeniem patriotycznych i logistycznych postaw. Przypomnienie o związanych z nim wydarzeniach było też istotne dla VIII Liceum Ogólnokształcącego im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, dbającego o wychowanie młodzieży w duchu patriotyzmu i szacunku dla tradycji, do czego zobowiązuje zresztą nasz patron. Przyłączyliśmy się zatem do obchodów i proponowanych przez Miasto Poznań działań, które upływały pod pięknym hasłem: „Wypisz, wymaluj, wyśpiewaj Powstanie... – 100. rocznica wybuchu Powstania Wielkopolskiego”.

Miasto Poznań we współpracy z różnymi poznańskimi placówkami oświatowymi przygotowało projekty aktywizujące dzieci i młodzież do upamiętnienia wydarzenia w sposób pozwalający rozwijać ich umiejętności i talenty. 19 października rozpoczęto kilka konkursów: filmowy, muzyczny, literacko-dziennikarski, plastyczny – plakat, graficzny – logo, przestrzenny – bryła, a także sportowy. 16 listopada upływał termin składania prace konkursowych. Wyniki ogłoszono podczas Gali Finałowej w auli VIII LO im. A. Mickiewicza 17 grudnia 2018 roku. W „Ósemce” przeprowadzono konkurs literacko-dziennikarski, którego opiekunkami były Alicja Zimmer i Aneta Cierechowicz. Celem konkursu było nie tylko uczczenie 100. rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego oraz popularyzowanie wiedzy o nim, ale także dbałość o wychowanie młodzieży w szacunku dla wysiłków ich przodków, budzenie świadomości ich korzeni i tożsamości regionalnej i narodowej. Ważnym aspektem było umożliwienie uczniom rozwijania ich pasji i zainteresowań oraz promowanie utalentowanej młodzieży. Na ręce jury spłynęło ponad 20 prac. Dominowały teksty przygotowane przez młodzież ponadgimnazjalną, ale było też kilka prac napisanych przez gimnazjalistów i uczniów szkół podstawowych. Uczestnicy preferowali prozę, zdarzyło się kilka wierszy. Wszyscy, którzy zdecydowali się nadesłać swoje prace, podeszli do problemu w sposób poważny i kreatywny. Jury, obradujące 28 listopada 2018 roku w składzie: przewodnicząca 51

„Jeśli zapomnę o nich, Ty, Boże na niebie, Zapomnij o mnie…”

Aleksandra Miedziejko z Wydziału Oświaty Miasta Poznań, członkowie: Borys Szumański z Instytutu Filologii Polskiej UAM, Agata Moskal – nauczycielka języka polskiego PSCHJK, Aneta Cierechowicz oraz Alicja Zimmer – polonistki z VIII LO, z zadowoleniem zauważyło różnorodność wybranych przez piszących gatunków i ujęć problemu. Uczestnicy sięgnęli po formy pamiętnikarskie, wspomnieniowe, opowiadanie historyczne, opowiadanie z elementami fantastyki. Nagrody były przydzielane w dwu kategoriach wiekowych: dla szkół podstawowych i ponadpodstawowych. Intrygującym pomysłem był tekst Piotra z klasy VI Poznańskiej Ogólnokształcącej Szkoły Muzycznej I stopnia nr 1 przy ul. Solnej w Poznaniu, który bohaterem swojej opowieści uczynił fortepian. Niezwykły instrument, „kruczoczarny” Stainway & Sons, gra z własnej inicjatywy Menueta G op. 14 no. 1 Ignacego Paderewskiego, inspirując chłopca do przypomnienia sobie wydarzeń związanych z wybuchem powstania i do sformułowania takich maksym jak ta: „Ojczyzna musi łączyć, nie dzielić”. Piotr, który zadbał i o treść, i o formę pracy, zajął pierwsze miejsce w kategorii szkół podstawowych (fot. 1). Natomiast na poziomie szkół ponadpodstawowych pierwsze miejsce zajęła uczennica klasy I z VIII LO – Patrycja, autorka niezwykłej historii młodej adeptki Uniwersytetu Artystycznego w Poznaniu, której rysunki dawno nieistniejących budynków z początków XX wieku powołują je do istnienia. Praca była przykładem wiary w twórczą moc sztuki i słowa, które ożywiają czasy minione

i przywracają je ludzkiej pamięci, zaspokajając oczekiwania zawarte w cytacie rozpoczynającym artykuł.

Fot. 2

17 grudnia 2018 roku odbyła się w auli VIII LO wielka Gala Finałowa. Przed aulą umieszczone zostały ogromne tablice prezentujące etapy i sposoby realizacji poszczególnych konkursów oraz osiągnięte efekty i wyniki, a także nazwiska zwycięzców. Wśród nich znalazło się także logo przygotowane przez ucznia klasy pierwszej „Ósemki” – Bartosza, który zajął w konkursie plastycznym trzecie miejsce (fot. 2). Zwycięzcą, wyłonionym spośród 200 uczestników, był w kategorii logo – Hubert z Zespołu Szkół Ekonomicznych, a w kategorii plakat – Artur z SP 76. Motywem ozdobnym wystawy były między innymi przypinki wykonane z własnej inicjatywy przez młodzież z Fundacji ARS w ramach projektu „Dotknij historii” – konkursu plastycznego na odznakę powstania wielkopolskiego dla szkół podstawowych z Poznania (fot. 3).

Fot. 3 Fot. 1

Uroczystość w auli (fot. 4) rozpoczął Eugeniusz Zdański, witając gości i zapowiadając

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

Fot. 4

Fot. 5

projekcję zwycięskiego filmu w konkursie „Powstanie Wielkopolskie okiem kamery” przeprowadzonym przez Zespół Szkół Zawodowych nr 2. Jego autorami była młodzież z Zespołu Szkół Łączności i Szkoły Podstawowej nr 3. Informacje o założeniach i celach konkursów oraz przemówienia gości były wzbogacane slajdami przedstawiającymi dzieła Leona Prauzińskiego, powstańca wielkopolskiego, który utrwalił walki na 12 obrazach (fot. 5), oraz przeplatane występami artystycznymi. Wystąpił Poznański Chór Chłopięcy (fot. 6), który odśpiewał Rotę, udowadniając, że są takie utwory, które nie przestają budzić wzruszenia i podziwu. Następnie wręczono nagrody w poszczególnych konkursach (fot. 7). Uroczystość wzbogacały pieśni w wykonaniu chóru.

W Gali uczestniczyło wielu gości. Uroczystość pokazała, że dla młodych ludzi przypominanie o dokonaniach przodków może być doświadczeniem żywym, rozwijającym i budującym poczucie tożsamości z małą ojczyzną. Hipolit Cegielski powiedział kiedyś o Karolu Marcinkowskim: „był światłym i prawym obywatelem, rozumiejącym czas swój i płynące z niego obowiązki”. Myślę, że tymi słowami można podsumować działania w VIII Liceum Ogólnokształcącym – wzięcie udziału w projektach poświęconych upamiętnianiu powstania wielkopolskiego było tylko spełnieniem powinności obywatela, któremu zależy na swojej ojczyźnie.

Fot. 7 Fot. 6

W 100. rocznicę powstania wielkopolskiego

Przemysław Bandel

W 100. rocznicę powstania wielkopolskiego W Liceum Ogólnokształcącym św. Marii Magdaleny w kwietniu 2018 roku założyliśmy Klub Młodzieżowy Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego. Zadaniem Klubu było przygotowanie i przeprowadzenie różnych projektów upamiętniających powstanie wielkopolskie w setną rocznicę jego wybuchu. W swoim sprawozdaniu z działalności Klubu uczniowie napisali: Jako członkowie klubu postanowiliśmy skorzystać z szansy i wybrać patrona klubu. Po wielu dyskusjach oraz poszukiwaniach odpowiedniej osoby obraliśmy za patrona Zdzisława Henryka Grota – absolwenta naszej szkoły i uczestnika Powstania Wielkopolskiego. Naszym pierwszym postanowieniem było zorganizowanie konkursów związanych z Powstaniem Wielkopolskim. Zdecydowaliśmy się na przygotowanie dwóch: z wiedzy o powstaniu oraz artystycznego, który związaliśmy z Leonem Prauzińskim, autorem słynnych pocztówek i także byłym uczniem Gimnazjum św. Marii Magdaleny. Prace artystyczne miały tematycznie nawiązywać do Powstania Wielkopolskiego, mogły być wykonane dowolną techniką. Chcieliśmy zachęcić do udziału inne poznańskie licea, w sumie zaprosiliśmy pięć szkół. Przygotowania rozpoczęliśmy jeszcze przed wakacjami, kiedy to wyznaczone delegacje odwiedziły dyrekcje wybranych szkół. Mieliśmy nadzieję, że nasz pomysł spotka się z odpowiedzią, jednak spotkało nas rozczarowanie, gdyż pozytywnie zareagowały tylko dwa licea, nr VI i nr VIII. (fot. 1.) Drugim pomysłem, który udało się zrealizować w 100% było stworzenie wystawy „Powstańcy w naszych rodzinach”. W jej przygotowanie włączyli się wszyscy członFot. 1

kowie klubu, uczniowie naszej szkoły oraz nauczyciele i pracownicy szkoły. Udało się zebrać informacje o wielu przodkach, uczestnikach Powstania Wielkopolskiego. Ucieszył nas fakt, że zebraliśmy aż tyle materiałów, ale wiemy również, że nie wszyscy z uczniów mogli podzielić się wiedzą o swoich przodkach często z powodu zaginięcia materiałów archiwalnych (fot. 2. i 3.).

Fot. 2 i 3

Uczniowie naszej szkoły wzięli także udział w konkursie wiedzy o powstaniu, który zorganizował poznański oddział ODN. Obchody zakończyliśmy przygotowaniem w naszej szkole spotkania podsumowującego działanie wszystkich Klubów Młodzieżowych TPPW. Spotkanie zorganizowane zostało 15 lutego 2019 roku. Przybyli na nie goście z Urzędu Miasta, Kuratorium, IPN, TPPW Diecezji Poznańskiej, a także uczniowie i nauczyciele z wielu szkół wielkopolskich (fot. 4.).

Fot. 4

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

WIELKOPOLANIE Marian Purczyński

Ppłk Włodzimierz Kowalski W sierpniu br. mija 50. rocznica śmierci ppłk. Włodzimierza Kowalskiego, ostatniego komendanta Korpusu Kadetów nr 3 (później nr 2) w Rawiczu. Jest więc szczególna okazja, by przypomnieć sylwetkę tego zasłużonego Wielkopolanina, wychowawcy, dowódcy, komendanta, a przede wszystkim człowieka o wysokich walorach moralnych. To wyraz hołdu i pamięci o Nim, dla którego powstańcze i kadeckie półsłońce było najbliższe sercu. 50 lat temu, 8 sierpnia 1969 roku, zmarł w Rawiczu w wieku 80 lat Włodzimierz Mieczysław Kowalski, podpułkownik piechoty Wojska Polskiego, kawaler Orderu Virtuti Militari. Od lat 30. ubiegłego wieku z przerwą na czas pobytu w Oflagu VII A w Murnau (19391945) był związany z Rawiczem. W kwietniu br. minęła 130. rocznica jego urodzin. Włodzimierz Mieczysław Kowalski urodził się 17 kwietnia 1889 roku w Marszałkach w powiecie ostrzeszowskim, w nauczycielskiej rodzinie Seweryna i Ewy z Kostrzewskich. Był najstarszym z pięciorga ich dzieci. Rodzice oprócz niego wychowali Kazimierza, Ewę Czesławę, Helenę i Jana. Od dzieciństwa marzył o służbie wojskowej jako oficer „narodowego wojska”, co było efektem przeżyć, jakich doznawał podczas porządkowania przed dniem Wszystkich Świętych grobów najbliższych. Spoglądał wtedy na grób kapitana Wojska Polskiego z okresu powstania listopadowego, o czym napisał: „Nie mogłem oderwać oczu od napisu na pomniku. Moja dusza chłopięca marzyła o szlifach kapitańskich i o wojsku narodowym”. Marzenie o stopniu kapitana spełniło się – awans na sto-

pień kapitana Sztabu Generalnego Wojska Polskiego otrzymał w dniu 1 kwietnia 1920 roku. Włodzimierz Kowalski do 7-klasowej szkoły powszechnej uczęszczał w rodzinnej miejscowości w latach 1896-1904. Naukę kontynuował w gimnazjum w Ostrzeszowie (1904-1907), a następnie w Seminarium Nauczycielskim w Kcyni. Po jego ukończeniu pracował jako nauczyciel w Nidomiu i Mielżynie w ówczesnym powiecie witkowskim. Od 1 października 1910 do 30 września 1911 roku odbył służbę wojskową w armii niemieckiej, w 6 Pułku Grenadierów w Poznaniu i w stopniu kaprala, i jako aspiranta oficerskiego przeniesiono go do rezerwy. Po powrocie do cywila kontynuował pracę jako nauczyciel, ale już w powiecie wągrowieckim: w Panigrodzu i Czerlinie. 31 lipca 1912 roku zawarł związek małżeński z Marią Kończak, z którą miał trzech synów – Seweryna Franciszka (1913-1980), Ireneusza Andrzeja (1919-1981) i Romualda Stanisława, który zmarł po zaledwie pięciu miesiącach życia, 13 kwietnia 1916 roku, oraz dwie córki – Aleksandrę Barbarę (1917-1993) i Barbarę Marię (1920-2001). Po wybuchu I wojny światowej dnia 1 sierpnia 1914 roku W. Kowalski został zmobilizowany do 49 Pułku Piechoty armii niemieckiej jako kapral podchorąży. Pożegnał żonę i rocznego synka i wyjechał do Gniezna, gdzie stacjonował jego pułk. Tam szkolił ochotników z cenzusem. Następnie został przeniesiony do frontowego oddziału lotniczego 13/b w Ławicy i przeszkolony na obserwatora lotniczego. Z tym oddziałem walczył na 55

Ppłk Włodzimierz Kowalski

froncie na Węgrzech, w Serbii i Macedonii. W kwietniu 1916 roku, w wyniku krótkiej walki powietrznej nad granicą serbsko-grecką z samolotem francuskim, jego samolot podczas przymusowego lądowania uległ rozbiciu, a pilot i W. Kowalski zostali ranni. Po leczeniu, na którym przebywał pół roku, do służby w lotnictwie już nie powrócił. Jako rekonwalescent został 1 sierpnia 1916 roku przeniesiony na stanowisko dowódcy kompanii wartowniczej do obozu dla jeńców rosyjskich w Żaganiu, gdzie służył do końca lutego 1917 roku. Później służył w 7 Pułku Piechoty w Nowej Soli (marzec-kwiecień 1917 r.). Od kwietnia walczył na Froncie Zachodnim w 50 Pułku Piechoty. Przeżył piekło bitwy flandryjskiej, podczas której został ponownie ranny i po zakończonym leczeniu w grudniu 1917 roku mianowano go adiutantem Komendy dworcowej w Żaganiu. Od 1 lipca do 9 listopada 1918 roku służył we frontowej służbie ochrony kolei na Ukrainie jako dowódca kompanii. 9 listopada 1918 roku W. Kowalski uciekł z armii niemieckiej. Przez Ukrainę i Litwę dotarł do Prus Wschodnich. W grudniu, krótko przed Bożym Narodzeniem, powrócił w stopniu podporucznika do Czerlina, do rodziny, z którą 24 grudnia 1918 roku zasiadł do wigilijnego stołu. 24 grudnia 1918 roku Towarzystwo Byłych Żołnierzy w Wągrowcu mianowało go na komendanta okręgu gołanieckiego. 27 grudnia, w dniu wybuchu powstania wielkopolskiego, przebywał w Poznaniu na zjeździe nauczycieli Polaków jako delegat powiatu wągrowieckiego. 29 grudnia utworzył Gołaniecką Kompanię Powstańczą. Następnego dnia wraz z kilkoma ochotnikami z tej kompanii bez oporu ze strony Niemców zajął wszystkie budynki urzędowe w Gołańczy. 31 grudnia 1918 roku w godzinach rannych z Jackiem Wyszomirskim i braćmi Józefem i Stanisławem Zaworskimi opanowali stację kolejową w Panigrodzu, z kolei w noc sylwestrową 1918/1919 przy pomocy posiłków z Wągrowca, oddziału powstańczego z Czeszewa i miejscowych ochotników z Kcyni oswobodził to miasto. 2 stycznia 1919 roku W. Kowalski został powołany do Wojskowej Komendy Powiato56

wej w Wągrowcu na zastępcę komendanta i dowódcę sił zbrojnych powiatu wągrowieckiego. Z rozkazu Dowództwa Głównego podjął akcję opanowania terenu po Noteć. 6 stycznia koncentrycznym atakiem powstańców zdobył Chodzież, ale już 7 stycznia na skutek niemieckiego przeciwuderzenia z Piły utracił to miasto. W dniu następnym kierował ponownym szturmem na Chodzież. 23 stycznia 1919 został wyznaczony komendantem batalionu wągrowieckiego. Dowodząc III odcinkiem frontu północnego od 20 stycznia do 1 kwietnia kierował walkami na linii od Sarbii do Margonina. Od 20 kwietnia do maja był też dowódcą IV odcinka frontu północnego (Kcynia). 1 kwietnia 1919 roku otrzymał awans na porucznika. 8 czerwca 1919 roku, w związku z otrzymaniem skierowania do Wojennej Szkoły Sztabu Generalnego w Warszawie, zdał Kowalski dowództwo batalionu por. Aleksandrowi Kurowskiemu. Po ukończeniu pięciomiesięcznego kursu otrzymał przydział do Dowództwa Okręgu Generalnego w Poznaniu. Pracował tam na różnych stanowiskach do października 1920 roku. 1 kwietnia 1920 roku otrzymał awans na stopień kapitana. Został szefem Oddziału Wyszkolenia i Personalnego, a następnie zastępcą szefa sztabu DOG. Do grudnia 1921 roku pełnił funkcję szefa sztabu w 23 Dywizji Piechoty w Swarzędzu, po czym został przeniesiony do Bydgoszczy na stanowisko zastępcy dowódcy 61 Pułku Piechoty Wielkopolskiej. Z dniem 1 lutego 1922 roku na własną prośbę został przeniesiony do rezerwy. Wcześniej, bo na początku 1921 roku nabył majątek ziemski o powierzchni 40 ha w Krukówku w pow. wyrzyskim. W tym majątku zamieszkała jego rodzina. Przez pięć lat mieszkał w Krukówku, prowadząc gospodarstwo rolne i angażując się w życie społeczne. W okresie przebywania w rezerwie został awansowany do stopnia majora. 1 września 1927 roku W. Kowalski powrócił do czynnej służby wojskowej. Służył w pułkach piechoty w Gnieźnie, Poznaniu i Skierniewicach. 1 stycznia 1932 roku otrzymał awans na stopień podpułkownika piechoty. Dnia 1 lipca 1933 roku ppłk Kowalski rozpoczął kolejny etap swej służby wojskowej. Wraz z rodziną zamieszkał

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

w Rawiczu i rozpoczął pracę jako komendant Korpusu Kadetów nr 3 (od 1936 roku nr 2 im. Marszałka Rydza-Śmigłego). Kilka dni przed wybuchem wojny korpus został ewakuowany do Lwowa. Tam W. Kowalski był członkiem sztabu ochrony gen. bryg. Władysława Langnera. Wraz z kadetami brał udział w obronie miasta. Po poddaniu miasta udało mu się w zamieszaniu wydostać poza jego granice. Miał zamiar przedostać się na Węgry, ale w okolicach Gródka został złapany przez Niemców. Razem z wieloma innymi polskimi oficerami został przewieziony do obozu jenieckiego w Murnau 6 października 1939 roku. Mieszkał w bloku b1. Jego numer obozowy to 15019. W. Kowalski w obozie był kierownikiem kursów edukacyjnych (technicznych, pedagogicznych i językowych). 29 kwietnia 1945 roku obóz został oswobodzony przez Amerykanów. Jeńcom nie wolno było opuścić obozu. W. Kowalski należał do grupy oficerów, która bez względu na wszystko chciała wracać do kraju. W czerwcu 1945 roku dowiedział się, że jego żona i dzieci wróciły do Rawicza. To dodatkowo utwierdziło go w tej decyzji. Dnia 24 sierpnia 1945 roku wyjechał pierwszym transportem kolejowym (odkrytymi wagonami) do Polski. Początkowo skierowano pociąg do obozu karno-poprawczego w północno-zachodniej części Bawarii. Po interwencji u gen. Eisenhowera pociąg cofnięto i przez Czechy skierowano do Polski. Dnia 1 września 1945 roku transport dotarł do stacji Dziedzice. Po kilku dniach, po przesłuchaniach przez przybyłą z Warszawy komisję, W. Kowalski wrócił do Rawicza, gdzie wreszcie spotkał się ze swoją rodziną. W. Kowalski został 3 listopada 1947 roku zwolniony ze służby wojskowej. Jako cywil pracował na stanowisku kierownika poniemieckiej garbarni skór i fabryce biczysk Daniela Eckerta w Rawiczu. W lutym 1949 roku starał się bezskutecznie o stanowisko dyrektora Zakładu Wychowawczo-Szkoleniowego w Owińskach koło Poznania. Często spotykał się z powstańcami, którzy zapraszali go na spotkania do Gołańczy, Kcyni i Wągrowca. Przez ostatnie lata swego życia W. Kowalski żył skromnie z emerytury i z efektów pracy w ponad 2-hektarowym ogrodzie. Pozostawił

po sobie bogaty dorobek pisarski, obejmujący dwa artykuły dotyczące powstania wielkopolskiego napisane w 1925 roku i kilka artykułów opracowanych po II wojnie światowej. Napisał też Wspomnienia z mego życia żołnierskiego oraz Dziennik ostatnich dni niewoli. Włodzimierz Kowalski zmarł 8 sierpnia 1969 roku w swoim mieszkaniu w Rawiczu. Pogrzeb odbył się 10 sierpnia na rawickim cmentarzu parafialnym, gdzie został złożony w grobie obok zmarłej rok wcześniej żony Marii. Po śmierci W. Kowalskiego „Tygodnik Powszechny” poświęcił mu na swych łamach obszerne wspomnienie. Za dokonania, głównie wojskowe, W. Kowalski był odznaczony m.in. Krzyżem Virtuti Militari V klasy, Złotym Krzyżem Zasługi, Medalem Pamiątkowym za Wojnę 1918-1921, Medalem X-lecia Odzyskania Niepodległości, Krzyżem Niepodległości, Wielkopolskim Krzyżem Powstańczym i wieloma innymi medalami, ale też Krzyżem Żelaznym w armii niemieckiej podczas I wojny światowej. Krótko po śmierci W. Kowalskiego w 1969 roku społeczność Szkoły Podstawowej w Gołańczy podjęła starania o nadanie placówce imienia Włodzimierza Kowalskiego. Podobne starania podjęto w Szkole Podstawowej w Panigrodzu. Zarówno w jednym, jak i drugim przypadku te zabiegi zakończyły się niepowodzeniem, bowiem wojewódzkie władze oświatowe odmówiły wydania zgody na propozycje szkoły. Dopiero osiem lat później w gołanieckiej szkole po wielu zabiegach ówczesnego dyrektora Andrzeja Bieleckiego starania o nadanie placówce imienia bohatera powstania wielkopolskiego 1918/1919 zakończyły się pomyślnie. W dniu 28 kwietnia 1978 roku decyzją Kuratorium Oświaty i Wychowania w Pile na wniosek Rady Pedagogicznej nadano szkole w Gołańczy imię ppor. Włodzimierza Kowalskiego, zmienionej później na ppłk. Włodzimierza Kowalskiego. Od 1979 roku odbywają się co roku uroczyste obchody Dnia Patrona, na które zapraszani są przedstawiciele rodziny Patrona, władze miasta, sponsorzy szkoły. Od 2013 roku w uroczystościach szkolnych bierze udział autor artykułu. 57

Ppłk Włodzimierz Kowalski

W 2014 roku ukazała się książka Andrzeja Wieczorka z Gołańczy, emerytowanego nauczyciela historii w tamtejszej szkole, wybitnego znawcy historii, zwłaszcza okresu powstania wielkopolskiego 1918/1919, poświęcona życiu Włodzimierza Kowalskiego, Wielkopolanina, wychowawcy, dowódcy, komendanta, a przede wszystkim człowieka o wysokich walorach moralnych. W latach siedemdziesiątych ub. stulecia oprócz środowiska wychowanków lwowskiego korpusu zaczęli uaktywniać się kadeci z pozostałych korpusów. Szybko zaangażowały się w działalność wspomnieniową grupy wychowanków z Chełmna i Rawicza, co zaowocowało postanowieniem zorganizowania pierwszego, już oficjalnego zjazdu kadetów. Stało się to faktem i w dniach 25-26 sierpnia 1979 roku odbył się I Światowy Zjazd Kadetów II RP w Rawiczu. Od tego czasu Muzeum Ziemi Rawickiej, które powstało w 1973 roku, gromadzi eksponaty związane głównie z Korpusem Kadetów w Rawiczu, ale też z pozostałymi korpusami. W dniach 26-27 sierpnia 1989 roku z okazji II Światowego Zjazdu Kadetów II RP, który odbył się również w Rawiczu, otwarto w muzeum pierwszą w Polsce stałą kadecką ekspozycję muzealną. W zbiorach muzeum znajduje się ok. 850 muzealiów kadeckich. Obejmują one m.in.: publikacje z okresu międzywojennego, w tym kilkadziesiąt egzemplarzy „Zewu Kadeckiego” z lat 1929-1939, dokumenty urzędowe, rękopisy, projekty budynku szkolnego, rysunki wykonawcze, rysunki techniczne, projekty architektoniczne, plany sytuacyjne obiektów koszarowych, ok. 300 fotografii z lat 1918-1939 o tematyce kadeckiej, mundury i elementy ubioru kadeckiego, broń i elementy uzbrojenia, przedmioty codziennego użytku i wyposażenia korpusu, odznaki i medale, dzieła plastyczne profesorów i wychowanków, spiżowe popiersie komendanta korpusu, dokumentację czterech Światowych Zjazdów Kadetów II RP w Rawiczu, 22 jednostki akt zawierających materiały archiwalne, współczesne publikacje historyczne, biograficzne, wspomnieniowe, popularnonaukowe o tematyce kadeckiej. 58

Muzeum Ziemi Rawickiej zajmuje wyjątkowe miejsce w dziele upamiętnienia tradycji korpusów kadetów II RP nie tylko w regionie, ale w skali kraju. Rawicz gościł jeszcze dwa razy wychowanków korpusów – podczas IV Zjazdu Kadetów II RP 26-27.08.1995 r. i VII Zjazdu 2627.08.2000 r. Ogółem odbyło się 12 zjazdów. Podeszły wiek kadetów i coraz mniejsze ich grono spowodowały, że w 2006 roku Związek Junackiej Szkoły Kadetów w Londynie przy współdziałaniu Związku Kadetów II RP zorganizował ostatni zjazd kadecki. Dwa lata później, w listopadzie 2008 roku przestał działać Związek Kadetów II RP. Kontakty między rawickim muzeum i szkołą w Gołańczy mają już długą tradycję, wielokrotnie młodzież stamtąd przyjeżdżała do Rawicza. Ostatnio ponad 40-osobowa grupa uczniów Szkoły Podstawowej im. ppłk. Włodzimierza Kowalskiego w Gołańczy z dyrektorem placówki Romanem Borkowskim, opiekunami oraz rawiczaninem Marianem Purczyńskim, pochodzącym z Wągrowca (autor artykułu), gościła w Muzeum Ziemi Rawickiej 15 listopada 2018 roku. Młodzież z Gołańczy w muzeum zapoznała się z pamiątkami prezentowanymi w Sali Kadeckiej, wysłuchała również pogadanki o korpusach kadetów II RP przeprowadzonej przez pracownika muzeum. 10 listopada 1990 roku z inicjatywy Towarzystwa Przyjaciół Rawicza na płycie nagrobnej Włodzimierza Kowalskiego umieszczono napis „Ostatni Komendant Korpusu Kadetów w Rawiczu” i odznakę Rawickiego Korpusu Kadetów. Młodzież zobaczyła też dawną siedzibę Korpusu Kadetów – dziś w budynku tym mieści się szpital powiatowy. W Gołańczy jest ulica imieniem ppłk. Włodzimierza Kowalskiego, zaś w Rawiczu znajduje się plac Kowalskiego Włodzimierza, ppłk. Nazwanie ulicy i placu imieniem ppłk. Włodzimierza Kowalskiego jest hołdem oddanym wybitnemu dowódcy i komendantowi, który zasługuje na uznanie i upamiętnienie. Dziewięćdziesiąt cztery lata temu, 3 października 1925 roku odbyła się uroczystość poświęcenia i oficjalnego otwarcia Korpusu Kadetów nr 3 w Rawiczu. Szkołę powołano do

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

życia wcześniej, bo 1 września 1925 roku, na mocy rozkazu gen. dyw. Stefana Majewskiego, w zastępstwie Ministra Spraw Wojskowych (Dz. Rozk. MSWojsk. 1925, nr 25, poz. 268). Rok 2015 przyniósł nam rocznicę wyjątkową. Z okazji 90-lecia utworzenia Korpusu Kadetów nr 3 odbyła się 3 października 2015 roku w Domu Kultury w Rawiczu równie wyjątkowa jak przed laty uroczystość pod honorowym patronatem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Andrzeja Dudy. Z tej okazji Muzeum Ziemi Rawickiej wydało album Korpus Kadetów w Rawiczu. Historia i tradycja autorstwa Henryka Pawłowskiego. Stosunek do przeszłości, odnoszenie się kolejnych pokoleń do dokonań przodków to dla nas Polaków (obecnie żyjących) zagadnienie ważne dla rozumienia teraźniejszości i kształtowania przyszłości. Nie bez powo-

du papież Franciszek wskazał, że cechą charakterystyczną narodu polskiego jest pamięć. W żadnym czasie i w żadnych realiach nie da się funkcjonować bez pamięci przeszłości. Pamięć o ppłk. Włodzimierzu Kowalskim jest wciąż żywa, pamiętają o Nim młodsze pokolenia. W Rawiczu pierwszy raz po II wojnie światowej upamiętniono Dzień Kadeta w 1992 roku. W jego przeddzień, 20 maja 1992 roku, Muzeum Ziemi Rawickiej zorganizowało uroczystość, podczas której nadano Izbie Kadeckiej imię mjr. Jana Kamińskiego. Od tamtego czasu rokrocznie 21 maja w Rawiczu obchodzony jest uroczyście Dzień Kadeta. Każdorazowo delegacje składają wiązanki kwiatów pod tablicą pamiątkową na budynku Szpitala Powiatowego w Rawiczu, dawnej siedziby Korpusu Kadetów. Uroczystościom towarzyszą okolicznościowe akademie.

