[ ΤΟΠΙΟ + ΦΥΣΗ ]σΤΟ εΡΓΟ τΟΥ αΡΙΣΤΟΜΕΝΗ πΡΟΒΕΛΕΓΓΙΟΥ by beyond the limit

Ιστορία + θεωρία 8 | Μοντέρνα Ελληνική Αρχιτεκτονική | Δ∆ιδάσκων: Ν.Χολέβας | Φοιτήτριες: Ριζοπούλου Σοφία-Μπίστη Μαριάνα

Εισαγωγή και µεθοδολογία

Μπορεί πολλές φορές η χρονική απόσταση από µια περίοδο την οποία ερµηνεύουµε να µας παρέχει την πολυτέλεια να βλέπουµε πιο εύκολα τις ιδεολογικές της εκφάνσεις. Από την άλλη, υπαρκτός είναι ο κίνδυνος να µη συνειδητοποιούµε το γεγονός ότι και εµείς ανάγκες σύγχρονες ικανοποιούµε όταν ερµηνεύουµε συνθήκες άλλων εποχών.

Μοιραία µπαίνουµε στη θέση του ιστορικού όταν καλούµαστε να κρίνουµε το έργο (θεωρητικό ή άλλο) ενός αρχιτέκτονα. Θα πρέπει, επίσης, να διαχωρίσουµε την προηγούµενη προσέγγιση από αυτή που µας καλεί να ερµηνεύσουµε το υλοποιηµένο ή, µε άλλα λόγια, το έργο ενός αρχιτέκτονα που παρεµβαίνει στον χώρο (κτίρια, διαµορφώσεις, µεγάλης κλίµακας παρεµβάσεις στον φυσικό χώρο ή τον κυβερνοχώρο για τους νεότερους) µε βάση κάποιες σταθερές ή διαχρονικά κριτήρια. Το τελευταίο δεν θα είναι το αντικείµενο του παρόντος κειµένου. Ούτως ή άλλως θα ήταν αντίθετο µε την προσέγγιση της πρώτης παραγράφου την οποία θα θεωρήσουµε ως δεδοµένο που δεν θα χρειαστεί άλλη συζήτηση εδώ.

Καλούµαστε, όµως, να κρίνουµε την προσέγγιση του Προβελέγγιου για την αρχιτεκτονική η οποία φαίνεται ότι βασίζεται σε µεγάλο βαθµό σε τέτοιες σταθερές, ιδίως για τη σχέση της µε το τοπίο στην Αθήνα, µε τρόπο που, ακόµη περισσότερο, ίσως δεν είναι συµβατός µε την ίδια την προσέγγιση του αρχιτέκτονα όπως φαίνεται µέσα από τα έργα του. Όµως αυτό που ερχόµαστε να κρίνουµε µε το παρόν κείµενο δεν είναι τόσο η εσωτερική συνέπεια των λόγων του, ή των λόγων και των αρχιτεκτονικών του έργων, όσο ο πυρήνα της σκέψης του για το τοπίο και τη φύση αλλά και τη χρησιµότητά του σήµερα.

Από την άλλη, η πίστη του Προβελέγγιου σε σταθερές – που, εν προκειµένω, αποτελούν αυτές οι παράµετροι της σκέψης του που τείνουν να είναι ανεξάρτητες από το κοινωνικό γίγνεσθαι -

διατρέχει σε εποχές µε διαφορετικές κοινωνικές

παραµέτρους. Αυτός είναι και ο λόγος που αναφέρονται ως σταθερές, ανεξάρτητα από το ποιες ήταν αυτές, µιας και αυτες δεν είναι παρά η έκφανση µιας ιδεολογίας (είναι ο ορισµός της ιδεολογίας). Πάµε όµως, όπως είπαµε και πιο πριν, να κρίνουµε το έργο του Προβελέγγιου όχι µε βάση τις σταθερές που είχε στο µυαλό του για τη φύση και το τοπίο αλλά µε βάση το πώς αυτές οι σταθερές κρίθηκαν από σύγχρονους διανοητές. 1

Η έκταση του κειµένου δεν είναι τέτοια που να µας δίνει τη δυνατότητα να βγάλουµε συµπεράσµατα τόσο, όσο να θέσουµε ερωτήµατα. Αυτά θα προκύψουν από την παράθεση των σκέψεων του Προβελέγγιου και σύγχρονων διανοητών που νοµίζουµε ότι µπορούν καλύτερα να αναδείξουν τη χρησιµότητά του σήµερα.

Το µέσο για τα παραπάνω είναι κυρίως τα κείµενα του. Τα αρχιτεκτονικά του έργα µπορεί να βοηθήσουν µόνο όταν τα ίδια τα κείµενα του δεν επαρκούν. Ο λόγος είναι ότι τα έργα αυτά είναι λίγα και όχι ότι η ανάλυσή τους απαιτεί την αφαίρεση της «υλοποίησης» τους (ο χώρος του κειµένου αυτού δεν επαρκεί και για την αφαίρεση αυτή αν θέλουµε να είµαστε έστω και λίγο σοβαροί) προκειµένου να φτάσουµε στο επίπεδο της θεωρητικής σκέψης του αρχιτέκτονα και να τα συγκρίνουµε µε τα κείµενα του.

Έλλειψη αποτελεί η µη πρόσβαση σε προσωπικές αναζητήσεις και διαβάσµατα του Προβελέγγιου σε τοµείς πέρα από την Αρχιτεκτονική και την Πολεοδοµία.

