(13pdf) ο ισλαμικοσ πολιτισμόσ pdf by STAVROS STAFYLAKIS

΢ηαύρος ΢η. ΢ηαθσιάθες

Ο Υρσζούς Αηώλ ηοσ Ιζιάκ θαη οη δεκηοσργοί ηοσ

(από ηολ 7ο ως ηολ 12ο αηώλα) Ο ΑΡΑΒΙΚΟ΢ ΚΟ΢ΜΟ΢ ΕΟΤ΢Δ ΣΖΝ ΑΝΑΓΔΝΝΖ΢Ζ ΣΟΤ, ΣΖΝ ΔΠΟΥΖ ΠΟΤ Ζ ΔΤΡΩΠΖ ΠΔΡΝΟΤ΢Δ ΣΟΝ ΜΔ΢ΑΙΩΝΑ ΣΖ΢

ΑΘΖΝΑ 2014 1

Στομ καλό μου φίλο Χάρη Κομπολύτη

ΠΔΡΙΔΥΟΜΔΝΑ 01.

ΔΙ΢ΑΓΩΓΖ Οη ποιηηηζκοί πρηλ ηολ Υρηζηηαληζκό

5 7

01.01 Οη ιανί ηεο Μεζνπνηακίαο………………………………………………….. 7 01.02 Οη Αηγύπηηνη……………………………………………………………………15 01.03 Οη Δβξαίνη …………………………………………………………………… 21 01.04 Οη Φνίληθεο…………………………………………………………………… 25 01.05 Οη Πέξζεο…………………………………………………………………….. 27 01.06 Οη Έιιελεο…………………………………………………………….……….32

02.

Οη αραβηθοί ποιηηηζκοί πρηλ ηο Ιζιάκ

02.01 02.02 02.03 02.04 02.05 02.06 02.07 02.08

Οη Άξαβεο…………………………………………………………….…… 50 Σν βαζίιεην ηνπ ΢αβά…………………………………………………… 52 Σν βαζίιεην ηνπ Υηκπάξ (Οκεξηηηθό) …………………………………. 54 Σν βαζίιεην ησλ Ναβαηαίσλ…………………………………………….. 55 Σν βαζίιεην ηεο Παικύξαο (Σαληκόξ))………………………………. 56 Σν Βαζίιεην ησλ Κηληά…………………………………………………… 58 Σν βαζίιεην ηνπ Λνρκίλη…………………………………………………...58 Σν βαζίιεην ηνπ Γθαζάλ………………………………………………… 59

03.Ζ Διιεληζηηθή Αίγσπηος-Υρηζηηαληζκός-Βσδάληηο

03.01 Ζ Διιεληζηηθή Αίγππηνο……………………………………………………61 03.02 Ζ επηθξάηεζε ηνπ Υξηζηηαληζκνύ………………………………………. 64 03.03 Σν Βπδάληην………………………………………………………….………71

04. Ο Μωάκεζ θαη ε ίδρσζε ηοσ Ιζιάκ 05. Οη Οσκαγηάδες ηες Γακαζθού 06. Οη Αββαζίδες ηες Βαγδάηες 06.01 06.02 06.03 06.04

07. 08. 09. 10.

Ο Ακπνύ αι-Ακπάο……………………………………………………… 93 Ο αι-Μαλζνύξ…………………………………………………………… 94 Ο Υαξνύλ αι-Ραζίλη……………………………………………………. 100 Ο αι-Μακνύλ…………………………………………………………….. 103

Ο Οίθος ηες ΢οθίας Ο ρόιος ηοσ ταρηηού Σο κεηαθραζηηθό έργο Οη αραβηθές επηζηήκες θαη οη ηέτλες

10.01 10.02 10.03 10.04 10.05 10.06

78 87 93

108 122 125 136

Μαζεκαηηθά θαη Γεσκεηξία…………………………………………… 146 Αζηξνλνκία……………………………………………………………… 154 Υεκεία θαη Αιρεκεία…………………………………………………… 163 Φπζηθή…………………………………………………………………… 169 Ηαηξηθή, Φαξκαθεπηηθή θαη Φακαθνινγία………………………….…. 171 Εσνινγία θαη Κηεληαηξηθή………………………………………….….. 180 3

10.07 10.08 10.09 10.10 10.11 10.12 10.13 10.14 10.15 10.16

11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19.

Γεσγξαθία………………………………………………………….……. 182 Γεσξγία…………………………………………………………………,…185 Φηινζνθία θαη Μεηαθπζηθή……………………………………………..189 Κνηλσληνινγία…………………………………………………………… 200 Φηινινγία θαη Πνίεζε…………………………………………………. 204 Μνπζηθή……………………………………………………………………216 Καιέο Σέρλεο – Αξρηηεθηνληθή…………………………………………. 220 Αξαβηθή Καιιηγξαθία θαη Μηθξνγξαθία…………………………….. 225 Ζ Παηδεία………………………………………………………………… 230 Ζ Σερλνινγία……………………………………………………………. 233

Οη Φαηηκίδες ηες Αηγύπηοσ Οη Αγηοσβίδες ηες Αηγύπηοσ θαη ΢σρίας Οη Μακειούθοη Σο Αραβηθό ταιηθάηο ηες Κόρδοβας Οη ΢ηασροθορίες Σο ηέιος ηοσ Υρσζού Αηώλα Γηαηί ο θόζκος ηοσ Ιζιάκ έκεηλε πίζω… Δσρεηήρηο ολοκάηωλ Βηβιηογραθία

240 244 249 252 259 269 274 293 297

ΔΙ΢ΑΓΩΓΖ ΢ήκεξα, κηα κέξα ηνπ Οθησβξίνπ ηνπ 2013, μεθηλώ λα γξάθσ γηα έλα ζέκα, πνπ γηα αξθεηά ρξόληα ηώξα ζηξηθνγπξίδεη ζην κπαιό κνπ. Σν ζέκα είλαη απηό πνπ πεξηγξάθεηαη ζηνλ ηίηιν: Ο Αξαβηθόο θόζκνο, ν θόζκνο ηνπ Ιζιάκ πνπ πεξλνύζε πεξίνδν κεγάιεο πνιηηηζηηθήο άλζεζήο (ζηα γξάκκαηα, ηηο ηέρλεο θαη ηηο επηζηήκεο), αθξηβώο ηελ ίδηα επνρή πνπ ε ρξηζηηαληθή Δπξώπε δνύζε ηα πην ζθνηαδηζηηθά ηεο ρξόληα, πνπ είλαη γλσζηά σο Μεζαίσλαο. Οη απνξίεο θαη ηα εξσηεκαηηθά κνπ, είραλ σο αθεηεξία ηα γλσζηά ηξαγηθά γεγνλόηα ηεο 11εο ΢επηεκβξίνπ 2001, ζηηο Ζλσκέλεο Πνιηηείεο, αιιά θαη πνιιά γεγνλόηα πξηλ θαη κεηά από απηά, όπσο: - Σελ ηξαληθή επαλάζηαζε ζπλέπεηα ηεο νπνίαο ήηαλ ε ίδξπζε ηνπ ηεξαηηθνύ θξάηνπο ηνπ Ηξάλ, ε δηα λόκνπ απνκόλσζε ηεο γπλαίθαο από ηελ δεκόζηα δσή, νη απαγρνληζκνί αληηπάισλ ηνπ θαζεζηώηνο ζηνπο θαλνζηάηεο ησλ πιαηεηώλ θαη ε δεκηνπξγία ηεο παξαζηξαηησηηθήο νξγάλσζεο Φξνπξνί ηεο Δπαλάζηαζεο πνπ ειέγρεη απζαίξεηα ηνλ βαζκό πίζηεο ησλ πνιηηώλ ή ηηο ελδπκαηνινγηθέο «αηαζζαιείεο» ησλ γπλαηθώλ. - Σν ζενθξαηηθό θαζεζηώο ηεο ΢ανπδηθήο Αξαβίαο κε ηνπο δεκόζηνπο αθξσηεξηαζκνύο, καζηηγώζεηο θαη απνθεθαιηζκνύο. - Σν θαζεζηώο ησλ Σαιηκπάλ ζην Αθγαληζηάλ κε ηηο γπλαίθεο απνθιεηζκέλεο από ηελ εθπαίδεπζε θαη ηελ εξγαζία θαη θαιπκκέλεο από ηελ θνξπθή σο ηα λύρηα κε ηελ κπνύξθα, ηνπο ιηζνβνιηζκνύο θαη ηελ θαηαζηξνθή πνιηηηζηηθώλ κλεκείσλ. - Σελ θαλαηηθή ζξεζθεπηηθή θαη πνιηηηθή νξγάλσζε Αδειθνί Μνπζνπικάλνη ηεο Αηγύπηνπ, πνπ αλαηηλάδνπλ πνύικαλ θαη ππξνβνινύλ αλππνςίαζηνπο ηνπξίζηεο. - Σνπο εθαηνληάδεο θαλαηηθνύο λεαξνύο θαη λεαξέο ηεο Παιαηζηίλεο θαη ηνπ Ηξάθ πνπ δσζκέλνη κε εθξεθηηθά ηηλάδνληαη ζηνλ αέξα γηα λα πάξνπλ καδί ηνπο θάκπνζνπο άπηζηνπο - αιιόζξεζθνπο ή νκόζξεζθνπο πηζηνύο άιινπ δόγκαηνο. - Σελ απνθαινύκελε «αξαβηθή άλνημε» ζηελ Σπλεζία, ηελ Αίγππην, ηε Ληβύε, ηελ Τεκέλε, ην Ηξάθ θαη αιινύ πνπ – σο ηώξα ηνπιάρηζηνλ – απνδείρζεθε αξαβηθόο ρεηκώλαο ή πην ζσζηά αξαβηθόο κεζαίσλαο - Καη ηέινο, ηελ δξάζε ηνπ απνθαινύκελνπ Ιζιακηθνύ Κξάηνπο Ιξάθ-΢πξίαο (ISIS), κε ηνπο απνθεθαιηζκνύο κπξνζηά ζηελ θάκεξα, ηνλ δεκόζην εμεπηειηζκό θαη ηηο νκαδηθέο εθηειέζεηο Ηξαθηλώλ θαη ΢ύξσλ ζηξαηησηώλ από ηνπο θαλαηηθνύο κνπζνπικάλνπο (Σδηραληηζηέο), ηνπο βηαζκνύο, ηελ θαηαζηξνθή θάζε πνιηηηζηηθνύ κλεκείνπ ηεο αξραίαο Μεζνπνηακίαο, ηελ εμόλησζε όισλ ησλ αιινζξήζθσλ αιιά θαη κνπζνπικάλσλ δηαθνξεηηθνύ δόγκαηνο θαη ηελ ζέζπηζε ηεο ζαξίαο ζηνλ πιεζπζκό ησλ θαηερνκέλσλ εδαθώλ, κνπ δεκηνύξγεζαλ έλα κεγάιν εξσηεκαηηθό: Οη αξαβηθνί ιανί κεηά ηελ επηβνιή ηεο ζξεζθείαο ηνπ Ιζιάκ, θαηάθεξαλ λα δεκηνπξγήζνπλ έλα ζαπκαζηό πνιηηηζκό, λα πξνσζήζνπλ ηηο ηέρλεο, ηα γξάκκαηα θαη ηηο επηζηήκεο ζε πνιύ πςειό επίπεδν, λα δηαζώζνπλ, λα πξναγάγνπλ θαη λα αλαπηύμνπλ ηελ πνιηηηζηηθή θιεξνλνκηά ησλ Αζζπξίσλ, 5

Βαβπισλίσλ, Φνηλίθσλ, Αηγππηίσλ, Πεξζώλ θαη Διιήλσλ θαη λα ηελ κεηαιακπαδεύζνπλ ζηελ Δπξώπε. Από ηνλ 7ν αηώλα θαη γηα αξθεηνύο αθόκα αηώλεο, ζηα παλεπηζηήκηα ηεο Γακαζθνύ, ηεο Βαγδάηεο, ηνπ Καΐξνπ, ηεο ΢ακαξθάλδεο, ηνπ Φεδ, ηεο Κόξδνβαο, ηεο ΢εβίιιεο, εθαηνληάδεο κνπζνπικάλνη (αιιά θαη ρξηζηηαλνί θαη εβξαίνη) Άξαβεο, Πέξζεο, ΢ύξηνη, Μαπξηηαλνί θαη άιιεο εζλόηεηαο επηζηήκνλεο, αζηξνλόκνη, θπζηθνί, καζεκαηηθνί, κνπζηθνί, πνηεηέο, θηιόζνθνη, αιρεκηζηέο, γηαηξνί θιπ εξγάδνληαλ, δίδαζθαλ θαη εξεπλνύζαλ, δηαηεξώληαο θαη επεθηείλνληαο ηηο γλώζεηο πνπ είραλ θιεξνλνκήζεη από ηνπο Έιιελεο θαη ηνπο άιινπο αξραίνπο ιανύο κε αλεπηπγκέλνπο κεγάινπο πνιηηηζκνύο ζηελ πεξηνρή ηεο Μέζεο Αλαηνιήο. Σελ ίδηα επνρή νη ιανί ηεο Δπξώπεο πεξλνύζαλ ηα πην ζθνηεηλά ρξόληα ηεο ηζηνξίαο ηνπο κε ηελ θπξηαξρία ηεο άγλνηαο, ησλ πξνθαηαιήςεσλ, ηνπ ζξεζθεπηηθνύ ζθνηαδηζκνύ, ηελ επηβνιή ηεο Ιεξάο Δμέηαζεο, ηηο δεκόζηεο ππξέο γηα ηνπο «αηξεηηθνύο», ηηο «κάγηζζεο» θαη θάζε ινγήο πξαγκαηηθνύο θαη θαληαζηηθνύο αληηπάινπο ηεο Δθθιεζίαο, ηελ ζθιεξή θενπδαξρία, ηελ θηώρεηα, ηε κηδέξηα, ηνλ αλαιθαβεηηζκό, ηηο πξνιήςεηο θαη δεηζηδαηκνλίεο, ηηο επηδεκίεο θαη ηηο πην αληηδξαζηηθέο αληηιήςεηο πνπ θπξηάξρεζαλ πνηέ ζηελ απνθαινύκελε γεξαηά ήπεηξν. Η Δπξώπε ρξεηάζηεθε πάλσ από νθηώ αηώλεο γηα λα θηάζεη ζηα επηζηεκνληθά θαη πνιηηηζηηθά επίπεδα ηνπ αξαβηθνύ θόζκνπ ηνπ 8νπ θαη 9νπ αηώλα. Πώο ινηπόλ απηνί νη ίδηνη νη αξαβηθνί ιανί πνπ έδεζαλ ηελ ιακπξή απηή αλαγελλεζηαθή πεξίνδν έθηαζαλ ζην ζεκείν ηνλ 20ό θαη 21ό αηώλα λα δνπλ κηα πεξίνδν ζξεζθεπηηθνύ θαλαηηζκνύ, ζθνηαδηζκνύ, κίζνπο γηα ηνπο αιιόζξεζθνπο, κε ιίγα ιόγηα λα αληηζηξέςνπλ ηνλ ξνπ ηεο ηζηνξίαο θαη λα πεξάζνπλ από ηελ Αλαγέλλεζε ζην Μεζαίσλά ηνπο; Σν πόλεκα πνπ επηρεηξώ λα αλαπηύμσ ην ζεσξώ δύζθνιν γηαηί είλαη πιαηύ, θαιύπηεη ρξνληθά αξθεηνύο αηώλεο θαη κεγάιε πεξηνρή ηνπ γλσζηνύ ηόηε θόζκνπ. Αθόκα πξέπεη λα κηιήζσ γηα ηε δσή θαη ηε δξάζε δεθάδσλ πξνζώπσλ, πνπ είλαη ελ πνιινίο άγλσζηα ζηνπο πεξηζζόηεξνπο από καο. Με ην «πεξηζζόηεξνπο από καο» ελλνώ θπζηθά ηνπο Έιιελεο, αιιά πηζηεύσ όηη ην ίδην άγλσζηα είλαη ηα γεγνλόηα θαη νη πξσηαγσληζηέο ηνπο ζηνπο πεξηζζόηεξνπο ιανύο ηνπ θόζκνπ, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ θαη ησλ αξαβηθώλ ιαώλ. Έηζη, απνθάζηζα κελ λα μεθηλήζσ ηελ αλάπηπμή ηνπ ζέκαηνο απηνύ, αιιά δελ είκαη αθόκα βέβαηνο όηη ζα ην νινθιεξώζσ. Λέσ ινηπόλ λα πξνρσξήζσ κε ηε ινγηθή ηνπ «βιέπνληαο θαη θάλνληαο».

΢ηαύρος ΢η. ΢ηαθσιάθες

01. Οη πνιηηηζκνί πξηλ ηνλ ρξηζηηαληζκφ 01.01. Οη ιανί ηεο Μεζνπνηακίαο Ζ Μεζνπνηακία, δειαδή ε πεξηνρή πνπ βξίζθεηαη αλάκεζα ζηνπο δπν κεγάινπο πνηακνχο Σίγξε θαη Δπθξάηε, είλαη ν ρψξνο πνπ θαηά θαηξνχο αλαπηχρζεθαλ πνιηηηζκνί πνπ επεξέαζαλ ηνπο γεηηνληθνχο ιανχο θαη άθεζαλ ηα ζεκάδηα ηνπο ζηελ παγθφζκηα ηζηνξία. ΋ρη άδηθα ε Μεζνπνηακία απνθιήζεθε «δ ημζηίδα ημο πμθζηζζιμφ». Απφ ην 4000 π. Υ. σο ηνλ 6ν π. Υ. αηψλα άθκαζαλ δηαδνρηθά ζεκαληηθέο πφιεηο θαη δεκηνπξγήζεθαλ κεγάιεο απηνθξαηνξίεο. ΢ηε Μεζνπνηακία έδεζαλ ιανί φπσο νη ΢νπκέξηνη, νη Αθθάδεο, νη Βαβπιψληνη, νη Αζζχξηνη, νη Υαιδαίνη θαη άιινη. Απφ ηνλ πνιηηηζκφ ησλ ιαψλ ηεο Μεζνπνηακίαο επεξεάζηεθαλ άκεζα φκνξνη ιανί φπσο νη Υηηηίηεο, νη Φνίληθεο, νη Δβξαίνη, νη Πέξζεο, νη ΢θχζεο, νη Άξαβεο θαη αθφκα καθξχηεξα νη ιανί ηνπ Καπθάζνπ, ηεο Ηλδίαο, ηεο Αηγχπηνπ, ηεο Μηθξάο Αζίαο θαη θπζηθά θαη ηεο Διιάδαο. Πήιηλε πιάθα ησλ ΢νπκεξίσλ (2600 π.Υ.)

01.01.01. Οη ΢νπκέξηνη ήηαλ ν ιαφο πνπ δνχζε ζε αγξνηηθνχο θαη αζηηθνχο νηθηζκνχο ζηε λφηηα Μεζνπνηακία, εθεί πνπ ζήκεξα βξίζθνληαη νη εθβνιέο ηνπ Δπθξάηε ζην λφηην Ηξάθ θαη ηκήκα ηνπ Κνπβέηη, γχξσ ζην 4000 π.Υ. Δθεί ρηίζηεθαλ θαη νη πξψηεο κεγάιεο πφιεηο ηεο ηζηνξίαο, νη: Οπξνχθ, Οπξ, Λαγθάο, Λάξζα, Δξηληνχ θαη άιιεο. Ο ιαφο απηφο είλαη κάιινλ κπζηεξηψδνπο θαηαγσγήο, αιιά φρη ζεκίηεο, πηζαλψο Καπθάζην θχιν πνπ κεηαθηλήζεθε απφ ηελ Πεξζία πξηλ ην 4000 π.Υ. Μηινχζε ηε ζνπκεξηθή γιψζζα, κηα γιψζζα πνπ δελ έρεη ζρέζε κε άιιεο γιψζζεο πνπ μέξνπκε. Οη ΢νπκέξηνη πξψηνη εθάξκνζαλ ηελ άξδεπζε ζηηο θαιιηέξγεηέο ηνπο θαη είραλ θαηαζθεπάζεη εηδηθνχο ρψξνπο γηα ηελ απνζήθεπζε ηεο ζπγθνκηδήο. Οη ηεξείο είραλ ηελ επζχλε ηεο δηαλνκήο ησλ αγαζψλ ηεο γεσξγηθήο παξαγσγήο (ζηάξη, θξηζάξη, θαζφιηα, ειηέο θαη ιηλάξη). Γηα 7

ηελ νξγάλσζε θαη ηνλ έιεγρν απηνχ ηνπ θαζήθνληνο έθαλε ηελ εκθάληζή ηεο ε ζνπκεξηθή γξαθή κε ηειείεο, παχιεο θαη παξελζέζεηο πνπ ζπκβφιηδαλ αξηζκνχο. Με ηνλ θαηξφ απηά ηα ζχκβνια έγηλαλ πεξηζζφηεξα απφ δπν ρηιηάδεο, θαη ζπκβφιηδαλ θζφγγνπο, ιέμεηο ή θαη νλφκαηα. Απηά ηα ζχκβνια απνηππψλνληαλ ζηελ λσπή άξγηιν ησλ ινγηζηηθψλ πηλάθσλ κε έλα κπηεξφ θαιάκη θαη απεηέιεζαλ ηελ πξψηε ππνηππψδε ζθελνεηδή γξαθή. Μεηά νη πηλαθίδεο απηέο ςήλνληαλ ζθιήξαηλαλ θαη ηα θείκελα δηαηεξνχληαλ ζηηο πήιηλεο πιάθεο, πνπ βξέζεθαλ ζηηο αλαζθαθέο. Οη πηλαθίδεο απηέο θπιάζζνληαλ ζε εηδηθνχο ρψξνπο, δειαδή ζε ‘αζαθζμεήηεξ’ θαη έηζη δεκηνπξγήζεθε κηα παξάδνζε πνπ δηαηεξήζεθε σο ηα ρξφληα ηνπ Μεγάινπ Αιεμάλδξνπ, θαη ηελ νπνία αθνινχζεζαλ φινη νη Μεζνπνηάκηνη ιανί, νη Αθθάδεο, νη Αζζχξηνη, νη Βαβπιψληνη θαη νη Υαιδαίνη. Εηγθνπξάη Με ιίγα ιφγηα νη ΢νπκέξηνη είλαη νη πξψηνη πνπ ρξεζηκνπνίεζαλ ζχκβνια γηα λα εθθξάζνπλ γξαπηψο ηνλ πξνθνξηθφ ιφγν, δειαδή αλαθάιπςαλ ηελ γξαθή1. Οη ΢νπκέξηνη ιάηξεπαλ ηε ζεά ηνπ έξσηα θαη ηεο γνληκφηεηαο Ηλλάλα, ε νπνία θάζε άλνημε ζπλαληνχζε ην ζεφ-βνζθφ Νηνπκνχδη. Απηέο νη ζπλαληήζεηο ηνπο πξνθαινχζαλ ηελ αλαγέλλεζε ηεο θχζεο θαη εμαζθάιηδαλ ηελ γνληκφηεηα ησλ θνπαδηψλ. Απηφο ν κχζνο πνπ έρεη ηελ βάζε ηνπ ζηελ αλνημηάηηθε αλάζηαζε ηεο θχζεο, είλαη θνηλφο γηα φινπο ηνπο κεζνγεηαθνχο ιανχο θαη απαληάηαη ζε φιεο ζρεδφλ ηηο ζξεζθείεο κε δηάθνξεο κνξθέο. Σν θέληξν θαη νη δξαζηεξηφηεηεο ηεο θαζεκεξηλήο δσήο ησλ ΢νπκεξίσλ ήηαλ γχξσ απφ ηνλ λαφ (δηγθνπξάη). Σα δηγθνπξάη ήηαλ βαζκηδσηέο επηαφξνθεο ππξακίδεο2 θηηαγκέλεο φκσο απφ ηνχβια, ζε αληίζεζε κε ηηο ππξακίδεο ησλ Αηγππηίσλ πνπ ήηαλ θηηαγκέλεο απφ πέηξα, γη’ απηφ θαη άληεμαλ ζην ρξφλν. Ο λαφο ησλ ΢νπκεξίσλ ρξεζίκεπε Οη ΢νπκέξηνη έιεγαλ: «Ακ δ μιζθία είκαζ δχνμ ηςκ εεχκ, δ βναθή είκαζ δδιζμφνβδια ημο ακενχπμο». 2 Κάηη παξφκνην ήηαλ θαη ν Πχξγνο ηεο Βαβέι πνπ αλαθέξεηαη ζηελ εβξατθή κπζνινγία. 1

θαη σο ρψξνο απνλνκήο δηθαηνζχλεο απφ ηνλ άξρνληα ή ηνλ βαζηιέα. Αθφκα ν λαφο ήηαλ θαη ν ππξήλαο ησλ θξαηηθψλ ππεξεζηψλ, φπνπ είραλ έδξα ηα εκπνξηθά θέληξα, ηα δηθαζηήξηα, ηα ζρνιεία θαη ηα θξαηηθά αξρεία. Δθεί ζπγθεληξψζεθαλ θαη νη ρηιηάδεο πηλαθίδεο πνπ καο δίλνπλ πιεξνθνξίεο γηα ηηο ζξεζθεπηηθέο πεπνηζήζεηο ηνπο, ηηο πνιηηηθέο απνθάζεηο ηνπο, αθφκα θαη ηνπο θηινζνθηθνχο πξνβιεκαηηζκνχο ηνπο. Έρνπκε επίζεο ζηνηρεία γηα ηνπο θφξνπο, γηα ηνπο χκλνπο, ηα έπε θαη ηνπο κχζνπο ηνπο. Οη ΢νπκέξηνη είλαη επίζεο νη πξψηνη πνπ δεκηνχξγεζαλ έλα ζχζηεκα αξίζκεζεο – ην εμαδηθφ -πνπ είρε βάζε ην 6 θαη ηα πνιιαπιάζηά ηνπ. Απηφ ην πηνζέηεζαλ αξγφηεξα νη Έιιελεο θαη νη Άξαβεο γηα λα ππνινγίδνπλ ηα ηφμα ηηο γσλίεο θαη ηνλ ρξφλν. Παξά ηελ κεηαγελέζηεξε επηθξάηεζε ηνπ δεθαδηθνχ ζπζηήκαηνο, ππνινγίδνπκε αθφκα ηνλ θχθιν κε 360 κνίξεο, ηηο γσλίεο κε 60 ή 90 κνίξεο, ην έηνο ζε 12 κήλεο θαη ηελ εκέξα ζε 24 ψξεο ησλ 60 ιεπηψλ ε θάζε κηα. Αγαικαηίδην ησλ ΢νπκεξίσλ Ο ιαφο απηφο αλέπηπμε επίζεο ηε κεηαιινπξγία, εθεχξε ηνλ ηξνρφ θεξακηθήο θαη ρξεζηκνπνίεζε ηηο άκαμεο κε ηξνρνχο. Δπίζεο νη ΢νπκέξηνη ήηαλ νη πξψηνη πνπ ρξεζηκνπνίεζαλ θάξα κε ηξνρνχο πνπ ηα έζεξλαλ δψα. Άξρηζαλ αθφκα λα ρξεζηκνπνηνχλ θνππηά, γηα λα θπινχλ πιενχκελα πξνο ην αληίζεην ξεχκα ηνπ πνηακνχ, φηαλ ν άλεκνο δελ ήηαλ επλντθφο. 01.01.02: Οη Αθθάδεο ήηαλ ζεκηηηθφο ιαφο θαη κηινχζαλ γιψζζα παξφκνηα κ’ απηήλ ησλ Δβξαίσλ θαη ησλ Αξάβσλ. Πεξί ην κέζν ηεο ηξίηεο ρηιηεηίαο νη Αθθάδεο κε επηθεθαιήο ηνλ βαζηιηά ΢άνβςκα Α’ (2469-2414 π.Υ.) πνιέκεζαλ θαη λίθεζαλ ηνπο ΢νπκέξηνπο θαη ίδξπζαλ ηελ Αθθαδηθή απηνθξαηνξία, πνπ είρε πξσηεχνπζα ζηελ Αθθάδ (Αγθαληέ). Ζ πφιε απηή ηδξχζεθε πξνο ηηκήλ ηεο ζεάο Ηζηάξ (Αζηάξηεο) θαη αξγφηεξα νλνκάζηεθε Βααοθχκα. Ζ Βαβπιψλα έγηλε ην πνιηηηζηηθφ θέληξν ηεο Μέζεο Αλαηνιήο γηα πεξίπνπ 2.000 ρξφληα.

Ζ παξάδνζε ιέεη φηη φηαλ ν ΢άξγσλ ήηαλ κσξφ, βξέζεθε ζ’ έλα θαιάζη ζηηο φρζεο ηνπ Δπθξάηε, πξάγκα πνπ παξαπέκπεη επζέσο ζηελ ηαπηφζεκε βηβιηθή ηζηνξία ηνπ Μσπζή, πεξίπνπ 1000 ρξφληα αξγφηεξα. Οη Αθθάδεο πηνζέηεζαλ ηε ζθελνεηδή γξαθή ησλ ΢νπκεξίσλ, πνπ ηελ πξνζάξκνζαλ ζηε γιψζζα ηνπο θαη ζέζπηζαλ ηνλ κνλνζετζκφ. Δίλαη ν πξψηνο ζηελ Ηζηνξία ‘πεξηνχζηνο ιαφο’ κε ηελ πξψηε κνλνζετζηηθή ζξεζθεία. Λάηξεπαλ ηελ Ηζηάξ (Αζηάξηε), ην αληίζηνηρν ηεο αηγππηηαθήο ζειπθήο ζεφηεηαο Ίζηδαο. Δίπακε φηη ε αθθαδηθή γιψζζα, είλαη ζεκηηηθή θαη είλαη ε γιψζζα πνπ επηβιήζεθε ζηνπο Βαβπισλίνπο. ΢ηε γιψζζα απηή γξάθηεθε θαη ην Έπμξ ημο Γζθβαιέξ πεξίπνπ ην 2000, έλα απφ ηα αξραηφηεξα πνηήκαηα ηνπ θφζκνπ πνπ απνηειείηαη απφ 3000 ζηίρνπο. Γξάθηεθε ζε πήιηλεο πιάθεο (θαη ζηε ρηηηηηηθή γιψζζα) ζε ζθελνεηδή γξαθή θαη βξέζεθε ζηα εξείπηα ηεο Βηβιηνζήθεο ηνπ Αζζνπξκπαληκπάι ζηε Νηλεπή. Σν φλνκα ηνπ αξραηφηεξνπ ζπγγξαθέα ηεο ηζηνξίαο είλαη ΢ζκ-εηζ-μοκκίκκζ (φπσο αλαγξάθεηαη ζηελ αθθαδηθή εθδνρή). Δηθφλα απφ ην έπνο ηνπ Γηιγακέο Ήνςαξ ημο έπμοξ αοημφ είκαζ μ Γζθβαιέξ, ααζζθζάξ ημο Οονμφη, πμο έγδζε πενί ημ 2700 π.Υ. ΋ηακ έκαξ θίθμξ ημο πέεακε, μ Γζθβαιέξ εέθδζε κα ανεζ ημ ιοζηζηυ ηδξ αεακαζίαξ. Μεηά απυ πενζπέηεζεξ ζοκάκηδζε ημκ Οοη-Ναπζζηίι, μ μπμίμξ ημκ ηαζνυ ημο ηαηαηθοζιμφ, είπε ηαηαζηεοάζεζ έκα πθςηυ ιέζμ πμο ημκ αμήεδζε κα ζςεεί ιε ηδκ μζημβέκεζά ημο. Αοηυξ ήλενε πμο ανζζηυηακ ημ ιαβζηυ θοηυ, πμο υπμζμξ ημ έηνςβε εα βζκυηακ αεάκαημξ. Ο Γζθβαιέξ ανήηε ηεθζηά ημ θοηυ, αθθά έκα θίδζ πνυθααε ηαζ ημο ημ έηθερε ηαζ ηεθζηά έιεζκε εκδηυξ. Δίλαη θαλεξφ φηη απφ απηφ ην έπνο άληιεζαλ νη Δβξαίνη ην κχζν ηνπ Καηαθιπζκνχ κε ηνλ Νψε λα δηαζψδεηαη απφ κηα Κηβσηφ, αιιά θαη ηνλ κχζν ηνπ Αδάκ, ηεο Δχαο θαη ηνπ θηδηνχ. Οη Αθθάδεο, εθηφο απφ ηελ ζθελνεηδή γξαθή θαη ηηο άιιεο αλαθαιχςεηο ησλ ΢νπκεξίσλ, πηνζέηεζαλ θαη ην ζχζηεκα αξίζκεζεο κε βάζε ην έμη. Γχξσ ζην 2000 π.Υ. ε Αθθαδηθή απηνθξαηνξία θαηαιχζεθε 10

κεηά απφ εηζβνιή ησλ Διακηηψλ. Έηζη εμαθαλίζηεθε ν θνηλφο ζνπκεξηαθφο θαη αθαδδηθφο πνιηηηζκφο, πνπ άθεζε πίζσ ηνπ – εθηφο απηψλ πνπ ήδε αλαθέξζεθαλ – αλαπηπγκέλε αξρηηεθηνληθή, ζχζηεκα κέηξσλ θαη ζηαζκψλ, πξνρσξεκέλε αζηξνλνκία, εκεξνιφγην δψδεθα κελψλ βαζηζκέλν ζηνπο ζειεληαθνχο θχθινπο (ην νπνίν πηνζέηεζαλ νη Αηγχπηηνη θαη νη Έιιελεο), ηελ ηδέα ηεο δηθαηνζχλεο θαη ησλ λφκσλ, θαη κηα κεγάιε ζξεζθεπηηθή παξάδνζε, πνπ επεξέαζε ζεκαληηθά ηνπο Δβξαίνπο θαη κέζσ απηψλ ηηο δπν άιιεο κεγάιεο κνλνζετζηηθέο ζξεζθείεο, ηνλ Υξηζηηαληζκφ θαη ηνλ Ηζιακηζκφ. 01.01.03 Οη Ακνξίηεο, ε πξψηε Βαβπισληαθή πεξίνδνο: Μεηά ηελ πηψζε ηεο Αθθαδηθήο απηνθξαηνξίαο θαη γχξσ ζην 1900 π.Υ., έλαο άιινο ζεκηηηθφο ιαφο νη Ακνξίηεο επηθξάηεζαλ ζηελ Μεζνπνηακία. Ο Υακνπξακπί Μεηνλφκαζαλ ηελ πξσηεχνπζα ησλ Αθθαδηηψλ ζε Βαβπιψλα θαη άζθεζαλ ηνλ έιεγρν ησλ πφιεσλ ηεο πεξηνρήο. ΢ήκεξα ειάρηζηνη πιένλ κηιάλε γηα Ακνξίηεο, ελψ φινη μέξνπλ ηνπο Βαβπιψληνπο, φπσο απνθιήζεθαλ. Απηνί άιιαμαλ ην πξνεγνχκελν δηνηθεηηθφ ζχζηεκα, έδσζαλ κεγάιε ηζρχ ζηνλ βαζηιηθφ ζεζκφ θαη ζενπνίεζαλ ηνλ βαζηιηά ηνπο. ΋κσο πηνζέηεζαλ ηνλ πνιηηηζκφ ησλ ΢νπκεξίσλ θαη Αθθάδσλ, θξάηεζαλ ηελ δνκή ηεο νηθνλνκίαο θαη δηαηήξεζαλ ηε γξαθή θαη ηε ζξεζθεία ησλ πξνθαηφρσλ ηνπο. Πξνψζεζαλ ηελ αζηξνλνκία, ηα καζεκαηηθά θαη ηελ αξρηηεθηνληθή. Ζ ζεκαληηθφηεξε πξνζθνξά ησλ Βαβπισλίσλ ζηηο επφκελεο γεληέο ήηαλ ε ζπγθέληξσζε ησλ λφκσλ ηνπο ζε έλα θψδηθα πνπ είλαη γλσζηφο απφ ην φλνκα ηνπ βαζηιηά ηνπο, ηνλ Κχδζηα ημο Υαιμοναιπί. Ο θψδηθαο απηφο ζεσξείηαη σο κηα απφ ηηο παιαηφηεξεο θαη ζεκαληηθφηεξεο πεγέο λφκσλ ηεο ηζηνξίαο. Γξάθηεθε γχξσ ζην 1780 π.Υ. θαη δελ είλαη ν αξραηφηεξνο, αιιά είλαη ν πην θαιά δηαηεξεκέλνο. Ο Υακνπξακπί (πεξίπνπ 1810-1750 π.Υ.) έδσζε ηελ εληνιή γηα ηε ζχληαμε ηνπ Κψδηθα κε ζηφρν: «Ζ δζηαζμζφκδ κα επζηναηήζεζ ζηδ βδ, κα ηαηαζηναθεί ημ ηαηυ ηαζ μ ζζπονυξ κα ιδκ ηαηαπζέγεζ ημκ αδφκαημ». Ο Κψδηθαο ηνπ Υακνπξακπί πεξηιακβάλεη 282 άξζξα, είλαη γξακκέλνο ζηελ αξραία βαβπισληαθή γιψζζα πάλσ ζε κηα 11

πέηξηλε ζηήιε. Ήηαλ πξνζηηφο ζε φιν ην ιαφ, γη’ απηφ δελ ζπγρσξείην ε άγλνηα ησλ λφκσλ ΋κσο εθείλε ηελ επνρή, ήηαλ ειάρηζηνη απηνί πνπ κπνξνχζαλ λα ηνλ δηαβάζνπλ. Ο Κψδηθαο βξέζεθε ζηα ΢νχζα ην 1902 θαη ζήκεξα βξίζθεηαη ζην κνπζείν ηνπ Λνχβξνπ ζην Παξίζη. Ο Μσζατθφο Νφκνο, γξακκέλνο θαηά ηελ παξάδνζε ην 1200 π.Υ. (αιιά πηζαλφηαηα γχξσ ζην 700 απφ ηνλ Δδεθία), πεξηέρεη πνιιέο νκνηφηεηεο κε αξθεηά άξζξα ηνπ Κψδηθα ηνπ Υακνπξακπί. Οη δηάδνρνη ηνπ Υακνπξακπί δελ άληεμαλ ηηο επηζέζεηο ησλ γεηηνληθψλ ιαψλ θαη πεξί ην 1595 π.Υ. νη Υηηηίηεο θαηέιαβαλ θαη ιεειάηεζαλ ηε Βαβπιψλα. Γηα ηα επφκελα 150 ρξφληα, πνπ απνθαινχληαη ζθνηεηλά ρξφληα, δελ έρνκε θακηά πιεξνθνξία γηα ηελ πεξηνρή ηεο Μεζνπνηακίαο. 01.01.04: Οη Αζζχξηνη ήηαλ ζεκηηηθφο ιαφο πνπ απφ ηνλ 10ν π.Υ. αηψλα θπξηαξρεί ζηελ Μεζνπνηακία. Ζ ζξεζθεία ηνπο ήηαλ κνλνζετζηηθή θαη ην φλνκά ηνπο νθείιεηαη ζην ζεφ Αζζνχξ, ν νπνίνο, ζχκθσλα κε ηελ παξάδνζε, έρεη αλαγάγεη ηνπο Αζζχξηνπο ζε πεξηνχζην ιαφ. Αζζπξηαθή ηέρλε Σν απφγεην ηεο ηζρχνο ηνπο έθηαζε ηνλ 7ν π.Υ. αηψλα, φηαλ ηα φξηα ηνπ θξάηνπο ηνπο πνπ εμειίρζεθε ζηε κεγαιχηεξε απηνθξαηνξία πνπ είρε γλσξίζεη σο ηφηε ν θφζκνο, εθηείλνληαλ απφ ηελ Αξκελία σο ηελ Αξαβηθή Έξεκν. Ζ πξσηεχνπζά ηνπο ήηαλ ε Νηλεπή θαη νη πηζηνί φηαλ πξνζεχρνληαλ ζηξέθνληαλ πξνο ηελ θαηεχζπλζή ηεο (φπσο ζα θάλνπλ, αξθεηνχο αηψλεο αξγφηεξα, νη κνπζνπικάλνη κε ηελ Μέθθα). Ο ζεκαληηθφηεξνο εγεκφλαο ηεο Αζζπξίαο ήηαλ ν Αζζμονιπακζπάθ (692-626 π.Υ.), γλσζηφο ζηελ Διιάδα σο ΢ανδακάπαθμξ, ν νπνίνο έκεηλε γλσζηφο σο «ν θηιφζνθνο βαζηιηάο». Ο Αζζνπξκπαληπάι πξνζηάηεπζε ηα γξάκκαηα θαη ηηο ηέρλεο θαη δεκηνχξγεζε ζηε Νηλεπή ηελ πξψηε Βζαθζμεήηδ. Ήηαλ κηα ζπιινγή πηλαθίδσλ πνηθίινπ ελδηαθέξνληνο, ζηελ νπνία ζπγθεληξψζεθαλ πεξηζζφηεξεο απφ 25.000 πήιηλεο πηλαθίδεο πνπ αθνξνχζαλ ζηελ θνηλσληθή, πλεπκαηηθή θαη ζξεζθεπηηθή παξάδνζε ησλ 12

ιαψλ ηεο Μεζνπνηακίαο, φπσο θαη θάζε ινγνηερληθφ έξγν. Απφ φιεο ηηο πφιεηο ηεο απηνθξαηνξίαο , ζπγθεληξψζεθαλ θαη θαηαγξάθεθαλ φιεο νη πηλαθίδεο, θξαηηθέο ή ηδησηηθέο. Οξγαλψζεθαλ εξγαζηήξηα αληηγξαθήο γηα ηελ αλαπαξαγσγή ησλ παιηφηεξσλ έξγσλ. Ζ Βηβιηνζήθε θαηαζηξάθεθε θαηά ηελ θαηάιεςε ηεο Νηλεπή απφ ηνπο Πέξζεο ην 612 π.Υ. Μεγάιν κέξνο απ’ φζα δηαζψζεθαλ απφ απηή ηε ζπιινγή βξίζθεηαη ζήκεξα ζην Βξεηαληθφ Μνπζείν. Ζ Νηλεπή θαη ηα βαζηιηθά αλάθηνξά ήηαλ δηαθνζκεκέλα κε αγάικαηα θαη θαιιηηερλήκαηα. Σα πεξίθεκα γιππηά ησλ αλαθηφξσλ πνπ απεηθνλίδνπλ ην θπλήγη ιηνληαξηψλ ζεσξνχληαη αξηζηνπξγήκαηα ηεο αξραίαο ηέρλεο. Οη Αζζχξηνη έβαιαλ θη απηνί ηε ζθξαγίδα ηνπο ζηνλ κεζνπνηάκην πνιηηηζκφ. Ο Αζζνπξκπαληπάι Ζ αζζπξηαθή απηνθξαηνξία θαηαιχζεθε απφ ηνπο Υαιδαίνπο νη νπνίνη ην 612 π.Υ. θαηέιαβαλ ηελ Νηλεπή. Οη κεγάινη Αζζχξηνη αζηξνλφκνη, γεσκέηξεο θαη καζεκαηηθνί είλαη απηνί πνπ ρψξηζαλ ηνλ θχθιν ζε 360 κνίξεο, εθεχξαλ ην δθζαηυ νμθυζ θαη ίζσο είλαη νη πξψηνη πνπ αλαθάιπςαλ ην βεςβναθζηυ ιήημξ ηαζ πθάημξ γηα ηε δηεπθφιπλζε ηεο λαπζηπινΐαο. Αλέπηπμαλ επίζεο ηαηξηθφ ζχζηεκα, πνπ επεξέαζε ηελ ηαηξηθή επηζηήκε ζ’ φιε ηε Μέζε Αλαηνιή σο ηελ Διιάδα. 01.01.05. Οη Υαιδαίνη, ε δεχηεξε Βαβπισληαθή πεξίνδνο: Έλα αθφκα ζεκηηηθφ θχιν ήηαλ νη Υαιδαίνη, πνπ εγθαηαζηάζεθαλ ζηελ πεξηνρή ζηηο αξρέο ηεο πξψηεο ρηιηεηίαο π.Υ. Σνλ 7ν αηψλα θαηέιπζαλ ην αζζπξηαθφ θξάηνο θαη ίδξπζαλ κηα λέα απηνθξαηνξία κε πξσηεχνπζα ηε Βαβπιψλα, ε νπνία έγηλε κηα απφ ηηο πην ζαπκαζηέο πφιεηο ηνπ αξραίνπ θφζκνπ. Ξέξνπκε απφ ηνλ Ζξφδνην φηη ε πφιε ήηαλ ρηηζκέλε θαη ζηηο δπν φρζεο ηνπ πνηακνχ Δπθξάηε θαη είρε ηε κνξθή ηεηξαγψλνπ. Σν θέληξν ηεο πφιεο ην δηέζρηδε ε πεξίθεκε Οδφο ησλ Πνκπψλ, πνπ πεξλνχζε απφ ηελ Πχιε ηεο Ηζηάξ3 (ζεά ηεο αγάπεο θαη ηεο Ζ Πχιε ηεο Ηζηάξ βξίζθεηαη ζήκεξα ζην Μνπζείν ηεο Πεξγάκνπ, ζην Βεξνιίλν, ζε άξηζηε θαηάζηαζε. 3

γνληκφηεηαο). Απφ ηελ πφιε απηή ε απηνθξαηνξία πήξε ην φλνκα Βαβπισληαθή. Ο ζεκαληηθφηεξνο Βαβπιψληνο βαζηιηάο ήηαλ ν Νααμοπμδμκυζμν (630-562 π.Υ.). Απηφο ην 597 θαηέιαβε ηελ Ηνπδαία θαη κεηέθεξε ζηελ Βαβπιψλα φινπο ηνπο ζεκαληηθνχο Δβξαίνπο κε ηνλ βαζηιηά ηνπο Ησαθείκ. Σν 586 νη Δβξαίνη επαλαζηάηεζαλ, αιιά ν Ναβνπρνδνλφζνξ θαηέπλημε ηελ επαλάζηαζε, θαηάζηξεςε ηελ Ηεξνπζαιήκ θαη ππνρξέσζε φινλ ηνλ εβξατθφ πιεζπζκφ λα κεηαθηλεζεί ζηελ Βαβπιψλα. Ήηαλ ε απνθαινχκελε απφ ηνπο Δβξαίνπο «Βαβπισληαθή αηρκαισζία». Ζ ζεά Ηζηάξ σο ν πιαλήηεο Αθξνδίηε Έλα απφ ηα έξγα ησλ Βαβπισλίσλ πνπ έκεηλαλ ζηελ ηζηνξία ήηαλ ε θαηαζθεπή ησλ πεξίθεκσλ Κνειαζηχκ Κήπςκ πνπ νη Έιιελεο ηνπο είραλ εληάμεη ζε έλα απφ Δπηά Θαχκαηα ηνπ Κφζκνπ. Ζ πξψηε θαηαζθεπή ηνπ έξγνπ απηνχ απνδίδεηαη ζηε βαζίιηζζα ΢εκηξάκηδα. Σν 539 π.Υ. ν βαζηιηάο ηεο Πεξζίαο Κχξνο θαηέιαβε ηε Βαβπιψλα θαη θαηέιπζε ην ηειεπηαίν αλεμάξηεην θξάηνο ηεο Μεζνπνηακίαο. ΋κσο ε Βαβπιψλα παξέκεηλε γηα πνιιά αθφκα ρξφληα θέληξν ηεο γλψζεο θαη ηεο επηζηεκνληθήο πξνφδνπ. Οη Βαβπιψληνη επηζηήκνλεο ζρεδίαζαλ ράξηεο ησλ αζηεξηζκψλ ηνπ νπξαλνχ θαη έζεζαλ ηα ζεκέιηα ησλ ζχγρξνλσλ καζεκαηηθψλ, ηεο ηαηξηθήο θαη ηεο αζηξνλνκίαο. Γηα πνιινχο αηψλεο ν ιέμε «Υαιδαίνο» ήηαλ ζπλψλπκε ηεο ιέμεο «αζηξνλφκνο». Σν 331 π.Υ. ε πφιε θαηαιήθζεθε απφ ηνλ Μέγα Αιέμαλδξν, αιιά ζπλέρηζε λα είλαη θέληξν εκπνξίνπ θαη γλψζεο. Ζ Βαβπιψλα ράζεθε απφ ηελ ηζηνξία κεηά ην 141, φηαλ ηελ θαηέιαβαλ νη Πάξζνη. Οη Υαιδαίνη, σο ρσξηζηφο ιαφο εμαθαλίζηεθαλ. ΢ηελ επνρή καο, πεξίπνπ έλα εθαηνκκχξην Ρσκαηνθαζνιηθνί Ηξαθηλνί, απνθαινχληαη Υαιδαίνη.

01.02. Οη Αηγχπηηνη ΢ρεδφλ ηαπηφρξνλα κε ηνλ πνιηηηζκφ ησλ ιαψλ ηεο Μεζνπνηακίαο, ζηελ γεηηνληθή Αίγππην αλαπηχρζεθε έλαο λένο κεγάινο θαη καθξφβηνο πνιηηηζκφο. ΢ηε ρψξα απηή έρνπλ δηαζσζεί πνιιά θαη ζεκαληηθά αξραηνινγηθά επξήκαηα πνπ καξηπξνχλ φηη ν πνιηηηζκφο απηφο ρξνλνινγείηαη απφ ην 3100 π.Υ. θαη δηαηεξήζεθε επί ηξεηο ρηιηεηίεο, σο ηελ Διιεληζηηθή επνρή θαη ηελ Ρσκατθή θαηάθηεζε ην 30 π.Υ. Πνιιά απφ απηά ηα επξήκαηα βξίζθνληαη αθφκα ζε θαιή θαηάζηαζε θαη ζήκεξα ν θφζκνο ζαπκάδεη ην κεγαιείν θαη ηελ ηειεηφηεηα ησλ Ππξακίδσλ, γνεηεχεηαη απφ ηε δσγξαθηθή ησλ ηάθσλ ησλ Φαξαψ θαη ηα γηγάληηα αγάικαηα ηνπ Ακπνχ ΢ηκπέι θαη εληππσζηάδεηαη απφ ηελ αθζνλία θαη ηνλ πινχην ησλ αληηθεηκέλσλ ηνπ ηάθνπ ηνπ Σνπηαγρακψλ. Ο Αηγππηηαθφο πνιηηηζκφο αλαπηχρζεθε θαηά κήθνο ηεο θνηιάδαο ηνπ Νείινπ, ηνπ πνηακνχ πνπ ήηαλ (θαη εμαθνινπζεί λα είλαη) ε πεγή δσήο, επθνξίαο, πινχηνπ θαη επηθνηλσληψλ ηεο ρψξαο απηήο. Παξαζθεπή ςσκηνχ Οη Αηγχπηηνη είραλ επαθέο κε γεηηνληθνχο ιανχο, φπσο νη ΢νπκέξηνη, κε ηνπο νπνίνπο είραλ εκπνξηθέο δνζνιεςίεο θαη θπζηθά δέρζεθαλ θαη πνιηηηζηηθέο επηξξνέο, κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη ηε γξαθή. Δπίζεο νη αξραίνη Αηγχπηηνη έθηηαρλαλ βάξθεο απφ πάππξν, θαιιηεξγνχζαλ ζπζηεκαηηθά ηε γε θαη είραλ κάζεη λα επεμεξγάδνληαη ζθιεξά πιηθά θαη κέηαιια. Ζ ηζηνξία ηεο αξραίαο Αηγχπηνπ ηαπηίδεηαη κε ηελ ηζηνξία ησλ εγεκφλσλ ηεο, ησλ απνθαινχκελσλ Φαξαψ θαη ρσξίδεηαη ρξνληθά ζε πεξηφδνπο αλάινγα κε ηηο δπλαζηείεο. Ο θαξαψ είλαη ν απφιπηνο θχξηνο. Θεσξείηαη ν θαηεπζείαλ απφγνλνο ησλ ζεψλ θαη θιεξνλνκεί ηηο παλίζρπξεο ηδηφηεηέο ηνπο. Γζηαζμζφκδ είκαζ υ,ηζ αβαπά, ηαηυ είκαζ υ,ηζ ιζζεί μ Φαναχ. Δίλαη παληνγλψζηεο θαη έηζη δελ ρξεηάδεηαη θψδηθεο θαη λφκνπο γηα λα ηνλ θαζνδεγνχλ. Ζ δηαθνξά ησλ βαζηιέσλ ηεο Αηγχπηνπ 15

απφ απηνχο ηεο Μεζνπνηακίαο ήηαλ φηη νη πξψηνη ήηαλ ζενί νη ίδηνη θη φρη ππεξέηεο ησλ ζεψλ. Σν 3100 π.Υ. ν πξψηνο θαξαψ ν Μέλεο, έλσζε ηε ρψξα θαη ίδξπζε ην πξψην εληαίν έζλνο πνπ γλψξηζε ν θφζκνο. Λίγα γλσξίδνπκε γηα ηνλ Μέλεο, αιιά απφ απηά κπνξνχκε λα πνχκε φηη απφ ηφηε μεθίλεζε ε θνηλσληθή θαη πνιηηηζηηθή αλάπηπμε ηεο ρψξαο. Οη δηνηθεηηθνί θαη θνηλσληθνί ζεζκνί, πνπ πηνζεηήζεθαλ ηφηε, άληεμαλ γηα δπν ρηιηεηίεο. Ζ αξρηηεθηνληθή θαη ε ηερληθή αλέγεξζεο κεγάισλ θηηξίσλ πήξαλ ζεκαληηθή ψζεζε. Ζ ηεξνγιπθηθή γξαθή αλαπηχρζεθε θαη ρξεζηκνπνηήζεθε επξχηαηα. ΢’ απηφ ζπληέιεζε ζεκαληηθά ε αλαθάιπςε ηνπ παπχξνπ, σο πιηθνχ γξαθήο. ΢ε δηάζηεκα ιίγσλ αηψλσλ ηα πνιηηηζηηθά επηηεχγκαηα ησλ Αηγππηίσλ έθζαζαλ θαη ίζσο μεπέξαζαλ, απηά ησλ ΢νπκεξίσλ. Γηα ηα επφκελα 2000 ρξφληα ε Αίγππηνο ήηαλ έλα απφ ηα πξψηα έζλε ζε πινχην θαη πνιηηηζκφ. Πεξί ην 2580 π.Υ. άξρηζε ε θαηαζθεπή ηεο ηεξάζηηαο ππξακίδαο ηνπ Υένπα (ειιεληθή απφδνζε ηνπ νλφκαηνο ηνπ θαξαψ Υνπθνχ). Οινθιεξψζεθε κεηά απφ 20 ρξφληα θαη ρξεζηκνπνηήζεθαλ 2.300.000 νγθφιηζνη, βάξνπο πέληε κε έμη εθαηνκκπξίσλ ηφλσλ. Σν εζσηεξηθφ ηεο ππξακίδαο είρε έλα ιαβχξηλζνο απφ ζαιάκνπο, ππφγεηνπο δηαδξφκνπο θαη ζηνέο. ΢ε έλα ζάιακν ήηαλ ζακκέλνο ν κνλάξρεο, πηζαλψο κε κέιε ηεο νηθνγέλεηάο ηνπ θαη λεθξηθά αλαζήκαηα. Σελ ππξακίδα απηή νη Έιιελεο ηελ θαηέηαμαλ κεηαμχ ησλ Δπηά Θαοιάηςκ ημο Κυζιμο θαη είλαη ην κνλαδηθφ απ’ απηά πνπ ζψδεηαη ζήκεξα. Ζ Νεθεξηίηε Ο θαξαψ Αηεκαηυκ (1350-1334) θαη ε ζχδπγφο ηνπ Νεθεξηίηε4 πξαγκαηνπνίεζαλ ζξεζθεπηηθή επαλάζηαζε, επέβαιαλ ηνλ κνλνζετζκφ θαη θαηάξγεζαλ ην πνιπζετζηηθφ ηεξαηείν ηνπ Άκκσλα. Ζ ζξεζθεία απηή είρε πνιιέο νκνηφηεηεο κε ηελ εβξατθή. ΋κσο κεηά ην ζάλαην ηνπ Αθελαηφλ, ηνλ δηαδέρζεθε ν λεαξφο αδειθφο ηνπ, ν Σμοηαβπαιχκ θαη ν πνιπζετζκφο απνθαηαζηάζεθε ζηελ Αίγππην. Ο λένο θαξαψ πέζαλε ην 1423 π.Υ. ζε ειηθία κφιηο 19 εηψλ, αιιά ην φλνκά ηνπ έγηλε γλσζηφ ηνλ Ζ βαζίιηζζα Νεθεξηίηε είλαη παζίγλσζηε απφ ηελ εμαηξεηηθήο νκνξθηάο πξνηνκή ηεο πνπ βξίζθεηαη ζην Μνπζείν ηνπ Βεξνιίλνπ. 4

20φ αηψλα, φηαλ αλαθαιχθζεθε ν άζηθηνο ηάθνο ηνπ ζηελ Κνηιάδα ησλ Βαζηιέσλ θαη ηα πινχζηα επξήκαηά ηνπ εληππσζίαζαλ φιν ηνλ θφζκν. Σν 1304 αλήιζε ζην ζξφλν Ραιζήξ II (1304-1213 π.Υ.) έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο θαξαψ ηεο αηγππηηαθήο ηζηνξίαο. Δίλαη θαη απφ ηνπο καθξνβηφηεξνπο εγέηεο ηεο, αθνχ βαζίιεπζε επί 66 ρξφληα. Ο Ρακζήο επεμέηεηλε ην θξάηνο ηνπ απφ ηε Ληβχε σο ηε Φνηλίθε. Έθηηζε κλεκεία θαη θηίξηα ζ’ φιε ηε ρψξα, λανχο ζην Καξλάθ, ζην Λνχμνξ θαη ην πεξίθεκν Ακπνχ ΢ηκπέι. Τπήξραλ παληνχ ηεξάζηηα αγάικαηά ηνπ. Ο νβειίζθνο ηνπ κεηαθέξζεθε απφ ηνλ Ναπνιένληα ζην Παξίζη θαη θνζκεί ζήκεξα ηελ Πιαηεία Οκνλνίαο. Σν 1886 βξέζεθε ε κνχκηα ηνπ, πνπ ζήκεξα θπιάζζεηαη ζην κνπζείν ηνπ Καΐξνπ. Αηγχπηηνο θαξαψ Σνλ 7ν π.Υ. αηψλα επί θαξαψ Φαιιήηζπμο νη Αηγχπηηνη αλέπηπμαλ θαιέο ζρέζεηο κε ηηο ειιεληθέο πφιεηο-θξάηε. Οη Έιιελεο ίδξπζαλ εκπνξηθνχο ζηαζκνχο ζηηο αθηέο ηεο ρψξαο, πνπ βνήζεζαλ ην εκπφξην θαη ζπλέβαιαλ ζηελ επεκεξία ηεο Αηγχπηνπ. Δπί ηεο βαζηιείαο ηνπ ππήξμε πξαγκαηηθή αλαγέλλεζε ζηηο ηέρλεο θαη ηα γξάκκαηα. Αξρηηέθηνλεο, γιχπηεο, πνηεηέο θαη θηιφζνθνη πξφβαιαλ λέεο ηερληθέο θαη αηζζεηηθέο αληηιήςεηο ζηε ρψξα. Σν 525 π.Υ. ε ρψξα ππνηάρζεθε ζηελ πεξζηθή απηνθξαηνξία θαη νη Πέξζεο βαζηιείο ήηαλ πιένλ θαη θαξαψ ηεο Αηγχπηνπ. Σν 332 ν βαζηιηάο ηεο Μαθεδνλίαο Αθέλακδνμξ μ Μέβαξ έδησμε ηνπο Πέξζεο θαη έγηλε απηφο ν λένο θχξηνο ηεο ρψξαο. Ο Αιέμαλδξνο ίδξπζε ηελ Αθελάκδνεζα ζην Γέιηα ηνπ Νείινπ. Ζ πφιε απηή έπαημε ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ πνιηηηθή θαη πνιηηηζηηθή ηζηνξία ηεο Αηγχπηνπ, αιιά θαη ηεο Μεζνγείνπ, ηνπο επφκελνπο αηψλεο. Μεηά ην ζάλαην ηνπ Αιέμαλδξνπ ην 323, ην αραλέο θξάηνο ηνπ, κνηξάζηεθε ζηνπο Δπηγφλνπο ηνπ. Ζ Αίγππηνο έγηλε έλα απφ ηα - φπσο απνθιήζεθαλ - ειιεληζηηθά θξάηε, ππφ ηνλ Πηνιεκαίν. Ζ Γπλαζηεία ησλ Πηνιεκαίσλ άληεμε ζρεδφλ ηξεηο αηψλεο. Ζ Αίγππηνο έγηλε πάιη πινχζηα θαη ηζρπξή, ε δε Αιεμάλδξεηα λαπηηθφ, εκπνξηθφ θαη πνιηηηζηηθφ θέληξν ηεο Μεζνγείνπ. ΢ηε Αιεμάλδξεηα άλζηζαλ νη ηέρλεο θαη νη επηζηήκεο. Ήηαλ κηα πνιπεζληθή πφιε, κε δπν ηζρπξέο εζληθέο 17

παξνηθίεο, ηνπο Έιιελεο θαη ηνπο Δβξαίνπο, νη νπνίεο επεξέαζαλ ηα γξάκκαηα θαη ην εκπφξην. Ζ επηθξαηνχζα γιψζζα ήηαλ ε ειιεληθή θαη κε ηνλ θαηξφ νη Δβξαίνη δελ κπνξνχζαλ λα θαηαλνήζνπλ ηελ – γξακκέλε ζηα εβξατθά - Βίβιν. Έηζη γχξσ ζην 270 π.Υ., εβδνκήληα ιφγηνη αλέιαβαλ ηελ κεηάθξαζε ηεο Βίβινπ ζηα ειιεληθά. Απηή νλνκάζηεθε ε Μεηάθναζδ ηςκ Δαδμιήημκηα θαη ζπλέβαιε ζην λα γίλεη πην πξνζηηή ζηνλ πνιχ θφζκν, πξάγκα πνπ επέηξεςε λα γίλεη ν Ηνπδατζκφο επξχηεξα γλσζηφο. ΢ην Μμοζείμ ηδξ Αθελάκδνεζαξ, (θάηη ζαλ Παλεπηζηήκην ηεο επνρήο), δίδαμαλ φινη νη γλσζηνί επηζηήκνλεο θαη θηιφζνθνη ηεο επνρήο, φπσο ν θηιφζνθνο, γεσκέηξεο θαη καζεκαηηθφο Δοηθείδδξ, ν κεγάινο κεραληθφο Ήνςκ μ Αθελακδνεφξ, ν Γζυθακημξ, πνπ ήηαλ ν πξψηνο πνπ εηζήγαγε ζηα καζεκαηηθά ηνλ αιγεβξηθφ ζπκβνιηζκφ, ν Δναημζεέκδξ, ν Ίππανπμξ, ν Πημθειαίμξ Κθαφδζμξ, ν Θέςκ, ε θφξε ηνπ Τπαηία θαη άιινη. Ζ Βζαθζμεήηδ ηδξ Αθελάκδνεζαξ ήηαλ ε κεγαιχηεξε ηνπ θφζκνπ, κε πάλσ απφ 700.000 ζπγγξάκκαηα. Αλαπαξάζηαζε ηεο Βηβιηνζήθεο ηεο Αιεμάλδξεηαο Ζ Αίγππηνο ήηαλ επίζεο ν θχξηνο ηξνθνδφηεο ηεο Ρψκεο ζε ζηηεξά, πθάζκαηα θαη βηνηερληθά πξντφληα. Μεηά ηελ θαηαζηξνθή ηεο Καξρεδφλαο θαη ηελ θαηάιεςε ηεο Διιάδαο, ε Αίγππηνο ήηαλ ε κφλε ππνινγίζηκε πνιηηηζηηθή, λαπηηθή, θαη εκπνξηθή δχλακε. Ο Φάνμξ ηδξ Αθελάκδνεζαξ χςνπο 135 κ. ήηαλ έλα απφ ηα Δπηά Θαχκαηα ηνπ Κφζκνπ. Σν θαζεζηψο ησλ Πηνιεκαίσλ θαηαιχζεθε ην 30 π.Υ., φηαλ εμ αηηίαο ηνπ ξσκατθνχ εκθπιίνπ πνιέκνπ, ν ληθεηήο Οθηαβηαλφο αλάγθαζε ηνλ εηηεκέλν Αληψλην θαη ηελ εξσκέλε ηνπ θαη ηειεπηαία βαζίιηζζα ηεο Αηγχπηνπ Κθεμπάηνα Ε’ λα απηνθηνλήζνπλ. Ζ Αίγππηνο κεηαηξάπεθε πιένλ ζε κηα αθφκα ξσκατθή επαξρία θαη ράζεθε απφ ηελ ηζηνξία. Ζ πξνζθνξά ηεο Αηγχπηνπ ζηνλ παγθφζκην πνιηηηζκφ θαη ζηηο ηέρλεο ζεσξείηαη αλεθηίκεηε. Δθεί έρνπλ βξεζεί, ζρεδφλ άζηθηα, ηα πεξηζζφηεξα 18

θείκελα θαη κλεκεία ηεο παγθφζκηαο πνιηηηζηηθήο θιεξνλνκηάο. Ο αηγππηηαθφο πνιηηηζκφο ππήξμε ν πην καθξνρξφληνο ηεο ηζηνξίαο θαη κέζσ ησλ Φνηλίθσλ, ησλ Δβξαίσλ θαη ησλ Κξεηψλ πέξαζε ζηελ Διιάδα θαη ζηε Ρψκε θαη έγηλε παγθφζκην θηήκα. Ζ ηέρλε ηεο γξαθήο, κεηαθέξζεθε, πηζαλφηαηα, απφ ηνπο ΢νπκέξηνπο, ζηηο αξρέο ηεο ηξίηεο ρηιηεηίαο π.Υ., ηελ ίδηα επνρή πνπ νη Αηγχπηηνη δέρζεθαλ ηελ πνιηηηζηηθή επηξξνή ησλ ιαψλ ηεο Μεζνπνηακίαο. ΋κσο, απηφ πνπ ε Αίγππηνο πηζαλψο δαλείζηεθε, ην κεηέηξεςε πνιχ γξήγνξα ζε θάηη δηθφ ηεο θαη κνλαδηθφ. Ζ βάζε ηεο γιψζζαο ήηαλ έλα αιθάβεην 24 ζπκβφισλ θαη 700 ηεξνγιπθηθψλ ζεκείσλ, πνπ αληηπξνζψπεπαλ δηαθνξεηηθνχο θσλεηηθνχο ζπλδπαζκνχο. Μπνξνχζαλ λα ρξεζηκνπνηνχληαη ρσξηζηά ή ζε ζπλδπαζκφ, γηα λα ζρεκαηίδνπλ ιέμεηο. Αξραηνιφγνη θαη ε ζηήιε ηεο Ρνδέηαο Σέζζεξεηο είλαη νη κνξθέο γξαθήο πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ ζηελ αξραία Αίγππην: Ζ ζενμβθοθζηή ή ικδιεζαηή, πνπ ήηαλ ζε ρξήζε απφ ην 3000 π.Υ. πεξίπνπ θαη επέδεζε κέρξη ηνλ 3ν κ.Υ. αηψλα. Γπν άιιεο γξαθέο, ε ζεναηζηή θαη ε δδιμηζηή ήηαλ απινπνηεκέλεο κνξθέο ηεο ηεξνγιπθηθήο. Ζ ηεξαηηθή ρξεζηκνπνηήζεθε ζηε ινγνηερλία θαη ζηα εκπνξηθά έγγξαθα. Ζ δεκνηηθή, πνπ πξνέξρεηαη απφ ηελ ηεξαηηθή, ήηαλ ε απινχζηεξε απφ ηηο δπν άιιεο θαη άξρηζε λα ρξεζηκνπνηείηαη απφ ηνλ 7ν αηψλα π.Υ. θαη δηαηεξήζεθε κέρξη ηνλ 5ν κ.Υ. αηψλα. Σέινο ππήξρε θαη ε ημπηζηή γξαθή, ε νπνία έγηλε ε γξαθή ησλ Αηγχπηησλ ρξηζηηαλψλ. Πάξα πνιιά ρξφληα αξγφηεξα ν Γάιινο αξραηνιφγνο Εακ-Φνακζμοά ΢αιπμθζυκ (1790-1832) πξφζεμε ζηε βάζε ελφο νβειίζθνπ κηα επηγξαθή ζε αηγππηηαθφ θείκελν θαη ζηα ειιεληθά. Καηάθεξε έηζη λα αλαγλσξίζεη έληεθα γξάκκαηα ηνπ αηγππηηαθνχ αιθαβήηνπ. Δθάξκνζε απηφ ην ιεηςφ έζησ αιθάβεηφ ηνπ ζηελ ζηήθδ ηδξ Ρμγέηαξ (κηα πιάθα πνπ είραλ αλαθαιχςεη νη ζηξαηηψηεο ηνπ Ναπνιένληα ζηε Ρνδέηα, ζηηο εθβνιέο ηνπ 19

Νείινπ), ζηελ νπνία ππήξραλ ηξεηο επηγξαθέο, ε κηα ζηα ηεξνγιπθηθά, ε δεχηεξε ζηελ δεκνηηθή πνπ ρξεζηκνπνηνχζαλ νη Αηγχπηηνη ηνλ θαηξφ ηεο Κιενπάηξαο θαη ε ηξίηε ζηα ειιεληθά, πνπ ήηαλ ε επίζεκε γιψζζα ηεο Αηγχπηνπ ησλ Πηνιεκαίσλ. Ο ΢ακπνιηφλ θαηάθεξε κεηά απφ εξγαζία είθνζη ρξφλσλ λα ζρεκαηίζεη ην αηγππηηαθφ αιθάβεην θαη λα απνθξππηνγξαθήζεη ηα ηεξνγιπθηθά. Έηζη άλνημε ν δξφκνο γηα ηελ αλαθάιπςε ελφο νιφθιεξνπ ρακέλνπ θφζκνπ θαη ελφο πνιηηηζκνχ δεθάδσλ αηψλσλ. Σν θνηλφηεξν πιηθφ γξαθήο ήηαλ ν πάππξνο, πνπ πξνέξρεηαη απφ ην νκψλπκν θπηφ, άθζνλν ζηελ αξραηφηεηα, πνιχ ζπάλην ζηηο κέξεο καο. Ζ επεμεξγαζία ηνπ πάππξνπ ήηαλ εχθνιε θαη γξήγνξε θαη ε επηθάλεηα γξαθήο ήηαλ πνιχ θαιή. Σν μεξφ θιίκα ηεο Αηγχπηνπ βνήζεζε ζηελ δηαηήξεζε εθαηνληάδσλ θεηκέλσλ, ζε άξηζηε θαηάζηαζε, ελψ αληηζέησο ζε άιιεο πεξηνρέο (ζηε Φνηλίθε ή ζηε ΢πξία), ε πγξαζία θαηέζηξεςε κε ην ρξφλν ηνπο παπχξνπο θαη ηα θείκελα. Αηγππηηαθή δσγξαθηθή Ο αηγππηηαθφο πνιηηηζκφο ζπλεηζέθεξε πνιιά ζηηο ηέρλεο θαη ζηηο επηζηήκεο ηεο αλζξσπφηεηαο θαη εηδηθφηεξα ζηε γεσξγία, ζηε κεηαιινπξγία, ζηε γιππηηθή, ζηελ αξρηηεθηνληθή, ζηε γεσκεηξία θαη ζηε κεραληθή. Οη Αηγχπηηνη είλαη νη πξψηνη πνπ ρξεζηκνπνίεζαλ ην γπαιί, ηνλ πάππξν θαη ην κειάλη. ΢’ απηνχο νθείινπκε ηε γλψζε γηα ηε δεκφζηα δηνίθεζε, ηελ θνηλσληθή δηθαηνζχλε, ηελ απνγξαθή ηνπ πιεζπζκνχ, ην ηαρπδξνκείν, ηελ αλχςσζε ηεο δσγξαθηθήο θαη ηεο γιππηηθήο ζε βαζκφ ηειεηφηεηαο. Σέινο έλαο θιάδνο ζηνλ νπνίν δηαθξίζεθαλ νη αξραίνη Αηγχπηηνη ήηαλ ε ηαηξηθή. Αλ θαη ε καγεία έπαηδε ζεκαληηθφ ξφιν ζηε «ζεξαπεία» ησλ αζζελεηψλ, νη Αηγχπηηνη γηαηξνί κπνξνχζαλ λα θάλνπλ δηαγλψζεηο απφ ηα ζπκπηψκαηα ηεο αζζέλεηαο θαη απφ ηελ εκπεηξία ηνπο ζε πξνεγνχκελεο εκθαλίζεηο ηεο. Οη Φνίληθεο θαη αξγφηεξα νη Έιιελεο θαη νη Ρσκαίνη, άληιεζαλ πνιιά ζηνηρεία απφ απηφ ηνλ πνιηηηζηηθφ θαη επηζηεκνληθφ πινχην θαη ηα ελζσκάησζαλ ζηνλ δηθφ ηνπο ηδηαίηεξν πνιηηηζκφ. 20

Ζ Αίγππηνο εθάξκνζε πξψηε ηε κνλνγακία θαη κεηαρεηξίζηεθε ηε γπλαίθα θαιχηεξα απφ θάζε άιιν κεγάιν πνιηηηζκφ ηνπ αξραίνπ θφζκνπ. Ζ γπλαίθα είρε δηθαίσκα λα θαηέρεη δηθή ηεο πεξηνπζία, κπνξνχζε λα δαλείδεηαη ρξήκαηα, λα ππνγξάθεη ζπκβφιαηα, λα δεηά δηαδχγην, λα εκθαλίδεηαη ζηα δηθαζηήξηα σο κάξηπο θαη ππφ ζπγθεθξηκέλεο πεξηζηάζεηο λα γίλεηαη αθφκα θαη θαξαψ. Ηεξνγιπθηθά Ο Ζξφδνηνο, πνπ επηζθέθζεθε ηελ Αίγππην, δηαπηζηψλεη φηη ‘μζ Αζβφπηζμζ έπμοκ ακηίεεηεξ απυ ημοξ άθθμοξ θαμφξ ζοκήεεζεξ ηαζ έεζια’. Καη ζεκεηψλεη παξαθάησ φηη ε γπλαίθα θπθινθνξνχζε ζηνπο δξφκνπο ειεχζεξα θαη κπνξνχζε λα απαζρνιείηαη κε ην εκπφξην θαη ηε βηνηερλία. Απηφ εμέπιεηηε ηνπο Έιιελεο ηαμηδηψηεο, πνπ ήηαλ ζπλεζηζκέλνη λα θιείλνληαη νη γπλαίθεο ηνπο ζην ζπίηη θαη λα κελ αζρνινχληαη νχηε κε ηα θνηλά, νχηε κε ην εκπφξην. Γελ είλαη ηπραίν πνπ φινη νη Έιιελεο θηιφζνθνη, ηζηνξηθνί, επηζηήκνλεο (Θαθήξ, ΢υθςκ, Ζνυδμημξ, Γδιυηνζημξ, Πθάηςκ, Δφδμλμξ, Ηππμηνάηδξ, Δοηθείδδξ, Ανπζιήδδξ), πνπ ηαμίδεςαλ εθηφο Διιάδαο, επηζθέθζεθαλ ηελ Αίγππην γηα λα πινπηίζνπλ θαη δηεπξχλνπλ ηηο γλψζεηο ηνπο.

01.03. Οη Δβξαίνη Οη Δβξαίνη ήηαλ αθφκα έλαο ζεκηηηθφο ιαφο ηεο Μέζεο Αλαηνιήο πνπ είρε δερζεί ηελ γισζζηθή θαη πνιηηηζηηθή επηξξνή ησλ Αξακαίσλ, ελφο άιινπ ζεκηηηθνχ ιανχ ηεο πεξηνρήο Υαλαάλ. Ζ ηζηνξία ησλ Δβξαίσλ είλαη ε ηζηνξία ηνπ «Λαμφ ηδξ Βίαθμο» θαη εδξάδεηαη φρη ζηα αξραηνινγηθά επξήκαηα (φπσο π.ρ. ησλ ιαψλ ηεο Μεζνπνηακίαο ή ηεο Αηγχπηνπ) αιιά ζηα θείκελα ηεο Παιαηάο Γηαζήθεο, ηα νπνία είλαη έλα κίγκα κπζνινγίαο, πνίεζεο, ζξεζθεπηηθήο θαηήρεζεο θαη πξαγκαηηθψλ γεγνλφησλ. Καλέλαο άιινο ιαφο δελ επεξέαζε ηφζν πνιχ ηελ αλζξσπφηεηα ζην ζέκα ηεο ζξεζθείαο, αθνχ απφ ηελ εανασηή ενδζηεία πνμήθεακ δομ άθθεξ παβηυζιζεξ ενδζηείεξ, ν Υξηζηηαληζκφο θαη ν Ηζιακηζκφο. Γελάξρεο ησλ Δβξαίσλ ζεσξνχληαη ν Ααναάι θαη ν γηνο ηνπ Ηζαάη. Γελ γλσξίδνπκε αλ απηνί ήηαλ ππαξθηά ή κπζνινγηθά πξφζσπα, αιιά αλ ππήξμαλ έδεζαλ γχξσ ζην 1800 π.Υ. ζηελ πφιε Οπξ ηεο Μεζνπνηακίαο. Ο Μσπζήο θαη νη Γέθα Δληνιέο Ζ πίζηε ηνπ Αβξαάκ ζηνλ έλα θαη αιεζηλφ Θεφ ήηαλ αθιφλεηε θαη ην απέδεημε πεξλψληαο απφ πνιιέο δνθηκαζίεο. Θεσξείηαη πξφηππν πίζηεο θαη ππαθνήο θαη ν θνξέαο ηεο Θείαο Απνθάιπςεο. Ο ηάθνο ηνπ βξίζθεηαη ζηελ Υεβξψλα θαη ιαηξεχεηαη απφ ηνπο πηζηνχο θαη ησλ ηξηψλ κνλνζετζηηθψλ ζξεζθεηψλ. ΢ε θείκελα γξακκέλα ζε ζθελνεηδή γξαθή ησλ ΢νπκεξίσλ νη Δβξαίνη αλαθέξνληαη σο Υακπίξνπ ή Υαπίξνπ («απηνί πνπ πεξλάλε ηα ζχλνξα»), θαη ζε αηγππηηαθά ηεξνγιπθηθά σο Απηξνχ. Οη θνηηίδα ηνπο ήηαλ ε (πφιε ηνπ Αβξαάκ) Οπξ θαη απφ εθεί έθπγαλ δησγκέλνη (πηζαλψο απφ ηνπο Βαβπιψληνπο) θαη εγθαηαζηάζεθαλ δπηηθφηεξα. Ηδξπηήο θαη παηέξαο ηνπ αξραίνπ εβξατθνχ θξάηνπο ήηαλ ν Μςοζήξ πνπ έδεζε πεξί ηνλ 13ν π.Υ. αηψλα. Απηφο ήηαλ πνπ επέβαιε ην κνλνζετζηηθφ ζξεζθεπηηθφ ζχζηεκα ζην ιαφ ησλ Δβξαίσλ. Ο Μσπζήο, 22

ζχκθσλα κε ηελ εβξατθή παξάδνζε, ήηαλ ν εθιεθηφο ηνπ Θενχ θαη κεηέθεξε ηνπο ζετθνχο λφκνπο γξακκέλνπο ζε δεθάινγν, πνπ είλαη γλσζηφο σο Οζ Γέηα Δκημθέξ. Σα ηεξά εβξατθά βηβιία πεξηγξάθνπλ ηελ ηζηνξία ηνπ Μσπζή, έλα κίγκα κχζσλ, ζξχισλ, παξαδφζεσλ, «ζαπκάησλ» θαη «ζετθψλ παξεκβάζεσλ». Δίλαη δχζθνιν λα μερσξίζεη θαλείο ηελ πξαγκαηηθφηεηα απφ ην κχζν, αιιά απηφ δελ αλαηξεί θαζφινπ ηε ζεκαληηθή ζπκβνιή ηνπ Μσπζή σο ηζηνξηθνχ πξνζψπνπ ζηε δηακφξθσζε ηεο παγθφζκηαο ηζηνξίαο θαη ηεο ηζηνξίαο ησλ ζξεζθεηψλ εηδηθφηεξα. Γεγνλφο είλαη φηη ν Μσπζήο έπαημε ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ θσδηθνπνίεζε ήδε ππαξρφλησλ εζίκσλ θαη άγξαθσλ λφκσλ ησλ Δβξαίσλ, αξθεηά δε ρξφληα κεηά ην ζάλαηφ ηνπ, γξάθηεθε ν θχξηνο φγθνο απηψλ πνπ απνηεινχλ ηνλ Μςζασηυ κυιμ. Δίλαη ν δεχηεξνο κεηά ηνλ Υακνπξακπί, ζεκαληηθφο λνκνζέηεο ηεο δεχηεξεο π.Υ. ρηιηεηίαο. Υαξαθηηθφ ηνπ Σάζζνπ ζην βηβιίν Άζκα Αζκάησλ ηνπ ΢νινκψληα Ο πξψηνο βαζηιηάο ηνπ νξγαλσκέλνπ εβξατθνχ θξάηνπο ήηαλ ν ΢ανχι, ηνλ νπνίν δηαδέρζεθε ν ηθαλφηαηνο Γααίδ (1035-960 π.Υ.). Απηφο έλσζε φιεο ηηο θπιέο ηνπ Ηζξαήι, απψζεζε ηνπο Φηιηζηαίνπο θαη επεμέηεηλε ην θξάηνο ηνπ θαηαιακβάλνληαο απφ ηνπο Υαλαλαίνπο ηελ Ηεξνπζαιήκ. Ζ πφιε απηή (πνπ ζήκεξα απνηειεί ζξεζθεπηηθφ ζχκβνιν ηξηψλ ζξεζθεηψλ) απνθιήζεθε θαη πυθδ ημο Γααίδ θαη έγηλε ε πνιηηηθή θαη ζξεζθεπηηθή πξσηεχνπζα ηνπ εληαίνπ βαζηιείνπ, ην νπνίν ηφηε έθηαζε ζην απφγεην ηεο ηζρχνο ηνπ. Ο ίδηνο ν Γαβίδ, εθηφο απφ ζπνπδαίνο βαζηιηάο, ζηξαηειάηεο θαη κεηαξξπζκηζηήο, ήηαλ θαη πνιχ θαιφο πνηεηήο. Οη πεξίθεκνη Φαθιμί ηνπ ινγίδνληαη σο έλα εμαίξεην πνηεηηθφ έξγν. Σνλ Γαβίδ δηαδέρζεθε ν γηνο ηνπ ΢μθμιχκ, έλαο απφ ηνπο κεγάινπο Δβξαίνπο βαζηιείο. Καηά ηε δηάξθεηα ηεο βαζηιείαο ηνπ ην εβξατθφ εκπφξην επεθηάζεθε απφ ηελ Γπηηθή Μεζφγεην σο ηηο Ηλδίεο. Ο ΢νινκψλ πξνψζεζε ηα γξάκκαηα, ηηο ηέρλεο θαη ηηο επηζηήκεο. Ο ίδηνο ππήξμε 23

ζπγγξαθέαο ηξηψλ θεηκέλσλ, κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη ην αξηζηνπξγεκαηηθφ εξσηηθφ Άζια Αζιάηςκ. Σν 722 νη Αζζχξηνη θαηέιαβαλ ηελ Ηεξνπζαιήκ θαη απφ ηφηε άξρηζε ε ζηαδηαθή ζπξξίθλσζε ηνπ εβξατθνχ θξάηνπο. Σν 587 νη Βαβπιψληνη ππφ ηνλ Ναβνπρνδνλφζνξα θαηέιπζαλ ην ηνπδατθφ θξάηνο, θαηέζηξεςαλ ηνλ Ναφ ηνπ ΢νινκψληα θαη ππνρξέσζαλ ην κεγαιχηεξν κέξνο ηνπ πιεζπζκνχ λα κεηαθεξζεί ζηε Βαβπιψλα (Μεημζηεζία). Δθεί νη Ηνπδαίνη είραλ πηα κφλν ζξεζθεπηηθνχο αξρεγνχο, αιιά δηαηήξεζαλ ηελ πίζηε ηνπο θαη ηηο παξαδφζεηο ηνπο θαη αλήγεηξαλ ζπλαγσγέο. ΋κσο ζχληνκα, νη Πέξζεο ππφ ηνλ Κχξν θαηέιπζαλ ην βαβπισληαθφ θξάηνο θαη επέηξεςαλ ζηνπο Δβξαίνπο λα γπξίζνπλ ην 538 π.Υ. ζηελ παηξίδα ηνπο. Οη Πέξζεο βαζηιείο βνήζεζαλ νηθνλνκηθά ζηελ αλνηθνδφκεζε ηεο Ηεξνπζαιήκ θαη ρξεζηκνπνίεζαλ κνξθσκέλνπο Δβξαίνπο γξαθείο ζηελ απιή ηνπο. Απηνί ζπλέβαιαλ ζηελ αλάπηπμε ηεο αξακατθήο γιψζζαο σο δηεζλνχο γιψζζαο, δεχηεξεο ζηελ ηζηνξία κεηά ηελ αζζπξηαθή. Δπίζεο πέηπραλ λα γξάθεηαη ε πεξζηθή γιψζζα φρη πηα κε ζθελνεηδείο, αιιά, κε αξακατθνχο ραξαθηήξεο. Σν αξακατθφ θαη ην εβξατθφ αιθάβεην πξνήιζαλ απφ ην θνηληθηθφ αιθάβεην. Σν εβξατθφ αιθάβεην Σν 332 ν Μέγαο Αιέμαλδξνο θαηέιπζε ην πεξζηθφ θξάηνο θαη θαηέιαβε ηελ Ηνπδαία. Έγηλε δεθηφο απφ ηνπο Δβξαίνπο σο απειεπζεξσηήο. Μεηά ην ζάλαην ηνπ Αιέμαλδξνπ φιε ε πεξηνρή πέξαζε ζηελ ππφ ηελ θπξηαξρία ησλ Δπηγφλσλ (Πηνιεκαίσλ θαη ΢ειεπθηδψλ). Σν 142 ην Δβξατθφ θξάηνο αλαζπζηάζεθε, αιιά ην 63 π.Υ. νη Ρσκαίνη θαηέιαβαλ ηελ Ηνπδαία θαη ηελ κεηέηξεςαλ ζε ξσκατθή επαξρία. Οη Δβξαίνη δηαζθνξπίζηεθαλ ζε φιν ηνλ θφζκν (Δανασηή Γζαζπμνά) θαη λέν αλεμάξηεην εβξατθφ θξάηνο δεκηνπξγήζεθε εθ λένπ κεηά απφ είθνζη αηψλεο ην 1948.

01.04. Οη Φνίληθεο Αθφκα έλαο ζεκηηηθφο ιαφο πνπ άθεζε ηα ζεκάδηα ηνπ ζηελ ηζηνξία ήηαλ νη Φνίληθεο. Λαφο θπιεηηθά ζπγγελήο κε ηνπο Δβξαίνπο, αιιά κε πξνζκίμεηο θαη άιισλ ζεκηηηθψλ νκάδσλ θαη Κππξίσλ. Οη ίδηνη απνθαινχληαλ Υαλααλίηεο, αιιά νη Έιιελεο ηνπο απνθαινχζαλ Φνίληθεο απφ ηε ιέμε θμίκζλ = πμνθονυξ γηαηί ε πεξηνρή ήηαλ γλσζηή απφ ηελ 2ε π.Υ. ρηιηεηία απφ ηελ ρξσζηηθή νπζία πνξθχξα πνπ παξαζθεχαδαλ εθεί απφ νζηξαθφδεξκα. Ζ κπζνινγία ιέεη φηη ε πεξηνρή νλνκάζηεθε Φνηλίθε απφ ηνλ Φνίληθα, γην ηνπ βαζηιηά ηεο Σχξνπ Αγήλνξα. Ζ Φνηλίθε ήηαλ κηα ισξίδα γεο κεηαμχ ζάιαζζαο θαη βνπλψλ, ζηελ νπνία ππήξραλ αλεμάξηεηεο πφιεηο-θξάηε. ΋ιεο απηέο απνηεινχζαλ κηα ραιαξή νκνζπνλδία θαη ε θάζε κηα είρε ηνλ δηθφ ηεο βαζηιηά ηνλ νπνίν ήιεγρε έλα ζπκβνχιην γεξφλησλ, έλα είδνο βαζηιεπνκέλεο δεκνθξαηίαο δειαδή. Οη πην γλσζηέο απφ ηηο πφιεηο απηέο ήηαλ ε Σχξνο, ε ΢ηδψλ, ε Σξίπνιε, ε Βεξπηφο, ε Βχβινο. Ζ Βχβινο ή Γθεκπεήι ζεσξείηαη απφ ηνπο αξραηνιφγνπο σο ε παιαηφηεξε πφιε ηεο ηζηνξίαο. Δθεί αλαθαιχθζεθαλ επξήκαηα ελφο νηθηζκνχ ςαξάδσλ θαη αγξνηψλ, θαζψο θαη εξείπηα θαηνηθηψλ, πνπ ρξνλνινγνχληαη απφ ην 7000 π.Υ. Σν θνηληθηθφ αιθάβεην Ζ ζεκαληηθφηεξε πξνζθνξά ησλ Φνηλίθσλ ζηνλ πνιηηηζκφ ήηαλ ην αιθάβεην. Απηφ ήηαλ εμέιημε θαη απινπνίεζε ηεο γξαθήο ησλ Υαλαλαίσλ. Σν θνηληθηθφ αιθάβεην πεξηείρε 22 γξάκκαηα, φια ζχκθσλα. [Φπζηθά δελ πξέπεη λα καο δηαθεχγεη φηη νη ΢νπκέξηνη είλαη απηνί πνπ εθεχξαλ ηελ γξαθή]. Απφ ην θνηληθηθφ πξνήιζαλ ην αξακατθφ, ην εβξατθφ θαη ην ειιεληθφ αιθάβεην. Οη Έιιελεο δεκηνχξγεζαλ ην ειιεληθφ αιθάβεην, πνπ είλαη εμέιημε ηνπ θνηληθηθνχ κε ηελ πξνζζήθε ησλ θσλεέλησλ. Απφ ην ειιεληθφ πξνήιζαλ ην εηξνπζθηθφ, ην ιαηηληθφ (θαη απφ απηφ φια ηα επξσπατθά αιθάβεηα), θαζψο θαη ην θπξηιιηθφ, ην αξκεληθφ, ην γεσξγηαλφ θαη άιια. 25

Δθηφο ηνπ αιθαβήηνπ, νη Φνίληθεο αλαθάιπςαλ ηελ θαηαζθεπή ηνπ δηαθαλνχο γπαιηνχ. Δπίζεο απέθηεζαλ ηελ ηθαλφηεηα λα θαηεξγάδνληαη ην μχιν, ηελ πέηξα, ην κέηαιιν θαη ην ειεθαληφδνλην. Έρνληαο κεγάια δάζε θέδξσλ ζηα βνπλά ηνπο, έγηλαλ επηδέμηνη λαππεγνί, θαηαζθεχαζαλ πινία θαη πεξί ηνλ 12ν αηψλα π.Υ. ε Φνηλίθε έγηλε ζαιαζζνθξάηεηξα. Ζ πξνεγνχκελε κεγάιε δχλακε ζηε ζάιαζζα, ε Κξήηε, είρε ήδε πεξάζεη ζηελ παξαθκή κεηά ηελ έθξεμε ηνπ εθαηζηείνπ ηεο Θήξαο θαη ηελ θαηάιεςε ηνπ λεζηνχ απφ ηνπο Γσξηείο. Σα πεξίθεκα θνηληθηθά πινία θπξηαξρνχζαλ ζηε Μεζφγεην θαη νη Φνίληθεο ήηαλ απηνί πνπ πέξαζαλ πξψηνη ηηο ΢ηήθεξ ημο Ζναηθέμοξ (ηα ζηελά ηνπ Γηβξαιηάξ) θαη έθηαζαλ ζηνλ Αηιαληηθφ Χθεαλφ. Οη Φνίληθεο αλαθάιπςαλ ηνλ Πνιηθφ Αζηέξα, (νη Έιιελεο ηνλ νλφκαζαλ Φνηληθηθφ) πνπ ηνπο βνήζεζε λα πξνζαλαηνιίδνληαη θαη ηε λχρηα. Ίδξπζαλ απνηθίεο ή πην ζσζηά εκπνξηθνχο ζηαζκνχο ζηελ Κχπξν (Κίηην), Μάιηα, Κνξζηθή, ΢ηθειία, ηα Γάδεηξα (Κάδημ) θαη ηε Μάιαγα ζηελ Ηζπαλία θαη ηελ Καξρεδφλα (Καξζαγέλε) ζηε βφξεηα Αθξηθή. Χο θαινί έκπνξνη νη Φνίληθεο ελδηαθέξνληαλ γηα ηελ εθκεηάιιεπζε ησλ πξντφλησλ πεξηνρψλ πνπ απνίθηδαλ, φπσο ν θαζζίηεξνο απφ ηελ Ηζπαλία ή ν ραιθφο απφ ηελ Κχπξν. Ζ Καξρεδφλα γξήγνξα απηνλνκήζεθε απφ ηε κεηξφπνιε Φνηλίθε θαη έγηλε κηα απφ ηηο ζεκαληηθέο πφιεηο ηεο πεξηνρήο, κέρξη ηελ επνρή ησλ πνιέκσλ κε ηνπο Ρσκαίνπο. Σνλ 8ν π.Υ. αηψλα ε Φνηλίθε θαηαιήθζεθε απφ ηνπο Αζζχξηνπο θαη νη πφιεηο ηεο έραζαλ ηελ αλεμαξηεζία ηνπο. Αθνινχζεζαλ λένη θαηαθηεηέο, νη Βαβπιψληνη θαη νη Πέξζεο. ΋ινη ηνπο θέξζεθαλ θαιά ζηνπο Φνίληθεο, γηαηί είραλ αλάγθε ηνλ ζηφιν ηνπο θαη ηελ ζπνπδαία λαπηηθή ηνπο εκπεηξία. ΢ηνπο πνιέκνπο ησλ Πεξζψλ θαηά ησλ Διιήλσλ, νη Φνίληθεο πήξαλ κέξνο ππέξ ησλ πξψησλ θαη θαηά ησλ ζαιάζζησλ αληαγσληζηψλ ηνπο. Σν 332 π.Υ. ν Μέγαο Αιέμαλδξνο θαηέιαβε φια ηα θξάηε ηεο πεξηνρήο θαη θπζηθά θαη ηελ Φνηλίθε. Αθνινχζεζαλ νη Δπίγνλνη θαη ηέινο ην 46 π.Υ. ε Φνηλίθε κεηαηξάπεθε (καδί κε ηελ Αίγππην) ζε ξσκατθή επαξρία. Με ηελ θαηαζηξνθή ηεο Καξρεδφλαο απφ ηνπο Ρσκαίνπο, ηειεηψλεη νπζηαζηηθά ε ηζηνξία ησλ Φνηλίθσλ.

01.05. Οη Πέξζεο Οη Πέξζεο θαη νη Μήδνη ήηαλ ηλδνεπξσπατθά θχια, πνπ απφ ην 1500 σο ην 800 π.Υ., κεηαλάζηεπζαλ απφ ηελ Κεληξηθή Αζία ζην ζεκεξηλφ Ηξάλ (ε ιέμε ζεκαίλεη ρψξα ησλ Αξίσλ θαη ρξεζηκνπνηήζεθε πνιχ αξγφηεξα). Μηινχζαλ ηα θαξζί (απφ φπνπ πξνήιζε ην φλνκα Πέξζεο), γιψζζα ζπγγεληθή κε ηα ζαλζθξηηηθά. Σνλ 6ν π.Υ. αηψλα έθαλε ηελ εκθάληζή ηεο κηα λέα δπλακηθή ζξεζθεία, ν Εςνμαζηνζζιυξ. Ηδξπηήο ηεο ήηαλ ν Εαναημφζηνα (πεξίπνπ 628-551 π.Υ.) ή φπσο είλαη γλσζηφο κε ην εμειιεληζκφ ηνπ φλνκα ν Εςνμάζηνδξ. Ζ ζενινγία ηνπ Εαξαηνχζηξα ήηαλ έλα κίγκα κνλνζετζκνχ θαη δπτζκνχ. ΢χκθσλα κε απηήλ ππάξρεη κφλν έλαο Θεφο πνπ απνθαιείηαη Απμφνα Μάγκηα (μ ΢μθυξ Κφνζμξ). Απηφο δεκηνχξγεζε ην ζχκπαλ θαη ππεξαζπίδεηαη ηε δηθαηνζχλε θαη ηελ εζηθή. Τπάξρεη φκσο θαη ην θαθφ πλεχκα ν Απνζιάκ, πνπ εθπξνζσπεί ηελ πεγή ηνπ θαθνχ, δξα πάληνηε αληίζεηα πξνο ηνλ Αρνχξα Μάδληα θαη θπξηαξρεί ζηνλ Κάησ Κφζκν. Γηεμάγεηαη κηα ζπλερήο πάιε κεηαμχ απηψλ ησλ δχν δπλάκεσλ, κεηαμχ ηνπ Καινχ θαη ηνπ Καθνχ, ηεο Αιήζεηαο θαη ηνπ Φεχδνπο, ηνπ Φσηφο θαη ηνπ ΢θφηνπο. Ο Εαξαηνχζηξα Ο θάζε άλζξσπνο είλαη ειεχζεξνο λα επηιέμεη πιεπξά. Με βάζε απηή ηελ επηινγή, ηηο πξάμεηο ηνπ θαη ηηο ζθέςεηο ηνπ, ζα θξηζεί κεηά ην ζάλαηφ ηνπ. Οη νπαδνί ηνπ Εσξναζηξηζκνχ είλαη ππξνιάηξεο θαη νξηζκέλα απφ ηα ηειεηνπξγηθά ηνπο επηθεληξψλνληαη ζην ζεβαζκφ πξνο ηε θσηηά. Μηα θσηηά είλαη κφληκα αλακκέλε ζε θάζε δσξναζηξηθφ ηεξφ, βσκφ ή νηθνγελεηαθή εζηία. Απηφ ην ηειεηνπξγηθφ αληηγξάθηεθε απφ ηνπο ρξηζηηαλνχο, κε ηα θαληήιηα θαη ηα θεξηά ζηηο εθθιεζίεο, ηδίσο ηα θεξηά ηεο Αλάζηαζεο. ΢ε δηάζηεκα δπν αηψλσλ ν Εσξναζηξηζκφο πηνζεηήζεθε απφ ηνπο Πέξζεο βαζηιείο θαη εμαπιψζεθε ζε φιε ηελ επηθξάηεηα. Παξά ηελ 27

επηξξνή ησλ Διιήλσλ ηελ επνρή ηεο θαηάθηεζεο ηεο Πεξζίαο απφ ηνλ Μ. Αιέμαλδξν θαη ηνπο Δπηγφλνπο, ε ζξεζθεία απηή άληεμε θαη θαηά ηελ δπλαζηεία ησλ ΢αζζαληδψλ (226-651 κ.Υ.) ν Εσξναζηξηζκφο ήηαλ ε επίζεκε ζξεζθεία ηεο Πεξζίαο. Μεηά ηελ θαηάιεςε ηεο Πεξζίαο απφ ηνπο Άξαβεο ηνλ 7ν κ.Υ. αηψλα, ν ιαφο ηεο πξνζειπηίζηεθε βίαηα ζην Ηζιάκ. Παξέκεηλαλ (θαη ππάξρνπλ αθφκε) θάπνηνη ζχιαθεο νπαδψλ ηνπ Εσξναζηξηζκνχ, ζηελ Ηλδία ζην Παθηζηάλ θαη ζηελ Πεξζία, ζπλνιηθά 1.000.000 άλζξσπνη, νη νπνίνη παξακέλνπλ πηζηνί ζηηο αξρέο ηεο ζξεζθείαο ηνπο. Ο πξψηνο γλσζηφο βαζηιηάο ησλ Πεξζψλ είλαη ν Απαζιέκδξ πνπ ζεσξείηαη θαη ν ηδξπηήο ηεο δπλαζηείαο ησλ Αραηκεληδψλ. ΢πλερηζηήο ηεο δπλαζηείαο απηήο ήηαλ ν Κφνμξ Β’ μ Μέβαξ (558-529 π.Υ.) ν νπνίνο κε ζπλερείο πνιέκνπο θαηάθεξε λα θαηαιχζεη φια ηα κεγάια βαζίιεηα ηεο επνρήο (Βαβπιψλα, Λπδία θαη Μεδία) θαη λα ηδξχζεη ηελ πξψηε κεγάιε απηνθξαηνξία ηεο ηζηνξίαο, ηελ Πενζζηή αοημηναημνία πνπ εθηεηλφηαλ απφ ηελ Ηλδία σο ηε Μεζφγεην. Ο Κχξνο νξγάλσζε ηφζν θαιά ην θξάηνο ηνπ, πνπ επί δπν αηψλεο κεηά ηνλ ζάλαηφ ηνπ ε Πεξζηθή Απηνθξαηνξία, φρη κφλν δηαηεξήζεθε, αιιά θαη ζπλέρηζε λα επεθηείλεηαη θαη νη ιανί ηεο απνιάκβαλαλ εηξήλε θαη επεκεξία. Σν πεξζηθφ λφκηζκα δαξεηθφο Δπί βαζηιείαο ηνπ Γανείμο Α’ (522487 π.Υ.) ε Πεξζηθή απηνθξαηνξία έθηαζε ζην απφγεην ηεο ηζρχνο θαη ηεο έθηαζήο ηεο. Ο Γαξείνο ήηαλ ν πξψηνο εγεκφλαο, πνπ εθάξκνζε θνηλφ λφκηζκα γηα φινπο ηνπο ιανχο ηεο απηνθξαηνξίαο, ην ληαξίθ (δαξεηθφο). Αθφκα θαζφξηζε εληαία κέηξα θαη ζηαζκά, θσδηθνπνίεζε ηνπο εκπνξηθνχο λφκνπο, θαηέγξαςε ζε θηεκαηνιφγην ηηο ηδηνθηεζίεο θαη νδήγεζε ηελ απηνθξαηνξία ζε λέα επίπεδα επεκεξίαο. Έθηηαμε έλα άξηζην νδηθφ δίθηπν θαη νξγάλσζε άςνγε ηαρπδξνκηθή ππεξεζία. Σν ζχλζεκα ησλ πεξζηθψλ ηαρπδξνκείσλ έκεηλε κλεκεηψδεο: Γεκ ιαξ ζηαιαηά ημ πζυκζ, δ ανμπή, δ γέζηδ ή ημ ζθνηάδη ηδξ κφπηαξ. Ξεθίλεζε ηελ αλέγεξζε αλαθηφξσλ ζηελ Πεξζέπνιε, ηε λέα πξσηεχνπζά ηνπ. Γηέηαμε λα αλνηρζεί κηα δηψξπγα, πνπ ζπλέδεζε ην Νείιν κε ηελ Δξπζξά Θάιαζζα. 28

Ζ πεξζηθή ήηαλ ε πξψηε αλεθηηθή ζηηο δηαθνξεηηθφηεηεο απηνθξαηνξία. Οη ιανί ηεο, ήηαλ κηα κεγάιε πνηθηιία γισζζψλ, θπιψλ, ζξεζθεηψλ θαη πνιηηηζκψλ. Πξηλ απφ ηελ άλνδν ηεο ξσκατθήο Απηνθξαηνξίαο, ε πεξζηθή απέδεημε πψο ήηαλ εθηθηφ άλζξσπνη δηαθνξεηηθψλ πνιηηηζκψλ λα δνπλ καδί, λα επεκεξνχλ θαη λα πξννδεχνπλ ππφ ηελ θαηάιιειε θεληξηθή δηνίθεζε. ΋κσο ν Γαξείνο επηρείξεζε άηπρνπο πνιέκνπο. Ο πφιεκνο ελαληίνλ ησλ ΢θπζψλ ράζεθε, γηαηί ν ερζξφο ππνρσξνχζε αθήλνληαο πίζσ ηνπ θακέλε γε (φπσο 2500 ρξφληα αξγφηεξα έθαλαλ νη Ρψζνη θαη λίθεζαλ ηνλ Ναπνιένληα). Ο άιινο πφιεκνο ήηαλ θαηά ησλ Διιεληθψλ πφιεσλ, κε ζηφρν ηελ επέθηαζε ηεο πεξζηθήο απηνθξαηνξίαο ζηελ Δπξψπε. ΋πσο είλαη γλσζηφ ν πφιεκνο απηφο ράζεθε ζηνλ Μαξαζψλα ην 490 π.Υ. Σελ ίδηα ηχρε είρε θαη ν δεχηεξνο πφιεκνο ησλ Πεξζψλ θαηά ηεο Διιάδαο πνπ μεθίλεζε ν δηάδνρνο ηνπ Γαξείνπ ν Ξένλδξ Α’. Μεηά ηελ πεξζηθή ήηηα ζηε ΢αιακίλα θαη ηηο Πιαηαηέο ην 480 π.Υ., νη Πέξζεο έραζαλ θάζε ελδηαθέξνλ γηα ηελ επέθηαζή ηνπο ζηε Γχζε. Ο Γαξείνο Α’ Απηή ε κεγάιε απηνθξαηνξία θαηέξξεπζε φηαλ ν Μαθεδφλαο βαζηιηάο Αθέλακδνμξ μ Μέβαξ εηζέβαιε ζηε Μηθξά Αζία θαη κεηά απφ ηξεηο απνθαζηζηηθέο κάρεο θαηέιαβε ηελ Πεξζέπνιε θαη θαηέιπζε ην πεξζηθφ θξάηνο. Ο ηειεπηαίνο Αραηκελίδεο βαζηιηάο Γαξείνο Γ’ δνινθνλήζεθε. ΢ηε ζέζε ηεο πεξζηθήο απηνθξαηνξίαο δεκηνπξγήζεθε κηα αθφκα κεγαιχηεξε απηνθξαηνξία, απηή ηνπ Αιέμαλδξνπ. Ο Μαθεδφλαο βαζηιηάο ζεψξεζε ηνλ εαπηφ ηνπ σο δηάδνρν ησλ Πεξζψλ βαζηιέσλ. Τηνζέηεζε ηηο ζπλήζεηεο ηεο πεξζηθήο απιήο, παληξεχηεθε Πεξζίδα θαη δηέηαμε ηνπο ζηξαηεγνχο ηνπ θαη ρηιηάδεο ζηξαηηψηεο ηνπ λα θάλνπλ ην ίδην ζ’ έλα καδηθφ γάκν. Πξνζπάζεζε λα δεκηνπξγήζεη έλα λέν πνιηηηζκφ, κίγκα ηνπ πεξζηθνχ θαη ηνπ ειιεληθνχ. Ίδξπζε πνιιέο πφιεηο κε ην φλνκα Αιεμάλδξεηα, κε ζεκαληηθφηεξε απηήλ ηεο Αηγχπηνπ. Ζ κεηαθνξά ηνπ πεξζηθνχ δηνηθεηηθνχ θξαηηθνχ κεραληζκνχ θαη ηεο 29

λνκνζεζίαο ζηε Γχζε θαη ε κεηαγελέζηεξε, θαηά κεγάιν κέξνο, πηνζέηεζή ηνπο απφ ηε Ρψκε απνηεινχλ ηελ θπξηφηεξε θιεξνλνκηά ηεο Πεξζίαο ζηελ ηζηνξία. Μεηά ην ζάλαην ηνπ Αιεμάλδξνπ ε απηνθξαηνξία ηνπ, πνπ εθηεηλφηαλ απφ ην Ηφλην Πέιαγνο σο ηνλ Ηλδφ πνηακφ, δηαηξέζεθε κεηαμχ ησλ ζηξαηεγψλ ηνπ, ησλ ιεγφκελσλ Δπηγφλσλ. Σα δηάδνρα θξάηε ησλ Δπηγφλσλ έδεζαλ πεξίπνπ ηξεηο αηψλεο, έσο φηνπ ηα θαηέιαβε ή ηα δηέιπζε ε λέα αλεξρφκελε απηνθξαηνξία, ε ξσκατθή. ΋κσο ε ειιεληθή γιψζζα θαη ν πνιηηηζκφο εμαπιψζεθαλ ζε φιε ηελ ηεξάζηηα πεξηνρή, απφ ηε Μηθξά Αζία σο ην Πνπληδάκπ ηεο Ηλδίαο. Ο Αιέμαλδξνο θαιχπηεη ην ζψκα ηνπ λεθξνχ Γαξείνπ Έηζη επήιζε κηα κίμε ησλ πνιηηηζκψλ πνπ σθέιεζε φινπο ηνπο ιανχο ηεο ειιεληζηηθήο επνρήο. Οη Έιιελεο επηζηήκνλεο έκαζαλ πνιιά απφ ηα καζεκαηηθά, ηελ αζηξνλνκία θαη ηε γεσγξαθία ησλ Αηγππηίσλ, ησλ Πεξζψλ θαη ησλ Ηλδψλ, νη δε ιανί ησλ ειιεληζηηθψλ βαζηιείσλ γλψξηζαλ ηελ θηινζνθία, ηηο ηέρλεο θαη ηελ πνίεζε ηεο Διιάδαο. Ζ Πεξζία σο θξάηνο αλαζπζηάζεθε ην 224 κ.Υ. φηαλ κηα λέα Πεξζηθή δπλαζηεία, απηή ησλ ΢αζζαληδψλ ππφ ηνλ Αξληαζίξ Α’ αλέιαβε, κεηά απφ 550 ρξφληα μέλεο θπξηαξρίαο, ηελ εγεζία ηεο ρψξαο. Οη ΢αζζαλίδεο επηρείξεζαλ εθζηξαηεία επηβνιήο ηνπ δσξναζηξηζκνχ κε ζπλαθφινπζε εμαθάληζε ηνπ κηζξατζκνχ, ηνπ δσδεθαζένπ αιιά θαη ηεο ειιεληζηηθήο επηξξνήο. Οη λένη Πέξζεο εγεκφλεο ήηαλ θινγεξνί Εσξναζηξηθνί, ελ αληηζέζεη κε πνιινχο ππεθφνπο ηνπο, ηδηαίηεξα ζηε Μεζνπνηακία πνπ ήηαλ ρξηζηηαλνί. Αιιά θαη ζηελ ίδηα ηελ Πεξζία έλα ζεκαληηθφ θνκκάηη ηνπ πιεζπζκνχ είρε αζπαζζεί ηνλ ρξηζηηαληζκφ. Οη Πέξζεο ρξηζηηαλνί ήηαλ ζηελ πιεηνςεθία ηνπο Νεζηνξηαλνί, δειαδή νπαδνί ηεο αίξεζεο ηνπ Νεζηνξίνπ.

Σν 634 νη Άξαβεο καρεηέο ηνπ Ηζιάκ θαηαιακβάλνπλ ζηαδηαθά φιε ηελ Πεξζία θαη ην 651 φιε ε ρψξα ζα βξεζεί ππφ κνπζνπικαληθή θαηνρή. Οη Άξαβεο εμηζιάκηζαλ κε ηε βία ηνλ πιεζπζκφ θαη θαηέζηξεςαλ φια ηα ‘ππξεία’ (ηεξά ηνπ δσξναζηξηζκνχ) κε κνλαδηθή εμαίξεζε ζηελ πεξηνρή Πξάαζπα φπνπ επεηξάπε ε δσξναζηξηθή ιαηξεία. Αξγφηεξα ε Πεξζία πέξαζε ππφ ηνπξθηθή θαη κεηά απφ κνγγνιηθή θπξηαξρία θαη κφιηο ην 1500, κε ηε Γπλαζηεία ησλ ΢αθαβηδψλ, απέθηεζε θαη πάιη Πέξζε εγεκφλα (ζάρε).

Πεξζηθή ηέρλε ηνπ 16νπ αηψλα πνπ απεηθνλίδεη δεπγάξη εξαζηψλ

01.06. Οη Έιιελεο ΢ην ρψξν πνπ θαηαιακβάλεη ζήκεξα ζην ράξηε ε ζεκεξηλή Διιάδα, αιιά θαη ζηα παξάιηα ηεο Μηθξάο Αζίαο, ηεο Νφηηαο Ηηαιίαο θαη ηεο ΢ηθειίαο, αλαπηχρζεθαλ απφ ην 3000 π.Υ. θαη κεηά ζεκαληηθνί πνιηηηζκνί. Απηνί νη πνιηηηζκνί είραλ δερζεί ηηο επηδξάζεηο παιαηφηεξσλ ή ζχγρξνλψλ ηνπο πνιηηηζκψλ (Μεζνπνηάκηνπ, Αηγππηηαθνχ, Φνηληθηθνχ) θαη κε ηνλ ίδην ηξφπν επέδξαζαλ κε ηε ζεηξά ηνπο ζηνπο πνιηηηζκνχο άιισλ ιαψλ (ησλ Πεξζψλ, ησλ ιαψλ ηεο Μηθξάο Αζίαο, ηεο ΢πξίαο, ησλ Δηξνχζθσλ, ησλ Ρσκαίσλ θαη άιισλ). Ο Διιεληθφο πνιηηηζκφο ρσξίδεηαη ρξνληθά:

01.06.01. ΢ηελ Πνςημεθθαδζηή πενίμδμ, πεξίπνπ 2750-2000 π.Υ. Σελ πεξίνδν απηή, ζηνλ ειιαδηθφ ρψξν δνπλ νη Λέθεβεξ, αγξνηηθνί πιεζπζκνί, πνπ μέξνπλ λα ρξεζηκνπνηνχλ ην κέηαιιν θαη κηινχλ ηελ κεζνγεηαθή γιψζζα πνπ δελ είλαη ηλδνεπξσπατθή. Δθηφο απφ ηελ γιψζζα δελ μέξνπκε πνιιά πξάγκαηα, γηα ηελ ζξεζθεία ή ηελ θαζεκεξηλή ηνπο δσή. Παξάιιεια άθκαδαλ ήδε ν Μζκςζηυξ θαη ν Κοηθαδζηυξ πνιηηηζκφο. Σνηρνγξαθία απφ ηα αλάθηνξα ηεο Κλσζνχ Ο Μηλσηθφο Πνιηηηζκφο: Ζ Ηζημνία ημο Δονςπασημφ πμθζηζζιμφ αξρίδεη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα απφ ην λεζί ηεο Κξήηεο, κε έλα πνιηηηζκφ πνπ ζεσξείηαη ‘αλαηνιηθφο’. Ο Μηλσηθφο πνιηηηζκφο δελ είλαη ειιεληθφο, ηνλ θαηαηάζζνπκε ζηελ Διιάδα κφλν σο ηζηνξηθή ζπλέρεηα θαη γηαηί ην λεζί είλαη ειιεληθφ. Απνθιήζεθε Μηλσηθφο απφ ην φλνκα ηνπ κπζνινγηθνχ βαζηιηά θαη λνκνζέηε ηεο Κξήηεο Μίλσνο. ΢ηελ Κξήηε απφ ην 2500 π.Υ. ππήξραλ ζπνπδαίεο πφιεηο ζηηο αθηέο, κε δηψξνθα θαη ηξηψξνθα ζπίηηα ρηηζκέλα κε πέηξα θαη ηνχβια. Πεληαθφζηα ρξφληα αξγφηεξα θηίζηεθαλ θαη ηα πεξίθεκα ακάηημνα ηδξ Κκςζμφ θαη ηεο Φαζζημφ. Οη Κξήηεο γλψξηδαλ ηελ θαηεξγαζία ηνπ κεηάιινπ θαη θαηαζθεχαδαλ θνζκήκαηα απφ ιεπηά θχιια ρξπζνχ, ζθάιηδαλ ην 32

ειεθαληφδνλην θαη έθαλαλ εληαηηθή ρξήζε ηνπ ραιθνχ. Μηα ζεκαληηθή εθεχξεζε ήηαλ ν θεξακηθφο ηξνρφο, πνπ βνήζεζε ζηελ αχμεζε παξαγσγήο αγγείσλ. Ζ Κξήηε ήηαλ ε πξψηε εαθαζζμηνάηεζνα δχλακε ηεο ηζηνξίαο. Οη Μηλσίηεο αλέπηπμαλ ην εκπφξην θαη αληάιιαζζαλ πξντφληα κε ηα λεζηά ησλ Κπθιάδσλ, κε ηελ επεηξσηηθή Διιάδα, αιιά θαη κε ηνπο ιανχο ηεο Μηθξάο Αζίαο, ηεο Φνηλίθεο θαη ηεο Αηγχπηνπ. Οη Κξήηεο ιάηξεπαλ ηε Μεγάιε Μεηέξα-ζεά ηνπ Αηγαίνπ θαη ησλ αλαηνιηθψλ ιαψλ (θάηη αληίζηνηρν κε ηελ Αζηάξηε ησλ κεζνπνηάκησλ θαη ηελ Ίζηδα ησλ Αηγππηίσλ), ηελ νπνία παξίζηαλαλ γπκλφζηεζε, λα θξαηά δχν θίδηα ζηα ρέξηα ηεο. Άιισζηε ζηελ Κξήηε, αληίζεηα κε ηελ Μπθελατθή Διιάδα, ππήξρε ην ζχζηεκα ηεο κεηξηαξρίαο. Ο Γίζθνο ηεο Φαηζηνχ (Γξακκηθή Α) Απφ ηηο αξρέο ηεο δεχηεξεο ρηιηεηίαο π.Υ. δεκηνπξγήζεθαλ ζηελ Κξήηε ηξία ζπζηήκαηα γξαθήο: Ζ Κξεηηθή εζημκμβναθζηή ή ζενμβθοθζηή γξαθή, πνπ ρξεζηκνπνηήζεθε απφ ην 1900 σο ην 1600 π.Υ.. Μεηαγελέζηεξα (1850-1450 π.Υ.), ρξεζηκνπνηήζεθε ην ζπιιαβηθφ γξακκηθφ ζχζηεκα, ε Γναιιζηή Α θαη απφ ην 1450 σο ην 1200 π.Υ. ε Γναιιζηή Β. Με γξακκηθή Α έρεη γξαθεί θαη ν Γίζημξ ηδξ Φαζζημφ, κηα πήιηλε πιάθα πάλσ ζηελ νπνία είλαη απνηππσκέλα ‘θνριησδψο’ ηεξνγιπθηθά ζχκβνια. Ο Γίζθνο ηεο Φαηζηνχ είλαη ην αξραηφηεξν γξαπηφ επξσπατθφ κλεκείν. Ζ Γξακκηθή Β παξνπζηάδεη παξφκνηα ραξαθηεξηζηηθά κε ηελ Α θαη ρξεζηκνπνηήζεθε γηα ηελ απφδνζε ηεο λέαο γιψζζαο, ηεο ειιεληθήο. {Γεκ λένμοιε πμζα βθχζζα ιζθμφζακ μζ ιζκςίηεξ Κνήηεξ, αθθά ιάθθμκ δεκ ιζθμφζακ ηδκ εθθδκζηή ηαζ πζεακχξ υπζ ζκδμεονςπασηή βθχζζα). Ζ ηεξνγιπθηθή γξαθή ρξεζηκνπνηήζεθε θπξίσο γηα ηε ράξαμε θεηκέλσλ ζε ζθξαγίδεο, ζε πήιηλα αγγεία, ζε πηλαθίδεο θαη άιια. Οη γξαθέο απηέο (ε ηεξνγιπθηθή θαη ε γξακκηθή Α) δελ έρνπλ αθφκα απνθξππηνγξαθεζεί, ιφγσ ηεο έιιεηςεο ηαχηηζεο ή ζχγθξηζεο κε άιιεο γξαθέο ηεο επνρήο. - Ο Κπθιαδηθφο πνιηηηζκφο: Άλζηζε απφ ην 3000 έσο ην 1100 π.Υ. πεξίπνπ ζηα λεζηά ησλ Κπθιάδσλ. Οη Κπθιάδεο, ήηαλ ην ζεκείν δηαζηαχξσζεο ησλ εκπνξηθψλ πινίσλ, πνπ ηαμίδεπαλ απφ θαη πξνο ηελ 33

Αίγππην, ηελ Κξήηε, ηελ Ζπεηξσηηθή Διιάδα θαη ηελ Αλαηνιηθή Μεζφγεην. Απηή ε δξαζηεξηφηεηα έδσζε ζηνλ ιαφ ησλ Κπθιάδσλ ηε δπλαηφηεηα λα έξζεη ζε επαθή κε ηνπο άιινπο ιανχο, λα ηνπο επεξεάζεη θαη λα επεξεαζζεί απφ απηνχο, λα θζάζεη ζε νηθνλνκηθή άλζεζε θαη ην πην ζπνπδαίν, λα ζέζεη ηηο βάζεηο γηα έλα θνηλφ πνιππνιηηηζκηθφ πλεχκα. Οη Κπθιαδίηεο επεξεάζηεθαλ θπξίσο απφ ηνλ Μζκςζηυ πμθζηζζιυ ΢ηηο αλαζθαθέο πνπ έγηλαλ έρνπλ βξεζεί νηθηζκνί ζηε Μήιν, ζηελ Πάξν ζηε Νάμν ζηελ Κέα, ζηε Θήξα θαη αιινχ. ΋ινη ζρεδφλ νη νηθηζκνί απηνί, είλαη παξαζαιάζζηνη. Σα ζπίηηα ηνπο ήηαλ ρηηζκέλα κε πέηξα θαη ιάζπε κε ειαθξέο νξνθέο απφ θιαδηά θαη θαιάκηα. Ζ κεζνπνηακηθήο επηξξνήο ζξεζθεία ηνπο ήηαλ έλα κίγκα δεηζηδαηκνλίαο θαη καγείαο. Κπθιαδίηηθν εηδψιην Ζ πην αληηπξνζσπεπηηθή θιεξνλνκηά απηνχ ηνπ πνιηηηζκνχ είλαη ηα εζδχθζα, κηθξά αλζξσπφκνξθα αγαικαηίδηα, θηηαγκέλα θπξίσο απφ κάξκαξν. Πνιιά απφ απηά απεηθφληδαλ ηελ ζεά Μεγάιε Μεηέξα (αληίζηνηρν ηεο Αζηάξηεο). Οη Κπθιαδίηεο θαηαζθεχαδαλ επίζεο πέηξηλα θαη ράιθηλα εξγαιεία θαη φπια, ρξπζά θνζκήκαηα θαη πέηξηλα θαη πήιηλα βάδα. 01.06.02. ΢ηελ Μεζμεθθδκζηή πενίμδμ (πεξίπνπ 2000-1550 π.Υ.) Πεξί ην 2000-1900 εηζέβαιαλ ηα πξσηνειιαδηθά θχια νη Πεθαζβμί, νη Πνςημαπαζμί θαη νη Γνφμπεξ. Μεηαμχ ηνπ 1900 θαη ηνπ 1100 π.Υ. κεηαθηλήζεθαλ νη Βμζςημί, νη Αζηςθμί, νη Θεζπνςημί, νη Φςηαείξ, νη Ανηάδεξ, νη Αζμθείξ, νη Ίςκεξ θαη νη Απαζμί. Οη εηζβνιείο εγθαζίζηαληαη ζηνλ ειιαδηθφ ρψξν, ζπκβηψλνπλ κε ηα πξνειιεληθά θχια θαη επηβάιινπλ ηελ ηλδνεπξσπατθή ειιεληθή γιψζζα. Ζ δνκή ηεο θνηλσλίαο ηνπο είλαη θπξίσο πνιεκηθή θαη νη αξρεγνί ηνπο πνιέκαξρνη. Αλαπηχζζνπλ ηελ γεσξγία, ηελ θηελνηξνθία, ηελ αιηεία θαη ηηο εκπνξηθέο ζρέζεηο κε ηνλ αθκαίν Μηλσηθφ πνιηηηζκφ. Ζ επαθή κ’ απηφλ ην πνιηηηζκφ ήηαλ θαξπνθφξνο θαη ζρεκαηίζζεθαλ νη πξψηεο νξγαλσκέλεο πφιεηο. 01.06.03. ΢ηελ Τζηενμεθθαδζηή πενίμδμ, πεξίπνπ 1550-1150 π.Υ., νη πφιεηο άξρηζαλ λα κεγαιψλνπλ, λα επεκεξνχλ, ν πνιηηηζκφο θαη νη 34

ηέρλεο λα πξννδεχνπλ θαη ε γεσξγία, ε θηελνηξνθία θαη ε αιηεία λα αλαπηχζζνληαη. Απηή ε πεξίνδνο είλαη ε Μοηδκασηή πεξίνδνο, πνπ πήξε ην φλνκά ηεο απφ ηελ πην ζπνπδαία θαη ηζρπξή πφιε ηεο πεξηφδνπ, ηελ πφιε ησλ Μοηδκχκ. Δίλαη ε επνρή ηνπ πνιέκνπ ηεο Σξνίαο, πνπ ήηαλ απνηέιεζκα ηεο πξνζπάζεηαο ησλ Αραηψλ Μπθελαίσλ θαη ησλ άιισλ ειιεληθψλ θχισλ λα εμαπισζνχλ πξνο ηελ Μηθξά Αζία. Απφ ηα εξείπηα ησλ αλαθηφξσλ θαη ησλ κπθελατθψλ ζνισηψλ ηάθσλ (Σηξχλζνπ, Πχινπ, Θήβαο. Άξγνπο, Οξρνκελνχ), καζαίλνπκε πνιιά γηα ηε δσή ησλ Μπθελαίσλ, γηα ηελ ηέρλε ηνπο θαη ηελ θνηλσληθή ηνπο δνκή. Ζ θνηλσλία ήηαλ κνλαξρηθή, ν κνλάξρεο ή άλαμ, ήηαλ επηθεθαιήο ηνπ γξαθεηνθξαηηθνχ δηνηθεηηθνχ κεραληζκνχ, αξρεγφο ηνπ ζηξαηνχ. Ζ γξαθή ησλ Μπθελαίσλ ήηαλ ε ζοθθααζηή Γναιιζηή Β’ ε νπνία είλαη ε πξψηε επξσπατθή γξαθή πνπ έρεη απνθξππηνγξαθεζεί. Σα θείκελα πνπ έρνπλ βξεζεί είλαη θπξίσο απνγξαθέο πξντφλησλ θαη θάπνηεο θαηαγξαθέο ηζηνξηθψλ γεγνλφησλ. Απφ απηά είλαη θαλεξφ φηη νη Μπθελαίνη κηινχζαλ θαη έγξαθαλ ηελ ειιεληθή γιψζζα. Ζ Πχιε ησλ Λεφλησλ ζηα αλάθηνξα ησλ Μπθελψλ Οη Μπθελαίνη ήηαλ πνιπζετζηέο Ο θχξηνο ησλ νπξαλψλ νλνκαδφηαλ Νηζέμοο έλα φλνκα θνηλφ γηα ηνπο ηλδνεπξσπατθνχο ιανχο. Οη Έιιελεο ηνλ νλφκαζαλ Γία (Εεοξ), νη Ηλδνί ηνλ ίδην ζεφ-θχξην ησλ νπξαλψλ ηνλ απνθαινχζαλ ‘ληηάνπο πηηάξ’ (πηηάξ ζεκαίλεη παηέξαο). Άιισζηε απηή είλαη ε ξίδα ηεο ιαηηληθήο Deus (Θεφο) θαη ησλ αγγιηθψλ deity (ζεφηεηα) θαη divine (ηεξφο). Αξγφηεξα, κε ηελ έιεπζε ησλ άιισλ ειιεληθψλ θχισλ θαη ηειεπηαίσλ ησλ Γσξηέσλ, ε ζξεζθεία ζα είλαη πεξίπνπ θνηλή γηα φινπο ηνπο Έιιελεο, ηεο θπξίσο Διιάδαο, αιιά θαη ησλ λεζηψλ θαη ησλ απνηθηψλ. Ήηαλ ην Γςδεηάεεμ πνπ πεξηιάκβαλε δψδεθα θχξηνπο ζενχο, αιιά θαη εθαηνληάδεο άιινπο δεπηεξεχνληεο ζενχο θαη εκίζενπο. Δθείλν πνπ δηέθξηλε ηνπο ζενχο ησλ Διιήλσλ ήηαλ φηη είραλ θαη φια ηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ θνηλψλ αλζξψπσλ: έηξσγαλ, έπηλαλ, εξσηεχνληαλ, κηζνχζαλ, ήηαλ εθδηθεηηθνί ή δειηάξεδεο, είραλ κίζε θαη πάζε. Σν θπξηφηεξν: ήηαλ πνιχ γήηλνη. Σν 35

κφλν πνπ ηνπο μερψξηδε απφ ηνπο θνηλνχο (ζλεηνχο) αλζξψπνπο ήηαλ ε αζαλαζία. Πεξί ην 1200 π.Υ. ν κπθελατθφο θφζκνο εμαθαλίδεηαη απφ ηελ ηζηνξία. Σα ζηνηρεία πνπ έρνπκε γηα ηελ θαηάξξεπζε απηή, είλαη ειάρηζηα. Πνιινί ζεσξνχλ φηη ε εηζβνιή (ε ηάεμδμξ) ησλ Γσξηαίσλ, ελφο πνιεκηθνχ λνκαδηθνχ ειιεληθνχ θχινπ, έθεξε ηελ θαηαζηξνθή. Άιινη ηζηνξηθνί πηζηεχνπλ φηη νη Γσξηείο δελ ελδηαθέξνληαλ γηα ηηο πφιεηο θαη πξνηηκνχζαλ λα δνπλ ζε κηθξέο θπιεηηθέο αγξνηηθέο νκάδεο, θαη φηη ε νηθνλνκηθή θαηάξξεπζε ησλ Μπθελαίσλ ήηαλ ε αηηία ηεο εγθαηάιεηςεο ησλ πφιεσλ απφ ηνπο θαηνίθνπο ηνπο. ΋πνηα θη αλ είλαη ε αηηία, ε Διιάδα έγηλε κηα αγξνηηθή, θπιεηηθή θνηλσλία, ε γξαθή εγθαηαιείθζεθε θαη ε ηζηνξία ηεο ράζεθε γηα πεξηζζφηεξν απφ 300 ρξφληα. Ήηαλ νη επνρή ησλ ΢ημηεζκχκ Υνυκςκ. Ζ κάζθα ηνπ Αγακέκλνλα ΢ηνπο ΢ημηεζκμφξ πνυκμοξ, πεξίπνπ 1100-750 π.Υ. Μεηά ηνλ Σξσηθφ πφιεκν νη κπθελατθέο πφιεηο-θξάηε εηζήιζαλ ζε πεξίνδν καξαζκνχ. ΋ηαλ εηζέβαιαλ νη Γςνζείξ ζηελ Διιάδα θαηέζηξεςαλ ηνλ Μπθελατθφ θαη φηη απέκελε απφ ηνλ Μηλσηθφ πνιηηηζκφ. Ζ Διιάδα έδεζε πεξίπνπ ηξεηο αηψλεο ζε αλαηαξαρή θαη αλαθαηαηάμεηο θαη εμαθαλίζηεθε θάζε είδνο γξαπηνχ ιφγνπ. Έηζη έρνπκε ειάρηζηεο πιεξνθνξίεο γηα ηα γεγνλφηα εθείλεο ηεο επνρήο πνπ νλνκάζηεθε γη’ απηφ ηνλ ιφγν ΢ημηεζκμί πνυκμζ. Σελ πεξίνδν ησλ ΢θνηεηλψλ ρξφλσλ ε θνηλσλία ήηαλ θπξίσο αγξνηηθή θαη νξγαλσκέλε ζε νκάδεο, (πνπ αξγφηεξα κεηαζρεκαηίζζεθαλ ζε πφιεηο-θξάηε). Δπηθεθαιήο ηεο νκάδαο ήηαλ ν ηαβυξ ή ααζζθεφξ, αιιά ε εμνπζία ηνπ ειεγρφηαλ απφ ην ζπκβνχιην ησλ γεξφλησλ (ή Γενμοζία). Ο εγεκφλαο είρε αξθεηά πξνλφκηα, αιιά ν ίδηνο εξγαδφηαλ σο αγξφηεο ή θηελνηξφθνο θαη ήηαλ πξνζηηφο ζην ιαφ, αληίζεηα κε ηνλ άκαηηα ησλ Μπθελαίσλ. Γεκηνπξγήζεθαλ δπν βαζηθέο ηάμεηο, νη επγελείο, μζ άνζζημζ θαη ν ιαφο μ δήιμξ. Οη επγελείο θαηαιάκβαλαλ ηα αμηψκαηα θαη ζπκκεηείραλ ζηε ζπλέιεπζε πνπ εμέιεγε ηνλ εγεκφλα. Τπήξραλ νη

01.06.04.

