Het erfgoed van de jeugd krijgt een plek

De toekomst is aan de jeugd. In Groot-Leuven zijn heel wat jeugdbewegingen actief, waaronder vooral lokale afdelingen van Scouts en Gidsen en van de Chiro. Leuven was in 1913 een van de eerste steden waar een Scoutsgroep werd gesticht. Behalve een toekomst heeft de Leuvense jeugd dus ook een verleden.

27. 1995

Leuven wordt provinciehoofdstad van Vlaams-Brabant

Sinds 1995 is Leuven de provinciehoofdstad van de nieuwe provincie Vlaams-Brabant.

Het Erfgoed En Zijn Spelers

DE PROVINCIE OP PAPIER

De provincie Vlaams-Brabant beheert haar eigen archief. Dat omvat hoofdzakelijk documenten en dossiers van na de splitsing van de unitaire provincie Brabant in 1995. Ze zijn afkomstig van de provinciale beleidsorganen en diensten. De archieven van de voorlopers van de provincie Vlaams-Brabant en ook het eigen historische archief worden (op enkele uitzonderingen na) bewaard in het Rijksarchief, vooral in Vorst, maar deels ook in Leuven.

Het uitgebreide Documentatiecentrum Vlaams-Brabant is een erfgoedbibliotheek met meer dan 13.000 boeken en tijdschriften over de geschiedenis van de regio Vlaams-Brabant en Brussel. Je vindt de bib in het Rijksarchief Leuven. Het Documentatiecentrum organiseert er ook tentoonstellingen, lezingen of neemt je mee op wandel.

Erfgoedspeler

Museum Van De Jeugd

In de vroegere Sint-Geertruiabdij is het Scouts- en Gidsenmuseum Leuven gehuisvest. Daar wordt sinds 1981 de geschiedenis van scouting bestudeerd, verzameld en gearchiveerd. Objecten, documenten en verhalen bieden samen een uitgebreide tentoonstelling. Het museum is uniek in België, maar ook in Europa en zelfs wereldwijd een zeldzaamheid.

Provinciale Kunst

De provincie Vlaams-Brabant bezit een waardevolle kunstcollectie, met in de eerste plaats een staalkaart van (historische en actuele) Vlaams-Brabantse kunstenaars. Een aantal mooie en kunsthistorisch interessante stukken zijn overgeërfd uit het patrimonium van de vroegere unitaire provincie Brabant. En dankzij een legaat kwam de zeer uitgebreide verzameling van het kunstenaarsechtpaar Pierre Van Humbeeck en Marie Piron in de collectie terecht.

Kunstwerken worden in de eerste plaats ingezet om het Provinciehuis in Leuven en de provinciale buitendiensten te verfraaien, maar de collectie overstijgt uiteraard dit louter ‘decoratieve’ aspect.

Het Gerechtsgebouw

Het Leuvense gerechtshof, pal in het Leuvense stadscentrum, was aanvankelijk een provinciaal gebouw. Dankzij de samenwerking van de provincie, de diensten van de rechtbank, de stad Leuven, het Rijksarchief Leuven en het Leuvens Historisch Genootschap mogen we ook hier stilaan spreken van een erfgoedwerking, met onder meer exporuimte in de ruime hal.

28. Sinds ca. 2000 Leuven staat cultureel op de kaart

Niet wij zeggen het, maar betrokken mensen die het kunnen weten: er is sinds de eeuwwisseling veel gebeurd in de Leuvense cultuursector. En het is niet meer gestopt. Als we in één woord proberen te vatten wat er zo kenmerkend is voor de Leuvense cultuurdynamiek, dan is dat misschien wel ‘ontmoeting’. Ontmoeting van oud en nieuw, van kunsten en erfgoed, van professionals en vrijwilligers. Mekaar niet als concurrent maar als partner zien, en je kosten, kennis en publiek delen: dat wordt zelfs al ‘het Leuvens Model’ genoemd en het wordt op andere plaatsen gekopieerd.