Βιογραφία

Ο Αριστοµένης Προβελέγγιος γεννιέται στην Αθήνα το 1914 και µεγαλώνει στο σπίτι του στον Κεραµεικό. Θείος του πατέρα του ο γνωστός ποιητής από τη Σίφνο επισης Αριστοµένης Προβελέγγιος.

1931- 1936 Σπουδάζει στο ΕΜΠ, στη Σχολή Αρχιτεκτόνων, µε καθηγητές του τον Ορλάνδο, τον Σώχο, τον Ασπρογέρακα, τον Πικιώνη. Συµµαθητές του ο Τριάντης, ο Κανδύλης, ο Δ∆ηµ. Μωρέττης, η Αλεξάνδρα Πασχαλίδου- Μωρέττη, ο Τσίγκος, κλπ. 1946-1951 Μετά τη µάχη της Αθήνας φεύγει κρυφά για το Παρίσι. Από τον Ιανουάριο του 1946 δουλεύει στο γραφείο του Le Corbusier, στο Αtelier Sevres. 1952-1957 Εργάζεται στη Γαλλία ως ελευθερος επαγγελµατίας. Κατασκευάζει τότε το Comite d' Acceuil - κτίριο υποδοχής σπουδαστών, ως προσθήκη, στο πνεύµα του µοντερνισµού, σε υπάρχον κτίσµα. Το 1973, περιλαµβάνεται στον Κατάλογο

των

120

Έργων

Αρχιτεκτονικής

προστατεύεται. 3

Κληρονοµιάς

του

Παρισιού

και

1957-1967 Τη δεκαετία αυτή έρχεται στην Ελλάδα και ασχολείται επαγγελµατικά µε την κατασκευή, διδάσκει στην Ανωτάτη Σχολή Βιοµηχανικού σχεδίου και συµµετέχει σε διαγωνισµούς. Το 1962 εκλέγεται Πρόεδρος του Συλλόγου Ελλήνων Αρχιτεκτόνων . Στη δεκαετία αυτή κατατάσσονται όλα τα έργα του, που έχτισε στην Αθήνα. Το Ξενοδοχείο Green Coast στην Σαρωνίδα είναι σήµερα κατεδαφισµένο. Το Τυπογραφείο ΠΑΠΥΡΟΣ ΛΑΡΟΥΣ στο Μαρούσι, είναι επίσης εγκαταλελειµµένο, αλλά τα ίχνη της ηθικής, και η αξία του µοντερνισµού στην αρχιτεκτονική του είναι σαφή. Σώζονται σχετικά καλά το Κτίριο Γραφείων επί της οδού Ερµού 8,

η Κλινική

Παντοκράτωρ και οι ιδιωτικές του κατοικίες. Κάνει επίσης πολλές πολεοδοµικές προτάσεις όπως το Πολεοδοµικό Ηρακλείου, ή προτάσεις ανάπλασης και τουριστικής αξιοποίησης για τον ΕΟΤ, όπως π.χ. για το Φαληρικό Δ∆έλτα, τη Βάρκιζα κλπ. Και

δηµοσιεύει σε περιοδικά τις

αρχές και τον προβληµατισµό του για τον πολεοδοµικό σχεδιασµό. Παραλληλα πηγαινοέρχεται στο Παρίσι. 1965. Την 1η Ιουλίου 1951 αποχαιρετά για τελευταία φορά τον Corbu στο Παρίσι. Του ζητά ένα τελευταίο µήνυµα πριν πεθάνει. Είναι το µήνυµα που στέλνει ο Le Corbusier προς τους Έλληνες αρχιτέκτονες. Ξαναγυρίζει λίγους µήνες µετά, φέρνοντας στην κηδεία του λίγο χώµα ελληνικό από την Ακρόπολη. 1967. Τον Μάη του 1967 φεύγει ξανά για το Παρίσι, για να εγκατασταθεί µόνιµα πια εκεί. 1968-1979 Εργάζεται ως καθηγητής στο Πανεπιστήµιο του Παρισιού, επί έντεκα χρόνια, από όπου παίρνει σύνταξη και επιστρέφει στην Ελλάδα. 1979-1999 Απο το 1979 εως και το 1999 κατοικει στην Αθήνα, στο διαµέρισµά του επί της οδού Χατζιδάκη 11 µε το µικρό γραφείο του στο ισόγειο ενώ περνά τα καλοκαίρια του στη Σίφνο. Ασκεί κριτική για τις αλλαγές στο Αττικό Τοπίο, δινει διαλέξεις και αρνείται την Αθήνα που παρατηρεί γύρω του, επιµένοντας στα ιδανικά του. Εκτιµά τις δυσµενείς συνέπειες που θα έχουν, για την Αθήνα, οι αποφάσεις µιας κακής και ιδιοτελούς πολεοδοµίας. Αρνείται συνειδητά την συµµετοχή του στο ελεύθερο επάγγελµα, και διακηρύττει την ασυµβατότητα να εξασκεί το ελεύθερο επάγγελµα, όταν είναι καθηγητής πανεπιστηµίου.