δμφθμζ (ζπλήζσο αηρκάισηνη πνιέκνπ) θαη νη δμοθμπάνμζημζ, παιαηφηεξνη θάηνηθνη ησλ πεξηνρψλ πνπ θαηαθηήζεθαλ θαη είραλ ηελ ππνρξέσζε λα θαιιηεξγνχλ ηε γε θαη λα πξνζθέξνπλ ζηνπο λένπο θαηνίθνπο κέξνο απφ ηε ζνδεηά ηνπο. Οη δνπινπάξνηθνη δελ ήηαλ δνχινη, αιιά δελ είραλ θαη πνιιά απφ ηα δηθαηψκαηα ηνπ ππφινηπνπ ιανχ. Αλάκεζα ζηα 1100 θαη 900 π.Υ., άξρηζαλ λα δεκηνπξγνχληαη νη πξψηεο πφιεηο. Αξρηθά ε ιέμε πυθζξ είρε ηε ζεκαζία ηνπ νρπξνχ, ηεο αθξφπνιεο πνπ θαηέθεπγαλ νη θάηνηθνη φηαλ ππήξρε θίλδπλνο. Οη βαζηιείο παξαγθσλίζηεθαλ απφ ηελ αξηζηνθξαηία ή εθδηψρζεθαλ. Ζ άλνδνο ηεο αξηζηνθξαηίαο, ζηελ νπνία πξνζηέζεθαλ θαη νη πινχζηνη έκπνξνη, ζπλέβαιε ζηελ αλάπηπμε ηεο πφιεο-θξάηνπο. Οη νηθνγέλεηεο ησλ αξηζηνθξαηψλ, άξρηζαλ λα πξνζπαζνχλ λα ζπλδέζνπλ ην παξειζφλ ηνπο κε ηνπο ήξσεο ηνπ Σξσηθνχ πνιέκνπ ή κε κπζηθέο πξνζσπηθφηεηεο φπσο ν Ζξαθιήο. Αλ θαη νη πην πνιινί απφ απηνχο ηνπο ήξσεο, ίζσο θαη ηα γεγνλφηα, αλήθαλ ζηε κπζνινγία, πεξλνχζαλ απφ γεληά ζε γεληά κε ηε κνξθή αθεγήζεσλ θαη επηθψλ πνηεκάησλ. Αγγείν ηνπ 11νπ π.Υ. αηψλα Ο κεγαιχηεξνο πνηεηήο πνπ έδεζε ζην ηέινο απηήο ηεο πεξηφδνπ ήηαλ ν Όιδνμξ, πνπ καο άθεζε δπν έπε: ηελ Ηθζάδα πνπ αθεγείηαη ηα θαηνξζψκαηα ησλ Διιήλσλ ζηνλ δεθαεηή πφιεκν θαηά ηεο Σξνίαο πνπ έγηλε πηζαλφηαηα ζηα ρξφληα 11931184 π.Υ. θαη ηελ Οδφζζεζα πνπ εμηζηνξεί ηηο πεξηπέηεηεο ηνπ βαζηιηά ηεο Ηζάθεο Οδπζζέα, λα επηζηξέςεη ζηελ παηξίδα ηνπ, δέθα ρξφληα κεηά απφ απηφ ηνλ πφιεκν. ΢ην ηέινο ηεο πεξηφδνπ ησλ ΢θνηεηλψλ Υξφλσλ, ν ειιεληθφο πνιηηηζκφο εηζήιζε ζε κηα θάζε αλαγέλλεζεο θαη εμαπιψζεθε ζε φιε ζρεδφλ ηελ Μεζφγεην, ηδξχνληαο ηηο απμζηίεξ ζηε ΢ηθειία, ζηε Νφηηα Ηηαιία θαη Γαιιία, ζηελ Ηβεξηθή ρεξζφλεζν, ζηελ Ληβχε, ζηνλ Δχμεηλν Πφλην. ΢ηα δπηηθά παξάιηα ηεο Μηθξάο Αζίαο, ηα ζεκαληηθφηεξα ειιεληθά θχια, νη Ίσλεο, νη Αηνιείο θαη νη Γσξηείο ίδξπζαλ απνηθίεο. Δθεί παξάιιεια κε ηνλ πνιηηηζκφ ηεο θπξίσο Διιάδαο άλζηζε αθφκα έλαο ζπνπδαίνο πνιηηηζκφο, ν Ηςκζηυξ πμθζηζζιυξ. 37

01.06.05. ΢ηελ Κθαζζζηή πενίμδμ, απφ ην 750-336 π.Υ. (έηνο ηεο θαηάιπζεο ηεο αλεμαξηεζίαο ησλ ειιεληθψλ πφιεσλ-θξαηψλ απφ ην καθεδνληθφ βαζίιεην ηνπ Φηιίππνπ Β’ θαη ηνπ γηνπ ηνπ Αιεμάλδξνπ. Ζ Κιαζζηθή πεξίνδνο ηεο ειιεληθήο ηζηνξίαο είλαη ε επνρή ηεο κεγάιεο αθκήο θαη δηάδνζεο ηνπ Διιεληθνχ πνιηηηζκνχ, ηεο δεκηνπξγίαο ησλ αξηζηνπξγεκάησλ ηεο ηέρλεο θαη ησλ επηηεπγκάησλ ζε φινπο ηνπο ηνκείο ηεο πλεπκαηηθήο, θνηλσληθήο θαη πνιηηηθήο δσήο. Ζ αλάιπζε ηεο ηζηνξίαο ησλ ηεζζάξσλ πεξίπνπ αηψλσλ, πνπ δηάξθεζε ε Κιαζζηθή πεξίνδνο ηεο Διιάδαο, είλαη ζέκα ελφο άιινπ βηβιίνπ ή κηαο εθηεηακέλεο πξαγκαηείαο. Θα πεξηνξηζηψ ζηελ θαηαγξαθή ησλ πλεπκαηηθψλ, θαιιηηερληθψλ θαη επηζηεκνληθψλ επηηεπγκάησλ, θαζψο θαη ζηελ απιή παξάζεζε ησλ θπξηφηεξσλ πξνζψπσλ πνπ ζεκάδεςαλ κε ηελ παξνπζία ηνπο ηελ ιακπξή απηή πεξίνδν, φρη κφλν ηεο ειιεληθήο, αιιά θαη ηεο παγθφζκηαο ηζηνξίαο. Οη ειιεληθέο απνηθίεο ηνλ 6ν π.Υ. αηψλα Ζ δηάδνζε ησλ νκεξηθψλ επψλ, ε θαζηέξσζε ηνπ ζεζκνχ ηαθηηθψλ αζιεηηθψλ ζπλαληήζεσλ θαη ε δεκηνπξγία ησλ ιακηείςκ (φπσο ησλ Γειθψλ θαη ηεο Γσδψλεο) σο ζξεζθεπηηθψλ θέληξσλ, θαζψο θαη ε θνηλή γιψζζα βνήζεζαλ ηνπο Έιιελεο λα απνθηήζνπλ κηα εληαία ζπλείδεζε εζληθήο ηαπηφηεηαο. Σν πην ζεκαληηθφ καληείν ήηαλ απηφ ησλ Γειθψλ θαη νη ρξεζκνί ηεο ηέξεηαο Ππζίαο ζεσξνχληαλ έγθπξνη θαη ζεβαζηνί. Οη Έιιελεο πίζηεπαλ φηη νη Γειθνί ήηαλ ην θέληξν ηνπ θφζκνπ θαη εθεί ππήξρε κηα πέηξα πνπ νλνκαδφηαλ ν Οιθαθυξ ημο Κυζιμο. Καη νη πην ζεκαληηθνί απφ ηνπο αζιεηηθνχο αγψλεο ήηαλ νη Οθοιπζαημί αβχκεξ, αιιά θαη νη άιινη αγψλεο πνπ γίλνληαλ πξνο ηηκή ησλ ζεψλ ζε δηάθνξα κέξε ηεο Διιάδαο (ηα Ίζζκηα ζηελ Κφξηλζν, ηα Πχζηα ζηνπο Γειθνχο θιπ). Οη Έιιελεο ρξνλνινγνχζαλ ηα γεγνλφηα κε βάζε ηηο Οιπκπηάδεο. Ζ πξψηε Οιπκπηάδα έγηλε ην 776 π.Υ. θαη νη αγψλεο ζπλερίζηεθαλ ρσξίο δηαθνπή σο ηνλ 4ν κ.Υ. αηψλα, φηαλ ν απηνθξάηνξαο ηνπ Βπδαληίνπ Θεμδυζζμξ ηνπο απαγφξεπζε, σο εηδσινιαηξηθή ζπλήζεηα. Αλαβίσζαλ 38

πάιη ηνλ 19ν αηψλα, κε ηνπο Πνχημοξ ζφβπνμκμοξ Οθοιπζαημφξ Αβχκεξ ηδξ Αεήκαξ ημο 1896. Ο αεθδηζζιυξ είλαη έλαο απφ ηνπο ηνκείο ηνπ πνιηηηζκνχ, πνπ είρε ηηο ξίδεο ηνπ ζηελ αξραία Διιάδα. ΢πλνπηηθά ζα αλαθεξζνχλ πην θάησ ηα επηηεχγκαηα ηεο ειιεληθήο αξραηφηεηαο, θαζψο θαη ησλ ζεκαληηθφηεξσλ πξνζψπσλ πνπ έδεζαλ θαη έδξαζαλ θαηά ηελ Κιαζζηθή πεξίνδν ηνπ ειιεληθνχ πνιηηηζκνχ θαη ηα νπνία ελέπλεπζαλ ακέζσο ή εκκέζσο (κέζσ ησλ Αξάβσλ επηζηεκφλσλ – πνπ είλαη θαη ην ζέκα ηνπ παξφληνο πνλήκαηνο) ηηο αξρέο ηνπ δπηηθνχ πνιηηηζκνχ, νη πεξηζζφηεξεο απφ ηηο νπνίεο αληέρνπλ σο ζήκεξα. - Πμθζηζηή: Ζ Διιάδα ππήξρε σο ρψξνο γεσγξαθηθφο θαη φρη σο εληαίν θξάηνο. Ζ θάζε πφιε ήηαλ έλα αλεμάξηεην θξάηνο κε ην δηθφ ηνπ πνιίηεπκα. Οιπκπηαθνί Αγψλεο Σα πνιηηεχκαηα πνπ θπξηάξρεζαλ θαηά ηελ θιαζζηθή πεξίνδν ήηαλ ε Βαζζθεία, Γδιμηναηία.

ε Σονακκία ή Οθζβανπία θαη ε

 Ζ Βαζηιεία εθαξκφζηεθε κφλν ζηελ ΢πάξηε θαη ήηαλ ηειείσο δηαθνξεηηθή απφ ηα αληίζηνηρα πνιηηεχκαηα ησλ βαζηιέσλ ησλ Μεζνπνηάκησλ ρσξψλ, ησλ Πεξζψλ θαη ηεο θαξασληθήο Αηγχπηνπ. ΢ηελ ΢πάξηε ηελ αλσηάηε αξρή απνηεινχζαλ δομ ηθδνμκμιζημί ααζζθείξ (πνπ ήηαλ ηαπηφρξνλα θαη νη εγέηεο ηνπ ζηξαηεχκαηνο) θαη ε Γενμοζία ηελ νπνία απνηεινχζαλ είθνζη νθηψ πνιίηεο άλσ ησλ εμήληα εηψλ. Οη βαζηιείο θαη ε Γεξνπζία ήηαλ δπν δηαθνξεηηθά αιιά ηζνδχλακα θέληξα εμνπζίαο. Ζ Γεξνπζία πξφηεηλε ζηελ Απέθθα γηα έγθξηζε ηνπο λφκνπο θαη ιεηηνπξγνχζε θαη ζαλ αλψηαην δηθαζηήξην. Ζ Απέιια ήηαλ ε ζπλέιεπζε φισλ ησλ αλδξψλ ΢παξηηαηψλ πνιηηψλ (ήηαλ δειαδή έλα είδνο δεκνθξαηίαο ησλ πνιηηψλ). ΋κσο πάλσ απ’ φινπο ήηαλ νη πέληε Έθμνμζ. Απηνί ήηαλ νπζηαζηηθά ε θπβέξλεζε πνπ δηνηθνχζε ην ζηξαηφ θαη είρε δηθαίσκα αξλεζηθπξίαο (βέην) ζηηο απνθάζεηο ηεο Γεξνπζίαο θαη ηεο Απέιιαο. Οη Έθνξνη είραλ αθφκα θαη ην δηθαίσκα λα εθζξνλίζνπλ έλαλ απφ ηνπο δπν βαζηιείο. Έηζη ινηπφλ, κπνξνχκε λα ραξαθηεξίδνπκε ην πνιίηεπκα ηεο ΢πάξηεο, σο κηα ηδηφηππε ‘δεκνθξαηηθή’ κνλαξρηθή νιηγαξρία. Σν γεγνλφο είλαη 39

φηη ε ΢πάξηε δελ γλψξηζε πνηέ ηπξάλλνπο, αιιά νχηε θαη εκθπιίνπο πνιέκνπο.

 Ζ Σπξαλλία ή Οιηγαξρία ήηαλ ην πνιίηεπκα πνπ εθαξκφζηεθε ζε αξθεηέο ειιεληθέο πφιεηο. Ο ηχξαλλνο επσθειείην απφ έλα θελφ εμνπζίαο ή απφ κηα αλψκαιε πνιηηηθά θαηάζηαζε θαη άξπαδε ηελ εμνπζία κε ηε βνήζεηα νπαδψλ θαη θίισλ. Φπζηθά θπβεξλνχζε ρσξίο ηε βνχιεζε ηεο πιεηνςεθίαο ηνπ ιανχ, ήηαλ δειαδή έλαο είδνο δηθηάηνξα κε ηελ ζχγρξνλε έλλνηα. Αξθεηνί απφ ηνπο ηπξάλλνπο πέηπραλ λα θεξδίζνπλ ηελ εχλνηα κεγάινπ κέξνπο ηνπ ιανχ, φηαλ θπβέξλεζαλ κε ζχλεζε θαη πξαγκαηνπνίεζαλ ζεκαληηθά έξγα πξνο φθεινο ηεο πφιεο, φπσο ν Πενίακδνμξ ηεο Κνξίλζνπ (έλαο απφ ηνπο Δπηά ΢νθνχο), ν Πεζζίζηναημξ ηεο Αζήλαο, ν Ηένςκ ησλ ΢πξαθνπζψλ, ν Κθευαμοθμξ ηεο Ρφδνπ (αθφκα έλαο απφ ηνπο Δπηά ΢νθνχο) θαη άιινη. Ο Κιεηζζέλεο

 Ζ Γεκνθξαηία σο πνιηηεηαθφο ζεζκφο πήξε ηελ νλνκαζία ηεο ζηελ πφιε πνπ εθαξκφζηεθε γηα πξψηε θνξά ζηελ αξραία Αζήλα. Αξρηθά ν ΢υθςκ (έλαο απφ ηνπο Δπηά ΢νθνχο) θαη αθνινχζσο ν Κθεζζεέκδξ ζεζκνζέηεζαλ θαη ζεκειίσζαλ ηελ Αζελατθή Γεκνθξαηία. Έρνπλ γξαθηεί ηφζα θαη ηφζα βηβιία, πνπ αλαιχνπλ δηεμνδηθά ην πξψην δεκνθξαηηθφ θξάηνο ηεο ηζηνξίαο, ζην νπνίν εδψ ζα αλαθεξζνχκε ζε ειάρηζηα ζεκεία. Ζ αζελατθή πνιηηεία αλαγλψξηδε σο πνιίηεο φινπο ηνπο ειεχζεξνπο άλδξεο άλσ ησλ 20 εηψλ, πνπ δνχζαλ ζηελ πφιε θαη ε ζπλέιεπζή ηνπο απνηεινχζε ηελ Δηηθδζία ημο Γήιμο. Ζ Βμοθή ηςκ Πεκηαημζίςκ (50 βνπιεπηέο απφ θάζε κηα απφ ηηο δέθα θπιέο ησλ Αζελαίσλ) ήηαλ ην δηαξθέο ηκήκα ηεο Δθθιεζίαο ηνπ Γήκνπ. Κάζε κέξα ε Βνπιή εμέιεγε έλα ‘επηζηάηε ησλ πξπηάλεσλ’, ν νπνίνο ήηαλ ν αλψηαηνο άξρσλ ηεο πφιεο. Κάζε θπιή εμέιεγε έλα ‘ζηξαηεγφ’ θαη νη δέθα ζηξαηεγνί ήηαλ ην αλψηαην πνιεκηθφ ζπκβνχιην κε αξρηζηξάηεγν ηνλ ‘πνιέκαξρν’. 40

{Ζ δηα θιήξνπ επηινγή ησλ βνπιεπηψλ ήηαλ θαη’ εμνρήλ δεκνθξαηηθή πξάμε, γηαηί φινη είραλ ίζεο επθαηξίεο λα ιάβνπλ κέξνο ζηελ εμνπζία θαη κ’ απηφ ηνλ ηξφπν απνθιείνληαλ νη θαη’ επάγγεικα πνιηηηθνί. ΋πνηνο πνιίηεο επηιεγφηαλ είρε δηθαίσκα κηζζνδνζίαο απφ ην θξαηηθφ ηακείν θη έηζη αθφκα θαη νη θησρφηεξνη πνιίηεο κπνξνχζαλ λα ζπκκεηάζρνπλ ζηα θνηλά}. ΋πσο είλαη γλσζηφ ε δεκνθξαηία απηή απέθιεηε ηνπο δνχινπο θαη ηηο γπλαίθεο, αιιά κελ μερλάκε φηη αθφκα θαη ζηηο ζχγρξνλεο δεκνθξαηίεο ε ςήθνο ησλ γπλαηθψλ ζεζπίζηεθε κφιηο ηνλ 20φ αηψλα. Πξφζσπα απφ ηελ πνιηηηθή ηεο αξραίαο Διιάδαο: Νμιμεέηεξ: Οη αξραηφηεξνο (αιιά ίζσο κπζηθφο) Έιιελαο λνκνζέηεο ήηαλ ν Εάθεοημξ ησλ Δπηδεθχξησλ Λνθξψλ ηεο Κάησ Ηηαιίαο. Άιινη λνκνζέηεο (εθηφο απηψλ πνπ αλαθέξακε) ήηαλ ν Αζελαίνο Γνάηςκ, νη ΢παξηηάηεο Λοημφνβμξ θαη Υίθςκ (έλαο απφ ηνπο Δπηά ΢νθνχο). Ο ΢παξηηάηεο Λπθνχξγνο θαη ν Αζελαίνο ΢φισλ είλαη δπν απφ ηνπο 23 κεγάινπο λνκνζέηεο ηεο ηζηνξίαο πνπ απεηθνλίδνληαη ζηελ Ακεξηθαληθή Βνπιή Πμθζηζημί ηαζ Ρήημνεξ: Αθηζαζάδδξ, Ανζζηείδδξ, Βναζίδαξ, Δπαιεζκχκδαξ, Θειζζημηθήξ, Καθθίαξ, Κίιςκ, Λοζίαξ Νζηίαξ, Μζθηζάδδξ, Παοζακίαξ, Πεθμπίδαξ, Πενζηθήξ η.ά. - Δπζζηήιεξ: Οη Έιιελεο πξνψζεζαλ φιεο ηηο επηζηήκεο. Πήξαλ πνιιά ζηνηρεία Αζηνμκμιίαξ, Μαεδιαηζηχκ θαη Γεςιεηνίαξ απφ ηνπο Βαβπιψληνπο θαη Αηγχπηηνπο θαη αλάπηπμαλ απηέο ηηο επηζηήκεο θαζψο θαη ηε Φοζζηή, ηελ Μδπακζηή, ηελ Γεςβναθία θαη ηελ Ηαηνζηή ζε χςηζην βαζκφ. Σα επηηεχγκαηά ηνπο ζε φινπο ηνπο ηνκείο είλαη πξαγκαηηθά αμηνζαχκαζηα. Γελ ζα ηα αλαιχζνπκε εδψ, θαζψο πνιιά απφ απηά ζα ηα ζπλαληήζνπκε, ζε επφκελεο ζειίδεο, φηαλ ζα δνχκε πψο αξγφηεξα νη Άξαβεο ηα αμηνιφγεζαλ, ηα κειέηεζαλ, ηα πξνήγαγαλ θαη ηα παξάδσζαλ ζηε Γχζε θαη ζηηο επφκελεο γεληέο.

Πξφζσπα ηεο αξραίαο Διιάδαο πνπ άθεζαλ ην ζηίγκα ηνπο ζηηο Δπηζηήκεο: Ανζζημηέθδξ, Γδιυηνζημξ, Δφδμλμξ μ Κκίδζμξ, Δοηηήιςκ μ Αεδκαίμξ, Θαθήξ μ Μζθήζζμξ (έλαο απφ ηνπο Δπηά ΢νθνχο), Θεακχ δ Θμονία, Ηππμηνάηδξ, Μέηςκ, Νζηυιαπμξ, Ποεαβυναξ, Ποεεφξ, Φζθυθαμξ θ.ά. - Γνάιιαηα- Σέπκεξ: Οη Έιιελεο αλέπηπμαλ ηα γξάκκαηα (θηινζνθία, πνίεζε, ινγνηερλία) θαη ηηο ηέρλεο (ζέαηξν, γιππηηθή, δσγξαθηθή, αγγεηνπιαζηηθή, αξρηηεθηνληθή) φζν θαλέλαο άιινο αξραίνο ιαφο ζην θφζκν. Μφλν νη Κηλέδνη έδσζαλ ηφζε ζεκαζία ζ’ απηνχο ηνπο ηνκείο ηνπ πνιηηηζκνχ. Ζ ειιεληθή θηινζνθία απέθηεζε ξίδεο ζηηο πφιεηο ηεο Ησλίαο θαη βξήθε πξφζθνξν έδαθνο ζηελ Αζήλα, φπνπ ε δεκνθξαηία ηνπο έδηλε ρψξν θαη άλεζε λα δηαηππψλνπλ ηηο ζθέςεηο ηνπο ρσξίο θφβν. ΢ηελ Αζήλα ηδξχζεθαλ ε Αηαδδιία ημο Πθάηςκμξ θαη ε Πενζπαηδηζηή ζπμθή ημο Ανζζημηέθδ. Ζ Αθαδεκία ήηαλ ην πξψην θηινζνθηθφ παλεπηζηήκην ηεο ηζηνξίαο θαη ιεηηνχξγεζε ζπλερψο γηα πάλσ απφ 900 ρξφληα, σο ην 529 κ.Υ., φηαλ ηελ έθιεηζε ν Ρσκαίνο απηνθξάηνξαο Ηνπζηηληαλφο. Ο Ηππνθξάηεο ΢ηαδηαθά ε ειιεληθή θηινζνθία πέξαζε θαη ζε άιιεο ειιεληθέο πφιεηο ηεο Μεγάιεο Διιάδαο, ηεο ΢ηθειίαο, ηεο Αηγχπηνπ θαη αξγφηεξα ζε φια ηα ειιεληζηηθά θξάηε ηεο Μηθξάο Αζίαο, θαζψο θαη ζηελ Ρψκε. Γελ ρξεηάδνληαη πνιιά λα πνχκε γηα ηελ ειιεληθή θηινζνθία. Γελ ππάξρεη γσληά ζηνλ ζεκεξηλφ παγθφζκην ράξηε πνπ νη – έζησ θαη ζηνηρεησδψο κνξθσκέλνη - πνιίηεο ηεο λα κε γλσξίδνπλ ηνλ Αξηζηνηέιε, ηνλ Πιάησλα, ηνλ ΢ςηνάηδ θαη άιινπο Έιιελεο θηινζφθνπο, πνπ έδεζαλ πξηλ απφ δπφκηζε ρηιηάδεο ρξφληα θαη πνπ ηα θείκελα θαη νη απφςεηο ηνπο δηδάζθνληαη αθφκα θαη ζήκεξα ζε φια ηα παλεπηζηήκηα ηνπ θφζκνπ. Απφ ηνπο εθαηνληάδεο θηινζφθνπο ηεο αξραίαο Διιάδαο ζα αλαθέξνκε ηα νλφκαηα κεξηθψλ αθφκα, πνιινί απφ ηνπο νπνίνπο ίδξπζαλ ζρνιέο θαη ηα θείκελά ηνπο δηαζψζεθαλ θαη απνηεινχλ αληηθείκελν κειέηεο θαη απφ ηνπο ζχγρξνλνπο αλζξψπνπο ηνπ 42

πλεχκαηνο: Ακαλαβυναξ, Ακαλίιακδνμξ, Ακαλζιέκδξ, Ακηζζεέκδξ, Ανίζηζππμξ, Ανπφηαξ, Γμνβίαξ, Διπεδμηθήξ, Δπζιεκίδδξ, Εήκςκ μ Δθεάηδξ, Κνζηίαξ, Λεφηζππμξ, Ξεκμηνάηδξ, Πανιεκίδδξ, Πνςηαβυναξ, Ποεαβυναξ, ΢πεφζζππμξ, Φαίδςκ. Έλαο άιινο ηνκέαο πνπ νη αξραίνη Έιιελεο δηαθξίζεθαλ ήηαλ ε ινγνηερλία, ε πνίεζε, ην ζέαηξν θαη ηζηνξία. Τπήξμαλ πνηεηέο Μεζνπνηάκηνη, Αηγχπηηνη θαη Δβξαίνη, αιιά ζηελ Διιάδα ε πνίεζε έιαβε κεγάιεο δηαζηάζεηο. Οη Έιιελεο πνηεηέο ππεξέηεζαλ ηελ επζηή, εθεβεζαηή, ζαιαζηή, θονζηή, πμνζηή, δζεοναιαζηή, αμοημθζηή ηαζ επζβναιιαηζηή πμίδζδ. Καη εδψ φπσο θαη ζηηο επηζηήκεο θαη ηε θηινζνθία, νλφκαηα δεκηνπξγψλ φπσο ν ΋ιδνμξ, ν Ζζίμδμξ, ν Αίζςπμξ, ε ΢απθχ, ν Αθηαίμξ θαη άιινη, παξακέλνπλ θαη ζήκεξα επίθαηξνη θαη δηδάζθνληαη ζε φια ηα εθπαηδεπηηθά ηδξχκαηα ηνπ θφζκνπ. Οη Έιιελεο αλαθάιπςαλ κηα λέα κνξθή ιφγνπ θαη ηέρλεο καδί, ηα ζέαηξν. ΢ε φιε ηελ Μεζφγεην φπνπ ππήξραλ ειιεληθέο πφιεηο, δηαηεξνχληαη αθφκα θαη ζήκεξα αλνηρηά ππαίζξηα ζέαηξα ζηα νπνία δεθάδεο δεκηνπξγνί παξνπζίαδαλ ζην θνηλφ ηναβςδίεξ ή ηςιςδίεξ Καη εδψ δελ ρξεηάδεηαη λα πνχκε πνιιά, φινη μέξνπλ ηνπο κεγάινπο έιιελεο ηξαγηθνχο ή θσκηθνχο πνηεηέο θαη ηα έξγα ηνπο παίδνληαη αθφκα ζηηο ζεαηξηθέο ζθελέο ηνπ θφζκνπ. Ζ ΢απθψ Πξφζσπα ηεο ειιεληθήο αξραηφηεηαο πνπ δηαθξίζεθαλ ζηελ πνίεζε θαη ην ζέαηξν: Δθηφο απηψλ πνπ αλαθέξζεθαλ παξαπάλσ: Αζζπφθμξ, Αθηιάκαξ, Ακαηνέςκ, Ανζζημθάκδξ, Ανίςκ, Ανπίθμπμξ, Βαηποθίδδξ, Γαιμθίθδ, Δπίπανιμξ, Δονζπίδδξ, Θέμβκζξ, Ίςκ, Καθθίκμξ, Κναηίκμξ, Μάβκδξ, Μίικενιμξ, Πίκδανμξ, ΢ζιςκίδδξ, ΢μθμηθήξ, ΢ηδζίπμνμξ, Σένπακδνμξ, Σονηαίμξ, Φνφκζπμξ θαη άιινη. Ζ θαηαγξαθή ησλ γεγνλφησλ ηεο Ηζηνξίαο βξήθε άμηνπο εθπξνζψπνπο ζηελ ειιεληθή αξραηφηεηα. Ο αξραηφηεξνο γλσζηφο ηζηνξηθφο ήηαλ ν Δηαηαίμξ μ Μζθήζζμξ θαη κεηά απφ απηφλ έδεζαλ ιακπξνί ππεξέηεο ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο φπσο ν Ζνυδμημξ, μ Θμοηοδίδδξ, ν Ξεκμθχκ, μ 43

Θευπμιπμξ μ Υίμξ θαη άιινη, αιιά θαη αθφκα πεξηζζφηεξνη πνπ ζπλέρηζαλ ην έξγν ηνπο θαηά ηελ ειιεληζηηθή επνρή. Σέινο ζην εχθνξν πνιηηηζηηθφ έδαθνο ηεο αξραίαο Διιάδα, νη θαιέο ηέρλεο αλαπηχρζεθαλ ζεκαληηθά. ΢ήκεξα φια ηα κνπζεία ησλ κεγάισλ επξσπατθψλ θαη ακεξηθαληθψλ πφιεσλ, έρνπλ ζηελ ζπιινγή ηνπο πξσηφηππα ή αληίγξαθα αγαικάησλ, πξνηνκψλ, αλδξηάλησλ, δσγξαθηθψλ πηλάθσλ θαη αγγείσλ, πνπ έρνπλ θηινηερλεζεί απφ δηάζεκνπο θαιιηηέρλεο ηεο ειιεληθήο θιαζζηθήο πεξηφδνπ. Δπίζεο πεξηθαιιείο λανί θαη κλεκεία ( φπσο ν Παξζελψλαο ζηελ Αθξφπνιε ηεο Αζήλαο) έρνπλ ζρεδηαζηεί θαη θαηαζθεπαζηεί απφ ζπνπδαίνπο αξρηηέθηνλεο. Γλσζηνί δσγξάθνη ή αγγεηνγξάθνη: Άιαζζξ, Ακδμηίδδξ, Δλεηίαξ, Δοθνυκζμξ, Εεφλζξ, Πμθφβκςημξ, Πμθφηθεζημξ. Γιχπηεο: Αθηαιέκδξ, Κδθζζυδμημξ, Κνάηδξ, Κνζηίαξ, Λεςπάνδξ, Λφζζππμξ, Μφνςκ, Παζχκζμξ, Πναλζηέθδξ, ΢ηυπαξ, Φεζδίαξ Αξρηηέθηνλεο: Δνιμβέκδξ, Δοπαθίκμξ, Ηηηίκμξ, Καθθζηνάηδξ, Μεηαβέκδξ, Μκδζζηθήξ Ο Πηνιεκαίνο Α’ ΢σηήξ ίδξπζε ην καθξνβηφηεξν ειιεληζηηθφ βαζίιεην (ηεο Αηγχπηνπ) Ζ Δθθδκζζηζηή πενίμδμξ μεθηλά απφ ην έηνο ζαλάηνπ ηνπ Μ. Αιεμάλδξνπ (323 π.Υ.) ν νπνίνο ζε ειάρηζηα ρξφληα πξφιαβε θαη επέβαιε ηελ θπξηαξρία ηνπ ζηνλ ειιαδηθφ θαη αζηαηηθφ ρψξν θαη ζπλερίζηεθε κε ηελ κεηά ην ζάλαηφ ηνπ δεκηνπξγία ησλ εθθδκζζηζηχκ ααζζθείςκ απφ ηνπο Δπηγφλνπο ηνπ, σο ηελ θαηάθηεζή ηεο επεηξσηηθήο Διιάδαο απφ ηνπο Ρσκαίνπο ην 146 π.Υ. Κάπνηνη ηζηνξηθνί ζεσξνχλ σο έηνο έλαξμεο ηεο ειιεληζηηθήο πεξηφδνπ ην 338 π.Υ. δειαδή ην έηνο ηεο κάρεο ηεο Υαηξψλεηαο, φηαλ ηα ειιεληθά θξάηε, έραζαλ ηελ αλεμαξηεζία ηνπο θαη ππνηάρζεθαλ ζην καθεδνληθφ βαζίιεην ηνπ Φηιίππνπ Β’. Άιινη ηζηνξηθνί πάιη ζεσξνχλ φηη ε ειιεληζηηθή πεξίνδνο έιεμε νπζηαζηηθά ην 30 π.Υ., φηαλ νη Ρσκαίνη θαηέθηεζαλ ην ηειεπηαίν ειιεληζηηθφ βαζίιεην, απηφ ησλ Πηνιεκαίσλ ηεο Αηγχπηνπ.

01.06.06.

Σν ηέινο ηνπ Αιέμαλδξνπ ζεκαηνδνηεί ην ηέινο κηαο επνρήο θαη ηελ είζνδν ζε κηα κεηαβαηηθή πεξίνδν ηεο ηζηνξίαο. Γεκηνπξγνχληαη ηα ιεγφκελα εθθδκζζηζηά ηνάηδ, ζηελ Δπξψπε, ζηελ Αζία θαη ζηελ Αθξηθή, πνπ επηβάιινπλ ηελ ειιεληθή γιψζζα θαη πνιηηηζκφ θαη ζηηο ηξεηο επείξνπο. ΢ηηο θαηαθηεκέλεο ρψξεο ε ειιεληθή γιψζζα (ζπγθεθξηκέλα κηα κνξθή ηεο αηηηθήο δηαιέθηνπ, πνπ απνθιήζεθε απφ ηνπο γξακκαηηθνχο «ε θνηλή δηάιεθηνο») έγηλε ζηαδηαθά ε γιψζζα ηεο θαζεκεξηλήο επηθνηλσλίαο κεηαμχ ησλ πνιιψλ θαη πνηθίισλ ιαψλ πνπ είραλ δηαθνξεηηθέο εζληθέο θαη πνιηηηζκηθέο αθεηεξίεο, δειαδή κηα δηεζλήο γιψζζα ηεο επνρήο (lingua franca). Ο ειιεληθφο πνιηηηζκφο ζπλάληεζε πνιινχο άιινπο θαη αξραηφηεξνπο πνιηηηζκνχο (κεζνπνηάκην, αηγππηηαθφ, θνηληθηθφ, εβξατθφ, ζπξηαθφ, πεξζηθφ, ηλδηθφ θαη απηνχο ηεο Μηθξάο Αζία) θαη απφ ηελ αιιεινεπίδξαζε φισλ απηψλ πξνέθπςε ν εθθδκζζηζηυξ πμθζηζζιυξ. Ο Δπθιείδεο ζεσξείηαη ν παηέξαο ηεο Γεσκεηξίαο Σα κεγάια βαζίιεηα αληηθαηέζηεζαλ ηαρχηαηα ηελ ινγηθή ηεο πφιεοθξάηνπο, πνπ είρε επηθξαηήζεη επί πνιινχο αηψλεο ζηελ θπξίσο Διιάδα, αιιά θαη ζηηο απνηθίεο ηεο Ηηαιίαο θαη ηεο Μηθξάο Αζίαο. Παξά ηηο ζπλερείο ζπγθξνχζεηο θαη πνιέκνπο κεηαμχ ηνπο, ηα ειιεληζηηθά απηά βαζίιεηα, κε δηαξθψο κεηαβαιιφκελα ζχλνξα, κε δηάθνξεο κνξθέο θπξηαξρίαο, άληεμαλ ηξεηο αηψλεο, κέρξη πνπ ππέθπςαλ ζηε λέα αλεξρφκελε παγθφζκηα δχλακε, ηε Ρψκε. ΋κσο ε γιψζζα θαη ν πνιηηηζκφο δηαηεξήζεθαλ (παξά ηελ επηβνιή ηνπ Υξηζηηαληζκνχ) θαη θαηά ηε δηάξθεηα ηεο Ρσκατθήο φζν θαη ηεο Βπδαληηλήο απηνθξαηνξίαο σο θαη 17 αηψλεο, φηαλ νη Άξαβεο Μνπζνπικάλνη θαη ζηε ζπλέρεηα νη Σνχξθνη επέβαιαλ ηε ζξεζθεία ηνπο θαη ηνλ δηθφ ηνπο πνιηηηζκφ ζηελ πεξηνρή. Καη θαηά ηελ πεξίνδν απηή, αιιά θαη θαηά ηε δηάξθεηα ησλ ρξφλσλ ηεο ξσκατθήο θαηάθηεζεο, ζπλερίζηεθε ε αλάπηπμε ησλ επηζηεκψλ, ησλ γξακκάησλ θαη ησλ ηερλψλ πνπ είρε αλζίζεη θαηά ηελ θιαζζηθή πεξίνδν 45

ηεο αξραίαο Διιάδαο. Ζ Αζήλα δελ ήηαλ πηα ην θέληξν ηνπ πνιηηηζκνχ, ηεο θηινζνθίαο θαη ηεο γλψζεο θαη ηελ ζέζε ηεο θαηέιαβε ε Αιεμάλδξεηα. ΢ηα ζπνπδαία νλφκαηα πνπ αλαθέξζεθαλ ζηηο πξνεγνχκελεο ζειίδεο, ζα πξνζζέζνπκε αθφκα κεξηθά, αλζξψπσλ ηεο ειιεληζηηθήο επνρήο, πνπ ππήξμαλ ζπλερηζηέο ηνπ έξγνπ ησλ επηζηεκφλσλ θαη θαιιηηερλψλ ηεο αξραίαο θιαζζηθήο Διιάδαο: Ρήηνξεο: Αζζπίκδξ, Γδιάδδξ, Γδιμζεέκδξ, Γζμκφζζμξ o Αθζηανκαζζεφξ, Ηζαίμξ, Ηζμηνάηδξ θαη άιινη Δπηζηήκνλεο: Ανίζηανπμξ. Ανπζιήδδξ, Γαθδκυξ Γέιζκμξ, Γζηαίανπμξ, Γζμζημνίδδξ, Γζυθακημξ, Δναζίζηναημξ, Δναημζεέκδξ, Δοηθείδδξ, Θέςκ, Ίππανπμξ μ ΢άιζμξ, Κθαφδζμξ, Νζηυιαπμξ, Πάππμξ Αθελακδνεφξ, Πημθειαίμξ Κθαφδζμξ, Φζθυθαμξ θαη άιινη Φηιφζνθνη: Γζηαίανπμξ, Γζμβέκδξ Κοκζηυξ, Δπίημονμξ, Εήκςκ Κζηζεφξ, Θευθναζημξ, Κανκεάδδξ, Πθςηίκμξ θαη άιινη. Ο Ππζαγφξαο

Πνηεηέο, ινγνηέρλεο, ζεαηξηθνί ζπγγξαθείο: Απζθθεφξ Σάηζμξ, Δοθμνίςκ, Λμοηζακυξ,

Θευηνζημξ, Καθθίιαπμξ, Μέκακδνμξ, Υανίηςκ

Αθνμδζζζεφξ θαη άιινη

Ηζηνξηθνί, γεσγξάθνη, εμεξεπλεηέο: Αβαεανπίδδξ, Αβαεήιενμξ Απμθθυδςνμξ, Γζμβέκδξ Λαένηζμξ, Γζυδςνμξ ΢ζηεθυξ, Καθθζζεέκδξ, Κνάηζππμξ, Παοζακίαξ, Πμθφαζμξ, Πθμφηανπμξ, ΢ηνάαςκ θαη άιινη. Γιχπηεο δσγξάθνη: Απεθθήξ, Ανπέθαμξ, Δοηοπίδδξ, Δοθνάκςν, Νζημθάκδξ, Παοζίαξ θαη άιινη Δδψ ηειεηψλεη ε ηζηνξία ησλ αξραίσλ Διιήλσλ. Δλφο ιανχ, πνπ απφ ηε κηα ζπαξαζζφηαλ απφ ζπλερείο πνιέκνπο - θπξίσο εκθπιίνπο - απφ ηελ άιιε αλέπηπμε ηνλ πνιηηηζκφ, ηηο ηέρλεο, ηελ δεκνθξαηία, ηνλ αζιεηηζκφ, ηε θηινζνθία θαη ηηο επηζηήκεο ζε χςηζην βαζκφ. Γέρηεθε ηηο επηδξάζεηο απφ ηνπο παιαηφηεξνπο πνιηηηζκνχο, αιιά βειηίσζε θαη δεκηνχξγεζε έλα ηέηνην πνιηηηζκφ πνπ επεξέαζε απνθαζηζηηθά ηελ ηζηνξία ηεο αλζξσπφηεηαο. 46

΋ια απηά ηα ζπνπδαία επηζηεκνληθά, θηινζνθηθά θαη πνιηηηζηηθά επηηεχγκαηα δελ ράζεθαλ κε ην ηέινο ηεο ειιεληθήο επνρήο. Οη δηάδνρνη ιανί ησλ ειιεληζηηθψλ θξαηψλ ηεο Μηθξάο Αζίαο, Παιαηζηίλεο, Αηγχπηνπ, Μεζνπνηακίαο, Πεξζίαο θαη αλαηνιηθφηεξα (θπξίσο νη Πέξζεο θαη αξγφηεξα νη Άξαβεο ηνπ Ηζιάκ), κεηάθξαζαλ ηα έξγα ησλ Διιήλσλ δεκηνπξγψλ, ηα κειέηεζαλ, ηα πξνήγαγαλ θαη ηα κεηαιακπάδεπζαλ ζηελ Δπξψπε, βνεζψληαο ηελ λα μεπεξάζεη ηα ζθνηεηλά ρξφληα ηνπ Μεζαίσλα θαη λα πεξάζεη ζηελ πεξίνδν ηεο Αλαγέλλεζεο. Αιιά απηά ζα ηα δνχκε ζηε ζπλέρεηα.

02. Οη αξαβηθνί πνιηηηζκνί πξηλ ην Ηζιάκ Παξά ηελ δηαδεδνκέλε ζην δπηηθφ θφζκν άπνςε φηη νη Άξαβεο, πξηλ ηελ έιεπζε ηνπ Ηζιάκ (πεξί κέζα ηνπ 7νπ αηψλα), δελ είραλ θακηά επαθή κε απηφ πνπ ελλννχκε πνιηηηζκφ θαη φηη νη θάηνηθνη ηεο αξαβηθήο ρεξζνλήζνπ δελ ήηαλ ηίπνηε άιιν απφ πξσηφγνλεο λνκαδηθέο θπιέο βνζθψλ θαη πνιεκηζηψλ, πνπ αγσλίδνληαλ γηα ηελ εμαζθάιηζε ηξνθήο θαη λεξνχ, ε ηζηνξία καο ιέεη άιια. Πξηλ ην Ηζιάκ ππήξμαλ αξθεηά θέληξα πνιηηηζκνχ, φρη κφλν ζηελ πεξηνρή πνπ νη δπηηθνί ηζηνξηθνί απμηαθμφκ Δφθμνδ Ζιζζέθδκμ5 (Fertile Crescent), αιιά θαη ζηελ ίδηα ηελ ρεξζφλεζν ηεο Αξαβίαο. Ζ «Δχθνξε Ζκηζέιελνο» Οη πξν Ηζιάκ αξαβηθνί πνιηηηζκνί δελ είλαη πνιχ γλσζηνί θαη δελ είραλ ηελ ίδηα επίδξαζε ζηηο επφκελεο γεληέο ηεο αλζξσπφηεηαο, φπσο απηνί ησλ Αηγππηίσλ, ησλ Διιήλσλ ή ησλ Ρσκαίσλ, φκσο ππήξμαλ πξάγκαηη θαη αλαηξέπνπλ ηηο ζεσξίεο φηη νη Άξαβεο δελ ήηαλ ηίπνηε άιιν απφ αγξνίθνη λνκάδεο. ΢ηελ αξαβηθή ρεξζφλεζν θαη ζηελ πεξηνρή ηεο Δπθφξνπ Ζκηζειήλνπ, γελλήζεθαλ νη κεγάινη πνιηηηζκνί, πνπ αλαθέξζεθαλ ζην πξνεγνχκελν θεθάιαην: Οη Μεζνπνηάκηνη – ζηα ζεκεξηλά θξάηε Ηξάθ θαη ΢πξίαο, ν Αηγππηηαθφο, ν Δβξατθφο - ζηε ζεκεξηλή Παιαηζηίλε θαη ν Φνηληθηθφο ζηνλ ζεκεξηλφ Λίβαλν. Αθφκα πξέπεη λα έρνκε ππ’ φςε καο φηη, ζηελ ίδηα πεξηνρή γελλήζεθαλ νη ηξεηο κεγάιεο κνλνζετζηηθέο ζξεζθείεο Ηνπδατζκφο, Υξηζηηαληζκφο θαη Μσακεζαληζκφο (Ηζιάκ). Καη ηέινο δελ πξέπεη επίζεο λα μερλάκε ηελ επίδξαζε ηνπ αξαβηθνχ πνιηηηζκνχ, πνπ ζπλέβαιε ζεκαληηθά ζηελ έιεπζε ηεο Αλαγέλλεζεο ζηελ Δπξψπε. Ζ απνθαινχκελε Δχθνξε Ζκηζέιελνο (Fertile Crescent) πεξηιακβάλεη ηηο πεξηνρέο ηεο Μεζνπνηακίαο, Φνηλίθεο, ΢πξίαο, Παιαηζηίλεο θαη ην αλαηνιηθφ ηκήκα ηεο Αηγχπηνπ πνπ αξδεχεηαη απφ ηνλ Νείιν πνηακφ. ΢ηελ πεξηνρή ηνπ Δχθνξνπ Μηζνθέγγαξνπ άθκαζαλ νη πξψηνη κεγάινη πνιηηηζκνί 5

Σελ πξν Ηζιάκ πεξίνδν ζηελ ηζηνξία ηεο Αξαβίαο θαη εηδηθφηεξα ηνπο δπν πξψηεο αηψλεο πξηλ ηελ έιεπζε ηνπ Μσάκεζ, νη Άξαβεο απνθαινχλ Εαρηιίγηα (αξαβηθά: ‫جاه ل ية‬, αγγιηθά: Jahiliyyah) πνπ ζεκαίλεη «άγλνηα». Σν ίδην ην Κνξάλη δίλεη ηα παξαθάησ ραξαθηεξηζηηθά, φηαλ αλαθέξεηαη ζηελ Πενίμδμ ηδξ Άβκμζαξ: 1. Οζ άκενςπμζ ςξ ηυηε δεκ είπακ βκςνίζεζ Πνμθήηδ ή Απμηάθορδ 2. Γεκ οπήνπε πμθζηζζιυξ 3. Οζ άκενςπμζ ήηακ άλεζημζ ηαζ αδαείξ 4. Οζ άκενςπμζ δεκ βκχνζγακ βναθή ηαζ ακάβκςζδ ΢χκθσλα φκσο κε θάπνηνπο ηζηνξηθνχο φηαλ ην Κνξάλη αλαθέξεηαη ζηελ Πενίμδμ ηδξ Άβκμζαξ δελ ελλνεί φηη κέρξη ηφηε δελ ππήξμε πνιηηηζκφο, αιιά φηη δελ ππήξρε αιεζηλή ζξεζθεία. Οη Άξαβεο σο ηφηε δνχζαλ ζηελ άγλνηα, ζηελ ππεξνςία, ηελ αλνκία, ηελ ακαξηία, ηελ αλεζηθφηεηα θαη ηελ έιιεηςε γλψζεο, φπσο ηνπιάρηζηνλ ηελ ελλνεί ην Κνξάλη. Οη πξν Ηζιάκ αξαβηθνί ιανί αζρνινχληαλ κε ηελ θηελνηξνθία, ην εκπφξην θαη ηελ νξγάλσζε θαξαβαληψλ γηα εκπνξηθνχο ζθνπνχο. Πίζηεπαλ ζηα είδσια, ιάηξεπαλ ηνλ Ήιην, ηε ΢ειήλε, ηα δέληξα, αθφκα θαη ιίζνπο (παγαληζκφο). Άιινη ιάηξεπαλ ηε θσηηά επεξεαζκέλνη απφ ηνλ πεξζηθφ δσξναζηξηζκφ. Αξθεηνί αθφκα πίζηεπαλ ζην ζεφ ησλ Δβξαίσλ θαη ιηγφηεξνη ήηαλ ρξηζηηαλνί. Ζ Καάκπα ΋κσο παξά ηα φζα γξάθεη ην Κνξάλη, νη αξαβηθνί ιαφ είραλ αλαπηχμεη αξθεηνχο αηψλεο πξηλ ην Ηζιάκ ζεκαληηθνχο πνιηηηζκνχο, φπσο ζα δνχκε ζηηο επφκελεο ζειίδεο. Ζ αξαβηθή πνίεζε θαηά ηελ απνθαινχκελε Πενίμδμ ηδξ Άβκμζαξ ήηαλ γλσζηή θαη επεξέαζε ηνπο δεκηνπξγνχο ησλ επφκελσλ (ηζιακηθψλ) αηψλσλ. Οη πνηεηέο απηνί δηδάζθνληαη αθφκα θαη ζήκεξα ζηα ζρνιεία ηνπ αξαβηθνχ θφζκνπ. Μεηαμχ απηψλ πεξηιακβάλνληαη νλφκαηα φπσο: Ο πξίγθηπαο ηνπ βαζηιείνπ ησλ Κηληά Ηινμφ αθ-Κάοξ, ν ζεσξνχκελνο σο ν κεγαιχηεξνο πξντζιακηθφο πνηεηήο Σανθάπ, ν ηππφηεο-πνιεκηζηήο Ακηάν, ν Αινμφ ζιπκ-Καθημφι θαη άιινη. ΋ινη ηνπο έγξαςαλ πςειήο πνίεζεο πνλήκαηα πνπ πκλνχζαλ ην πάζνο, ηνλ έξσηα, ηε γελλαηφηεηα θαη ηελ αηζζαληηθφηεηα. Πνιιά έξγα απηψλ ησλ πνηεηψλ είραλ γξαθηεί κε

ρξπζά γξάκκαηα θαη είραλ αλαξηεζεί ζηελ Καάιπα6, γηα λα κπνξεί φινο ν θφζκνο λα ηα δηαβάδεη θαη λα ηα απνιακβάλεη.

02.01. Οζ Άνααεξ ΢χκθσλα κε ηελ παξάδνζε ε ιέμε Άξαβαο (‫ )عرب‬πξνέξρεηαη απφ ηνλ Γζανάιπ ή Γζανμφιπ, ν νπνίνο, ιέγεηαη, φηη ήηαλ ν πξψηνο πνπ κίιεζε ηελ αξαβηθή γιψζζα. Ο Γηαξάκπ ήηαλ ν πξφγνλνο ησλ βαζηιέσλ ηεο Τεκέλεο, αθνχ ν γηνο ηνπ ν ΢αβά ίδξπζε ην νκψλπκν βαζίιεην. Άξαβεο βεδνπίλνη Τπάξρεη θαη άιιε εξκελεία γηα ηελ πξνέιεπζε ηεο ιέμεο Άξαβαο. ΢ηα εβξατθά ε ιέμε «αξακπά» ζεκαίλεη έξεκνο. ΢ε αζζπξηαθά θαη βαβπισληαθά θείκελα βξίζθνπκε ηηο ιέμεηο «αξίκπνπ» θαη αξνχκπνπ» πνπ είραλ ηελ ίδηα ζεκαζία, έξεκνο. Καη ε ιέμε «άξακπ» έθηαζε λα ππνδειψλεη ηνλ θάηνηθν ηεο εξήκνπ. Οη Άξαβεο είλαη ζεκηηηθφο ιαφο. Πξηλ ηελ εκθάληζε ηνπ Μσάκεζ, ήηαλ λνκάδεο νξγαλσκέλνη ζε θπιέο, πνπ θαηνηθνχζαλ θπξίσο ζηελ αξαβηθή ρεξζφλεζν. Ζ θπιή ήηαλ ε βαζηθή θνηλσληθή νληφηεηα ησλ Αξάβσλ, ν δε επηθεθαιήο ηεο, ν ζεΐπδξ, ήηαλ πξφζσπν ζεβαζηφ, έκπεηξν θαη ζνθφ. Ζ εμνπζία ηνπ δελ ήηαλ θιεξνλνκηθή. Αληί γηα λφκνπο ππήξρε εζηκηθφ δίθαην, έλαο θψδηθαο εζηθήο ηελ ηήξεζε ηνπ νπνίνπ εγγπάην ν ζεΐρεο. Ο ιαφο αζρνινχληαλ κε ηελ θηελνηξνθία, ην εκπφξην θαη ηελ νξγάλσζε θαξαβαληψλ γηα εκπνξηθνχο ιφγνπο. Δθηφο απφ ηνπο θηελνηξφθνπο θαη ηνπο λνκάδεο, πνιινί απφ ηνπο θάηνηθνπο ηεο αξαβηθήο ρεξζνλήζνπ δνχζαλ ζε πφιεηο. Έρνπλ ήδε Ζ Καάκπα (αξαβηθά ‫الكعبة‬, πνπ ζεκαίλεη θχβνο) ήηαλ αξρηθά έλα κεγάιν εηδσινιαηξηθφ ηεξφ (έλα θπβφζρεκν νηθνδφκεκα πνπ ζε κηα γσληά ηνπ ήηαλ εληνηρηζκέλνο έλαο κεηεσξφιηζνο, ν Μαφνμξ Λίεμξ πνπ φπσο πίζηεπαλ, έπεζε απφ ηνλ νπξαλφ αθξηβψο πάλσ ζην ζεκείν πνπ πεξλά ν άμνλαο ηεο Γεο). Μεηά ηνλ Μσάκεζ ε Καάκπα έγηλε ν ηεξφηεξνο ηφπνο ηνπ Ηζιάκ. ΢χκθσλα κε ην Κνξάλη ε Καάκπα νηθνδνκήζεθε απφ ηνλ Ηκπξαήκ (Αβξαάκ) θαη ηνλ γην ηνπ Ηζκαήι. 6

αλαθεξζεί νη πφιεηο Μααξίκπ, ΢αλαά, Εαθάξ, Πέηξα, Έκεζα, Αι-Υηξάρ, Γακαζθφο θαη ε ηεξή πφιε Μέθθα. Αξθεηνί απφ ηνπο θαηνίθνπο ησλ πφιεσλ αζρνινχληαλ κε ην εκπφξην, θπξίσο κε ηνπο γεηηνληθνχο ιανχο φπσο νη Αηγχπηηνη, νη Αηζίνπεο, νη Αζζχξηνη, νη Δβξαίνη θαη άιινη. ΢πγγξαθείο απφ γεηηνληθέο ρψξεο, Αίγππην, Αζζπξία Πεξζία πεξηγξάθνπλ ην αξαβηθφ έζλνο σο ζθιεξαγσγεκέλνπο λνκάδεο, αιιά θαη έκπεηξνπο θαη ηθαλνχο εκπφξνπο. Ζ κεγάιε πεξζηθή απηνθξαηνξία δελ ππνδνχισζε κελ ηνπο Άξαβεο, φκσο ζηξαηνινγνχζε πιήζνο κηζζνθφξσλ γηα ην ζηξαηφ ηεο. ΋ηαλ ν Ξέξμεο εθζηξάηεπζε θαηά ησλ Διιήλσλ, αλάκεζα ζην πνιπεζληθφ ηνπ ζηξάηεπκα ππήξρε θαη κνλάδα Αξάβσλ πνπ αληί γηα άινγα, είραλ καδί ηηο θακήιεο ηνπο. Άξαβεο κνπζηθνί Αιιά θαη νη Έιιελεο ζπγγξαθείο φπσο ν Ζξφδνηνο, ν Θεφθξαζηνο, ν ΢ηξάβσλ αλαθέξνληαη ζην ιαφ ησλ Αξάβσλ θαη ηελ Αξαβία. Μεηά ηελ επηθξάηεζε ηνπ Ηζιάκ ηνλ 7ν αηψλα, ε έλλνηα «Άξαβαο» επεθηάζεθε θαη έγηλε πνιχ επξχηεξε, δελ ζεκαίλεη πιένλ ηνλ θάηνηθν ηεο Αξαβίαο ή ηεο ζπξηαθήο εξήκνπ. ΢ήκεξα Άξαβεο απνθαινχληαη νη ιανί κηαο επξείαο πνηθηιίαο θξαηψλ, πνπ κηινχλ αξαβηθά θαη έρνπλ αξαβηθή ζπλείδεζε. Αλ θαη νη ιανί απηνί είλαη θαηά ζπληξηπηηθή πιεηνςεθία κνπζνπικαληθνί (ην Κνξάλη γξάθηεθε ζηελ αξαβηθή γιψζζα), ππάξρεη θαη κηα αμηφινγε κεηνςεθία αιιφζξεζθσλ, θπξίσο ρξηζηηαλψλ θαη νιηγφηεξσλ πηζηψλ ηεο ηνπδατθήο ζξεζθείαο. Οη αξαβηθέο ρψξεο είλαη πεξίπνπ είθνζη θαη ζ’ απηέο δνπλ πάλσ απφ 450 εθαηνκκχξηα Άξαβεο. Ζ κεγαιχηεξε είλαη ε Αίγππηνο θαη αθνινπζνχλ Αιγεξία, Μαξφθν, Ηξάθ, ΢ανπδηθή Αξαβία, ΢νπδάλ, Τεκέλε, ΢πξία, Σπλεζία, Ληβχε, Ηνξδαλία, Λίβαλνο, Παιαηζηίλε, Κνπβέηη, Ζλσκέλα Αξαβηθά Δκηξάηα, Οκάλ, Μαπξηηαλία, Καηάξ θαη Μπαρξέηλ. Απηέο νη ρψξεο θαιχπηνπλ κηα ηεξάζηηα πεξηνρή πνπ αξρίδεη απφ ηελ αξαβηθή ρεξζφλεζν θαη θαηαιήγεη ζηε Μαπξηηαλία, ζηηο αθηέο ηνπ Αηιαληηθνχ Χθεαλνχ. 51

Καηά ηελ πεξίνδν ηεο κνπζνπικαληθήο εμάπισζεο ηνλ 7ν θαη 8ν αηψλα ζρεκαηίζηεθε ε ηεξάζηηα Αξαβηθή απηνθξαηνξία (ππφ ηηο δπλαζηείεο ηνπ Οπκαγηαδψλ θαη ησλ Αββαζηδψλ) πνπ ηα αλαηνιηθά φξηα ηεο έθζαλαλ ζηα ζχλνξα ηεο Γαιιίαο θαη ηα δπηηθά ηεο ζηηο παξπθέο ηεο Κίλαο. Ήηαλ κηα απφ ηηο κεγαιχηεξεο απηνθξαηνξίαο ηεο ηζηνξίαο. ΢ε φιε απηή ηελ ηεξάζηηα έθηαζε νη Άξαβεο άθεζαλ ηα ζεκάδηα ηνπο: ηε ηζιακηθή ζξεζθεία θαη ηελ αξαβηθή γιψζζα, επηζηήκε θαη πνιηηηζκφ. Οη ζεκαληηθφηεξνη πξν Ηζιάκ πνιηηηζκνί είλαη νη αθφινπζνη:

02.02. Σμ ααζίθεζμ ημο ΢ααά Έλαο απφ ηνπο αξραηφηεξνπο πξντζιακηθνχο αξαβηθνχο πνιηηηζκνχο ήηαλ θαη απηφο ηνπ πεξίθεκνπ βαζηιείνπ ηνπ ΢αβά (kingdom of Sheba). Σν βαζίιεην απηφ βξηζθφηαλ ζην λνηηνδπηηθφ ηκήκα ηεο αξαβηθήο ρεξζνλήζνπ πεξίπνπ ζηελ πεξηνρή πνπ θαηαιακβάλεη ζήκεξα ε Τεκέλε. Ζ βαζίιηζζα ηνπ ΢αβά Έθηαζε ζηε αθκή ηνπ κεηαμχ ηνπ 10νπ θαη ηνπ 7νπ αηψλα π.Υ. θαη ήηαλ νλνκαζηφ γηα ηνλ πινχην ηνπ θαη ηελ εθιεπηπζκέλε δσή ησλ θαηνίθσλ ηνπ. Οη Ρσκαίνη πνπ γλψξηζαλ ηελ πινχζηα απηή ρψξα ηελ απνθαινχζαλ Δοδαίιμκα Ανααία (Arabia Felix). Καηαιχζεθε απφ ηνλ ζηξαηφ ηνπ γεηηνληθνχ βαζηιείνπ ηνπ Υηκπάξ ην 25 π.Υ. ΢χκθσλα κε ηελ παξάδνζε, ε πξσηεχνπζα ηνπ βαζηιείνπ ήηαλ ε Μααξίκπ (ν Έιιελαο ηζηνξηθφο θαη γεσγξάθνο ΢ηξάβσλ ηελ απνθαιεί Μαξηάβα) ηδξχζεθε απφ ηνλ κεγαιχηεξν γην ηνπ Νψε ηνλ ΢εκ, ν νπνίνο έδσζε θαη ην φλνκά ηνπ ζηνπο ζδιζηζημφξ θαμφξ. Ζ πφιε απηή βξηζθφηαλ θνληά ζηε ζεκεξηλή πξσηεχνπζα ηεο Τεκέλεο ΢αλαά. Οη θάηνηθνη ηνπ βαζηιείνπ ηνπ ΢αβά απνθαινχληαλ ΢αβαίνη θαη απνηεινχζαλ κηα απφ ηηο αξαβηθέο θπιέο. Οη ΢αβαίνη θπξηάξρεζαλ γηα πνιιά ρξφληα ζηηο αθηέο ηεο δπηηθήο Αθξηθήο φπνπ θαη ίδξπζαλ ην ααζίθεζμ ηδξ Ααδζζοκίαξ, ζην ζεκείν πεξίπνπ πνπ ζήκεξα βξίζθεηαη ε Δξπζξαία. 52

Παζίγλσζηε είλαη ε βαζίιηζζα ηνπ ΢αβά, γλσζηή θαη απφ ηελ Βίβιν θαη ην Κνξάλη σο Μπζθηίξ ή Μπαθηίξ ή Βαθηίξ ή ζχκθσλα κε ηνπο Αηζίνπεο σο Μαηέκηα θαη ηνπο Έιιελεο σο Μαφνδ Αθνμδίηδ. Ζ βαζίιηζζα ηνπ ΢αβά ήηαλ δηάζεκε γηα ηελ νκνξθηά, ηνλ πινχην θαη ηελ ζαγήλε ηεο. Κάπνηε άθνπζε γηα ηνλ ζπνπδαίν Δβξαίν βαζηιηά ΢μθμιχκηα θαη απνθάζηζε λα ηνλ επηζθεθζεί γηα λα ηνλ γλσξίζεη απφ θνληά. Σελ ζπλφδεπαλ δεθάδεο θακήιεο θνξησκέλεο κε κπαράξηα, ρξπζφ θαη πνιχηηκεο πέηξεο. ΢χκθσλα κε ηελ Παιαηά Γηαζήθε ε βαζίιηζζα ηνπ ΢αβά έγηλε εξσκέλε ηνπ ΢νινκψληα θαη αζπάζζεθε ηνλ ηνπδατζκφ. Σν πηζαλφηεξν είλαη φηη ε βαζίιηζζα ηνπ ΢αβά ήηαλ έλα κπζηθφ πξφζσπν, αθνχ φια ηα παξαπάλσ πξνέξρνληαη κφλν απφ ζξεζθεπηηθά θείκελα θαη απφ θακηά ηζηνξηθή πεγή δελ επηβεβαηψλεηαη ε χπαξμή ηεο. ΢νινκψλ θαη βαζίιηζζα ηνπ ΢αβά Ο βαζίιεην ηνπ ΢αβά είρε απνθηήζεη ηνλ πινχην ηνπ απφ ην εκπφξην κε ηηο ρψξεο ηεο Αθξηθήο θαη ηεο Ηλδίαο. Οη ΢αβαίνη αγφξαδαλ θαη πνπινχζαλ κπαράξηα, αηζέξηα έιαηα, αξψκαηα θαη πνιχηηκεο πέηξεο. Δπίζεο είραλ αλεπηπγκέλε γεσξγία, πξνεγκέλν αξδεπηηθφ ζχζηεκα θαη κπνξνχζαλ αθφκα λα θαηαζθεπάδνπλ θξάγκαηα γηα λα ειέγρνπλ ηελ θαηαλνκή ηνπ λεξνχ, πνπ ήηαλ πνιχηηκν αγαζφ γηα ην μεξφ θιίκα ηεο αξαβηθήο ρεξζνλήζνπ. Λέγεηαη φηη ν Μέγαο Αιέμαλδξνο φηαλ νινθιήξσζε ηελ θαηάιπζε ηεο πεξζηθήο απηνθξαηνξίαο είρε ηελ πξφζεζε λα επεθηείλεη ηηο θαηαθηήζεηο ηνπ θαη ζηελ Αξαβία. Δίρε πιεξνθνξεζεί ήδε γηα ηνλ κπζψδε πινχην ηνπ ΢αβά θαη είρε δεηήζεη λα ζπιιέμνπλ πιεξνθνξίεο ηξεηο απεζηαικέλνη ηνπ. Απηνί ήηαλ ν Ανπίμξ, ν Ακδνμζεέκδξ θαη ν Ηένςκ μ ΢οθθέαξ νη νπνίνη θαη θαηεπζχλζεθαλ πξνο ην βαζίιεην απφ ηξεηο δηαθνξεηηθέο νδνχο. Γελ ζα κάζνπκε πνηέ αλ ε πξαγκαηηθή πξφζεζε ηνπ Αιέμαλδξνπ ήηαλ λα εηζβάιεη ζηελ Αξαβία, γηαηί ζχληνκα πέζαλε θαη ηα φπνηα ζρέδηά ηνπ παξέκεηλαλ ζρέδηα.

02.03. Σμ ααζίθεζμ ημο Υζιοάν (Οιδνζηζηυ ααζίθεζμ) Σν αξαβηθφ βαζίιεην ην Υηκπάξ (Ζimyar kingdom) βξηζθφηαλ ζην λφηην ηκήκα ηεο αξαβηθήο ρεξζνλήζνπ. Οη Έιιελεο θαη νη Ρσκαίνη ην απνθαινχζαλ Οκεξηηηθφ. Ηδξχζεθε πεξί ην 115 π.Υ. θαη έδεζε σο ην 525 κ.Υ. Ζ πιεζπζκφο ηνπ πεξηιάκβαλε αξθεηνχο Αξάβεο ρξηζηηαλνχο, αιιά ε πιεηνςεθία ηνπ ήηαλ Άξαβεο νπαδνί ηνπ ηνπδατζκνχ (φρη Δβξαίνη). Οη βαζηιείο ηνπ έθεξαλ ηνλ ηίηιν θαη ηνπ βαζηιηά ηνπ ΢αλά. Αλάγιπθν πνπ βξέζεθε ζηελ Εαθάξ θαη πηζαλψο απεηθνλίδεη βαζηιηά Ο ζεκαληηθφηεξνο εγεκφλαο ηνπ Υηκπάξ ήηαλ ν βαζηιηάο Νημο αθ-Νμοαάξ ν νπνίνο ήηαλ ηνπδατζηήο θαη πξαγκαηνπνίεζε δηψμεηο θαηά ησλ ρξηζηηαλψλ ππεθφσλ ηνπ. Αλαθέξνληαη εθηειέζεηο κε ξίςε ζηελ ππξά ρξηζηηαλψλ ζε αληίπνηλα γηα αληίζηνηρεο εθηειέζεηο ηνπδαίσλ ζε γεηηνληθά ρξηζηηαληθά βαζίιεηα. Ζ πξσηεχνπζα ηνπ βαζηιείνπ ηνπ Υηκπάξ ήηαλ ε Εαθάξ θαη αξγφηεξα ε ΢αλαά (ζεκεξηλή πξσηεχνπζα ηεο Τεκέλεο). Οη ηζρπξνί εγεκφλεο ηνπ βαζηιείνπ επεμέηεηλαλ ζηαδηαθά ηα φξηα ηνπ θξάηνπο ηνπο αλαηνιηθά πξνο ηνλ Πεξζηθφ Κφιπν θαη βφξεηα πξνο ηελ αξαβηθή έξεκν. Σν 25 π.Υ. θαηέιαβαλ ην ααζίθεζμ ημο ΢ααά. Σν βαζίιεην ηνπ Υηκπάξ ήηαλ πινχζην εμ αηηίαο ηεο αγξνηηθήο ηνπ παξαγσγήο θαη ηνπ εκπνξίνπ ειεθαληφδνληνπ θαη αξσκάησλ πνπ νη Υηκπαξίηεο αγφξαδαλ απφ ηελ Αθξηθή θαη ηελ Ηλδία θαη πνπινχζαλ ζηελ αγνξά ηεο ξσκατθήο απηνθξαηνξίαο. Οη εζσηεξηθέο έξηδεο θαη νη αιιαγέο πνπ επήιζαλ ζηνπο δξφκνπο ηνπ ρεξζαίνπ θαη ζαιάζζηνπ εκπνξίνπ πξνο ηελ Ηλδία θαη ηελ Αθξηθή, επέθεξαλ ζηγά-ζηγά ηνλ νηθνλνκηθφ θαη θαηά ζπλέπεηα ηνλ πνιηηηθφ θαη ζηξαηησηηθφ καξαζκφ ηνπ βαζηιείνπ. Σειηθά ην 525 νη Αβεζζπλνί εηζέβαιαλ απφ ηηο αθξηθαληθέο αθηέο θαη θαηέιπζαλ ην βαζίιεην απηφ. Σν 575 νη Πέξζεο εηζέβαιαλ κε ηε ζεηξά ηνπο ζην έδαθνο ηεο Υηκπάξ θαη έδησμαλ ηνπο Αβεζζπλνχο. Αιιά θαη ε πεξζηθή θαηνρή δελ δηάξθεζε πνιχ. Λίγεο δεθαεηίεο αξγφηεξα νη θαλαηηθνί ζηξαηηψηεο ηνπ Ηζιάκ θαηέιαβαλ φιε ηελ αξαβηθή ρεξζφλεζν. 54

02.04. Σμ ααζίθεζμ ηςκ Ναααηαίςκ Αλ φρη ην ζεκαληηθφηεξν, ην βαζίιεην ησλ Ναβαηαίσλ (Nabataean kingdom) ήηαλ έλα απφ ηα ζεκαληηθφηεξα αξαβηθά βαζίιεηα. Οη Ναβαηαίνη ήηαλ αξαβηθή λνκαδηθή θπιή πνπ δνχζαλ ζηε ρεξζφλεζν ηνπ ΢ηλά θαη ζηελ έξεκν Νεγθέκπ. Σν βαζίιεην απηφ ηδξχζεθε ηνλ 6ν π.Υ. αηψλα θαη θαηαιάκβαλε κηα κεγάιε έθηαζε απφ ην βφξεην ηκήκα ηεο αξαβηθήο ρεξζνλήζνπ, φιε ηε ζεκεξηλή Ηνξδαλία θαη ρεξζφλεζν ηνπ ΢ηλά θαη ηκήκαηα ησλ ζεκεξηλψλ θξαηψλ Ηζξαήι, ΢πξίαο θαη Ηξάθ. Πξσηεχνπζά ηνπ ήηαλ ε Πέηνα, πνπ ήηαλ ηαπηφρξνλα θαη έλα αθκάδνλ θέληξν εκπνξίνπ θαη πνιηηηζκνχ. Αζεκέλην λφκηζκα ηνπ Αξέηα Γ’ ηνπ Φηιέιιελα Σν βαζίιεην ησλ Ναβαηαίσλ έθηαζε ζην απφγεην ηεο ιάκςεο θαη ηεο ηζρχνο ηνπ θαηά ηελ επνρή ηεο βαζηιείαο ηνπ Αξέηα Γ’ (87-62 π.Υ.). Ο Αξέηαο επεμέηεηλε ην θξάηνο ηνπ θαηαιακβάλνληαο απφ ηελ απηνθξαηνξία ησλ ΢ειεπθηδψλ ηελ Γακαζθφ ηεο ΢πξίαο θαη νλφκαζε ηνλ εαπηφ ηνπ, θαηά ηελ ζπλήζεηα ηεο επνρήο, Ανέηαξ Γ’ μ Φζθέθθδκαξ. Έθνςε ζηα λνκηζκαηνθνπεία ηεο Γακαζθνχ ηα πξψηα αζεκέληα λνκίζκαηα ησλ Ναβαηαίσλ φπνπ έγξαςε ην φλνκά ηνπ κε ειιεληθά γξάκκαηα θαη ρξεζηκνπνηνχζε ηελ ειιεληθή αληί ηεο αξαβηθήο γιψζζαο. Σα πνιηηηζηηθά θαη αξρηηεθηνληθά έξγα ηεο επνρήο ηνπ αθνινπζνχζαλ ηελ ειιεληθή θαη ξσκατθή λννηξνπία. Γηα ηελ χδξεπζε ησλ πνιηηψλ ν Αξέηαο έθηηζε θαηά ηα ξσκατθά πξφηππα έλα κεγάιν πδξαγσγείν 26,8 ρηιηνκέηξσλ, Πάλσ ζηνπο βξάρνπο ηεο πξσηεχνπζαο Πέηξαο ρηίζηεθε κηα νιφθιεξε πνιηηεία κε αλάθηνξα, νηθήκαηα, λανχο, ινπηξά, ζέαηξν θαη ηαθηθά κλεκεία. Άιισζηε ε ζξεζθεία ησλ Ναβαηαίσλ (πνπ είρε δερζεί επηξξνέο θαη απφ ηε δσξναζηξηθή δηδαζθαιία) ήηαλ ζηελά ζπλδεδεκέλε κε ηε ιαηξεία ησλ βξάρσλ θαη ησλ πλεπκάησλ πνπ θαηνηθνχζαλ ζ’ απηνχο. Ζ Πέηξα εμειίρζεθε ζε κηα πινχζηα πφιε, γηαηί βξηζθφηαλ ζε θαίξην ζεκείν φπνπ δηαζηαπξψλνληαλ αξθεηνί νδνί θαξαβαληψλ πνπ θαηεπζχλνληαλ πξνο ηελ Μεζφγεην, ηελ Αίγππην, ηε ΢πξία, ηελ Μεζνπνηακία, ηελ 55

Πεξζία θαη ηελ Αξαβία. ΢ήκεξα ηα πεξίθεκα θαη θαινδηαηεξεκέλα ζθαιηζκέλα ζηνπο βξάρνπο κλεκεία ηεο Πέηξαο είλαη πφινο έιμεο γηα ηνπο ηνπξίζηεο. πνπ έξρνληαη απφ φιν ηνλ θφζκν γηα λα ηα ζαπκάζνπλ. ΋ιε ε πεξηνρή βφξεηα ηεο αξαβηθήο ρεξζνλήζνπ βξέζεθε ζηαδηαθά ππφ ξσκατθή θαηνρή. Ο Αξέηαο ζπλεξγάζηεθε κε ηνπο Ρσκαίνπο, απνδέρζεθε ηελ επηθπξηαξρία ηνπο θαη απηνί ηνλ άθεζαλ λα θπβεξλήζεη ηε ρψξα ηνπ σο ππνηειήο ηεο ξσκατθήο απηνθξαηνξίαο. Σν βαζίιεην ησλ Ναβαηαίσλ έραζε νξηζηηθά ηελ έζησ θαη ππνηππψδε αλεμαξηεζία ηνπ ην έηνο 106 κ.Υ. φηαλ πέζαλε ν ηειεπηαίνο βαζηιηάο ηνπ ν Ραβέι Β’ ν ΢σηήξαο. Κηίξην ηεο Πέηξαο Ο απηνθξάηνξαο Σξαταλφο πξφζζεζε ηφηε άιιε κηα επαξρία, ηελ Πεηναία Ανααία, ζηελ θνζκνθξάηεηξα Ρψκε. Σν πνιπζετθφ ζχζηεκα ησλ Ναβαηαίσλ εγθαηαιείθζεθε κε ηελ έιεπζε θαη επηθξάηεζε ηνπ ρξηζηηαληζκνχ.

02.05. Σμ ααζίθεζμ ηδξ Παθιφναξ (Σακηιυν) Αθφκα έλαο ελδηαθέξσλ αξαβηθφο πνιηηηζκφο, πνπ αλαπηχρζεθε πξηλ ηελ έιεπζε ηνπ Ηζιάκ, ήηαλ απηφο ηνπ βαζηιείνπ ηεο Παικχξαο (kingdom of Palmyra) ή Σαληκφξ ζηελ αξαβηθή γιψζζα. Σν θέληξν ηνπ βαζηιείνπ ήηαλ ε πφιε Έκεζα, ε ζεκεξηλή πφιε ηεο ΢πξίαο Υνκο. Αλ θαη ην βαζίιεην απηφ ππήξρε, ζχκθσλα κε ηνπο ηζηνξηθνχο, απφ ηνλ 9ν π.Υ. αηψλα, έγηλε ζεκαληηθφ κφιηο ηνλ 3ν αηψλα κ.Υ. Ζ βνήζεηα πνπ πξνζέθεξε ην κηθξφ απηφ θξάηνο ζηνλ πφιεκν ησλ Ρσκαίσλ θαηά ηεο Πεξζίαο επηβξαβεχζεθε ην 265 κ.Υ., κε ηελ αλαγλψξηζε ηνπ Άξαβα βαζηιηά Οοκηπαΰκα (νη Έιιελεο ηνλ απνθαινχζαλ Οδαίλαζν) σο - ππνηεινχο ζηε Ρψκε - εγεκφλα. Μεηά ην ζάλαην ηνπ βαζηιηά ην 267, ή ρήξα ηνπ ε Εατλάκπ, πεξηζζφηεξν γλσζηή σο Εελνβία αλέιαβε ηα ελία ηνπ βαζηιείνπ θαη ζέιεζε λα απαιιάμεη ην θξάηνο ηεο απφ ηελ ξσκατθή επηθπξηαξρία θαη λα αλεμαξηεηνπνηεζεί. 56

Ζ Εελνβία, κηα απφ ηηο πην ηζρπξέο βαζίιηζζεο ηεο Αξαβίαο ήηαλ πνιχ φκνξθε γπλαίθα, έμππλε θαη ραξηζκαηηθή. Ήηαλ επίζεο κνξθσκέλε, αγαπνχζε ηηο ηέρλεο θαη ην ζέαηξν θαη κηινχζε ειιεληθά, ιαηηληθά, αξακατθά, αηγππηηαθά θαη ηηο ηνπηθέο αξαβηθέο δηαιέθηνπο. ΋κσο ππεξεθηίκεζε ηηο δπλάκεηο ηεο, απνθάιεζε ηνλ εαπηφ ηεο Απγνχζηα, θήξπμε ηνλ πφιεκν θαηά ηεο Ρψκεο θαη ζε ζχληνκν ρξνληθφ δηάζηεκα θαηέιαβε ηε ΢πξία, ηελ Παιαηζηίλε θαη ηελ Αίγππην. Σν θξάηνο φκσο ηεο Εελνβίαο άληεμε κφιηο πέληε ρξφληα. Ζ βαζίιηζζα ηεο Παικχξαο Εελνβία Ζ παλίζρπξε Ρψκε δελ κπνξνχζε λα κελ αληηδξάζεη. Ο απηνθξάηνξαο Απξειηαλφο εθζηξάηεπζε θαηά ηεο Παικχξαο θαη ην 272 πνιηφξθεζε ηελ πξσηεχνπζά ηεο. Ζ Εελνβία θαη ν γηνο ηεο Αζελφδσξνο επηρείξεζαλ λα δηαθχγνπλ, αιιά ζπλειήθζεζαλ θαη κεηαθέξζεθαλ ζηε Ρψκε. Οξγαλψζεθε ζηε Ρψκε έλαο κεγαινπξεπήο ζξίακβνο ηνπ ληθεηή Απξειηαλνχ. Ζ αηρκάισηε βαζίιηζζα Εελνβία αθνινπζνχζε ην άξκα ηνπ απηνθξάηνξα δεκέλε κε ρξπζέο αιπζίδεο αιιά θαη ζηνιηζκέλε κε φια ηα θνζκήκαηά ηεο. Μεηά απφ ηε ήηηα ηεο Εελνβίαο ην βαζίιεην ηεο Παικχξαο θαηαιχζεθε θαη ε πεξηνρή ελζσκαηψζεθε ζε κηα απφ ηηο ξσκατθέο επαξρίεο.

02.06. Σμ ααζίθεζμ ηςκ Κζκηά Σν βαζίιεην ησλ Κηληά (kingdom of Kindah) πήξε ην φλνκά ηνπ απφ ηελ νκψλπκε θπιή βεδνπίλσλ Αξάβσλ. Βξηζθφηαλ ζην λφην ηεο αξαβηθήο ρεξζνλήζνπ, θνληά ζηελ ζεκεξηλή Τεκέλε. Απφ ηα επξήκαηα ησλ αλαζθαθψλ ππνινγίδεηαη φηη ππήξρε απφ ηνλ 2ν π.Υ. αηψλα, αιιά έθηαζε ζηελ αθκή ηνπ πεξί ηα ηέιε ηνπ 5νπ θαη αξρέο ηνπ 6νπ αηψλα. Οη ηφηε βαζηιείο ησλ Κηληά επηρείξεζαλ λα ελψζνπλ αξθεηέο άιιεο αξαβηθέο θπιέο ππφ ην ζθήπηξν ηνπο. Ζ ζξεζθεία ησλ Κηληά ήηαλ πνιπζετζηηθή, αιιά πνιινί απφ απηνχο είραλ αζπαζηεί ηνλ ηνπδατζκφ.

Ο ζεκαληηθφηεξνο βαζηιηάο ησλ Κηληά ήηαλ ν αθ-Υανίη ζιπκ Αιν, νπνίνο επεμέηεηλε ην βαζίιεηφ ηνπ βφξεηα εηζβάινληαο ζηα γεηηνληθά βαζίιεηα. Καηέιαβε γηα ιίγν ηελ Αι-Υηξάρ, πξσηεχνπζα ηνπ ρξηζηηαληθνχ βαζηιείνπ ηνπ Λαρκίλη. ΋κσο ε θαηνρή απηή δελ θξάηεζε πνιχ. Σν 529 νη ρξηζηηαλνί Άξαβεο αλαθαηέιαβαλ ηελ πξσηεχνπζά ηνπο θαη ζθφησζαλ ηνλ αι-Υαξίη θαη πελήληα απφ ηα κέιε ηεο νηθνγέλεηάο ηνπ. Μεηά απφ ην ζάλαην ηνπ βαζηιηά ην θξάηνο ησλ Κηληά ρσξίζηεθε απφ ηνπο πξίγθηπεο ζε ηέζζεξα κηθξά θξαηίδηα, ηα νπνία δηαηεξήζεθαλ αθφκα θαη κεηά ηελ επηβνιή ηνπ Ηζιάκ ζηελ αξαβηθή ρεξζφλεζν.

02.07. Σμ ααζίθεζμ ημο Λαπιίκη Άγαικα βαζηιηά ηνπ Λαρκίλη Σν ρξηζηηαληθφ βαζίιεην ηνπ Λαρκίλη (kingdom of Lakhmid) ήηαλ έλα αθφκα έλα αξαβηθφ θξάηνο, πνπ βξηζθφηαλ ζηελ πεξηνρή ηνπ ζεκεξηλνχ λνηίνπ Ηξάθ θαη ηνπ Κνπβέηη. Οπζηαζηηθά ήηαλ κηα ραιαξή νκνζπνλδία αξαβηθψλ θπιψλ, ε κεγαιχηεξε απφ ηεο νπνίεο ήηαλ ε θπιή ησλ Λαρκίλη. Ηδξχζεθε πεξί ηνλ 3ν αηψλα θαη έθηαζε ζηελ αθκή ηνπ ηνλ 6ν αηψλα θαηά ηε δηάξθεηα ηεο βαζηιείαο ηνπ αθ-Μμοκηίν Γ’ (503-554). Σελ επνρή εθείλε ην θξάηνο ηνπ εθηηλφηαλ ζην κεγαιχηεξν κέξνο ησλ δπηηθψλ αθηψλ ηνπ Πεξζηθνχ θφιπνπ θαη έθηαλε σο ηνλ πνηακφ Δπθξάηε, ζηηο φρζεο ηνπ νπνίνπ ήηαλ ρηηζκέλε ε πξσηεχνπζά ηνπ αι-Υηξάρ (θνληά ζηελ ζεκεξηλή ηξαθηλή πφιε Κνχθα). Σν βαζίιεην ηνπ Λαρκίλη ήηαλ ππνηειέο ζηε Εσξναζηξηθή Πεξζηθή απηνθξαηνξία ησλ ΢αζζαληδψλ. Με ηελ βνήζεηα ησλ Πεξζψλ ν βαζηιηάο αι-Μνπληίξ έθαλε ζπρλέο επηδξνκέο ζην βαζίιεην ηνπ Γθαζάλ, έλα άιιν αξαβηθφ ρξηζηηαληθφ θξάηνο, ζχκκαρν ηεο Βπδαληηλήο απηνθξαηνξίαο. Σν βαζίιεην ηνπ Λαρκίλη δηαιχζεθε ην 602, κεηά ην ζάλαην ηνπ κεγάινπ Άξαβα ρξηζηηαλνχ βαζηιηά Αλ-Ννπ’καλ.

02.08. Σμ ααζίθεζμ ημο Γηαζάκ Αθφκα έλα αξαβηθφ ρξηζηηαληθφ βαζίιεην πνπ βξηζθφηαλ δπηηθά ηνπ Λαρκίλη ήηαλ ην βαζίιεην ηνπ Γθαζάλ (kingdom of Ghassan). Οη Γθαζάλ ήηαλ εμειιεληζκέλνη Άξαβεο ρξηζηηαλνί, κέιε θπιψλ ηεο Τεκέλεο πνπ ηνλ 3ν αηψλα κεηαλάζηεπζαλ ζε εδάθε, ηα νπνία ζήκεξα αλήθνπλ ζηε ΢πξία, ζην Λίβαλν, θαη ην Ηζξαήι, φπνπ θαη ζπγρσλεχηεθαλ κε ηηο εθεί ειιελφγισζζεο ρξηζηηαληθέο θνηλφηεηεο. Ο βαζηιηάο αι-Υαξίη ηκπλ Γηακπάια ζηε ζθελή ηνπ Οη αηηίεο ηεο κεηαλάζηεπζεο απηήο δελ είλαη γλσζηέο. Κάπνηνη ηζηνξηθνί ηελ απνδίδνπλ ζε θιηκαηηθέο αιιαγέο πνπ επέθεξαλ θαηαζηξνθέο ζηηο ζνδεηέο γηα αξθεηά ρξφληα. Άιινη πάιη ππνζηεξίδνπλ φηη νη ρξηζηηαλνί θάηνηθνη ηεο Τεκέλεο ππνρξεψζεθαλ λα εγθαηαιείςνπλ ηε ρψξα ηνπο εμ αηηίαο ησλ δηψμεσλ πνπ ππέζηεζαλ απφ ηνπο νπαδνχο ηνπ ηνπδατζκνχ, πνπ απνηεινχζαλ ηελ πιεηνςεθία. Οη κεηαλάζηεο απηνί φδεπζαλ πξνο πεξηνρέο πνπ ν ρξηζηηαληζκφο ήηαλ ε θπξίαξρε ζξεζθεία. Οη εγεκφλεο ηεο Αλαηνιηθήο Ρσκατθήο απηνθξαηνξίαο βξήθαλ ζηνπο λενθεξκέλνπο Άξαβεο ηζρπξνχο ζπκκάρνπο ηθαλνχο λα αληηκεησπίζνπλ ην άιιν ηζρπξφ ρξηζηηαληθφ βαζίιεην ηνπ Λαρκίλη, πνπ είρε πξνζδεζεί ζην πεξζηθφ άξκα. Ζ πξσηεχνπζα ηνπ βαζηιείνπ απηνχ ήηαλ ε Γακαζθφο θαη ην θξάηνο έθηαζε ζηε αθκή ηνπ πεξί ηνλ 6ν αηψλα, φηαλ κε επηθεθαιήο ηνλ βαζηιηά ηνπ αθ-Υανίη ζιπκ Γζαιπάθα (βαζίιεπζε 529-569), θαηάθεξε επηηπρψο λα ιεηηνπξγήζεη σο αλάρσκα ελάληηα ζηηο επηζέζεηο ησλ Πεξζψλ θαη ηνπ - ζπκκάρνπ ησλ Πεξζψλ - βαζηιείνπ ηνπ Λαρκίλη θαη λα πξνζηαηεχζεη ηηο θχξηεο εκπνξηθέο νδνχο ηεο πεξηνρήο. Ο απηνθξάηνξαο Ηνπζηηληαλφο, αλαγλσξίδνληαο ηηο επηηπρίεο απηέο, απέλεηκε ζηνλ βαζηιηά ηνλ ηίηιν ηνπ «παηξηθίνπ»

Ο αι-Υαξίη ήηαλ ρξηζηηαλφο κνλνθπζίηεο θαη βνήζεζε πνιχ ηνπο νκφδνμνχο ηνπ ΢χξηνπο απφ ηηο δηψμεηο ησλ νξζφδνμσλ Βπδαληηλψλ πνπ ηνπο ζεσξνχζαλ αηξεηηθνχο. Σν βαζίιεην απηφ έδεζε σο ηνλ 8ν αηψλα, σο ππνηειέο ηεο Βπδαληηλήο απηνθξαηνξίαο. Καηαιχζεθε ην 736 απφ ηνπο λενθψηηζηνπο ζην Ηζιάκ Άξαβεο θαη νη πεξηζζφηεξνη θάηνηθνί ηνπ αζπάζζεθαλ ηνλ ηζιακηζκφ.

Άξαβεο

03. Διιεληζηηθή Αίγππηνο-Υξηζηηαληζκφο-Βπδάληην 03.01.

Ζ Δθθδκζζηζηή Αίβοπημξ

΋πσο είδακε παξαπάλσ, ζην θεθάιαην γηα ηνπο Έιιελεο, θαηά ηελ ειιεληζηηθή πεξίνδν θαη θπξίσο κεηά ηελ ξσκατθή θαηάθηεζε ηεο Διιάδαο, ην θέληξν ηεο θηινζνθίαο, ηεο γλψζεο θαη ησλ επηζηεκψλ δελ ήηαλ πηα ε Αζήλα, αιιά ε Αιεμάλδξεηα ηεο Αηγχπηνπ. Ο ζηξαηεγφο ηνπ Αιέμαλδξνπ Πημθειαίμξ Α’ μ ΢ςηήν (306-285 π.Υ.) νλφκαζε ηνλ εαπηφ ηνπ βαζηιέα (θαξαψ) ηεο Αηγχπηνπ θαη ίδξπζε ηελ δπλαζηεία ησλ Πηνιεκαίσλ, πνπ άληεμε ζρεδφλ ηξεηο αηψλεο. Με ηνπο Πηνιεκαίνπο, ε Αίγππηνο έγηλε πάιη πινχζηα θαη ηζρπξή, ε δε Αιεμάλδξεηα έγηλε λαπηηθφ, εκπνξηθφ θαη πνιηηηζηηθφ θέληξν ηεο Αλαηνιηθήο Μεζνγείνπ. Απφ ηελ κεηάθξαζε ησλ Δβδνκήθνληα Δπί Πηνιεκαίσλ, ζηελ Αιεμάλδξεηα άλζηζαλ νη ηέρλεο θαη νη επηζηήκεο. Ήηαλ κηα πνιπεζληθή πφιε, κε δπν ηζρπξέο εζληθέο παξνηθίεο, ηνπο Έιιελεο θαη ηνπο Δβξαίνπο, νη νπνίνη επεξέαζαλ ηα γξάκκαηα θαη ην εκπφξην, αιιά παξάιιεια, βξίζθνληαλ ζρεδφλ πάληα ζε κφληκε αληηπαιφηεηα. Ζ επηθξαηνχζα γιψζζα ήηαλ ε ειιεληθή θαη κε ηνλ θαηξφ νη Δβξαίνη δελ κπνξνχζαλ λα θαηαλνήζνπλ ηα εβξατθά ηεο Βίβινπ. Έηζη γχξσ ζην 270, εβδνκήληα ιφγηνη αλέιαβαλ ηελ κεηάθξαζε ηεο Βίβινπ ζηα ειιεληθά. Απηή νλνκάζηεθε ε Μεηάθναζδ ηςκ Δαδμιήημκηα θαη ζπλέβαιε ζην λα γίλεη πην πξνζηηή ζηνλ πνιχ θφζκν, πξάγκα πνπ επέηξεςε λα γίλεη ν Ηνπδατζκφο επξχηεξα γλσζηφο. Ο Πηνιεκαίνο Α’ ίδξπζε θαη ν δηάδνρφο ηνπ Πημθειαίμξ Β’ μ Φζθάδεθθμξ (283-246) πξνψζεζε, δπν ζεκαληηθά πνιηηηζηηθά θέληξα πνπ ππήξμαλ ηζηνξηθά πξφηππα θαη ήηαλ πξαγκαηηθνί λενηεξηζκνί ηεο επνρήο: Σν Μνπζείν θαη ηελ Βηβιηνζήθε ηεο Αιεμαλδξείαο. 61

Σν Μμοζείμ ηδξ Αθελακδνείαξ ήηαλ θάηη ζαλ έλα παλεπηζηήκην ηεο επνρήο, κε κεγαιχηεξν εχξνο απφ απηφ ηεο Αθαδεκίαο ηεο Αζήλαο. Δθεί δνχζαλ θαη ζηηίδνληαλ δεκνζία δαπάλε, αιιά θαη δίδαμαλ, ζπλέγξαςαλ θαη πξαγκαηνπνίεζαλ κειέηεο θαη έξεπλεο φινη νη γλσζηνί επηζηήκνλεο θαη θηιφζνθνη ηεο επνρήο, φπσο ν θηιφινγνο Καθθίιαπμξ μ Κονδκαίμξ, ν θηιφζνθνο, γεσκέηξεο θαη καζεκαηηθφο Δοηθείδδξ, ν καζεκαηηθφο θαη εθεπξέηεο Κηδζίαζμξ μ Αθελακδνεφξ, ν γηαηξφο Ζνυθζθμξ απφ ηε Υαιθεδφλα, ν επίζεο γηαηξφο θαη αλαηφκνο Δναζίζηναημξ απφ ηελ Κέα, ν αζηξνλφκνο Κχκςκ μ ΢άιζμξ, ν ζπνπδαίνο καζεκαηηθφο, θπζηθφο, αζηξνλφκνο, κεραληθφο θαη εθεπξέηεο Ανπζιήδδξ απφ ηεο ΢πξαθνχζεο, ν κεγάινο κεραληθφο ηεο αξραηφηεηαο Ήνςκ μ Αθελακδνεφξ, μ Γζυθακημξ, πμο ήηαλ ν πξψηνο πνπ εηζήγαγε ζηα καζεκαηηθά ηνλ αιγεβξηθφ ζπκβνιηζκφ, ν καζεκαηηθφο θαη γεσγξάθνο, Δναημζεέκδξ, ν αζηξνλφκνο Ίππανπμξ, ν θηιφζνθνο θαη γεσγξάθνο Πημθειαίμξ Κθαφδζμξ, ν αζηξνλφκνο θαη γξακκαηηθφο Θέςκ, ε θφξε ηνπ Τπαηία θαη πνιινί άιινη. Σν Μνπζείν νθείιεη ην φλνκά ηνπ ζηηο Δλλέα Μνχζεο ηηο κπζηθέο θφξεο ηνπ Γία θαη ηεο Μλεκνζχλεο, πξνζηάηηδεο ησλ ηερλψλ θαη ησλ επηζηεκψλ. Αλδξηάληαο ηνπ Γεκεηξίνπ ηνπ Φαιεξέσο ζηελ ζχγρξνλε Βηβιηνζήθε ηεο Αιεμαλδξείαο Σν Μνπζείν θαηαζηξάθεθε απφ ππξθαγηά επί Ηνπιίνπ Καίζαξα, αιιά ζχληνκα αλνηθνδνκήζεθε. Σνλ 3ν αηψλα θαηαζηξάθεθε θαη πάιη κε εληνιή ηνπ Ρσκαίνπ απηνθξάηνξα Καξαθάιια, νη κε Αηγχπηηνη θηιφζνθνη θαη νη επηζηήκνλεο δηψρζεθαλ θαη ε πεξηνπζία ηνπ Μνπζείνπ δεκεχζεθε. Λίγα αξγφηεξα ιεηηνχξγεζε θαη πάιη, φκσο είρε ράζεη πιένλ ηελ αίγιε ηνπ θαη ζηαδηαθά παξήθκαζε. Ζ Βζαθζμεήηδ ηδξ Αθελάκδνεζαξ ηδξχζεθε θαη απηή επί Πηνιεκαίνπ Α’ κε παξφηξπλζε ηνπ Αζελαίνπ πνιηηηθνχ θαη θηινζφθνπ Γδιδηνίμο ημο Φαθδνέςξ, ν νπνίνο σο καζεηήο ηνπ Αξηζηνηέιε γλψξηδε θαιά ηελ νξγάλσζε κηαο βηβιηνζήθεο. Ζ Βηβιηνζήθε ζχληνκα έγηλε ην εθδνηηθφ θέληξν θαη ε κεγαιχηεξε βηβιηνζήθε ηνπ γλσζηνχ ηφηε θφζκνπ. Ήηαλ ρσξηζκέλε ζε ηνκείο φπσο: ξεηνξηθή, λνκηθή, καζεκαηηθά, ηζηνξία, ηαηξηθή, πνίεζε θιπ. ΢ηελ Βηβιηνζήθε είραλ ζπγθεληξσζεί πεξίπνπ 62

πεληαθφζηεο σο επηαθφζηεο ρηιηάδεο ζπγγξάκκαηα φισλ ζρεδφλ ησλ επηζηεκφλσλ θαη θηινζφθσλ ηεο αξραηφηεηαο. ΢ηελ ζπιινγή ηεο πεξηιακβαλφηαλ θαη ην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο ειιεληθήο γξακκαηείαο απφ ηνλ ΋κεξν θαη ηνλ Ζζίνδν σο ηνπο ζπγγξαθείο ηνπ 2νπ κ.Υ. αηψλα. Ο πξψηνο ηεο δηεπζπληήο ήηαλ ν θηιφζνθνο θαη ιεμηθνγξάθνο Εδκυδμημξ μ Δθέζζμξ (325-360). Σνλ δηαδέρζεθε ν επηθφο πνηεηήο Απμθθχκζμξ μ Ρυδζμξ Γελ μέξνπκε πφηε θαη πψο θαηαζηξάθεθε ε ηζηνξηθή απηή Βηβιηνζήθε. Δίλαη βέβαην φηη ππέζηε ζεκαληηθή δεκηά θαηά ηελ ππξθαγηά πνπ μέζπαζε ην 48 π.Υ. επί Ηνπιίνπ Καίζαξα. Ζ βαζίιηζζα ηεο Αηγχπηνπ Κιενπάηξα δηέηαμε ηελ αλαζχζηαζε ηνπ ηδξχκαηνο, ην νπνίν εκπινπηίζηεθε κε 200.000 ηφκνπο ηεο Βηβιηνζήθεο ηεο Πεξγάκνπ, πνπ ν Ρσκαίνο ζηξαηεγφο Μάξθνο Αληψληνο δψξηζε ζηελ βαζίιηζζα (θαη εξσκέλε ηνπ). Ο Δπθιείδεο ΋κσο ε ζεκαληηθφηεξε θαηαζηξνθή έγηλε ην 391 κεηά απφ δηάηαγκα ηνπ Ρσκαίνπ απηνθξάηνξα Θενδφζηνπ Α’, πνπ δεηνχζε ηελ θαηαζηξνθή φισλ ησλ ηεξψλ ηεο παιηάο ζξεζθείαο ηνπ Γσδεθαζένπ θαη ηελ εμαθάληζε θάζε εγγξάθνπ ή κλεκείνπ πνπ είρε ειιεληθή πξνέιεπζε θαη είρε ζρέζε κε ηνλ ειιεληθφ πνιηηηζκφ, ηελ ειιεληθή θηινζνθία θαη ηελ παιηά ζξεζθεία. Με αθνξκή απηφ ην δηάηαγκα ν παηξηάξρεο Θεφθηινο μεζήθσζε ηνλ ρξηζηηαληθφ φριν ηεο Αιεμάλδξεηαο, ν νπνίνο εηζέβαιε θαη έθαςε ηνλ λαφ ηνπ ΢εξάπηδνο. Μεγάιν κέξνο ηνπ πεξηερνκέλνπ ηεο βηβιηνζήθεο πεηάρηεθε θαη θάεθε ζηνπο δξφκνπο. Ζ ραξηζηηθή βνιή γηα ην ίδξπκα απηφ ήξζε ην 642 φηαλ ε Αίγππηνο θαηαθηήζεθε απφ ηνπο Άξαβεο κνπζνπικάλνπο. Έλαο επηθαλήο θηιφζνθνο, ρξηζηηαλφο θαη βηβιηφθηινο, ν γξακκαηηθφο Ηςάκκδξ Φζθυπμκμξ δήηεζε απφ ηνπο λένπο θπξίνπο ηεο ρψξαο λα ηνπ δνζνχλ ηα βηβιία ηεο Βηβιηνζήθεο. Ο Άξαβαο ζηξαηεγφο Ακξ ει Αξο ζπκθψλεζε πξφζπκα, αιιά ζεψξεζε πσο έπξεπε λα δεηήζεη ηε γλψκε ηνπ ραιίθε Οιάν (Umar), ν νπνίνο απάληεζε: «Ακ αοηά ηα πεζνυβναθα πενζέπμοκ υ,ηζ ηαζ ημ Κμνάκζ είκαζ πενζηηά. Ακ πενζέπμοκ πνάβιαηα ακηίεεηα, ηυηε 63

είκαζ επζγήιζα». Σφηε δηαηάρζεθε φινο απηφο ν ζεζαπξφο λα ρξεζηκνπνηεζεί σο θαχζηκε χιε γηα ηα ινπηξά ηεο πφιεο. Απφ ηα ρεηξφγξαθα πνπ δηαζψζεθαλ, άιια βξέζεθαλ ζηε Ρψκε, άιια ζε κνλαζηήξηα θαη βηβιηνζήθεο ηνπ Βπδαληίνπ, άιια ζηελ παηξηαξρηθή (θνπηηθή) βηβιηνζήθε ηνπ Καΐξνπ θαη άιια δηαζψζεθαλ απφ Άξαβεο ινγίνπο. Μεηά ηελ νξηζηηθή επηθξάηεζε ηνπ Ηζιάκ ηα δηαζσζέληα ρεηξφγξαθα ησλ καζεκαηηθψλ, ηεο αζηξνλνκίαο, ηεο θπζηθήο, ηεο ηαηξηθήο θαη γεληθψο ησλ ζεηηθψλ επηζηεκψλ ζηάιζεθαλ ζηα παλεπηζηήκηα, ελψ αληίζεηα ηα ινγνηερληθά έξγα ζεσξήζεθαλ αηξεηηθά θαη θαηαζηξάθεθαλ.

03.02. Ζ επζηνάηδζδ ημο Υνζζηζακζζιμφ Σν έηνο 313 ν Ρσκαίνο απηνθξάηνξαο Κςκζηακηίκμξ Α’ (μ Μέβαξ) κε ην δηάηαγκα ησλ Μεδηνιάλσλ παξαρψξεζε πιήξε ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία ζηνπο ρξηζηηαλνχο ηεο επηθξάηεηάο ηνπ. Ο Κσλζηαληίλνο ν Μέγαο Σν 330, κεηέθεξε πξσηεχνπζα ηνπ απέξαληνπ θξάηνπο ηνπ ζηελ παιηά απνηθία ησλ Μεγαξέσλ ην Βογάκηζμ, πνπ βξηζθφηαλ ζηελ επξσπατθή αθηή ηνπ Βνζπφξνπ, ην ζχλνξν δπν επείξσλ ηεο Αζίαο θαη ηεο Δπξψπεο. Ζ λέα πξσηεχνπζα νλνκάζηεθε Νέα Ρψκε, αιιά ζχληνκα έγηλε γλσζηή σο Κσλζηαληηλνχπνιε, απφ ην φλνκα ηνπ ηδξπηή ηεο. Σνλ επφκελν ρξφλν (331) κε εληνιή ηνπ απηνθξάηνξα, απνγξάθεζαλ νη αξραίνη λανί θαη νη ζεζαπξνί ηνπο θαηαζρέζεθαλ. Ο Κσλζηαληίλνο, αλ θαη δελ είρε αθφκα επίζεκα πξνζρσξήζεη ζηνλ ρξηζηηαληζκφ, πξνήδξεπζε ηεο Πνχηδξ Οζημοιεκζηήξ ΢οκυδμο πνπ έγηλε ην 325 ζηε Νίθαηα ηεο Βηζπλίαο θαη νπζηαζηηθά επέβαιε ηνλ ρξηζηηαληζκφ σο ηελ επίζεκε ζξεζθεία ηνπ θξάηνπο. Ο Κσλζηαληίλνο είρε ζπλεηδεηνπνηήζεη ηελ αλάγθε ηεο ιατθήο ελφηεηαο ζην εζσηεξηθφ ηεο απηνθξαηνξίαο, πνπ γηα ηξεηο ζρεδφλ αηψλεο ζπληαξαζζφηαλ απφ ζξεζθεπηηθέο δηακάρεο θαη δησγκνχο. Γη’ απηφ ζέζπηζε ηελ πξαγκαηηθή αλεμηζξεζθία, πξνζηάηεπζε ηηο ρξηζηηαληθέο 64

θνηλφηεηεο, αμηνπνίεζε ηνπο ρξηζηηαλνχο ζην ζηξαηφ ηνπ θαη δηέηαμε ηελ επηζηξνθή ησλ δεκεπκέλσλ πεξηνπζηψλ. Παξαρψξεζε δηθαίσκα ζηνπο επηζθφπνπο λα ιχνπλ ηηο ηδησηηθέο δηαθνξέο ηνπ πνηκλίνπ ηνπο, φρη σο δηθαζηέο αιιά κάιινλ σο δηαηηεηέο. Θέζπηζε ηελ αξγία ηεο Κπξηαθήο θαη ησλ κεγάισλ ενξηψλ, φπσο ηα Υξηζηνχγελλα θαη ρξεκαηνδφηεζε ηελ αλέγεξζε λαψλ κεηαμχ ησλ νπνίσλ ηεο Αλαζηάζεσο, ηεο Γέλλεζεο θαη ηνπ ΋ξνπο ησλ Διαηψλ, ζηελ Παιαηζηίλε. ΋κσο παξάιιεια, δηαηήξεζε θαη ην ηίηιν ηνπ αξρηεξέα ηεο ξσκατθήο ζξεζθείαο θαη ρξεκαηνδνηνχζε ηηο δαπάλεο ησλ ενξηψλ θαη ησλ ηειεηψλ ηεο. Σα έθαλε απηά, γηαηί ε ζπληξηπηηθή πιεηνςεθία ηνπ ιανχ, ήηαλ αθφκα νπαδνί ηεο παιηάο ζξεζθείαο θαη ην πξψην ηνπ κέιεκα ήηαλ ε ελφηεηα ηνπ ιανχ. Μεηέθεξε δε ζηε λέα πξσηεχνπζα, ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε, ην άγαικα ηεο ζεάο Σχρεο, ε νπνία ζα παξείρε ηελ εχλνηά ηεο ζηε λέα πφιε. Απεηθφληζε ηε ζενχ Μίζξα Άιισζηε ν Κσλζηαληίλνο, αθνινχζεζε ηηο ζξεζθεπηηθέο πεπνηζήζεηο ηνπ παηέξα ηνπ θαη είρε πηνζεηήζεη ηνλ εκμεεσζιυ, δειαδή ηελ πίζηε ζε έλα αλψηεξν ζεφ θαη ηελ χπαξμε άιισλ κηθξφηεξσλ. Λάηξεπε σο αλψηεξν ζεφ ηνλ Ήιην (Απφιισλα - Μίζξα), κηα ζαθή πξφζκημε ζηνηρείσλ ηεο ειιεληθήο κε ηηο αλαηνιηθέο ζξεζθείεο. Γη’ απηφ θαη ην πέξαζκα απφ ηνλ εκμεεσζιυ ζηνλ ιμκμεεσζιυ, ήηαλ επθνιφηεξν. Ζ απνδνρή ηνπ Υξηζηηαληζκνχ απφ ηνλ Κσλζηαληίλν, έγηλε ζηαδηαθά, θαη κφλν θαηά ην ηέινο ηεο δσήο ηνπ βαθηίζηεθε ρξηζηηαλφο. Μεηά ηνλ Κσλζηαληίλν φια άιιαμαλ ζην θφζκν. Ζ Ρσκατθή απηνθξαηνξία, φπσο ηελ ήμεξε σο ηφηε ν θφζκνο, ζπλέρηζε λα ππάξρεη, αιιά φρη πηα γηα πνιχ. Δίρε ήδε ρσξηζηεί ζε δπν θνκκάηηα. Σν παιηφ, ην Γπηηθφ άληεμε ιίγν παξαπάλσ απφ έλα αηψλα, αιιά ην λέν, ην Αλαηνιηθφ, ζηαδηαθά κεηαιιάρζεθε ζε κηα λέα κεγάιε απηνθξαηνξία, ηε Βογακηζκή Αοημηναημνία πνπ έδεζε αθφκα έληεθα αηψλεο.

Ο Κσλζηαληίλνο πίζηεπε φηη κε ηελ παχζε ησλ δησγκψλ θαη ηελ επκελή κεηαρείξηζε ησλ ρξηζηηαλψλ απφ ηελ εμνπζία, ζα έπαπαλ νη ζξεζθεπηηθέο έξηδεο θαη ζα απνθαζίζηαην ε εηξήλε κεηαμχ νκνζξήζθσλ. ΋κσο δηαςεχζζεθε. Ήδε ζηελ Αλαηνιή, εχξηζθε κεγάιε απήρεζε ε δηδαζθαιία ηνπ Ανείμο, θιεξηθνχ απφ ηελ Αιεμάλδξεηα, πνπ ήηαλ ηφηε ην κεγαιχηεξν θηινζνθηθφ θέληξν ηεο επνρήο. Ο Άξεηνο ζεσξνχζε πσο ν Ηεζνχο ήηαλ ηηίζια ηνπ Θενχ θη φρη Θεφο ν ίδηνο. Τπνζηήξημε φηη ν Τηφο ήηαλ θαηψηεξνο ηνπ Παηξφο, φηη ν Θεφο είλαη ν κφλνο άλαξρνο, αηειεχηεηνο θαη αΐδηνο, ελψ ν Ηεζνχο έρεη αξρή, ηηίζηδηε, γελλήζεθε απυ ημ εέθδια ηαζ ηδ αμφθδζδ ηνπ Θενχ, αιιά δελ είλαη νκννχζηνο ηνπ Θενχ. Ζ ζεσξία ηνπ, ν Ανεζακζζιυξ ήηαλ αληίζεηε κε ηελ επίζεκε ζέζε ηεο Δθθιεζίαο, φηη ν Ηεζνχο ήηαλ θαη ηέιεηνο άλζξσπνο θαη ηέιεηνο Θεφο. Ο Άξεηνο είρε πιαηηά κφξθσζε θαη ήηαλ δεηλφο ξήηνξαο θαη έπεηζε πνιινχο, ηδηαίηεξα ζηελ Αλαηνιή, λα αθνινπζήζνπλ ην δφγκα ηνπ, κεηαμχ ησλ νπνίσλ ηελ αδειθή ηνπ Κσλζηαληίλνπ, Κσλζηαληίλα θαη ηνπο επηζθφπνπο Νηθνκήδεηαο θαη Καηζαξείαο. Ο Άξεηνο Ζ Οηθνπκεληθή ΢χλνδνο ηεο Νίθαηαο, ζηελ νπνία κεηείραλ πεξίπνπ 300 επίζθνπνη απφ φιε ηελ απηνθξαηνξία, θαηαδίθαζε ηνλ Αξεηαληζκφ θαη εμφξηζε ηνλ Άξεην ζηελ Ηιιπξία, ε αίξεζή ηνπ φκσο εμαθνινχζεζε γηα αηψλεο λα δεη, λα έρεη νπαδνχο θαη λα ηαιαηπσξεί ηελ επίζεκε Δθθιεζία. Δπίζεο ε ΢χλνδνο, ζπλέηαμε ηα εθηά πξψηα άξζξα ηνπ ΢πκβφινπ ηεο Πίζηεσο θαη φξηζε ηελ εκέξα ενξηαζκνχ ηεο Αλάζηαζεο ηνπ Ηεζνχ. Ο Υξηζηηαληζκφο είρε πηα εδξαησζεί θαη νη νπαδνί ηνπ ππήξραλ ζε φιεο ηηο βαζκίδεο ηνπ θξαηηθνχ κεραληζκνχ. Ζ κνξθσκέλε ειίη ηεο απηνθξαηνξίαο, ή ηνπιάρηζηνλ ην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο, αλήθε ζηε λέα ζξεζθεία, Οη κεγάινη Αιεμαλδξηλνί ζενιφγνη ν Πάκηαζκμξ, ν Κθήιδξ μ Αθελακδνεφξ θαη ν Χνζβέκδξ, ζπκθηιίσζαλ ηνλ ρξηζηηαληζκφ κε ηελ ειιεληθή θηινζνθία, ρσξίο φκσο λα απνθεχγνληαη έληνλεο ζενινγηθέο αληηπαξαζέζεηο. Γηα αηψλεο κεηά ην ζάλαην ηνπ Κσλζηαληίλνπ, νη ζπγθξνχζεηο κεηαμχ αηξέζεσλ θαη δνγκάησλ φρη κφλν δελ ζηακάηεζαλ, αιιά έγηλαλ ζθνδξφηεξεο θαη φρη ιίγεο θνξέο αηκαηεξέο. 66

Δθηφο ηνπ Αξείνπ, ππήξμαλ θαη άιινη πνπ θήξπζζαλ αηξέζεηο φπσο ν Ννβάηηνο, ν Νεζηυνζμξ7, ν Γνλάηνο θαη αξθεηνί άιινη ηνπο νπνίνπο ζα ζπλαληήζνπκε αξγφηεξα. Ο πξψηνο ιαφο πνπ απνδέρζεθε επίζεκα ην Υξηζηηαληζκφ σο ζξεζθεία ηνπ ήηαλ ν αξκεληθφο ην έηνο 303. Ο Νεζηφξηνο Ζ νξγάλσζε ησλ επηζθνπψλ ήηαλ αληίζηνηρε κε ηε δηνηθεηηθή δηαίξεζε ηνπ ξσκατθνχ θξάηνπο, νη δε επίζθνπνη ησλ θπξηφηεξσλ πφιεσλ ζπλεξρφηαλ ζε ζπλφδνπο ζηηο πξσηεχνπζεο ησλ επαξρηψλ. Οη επίζθνπνη ησλ κεγάισλ κεηξνπνιηηηθψλ θέληξσλ, απνιάκβαλαλ ηδηαηηέξσλ ηηκψλ θαη ήηαλ αληηθείκελα ζεβαζκνχ. Σηκήο έλεθελ, ν επίζθνπνο ηεο Ρψκεο (έδξαο αιιά θαη ηφπνπ καξηπξίνπ ησλ απνζηφισλ Πέηξνπ θαη Παχινπ), είρε ηελ πξσηνθαζεδξία θαη ήηαλ ηζφηηκνο κε ηνπο νκφινγνχο ηνπ ηεο Αληηφρεηαο θαη ηεο Αιεμάλδξεηαο (αξγφηεξα θαη ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο θαη ησλ Ηεξνζνιχκσλ). Οη αληηπαιφηεηεο γηα ηα πξσηεία άξρηζαλ απφ ηηο ζπλφδνπο ηνπ 4νπ αηψλα θαη νπζηαζηηθά ελίζρπζαλ ηνλ επίζθνπν (Πάπα) ηεο Ρψκεο. Μεηά ηνλ Κσλζηαληίλν, νη απηνθξάηνξεο δελ ήηαλ πιένλ ‘ζενί’ αιιά ‘ειέσ Θενχ εγεκφλεο’. Απηφ ηνπο έδηλε ζπρλφηαηα ην δηθαίσκα λα παξεκβαίλνπλ ζηα εζσηεξηθά ηεο Δθθιεζία θαη ζε ζενινγηθά θαη δνγκαηηθά αθφκα δεηήκαηα. Οη γηνη ηνπ θαη ζπλαπηνθξάηνξεο Κςκζηάκηζμξ Β’ (337-361), Κςκζηακηίκμξ Β’ (337-340) θαη Κχκζηαξ (337-350), αιιά θαη νη επφκελνη απηνθξάηνξεο - εθηφο ηνπ Ηνπιηαλνχ ζπλέρηζαλ ηελ πνιηηηθή ηνπ παηέξα ηνπο, επέβαιαλ ηηο επηζπκίεο ηνπο ζηηο αξρηεξαηηθέο ζπλφδνπο θαη είραλ ηελ ηειεπηαία γλψκε αθφκα θαη ζε Ο Νεζηφξηνο (386-450) ήηαλ αξρηεπίζθνπνο Κσλζηαληηλνχπνιεο θαη ηδξπηήο ηεο αίξεζεο ηνπ Νεζηνξηαληζκνχ. Κήξπηηε λα απνθαιείηαη ε κεηέξα ηνπ Ηεζνχ Υξηζηνηφθνο αληί Θενηφθνο θαη έηζη δηαρψξηδε ην πξφζσπν ηνπ Ηεζνχ ζε ζετθή θαη αλζξψπηλε ππφζηαζε. Οη απφςεηο ηνπ Νεζηφξηνπ ραξαθηεξίζηεθαλ απφ ηελ επίζεκε Δθθιεζία αηξεηηθέο θαη εθζξνλίζηεθε θαη αξγφηεξα εμνξίζηεθε. Όκσο ε δηδαζθαιία ηνπ βξήθε πνιινχο νπαδνχο ζηε ΢πξία, ζηελ Μεζνπνηακία, ηελ Πεξζία θαη ζε αξθεηέο αθφκα Δθθιεζίεο ηεο Αλαηνιήο. Νεζηνξηαλνί επίζθνπνη ππήξμαλ αθφκα θαη ζηελ Κίλα θαη ζηελ Μνγγνιία. Οη νπαδνί ηνπ Νεζηφξηνπ πνπ αηζζάλζεθαλ θαηαπηεζκέλνη απφ ηελ ρξηζηηαληθή Δθθιεζία, βξήθαλ δεζηή αγθαιηά ζην Ηζιάκ θαη πνιινί απφ απηνχο πξνζρψξεζαλ ζηε λέα ζξεζθεία 7

ζενινγηθά πξνβιήκαηα. Αληίζεηα φκσο κε ηνλ παηέξα ηνπο, δελ αθνινχζεζαλ ηελ πνιηηηθή αλνρήο απέλαληη ζηνπο νπαδνχο ηεο παιηάο ζξεζθείαο, ηνπο ‘εηδσινιάηξεο’ φπσο πιένλ απνθαινχληαλ. Σν έηνο 379 ζην ζξφλν αλήιζε ν απηνθξάηνξαο Θεμδυζζμξ Α’ ν νπνίνο απνθιήζεθε Μέγαο θαη αγηνπνηήζεθε απφ ηνπο ρξηζηηαλνχο. Ο Θενδφζηνο αλαζπγθξφηεζε ην ζηξαηφ, αληηκεηψπηζε ηνπο Γφηζνπο θαη ηνπο επέηξεςε λα εγθαηαζηαζνχλ κφληκα ζηηο πεξηνρέο κεηαμχ ηνπ Γνχλαβε θαη ηνπ Αίκνπ, κε αληάιιαγκα ηε δηαθχιαμε ησλ βφξεησλ ζπλφξσλ ηεο απηνθξαηνξίαο. Σν 390 θαηέζηεηιε κε βηαηφηεηα κηα επαλάζηαζε ζηε Θεζζαινλίθε ζθαγηάδνληαο αδηαθξίησο 7- 10.000 πνιίηεο κε πξσηνθαλή αγξηφηεηα. Ο Θενδφζηνο Α’ Ο Θενδφζηνο, έλαο γλήζηνο ρξηζηηαλφο ηαθζιπάκ. απφ ηελ αξρή επηδίσμε ηελ εδξαίσζε ηνπ Υξηζηηαληζκνχ. Σν 380, κε δηάηαγκά ηνπ (έδζηημκ ηδξ Θεζζαθμκίηδξ) αλαγλψξηζε ηε λέα ζξεζθεία σο ηελ επίζεκε ζξεζθεία ηνπ θξάηνπο θαη έζεζε εθηφο λφκνπ ηελ παιηά ζξεζθεία. Σν 391 κε εηζήγεζε ηνπ Παηξηάξρε Αιεμάλδξεηαο Θευθζθμο, επέηξεςε ηελ θαηαζηξνθή ηεο Βηβιηνζήθεο θαη ην θιείζηκν ηνπ ΢εξάπεηνπ (λαφο ηνπ Ήιηνπ θαη ηνπ Γία) ζηελ Αιεμάλδξεηα. Δπίζεο απαγφξεπζε επί πνηλή ζαλάηνπ, ηηο ζπζίεο θαη δήκεπζε φια ηα πνιχηηκα αληηθείκελα πνπ βξίζθνληαλ ζηνπο ηφπνπο ιαηξείαο ησλ εζληθψλ. Σν 395, ηαηάνβδζε ημοξ Οθοιπζαημφξ αβχκεξ. Γηέηαμε ην ζβήζηκν ηεο ‘αηψληαο θιφγαο’ ζην λαφ ηεο ζεάο Βέζηα (Δζηίαο) ζηε Ρψκε. Καηάξγεζε επίζεο ηηο αξκαηνδξνκίεο, ην ζέαηξν, αθφκα θαη ηε κνπζηθή, βάδνληαο ηηο βάζεηο γηα ην Μεζαίσλα πνπ ζα αθνινπζνχζε. Ζ κεξνιεπηηθή πνιηηηθή ηνπ Θενδφζηνπ πξνθάιεζε κεγάιεο αλαηαξαρέο θαη ζπγθξνχζεηο κεηαμχ ρξηζηηαλψλ θαη ‘εζληθψλ’, πνπ ήηαλ αθφκα ζεκαληηθφ ηκήκα ησλ ππεθφσλ, ζε φιεο ηηο κεγάιεο πφιεηο ηεο απηνθξαηνξίαο. Αξηζηνπξγήκαηα ηέρλεο, έξγα Διιήλσλ θαη Ρσκαίσλ πνηεηψλ θαη θηινζφθσλ, βηβιηνζήθεο, πεξηθαιιείο λανί θαη ηεξά ηνπ δσδεθαζένπ βεβειψζεθαλ, ιεειαηήζεθαλ θαη θαηαζηξάθεθαλ. Τπήξμαλ δησγκνί, θαηαζηξνθέο ηεξψλ θαη λαψλ ησλ εζληθψλ, αθφκα θαη δνινθνλίεο. Έλα απφ ηα ζχκαηα απηήο ηεο θαηάζηαζεο πνπ είρε 68

δεκηνπξγεζεί, είλαη ε ζπνπδαία πιαησληθή θηιφζνθνο, καζεκαηηθφο θαη αζηξνλφκνο Τπαηία δ Αθελακδνζκή, θφξε ηνπ ηειεπηαίνπ δηεπζπληή ηνπ Μνπζείνπ, καζεκαηηθνχ θαη αζηξνλφκνπ Θέσλα. Σνλ Μάξηην ηνπ 415 εμαγξησκέλνη θαλαηηθνί ρξηζηηαλνί, πνιίηεο θαη κνλαρνί, ηελ ηξάβεμαλ βίαηα απφ ηελ άκαμά ηεο, ηελ θαηαθξενχξγεζαλ κε αγξηφηεηα, ηελ δηακέιηζαλ θαη έθαςαλ ηα κέιε ηεο. Οη δνινθφλνη ελεξγνχζαλ κεηά απφ παξφηξπλζε - αλ φρη απφ εληνιή - ηνπ παηξηάξρε Κπξίιινπ (ν ηεξσκέλνο απηφο αγηνπνηήζεθε κεηά ην ζάλαηφ ηνπ). Σα γεγνλφηα πνπ ζπλφδεπζαλ ηνλ θφλν ηεο Τπαηίαο ήηαλ θαζνξηζηηθά γηα ηελ πνιηηηζηηθή δσή ηεο Αιεμάλδξεηαο, γηαηί νη πεξηζζφηεξνη ιφγηνη, θηιφζνθνη θαη επηζηήκνλεο, ηελ εγθαηέιεηςαλ ακέζσο κεηά, κε απνηέιεζκα ηελ παξαθκή ηνπ κεγαιχηεξνπ θέληξνπ γλψζεο θαη πνιηηηζκνχ ηεο ειιεληζηηθήο επνρήο. Ζ Τπαηία Ζ επνρή ηεο δνινθνλίαο ηεο Τπαηίαο, ζπκπίπηεη κε ην ηέινο ηνπ αξραίνπ εηδσινιαηξηθνχ θφζκνπ, ηελ έλαξμε ηνπ Μεζαίσλα θαη ην ηέινο ηεο πξνφδνπ ησλ επηζηεκψλ γηα ρίιηα πεξίπνπ ρξφληα. Σν 381, ν Θενδφζηνο, ζπγθάιεζε ζηελ Κσλζηαληηλνχπνιε ηε Γεφηενδ Οζημοιεκζηή ΢φκμδμ, ε νπνία θαηαδίθαζε μαλά ηνλ Αξεηαληζκφ θαη ζπκπιήξσζε ηα ππφινηπα άξζξα ηνπ ΢πκβφινπ ηεο Πίζηεσο. Μεηά ην ζάλαην ηνπ Θενδφζηνπ ην 395, ε απηνθξαηνξία κνηξάζηεθε ζηνπο δπν γηνπο ηνπ Οκχνζμ πνπ θξάηεζε ην δπηηθφ ηκήκα θαη ηνλ Ανηάδζμ πνπ θξάηεζε ην ζξφλν ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο. Ζ πξσηεχνπζα ηνπ δπηηθνχ ξσκατθνχ θξάηνπο κεηαθέξζεθε γηα ιίγν ζην Μηιάλν θαη αξγφηεξα ζηε Ραβέλλα. ΋κσο ην θξάηνο απηφ δελ έκειιε λα δήζεη πνιχ. Γηάθνξα γεξκαληθά θχια, νη Οζηξνγφηζνη, νη Αιαλνί θαη νη Βάλδαινη, εηζέβαιαλ θαη εγθαηαζηάζεθαλ ζηε βφξεηα Ηηαιία. Απφ ην 455 σο ην 476, πέξαζαλ απφ ην ζξφλν ηεο Γπηηθήο Ρσκατθήο Απηνθξαηνξίαο νθηψ άγλσζηνη ζθεηεξηζηέο θαη αδηάθνξνη απηνθξάηνξεο. Ο ηειεπηαίνο Ρσκαίνο απηνθξάηνξαο ήηαλ ν Ρςιφθμξ Αοβμοζηφθμξ (475476). ΢ηηο 4 ΢επηεκβξίνπ ηνπ 476, ν ζηξαηφο ζηαζίαζε θαη αλαθήξπμε 69

απηνθξάηνξα έλα ζηξαηεγφ πνπ αλήθε ζην γεξκαληθφ θχιν ησλ ΢θίξσλ, ηνλ Οδυαηνμ (435-493). Ο Οδφαθξνο εθζξφληζε ηνλ Ρσκχιν Απγνπζηχιν, ηνπ παξαρψξεζε κηα γελλαία ζχληαμε θαη έζηεηιε ηα απηνθξαηνξηθά εκβιήκαηα ζηελ Κσλζηαληηλνχπνιε. Ο απηνθξάηνξαο ηεο Αλαηνιήο Εήκςκ, αλαγλψξηζε ηνλ Οδφαθξν σο Γμφηα ηδξ Ηηαθίαξ θαη παηνίηζμ θαη κάιηζηα ηνλ εμνπζηνδφηεζε λα παξαρσξήζεη ηα ηειεπηαία ηκήκαηα ηεο Γαιαηίαο θαη ηεο Ηζπαλίαο πνπ αλήθαλ αθφκα ζηελ απηνθξαηνξία, ζηνλ βαζηιηά ησλ Βεζηγφηζσλ. Έηζη έζβεζε γξήγνξα ην δπηηθφ ηκήκα ηεο ξσκατθήο απηνθξαηνξίαο πνπ πέξαζε ζηα ρέξηα Γεξκαλψλ εγεκφλσλ. Σν έηνο 476 ζεκαηνδνηεί ην ζάλαην κηαο πνιηηηθήο νληφηεηαο – ηεο Γπηηθήο Ρσκατθήο Απηνθξαηνξίαο – αιιά ν δηνηθεηηθφο κεραληζκφο, ηα λνκίζκαηα, ε θνξνινγία ζπλερίζηεθαλ φπσο πξηλ. Ο ηειεπηαίνο Ρσκαίνο απηνθξάηνξαο, Ρσκχινο Απγνπζηχινο, ππνθιίλεηαη λα ζηνλ ληθεηή Οδφαθξν Ζ απνπζία ηνπ Ρσκχινπ, πέξαζε απαξαηήξεηε απφ ην ιαφ. Ζ Ρσκατθή απηνθξαηνξία έπεζε, αιιά φζα πξφζθεξε ζηελ αλζξσπφηεηα είλαη αθφκα θαη ζήκεξα εκθαλή. Τηνζέηεζε απφ ηνπο Έιιελεο ηνλ πνιηηηζκφ, ηελ θηινζνθία, ηελ πνίεζε, ηελ αζηξνλνκία, ηα καζεκαηηθά θαη γεληθά ηηο επηζηήκεο θαη ηηο ηέρλεο, ηηο αλάπηπμε θαη ηηο θιεξνδφηεζε ζηηο επφκελεο γεληέο. Δηδηθφηεξα νη βαζηθέο αξρέο ηνπ ξσκατθνχ δηθαίνπ ηζρχνπλ αθφκα θαη ζήκεξα ζηηο λνκνζεζίεο πνιιψλ επξσπατθψλ θξαηψλ, ε ζπκβνιή ηεο ζηελ δεκφζηα δηνίθεζε θαη ζηελ νξγάλσζε ηνπ θξαηηθνχ κεραληζκνχ είλαη ζεκαληηθφηαηε, ε νδνπνηΐα, ε άξδεπζε θαη ε θαηαζθεπή πδξαγσγείσλ, ήηαλ πξφηππα γηα ηνπο κεραληθνχο ησλ επφκελσλ γελεψλ. Ζ θαηάξξεπζε ηνπ Ρσκατθνχ θξάηνπο ην 476, δελ ζεκαίλεη φηη ν πνιηηηζκφο ηεο Ρψκεο ράζεθε. Πξψηνη νη Άξαβεο αλαθάιπςαλ ηηο ειιεληθέο θαη ξσκατθέο ηέρλεο, ηελ επηζηήκε θαη θηινζνθία θαη ηηο κεηαιακπάδεπζαλ ζηελ Δπξψπε. Σνλ 14ν αηψλα, κεηά ην ιήζαξγν ηνπ Μεζαίσλα, νη Ηηαινί θαη επξχηεξα νη Δπξσπαίνη, αλαθάιπςαλ θαη πάιη ηνλ Διιελνξσκατθφ πνιηηηζκφ. Οη γιχπηεο μαλαγχξηζαλ ζηα 70

ειιελνξσκατθά ξεαιηζηηθά πξφηππα, νη αξρηηέθηνλεο αληηγξάθνπλ ηηο ειιεληθέο θνιψλεο θαη ηνπο ξσκατθνχο ζφινπο, θπζηνγλσκίεο ηεο ινγνηερλίαο φπσο ν ΢αίμπεξ, επεξεάδνληαη απφ ηηο ειιεληθέο ηξαγσδίεο θαη ηηο ξσκατθέο θσκσδίεο. Οη πνιηηηθνί αλαιπηέο επηζηξέθνπλ θαη κειεηνχλ ηηο ζπδεηήζεηο ησλ Ρσκαίσλ γηα ηελ ειεπζεξία θαη ηελ ηπξαλλία θαη νη λνκηθνί πξνζαξκφδνπλ ηνπο ξσκατθνχο θψδηθεο ζην δίθαην ησλ ρσξψλ ηνπο.

