Argo tekstboek bladerboek by Staal & Roeland

ARGO GRIEKS

TEKSTBOEK

griekenland in de oudheid In de Oudheid bestond Griekenland uit een verzameling van zelfstandige steden en staatjes. Het land Griekenland bestond nog niet. Bovendien was de Griekse wereld veel groter dan het land dat we nu ‘Griekenland’ noemen.

makedonië Pella Vergina Olympos

Troje Lemnos

thessalië

epiros

egeïsche zee

Iolkos Dodona Thermopylai Parnassos Delphi

Ithaka Kefalonia

Kaap Artemision

boiotië

Skyros

Euboia

Plataiai Thebe attika Marathon Golf van Korinthe Eleusis Chaironea Athene achaia Korinthe Salamis Peiraieus Nemea elis Aigina Kaap Mykene Sounion Olympia Epidauros Argos argolis Troizen peloponnesos

Delos

Taygetos messenië Pylos

Sparta lakedaimon

Kaap Tainaron

Kreta Knossos 0

100

150

200 km

Ida

ARGO GRIEKS

TEKSTBOEK ANTOINETTE VAN DUIJN INEZ VAN EGERAAT ADRIAAN KEGEL AGNES SCHAAFSMA PAUL VISSER

STAAL & ROELAND BV

Inhoud

Inleiding 7 Geschiedenis van de Griekse wereld 8 Kaart van de Griekse wereld 10

thema 1 Begin 12 proloog Hellas 14 1 Epos 16 2 Mythe 18 3 Kronos 20 4 Zeus 22 5 Titanenstrijd 24 epiloog Het ontstaan van ons alfabet 26 thema 2 Olympos 28 6 7 8 9 10

proloog Olympos: de Godenberg 30 Goden 32 Held 34 Argonauten 36 Argonautentocht 38 Het Gulden Vlies 40 epiloog Herakles 42

thema 3 Troje 44 11 12 13 14 15

proloog De Trojaanse Oorlog 46 Agamemnon & Achilles 48 Hektor & Andromache 50 Hektor & Achilles 52 Een houten paard 54 De val van Troje 56 epiloog Mythe & werkelijkheid 58

thema 4 Delphi 60

proloog Het orakel van Delphi 62 16 Pythia 64 17 Orakeluitspraak 66 18 Offer 68 19 Wijgeschenk 70 20 Een reis naar Delphi 72 epiloog De toekomst voorspellen 74

thema 5 Ionië 76 proloog De Ionische denkers 78 21 Natuurfilosofen 80 22 Alles stroomt 82 23 Verbazingwekkende prestaties 84 24 Onderzoek 86 25 India’s goud 88 epiloog Wetenschap 90

thema 6 Hades 92

thema 9 Athene 140

26 27 28 29 30

41 42 43 44 45

proloog Leven na de dood 94 In de onderwereld 96 De overkant van de Acheron 98 Straf 100 Begrafenis 102 Sokrates over de dood 104 epiloog Charon 106

thema 7 Olympia 108 proloog Olympia 110 31 Pelops 112 32 Competitie 114 33 Regels 116 34 Milo 118 35 Lijkspelen 120 epiloog De moderne Olympische Spelen 122

proloog Athene & Perikles 142 Volksvergadering 144 Stad 146 Op de Akropolis 148 Rechtspraak 150 Tragedie 152 epiloog Beeldhouwkunst 154

Overzicht grammatica 157 Alfabetische basiswoordenlijst 185 Lijst van gebruikte afkortingen 195 Illustratieverantwoording 196 Dankwoord 197

thema 8 Peloponnesos 124 36 37 38 39 40

proloog Peloponnesos 126 Diolkos 128 Handel 130 Spartanen 132 Thermopylai 134 Salamis of Isthmos? 136 epiloog Scheepvaart 138

Argo

rgo (Ἀργώ) is de naam van het beroemdste schip uit de Griekse mythologie. Dit schip vertrok ooit, bemand met Griekse helden, op een speciale missie. Deze ‘Argonauten’ werden op een lange en moeizame reis op allerlei manieren op de proef gesteld. Dit lesboek draagt niet voor niets deze trotse naam. Je zult zien dat het boek je even eens meeneemt op een reis langs allerlei bekende plaatsen in Griekenland. Het doel van de reis is om kennis te maken met de taal en de cultuur van de oude Grieken. De taal van de Grieken is de meest directe toe gangspoort tot hun cultuur. We bedoelen daarmee het Oudgrieks, de taal van Herakles en Sokrates, en niet het Nieuwgrieks dat tegenwoordig in Griekenland wordt gesproken. Die moderne taal is nog wel verwant aan het Oudgrieks (er wordt bij voorbeeld nog steeds hetzelfde alfabet gebruikt), maar de verschillen zijn zó groot, dat het echt twee verschillende talen zijn.