1998 Το Δ∆εκέµβρη του 1998 το ΕΜΠ τον ανακηρύσσει επίτιµο διδάκτορα του ΕΜΠ. Η τελετή απονοµής του τίτλου γίνεται στο κατάµεστο αµφιθέατρο της σχολής, εν µέσω κατάληψης των σπουδαστών του Ε.Μ.Π. Το κλίµα αυτό, αν και αργοπορηµένα, "του ταιριάζει" λέει ο ίδιος. 1999 Τον Οκτώβρη του 1999 (πιθανότατα την 28η Οκτωβρίου), πεθαίνει µόνος στο διαµέρισµά του, δύο χρόνια µετά τον θάνατο της αγαπηµένης του Λου. Παραθέσαµε το αρκετά αναλυτικό - για την έκταση του παρόντος κειµένουβιογραφικό, για να αναδείξουµε το γεγονός ότι οι απόψεις του Προβελέγγιου δε διαµεσολαβούνται από τη λογική του αποτελέσµατος το οποίο πολλές φορές σε άλλες περιπτώσεις αρχιτεκτόνων σχετίζεται µε βιοποριστικούς λόγους. Ο Προβελέγγιος δεν φαίνεται ότι διαµόρφωνε και υποστήριζε απόψεις ανάλογα µε το τι αρχιτεκτονικά έργα ήθελε να κάνει και σε ποιους «πελάτες» απευθυνόταν. Το γεγονός αυτό µας διευκολύνει στην ανάλυση µας και για έναν ακόµη λόγο: δεν µας αναγκάζει να κάνουµε και τη σχετική «αφαίρεση» σε µια ανάλυση που δεν έχει τον ανάλογο χώρο.

Φύση και τοπίο. «Με το να εκδιωχθεί η φύση από την πόλη εξέλειπε το διάστηµα, ο ουρανός αποµακρύνθηκε. Γιατί αυτή η παραίτηση από το νόηµα Αθήναι; Σ’ αυτό µετείχε το Άπειρον, ο Ήλιος, τα Άστρα, η Θέα των Βουνών, τα Μνηµεία, η Ιστορία. Όχι έξω από την πόλη αλλά µέσα στην πόλη. Αυτό το νόηµα ζήτησε η παλαιότερη Αθήνα, Λαϊκή και Νεοκλασσική, την οποία σπεύσαµε να εξαφανίσουµε µε την υποκρισία και τη βιασύνη κακών κληρονόµων»

«Πριν λίγους µήνες ακόµη, µπορούσε κανείς να θαυµάσει το φεγγάρι να ψηλώνει πάνω από τη σκοτεινή σιλουέτα των Τουρκοβουνιών, να συγκινηθεί, να σκεφτεί, να συλλάβει το νόηµα, την αναλογία του σκοτεινού µε το φωτισµένο. Υπήρχε ένα νόηµα αφετηρίας. Η σιλουέτα του λόφου παρουσίαζε µια µορφή, Αιώνια, επιβλητική, σηµαντική. Πέντε µήνες αργότερα από το ίδιο µέρος ο ορίζοντας έκλεισε από δεκάδες ΠΟΛΥΚΑΤΟΙΚΙΕΣ. Μορφές άβουλες, άβολες, ταπεινές, εµπορικές. Η σχέση πλήρους και κενού είναι συµβατική και συχνά προσποιητή. Εκεί όπου η φύση ερχότανε παρήγορη, ύστερα από µια µέρα µόχθου και αγωνίας, προς τον άνθρωπο, τώρα οι χωρίς ειρµό γραµµές δίνουν παρωδία και εγκατάλειψη» (στο ίδιο).

“ Mortlake Terrace” Joseph Mallord William Turner , 19 6

ος

σι

Είναι αποδεκτό σήµερα ότι µε την αναγέννηση ο αστός αρχίζει να βλέπει τη φύση ως τοπίο. Μπορεί έναυσµα για αυτό το γεγονός να είναι ότι η πόλη αυτονοµείται και αποτελεί κυρίαρχο οικονοµικό παράγοντα σε µια εποχή όπου η οικονοµία τείνει να γίνει καθοριστική για την κοινωνία (ενώ πριν µπορεί κυρίαρχη να ήταν η θρησκεία).

Σκηνή από την ταινία του Kurosawa “ Throne of Blood “(1957) στο στοιχειωµένο δάσος.

Αν στην αναγέννηση η φύση ήταν, συνήθως, πεδίο δεισιδαιµονιών και προέκταση ή αδιάσπαστο τµήµα της ανθρώπινης ύπαρξης, σήµερα φύση (nature) είναι αυτό που έχει φυσική υπόσταση και αποτελεί πεδίο έρευνας, παρατήρησης. Τι είναι φύση όµως; Υπάρχει αυτό που χαρακτηρίζουµε ως φύση; Κατά τον Simmel : «ένα κοµµάτι φύσης αποτελεί στην πραγµατικότητα εσωτερική αντίφαση. Η φύση δεν τεµαχίζεται, είναι η ενότητα ενός όλου και τη στιγµή που κάτι θα αποσπαστεί από αυτή, παύει πλέον να αποτελεί κάτι το ολότελα φυσικό, και ο λόγος είναι ότι µπορεί να είναι «φύση» µόνο στο πλαίσιο αυτής της ενότητας...». σελ. 12. Το τοπίο. Simmel, Ritter, Gombrich. «Το να βλέπει κανείς ως τοπίο ένα κοµµάτι εδάφους, µαζί µε ό,τι υπάρχει πάνω σε αυτό, σηµαίνει να παρατηρεί, αυτή τη φορά από τη δική του πλευρά, ένα απόσπασµα της φύσης ως ενότητα, κάτι το οποίο καθίσταται εντελώς ξένο προς την έννοια της φύσης». Σελ. 13. Το τοπίο. Simmel, Ritter, Gombrich.