03.03. Σμ Βογάκηζμ Ζ ηζηνξία ηεο Βπδαληηλήο απηνθξαηνξίαο είλαη ε ζπλέρεηα ηεο Ρσκατθήο (νη εγεκφλεο απνθαινχληαη απηνθξάηνξεο ησλ Ρσκαίσλ θαη νη λφκνη, σο ηελ επνρή ηνπ Ηνπζηηληαλνχ γξάθνληαη ζηα ιαηηληθά), αιιά ζηαδηαθά κεηαηξέπεηαη ζε ηζηνξία ελφο λένπ απζχπαξθηνπ, πνιπεζληθνχ θξάηνπο, ηεο Ρςιακίαξ, κε θπξίαξρε γιψζζα ηελ ειιεληθή θαη ζξεζθεία ηε ρξηζηηαληθή. Σν Βπδάληην ηνλ 6ν αη. Ο φξνο Βογακηζκή αοημηναημνία ρξεζηκνπνηήζεθε γηα πξψηε θνξά ην 1557 (πεξίπνπ έλα αηψλα απφ ηελ πηψζε ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο), απφ ην Γεξκαλφ ηζηνξηθφ Ηεξψλπκν Γνπιθ. Σνλ 18ν αηψλα Γάιινο θηιφζνθνο ηνπ Γηαθσηηζκνχ Μμκηεζηζέ, ρξεζηκνπνίεζε ηνλ ίδην φξν, γηα λα δηαρσξίζεη ηνλ ειιεληθφ θαη ξσκατθφ πνιηηηζκφ, απφ ην ζθνηαδηζκφ θαη ηελ βαξβαξφηεηα ηνπ Μεζαίσλα. Οη ίδηνη νη Βπδαληηλνί απηνραξαθηεξίδνληαλ σο Ρσκαίνη (θαη ζήκεξα ε ιέμε Ρςιζυξ, ραξαθηεξίδεη ηνλ Έιιελα) θαη αλάπηπμαλ εζληθή ζπλείδεζε σο ππήθννη ηεο Ρσκαλίαο, φπσο νλφκαδαλ ην θξάηνο πνπ δνχζαλ. Σν Βπδάληην πνπ μεθίλεζε σο κηα πνιπεζληθή απηνθξαηνξία, φηαλ ηειείσζε ε ππεξρηιηεηήο ηζηνξία ηνπ ην 1453, είρε κεηαηξαπεί ζε ειιεληθφ Οξζφδνμν θξάηνο - άιισζηε είρε πηα γεσγξαθηθά ζπξξηθλσζεί ζρεδφλ ζηα ζηελά ειιεληθά φξηα. Καηά ηνπο αηψλεο πνπ αθνινχζεζαλ ηηο αξαβηθέο, βνπιγαξηθέο θαη άιιεο βαξβαξηθέο θαηαθηήζεηο ηνπ 7νπ αηψλα, 71

ε πνιπεζληθή θχζε ηνπ θξάηνπο παξέκεηλε αθφκα, αλ θαη ν θχξηνο φγθνο ησλ πιεζπζκψλ ηεο Βαιθαληθήο θαη ηεο Μηθξάο Αζίαο απνηεινχληαλ ζηελ κεγάιε πιεηνλφηεηά ηνπ απφ Έιιελεο. Ππθλέο νκάδεο ειιεληθψλ πιεζπζκψλ, ήηαλ επίζεο δηαζθνξπηζκέλεο (πξηλ ηε κνπζνπικαληθή θαηάθηεζε) ζηε ΢πξία, ηελ Αίγππην (κε κεγαιχηεξε ππθλφηεηα ζηελ Αιεμάλδξεηα) θαη ζηνπο Αγίνπο Σφπνπο. Οη εζληθέο κεηνλφηεηεο θαη νη επάξηζκεο θνηλφηεηεο αηξεηηθψλ δνχζαλ θνληά ζηα ζχλνξα. Ζ πην αμηφινγε εζληθή κεηνλφηεηα ήηαλ νη Αξκέληνη πνπ δνχζαλ ζηα αλαηνιηθά ζχλνξα ηεο απηνθξαηνξίαο κε ηελ Πεξζία θαη νη ΢ιάβνη πνπ δνχζαλ ζηα βφξεηα θαη αλαηνιηθά ηεο Βαιθαληθήο. Ζ ειιεληθή γιψζζα Αλ θαη – φπσο είπακε – ηνπο ηειεπηαίνπο αηψλεο ηεο χπαξμεο ηεο βπδαληηλήο απηνθξαηνξίαο ν θχξηνο φγθνο ηνπ πιεζπζκνχ ηεο απνηειείην απφ Έιιελεο θαη ηα ειιεληθά ήηαλ ε Lingua Franca8, νη θάηνηθνί ηεο απνθαινχληαλ Ρσκαίνη θαη φρη Έιιελεο. Ζ ιέμε Έιιελαο είρε γίλεη ζπλψλπκε (θπξίσο απφ ηελ επνρή ηνπ Ηνπζηηληαλνχ) κε ηνλ παγαληζηή, ηνλ νπαδφ ηεο παιηάο ζξεζθεία ηνπ Γσδεθαζένπ, ηνλ εθηφο εζηθνχ λφκνπ πνιίηε. Ζ ιέμε Έθθδκαξ ήηαλ θάηη ζαλ βξηζηά ή ζπίισζε. Άιισζηε νη πεξηζζφηεξνη απηνθξάηνξεο ηνπ Βπδαληίνπ δελ ήηαλ ειιεληθήο θαηαγσγήο. Ζ δπλαζηεία ηνπ Θενδφζηνπ ήηαλ απφ ηελ Ηβεξηθή, ε δπλαζηεία ηνπ Λένληνο Α’ απφ ηε Γαθία, ηνπ Ηνπζηηληαλνχ απφ ηελ Ηιιπξία, ηνπ Ζξαθιείνπ απφ ηελ Αξκελία, ησλ Ηζαχξσλ απφ ηε ΢πξία. Τπήξμαλ αθφκα απηνθξάηνξεο απφ ηε Γεξκαλία, ηε Βνπιγαξία, ηελ Αλαηνιία θαη απφ αιινχ. Σν 867 κφιηο, αλήιζε ζην ζξφλν ν πξψηνο ειιεληθήο θαηαγσγήο απηνθξάηνξαο, ν Βαζίθεζμξ Α’ μ Μαηεδχκ. Λίγα ρξφληα πξηλ ηελ πηψζε ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο, ν ζπνπδαίνο θηιφζνθνο Γεχνβζμξ Γειζζηυξ ή Πθήεςκ (1355-1452) δήισλε φηη ήηαλ θαη αηζζαλφηαλ Έιιελαο θαη φηη νξακαηηδφηαλ ηελ δεκηνπξγία ελφο

Lingua Franca ιέγεηαη ε γιψζζα πνπ ρξεζηκνπνηνχλ δηάθνξνη ζπλνκηιεηέο (έκπνξνη, επηζηήκνλεο, δηαλννχκελνη) νη νπνίνη δελ έρνπλ θνηλή κεηξηθή γιψζζα 8

ειιεληθνχ θξάηνπο ζηελ Πεινπφλλεζν – ηφηε ε Βπδαληηλή απηνθξαηνξία ήηαλ έλα κηθξφ θξάηνο γχξσ απφ ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε. Ο πξψηνο κεηά ηελ άισζε παηξηάξρεο, μ Γεκκάδζμξ ΢πμθάνζμξ είρε πεη ραξαθηεξηζηηθά: «Πανυθμ πμο ηαηά ηδ βθχζζα είιαζ Έθθδκαξ, δεκ εα έθεβα πμηέ πςξ είιαζ Έθθδκαξ, δζυηζ δεκ πζζηεφς αοηά πμο πίζηεοακ μζ Έθθδκεξ…». Σφζνο ήηαλ ν θαλαηηζκφο θαη ε άγλνηα ηεο ηζηνξίαο. Σν 395, έηνο ηνπ ζαλάηνπ Θεμδυζζμο Α’ ζεσξείηαη ην έηνο έλαξμεο ηνπ Αλαηνιηθνχ Ρσκατθνχ θξάηνπο, αιιά θαη ηεο έλαξμεο ηνπ Μεζαίσλα. Γηα ηηο πξάμεηο ηνπ Θενδφζηνπ θαηά ησλ νπαδψλ ηεο παιηάο ζξεζθείαο, κηιήζακε εθηεηακέλα ζηηο πξνεγνχκελεο ζειίδεο. Ο Ηνπζηηληαλφο Σν 527, αλήιζε ζην ζξφλν έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθνχο απηνθξάηνξεο, ν Ημοζηζκζακυξ Α’. Απφ ηηο πξψηεο πξάμεηο ηνπ ήηαλ ε ςήθηζε λφκνπ πνπ πξφβιεπε σο έγθιεκα θαηά ηνπ θξάηνπο (crimen publicum) ηελ πίζηε ζε άιιεο ζξεζθείεο ή δφγκαηα. Οη νπαδνί ηνπο δελ κπνξνχλ λα απνθηήζνπλ δεκφζηα αμηψκαηα ή λα αζθήζνπλ ειεχζεξν επάγγεικα, νη ρψξνη ιαηξείαο ηνπο θιείζηεθαλ θαη νη πεξηνπζίεο ηνπο θαηαζρέζεθαλ. Γελ κπνξνχζαλ λα θαηαζέηνπλ σο κάξηπξεο ελαληίνλ νξζνδφμσλ ρξηζηηαλψλ θαη ε έλλνηα ηνπ Ρσκαίνπ πνιίηε ηαπηίζηεθε πιένλ κε απηή ηνπ ρξηζηηαλνχ θαη κάιηζηα νξζφδνμνπ πνιίηε. Ο Πξνθφπηνο γξάθεη φηη κφλν ζηελ Παιαηζηίλε εμνληψζεθαλ πάλσ απφ 100.000 Δβξαίνη θαη ε γε έκεηλε ρσξίο θαιιηεξγεηέο. Αθφκα άξρηζε θαη ε απελήο δίσμε θαη νη ζαλαηηθέο θαηαδίθεο ησλ Διιήλσλ θαη ησλ νπαδψλ ηνπ αηγππηηαθνχ παλζένπ. Ο Ηνπζηηληαλφο απαγφξεπζε ηελ ιαηξεία ηνπ Άκκσλα θαη ηεο Ίζηδαο ζηελ Αίγππην θαη Ληβχε. Δπίζεο θαηαδίσμε ηνπο καληρατζηέο θαη ηηο δνμαζίεο ηνπο θαη επέβαιε πεξηνξηζκνχο ζηα δηθαηψκαηα ησλ Δβξαίσλ. Οη δηψμεηο θαηά ησλ Δζληθψλ ζα νινθιεξσζνχλ κε ην θιείζηκν ηνπ θέληξνπ ηεο λενπιαησληθήο θηινζνθίαο. ηεο Αηαδδιίαξ ημο Πθάηςκα ζηελ Αζήλα, πνπ ιεηηνπξγνχζε αλειιηπψο επί 10 αηψλεο θαη ζεσξείηαη ην αξραηφηεξν 73

παλεπηζηήκην. Οη κφλνη πνπ δελ ελνριήζεθαλ απφ απηφ ην θαλαηηθφ πνγθξφκ ησλ αιιφδνμσλ θαη αηξεηηθψλ, ήηαλ νη κνλνθπζίηεο θαη απηφ ράξηο ζηελ επηξξνή ηεο απηνθξάηεηξαο Θενδψξαο. Μάιηζηα ππφ ηελ πξνζηαζία ηεο έθηαζαλ ζηγά-ζηγά ζηελ Κσλζηαληηλνχπνιε αξθεηνί κνλνθπζίηεο κνλαρνί θαη ηεξνθήξπθεο. Έκεηλαλ εθεί κε ηελ αλνρή ηνπ παηξηαξρείνπ θαη ηεο απιήο, σο ην ζάλαην ηεο απηνθξάηεηξαο. Ο Υνζξφεο Α’ Με ην θιείζηκν ησλ θηινζνθηθψλ ζρνιψλ θαη ηεο Αθαδεκίαο ηελ θαηαζηξνθή ηνπ Μνπζείνπ θαη ηεο Βηβιηνζήθεο ηεο Αιεμάλδξεηαο θαη ηελ απαγφξεπζε ζηνπο «εζληθνχο» θηινζφθνπο θαη επηζηεκφλσλ λα δηδάζθνπλ, έζβεζαλ θαη ηα ηειεπηαία θψηα ησλ αξραίσλ ρξφλσλ θαη ην καχξν ζθνηάδη ηνπ Μεζαίσλα θάιπςε αξθεηνχο απφ ηνπο επφκελνπο αηψλεο ηελ Δπξψπε. Πνιινί απφ ηνπο επηζηήκνλεο, ζηνραζηέο θαη θηινζφθνπο ηεο Αζήλαο, ηεο Αιεμάλδξεηαο, ησλ πφιεσλ ηεο Ησλίαο θαη ηεο ΢πξίαο βξήθαλ θαηαθχγην ζηελ αλεθηηθή δσξναζηξηθή Πεξζία ηνπ βαζηιηά ηεο ΢αζζαληδηθήο δπλαζηείαο Υμζνυδ Α’ (531-579), ν νπνίνο ηνπο πξνζέθεξε άζπιν θαη ηνπο επέηξεςε λα δηδάζθνπλ ζηηο ζρνιέο ηεο απηνθξαηνξίαο ηνπ. Δπίζεο ζηελ Πεξζία θαηέθπγαλ αξθεηνί απφ ηνπο λεζηνξηαλνχο θαη κνλνθπζίηεο ινγίνπο, νη νπνίνη βξέζεθαλ επίζεο ζην ζηφραζηξν ηνπ θαλαηηζκνχ ηνπ Ηνπζηηληαλνχ θαη ησλ νξζφδνμσλ επηζθφπσλ ηεο Αλαηνιήο. Ο Πέξζεο απηνθξάηνξαο ΢απμφν Α’ (βαζίιεπζε 240-270) είρε ηδξχζεη ηελ πεξίθεκε Αηαδδιία Γημοκηζζαπμφν ζηελ νκψλπκε πφιε πνπ γηα αηψλεο ήηαλ ε πξσηεχνπζα θαη ην πλεπκαηηθφ θέληξν ηεο ΢αζζαληδηθήο πεξζηθήο απηνθξαηνξίαο. ΢ην ίδξπκα απηφ ζηεγαδφηαλ κηα κεγάιε ηαηξηθή ζρνιή θαη έλα πξφηππν λνζνθνκείν. Δπίζεο δηέζεηε κηα πιήξε βηβιηνζήθε. Ζ ζχδπγνο ηνπ ΢απνχξ πξνζθάιεζε ζηελ πφιε δπν ζεκαληηθνχο Έιιελεο γηαηξνχο, πνπ δίδαμαλ ηελ ηαηξηθή ηνπ Ηππνθξάηε. 74

Ζ ζρνιή επαλδξψζεθε αθφκα κε επηζηήκνλεο θαη ιφγηνπο απφ ηελ Ηλδία, ηε ΢πξία, ηελ Ηλδία θαη αιινχ. Ήηαλ ην κεγαιχηεξν λνζειεπηηθφ ίδξπκα ηνπ θφζκνπ ηνπ 6νπ θαη 7νπ αηψλα. Σν 489 ν απηνθξάηνξαο ηνπ Βπδαληίνπ Εήλσλ έθιεηζε ηελ ΢ρνιή ηεο Έδεζζαο ζηελ ΢πξία θαη νη δάζθαινί ηεο βξήθαλ επίζεο θαηαθχγην ζηελ Αθαδεκία Γθνπληηζαπνχξ. Σν ίδην ζπλέβε θαη κεηά ην θιείζηκν ηεο Αθαδεκίαο ηνπ Πιάησλα ζηελ Αζήλα θαη άιισλ ειιεληθψλ επηζηεκνληθψλ ηδξπκάησλ απφ ηνλ απηνθξάηνξα Ηνπζηηληαλφ. Οη παγαληζηέο θηιφζνθνη, αζηξνλφκνη, καζεκαηηθνί, ηαηξνί θαη άιινη ιφγηνη θαη επηζηήκνλεο θαηέθπγαλ θαη απηνί ζηελ Πεξζία ηνπ Υνζξφε θαη δίδαμαλ ζηελ Αθαδεκία Γθνπληηζαπνχξ. Κάηη αλάινγν ζπλέβε θαη κε ηνπο ΢χξηνπο Νεζηνξηαλνχο θηινζφθνπο πνπ δηψρζεθαλ κε αγξηφηεηα απφ ηνπο Βπδαληηλνχο. Αξαβηθή ηαηξηθή Ο Πέξζεο βαζηιηάο δήηεζε απφ ηνπο πξφζθπγεο απηνχο λα κεηαθξάζνπλ ζηα πεξζηθά, έξγα θιαζζηθψλ Διιήλσλ θαη ΢χξσλ ζπγγξαθέσλ, ηαηξψλ, καζεκαηηθψλ, αζηξνλφκσλ, γεσγξάθσλ, θηινζφθσλ, θπζηθψλ θαη άιισλ επηζηεκφλσλ θαη γξακκαηηθψλ. Ο Υνζξφεο θάιεζε ζηελ Αθαδεκία θαη επηζηήκνλεο θαη ινγίνπο απφ ηελ Κίλα θαη ηελ Ηλδία θαη ην πλεπκαηηθφ απηφ ίδξπκα έγηλε γηα πνιιά ρξφληα έλα απφ ηα ζεκαληηθφηεξα επηζηεκνληθά θέληξα ηνπ θφζκνπ. Σν 638 ε ΢αζζαληδηθή Πεξζία θαηαιήθζεθε απφ ηνπο κνπζνπικάλνπο Άξαβεο. Ζ Αθαδεκία ηνπ Γθνπληηζαπνχξ επέδεζε θαη ζπλέρηζε ην έξγν ηεο θαη ππφ ηνπο λένπο θπξίνπο ηεο ρψξαο. ΋ηαλ ην 832 ν ραιίθεο ΑθΜαιμφκ ίδξπζε ζηελ Βαγδάηε ηνλ νλνκαζηφ Οίημ ηδξ ΢μθίαξ (γηα ηνλ νπνίν ζα κηιήζνπκε εθηελέζηεξα ζε επφκελεο ζειίδεο), ε Αθαδεκία ηνπ Γθνπληηζαπνχξ απνηέιεζε ην πξφηππν δηα ηελ νξγάλσζή ηνπ. Σν λέν (αξαβηθφ θαη κνπζνπικαληθφ) πλεπκαηηθφ απηφ θέληξν επαλδξψζεθε κε πνιινχο απφ ηνπο δαζθάινπο θαη επηζηήκνλεο ηεο Αθαδεκίαο, ε νπνία ζηαδηαθά έραζε ηελ αίγιε ηεο θαη πεξηέπεζε ζηελ αθάλεηα. ΋κσο ε 75

κειέηε θαη ε δηδαζθαιία ηεο γλψζεο κεγάισλ Διιήλσλ ηαηξψλ, φπσο ν Ηππνθξάηεο θαη ν Γαιελφο, αιιά θαη Πεξζψλ επηζηεκφλσλ ζπλερίζηεθαλ θαη απφ ηνπο λένπο Άξαβεο δηδαζθάινπο. Έηζη ε θιαζηθή ειιεληθή παηδεία επέδεζε ζηηο αηξεηηθέο λνηηναλαηνιηθέο παξπθέο ηεο ξσκατθήο απηνθξαηνξίαο θαη πνιιά έξγα αξραίσλ Διιήλσλ θηινζφθσλ θαη επηζηεκφλσλ κεηαθξάζηεθαλ ζηα ζπξηαθά θαη ζηα πεξζηθά. Οη πεξηζζφηεξνη απφ ηνπο κεηαθξαζηέο καο είλαη άγλσζηνη, αιιά γλσξίδνπκε ηνλ ΢χξν κνλνθπζίηε ηεξσκέλν θαη επηζηήκνλα ΢ένβζμ, ν νπνίνο είρε ζπνπδάζεη ζηελ πιαησληθή ζρνιή ηεο Αιεμάλδξεηαο. Δπίζεο θάπνηνο Βμήεζμξ κεηέθξαζε ζηα ζπξηαθά, έξγα ηνπ Αξηζηνηέιε θαζψο θαη δπν δηθά ηνπ έξγα αζηξνλνκίαο βαζηζκέλα ζε ειιεληθέο πεγέο. Ο Κιαχδηνο Πηνιεκαίνο Έλαο άιινο γλσζηφο ιφγηνο ρξηζηηαλφο ζενιφγνο θαη θηιφζνθνο Παφθμξ μ Πένζδξ, (παξά ην πξνζσλχκην ηνπ ήηαλ ΢χξνο) εξγάζηεθε ζηελ απιή ηνπ Υνζξφε έγξαςε κηα δηαηξηβή γηα ην έξγν Λμβζηή ηνπ Αξηζηνηέιε. Ζ ζπξηαθή κεηάθξαζε ηεο πξαγκαηείαο απηήο – πνπ είλαη αθηεξσκέλε ζηνλ Υνζξφε – ζψδεηαη ζην Βξεηαληθφ Μνπζείν. Ο Παχινο ν Πέξζεο κεηέθξαζε επίζεο ζηα ζπξηαθά ηα πέληε ηειεπηαία βηβιία ηνπ έξγνπ ΋νβακμ ηνπ Αξηζηνηέιε. Σν ζπνπδαίν αζηξνλνκηθφ ζχγγξακκα ηνπ Κιαχδηνπ Πηνιεκαίνπ Αθιαβέζηδ, είρε ήδε κεηαθξαζηεί ζηα πεξζηθά απφ ηνλ 2ν αηψλα θαη αξγφηεξα κεηαθξάζηεθε ζηα αξαβηθά απφ ηνλ καζεκαηηθφ ΑθΥαηγάγ ζιπκ Μαηάν (786-833). Οη παξαπάλσ κεηαθξάζεηο θαη πνιιέο άιιεο αθφκα – απφ άγλσζηνπο κεηαθξαζηέο – ήηαλ ην πιηθφ απφ ην νπνίν, ιίγνπο αηψλεο αξγφηεξα, νη Άξαβεο ιφγηνη άληιεζαλ ηνλ πινχην ηεο ειιεληθήο γξακκαηείαο (Ανζζημηέθδ, Πθάηςκα, Ποεαβυνα, Δοηθείδδ, Ηππμηνάηδ, Γαθδκυ, Πημθειαίμ θαη δεθάδεο άιινπο ζπγγξαθείο) ηελ έθαλαλ θηήκα ηνπο, ηελ εκπινχηηζαλ κε ηηο δηθέο ηνπο έξεπλεο θαη επηζηεκνληθέο πξαγκαηείεο θαη ζηελ ζπλέρεηα φιε απηή ε γλψζε κεηαιακπαδεχηεθε ζηε Γχζε. 76

Ζ βαζηιεία ηνπ απηνθξάηνξα ηνπ Βπδαληίνπ Ζναηθείμο, ζπκπίπηεη κε ηελ εκθάληζε ηνπ Μσάκεζ, ηελ ίδξπζε απφ απηφλ ηεο λέαο ζξεζθείαο, ην ζάλαηφ ηνπ (632) θαη ηελ έλαξμε ηεο επέθηαζεο ηεο θπξηαξρίαο ησλ Αξάβσλ.

Βπδαληηλνί απνθξνχνπλ κε πγξφ ππξ επίζεζε Αξάβσλ

04. Ο Μσάκεζ θαη ε ίδξπζε ηνπ Ηζιάκ Σν 570 γελλήζεθε ζηελ Μέθθα ηεο Αξαβίαο ν Μσάκεζ (αγγιηθά Muhammad, αξαβηθά ) ν νπνίνο έκειιε λα είλαη ν ηδξπηήο ηεο λεφηεξεο απφ ηηο κεγάιεο παγθφζκηεο κνλνζετζηηθέο ζξεζθείεο, απηήο ηνπ Ηζιάκ. Ο Μσάκεζ ππήξμε ηαπηφρξνλα θαη ν ηδξπηήο ελφο κεγάινπ θξάηνπο, ηεο Αξαβηθήο Απηνθξαηνξίαο, πνπ έπαημε πξσηαγσληζηηθφ ξφιν γηα αηψλεο ζηελ παγθφζκηα ηζηνξία. Δίλαη ην κνλαδηθφ ηζηνξηθφ θαηλφκελν θνξπθαίνπ ζξεζθεπηηθνχ θαη ηαπηφρξνλα θνζκηθνχ, ζηξαηησηηθνχ θαη πνιηηηθνχ εγέηε. Ο Μσάκεζ ήηαλ παηδί νηθνγέλεηαο εκπφξσλ. Σελ επνρή εθείλε νη ζεκαληηθφηεξεο αξαβηθέο πφιεηο φπσο ε Μέθθα, ε Γηαζξίκπ, ε Πέηξα, ε Παικχξα είραλ ρηηζηεί ζε νάζεηο, ζηαπξνδξφκηα ησλ θαξαβαληψλ πνπ κεηέθεξαλ ηα πξντφληα απφ ηελ Δξπζξά Θάιαζζα θαη ηνλ Πεξζηθφ Κφιπν ζηηο ρψξεο ηεο Μεζνγείνπ θαη ηελ Αθξηθή. Ο Μσάκεζ ΢χκθσλα κε ηε κνπζνπικαληθή παξάδνζε, ε έιεπζε ηνπ Μσάκεζ ζπλνδεχηεθε απφ πνιιά ζδιεία ηαζ εαφιαηα (έλαο άγγεινο Κπξίνπ πιεξνθφξεζε ηε κεηέξα ηνπ φηη ζα θέξεη ζηνλ θφζκν ηνλ ζπνπδαηφηεξν άλζξσπν, ην λενγέλλεην βξέθνο αθηηλνβνινχζε έλα θσο πνπ έθζαλε σο ηε ΢πξία θαη άιια) - πνπ παξαπέκπνπλ ζηηο αληίζηνηρεο παξαδφζεηο ηεο ρξηζηηαληθήο ζξεζθείαο παξφκνηα κ’ απηά πνπ ζπλφδεπζαλ ηελ γέλλεζε ηνπ Υξηζηνχ. Ο παηέξαο ηνπ πέζαλε ιίγν πξηλ γελλεζεί ν γηνο ηνπ θαη ε κεηέξα ηνπ φηαλ ν Μσάκεζ ήηαλ έμη ρξνλψλ. Έκεηλε κε ηνλ παππνχ ηνπ, αιιά ζε δπν ρξφληα πέζαλε θη απηφο, έηζη ηνλ αλέιαβε έλαο ζείνο ηνπ, ν έκπνξνο Αιπμφ Σάθζιπ. Ο λεαξφο ζπλφδεπε ζπρλά ην ζείν ηνπ ζε εκπνξηθά ηαμίδηα ζηα αξαβηθά ιηκάληα θαη ζηε ΢πξία θαη εθεί ήξζε ζε επαθή κε πηζηνχο ηνπ ρξηζηηαληζκνχ. Γλσξίδνληαο αξθεηά θαη γηα ηελ εβξατθή ζξεζθεία, εληππσζηάζηεθε απφ ηηο αξρέο ηνπ κνλνζετζκνχ. 78

΢εκαληηθφ γεγνλφο ζηε δσή ηνπ ήηαλ ε γλσξηκία ηνπ κε ηελ πινχζηα ρήξα Υαληίηδα, ε νπνία ήηαλ 15 ρξφληα κεγαιχηεξε ηνπ θαη κε παηδηά απφ ηνπο δπν πξνεγνχκελνπο γάκνπο ηεο. Απηφ δελ εκπφδηζε ηνλ 25εηή Μσάκεζ λα ηελ θάλεη ζχδπγφ ηνπ, λα δήζεη άλεηα θαη αξκνληθά καδί ηεο θαη λα απνθηήζεη κ’ απηήλ δπν γηνπο θαη ηέζζεξηο θφξεο. Οη γηνη ηνπ πέζαλαλ θαη ε πην γλσζηή θφξε ηνπ ήηαλ ε Φαηίκα (Fatima bint Muhammad), πνπ αξγφηεξα ζα γίλεη ζχδπγνο ηνπ Αθί, ηνπ ηέηαξηνπ, κεηά ην ζάλαην ηνπ Μσάκεζ, κνπζνπικάλνπ Υαιίθε. Απαιιαγκέλνο πηα απφ νηθνλνκηθά πξνβιήκαηα αζρνιήζεθε κε ηελ πεξηζπιινγή πάλσ ζε πξνβιήκαηα δσήο, θνηλσληθά δεηήκαηα θαη ηελ εμεχξεζε ηεο αιήζεηαο γηα ην Θεφ. Κνληά ζηε Μέθθα ζ’ έλα ιφθν ηεο εξήκνπ, ν Μσάκεζ ζε ειηθία 40 εηψλ (610) βίσζε έλα φξακα: Ο αξράγγεινο θαη ν Μσάκεζ Έκαξ άββεθμξ ημκ δζέηαλε κα «δζααάζεζ» ιε ηδ δζααεααίςζδ υηζ εα ήηακ μ απεζηαθιέκμξ ημο Κονίμο. Ο Μςάιεε ήηακ ακαθθάαδημξ ηαζ απυνδζε πχξ ήηακ δοκαηυκ κα δζααάζεζ! Συηε μ άββεθμξ ημκ πίεζε ζημ θαζιυ θέβμκηάξ ημο υηζ «μ Κφνζμξ δίδαλε ζημοξ ακενχπμοξ ηδ πνήζδ ηδξ βναθίδαξ» ηαζ μ Μςάιεε άνπζζε κα δζααάγεζ ημοξ πνχημοξ ζηίπμοξ ημο Κμνακίμο. ΋ηαλ ε γπλαίθα ηνπ Υαληίηδα ηνλ είδε αλαζηαησκέλν θαη άθνπζε ηη ζπλέβε, πείζηεθε φηη ν άγγεινο πνπ είδε ν ζχδπγφο ηεο ζην φξακά ηνπ, ήηαλ ν αξράγγεινο Γαβξηήι πνπ ήηαλ ν κεζάδσλ ηεο επηθνηλσλίαο κεηαμχ ηνπ Θενχ θαη ηνπ Μσάκεζ θαη ζα ηνπ απνθάιππηε ζηαδηαθά ην Κμνάκζ. Απφ ηφηε ν Μσάκεζ άξρηζε επί ρξφληα λα θεξχηηεη ην Ηζιάκ9 - ηνλ δξφκν ηεο ππνηαγήο ζηνλ Αιιάρ - ζε θίινπο θαη ζπγγελείο ηνπο νπνίνπο πξνζειχηηδε. Σν 613 θαη πάιη κε εληνιή ηνπ Αιιάρ άξρηζε λα απεπζχλεηαη ζε επξχηεξν θνηλφ, ζηνπο θαηνίθνπο ηεο Μέθθαο πνπ ζηελ πιεηνςεθία ηνπο ήηαλ εηδσινιάηξεο θαη παγαληζηέο θαη αξθεηνί νπαδνί ηεο ηνπδατθήο ζξεζθείαο. Διάρηζηνη ηνλ αθνινχζεζαλ, άιινη ηνλ θνξφηδεπαλ ή ηνλ έβξηδαλ. ΢ηε Μέθθα ππήξρε έλα πέηξηλν ηεξφ, ε Ηζθάι (‫ ) إسالم‬ζηα αξαβηθά ζεκαίλεη ππνηαγή (ζην Θεφ). Ο νπαδφο ηνπ Ηζιάκ απνθαιείηαη κνπζνπικάλνο - απφ ηε αξαβηθή ιέμε ιμοζθίι πνπ ζεκαίλεη ππνηαγκέλνο 9

Καάιπα, πνπ ζηέγαδε ηνλ ιαφνμ θίεμ θαη αγάικαηα ζεψλ θαη ήηαλ ζεκείν πξνζθπλήκαηνο παγαληζηψλ απφ φιε ηελ αξαβηθή ρεξζφλεζν, θάλνληαο ηελ πφιε πινχζην νηθνλνκηθφ θέληξν. Οη νπαδνί ηεο παιηάο ζξεζθείαο θαη θπξίσο νη έκπνξνη, μεζεθψζεθαλ ζεσξψληαο φηη ηνπο πξνζβάιεη θαη άξρηζαλ λα ηνλ απεηινχλ. Ζ θαηάζηαζε ρεηξνηέξεςε ην 619, φηαλ πέζαλε ε γπλαίθα ηνπ ε Υαληίηδα πνπ ήηαλ ην βαζηθφ ηνπ ζηήξηγκα. Σν 622 εγθαηέιεηςε ηελ ερζξηθή Μέθθα θαη κε 70 πεξίπνπ νπαδνχο ηνπ θαηέθπγε ζηε πφιε Γηαζξίκπ. Ο πφιε απηή ήηαλ ρηηζκέλε ζε κηα φαζε θαη κεγάιν κέξνο ηνπ πιεζπζκνχ ηεο ήηαλ ηνπδατθήο θαηαγσγήο. Οη θάηνηθνη, εμνηθεησκέλνη κε ηελ έλλνηα ηνπ κνλνζετζκνχ, δέρζεθαλ ηε λέα πίζηε θαη πξνζηάηεςαλ ηνλ Μσάκεζ θαη ηνπο ζπληξφθνπο ηνπ. Ο Μσάκεζ ζηελ Μεδίλα Ζ πφιε κεηνλνκάζηεθε ζε Μεδίκα (ε πφιε ηνπ Πξνθήηε). Ζ θπγή ηνπ Μσάκεζ απφ ηε Μέθθα ζηε Μεδίλα, νλνκάζηεθε Δβίνα θαη ην έηνο 622 είλαη ην πξψην έηνο ρξνλνιφγεζεο ησλ Μνπζνπικάλσλ. ΢ηελ Μεδίλα ν Μσάκεζ κεηακνξθψζεθε, εθηφο απφ ζξεζθεπηηθφ, ζε πνιηηηθφ θαη ζηξαηησηηθφ εγέηε. Αθνχ απέηπρε λα πξνζεηαηξηζζεί ηνπο Ηνπδαίνπο, δηαθήξπμε φηη νη «ζξεζθείεο ηεο Βίβινπ» είραλ εθθπιηζζεί, παξάθακςε ηνλ Μσπζή θαη ηνλ Ηεζνχ θαη πξφβαιε ηνλ Ηζκαήι, γην ηνπ Αβξαάκ, σο γελλήηνξα ησλ κνπζνπικάλσλ. Αξρηθά νη κνπζνπικάλνη πξνζεχρνληαλ πξνο ηελ πιεπξά ηεο Ηεξνπζαιήκ, αιιά απφ ην δεχηεξν έηνο ηεο Δγίξαο αηέληδαλ πξνο ηε Μέθθα, πνπ βξηζθφηαλ ε Καάκπα. Γεκηνχξγεζε θηιίεο θαη ζπκκαρίεο κε ηηο γεηηνληθέο αξαβηθέο θπιέο, φηαλ παληξεχηεθε ηηο θφξεο ή ηηο ρήξεο θπιάξρσλ θαη πνιεκηζηψλ. ΢πλνιηθά είρε ελλέα λφκηκεο ζπδχγνπο θαη αξθεηέο παιιαθίδεο θαη δνχιεο. Ζ πην γλσζηή θαη αγαπεκέλε ζχδπγφο ηνπ ήηαλ ε Ατζά, θφξε ηνπ ζηελνχ ζπλεξγάηε ηνπ Ακπνχ Μπαθξ. Σν 624 ν Μσάκεζ κε νπαδνχο ηνπ επηηέζεθε ζ’ έλα θαξαβάλη ηεο Μέθθαο. Απηφ ήηαλ ε αθνξκή λα μεθηλήζεη εθζηξαηεία ηεο Μέθθαο θαηά ηεο Μεδίλαο. ΢ηε κάρε ηνπ Μπάληξ, ζηηο 15 Μαξηίνπ νη κνπζνπικάλνη 80

θαηαηξφπσζαλ ηξηπιάζηνπο καρεηέο ηεο Μέθθαο. Ζ λίθε απηή απνηειεί ζεκαληηθφ ζηαζκφ γηα ηελ εμέιημε ηνπ Ηζιάκ, γηαηί θαζηέξσζε θαη ζενινγηθά ηε ινγηθή ηνπ «ηεξνχ πνιέκνπ» (ηδηράλη). Με ηε δχλακε ησλ φπισλ πηα νη κνπζνπικάλνη θαηαιακβάλνπλ ηελ Μέθθα θαη ζηαδηαθά φιεο νη αξαβηθέο θπιέο ππνηάζζνληαη θαη δειψλνπλ πίζηε ζηε λέα ζξεζθεία. Σν 631 απαγνξεχηεθαλ νη εηδσινιαηξηθέο ηειεηέο ζηε Καάκπα θαη ε είζνδνο ζε κε κνπζνπικάλνπο ζηνλ ηεξφ ρψξν ηεο. Χο ην 632 ήηαλ ν αδηαθηινλίθεηνο εγέηεο ηεο Αξαβίαο αθνχ είρε ππνηάμεη δηνηθεηηθά θαη είρε ελψζεη ηδενινγηθά φιεο ηηο θπιέο ηεο. Σν 628 ν Μσάκεζ έζηεηιε επηζηνιέο ζηνπο εγεκφλεο ηεο Πεξζίαο, ηνπ Ρνπκ (Βπδαληίνπ) θαη ηεο Τεκέλεο θαιψληαο ηνπο λα πξνζρσξήζνπλ ζην Ηζιάκ. Ο ηφηε απηνθξάηνξαο ηνπ Βπδαληίνπ Ζνάηθεζμξ απάληεζε επγεληθά αιιά αξλεηηθά, ζηέιλνληαο εγεκνληθά δψξα ζηνλ Μσάκεζ. Θεηηθά απάληεζαλ κφλν νη Τεκελίηεο θαη πξάγκαηη ην 628 είλαη ην έηνο εμηζιακηζκνχ φιεο ηεο αξαβηθήο ρεξζνλήζνπ. Ζ Καάκπα Σνλ Μάξηην ηνπ 632, ν Μσάκεζ έθαλε ην ηειεπηαίν ηνπ πξνζθχλεκα ζηελ θαζαξή πιένλ απφ είδσια Μέθθα. Σε 6ε Ηνπλίνπ ηεο ίδηαο ρξνληάο ζηε Μεδίλα πέζαλε ζηελ αγθαιηά ηεο πην επλννχκελεο ζπδχγνπ ηνπ, ηεο Ατζέ. Θάθηεθε ζην Σέιεκμξ ημο Πνμθήηδ, ζηελ ίδηα πφιε. Οη θαηά θαηξνχο ξήζεηο ηνπ, ηηο νπνίεο ν ίδηνο θαη νη νπαδνί ηνπ ζεσξνχζαλ ζεφπλεπζηεο γηαηί ηηο ππαγφξεπζε ν Θεφο, ζπγθεληξψζεθαλ ζην ηεξφ βηβιίν ησλ κνπζνπικάλσλ ην Κνξάλη (‫ = أ َ ْلقُرآن‬απαγγειία), αληίζηνηρν ηεο Βίβινπ ησλ ρξηζηηαλψλ. Απνηειείηαη απφ 114 θεθάιαηα (ζμφνεξ) ή 6236 ζηίρνπο. Σν Κνξάλη θαζνξίδεη ηηο πέληε βαζηθέο ππνρξεψζεηο ηνπο πηζηνχ κνπζνπικάλνπ: - Σελ νκνινγία φηη μ Θευξ είκαζ έκαξ ηαζ μ Μςάιεε μ απεζηαθιέκμξ ημο. - Σελ πξνζεπρή (πέληε θνξέο ηελ εκέξα). - Σελ ειεεκνζχλε. - Σε λεζηεία θαηά ην Ρακαδάλη θαη - Σν πξνζθχλεκα ζηε Μέθθα ηνπιάρηζην κηα θνξά θαηά ηε δηάξθεηα ηεο δσήο ηνπ. 81

Ζ ηζιακηθή ζξεζθεία είλαη κνλνζετζηηθή. Ο Θεφο είλαη ν δεκηνπξγφο ησλ πάλησλ, νη άγγεινη είλαη νη ηεξείο ηνπ θαη νη πξνθήηεο νη κεζνιαβεηέο ή αγγειηνθφξνη ηνπ. Οη πξνθήηεο πνπ αλαγλσξίδεη ην Ηζιάκ, είλαη ν Αβξαάκ, ν Μσπζήο, ν Ηεζνχο, αιιά ζεκαληηθφηεξνο ζεσξείηαη ν ίδηνο ν Μσάκεζ. Αλαγλσξίδεη επίζεο φηη ππάξρεη δσή κεηά ην ζάλαην. Γέρεηαη ηελ χπαξμε ηνπ Παξάδεηζνπ θαη ηεο Κφιαζεο. ΢ηνλ Παξάδεηζν πάλε νπσζδήπνηε θαη απηνί πνπ πνιέκεζαλ γηα ηε δηάδνζε θαη ηελ ππεξάζπηζε ηεο πίζηεο. Γεληθά ν ηζιακηζκφο είλαη κηα πξαθηηθή, ιατθή ζξεζθεία κε απφιπηα εθηθηά θαη θαηαλνεηά ηδαληθά θαη ζαλ ηέηνηα πξνζέιθπζε αξρηθά θνηλσλίεο κε ρακειφ πνιηηηζηηθφ επίπεδν. Γελ δέρεηαη ηελ απεηθφληζε ηνπ Θενχ. ΢ήκεξα νη πηζηνί ηνπ Ηζιάκ είλαη ζθνξπηζκέλνη ζε φιν ηνλ θφζκν (θπξίσο ζηε λνηηναλαηνιηθή Αζία θαη βφξεηα Αθξηθή) θαη ππεξβαίλνπλ ην έλα δηζεθαηνκκχξην. Σν Ηεξφ Κνξάλη Οη θαηαθηήζεηο ησλ Αξάβσλ γηα ηε δηάδνζε ηνπ Ηζιάκ ζε ειάρηζηεο δεθαεηίεο, βνήζεζαλ ηελ εμάπισζε ηεο ζξεζθείαο απφ ηηο παξπθέο ηεο Κίλαο θαη ηελ Ηλδνλεζία σο ην Μαξφθν θαη ηελ Ηζπαλία. ΋ια ηα θξάηε απφ ην Ηξάθ ηεο Μέζεο Αλαηνιήο σο ην Μαξφθν ηεο Βφξεηαο Αθξηθήο ραξαθηεξίδνληαη απφ ηελ θνηλή γιψζζα θαη ηελ θνηλή πξνέιεπζε, ηζηνξία θαη θνπιηνχξα, ηελ αξαβηθή. Ο Μσάκεζ ππήξμε κηα απφ ηηο ζεκαληηθφηεξεο θπζηνγλσκίεο ηεο ηζηνξίαο. Γελ ήηαλ κφλν ζξεζθεπηηθφο εγέηεο, αιιά θαη πνιηηηθφο, πνηεηήο, ζηξαηησηηθφο, δηθαζηήο θαη νξακαηηζηήο. Ζ δηδαζθαιία ηνπ επεθηάζεθε ηαρχηαηα, απέθηεζε εθαηνληάδεο εθαηνκκχξηα νπαδνχο. Γεκηνπξγήζεθε έλαο ζπνπδαίνο θαη πςεινχ επηπέδνπ πνιηηηζκφο, ν Ηζιακηθφο πνιηηηζκφο. Ο Μσάκεζ πέζαλε ρσξίο λα νξίζεη δηάδνρν ή έλα ζχζηεκα γηα ηελ επηινγή ηνπ. Ο ηίηινο ησλ δηαδφρσλ ήηαλ απηφο ηνπ Υαιίθε (δηάδνρνο ή αληηπξφζσπνο), δειαδή ηνπ εγέηε ηεο ηζιακηθήο θνηλφηεηαο. Οη πηζηνί ηνπ Ηζιάκ έπξεπε λα δειψλνπλ ππνηαγή ζηνλ εθάζηνηε ραιίθε. Ο πξψηνο 82

ραιίθεο ήηαλ ν πεζεξφο ηνπ Μσάκεζ θαη παηέξαο ηεο Ατζέ, Αιπμφ Μπαην (632-634) ν νπνίνο απνθιήζεθε «Υαιίθα ξαζνχι Αιάρ» (δηάδνρνο αγγειηνθφξνπ ηνπ Θενχ). Οη επφκελνη ηξεηο ήηαλ ν Οκάξ ηκπλ αι-Υαηάκπ (Umar ibn al-Chattab, 634-644), ν Οζιάκ ζιπκ Αθάκ, ζχδπγνο δπν ζπγαηέξσλ ηνπ Πξνθήηε θαη ν Αθί, ζχδπγνο ηεο θφξεο ηνπ Μσάκεζ Φαηίκα. Οη ραιίθεδεο ζπλέρηζαλ ηελ θαηαγξαθή ησλ ζηίρσλ ηνπ Κνξαλίνπ πνπ είρε αξρίζεη ν πξνθήηεο, ζπλερίζηεθε απφ ηνπο επφκελνπο θαη νινθιεξψζεθε επί ηνπ Ηιπκ Γζμοζμφθ (694-714). [Μεηά απυ ημοξ ηέζζενζξ πνχημοξ, μ ηίηθμξ ημο παθίθδ έβζκε ακηζηείιεκμ δζεηδίηδζδξ απυ ημοξ εηπνμζχπμοξ ηςκ δοκαζηεζχκ ηςκ Ααααζζδχκ, ηςκ Οοιαβζαδχκ, ηςκ Οεςιακχκ ηαζ άθθςκ δβειυκςκ ηδξ Αζβφπημο, ηδξ Βυνεζαξ Αθνζηήξ ηαζ ηδξ Ηζπακίαξ. Οζ πενζζζυηενμζ ιμοζμοθιάκμζ ζζημνζημί δβέηεξ πνδζζιμπμζμφζακ ηίηθμοξ υπςξ ‘ζμοθηάκμξ’ ή ‘ειίνδξ’ μζ μπμίμζ οπμηίεεηαζ - υηζ οπάημοακ ημκ Υαθίθδ, μ μπμίμξ υιςξ είπε πθέμκ εθάπζζηδ ελμοζία. Ο Μσάκεζ θαη ν Ακπνχ Μπαθξ επηζθέπηνληαη θησρνχο βεδνπίλνπο Απυ ημ 1517 μ ηίηθμξ ημο παθίθδ πέναζε ζημκ ζμοθηάκμ ηδξ Οεςιακζηήξ αοημηναημνίαξ ΢εθίι Α’ ηαζ ζηδκ ζοκέπεζα ζε υθμοξ ημοξ επυιεκμοξ ζμοθηάκμοξ ςξ ημ 1924, υηακ ζδνφεδηε μ Σμονηζηή Γδιμηναηία ηαζ ηαηανβήεδηε ημ Υαθζθάημ]. ΋πσο είπακε κεηά ην ζάλαην ηνπ πεζεξνχ ηνπ Μσάκεζ Ακπνχ Μπαθξ, δεχηεξνο ζηε ζεηξά κνπζνπικάλνο ραιίθεο έγηλε ν Οιάν (Umar), ν νπνίνο ζεσξείηαη ν ζεκειησηήο ηεο ξαγδαίαο εμάπισζεο ηνπ Ηζιάκ πέξαλ ηεο αξαβηθήο ρεξζνλήζνπ. Ο Οκάξ ήηαλ αξρηθά πνιέκηνο ηεο λέαο ζξεζθείαο, πνπ εμήγγεηιε ν Μσάκεζ, αξγφηεξα φκσο αζπάζηεθε ην Ηζιάκ θαη έγηλε έλαο απφ ηνπο ζεξκφηεξνπο ζηαζψηεο ηνπ θαη απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο ζηπινβάηεο ηεο κνπζνπικαληθήο ζξεζθείαο. (Δίλαη πξάγκαηη εληππσζηαθή ε νκνηφηεηα ηεο κεηαζηξνθήο απφ πνιέκην ζε θήξπθα ηεο λέαο ζξεζθείαο, ηνπ ραιίθε Οκάξ κε ηνλ Απφζηνιν Παχιν). 83

Καηά ηε δηάξθεηα ηεο εγεζίαο ηνπ Οκάξ άξρηζε ε ξαγδαία επέθηαζε ηεο αξαβηθήο απηνθξαηνξίαο. ΢ην φλνκα ηεο λέαο ζξεζθείαο, ηνπ Ηζιάκ, ν ζηξαηφο ησλ Αξάβσλ θαηέθηεζε ζηαδηαθά ηηο φκνξεο ρψξεο. Με αιιεπάιιεινπο θαηαθηεηηθνχο πνιέκνπο ηα αξαβηθά ζηξαηεχκαηα θαηέιαβαλ ηε Μεζνπνηακία θαη ην 634 κεγάιν κέξνο ηεο Πεξζίαο, ζέηνληαο νπζηαζηηθά ηέινο ζηε δπλαζηεία ησλ ΢αζζαληδψλ. Ζ θαηάθηεζε ηεο Πεξζίαο νινθιεξψζεθε (κεηά ην ζάλαην ηνπ Οκάξ), ην 651 θαη άξρηζε ν εμηζιακηζκφο ηεο κε ηελ θαηαζηξνθή ησλ ηεξψλ ηνπ Εσξναζηξηζκνχ («ππξείσλ»). Ζ Αξαβηθή απηνθξαηνξία επί ραιίθε Οκάξ (7νο αη.) ΋κσο ε Πεξζία παξφιν πνπ ζχληνκα έγηλε κνπζνπικαληθφ θξάηνο, δελ αξαβνπνηήζεθε θαη αλέθηεζε ηειηθά ηελ αλεμαξηεζία ηεο απφ ηνπο Άξαβεο, ζε αληίζεζε κε ηνπο ππφινηπνπο ιανχο ηεο Μέζεο Αλαηνιήο θαη ηεο Βφξεηαο Αθξηθήο, ησλ νπνίσλ ε «αξαβνπνίεζε» ήηαλ νινθιεξσηηθή. ΢ήκεξα φια απηά ηα θξάηε ινγίδνληαη σο αξαβηθά. Οη ζηξαηηψηεο ηνπ ραιίθε εηζέβαιαλ ην 639 ζηελ (ππφ βπδαληηλφ έιεγρν) Αίγππην θαη ην 641 είραλ θαηαθηήζεη ηελ Παιαηζηίλε, ηε ΢πξία θαη ηελ Αξκελία, πνπ φιεο ήηαλ ηφηε βπδαληηλέο επαξρίεο. ΋ηαλ κεηά απφ καθξά πνιηνξθία νη Μνπζνπικάλνη θαηέιαβαλ ηελ Ηεξνπζαιήκ, ν ρξηζηηαλφο παηξηάξρεο ΢νθξψληνο αλαθήξπμε ηνλ Οκάξ ‘πξνζηάηε ηεο πφιεο’, ηνπ παξέδσζε ηα θιεηδηά ηεο θαη ηνλ πξνζθάιεζε λα πξνζεπρεζεί ζην Ναφ ηεο Αλάζηαζεο, γηαηί κηα πξνθεηεία πξνέιεγε ηελ άθημε ελφο δίθαηνπ θαη ηζρπξνχ άλδξα πνπ ζα ηελ θαηαιάκβαλε. Ο Οκάξ δέρζεθε, αιιά πξνηίκεζε λα πξνζεπρεζεί ζε απφζηαζε ιίγσλ κέηξσλ καθξηά απφ ηνλ ρξηζηηαληθφ λαφ. Μεηά απφ πελήληα πέληε ρξφληα, ζην ζεκείν πνπ πξνζεπρήζεθε ν ραιίθεο Οκάξ, ρηίζηεθε ην ‘Σέκελνο ηνπ Οκάξ’ κε ηνλ ρξπζφ ηξνχιν, έλα απφ ηα ζεκαληηθφηεξα πξνζθπλήκαηα ησλ πηζηψλ κσακεζαλψλ. Ο ραιίθεο Οκάξ πνιηηεχηεθε κε πξνζνρή θαη ζχλεζε απέλαληη ζηνπο αιιφζξεζθνπο ππεθφνπο ηνπ θαη ηνπο επέηξεςε ηελ ειεχζεξε άζθεζε ηεο ιαηξείαο ηνπο. ΋κσο, ζηηο αξρέο ηεο εδαθηθήο ηνπο επέθηαζεο, νη Άξαβεο ζηηο ρψξεο πνπ θαηαθηνχζαλ απνηεινχζαλ ηελ πξνλνκηνχρν ζηξαηησηηθή 84

ηάμε θαη δνχζαλ ρσξηζηά απφ ηνπο ιανχο ηνπο. Ο ιαφο, εθφζνλ θαηέβαιε ηνπο θφξνπο, δνχζε ππφ θαζεζηψο ζρεηηθήο ζξεζθεπηηθήο θαη πνιηηηθήο ειεπζεξίαο θαη ν αλαγθαζηηθφο πξνζειπηηζκφο ήηαλ απαγνξεπκέλνο. Οη θαηαθηήζεηο ηνπ Οκάξ ηκπλ αι-Υαηάκπ θαη ησλ Αξάβσλ είραλ πεξηζζφηεξν επεθηαηηθφ εζληθηζηηθφ ρξψκα θαη ιηγφηεξν ζξεζθεπηηθφ. ΋κσο ην επίηεπγκα ησλ Αξάβσλ ήηαλ εληππσζηαθφ. ΋ρη κφλν πέηπραλ λα εμαπιψζνπλ ηαρχηαηα ηε λέα ζξεζθεία θαη απηή λα απνθηήζεη εθαηνκκχξηα πηζηνχο, αιιά «κπφιηαζαλ» θαη ηελ αξαβηθή γιψζζα θαη ηελ εζληθή ζπλείδεζε ζε κηα ηεξάζηηα εδαθηθή έθηαζε, πνπ θάιππηε φιε ηελ πεξηνρή απφ ηελ Τεκέλε σο ηηο λφηηεο αθηέο ηεο Μεζνγείνπ. Ο Οκάξ θαηάθεξε λα επηθέξεη δηνηθεηηθέο κεηαξξπζκίζεηο πνπ δηεπθφιπλαλ ηελ δηαρείξηζε ησλ λενθαηαθηεκέλσλ εδαθψλ. Πξαγκαηνπνίεζε κηα κεγάιε απνγξαθή φισλ ησλ κνπζνπικαληθψλ πεξηνρψλ. Ξεθίλεζε ηε δηαδηθαζία γηα ηελ θσδηθνπνίεζε ηνπ ηζιακηθνχ λφκνπ. Δίλαη απηφο πνπ απνθάζηζε φηη ε έλαξμε ρξνλνιφγεζεο ησλ κνπζνπικάλσλ ζα είλαη ε Δγίξα (622). Ο ραιίθεο Αιί ηκπλ Ακπί Σαιίκπ θαη νη γηνη ηνπ Υαζάλ θαη Υνπζεΐλ Σν 644 έλαο Πέξζεο ζθιάβνο, φξκεζε ζην ραιίθε Οκάξ ηελ ψξα πνπ πήγαηλε γηα ηελ πξσηλή ηνπ πξνζεπρή θαη ηνλ καραίξσζε έμε θνξέο. Ο ραιίθεο πέζαλε δπν ψξεο αξγφηεξα θαη ηάθεθε καδί κε ηνλ Μσάκεζ θαη ηνλ ραιίθε Ακπνχ Μπαθξ. Σνλ δηαδέρζεθε ν Οζκάλ (Uthman ibn Affan, 644-656). Ζ ζεηεία ηνπ λένπ Υαιίθε Οζκάλ ζεκαδεχηεθε απφ εκθχιηεο δηακάρεο θαη πνιέκνπο. Κάπνηνη απφ ηελ νηθνγέλεηα ηνπ Μσάκεζ, αληέδξαζαλ ζηελ εθινγή ηνπ Οζκάλ, ζεσξψληαο φηη ελεξγεί πεξηζζφηεξν σο βαζηιηάο παξά σο ζξεζθεπηηθφο εγέηεο. Δπαλαζηάηεο δνινθφλεζαλ ηνλ Οζκάλ θαη αλαθήξπμαλ ραιίθε ηνλ Αιί ζιπκ Αιπί Σαθίιπ (Ali ibn Abi Talib, 599661), εμάδειθν ηνπ Μσάκεζ θαη ζχδπγν ηεο θφξεο ηνπ, ηεο Φαηίια, ν νπνίνο κεηέθεξε ηελ έδξα ηνπ ραιηθάηνπ ζηελ Κνχθα (ηνπ Ηξάθ).

Οη αληηθξνλνχληεο εγθαηαζηάζεθαλ ζηελ Βαζφξα. Οη ΢ηίηεο αλαγλσξίδνπλ ηνλ Αιί σο ηνλ Πνχημ Υαθίθδ θαη νη ΢νπλλίηεο σο ηνλ ηέηαξην ζηε ζεηξά. Πνιινί κνπζνπικάλνη αξλήζεθαλ λα δερζνχλ ηνλ Αιί σο εγέηε. Ζ ζεηεία ηνπ Αιί αλαιψζεθε ζε πνιέκνπο ελαληίνλ ησλ νπαδψλ θαη ζπγγελψλ ηνπ Οζκάλ, ηεο δπλαζηείαο ησλ Οοιαβζαδχκ. Κάπνηνο απφ απηνχο δνινθφλεζε ηνλ Αιί ην 661 θαη νη Οπκαγηάδεο δηεθδίθεζαλ δπλακηθά ην Υαιηθάην. Οη Οπκαγηάδεο θξάηεζαλ ηελ εμνπζία ηεο πιεηνςεθίαο ησλ Μνπζνπικάλσλ γηα αξθεηέο γεληέο, αιιά ην Ηζιάκ δελ ελψζεθε πνηέ πηα. Υσξίζηεθε (θαη κέρξη ζήκεξα είλαη ρσξηζκέλν) ζηηο δπν κεγάιεο ζέρηεο: ηνπο ΢μοκκίηεξ θαη ηνπο ΢ζίηεξ νπαδνχο θαη δηαδφρνπο ηνπ Αιί θαη ζε αξθεηέο κηθξφηεξεο ζέρηεο. Ο ραιίθεο Αιί [Τπάξρνπλ αξθεηέο ηζιακηθέο ζέρηεο (αηξέζεηο;), πνπ έρνπλ ζεκαληηθέο ζενινγηθέο δηαθνξέο κεηαμχ ηνπο. Οη θπξηφηεξεο είλαη απηέο ησλ ΢νπληηψλ (πεξίπνπ ην 85% ησλ κνπζνπικάλσλ αλήθνπλ ζ’ απηήλ) θαη ησλ ΢ηηηψλ, θάζε κηα ηνπο δε ρσξίδεηαη ζε αξθεηέο δηαθνξεηηθέο «ζρνιέο». Ο ΢νπθηζκφο είλαη πεξηζζφηεξν κνπζνπικαληθή κπζηηθηζηηθή απφθιηζε παξά ζέρηα. Οη ΢νπλλίηεο ζεσξνχληαη πεξηζζφηεξν σο νξζφδνμνη κνπζνπικάλνη. Οη ΢ηίηεο αξλνχληαη ηελ εμνπζία ησλ ηξηψλ πξψησλ Υαιίθεδσλ θαη ζεσξνχλ – φπσο ήδε είπακε - ηνλ Αιί σο ηνλ Πξψην Υαιίθε θαη άκεζν δηάδνρν ηνπ Πξνθήηε. Αλαγλσξίδνπλ σο ζξεζθεπηηθφ ηνπο εγέηε ηνλ Ηκάκε. Οη ΢ηίηεο είλαη θπξίσο ζπγθεληξσκέλνη ζην Ηξάλ θαη ζην λφηην Ηξάθ].

05. Οη Οπκαγηάδεο ηεο Γακαζθνχ (661-750) Μεηά ηελ δνινθνλία ηνπ ραιίθε Αιί ην 661, νη ΢ηίηεο κνπζνπικάλνη αλαγλψξηζαλ ηνπο δηαδφρνπο ηνπ σο Ηιάιδδεξ, δειαδή ζπλερηζηέο ηεο εμνπζίαο ηνπ Πξνθήηε Μσάκεζ. Σν ππφινηπν Ηζιάκ αλαγλψξηζε σο γλήζηνπο δηαδφρνπο ηνπ πξνθήηε ηνπο πξνεξρφκελνπο απφ Υαιηθάην ησλ Οπκαγηαδψλ (ή Οκευαδψλ). Σν φλνκα απηφ νθείιεηαη ζηνλ δηάδνρν ηνπ Οκάξ, ηνλ ραιίθε Οζιάκ πνπ πέζαλε ην 656, αιιά ν ηδξπηήο θαη πξψηνο ραιίθεο ηεο δπλαζηείαο ζεσξείηαη ν θπβεξλήηεο ηεο ΢πξίαο Μνπαβίγηα (Muawiyah ibn Abi Sufyan, 602–680), κε θαηαγσγή ηε Μέθθα. Απφ ηνλ Μνπαβίγηα θαη έπεηηα ν ηίηινο ηνπ Υαιίθε έγηλε θιεξνλνκηθφο θαη ήηαλ ν εθάζηνηε ζξεζθεπηηθφο θαη πνιηηηθφο εγέηεο ηνπ Ηζιάκ. Ζ Γακαζθφο έγηλε ε πξσηεχνπζα ηνπ Υαιηθάηνπ. Χο ηνλ 9ν αηψλα ν Μνπζνπικαληθφο Κφζκνο ζα παξακείλεη σο κηα εληαία νληφηεηα ππφ ηελ θαζνδήγεζε ελφο Υαιίθε. Αξγφηεξα ηδξχζεθαλ κηα ζεηξά Υαιηθάησλ. Κάζε έλα απ’ απηά ήηαλ κνλαξρία, ζέζπηζε ηνπο δηθνχο ηνπ λφκνπο θαη πηνζέηεζε κηα μερσξηζηή ζέθηα ηνπ Ηζιάκ σο επίζεκε θξαηηθή ζξεζθεία. Ο ραιίθεο Οζκάλ Οη Οπκαγηάδεο ζπλέρηζαλ ηηο κνπζνπικαληθέο θαηαθηήζεηο θαη ελζσκάησζαλ ζηαδηαθά ζηελ απηνθξαηνξία ηνπο ηνλ Καχθαζν, πεξηνρέο ηεο Κεληξηθήο Αζίαο ζηηο νπνίεο πεξηιακβάλνληαη ηκήκαηα ησλ ζεκεξηλψλ θξαηψλ Οπδκπεθηζηάλ, Σαηδηθηζηάλ, Καδαρζηάλ, Αθγαληζηάλ θαη Παθηζηάλ. Γπηηθά επεθηάζεθαλ ζηελ βνξεηνδπηηθή Αθξηθή (ζεκεξηλέο Μαπξηηαλία, Μαξφθν, Αιγεξία, Σπλεζία θαη Ληβχε) θαη ζην κεγαιχηεξν ηκήκα ηεο Ηβεξηθήο ρεξζνλήζνπ ζηελ Δπξψπε. ΢ηελ αθκή ηνπ ην Υαιηθάην ησλ Οπκαγηαδψλ θάιππηε κηα ηεξάζηηα έθηαζε 15 εθαηνκκπξίσλ ηεηξαγσληθψλ ρηιηνκέηξσλ θαη ήηαλ ε κεγαιχηεξε απηνθξαηνξία, πνπ είρε δεη σο ηφηε ν θφζκνο, κεγαιχηεξε αθφκα θαη απφ ηελ Ρσκατθή απηνθξαηνξία ή ην θξάηνο ηνπ Μεγάινπ Αιεμάλδξνπ. 87

Έλα ηέηνην γηγάληην θξάηνο δελ ήηαλ δπλαηφ λα θπβεξλεζεί κε ηνλ ηξφπν πνπ θπβεξλνχζαλ σο ηφηε νη Άξαβεο θχιαξρνη. Ζ νξγάλσζε ηνπ ραιηθάηνπ άξρηζε λα αληηγξάθεη ηηο κεζφδνπο δηνίθεζεο θαη ηα ηειεηνπξγηθά έζηκα ησλ εγεκφλσλ ηνπ Βπδαληίνπ θαη ηεο Πεξζίαο. Φπζηθά, αθφκα θαη ην ηεξάζηην ζηξάηεπκα, πνπ ήηαλ απαξαίηεην γηα ηελ άκπλα απηνχ ηνπ ηφζν εθηεηακέλνπ θξάηνπο, δελ κπνξνχζε λα ζηειερσζεί κφλν απφ Άξαβεο ζηξαηηψηεο θαη ζπγθξνηήζεθαλ έλνπια ζψκαηα απφ ηαθηηθέο κηζζνθνξηθέο δπλάκεηο. Υξηζηηαλνί κνλνθπζίηεο, θφπηεο, λεζηνξηαλνί (απφβιεηνη ηνπ νξζφδνμνπ βπδαληηλνχ θξάηνπο) θαη ΢χξηνη Ηαθσβίηεο εληάρζεθαλ ζηα κνπζνπικαληθά ζηξαηεχκαηα θαη επάλδξσζαλ θαη ηνλ αξαβηθφ ζηφιν. Με ηελ πνιχηηκε εκπεηξία ηνπο ζπλεηέιεζαλ ζε ζεκαληηθέο αξαβηθέο λίθεο θαηά ησλ Βπδαληηλψλ. Άξαβαο πνιεκηζηήο ηνπ Ηζιάκ Οη Μνπζνπικάλνη δελ ήηαλ πηα νη θακειηέξεδεο λνκάδεο θαη νη θησρνί έκπνξνη ηεο Αξαβίαο, αιιά έγηλαλ νη θχξηνη ηεο νηθνλνκηθήο θαη πνιηηηζηηθήο θαξδηάο ηεο Μέζεο Αλαηνιήο θαη ε πίζηε ηνπο, ην Ηζιάκ, δελ ήηαλ πηα κηα ηνπηθή ιαηξεία, αιιά ε ζξεζθεία κηαο απηνθξαηνξηθήο ειίη. Οη ιανί ησλ θαηαθηεκέλσλ εδαθψλ, εθηφο απφ ηνλ θφξν πξνζηαζίαο θαη θάπνηνπο πεξηνξηζκνχο, είδαλ λα επηδεηθλχεηαη αλνρή ζηηο ζξεζθείεο ηνπο. Οη κε κνπζνπικαληθνί πιεζπζκνί θξάηεζαλ ηελ απηνλνκία ηνπο. Αθφκα θαη ηα ζέκαηα δηθαηνζχλεο αληηκεησπίδνληαλ κε ηνπο ππάξρνληεο λφκνπο θαη ζχκθσλα κε ηηο ζξεζθεπηηθέο ηνπο αξρέο θαη θαλφλεο. Αλ θαη νη Άξαβεο ελεπιάθεζαλ ζε αξθεηνχο πνιέκνπο κε ηελ ρξηζηηαληθή Βπδαληηλή απηνθξαηνξία, νη ρξηζηηαλνί ππήθννη ηνπ θαζεζηψηνο ησλ Οπκαγηαδψλ (ζηελ Αίγππην, ηε ΢πξία, ην Ηξάθ θαη ηελ αλαηνιηθή Μηθξά Αζία) δελ ελνριήζεθαλ θαη αθέζεζαλ λα αζθνχλ ειεχζεξα ηα ζξεζθεπηηθά ηνπο θαζήθνληα. Δπίζεο πνιινί ρξηζηηαλνί ρξεζηκνπνηήζεθαλ απφ ην αξαβηθφ θαζεζηψο ζε θαίξηα θξαηηθά πφζηα θαη ζπλέηεηλαλ ζηελ αλνρή - έσο θαη απνδνρή - ηνπ ηζιακηθνχ θξάηνπο απφ ηνπο ρξηζηηαλνχο ππεθφνπο. 88

Πξάγκαηη νη κνπζνπικαληθέο αξρέο, απαγφξεπαλ ηνλ πξνζειπηηζκφ. Απηνί πνπ επηζπκνχζαλ λα αζπαζηνχλ ην Ηζιάκ, έπξεπε λα έρνπλ θάπνηνλ Άξαβα αλάδνρν (λνλφ), ν νπνίνο ηνπο ελέηαζζε ζηε θπιή ηνπ. Μφλν ηφηε κπνξνχζαλ λα ζεσξεζνχλ κνπζνπικάλνη. Ζ ηαθηηθή απηή δελ ίζρπζε ζηελ Πεξζία, γηαηί νη Πέξζεο δελ ζέιεζαλ πνηέ λα ζπλδέζνπλ ηελ αξαβηθή ηαπηφηεηα κε ην Ηζιάκ. ΢ηαδηαθά ε πιεηνςεθία ηνπ πιεζπζκνχ ησλ θαηαθηεκέλσλ εδαθψλ πξνζειπηίζζεθε ζην Ηζιάκ. Ζ ηεξάζηηα απηή απηνθξαηνξία ήηαλ φρη κφλν έλα ζπλνλζχιεπκα ιαψλ θαη ζξεζθεηψλ, αιιά θαη γισζζψλ. Οη ζεκαληηθφηεξεο γιψζζεο πνπ κηινχζαλ νη ππήθννη ηνπ θξάηνπο απηνχ ήηαλ ηα ειιεληθά ζηελ δχζε, ηα θνπηηθά ζηελ Αίγππην θαη ηα πεξζηθά ζηελ αλαηνιή. Οη Οπκαγηάδεο ζέιεζαλ λα νκνγελνπνηήζνπλ ηνπο πιεζπζκνχο ηεο απηνθξαηνξίαο θαη απφ ην 690 επέβαιαλ σο κνλαδηθή επίζεκε γιψζζα ηεο δηνίθεζεο ηα αξαβηθά. Ο Θφινο ηνπ Βξάρνπ Χο ην 690 νη ρψξνη πξνζεπρήο ησλ κνπζνπικάλσλ ήηαλ απιά θηίζκαηα, πνπ δελ δηέθεξαλ απφ ηα άιια θηίξηα. Σν έηνο απηφ πςψζεθε ζηελ Ηεξνπζαιήκ ην πξψην κεγαινπξεπέο κνπζνπικαληθφ κλεκείν, ν γλσζηφο Θφινο ηνπ Βξάρνπ. Ο ρψξνο πνπ ρηίζηεθε ην κλεκείν απηφ ήηαλ ν ηφπνο φπνπ, θαηά ηελ εβξατθή παξάδνζε, ν Αβξαάκ θιήζεθε απφ ηνλ Θεφ λα ζπζηάζεη ηνλ γην ηνπ Ηζαάθ. Απφ ηφηε θαη ζην εμήο κεγάια θαη πνιπηειή ηδακηά κε παλχςεινπο κηλαξέδεο πςψζεθαλ ζε φιεο ηηο κεγάιεο πφιεηο ηνπ κνπζνπικαληθνχ θφζκνπ, Γακαζθφ, Μεδίλα, Κάηξν, Κνχθα, Βαγδάηε, Βαζφξα, Φεδ σο θαη ηελ Κφξδνβα ηεο Ηβεξηθήο ρεξζνλήζνπ. Ζ επηζεηηθφηεηα ησλ Αξάβσλ πξνθάιεζε πνιιέο ζπγθξνχζεηο κε ην κεγαιχηεξν ρξηζηηαληθφ θξάηνο ηεο επνρήο, ηε Βπδαληηλή απηνθξαηνξία. ΋πσο είδακε ζεκαληηθέο βπδαληηλέο επαξρίεο θαηαιήθζεθαλ ζχληνκα απφ ηα ηζιακηθά ζηξαηεχκαηα. Ζ Αίγππηνο ην 631, ε Σξίπνιε ηεο Ληβχεο, ε ΢πξία θαη ε Παιαηζηίλε ην 642, ε Κχπξνο ην 650, ε Ρφδνο θαη ε Κσο ην 649. Οη Βπδαληηλνί ην 646, απέηπραλ λα αλαθαηαιάβνπλ ηελ Αιεμάλδξεηα. Ζ απνθαζηζηηθή κάρε δφζεθε κεηαμχ Αξάβσλ θαη Βπδαληηλψλ ην 655 ζηε ζάιαζζα ηεο Φνηλίθεο, φηαλ ζπγθξνχζηεθαλ νη 89

ζηφινη ησλ κνπζνπικάλσλ Αξάβσλ ππφ ηνλ θπβεξλήηε ηεο Αηγχπηνπ Αιπκημοθάπ ιπζκ ΢αάκη θαη ησλ Βπδαληηλψλ, επηθεθαιήο ησλ νπνίσλ ήηαλ ν απηνθξάηνξαο Κχκζηαξ Β’. Οη Άξαβεο χςσζαλ ηα ιάβαξα κε ηελ εκηζέιελν θαη απήγγειλαλ εδάθηα απφ ην Κνξάλη, ελψ αληίζηνηρα νη Βπδαληηλνί χςσζαλ ζεκαίεο κε ηνλ ζηαπξφ θαη έςειλαλ χκλνπο. Σειηθά νη Άξαβεο επηθξάηεζαλ θαηά θξάηνο θαη ν απηνθξάηνξαο Κψλζηαο γιχησζε ηελ αηρκαισζία, θεχγνληαο απφ ηε κάρε θνξψληαο ηα ξνχρα ελφο απφ ηνπο αμησκαηηθνχο ηνπ. Απφ ηφηε ζηελ αλαηνιηθή Μεζφγεην δελ ακθηζβεηήζεθε ε ππεξνρή ηνπ αξαβηθνχ ζηφινπ. Ο Κψλζηαο απνγνεηεπκέλνο ζρεδίαδε ηελ κεηαθνξά ηεο πξσηεχνπζαο ηεο Αλαηνιηθήο Ρσκατθήο απηνθξαηνξίαο ζηηο ΢πξαθνχζεο, Γελ πξφιαβε φκσο γηαηί δνινθνλήζεθε ζην ινπηξφ ηνπ ην 688. Ζ έθηαζε ηνπ θξάηνπο επί δπλαζηείαο ησλ Οπκαγηαδψλ Αληίζεηα ζηελ Γχζε, ν ρξηζηηαληθφο ζηξαηφο θαηφξζσζε λα ζηακαηήζεη ηελ αξαβηθή πξνέιαζε πξνο ηελ Δπξψπε. Οη Άξαβεο είραλ θαηαιάβεη φιε ζρεδφλ ηελ Ηβεξηθή ρεξζφλεζν θαη εηζέβαιαλ ζηελ Γαιιία. Δλδερφκελε λίθε ηνπο ζα ζήκαηλε ηελ επέθηαζε ηνπ Ηζιάκ ζηελ δπηηθή Δπξψπε. ΢ηελ κάρε πνπ έγηλε ην 432 ζην Πνπαηηέ ν επηθεθαιήο ηνπ ζηξαηνχ Φξάγθσλ θαη Βνπξγνπλδψλ πξίγθηπαο Κάνμθμξ Μανηέθμξ θαηαλίθεζε ηνλ ηζιακηθφ ζηξαηφ ησλ Αξάβσλ θαη Βέξβεξσλ, ζέηνληαο έηζη ηέξκα ζηηο επηδηψμεηο ηνπο γηα επέθηαζε ηεο αξαβηθήο απηνθξαηνξίαο. Σν Υαιηθάην ησλ Οπκαγηαδψλ είρε ρσξίζεη ηνπο ππεθφνπο ηνπ ζε ηέζζεξεηο θνηλσληθέο ηάμεηο: - Σνπο κνπζνπικάλνπο Άξαβεο - Σνπο κνπζνπικάλνπο κε-Άξαβεο - Σνπο ειεχζεξνπο κε κνπζνπικάλνπο (Υξηζηηαλνχο, Ηνπδαίνπο θαη νπαδνχο ηνπ Εσξναζηξηζκνχ) θαη - Σνπο ζθιάβνπο ΢ηελ θνξπθή ηεο ηεξαξρίαο βξίζθνληαλ νη ιμοζμοθιάκμζ Άνααεξ, πνπ ζεσξνχζαλ απηνλφεην λα θπβεξλάλε απηνί ηηο θαηερφκελεο ρψξεο, παξά 90

ην γεγνλφο φηη ην Ηζιάκ δηδάζθεη ηελ ηζφηεηα κεηαμχ φισλ ησλ κνπζνπικάλσλ. Οη κνπζνπικάλνη Άξαβεο απέθεπγαλ ην ζπγρξσηηζκφ θαη ηηο επηκημίεο κε ηνπο «άιινπο» κνπζνπικάλνπο. Απηφ ην γεγνλφο πξνθαινχζε θνηλσληθέο αλαηαξάμεηο ζηελ απηνθξαηνξία. Οη ιδ ιμοζμοθιακζημί ιανί ηνπ Υαιηθάηνπ ησλ Οπκαγηαδψλ ήηαλ θπξίσο ρξηζηηαλνί, ηνπδαίνη, δσξνάζηξεο θαη παγαληζηέο Βέξβεξνη. ΋ινη απηνί ζεσξνχληαλ (δεχηεξεο θαηεγνξίαο) ειεχζεξνη πνιίηεο, αιιά κε ηελ πξνυπφζεζε φηη αλαγλψξηδαλ ηελ πνιηηηθή ππεξνρή ησλ κνπζνπικάλσλ Αξάβσλ. Αζθνχζαλ αλεκπφδηζηα ηα ζξεζθεπηηθά ηνπο θαζήθνληα, αιιά δελ είραλ δηθαίσκα λα θαηαιακβάλνπλ πςειά θξαηηθά αμηψκαηα. ΋ζν πεξηζζφηεξν εθηεηλφηαλ ην θξάηνο απηφ, ν κνπζνπικαληθφο πιεζπζκφο ηνπ απνηειείην απφ φιν θαη πεξηζζφηεξνπο ιδ-Άνααεξ. Οη λενπξνζχιεηνη κνπζνπικάλνη δελ είραλ ηα ίδηα δηθαηψκαηα κε ηνπο κνπζνπικάλνπο Άξαβεο, θαζψο νη πξψηνη έθεξαλ ην βάξνο ηεο θαηαβνιήο θφξσλ, απφ ηνπο νπνίνπο απαιιάζζνληαλ νη δεχηεξνη. Σν Μεγάιν Σδακί ηεο Κφξδνβαο Οη αλαηαξάμεηο απηέο ζπλερίδνληαλ θαη θαηέιεμαλ ζε αξαβηθφ εκθχιην πφιεκν θαηά ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 740 θαη ηέινο ζηελ Δπακάζηαζδ ηςκ Ααααζζδχκ. Ζ επαλάζηαζε απηή επέθεξε ηελ αλαηξνπή ηνπ Υαιηθάηνπ ησλ Οπκαγηαδψλ θαη ηελ επηβνιή κηαο λέαο δπλαζηείαο, πνπ ίδξπζε ην λέν Υαιηθάην ησλ Αββαζηδψλ. ΋κσο απηή ε αλαηξνπή δελ ήηαλ θαη ην νξηζηηθφ ηέινο ησλ Οπκαγηαδψλ. Έλαο θιάδνο ηεο νηθνγέλεηαο απηήο θαηέθπγε ζηε Βφξεηα Αθξηθή, δηέζρηζε ηε Μεζφγεην θαη εγθαηαζηάζεθε ζηελ Ηβεξηθή ΑθΑκηαθμφξ (Al Andalus, ε ζεκεξηλή ηζπαληθή Αλδαινπζία) φπνπ ίδξπζε ην Υαιηθάην ηεο Κφξδνβαο. Σν θαζεζηψο ησλ Οπκαγηαδψλ ηεο Ηζπαλίαο έδεζε σο ην 1031, φηαλ αλαηξάπεθε κεηά απφ εκθχιην πφιεκν θαη δηαζπάζηεθε ζε πνιιά αξαβηθά, βεξβεξηθά θαη καπξηηαληθά εκηξάηα ή βαζίιεηα. ΋ια απηά θαηαιχζεθαλ ζηαδηαθά σο ην έηνο 1492, φηαλ ην ηειεπηαίν αξαβηθφ κνπζνπικαληθφ θξάηνο, ην Διζνάημ ηδξ Γνακάδαξ 91

θαηαιήθζεθε απφ ηα ηζπαληθά ζηξαηεχκαηα ησλ βαζηιέσλ (απνθιήζεθαλ Reyes Católicos – Καζνιηθνί Μνλάξρεο) Φεξδηλάλδνπ II ηεο Αξαγνλίαο θαη Ηζαβέιιαο Η ηεο Καζηίιιεο. ‘΋ια απηά ζα ηα δνχκε κε ιεπηνκέξεηεο ζην ζρεηηθφ κε ηελ αξαβηθή Ηζπαλία θεθάιαην. Οη αξαβηθή θαηάθηεζε ηεο Ηβεξηθήο ρεξζνλήζνπ δηάξθεζε απφ ην 711 σο ην 1492, δειαδή επί 7,5 θαη πιένλ αηψλεο. Θα αλαπηχμνπκε ζε ρσξηζηφ θεθάιαην ηελ ηζηνξία ηνπ Υαιηθάηνπ ηεο Κφξδνβαο θαη ησλ ινηπψλ αξαβηθψλ εκηξάησλ ηεο Ηζπαλίαο, θαζψο θαη ηελ ζεκαληηθή πξνζθνξά ηνπο ζηνλ αξαβηθφ πνιηηηζκφ θαη ηελ κεηαιακπάδεπζε ησλ επηζηεκνληθψλ θαη θηινζνθηθψλ αξαβηθψλ επηηεπγκάησλ ζηε νπηζζνδξνκηθή κεζαησληθή Δπξψπε θαη ζηε ζπλέρεηα ζηνλ θφζκν ηεο Αλαγέλλεζεο. Ζ ηππνγξαθηθή πξέζα ηνπ Γνπηεκβέξγηνπ Σν 1492 είλαη ην έηνο πνπ ν Κνιφκβνο ακαηάθορε ηδκ Αιενζηή. Ο 15νο αηψλαο ζεκαδεχηεθε θαη απφ δπν άιια ζεκαληηθά γεγνλφηα πνπ ζεσξνχληαη νξφζεκα γηα ην πέξαζκα ηεο Δπξψπεο απφ ηνλ Μεζαίσλα ζηελ Αλαγέλλεζε: - Σελ εθεφνεζδ ηδξ ηοπμβναθίαξ απφ ηνλ Ησάλλε Γνπηεκβέξγην (1455) πνπ επέηξεςε ηελ γξήγνξε εμάπισζε ηεο γλψζεο θαη ηελ δηάδνζε ησλ ηδεψλ θαη - Σελ άθςζδ ηδξ Κςκζηακηζκμφπμθδξ απφ ηνπο Σνχξθνπο ην 1453, πνπ ζεκαηνδφηεζε ην ηέινο ηνπ ρξηζηηαληθνχ Βπδαληίνπ θαη ηελ άλνδν ηεο ηζιακηθήο Οζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο.

06. Οη Αββαζίδεο ηεο Βαγδάηεο 06.01.

Ο Αιπμφ αθ-Αιπάξ

Ζ δηαθπβέξλεζε ηνπ ηεξάζηηνπ θξάηνπο ησλ Οπκαγηαδψλ πνπ εθηεηλφηαλ απφ ηελ Ηλδία σο ηα Ππξελαία φξε ηεο Δπξψπεο, ήηαλ ζρεδφλ αδχλαηε θαη ηα θηλήκαηα θαη νη επαλαζηάζεηο ήηαλ ζπρλά ζηηο πξψηεο δεθαεηίεο ηνπ 8νπ αηψλα. Αληίπαινη ηνπ θαζεζηψηνο ήηαλ άιιεο ηζιακηθέο ζέρηεο θαζψο θαη παξαθιάδηα ηεο νηθνγέλεηαο ηνπ Μσάκεζ θαη νπαδψλ ηνπ ραιίθε Αιί, πνπ ππνζηεξίδνληαλ απφ ηνπο ΢ηίηεο νη νπνίνη πίζηεπαλ φηη ν Αιί θαη νη απφγνλνί ηνπ ήηαλ νη λφκηκνη δηάδνρνη ηεο εμνπζίαο. Ο Ακπνχ αι-Ακπάο αλαθεξχζζεη ην Υαιηθάην Οη πην δπλακηθνί αληίπαινη ησλ Οπκαγηαδψλ ήηαλ νη απφγνλνη ηνπ Αιπάξ, ζείνπ ηνπ πξνθήηε Μσάκεζ πνπ έκεηλαλ γλσζηνί σο Αββαζίδεο. Απηνί είραλ σο επηρείξεκα φηη ν γηνο ηνπ Ακπάο είρε θιεξνλνκηθφ δηθαίσκα δηαδνρήο ηνπ ηίηινπ ηνπ ραιίθε θαη ζπλέζηεζαλ κηα νξγάλσζε ζηελ πφιε Κνχθα. Δθεί ζπγθέληξσζαλ ζηξάηεπκα θαη κε ηε βνήζεηα ησλ ΢ηηηψλ άξρηζαλ κηα ζεηξά επηζέζεσλ θαηά ηεο δπλαζηείαο ησλ Οπκαγηαδψλ, πνπ εμειίρζεθε ζε αηκαηεξφ εκθχιην πφιεκν. Σν 750 ν ηειεπηαίνο ραιίθεο ησλ Οπκαγηαδψλ Μανμοάκ Β’ θαηαδηψρζεθε θαη δνινθνλήζεθε ζηελ Αίγππην θαη ραιίθεο αλαδείρζεθε ν Ακπνχ αι Ακπάο αο ΢αθθάρ (Abu al Abbas as Saffah,750-754), απφγνλνο ηνπ Ακπάο. Ήηαλ ν πξψηνο εγεκφλαο ηεο δπλαζηείαο ησλ Αββαζηδψλ. Οη Αββαζίδεο είραλ ηελ ππνζηήξημε φρη κφλν ησλ Αξάβσλ, αιιά θαη ησλ κνπζνπικάλσλ ΢χξσλ θαη Πεξζψλ. Σν λέν θαζεζηψο πξνψζεζε σο δεχηεξε γιψζζα ηεο απηνθξαηνξίαο (κεηά ηελ αξαβηθή) ηελ πεξζηθή. Αθφκα θαηάξγεζε ην ζεζκφ ηεο αξαβηθήο αξηζηνθξαηίαο θαη αληηθαηέζηεζε πνιινχο Άξαβεο

αμησκαηνχρνπο κε Πέξζεο. Καηαξγήζεθε επίζεο ε δηάθξηζε κεηαμχ Αξάβσλ θαη πξνζήιπησλ κνπζνπικάλσλ. Σν Υαιηθάην ησλ Αββαζηδψλ ήηαλ κηθξφηεξν απφ ην πξνεγνχκελν, γηαηί ζηελ Ηζπαλία έλαο θιάδνο ησλ Οπκαγηαδψλ ίδξπζε, φπσο είπακε, ην Υαιηθάην ηεο Κφξδνβαο. Αθφκα νη Αββαζίδεο έραζαλ κεγάιν κέξνο ηεο βνξεηνδπηηθήο Αθξηθήο, αληίζηνηρν κε ηα ζεκεξηλά θξάηε Αιγέξη θαη Μαξφθν. Σν λέν θαζεζηψο έδσζε κεγαιχηεξε απηνλνκία ζηηο θαηερφκελεο ρψξεο, ζε πνιιέο απφ ηηο νπνίεο εγθαζηδξχζεθαλ εκηξάηα θαη ζέζπηζε ην ζεζκφ ηνπ αεγίνδ, δεχηεξνπ ζηελ ηεξαξρία κεηά ηνλ ραιίθε. Ο βεδίξεο ήηαλ ζχκβνπινο ηνπ ραιίθε θαη αλαιάκβαλε ηελ δηνίθεζε ηνπ θξάηνπο, έλα είδνο πξσζππνπξγνχ κε ηε ζεκεξηλή έλλνηα. Με ην ραιηθάην ησλ Αββαζηδψλ, ν κνπζνπικαληθφο θφζκνο έπαςε λα είλαη απνθιεηζηηθά αξαβηθφο θαη θαηαθεξκαηίζηεθε ζε πνιπάξηζκα βαζίιεηα ή εκηξάηα (πεξζηθά, ζπξηαθά θαη άιια).

06.02.

Ο αθ-Μακζμφν Ο αδειθφο ηνπ Ακπνχ αι-Ακπάο θαη δεχηεξνο Αββαζίδεο ραιίθεο ν αιΜαλζνχξ (Al-Mansur, 714-775) ζεσξείηαη ν πξαγκαηηθφο ηδξπηήο ηεο δπλαζηείαο. Ο ραιίθεο αι-Μαλζνχξ

Ο αι-Μαλζνχξ έρηηζε κηα λέα πξσηεχνπζα, ζε έλα λεζί ηνπ Σίγξε πνηακνχ πνπ βξηζθφηαλ έλα κηθξφ πεξζηθφ ρσξηφ. Ολφκαζε ηελ πφιε Madinat as-Salam – ε Πφιε ηεο Δηξήλεο, αιιά ζηελ ηζηνξία έκεηλε κε ην πεξζηθφ ηεο φλνκα Βαγδάηε (ν Κήπνο ηνπ Θενχ). Ζ ζέζε ηεο Βαγδάηεο ήηαλ θαίξηα. Βξηζθφηαλ ζην πην εχθνξν έδαθνο ηεο πεξηνρήο, ζην ζεκείν πνπ ελψλνληαλ νη πνηακνί Δπθξάηεο θαη Σίγξεο. Ήηαλ ην ζεκείν απφ φπνπ πεξλνχζαλ ζηξαηεγηθνί δξφκνη πξνο ηελ Πεξζία (απφ ηνπο Πέξζεο αληινχζαλ ζεκαληηθνί ππνζηήξημε νη Αββαζίδεο) πξνο ηελ Αίγππην θαη ηε ΢πξία. Λέγεηαη φηη ν αι-Μαλζνχξ επέιεμε ηε ζέζε ηεο λέαο πξσηεχνπζαο κεηά απφ ζπκβνπιή ρξηζηηαλψλ κνλαρψλ, νη νπνίνη ηνπ είπαλ φηη ζχκθσλα κε 94

αξραία ρεηξφγξαθα, έλαο ζπνπδαίνο «επινγεκέλνο» βαζηιηάο ζα έρηηδε εθεί κηα κεγάιε πφιε. Ο Πέξζεο ηζηνξηθφο αθ-Σαιπανί πεξηγξάθεη φηη ν ραιίθεο, αθνχ πξνζεπρήζεθε ζηνλ Αιιάρ πήγε ζην ζεκείν πνπ ηνπ ππέδεημαλ νη κνλαρνί. Δληππσζηάζηεθε απφ απηφ πνπ είδε θαη ππνιφγηζε φηη νη δπν πνηακνί, ν Δπθξάηεο θαη ν Σίγξεο κε ηνπο παξαπνηάκνπο θαη ηα θαλάιηα ηνπο ζα ήηαλ ρξήζηκνη νδνί ζπγθέληξσζεο ησλ νηθνδνκηθψλ πιηθψλ γηα ην ρηίζηκν ηεο πφιεο. Δπίζεο ζθέθζεθε φηη ήηαλ ε ηδαληθή ηνπνζεζία γηα ηελ νκαιή ηξνθνδνζία ηνπ ζηξαηεχκαηνο θαη ηνπ ιανχ ηεο λέαο πφιεο. Σέινο, αθνχ ζπκβνπιεχηεθε θαη ηξεηο απφ ηνπο πην δηάζεκνπο αζηξνιφγνπο ηεο επνρήο, ν ραιίθεο δηέηαμε λα βάινπλ ηνλ πξψην ζεκέιην ιίζν ν νπνίνο πξάγκαηη ηνπνζεηήζεθε ζηηο 30 Ηνπιίνπ 762. Ζ Βαγδάηε ρηίζηεθε γξήγνξα, αλαπηχρζεθε αθφκα πην γξήγνξα θαη πξηλ πεξάζνπλ πελήληα ρξφληα έγηλε ε κεγαιχηεξε πφιε ηνπ θφζκνπ κε πιεζπζκφ πάλσ απφ έλα εθαηνκκχξην θαηνίθνπο. Πξηλ ηελ Βαγδάηε νη κεγαιχηεξεο πφιεηο ζηελ πεξηνρή ηνπ ζεκεξηλνχ Ηξάθ ήηαλ ε Κνχθα θαη ε Βαζφξα, νη νπνίεο είραλ ηδξπζεί απφ ηνπο πξψηνπο ραιίθεο ηνπ Ηζιάκ. Ζ Βαγδάηε Καηά ηε δηάξθεηα ηνπ ραιηθάηνπ ηνπ αιΜαλζνχξ, ε ινγνηερλία θαη γεληθψο ηα γξάκκαηα άξρηζαλ λα αλαπηχζζνληαη ξαγδαία. Απηφ νθείιεηαη ζηε ζπκκαρία ηνπ λένπ Υαιηθάηνπ ησλ Αββαζηδψλ κε ηνπο Πέξζεο θαη ζηελ αλνρή ηνπ έλαληη άιισλ εζληθψλ θαη θνηλσληθψλ νκάδσλ, πνπ είραλ ππνζηεί δηψμεηο απφ ηνπο Οπκαγηάδεο. Πξαγκαηηθά ε πεξζηθή ινγνηερλία πνίεζε θαη ηέρλε έραηξαλ εθηίκεζεο ζηνλ ηζιακηθφ θφζκν θαη νη ίδηνη νη Πέξζεο ήηαλ ππεξήθαλνη γηα ηελ πνιηηηζηηθή ηνπο θιεξνλνκηά ηελ νπνία ζεσξνχζαλ – θαη ήηαλ - ζαθψο αλψηεξε απφ απηήλ ηνπ αξαβηθνχ θφζκνπ. ΢ηελ αλάπηπμε ησλ γξακκάησλ ζπλεηέιεζε θαη ν ξαγδαίνο πξνζειπηηζκφο κε-Αξάβσλ ζην Ηζιάκ. Οη Οπκαγηάδεο δελ ελζάξξπλαλ ηνλ πξνζειπηηζκφ απηφλ, γηαηί απέβιεπαλ ζε νηθνλνκηθά νθέιε - νη κε κνπζνπικάλνη πιήξσλαλ θφξνπο ελψ νη κνπζνπικάλνη φρη. Έηζη ην πνζνζηφ ησλ κε-Αξάβσλ κνπζνπικάλσλ, πνπ ήηαλ κφιηο 7% θαηά ηελ 95

πεξίνδν ησλ Οπκαγηαδψλ, ππεξδηπιαζηάζηεθε επί αι-Μαλζνχξ θαη έθηαζε ην 15%. ΢ηε Βαγδάηε, πνπ έγηλε ην θέληξν πνιηηηζκνχ, γλψζεο θαη δηαθσηηζκνχ ηεο επνρήο εθείλεο, άξρηζαλ λα ζπξξένπλ νη ζπνπδαηφηεξνη καζεκαηηθνί, θπζηθνί, γεσκέηξεο, αξρηηέθηνλεο, αζηξνλφκνη θαη άιινη επηζηήκνλεο θαζψο θαη θαιιηηέρλεο, θηιφζνθνη θαη δηαλνεηέο απφ φιν ηνλ θφζκν. Παξάιιεια ε λέα πξσηεχνπζα έγηλε ην κεγαιχηεξν εκπνξηθφ θέληξν ηεο Μέζεο Αλαηνιήο. Οιφθιεξεο ζπλνηθίεο ήηαλ γεκάηεο κε θαηαζηήκαηα ηξνθίκσλ, ππνδεκάησλ, αξσκαηνπνηψλ, θνζκεκάησλ, ξνχρσλ, ρξπζνρφσλ, ελερπξνδαλεηζηψλ, αιιά θαη πνιιά βηβιηνπσιεία. ΢ηελ πφιε εγθαηαζηάζεθαλ θαη δνχζαλ καδί, ρσξίο δηαθξίζεηο αιιά θαη ρσξίο πξνβιήκαηα, Άξαβεο ρξηζηηαλνί θαη κνπζνπικάλνη, ΢χξηνη, Έιιελεο, Δβξαίνη, Πέξζεο νπαδνί ηνπ Εσξναζηξηζκνχ, παγαληζηέο θαη πνιινί αθφκα ππήθννη ηνπ Υαιηθάηνπ. Οη Αββαζίδεο είραλ θαηνξζψζεη λα θπβεξλνχλ κε αλεθηηθφηεηα κηα πνιππνιηηηζκηθή θαη πνιπθπιεηηθή θνηλσλία κε πιεζψξα ζξεζθεηψλ. Σν γεγνλφο απηφ θαζψο θαη ε - γηα πνιιέο δεθαεηίεο – εηξήλε, έθεξαλ ζχληνκα πινχην θαη επεκεξία ζηε ρψξα θαη ζηε λέα ηεο πξσηεχνπζα ηε Βαγδάηε. Ο Αξηζηνηέιεο Σμ πνχημ αζαθίμ πμο βνάθδηε ζηδκ ανααζηή βθχζζα ήηακ ημ Κμνάκζ. Οη Αββαζίδεο έδσζαλ κεγάιε πξνζνρή ζηελ εθπαίδεπζε ησλ ηζιακηζηψλ ππεθφσλ ηνπο πξνθεηκέλνπ λα κειεηήζνπλ θαη λα εξκελεχζνπλ ην ηεξφ βηβιίν. Γεκηνπξγήζεθαλ γξακκαηηθή θαη ζπληαθηηθφ ηεο αξαβηθήο γιψζζαο θαη πξνσζήζεθε ε θαιιηγξαθία ηεο αξαβηθήο γξαθήο, ψζηε ηα εδάθηα ηνπ Κνξαλίνπ λα κελ είλαη κφλν εχιεπηα, αιιά θαη ειθπζηηθά ζηελ φςε. Με ηελ χπαξμε αξαβηθνχ αιθαβήηνπ, γξακκαηηθήο θαη ζπληαθηηθνχ, ην έδαθνο ήηαλ πιένλ πξφζθνξν γηα λα πξνρσξήζνπλ κεηαθξάζεηο αξραίσλ Διιήλσλ θιαζζηθψλ ζπγγξαθέσλ απφ ηελ αξραία θαη βπδαληηλή ειιεληθή γιψζζα, αιιά θαη απφ ηελ ζπξηαθή θαη ηελ θαξζί (πεξζηθή). Οη πξψηεο κεηαθξάζεηο αθνξνχζαλ έξγα ηνπ Ανζζημηέθδ.

Δθηφο ηνπ Αξηζηνηέιε, κεηαθξάζηεθαλ επίζεο πνιινί Έιιελεο κεηαμχ ησλ νπνίσλ ν Δοηθείδδξ (΢ημζπεία), ν Πημθειαίμξ (Αθιαβέζηδ), ν Νζηυιαπμξ μ Γεναζδκυξ (Ανζειδηζηή εζζαβςβή), ν Ανίζηανπμξ, ν Ηππμηνάηδξ, ν Γαθδκυξ θαη πνιινί άιινη ζπγγξαθείο ηεο αξραίαο θαη βπδαληηλήο Διιάδαο. Οη κεηαθξάζεηο ζηα αξαβηθά δελ ήηαλ κφλν απφ έξγα γξακκέλα ζηελ ειιεληθή γιψζζα, αιιά θαη απφ ηα ζπξηαθά, ηα παριεβί (γιψζζα ησλ Πεξζψλ ηεο ΢αζζαληδηθήο πεξηφδνπ) θαη ηα ζχγρξνλα πεξζηθά. ΋ια απηά γηα ηνπο Άξαβεο ήηαλ κηα πνιηηηζηηθή επαλάζηαζε, πνπ είρε σο αθεηεξία ηελ ελζάξξπλζε ησλ Αββαζηδψλ ζηελ αλάπηπμε ησλ γξακκάησλ θαη πνπ νδήγεζε ζηαδηαθά ζηελ επηζηεκνληθή έθξεμε θαη ζηε ζπλέρεηα ζηνλ αξαβηθφ Υξπζφ Αηψλα. Ζ θενπδαξρία ζηελ Δπξψπε Ζ πεξίνδνο απφ ην 750 σο ην 1400 ζεσξείηαη ν Ηζθαιζηυξ Υνοζμφξ Αζχκαξ. Σελ πεξίνδν απηή νη θηιφζνθνη, νη επηζηήκνλεο, νη κεραληθνί ηνπ ηζιακηθνχ θφζκνπ ζπλέβαιαλ ζηελ πνιηηηζηηθή θαη επηζηεκνληθή αλάπηπμε, κε ηελ εθκεηάιιεπζε θαη ηε δηεχξπλζε ησλ γλψζεσλ πνπ θιεξνλφκεζαλ απφ ηελ αξραία Διιάδα, ηελ Πεξζία, ηελ Ηλδία θαη ηελ Κίλα (θαηαζθεπή ηνπ ραξηηνχ), δεκηνπξγψληαο ηνλ δηθφ ηνπο ηζιακηθφ πνιηηηζκφ. Ζ γλψζε θαη ε δεκηνπξγία ζηελ ινγνηερλία, ζηηο ηέρλεο, ζηελ ηαηξηθή, ζηε θηινζνθία, ζηε κεραληθή θαη γεληθφηεξα ζηηο επηζηήκεο, έδσζαλ ζεκαληηθή ψζεζε ζηελ έλαξμε ηεο Αλαγέλλεζεο ζηελ Δπξψπε. Απηά, ζε αληίζεζε κε ηνλ ρξηζηηαληθφ θφζκν, ζηνλ νπνίν εθείλε ηελ επνρή (8νο-13νο αηψλαο) επηθξαηνχζε ε θενπδαξρία θαη ν απφιπηνο ζξεζθεπηηθφο ζθνηαδηζκφο. Ζ ρξηζηηαληθή Δθθιεζία αιιά θαη νη θνζκηθέο αξρέο παξεκπφδηδαλ θάζε είδνπο κειέηε θαη αλαγλψζκαηα πνπ δελ είραλ ηελ έγθξηζή ηνπο θαζψο θαη ηελ παξακηθξή επηζηεκνληθή έξεπλα. Οη πεξηζζφηεξεο επηζηεκνληθέο θαη θηινζνθηθέο ζεσξίεο βαθηίδνληαλ αηξεηηθέο ή θαη καγεία θαη ε παληνδχλακε Ηεξά Δμέηαζε 97

νδεγνχζε ρσξίο δηζηαγκφ ηνπο «αηξεηηθνχο» θαη ηνπο «κάγνπο» ζηηο ππξέο πνπ άλαβαλ ζε φιεο ηηο κεγάιεο επξσπατθέο πφιεηο. Οη Αββαζίδεο είραλ πάληα ζηελ απιή ηνπο πνιινχο αζηξνιφγνπο θαη είδακε πσο ν αι- Μαλζνχξ πξηλ αθφκα απνθαζίζεη γηα ηελ ηνπνζεζία ηεο λέαο ηνπ πξσηεχνπζαο ζπκβνπιεχηεθε ηξεηο απφ απηνχο. Ο επηθαλέζηεξνο ήηαλ έλαο Δβξαίνο απφ ηε Βαζφξα, ν Μαζαθάπ, νη αζηξνινγηθέο παξαηεξήζεηο ηνπ νπνίνπ νδήγεζαλ ζηελ ίδξπζε ηεο Βαγδάηεο. Έγξαςε είθνζη νθηψ βηβιία αζηξνινγίαο, κηα πξαγκαηεία γηα ηνλ αζηξνιάβν θαη κηα πξαγκαηεία ηνπ αλαθεξφηαλ ζηελ ηζηνξία ηεο αζηξνινγίαο. Σα έξγα ηνπ κεηαθξάζηεθαλ ζηα ιαηηληθά θαη ν Κνπέξληθνο ηνλ αλαθέξεη ζε έλα απφ ηα ζπγγξάκκαηά ηνπ. Άξαβεο γηαηξνί Σν ζεκαληηθφηεξν αζηξνινγηθφ βηβιίν ηεο αξραηφηεηαο, ε Σεηνάαζαθμξ ηνπ Κιαχδηνπ Πηνιεκαίνπ, κεηαθξάζηεθε ζηα αξαβηθά απφ ηνλ ρξηζηηαλφ ιφγην αθ-Μπζηνίη. Ο ραιίθεο αι-Μαλζνχξ ππέθεξε απφ ρξφληα δπζπεςία θαη γηα ηε ζεξαπεία ηνπ θάιεζε ζηελ Βαγδάηε ηνλ δηεπζπληή ηεο πεξίθεκεο ηαηξηθήο ζρνιήο ηεο πεξζηθήο Αηαδδιίαξ Γημοκηζζαπμφν ηνλ Γημφνβηζξ ζιπκ Μπμοπηίζμο, έλα λεζηνξηαλφ ρξηζηηαλφ. [Δίδακε παξαπάλσ φηη ζην ίδξπκα απηφ ζηεγαδφηαλ θαη πξφηππν λνζνθνκείν. Δθεί δίδαμαλ ηελ ηππνθξάηεην ηαηξηθή Έιιελεο γηαηξνί, αιιά ππεξέηεζαλ θαη αξθεηνί άιινη επηζηήκνλεο απφ ηε ΢πξία, ηελ Ηλδία θαη ηελ Πεξζία}. ΢χληνκα ν Γθνχξγθηο έγηλε ν πξνζσπηθφο γηαηξφο ηνπ ραιίθε θαη νη απφγνλνί ηνπ αθνινχζεζαλ ην επάγγεικά ηνπ θαη έγηλαλ πξνζσπηθνί λνζειεπηέο αξθεηψλ απφ ηνπο δηαδφρνπο ραιίθεο ηεο Βαγδάηεο. Ο Γθνχξγθηο επίζεο κεηέθξαζε αξθεηά έξγα Διιήλσλ ζπγγξαθέσλ, πνπ είραλ κεηαθξαζηεί πξηλ ζηα ζπξηαθά απφ λεζηνξηαλνχο ινγίνπο. Δθηφο ηνπ Γθνχξγθηο, αξθεηνί αθφκα γηαηξνί ηεο ηαηξηθήο ζρνιήο ηεο Γθνπληηζαπνχξ πξνζθιήζεθαλ ζηελ Βαγδάηε θαη δεκηνπξγήζεθαλ εθεί ε πξψηε αξαβηθή ηαηξηθή ζρνιή θαη ην πξψην αξαβηθφ λνζνθνκείν. 98

Ο αζηξνιφγνο Αιπμφ ΢αθ είλαη ν πξψηνο πνπ έγξαςε ζηελ αξαβηθή αζηξνινγηθή πξαγκαηεία. ΢’ απηήλ κεηαμχ άιισλ έγξαςε φηη: δ δζαδμπή ηδξ δοκαζηείαξ ηςκ Ααααζζδχκ ήηακ πνμδζαβεβναιιέκδ απυ ηα αζηένζα ηαζ ημκ Θευ ηαζ υηζ αοηή δ δοκαζηεία εα πνμςεμφζε ηδ κέα βκχζδ. Δπίζεο έλαο λεζηνξηαλφο ρξηζηηαλφο ν Θευθζθμξ απυ ηδκ Έδεζζα (γλσζηφο ζηνπο Άξαβεο σο Θηγηνπβίι), πνπ ήηαλ ν επίζεκνο αζηξνιφγνο ηνπ ραιίθε αθ-Μαπκηί (γηνπ ηνπ αι-Μαλζνχξ) απνθαινχζε ηελ αζηξνινγία ηδκ αβαπδιέκδ ηςκ επζζηδιχκ εμ αηηίαο ηεο ζεκαζίαο πνπ έδηλαλ νη Αββαζίδεο ζηελ ηζηνξία ηεο αζηξνινγίαο θαη ζηα σξνζθφπηα. Ο ίδηνο πξαγκαηνπνίεζε κεηαθξάζεηο αζηξνλνκηθψλ έξγσλ απφ ηα ειιεληθά ζηα αξαβηθά θαη έγξαςε έλα βηβιίν αζηξνινγίαο. Δξείπηα ηεο Αθαδεκίαο ηνπ Γθνπληηζαπνχξ Ο καζεηήο θαη ζπλεξγάηεο ηνπ Θεφθηινπ, ν γλσζηφο σο ΢ηέθακμξ μ Φζθυζμθμξ επηζθέθζεθε ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε ην 790, επί απηνθξάηνξα Κσλζηαληίλνπ ΢Σ’ θαη αλέθεξε κε έθπιεμε φηη ζην Βπδάληην δελ δηδάζθνληαλ θαζφινπ νη αζηξνινγηθέο θαη αζηξνλνκηθέο επηζηήκεο. Ο ίδηνο έγξαςε κηα πξαγκαηεία αζηξνινγίαο θαη αλέιαβε λα θπηέςεη θαη πάιη ην ζπφξν ηεο αζηξνινγίαο ζηνπο ρξηζηηαλνχο Ρσκαίνπο (Έιιελεο). ΋πσο είπακε, ε Βαγδάηε, ε λέα πξσηεχνπζα ηνπ αξαβηθνχ θφζκνπ, έγηλε πιένλ ην πνιηηηζηηθφ θέληξν ηνπ θφζκνπ. Ο ραιίθεο αι-Μαλζνχξ θαη νη δηάδνρνί ηνπ, θπξίσο μ αθ-Μαπκηί, ν Υανμφκ αθ-Ραζίκη θαη ν αθ Μαιμφκ κεξίκλεζαλ γηα ηελ κεηάθξαζε ζηα αξαβηθά πνιιψλ έξγσλ Διιήλσλ, Πεξζψλ, ΢χξσλ θαη Ηλδψλ ζπγγξαθέσλ. Δηδηθφηεξα ν πξψηνο μεθίλεζε έλα κεγάιν πξφγξακκα κεηάθξαζεο ειιεληθψλ θηινζνθηθψλ θαη επηζηεκνληθψλ ζπγγξακκάησλ. Σν ηεξάζηην απηφ κεηαθξαζηηθφ έξγν ζεσξείηαη ην κεγαιχηεξν επίηεπγκα ησλ Αξάβσλ ηνπ 8νπ αηψλα θαη έζεζε ηηο βάζεηο γηα ηελ πνιηηηζηηθή εμάπισζε ησλ Αξάβσλ ζηνπο επφκελνπο αηψλεο. ΢ηελ πνιηηηζηηθή απηή αξαβηθή έμαξζε, ζεκαληηθφ ξφιν έπαημε ε εηζαγσγή ηεο θαηαζθεπή ηνπ ραξηηνχ απφ ηνπο Κηλέδνπο πεξί ην 751. Μέρξη ηφηε νη Άξαβεο θαη νη Πέξζεο ρξεζηκνπνηνχζαλ ηνλ πάππξν γηα 99

ηελ γξαθή θαη νη Δπξσπαίνη θπξίσο ηελ πεξγακελή. Ζ θαηαζθεπή ηνπ ραξηηνχ έθηαζε ζηελ Δπξψπε κέζσ ησλ Αξάβσλ. Ζ βηνκεραλία θαηαζθεπήο ραξηηνχ άλζηζε ζηε Βαγδάηε, ζηελ νπνία έλαο νιφθιεξνο δξφκνο ήηαλ θαηεηιεκκέλνο απφ ηνπο εκπφξνπο ραξηηνχ θαη βηβιίσλ. Σν θηελφ θαη αλζεθηηθφ ραξηί ήηαλ δσηηθφ γηα ηελ απνηειεζκαηηθή αλάπηπμε ηφζν ησλ επηζηεκψλ θαη ηεο θηινινγίαο, φζν θαη ζηελ ηήξεζε ηεο αξαβηθήο γξαθεηνθξαηίαο. Ο δηάδνρνο ηνπ αι-Μαλζνχξ, ν αι-Μαρληί (al-Mahdi, 745-785), βαζίιεπζε επί δέθα έηε θαη ζπλέρηζε ην έξγν ηνπ παηέξα ηνπ, φρη κφλν ζηηο επηζηήκεο θαη ηνλ πνιηηηζκφ, αιιά ζην ζηξαηφ, ηε δηθαηνζχλε θαη ηελ νηθνλνκία. Αγαπνχζε ηελ πνίεζε θαη ηε κνπζηθή θαη θαηά ηελ δηάξθεηα ηνπ ραιηθάηνπ ηνπ ππνζηήξημε πνιινχο πνηεηέο θαη κνπζηθνχο. Αζεκέλην λφκηζκα ηνπ αι-Μαρληί Δπίζεο ηελ επνρή ηνπ αι-Μαρληί ε Βαγδάηε έγηλε έλα κεγάιν θνζκνπνιίηηθν θέληξν πνπ ζχκηδε ηελ ειιεληζηηθή Αιεμάλδξεηα. ΢πλερψο κεηαλάζηεπαλ ζηελ πφιε, πνιινί Άξαβεο, Ηξαθηλνί, ΢χξηνη, Πέξζεο αιιά θαη άλζξσπνη απφ καθξηλέο πεξηνρέο, φπσο ε Ηλδία θαη ε Ηζπαλία. Γελ ήηαλ φινη κνπζνπικάλνη, ήηαλ θαη ρξηζηηαλνί, ηνπδαίνη, νπαδνί ηνπ Εσξναζηξηζκνχ ή ηνπ Ηλδνπτζκνχ αθφκα θαη βνπδηζηέο. ΋ινη απηνί είραλ απφιπηε ειεπζεξία ιαηξείαο ηεο ζξεζθείαο ηνπο, αληίζεηα κε φηη ζπλέβαηλε ζην γεηηνληθφ Βπδάληην. Έηζη ε Βαγδάηε έγηλε ε πην πνιπάλζξσπε πφιε ηεο επνρήο εθείλεο, κεγαιχηεξε θαη απφ ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε.

06.03.

Ο Υανμφκ αθ Ραζίκη (786-809)

Σν 785 ν αι-Μαρληί πέζαλε θαη ηνλ δηαδέρζεθε ν γηνο ηνπ αθ-Υακηί, ν νπνίνο πέζαλε κεηά απφ έλα ρξφλν θαη ηνλ δηαδέρζεθε ν κηθξφηεξνο αδειθφο ηνπ, ν Υαξνχλ αι-Ραζίλη (Harun al-Rashid, 786-809). Ο αιΡαζίλη θαη ν γηνο θαη δηάδνρφο ηνπ αθ-Μαιμφκ ππήξμαλ δπν απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο Αββαζίδεο ραιίθεο ηεο ηζηνξίαο. Καη νη δπν ήηαλ πξνζηάηεο ησλ ηερλψλ θαη ησλ επηζηεκψλ, πνπ θπξηνιεθηηθά άλζεζαλ. Ζ κνπζηθή, ε ινγνηερλία, ε αξρηηεθηνληθή, ηα καζεκαηηθά, ε ρεκεία, ε 100

αζηξνλνκία, ε δηαθνζκεηηθή, ε δσγξαθηθή ηεο επνρήο ηνπο, έζεζαλ ηηο βάζεηο κηαο πνιηηηζηηθήο επαλάζηαζεο. Ζ κπζηθή απιή ηνπ Υαξνχλ έγηλε έκπλεπζε γηα ηζηνξίεο θαη ζξχινπο, φπσο Οζ Υίθζεξ ηαζ Μζα Νφπηεξ. Ζ πξνζσπηθφηεηα ηνπ αι-Ραζίλη ελέπλεπζε πνιινχο ζπγγξαθείο θαη πνηεηέο, φρη κφλν ηνπ αξαβηθνχ, αιιά θαη ηνπ δπηηθνχ θφζκνπ. Μεηαμχ απηψλ ν Ακεξηθαλφο πνηεηήο Λνλγθθέιιννπ, ν Άγγινο πνηεηήο Σέλλπζνλ, ν Ηξιαλδφο ζπγγξαθέαο Σδέηκο Σδφηο, ν επίζεο Ηξιαλδφο πνηεηήο Γέεηο, ν Ηλδφο ζπγγξαθέαο ΢αικάλ Ρνπζληί θαη πνιινί άιινη. Ο αιΡαζίλη είλαη ν ήξσαο ηνπ πεξίθεκνπ γαιιηθνχ θφκηθ Ηγκμβημφκη. Ο Υαξνχλ αι-Ραζίλη Ο ίδηνο ν αι-Ραζίλη ήηαλ ιφγηνο θαη πνηεηήο θαη ζπγθέληξσλε θνληά ηνπ πνιινχο γλσζηνχο αμηφινγνπο θαη κνξθσκέλνπο, αθφκα θαη απφ γεηηνληθέο ρψξεο. O Υαξνχλ αι-Ραζίλη ήηαλ γηνο ηνπ αι-Μαρληί θαη ηεο αθ-Κασγμονάκ ιπζκ Άηηα, κηαο πξψελ ζθιάβαο απφ ηελ Τεκέλε. Ο αι-Μαρληί ηελ εξσηεχηεθε θαη ηελ παληξεχηεθε. Ζ αιΚατδνπξάλ ήηαλ ηζρπξή πξνζσπηθφηεηα θαη έπεηζε ηνλ άληξα ηεο λα νξίζεη ηνπο δηθνχο ηεο γηνπο σο δηαδφρνπο ηνπ, αγλνψληαο ηνπο γηνπο ηνπ απφ ηηο άιιεο ζπδχγνπο ηνπ. Δίρε κεγάιε επηξξνή θαη ζηνπο δπν γηνπο ηεο θαη θαηά ζπλέπεηα θαη ζηηο ππνζέζεηο ηνπ ηεξάζηηνπ αξαβηθνχ θξάηνπο. Λέγεηαη φηη απηή δειεηεξίαζε ηνλ πξψην ηεο γην ηνλ ραιίθε αι-Υαληί. Αξθεηνί ηζηνξηθνί παξαιιειίδνπλ ηελ αι-Κατδνπξάλ κε ηελ ΢ερξαδάη, ηελ εξσίδα ηνπ αξαβηθνχ έπνπο Υίθζεξ ηαζ ιζα κφπηεξ. Σν φλνκα ηνπ αι-Ραζίλη έγηλε γλσζηφ ζε φιν ηνλ θφζκν, απφ ηηο δηπισκαηηθέο ζρέζεηο πνπ αλέπηπμε κε φιεο ηηο κεγάιεο απιέο απφ ηελ Κίλα σο ηελ Δπξψπε. ΢ηνλ Καξινκάγλν έζηεηιε δψξα, κεηαμσηά, αξψκαηα, θεξνπήγηα, θαιιηηερλήκαηα, δνχινπο θαη έλα ειέθαληα πνπ εληππσζίαζαλ ηνπο Δπξσπαίνπο. Ο Καξινκάγλνο ζε αληαπφδνζε έζηεηιε ζην Άξαβα ραιίθε έλα εληππσζηαθφ ξνιφη, άινγα θαη θπλεγεηηθά ζθπιηά. Ο Υαξνχλ αι-Ραζίλη εγήζεθε κηαο εθζηξαηείαο θαηά ηνπ Βπδαληίνπ θαη ε Κσλζηαληηλνχπνιε θηλδχλεςε. Ζ απηνθξάηεηξα Δηξήλε, γηα λα απαιιαγεί απφ ηνλ θίλδπλν θαηέβαιε έλα αζηξνλνκηθφ πνζφ ζηνπο 101

Άξαβεο θαη ζπκθψλεζε ζε εηήζην θφξν. Μεηά ην ζάλαην ηεο Δηξήλεο ν δηάδνρφο ηεο απηνθξάηνξαο Νηθεθφξνο Α’ αξλήζεθε λα θαηαβάιεη ηνπο εηήζηνπο θφξνπο. Ο Άξαβαο ραιίθεο έζηεηιε ζηνλ απηνθξάηνξα ηνπ Βπδαληίνπ κηα πξνζβιεηηθή επηζηνιή θαη εθζηξάηεπζε θαηά ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο. Ο Νηθεθφξνο εηηήζεθε ζηελ Μηθξά Αζία θαη ππνρξεψζεθε λα απνδερζεί ηνπο ηαπεηλσηηθνχο φξνπο ησλ Αξάβσλ. Αθφκα ν αι-Ραζίλη έζηεηιε πξέζβεηο θαη εγθαηλίαζε θαιέο ζρέζεηο κε ηελ δπλαζηεία Σαλγθ ηεο Κίλαο. Σν 809 ν ραιίθεο εμέδσζε δηάηαγκα κε ην νπνίν ππνρξέσλε ηνπο Δβξαίνπο λα θνξνχλ κηα θίηξηλε δψλε θαη ηνπο ρξηζηηαλνχο κηα κπιε δψλε φηαλ θπθινθνξνχζαλ δεκνζίσο. Ο Υαξνχλ αιΡαζίλη ππνδέρεηαη ηελ αληηπξνζσπεία ηνπ Καξινκάγλνπ Λίγν πξηλ πεζάλεη φ Υαξνχλ αι-Ραζίλη δηακέιηζε νπζηαζηηθά ηελ απηνθξαηνξία ηνπ, φηαλ απνθάζηζε φηη ζα ηνλ δηαδερζνχλ δπν απφ ηνπο γηνπο ηνπ (απφ δηαθνξεηηθέο καλάδεο) ν αθ-Αιίκ θαη ν αθ-Μαιμφκ. Γειαδή φξηζε σο δηάδνρφ ηνπ ζηε ζέζε ηνπ ραιίθε ηνλ πξψην θαη ηνλ αι-Μακνχλ σο θπβεξλήηε ηνπ απηφλνκνπ Υνξαζάλ ζην αλαηνιηθφ Ηξάλ. ΋ξηζε επίζεο φηη κεηά ην ζάλαην ηνπ αι-Ακίλ ν αδειθφο ηνπ ζα ηνλ δηαδερφηαλ σο επηθεθαιήο ηνπ Υαιηθάηνπ. ΋κσο ζε ιίγν θαηξφ νη δπν αδειθνί ελεπιάθεζαλ ζε αηκαηεξφ εκθχιην πφιεκν. Ο αι-Μακνχλ ζπκκάρεζε κε ηηο δπν κεγάιεο πφιεηο ηεο Μεζνπνηακίαο, ηε Βαζφξα θαη ηελ Κνχθα θαη ην 812 πνιηφξθεζε ηε Βαγδάηε. Σν 813 αι-Ακίλ εηηήζεθε, απνθεθαιίζηεθε θαη ην θεθάιη θξεκάζηεθε ζε κηα απφ ηηο πχιεο ησλ ηεηρψλ ηεο πφιεο. Ο αι-Μακνχλ έγηλε ν επφκελνο ραιίθεο.

102

06.04.

Ο αθ-Μαιμφκ

Ζ αλάδεημε ηνπ αι-Μακνχλ (al-Mamun, 813-833) ζε ραιίθε ησλ Αββαζηδψλ δελ έγηλε ρσξίο αληηδξάζεηο απφ άιινπο ηκάκεδεο ηνπ Ηζιάκ. Μεηά απφ ζθιεξνχο αγψλεο ν λένο ραιίθεο ππέηαμε ηνπο αληηπνιηηεπφκελνπο θαη ην 819 ήηαλ ην πξψην εηξεληθφ έηνο γηα ην εζσηεξηθφ ηεο απηνθξαηνξίαο. Αληίζεηα άξρηζαλ ζπγθξνχζεηο κε ηελ Βπδαληηλή απηνθξαηνξία. Οη Άξαβεο πεξλνχζαλ ηα ζχλνξα θαη αηρκαιψηηδαλ ακάρνπο ρξηζηηαλνχο, ηνπο νπνίνπο πνπινχζαλ σο ζθιάβνπο ζηηο αγνξέο ηνπ Υαιηθάηνπ. Σν 820 αλήιζε ζην ζξφλν ηνπ Βπδαληίνπ ν Μζπαήθ Β’, ν νπνίνο είρε λα αληηκεησπίζεη εμεγέξζεηο θαη ερζξνχο απφ ηα δπηηθά θαη ηα βφξεηα θαη έηζη ππνρξεψζεθε λα απνζχξεη ζηξαηφ απφ ηα αλαηνιηθά ζχλνξα. Απηήλ ηελ επθαηξία πεξίκελαλ νη Άξαβεο ηνπ Υαιηθάηνπ ηεο Κφξδνβαο, πνπ επηηέζεθαλ κε 40 πινία θαη 10.000 άλδξεο ζηελ Κξήηε θαη ηελ θαηέιαβαλ ην 824. Ο Βπδαληηλνί πξνζπάζεζαλ λα αλαθαηαιάβνπλ ην λεζί, αιιά απέηπραλ. Αθφκα ρεηξφηεξα ήξζαλ ηα πξάγκαηα γηα ηνπο Βπδαληηλνχο ζηε ΢ηθειία, ε νπνία θαηαιήθζεθε απφ ηνπο Βέξβεξνπο ηεο Σχληδαο. Ο ραιίθεο αι-Μακνχλ Σν 826 ν Μηραήι πέζαλε θαη ηνλ δηαδέρζεθε ζην ζξφλν ν Θευθζθμξ. Δπί βαζηιείαο ηνπ ην Βπδάληην απψιεζε ηε ΢ηθειία. Οη Άξαβεο ηελ θξάηεζαλ ππφ ηελ θπξηαξρία ηνπο γηα δπν αηψλεο. Ο αι-Μακνχλ ζπλέρηζε ηηο επηζέζεηο ζηε βπδαληηλή Μηθξά Αζία. Ο Θεφθηινο αληαπέδσζε ηελ απψιεηα ηεο ΢ηθειίαο κε ηελ θαηάιεςε ηεο ππφ κνπζνπικαληθφ έιεγρνΣαξζνχ. Παξά ηηο εθαηέξσζελ πνιεκηθέο ελέξγεηεο, ν ραιίθεο αι-Μακνχλ θαη ν απηνθξάηνξαο Θεφθηινο βξήθαλ πεδίν ζπλελλφεζεο θαη αληάιιαμαλ πξέζβεηο. Ο Άξαβαο εγέηεο επηζπκνχζε ηελ ζπλδξνκή κνξθσκέλσλ βπδαληηλψλ γηα λα αλαιάβνπλ ηε κεηάθξαζε έξγσλ Διιήλσλ θηινζφθσλ θαη επηζηεκφλσλ. ΢πγθέληξσζε ζηε Βαγδάηε πνιινχο ινγίνπο, ρσξίο δηάθξηζε ζξεζθεχκαηνο, ηνπο θηινμέλεζε θαη ηνπο αληάκεηβε γελλαηφδσξα. Έζηεηιε αλζξψπνπο ηνπ ζηελ Κσλζηαληηλνχπνιε, πνπ αγφξαζαλ ρεηξφγξαθα αξραίσλ επηζηεκφλσλ θαη θηινζφθσλ, ηα νπνία 103

κεηαθξάζηεθαλ. Λέγεηαη φηη ν αι-Μακνχλ, αλ θαη είρε πεηχρεη ζεκαληηθέο λίθεο θαηά ηνπ απηνθξάηνξα ηνπ Βπδαληίνπ, απνδέρζεθε ηελ ζχλαςε εηξήλεο κε κνλαδηθφ φξν λα ηνπ παξαδνζεί έλα αληίγξαθν ηνπ ζεκαληηθφηεξνπ έξγνπ ηνπ Πηνιεκαίνπ Κιαχδηνπ, ε Αθιαβέζηδ. Σν έξγν ηνπ Πηοιεκαίοσ Κιαύδηοσ Μαζεκαηηθή ΢ύληαμηο, έγηλε γλσζηό κε ηελ αξαβηθή ηνπ νλνκαζία Αικαγέζηε από ηελ ειιεληθή ιέμε κεγίζηε. Πξόθεηηαη γηα κλεκεηώδεο έξγν 13 βηβιίσλ ζην νπνίν είλαη ζπγθεληξσκέλεο όιεο νη γλώζεηο από ηνπο αξραίνπο Έιιελεο θαη Βαβπιώληνπο γηα ηελ αζηξνλνκία θαη επεξεάζζεθε θπξίσο από ην έξγν ηνπ κεγάινπ αζηξνλόκνπ Ίππαξρνπ (ηνλ νπνίν ν Πηνιεκαίνο ζαπκάδεη), πνπ έδεζε πεξίπνπ πξηλ από ηξεηο αηώλεο. Πεξηιακβάλεη ηελ εξκελεία ησλ θηλήζεσλ ησλ πιαλεηώλ ζηνλ νπξαλό πνπ είλαη γλσζηή σο Πηνιεκατθφ ζχζηεκα. Ζ Αικαγέζηε, ζεσξείηαη από ηα θιαζζηθά έξγα ηεο αζηξνλνκίαο, δηαηεξήζεθε θαη κεηαθξάζηεθε (όπσο θαη πνιιά άιια έξγα ηεο αξραίαο ειιεληθήο γξακκαηείαο) από ηνπο Άξαβεο ιόγηνπο θαη πέξαζε από απηνύο ζηελ επξσπατθή γξακκαηεία. Ο Πηνιεκαίνο Κιαχδηνο Ζ γεσθεληξηθή ζεσξία ηνπ Πηνιεκαίνπ, μεπεξάζηεθε κόλν κεηά από 14 αηώλεο όηαλ επηβιήζεθε ε ειηνθεληξηθή ζεσξία ηνπ Κνπέξληθνπ. (ηελ ειηνθεληξηθή ζεσξία ηελ είρε δηαηππώζεη πξώηνο ν Αξίζηαξρνο ν ΢άκηνο ηνλ 3ν π.Υ. αηώλα). ΢ηα δπν πξώηα βηβιία ηεο Μαζεκαηηθήο ΢ύληαμεο, ν Πηνιεκαίνο κειεηά ηε Γε πνπ ηελ ζεσξεί ζθαηξηθή θαη ζηαζεξή θαη γύξσ πεξηθέξνληαη νη νπξαλνί θαη νη πιαλήηεο. ΢ην ηξίην θαη ηέηαξην βηβιία ηνπ εμεηάδεη ηνλ Ήιην θαη ηε ΢ειήλε θαη ππνινγίδεη ηελ δηάξθεηα ηνπ έηνπο θαη ησλ κελώλ. ΢ην πέκπην βηβιίν ηνπ πεξηγξάθεη ηνλ αζηξνιάβν θαη ηηο εθαξκνγέο ηνπ ζηηο κεηξήζεηο ηνπ νπξαλνύ, ζην έθην πεξηγξάθεη ηηο εθιείςεηο. Σν έβδνκν θαη όγδνν βηβιία πεξηιακβάλνπλ έλα θαηάινγν από 48 αζηεξηζκνύο θαη 1022 αζηέξεο, κεηαμύ ησλ νπνίσλ θαη ηξεηο δηπινί. Σα ππόινηπα πέληε βηβιία αζρνινύληαη κε ηηο ζεσξίεο ησλ πιαλεηώλ. Οη κέζνδνη ππνινγηζκνύ ηνπ Πηνιεκαίνπ (εθδόζεθαλ ηνλ 12ν αηώλα κε ηελ Αξαβηθή νλνκαζία Πίλαθεο ηνπ Σνιέδν)

104

ήηαλ αξθεηά αθξηβείο θαη ρξεζηκνπνηήζεθαλ από αζηξνλόκνπο θαη εμεξεπλεηέο κέρξη ηνλ θαηξό ησλ κεγάισλ αλαθαιύςεσλ. Δπίζεο ζηελ Αικαγέζηε πεξηιακβάλεηαη θαη έλαο πίλαθαο γηα ηα κήθε ησλ ρνξδώλ ηνπ θύθινπ θαη ππνινγίδεηαη ν ιόγνο ηεο πεξηθέξεηαο πξνο ηελ δηάκεηξό ηεο ζηνλ ιόγν 355/113 πνπ είλαη πεξίπνπ 3,14166 (ην π). Ο ιφγηνο θαη αλζξσπηζηήο Αι-Μακνχλ ζπλέρηζε ηελ πνιηηηθή ηνπ παηέξα ηνπ. ΢πγθέληξσζε ζηε Βαγδάηε ιφγηνπο, επηζηήκνλεο, θαιιηηέρλεο θαη κεηαθξαζηέο απφ φια ηα κέξε ηεο απηνθξαηνξίαο. Ίδξπζε ζηε Μεζνπνηακία δπν αζηξνλνκηθά παξαηεξεηήξηα. Γηα ην ιφγν απηφ έλαο θξαηήξαο ηεο ΢ειήλεο νλνκάζηεθε Αικαλφλ. Δπίζεο ν αιΜακνχλ πξνψζεζε ηελ αιρεκεία (πξνέξρεηαη απφ ην αξαβηθφ άξζξν αθ θαη ηελ ειιεληθή ιέμε πδιεία ή – ην πηζαλφηεξν - απφ ηελ αηγππηηαθή ιέμε Υεκ). ΢ηελ επηζηήκε απηή δηαθξίζεθε ν Γηακπίξ ηκπλ Υαγηάλ. Ο Γηακπίξ ηκπλ Υαγηάλ (Jabir ibn Hayyan, 721-815) γλσζηφο ζηελ Δπξψπε σο μ αθπδιζζηήξ Γηειπέν (Gerber)10, ήηαλ έλαο επηθαλήο πεξζηθήο θαηαγσγήο Άξαβαο πνιπκαζήο επηζηήκνλαο. Ήηαλ ρεκηθφο, αζηξνλφκνο, αζηξνιφγνο, κεραληθφο, γεσιφγνο, γεσγξάθνο, θηιφζνθνο, γηαηξφο θαη θαξκαθνπνηφο θαη ζεσξείηαη ν παηέξαο ηεο Αιρεκείαο θαη ν ζεκειησηήο ηεο ρεκηθήο κεραληθήο. Ο Γηακπίξ ηκπλ Υαγηάλ Δίλαη ν πξψηνο πνπ θαζηέξσζε έλα Πίλαθα ΢ηνηρείσλ. Καηέγξαςε ηα πξψηα έμη. Σα ηέζζεξα, ζχκθσλα κε ηελ ειιεληθή παξάδνζε θαη ηηο απφςεηο ηνπ Αξηζηνηέιε ήηαλ ν αζεέναξ, ν αέναξ, ε θςηζά θαη ην κενυ ζηα νπνία πξνζηέζεθαλ: ην ζείν (ε πέηξα πνπ θαίεη), ν πδξάξγπξνο θαη ην αιάηη. ΢ηαδηαθά ν ηκπλ Υαγηάλ αλαθάιπςε θαη πινχηηζε ηνλ πίλαθα ησλ ζηνηρείσλ κε δεθαελλέα άιια, φπσο βηζκνχζην, αληηκφλην θαη αξζεληθφ. Φπζηθά νη πξνζπάζεηεο ηνπ Γηακπίξ λα κεηαηξέςεη δηάθνξα κέηαιια ζε ρξπζφ απέηπραλ. ΋κσο ηα πεξηζζφηεξα απφ ηα βηβιία ηνπ (πεξηζζφηεξεο απφ 3.000 πξαγκαηείεο θαη κειέηεο απνδίδνληαη Ο Γηακπίξ ηκπλ Υαγηάλ, αλαθέξεηαη σο Γθεξκπέξ θαη ζην πεξίθεκν best-seller ηνπ Βξαδηιηάλνπ ζπγγξαθέα Πάνπιν Κνέιιν Ο Αθπδιζζηήξ 10

105

ζηνλ Γηακπίξ) κεηαθξάζηεθαλ ζηα ιαηηληθά θαη επεξέαζαλ ηνπο Δπξσπαίνπο αιρεκηζηέο ζηελ πξνζπάζεηά ηνπο λα αλαθαιχςνπλ ηνλ «θίεμ ηςκ θζθμζυθςκ». Απηή ήηαλ κηα κπζηθή νπζία πνπ είρε ηελ ηδηφηεηα λα κεηαηξέπεη ζε ρξπζάθη έλα θνηλφ κέηαιιν. Αθφκα νη αιρεκηζηέο επηρεηξνχζαλ ηελ αλαθάιπςε ηνπ «εθζλζνίμο ηδξ γςήξ» (παλάθεηα) ην νπνίν ζα ζεξάπεπζε φιεο ηηο αζζέλεηεο θαη ζα παξέηεηλε επ’ αφξηζηνλ ηελ δσή, δειαδή εμαζθάιηδε ηελ αζαλαζία. Οη ηδέεο ηνπ Γηακπίξ εμειίρζεθαλ κε ηελ πάξνδν ηνπ ρξφλνπ θαη απφ άιινπο Άξαβεο θαη Δπξσπαίνπο αιρεκηζηέο. Απηή ε εμέιημε πξέπεη λα πξαγκαηνπνηήζεθε θπξίσο ζηελ Ηβεξηθή ρεξζφλεζν θαηά ην 13ν αηψλα, φπνπ νη αιρεκηζηηθέο κειέηεο πήγαηλαλ παξάιιεια κε αληίζηνηρεο ζενινγηθέο κειέηεο ηεο θαζνιηθήο εθθιεζίαο. Απηή ηελ επνρή πεξίπνπ δηαδφζεθε πάιη ε Αιρεκεία ζηελ Δπξψπε απφ αξαβηθέο κεηαθξάζεηο, κέζσ ηνπ Βπδαληίνπ, ηεο Ηηαιίαο θαη ηεο Ηζπαλίαο, καδί κε ηα έξγα ηνπ Αξηζηνηέιε θαη ηνπ Πιάησλα. Ο Γηακπίξ ηκπλ Υαγηάλ ζην εξγαζηήξηφ ηνπ Ο αι-Μακνχλ επηρείξεζε λα ρσξίζεη ηε γπλαίθα ηνπ ε νπνία δελ ηνπ είρε ραξίζεη παηδηά. Αιιά απηή πξνζέιαβε έλα ΢χξν δηθαζηή, ν νπνίνο ζπκπαζνχζε ηε γπλαίθα ηνπ ραιίθε θαη εμέδσζε απφθαζε κε ηελ νπνία απέξξηπηε ηελ αίηεζε δηαδπγίνπ. Απφ ηφηε νη ραιίθεο απέθεπγαλ λα παληξεχνληαη θαη πξνηηκνχζαλ λα απνθηνχλ δηαδφρνπο κε ηηο γπλαίθεο ηνπ ραξεκηνχ, ηηο παιιαθίδεο ηνπο. Καηά ηε δηάξθεηα ηνπ ραιηθάηνπ ηνπ αι-Μακνχλ ε απηνθξαηνξία κεγάισζε γηαηί ελζσκάησζε ην κεγαιχηεξν ηκήκα ηνπ Αθγαληζηάλ, αξθεηέο αθφκα πεξηνρέο ηνπ Ηξάλ θαη ηνπ Σνπξθεζηάλ. Σν 832 ν αι-Μακνχλ ηαμίδεπζε ζηελ Αίγππην θαη επηζθέθζεθε ηε Μεγάιε Ππξακίδα ηεο Γθίδαο. Εήηεζε λα αλνηρζεί έλα ξήγκα ζηελ ππξακίδα γηα λα δεη αλ ππήξρε ζη’ αιήζεηα ν πηζαλνινγνχκελνο ζεζαπξφο, αιιά θαη γηα λα ζαπκάζεη απφ κέζα ηελ αξρηηεθηνληθή ησλ

106

αξραίσλ Αηγχπηησλ θαηαζθεπαζηψλ. Πξάγκαηη αλνίρζεθε έλα ηνχλει, πνιχ θνληά ζηελ πξαγκαηηθή είζνδν ηεο ππξακίδαο. Ο αι-Μακνχλ έκεηλε ζηελ ηζηνξία γηα ηελ ίδξπζε ζηε Βαγδάηε κηαο θεκηζκέλεο Αθαδεκίαο (Παλεπηζηεκίνπ) πνπ απνθιήζεθε Ο Οίημξ ηδξ ΢μθίαξ, ηελ νπνία εμφπιηζε κε κηα ηεξάζηηα βηβιηνζήθε, αζηεξνζθνπείν θαη εξεπλεηηθφ θέληξν. Οη ραξηνγξάθνη ηεο Αθαδεκίαο ζπλέηαμαλ ιεπηνκεξείο θαη αθξηβείο (ζηα κέηξα ηεο επνρήο) ράξηεο. Πξνήρζεζαλ ζε κεγάιν βαζκφ νη επηζηήκεο φπσο ε θπζηθή, ε ηαηξηθή, ηα καζεκαηηθά. Σφηε αλαθαιχθζεθαλ νη αιγεβξηθέο εμηζψζεηο θαη ρξεζηκνπνηήζεθε ζχκβνιν γηα ην κεδέλ (πξψηε αλαθάιπςε ησλ Ηλδψλ απφ ην 800 π.Υ.). Αζηξνλφκνο Ο Οίημξ ηδξ ΢μθίαξ έγηλε ην θέληξν ησλ κεηαθξάζεσλ ησλ αξραίσλ Διιήλσλ ζπγγξαθέσλ ζηελ αξαβηθή γιψζζα. ΋ιν ην ηεξάζηην επηζηεκνληθφ θαη θηινζνθηθφ πιηθφ ησλ ειιεληθψλ γξακκάησλ έγηλε αληηθείκελν έξεπλαο απφ ηνπο κνπζνπικάλνπο επηζηήκνλεο θαη ινγίνπο ζηελ Βαγδάηε, ζηε Γακαζθφ, ζηελ Κφξδνβα θαη ζηα άιια θέληξα ηεο αξαβηθήο γλψζεο. Απηνί φρη κφλν ην δηέζσζαλ θαη ην κειέηεζαλ, αιιά ην κεηαιακπάδεπζαλ αξγφηεξα ζηνπο Δπξσπαίνπο, δίλνληάο ηνπο ην έλαπζκα γηα ην ηέινο ηνπ επξσπατθνχ Μεζαίσλα θαη ηελ έλαξμε ηεο Αλαγέλλεζεο. Ο αι-Μακνχλ πέζαλε ην 833 ζηελ Σαξζφ ηεο Καππαδνθίαο. ΢ην Μεγάιν Σδακί ηεο πφιεο ππάξρεη έλαο ηάθνο πνπ ιέγεηαη φηη ήηαλ ηνπ αι-Μακνχλ. Σν δηαδέρζεθε ν εηεξνζαιήο αδειθφο ηνπ αθ-Μμοηαζίι.