griekse erfenis Waarom vinden we die taal en die cultuur van de oude Grieken tegenwoordig nog steeds boeiend en belangrijk? Ten eerste omdat wij moderne mensen zo enorm veel van de Grieken geleerd hebben. Neem nu eens de films en tv-series die je kijkt. Daarin spelen acteurs die de werkelijkheid nabootsen — een Griekse uitvinding ! Nog een voorbeeld: wij weten van alles over de allerkleinste deeltjes waaruit de wereld is op gebouwd. Het waren de Grieken die daarover voor het eerst gingen nadenken en theorieën bedachten. En idealen die wij tegenwoordig belangrijk vinden — gelijkheid van mensen, vrijheid van menings

uiting, een democratische staatsvorm — dat zijn allemaal zaken die de oude Grieken hebben vorm gegeven. Daarbij komt dat de Grieken ook hun sporen hebben nagelaten in onze taal en andere talen van Europa. Woorden als microscoop, biologie, eutha nasie, mythe, astronomie, encyclopedie, Bijbel, orthodontist en macro-economie komen allemaal rechtstreeks uit het Oudgrieks. Wie die taal kent, komt overal in Europa herkenbare woorden tegen. Zelfs de naam Europa komt uit het Grieks. Het is de naam van een prinses die vanuit het oosten door de oppergod Zeus naar ons continent werd gebracht.

verhalen Wat voor de Griekse woorden geldt, geldt net zo goed — of misschien nog wel meer — voor hun verhalen. Heel veel mooie verhalen die wij kennen hebben we rechtstreeks van de Grieken geleend, of zijn variaties op thema’s die door hen voor het eerst zijn bedacht. Moderne films, boeken of toneel stukken vertellen vaak een v erhaal dat in een iets andere vorm ook al door de Grieken werd verteld. Verhalen over families die elkaar dwars zitten, over geliefden die elkaar weerzien, over vriend schap en geluk, over het verdriet van de oorlog: de Grieken vertelden ze het eerst, en volgens velen het mooist. Aan jullie nu de kans om aan boord te gaan voor een fascinerende reis door de wereld van de Grieken. Mensen die duizenden jaren geleden leefden, maar ontzettend veel op ons lijken.

Iason en de Argonauten. De helden van de Argo roeien uit alle macht om hun schip door de Botsende Rotsen (de Symplegaden) te loodsen. De mast met het zeil is overboord geslagen. De Britse schilder Arthur C. Michael maakte deze kleurenlitho rond 1925.

delphi De Griekse goden bemoeiden zich volop met de mens. Daarom was het voor de mens ook belangrijk om met de goden in contact te komen. Overal in Griekenland waren grote en kleine heiligdommen voor verschillende goden, maar het volgende doel op de reis is het belangrijkste heiligdom van allemaal. In Delphi had de god Apollo zijn zetel. Het orakel van Apollo was in heel Griekenland bekend. De verhalen in dit thema gaan over toekomstvoorspellingen. Over offers en religieuze feesten. Over mensen die geloven en goden die soms iets van zich laten horen.

Korykische grot

Krisa

Delphi

Kirra Antikyra

Einde Apolloheiligdom ( 390 )

Delphiheiligdom (1400 v.Chr. (?))

3000 v. Chr.

1200 v. Chr.

Bronstijd

Pausanias schrijft reisgids

Apolloheiligdom (8ste eeuw v.Chr.)

850 v. Chr.

500 v. Chr.

Stadstaten & kolonisatie

336 v. Chr.

Hellenisme

Perzische & Peloponnesische oorlogen

31 v. Chr.

500

Een deel van het tempelterrein van Delphi. De heilige weg leidt omhoog naar de tempel van Apollo rechtsboven. Langs de heilige weg staan beelden en bouwwerken, gewijd aan de god Apollo. De tekening is gemaakt door Jacques Martin, de maker van de stripÂ boekenserie over Alex.

Orakeluitspraak

oewel orakeluitspraken over de toekomst gingen, geloofde men dat ze de waarheid bevatten. Het lot van ieder mens en iedere god lag immers al vast. De uitspraak van het orakel kon dus niet opzij geschoven worden. Sterker nog: wie probeerde om het orakel te slim af te zijn, kwam altijd bedrogen uit. Er zijn zowel in de ge schiedschrijving als in de mythologie vele verhalen

Een Vlaams wandtapijt uit de 16de eeuw toont de Schikgodinnen, de Μοῖραι. Zij bepalen het lot van iedere sterveling door middel van de levensdraad. Klotho spint de draad, Lachesis meet hem af en Atropos knipt de draad door. Het wandtapijt hangt in het Victoria and Albert Museum in Londen.

thema 4 delphi

waarin een belangrijke rol voor het orakel is weg gelegd. Vaak gaat het om mensen die iets vervelends te horen krijgen en vervolgens proberen om hun lot te ontlopen, maar daardoor juist precies doen wat het orakel had voorspeld. Het beroemdste voorbeeld is de mythe van Oidipous. In dit verhaal is het de koning van Thebe die bij het orakel komt en hoort dat hij eindelijk een zoon zal krijgen, maar uiteindelijk door hem zal worden gedood. Hij probeert dit lot te ontlopen door het jongetje, Oidipous, in de bergen te vonde ling te laten leggen. Het kind wordt door een herder gevonden en naar de koning van Korinthe gebracht. Oidipous groeit op als prins van Korinthe. Als hij volwassen is, hoort hij op zijn beurt van het orakel dat het zijn lot is om zijn vader te doden. Omdat hij denkt dat de koning van Korinthe zijn echte vader is, probeert hij aan dat lot te ontkomen. Hij keert niet terug naar huis maar gaat op weg naar de stad Thebe. Onderweg krijgt hij ruzie met een onbeken de oude man en doodt hem. Uiteraard blijkt later dat de onbekende oude man Oidipous’ echte vader is. Zo is het lot toch vervuld. Het lot blijkt dus echt onontkoombaar te zijn, wat de mens ook doet. Bovendien blijkt dat de mens voorzichtig moet zijn met orakeluitspraken. Het is gevaarlijk om de toekomst te willen kennen, en de mens die te veel wil weten wordt al snel gestraft. In de mythologie zijn dan ook verschillende voor beelden te vinden van mensen die weliswaar de toe komst kennen, maar daarvoor ook een prijs betalen. De beroemde ziener Teiresias is bijvoorbeeld blind. De Trojaanse prinses Kassandra kent de toekomst, maar op haar rust een vloek die ervoor zorgt dat niemand haar ooit gelooft. En eerder hebben we Phineus al ontmoet, die voor zijn voorspellingen is gestraft met blindheid en met de komst van de Harpijen.