Bibliografia Korpus Kadetów nr 3/2 w Rawiczu, oprac. W. Giejdasz, Rawicz 2013. Księga pamięci kadetów II Rzeczypospolitej, zespół aut. J. Wodzyński [et al.], Warszawa 2001. Powstanie wielkopolskie 1918-1919 we wspomnieniach jego uczestników związanych z powiatem wągrowieckim, t. 1, zgromadzenie materiałów A. Wieczorek, Wągrowiec 2017. M. Purczyński, Książka o Gołanieckiej Kompanii Powstańczej 29.12.1918-16.02.1919, „Gazeta Rawicka” 2013, nr 5. M. Purczyński, Książka o ppłk. W. Kowalskim, „Gazeta Rawicka” 2013, nr 5. M. Purczyński, Pozostaną w naszej pamięci, „Gazeta Rawicka” 2004, nr 8. M. Purczyński, Pozostanie w naszej pamięci, „Gazeta Rawicka” 2014, nr 4, nr 5. W. Purczyński, Społeczeństwo ziemi wągrowieckiej w dobie powstania wielkopolskiego i w walce o granicę wschodnią Rzeczypospolitej w latach 1918-1920, Wągrowiec 2008. W. Purczyński, Wągrowiec w dobie Powstania Wielkopolskiego 1918-1919, Wągrowiec 1998. A. Wieczorek, Gołaniecka Kompania Powstańcza 29.12.1918-16.02.1919, Gołańcz 2013. A. Wieczorek, Ppłk dypl. Włodzimierz Mieczysław Kowalski 17.04.1889-8.08.1969. Nauczyciel, żołnierz, powstaniec wlkp., Gołańcz 2014. A. Wieczorek, Ppłk Włodzimierz Kowalski patron – bohater Szkoły Podstawowej w Gołańczy, „Ziemia Wągrowiecka” 1999, nr 2. A. Wieczorek, Słownik biograficzny powstańców wielkopolskich 1918/1919 związanych z ziemią gołaniecką i jej okolicami, Gołańcz 2017.

NAGRODA GŁÓWNA WTK 2018 Wielkopolski Pegaz trafił do Gostynia 8 grudnia 2018 roku podczas Koncertu Grudniowego WTK zorganizowanego przy wsparciu Międzynarodowych Targów Poznańskich w pawilonie „Iglica” MTP ogłoszono nominacje oraz wręczono Nagrodę Główną Wielkopolskiego Towarzystwa Kulturalnego za rok 2018. Na program złożyły się występy: zespołu młodzieżowego Przed Wschodem Słońca oraz koncert Ensemble Frédéric Filharmonii Kaliskiej pod dyrekcją Adama Klocka z XX-wiecznym repertuarem polskim (W. Lutosławski, K. Penderecki, A. Panufnik, A. Jarzębski). Wykonano także – po raz pierwszy w Poznaniu, w wersji rockowej – Hymn Wielkopolski (Kajetan Pyrzyński – słowa, Mariusz Matuszewski – muzyka). W koncercie uczestniczyli wnioskodawcy, laureaci, członkowie Kapituły oraz grupy

Ensemble Frédéric Filharmonii Kaliskiej

regionalistów z kilku miast Wielkopolski (między innymi Kalisza, Ostrzeszowa, Wronek, Koła, Wrześni), a także poznańscy melomani. Gośćmi oficjalnymi byli: przedstawiciel wojewody wielkopolskiego Łukasz Krysztofiak, prof. Andrzej Gulczyński – prezes Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Waldemar Witkowski – przewodniczący Unii Pracy, Tomasz Łęcki – dyrektor Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości. Impreza odbyła się w ramach Dni Wielkopolski 2018 pod patronatem marszałka województwa wielkopolskiego, wojewody wielkopolskiego oraz prezydenta miasta Poznania. Nominacje do Nagrody Głównej WTK za rok 2018 wręczył prezes WTK Stanisław Słopień. Otrzymali je: Lucyna Bełch (Rogoźno), Stanisław Dąbek (Piła), Leon Lewandowski (Brzeziny k. Kalisza), Zbigniew Łowżył (Poznań), Tadeusz Panowicz (Pobiedziska), Witold Pelka (Ostrzeszów), Stowarzyszenie Miłośników Muzyki Świętogórskiej im. Józefa Zeidlera w Gostyniu, Bolesław Święciochowski (Września), Towarzystwo Miłośników Ziemi Wronieckiej, Zespół Tańca Ludowego Staropolanie – Wielkopolska (Poznań). Nagrodę Główną, której widocznym znakiem jest statuetka Wielkopolskiego Pegaza zaprojektowana przez prof. Józefa Stasińskiego oraz okolicznościowy dyplom, z rąk prezesa WTK Stanisława Słopienia oraz członka Kapituły, byłego wieloletniego prezydenta Poznania i laureata tejże Nagrody w roku

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

2016 Andrzeja Wituskiego odebrał Krzysztof Fekecz, prezes Stowarzyszeniu Miłośników Muzyki Świętogórskiej im. Józefa Zeidlera w Gostyniu. Działalność Stowarzyszenia – laureata Nagrody Głównej WTK za rok 2018 jest przedmiotem osobnego artykułu w tym numerze. Licznie zgromadzona publiczność z zainteresowaniem zapoznała się z prezentacją audiowizualną Patryka Skrzydlewskiego ukazującą wszystkie kandydatury zgłoszone do tegorocznej edycji Nagrody. Oprócz nominowanych byli to: Antoni Fornalski z Przemętu, Karol Górski z Poznania, Wiesława Grobelna ze Śremu, prof. Jacek Juszczyk z Poznania, Zdzisław Kościański z Nowego Tomyśla, Krzysztof Lityński z Koła, Dorota Marciniak z Chodzieży, Bożena Michalska z Poznania, Marcin Mikołajczyk z Kalisza, Muzeum Regionalne im. Wojciechy Dutkiewicz z Rogoźna, Michał Niedźwiedź z Rogoźna, Reprezentacyjny Chór Powiatu Kępińskiego „Con Brio”, Grzegorz Tomczak z Dopiewa, Wielkopolskie Towarzystwo Genealogiczne „Gniazdo” z Gniezna. Wyboru nominowanych oraz laureata Nagrody Głównej WTK za rok 2018 dokonała Kapituła w składzie: Włodzimierz Łęcki (były wojewoda wielkopolski i senator RP) jako przewodniczący, prof. Jerzy Babiak (przewodniczący Rady Programowej „Przeglądu Wielkopolskiego”), Lena Bednarska (była dyrektor Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej i Centrum Animacji Kultury w Poznaniu), Maria Bochan (prezes Towarzystwa Miłośników Miasta Piły), Andrzej Byrt (były prezes Międzynarodowych Targów Poznańskich oraz były ambasador RP w Niemczech i Francji), Piotr Frydryszek (przedstawiciel prezydenta Poznania), Wojciech Jankowiak (wicemarszałek województwa wielkopolskiego), Dariusz Matysiak (laureat NG 2017), dr Zofia Szalczyk (przewodnicząca Sejmiku Województwa Wielkopolskiego), prof. Antoni Szczuciński (przewodniczący Komisji Kultury Rady Miasta Poznania), Andrzej Wituski (laureat NG 2016); Zarząd WTK reprezentowali w Kapitule: Aleksandra Kowalska (Koło), Kazimierz Krawiarz (Bnin), Włodzimierz Królikowski (Kalisz) oraz Stanisław Słopień (Poznań). Ka-

pituła podjęła swoje decyzje na posiedzeniu 12 listopada 2018 jednomyślnie.

Krzysztof Fekecz, Stanisław Słopień i Andrzej Wituski

Sylwetki nominowanych Pani Lucyna Bełch. Bardzo znana i lubiana postać z Rogoźna, niestrudzona menadżerka kultury, organizatorka imprez muzycznych, muzealnych, teatralnych. Była szefowa Muzeum Regionalnego im. Wojciechy Dutkiewicz, autorka wielu opracowań historycznych. Pielęgnuje – wraz z młodzieżą – pamięć pięknych tradycjach Rogoźna i okolic. Pan Stanisław Dąbek. Dyrektor Regionalnego Centrum Kultury Fabryki Emocji. Animator życia artystycznego. Organizuje imprezy na małą i dużą skalę – teatralne, muzyczne, poetyckie. Znane są jego osiągnięcia recytatorskie i festiwale, np. Teatr Pasja Rodzinna. Jest ważną osobą integrującą kulturą społeczność Piły. Pan Leon Lewandowski. Wspaniały muzyk, jeden z ostatnich przykładów ludowego muzykanta samouka. Gra od najmłodszych lat, najpierw na weselach i zabawach, później w zespołach, które sam tworzył. Wielokrotnie nagradzany za pielęgnowanie tradycji i wartości ludowych, uhonorowany odznaczeniem 61

Wielkopolski Pegaz trafił do Gostynia

„Zasłużony dla kultury polskiej”. Ciągle muzykuje, mimo ukończonych 92 lat. Pan Zbigniew Łowżył. Jazzman, pedagog, organizator, kompozytor. Twórca – wraz z żoną Ewą – KonterArtu, popularnego miejsca spotkań poznaniaków, gdzie prezentuje się młodzież artystyczna Poznania: muzycy, poeci, plastycy, także wszelkiego rodzaju hobbyści. Pan Tadeusz Panowicz. Pisarz, grafik, liternik, bibliofil. Muzealnik i publicysta. Autor ponad 4 tys. publikacji, w tym książek o św. Wojciechu, Szlaku Piastowskim, Ziemi Gnieźnieńskiej, Wojciechu Trąmpczyńskim. Autor wielu wspaniałych grafik związanych z Wielkopolską. Kolekcjoner, posiadacz setek cennych dokumentów, sprzętów, odznaczeń itp. Pan Witold Pelka. Człowiek orkiestra. Nauczyciel, kulturoznawca, prezenter estradowy. Opiekun młodzieżowych zespołów teatralnych i estradowych. Inicjator i organizator oryginalnych koncertów i wydarzeń muzycznych. Autor widowisk i projektów animacyjnych realizowanych w całej Polsce. Stowarzyszenie Miłośników Muzyki Świętogórskiej im. Józefa Zeidlera w Gostyniu. Związane z jednym z największych odkryć muzycznych ostatnich lat – wspaniałej muzyki barokowej Józefa Zeidlera. Był kompozytorem i kapelmistrzem kapeli kongregacji księży filipinów w Gostyniu w XVIII wieku. Stowarzyszenie z powodzeniem propaguje przepiękną muzykę.

Pan Bolesław Święciochowski. Nestor wielkopolskiego ruchu kulturalnego, działa społecznie od ponad 60 lat. Organizuje imprezy muzyczne, konkursy historyczne, wyjazdy krajoznawcze, pielęgnuje zabytki i pamiątki narodowe. Śpiewa w chórze Camerata. Od 1989 roku prezesuje Wrzesińskiemu Towarzystwu Kulturalnemu i bynajmniej nie zamierza na tym poprzestać. Towarzystwo Miłośników Ziemi Wronieckiej. Obchodzi właśnie swoje 35-lecie. Zapełnia białe karty historii lokalnej. Prężnie walczy o restaurację zabytków, pielęgnuje tradycje, gromadzi historyczną dokumentację. Szczególnie ważna w pracach Towarzystwa jest pielęgnacja pamięci o ofiarach hitleryzmu i stalinizmu zakatowanych we Wronkach. Zespół Tańca Ludowego Staropolanie – Wielkopolska. Ciągle odradzający i odmładzający się zespół Wielkopolska połączony z zespołem Staropolanie. Działają przy Domu Kultury „Jubilat” na poznańskich Ratajach. Pielęgnuje tradycję tańców narodowych – polonezów, oberków, mazurków, krakowiaków, a także tańców z różnych regionów Polski. (Na podstawie folderu Wielkopolskie Towarzystwo Kulturalne. Nagroda Główna 2018, red. Z. Jaśkiewicz i M. Makieła). Więcej o Nagrodzie Głównej WTK: www.e-pw.pl – zakładka Projekty – Nagroda główna)

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

Krzysztof Fekecz, ks. Jakub Przybylski COr

Stowarzyszenie Miłośników Muzyki Świętogórskiej im. Józefa Zeidlera laureatem Nagrody Głównej Wielkopolskiego Towarzystwa Kulturalnego W grudniu 2018 roku Stowarzyszenie Miłośników Muzyki Świętogórskiej im. Józefa Zeidlera zostało uhonorowane Nagrodą Główną Wielkopolskiego Towarzystwa Kulturalnego. Przyznanie tej nagrody jest dla nas, twórców Festiwalu Muzyki Oratoryjnej „Musica Sacromontana” wyróżnieniem i sprawia nam ogromną satysfakcję, dodając energii do kolejnych działań na niwie kultury w Wielkopolsce. Poniżej chcemy Państwu przybliżyć historię Festiwalu i naszych działań na rzecz kultury wysokiej na Świętej Górze w Gostyniu. Klasztor księży filipinów na Świętej Górze posiada bogatą tradycję muzyczną. Rozpoczynając swoją pracę duszpasterską w Polsce, księża filipini realizowali ideę oratoryjną św. Filipa Neri, który działał w Rzymie w XVI wieku. W swojej oryginalnej metodzie głoszenia Ewangelii wielką rolę przypisywał muzyce, przez którą łatwiej dotrzeć do ludzkiego serca. W związku z tym gromadził w swoim oratorium także wybitnych muzyków i kompozytorów, takich jak Giovanni Animuccia czy Giovanni Pierluigi da Palestrina oraz dał początek oratorium jako nowej formie muzycznej. Sam mawiał również, że „dyrygowanie muzyką służy łowieniu dusz”. W związku z tym od 1668 roku istniała w Gostyniu kapela świętogórska, która uświetniała uroczystości religijne, a także koncertowała na dziedzińcu klasztornym. Była to kontynuacja filipińskiej tradycji muzycznej, która mogła przybrać w Gostyniu wielkie rozmiary dzięki wsparciu ze strony fundatorów – Konarzewskich, Mycielskich i Opalińskich. Ambicją zgromadzenia było zatrudnianie najwybitniejszych muzyków i kompozytorów. Tworzyli oni nowe utwory dla potrzeb istniejącego sanktuarium, a także gromadzili dzieła muzyczne największych ówczesnych europejskich mistrzów. Muzyków kapeli

świętogórskiej kształcono nieodpłatnie w klasztorze i zobowiązywano ich jednocześnie do pozostania w zespole do końca życia lub do momentu wykształcenia swojego następcy. Zasada ta w połączeniu z wysokim poziomem muzycznym kapeli spowodowała, że zespół klasztorny był jednym z ważniejszych ośrodków muzycznych Wielkopolski i funkcjonował aż do momentu kasaty kongregacji księży filipinów w 1876 roku. W ciągu około dwustu lat zgromadzono bardzo bogatą i różnorodną literaturę muzyczną, która w znacznej części uległa jednak rozproszeniu ze względu na działania władz pruskich. Do naszych czasów przetrwało w bibliotece świętogórskiej około 200 utworów. Są to między innymi dzieła Haydna, Mozarta, Dittersdorfa, Cherubiniego, Pokornego, Novotnego, Pichla, Stamitza, Lohra, Habla oraz oryginalne utwory polskich kompozytorów, m.in. Jana Wańskiego, Franciszka Ścigalskiego, Maksymiliana Koperskiego, Alfonsa Szczerbińskiego oraz przede wszystkim Józefa Zeidlera. Ostatnie badania muzykologiczne archiwaliów muzycznych w klasztorze na Świętej Górze potwierdzają ich niespotykane walory. Muzykolodzy jednogłośnie stwierdzają, że bardzo liczne siedemnastoi osiemnastowieczne manuskrypty stanowią niezwykle cenne dziedzictwo narodowe, które należy poznawać i upowszechniać. Świadczą o tym prawykonania, o których poniżej.

W roku 2006 przypadała 200. rocznica śmierci najwybitniejszego kompozytora świętogórskiego Józefa Zeidlera. Wtedy to Wojciech Czemplik, muzyk i animator kultury mieszkający w Talarach, zaproponował zorganizowanie koncertu z tej okazji. W tym celu powołano do życia Stowarzyszenie Miłośników Muzyki Świętogórskiej, któremu nadano imię Józefa Zeidlera. Członkowie założyciele doszli jednak do wniosku, że rzeczą dobrą by-

Stowarzyszenie Miłośników Muzyki Świętogórskiej im. Józefa Zeidlera laureatem Nagrody Głównej WTK

łoby nie tylko zorganizowanie jednorazowego koncertu, lecz stworzenie Festiwalu Muzyki Oratoryjnej jako wydarzenia corocznego, celem którego byłoby zaprezentowanie całej spuścizny muzycznej Świętej Góry poprzez prawykonania dzieł po ich odnalezieniu w ramach koncertów festiwalowych, dokonywanie profesjonalnych rejestracji muzyki, a także poszukiwanie dzieł rozproszonych po całym świecie w wyniku kasaty kongregacji i upowszechnianie tej muzyki w Polsce i za granicą, szczególnie w ośrodkach oratoryjnych w Europie. Ks. Jakub Przybylski, prefekt muzyki, zaproponował, aby Festiwal przyjął nazwę Musica Sacromontana (łac. muzyka świętogórska). W porozumieniu z kongregacją księży filipinów i ówczesnym przełożonym ks. Zbigniewem Starczewskim COr ustalono, że Festiwal będzie się odbywał co roku jesienią na przełomie września i października, a cztery koncerty będą w soboty i niedziele. Miejscem Festiwalu jest będąca Pomnikiem Historii bazylika świętogórska o unikalnych walorach architektonicznych i akustycznych, co z jednej strony stanowi o wyjątkowości samego wydarzenia, ale z drugiej strony niesie ze sobą trudności organizacyjne ze względu na to, że w świątyni jako miejscu wielu pielgrzymek i nabożeństw nie jest wcale rzeczą łatwą organizowanie koncertów. Postanowiono także, że wnętrze bazyliki będzie specjalnie przygotowane do koncertów poprzez profesjonalne podium dla wykonawców, oświetlenie sceniczne oraz kompozycje kwiatowe, a klasztor zapewni aprowizację dla wykonawców i gości. Festiwal

„Musica Sacromontana” jest jednym z głównych wydarzeń muzycznych w Wielkopolsce i z pewnością wyróżnia się w kraju także i tym, że podczas koncertów prezentowane są dzieła dotąd nieznane, a prawykonania odbywają się w miejscu ich odnalezienia i wykonywania przed stu czy dwustu laty. Wyjątkowość Festiwalu spotyka się także z ogromnym zainteresowaniem ze strony melomanów. Na każdy koncert przybywa kilkaset osób nie tylko z Gostynia, ale także z odległych stron i znaczących ośrodków muzycznych w Polsce. Organizatorzy dbają bowiem o odpowiednią oprawę medialną i edytorską wydarzenia poprzez plakaty, programy, ulotki, a także reklamę w prasie, radiu i telewizji. Połączenie profesjonalizmu organizacyjnego wielu osób i charyzmy artystycznej Wojciecha Czemplika, dyrektora artystycznego, sprawia, że Festiwal nie tylko trwa przez lata, ale nieustannie się rozwija, realizując nowe pomysły, poszukując dzieł świętogórskich kompozytorów w Polsce i za granicą, a także zapraszając nowych artystów, pozyskując kolejnych patronów honorowych, medialnych i mecenasów kultury, którzy widzą głębszy sens w promowaniu i pielęgnowaniu dziedzictwa narodowego zgromadzonego w świętogórskim archiwum muzycznym. Szczególnie trzeba tu wspomnieć, że od pierwszej edycji wydarzenie odbywa się we współpracy z Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Samorządem Województwa Wielkopolskiego i samorządami lokalnymi, a od 2015 roku pod patronatem honorowym Prezydenta RP. Natomiast osobami

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

szczególnie związanymi z Festiwalem są prof. Marek Dyżewski z Wrocławia, prof. Marek Toporowski z Warszawy i prof. Julian Gembalski z Katowic. To właśnie oni jako pierwsi zaopiniowali pozytywnie ideę Festiwalu i merytorycznie wsparli zamierzenia organizatorów. Do tej pory odbyło się trzynaście edycji Festiwalu Muzyki Oratoryjnej „Musica Sacromontana”. Organizatorzy zaprosili takich wspaniałych dyrygentów, jak między innymi Jerzy Maksymiuk, Krzysztof Penderecki, Agnieszka Duczmal, Anna Szostak, Paweł Przytocki, Łukasz Borowicz, Adam Klocek, Julian Gembalski, Stefan Stuligrosz, Marek Toporowski, Tomasz Radziwonowicz, Marcin Nałęcz-Niesiołowski, a także wspaniałe orkiestry i chóry, jak na przykład Sinfonia Varsovia, Orkiestra Akademii Beethovenowskiej, Orkiestra Filharmonii Poznańskiej, Orkiestra Filharmonii Kaliskiej, Sinfonia Viva, Zespół Śpiewaków Miasta Katowice „Camerata Silesia”, Accademia dell’Arcadia, Poznańskie Słowiki, Cappella Gedanensis. W koncertach i nagraniach płytowych uczestniczyli także wspaniali soliści, jak między innymi Olga Pasiecznik, Anna Mikołajczyk-Niewiedział, Agnieszka Rehlis, Marzena Michałowska, Iwona Hossa, Robert Gierlach, Tomasz Krzysica, Rafał Bartmiński, Jarosław Bręk czy Sławomir Bronk. Każdy Festiwal związany jest z wykonaniem i rejestracją muzyki świętogórskich kompozytorów. Prowadzi do tego jednak bardzo długa droga. W pierwszej kolejności znaleziony utwór należy powierzyć muzykologowi, który dokona rekonstrukcji partytury. W tym względzie Festiwal związany jest w większości przypadków z Maciejem Bolewskim, który przez kilka miesięcy analizuje dany manuskrypt i opracowuje go za pomocą odpowiedniego oprogramowania komputerowego i pieczołowicie przygotowuje do wykonania. Dopiero wtedy artyści otrzymują partyturę oraz głosy i wstępnie przygotowują się do koncertu. Utwór jest dla nich całkowicie nowym dziełem i ze względu na prawykonanie nie mają go oczywiście w swoim stałym repertuarze. Kiedy orkiestra, chór, soliści i dyrygent spotkają się po raz pierwszy w pełnym składzie, słyszą utwór po raz pierwszy w pełnym brzmieniu i podczas

wielu prób przygotowują materiał do koncertu. Proces prawykonania jest zatem niezwykle pracochłonny, ale jednocześnie sprawia, że artyści za każdym razem mają świadomość, że uczestniczą w historycznej chwili. Zapewne z tego powodu realizowane prawykonania spotykają się także z zainteresowaniem muzykologów i stają się tematem prac naukowych, często też mają wpływ na zmianę wiedzy o historii polskiej muzyki. Dzięki wysiłkowi dyrektora artystycznego Wojciecha Czemplika, badacza muzyki świętogórskich kompozytorów, odbyło się już w ramach Festiwalu wiele prawykonań, a także wydano czternaście albumów muzycznych CD, wspaniałych nie tylko pod względem muzycznym, ale także edytorskim. Płyty CD cieszą się wieloma prestiżowymi nagrodami, jak na przykład Fryderyk (Warszawa 2008), Złoty Orfeusz (Paryż 2015), Feniks (Warszawa 2016). W projekt wydawniczy w szczególny sposób zaangażowany jest jako realizator samych nagrań Łukasz Kurzawski (Radio Merkury, Radio Poznań, RecArt). Wśród wielu płyt będących pofestiwalową serią muzyczną na szczególną uwagę zasługują Missa ex D Józefa Zeidlera („Musica Sacromontana” vol. XI), odnaleziona w bibliotece miejskiej w Monachium, wykonana i zarejestrowana przez orkiestrę Sinfonia Varsovia i Zespół Śpiewaków Miasta Katowice „Camerata Silesia” pod dyrekcją Jerzego Maksymiuka, a także Laudi spirituali („Musica Sacromontana” vol. XII) – renesansowa muzyka z oratorium św. Filipa Neri, wykonana przez festiwalowy zespół Cappella del Sacro Monte, złożony z muzyków z oratorium na Świętej Górze i oratorium w Rzymie (Santa Maria in Vallicella). Wspaniałym owocem Festiwalu jest także wydana w 2015 roku płyta z dziełem Missa pastorytia in G Józefa Zeidlera („Musica Sacromontana” vol. X), zarejestrowana przez Polską Orkiestrę Sinfonia Iuventus i Polski Chór Kameralny Schola Cantorum Gedanensis pod dyrekcją Pawła Przytockiego. O niezwykle cennych poszukiwaniach i sile artystycznej Festiwalu świadczy także płyta Oratorio La morte di San Filippo Neri Pasquale Anfossiego („Musica Sacromontana” vol. IX), zawierająca muzykę poświęconą św. Fi65

Stowarzyszenie Miłośników Muzyki Świętogórskiej im. Józefa Zeidlera laureatem Nagrody Głównej WTK

lipowi Neri. Dzieło również o rzymskich korzeniach, a wykonane na Świętej Górze przez zespół Sinfonia Viva i Poznański Chór Kameralny pod dyrekcją Tomasza Radziwonowicza. Artyści często podkreślają niezwykle wysoki poziom i piękno muzyki świętogórskiej. Każdy koncert jest dla nich wyzwaniem i wyróżnieniem. Jest tak nie tylko ze względu na same koncerty, ale właśnie z powodu uczestnictwa artystów w projektach płytowych, które wpisują się w ich dorobek artystyczny i stanowią ważny element promocji, zwłaszcza że seria „Musica Sacromontana”, ukazująca się we współpracy z firmą poligraficzną Netbox (Gostyń) i wytwórnią DUX (Warszawa), jest dostępna w wielu sklepach muzycznych i europejskiej sieci sprzedaży. Ogółem w ramach festiwalu odbyły się już 54 koncerty, a każdy z nich jest dobrze przemyślanym niepowtarzalnym dziełem artystycznym. Formuła Festiwalu nie ogranicza się tylko do dzieł ściśle określonych jako muzyka oratoryjna czy tworzących kanon muzyki oratoryjno-kantatowej. Twórcy Festiwalu 66

sięgają także po inne formy szeroko pojętego opowiadania o wielkich sprawach religijnych poprzez muzykę i dlatego w czasie koncertów pojawia się muzyka religijna z innych obszarów kulturowych, jak na przykład Missa luba (Msza afrykańska), Missa criolla (Msza latynoamerykańska) czy Missa flamenca (Msza andaluzyjska). Formuła Festiwalu zakłada także, aby tematyka koncertów wpisywała się w bieżące życie Kościoła i jego program duszpasterski. Dlatego na przykład w Roku Wiary zorganizowano koncert Credo, w ramach którego zaprezentowano teologię wyznania wiary i jego różne formy muzyczne, wyjęte z różnych wielkich mszy świętych, także świętogórskich kompozytorów. Natomiast w roku 100-lecia objawień Matki Bożej w Fatimie odbyła się inscenizacja objawień w bardzo oryginalnym połączeniu z fado, czyli muzyką portugalską. W nawiązaniu do stylu oratorium św. Filipa Neri, każdy z koncertów muzykę łączy także z modlitwą i słowem, tak aby była to okazja do pogłębionego spotkania z jakimś problemem, historią, okolicznością życia. Z całą pewnością forma ewangelizacji przez muzykę jest nie tylko nawiązaniem do charyzmatu Kongregacji Oratorium św. Filipa Neri, ale uczestnikom daje możliwość duchowych przeżyć i poszukiwania bliższej relacji z Bogiem, który jest źródłem najdoskonalszego piękna i harmonii. Festiwal Muzyki Oratoryjnej „Musica Sacromontana” jest z pewnością wydarzeniem wyjątkowym i jedynym takim przedsięwzięciem artystycznym w polskim Kościele. Ukazuje on, jak wielkie znaczenie miał w historii mecenat Kościoła, jeśli chodzi o naszą kulturę narodową. Dzieła odkrywane podczas Festiwalu świadczą o tym, że Polska od wieków była w Europie i współtworzyła etos cywilizacji judeochrześcijańskiej. Poza wartością artystyczną i duchową odkrywanie muzycznej przeszłości Świętej Góry niesie ze sobą walory poznawcze i tym samym budujące świadomość naszych korzeni i tożsamości narodowej. Dlaczego Festiwal od wielu lat się rozwija i nie traci na swojej atrakcyjności? Warto zadać to pytanie. Wiele razy się zdarza, że wartościowym i pięknym inicjatywom trudno jest przetrwać próbę czasu. Siłą są ludzie, a Oratorium

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

jest miejscem dla osób świeckich, które rozpoznają swój charyzmat i swoje twórcze możliwości. Takimi osobami są twórcy Festiwalu – a szczególnie Wojciech Czemplik, Elżbieta Fekeczowa, Krzysztof Fekecz – prezes Stowarzyszenia, Leszek Jankowski, Mariusz Giermaziak, Piotr Kaczor, Dariusz Wujek, Andrzej Konieczny i towarzyszący im ks. Jakub Przybylski COr. Tych ludzi z pasją jednoczy św. Filip Neri i łączy ich przyjaźń, a Festiwal, który od 2006 roku tworzą, jest owocem ich zachwytu Świętą Górą i jej przeszłością. Festiwal odbywający się co roku na przełomie września i października jest najważniejszym wydarzeniem organizowanym przez Stowarzyszenie. Jednak członkowie Stowarzyszenia postanowili w ciągu całego roku przybliżać kulturę w szeroko rozumianym pojęciu mieszkańcom Gostynia i okolic. Stąd powstał pomysł i od 12 lat organizowany jest Eko-Festyn na Świętej Górze, który przyciąga całe rodziny. W trakcie festynu oferowanych jest wiele atrakcji dla dzieci i osób starszych. Zawsze hasło festynu nawiązuje do spraw związanych z ekologią i ochroną środowiska naturalnego, a całe wydarzenie ma charakter edukacyjny.