107

07. Ο Οίθνο ηεο ΢νθίαο Σν ζεκαληηθφηεξν επίηεπγκα ηνπ ραιίθε αι-Μακνχλ ήηαλ ε ίδξπζε ηνπ πεξίθεκνπ Οίθνπ ηεο ΢νθίαο (αξαβηθά Μπαγηάη αι-Υίθκα, ‫ة ب يت‬ ). Ο φξνο απηφο είλαη κεηάθξαζε απφ ηα πεξζηθά κηαο θαη νη Πέξζεο ηεο ΢αζζαληδηθήο απηνθξαηνξίαο νλφκαδαλ έηζη ηελ «Βηβιηνζήθε», ρψξν πνπ γηλφηαλ κεηαθξάζεηο απφ ηα πεξζηθά ζηα αξαβηθά θαη παξάιιεια γηλφηαλ ε θχιαμε θαη ε ζπληήξεζε κεηαθξαζκέλσλ βηβιίσλ θαη άιισλ εγγξάθσλ Διιήλσλ, ΢χξσλ, Ηλδψλ θαη Πεξζψλ ζπγγξαθέσλ. Ζ ίδξπζε ηνπ Οίημο ηδξ ΢μθίαξ έγηλε, πηζαλψο, ζηα πξφηππα άιισλ Εσξναζηξηθψλ θαη Νεζηνξηαλψλ ζρνιψλ πνπ ήδε ιεηηνπξγνχζαλ ζηελ Πεξζία θαη ηε ΢πξία. ΢πνπδαίν ξφιν έπαημε θαη ε βηβιηνζήθε ηεο Γακαζθνχ πνπ ιεηηνπξγνχζε απφ ηελ επνρή ησλ Αββαζηδψλ (ηνπ ραιίθε Μνπαβίγηα) θαη ε νπνία δηέζεηε κεγάιε ζπιινγή βηβιίσλ αξραίσλ Διιήλσλ θαη λεφηεξσλ Βπδαληηλψλ ζπγγξαθέσλ, πνπ είραλ σο αληηθείκελν ηελ ηαηξηθή, ηε θπζηθή, ηε γεσγξαθία, ηελ αζηξνλνκία, ηα καζεκαηηθά θαη άιια ζέκαηα. Ο Οίθνο ηεο ΢νθίαο Ο θχξηνο φγθνο ηεο βηβιηνζήθεο απηήο, πνπ ιεηηνπξγνχζε ζην πξφηππν ηεο (αξραίαο) Βηβιηνζήθεο ηεο Αιεμάλδξεηαο, κεηαθέξζεθε ζηε Βαγδάηε θαη απνηέιεζε ηε βάζε ησλ έξγσλ πνπ δηέζεηε ν Οίθνο ηεο ΢νθίαο. Ζ βηβιηνζήθε απηή εκπινπηίζηεθε κε εθαηνληάδεο ρεηξφγξαθα απφ ηε Διιάδα, ηεο ΢πξία, ηελ Πεξζία θαη ηελ Ηλδία θαη έγηλε κε ηνλ θαηξφ ε πινπζηφηεξε ηνπ θφζκνπ. Ο πξψηνο επηθεθαιήο ηνπ Οίθνπ ηεο ΢νθίαο ήηαλ έλαο Νεζηνξηαλφο ρξηζηηαλφο απφ ηε ΢πξία, ν γηαηξφο Γηνπράλλα ηκπλ Μαζαβάη (Yuhanna ibn Masawaih, 777-857) πνπ είρε ζπνπδάζεη ζηελ Αθαδεκία ηεο Γθνπληηζαπνχξ. Ήηαλ ζπγγξαθέαο βηβιίσλ ζηα ζπξηαθά θαη ηα αξαβηθά, αιιά είρε ηελ δπλαηφηεηα λα γξάθεη θαη ζηα ειιεληθά. Ήηαλ ζπγγξαθέαο ηαηξηθψλ πξαγκαηεηψλ, ζηηο νπνίεο πεξηιακβάλνληαλ ε νθζαικνινγία, ν πνλνθέθαινο, ε ιέπξα, ε κειαγρνιία, ε δηαηηεηηθή θαη άιια. Ζ 108

πξαγκαηεία ηνπ γηα ηνπο ππξεηνχο ήηαλ πνιχ γλσζηή ηελ επνρή εθείλε θαη κεηαθξάζηεθε ζηα εβξατθά θαη ηα ιαηηληθά. Ο καζεηήο θαη δηάδνρνο ηνπ Μαζαβάη, ν επίζεο γηαηξφο θαη ιφγηνο Υζμοκαΐκ ζιπκ Ηζάη, ήηαλ Νεζηνξηαλφο ρξηζηηαλφο, ν νπνίνο είρε ήδε κεηαθξάζεη ζηα ζπξηαθά κεγάια ηκήκαηα απφ ην βηβιίν ηνπ Αξηζηνηέιε ΋νβακμκ. Ήηαλ άξηζηνο γλψζηεο ηεο ειιεληθήο θαη κεηέθξαζε πνιιά αθφκα βηβιία ζηα ζπξηαθά θαη ζηα αξαβηθά. Μεηαμχ απηψλ ήηαλ έξγα ηνπ Πιάησλα, ηνπ Αξηζηνηέιε, ηνπ Γαιελνχ, ηνπ Ηππνθξάηε θαη ε Παιαηά Γηαζήθε. Παξάιιεια ήηαλ ν ίδηνο ζπγγξαθέαο 36 βηβιίσλ απφ ηα νπνία ηα 21 ήηαλ ηαηξηθά θαη ηα άιια θηινζνθηθά θαη ζξεζθεπηηθά. Γηα ηε δσή θαη έξγν ηνπ Υηνπλαΐλ ηκπλ Ηζάθ ζα δνχκε πεξηζζφηεξα ζε επφκελεο ζειίδεο, ζην θεθάιαην Σμ ιεηαθναζηζηυ ένβμ. ΢ηνλ Οίθν ηεο ΢νθίαο εξγάζηεθαλ πνιινί βνεζνί ηνπ Υηνπλαΐλ γηα ηνπο νπνίνπο δελ έθαλε δηάθξηζε ζξεζθείαο ή θαηαγσγήο, Υξηζηηαλνί, Δβξαίνη θαη Μνπζνπικάλνη, αιιά θαη Άξαβεο, Πέξζεο, ΢χξηνη θαη Έιιελεο. Ήηακ έκα ηέθεζμ εβπείνδια δζαενδζηεοηζηήξ ηαζ δζαθοθεηζηήξ ζοκενβαζίαξ. Δπίζεο ζηνλ Οίθν ηεο ΢νθίαο εξγάζηεθε κηα νιφθιεξε ζηξαηηά απφ καζεηέο, κεηαθξαζηέο θαη αληηγξαθείο. ΢νθνί δάζθαινη Αιιά εθείλν ην γεγνλφο πνπ έδσζε ψζεζε ζην φιν εγρείξεκα πνπ αλάδεημε ηνλ Οίθν ηεο ΢νθίαο ζε πλεπκαηηθφ θέληξν φρη κφλν ηεο Αλαηνιήο, αιιά θαη επξχηεξα ηνπ γλσζηνχ ηφηε θφζκνπ, ήηαλ ε αθξάδαληε πίζηε ησλ ραιηθψλ αι-Μαλζνχξ, αι-Ραζίλη θαη αι-Μακνχλ, φηη ε αλαδήηεζε ηεο γλψζεο ήηαλ έλα απφ ηα ζνβαξφηεξα θαζήθνληα ελφο πηζηνχ κνπζνπικάλνπ. Απηφ ηνπο νδήγεζε ζηελ αλαδήηεζε ησλ θψησλ ηεο γλψζεο ησλ αξραίσλ Διιήλσλ θηινζφθσλ θαη επηζηεκφλσλ, πξάγκα πνπ έγηλε θαηνξζσηφ κε ηελ νξγαλσκέλε πξνζπάζεηα κεηάθξαζεο ησλ έξγσλ ηνπο απφ ηα ειιεληθά ζηα αξαβηθά. ΢πνπδαίν ξφιν ζηελ πινπνίεζε ηνπ ηεξάζηηνπ κεηαθξαζηηθνχ έξγνπ πνπ γηλφηαλ ζηνλ Οίθν ηεο ΢νθίαο έπαημε ν κεγάινο αξηζκφο ειιελφγισζζσλ ρξηζηηαλψλ, πνπ δνχζαλ ζηηο πεξηνρέο ηνπ Βπδαληίνπ θαη 109

πνπ ήηαλ ηψξα επαξρίεο ηνπ αξαβηθνχ ραιηθάηνπ. Σα ζεκαληηθφηεξα πλεπκαηηθά θέληξα ηεο Αλαηνιήο ήηαλ ηφηε ε Αληηφρεηα θαη ε Έδεζζα (ηεο Μεζνπνηακίαο). Δπίζεο νη δηψμεηο ηεο νξζφδνμεο βπδαληηλήο απηνθξαηνξίαο θαηά ησλ πάζεο θχζεσο αηξεηηθψλ (λεζηνξηαλψλ, κνλνθπζηηψλ θαη άιισλ) ινγίσλ θαη νπαδψλ ηεο αξραίαο θηινζνθίαο, δηεπθφιπλαλ ηελ θπγή ηνπο θαη ηελ αλαδήηεζε θηιφμελεο ζηέγεο, γηα λα ζπλερίζνπλ ην επηζηεκνληθφ θαη εξεπλεηηθφ έξγν ηνπο. Σελ ζηέγε απηή ηελ βξίζθαλε αξρηθά ζηελ απιή ησλ βαζηιέσλ ηεο Πεξζίαο θαη αξγφηεξα ζηνλ αξαβηθφ θφζκν ησλ θσηηζκέλσλ κνπζνπικάλσλ εγεκφλσλ. Πξνμελεί φκσο απνξία ην γεγνλφο πψο μαθληθά νη Άξαβεο, έλαο ιαφο λνκάδσλ ηεο εξήκνπ, άξρηζαλ λα ελδηαθέξνληαη γηα ηελ ειιεληθή θηινζνθία θαη ηα επηζηεκνληθά επηηεχγκαηα ησλ αξραίσλ Διιήλσλ. Ζ αιήζεηα είλαη φηη αγλννχζαλ φια ηα παξαπάλσ σο ηε ζηηγκή πνπ πξαγκαηνπνηήζεθαλ νη κεηαθξάζεηο ησλ ηαηξηθψλ θεηκέλσλ ηνπ Γαιελνχ, ηεο θηινζνθίαο ηνπ Αξηζηνηέιε, ηεο γεσκεηξίαο ηνπ Δπθιείδε θαη ηεο αζηξνλνκίαο ηνπ Πηνιεκαίνπ, αξρηθά ζηα ζπξηαθά θαη ηα πεξζηθά θαη θαηφπηλ απφ απηέο ηηο δπν γιψζζεο ζηα αξαβηθά. Αξγφηεξα ζηνλ Οίθν ηεο ΢νθίαο φιεο ζρεδφλ νη κεηαθξάζεηο γηλφηαλ θαη’ επζείαλ ζηελ αξαβηθή γιψζζα. ΢ηνλ Οίθν ηεο ΢νθίαο δίδαμαλ ζπνπδαίνη δάζθαινη. Έλαο απφ απηνχο ήηαλ ν Οπδκπέθνο ιφγηνο, αζηξνλφκνο, γεσγξάθνο θαη καζεκαηηθφο αι-Υνπαξίδκη (al-Juarismi, 780-850). Ο αι-Υνπαξίδκη ΢ην βηβιίν ηνπ Άθβεανα (γξάθηεθε γχξσ ζην 825), έδσζε ιχζεηο ζε δεπηεξνβάζκηεο θαη γξακκηθέο εμηζψζεηο. Δπίζεο αλαιχεη δηεμνδηθά πξνβιήκαηα ηεηξαγψλσλ, ξηδψλ θαη αξηζκψλ. Ο αι-Υνπαξίδκη κνηξάδεηαη ην ηίηιν ηνπ Παηένα ηδξ Άθβεαναξ κε ηνλ Έιιελα καζεκαηηθφ Γζυθακημ. Ζ ιέμε άιγεβξα πξνέξρεηαη απφ ην αξαβηθφ αθ-βζάιπν. Σν δεθαδηθφ αξηζκεηηθφ ζχζηεκα θαη νη αξηζκνί πνπ ρξεζηκνπνηνχκε ζήκεξα (ζε φιν ηνλ θφζκν) είλαη αξαβηθνί – αλ θαη πνιινί ππνζηεξίδνπλ φηη ην ζχζηεκα απηφ επηλνήζεθε πξψηα απφ ηνπο Ηλδνχο – θαη έγηλε γλσζηφ ζηελ Γχζε σο αθβμνζζιυξ (algorism), ιέμε απφ ην φλνκα ηνπ αι-Υνπαξίδκη. Αθφκα ν ζπνπδαίνο απηφο 110

Οπδκπέθνο επηζηήκνλαο αλαζεψξεζε θαη εθζπγρξφληζε ηελ Γεςβναθία ηνπ Πηνιεκαίνπ Κιαπδίνπ θαη έγξαςε γηα ηελ αζηξνλνκία θαη ηελ αζηξνινγία. Δπίζεο βνήζεζε ζηελ νινθιήξσζε έξγνπ γηα ηνλ θαζνξηζκφ ηεο πεξηκέηξνπ ηεο Γεο θαη ζηε ζχληαμε ελφο παγθφζκηνπ ράξηε γηα ηνλ ραιίθε, έρνληαο έλα επηηειείν 70 γεσγξάθσλ. Ο Υνπαξίδκη ζηνλ πξφινγν ηνπ βηβιίνπ ηνπ Άθβεανα γξάθεη: «Ο ραιίθεο αι-Μακνχλ κε ελζάξξπλε λα γξάςσ ην επίηνκν απηφ βηβιίν θαη λα επηθεληξσζψ ζηα ιεπηά θαη ζεκαληηθά κέξε ησλ ππνινγηζκψλ ηεο Άιγεβξαο. Οη ππνινγηζκνί απηνί ζα είλαη ρξήζηκνη ζε πεξηπηψζεηο θιεξνλνκηψλ, δηαδπγίσλ, δηθαζηηθψλ αγσγψλ θαη εκπνξίνπ. Δπίζεο ζα είλαη ρξήζηκνη ζηνπο αλζξψπνπο γηα ηηο κεηαμχ ηνπο δνζνιεςίεο ή ζε φ,ηη αθνξά ρσξνκεηξήζεηο, εθζθαθέο θαλαιηψλ, γεσκεηξηθνχο ππνινγηζκνχο θαη ζε πνιιέο άιιεο πεξηπηψζεηο». Τπφ ηελ αηγίδα θαη ηελ νηθνλνκηθή ππνζηήξημε ηνπ ραιίθε αι-Μακνχλ ν Οίθνο ηεο ΢νθίαο απέθηεζε ζηαδηαθά κεγάιε αίγιε σο ζπνπδαίν εξεπλεηηθφ θαη επηζηεκνληθφ θέληξν. Άξαβεο εξεπλεηέο θαη ιφγηνη Παξάιιεια, ην έξγν ηνπ Οίθνπ ππνζηήξηδαλ ελεξγά θαη νη ζεκαληηθφηεξνη παξάγνληεο ηεο αββαζηδηθήο θνηλσλίαο, φπσο νη έκπνξνη θαη νη ζηξαηησηηθνί, νη νπνίνη άξρηζαλ λα εθηηκνχλ ηελ αμία ηεο γλψζεο ηφζν ζην εκπφξην, φζν ζηνπο επεθηαηηθνχο ή/θαη ακπληηθνχο ζρεδηαζκνχο ηνπ θαζεζηψηνο. Απφθνηηνη ηνπ Οίθνπ ηεο ΢νθίαο ζηειέρσζαλ ηνλ θξαηηθφ κεραληζκφ κε κνξθσκέλνπο δεκφζηνπο ππαιιήινπο πνπ ζρεδίαδαλ θαη πξφηεηλαλ λφκνπο ή θαηείραλ ζέζεηο ζπκβνχισλ ηνπ ραιίθε θαη ησλ ππνπξγψλ. Άιινη εξγάζηεθαλ σο αξρηηέθηνλεο θαη κεραληθνί ζηα κεγάια δεκφζηα έξγα ηεο επνρήο, φπσο λανχο, νρπξσκαηηθά έξγα, γέθπξεο, αλάθηνξα, δξφκνπο, πδξαγσγεία θιπ.

111

Αθφκα πνιινί απφθνηηνη ζηειέρσζαλ ηα λνζνθνκεία κε γηαηξνχο θαη λνζειεπηέο θαη ηα εθπαηδεπηηθά θαη ζξεζθεπηηθά ηδξχκαηα κε δαζθάινπο θαη εξκελεπηέο ησλ λφκσλ ηνπ θξάηνπο, αιιά θαη ηνπ Κνξαλίνπ. Ο ίδηνο ν αι-Μακνχλ πξαγκαηνπνηνχζε ζπρλά επηζθέςεηο ζηνλ Οίθν ηεο ΢νθίαο θαη ελδηαθεξφηαλ γηα ηηο πνηθίιεο δξαζηεξηφηεηεο ηνπ ηδξχκαηνο. ΢πκκεηείρε ζηελ επηινγή εηδηθψλ επηζηεκφλσλ γηα ηα δηάθνξα εξεπλεηηθά πξνγξάκκαηα, φπσο γηα ηελ ζχληαμε ραξηψλ ηνπ θφζκνπ ή ζπγθεθξηκέλσλ πεξηνρψλ θαη πφιεσλ ή γηα ηνλ ππνινγηζκφ ηνπ κεγέζνπο ηεο Γεο ή αθφκα θαη γηα ηελ πξαγκαηνπνίεζε αλαζθαθψλ ζηηο αηγππηηαθέο ππξακίδεο. Καηά ηα ηέιε ηνπ 9νπ αηψλα ν Οίθνο ηεο ΢νθίαο θαηείρε ηνλ κεγαιχηεξν αξηζκφ βηβιίσλ θαη ρεηξνγξάθσλ ζηνλ θφζκν θαη απνηεινχζε ην ζεκαληηθφηεξν θέληξν επηζηεκνληθήο θαη δξαζηεξηφηεηαο ησλ κεζαησληθψλ ρξφλσλ. Δίρε ζπγθεληξψζεη ηα ιακπξφηεξα κπαιά Πεξζψλ, ΢χξσλ θαη Αξάβσλ επηζηεκφλσλ θαη δηαλννπκέλσλ. Απεζηαικέλνη ηνπ αιΜακνχλ γίλνληαη δεθηνί απφ ηνλ βπδαληηλφ απηνθξάηνξα Θεφθηιν Δθεί εξγάζηεθαλ θαη δεκηνχξγεζαλ καζεκαηηθνί, ρεκηθνί, γεσγξάθνη, γηαηξνί, αζηξνλφκνη, θπζηνδίθεο, δσνιφγνη, πνηεηέο θαη κειέηεζαλ θείκελα ηνπ Ππζαγφξα, ηνπ Δπθιείδε, ηνπ Γαιελνχ, Ηππνθξάηε, ηνπ Αξηζηνηέιε, ηνπ Πιάησλα αιιά θαη πνιιψλ αξραίσλ Πεξζψλ, Ηλδψλ, αθφκα θαη Κηλέδσλ επηζηεκφλσλ θαη ινγίσλ. ΢ηνλ Οίθν ηεο ΢νθίαο είρε ζπγθεληξσζεί ε ζπζζσξεπκέλε γλψζε πνιιψλ αηψλσλ. Οη επηζηήκνλεο ηεο δπλαζηείαο ησλ Αββαζηδψλ άληιεζαλ πιηθφ απφ φιεο ηηο κεγάιεο βηβιηνζήθεο ηεο επνρήο, φπσο απηέο ηεο Κηεζηθψληνο, ηεο απηνθξαηνξηθήο βηβιηνζήθεο ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο, ηεο Θεζζαινλίθεο, ηεο Έδεζζαο, ηεο Αληηφρεηαο, ηεο Γακαζθνχ, ηεο Αιεμάλδξεηαο, θαζψο θαη ηεο ζαηνζηήξ αηαδδιίαξ ηδξ Γημοκηζζαπμφν, πνπ φπσο είδακε, απνηέιεζε ην πξφηππν γηα ηελ ίδξπζε θαη νξγάλσζε ηνπ Οίθνπ ηεο ΢νθίαο. Οη κνπζνπικάλνη εγεκφλεο πξνψζεζαλ επίζεο θαη ηελ ηαηξηθή επηζηήκε. Υηίζηεθαλ λνζνθνκεία ζε φιεο ηηο κεγάιεο πφιεηο. ΢ην Κάηξν 112

ην Νμζμημιείμ Καθααμφκ κπνξνχζε λα λνζειεχεη κέρξη 8.000 αζζελείο, δηέζεηε δε θαη ηνλ αλάινγν αξηζκφ γηαηξψλ, θαξκαθνπνηψλ θαη λνζνθφκσλ. Οη κνπζνπικάλνη εξεπλεηέο έθαλαλ ζεκαληηθέο πξνφδνπο ζηηο κνιπζκαηηθέο αζζέλεηεο θαη αζρνιήζεθαλ κε ηνλ κεραληζκφ ηεο φξαζεο. Οη κνπζνπικάλνη γηαηξνί ζεξάπεπαλ ηνλ θαηαξξάθηε ηνπ καηηνχ, 1000 ρξφληα πξηλ νη Δπξσπαίνη ζπλάδειθνί ηνπο ηνικήζνπλ λα πξαγκαηνπνηήζνπλ αλάινγεο επεκβάζεηο. Ο Οίθνο ηεο ΢νθίαο άθκαζε θαη επί ησλ δηαδφρσλ ηνπ αι-Μακνχλ. Ο άιινο γηνο ηνπ αι-Ραζίλη, εηεξνζαιήο αδειθφο ηνπ αι-Μακνχλ θαη φγδννο Αββαζίδεο ραιίθεο, ν αι-Μνπηαζίκ (al-Mutasim, 833-842) αθνινχζεζε ηελ πνιηηηθή ηεο πλεπκαηηθήο θαη πνιηηηζηηθήο αλάπηπμεο ηνπ απέξαληνπ θξάηνπο θαη ν Οίθνο ηεο ΢νθίαο ζπλέρηζε απξφζθνπηα ην ζπνπδαίν έξγν ηνπ. Παξάιιεια ν ραιίθεο ήηαλ ηθαλφο ζηξαηησηηθφο εγέηεο θαη ε πεξίνδνο ηεο κνλαξρίαο ηνπ ζεκαδεχηεθε απφ λίθεο επί ηεο βπδαληηλήο απηνθξαηνξίαο θαη εδαθηθά θέξδε εηο βάξνο ηεο. Αθφκα επί αι-Μνπηαζίκ επεηξάπε ζηνπο ζθιάβνπο-πνιεκηζηέο Μαιεθμφημοξ Σμφνημοξ λα εγθαηαζηαζνχλ ζηε βφξεηα Μεζνπνηακία θαη λα νξίζνπλ σο πξσηεχνπζά ηνπο ηελ (ζεκεξηλή ηξαθηλή πφιε) ΢ακάξα. Γηαηξνί επηρεηξνχλ ρεηξνπξγηθή επέκβαζε Σνλ ραιίθε αιΜνπηαζίκ δηαδέρζεθε ν γηνο ηνπ αθ-Οοαείη (842847), ν νπνίνο επέδεημε ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ γηα ηα γξάκκαηα, ηηο επηζηήκεο θαη ηηο ηέρλεο. ΋ληαο ιάηξεο ηεο κνπζηθήο θαη ηαιαληνχρνο ζπλζέηεο (έγξαςε πάλσ απφ εθαηφ ηξαγνχδηα), πξνζηάηεπζε θαη πξνψζεζε ηελ κνπζηθή παηδεία. Δπί επνρήο ηνπ αι-Οπαζίθ, νη Μακεινχθνη ηζρπξνπνηήζεθαλ θαη άξρηζαλ εμεγέξζεηο θαη ζπγθξνχζεηο κε ηνπο Άξαβεο. Μεηά ην ζάλαην ηνπ αι-Οπαζίθ, ην ζψθν ηνπ ραιίθε θαηέιαβε ν εηεξνζαιήο αδειθφο ηνπ αθ-Μμοηαααηίθ (847-861). Απηφο ήηαλ νπαδφο ηεο ζξεζθεπηηθήο ζέρηαο Μμοηαγίθα πνπ πξέζβεπε φηη ην Κνξάλη είλαη ε κνλαδηθή πεγή ηεο ηζιακηθήο γλψζεο θαη φινη νη πηζηνί νθείινπλ λα 113

αθνινπζνχλ πηζηά ηηο εληνιέο ηνπ. Κάεε άθθδ ζπμθή ζηέρδξ πμο ιπμνεί κα εεςνδεεί υηζ είκαζ ακηίεεηδ ιε ηζξ επζηαβέξ ημο ζενμφ αζαθίμο ηςκ ιμοζμοθιάκςκ είκαζ αζνεηζηή ηαζ απμννίπηεηαζ. Ο λένο ραιίθεο απνδείρζεθε αξθεηά ζηελφκπαινο θαη πηνζέηεζε ηπθιά ηηο απφςεηο ηεο ηζιακηθήο απηήο αίξεζεο. Ο ίδηνο φρη κφλν δελ έδεημε θαλέλα ελδηαθέξνλ γηα ηηο επηζηήκεο, αιιά ππνζηήξημε ηηο απφςεηο θαλαηηθψλ κνπζνπικάλσλ ηεξσκέλσλ θαη ζενιφγσλ πνπ ζεσξνχζαλ ηελ ειιεληθή θηινζνθία θαη επηζηεκνληθή γλψζε σο αληίζεηεο κε ηηο επηηαγέο ηνπ Ηζιάκ. Καηά ηελ πεξίνδν ηνπ ραιηθάηνπ ηνπ αι-Μνπηαβαθίι εθαξκφζηεθε ε ιμοζμοθιακζηή Μίπκα. Ήηαλ έλαο ζεζκφο πνπ ζα κπνξνχζε θαλείο λα πεη φηη ήηαλ παξφκνηνο κε ηε ινγηθή ηεο θαζνιηθήο Ηεξάο Δμέηαζεο (πνπ ζεζπίζηεθε πνιχ αξγφηεξα, ηνλ 12ν αηψλα). Οη χπνπηνη γηα ζξεζθεπηηθή παξέθθιηζε θαινχληαλ λα πεξάζνπλ απφ κηα δνθηκαζία εξσηήζεσλ θαη απφ ηηο απαληήζεηο πνπ έδηλαλ, απαιιάζζνληαλ ή ηηκσξνχληαλ κε θπιάθηζε ή αθφκα θαη κε ζάλαην. Σνλ αι-Μνπηαβαθίι δηαδέρζεθε κηα ζεηξά απφ ηέζζεξηο ραιίθεο πνπ είραλ ηελ ππνζηήξημε ησλ Μακεινχθσλ Σνχξθσλ ηεο ΢ακάξα νη νπνίνη γίλνληαλ φιν θαη πην ηζρπξνί. Αθνινχζεζαλ νη ραιίθεο αθ-Μμοηαιίκη (870-892) θαη αθ-Μμοηακηίκη (892-902), πνπ ζηαζεξνπνίεζαλ ην θαζεζηψο ησλ Αββαζηδψλ. Ο Πέρζες ηζηορηθός Σδαρίρ αι-Σακπαρί Σα ρξφληα πνπ ζην ζξφλν βξέζεθε ν ραιίθεο αθ-Μμοηηακηίν (908-932) θαη νη δηάδνρνί ηνπ ήηαλ πεξίνδνο αλαγέλλεζεο ηεο αξαβηθήο ινγνηερλίαο θαη επηζηήκεο. Ξερσξίδνπλ: Ο γηαηξφο Ηζάη ζιπκ Υζμοκαΐκ πνπ ζα ηνλ δνχκε παξαθάησ. Ο εμεξεπλεηήο Αρκάλη ηκπλ Φαληιάλ (Ahmad ibn Fadlan) ν νπνίνο ηαμίδεπζε ζην βνξξά, γλψξηζε θαη θαηέγξαςε πνιιά γηα ηνπο Βνχιγαξνπο ηνπ Βφιγα, ηνπο Ρσο θαη ηνπο Βίθηλγθο ηεο Ρσζίαο. O Πέξζεο ηζηνξηθφο, ιφγηνο θαη εξκελεπηήο ηνπ Κνξαλίνπ Σδαξίξ αι-Σακπαξί (Jarir alTabari, 839-923). Ο ζπνπδαίνο αζηξνλφκνο, αζηξνιφγνο θαη καζεκαηηθφο αθ-Μπαηακί), γλσζηφο ζηε Γχζε σο Αθιπαηέκζμοξ. Έλαο ζεκαληηθφο Πέξζεο, ν θηιφζνθνο, ρεκηθφο, αιρεκηζηήο θαη γηαηξφο αθ114

Ραγί. Ο επίζεο Πέξζεο ρεκηθφο, θηιφζνθνο θαη κνπζηθφο αθ-Φαναιπί γλσζηφο ζηε Γχζε σο Αθθανάαζμξ (Alpharabius). Ο καζεκαηηθφο Αιπμφ Ναζν Μακζμφν (Abu Nasr Mansur). Ο Ηιπκ αθ-Υατεάι γλσζηφο ζηε Γχζε σο Αθπαγέκ καζεκαηηθφο, αζηξνλφκνο, θηιφζνθνο θαη πνιπεπηζηήκνλαο. Ο καζεκαηηθφο, αζηξνλφκνο θαη γηαηξφο αθ-Μπζνμοκί (al-Biruni) βκςζηυξ ζηδκ Γφζδ ςξ Αθαενυκζμξ (Alberonius). Όινπο ζρεδφλ απηνχο πνπ αλαθέξακε πην πάλσ, ζα ηνπο ζπλαληήζνπκε θαη πάιη ζηα ζρεηηθά κε ηελ επηζηήκε ηνπο θεθάιαηα. Μαζεκαηηθφο, θηιφζνθνο, αζηξνλφκνο θαη πνηεηήο, ν Πέξζεο Οκάξ Καγηάκ (Omar Khayyam, 1048-1131), έγηλε γλσζηφο γηα ηα επηζηεκνληθά θαη θηινζνθηθά ηνπ ζπγγξάκκαηα θαη επίζεο σο ν δεκηνπξγφο ησλ Ρμοιπαβζάη (απηνηειή επηγξακκαηηθά ηεηξάζηηρα). Ο Οκάξ Καγηάκ Ο Οκάξ γελλήζεθε ζην Νηζαπνχξ ηεο Πεξζίαο. ΢πνχδαζε θνληά ζε επηθαλείο ιφγηνπο ηεο επνρήο ηνπ, φπσο ν Μαλζνχξη θαη ν ηκάκεο Μνβνπαθάθ. ΢πλέρηζε θηινζνθηθέο ζπνπδέο ζηε ΢ακαξθάλδε. Δθεί έγξαςε κηα πξαγκαηεία πάλσ ζηηο δεπηεξνβάζκηεο θαη ηξηηνβάζκηεο αιγεβξηθέο εμηζψζεηο θαη ηηο ιχζεηο ηνπο. Δπίζεο άζθεζε θξηηηθή ζηε Θεςνία ηςκ παναθθήθςκ ηνπ Δπθιείδε θαη νη απφςεηο ηνπ ζπλέβαιαλ ζηελ αλάπηπμε ηεο κεΔπθιείδεηαο γεσκεηξίαο ζηελ Δπξψπε. ΢πλέγξαςε αμηνζεκείσην έξγν ζηε γεσκεηξία θαη εηδηθφηεξα γηα ηελ Θεςνία ηςκ ακαθμβζχκ. Χο αζηξνλφκνο ζπλέηαμε έλα νπξάλην ράξηε κε ηνπο αζηέξεο (δπζηπρψο ρακέλνο ζήκεξα). Απέθηεζε κεγάιε θήκε σο καζεκαηηθφο θαη αζηξνλφκνο θαη ην 1074, ν ζνπιηάλνο ησλ ΢ειηδνχθσλ Σνχξθσλ ηνλ θάιεζε λα κεηαξξπζκίζεη ην πεξζηθφ εκεξνιφγην. Σνπ δήηεζε λα αζρνιεζεί θαη κε αζηξνλνκηθέο έξεπλεο θαη ηνπ παξαρψξεζε ζέζε ζην αζηεξνζθνπείν ηνπ. Μέηξεζε κε αθξίβεηα ην ρξφλν ελφο ειηαθνχ έηνπο σο 365,24219858156 κέξεο. Απηή ε κέηξεζε παξνπζηάδεη απφθιηζε κηαο κέξαο γηα θάζε 5500 ρξφληα, ελψ ην Γξεγνξηαλφ εκεξνιφγην - πνπ ζήκεξα ρξεζηκνπνηνχκε - παξνπζηάδεη απφθιηζε κηαο κέξαο γηα θάζε 3330 ρξφληα. Ο ΢νπιηάλνο έζεζε ζε εθαξκνγή ην 115

λέν εκεξνιφγηα απφ ηηο 15 Μαξηίνπ 1079, φπσο έθαλε ην Φεβξνπάξην ηνπ 1552 ν Πάπαο Γξεγφξηνο Ζ’ (γηα ην Γξεγνξηαλφ εκεξνιφγην). Ο Οκάξ επίζεο ππνιφγηζε θαη απέδεημε κπξνζηά ζε αθξναηήξην, φηη ην ζχκπαλ δελ θηλείηαη γχξσ απφ ηε Γε, φπσο πίζηεπαλ εθείλν ηνλ θαηξφ. Καηαζθεχαζε ζε έλα θπθιηθφ δσκάηην κηα θηλνχκελε εμέδξα θαη κε αλακκέλα θεξηά πνπ ζπκβφιηδαλ ηνπο αζηέξεο, έδεημε φηη ε Γε θηλείηαη γχξσ απφ έλα άμνλα, έηζη πνπ νη δηάθνξνη αζηεξηζκνί λα αιιάδνπλ ζπλερψο ζέζε, εκέξα θαη λχρηα. Απηέο νη απφςεηο πηνζεηήζεθαλ αξγφηεξα απφ ηνπο ρξηζηηαλνχο αζηξνλφκνπο κε δηθέο ηνπο απνδείμεηο (Κνπέξληθνο). Μεηά απφ έλα ηαμίδη ζηε Μέθθα ν Οκάξ δήηεζε απφ ηνλ ΢νπιηάλν έλα ήζπρν κέξνο λα δεη, λα κειεηά θαη λα πξνζεχρεηαη. Πξάγκαηη εγθαηαζηάζεθε ζηε γελέζιηα πφιε ηνπ θαη επηδφζεθε ζηε δηδαζθαιία θαη ζηε κειέηε. Ροσκπαγηάη Γελ είλαη βέβαην αλ πίζηεπε ζηελ χπαξμε ηνπ Θενχ, πάλησο δελ ζπκθσλνχζε κε ηελ κνπζνπικαληθή αληίιεςε φηη θάζε γεγνλφο ή θαηλφκελν ήηαλ απνηέιεζκα ζείαο παξέκβαζεο. Οχηε ζπκθσλνχζε κε ηελ ινγηθή ηεο «Ζκέξαο ηεο Κξίζεο» ή ηελ κεηά ζάλαην αληακνηβή ή ηηκσξία. Αληίζεηα ππνζηήξηδε ηελ άπνςε φηη νη λφκνη ηεο θχζεο εμεγνχλ φια ηα θαηλφκελα ηεο δσήο. ΢πρλά ήηαλ ππνρξεσκέλνο λα απαληήζεη ζε εξσηήζεηο ζξεζθεπηηθψλ ιεηηνπξγψλ θαη λα αλαιχεη ηηο απφςεηο ηνπ ζε ζρέζε κε ην Ηζιάκ. Ο Οκάξ Καγηάκ έγηλε επξχηεξα γλσζηφο ζηε Γχζε ην 1859, φηαλ ν Άγγινο πνηεηήο Φηηδέξαιλη κεηάθξαζε θαη δεκνζίεπζε ηα Ρμοιπαβζάη ημο (ξνπκπάη ζεκαίλεη ηεηξάζηηρν). Αξγφηεξα ηα πνηήκαηα απηά κεηαθξάζηεθαλ θαη ζε άιιεο γιψζζεο, θάλνληαο επξχηεξε ηελ γλσξηκία ησλ επξσπαίσλ κε ηελ πεξζηθή πνίεζε. Ζ πνίεζε ηνπ Οκάξ είλαη γνεηεπηηθή, κάιινλ απαηζηφδνμε θαη θαλεξψλεη έλα πλεχκα πνπ βαζαλίδεηαη γηα ηε θχζε ηεο ζρέζεο ηνπ αλζξψπνπ κε ην Θεφ.

116

Αθφκα έλαο Πέξζεο πνηεηήο, ζπγγξαθέαο θαη ηεξνδηδάζθαινο ν Μαλζνχξ αι-Υαιάηδ (Mansur al-Hallaj, 858-922), ν νπνίνο έγξαθε ζηελ αξαβηθή γιψζζα. Καηεγνξήζεθε σο θξππηνρξηζηηαλφο θαη αηξεηηθφο θαη εθηειέζηεθε κεηά απφ εληνιή ηνπ ραιίθε αι-Μνπρηαληίξ. Δπί ραιίθε αθ-Μμοπηακηίν θαη ησλ δηαδφρσλ ηνπ, ε κεγάιε απηνθξαηνξία ησλ Αββαζηδψλ άξρηζε λα ράλεη εδάθε. Σν κεγαιχηεξν κέξνο ηεο Μηθξάο Αζίαο πέξαζε ζηα ρέξηα ησλ Βπδαληηλψλ, ελψ ε Αίγππηνο, ε Γπηηθή Αθξηθή θαη κεγάια ηκήκαηα ηεο ΢πξίαο, ηεο Μεζνπνηακίαο θαη ε Μνζνχιε πέξαζαλ ζηα ρέξηα ηνπ αλεξρφκελνπ Υαθζθάημο ηςκ Φαηζιζδχκ ηεο Αηγχπηνπ ή αλεμαξηεηνπνηήζεθαλ. Ο Μαλζούρ αι-Υαιάηδ Καηά ηελ επνρή ηνπ ραιηθάηνπ ηνπ αθ-Κακηίν (9911031) θαη ηνπ δηαδφρνπ ηνπ αθΚαΐι (1031-1075) ε απηνθξαηνξία (πνπ είρε πεξηνξηζηεί ζεκαληηθά) είδε λα εηζέξρεηαη δπλακηθά ζηελ πεξηνρή, έλαο λένο «παίθηεο», νη ΢ειηδνχθνη Σνχξθνη, νη νπνίνη θαηέιαβαλ θαη κεγάιν κέξνο ηεο Αξαβηθήο ρεξζνλήζνπ. Σελ ίδηα επνρή άλζηζαλ θαη πάιη νη επηζηήκεο θαη ηα γξάκκαηα. Πνιινί ζπγγξαθείο θαη πνηεηέο δηαθξίζεθαλ, κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη αξθεηνί Πέξζεο. ΋ηαλ ζην ζξφλν ησλ Αββαζηδψλ βξηζθφηαλ ν παθίθδξ αθ-Μμοζηαγίν (1075-1094) απνθαζίζηεθε ζηε Γχζε ε πξψηε ζηαπξνθνξία θαη ην 1099 νη ΢ηαπξνθφξνη θαηέιαβαλ ηελ Ηεξνπζαιήκ, έζθαμαλ φινπο ηνπο Άξαβεο θαη Δβξαίνπο θαηνίθνπο ηεο θαη ίδξπζαλ ην πξψην ρξηζηηαληθφ βαζίιεην ησλ Φξάγθσλ ζηελ Παιαηζηίλε. Οη επφκελνη ραιίθεο σο 1180 ζα δνπλ ην ραιηθάην ηνπο λα ζπξξηθλψλεηαη απφ ηηο επηδξνκέο ησλ ΢ειηδνχθσλ Σνχξθσλ θαη ησλ Φαηηκηδψλ ηεο Αηγχπηνπ. Σε επνρή εθείλε έιακςε ην άζηξν ηνπ Κνχδξνπ πξίγθηπα θαη αξγφηεξα ζνπιηάλνπ ηεο Αηγχπηνπ θαη ηεο ΢πξίαο ΢αθακηίκ, ν νπνίνο αληηκεηψπηζε κε επηηπρία ηνπο ζηαπξνθφξνπο θαη αλαθαηέιαβε ηελ Ηεξνπζαιήκ. Ο 34νο Αββαζίδεο ραιίθεο αθ-Ναζίν (1180-1225) φρη κφλν πέηπρε λα ζηακαηήζεη ηελ ζπξξίθλσζε θαη παξαθκή ηνπ θξάηνπο ηνπ αιιά 117

θαηάθεξε λα επεθηείλεη ην ραιηθάην ηνπ ζην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο Μεζνπνηακίαο θαη ηεο Πεξζίαο θαη λα αλαζηήζεη ηελ αίγιε ηεο απηνθξαηνξίαο ηνπ. Ο 36νο ραιίθεο αθ-Μμοζηακζίν (1226-42) ζπλέδεζε ην φλνκά ηνπ κε ηελ ίδξπζε (ην 1227) ηνπ Μεκηνεζέ11 Μμοζηακζζνίβζα ζηελ Βαγδάηε, πνπ ζεσξείηαη έκα απυ ηα ανπαζυηενα πακεπζζηήιζα ημο ηυζιμο. Ο ραιίθεο δψξηζε αξρηθά ζηελ βηβιηνζήθε ηνπ ηδξχκαηνο 80.000 ηφκνπο. Λέγεηαη φηη ζηαδηαθά ε βηβιηνζήθε απηή έθηαζε λα ζπγθεληξψλεη πεξί ηνπο 400.000 ηφκνπο. Σν παλεπηζηήκην απηφ επέδεζε ηεο εηζβνιήο ζηε Βαγδάηε θαη ηεο νινθιεξσηηθήο θαηαζηξνθήο ηεο πφιεο απφ ηνπο Μνγγφινπο. Σελ ηεξάζηηα απηή βηβιηνζήθε δηέζσζε ν Πέξζεο ιφγηνο, αζηξνλφκνο θαη θηιφζνθνο αθ- Σμοζί (Nasir al-Tusi), ν νπνίνο πξηλ ηελ πνιηνξθία θαη ηελ πηψζε ηεο Βαγδάηεο, πξφιαβε θαη κεηέθεξε ηα βηβιία ζηε πφιε ηνπ Ηξάλ Μαξάγθα. Ο αι-Σοσζί ΋ηαλ ην 1534 νη Οζσκαλνί θαηέιαβαλ ηελ Βαγδάηε κεηέθεξαλ ηα κεγαιχηεξν κέξνο ησλ βηβιίσλ απηψλ ζηε Κσλζηαληηλνχπνιε θαη εκπινχηηζαλ ηεο ζνπιηαληθή βηβιηνζήθε ηεο Πφιεο. ΢ήκεξα ν Μεληξεζέο απηφο ιεηηνπξγεί θαη απνηειεί κέξνο ηνπ Παλεπηζηεκίνπ Μνπζηαλζηξίγηα ηεο Βαγδάηεο, πνπ ηδξχζεθε ην 1927. Ο ηειεπηαίνο Αββαζίδεο ραιίθεο ηεο Βαγδάηεο ήηαλ ν αθ-Μμοζηαγίι (1242-58). Οη Μνγγφινη ππφ ηελ εγεζία ηνπ (εγγνλνχ ηνπ Σδέλγθηο Υαλ) Υμοθαβμφ Υακ (1217-65) είραλ θαηαθηήζεη κεγάιν κέξνο ηεο Ηλδίαο, Πεξζίαο θαη Μεζνπνηακίαο θαη είραλ ηδξχζεη ην Υαλάην ηνπ Ηξάλ. Ο Υνπιαγνχ ζεσξείηαη απφ ηνπο κεγαιχηεξνπο θαηαζηξνθείο ηνπ κνπζνπικαληθνχ πνιηηηζκνχ. Πξνεγήζεθε ε θαηάιεςε ηεο Πεξζίαο, ε θαηαζηξνθή ηνπ αξραίνπ πεξζηθνχ πνιηηηζκνχ θαη ε ππνηαγή ησλ κνπζνπικάλσλ Πεξζψλ. Σν 1258 ν Υνπιαγνχ εηζέβαιε ζηε ΢πξία θαη ηελ Μεζνπνηακία θαη δηέιπζε ην Αξαβηθφ Υαιηθάην ησλ Αββαζηδψλ ηεο Μεληξεζέο (καληξαζάρ = ηφπνο κάζεζεο) είλαη ε αξαβηθή ιέμε πνπ ρξεζηκνπνηείηαη γηα νπνηνδήπνηε εθπαηδεπηηθφ κνξθσηηθφ ίδξπκα, θνζκηθφ ή ζξεζθεπηηθφ. Οη Γπηηθνί πάλησο φηαλ ιέλε Μεληξεζέ ελλννχλ θπξίσο ηεξνδηδαζθαιείν. 11

118

Βαγδάηεο. Πνιηφξθεζε, θαη ζηηο 10 Φεβξνπαξίνπ θπξίεςε θαη ιεειάηεζε ηελ Βαγδάηε, ζθάδνληαο ην κεγαιχηεξν κέξνο ησλ θαηνίθσλ ηεο. Οη αξηζκνί ησλ ζπκάησλ Αξάβσλ ηεο Βαγδάηεο πνπ δίλνπλ νη ηζηνξηθνί, πνηθίιινπλ απφ 200.000 σο θαη 800.000. Οη Μνγγφινη ιεειάηεζαλ θαη θαηάζηξεςαλ φια ηα ζεκαληηθά κλεκεία θαη έξγα ηέρλεο θαη θπζηθά θαη ηνλ Οίθν ηεο ΢νθίαο. Καηέζηξεςαλ αθφκα θαη ηα κεγάια έξγα ππνδνκήο ηεο πφιεο. φπσο γέθπξεο θαη ηα δίθηπα χδξεπζεο θαη απνρέηεπζεο. Ο Υοσιαγού Υαλ θσιαθίδεη ηολ ταιίθε ηες Βαγδάηες ζηο ζεζασροθσιάθηό ηοσ θαη ηολ αθήλεη λα πεζάλεη από πείλα Ο ραιίθεο αιΜνπζηαδίκ ζπλειήθζε, αιιά ν Υνπιαγνχ δήισζε πσο «δελ ήζειε λα ρχζεη βαζηιηθφ αίκα» θαη έηζη έθιεηζε ηνλ ραιίθε ζην ζεζαπξνθπιάθηφ κε ηνπο ζεζαπξνχο ηνπ, αιιά δελ επέηξεςε λα ηνπ ρνξεγείηαη ηξνθή. Ο Μνγγφινο εγέηεο είπε φηη ν ραιίθεο κπνξεί λα θάεη φζν ρξπζάθη ήζειε κηα θαη ην αγαπνχζε ηφζν πνιχ! Φπζηθά ν ραιίθεο πέζαλε απφ δίςα θαη πείλα θαη νη ζεζαπξνί ηνπ πέξαζαλ ζηα ρέξηα ησλ ληθεηψλ Μνγγφισλ. Σελ πξνέιαζε ησλ Μνγγφισλ ζηακάηεζαλ νη Μακεινχθνη ηεο Αηγχπηνπ, νη νπνίνη ην 1260 ηνπο λίθεζαλ θαη έδσζαλ ηέινο ζηηο θηινδνμίεο ηνπο λα θαηαζηνχλ κεζνγεηαθή δχλακε. Οη εηηεκέλνη Μνγγφινη ζα πξνζρσξήζνπλ ζην Ηζιάκ θαη ζα ελζσκαησζνχλ ζηνλ πιεζπζκφ ησλ πεξηνρψλ πνπ είραλ θαηαιάβεη. Οη Μακεινχθνη εγθαηέζηεζαλ έλα λέν Αββαζίδε ραιίθε ζην Κάηξν, αιιά απηφο δελ είρε θακηά νπζηαζηηθή εμνπζία. ΋κσο ν ηίηινο ηνπ ραιίδθε δηαηεξήζεθε επί 2,5 αηψλεο σο ην 1517, φηαλ νη Σνχξθνη θαηέιαβαλ ηελ Αίγππην θαη απφ εθείλν ην έηνο ν ζνπιηάλνο ΢εθίι Α’ (παηέξαο ηνπ ΢νπιετκάλ ηνπ Μεγαινπξεπνχο) θαη φινη νη επφκελνη Οζσκαλνί ζνπιηάλνη έθεξαλ θαη απηφλ ηνλ ηίηιν. Ο ηειεπηαίνο (101νο απφ ηνλ δηάδνρν ηνπ πξνθήηε Μσάκεζ, Ακπνχ Μπαθξ) ραιίθεο ήηαλ ν Οζσκαλφο ζνπιηάλνο Αβδνχι Μεηδίη Β’. Σν 1924 ν Κεκάι Αηαηνχξθ ίδξπζε ηελ Σνπξθηθή Γεκνθξαηία θαη θαηάξγεζε ην βαζηιηθφ θαζεζηψο θαη ηνπο ηίηινπο ηνπ ζνπιηάλνπ θαη ηνπ ραιίθε. 119

Ζ θαηαζηξνθή ηεο Βαγδάηεο θαη ηνπ Οίθνπ ηεο ΢νθίαο απφ ηνπο Μνγγφινπο ήηαλ κνηξαία γηα ηελ πνξεία ηεο ηζιακηθήο αλαγέλλεζεο ζηα γξάκκαηα, ηηο ηέρλεο θαη ηηο επηζηήκεο. Ο ηζιακηθφο πνιηηηζκφο ππέζηε ζπληξηπηηθφ πιήγκα. απφ ην νπνίν δελ ζπλήιζε πηα, Σελ ραξηζηηθή βνιή ζηελ πφιε ηεο Βαγδάηεο ζα δψζεη ην έηνο 1401, έλαο αθφκα θνβεξφο Μνγγφινο θαηαθηεηήο, ν Σαιενθάκμξ ν νπνίνο, φπσο θαη ν πξνεγνχκελνο θαηαθηεηήο ηεο, ηελ θαηέιαβε, ηελ ιεειάηεζε θαη έζθαμε ηνπο θαηνίθνπο ηεο. Ο Σακεξιάλνο Σελ ζθπηάιε ηεο αξαβηθήο πνιηηηζηηθήο θιεξνλνκηάο ηεο Βαγδάηεο ησλ Αββαζηδψλ θξάηεζαλ νη Άξαβεο ηεο Βφξεηαο Αθξηθήο θαη ηεο Ηζπαλίαο, νη νπνίνη θαη δηνρέηεπζαλ φιν ηνλ ζπζζσξεπκέλν πινχην ηεο γλψζεο ησλ Βαβπισλίσλ, Αηγππηίσλ, Διιήλσλ, Ηλδψλ, Πεξζψλ θαη Αξάβσλ πξνο ηελ κεζαησληθή Δπξψπε. Ζ επνρή ησλ Αββαζηδψλ εγεκφλσλ (750-1258) ζεσξείηαη ν Υνοζυξ Αζχκαξ ηνπ αξαβηθνχ πνιηηηζκνχ. ΢ηε αθκή ηεο ε Βαγδάηε δελ ήηαλ κφλν ε ηζρπξφηεξε, πινπζηφηεξε θαη πην πνιπάλζξσπε πφιε κε πιεζπζκφ πνπ πιεζίαδε ηα δχν εθαηνκκχξηα, αιιά ήηαλ ζπλάκα θαη ην θέληξν ησλ ηερλψλ θαη ησλ επηζηεκψλ φινπ ηνπ γλσζηνχ ηφηε θφζκνπ. Ζ Βαγδάηε δηέζεηε ηα ζεκαληηθφηεξα εθπαηδεπηηθά ηδξχκαηα ηεο επνρήο θαζψο θαη ηνλ κπζηθφ Οίθν ηεο ΢νθίαο, ην νπνίν ζήκεξα ζα ραξαθηεξίδακε σο έλα ζεβαζηφ think tank θαη κεγαιχηεξν εξεπλεηηθφ θέληξν ηεο Αλαηνιήο. Σελ επνρή εθείλε νη Άξαβεο ήηαλ ηφζν πξνρσξεκέλνη ζηηο επηζηήκεο θαη ηέρλεο πνπ ζεσξνχζαλ ηνπο Δπξσπαίνπο αζηνηρείσηνπο θαη άμεζηνπο βάξβαξνπο. Δίλαη γεγνλφο φηη νη Δπξσπαίνη δνχζαλ ηφηε (ηελ επνρή ηεο θενπδαξρίαο, πξηλ ηελ Αλαγέλλεζε) ζε ζπλζήθεο θηψρεηαο, πείλαο, επηδεκηψλ, άγλνηαο, ζξεζθεπηηθνχ θαλαηηζκνχ, βίαο, πξνθαηαιήςεσλ θαη κηζαιινδνμίαο. Ο Άξαβαο γεσγξάθνο θαη ηζηνξηθφο αθ-Μαζμοκηί (Abu al-Masudi) αλαθεξφκελνο ζηνπο Δπξσπαίνπο, έγξαςε: … Οζ θαμί ημο 120

αμννά γμοκ ζε οβνμφξ ηαζ παβςιέκμοξ ηυπμοξ, είκαζ ηαηδθείξ, δεκ έπμοκ πζμφιμν, μζ ηνυπμζ ημοξ είκαζ ηναπείξ ηαζ δ ζοιπενζθμνά ημοξ αβεκήξ ηαζ πθδηηζηή. Οζ ενδζηεοηζηέξ ημοξ πεπμζεήζεζξ πάζπμοκ απυ ζαθήκεζα… Σέηνηα ξαηζηζηηθά θαη ππνηηκεηηθά γηα ηνπο Δπξσπαίνπο ζρφιηα έρνπλ γξαθεί απφ πνιινχο Άξαβεο. Έλαο δηθαζηήο απφ ην Σνιέδν ηεο αξαβηθήο Ηζπαλίαο έγξαςε: … Οζ ημζθζέξ ημοξ είκαζ πμκηνέξ, ημ πνχια ημοξ πθςιυ ηαζ ηα ιαθθζά ημοξ ιαηνζά ηαζ ίζζα. Σμοξ παναηηδνίγεζ έθθεζρδ μλοδένηεζαξ ηαζ είκαζ ηεθείςξ αζημζπείςημζ ηαζ ακυδημζ… Ζ αξαβηθή εθδνρή ηνπ ΢σθξάηε ΢ην νγθσδέζηαην βηβιίν ηνπ εβξατθήο θαηαγσγήο Πέξζε ηζηνξηθνχ Ραζίλη αι-Νηηλ Υακαληαλί (Rashid al-Din Hamadani, 1247-1318) κε ηίηιν Jami al-Tawarikh (Δπζημιή ηςκ Υνμκζηχκ), πεξηγξάθνληαη ηα γεγνλφηα θαη ν πνιηηηζκφο κηαο επξχηαηεο πεξηνρήο, απφ ηε Μνγγνιία θαη ηελ Κίλα, σο ηα θξάηε ησλ ζηεπψλ ηεο Κεληξηθήο Αζίαο, ηελ Πεξζία, ηα Αξαβηθά θξάηε θαη ηα θξάηε ηεο Αλαηνιηθήο Δπξψπεο. Απφ ηα έξγα ηνπ αληινχκε πνιιέο πιεξνθνξίεο φρη κφλν γηα ηα ζεκαληηθά γεγνλφηα, αιιά θαη ηα ήζε, ηηο ζπλήζεηεο θαη ηνπο ιανχο ηεο πεξηφδνπ απηήο.

121

08. Ο ξφινο ηνπ ραξηηνχ ΋πσο επηζεκάλακε παξαπάλσ, φιε απηή ε κεηαθξαζηηθή δξαζηεξηφηεηα, ε πνιηηηζηηθή άλζεζε θαη ν μαθληθφο πινχηνο απνθηεκέλσλ γλψζεσλ απφ ηνλ αξαβηθφ θφζκν δελ ζα ήηαλ δπλαηή ρσξίο κηα ζεκαληηθή ηερλνινγηθή πξφνδν, ηελ δπλαηφηεηα παξαγσγήο ραξηηνχ. Ζ εθεχξεζε ηνπ ηξφπνπ παξαγσγήο ραξηηνχ ήηαλ πνιχ παιηά γλσζηή ζηνπο Κηλέδνπο απφ ηνλ 2ν αηψλα. Σν φλνκα ηνπ Σζάζ Λμοκ (50-121), ηνπ εθεπξέηε ηνπ ραξηηνχ είλαη ζρεδφλ άγλσζην ζην επξχ θνηλφ ηεο Δπξψπεο θαη ηεο Γχζεο γεληθφηεξα. Γεδνκέλεο ηεο ζπνπδαηφηεηαο ηεο εθεχξεζήο ηνπ, πξνμελεί πξαγκαηηθά εληχπσζε, ην φηη αθφκα θαη κεγάιεο εγθπθινπαίδεηεο ηεο Γχζεο, δελ αλαθέξνπλ θαλ ή ζπάληα αλαθέξνπλ ην φλνκά ηνπ. Απηφ ζα ήηαλ θαηαλνεηφ αλ ππήξρε έζησ ε ππνςία φηη ν Σζάη Λνπλ δελ ήηαλ πξαγκαηηθφ πξφζσπν αιιά απνθχεκα θαληαζίαο ησλ Κηλέδσλ. Σα δηάθνξα ζηάδηα θαηαζθεπήο ηνπ ραξηηνχ ΢ήκεξα είλαη δχζθνιν λα θαληαζηνχκε ηε δσή καο ρσξίο ην ραξηί. Πξηλ ηνλ Σζάη Λνπλ, ζηε Κίλα, ηα βηβιία ηα έθηηαρλαλ απφ κπακπνχ θαη ήηαλ βαξηά θαη άραξα. Μεξηθά ηα έθηηαρλαλ απφ κεηάμη, αιιά ήηαλ πνιχ αθξηβά. Σελ ίδηα επνρή, ζηε Γχζε, ηα βηβιία θηηάρλνληαλ είηε απφ πάππξν (απφ ηνλ νπνίν πξνέξρεηαη ε ιέμε αγγιηθή ιέμε paper, ε γαιιηθή papier, ε γεξκαληθή papier θιπ.) ή απφ πεξγακελή πνπ θαηαζθεπαδφηαλ απφ δέξκα κνζραξηνχ ή πξνβάηνπ. Ο Σζάη Λνπλ πέηπρε λα θαηαζθεπάζεη ραξηί απφ ίλεο ζεζακηάο, κπακπνχ, θινχδεο δέληξνπ θαη ξάθε ξνχρσλ. Έθηηαρλε έλα πνιηφ απφ απηέο ηηο πξψηεο χιεο, ηνλ άπισλε ζε ιεπηέο ζηξψζεηο, απηέο κεηά ηηο πίεδε ζε πξέζεο θαη ηειηθά ηηο ζηέγλσλε. Έηζη, παξήγαγε έλα πιηθφ ιεπηφ, αλζεθηηθφ θαη νκνηφκνξθν, πάλσ ζην νπνίν κπνξνχζε θάπνηνο λα γξάςεη ρσξίο πξφβιεκα. Ζ εθεχξεζε ηνπ Σζάη Λνπλ άιιαμε δξακαηηθά ηελ θαηάζηαζε ζηελ Κίλα. Με δηαζέζηκν πηα ην θαηάιιειν πιηθφ γξαθήο, ν Κηλέδηθνο πνιηηηζκφο αλαπηχρζεθε κε γξήγνξνπο ξπζκνχο θαη ζε ιίγνπο 122

αηψλεο θαηάθεξε λα θηάζεη ζην επίπεδν ηεο Γχζεο, ζηε θηινζνθία, ζηελ αζηξνλνκία, ζηα καζεκαηηθά, ζηελ ηαηξηθή θαη ζηηο άιιεο επηζηήκεο αιιά θαη ζηηο ηέρλεο. Οη Κηλέδνη θξάηεζαλ γηα πέληε αηψλεο, κπζηηθφ απφ ηε Γχζε ηνλ ηξφπν παξαζθεπήο ηνπ ραξηηνχ. Σν παξαζθεχαδαλ φκσο ζηελ Κνξέα, ζην Βηεηλάκ θαη ιίγν αξγφηεξα θαη ζηελ Ηαπσλία. Μέρξη ηνλ 7ν αηψλα ε θαηαζθεπή ραξηηνχ είρε επεθηαζεί ζην Νεπάι, ζηελ Ηλδία θαη ζην Παθηζηάλ. ΋κσο ην 751, ν κνπζνπικαληθφο ζηξαηφο λίθεζε ηνπο Κηλέδνπο ζε κηα κάρε πνπ δφζεθε ζηηο φρζεο ηνπ πνηακνχ Σάιαο, αξθεηά ρηιηφκεηξα βνξεηνδπηηθά ηεο ΢ακαξθάλδεο (πφιεο ηνπ ζεκεξηλνχ Κηξγηζηάλ). Ζ λίθε απηή ήηαλ ζεκαληηθή γηα ηνπο Άξαβεο γηαηί ζεκάδεςε ηελ επέθηαζε ηεο ζξεζθείαο ηνπ Ηζιάκ αθφκα πην αλαηνιηθά ζηελ Αζία. Κηλέδνη θαηαζθεπαζηέο ραξηηνχ ζηε ΢ακαξθάλδε Αιιά ην ζεκαληηθφηεξν γεγνλφο απηήο ηεο λίθεο ήηαλ ε ζχιιεςε πνιιψλ Κηλέδσλ αηρκαιψησλ, πνπ αλάκεζά ηνπο ήηαλ θαη αξθεηνί γλψζηεο ηεο θαηαζθεπήο ηνπ ραξηηνχ. Απηνί κεηαθέξζεθαλ ζηε ΢ακαξθάλδε φπνπ κεηέδσζαλ ηηο γλψζεηο ηνπο θαη νη κνπζνπικάλνη ίδξπζαλ εθεί ην πξψην εξγνζηάζην παξαγσγήο ραξηηνχ δπηηθά ηεο Κίλαο. ΢ηελ πεξηνρή ππήξρε κεγάιε παξαγσγή θάλλαβεο θαη ιηλαξηνχ, πνπ απνηέιεζαλ ηελ πξψηε χιε θαη θαηαζθεπάζηεθε έηζη ραξηί ιεπηφηεξν θαη αλζεθηηθφηεξν απφ απηφ ησλ Κηλέδσλ. ΢χληνκα ρηίζηεθαλ αξθεηά εξγνζηάζηα ζηελ Κεληξηθή Αζία θαη σο ην ηέινο ηνπ 8νπ αηψλα ηδξχζεθε αθφκα έλα ζηε Βαγδάηε. Ζ απμαλφκελε δήηεζε ραξηηνχ ζπλέηεηλε ζηελ ζπλερή δεκηνπξγία λέσλ εξγνζηαζίσλ ζηε ΢πξία, ηελ Αίγππην, ην Αιγέξη θαη ηελ ππφινηπε βφξεηα Αθξηθή. Σν 1150 νη Άξαβεο ηεο Ηζπαλίαο θαηαζθεχαζαλ ην πξψην εξγνζηάζην ζηελ επξσπατθή ήπεηξν θαη απφ εθεί ή κέζνδνο παξαζθεπήο ραξηηνχ έγηλε γλσζηή θαη ζηελ ρξηζηηαληθή Δπξψπε. Σνλ 15ν αηψλα, κε ηελ εθεχξεζε 123

ηεο ηππνγξαθίαο απφ ηνλ Γνπηεκβέξγην, έγηλε δπλαηή ε θζελή θαη άθζνλε παξαγσγή βηβιίσλ, πνπ ηειηθά νδήγεζε ηε Γχζε, ζηελ έμνδν απφ ην Μεζαίσλα θαη ζηελ έλαξμε ηεο Αλαγέλλεζεο θαη ζηελ ηαρχηαηε πνιηηηζκηθή ηεο αλάπηπμε. {Πξέπεη φκσο λα ζεκεησζεί φηη ήδε απφ ηνλ 11ν αηψλα έλαο άιινο Κηλέδνο ν Μπζ ΢εκβη είρε εθεχξεη ηελ ηππνγξαθία κε θηλεηά ζηνηρεία}. ΢ήκεξα ην ραξηί παξάγεηαη ζε ηεξάζηηεο πνζφηεηεο, πνηθίιεο πνηφηεηεο απφ δηάθνξα πιηθά θπξίσο απφ μπινπνιηφ, είλαη θζελφ θαη εχρξεζην. Σελ εχθνιε θαη κεγάιε παξαγσγή ραξηηνχ ζηνλ αξαβηθφ θφζκν, αθνινχζεζε ε αλάπηπμε ηερλνινγηψλ πνπ είραλ ζρέζε κε ηελ έθδνζε βηβιίσλ. Αλαθαιχθζεθαλ πνηθίιεο κέζνδνη παξαγσγήο ρξσκάησλ, κειαληψλ, θφιιαο, δεξκάησλ θαη ηερληθέο δεζίκαηνο βηβιίσλ, πνπ ζπλεηέιεζαλ ζηελ γξήγνξε εμάπισζε ησλ γξακκάησλ, ησλ ηδεψλ θαη ηεο ινγνηερλίαο θαη ηελ αλάπηπμε ησλ επηζηεκψλ. Σν άθζνλν θαη θζελφ ραξηί αληηθαηέζηεζε ηαρχηαηα ηνλ πάππξν θαη ηελ πεξγακελή θαη νιφθιεξε ζηξαηηά γξαθέσλ παξήγαγε πνιιαπιά αληίγξαθα βηβιίσλ. Σα βηβιία ήηαλ δηαζέζηκα θαη θηελά ζην θνηλφ θαη νη αξαβηθέο πφιεηο δηέζεηαλ πιήζνο βηβιηνπσιείσλ. ΢ηα ηέιε ηνπ 9νπ αηψλα ζηε Βαγδάηε ππήξραλ δεθάδεο εξγαζηήξηα εθηχπσζεο βηβιίσλ. Μεηαθξαζηέο ζηε Βαγδάηε ΋ιε απηή ε εθδνηηθή δξαζηεξηφηεηα έδσζε κεγάιε ψζεζε ζηελ αλαδήηεζε ηεο γλψζεο, ζηελ αχμεζε ησλ λέσλ πνπ θνηηνχζαλ ζηηο πνηθίιεο ζρνιέο ηεο αξαβηθήο επηθξάηεηαο. Αθφκα απμήζεθε θαηαθφξπθα ν αξηζκφο ησλ βηβιηνζεθψλ ζε φιε ηε επηθξάηεηα ηνπ ραιηθάηνπ. Οη βηβιηνζήθεο απηέο δηέζεηαλ πιεζψξα εθδφζεσλ, πνπ αθνξνχζαλ ζηε θηινζνθία, ηελ ηζηνξία, ηηο επηζηήκεο, ηε ινγνηερλία θαη ηελ πνίεζε. Σν 1285, έηνο εηζβνιήο ησλ Μνγγφισλ, ε Βαγδάηε δηέζεηε ηξηάληα έμε δεκφζηεο βηβιηνζήθεο θαη αξθεηέο ηδησηηθέο. Δπίζεο πάλσ απφ 100 βηβιηνπσιεία, πνιιά απφ ηα νπνία ήηαλ παξάιιεια θαη εθδνηηθνί νίθνη.

124

09. Σν κεηαθξαζηηθφ έξγν ΋πσο ζεκεηψζεθε θαη ζε πξνεγνχκελν θεθάιαην, ζηα ηέσο ειιεληζηηθά βαζίιεηα θαη ζηηο αλαηνιηθφηεξεο ηεο βαιθαληθήο ρεξζνλήζνπ επαξρίεο ηεο Ρσκατθήο θαη (ζηε ζπλέρεηα) Βπδαληηλήο απηνθξαηνξίαο (δειαδή Διιάδα, Μ. Αζία, ΢πξία, Παιαηζηίλε, Μεζνπνηακία, Πεξζία, Αίγππην θαη αιινχ), ε ειιεληθή γιψζζα ήηαλ ε γιψζζα ηνπ εκπνξίνπ, ηεο ινγνηερλίαο, ησλ επηζηεκψλ θαη - κεηά ηελ επηθξάηεζε ηνπ ρξηζηηαληζκνχ - ηεο εθθιεζίαο θαη ησλ ζξεζθεπηηθψλ θαη ζενινγηθψλ θεηκέλσλ. Αιιά ήηαλ θαη γιψζζα πνπ κηινχζαλ κεγάια ηκήκαηα ηνπ πιεζπζκνχ ησλ πεξηνρψλ απηψλ. Με ιίγα ιφγηα ε ειιεληθή ήηαλ ε lingua franca ηεο επνρήο, φπσο ζηε κεζαησληθή Δπξψπε ήηαλ ε ιαηηληθή θαη ζηηο κέξεο καο ε αγγιηθή γιψζζα. Αξαβηθή βηβιηνζήθε Απηή ήηαλ ε θαηάζηαζε ζηηο πεξηζζφηεξεο απφ ηηο ρψξεο πνπ θαηάθηεζαλ νη Άξαβεο. Ζ δπλαζηεία ησλ Οπκαγηαδψλ ηεο Γακαζθνχ ζηειέρσζε ηνλ θξαηηθφ κεραληζκφ ηεο κε ρξηζηηαλνχο Έιιελεο θαη Βπδαληηλνχο αμησκαηνχρνπο πνπ είραλ σο κεηξηθή ηνπο γιψζζα ηα ειιεληθά ή κε Άξαβεο πνπ είραλ ειιεληθή παηδεία. Σελ επνρή εθείλε ν θιαζζηθφο ειιεληζκφο ήηαλ εηηεκέλνο κεηά απφ ηελ απφιπηε επηθξάηεζε ηνπ ρξηζηηαληζκνχ θαη ηεο ρξηζηηαληθήο Δθθιεζίαο, ε νπνία ηνλ αληηκεηψπηδε κε ερζξφηεηα θαη είρε πεηχρεη ηελ απφξξηςε ηεο αξραίαο ειιεληθήο θηινζνθίαο, επηζηήκεο θαη ηέρλεο. Οη ειιελφθσλνη ρξηζηηαλνί είραλ πιένλ ζηξαθεί θαη θαζηεξψζεη λέα ινγνηερληθά είδε, πνπ ζπκβάδηδαλ κε ηα ελδηαθέξνληα ηεο ρξηζηηαληθήο θνηλσλίαο φπσο ηζηνξίεο ζαπκάησλ, βηνγξαθίεο αγίσλ, ζενινγηθά ζέκαηα. Αθφκα θαη ηα εξσηθά, επηθά ή εξσηηθά δηεγήκαηα ή πνηήκαηα είραλ ηψξα ληπζεί ην έλδπκα ηεο ζεκλνηπθίαο θαη ηεο έληερλεο απνθπγήο θάζε ππφλνηαο ή ππνςίαο παξέθθιηζεο απφ ηνλ νξζφ δξφκνπ πνπ ζα κπνξνχζαλ λα παξεμεγήζνπλ ή λα θαηαθεξαπλψζνπλ μζ ηα θαζά θμνμφκηεξ ηαζ πενί δεζηήξ θαθμφκηεξ. 125

Σελ δπλαζηεία ησλ Οπκαγηαδψλ δηαδέρζεθαλ, κεηά απφ επαλάζηαζε, νη Αββαζίδεο, πνπ κεηέθεξαλ ηελ πξσηεχνπζα ηεο αξαβηθήο απηνθξαηνξίαο ζηε Βαγδάηε, ηνλ πιεζπζκφ ηεο νπνίαο απνηεινχζαλ θπξίσο ρξηζηηαλνί, Δβξαίνη πνπ κηινχζαλ αξακατθά, Πέξζεο νπαδνί ηνπ δσξναζηξηζκνχ, Κνχξδνη θαη θπζηθά Άξαβεο κνπζνπικάλνη. Απηφ δηεπθφιπλε ηελ αληηθαηάζηαζε ησλ ειιελφθσλσλ ρξηζηηαλψλ (πνπ φπσο είπακε δελ έβιεπαλ κε ελζνπζηαζκφ ηελ πξνζπάζεηα κεηάθξαζεο θιαζζηθψλ ειιήλσλ ζπγγξαθέσλ, θηινζφθσλ θαη επηζηεκφλσλ) κε κνξθσκέλνπο θαη πνιχγισζζνπο Αξακαίνπο θαη Πέξζεο λεζηνξηαλνχο θαη Δβξαίνπο, νη νπνίνη είραλ εμνηθεησζεί κε ηελ ειιεληθή παηδεία. Ζ αξαβηθή κεηάθξαζε ησλ «΢ηνηρείσλ» ηνπ Δπθιείδε Απηνί δελ είραλ θαη δελ εθδήισλαλ θαλελφο είδνπο έρζξα απέλαληη ζηνλ αξραηνειιεληθφ πνιηηηζκφ, έρζξα πνπ είρε παγησζεί απφ ηνπο εθθιεζηαζηηθνχο βπδαληηλνχο θχθινπο κε ηε ζχκθσλε άπνςε ηνπ απηνθξάηνξα. Ζ κεηαθίλεζε ηεο έδξαο ηνπ ραιηθάηνπ απφ ηελ Γακαζθφ ζηε Βαγδάηε ην έηνο 762, είρε σο απνηέιεζκα ηελ απειεπζέξσζε ησλ θιαζζηθψλ ειιεληθψλ θεηκέλσλ απφ ηνλ απνθιεηζκφ πνπ είραλ επηβάιεη ε ρξηζηηαλνί ηνπ Βπδαληίνπ. Σν 786 ζην ζξφλν αλήιζε ν ραιίθεο Υαξνχλ αι-Ραζίλη θαη απφ ηφηε ε Βαγδάηε έγηλε ην κεηαθξαζηηθφ θέληξν ηεο αξραηνειιεληθήο γλψζεο, αιιά θαη ζπνπδαίσλ πεξζηθψλ, ηλδηθψλ αθφκα θαη θηλεδηθψλ επηζηεκνληθψλ έξγσλ ζηελ αξαβηθή γιψζζα. ΢εκαληηθφ ξφιν ζην ηεξάζηην θαη πνιπεηέο κεηαθξαζηηθφ έξγν έπαημαλ νη δηαλννχκελνη Πέξζεο. Έλαο απφ απηνχο ήηαλ ν πξνζήιπηνο ζην Ηζιάκ Ηκπλ Αι-Μνπθάθα (Ibn al-Muqaffa, ;-756) πνπ κεηάθξαζε απφ ηα πεξζηθά ζηα αξαβηθά πνιιά ειιεληθά θείκελα πνπ είραλ θέξεη καδί ηνπο δησθφκελνη θηιφζνθνη απφ ην ρξηζηηαληθφ Βπδάληην. Δπίζεο κεηάθξαζε απφ ηα αξραία πεξζηθά (παριεβί) έξγα Πεξζψλ θαη Ηλδψλ ζπγγξαθέσλ ινγνηερληθψλ έξγσλ. 126

΢πνπδαίνο Άξαβαο κεηαθξαζηήο ππήξμε θαη ν καζεκαηηθφο αι Υαηδάδ ηκπλ Μαηάξ (Al-Hajjaj ibn Matar,786-833) ν νπνίνο απέδσζε απφ ηα ειιεληθά ζηα αξαβηθά δπν ζεκαληηθά έξγα Διιήλσλ ζπγγξαθέσλ: - Σν έλα ήηαλ ην πην επηηπρεκέλν βηβιίν καζεκαηηθψλ θαη γεσκεηξίαο ηεο ηζηνξίαο, ηα «΢ημζπεία» ηνπ Δπθιείδε (είρε πξνεγεζεί κηα αθφκα κεηάθξαζε ηνπ έξγνπ απηνχ απφ ηνλ Γζαπία ζιπκ Υαθίκη, βεδίξε ηνπ Υαξνχλ αι-Ραζίλη). Σελ αξαβηθή εθδνρή ηνπ αι-Υαηδάδ, κεηάθξαζε ζηα ιαηηληθά ηνλ 12ν αηψλα ν Αδεθάνδμξ ημο Μπαε (10801152)12. Άξαβεο ιφγηνη - Σν άιιν έξγν πνπ κεηάθξαζε ν αι-Υαηδάδ ήηαλ ε «Μαεδιαηζηή ΢φκηαλζξ» ηνπ Κιαχδηνπ Πηνιεκαίνπ. Σν έξγν απηφ έκεηλε γλσζηφ σο Αθιαβέζηδ, απφ ηηο αξαβηθέο ιέμεηο Κηηάκπ αι-Μαηδίζηη (Μέγηζην Βηβιίν) παξάθξαζε ηεο ειιεληθήο ιέμεο «κεγίζηε». Έλαο γλσζηφο ιφγηνο θαη απφ ηνπο πξσηνπφξνπο κεηαθξαζηέο θεηκέλσλ ηνπ Γαιελνχ θαη ηνπ Ηππνθξάηε ζηα αξαβηθά ήηαλ ν ΢χξνο λεζηνξηαλφο ρξηζηηαλφο αι-Μπαηξίθ (Abu Yahya Ibn al-Batriq, 8νο-9νο αηψλαο). Ο αι-Μπαηξίθ κεηάθξαζε θαη ηελ Σεηνάαζαθμ ηνπ Κιαχδηνπ Πηνιεκαίνπ θαζψο θαη κεξηθά απφ ηα έξγα ηνπ Αξηζηνηέιε. Μεγάινο φγθνο ησλ κεηαθξάζεσλ έγηλε γηα ην ζχλνιν ζρεδφλ ησλ έξγσλ ηνπ Αξηζηνηέιε. Σα πεξηζζφηεξα απφ απηά κεηαθξάζηεθαλ ζηα αξαβηθά απφ ηα ειιεληθά ή απφ ζπξηαθέο κεηαθξάζεηο. Δίδακε πην πάλσ φηη ν δεχηεξνο επηθεθαιήο ηνπ Οίθνπ ηεο ΢νθίαο ήηαλ ν Αζζχξηνο Νεζηνξηαλφο γηαηξφο θαη γηνο θαξκαθνπνηνχ, Υηνπλαΐλ ηκπλ Ηζάθ (Hunayn ibn Ishaq, 809-873), γλσζηφο ζηε Γχζε σο Joannitus, ν νπνίνο αλαδείρζεθε ζε έλα απφ ηνπο ιακπξφηεξνπο κεηαθξαζηέο ειιεληθψλ επηζηεκνληθψλ έξγσλ (Πιάησλαο, Δπθιείδεο, Αξηζηνηέιεο, Γαιελφο, Ηππνθξάηεο) ζηα Ο Αδεθάνδμξ ημο Μπαε (Adelardus Bathensis, 1080 – c. 1152) ήηαλ Άγγινο θηιφζνθνο θαη αζηξνλφκνο. Μεηάθξαζε απφ ηα αξαβηθά ζηα ιαηηληθά πνιιά έξγα Διιήλσλ θαη Αξάβσλ επηζηεκφλσλ ηα νπνία ζηαδηαθά έγηλαλ γλσζηά ζε φιε ηελ Δπξψπε. Ο Αδειάξδνο είλαη πεξηζζφηεξν γλσζηφο απφ ηελ ζπκβνιή ηνπ ζηελ εηζαγσγή ηνπ αξαβηθνχ αξηζκεηηθνχ ζπζηήκαηνο ζηελ Δπξψπε. 12

127

ζπξηαθά θαη ζηα αξαβηθά θαη παξάιιεια ήηαλ ν ζπγγξαθέαο ηαηξηθψλ θαη θηινζνθηθψλ βηβιίσλ. Ο Υηνπλαΐλ πξαγκαηνπνίεζε έλα κεγάιν ηαμίδη ζηελ «Υψξα ησλ Διιήλσλ» (ιπζθάθ αθ-Ρμοι - πξνθαλψο ην Βπδάληην) θαη γχξηζε ζηε Βαζφξα έρνληαο καδί ηνπ πνιχηηκα ρεηξφγξαθα αξραίσλ Διιήλσλ ζπγγξαθέσλ. Δθεί έκεηλε αξθεηφ θαηξφ ψζπνπ έγηλε ηέιεηνο θάηνρνο ηεο αξαβηθήο γιψζζαο. Καηφπηλ εγθαηαζηάζεθε ζηε Βαγδάηε, φπνπ ζπγθέληξσζε κηα κεγάιε νκάδα κεηαθξαζηψλ (κεηαμχ ησλ νπνίσλ ν γηνο ηνπ ν Ηζάη ζιπκ Υζμοκαΐκ, ν αληςηφο ηνπ Υνπκπαΐο ηκπλ αι-Υαζάλ, ν Αζηαθάλ ηκπλ Μπαζίι, ν Μνπζζά ηκπλ Υαιέλη, ν Γηαρία ηκπλ Υαξνχλ θαη πνιινί άιινη ) ζηνπο νπνίνπο, κε ηελ έγθξηζε ηνπ ραιίθε, θαηέβαιε κεγάιεο ακνηβέο θαη άξρηζε κηα κεζνδηθή εξγαζία κεηαθξάζεσλ ηεξάζηηνπ φγθνπ ρεηξνγξάθσλ. Ο Υηνπλαΐλ ηκπλ Ηζάθ ΢πλνιηθά ν Υηνπλαΐλ θαη ε νκάδα ηνπ κεηάθξαζαλ 92 βηβιία (κεηαμχ απηψλ θαη αξθεηνχο απφ ηνπ Γζαθυβμοξ ηνπ Πιάησλα) θαη έγξαςε ζρφιηα γηα 15 βηβιία ηνπ Ηππνθξάηε, γηα φια ηα βηβιία ηνπ Γαιελνχ, θαζψο θαη γηα ηα βηβιία ηνπ Έιιελα γηαηξνχ, θαξκαθνπνηνχ θαη βνηαλνιφγνπ Γζμζημονίδδ ή Γζμζημνίδδ [ηα βηβιία ηνπ Γηνζθνπξίδε έζεζαλ ηηο βάζεηο ηεο αξαβηθήο θαξκαθνινγίαο]. Οη κεηαθξαζηέο απηνί απέθεπγαλ ηελ ιέμε πξνο ιέμε κεηάθξαζε, αιιά εξγάδνληαλ κε ζηφρν ηελ δεκηνπξγία φζν ην δπλαηφ πην επηζηεκνληθψλ θαη θαηαλνεηψλ θεηκέλσλ. Αιιά θαη ν ίδηνο σο επηζηήκνλαο θαη ζπγγξαθέαο (φπσο ήδε μέξνπκε ζπλέγξαςε 36 βηβιία, απφ ηα νπνία 21 ήηαλ ηαηξηθά) πξνζέθεξε πνιιά ζηελ ηαηξηθή θαη εηδηθφηεξα ζηελ νθζαικνινγία. ΢ην βηβιίν ηνπ Γέηα πναβιαηείεξ Οθεαθιμθμβίαξ, πεξηγξάθεη ηελ αλαηνκία ηνπ αλζξψπηλνπ καηηνχ , ηηο αζζέλεηεο θαη ηηο κεζφδνπο ζεξαπείαο ηνπο. Αθφκα πεξηγξάθεη ιεπηνκεξψο ηελ ζεξαπεία ηνπ θαηαξξάθηε. Σν βηβιίν απηφ δηδαζθφηαλ γηα πνιιά ρξφληα ζηηο ηαηξηθέο ζρνιέο ηεο επνρήο εθείλεο. Δθηφο απηψλ ζπλέγξαςε αξθεηέο 128

πξαγκαηείεο γηα αζηξνλνκία, καζεκαηηθά, κεηεσξνινγία, θηινζνθία, αιρεκεία, καγεία θαη άιιεο. Ο Υηνπλαΐλ ήηαλ ν πξνζσπηθφο γηαηξφο ηνπ ραιίθε αι-Μνπηαβαθίι. Ο ραιίθεο είρε πάληα ην θφβν φηη ζα ηνλ δειεηεξηάζνπλ θαη δήηεζε απφ ηνλ γηαηξφ ηνπ λα παξαζθεπάζεη έλα δειεηήξην ην νπνίν ζα ρξεζηκνπνηνχζε ν ίδηνο θαηά ησλ αληηπάισλ ηνπ. Ο Υηνπλαΐλ αξλήζεθε ιέγνληαο φηη σο γηαηξφο είρε νξθηζζεί λα ζεξαπεχεη ηνπο αλζξψπνπο θαη φρη λα ηνπο πξνμελεί βιάβε ή θαη ζάλαην. Οξγηζκέλνο ν ραιίθεο ηηκψξεζε ην γηαηξφ ηνπ κε θπιάθηζε εληφο έηνπο. ΢εκαληηθή ζπκβνιή ζην πξφγξακκα πξνψζεζεο ηεο επηζηήκεο θαη ζην ελ γέλεη κεηαθξαζηηθφ έξγν είραλ νη πεξζηθήο θαηαγσγήο αδειθνί Μπαλνχ Μνχζα (Banu Musa, 9νο αηψλαο). Οη ηξεηο αδειθνί ήηαλ ν Μνπρακάλη (Muhammad ibn Musa), ν Αρκάλη (Ahmad ibn Musa) θαη ν αι-Υαζάλ (Al-Hasan ibn Musa), γηνη ηνπ Μμφζα ζιπκ ΢αηίν πνπ δηεηέιεζε αζηξνλφκνο, αζηξνιφγνο θαη θίινο ηνπ ραιίθε αι-Μακνχλ. Μεηά ην ζάλαην ηνπ παηέξα ηνπο ν αι-Μακνχλ κεξίκλεζε γηα ηελ κφξθσζή ηνπο θαη ηνπο έζηεηιε λα ζπνπδάζνπλ ζηνλ Οίθν ηεο ΢νθίαο ζηελ Βαγδάηε. Οη αδειθνί Μνχζα Καη νη ηξεηο αδειθνί κεηά ην πέξαο ησλ ζπνπδψλ ηνπο, ππεξέηεζαλ ηνλ ραιίθε αι-Μακνχλ θαη ηνπο δηαδφρνπο ηνπ θαη απέθηεζαλ ζεκαληηθφ πινχην θαη ηζρχ ζηελ απηνθξαηνξία. Με δηθά ηνπο ρξήκαηα απέθηεζαλ ηεξάζηηα ζπιινγή ρεηξνγξάθσλ γηα ηελ νπνία απαζρφιεζαλ κεγάιε νκάδα κεηαθξαζηψλ. Οη αδειθνί Μνχζα αζρνιήζεθαλ παξάιιεια κε ηε ζπγγξαθή πνιιψλ επηζηεκνληθψλ έξγσλ. ΢πλνιηθά ιέγεηαη φηη έγξαςαλ πάλσ απφ είθνζη βηβιία καζεκαηηθψλ, κνπζηθήο, κεραληθήο θαη αζηξνλνκίαο. Σν ζεκαληηθφηεξν θαη πην γλσζηφ απφ απηά ήηαλ ην Βζαθίμ ζδζμθοχκ ιδπακζηχκ ηαηαζηεοχκ. Οη ηξεηο αδειθνί πξαγκαηνπνίεζαλ πνιιέο παξαηεξήζεηο αζηέξσλ θαη ηνπ Ήιηνπ θαη αθφκα αζρνιήζεθαλ κε ηηο θάζεηο ηεο ΢ειήλεο. Λέγεηαη φηη ν ραιίθεο αι-Μακνχλ δήηεζε απφ ηνπο αδειθνχο Μνχζα λα κεηξήζνπλ ηελ πεξίκεηξν ηεο Γεο γηα λα επαιεζεπζνχλ νη πξνεγνχκελεο κεηξήζεηο ηνπ Δξαηνζζέλε θαη άιισλ αξραίσλ Διιήλσλ επηζηεκφλσλ. 129

Αθνινπζψληαο δηθή ηνπο κέζνδν κέηξεζεο θαηέιεμαλ φηη ε γήηλε πεξίκεηξνο ήηαλ 8.000 παξαζάγγεο δειαδή 39.920 ρηιηφκεηξα. ΢ήκεξα γλσξίδνπκε φηη ε πεξίκεηξνο απηή είλαη 40.076 ρηιηφκεηξα. Ο Κνχζηα ηκπλ Λνχθα (Κσλζηαληίλνο γηνο ηνπ Λνπθά, Qusta ibn Luqa 820-913) ήηαλ ρξηζηηαλφο ιφγηνο ειιεληθήο θαηαγσγήο, απφ ην Λίβαλν θαη αζρνιήζεθε κε κεηαθξάζεηο ειιεληθψλ βηβιίσλ αζηξνλνκίαο, ηαηξηθήο, καζεκαηηθψλ θαη θηινζνθίαο. Ο Κνχζηα ν νπνίνο εθηφο απφ ειιεληθά, κηινχζε άπηαηζηα ζπξηαθά θαη αξαβηθά, εγθαηαζηάζεθε θαη εξγάζηεθε γηα πνιιά ρξφληα ζηε Βαγδάηε. Ο Κνχζηα ππήξμε εμέρνπζα θπζηνγλσκία ηνπ ειιελναξαβηθνχ κεηαθξαζηηθνχ θηλήκαηνο ηνπ 9νπ αηψλα. Μεηάθξαζε απφ ηα ειιεληθά ζηα αξαβηθά, βηβιία καζεκαηηθψλ, αζηξνλνκίαο κεραληθήο θαη θπζηθήο κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη έξγα ησλ: Ανζζημηέθδ (Φοζζηά), καζεκαηηθνχ Γζυθακημο, αζηξνλφκνπ Θεμδυζζμο ηδξ Βζεοκίαξ (΢θαζνζηά), καζεκαηηθνχ, θαη γεσγξάθνπ Αοηυθοημο, καζεκαηηθνχ Τρζηθή (Ακαθμνζηυξ). Ο Κνχζηα ηκπλ Λνχθα Δπίζεο ηνπ ζπνπδαίνπ αζηξνλφκνπ Ανίζηανπμο ημο ΢άιζμο, ηνπ θηιφζνθνπ, βηνιφγνπ θαη θπζηθνχ Θευθναζημο απφ ηελ Λέζβν (Μεηέςνα), ηνπ κεραληθνχ Ήνςκμξ απφ ηελ Αιεμάλδξεηα (Μδπακζηή), ηνπ Αιεμαλδξηλνχ θηινζφθνπ Ηςάκκδ Φζθυπμκμο θαη άιισλ. O Κνχζηα έγξαςε επίζεο ζρφιηα γηα ην έξγν ηνπ Δοηθείδδ θαη παξάιιεια έγξαςε θαη δηθά ηνπ έξγα. Δμήληα πξαγκαηείεο καζεκαηηθψλ, αζηξνλνκίαο θαη ηαηξηθήο απνδίδνληαη ζ’ απηφλ. ΢ηα αμηφινγα ηαηξηθά ηνπ βηβιία πεξηιακβάλεηαη κηα πξαγκαηεία γηα ηελ ζεμνπαιηθή πγηεηλή θαη βηβιία φπσο: Πενί ατπκίαξ, Πενί φπκμο ηαζ μκείνςκ, Πενί ηςκ δζαθυνςκ παναηηήνςκ ηςκ ακενχπςκ, Πενί ηδξ δζάνηεζαξ ηαζ αναπφηδηαξ ηδξ γςήξ θαη άιια. ΢ηηο αξρέο ηνπ 10νπ αηψλα ν ρξηζηηαλφο ηεξέαο θαη θηιφζνθνο αι-Υνχξη (Yusuf al-Quri) κεηάθξαζε ηελ (ρακέλε) πξαγκαηεία ηνπ Αξρηκήδε γηα ηα ηξίγσλα. Έγηλε πεξηζζφηεξν γλσζηφο γηα ηελ ζπκβνιή ηνπ ζηελ ίδξπζε ηεο ΢πμθήξ ηδξ Ανζζημηέθεζαξ Φζθμζμθίαξ ζηε Βαγδάηε. 130

Αθφκα έλαο ρξηζηηαλφο απφ ην Σηθξίη, ν κνλνθπζίηεο αι-Μαηηθί (Abu Zakaria al-Matiqi, 893-974), κεηέθξαζε ηαηξηθά θαη θηινζνθηθά βηβιία, κεηαμχ ησλ νπίσλ ηα Πνμθεβυιεκα ηνπ Αιιχκζμο θαη ηελ Δζζαβςβή ηνπ Πμνθφνζμο. Έλαο απφ ηνπο αδειθνχο Μνχζα, ν Μνράκελη, θαηά ηελ επηζηξνθή ηνπ απφ ηε Βπδαληηλή απηνθξαηνξία, φπνπ είρε πάεη γηα λα αλαθαιχςεη αξραία ρεηξφγξαθα, πέξαζε απφ ηελ πφιε ηεο βφξεηαο Μεζνπνηακίαο Υαξάλ (ζήκεξα αλήθεη ζηελ Σνπξθία), φπνπ ζπλάληεζε έλα λεαξφ αξγπξακνηβφ, ηνλ Θαιπίη ζιπκ Κμφνα. Ζ πφιε Υαξάλ ήηαλ ην θέληξν ηεο αξραίαο παγαληζηηθήο ζξεζθείαο ησλ ΢αβαίσλ, νη πηζηνί ηεο νπνίαο ηζρπξίδνληαλ φηη ε ζξεζθεία ηνπο είρε σο ηδξπηή ηνλ ζεφ Δξκή, ιάηξεπαλ ηνλ ήιην ηε ζειήλε θαη ηνπο πέληε - γλσζηνχο ηφηε - πιαλήηεο. Λέγεηαη φηη ν ραιίθεο αι-Μακνχλ δηέηαμε ηνπο θαηνίθνπο ηεο Υαξάλ λα εγθαηαιείςνπλ ηνλ παγαληζκφ θαη λα αζπαζηνχλ κηα απφ ηηο ηέζζεξηο αλαγλσξηζκέλεο ζξεζθείεο ηεο επηθξάηεηάο ηνπ, δειαδή ην Ηζιάκ, ηνλ ρξηζηηαληζκφ, ηνλ Ηνπδατζκφ ή ηνλ δσξναζηξηζκφ. Ο Θακπίη ηκπλ Κνχξα (Thabit ibn Qurra, 826-901) κηινχζε κε άλεζε αξακατθά, ειιεληθά, ζπξηαθά θαη αξαβηθά θαη ήηαλ ήδε γλσζηφο γηα ηηο γλψζεηο ηνπ ζηε θηινζνθία, ηα καζεκαηηθά, ηελ αζηξνλνκία θαη ηελ ηαηξηθή. Ο Θακπίη ηκπλ Κνχξα Ο Μνράκελη ηκπλ Μνχζα πήξε καδί ηνπ ηνλ λεαξφ Θακπίη ζηελ Βαγδάηε θαη ηνλ ελέηαμε ζηελ νκάδα ησλ κεηαθξαζηψλ, πνπ είραλ δεκηνπξγήζεη νη Αδειθνί Μνχζα. Ο Θακπίη - αλ θαη δελ πξνζρψξεζε πνηέ ζην Ηζιάκ θαη παξέκεηλε ΢αβαίνο παγαληζηήο - μερψξηζε γξήγνξα θαη έγηλε απφ ηα θαιχηεξα ακεηβφκελα ζηειέρε ηνπ Οίθνπ ηεο ΢νθίαο. ΢ηαδηαθά θάιεζε ζηε Βαγδάηε αξθεηνχο ζπληνπίηεο ηνπ θαη κε ηε ζπλδξνκή ηνπο ηδξχζεθε ζρνιή καζεκαηηθψλ, αζηξνλνκίαο θαη αζηξνινγίαο. Οη κεηαθξάζεηο ηνπ Θακπίη απφ ηα ειιεληθά θαη ζπξηαθά ζηα αξαβηθά πεξηιάκβαλαλ έξγα ησλ Απμθθχκζμο, Ανπζιήδδ, Δοηθείδδ, Κθαφδζμο Πημθειαίμο, Νζηυιαπμο, Δοηυηζμο, Ηππμηνάηδ θαη Γαθδκμφ. 131

Ο Θακπίη, εθηφο απφ κεηαθξαζηήο ήηαλ θαη πνιπγξαθφηαηνο: Σνπ απνδίδνληαη αξθεηέο δεθάδεο ζπγγξάκκαηα αζηξνλνκίαο, καζεκαηηθψλ, γεσκεηξίαο, κεραληθήο, γεσγξαθίαο, ηζηνξίαο, ηαηξηθήο, κνπζηθήο, θπζηθήο, θηινζνθίαο, νξπθηνινγίαο, ζενινγίαο θαη δσνινγίαο. Σα πεξηζζφηεξα απφ απηά ηα βηβιία κεηαθξάζηεθαλ απφ ηα αξαβηθά ζηα ιαηηληθά ηνλ 13ν αηψλα, επνρή πνπ ε Δπξψπε δνχζε αθφκα ηνλ Μεζαίσλά ηεο, αιιά είρε αξρίζεη λα μππλά απφ ηνλ βαζχ ιήζαξγν αηψλσλ θαη ηα πξψηα παλεπηζηήκηα θαη εθπαηδεπηηθά ηδξχκαηα άξρηζαλ λα δηεπξχλνπλ ηνπο νξίδνληέο ηνπο κε γλψζεηο πέξαλ απηψλ πνπ είρε επηβάιεη σο ηφηε ε παλίζρπξε Καζνιηθή Δθθιεζία. Ο γλσζηφο Άγγινο πνιπκαζήο ζενιφγνο θαη θζθυζμθμξ Ρυηγεν Μπέζημκ (Roger Bacon, 1214-1294), είρε ραξαθηεξίζεη ηνλ Θακπίη σο: «ημκ ιεβαθφηενμ θζθυζμθμ απυ υθμοξ ημοξ πνζζηζακμφξ πμο ειπθμφηζζε ημ ένβμ ημο Πημθειαίμο». Αλ ν Μπέηθνλ γλψξηδε φηη ν Θακπίη δελ ήηαλ ρξηζηηαλφο, αιιά είρε κείλεη παγαληζηήο, ακθηβάιισ αλ ζα ηνικνχζε θαλ λα αλνίμεη έζησ θαη έλα απφ ηα βηβιία ελφο εηδσινιάηξε. Ο Θακπίη είρε έλα γην, ηνλ Αιπμφ ΢αΐκη πνπ έγηλε ν γηαηξφο ηνπ ραιίθε αι-Οαρίξ. Άξαβαο αζηξνλφκνο Καζψο ν Ακπνχ ζπλέρηζε ηελ πίζηε ηνπ παηέξα ηνπ ζηελ παγαληζηηθή ζξεζθεία ησλ πξνγφλσλ ηνπο, ν ραιίθεο πξνζπάζεζε κε βία θαη απεηιέο θαηά ηεο δσήο ηνπ λα ηνλ πξνζειπηίζεη ζην Ηζιάκ. Ο λεαξφο θαηέθπγε ζην Υνξαζάλ θαη παξέκεηλε εθεί σο ην ζάλαην ην ραιίθε. Σφηε επέζηεςε ζηε Βαγδάηε, φπνπ παξέκεηλε σο ην ζάλαηφ ηνπ ην 943. Οη Δβξαίνη θηιφζνθνη θαη επηζηήκνλεο ζπλέβαιαλ θαη απηνί ζην ηεξάζηην κεηαθξαζηηθφ έξγν, πνπ ζπληειέζηεθε ηελ επνρή ησλ πξψησλ Αββαζηδψλ ραιηθψλ. Έλαο απφ απηνχο ήηαλ αζηξνλφκνο θαη γηαηξφο Ρακπάλ αι-Σακπαξί (Rabban al-Tabari, 786-845) (ζδι: δεκ πνέπεζ κα ζοβπέεηαζ ιε ημκ Πένζδ ζζημνζηυ Σγανίν αθ-Σαιπανί) πνπ εγθαηαζηάζεθε ζηε Βαγδάηε θαη πξαγκαηνπνίεζε κηα απφ ηηο πξψηεο κεηαθξάζεηο ηεο Αθιαβέζηδξ ηνπ Πηνιεκαίνπ ζηελ αξαβηθή γιψζζα. Ο γηνο ηνπ Αιη αιΣακπαξί (837-870) πξνζειπηίζηεθε ζην Ηζιάκ, θαη έγξαςε ηελ πξψηε αξαβηθή Δγθπθινπαίδεηα Ηαηξηθήο 132

Σν 975 ν Αιπμφ ζιπκ Υζθάθ, γξακκαηέαο ησλ ραιηθψλ Μνχηη θαη αιΣάη, εμέδσζε δηάηαγκα ζξεζθεπηηθήο αλνρήο γηα ηνπο ΢αβαίνπο ηνπ Υαξάλ. Σν δηάηαγκα απηφ ίζρπζε σο θαη ηνλ 11ν αηψλα. Έηζη πνιινί δηαθεθξηκέλνη επηζηήκνλεο απφ ην Υαξάλ, πνπ είραλ σο ζξεζθεία ηνλ παγαληζκφ, είραλ ηελ ειεπζεξία λα εθδψζνπλ ηα βηβιία ηνπο θαη λα δηδάμνπλ ηηο γλψζεηο ηνπο, Μεηαμχ απηψλ θαη ν αι-Βαζίγηα (Ibn alWasiya), ζπγγξαθέαο ηνπ βηβιίνπ Ζ βεςνβία ηςκ Ναααηαίςκ, ην νπνίν – θαηά ηνλ ζπγγξαθέα – ήηαλ κεηάθξαζε αξραίνπ βαβπισληαθνχ έξγνπ. Σν βηβιίν απηφ εθδφζεθε ην 904 θαη ήηαλ κηα ζπξξαθή ιατθψλ δνμαζηψλ, κχζσλ θαη δεηζηδαηκνληψλ. Σν βηβιίν αζρνιείηαη ειάρηζηα κε ηελ γεσξγία (πνπ είλαη θαη ν ηίηινο ηνπ) θαη πξνζπαζεί απιψο λα απνδείμεη φηη ν βαβπισληαθφο πνιηηηζκφο ππήξρε πνιινχο αηψλεο πξηλ ηνλ – πνιχ θαηψηεξφ ηνπ – αξαβηθφ πνιηηηζκφ. Πιάησλαο θαη Αξηζηνηέιεο Έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο επηζηήκνλεο πνπ εξγάζηεθαλ ζηνλ Οίθν ηεο ΢νθίαο ήηαλ μ Φζθυζμθμξ ηςκ Ανάαςκ αι-Κίληη (al-Kindi, 801-866), γλσζηφο ζηε Γχζε σο Αιθίληνπο (Alkindus). Ο θηιφζνθνο, καζεκαηηθφο, θπζηθφο θαη κνπζηθφο αι-Κίληη γελλήζεθε ζηε Βαζφξα θαη ζπνχδαζε ζηε Βαγδάηε. Ήηαλ απφ ηνπο πξψηνπο κνπζνπικάλνπο πενζπαηδηζημφξ θζθμζυθμοξ θαη έρεη αλαγλσξηζηεί σο ν παηέναξ ηδξ ανααζηήξ θζθμζμθίαξ, εμ αηηίαο ηεο πηνζέηεζεο θαη πξναγσγήο ηεο ειιεληθήο θαη ειιεληζηηθήο θηινζνθίαο ζηνλ αξαβηθφ θφζκν. Ο ραιίθεο αι-Μακνχλ ηνλ ηνπνζέηεζε ζηνλ Οίθν ηεο ΢νθίαο γηα λα αζρνιεζεί κε κεηαθξάζεηο έξγσλ ειιεληθήο θηινζνθίαο. Ο ίδηνο δελ ήμεξε μέλεο γιψζζεο αιιά εξγάζηεθε πάλσ ζε κεηαθξαζκέλα θείκελα, ηα νπνία ζρνιίαδε θαη απφ απηά δεκηνχξγεζε δηθφ ηνπ επηζηεκνληθφ έξγν. Έγηλε έηζη ν πξψηνο επηζηήκνλαο θηιφζνθνο ηνπ Ηζιάκ Σν ζπγγξαθηθφ ηνπ έξγν εθηείλεηαη ζε κεγάιν αξηζκφ θαη πνηθίινπ επηζηεκνληθνχ εχξνπο πξαγκαηεηψλ. Αζρνιήζεθε θαη ζπλέγξαςε βηβιία γηα: Λνγηθή, Φπρνινγία, Μεηαθπζηθή, Ζζηθή,

133

Ηαηξηθή, Φαξκαθνινγία, Οπηηθή, Μαζεκαηηθά, Αζηξνλνκία, Αζηξνινγία, Μεηεσξνινγία, Θενινγία θαη πνιιά άιια. Ο αι-Κίληη ππεξέηεζε ππφ ηνπο ραιίθεο αι-Μακνχλ, αι-Μνπηαζίκ, αι-Οπαζίθ θαη αι-Μνπηαβαθίι. Ο δεχηεξνο ηνλ δηφξηζε δάζθαιν ηνπ γηνπ ηνπ. ΋κσο ν αι-Μνπηαβαθίι, φπσο είδακε ζε πξνεγνχκελν θεθάιαην, ήηαλ νπαδφο κηαο ζξεζθεπηηθήο ζέρηαο πνπ πξέζβεπε φηη ην Κνξάλη είλαη ε κνλαδηθή πεγή γλψζεο θαη φινη νη πηζηνί νθείινπλ λα αθνινπζνχλ πηζηά ηηο εληνιέο ηνπ. Ο ραιίθεο απηφο δελ επέδεημε ελδηαθέξνλ γηα ηηο επηζηήκεο, αιιά ππνζηήξημε ηηο απφςεηο κνπζνπικάλσλ ζενιφγσλ, πνπ ζεσξνχζαλ ηελ ειιεληθή επηζηεκνληθή γλψζε σο αληίζεηεο κε ηηο επηηαγέο ηνπ Ηζιάκ. Φπζηθή ζπλέπεηα ήηαλ ε εθδίσμε ηνπ αι-Κίληη απφ ηνλ Οίθν ηεο ΢νθίαο θαη ε δήκεπζε ηεο πινχζηαο βηβιηνζήθεο ηνπ. Πέζαλε ιίγν θαηξφ αξγφηεξα. Ο αι-Κίληη Ο αι-Κίληη ζεσξείηαη σο έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο ηζιακηζηέο θηινζφθνπο ηεο επνρήο ηνπ (αλ θαη επηζθηάζηεθε απφ ηνλ Ααζηέκκα, ηνλ νπνίν ζα ζπλαληήζνπκε ζε επφκελεο ζειίδεο). Σν παξαγσγηθφ έξγν ηνπ ήηαλ ηεξάζηην. ΢χκθσλα κε ηνλ βηνγξάθν θαη ηζηνξηθφ ηνπ 10νπ αηψλα Ηιπκ αθ-Νακηίι, ν αι-Κίληη έγξαςε ηνπιάρηζηνλ 240 βηβιία, εθ ησλ νπνίσλ 32 γηα ηελ γεσκεηξία, 22 γηα ηελ ηαηξηθή θαξκαθνινγία θαη άιια ηφζα γηα ηε θηινζνθία, 12 γηα ηελ θπζηθή, 9 γηα ηελ ινγηθή θαη πνιιά αθφκα γηα γεσινγία, γεσγξαθία, νξπθηνινγία, κνπζηθή, ζενινγία, αζηξνλνκία, αιρεκεία. Ζ επίδξαζε ησλ βηβιίσλ ηνπ ζηνπο ηνκείο απηνχο ηεο επηζηήκεο ήηαλ κεγάιε θαη ν αι-Κίληη ήηαλ γλσζηφο γηα πνιινχο αηψλεο κεηά ην ζάλαηφ ηνπ. Σα πεξηζζφηεξα απφ ηα βηβιία ηνπ δελ έρνπλ δηαζσζεί. ΋κσο ππάξρνπλ αξθεηά ζε ιαηηληθέο κεηαθξάζεηο. Απφ ηα γξακκέλα ζηελ αξαβηθή γιψζζα βηβιία ηνπ 24 ππάξρνπλ ζε ηνπξθηθή βηβιηνζήθε. Ζ ζεκαληηθφηεξε ζπκβνιή ηνπ αι-Κίληη αλαγλσξίδεηαη ζηνλ ηνκέα ηεο θηινζνθίαο. Οη πξνζπάζεηέο ηνπ λα θάλεη πξνζηηή θαη απνδεθηή απφ ηνπο κνπζνπικάλνπο ηελ ειιεληθή ζθέςε, είραλ σο απνηέιεζκα

134

ηελ θαζηέξσζεο ηζιακηθήο θηινζνθίαο. Ζ ζπκβνιή ηνπ αι-Κίληη ζηελ πξνεγκέλε ζθέςε κεηαγελέζηεξσλ Αξάβσλ θηινζφθσλ ήηαλ κεγάιε. ΋πσο είλαη εκθαλέο απφ ηα θείκελά ηνπ, ν αι-Κίληη επεξεάζηεθε απφ ηηο ηδέεο ηνπ Γαιελνχ ζηελ ηαηξηθή θαη ζηε θαξκαθνινγία. Δπίζεο κεγάιε ήηαλ ε πξνζθνξά ηνπ αι-Κίληη θαη ζηελ αζηξνλνκία, ηελ νπηηθή, ηε ρεκεία θαη ηα καζεκαηηθά. Αμίδεη λα αλαθέξνπκε αθφκα ιίγνπο αμηφινγνπο αλζξψπνπο πνπ πξφζθεξαλ κεηαθξαζηηθφ έξγν ζηνλ Οίθν ζηεο ΢νθίαο. Μεηαμχ απηψλ ήηαλ ν Πέξζεο πνηεηήο θαη αζηξνιφγνο Υαξνχλ αι-Φαξηδί (Harun alFarisi, ;-830), πνπ δηνξίζηεθε απφ ηνλ ραιίθε Υαξνχλ αι-Ραζίλη σο ν πξψηνο δηεπζπληήο ηεο ηεξάζηηαο βηβιηνζήθεο ηνπ ηδξχκαηνο. Ο λένο ραιίθεο αι-Μακνχλ ηνπνζέηεζε ηνλ αι-Φαξηδί ζηελ δηεχζπλζε ηνπ Οίθνπ ηεο ΢νθίαο. Παξάιιεια ν αι-Φαξηδί πξνζέθεξε κεγάιεο ππεξεζίεο φηαλ κεηάθξαζε κεγάιν αξηζκφ επηζηεκνληθψλ θαη θηινινγηθψλ ρεηξνγξάθσλ απφ ηα πεξζηθά ζηα αξαβηθά. Αληηγξαθέαο ρεηξνγξάθσλ Ο ΢ηλη ηκπλ Αιί (Sid ibn Ali, ;-864) ήηαλ κνπζνπικάλνο κεηαθξαζηήο, αζηξνλφκνο, καζεκαηηθφο θαη κεραληθφο. Ήηαλ ζπλεξγάηεο ηνπ κεγάινπ καζεκαηηθνχ παηένα ηδξ άθβεαναξ αθ-Υμοανίγιζ θαη έγξαςε αξθεηέο πξαγκαηείεο. Σνπ απνδίδεηαη ε εηζαγσγή ησλ αξαβηθψλ αξηζκψλ θαη ηνπ δεθαδηθνχ ζπζηήκαηνο αξίζκεζεο. Σν κεηαθξαζηηθφ θίλεκα έθηαζε ζην ηέινο ηνπ πεξί ην κέζνλ ηνπ 10νπ αηψλα, φρη γαηί κεηψζεθε ην ελδηαθέξνλ ησλ Αξάβσλ γηα ηε γλψζε, αιιά γηαηί είρε ήδε κεηαθξαζηεί, κειεηεζεί θαη ζρνιηαζηεί ην ζχλνιν ζρεδφλ ησλ έξγσλ (ειιεληθψλ, πεξζηθψλ, ηλδηθψλ) πνπ ήηαλ απαξαίηεηα γηα ηελ θαζηέξσζε ηεο γλήζηαο αξαβηθήο επηζηήκεο, θηινζνθίαο θαη θηινινγίαο

135

10. Οη επηζηήκεο θαη νη ηέρλεο Οη Άξαβεο ρξεζηκνπνηνχλ ζπρλά κηα ξήζε πνπ απνδίδνπλ ζηνλ πξνθήηε Μσάκεζ: «Να ακαγδηήζηε ηδκ βκχζδ πακημφ, αηυια ηαζ ζηδ ιαηνζκή Κίκα». Απηά ηα ιφγηα «μχπλεζαλ» έλα λνκαδηθφ ιαφ θηελνηξφθσλ, πνπ σο ηφηε δνχζε κέζα ζε ζθελέο ζηηο αξαβηθέο εξήκνπο ψζηε ζε εληππσζηαθά κηθξφ ρξνληθφ δηάζηεκα λα δεκηνπξγήζεη ηελ ηζρπξφηεξε απηνθξαηνξία ησλ κεζαησληθψλ ρξφλσλ πνπ εθηεηλφηαλ απφ ηηο αθηέο ηνπ Αηιαληηθνχ σο ηηο παξπθέο ηεο Κίλαο. Αιιά απηφ πνπ είλαη πην εληππσζηαθφ θαη απφ ηηο εδαθηθέο θαηαθηήζεηο ηνπ Ηζιάκ, είλαη ηα επηηεχγκαηα ζηνλ ηνκέα ηεο γλψζεο, ησλ επηζηεκψλ θαη ηεο ηέρλεο. Οη κνπζνπικάλνη κεηαθξαζηέο, εξεπλεηέο θαη επηζηήκνλεο, αθνχ ζπζζψξεπζαλ ηελ γλψζε ησλ αξραίσλ Διιήλσλ, Βαβπισλίσλ, Αηγππηίσλ, Πεξζψλ, Ηλδψλ, Κηλέδσλ θαη άιισλ, δεκηνχξγεζαλ ηελ δηθή ηνπο αξαβηθή επηζηήκε, θηινζνθία θαη ηέρλε θαη ζθπξειάηεζαλ ηνλ ζπλδεηηθφ θξίθν κεηαμχ δπν πνιηηηζκψλ, ηνπ αξραίνπ θαη ηνπ ζχγρξνλνπ. Άξαβεο αζηξνλφκνη Σν θσο ηεο γλψζεο πνπ άλαςε ζηε Γακαζθφ, ηε Βαγδάηε, ην Κάηξν, ην Φεδ, ηε ΢ακαξθάλδε θαη ζηα παλεπηζηήκηα ηεο αξαβηθήο Ηζπαλίαο δηαπέξαζε ην δφθν ηεο άγλνηαο πνπ θπξηαξρνχζε γηα αηψλεο ζηελ κεζαησληθή Δπξψπε. Γελ είλαη ιίγνη νη δπηηθνί ηζηνξηθνί13 πνπ ππνζηεξίδνπλ φηη ην ιίθλν ηεο επξσπατθήο Αλαγέλλεζεο δελ ήηαλ ε Ηηαιία ηνπ 15νπ αηψλα, αιιά ε κνπζνπικαληθή Αλδαινπζία. Ζ ρψξα απηή έγξαςε έλα απφ ηα ιακπξφηεξα θεθάιαηα ηεο πλεπκαηηθήο ηζηνξίαο ηεο Δπξψπεο ηνπ Μεζαίσλα. Μεηαμχ ηνπ 8νπ θαη ηνπ 13νπ αηψλα νη αξαβφθσλνη ιανί ήηαλ νη θχξηνη θνξείο ηεο δάδαο ηνπ πνιηηηζκνχ ζηνλ 13

Robert Briffault: The Making of Humanity Philip Hitti: History of the Arabs John William Drapper: The History of the Intellectual Development of Europe

136

θφζκν. Ήηαλ αθφκα νη θνξείο ηεο αξραίαο ειιεληθήο επηζηήκεο θαη θηινζνθίαο θαη ζπλεηέιεζαλ ζηελ αθχπληζε ησλ δπηηθνεπξσπαίσλ πνπ δνχζαλ σο ηφηε ππφ ην θαηαπηεζηηθφ θαζεζηψο ηεο θενπδαξρίαο, ππφ ηελ βαξβαξφηεηα ησλ ακφξθσησλ αξρφλησλ, ηνλ ζθνηαδηζκφ ηεο Καζνιηθήο Δθθιεζίαο θαη ηνλ ηξφκν ηεο αλειέεηεο Ηεξάο Δμέηαζεο. Οη πεξηζζφηεξνη Δπξσπαίνη αγλννχλ εζθεκκέλα ηελ ζπκβνιή ηνπ αξαβηθνχ πνιηηηζκνχ ζηελ αλαγέλλεζε ηεο επείξνπ θαη ππεξηνλίδνπλ ηνπο «ζξηάκβνπο» ηνπ ΢ηαπξνχ θαηά ηεο Ζκηζειήλνπ (΢ηαπξνθνξίεο) θαη ηελ απειεπζέξσζε ηεο Ηζπαλίαο απφ ηνλ «καπξηηαληθφ δπγφ». ΋κσο, ε κνπζνπικαληθή Ηζπαλία – φπσο ζα δνχκε θαη ζην ζρεηηθφ θεθάιαην – είρε αλαπηχμεη έλα ζπνπδαίν πνιηηηζκφ. Οη πφιεηο ηεο Κφξδνβα, Γξαλάδα, Σνιέδν, ΢εβίιιε θαη άιιεο, ήηαλ θαιά νξγαλσκέλεο κε θαιή ξπκνηνκία, δεκφζην θσηηζκφ, άιζε, αλάθηνξα, ηδακηά, ζπλαγσγέο θαη εθθιεζίεο, βηβιηνζήθεο, ζρνιεία, παλεπηζηήκηα, δεκφζηα ινπηξά θαη λνζνθνκεία. Ζ θνζκεκαηνζήθε ηεο Θακφξα. Φηινηερλήζεθε ηνλ 10ν αηψλα γηα ηνλ ραιίθε ηεο Κφξδνβαο ΢ηα ηζπαληθά παλεπηζηήκηα θνηηνχζαλ - ρσξίο δηάθξηζε κνπζνπικάλνη, ρξηζηηαλνί θαη εβξαίνη. Πνιιέο εχπνξεο επξσπατθέο νηθνγέλεηεο έζηειλαλ ηνπο γηνπο ηνπο λα ζπνπδάζνπλ ζηελ Κφξδνβα ηελ ΢αιακάλθα θαη αιινχ θαη φηαλ απηνί απνθνηηνχζαλ έθεξλαλ πίζσ ζηελ παηξίδα ηνπο ηηο γλψζεηο πνπ είραλ απνθνκίζεη απφ ηηο ζπνπδέο ηνπο ζηελ ηαηξηθή, ηα καζεκαηηθά, ηε θηινζνθία, ηελ αζηξνλνκία θαη ηηο άιιεο επηζηήκεο. Ο θχξηνο φγθνο ησλ γλψζεσλ απηψλ ήηαλ πξσηφγλσξνο αθφκα θαη γηα ηνπο ειάρηζηνπο εγγξάκκαηνπο πνιίηεο ηεο Δπξψπεο. Ζ γεσξγία θαη ε θηελνηξνθία ηεο καπξηηαληθήο Ηζπαλίαο ήηαλ αλαπηπγκέλεο θαη ηα πςειήο πνηφηεηαο πθάζκαηα πνπ θαηαζθεπάδνληαλ ζηα εξγνζηάζηά ηεο ήηαλ πεξηδήηεηα ζηηο απιέο ησλ κνλαξρψλ, ησλ επγελψλ θαη ησλ επηζθφπσλ ηεο Δπξψπεο. 137

Οη Άξαβεο γηαηξνί, κεραληθνί θαη θαιιηηέρλεο ήηαλ πεξηδήηεηνη ζηελ ρξηζηηαληθή Δπξψπε γηα ηηο γλψζεηο θαη ηηο ηθαλφηεηέο ηνπο. Έλα ραξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα εθπαηδεπκέλνπ ζε αξαβηθά παλεπηζηήκηα , ήηαλ ε πεξίπησζε ηνπ πάπα ΢ηιβέζηξνπ II (Silvester II, 946-1003). O ΢ηιβέζηξνο ήηαλ πνιχπιεπξε πξνζσπηθφηεηα θαη έλαο απφ ηνπο ειάρηζηνπο πεθσηηζκέλνπο θαη πξαγκαηηθά κνξθσκέλνπο ρξηζηηαλνχο ηεξάξρεο ηνπ Μεζαίσλα. Δίρε ζπνπδάζεη ζηε κνπζνπικαληθή Ηζπαλία, δηδάρζεθε απφ ηνπο Άξαβεο θαη πξνψζεζε ζηε Γχζε ηα καζεκαηηθά, ηε κνπζηθή, ηελ αξαβηθήειιελνξσκατθή γεσκεηξία θαη ηελ αζηξνλνκία θαη εηζήγαγε ηε ρξήζε ηνπ άβαθα θαη ηνπ αζηξνιάβνπ. Ο πάπαο ΢ηιβέζηξνο ΗΗ Ο ΢ηιβέζηξνο ήηαλ επίζεο πνιχπιεπξνο επηζηήκσλ θαη πνιπγξαθφηαηνο ζπγγξαθέαο. Δίρε δεκηνπξγήζεη κεγάιε ζπιινγή ρεηξνγξάθσλ θαη πξαγκαηεηψλ (κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη πνιιά ρακέλα αξαβηθά ζπγγξάκκαηα) γηα ηελ ζενινγία, ηα καζεκαηηθά, ηελ αζηξνλνκία, ηελ κνπζηθή θαη άιιεο επηζηήκεο ή ηέρλεο. Παξάιιεια θαηαζθεχαζε αζηξνλνκηθά θαη κνπζηθά φξγαλα. ΋ια ηα παξαπάλσ, θαζψο θαη ην γεγνλφο φηη είρε ζπνπδάζεη ζηελ κνπζνπικαληθή αξαβνθξαηνχκελε Ηζπαλία, ήηαλ αξθεηά γηα λα δεκηνπξγεζεί ν κχζνο φηη ν πάπαο είρε ζπλάςεη ζπκβφιαην κε ηνλ ΢αηαλά θαη ήηαλ ζπλεξγφο ηνπ! Ο πάπαο, κεηαμχ άιισλ θαηεγνξήζεθε φηη είρε θαηαζθεπάζεη έλα κπξνχηδηλν γπλαηθείν θεθάιη (θάηη ζαλ ηα ζεκεξηλά ξνκπφη) πνπ κπνξνχζε λα απαληήζεη ζε εξσηήζεηο κε έλα «λαη» ή έλα «φρη». Μάιηζηα νη θαηήγνξνη ηνπ ΢ηιβέζηξνπ έιεγαλ φηη ην θεθάιη απηφ ήηαλ έλαο ζειπθφο δαίκνλαο νλφκαηη Μεξηδηάλα. ΋ηαλ ε γπλαίθα απηή ήηαλ ελ δσή, είρε δνθηκάζεη ηελ εξσηηθή απφξξηςε θαη ε κεγάιε απειπηζία ηεο ηελ νδήγεζε ζηελ δαηκνληθή ηεο θαηάζηαζε. Αθφκα κεηαμχ πνιιψλ άιισλ, νη θήκεο έιεγαλ φηη ν ΢ηιβέζηξνο θέξδηζε ην ζξφλν ηνπ παίδνληαο δάξηα κε ην ίδην ηνλ ΢αηαλά.

138

Φπζηθά νη εθπξφζσπνη ηεο Δθθιεζίαο θαη ηεο Ηεξάο Δμέηαζεο έβαδαλ έλα ζσξφ πξνζθφκκαηα θαη πεξηνξηζκνχο ζηελ ζπλερή δηείζδπζε ηεο επηζηεκνληθήο γλψζεο απφ ηελ Ηζπαλία. Οη θιεξηθνί ηεο θαζνιηθήο εθθιεζίαο δελ δίζηαζαλ λα θαηεγνξήζνπλ σο κνπζνπικάλν, βιάζθεκν θαη παγαληζηή ηνλ ρξηζηηαλφ απηνθξάηνξα ηεο Ηηαιίαο θαη ΢ηθειίαο Φνεζδενίημ II (Frederick II, 1220-1250), επεηδή πξνζηάηεπε ηηο αξαβηθέο επηζηήκεο, ηελ ηέρλε θαη ηελ πνίεζε θαη επεδείθλπε ζξεζθεπηηθή αλνρή ζηνπο εβξαίνπο θαη κνπζνπικάλνπο. Ο πάπαο Γξεγφξηνο IX ηνλ αθφξηζε. Ο Φξεηδεξίθνο ήηαλ πνιχ κνξθσκέλνο γηα ηελ επνρή ηνπ θαη κηινχζε ιαηηληθά, ηηαιηθά, γεξκαληθά, γαιιηθά, ειιεληθά θαη αξαβηθά. Δπίζεο ελδηαθεξφηαλ γηα ηελ αζηξνλνκία, ηε δσνινγία θαη άιιεο επηζηήκεο. Απαζρνινχζε ζηελ απιή ηνπ κνξθσκέλνπο εβξαίνπο, πνπ κεηέθξαδαλ ζηα ιαηηληθά βηβιία αξραίσλ Διιήλσλ θαζψο θαη ζχγρξνλα έξγα Αξάβσλ θηινζφθσλ θαη επηζηεκφλσλ. Ο Φξεηδεξίθνο ΗΗ ΢ηαδηαθά νη αξαβηθέο επηζηήκεο θαη ηέρλεο βξήθαλ δηφδνπο εηζφδνπ ζηελ Δπξψπε θαη απηφ είρε σο ζπλέπεηα ηελ ίδξπζε παλεπηζηεκίσλ ζηε Γαιιία, Γεξκαλία, Αγγιία θαη άιιεο ρψξεο. Δθεί νη επηζηήκεο δηδάζθνληαλ απφ απνθνίηνπο ησλ εθπαηδεπηηθψλ ηδξπκάησλ ηεο κνπζνπικαληθήο Ηζπαλίαο θαη ηεο ΢ηθειίαο. Έλα απφ ηα ζεκαληηθφηεξα θέληξα δηδαζθαιίαο ηεο αξαβηθήο θηινζνθίαο, ηαηξηθήο θαη αζηξνλνκίαο ήηαλ ην παλεπηζηήκην ηεο πφιεο Μνλπειηέ (Montpellier)14 ζην λφην ηεο Γαιιίαο. Σν 1140 ζηε Μαζζαιία εθπνλήζεθαλ πίλαθεο πνπ πξνέβιεπαλ ηηο θηλήζεηο ηνπ Ήιηνπ, ηεο ΢ειήλεο θαη ησλ, γλσζηψλ ηφηε, πιαλεηψλ θαη είραλ σο πξφηππν ηνπο αληίζηνηρνπο Πίκαηεξ ημο Σμθέδμ15. Απφ ηνλ 11ν αηψλα ζηα παλεπηζηήκηα ηεο Λσξξαίλεο (Γαιιία), Ληέγεο (Βέιγην), Κνισλίαο (Γεξκαλία) θαη αιινχ, νη αξαβηθέο επηζηήκεο είραλ θαηαιάβεη ζεκαληηθφ κέξνο ηεο δηδαθηηθήο χιεο. 14

Σν παλεπηζηήκην ηνπ Μνλπειηέ ηδξχζεθε ην 1289

Ο Πίλαθεο ηνπ Σνιέδν θαηαζθεπάζηεθαλ πεξί ην 1080 απφ κηα νκάδα αζηξνλφκσλ ηνπ Σνιέδν. Οη πίλαθεο απηνί είραλ ελ κέξεη βαζηζηεί ζην έξγν ηνπ Άξαβα καζεκαηηθνχ, αζηξνλφκνπ θαη αζηξνιφγνπ αθ-Εανηάθζ, γλσζηνχ ζηε Γχζε σο Αγανηέθ, πνπ έδεζε ζηε Κφξδνβα ηνλ 9ν αηψλα. 139

Οη Γεξκαλνί βαζηιείο θαη νη Άξαβεο εγεκφλεο ηεο Ηζπαλίαο αληάιιαζζαλ πξεζβεπηέο θαη είραλ άξηζηεο θαη επσθειείο θαη γηα ηα δπν κέξε ζρέζεηο. Ο εγεκφλαο ηεο Αγίαο Ρσκατθήο απηνθξαηνξίαο Όεςκ Η μ Μέβαξ (936-973) έδσζε εληνιή ζε έλα κνλαρφ νλφκαηη Ησάλλε, λα πάεη ζηελ Ηζπαλία. Απηφο έκεηλε ζηελ Κφξδνβα ηξία νιφθιεξα ρξφληα, έκαζε ηα αξαβηθά θαη επέζηξεςε ζηελ παηξίδα ηνπ θέξνληαο καδί ηνπ κεγάιν αξηζκφ επηζηεκνληθψλ βηβιίσλ θαη ρεηξνγξάθσλ. Με παξφκνηνπο ηξφπνπο ε ηζπαληθή αξαβηθή γλψζε πέξαζε ζηελ δπηηθή Δπξψπε. Ο απηνθξάηνξαο Όζσλ Η Μεγάιε ήηαλ θαη ε ζπκβνιή ησλ Δβξαίσλ ινγίσλ πνπ αζρνιήζεθαλ ζπζηεκαηηθά κε κεηαθξάζεηο αξαβηθψλ επηζηεκνληθψλ έξγσλ ζηε ιαηηληθή θαη ζε άιιεο επξσπατθέο γιψζζεο. Δβξαίνη θαζεγεηέο δίδαμαλ ηελ αξαβηθή ηαηξηθή θαη άιιεο επηζηήκεο ζηηο ηαηξηθέο ζρνιέο ηεο Ηηαιίαο. Οη Δβξαίνη – φπσο θαη νη ρξηζηηαλνί – απνιάκβαλαλ απφιπηε ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία ζηελ Ηζπαλία. ΋ηαλ νη θαζνιηθνί βαζηιείο Φενδζκάκδμξ ηαζ Ηζααέθθα, θαηέιπζαλ ην αξαβηθφ ραιηθάην ηεο Ηζπαλίαο, νη Άξαβεο θαη νη Δβξαίνη πνπ δνχζαλ εθεί, ππνρξεψζεθαλ λα επηιέμνπλ ηελ θπγή απφ ηε ρψξα ή λα αζπαζζνχλ ηνλ ρξηζηηαληζκφ. Οη Άξαβεο έθπγαλ γηα ηελ κνπζνπικαληθή βφξεηα Αθξηθή. Πάξα πνιινί Δβξαίνη βξήθαλ θαηαθχγην ζηελ Οζσκαληθή απηνθξαηνξία (Θεζζαινλίθε θαη Κσλζηαληηλνχπνιε) θαη άιινη θαηέθπγαλ ζε αξθεηέο ρψξεο ηεο Γπηηθήο Δπξψπεο, φπνπ θαη έγηλαλ θνξείο ηνπ αξαβηθνχ πνιηηηζκνχ. Δθηφο ησλ εβξαίσλ κεηαθξαζηψλ, ππήξμαλ θαη πνιινί Δπξσπαίνη κνλαρνί θαη ιφγηνη πνπ αζρνιήζεθαλ ζπζηεκαηηθά κε κεηαθξάζεηο αξαβηθψλ επηζηεκνληθψλ θαη θηινζνθηθψλ έξγσλ. Έλαο πνιχ γλσζηφο κεηαθξαζηήο ήηαλ ν Ηηαιφο Γενάνδμξ ηδξ Κνειυκα (Gerardus Cremonensis, 1114–1187). Ο Γεξάξδνο ζέιεζε λα ζπνπδάζεη θηινζνθία, αιιά απνγνεηεχηεθε απφ ηελ αλεπάξθεηα ησλ Ηηαιψλ δαζθάισλ ηνπ θαη απνθάζηζε λα πάεη ζην Σνιέδν ηεο Ηζπαλίαο, φπνπ θαη έκαζε ηελ 140

αξαβηθή γιψζζα. Σν Σνιέδν ήηαλ ηφηε ε πξσηεχνπζα ηνπ ρξηζηηαλνχ βαζηιηά Αθθυκζμο VI ηδξ Καζηίθθδξ, ν νπνίνο κεηά ηελ θαηάιεςε ηεο πφιεο απφ ηνπο Άξαβεο ην 1085, ζπλέρηζε ηελ πνιηηηθή ζξεζθεπηηθήο αλνρήο ησλ Αξάβσλ πξνθαηφρσλ ηεο πφιεο. ΢ην πνιππνιηηηζκηθφ Σνιέδν είραλ παξακείλεη νη Άξαβεο θαη νη Δβξαίνη, πνπ ζπκβίσλαλ αξκνληθά κε ηνπο ρξηζηηαλνχο ζπκπνιίηεο ηνπο. ΢ηελ πφιε ππήξρε πιεζψξα βηβιηνζεθψλ κε βηβιία θαη ρεηξφγξαθα γξακκέλα θπξίσο ζηελ ειιεληθή, αξαβηθή, εβξατθή ή θαη ηζπαληθή γιψζζα. ΢ηνλ θαζεδξηθφ λαφ ηνπ Σνιέδν είρε ηελ έδξα ηεο θαη ε απνθαινχκελε ΢πμθή Μεηαθναζηχκ ημο Σμθέδμ (Escuela de Traductores de Toledo) ζηελ νπνία εξγαδφηαλ έλα πιήζνο ρξηζηηαλψλ θαη εβξαίσλ πνιχγισζζσλ, πνπ κεηάθξαδαλ ζηα ιαηηληθά, δεθάδεο έξγα απφ ηα πξσηφηππα θιαζζηθά αξραηνειιεληθά θείκελα, αξραία εβξατθά ρεηξφγξαθα ή απφ ηα κεηαθξαζκέλα ζηα αξαβηθά. Δπίζεο κεηάθξαδαλ ζηε ιαηηληθή γιψζζα πνιιά βηβιία Αξάβσλ επηζηεκφλσλ. Ο θαζεδξηθφο λαφο ηνπ Σνιέδν ΢ηηο βηβιηνζήθεο ηεο πφιεο ν Γεξάξδνο – πνπ έκεηλε πελήληα ρξφληα ζηελ Ηζπαλία αλαθάιπςε έλα ζεζαπξφ. Πνιιά απφ ηα γλσζηά ειιεληθά επηζηεκνληθά ζπγγξάκκαηα, φπσο π.ρ. ε Αθιαβέζηδ ηνπ Κιαχδηνπ Πηνιεκαίνπ, δελ είραλ κεηαθξαζηεί ζηα ιαηηληθά. ΢ηνλ Γεξάξδν νθείιεηαη θαη ε κεηάθξαζε ζηα ιαηηληθά ησλ αζηξνλνκηθψλ Πζκάηςκ ημο Σμθέδμ. ΢πλνιηθά ν Γεξάξδνο κεηάθξαζε 87 βηβιία ζηε ιαηηληθή, κεηαμχ ησλ νπνίσλ έξγα ησλ Διιήλσλ Δοηθείδδ, Ανπζιήδδ θαη Ανζζημηέθδ ηνπ Οπδκπέθνπ αζηξνλφκνπ αθ-Υμοανίγιζ, ηνπ Πέξζε θηιφζνθνπ, γηαηξνχ θαη αιρεκηζηή αθ-Ραγί θαη ηνπ «παηέξα ηεο Αιρεκείαο» Γζαιπίν ζιπκ Υαβζάκ (γλσζηνχ ζηε Γχζε σο Γθεξκπέξ). Αθφκα ν Γεξάξδνο έγξαςε πξαγκαηείεο πάλσ ζηελ άιγεβξα, ηελ αξηζκεηηθή θαη ηνλ αζηξνινγία. Σνλ 12ν θαη ηνλ 13ν αηψλα ε δηαδηθαζία ηεο δηάδνζεο ηεο αξαβηθήο θαη κεηαθξαζκέλεο ειιεληθήο επηζηήκεο πήξε κεγάιεο δηαζηάζεηο, ηδηαίηεξα ζηε Γαιιία, ηε Γεξκαλία θαη ηελ Αγγιία. Γλσξίζακε ζε πξνεγνχκελν 141

θεθάιαην ηνλ Άγγιν θηιφζνθν θαη αζηξνλφκν Αδεθάνδμ ημο Μπαε, ν νπνίνο κεηάθξαζε ζηα ιαηηληθά θαη εθιαΐθεπζε πνιιά έξγα Διιήλσλ θαη Αξάβσλ επηζηεκφλσλ θαη ζπλέβαιε ζηελ εηζαγσγή ηνπ αξαβηθνχ αξηζκεηηθνχ ζπζηήκαηνο ζηελ Δπξψπε. Αλαθέξνληαη πνιινί Δπξσπαίνη κεηαθξαζηέο επηζηεκνληθψλ θαη θηινζνθηθψλ έξγσλ απφ ηελ αξαβηθή ζηε ιαηηληθή γιψζζα. Μεηαμχ απηψλ ν Άγγινο θηιφζνθνο θαη αζηξνλφκνο Νηάκζεθ μθ Μμνθετ (Daniel of Morley, 1140-1210) ν νπνίνο ζπνχδαζε ζηελ Ομθφξδε, ζην Παξίζη θαη ζην Σνιέδν, φπνπ έκεηλε γηα αξθεηά ρξφληα θαη γχξηζε ζηελ Αγγιία έρνληαο καδί ηνπ πνιιά βηβιία, ηα νπνία κεηάθξαζε. Παξάιιεια ζπλέγξαςε ν ίδηνο βηβιία ζρεηηθά κε θηινζνθία θαη αζηξνλνκία. Ο Αδειάξδνο ηνπ Μπαζ Ο Δβξαίνο Ααναάι Μπεκ Έγνα (1089 -1164) απφ ηελ κνπζνπικαληθή Ηζπαλία, ήηαλ απφ ηνπο πην δηαθεθξηκέλνπο ινγίνπο ηεο επνρήο ηνπ. Γηέπξεςε ζηε θηινζνθία, αζηξνλνκία, καζεκαηηθά, πνίεζε θαη γισζζνινγία. Ο Ηςάκκδξ ηδξ ΢εαίθθδξ (Johannes Hispalensis, 12νο αηψλαο), Δβξαίνο πνπ είρε βαθηηζηεί ρξηζηηαλφο ήηαλ έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθνχο κεηαθξαζηέο επηζηεκνληθψλ βηβιίσλ απφ ηα αξαβηθά ζηα ηζπαληθά (θαζηηιιηάληθα). Άιινη γλσζηνί κεηαθξαζηέο αξαβηθψλ βηβιίσλ ζηα ιαηηληθά ήηαλ: ν Άγγινο θηιφζνθνο θαη ζενιφγνο Ρυιπενη Γηνμζεηέζηε (Robert Grosseteste, 1175-1253), ν (άγηνο) Θςιάξ Αημοσκάηδξ (1225-1275), ν Γεξκαλφο Αθιπένημοξ Μάβηκμοξ (Albertus Magnus, 1200–1280), ν Ηηαιφο Ακηνέα Αθθάβημ (Andrea Alphago, 16ος αι.) θαη ν εθ ησλ πξσηνπφξσλ ηεο Αλαγέλλεζεο δηάζεκνο Άγγινο ζενιφγνο θαη θηιφζνθνο Ρυηγεν Μπέζημκ (Roger Bacon, 1215-1294), πνπ απνθιήζεθε γηα ηελ πνιπκάζεηά ηνπ Doctor Mirabilis (ζαπκαζηφο δάζθαινο). Σέινο αμίδεη λα αλαθέξνπκε θαη ηνλ Ηζπαλφ αιρεκηζηή, αζηξνιφγν θαη γηαηξφ Ανκάμο κηε Βζθθακυαα (Arnaldus Villanovanus, 1235-1313), ν νπνίνο ζπνχδαζε θπζηθή, ρεκεία, ηαηξηθή θαη αξαβηθή θηινζνθία ζηελ παηξίδα ηνπ. Αξγφηεξα δίδαμε ζηελ ηαηξηθή ζρνιή ηνπ παλεπηζηεκίνπ 142

ηνπ Μνλπειηέ. Μεηάθξαζε κεγάιν αξηζκφ ηαηξηθψλ βηβιίσλ (ηνπ Κφζηα κπηλ Λνχθα, ηνπ Αβηθέλλα θαη ηνπ Γαιελνχ) απφ ηελ αξαβηθή ζηελ ιαηηληθή γιψζζα. Ο ίδηνο ζπλέγξαςε αξθεηά βηβιία ζρεηηθά κε ηελ ηαηξηθή θαη ηε θηινζνθία. Ο Αξλάνπ κπήθε ζην ζηφραζηξν ηεο Ηεξάο Δμέηαζεο φηαλ θάπνηνη ηνλ θαηήγγεηιαλ φηη γεινχζε φηαλ ζπλάδειθνί ηνπ ηνλ ξσηνχζαλ λα κάζνπλ θαηά πφζν κηα λφζνο νθείινληαλ ζε ελέξγεηεο ηνπ ΢αηαλά. Οη ηεξνεμεηαζηέο ζεψξεζαλ φηη κε ηηο ζεσξίεο ηνπ ππέζθαπηε ην θχξνο ηεο Δθθιεζίαο, ηνλ δίθαζαλ σο άζεν θαη αηξεηηθφ θαη θαηαδηθάζηεθε λα θαεί ζηελ ππξά. Γηέθπγε κελ ηφηε, αιιά κεηά απφ ιίγα ρξφληα ζπλειήθζε θαη πάιη θαη πέζαλε ζηε θπιαθή. Ο Αξλάνπ ληε Βηιάλφβα Οη ηέζζεξεηο παξάγνληεο πνπ νη Δπξσπαίνη ηζηνξηθνί αλαγλσξίδνπλ σο βαζηθνχο ζπληειεζηέο ηεο Γπηηθήο Αλαγέλλεζεο είλαη:

 Ζ ακαβκχνζζδ ηδξ ζδιαζίαξ ηςκ Δθθήκςκ ηθαζζζηχκ Αλαγλσξίδεηαη ζήκεξα απφ ηνπο ηζηνξηθνχο ηεο Αλαηνιήο θαη ηεο Γχζεο φηη νη Άξαβεο ππνζηήξημαλ θαη δηέζσζαλ ηελ αξραία ειιεληθή (φπσο θαη ηελ πεξζηθή, ηλδηθή θαη άιιεο) επηζηήκε θαη θηινζνθία απφ ηελ εμαθάληζε. Πνιιά απφ ηα έξγα ησλ Διιήλσλ θιαζζηθψλ είραλ δηαζσζεί κφλν ζε αξαβηθέο κεηαθξάζεηο θαη αξγφηεξα κεηαθξάζηεθαλ απφ ρξηζηηαλνχο ινγίνπο ζηα ιαηηληθά θαη ζε άιιεο επξσπατθέο γιψζζεο. Ζ ζπκβνιή ησλ Αξάβσλ ζηελ επξσπατθή Αλαγέλλεζε ήηαλ θαζνξηζηηθή, γηαηί επηηάρπλε ην ηέινο ηνπ Μεζαίσλα. ΢χκθσλα κε ηνλ Βξεηαλφ αξραηνιφγν ΢ηάκθετ Λέζκ-Πμφθ (Stanley Lane-Poole, 1854-1931): «Ζ ακεηηζηυηδηα ηςκ Ανάαςκ ήηακ ζςηήνζα βζα ημκ πμθζηζζιυ. Άκαρακ πάθζ ημ ηενί ηδξ βκχζδξ, πμο είπε ζαήζεζ ζηδ ιεζαζςκζηή Δονχπδ ηαζ ημ θςξ ημο Ηππμηνάηδ, ημο Ανζζημηέθδ ηαζ ημο Γαθδκμφ άκαρε ζηα ιμοζμοθιακζηά ηγαιζά, αθθά ηαζ ζηζξ πνζζηζακζηέξ εηηθδζίεξ. ΋,ηζ ήλενε ςξ ηυηε δ Δονχπδ απυ ηδκ εθθδκζηή Φζθμζμθία, ηα Μαεδιαηζηά, ηδ Υδιεία, ηδκ Αζηνμκμιία, ηδκ Ηαηνζηή ηα έιαεε ιέζς ανααζηχκ πναβιαηεζχκ πμο ιεηαθνάζηδηακ ζηα θαηζκζηά ηαζ ανήηακ ηδκ εέζδ ημοξ ζηζξ ζπμθέξ ηδξ Δονχπδξ». 143

 Ο ζηαδζαηυξ πενζμνζζιυξ ηδξ ελμοζίαξ ηδξ Δηηθδζίαξ Ο δεχηεξνο παξάγνληαο πνπ έδσζε ψζεζε ζηελ έιεπζε ηεο Αλαγέλλεζεο ζηελ Δπξψπε ήηαλ ν πεξηνξηζκφο ηεο αλαγλψξηζεο ηεο απζεληίαο ηεο Καζνιηθήο Δθθιεζίαο θαζψο θαη ηεο εμνπζίαο πνπ είρε ν πάπαο πάλσ ζηνπο θνζκηθνχο άξρνληεο θαη ηνπο ιανχο ηεο επείξνπ. Γπν ήηαλ νη ζεκαληηθφηεξεο αηηίεο απηήο ηεο λέαο θαηάζηαζεο: 1. Ζ Θξεζθεπηηθή Μεηαξξχζκηζε ηνπ Λνχζεξνπ θαη 2. νη ΢ηαπξνθνξίεο. Ο Λνχζεξνο πξψηνο θαη φζνη αξγφηεξα αθνινχζεζαλ ηελ πνξεία ακθηζβήηεζεο ηνπ Βαηηθαλνχ (Εβίγγιηνο, Καιβίλνο θαη ηα πνηθίια πξνηεζηαληηθά θηλήκαηα) θαη δεκηνχξγεζαλ ηελ απνθαινχκελε Θνδζηεοηζηή Μεηαννφειζζδ, έηξσζαλ θαίξηα ην θχξνο ηεο Καζνιηθήο Δθθιεζίαο. Ο Μαξηίλνο Λνχζεξνο Οη ζηαπξνθφξνη, πνπ πξνεξρφηαλ απφ φια ζρεδφλ ηα θξάηε ηεο Δπξψπεο ήξζαλ ζε άκεζε επαθή κε ηνλ κνπζνπικαληθφ πνιηηηζκφ θαη επεξεάζηεθαλ άκεζα απφ απηφλ. Αζθαιψο, ζπλέβε θαη ην αληίζεην, δειαδή πνιιά απφ ηα επξσπατθά πνιηηηζηηθά ζηνηρεία, επεξέαζαλ ηνπο Άξαβεο αληηπάινπο ησλ ζηαπξνθφξσλ. Οη ζηαπξνθφξνη είδαλ θαη έκαζαλ πνιιά απφ ηελ επηζηήκε θαη ηηο ηέρλεο ηεο Αλαηνιήο, ηνπο ηξφπνπο δηαθπβέξλεζεο, ηηο αλαπηπγκέλεο κεζφδνπο παξαγσγήο θαη ην εκπφξην, ην πςειφ επίπεδν δσήο ησλ Αξάβσλ. ΋ια απηά ηα κεηέθεξαλ ζηηο παηξίδεο ηνπο θαη ζε δηάζηεκα ιίγσλ δεθαεηηψλ, άιιαμαλ πνιιά ζηελ Δπξψπε. Ζ αξαβηθή επηζηήκε ζπλεηέιεζε ζηελ δεκηνπξγία αμηνζεκείσηεο αλαγέλλεζεο ζηελ Δπξψπε ηνπ 12νπ θαη 13νπ αηψλα. Οη Ηηαινί – θπξίσο νη Βελεηζηάλνη θαη νη Γελνβέδνη – κε ην αλαπηπγκέλν εκπφξην θαη ηε λαπηηιία δεκηνχξγεζαλ έλα νιφθιεξν δίθηπν εκπνξηθψλ ζρέζεσλ κε ηα κνπζνπικαληθά θξάηε.