1 3 4

μαντευμα

Ἧκεν εἰς τοὺς Δελφοὺς ὁ τῶν Λυδῶν βασιλεὺς Κροῖσος. Ὁ δὲ Κροῖσος σφόδρα ἠγανάκτει τῇ Πυθίᾳ καὶ εἶπεν αὐτῇ· «Τούσδε τοὺς δεσμοὺς παρέχω τῷ θεῷ ὡς ἀκροθίνια τοῦ πολέμου· ἐμὲ γὰρ ἐνίκησεν ὁ Κῦρος, ὁ τῶν Περσῶν βασιλεύς, καὶ εἰς δεσμούς μ’ ἤγαγεν. Ἀλλ’ ἐθέλω σ’ ἐρωτᾶν· τί οἱ τῶν Ἑλλήνων θεοὶ ἄπιστοί εἰσιν; Ἐγὼ γὰρ ἀεὶ τὸν Ἀπόλλωνα ἐτίμων μάλιστα, πολλάκις δὲ δῶρα δεῦρο ἔπεμψα· πολλὰ δὲ ἱερὰ ἔθυσα. Ἀλλὰ σὺ ἔψευσάς με. Προέλεξας γάρ ποτέ μοι· «Εἰ τοῖς Πέρσαις πολεμήσεις, μεγάλην ἀρχὴν καταλύσεις.» Διότι δ᾽ ἡ τῶν Περσῶν ἀρχὴ μείζων ἐστὶν ἢ ἡ τῶν Λυδῶν ἀρχή, ἐνόμιζον ὅτι σὺ συνεβούλευές μοι πολεμεῖν. Ἀλλ’ ἐπειδὴ ἐπολεμήσαμεν, ἐνίκων οἱ Πέρσαι. Τί οὖν σὺ καὶ ὁ θεὸς τὴν ἀλήθειάν με ἐκρύψατε;» Ἡ δὲ Πυθία ἐγέλασε καὶ εἶπεν τῷ Κροίσῳ· « Ὦ νήπιε, μὴ ἀγανάκτει. Οὐδενὶ γὰρ ἀνθρώπων ἔξεστι τὴν τύχην φυγεῖν, καὶ σοί ποτε ἐπέκλωσαν αἱ Μοῖραι ὅτι οἱ Πέρσαι σε πέρσαι ἔμελλον. Ἐπειδὴ δὲ ἤκουσας τὸ μάντευμά μου, οὐδὲν ἔτι ἐπηρώτησας· πολεμεῖν γὰρ ἐπεθύμησας καὶ τὴν τῆς νίκης τιμὴν λαβεῖν ἤλπισας. Ἡ δὴ τῶν Περσῶν ἀρχὴ μείζων ἐστὶν ἢ ἡ τῶν Λυδῶν ἀρχή, ἀλλὰ σκόπει τάδε· ὁ μῦς τοῖς μὲν ἀνθρώποις μικρὸς εἶναι δοκεῖ, ταῖς δὲ ψύλλαις μέγας. Ἐγὼ μὲν οὖν οὔποτέ σε ἔψευσα, σὺ δ’ ἠγνόησας τὸ μάντευμα καὶ τοὺς Λυδοὺς οὐχ ἱκανῶς ἐφύλαξας.»

ὁ Λυδός ὁ βασιλεύς τούσδε τοὺς δεσμούς acc mv τὰ ἀκροθίνια mv

νικάω οἱ Πέρσαι, -ῶν, -αις, -ας 7 ἄπιστοι mv 8 μάλιστα bijw 9 δεῦρο bijw ἔπεμψα πολλὰ ἱερά mv θύω 10 ἔψευσα ψεύδω προλέγω 5

11 πολεμήσεις

πολεμέω (+ dat) μεγάλην ἀρχὴν καταλύσεις 12 ἡ ἀρχή διότι

13 μείζων ἤ 14 συμβουλεύω 16 ἡ ἀλήθεια

ἔκρυψα κρύπτω 17 ἐγέλασα 18 ὁ νήπιος οὐδείς, οὐδενός 19 ἔξεστι(ν) + inf ἡ τύχη 20 ἐπικλώθω + dat