Stowarzyszenie organizuje też wydarzenia muzyczne związane z kalendarzem liturgicznym. Odbywają się „Oratoria Wielkopostne”, na których prezentowana jest muzyka nawiązująca do Wielkiego Postu. W okolicach 1 listopada organizowane są „Zaduszki Jazzowe”, na których występują znani i cenieni muzycy jazzowi. Te działania są nawiązaniem do tradycji oratoriów św. Filipa Neri i mają charakter modlitewny i jednocześnie muzyczny. Od czterech lat Stowarzyszenie promuje również wybitnych kompozytorów świętogórskich poza granicami Polski, organizując koncerty z muzyką Zeidlera, Koperskiego, Wańskiego i innych w różnych miastach Europy. Do tej pory odbyły się koncerty w Rzymie, Lwowie, Wiedniu, Wilnie i Grodnie. Warto podkreślić, że koncerty te spotkały się z wielkim zainteresowaniem i przychylnością zagranicznej publiczności. Wszystkie te działania na czele z Festiwalem mają jeden wspólny cel, którym jest promocja i przywracanie kulturze polskiej bogatego dziedzictwa muzycznego klasztoru na Świętej Górze.

Z WIELKOPOLSKI Piotr Wojtczak

Refleksje o obchodach 100. rocznicy powstania wielkopolskiego 1918-1919 Setna rocznica wybuchu powstania wielkopolskiego 1918-1919 miała szczególne znaczenie. W 2018 roku minęło bowiem jednocześnie 100 lat od odzyskania przez Polskę niepodległości, a zwycięski zryw Wielkopolan odegrał istotną rolę w ukształtowaniu ostatecznych granic II Rzeczypospolitej i w walce o jej pozycję w Europie. W sposób widoczny wzrosło zainteresowanie historyków i regionalistów dziejami powstania i jego bohaterów, a w szczególności ze strony potomków powstańców wielkopolskich, którzy poszukiwali informacji o udziale swoich przodków w walkach powstańczych oraz interesowali się statusem i stanem ich mogił. W wielu miastach, gminach i powiatach województwa wielkopolskiego, kujawsko-pomorskiego i lubuskiego utworzono komitety honorowe i organizacyjne oraz opracowano programy obchodów, aby godnie uczcić setną rocznicę. W skład wielu z nich weszli członkowie Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego 1918/1919, np. w Brzozie, Chodzieży, Czarnkowie, Gnieźnie, Mogilnie, Środzie Wlkp., Pakości, Pile, Szubinie, Wągrowcu, Wrześni i Zielonej Górze. Dla Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego 1918/1919 przygotowania do obchodów 100. rocznicy powstania wielkopolskiego rozpoczęły się już w roku 2015. Na stronie internetowej Towarzystwa uruchomiony został Bank Inicjatyw z okazji 100. rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego. Wśród zawartych w nim propozycji warto wspomnieć w szczególności: 68

1. Kolumbarium obok pomnika Powstańców Wielkopolskich z urnami ziem ważniejszych bitew powstańczych; 2. Opracowanie i wydanie książki pt. 100 lat pamięci i obchodów rocznicowych powstania wielkopolskiego; 3. IX Ogólnopolski Zlot organizowany przez Koło TPPW oraz szkoły gnieźnieńskie. Tematyka związana z obchodami była obecna podczas przygotowań do VI Krajowego Zjazdu Delegatów TPPW. Propozycje zostały również zgłoszone podczas obrad zjazdowych, a wiele z nich uwzględniono później w podjętych przez Towarzystwo działaniach. Niezmiernie ważnym elementem przygotowań do obchodów setnej rocznicy oraz podkreśleniem ich rangi było podpisanie 20 stycznia 2017 roku w Urzędzie Marszałkowskim Województwa Wielkopolskiego w Poznaniu przez Marka Woźniaka, marszałka województwa wielkopolskiego i Tadeusza Musiała, prezesa Zarządu Głównego Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego, porozumienia o współpracy przy obchodach jubileuszowej rocznicy. Podpisano również w dniu 16 lutego 2018 roku w siedzibie Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Poznaniu porozumienie o współpracy pomiędzy Chorągwią Wielkopolską Związku Harcerstwa Polskiego im. Powstańców Wielkopolskich 1918/1919, Towarzystwem Pamięci Powstania Wielkopolskiego 1918/1919 oraz Towarzystwem Wiedzy Powszechnej Oddział Poznań, otwierające możliwość podjęcia wspólnych działań przez młodsze i starsze po-

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

kolenie na rzecz patriotycznego wychowania i godnego upamiętnienia rocznicy.

Ogłoszenie roku 2018 Rokiem Pamięci Powstania Wielkopolskiego 24 października 2017 roku podczas XXXVII sesji Sejmiku Województwa Wielkopolskiego radni przyjęli przez aklamację stanowisko o ogłoszeniu roku 2018 Rokiem Powstania Wielkopolskiego. 12 października 2017 roku Sejm Rzeczypospolitej Polskiej przyjął uchwałę w sprawie ustanowienia roku 2018 Rokiem Pamięci Powstania Wielkopolskiego, a w ślad za nim również Senat Rzeczypospolitej Polskiej przyjął 7 grudnia 2017 roku uchwałę w tej sprawie.

Uhonorowanie dowódców i uczestników powstania wielkopolskiego 28 czerwca 2018 roku Zarząd Główny TPPW zwrócił się do Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Andrzeja Dudy o pośmiertne uhonorowanie najwyższym odznaczeniem – Orderem Orła Białego gen. Stanisława Taczaka i gen. Józefa Dowbor-Muśnickiego, w roku setnej rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości i 100. rocznicy powstania wielkopolskiego, w uznaniu dla bohaterstwa i dokonań dowódców zwycięskiego powstania. W uzasadnieniu wniosków stwierdzono m.in., że byłoby to także „dowodem uznania ogromnych zasług i symbolicznym podziękowaniem dla wszystkich bohaterskich Powstańców Wielkopolskich za ich wkład w odzyskanie niepodległości i budowę odradzającego się państwa polskiego”. Uroczyste przekazanie odznaczeń nastąpiło podczas centralnych obchodów rocznicowych 27 grudnia 2018 roku w Poznaniu. W wyniku podjętych przez Zarząd Główny TPPW starań 12 grudnia 2018 roku Narodowy Bank Polski wprowadził do obiegu monety kolekcjonerskie: złotą o nominale 200 złotych oraz srebrną o nominale 10 złotych, jako formę upamiętnienia doniosłego czynu powstańców wielkopolskich i jego znaczenia dla ojczyzny.

W związku z obchodami 100. rocznicy powstania wielkopolskiego miało też miejsce szereg przedsięwzięć z zakresu filatelistyki. M.in. w dniach 3-7 października 2018 roku w budynku Urzędu Marszałkowskiego odbyła się XXII Ogólnopolska Wystawa Filatelistyczna „Poznań 2018”, zorganizowana dla uczczenia 100. rocznicy odzyskania niepodległości oraz powstania wielkopolskiego. Wśród pomysłodawców i organizatorów byli m.in. prof. Bogusław Polak, który wygłosił wykład wprowadzający i Wawrzyniec Wierzejewski jako przedstawiciel TPPW.

Spotkania z rodzinami powstańców wielkopolskich Samorządy oraz Towarzystwo Pamięci Powstania Wielkopolskiego 1918/1919 zwróciły szczególną uwagę na uhonorowanie i włączenie do działania potomków powstańców wielkopolskich. Odbyło się wiele spotkań, a przedstawiciele rodzin powstańczych wzięli udział w rocznicowych uroczystościach.

Wydawnictwa W okresie poprzedzającym setną rocznicę powstania wielkopolskiego wydano szereg oczekiwanych i wartościowych publikacji – wydań książkowych, albumów, reprintów wydawnictw przedwojennych oraz czasopism i artykułów poświęconych powstaniu i jego bohaterom oraz kontynuatorom powstańczych tradycji. Nie sposób pominąć najważniejszej, długo oczekiwanej publikacji – Encyklopedii powstania wielkopolskiego 1918-1919, którą 13 listopada 2018 roku w Sali Prasowej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego zaprezentowali na spotkaniu prasowym: marszałek Marek Woźniak – inicjator publikacji, Lena Bednarska – była dyrektor Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej i Centrum Animacji Kultury w Poznaniu, prof. dr hab. Janusz Karwat i dr Marek Rezler – redaktorzy merytoryczni i współautorzy oraz Tadeusz Musiał, prezes Zarządu Głównego Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego 1918/1919. Wśród cennych publikacji, które ukazały się z okazji 100. rocznicy znajdują się m.in.: Janu69

Refleksje o obchodach 100. rocznicy powstania wielkopolskiego 1918-1919

sza Karwata Ziemia gnieźnieńska w powstaniu wielkopolskim 1918/1919 i Marka Rezlera Nasze powstanie. W 100. rocznicę powstania wielkopolskiego 1918-1919. Zarząd Główny TPPW wydał kolejny 24. numer rocznika „Wielkopolski Powstaniec” oraz XV tom publikacji Powstańcy wielkopolscy. Biogramy uczestników powstania wielkopolskiego 1918-1919. Znaczącą aktywność wydawniczą wykazały oddziały Towarzystwa – lubuski, kujawsko-pomorski i wielkopolski oraz poszczególne koła. Oddział Lubuski TPPW wydał poprawioną i uzupełnioną monografię Oddziału Lubuskiego Wierni powstańczym tradycjom autorstwa Jana Mielżyńskiego oraz broszurkę Znaki pamięci dotyczącą powstania i powstańców wielkopolskich na terenie działania Oddziału. W Oddziale Kujawsko-Pomorskim Towarzystwa ukazały się publikacje: Barcin i okolice w powstaniu wielkopolskim, reprint Opisu dziejów kompanii pakoskiej w powstaniu wielkopolskim sporządzonego w 1936 roku przez uczestników powstania oraz 100 lat niepodległości Żnina. W Oddziale Wielkopolskim szczególną aktywnością wydawniczą wykazali się członkowie pilskiego Koła TPPW nr 9 im. kpt. Teofila Spychały. Ukazało się kilka wydawnictw, których autorami są Wojciech Kicman i Roman Chwaliszewski – laureaci nagrody honorowej TPPW, statuetki Dobosza Powstania Wielkopolskiego – m.in. Powstańcy wielkopolscy 1918/1919 mieszkańcami Piły, Powstańcy wielkopolscy 1918/1919 mieszkańcami gminy Wyrzysk, album obrazujący obchody 100-lecia wybuchu powstania wielkopolskiego 19181919 w powiecie pilskim, Powstańcy wielkopolscy 1918/1919 mieszkańcami gminy Ujście, którego współautorem jest Marzena Rybarczyk – prezes koła w Ujściu, a ponadto Pułkownik Kazimierz Zygmunt Rybicki 1897-1985 (wyd. 2, popr. i uzup.), a także Rada Ludowa w Pile 1918-1919 autorstwa Marka Fijałkowskiego – starszego kustosza Muzeum Okręgowego w Pile. 1

Zob. „Przegląd Wielkopolski” 2018, nr 2.

Ukazała się również monografia Nie tylko latające kompanie. Udział społeczeństwa ziemi jarocińskiej w powstaniu wielkopolskim i walce o granicę wschodnią Rzeczypospolitej w latach 1918-1921 – autorstwa Jakuba Staszaka (członka TPPW – Koło w Jarocinie) i wiele innych publikacji.

Debaty, konferencje, wykłady historyków i regionalistów Do tak ważnych wydarzeń jak XIX Seminarium Historyków Powstania Wielkopolskiego „Ku prawdzie. Historycy powstania wielkopolskiego w pamięci następców”, część II, które odbyło się 20 marca 2018 roku w Kościanie czy debata pod nazwą „O powstaniu wielkopolskim z perspektywy Krakowa, Warszawy i Poznania” w dniu 3 października 2018 roku w hotelu Bazar z udziałem prof. Andrzeja Chwalby, prof. Waldemara Łazugi oraz prof. Tomasza Nałęcza i moderatora dyskusji prof. Janusza Karwata, doszły przedsięwzięcia współorganizowane przez TPPW, w tym m.in.: ‒ 26 października 2018 roku w Szreniawie, zorganizowane przez Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego we współpracy z Politechniką Koszalińską oraz Towarzystwem Pamięci Powstania Wielkopolskiego 1918/1919 – Seminarium Historyków Powstania Wielkopolskiego „Wieś w powstaniu wielkopolskim 1918-1919”, wpisujące się w cykl Seminariów Kościańskich1. ‒ 5 grudnia 2018 roku w auli Biblioteki UKW w Bydgoszczy zorganizowana przez Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych UKW oraz Towarzystwo Pamięci Powstania Wielkopolskiego 1918/1919 Bydgoszcz konferencja popularnonaukowa pt. „Powstanie wielkopolskie w rejonie bydgoskim. Refleksje 100 lat później”, której towarzyszyła wystawa historyczna Bydgoszcz w dobie powstania wielkopolskiego. Kolejne spotkania zostały również zorganizowane w poznańskim Odwachu przez Komisję Historyczną ZG TPPW oraz Muzeum Powstania Wielkopolskiego: 22 listopada 2018

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

roku dr Jakub Staszak wygłosił prelekcję Jarocin w powstaniu wielkopolskim 1918-1919, 11 grudnia 2018 roku odbyła się prelekcja dr. Bartosza Kruszyńskiego, laureata Nagrody Honorowej Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego 1918/1919 – Dobosz Powstania Wielkopolskiego Wspomnienia Wojciecha Jedliny-Jacobsona „Z ludem wielkopolskim przeciw zaborcom…”. O powstaniu wielkopolskim nie zapomniano także w szkołach, szczególnie posiadających imię Powstańców Wielkopolskich, organizując z udziałem uczniów debaty, sesje popularnonaukowe i wykłady.

Upamiętnianie poprzez nadawanie nazw bohaterów powstania wielkopolskiego W okresie poprzedzającym 100. rocznicę powstania nadawano imiona bohaterów powstania wielkopolskiego ulicom, rondom i skwerom. Imię Powstańców Wielkopolskich przyjmowały również szkoły oraz jednostka służb mundurowych. Inspiratorami wielu tych wydarzeń były ogniwa Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego i rodziny powstańcze. Lokalna społeczność mogła w ten sposób upamiętnić udział mieszkańców w tym zwycięskim zrywie. M.in. otrzymały imiona: Wincentego i Jana Wierzejewskich – skwer przy zbiegu ulic Grunwaldzkiej i Szylinga w Poznaniu (2016), Powstańców Wielkopolskich – rondo przy ulicy Brodowskiej w Środzie Wlkp. (2016), płk. Kazimierza Rybickiego, powstańca wielkopolskiego – rondo u zbiegu ulic Wyszyńskiego i Prusa w Pile (2018), Marszałka Ferdynanda Focha, dzięki któremu wysiłek zbrojny powstańców wielkopolskich został uznany przez społeczność międzynarodową – skwer na poznańskim Łazarzu, przy skrzyżowaniu ulic Matejki, Wyspiańskiego i Chełmońskiego (2018), Powstańców Wielkopolskich – rondo na skrzyżowaniu ulic ks. S. Kozierowskiego i Poznańskiej w Skórzewie (2018), Pułkownika Stanisława Siudy, powstańca wielkopolskiego – skwer w Błotnicy gm. Przemęt (2018), 100-lecia Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 – skwer u zbiegu ul. Bydgoskiej i al. Powstańców Wiel-

kopolskich w Pile (2018), Matek Chrzestnych Powstania Wielkopolskiego – skwer w Pile (2018), Skautów Powstańców Wielkopolskich – skwer położony nieopodal pomnika u zbiegu ulic Królowej Jadwigi i Niezłomnych w Poznaniu (2019). Ponadto 21 grudnia 2018 roku – w Międzynarodowym Porcie Lotniczym w Poznaniu-Ławicy odbyła się uroczystość nadania placówce Straży Granicznej imienia Powstańców Wielkopolskich. Rodzina szkół posiadających imię Powstańców Wielkopolskich powiększyła się w 2018 roku o szkoły podstawowe w: Gnieźnie, Kiszewie, Kopanicy, Ostrowie Wielkopolskim, Pamiątkowie, Ryczywole, Więckowicach oraz o Zespół Szkół Ponadgimazjalnych nr 1 w Jarocinie i Zespół Szkół nr 4 w Lesznie.

Pomniki i tablice pamiątkowe Pragnąc w roku setnej rocznicy upamiętnić w sposób szczególny i trwały miejsca związane z tworzeniem oddziałów powstańczych, ich szlakiem bojowym oraz bohaterów walk powstańczych, w wielu miejscach odsłonięto obeliski, pomniki i pamiątkowe tablice. W okresie od końca 2017 do 15 lutego 2019 roku odsłonięto kolejno obeliski i pomniki w: Szprotawie-Wiechlicach (na terenie byłego niemieckiego obozu jenieckiego, w którym byli więzieni w latach 1918-1919 między in-

Refleksje o obchodach 100. rocznicy powstania wielkopolskiego 1918-1919

nymi powstańcy wielkopolscy), Zielonej Górze (na zielonogórskiej nekropolii), Margoninie, Kargowej, Chodzieży, Grzebienisku, Konojadzie, Pleszewie, Wschowie, Środzie Wlkp., Zdziechowie, Czarnkowie, Mogilnie i Jarocinie. Pamiątkowe tablice pojawiły się m.in. w: Potulicach, Wronkach, Poznaniu (przy ul. Winiarskiej), Trzemżalu, Kościanie, Radomierzu, Szprotawie-Wiechlicach, Kórniku, Swarzędzu, Opalenicy, Inowrocławiu, Przemęcie, Perzynach, Brzozie, Wierzenicy, Uzarzewie i Mochach. Wszystkie te uroczystości miały szczególnie doniosły charakter. W wielu z nich brali udział zarówno parlamentarzyści, samorządowcy, jak i mieszkańcy miast i gmin, delegacje instytucji, organizacji i stowarzyszeń, służby mundurowe, młodzież szkolna oraz liczne poczty sztandarowe. Uczestniczyły w nich także delegacje Zarządu Głównego Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego. Nieprzerwanie prowadzona była na terenie województw kujawsko-pomorskiego, lubuskiego i wielkopolskiego akcja znakowania grobów powstańczych. 72

Obchodom setnej rocznicy powstania wielkopolskiego towarzyszyły także konkursy odgrywające ogromną rolę w popularyzowaniu wiedzy historycznej, szczególnie wśród młodzieży. Warto wymienić między innymi: Konkurs Literacki im. Romana Wilkanowicza zorganizowany przez Zarząd Główny TPPW 1918/1919 oraz Zarząd Oddziału Poznańskiego ZLP, konkurs na opracowanie projektu „Jak wyobrażam sobie obchody 100. rocznicy powstania wielkopolskiego” dla uczniów szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych oraz VIII Przegląd Pieśni Powstańczych w Kórniku. Dużą popularnością cieszyły się imprezy plenerowe, w których brali udział nie tylko badacze, pasjonaci historii i członkowie TPPW, ale często całe rodziny Wielkopolan. Warto wśród nich wymienić Piknik Powstańczy na Łęgach Dębińskich zorganizowany przez marszałka województwa wielkopolskiego Marka Woźniaka oraz organizowane lub współorganizowane przez TPPW: Dzień Tradycji na poznańskim Starym Rynku w ramach Jarmarku Świętojańskiego, Piknik z Historią na terenie Amfiteatru Miejskiego w Wągrowcu czy im-

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

prezę plenerową „Z wielkopolskiej ziemi (Nie rzucim ziemi, skąd nasz ród…)” na terenie Muzeum Narodowego Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie przy współpracy z Fundacją Ochrony Dziedzictwa Kultury Wsi i Rolnictwa. Tematykę powstańczą prezentowano na wielu wystawach organizowanych nie tylko przez muzea m.in. w Poznaniu, Bydgoszczy, Czarnkowie, Lesznie, Mysłowicach, Nowym Tomyślu i Szreniawie. Szereg wystaw eksponatów związanych z powstaniem wielkopolskim zaprezentował w wielkopolskich szkołach pasjonat historii powstania, członek TPPW Marcin Nowakowski. Ciekawą formą była również wystawa Zdobycie Ławicy 6 stycznia 1919 r. wykonana z klocków LEGO przez propagatora historii Bartosza Borowiaka, zaprezentowana w holu Urzędu Marszałkowskiego. W gminie Dopiewo dużym zainteresowaniem cieszyło się mobilne muzeum, usytuowane w piętrowym autobusie typu londyńskiego z kustoszem dr. Eligiuszem Tomkowiakiem, właścicielem prezentowanego zbioru, członkiem Zarządu Głównego TPPW. Dla upamiętnienia powstania wielkopolskiego organizowano także różnorodne imprezy turystyczne i sportowe, np. turniej strzelecki w Żelicach, III edycję gry terenowej „Wierni tradycji” w Zielonej Górze, biegi powstańcze we Wrześni i Żninie, w Jarocinie pływacką sztafetę memoriałową pod hasłem „Łączmy się”, rajdy szlakiem walk powstańczych, a nawet zawody krótkofalarskie. W Częstochowie odbył się Apel Jasnogórski poświęcony pamięci powstańców wielkopolskich i ich rodzin, który poprowadził o. prof. Eustachy Rakoczy, Honorowy Kapelan TPPW, z udziałem delegacji Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego oraz Stowarzyszenia Miłośników Historii Wojskowości.