De cultuursector zelf heeft het over een aantal troeven die ze in handen hebben. Behalve de combinatie van kunst en wetenschap, de intense samenwerking (zie hierboven) en het steeds meer internationale karakter van Leuven, hoort daar ook de dynamische wisselwerking van kunsten en erfgoed bij. Van verleden en toekomst.

Samen- en wisselwerking zijn in Leuven geen holle woorden. Denk aan de Leuvense stadsfestivals, die cultuur, hedendaagse kunst én erfgoed in de kijker zetten, samen. Denk aan M Leuven, dat erfgoed en hedendaagse kunst krachtig met elkaar verbindt. Denk aan de KU Leuven, die hetzelfde doet in haar erfgoed- en kunstenwerking. Denk aan een project als Abdij van Park, met zijn vele partners. Denk aan de vele vormen van samenwerking tussen professionals, ‘amateurs’ en vrijwilligers. Denk aan de talrijke erfgoedsites die zijn herbestemd als plekken van kunst en cultuur. En zo kunnen we nog even doorgaan met ‘denk aan’… Uit diverse onderzoeken blijkt alvast dat het Leuvense publiek bijzonder tevreden is over de gang van zaken.

De drie ‘organen’ die we hieronder noemen, zijn tegelijk drie voorbeelden van reële samenwerking en netwerking in de erfgoedsector.

Het Erfgoed En Zijn Spelers

ERFGOEDCEL: VERBINDEN EN PARTICIPATIE

In 2002 wordt in Leuven de Erfgoedcel opgericht, een combinatie van Vlaams beleid en lokale verantwoordelijkheid. Een Erfgoedcel verzamelt zelf niets. Of toch: een Erfgoedcel verzamelt kennis, ervaring, inspiratie en dynamiek. En een Erfgoedcel coördineert, bijvoorbeeld deze landschapstekening. De werking mikt op het leggen van zoveel mogelijk verbindingen en verbanden tussen erfgoedspelers, op de betrokkenheid van zoveel mogelijk mensen bij cultureel erfgoed –ook jonge mensen! – en op het promoten van frisse erfgoedwerkingen.

Deelraad Erfgoed

In 2003 en 2007 wordt de Leuvense Cultuurraad hervormd in een Cultuurkoepel met respectievelijk vier en vijf deelraden. Erfgoed is daar een van, naast Amateurkunsten, Kunsten, Vorming en Vrije Tijd. De hervorming is een mijlpaal gebleken voor de Leuvense cultuur- en erfgoedsector. Een vliegwiel voor wat al aan het broeien en het broeden was.

In de deelraad Erfgoed zitten zowel professionele erfgoedwerkers als vrijwilligers. De raad streeft naar onderlinge uitwisseling, samenwerking en oprechte betrokkenheid en inspraak bij het cultureel erfgoedbeleid.

Erfgoedlabo Leuven

Het Erfgoedlabo is in 2017 opgericht als een samenwerkingsverband van de door Vlaanderen erkende professionele erfgoedactoren in Leuven. Het doel van het labo: door krachtenbundeling en samenwerking Leuven als dynamische erfgoedstad op diverse kaarten zetten: Vlaams, Europees, internationaal.

Het Erfgoed En Zijn Spelers Vereeuwigd

De Vredesbeiaard is in korte tijd een vaste waarde geworden: voor de schenkers, bezoekers van de Abdij van Park, buurtbewoners… Het hele verhaal van de beiaard en zijn geschiedenis is vereeuwigd in een meertalig boek. Schenkers konden de beiaard ook letterlijk mee vorm geven door inscripties op de klokken te laten aanbrengen.

Maar zo’n beiaard leeft natuurlijk pas echt als hij wordt bespeeld. En als hij mee is met zijn tijd: door de muziekkeuze, door livestreams, door mensen te laten participeren, bijvoorbeeld via een Facebookgroep… De Leuvense beiaardiers zorgen voor dat bruisende beiaardleven.