αἱ Μοῖραι

Lydiër koning deze boeien buit die aan een god werd geofferd overwinnen de Perzen onbetrouwbaar vooral, het meest hierheen aor van πέμπω veel offerdieren offeren aor van ψεύδω bedriegen voorspellen jij zult oorlog voeren oorlog voeren (tegen) jij zult een groot rijk vernietigen 1 begin 2 heerschappij, rijk omdat, doordat groter dan 1 raad geven 2 + inf aanraden om de waarheid aor van κρύπτω verbergen aor van γελάω dwaas niemand het is mogelijk om 1 lot, kans 2 geluk 3 ongeluk bepalen voor Moirai (zie afbeelding)

21 πέρθω 22 τὸ μάντευμα

verwoesten

ἐπερωτάω οὐδέν, οὐδενός 23 ἐπιθυμέω

verder vragen

24 ἤλπισα 25 τάδε acc

ὁ μῦς

orakel(spreuk) niets 1 + gen verlangen naar 2 + inf ernaar verlangen om aor van ἐλπίζω deze dingen, het volgende muis

26 μικρός nom 27 ἡ ψύλλα

klein

μέγας nom 28 ἀγνοέω 29 ἱκανῶς bijw ἐφύλαξα

groot

vlo niet begrijpen, niet weten voldoende aor van φυλάττω

20 Een reis naar Delphi D

e Griekse schrijver Pausanias schreef in de 2de eeuw n. Chr. een Rond leiding door Griekenland. Een echte reisgids was het, die zeer populair was onder Romeinen. Griekenland was al tweehonderd jaar Romeins gebied, maar onder invloed van keizer Hadrianus, een groot bewonderaar van alles wat Grieks was, leefde de belangstelling voor Griekenland op. Voor de reizende Romein was Pausanias’ boek een mooie voorbereiding op een bezoek aan Griekenland. Natuurlijk ontbrak ook Delphi niet in de beschrijvingen.

Delphi ligt in zijn geheel op een steile helling, zowel de stad zelf als het heilige terrein van Apollo. Dat is uitgestrekt en ligt in het bovenste deel van de stad. Het is doorsneden door een netwerk van straten. […] Bij de toegang tot het heilige terrein staat een bronzen stier, gemaakt door Theopropos van Aigina. Het is een wijgeschenk van de burgers van Korkyra. Het verhaal gaat dat op Korkyra een stier de kudde verliet, van de weide naar de zee afdaalde en daar begon te loeien. Toen dat iedere dag opnieuw gebeurde, ging de herder ook naar de zee en zag daar een enorme school tonijnen. Hij vertelde dat aan de Korkyraiers in de stad. Zij wilden de tonijnen vangen, maar hun pogingen waren tevergeefs. Daarop stuurden ze een gezantschap naar Delphi en zo offerden ze de stier aan Poseidon. Meteen na het offer vingen ze de vissen en hun wijgeschenk in Olympia en Delphi was het tiende deel van de vangst. […] Het schathuis van de Thebanen is gebouwd van oorlogsbuit, evenals dat van de Atheners. Of de Knidiërs hun schathuisje gebouwd hebben ter gelegenheid van een overwinning of om te pronken met hun rijkdom, weet ik niet, maar het Thebaanse schathuisje komt van de buit uit de slag bij Leuktra en het Atheense van de buit op het leger dat met Datis bij Marathon landde. De Kleonaiers werden net als de Atheners door een pestepidemie getroffen, maar in opdracht van het orakel van Delphi offerden ze een bok aan de opkomende zon en werden zo verlost van de ramp. Daarom zonden ze en bronzen bok aan Apollo. […] De Atheners hebben een stoa gebouwd van de schatten die ze in de oorlog met de Peloponnesiërs en hun Griekse bondgenoten veroverd hebben. Daar hangen de boegversieringen van de schepen en bronzen schilden. De inscriptie daarop noemt de steden waaruit de Atheners wijgeschenken hebben weggehaald. […] De door de Delphiërs zogenoemde Omphalos (Navel) is gemaakt van wit marmer. Ze zeggen dat dit het middelpunt van de aarde is en Pindaros heeft een ode geschreven waarin hij ook iets dergelijks zegt.

thema 4 delphi

In de voorhal van de tempel in Delphi staan levenswijsheden voor mensen gegrift, geschreven door mannen die de Grieken de Wijzen noemen. […] Deze mannen kwamen naar Delphi en wijdden aan Apollo de beroemde spreuken ‘Ken U zelf ’ en ‘Niets te veel.’ […] Dat waren de overblijfselen die het meest vermelding verdienen en in mijn tijd nog in Delphi aanwezig waren.

pausanias, Rondleiding door Griekenland, X.9-32 (fragmenten). Vertaling Peter Burgersdijk.

Het heiligdom van Delphi zoals het er nu uitziet, hoog in het Parnassusgebergte. In het het midden de over blijfselen van de Apollo tempel, die het hart van het complex vormde. Op het benedenterrein, links op de achtergrond, was onder andere een sportcomplex gesitueerd.

athene Na al die eeuwen drukt de godin Athena nog steeds haar stempel op de stad die haar naam draagt. Het Parthenon is het symbool van de stad, zoals het dat in de Oudheid ook al was. De stad die tot grote bloei kwam nadat de Perzen waren vertrokken. De stad waar het volk de beslissingen nam en waar machtige leiders konden worden verbannen. De stad die in de 5 de eeuw v. Chr. het culturele en politieke centrum van heel Griekenland was. De verhalen in dit thema gaan over politieke bond genootschappen en over de volksvergadering. Over de bouw van tempels en over de drukte op de markt. En we lezen hoe het afliep met Iason en Medea.