Centralne obchody 100. rocznicy powstania wielkopolskiego Centralne obchody poprzedziła, jak co roku, uroczystość wręczenia nagród honorowych TPPW – statuetek Dobosz Powstania Wielkopolskiego. W tym jubileuszowym roku kapituła przyznała statuetki: marszałkowi wo-

jewództwa wielkopolskiego Markowi Woźniakowi, historykowi dr. Bartoszowi Kruszyńskiemu, propagatorowi wiedzy i tradycji powstania wielkopolskiego Maciejowi Myczce, a także Polskiemu Radiu „Zachód”, Uniwersytetowi Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy oraz Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej i Centrum Animacji Kultury w Poznaniu. Tradycyjnie na dzień przed rocznicą wybuchu powstania odbyła się na Dworcu Letnim w Poznaniu inscenizacja przyjazdu Ignacego Jana Paderewskiego z udziałem Poznańskiego Chóru Nauczycieli pod dyrekcją Ryszarda Łuczaka oraz rekonstruktorów. W rolę maestro wcielił się Andrzej Lajborek, aktor Teatru Nowego. 27 grudnia 2018 roku miały w Poznaniu miejsce główne jubileuszowe uroczystości z okazji 100. rocznicy powstania wielkopolskiego. Wzięli w nich udział przedstawiciele najwyższych władz państwowych Rzeczypospolitej Polskiej – prezydent Andrzej Duda i premier Mateusz Morawiecki. Do południa premier w towarzystwie wojewody wielkopolskiego złożył kwiaty na mogile pierwszego dowódcy zwycięskiego zrywu – gen. Stanisława Taczaka na Cmentarzu Zasłużonych Wielkopolan na Wzgórzu św. Wojciecha w Poznaniu. W tym samym czasie delegacja Zarządu Głównego TPPW z prezesem Tadeuszem Musiałem odwiedziła cmentarz na poznańskiej Cytadeli, gdzie przed pamiątkowym obeliskiem oddano hołd bohaterom walk o niepodległość w latach 1918-1920. Następnie odbyła się uroczystość odsłonięcia przez premiera Mateusza Morawieckiego tablicy wdzięczności poświęconej „Ojcom Niepodległej Ojczyzny, bohaterom Powstania Wielkopolskiego” – na budynku Wielkopolskiego Urzędu Wojewódzkiego. Tablica powstała z inicjatywy wojewody wielkopolskiego Zbigniewa Hoffmanna, a została ufundowane przez IPN. Wydarzenie uświetniła oficjalna prezentacja powstańczego znaczka wydanego przez Pocztę Polską oraz wręczenie w sali sesyjnej urzędu Medali 100-lecia Odzyskania Niepodległości osobom zasłużonym dla regionu. 73

Refleksje o obchodach 100. rocznicy powstania wielkopolskiego 1918-1919

Hołd pierwszemu dowódcy gen. Stanisławowi Taczakowi oddały również delegacje władz samorządowych województwa i miasta Poznania oraz organizacji i stowarzyszeń, składając kwiaty i zapalając znicze na jego grobie. W południe, w poznańskiej farze przewodniczący KEP, metropolita poznański abp Stanisław Gądecki odprawił mszę św. w intencji powstańców. Uczestniczył w niej m.in. prezydent Andrzej Duda, parlamentarzyści, władze regionalne i lokalne, przedstawiciele uczelni, członkowie organizacji i stowarzyszeń oraz mieszkańcy Poznania. Po zakończonej mszy prezydent Andrzej Duda udał się na Cmentarz Zasłużonych Wielkopolan, gdzie złożył kwiaty na mogile generała Stanisława Taczaka. Powstańców upamiętniono także poza Poznaniem. Na cmentarzu w Mosinie prezydent złożył kwiaty na grobie poległego powstańca wielkopolskiego Piotra Mocka oraz spotkał się z rodzinami powstańców. O godzinie 16.40 zatrzymały się na chwilę poznańskie autobusy i tramwaje. Odezwały się syreny i rozdzwoniły dzwony w kościołach. Przy pomniku Powstańców Wielkopolskich rozpoczęły się kulminacyjne uroczystości rocznicowe w oprawie wojskowej. Chwilą ciszy uczczono bohaterów tamtych dni. Podniesiono flagę państwową i odśpiewano hymn państwowy. W tym roku szczególny patronat nad obchodami objęły rodziny powstańców wielkopolskich. Uroczystość rozpoczęło wystąpienie marszałka Marka Woźniaka, który przypomniał atmosferę grudniowych dni, „iskrę zapalną”, jaką stanowiło wygłoszone przez Ignacego Jana Paderewskiego przemówienie oraz przygotowania, a następnie przebieg walk powstańczych i rolę dowódców. Następnie odbyła się ceremonia wręczenia przez Prezydenta RP Andrzeja Dudę przyznanych z okazji jubileuszu setnej rocznicy powstania wielkopolskiego pośmiertnie najwyższych odznaczeń państwowych dowódcom powstania. Order Orła Białego dla gen. broni Józefa Dowbor-Muśnickiego, dowódcy 74

powstania od 16 stycznia 1919 roku do jego zakończenia, odebrali Tomasz Łęcki, dyrektor Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości i Tomasz Wiśniewski, kustosz Muzeum Powstania Wielkopolskiego 1918-1919. Odznaczenie dla gen. bryg. Stanisława Taczaka, pierwszego dowódcy powstania, przekazał prezydent na ręce wnuka generała – Jerzego Gogołkiewicza. Następnie prezydent Andrzej Duda wygłosił przemówienie. Odczytano apel poległych, a kompania oddała honorowe salwy. Uroczystość zakończyło składanie wieńców i kwiatów pod pomnikiem. Prezydentowi Andrzejowi Dudzie towarzyszyli Jerzy Gogołkiewicz, Tomasz Łęcki i Marcin Wiśniewski. Następnie wiązanki złożyli: gospodarz uroczystości marszałek Marek Woźniak z przedstawicielami rodzin powstańców wielkopolskich, reprezentanci parlamentarzystów, władz państwowych i samorządowych, delegacja Zarządu Głównego Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego 1918/1919 – współorganizatora obchodów rocznicowych oraz delegacje służb mundurowych, samorządów, organizacji, stowarzyszeń, mieszkańców Poznania i innych wielkopolskich miast oraz delegacje województw ościennych. Poza częścią oficjalną w Poznaniu przygotowano również wydarzenia i atrakcje adresowane do gości uczestniczących w obchodach oraz mieszkańców Poznania i regionu. Na placu Wolności zorganizowano obóz powstańczy, pojawili się rekonstruktorzy w mundurach, uzbrojenie i pojazdy z czasów powstania, na ekranie prezentowane były informacje oraz materiały nawiązujące do obchodów rocznicowych. 100-lecie wybuchu powstania wielkopolskiego uczcili także kibice poznańskiego Lecha. Ustawieni wzdłuż Warty odpalili setki rac, rozświetlając miasto. Zwieńczeniem czwartkowych uroczystości był wieczorny Koncert wolności na ENEA Stadionie z udziałem gwiazd polskiej estrady. 28 grudnia 2018 roku uroczystości związane z 100. rocznicą powstania wielkopolskiego odbyły się w Warszawie. Na placu Zamkowym została otwarta wystawa Wielkopolanie ku Niepodległej – w stulecie zwycię-

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

skiego powstania 1918-1919 roku. Po mszy św. w Bazylice Archikatedralnej pw. Męczeństwa św. Jana Chrzciciela odprawionej w intencji powstańców, którą celebrował metropolita warszawski kardynał Kazimierz Nycz, odbyły się przy Grobie Nieznanego Żołnierza główne uroczystości z pełnym ceremoniałem wojskowym. Uczestniczyli w nich m.in. parlamentarzyści, szef Urzędu ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych Jan Józef Kasprzyk, wojewoda mazowiecki Zdzisław Sipiera, marszałek województwa wielkopolskiego Marek Woźniak, wicemarszałkowie – Wojciech Jankowiak oraz Krzysztof Grabowski, dowódca garnizonu Warszawa generał brygady Robert Głąb, zastępca prezydenta Poznania Mariusz Wiśniewski, delegacje stowarzyszeń i organizacji, kombatanci, harcerze, liczne delegacje Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego 1918/1919 z województwa wielkopolskiego, lubuskiego i kujawsko-pomorskiego oraz delegacja z Warszawskiego Klubu Wielkopolan „EKA” z prezesem Zygmuntem Porolniczakiem i uczniowie z warszawskiej Szkoły Podstawowej nr 263 im. Powstańców Wielkopolskich. Odczytano apel poległych, oddano salwy honorowe. Modlitwę w intencji powstańców poprowadził kardynał Kazimierz Nycz. Pod pomnikiem złożono wieńce i kwiaty. Po zakończeniu uroczystości delegacje udały się na Cmentarz Wojskowy na Powązkach, aby oddać hołd przed pomnikiem Powstańców Śląskich i Wielkopolskich oraz złożyć kwiaty i zapalić znicze na mogiłach powstańczych.

Jednocześnie z obchodami w Poznaniu i Warszawie odbywały się uroczystości rocznicowe w Bydgoszczy, Zielonej Górze, Gnieźnie, Legnicy, Szczecinie, Środzie Wlkp., Wrześni i wielu innych miastach. Uroczyste obchody trwały w poszczególnych miejscach do 16 lutego 2019 roku, tj. do 100. rocznicy podpisania rozejmu w Trewirze i odbywały się najczęściej w terminach, w których przypadały rocznice wyzwolenia poszczególnych miejscowości. O jubileuszowych obchodach było głośno w mediach, wydarzenia relacjonowały m.in. „Głos Wielkopolski” i „Gazeta Wyborcza”, krótkie relacje z uroczystości ukazały się na antenie TVP, a transmisję z koncertu na ENEA Stadionie, kończącego poznańskie obchody, przeprowadził TVN. PTV 3 natomiast transmitowała przebieg głównych uroczystości w Poznaniu i niektórych imprez towarzyszących. Z pewnością opisane wydarzenia nie obejmują wszystkich przedsięwzięć podejmowanych dla upamiętnienia setnej rocznicy powstania wielkopolskiego, ale ukazują ich wyjątkową różnorodność. Obchody jubileuszowej rocznicy odzyskania niepodległości i powstania wielkopolskiego 1918-1919 miały szczególnie uroczysty i podniosły charakter. Jest to wynikiem wspólnych działań wszystkich organizatorów.

Obchody 100. rocznicy powstania wielkopolskiego w mieście i gminie Gołańcz

Adam Kusz

Obchody 100. rocznicy powstania wielkopolskiego w mieście i gminie Gołańcz

Projekt znaczka pocztowego

W roku 2018 we współdziałaniu gminnych władz samorządowych, szkół, ośrodka kultury i stowarzyszeń podejmowano wiele działań nawiązujących do setnej rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości oraz setnej rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego. Już w latach poprzednich pod patronatem burmistrza miasta i gminy wydano obszerne publikacje Andrzeja Wieczorka poświęcone powstaniu wielkopolskiemu w rejonie Gołańczy – Gołaniecka Kompania Powstańcza 29.12.1918-16.02.1919, Ppłk dypl. Włodzimierz Mieczysław Kowalski, nauczyciel, żołnierz, powstaniec wlkp., Słownik biograficzny powstańców wielkopolskich 1918/1919 związanych z ziemią gołaniecką i jej okolicami. We współpracy Towarzystwa Miłośników Ziemi Gołanieckiej i samorządu wydano okolicznościowy, poświęcony powstaniu wielkopolskiemu kalendarz na 2018 rok. Tradycyjnie od lat organizowany przez TMZG i Gołaniecki Ośrodek Kultury konkurs wiedzy o ziemi gołanieckiej dla uczniów szkół podstawowych poświęcony był powstaniu wielkopolskiemu. W czerwcu, w Czerlinie odsłonięto dwie tablice ku czci powstańców wielkopolskich: na 76

budynku byłej szkoły, gdzie uczył i mieszkał Włodzimierz Kowalski, założyciel i pierwszy dowódca kompanii gołanieckiej oraz na budynku świetlicy wiejskiej. Na budynku OSP i GOK w Gołańczy powstał okolicznościowy mural z oficjalnym logo 100. rocznicy powstania, sfinansowany przez wielkopolski samorząd wojewódzki. 30 czerwca odbył się I Bieg Pamięci Gołanieckiej Kompanii Powstańczej zorganizowany przez Team RUN Gołańcz. Przy współudziale środków wojewody wielkopolskiego odnowiono 2 nagrobki poległych powstańców na cmentarzu parafialnym w Panigrodzu i Smogulcu. Wykonano replikę sztandaru kompanii gołanieckiej, która po poświęceniu 29 grudnia została przekazana miejscowej Szkole Podstawowej im. ppłk. Włodzimierza Kowalskiego i umieszczona w nowo utworzonej, dzięki dofinansowaniu przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i wkładowi własnemu organu prowadzącego w ramach programu „Godność, wolność, niepodległość”, szkolnej izbie pamięci. 29 grudnia odbyła się miejsko-gminna uroczystość. W jej programie była msza św. z poświęceniem kopii sztandaru, uroczystość przy pomniku bohaterów na rynku i okolicznościowy program w sali „Stodoła” w wykonaniu Gołanieckiej

Przed tablicą w Czerlinie

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

Orkiestry Dętej i uczniów Szkoły Podstawowej i Gimnazjum w Gołańczy pod hasłem „Wolności nadszedł dla nas czas”. W obchody rocznic bardzo aktywnie włączyły się placówki oświatowe z terenu miasta i gminy Gołańcz. Uczniowie każdej z tych placówek uczestniczyli w konkursach, wycieczkach do miejsc pamięci, apelach okolicznościo-

Przekazanie sztandaru

wych itp. Oto przykłady niektórych działań. Młodzieżowy Ośrodek Socjoterapii zorganizował m.in. rajd rowerowy „Śladami Powstańców Gołanieckich”. Z inicjatywy Szkoły Podstawowej w Morakowie przygotowano tablicę upamiętniającą powstańców pochowanych na cmentarzu parafialnym w Czeszewie wraz z oznaczeniem ich grobów. Uczennica Zespołu Szkół im. Karola Libelta Agnieszka Barełkowska wygrała powiatowy konkurs na znaczek pocztowy o treści nawiązującej do setnej rocznicy, który został wprowadzony do obiegu. Szkoła Podstawowa w Gołańczy obchodziła w roku ubiegłym czterdziestolecie nadania imienia powstańca Włodzimierza Kowalskiego. W izbie pamięci umieszczono dzwon zakupiony z fundacji rodziców i pracowników szkoły, na którym umieszczono napis: „W 100 rocznicę odzyskania niepodległości i zwycięskiego powstania wielkopolskiego – społeczność szkolna Szkoły Podstawowej w Gołańczy”.

Witold Omieczyński

Obchody jubileuszu 100-lecia powstania wielkopolskiego 1918-1919 na Ziemi Śmigielskiej 100 lat temu, po 123 latach zaboru pruskiego, Polacy, a tym samym mieszkańcy gminy Śmigiel uzyskali upragnioną niepodległość. Spełniły się ich marzenia o powrocie do Polski. Polski wolnej i niepodległej. Ta rocznica, ważna nie tylko dla Wielkopolski, była wyjątkową okazją do godnego uczczenia tamtych wydarzeń w wielu lokalnych środowiskach. W tym celu, przy wsparciu burmistrz Śmigla Małgorzaty Adamczak oraz samorządów: gminnego, powiatu kościańskiego, województwa wielkopolskiego oraz wojewody wielkopolskiego i Ministerstwa Obrony Narodowej zrealizowano na terenie miasta i gminy kilkanaście interesujących projektów o charak-

terze kulturalno-edukacyjnym. Wspomnę o najważniejszych.

Mural na budynku Szkoły Podstawowej w Śmiglu. Archiwum UM Śmigla

Obchody jubileuszu 100-lecia powstania wielkopolskiego 1918-1919 na Ziemi Śmigielskiej

Jesienią 2018 roku na jednej ze ścian Szkoły Podstawowej im. Konstytucji 3 Maja w Śmiglu powstał okolicznościowy mural upamiętniający zarówno 100-lecie odzyskania niepodległości, jak i zwycięskie powstanie wielkopolskie 1918-1919. Miejsce to nie było przypadkowe, jako że szkoła śmigielska nosi imię Konstytucji 3 Maja. Na muralu znalazło się kilkanaście postaci reprezentujących kilka pokoleń Polaków pracujących i działających na rzecz niepodległej ojczyzny, w tym także wizerunki postaci śmigielskich powstańców wielkopolskich znanych z lokalnej historii ziemi śmigielskiej, walczących o niepodległość: Witolda Łukomskiego (z flagą powstańczą, czwarty rząd) i Józefa Kaźmierczaka (z flagą powstańczą, drugi rząd). Gmina Śmigiel, podobnie jak 142 inne samorządy, otrzymała dotację na realizację projektu pn. „Ławka Niepodległości dla samorządów”. Projekt został dofinansowany w niespełna połowie przez Ministerstwo Obrony Narodowej. W listopadzie 2018 roku ławka została zamontowana w parku w Śmiglu, obok głazu upamiętniającego generałową Barbarę z domu Chłapowską Dąbrowską. Teren wokół ławki został utwardzony kostką granitową, w nawierzchni z kostki zostały zamontowane oprawy oświetleniowe, dodatkowo nasadzono drzewa oraz uporządkowano zieleń niską w całym parku. Ławka jest multimedialna, daje możliwość odsłuchania materiału dźwiękowego na temat życia i zasług gen. Jana Henryka Dąbrowskiego oraz jego związku z Barbarą Chłapowską, informacji

Ławka Niepodległości w parku podworskim w Koszanowie – skwer Barbary Chłapowskiej. Archiwum UM Śmigla

o Szlaku Powstania Wielkopolskiego oraz fragmentu Marszu I Brygady i depeszy Józefa Piłsudskiego z 16.11.1918 roku. W listopadzie 2018 roku, przy pomocy środków finansowych Wojewody Wielkopolskiego, w ramach realizacji zadania utrzymania w należytym stanie grobów i cmentarzy wojennych odnowiono zbiorową mogiłę – pomnik powstańców wielkopolskich na cmentarzu parafialnym w Śmiglu oraz nagrobek Józefa Kozicy – powstańca wielkopolskiego na cmentarzu w Czaczu. Zadanie to zostało wykonane przez firmę kamieniarską GRANIT-MAR Mirosława Grysia z Kościana.

Mogiła zbiorowa powstańców wielkopolskich na cmentarzu parafialnym w Śmiglu. Archiwum UM Śmigla

4 stycznia 2019 roku w kaplicy poewangelickiej w Śmiglu odbyła się promocja książki Witolda Omieczyńskiego i Huberta Zbierskiego Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 na Ziemi Śmigielskiej. Publikacja została wydana przez Urząd Miejski Śmigla z myślą o edukacji młodego pokolenia śmigielan. Jest jednocześnie trzecią pozycją historyczną i ma być, tak jak wcześniejsze, kolejną pomocą dydaktyczną dla nauczycieli miejscowych szkół. Stanowi aktualne podsumowanie dotychczasowych badań regionalistów i historyków w tym zakresie. Jest kompendium, źródłem wiedzy dla młodego pokolenia śmigielan na temat udziału mieszkańców Ziemi Śmigielskiej w powstaniu wielkopolskim. Zawiera m.in. wykaz powstańców Ziemi Śmigielskiej, związanych

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

urodzeniem, zamieszkaniem lub udziałem w śmigielskich formacjach powstańczych utworzonych w granicach obecnej gminy Śmigiel. Pracę uzupełniono o biogramy organizatorów powstania i poległych powstańców. W spotkaniu z autorami książki: Witoldem Omieczyńskim i Hubertem Zbierskim – miejscowymi regionalistami wzięło udział wielu mieszkańców gminy, a także rodziny powstańców. 11 stycznia 2019 roku, dokładnie w 100. rocznicę wymarszu kompanii śmigielskiej do powstania wielkopolskiego, do Osiecznej, w kościele farnym odbyła się dziękczynna msza św. w intencji powstańców odprawiona przez ks. dziekana Krzysztofa Mizerskiego. Po mszy św., na placu Rozstrzelanych, przy obelisku poświęconym wymarszowi śmigielskiej kompanii pod Osieczną, odbył się apel pamięci przeprowadzony przez komendanta śmigielskiego Hufca ZHP wspólnie z uczniami klasy mundurowej Zespołu Szkół Ponadgimnazjalnych w Nietążkowie. Uroczystość uświetniły: udział pocztów sztandarowych szkół i miejscowych organizacji, oprawa muzyczna w wykonaniu Młodzieżowej Orkiestry Dętej oraz salwy z armatek Kurkowego Bractwa Strzeleckiego w Śmiglu. W wydarzeniu udział wzięli: poseł na Sejm RP Wojciech Ziemniak, burmistrz Śmigla Małgorzata Adamczak, przedstawiciele samorządu śmigielskiego i powiatu kościańskiego oraz mieszkańcy gminy. 12 stycznia 2019 roku w sobotę w Śmiglu odbyła się plenerowa inscenizacja historyczna przeprowadzona przez Grupę Rekonstrukcji Historycznej „Leszno” Wojciecha Szyguły. Pokaz walki powstańców z Niemcami w wykonaniu żołnierzy rekonstruktorów odbył się przy ulicy Leszczyńskiej, w pobliżu stacji Śmigielskiej Kolejki Wąskotorowej. W rolę lektora wcielił się scenarzysta i konferansjer Piotr Kaźmierczak z Poznania, który od wielu lat zajmuje się rekonstrukcjami. Po „stoczonej bitwie” na stacji śmigielskiej kolejki czekały na widzów kolejne atrakcje, w tym stoiska nawiązujące do okresu powstania wielkopolskiego. Długa kolejka ustawiła się przy biurze przepustek, w której oprócz „dokumen-

tu” z okolicznościowymi pieczątkami można było otrzymać pamiątkową kartkę wydaną przez Powiat Kościański. Klimat zabytkowej stacji był też idealnym miejscem do robienia unikalnych zdjęć z rekonstruktorami. Sporym powodzeniem cieszyła się ponadto grochówka z zabytkowego kotła. Organizatorzy pamiętali także o przygotowaniu dla uczestników obchodów narodowych kokard. Inscenizacja została przygotowana przez Śmigielskie Towarzystwo Kulturalne w ramach projektu „Śmigielanie w drodze do Niepodległej”, który został sfinansowany ze środków Samorządu Województwa Wielkopolskiego oraz ze środków Gminy Śmigiel. Gminne imprezy jubileuszowe wzbogaciły także okolicznościowe wydarzenia zorganizowane w miejscowych szkołach. W Starym Bojanowie, w Szkole Podstawowej im. Powstańców Wielkopolskich odbyły się: święto patrona szkoły oraz – 8 lutego 2019 roku – Gminny Konkurs pt. „Ziemia Śmigielska w czasie powstania wielkopolskiego” pod patronatem przewodniczącego Rady Miasta Śmigla Wiesława Kasperskiego. 22 lutego 2019 roku uczniowie Szkoły Podstawowej im. Stefana Rysmanna zakończyli projekt edukacyjny „Wielkopolanin brzmi dumnie”. Inicjatywa ta była nie tylko uczczeniem setnej rocznicy obchodów powstania wielkopolskiego, ale także miała na celu kształtowanie lokalnej świadomości i patriotyzmu młodego pokolenia. Dziękuję pracownikom śmigielskiego samorządu za możliwość zebrania powyższego materiału.

Fragment inscenizacji historycznej w Śmiglu

Skrzebowska jutrzenka wolności

Karol Marszał

Skrzebowska jutrzenka wolności W sobotę 10 listopada 2018 roku w świetlicy w Moszczance (gm. Raszków, pow. ostrowski) odbyła się pierwsza odsłona spektaklu Skrzebowska jutrzenka wolności, którego scenariusz oparty został na wspomnieniach powstańców wielkopolskich z sąsiedniej Skrzebowej i okolic. Spektakl był potwierdzeniem faktu, że historia to nie tylko przywódcy, ale także zwykli ludzie, o których zbyt rzadko pamiętamy, a którzy oddawali swe życie i zdrowie za naszą wolność. Spektakl wyreżyserowała Urszula Mróz, wystąpili mieszkańcy gminy Raszków – część z nich to potomkowie powstańców wielkopolskich 1918/1919. Wydarzeniu towarzyszyła wystawa zdjęć obrazujących Skrzebową i Moszczankę z czasów dwudziestolecia międzywojennego. Można było także nabyć nowo wydaną powieść

Anety Franc Wojna nie była kobietą, opisującą powstanie wielkopolskie w gminie Raszków. W świąteczną niedzielę 11 listopada w kościele w Skrzebowej zostały odsłonięte i poświęcone dwie tablice. Pierwsza odnowiona, z nazwiskami parafian poległych w latach 1914-1920; druga – nowo wykonana, z nazwiskami 25 powstańców wielkopolskich z parafii skrzebowskiej. Wieczorem w Domu Kultury w Raszkowie ponownie wystawiono spektakl Skrzebowska jutrzenka wolności. Organizatorem wydarzeń było Stowarzyszenie Rozwoju i Współpracy Wsi Moszczanka i Skrzebowa.

Spektakl Skrzebowska jutrzenka wolności

Tablica z nazwiskami powstańców wielkopolskich z parafii skrzebowskiej

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

Bogdan Lach

Powstańcy wielkopolscy na krańcach regionu Obchody upamiętniające zwycięskie powstanie wielkopolskie z roku na rok nabierały w naszym kraju coraz większego znaczenia. W roku 100. rocznicy wybuchu powstania wie o nim cała Polska, co cieszy Wielkopolan. Czczenie tej wyjątkowej chwały w Kaczorach – niewielkiej miejscowości w powiecie pilskim – było kilkuletnim procesem zainicjowanym przez Stowarzyszenie Przyjaciół Kaczor i Okolic. Najpierw rozpoczęto amatorskie poszukiwania informacji o powstańcach związanych z gminą Kaczory. Następnie corocznie na cmentarzach w Śmiłowie, Dziembowie, Kaczorach, Rzadkowie i Morzewie 27 grudnia dekorowano groby biało-czerwonymi wstęgami, zapalano znicze. Z czasem – za zgodą rodzin powstańców – oznaczono groby pamiątkowymi medalionami. SPKiO zaczęło organizować na cmentarzu w Kaczorach uroczystości upamiętniające bohaterski zryw z 1918 roku. Do obchodów stulecia zwycięskich walk Stowarzyszenie przygotowało się w sposób szczególny. Opracowana i wydana została książka pt. Przywracanie pamięci. Powstanie Wielkopolskie 1918-1919. Kaczory i okolice, prezentująca sylwetki powstańców związanych z terenem obecnej gminy Kaczory oraz odnalezione archiwalia.

Fotografia z uroczystości odsłonięcia pomnika

Na cmentarzu parafialnym w Kaczorach z inicjatywy SPKiO, ze środków własnych i pozyskanych od darczyńców, Stowarzyszenie ufundowało i wykonało obelisk, który został odsłonięty 24 listopada 2018 roku. Była to okazja upamiętnienia 100. rocznicy powstania wielkopolskiego i udziału powstańców z północnych krańców Wielkopolski, dla których przynależność do Polski, która wyzwoliła się z zaborczych więzów, była niezwykle ważna! A także było to uczczenie 100. rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości. Obchodom nadano bardzo uroczysty charakter; z relacją z odsłonięcia obelisku można się zapoznać na stronie internetowej Stowarzyszenia http:// www.mojekaczory.pl/aktualnosci/new/id/348. 27 grudnia 2018 roku, w samo południe na cmentarzu w Kaczorach tradycyjnie już miały miejsce chwile upamiętniające bohaterski zryw powstańczy. Następnie grupa przedstawicieli SPKiO oraz Kaczorskich Patriotów wyruszyła na cmentarze w naszej gminie, gdzie spoczywają powstańcy, by zapalić znicze. Stowarzyszenie Przyjaciół Kaczor i Okolic będzie pielęgnować tę tradycję i nadal poszukiwać dokumentów wskazujących na udział mieszkańców naszej gminy w powstaniu wielkopolskim 1918-1919 roku. 81

Obchody stulecia wybuchu powstania wielkopolskiego w gminie Swarzędz

Arkadiusz Małyszka

Obchody stulecia wybuchu powstania wielkopolskiego w gminie Swarzędz Na początku grudnia 2018 roku, podobnie jak w latach ubiegłych, prezes Koła Swarzędz Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego (TPPW) wystosował listy do proboszczów parafii leżących na terenie gminy Swarzędz oraz do lokalnych mediów, aby pomogli w godnym uczczeniu rocznicy powstania, m.in. poprzez popularyzację tematyki zwycięskiego zrywu Wielkopolan i wywieszenie flag narodowych lub powstańczych. Członkowie Koła Swarzędz TPPW podjęli także działania, aby na stulecie wybuchu powstania wielkopolskiego oznakować groby powstańców na cmentarzach gminy Swarzędz. W wyniku porozumienia z władzami gminy oraz proboszczami, administratorami cmentarzy, uzgodniono, że najwłaściwszym sposobem upamiętnienia będą tablice z nazwiskami pochowanych na danym cmentarzu powstańców. Takie rozwiązanie honoruje także powstańców, których groby nie przetrwały do naszych czasów. Właśnie odsłonięciem tablic zainaugurowano obchody stulecia wybuchu powstania w Swarzędzu. 23 grudnia 2018 roku, po mszy św. o godz. 12.30 w kościele pw. Matki Bożej Wspomożycielki Wiernych, przy ul. Poznańskiej, ks. proboszcz Szymon Likowski uroczyście poświęcił tablicę upamiętniającą ponad 70 powstańców wielkopolskich spoczywających na cmentarzu obok kościoła. Złożono też wiązanki na istniejących grobach powstańców. W rocznicę wybuchu powstania, 27 grudnia, odbył się tradycyjnie uroczysty apel na Rynku w Swarzędzu z udziałem władz samorządowych, delegacji stowarzyszeń, młodzieży szkolnej oraz licznych pocztów sztandarowych. W czasie uroczystości o znaczeniu powstania mówił prezes Koła Swarzędz TPPW Arkadiusz Małyszka. Jeszcze pod koniec ubiegłego roku, 30 grudnia, po mszy św. o godz. 13.00, 82

w kościele św. Marcina, nastąpiło uroczyste odsłonięcie tablicy upamiętniającej blisko 60 powstańców wielkopolskich spoczywających na cmentarzu przy tym najstarszym kościele w mieście. Tu poświęcenia dokonał ks. proboszcz Aleksander Brzeziński, po którym nastąpiło złożenie wiązanek na grobach powstańców.

27 XII 2018 na Rynku w Swarzędzu

12 stycznia br. w kościele św. Marcina odbyła się uroczysta msza św. zamówiona przez Zarząd Koła TPPW w intencji powstańców wielkopolskich. Właśnie równe 100 lat wcześniej ksiądz proboszcz Tadeusz Mroczkowski, przewodniczący lokalnej Rady Ludowej, wygłosił patriotyczne kazanie, po którym zgłosiła się grupa swarzędzkich ochotników. Wyruszyli oni do powstania 16 stycznia 1919 roku żegnani przez całą ówczesną polską społeczność miasta. O tej dacie pamiętali też młodzi kibice Lecha Poznań, którzy właśnie 16 stycznia 2019 roku stanęli wokół swarzędzkiego Rynku i o godzinie 19 odpalili ponad 150 rac, wznosząc okrzyki „Chwała bohaterom”, aby w ten sposób uczcić pamięć powstańców. W lutym br. nadal trwały obchody stulecia powstania wielkopolskiego. 10 lutego

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

w kościele pw. św. Mikołaja w Wierzenicy została odprawiona uroczysta msza św. w intencji powstańców wielkopolskich, w czasie której ks. proboszcz Przemysław Kompf wspominał dwunastu powstańców spoczywających na parafialnym cmentarzu. Po mszy wszyscy zgromadzeni przeszli na miejscowy cmentarz, gdzie nastąpiło uroczyste odsłonięcie i poświęcenie tablicy upamiętniającej powstańców wielkopolskich tam spoczywających. W tym samym dniu miało miejsce także odsłonięcie tablicy upamiętniającej powstańców spoczywających obok kościoła pw. św. Michała Archanioła w Uzarzewie. Uroczystego poświęcenia dokonał tamtejszy proboszcz, ks. Łukasz Ruciński.

Odsłonięcie tablicy upamiętniającej powstańców na cmentarzu przy kościele św. Marcina w Swarzędzu

We wszystkich uroczystościach, podczas których odsłaniano tablice na cmentarzach ziemi swarzędzkiej, uczestniczyli członkowie rodzin powstańczych, miejscowi parafianie, przedstawiciele władz samorządowych, członkowie lokalnego koła TPPW oraz chór męski Akord. Burmistrz Marian Szkudlarek informował, że to właśnie gmina Swarzędz ufundowała te odsłaniane tablice, natomiast prezes Arkadiusz Małyszka wyjaśniał zgromadzonym, że nazwiska powstańców spoczywających na danym cmentarzu zostały ustalone dzięki kwerendom, wywiadom i dociekaniom miejscowych regionalistów, w tym członków TPPW ze Swarzędza.