Η φύση µε τον τρόπο που ορίζεται κατά τον Simmel αναλογεί στο «θεϊκό Ένα» του οποίου η «απέραντη συνάφεια» αποτελεί στοιχείο «σκοτεινής γνώσης». Κατά τον ίδιο συγγραφέα το ότι ένα τοπίο αναλογεί σε απόσπασµα της φύσης δε µπορεί παρά να αποτελεί ένα γεγονός που διαρκώς αµφισβητείται από το θεϊκό και απέραντο Ένα της φύσης.

Με άλλα λόγια, θα µπορούσαµε να πούµε ότι ο Simmel υποστηρίζει ότι η αλλαγή της οπτικής γωνίας µε την οποία θεωρούµε τη φύση, ή την «πραγµατικότητα» (παραλληλισµός όχι εντελώς αυθαίρετος) δε µπορεί να επηρεάσει τη φύση ή την πραγµατικότητα. Η τελευταία είναι µια και αδιαίρετη.

Είτε, δηλαδή βλέπουµε τη φύση ως δέντρα, νερό κ.λπ. είτε ως τοπίο, δε µπορεί να σηµαίνει τίποτα για τη φύση µια που αυτή είναι σκοτεινή, απέραντη, αδιαίρετη, µε άλλα λόγια µη προσβάσιµη στον άνθρωπο (ως γνωστικό αντικείµενο κ.λπ.).

Σύµφωνα µε το Simmel «Aρχαιότητα και Μεσαίωνας δεν είχαν καµιά αίσθηση του τοπίου...». Αυτό όµως που φαίνεται ότι δε µπορεί να ξεπεράσει στην ανάλυση του είναι τη φύση ως συστατικό στοιχείο του ψυχισµού του ανθρώπου της αρχαιότητας και βασικού στοιχείου που τον εµπόδιζε να δει τη φύση ως τοπίο.

Η φύση για τον άνθρωπο αυτό µετά το Μεσαίωνα είναι πεδίο κοσµικών διεργασιών (εκφράζονται και µε τις αρµονικές χαράξεις στην αρχιτεκτονική) οι οποίες καθορίζονται από τον υπέρτατο Ένα. Για να µπορέσει να φτάσει να θεωρεί τη φύση µε αυτό τον τρόπο ο άνθρωπος µετά το Μεσαίωνα θα βγει «έξω» από τη φύση, «έξω» στη φύση (σελ. 49. Το τοπίο. Simmel, Ritter, Gombrich.) . Δ∆ηλαδή, δεν βλέπει πια το δάσος ως ξύλα, τη θάλασσα ως ψαρότοπο αλλά ως πεδίο κοσµικών διεργασιών.

«Today, with the latest biogenetic developments, we are entering a new phase in which it is simply nature itself that melts into air: the main consequence of the scientific breakthroughs in biogenetics is the end of nature. Once we know the rules of their construction, natural organisms are transformed into objects amenable to manipulation. Nature -human and inhuman- is, thus, ‘de-substantialized’, deprived of its impenetrable density, 8

of what Heidegger called ‘earth’. This development compels us to give a new twist to Freud’s title Unbehagen in der Kultur - discontent, uneasiness in culture. With the latest developments, the discontent shifts from culture to nature itself: nature is no longer ‘natural’, the reliable ‘dense’ background of our lives; it now appears as a fragile mechanism, which, at any point, can explode in a catastrophic direction». UNBEHAGEN IN DER NATUR, Zizek

«...nature does not exist as a periodic, balanced circuit, thrown of its track by man’s inadvertence. … “nature” is already, in itself, turbulent, imbalanced”. Σελ 38. Looking awry. Zizek

Οι παλαιότερες θεωρίες για τη φυσική που επίκεντρό τους είχαν την τάση των φυσικών φαινοµένων να ισορροπήσουν αντικαθίστανται από τις θεωρίες του χάους.

«The theory of chaos thus subverts the basic “intuition” of classical physics according to which every process, left to itself, tends toward a kind of natural balance (a resting point or a regular movement). The revolutionary aspect of this theory (η θεωρία του χάους) is condensed in the term “strange attractor”. It is possible for a system to behave in a “chaotic”, irregular way, i.e., never to return to a previous state..» σελ. 38 Looking awry. Zizek.

“…. although ecologists are constantly demanding that we change radically our way of life, underlying this demand is its opposite, a deep distrust of change, of development, of progress: every radical change can have the unintended consequence of triggering a catastrophe…..” UNBEHAGEN IN DER

NATUR, Zizek .

Οι απόψεις του Προβελέγγιου για τη φύση θεωρήθηκαν από οικολόγους στην Ελλάδα (Κορτζίδης, Συνασπισµός) ως προάγγελοι της ολιστικής προσέγγισης για την οικολογία που επικρατεί σήµερα. Αυτή η ολιστική προσέγγιση φαίνεται ότι αντιµετωπίζει τη φύση ως απροσπέλαστη και σκοτεινή, γι' αυτό και δε µπορεί εκ προοιµίου να συµφωνήσει και µε παρεµβάσεις σε αυτή. Μήπως τότε, αφού η φύση είναι ενιαία και αδιαίρετη οι παρεµβάσεις σε αυτή δεν είναι αποδεκτές υπό οποιεσδήποτε συνθήκες; Πώς είναι δηλαδή δυνατό να µην αποδεχόµαστε παρεµβάσεις στο σηµερινό τοπίο όταν πριν από 2.500 χρόνια η ανθρώπινη 9

παρέµβαση δηµιούργησε αυτό που ο Προβελέγγιος αποκαλεί «νόηµα Αθήναι» και τη σχετική του έκφραση ως τοπίου;

Φαίνεται ότι ο Προβελέγγιος, όταν µιλάει για τη φύση εννοεί το τοπίο της αρχαίας Αθήνας µε επίκεντρο τον Παρθενώνα και την Ακρόπολη. Αναφέρεται σε αυτό, όπως είδαµε και σε απόσπασµα από κείµενα του πιο πάνω και ως η αύρα του τοπίου (ο αέρας, οι κορυφογραµµές). Αναφέρεται και στις κορυφές ως ιερούς τόπους. Ίσως εννοεί τα βουνά που ταυτίζονταν για τους αρχαίους Έλληνες (και όχι µόνο) µε τον τόπο από όπου προέρχονταν οι µύθοι και οι θεοί.