Athene Peiraieus

Salamis

at t i k a

Aigina

Delos

Perikles

(495–429 v. Chr.)

Delisch-Attische Zeebond

Herbouw Akropolis (447–406 v. Chr.)

Euripides’ Medea

(479 –404 v. Chr.)

(431 v. Chr.)

Verwoesting Akropolis

Peloponnesische Oorlog

(480 v. Chr.)

3000 v. Chr.

1200 v. Chr.

Bronstijd

(431 v. Chr. – 404 v. Chr.)

850 v. Chr.

500 v. Chr.

Stadstaten & kolonisatie

336 v. Chr.

Perzische & Peloponnesische oorlogen

31 v. Chr.

Hellenisme

De Akropolis bepaalt nog steeds de aanblik van Athene. Sinds 1975 vinden grote restauratieÂwerkzaamheden plaats om schade te herstellen die is veroorzaakt door oorlogen, hergebruik, verkeerde reconstructies en luchtvervuiling . Op de achtergrond is de haven Peiraieus te zien.

Proloog Athene & Perikles

e tweede Perzische Oorlog, een invasie onder leiding van koning Xerxes, was geëindigd in een grote nederlaag voor de Perzen. Aan Griekse zijde waren Athene en Sparta de grote leiders ge weest: Sparta op land, Athene op zee. In de jaren na de overwinning op de Perzen ontwikkelde vooral Athene zich tot een grootmacht in Griekenland. Niet alleen in de politiek, maar ook op cultureel gebied was Athene vijftig jaar lang het middelpunt van de Griekse wereld. Direct na de Griekse overwinning bij Plataiai richtte Athene met een groot aantal andere stad staten de Delisch-Attische Zeebond op. Dit was een militair bondgenootschap, dat zich wilde voorbereiden op een eventuele nieuwe Perzische invasie. Enkele leden van de bond leverden sche pen voor de gezamenlijke vloot, maar de meeste betaalden hun bijdrage in geld. De naam van de bond verwijst naar Attika, de streek waarin Athene ligt, en Delos, het eiland waar de schatkist werd bewaard. Al snel werd de bond volledig door Athene ge domineerd. De kas van de bond werd naar Athene verplaatst, en er werd zelfs beweerd dat het geld van de bond werd gebruikt voor het grootscheepse bouwprogramma dat in Athene werd gestart. De stad was door Xerxes verwoest en de Atheners wilden haar in volle glorie weer opbouwen. Op de Akropolis werd bijvoorbeeld begonnen met de bouw van de grote tempel voor Athene, het Parthenon. Om ook in oorlogstijd veilig de haven stad Peiraieus te kunnen bereiken werden er twee ‘Lange Muren’ van ongeveer 6 km gebouwd van Athene naar de zee.

het tijdperk van perikles Sinds het eind van de 6de eeuw v. Chr. was Athene een democratie. Belangrijke beslissingen werden door het volk genomen en de meeste belangrijke functies werden door het lot toegewezen. Toch kende Athene in dit gouden tijdperk een grote leider: Perikles. Hij werd herhaaldelijk gekozen tot στρατηγός (legeraanvoerder), een van de weinige functies die door middel van verkiezingen werden

142

thema 9 athene

verdeeld. Zijn belangrijke positie had hij echter te danken aan zijn enorme overredingskracht in de volksvergadering. Hij slaagde er steeds opnieuw in om de steun van de Atheense burgers te krijgen voor zijn voorstellen. In feite was hij de ongekroon de leider van Athene en de vijftigjarige bloeitijd wordt dan ook vaak ‘het tijdperk van Perikles’ genoemd. Het bouwprogramma, de vloot, de handel die daardoor mogelijk werd en het geld van de bond genoten zorgden er gezamenlijk voor dat Athene de machtigste, rijkste, sterkste en volgens sommigen mooiste stad van Griekenland werd. Intellectuelen en kunstenaars kwamen vanuit andere streken naar Athene en ook de stad zelf bracht vele grote namen voort. De geschiedschrijvers Herodotos en Thoukydides, de filosoof Sokrates, diens leerling Plato — ze werkten allemaal in Athene. De Griekse tragedies die tegenwoordig nog steeds worden uit gevoerd, werden in deze tijd in Athene geschreven. De architectuur en beeldhouwkunst bloeiden door de bouw van nieuwe tempels. De debatcultuur in de volksvergadering zorgde ervoor dat de wel sprekendheid een hoog niveau bereikte. En ook natuurfilosofen kwamen naar Athene. Perikles merkte ooit op dat Athene de ‘school van Hellas’ was. Toen de Delisch-Attische Zeebond door Athene steeds meer behandeld werd als een eigen impe rium, groeide de weerstand tegen het Atheense leiderschap. Enkele stadstaten kwamen in opstand en probeerden de bond te verlaten. In dit soort gevallen werd de bevolking streng gestraft: de mannen werden gedood en de vrouwen als slaven verkocht. Bovendien ging Sparta Athene steeds meer als een bedreiging zien. In 431 v. Chr. brak tussen de twee grootmachten de Peloponnesische Oorlog uit, die (met enige onderbrekingen) tot 404 v. Chr. zou duren. Sparta kwam als winnaar uit deze oorlog tevoorschijn en Athene werd onder worpen. De democratie werd afgeschaft, de Zee bond werd ontbonden en de Lange Muren moesten worden afgebroken. De leidersrol van Athene in de Griekse wereld was uitgespeeld.