Kulminacyjnym momentem obchodów stulecia powstania wielkopolskiego w gminie Swarzędz była promocja drugiego, poszerzonego i uzupełnionego wydania słownika biograficznego powstańców wielkopolskich, którego druk tak jak poprzednio sfinansowała gmina Swarzędz. Prezentacja książki miała miejsce 15 lutego br. w Swarzędzkiej Sali Koncertowej, mieszczącej się w Szkole Podstawowej nr 2 w Zalasewie. Obecne wydanie nosi tytuł Uczestnicy Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 związani z ziemią swarzędzką. Redaktorzy uznali, że ten tytuł będzie bardziej adekwatny do zawartości słownika, gdyż bohaterami są osoby związane ze Swarzędzem, zarówno ci, którzy tutaj się urodzili i stąd wyruszyli jako ochotnicy do powstania, czy później trafili jako poborowi do Armii Wielkopolskiej, ale także ci, którzy w jakimś zakresie związali się z naszą gminą już po zakończeniu działań wojennych, poprzez więzi rodzinne, zawodowe czy służbowe. Są tam również nazwiska osób, które walczyły w kompaniach powstańczych innych miasteczek wielkopolskich, albo dopiero pod koniec życia zamieszkały w Swarzędzu i jego okolicach, a są pochowane na cmentarzach w gminie. W książce znalazły się także biogramy osób, które nie wzięły bezpośredniego udziału w walkach na froncie, ale organizowały życie społeczne w mieście i okolicy w tym trudnym czasie, m.in. służąc w Straży Ludowej. W książce znajduje się ponad 350 biogramów powstańców, opatrzonych ponad 100 zdjęciami opisywanych postaci. Oprócz części biograficznej nasza książka zawiera m.in. tekst historyczny zatytułowany Swarzędzkie drogi do niepodległości wprowadzający w tematykę związaną z tamtym okresem, materiał dotyczący chorągwi swarzędzkiego oddziału Straży Ludowej, a także informacje bibliograficzne o wydawnictwach dotyczących tematyki powstańczej, związanych głównie z terenem Swarzędza i okolic. Publikacja jest dziełem zbiorowym dziewięciorga autorów, członków Koła Swarzędz Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego: Aurelii Bartoszek, Eugeniusza Dobińskiego, Anny Filipowicz, Arkadiusza Małysz83

Obchody stulecia wybuchu powstania wielkopolskiego w gminie Swarzędz

ki, Bolesławy Nawrockiej, Mariana Pokorskiego, Aleksandry Pruskiej, Haliny Staniewskiej oraz niestety nieżyjącego już Mieczysława Staniszewskiego. Książka powstała dzięki ogromnej liczbie godzin spędzonych na kwerendach w archiwach i bibliotekach, na spotkaniach z rodzinami powstańców, wreszcie na indywidualnej pracy autorów nad biogramami. Autorzy przypomnieli, że słownik zawiera stan wiedzy, jakim dysponowali pod koniec 2018 roku. Dlatego będą przyjmowali uwagi oraz informacje uzupełniające; powinny one być składane na piśmie z podaniem, o jakiego powstańca chodzi, od kogo pochodzą i na jakiej podstawie zostały uzyskane. Takie informacje można przekazywać pani dyrektor Biblioteki Gminnej w Swarzędzu. W czasie spotkania oprócz promocji książki zaprezentowano również premierowy odcinek cyklu filmów o historii Swarzędza Na szlaku dziejów opowiadający o latach 1919-1939, opracowany przez Antoniego Kobzę, sfinansowany przez władze samorządowe, a zrealizowany przez Swarzędzką Telewizję Kablową. W dniu setnej rocznicy rozejmu w Trewirze, formalnego zakończenia działań zbrojnych powstania, 16 lutego 2019 roku w kościele pw. Matki Bożej Wspomożycielki Wiernych w Swarzędzu została odprawiona – z inicjatywy swarzędzkiego koła TPPW – msza św. w intencji powstańców wielkopolskich. Msza związana była jednak przede wszystkim z setnymi rocznicami: śmierci swarzędzkich po-

wstańców na froncie zachodnim oraz zaprzysiężenia oddziałów Straży Ludowej z terenu powiatu Poznań-Wschód na Rynku w Swarzędzu. Po mszy zgromadzeni w świątyni zapalili znicz na grobie wojennym Józefa Kunerta, który zginął 15 lutego 1919 roku pod Grójcem Wielkim. Jego zwłoki rodzina sprowadziła do Swarzędza i 22 lutego 1919 roku został pochowany na cmentarzu przy ul. Poznańskiej. W trakcie modlitwy za zamarłych wspomniano także pozostałych poległych powstańców ze Swarzędza, którzy spoczęli na cmentarzu w Zbąszyniu: Andrzeja Laskowskiego (18991919), Franciszka Malickiego (1898-1919), Stanisława Młyńczaka (1900-1919), Antoniego Przybyła (1900-1919), Stanisława Zajączkowskiego (1899-1919), Aleksandra Preissa (18711919). Należy także wspomnieć, że właśnie w lutym (21 II 2019 r.) w holu Szkoły Podstawowej nr 4 w Swarzędzu odbyło się podsumowanie trwającego kilka miesięcy projektu edukacyjnego „Powstanie Wielkopolskie sto lat historii – zwycięstwo, którego nie zapomnimy”. W uroczystości oprócz uczniów, ich rodziców i grona pedagogicznego wzięli również udział przedstawiciele TPPW. Na zakończenie spotkania prezes A. Małyszka, gratulując podjętego trudu i efektów kilkumiesięcznej pracy całego zespołu szkolnego, przekazał do biblioteki szkolnej wydawnictwa dotyczące 100-lecia niepodległości oraz powstania.

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

Wiesława Grobelna, Katarzyna Gwincińska

Obchody 100-lecia powstania wielkopolskiego na Ziemi Śremskiej Powiat śremski kultywuje pamięć powstańców wielkopolskich od dziesiątków lat, głównie za sprawą prężnie działającego Towarzystwa Miłośników Ziemi Śremskiej, które organizuje doroczne wydarzenia z okazji kolejnych rocznic wybuchu i zwycięstwa powstania. Do tradycji już należą spotkania w Parku Miejskim im. Powstańców Wielkopolskich pod pomnikiem Dobosza 27 grudnia i spotkania pod wieżą ciśnień w Śremie 29 grudnia, dla upamiętnienia lokalnych wydarzeń bezkrwawego przejęcia władzy przez Polaków w Śremie tuż po wybuchu powstania, organizowane przez Towarzystwo przy współpracy z lokalnym samorządem. W kalendarzu powstańczym stałą pozycją są także Festiwale Pieśni Patriotycznej Powiatu Śremskiego (9 edycji)

i spotkanie z potomkami powstańców wielkopolskich, organizowane przez Towarzystwo i Zespół Szkół Politechnicznych w Śremie. Potomkowie przybywają nie tylko ze Śremu, ale z całej Polski i są to już kolejne pokolenia, do prawnuków włącznie. Ten kanon pamięci o powstańcach w roku 100. rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego został znacznie poszerzony. Już w 2017 roku, przy finansowym wsparciu starosty śremskiego, Towarzystwo Miłośników Ziemi Śremskiej wydało folder Wędrówka po Śremie śladami Powstania Wielkopolskiego, którego autorkami są wnuczki powstańców – Wiesława Grobelna i Henryka Socha. Z początkiem 2018 roku zarząd TMZŚ wystąpił z inicjatywą stworzenia w Śremie muralu z wizerunkiem Ignacego Jana Paderewskiego, jako trzeciego obrazu tryptyku powstańczego na blokach przy ul. Wojska Polskiego. Mural, sfinansowany przez samorząd gminy Śrem i Towarzystwo Budownictwa Społecznego będące zarządcą budynku, został odsłonięty w sierpniu 2018 roku. Twórcami obrazu, podobnie jak dwóch poprzednich, byli artyści z zespołu Marka Maksimovicha. Oficjalne obchody 100. rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego na Ziemi Śremskiej zainaugurowała Gala Powstańcza zorganizowana przez Komitet Obchodów Rodzin

Obchody 100-lecia powstania wielkopolskiego na Ziemi Śremskiej

Powstańczych i burmistrza Śremu w marcu 2018 roku w sali śremskiego Bazaru. Gala była kompilacją wykładów naukowych z programem artystycznym o zabarwieniu patriotycznym. W kwietniu przedstawiciele Towarzystwa Miłośników Ziemi Śremskiej wzięli udział w ogólnopolskiej konferencji naukowej „Bohaterowie drugiego planu w walce o niepodległość” organizowanej przez Muzeum Niepodległości w Warszawie, na której prezes Jerzy Naskręt przedstawił postacie trzech śremskich działaczy niepodległościowych i organizatorów powstania: dr. Seweryna Matuszewskiego, Daniela Kęszyckiego i mjr. Stefana Chosłowskiego. Teksty wygłoszone podczas konferencji znalazły się w publikacji o tym samym tytule, wydanej na początku 2019 roku. Równolegle z działaniami Towarzystwa Muzeum Śremskie podjęło szereg inicjatyw, mających na celu popularyzację wiedzy o powstaniu wielkopolskim wśród mieszkańców powiatu i zachęcających do aktywnego świętowania jubileuszu. Wzorując się na oryginalnej chorągwi powstańczej, Muzeum wystylizowało sylwetkę „śremskiego orła powstańczego”, którego unikatowy i charakterystyczny kształt szybko stał się symbolem powstania w Śremie. Samorząd sfinansował produkcję flag ze śremskim orłem, które cieszyły się ogromnym powodzeniem wśród mieszkańców i zachwycały przyjezdnych. „Gazeta Śremska”, dwumiesięcznik wydawany przez Muzeum, w siedmiu wydaniach od 1-2/2018 do 1-2/2019 prezentowała sylwetki lokalnych przywódców powstania, dowódców frontowych batalionu śremskiego i jego szeregowych żołnierzy. W „GŚ” znalazły się także przedruki wspomnień z okresu powstania i artykuły tematycznie związane z powstaniem, choć nie zawsze stricte historyczne. Od początku 2018 roku Muzeum realizowało projekt „Śremski Panteon Niepodległości”, którego celem było ustalenie możliwie najpełniejszej listy powstańców wielkopolskich przypisanych (czy to z urodzenia, czy zamieszkania) do powiatu śremskiego. We współpracy z regionalistami z organizacji pozarządowych z czterech gmin powiatu oraz potomkami powstańców wielko86

polskich powstała lista licząca około 1300 nazwisk. Lista i powstańcze losy zostały zaprezentowane na dużej wystawie Śremski Panteon Niepodległości w Muzeum Śremskim, czynnej od 29 grudnia 2018 do 19 stycznia 2019 roku. Panteon funkcjonuje w Internecie pod adresem www.powstancy-srem.pl. Muzeum było także współorganizatorem wydarzeń artystycznych o charakterze rekonstrukcji 28 i 30 grudnia 2018: Widzieć Niepodległą – ulicznej projekcji filmu animowanego o przesłaniu z 1902 roku znalezionym w fundamentach remontowanej niedawno kamienicy, przemarszu oddziałów powstańczych przez miasto i pokazu walk ulicznych, zakończonego koncertem plenerowym przy Muzeum. Wspólną inicjatywą samorządu, Towarzystwa Miłośników Ziemi Śremskiej i Muzeum Śremskiego, podjętą latem 2018 roku, jest akcja oznaczania grobów powstańców wielkopolskich na wszystkich cmentarzach na terenie gminy Śrem dyskretnym, metalowym emblematem z wizerunkiem „śremskiego orła”. Plakietę zaprojektował artysta rzeźbiarz Krzysztof Jakubik. Kilkadziesiąt grobów już zostało oznakowanych, pozostałe będą opatrzone plakietą po otrzymaniu zgody opiekuna grobu.

Cały powiat śremski świętował 100-lecie odzyskania niepodległości i 100-lecie wybuchu powstania wielkopolskiego na połączonej sesji rady powiatowej i wszystkich rad gminnych. Nie tylko Śrem, lecz wszystkie gminy powiatu fetowały 100. rocznicę powstania z wielkimi honorami. Regionaliści z gminy Brodni-

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

ca, członkowie Stowarzyszenia Miłośników Dziedzictwa Narodowego im. gen. J. Wybickiego i Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Brodnickiej „Gniazdo” zebrali listę ponad 100 powstańców wielkopolskich ze swojej gminy, a następnie z pomocą samorządu gminy wystawili pomnik zawierający nazwiska brodnickich powstańców. Odsłonięcie pomnika nastąpiło 6 stycznia 2019 i towarzyszyła mu rekonstrukcja historyczna wymarszu brodniczan do Śremu na powstanie i okolicznościowa wystawa wewnątrz i wokół pałacu w Brodnicy. Regionaliści z Dolska stworzyli stronę internetową Encyklopedia powstańców dolskich www.powstancy.dolsk.info.pl i podjęli próbę poszerzenia informacji o dolskich powstańcach w oparciu o archiwa rodzinne potomków. W Dolsku zorganizowano rajd rowerowy do Śremu dla upamiętnienia wymarszu dolskiego oddziału Straży Ludowej na rozbrajanie niemieckiego garnizonu w Śremie w nocy z 30 na 31 grudnia 1918. Także regionaliści z Książa Wielkopolskiego podjęli trud uzupełnienia listy powstańców wielkopolskich z terenu gminy i zebrania możliwie najpełniejszej dokumentacji. Prace prowadziło Stowarzyszenie Nasza Gmina, które na co dzień zajmuje się wirtualnym muzeum historii lokalnej. W efekcie Stowarzyszenie w kwietniu 2018 roku wydało wysokiej jakości edytorskiej album Powstańcy wielkopolscy Ziemi Ksiąskiej autorstwa Tomasza Jankowskiego, Katarzyny Gwincińskiej i Bohdana Kaczmarka. Wydawnictwo wymienia 279 powstańców, podaje 199 biogramów, a w części albumowej prezentuje unikatowe archiwalia: fotografie, dyplomy, legitymacje, zaświadczenia itp. Samorząd gminny współfinansował druk pu-

blikacji. Stowarzyszenie przygotowało także wystawę o powstańcach wielkopolskich w kościele pw. św. Mikołaja w Książu i cykl lekcji multimedialnych we wszystkich szkołach. Z kolei Szkoła Podstawowa im. Powstańców Wielkopolskich w Chwałkowie Kościelnym była gminnym organizatorem koncertów, rekonstrukcji historycznych i innych okolicznościowych wydarzeń, w tym spotkania potomków ksiąskich powstańców. Gmina Książ we współpracy ze Stowarzyszeniem Nasza Gmina dokonała oznaczenia metalową plakietą grobów powstańców wielkopolskich na terenie wszystkich cmentarzy w gminie. A wracając do stolicy powiatu, Śremski Ośrodek Kultury przygotował koncert Póki pamiętamy, podczas którego lokalni artyści zaprezentowali własne utwory o tematyce powstańczej. Natomiast Biblioteka Publiczna im. Heliodora Święcickiego opublikowała drugie wydanie książki Daniela Kęszyckiego Wspomnienia z 1919/1922. Udział Śremu w Powstaniu Wielkopolskim. Niezwykle brawurowy tekst ziemianina-demokraty, powstańca wielkopolskiego, konsula polskiego na Śląsku w czasie plebiscytów, jest bezcennym świadectwem wydarzeń i znakomitą literaturą faktu. Współczesne wydanie Wspomnień zostało naukowo opracowane przez dr Danutę Płygawko i dr Danutę Zydorek. Premiera książki odbyła się w listopadzie 2018 roku. Postać Daniela Kęszyckiego, zaangażowanego organicznika i patrioty, Śrem uhonorował już w styczniu 2018 roku, gdy most przez Wartę otrzymał jego imię. Był to 87

Obchody 100-lecia powstania wielkopolskiego na Ziemi Śremskiej

dobry start do roku 100-lecia, ponieważ wydarzenie to wzbudziło ciekawość mieszkańców i wydobyło Daniela Kęszyckiego z zapomnienia. W 2018 roku odbyły się także okolicznościowe imprezy sportowe, jak wspomniany już rajd rowerowy z Dolska, rajd Śrem – Zawory poświęcony pamięci Maksymiliana Cygalskiego – powstańca wielkopolskiego i obrońcy Poczty Polskiej w Gdańsku we wrześniu 1939, czy Poczta Rowerowa Śrem – Koźmin Wielkopolski zorganizowana przez śremskie Koło Filatelistów i Koło Turystyki Rowerowej PTTK przy OŻ „Warcianie” upamiętniająca mjr. Stefana Chosłowskiego – współtwórcę i dowódcę utworzonego 1 stycznia 1919 roku powstańczego batalionu śremskiego.

Pięknym zakończeniem obchodów 100-lecia powstania wielkopolskiego na Ziemi Śremskiej były uroczystości w Dolsku. Tamtejsi uczniowie przygotowali świetne widowisko, któremu przyświecały słowa gloria victoribus. Z biegiem lat entuzjazm dla powstańców wielkopolskich nieco przygasł w lokalnej społeczności. Wspólnym celem wszystkich osób zaangażowanych w działania upamiętniające powstanie w roku jego 100-lecia było odświeżenie pamięci o niedalekich przecież przodkach i przypomnienie niezaprzeczalnych wartości zwycięskiego zrywu, z których korzystamy do dziś.

Lucyna Bełch

Wielkie Zwycięstwo! Obchody 100. rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego w Rogoźnie zainaugurowano w piątek, 28 grudnia 2018 roku przed dworcem kolejowym. W setną rocznicę pobytu Ignacego Jana Paderewskiego mieszkańcy gminy Rogoźno oraz goście zgromadzili się przed tablicą upamiętniającą to wydarzenie. Uczestnicy uroczystości spotkali się następnie w Parku Niepodległości utworzonym w 1928 roku, w dziesiątą rocznicę odzyskania przez Polskę suwerenności po okresie zaborów. Kolejny punkt programu zaplanowano na ulicy Seminarialnej. Na Szkole Podstawowej nr 3 im. Powstańców Wielkopolskich odsłonięto mural przedstawiający scenę zdobycia samochodu pancernego przez rogoziński oddział powstańców wielkopolskich (7 lutego 1919 r. w Budzyniu). Następnie burmistrz Rogoźna Roman Szuberski odsłonił tablicę informacyjną o Antonim Biskupskim, głównodowodzącym po88

wstania wielkopolskiego w Rogoźnie, na ulicy jego imienia. Po przeciwnej stronie ulicy Seminarialnej umieszczono tablicę o Leonie Napiecku. Jej symbolicznego odsłonięcia dokonała wnuczka Barbara Korzeniewska w otoczeniu licznie przybyłej rodziny bohatera spod Budzynia. Uroczystość w sali Rogozińskiego Centrum Kultury rozpoczęto od przypomnienia fragmentu koncertu I.J. Paderewskiego. Burmistrz Rogoźna Roman Szuberski w swoim wystąpieniu wskazał na rolę przekazu tradycji młodemu pokoleniu. Przedstawiono następnie okolicznościowy utwór poświęcony chwalebnym kartom naszej historii sprzed wieku. Autorem wiersza jest ksiądz kanonik Bolesław Nowak, a nosi on tytuł Rogozińskim powstańcom wielkopolskim. W programie „Droga do wolności” wystąpili uczniowie Szkoły Podstawowej nr 3 noszącej imię Powstańców Wielkopolskich. Natomiast chór Społecznej Szkoły

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

Muzycznej I stopnia pod kierunkiem Tomasza Barańskiego przedstawił pieśni z okresu powstania. Na zakończenie uroczystości dzieci z Przedszkola nr 1 im. Kubusia Puchatka zaśpiewały piosenkę Jesteśmy Polką i Polakiem. 29 grudnia 2018 roku obchody rozpoczęto na rogozińskim cmentarzu parafialnym. Przypomniano nazwiska powstańców pochowanych we wspólnej mogile. Przedstawiono następnie nazwiska powstańców, na grobach których umieszczono pamiątkowe tabliczki oraz tych, którym podziękowano okolicznościowymi wieńcami. Władze gminy złożyły wieniec na zbiorowej mogile powstańców wielkopolskich oraz na grobie głównodowodzącego Antoniego Biskupskiego. Następnie rodziny złożyły kwiaty i zapaliły znicze na grobach swoich bliskich. Uroczystość na placu Powstańców Wielkopolskich rozpoczęto od odśpiewania hymnu państwowego. Przewodniczący Rady Miejskiej w Rogoźnie Maciej Kutka odczytał Uroczysty apel do mieszkańców gminy Rogoźno z okazji 100-lecia odzyskania niepodległości i 100-lecia zwycięskiego powstania wielkopolskiego. Uroczystość na dawnym Starym Rynku zakończono Rotą. Na trasie obchodów znalazła się także ulica Czarnkowska. 31 grudnia 1918 roku w budynku nr 14 spotkali się organizatorzy powstania, tam też wydano rozkaz rozpoczęcia działań, co uwidoczniono na pamiątkowej tablicy. Na ulicy noszącej od niedawna nazwę Braci Skotarczaków odsłonięto tablicę informacyjną poświęconą dowódcom kompanii

rogozińskiej. Kolejna część obchodów miała miejsce na placu K. Marcinkowskiego, gdzie prezentowana była replika samochodu pancernego Ehrhardt M17 zdobytego pod Budzyniem. Otwarcie poświęconej 100. rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego wystawy w Muzeum Regionalnym im. Wojciechy Dutkiewicz oraz prezentacja książki Powstańcy wielkopolscy ziemi rogozińskiej autorstwa Angeliki Pilarskiej zwieńczyły rocznicowe obchody. W trakcie dwudniowych uroczystości władze, w imieniu mieszkańców gminy, złożyły biało-czerwone wieńce pod wszystkimi tablicami upamiętniającymi wydarzenia sprzed 100 lat w Rogoźnie, Parkowie, Słomowie i Budzyniu. Delegacja Rogoźna uczestniczyła w uroczystościach w Budzyniu i Ryczywole, które zostały wyzwolone przez rogozińskie oddziały powstańców wielkopolskich oraz w obchodach 100-lecia bitwy pod Radwankami, w której pierwszorzędną rolę odegrały kompanie rogozińskie pod dowództwem Wiktora i Antoniego Skotarczaków. 16 lutego 2019 roku na rogozińskim cmentarzu zakończono obchody 100. rocznicy zwycięskiego powstania spotkaniem władz samorządowych z rodzinami powstańców. Ostatnim akcentem uroczystości rocznicowych było oddanie hołdu rogozińskim bohaterom na poznańskich cmentarzach przy grobach Wiktora i Antoniego Skotarczaków oraz Leona Napiecka, 28 kwietnia 2019 roku, wspólnie z mieszkańcami gminy Budzyń.

Uroczystość na pl. Powstańców Wielkopolskich

Otwarcie wystawy w Muzeum Regionalnym im. Wojciechy Dutkiewicz

Kargowa

Danuta Wróblewska

Kargowa Uroczystości z okazji 100. rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego odbywały się również w Kargowej, miasteczku położonym w województwie lubuskim. Wielu z pewnością wydaje się, że miasto, które do II wojny światowej należało do państwa niemieckiego, nie ma nic wspólnego z Polską. Nic bardziej mylnego. Kargowa od wieków była miejscowością przygraniczną, raz po stronie polskiej, raz po niemieckiej. Zamieszkiwaną przez ludność polską, niemiecką i żydowską. Wszyscy żyli w zgodzie, mimo odmiennej religii, kultury, obyczajów. Kiedy Rzeczpospolita traciła kolejne ziemie na rzecz zaborców, to kapitan Więckowski w styczniu 1793 roku po II rozbiorze stoczył potyczkę na kargowskim rynku z wojskiem pruskim, pragnąc podkreślić polskość tych ziem. Była to jedyna taka próba oporu na zachodnich kresach Rzeczpospolitej. Dawni właściciele miasta, mimo niemieckiego pochodzenia, byli związani z polskimi władcami. Służyli w polskim wojsku, na dworze królewskim, przyjmowali też władców w kargowskim pałacu. Między innymi w listopadzie 1807 roku, gdy do ich siedziby przyjechał Fryderyk August, nowy władca Księstwa Warszawskiego. Wówczas na kargowskim rynku powitano go odegraniem Pieśni legionów polskich we Włoszech. Po raz pierwszy na ziemiach polskich odegrano hymn narodowy w obecności nowego władcy, księcia Księstwa Warszawskiego oraz towarzyszącego mu z żołnierzami polskimi generała Henryka Dąbrowskiego. Należy zatem zauważyć, że mieszkańcy Kargowej zawsze pragnęli żyć w granicach Polski, mimo wielu zawirowań w historii. I właśnie do tych faktów nawiązuje tytuł publikacji, która powstała z okazji 100. rocznicy walk o Kargową w czasie powstania wielkopolskiego – Tu też była Polska. Promocja odbyła się w lutym 2019 roku, ponieważ walki 90

o Kargową toczyły się 12 lutego 1919 roku. Miasto zajęli powstańcy z kompanii wielichowskiej pod dowództwem ppor. Kazimierza Szcześniaka. W walkach uczestniczyli również mieszkańcy Kargowej. Jednak nie udało im się jej utrzymać. Kargowa na 26 lat straciła szansę na powrót w granice odrodzonej Polski. Przez ten czas młodzi Polacy, mieszkańcy miasteczka, którzy przyłączyli się do powstańców, musieli się ukrywać. Niektórzy z nich opuścili rodzinne miasto na zawsze i wyjechali w głąb Niemiec, aby nie narażać rodzin na represje. Wielu z nich w latach 30. XX wieku śledziła i prześladowała niemiecka policja, później Gestapo. Po wybuchu II wojny światowej aresztowano ich, torturowano, wywożono do obozów koncentracyjnych lub na roboty do Niemiec, a niektórych rozstrzelano w Forcie VII w Poznaniu. Te wszystkie zdarzenia spowodowały niechęć do dzielenia się wiedzą o walkach w czasie powstania przez kargowskich powstańców i ich rodziny. Z czasem fakty te popadły w zapomnienie, a w Kargowej czczono pamięć o powstaniu wielkopolskim w oparciu o wspomnienia powstańców z kompanii wielichowskiej. Wieloletnia praca i dociekliwość nauczycielki historii w Szkole Podstawowej w Kargowej doprowadziła do zebrania skromnego materiału tworzącego publikację Tu też była Polska. Zawiera ona wykaz powstańców urodzonych w Kargowej i okolicy w okresie zaborów oraz tych, którzy osiedlili się w Kargowej po II wojnie światowej. Lista powstała na podstawie spisów dokonanych przez samych powstańców z Kargowej, Kopanicy i Babimostu oraz Kazimierza Szcześniaka w latach 30. XX wieku. Pojawia się też informacja o przynależności do drużyny lub kompanii powstańczej. Z analizy dokumentów wynika, że o Kargo-

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

wą walczyli powstańcy z drużyn: kopanickiej, gradowickiej, łubnickiej, trzcinickiej, wielichowskiej, wilkowskiej, zielęcińskiej, ziemińskiej i kompanii: wielichowskiej, wolsztyńskiej, chobienickiej. Pojawiają się również biogramy powstańców kargowskich wraz z nielicznymi ich fotografiami. Niestety tylko niektórych. Spisanie wszystkich życiorysów było niemożliwe ze względu na brak informacji, szczególnie o tych, którzy zginęli. Zachowało się ich niewiele. Ze wspomnień niektórych potomków wynika, że wszelkie dokumenty świadczące o udziale w powstaniu były najczęściej palone w obawie o losy rodziny. W ostatniej części umieszczone są zachowane opowieści powstańców. We wszystkich jest mowa o walkach w Kargowej. Pierwsza to wspomnienia Antoniego Wechterowicza, wówczas piętnastoletniego, najmłodszego kargowskiego powstańca. Kolejna Stanisława Siudy, dowódcy IV batalionu Grupy Zachodniej, następne dwie spisane z okazji 50. rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego przez po-

wstańców z kompanii wielichowskiej. Opowieści te zamyka opowiadanie Eugeniusza Paukszty Pod Kargową, w którym autor realistycznie opisał walkę o Kargową w lutym 1919 roku, wykorzystując fakty i autentyczne nazwiska powstańców, jak też fragmenty swojej powieści Pogranicze dotyczące Kargowej. Publikacja ta nie tylko miała uczcić pamięć o powstaniu wielkopolskim i walkach w Kargowej, ale również pokazać, że to wydarzenie historyczne było bardzo ważne dla Polaków mieszkających na ziemiach zachodnich, często traktowanych przez napływającą ludność ze wschodu Polski jak Niemców. Drugim powodem, dla którego powstała, było zebranie materiałów dla młodego pokolenia, aby mogło poznać losy bohaterów swojej małej ojczyzny. W ramach obchodów 100. rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego w Kargowej na dawnym cmentarzu ewangelickim został odsłonięty obelisk w podzięce za oddane życie przez 8 powstańców z kompanii wielichowskiej, którzy zginęli w czasie walki o Kargową 12 lutego 1919 roku. Była to też 90. rocznica przeniesienia zwłok powstańców do Wielichowa. Do jego powstania przyczyniło się Towarzystwo Pamięci Powstania Wielkopolskiego Koło w Kargowej oraz władze Kargowej i powiatu zielonogórskiego.