11 november 2018, dag op dag honderd jaar na de wapenstilstand van de Eerste Wereldoorlog. In de Abdij van Park is de Vredesbeiaard geïnstalleerd en kun je hem voor het eerst horen klinken. De beiaard is er gekomen na een crowdfundingactie van de stad Leuven en de Duitse stad Neuss, en dankzij maar liefst 300 kleine en grotere schenkers uit België en Duitsland. Van een succesvolle campagne gesproken.

Maar waarom Neuss? Omdat de stadsarchivaris van Neuss had ontdekt dat een bataljon reservisten uit Neuss in WO I verantwoordelijk was voor de verwoesting van de beiaard in de Sint-Pieterskerk in Leuven. En dat instrument met zijn veertig klokken was afkomstig uit, juist, Abdij van Park.

Leuven en Neuss willen met deze Vredesbeiaard ‘door cultuur verbinden wat ooit door vuur gescheiden is’. Of nog: ‘Vrede en verzoening zijn altijd mogelijk, hoe pijnlijk het gemeenschappelijke verleden ook geweest is.’

Een paar jaar geleden stelde Leuven zich als eerste Vlaamse stad kandidaat voor de titel Europese Culturele Hoofdstad 2030. De Leuvense cultuur-, kunsten- en erfgoedsector zetten sindsdien initiatieven en projecten op die het pad effenen richting 2030 en daar voorbij. Denk aan de grote stadsfestivals van de voorbije jaren, de nieuwe podiumkunstensite die op de Hertogensite komt, de geplande ontsluiting van het historische stadhuis, het nieuwe Vesaliusmuseum, de vele vormen van nationale en internationale erkenning die het cultureel erfgoed te beurt vallen... Ook de diverse landschapstekeningen die worden gemaakt – waarvan deze er ook één is – kijken vooruit naar 2030 en verder.

Van groot belang in die Grote Aanloop is het internationale karakter dat Leuven als universiteitsstad van oudsher heeft en dat de stad vandaag de dag omarmt als een van haar grote troeven. Ook de meerderheid van de Leuvenaars doen dat. Leuven is een aantrekkelijke (centrum-) stad, zo blijkt. Er wonen vandaag de dag burgers uit meer dan 170 landen. Die veelheid brengt ook veel culturele diversiteit met zich mee en… nieuw erfgoed. Het erfgoedverhaal is dan ook nooit af. Het heeft een eeuwig open einde.

Het traject richting Leuven Europese Culturele Hoofdstad 2030 zit in een stroomversnelling. Met name KU[N]ST Leuven vzw zal een belangrijke coördinerende en trekkende rol spelen, samen met intendanten en vooral met heel veel betrokken Leuvenaars en organisaties in Leuven. Uiteraard ondersteunt de Leuvense sector van het cultureel erfgoed de ambitie volop.

P.S.: voor wie na het bladeren in deze landschapstekening Leuven Erfgoedstad wil ontdekken, zijn er de verschillende Leuvense gidsenorganisaties, waaronder Leuven+. Zij bieden thematische wandelingen, fietstochten en excursies aan over de vele facetten en rijke geschiedenis van de stad.

We hebben er op school (bijna) allemaal wel eens aan meegedaan: dansjes opvoeren, liedjes zingen, toneel spelen… Met bibberende knieën van de plankenkoorts of (veel te) luid en zeker van onszelf. Sommige acteurs deden er een levenslange microbe op. In de archieven van scholen vind je daar de getuigen van.

Erfgoed op school, dat is onder meer erfgoed over bijvoorbeeld schooltoneel: de teksten, de repetities, filmpjes, attributen… Vaak gaat het om ‘klassieke’ stukken. Shakespeare en Sofokles in de tot feestzaal omgebouwde turnzaal? Waarom niet?