 Ζ ακαηάθορδ ημο Νέμο Κυζιμο Ζ αλαθάιπςε ηεο Ακεξηθήο απφ ηνλ Κνιφκβν ην 1492, ζεκαηνδφηεζε ηελ έλαξμε κηαο λέαο επνρήο. Δηζέξεπζε άθζνλνο πινχηνο ζηα ηακεία 144

ησλ κνλαξρψλ ηεο Δπξψπεο θαη ε κεηαλάζηεπζε ζηε λέα ήπεηξν κείσζε πνιχ ηνλ αξηζκφ ησλ απειπηζκέλσλ θησρψλ ζηξσκάησλ ηεο Δπξψπεο.

 Ζ εθεφνεζδ ηδξ ηοπμβναθίαξ. Γηα ηελ ζεκαζία ηεο ηππνγξαθίαο κηιήζακε ήδε ζην ζρεηηθφ θεθάιαην γηα ην ραξηί. Ζ κέζνδνο θαηαζθεπήο ραξηηνχ, θηλεδηθή εθεχξεζε πνπ ππνθιάπεθε απφ ηνπο Άξαβεο, πέξαζε θαη ζηελ Δπξψπε. Ζ εθεχξεζε ηεο ηππνγξαθίαο απφ ηνλ Ηςάκκδ Γμοηειαένβζμ ην 1450, δηεπθφιπλε πνιχ ηελ εθηχπσζε βηβιίσλ φισλ ησλ εηδψλ (ζξεζθεπηηθψλ, επηζηεκνληθψλ, ηέρλεο θιπ.) θαη έδσζε ηέινο ζηελ εχθνιε ινγνθξηζία ηνπ ζξεζθεπηηθνχ ηεξαηείνπ. Σν έηνο απηφ ζεκαηνδνηεί ζπκβνιηθά ην πέξαζκα ηεο Γχζεο απφ ηνλ Μεζαίσλα ζηελ Αλαγέλλεζε. Σππνγξαθηθή κεραλή ηνπ 15νπ αη. Αο δνχκε ηψξα ηηο επηζηήκεο θαη ηέρλεο ηνπ Ηζιάκ θαη εθείλνπο πνπ ζπλέβαιαλ ζηελ αλάπηπμή ηνπο.

145

10.01.

Μαεδιαηζηά ηαζ Γεςιεηνία

Σα καζεκαηηθά ηνπ ηζιακηθνχ Υξπζνχ Αηψλα ζηεξίρζεθαλ αξρηθά ζηα αληίζηνηρα ησλ αξραίσλ Διιήλσλ, θαζψο θαη ησλ Βαβπισλίσλ θαη Ηλδψλ καζεκαηηθψλ. ΋κσο νη Άξαβεο πέηπραλ λα αλαπηχμνπλ κηα ζρεδφλ λέα πξσηφηππε θαη θαηλνηφκα επηζηήκε, απηή ησλ αξαβηθψλ καζεκαηηθψλ. Δπίηεπγκα ηνπ ζπλδπαζκνχ ηεο ειιεληθήο καζεκαηηθήο γλψζεο θαη ηεο εξγαζίαο ησλ Αξάβσλ εξεπλεηψλ θαη επηζηεκφλσλ ήηαλ ε δεκηνπξγία ελφο λένπ θιάδνπ ηεο καζεκαηηθήο επηζηήκεο, ηεο Άιγεβξαο. ΢ε πξνεγνχκελν θεθάιαην ζπλαληήζακε θαη αλαιχζακε ην έξγν ηνπ ζπνπδαίνπ Οπδκπέθνπ καζεκαηηθνχ, αζηξνλφκνπ θαη γεσγξάθνπ αθΥμοανίγιζ (780-850), ν νπνίνο απνθαιείηαη απφ ηνπο Άξαβεο ν Παηέναξ ηδξ Άθβεαναξ. Οη Άξαβεο – ζα ην δνχκε θαη ζε άιιεο επηζηήκεο – ζέινπλ λα πξνβάινπλ έλα πηζηφ ηνπ Ηζιάκ σο ηνλ πξψην πνπ αλαθάιπςε ή πνπ εθεχξε θάηη γηα πξψηε θνξά. Υσξίο λα ζέινπκε λα παξαγλσξίζνπκε ηελ αμία ησλ Αξάβσλ επηζηεκφλσλ-εξεπλεηψλ ηεο πεξηφδνπ ηνπ ηζιακηθνχ Υξπζνχ Αηψλα (9νο-13νο αηψλαο) ν ηζρπξηζκφο απηφο δελ είλαη πάληνηε αθξηβήο. Ο Βξαρκαγθνχπηα Οη απαξρέο ηεο καζεκαηηθήο επηζηήκεο θαη ηεο άιγεβξαο αληρλεχνληαη αξρηθά ζηνπο Βαβπιψληνπο πνπ αλέπηπμαλ (7νο-6νο π.Υ. αη.) ηηο πξψηεο κνξθέο άιγεβξαο ιχλνληαο πξσηνβάζκηεο θαη δεπηεξνβάζκηεο εμηζψζεηο. Σελ ίδηα πεξίπνπ επνρή ν Ηλδφο καζεκαηηθφο θαη αζηξνλφκνο Βναπιαβημφπηα (598-670 π.Υ.) έγξαςε δπν βηβιία ζρεηηθά κε ηα καζεκαηηθά θαη ηελ αζηξνλνκία. Δηζήγαγε θάπνηα λέα ζπζηήκαηα ζηα καζεκαηηθά, φπσο νη αιγφξηζκνη, νη ηεηξαγσληθή ξίδα θαη ε ιχζε απιψλ εμηζψζεσλ. ΢ηνλ Βξαρκαγθνχπηα απνδίδεηαη ε εηζαγσγή ηεο έλλνηαο θαη ηνπ ζπκβφινπ ηνπ ιδδεκυξ θαη ησλ ανκδηζηχκ ανζειχκ. Απηή ε θαηλνκεληθά απιή (θαη απηνλφεηε γηα ηνπο ζχγρξνλνπο αλζξψπνπο) αλαθάιπςε, φπσο θαη ην δεθαδηθφ αξηζκεηηθφ ζχζηεκα, πέξαζε ζηελ Δπξψπε, κέζσ ησλ Αξάβσλ, 146

κεηά απφ 300 ρξφληα, άξα θαιψο ζεσξείηαη ε εηζαγσγή θαη ε πηνζέηεζε απφ ηελ επξσπατθή καζεκαηηθή επηζηήκε ησλ αξαβηθψλ αξηζκψλ θαη ηεο έλλνηαο ηνπ ιδδεκυξ σο έλα αθφκα «δψξν» ησλ Αξάβσλ Ο Βξαρκαγθνχπηα είλαη ν πξψηνο πνπ δηαπίζησζε φηη ε βαξχηεηα είλαη κηα ειθηηθή δχλακε. Έγξαςε: "ηα ζχιαηα πέθημοκ πνμξ ηδ βδ ηαεχξ είκαζ ζηδ θφζδ ηδξ βδξ κα έθηεζ ζχιαηα, υπςξ είκαζ ζηδ θφζδ ημο κενμφ ημ κα νέεζ". Ο παηέναξ ηδξ Γεςιεηνίαξ θαη καζεκαηηθφο Δοηθείδδξ (3νο π.Υ. αη.) ζην βηβιίν ηνπ ΢ημζπεία αλαθέξεηαη ζε δεπηεξνβάζκηεο εμηζψζεηο. Σέινο, ν απνθαινχκελνο (θαη απηφο, αιιά ζσζηά γηαηί είλαη πνιχ παιαηφηεξνο ηνπ Υνπαξίδκη) παηέναξ ηδξ Άθβεαναξ Γζυθακημξ (200-284) απφ ηελ Αιεμάλδξεηα εηζήγαγε ηνλ ζπκβνιηζκφ ζηελ επίιπζε ησλ εμηζψζεσλ (άιγεβξα) θαη έγξαςε βηβιία γηα ηα καζεκαηηθά. Σν θχξην έξγν ηνπ Ανζειδηζηά, αξηζκνχζε 13 βηβιία, απφ ηα νπνία κφλν έμη δηαζψδνληαη. Ο Γηφθαληνο ν Αιεμαλδξεχο Αζθαιψο θαη πξέπεη λα αλαγλσξίζνπκε φηη ν αι-Υανπαξίδκη είδε ηελ άιγεβξα σο ρσξηζηφ (απφ ηελ αξηζκεηηθή θαη ηε γεσκεηξία) θιάδν ηεο καζεκαηηθήο επηζηήκεο θαη εηζήγαγε έλλνηεο, πνπ ήηαλ σο ηφηε άγλσζηεο, φπσο ηελ κεηαθνξά ελφο φξνπ ζην άιιν κέινο ηεο ζρέζεο θαη ηελ απάιεηςε ίδησλ φξσλ απφ ηα δχν κέιε. Δπίζεο αλαιχεη δηεμνδηθά πξνβιήκαηα ηεηξαγψλσλ, ξηδψλ θαη αξηζκψλ. Αθφκα ζηηο εξγαζίεο ηνπ ρξεζηκνπνίεζε ην ζχκβνιν ιδδέκ θαη ηνπο αξλεηηθνχο αξηζκνχο (πνπ ήηαλ – φπσο μέξνπκε - ηλδηθή αλαθάιπςε). Σελ εξγαζία ηνπ κεγάινπ απηνχ Οπδκπέθνπ καζεκαηηθνχ πξνρψξεζαλ θαη επέθηεηλαλ πνιινί Άξαβεο θαη Πέξζεο επηζηήκνλεο. Αθφκα ε ίδηα ε ιέμε Άθβεανα είλαη αξαβηθή (αι-γηακπξ) θαη ζεκαίλεη «αλαδφκεζε» ή «επαλέλσζε». Έλαο άιινο (κε Άξαβαο θαη απηφο) κεγάινο επηζηήκνλαο ήηαλ ν Πέξζεο καζεκαηηθφο, θηιφζνθνο θαη αζηξνλφκνο Οιάν Καβζάι, πνπ είλαη πεξηζζφηεξν γλσζηφο σο πνηεηήο. [Σνλ ζπλαληήζακε ζην θεθάιαην ην ζρεηηθφ κε ηνλ Οίημ ηδξ ΢μθίαξ]. Ο Οκάξ Καγηάκ έγξαςε κηα πξαγκαηεία πάλσ ζηηο δεπηεξνβάζκηεο θαη ηξηηνβάζκηεο αιγεβξηθέο εμηζψζεηο θαη ζηηο ιχζεηο ηνπο. Δπίζεο άζθεζε θξηηηθή ζηε Θεςνία ηςκ παναθθήθςκ ηνπ Δπθιείδε θαη νη απφςεηο ηνπ ζπλέβαιαλ ζηελ αλάπηπμε 147

ηεο κε-Δπθιείδεηαο γεσκεηξίαο ζηελ Δπξψπε. Αθφκα ζπλέγξαςε αμηνζεκείσην έξγν ζηε γεσκεηξία θαη εηδηθφηεξα γηα ηελ Θεςνία ηςκ ακαθμβζχκ. Ο επίζεο Πέξζεο καζεκαηηθφο θαη κεραληθφο αι-Καξαηδί (Abu Bakr al-Karaji, 953-1029) εξγάζηεθε ζηε Βαγδάηε θαη ζπλέγξαςε ηξεηο πξαγκαηείεο κε ηηο νπνίεο εηζήγαγε καζεκαηηθέο απνδείμεηο. Πνιιέο απφ ηηο αιγεβξηθέο ηνπ εμηζψζεηο ρξεζηκνπνηνχληαη αθφκα θαη ζήκεξα. Έλαο αθφκα κε Άξαβαο (θαηαγφηαλ απφ ην ζεκεξηλφ Αθγαληζηάλ) κνπζνπικάλνο ήηαλ ν πνιπκαζήο καζεκαηηθφο, αζηξνλφκνο, γηαηξφο, ρεκηθφο, γεσγξάθνο, θηιφζνθνο θαη ηζηνξηθφο αι-Μπηξνπλί (al-Biruni, 973-1048) βκςζηυξ ζηδκ Γφζδ ςξ Αιβεξφληνο (Alberonius). Ήηαλ απφ ηνπο κεγαιχηεξνπο, αλ φρη ν κεγαιχηεξνο επηζηήκνλαο ηνπ Ηζιάκ ηνπ 11νπ αηψλα. Μηινχζε πεξζηθά, αξαβηθά, ζαλζθξηηηθά, ειιεληθά, εβξατθά, ζπξηαθά θαη κηα ηνπξθηθή δηάιεθην. Ο αι-Μπηξνπλί έγξαςε ζπλνιηθά 146 βηβιία, απφ ηα νπνία ηα 95 είλαη ζρεηηθά κε ηελ αζηξνλνκία θαη ηα καζεκαηηθά. Καηαδίθαζε ηελ αζηξνινγία ησλ σξνζθνπίσλ σο καγεία. Ο θξαηήξαο ΑθΜπζνμοκί ηεο ΢ειήλεο πήξε ηηκεηηθά ην φλνκά ηνπ. Ο αι-Σνπζί Ο γλσζηφο καο Πέξζεο αι-Σνπζί (Nasir al-Tusi, 1201-74) ή Σνπζί (Tusi), ήηαλ έλαο αθφκα πνιπκαζήο επηζηήκνλαο ηνπ Ηζιάκ, Ήηαλ καζεκαηηθφο, αζηξνλφκνο, βηνιφγνο, γηαηξφο, θηιφζνθνο, αξρηηέθηνλαο θαη ζενιφγνο. Έγξαςε πεξίπνπ 150 βηβιία ζηελ πεξζηθή θαη αξαβηθή γιψζζα. ΋ηαλ ν Μνγγφινο θαηαθηεηήο Υνπιαγνχ Υαλ θαηέθηεζε ηελ παηξίδα ηνπ, ν αι-Σνπζί ζπλεξγάζηεθε κε ηνλ θαηαθηεηή θαη ιέγεηαη φηη ηνλ ζπκβνχιεπζε λα θαηαθηήζεη ηε Βαγδάηε. Σνλ Φεβξνπάξην ηνπ 1258, ε Βαγδάηε έπεζε ζηα ρέξηα ησλ Μνγγφισλ, νη νπνίνη θαηέζθαμαλ ηνπο θαηνίθνπο ηεο καδί κε ηνλ ηειεπηαίν Αββαζίδε ραιίθε θαη θαηέζηξεςαλ ηηο γέθπξεο θαη ηα θαλάιηα θαη ην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο πφιεο. Απφ ην πιήγκα απηφ ν ηζιακηθφο πνιηηηζκφο δελ ζπλήιζε πνηέ. Ο Υνπιαγνχ Υαλ ίδξπζε ζην Αδεξκπατηδάλ έλα απφ ηα πην κεγάια αζηεξνζθνπεία ηεο επνρήο, φπνπ ν αι-Σνπζί εξγάζηεθε θαη δεκηνχξγεζε 148

αθξηβείο αζηξνλνκηθνχο πίλαθεο θαη πξνβιέςεηο ησλ θηλήζεσλ ησλ άζηξσλ, ηνπ Ήιηνπ, ηεο ΢ειήλεο θαη ησλ πιαλεηψλ. Ο αι-Σνπζί ζπλεηζέθεξε επίζεο θαη ζηελ επηζηήκε ηεο γεσκεηξίαο κε ηελ αλάπηπμε ελφο ρσξηζηνχ θιάδνπ, ηεο ηξηγσλνκεηξίαο Θα αλαθέξνπκε αθφκα έλα πνιπεπηζηήκνλα πνπ ζεκάδεςε ηνλ ηζιακηθφ Υξπζφ Αηψλα, ηνλ Άξαβα καζεκαηηθφ, αζηξνλφκν, θπζηθφ θαη θηιφζνθν αι-Υαυζάκ (Αιραδέλ), ν νπνίνο άθεζε ην ζηίγκα ηνπ κε ηηο εξγαζίεο ηνπ ζηελ θπζηθή, νπηηθή, νθζαικνινγία, αζηξνλνκία, καζεκαηηθά θαη κεηεσξνινγία. Ο αι-Υαυζάκ ζεσξείηαη απφ ηηο θνξπθαίεο επηζηεκνληθέο πξνζσπηθφηεηεο ηνπ θφζκνπ ηνπ 11νπ αη. Ο αι-Υαυζάκ (Ibn al-Haytham, 965-1040) γλσζηφο ζηε Γχζε σο Αιραδέλ (Alhazen) γελλήζεθε ζηελ Βαζφξα θαη ζπνχδαζε ζηε Βαγδάηε. Δθιήζε απφ ηνλ Φαηηκίδε ραιίθε ηεο Αηγχπηνπ αι-Υαθίκ γηα λα ζρεδηάζεη ηελ θαηαζθεπή θξάγκαηνο ζηνλ πνηακφ Νείιν, πεξίπνπ ζην ζεκείν πνπ ζήκεξα βξίζθεηαη ην Φξάγκα ηνπ Αζνπάλ. Ο αι-Υαυζάκ είδε πσο ε πξαγκαηνπνίεζε ηνπ εγρεηξήκαηνο απηνχ δελ ήηαλ εθηθηή θαη πξνζπνηήζεθε δηαλνεηηθή αζζέλεηα. Ο ραιίθεο ηνλ έζεζε ζε πεξηνξηζκφ θαη’ νίθνλ απφ ην 1011 σο ην 1021, έηνο ζαλάηνπ ηνπ ραιίθε. Ο Ηκπλ αι-Υαυζάκ (Αιραδέλ) ΢ην δηάζηεκα ηεο δεθαεηίαο πνπ ήηαλ έγθιεηζηνο, ν αι-Υαυζάκ έγξαςε ηνλ ζπνπδαίν έξγν ηνπ Βζαθίμ Οπηζηήξ (Kitab al-Manazir) θαη δεθάδεο πξαγκαηείεο πάλσ ζε ζέκαηα θπζηθήο, αζηξνλνκίαο θαη καζεκαηηθψλ. Αξγφηεξα ηαμίδεςε ζηελ ηζιακηθή Ηζπαλία θαη επεμέηεηλε ηηο γλψζεηο ηνπ ζηελ θπζηθή, ηελ ηαηξηθή θαη ηελ νθζαικνινγία. Σν Βζαθίμ Οπηζηήξ ηνπ αι-Υαυζάκ εθδφζεθε ζε ιαηηληθή κεηάθξαζε ηνλ 13ν αηψλα θαη επεξέαζε κεγάιν αξηζκφ Δπξσπαίσλ επηζηεκφλσλ, φπσο ηνλ Άγγιν θηιφζνθν Ρυηγεν Μπέζημκ, ηνλ Ηηαιφ ζπγγξαθέα θαη ιφγην Σγζακιπαηίζηα κηεθα Πυνηα, ηνλ παζίγλσζην Ηηαιφ δσγξάθν, γιχπηε, κεραληθφ θαη εθεπξέηε Λεμκάνκημ κηα Βίκηζζ θαη ηνλ αζηξνλφκν, καζεκαηηθφ θαη θηιφζνθν Γαθζθαίμ Γαθζθέζ, ηνλ Γάιιν 149

θηιφζνθν θαη ζπγγξαθέα Κανηέζζμ (René Descartes), ηνλ Γεξκαλφ αζηξνλφκν θαη καζεκαηηθφ Γζμπάκεξ Κέπθεν θαη πνιινχο άιινπο. Ο αι-Υαυζάκ έγξαςε πεξίπνπ 200 βηβιία απφ ηα νπνία ζψδνληαη 55, ζε αξαβηθή ή ιαηηληθή κεηάθξαζε. Απφ ηα γλσζηά ηνπ έξγα ηα πεξηζζφηεξα αθνξνχλ ζηα καζεκαηηθά, 23 απφ απηά ζηελ αζηξνλνκία, 14 ζηελ νπηηθή θαη θπζηθή θαη ηα ππφινηπα ζε άιια ζέκαηα. Έλαο θξαηήξαο ηεο ΢ειήλεο θαη έλαο αζηεξνεηδήο έρνπλ νλνκαζηεί Αιραδέλ πξνο ηηκήλ ηνπ κεγάινπ απηνχ Άξαβα επηζηήκνλα. Καηά ηελ δηάξθεηα ηεο Ηζιακηθήο Αλαγέλλεζεο, δεθάδεο επηζηήκνλεο πξνζέθεξαλ πνιιά ζηνλ θιάδν ησλ καζεκαηηθψλ θαη ηεο γεσκεηξίαο. Αλαθέξνκε κεξηθνχο απφ απηνχο: Ο ηνπξθηθήο θαηαγσγήο καζεκαηηθφο αι-Υακίλη ηκπλ Σνχξθ (Abd al-Hamid ibn Turk, 9νο αηψλαο), ζηηο δεπηεξνβάζκηεο εμηζψζεηο. Έρεη δηαζσζεί κφλν έλα θεθάιαην απφ ηνλ έξγν ηνπ Λμβζηή ακαβηαζυηδηα ζηζξ ιζηηέξ ελζζχζεζξ. Ο αι-Υακίλη ηκπλ Σνπξθ Ο Αηγχπηηνο καζεκαηηθφο θαη γεσκέηξεο ηκπλ Αζιάκ (Abu Kamil ibn Aslam, 850-930) ζηνπο άξξεηνπο αξηζκνχο. Ζ ηερληθή ηνπ πηνζεηήζεθε απφ ηνλ πζμ ηαθακημφπμ ιαεδιαηζηυ ηδξ ιεζαζςκζηήξ Δονχπδξ, ηνλ Ηηαιφ καζεκαηηθφ Φζιπμκάηζζ (Fibonacci. 1170-1250) γλσζηφ θαη σο Λεμκάνκημ ηδξ Πίγαξ (Leonardo Pisano). Έηζη ν ηκπλ Ηζιάκ ζπλέβαιε θαηά έλα κεγάιν κέξνο ζηελ εηζαγσγή ηεο άιγεβξαο ζηελ Δπξψπεο Ο Πέξζεο καζεκαηηθφο, (ζεσξείηαη απφ ηνπο κεγαιχηεξνπο κνπζνπικάλνπο γεσκέηξεο) θπζηθφο θαη αζηξνλφκνο αι-Κνπρί (Abu Sahl al-Kuhi, 940-1000) πξνζέθεξε πνιιά ζηα θέληξα βαξχηεηαο ησλ αζηέξσλ. Έγξαςε κηα πξαγκαηεία γηα ηνλ αζηξνιάβν ζηελ νπνία επηιχεη δχζθνια γεσκεηξηθά πξνβιήκαηα. Αθφκα πξέπεη λα αλαθεξζνχλ: Ο Άξαβαο καζεκαηηθφο θαη κειεηεηήο ηεο γεσκεηξίαο ηνπ Δπθιείδε αι-Οπγθιηληηζί (Abul al-Hasan al-Uqlidisi, 10νο αηψλαο) ζηελ 150

αξηζκεηηθή θαη ηε γεσκεηξία. {΢ηα αξαβηθά ν Δπθιείδεο πξνθεξφηαλ Οπθιίληηο (Uqlidis) θαη απηφ θαίλεηαη ζην φλνκα ηνπ ζπνπδαίνπ απηνχ Άξαβα καζεκαηηθνχ}. Ο αι-Οπγθιηληηζί είλαη ν πξψηνο καζεκαηηθφο πνπ γλσξίδνπκε φηη ρξεζηκνπνίεζε δεηαδζηά ηθάζιαηα ζηελ αξηζκεηηθή. ΢ηελ πξάμε ν ρσξηζκφο ησλ αθεξαίσλ αξηζκψλ απφ ηνπο δεθαδηθνχο γηλφηαλ κε έλα ηφλν πάλσ απφ ηνλ ηειεπηαίν αθέξαην αξηζκφ (εκείο απιψο ηνπο ρσξίδνπκε κε κηα ππνδηαζηνιή). Π.ρ ηνλ δεθαδηθφ αξηζκφ 65,214 ν αι-Οπγθιηληηζί ηνλ έγξαθε 65214, αιιά πάλσ απφ ηνλ αξηζκφ 5 έβαδε έλα ηφλν. Ο Άξαβαο καζεκαηηθφο θαη αζηξνιφγνο αι-Κακπηζί (Al-Qabisi, 10νο αηψλαο) γλσζηφο ζηε Γχζε κε ην ιαηηληθφ φλνκα Αιθακπίηηνπο (Alcabitius). Ζ αζηξνινγηθή πξαγκαηεία ηνπ Δζζαβςβή ζηδκ ηνίζδ ηςκ αζηένςκ έηπρε κεγάιεο δεκνζηφηεηαο ζηελ Δπξψπε. Μεηαμχ ησλ εηψλ 1473 θαη 1521 ην βηβιίν απηφ γλψξηζε δψδεθα εθδφζεηο ζηελ ιαηηληθή θαη αξθεηέο ζε άιιεο επξσπατθέο γιψζζεο. Ο αι-Βάθα αι-Μπνπξηδαλί Ο Πέξζεο, ν καζεκαηηθφο θαη αζηξνλφκνο αι-Βάθα αι-Μπνπξηδαλί (Abu al-Wafa alBuzjani, 940-998) εξγάζηεθε ζηελ Βαγδάηε θαη έγηλε γλσζηφο γηα ηηο εξγαζίεο ηνπ ζηελ ζθαηξηθή ηξηγσλνκεηξία, ηα καζεκαηηθά γηα ηνπο εκπφξνπο θαη επηρεηξεκαηίεο θαη ηελ ρξήζε ησλ ανκδηζηχκ ανζειχκ ζηδκ ανζειδηζηή. Έρνπλ ζσζεί επηά πξαγκαηείεο ηνπ γηα ηελ Αθιαβέζηδ ηνπ Πηνιεκαίνπ Κιαχδηνπ. Έγξαςε θαη αξθεηά καζεκαηηθά αιιά απηά δελ έρνπλ δηαζσζεί. Έλαο αθφκα κνπζνπικάλνο Πέξζεο, ν καζεκαηηθφο Ακπνχ Ναζξ Μαλζνχξ (Abu Nasr Mansur, 960-1036), έγηλε γλσζηφο γηα ηηο πξαγκαηείεο ηνπ ζηελ ζθαηξηθή ηξηγσλνκεηξία, ζηελ αζηξνλνκία θαη ζην ζρνιηαζκφ ειιεληθψλ επηζηεκνληθψλ έξγσλ. Ο καζεκαηηθφο, αζηξνλφκνο θαη θπζηθφο εβξατθήο θαηαγσγήο Μαξνθηλφο, πξνζήιπηνο ηνπ Ηζιάκ, αι-Μαγθξηκπί (Samaual AlMaghribi, 1130-80) ζπλέγξαςε ηελ καζεκαηηθή πξαγκαηεία ε ΢μθία ηδξ Άθβεαναξ. Αλ θαη γηνο Δβξαίνπ ξαβίλνπ, έγηλε γλσζηφο απφ έλα βηβιίν 151

ηνπ κε ηίηιν Γζαρεφδμκηαξ ημοξ Δαναίμοξ ζην νπνίν αζθνχζε ζθνδξή θξηηηθή ζηνλ Ηνπδατζκφ. Θα ηειεηψζνπκε ηελ παξάζεζε ησλ πην ζεκαληηθψλ (θαη γλσζηψλ ζηε Γχζε) καζεκαηηθψλ ηεο Ηζιακηθήο αλαγέλλεζεο κε ηνλ Πέξζε αι-Καζί (Jamshid al-Kashi, 1380-1429). Ο αι-Καζί γελλήζεθε ζε πεξηνρή ην Ηξάλ πνπ ήηαλ ππφ ηελ θαηνρή ηνπ Μνγγφινπ θαηαθηεηή Σακεξιάλνπ. ΋ηαλ ν Σακεξιάλνο πέζαλε ην 1405, ηνλ δηαδέρζεθε ν γηνο ηνπ ΢αρ Μηξδά. Ο λένο εγεκφλαο θαη ε ζχδπγφο ηνπ ε Πεξζίδα πξηγθίπηζζα Γθνραξζάλη έδεημαλ κεγάιν ελδηαθέξνλ γηα ηελ πξναγσγή ησλ επηζηεκψλ ζηε ρψξα θαη ζέζπηζαλ κεγάιν αξηζκφ ππνηξνθηψλ. Ο αι-Καζί Ήηαλ αθξηβψο ε επνρή γηα ηνλ λεαξφ αι-Καζί λα αξρίζεη κηα θαξηέξα πνπ ηνλ αλέδεημε σο ηνλ ζεκαληηθφηεξν καζεκαηηθφ θαη αζηξνλφκν ηεο επνρήο ηνπ. Σν 1409 ν γηνο ηνπ ΢άρε ίδξπζε ζηελ ΢ακαξθάλδε (ζήκεξα πφιε ηνπ Οπδκπεθηζηάλ) έλα εθπαηδεπηήξην (κεληξεζέ), πνπ αλαδείρζεθε κε ηνλ θαηξφ έλα απφ ηα ζπνπδαηφηεξα παλεπηζηήκηα ηνπ Ηζιάκ. Ο αιΚαζί δίδαμε εθεί, ελψ πξνζθιήζεθε απφ ηνλ εγγνλφ ηνπ Σακεξιάλνπ, ράλνπ ησλ Μνγγφισλ αιιά θαη ζπνπδαίν αζηξνλφκν θαη καζεκαηηθφ Οπινχγθ Μπεγθ (Ulugh Beg, 1394-1449), λα εξγαζηεί ζην αζηεξνζθνπείν ηεο ΢ακαξθάλδεο πνπ θέξεη ην φλνκά ηνπ. Ο αι-Καζί έγξαςε δεθάδεο αζηξνλνκηθέο πξαγκαηείεο, φπσο γηα ηα κεγέζε θαη ηηο απνζηάζεηο ησλ νπξαλίσλ ζσκάησλ (Γεο, ΢ειήλεο, Ήιηνπ θαη αζηέξσλ), γηα ηα φξγαλα πνπ πξέπεη λα δηαζέηεη έλα αζηεξνζθνπείν, γηα ηηο πιαλεηηθέο ζπδπγίεο, γηα ηηο γξακκηθέο παξεκβνιέο. Δίλαη ν εθεπξέηεο ελφο κεραληθνχ ππνινγηζηή, κε ηνλ νπνίν έιπζε αξθεηά πξνβιήκαηα γηα ηηο ζέζεηο θαη πξαγκαηηθέο ζπληεηαγκέλεο ηνπ Ήιηνπ ηεο ΢ειήλεο θαη ησλ πιαλεηψλ ζε ζπλδπαζκφ κε ηηο ειιεηπηηθέο ηξνρηέο. 152

Παξάιιεια έγξαςε κεγάιν αξηζκφ καζεκαηηθψλ πξαγκαηεηψλ. Ζ εξγαζία ηνπ γηα ηα ζπλεκίηνλα δηδάζθεηαη ζηε Γαιιία σο ην Θεχνδια ημο αθ-Καζί (Theorem d’ al-Kashi). Ζ ζπλεηζθνξά ηνπ ιακπξνχ ηζιακηθνχ πνιηηηζκνχ ζηνλ θφζκν ησλ ζεηηθψλ επηζηεκψλ πεξηιακβάλεη – φπσο είλαη γλσζηφ – ηνπο αξαβηθνχο αξηζκνχο, ηελ έλλνηα ηνπ κεδελφο ζηα καζεκαηηθά (ηλδηθή αλαθάιπςε πνπ πέξαζε ζηελ Δπξψπε κέζσ ησλ Αξάβσλ), ηνπο αιγφξηζκνπο θαη ηηο πξνεγκέλεο κειέηεο ζηελ άιγεβξα, ηελ αξηζκεηηθή, ηνλ ινγηζκφ, ηε γεσκεηξία θαη ηελ ηξηγσλνκεηξία.

Σν εμψθπιιν ηεο ιαηηληθήο έθδνζεο ηνπ βηβιίνπ ηνπ αι-Υαυζάκ Thesaurus Opticus ζην νπνίν πεξηγξάθεη πψο ν Αξρηκήδεο, κε ηε βνήζεηα παξαβνιηθψλ θαηφπηξσλ, ππξπφιεζε ηα ξσκατθά πινία.

153

10.02.

Αζηνμκμιία

Ζ Αζηξνλνκία - φπσο θαη ηα καζεκαηηθά - ήηαλ απφ ηηο επηζηήκεο πνπ αλαπηχρζεθαλ ζε πνιχ πςειφ βαζκφ θαηά ηελ επνρή ηνπ Υξπζνχ Αηψλα ηνπ Ηζιάκ (9νο-15νο αηψλαο). Οη Άξαβεο, Πέξζεο θαη άιινη επηζηήκνλεο. πνπ πξνεξρφηαλ απφ ιανχο ηνπ Ηζιάκ ζηε Μέζε Αλαηνιή, Κεληξηθή Αζία, Βφξεηα Αθξηθή θαη Αλδαινπζία, έρνληαο αθνκνηψζεη ηηο δηδαζθαιίεο ησλ αξραίσλ, Βαβπισλίσλ, Πεξζψλ, Διιήλσλ θαη Ηλδψλ αζηξνλφκσλ, παξήγαγαλ πιένλ απνηειέζκαηα ησλ δηθψλ ηνπο κειεηψλ θαη εξεπλψλ. [Μελ μερλάκε φηη ππφ ηνλ βαζηιηά ησλ Πεξζψλ Κφνμ θαη ηνλ δηάδνρφ ηνπ Γανείμ Α’ (6νο π.Υ. αη.), ε Βαβπιψλα έγηλε θέληξν ηεο γλψζεο θαη ηεο επηζηεκνληθήο πξνφδνπ. Οη Βαβπιψληνη επηζηήκνλεο παξαηεξνχζαλ ηα αζηξνλνκηθά θαηλφκελα, ζρεδίαζαλ ράξηεο ησλ αζηεξηζκψλ ηνπ νπξαλνχ θαη έζεζαλ ηα ζεκέιηα ησλ ζχγρξνλσλ καζεκαηηθψλ ηεο ηαηξηθήο θαη ηεο αζηξνλνκίαο. Γηα πνιινχο αηψλεο ν ιέμε «Υαιδαίνο» ήηαλ ζπλψλπκε ηεο ιέμεο «αζηξνλφκνο». Βαβπιψληνη αζηξνλφκνη Οη Έιιελεο πήξαλ αξθεηά ζηνηρεία θαη γηα ηηο ηξεηο απηέο επηζηήκεο απφ ηνπο Βαβπιψληνπο θαη ηηο αλέπηπμαλ ζε πνιχ πςειφ βαζκφ, ζε ζεκείν πνπ φινη νη πξσηνπφξνη επηζηήκνλεο ηεο ηζηνξίαο ζηα καζεκαηηθά (Γζυθακημξ, Δοηθείδδξ, Θαθήξ, Ίππανπμξ, Ποεαβυναξ θιπ), ηελ αζηξνλνκία (Ανίζηανπμξ, Δναημζεέκδξ, Κθαφδζμξ Πημθειαίμξ θιπ) θαη ηελ ηαηξηθή (Ηππμηνάηδξ, Γαθδκυξ, Γζμζημονίδδξ θιπ.) λα είλαη Έιιελεο. Οη Άξαβεο αζηξνλφκνη αλαθάιπςαλ έλα ζεκαληηθφ αξηζκφ αζηέξσλ πνιινί απφ ηνπο νπνίνπο έγηλαλ - θαη είλαη αθφκα θαη ζήκεξα - γλσζηνί κε ην αξαβηθφ ηνπο φλνκα, φπσο ηα αζηέξηα Αιδεβαξάλ θαη Αιηάηξ. Μειέηεζαλ επίζεο ηνλ ηξφπν ζρεκαηηζκνχ ησλ αζηέξσλ θαη ησλ αζηεξηζκψλ. 154

Οη πξψηεο ζπζηεκαηηθέο παξαηεξήζεηο ησλ άζηξσλ έγηλαλ επί επνρήο ηνπ ραιίθε Αι-Μακνχλ (9νο αηψλαο). Ηδξχζεθαλ αζηεξνζθνπεία ζηελ Γακαζθφ θαη ηε Βαγδάηε θαη έγηλαλ νη πξψηεο παξαηεξήζεηο ηνπ ήιηνπ, ηεο ζειήλεο θαη ησλ πιαλεηψλ απφ αζηξνλφκνπο ηνπ Ηζιάκ. Έρνκε ήδε ζπλαληήζεη ηνλ πξσηνπφξν καζεκαηηθφ θαη αζηξνλφκν αθΥμοανίγιζ, ν νπνίνο ζπλέηαμε έλα θαηάινγν κε ηηο θηλήζεηο ηνπ ήιηνπ, ηεο ζειήλεο θαη ησλ πέληε γλσζηψλ ηφηε πιαλεηψλ Σνλ 10ν αηψλα θπξηάξρεζε ε πξνζσπηθφηεηα ηνπ κεγάινπ Πέξζε αζηξνλφκνπ αι-΢νπθί (Abd al-Rahman al-Sufi, 903-986), γλσζηνχ ζηε Γχζε κε ην φλνκα Αδνθί (Azophi). Ο αι-΢νπθί εξγάζηεθε ζην Ηζθαράλ κειεηψληαο ηνπο Έιιελεο αζηξνλφκνπο θαη αλαζεψξεζε ηνλ θαηάινγν ησλ αζηέξσλ ηνπ Κιαχδηνπ Πηνιεκαίνπ. Σν 964 δεκνζίεπζε ην πεξίθεκν Βζαθίμ ηςκ Απθακχκ Αζηένςκ, φπνπ αλέιπε ην κέγεζνο θαη ηελ ιακπξφηεηα ησλ αζηέξσλ, πνιιά απφ ηα νπνία ηα πεξηέγξαςε κε εηθφλεο. Ο αι-΢νπθί Ο αι-΢νπθί εληφπηζε ηνπο πξψηνπο γαιαμίεο (πέξαλ ηνπ Γαθαλία ζηνλ νπνίν αλήθεη θαη ην δηθφ καο ειηαθφ ζχζηεκα). Απηνί ήηαλ: ην Μέβα Νέθμξ ημο Μαββεθάκμο16, ην νπνίν ήηαλ νξαηφ απφ ηελ Τεκέλε, αιιά φρη απφ ην Ηζθαράλ, πξάγκα πνπ ζεκαίλεη φηη ν αι-΢νπθί ηαμίδεςε σο εθεί. Καη ηνλ Γαθαλία ηδξ Ακδνμιέδαξ17, πνπ είλαη ην πην απνκαθξπζκέλν νπξάλην ζψκα, νξαηφ κε γπκλφ κάηη. Ο αι-΢νπθί έγξαςε επίζεο πξαγκαηεία γηα ηνλ αζηξνιάβν θαη πεξηέγξαςε εθαηνληάδεο ρξήζεηο ηνπ ζηελ αζηξνλνκία, αζηξνινγία, σξνζθφπηα, λαπζηπινΐα, θιπ.

Σν Μέγα Νέθνο ηνπ Μαγγειάλνπ είλαη έλαο γαιαμίαο δνξπθφξνο ηνπ δηθνχ καο Γαιαμία. Απέρεη απφ ηε Γε πεξίπνπ 165.000 έηε θσηφο. Ήηαλ άγλσζηνο ζηε Γχζε σο ην 1519, φηαλ ν Πνξηνγάινο ζαιαζζνπφξνο Φεξδηλάλδνο Μαγγειάλνο ηνλ εληφπηζε ζε έλα ηαμίδη ηνπ. ΢’ απηφλ νθείιεηαη θαη ε νλνκαζία ηνπ. 17 Ο Γαιαμίαο ηεο Αλδξνκέδαο απέρεη απφ ηε Γε 2,5 εθαηνκκχξηα έηε θσηφο θαη αλήθεη ζηελ ίδηα Οκάδα Γαιαμηψλ κε ηηλ δηθφ καο Γαιαμία. Ο Γαιαμίαο ηεο Αλδξνκέδαο δηαζέηεη έλα ηξηζεθαηνκκχξην άζηξα, δειαδή πεξίπνπ ηέζζεξηο θνξέο πεξηζζφηεξα απφ ηνλ Γαιαμία καο. 16

155

Ο θξαηήξαο ηεο ζειήλεο Αδνθί θαη ν ειάζζσλ πιαλήηεο Αιζνπθί νλνκάζηεθαλ έηζη γηα λα ηηκεζεί ν ζπνπδαίνο απηφο επηζηήκνλαο. Ο Ηκπλ Γηνπλνχο (ibn Yunus, 950-1009) ήηαλ απφ ηνπο ζπνπδαηφηεξνπο Αηγχπηηνπο κνπζνπικάλνπο αζηξνλφκνπο, πξσηνπφξνο ηεο επνρήο ηνπ θαη γλσζηφο γηα ηελ αθξίβεηα ησλ κεηξήζεσλ θαη ηελ πξνζήισζή ηνπ ζηηο ιεπηνκέξεηεο. Ο παηέξαο ηνπ ήηαλ ιφγηνο θαη δηάζεκνο ηζηνξηθφο, έγξαςε κηα δίηνκε ηζηνξία ηεο Αηγχπηνπ. Ο ηκπλ Γηνπλνχο εξγάζηεθε ζην Κάηξν επί 26 ρξφληα πάλσ ζε αζηξνινγηθά θαη αζηξνλνκηθά ζέκαηα. Πεξηέγξαςε 40 ζπδπγίεο πιαλεηψλ θαη 30 εθιείςεηο ηεο ζειήλεο. Έλαο θξαηήξαο ηεο ζειήλεο πήξε ην φλνκα Ηιπκ Γζμοκμφξ πξνο ηηκή ηνπ. Ο αι-Εαξθάιη θαη ν αζηξνιάβνο Έλαο γλσζηφο κνπζνπικάλνο αζηξνλφκνο θαη θαηαζθεπαζηήο νξγάλσλ παξαηήξεζεο ήηαλ ν θαηαγφκελνο απφ ην Σνιέδν αιΕαξθαιί (αl-Zarqali, 1029-87) γλσζηφο ζηε Γχζε σο Αξδαρέι (Arzachel). Ο αι-Εαξθαιί, πνπ ήηαλ ηαιαληνχρνο καζεκαηηθφο, γεσκέηξεο θαη αζηξνλφκνο εξγάζηεθε θαη δίδαμε ζηελ Κφξληνκπα, ηεο αξαβηθήο Αλδαινπζίαο. Ζ δνπιεηά ηνπ επεξέαζε πνιινχο αζηξνλφκνπο θαη επηζηήκνλεο, φπσο ν πεξίθεκνο θηιφζνθνο ζιπκ Ρμοζκη (Ααεννυδξ), ηνλ νπνίν ζα ζπλαληήζνπκε ζε επφκελεο ζειίδεο, θαζψο θαη ν ζπνπδαίνο Πνισλφο αζηξνλφκνο Κμπένκζημξ. Μεηαμχ ησλ νξγάλσλ πνπ θέξεηαη φηη θαηαζθεχαζε ν αι-Εαξθάιη ήηαλ έλαο αζηξνιάβνο θαη κηα θιεςχδξα. Δπίζεο ν αι-Εαξθάιη ήηαλ επηθεθαιήο ηεο νκάδαο επηζηεκφλσλ πνπ θαηαζθεχαζαλ ηνπο πεξίθεκνπο Πίλαθεο ηνπ Σνιέδν. Οη αζηξνλνκηθνί απηνί πίλαθεο ρξεζηκνπνηνχληαλ γηα ηελ πξφβιεςε ησλ θηλήζεσλ ηνπ ήιηνπ, ηεο ζειήλεο θαη ησλ πιαλεηψλ ζε ζρέζε κε ηνπο απιαλείο αζηέξεο. Ο θξαηήξαο ηεο ζειήλεο Αξδαρέι νλνκάζηεθε έηζη πξνο ηηκή ηνπ. Γλσξίζακε ήδε ηνλ ζπνπδαίν Πέξζε καζεκαηηθφ, αζηξνλφκν, θηιφζνθν θαη πνηεηή Οιάν Καβζάι θαη είδακε φηη ηνπ είρε παξαρσξεζεί απφ ηνλ ΢ειηδνχθν ζνπιηάλν έλα αζηεξνζθνπείν κε ην νπνίν κέηξεζε κε κεγάιε αθξίβεηα ηνλ ρξφλν ηνπ ειηαθνχ έηνπο. Δπίζεο ζπλέηαμε έλα αζηξηθφ εκεξνιφγην, ην νπνίν, κε κεξηθέο παξαιιαγέο, ρξεζηκνπνηείηαη 156

αθφκα θαη ζήκεξα ζην Ηξάλ θαη ζην Αθγαληζηάλ. Σέινο, απέδεημε φηη ην ΢χκπαλ δελ θηλείηαη γχξσ απφ ηε Γε, φπσο πίζηεπε σο ηφηε ν θφζκνο. Μφλν ν Ανίζηανπμξ μ ΢άιζμξ είρε (ηνλ 4ν π.Υ. αηψλα) αλαπηχμεη θαη δηαηππψζεη ηελ ειηνθεληξηθή ζεσξία, ζχκθσλα κε ηελ νπνία μ Ήθζμξ είκαζ ημ ηέκηνμ ημο δθζαημφ ιαξ ζοζηήιαημξ ηαζ υηζ δ Γδ βονίγεζ βφνς απ’ αοηυκ ηαζ υπζ ημ ακηίζηνμθμ. {Ζ ζεσξία ηνπ Αξίζηαξρνπ απνδείρζεθε κεηά απφ 1750 ρξφληα απφ ηνλ Πνισλφ αζηξνλφκν Κμπένκζημ}. Ο Αξίζηαξρνο πίζηεπε αθφκα, φηη εθφζνλ νη αζηέξεο θαίλνληαη αθίλεηνη, ζα πξέπεη λα βξίζθνληαη ζε άπεηξε απφζηαζε απφ ηνλ Ήιην. Ζ ζεσξία ηνπ Αξίζηαξρνπ δελ έγηλε απνδεθηή απφ ηνπο ζχγρξνλνχο ηνπ θαη κάιηζηα θαηεγνξήζεθε σο αζεβήο πξνο ηνπο ζενχο. Ο έλαζηξνο νπξαλφο απφ ην αζηεξνζθνπείν Οπινχγθ Μπεγθ Δίδακε φηη ν εγγνλφο ηνπ Σακεξιάλνπ Οοθμφβη Μπεβη, εθηφο απφ ράλνο ηνπ κνγγνιηθνχ Ηιραλάηνπ ηεο Πεξζίαο, ήηαλ θαη θαιφο καζεκαηηθφο θαη αζηξνλφκνο. Ίδξπζε ζηε ΢ακαξθάλδε (ηνπ Οπδκπεθηζηάλ) ην κεγαιχηεξν αζηεξνζθνπείν ηεο Αλαηνιήο. Απηφ θαηαζηξάθεθε ην 1449, ηα εξείπηά ηνπ αλαθαιχθζεθαλ ην 1908 θαη ζηε ζέζε ηνπ ρηίζηεθε ην 1970 ην Μμοζείμ Αζηενμζημπείμο Οοθμφβη Μπεβη. Αθφκα γηα λα ηηκεζεί ν κεγάινο απηφο αζηξνλφκνο, έλαο θξαηήξαο ζηε ΢ειήλε νλνκάζηεθε Οοθμφβη Μπεβη θαη ν αζηεξνεηδήο 2439 πήξε ην φλνκα Οοθμοιπέη. Έλαο δηάζεκνο Άξαβαο κνπζνπικάλνο αζηξνλφκνο ηνπ 9νπ αηψλα ήηαλ ν αι-Φαξγθαλί (al-Farghani) γλσζηφο ζηε Γχζε σο Αιθξάγθαλνπο (Alfraganus). Δξγάζηεθε ζηε Βαγδάηε ππφ ηνλ ραιίθε αι-Μακνχλ θαη αξγφηεξα ζην Κάηξν. Αζρνιήζεθε κε ηνλ ππνινγηζκφ ηεο πεξηκέηξνπ ηεο Γεο. Έγξαςε κηα πξαγκαηεία γηα ηνλ αζηξνιάβν. Δπίζεο ν αι-Φαξγθαλί θαηαζθεχαζε έλα κεγάιν Νεζθυιεηνμ18, ην νπνίν ηνπνζέηεζε ζε έλα λεζάθη ηνπ πνηακνχ. Σν βηβιίν ηνπ αι-Φαξγθαλί ΢ημζπεία επί ηςκ ηζκήζεςκ ηςκ μονακίςκ ζςιάηςκ ήηαλ κηα θαιή πεξηγξαθή ηεο Αθιαβέζηδξ ηνπ Πηνιεκαίνπ 18

Όξγαλν κέηξεζεο ηεο θαζαξφηεηαο ησλ λεξψλ ηνπ πνηακνχ Νείινπ, αιιά θαη θαη ηεο ζηάζκεο ησλ πδάησλ θαηά ηηο εηήζηεο πεξηφδνπο ησλ πιεκκπξψλ. 157

Κιαχδηνπ, κεηαθξάζηεθε ζηα ιαηηληθά θαη ήηαλ πνιχ δεκνθηιέο ζηνπο Δπξσπαίνπο αζηξνλφκνπο ηνπ 12νπ αηψλα. Ο ζειεληαθφο θξαηήξαο Αθθνάβηακμοξ πήξε ην φλνκά ηνπ. Απφ ηνπο πην επηθαλείο καζεκαηηθνχο, αζηξνλφκνπο θαη αζηξνιφγνπο ηνπ 10νπ αηψλα ππήξμε ν Άξαβαο κνπζνπικάλνο Αι-Μπαηαλί (alBattani, 858-929) γλσζηφο κε ην ιαηηληθφ ηνπ φλνκα Αικπαηέληνπο (Albategnius). Γελ μέξνπκε πνιιά πξάγκαηα γηα ηε δσή ηνπ. Ο παηέξαο ηνπ ήηαλ δηάζεκνο θαηαζθεπαζηήο επηζηεκνληθψλ νξγάλσλ. Ο ΑιΜπαηαλί έγηλε γλσζηφο γηα ηελ εηζαγσγή ηξηγσλνκεηξηθψλ εμηζψζεσλ, γηα ηνλ πξνζδηνξηζκφ ηνπ ειηαθνχ έηνπο ζε 365 κέξεο, 6 ψξεο, 46 ιεπηά θαη 24 δεπηεξφιεπηα, γηα ηνλ ζρεδηαζκφ λέσλ πηλάθσλ γηα ηνλ ήιην θαη ηε ζειήλε. ΋ιεο νη αζηξνλνκηθέο ηνπ παξαηεξήζεηο πεξηιακβάλνληαη ζην βηβιίν ηνπ Kitab az-Zij (Βζαθίμ Αζηνμκμιίαξ), πνπ κεηαθξάζηεθε ζηα ιαηηληθά θαη ηα ηζπαληθά θαη ήηαλ γλσζηφ γηα πνιινχο αηψλεο ζε δπηηθνχο αζηξνλφκνπο, φπσο ν Κνπέξληθνο, ν Σχρν Μπξάρε, ν Κέπιεξ θαη ν Γαιηιαίνο. Ο αι-Μπαηαλί Ο θξαηήξαο ηεο ζειήλεο Αθιπαηέκζμοξ νλνκάζηεθε έηζη πξνο ηηκή ηνπ. Μεηαμχ ησλ κνπζνπικάλσλ επηζηεκφλσλ θαη αζηξνλφκσλ πνπ πξέπεη λα αλαθεξζνχλ αθφκα πεξηιακβάλνληαη: Ο αι-Ναραβαληί (Muhammad al-Nahavandi, πέζαλε ην 803) απφ ηελ Πεξζία είλαη έλαο απφ ηνπο παιαηφηεξνπο κνπζνπικάλνπο αζηξνλφκνπο ηνπ 8νπ θαη 9νπ αηψλα. Δξγάζηεθε ηελ επνρή ηνπ ραιίθε αι-Μαλζνχξ ζηελ Αθαδεκία ηεο Γθνπληηζαπνχξ ηεο Πεξζίαο. Ο Μπνπηδαλί (Muhammad al-Buzjani, 940-998), Πέξζεο καζεκαηηθφο, γεσκέηξεο θαη αζηξνλφκνο πνπ εξγάζηεθε ηα ηειεπηαία ζαξάληα ρξφληα ηεο δσήο ηνπ ζηε Βαγδάηε. Ο Άξαβαο αι-΢αηίξ (Ibn Al-Shatir, 1304-75) καζεκαηηθφο, δηαθεθξηκέλνο αζηξνλφκνο θαη εθεπξέηεο. Καηαζθεχαζε δηάθνξα φξγαλα, κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη ειηαθά ξνιφγηα θαη κειέηεζε θαη εξγάζηεθε πάλσ ζηελ Αθιαβέζηδ ηνπ Κιαχδηνπ Πηνιεκαίνπ. 158

Ο αι-Μπηηξνπηδί (Nur Al-Bitruji), γλσζηφο ζηε Γχζε κε ην ιαηηληθφ Αιπεηξάηδηνπο (Alpetragius), ήηαλ επηθαλήο αζηξνλφκνο ηεο ηζιακηθήο Αλδαινπζίαο ηεο Ηζπαλίαο θαη παξάιιεια αζθνχζε ηα ρξέε θαδή (ν θαδήο ήηαλ δηθαζηήο, πνπ απνθάζηδε κε βάζε ηνλ ηζιακηθφ λφκν). Ο αιΜπηηξνπηδί ήηαλ ν πξψηνο αζηξνλφκνο πνπ παξνπζίαζε έλα αζηξνλνκηθφ ζχζηεκα ην νπνίν δελ βαζηδφηαλ ζηα θείκελα ηνπ Κιαχδηνπ Πηνιεκαίνπ. Σν Βζαθίμ ηδξ εεςνδηζηήξ αζηνμθμβίαξ/ημζιμθμβίαξ ηνπ αιΜπηηξνπηδί κεηαθξάζηεθε ζηα ιαηηληθά θαη εβξατθά θαη ήηαλ πνιχ γλσζηφ ζηελ Δπξψπε απφ ηνλ 13ν σο θαη ηνλ 16ν αηψλα. Ο ζειεληαθφο θξαηήξαο Αιπεηξάηδηνπο πήξε ην φλνκά ηνπ Έλαο αθφκα πνιπκαζήο επηζηήκνλαο θαη πνηεηήο, πνπ ζπλεηζέθεξε πνιιά ζηα καζεκαηηθά, ηελ αζηξνλνκία, ηε γεσγξαθία, ηελ ηαηξηθή, ηε ζεσξία ηεο κνπζηθήο, ηε ξεηνξηθή, ηε ζενινγία θαη ηε θηινζνθία ήηαλ ν Πέξζεο αι-΢ηξαδί (al-Shirazi. 1237-1311). Ήηαλ πνιπγξαθφηαηνο, έγξαςε δεθάδεο βηβιίσλ, πνπ ζρεηίδνληαη κε ηα παξαπάλσ ζέκαηα. ΢ρέδην απφ ρεηξφγξαθν ηνπ αι-΢ηξαδί πνπ απεηθνλίδεη ηελ ειιεηπηηθέο ηξνρηέο ησλ πιαλεηψλ Ο ειιεληθήο θαηαγσγήο αι-Φαζ Υαδηλί (Abu al-Fath Khazini, 12νο αηψλαο), ήηαλ ζθιάβνο ζηελ πφιε Μαξβ ηεο Πεξζίαο. Ο θχξηφο ηνπ θξφληηζε λα εθπαηδεπηεί ζηα καζεκαηηθά θαη ζηε θηινζνθία θαη ηνλ έζηεηιε θνληά ζηνλ κεγάιν Πέξζε πνηεηή θαη πνιπκαζή Οιάν Καβζάι. Σα πην γλσζηά ηνπ έξγα: Ζ ζζμννμπία ηδξ ΢μθίαξ, Πναβιαηεία βζα ηδκ αζηνμκμιζηή ζμθία, Αζηνμκμιζηυξ Πίκαηαξ θαη άιια. Ο Πέξζεο καζεκαηηθφο θαη αζηξνλφκνο αι-Νατξηδί (al-Nairizi, 865922), γλσζηφο ζηε Γχζε σο Ναδίξηνπο (Nazirius), έγξαςε βηβιίν γηα ηα αηκνζθαηξηθά θαηλφκελα, ζρφιηα πάλσ ζηα έξγα ηνπ Δπθιείδε θαη ηνπ Πηνιεκαίνπ θαη κηα απφδεημε ηνπ Ππζαγνξείνπ ζεσξήκαηνο. Έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθνχο αζηξνιφγνπο ηεο απιήο ησλ Αββαζηδψλ ήηαλ ν Πέξζεο αι-Μπαιρί (Abu Mashar al-Balkhi, 787-886), γλσζηφο ζηε Γχζε σο Αικπνπζάξ (Albusar). Έγξαςε αξθεηά εγρεηξίδηα

159

πξαθηηθήο αζηξνινγίαο, πνπ επεξέαζαλ βαζεηά ηφζν ηνπο Μνπζνπικάλνπο φζν θαη ηνπο Βπδαληηλνχο θαη Γπηηθνεπξσπαίνπο. Ο Μαζαιάρ ηκπλ Αζάξη (Masha'allah ibn Athari, 740-815) ήηαλ Δβξαίνο απφ ηε Βαζφξα ηνπ Ηξάθ θαη θνξπθαίνο αζηξνιφγνο θαη αζηξνλφκνο ηνπ 8νπ αηψλα. Ο θξαηήξαο ηεο ζειήλεο Μεζάια ηνπ νθείιεη ηελ νλνκαζία ηνπ. Αθφκα έλαο απφ ηνπο καζεκαηηθνχο, αζηξνλφκνπο θαη θηινζφθνπο ηνπ Ηζιάκ ήηαλ ν Άξαβαο αι-Φαδαξί (al-Fazari) πνπ πέζαλε ην 796 ή ην 806. Ο αι-Φαδαξί κεηέθξαζε πνιιά ειιεληθά επηζηεκνληθά βηβιία ζηα αξαβηθά θαη πεξζηθά θαη επίζεο βηβιία ηνπ ζπνπδαίνπ Ηλδνχ καζεκαηηθνχ θαη αζηξνλφκνπ Βναπιαβημφπηα. Λέγεηαη επίζεο φηη θαηαζθεχαζε ηνλ πξψην αζηξνιάβν ηνπ ηζιακηθνχ θφζκνπ.

Ο αι-Φαδαξί Χο ηψξα, ζην θεθάιαην απηφ εμεηάζακε ηελ επηζηήκε ηεο Αζηξνλνκίαο, φπσο εμειίρζεθε απφ ηελ επνρή ησλ Βαβπισλίσλ, ησλ Πεξζψλ, ησλ Ηλδψλ θαη ησλ Διιήλσλ σο ηε ζηηγκή πνπ νη ηειεπηαίνη παξάδσζαλ ηε ζθπηάιε ζηνπο επηζηήκνλεο ηνπ Ηζιάκ. Ζ Αζηξνλνκία φκσο είλαη πνιχ ζηελά ζπλδεδεκέλε κε ηελ Αζηξνινγία, αλ θαη ζήκεξα ε αζηξνινγία δελ αλαγλσξίδεηαη σο επηζηήκε, αιιά σο ςεπδνεπηζηήκε ή παξαεπηζηήκε ή πξνθαηάιεςε. Ζ Αζηξνινγία είλαη λφζν ηέθλν ηεο αζηξνλνκίαο. Αλ φρη φινη, ην ζπληξηπηηθφ πνζνζηφ απηψλ πνπ απηνπξνζδηνξίδνληαη σο αζηξνιφγνη, είλαη άλζξσπνη πνπ εθκεηαιιεχνληαη ζπλεηδεηά ηελ εππηζηία, ηελ αθέιεηα θαη ηελ έιιεηςε παηδείαο ελφο πνιππιεζνχο θνηλνχ – θπξίσο γπλαηθείνπ - πνπ δηςά λα κάζεη πψο ε ζέζε ησλ νπξαλίσλ ζσκάησλ θαηά ηελ εκέξα γέλλεζήο ηνπ, επεξεάδεη ην κέιινλ ηνπ, ηελ επηπρία ηνπ, ηηο θηιίεο ηνπ, ηα εξσηηθά ή ηα επαγγεικαηηθά ηνπ πξνβιήκαηα ή αθφκα θαη ηελ πγεία ηνπ. Ζ αζηξνλνκία θαη ε αζηξνινγία έρνπλ θνηλέο ξίδεο απφ ηελ επνρή ησλ Βαβπισλίσλ θαη σο ηελ Αλαγέλλεζε. Πάξα πνιινί γλσζηνί επηζηήκνλεο 160

αζηξνλφκνη ηεο ηζηνξίαο ήηαλ ηαπηφρξνλα αζηξνλφκνη θαη αζηξνιφγνη, φπσο νη Βαβπιψληνη, νη Υαιδαίνη θαη νη Αηγχπηηνη. Απφ ηνπο Έιιελεο, ν Ποεαβυναξ, πνπ είρε πάεη ζηελ Βαβπιψλα, ν Διπεδμηθήξ, ν Θευθναζημξ, ν Ζναηθείδδξ μ Πμκηζηυξ, ν Κανκεάδδξ, ν Γέιζκμξ μ Ρυδζμξ θαη ν Κθαφδζμξ Πημθειαίμξ, εθηφο απφ ηηο αζηξνλνκηθέο ηνπο παξαηεξήζεηο, ζηα έξγα ηνπο είραλ θαη πιήζνο αζηξνινγηθψλ ζηνηρείσλ. Οη αξραίνη Έιιελαο αληέγξαςαλ απφ ηνπο Βαβπιψληνπο θαη άιινπο αλαηνιηθνχο ιανχο ηελ έλλνηα ηεο εβδνκάδαο (ηέζζεξηο εβδνκάδεο θιείλνπλ έλα ζειεληαθφ θχθιν). Απηή ηελ έλλνηα ηελ ζπλδχαζαλ κε ηελ ζξεζθεία ηνπο θαη έδσζαλ νλφκαηα ζενηήησλ ζηηο 7 εκέξεο ηεο εβδνκάδαο. Έηζη, ε πξψηε εκέξα ήηαλ αθηεξσκέλε ζηνλ Ήιην (Κπξηαθή), ε δεχηεξε ζηελ ΢ειήλε (Γεπηέξα), ε ηξίηε ζηνλ Άξε (Σξίηε), ε ηέηαξηε ζηνλ Δξκή (Σεηάξηε), ε Πέκπηε ζηνλ Γία (Πέκπηε), ε έθηε ζηελ Αθξνδίηε (Παξαζθεπή) θαη ε έβδνκε ζηνλ Κξφλν (΢άββαην). Σα γχδζα Απφ ηνπο Έιιελεο νη νλνκαζίεο ησλ εκεξψλ πέξαζαλ ζηνπο Ρσκαίνπο, ρσξίο κεηαβνιέο, αιιά κεηαθξαζκέλεο ζηελ ιαηηληθή γιψζζα, απφ ηελ νπνία πέξαζαλ έηζη θαη ζε άιιεο επξσπατθέο γιψζζεο. ΢ηα αγγιηθά Sunday (ε Κπξηαθή) ζεκαίλεη δ διένα ημο Ήθζμο, ζηα ηηαιηθά Lunedi (ε Γεπηέξα) ζεκαίλεη δ ιένα ηδξ ΢εθήκδξ, ζηα γαιιηθά Mardi (ε Σξίηε) ζεκαίλεη ε ιένα ημο Άνδ, ζηα ηζπαληθά Μiércoles (Σεηάξηε) ζεκαίλεη δ ιένα ημο Δνιή, ζηα θαηαιαληθά Dijous ζεκαίλεη δ ιένα ημο Γία, ζηα ξνπκαληθά Vineri (Παξαζθεπή) ζεκαίλεη δ ιένα ηδξ Αθνμδίηδξ θιπ. Πάξα πνιινί απφ ηνπο κνπζνπικάλνπο αζηξνλφκνπο επηζηήκνλεο (Πέξζεο, Άξαβεο, ΢χξνπο θιπ) πνπ ήδε αλαθέξακε παξαπάλσ, ζεσξνχζαλ ηελ αζηξνινγία σο έλα θιάδνο ηεο αζηξνλνκίαο θαη ήηαλ καδί θαη αζηξνιφγνη. Αλαθέξνκε ελδεηθηηθά ηνπο: αθ-΢μοθί, αθ-Μπαηακί, Μμον αθ-Μπζηνμοηγί, αθ-Μπαθπί, Μαζαθάπ ζιπκ Αεάνζ, αθ-Σμοζί, αθΜπζνμοκί, αθ-Φαγανί θαη άιινπο.

161

Τπήξμαλ φκσο θαη αξθεηνί ζενιφγνη, λνκηθνί θαη θηιφζνθνη πνπ έγξαςαλ αληη-αζηξνινγηθέο πξαγκαηείεο γηαηί πίζηεπαλ φηη ζχκθσλα κε ηηο δηδαρέο ηνπ Ηζιάκ, θακηά άιιε δχλακε εθηφο απφ ηε βνχιεζε ηνπ Θενχ δελ ήηαλ ζε ζέζε λα επεξεάζεη ηε δσή θαη ηε κνίξα ηνπ αλζξψπνπ Πνιινί απφ ηνπο αζηξνιφγνπο ζήηεπζαλ ζηελ απιή θάπνηνπ ραιίθε ή ράλνπ ή Οζσκαλνχ ζνπιηάλνπ. Οη απφςεηο ησλ ερζξψλ ηεο αζηξνινγίαο δελ εκπφδηδαλ ηνπο ζξεζθεπηηθνχο θαη θνζκηθνχο εγέηεο λα δεηνχλ απφ ηνπο αζηξνιφγνπο ηνπο ηελ κειέηε ηνπ σξνζθνπίνπ θαη ηελ εμαγσγή ζπκπεξαζκάησλ θαη πξνβιέςεσλ. Αζηξνλφκνο (ραξαθηηθφ ηνπ Durer) Πνιινί ραιίθεδεο ή ζνπιηάλνη εμαξηνχζαλ ηελ έλαξμε πνιεκηθήο πξνεηνηκαζίαο γηα εθζηξαηεία ή ηελ απφθαζε γηα ηε ζεηξά δηαδνρήο ηνπο ή ηελ επηινγή ηνπ πξνζψπνπ πνπ ζα γηλφηαλ βεδίξεο ή αθφκα θαη κε πνηα απφ ηηο παιιαθίδεο ηνπ ραξεκηνχ ζα θνηκεζνχλ, απφ ηηο ζπκβνπιέο ηνπ πξνζσπηθνχ ηνπο σξνζθφπνπ. Ζ ηνπνζεζία γηα ηελ ίδξπζε ηεο πξσηεχνπζαο ησλ Αββαζηδψλ Βαγδάηεο ήηαλ, φπσο είδακε απνηέιεζκα, πξφβιεςεο ηνπ αζηξνιφγνπ ηνπ ραιίθε.

162

10.03.

Υδιεία ηαζ Αθπδιεία

Ζ ζρέζε ηεο Υεκείαο κε ηελ Αιρεκεία είλαη πεξίπνπ παξφκνηα κε ηε ζρέζε ηεο Αζηξνλνκίαο κε ηελ Αζηξνινγία, δειαδή ε αιρεκεία είλαη λφζν παηδί ηεο ρεκείαο θαη θπζηθά δελ είλαη επηζηήκε, είλαη παξαεπηζηήκε ή ςεπδνεπηζηήκε. Ζ πξνέιεπζε ηεο αξαβηθήο ιέμεο αθπδιεία (al-kimya) είλαη ζχλζεηε, απφ ην αξαβηθφ άξζξν αι θαη ηελ αηγππηηαθή ιέμε ρεκ (καχξνο) ή ηελ ειιεληθή ρπκεία (απφ ην ξήκα ρέσ) πνπ ζήκαηλε ηελ ηήμε (ην ρχζηκν) ησλ κεηάιισλ πξνθεηκέλνπ λα αλακεηρζνχλ κε ζθνπφ παξαρζεί έλα πνιχηηκν κέηαιιν – ρξπζφο19. Μεζαησληθή απεηθφληζε ηεο Αιρεκείαο Αλεμάξηεηα απφ ηελ πξαγκαηηθή πξνέιεπζε ηεο ιέμεο, θαίλεηαη φηη θαη νη δπν πνιηηηζκνί (αηγππηηαθφο θαη ειιεληθφο) ζπλέβαιαλ ζεκαληηθά ζηελ πξνψζεζε θαη εμέιημε ηεο αιρεκείαο θαη ηεο επηζηήκεο ηεο ρεκείαο. Οη αιρεκηζηέο ζηελ αξραία Κίλα επεμεξγάδνληαλ κέηαιια θαη ρξεζηκνπνηνχζαλ βφηαλα θαη θπηηθά ζθεπάζκαηα γηα θαξκαθεπηηθνχο ζθνπνχο. Ζ θηλεδηθή αιρεκεία δαλείζηεθε πνιιέο ηδέεο απφ ηελ – αλαπηπγκέλε ζηε ρψξα απηή παξαδνζηαθή ηαηξηθή ε νπνία ζηεξηδφηαλ ζηελ βαζηθή έλλνηα ηνπ Σαντζκνχ πεξί ηεο χπαξμεο δπν αληίζεησλ δπλάκεσλ ηνπ Γζκ (αξζεληθφζεηηθφ) θαη ηνπ Γζακβη (ζειπθφ-παζεηηθφ) πνπ ζρεκαηίδνπλ έλα θχθιν ν νπνίνο ζπκβνιίδεη ηελ νιφηεηα, ην ΢χκπαλ. Οη δπν απηέο δπλάκεηο αιιεινζπκπιεξψλνληαη θαη εμηζνξξνπνχληαη. Σνπο αξραίνπο Έιιελεο απαζρνινχζε ε αλαδήηεζε ηεο αιήζεηαο θαη ησλ αηηηψλ. Γηα πξψηε θνξά επηζηήκνλεο θαη θηιφζνθνη φπσο ν Θαθήξ, μ Ακαλίιακδνμξ, μ Γδιυηνζημξ, μ Διπεδμηθήξ, μ Δπίημονμξ θαη άιινη, απνξξίπηνπλ ηελ παξέκβαζε ππεξθπζηθψλ δπλάκεσλ θαη απνδίδνπλ ηα 19

΢χκθσλα κε ην βπδαληηλφ ιέμηθφ ΢νχδα ή ΢νπΐδα σο ρπκεία νξίδεηαη «ε ηνπ αξγχξνπ θαη ρξπζνχ θαηαζθεπή». 163

θπζηθά θαηλφκελα ζε θπζηθνχο λφκνπο. Οη ηδέεο ησλ θηινζφθσλ απηψλ ήηαλ ε απαξρή ησλ ζεκεξηλψλ ελλνηψλ ησλ θπζηθψλ επηζηεκψλ, άξα θαη ηεο ρεκείαο θαη έκκεζα ηεο παξαδνμφηεηαο ηεο αιρεκείαο. Ο Διπεδμηθήξ (5νο π.Υ. αη.) απφ ηνλ Αθξάγαληα ηεο ΢ηθειίαο δηαηχπσζε ηε ζεσξία ησλ ηεζζάξσλ βαζηθψλ ζηνηρεηψλ: βδ, φδςν, πφν θαη αήν. Ο Λεφηζππμξ (5νο π.Υ. αη.) απφ ηε Μίιεην θαη ζηε ζπλέρεηα ν καζεηήο ηνπ Γδιυηνζημξ (5νο-4νο π.Υ. αη.) απφ ηα Άβδεξα δηαηχπσζαλ πξψηνη ηε ζεσξία ηνπ αηφκνπ, σο έζραηνπ κνξίνπ ηεο χιεο. Ο πην γλσζηφο Έιιελαο αιρεκηζηήο (κε ηελ πξαγκαηηθή έλλνηα ηνπ φξνπ) ήηαλ ν Εχζζιμξ μ Πακμπμθίηδξ (350-420) απφ ηελ Παλφπνιε (Δι-Αρξίκ) ηεο Αηγχπηνπ. Ο Εψζηκνο πξαγκαηνπνίεζε κεηαιινπξγηθέο κειέηεο θαη ηειεηνπνίεζε ηε κέζνδν ηεο απφζηαμεο. Αιρεκηζηέο Αλαθάιπςε φηη ην ζεηηθφ νμχ δηαιχεη κέηαιια. Γίδαμε ζηελ Αιεμάλδξεηα θαη ιέγεηαη φηη έγξαςε 28 βηβιία πεξί Αιρεκείαο, απφ ηα νπνία κφλν έλα δηαζψζεθε. Πνιιά φκσο απφ απηά είραλ κεηαθξαζηεί ζηελ αξαβηθή γιψζζα, σζηφζν κφλν απνζπάζκαηα ππάξρνπλ θαη απφ απηέο ηηο κεηαθξάζεηο. Δθεί γίλεηαη αλαθνξά ζηελ νμείδσζε ηνπ πδξαξγχξνπ, ζε θάπνην πεξίεξγν βάκκα, ην νπνίν κεηαηξέπεη ηνλ άξγπξν ζε ρξπζφ, φπσο θαη ζε θάπνην ηεξφ χδσξ (πακάηεζα) πνπ ζεξαπεχεη θάζε αξξψζηεηα. Απηά ηα απνζπάζκαηα επεξέαζαλ ηνπο κεηέπεηηα αιρεκηζηέο θαη ηνπο ψζεζαλ ζηε καληψδε αλαδήηεζε απηψλ ησλ νπζηψλ. Ο Εψζηκνο ζεσξείηαη έλαο απφ ηνπο πξψηνπο Αιρεκηζηέο. Οη αιρεκηζηέο ησλ ηζιακηθψλ ρσξψλ, αιιά θαη ηεο Δπξψπεο ηνπ κεζαίσλα, φπσο θαη νη λεφηεξνί ηνπο, ζεσξνχζαλ ηνλ Εψζηκν σο έλα απφ ηνπο κεγαιχηεξνπο αιρεκηζηέο φισλ ησλ επνρψλ. Γελ ζα αλαθέξνπκε άιια νλφκαηα, είλαη γλσζηφ φηη πιήζνο άιισλ Διιήλσλ, Αηγχπηησλ, Κηλέδσλ θαη Ηλδψλ επηζηεκφλσλ εξγάζηεθαλ θαη πεηξακαηίζηεθαλ κε πνηθίια πιηθά θαη θπηηθά εθρπιίζκαηα θαη έθαλαλ παξαηεξήζεηο γηα ηε θχζε θα ηηο ηδηφηεηεο ρεκηθψλ νπζηψλ σο ηακάησλ.

164

Οη εξεπλεηέο ηνπ Ηζιάκ, Άξαβεο θαη Πέξζεο εθκεηαιιεχηεθαλ κε επηηπρία αλαθαιχςεηο πνπ πήξαλ απφ ηνπο Κηλέδνπο, φπσο ην ραξηί, ηελ ππμίδα, ηελ ππξίηηδα, ηηο ρξσζηηθέο νπζίεο θαη ηελ ρξήζε βνηάλσλ θαη αξσκάησλ. Απηέο νη αλαθαιχςεηο ζηαδηαθά θαη κέζσ ηεο Ηζπαλίαο, κεηαθέξζεθαλ θαη ζηελ Δπξψπε. Δηδηθφηεξα ε άλζεζε ηεο ρεκείαο θαη ηεο αιρεκείαο ζηηο ηζιακηθέο πεξηνρέο, πνπ άξρηζε απφ ηνλ 8ν αηψλα, νθείιεηαη ζηηο ζπζηεκαηηθέο κειέηεο θαη ηα πνηθίια πεηξάκαηα πνπ πξαγκαηνπνηνχζαλ νη Άξαβεο επηζηήκνλεο ζηα δεθάδεο ρεκηθά εξγαζηήξηα. Δξγαζηήξην αιρεκηζηή ΢πλαληήζακε ήδε ηνλ πνιπκαζή επηζηήκνλα παηένα ηδξ Αθπδιείαξ θαη ζεκειησηή ηεο αξαβηθήο ρεκείαο Γζαιπίν ζιπκ Υαβζάκ ή Γηενιπέν, ν νπνίνο θαζηέξσζε ηνλ πξψην Πίλαθα ησλ ΢ηνηρείσλ θαη θαηέγξαςε δεθαελλέα λέα ζηνηρεία κεηαμχ ησλ νπνίσλ ην αξζεληθφ, ην βηζκνχζην θαη ην αληηκφλην. Δπίζεο ν Γθεξκπέξ βειηίσζε ηηο ηερληθέο θξπζηάιισζεο, απφζηαμεο, ζχληεμεο, εμάρλσζεο θαη εμάηκηζεο, εθεχξε έλα είδνο άθαπζηνπ ραξηηνχ, βξήθε έλα ηξφπν πξνζηαζίαο ηνπ ζηδήξνπ απφ ηελ νμείδσζε, φπσο θαη έλα ηξφπν δηαρσξηζκνχ ηνπ ρξπζνχ απφ ηνλ άξγπξν κε ηε βνήζεηα νμέσλ. Γπν ήηαλ νη ζεκαληηθφηεξνη ζηφρνη ησλ αιρεκηζηψλ ηνπ Μεζαίσλα: - Ζ κεηνπζίσζε (ή φπσο είλαη ν επηζηεκνληθφο φξνο ιεηαζημζπείςζδ)20 ησλ θνηλψλ κεηάιισλ ζε επγελή, φπσο ν ρξπζφο ή άξγπξνο θαη - Ζ αλαθάιπςε ηνπ εθζλζνίμο ηδξ γςήξ, πνπ ζα εμαζθάιηδε ζηνλ ζλεηφ άλζξσπν ηελ αζαλαζία. Απηφο ν ζηφρνο ζα ήηαλ εθηθηφο κε ηελ παξαζθεπή ηεο πεξίθεκεο θζθμζμθζηήξ θίεμο (lapis philosophorum). Ζ αιρεκεία νπζηαζηηθά δελ ππάξρεη πιένλ θαη ε Υεκεία – φπσο θαη νη άιιεο επηζηήκεο - έρεη πξαγκαηνπνηήζεη ηεξάζηηα άικαηα. Χζηφζν αθφκε θαη ζήκεξα γίλεηαη κεξηθή ρξήζε αιρεκηζηηθψλ ζεσξηψλ ζε Σελ πξψηε κεηαζηνηρείσζε (κεηαηξνπή ελφο ρεκηθνχ ζηνηρείνπ ζε άιιν ρεκηθφ ζηνηρείν κεηαβάιινληαο ησλ αξηζκφ πξσηνλίσλ), πξαγκαηνπνίεζε ν Νενδειαλδφο βξαβεπκέλνο κε Νφκπει Υεκείαο 1908, ρεκηθφο Έξλεζη Ράδεθνξλη (Ernest Ratherford) φηαλ κεηέηξεςε άηνκν αδψηνπ (Ν) ζε νμπγφλνπ (Ο) 20

165

ζεξαπεπηηθέο πξαθηηθέο φπσο είλαη αξσκαηνζεξαπεία θαη ε θξπζηαιινζεξαπεία.

νκνηνπαζεηηθή,

΢ηε Γχζε ν δηαζεκφηεξνο αιρεκηζηήο ππήξμε ν Διβεηφο Θευθναζημξ Πανάηεθζμξ (Paracelsus, 1493-1541), ειιελνιαηηληθφ φλνκα ηνπ γηαηξνχ, θηινζφθνπ, απνθξπθηζηή θαη αιρεκηζηή Μπμιπάζημοξ θμκ Υυκπεκπάζι. Ο πεξίεξγνο θαη ηδηφξξπζκνο απηφο γηαηξφο ραξαθηεξίζηεθε σο ν Λμφεδνμξ ηδξ Ηαηνζηήξ, γηα ηηο ξηδνζπαζηηθέο αιιά θαη αλαηξεπηηθέο δηδαζθαιίεο ηνπ. Γχξηζε πνιιέο ρψξεο ηεο Δπξψπεο θαη ηεο Αλαηνιήο, κειεηψληαο ηηο δηάθνξεο αξξψζηηεο θαη γηα λα ζπλαληήζεη αιρεκηζηέο θαη λα κάζεη ηελ ηέρλε ηνπο. Ο Παξάθειζνο Ήηαλ θαζεγεηήο ζην Παλεπηζηήκην ηεο Βαζηιείαο. Γίδαζθε ζηε γεξκαληθή (θαη φρη ζηελ επίζεκε γιψζζα ησλ παλεπηζηεκίσλ, ηε ιαηηληθή), πεξηθξνλνχζε ηα ζπγγξάκκαηα ηνπ Αβηθέλλα θαη ηνπ Γαιελνχ (κφλν ν Ηππνθξάηεο ζψζεθε απφ ηα ππξά ηνπ), θαπρεζηνινγνχζε θαη πεξηθξνλνχζε ην αθαδεκατθφ ήζνο. Απέξξηπηε ηνλ γλσζηηθηζκφ θαη ήηαλ νπαδφο ησλ Νενπιαησληθψλ θαη ησλ Ππζαγνξείσλ. Πίζηεπε φηη ε Αζηξνινγία κπνξνχζε λα ζπκβάιεη ζηε ζεξαπεία ησλ αζζελεηψλ. Γηα φια απηά εθδηψρζεθε απφ ην παλεπηζηήκην θαη θαηέθπγε ζηελ Απζηξία, φπνπ θαη πέζαλε. Έγξαςε επηζηεκνληθά ζπγγξάκκαηα, απφ ηα νπνίν ηα πην γλσζηά είλαη ην Μεβάθμ Βζαθίμ ηδξ Υεζνμονβζηήξ θαη ε Μεβάθδ αζηνμκμιία. Ζ πξνζθνξά ηνπ ζηε ρεκεία θαη ηελ ηαηξηθή ήηαλ ζεκαληηθή. Πινχηηζε ηε θαξκαθνινγία κε θάξκαθα, φπσο ην αξζεληθφ, ην αληηκφλην, ην ζείν, ην ιάβδαλν θαη πξψηνο εθάξκνζε ηε ρξήζε ηνπ πδξαξγχξνπ ζηε ζεξαπεία ηεο ζχθηιεο. Θεσξείηαη ν πξφδξνκνο ηεο νκνηνπαζεηηθήο. Έλαο απφ ηνπο παιαηφηεξνπο Άξαβεο αιρεκηζηέο ήηαλ ν Υαιίλη ηκπλ Γηαδίλη (Khalid ibn Yazid, πέζαλε ην 704) γλσζηφο ζηε Γχζε σο Καιίλη (Calid). Ήηαλ γφλνο ηεο δπλαζηείαο ησλ Οπκαγηαδψλ ηεο Γακαζθνχ θαη αδειθφο ηνπ ραιίθε Μνπαβίγηα. Ο λεαξφο πξίγθηπαο δελ έγηλε ραιίθεο, αιιά αθνζηψζεθε ζηε κειέηε ηεο αιρεκείαο. Δξγάζηεθε 166

ζηελ Αίγππην θαη ρξεζηκνπνίεζε κεηαθξάζεηο αξραηνειιεληθψλ θεηκέλσλ γηα ηηο κειέηεο θαη ηα πεηξάκαηά ηνπ. Λέγεηαη φηη ζπλέγξαςε βηβιία πεξί αιρεκείαο, αιιά θαλέλα απφ απηά δελ έρεη δηαζσζεί. Έκαξ βκςζηυξ Άναααξ αθπδιζζηήξ ήηακ ν αι Σακηκί (Muhammed Ηbn Umail al-Tamimi, 900-960), γηα ηε δσή ηνπ νπνίνπ γλσξίδνπκε κφλν φηη αλ θαη γελλήζεθε ζηελ Ηζπαλία απφ Άξαβεο γνλείο, έδεζε θαη εξγάζηεθε ζηελ Αίγππην. Αγαπνχζε ηελ ειιεληθή αιρεκεία, αιιά δελ έπαπε λα ππνγξακκίδεη ηελ αθνζίσζή ηνπ ζην Ηζιάκ. Έγξαθε φηη «μζ ζδέεξ ημο ακήηακ ζε υθμοξ ημοξ πζζημφξ ιμοζμοθιάκμοξ». ΢ηνλ αι-Σακηκί απνδίδνληαη δηάθνξνη ηίηινη βηβιίσλ, φπσο: Λφκμκηαξ ημοξ βνίθμοξ, Σμ ηαεανυ ιανβανζηάνζ, Σμ αζαθίμ ημο ιαβκδζίμο, Σμ Βζαθίμ ηαζ ηα ηθεζδζά ηδξ Τπένηαηδξ ΢μθίαξ θαη άιια. Ο αι-Σακίκη Έλαο ζπνπδαίνο Πέξζεο κνπζνπικάλνο πνιπκαζήο πνπ άθεζε ζην ζηίγκα ηνπ ζηε ρεκεία, ηελ αιρεκεία, ηελ ηαηξηθή, ηελ πνίεζε θαη ηε θηινζνθία ήηαλ ν αι-Ραδί (Muhammad ibn Zakariya al-Razi, 854-925), γλσζηφο ζηε Γχζε σο Ραδήο (Rasis). Ο αι-Ραδί γελλήζεθε ζε έλα ρσξηφ θνληά ζηελ Σερεξάλε. Πνιχ λένο πήγε ζηε Βαγδάηε, φπνπ ζπνχδαζε ηαηξηθή θαη εηδηθεχηεθε ζε έλα λνζνθνκείν ηεο πφιεο. Έγηλε γλσζηφο σο θαιφο επαγγεικαηίαο θαη θιήζεθε λα αλαιάβεη ηε δηεχζπλζε ελφο λνζνθνκείνπ πνπ έθεξε ην φλνκα ηνπ ραιίθε αι-Μνπηαδίδ. Ζ θήκε ηνπ σο άξηζηνπ γηαηξνχ μεπέξαζε ηα φξηα ηνπ ραιηθάηνπ θαη έγηλε γλσζηφο θαη ζε πνιιέο πεξηνρέο ηεο κεζαησληθήο Δπξψπεο. Αιιά ε παηδεία ηνπ δελ πεξηνξίζηεθε ζηελ ηαηξηθή επηζηήκε, επεθηάζεθε θαη ζηελ αιρεκεία, ηε θηινζνθία, ηε κεηαθπζηθή θαη ηε κνπζηθή. Ο αιΡαδί έγξαςε πεξηζζφηεξα απφ 200 βηβιία ζρεηηθά κε ηα παξαπάλσ ζέκαηα. Σν ελδηαθέξνλ ηνπ αι-Ραδί γηα ηελ Αθπδιεία ήηαλ έληνλν. Τπνζηήξηδε ηελ δπλαηφηεηα κεηαηξνπήο (κεηαζηνηρείσζεο) δηαθφξσλ κεηάιισλ ζε άξγπξν θαη ρξπζφ. Οη απφςεηο ηνπ ήξζαλ ζε ζχγθξνπζε 167

κε ηνλ ζπνπδαίν Άξαβα θηιφζνθν (ζεσξείηαη ν παηέναξ ηδξ ανααζηήξ θζθμζμθίαξ) θαη δηεπζπληή ηνπ Οίθνπ ηεο ΢νθίαο αθ-Κίκηζ, ν νπνίνο πνηέ δελ δέρζεθε ηελ αιρεκεία σο επηζηήκε θαη ηελ ζεσξνχζε ςεπδνεπηζηήκε. Ο αι-Ραδί αλέπηπμε αξθεηά ρεκηθά φξγαλα θαη νξηζκέλα απφ απηά ρξεζηκνπνηνχληαη αθφκα θαη ζήκεξα. Σειεηνπνίεζε ηηο κεζφδνπο απφζηαμεο θαη εθρχιηζεο θαη – επεηδή δελ απέξξηπηε ηε ινγηθή ηεο καγείαο - αλαδεηνχζε ηε θυνιμοθα ημο ιαβζημφ θίθηνμο. Υψξηζε ηα κέηαιια ζε έμη κεγάιεο θαηεγνξίεο θαη έγξαςε πνιιά βηβιία ζρεηηθά κε ηε ρεκεία θαη ηελ αιρεκεία. Σν έξγν πνπ έηπρε αλαγλψξηζεο ζηνλ αξαβηθφ θφζκν θαη ζηε Γχζε ήηαλ ην Μοζηζηυ ηςκ Μοζηζηχκ. Ο αι-Ραδί ΢ηελ Ηαηνζηή, ήηαλ ελήκεξνο γηα ηηο δηδαζθαιίεο ησλ κεγάισλ Διιήλσλ, Πεξζψλ θαη Ηλδψλ γηαηξψλ ηεο αξραηφηεηαο, αιιά πξνψζεζε ηελ επηζηήκε απηή κε ζπλερείο παξαηεξήζεηο, έξεπλεο θαη αλαθαιχςεηο. Θεσξείηαη μ παηέναξ ηδξ Παζδζαηνζηήξ θαη πξσηνπφξνο ηεο Οθζαικνινγίαο. Ήηαλ απφ ηνπο πξψηνπο γηαηξνχο πνπ ήμεξε λα μερσξίδεη ηεο κεηαδνηηθέο αζζέλεηεο, φπσο ε ηιαξά θαη ε επινγηά. Ο αι-Ραδί είλαη επίζεο γλσζηφο νπαδφο ηνπο ΢νπθηζκνχ θαζψο θαη γηα ηηο γλψζεηο ηνπ ζηελ ειιεληθή επηζηήκε θαη ηε Φζθμζμθία, γηα ηελ νπνία αθηέξσζε κεγάιν κέξνο ησλ κειεηψλ θαη ησλ εξεπλψλ ηνπ. Έγξαςε πεξί ηα είθνζη βηβιία θηινζνθίαο. Έδεζε ηα ηειεπηαία ηνπ ρξφληα ζηελ παηξίδα ηνπ. Τπέθεξε απφ θαηαξξάθηε θαη γιαχθσκα θαη έραζε ηελ φξαζή ηνπ ιίγα ρξφληα πξηλ πεζάλεη.

168

10.04.

Φοζζηή

΋ηαλ αλαθεξφκαζηε ζηελ Φπζηθή θαη ζηελ αλάπηπμή ηεο θαηά ηελ δηάξθεηα ηεο Ηζιακηθήο Αλαγέλλεζεο, δελ κπνξνχκε λα αγλνήζνπκε ηελ ηεξάζηηα ζπλεηζθνξά ζηελ επηζηήκε απηή ηνπ γλσζηνχ καο ήδε Άξαβα πνιπκαζή Ηιπκ αθ-Υατεάι, γλσζηνχ ζηε Γχζε σο Αθπαγέκ. Ο αιΥαυζάκ ζεσξείηαη ν κεγαιχηεξνο θπζηθφο-νπηηθφο κεηά ηνλ Ανπζιήδδ (287-212 π.Υ.) θαη έκεηλε ζηε ζέζε απηή επί νθηψ αηψλεο, σο ηελ έιεπζε ηνπ Ηζαάη Νεφηςκα (1643-1727). Σν πεληάηνκν Βζαθίμ Οπηζηήξ (Kitab al-Manazir) ηνπ αι-Υαυζάκ έθεξε επαλάζηαζε ζ’ απηή ηελ επηζηήκε. Ήηαλ ην πξψην επηζηεκνληθφ θείκελν πνπ πεξηείρε ιεπηνκεξείο πεξηγξαθέο πεηξακάησλ θαη ησλ νξγάλσλ κε ηα νπνία ηα πξαγκαηνπνίεζε, θαζψο θαη ηα ζπκπεξάζκαηα απφ απηά. Οη ηξεηο πξψηνη ηφκνη ηνπ έξγνπ ηνπ ήηαλ αθηεξσκέλνη ζηε ζεσξία ηεο φξαζεο θαη ζηε θπζηνινγία ηνπ νθζαικνχ θαη νη δπν ηειεπηαίνη θάιππηαλ ηηο παξαδνζηαθέο κεζφδνπο δηδαζθαιίαο ηεο νπηηθήο. Ζ πεξηγξαθή ησλ καηηψλ, απφ ην Βηβιίο Οπηηθής ηνπ αι-Υαυζάκ Ζ πξψηε έθδνζε ζηα ιαηηληθά ηνπ έξγνπ απηνχ έγηλε ηνλ 13ν αηψλα θαη – φπσο είδακε – επεξέαζε κεγάιν αξηζκφ γλσζηψλ Δπξσπαίσλ επηζηεκφλσλ, φπσο ηνλ Μπέηθνλ, ηνλ Λενλάξλην, ηνλ Γαιηιαίν, ηνλ Καξηέζην, ηνλ Κέπιεξ θαη άιινπο. Δθηφο απφ ην Βζαθίμ Οπηζηήξ ν αι-Υαυζάκ έγξαςε πεξίπνπ 200 αθφκα βηβιία, πνιιά απφ ηα νπνία είλαη ζρεηηθά κε ηε θπζηθή, φπσο: - Ζ πναβιαηεία ημο θςηυξ, πνπ αζρνιείηαη κε ηελ θσηεηλφηεηα, ην νπξάλην ηφμν, ηηο εθιείςεηο, ην ιπθφθσο θαη ην ζειελφθσο. Δπίζεο πεξηγξάθεη πεηξάκαηα κε θαζξέπηεο θαη κεγεζπληηθνχο θαθνχο.

169

- Ζ ζζμννμπία ηδξ ζμθίαξ, αζρνιείηαη κε ηελ ππθλφηεηα ηνπ αηκνζθαηξηθνχ αέξα ζε ζρέζε κε ην πςφκεηξν, θαζψο θαη κε ηε δηάζιαζε ηνπ θσηφο. - Δπζημιή ηδξ αζηνμκμιίαξ - Ακάθοζδ ηαζ ΢φκεεζδ - Αηνζαήξ πνμζδζμνζζιυξ ηςκ Πυθςκ ηαζ ημο Ηζδιενζκμφ - Πενί ηδξ δζαιυνθςζδξ ημο ηυζιμο - Πενί ημο θςηυξ ηςκ αζηένςκ - Πενί ηδξ θφζδξ ηδξ ζηζάξ - Πναβιαηεία βζα ηδκ επζννμή ηδξ ιμοζζηήξ ζηδκ ροπή ηςκ γχςκ θαη πνιιά άιια. Ο Ηκπλ Μπαγηά Αθφκα έλαο κεγάινο Άξαβαο πνιπεπηζηήκνλαο, ήηαλ ν ηκπλ Μπαγηά (Abu Bakr Muhammad Ibn Bajja, 10851138), γλσζηφο ζηε Γχζε κε ην ιαηηληθφ φλνκα Αβεκπάηζε (Avempace), απφ ηελ ΢αξαγφζα ηεο κνπζνπικαληθήο Ηζπαλίαο. Ήηαλ αζηξνλφκνο, θπζηθφο, θηιφζνθνο, ςπρνιφγνο, γηαηξφο, βνηαλνιφγνο, κνπζηθφο θαη πνηεηήο. Έγξαςε βηβιία γηα ηελ θπζηθή, ηε βνηαλνινγία, ηελ αζηξνλνκία, ηε θηινζνθία θαη ηελ πνίεζε. Σν δηαζεκφηεξν έξγν ηνπ ήηαλ ην Kitab al-Nabat (Βζαθίςκ ηςκ Φοηχκ) έλα δεκνθηιέο έξγν βνηαλνινγίαο, ζην νπνίν δηαηχπσλε ηηο απφςεηο ηνπ γηα ην θχιν ησλ θπηψλ. Σα βηβιία ηνπ γηα ηελ αζηξνλνκία θαη ηε θπζηθή δηαηεξήζεθαλ ράξηο ζηηο πξνζπάζεηεο ηνπ Moses ben Maimon (Μασιμκίδδξ) θαη ηνπ ζιπκ Ρμφζκη (Ααεννυδξ) αληίζηνηρα.

170

10.05.

Ηαηνζηή, Φανιαηεοηζηή ηαζ Φανιαημθμβία

Ζ Ηαηξηθή αλαπηχρζεθε πεξηζζφηεξν απφ φιεο ηηο άιιεο επηζηήκεο θαηά ηελ πεξίνδν ηεο ηζιακηθήο αλαγέλλεζεο. Ζ επηζηήκε απηή ήηαλ ηφζν πξνσζεκέλε, πνπ αθφκα θαη ζήκεξα νη ηζηνξηθνί ζεσξνχλ σο αδηαλφεηε ηελ αλάπηπμε ηεο επξσπατθήο ηαηξηθήο, ρσξίο ηελ νπζηαζηηθή ζπλεηζθνξά ηεο αξαβηθήο ηαηξηθήο. Σνλ 7ν σο θαη ηνλ 8ν αηψλα νη κνπζνπικάλνη πίζηεπαλ φηη ν Αιιάρ ήηαλ εθείλνο πνπ κπνξνχζε λα ζεξαπεχζεη φιεο ηηο αζζέλεηεο. ΋κσο απφ ηελ επνρή ηνπ ραιίθε Υαξνχλ αι-Ραζίλη θαη ηνπ δηαδφρνπ ηνπ αιΜακνχλ άξρηζε θαη γηγαληψζεθε ηηο επφκελεο δεθαεηίεο ην κεγάιν κεηαθξαζηηθφ θίλεκα, κε ηε ζπλδξνκή ηνπ νπνίνπ ην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο ειιεληθήο επηζηήκεο θαη θηινζνθίαο θαηαγξάθεθε ζηελ αξαβηθή γιψζζα. Σν ίδην ζπλέβε θαη κε ζρεηηθά βαβπισληαθά, πεξζηθά, αηγππηηαθά θαη ηλδηθά επηζηεκνληθά έξγα. Ηαηξηθφ ζπκβνχιην Δηδηθφηεξα ηα ζεκέιηα ηεο αλάπηπμεο ηεο ηζιακηθήο ηαηξηθήο ζηεξίρζεθαλ ζηα έξγα ησλ Ηππμηνάηδ, Γζμζημονίδδ, Γαθδκμφ, Ονεζαάζζμο, Ρμφθμο ηδξ Δθέζμο, Παφθμο ημο Αζβζκίηδ, Απμθθχκζμο ημο Κζηζέςξ, Δναζίζηναημο θαη άιισλ επηθαλψλ γηαηξψλ ηεο αξραηφηεηαο, ηνπο νπνίνπο νη Δπξσπαίνη αγλννχζαλ σο ηφηε. Γηα ην ιφγν απηφλ, φηαλ ζηε κεζαησληθή Δπξψπε άξρηζαλ νη πξψηεο κεηαθξάζεηο δηάζεκσλ Αξάβσλ γηαηξψλ, ε αξαβηθή ηαηξηθή επηζηήκε έγηλε γλσζηή σο ειιελναξαβηθή ή ειιελντζιακηθή ηαηξηθή. Πεξί ηνλ 9ν αηψλα, ε ηζιακηθή ζεξαπεπηηθή θνηλφηεηα άξρηζε λα αμηνπνηεί έλα ζχζηεκα πγείαο βαζηζκέλν ζηελ επηζηεκνληθή αλάιπζε. ΢’ απηφ ζπλέβαιε πνιχ ε γλσζηή καο Αηαδδιία ημο Γημοκηζζαπμφν, πνπ βξηζθφηαλ ζηελ πξσηεχνπζα ηεο πεξζηθήο ΢αζζαληδηθήο απηνθξαηνξίαο. 171

΢ην ζπνπδαίν απηφ ίδξπκα, πνπ ήηαλ ην πλεπκαηηθφ θέληξν ηεο Πεξζίαο, ππήξρε κεγάιε ηαηξηθή ζρνιή, πξφηππν λνζνθνκείν - ην κεγαιχηεξν λνζειεπηηθφ ίδξπκα ηνπ θφζκνπ ηνπ 6νπ θαη 7νπ αηψλα - θαη πιήξεο βηβιηνζήθε. Χο ην 738, έηνο πνπ ε Πεξζία θαηειήθζε απφ ηνπο Άξαβεο, ε ζρνιή δηεπζπλφηαλ απφ ΢χξνπο ρξηζηηαλνχο. Αξγφηεξα ζην επηζηεκνληθφ πξνζσπηθφ ηεο πξνζηέζεθαλ θαη Άξαβεο θαη κνπζνπικάλνη άιισλ εζληθνηήησλ. Σν πξψην ιπζιανζζηάκ (λνζνθνκείν θαη ηαηξηθφ εθπαηδεπηήξην) ζηα πξφηππα ηεο Αθαδεκίαο ηνπ Γθνπληηζαπνχξ ηδξχζεθε ζηε Βαγδάηε επί ραιίθε αι-Μαλζνχξ (754-775). Αξγφηεξα παξφκνηα ηδξχκαηα άλνημαλ ζε φιε ηελ αββαζηδηθή απηνθξαηνξία, απφ ηελ Ηζπαλία σο ηα δπηηθά φξηα ηεο Ηλδίαο. ΢ηα πεξηζζφηεξα απφ απηά, εθηφο απφ καζήκαηα ηαηξηθήο θαη παξαθνινπζήζεηο εγρεηξήζεσλ απφ ηνπο ζπνπδαζηέο, δηδάζθνληαλ παξάιιεια θαη καζεκαηηθά, αζηξνλνκία, γεσκεηξία, κνπζηθή. Έηζη νη απφθνηηνη ησλ ηδξπκάησλ απηψλ ήηαλ θάηνρνη επξχηεξσλ γλψζεσλ. Δπξσπατθή γθξαβνχξα απεηθνλίδεη ηνπο Γαιελφ, Αβηθέλλα θαη Ηππνθξάηε Οη ζπνπδαζηέο δελ ήηαλ κφλν Άξαβεο ή κφλν κνπζνπικάλνη. Τπήξραλ πνιινί Πέξζεο, ΢χξνη, Μηθξαζηάηεο, Ηζπαλνί, Υξηζηηαλνί θαη Δβξαίνη. Γηα λα ιάβεη έλαο ζπνπδαζηήο ηελ άδεηα άζθεζεο επαγγέικαηνο, έδηλε απζηεξέο εμεηάζεηο. Σνλ 9ν αηψλα θαζηεξψζεθε ν Όνημξ ημο Ηππμηνάηδ ζηνπο απνθνίηνπο ησλ ηαηξηθψλ ζρνιψλ ηνπ ραιηθάηνπ. Οη γηαηξνί πνπ απνθνηηνχζαλ ηαμίδεπαλ κε ηζκδηά κμζμημιεία – πνιιέο θνξέο ζπλνδεπφκελνη απφ ζηξαηηψηεο γηα ηελ αζθάιεηά ηνπο - ζηα πην απνκαθξπζκέλα κέξε ηνπ ραιηθάηνπ, πξνζέθεξαλ ηηο ππεξεζίεο ηνπο θαη έδηλαλ θάξκαθα ζε αζζελείο, πνπ βξίζθνληαλ ζε πφιεηο θαη ρσξηά φπνπ δελ ππήξραλ λνζειεπηηθά ηδξχκαηα. Ηδξχζεθαλ αθφκα θαη εμεηδηθεπκέλα λνζνθνκεηαθά ηδξχκαηα γηα ηπθινχο, ιεπξνχο θαη ςπραζζελείο. 172

Ζ ζεκαζία ησλ επηζηεκψλ πγείαο γηα ηελ θνηλσλία θάλεθε απφ ηνπο πξψηνπο κνπζνπικαληθνχο αηψλεο, κε ηελ ίδξπζε λέσλ λνζνθνκείσλ ζηηο κεγάιεο πφιεηο θαη ηελ εκθάληζε ζπνπδαίσλ ρεηξνπξγψλ θαη γηαηξψλ, φπσο νη ιφγηνη αθ-Ραγί (Ραγήξ) - ηνλ νπνίν ζπλαληήζακε ζην πξνεγνχκελν θεθάιαην - θαη ηκπλ ΢ηλά (ibn Sina) ή Αβηθέλλαο (Avicenna) Ο Ηκπλ ΢ηλά (980-1037), γλσζηφο ζηελ Δπξψπε σο Αβηθέλλαο θαη σο μ πνίβηζπαξ ηςκ βζαηνχκ, ήηαλ δηάζεκνο θαη ζεβαζηφο ζε Αλαηνιή θαη Γχζε κνπζνπικάλνο ζνθφο, πεξζηθήο θαηαγσγήο. Θεσξείηαη ν ζεσξεηηθφο ηεο ηαηξηθήο θαη ζπνπδαίνο θηιφζνθνο θαη επεξέαζε ζεκαληηθά ηε δπηηθή ζθέςε ηνπ Μεζαίσλα. ΋ληαο επηξξεπήο ζηε κάζεζε απφ πνιχ λένο κειέηεζε πνίεζε, ηζιακηθφ δίθαην, καζεκαηηθά, γεσκεηξία, ινγηθή, ζενινγία, ηαηξηθή, θπζηθή θαη θηινζνθία. ΢ε λεαληθή ειηθία ζπλέγξαςε νιφθιεξε επηζηεκνληθή εγθπθινπαίδεηα. ΢ε δηάθνξεο πφιεηο ηεο Πεξζίαο άζθεζε πνιιά επαγγέικαηα, κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη απηά ηνπ γηαηξνχ, ηνπ δαζθάινπ θηινζνθίαο, ηνπ δηθαζηή θαη ηνπ πεξηθεξεηαθνχ δηνηθεηή. Παξάιιεια ηελ πεξίνδν απηή ζπλέγξαςε πνιιά απφ ηα βηβιία ηνπ. Ο Ηκπλ ΢ηλά εμεηάδεη αζζελή Σα ηειεπηαία ρξφληα ηεο δσήο ηνπ ηα πέξαζε ζην Ηζθαράλ φπνπ ζπλέρηζε λα εξγάδεηαη θαη λα γξάθεη ηαηξηθά θαη θηινζνθηθά έξγα σο ην ζάλαηφ ηνπ. Έγξαςε πάλσ απφ 450 έξγα ζηα αξαβηθά θαη ηα πεξζηθά. Απφ απηά ζψδνληαη ηα 240, απφ ηα νπνία 40 αζρνινχληαη κε ηελ ηαηξηθή θαη πάλσ απφ 100 κε ηε θηινζνθία, ηε ζενινγία θαη ηε κεηαθπζηθή. Αθφκα πνιιά βηβιία ηνπ αζρνινχληαη κε ηα καζεκαηηθά (δηαίξεζε ηε καζεκαηηθή επηζηήκε ζε ηέζζεξηο θιάδνπο, ηε γεσκεηξία, ηελ αζηξνλνκία, ηελ αξηζκεηηθή θαη ηε κνπζηθή) Σν ζεκαληηθφηεξν ηαηξηθφ έξγν ηνπ είλαη Ο Κακχκ ηδξ Ηαηνζηήξ, έλα ηεξάζηην έξγν, κηα πξαγκαηηθή ηαηξηθή εγθπθινπαίδεηα ελφο εθαηνκκπξίνπ ιέμεσλ, ζην νπνίν παξαζέηεη θαη ηηο απφςεηο ηνπ 173

Ηππνθξάηε θαη ηνπ Γαιελνχ θαη ππνζηεξίδεη φηη ηα φξγαλα ηνπ ζψκαηνο ιεηηνπξγνχλ αλεμάξηεηα ην έλα απφ ην άιιν. Σν έξγν πξαγκαηνπνίεζε πάλσ απφ ηξηάληα εθδφζεηο ζηα ιαηηληθά θαη πνιιέο αθφκα ζηα εβξατθά. Γηα πνιινχο αηψλεο (σο θαη ηνλ 15ν) ρξεζίκεπζε ζηα επξσπατθά παλεπηζηήκηα σο βαζηθφ δηδαθηηθφ ζχγγξακκα ζηηο ηαηξηθέο ζρνιέο. Ο Αβηθέλλαο ζεσξείηαη ν απζεληηθφηεξνο εθπξφζσπνο ηεο ηζιακηθήο θηινζνθίαο. Σν ζεκαληηθφηεξν θηινζνθηθφ ηνπ έξγν ήηαλ ην Αξ-΢ίθα, γλσζηφ ζηε Γχζε σο Suffίcientiae, ην νπνίν αζρνιείηαη κε ηε ινγηθή, ηα καζεκαηηθά, ηελ ςπρνινγία θαη ηε κεηαθπζηθή. ΢ν έξγν ηνπ απηφ είλαη εκθαλείο νη επηξξνέο ησλ ζεσξηψλ ηνπ Πιάησλα θαη ηνπ Αξηζηνηέιε. Σν έξγν ηνπ Ηκπλ ΢ηλά επεξέαζε ηε ζθέςε ζπνπδαίσλ Δπξσπαίσλ θηινζφθσλ θαη ζενιφγσλ, φπσο ν Θσκάο Αθηλάηεο θαη ν Ρφηδεξ Μπέηθνλ. Δπίζεο έγξαςε ην 18ηνκν θηινζνθηθφ έξγν Βίαθμξ ΢ςηδνίαξ κε ζηνηρεία αξηζηνηειηθήο, ζησηθήο θαη λενπιαησληθήο δηδαζθαιίαο. ΢ψδνληαη θαη κεξηθά πνηήκαηά ηνπ γξακκέλα ζηελ πεξζηθή θαη ηελ αξαβηθή. Έλαο αθφκα ζπνπδαίνο εθπξφζσπνο ηεο ηζιακηθήο επηζηήκεο ππήξμε θαη ν θηιφζνθνο, ζενιφγνο, λνκηθφο θαη γηαηξφο ζιπκ-Ρμοζκη (ibnRushd) απφ ηελ αξαβηθή Αλδαινπζία, γλσζηφο σο Ααεννυδξ (Averroes). Ο Ηκπλ Ρνπζλη (Αβεξξφεο) Σν βηβιίν ηνπ Κακυκεξ Ηαηνζηήξ ήηαλ κηα επηηνκή ηεο ειιεληθήο θαη ηεο αξαβηθήο ηαηξηθήο θαη ζεσξείηαη πην αλαιπηηθφ απφ ηα βηβιία ηνπ Ραδή θαη ηνπ Αβηθέλλα. Ζ αξαβηθή ηαηξηθή είρε πξνρσξήζεη πνιχ ζηελ αλαγλψξηζε θαη ζηε κειέηε ησλ ηξφπσλ αληηκεηψπηζεο θαη λνζειείαο ησλ κεηαδνηηθψλ αζζελεηψλ, φπσο ε επινγηά, ε ρνιέξα θαη ε βνπβσληθή παλψιε. Σνλ 14ν αηψλα κηα κεγάιε επηδεκία παλνχθιαο (γλσζηή σο ν Μαχξνο Θάλαηνο) ήξζε απφ ηελ Αζία, πέξαζε ηε Ρσζία θαη ην Βπδάληην θαη αθάληζε 174

κεγάιν κέξνο ηνπ πιεζπζκνχ ηεο Δπξψπεο. Απηή ε επηδεκία ζεσξήζεθε ε ρεηξφηεξε ηεο ηζηνξίαο. Γηα πνιχ θαηξφ νη επηζηήκνλεο δελ κπνξνχζαλ λα εληνπίζνπλ ηί πξνθαινχζε απηήλ ηελ κπζηεξηψδε ζαλαηεθφξν αζζέλεηα. Γπν ζπνπδαίνη Άξαβεο γηαηξνί απφ ηελ Αλδαινπζία, ν ηκπλ-Υαηίκα (ibn-Khatima) θαη ν Ηκπλ αι-Υαηίκπ (Ηbn al-Khatib) δηαηχπσζαλ ηελ άπνςε φηη ε αζζέλεηα απηή πξνθαιείηαη απφ κηθξνζθνπηθά ζσκαηίδηαθνξείο ηεο λφζνπ πνπ εηζέξρνληαλ ζηνλ αλζξψπηλν νξγαληζκφ θαη ηνλ κφιπλαλ. Αλαθάιπςαλ δειαδή απηά πνπ ζήκεξα γλσξίδνπκε θαη απνθαινχκε κηθξφβηα. Ζ ζεσξία απηή ησλ δπν γηαηξψλ ηεο Ηζπαλίαο ήηαλ ε αξρή κηαο επαλάζηαζεο: Σεο κειέηεο θαη εληνπηζκνχ ησλ κηθξνβίσλ πνπ κεηαδίδνπλ ηηο κνιπζκαηηθέο λφζνπο. ΢ην ζεκαληηθφ έξγν ηνπ Πενί πακχθδξ ν Ηκπλ αι-Υαηίκπ δίλεη ηελ πξψηε επηβεβαίσζε ηεο χπαξμεο κνιπζκαηηθψλ παξαγφλησλ. Ηεξέαο επινγεί αζζελείο κε παλνχθια Μφιηο ηνλ 17ν αηψλα ν Οιιαλδφο Άκημκ αακ Λέζαεκπμοη (Anton van Leeuwenhoek, 1632-1723) γλσζηφο σο μ παηέναξ ηδξ ιζηνμαζμθμβίαξ αζρνιήζεθε κε ηελ νπηηθή θαη ηδηαίηεξα κε ηνπο κεγεζπληηθνχο θαθνχο θαη πέηπρε λα ηειεηνπνηήζεη ην κηθξνζθφπην θαη λα θάλεη ζεκαληηθέο αλαθαιχςεηο ζηε βηνινγία θαη ζηε κηθξνβηνινγία. Υξεζηκνπνηψληαο ην ρεηξνπνίεην κηθξνζθφπηφ ηνπ, αλαθάιπςε ζε κηα ζηαγφλα λεξνχ, έλα νιφθιεξν άγλσζην θφζκν, πνπ φπσο απέδεημε πνιχ αξγφηεξα ν Παζηέν, είρε κεγάιε ζεκαζία γηα ηνλ άλζξσπν. Ο Λέηβελρνπθ είλαη ν πξψηνο πνπ παξαηήξεζε κηθξνζθνπηθά ηηο κπτθέο ίλεο, ηα βαθηεξίδηα θαη ηα ζπεξκαηνδσάξηα. Δξεχλεζε ηε κνξθνινγία ησλ εξπζξψλ αηκνζθαηξίσλ ζηνλ άλζξσπν θαη ζηα δψα θαη ηελ θπθινθνξία ηνπ αίκαηνο κέζσ ησλ ηξηρνεηδψλ αγγείσλ. Ζ ζεκαληηθφηεξε αλαθάιπςή ηνπ είλαη ε χπαξμε κηθξνβίσλ θαη ε πεξηγξαθή δηαθφξσλ κηθξννξγαληζκψλ, φπσο νη κηθξφθνθθνη θαη ε 175

ζπεηξνραίηε ηνπ ζηφκαηνο. Αξγφηεξα νη κνλνθχηηαξνη κηθξννξγαληζκνί απηνί απνθιήζεθαλ ααηηήνζα21 εμ αηηίαο ηνπ ζρήκαηφο ηνπο. Ζ αξαβηθή Ηζπαλία είρε πξαγκαηνπνηήζεη κεγάιεο πξνφδνπο ζηελ ηαηξηθή επηζηήκε θαη απφ ηηο ηαηξηθέο ζρνιέο ηεο απνθνίηεζαλ ζπνπδαίνη γηαηξνί θαη ρεηξνχξγνη. Ο πην επηθαλήο απφ απηνχο ήηαλ φ αι-Εαρξάνπτ (Abu al-Qasim αlZahrawi, 936–1013), γλσζηφο ζηε Γχζε σο Αικπνπθαζίο (Albucasis), πνπ απνθαιείηαη Ο παηέναξ ηδξ ζφβπνμκδξ πεζνμονβζηήξ. Ο αι-Εαρξάνπτ Ο αι-Εαρξάνπτ έδεζε ζηελ Κφξδνβα ηεο Αλδαινπζίαο θαη ε κεγάιε ζπλεηζθνξά ηνπ ζηελ ηαηξηθή επηζηήκε ήηαλ ε ζπγγξαθή ηνπ Κζηάιπ αθ-ηαζνίθ (Μέεμδμξ ηδξ ζαηνζηήξ) πνπ ζπλφςηδε φιεο ηηο γλψζεηο πνπ είραλ αληιεζεί απφ ηνπο Έιιελεο, Βαβπιψληνπο, Αηγχπηηνπο θαη Πέξζεο ζπγγξαθείο. Σν βηβιίν απηφ ήηαλ κηα πξαγκαηηθή εγθπθινπαίδεηα κε αλαθνξέο ζηελ ηαηξηθή, νθζαικνινγία, νξζνπεδηθή, θαξκαθνινγία, νδνληηαηξηθή, καηεπηηθή, δηαηξνθνινγία θαη ρεηξνπξγηθή. Αθφκα πεξηέγξαθε ηε ρξήζε πεξηζζφηεξσλ απφ 200 ρεηξνπξγηθψλ νξγάλσλ θαη εξγαιείσλ, πνιιά απφ ηα νπνία είρε εκπλεπζηεί θαη θαηαζθεπάζεη ν ίδηνο ν αι-Εαρξάνπτ, φπσο ηε ρεηξνπξγηθή ιαβίδα, ηα φξγαλα ελδνζθφπεζεο ηεο νπξήζξαο, ειέγρνπ ησλ εζσηεξηθψλ νξγάλσλ ηνπ απηηνχ, εληνπηζκνχ θαη απνκάθξπλζεο μέλσλ ζσκάησλ απφ ηνλ θάξπγγα θαη άιια Σν βηβιίν απηφ γξάθηεθε γχξσ ζην έηνο 1000, κεηαθξάζηεθε (θαη εηθνλνγξαθήζεθε) ηνλ 12ν αηψλα ζηελ ιαηηληθή απφ ηνλ Γενάνδμ ηδξ Κνειυκα θαη αξγφηεξα θαη ζε άιιεο επξσπατθέο γιψζζεο θαη άζθεζε γηα αξθεηνχο αηψλεο κεγάιε επηξξνή ζηνπο επηζηεκνληθνχο θχθινπο θαη ζηηο ηαηξηθέο ζρνιέο ηεο Γχζεο θαη ηεο Αλαηνιήο.

Απφ ηελ ειιεληθή ιέμε βαθηεξία = κπαζηνχλη, ξαβδί. Οη πξψηνη κηθξννξγαληζκνί πνπ παξαηεξήζεθαλ ζχκηδαλ κηθξά κπαζηνπλάθηα 21

176

Ο αι-Εαρξάνπτ έγξαςε αθφκα έλα βηβιίν ην «Πενί πεζνμονβζηήξ ηαζ πεζνμονβζηχκ μνβάκςκ», ζην νπνίν πεξηέγξαθε κε ζρέδηα θαη δηαγξάκκαηα ηε ρξήζε θάζε νξγάλνπ. Ο αι-Εαρξάνπτ ήηαλ ν πξψηνο γηαηξφο πνπ πεξηέγξαςε ηελ ελςιήηνζα ηφδζδ θαη αθφκα ν πξψηνο πνπ εληφπηζε θαη εμήγεζε ηελ θιεξνλνκηθφηεηα ηεο αζιμθζθίαξ. Δπίζεο ήηαλ ν πξψηνο πνπ πεξηέγξαςε ηελ ρεηξνπξγηθή ηεο εκηθξαλίαο, κέζνδνο πνπ αλαπηχρζεθε απφ επξσπαίνπο επηζηήκνλεο κφιηο ηνλ 20φ αηψλα. Άξαβεο ρεηξνχξγνη Ζ γελέηεηξά ηνπ Κφξδνβα ηίκεζε ην άμην ηέθλν ηεο νλνκάδνληαο ηνλ δξφκν πνπ ππάξρεη αθφκα ην ζπίηη ηνπ Calle Albucasis. ΢ην ζπίηη έρεη εληνηρηζηεί πηλαθίδα πνπ γξάθεη: «Δδχ έγδζε μ Αιπμφ αθ-Καζίι αθ-Εαπνάμοσ» Έλαο ζπνπδαίνο Άξαβαο γηαηξφο θαη θαξκαθνιφγνο απφ ην Σνιέδν ηεο κνπζνπικαληθήο Ηζπαλίαο, ήηαλ ν Ηκπλ αι-Βαθίλη (Ibn al-Wafid, 9971074), γλσζηφο ζηελ Δπξψπε σο Ακπελγθεθίη (Abenguefit). Έγξαςε βηβιίν ζην νπνίν πεξηέγξαςε ηηο κεζφδνπο παξαζθεπήο πεξίπνπ 500 θαξκάθσλ απφ δηάθνξα θπηά θαη βφηαλα. Αθφκα έλαο Άξαβαο γηαηξφο θαη ρεηξνχξγνο, ήηαλ ν Ηκπλ αι-Ναθίο (Ibn al-Nafis, 1213-88) απφ ηελ Γακαζθφ. ΢πνχδαζε ηαηξηθή, λνκηθή, θηινινγία θαη ζενινγία. Έδεζε θαη εξγάζηεθε ζην κεγαιχηεξν λνζνθνκείν ηεο Αηγχπηνπ θαη ρξεκάηηζε πξνζσπηθφο γηαηξφο ηνπ ΢νπιηάλνπ. Έγηλε γλσζηφο γηαηί ήηαλ ν πξψηνο πνπ πεξηέγξαςε αλαιπηηθά ηελ θπθινθνξία ηνπ αίκαηνο ζηνπο πλεχκνλεο. Ο Ίκπλ αι-Ναθίο ήηαλ πνιπγξαθφηαηνο. Σν πην νγθψδεο έξγν ηνπ ήηαλ ην Al-Shamil fi al-Tibb, ην νπνίν ν ζπγγξαθέαο ζρεδίαδε φηαλ νινθιεξσζεί λα είλαη κηα εγθπθινπαίδεηα 300 ηφκσλ. ΋κσο δελ πξφιαβε λα ην νινθιεξψζεη γηαηί πέζαλε. Σν ρεηξφγξαθφ ηνπ βξίζθεηαη ζηε Γακαζθφ. Έγξαςε επίζεο έλα βηβιίν γηα ηελ νθζαικνινγία. 177

Ο Ηκπλ αι-Ναθίο δελ έγξαςε κφλν γηα ηελ ηαηξηθή, αιιά θαη βηβιία κε δηαθνξεηηθφ αληηθείκελν. Σν γλσζηφηεξν έξγν ηνπ είλαη ην «΢φκμρδ Νυιςκ». Αθφκα έλα βηβιίν πνπ κεηαθξάζηεθε ζηα ιαηηληθά κε ηίηιν «Θεμθυβμξ αοημδίδαηημξ», δελ είλαη κφλν ζενινγηθφ, αιιά θαη ζεσξείηαη ην πξψην κπζηζηφξεκα επηζηεκνληθήο θαληαζίαο. Σέινο έγξαςε ζρφιηα γηα ηα βηβιία ηνπ Ηππμηνάηδ, ηνπ Ααζηέκκα θαη ηνπ Υζμοκαΐκ ζιπκ Ηζάη. Θα ηειεηψζνπκε κε έλα ζπνπδαίν γηαηξφ θαη ρεηξνχξγν απφ ηελ Αλδαινπζία ηνλ ηκπλ-Ενπρξ (Ibn-Zuhr, 1094–1162) γλσζηφ σο Avenzoar. Ήηαλ ν επηθαλέζηεξνο γηαηξφο ηεο επνρήο ηνπ θαη δάζθαινο ηνπ Ααεννυδ. Ο ηκπλ-Ενπρξ πξαγκαηνπνίεζε ηελ πξψηε πεηξακαηηθή ηναπεζμημιή ζε κηα θαηζίθα. Ο Ηκπλ αι-Ναθίο Ζ Φαξκαθεπηηθή θαη ε Φαξκαθνινγία γλψξηζαλ ζεκαληηθή αλάπηπμε ηελ επνρή ηνπ Αξαβηθνχ Υξπζνχ Αηψλα. Σα εθπαηδεπηηθά ηδξχκαηα είραλ ρσξηζηνχο θιάδνπο δηδαζθαιίαο γηα ηελ θαξκαθνινγία θαη ε θαξκαθεπηηθή αλαγλσξηδφηαλ ήδε σο αλεμάξηεηε επηζηήκε (ζπγγελήο ηεο ηαηξηθήο). Καη ν θαξκαθνπνηφο αλεμάξηεην – ρσξηζηφ απφ ηνλ γηαηξφ – επάγγεικα απφ ηελ επνρή ησλ Αββαζηδψλ γχξσ ζην έηνο 800. Σν πξψην ηδησηηθφ θαξκαθείν ζηνλ θφζκν, πνπ πνπινχζε θάξκαθα, αινηθέο, θαηαπιάζκαηα, ζηξφπηα, βφηαλα θαη κπαραξηθά, ηδξχζεθε ηνλ 9ν αηψλα ζηε Βαγδάηε. ΢ηαδηαθά παξφκνηα θαηαζηήκαηα άλνημαλ ζε φιν ηνλ κνπζνπικαληθφ ρψξν. Σα θαξκαθεία φκσο απηά δελ ήηαλ αλεμέιεγθηα, Τπήξραλ επηζεσξεηέο γηαηξνί, νη νπνίνη επηζθέπηνληαλ ηα θαηαζηήκαηα θαη εμέηαδαλ ηελ ηθαλφηεηα θαη ηηο γλψζεηο ηνπ θαξκαθνπνηνχ θαζψο θαη ηελ πνηφηεηα ησλ θαξκάθσλ22. Αλ δελ έκελαλ ηθαλνπνηεκέλνη έζεηαλ φξνπο γηα επαλεμέηαζε ζε εχινγν ρξνληθφ δηάζηεκα. Αλ θαη πάιη ν θαξκαθνπνηφο απνδεηθλπφηαλ αλεπαξθήο, έραλε ηελ άδεηά ηνπ θαη ην θαηάζηεκά ηνπ έθιεηλε. Απηή ε πξαθηηθή ζεζπίζηεθε ζηε Γχζε κεηά απφ 10 αηψλεο. Σν 1906 ηδξχζεθε ζηηο ΖΠΑ ε Τπεξεζία Σξνθίκσλ θαη Φαξκάθσλ (USFDA - Food and Drug Administration) ε νπνία ειέγρεη ηελ θαηαιιειφηεηα ησλ θαξκάθσλ θαη εγθξίλεη ή φρη ηελ θπθινθνξία ηνπο ζηελ αγνξά 22

178

Απφ ηα αξαβηθά παλεπηζηήκηα απνθνίηεζαλ ζπνπδαίνη θαξκαθνιφγνη θαη θαξκαθνπνηνί, φπσο ν Ηιπκ αθ-Βαθίκη ή Αιπεκβηεθίη πνπ ζπλαληήζακε ιίγεο γξακκέο πην πάλσ. Ο δηαζεκφηεξνο θαξκαθνπνηφο ηνπ κεζαησληθνχ αξαβηθνχ θφζκνπ ήηαλ ν αι-Μπαυηαξ (al-Baytar, 1197-1248). Γελλήζεθε ζηε Μάιαγα ηεο Ηζπαλίαο θαη καζήηεπζε θνληά ζηνλ Αλδαινπζηαλφ θαξκαθνιφγν θαη βνηαλνιφγν αθ-Ναιπανί (al-Nabari), απφ ηνλ νπνίν έκαζε λα κειεηά ηηο εκπεηξίεο θαη λα πεηξακαηίδεηαη ζε ηερληθέο ειέγρνπ, πεξηγξαθήο θαη ηαπηνπνίεζεο δεθάδσλ θαξκαθεπηηθψλ βνηάλσλ. ΢ε ειηθία 23 εηψλ ηαμίδεπζε ζε φιε ηε βφξεηα Αθξηθή, ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε, ηε Μηθξά Αζία, ηε ΢πξία, ηε Μεζνπνηακία θαη ηελ Αξαβία θαη ζπλέιεγε βφηαλα θαη ζεξαπεπηηθά θπηά. Σν 1224 δηνξίζηεθε απφ ηνλ ζνπιηάλν ηεο Αηγχπηνπ σο πξνζσπηθφο ηνπ γηαηξφο θαη θαξκαθνπνηφο. Γηαηξνί θαη θαξκαθνπνηφο Έγξαςε ην έξγν Δπζημιή θανιάηςκ ηαζ ηνμθχκ, ζην νπνίν πεξηέγξαθε πάλσ απφ 1400 θάξκαθα (ρίιηα ήηαλ γλσζηά απφ ηελ αξραηφηεηα – θπξίσο απφ ηνλ θαηάινγν βνηάλσλ θαη θαξκαθεπηηθψλ νπζηψλ ηνπ πεξίθεκνπ γηαηξνχ ηεο αξραηφηεηαο Γζμζημονίδδ - θαη πξνεγνχκελνπο θαξκαθνιφγνπο θαη ηα ππφινηπα ήηαλ απνηέιεζκα δηθψλ ηνπ εξεπλψλ θαη πεηξακάησλ) θαη γηα πνηα αζζέλεηα ήηαλ θαηάιιεια γηα ρξήζε. Ξέξνκε ήδε φηη ηα βηβιία ηνπ Γηνζθνπξίδε έζεζαλ ηηο βάζεηο ηεο αξαβηθήο θαξκαθνινγίαο

179

10.06.

Εςμθμβία ηαζ Κηδκζαηνζηή

Ο αξαβηθφο θφζκνο ηεο επνρήο ζηελ νπνία αλαθέξεηαη απηφ ην πφλεκα, ήηαλ απφιπηα εμαξηεκέλνο απφ ηα δψα γηα ηε δηαηξνθή θαη ηελ έλδπζή ηνπ, γηα ηηο κεηαθνξέο ηνπ θαη γηα ηελ δηεμαγσγή ησλ ζπρλψλ πνιέκσλ πνπ επηρεηξνχζε. ΢ηηο εξήκνπο ηεο Αξαβίαο νη λνκάδεο δελ κπνξνχζαλ λα δήζνπλ ρσξίο ηηο θακήιεο ηνπο θαη ε θχξηα πεγή πξσηετλψλ γηα ηνπο κνπζνπικάλνπο ήηαλ ην θαηζίθη θαη ην αξλί, αθνχ ην Κνξάλη απαγφξεπε ηελ θαηαλάισζε ρνηξηλνχ θξέαηνο. Απηνί ήηαλ νη θχξηνη ιφγνη γηα ηνπο νπνίνπο νη Άξαβεο έδεημαλ ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ γηα ηελ θηελνηξνθία θαη ζηα εθπαηδεπηηθά ηνπο ηδξχκαηα δεκηνπξγήζεθαλ ζρνιέο θηεληαηξηθήο θαη δσνινγίαο. Σν Βηβιίν ησλ δψσλ Ζ πξψηε ιεπηνκεξήο επηζηεκνληθή κειέηε ησλ δψσλ έγηλε απφ ηνλ ζπγγξαθέα, ζενιφγν θαη ιφγην αι-Σδαρίδ ή Ακπνχ Οπηκάλ (al-Jahiz-Abu Uthman, 776-869) απφ ηε Βαζφξα ηνπ ζεκεξηλνχ Ηξάθ, κε ην έξγν ηνπ Σμ Βζαθίμ ηςκ Εχςκ. Ο αι-Σδαρίδ θαηαγφηαλ απφ θησρή νηθνγέλεηα λέγξσλ ηεο Αθξηθήο πνπ είρε εγθαηαζηαζεί ζηε Βαζφξα. Ήηαλ δεκνθηιήο ζπγγξαθέαο πεδψλ έξγσλ θαη βηνιφγνο. ΢πνχδαζε αξαβηθή θαη πεξζηθή θηινινγία, πνίεζε θαη ηζηνξία. Παξάιιεια κεηάθξαζε βηβιία ειιεληθήο επηζηήκεο θαη θηινζνθίαο, ηδηαίηεξα ηνλ Αξηζηνηέιε. Έγξαςε πάλσ απφ 200 βηβιία (ζψδνληαη πεξίπνπ ηα ηξηάληα) ηα ζέκαηα ησλ νπνίσλ πνηθίινπλ: αξαβηθή γξακκαηηθή, πνίεζε, ιεμηθνγξάθεζε, ξεηνξηθή θαη δσνινγία. Σν Βζαθίμ ηςκ Εχςκ είλαη κηα επηάηνκε εγθπθινπαίδεηα κε αλαθνξέο ζε πεξηζζφηεξα απφ 350 είδε δψσλ. Δίλαη γξακκέλν ζε απιή, θαηαλνεηή αιιά θαη ινγνηερληθή γιψζζα θαη πεξηγξάθεη ηηο δηάθνξεο αζζέλεηεο, πνπ πιήηηνπλ ηα δψα θαη ηελ ζεξαπεία ηνπο. Λέγεηαη φηη ν αι-Σδαρίδ πέζαλε φηαλ έλα κέξνο ηεο βηβιηνζήθεο ηνπ ηνλ θαηαπιάθσζε ζε ειηθία 95 εηψλ. 180

Έλα άιιν ελδηαθέξνλ βηβιίν ήηαλ Ζ πνδζζιυηδηα ηςκ γχςκ γξακκέλν απφ έλα γηαηξφ ηνπ 11νπ αηψλα νλφκαηη Ηιπκ Μπαπηίζμο. Πξφθεηηαη γηα κηα αλαιπηηθή πεξηγξαθή ησλ θαξκάθσλ γηα αλζξψπηλε ρξήζε, πνπ κπνξνχζαλ λα θαηαζθεπαζηνχλ απφ δσηθά πξντφληα. Ο Αλδαινπζηαλφο θαξκαθνπνηφο αθ-Μπατηάν (ηνλ ζπλαληήζακε ζην πξνεγνχκελν θεθάιαην) έγξαςε έλα εθηελέο βηβιίν πνπ θαιχπηεη ηελ αγξνηηθή δσή, ηελ εθηξνθή δψσλ θαη πηελψλ, ηελ κεηαρείξηζε ησλ αιφγσλ θαη ηελ ηππαζία θαη κεηαμχ απηψλ πεξηγξάθεη ιεπηνκεξψο ηηο αζζέλεηεο ησλ δψσλ, ηηο κεζφδνπο ζεξαπείαο θαη ηα θάξκαθα πνπ απαηηνχληαη. Δπίζεο ηελ δπλαηφηεηα ρξήζεο δσηθψλ νξγάλσλ ζηε ζεξαπεπηηθή. Άξαβεο θαη θακήιεο Σέινο ν Αηγχπηηνο ζπγγξαθέαο, ζενιφγνο, θηιφζνθνο θαη κειεηεηήο ηνπ θαλνληθνχ δηθαίνπ θαη ηεο θπζηθήο ηζηνξίαο αι-Νηακηξί (al-Damiri, 1344-1405) έγξαςε ην βηβιίν κε ηίηιν Ζ γςή ηςκ γχςκ. ΢’ απηφ ν ζπγγξαθέαο θαηαγξάθεη κε αιθαβεηηθή ζεηξά 931 δηαθνξεηηθά δψα, ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπο, ηηο ζπλήζεηέο ηνπο, ην αλ ην θξέαο ηνπο είλαη θαηάιιειν ή φρη γηα ηελ αλζξψπηλε δηαηξνθή, ηη πξντφληα κπνξνχκε λα πάξνπκε απφ απηά (απγά, γάια, ηπξνθνκηθά, καιιί, δέξκα, θάξκαθα απφ ηα φξγαλά ηνπο θιπ). Σν βηβιίν ηνπ αι-Νηακηξί κεηαθξάζηεθε ζηα ιαηηληθά, ζηα αγγιηθά θαη ζε άιιεο γιψζζεο.