Perikles spreekt op de Pnyx de volksvergadering toe. Illustratie op basis van een schilderij uit 1852 van Philipp von Foltz, Maximilianeum, MĂźnchen.

143

44 Rechtspraak N

iet alleen de politieke besluitvorming, maar ook de rechtspraak werd in Athene door het volk gedaan. Athene kende een systeem van jury rechtbanken, waarbij de jury niet alleen besloot of de aanklacht terecht was of niet, maar ook de straf vaststelde. Jaarlijks werd er een groep van 6000 mannen aangewezen die voor dat jaar mogelijke juryleden waren, en wanneer zich een zaak aan diende, werd er een jury samengesteld. De grootte van die jury hing af van de ernst van de zaak en kon variëren van 201 tot 2501 leden. Een rechtbank heette δικαστήριον, genoemd naar de δικασταί (juryleden). De voorzitter was een door het lot aangewezen magistraat, maar die deed niets anders dan het woord geven en de tijd in de gaten houden. Een rechter zoals wij die kennen was er niet. Ook aanklagers of advocaten kende men niet. Een aanklacht werd altijd gedaan door een privépersoon, ook als het ging om een staatszaak. Iedereen — zowel aanklager als aangeklaagde — moest zelf zijn eigen zaak bepleiten, al waren er wel goede redenaars die tegen vergoeding een over tuigende speech wilden schrijven. De rechtbanken waren voor de gewone burger de enige manier om protest aan te tekenen tegen het handelen van de leiders van de πόλις of tegen besluiten van de volksvergadering. Veel rechts

zaken waren dan ook verhitte debatten over het ‘belang van het volk’. Als een jury besliste dat een eerder besluit van de volksvergadering verkeerd was, was de conclusie niet dat de vergadering een fout gemaakt had, maar dat het volk door zijn leiders was misleid. De oorspronkelijke indiener van het voorstel werd dan gestraft. Een bijzondere vorm van rechtspraak was het ostracisme, genoemd naar de ὄστρακα (pot scherven) die ervoor gebruikt werden. Hiermee kon een Athener voor tien jaar uit de stad ver bannen worden. Deze procedure was bedoeld om te voorkomen dat iemand te veel macht kreeg in de volksvergadering. Elk jaar werd er in de volks vergadering gestemd of er een ostracisme nodig was. Als het antwoord ja was, werd er gecontroleerd of het vereiste aantal van 6000 mannen aanwezig was. Vervolgens moest iedereen op een ὄστρακον de naam krassen van degene die volgens hem de verbanningsstraf verdiende. De man die de meeste ὄστρακα achter zijn naam kreeg, moest de stad verlaten. In de loop der jaren werd het ostracisme een belangrijk middel in de machtsstrijd tussen politici onderling. Dat er soms bij binnenkomst van de vergadering voorgekraste scherven werden uitgedeeld met de naam van een politicus erop, zegt genoeg.

Door een ostracisme in 471 v. Chr. werd de belang rijke politicus en generaal Themistokles verbannen. Op al deze ostraka is zijn naam gekrast.

150

thema 9 athene

ἡ δίκη

δικη

1 2

opsluiten

1 het is hoogstwaarschijnlijk 2 het is passend jury-verslaafde

rechtspreken, beslissen

Σωσίας Ὦ Ξανθία, ἤδη ἔμαθες ὅτι ὁ δεσπότης τὸν πατέρα κατέκλεισεν ἐν τῇ οἰκίᾳ ; Ξανθίας Οὔπω ἔμαθον, ἀλλ’ εἰκός γ’ ἐστὶ τοῦτο· ὁ γὰρ γέρων φιληλιαστής ἐστιν. Σωσίας Φιληλιαστής ; Τί λέγεις ; Ξανθίας Φιλεῖ μόνον δικάζειν. Ὁπόταν δίκας δικάζῃ — ναὶ δὴ ὁπόταν τινὸς καταδικάζῃ — ἀληθῶς εὐδαίμων ἐστὶν ὁ ἀνήρ. Ἐπειδὰν δὲ τὸν τῶν τριῶν ὀβολῶν μισθὸν λάβῃ, οἴεται πλούσιος εἶναι. Ἀλλὰ διὰ ταύτην τὴν μανίαν καὶ ἐν ὕπνῳ ἐφρόντιζε τῶν ψήφων καὶ τέλος ὁ υἱὸς ἔδεισε μὴ οὐκέτι καθεύδοι. Ἀλλ’ ὁπότε κωλυθείη ἐξέρχεσθαι, μάλ’ ὠργίζετο καὶ λαθὼν ἐκφεύγειν ἐπειρᾶτο. Νῦν οὖν φυλάττωμεν αὐτόν, ἵνα μὴ ἀποφεύγῃ. Σωσίας Ἀλλὰ τί δράσωμεν, ὅταν αὖθις δικάζειν βούληται; Ξανθίας Ἐνθάδε μένων ἂν δικάζοι. Σωσίας Περὶ τίνος ; Μὴ ἡμῶν τῶν οἰκετῶν; Ξανθίας Οὐ δῆτα, ἀλλὰ μηχανῶμαι … Ηὕρηκα· τοῖς κυσὶ τοῖς τοῦ οἴκου ἂν δικάζοι· εἰ γὰρ ὁ μὲν ἕτερος κύων τὸν ἕτερον κλέψαι τυρὸν αἰτιῷτο, ὁ ἄλλος ἀπολογοῖτ’ ἄν. Καὶ ἡ τυρόκνηστις καὶ αἱ χύτραι κληθεῖεν ἄν, ἵνα μαρτυρῶσιν. Σωσίας Μὴ μῶρος ἴσθι· αἱ γὰρ χύτραι οὐ δυναταί εἰσι λέγειν. Ξανθίας Ἀλλ᾽ εἰ δυναταὶ ἦσαν, ἡδέως ἂν ἐμαρτύρουν. Τὰ δὲ τέκνα τὰ τοῦ ἀπολογουμένου κυνὸς παρείη ἄν, καὶ ἐπειδὰν λυπηρῶς «αὗ, αὗ» βαΰζωσιν, ὁ δικαστὴς τὸν φεύγοντα οἰκτίζοι ἄν. Ἀεὶ γὰρ οἰκτίζουσιν οἱ δικασταί, ὅταν τὰ τέκνα κνυζῆται. Ἀλλ’ αὐτίκ’ εἰσερχώμεθα καὶ δίκην καλῶμεν. Εἴθε κυνοδικαστὴς γένοιτο ὁ γέρων...