Acteur en Leuvenaar Jonas van Thielen is een levenslang ‘slachtoffer’ van de toneelmicrobe. Met plezier. Voor Erfgoeddag 2021 dook hij in de archieven van KADOC, op zoek naar sporen van schooltoneel. Daar ging Jonas mee aan de slag voor een nieuwe voorstelling. Die ging in première in, hoe kan het anders, een school: de historische feestzaal van het Paridaensinstituut, een van Leuvens oudste meisjesscholen.

Wat onthouden we hiervan? Dat erfgoed van het onderwijs en schoolleven nog grotendeels onontgonnen terrein is. En dat er veel mee te doen is. Bijvoorbeeld een nieuwe generatie begeesteren. Dat is uiteindelijk het doel van alles wat de erfgoedsector doet: erfgoed goed doorgeven aan de volgende generaties. Jonge mensen begeesteren om op hun beurt met dat erfgoed aan de slag te gaan. En het door te geven aan… weer nieuwe generaties.

Stromae en Beyoncé op 63 klokken

Als je in je stad vijf beiaarden hebt, dan ben je wereldtop. Zo simpel is dat. En Leuven heeft… vijf beiaarden! Als je daarbij bedenkt dat de beiaardcultuur in onze streken zo’n vijf eeuwen oud is, dan wordt het nog indrukwekkender. Maar hoe houd je zo’n oude cultuur – erfgoed dus –fris en bij de tijd?

Hoe zorg je ervoor dat beiaarden bijdragen aan de levenskwaliteit van Leuvenaars? Dat ze ook inspelen op de diversiteit van de huidige Leuvense bevolking? De stad Leuven en de KU Leuven kwamen op het klinkende – en tot nu toe wereldwijd unieke – idee om samen een beiaardcurator aan te stellen, een ambassadeur van de Leuvense beiaarden en hun muziek. Zijn opdracht? Samen met collega-beiaardiers de beiaardcultuur promoten, de werking coördineren, de programmatie verzorgen, ook van festivals, mensen warm maken, helpen bij het behoud en beheer van de instrumenten…

Geen stadsfestivals zonder erfgoed

Leuven maakt sinds een aantal jaar naam met zijn stadsfestivals. Denk aan de feestelijke festivals over Andreas Vesalius, Utopia, de Big Bang (KNAL!) en in 2023 Dieric Bouts. Het wordt niet altijd met zoveel woorden gezegd, maar zonder erfgoed zijn die geruchtmakende stadsprojecten ondenkbaar. En vooral ook zonder de mensen die voor al dat erfgoed zorg dragen, professionals en vrijwilligers. Véél vrijwilligers.

Als stad trots en wereldwijd kunnen uitpakken met erfgoed in je citymarketing, dat is het resultaat van ongelooflijk veel onzichtbaar dagelijks werk achter de schermen. Om al dat erfgoed goed te bewaren en te restaureren (anders gaat het verloren). Om het te inventariseren (anders weet je niet wat je hebt). Om het te borgen (anders sterven tradities en gebruiken af). Om het te onderzoeken (anders weet je niet wat het erfgoed betekent). Om het klaar te maken om ‘gezien/gehoord te worden’ (anders ziet/hoort en weet niemand het). Om het verhalen te laten vertellen enzovoort.

Je kunt dat nog anders zeggen. Als Leuven op de wereldkaart staat (en dat is het geval), dan is dat onder meer dankzij z’n erfgoed. En dus dankzij de vele mensen die ervoor zorgen.

2011, Bali, Indonesië. Op zijn zesde vergadering neemt het Intergouvernementeel Comité van de Unesco-conventie betreffende de borging van immaterieel cultureel erfgoed een voor Leuven historische beslissing: het plaatselijke Jaartallenleven wordt toegevoegd aan de Representatieve Lijst van het Immaterieel Cultureel Erfgoed van de Mensheid.