181

10.07.

Γεςβναθία

Οη κνπζνπικάλνη, Άξαβεο θαη κε, ζπλεηζέθεξαλ ζεκαληηθά θαη ζηνλ ηνκέα ηεο γεσγξαθίαο θαη έρνπλ λα επηδείμνπλ ζπνπδαία επηηεχγκαηα. Πην θάησ ζα αλαθέξνκε ηνπο πην γλσζηνχο γεσγξάθνπο ηεο επνρήο πνπ θαιχπηεη απηφ ην βηβιίν. Ο αι-Υακληαλί (Abu Muhammad al-Hamdani, 893-945) απφ ηελ Τεκέλε ήηαλ κνπζνπικάλνο γεσγξάθνο, πνηεηήο, ηζηνξηθφο θαη αζηξνλφκνο. Γελ γλσξίδνκε πνιιά πξάγκαηα γηα ηε δσή ηνπ αιΥακληαλί. Ξέξνκε φηη έγξαςε πνίεζε, ζρεδίαζε αζηξνλνκηθνχο πίλαθεο θαη αθηέξσζε ην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο δσήο ηνπ ζηελ κειέηε ηεο ηζηνξίαο θαη ηεο γεσγξαθίαο ηεο αξαβηθήο ρεξζνλήζνπ. Ο παηέξαο ηνπ ηαμίδεπε ζπρλά θαη έπαηξλε καδί ηνπ ηνλ κηθξφ γην ηνπ ζηελ Βαγδάηε, ηε Βαζφξα, ην Οκάλ, ηελ Αίγππην θαη αιινχ θαη απηφ νδήγεζε ηνλ αιΥακληαλί ζηελ έθεζε ηεο ζπγγξαθήο ηζηνξηθψλ γεγνλφησλ θαζψο θαη ην ζρεδηαζκφ ραξηψλ ηεο πεξηνρήο ηεο Μέζεο Αλαηνιήο. Σν ζεκαληηθφηεξν έξγν ηνπ είλαη Ζ Γεςβναθία ηδξ Ανααζηήξ Υενζμκήζμο. Ο παγθφζκηνο ράξηεο ηνπ αι-Μαζνπληί Σελ ίδηα επνρή έδεζε θαη ν Άξαβαο γεσγξάθνο θαη ηζηνξηθφο αι-Μαζνπληί (Abu al-Masudi, 896-956) απφ ηε Βαγδάηε. Έδεζε ζηελ Αίγππην θαη έγξαςε πεξηζζφηεξα απφ ηξηάληα επηά νγθψδε βηβιία, πνιιά απφ ηα νπνία κεηαθξάζηεθαλ ζηα ιαηηληθά. Ήηαλ ν πξψηνο Άξαβαο πνπ ζπλδχαζε ηελ ηζηνξία κε ηελ επηζηεκνληθή γεσγξαθία. Σα βηβιία ηνπ αι-Μαζνπληί ήηαλ πνιχηηκε πεγή γεσγξαθηθψλ θαη αλζξσπνινγηθψλ πιεξνθνξηψλ γηα ηνπο Δπξσπαίνπο επηζηήκνλεο ηνπ Μεζαίσλα. Αθφκα ν αι-Μαζνπληί έγξαςε κηα 33ηνκε εγθπθινπαίδεηα ηεο παγθφζκηαο ηζηνξίαο κε ηίηιν: Ζ Ηζημνία ηςκ Καζνχκ. Σέινο ζρεδίαζε έλα παγθφζκην ράξηε ηνπ κέρξη ηφηε γλσζηνχ θφζκνπ. Σνλ 9ν αηψλα νη Άξαβεο ίδξπζαλ ηζιακηθφ θξάηνο (εκηξάην) ζηε ΢ηθειία ην νπνίν έδεζε σο ην 1072 φηαλ ην λεζί θαηαιήθζεθε απφ ηνπο Ννξκαλδνχο, πνπ ίδξπζαλ ην βαζίιεην ηεο ΢ηθειίαο, έλα πνιπεζληθφ 182

θξάηνο ζην νπνίν δνχζαλ αξκνληθά ληφπηνη, Ννξκαλδνί ρξηζηηαλνί θαη Άξαβεο κνπζνπικάλνη. Καηά ηελ επνρή ηνπ ζηθειηθνχ εκηξάηνπ, ην λεζί ήηαλ έλα απφ ηα ζεκαληηθά θέληξα ησλ αξαβηθψλ επηζηεκψλ. Αιιά θαη κεηά ηελ θαηάιπζε ηνπ εκηξάηνπ, ε επηξξνή ησλ Αξάβσλ ήηαλ νξαηή ζηε γιψζζα (ηα λνκίζκαηα θαη ηα θξαηηθά αξρεία γξάθνληαλ θαη ζηελ αξαβηθή γιψζζα), ζηελ παηδεία αθφκα θαη ζηηο ελδπκαζίεο ησλ Ννξκαλδψλ ηππνηψλ. ΋ηαλ ν Ννξκαλδφο βαζηιηάο ηεο ΢ηθειίαο Ρνγήξνο Β’(1130-54) ζέιεζε λα έρεη κηα εηθφλα ηνπ γλσζηνχ ηφηε θφζκνπ, αλέζεζε ην έξγν απηφ ζηνλ δηάζεκν Μαξνθηλφ (θαη απφγνλν ηνπ Πξνθήηε Μσάκεζ) γεσγξάθν θαη ραξηνγξάθν αι-Ηληξηζί (al-Idrisi, 1100-1166). Απηφο είρε ηαμηδεχζεη ζηελ Βφξεην Αθξηθή, ηελ Ηζπαλία (ζπνχδαζε ζηελ Κφξδνβα), ηελ ΢θαλδηλαβία, ηελ Οπγγαξία, ηελ Αγγιία θαη ζε πνιιέο άιιεο ρψξεο. Ο αι-Ηληξηζί έθηηαμε γηα ινγαξηαζκφ ηνπ βαζηιηά κηα έμππλε θαηαζθεπή ηεο νπξάληαο ζθαίξαο θαη ζρεδίαζε έλα παγθφζκην ράξηε. Καη ηα δπν ήηαλ θηηαγκέλα απφ αζήκη. Ο ράξηεο απηφο ήηαλ έλαο απφ ηνπο εβδνκήληα ράξηεο, πνπ ζρεδίαζε ζπλνιηθά ν αι-Ηληξηζί ζην έξγν ηνπ κε ηίηιν Σμ αζαθίμ ημο Ρμβήνμο, ην νπνίν ην 1610 κεηαθξάζηεθε ζηα ιαηηληθά (Tabula Rogeriana). Αθηέξσκα ηεο Ηζπαλίαο ζηνλ αι-Ηληξηζί Μεηά ην ζάλαην ηνπ Ρνγήξνπ, ν αι-Ηληξηζί έκεηλε ζηελ απιή ηνπ Παιέξκν θαη έγξαςε γηα ηνλ λέν βαζηιηά Γνπιηέικν Α’ κηα γεσγξαθηθή πξαγκαηεία κε ηίηιν Ο ηήπμξ ημο πμθζηζζιμφ ηαζ ηδξ ηένρδξ ηδξ ροπήξ. Σέινο ν αι-Ηληξηζί έγξαςε ην ζεκαληηθφηεξν έξγν ηεο κεζαησληθήο γεσγξαθίαο: Σα εοπάνζζηα ηαλίδζα ηάπμζμο πμο ημο άνεζε κα ηαλζδεφεζ ζηζξ πενζμπέξ ημο ηυζιμο. Έλαο άιινο Μαξνθηλφο, ν εμεξεπλεηήο θαη γεσγξάθνο ηκπλ Μπαηνχηα (Ibn Battuta, 1304-1369), είλαη γλσζηφο γηα ηα δεθάδεο εμεξεπλεηηθά ηαμίδηα ηνπ ζε πάκπνιια ζεκεία ηνπ θφζκνπ. Τπνινγίδεηαη ν Ηκπλ Μπαηνχηα δηάλπζε ζπλνιηθά ζε δηάζηεκα ηξηάληα εηψλ, πεξί ηα 120.000 ρηιηφκεηξα θαη επηζθέθηεθε πεξηνρέο (θπξίσο ηνπ ηζιακηθνχ θφζκνπ, αιιά φρη κφλν) πνπ ζήκεξα βξίζθνληαη πεξίπνπ 44 ρψξεο (απφ ηελ Αλαηνιηθή Αθξηθή σο ηελ Ηλδία, ηελ Βηξκαλία, ηε Μαιαηζία, ηελ Ηλδνλεζία θαη ηελ Κίλα θαη απφ ηελ Κέλπα θαη ΢νκαιία σο ηε 183

Βπδαληηλή απηνθξαηνξία, ηε Βνπιγαξία θαη ηε Ρσζία). Ο Ηκπλ Μπαηνχηα ζεσξείηαη απφ ηνπο κεγαιχηεξνπο εμεξεπλεηέο φισλ ησλ επνρψλ. Σέινο πξέπεη λα αλαθεξζεί ν δηάζεκνο ζηνλ κνπζνπικαληθφ αιιά θαη ζηνλ ρξηζηηαληθφ θφζκν δηπισκάηεο θαη ζπγγξαθέαο Μνπρακάλη αιΦαδί, γλσζηφο σο Λέσλ ν Αθξηθαλφο (Leo Africanus, 1485-1554). Ήηαλ Μαπξηηαλφο απφ ηελ Γξαλάδα ηεο κνπζνπικαληθήο Ηζπαλίαο, αιιά ιίγν κεηά ηε γέλλεζή ηνπ νη Άξαβεο εθδηψρζεθαλ απφ ηελ Ηβεξηθή θαη ε νηθνγέλεηά ηνπ εγθαηαζηάζεθε ζηελ πφιε Φεδ ηνπ Μαξφθνπ. ΢πνχδαζε ζε καξνθηλφ παλεπηζηήκην θαη αθνινχζεζε ην επάγγεικα ηνπ δηπισκάηε. Τπεξέηεζε σο πξέζβεο ηνπ ζνπιηάλνπ ηνπ Φεδ ζηελ νζσκαληθή Κσλζηαληηλνχπνιε θαη ηαμίδεςε ζηελ επίζεο νζσκαληθή Αίγππην, ζηελ Αξαβία θαη ζηελ Σπλεζία φπνπ ζπλειήθζε απφ Ηζπαλνχο πεηξαηέο. ΋ηαλ έγηλε γλσζηή ε δηπισκαηηθή ηνπ ηδηφηεηα, νη πεηξαηέο ηνλ έζηεηιαλ ζηελ Ηηαιία φπνπ έγηλε δεθηφο απφ ηνλ πάπα Λένληα Η’, ν νπνίνο ηνλ έπεηζε λα αζπαζηεί ηνλ ρξηζηηαληζκφ. Πνξηξέην πνπ εηθάδεηαη φηη απεηθνλίδεη ηνλ Λένληα ηνλ Αθξηθαλφ Ο Λέσλ ν Αθξηθαλφο ηαμίδεςε γηα ηέζζεξα ρξφληα ζηελ Ηηαιία θαη ζηελ Μπνιφληα έγξαςε έλα αξαβν-εβξατθνιαηηληθφ ηαηξηθφ ιεμηιφγην θαη κηα γξακκαηηθή ηεο αξαβηθήο γιψζζαο. Σν 1526 γχξηζε ζηε Ρψκε θαη ππφ ηελ αηγίδα ηνπ λένπ πάπα Κιήκε Ε’ νινθιήξσζε ην έξγν Γεςβναθζηή Ηζημνία ηδξ Αθνζηήξ πνπ γξήγνξα έγηλε πνιχ δεκνθηιέο θαη γλψξηζε αιιεπάιιειεο εθδφζεηο ζηηο γιψζζεο ηηαιηθά, ιαηηληθά, γαιιηθά θαη αγγιηθά. Ο Λέσλ ν Αθξηθαλφο έγηλε ζξχινο. Απνζαλαηίζηεθε ζε κπζηζηφξεκα ηνπ Μααινχθ θαη ζε ηειενπηηθφ ληνθηκαληέξ. Λέγεηαη φηη ν Οπίιηακ ΢αίμπεξ εκπλεχζηεθε απφ απηφλ γηα λα δεκηνπξγήζεη ηνλ ραξαθηήξα ηνπ Μαπξηηαλνχ ηεο Βελεηίαο Οεέθθμ, ζηελ νκψλπκε ηξαγσδία ηνπ.

184

10.08.

Γεςνβία

Απφ ηνλ 9ν ήδε αηψλα ζην αξαβηθφ ραιηθάην ησλ Αββαζηδψλ έγηλε ζαθέο φηη, παξάιιεια κε ηελ αλαπηπγκέλε θηελνηξνθία, ήηαλ αλαγθαίν έλα ζχγρξνλν αγξνηηθφ ζχζηεκα γηα ηελ επάξθεηα ηξνθίκσλ ηθαλψλ λα θαιχςνπλ ηηο αλάγθεο ηνπ πιεζπζκνχ ηνπ αραλνχο απηνχ θξάηνπο. Σν ζχζηεκα απηφ πξνέβιεπε εληαηηθέο θαιιηέξγεηεο, εθηεηακέλν αξδεπηηθφ δίθηπν, παξάδνζε ζηνπο γεσξγνχο εδαθψλ γηα παξαγσγή λέσλ πξντφλησλ θαηάιιεισλ γηα ην ρψκα ηεο πεξηνρήο. Ζ εληαηηθή θαιιηέξγεηα επέηξεςε ζηνπο παξαγσγνχο πνπ σο ηφηε είραλ κηα ζνδεηά ην ρξφλν, λα έρνπλ δπν θαη θακηά θνξά ηξεηο ζνδεηέο. Ζ απμεκέλε παξαγσγή επέηξεςε φρη κφλν ηελ αχμεζε ηνπ πιεζπζκνχ , αιιά θαη ηελ αλάπηπμε κεγάισλ αζηηθψλ θέληξσλ φπσο ήηαλ ε Γακαζθφο, ε Βαγδάηε, ην Κάηξν, ε Κνχθα, ην Ηζθαράλ, ε ΢ακαξθάλδε, ε Κφξληνβα, ε Φεδ θαη άιιεο. ΢ειίδα απφ εγρεηξίδην βνηαληθήο κε πεξηγξαθή φισλ ησλ εηδψλ ησλ θπηψλ θαη νδεγίεο γηα ηελ θαιιηέξγεηά ηνπο θιπ. Οη Άξαβεο αλέπηπμαλ έλα έμππλν ζχζηεκα άξδεπζεο ρξεζηκνπνηψληαο κεραλήκαηα, αλεκφκπινπο, θξάγκαηα θαη κεγάιεο δεμακελέο ζπιινγήο νκβξίσλ πδάησλ θαη φρη κφλν. Με ηνλ ηξφπν απηφ πέηπραλ ηελ κεγέζπλζε ηεο αξδεχζηκεο γεο. Οη επηζηήκνλεο ηνπ κνπζνπικαληθνχ θφζκνπ εμέδηδαλ έληππεο νδεγίεο γηα ηνπο αγξφηεο, ζηηο νπνίεο αλαθεξφηαλ ν θαηαιιειφηεξνο ρξφλνο ζπνξάο θαη ζπγθνκηδήο θάζε αγξνηηθνχ πξντφληνο ρσξηζηά. Τπήξραλ αθφκα εηθνλνγξαθεκέλεο εγθπθινπαίδεηεο βνηαληθήο, φπνπ αλαγξάθνληαλ ηα νλφκαηα θαη ήηαλ ζρεδηαζκέλε ε κνξθή εθαηνληάδσλ εηδψλ θπηψλ, νη ηξφπνη θαιιηέξγεηάο ηνπο, ε πεξηπνίεζε, ην θιάδεκα, νη αζζέλεηεο θαη ε αληηκεηψπηζή ηνπο θιπ. Ο γλσζηφο καο ήδε γηαηξφο, θαξκαθνιφγνο θαη βνηαλνιφγνο αθΜπατηάν απφ ηε Μάιαγα ηεο Ηζπαλίαο, πξφηεηλε ζχγρξνλεο 185

επηζηεκνληθέο ηερληθέο γηα ηελ γεσξγία, αιιά θαη ηελ θηελνηξνθία, κε νδεγίεο γηα θαηάιιεια ιηπάζκαηα θαη ηξνθέο γηα ηα δψα. Γξάθηεθαλ επίζεο βηβιία κε ζπληαγέο γηα ηελ αξαβηθή θνπδίλα, φπσο ην Βζαθίμ ηςκ πζάηςκ ηνπ αι-Γνπαξάθ (al-Warraq, 10νο αηψλαο) πνπ ζεσξείηαη ην αξραηφηεξν βηβιίν καγεηξηθήο ζηελ αξαβηθή γιψζζα. Έλα αθφκα βηβιίν κε ηνλ ίδην ηίηιν γξάθηεθε ην 1226 απφ ηνλ αιΜπαγθληαληί (Hasan al-Baghdadi). Σν βηβιίν απηφ ήηαλ δεκνθηιέζηαην γηα αξθεηνχο αηψλεο ζηε Οζσκαληθή απηνθξαηνξία. Σελ επνρή πνπ ζηελ Δπξψπε επηθξαηνχζε άθξαηε θενπδαξρία θαη νη θαιιηεξγεηέο ήηαλ ππνηειείο ησλ επγελψλ θαη γαηνθηεκφλσλ (δνπινπάξνηθνη), ζηνλ ηζιακηθφ θφζκν είραλ ζεζπηζηεί θαλφλεο δηθαίνπ πνπ φξηδαλ ην θαζεζηψο ηδηνθηεζίαο αγξνηηθήο γεο θαη ηα δηθαηψκαηα ησλ θαιιηεξγεηψλ. Ζ θαιή νξγάλσζε ηεο γεσξγίαο ζηηο ηζιακηθέο ρψξεο επέηξεςε πεξίζζεπκα παξαγσγήο πνιιψλ πξντφλησλ ηα νπνία εμάγνληαλ ζηηο επξσπατθέο ρψξεο. Κχξηα εμαγσγηθή ρψξα ε Αξαβηθή Ηζπαλία πνπ ήηαλ καθξάλ ε πινπζηφηεξε ρψξα ηεο Δπξψπεο. Ζ Ηζπαλία παξήγαγε ηεξάζηηεο πνζφηεηεο θξνχησλ θαη ιαραληθψλ θαη ηα έζηειλε ζηελ γεηηνληθή ηεο Γαιιία άιινπ. Άξαβεο γεσξγνί ζηελ Αλδαινπζία Πνιιά απφ ηα πξντφληα πνπ νη ηζιακηθέο ρψξεο έζηειλαλ ζηελ Δπξψπε ήηαλ άγλσζηα ζηνπο ιανχο ηεο, φπσο ηα ιεκφληα, ηα πνξηνθάιηα, ηα ξνδάθηλα, ηα βεξίθνθα, ην ξχδη, νη κειηηδάλεο, ηα ξφδηα, νη αγθηλάξεο, ην βακβάθη, ν θξφθνο, ηα ακχγδαια θαζψο θαη ηξνπηθά πξντφληα φπσο νη κπαλάλεο, νη ρνπξκάδεο θαη ην δαραξνθάιακν. Απφ ηελ Ηζπαλία ήηαλ θαη αξθεηνί απφ ηνπο θαιχηεξνπο επηζηήκνλεο θαη γεσπφλνπο ηεο επνρήο, νη νπνίνη πξνζέθεξαλ πνιιά ζηελ γεσξγία. Έλαο απφ απηνχο ήηαλ ν Μαπξηηαλφο αι-Μπαζάι (al-Bassal) πνπ έδεζε ζην Σνιέδν θαη ηε ΢εβίιιε ηνλ 11ν αηψλα. Έγξαςε κηα πξαγκαηεία κε ηίηιν Καηδβμνζμπμίδζδ ηςκ εδαθχκ ην νπνίν φξηδε ηελ γνληκφηεηα ηνπ εδάθνπο ζε δέθα θαηεγνξίεο. Σν βηβιίν απηφ εθδφζεθε ηνλ 19ν αηψλα 186

ζηελ Ηζπαλία κε ηίηιν Libro de Agricultura θαη ηελ ίδηα επνρή ζηε Γαιιία. Ζ γαιιηθή έθδνζε πεξηέρεη 1350 ζειίδεο. Ο αι-Μπαζάι ζρεδίαζε θαη θαηαζθεχαζε ηνπο βαζηιηθνχο θήπνπο ηεο ΢εβίιιεο. Έλαο αθφκα κνπζνπικάλνο αγξνηηθφο εηδήκνλαο θαη ζπγγξαθέαο ήηαλ ν αι-Αγνπάκ (al-Awwam) πνπ έδεζε ζηε ΢εβίιιε ηνλ 12ν αηψλα. Έγξαςε ην πεξίθεκν Κζηάιπ αθ-Φζθάπα (Βζαθίμ ηδξ Γεςνβίαξ), πνπ ζεσξείηαη ην πην εθηελέο θαη δηεμνδηθφ γεσξγηθφ εγρεηξίδην ηεο επνρήο εθείλεο. Γελ γλσξίδνκε πνιιά γηα ηε δσή ηνπ αι-Αγνπάκ, αιιά εηθάδεηαη φηη ήηαλ κεγάινο γαηνθηήκνλαο κε απνθιεηζηηθά ελδηαθέξνληα ηα αγξνηηθά θαη γεσξγηθά ζέκαηα. Απφ ηα γξαπηά ηνπ θαίλεηαη φηη δηάβαζε πνιιά ζρεηηθά βηβιία θαη ην δηθφ ηνπ πφλεκα πεξηέρεη εθαηνληάδεο απνζπάζκαηα απφ δεθάδεο άιια παξφκνηα ζπγγξάκκαηα Διιήλσλ (θπξίσο ηνπ Καζζηαλνχ Βάζνπ23) θαη Μεζαλαηνιηθψλ ζπγγξαθέσλ. Σν βηβιίν ηνπ αι-Αγνπάκ ζηελ ηζπαληθή ηνπ έθδνζε Σν βηβιίν ηνπ αι-Αγνπάκ ζε 35 θεθάιαηα πεξηέρεη πιεξνθνξίεο γηα 585 είδε θπηψλ. Αζρνιείηαη αθφκα κε ηελ αγξνλνκία, ηηο αζζέλεηεο ησλ θπηψλ, ηελ εθηξνθή δψσλ θαη πηελψλ, ηε κειηζζνηξνθία, ηελ θαιιηέξγεηα βνηάλσλ γηα ηελ ηαηξηθή, ηερληθέο θαιιηέξγεηαο ησλ αγξψλ θαη πνιιά άιια ζέκαηα, πνπ ελδηαθέξνπλ ηνλ θαιιηεξγεηή. Ο αηγππηηνιφγνο, ηζηνξηθφο, ηνμηθνιφγνο θαη θαιιηεξγεηήο γεσπφλνο αι-Γνπαζίγηα (al-Wahshiyah) ήηαλ Αζζχξηνο απφ ηελ Κνχθα ηνπ Ηξάθ ηνπ 9νπ/10νπ αηψλα. Ήηαλ απφ ηνπο πξψηνπο ηζηνξηθνχο πνπ πέηπραλ ηελ κεξηθή απνθξππηνγξάθεζε ησλ Αηγππηηαθψλ ηεξνγιπθηθψλ θαη Ο Καζζηαλφο Βάζνο (6νο-7νο αηψλαο) ήηαλ πξσηνπφξνο γεσπφλνο ζην Βπδάληην. Έγξαςε ην βηβιίν Δηθμβαί πενί βεςνβίαξ ζην νπνίν αλζνιφγεζε πνιιά παξεκθεξή θείκελα παιαηφηεξσλ ζπγγξαθέσλ. Σν πξσηφηππν ρεηξφγξαθν ηνπ Βάζνπ έρεη ραζεί αιιά ππάξρνπλ κεηαθξάζεηο ηνπ ζηα πεξζηθά θαη ζηα αξαβηθά. Μεγάιν κέξνο ηνπ αλαδεκνζηεχζεθε ην 950 ζε κηα ζπιινγή κε ηίηιν Γεςπμκζηά, αθηεξσκέλε ζηνλ απηνθξάηνξα ηνπ Βπδαληίνπ Κσλζηαληίλν Ε’ ηνλ Πνξθπξνγέλλεην. 23

187

δηαηχπσζαλ ηε ζρέζε ηνπο κε ηελ θνπηηθή δηάιεθην. Έγξαςε κεγάιν αξηζκφ έξγσλ γηα ηελ καγεία, ηελ αιρεκεία, ηελ ηαηξηθή θαη ηε γεσξγία. Σν ζεκαληηθφηεξν βηβιίν ηνπ ήηαλ Ζ βεςνβία ηςκ Ναααηαίςκ ην νπνίν πεξηέρεη πνιιέο πιεξνθνξίεο απφ πεγέο Υαιδαίσλ θαη Βαβπισλίσλ ζπγγξαθέσλ. Ο αι-Γνπαζίγηα επαηλεί ηνλ πνιηηηζκφ ησλ Βαβπισλίσλ θαη εμαίξεη ηελ αλσηεξφηεηά ηνπ έλαληη ηνπ αξαβηθνχ αληίζηνηρνπ. Έγξαςε αθφκα έλα έξγν ηνμηθνινγίαο κε ηίηιν: Σμ αζαθίμ ηςκ δδθδηδνίςκ. Άξαβεο γεσξγνί Αθφκα έλαο κνπζνπικάλνο ηεο ΢εβίιιεο ηνπ 12νπ αηψλα, ν αγξνηηζηήο θαη βνηαλνιφγνο αι-Ηζκπηιί (alIshbili), έγξαςε έλα βηβιίν κε ηίηιν Πναβιαηεία πενί βεςνβίαξ. Αζρνιείηαη κε ηελ θχηεπζε θαη κπφιηαζκα θπηψλ θαη ζάκλσλ θαη κε ηελ επίδξαζε ηεζζάξσλ ζηνηρείσλ (γε, αέξαο, λεξφ θαη ιίπαζκα) ζηνλ θχθιν δσήο ησλ θπηψλ.

188

10.09.

Φζθμζμθία ηαζ Μεηαθοζζηή

Ζ Γπηηθή ρξηζηηαληθή θηινζνθία θαη ζενινγία νθείιεη πάξα πνιιά ζηνπο ιφγηνπο θαη θηινζφθνπο ηνπ αξαβηθνχ-ηζιακηθνχ Υξπζνχ Αηψλα. Αλαθέξακε ήδε ζε πξνεγνχκελα θεθάιαηα ην πνιπεηέο θαη επίπνλν έξγν ηεο κεηάθξαζεο ζηελ αξαβηθή γιψζζα έξγσλ ησλ κεγάισλ Διιήλσλ θηινζφθσλ (Πθάηςκα, Ανζζημηέθδ, Θαθή, ΢πεφζζππμο, Πνςηαβυνα, Ακαλαβυνα, Εήκςκα, ΢ςζζβέκδ θαη άιισλ), αιιά θαη θηινζφθσλ απφ ηελ Ηλδία θαη ηελ Πεξζία, πνπ έγηλε ππφ ηελ αηγίδα ησλ Αββαζηδψλ ραιηθψλ Υανμφκ αθ-Ραζίκη θαη θπξίσο ηνπ αθ-Μαιμφκ. Ζ αξαβηθή θηινζνθία, πνπ αλαπηχρζεθε απφ ηνπο κειεηεηέο ησλ κεηαθξαζκέλσλ θεηκέλσλ, ρσξίδεηαη ζε δπν επδηάθξηηα ξεχκαηα: Σν Καθάι πνπ είλαη ζχληκεζε ηεο θξάζεο Ηθι αθ-Καθάι (ζεκαίλεη πεξίπνπ Ζ επζζηήιδ ημο θυβμο ή ημο δζαθυβμο) θαη είλαη ε επηζηήκε ηνπ ζενινγηθνχ ζηνραζκνχ θαη ε Φαθζάθα πνπ είλαη ε αξαβηθή εθδνρή ηεο ειιεληθήο ιέμεο Φζθμζμθία. Αξαβηθή θηινζνθηθή ζρνιή Σν Καιάκ είλαη ε ηζιακηθή ζξεζθεπηηθή θηινζνθία, πνπ αλαδεηά ηε ιχζε ησλ ζενινγηθψλ πξνβιεκάησλ κέζσ ηεο δηαιεθηηθήο, ηεο αληηπαξάζεζεο θαη ησλ επηρεηξεκάησλ. Οη θηιφζνθνη ηνπ Καιάκ δηαθξίλνληαλ ζε δπν θαηεγνξίεο: ζηνπο νπαδνχο ηεο εθεφεενδξ αμφθδζδξ θαη ζε εθείλνπο πνπ πίζηεπαλ φηαλ φια απνθαζίδνληαη απφ ηελ ιμίνα (θαηαθζζηέξ). Ο ζεκαληηθφηεξνο εθπξφζσπνο ηεο θηινζνθηθήοζενινγηθήο απηήο ηάζεο ήηαλ ν νπαδφο ηνπ ΢νπθηζκνχ αι-Γθαδαιί (alGhazali ή Algazel, 1058–1111). Ζ Φαιζάθα ζηεξίρζεθε ζηελ εξκελεία ησλ ελλνηψλ ησλ Διιήλσλ θηινζφθσλ θαη θπξίσο ηνπ Αξηζηνηέιε θαη ησλ Νενπιαησληθψλ. Οη ζεκαληηθφηεξνη εθπξφζσπνη ηεο ηζιακηθήο θηινζνθίαο ήηαλ νη: αθ-Κίκηζ (Αθηίκημοξ) - ηνλ ζπλαληήζακε ζην θεθάιαην Σμ ιεηαθναζηζηυ ένβμ, αθΡαγί (Ραγήξ) - ηνλ ζπλαληήζακε ζην θεθάιαην Υδιεία ηαζ Αθπδιεία, 189

Οιάν Καβζάι - ηνλ ζπλαληήζακε ζην θεθάιαην Ο Οίημξ ηδξ ΢μθίαξ, αθΥατεάι (Αθηαγέκ) -ηνλ ζπλαληήζακε ζην θεθάιαην Μαεδιαηζηά ηαζ Γεςιεηνία, ζιπκ-΢ζκά (Ααζηέκκαξ) - ηνλ ζπλαληήζακε ζην θεθάιαην Ηαηνζηή, Δπίζεο νη γλσζηνί καο: iιπκ-Ρμοζκη (Ααεννυδξ), αθ-Φαναιπί (Αθθανάαζμξ), αθ-Μπζνμοκί (Αθαενυκζμξ), αθ-Σμοζί θαη ν Δβξαίνο Μμζέ ιπεκ Μασιυκ (Μασιμκίδδξ) ην έξγν ησλ νπνίσλ ζα δνχκε εθηελέζηεξα θαη νη: αθ-Μαανί (al-Ma’ari, 973-1057), Ηιπκ αθ-Αναιπί (Ibn al-Arabi, 1165-1240), ζιπκ-Σμοθαήθ (Ibn Tufail ή Abubaser, 1105-85) γηα θάπνηνπο απφ ηνπο νπνίνπο ζα πξνζπαζήζνπκε λα δψζνπκε ζηνηρεία γηα ηε δσή θαη ηε δξάζε ηνπο. Ο Άγηνο Θσκάο ν Αθηλάηεο Αλαθέξακε ζηελ αξρή ηνπ θεθαιαίνπ φηη ε ρξηζηηαληθή ζενινγία θαη θηινζνθία ηεο Γχζεο νθείιεη πνιιά ζηνπο κνπζνπικάλνπο θηινζφθνπο. Έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο θηινζφθνπο θαη ζενιφγνπο ηεο θαζνιηθήο Δθθιεζίαο ππήξμε ν Ηηαιφο (άγηνο) Θςιάξ Αηζκάηδξ (Thomas Aquinas, 1224-74) πνπ ζεσξείηαη απφ ηνπο ζπνπδαίνπο εξκελεπηέο ηνπ Αξηζηνηέιε θαη απφ ηηο πην ζεκαληηθέο πξνζσπηθφηεηεο ηεο κεζαησληθήο θηινζνθίαο. O Αθηλάηεο κειέηεζε ηα βηβιία ησλ Αξάβσλ θηινζφθσλ θαη επεξεάζηεθε πνιχ απφ ην έξγν ηνπ ζπνπδαίνπ – ίζσο ηνπ κεγαιχηεξνπ θηινζφθνπ ηνπ Ηζιάκ - Ηιπκ Ρμοζκη ή Ααεννυδ απφ ηελ Κφξδνβα ηεο Ηζπαλίαο. Ο Αθηλάηεο έγξαςε πνιιά έξγα, αξθεηά απφ ηα νπνία ραξαθηεξίδνληαη θιαζζηθά, φπσο ε Θεμθμβζηή ΢μφια, ε Υνοζή Αθοζίδα θαη ελλέα κειέηεο γηα ηα έξγα ηνπ Αξηζηνηέιε. Δηδηθφηεξα ε ΢μφια (Summa Theologica) πνπ ζεσξείηαη απφ ηα θνξπθαία έξγα ηεο δπηηθήο ρξηζηηαληθήο ζενινγίαο, ήηαλ βαζεηά επεξεαζκέλε απφ ηα γξαπηά ησλ Αξάβσλ θηινζφθσλ. Πνιιά ζεκεία ηεο ΢νχκα ήηαλ ιέμε πξνο ιέμε αληηγξαθή απφ θείκελα ηνπ Αβεξξφε θαη ηνπ αξθεηά αξραηφηεξνχ ηνπ αθ-Φαναιπί. Σν έξγν ηνπ Αβεξξφε επεξέαζε επίζεο θαη ηνλ δηάζεκν Γάιιν θζθυζμθμ Ρεκέ Νηεηάνη ή Κανηέζζμ (Rene Descartes, 1596-1650). 190

… /… Ο δεχηεξνο ραιίθεο ηνπ Ηζιάκ (κεηά ηνλ Ακπνχ Μπαθξ, δηάδνρνο ηνπ πξνθήηε Μσάκεζ) ήηαλ ν Οιάν (Umar ibn al Hattab). Καηά ηε δηάξθεηα ηεο εγεζίαο ηνπ ην κηθξφ ραιηθάην άξρηζε λα επεθηείλεηαη ξαγδαία θαη ν ζηξαηφο ηεο λεαξήο ζξεζθείαο ηνπ Ηζιάκ θαηαθηνχζε κηα πξνο κηα ηηο γεηηνληθέο πεξηνρέο, Πεξζία, Μεζνπνηακία, ΢πξία, Παιαηζηίλε, Αίγππην θαη άιιεο. ΢ηελ Αιεμάλδξεηα ππήξρε ε πεξίθεκε Βηβιηνζήθε, πνπ είρε επηδήζεη απφ ηξεηο θαηαζηξνθηθέο ππξθαγηέο (απφ ηνπο Ρσκαίνπο απηνθξάηνξεο Ηνχιην Καίζαξα θαη Γηνθιεηηαλφ θαη απφ ηνλ θαλαηηθφ ρξηζηηαλφ επίζθνπν Θεφθηιν). ΋ηαλ – ην 642 - ε Αίγππηνο θαηαθηήζεθε απφ ηνπο Άξαβεο, δεηήζεθε ε γλψκε ηνπ ραιίθε Οκάξ γηα ηελ ηχρε ησλ εθαηνληάδσλ ρηιηάδσλ βηβιίσλ ηεο Βηβιηνζήθεο. ΋πσο είδακε θαη ζε πξνεγνχκελν θεθάιαην ν ραιίθεο απάληεζε: "Ακ υθα αοηά ηα βναπηά ηςκ Δθθήκςκ ζοιθςκμφκ ιε ημ Κμνάκζ, είκαζ πενζηηά ηαζ δεκ είκαζ ακάβηδ κα ηα ηναηήζμοιε. Ακ δεκ ζοιθςκμφκ, είκαζ επζηίκδοκα ηαζ πνέπεζ κα ηα ηαηαζηνέρμοιε". Καη δηέηαμε λα ξηρηνχλ ηα βηβιία ζηηο ππξέο ησλ ινπηξψλ ηεο πφιεο. Ζ είζνδνο ηνπ ραιίθε Οκάξ ζηελ Ηεξνπζαιήκ Δπηπρψο φκσο νη δηάδνρνη ηνπ Οκάξ, νη ραιίθεο ηεο δπλαζηείαο ησλ Οπκαγηαδψλ ηεο Γακαζθνχ (661-750) θαη ησλ Αββαζηδψλ ηεο Βαγδάηεο δελ ήηαλ ηφζν ζηελφκπαινη θαη – ηδηαίηεξα νη δεχηεξνη – ελίζρπζαλ θαη έζεζαλ ππφ ηελ αηγίδα ηνπο φιν ην γηγάληην κεηαθξαζηηθφ έξγν, κε ην νπνίν ε ειιεληθή αιιά θαη ε βαβπισληαθή, ε αηγππηηαθή, ε πεξζηθή θαη ε ηλδηθή γλψζε ζηηο επηζηήκεο θαη ηε θηινζνθία κεηαιακπαδεχηεθε ζηνπο επηζηήκνλεο ηνπ ραιηθάηνπ (Άξαβεο, Δβξαίνπο, Πέξζεο θαη άιινπο αλεμάξηεηα απφ ην ζξήζθεπκα πνπ αθνινπζνχζαλ). Δίδακε ηελ πξφνδν πνιιψλ απφ απηνχο ηνπο επηζηήκνλεο ζε φρη ιίγνπο θιάδνπο (καζεκαηηθά, αζηξνλνκία, ρεκεία, θπζηθή, ηαηξηθή, θαξκαθνινγία, δσνινγία, γεσγξαθία, γεσξγία θιπ.) θαη ζα δνχκε ζηα επφκελα θεθάιαηα ηη πέηπραλ νη Άξαβεο ζηηο ηέρλεο, ηε θηινινγία, ηελ 191

πνίεζε, ηε κνπζηθή, ηελ αξρηηεθηνληθή θιπ. ΢ην παξφλ θεθάιαην εμεηάδνπκε ηελ κεγάιε αλάπηπμε πνπ είρε ε θηινζνθία ζηνπο Άξαβεο κειεηεηέο θαη ινγίνπο, απφ ηελ επνρή πνπ ηα θείκελα ησλ αξραίσλ Διιήλσλ θηινζφθσλ πέξαζαλ ζηα ρέξηα ηνπο κεηαθξαζκέλα πιένλ ζηελ αξαβηθή γιψζζα. Ο Έιιελαο επηζηήκνλαο πνπ ην έξγν ηνπ ηξάβεμε ην κεγαιχηεξν ελδηαθέξνλ ησλ κνπζνπικάλσλ κεηαθξαζηψλ, επηζηεκφλσλ θαη εξεπλεηψλ ήηαλ ν Ανζζημηέθδξ. Μειεηήζεθε απφ πάξα πνιινχο θαη νη ζεσξίεο ηνπ αλαπαξάρζεθαλ επί κεγάιν ρξνληθφ δηάζηεκα απφ πνιινχο εξεπλεηέο θαη νπαδνχο ηνπ θαη φρη ζπάληα δηαζηξεβισκέλεο θαη θνπηζνπξεκέλεο γηα λα ρσξέζνπλ ζηηο δηδαζθαιίεο ηνπ Ηζιάκ, φπσο γηα παξάδεηγκα ην Γυβια ηδξ αζςκζυηδηαξ ημο ζφιπακημξ ηνπ Αξηζηνηέιε πνπ εξρφηαλ ζε αληίζεζε κε ηελ άπνςε ηνπ Κνξαλίνπ γηα ηελ Γδιζμονβία. Δπίζεο ε άπνςε ηνπ Έιιελα θηινζφθνπ, πνπ απνξξίπηεη ηελ ζεία πξφλνηα ήηαλ αληίζεηε κε ηελ δηδαζθαιία ηνπ Ηζιάκ πεξί ηνπ πιήξνπο ειέγρνπ ησλ αλζξψπηλσλ ππνζέζεσλ απφ ηνλ Θεφ. Αθφκα ε άξλεζε ηεο αλάζηαζεο ηνπ ζψκαηνο ζχκθσλα κε ηνλ Αξηζηνηέιε θαηλφηαλ ζηα κάηηα ησλ νξζνδφμσλ ηνπ Ηζιάκ σο βιαζθεκία. Ο αι-Κίληη Ζ ζσζηή αληηκεηψπηζε ηεο αξηζηνηέιεηαο θηινζνθίαο άξρηζε ζηα ηέιε ηνπ 9νπ αηψλα απφ ηνλ γλσζηφ καο πνιπκαζή θαη πεξηπαηεηηθφ θηιφζνθν αι-Κίληη (801-873), ν νπνίνο έρεη αλαγλσξηζηεί σο μ Φζθυζμθμξ ηςκ Ανάαςκ εμ αηηίαο ηεο πηνζέηεζεο ηεο ειιεληθήο θηινζνθίαο. Ο αι-Κίληη αθνζηψζεθε ζηε κειέηε ηνπ έξγνπ ηνπ Αξηζηνηέιε θαη νη πξνζπάζεηέο ηνπ λα θάλεη απνδεθηή απφ ηνπο κνπζνπικάλνπο ηελ ειιεληθή ζθέςε, είραλ σο απνηέιεζκα ηελ θαζηέξσζεο ηζιακηθήο θηινζνθίαο. Ο Γηνπράλλα (Ησάλλεο) ηκπλ-Υατιάκ (Yuhanna ibn-Hailam, 870940) ήηαλ Άξαβαο ρξηζηηαλφο, πνπ έπαημε ζεκαληηθφ ξφιν ζηε κεηάθξαζε, ζην ζρνιηαζκφ θαη ζηελ δηάδνζε ησλ έξγσλ ηνπ Αξηζηνηέιε ζηνλ ηζιακηθφ θφζκν. Δίλαη γλσζηφο γηα ηελ ίδξπζε ηεο Ανζζημηέθεζαξ 192

Φζθμζμθζηήξ ΢πμθήξ ηδξ Βαβδάηδξ. Μεηαμχ ησλ καζεηψλ ηνπ ήηαλ ν ΢χξνο ρξηζηηαλφο κεηαθξαζηήο, ζενιφγνο θαη θηιφζνθνο ηκπλ-Αληί (Yahya ibn-Adi, 893-974) θαη ν αι- Αξακπί πνπ ζα δνχκε ακέζσο κεηά. Ο ηκπλ Αληί κεηέθξαζε πνιπάξηζκα έξγα Διιήλσλ θηινζφθσλ απφ ηα ζπξηαθά ζηα αξαβηθά, κεηαμχ απηψλ ηνπ Ανζζημηέθδ, ηνπ Πθάηςκα, ηνπ Θευθζθμο Δδεζζαίμο θαη ηνπ Θευθναζημο. Απηφο φκσο πνπ έδσζε ψζεζε ζηε θηινζνθηθή δηδαζθαιία ηνπ Αξηζηνηέιε, αιιά θαη ηνπ Πιάησλα, ήηαλ ν Πέξζεο (νξηζκέλνη ηζηνξηθνί ππνζηεξίδνπλ φηη ήηαλ ηνπξθηθήο θαηαγσγήο) αι-Φαξακπί (Muhammad al-Farabi, 872-950) γλσζηφο σο Αιθαξάβηνο, ν πξψηνο ηζιακηζηήο θηιφζνθνο ζηνλ νπνίν απέδσζαλ ηνλ ραξαθηεξηζκφ ηνπ παηένα ημο ζζθαιζημφ κεμπθαηςκζζιμφ. Δίλαη επίζεο γλσζηφο ζην αξαβηθφ θφζκν θαη σο ν δεφηενμξ δάζηαθμξ, ηίηινο πνπ αθήλεη λα ελλνεζεί φηη είλαη ν δηάδνρνο ηνπ πνχημο δαζηάθμο, πνπ είλαη θπζηθά ν Αξηζηνηέιεο Ο αι-Φαξακπί Ο αι-Φαξακπί κειέηεζε πνιχ ηα θείκελα ησλ κεγάισλ Διιήλσλ θηινζφθσλ θαζψο θαη ην έξγν ηνπ παιαηφηεξνχ ηνπ θηινζφθνπ αθ-Κίκηζ, ζρεκάηηζε ζην κπαιφ ηνπ απηφ πνπ απνθιήζεθε ανααζηυξ ανζζημηεθζζιυξ θαη παξήγαγε δηθή ηνπ πξσηφηππε ζθέςε. Δθείλν πνπ ηνλ δηέθξηλε ήηαλ φηη έδσζε πξνηεξαηφηεηα ζηελ θηινζνθία θαη ηελ δηαρψξηζε απφ ηελ ζενινγία. Ο αι-Φαξακπί γελλήζεθε ζην Υνξαζάλ ηεο Πεξζίαο, ζπνχδαζε γηα ιίγν ζηε Μπνπράξα θαη νινθιήξσζε ηηο ζπνπδέο ζηελ ζηε Βαγδάηε ππφ ηελ θαζνδήγεζε ηνπ Γηνπράλλα ηκπλ Υατιακ. Έκεηλε ζηε Βαγδάηε ηα επφκελα 40 ρξφληα, άξρηζε λα καζαίλεη μέλεο γιψζζεο θαη ζπλέρηζε λα κειεηά θαη λα ζρνιηάδεη ηα έξγα ηνπ Αξηζηνηέιε θαη ηνπ Πιάησλα. Ο επίδξαζε ησλ έξγσλ ηνπ Πέξζε αθ-Φαναιπί [θαζψο θαη ησλ Αλδαινπζηαλψλ (Άξαβα) Ααεννυδ θαη (Δβξαίνπ) Μασιμκίδδ] ζηελ κεζαησληθή επξσπατθή θηινζνθία εδξαίσζε ηελ θπξηαξρία ηνπ αξηζηνηειηζκνχ. Ο Αξηζηνηέιεο νη δηδαζθαιίεο θαη ε θηινζνθία ηνπ έγηλαλ δνγκαηηθά απνδεθηέο, φρη κφλν απφ ηνπο Δπξσπαίνπο θηινζφθνπο, αιιά θαη απφ ηνπο δηαλνεηέο ηεο Καζνιηθήο Δθθιεζίαο, νη 193

νπνίνη γηα πνιινχο αηψλεο κεηά, απέξξηπηαλ φπνηνλ ηνικνχζε λα ακθηζβεηήζεη ηελ εγθπξφηεηα ησλ αξηζηνηέιεησλ απφςεσλ. ΢χκθσλα κε ηηο απφςεηο ηνπ αι-Φαξακπί ε θηινζνθία πξνεγήζεθε ρξνληθά ηεο ζξεζθείαο. Ζ ζξεζθεία πξνέθπςε σο ππνθαηάζηαην ηεο θηινζνθίαο, θαζψο νη έλλνηεο ηεο δεχηεξεο δελ ήηαλ εχθνια θαηαλνεηέο απφ ηνλ απιφ ιαφ. Ζ ζενινγία – πάληα θαηά ηνλ αι-Φαξακπί - είλαη ππνδεέζηεξε ηεο ζξεζθείαο θαη εληάζζεηαη ζηε ξεηνξηθή, ε νπνία είλαη θη απηή ππνδεέζηεξε ηεο θηινζνθίαο. Ζ πνιηηηθή θαη ε λνκηθή επηζηήκε έρνπλ αλαιάβεη ην έξγν ηεο θαζνδήγεζεο ηεο κεγάιεο πιεηνςεθίαο ηνπ ιανχ. Ο αι-Φαξακπί έγξαςε δεθάδεο βηβιία, φπσο: Δπζθεβιέκμζ Αθμνζζιμί, Πενί ηδξ Ηδακζηήξ Πμθζηείαξ, Ζ εκανιυκζζδ ηςκ εέζεςκ ηςκ δφμ ζμθχκ: Πθάηςκ μ Θείμξ ηαζ Ανζζημηέθδξ, Ζ ΢φκμρδ ηςκ ''Νυιςκ'' ημο Πθάηςκα, Σμ Βζαθίμ ηδξ Θνδζηείαξ, Σμ αζαθίμ ηδξ Απανίειδζδξ ηςκ Δπζζηδιχκ, Σμ Μεβάθμ Βζαθίμ ηδξ Μμοζζηήξ θαη άιια. Ο αι-Μπηξνπλί ΢εκαληηθή ήηαλ ε ζπκβνιή ζηελ αλάπηπμε ηεο κνπζνπικαληθήο θηινζνθίαο δπν αθφκα πξνζσπηθνηήησλ, πνπ ηνπο ζπλαληήζακε ήδε ζην θεθάιαην Μαεδιαηζηά ηαζ Γεςιεηνία: Ο πξψηνο ήηαλ ν αθ-Μπζνμοκί γλσζηφο σο Αθαενυκζμξ κε θαηαγσγή απφ ην Αθγαληζηάλ. Ήηαλ καζεκαηηθφο, αζηξνλφκνο, γηαηξφο, ρεκηθφο, γεσγξάθνο, ηζηνξηθφο θαη θηιφζνθνο, θαζψο θαη ζπγγξαθέαο δεθάδσλ βηβιίσλ. Ο δεχηεξνο ήηαλ ν Πέξζεο αθ-Σμοζί ή Σμοζί, επίζεο πνιπκαζήο επηζηήκνλαο θαη ζπγγξαθέαο πνιιψλ βηβιίσλ. Ήηαλ επηθαλήο αζηξνλφκνο θαζψο θαη καζεκαηηθφο, βηνιφγνο, γηαηξφο, αξρηηέθηνλαο, ζενιφγνο θαη θηιφζνθνο. Ο αι-Σνπζί βαξχλεηαη κε ην γεγνλφο φηη ζπλεξγάζηεθε κε ηνπο Μνγγφινπο θαηαθηεηέο ηνπ Υνπιαγνχ Υαλ. Σν 1258 νη βάξβαξνη απηνί θαηέιαβαλ θαη θαηέζηξεςαλ ηελ κεγαινπξεπή θαη πινχζηα Βαγδάηε, έζθαμαλ ηνπο πεξηζζφηεξνπο θαηνίθνπο ηεο θαη φζνπο δελ έζθαμαλ ηνπο εμαλδξαπφδηζαλ. Ήηαλ ην κεγαιχηεξν πιήγκα 194

γηα ηνλ κνπζνπικαληθφ πνιηηηζκφ ηεο Μέζεο Αλαηνιήο, απφ ην νπνίν δελ αλέθακςε πιένλ. Σελ αξαβηθή πνιηηηζηηθή ζθπηάιε παξέιαβε απφ ηφηε ε κνπζνπικαληθή Αλδαινπζία. Ήξζε ε ψξα λα δνχκε απφ πην θνληά έλα απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο Άξαβεο πνιπκαζείο επηζηήκνλεο, ηνλ ηκπλ-Ρνπζλη (1126-98) γλσζηφ ζε φιν ηνλ θφζκν σο Αβεξξφε. Σνλ ζπλαληήζακε ήδε ζην θεθάιαην πεξί Ηαηνζηήξ κηαο θαη ε ζπλεηζθνξά ζηνλ επηζηεκνληθφ απηφ θιάδν ήηαλ ηεξάζηηα. Ο αι-Σνπζί Ο Αβεξξφεο απφ ηελ Κφξδνβα ηεο αξαβηθήο Αλδαινπζίαο ζεσξείηαη σο θηιφζνθνο ν θαιιίηεξνο ζρνιηαζηήο ηνπ Αξηζηνηέιε. Ήηαλ επίζεο δηάζεκνο γηαηξφο αιιά θαη λνκηθφο, καζεκαηηθφο, αζηξνλφκνο, θπζηθφο θαη κεραληθφο. Οη κεηαθξάζεηο ησλ έξγσλ ηνπ γηα ηνλ Αξηζηνηέιε ζηε ιαηηληθή γιψζζα άλνημαλ (καδί κε ην αλάινγν έξγν ηνπ Αβηθέλλα) ην δξφκν ζηε δπηηθή δηαλφεζε γηα λα γλσξίζεη ηελ ειιεληθή θηινζνθία. Σν ζχλνιν ησλ θηινζνθηθψλ ζεσξηψλ ηνπ δεκηνχξγεζε ζρνιή πνπ νλνκάζηεθε ααεννμσζιυξ θαη επέδξαζε ζηε γαιιηθή θηινζνθία ηνπ 13νπ αηψλα θαη αξγφηεξα δηαδφζεθε ζηελ Ηηαιία. Ο παηέξαο ηνπ Αβεξξφε ήηαλ θαδήο (δηθαζηήο) ηεο Κφξδνβαο θαη κεξίκλεζε γηα ηελ άξηζηε κφξθσζε ηνπ γηνπ ηνπ θνληά ζε θαινχο δαζθάινπο. Μεηαμχ απηψλ ηνλ ζιπκ-Εμοπν γηα ηελ ηαηξηθή θαη ηνλ ζιπκ-Σμοθαήθ (γηα ηνλ νπνίν ζα πνχκε πεξηζζφηεξα ζην ηέινο απηνχ ηνπ θεθαιαίνπ) γηα ηελ θηινζνθία. Ο Αβεξξφεο ζπνχδαζε επίζεο καζεκαηηθά, αζηξνλνκία, λνκηθή, ζενινγία, ςπρνινγία θαη κεηαθπζηθή. Έγηλε γξήγνξα δηάζεκνο γηα ηηο γλψζεηο ηνπ θαη δηνξίζηεθε ζηε ζέζε ηνπ δηθαζηή ζηε ΢εβίιιε θαη αξγφηεξα ζηε Κφξδνβα. ΢ηελ γελέηεηξά ηνπ ίδξπζε ζρνιή, ζηελ νπνία δίδαζθε ν ίδηνο. ΋κσο νη δηδαζθαιίεο ηνπ δελ ήηαλ αξεζηέο ζηνπο θαλαηηθνχο ηεξνδηδαζθάινπο πνπ ηνλ θάιεζαλ λα πεη ηηο απφςεηο ηνπ γηα ην Κνξάλη. Απηφο απάληεζε φηη ην ηεξφ βηβιίν ηνπ Ηζιάκ δελ είλαη δπλαηφ λα πεξηέρεη φιε ηελ αλζξψπηλε γλψζε, αθνχ νη επηζηήκεο ζπλερψο εκπινπηίδνληαη κε λέεο ζεσξίεο θαη πξαθηηθέο. 195

Μεηά απφ απηφ ν Αβεξξφεο θαηεγνξήζεθε σο αηξεηηθφο, γηαηί ζεσξήζεθε φηη νη απφςεηο ηνπ είραλ πιηζηηθή θαη παλζετζηηθή απφθιηζε. Δπίζεο γηαηί πξφβαιε ηελ ειιεληθή θηινζνθία εηο βάξνο ηεο ηζιακηθήο νξζνδνμίαο. Καηέθπγε ζην Φεδ ηνπ Μαξφθνπ, αιιά εθεί ζπλειήθζε, δηαπνκπεχηεθε θαη θπιαθίζηεθε. Τπνρξεψζεθε λα απνθεξχμεη δεκνζίσο ηηο ζεσξίεο θαη ηηο επηζηεκνληθέο ηνπ απφςεηο θαη αθέζεθε ειεχζεξνο. Απφ ηφηε ν κεγάινο απηφο θηιφζνθνο έδεζε ζηελ έλδεηα θαη ηηο ζηεξήζεηο ζην Μαξφθν, φπνπ θαη πέζαλε. Ο ηκπλ-Ρνπζλη (Αβεξξφεο) Έγξαςε πνιιά θηινζνθηθά έξγα θαζψο θαη ζενινγηθά, ηαηξηθά θαη αζηξνλνκηθά βηβιία. Ζ γελέηεηξά ηνπ Κφξδνβα ηεο Ηζπαλίαο έρεη ηηκήζεη ηνλ Αβεξξφε κε αλδξηάληα. Έλαο άιινο ζεκαληηθφο εθπξφζσπνο ηεο αξαβηθήο θηινζνθίαο, αιιά θαη πνίεζεο ήηαλ ν αι-Μααξί (973-1057) απφ ηε πφιε Μάξα ηεο ΢πξίαο, γλσζηφο σο μ Λμοηνήηζμξ24 ηδξ Ακαημθήξ. Ήηαλ ηπθιφο απφ ηελ ειηθία ησλ ηεζζάξσλ εηψλ, φηαλ αζζέλεζε απφ αλεκνβινγηά. Ο αι-Μααξί ήηαλ επίζεο δηάζεκνο ζπγγξαθέαο θαη πνηεηήο. Πνηήκαηα άξρηζε λα γξάθεη απφ ηελ ειηθία ησλ δψδεθα εηψλ. Σν κεγαιχηεξν κέξνο ηεο δσήο ηνπ ην πέξαζε ζηελ γελέηεηξά ηνπ φπνπ έδεζε αζθεηηθά θαη απνκνλσκέλνο θαη δίδαμε γηα πνιιέο δεθαεηίεο. Οη καζεηέο πξνέξρνληαλ θαη απφ καθξηλά κέξε ηεο Μέζεο Αλαηνιήο γηα λα ην αθνχζνπλ.

Ο Λνπθξήηηνο (Titus Lucretius Carus, 98-53 π.Υ.) ήηαλ Ρσκαίνο πνηεηήο θαη θηιφζνθνο. Σν πην γλσζηφ ηνπ έξγν είλαη έλα καθξνζθειέο πνίεκα 7.415 ζηίρσλ κε ηίηιν Πενί ηδξ θφζδξ ηςκ πναβιάηςκ (De rerum natura). Ο Λνπθξήηηνο απέξξηπηε ηελ εδξαησκέλε ζηελ επνρή ηνπ άπνςε φηη ην ΢χκπαλ θπβεξλάηαη απφ ζετθέο ή ππεξθπζηθέο παξεκβάζεηο. Σν έξγν ηνπ Λνπθξήηηνπ έπαημε ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ δηάδνζε ησλ ειιεληθψλ θηινζνθηθψλ ηδεψλ ζηε Ρσκατθή απηνθξαηνξία 24

196

Ζ δηδαζθαιία ηνπ αι-Μααξί ήηαλ νξζνινγηζηηθή θαη αλαηξεπηηθή φρη κφλν γηα ηελ επνρή ηνπ, αιιά αθφκα θαη γηα ηελ επνρή καο. Απέξξηπηε ην δνγκαηηζκφ θαη ηηο πξνθαηαιήςεηο. Απέξξηπηε επίζεο ην δφγκα φηη ην Ηζιάκ ή νπνηαδήπνηε άιιε ζξεζθεία θαηείρε ηελ απφιπηε αιήζεηα φπσο φιεο νη ζξεζθείεο δηαθεξχζζνπλ φηη θαηέρνπλ. Γίδαζθε φηη «ε ζξεζθεία είλαη έλαο αξραίνο κχζνο». Οη αληηζξεζθεπηηθέο απφςεηο ηνπ εθθξάδνληαη θαζαξά ζηα πνηήκαηά ηνπ. ΢ε έλα απφ απηά γξάθεη: Οζ ηάημζημζ ηδξ Γδξ πςνίγμκηαζ ζε δομ ηαηδβμνίεξ: Αοημί ιε ιοαθυ, αθθά πςνίξ ενδζηεία ηαζ αοημί πμο έπμοκ ενδζηεία, αθθά δεκ έπμοκ ιοαθυ. Οη Άξαβεο αζετζηέο αλαθέξνληαη ζπρλά ζηνλ αι-Μααξί. Σν απνθεθαιηζκέλν απφ ηνπο ηδηραληηζηέο άγαικα ηνπ αι-Μααξί ζηε ΢πξία Ο αι-Μααξί ζεσξνχζε επίζεο ηα θεξχγκαηα ησλ πξνθεηψλ (θαη ηνπ Μσάκεζ αζθαιψο) σο ςεπδή θαη πιαζηά. Ήηαλ ην ίδην επηθξηηηθφο ηφζν σο πξνο ην Ηζιάκ φζν θαη πξνο ηνλ ρξηζηηαληζκφ θαη ηνλ ηνπδατζκφ. Αθφκα ήηαλ απζηεξά ρνξηνθάγνο θαη ζεξκφο ππεξαζπηζηήο ησλ δηθαησκάησλ ησλ δψσλ. Σν 2013, ρίιηα ζρεδφλ ρξφληα κεηά ην ζάλαην ηνπ αι-Μααξί, κηα νκάδα ηγζπακηζζηχκ ηεο ΢πξίαο, απνθεθάιηζε έλα άγαικα ηνπ, απνδεηθλχνληαο αθφκα κηα θνξά φηη ν ζξεζθεπηηθφο θαλαηηζκφο είλαη βάξβαξνο, βιαθψδεο θαη ηπθιφο. Σν άθξν αληίζεην ηνπ αι-Μααξί ήηαλ ν βαζηά ζξεζθεπφκελνο Iκπλ αι-Αξακπί (Ibn al-Arabi, 1165-1240), Άξαβαο κπζηηθηζηήο ΢νχθη25, ζπγγξαθέαο, πνηεηήο θαη θηιφζνθνο απφ ηελ Μνχξζηα ηεο κνπζνπικαληθήο Ηζπαλίαο. ΢πνχδαζε ζηε ΢εβίιιε θαη λένο αθφκα πήγε ζηε Μέθθα φπνπ έδεζε ηέζζεξα ρξφληα. Σαμίδεπζε ζηε ΢πξία, Παιαηζηίλε, Ηξάθ, Μ. Αζία θαη Αίγππην θαη επέζηξεςε ζηε Μέθθα φπνπ αζρνιήζεθε κε ηε ζπγγξαθή. Οθηαθφζηα πεξίπνπ έξγα απνδίδνληαη ζηνλ ΢νχθη, νλνκάδνληαλ νη πξψηεο αζθεηηθέο θνηλφηεηεο ηεο Ηζιάκ, Οη ΢νπθηζηέο εγθαηέιεηπαλ ηα εγθφζκηα θαη πξέζβεπαλ φηη ην πεπξσκέλν ηνπ αλζξψπνπ εμαξηάηαη απφ ηελ ζετθή βνχιεζε θαη κφλν. ΢ηηο θνηλφηεηεο απηέο (πνπ ήηαλ θάηη παξφκνην κε ηα ρξηζηηαληθά κνλαζηήξηα) επηθξαηνχζε ην ζηνηρείν ηνπ κπζηηθηζκνχ. 25

197

ππεξδξαζηήξην αι-Αξακπί, αιιά δελ είλαη γλσζηφ πφζα απφ απηά είλαη απζεληηθά. Πάλησο ζψδνληαη πεξίπνπ εθαηφ ρεηξφγξαθά ηνπ. Έξγα ηνπ: Σμ ηυζιδια ηδξ ζμθίαξ, Σα θχηα απυ ηδ Μέηηα, Σμ Άβζμ Πκεφια ηαζ δ εεναπεία ηδξ ροπήξ, Ζ πενζζοθθμβή ηςκ αβίςκ ιοζηδνίςκ. Σαλίδζ ζημκ Πακημδφκαιμ, Σμ Βζαθίμ ηςκ διενχκ ημο Θεμφ ηαζ άθθα. Απφ ηελ Κφξδνβα ηεο αξαβηθήο Αλδαινπζίαο (γελέηεηξα θαη ηνπ Αβεξξφε) θαηαγφηαλ ν ζεκαληηθφηεξνο Δβξαίνο θηιφζνθνο ηεο επνρήο ηνπ (αιιά παξάιιεια θαη λνκηθφο, ζενιφγνο, αζηξνλφκνο θαη γηαηξφο) ν Μνζέ κπελ-Ματκφλ (Mosheh ben Maimon,1135-1204), γλσζηφο ζηε Γχζε κε ην ειιελνπνηεκέλν φλνκα Ματκνλίδεο. Ο Ματκνλίδεο Απφ λεαξή ειηθία ν Μνζέ έδεημε ελδηαθέξνλ γηα ηηο επηζηήκεο θαη ηε θηινζνθία. Μειέηεζε ηνπο Έιιελεο θηινζφθνπο απφ ηηο αξαβηθέο κεηαθξάζεηο. ΋ηαλ ην 1148, κηα λέα αξαβηθή δπλαζηεία θαηέιαβε ηελ Κφξδνβα δηέηαμε – επί πνηλή ζαλάηνπ - ηνπο ρξηζηηαλνχο θαη εβξαίνπο θαηνίθνπο ηεο λα αζπαζζνχλ ην Ηζιάκ ε λα εμνξηζηνχλ. Ζ νηθνγέλεηα Ματκνλίδε επέιεμε ηελ εμνξία θαη θαηέθπγε ζην Φεδ ηνπ Μαξφθνπ. Ο Μνζέ ζπνχδαζε εθεί εβξατθή ζενινγία θαη ηαηξηθή θαη ην 1168 κε ηελ νηθνγέλεηά ηνπ πήγε ζηελ Αίγππην. Δθεί άζθεζε ηνλ ηαηξηθφ επάγγεικα, απέθηεζε ζπνπδαία θήκε θαη δηνξίζηεθε γηαηξφο ηνπ Μεγάινπ Βεδίξε θαη αξγφηεξα ηνπ θεκηζκέλνπ ζνπιηάλνπ ηεο Αηγχπηνπ θαη ΢πξίαο ΢αθακηίκ. Μεηά ην ζάλαην ηνπ ζνπιηάλνπ ν Ματκνλίδεο εμαθνινχζεζε λα είλαη γηαηξφο ηεο απιήο. ΢ηα ηαηξηθά βηβιία ηνπ ν Ματκνλίδεο πεξηέγξαςε ηα ζπκπηψκαηα γηα πνιιέο αζζέλεηεο φπσο ην άζζκα, ν δηαβήηεο, ε επαηίηηδα, ε πλεπκνλία θαη έδηλε νδεγίεο γηα ηελ αληηκεηψπηζή ηνπο θαζψο θαη θαλφλεο πγηεηλνχ ηξφπνπ δσήο. Σα γξαπηά επεξέαζαλ ηελ ηαηξηθή επηζηήκε ηεο Αλαηνιήο θαη ηεο Γχζεο γηα αξθεηνχο αηψλεο.

198

Ζ πξνζθνξά ηνπ Ματκνλίδε ζηελ εβξατθή ζξεζθεπηηθή λνκνζεζία είλαη ζεκαληηθή. Μεηαμχ άιισλ αξίζκεζε θαη θσδηθνπνίεζε ηηο 613 Δληνιέο πνπ είρε ζπγθεληξψζεη απφ ηνλ 3ν αηψλα ν νααίκμξ ΢ζιθάζ θαη πεξηέρνπλ φινπο ηνπ βηβιηθνχο, ηαικνπδηθνχο θαη ξαβηληθνχο θαλφλεο θαζψο θαη ηα εβξατθά έζηκα θαη παξαδφζεηο. Δλδεηθηηθά κεξηθέο απφ ηηο 613 εληνιέο είλαη: - Να γλσξίδεηο φηη ππάξρεη έλαο Θεφο – Να αθνχο ηνπο πξνθήηεο πνπ κηιάλε εμ νλφκαηφο ηνπ – Να αγαπάο ηνπο άιινπο Δβξαίνπο – Να κελ θαηαπηέδεηο ηνπ αδχλαηνπο – Να κελ εθδηθείζαη – λα καζαίλεηο ηηο Γξαθέο θαη λα ηηκάο απηνχο πνπ ηηο δηδάζθνπλ θιπ. Άγαικα ηνπ Ματκνλίδε ζηελ Κφξδνβα ηεο Ηζπαλίαο Δθηφο απφ ηαηξηθά θαη ζενινγηθά ζπγγξάκκαηα ν Ματκνλίδεο έγξαςε θαη κειέηεο θαη δνθίκηα γηα ηελ λνκηθή, ηα καζεκαηηθά θαη θπζηθά ηελ θηινζνθία. Σν ζεκαληηθφηεξν θηινζνθηθφ έξγν ηνπ Ο μδδβυξ ηςκ ακαπμθαζίζηςκ, ήηαλ βαζηζκέλν ζηηο απφςεηο ηνπ Αξηζηνηέιε θαη ζπλέβαιε ζην μχπλεκα ηνπ ελδηαθέξνληνο γηα ηηο αξηζηνηειηθέο δηδαζθαιίεο ζηελ Δπξψπε. Μηα απφ ηηο πξψηεο πξάμεηο ηεο Ηεξάο Δμέηαζεο ζηε λφηηα Γαιιία ήηαλ θαη ε δίσμε ησλ Δβξαίσλ θαη ην θάςηκν ησλ ηεξψλ ηνπο βηβιίσλ. Οη Γνκηληθαλνί έθαςαλ ηα βηβιία ηνπ Ματκνλίδε θαη ην 1240 ζην Παξίζη ην ηεξφ βηβιίν ησλ Δβξαίσλ, ην Σαικνχδ, δηθάζηεθε θαη θαηαδηθάζηεθε απφ ηεξνεμεηαζηέο. Σν 1242 είθνζη ηέζζεξα θνξηία εβξατθψλ βηβιίσλ θάεθαλ. Αγάικαηα θαη κλεκεία ηνπ Ματκνλίδε βξίζθνληαη ζηελ Κφξδνβα, ην Μαξφθν ην Ηζξαήι θαη αιινχ. Έλαο ζεκαληηθφο εθπξφζσπνο ηεο κνπζνπικαληθήο θηινζνθίαο ήηαλ ν ηκπλ-Σνπθαήι (1105-85) ή Ακπνπκπάζεξ απφ ηελ πφιε Κάδημ ηεο Αλδαινπζίαο. Ήηαλ έλαο αθφκε πνιπκαζήο Άξαβαο, ζπγγξαθέαο, ζενιφγνο, γηαηξφο θαη θηιφζνθνο. Υξεκάηηζε παξάιιεια αμησκαηνχρνο 199

ηεο απιήο θαη βεδίξεο ηνπ ραιίθε ηεο Γξαλάδαο. Δπίζεο ήηαλ δάζθαινο ηνπ Αβεξξφε. Ο ηκπλ-Σνπθαήι είλαη ν ζπγγξαθέαο ηνπ πξψηνπ θηινζνθηθνχ αιιεγνξηθνχ κπζηζηνξήκαηνο πνπ έγηλε δηάζεκν ζηε Γχζε κε ηίηιν Philosophus Autodidactus (Αοημδίδαηημξ Φζθυζμθμξ). Σν βηβιίν είλαη εκπλεπζκέλν απφ ηηο ηδέεο ηνπ Αβηθέλλα θαη ησλ κνπζνπικάλσλ αζθεηψλ ζνχθη. Πεξηγξάθεη ηελ ηζηνξία ελφο παηδηνχ πνπ ην βξήθε εγθαηαιεηκκέλν ζηελ έξεκν έλα ειάθη θαη ην αλάζξεςε. Σν παηδί κεγαιψλεη ρσξίο θακηά επαθή κε άιινπο αλζξψπνπο θαη αλαθαιχπηεη κφλν ηνπ ηελ απφιπηε αιήζεηα κέζα απφ κηα δηαδηθαζία αζηζμθμβδιέκδξ ένεοκαξ. ΋ηαλ ζπλαληά έλα λαπαγφ, έξρεηαη ζε επαθή κε ηνλ πνιηηηζκφ θαη ηε ζξεζθεία θαη αληηιακβάλεηαη φηη ε εμάξηεζε απφ ηα πιηθά αγαζά πεξηζπά ηνλ άλζξσπν απφ ηελ αιήζεηα. Ο Ηκπλ-Σνπθαήι Σν βηβιίν Αοημδίδαηημξ Φζθυζμθμξ δελ είλαη κφλν ζενινγηθφ, αιιά θαη ζεσξείηαη ην πξψην κπζηζηφξεκα επηζηεκνληθήο θαληαζίαο. Ήηαλ γηα πνιιέο δεθαεηίεο best-seller ηφζν ζηελ Αλαηνιή φζν θαη ζηελ Δπξψπε. Έλα αηψλα αξγφηεξα ν γλσζηφο καο Άξαβαο γηαηξφο Ηιπκ αθ-Ναθίξ έγξαςε σο απάληεζε ζηνλ ηκπλ-Σνπθαήι έλα βηβιίν κε ηίηιν «Θεμθυβμξ αοημδίδαηημξ».

200

10.10 Κμζκςκζμθμβία ΋ηαλ κηιάκε γηα ηελ επηζηήκε ηεο Κνηλσληνινγίαο ηελ επνρή ηεο ηζιακηθήο επηζηεκνληθήο θαη πνιηηηζηηθήο άλζεζεο, ελλννχκε θπξίσο έλα πξφζσπν: Σνλ κεγαινθπή Σπλήζην ηκπλ-Υαιληνχλ (Abdulrahman ibn-Khaldun, 1332-1406), δηάζεκν θνηλσληνιφγν, νηθνλνκνιφγν, ηζηνξηθφ, θαη θηιφζνθν ηεο ηζηνξίαο, πνπ ζεσξείηαη απφ ηνπο παηέξεο ηεο ζχγρξνλεο ηζηνξηνγξαθίαο θαη θνηλσληνινγίαο. Ο ηκπλ-Υαιληνχλ, ν απνθαινχκελνο θαη Ζνυδμημξ ηςκ Ανάαςκ, γελλήζεθε ζηελ Σπλεζία απφ γνλείο πνπ αλήθαλ ζηελ αλψηεξε ηάμε ηεο Αλδαινπζίαο, αιιά πνπ ππνρξεψζεθαλ λα εγθαηαιείςνπλ ηελ εζηία ηνπο κεηά ηελ άισζε ηεο ΢εβίιιεο απφ ηνπο ρξηζηηαλνχο ην 1248. Οη γνλείο ηνπ θξφληηζαλ γηα ηελ θαιχηεξε εθπαίδεπζή ηνπ απφ άξηζηνπο δαζθάινπο. ΢πνχδαζε αξαβηθή γιψζζα, ζαξία26 θαη λνκηθή. Έκαζε απφ ζηήζνπο φιν ην Κνξάλη. Αθφκα δηδάρζεθε καζεκαηηθά, ινγηθή θαη θηινζνθία θαη κειέηεζε ηα έξγα ησλ Ααεννυδ, Ααζηέκκα θαη Ραγή. Ο ηκπλ-Υαιληνχλ ΢ηα 17 ηνπ έραζε ηνπο γνλείο ηνπ απφ επηδεκία παλνχθιαο πνπ ρηχπεζε ηελ Σπλεζία. Παξά ηελ ηαξαρψδε πνιηηηθή θαηάζηαζε ηεο επνρήο αθείλεο ζηελ Βφξεηα Αθξηθή, ν ηκπλ-Υαιληνχλ αθνινχζεζε πνιηηηθή θαξηέξα αξρηθά ζηελ Σπλεζία θαη ζηε ζπλέρεηα ζην Μαξφθν. Καη εθεί ε θαηάζηαζε δελ ήηαλ νκαιή θαη κεηά απφ δηνξηζκνχο αιιά θαη, δηψμεηο θαη θπιαθίζεηο, θαηέθπγε ζηε Γξαλάδα. Αθνχ ρξεκάηηζε γηα κηθξφ ρξνληθφ δηάζηεκα πξεζβεπηήο ηεο Γξαλάδαο ζηελ Καζηίιιε θαηέθπγε απηή ηε θνξά ζην Αιγέξη. Δθεί απνκνλψζεθε ζε έλα ρσξηφ θαη άξρηζε λα ζπγγξάθεη. Σν 1378 έγξαςε ην επηάηνκν έξγν ηνπ Muqaddimah πνπ είλαη γλσζηφ κε ηνλ ειιεληθφ ηνπ ηίηιν Prolegomena.Ζ πξφζεζε ηνπ ζπγγξαθέα ήηαλ λα ΢αξία ζεκαίλεη «μ δνυιμξ πνμξ ηδκ πδβή». Δίλαη ν ζξεζθεπηηθφο θαη λνκηθφο θψδηθαο ηνπ Ηζιάκ 26

201

γξάςεη κηα παγθφζκηα ηζηνξία, αιιά ην έξγν αζρνιείηαη κε πνιιά άιια ζέκαηα φπσο ε θηινζνθία ηεο ηζηνξίαο, ε θνηλσληνινγία, ε ηζηνξία ηνπ πνιηηηζκνχ, ε νηθνλνκία, ε πνιηηηθή, ε ηζιακηθή ζενινγία αθφκα θαη ε βηνινγία θαη ρεκεία. Απφ ην Αιγέξη πήγε μαλά ζηελ Σχληδα, φπνπ αζρνιήζεθε θαη πάιη κε ηελ πνιηηηθή θαη ηε ζπγγξαθή. Μεηά απφ ιίγα ρξφληα επηζθέθζεθε ηε Μέθθα θαη ηειηθά εγθαηαζηάζεθε ζηελ Αίγππην, πνπ βξηζθφηαλ ηφηε ππφ ηελ θπξηαξρία ησλ Μακεινχθσλ Σνχξθσλ. Ο ζνπιηάλνο ηεο Αηγχπηνπ ηνλ δηφξηζε δηθαζηή θαη θαζεγεηή ηεο ηζιακηθήο δηθαηνζχλεο ζε έλα κεγάιν κεληξεζέ ηνπ Καΐξνπ. Σν 1400 πήγε ζηε ΢πξία σο απεζηαικέλνο ηνπ ζνπιηάλνπ ηεο Αηγχπηνπ θαη επηζθέθζεθε ηνλ Σνπξθνκνγγφιν ράλ Σακεξιάλν, πνπ ηφηε πνιηνξθνχζε ηελ Γακαζθφ θαη ηνλ παξαθάιεζε λα κελ θαηαζηξέςεη ηελ πφιε. ΋κσο ν Σακεξιάλνο αγλφεζε ηηο παξαθιήζεηο ηνπ θαη φηαλ νη Μνγγφινη θαηέιαβαλ ηελ Γακαζθφ, ηελ ιεειάηεζαλ, άξπαμαλ ηα έξγα ηέρλεο θαη φζνπο απφ ηνπο θαηνίθνπο ηεο πφιεο δελ έζθαμαλ, ηνπο έζηεηιαλ ζθιάβνπο ζηελ ΢ακαξθάλδε. Ο ηκπλ-Υαιληνχλ ζπγγξάθεη Απηή ε εκπεηξία νδήγεζε ηνλ ηκπλΥαιληνχλ λα γξάςεη κηα αλαθνξά ζην ζνπιηάλν ηεο Αηγχπηνπ ζηελ νπνία αλαθέξεηαη πεξηιεπηηθά ζηελ ζζημνία ηςκ Σαηάνςκ θαη πεξηγξάθεη ηνλ ραξαθηήξα ηνπ Σακεξιάλνπ. Σα ηειεπηαία ηνπ ρξφληα ν ηκπλ-Υαιληνχλ ηα πέξαζε γξάθνληαο ηελ απηνβηνγξαθία ηνπ. Άιια βηβιία ηνπ αζρνινχληαη κε : ηδκ ζζθαιζηή εεμθμβία, ημκ ΢μοθζζιυ, ηδκ ακενςπμθμβία, ηδ θμβζηή, ηδκ ημζκςκζμθμβία, ηδκ ζζημνία ηςκ Ανάαςκ ηαζ Βεναένςκ. Σα πεξηζζφηεξα απφ ηα βηβιία ηνπ κεηαθξάζηεθαλ ζηα ιαηηληθά θαη ζε άιιεο επξσπατθέο γιψζζεο. Ηδηαίηεξα ηα Πνμθεβυιεκα κειεηήζεθαλ κε κεγάιν ελδηαθέξνλ απφ ηνπο δπηηθνχο ηζηνξηθνχο θαη θνηλσληνιφγνπο.

202

10.11. Φζθμθμβία ηαζ Πμίδζδ Ζ θηινινγία θαη ε πνίεζε ππήξραλ θαη πξηλ απφ ηελ έιεπζε ηνπ Ηζιάκ ζηνπο ιανχο ηεο Μεζνπνηακίαο, Παιαηζηίλεο, Αξαβίαο θαη ΢πξίαο, αιιά θαη ηεο Πεξζίαο θαη Αηγχπηνπ. Δίδακε ζην πξψην θεθάιαην φηη ζηελ γιψζζα ησλ ΢νπκεξίσλ γξάθηεθε, πεξίπνπ ην έηνο 2000 π.Υ., έλα απφ ηα αξραηφηεξα πνηήκαηα ηνπ θφζκνπ, ην Έπμξ ημο Γζθβαιέξ, πνπ απνηειείηαη απφ 3.000 ζηίρνπο. Η ακαξηία ηνλ ακαξησιό ζα πξέπεη λα βαξαίλεη θαη ε παξαλνκία ηνλ παξάλνκν Τηκώξεζέ ηνλ ιίγν όηαλ παξαζηξαηεί Με γίλεζαη ζθιεξόο θαη κελ ηνλ αθαλίδεηο. Μπνξνύζε ην ιηνληάξη λα θαηάζηξεθε ηνλ άλζξσπν θαη ζα ‘ηαλ πξνηηκόηεξν απ' ηνλ θαηαθιπζκό. Μπνξνύζε ν ιύθνο λα θαηάζηξεθε ηνλ άλζξσπν θαη ζα ‘ηαλ πξνηηκόηεξν απ' ηνλ θαηαθιπζκό. Μπνξνύζε ε πείλα λα αθάληδε ηνλ θόζκν θαη ζα ‘ηαλ πξνηηκόηεξε απ' ηνλ θαηαθιπζκό. ………………………………………………. (από το Έπορ τος Γιλγαμέρ)

Αθφκα έλα έπνο, φρη ηφζν δηάζεκν φζν ην πξνεγνχκελν, ήηαλ ην Έπνο ηνπ Άηνα-πάζζξ ή Αηναιπάζζξ γξακκέλν ζε ζθελνεηδή γξαθή ηνλ 16ν π.Υ. αηψλα, ζηελ βαβπισληαθή γιψζζα. Σν έπνο αζρνιείηαη κε ηνλ κχζν ηεο δεκηνπξγίαο ηνπ αλζξψπνπ, κε ηελ επαλάζηαζε ησλ θαηψηεξσλ ζεψλ θαη κε ηνλ κχζν ηνπ θαηαθιπζκνχ (θαηαζθεπή θηβσηνχ, θαηαθιπζκφο, ζσηεξία φζσλ θιείζηεθαλ ζηελ θηβσηφ). Αλαθέξεηαη ζε έλα ππαξθηφ βαβπιψλην βαζηιηά, ηνλ Αικζ-ζακημφηα, ν νπνίνο παξνπζηάδεη πνιιέο νκνηφηεηεο κε ηνλ Δβξαίν Νψε ηεο Βίβινπ θαη ηνλ Έιιελα Πξνκεζέα, παηέξα ηνπ Γεπθαιίσλα ηεο Διιεληθήο Μπζνινγίαο. ΋ηαλ νη ζενί ήηαλ άλζξσπνη, ήηαλ ππνρξεσκέλνη λα εξγάδνληαη, έθαλαλ αγγαξείεο. Ήηαλ πξάγκαηη κεγάιε ε αγγαξεία ησλ ζεώλ, ε ππνρξεσηηθή εξγαζία ήηαλ βαξηά, ε κηδέξηα πάξα πνιιή Οη εθηά κεγάινη ζενί Αλλνύλα είραλ ηελ επζύλε ησλ θαηώηεξσλ ζεώλ Ίηδηηδη πνπ δνύιεπαλ ππνρξεσηηθά. (Από το Έπορ τος Άτπα-σασιρ)

203

Έλα αθφκα δηάζεκν έξγν ηεο παγθφζκηαο θηινινγίαο είλαη ην, ρσξίο ακθηβνιία πνηεηηθφηεξν – θαη αζθαιψο ην πην εξσηηθφ - έξγν ηεο αξραίαο Παιαηζηίλεο, ην Άζια Αζιάηςκ, γξακκέλν ηνλ 4ν αηψλα π.Υ. απφ ηνλ Δβξαίν βαζηιηά ΢μθμιχκηα. Δίζαη παλέκνξθε αγαπεκέλε κνπ ρσξίο ςεγάδη. … Η αγθάιε ζνπ είλαη πην θαιή θη από ην θξαζί θη ε επσδηά ησλ κύξσλ ζνπ απ’ όια ηα αξώκαηα κέιη ζηαιάδεη απ’ ηα ρείιηα ζνπ λύθε, κέιη θαη γάια θάησ απ’ ηε γιώζζα ζνπ θη ε επσδηά ηεο θνξεζηάο ζνπ ζαλ ηελ επσδηά ηνπ ιηβάλνπ. …………………………………….. (από το Άσμα Ασμάτων

«Δρωηηθό» Δηθολογράθεζε ηοσ Α. Σάζζοσ γηα ηο Άζκα Αζκάηωλ Αθφκα έρνπλ βξεζεί θαη κεηαθξαζηεί κχζνη, έπε θαη πνηήκαηα γξακκέλα απφ ζε ζνπκεξηαθή, βαβπισληαθή, αηγππηηαθή, πεξζηθή θαη εβξατθή γιψζζα απφ γλσζηνχο ή άγλσζηνπο ζπγγξαθείο θαη πνηεηέο. Το τραγούδι του λουλουδιού ΋ηαλ αθνύσ ηε θσλή ζνπ είλαη ζαλ λα πίλσ θξαζί από ξόδη αληιώ δσή αθνύγνληάο ηελ. Αλ κπνξνύζα λα ζε βιέπσ ζε θάζε κνπ καηηά ζα ήηαλ γηα κέλα αθόκα πην θαιά από ην λα ηξώγσ ή λα πίλσ. (Στίσοι άγνωστος Αιγύπτιος ποιητή (μεταξύ 16ος και 11ος π.Χ. αι.)

Πξηλ ηνλ Μσάκεζ ζηελ Αξαβία, αθφκα θαη πξηλ ν ιαφο ηεο απνθηήζεη αιθάβεην, αλζνχζε ε πνίεζε. Δίλαη γλσζηά ηα νλφκαηα αξθεηψλ πνηεηψλ, νη νπνίνη ζπλήζηδαλ λα αλαξηνχλ ηα πνηήκαηά ηνπο ζηελ Καάκπα ηεο Μέθθαο θαη ήηαλ πξνζηηά ζε φινπο. Έλαο απφ απηνχο ήηαλ ν ζεσξνχκελνο παηέναξ ηδξ ανααζηήξ πμίδζδξ, ν Ηκξνχ αι-Καΐο (Imru al-Qais) πνπ έδεζε ηνλ 6ν αηψλα. Ήηαλ πξίγθηπαο (γηνο ηνπ ααζζθείμο ηςκ Κζκηά πνπ βξηζθφηαλ ζην λφην ηεο αξαβηθήο ρεξζνλήζνπ). Σν πην γλσζηφ ηνπ πνίεκα είρε ηίηιν Αξ πάρμοιε κα ηθαίιε. 204

Μάηηα κνπ, θιάςηε γηα κέλα, ρύζηε ην δάθξπ ζαο θαη θιαίλε γηα κέλα νη ρακέλνη βαζηιείο νη γηνη ηνπ ηκπλ-Ακξνύ Οδεγήζεθαλ καθξηά, πξνο ηε ζθαγή ην απόβξαδν Αο πέζαηλαλ θαιύηεξα ζηε κάρε…

Άιινη πξντζιακηθνί Άξαβεο πνηεηέο ηνπ 5νπ θαη 6νπ αηψλα ήηαλ νη: Λαιπίκη (Labid), Σανάθα (Tarafa), ζιπκ ΢ακηάκη (ibn-Shaddad), Αιν ζιπκ-Κμοθηπμφι (Amr ibn Kulthum), αθ-Υανίε (αl-Harith), αθΝαιπίβηα (al-Nabigha), αθ-Άζα (Al-Asha) θαη ν Εμοπαΰν (Zuhayr). O ηειεπηαίνο ήηαλ γηνο θαη παηέξαο πνηεηψλ. Ο γηνο ηνπ Καιπ ιπζκ Εμοπαΰν δηάβαδε ηα πνηήκαηα ηνπ ζηνλ πξνθήηε Μσάκεζ. Ζ ΢ερξαδάη θαη ν ΢αρξηάξ Αιιά θαη κεηά ηελ έιεπζε ηνπ Ηζιάκ ε θηινινγία θαη ε πνίεζε απνηέιεζαλ ζεκαληηθφ ηκήκα ηνπ πνιηηηζκνχ ηεο κεγάιεο αξαβηθήο επηθξάηεηαο ζηελ Μέζε Αλαηνιή, Αθξηθή θαη Ηβεξηθή. Οη κνπζνπικάλνη ζεσξνχλ φηη ην πην πεξίηερλν έξγν ηεο αξαβηθήο ινγνηερλίαο είλαη ην Κμνάκζ, ην νπνίν ήηαλ ην πξψην θείκελν πνπ γξάθηεθε ζηελ αξαβηθή γιψζζα θαη επεξέαζε, απφ ηνλ 7ν αηψλα θαη κεηά, ηελ θηινινγία θαη ηελ πνίεζε ηεο επνρήο πνπ απνθαιείηαη Ηζθαιζηυξ (ή Ανααζηυξ) Υνοζυξ Αζχκαξ. Σν ζεκαληηθφηεξν θαη δεκνθηιέζηεξν έξγν ηεο αξαβηθήο ινγνηερλίαο είλαη ην ζξπιηθφ παξακχζη-έπνο Υίθζεξ ηαζ ιζα κφπηεξ (Αθθ θατθά αα Λατθά), γξακκέλν απφ άγλσζην ζπγγξαθέα ηνλ 9ν αηψλα ηελ επνρή πνπ ζην ζξφλν ησλ Αββαζηδψλ βξηζθφηαλ ν ζξπιηθφο ραιίθεο Υανμφκ αθΡαζίκη. Ζ κπζηθή απιή ηνπ ραιίθε έγηλε έκπλεπζε γηα ηζηνξίεο, φπσο απηήλ. ΋πσο μέξνπκε ν αι-Ραζίλη ήηαλ πξνζηάηεο ησλ ηερλψλ θαη ησλ επηζηεκψλ πνπ θπξηνιεθηηθά άλζεζαλ ηελ επνρή ηνπ ίδηνπ θαη ησλ δηαδφρσλ ηνπ. Ζ κνπζηθή, ε πνίεζε, ε πεδνγξαθία, αιιά θαη ε αξρηηεθηνληθή, ηα καζεκαηηθά, ε ρεκεία, ε αζηξνλνκία, ε δηαθνζκεηηθή, ε δσγξαθηθή ηεο επνρήο ηνπ, έζεζαλ ηηο βάζεηο κηαο πξαγκαηηθήο πνιηηηζηηθήο επαλάζηαζεο.

205

Σν έξγν Υίθζεξ ηαζ ιζα κφπηεξ είλαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα κηα αλζνινγία ηζηνξηψλ θαη κχζσλ ηεο κεζαησληθήο αξαβηθήο, πεξζηθήο, κεζνπνηάκηαο θαη αηγππηηαθήο ιατθήο ινγνηερλίαο. Ήηαλ νη ηζηνξίεο πνπ έιεγε θάζε βξάδπ ε ΢επναγάη27 ζηνλ ζχδπγφ ηεο ΢απνζάν28. Ο ΢αρξηάξ παληξεπφηαλ θάζε κέξα θαη κηα παξζέλα ηελ νπνία απνθεθάιηδε ην επφκελν πξσί ηνπ γάκνπ ηνπο. Ζ ΢ερξαδάη πξνζθέξζεθε εζεινληηθά λα παληξεπηεί ηνλ βαζηιηά θαη απφ ηελ πξψηε θηφιαο γακήιηα λχρηα άξρηζε λα ηνπ δηεγείηαη ηζηνξίεο πνπ ηξαβνχζαλ ην ελδηαθέξνλ ηνπ ΢αρξηάξ σο ην επφκελν πξσί. Απηφ επαλαιήθζεθε ζπλερψο επί 1001 λχρηεο, φηαλ ν ΢αρξηάξ απνθάζηζε φηη ε ΢ερξαδάη ζα είλαη ε κνλαδηθή ζχδπγφο ηνπ θαη νη απνθεθαιηζκνί θνξηηζηψλ ηειείσζαλ νξηζηηθά. Αλάκεζα ζηηο ηζηνξίεο ηεο ΢ερξαδάη ζα αλαγλσξίδνπκε πνιιέο παζίγλσζηεο φρη κφλν ζηνλ αξαβηθφ ή κνπζνπικαληθφ αιιά ζε φιν ηνλ θφζκν, φπσο Ο Αθακηίκ ηαζ ημ θοπκάνζ ημο, Ο Αθή Μπαιπάξ ηαζ μζ ζανάκηα ηθέθηεξ, Ο ΢εαάπ μ Θαθαζζζκυξ, Ο ρανάξ ηαζ ημ ηγίκζ, Ο ζφγοβμξ ηαζ μ παπαβάθμξ, Ζ ζζημνία ημο Δαναίμο βζαηνμφ θαη πνιιέο άιιεο. Ο Αιαληίλ θαη ην ιπρλάξη Οη Υίθζεξ ηαζ ιζα Νφπηεξ κεηαθξάζηεθαλ ζε πνιιέο επξσπατθέο γιψζζεο θαη ακέζσο έγηλαλ πνιχ δεκνθηιέο αλάγλσζκα. Πνιινί ζπγγξαθείο, πνηεηέο θαη ζπλζέηεο επεξεάζηεθαλ απφ απηφ θαη γξάθηεθαλ αξθεηά θιαζζηθά έξγα. Π.ρ. ην παξακχζη Ο ΢εαάπ μ Θαθαζζζκυξ ελέπλεπζε ηνλ ΢νπίθη λα γξάςεη Σα ηαλίδζα ημο Γηζμφθζαεν θαζψο θαη ηνλ Νηεθφε ζηνλ Ρμαζκζχκα Κνμφζμ. Άιινη πνπ επεξεάζηεθαλ απφ απηφλ ηνλ κχζν, ήηαλ ν Γάιινο ζπγγξαθέαο Βνιηαίξνο, ν Βξεηαλφο πνηεηήο ιφξδνο Μπάπξνλ θαη ν Αξγεληηλφο ζπγγξαθέαο Υφξρε Λνπίο Μπφξγθεο. Ο Ρψζνο ζχλζεηεο ΡίκζθηΚφξηζαθνθ ζπλέζεζε ην ζπκθσληθφ ηνπ πνίεκα ΢επναγάη. Αθφκα ε γαιιηθή ζεηξά θφκηθ Ηγκμβημφκη (ησλ Κνζλί θαη Σακπαξί) είλαη ΢ερξαδάη (Scheherazade) φλνκα πεξζηθήο πξνέιεπζεο πνπ ζεκαίλεη «θφξε επγεληθήο θαηαγσγήο 28 ΢αρξηάξ (Shahriar) πεξζηθφ φλνκα πνπ ζεκαίλεη εγεκφλαο ή βαζηιηάο 27

206

εκπλεπζκέλε απφ ηελ ριηδή ηεο απιήο ηεο Βαγδάηεο θαη παξνπζηάδεη ρηνπκνξηζηηθά ηε δσή ησλ θαηνίθσλ ηεο πφιεο ηελ επνρή εθείλε. Δπίζεο πνιιά απφ ηα παξακχζηα πνπ πεξηιακβάλνληαη ζην βηβιίν έρνπλ γίλεη ηαηλίεο, φπσο ν ΢εβάρ, ν Αιαληίλ, ν Αιή Μπακπάο θιπ. Ο Άξαβαο ηζηνξηθφο θαη βηβιηνγξάθνο Ηκπλ αι-Ναληίκ (Ibn alΝadim), πνπ έδεζε ζηα ηέιε ηνπ 10νπ αηψλα, είλαη γλσζηφο σο ν ζπγγξαθέαο ηνπ βηβιίνπ Kitab al-Fihrist (Καηάθμβμξ ηςκ αζαθίςκ υθςκ ηςκ εεκχκ). Δίλαη έλα έξγν δσήο, κηα πξαγκαηηθά ζπνπδαία θαη επίπνλε εξγαζία πνπ απνηειεί επξεηήξην φισλ ησλ έξγσλ (αξαβηθψλ θαη κε) πνπ είραλ σο ηφηε γξαθηεί ζηελ αξαβηθή γιψζζα. Σν βηβιίν απηφ δελ πεξηιακβάλεη κφλν ινγνηερληθά έξγα, αιιά φια ηα βηβιία πνπ αθνξνχλ ζε θάζε θιάδν ηεο αλζξψπηλεο γλψζεο. Πεξηέρεη επίζεο πιεξνθνξίεο γηα ηνλ ζπγγξαθέα, εκεξνκελία θαη πφιε γέλλεζεο, πφζα ρξφληα έδεζε, αθφκα θαη ηα πξνηεξήκαηα ή ηα ειαηηψκαηά ηνπ. Γηα ηε δσή ηνπ Ηκπλ αι-Ναληίκ μέξνκε ειάρηζηα πξάγκαηα. Αθνινχζεζε ην επάγγεικα ηνπ παηέξα ηνπ πνπ ήηαλ βηβιηνπψιεο θαη θαιιηγξάθνο θαη έδεζε ζηε Βαγδάηε. Έηξεθε κεγάιε εθηίκεζε ζηα έξγα ησλ Διιήλσλ θηινζφθσλ θαη επηζηεκφλσλ. ΢ην βηβιίν ηνπ ππάξρεη έλαο θαηάινγνο 173 νλνκάησλ αξραίσλ Διιήλσλ ζπγγξαθέσλ, ησλ νπνίσλ ηα έξγα κεηαθξάζηεθαλ ζηελ αξαβηθή γιψζζα. Ο Ηκπλ αι-Ναληίκ Δθηφο ησλ Διιήλσλ ν θαηάινγνο πεξηέρεη βηβιία πνιιψλ άιισλ επηζηεκφλσλ θαη θηινζφθσλ κεηαθξαζκέλα ζηα αξαβηθά απφ ηα ζπξηαθά, ειιεληθά, ζαλζθξηηηθά, ιαηηληθά θαη πεξζηθά. Σα ζέκαηα πνπ θαηαγξάθνληαη ζην βηβιίν ηνπ Ηκπλ αι-Ναληίκ είλαη: ζξεζθεπηηθά (ηεξά θείκελα ησλ κνπζνπικάλσλ, εβξαίσλ θαη ρξηζηηαλψλ) αιιά θαη γξακκαηηθή, πνίεζε θαη ινγνηερλία, θηινινγία, ηζηνξία θαη βηνγξαθίεο, λνκηθή, θηινζνθία, κχζνη, αιρεκεία, αζηξνλνκία, θπζηθή θιπ. Έλαο ζπγγξαθέαο πεδνγξαθίαο ήηαλ ν Πέξζεο Ηιπκ Αθ-Μμοηάθα (Ibn al-Muqaffa), πνπ ηνλ ζπλαληήζακε ήδε ζην θεθάιαην Σμ ιεηαθναζηζηυ ένβμ. Γελλήζεθε ζηελ Πεξζία, ν παηέξαο ηνπ ήηαλ ζπιιέθηεο θφξσλ πνπ

207

θαηεγνξήζεθε γηα θαηάρξεζε θαη ηηκσξήζεθε κε ζχλζιηςε ηνπ ρεξηνχ ηνπ, εμ νπ θαη ην Μνπθάθα πνπ ζεκαίλεη «ζπληξηκκέλν ρέξη». Ο Ηκπλ αι-Μνπθάθα εθηφο ηνπ ζεκαληηθνχ κεηαθξαζηηθνχ έξγνπ ηνπ, ήηαλ θαη ν ίδηνο ζπγγξαθέαο πεδνγξαθίαο. Ήηαλ πξνζήιπηνο ζην Ηζιάκ, αιιά ην έηνο 756 θαηεγνξήζεθε γηα αίξεζε θαη γηα πξνζπάζεηα εηζαγσγήο δσξναζηξηθψλ ηδεψλ ζην Ηζιάκ θαη εθηειέζηεθε. Έλαο αθφκα γλσζηφο ζπγγξαθέαο ινγνηερλίαο ήηαλ θαη ν αθ-Σγαπίγ (776-869) πνπ θαη απηφλ ηνλ ζπλαληήζακε ήδε ζην θεθάιαην Εςμθμβία ηαζ Κηδκζαηνζηή. Δίλαη δηάζεκνο γηα ην έξγν ηνπ Σμ Βζαθίμ ηςκ Εχςκ, αιιά ππήξμε παξάιιεια θαη ζπγγξαθέαο ηνπιάρηζηνλ 200 βηβιίσλ πάλσ ζε πνηθίια ζέκαηα, φπσο γξακκαηηθή, πνίεζε, ιεμηθνγξάθεζε θιπ. Πην γλσζηά ινγνηερληθά έξγα ηνπ είλαη: Σν Βζαθίμ ηςκ ηανιίνδδςκ, είλαη κηα αλζνινγία κηθξψλ ηζηνξηψλ, ζηελ νπνία ν ζπγγξαθέαο ζαηηξίδεη δαζθάινπο, δεηηάλνπο, ηξαγνπδηζηέο θαη γξαθηάδεο γηα ηελ θηιαξγπξία θαη απιεζηία ηνπο. Σν βηβιίν απηφ ζεσξείηαη ην θαιχηεξν ινγνηερληθφ ηνπ έξγν. Γπν άιια έξγα ηνπ είλαη Σμ αζαθίμ ηδξ εοθνάδεζαξ ηαζ ηδξ επίδεζλδξ θαη ε Πναβιαηεία βζα ημοξ ιαφνμοξ. (θαηαγφηαλ απφ νηθνγέλεηα λέγξσλ ηεο Αθξηθήο πνπ είρε εγθαηαζηαζεί ζηε Βαζφξα). Ο αι-Σδαρίδ Ζ πνίεζε θαηέρεη εμέρνπζα ζέζε ζηε ινγνηερλία ησλ Πεξζψλ θαη ησλ Αξάβσλ ηνπ Ηζιάκ. Δίλαη ηφζα πνιιά ηα νλφκαηα πνπ μερσξίδνπλ ζηνλ ηνκέα απηφλ ηεο ινγνηερλίαο, ψζηε αλαγθαζηηθά ζα θάλνπκε κηα επηινγή, ρσξίο λα ζεσξνχκε φηη απηνί ηνπο νπνίνπο ζα παξνπζηάζνπκε είλαη νη θαιχηεξνη ή νη ζεκαληηθφηεξνη. Έρνπκε ζπλαληήζεη ήδε ηνλ θηιφζνθν, καζεκαηηθφ, αζηξνλφκν θαη δηάζεκν Πέξζε πνηεηή Οιάν Καβζάι 1048-1131) ζηα θεθάιαηα: Ο Οίημξ ηδξ ΢μθίαξ, Μαεδιαηζηά θαη Αζηνμκμιία. Σα πνηήκαηά ηνπ γλσζηά σο νμοιπαβζάη (ε ιέμε ζηα πεξζηθά ζεκαίλεη ηεηξάζηηρα) εμαθνινπζνχλ θαη ζήκεξα λα αξέζνπλ, λα ςπραγσγνχλ φρη κφλν ζηνπο Πέξζεο θαη ηνπο Άξαβεο, αιιά θαη φινπο ηνπο θίινπο ηεο θαιήο πνίεζεο θαη λα δηδάζθνληαη ζε φια ζρεδφλ ηα παλεπηζηήκηα ηνπ θφζκνπ. Ο Οκάξ Καγηάκ ζηα ηεηξάζηηρά ηνπ, χκλεζε ην θξαζί, ηνλ έξσηα, ηελ γπλαίθα θαη ηε δσή. 208

Γηαβαίλεη ε δσή θαη πάεη. Καη ξσηάο: Τί λ' ε Βαγδάηε; Τν θξαζνπόηεξν γηνκίδεη. Θα λνηαζηνύκε αλ είλαη πίθξα ε γιύθα; άζπξν πάην! Καη κεηά από καο, θαιά λα μέξεηο, ζα γξάθεη ζηαζεξά ηνλ αλνηρηό ηνπ θύθιν ην θεγγάξη. #

Σα λα 'ηαλε θηηαγκέλνο γηα ην θέθη ζνπ ν θόζκνο δήζε, ιεο θαη ηνλ έρνπλε μνκπιηάζεη γηα ηελ αθεληηά ζνπ κόλν. Μα κελ ην ιεζκνλάο πώο δελ είζ' άιιν από κία ρνύθηα ρηόλη ζηελ ακκνπδηά ζηξσκέλν κηα δπν κέξεο, πνύ ζα ιηώζεη. # Απηό ην βάδν ζαλ θαη κε ζα ‘ηαλ εξσηεπκέλν θη αρόξηαγα ζε ιαηξεπηά ρείιε ζα ήηαλ γεξκέλν θαη ην ρεξνύιη πνπ ζσξείο απάλσ ζην ιαηκό ηνπ, ρέξη ζα ‘ηαλ π' αγθάιηαδε ιαηκό αγαπεκέλν.

Έλαο απφ ηνπο κεγάινπο πνηεηέο ηνπ Ηζιάκ είλαη θαη ν Ακπνχ Ννπβάο (Abu Nuwas, 756-814), γελλεκέλνο απφ Άξαβα παηέξα θαη Πεξζίδα κεηέξα. Γελλήζεθε ζηελ Πεξζία θαη έδεζε ζηε Βαγδάηε θαη ζηελ Αίγππην. Ο Ακπνχ Ννπβάο Ζ πνίεζή ηνπ είλαη πλεπκαηψδεο θαη ζαηπξηθή, αλαθέξεηαη ζηελ δσή ηεο ππαίζξνπ αιιά θαη ηεο πφιεο, ζηηο ραξέο ηνπ θξαζηνχ θαη ηνπ έξσηα, ζηελ παηδεξαζηία θαη ζηηο ζεμνπαιηθέο ππεξβνιέο ηεο γπλαίθαο. ΢φθαξε ηελ πνπξηηαληθή ηζιακηθή θνηλσλία ηεο Βαγδάηεο θαη γηα ην ιφγν απηφ θπιαθίζηεθε. Πέζαλε ή δνινθνλήζεθε ζηε θπιαθή. Το αγοροκόριτσο Μέζα ζηνλ θήπν πνπ άρληδαλ αξώκαηα βηνιέηαο ην ζβέιην αγνξνθόξηηζν ζεξγηάλαε, θαη πην ζβέιηα καο θέξλαγελ. Απάλσ ηεο ηα κάηηα καγεκέλα θνιινύζαλε, θαη ζθιάβσλε ηα ζηήζηα ηα ιησκέλα. Κνθέηηθα ηα εμαίζηα ιαγόληα ηεο ζθεπάδεη κ’ έλα ρηηώλα αζέξηλν. Μ’ αηκάηνπ θνθθηλάδη από θηλά θαη ξνδακηά ηα λύρηα ηα ‘ρεη βάςεη. Τν κάγνπιό ηεο ην θηινύλ ζγνπξά καιιηά, θαη η’ αςειό ηεο κέησπν ηζνπινύθηα ηξηζραξηησκέλα. Με ηα θαξκάθηα ηνπ έξσηα πώο παίδεη απηή: Με ην έλα ρέξη ζηα δίλεη λα ηα πηεηο, κα ζην άιιν ηεο θξαηάεη ην γηαηξηθόλ, νπνύ ηα θαηαιεί θαη ηα ζθνξπάεη….

209

Ο Οπκάξ Ακπί Ρακπηά (Umar Abi Rabi'ah, 644-719) θαηαγφηαλ απφ πινχζηα νηθνγέλεηα ηεο Μέθθαο. Δίλαη δηάζεκνο θαη δεκνθηιήο Άξαβαο πνηεηήο. Αθηέξσζε ηελ πνίεζε θαη ηε δσή ηνπ ζε κηα θνπέια απφ ηελ Υεηδάδε Ήζειε λα ζνπ αξέζεη όηαλ ήζαζηαλ εθεί αλαδεηώληαο ην πάζνο ζνπ, αθόκα θαη ηελ άξλεζή ζνπ Απηό πνπ δεηνύζεο, ζην έδηλε ή ην αξληόηαλ παίδνληαο ηελ θάζε ζηηγκή… … ΋ηαλ ηεο ζύκσλεο, εθείλε θαηάθεξλε κε ην γέιην ηεο λα απνκαθξύλεη απηή ηε δηάζεζή ζνπ ... Ήηαλ ινηπόλ ε έγλνηα ζνπ κνλάρα εθείλε θη άιιελ έγλνηα απ’ απηήλ δελ είρεο Τόηε, ήηαλ ε ζπληξόθηζζά ζνπ πέξα γηα πέξα κέρξη ην βπζό ηεο ιέμεο θαη ζύληξνθόο ζνπ όζν θαλέλαο άιινο ζύληξνθνο

Ο Ακπνχ Σακκάκ (Abu Tammam, 788-845) γελλήζεθε ζηελ πφιε Γηαζίκ ηεο ΢πξίαο. Σαμίδεςε ζε φιεο ζρεδφλ ηηο κεγάιεο πφιεηο ηεο Μέζεο Αλαηνιήο. Έγηλε γλσζηφο απφ κηα δεθάηνκε ζπιινγή πνηεκάησλ κε ηίηιν Πνμηνμπή πνπ εθδφζεθε ηνλ 9ν αηψλα. Ζ ζπιινγή απηή είλαη ηαμηλνκεκέλε θαηά ζέκα, ηα πνηήκαηα πνπ έρνπλ επηιεγεί είλαη άξηζηα θαη ε ζπιινγή ζεσξείηαη ζεζαπξφο ηεο αξαβηθήο πνίεζεο. Ο Ακπνχ Σακκάκ Ο ίδηνο ήηαλ θαιφο πνηεηήο θαη έραηξε κεγάιεο εθηίκεζεο απφ ηνλ θφζκν ηεο δηαλφεζεο ηεο επνρήο ηνπ. Καηά ηε δηάξθεηα ηνπ ζπξηαθνχ εκθπιίνπ πνιέκνπ (μεθίλεζε ηνλ Μάξηην ηνπ 2011 θαη ζπλερίδεηαη) νη θαλαηηθνί ηζιακηζηέο θαηάζηξεςαλ ην άγαικα ηνπ πνηεηή πνπ βξηζθφηαλ ζηελ γελέηεηξά ηνπ. Τν ζπαζί είλαη θαιύηεξν ζεκάδη από ην βηβιίν ε θόςε ηνπ μερσξίδεη ην ρσξαηό από ηελ αιήζεηα Τα αζηξαθηεξά καραίξηα θη όρη νη καπξηζκέλεο ζειίδεο, αλαηξνύλ ηελ ακθηβνιία θαη ηελ αβεβαηόηεηα…. ...Δάλ πνηέ είραλ πξνβιέςεη θάηη πξηλ απηό λα γίλεη δελ ζα είραλ θξύςεη απηό πνπ ζα ζπλέβαηλε ζηα είδσια θαη ηνπο ζηαπξνύο Μηα λίθε ηόζν κεγάιε πνπ δελ κπνξνύλ λα αγθαιηάζνπλ νη ζηίρνη ελόο πνηήκαηνο ή ην θείκελν ελόο ιόγνπ…

210

Ο αι-Μνπηαλακπί (Al-Mutanabbi, 915-965) απφ ηελ Κνχθα ηνπ ζεκεξηλνχ Ηξάθ, ζεσξείηαη ν κεγαιχηεξνο Άξαβαο θιαζζηθφο πνηεηήο. Ξερψξηζε απφ κηθξφο γηα ηελ επζηξνθία αιιά θαη ηελ εγσπάζεηά ηνπ. Άξρηζε λα γξάθεη πνίεζε απφ ηελ ειηθία ησλ ελλέα εηψλ. ΢πλνιηθά έγξαςε 326 πνηήκαηα, πνιιά απφ ηα νπνία εθθξάδνπλ ηελ πνξεία ηεο δσήο ηνπ. Έγηλε γλσζηφο θαη πνιχ δεκνθηιήο θαη αξθεηνί πνιηηηθνί εγέηεο ηνπ ράξηζαλ δψξα θαη ρξήκαηα κηαο θαη αξθεηά απφ ηα πνηήκαηά ηνπ εμπκλνχζαλ ηα θαηνξζψκαηα θαη ηηο αξεηέο ηνπο. Δίκαη απηόο πνπ αθόκα θαη νη ηπθινί κπνξνύλ λα δνπλ ηελ πνίεζή κνπ Δίκαη απηόο πνπ θαη νη θνπθνί κπνξνύλ λα αθνύζνπλ ηα ιόγηα κνπ Καη ην θαξί, ε λύρηα θαη ε έξεκνο κε μέξνπλ όινη θαιά Τν ίδην θαη ην ζπαζί, ε ιόγρε, ην ραξηί θη ε πέλα

Ο απνθαινχκελνο ζηξαηηψηεο πνηεηήο Ακπνχ Φηξάο (Abu Firas al-Hamadani, 932-968) ήηαλ γφλνο επγελνχο νηθνγέλεηαο ηεο βφξεηαο ΢πξίαο. Τπεξέηεζε ηνλ εκίξε ηνπ Υαιεπηνχ σο πνηεηήο ηεο απιήο ηνπ. Έιαβε κέξνο ζε πφιεκν θαηά ηεο Βπδαληηλήο απηνθξαηνξίαο. Ο Ακπνχ Φηξάο ΢ε κηα κάρε αηρκαισηίζηεθε θαη έδεζε αξθεηφ θαηξφ ζηελ Κσλζηαληηλνχπνιε, φπνπ έγξαςε ηα πην δηάζεκα ηξαγνχδηα ηνπ πνπ ζπγθεληξψζεθαλ ζε κηα ζπιινγή κε ηίηιν αθ-Ρμοιζβζάη. Λέσ, ελώ θνληά κνπ έλα πεξηζηέξη θιαίεη Ω γείηνλά κνπ, θαηαιαβαίλεηο ηελ θαηάζηαζή κνπ; Γελ έρεηο ληώζεη ηηο θαθνπρίεο ηεο ηαιαηπσξίαο θαη ζηελνρώξηεο δελ απαζρόιεζαλ ην κπαιό ζνπ Κνπβαιάο όκσο ηόζε ζιίςε ζηελ θαξδηά ζνπ ελώ βξίζθεηαη ζε ηόζν ςειό θιαδί Ω γείηνλά κνπ, ν ρξόλνο δελ ήηαλ δίθαηνο γηα καο ηνπο δπν Έια, άζε κε λα κνηξαζηώ καδί ζνπ ηα βάξε Κνίηα κηα ςπρή πσο έγηλε ηόζν αδύλακε…

΢ην θεθάιαην Ο Οίημξ ηδξ ΢μθίαξ ζπλαληήζακε ηνλ Πέξζε κπζηηθηζηή, πνηεηή θαη ηεξνδηδάζθαιν αθ-Υαθάηγ (858-922), ν νπνίνο έγξαθε ζηελ αξαβηθή γιψζζα. Απφ λένο αθηεξψζεθε ζηε κειέηε ηνπ Κνξαλίνπ, ην έκαζε φιν απφ ζηήζνπο θαη έγηλε νπαδφο ηεο κνπζνπικαληθήο κπζηηθήο 211

νξγάλσζεο ησλ ΢νχθη. Σαμίδεςε ζηε Μέθθα θαη ζηελ ζπλέρεηα ζηελ Κεληξηθή Αζία σο ηελ Ηλδία δηδάζθνληαο. Ήξζε ζε ξήμε κε δαζθάινπο ζνπθηζηέο πνπ ηνλ θαηεγφξεζαλ φηη δηέδηδε πξνθνξηθά θαη γξαπηά ηηο ηδέεο ηνπ, πνπ ζα έπξεπε λα θεξχζζνληαη κφλν κπζηηθά. Απέθηεζε πνιινχο θαη ζεκαληηθνχο ερζξνχο. Καηαγγέιζεθε σο αηξεηηθφο θαη θξππηνρξηζηηαλφο, νδεγήζεθε ζε δίθε θαη κεηά απφ θπιάθηζε έληεθα εηψλ εθηειέζηεθε κε απαγρνληζκφ ζηε Βαγδάηε. Ο αι-Υαιάηδ έγξαςε πνιιά πεδά θαη πνηεηηθά έξγα. Δίδα ηνλ Κύξηό κνπ κε ηα κάηηα ηεο θαξδηάο «Δίπε «Πνηνο είζαη;». Δίπα «Είμαι Εγώ» «Δζύ είζαη πνπ πιεξνίο ηα πάληα» Αιιά ν ρώξνο δελ γλσξίδεη πνύ είζαη. Σηελ επηβίσζή κνπ θαη ζηελ εθκεδέληζή κνπ Σηελ εμαθάληζή κνπ παξακέλσ Εσύ

΢ην θεθάιαην Φζθμζμθία ηαζ Μεηαθοζζηή κηιήζακε γηα ηνλ ηπθιφ ΢χξν θηιφζνθν, κπζηηθηζηηθή θαη πνηεηή αθ-Μαανί (973-1057). Ζ δηδαζθαιία ηνπ ήηαλ αλαηξεπηηθή θαη αληηζξεζθεπηηθή. Καηαδίθαδε κε πάζνο ηηο – φπνηεο - ζξεζθεπηηθέο πεπνηζήζεηο. Οη κνπζνπικάλνη κπεξδεύνληαη Οη ρξηζηηαλνί ζθαλδαιίδνληαη Οη εβξαίνη ηξνκάδνπλ Οη κάγνη βξίζθνληαη ζε ιάζνο δξόκν Δκείο νη ζλεηνί, απνηεινύκε δπν κεγάιεο ζρνιέο Οη αιινπαξκέλνη ηνπ δηαθσηηζκνύ θαη νη κνπξινί ηεο ζξεζθείαο

Ο Τδελαλεντίν Ροσμί Έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο πνηεηέο ηνπ Ηζιάκ ήηαλ θαη ν Πέξζεο (γελλήζεθε ζην Υνξαζάλ ηνπ ζεκεξηλνχ Αθγαληζηάλ) δάζθαινο ηεο ζενινγίαο θαη ηνπ δηθαίνπ θαη πνηεηήο Σδειαιεληίλ Ρνπκί (Jalal el-Din Rumi, 1207-73). Δίλαη ν ηδξπηήο ηνπ ΢νπθηθνχ ηάγκαηνο ησλ Μεβιεβί. Η αγάπε κνπ ‘πε: δελ είζαη αξθεηά ηξειόο, δελ είζαη έηνηκνο γηα λα ελσζείο καδί καο. Πήγα θη έγηλα ηξειόο, αξθεηά ηξειόο γηα λα κε δέζνπλε. Η αγάπε είπε: δελ είζαη αξθεηά κεζπζκέλνο, δε ρσξάο ζηελ νκάδα καο. 212

Πήγα θαη κέζπζα, κέζπζα πνιύ, αξθεηά γηα λα μεπεξάζσ ηηο δαιάδεο κνπ… … Η αγάπε είπε: είζαη δάζθαινο, είζαη ην θεθάιη θαη γηα όινπο ηνπο άιινπο, είζαη ν εγέηεο. Γελ είκαη πηα νύηε δάζθαινο, νύηε εγέηεο, είκαη κόλν ππεξέηεο ησλ επηζπκηώλ ζνπ. Η αγάπε είπε: Τώξα πηα έρεηο ηηο δηθέο ζνπ θηεξνύγεο, δελ ζα ζνπ δώζσ άιια θηεξά. Καη ηόηε, ε θαξδηά κνπ ζθίξηεζε, θαη γέκηζε σο ηα ρείιηα κε θαηλνύξην θσο πιεκκπξηζκέλν από λέα δσή.

Ο αι-Μπνπρηνπξί (al-Buhturi, 820-897) ήηαλ αθφκα έλαο ΢χξνο πνηεηήο απφ ην Υαιέπη. Έδεζε ζηε Βαγδάηε αιιά αθηέξσζε κέξνο ηεο πνίεζήο ηνπ γηα λα πκλήζεη ηε γελέηεηξά ηνπ θαη κεγάιν κέξνο ησλ εξσηηθψλ πνηεκάησλ ηνπ ζηελ Άηβα, κηα θνπέια απφ ην Υαιέπη. Μηα γπλαίθα ζην κάηη ηνπ ξηλόθεξνπ ζε κηα μεραζκέλε βάξθα Μαδεύεη ην άιιν ηεο κηζό πνπ έπεζε ζην λεξό Έλαο ζπαζκέλνο γιάξνο ηελ πεξηκέλεη ηξίβνληαο ηα θηεξά ζην ζθαξί ην θαγσκέλν από ην πνιύρξνλν αιάηη Μηα βάξθα εθεί γύξσ δνξίδεηαη ζηελ ππθλή νκίριε. Απαλσηά θύκαηα μεπιύλνπλ ηα θνπξειηαζκέλα καλίθηα ηεο Κη ν λσρειηθόο θζηλνπσξηλόο αέξαο ηξίβεηαη ζηα ζαλίδηα ηεο

Ο Ρνπληαθί Ο Ρνπληαθί (Mohammad Rudaki, 858-941) είλαη ν πξψηνο Πέξζεο ινγνηέρλεο πνπ έγξαςε πνηήκαηα κε ην λέν πεξζηθφ αιθάβεην θαη ζεσξείηαη μ ζδνοηήξ ηδξ πενζζηήξ ηθαζζζηήξ θμβμηεπκίαξ. Γελλήζεθε ζε πφιε ηνπ ζεκεξηλνχ Σαηδηθηζηάλ. Λέγεηαη φηη ήηαλ ηπθιφο αιιά απηφ δελ είλαη εμαθξηβσκέλν. Τπεξέηεζε ζηελ απιή ηνπ εγεκφλα ηεο Μπνπράξαο. Ήηαλ πνιπγξαθφηαηνο αιιά κηθξά απνζπάζκαηα απφ ηα έξγα ηνπ έρνπλ ζψδνληαη. Κνίηα ην ζύλλεθν, πώο δαθξύδεη ζαλ θάπνηνλ άληξα πνπ ζξελεί Ο θεξαπλόο κνπγθξίδεη ζαλ κηα ζξπκκαηηζκέλε θαξδηά Πνύ θαη πνύ ν ήιηνο θξπθνθνηηάδεη κέζα από ηα ππθλά ζύλλεθα όπσο έλαο θξαηνύκελνο πνπ θξύβεηαη από ηνλ θύιαθά ηνπ 213

΢πλαληήζακε ήδε αξθεηέο θνξέο ηνλ Πέξζε θηιφζνθν, αιρεκηζηή θαη γηαηξφ αθ-Ραγί (954-926) πνπ αζρνιήζεθε παξάιιεια θαη κε ηελ πνίεζε. Ήηαλ – φπσο θαη ν αι-Μααξί – ζθεπηηθηζηήο θαη απέλαληη ζηελ έλλνηα ηεο ζξεζθείαο. Πξαγκαηηθά δελ μέξσ – θη ν ζάλαηνο έρεη απιώζεη ην ρέξη ζηελ θαξδηά κνπ θαη κνπ ςηζπξίδεη πσο ε κέξα θηάλεη – Γελ μέξσ πξνο ηα πνύ λα πιαλεζώ, ή πνύ ην πλεύκα κνπ, έρνληαο θύγεη από απηό ην ζαθαηεκέλν ζαξθίν-ζπίηη ηνπ ζα θαηνηθήζεη όηαλ πεζάλσ

Έλαο αθφκα γλσζηφο καο πνιπεπηζηήκνλαο, ν γηαηξφο, θηιφζνθνο, ζενιφγνο θαη καζεκαηηθφο, ζιπκ-΢ζκά ή Ααζηέκκαξ (980-1037) αζρνιήζεθε θαη κε ηελ πνίεζε. Ο Αβηθέλλαο … Διεύζεξε ζηνπ νπξαλνύ ηα πιάηε δελ ήηαλ παξά κηα αζηξαπή πνπ έιακςε γηα κηα ζηηγκή πάλσ ζηηο ζθελέο ηεο εξήκνπ θη ύζηεξα ράζεθε, ζαλ λα κελ έθηαζε πνηέ ε ιάκςε ηεο εδώ θάησ

΋πσο ν αι-Ραδή ή ν Αβηθέλλαο δελ ήηαλ ιίγνη νη επηζηήκνλεο (πνιινχο απφ ηνπο νπνίνπο ήδε γλσξίζακε ζηα ζρεηηθά θεθάιαηα) πνπ αζρνιήζεθαλ θαη κε ηελ πνίεζε, φπσο νη: ν θηιφζνθνο θαη κπζηηθηζηήο ΢μφθζ αθ-Αναιπί, ν γηαηξφο, αζηξνλφκνο ρεκηθφο θαη θηιφζνθνο αθ-Μπζνμοκί ή Αθαενυκζμξ, ν ζπνπδαίνο Οπδκπέθνο καζεκαηηθφο θαη γεσγξάθνο Αθ-Υμοανίζιζ θαη πνιινί άιινη. Αθήζακε ηειεπηαία ηε κνλαδηθή γπλαίθα πνηήηξηα πνπ εληνπίζακε κέζα ζην κεγάιν πιήζνο ησλ Αξάβσλ, Πεξζψλ, Αλδαινπζηαλψλ θιπ. πνηεηψλ ηεο επνρήο πνπ θαιχπηεη ην παξφλ βηβιίν. Δίλαη ε Λατιά αιΑρειίγηα (Layla Al Akheeliyya) απφ ηελ Αξαβία ηνπ 7νπ αηψλα, θεκηζκέλε γηα ηελ πνίεζή ηεο αιιά θαη γηα ηελ επθξάδεηα θαη ηελ νκνξθηά ηεο. Σα ειάρηζηα πνπ μέξνπκε γηα ηε δσή ηεο ήηαλ φηη ήηαλ εξσηεπκέλε κε έλα λέν, αιιά ν παηέξαο ηελ ππνρξέσζε λα παληξεπηεί έλα θίιν ηνπ. Ζ Λατιά φκσο ζπλέρηζε λα έρεη ζρέζεηο κε ηνλ αγαπεκέλν

214

ηεο, ν ζχδπγφο ηεο ηελ ρψξηζε θαη απηή παληξεχηεθε έλα λέν πνηεηή κε ην νπνίν απέθηεζε πνιιά παηδηά. Αλ θαη γπλαίθα, ε πνίεζή ηεο κηιά γηα ηνλ έξσηα – πξάγκα πνιχ ηνικεξφ γηα γπλαίθεο ηνπ Ηζιάκ. Ζ πνίεζή ηεο ήηαλ πνιχ δεκνθηιήο θαη ε θήκε ηεο έθηαζε σο ηελ απιή ηνπ ραιίθε. Αθφκα πην πεξίεξγν ήηαλ ην γεγνλφο φηη ε Λατιά δνχζε απφ ηα έζνδα πνπ είρε απφ ηα πνηήκαηά ηεο. Πέζαλε ζηε ΢ακάξα ηνπ Ηξάθ ην 704. Γπζηπρψο δελ βξήθα πνίεκά ηεο ζε θακηά γιψζζα, εθηφο απφ ηελ αξαβηθή. Μηιψληαο γηα ηελ κνπζνπικαληθή θηινινγία ζα ήηαλ παξάιεηςε αλ δελ θάλακε κλεία ηνπ δηάζεκνπ θαη αγαπεηνχ ζαηηξηθνχ ιατθνχ θηιφζνθνπ Ναζξεληίλ Υφηδα (Nasreddin Hoca, 1208-84). Ο Ναζξεληίλ ήηαλ ΢ειηδνχθνο Σνχξθνο ζνθηζηήο (κπζηηθηζηήο) ηεξέαο θαη θαδήο (δηθαζηήο), πνπ έδεζε ζηελ πεξηνρή ηνπ Ηθνλίνπ ηεο ζεκεξηλήο Σνπξθίαο. Ο Ναζξεληίλ Υφηδα Έκεηλε ζξπιηθφο γηα ηηο εθαηνληάδεο - ή θαη ρηιηάδεο – ιατθέο ηζηνξίεο, παξνηκίεο, κχζνπο θαη αλέθδνηα πνπ έιεγε [ή πνπ ηνπ απνδίδνληαη, γηαηί πάκπνιιεο απφ ηηο ηζηνξίεο απηέο θπθινθφξεζαλ πνιιέο δεθαεηίεο κεηά ην ζάλαηφ ηνπ]. Οη ηζηνξίεο απηέο ήηαλ πλεπκαηψδεηο, εχιεπηεο, δηδαθηηθέο θαη ρηνπκνξηζηηθέο. Ο Ναζξεληίλ ήηαλ θαη είλαη αθφκα δεκνθηιήο ζηελ Σνπξθία, ζε φιν ηνλ αξαβηθφ θφζκν, ηελ Πεξζία, ην Αθγαληζηάλ, ηηο ρψξεο ηεο Κεληξηθήο Αζίαο (Οπδκπεθηζηάλ, Κηξγηζία Σνπξθκεληζηάλ, Καδαθζηάλ) αιιά θαη ζε φιεο ηηο Βαιθαληθέο ρψξεο.

215

10.12

Μμοζζηή

Σα θχξηα ραξαθηεξηζηηθά, θνηλά ζε έλα ιαφ πνπ απνηειεί ην ζχλνιν πνπ απνθαινχκε έζλνο, είλαη αζθαιψο ε θνηλή γιψζζα, ε ηζηνξία, νη παξαδφζεηο, ηα έζηκα θαη ε κνπζηθή. Άιισζηε ε κνπζηθή (φπσο θαη ν ιφγνο θαη ε δσγξαθηθή) ππάξρεη απφ ηα αξραηφηαηα ρξφληα θαη είλαη ζπλπθαζκέλε κε ηελ ηζηνξία ηνπ αλζξψπνπ. Οη Άξαβεο ήηαλ πάληα ιάηξεηο ηεο κνπζηθήο πνπ απνηεινχζε ζεκαληηθφ κέξνο ηεο θαζεκεξηλήο ηνπο δσήο. Ζ κνπζηθή παξάδνζε ζηνλ αξαβηθφ θφζκν είλαη πνιχ παιηά. Καηά ηελ πξν Ηζιάκ επνρή ε απιή απαγγειία θάπνησλ ζηίρσλ ζπλνδεπφηαλ απφ ηνλ ήρν ηεο πξσηφγνλεο δίρνξδεο θηζάξαο ηεο ναιπάιπα. Αζηάηεο κνπζηθνί Αλ θαη ην νξζφδoμν Ηζιάκ δελ επηδνθηκάδεη ηε κνπζηθή σο κέζνλ ςπραγσγίαο, κεηά ηελ έιεπζε ηεο κπζηηθήο κνπζνπικαληθήο ζέρηαο ησλ ΢νχθη, νη Άξαβεο θαη γεληθφηεξα νη κνπζνπικάλνη, άξρηζαλ κε κεγάιν ελζνπζηαζκφ λα αζθνχλ ηελ ηέρλε ηεο κνπζηθήο. Έλαο Άξαβαο κνπζηθφο ηνπ 9νπ αηψλα, ν Εαξπάκπ (Zaryab) – γηα ηε δσή θαη ηε δξάζε ηνπ νπνίνπ δελ έρνπκε πνιιά ζηνηρεία - έθπγε απφ ηε Βαγδάηε θαη εγθαηαζηάζεθε ζηελ Ηζπαληθή Αλδαινπζία. ΢ηελ Κφξδνβα ίδξπζε ην πξψην ημκζενααημοάν (ζρνιή ζηελ νπνία δηδάζθεηαη ε κνπζηθή) ηεο ηζηνξίαο ζε επξσπατθφ έδαθνο. Ο Εαξπάκπ εθηφο απφ δάζθαινο ηεο κνπζηθήο ήηαλ ζπνπδαίνο ηξαγνπδηζηήο θαη ιέγεηαη φηη ήηαλ θαη δεμηνηέρλεο ζην ιανχην. Μεηά ηελ επηβνιή ηνπ Ηζιάκ θαη φζν ην αξαβηθφ-κνπζνπικαληθφ ραιηθάην εμαπισλφηαλ ζηε Μέζε Αλαηνιή, ηελ θεληξηθή Αζία, ηε βφξεηα Αθξηθή θαη ηελ Αλδαινπζία, ε αξαβηθή κνπζηθή εκπινπηηδφηαλ κε θιίκαθεο, κεισδίεο θαη ηφλνπο απφ ηελ Πεξζία, ηελ Ηλδία, ην 216

Βπδάληην θαη ζηαδηαθά αλέπηπμε κηα κνλαδηθή δηθή ηνπ θφξκα πνπ – κε κηθξναιιαγέο - έκεηλε ζηαζεξή σο ηηο κέξεο καο. Οη Άξαβεο ραιίθεο, ζνπιηάλνη, εκίξεδεο, πξίγθηπεο θαη άιινη εγεκφλεο απφ ηε Βαγδάηε σο ηε Κφξδνβα αγάπεζαλ θαη πξνζηάηεπζαλ ηε κνπζηθή θαη ηνπο κνπζηθνχο. ΢πρλά ε απιή ελφο κνπζνπικάλνπ εγεκφλα δηαηεξνχζε πιήξε νξρήζηξα κε έγρνξδα θαη θξνπζηά κνπζηθά φξγαλα, γηα ηελ ηέξςε ηνπ ίδηνπ, ηνπ πεξηβάιινληφο ηνπ θαη ησλ πξνζθεθιεκέλσλ ηνπ. Σν βαζηθφ κνπζηθφ φξγαλν ζε κηα αξαβηθή νξρεζηή ήηαλ ην μφηζ29, φξγαλν αριαδνεηδνχο ζρήκαηνο κε δψδεθα (έμη δεχγε) ρνξδέο. Σν νχηη δελ είλαη γλήζηα αξαβηθφ φξγαλν. Δηθφλεο ελφο παξφκνηνπ κνπζηθνχ νξγάλνπ αλαθαιχθζεθαλ ζηελ αξραία Αίγππην θαη Μεζνπνηακία Ήηαλ επίζεο γλσζηφ θαη ζηελ Πεξζία. Οη Άξαβεο ην ηειεηνπνίεζαλ θαη πέξαζε θαη ζην δπηηθφ θφζκν κε ηελ αξαβηθή ηνπ νλνκαζία. Άξαβαο κνπζηθφο κε νχηη Σνλ 16ν θαη 17ν αηψλα ην νχηη ήηαλ απφ ηα πην δεκνθηιή κνπζηθά φξγαλα ζηελ Δπξψπε. Μεηά ηνλ 18ν αηψλα επηθξάηεζε ε ηζεάνα, φξγαλν απινχζηεξν ζηελ θαηαζθεπή θαη αξθεηά πην βνιηθφ ζην ρεηξηζκφ ηεο. Απφ ην νχηη πξνέθπςαλ ζηελ Δπξψπε αξθεηά έγρνξδα κε πην δηαδεδνκέλα ην αζμθί θαη ην ιακημθίκμ30. Σν καληνιίλν γλψξηζε κεγάιεο δφμεο ζηα ηέιε ηνπ 18νπ θαη ηεο αξρέο ηνπ 19νπ αηψλα φηαλ Δπξσπαίνη ζπλζέηεο ηνπ κεγέζνπο ησλ Μπεηφβελ, Μφηζαξη, Βηβάιληη. Υέληει θαη άιινη ζπλέζεζαλ έξγα κε βάζε απηφ ην φξγαλν. Άιια κνπζηθά φξγαλα πνπ πέξαζαλ ζηελ Δπξψπε απφ ηνπο Οχηη (Ude) ζηα αξαβηθά νχλη. Ζ ιέμε πξνέξρεηαη απφ ηελ αληίζηνηρε αξαβηθή ιέμε γηα ην μχιν 30 Οη Άξαβεο ηζρπξίδνληαη φηη ην κπνπδνχθη θαη ην ιανχην είλαη εμέιημε ηνπ νπλη. 29

Ζ αιήζεηα είλαη φηη ειιεληθά έγρνξδα ιατθά κνπζηθά φξγαλα φπσο ην κπνπδνχθη, ην ιανχην θαη ν ηακπνπξάο απνηεινχλ κεηεμέιημε ηεο αξραίαο ειιεληθήο πακδμφναξ. Ζ νλνκαζία ηνπ κπνπδνπθηνχ είλαη ηνπξθηθήο πξνέιεπζεο (buzuq) 217

Άξαβεο είλαη ην ηχκπαλν, ην ζαληνχξη (πεξζηθήο πξνέιεπζεο) θαη ε ηξνκπέηα (αξραηναηγππηηθήο πξνέιεπζεο) Μνπζνπικάλνη Άξαβεο ζπγγξαθείο αζρνιήζεθαλ κε ηελ κνπζηθή θαη έγξαςαλ έξγα ζρεηηθά κε ηελ επηζηεκνληθή πιεπξά ηεο κνπζηθήο. Ο απνθαινχκελνο θζθυζμθμξ ηςκ Ανάαςκ αθ-Κίκηζ γλσζηφο θαη σο Αιθίληνπο, έγξαςε κεγάιν αξηζκφ έξγσλ γηα ηελ ζεσξία ηεο κνπζηθήο θαη πεξηέγξαςε κεγάιν αξηζκφ κνπζηθψλ νξγάλσλ. Πνιιά απφ ηα βηβιία ηνπ απηά κεηαθξάζηεθαλ ζηα ιαηηληθά. Καη ν ζπνπδαίνο Πέξζεο γηαηξφο θαη ρεηξνχξγνο ζιπκ-΢ζκά ή Ααζηέκκαξ, ν απνθαινχκελνο πνίβηζπαξ ηςκ βζαηνχκ, αζρνιήζεθε – φπσο είδακε ζην πξνεγνχκελν θεθάιαην - θαη κε ηελ πνίεζε αιιά θαη κε ηε κνπζηθή θαη έγξαςε ζρεηηθέο πξαγκαηείεο. Ο αι-Φαξακπί Έλαο άιινο επηζηήκνλαο κε πνηθίια ελδηαθέξνληα ήηαλ ν γλσζηφο καο θηιφζνθνο Πέξζεο (θαη’ άιινπο ηνπξθηθήο θαηαγσγήο) αθ-Φαναιπί (ή Αιθαξάβηνο) πνπ έρεη ραξαθηεξηζηεί σο ν παηέναξ ημο ζζθαιζημφ κεμπθαηςκζζιμφ. Ο αι-Φαξακπί ζπλέγξαςε κεηαμχ άιισλ θαη αξθεηά έξγα κνπζηθνινγίαο κε ζεκαληηθφηεξν ην Μεβάθμ Βζαθίμ ηδξ Μμοζζηήξ, ην νπνίν ήηαλ φ,ηη πην πξνεγκέλν γξαπηφ ππήξρε ηφηε γηα ηελ κνπζηθή ζε φιν ηνλ θφζκν. Σν κεηέθξαζαλ πνιινί δπηηθνί επηζηήκνλεο φπσο ν Ρυηγεν Μπέζημκ θαη ν Αδεθάνδμξ ημο Μπαε. Σν ζεσξεηηθφ κέξνο ηνπ βηβιίνπ απηνχ βαζίδεηαη θπξίσο ζηελ ειιεληθή κνπζηθνινγία. Ξεθηλά κε κηα άπνςε ηνπ Αξηζηνηέιε ζρεηηθή κε ηε θπζηθή ηνπ ήρνπ. Αξθεηά κέξε ηνπ βηβιίνπ αζρνινχληαη κε δηάθνξα κνπζηθά φξγαλα ηνπ ηζιακηθνχ θφζκνπ θαη ηδηαίηεξα ζην ιανχην, ζην νπνίν ν ζπγγξαθέαο είρε αδπλακία θαη ήηαλ θαη άξηζηνο παίθηεο. Ο αιΦαξακπί ήηαλ παξάιιεια θαη ζπλζέηεο θαη νξηζκέλα απφ ηα έξγα ηνπ παίδνληαη αθφκα ζηα ηάγκαηα ησλ δεξβίζεδσλ ηεο Σνπξθίαο. Τπάξρεη κηα ηζηνξία γηα ηηο κνπζηθέο ηθαλφηεηεο ηνπ αι-Φαξακπί: Βξηζθφηαλ ζηελ απιή ηνπ εκίξε ηνπ Υαιεπηνχ ΢αίθ αι-Νηάνπια θαη ν 218

εγεκφλαο γηα λα ηνλ ηηκήζεη θάιεζε δηάθνξνπο κνπζηθνχο λα παίμνπλ κπξνζηά ηνπ. Ο αι-Φαξακπί δελ έδεηρλε ηθαλνπνηεκέλνο θη ν εκίξεο ηνλ ξψηεζε αλ μέξεη θάηη γηα ηε κνπζηθή. Απηφο αληί γηα άιιε απάληεζε: … Τξάβεμε από ηνλ θόξθν ηνπ έλα δεξκάηηλν ζαθνύιη, ην άλνημε θαη έβγαιε από κέζα θάηη θαιάκηα ηα νπνία ζπλαξκνιόγεζε. Μεηά άξρηζε λα παίδεη κνπζηθή θαη όινη ζηε ζπλνδεία γεινύζαλ. Καηόπηλ ηα απνζπλέδεζε θαη ηα ζπλαξκνιόγεζε δηαθνξεηηθά θαη όηαλ έπαημε όινη ζηελ ζπλνδεία έθιαηγαλ. Όζηεξα ηα απνζπλαξκνιόγεζε γηα ηξίηε θνξά θαη ηα ζπλέδεζε δηαθνξεηηθά. Άξρηζε θαη πάιη λα παίδεη θαη όινη ζηε ζπλνδεία, αθόκα θη ν πνξηηέξεο, έθιαηγαλ. Καη ηόηε ν αι- Φαξακπί έθπγε…

[Aπφ ην βηβιίν Ο Πθάηςκ ζηδ Βαβδάηδ ηνπ John Freely – (Παηάθε)]

Πνιινί επηθαλείο δπηηθνί κνπζηθνί θαη ζπλζέηεο απφ ηνλ 17ν σο θαη ηνλ 20φ αηψλα εκπλεχζηεθαλ θαη επεξεάζηεθαλ απφ ηελ αξαβηθή κνπζηθή, κεηαμχ απηψλ νη Γάιινη Δθηφξ Μπεξιηφδ, ΢αξι ΢αηλ-΢αλο, Επι Μαζελαί, Κισλη Νηεκπηζχ θαη νη Ρψζνη Αιεμάληξ Μπνξνληίλ, Μνληέζη Μνπζφξγθζθη, Νηθνιάη Ρίκζθη-Κφξηζαθνθ θαη πνιινί άιινη

Άξαβαο θαη ρξηζηηαλφο κνπζηθνί δηαγσλίδνληαη ζην νχηη

219

10.13.