Το τοπίο αυτό είναι «ιστορισµένο» σύµφωνα µε τον Προβελέγγιο. Αυτό σηµαίνει ότι είναι ένα τοπίο το οποίο θεωρείται ιδανικό µια που σήµερα ο Παρθενώνας και η Ακρόπολη ως επίκεντρα του τοπίου αυτού αποτελούν, σύµφωνα µε την ίδια προσέγγιση, τη γενέτειρα του δυτικού πολιτισµού. Με άλλα λόγια, αν ο Παρθενώνας και η Ακρόπολη ως επίκεντρα του τοπίου αυτού αποτελούν τη γενέτειρα του δυτικού πολιτισµού δε µπορεί παρά το τοπίο αυτό να είναι και το ιδανικό τοπίο για το δυτικό πολιτισµό. Φαίνεται ότι, εκ των υστέρων, ο Προβελέγγιος περιλαµβάνει στο τοπίο αυτό και όποιο στοιχείο θεωρούσε ότι το συµπλήρωνε στη µεσοπολεµική Αθήνα (τα Τουρκοβούνια, το αεράκι που φυσούσε, τις οπτικές φυγές κ.λπ.). Δ∆ηλαδή, αφού το τοπίο αυτό είναι ιδανικό, δεν µπορεί παρά και αυτά που το αποτελούν να συντείνουν σε αυτό.

Σε κάποιες αποστροφές του γραπτού του λόγου, ταυτίζει το τοπίο της αρχαίας Αθήνας µε αυτό της µεσοπολεµικής Αθήνας (εντάσσει σε αυτό και τις ενδιάµεσες περιόδους ως υποστηρικτικές στο αρχαίο τοπίο). Θα ήταν άδικο για το παρόν σύντοµο κείµενο να αναλωθούµε στο γιατί τα ταυτίζει και αν οι νεώτερες τότε προσθήκες στο προγενέστερο τοπίο υποστήριζαν το παλαιότερο τοπίο. Νοµίζουµε ότι στο επίκεντρο του Προβελέγγιου είναι το αρχαίο αθηναϊκό τοπίο και όχι η εικόνα που είχε από τη µεσοπολεµική Αθήνα. Εξάλλου αναφέρεται στο «νόηµα Αθήναι» που διακρίνεται από τη Λαική και Νεοκλασσική.

Δ∆ύο είναι οι λόγοι. Το ότι το θεωρεί «ιστορισµένο», ανάγει χρονικά το τοπίο, αν µη τι άλλο, σε αυτό (το τοπίο) που υπήρχε κατά την Αναγέννηση, όταν η δυτική διανόηση ενσκήπτει ξανά στην Αρχαία Αθήνα. Το προηγούµενο γεγονός, κατά δεύτερο λόγο, δε µπορεί παρά να οδηγεί τον Προβελέγγιο στην ταύτιση του αρχαίου Αθηναϊκού 10

τοπίου µε µια ιδεατή εικόνα (δεν ξέρουµε αν είχε γνώση των σχετικών εικόνων από τους περιηγητές) ή οποία δεν είναι απίθανο να κυριαρχείται από στοιχεία του σύγχρονου τότε τοπίου και όχι από στοιχεία του αρχαίου τοπίου. Γνωστές είναι οι συζητήσεις για το αν έπρεπε να φυτευθεί ο Λυκαβηττός ο οποίος µάλλον ήταν γυµνός. Είναι ένα ερώτηµα, εποµένως, αν το αεράκι ήταν δροσερό αν οι ορεινοί όγκοι από τους οποίους περνούσε ήταν γυµνοί.Γιατί η σιλουέτα των Τουρκοβουνίων είναι αιώνια ή σηµαντική; Μπορεί ακόµη και σήµερα να θεωρούµε ότι οι ορεινοί όγκοι είναι οι τόποι από όπου έρχονται οι θεϊκές οντότητες;

Θα αναδιατυπώσουµε το ερώτηµα αν, παρόλο που δεν αναφέρεται σε αυτό ρητά ο Προβελέγγιος, θεωρεί ότι οι παρεµβάσεις των αρχαίων Αθηναίων στο τοπίο είναι αποδεκτές.

Η απάντηση, µετά την πρώτη προσέγγιση µας µπορεί να φαίνεται πιο εύκολη. Το τοπίο αυτό δεν προέκυψε από κάποια παρέµβαση ή το γεγονός αυτό δεν φαίνεται να αφορά τον Προβελέγγιο. Το ότι το τοπίο αυτό είναι αποτέλεσµα ανθρώπινης παρέµβασης, πάντως, είναι σίγουρο ότι το προϋποθέτει ο Προβελέγγιος. Σε διαφορετική περίπτωση δεν θα αναφερόταν στο τοπίο αυτό ως αυτό που αν έβλεπε

κανείς τον Παρθενώνα από κοντά δεν θα του φαινόταν ωραίος.