Wereldkampioenen erfgoed

De allereerste beiaardcurator is sinds mei 2020 Luc Rombouts, een beiaardier met pakken ervaring, bergen kennis en een klinkend enthousiasme als het over beiaarden gaat.

P.S.: de Vlaamse beiaardcultuur is door Unesco erkend als een voorbeeldpraktijk van het borgen – zeg maar: koesteren en levend houden – van immaterieel cultureel erfgoed. En die 63 klokken van de titel van dit stukje? Dat is het aantal van de Universiteitsbeiaard op het Ladeuzeplein.

Het was op Bali alsof de Mannen van ’t Joâr mochten meedoen aan een wereldkampioenschap. Met alleen maar winnaars. Zouden alle Leuvense mannen (en sinds kort ook vrouwen) die tussen hun 39ste en 50ste verjaardag en ook daarna nog samenkomen, als leeftijdgenoten en als vrienden, weten dat ze op die welsprekende wereldlijst staan?

De Jaartallen als traditie – en dus ook als erfgoed – zijn in elk geval een mooi voorbeeld van (zeer) levend erfgoed dat sinds 1890 mensen met elkaar verbindt, over sociale grenzen heen. En dat feestelijk is. En uniek, wist de Unesco in Bali. Dat de Jaartallen intussen ook een mooie collectie voorwerpen hebben, is mooi meegenomen. Maar laat ze vooral verder vieren, door de Leuvense straten trekken en vriendschapsbanden smeden.

Waar staan we in Leuven sinds de vorige landschapstekening van 2017? Hoe hebben we de voorbije jaren het potentieel van het cultureel erfgoed in Leuven aangeboord? Hoe hebben we dat omgezet in de maatschappelijke kracht van erfgoed?

Wie en wat hebben we gemobiliseerd?

Waar maakten we het verschil?

We vertrekken van de vier ambities waarmee we in de vorige landschapstekening naar buiten kwamen.

In welke mate en hoe hebben we ze gerealiseerd?

Ambitie 1 uit 2017

Het erfgoedbewustzijn vergroten. Zichtbaar maken wat verborgen is

Niet alle tradities zijn even zichtbaar als straatstoeten en feestelijke samenkomsten. Niet al het erfgoed klinkt even luid en duidelijk als beiaarden. Niet alle objecten springen even hard in het oog als topkunst. Het minder zichtbare erfgoed is daarom niet minder betekenisvol.

De Leuvense erfgoedsector kijkt daarom over het muurtje. Naar organisaties en individuen die in heel diverse domeinen van het leven actief zijn en die – vaak zonder het goed te weten – waardevol en betekenisvol erfgoed in huis hebben. De sector heeft hier een belangrijke taak als bewustmaker. Zo kom je ‘nieuw’ erfgoed op het spoor, kun je helpen koesteren wat bewaard moet worden en vermijd je dat dingen verloren gaan die dat droeve lot niet verdienen.

We doen systematisch inspanningen voor het registreren van erfgoed dat verspreid is of in het verborgene leeft. Dat gebeurt in het Erfgoedregister, de registratiemodule van Erfgoedplus.be, die overgezet wordt naar de Vlaamse Erfgoeddatabank. De Erfgoedcel leidt met dat doel vrijwilligers op. De voorbije jaren ging het vooral om religieus erfgoed dat verspreid is over de Leuvense kerken. Gebedshuizen van andere religies, zoals moskeeën, komen nog aan bod.