Καθέξ Σέπκεξ - Ανπζηεηημκζηή

΢ηηο ηέρλεο θαη ηηο θαιέο ηέρλεο νη κνπζνπικάλνη δηαθξίζεθαλ ζηελ θεξακηθή, ηελ δηαθνζκεηηθή, ηελ δσγξαθηθή, ηελ αξρηηεθηνληθή, ηελ παινπξγία, ηε κηθξνγξαθία θαη ηελ θαιιηγξαθία. Καζψο ην Ηζιάκ απαγνξεχεη ηελ απεηθφληζε ηνπ Θενχ, ηνπ πξνθήηε Μσάκεζ θαη αλζξψπηλσλ κνξθψλ αθφκα θαη κνξθψλ δψσλ, κε ηελ αηηηνινγία φηη ν άλζξσπνο δελ πξέπεη λα αληαγσλίδεηαη ηνλ Θεφ ζηελ δχλακε ηεο δεκηνπξγίαο, νη θαιιηηέρλεο φδεπζαλ ζε άιιεο κνξθέο έθθξαζεο. Τπνρξεψζεθαλ λα ζηξαθνχλ ζε πεδίν αθεξεκέλεο δσγξαθηθήο κε πεξίηερλα γεσκεηξηθά ή άιια ζρέδηα, ή ζηελ απεηθφληζε ινπινπδηψλ, πξαγκαηηθψλ θαη θαληαζηηθψλ. [Αξγφηεξα επί Οζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο άξρηζαλ (θπξίσο νη κηθξνγξάθνη) λα δσγξαθίδνπλ θαη αλζξψπηλεο θηγνχξεο, πξαγκαηηθέο ή θαληαζηηθέο θαζψο θαη δψα θαη πηελά]. Ο ζφινο ελφο ηεκέλνπο ηνπ Ηζθαράλ ζην Ηξάλ θαιπκκέλνο κε αξαβνπξγήκαηα Έηζη δεκηνπξγήζεθε κηα λέα, απνθιεηζηηθά ηζιακηθή ηέρλε, εμαηξεηηθήο νκνξθηάο. Ήηαλ γιππηηθή θαη δσγξαθηθή ζε μχιν ή πέηξα κε ηελ νπνία νη θαιιηηέρλεο δηαθνζκνχζαλ αλάθηνξα, δεκφζηα θηίξηα, ζπίηηα, ηεκέλε, ζπίηηα, αθφκα θαη βηβιία θαη ρεηξφγξαθα. Πνιιέο θνξέο εδάθηα απφ ην Κνξάλη ή ξήζεηο ηνπ Πξνθήηε ήηαλ γξακκέλα κε ηφζν φκνξθν ηξφπν πνπ απνηεινχζαλ απφ κφλα ηνπο έξγα ηέρλεο. Ζ λέα απηή κνξθή ηέρλεο άξεζε θαη πέξαζε ζηελ Δπξψπε κε ηελ νλνκαζία Arabesque - ή πην γλσζηή ζηνπο Έιιελεο ηέρλε ησλ ανααμονβδιάηςκ. Καηά ηνπο αηψλεο ηεο αξαβηθήο-ηζιακηθήο θπξηαξρίαο θαη γηα αξθεηνχο αηψλεο αξγφηεξα, ε ηέρλε ησλ αξαβνπξγεκάησλ πήξε επξχηεξεο δηαζηάζεηο θαη εθηφο απφ ηελ δσγξαθηθή ζε πέηξα, μχιν θαη ραξηί, επεθηάζεθε θαη ζε ειεθαληφδνλην, γχςν, ζκάιην, γπαιί, κέηαιιν, 220

θεξακηθά, πνξζειάλεο, πθάζκαηα θαη ηάπεηεο. Σα αξακπέζθ θάιππηαλ αθφκα κσζατθά, πιαθάθηα, έπηπια, ζξφλνπο εγεκφλσλ, πνιιψλ εηδψλ μπιφγιππηα αθφκα θαη θίνλεο. Σα εμαηξεηηθήο νκνξθηάο πθάζκαηα κε αξακπέζθ δηαθφζκεζε έηπραλ ελζνπζηψδνπο ππνδνρήο ζηηο επξσπατθέο αγνξέο. Οη βακβαθεξέο κνπζειίλεο απφ ηε Μνζνχιε, ηα ιηλά δακαζθελά απφ ηελ Γακαζθφ, ηα κάιιηλα πθάζκαηα απφ ην ΢ηξάδ ηνπ ζεκεξηλνχ Ηξάθ, ηα θνηιέ (fustian) απφ ηελ πφιε Φνπζηάη ηεο Αηγχπηνπ, νη ηάπεηεο απφ ηελ Πεξζία θαη ηελ Σνπξθία θαη πνιιά άιια παξφκνηα πξντφληα, δηαθνζκνχζαλ ηα αλάθηνξα ησλ εγεκφλσλ θαη επγελψλ ησλ επξσπατθψλ πφιεσλ ή κε απηά θαηαζθεπάδνληαλ θνξέκαηα γηα ηηο αξρφληηζζεο θαη ηηο αθνινχζνπο ηνπο θαη θνπξηίλεο ή θαιχκκαηα επίπισλ. Ζ ηέρλε ηνπ arabesque πέξαζε ζηελ Δπξψπε θαη πνιιέο θαζνιηθέο εθθιεζίεο, φπσο ηνπ Αγίνπ Κιήκεληνο ζηε Ρψκε, θαζψο θαη αλάθηνξα φπσο απηά ηνπ Φνληαηλεκπιψ ζηε Γαιιία είλαη δηαθνζκεκέλα κε αξαβνπξγήκαηα. Αξαβνχξγεκα Δπίζεο πνιιά κνπζηθά έξγα κεγάισλ Δπξσπαίσλ ζπλζεηψλ έρνπλ ζηνλ ηίηιν ηνπο ηε ιέμε arabesque ή είλαη εκπλεπζκέλα απφ ηελ αξαβηθή κνπζηθή, Σα γλσζηφηεξα απφ απηά είλαη: ην Deux Arabesques ηνπ Γάιινπ Νηεκππζχ, ην Arabeske ηνπ Γεξκαλνχ ΢νχκαλ, ην Arabesque ηνπ Φηλιαλδνχ Γηαλ ΢ηκπέιηνπο. Μνπζηθή αξακπέζθ έγξαςαλ πνιινί άιινη Δπξσπαίνη ζπλζέηεο. Απφ ηνπο Άξαβεο ηεο Ηζπαλίαο θαη ηεο ΢ηθειίαο, νη Δπξσπαίνη έκαζαλ, φπσο είδακε ζην ζρεηηθφ θεθάιαην, ηελ ηέρλε ηεο θαηαζθεπήο ηνπ ραξηηνχ, πξάγκα πνπ ζπλεηέιεζε ζηελ πηψζε ηεο ηηκήο ηνπ πξντφληνο γξαθήο, ζηε ξαγδαία αχμεζε ησλ ρεηξνγξάθσλ θαη θαηά ζπλέπεηα ζηελ εμάπισζε ηεο γλψζεο ζε πεξηζζφηεξνπο αλαγλψζηεο. ΢ρεηηθή κε ηελ θαηαζθεπή ραξηηνχ ήηαλ κηαο άιιεο κνξθήο αξαβηθή ηέρλε: ε θνκςή, φκνξθε θαη ζηέξεε βηβιηνδεζία κε ραξηφλη, αιιά θπξίσο κε δέξκα, φπσο θαη ε ρξπζνηππία ζηα εμψθπιια ησλ βηβιίσλ. Οη Δπξσπαίνη γξήγνξα ηελ πηνζέηεζαλ θαη άξρηζαλ λα δέλνπλ ηα 221

ρεηξφγξαθα πνπ αθζνλνχζαλ ζηα κνλαζηήξηα θαη ζηα αλάθηνξα ησλ επγελψλ. Οη Άξαβεο θαη νη κνπζνπικάλνη πηνζέηεζαλ απφ ηνπο Ηλδνχο ζηελ ηερλνινγία ηεο ηήμεο ησλ κεηάιισλ, ηελ δεκηνπξγία δηαθφξσλ θξακάησλ θαη ηελ παξαζθεπή πςειήο πνηφηεηαο φπισλ θαη παλνπιηψλ. Σα φπια απηά ήηαλ ζπλήζσο θαηαζθεπαζκέλα κε πνιιή ηέρλε θαη ζπρλά δηαθνζκεκέλα κε ρξπζφ, αζήκη ή πνιχηηκνπο ιίζνπο. Δίλαη νλνκαζηά ηα δαιαζηδκά ζπαεζά, πνπ θαηαζθεπάδνληαλ ζηε ΢πξία απφ αηζάιη θαη ήηαλ ζξπιηθά γηα ηελ δηαθφζκεζε, ηελ αλζεθηηθφηεηα θαη ηηο θνθηεξέο ιεπίδεο. Σα ζπαζηά απηά ήηαλ πεξηδήηεηα απφ ηνπο Δπξσπαίνπο ηππφηεο. Πνιινί ζηδεξνπξγνί πξνζπάζεζαλ λα ηα αληηγξάςνπλ, αιιά ε ζχγθξηζε κε ηα γλήζηα ήηαλ άληζε. Καηαζθεπαζηήο ζπαζηψλ ζηελ Γακαζθφ Ο θάζε πνιηηηζκφο έρεη αθήζεη ην ζηίγκα ηνπ ζηνλ ηξφπν ηεο αλέγεξζεο θηηξίσλ, λαψλ, αλαθηφξσλ, κλεκείσλ ή απιψλ ζπηηηψλ, δειαδή έρεη ηελ δηθή κνξθή αξρηηεθηνληθήο. Πνιιά ζηνηρεία απηήο ηεο αξρηηεθηνληθήο έρνπλ πηνζεηεζεί απφ πξνεγνχκελνπο ή απφ γεηηνληθνχο ιανχο, πνπ αλέπηπμαλ θαη απηνί ηνλ δηθφ ηνπο πνιηηηζκφ. Οη θαηαμησκέλνη παιηνί αξρηηέθηνλεο αθήλνπλ ζηελ λεφηεξε γεληά ηα πην αμηφινγα επηηεχγκαηά ηνπο θαη νη λένη ζπλερίδνπλ ην έξγν απηφ πξνζζέηνληαο λέεο θφξκεο θαη λέεο κνξθέο απηήο ηεο ηέρλεο. Σν ζεκέιην φισλ ησλ κεγάισλ θηηξίσλ ζην Ηζιάκ είλαη ε κνπζνπικαληθή πίζηε. Σν αξραηφηεξν αξρηηεθηνληθφ έξγν έγηλε φηαλ αθφκα ν πξνθήηεο Μσάκεζ ήηαλ δσληαλφο. Σφηε μαλαρηίζηεθε ην ηέιεκμξ ηδξ Καάιπα ζηε Μέθθα. Ο θπξηφηεξνο αξρηηεθηνληθφο ηχπνο γηα έλα δεκφζην κνπζνπικαληθφ ζπγθξφηεκα θηηξίσλ είλαη: ην ηέιεκμξ (ηδακί), ν κηλαξέο, ν κεληξεζέο (ηεξνδηδαζθαιείν), ην καπζσιείν (ηάθνο ραιίθε, ή ηκάκε ή εκίξε), ν ρψξνο αλαςπρήο, ην θάζηξν θαη ην αλάθηνξν. ΢ηηο αξρέο ην Ηζιάκ πηνζέηεζε ηελ ειιεληθή αξρηηεθηνληθή θαη ηνλ βπδαληηλφ ηξνχιν γηα ην ρηίζηκν ησλ ηδακηψλ. Σν ηέκελνο ηνπ Οκάξ (ή 222

Θφινο ηνπ Βξάρνπ) ζηελ Ηεξνπζαιήκ είλαη ηα αξραηφηεξν κλεκείν ηζιακηθήο αξρηηεθηνληθήο. Έλαο κνπζνπικαληθφο λεσηεξηζκφο είλαη ν ιζκανέξ, ζπλήζσο έλαο ςειφο θαη ζηελφο θπιηλδξηθφο πχξγνο, απφ ηελ θνξπθή ηνπ νπνίνπ ν κνπεδίλεο θαιεί ηνπο πηζηνχο ζε πξνζεπρή (Κάηη αληίζηνηρν κε ην ρξηζηηαληθφ θσδσλνζηάζην θαη ηηο θακπάλεο πνπ ρηππνχλ γηα λα θαιέζνπλ ην πηζηφ ιαφ ζηε ιεηηνπξγία). Ο κηλαξέο-δηγθνπξάη ηεο ΢ακάξα Ο πην εληππσζηαθφο κηλαξέο - ππάξρεη αθφκα θαη ζήκεξα - θαηαζθεπάζηεθε ζηε ΢ακάξα ηνπ Ηξάθ (ηφηε πξσηεχνπζα ηνπ ραιηθάηνπ). Ο κηλαξέο απηφο είλαη ρηηζκέλνο ζηα πξφηππα ησλ δηγθνπξάη31, ησλ ππξακίδσλ πνπ ππήξραλ ζηελ αξραία Μεζνπνηακία. Έλαο άιινο θαηαπιεθηηθήο ηέρλεο κηλαξέο είλαη ε Giralda ηεο ΢εβίιιεο, χςνπο 104 κέηξσλ. ΢ήκεξα έρεη κεηαηξαπεί ζε θσδσλνζηάζην ηνπ θαζεδξηθνχ λανχ ηεο πφιεο. Οη δπηηθνί αληέγξαςαλ ηελ Giralda (ην θακπαλαξηφ ηεο πφιεο Έβεξζακ ηεο Αγγιίαο θαη πηζηφ αληίγξαθφ ηεο ζην Κάλζαο ΢ίηπ ηνπ Μηζνχξη ζηηο ΖΠΑ), φπσο θαη πνιινχο άιινπο δηάζεκνπο κηλαξέδεο ηνπ Ηζιάκ θαη θαηαζθεχαζαλ θακπαλαξηά ζε πνιιέο πφιεηο ηεο Δπξψπεο φπσο π.ρ. ην Palazzo Vecchio ηεο Φισξεληίαο θαη ην θακπαλαξηφ ηεο πιαηείαο ηνπ Αγίνπ Μάξθνπ ζηε Βελεηία. Σν θακπαλαξηφ Giralda ηεο ΢εβίιιεο Άιιν ραξαθηεξηζηηθφ επίηεπγκα ηεο αξαβηθήο αξρηηεθηνληθήο είλαη ε πεηαθμεζδήξ ή ιαονζηακζηή αρίδα. Σν είδνο απηφ εκθαλίζηεθε γηα πξψηε θνξά ηνλ 4ν αηψλα ζηελ εθθιεζία ηνπ Αγίνπ Σα δηγθνπξάη ήηαλ βαζκηδσηέο ππξακίδεο θηηαγκέλεο απφ ηνχβια, γη’ απηφ δελ άληεμαλ ζηνλ ρξφλν ζε αληίζεζε κε ηηο ππξακίδεο ησλ Αηγππηίσλ πνπ ήηαλ απφ πέηξα. Σα δηγθνπξάη ήηαλ ηεξά ησλ αξραίσλ Βαβπισλίσλ κε λαφ θαη αζηεξνζθνπείν. 31

223

Ηαθψβνπ ηεο πφιεο Νίζηβεο ηεο πξντζιακηθήο ΢πξίαο. Δπίζεο νη Βεζηγφηζνη ηεο Ηβεξηθήο (πξηλ θαηαιεθζεί απφ ηνπο Άξαβεο) ρξεζηκνπνίεζαλ απηφ ην είδνο ηεο αςίδαο ζηηο θαηαζθεπέο ηνπο. Ζ κνξθή απηή πηνζεηήζεθε, αλαπηχρζεθε θαη ηειεηνπνηήζεθε (κε δηάθνξεο κνξθέο θακππιφηεηαο θαη ρξψκαηνο) απφ ηνπο Αββαζίδεο Άξαβεο. Υαξαθηεξηζηηθφ ηεο άξηηαο αξαβηθήο απηήο ηερληθήο είλαη ην Μεβάθμ Σέιεκμξ ηδξ Κυνδμααξ θαη ην Μεβάθμ Σγαιί ημο Καΐνμο ζηελ Αίγππην Ζ πεηαινεηδήο αςίδα ρξεζηκνπνηήζεθε επίζεο απφ ηνπο Δβξαίνπο ηεο Αλδαινπζίαο γηα ηηο ζπλαγσγέο ηνπο. Σελ αληέγξαςαλ επίζεο θαη νη ρξηζηηαλνί ηεο κεζαησληθήο Δπξψπεο θαη έγηλε πνιχ δεκνθηιήο ζηηο θαηαζθεπέο ησλ κεγάισλ θαζεδξηθψλ γνηζηθνχ ξπζκνχ λαψλ ηνπο. Οη ηξεηο είζνδνη θαη ηα παξάζπξα ηεο παζίγλσζηεο εθθιεζίαο Ννηξ-Νηακ ζην Παξίζη είλαη ραξαθηεξηζηηθά δείγκαηα απηνχ ηνπ είδνπο ηεο αςίδαο. ΢ηα θνξπθαία κλεκεία ηεο αξαβηθήο αξρηηεθηνληθήο ζπγθαηαιέγνληαη ηα ακάηημνα ηδξ Αθάιπναξ ζηε Γξαλάδα ηεο Ηζπαλίαο, πνπ θηίζηεθαλ ην 13ν αηψλα. ΢ε απηφ ην κεγαινπξεπέο αιιά θαη θνκςφ ζχλνιν αλαθηφξσλ, θήπσλ, εμσζηψλ θαη θξελψλ, ζξηακβεχεη ν πινχζηνο δηάθνζκνο κε αξαβνπξγήκαηα.

Το Μεγάλο Τδαμί τες Κόρδοβας

224

10.14.

Ζ Ανααζηή Καθθζβναθία ηαζ δ Μζηνμβναθία

Δίδακε ζην πξνεγνχκελν θεθάιαην φηη ην Ηζιάκ απαγφξεπζε ηελ απεηθφληζε πξνζψπσλ θαη δψσλ, πξάγκα πνπ ππνρξέσζε ηνπο Άξαβεο θαη γεληθά ηνπο κνπζνπικάλνπο θαιιηηέρλεο ζηελ δεκηνπξγία θαη ηελ αλάπηπμε ησλ αξαβνπξγεκάησλ ή αξακπέζθ. Έλαο θιάδνο ησλ αξακπέζθ ήηαλ θαη ε μερσξηζηή ανααζηή ή ζζθαιζηή ηαθθζβναθία, κηα πνιχ φκνξθε θαη μερσξηζηή κνξθή ηέρλεο. Καλέλαο άιινο ιαφο ζηελ ηζηνξία δελ αμηνπνίεζε ηφζν ηα γξάκκαηα ηνπ αιθαβήηνπ ηνπ γηα λα δεκηνπξγήζεη ηειηθά ηα ζαπκαζηά αξηζηνπξγήκαηα πνπ γέλλεζε ε θαληαζία ησλ θαιιηηερλψλ ηνπ Ηζιάκ32. Ζ κνξθή ηέρλεο απηή πνπ ήηαλ κηα θαιιηηερληθή πξαθηηθή ζπλδπαζκνχ γξαθήο κε ην ρέξη θαη θαιιηγξαθίαο, εμειίρζεθε ζε ηέιεηα κνξθή δηαθφζκεζεο πνπ ραξαθηεξίδεηαη απφ ιεπηνδνπιεκέλα δηαπιεθφκελα κεηαμχ ηνπο γξάκκαηα ηνπ αξαβηθνχ αιθαβήηνπ, θπηά θαη αθεξεκέλα γξακκηθά θαη θακππισηά κνηίβα θαζψο θαη δαηδαιψδε γεσκεηξηθά ζρέδηα. Άξηζηνο ζπλδπαζκφο δσγξαθηθήο θαη θαιιηγξαθίαο Αλ θαη νη ηζηνξηθνί δηαθσλνχλ γηα ην πφηε μεθίλεζε απηνχ ηνπ είδνπο ε θαιιηγξαθία, νη πεξηζζφηεξνη θαηαιήγνπλ φηη μεθίλεζε απφ ηνπο Ναααηαίμοξ. Δίδακε ζην ζρεηηθφ θεθάιαην φηη ην βαζίιεην ησλ Ναβαηαίσλ ήηαλ έλα απφ ηα ζεκαληηθφηεξα αξαβηθά βαζίιεηα. Ηδξχζεθε ηνλ 6ν π.Υ. αηψλα αιιά έθηαζε ζηελ αθκή ηνπ ηνλ 1ν αηψλα κ.Υ. φηαλ ε έθηαζή ηνπ θάιππηε ην βφξεην ηκήκα ηεο αξαβηθήο ρεξζνλήζνπ, ηε ζεκεξηλή Ηνξδαλία θαη ρεξζφλεζν ηνπ ΢ηλά θαη ηκήκαηα ησλ ζεκεξηλψλ θξαηψλ Ηζξαήι, ΢πξίαο θαη Ηξάθ. Πξσηεχνπζά ηνπ ήηαλ ε Πέηνα πνπ ήηαλ ηαπηφρξνλα θαη έλα αθκάδνλ θέληξν εκπνξίνπ θαη πνιηηηζκνχ. Σν βαζίιεην απηφ θαηαιχζεθε απφ ηνπο Ρσκαίνπο ην 106, αιιά ε γιψζζα ησλ Ναβαηαίσλ- κηα 32

Οη Κηλέδνη κφλν δεκηνχξγεζαλ θάηη παξφκνην, αιιά ζε πνιχ κηθξφηεξε θιίκαθα

225

αξακατθή δηάιεθηνο - ήηαλ ε δηεζλήο γιψζζα ηεο Μέζεο Αλαηνιήο απφ ηνλ 4ν σο ηνλ 7ν αηψλα, φηαλ ε έιεπζε ηνπ Ηζιάκ ζηελ πεξηνρή επέβαιε ηελ αξαβηθή σο ηελ lingua franca ηνπ ξαγδαία αλεξρφκελνπ ηζιακηθνχαξαβηθνχ ραιηθάηνπ. ΋πσο μέξνπκε νη Άξαβεο είραλ αλαπηχμεη ζε πςειφ βαζκφ θαη αγαπήζεη ηελ πνίεζε, πξηλ αθφκα απνθηήζνπλ δηθφ ηνπο αιθάβεην. Οη ζηίρνη ησλ πνηεκάησλ απνηππψλνληαλ ζηε κλήκε θαη πεξλνχζαλ απφ γεληά ζε γεληά πξνθνξηθά. Απφζπαζκα απφ ζνχξα ηνπ θνξαλίνπ Αθφκα θαη ην ηεξφ βηβιίν ηνπ Ηζιάκ - πνπ ζεσξείηαη θαη ην θνξπθαίν επίηεπγκα ηεο αξαβηθήο ινγνηερλίαο - ην Κνξάλη ππήξρε ζηε κλήκε επαγγεικαηηψλ απνκλεκνλεπηψλ ζηίρσλ, πνπ παξαθνινπζνχζαλ βήκα πξνο βήκα ηηο θηλήζεηο θαη θαηέγξαθαλ ζην κπαιφ ηνπο ηηο νκηιίεο ηνπ Μσάκεζ. Γεθαπέληε ρξφληα κεηά ην ζάλαην ηνπ πξνθήηε, ν ραιίθεο Οζιάκ (644656) θνβνχκελνο ηελ δηαζηξνθή ή παξαθζνξά ησλ απζεληηθψλ ιφγσλ ηνπ Μσάκεζ δηέηαμε ηελ θαηαγξαθή ηνπ ιφγσλ ηνπ. Σνλ 7ν φκσο αηψλα ην αξαβηθφ αιθάβεην δελ είρε ηειεηνπνηεζεί αθφκα θαη κφιηο ην 933 ην Κνξάλη πήξε ηελ νξηζηηθή θαη νινθιεξσκέλε κνξθή ηνπ. Σν γξάκκα α ζε κεζαησληθφ ρεηξφγξαθν Οη Άξαβεο γξαθείο, θαιιηηέρλεο θαη ηεξνδηδάζθαινη αθηέξσλαλ κεγάιν κέξνο απφ ηε δσή ηνπο ζηελ θαηαγξαθή θαιφγνπζησλ θαη θηλεηζάησλ ρεηξνγξάθσλ, αληηγξάθσλ εδαθίσλ ή νιφθιεξνπ ηνπ Κνξαλίνπ. Με απνζπάζκαηα απφ ην Κνξάλη νη θαιιηγξάθνη δσγξάθηδαλ δψα, πηελά, ινπινχδηα, θιαδηά θαη θχιια ζε πεξίπινθα θαη δσεξά ζρέδηα. Οη ρξηζηηαλνί θαιφγεξνη ζηα κνλαζηήξηα ηνπ Μεζαίσλα κηκήζεθαλ ηνπο Άξαβεο θαιιηγξάθνπο θαη ζπαηαινχζαλ αηέιεησηεο ψξεο ζηελ θαιιηηερληθή εηθνλνγξάθεζε ησλ ζξεζθεπηηθψλ ρεηξνγξάθσλ. Κάπνηα 226

αξρηθά γξάκκαηα θεθαιαίσλ ζε Δπαγγέιηα ή άιια θείκελα Παηέξσλ ηεο Δθθιεζίαο είλαη αιεζηλά έξγα ηέρλεο. Πνιιέο θνξέο γηα λα γξαθεί έλα θαη κφλν γξάκκα, αλαιψλνληαλ δεθάδεο ψξεο εξγαζίαο, αιιά ην απνηέιεζκα ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο ήηαλ εθπιεθηηθφ. ΋ζν πεξλνχζαλ ηα ρξφληα θαη νη αηψλεο, ε αξαβηθή θαιιηγξαθία παξέκελε ε αλψηεξε κνξθή ηέρλεο ζηνλ ηζιακηθφ θφζκν, μεπεξλψληαο ην ζρέδην, ηε δσγξαθηθή θαη ηε γιππηηθή. Ζ θαιιηγξαθία δηαθνζκνχζε παιάηηα θαη ηεκέλε, αιιά αθφκα θαη ηκαηηζκφ, ηάπεηεο, πίλαθεο θαη ινγνηερληθά έξγα. Ζ παξάδνζε ηεο θαιιηγξαθίαο ζπλερίδεηαη αθφκα θαη ζήκεξα θαη είλαη δσληαλή ζηνλ αξαβηθφ θαη ηζιακηθφ θφζκν. Μηα άιιε κνξθή ηέρλεο πνπ άλζηζε θαηά ηνπο κεζαησληθνχο ρξφλνπο, αιιά θαη αξγφηεξα θαηά ηελ επνρή ηεο νζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο ήηαλ ε Μζηνμβναθία. Ζ κηθξνγξαθία είλαη έξγν δσγξαθηθήο πνιχ κηθξψλ δηαζηάζεσλ. Δπίζεο ζπλήζσο δηαθνζκεί παιηά ρεηξφγξαθα γηα λα ηα θαηαζηήζεη νπηηθά πην ειθπζηηθά θαη θαηαλνεηά. Ο Αξηζηνηέιεο δηδάζθεη (κηθξνγξαθία ΢ειηδνχθσλ) Χο ηέρλε είλαη αξραηφηαηε, εκθαλίζηεθε ζηνπο παπχξνπο ηεο αξραίαο Αηγχπηνπ πξηλ απφ ηέζζεξηο ρηιηάδεο ρξφληα. Ήηαλ επίζεο δηαδεδνκέλε ζηελ Διιάδα, ηελ Παιαηζηίλε, ηε ΢πξία, ηε Μεζνπνηακία θαη ηελ Πεξζία. Μηθξνγξαθίεο ππάξρνπλ θαη ζε πνιιά ρξηζηηαληθά ρεηξφγξαθα ηεο Δπξψπεο ηνπ 5νπ σο θαη 13νπ αηψλα. ΢ην Βπδάληην έλαο δηάζεκνο κηθξνγξάθνο - θαη ηζηνξηθφο - ηνπ 11νπ αηψλα ήηαλ ν Ηςάκκδξ ΢ηοθίηγδξ. ΢ηνλ θφζκν ηνπ Ηζιάκ ε κηθξνγξαθία απέθηεζε κεγάιε εμάπισζε κεηά ηνλ 12ν αηψλα θαη βξήθε απνδνρή ζηηο απιέο ηηο Οζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο θαη ηεο Πεξζίαο. Τπήξμαλ πνιινί δηάζεκνη κηθξνγξάθνη Πέξζεο θαη Οζσκαλνί. Οη ζεκαληηθφηεξνη είλαη: Ο βνζληαθήο θαηαγσγήο Οζσκαλφο Μαηξαθηζί Ναζνχρ (Matrakci Nasuh, 1480-1564) ήηαλ παξάιιεια καζεκαηηθφο, δάζθαινο, ηζηνξηθφο, γεσγξάθνο, εθεπξέηεο, δσγξάθνο θαη ραξηνγξάθνο. Ο Μαηξαθζί ζηξαηνινγήζεθε ζην ζψκα ησλ γεληηζάξσλ 227

θαη αλαδείρζεθε ηθαλφο πνιεκηζηήο. Μηινχζε πέληε γιψζζεο θαη ππεξέηεζε ζηελ απιή ησλ ΢νπιηάλσλ ΢ειίκ Α’ θαη ΢νπιετκάλ Α’ (ηνπ Μεγαινπξεπνχο) σο ζηξαηησηηθφο, ηζηνξηθφο θαη δσγξάθνο. Έγξαςε βηβιία καζεκαηηθψλ θαη ηζηνξίαο εθ ησλ νπνίσλ έλα (ηεηξάηνκν) αθνξνχζε ζηελ πεξζηθή εθζηξαηεία ηνπ ΢νπιετκάλ. Σν βηβιίν ήηαλ δηαθνζκεκέλν κε δεθάδεο κηθξνγξαθίεο απφ φιεο ηηο θάζεηο ηεο εθζηξαηείαο θαη ηηο πφιεηο απφ φπνπ πέξαζε ν νζσκαληθφο ζηξαηφο ηνπ ΢νπιετκάλ. Μηθξνγξαθία ηνπ Μαηξαθζί Σν πην δηάζεκν έξγν κηθξνγξαθίαο ηνπ Μαηξαθηζί ήηαλ ε εηθφλα ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο, ζηελ νπνία απεηθνλίδεηαη ζρεδφλ θάζε δξφκνο θαη θάζε θηίξην ηεο πφιεο. Ζ ηερληθή ηνπ εθηηκήζεθε απφ ηνπο θαιιηηέρλεο θαη απνθιήζεθε ηεπκμηνμπία Μαηναηηζί. Ο ζνπιηάλνο ΢νπιετκάλ ηνλ ηίκεζε απνλέκνληάο ηνπ ηνλ ηίηιν ηνπ νεΐξ (θαπεηάληνπ). Μηθξνγξαθία ηνπ Μπερδάλη Ο πην γλσζηφο Πέξζεο κηθξνγξάθνο ν Κακαιεληίλ Μπερδάλη (Kamaleddin Behzad, 1450-1535) ππεξέηεζε ζηηο βαζηιηθέο απιέο ηνπ Υεξάη θαη ηεο Σαπξίδαο. Δηζήγαγε ηνλ λαηνπξαιηζκφ ζηελ πεξζηθή δσγξαθηθή, ηδηαίηεξα ζηελ απεηθφληζε πξνζψπσλ, ρεηξνλνκηψλ θαη εθθξάζεσλ. Σν πην γλσζηφ ηνπ έξγν είλαη Ζ απμπθάκδζδ ημο Ηςζήθ. Ο λνκπειίζηαο Σνχξθνο ζπγγξαθέαο Οξράλ Πακνχθ ζην βηβιίν ηνπ Σμ υκμιά ιμο είκαζ Κυηηζκμξ αλαθέξεηαη ηνλ Μπερδάλη σο ηνλ κεγαιχηεξν κηθξνγξάθν ηεο Πεξζίαο. Ο Ναθάο Οζκάλ (Nakkaş Osman) ζεσξείηαη ν θχξηνο εθπξφζσπνο ηεο ηέρλεο ηεο κηθξνγξαθίαο ζηελ Οζσκαληθή απηνθξαηνξία ηνπ 16νπ αηψλα. Μεηαμχ ησλ βηβιίσλ πνπ εηθνλνγξάθεζε ήηαλ ε επίζεκε ηζηνξία 228

ηνπ ζνπιηάλνπ Μνπξάη Γ’, ην Βζαθίμ ηςκ κζηχκ, ην Βζαθίμ ηςκ Βαζζθέςκ θαη ην Βζαθίμ ηνπ Βαζζθζά ηςκ Βαζζθέςκ. Ο Οξράλ Πακνχθ ζην βηβιίν ηνπ Σμ υκμιά ιμο είκαζ Κυηηζκμξ παξνπζηάδεη ηνλ Ναθάο σο ηνλ ηειεπηαίν Οζσκαλφ κηθξνγξάθν, γηαηί νη επφκελνη ζπλάδειθνί ηνπ αθνινχζεζαλ ηελ Γοηζηή Σέπκδ. Ο Πέξζεο δσγξάθνο Φαξνχρ Μπεγθ (Farrukh Beg, 1545–1615) εξγάζηεθε σο κηθξνγξάθνο ζε ηέζζεξηο βαζηιηθέο απιέο ηεο Πεξζίαο θαη ηεο Μνγγνιηθήο απηνθξαηνξίαο ηεο Ηλδίαο. Ζ ηερλνηξνπία ηνπ, αλ θαη ζπληεξεηηθή επεξέαζε ηνπο Πέξζεο θαη Ηλδνχο κηθξνγξάθνπο ησλ επφκελσλ γελεψλ. Ο επίζεο Πέξζεο Ρεδά Ακπαζί (Reza Abbasi, 1565-1635) ήηαλ ν πην επηθαλήο κηθξνγξάθνο ηεο ΢ρνιήο ηνπ Ηζθαράλ θαη ην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο θαξηέξαο ηνπ ην έδεζε ζηελ απιή ηνπ ΢άρε Ακπάο Α’. Έρεη απνθιεζεί Ο πμζδηήξ ηδξ ιζηνμβναθίαξ. Σα εληππσζηαθφηεξα έξγα ηνπ αθνξνχλ ζε κνλαρηθέο θηγνχξεο φκνξθσλ θνξηηζηψλ θαη αγνξηψλ. Κορίηζη κε βέιο, έξγν ηνπ Ρεδά Ακπαζί Ο Ρεδά έκαζε ηελ ηέρλε απφ ηνλ παηέξα ηνπ, επίζεο κηθξνγξάθν. Σα έξγα ηνπ, αληίζεηα κε άιινπο Πέξζεο δσγξάθνπο, θέξνπλ ηελ ππνγξαθή ηνπ θαη εκεξνκελία. Σέινο, αθφκα έλαο Πέξζεο δσγξάθνο απφ ην Ηζθαράλ, ν Μνπΐλ Μνπζαθίξ (Muin Musavvir, 1638–1697) άθεζε ην ζηίγκα ηνπ ζηελ καθξά παξάδνζε ηεο πεξζηθήο κηθξνγξαθίαο. Ήηαλ καζεηήο ηνπ Ρεδά Ακπαζί ηεο ΢ρνιήο ηνπ Ηζθαράλ. Δηθνλνγξάθεζε πνιιά ρεηξφγξαθα θαη βηβιία θαη ηα ζέκαηά ήηαλ πνηθίια, δψα, ηνπία, πνιεκηθέο ζθελέο θαη πνξηξέηα εγεκφλσλ.

229

10.15.

Ζ Παζδεία

Ο Μσάκεζ είρε πεη φηη «είκαζ ηαεήημκ ηάεε ιμοζμοθιάκμο ηαζ ιμοζμοθιάκαξ κα ακαγδηά ηδκ βκχζδ ζηδκ παζδεία». Ζ ξήζε απηή ηνπ πξνθήηε ήηαλ ην έλαπζκα γηα ηνπο κνπζνπικάλνπο ηνπ ραιηθάηνπ γηα λα επηδηψμνπλ ηελ γλψζε. ΋κσο ηελ επνρή ηνπ πξνθήηε (7νο αηψλαο) δελ ππήξραλ Άξαβεο επηζηήκνλεο, ε δε επηζηεκνληθή γλψζε βξηζθφηαλ ζηα ρεηξφγξαθα ησλ αξραίσλ Αηγππηίσλ, Βαβπισλίσλ, Πεξζψλ. Ηλδψλ θαη θπξίσο Διιήλσλ θηινζφθσλ, καζεκαηηθψλ, θπζηθψλ, αζηξνλφκσλ, γηαηξψλ, αξρηηεθηφλσλ, γεσγξάθσλ θιπ. Ο Άξαβαο θαη ε γλψζε Δίδακε ζηα ζρεηηθά θεθάιαηα ηε κεγάιε πξνζπάζεηα, πνπ έγηλε θπξίσο ηελ επνρή ησλ πξψησλ Αββαζηδψλ ραιηθψλ, γηα ηελ εμεχξεζε ρεηξνγξάθσλ ησλ Διιήλσλ επηζηεκφλσλ θαη ζηε ζπλέρεηα γηα ηελ κεηάθξαζή ηνπο απφ ηελ ειιεληθή, ηε ζπξηαθή ή ηελ πεξζηθή ζηελ αξαβηθή γιψζζα. Γηα λα κεηαθξαζηεί ν ηεξάζηηνο φγθνο ησλ ρεηξνγξάθσλ ζπγθεληξψζεθε νιφθιεξε ζηξαηηά Πεξζψλ, Δβξαίσλ, ΢χξσλ θαη Αξάβσλ γισζζνκαζψλ επηζηεκφλσλ. Σα κεηαθξαζζέληα έξγα ρξεζίκεπζαλ σο αθεηεξία γηα ηελ δεκηνπξγία κηαο λέαο γεληάο επηζηεκφλσλ θαη εξεπλεηψλ ηνπ Ηζιάκ, νη νπνίνη έρνληαο σο βάζε ηηο γλψζεηο ησλ αξραίσλ θηινζφθσλ θαη επηζηεκφλσλ πξνρψξεζαλ ζε παξαγσγή δηθψλ ηνπ πξσηφηππσλ έξγσλ. Σελ ίδηα επνρή ηδξχζεθαλ ρηιηάδεο ζρνιεία ζε θάζε πφιε ηεο αξαβηθήο απηνθξαηνξίαο. Ηδξχζεθαλ αθφκα κεληξεζέδεο (Μεληξεζέο = ηφπνο κάζεζεο, ηεξνδηδαζθαιείν), παλεπηζηήκηα, αζηεξνζθνπεία θαη κεγάια λνζνθνκεία ζηα κεγάια πλεπκαηηθά θέληξα. φπσο ε Βαγδάηε, ε Γακαζθφο, ε Μνζνχιε, ην Ηζθαράλ, ε ΢ακαξθάλδε, ην Κάηξν, ε Σχληδα, ην Φεδ, ε Γξαλάδα, ε Κφξδνβα. ΢ηα ζρνιεία απηά γίλνληαλ δεθηά ρσξίο δηάθξηζε, παηδηά πινχζησλ θαη θησρψλ νηθνγελεηψλ. Οη δάζθαινη ήηαλ παληνχ ζεβαζηνί απφ ηνπο 230

καζεηέο ηνπο θαη ππήξραλ ζπγθεθξηκέλνη θαλφλεο ζπκπεξηθνξάο κέζα ζηελ ηάμε. Γελ επηηξέπνληαλ νη ζπλνκηιίεο θαη ηα πεηξάγκαηα κεηαμχ ησλ καζεηψλ, ηα άζθνπα γέιηα θαη ε αλνίθεηα ζπκπεξηθνξά. Γελ ππάξρνπλ ζηνηρεία γηα ηελ ζπκκεηνρή θνξηηζηψλ ζηελ κάζεζε, αιιά πηζαλφηαηα δελ γίλνληαλ δεθηά ζηα παλεπηζηήκηα. Σα κεγάια αξαβηθά παλεπηζηήκηα πξνζιάκβαλαλ έκπεηξνπο θαη κε απνδεδεηγκέλα πξνζφληα δαζθάινπο θαη δέρνληαλ λένπο απφ φιεο ηηο πφιεηο θαη ηα ρσξηά ηεο πεξηνρήο ηνπο. Σμ πνχημ επίζδιμ πακεπζζηήιζμ ζδνφεδηε ζημ Φεγ ημο Μανυημο ημ 859. Οη ζπνπδαζηέο δηδάζθνληαλ γηα ζπγθεθξηκέλν αξηζκφ εηψλ καζήκαηα πνπ αθνξνχζαλ ηελ επηζηήκε θαη ηε ζξεζθεία. ΢ην ηέινο ηνπ πξνγξάκκαηνο νη δάζθαινη ρνξεγνχζαλ ζε φζνπο απφ ηνπο καζεηέο ηνπο έθξηλαλ άμηνπο έλα πηζηνπνηεηηθφ ζπνπδψλ, πνπ αλαγλψξηδε φηη ν θάηνρφο ηνπ είρε ιάβεη ηηο απαξαίηεηεο γλψζεηο θαη ήηαλ έηνηκνο λα αζθήζεη θάπνην επάγγεικα ή αθφκα θαη λα δηδάμεη. Απηνί πνπ πξννξίδνληαλ γηα λα δηδάμνπλ, έπξεπε λα δηαζέηνπλ έλα πηζηνπνίεζε γηα ηελ θαηαιιειφηεηά ηνπο γηα κεηάδνζε ηεο γλψζεο. Σν παλεπηζηήκην ηνπ Φεδ Ήηαλ ηα πξψηα ζηελ ηζηνξία «πηπρία» αλσηάησλ ζπνπδψλ. Ζ ηδέα ηεο ρνξήγεζεο ηέηνησλ πηζηνπνηεηηθψλ ζπνπδψλ πέξαζε θαη ζηελ Δπξψπε. Σα πξψηα επξσπατθά παλεπηζηήκηα, ηεο Μπνιφληα ζηελ Ηηαιία θαη ηεο Ομθφξδεο ζηελ Αγγιία (ηδξχζεθαλ ηνλ 12ν αηψλα) ζπλέρηζαλ ηελ κνπζνπικαληθή ηαθηηθή, λα ρνξεγνχλ βαζκνχο θαη ηίηινπο ζπνπδψλ ζε καζεηέο ηνπο πνπ ήηαλ άμηνη γηα ηέηνηα δηάθξηζε. Έλα άιιν ζεκαληηθφ πλεπκαηηθφ ίδξπκα ηνπ ηζιακηθνχ θφζκνπ, ήηαλ ην παλεπηζηήκην ηνπ Καΐξνπ πνπ ηδξχζεθε ην 969. Σν παλεπηζηήκην απηφ – φπσο θαη ηνπ Φεδ θαη άιια – δηέζεηε θνηηψλεο γηα ηνπο ζπνπδαζηέο ηνπ θαη ρνξεγνχζε ππνηξνθίεο ζε πνιινχο απφ απηνχο. Δίρε κεγάιε θαη πινχζηα βηβιηνζήθε, άλεηεο αίζνπζεο δηδαζθαιίαο θαη ρψξνπο δηαιέμεσλ θαη δηαιφγνπ. ΢ηα κεγάια παλεπηζηήκηα ππήξραλ ρσξηζηέο ζξεζθεπηηθέο ζρνιέο (κειέηε ηνπ Κνξαλίνπ, ηζιακηθή λνκνινγία θαη θηινινγία) θαη ρσξηζηά 231

ηα ηκήκαηα γηα ηελ δηδαζθαιία καζεκαηηθψλ, αζηξνλνκίαο, κνπζηθήο, ηαηξηθήο θιπ. Σα παλεπηζηήκηα απηά ρξεκαηνδνηνχληαλ απφ ην δεκφζην αιιά θαη απφ ρνξεγίεο ηδησηψλ. Γηα πεξηζζφηεξα απφ πεληαθφζηα ρξφληα, ε ζπζζσξεπκέλε αξαβηθή γλψζε ζε φινπο ηνπο ηνκείο ηεο επηζηήκεο, έπαημε θαίξην ξφιν ζηελ αλάπηπμε ηεο εθπαίδεπζεο ζηε Γχζε. Οη επηζηήκνλεο ηνπ Ηζιάκ κεηέθεξαλ ζηε Γχζε ηηο αλαπηπγκέλεο κεζφδνπο κεηάθξαζεο θαη έξεπλαο θαη άλνημαλ λένπο νξίδνληεο ζηελ αζηξνλνκία, ηα καζεκαηηθά, ηελ ηαηξηθή, ηε θηινζνθία, ηελ αιρεκεία, ηελ αξρηηεθηνληθή θαη ηηο θπζηθέο επηζηήκεο. Σνλ 10ν σο θαη ηνλ 12ν αηψλα πξαγκαηνπνηήζεθε κηα ηεξάζηηα ιεηαθμνά ηεπκμθμβίαξ κε ηελ κεηάδνζε ζπζζσξεπκέλεο γλψζεο απφ ηνλ αξαβηθφ ζηνλ επξσπατθφ θφζκν

Σα παλεπηζηήκηα ηνπ Ηζιάκ έζθπδαλ απφ δσή. Ζ εηθφλα δείρλεη θαη θνξίηζηα, αιιά κάιινλ δελ απεηθνλίδεη ηελ πξαγκαηηθφηεηα

232

10.16.

Ζ Σεπκμθμβία

Απφ φζα ήδε είπακε ζηα πξνεγνχκελα θεθάιαηα είλαη θαλεξή ε κεγάιε αλάπηπμε ηεο ηερλνινγίαο θαηά ηελ πεξίνδν πνπ απνθαιείηαη Ηζθαιζηυξ Υνοζυξ Αζχκαξ. Καηά ηε δηάξθεηα απηήο ηεο πεξηφδνπ κεραληθνί, ιφγηνη, γηαηξνί, αζηξνλφκνη, καζεκαηηθνί, γεσγξάθνη, λαπηηθνί θαη έκπνξνη ηνπ ηζιακηθνχ θφζκνπ ζπλεηζέθεξαλ πνιιά ζηελ γεσξγία, ηηο ηέρλεο, ηελ νηθνλνκία, ηε ινγνηερλία, ηελ ηαηξηθή, ηε λαπζηπινΐα, ηελ θηινζνθία, ηηο επηζηήκεο θαη ηελ θνηλσληνινγία, είηε δηαηεξψληαο ηηο θαηαθηήζεηο ηεο γλψζεο άιισλ αξραίσλ ιαψλ ή κε δηθέο ηνπο λέεο εθεπξέζεηο θαη θαηλνηνκίεο. Άξαβεο εξεπλνχλ ηα άζηξα Θέισ φκσο εδψ λα ηνλίδσ φηη φπσο πνιινί άιινη ιανί έηζη θαη νη Άξαβεο – αζθαιψο ππεξήθαλνη γηα ηελ επνρή ησλ κεγάισλ επηζηεκνληθψλ πξνφδσλ ηνπο – επηκέλνπλ λα αλαθέξνπλ φηη «γηα πξψηε θνξά» αλαθάιπςαλ ή εθεχξαλ ζεζκνχο, επηζηεκνληθέο κεζφδνπο ή θαη πξντφληα. Αζθαιψο δελ είλαη έηζη. Οη Άξαβεο πήξαλ απφ πξνεγνχκελνπο πνιηηηζκνχο (βαβπισληαθφ, αηγππηηαθφ, πεξζηθφ, ηλδηθφ, θηλεδηθφ θαη ειιεληθφ) γλψζεηο, ηηο νπνίεο αμηνπνίεζαλ θαη πξνήγαγαλ ζε ηέηνην ζεκείν ψζηε – φηαλ ήξζε ε ζεηξά ηνπο – λα κεηαιακπαδεχζνπλ απηή ηε γλψζε ζηελ Δπξψπε, βνεζψληαο ηελ έηζη λα μεπεξάζεη πην γξήγνξα ηα ζθνηάδηα ηνπ Μεζαίσλα. ΢ην βηβιίν ηνπ Salim T.S. al-Hassani «1001 εθεονέζεζξ: Ζ δζανηήξ ηθδνμκμιζά ημο ιμοζμοθιακζημφ πμθζηζζιμφ αλαθέξνληαη πάξα πνιιέο εθεπξέζεηο, θαηλνηνκίεο, αθφκα θαη ιέμεηο πνπ έρνπλ πεξάζεη ζην δπηηθφ ιεμηιφγην, φπσο άιγεβξα, αιθάιην, αιθνφι, αικαλάθ, αιρεκεία, ακάιγακα, αληιίλε, βεδίξεο, γαδέια, γηαζεκί, δακαζθελφ, δξάκη, ειημίξην, δάξη, δελίζ, θαιίκπξα, θαινχπη, θακθνξά, θαξάηη, θαξάθα, θαθέο, θηζάξα, ιεκφλη, καγαδί, κανχλα, καξνθέλ, καζάδ, καθία, 233

κνπζειίλα, λαδίξ, λάθζα, ζαθάξη, ζαθξάλ, ζεΐρεο, ζηξφπη, ζφδα, ζπαλάθη, ηαιθ, ηαξίθα, ηαθηάο, ηαρίλη, θαλθάξα θαη πνιιέο άιιεο. Μεηαμχ ησλ «εθεπξέζεσλ» αλαθέξνληαη θαη εξγνζηάζηα, θνηλσθειή, εθπαηδεπηηθά ή επηζηεκνληθά ηδξχκαηα πνπ – υπςξ οπεναμθζηά ζζπονίγεηαζ μ ζοββναθέαξ - πξψηνη νη κνπζνπικάλνη ίδξπζαλ, φπσο ηα παξαθάησ: Δξγνζηάζην παξαγσγήο ραξηηνχ. Σν πξψην ηδξχζεθε ζηε ΢ακαξθάλδε ην 751. [΋πσο όκσο είλαη γλσζηό, νη Κηλέδνη αλαθάιπςαλ πξώηνη ηνλ ηξόπν παξαζθεπήο ραξηηνύ από ηνλ 2ν αηώλα, νη Άξαβεο ππέθιεςαλ απιώο ηελ θηλεδηθή απηή εθεύξεζε]. Ο Οίθνο ηεο ΢νθίαο: πλεπκαηηθφ ίδξπκα πνπ ζπλεηέιεζε θαζνξηζηηθά ζηηο κεηαθξάζεηο αξραίσλ επηζηεκνληθψλ θαη θηινζνθηθψλ θεηκέλσλ ζηελ αξαβηθή γιψζζα. Ηδξχζεθε ην 786 ζηε Βαγδάηε. ΢σζηφ. Παξαγσγή ραξηηνχ Παλεπηζηήκην: Σν πξψην ηδξχζεθε ζην Φεδ ηνπ Μαξφθνπ ην 859). [΋κσο, παλεπηζηήκην κε ηελ επξεία έλλνηα ζεσξείηαη θαη ε Αθαδεκία ηεο Αζήλαο πνπ ίδξπζε ν Πιάησλαο ην 428/7 π.Υ. Δπίζεο ην 425 κ.Υ. ηδξύζεθε ζηελ Κσλζηαληηλνύπνιε ην Παλδηδαθηήξην ηεο Μαγλαύξαο, έλα πξσηνπνξηαθό γηα ηελ επνρή ηνπ, εθπαηδεπηηθό ίδξπκα, ην νπνίν ιεηηνύξγεζε σο ηνλ 15ν αηώλα. ΢ην Παλδηδαθηήξην γηλόηαλ ε δηδαζθαιία γξακκαηηθήο, ξεηνξηθήο, θηινζνθίαο, δηαιεθηηθήο, δηθαίνπ, καζεκαηηθώλ, γεσκεηξίαο, αζηξνλνκίαο θαη κνπζηθήο]. Αζηεξνζθνπείν: Σν πξψην ζηελ ηζηνξία ηδξχζεθε ην 825 ζηε Βαγδάηε. Οπζηαζηηθά πξφθεηηαη γηα παξαηεξεηήξην ησλ αζηέξσλ, γηαηί δελ είρε αθφκα εθεπξεζεί ην ηειεζθφπην. [Δδώ ν ζπγγξαθέαο αδηθεί ηελ ίδηα ηελ ηζηνξία ησλ ζεκηηηθώλ ιαώλ. Δίλαη γλσζηό πσο ζηελ θνξπθή ησλ δηγθνπξάη (βαζκηδσηέο ππξακίδεο) ησλ αξραίσλ Βαβπισλίσλ ππήξρε ηεξό ησλ ζεώλ θαη παξαηεξεηήξην ησλ αζηέξσλ. Δπίζεο ζηελ αξραία πόιε Chankillo ηνπ Πεξνύ από ηνλ 4ν π.Υ. αηώλα ππήξρε παξαηεξεηήξην πνπ παξαθνινπζνύζε ηηο θηλήζεηο ηνπ ήιηνπ, ηεο ζειήλεο θαη ησλ αζηέξσλ. Σέινο είλαη επίζεο γλσζηό, όηη ν ζπνπδαίνο αζηξνλόκνο θαη καζεκαηηθόο Ίππαξρνο (190-120 π.Υ.) είρε ηδξύζεη 234

ην πεξίθεκν Αζηεξνζθνπείν ηεο Ρόδνπ, ζην νπνίν ζεκείσλε θαη ζρεδίαδε ηηο θηλήζεηο ηνπ ήιηνπ θαη ηεο ζειήλεο θαη πξόβιεπε κε αθξίβεηα ηεο εθιείςεηο ηνπ ήιηνπ. Ο Ίππαξρνο είρε ζπληάμεη ηνλ πξώην ζηνλ δπηηθό θόζκν θαηάινγν αζηέξσλ θαη είρε θαηαζθεπάζεη ηνλ πξώην αζηξνιάβν, έλα όξγαλν πνπ ην απνηεινύζαλ πέληε κεηαιιηθέο ζηεθάλεο ζε κνξθή δαθηπιίσλ.] Ννζνθνκείν: Σν πξψην λνζνθνκείν ηεο ηζηνξίαο ηδξχζεθε ζην Κάηξν ην 872. Πεξηιάκβαλε θαη ηκήκαηα αθφκα γηα ςπρηθέο αζζέλεηεο. Σα κνπζνπικαληθά λνζνθνκεία απαζρνινχζαλ πνιινχο επαγγεικαηίεο γηαηξνχο θαη ήηαλ θέληξα λνζειείαο πςεινχ επηπέδνπ. [Δδώ πξέπεη λα ζεκεηώζνπκε όηη πξώηα γλσζηά ηδξύκαηα πεξίζαιςεο αζζελώλ ππήξραλ ζηελ αξραία Αίγππην. ΢ηελ αξραία Διιάδα ππήξραλ νη λανί νη αθηεξσκέλνη ζηνλ ζεό ηεο ηαηξηθήο Αζθιεπηό (ηα γλσζηά Αζθιεπηεία). Σνλ 3ν κ.Υ. αηώλα ν Ηλδόο βαζηιηάο Αζόθα ίδξπζε λνζνθνκεία κε γηαηξνύο θαη λνζειεπηηθό πξνζσπηθό, ε ρξεκαηνδόηεζε ησλ νπνίσλ γηλόηαλ από ηα βαζηιηθά ηακεία. Σέινο είδακε ζε πξνεγνύκελν θεθάιαην όηη ν Πέξζεο βαζηιηάο ΢απνύξ Α’ ίδξπζε ηελ πεξίθεκε Αθαδεκία Γθνπληηζαπνχξ, ζηελ νπνία ζηεγαδόηαλ κηα κεγάιε ηαηξηθή ζρνιή θαη έλα πξόηππν λνζνθνκείν. Ζ Αθαδεκία απηή απνηέιεζε ηε βάζε γηα ηελ ίδξπζε ηνπ Οίθνπ ηεο ΢νθίαο θαη ησλ πξώησλ ηζιακηθώλ λνζνθνκείσλ]. Απνζηαθηηθή ζπζθεπή Απφζηαμε: Οη πξψηνη πνπ ρξεζηκνπνίεζαλ ηελ κέζνδν ηεο απφζηαμεο γηα ηελ παξαγσγή αξσκάησλ, θαξκάθσλ θαη ρεκηθψλ πξντφλησλ. {Απνδεδεηγκέλα νη πξώηνη πνπ απέζηαμαλ ήηαλ Έιιελεο Αιεμαλδξηλνί αιρεκηζηέο ηνλ 1ν αηώλα κ.Υ. Δπίζεο ηνλ 2ν αηώλα ν Αιέμαλδξνο ν Αθξνδηζηεύο παξήγαγε απνζηαγκέλν λεξό. Σελ ίδηα επνρή (1νο-2νο αηώλαο) έρνπκε ελδείμεηο όηη Κηλέδνη πνηνπνηνί ρξεζηκνπνίεζαλ ηελ κέζνδν απηή γηα ηελ παξαγσγή πνηώλ. Οη Άξαβεο έκαζαλ ηελ απόζηαμε από ηνπο Αιεμαλδξηλνύο θαη ηελ ρξεζηκνπνηνύζαλ εθηεηακέλα γηα πεηξάκαηα ρεκείαο θαη αιρεκείαο. Ο κεγάινο αιρεκηζηήο Γηακπίξ ηκπλ Υαγηάλ ρξεζηκνπνηνύζε ζπρλά ηελ απόζηαμε θαη παξήγαγε ζεηηθό θαη ληηξηθό νμύ, αξώκαηα θαη νηλνπλεπκαηώδε πνηά – αλ θαη ην αιθνόι ήηαλ απαγνξεπκέλν ζην Ηζιάκ]. 235

΢απνχλη θαη δεκφζηα ινπηξά: Μηα απφ ηηο ζξεζθεπηηθέο ππνρξεψζεηο ησλ κνπζνπικάλσλ είλαη ε θαζαξηφηεηα ηνπ ζψκαηνο (θαη ηεο ςπρήο). Σελ επνρή πνπ ζε φιε ην ηζιακηθφ ραιηθάην ππήξραλ δεκφζηα ινπηξά, ζηελ Δπξψπε ε θαζαξηφηεηα ήηαλ ζρεδφλ άγλσζην θαηλφκελν, νη άλζξσπνη θαη νη πφιεηο βξσκνχζαλ θαη νη επηδεκίεο ζέξηδαλ. ΋ηαλ άξρηζαλ νη ζηαπξνθνξίεο, νη Άξαβεο παξαπνλνχληαλ ζπλερψο γηαηί νη ζηαπξνθφξνη κχξηδαλ αλππφθνξα. {Οη Βαβπιώληνη ήηαλ νη πξώηνη πνπ έθηηαμαλ ζαπνύλη βξάδνληαο ιίπνο θαη ζηάρηεο. Οη Αηγύπηηνη επίζεο είραλ δηθέο κεζόδνπο παξαγσγήο ζαπνπληνύ. Γεκόζηα ινπηξά ππήξραλ ζηελ αξραία Ρώκε θαη ζηηο απνηθίεο ηεο]. Δκβνιηαζκφο: Οη Άξαβεο ήηαλ νη πξψηνη πνπ ρξεζηκνπνίεζαλ ηελ ηερληθή ηνπ εκβνιηαζκνχ. Πξάγκαηη, νη κνπζνπικάλνη ήμεξαλ γηα ηνλ εκβνιηαζκφ γηα ηελ αληηκεηψπηζε θαη πξφιεςε αζζελεηψλ. Ζ ζχδπγνο ηνπ Βξεηαλνχ πξεζβεπηή ζηελ Κσλζηαληηλνχπνιε, είδε λα θαηαπνιεκάηαη ε επινγηά κε εκβνιηαζκφ θαη θξφληηζε λα ελεκεξψζεη ηνπο Δπξσπαίνπο επηζηήκνλεο γη’ απηήλ ηελ κέζνδν. Γεκφζηα ινπηξά Οη αξηζκνί: Σν ζχζηεκα αξίζκεζεο είλαη ηλδηθήο πξνέιεπζεο (φπσο θαη ε έλλνηα ηνπ κεδελφο), αιιά νη αξηζκνί πνπ ρξεζηκνπνηνχκε παληνχ πιένλ είλαη αξαβηθνί. Γηα πξψηε θνξά γξάθηεθαλ ζε έξγν ηνπ ζπνπδαίνπ Οπδκπέθνπ καζεκαηηθνχ αθ-Υμοανίγιζ ηνλ 9ν αηψλα θαη εηζήρζεζαλ ζηελ Δπξψπε ηξηαθφζηα ρξφληα αξγφηεξα απφ ηνλ Ηηαιφ Φζιπμκάηζζ (1170-1250) Κήπνη θαη ζηληξηβάληα: Οη κνπζνπικάλνη αγαπνχζαλ ηα άλζε, ηηο θξήλεο θαη ηα ζηληξηβάληα θαη κάιηζηα νη θήπνη ηεο Αλδαινπζίαο ήηαλ θεκηζκέλνη ζε φιε ηελ Δπξψπε, δελ ήηαλ θπζηθά νη πξψηνη. [Δίλαη γλσζηνί νη ζξπιηθνί Κήπνη ηεο Βαβπιώλαο. Κήπνπο θαη ζηληξηβάληα είραλ θαη νη Αηγύπηηνη, νη Πέξζεο, νη Κηλέδνη, νη Έιιελεο, νη Ρσκαίνη θαη πνιινί άιινη ιανί]. Ζ πέλα: Δίλαη φλησο αξαβηθή εθεχξεζε. Σν έηνο 953 ν ζνπιηάλνο ηεο Αηγχπηνπ αθ-Μμοπίγ δήηεζε λα θαηαζθεπαζηεί κηα πέλα πνπ λα κελ ιεξψλεη ηα ρέξηα θαη ηα ξνχρα ηνπ. Οη ηερλίηεο αλαθάιπςαλ ηελ πέλα, 236

πνπ είλαη ζην πάλσ κέξνο έλα κηθξφ δνρείν κειάλεο. Με κηα απιή κέζνδν ηξηρνεηδψλ αγγείσλ, ε κειάλε θαηέβαηλε ζηελ κχηε ηεο πέλαο. Ζ Κιεςχδξα: Ο ραιίθεο Υανμφκ αθ-Ραζίκη δψξηζε έλα ξνιφηθιεςχδξα ζηνλ Φξάγθν βαζηιηά Κανθμιάβκμ. Ο γλσζηφο καο καζεκαηηθφο, αζηξνλφκνο θαη θηιφζνθνο Ηιπκ αθ-Υασεάι ζρεδίαζε έλα εμειηγκέλν ηχπν θιεςχδξαο. {Ζ θιεςύδξα ήηαλ γλσζηή ζηελ αξραία Αίγππην από ην 2400 π.Υ.. Δπίζεο είλαη γλσζηό όηη νη αξραίνη Έιιελεο έθαλαλ επξύηαηε ρξήζε ηεο θιεςύδξαο} Δθηφο ησλ παξαπάλσ νη Άξαβεο επαίξνληαη γηα ηελ εθεχξεζε ή ηελ πξψηε ρξήζε πνιιψλ άιισλ πξαγκάησλ φπσο νη αλεκφκπινη θαη νη λεξφκπινη [εθεπξέηεο ζεσξείηαη ν Ήξσλ ν Αιεμαλδξεύο (1νο αηώλαο)], ε ππξίηηδα, ηα ππξνηερλήκαηα [είλαη γλσζηό όηη είλαη θηλεδηθέο αλαθαιύςεηο], ε ηξαπεδηθή επηηαγή [πξώηνη δηδάμαληεο νη Ηλδνί θαη νη Ρσκαίνη], ημ γπαιί [γλσζηό ζηελ αξραία Μεζνπνηακία θαη Αίγππην], ην ζθάθη (Ηλδία θαη Πεξζία), ν θαθέο [θαιιηεξγήζεθε γηα πξώηε θνξά ζηελ Αηζηνπία θαη νη Άξαβεο θαηαζθεύαζαλ ην αθέςεκα πνπ ην ρξεζηκνπνηνύζαλ γηα ζξεζθεπηηθνύο ιόγνπο] ην πξψην θαθελείν άλνημε ζηελ Κσλζηαληηλνχπνιε ηνλ 16ν αηψλα, ηα ραιηά [νη πξώηνη θαηαζθεπαζηέο ηαπήησλ ήηαλ Αξκέληνη, Αθγαλνί θαη Πέξζεο] θαη πνιιά άιια. Καθελείν ΋κσο αλεμάξηεηα αλ ηελ πξσηηά θάπνηνπ ζεζκνχ ή ηελ εθεχξεζε θάπνηνπ πξντφληνο ή ηελ αλαθάιπςε θάπνηαο επηζηεκνληθήο κεζφδνπ ηελ είραλ ή φρη νη κνπζνπικάλνη ή αξραηφηεξνί ηνπο ιανί, ηα πεξηζζφηεξα απφ ηα παξαπάλσ ηερλνινγηθά επηηεχγκαηα θαη επηζηεκνληθέο πξνφδνπο πέξαζαλ ηειηθά ζηελ Γχζε απφ ηελ αξαβηθή Αλδαινπζία, ελζσκαηψζεθαλ ζηε δπηηθή λννηξνπία θαη επηηάρπλαλ ηελ έιεπζε ηεο επξσπατθήο Αλαγέλλεζεο. Σν θεθάιαην απηφ γηα ηελ ηερλνινγία ηνπ κνπζνπικαληθνχ θφζκνπ δελ ζα είλαη νινθιεξσκέλν αλ δελ αλαθεξζνχκε ζηνλ κεγαιχηεξν 237

εθεπξέηε, κεραλνιφγν, θαηαζθεπαζηή, καζεκαηηθφ θαη ιφγην, ηνλ Κνχξδν αι-Σδαδαξί (al-Jazari , 1136–1206) απφ ηελ πφιε Σδαδηξάη ηεο Μεζνπνηακίαο (ζήκεξα Κίδξε ηεο Σνπξθίαο), πνπ έδεζε ζηελ πφιε Νηηαξκπαθίξ ηεο ζεκεξηλήο Σνπξθίαο. ΢ην δεκνθηιέο έξγν ηνπ Σμ Βζαθίμ ηδξ βκχζδξ ηςκ ζδζμθοχκ ιδπακζηχκ ηαηαζηεοχκ, πνπ εθδφζεθε ην 1206, πεξηγξάθεη εθαηφ δηαθνξεηηθά κεραλήκαηα - φρη κφλν δηθήο ηνπ επηλφεζεο - θαζψο θαη νδεγίεο γηα ηελ θαηαζθεπή ησλ κεξψλ θαη ηελ ζπλαξκνιφγεζή ηνπο. Μεξηθά απφ ηα κεραλήκαηα θαη ζπζθεπέο πνπ θαηαζθεχαζε ν αιΣδαδαξί είλαη: - Οδμκηςηή εηηεκηνμθυνμξ, πνπ ρξεζηκεχεη γηα ηελ απηφκαηε ιεηηνπξγία αληιηψλ λεξνχ - ΢ηνμθαθμθυνμξ γηα πδξαπιηθνχο κεραληζκνχο - Μέεμδμξ ζηεβακμπμίδζδξ ηδξ λοθείαξ θαη ηελ απνθπγή ζηξέβισζεο - Μέεμδμξ ζηαηζηήξ γοβμζηάειζζδξ ηςκ ηνμπχκ κε ηελ ρξήζε μχιηλσλ θαινππηψλ Ο αι-Σδαδαξί - Μεηαθθζηή πυνηα κε θιεηδαξηά ζπλδπαζκνχ. - Μδπακζζιμί άκηθδζδξ κενμφ - Ακηθία ιε παθζκδνμιζηή ηίκδζδ ειαυθμο - Πνιχπινθν ζφζηδια φδνεοζδξ γηα ηελ παξνρή λεξνχ απφ κηα ιίκλε ζηα λνζνθνκεία θαη ηα ηεκέλε ηεο Γακαζθνχ. - Αοηυιαηεξ πφθεξ αλαθηφξσλ, θξνπξίσλ ή ηεηρψλ, πνπ ν ρεηξηζκφο ηνπο γηλφηαλ κε πδξαπιηθή ελέξγεηα. - Μηα ζεκαληηθή εθεχξεζε ήηαλ έλα είδνο πξψηκνπ νμιπυη, ην αοηυιαημ ακενςπμεζδέξ-ζεναζηυνμξ πνπ είρε ηε δπλαηφηεηα λα πξνζθέξεη λεξφ, ηζάη ή αλαςπθηηθά. - Παξφκνηα εθεχξεζε ήηαλ έλαο άιιν αλζξσπνεηδέο ξνκπνηηθφ θαηαζθεχαζκα, ε αοηυιαηδ-οπδνέηνζα πνπ κε ην πάηεκα ελφο ιεβηέ, γέκηδε κηα ιεθάλε κε λεξφ γηα ην πιχζηκν ησλ ρεξηψλ.

238

- Μηα αθφκα πην πεξίπινθε ξνκπνηηθή θαηαζθεπή ήηαλ ην απηφκαην παβχκζ-ηνήκδ πνπ εμππεξεηνχζε ηνλ άλζξσπν πξνζθέξνληάο ηνπ ζαπνχλη θαη πεηζέηα γηα ην πιχζηκν ησλ ρεξηψλ. - Αοηυιαηδ μνπήζηνα ιε ηέζζενζξ εηηεθεζηέξ πνπ έπαηδαλ δηαθνξεηηθά κνπζηθά φξγαλα. Ζ νξρήζηξα είρε ηε δπλαηφηεηα εθηέιεζεο δηάθνξσλ κνπζηθψλ ξπζκψλ. Υξεζηκνπνηήζεθε γηα ηε δηαζθέδαζε ηεο απιήο ηεο Βαγδάηεο θαη ησλ πξνζθεθιεκέλσλ. - Γηάθνξεο θαηαζθεπέο κέηξεζεο ηεο ψξαο, φπσο νμθυζ κενμφ, αζηνμκμιζηυ νμθυζ κε πεξηζηξεθφκελα κνληέια ηνπ ήιηνπ ηεο ζειήλεο θαη ησλ αζηέξσλ θαη νμθυζ ηενζμφ πνπ ιεηηνπξγνχζε κε ηελ θαχζε ελφο ηεξάζηηνπ θεξηνχ. - Σν αοηυιαημ νμθυζ-εθέθακηαξ, πνπ ζε ηαθηά ρξνληθά δηαζηήκαηα εκθαληδφηαλ έλα κεραληθφ πνπιί πνπ θειαεδνχζε.

Ζ απηφκαηε νξρήζηξα ηνπ αι-Σδαδαξί

239

11. Οη Φαηηκίδεο ηεο Αηγχπηνπ Ζ Αίγππηνο ήηαλ επαξρία ηεο βπδαληηλή απηνθξαηνξίαο σο ην 639 φηαλ ε ξαγδαία αλεξρφκελε δχλακε ηνπ αξαβηθνχ κνπζνπικαληθνχ ραιηθάηνπ ηεο Μεδίλαο λίθεζε θαη έδησμε ηνπο βπδαληηλνχο θαη θαηέιαβε ηε ρψξα. Οη λένη θχξηνη ηεο Αηγχπηνπ έρηηζαλ ηελ πξψηε ηνπο πξσηεχνπζα Φνπζηάη, ζηηο φρζεο ηνπ Νείινπ. Ζ Αίγππηνο εμαθνινχζεζε λα είλαη επαξρία θαη ηνπ ραιηθάηνπ ησλ Οπκαγηαδψλ ηεο Γακαζθνχ (661-750) θαη ησλ Αββαζηδψλ ηεο Βαγδάηεο. Οη νπαδνί ηνπ Αθί ηκπλ Ακπί Σαιίκπ, εμαδέιθνπ ηνπ πξνθήηε Μσάκεζ θαη ζπδχγνπ ηεο θφξεο ηνπ Φαηίια, πνπ φπσο είδακε ηνλ αλαγλσξίδεη σο πξψην ραιίθε ε κνπζνπικαληθή ζέρηα ησλ ΢ηηηψλ, ήηαλ ππφ ζπλερή δησγκφ απφ ηελ δπλαζηεία ησλ Αββαζηδψλ. Σν Κάηξν Ο αι-Μαρληί Μπηιάρ (alMahdi Billah, 872-934) γελάξρεο κηαο νηθνγέλεηαο ΢ηηηψλ, πνπ ππνζηήξηδαλ φηη θαηαγφηαλ απφ ηελ Φαηίκα (εμ νπ θαη ε νλνκαζία ηεο δπλαζηείαο πνπ ίδξπζε, Φαηηκίδεο), θαηφξζσζε λα ηδξχζεη έλα ζζζηζηυ παθζθάημ ζηελ Σπλεζία πνπ απιψζεθε σο ην Μαξφθν θαη ηε ΢ηθειία. Ο ηξίηνο ζηε ζεηξά δηάδνρφο ηνπ, ν ραιίθεο αι-Μνπίδ (al-Mu'izz, 932975) θαηέιαβε ηελ Αίγππην ην έηνο 969 θαη εδξαίσζε ηελ δπλαζηεία ησλ Φαηηκηδψλ. Ο αι-Μνπίδ ίδξπζε θνληά ζην Φνπζηάη ηελ πφιε Κάηξν (αιΚαρίξα=ε Νηθεθφξα), πνπ έγηλε ζχληνκα έλα κεγάιν πνιηηηζηηθφ, ζξεζθεπηηθφ θαη ζηξαηησηηθφ θέληξν ηνπ ζηηηηθνχ Ηζιάκ. Ο αι Μνπίδ έγηλε ν ηζρπξφηεξνο ραιίθεο ηεο επνρήο, Πξνζηάηεπζε ηα γξάκκαηα θαη ηηο ηέρλεο θαη ίδξπζε εθπαηδεπηηθά ηδξχκαηα. Απνθιήζεθε ν αθ-Μαιμφκ ηδξ Γφζδξ θαη ν Μαζηήκαξ ηδξ ιμοζμοθιακζηήξ Αθνζηήξ. Οη δηάδνρνί ηνπ αι-Αδίδ (al-Aziz, 955–996) θαη αι-Υαθίκ (Al-Hakim, 9851021) ήηαλ επίζεο κεγάινη πξνζηάηεο ηεο γλψζεο. Ο αι-Αδίδ ίδξπζε ζην ηέκελνο αθ-Άγπαν, έλα θέληξν ηζιακηθψλ ζπνπδψλ πνπ δηέζεηε πινχζηα βηβιηνζήθε κνπζνπικαληθήο ζενινγίαο, λνκηθήο θαη θηινζνθίαο. Ο ίδηνο ραιίθεο ίδξπζε ζην βαζηιηθφ παιάηη ηελ κεγαιχηεξε βηβιηνζήθε ηνπ 240

θφζκνπ ηνπ Ηζιάκ. Οη εθηηκήζεηο ησλ ηζηνξηθψλ δηαθέξνπλ αιιά ε βηβιηνζήθε απηή θαίλεηαη φηη είρε 160.000 σο 600.000 βηβιία. Απφ απηά ηα 18.000 είραλ σο αληηθείκελν ηελ αξραία θηινζνθία, θαη δεθάδεο δηαθνξεηηθά αληίγξαθα ηνπ θνξαλίνπ. Αθφκα ζηε βηβιηνζήθε απηή ζηεγάδνληαλ ρηιηάδεο πξσηφηππα ρεηξφγξαθα ζπνπδαίσλ ζπγγξαθέσλ ηεο αξραηφηεηαο. Ο ραιίθεο αι-Υαθίκ ίδξπζε ην 1004 ην νλνκαζηφ Νηαν αθ-Ηθι (Dar alIlm = Οίημξ ηδξ Γκχζδξ), έλα παλεπηζηήκην θαη κεηαθξαζηηθφ θέληξν, ην νπνίν απνθιήζεθε Ο Οίημξ ηδξ ΢μθίαξ ημο Καΐνμο. Ήηαλ άξηζηα εμνπιηζκέλν κε άλεηεο αίζνπζεο δηδαζθαιίεο θαη κειέηεο, κεγάιε βηβιηνζήθε θαη ζεκαληηθφ αξηζκφ δαζθάισλ, ινγίσλ, επηζηεκφλσλ, εξεπλεηψλ θαη ζπνπδαζηψλ. ΋ια ηα βηβιία θαη ε απαξαίηεηε γξαθηθή χιε παξέρνληαλ δσξεάλ. Ο ραιίθεο αι-Υαθίκ Οη Φαηηκίδεο εγέηεο φπσο θαη νη άξρνπζα ηάμε ηνπ ραιηθάηνπ, αλήθαλ ζηνλ ζηηηηθφ θιάδν ησλ Ηζιαδθζηχκ33. ΋κσο επέδεημαλ ζεκαληηθφ βαζκφ αλνρήο φρη κφλν πξνο ζηηο άιιεο ηζιακηθέο ζέθηεο φπσο νη ΢νπλλίηεο, αιιά θαη πξνο ηνπο εβξαίνπο θαη ρξηζηηαλνχο (νξζφδνμνπο θαη θφπηεο). Ο θξαηηθφο κεραληζκφο ζηειερψζεθε απφ άμηνπο, αλεμάξηεηα αλ ήηαλ ΢ηίηεο, ΢νπλλίηεο, Δβξαίνη ή Υξηζηηαλνί θαη ππήξρε πιήξεο ειεπζεξία έθθξαζεο θαη ζθέςεο. ΢ηελ Φαηηκηδηθή Αίγππην έδεζαλ θαη εξγάζηεθαλ ζπνπδαίνη επηζηήκνλεο, αξθεηνχο απφ ηνπο νπνίνπο έρνπκε ήδε ζπλαληήζεη ζηα πξνεγνχκελα θεθάιαηα. Έλαο απφ απηνχο ήηαλ ν γεσγξάθνο θαη ηζηνξηθφο αθ-Μαζμφκηζ. Δπίζεο ν πξσηνπφξνο Αηγχπηηνο αζηξνλφκνο Ηιπκ Γζμοκμφξ ν νπνίνο κεηαμχ άιισλ έγξαςε ηνπο Υαθηκηδηθνχο πίλαθεο, έλα θαηάινγν πνπ πεξηιακβάλεη αλαθνξέο γηα ηηο πιαλεηηθέο ζπλφδνπο θαη ηηο ειηαθέο εθιείςεηο. Οη Ηζιαδθίηεξ είλαη ΢ηίηεο (νπαδνί ηνπ ραιίθε Αιί) κνπζνπικάλνη πνπ ηζρπξίδνληη φηη είλαη απφγνκνη ηνπ Ηζκαήι, γηνπ ηεο θφξεο ηνπ πξνθήηε Μσάκεζ θαη ηνπ Αιί. ΢ήκεξα ππάξρνπλ πεξίπνπ 18 εθαηνκκχξηα Ηζκαειίηεο πνπ δνπλ ζην Παθηζηάλ, Αθγαληζηάλ, ΢πξία, Ηξάλ, Σνπξθία θαη αιινχ. 33

241

Έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο πνιπεπηζηήκνλεο ηνπ Ηζιάκ, ν γλσζηφο καο καζεκαηηθφο, αζηξνλφκνο, νπηηθφο θαη θηιφζνθνο αθΥατεάι (965-1040) ή Αθπαγέκ, ήξζε ζηελ Αίγππην κεηά απφ πξφζθιεζε ηνπ ραιίθε αι-Υαθίκ γηα λα ζρεδηάζεη ηελ θαηαζθεπή θξάγκαηνο ζηνλ πνηακφ Νείιν. ΢ηελ Αίγππην έγξαςε κεγάιν κέξνο ηνπ νγθψδνπο έξγνπ ηνπ πνπ πεξηιακβάλεη δεθάδεο ηφκνπο βηβιίσλ. Σν θαηηκηδηθφ ραιηθάην απέθηεζε ηζρπξφ ζηξαηφ κε θνξκφ ηνπο Βεναένμοξ (ηζαγελήο θπιή ηεο Αηγχπηνπ, πνπ δνπλ θπξίσο δπηηθά ηνπ Νείινπ) θαη ηνπο Μαιεθμφημοξ Σμφνημοξ πνπ πξνέξρνληαλ απφ ηελ πεξηνρή ηνπ Καπθάζνπ. Οη Μακεινχθνη ήηαλ θεκηζκέλνη ηππείο θαη ηνμφηεο καρεηέο. Μακεινχθνο πνιεκηζηήο Σν θξάηνο επεθηάζεθε πξνο ηα δπηηθά θαη ηα αλαηνιηθά θαη ζηα κέζα ηνπ 11ν αηψλα έθηαζε ζην απφγεην ηεο ηζρχνο ηνπ, θαιχπηνληαο κηα ηεξάζηηα έθηαζε, ζηελ νπνία ζήκεξα βξίζθνληαη ηα θξάηε Μαξφθν, Αιγέξη, Σχληδα, Ληβχε, ΢ηθειία, Αίγππηνο, ΢νπδάλ, ΢πξία, Παιαηζηίλε θαη ηκήκαηα ηνπ Ηξάθ θαη ηεο Αξαβηθήο ρεξζνλήζνπ κε ηηο πφιεηο Μέθθα θαη Μεδίλα. Ο εηεξφθιεηνο ζηξαηφο ησλ Φαηηκηδψλ, πνπ ην απνηεινχζαλ δηάθνξεο εζλφηεηεο, ήηαλ κελ ληθεθφξνο ζηνπο πνιέκνπο ηνπ ραιηθάηνπ, αιιά απφ ηηο αξρέο ηνπ 11νπ αηψλα νη Μακεινχθνη μεθίλεζαλ εκθχιηα δηακάρε κε ηνπο Βεξβέξνπο θαη ηνπο καχξνπο ΢νπδαλνχο ζηξαηηψηεο. Πεξί ην 1060 ε μεξαζία πνπ είρε ελζθήςεη ζηελ πεξηνρή θαη ε πείλα πνπ αθνινχζεζε απνδπλάκσζαλ ην θαηηκηδηθφ ραιηθάην. Ο εκθχιηνο πφιεκνο καηλφηαλ θαη νη Σνχξθνη ζηξαηηψηεο θαηέιαβαλ ην Κάηξν θαη θξάηεζαλ φκεξν ηνλ ίδην ηνλ ραιίθε δεηψληαο ιχηξα, ελψ νη Βέξβεξνη θαη νη ΢νπδαλνί θξαηνχζαλ ππφ ηνλ έιεγρφ ηνπο ηελ ππφινηπε Αίγππην.

242

Ο ραιίθεο θάιεζε ηνλ ζηξαηησηηθφ δηνηθεηή ηεο Παιαηζηίλεο Μπαληξ αι-Σδακαιί (Badr al-Jamali, 1015-1094) ν νπνίνο επελέβε θαη εμνκάιπλε ηελ θαηάζηαζε. Ο Σδακαιί δηνξίζηεθε βεδίξεο (πεξίπνπ ζαλ πξσζππνπξγφο) θαη ζηαδηαθά έγηλε ν ηζρπξφο άλδξαο ηνπ ραιηθάηνπ. ΋κσο, αλ θαη ην θξάηνο ησλ Φαηηκηδψλ ζψζεθε πξνζσξηλά, νη πνιπεηείο εκθχιηνη πφιεκνη ην είραλ απνδπλακψζεη. Οη πεξηνρέο ηεο βνξεηνδπηηθήο Αθξηθήο ζηαζίαζαλ (κε ηελ βνήζεηα ηνπ ζνπλληηηθνχ ραιηθάηνπ ηεο Βαγδάηεο) θαη αλεμαξηεηνπνηήζεθαλ. Οη επεκβάζεηο ησλ Σνχξθσλ ζηηο αζηαηηθέο πεξηνρέο θαη νη ζηαπξνθνξίεο πεξηφξηζαλ ηειηθά ην θξάηνο ησλ Φαηηκηδψλ κφλν ζηελ Αίγππην. Χο ην 1091 νη Ννξκαλδνί είραλ θαηαιάβεη θαη ηε ΢ηθειία. Φαηηκίδεο ραιίθεο Ο ηειεπηαίνο ραιίθεο ηεο δπλαζηείαο ησλ Φαηηκηδψλ ήηαλ ν αι-Αληίλη (al-Adid, 11401171). Σν 1169 ν Κνχξδνο πνιέκαξρνο ΢ζνημφπ θαηέιαβε πξαμηθνπεκαηηθά ηε ζέζε ηνπ βεδίξε. Γπν κήλεο αξγφηεξα ν ΢ηξθνχρ πέζαλε θαη ηε ζέζε ηνπ πήξε ν αληςηφο ηνπ ΢αιαληίλ (Saladin, 1138-93). Μεηά ηνλ ζάλαην ηνπ ραιίθε αι-Αληίλη ην 1171, ν ΢αιαληίλ θαηέιπζε ηε δπλαζηεία ησλ Φαηηκηδψλ θαη έγηλε ν πξψηνο ΢νπιηάλνο θαη ηδξπηήο ηεο δοκαζηείαξ ηςκ Αβζμοαζδχκ ηεο Αηγχπηνπ θαη ΢πξίαο. Ζ δπλαζηεία απηή πήξε ην φλνκά ηεο απφ ηνλ Αβζμφιπ (Ηςα), παηέξα ηνπ ΢αιαληίλ. Ο ΢αιαληίλ ζα πξσηαγσληζηήζεη ζηηο ΢ηαπξνθνξίεο

243

12. Οη Αγηνπβίδεο ηεο Αηγχπηνπ θαη ΢πξίαο Ο ΢αιαληίλ (1138-93) Σν αξαβηθφ φλνκα ηνπ ΢αιαληίλ ήηαλ ΢αιάρ αι Νηηλ (Salah adDin ibn Ayyub) θαη ην θνπξδηθφ ΢ειαρεληίλ. Ήηαλ Κνχξδνο θαη γελλήζεθε ζην Σηθξίη ηεο Μεζνπνηακίαο (είλαη θαη ε γελέηεηξα ηνπ ΢αληάκ Υνπζεΐλ). Ο παηέξαο ηνπ Αγηνχκπ ήηαλ αμησκαηνχρνο ησλ ΢ειηδνχθσλ ηεο ΢πξίαο. ΢ηα λεαληθά ρξφληα έθαλε ηεξαηηθέο ζπνπδέο ζηε Γακαζθφ. Δθεί ζπλεηδεηνπνίεζε ηελ αλαγθαηφηεηα ηνπ ηεξνχ πνιέκνπ (ηγζπάκη) θαηά ησλ ‘απίζησλ’ ζηαπξνθφξσλ, πνπ θαηείραλ ηελ Ηεξνπζαιήκ θαη άιιεο ηεξέο πφιεηο ηνπ Ηζιάκ. Αξγφηεξα θαηαηάρζεθε ζην ζηξαηφ ηνπ ΢νπιηάλνπ ηεο Γακαζθνχ Νμονεκηίκ θαη ζπλφδεςε ην ζείν ηνπ, ηνλ βεδίξε ΢ζνημφπ ζηηο εθζηξαηείεο ηνπ ελαληίνλ ησλ ζηαπξνθφξσλ θαη ησλ ζπκκάρσλ ηνπο Φαηηκηδψλ ηεο Αηγχπηνπ. Ο ΢αιαληίλ Ο ΢ηξθνχρ έγηλε βεδίξεο ηεο Αηγχπηνπ θαη φηαλ πέζαλε (1169), ηνλ δηαδέρζεθε ν ΢αιαληίλ, ν νπνίνο ζπλέρηζε λα θπβεξλά ελ νλφκαηη ηνπ Ννπξεληίλ. ΋ηαλ κεηά απφ δπν ρξφληα πέζαλε ν αι-Αληίλη, ηειεπηαίνο ραιίθεο ησλ Φαηηκηδψλ, ν ΢αιαληίλ έγηλε απφιπηνο θχξηνο ηεο Αηγχπηνπ, αλαζηήισζε ηνλ ΢νπληηηζκφ θαη πήξε ηνλ ηίηιν ηνπ «καιίθ» (βαζηιηά) ηδξχνληαο ηε δπλαζηεία ησλ Αγηνπβηδψλ. Καηάθεξε ζχληνκα λα αλαδσνγνλήζεη ηελ νηθνλνκία ηεο Αηγχπηνπ θαη λα νξγαλψζεη έλα αμηφπηζην ζηξάηεπκα. Αθνινπζψληαο ηε ζπκβνπιή ηνπ παηέξα ηνπ απέθπγε θάζε ζχγθξνπζε κε ηνλ –ηππηθά αλψηεξφ ηνπ – Ννπξεληίλ. Ο Ννπξεληίλ πέζαλε ην 1174 θαη ηφηε ν ΢αιαληίλ αλαθεξχρζεθε ΢νπιηάλνο ηεο Αηγχπηνπ θαη ηεο ΢πξίαο. ΢ε δπν ρξφληα είρε επεθηείλεη 244

ην θξάηνο ηνπ πξνζαξηψληαο ηε Μεζνπνηακία, ηελ αλαηνιηθή Αξαβία θαη ηελ Τεκέλε. Μέρξη ην 1180 είρε θαηαζηήζεη ππνηειή ηνπ θαη ηνλ ΢ειηδνχθν ζνπιηάλν ηνπ Ηθνλίνπ, Κηιίηδ Αξζιάλ Β’. Καηάθεξε ζε ιίγα ρξφληα, λα ελψζεη ηηο δηαζπαζκέλεο κνπζνπικαληθέο δπλάκεηο θαη λα πεξηζθίμεη ζε θινηφ ην ηκήκα ηεο Παιαηζηίλεο, πνπ θαηείραλ νη ζηαπξνθφξνη. Ξεθίλεζε ληθεθφξεο ζπγθξνχζεηο κε ηα ρξηζηηαληθά ζηξαηεχκαηα, πνπ είραλ εγέηε ηνπο ηνλ ιεπξφ βαζηιηά ηεο Ηεξνπζαιήκ Βαθδμοίκμ Γ,’ πνπ παξά ηελ αζζέλεηά ηνπ πνιέκεζε κε γελλαηφηεηα. ΋κσο πέζαλε ην 1185 θαη ηνλ δηαδέρζεθε ν Γηο κηε Λμογζκζάκ. Σν 1187, ζην Υαηηίλ, θνληά ζηε ιίκλε Σηβεξηάδα, ν ΢αιαληίλ ζπλέηξηςε ηνπο ζηαπξνθφξνπο θαη ζπλέιαβε αηρκάισην ηνλ βαζηιηά Γθπ θαη πνιινχο επγελείο ηνπ, ζηνπο νπνίνπο θέξζεθε κε γελλαηνθξνζχλε. Ο ΢αιαληίλ θαη ν Ρηράξδνο Δθηέιεζε φκσο κε απνθεθαιηζκφ φινπο ηνπο άιινπο αηρκαιψηνπο. Μεηά απφ απηή ηε λίθε θαηέιαβε δηαδνρηθά ηα πεξηζζφηεξα ρξηζηηαληθά θάζηξα θαη ιηκάληα (Βεξπηφ, Άθξα, Νακπινχο, ΢ηδψλα) θαη ηειεπηαία, κεηά απφ πνιηνξθία, έπεζε ε Ηεξνπζαιήκ ζηηο 2 Οθησβξίνπ 1187. Ζ ζπκπεξηθνξά ηνπ ΢αιαληίλ απέλαληη ζηνπο εηηεκέλνπο ήηαλ κεγαιφςπρε. Σνπο θέξζεθε κε ζεβαζκφ, δελ επέηξεςε ιεειαζίεο (θαη πνιχ πεξηζζφηεξν ζθαγέο) θαη άθεζε ηνπο ρξηζηηαλνχο λα ιαηξεχνπλ ηα ηεξά ηνπο ρσξίο πεξηνξηζκνχο. Ζ ζχγθξηζε κε ηε βάξβαξε ζπκπεξηθνξά ησλ ζηαπξνθφξσλ, πνπ έζθαδαλ αλειέεηα ηνπο εηηεκέλνπο θαη ηνπο θαηνίθνπο ησλ πφιεσλ πνπ θαηαιάκβαλαλ, ιεειαηνχζαλ θαη βεβήισλαλ ηνπο λανχο θαη ηα ηεξά ησλ κνπζνπικάλσλ (αιιά θαη ησλ Δβξαίσλ), ήηαλ ζπληξηπηηθή. Ο ΢αιαληίλ θέξζεθε ζηνπο επξσπαίνπο «ηππφηεο» σο πξαγκαηηθφο ηππφηεο θαη πάληα ηεξνχζε ηηο ζπλζήθεο πνπ ππέγξαθε.

245

Ζ πηψζε ηεο Ηεξνπζαιήκ ήηαλ ε αθνξκή λα μεζεθσζεί ε Δπξψπε θαη λα μεθηλήζεη ε Σξίηε ΢ηαπξνθνξία (1189-1192). Με εγέηε ηνλ Άγγιν βαζηιηά Ρζπάνδμ ημκ Λεμκηυηανδμ (1157-99) νη ζηαπξνθφξνη αλαθαηέιαβαλ κεξηθά θάζηξα, φπσο ηελ Άθξα θαη ηε Γηάθα, αιιά απέηπραλ λα πάξνπλ πίζσ ηελ Ηεξνπζαιήκ. Σν 1192, ν Ρηράξδνο ζπκθψλεζε κε ηνλ ΢αιαληίλ γηα ζχλαςε εηξήλεο θαη γχξηζε πίζσ ζηε ρψξα ηνπ. Ζ ζπκθσλία πξνέβιεπε λα θξαηήζνπλ νη ζηαπξνθφξνη κηα παξαιηαθή ισξίδα απφ ηελ Σχξν κέρξη ηε Γηάθα, ελψ νη κνπζνπικάλνη ζα θξαηνχζαλ φιε ηελ ππφινηπε Παιαηζηίλε. Ο ΢αιαληίλ δεζκεπφηαλ λα κελ εκπνδίδνληαη νη ρξηζηηαλνί πξνζθπλεηέο λα επηζθέπηνληαη ηνλ Παλάγην Σάθν. Ο ΢αιαληίλ ζηε κάρε Ο Ρηράξδνο ζην πξφζσπν ηνπ ΢αιαληίλ βξήθε έλα αληίπαιν, πνπ εθηηκνχζε πνιχ γηα ηε γελλαηφηεηα θαη ηε κεγαινςπρία ηνπ. Αληίζηνηρε εθηίκεζε έηξεθε θαη ν ΢αιαληίλ ζην πξφζσπν ηνπ Ρηράξδνπ. ΋ηαλ ν Ρηράξδνο ηξαπκαηίζηεθε, ν ΢αιαληίλ ηνπ έζηεηιε ηνλ πξνζσπηθφ γηαηξφ ηνπ θαη φηαλ έραζε ην άινγφ ηνπ ν ΢αιαληίλ ηνπ έζηεηιε δπν άινγα. Σνπ έζηεηιε επίζεο θξέζθα θξνχηα κε ρηφλη, γηα λα αληηκεησπίζεη ηε αλππφθνξε δέζηε ηεο Παιαηζηίλεο. ΋ια απηά δεκηνχξγεζαλ ζξχινπο θαη πνιιά ιατθά κπζηζηνξήκαηα γξάθηεθαλ γηα ηνπο δπν απηνχο πνιεκηζηέο. Λίγν αξγφηεξα, ζηηο 4 Μαξηίνπ 1193, ν ΢αιαληίλ πέζαλε ζηε Γακαζθφ. ΋ηαλ άλνημαλ ην ρξεκαηνθηβψηηφ ηνπ δελ βξήθαλ αξθεηά ρξήκαηα νχηε γηα ηα έμνδα ηεο θεδείαο ηνπ. Σα είρε μνδέςεη φια ζε θηιαλζξσπίεο. Ο ΢αιαληίλ ζεσξείηαη ν εζληθφο ήξσαο ηνπ αξαβηθνχ θφζκνπ, σο ν ληθεηήο ησλ ζηαπξνθφξσλ θαη ν απειεπζεξσηήο ηεο Ηεξνπζαιήκ. Ο ηάθνο ηνπ ζην ηέκελνο ησλ Οπκαγηαδψλ ζηε Γακαζθφ, είλαη απφ ηα πην ζεβαζηά κνπζνπικαληθά κλεκεία.

246

Μεηά ην ζάλαην ηνπ ΢αιαληίλ ην 1193 ζην ζξφλν ηνπ ζνπιηάλνπ αλήιζε ν δεχηεξνο (απφ ηνπο 17 γηνπο ηνπ) ν αι-Αδίδ Οζκάλ (Al-Aziz Osman, 1171–1198). Ήηαλ έλαο αδχλαηνο κνλάξρεο θαη νη ππνηειείο ηνπ εγεκφλεο ζηα γεηηνληθά εκηξάηα ηνλ ακθηζβεηνχζαλ δηαξθψο. Σν κφλν αμηνζεκείσην γεγνλφο ηεο πεξηφδνπ ηνπ αι-Αδίδ Οζκάλ ήηαλ ε πξνζπάζεηά ηνπ λα θαηεδαθίζεη ηηο κεγάιεο ππξακίδεο ηεο Γθίδαο, σο εηδσινιαηξηθά κλεκεία. Σν έξγν φκσο ήηαλ ηεξάζηην θαη πνιπδάπαλν θαη ην κφλν πνπ πέηπρε ήηαλ λα θάλεη δεκηά ζηελ κηθξφηεξε ποναιίδα ημο Μοηενίκμο (Menkaure's pyramid). Σα ζεκάδηα ηεο πξνζπάζεηαο απηήο ηνπ ζνπιηάλνπ είλαη νξαηά θαη ζήκεξα ζηελ ππξακίδα απηή. Ζ ηξαπκαηηζκέλε Ππξακίδα ηνπ Μπθεξίλνπ Σν αι-Αδίδ δηαδέρζεθε ν δσδεθαεηήο γηνο ηνπ αθΜακζμφν Μμοπαιάκη (Al-Mansur Muhammad, 1189–1200). Καηά ηελ δηάξθεηα ηεο βαζηιείαο ηνπ μέζπαζε δηακάρε κεηαμχ ησλ νπαδψλ ηνπ αδειθνχ θαη ηνπ κεγαιχηεξνπ γηνπ ηνπ ΢αιαληίλ. Ξέζπαζε πφιεκνο κεηαμχ ηνπο θαη ληθεηήο ήηαλ ν αδειθφο ηνπ ΢αιαληίλ ν αι-Αληίι Α’ (AlAdil I, 1200–1218), γλσζηφο ζηνπο ζηαπξνθφξνπο σο ΢αθακηίκ, ν νπνίνο εθζξφληζε ηνλ αι-Μαλζνχξ θαη απηναλαθεξχρζεθε ζνπιηάλνο. Ο αι-Αληίι ήηαλ Κνχξδνο πνιέκαξρνο θαη ζηελφο ζπλεξγάηεο ηνπ αδειθνχ ηνπ ΢αιαληίλ ζηηο εθζηξαηείεο ηνπ θαηά ησλ ζηαπξνθφξσλ. Απνδείρζεθε ηθαλφο εγεκφλαο ηεο Αηγχπηνπ θαη ΢πξίαο θαη θαηά ηελ δηάξθεηα ηεο βαζηιείαο ηνπ δηαηήξεζε θαιέο εκπνξηθέο θαη δηπισκαηηθέο ζρέζεηο κε ηα ζηαπξνθνξηθά θξάηε ηεο Παιαηζηίλεο. Σνλ δηαδέρζεθε ν γηνο ηνπ αι-Κακίι (Al-Kamil, 1218–1238). Καηά ηε δηάξθεηα ηεο ζεηείαο ηνπ ν αι-Κακίι εηηήζεθε δπν θνξέο απφ ηνπο ζηαπξνθφξνπο θαη ππνρξεψζεθε λα ηνπο παξαδψζεη ηελ Ηεξνπζαιήκ. Λέγεηαη φηη ζπλαληήζεθε κε ηνλ Άγην Φξαγθίζθν ηεο Αζίδεο.

247

Σν θξάηνο ησλ Αγηνπβηδψλ ζπαξαζζφηαλ απφ ζπλερείο εκθχιηεο ζπγθξνχζεηο θαη αληαξζίεο ησλ Μακεινχθσλ Σνχξθσλ. ΢ε κηα απφ απηέο έλαο Μακεινχθνο ζηξαηηψηεο ζθφησζε ηνλ ηειεπηαίν ζνπιηάλν αθΜμοαγάι (al-Muazzam, 1249-50). ΢ην ζξφλν αλήιζε κηα γπλαίθα ηνπξθηθήο θαηαγσγήο ε ΢νπιηάλα ΢αδάξ αι-Νηνπξ (Shajar al-Durr, 125054) ρήξα ηνπ πξνηειεπηαίνπ ζνπιηάλνπ αθΝηζκ Αβζμφιπ (al-Din Ayyub, 1240-49) πνπ έραζε ηε δσή ηνπ ζε κάρε θαηά ησλ ζηαπξνθφξσλ. Ο Άγηνο Φξαγθίζθνο ηεο Αζίδεο θαη ν ζνπιηάλνο αι-Κακίι Ζ άλνδνο ηεο ζνπιηάλαο ζεκαηνδφηεζε ηελ αξρή ηεο πνιχρξνλεο δπλαζηείαο ησλ Μακεινχθσλ ηεο Αηγχπηνπ

248

13. Οη Μακεινχθνη Διάρηζηεο γπλαίθεο ηνπ ηζιακηθνχ θφζκνπ είραλ ηελ επθαηξία λα απνθηήζνπλ θάπνηα θήκε. Απφ φζνπο εγεκφλεο, πνιηηηθνχο, θηινζφθνπο επηζηήκνλεο θαη θαιιηηέρλεο είδακε ζηα πξνεγνχκελα θεθάιαηα, ζπλαληήζακε κφλν κηα γπλαίθα, ηελ πνηήηξηα Λασθά αθ-Απεθίβζα πνπ έδεζε ηνλ 7ν αηψλα, δειαδή ηελ επνρή ηνπ πξνθήηε Μσάκεζ. Οη γπλαίθεο ησλ ραιηθψλ, ησλ ζνπιηάλσλ, ησλ πξηγθίπσλ θαη ησλ άιισλ επγελψλ δνχζαλ απνκνλσκέλεο ζηα ραξέκηα θαη δελ είραλ θακηά πνιηηηθή αλάκημε νχηε θαλ θνηλσληθέο επαθέο. Ζ ζμοθηάκα ΢αγάν αθ-Νημον Ζ γπλαίθα πνπ μέθπγε απφ απηφλ ηνλ θαλφλα ήηαλ ε ΢αδάξ αι-Νηνπξ (ην φλνκά ηεο ζεκαίλεη «καξγαξηηαξέλην πεξηδέξαην»). Ζ ηνπξθηθήο θαηαγσγήο ΢αδάξ γελλήζεθε ζηελ Αξκελία θαη νη ηζηνξηθνί ηελ πεξηγξάθνπλ σο πνιχ φκνξθε θαη έμππλε γπλαίθα, θαζψο θαη επιαβή κνπζνπικάλα. Ήηαλ παιιαθίδα ζην ραξέκη ηνπ ραιίθε ηεο Βαγδάηεο, ν νπνίνο ηελ δψξηζε ζηνλ ζνπιηάλν ηεο Αηγχπηνπ αθ-Νηζκ Αβζμφιπ. Απηφο ηελ εξσηεχηεθε θαη ηελ παληξεχηεθε. Απέθηεζαλ έλα αγφξη, πνπ φκσο δελ επέδεζε. Ο ζνπιηάλνο αι-Νηηλ Αγηνχκπ ηξαπκαηίζηεθε ζαλάζηκα ζε κάρε θαηά ησλ ζηαπξνθφξσλ (7ε ΢ηαπξνθνξία) ηνπ βαζηιηά ηεο Γαιιίαο (αγίνπ) Λμοδμαίημο Θ’ νη νπνίνη είραλ θαηαιάβεη ηε Γακηέηε. Σφηε θηλδχλεπε ζνβαξά θαη ην Κάηξν. Ζ ρήξα ΢αδάξ κε ηε βνήζεηα ηνπ αξρηεπλνχρνπ ηνπ παιαηηνχ απέθξπςε ην ζάλαην ηνπ ζνπιηάλνπ - γηα λα κελ παληθνβιεζνχλ νη ζηξαηηψηεο ηεο Αηγχπηνπ – θαη άξρηζε λα εθδίδεη δηαηαγέο ζην φλνκα ηνπ λεθξνχ ζπδχγνπ ηεο. Γηα δέθα κήλεο ε ΢αδάξ ήηαλ νπζηαζηηθά ε βαζίιηζζα (ζνπιηάλα) ηεο Αηγχπηνπ. [Απηφ είρε λα ζπκβεί απφ ηνλ 1ν π.Υ. αηψλα ζην ζξφλν ησλ θαξαψ ηεο Αηγχπηνπ βξέζεθε ε ζξπιηθή Κθεμπάηνα Ε’ δ Φζθμπάηςν]. 249

Απεθάιπςε ηελ αιήζεηα γηα ην ζάλαην ηνπ ζπδχγνπ ηεο, φηαλ αλέιαβε ην ζνπιηαλάην ν αθ-Μμοαγάι (γηνο ηνπ αι-Νηηλ), ν νπνίνο κε ηε βνήζεηα ησλ Μακεινχθσλ Σνχξθσλ λίθεζε ηνπο ζηαπξνθφξνπο θαη αηρκαιψηηζε ηνλ ίδην ηνλ βαζηιηά Λνπδνβίθν. Ο ζνπιηάλνο ήξζε ζε ξήμε κε ηελ ΢αδάξ αι-Νηνπξ, ηελ νπνία θαηεγφξεζε φηη έθξπβε ηνλ ζεζαπξφ ηνπ παηέξα ηνπ. Απηή ζπλσκφηεζε κε ηνπο εγέηεο ησλ Μακεινχθσλ, πνπ θαηαδίσμαλ θαη δνινθφλεζαλ ηνλ ηειεπηαίν Αγηνπβίδε ζνπιηάλν. Αθνχ δελ ππήξμε αξζεληθφο δηάδνρνο, ε θηιφδνμε ΢αδάξ απηναλαθεξχρζεθε ζνπιηάλα θαη έκεηλε ζην ζξφλν νγδφληα κέξεο. Οη αμησκαηνχρνη ηνπ θξάηνπο, αιιά θαη νη ππήθννί ηεο, ήηαλ αλάζηαηνη κε ηελ ηδέα φηη ηνπο θπβεξλνχζε κηα γπλαίθα. Οη Μακεινχθνη πξίγθηπεο ηεο πξφηεηλαλ λα παληξεπηεί έλαλ απφ απηνχο, ηνλ Ηδ αι-Νηηλ Αυκπάθ (Izz al-Din Aybak, 1250-57). Απηή δέρζεθε, ν Αυκπάθ έγηλε ζνπιηάλνο, αιιά ε ΢αδάξ εμαθνινχζεζε λα θπβεξλά νπζηαζηηθά ηε ρψξα. ΋ηαλ κεηά απφ ιίγα ρξφληα νη δπν ζχδπγνη ήξζαλ ζε ξήμε, ε ΢αδάξ δηέηαμε δπν επλνχρνπο λα δνινθνλήζνπλ ηνλ ζνπιηάλν-ζχδπγφ ηεο ζην κπάλην ηνπ. Ζ αιήζεηα φκσο απνθαιχθζεθε, θαη νη αγαλαθηηζκέλνη απιηθνί παξάδσζαλ ηελ ΢αδάξ ζηηο γπλαίθεο ηνπ ραξεκηνχ, νη νπνίεο ηελ ρηχπεζαλ κε ηζφθαξα κέρξη ζαλάηνπ. Σν πηψκα ηεο πεηάρηεθε ζην Νείιν. Μακεινχθνο επγελήο Οη Μακεινχθνη θπβέξλεζαλ ηελ Αίγππην απφ ην 1250 σο ην 1517, φηαλ ηα ζηξαηεχκαηα ηνπ ζνπιηάλνπ ΢εθίι Α’ ηελ κεηέηξεςαλ ζε κηα αθφκα επαξρία ηεο παλίζρπξεο ηφηε νζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο. Ο ΢ειίκ δηαηήξεζε ηνπο Μακεινχθνπο εγεκφλεο ζηε ζέζε ηνπο, φκσο σο ππνηειείο ηεο Τςειήο Πχιεο. Οη Μακεινχθνη ήξζαλ μαλά ζην πξνζθήλην ην 1798 φηαλ ν Γάιινο απηνθξάηνξαο Ναπνιέσλ εηζέβαιε ζηελ Αίγππην, Μεηά ηελ απνρψξεζε ησλ γαιιηθψλ ζηξαηεπκάησλ, νη Αηγχπηηνη αγσλίδνληαλ γηα ηελ αλεμαξηεζία ηνπο. Σν 1805 ν (αιβαληθήο θαηαγσγήο) Μμπάιεκη Άθο (1769-1849) κε ηε βνήζεηα ηνπηθψλ θπιάξρσλ, θιεξηθψλ θαη πινχζησλ 250

εκπφξσλ θαηφξζσζε λα αλαγλσξηζζεί σο ν εγέηεο ηεο ρψξαο. Ο Οζσκαλφο ζνπιηάλνο ΢εθίι Γ’, αλαγλψξηζε ηελ εμνπζία ηνπ Μνράκελη θαη ηνπ έδσζε ηνλ ηίηιν ηνπ Βαιή (αληηβαζηιέα) Παζά ηεο Αηγχπηνπ. Ο Μνράκελη Άιπ ππνςηαδφηαλ φηη ε κφλε νξγαλσκέλε ζηξαηησηηθή δχλακε ηεο ρψξαο, νη Μακεινχθνη ζα ηνλ αλέηξεπαλ. Έηζη ηνλ Μάξηην ηνπ 1811 θάιεζε ηνπο εγέηεο ηνπο κε πξφζρεκα ηνλ ενξηαζκφ ηεο αλεμαξηεζίαο θαη ηνπο εμφλησζε φινπο. Απηφ ήηαλ ην ηέινο ηεο καθξφρξνλεο παξνπζίαο ησλ Μακεινχθσλ ζηελ Αίγππην. Ζ απηνλνκία ηεο Αηγχπηνπ δηαηεξήζεθε σο ην 1882 φηαλ νη Άγγινη θαηέιαβαλ ηελ ρψξα θαη ηελ κεηέηξεςαλ ζε βξεηαληθφ πξνηεθηνξάην.

Έθηππνο Μακεινχθνο ζηε κάρε

251

14. Σν αξαβηθφ Υαιηθάην ηεο Κφξδνβαο Ξέξνπκε ήδε απφ ην ζρεηηθφ θεθάιαην φηη ε δπλαζηεία ησλ Οπκαγηαδψλ ηεο Γακαζθνχ, αλαηξάπεθε απφ ηνπο Αββαζίδεο ηεο Βαγδάηεο. Λίγεο δεθαεηίεο πξηλ, έλαο θιάδνο ηεο νηθνγέλεηαο ησλ Οπκαγηαδψλ πνπ είρε θαηαθχγεη ζηε Β. Αθξηθή, δηέζρηζε ηε Μεζφγεην, θαηέθηεζε θαη εγθαηαζηάζεθε ζηελ Ηζπαλία. Σν αξαβηθφ φλνκά ηεο είλαη αθ-Ακηαθμφξ (Αλδαινπζία) παξαθζνξά ησλ ιέμεσλ Ζ πχνα ηςκ Βακδάθςκ. Κάπνηνη άιινη ηζρπξίδνληαη φηη ε αιΑληαινχο είλαη ε αξαβηθή εθδνρή ηεο ειιεληθήο ιέμεο Αηιαληίο. Οη Άξαβεο ζηελ Ηβεξηθή Πνιχ πξηλ θηάζνπλ νη κνπζνπικάλνη ζηελ Ηβεξηθή, ε ρεξζφλεζνο βξηζθφηαλ ππφ ηελ θαηνρή βάξβαξσλ γεξκαληθψλ θχισλ, φπσο νη Αιαλνί, νη Βάλδαινη θαη νη ΢νπεβνί. ν Σνλ 5 αηψλα θπξίαξρε δχλακε ζηελ Ηβεξηθή ήηαλ νη Βεζηγφηζνη πνπ εγθαζίδξπζαλ δηθφ ηνπο βαζίιεην, ζπλέηξηςαλ ηνπο Αιαλνχο θαη ππνρξέσζαλ ηνπο Βαλδάινπο λα θαηαθχγνπλ ζηελ βνξεηνδπηηθή Αθξηθή φπνπ θαη ίδξπζαλ ην ααζίθεζμ ηςκ Βακδάθςκ. Σν Βεζηγνηζηθφ βαζίιεην ηεο Ηζπαλίαο, ηηο επφκελεο δεθαεηίαο έραλε ζπλερψο αθηηλνβνιία. Σν 711 θαηαιχζεθε απφ ηνπο Μαπξηηαλνχο34 Άξαβεο, πνπ ππφ ηελ εγεζία ηνπ ζηξαηεγνχ αθ-Σανίη λίθεζαλ ηνπο Βεζηγφηζνπο, ζθφησζαλ ηνλ ηειεπηαίν βαζηιηά ηνπο ηνλ Ρμδένζπμ, θαη θαηέιαβαλ ηελ Κφξδνβα θαη ηελ πξσηεχνπζα ησλ Βεζηγφηζσλ, Σνιέδν. Δθεί ίδξπζαλ ην Διζνάημ ηδξ Κυνδμααξ. Σελ θαηάθηεζε ηεο Αλδαινπζίαο αθνινχζεζε καδηθή κεηαλάζηεπζε πνιιψλ ρηιηάδσλ Μαπξηηαλνί (Moors) απνθαινχληαλ νη θάηνηθνη ηεο βνξεηδπηηθήο Αθξηθήο (Μαγθξέκπ). Έηζη απνθαινχληαλ ζπιιήβδελ νη Άξαβεο θαη νη κνπζνπικάλνη ηεο Αλδαινπζίαο 34

252

κνπζνπικάλσλ Μαπξηηαλψλ θαη Βέξβεξσλ, νη νπνίνη έδησμαλ θαη ηα ηειεπηαία ππνιείκκαηα ησλ Βεζηγφηζσλ, εγθαηαζηάζεθαλ ζηελ Ηζπαλία θαη έγηλαλ ε λέα άξρνπζα ηάμε. Απηή ήηαλ ε αξρή ηεο πνιπεηνχο αξαβντζιακηθήο θαηνρήο ηεο Ηβεξηθήο πνπ κε πνιιέο εδαθηθέο ελαιιαγέο, φπσο θαη κε αξθεηά ρσξηζηά εκηξάηα, ραιηθάηα θαη άιια θξαηίδηα, δηήξθεζε απφ ην 711 σο ην 1492 φηαλ νη ρξηζηηαλνί βαζηιείο Φεξδηλάλδνο θαη Ηζαβέιια έδησμαλ θαη ηνπο ηειεπηαίνπο Άξαβεο απφ ηελ Ηζπαλία. Αξρηθά ε Αλδαινπζία (ην Δκηξάην ηεο Κφξδνβαο) ήηαλ επαξρία ηνπ Υαιηθάηνπ ησλ Οπκαγηαδψλ ηεο Βαγδάηεο. Ζ Ηβεξηθή ρσξίζηεθε ζε πέληε δηνηθεηηθέο πεξηθέξεηεο, ηελ Αλδαινπζία, ηελ Γαιηθία, ηελ Πνξηνγαιία, ηελ Αξαγνλία θαη ηελ Καζηίιε. Σν 750 νη Αββαζίδεο ηεο Βαγδάηεο αλέηξεςαλ θαη θαηάζθαμαλ ηνπο Οπκαγηάδεο. Έλαο απφ απηνχο ν Ακπλη αι-Ραρκάλ Α’ (Abd al-Rahman Η’, 731–788) δηέθπγε θαη πήγε ζηελ Αλδαινπζία. Αλαθεξχρζεθε εκίξεο ηεο Κφξδνβαο (ε πφιε απηή ήηαλ ε πξσηεχνπζά ηνπ Δκηξάηνπ) θαη ίδξπζε ηελ δπλαζηεία ησλ Οπκαγηαδψλ ηεο Ηζπαλίαο. Απφ ην 929 ην Δκηξάην απηφ έγηλε Υαθζθάημ ηδξ Κυνδμααξ πνπ έδεζε σο ην 1031. Μαπξηηαλνί επγελείο ηεο Ηζπαλίαο Οη Άξαβεο κεηά ηελ θαηάθηεζε φιεο ζρεδφλ ηεο Ηβεξηθήο ζέιεζαλ λα επεθηαζνχλ θαη βνξεηφηεξα. Ο ζηξαηφο ηνπο πέξαζε ηα Ππξελαία θαη εηζέβαιιε ζηελ Γαιαηία. Σν 732 ζην Πμοαηζέ ν βαζηιηάο ησλ Φξάγθσλ Κάνμθμξ Μανηέθμξ λίθεζε ηνπο κνπζνπικάλνπο ηνπ εκίξε ηεο Κφξδνβαο Αιπκη αθ-Ραπιάκ Α’. Ζ ιάπδ ημο Πμοαηζέ ζεσξείηαη θαζνξηζηηθφ νξφζεκν γηα ηνλ ρξηζηηαληθφ θφζκν ηνπ επξσπατθνχ κεζαίσλα, γηαηί νη Άξαβεο κεηά ηελ ήηηα ηνπο απηή, δελ επηρείξεζαλ πνηέ πηα λα εηζβάινπλ ζηε Δπξψπε. Οη εγεκφλεο θαη ε άξρνπζα ηάμε ηεο κνπζνπικαληθήο Αλδαινπζίαο ήηαλ θπζηθά κνπζνπικάλνη, αιιά νη ρξηζηηαλνί θαη νη εβξαίνη ηεο Ηζπαλίαο, δνχζαλ ειεχζεξα, αζθνχζαλ αλεκπφδηζηα ηα ζξεζθεπηηθά ηνπο θαζήθνληα θαη ε κφλε ηνπο ππνρξέσζε ήηαλ λα πιεξψλνπλ ηνπο θφξνπο.

253

΢χληνκα ε πφιε ηεο Κφξδνβαο έγηλε ην εκπνξηθφ, πνιηηηθφ θαη πνιηηηζηηθφ θέληξν ηεο δπηηθήο Μεζνγείνπ. Απέθηεζε βηβιηνζήθε 400.000 ηφκσλ, πνπ κφλν απηέο ηεο Βαγδάηεο θαη ηνπ Καΐξνπ ηελ μεπεξλνχζαλ ζε πινχην θαη αξηζκφ βηβιίσλ. Ζ βηβιηνζήθε απαζρνινχζε ρηιηάδεο θαιιηγξάθνπο πνπ έξγν ηνπο ήηαλ ε αληηγξαθή ησλ εθαηνληάδσλ ρεηξνγξάθσλ πνπ είραλ αγνξαζηεί απφ ηα βηβιηνπσιεία ηνπ Καΐξνπ, ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο θαη άιισλ πφιεσλ. Ζ Κφξδνβα έγηλε δηάζεκε ζε φιε ηελ Δπξψπε, ηα εθπαηδεπηηθά ηεο ηδξχκαηα απέθηεζαλ κεγάιε θήκε θαη πξνζέιθπαλ ζπνπδαζηέο απφ πνιιά επξσπατθά θξάηε. Οη δηδάζθαινη θαη νη πλεπκαηηθνί άλζξσπνη ήηαλ πςεινχ επηπέδνπ θαη επηιέγνληαλ ρσξίο δηάθξηζε ζξεζθείαο. Δθηφο ηεο βηβιηνζήθεο ηεο Κφξδνβαο είραλ ηδξπζεί ζε φιε ηελ αξαβηθή Ηζπαλία πεξίπνπ ρίιηα εθπαηδεπηηθά ηδξχκαηα αλψηεξεο εθπαίδεπζεο θαη ζπλνιηθά εβδνκήληα βηβιηνζήθεο, ζηηο νπνίεο ππήξραλ κεηαθξάζεηο έξγσλ ηνπ Ανζζημηέθδ, ηνπ Ανπζιήδδ, ηνπ Ηππμηνάηδ ηνπ Πημθειαίμο Κθαφδζμο, ηνπ Δοηθείδδ θαη δεθάδσλ άιισλ αξραίσλ Διιήλσλ ζπγγξαθέσλ. ΢ηα παλεπηζηήκηα ηεο ΢εβίιιεο, ηνπ Σνιέδν, ηεο Γξαλάδαο, ηεο Κφξδνβαο θαη άιισλ πφιεσλ ζπνχδαδαλ αθφκα θαη ρξηζηηαλνί απφ ηηο ρψξεο ηεο Δπξψπεο. Ο Ακπλ αι-Ραρκάλ Γ’ ηδξχεη ην ραιηθάην ΢ηελ Αλδαινπζία, αληίζεηα κε ηνλ ππφινηπν ηζιακηθφ θφζκν, νη γπλαίθεο είραλ κεγαιχηεξε ειεπζεξία, κπνξνχζαλ λα ζπνπδάδνπλ, λα δηδάζθνπλ, λα αζθνχλ επαγγέικαηα, φπσο απηά ηνπ βηβιηνζεθάξηνπ ή ηνπ αληηγξαθέα. Αθφκα ππήξραλ γπλαίθεο λνκηθνί θαη γηαηξνί. ΢ηελ Γξαλάδα βξίζθνληαη ηα ππέξιακπξα αλάθηνξα ηεο Αιάκπξα. ΢ηελ Κφξδνβα, ζην Σνιέδν θαη αιινχ ππάξρνπλ αλάθηνξα θαη ηεκέλε εμαηξεηηθή ηέρλεο. Σν 929 ν εκίξεο Ακπλ αι-Ραρκάλ Γ’ (Abd al-Rahman ΗΗΗ’, 889–661) πηνζέηεζε ηνλ ηίηιν ηνπ ραιίθε θαη ην θξάηνο ηνπ απνθιήζεθε Υαθζθάημ ηδξ Κυνδμααξ. Σν ραιηθάην απηφ είρε θαθέο ζρέζεηο κε ηνπο Αββαζίδεο 254

ηεο Βαγδάηεο αιιά αληίζεηα είρε θηιηθέο ζρέζεηο κε ηελ Βπδαληηλή απηνθξαηνξία, πνπ ήηαλ ζε ζρεδφλ κφληκε εκπφιεκε θαηάζηαζε κε ηνπο Άξαβεο ηεο Αλαηνιήο. Σν 939 ν απηνθξάηνξαο Κσλζηαληίλνο Ε’ έζηεηιε αληηπξνζσπεία ζηελ Κφξδνβα θαη αλάκεζα ζηα δψξα πνπ έζηεηιε ζηνλ ραιίθε Ακπλ αι-Ραρκάλ ήηαλ έλα αληίγξαθν ρεηξνγξάθνπ ηνπ γλσζηνχ Έιιελα γηαηξνχ, βνηαλνιφγνπ θαη θαξκαθνιφγνπ Γζμζημονίδδ (1νο αηψλαο) κε πνιιέο εηθφλεο θαη πεξηγξαθέο βνηάλσλ. Σν βηβιίν ήηαλ γξακκέλν ζηα ειιεληθά. Καζψο ζηελ Κφξδνβα δελ ππήξρε θαλείο πνπ λα γλσξίδεη απηήλ ηε γιψζζα, ν απηνθξάηνξαο έζηεηιε ζηελ Ηζπαλία έλα αξαβφθσλν κνλαρφ νλφκαηη Νηθφιαν, ν νπνίνο φρη κφλν έθαλε ηε κεηάθξαζε ηνπ βηβιίνπ ηνπ Γηνζθνπξίδε θαη άιισλ ειιεληθψλ βηβιίσλ, αιιά άξρηζε λα δηδάζθεη ηελ ειιεληθή γιψζζα. Υξηζηηαλφο θαη κνπζνπικάλνο παίδνπλ ζθάθη ΋ιν ην έξγν ηνπ Γηνζθνπξίδε είρε ήδε (απφ ηνλ 9ν αηψλα) κεηαθξαζηεί ζηα αξαβηθά απφ ηνλ Αζζχξην Νεζηνξηαλφ γηαηξφ Υζμοκαΐκ ζιπκ Ηζάη (ηνλ ζπλαληήζακε ζην θεθάιαην Σμ ιεηαθναζηζηυ ένβμ), αιιά ε κεηάθξαζε απηή δελ ππήξρε ζηηο βηβιηνζήθεο ηεο Αλδαινπζίαο. Σν ραιηθάην ηεο Κφξδνβαο έθηαζε ζε πνιχ πςειά επίπεδα πνιηηηζκνχ, φπσο θαη ην ραιηθάην ησλ Αββαζηδψλ ηεο Βαγδάηεο. Οη πφιεηο ήηαλ θαιά ζρεδηαζκέλεο θαη ππήξραλ φια ηα απαξαίηεηα δεκφζηα έξγα φπσο θαζαξνί ιηζφζηξσηνη δξφκνη, άιζε, θήπνη, ζρνιεία, ηδακηά, λνζνθνκεία, ινπηξά, άξηζην ζχζηεκα χδξεπζεο θαη άιια. Αθφκα νη δξφκνη ηεο Κφξδνβαο θαη ησλ κεγάισλ πφιεσλ ήηαλ θσηηζκέλνη ηελ λχρηα. Σελ ίδηα επνρή νη επξσπατθέο πξσηεχνπζεο ήηαλ ζθνηεηλέο θαη νη δξφκνη γεκάηνη ιάζπεο, απνξξίκκαηα θαη αξνπξαίνπο, πνπ πξνθαινχζαλ ζπρλέο επηδεκίεο. Οη Άξαβεο είραλ αθφκα θξνληίζεη γηα ηελ γεσξγία κε θαιιηέξγεηεο λέσλ πξντφλησλ. Δπίζεο αλέπηπμαλ πνιχ θαιφ αξδεπηηθφ δίθηπν θαη έρηηζαλ πδξαγσγεία θαη γέθπξεο. 255

΢ε πξνεγνχκελα θεθάιαηα έρνπκε αλαθέξεη πνιινχο δηαλννχκελνπο, επηζηήκνλεο, θηιφζνθνπο θαη πνηεηέο ηεο Αλδαινπζίαο. Αζθαιψο έρνπλ παξαιεηθζεί πνιινί απφ απηνχο, κηαο θαη ππήξμαλ πάξα πνιινί πνπ δηαθξίζεθαλ, αιιά θαη νχηε θαη είλαη ν ζηφρνο απηνχ ηνπ πνλήκαηνο ε θαηαγξαθή ησλ εθαηνληάδσλ ζεκαληηθψλ αλζξψπσλ ηεο επνρήο ηνπ Ηζιακηθνχ Υξπζνχ Αηψλα. Θα αλαθεξζνχκε ζε έλαλ κφλν απφ απηνχο ηνπο «μεραζκέλνπο», αιιά ζπνπδαίνπο πλεπκαηηθνχο αλζξψπνπο. Πνιιά ρξφληα πξηλ ηελ γέλλεζε ηνπ δηάζεκνπ θηινζφθνπ Ααεννυδ, απφ ηελ Κφξδνβα, ζηελ ίδηα πφιε έδεζε έλαο άιινο ζπνπδαίνο θηιφζνθνο, ζενιφγνο θαη πνηεηήο ν ηκπλ Υαδκ (ibn Hazm, 994-1064) ν νπνίνο ζεσξείηαη απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο δηαλννχκελνπο ηνπ κνπζνπικαληθνχ θφζκνπ. O παππνχο θαη ν παηέξαο ηνπ ηκπλ-Υαδκ δηεηέιεζαλ αμησκαηνχρνη ηεο απιήο ηνπ ραιίθε ηεο Κφξδνβαο. Αλ θαη ε νηθνγέλεηά ηνπ βεβαίσλε φηη ήηαλ πεξζηθήο θαηαγσγήο, ππάξρνπλ ελδείμεηο φηη ήηαλ απφγνλνη ρξηζηηαλψλ πνπ πξνζειπηίζηεθαλ ζην Ηζιάκ. Μεηά ηελ πηψζε ηνπ Οπκαγηαδψλ ηεο Αλδαινπζίαο, ν ηκπλ-Υαδκ απνζχξζεθε ζην εμνρηθφ ηνπ θαη άξρηζε λα κειεηά θαη λα ζπγγξάθεη. Ο ηκπλ-Υαδκ ΢πλνιηθά ιέγεηαη φηη έγξαςε πεξίπνπ 400 έξγα απφ ηα νπνία ζψδνληαη ηα ζαξάληα. Σν εχξνο ησλ ζεκάησλ απηψλ ησλ βηβιίσλ ήηαλ κεγάιν: αλζξσπνινγία, θηινζνθία, θπζηθή, ινγηθή, ηζηνξία, ζξεζθεηνινγία, γισζζνινγία, εζηθή, ζενινγία, λνκηθή θαη πνίεζε. Σν πην γλσζηφ πνηεηηθφ έξγν είλαη Σμ δαπηοθίδζ ημο πενζζηενζμφ ην νπνίν είλαη κηα πξαγκαηεία γηα ηνλ έξσηα. Ο έξσηαο, ν Θεόο λα ζ’ επινγάεη, είλαη αξξώζηηα βαξηά πνπ ε ζεξαπεία ηεο πξέπεη λα ‘λαη αλάινγε κε ηελ νδύλε. Δίλαη κηα αξξώζηηα ππέξνρε, κηα πάζεζε εππξόζδεθηε. ΋ζνη δελ ηελ έρνπλ δελ ζέινπλ λα ‘ρνπλ αλνζία θαη όζνπο ηνπο ρηππήζεη, δελ ζέινπλ γηαηξεηά.

Απφ ην έηνο 1002 άξρηζε δηακάρε κεηαμχ δηεθδηθεηψλ ηεο εμνπζίαο πνπ απνδπλάκσζε ηελ ηζρχ ηνπ ραιηθάηνπ, πνπ ην 1031 θαηέξξεπζε. Αθνινχζεζε πνιπεηήο πεξίνδνο αλαηαξαρψλ θαη ε δεκηνπξγία πνιιψλ 256

αλεμάξηεησλ κνπζνπικαληθψλ εκηξάησλ θαη θξαηηδίσλ. Σα κηθξά ρξηζηηαληθά βαζίιεηα ηεο βφξεηαο Ηβεξηθήο βξήθαλ επθαηξία θαη άξρηζαλ λα επεθηείλνληαη πξνο ην λφην απσζψληαο έηζη ηνπο κνπζνπικάλνπο. Ζ πηψζε ηνπ Σνιέδν ην 1085 απφ ην ζηξαηφ ηνπ βαζηιηά ηεο Καζηίιιεο Αιθφλζνπ ΢Σ’, ππνρξέσζε ηνπο Άξαβεο λα δεηήζνπλ ηε βνήζεηα ηνπ ηζρπξνχ εκίξε ηεο δπλαζηείαο ησλ Αθιμνααζδχκ ηνπ Μαξφθνπ Γνπζνχθ ηκπλ Σαζθίλ (Yusuf ibn Tashfin, 1061-1106). Πξάγκαηη απηφο επελέβε ζηξαηησηηθά ζηελ Ηζπαλία, λίθεζε ηνλ Αιθφλζν θαη έζσζε ηελ κνπζνπικαληθή Αλδαινπζία. Αγνξά ηεο κνπζνπικαληθήο Αλδαινπζίαο Ζ θπξηαξρία ησλ Αικνξαβηδψλ ηνπ Μαξφθνπ θξάηεζε σο ην 1130, φηαλ κηα άιιε δπλαζηεία ηεο βφξεηαο Αθξηθήο νη Αθιμάδεξ ηνπο εθηφπηζαλ απφ ηελ εγεζία ηεο λφηηαο Ηζπαλίαο. Δλ ησ κεηαμχ ηα ρξηζηηαληθά βαζίιεηα ηεο Ηζπαλίαο γίλνληαλ φιν θαη πην ηζρπξά θαη θαηαιάκβαλαλ ζπλερψο κνπζνπικαληθά εδάθε. Σν 1236 έπεζε θαη ε Κφξδνβα θαη έκεηλε κφλν ην εκηξάην ηεο Γξαλάδαο, ην νπνίν άληεμε σο ην 1492 φηαλ ηα ζηξαηεχκαηα ησλ θαζνιηθψλ βαζηιέσλ Ηζααέθθαξ ηδξ Καζηίθθδξ θαη Φενδζκάκδμο ηδξ Αναβμκίαξ θαηέιπζαλ θαη ηνλ ηειεπηαίν κνπζνπικαληθφ ζχιαθα ηεο Ηζπαλίαο. (Οη Πνξηνγάινη είραλ εθδηψμεη ηνπο Άξαβεο απφ ηελ ρψξα ηνπο απφ ην 1249). Σν 1492 είλαη επίζεο ην έηνο πνπ ν Κνιφκβνο αλαθάιπςε ηελ Ακεξηθή. Ζ πνιηηηθή νληφηεηα ηεο κνπζνπικαληθήο Αλδαινπζίαο ηειείσζε κελ ην 1492, αιιά θαηά ην δηάζηεκα ησλ 781 εηψλ ηεο αξαβηθήο θπξηαξρίαο ν ηζιακηθφο πνιηηηζκφο πέηπρε λα αθήζεη ηα ζεκάδηα ηνπ ζηελ ρξηζηηαληθή Δπξψπε. Δίλαη αθφκα ηδηαίηεξα νξαηφο ζηελ ζεκεξηλή Ηζπαλία, φπνπ ηα αλάθηνξα, νη θήπνη, ηα ηεκέλε, ηα θάζηξα, αιιά θαη νλφκαηα, ηξαγνχδνηα, ρνξνί θαη έζηκα παξακέλνπλ γηα λα ζπκίδνπλ έλα ζεκαληηθφ θνκκάηη ηεο ηζηνξίαο ηεο Ηβεξηθήο. Ζ απψιεηα ηεο Ηζπαλίαο (ηεο αξαβηθήο Al-Andalus) εμαθνινπζεί αθφκα θαη ζήκεξα λα είλαη κηα πηθξή αλάκλεζε γηα ηνπο κνπζνπικάλνπο.