Pomnik, cmentarz poewangelicki, Kargowa

Obchody 100-lecia odzyskania niepodległości i powstania wielkopolskiego w powiecie kępińskim

Jerzy Babiak Marian Lorenz

Obchody 100-lecia odzyskania niepodległości i powstania wielkopolskiego w powiecie kępińskim W 2018 roku obchodziliśmy w Polsce setną rocznicę dwóch ważnych wydarzeń – odzyskania przez Rzeczpospolitą Polską niepodległości oraz ściśle z tym związanego powstania wielkopolskiego. Stąd też obchody obu uroczystości na terenie powiatu kępińskiego odbyły się równolegle. Pierwszym akcentem obchodów niepodległościowych było odsłonięcie w Kępnie przy ul. Kwiatowej muralu niepodległościowego. Mural powstał z inicjatywy samorządu miasta i gminy Kępno, w imieniu którego powołana kapituła podjęła decyzję o artystycznym autorstwie planowanego dzieła. Zwyciężył projekt pochodzącej z powiatu kępińskiego Dominiki Gruszki, studentki architektury wnętrz, przedstawiający sztab marszałka Józefa Piłsudskiego.

Mural w Kępnie przy ul. Kwiatowej

Uroczyste odsłonięcie muralu nastąpiło 15 października 2018 roku. Wzięli w nim udział: burmistrz MiG Kępno – Piotr Psikus, prezes Towarzystwa Budownictwa Społecznego Radosław Pieles (spółka udostępniła ścianę swojego budynku), harcerze z kępińskiego Hufca ZHP oraz zgromadzeni mieszkańcy. 92

Kępińska inicjatywa została wsparta środkami Wielkopolskiego Urzędu Marszałkowskiego. Samorząd miasta Kępna znalazł się wśród laureatów ogłoszonego przez Urząd Marszałkowski konkursu, uzyskując dotację w wysokości 10 tys. zł. Kolejnym niepodległościowym akcentem było ogłoszenie przez Samorządową Bibliotekę Publiczną w Kępnie konkursu wśród uczniów szkół podstawowych i gimnazjów. Uczestnicy podzieleni zostali na dwie grupy wiekowe. Zadaniem uczniów z klas IV-VI było wykonanie kartki pocztowej o charakterze patriotycznym. Zadaniem drugiej grupy, w którym brali udział uczniowie klas VII i VIII szkół podstawowych oraz ostatnich klas gimnazjów, było napisanie listu na temat „Czym jest dla mnie niepodległość?”. Uczniom pozostawiono do autorskiego wyboru: walczącego żołnierza lub współczesnego Polaka. Rozstrzygnięcie konkursu nastąpiło 31 października 2018 roku. Finalnym wydarzeniem obchodów 100-lecia niepodległości były uroczystości upamiętniające wybuch powstania wielkopolskiego. Rozpoczęły się one w czwartek, 27 grudnia mszą św. odprawioną w intencji ojczyzny w kościele pw. św. Marcina w Kępnie. Integralną częścią uroczystości było złożenie kwiatów w dwóch miejscach upamiętniających powstanie wielkopolskie, tj. na kępińskim Rynku oraz na Korzeniu k. Kępna, gdzie miała miejsce ostatnia bitwa powstania wielkopolskiego. Uroczystości towarzyszyły także imprezy kulturalne: występy Chóru „Cantamus”, deklamacje poezji patriotycznej w wykonaniu koła literatów oraz projekcja w kinie „Sokolnia” filmu dokumentalnego o powstaniu wielkopolskim.

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

Z inicjatywy burmistrza Piotra Psikusa na cmentarzach znajdujących się na terenie gminy Kępno rozpoczęto upamiętnianie grobów powstańczych. Na wniosek rodzin potomków powstańców UMiG umieszcza bezpłatnie na grobie powstańca okolicznościowy medal. W wielu miejscowościach powiatu kępińskiego odbywały się uroczystości zarówno 100-lecia niepodległości, jak i powstania wielkopolskiego. Wśród nich warto wymienić gminy Baranów, Trzcinica i Perzów. Jedną z uroczystości zorganizowanych w gminie Baranów była Biesiada Patriotyczna, która odbyła się 16 grudnia 2018 roku w Zespole Szkół im. Powstańców Wielkopolskich. Zaproszono na nią wnuków powstańców: Barbarę Marszałek – wnuczkę Rocha Posmyka, Marię Fikus – wnuczkę Władysława Domagały oraz Jana Tyca – wnuka Wojciecha Chowańskiego. Wśród gości był także Marian Lorenz, który przybliżył wiedzę o powstaniu wielkopolskim oraz Natalia Najdek, przedstawicielka Stowarzyszenia „Nasze Dzieci”. Podarowała ona dyrektorowi szkoły monografię pt. Powstanie Wielkopolskie – pamiętamy. Publikacja została przygotowana przez pedagogów Zespołu Szkół w Baranowie im. Powstania Wielkopolskiego, pod kierunkiem ówczesnej dyrektor szkoły, Teresy Mazurkiewicz. Przedstawiono w niej historię powstania oraz głównych bohaterów. Pokaźna część albumu poświęcona jest powstańcom pochodzącym z Ziemi Kępińskiej. W trakcie uroczystości przedstawiciel Urzędu Marszałkowskiego – Jerzy Szukalski przekazał szkole flagę powstańczą. Uczestnicy uroczystości obejrzeli również jasełka w wykonaniu uczniów z kółka teatralnego, a następnie wysłuchali kilku kolęd i pieśni patriotycznych w wykonaniu chóru i zespołu muzycznego. Nagrodzono także uczniów – laureatów konkursu literackiego pt. „Opowieść o moim przodku”. Gmina Trzcinica zachęcała do obchodów wydarzeń z 1918 roku podczas przedsięwzięć kulturalnych, edukacyjnych i sportowych.

W maju odbył się IV Niepodległościowy Bieg Uliczny im. Janusza Smiatacza o puchar Wójta Gminy Trzcinica. Dla uczniów przedszkoli, szkół podstawowych i gimnazjów wójt gminy Trzcinica ogłosił konkurs plastyczny, w którym wzięło udział 159 osób. Dzieci przedszkolne i najmłodsza grupa uczniów szkoły podstawowej wykonywali prace pt. „Ojczyzna piękna i niepodległa”, uczniowie klas IV-VI SP pracę pt. „Bohaterowie Niepodległości”, natomiast uczniowie klas VII-VIII SP i III gimnazjum mieli do wykonania pracę na temat „Moja Polska – 100 lat Niepodległej”. W ramach obchodów 100-lecia odzyskania niepodległości Zespół Szkół w Trzcinicy wziął udział w wieloletnim programie „Niepodległa”, organizowanym przez Ministerstwo Edukacji Narodowej. Wśród działań podjętych w jego ramach we wrześniu odbył się turniej historyczny „Drogi do niepodległości” – konkurs przeznaczony dla uczniów klas V-VIII SP i III gimnazjum. W październiku uczniowie klasy VIIIa wzięli udział w przygotowanej przez nauczycieli grze terenowej „Patrol powstańczy”. W jej trakcie musieli wykazać się wiedzą historyczną z zakresu I wojny światowej i wydarzeń powstania wielkopolskiego 1918-1919. Uczniowie – laureaci konkursów historycznych wzięli udział w wycieczce do Warszawy i Sulejówka „Śladami Józefa Piłsudskiego”. W ramach projektu odwiedzono również najstarszą mieszkankę Trzcinicy, panią Zofię Ciupińską, z którą uczniowie pod opieką nauczyciela – bibliotekarza przeprowadzili wywiad. W ramach projektu przygotowano wystawę 100-lecie odzyskania niepodległości, przedstawiającą tło polityczne i okoliczności odzyskania przez Polskę niepodległości, jak również pamiątki z okresu międzywojennego pozyskane od uczniów, ich rodziców i dziadków. Uczennice ZS w Trzcinicy pod kierunkiem nauczyciela historii nagrały film Wielkopolskie drogi do niepodległości – Bohaterowie Małych Ojczyzn. Bohaterem filmu jest mieszkaniec gminy Trzcinica – powstaniec wielkopolski, którego historię przybliżyła jego 93

Obchody 100-lecia odzyskania niepodległości i powstania wielkopolskiego w powiecie kępińskim

wnuczka. Film został zaprezentowany podczas szkolnych obchodów Narodowego Święta Niepodległości. 11 listopada 2018 roku w kościołach parafialnych w Trzcinicy i Laskach oraz w kościele filialnym w Piotrówce odprawione zostały msze św. w intencji ojczyzny. Przedstawiciele gminy oraz lokalnych organizacji i instytucji złożyli kwiaty i znicze pod pamiątkowymi tablicami w Laskach, Piotrówce i Trzcinicy. Następnie w Sali Domu Ludowego w Laskach rozpoczęła się Wieczornica Patriotyczna, w trakcie której odbył się koncert pieśni patriotycznych. Obok Domu Ludowego w Laskach posadzono dąb, mający upamiętniać ten szczególny dzień w historii Polski. Uroczystości rocznicowe odbyły się także w Perzowie. Gmina Perzów wraz z Gminnym Ośrodkiem Kultury zorganizowała konkurs plastyczny na kartkę okolicznościową z okazji 100-lecia odzyskania niepodległości pt. „Droga do wolności”. Nagrody rozdano w trakcie zorganizowanego 3 maja 2018 roku spotkania patriotycznego, na którym miała miejsce także promocja okolicznościowej kartki. W tym dniu odbył się Uliczny Bieg Rodzinny pod hasłem: „Z Biało-Czerwoną”. Zorganizowano konkurs dla dzieci i młodzieży z gminy Perzów na wiersz własnego autorstwa o Niepodległej pt. „Niepodległa wierszem pisana”. Zwycięskie utwory wydano w formie tomiku pod tym samym tytułem. Ponadto na ścianie GOK powstał mural okolicznościowy upamiętniający 100-lecie odzyskania niepodległości. Uroczyste obchody Święta Niepodległości odbyły się również 11 listopada 2018 roku. Pod koniec roku zorganizowano ponadto happening malowania pt. „Dumni z Polski”. 11 listopada 2018 roku w gminie Bralin, w sanktuarium maryjnym „Na Pólku” odbyły się gminne uroczystości upamiętniające 100. rocznicę odzyskania niepodległości. Mszę świętą za ojczyznę odprawił i okolicznościową homilię wygłosił ksiądz kanonik Roman Krzyżaniak. We wspólnej modlitwie uczestniczyli przedstawiciele władz samorządowych oraz licznie zgromadzeni mieszkańcy gminy. Po zakończonej Eucharystii wspólnie odśpiewano hymn państwowy, a następnie ucznio94

wie zaprezentowali program artystyczny „Dla Niepodległej”. Młodzi wykonawcy na tle biało-czerwonej scenerii przypomnieli dramatyczne losy Polaków walczących o przetrwanie i wyzwolenie kraju. W końcowej części uroczystości zaprezentowano patriotyczne wiersze i legionowe pieśni. Obchody 100-lecia odzyskania niepodległości miały wielowątkowy przebieg w gminie Łęka Opatowska. O godzinie 12.00 mieszkańcy gminy wspólnie odśpiewali hymn narodowy pod pomnikiem Poległych i Ofiar II Wojny Światowej. Kolejnym ważnym punktem było złożenie kwiatów i zapalenie zniczy w miejscach upamiętniających pomordowanych w wojnach i powstaniach. O godzinie 13.00 wyruszyła sztafeta dookoła gminy. Uczestnicy w strojach z symbolami narodowymi oraz trzymający w rękach flagi przebiegli ponad 20 km, w tym kilkanaście wzdłuż dawnej granicy z Niemcami. Kulminacyjnym momentem uroczystości była msza św. odprawiona w intencji ojczyzny. Dalsze obchody święta miały miejsce w Opatowie. W ich trakcie odbył się występ trzech połączonych chórów: „Dźwięki nadziei” z Opatowa, „Echo” z Łęki Opatowskiej oraz chóru z Rakowa. Patriotyczne przedstawienie zaprezentowali także uczniowie szkoły podstawowej z Łęki Opatowskiej. W kolejnej gminie – Rychtal obchody niepodległościowe rozpoczęły się już 9 listopada 2018 roku uroczystością w miejscowości Drożki, upamiętniającą wizytę prezydenta II Rzeczypospolitej Stanisława Wojciechowskiego u wielkiego patrioty, ziemianina – Seweryna Szulca. Uroczystości w dniu 11 listopada rozpoczęły się od poświęcenia pamiątkowej tablicy ufundowanej przez społeczność parafii Wielki Buczek. Następnie ksiądz kanonik Krystian Kowalski odprawił w tutejszym kościele uroczystą mszę świętą za ojczyznę. Tematyka homilii wygłoszona w trakcie mszy, nawiązująca do znaczenia wolnej ojczyzny, była wymowną lekcją patriotyzmu, szczególnie dla młodego pokolenia. Po mszy św. uczniowie miejscowych szkół zaprezentowali interesujący występ o charakterze patriotycznym.

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

Robert Czub

Gostyńskie obchody 100. rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego W całej Wielkopolsce 27 grudnia 2018 roku obchodzono 100. rocznicę wybuchu powstania wielkopolskiego. Uroczystości z tej okazji odbyły się również w Gostyniu. Rozpoczęła je msza święta w intencji zwycięskiego powstania wielkopolskiego, odprawiona w kościele farnym przez księdza kanonika Grzegorza Robaczyka – dziekana dekanatu gostyńskiego i proboszcza parafii pw. św. Małgorzaty. Następnie Orkiestra Dęta Miasta i Gminy Gostyń pod batutą Piotra Kaczora, poczty sztandarowe, pododdział honorowy Wojska Polskiego wystawiony z 3 Kresowego Dywizjonu Przeciwlotniczego dowodzony przez kpt. Jakuba Wojtasia oraz liczne delegacje przeszły na Rynek. Dowódcą uroczystości był Roman Danielczyk. Okolicznościowe przemówienie wygłosił Jerzy Kulak, burmistrz Gostynia. Apel pamięci odczytała por. Kamila Staśkiewicz, po czym oddana została salwa honorowa. Modlitewna zaduma, złożenie wieńców i wiązanek kwiatów pod pomnikiem Serca Jezusowego oraz wspólne odśpiewanie Roty i odpalenie rac przez kibiców KKS Lech Poznań i Kania Gostyń zakończyły formalne uroczystości. Organizatorzy przygotowali jeszcze ciepłą wojskową grochówkę z kotła i atrakcje dla dzieci – zabawę przy wspólnym tworzeniu motywów patriotycznych. Zaś przy fotościance pod nazwą „Zostań powstańcem” można było zrobić sobie zdjęcie. Tego samego dnia w sali wystaw czasowych Muzeum w Gostyniu otwarta została wystawa Gostyńscy filateliści w hołdzie powstańcom wielkopolskim przygotowana przez Koło Polskiego Związku Filatelistów im. Wacława Boratyńskiego w Gostyniu. Na ekspozycji znalazły się walory pocztowe poświęcone powstaniu wielkopolskiemu, korespondencje ze stemplami cenzury z okresu trwania walk i czasu przejściowego 1919-1921. Obok ekspo-

natów oryginalnych znalazły się kopie (skany) przesyłek. Zaprezentowano także wydane przez gostyńskich filatelistów walory dotyczące obchodów kolejnych rocznic powstania wielkopolskiego. Tego dnia w Muzeum czynne było stoisko pocztowe, na którym można było zakupić zaprojektowane przez gostyńskich filatelistów, a wydane przez Pocztę Polską okolicznościowe kartki beznominałowe, znaczki spersonalizowane i kopertę oraz skasować przesyłkę specjalnym kasownikiem. Na stosiku pojawiły się też okolicznościowe walory wydane przez Pocztę Polską – całostka oraz ośmioznaczkowy arkusik z przywieszką. Wystawa czynna była do 19 stycznia 2019 roku.

Znaczek Powstania Wielkopolskiego

Gostyńskie obchody 100. rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego

Od 27 grudnia 2018 do 16 lutego 2019 roku na gostyńskim Rynku można było oglądać okolicznościową wystawę plenerową zatytułowaną Mieszkańcy ziemi gostyńskiej w powstaniu wielkopolskim. Na 16 planszach zaprezentowano aktualny stan wiedzy o udziale gostynian w zwycięskim zrywie z lat 1918-1919 przeciwko pruskiemu zaborcy. Zamieszczono informacje o przygotowaniach mieszkańców Gostynia i okolic z listopada i grudnia 1918 roku, o okolicznościach przyłączenia się do powstania i wystawienia batalionu ochotników, który dał zaczątek Grupie „Leszno” (frontowi południowo-zachodniemu powstania). Na 5 planszach opisano przebieg walk, dołączając mapki i archiwalne zdjęcia. Na kilku kolejnych przedstawiono działalność frontowego zaplecza, bez którego trudno byłoby o sukces. Umieszczono także informacje i zdjęcie z zaprzysiężenia ponad 4500 członków Straży Ludowej na gostyńskim Rynku. Całość uzupełniała informacja o pomnikach powstańczych na terenie Gostynia. Ekspozycję przygotowały instytucje kultury samorządu gminy Gostyń:

Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy w Gostyniu, GOK „Hutnik” i Muzeum w Gostyniu. 7 stycznia 1919 roku spod gostyńskiej „Strzelnicy” wymaszerował 400-osobowy batalion ochotników, by czynnie wesprzeć powstanie wielkopolskie. Z czasem oddział ten stworzył front południowo-zachodni (tzw. Grupa „Leszno”). Dla uczczenia 100. rocznicy tego wydarzenia w Bibliotece Publicznej Miasta i Gminy w Gostyniu zorganizowano wieczornicę. Składała się ona z dwóch części. W pierwszej przypomniano wydarzenia sprzed wieku, prezentując kilkadziesiąt unikatowych archiwalnych fotografii z kolekcji portalu www.gaso-gostyn.pl. W drugiej zaprezentowano sylwetkę Piotra Laurentowskiego – powstańca wielkopolskiego, żołnierza Września, bitwy o Narwik i Bjerkvik oraz inicjatora utworzenia w 1947 roku biblioteki publicznej. Także w tym przypadku na ekranie pojawiły się nieznane dotąd fotografie z zasobów Marii Laurentowskiej-Kosińskiej i jej męża Zbigniewa. Prezentację wzbogaciły elementy literackie (wykorzystano przedwojenne wiersze uczniów gostyńskiego gimnazjum) oraz scenki teatralne. W role aktorów wcielili się: Michalina Ciechanowska, Agnieszka Furmann, Tomasz Teodorczyk, Tomasz Barton i Przemysław Pawlak. Muzycy z Orkiestry Mayera odegrali Rotę. Wieczornicę przygotowali: Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy w Gostyniu, Gostyński Ośrodek Kultury „Hutnik”, Muzeum w Gostyniu i portal gaso-gostyn.pl.

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

Michał Pietrowski

Obchody 100. rocznicy odzyskania niepodległości i 100. rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego w mieście i gminie Koźmin Wielkopolski 9 marca 2018 roku

Kwiecień 2018 roku

W sali sesyjnej Urzędu Miasta i Gminy odbyło się kolejne spotkanie Społecznego Komitetu Obchodów Setnej Rocznicy Odzyskania Niepodległości RP i Setnej Rocznicy Wybuchu Powstania Wielkopolskiego, powołanego przez burmistrza Macieja Bratborskiego w styczniu 2018 roku. Podczas spotkania wybrano logo obchodów, zaprojektowane przez koźmińską plastyczkę Iwonę Cyunczyk. Przyjęto także program gminnych obchodów przypadających rocznic.

Wydanie folderu z Marsylianką wielkopolską oraz przekazanie flag Polski mieszkańcom miasta i gminy Koźmin Wlkp.

18 kwietnia 2018 roku Inauguracja obchodów Spotkaniem 18 kwietnia 2018 roku w Bibliotece Miasta i Gminy zainaugurowano obchody 100. rocznicy odzyskania niepodległości i 100. rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego. Po powitaniu gości przez kierownika biblioteki Elżbietę Rychlik głos zabrał burmistrz, nawiązując w swej wypowiedzi do przypadających rocznic. Prelekcje na temat „Koźmin i koźminianie w powstaniu wielkopolskim” wygłosił dr Piotr Osuch. Po apelu poległych młodzież z Zespołu Szkół Ponadgimnazjalnych pod kierunkiem polonistki Izabeli Stanisławskiej przedstawiła poetycki montaż, na który złożyły się recytacje, pieśni patriotyczne oraz występ młodych instrumentalistów ze Szkoły Podstawowej nr 1 w Koźminie Wlkp. Po spotkaniu zwiedzono wystawę W hołdzie powstańcom wielkopolskim – droga Wielkopolan do niepodległości. Wystawa został przygotowana przez Wielkopolskie Muzeum Niepodległości w Poznaniu. Na Starym Rynku ustawiono tablicę z oficjalnym logo obchodów 100. rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego.

23 maja 2018 roku Konkurs plastyczny „W hołdzie powstańcom wielkopolskim” Posumowanie konkursu cieszącego się olbrzymim zainteresowaniem odbyło się 23 maja w Bibliotece Miasta i Gminy. Świadczy o tym napłynięcie ponad 160 prac, prezentujących różnego rodzaju techniki malarskie. Uroczystości towarzyszyła wystawa prac laureatów oraz krótki koncert w wykonaniu Aleksandry Król, laureatki Koźmińskich Talentów 2018. Laureatów konkursu powitała kierownik biblioteki Elżbieta Rychlik, następnie głos zabrał burmistrz Maciej Bratborski, pogratulował młodym plastykom zdobycia czołowych miejsc w konkursie, zachęcał do rozwijania talentów oraz dalszego uczestnictwa w gminnych obchodach związanych z przypadającymi w tym roku rocznicami. Przewodnicząca jury Mariola Malinowska przypomniała kryteria, jakimi kierowała się komisja konkursowa, oceniając nadesłane prace. Nagrody i wyróżnienia w poszczególnych kategoriach wręczyli burmistrz M. Bratborski i M. Malinowska. I kategoria – uczestnicy do 6 lat I miejsce – Przedszkole „Parkowe Skrzaty” w Koźminie Wlkp. II miejsce – Marcin Kaczmarek, Przedszkole w Koźminie Wlkp. III miejsce – Michał Kubiak, SP Borzęcice Wyróżnienia: Julia Marciniak – Przedszkole w Koźminie Wlkp., Kacper Kuźniacki – 97

Obchody 100. rocznicy odzyskania niepodległości i 100. rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego w mieście…

SP Borzęcice, Amelia Stroińska – SP Borzęcice, Magdalena Moskalik – SP Borzęcice II kategoria – uczestnicy od 7 do 10 lat I miejsce – Amelia Włodarczyk, SP Stara Obra II miejsce – Jakub Poczta, SP Mokronos III miejsce – Zuzanna Rychlik, SP Borzęcice Wyróżnienia: Krystian Bączyk – SP nr 1 w Koźminie Wlkp., Tomasz Zaworski – SP Borzęcice III kategoria – uczestnicy od 11 do 14 lat I miejsce – Martyna Golińska, SP nr 1 w Koźminie Wlkp. II miejsce – Maria Benedyczak, SP nr 1 w Koźminie Wlkp. III miejsce – Weronika Styburska, SP nr 3 w Koźminie Wlkp. Wyróżnienia: Kacper Adamkiewicz – SP nr 1 w Koźminie Wlkp., Oliwia Kołaczkowska – SP nr 1 w Koźminie Wlkp., Filip Gawroński – SP nr 3 w Koźminie Wlkp., Eliza Witecka – SP w Starej Obrze IV kategoria – uczestnicy mający 15 lat i więcej I miejsce – Lena Maćkowiak, Gimnazjum im. Zjednoczonej Europy w Koźminie Wlkp. II miejsce – Mirosława Bukowa, Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy w Borzęciczkach Wyróżnienia: Dominika Pyta, Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych w Koźminie Wlkp., Marian Górak, SOSW w Borzęciczkach

30 maja 2018 roku XXIII Konkurs Wiedzy o Ziemi Koźmińskiej i otwarcie wystawy poświęconej 100. rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego Jak co roku przed Dniami Koźmina odbył się finał już XXIII Konkursu Wiedzy o Ziemi Koźmińskiej. Tym razem uczestników gościło Gimnazjum im. Zjednoczonej Europy. Tematami konkursu były: powstanie wielkopolskie dla uczniów szkół podstawowych oraz Wiosna Ludów dla starszych uczniów. Pytania przygotowali Władysław Kręgielski i Michał Pietrowski. Do konkursu zostało zgłoszonych 49 uczniów szkół podstawowych, 10 gimnazjalistów oraz 3 z Zespołu Szkół Ponadgimnazjalnych. Podobnie jak w latach poprzednich, kon98

kurs przebiegał w dwóch etapach – pisemnym mającym na celu wyłonienie po pięciu najlepiej przygotowanych uczestników w obu kategoriach wiekowych i ustnym ustalającym klasyfikację końcową. Między etapami konkursu finalistom zaprezentował się zespół muzyczny uczennic gimnazjum. Przed konkursem uczestnicy wzięli udział w otwarciu wystawy przy Bibliotece, poświęconej powstaniu wielkopolskiemu na terenach powiatu koźmińskiego pt. W hołdzie powstańcom z Ziemi Koźmińskiej w setną rocznicę powstania wielkopolskiego, autorstwa kustosza koźmińskiego muzeum dr. Michała Pietrowskiego. Wystawę otworzył burmistrz Maciej Bratborski.

12 czerwca 2018 roku „A to Polska właśnie” – Konkurs Poezji, Prozy i Piosenki Patriotycznej W sali widowiskowo-kinowej „Mieszko” 12 czerwca odbył się Konkurs Poezji, Prozy i Piosenki Patriotycznej „A to Polska właśnie” z okazji przypadających rocznic, który otworzył burmistrz Maciej Bratborski. W konkursie zaprezentowało się 170 wykonawców, od przedszkolaków po uczniów szkół średnich, a jury oceniło 40 występów, nagradzając wykonawców statuetkami. W części pierwszej zaprezentowały swoje umiejętności dzieci z przedszkoli i uczniowie klas I-III. W kategorii przedszkoli nagrodzono: I miejsce – Joannę Patalas z SP nr 3 w Koźminie Wlkp. II miejsce – Grupę „Niedźwiadki” z Przedszkola „Parkowe skrzaty” III miejsce – Zosię Idkowiak z przeszkola w Galewie Wyróżnienie przyznano Oli Nowackiej i Igorowi Klawińskiemu z SP Mokronos W kategorii klas I-III nagrodzono: I miejsce – Joannę Wojcieszyńską z SP w Starej Obrze II miejsce – grupę taneczną z SP nr 3 w Koźminie Wlkp. III miejsce – Annę Brudzińską i Grzegorza Ulkę z SP nr 3 w Koźminie Wlkp. Wyróżnienie przyznano Magdalenie Warczak i Zuzannie Naskręt z SP nr 1 w Koźminie Wlkp.

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

W dalszej kolejności przed publicznością wystąpili artyści ze szkół podstawowych, gimnazjum i szkół ponadgimnazjalnych. Repertuar był bardzo szeroki, od piosenek, monodramu, scenek teatralnych po wiersze patriotyczne. W kategorii klas IV-VI nagrodzono: I miejsce – SP w Starej Obrze II miejsce – Zuzannę Płóciennik z SP w Starej Obrze III miejsce – chór szkolny z SP nr 1 w Koźminie Wlkp. Wyróżnienie przyznano Natalii Banaszak, Wiktorii Kostuj, Kindze Rynowieckiej, Klaudii Stencel, Patrycji Kowal z SP w Borzęcicach W kategorii klas VII i gimnazjalnych nagrodzono: I miejsce – Gabrielę Ulkę z SP nr 3 w Koźminie Wlkp. II miejsce – SP nr 1 w Koźminie Wlkp. III miejsce – ucznia Młodzieżowego Ośrodka Wychowawczego w Koźminie Wlkp. Wyróżnienie przyznano ZSP w Borzęciczkach, Agnieszce Kielibie z gimnazjum w Koźminie Wlkp. i uczniowi Młodzieżowego Ośrodka Wychowawczego w Koźminie Wlkp. W kategorii szkół ponadgimnazjalnych nagrodzono: I miejsce – Weronikę Pieniężną z ZSP w Koźminie Wlkp. II miejsce – Karolinę Krakowską z ZSP nr 3 w Krotoszynie III miejsce – Milenę Owczaryszek z ZSP w Koźminie Wlkp. Wyróżnienie przyznano zespołowi muzycznemu z ZSP w Krotoszynie, uczniowi Młodzieżowego Ośrodka Wychowawczego w Koźminie Wlkp. Uczestnikom konkursu nagrody wręczyli burmistrz Maciej Bratborski, skarbnik gminy Andrzej Serek i dyrektor gimnazjum Arkadiusz Zmyślony.