Το αρχαίο Αθηναϊκό τοπίο, εποµένως, σύµφωνα µε τον Προβελέγγιο δεν είναι µόνο το φυσικό του ανάγλυφο ή άλλα στοιχεία της φύσης αλλά και τα στοιχεία της ανθρώπινης παρέµβασης σε αυτό. Μήπως ο Προβελέγγιος θεωρεί ότι τα φυσικά αυτά στοιχεία γέννησαν ένα Παρθενώνα; Και, εποµένως, ο Παρθενώνας είναι, κατά κάποιο τρόπο, η συνέχεια των φυσικών χαρακτηριστικών του τοπίου; Δ∆εν θα ασχοληθούµε

µε

ανάλογες

φυσιοκρατικές

ιστοριογραφικές

προσεγγίσεις

(Braudel). Τις θεωρούµε ξεπερασµένες. Αποτέλεσαν κατά τον προηγούµενο αιώνα πλευρά της απάντησης της δυτικής διανόησης στην άποψη ότι το Μαρξικό ιστοριογραφικό µοντέλο είναι εξελικτικό. Και µόνο η ανθρωπολογία από τότε έχει απαντήσει σχετικά (Gaudelier).

Με άλλα λόγια, το να θεωρούµε ότι ένα τοπίο που προέκυψε µε την ανθρώπινη παρέµβαση δε µπορεί παρά να µείνει άθικτο (έστω ότι έχει µείνει άθικτο µέχρι σήµερα) ενέχει την εξής αντίφαση: πώς µπορούµε να αποδεχθούµε κάτι τέτοιο όταν το τοπίο αυτό προέκυψε µετά από ανθρώπινη παρέµβαση; Το πιο σηµαντικό 11

όµως είναι ότι στην αρχαία Αθήνα η παρέµβαση είναι τυχαία. Δ∆εν υπάρχει η έννοια του τοπίου. Σήµερα υπάρχει. Αυτό το γεγονός από µόνο θα έπρεπε να δηµιουργεί τις προϋποθέσεις να γίνει µια θετική παρέµβαση.

Ο Προβελέγγιος δεν φαίνεται να αρνείται µια θετική παρέµβαση αλλά οποιαδήποτε παρέµβαση. Αυτό προκύπτει όχι τόσο από τα συµφραζόµενά του όσο από το κλίµα το οποίο προσλαµβάνουµε από τα κείµενα του. Αναφέρεται στα ιδιωτικά

συµφέροντα που καταδυναστεύουν τη σύγχρονη πόλη και δεν σέβονται το αρχαίο τοπίο.

Παρ'όλα αυτά θεωρεί ότι τα αποµεινάρια του αρχαίου τοπίου θα µπορούσαν να υπάρξουν έστω και ως µια κηλίδα στο κέντρο της σύγχρονης πόλης. Mε άλλα λόγια, η παρέµβαση µπορεί µόνο να γίνει αποδεκτή ως άποψη για λόγους διατήρησης. Ακόµη και τότε, όµως, θα πρέπει να δούµε, η εξέλιξη της αντίληψης του ανθρώπου για τη φύση και η µετατροπή της σε τοπίο, τι πλαίσιο δηµιουργεί για τη σηµασία της παραπάνω πρότασης. Ο Προβελέγγιος δεν µένει στην άποψη του για την κηλίδα. Θεωρεί ότι ο τρόπος που προσεγγίζουµε τον Παρθενώνα δε µπορεί παρά να είναι αυτός που δείχνει σεβασµό στο µνηµείο.

Αν η τελευταία αντίληψη δείχνει µια αταλάντευτη στάση για το πώς θα έπρεπε να αντιµετωπιστεί το τοπίο αυτό, δηλαδή, ότι δεν θα έπρεπε να θιγεί καθόλου (αυτό προκύπτει από τη ρητορική), από την άλλη το γεγονός ότι από τα συµφραζόµενα του δείχνει να το αντιµετωπίζει ως τοπίο δηµιουργεί αντιφατικές εντυπώσεις. Τι άλλο είναι η αντιµετώπιση του Παρθενώνα ως άσχηµου όταν τον βλέπει κανείς από κοντά παρά η αντιµετώπιση του ως στοιχείου του τοπίου;

Το ερώτηµα, εποµένως, του µικρού αυτού δοκιµίου βασίζεται κυρίως στο αν οι αρχαίοι αθηναίοι συµπεριελάµβαναν την

έννοια «τοπίο» στο εννοιολογικό τους

σύµπαν ή όχι. Αν την είχαν µπορούµε να πούµε ότι είναι καθ’ όλα θεµιτό σύγχρονη επιδίωξη να είναι η αναβίωση του αρχαίου τοπίου. Δ∆ευτερεύουσα θα ήταν η συζήτηση τότε του τι σηµαίνει τοπίο σήµερα σε αντιδιαστολή µε το τι σήµαινε πριν 2.500 χρόνια. Αυτό το ερώτηµα σχετίζεται µε τη µουσειολογία και λιγότερο µε την ιστοριογραφία.