Leuven is een ‘zorgstad’ (zie blz. 27). Maar het erfgoed van de zorg is nog te weinig bekend en krijgt pas recent aandacht van professionals. Er is een inhaalbeweging bezig. De uitstraling van de Leuvense gezondheidszorg, ook vanuit erfgoedperspectief, springt daarin meer en meer in het oog, ook buiten Leuven. Over dat erfgoed zijn zorginstellingen in Leuven en de bredere regio ruim bevraagd door Erfgoedcel Leuven, KADOC-KU Leuven en Museum Dr. Guislain. Dat gebeurde binnen het Vlaamse project ‘Zorgzaam erfgoed’. In een coördinatie van ETWIE loopt er ook een waarderingstraject voor de ruime collectie van Histaruz – die in het nieuwe Vesaliusmuseum een rol zal spelen – en voor diverse andere medische erfgoedcollecties in Vlaanderen. De Leuvense Erfgoedcel stelt haar methodologische expertise ter beschikking. Doel: meer erfgoedbewustzijn in de zorginstellingen zelf. Dit wordt ook de basis voor verdere ondersteuning en dienstverlening vanuit de erfgoedsector.

Evenementen, herdenkingen en gebeurtenissen doen vaak dienst als vliegwiel in de erfgoedsector. Zo was in Leuven het wereldkampioenschap wielrennen de aanleiding voor een expo over de Leuvense wielergeschiedenis. Daar werden sportverenigingen en wielerliefhebbers actief bij betrokken. En toen buurtwerk ’t Lampeke zijn vijftigste verjaardag vierde, kwam ook het erfgoed achter deze Leuvense organisatie boven water: een boek en een filmpje blikken terug op een halve eeuw buurtwerken. De organisatie nam ook haar archief onder handen.

Naar aanleiding van 150 jaar Leuvense stadsschouwburg (zie hierover blz. 50) werden oude decorstukken onderzocht. Ze kregen een nieuw leven in… Kortrijk, waar Trezoor een gespecialiseerd depot heeft voor deze kwetsbare stukken.

Het project Slimerfgoed, met een twintigtal onderwijs- en erfgoedpartners, werd getrokken door CEAH, in samenwerking met KADOC, Erfgoedcel Leuven en een twintigtal andere onderwijs- en erfgoedpartners in Vlaanderen en Brussel. Doel is het erfgoed in scholen voor het voetlicht te brengen. Het project werd verduurzaamd in een platform en een netwerk. CEAH versterkte het met de internationale experten- en scholenuitwisseling Identity & Innovation (I²) en het provinciale project Klooster wordt school

Het Brabantse Woudenproject, dat de oud-boscomplexen Heverleebos/ Meerdaalwoud, het Zoniënwoud en het Hallerbos weer wil verenigen, werd erkend als kandidaat Nationaal Park. Dat is een unieke en zeer zichtbare kans om het rijke landschappelijk en historisch erfgoed ten zuiden van Leuven voor het voetlicht te brengen. Je leest er meer over op blz. 108.

In 2017 hernieuwde M Leuven zijn collectiepresentaties. Dat ging gepaard met een open oproep naar Leuvenaars om waardevolle collecties in hun bezit zichtbaar te maken. Sommige collecties vonden hun weg naar kleine M-vitrines. Een opmerkelijke poging om ‘zichtbaar te maken wat verborgen is’.

In 2021 lanceerden de Dienst Kunstpatrimonium en de Dienst Wetenschappelijke Collecties en Erfgoed de website Blendeff.be. Op dit online platform worden wetenschappelijke erfgoedcollecties en kunstverzamelingen van de KU Leuven samen ontsloten. Vanaf najaar 2023 zal de website ook in het Engels toegankelijk zijn.

In 2022 stelde de Dienst Publiekswerking, Congressen en Evenementen van de KU Leuven een eigen gidsenploeg samen. De gidsen verzorgen rondleidingen voor groepen én individuen. Ze doen dat in een toenemend aantal collecties en monumenten van de KU Leuven. Denk aan het Arenbergkasteel, de Universiteitshal, het Hollands College, het Groot Begijnhof, het Spoelberchmuseum, het Museum voor Dierkunde, het Thermotechnisch Instituut… Met het oog op de viering van 600 jaar Leuvense universiteit in 2025 wordt dit nog krachtiger uitgebouwd.