12 czerwca i 28 września 2018 roku Wycieczki szlakiem powstania wielkopolskiego Wycieczki zorganizowało Koło Nauczycieli Emerytów oraz Urząd Miasta i Gminy Koźmin Wlkp., a uczestniczyli w jednej eme-

ryci oraz młodzież z Zespołu Szkół Ponadgimnazjalnych im. Józefa Marcińca w Koźminie, a w drugiej młodzież z koźmińskiego gimnazjum. Przed wyjazdem na pierwszą wycieczkę wraz z burmistrzem zapalono znicze przed pomnikiem Wolności w Koźminie. Pierwszy przystanek był w Mieszkowie, gdzie oddano hołd gen. Stanisławowi Taczakowi. W Lusowie zwiedzono muzeum z salą poświęconą gen. Józefowi Dowbor-Muśnickiemu, a na jego grobie zapalono znicze. Następnie zwiedzono Muzeum Powstania Wielkopolskiego w Poznaniu, które zlokalizowane jest w budynku Odwachu na Starym Rynku. Podczas wycieczki omówiono udział koźminian w powstaniu, przypomniano wizytę dowódcy I kompanii koźmińskiej Michała Lorkiewicza w Koźminie w 1988 roku i jego spotkania z młodzieżą i Towarzystwem Miłośników Koźmina Wlkp. Kolejna wycieczka odbyła się 28 września 2018 roku na trasie Jarocin, Żerków, Śmiełów, Tarce, gdzie zapoznano się z miejscami upamiętniającymi powstanie wielkopolskie.

14 października 2018 roku XXVI Koźmińskie Spotkania Chóralne na 100-lecie niepodległości W niedzielne popołudnie w sali widowiskowo-kinowej „Mieszko” odbyły się kolejne Koźmińskie Spotkania Chóralne. W Spotkaniach uczestniczyły następujące szkoły z terenu miasta i gminy Koźmin Wlkp.: SP nr 1 i 3 z Koźmina Wlkp., SP z Borzęcic, SP Stara Obra, Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych oraz Chór im. Czesława Czypickiego. Spotkanie zakończono okolicznościowym tortem w barwach biało-czerwonych.

20 października 2018 roku Rajd pieszo-rowerowy z okazji 100. rocznicy odzyskania niepodległości Zespół Szkolno-Przedszkolny im. Marii Konopnickiej i Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy im. Janusza Korczaka w Borzęciczkach były organizatorami jubileuszowego rajdu. Na mecie na uczestników czekały liczne atrakcje: rysowanie obrazu powstańca wielkopolskiego, okolicznościowa prelekcja, wręczenie pamiątkowych plakietek oraz sa99

Obchody 100. rocznicy odzyskania niepodległości i 100. rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego w mieście…

dzenie dębów mających upamiętnić setną rocznice powstania wielkopolskiego. Rajd zakończono wspólnym posiłkiem.

29 października 2018 roku Tabliczki na grobach powstańców wielkopolskich Honorowy Komitet Gminnych Obchodów Setnej Rocznicy Odzyskania Niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej i Setnej Rocznicy Wybuchu Powstania Wielkopolskiego opracował regulamin Akcji Znakowania Grobów Powstańców Wielkopolskich 1918/1919 na terenie Miasta i Gminy Koźmin Wielkopolski i zwrócił się z apelem do mieszkańców gminy o wskazanie mogił powstańców. W ramach akcji znakowania grobów powstańców wielkopolskich okolicznościowymi tabliczkami w sobotę 29 października 2018 roku w drewnianym zabytkowym kościółku św. Trójcy, położonym na cmentarzu przy ulicy Poznańskiej, odbyła się uroczystość wręczenia rodzinom powstańców pamiątkowych tabliczek. Rozpoczęto od odśpiewania hymnu narodowego, po czym w apelu poległych przywrócono pamięć powstańców walczących w trzech kompaniach baonu koźmińskiego. Przed poświęceniem tabliczek ks. kanonik Zygmunt Lewandowski pomodlił się za zmarłych powstańców. Po wspólnym odśpiewaniu Marsylianki wielkopolskiej nastąpiło wręczenie 23 tabliczek przedstawicielom rodzin, które wcześniej złożyły odpowiednie wnioski. W uroczystości oprócz zainteresowanych rodzin uczestniczyli: burmistrz Maciej Bratborski, przewodniczący Rady Miejskiej Justyn Zaradniak, harcerze z koźmińskiego hufca ZHP oraz dzieci i młodzież ze Szkoły Podstawowej nr 1 im. Strajku Dzieci Koźmińskich 1906/1907 w Koźminie Wlkp.

11 listopada 2018 roku 100-lecie odzyskania niepodległości Niedziela, 11 listopada dla mieszkańców Koźmina Wlkp. był dniem wyjątkowym, wspólnie wtedy świętowano 100-lecie odzyskania niepodległości. W południe na Starym Rynku władze samorządowe, harcerze i mieszkańcy miasta wspólnie zaśpiewali hymn 100

Polski, przyłączając się do ogólnopolskiej akcji „Niepodległa do hymnu”. O godz. 15.00 na skraju Parku im. Powstańców Wielkopolskich od ulicy Boreckiej uroczyście odsłonięto obelisk z okazji stulecia, w hołdzie ojczyźnie i bohaterom, którzy walczyli o wolność i suwerenność Polski. W obecności pocztów sztandarowych, delegacji i mieszkańców obelisk nakryty biało-czerwoną flagą odsłonili Maciej Bratborski, burmistrz Miasta i Gminy Koźmin Wielkopolski oraz Justyn Zaradniak, przewodniczący Rady Miejskiej. W tym wyjątkowym dla koźmińskiej społeczności wydarzeniu uczestniczyli również: Bolesław Kasprzak, burmistrz Koźmina w latach 1990-2002, radni miejscy i powiatowi obecnej i nowej kadencji. Obelisk poświęcił ksiądz kanonik Zygmunt Lewandowski.

„Ten obelisk stoi w miejscu ważnym dla wielu koźminian […]. W parku, który nosi imię Powstańców Wielkopolskich, których wkład w przyłączenie tej ziemi do Polski jest nie do przecenienia i o których nie zapomnimy. W miejscu, które do niedawna miało upamiętniać żołnierzy przez lata uznawanych za wyzwolicieli, a jak się później okazało – świadomie czy nie – przynoszących zniewolenie i uzależnienie Polakom. Tak oto historia zatoczyła koło. Od dziś to miejsce będzie upamiętniać odzyskanie niepodległości przez Najjaśniejszą Rzeczpospolitą i będzie oddawać hołd wszystkim, którzy o nią walczyli” – mówił podczas wystąpienia burmistrz Maciej Bratborski.

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

Na pamiątkowej tablicy umieszczonej na obelisku zamieszczono następujący napis: „W hołdzie Najjaśniejszej Rzeczpospolitej i jej bohaterom w 100-lecie Odzyskania Niepodległości oraz wybuchu Powstania Wielkopolskiego. Społeczeństwo miasta i gminy Koźmin Wlkp.” Po odsłonięciu obelisku uczestnicy obchodów przemaszerowali alejami parkowymi do koźmińskiej fary na mszę św. sprawowaną w intencji ojczyzny. Homilię nawiązującą do setnej rocznicy odzyskania niepodległości wygłosił ksiądz Andrzej Patecki. Po zakończeniu mszy na placu NMP odbyło się widowisko światło i dźwięk o tematyce patriotycznej. Następnie uformowano pochód i na czele orkiestry przemaszerowano pod pomnik Wolności, gdzie 24 delegacje: władze samorządowe, szkoły, instytucje i organizacje społeczne, złożyły biało-czerwone wieńce i wiązanki kwiatów. To miejsce, gdzie w murze pamięci w specjalnych urnach złożono prochy koźminian walczących o niepodległość w różnych zakątkach świata. Uroczystość zakończono tradycyjnym odśpiewaniem Roty i Pieśni Legionów. Wieczorem w po brzegi wypełnionej sali kinowej „Mieszko” odbyła się premiera spektaklu Orzeł w szufladzie w wykonaniu Teatru 10.50. Zanim młodzi aktorzy wyszli na scenę, okolicznościowe przemówienie wygłosił burmistrz Maciej Bratborski. Spektakl przybliżył ważne wydarzenia z historii Polski i postawił pytanie o to, jaki jest nasz współczesny patriotyzm. Na zakończenie dnia wspólnego świętowania obchodów 100-lecia odzyskania niepodległości nie mogło zabraknąć rogala marcińskiego, na którego zaprosił wszystkich burmistrz Maciej Bratborski.

27 grudnia 2018 roku Obchody setnej rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego Obchody setnej rocznicy powstania wielkopolskiego miały w Koźminie Wlkp. bardzo uroczysty charakter. Już od godzin południowych 27 grudnia na boisku przy Zamku można było oglądać sprzęt wojskowy, który na co

dzień jest na wyposażeniu 16 Jarocińskiego Batalionu Remontu Lotnisk. Zwiedzający mogli także skorzystać z wojskowej grochówki. Oficjalnie gminne obchody zainaugurowano na dziedzińcu zamkowym o godz. 15.00. To tutaj zebrały się władze samorządowe, poczty sztandarowe, delegacje towarzystw, organizacji społecznych i koźminianie, by wziąć udział w uroczystości. Na zaproszenie komitetu obchodów uczestniczyli także: kompania honorowa 16 Jarocińskiego Batalionu Remontu Lotnisk i oddział rekonstrukcyjny z okresu powstania wielkopolskiego.

Obchody rozpoczęto od wjazdu na Podzamcze Ignacego Jana Paderewskiego, który przemówił do zgromadzonych z okna koźmińskiego Zamku. Młodzież z Zespołu Szkół Ponadgimnazjalnych im. Józefa Marcińca przygotowała inscenizację nawiązującą do wydarzeń sprzed 100 lat. Po odśpiewaniu Marsylianki wielkopolskiej sformowano kolumnę marszową i udano się do kościoła farnego, by uczestniczyć we mszy św. w intencji powstańców wielkopolskich i naszej ojczyzny. Homilię wygłosił wywodzący się z Koźmina ks. Marian Podlarz. Dalsze uroczystości odbyły się przy pomniku Wolności. Po odśpiewaniu hymnu państwowego dowódca jarocińskiej kompanii honorowej odczytał apel pamięci, w którym wymienił nazwiska dowódcy baonu koźmińskiego, dowódców trzech koźmińskich kompanii powstańców wielkopolskich, a także dowódcy kompanii CKM. Następnie kompania wojska oddała salwę honorową i 26 delega101

Obchody 100. rocznicy odzyskania niepodległości i 100. rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego w mieście…

cji złożyło wiązanki kwiatów pod pomnikiem Wolności. Potem kolumna marszowa skierowała się na ulicę Borecką, gdzie punktem docelowym był obelisk w Parku Powstańców Wielkopolskich. Przy obelisku burmistrz Maciej Bratborski złożył znicz i odśpiewano Rotę. Na zakończenie niebo rozświetliły fajerwerki. Po fajerwerkach uczestnicy uroczystości przeszli do kina „Mieszko”, gdzie burmistrz Maciej Bratborski wygłosił okolicznościowe przemówienie, a Teatr Seniora zaprezentował spektakl słowno-muzyczny, poświęcony wątkom niepodległościowym i powstańczym. Na zakończenie wraz z Chórem im. Czesława Czypickiego zaśpiewano piosenki powstańcze. Wyniki konkursów związanych z uczczeniem rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego Konkurs graficzno-filmowy „Koźmińskie ślady powstania wielkopolskiego”: Marta Fabisiak, Wiktoria Orłowska, Julia Pabich – ZSP Konkurs na album „Ślady powstania wielkopolskiego w naszej gminie”: I miejsce – Milena Miernicka, Patryk Dworniczak, ZSP I miejsce – Kacper Adamkiewicz i Bartosz Teodorczyk, SP II miejsce – Julia Marszałek, III miejsce – Klaudia Majdecka, Kacper Dolata, Krzysztof Kryś, Klaudia Parysek, Weronika Molczyk, Karolina Przyjemska, Klaudia Maj, Bartosz Waśkowiak, Paulina Biszczak, Oliwia Kołaczkowska.

Listopad 2018 roku Mural na 100. rocznicę wybuchu powstania wielkopolskiego Mural upamiętniający bohaterów powstania wielkopolskiego został namalowany na ścianie budynku szatni przy obiektach sportowych na ul. Floriańskiej. Z inicjatywą stworzenia patriotycznego graffiti wyszedł koźmiński fanklub Lecha Poznań. Pomysł kibiców 102

spodobał się i został uwzględniony w programie Gminnych Obchodów Setnej Rocznicy Odzyskania Niepodległości i Setnej Rocznicy Wybuchu Powstania Wielkopolskiego. Okazały mural wspaniale prezentuje się na ścianie szatni KKS „Biały Orzeł”. Projekt muralu był kilkakrotnie konsultowany z burmistrzem Maciejem Bratborskim, któremu zależało na tym, aby nawiązywał on do lokalnych wydarzeń historycznych. W efekcie wykonawca odtworzył na ścianie fragment obrazu Stanisława Masłowskiego, będącego w zbiorach Muzeum Ziemi Koźmińskiej, a przedstawiającego wymarsz I kompanii koźmińskich powstańców na odsiecz Rawicza w styczniu 1919 roku. Mural został wymalowany przez członka FC „Lech Poznań”, a sfinansowany w całości z budżetu miasta i gminy w ramach środków przeznaczonych na organizację Gminnych Obchodów Setnej Rocznicy Odzyskania Niepodległości i Setnej Rocznicy Wybuchu Powstania Wielkopolskiego.

6 stycznia 2019 roku Uroczystość podsumowująca obchody 100. rocznicy odzyskania niepodległości i 100. rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego Uroczystość została zorganizowana głównie przez Towarzystwo Miłośników Koźmina Wielkopolskiego i Towarzystwo Pamięci Powstania Wielkopolskiego, przy wsparciu samorządu koźmińskiego. Rozpoczęto ją od mszy św. w kościele farnym. Homilię wygłosił wywodzący się z Koźmina ks. Andrzej Patecki, nawiązując do wydarzeń, jakie miały miejsce w Koźminie w latach 1918-1919. Zwrócił uwagę na zakres pojęcia słowa „wolność” oraz przedstawił drogę koźmińskich powstańców, jaką przebyli w walce o odzyskanie niepodległości. Po mszy św. członkowie towarzystw, władze miejskie, radni, dyrektorzy szkół i zaproszeni goście uczestniczyli w odsłonięciu okolicznościowej tablicy, upamiętniającej zryw niepodległościowy na Ziemi Koźmińskiej. Tablica mieści się na kamieniu przy hali sporto-

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

wej na ul. Strzeleckiej. Umieszczono na niej następujący napis: „Cześć bohaterom Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 walczącym za wolność i niepodległość Rzeczypospolitej Polskiej. W 100. rocznicę Powstania Wlkp. Ku pamięci i chwale. Społeczeństwo Ziemi Koźmińskiej”. Tablicę umieszczoną na głazie odsłonił burmistrz Maciej Bratborski i przewodniczący Rady Miejskiej Justyn Zaradniak, a poświęcił ją ks. kanonik Zygmunt Lewandowski. Po odsłonięciu udano się do zamku, gdzie spotkanie prowadził prezes TMKW Andrzej Joachimiak. Po powitaniu zebranych członków TMKW i gości głos zabrał burmistrz Maciej Bratborski, który podsumował uroczystości patriotyczne odbywające się w minionym roku w Koźminie Wlkp. i wręczył nagrody laureatom okolicznościowych konkursów. Następnie wysłuchano dwóch prelekcji historycznych. Radosław Grygiel zaprezentował Powstanie wielkopolskie w zbiorach Muzeum Narodowego w Poznaniu, a Koźmińskie ślady powstania wielkopolskiego przedstawił historyk Władysław Kręgielski. Spotkanie zakończył koncert patriotyczny w wykonaniu uczniów Szkoły Podstawowej nr 3 w Koźminie Wlkp. oraz Zespołu Szkół Ponadgimnazjalnych w Koźminie Wlkp. Dzieci i młodzież zaprezentowali się w śpiewie, recytacji i tańcu z flagami w barwach narodowych.

3 lutego 2019 roku Promocja książki Koźmińskie drogi ku niepodległości i koncert utworów Ignacego Jana Paderewskiego i Fryderyka Chopina w wykonaniu Miyako Arishimy W sali widowiskowo-kinowej „Mieszko” odbyła się ostatnia uroczystość z okazji 100-lecia odzyskania niepodległości i 100. rocznicy powstania wielkopolskiego. Zgromadzonych powitał dyrygent koźmińskiego chóru Kasper Ekert, a następnie głos zabrał burmistrz Maciej Bratborski, który stwierdził, że promocja wydawnictwa Koźmińskie drogi ku niepodległości i koncert zamykają w mieście i gminie uroczystości związane z odzyskaniem niepodległości i rocznicą powstania wielkopolskiego. Podziękował wszystkim za przybycie, a szczególne podziękowania skierował do tych wszystkich, którzy bezpośrednio włączyli się w organizację imprez związanych z przypadającymi rocznicami. Następnie dr Michał Pietrowski zaprezentował nowe wydawnictwo poświęcone udziałowi koźminian w walkach niepodległościowych i w powstaniu wielkopolskim. Wojciech Wieczerski przedstawił opracowanie wydane na emigracji w 1893 roku przez jego przodka Marcina Wieczerskiego pt. Objaśnienia i uwagi nad ustawą emigracji polskiej. Spotkanie zwieńczył koncert japońskiej pianistki Miyako Arishimy, która wykonała utwory Ignacego Jana Paderewskiego i Fryderyka Chopina.

103

Filateliści o powstaniu wielkopolskim 1918-1919. Krajowa Wystawa Filatelistyczna…

Bogusław Polak

Filateliści o powstaniu wielkopolskim 1918-1919. Krajowa Wystawa Filatelistyczna: 100. rocznica zwycięskiego powstania wielkopolskiego, Koszalin 2019 Koło Polskiego Związku Filatelistów (PZF) przy Politechnice Koszalińskiej powstało 16 kwietnia 2016 roku. Członkowie koła to przede wszystkim pracownicy i studenci koszalińskiej uczelni technicznej, funkcjonariusze Centralnego Ośrodka Szkolenia Straży Granicznej, a także pracownicy oświaty, służb mundurowych i inni. Prezesem koła wybrano prof. Bogusława Polaka, przypominając mu, że jako uczeń Liceum Ogólnokształcącego w Kościanie w 1965 roku zorganizował tam niezwykle aktywne koło filatelistów, osiągających na wystawach często najwyższe trofea dostępne dla młodych wystawców. Był to zatem powrót prezesa w szeregi PZF. Koło postawiło przed sobą ambitne zadania, z akcentem na dzieje oręża polskiego XX wieku. W szeroko rozumianym środowisku polskich filatelistów członkowie koła zaistnieli już w październiku 2015 roku, podczas przygotowań do Krajowej Wystawy Filatelistycznej: Żołnierz polski podczas II wojny światowej. Wystawie towarzyszyła konferencja naukowa, zorganizowana przez Wydział Humanistyczny Politechniki Koszalińskiej nt. „Żołnierskie drogi do 2 Korpusu Polskiego”. Wystawiono wiele znakomitych zbiorów – 80% z nich było już wyróżnionych na wystawach I i II stopnia medalami złotymi. Można było podziwiać eksponat prof. zw. dr. hab. Juliana Auleytnera: Początki Poczty w Niepodległej Polsce 1918-1920, m.in. wyróżniony złotym medalem na wystawie w Londynie (2015), czy też eksponat dr. Stanisława Walischa: Poczta obozowa oflagu IIC – Woldenberg, mistrzowski zbiór Mieczysława Rożka: Ku szczytom gór i wielu innych. Na wystawie 104

stosowano dwa datowniki okolicznościowe, wydano dwie karty pocztowe, wybito medal, a przesyłki przewieziono do urzędu pocztowego pojazdem wojskowym. Wydano też obszerny katalog (84 strony). 20 kwietnia 2017 roku odbyło się otwarte zebranie koła poświęcone zbrodni katyńskiej. Wygłoszono referaty m.in. o listach i kartkach pocztowych zamordowanych później oficerów i funkcjonariuszy, jak też zaprezentowano wydawnictwa podziemnej poczty Solidarności, poświęcone zbrodni katyńskiej. Konferencjom Wydziału Humanistycznego towarzyszyły trzy pokazy filatelistyczne: pierwszy poświęcony gen. Władysławowi Andersowi, a drugi trzem generałom 2 Korpusu: gen. Zygmuntowi Bohuszowi-Szyszce, gen. Bronisławowi Duchowi i gen. Nikodemowi Sulikowi. Trzeci pokaz to okazja do wydania kartek i datowników z wizerunkami kolejnych generałów: gen. Bronisława Rakowskiego, gen. Romana Odzierzyńskiego i gen. dr. med. Bolesława Szareckiego. 16 grudnia 2017 roku uchwałą Zarządu Okręgu PZF w Koszalinie koło otrzymało imię Józefa Sudakiewicza, cenionego lekarza, filatelisty i szlachetnego społecznika. W 2018 roku współpomysłodawcą zamysłu organizacji wystawy dedykowanej 100. rocznicy powstania wielkopolskiego 1918-1919 był mgr Wawrzyniec Wierzejewski, absolwent Wydziału Humanistycznego Politechniki Koszalińskiej, prezes Wielkopolskiego Oddziału Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego 1918-1919. Opracowano projekty datowników, kartek, medalu pamiątkowego, plakatów i zaproszeń. Oprawę plastyczną tych projektów wzięli na siebie Władysław Fijał-

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

kowski i Wawrzyniec Wierzejewski. Wystawa odbyła się w dniach od 10 do 13 kwietnia 2019 roku. Na awersie medalu przedstawiono podobizny obu dowódców powstania: mjr. Stanisława Taczaka i gen. Józefa Dowbor-Muśnickiego. Dowódcy ci przedstawieni zostali też na znaczkach spersonalizowanych i kartce pocztowej. Na drugiej kartce pokazano mapę zasięgu powstania i miejsca ważniejszych bojów powstańczego oręża. Bardzo ważnym elementem wystawy są datowniki pocztowe o charakterze okolicznościowym. Na wystawie w Koszalinie prezentowano dwa takie datowniki. Otwarcie wystawy poprzedziła konferencja prasowa, na której przypomniano, że po wojnie, wśród pionierów, do Koszalina w latach 1945-1946 przybyło ponad pięćdziesięciu byłych powstańców, w tym kilku dowódców oddziałów z 1918 roku. Wszyscy spoczywają na koszalińskim cmentarzu, a groby ich oznaczone są symbolicznie porcelanową odznaką Wojska Wielkopolskiego. Na cmentarzu wzniesiono też pomnik poświęcony powstaniu. Każdego 27 grudnia odbywają się tutaj rocznicowe uroczystości, zwykle z udziałem kibiców Lecha Poznań. Dodajmy, że w koszalińskiej uczelni od 1984 roku pracuje komitet organizacyjny i naukowy seminariów historyków powstania wielkopolskiego. 18 czerwca w Kościanie historycy spotkali się już po raz dwudziesty. W trakcie seminariów odbywających się w Wielkopolsce, w Kościanie, na pierwszym seminarium w 1972 roku, stosowano datowniki okolicznościowe, jak też wydano kilka kartek beznominałowych. Datownik stosowano także w 2014 roku.

Na IX seminarium (9 grudnia 1988 r.) zaproszony został mgr Jarosław Koczorowski, w latach 1964-1970 wypróbowany przyjaciel młodzieżowego koła PZF w Liceum Ogólnokształcącym w Kościanie, który wygłosił interesujący komunikat na temat „Powstanie wielkopolskie w filatelistyce”1. Referent przypomniał zbiory filatelistów poznańskich, zawierające walory z okresu powstania: Hanny Konopińskiej: Poznań i historia jego poczty, Bronisława Jasickiego: „Poznań”, Ryszarda Otworowskiego (Gniezno): Znaki pocztowe ziem polskich 19151945 w całościach, Janusza Księskiego: Poczty polowe i cenzury powstania wielkopolskiego 1918/1920, Antoniego Puzyrewicza (zbiór w zasobie Wielkopolskiego Muzeum Oręża Polskiego w Poznaniu – Oddział Muzeum Narodowego). Znaczki z obozów jenieckich dotyczące powstania zawarł Edward Jankowski z Leszna w eksponacie Obozy jenieckie. * 10 kwietnia 2019 roku na otwarcie wystawy przybyło około 200 osób, m.in.: prezesi PZF, JM Rektor, prezydent Koszalina, przedstawiciele Poczty Polskiej, Archiwum Państwowego w Koszalinie, Oddziału Poznańskiego Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego, organizacji kombatanckich, wystawcy, studenci i uczniowie koszalińskich szkół średnich. Chwilą ciszy uczczono też pamięć 96 ofiar katastrofy pod Smoleńskiem.

1 Zob. Rola Wielkopolski w odbudowie państwa polskiego 1918-1919, red. nauk. B. Polak, Koszalin 1989, s. 179-185.

105

Filateliści o powstaniu wielkopolskim 1918-1919. Krajowa Wystawa Filatelistyczna…

Na wystawie w 210 ekranach zaprezentowano 55 eksponatów, nadesłanych z 15 okręgów (na 24) PZF. Protektorem wystawy był Piotr Jedliński – Prezydent Miasta Koszalina, w skład Komitetu Honorowego weszło 16 osób, m.in. minister Jan Józef Kasprzyk (Szef Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych), prof. Julian Auleytner (Fellow in Royal Philatelic Society London, European Academy of Philately), prof. Tadeusz Bohdal (rektor Politechniki Koszalińskiej), prof. Ludwik K. Malendowicz (Prezes Honorowy PZF, prezes Polskiej Akademii Filatelistyki), Henryk Monkos (prezes Zarządu Głównego PZF), Andrzej Skorek (prezes Koszalińskiego Okręgu PZF), Wawrzyniec Wierzejewski. Komisarzem wystawy był Leszek Bednarek, którego wspierało 17 członków Komitetu Organizacyjnego, w tym kilkoro pracowników Wydziału Humanistycznego. W skład Sądu Konkursowego weszło sześciu wybitnych znawców problematyki pod przewodnictwem Przemysława Drzewieckiego – prezesa Okręgu Bydgoskiego PZF (Andrzej Jarzynkowski, Marian Wawrzynkowski, Zdzisław Wiatrowski, Bernard Jesionowski, Mieczysław Rożek).