Αν, όµως, δεν υπήρχε τοπίο πριν 2.500 χρόνια δε µπορεί η άποψη ότι ο Παρθενώνας είναι άσχηµος όταν τον βλέπει κανείς από κοντά να αποτελεί επιχείρηµα να απορριφθούν οι οποιεσδήποτε παρεµβάσεις στο τοπίο. Το ίδιο µπορούµε να πούµε και για την άποψη ότι σεβασµό δείχνει κανείς προς το µνηµείο αυτό µόνο όταν το προσεγγίζει µε αργούς ρυθµούς και όχι µε τους καταιγιστικούς σύγχρονους ρυθµούς που επιτρέπουν τα σύγχρονα µέσα µεταφοράς που µε τον

περιµετρικό δρόµο της Δ∆ιονυσίου Αρεοπαγίτου φτάνουν πια πολύ κοντά στο µνηµείο. Είναι και αυτή µια σύγχρονη αντίληψη που θεωρεί τον Παρθενώνα µέρος τοπίου την οποία φαίνεται ότι υιοθετεί ο Προβελέγγιος (ίσως χωρίς να το συνειδητοποιεί).

Ο Προβελέγγιος θα υποστήριζε συνειδητά την αντίληψη ότι ο Παρθενώνας είναι µέρος ενός τοπίου το οποίο δεν πρέπει να θιγεί µόνο αν θεωρούσε ότι και οι αρχαίοι αθηναίοι είχαν παρέµβει συνειδητά στο τοπίο ως τέτοιο. Σε διαφορετική περίπτωση, δηλαδή, αν οι αρχαίοι αθηναίοι δεν είχαν επέµβει συνειδητά πώς µπορούν να κάνουν και οι σύγχρονοι το ίδιο όταν οι τελευταίοι αντικειµενικά το βλέπουν ως τοπίο (συµπεριλαµβανοµένου του Προβελέγγιου);

Το να µη γίνει καµιά παρέµβαση θα ήταν µια πρόταση. Όµως, αφενός, όπως είπαµε και πιο πριν δεν είναι αυτό που έχει ο Προβελέγγιος στο µυαλό του όταν λέει ότι η παρέµβαση δεν ήταν αυτή που έπρεπε (ο περιµετρικός δρόµος στη βάση του λόφου της Ακρόπολης). Η υιοθέτηση, αφετέρου, της µη παρέµβασης πάλι δεν θα άλλαζε το γεγονός ότι τον ίδιο φυσικό ή ανθρωπογενή σχηµατισµό ο σύγχρονος άνθρωπος τον αντιλαµβάνεται ως τοπίο ενώ ο αρχαίος όχι. Με άλλα λόγια προκειµένου ο σύγχρονος άνθρωπος να καταλάβει ό,τι και ο αρχαίος, προϋπόθεση είναι η παρέµβαση και όχι η µη παρέµβαση.

Ο Παρθενώνας ως τµήµα του σύγχρονου τοπίου.

Δ∆ύο ερωτήµατα πρέπει να εξετάσουµε λοιπόν κλείνοντας το σύντοµο αυτό κείµενο: •Τι αντιλαµβάνονται οι σύγχρονοι σε σχέση µε τους αρχαίους (αθηναίους) από έναν φυσικό σχηµατισµό (συµπεριλαµβανοµένης και της ανθρώπινης παρέµβασης). •Τι είδους παρέµβαση χρειάζεται σήµερα προκειµένου να προσεγγίσει ο σύγχρονος το νόηµα Αθήναι (αν αυτό είναι εφικτό). Θα εξετάσουµε πιο αναλυτικά ένα από τα θέµατα που θίγει ο Προβελέγγιος όταν αναφέρεται στην Ακρόπολη. Τη δηµιουργία περιµετρικού δρόµου στη βάση της και το ότι από κοντά ο Παρθενώνας φαίνεται άσχηµος.

Στην αρχή του κειµένου παραθέσαµε αποσπάσµατα κειµένων στα οποία γίνεται προσπάθεια να ορισθεί το τοπίο και πότε η έννοια αυτή δηµιουργήθηκε ή, µε άλλα λόγια, πότε πληρούνται οι προϋποθέσεις για τη δηµιουργία µιας τέτοιας έννοιας. Η χρονική αυτή περίοδος τοποθετείται µετά το Μεσαίωνα στο δυτικό κόσµο. Σύµφωνα µε τον Ritter ούτε και στην Αρχαιότητα υπήρχε η έννοια του τοπίου.

Σύµφωνα µε τη Δ∆. Χατζησάββα : «... ο µόνος λόγος που θα παρακινήσει το Σωκράτη στην εξοχή, ... είναι η µεταφορά ενός στοιχείου της πόλης.... Είναι σαφής η πλατωνική µεταφυσική διάκριση ανάµεσα σε αισθητή µορφή και νοητό περιεχόµενο, όπου το καθαρό περιεχόµενο κυριαρχεί επί της αισθητής µορφής..» σελ. 180. Η

διεκδίκηση της Υπαίθρου

Δ∆εν θα τολµήσουµε να πούµε τόσο ότι ο Σωκράτης δε µπορεί να δει τη φύση ως τοπίο. Θα µπορούσαµε περισσότερο να ισχυρισθούµε ότι η άποψη ότι ο Παρθενώνας από κοντά είναι άσχηµος δεν φαίνεται να µπορεί να είναι έκφανση µιας κοινωνίας όπου το καθαρό περιεχόµενο κυριαρχεί επί της αισθητής µορφής. Θα µπορούσαµε να συζητήσουµε το κατά πόσο στοιχεία τοπίου µπορεί να συνυπάρχουν µε µορφές της ζωής στην αρχαία Αθήνα.

Βρίσκουµε όµως ότι

περισσότερο ενδιαφέρον έχει η ανάλυση των δύο τελευταίων θεµάτων που αναφέραµε πιο πάνω.