ὁ δεσπότης, -ου κατακλείω εἰκός (ἐστι)

1 recht(spraak) 2 rechtszaak 3 vonnis, straf meester, heer des huizes

ὁ φιληλιαστής, -οῦ δικάζω ὁπόταν (ὁπότε ἄν) + con ὁπότε 7 ναί καταδικάζω + gen 8 εὐδαίμων, -ον 9 ὁ ὀβολός 10 ἡ μανία 11 ὁ ὕπνος φροντίζω + gen ἡ ψῆφος

12 δείδω herh 13 14 16 19 20

21 22 23 24

25 26 31 32

καθεύδω ἔλαθον πειράομαι ἔδρασα δράω herh ὁ οἰκέτης, -ου δῆτα μηχανάομαι ηὕρηκα ὁ κύων, κυνός herh ὁ ἕτερος … ὁ ἕτερος ὁ τυρός αἰτιάομαι ἀπολογέομαι ἡ τυρόκνηστις, -ιδος ἡ χύτρα ἐκλήθην μαρτυρέω μῶρος, -α, -ον λυπηρῶς bijw βαΰζω ὁ δικαστής, -οῦ ὁ φεύγων, -οντος

34 κνυζέομαι 35 ὁ κυνοδικαστής, -οῦ

(telkens) wanneer wanneer, toen ja, waarachtig veroordelen gelukkig muntje waanzin, razernij slaap bezig zijn met, zorgen voor stem(steen) vrezen slapen aor van λανθάνω proberen aor van δράω doen, handelen (huis)slaaf zeker, werkelijk een list verzinnen ik heb (het) gevonden hond de ene ... de andere kaas beschuldigen zich verdedigen kaasrasp aarden pot aor pas van καλέω getuigenis afleggen dwaas verdrietig blaffen, janken rechter aangeklaagde (juridische term) janken, jammeren hondenrechter

151

Epiloog Beeldhouwkunst

eelden worden tegenwoordig gezien als kunst en beeldhouwers dus als kunstenaars. Bij de Grieken lag dat anders: het maken van beelden was voor de Grieken een τέχνη, een vak. Alles wat met aandacht gemaakt werd, noemden zij τέχνη: een kast timmeren net zozeer als een beeld uit een blok steen hakken. Uit de boekhouding die bij de bouw van het Parthenon werd bijgehouden, weten we dat een beeldhouwer nauwelijks meer verdiende dan een steenhouwer. Een beeldhouwer koos ook niet zijn eigen onderwerpen: hij werkte altijd in opdracht van een stadsbestuur of een rijke burger en moest zich houden aan de wensen van zijn opdrachtgever. Kundigheid werd gewaardeerd, originaliteit was minder belangrijk. Beelden had den een functie als wijgeschenk voor de goden of om helden en belangrijke burgers te eren. Daarom moest het beeld perfect zijn: natuurgetrouw, maar wel geïdealiseerd. De zoektocht naar perfectie is in de ontwikkeling van de Griekse beeldhouwkunst goed te volgen. Door handelscontacten met Egypte maakten de Grieken in de 8ste eeuw v. Chr. voor het eerst kennis met levensgrote beelden. Daarvandaan namen zij de benodigde techniek over om grote beelden van steen te maken. Er was veel aandacht voor een goede anatomische weergave van het menselijk lichaam en de beelden waren bont beschilderd om ze levensecht te laten lijken.

drie stijlperioden In de Griekse beeldhouwkunst onderscheiden we drie perioden, gebaseerd op de tijdsindeling van de geschiedenis: archaïsch (ca. 650 – 480 v. Chr.), klassiek (ca. 480 – 323 v. Chr.) en hellenistisch (323 – 30 v. Chr.) Elke periode heeft typische stijl kenmerken. ▶ Archaïsche beelden hebben vaak amandelvormige ogen, lang gestileerd haar en een zogenoemde archaïsche glimlach. Met rechte lijnen of driehoeken zijn details als wenk brauwen, knieën, ribben en ellebogen aan