106

Wystawiono eksponaty w klasach niekonkursowych, w klasie otwartej, tradycyjnej: 1. Jan Prokulewicz, Siewca, 2. Stanisław Walisch, Polska 1860-1934, 3. Edward Wilczek, Błędy, usterki i odmiany polskich znaczków pocztowych z lat 1960-1968, 4. Tadeusz Zawer, Polska – Polen – 19441952, historii poczty: 1. Sławomir Chabros, Legiony Polskie 19141918, 2. Adam Kęstowicz, Poczta pruska na ziemiach polskich w obecnych granicach w latach 1792-1867, 3. Andrzej Kłosiński, Poczta na ziemiach polskich w okresie kształtowania granic II Rzeczypospolitej 1918-1922, 4. Andrzej Kłosiński, Polska cenzura korespondencji w latach 1794-1926, 5. Jacek Kosmala, Armia Polska we Francji 1917-1919 w dokumentacji pocztowej, 6. Antoni Krechowiec, Historia Poczty w Głogowie 1817-1945, 7. Jacek Kubczyk, Oflag VII A Murnau – korespondencja jeńców wojennych, 8. Krystyn Mróz, Znaki pocztowe stosowane w ambulansach węzła bydgoskiego w latach 1851-1920, 9. Jerzy Musiał, Historia poczty w Rejencji Koszalińskiej do 1945 r., 10. Andrzej Skorek, Ewolucja działalności pocztowej w Rejencji Koszalińskiej (17711867), 11. Dariusz Speina, Znaczki pocztowe Tczewa do 1945 r., 12. Ryszard Zienkiewicz, Sopot. Historia poczty do 1945 r., 13. Ryszard Zienkiewicz, Znaki pocztowe Starogardu do 1920 r., całostek pocztowych: 1. Bogdan Cymerys, Izrael, całostki pocztowe, 2. Wiesław Studziński, Pierwsze wydania całostek Egiptu, 3. Zygmunt Żurek, Całostki i formularze korespondencyjne GG (1939-1945), tematycznej: 1. Wiesław Dobrowolski, Włókiennictwo ubiera i poprawia komfort życia,

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

2. Tadeusz Hilniak, Sięgamy po skarby Ziemi, 3. Marian Kazieczko, Wskrzeszał narodu gloryje, 4. Edmund Kosiarz, Morskie tragedie, 5. Marek Mikłaszewicz, Od gałązki oliwnej do medalu olimpijskiego letnich igrzysk olimpijskich 1896-2012, 6. Jan Nowakowski, Ognie życia palą się dla tych, co na morzu, 7. Roman Przybyła, Wyprawy kapitana Jamesa Cooka, 8. Andrzej Słodziński, Taka zwykła rzecz – most, 9. Wiesław Studziński, Historia architektury europejskiej, młodzieżowej (w dwóch grupach wiekowych): 1. Jagoda Gałusińska, Polska i Polacy w ruchu olimpijskim 1919-2016, 2. Łukasz Wierzbicki, Transport kolejowy, 3. Jakub Pawalak, Przesyłki pocztowe na ziemiach polskich pod zaborami, 4. Katarzyna Sądecka, Jesteśmy z nich dumni, 5. MKF Klub Kanion, Znani i mniej znani, 6. MKF Klub Przylesie, ABC marginesu, 7. Szymon Krawiec, Polska i Polacy w czasie II wojny światowej, 8. Artur Kulgawczuk, Małe vademecum niekoniecznie młodego filatelisty, 9. Rafał Skorek, Patron mojej szkoły – Jan Matejko, 10. Adam Szamałek, 100-lecie odzyskania przez Polskę niepodległości oraz działania na rzecz jej utrzymania, 11. Maria Tarasiuk, O tych, co biegają i fruwają, skaczą i pływają opisywanych w wierszach Jana Brzechwy, klasie eksponatów jednoekranowych: 1. Ryszard Cieślak, Informacja – wyzwaniem dla służb specjalnych, 2. Andrzej Dudek, Czekam na list od Ciebie, Klementyno, 3. Sławomir Chabros, Korespondencja z obozów internowania legionistów polskich 1917-1918, 4. Zbigniew Gałusinski, Imprezy lotnicze w Polsce 1926-1939,

5. Adam Kęstowicz, Oflag II E Neubrandenburg – cenzura obozowa na formularzach pocztowych, 6. Jacek Kubczyk, W kajdanach traktami pocztowymi Królestwa Polskiego, 7. Antoni Lewandowski, Poczta na terenie obecnych granic miasta Chorzowa do 1920 r., 8. Adam Masłoń, Woda – bezcenny skarb, 9. Mirosław Miętus, Korespondencja z pruskiej sieci posterunków opadowych na obszarze Wielkopolski w latach 1919-1920, 10. Krzysztof Piwko, Poczta Polska na Zaolziu, Spiszu, Orawie i Czadeckim 1938-39, 11. Andrzej Skorek, Metryki maszyn frankujących w Rejencji Koszalińskiej, 12. Andrzej Skorek, Stemple okolicznościowe w Rejencji Koszalińskiej do 1945 r., 13. Stanisław Walisch, Dopłata wydania po unifikacji waluty dla całej Rzeczypospolitej (1921-1939), 14. Edward Wilczek, Orzeł na tarczy heraldycznej wydanie Polskiej Komisji Likwidacyjnej, 15. Krzysztof Witek, Korespondencja żołnierzy Wojska Polskiego internowanych na Litwie w latach 1939-41. Na 55 prezentowanych prac w klasach konkursowych, członkowie Sądu Konkursowego przyznali: 5 dyplomów w randze medalu RYS. 1. MEDAL KWF AWERS – PROJEKT

107

Filateliści o powstaniu wielkopolskim 1918-1919. Krajowa Wystawa Filatelistyczna…

dużego złotego, 14 – w randze medalu złotego, 8 – w randze medalu dużego pozłacanego oraz 16 – w randze medalu pozłacanego (razem 43 w kolorze złota). Grand Prix wystawy – dla najlepszego eksponatu wystawianego w klasach konkursowych wraz z medalem dużym złotym i nagrodą ufundowaną przez protektora wystawy prezydenta Koszalina Piotra Jedlińskiego otrzymał Andrzej Kłosiński za eksponat Poczta na ziemiach polskich w okresie kształtowania granic II Rzeczypospolitej 1918-1922 (92 pkt). Nagrodę Specjalną wystawy dla najlepszego eksponatu w klasie tematycznej otrzymał Wiesław Dobrowolski za eksponat Włókiennictwo ubiera i poprawia komfort życia wraz z medalem dużym złotym (87 pkt.). Nagrodę Specjalną wystawy dla najlepszego eksponatu w klasie eksponatów jednoekranowych otrzymał prof. Mirosław Miętus za eksponat Korespondencja z pruskiej sieci posterunków opadowych na obszarze Wielkopolski w latach 1919-1920 wraz z medalem złotym (90 pkt.).

108

Nagrodę Specjalną wystawy dla najlepszego eksponatu w klasie młodzieżowej otrzymał Szymon Krawiec za eksponat Polska i Polacy w czasie II wojny światowej 1939-1945 wraz z medalem dużym pozłacanym (90 pkt.). Ranga przyznanych medali i nagród specjalnych najlepiej świadczy o poziomie wystawy. Z ust jurorów, wystawców oraz znacznej liczby zwiedzających padło wiele ciepłych i pochlebnych słów dotyczących wystawy. Chwalono bardzo dobry dobór eksponatów, warunki ekspozycji oraz promocję medialną wystawy. Wszystko to sprawiło, że wystawa cieszyła się dużym zainteresowaniem, tłumnie zwiedzali ją filateliści, studenci, mieszkańcy miasta i regionu. W dniu podsumowania wystawy do uczelni przybyło ponad dwieście osób. Aktualnie koło przygotowuje się do obchodów stulecia wojny polsko-bolszewickiej i bitwy warszawskiej. Wcześniej nie zostanie pominięta rocznica I powstania śląskiego. M.in. przewidziany jest kolejny pokaz znaczka nt. „Wojny polsko-bolszewickiej”.

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

Z PÓŁKI WIELKOPOLANINA Danuta Konieczka-Śliwińska

Publikacje na stulecie powstania wielkopolskiego 1918-1919 Wiele ośrodków naukowych, instytucji kultury, samorządów lokalnych, a także stowarzyszeń regionalnych postanowiło upamiętnić 100. rocznicę powstania wielkopolskiego 19181919 wydaniem okolicznościowych publikacji, podejmujących różne aspekty tego wydarzenia. Ta wyjątkowa rocznica stała się okazją nie tylko do ponownego zweryfikowania dotychczasowych ustaleń historyków i ewentualnego dopowiedzenia niewyjaśnionych kwestii, ale także zmobilizowała wiele osób do podjęcia nowych wątków, których do tej pory nikt nie dostrzegał. Mając tylko dość ogólną orientację w ilości wydanych w tym czasie publikacji powiązanych tematycznie z powstaniem wielkopolskim, śmiało możemy ocenić, że historiografia tego wydarzenia znacząco się w ostatnim roku powiększyła, przyczyniając się do popularyzacji informacji o powstańczym zrywie Wielkopolan na początku XX wieku. Wśród licznych wydawnictw dotyczących całości powstania wielkopolskiego na szczególną uwagę zasługuje niezwykle obszerne i syntetyczne dzieło pt. Encyklopedia powstania wielkopolskiego 1918-1919, opublikowane pod redakcją znanych badaczy Janusza Karwata i Marka Rezlera w ramach Biblioteki „Kroniki Wielkopolski” przez Wydawnictwo Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej i Centrum Animacji Kultury w Poznaniu1. Jest to ogromy

zbiór ponad 700 haseł, biogramów i artykułów problemowych, opracowany przez 51 autorów, będący efektem prawie 4-letnich prac autorskich i redakcyjnych. Podjęto w nich nie tylko zagadnienia już znane lub częściowo opracowane, zebrano i uporządkowano niektóre kwestie, ale przede wszystkim podjęto nowe wątki, o których do tej pory niewiele pisano, jak np. niemiecki punkt widzenia na temat wydarzeń powstańczych, pamięć powstania czy odzwierciedlenie powstańczego zrywu w różnych dziedzinach kultury. Ze względu na chęć umieszczenia jak największej liczby haseł, redaktorzy zrezygnowali z podawania przy nich najważniejszej bibliografii na rzecz obszernej Bibliografii w wyborze, którą umieścili na końcu książki. Dodatkowo w Encyklopedii znalazło się Kalendarium powstania wielkopolskiego, Armii Wielkopolskiej i Frontu Wielkopolskiego, liczne ilustracje oraz ponad 50 map, szkiców i schematów. Bez wątpienia publikacja ta znacząco uzupełniła naszą dotychczasową wiedzę o powstaniu wielkopolskim, ale także wyraźnie wskazała na to, czego jeszcze o tym wydarzeniu nie wiemy i w jakim kierunku powinny zmierzać poszukiwania kolejnych pokoleń badaczy. Innego rodzaju opracowaniem całościowym powstania wielkopolskiego 1918-1919 jest z kolei publikacja Marka Rezlera Nasze powstanie. W 100. rocznicę powstania wiel-

1 Encyklopedia powstania wielkopolskiego 1918-1919, pod red. J. Karwata i M. Rezlera, Wydawnictwo Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej i Centrum Animacji Kultury, Poznań 2018, ss. 512.

109

Publikacje na stulecie powstania wielkopolskiego 1918-1919

kopolskiego 1918-1919, wydane przez AWR Chronica2. Przedstawia bowiem ujęcie tego wydarzenia z zupełnie innej perspektywy: nie, jak do tej pory – z punktu widzenia ogólnego (historyków, dowództwa powstania) czy wybranych terenów (miejscowości), ale z perspektywy ośrodków lokalnych, których mieszkańcy brali udział w powstaniu. W książce omówiono przebieg powstańczego zrywu w około 90 miejscowościach z terenu Wielkopolski, Ziemi Lubuskiej, Kujaw, Pałuk i Pomorza. Zebrano obszerny materiał z lokalnych/regionalnych muzeów, archiwów, samorządów, izb pamięci, bibliotek, Towarzystw Pamięci Powstania Wielkopolskiego, redakcji gazet i lokalnych portali internetowych. I choć całość publikacji sygnuje znany historyk powstania Marek Rezler, to wśród autorów przygotowujących teksty znaleźli się przede wszystkim lokalni badacze i regionaliści. Niezwykle cennym uzupełnieniem tych opisów są liczne (ok. 400) ilustracje i fragmenty tekstów źródłowych. Praca zawiera także kalendarium powstania, bibliografię w wyborze (z podziałem na publikacje źródłowe i opracowania), wykaz ikonografii, skorowidz nazwisk oraz skorowidz miejscowości. Dużą grupę publikacji wydanych z okazji stulecia powstania wielkopolskiego stanowią liczne opracowania opisujące wydarzenia związane z określonym terenem, i to zarówno w szerszym zasięgu (gmina, powiat lub kilka gmin czy powiatów), jak i węższym (jedna miejscowość). Wśród nich warto zwrócić uwagę na kilka pozycji, w tym najbardziej obszerną książkę autorstwa Janusza Karwata Ziemia gnieźnieńska w powstaniu wielkopolskim 1918/19193. Znany badacz powstania wielkopolskiego i autor wielu opracowań z nim związanych zebrał wszystkie dotychczasowe informacje na temat przebiegu wydarzeń po-

wstańczych w Gnieźnie i szeroko rozumianej okolicy (czyli dzisiejszego powiatu gnieźnieńskiego), sięgając także do gminy Powidz, która z ziemią gnieźnieńską historycznie była związana. Wykorzystał przy tym nie tylko literaturę na ten temat, materiały archiwalne i liczne wspomnienia, ale także zbiory rodzinne i materialne miejsca pamięci. Dzięki temu w publikacji znalazł się zarówno obszerny opis przyczyn, przebiegu i konsekwencji powstania wielkopolskiego na ziemi gnieźnieńskiej, ale również cenny zestaw biogramów powstańców z tego terenu, wykaz miejsc pamięci powstania, lista powstańców i żołnierzy Armii Wielkopolskiej z ziemi gnieźnieńskiej oraz lista strat z tego terenu. Podobne ujęcie problematyki powstańczej co w książce prof. Karwata, ale na nieco mniejszą skalę, zastosowali również autorzy innej publikacji, opisując wydarzenia powstania wielkopolskiego w kilkutysięcznym Trzemesznie4. Przedstawili bowiem udział Trzemeszna w powstaniu w szerszej perspektywie, ukazując m.in. sytuację w mieście w dobie zrywu niepodległościowego, szlak bojowy trzemeszeńskich powstańców, biogramy głównych uczestników z Trzemeszna oraz formy upamiętniania tych wydarzeń w krajobrazie miasta i w pamięci potomnych. Jeszcze inną perspektywę przekazu przyjęła natomiast Halina Ganińska, która przybliżyła przebieg powstania wielkopolskiego na ziemi powidzkiej5. Autorka wyeksponowała w publikacji przede wszystkim Kompanię Powidzką 1918-1919, ukazując ją w różnych aspektach: historycznym, biograficznym, literackim, muzycznym, a także obszernie dokumentując opisywane wydarzenia. Trzecią grupę publikacji rocznicowych obejmują książki o charakterze słownikowym, skupiające się przede wszystkim na ustaleniu list i biogramów uczestników powstania z da-

M. Rezler, Nasze powstanie. W 100. rocznicę powstania wielkopolskiego 1918-1919, AWR Chronica, Szamotuły 2018, ss. 252. 3 J. Karwat, Ziemia gnieźnieńska w powstaniu wielkopolskim 1918/1919. Wybrane aspekty z perspektywy 100 lat, red. G. Musidlak, Wydawnictwo Naukowe Contact/ABC, Gniezno‒Poznań 2018, ss. 374. 4 Trzemeszno w dobie powstania wielkopolskiego 1918-1919, praca zbiorowa pod red. A. Leśniewskiego, Stowarzyszenie Miłośników Zabytków Historycznych położonych na terenie Miasta i Gminy Trzemeszno, Trzemeszno 2018, ss. 408. 5 H. Ganińska, Powstańcy wielkopolscy ziemi powidzkiej. Powidzanom na 100. rocznicę, Towarzystwo Przyjaciół Powidza, Garmond Oficyna Wydawnicza, Powidz–Poznań 2017, ss. 232. 2

110

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

nego terenu. Taki wątek biograficzny stał się motywem przewodnim innego „lokalnego” opracowania poświęconego powstaniu, tym razem na ziemi chodzieskiej6. Na uwagę zasługują liczne biogramy powstańców z Chodzieży i okolic, ustalane m.in. na podstawie wniosków o Medal Niepodległości i o Wielkopolski Krzyż Powstańczy, a także zebrane przez Dorotę Marciniak wspomnienia uczestników tych wydarzeń. Ciekawe uzupełnienie tej książki stanowi także dwustronna mapa (z planem cmentarza parafialnego w Chodzieży i zaznaczonymi na nim mogiłami powstańczymi oraz mapą ziemi chodzieskiej z zaznaczonymi miejscami wydarzeń związanych z powstaniem wielkopolskim). Materiały zgromadzone w Centralnym Archiwum Wojskowym oraz w Kancelarii Prezydenta RP, a dotyczące wniosków o nadanie odznaczeń dla uczestników powstania wielkopolskiego, stały

się cennym źródłem dla jeszcze innego opracowania rocznicowego. Tym razem skoncentrowanego na przybliżeniu sylwetek osób oznaczonych Wielkopolskim Krzyżem Powstańczym 1918-1919, a pochodzących z terenu Mogilna7. Większość z zaprezentowanych publikacji nie ukazałaby się, gdyby nie wsparcie finansowe samorządów różnych szczebli (marszałka województwa wielkopolskiego, samorządów powiatowych i gminnych) oraz zaangażowanie stowarzyszeń regionalnych i lokalnych miłośników historii. Dzięki temu udało się zebrać rozproszone często informacje, wydać ostatnie relacje świadków i ocalić pozostałe pamiątki po powstaniu. Przede wszystkim jednak udało się upamiętnić kolejnych uczestników tego niezapominanego zrywu i bez wątpienia dotrzeć z tą informacją do szerokiego grona odbiorców.

6 Gloria victoribus. Powstańcy wielkopolscy powiązani z Ziemią Chodzieską, praca zbiorowa pod red. D. Marciniak, Towarzystwo Miłośników Ziemi Chodzieskiej, Wydawnictwo „Media”, Chodzież‒ Piła 2017, ss. 536. 7 M. Przybylski, Mogilnianie odznaczeni Wielkopolskim Krzyżem Powstańczym 1918-1919. 100. lecie Powstania Wielkopolskiego 1918-1919, Mogileński Dom Kultury, Mogilno 2018, ss. 196.

111

NAPISALI DO NAS Kazimierz Taczanowski

Powstanie wielkopolskie w świecie lokalnej mitologii Na przełomie XX i XXI wieku, kiedy weszliśmy do strefy Schengen, okazało się, że nie istnieje już granica na Odrze i Nysie Łużyckiej. Wystarczy przekroczyć ową granicę na dowód osobisty, by jechać niemal przez całą Europę aż do Lizbony w Portugalii. Sam pas graniczny można przekroczyć bez żadnej kontroli. A przecież w poprzednim systemie władze PRL-u krzyczały, że granicy na Odrze nikomu nie oddamy. Istniał nawet zakaz fotografowania pasa granicznego, co obecnie nie jest już przez nikogo przestrzegane. To był nasz największy honor. Aż do dzisiaj w kościołach istnieje pamięć o Rocie Marii Konopnickiej, która głosiła, że Niemiec nie będzie pluć nam w twarz, choć jak to jest, gdy Polska z Niemcami obecnie jest sojusznikami w NATO? Przecież nawet w komunie Rota Marii Konopnickiej stała w sprzeczności do tych rzekomo dobrych Niemców z DDR. Drugą sprawą jest obecna postawa młodego pokolenia nie tylko Polaków, ale i Europejczyków, dla których ważniejszy jest Internet, nowe technologie, telefony komórkowe czy kosmiczne satelity. Młode panienki będą wolały kupić sobie nowy model spodni jeansowych, niż myśleć o zamierzchłej przeszłości, i to sprzed 100 lat (po prostu porażka – takie będzie młodzieżowe podsumowanie). Już w tym momencie dostrzegamy jakąś nierealność w podejściu do historii, także tej lokalnej, kiedy to Konstanty Ildefons Gałczyński napisał, że żołnierze z Westerplatte czwórkami do nieba szli, choć dopiero po wielu latach zauważono, że prawda była nieco inna. 112

Papież Jan Paweł II mówił, że każdy młody Polak powinien mieć swoje Westerplatte, od którego nie powinien zdezerterować. Tyle że strona niemiecka ten wątek podchwyciła, papieża Polaka pochwaliła, dodając, że po drugiej stronie walczyli także ci, którzy mieli swój „etos z Westerplatte”, choć dzisiaj można by się zastanawiać, co to był za „etos”. Dalej Polacy podawali jako patrona szkół w PRL-u „obrońców Monte Cassino”, choć po czasie zorientowano się, kto był w tym miejscu obrońcą. Niemieccy weterani owej bitwy z pewnością nie kryli satysfakcji. Gdy papież Benedykt XVI przybył pomodlić się na cmentarzu Monte Cassino, niektórym Polakom bardzo to wadziło, a przecież papież rodem z Niemiec również miał prawo pomodlić się za tych, którzy zginęli podczas niemieckiej okupacji państwa włoskiego. A co z powstańcami wielkopolskimi? Pamiętam, jak w okresie PRL-u jakże często po cichu w wielu lokalnych rozmowach powątpiewano w liczbę kombatantów-powstańców (z roku na rok było ich po prostu coraz więcej). Niektórym przypomniała się nawet historia spod Borodino, kiedy to w 1912 roku pojawili się 100-letni bohaterowie walki (ówcześni kombatanci), będący podczas bitwy z Napoleonem zwykłymi niemowlakami. Niestety z przykrością należałoby stwierdzić, że wielu owych rzekomych polskich „kombatantów” z powstania wielkopolskiego 1918/1919 nie pamiętało nawet miejsc, w których mieli walczyć z niemieckim okupantem, nie mówiąc już o dokumentach historycznych potwierdzających owe wydarzenia sprzed 100 lat. W ko-

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

lejkach przed wieloma sklepami w PRL-u dochodziło nawet do gorszących scen, kiedy zebrało się za dużo owych kombatantów i jeden drugiego pytał: „gdzie Pan walczył?” w kontekście ośmieszenia swojego rozmówcy. Dzisiaj po latach to jest już nikomu niepotrzebna historia, tak jak owa nieszczęsna skrzywdzona życiowo Halka opisana przez Stanisława Moniuszkę w znanej operze. Konstanty Ildefons Gałczyński w jednym ze swoich utworów za-

tytułowanym Zaczarowana dorożka był bardzo realny, mówiąc: „dla zakochanych i dla zawianych, którym do domu nie spieszy się”. W kontekście tego utworu, mając na uwadze czasy PRL-u i licznych zapijaczonych niestety ówczesnych obywateli, można było zastanowić się nad sensem kultywowania powstania wielkopolskiego z lat 1918-1919, które owszem było bardzo piękne i wartościowe, ale pytanie – dla kogo?

113

Noty o autorach

Noty o autorach Jerzy Babiak – prof. zw. dr hab., ekonomista i politolog, regionalista. Zawodowo związany z Wydziałem Nauk Politycznych i Dziennikarstwa UAM w Poznaniu. Przemysław Bandel – historyk, zawodowo związany z Liceum Ogólnokształcącym św. Marii Magdaleny w Poznaniu. Lucyna Bełch – kulturoznawczyni, menadżerka kultury, organizatorka imprez muzycznych, muzealnych i teatralnych, regionalistka. Prezes Towarzystwa Przyjaciół Rogoźna. Aneta Cierechowicz – filolożka języka polskiego, nauczycielka dyplomowana, znawczyni literatury, koordynatorka działań teatralnych i artystycznych. Robert Czub – historyk, regionalista. Dyrektor Muzeum w Gostyniu. Krzysztof Fekecz – prezes Stowarzyszenia Miłośników Muzyki Świętogórskiej im. Józefa Zeidlera w Gostyniu. Wiesława Grobelna – rusycystka i polonistka, regionalistka. Członek Zarządu Towarzystwa Miłośników Ziemi Śremskiej. Danuta Konieczka-Śliwińska – prof. UAM, dr hab., historyk i dydaktyk historii. Zawodowo związana z Instytutem Historii UAM w Poznaniu. Henryk Krystek – historyk, archiwista. Dyrektor Archiwum Państwowego w Poznaniu. Alina Kucharska – doktorantka na Wydziale Historii UAM w Poznaniu. Przewodnik miejski PTTK, edukatorka – prowadzi lekcje muzealne w Muzeum Historii Miasta Poznania. Adam Kusz – matematyk, regionalista. Współzałożyciel i prezes Towarzystwa Miłośników Ziemi Gołanieckiej. Paweł Kuszczyński – poeta i krytyk literacki, społecznik. Działacz Związku Literatów Polskich Oddział w Poznaniu. Bogdan Lach – prezes Stowarzyszenia Przyjaciół Kaczor i Okolic. Marian Lorenz – historyk, regionalista. Prezes Towarzystwa Miłośników Ziemi Kępińskiej. Arkadiusz Małyszka – historyk, regionalista. Specjalizuje się w dziejach PRL (głównie lata 19561970 i 1980-1989) oraz historii regionalnej. Pracownik Oddziału IPN w Poznaniu. Elżbieta Mania – Koordynator Zespołu ds. Edukacji w Wielkopolskim Muzeum Niepodległości. Karol Marszał – dr nauk humanistycznych w zakresie nauk politycznych, regionalista, samorządowiec. Prezes Stowarzyszenia Rozwoju i Współpracy Wsi Moszczanka i Skrzebowa oraz Południowowielkopolskiego Związku Chórów i Orkiestr w Ostrowie Wielkopolskim. Witold Omieczyński – historyk sztuki, muzealnik, regionalista, społecznik. Autor i redaktor publikacji muzealnych z historii i kultury regionu kościańskiego i leszczyńskiego. Michał Pietrowski – dr nauk humanistycznych w zakresie historii, regionalista. Autor licznych publikacji o ziemi koźmińskiej. Danuta Podolak – specjalista ds. komunikacji w Fundacji Zakłady Kórnickie. 114

Przegląd Wielkopolski ● 2019 ● 2(124)

Bogusław Polak – prof. zw. dr hab., historyk, specjalizuje się w historii najnowszej, europeistyce, stosunkach międzynarodowych, historii wojskowej oraz biografistyce i źródłoznawstwie. Zawodowo związany z Instytutem Humanistycznym Politechniki Koszalińskiej. ks. Jakub Przybylski COr – dyrektor Festiwalu Muzyki Oratoryjnej „Musica Sacromontana” na Świętej Górze w Gostyniu. Marian Purczyński – geograf, regionalista, absolwent Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi UAM w Poznaniu. Autor m.in. biogramów oraz artykułów z zakresu ochrony środowiska. Rafał Reczek – dr hab., historyk. Dyrektor Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w Poznaniu. Kazimierz Taczanowski – historyk, regionalista, zajmujący się genealogią, historią wojskowości, historią religii. Piotr Wojtczak – sekretarz generalny Zarządu Głównego Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego. Marek Woźniak – archeolog, polityk i samorządowiec, marszałek województwa wielkopolskiego. Danuta Wróblewska – historyk i polonistka, regionalistka. Prezes Koła Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego w Kargowej. Justyna Żarczyńska – zawodowo związana z Muzeum Historii Miasta Poznania, współpracuje z kultura.poznan.pl.

Informacje dla autorów PW

Wszystkich Autorów zachęcamy do zapoznania się z naszym programem dostępnym na stronie www.e-pw.pl/page.php/1/0/show/106 Przyjmujemy do publikacji wyłącznie teksty dotychczas niepublikowane. Materiały proponowane do publikacji prosimy przesyłać w postaci elektronicznej (preferowany MS Word) na adres: redakcja@wtk.poznan.pl. Prosimy o przestrzeganie wymogów formalnych podanych na stronie www.e-pw.pl/page.php/1/0/show/68/ Do tekstu proponowanego artykułu prosimy dołączyć wypełnioną KARTĘ AUTORA, której wzór jest dostępny na stronie jak wyżej.

115

Summary

Summary This issue of „Przegląd Wielkopolski” is focused on the celebrations commemorating the 100th anniversary of the Wielkopolska Uprising 1918-1919. In 2019 and at the beginning of 2018, numerous initiatives undertaken to commemorate the Wielkopolska Uprising took place in a great number of towns and villages. Scientific conferences, popular science sessions, exhibitions were organized, publications took place, commemorative medals were issued, films were shot, old monuments renovated, new monuments erected, plaques put up, streets named, and murals painted. Local authorities, culture associations and institutions as well as schools and non-government organizations participated in the process. It was important for us to present at least some of the valuable and significant initiatives. In the first part, at the beginning of which you can find an address from Marek Woźniak, the Marshal of the Wielkopolska Province, the most important projects undertaken by the main culture institutions, such as the State Archive in Poznań, the National Remembrance Institute Poznań Branch, the Wielkopolska Museum of Independence, the City of Poznań History Museum are presented. In addition, there are two articles analysing the social composition of the insurgents, and the presence of the Uprising related topics in literature. In the second main part of the issue, we present the celebrations in the region, focusing on the most important events and undertakings in selected towns and communes, such as e.g. Gostyń, Śmigiel, Swarzędz, Kępno, Kargowa, Gołańcz, Koźmin Wlkp., Koszalin. Like in every issue, you can find a biographical note on a famous person of Wielkopolska – Lieutenant Colonel Włodzimierz Kowalski, and a review analysing selected publications related to the 100th anniversary of the Wielkopolska Uprising. After a year-long absence, the section „Regional Education” returns, in which you can find two texts presenting commemorations of the Uprising in the schools of Poznań and Wielkopolska. Due to the fact that the annual Wielkopolska Culture Society Award Ceremony (Wielkopolskie Towarzystwo Kulturalne, WTK) took place, you can also find a separate section presenting both the nominees as well as the winners.

116