Θα επιχειρήσουµε έναν παραλληλισµό: ξέρουµε ότι οι κίονες του Παρθενώνα συγκλίνουν σε ένα νοητό σηµείο πάνω από το µνηµείο. Ξέρουµε, επίσης, ότι τα γλυπτά στα αετώµατα του Παρθενώνα έχουν υποστεί τις απαραίτητες «αλλοιώσεις» προκειµένου ο επισκέπτης να έχει την κατάλληλη εντύπωση όταν τα κοιτά από κάτω (αυτή είναι και η οπτική γωνία υπό την οποία ακόµη και σήµερα βλέπουµε τα γλυπτά αυτά επί τόπου στο µνηµείο). Τα χαρακτηριστικά αυτά ( οπτικες διορθωσεις κ.λπ.), φαίνεται ότι αναλογούσαν σε ένα κόσµο που πίστευε στην αρµονία που καθορίζεται από υπερφυσικές δυνάµεις.

Σήµερα, αν µη τι άλλο, η µουσειολογία µας προσφέρει τη δυνατότητα όχι µόνο να δούµε το µνηµείο µε οπτική γωνία ίδια µε αυτή που επιµελήθηκε ο Φειδίας αλλά να δούµε και τις αλλοιώσεις. Το να αρνηθούµε τη µουσειολογία και να αρκεστούµε σε µια απλή αναστήλωση θα µας οδηγούσε, τηρουµένων των αναλογιών, στην αντιµετώπιση του µνηµείου ως αντικειµένου που αναλογεί σε µια περίοδο που δεν κατανοούµε. Το να θεωρήσουµε ότι βλέποντας ένα πλήρως αναστηλωµένο µνηµείο και µόνο θα ήταν αρκετό για να αναβιώσει και το νόηµα Αθήναι είναι, µάλλον, αδιέξοδη λογική.

Ο επισκέπτης σήµερα δεν αντιµετωπίζει σε µεγάλο βαθµό τον κόσµο του ως αποτέλεσµα υπερφυσικών δυνάµεων. Το µόνο που µπορούµε να κάνουµε εποµένως, είναι να του δώσουµε να καταλάβει τι σηµαίνουν αρµονικές χαράξεις και πώς λειτουργούσαν οι στρεβλώσεις στην πρόσληψη των γλυπτών και σε τι κοινωνία αναλογούσαν τα φαινόµενα αυτά.

Με τον ίδιο τρόπο µπορούµε να κρίνουµε και την άποψη για την ασχήµια του Παρθενώνα από κοντά. Ξέρουµε ότι ο Προβελέγγιος κατακρίνει µε αυτό τον τρόπο τη χάραξη της Δ∆ιονυσίου Αρεοπαγίτου η οποία επιτρέπει τη θέαση του µνηµείου µε τρόπο που το κάνει να φαίνεται άσχηµο. Πώς έβλεπε ο Αρχαίος Αθηναίος το µνηµείο από κοντά;

Άποψη της Ακρόπολης και του Παρθενώνα από τα σκαλιά του Ηρωδειου, στον πεζόδροµο της Δ∆ιονυσίου Αρεοπαγίτου.

Πώς µπορεί κριτήριο για την αναβίωση του αρχαίου αθηναϊκού τοπίου να είναι το αν κάποιες οπτικές γωνίες δείχνουν τον Παρθενώνα άσχηµο όταν τέτοιο κριτήριο φαίνεται ότι δεν υπάρχει για τον αρχαίο Αθηναίο; Όταν κριτήριο του δεν φαίνεται να σχετίζεται µε την αισθητή µορφή αλλά µε νοητό περιεχόµενο;

Με άλλα λόγια η αναβίωση του νοήµατος Αθήναι δεν είναι εφικτή. Θα ήταν εφικτή µόνο αν ο σύγχρονος επισκέπτης αντιλαµβανόταν το τοπίο µε τρόπο ίδιο όπως και αρχαίος Αθηναίος. Η αναβίωση εποµένως είναι εφικτή µόνο στο µέτρο της κατεδάφισης

αποµυθοποίησης

του

τρόπου

που

αρχαίος

αθηναίος

αντιλαµβανόταν τον Παρθενώνα. Αν µε τη χάραξη της Δ∆ιονυσίου Αρεοπαγίτου επιτυγχάνεται η σύγχρονη αυτή αναβίωση, το έργο αυτό θα έπρεπε να είναι απαραίτητο (άσχετα αν µε αυτό µπορούσαν να εξυπηρετηθούν και τα χιλιάδες διερχόµενα αυτοκίνητα, πραγµα το οποιο κατακρίνει ο Προβελέγγιος).

Βιβλιογραφία •Primitive, Original matters in architecture, Ed by Jo Odgers, Flora Samuel and Adam Sharr. Routledge, 2006. •Architecture and Nihilism: On the Philosophy of Modern Architecture, Massimo Cacciari, Yale Univeristy Press, 1993. •Looking Awry, An Introduction to Jacques Lacan through Popular Culture, Slavoj Zizek, MIT Press, 1992. •To τοπίο, George Simmel, Joachim Ritter, Ernst H. Gombrich, Ποταµός, 2004. •Η διαγώνιος του Le Corbusier, Παναγιώτης Τουρνικιώτης, Εκκρεµές, 2010. •Η διεκδίκηση της Υπαίθρου, Φύση και κοινωνικές πρακτικές στη σύγχρονη Ελλάδα, Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας, Τµήµα Αρχιτεκτόνων µηχανικών, ίνδικτος, 2009.

•Το τρίτο µάτι 1935-1937, Ελληνικό λογοτεχνικό και ιστορικό αρχείο, Αθήνα, 1982.