154

thema 9 athene

gegeven. Het lichaam is symmetrisch opgebouwd en het gewicht rust op beide voeten. Beelden van mannen worden κοῦροι genoemd, jonge mannen; vrouwenbeelden κόραι, jonge vrouwen. Kouroi zijn naakt en hebben gebalde vuisten, korai zijn gekleed in lange gewaden. Archaïsche beelden zijn stijf en onpersoonlijk. ▶ In de klassieke periode werd de symmetrie en stijfheid doorbroken en de ‘contraposto’ ontwik keld. Bij contraposto rust het lichaamsgewicht meestal op het rechterbeen; het linker is los en ontspannen. In het bovenlijf is het andersom (contra): de linkerarm is juist gespannen en de rechterarm ontspannen. Ook heupen en schouders kantelen tegengesteld. Deze balans tussen spanning en ontspanning geeft de beel den een natuurlijkere houding dan voorheen. Gebruik van brons in plaats van marmer maakte experimenteren met houding en evenwicht mogelijk. Brons kan in alle mogelijke vormen gegoten worden en uitstekende delen b reken niet zo snel af als bij marmer. Ogen werden in gelegd met gekleurd glas en ivoor; wimpers en tanden werden gemaakt van zilver. Ondanks de natuurlijkere houding blijven klassieke beelden geïdealiseerde weergaven van de mens. Ze ver tonen geen emotie. Portretten uit deze tijd zijn geen getrouwe weergave van de persoon zelf, maar eerder een afbeelding van een type mens: een filosoof, een staatsman, een sporter. ▶ Emotie, beweging en realisme waren nieuwe kenmerken van beeldhouwwerk uit de hellenis tische periode. Doel was het hoogtepunt van een actie, het toppunt van de emotie weer te geven. Het beeld van Laokoön ( p. 54 ) is hiervan een goed voorbeeld. Streven naar realisme, naar het vastleggen van de werkelijkheid, betekende dat vanaf nu ook kinderen, oude mensen of mensen met een gebrek werden afgebeeld. Portretten werden persoonlijker en waren niet meer een weergave van een type mens, maar echt van de persoon zelf.

Veel originele Griekse bronzen beelden zijn er niet over. Brons was kostbaar en werd omgesmolten en hergebruikt. Dat we toch een idee hebben hoe de Griekse beeldhouwkunst zich ontwikkelde, danken we vooral aan de Romeinen. Zij lieten van Griekse beelden kopieën maken in marmer om hun huizen mee te versieren.

In tegenstelling tot wat er tegenwoordig te zien is, waren Griekse beelden fel gekleurd beschilderd. Dit is een recon structie van een boogschutter die was afgebeeld op de Aphaiatempel op het eiland Aigina. De zigzagmotieven op mouwen en broek zijn zeer natuurgetrouw geschil derd. Het originele beeld wordt gedateerd tussen 490 en 480 v. Chr. Glyptotheek, München.

155

156

overzicht grammatica

alfabet naam

hoofdletter

kleine letter

traditionele schooluitspraak

oorspronkelijke uitspraak

uitspraak

als in :

uitspraak

als in :

a, aa

mak, maar

a, aa

maken, maar

Engels ‘get’

alfa

bèta

gamma

delta

epsilon

b Engels ‘get’

d eten

zet

dzèta

èta

scène

zd scène

thèta

thuis

t + h

zithoek

lip, liter, lier

i, ie

liter, lier

iota

i, ie

kappa

labda

omikron

bot, boten

rho

sigma

σ, ς *

tau

upsilon

u, uu

phi

chi

psi

omega

nut, duur chaos

boten

u, uu

gluten, duur

p + h

stripheld

k + h

blokhut

ps koor

òò

roze

* De letter ς heet ‘slot-sigma’, omdat deze alleen wordt gebruikt aan het eind van het woord. In alle andere gevallen is de sigma de letter σ. Voorbeeld: βάσις.

Medeklinkergroepen - γγ- - γκ- - γχ- - γξ-

ἄγγελος ἄγκυρα Ἀγχίσης λύγξ

uitspraak : - ng uitspraak : - nk uitspraak : - nch - / - nkh uitspraak : - nks

Leestekens . , De punt en de komma worden net als in het Nederlands gebruikt. ; Dit is het vraagteken in het Grieks. · De hoge punt staat op de plaats van onze dubbele punt of puntkomma.

158

overzicht grammatica

AUTEURS ANTOINETTE VAN DUIJN INEZ VAN EGERAAT ADRIAAN KEGEL AGNES SCHAAFSMA PAUL VISSER

ARGO is een methode Griekse Taal en Cultuur die aansluit op het vernieuwde examenprogramma waarin de samenhang tussen taal en cultuur — tekst in context — centraal staat. Het tekstboek, de hulpboeken, het digitale lesmateriaal (pc, tablet en smartphone) vormen samen met het grote toetsaanbod en het rijke docentenmateriaal de complete methode ARGO.

www.staal-roeland.nl

9 7 8 9 4 9 2 000 1 9 4