257

΢ηηο 2 Ηαλνπαξίνπ 1492 ε Ηζαβέιια θαη ν Φεξδηλάλδνο κπήθαλ ζηελ πφιε, παξέιαβαλ ηα θιεηδηά ηεο απφ ηνλ ηειεπηαίν Άξαβα ππεξαζπηζηή ηεο ηνλ Μπμαιπκηίθ θαη κεηέηξεςαλ ην κεγαινπξεπέο ηέκελνο ηεο Γξαλάδαο ζε εθθιεζία. Ζ ζπλζήθε παξάδνζεο πξνέβιεπε ζεβαζκφ ησλ ζξεζθεπηηθψλ δηθαησκάησλ ησλ θαηνίθσλ ηεο – πξάγκα πνπ δελ θξάηεζε πνιχ. Πνιχ ζχληνκα μεθίλεζε κηα επηρείξεζε «εζλνθάζαξζεο», δειαδή ηεο δεκηνπξγίαο ελφο εληαίνπ ζξεζθεπηηθά θαη θπιεηηθά ηζπαληθνχ έζλνπο. Έλα βαζηιηθφ δηάηαγκα ηεο 31εο Μαξηίνπ 1492, έδηλε εληνιή ζε φινπο ηνπο Δβξαίνπο ηεο ρψξαο, αλεμαξηήησο ειηθίαο, λα εγθαηαιείςνπλ ηελ Ηζπαλία σο ην ηέινπο Ηνπιίνπ. Μπνξνχζαλ λα πάξνπλ καδί ηνπο ηελ θηλεηή πεξηνπζία εθηφο – θπζηθά – απφ ρξπζφ, άξγπξν, πνιχηηκνπο ιίζνπο θαη ρξήκαηα!. Οη Δβξαίνη εγθαηαιείπνπλ ηελ Ηζπαλία (1492) Μεηά απφ απηά, φινη νη Δβξαίνη εγθαηέιεηςαλ εθφληεο-άθνληεο ηελ ρψξα πξνο δηάθνξεο θαηεπζχλζεηο φπσο, ζηελ κνπζνπικαληθή βφξεηα Αθξηθή θαη ζε ιίγα ρξηζηηαληθά επξσπατθά θξάηε. Ο κεγαιχηεξνο φκσο αξηζκφο – πάλσ απφ ηνπο κηζνχο - έγηλε δεθηφο ζηηο πφιεηο ηεο Οζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο Θεζζαινλίθε θαη Κσλζηαληηλνχπνιε, κεηά απφ απφθαζε ηνπ Οζσκαλνχ ζνπιηάλνπ Βαβζαγήη Β’, ν νπνίνο ηνπο δέρζεθε, ηνπο παξέζρε ζηέγαζε, πεξίζαιςε θαη ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία. Απφ ηφηε ε Θεζζαινλίθε είρε (σο ηελ Γεξκαληθή θαηνρή 1941-44) ηελ κεγαιχηεξε εβξατθή θνηλφηεηα ησλ Βαιθαλίσλ θαη κηα απφ ηηο κεγαιχηεξεο ηεο Δπξψπεο. Σν ίδην πεξίπνπ ζπλέβε θαη κε ηνλ κνπζνπικαληθφ πιεζπζκφ. Τπνρξεψζεθε λα επηιέμεη ηνλ πξνζειπηηζκφ ζηνλ ρξηζηηαληζκφ ή ηελ απηνεμνξία. Δθαηνληάδεο ρηιηάδεο κνπζνπικάλνη έθπγαλ καδηθά γηα ηηο ρψξεο ηεο βφξεηαο Αθξηθήο.

258

15. Οη ΢ηαπξνθνξίεο Οη ΢ηαπξνθνξίεο ήηαλ ε αηηία λα γλσξίζνπλ νη Δπξσπαίνη φρη κφλν ηε βπδαληηλή, αιιά θαη ηελ ηζιακηθή ηέρλε θαη λα έξζνπλ ζε επαθή κε ηηο πξνεγκέλεο επηζηεκνληθέο γλψζεηο ησλ αξαβηθψλ ιαψλ. Σφηε άξρηζαλ δεηιά-δεηιά λα εκθαλίδνληαη νη πξψηνη ζεκαληηθνί ινγνηέρλεο, πνηεηέο, δσγξάθνη, κηθξνγξάθνη θαη άιινη θαιιηηέρλεο, πνπ έβαιαλ ηηο βάζεηο γηα ηελ επεξρφκελε έθξεμε ησλ Σερλψλ θαη ησλ Δπηζηεκψλ ηεο Αλαγέλλεζεο πνπ αθνινχζεζε. Ξέξνπκε ηψξα φηη απφ ηνπο Άξαβεο νη Δπξσπαίνη πήξαλ θαη ηηο γλψζεηο ηνπο ζρεηηθά κε ηελ ειιεληθή θηινζνθία, ηηο επηζηήκεο θαη ηηο ηέρλεο. Μειεηεηέο ηνπ Αξηζηνηέιε, ηνπ Πιάησλα, ηνπ Πηνιεκαίνπ Κιαχδηνπ, ηνπ Ηππνθξάηε, ηνπ Γηνζθνπξίδε, ηνπ Δπθιείδε θαη πνιιψλ άιισλ μεθχηξσλαλ ζρεδφλ ζε θάζε πφιε θαη παλεπηζηήκην ηεο επείξνπ. Ο Αιπ Αζιάλ ηαπεηλψλεη ηνλ Ρσκαλφ Μεηά ηελ ηαπεηλσηηθή ήηηα ηνπ απηνθξάηνξα ηνπ Βπδαληίνπ Ρςιακμφ Γζμβέκδ ην 1071 ζην Μαηδηθέξη απφ ηνπο ΢ειηδνχθνπο Σνχξθνπο ηνπ Αιπ Αξζιάλ35 (Alp Arslan, 1029–1072), νη νπνίνη έθηαζαλ κέρξη ηε Νίθαηα ηεο Βηζπλίαο, ήηαλ θαλεξφ φηη ν κεγαιχηεξνο θίλδπλνο γηα ηελ Γχζε δελ ήηαλ πιένλ νη Άξαβεο (αλ θαη θαηείραλ αθφκα ην ζεκαληηθφ ηκήκα ηεο Ηζπαλίαο), αιιά νη Σνχξθνη. Οη ηειεπηαίνη είραλ δεκηνπξγήζεη κηα ηεξάζηηα απηνθξαηνξία πνπ μεθηλνχζε απφ ηε Μπνπράξα ηεο Κεληξηθήο Αζίαο θαη έθηαλε σο ηελ Μηθξά Αζία θαη ηελ Ηεξνπζαιήκ. Ζ θαηάιεςε ηεο Ηεξνπζαιήκ απφ ηνπο ΢ειηδνχθνπο ήηαλ ε αθνξκή γηα ηελ έλαξμε ησλ ΢ηαπξνθνξηψλ. Χο ηφηε ην πξνζθχλεκα ζηνπο Αγίνπο Σφπνπο απφ ηνπο ρξηζηηαλνχο, ήηαλ κηα παξάδνζε εμαγληζκνχ, Ο Αιπ Αξζιάλ (ην φλνκά ηνπ ζεκαίλεη «γελλαίν ιηνληάξη») ήηαλ ΢ειηδνχθνο Σνχξθνο ζνπιηάλνο ηνπ Ηξάθ θαη ηεο Πεξζίαο. Καηάθεξε λα επεθηείλεη ην θξάηνο ηνπ θαηαθηψληαο ηε ΢πξία, ηελ Αξκελία θαη κεγάιν κέξνο ηεο Μηθξάο Αζίαο. 35

259

πνπ θξαηνχζε απφ ηνλ 7ν αηψλα θαη γηλφηαλ ρσξίο πξνζθφκκαηα απφ ηνπο Άξαβεο, πνπ θαηείραλ ηελ Παιαηζηίλε. Σα αίηηα ηεο έλαξμεο ησλ ζηαπξνθνξηψλ ήηαλ αζθαιψο πεξηζζφηεξν νηθνλνκηθά θαη πνιηηηθά παξά ζξεζθεπηηθά. Οη ρψξεο ηεο Αλαηνιήο (θαη ην Βπδάληην), ήηαλ πξνεγκέλεο πνιηηηζηηθά θαη νηθνλνκηθά, ην εκπφξην αλζνχζε θαη νη ιανί ηνπο είραλ πνιχ πςειφηεξν βηνηηθφ επίπεδν απφ απηφ ησλ επξσπατθψλ ιαψλ, ηνπο νπνίνπο βαζάληδαλ ε θηψρεηα, ε πείλα, ν ζθνηαδηζκφο, ε Ηεξά Δμέηαζε, ε άγλνηα, νη πξνιήςεηο, νη αξξψζηηεο, ν ππεξπιεζπζκφο θαη ε έιιεηςε αθφκα θαη ζηνηρεησδψλ ζπλζεθψλ πγηεηλήο θαη αζθάιεηαο. Ήηαλ ινηπφλ αλαγθαία ε κεηαθίλεζε κεγάισλ ηκεκάησλ ηνπ πιεζπζκνχ πξνο πινπζηφηεξεο ρψξεο (φπσο γίλεηαη ζήκεξα κε ηηο κεηαθηλήζεηο ησλ νηθνλνκηθψλ κεηαλαζηψλ). Ζ ΢χλνδνο ηεο Κιεξκφλ ΢ηα ηέιε ηνπ 11νπ αηψλα, ν Πάπαξ Οοναακυξ Β’ (1040-99) απνθάζηζε λα θεξχμεη ηεξφ πφιεκν θαηά ησλ κνπζνπικάλσλ πνπ θαηείραλ ηνπο Αγίνπο Σφπνπο. Σα θίλεηξα γηα φπνηνλ ζα ζπκκεηείρε ζηελ ζηαπξνθνξία ήηαλ ζεκαληηθά, φπσο ζα δνχκε παξαθάησ. Σν 1095 ν πάπαο ζπλεθάιεζε εθθιεζηαζηηθή ζχλνδν ζηελ Κιεξκφλ ηεο Γαιιίαο. Δθεί ηελ 27 Ννεκβξίνπ, ν Οπξβαλφο αλεβαζκέλνο ζε κηα εμέδξα εθθψλεζε ελψπηνλ πνιππιεζνχο αθξναηεξίνπ αξρφλησλ, θιεξηθψλ θαη ιανχ έλα ζπλαξπαζηηθφ ιφγν, πνπ έκειιε λα ζεκαδέςεη ηε πνξεία ηεο Δπξψπεο θαη ηεο Μέζεο Αλαηνιήο γηα ηνπο επφκελνπο αηψλεο. Αθνχ εμηζηφξεζε πψο νη ΢ειηδνχθνη Σνχξθνη είραλ θαηαιάβεη ηνπο Αγίνπο Σφπνπο, κίαηλαλ ηα ρξηζηηαληθά ηεξά θαη εκπφδηδαλ ηνπο πξνζθπλεηέο λα πάλε ζηελ Ηεξνπζαιήκ, θάιεζε ηα ρξηζηηαληθά θξάηε θαη ην ιαφ λα ελσζνχλ ζε ηεξφ πφιεκν θαηά ησλ «απίζησλ» γηα ηελ αλάθηεζε ηεο Ηεξνπζαιήκ. Ο πφιεκνο θεξχρηεθε ζην «φλνκα ηνπ Θενχ» θαη, ζχκθσλα κε ηα ιεγφκελα ηνπ πάπα, ν ζηαπξνθφξνο κε ηε ζπκκεηνρή ηνπ θαη κφλν ζηνλ πφιεκν θαη ηε ζθαγή, (ε νπνία ινγαξηαδφηαλ ζαλ πξάμε επιάβεηαο), ζα 260

πήγαηλε ζηνλ Παξάδεηζν θαη ζα θέξδηδε κηα ζέζε ζην πιεπξφ ηνπ Κπξίνπ, γηαηί ζα έπαηξλε άθεζε γηα φια ηα ακαξηήκαηα πνπ είρε ήδε δηαπξάμεη. Δπίζεο, γηα πηζαλά κειινληηθά αδηθήκαηα, αθφκα θαη γηα θφλνπο, ν ζηαπξνθφξνο ζα θξηλφηαλ απφ εθθιεζηαζηηθά θαη φρη απφ θνζκηθά δηθαζηήξηα. Αθφκα ν πάπαο πξφζθεξε θαη επίγεηεο επηβξαβεχζεηο. Ο «πνιεκηζηήο ηνπ Θενχ» κπνξνχζε λα γίλεη ηδηνθηήηεο ηεο γεο πνπ θαηαιάκβαλε, θεξδίδνληαο ηίηινπο ηδηνθηεζίαο θαη επγελείαο. Δπίζεο ζα ζπκκεηείρε ζηελ δηαλνκή ησλ ιαθχξσλ. πνπ ζα άξπαδαλ απφ ηηο πινχζηεο πεξηνρέο ηεο Μηθξάο Αζίαο θαη ηεο Παιαηζηίλεο. Ο ιφγνο ηνπ πάπα έγηλε δεθηφο κε ελζνπζηαζκφ θαη κε θξαπγέο είκαζ εέθδια Θεμφ θαη ζηδκ Ηενμοζαθήι. Κηλεηνπνηήζεθαλ εγεκφλεο, επγελείο, θιεξηθνί θαη ιαφο απ’ φιε ηελ Δπξψπε. Έηζη μεθίλεζε ε Πνχηδ ΢ηαονμθμνία, κηα απφ ηηο ειάρηζηεο πνπ πέηπραλ ηνλ ζθνπφ ηνπο. Σνλ Ηνχλην ηνπ 1099 νη ζηαπξνθφξνη κπήθαλ ζηελ Ηεξνπζαιήκ, ηελ ιεειάηεζαλ, έζθαμαλ - αδηαθξίησο ζξεζθεχκαηνο - ηνπο πεξηζζφηεξνπο θαηνίθνπο ηεο θαη ίδξπζαλ ην Φξαγθηθφ βαζίιεην ηεο Ηεξνπζαιήκ. Αθνινχζεζαλ αξθεηέο άιιεο ζηαπξνθνξίεο. Ο πάπαο Οπξβαλφο πέζαλε δπν εβδνκάδεο κεηά ηελ θαηάιεςε, πξηλ φκσο κάζεη ην γεγνλφο ηεο «απειεπζέξσζεο» ηεο Ηεξνπζαιήκ, ηνπ νπνίνπ ν ίδηνο ήηαλ ν εκπλεπζηήο θαη πξσηαγσληζηήο. Σφηε νη εηδήζεηο έθζαλαλ πνιχ αξγά! Ζ ΢ηαπξνθνξία ησλ Φησρψλ

Ζ Πξψηε ΢ηαπξνθνξία: Σν πξψην θχκα ησλ ζηαπξνθφξσλ ήηαλ έλα απείζαξρν ζπλνλζχιεπκα απφ Γεξκαλνχο θπξίσο, αιιά θαη άιινπο Δπξσπαίνπο πνιίηεο, ζηελ πιεηνςεθία ηνπο θησρνχο θαη εμαζιησκέλνπο, ηνπο νπνίνπο είρε μεζεθψζεη έλαο κνλαρφο ν Πέηνμξ μ Δνδιίηδξ. Ήηαλ ε ιεγφκελε ΢ηαονμθμνία ηςκ Φηςπχκ. ΢ηε πνξεία ηνπο πξνο ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε ιεειαηνχζαλ ηα εβξατθά γθέην ησλ πφιεσλ πνπ ζπλαληνχζαλ. Ο απηνθξάηνξαο Αθέλζμξ Α’ Κμικδκυξ βηάζηεθε λα δηεπθνιχλεη ηνλ αζχληαρην απηφ ζπξθεηφ λα πεξάζεη ζηε Μ. Αζία, φπνπ ηνπο πεξίκελαλ νη ΢ειηδνχθνη πνπ ηνπο θαηάζθαμαλ θνληά ζηε Νίθαηα. 261

Αθνινχζεζε ην δεχηεξν, νξγαλσκέλν απηή ην θνξά, θχκα κε επηθεθαιήο θενπδάξρεο φπσο ν Βαθδμοίκμξ ηδξ Φθάκδναξ, μ Ρατιυκδμξ ηδξ Σμοθμφγδξ ηαζ μ Γμδεθνείδμξ κηε Μπμοβζυκ. Έθζαζαλ ζηελ Κσλζηαληηλνχπνιε ηα Υξηζηνχγελλα ηνπ 1096. Απηή ηε θνξά ν Αιέμηνο, πξηλ ηνπο βνεζήζεη λα πεξάζνπλ ην Βφζπνξν, ηνπο ππνρξέσζε λα ζπκθσλήζνπλ φηη ηα εδάθε πνπ ζα θαηαιάκβαλαλ ζα αλήθαλ ζηε βπδαληηλή απηνθξαηνξία θαη νη ίδηνη ζα ήηαλ ππνηειείο ηνπ. Ο ζηδεξφθξαθηνο ζηξαηφο πξνρψξεζε θαηαιακβάλνληαο ηηο πφιεηο ηεο Μηθξάο Αζίαο κε άλεζε. Ζ Αληηφρεηα αληηζηάζεθε επί εθηά κήλεο θαη φηαλ ε πφιε έπεζε ζηα ρέξηα ηνπο, ηνλ Ηνχλην ηνπ 1098, αθνινχζεζε αλειέεηε ζθαγή ησλ θαηνίθσλ ηεο, αλεμαξηήησο ζξεζθεχκαηνο. Σελ ίδηα ρξνληά, νη Φαηηκίδεο ηεο Αηγχπηνπ είραλ αλαθηήζεη ηελ Ηεξνπζαιήκ απφ ηνπο Σνχξθνπο. Οη ζηαπξνθφξνη πνιηφξθεζαλ ηελ Ηεξή Πφιε θαη ζηηο 14 Ηνπιίνπ 1099, κπήθαλ κέζα έζθαμαλ ηνπο Άξαβεο πνπ είραλ θαηαθχγεη ζηα ηδακηά ηνπο, έθαςαλ ηνπο Δβξαίνπο θαη ιεειάηεζαλ ηελ πφιε. Ζ ζθαγή ησλ Δβξαίσλ ηεο Ηεξνπζαιήκ ην 1099 Οη Λαηίλνη ίδξπζαλ ην Βαζίθεζμ ηδξ Ηενμοζαθήι, κε πξψην βαζηιηά ηνλ Γμδεθνείδμ, ν νπνίνο φκσο πξνηίκεζε ηνλ ηίηιν ηνπ Πνμζηάηδ ημο Πακαβίμο Σάθμο. Γηνξίζηεθε θαζνιηθφο Παηξηάξρεο θαη ν νξζφδνμνο θιήξνο παξακεξίζηεθε. Ηδξχζεθαλ άιια δπν θξαγθηθά θξάηε, ηεο Έδεζζαο θαη ηεο Αληηφρεηαο θαη αξθεηά εκηαλεμάξηεηα θένπδα. Μεηά απφ έλα ρξφλν ν Γνδεθξείδνο πέζαλε θαη βαζηιηάο αλαθεξχρηεθε ν Βαθδμοίκμξ Α’. Οη κνπζνπικάλνη αληηδξνχζαλ ζπλερψο θαη πξνζπαζνχζαλ κε ζπλερείο επηζέζεηο λα πεξηνξίζνπλ ηνπο Λαηίλνπο εηζβνιείο. Σν 1146 ν ΢ειηδνχθνο εκίξεο ηεο ΢πξίαο Νμονεκηίκ θαηέιαβε ηελ Έδεζζα ζθάδνληαο (φπσο ήηαλ πιένλ ζπλήζεηα) φινπο ηνπο θαηνίθνπο ηεο πφιεο. Γηα 45 ρξφληα φιε ε πεξηνρή ζπαξαζζφηαλ απφ ζπγθξνχζεηο Λαηίλσλ, Σνχξθσλ, Αξάβσλ θαη Βπδαληηλψλ θαη απφ λέα θχκαηα ζηαπξνθφξσλ, πνπ ήζειαλ θη απηνί λα ζπκκεηάζρνπλ ζηηο ιεειαζίεο θαη ηνλ πινπηηζκφ. 262

Ζ Γεχηεξε ΢ηαπξνθνξία: Ζ πηψζε ηεο Έδεζζαο θαη ε δχζθνιε ζέζε ησλ θξαγθηθψλ θξαηψλ Παιαηζηίλεο θαη ΢πξίαο, ππνρξέσζαλ ηνλ πάπα Δοβέκζμ Γ’ λα δεηήζεη ην 1145 απφ ηνπο εγεκφλεο ηεο Γαιιίαο Λμοδμαίημ Ε’ θαη ηεο Γεξκαλίαο Κμννάδμ Γ’ λα ζπκκεηάζρνπλ νη ίδηνη ζε κηα λέα ζηαπξνθνξία. Πξάγκαηη ν Κνξξάδνο ηέζεθε επηθεθαιήο ζεκαληηθήο ζηξαηηάο, αιιά ζην Γνξχιαην ηεο Μ. Αζίαο έπεζε ζε ελέδξα ησλ Σνχξθσλ θαη ν ζηξαηφο ηνπ δηαιχζεθε άηαθηα. Ο Λνπδνβίθνο κε ην δηθφ ηνπ ζηξάηεπκα έθηαζε ζηε Μηθξά Αζία, ελψζεθε κε ηα ππνιείκκαηα ηνπ ζηξαηνχ ηνπ Κνξξάδνπ θαη ηνλ Ηνχλην ηνπ 1148 νη δπν κνλάξρεο θαη ν βαζηιηάο ηεο Ηεξνπζαιήκ Βαθδμοίκμξ Γ’ απνθάζηζαλ λα εθζηξαηεχζνπλ θαηά ηεο Γακαζθνχ ηελ νπνία ππεξάζπηδε ν Ννπξεληίλ. ΋ηαλ ε πνιηνξθία απέηπρε, ην ζηαπξνθνξηθφ ζηξάηεπκα δηαιχζεθε θαη νη δπν εγεκφλεο επέζηξεςαλ άδνμα πίζσ. Δλ ησ κεηαμχ, ν βεδίξεο ηνπ Ννπξεληίλ, ν ΢ηξθνχρ, είρε θαηαιάβεη ηελ Αίγππην ησλ Φαηηκηδψλ θαη ην 1169, ν αληςηφο ηνπ ΢αθακηίκ αλαθεξχρζεθε εγεκφλαο, ίδξπζε ηε δοκαζηεία ηςκ Αβζμοαζδχκ θαη κεηά ην ζάλαην ηνπ Ννπξεληίλ έγηλε ΢νπιηάλνο ηεο ΢πξίαο θαη ηεο Αηγχπηνπ. ΢αιαληίλ θαη Ρηράξδνο Σν 1187 ν ΢αιαληίλ θαηέιαβε ηελ Ηεξνπζαιήκ θαη επέηξεςε ζηνπο εηηεκέλνπο ζηαπξνθφξνπο θαη ζην ιαφ ηεο πφιεο λα θχγνπλ ρσξίο λα ηνπο πεηξάμεη. Ζ Σνίηδ ΢ηαονμθμνία: Ζ πηψζε ηεο Ηεξνπζαιήκ έθαλε κεγάιε αίζζεζε ζηελ Δπξψπε. Ο Πάπαξ Γνδβυνζμξ Ζ’ θάιεζε ηνπο Δπξσπαίνπο ζε κηα λέα ζηαπξνθνξία. Πξψηνο μεθίλεζε ν Φνεζδενίημξ Βαναανυζαξ ηεο Γεξκαλίαο ην 1189. Πξνρψξεζε ληθεθφξα σο ηελ Κηιηθία, αιιά εθεί ν Γεξκαλφο βαζηιηάο ζηελ πξνζπάζεηά ηνπ λα δηαζρίζεη έθηππνο έλα πνηάκη πλίγεθε θαη ν ζηξαηφο ηνπ επέζηξεςε άδνμα ζηελ παηξίδα. Οη βαζηιείο ηεο Αγγιίαο Ρζπάνδμξ Α’ (γλσζηφο θαη σο Λεμκηυηανδμξ) θαη ηεο Γαιιίαο Φίθζππμξ Αφβμοζημξ έθζαζαλ ζηελ Παιαηζηίλε (ζηε δηαδξνκή ν Ρηράξδνο θπξίεπζε ηελ Κχπξν) θαη ηνλ Ηνχιην ηνπ 1191 θαηέιαβαλ ηελ Άθξα θαη έζθαμαλ – σο ζπλήζσο - φινπο ηνπο κνπζνπικάλνπο θαηνίθνπο ηεο. Ο Φίιηππνο επέζηξεςε ζηε Γαιιία, αιιά 263

ν Ρηράξδνο ζπλέρηζε ηηο ερζξνπξαμίεο κε ηνλ ΢αθακηίκ. ΋πσο είπακε, ππάξρνπλ πνιινί ζξχινη ζρεηηθνί κε ηελ εθηίκεζε θαη ηνλ αιιεινζεβαζκφ ησλ δπν απηψλ αληηπάισλ, πνπ ηήξεζαλ ηνπο θαλφλεο ηεο ηππνζχλεο, φπσο ήηαλ απνδεθηνί ηφηε. ΋ηαλ ν ΢αιαληίλ ζπκθψλεζε κε ηνλ Ρηράξδν φηη ζα επέηξεπε ζηνπο ρξηζηηαλνχο λα εηζέξρνληαη ειεχζεξα ζηελ Ηεξνπζαιήκ γηα πξνζθχλεκα, ν ηειεπηαίνο επέζηξεςε ζηελ Αγγιία. Ζ Σεηάνηδ ΢ηαονμθμνία: Ο πάπαο Ηκκμηέκηζμξ Γ’ (1161-1216) αλέιαβε ηελ πξσηνβνπιία γηα κηα λέα ζηαπξνθνξία ην 1199. Σν Απξίιην ηνπ 2002 νη ζηαπξνθφξνη είραλ ζπγθεληξσζεί ζηε Βελεηία, ε νπνία – σο ε κεγάιε λαπηηθή δχλακε ηεο επνρήο - είρε αλαιάβεη λα ηνπο κεηαθέξεη έλαληη αδξάο ακνηβήο. ΋κσο ν ζηξαηφο ησλ ζηαπξνθφξσλ ήηαλ κηθξφηεξνο ηνπ αλακελνκέλνπ θαη νη εγέηεο ηνπο αδπλαηνχζαλ λα θαηαβάινπλ ην ηίκεκα. Ζ άισζε ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο Έηζη ζπκθσλήζεθε κε ηνλ Βελεηφ δφγε Δκνίημ Γάκδμθμ (1107-1205) λα εθζηξαηεχζνπλ θαηά ηεο δαικαηηθήο πφιεο Εάξα, πνπ βξηζθφηαλ ππφ ηνλ έιεγρν ηνπ βαζηιηά ηεο Οπγγαξίαο θαη απφ ηα ιάθπξα λα εμνηθνλνκεζνχλ ηα έμνδα ηεο ζηαπξνθνξίαο. ΋λησο θαηέιαβαλ θαη ιεειάηεζαλ ηε Εάξα, παξά ηεο αληηξξήζεηο ηνπ πάπα, επεηδή ε Εάξα ήηαλ ρξηζηηαληθή πφιε. Δθεί έθζαζε ην 1202 ν Αθέλζμξ Άββεθμξ, (γηνο ηνπ απηνθξάηνξα ηνπ Βπδαληίνπ Ηζαάθηνπ, πνπ είρε εθζξνληζηεί θαη ηπθισζεί απφ ηνλ αδειθφ ηνπ Αθέλζμ Γ’), ν νπνίνο πξφηεηλε ζηνπο ζηαπξνθφξνπο λα ηνλ βνεζήζνπλ λα θαηαιάβεη ην ζξφλν ηνπ παηέξα ηνπ κε αληάιιαγκα ηε ζπκκεηνρή ηνπ Βπδαληίνπ ζηε ζηαπξνθνξία, ηελ ππνηαγή ηεο Αλαηνιηθήο Δθθιεζίαο ζηε Ρψκε θαη ηελ θαηαβνιή κεγάινπ πνζνχ. Πξάγκαηη ν ζηαπξνθνξηθφο ζηφινο έθηαζε ζηελ Κσλζηαληηλνχπνιε, ν ζθεηεξηζηήο Αιέμηνο Γ’ εγθαηέιεηςε ηελ Πφιε παίξλνληαο καδί ηνπ θαη ην απηνθξαηνξηθφ ηακείν θαη ν Ηζαάθηνο κε ην γην ηνπ Αθέλζμ Γ’ αλαθεξχρζεθαλ ζπλαπηνθξάηνξεο. ΋κσο ν ιαφο ηεο Πφιεο εμεγέξζεθε, γηαηί αληηδξνχζε ζηε βαξηά θνξνινγία πνπ ηνπ επηβιήζεθε πξνθεηκέλνπ 264

λα καδεπηεί ην ηεξάζηην πνζφ πνπ έπξεπε λα θαηαβιεζεί ζηνπο Λαηίλνπο, αιιά θαη ζηελ ππνηαγή ηνπ ζηελ παπηθή εμνπζία. Αλαθήξπμε λέν απηνθξάηνξα ηνλ Αθέλζμ Δ’ Μμφνηγμοθθμ, ν νπνίνο θπιάθηζε ηνλ Ηζαάθην θαη δηέηαμε λα ζηξαγγαιίζνπλ ηνλ Αιέμην Γ’. Οη ζηαπξνθφξνη αληέδξαζαλ ζηε δνινθνλία ηνπ θίινπ θαη ζπκκάρνπ ηνπο Αιέμηνπ Γ’ θαη ζηηο 12 Απξηιίνπ 1204 θαηέιαβαλ ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε. Οη ιεειαζίεο θαη νη ζθαγέο πνπ επαθνινχζεζαλ ήηαλ άγξηεο. Ζ Βπδαληηλή απηνθξαηνξία θαηαιχζεθε θαη νη εηζβνιείο εμέιεμαλ σο απηνθξάηνξα ηνπ λενζχζηαηνπ ιαηηληθνχ βπδαληηλνχ θξάηνπο, ηνλ Βαθδμοίκμ ηδξ Φθάκδναξ. Ζ ζηαπξνθνξία θαηά ησλ ‘απίζησλ’ θαηέιεμε ζηελ θαηάιεςε ελφο κεγάινπ ρξηζηηαληθνχ θξάηνπο. Αλ θαη νη Βπδαληηλνί αλαθαηέιαβαλ ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε ην 1261, ε απηνθξαηνξία είρε πιένλ απνδπλακσζεί θαη είρε ράζεη ηελ παιηά ηεο ηζρχ θαη αίγιε. Ζ ΢ηαπξνθνξία ησλ Παηδηψλ: Σν 1212, δπν παξφκνηα θηλήκαηα έγηλαλ ζηε Γεξκαλία θαη ηε Γαιιία, κε πξσηαγσληζηέο λεαξνχο, πνπ είδαλ φξακα κε ηνλ Ηεζνχ λα ηνπο θαιεί λα εγεζνχλ ζηαπξνθνξίαο κε παηδηά, γηα ηελ απειεπζέξσζε ηεο Ηεξνπζαιήκ. Ζ ΢ηαπξνθνξία ησλ Παηδηψλ ΢ηελ πξψηε πεξίπησζε, έλαο λένο Γεξκαλφο βνζθφο ν Νηθφιαο, ηέζεθε επηθεθαιήο κηα ζηξαηηάο λεαξψλ, πνπ πέξαζαλ ηηο Άιπεηο θαη έθηαζαλ ζηε Γέλνβα. Δθεί κάηαηα πεξίκελαλ λα αλνίμνπλ ηα λεξά (φπσο ηνπο είρε ππνζρεζεί ν Νηθφιαο) θαη λα θαλεί δξφκνο, πνπ ζα ηνπο βνεζνχζε λα κεηαβνχλ νδηθψο ζηελ Παιαηζηίλε. Κάκπνζνη γχξηζαλ πίζσ θαη θάπνηνη άιινη πήγαλ κέρξη ηε Μαζζαιία, φπνπ πηζαλφηαηα πνπιήζεθαλ σο δνχινη ζηα ζθιαβνπάδαξα . ΢ηε δεχηεξε έλαο άιινο λεαξφο, ν Γάιινο βνζθφο ΢ηέθαλνο, ηζρπξίζηεθε φηη κεηέθεξε έλα γξάκκα ηνπ Ηεζνχ πξνο ηνλ βαζηιηά ηεο Γαιιίαο. Καηάθεξε λα ζπγθεληξψζεη έλα πιήζνο 20.000 λεαξψλ, ηνπο νδήγεζε ζηε Μαζζαιία. φπνπ επηβηβάζηεθαλ ζε πινία γηα ηελ Παιαηζηίλε. ΋κσο νη πινηνθηήηεο ηνπο νδήγεζαλ ζηα ζθιαβνπάδαξα, απ’ φπνπ ειάρηζηνη μαλαγχξηζαλ πίζσ. 265

Ζ Πέκπηε ΢ηαπξνθνξία: Σν 1217 ν βαζηιηάο ηεο Οπγγαξίαο Ακδνέαξ ηέζεθε επηθεθαιήο κηαο ζηξαηηάο απφ Οχγγξνπο θαη Γεξκαλνχο, έθηαζε κέρξη ηελ Άθξα θαη γχξηζε πίζσ ζηελ παηξίδα ηνπ αθήλνληαο αθέθαιν ην ζηξαηφ ηνπ. Σν 1218 κηα άιιε ζηξαηηά Γεξκαλψλ έθηαζε ζηελ Παιαηζηίλε, ελψζεθε κε ηνπο Οχγγξνπο ηνπ Αλδξέα θαη επηηέζεθαλ ζηελ Αίγππην. Δθεί θαηέιαβαλ ηε Γακηέηε, αιιά νη κεηαμχ ηνπο πξνζηξηβέο θαη ν θίλδπλνο λα ηνπο απνθφςεη ν Αηγχπηηνο ΢νπιηάλνο, ηνπο αλάγθαζε λα επηζηξέςνπλ άδνμα πίζσ ζηελ Δπξψπε. Ζ Αικπηγθελζηαλή ΢ηαπξνθνξία: Σνλ 12ν θαη ηνλ 13ν αηψλα, ζηελ πεξηνρή Λαγθεληφθ ηεο ΝΓ Γαιιίαο (εθεί βξίζθεηαη θαη ε πφιε Αικπί απφ ηελ νπνία πήξε ην φλνκά ηεο ε ζηαπξνθνξία) είρε ηζρπξνπνηεζεί έλα ζξεζθεπηηθφ θίλεκα, πνπ είρε απνθηήζεη ρηιηάδεο νπαδνχο. Απηνί ήηαλ νη Καεανμί νη νπνίνη κεηαμχ ησλ άιισλ δελ δέρνληαλ ηελ εθθιεζηαζηηθή ηεξαξρία, απέξξηπηαλ ηελ θξενθαγία θαη ηελ Παιαηά Γηαζήθε, δελ αλαγλψξηδαλ δηάθξηζε κεηαμχ αλδξψλ θαη γπλαηθψλ, ζεσξνχζαλ ηνλ Ηεζνχ απιφ άγγειν θαη φρη ζεφ θαη θαπηεξίαδαλ ηε δηαθζνξά, ηελ απιεζηία, ηε ιαγλεία θαη ηνλ πινπηηζκφ ησλ θιεξηθψλ. Οκαδηθή εμφλησζε Καζαξψλ Ζ Καζνιηθή Δθθιεζία αληηκεηψπηζε ηνπ Καζαξνχο σο απνζηάηεο θαη αηξεηηθνχο θαη ην 1209, ν Πάπαο Ηκκμηέκηζμξ Γ’ θήξπμε ζηαπξνθνξία ελαληίνλ ηνπο. Ο βαζηιηάο ηεο Γαιιίαο Λμοδμαίημξ Θ’ εμαπέιπζε ζθιεξνχο δησγκνχο θαη άγξηεο ζθαγέο πνπ θάληαδαλ απάλζξσπεο αθφκα θαη γηα ηα κέηξα ηνπ Μεζαίσλα. Υαξαθηεξηζηηθή είλαη ε πεξίπησζε ηεο πηψζεο ζηα ρέξηα ησλ ζηαπξνθφξσλ κεηά απφ πνιηνξθία, ηεο πφιεο Μπεδηέ. ΋ηαλ ν ιεγάηνο ηνπ Πάπα, ν Ανκχ-Αιμνφ, ξσηήζεθε πψο ζα μερσξίζνπλ ηνπο πηζηνχο θαζνιηθνχο απφ ηνπο αηξεηηθνχο θαηνίθνπο ηεο πφιεο, απηφο έδσζε ηε πην θπληθή απάληεζε ζηελ ηζηνξία ηεο Δθθιεζίαο: ΢ημηχζηε ημοξ υθμοξ! Ο Θευξ ιπμνεί κα λεπςνίζεζ ημοξ δζημφξ ημο (!). Γέθα πέληε ρηιηάδεο γπλαίθεο, παηδηά θαη άιινη άκαρνη εμνληψζεθαλ. 266

Οη Καζαξνί αληηζηάζεθαλ απεγλσζκέλα γηα πνιιά ρξφληα. Γηα πξψηε θνξά ζηελ Σνπινχδε εθαξκφζηεθαλ νη κέζνδνη θαη δηαδηθαζίεο ηεο Ηενάξ Δλέηαζδξ. Οη θάηνηθνη νιφθιεξσλ ρσξηψλ νδεγνχληαλ ζηε ππξά θαη θαίγνληαλ δσληαλνί. Σν ηειεπηαίν ζεκείν αληίζηαζεο, ην Μνλζεγθχξ, έπεζε κεηά απφ επηάκελε πνιηνξθία θαη νη δηαθφζηνη δέθα ππεξαζπηζηέο ηνπ εμνληψζεθαλ νκαδηθά ζε κηα ηεξάζηηα ππξά. Ζ Αικπηγθελζηαλή ΢ηαπξνθνξία έπαημε ζεκαληηθφ ξφιν ζηε δεκηνπξγία ηνπ Σάγκαηνο ησλ Γνκηληθαλψλ θαη ηεο Ηενάξ Δλέηαζδξ. Ζ Έθηε ΢ηαπξνθνξία: Σν 1228 ν βαζηιηάο ηεο Γεξκαλίαο Φνεζδενίημξ Β’ απεηιήζεθε κε αθνξηζκφ απφ ηνλ Πάπα Γνδβυνζμ Θ’ θαη ππνρξεψζεθε λα ηεζεί επηθεθαιήο κηαο λέαο ΢ηαπξνθνξίαο. Ο ΢νπιηάλνο ηεο Αηγχπηνπ γηα λα απνθχγεη ηνλ πφιεκν δέρζεθε λα ηνπ παξαρσξήζεη ηελ Ηεξνπζαιήκ θαη ηνλ Φεβξνπάξην ηνπ 1229, ζην λαφ ηνπ Παλαγίνπ Σάθνπ, ν Φξεηδεξίθνο ζηέθηεθε βαζηιηάο ηεο πφιεο. ΢χληνκα φκσο έθπγε γηα ηελ παηξίδα ηνπ. Σν βαζίιεην ηεο Ηεξνπζαιήκ θαηαιχζεθε νξηζηηθά ην 1244, φηαλ ν ΢νπιηάλνο ηεο Αηγχπηνπ Αγηνχκπ ηελ θαηέιαβε, ηελ ιεειάηεζε θαη έζθαμε φζνπο ρξηζηηαλνχο δελ πξφιαβαλ λα δηαθχγνπλ. ΢χγθξνπζε ζηαπξνθφξσλ θαη κνπζνπικάλσλ

Ζ Έβδνκε ΢ηαπξνθνξία: Ο κφλνο πνπ έκεηλε πηζηφο ζην ζεζκφ ησλ ζηαπξνθνξηψλ, ν βαζηιηάο ηεο Γαιιίαο (άγηνο) Λμοδμαίημξ Θ’ έθηαζε ην 1248 ζηε Γακηέηηε ηεο Αηγχπηνπ. Σελ άλνημε ηνπ 1250 φκσο εηηήζεθε απφ ηνπο Αηγχπηηνπο θαη ηνπο Μακεινχθνπο Σνχξθνπο θαη ζπλειήθζε αηρκάισηνο. Οη ζηαπξνθφξνη θαηέβαιαλ 400.000 ρξπζά λνκίζκαηα σο ιχηξα γηα ηελ απειεπζέξσζε ηνπ βαζηιηά θαη επέζηξεςαλ άδνμα ζηε Γαιιία. Ζ Όγδνε ΢ηαπξνθνξία: Ο ίδηνο Λνπδνβίθνο μεθίλεζε ην 1270 θαη απηή ηε ζηαπξνθνξία. Απνθάζηζε λα απνβηβαζζεί ζηελ Σχληδα γηα λα βαδίζεη θαηά ηεο Αηγχπηνπ. ΋κσο εθεί κηα επηδεκία παλψιεο ζθφησζε ηνπο πεξηζζφηεξνπο ζηαπξνθφξνπο θαη καδί ηνπο θαη ην Λνπδνβίθν. 267

Ζ Έλαηε ΢ηαπξνθνξία: Ο πάπαξ Γνδβυνζμξ Η’ θήξπμε ην 1274 ηελ Έκαηδ ΢ηαονμθμνία, ε νπνία φκσο δελ πξαγκαηνπνηήζεθε πνηέ. ΋ια ηα νρπξά ησλ Λαηίλσλ ζηελ Παιαηζηίλε ζα θαηαιεθζνχλ απφ ηνπο Άξαβεο, κε ηειεπηαία ηελ Άθξα, ε νπνία έπεζε ην 1291 απφ ηνπο Μακεινχθνπο, δίλνληαο έηζη ηέινο ζηελ θαηνρή παιαηζηηληαθψλ εδαθψλ, πνπ δηήξθεζε ζρεδφλ ηξεηο αηψλεο. Μεηά ηελ πηψζε ηεο Άθξαο, ν πάπαξ Νζηυθαμξ Γ’ θήξπμε κηα λέα ζηαπξνθνξία, αιιά θαλείο δελ αληαπνθξίζεθε ζην θάιεζκά ηνπ. Ζ ηδέα ησλ ζηαπξνθνξηψλ είρε ηειεηψζεη νξηζηηθά. Αθφκα θαη φηαλ έπεζε ε Κσλζηαληηλνχπνιε θαη νη Βελεηνί θάιεζαλ ηνπο επξσπαίνπο εγεκφλεο γηα κηα λέα ζηαπξνθνξία ελ νλφκαηη ηεο θαζνιηθήο ρξηζηηαλνζχλεο, δελ ππήξμε θακηά ζεηηθή απάληεζε. Ζ επηζηξνθή ηνπ ζηαπξνθφξνπ Οη ζηαπξνθνξίεο πέξαλ απφ ηηο ιεζηείεο, ηηο ζθαγέο ηηο ιεειαζίεο θαη ηηο άιιεο βαξβαξφηεηεο ησλ πνιέκσλ είραλ θαη θαιά απνηειέζκαηα. Οη ζεηηθέο ζπλέπεηέο ηνπο ήηαλ αξθεηέο θαη ζεκαληηθέο θαη ζπλέβαιαλ ζηελ πνιηηηζηηθή αλάπηπμε ηεο Γχζεο θαη ζηηο δηεξγαζίεο ηεο Αλαγέλλεζεο. Οη αλαηνιηθνί πνιηηηζκνί, ν αξαβηθφο θαη ν βπδαληηλφο, έγηλαλ επξχηεξα γλσζηνί ζηε ζθνηεηλή κεζαησληθή Δπξψπε θαη αληίζεηα πνιινί ζεζκνί ηεο Γχζεο έγηλαλ απνδεθηνί απφ ηελ άιιε πιεπξά. Σν εκπφξην αλαπηχρζεθε θαη δεκηνπξγήζεθε ζηελ Δπξψπε κηα ξσκαιέα αζηηθή ηάμε πνπ άξρηζε λα ακθηζβεηεί ηελ ηζρχ ηνπ παπηζκνχ. Οη ζηαπξνθνξίεο επίζεο έζπεηξαλ ηελ ηδέα ηεο απνηθηαθήο επέθηαζεο ηεο Γχζεο πνπ άξρηζε κεηά απφ δπν αηψλεο. Σέινο νη απνηπρίεο ησλ ΢ηαπξνθνξηψλ επέηξεςαλ ηελ αλάπηπμε θξηηηθνχ πλεχκαηνο απέλαληη ζην ζεζκφ ηνπ πάπα θαη έβαιαλ ηέινο ζηελ θπξηαξρία ηεο Καζνιηθήο Δθθιεζίαο.

268

16. Σν ηέινο ηνπ Υξπζνχ αηψλα Οη ζηαπξνθνξίεο ησλ Δπξσπαίσλ θαη νη ζπλερείο αηκαηεξνί πφιεκνη επί πνιιέο δεθαεηίεο είραλ σο απνηέιεζκα ηελ απνδπλάκσζε θαη ηελ πνιηηηθή αζηάζεηα ζηνλ ηζιακηθφ θφζκν. Σνλ επφκελν αηψλα κηα λέα απεηιή θάλεθε, απηή ηε θνξά απφ ηελ Αλαηνιή. Ο κεγάινο θαηαθηεηήο Σγέκβηζξ Υακ (1162-1227), ίδξπζε ζε δηάζηεκα ιίγσλ εηψλ ηελ κεγαιχηεξε απηνθξαηνξία, πνπ είρε γλσξίζεη ν θφζκνο. Σν κηθξφ θαη αλππφιεπην σο ηφηε θξάηνο ησλ Μνγγφισλ, ππφ ηελ εγεζία ηνπ θαηέιαβε ηελ Μαληδνπξία, ηελ Κίλα θαη δηέιπζε ηελ απέξαληε Πεξζηθή απηνθξαηνξία. Ο Σδέλγθηο Υαλ Ο Σδέλγθηο Υαλ ζπλέρηζε ζπληξίβνληαο θάζε αληίζηαζε, θαηέιαβε ην Αθγαληζηάλ, ηε βφξεηα Ηλδία θαη ην ηζρπξφ ηζιακηθφ θξάηνο Υνξακζάξ ζηελ Κεληξηθή Αζία, ιεειάηεζε φιεο ηηο κεγάιεο πφιεηο φπσο ε Μπνπράξα, ε ΢ακαξθάλδε ε Υεξάη θαη έζθαμε αλειεψο ηνπο θαηνίθνπο ηνπο. Γελ ζηακάηεζε εθεί, ζηε ζπλέρεηα θαηέιαβε ηελ Αξκελία, ην Αδεξκπατηδάλ θαη ηε Γεσξγία θαη εηζέβαιε ζηε Ρσζία θζάλνληαο κέρξη ην Γλείπεξν. Οη αγξηφηεηεο ησλ ζηξαηησηψλ ηνπ Σδέλγθηο Υαλ έκεηλαλ ζηελ ηζηνξία. Οη Μνγγφινη θαηέζηξεθαλ φπνηεο πφιεηο αληηζηέθνληαλ θαη έζηελαλ ππξακίδεο κε ηα θεθάιηα ησλ αηρκαιψησλ. Σελ πξνέιαζε ηνπ Σδέλγθηο Υαλ ζηακάηεζε ν ζάλαηφο ηνπ. Σηο νιέζξηεο επηδξνκέο ησλ Μνγγφισλ ζπλέρηζε ν εγγνλφο ηνπ Σδέλγθηο Υαλ, ν Υμοθαβμφ Υακ (1217-65), ν νπνίνο – φπσο είδακε ζην θεθάιαην γηα ηνλ Οίημ ηδξ ΢μθίαξ - ην 1258 εηζέβαιε θαη δηέιπζε ηελ Πεξζία θαη ζηελ ζπλέρεηα επηηέζεθε ζηε Μεζνπνηακία θαη θαηέιπζε ην Υαιηθάην ησλ Αββαζηδψλ ηεο Βαγδάηεο. Οη κνγγνιηθέο νξδέο έθαςαλ ηελ πεξίιακπξε πφιε, ζθφησζαλ ηνλ ραιίθε αθ-Μμοζηαγίι, έζθαμαλ ηνπο πεξηζζφηεξνπο θαηνίθνπο ηεο, πνχιεζαλ ζηα ζθιαβνπάδαξα ηηο γπλαίθεο θαη ηα παηδηά, ιεειάηεζαλ ηα πάληα θαη θαηάζηξεςαλ φια ηα αξραία (απφ ηελ επνρή ησλ Αζζπξίσλ θαη Βαβπισλίσλ) θαη ζχγρξνλα κλεκεία, λανχο 269

θαη θαιιηηερλήκαηα. Οη βηβιηνζήθεο θάεθαλ θαη ηα βηβιία ηνπο πεηάρηεθαλ ζηνλ Σίγξε πνηακφ. Οη ηζηνξηθνί πνπ πεξηγξάθνπλ παξαζηαηηθά ηηο κέξεο ηεο θαηαζηξνθήο ιέλε, φηη νη δξφκνη ηεο Βαγδάηεο βάθηεθαλ απφ ην αίκα ησλ αζψσλ θαη απφ ην κειάλη ησλ ινγίσλ. Ζ Βαγδάηε κεηά απφ απηφ πξνζπάζεζε λα ζπλέιζεη θαη ζε ιίγεο δεθαεηίεο είρε θαη πάιη γίλεη κηα κεγάιε πφιε κε παλεπηζηήκηα θαη βηβιηνζήθεο, κε θαηαζηήκαηα, ηδακηά θαη κλεκεία. Αιιά ην ηειεησηηθφ ρηχπεκα ζηελ πφιε ζα δψζεη 143 ρξφληα κεηά ηελ εηζβνιή ηνπ Υνπιαγνχ Υαλ, έλαο αθφκα θνβεξφο Μνγγφινο θαηαθηεηήο, ν Σαιενθάκμξ (Σζιμφν), ν νπνίνο - αλ θαη κνπζνπικάλνο ν ίδηνο θαηέιαβε ην 1401 ηελ πφιε θαη φπσο ν Υνπιαγνχ, πνπ πξνεγήζεθε, ηελ ιεειάηεζε θαη έζθαμε ηνπο θαηνίθνπο ηεο. Ζ Βαγδάηε κεηαηξάπεθε πιένλ ζε επαξρηαθή πφιε ηεο ηεξάζηηαο κνγγνιηθήο απηνθξαηνξίαο. Δθηφο ηεο Βαγδάηεο ν Σακεξιάλνο θαηέιαβε θαη θαηέζηξεςε πνιιέο αξαβηθέο πφιεηο θαη δηέιπζε ηελ ππνδνκή ηνπο. Μνγγφινη ηνμφηεο Ζ Βαγδάηε δελ ζπλήιζε πιένλ κεηά απφ απηφ ην ρηχπεκα ησλ νξδψλ ηνπ Σακεξιάλνπ. Μαδί ηεο ηέιεησζε θαη ν Ηζθαιζηυξ Υνοζυξ Αζχκαξ ηεο γλψζεο, ησλ επηζηεκψλ θαη ησλ ηερλψλ. Σε δάδα ηεο γλψζεο θαη ηεο κάζεζεο θξάηεζε ε Κφξδνβα ηεο κνπζνπικαληθήο Αλδαινπζίαο, ψζπνπ – ζε ιίγεο δεθαεηίεο - έζβεζε θαη απηή. Ζ Βαγδάηε θαηαιήθζεθε αθφκα κηα θνξά, ην 1534 απφ ηνπο Οζσκαλνχο Σνχξθνπο. ΋ζα βηβιία θαη πνιηηηζηηθά αληηθείκελα είραλ κείλεη ζηελ πφιε κεηά ηηο δπν θαηαζηξνθηθέο εηζβνιέο ησλ Μνγγφισλ, κεηαθέξζεθαλ ζηελ Κσλζηαληηλνχπνιε. Οη Μακεινχθνη Σνχξθνη πνπ είραλ ληθήζεη ηνλ Υνπιαγνχ Υαλ, δηαηήξεζαλ ηνλ ηίηιν ηνπ ραιίθε ζην Κάηξν, αιιά ε εμνπζία ηνπ ήηαλ πηα ηειείσο ηππηθή. Σν 1715 νη Οζσκαλνί θαηέιαβαλ ηελ Αίγππην θαη απφ ηφηε ν ζνπιηάλνο ΢εθίι Α’ θαη φινη νη επφκελνη Οζσκαλνί 270

ζνπιηάλνη έθεξαλ θαη ηνλ ηίηιν ηνπ ραιίθε. Σν 1924 ν Κεκάι Αηαηνχξθ θαηάξγεζε ην βαζηιηθφ θαζεζηψο θαη ηνπο ηίηινπο ηνπ ζνπιηάλνπ θαη ηνπ ραιίθε. Σν παιηφ θαη κεγάιν κνπζνπικαληθφ ραιηθάην ησλ Αββαζηδψλ ήηαλ πηα αλίζρπξν, δηαιπκέλν θαη δηαζπαζκέλν ζε κηθξά εκηξάηα. Σν θελφ έζπεπζαλ λα θαιχςνπλ ηνπξθηθά θχια, πνπ ίδξπζαλ ζην ρψξν ηεο Μέζεο Αλαηνιήο δηάθνξα αληηκαρφκελα κεηαμχ ηνπο κνπζνπικαληθά βαζίιεηα. Σν ηζρπξφηεξα απφ απηά ήηαλ ην ζμοκκζηζηυ Οεςιακζηυ ζμοθηακάημ, πνπ πήξε ην φλνκά ηνπ απφ ηνλ ζνπιηάλν Οζιάκ Α’ (12581326) θαη ε ζζζηζηή ΢αθααζδζηή αοημηναημνία. Οη ΢αθαβίδεο είραλ θαηαιάβεη ηελ Πεξζία θαη ππνρξέσζαλ ηνπο ζνπλλίηεο θαηνίθνπο ηεο λα πξνζειπηηζηνχλ ζηνλ ζηηηηζκφ. Δίραλ αθφκε ππφ ηνλ έιεγρφ ηνπο ηκήκαηα ησλ ζεκεξηλψλ θξαηψλ Ηξάθ, Γεσξγίαο, Αθγαληζηάλ, Παθηζηάλ, Κνπβέηη θαη ηνπ βνξείνπ Καπθάζνπ. Οη δπν κεγάιεο απηνθξαηνξίεο ηνλ 17ν αηψλα Σν 1514 νη δπν απηέο κεγάιεο ηνπξθηθέο δπλάκεηο ζπγθξνχζηεθαλ ζην Σζαιληηξάλ (Çaldıran) θνληά ζηε ιίκλε Βαλ ηεο Μηθξάο Αζίαο. Οη Οζσκαλνί θαηήγαγαλ ζπληξηπηηθή λίθε επί ησλ ΢αθαβηδψλ θαη θέξδηζαλ ζεκαληηθά ηκήκαηα ηεο Μέζεο Αλαηνιήο θαη ηνπ Καπθάζνπ. Μεηά απφ ηελ κάρε απηή, ηα ζχλνξα ησλ δπν απηνθξαηνξηψλ δηακνξθψζεθαλ πεξίπνπ ζηα ζεκεξηλά φξηα ησλ θξαηψλ Σνπξθίαο-Ηξάλ. Ο Ηζιακηθφο πνιηηηζκφο ζην νξκεηηθφ μεθίλεκά ηνπ ηνλ 7ν αηψλα ήηαλ δπλακηθφο θαη δεκηνπξγηθφο θαη αληηκεηψπηζε απνηειεζκαηηθά ηηο πξνθιήζεηο θαη ηηο ξαγδαίεο αιιαγέο ηεο επνρήο ηνπ. Κπξηάξρεζε επί πέληε αηψλεο. Σν ηέινο ηνπ ήξζε ζρεδφλ καδί κε ην ηέινο ηνπ Αββαζηδηθνχ ραιηθάηνπ. Δίρε κηα ζχληνκε αλαιακπή θαηά ηελ επνρή ηεο Οζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο, αιιά ε παξαθκή ηνπ κνπζνπικαληθνχ θφζκνπ ζπλερίζηεθε, ήξζε ε αλαπφθεπθηε θαηάξξεπζε κε επαθφινπζν ηελ απνηεικάησζε ηνπ 20νχ αηψλα. 271

Μεξηθνί κειεηεηέο ηζρπξίδνληαη φηη ε παξαθκή απηή άξρηζε πεξί ηνλ 11ν αηψλα θαη ζπλερίζηεθε κεηά απφ απηφ. ΋κσο άιινη ππνζηεξίδνπλ φηη ζηελ Αλδαινπζία, ζηε Β. Αθξηθή θαη ζηελ Πεξζία ν κνπζνπικαληθφο πνιηηηζκφο ζπλέρηζε λα παξάγεη γλψζε σο ηνλ 15ν θαη 16ν αηψλα θαη θέξλνπλ σο παξάδεηγκα επηζηήκνλεο ηνπ κεγέζνπο ησλ αθ-Σμοζί, αθΚαζί, Οοθμφβη Μπεβη, αθ-Μπζηνμοηγί, ζιπκ-Υαηίια, ζιπκ αθ-Υαηίιπ, αθΝηαιζνί, ζιπκ-Υαθκημφκ, ζιπκ Μπαημφηα θαη πνιιψλ άιισλ. Πάλησο νη πεξηζζφηεξνη ζπκθσλνχλ φηη κεηά ηνλ 16ν αηψλα δελ ππήξμε πιένλ αμηφινγε επηζηεκνληθή δξαζηεξηφηεηα ζην Ηζιάκ. Οη θχξηεο αηηίεο πνπ πξνθάιεζαλ ηελ παξαθκή ζπλνςίδνληαη : Εεχγνο Αξάβσλ 1. Ζ πνιηηηθή θαθνδηαρείξηζε ησλ Αββαζηδψλ ραιηθψλ απφ ηνλ 10ν αηψλα θαη κεηά. 2. Οη ζηαπξνθνξίεο (11νο αηψλαο θαη κεηά) ησλ ρξηζηηαλψλ θαηά ησλ «άπηζησλ» ΢αξαθελψλ, πνπ δηήξθεζαλ ζρεδφλ δπν αηψλεο. Παξά ηηο αξρηθέο ηνπο επηηπρίεο, νη Γπηηθνί ηειηθά έραζαλ θαη ηα ηειεπηαία πξνπχξγηά ηνπο ζηελ Παιαηζηίλε. Αιιά αλ θαη ληθεηέο νη κνπζνπικάλνη είραλ ππνζηεί ηεξάζηηα αηκνξξαγία ζε αλζξψπηλν δπλακηθφ, ζε πιηθέο ππνδνκέο θαη ζε νηθνλνκηθνχο πφξνπο θαη ηα δηάθνξα ραιηθάηα θαη εκηξάηα είραλ απνιέζεη θαη ηηο ηειεπηαίεο ηθκάδεο δσληάληαο. ΋ιεο νη ζπνπδαίεο πνιηηηζηηθέο ιεηηνπξγίεο είραλ απνδπλακσζεί. 3. Οη εηζβνιέο ησλ Μνγγφισλ (13νο αηψλαο θαη κεηά). Οη κεγάιεο θαηαζηξνθέο πνπ πξνθάιεζαλ νη Μνγγφινη ζηα ηζιακηθά εδάθε θαη ηδηαίηεξα ζην ραιηθάην ηεο Βαγδάηεο, εξκελεχηεθαλ απφ ηνπο ηεξσκέλνπο ηνπ Ηζιάκ σο απφδεημε φηη ε νξγή ηνπ Θενχ ηηκψξεζε ηνπο κνπζνπικάλνπο, πνπ είραλ αξρίζεη λα απνθιίλνπλ απφ ηνλ ιφγν ηνπ. Απφ ηφηε μεθίλεζε θαη θιηκαθψζεθε ε επηθξάηεζε ηεο κνηξνιαηξίαο θαη ε επηβνιή ησλ απφςεσλ ηνπ θαλαηηθνχ θιήξνπ επί ηνπ κνπζνπικαληθνχ θφζκνπ.

272

4. Ζ ηζπαληθή Reconquista (Δπαλάθηεζε) πνπ νινθιεξψζεθε ζηαδηαθά σο ζην ηέινο ηνπ 15νπ αηψλα, κε ηελ θαηάιπζε θαη ηνπ ηειεπηαίνπ αξαβηθνχ εκηξάηνπ ηεο Αλδαινπζίαο 5. Οη νζσκαληθέο θαηαθηήζεηο θαη νη ζπλερείο πφιεκνη κεηαμχ ησλ Οζσκαλψλ θαη ησλ νκφδνμψλ ηνπο Πεξζψλ. 6. Ζ επξσπατθή απνηθηνθξαηία, πνπ άξρηζε απφ ηνλ 18ν αηψλα. Μεγάια ηκήκαηα κνπζνπικαληθψλ εδαθψλ ζηε Βφξεηα Αθξηθή, Ηλδίεο, Ηλδνλεζία θαη Αξαβηθή ρεξζφλεζν κεηαηξάπεθαλ ζε απνηθίεο επξσπατθψλ βηνκεραληθψλ θξαηψλ. ΋ιεο νη απνηθίεο απηέο απέθηεζαλ ηελ αλεμαξηεζία ηνπο ζην δεχηεξν κηζφ ηνπ 20νχ αηψλα, κεηά ηνλ Β’ Παγθφζκην Πφιεκν. ΢ηα παξαπάλσ πξέπεη λα πξνζζέζνπκε θαη ηελ επηδεκία παλνχθιαο (14νο αηψλαο) γλσζηή σο ν Μαχξνο Θάλαηνο θαη ηηο άιιεο επηδεκίεο ηνπ 16νπ, 17νπ θαη 18νπ αηψλα, πνπ κείσζαλ ην πξνζδφθηκν δσήο ζηελ Πεξζία θαη Μεζνπνηακία θαηά είθνζη ρξφληα.

Μνπζνπικάλνη πξνζεχρνληαη

273

17. Γηαηί ν θφζκνο ηνπ Ηζιάκ έκεηλε πίζσ απφ ηελ επηζηήκε, ηελ πξφνδν θαη ηελ αλάπηπμε Ο πξφεδξνο ησλ Ζλσκέλσλ Πνιηηεηψλ ζε έλα ιφγν ηνπ πνπ εθθψλεζε ζην Κάηξν ζηηο 4 Ηνπλίνπ 2009, έδσζε εχζεκα ηνπο κνπζνπικάλνπο γηα ηελ επηζηεκνληθή θαη πλεπκαηηθή ζπλεηζθνξά ηνπο ζηνλ πνιηηηζκφ: «Σμ Ηζθάι ήηακ αοηυ πμο έθενε ημ θςξ ηδξ βκχζδξ βζα πμθθμφξ αζχκεξ ηαζ άκμζλε ημ δνυιμ βζα ηδκ εονςπασηή Ακαβέκκδζδ ηαζ Γζαθςηζζιυ. Ο πμθζηζζιυξ μθείθεζ πμθθά ζηζξ ηαζκμημιίεξ ημο ιμοζμοθιακζημφ ηυζιμο υπςξ δ άθβεανα, δ ιαβκδηζηή πολίδα ηαζ ηα υνβακα καοζζπθμΐαξ, δ ηοπμβναθία, δ ηαηακυδζδ ημο ηνυπμο ελάπθςζδξ ηςκ επζδδιζχκ ηαζ μζ ιέεμδμζ εεναπείαξ ημοξ…» Σν Ηζιάκ ηεο επνρήο καο δελ δηαθξίλεηαη γηα ηελ ζπκκεηνρή ηνπ ζηελ ζχγρξνλε επηζηεκνληθή έξεπλα θαη πξνγξάκκαηα. ΋κσο ν θφζκνο ηνπ Ηζιάκ είλαη θιεξνλφκνο ηνπ ζξπιηθνχ «Υξπζνχ Αηψλα» ηεο ηζιακηθήο επηζηήκεο θαη απηφο είλαη έλαο ιφγνο πνπ Άξαβεο ζρνιηαζηέο δεηνχλ ζπρλά ηνλ ζεβαζκφ θαη ηελ θαηαλφεζε ηεο Γχζεο. Γπν επηζηήκνλεο, Δπξσπαίνο θαη Άξαβαο κειεηνχλ γεσκεηξία Φφξνη ηηκήο – φπσο απηφο ηνπ πξνέδξνπ Οκπάκα – πξνο ηελ επνρή ησλ αξαβηθψλ επηζηεκνληθψλ επηηεπγκάησλ, έρνπλ ζπλήζσο θαη πνιηηηθή ζεκαζία θαη έρνπλ επίζεο ζρέζε κε ηα εθάζηνηε ηνπηθά πξνβιήκαηα. Γη’ απηνχο πνπ γλσξίδνπλ θαιά ηελ ηζηνξία, ε ζχγθξηζε κεηαμχ ησλ πλεπκαηηθψλ θαη επηζηεκνληθψλ επηηεπγκάησλ ηεο επνρήο πνπ είλαη γλσζηή σο ν Ανααζηυξ Υνοζυξ Αζχκαξ – θαη πνπ θαιχπηεη ρξνληθά ηελ πεξίνδν απφ ηνλ 7ν σο ηνλ 13ν αηψλα – κε ην ζήκεξα θαη ηδηαίηεξα ζε ζρέζε κε φιν ηνλ ππφινηπν θφζκν, είλαη πξάγκαηη ζπγθινληζηηθή. ΢ην βηβιίν ηνπ κε ηίηιν Σζ πήβε θάεμξ; (What Went wrong?) ν Βξεηαλφο ηζηνξηθφο Μπέξλαξλη Ληνχηο ζεκεηψλεη φηη «βζα πμθθμφξ αζχκεξ μ ηυζιμξ 274

ημο Ηζθάι ήηακ δ ειπνμζεμθοθαηή ηςκ ακενχπζκςκ επζηεοβιάηςκ ηαζ ημο πμθζηζζιμφ». Κη φκσο, ζήκεξα ε επηζηεκνληθή ζθέςε ζηνλ κνπζνπικαληθφ θφζκν είλαη ηφζν άλπδξε φζν θαη κηα έξεκνο. Ο Παθηζηαλφο ππξεληθφο θπζηθφο Πεξβέδ Ακηξάιη Υνπληκπρφπ (Pervez Amirali Hoodbhoy)36 παξέζεζε αλεζπρεηηθά ζηαηηζηηθά ζηνηρεία ζ’ έλα άξζξν ηνπ ζην ακεξηθαληθφ πεξηνδηθφ Physics Today: «΢ήιενα μζ ιμοζμοθιακζηέξ πχνεξ έπμοκ ιυκμ εκκέα επζζηήιμκεξ ιδπακζημφξ ζημοξ πίθζμοξ ηαημίημοξ, υηακ μ παβηυζιζμξ ιέζμξ υνμξ είκαζ ζανάκηα έκαξ. Οζ ίδζεξ πχνεξ δζαεέημοκ ζοκμθζηά 1800 πακεπζζηήιζα, αθθά ιυκμ ηα 312 απυ αοηά δζαεέημοκ επζζηήιμκεξ πμο έπμοκ ηάκεζ δδιμζζεφζεζξ ζε επζζηδιμκζηά πενζμδζηά ηαζ ζοκέδνζα. Πεκήκηα ιυκμ απυ ηα πακεπζζηήιζα αοηά δζαεέημοκ ζηακυ ανζειυ επζζηδιυκςκ ιε δδιμζζεφζεζξ. Απυ ηα 50 αοηά ηα 26 είκαζ ημονηζηά ηαζ άθθα εκκέα ζνακζηά. Ζ Μαθαζζία ηαζ δ Αίβοπημξ δζαεέημοκ απυ ηνία, ημ Παηζζηάκ δομ ηαζ ηα οπυθμζπα επηά ανίζημκηαζ ζε δζάθμνεξ άθθεξ ιμοζμοθιακζηέξ πχνεξ. Ο Pervez Amirali Hoodbhoy Τπάνπμοκ πενίπμο 1,6 δζζεηαημιιφνζα πζζημί ημο Ηζθάι ζημκ ηυζιμ, αθθά ιυκμ δομ ιμοζμοθιάκμζ επζζηήιμκεξ έπμοκ ηενδίζεζ ανααείμ Νυιπεθ (ημ πνχημ ημ 1979 ζηδ θοζζηή ηαζ άθθμ έκα ημ 1999 ζηδ πδιεία). ΢ανάκηα έλζ ιμοζμοθιακζηέξ πχνεξ ζοκεζζθένμοκ - υθεξ ιαγί ιυθζξ ημ 1% ζηδκ παβηυζιζα επζζηδιμκζηή θζθμθμβία. Ζ Ηζπακία ιυκδ ηδξ ζοκεζζθένεζ ζημκ ίδζμ ημιέα, πενζζζυηενμ απ’ υζμ υθεξ μζ ιμοζμοθιακζηέξ πχνεξ ιαγί. Ζ Ηζπακία, πμο δεκ είκαζ δα ηαζ θζθμθμβζηή ή επζζηδιμκζηή οπενδφκαιδ, ιεηαθνάγεζ ζε έκα ιυκμ έημξ πενζζζυηενα αζαθία, απυ υζα υθμξ μ ανααζηυξ ηυζιμξ ιεηάθναζε ηα ηεθεοηαία πίθζα πνυκζα.». Ο Hoodbhoy εξγάδεηαη ζην παλεπηζηήκην Quaid-i-Azam ηνπ Ηζιακακπάλη ζην Παθηζηάλ, πνπ ζεσξείηαη έλα απφ ηα θνξπθαία Ο δξ. Hoodbhoy είλαη επηθαλήο επηζηήκνλαο. Γξαζηεξηνπνηείηαη ζηελ πξνζηαζία ηνπ πεξηβάινληνο. Αξζξνγξαθεί ζε επηζηεκνληθά θαη πνιηηηζηηθά πεξηνδηθά. Γξάθεη βηβιία ζρεηηθά κε ηελ εθπαίδεπζε, ην θεκηληζκφ θαη ηε θηινζνθία. Δίλαη ππέξ ηεο ρξήζεο ηεο ππξεληθήο ελέξγεηαο γηα εηξεληθνχο ζθνπνχο θαη αγσλίδεηαη γηα ηελ θαηάξγεζε ησλ ππξεληθψλ φπισλ ζηηο ΖΠΑ, ην Παθηζηάλ θαη ηελ Ηλδία θαη άιινχ. 36

275

επηζηεκνληθά ηδξχκαηα ηνπ κνπζνπικαληθνχ θφζκνπ. ΢ην θάκπνπο ηνπ παλεπηζηεκίνπ ηνπ, ππάξρνπλ αξθεηά ηεκέλε γηα πεξηζπιινγή θαη πξνζεπρή, αιιά δελ ππάξρεη νχηε έλα βηβιηνπσιείν. Ζ ζχγθξηζε κε ηελ επνρή ηνπ ραιίθε αι-Μακνχλ θαη ησλ ιακπξψλ βηβιηνζεθψλ πνπ θνζκνχζαλ ηελ κεζαησληθή Βαγδάηε, ην Κάηξν, ην Φεδ, ηελ Κφξδνβα θαη ηηο άιιεο πφιεηο ηνπ αξαβηθνχ θφζκνπ, είλαη ζπληξηπηηθή, Ο Ακεξηθαλφο θπζηθφο Steven Weinberg πνπ θέξδηζε ην 1979 ην Νφκπει θπζηθήο καδί κε ηνλ Παθηζηαλφ Ακπληνχο ΢αιάκ (Mohammad Abdus Salam, 1926-96), παξαηήξεζε φηη: «Δπί ζανάκηα πνυκζα δεκ έπς δεζ μφηε έκα αλζυθμβμ θφθθμ πανηζμφ απυ ηάπμζμκ θοζζηυ ή αζηνμκυιμ πμο πνμένπεηαζ απυ ιμοζμοθιακζηή πχνα». Ο ίδηνο ν Ακπληνχο ΢αιάκ (ην πξψην Νφκπει ηνπ ηζιακηθνχ θφζκνπ, ην 1979) αλ θαη πηζηφο κνπζνπικάλνο θαηεγνξήζεθε απφ θαλαηηθνχο ηζιακηζηέο γηα αλνξζφδνμεο ζξεζθεπηηθέο απφςεηο. ΋κσο, αγσλίζηεθε γηα ηελ επηζηεκνληθή αλαγέλλεζε ζηε ρψξα ηνπ, αιιά ηειηθά είπε απνγνεηεπκέλνο: «΢ηα ζζθαιζηά εδάθδ δ επζζηήιδ είκαζ πζμ ηαεοζηενδιέκδ απυ ηάεε άθθμ ιένμξ ημο πθακήηδ.» Ο Παθηζηαλφο λνκπειίζηαο Ακπληνχο ΢αιάκ ΋ιεο νη κεηξήζεηο θαη ηα ζηαηηζηηθά ζηνηρεία επηβεβαηψλνπλ ην ίδην πάληα γεγνλφο: Οη Άξαβεο απνηεινχλ ην 6,5% ηνπ παγθφζκηνπ πιεζπζκνχ, αιιά ηα βηβιία πνπ εθηππψλνληαη ζηελ αξαβηθή γιψζζα είλαη κφιηο ην 1,1% φισλ ησλ βηβιίσλ πνπ εθδίδνληαη ζε φιε ηελ πθήιην. ΢ε δηάζηεκα είθνζη εηψλ (1980-2000) ε Κνξέα ρνξήγεζε 16.238 δηπιψκαηα επξεζηηερλίαο, ελψ ζην ίδην ρξνληθφ δηάζηεκα, ελληά αξαβηθέο ρψξεο κεηαμχ ησλ νπνίσλ ε Αίγππηνο, ε ΢ανπδηθή Αξαβία θαη ηα Ζλσκέλα Αξαβηθά Δκηξάηα, ρνξήγεζαλ (φιεο καδί) κφιηο 370 δηπιψκαηα, πνιιά απφ ηα νπνία αλήθαλ ζε μέλνπο δειαδή κε Άξαβεο. ΢ε δηάζηεκα ελφο θαη κφλν έηνπο (1988) ζηηο Ζλσκέλεο Πνιηηείεο δεκνζηεχηεθαλ 10.481 επηζηεκνληθέο εξγαζίεο, ελψ ζηνλ Αξαβηθφ θφζκν κφιηο ηέζζεξηο. Σν πεξηνδηθφ Nature δεκνζίεπζε έλα άξζξν πνπ ζπλνδεπφηαλ απφ έλα πίλαθα ζρεηηθφ κε ηελ πξφνδν ησλ επηζηεκψλ ζηνλ αξαβηθφ θφζκν. Ο ζπληάθηεο ηνπ άξζξνπ εληφπηζε ηξεηο κφλν επηζηεκνληθνχο ηνκείο ζηνπο 276

νπνίνπο δηαπξέπνπλ νη Άξαβεο: Αθαιάησζε, εθπαίδεπζε γεξαθηψλ θαη θακεινηξνθία. Ζ επηζηεκνληθή θαζπζηέξεζε ηνπ ηζιακηθνχ θφζκνπ νθείιεηαη θαη ζε άιινπο παξάγνληεο φπσο ζηελ χπαξμε απηαξρηθψλ θαζεζηψησλ, ηελ θαθή πνηφηεηα ηεο εθπαίδεπζεο θαη ηελ ππνρξεκαηνδφηεζε ησλ πλεπκαηηθψλ ηδξπκάησλ. Δίλαη δεδνκέλν φηη ε αξαβηθή37 επηζηήκε ήηαλ ε πην πξνεγκέλε ηεο επνρήο ηεο σο ηνλ 13ν αηψλα. Σν γεγνλφο απηφ καο αλαγθάδεη λα αλαξσηεζνχκε πμζμ ήηακ ημ θάεμξ θαη γηαηί ε πνιηηηζηηθή θαη επηζηεκνληθή έμαξζε ηεο Βαγδάηεο, ηνπ Καΐξνπ, ηνπ Φεδ, ηεο ΢ακαξθάλδεο ή ηεο Κφξδνβαο δελ είρε ζπλέρεηα; Δθπαίδεπζε γεξαθηψλ Ζ κεγάιε κνπζνπικαληθή παξάδνζε ησλ επηζηεκψλ θαη ηεο θηινζνθίαο βξηζθφηαλ ζε παξαθκή απφ ηηο αξρέο ηνπ 13νπ αηψλα. Σελ ίδηα επνρή νη Δπξσπαίνη είραλ αξρίζεη ηηο κεηαθξάζεηο ησλ θεηκέλσλ πνπ πεξηείραλ ηε ζπζζσξεπκέλε γλψζε ησλ κνπζνπικάλσλ ινγίσλ. Καη παξφιν πνπ ε Δπξψπε ηνπ 15νπ θαη ηνπ 16νπ αηψλα αηζζαλφηαλ αθφκα ηνλ αζθπθηηθφ ελαγθαιηζκφ ηεο Καζνιηθήο Δθθιεζίαο, νη Δπξσπαίνη θηιφζνθνη, ιφγηνη, επηζηήκνλεο, ζπγγξαθείο θαη θαιιηηέρλεο άξρηζαλ ζηαδηαθά λα απειεπζεξψλνληαη. Μεηά ηελ αλαθάιπςε ηεο ηππνγξαθίαο κε κεηαιιηθά θηλεηά ζηνηρεία απφ ηνλ Γνπηεκβέξγην, ε εμάπισζε ησλ ηδεψλ ήηαλ θάηη αλαπφθεπθην πνπ αθφκα θαη ε παλίζρπξε Δθθιεζία δελ κπφξεζε λα αλαραηηίζεη. Έηζη φιε ε ήπεηξνο πνπ πεξλνχζε ήδε ηελ Ακαβέκκδζή ηεο, άξρηζε λα πξνρσξά κε γνξγά βήκαηα πξνο ηελ επνρή ηνπ Γζαθςηζζιμφ. Μαδί ηνπο ήξζε ε επηζηεκνληθή έθξεμε, πνπ νδήγεζε ζε αλαπηπγκέλε ηερλνινγία θαη ζηελ έλαξμε ηεο απνηθηνθξαηηθήο εμάπισζεο ηεο Γχζεο. Απφ ηα κέζα ηνπ 19νπ αηψλα μεθίλεζε θαη ε απνθαινχκελε Βζμιδπακζηή Αλαθεξφκαζηε ζε αξαβηθή επηζηήκε γηα ηνλ θχξην ιφγν φηη φιεο νη κεηαθξάζεηο ησλ έξγσλ ησλ Διιήλσλ, Πεξζψλ, Ηλδψλ θιπ είραλ γίλεη ζηελ αξαβηθή γιψζζα. Καη ζηε ζπλέρεηα φια ηα επηζηεκνληθά έξγα πνπ γξάθεθαλ απφ κνπζνπικάλνπο (Άξαβεο θαη κε) ήηαλ γξακκέλα ζηελ lingua franca ηεο επνρήο πνπ ήηαλ ε αξαβηθή. 37

277

Δπακάζηαζδ θαη ε ξαγδαία νηθνλνκηθή αλάπηπμε. Ηδηαίηεξα ε πξνεγκέλε πνιεκηθή ηερλνινγία νδήγεζε ηε Γχζε ζηελ παγθφζκηα θπξηαξρία. Ζ αλαθάιπςε ηεο Ακεξηθήο ην 1492 απφ ηνλ Υξηζηφθνξν Κνιφκβν, ήηαλ αξρή ελφο ζθιεξνχ αληαγσληζκνχ ησλ λαπηηθψλ δπλάκεσλ ηεο Δπξψπεο γηα ηελ θαηάθηεζε εδαθψλ θαη ηελ ίδξπζε απνηθηψλ ζηνλ Νέν Κφζκν. Ζ απνηθηνθξαηία ησλ Δπξσπαίσλ έγηλε αθφκα πην εχθνιε απφ ηελ απφιπηε αδπλακία ηνπ ηζιακηθνχ θφζκνπ λα ηελ πεξηνξίζεη έζησ θαη θαη’ ειάρηζην. Έηζη εθηφο απφ εδάθε ηνπ Νένπ Κφζκνπ, νη Δπξσπαίνη ίδξπζαλ απνηθίεο θαη ζε κνπζνπικαληθά εδάθε ηεο Βφξεηαο Αθξηθήο, ηεο Αξαβηθήο ρεξζνλήζνπ, ηεο Ηλδίαο θαη ηεο Ηλδνλεζίαο. Ζ Αλαγέλλεζε μεθίλεζε απφ ηελ Ηηαιία Σν κνλαδηθφ ηζρπξφ πξνπχξγην ηνπ Ηζιάκ έκεηλε γηα θάπνηνπο αηψλεο ε Οζσκαληθή απηνθξαηνξία πνπ έθηαζε ζην απφγεην ηεο ηζρχνο ηεο ηνλ 16ν αηψλα, φηαλ εθηεηλφηαλ απφ ηα πεξζηθά ζχλνξα σο ην φξηα ηεο Απζηξίαο. Ζ Βαιθαληθή Υεξζφλεζνο, ε Μηθξά Αζία, ε Μέζε Αλαηνιή θαη ε Βφξεηα Αθξηθή ήηαλ επαξρίεο ηεο κεγάιεο απηήο απηνθξαηνξίαο. ΢’ απηήλ ζπκβίσλαλ δεθάδεο δηαθνξεηηθνί ιανί θαη εζλφηεηεο. Ο ζνπιηάλνο, πνπ δηαηεξνχζε θαη ηνλ ηίηιν ηνπ Υαιίθε ηνπ Ηζιάκ, είρε παξαρσξήζεη απηνλνκία θαη ειεπζεξία ιαηξείαο ζηνπο ιανχο κε δηαθνξεηηθά ζξεζθεχκαηα (ηα Μηιηέη), κε κνλαδηθή πξνυπφζεζε ηελ ππνηαγή ζηνπο λφκνπο ηεο απηνθξαηνξίαο θαη ηελ θαηαβνιή ησλ επηβαιιφκελσλ θφξσλ. ΋ηαλ αλαθεξφκαζηε ζηνπο λφκνπο ηεο νζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο, ελλννχκε απηνχο ηνπο λφκνπο πνπ ζέζπηδε ε θνζκηθή εμνπζία (Νφκνπο ηνπο Κξάηνπο – Laws of the State) πνπ φκσο δελ ήηαλ απαξαίηεηα παξάιιεινη κε ην πλεχκα ηνπ ηζιακηθνχ Νφκνπ ΢αξία (Shariah). Ζ ΢αξία βαζίζηεθε ζηηο αξρέο ηνπ Κνξαλίνπ, ζηηο ξήζεηο ηνπ Πξνθήηε θαη ζηα ήζε, πνπ δεκηνχξγεζε ε επηβνιή ηεο ζξεζθείαο ηνπ Ηζιάκ. ΋ια απηά θσδηθνπνηήζεθαλ απφ έγθξηηνπο κνπζνπικάλνπο ζενιφγνπο θαη λνκηθνχο δπν πεξίπνπ αηψλεο κεηά ην ζάλαην ηνπ Πξνθήηε.

278

΋κσο απφ ηνλ 11ν σο ηνλ 13ν αηψλα ην ηζιακηθφ πλεχκα ηεο ειεχζεξεο επηζηεκνληθήο δεκηνπξγίαο θαη ηεο έξεπλαο, ζηαδηαθά πεξηνξίζηεθε. Ζ ΢αξία άξρηζε λα εξκελεχεηαη ζηελφκπαια θαη νη κνπθηήδεο, νη ηκάκεδεο, νη νπιεκάδεο θαη νη κνπιάδεο38 λα επηβάινπλ ηελ αθξηβή ηήξεζε ησλ ξήζεσλ ηνπ Κνξαλίνπ θαη ηνπ Πξνθήηε. Μεηά ηνλ 14ν αηψλα ν αξαβηθφο θφζκνο πέηπρε ειάρηζηα πξάγκαηα, αθφκα θαη ζε ηνκείο πνπ γηα πνιινχο αηψλεο θπξηαξρνχζε, φπσο π.ρ. ε ηαηξηθή ή ε νπηηθή. Ζ επξσπατθή Αλαγέλλεζε, ε Μεηαξξχζκηζε, ε Βηνκεραληθή επαλάζηαζε θαη ν Γηαθσηηζκφο, πέξαζαλ απαξαηήξεηα απφ ηνλ θφζκν ηνπ Ηζιάκ. Μνπθηήο ηνπ Ηζιάκ Απφ ηνλ 10ν αηψλα ήδε είρε δεκηνπξγεζεί έλα θίλεκα ή αιιηψο κηα κνπζνπικαληθή ζενινγηθή ζρνιή, ν Αζανζζιυξ. Ηδξπηήο ηνπ ήηαλ ν ηκάκεο Ακπνχ αι-Αζαξί (Abu alAsh'ari, 874–936) απφ ηε Βαζφξα ηνπ ζεκεξηλνχ Ηξάθ. ΢χκθσλα κε ηελ παξάδνζε, ν αι-Αζαξί ζε ειηθία 14 εηψλ είδε – θαηά ηελ δηάξθεηα ηνπ Ρακαδαλίνπ - ηξεηο θνξέο ζην φλεηξφ ηνπ ηνλ πξνθήηε Μσάκεζ, ν νπνίνο ηνπ έδσζε εληνιή λα ππνζηεξίμεη ηηο ππνζήθεο ηνπ, ηηο ξήζεηο ηνπ θαη ηηο γλήζηεο κνπζνπικαληθέο παξαδφζεηο. Μεηά απφ απηφ ν λεαξφο αι-Αζαξί αθνζηψζεθε ζην έξγν πνπ ηνπ είρε αλαηεζεί απφ ηνλ ίδην ηνλ Πξνθήηε θαη πέξαζε ην ππφινηπν ηεο δσήο ηνπ κειεηψληαο ηελ ζενινγία ηνπ ζνπλληηηθνχ Ηζιάκ θαη ζπγγξάθνληαο. Λέγεηαη φηη έγξαςε πεξίπνπ 300 έξγα απφ ηα νπνία ζψδνληαη ηέζζεξα σο πέληε. Ο αι-Αζαξί απέθηεζε νπαδνχο πνιινχο δηαθεθξηκέλνπο ινγίνπο αξθεηνί απφ ηνπο νπνίνπο αλήθαλ ζηε ΢νχθη, ζρνιή λνκνδηδαζθάισλ ηνπ Ηζιάκ. {ζπκίδνπκε φηη νη ζνπθηζηέο πξέζβεπαλ φηη ην πεπξσκέλν ηνπ αλζξψπνπ εμαξηάηαη απφ ηε ζετθή βνχιεζε θαη κφλν} κεηαμχ ησλ Μνπθηήο είλαη ηεξαηηθφο βαζκφο ηεο ζξεζθείαο ηνπ Ηζιάκ. Δίλαη ν εξκελεπηήο ηνπ Κνξαλίνπ πνπ γλσκνδνηεί κε θεηθά θαη απνδίδεη δηθαηνζχλε κε βάζε ηε ΢αξία. Ο Ηκάκεο είλαη ν εγέηεο θάζε κνπζνπικαληθήο θνηλφηεηαο. Γηα ηνπο ΢νπλλίηεο είλαη θπξίσο πνιηηηθφο εγέηεο. Γηα ηνπο ΢ηίηεο είλαη ν πλεπκαηηθφο θαζνδεγεηήο ησλ πηζηψλ. Ο Οπιεκάο είλαη απφθνηηνο ηεξαηηθήο ζρνιήο θαη γλψζηεο ηνπ ηζιακηθνχ ηεξνχ λφκνπ Ο Μνπιάο είλαη ζξεζθεπηηθφο ηίηινο θαη απνδίδεηαη ζηνπο λνκνδηδάζθαινπο θαη ηνπο κειεηεηέο ησλ ηεξψλ βηβιίσλ 38

279

νπνίσλ ήηαλ ν γλσζηφο καο γηαηξφο, αιρεκηζηήο θαη θηιφζνθνο αθ-Ραγί θαη ν επίζεο γλσζηφο ζενιφγνο θαη θηιφζνθνο αθ-Γηαγαθί. Ο αι-Αζαξί πίζηεπε φηη ζχκθσλα κε ηελ ζνπλληηηθή παξάδνζε, έλαο κνπζνπικάλνο δελ πξέπεη λα ζεσξείηαη άπηζηνο φηαλ ακαξηάλεη, αθφκα θη αλ δηαπξάηηεη κεγάια ακαξηήκαηα φπσο ε νηλνπνζία ή ε θινπή. Αθφκα ζεσξνχζε φηη ε αλππαθνή ή αληαξζία θαηά ελφο εγέηε είλαη αλεπίηξεπηε, αθφκα θαη ζηελ πεξίπησζε πνπ απηφο ν εγέηεο δελ ήηαλ ζπλεπήο ζηηο εληνιέο ηνπ ζετθνχ λφκνπ. Ο αι-Αζαξί Με ηελ άλνδν ηνπ Αζαξηζκνχ επηθξάηεζε ζην κνπζνπικαληθφ θφζκν ην δφγκα φηη θάζε επηζηεκνληθή έξεπλα πνπ δελ ζπλάδεη κε ηελ επίζεκε ζξεζθεπηηθή άπνςε γηα ηε δεκφζηα θαη ηδησηηθή δσή ηνπ κνπζνπικάλνπ είλαη αληίζεηε κε ηελ ζέιεζε ηνπ Θενχ, άξα άρξεζηε. Οη Αζαξίηηεο πηζηεχνπλ φηη ην Κνξάλη δεκηνπξγήζεθε καδί θαη απφ ην Θεφ θαη σο εθ ηνχηνπ είλαη αιάλζαζην θαη απξφζβιεην απφ θάζε ακθηζβήηεζε ή παξεξκελεία. Κάζε θπζηθφ γεγνλφο είλαη απιψο γέλλεκα ηεο ζέιεζεο ηνπ Θενχ, έλα απιφ θχζεκα ηνπ αέξα ή ην γαχγηζκα ελφο ζθχινπ ή έλαο ζεηζκφο ή ε πηψζε ελφο θεξαπλνχ ή κηα θαηνιίζζεζε. Ζ ζξεζθεία είλαη απηή πνπ θαζνξίδεη αθφκα θαη ηνπο πνιηηηθνχο θαλφλεο ζε θάζε θνηλσλία {Οζ απυρεζξ αοηέξ ηςκ Αζανζηχκ έπμοκ πενάζεζ ζε πμθφ ιεβάθμ ιένμξ ημο ιμοζμοθιακζημφ ηυζιμο αηυια ηαζ ζήιενα. Πμθθέξ αηναίεξ ζζθαιζηέξ μιάδεξ ηζξ οζμεεημφκ υπςξ επίζδξ γδημφκ ηαζ ηδκ επζαμθή ηδξ ΢ανίαξ ςξ ιμκαδζημφ κυιμο ημο ηνάημοξ. Ο Μμπάιεκη Γζμοζμφθ, πνχδκ δβέηδξ ιζαξ μιάδαξ πμο απμηαθείηαζ Νζβδνζακμί Σαθζιπάκ, επζιέκεζ υηζ δ δοηζηή παζδεία είκαζ αιανηία ηαζ βζα κα ημ απμδείλεζ δίκεζ ηδκ δζηή ημο (ιμοζμοθιακζηή) άπμρδ βζα ηδ ανμπή: Ζ βξνρή δελ πξνθαιείηαη απφ ηελ εμάηκηζε ηνπ λεξνχ απφ ηνλ ήιην, αιιά είλαη απιψο έλα αθφκα δεκηνχξγεκα ηνπ Θενχ. ΢φιθςκα ιε ανηεημφξ ζζθαιζζηέξ ενδζηεοηζημφξ δβέηεξ δ έηνδλδ εκυξ δθαζζηείμο ηδξ Ηζθακδία ημ 2010 πμο πνμηάθεζε ακαζηάηςζδ ζηζξ αενμπμνζηέξ πηήζεζξ, ήηακ απυδεζλδ ηδξ μνβήξ ημο Θεμφ βζα ημ άζεικμ κηφζζιμ ηςκ βοκαζηχκ ηδξ Δονχπδξ}. 280

Έηζη κεηά ηνλ 14ν-15ν αηψλα ηα κφλα εθπαηδεπηηθά ηδξχκαηα πνπ ππήξραλ ζηνλ ηζιακηθφ θφζκν ήηαλ νη madrassas, δειαδή ηα ηεξνδηδαζθαιεία, ζηα νπνία ηα καζήκαηα πνπ δηδάζθνληαλ θπξίσο ήηαλ ε αξαβηθή γξακκαηηθή, ην θνξάλη, ε ραληίζ39 θαη νη αξρέο ηεο ΢αξία (ηνπ ηζιακηθνχ λφκνπ). Απηά ζεσξνχληαη νη ζζθαιζηέξ επζζηήιεξ ελψ νη άιιεο, νη εθθδκζηέξ επζζηήιεξ, ζεσξνχληαη πιένλ σο θάηη μέλν πξνο ηηο αξρέο ηνπ Ηζιάκ. Μάιηζηα ε ιέμε faylasuf (θηιφζνθνο) ρξεζηκνπνηείηαη ππνηηκεηηθά. Οη επηζηήκεο θαη ηα καζεκαηηθά είλαη απνθιεηζκέλεο απφ ηνπο κεληξεζέδεο. Μειέηε ηνπ θνξαλίνπ ζε κεληξεζέ (Παθηζηάλ) Αληίζεηα ζηελ Δπξψπε κεηά ηνλ 13ν αηψλα ε ειιεληθή θηινζνθία, ην ξσκατθφ δίθαην αθφκα θαη ε ρξηζηηαληθή ζενινγία έπαημαλ κεγάιν ξφιν ζηε δηακφξθσζε ελφο αλνηθηνχ πνιηηηζκνχ, πνπ ζέβεηαη ηελ επηζηεκνληθή αλάπηπμε. Σελ ίδηα επνρή πνπ ζηνλ κνπζνπικαληθφ θφζκν ε επηζηήκε νπηζζνρσξνχζε θαη ηα επηηεχγκαηα ηνπ Υνοζμφ Αζχκα ημο Ηζθάι πεξλνχζαλ ζηελ αθάλεηα κεηά απφ ηελ επίζεζε ηεο ζξεζθείαο θαη ησλ ηκάκεδσλ, ηα παλεπηζηήκηα ηεο Δπξψπεο δηεχξπλαλ ζπλερψο ηα πξνγξάκκαηα ησλ ζπνπδψλ ηνπο θαη πεξηιάκβαλαλ έξγα ηεο αξαβηθήο επηζηήκεο, θαζψο θαη έξγα ηνπ Αξηζηνηέιε, ηνπ Δπθιείδε, ηνπ Κιαχδηνπ Πηνιεκαίνπ, ηνπ Γαιελνχ θαη άιισλ Διιήλσλ θιαζζηθψλ, φπσο επίζεο θαη ηα ζρφιηα ησλ έξγσλ απηψλ απφ ηνλ Αβηθέλλα θαη ηνλ Αβεξξφε. Καηά ηελ δηάξθεηα ηνπ 20νχ αηψλα έγηλε μεθάζαξν φηη ηα πξάγκαηα πήγαλ αλάπνδα ζηελ Μέζε Αλαηνιή θαη εηδηθφηεξα ζηα ηζιακηθά εδάθε. Ο ρξηζηηαληθφο θφζκνο, πνπ παξαπάλσ απφ δέθα αηψλεο ήηαλ αληίπαινο ηνπ ηζιακηθνχ θφζκνπ, επεκεξνχζε θαη πξνφδεπε ζε φινπο ηνπο ηνκείο ηεο επηζηήκεο θαη ησλ ηερλψλ. Ζ Γχζε ππεξείρε, νηθνλνκηθά, πνιηηηζηηθά θαη πνιηηηθά παληνχ θαη είρε εηζβάιεη ζε θάζε πηπρή ηεο δεκφζηαο δσήο ησλ κνπζνπικάλσλ. Αληίζεηα ν θφζκνο ηνπ Ηζιάκ είρε πεξηπέζεη ζηε θηψρεηα θαη ηελ άγλνηα.

Υαληίζ είλαη ην ζχλνιν ηεο ηζιακηθήο παξάδνζεο πνπ εξκελεχεη ηα ιφγηα θαη ηηο πξάμεηο ηνπ πξνθήηε Μσάκεζ

281

Σελ επνρή καο, πνπ ε εθπαίδεπζε έρεη πξνζιάβεη θαζνιηθφ ραξαθηήξα θαη νη επηθνηλσλίεο θαη ε πιεξνθφξεζε είλαη ηαρχηαηεο θαη παγθφζκηεο, έγηλε πιένλ θαλεξφ ην ράζκα επηά αηψλσλ ζρεηηθήο ή θαη πιήξνπο ζηαζηκφηεηαο ηνπ κνπζνπικαληθνχ θφζκνπ. ΢ήκεξα εθηφο απφ ηε ΢ανπδηθή Αξαβία θαη ελ κέξεη ην Ηξάλ, θαλέλα άιιν ηζιακηθφ θξάηνο δελ έρεη επηβάιιεη σο λνκηθφ θαζεζηψο ηε ΢αξία – αθφκα ηνπιάρηζηνλ. ΋κσο ζηα θαζπζηεξεκέλα κνπζνπικαληθά θξάηε πνπ ε δεκνθξαηία εθαξκφδεηαη ζηξεβιά ή θπβεξλνχλ δηθηάηνξεο, ε πνιηηηθή αληηπαξάζεζε επηθεληξψλεηαη ζηελ δηακάρε ηεο αλάγθεο ή φρη ηεο εθαξκνγήο ηεο ΢αξίαο σο βαζηθνχ λνκηθνχ εξγαιείνπ. Οη λνζηαιγνί ηνπ κεγαιείνπ ηνπ ρξπζνχ αηψλα ηνπ Ηζιάκ, πξνζπαζνχλ ζήκεξα λα δείμνπλ ηελ αλσηεξφηεηα ηεο ΢αξίαο θαη θαηαθξίλνπλ ζθνδξά ηελ ζεμνπαιηθή παξαθκή ηεο Γχζεο θαη φια ηα εζηθά ειαηηψκαηα ηνπ δπηηθνχ θνζκηθνχ πνιηηηζκνχ. Άξαβεο θαη πεηξέιαην Οη κνπζνπικάλνη πνιηηηθνί εθζπγρξνληζηέο επηθεληξψζεθαλ ζε ηξεηο θπξίσο ηνκείο: ζηξαηησηηθφ, νηθνλνκηθφ θαη πνιηηηθφ. Σα απνηειέζκαηα ήηαλ απνγνεηεπηηθά. Αλαρξνληζηηθφο ζηξαηφο θαη φπια έθεξαλ σο επαθφινπζν ηαπεηλσηηθέο ήηηεο. Οη δηεθζαξκέλεο αξαβηθέο νηθνλνκίεο είραλ αλάγθε εμσηεξηθήο νηθνλνκηθήο βνήζεηαο. Ζ εμφξπμε ηεο κνλαδηθήο πεγήο πινχηνπ, ηνπ πεηξειαίνπ, έγηλε κε δπηηθή ηερλνινγία θαη ε εθκεηάιιεπζή ηνπ απφ δπηηθέο εηαηξίεο. Αθφκα θαη ηα ηεξάζηηα πνζά απφ ηα θέξδε ηνπ πεηξειαίνπ, έγηλαλ αληηθείκελν πινπηηζκνχ θαη επίδεημεο απφ ζάπηεο θαη δηεθζαξκέλεο δπλαζηείεο. Καη ην ρεηξφηεξν απφ φια, νη πξνζπάζεηεο γηα εθδεκνθξαηηζκφ, ειεπζεξίεο ή αθφκα θαη ζνζηαιηζκφ (πξνζαξκνζκέλν ζηελ αξαβηθή πνιηηηθή λννηξνπία, φπσο ην θφκκα Μπάαζ) έθεξαλ ζηελ εμνπζία ηπξάλλνπο θαη δηθηάηνξεο, πνπ ην κνλαδηθφ πξάγκα πνπ εθζπγρξφληζαλ ήηαλ νη κεραληζκνί θαηαπίεζεο ηνπ ιανχ ηνπο. Οη κνπζνπικάλνη αηζζάλνληαλ ακεραλία θαη έλησζαλ κεηνλεθηηθά φληεο θησρνί θαη αδχλακνη κεηά απφ παξέιεπζε αηψλσλ απφ ηελ επνρή πνπ ν 282

θφζκνο ηνπο βξηζθφηαλ ζηελ πξψηε ζέζε ηνπ πινχηνπ θαη ηεο ηζρχνο. Σψξα ν θφζκνο ηνπ Ηζιάκ έρεη ππνβηβαζηεί ζην ξφιν ηνπ ζεαηή ησλ πξνφδσλ ησλ δπηηθψλ. Καη ην ρεηξφηεξν, κεηά ηα κέζα ηνπ εηθνζηνχ αηψλα, φηαλ νη δπηηθέο ηκπεξηαιηζηηθέο δπλάκεηο Βξεηαλία θαη Γαιιία είραλ ππνρξεσζεί λα εγθαηαιείςνπλ ηηο απνηθίεο ηνπο, ήξζε κηα λέα ηαπείλσζε απφ ηεο Άπσ Αλαηνιή. Αθνινπζψληαο ή θαη αληηγξάθνληαο ηηο ηερλνινγηθέο πξνφδνπο ηεο Γχζεο ε Ηαπσλία, ε Κνξέα, ε Σαΐβάλ θαη άιιεο νηθνλνκηθέο δπλάκεηο ηεο Άπσ Αλαηνιήο γλσζηέο σο «αζηαηηθέο ηίγξεηο», μεπέξαζαλ γξήγνξα ζε αλάπηπμε θαη πξφνδν ηηο κνπζνπικαληθέο ρψξεο, αθήλνληάο ηεο δεθαεηίεο πίζσ. Οη θιεξνλφκνη ηνπ κνπζνπικαληθνχ πνιηηηζκνχ ηνπ παξειζφληνο παξαθνινπζνχλ φρη κφλν ηνπο δπηηθνχο, αιιά ηψξα θαη ηνπο Κνξεάηεο ή Ηάπσλεο ηερληθνχο λα ππνγξάθνπλ ζπκβφιαηα γηα ηελ θαηαζθεπή δξφκσλ, γεθπξψλ, ιηκαληψλ, κεγάισλ δεκφζησλ έξγσλ ζηηο αξαβηθέο ρψξεο, νη ιανί ησλ νπνίσλ καζηίδνληαη απφ ηελ αλεξγία, ηελ θηψρεηα, ηνλ αλαιθαβεηηζκφ, ηελ ππαλάπηπμε θαη ηελ κνηξνιαηξία. Μαζηίγσκα γπλαίθαο ζηε ΢ανπδηθή Αξαβία Οη Άξαβεο εγέηεο αλαθάιππηαλ πάληα έλα απνδηνπνκπαίν ηξάγν, γηα λα αηηηνινγήζνπλ ηελ θαθή θαηάζηαζε ησλ ιαψλ ησλ ρσξψλ ηνπο. Αξρηθά – θαη αζθαιψο φρη αδηθαηνιφγεηα – ήηαλ νη απνηθηνθξαηηθέο Βξεηαλία θαη Γαιιία. Ζ δεθαεηία ηνπ 1940 θαη ε ίδξπζε ηνπ θξάηνπο ηνπ Ηζξαήι παξά ηηο ζθνδξέο αληηδξάζεηο ησλ αξαβηθψλ θπβεξλήζεσλ, έθεξε ζηελ επηθάλεηα έλα αθφκα ερζξφ ηνπ κνπζνπικαληθνχ θαη αξαβηθνχ θφζκνπ, ηνλ «ζησληζκφ». Οη Δβξαίνη ήηαλ νη ππαίηηνη γηα φια ηα δεηλά ησλ Αξάβσλ, φρη κφλν ησλ Παιαηζηηλίσλ. Σξείο πφιεκνη (1948, 1967 θαη 1973) κεηαμχ ηνπ Ηζξαήι θαη ησλ ζπλαζπηζκέλσλ αξαβηθψλ ρσξψλ θαηέιεμαλ ζε ηζάξηζκεο ηαπεηλσηηθέο ήηηεο ησλ Αξάβσλ. Οη λέεο – πνιεκηθέο απηή ηε θνξά – ήηηεο, έθεξαλ ζην πξνζθήλην έλα αθφκα ερζξφ ηνπ αξαβηθνχ θαη ηζιακηθνχ θφζκνπ, ηνλ 283

ζχκκαρν θαη πξνζηάηε ηνπ Ηζξαήι, ηηο Ζλσκέλεο Πνιηηείεο, ηνπο ζπκκάρνπο ηνπο θαη ηε Γχζε γεληθφηεξα. Οη εγέηεο κνπζνπικαληθψλ θξαηψλ πνπ ήηαλ θίινη κε ηνπο Ακεξηθαλνχο κπήθαλ ζην ζηφραζηξν ησλ αθξαίσλ ηζιακηζηψλ. Ζ πξψηε κεγάιε επηηπρία ησλ κνπιάδσλ ζεκεηψζεθε ζην Ηξάλ. Σν θξάηνο απηφ βξηζθφηαλ ππφ ηελ απνιπηαξρηθή εμνπζία ηνπ ζάρε Ρεδά Παριεβί, ην θαζεζηψο ηνπ νπνίνπ επέβαιιε ηηο ζειήζεηο ηνπ κε ζηδεξά ππγκή θαη θίκσλε θάζε αληίζεηε θσλή. 1970: Γπλαίθεο ηνπ Ηξάλ Ο ζάρεο ζπλεξγαδφηαλ κε ηνπο Γπηηθνχο, νη εηαηξίεο ησλ νπνίσλ εθκεηαιιεχνληαλ ηα πινχζηα απνζέκαηα πεηξειαίνπ ηεο ρψξαο. Σν θαζεζηψο ηνπ ήηαλ θνζκηθφ θαη ηα θνξίηζηα ζπνχδαδαλ ζηα παλεπηζηήκηα ρσξίο πεξηνξηζκνχο θαη κε ηζφηηκνπο φξνπο κε ηα αγφξηα. ΢ηηο παξαιίεο, ηνπο θηλεκαηνγξάθνπο θαη ηηο θαθεηέξηεο λεαξνί θαη ησλ δπν θχισλ δηαζθέδαδαλ αθξηβψο φπσο έθαλαλ νη λένη ζηηο δπηηθέο ρψξεο. 2014: Γπλαίθεο ηνπ Ηξάλ ΋ηαλ ν ζάρεο έδσζε δηθαίσκα ςήθνπ ζηηο γπλαίθεο θαη αθνινχζεζε ε αλαγλψξηζε ηνπ θξάηνπο ηνπ Ηζξαήι, νη αθξαίνη κνπζνπικάλνη (θιεξηθνί θαη ιατθνί) ζεψξεζαλ φηη ε παξακνλή ηεο δπλαζηείαο Παριεβί ήηαλ πξφθιεζε γηα ηνλ θφζκν ηνπ Ηζιάκ. Δπηθεθαιήο ηεο αληίδξαζεο ήηαλ ν Αγηαηνιαρ40 Υνκετλί (Ruhollah Khomeini, 1902-89) ν νπνίνο είρε απηνεμνξηζηεί ζην Παξίζη, απφ φπνπ θαζνδεγνχζε ζεηξά πνιππιεζψλ θαη ζρεδφλ θαζεκεξηλψλ δηαδειψζεσλ θαηά ηνπ ΢άρε. ΢ηαδηαθά νη θνηηεηέο, νη έκπνξνη, ε κεζαία ηάμε, νη εξγάηεο αθφκα θαη πνιινί ζηξαηησηηθνί 40

Αγηαηνιάρ είλαη ν ηίηινο ηνπ αλψηαηνπ ζξεζθεπηηθνχ εγέηε ησλ ζηηηψλ 284

άξρηζαλ λα ππθλψλνπλ ηηο ηάμεηο ησλ νπαδψλ ηνπ Υνκετλί θαη λα απνκνλψλνπλ ηνλ ΢άρε. Καηά ηα ηέιε ηνπ ’78 ε θαηάζηαζε είρε εμειηρζεί ζε πξαγκαηηθή ιατθή επαλάζηαζε θαη ν ΢άρεο αλαγθάζηεθε λα εγθαηαιείςεη ηε ρψξα ηνλ Ηαλνπάξην ηνπ ‘79. Ο Υνκετλί επέζηξεςε ζξηακβεπηηθά ζηελ Σερεξάλε. Μεηά απφ έλα δεκνςήθηζκα ε κνλαξρία θαηαιχζεθε θαη εγθαζηδξχζεθε ε Ηζιακηθή Γεκνθξαηία κε ην 98% ησλ ςήθσλ! Ήηαλ έλα απφιπηα ζενθξαηηθφ θαζεζηψο, ην νπνίν επέβαιε ακέζσο ηνλ ηζιακηθφ λφκν θαη εμειίρζεθε ζε πην αλειεχζεξν θαη θαηαπηεζηηθφ απφ απηφ ηνπ ΢άρε. Οη πεξηζζφηεξνη βνπιεπηέο ηνπ Ηξάλ είλαη ηεξσκέλνη Γεθάδεο ζθνηαδηζηηθνί λφκνη πεξηφξηζαλ ηε γπλαίθα ζην ζπίηη θαη επέβαιιαλ απζηεξφ έιεγρν ζηελ παηδεία, ζην ζηξαηφ, ζηε δηθαηνζχλε θαη ζε θάζε ηνκέα ηεο δεκφζηαο αιιά θαη ηεο ηδησηηθήο δσήο. Ζ ζπληξηπηηθή πιεηνςεθία ησλ κειψλ ηεο Βνπιήο ήηαλ ζηίηεο41 θιεξηθνί. Υηιηάδεο ζπλεξγάηεο ηνπ πξνεγνχκελνπ θαζεζηψηνο, αιιά θαη θνκκνπληζηέο, θηιειεχζεξνη, δεκνθξάηεο θαη απινί πξννδεπηηθνί πνιίηεο εθηειέζηεθαλ κε ζπλνπηηθέο δηαδηθαζίεο. Οη παξαβηάζεηο ησλ αλζξψπηλσλ δηθαησκάησλ ήηαλ ε ζπλήζεο πξαθηηθή ηνπ ζενθξαηηθνχ απηνχ θαζεζηψηνο. Οη ζξεζθεπηηθέο κεηνλφηεηεο (Δβξαίνη, Υξηζηηαλνί, ζνπλίηεο θαη άιινη) αλαγθάζηεθαλ λα εγθαηαιείςνπλ ηε ρψξα ή λα πξνζρσξήζνπλ ζην ζηηηηζκφ. Ζ επηηπρία ησλ θαλαηηθψλ ηεξσκέλσλ ζην Ηξάλ, δπλάκσζε πνιχ ηηο αθξαίεο ηζιακηθέο νκάδεο ζε πνιιέο ηηο κνπζνπικαληθέο ρψξεο. Γεκηνπξγήζεθαλ θηλήκαηα θαλαηηθψλ κνπζνπικαληθψλ νκάδσλ πνπ δεηνχζαλ ηελ άξλεζε φισλ ησλ δπηηθψλ ζπλεζεηψλ φπσο ε κνπζηθή, ν ρνξφο, ν θηλεκαηνγξάθνο, ην ζέαηξν, ην ληχζηκν αληξψλ θαη γπλαηθψλ, ε θαηαλάισζε νηλνπλεπκαησδψλ πνηψλ θαη πνιιά άιια. Απαηηνχζαλ αθφκα ηνλ πεξηνξηζκφ ησλ γπλαηθψλ ζην ζπίηη κε κνλαδηθφ θαζήθνλ ηνπο ηελ γέλλεζε θαη αλαηξνθή ησλ παηδηψλ θαη άιια ηφζν αθξαία φπσο γηα Ο ΢ζζηζζιυξ απνξξίπηεη νινθιεξσηηθά ηελ θνζκηθή εμνπζία θαη ζεσξεί σο κφλε λφκηκε ηελ ζξεζθεπηηθή 41

285

παξάδεηγκα ην κήθνο ηεο αληξηθήο γελεηάδαο θαη ν αξηζκφο ησλ θαζεκεξηλψλ πξνζεπρψλ. Σέινο απαηηνχζαλ ηελ πηνζέηεζε ηεο ΢αξίαο σο κνλαδηθνχ λφκνπ ηεο ρψξαο. Σα θηλήκαηα απηά είραλ δηαθνξεηηθά νλφκαηα θαη δηαθνξεηηθέο επηδηψμεηο. ΢ην Αθγαληζηάλ απνθαινχληαλ Σαθζιπάκ θαη αθ-Κάζκηα, ζηελ Αίγππην Αδεθθμί Μμοζμοθιάκμζ, ζηελ Παιαηζηίλε Υαιάξ θαη Φεκηαβίκ, ζηε ΢πξία Μμοηγαπεκηίκ, ζην Λίβαλν Υεγιπμθάπ θαη Αιάθ, ζην Αιγέξη, ηε Ληβχε θαη ην Μαξφθν ε αθ-Κάζκηα ημο Ηζθαιζημφ Μαπνέιπ, ζηε Νηγεξία ε νξγάλσζε Μπυημ Υανάι θαη πνιιέο άιιεο, νη νπνίεο κε φπιν ηελ ηξνκνθξαηία ησλ «απίζησλ» (λννχληαη νη αιιφδνμνη αιιά θαη νη νπαδνί δηαθνξεηηθνχ ηζιακηθνχ δφγκαηνο) απαηηνχλ ηελ απζηεξφηεξε, απζεληηθφηεξε θαη θαηά γξάκκα εθαξκνγή ησλ επηηαγψλ ηνπ Κνξαλίνπ θαη ησλ ηεξψλ θεηκέλσλ. Νεαξφο βνκβηζηήο απηνθηνλίαο Οη αθξαίνη απηνί ηζιακηζηέο πξνζπαζνχζαλ λα θάλνπλ γλσζηέο ηηο απφςεηο ηνπο ζε φιν ηνλ θφζκν κε ηξνκνθξαηηθέο πξάμεηο, φπσο αεξνπεηξαηείεο, επηζέζεηο θαηά ηνπξηζηψλ ζε αξαβηθέο ρψξεο, δνινθνλίεο θαη αθφκα επηρεηξήζεηο απηνθηνλίαο ζηηο νπνίεο θαλαηηζκέλα λεαξά άηνκα δσζκέλα κε εθξεθηηθά έζπεξλαλ ην ζάλαην ζε ιεσθνξεία, ηεκέλε, αγνξέο, θαθεηέξηεο, ζηαζκνχο ηξέλσλ θαη φπνπ αιινχ ήηαλ ζπγθεληξσκέλν πιήζνο αζψσλ αλζξψπσλ, αθφκα θαη λεπίσλ. Απηά ηα παηδηά-θακηθάδη πηζηεχνπλ απφιπηα φηη ν ζάλαηφο ηνπο ζα ηνπο κεηαηξέςεη ζε κάξηπξεο ηνπ Ηζιάκ θαη ζα ηνπο νδεγήζεη ζηελ Παξάδεηζν. ΢ηηο 11 ΢επηεκβξίνπ 2001 νη ηζιακηζηέο ηξνκνθξάηεο πξαγκαηνπνίεζαλ ηελ θνξπθαία θαη πην εληππσζηαθή θαη αηκαηεξή πξάμε ηνπο. Ήηαλ ε ελ πηήζεη απαγσγή ηεζζάξσλ πνιηηηθψλ αεξνπιάλσλ ησλ ΖΠΑ θαη ε πξφζθξνπζή ηνπο πάλσ ζηνπο Γίδπκνπο Πχξγνπο ησλ Νέαο Τφξθεο θαη ζην Πεληάγσλν ζηελ Οπάζηλγθηνλ, κε απνηέιεζκα ρηιηάδεο αζψα ζχκαηα. Αθνινχζεζε ν πφιεκνο ηεο Ακεξηθήο θαη ησλ ζπκκάρσλ ηεο ζην Αθγαληζηάλ θαη αξγφηεξα ζην Ηξάθ. ΋κσο νη ηξνκνθξαηηθέο πξάμεηο δελ ζηακάηεζαλ, ζπλερίζηεθαλ κε πνιχλεθξεο επηζέζεηο ζηε Βξεηαλία, ηελ 286

Ηζπαλία, ηελ Ηλδνλεζία, ηελ Αίγππην, ηηο Φηιηππίλεο, ηελ Αιγεξία, ηε Νηγεξία θαη ζε πνιιά άιια κέξε ηεο πδξνγείνπ. Ο θφζκνο φινο αηθληδηάζηεθε ην 2014, φηαλ κηα αθξαία ζνπλληηηθή νξγάλσζε απηναπνθαινχκελε Ηζθαιζηυ Κνάημξ Ηνάη ηαζ ΢ονίαξ (ISIS – Islamic State of Iraq and Syria), θαιά εμνπιηζκέλε θαη ζηξαηησηηθά νξγαλσκέλε εμαπέιπζε ηεξφ πφιεκν (ηδηράλη) θαη θαηέιαβε ηαρχηαηα κεγάια ηκήκαηα ηνπ Ηξάθ θαη ηεο ΢πξίαο κε πξφζεζε λα ηδξχζεη έλα Ηζιακηθφ Υαιηθάην, κε δεδεισκέλε πξφζεζε λα αλαζπζηαζεί ε αξαβηθή απηνθξαηνξία. ΢ηφρνο ηνπ ISIS είλαη λα επαλαθηεζνχλ ηα «ρακέλα εδάθε» ηεο Ηζπαλίαο, ησλ Βαιθαλίσλ, αιιά αθφκα θαη ε επηβνιή ηνπ ζνπλληηηζκνχ ζε ζηηηηθά θξάηε φπσο απηά ηνπ Ηξάλ ή ηνπ λνηίνπ Ηξάθ. Οη θαλαηηθνί απηνί ηδηραληηζηέο δελ δηζηάδνπλ λα δνινθνλνχλ εθαηνληάδεο αηρκαιψησλ ηνπο, ζηξαηησηηθψλ ή πνιηηψλ, κε ηηο πην εηδερζείο κεζφδνπο: απνθεθαιηζκνχο, ιηζνβνιηζκνχο ζηαπξψζεηο, πληγκνχο, ππξνβνιηζκνχο ζην θεθάιη θιπ. Αθφκα βαζαλίδνπλ, καζηηγψλνπλ, βηάδνπλ ή αθξσηεξηάδνπλ γπλαίθεο θαη λεαξά θνξίηζηα. Ληζνβνιηζκφο γπλαίθαο

Οη απνθξνπζηηθέο απηέο πξάμεηο πνπ βξήθαλ εθαξκνγή θαη ζην Αθγαληζηάλ απφ ηνπο Σαιηκπάλ, ζεσξνχληαη απφ ηνπο ηδηραληηζηέο σο πηζηή θαη θαηά γξάκκα εθαξκνγή ησλ πξνζηαγψλ ηνπ Κνξαλίνπ. Πξάγκαηη αλ δηαβάζεη θαλείο ηα παξαθάησ ηέζζεξα απνζπάζκαηα απφ ην Κνξάλη ζα ην δηαπηζηψζεη: Κνξάλη εδάθην 4.89 .... Ακ υιςξ (νη άπηζηνη) επζζηνέρμοκ ζηδκ απζζηία, ηυηε ζοθθάαεηέ ημοξ ηαζ ζημηχζηε ημοξ υπμο ηζ ακ ημοξ ανίζηεηε… Κνξάλη εδάθην 5.33 .... Ζ ηζιςνία εηείκςκ πμο πμθειμφκ ημ Αθθάπ ηαζ ημκ απυζημθυ ημο… είκαζ κα εηηεθμφκηαζ ή κα ζηαονχκμκηαζ ή κα ηυαμκηαζ ηα πυδζα ηαζ ηα πένζα ακηίπθεονα ή κα ελμνίγμκηαζ απυ αοηή ηδ βδ Κνξάλη εδάθην 8.12-14 .... Δβχ (ν Αιιάρ) είιαζ ιαγί ζαξ… εα εβηαηαζηήζς ημκ ηνυιμ ζηζξ ηανδζέξ ηςκ άπζζηςκ, ηαζ πθήλεηε πάκς απυ ημκ αοπέκα ημοξ ηαζ 287

πηοπήζεηε ηζξ άηνεξ απυ ηα δάπηοθά ημοξ… Αοηή είκαζ δ ηζιςνία. …Γζα ημοξ άπζζημοξ οπάνπεζ ημ ιανηφνζμ ηδξ Φςηζάξ. Κνξάλη εδάθην 47.4 .... Γζ’ αοηυ υηακ ζοκακηάηε ημοξ άπζζημοξ (ζηε κάρε), πηοπάηε ημ θαζιυ ημοξ (λα ηνπο πνιεκάηε) ιέπνζ κα ημοξ κζηήζεηε εκηεθχξ (λα ηνπο ππνηάμεηε) ηαζ ηυηε δέζηε ημοξ… Έπεζηα είηε κα ημοξ πανίζεηε ηδκ εθεοεενία ή κα ημοξ ακηαθθάλεηε ιε θφηνα… (Οη κεηαθξάζεηο απφ ην «Ηεξφ Κνξάλη» - έθδνζε ηδξχκαηνο Λάηζε) Απφ ηα παξαπάλσ έγηλε θαλεξφ πσο ζε πνιχ ιίγα ρξφληα, ν ζξεζθεπηηθφο ηζιακηθφο θνληακεληαιηζκφο42 πνπ σο ηελ δεθαεηία ηνπ 1960 ήηαλ ζρεδφλ αλχπαξθηνο ή πεξηνξηδφηαλ ζε αςηκαρίεο κεηαμχ Παιαηζηηλίσλ θαη Ηζξαειηηψλ, έγηλε έλα θαζεκεξηλφ δπλακηθφ θαη βίαην θαηλφκελν, πνπ ηαπηίζηεθε ζηε ζπλείδεζε ηνπ δπηηθνχ (θαη φρη κφλν) θφζκνπ κε ηνλ εμηξεκηζκφ θαη ηελ ηξνκνθξαηία θαη ηελ κεγαιχηεξε απεηιή θαηά ηεο δηεζλνχο αζθάιεηαο. «Σν Ηζιάκ ζα θπξηαξρήζεη ζηνλ θφζκν» Πάξα πνιινί πηζηνί ηνπ Ηζιάκ δελ βιέπνπλ θηιηθά ηελ ζχγρξνλε επηζηήκε θαη ηελ ζεσξνχλ θνζκηθή ή αθφκα θαη έλα αθφκα αζετζηηθφ δπηηθφ θαηαζθεχαζκα, μερλψληαο φηη πξηλ απφ δέθα αηψλεο, απηνί πνπ ζπλεηζέθεξαλ ηφζα πνιιά ζηηο ηέρλεο, ηα γξάκκαηα θαη ηηο επηζηήκεο ήηαλ κνπζνπικάλνη ιφγηνη θαη επηζηήκνλεο. ΢’ απηνχο αθξηβψο ηνπο κνπζνπικάλνπο ε ζχγρξνλε επηζηήκε νθείιεη πνιιά. Κη φκσο ζήκεξα ζην Γηαδίθηπν ππάξρνπλ δεθάδεο sites κνπζνπικάλσλ, πνπ επηρεηξνχλ λα απνδείμνπλ φηη ην Κνξάλη είρε πξνβιέςεη ηελ χπαξμε ηεο δχλακεο ηεο αηνκηθήο ελέξγεηαο, ηελ θισλνπνίεζε, ηηο καχξεο ηξχπεο ηνπ δηαζηήκαηνο, ηελ ζεσξία ηεο ζρεηηθφηεηαο ή ηα νινθιεξσκέλα θπθιψκαηα. Γελ κπνξνχλ λα θαηαλνήζνπλ ην γεγνλφο, φηη ε επηζηήκε θαη Ο φξνο θμκηαιεκηαθζζιυξ είλαη κεηαθνξά ζηε γιψζζα καο ηεο αγγιηθήο ιέμεο Fundamentalism παξάγσγν ηεο ιέμεο fundamental=ζεκειηψδεο. Ζ ιέμε έρεη ηηο ξίδεο ηεο ζηηο Ζλσκέλεο Πνιηηείεο φηαλ έλα θίλεκα πξεζβπηεξηαλψλ ζενιφγσλ φξηζε ηηο αξρέο ηνπο σο «ζεκειηψδεηο» γηα ηελ ρξηζηηαληθή πίζηε. Σν θαηλφκελν ηνπ θνληακεληαιηζκνχ παξαηεξείηαη ζε φιεο ηηο κεγάιεο ζξεζθείεο ηνπ θφζκνπ 42

288

ε ζξεζθεία είλαη δπν ηειείσο δηαθνξεηηθά πξάγκαηα θαη ηζρπξίδνληαη φηη ε επηζηήκε επζπεζνεί ηδκ ενιδκεία ηςκ θοζζηχκ θαζκμιέκςκ, ζε θοζζηέξ ή οθζηέξ αζηίεξ ηαζ αβκμεί ηζξ ιεηαθοζζηέξ ή πκεοιαηζηέξ αζηίεξ. Αζθαιψο απηέο νη αθξαίεο απφςεηο δελ εθπξνζσπνχλ ην ζχλνιν ηνπ κνπζνπικαληθνχ θφζκνπ. Πάξα πνιινί, αλ θαη πηζηνί ζην Κνξάλη, απνξξίπηνπλ ηελ ινγηθή φηη επηζηήκε θαη ζξεζθεία είλαη έλλνηεο αληίζεηεο. ΢ηελ ζεκεξηλή πξαγκαηηθφηεηα, δεδνκέλνπ ηνπ θιίκαηνο θαη ηεο έληαζεο κεηαμχ ηεο ηζιακηθήο Αλαηνιήο θαη ηεο ρξηζηηαληθήο Γχζεο, δελ πξνθαιεί έθπιεμε ην γεγνλφο φηη πνιινί κνπζνπικάλνη αηζζάλνληαη πξνζβνιή θαη αγαλάθηεζε φηαλ θαηεγνξνχληαη φηη δελ είλαη πνιηηηζκηθά ή πλεπκαηηθά ηθαλνί λα θαηαλνήζνπλ ή θαη λα ελζηεξληζηνχλ ηα λέα επηζηεκνληθά επηηεχγκαηα. Σν παλεπηζηήκην ησλ ΖΑΔ Δίλαη γεγνλφο φηη ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο έρνπλ γίλεη ζεκαληηθά βήκαηα απφ νξηζκέλεο θπβεξλήζεηο αξαβηθψλ θξαηψλ, γηα ζεκαληηθή αχμεζε ησλ δεκφζησλ επελδχζεσλ ζηελ Παηδεία. Αξθεηέο ρψξεο πνπ δηαζέηνπλ ζεκαληηθά ζπλαιιαγκαηηθά απνζέκαηα, ιφγσ ησλ ηεξάζηησλ θεξδψλ ηνπο απφ ηελ εμφξπμε θαη ηηο πσιήζεηο πεηξειαίνπ θαη θπζηθνχ αεξίνπ, έρνπλ επελδχζεη κεγάια πνζά θαη έρνπλ πξνρσξήζεη ζηελ ίδξπζε παλεπηζηεκίσλ θαη θέληξσλ εξεπλψλ πςεινχ επηπέδνπ. Γηα παξάδεηγκα νη εγεκφλεο ησλ εκηξάησλ ηνπ Πεξζηθνχ Κφιπνπ, έρνπλ ηδξχζεη λέα παλεπηζηήκηα ηα νπνία έθηηζαλ δπηηθνί κεραληθνί θαη ηα νπνία επαλδξψζεθαλ κε επηζηήκνλεο δηεζλνχο θχξνπο, νη πεξηζζφηεξνη απφ ηνπο νπνίνπο έρνπλ ζπνπδάζεη ή/θαη δηδάμεη ζε παλεπηζηήκηα ηεο Γχζεο. Σν 2009 ζηελ Νηφρα πξσηεχνπζα ηνπ Καηάξ άλνημε ηηο πχιεο ηεο ε Πυθδ ηδξ Δηπαίδεοζδξ, έλα παλεπηζηήκην πνπ θηινδνμεί λα πάξεη ηε ζέζε ηνπ ζχληνκα αλάκεζα ζηα κεγάια εθπαηδεπηηθά ηδξχκαηα ηνπ θφζκνπ. Σν Δπζζηδιμκζηυ ηαζ Σεπκμθμβζηυ Πάνημ ημο Καηάν, έρεη ζηφρν λα γίλεη ην θέληξν ησλ κεγάισλ πνιπεζληθψλ εηαηξηψλ πςειήο ηερλνινγίαο θαη λα αληαγσληζηεί ηελ πεξίθεκε Silicon Valley ηεο Καιηθφξληαο. Σν ίδην θηιφδνμν είλαη έλα νινθαίλνπξην δηεζλέο παλεπηζηεκηαθφ θαη εξεπλεηηθφ θέληξν ην KAUST (King Abdullah University of Science and Technology) πνπ θφζηηζε 10 δηζεθαηνκκχξηα δνιάξηα θαη βξίζθεηαη ζηελ 289

Σδέληα ηεο ΢ανπδηθήο Αξαβίαο. Δγθαηληάζηεθε ην 2009 θαη αλαγγέιζεθε «ςξ δ γςκηακή απυδεζλδ ηδξ εηζοβπνμκζζηζηήξ δφκαιδξ ηδξ επζζηήιδξ ηαζ ηδξ ηεπκμθμβίαξ», αιιά θαη φηη «εα βίκεζ μ κέμξ Οίημξ ηδξ ΢μθίαξ πμο εα ακαγςπονχζεζ ηδκ ιεβάθδ ανααζηή ηθδνμκμιζά ηδξ επζζηδιμκζηήξ ένεοκαξ». [Σν παλεπηζηήκην απηφ αλήθεη ζηελ γηγάληηα εηαηξία πεηξειαίσλ ARAMCO ε νπνία θαη ρξεκαηνδφηεζε ηελ αλέγεξζή ηνπ]. {Σν KAUST είλαη ην πξψην εθπαηδεπηηθφ ίδξπκα ηεο ΢ανπδηθήο Αξαβίαο, ζην νπνίν ηα θνξίηζηα παξαθνινπζνχλ ηηο παξαδφζεηο ζηελ ίδηα αίζνπζα κε ηα αγφξηα. Χο ηψξα νη θνηηεηέο θαη νη θνηηήηξηεο ηεο ηαηξηθήο (ηελ επηζηήκε απηή ζπνχδαδαλ θπξίσο σο ηψξα ηα θνξίηζηα) δηδάζθνληαλ ζε ρσξηζηέο αίζνπζεο}. Σν εξεπλεηηθφ θέληξν Sesame ζηελ Ηνξδαλία Σν λέν απηφ αξαβηθφ παλεπηζηήκην ππφζρεηαη λα πξνζθέξεη ζηνπο εξεπλεηέο απφιπηε ειεπζεξία δεκηνπξγίαο θαη πνιχ πςειά δηεζλή ζηάληαξλη ππνηξνθηψλ θαη εθπαίδεπζεο. Ήδε κειεηεηέο επεμεξγάδνληαη ζρέδηα γηα ηελ αμηνπνίεζε ηεο ειηαθήο ελέξγεηαο θαη αλάπηπμε θαιιηεξγεηψλ, ηθαλψλ λα επηβηψζνπλ ζην ηδηάδνπζεο θιηκαηνινγηθέο ζπλζήθεο θαη ηα μεξά εδάθε ηεο ρψξαο. Σνλ επφκελν ρξφλν, πξφθεηηαη λα αξρίζεη ζηελ Ηνξδαλία - ππφ ηελ αηγίδα ηεο UNESCO θαη ηελ ζπγρξεκαηνδφηεζε ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο - ε ιεηηνπξγία, ελφο κεγάινπ εξεπλεηηθνχ θέληξνπ, πνπ ζα αζρνιείηαη κε ηελ ζχγρξνλε ηερλνινγία, φπσο κνξηαθή βηνινγία, λαλνηερλνινγία, ειεθηξνληθή, ελέξγεηα, ηαηξηθέο εθαξκνγέο, αξραηνινγία θαη άιια. Σν εγρείξεκα απηφ είλαη γλσζηφ κε ηελ νλνκαζία SESAME. ΢ηα πξνγξάκκαηα ηνπ θέληξνπ απηνχ ζπκκεηέρνπλ επηζηήκνλεο απφ ηελ Ηνξδαλία, ην Ηζξαήι, ηελ Παιαηζηίλε, ηελ Αίγππην, ηελ Σνπξθία, ην Ηξάλ, ην Παθηζηάλ, ην Μπαρξέηλ θαη ηελ Κχπξν θαη είλαη εππξφζδεθηε ε ζπκκεηνρή θαη άιισλ ρσξψλ. Σψξα ην εξψηεκα πνπ πξνθχπηεη είλαη, ππάξρεη κέιινλ γηα ηελ επηζηήκε ζηνλ θφζκν ηνπ Ηζιάκ; Φπζηθά νη επηζηήκνλεο εξεπλεηέο δεηνχλ πεξηζζφηεξα πξάγκαηα πέξαλ ηνπ ηειεπηαίαο ηερλνινγίαο εμνπιηζκνχ ησλ παλεπηζηεκίσλ θαη ηεο πνιηηηθήο ξεηνξηθήο. Ζ λέα ππνδνκή ησλ αξαβηθψλ εθπαηδεπηηθψλ ηδξπκάησλ δελ αξθεί, είλαη απαξαίηεηνη θαη νη θαηάιιεινη επηζηήκνλεο πνπ ζα μέξνπλ λα ρεηξηζηνχλ 290

απηφλ ηνλ ζχγρξνλν εμνπιηζκφ, λα εξεπλνχλ θαη λα δεκνζηνπνηνχλ ηα ζπκπεξάζκαηά ησλ εξεπλψλ ηνπο. Απηά φια ήηαλ πξαγκαηηθφηεηα γηα φζνπο επηζηήκνλεο εξγάδνληαλ ζηνλ Οίθν ηεο ΢νθίαο ηελ επνρή ησλ Αββαζηδψλ ηεο Βαγδάηεο. Δίλαη απαξαίηεηνο ν θαζαξφο θαη ζαθήο δηαρσξηζκφο ηεο επηζηήκεο απφ ηελ ηζιακηθή ζενινγία. Έλα μεθάζαξν παξάδεηγκα απηνχ ηνπ ζπκπιέγκαηνο επηζηήκεο θαη ζενινγίαο καο δίλεη ζην βηβιίν ηνπ The House of Wisdom, ν ηξαθηλήο θαηαγσγήο Βξεηαλφο θαζεγεηήο ηεο Θεσξεηηθήο Φπζηθήο Σγζι αθ-Υαθίθζ (Jim Al-Khalili) πνπ επηζθέθζεθε ην εξεπλεηηθφ ηλζηηηνχην Royan ζηελ Σερεξάλε ηνπ Ηξάλ ηνπ νπνίνπ ην θαζεζηψο, φπσο γλσξίδνπκε, είλαη ζενθξαηηθφ: {Σμ ίδνοια αοηυ πναβιαημπμζεί ένεοκεξ ζημκ ημιέα ηδξ βεκεηζηήξ, ηδξ εεναπείαξ ηδξ οπμβμκζιυηδηαξ ηαζ πεζναιαηίγεηαζ ζηα αθαζηζηά ηοηηάνςκ ηαζ ηδκ ηθςκμπμίδζδ ηςκ γχςκ. Ζ ενβαζία αοηή πναβιαημπμζείηαζ ζε πμθφ ηαθή αηιυζθαζνα. Μεβάθμ ιένμξ ημο ένβμο ζημ Royan επζηεκηνχκεηαζ ζηδ εεναπεία ηδξ οπμβμκζιυηδηαξ, αθθά είκαζ ειθακέξ υηζ δ ααζζηή ένεοκα ζηδ βεκεηζηή είκαζ ορδθμφ επζπέδμο. Ο πξφεδξνο Ρνπραλί ζε επίζθεςή ηνπ ζην Royan Αοηυ πμο ιε εκηοπςζίαζε ζδζαίηενα ήηακ μ ηνυπμξ πμο δ επμπηεφμοζα ανπή ημο ενεοκδηζημφ ζκζηζημφημο, θαίκεηαζ κα αζπμθείηαζ ιε ημ δεζηυ ηιήια ημο ένβμο. Μίθδζα ιε έκακ ζιάιδ, ιέθμξ ηδξ επηηξνπήο δενληνινγίαο ημο Ηκζηζημφημο μ μπμίμξ ιμο ελήβδζε υηζ ηάεε ενεοκδηζηυ ένβμ πμο πνμηείκεηαζ απυ ημοξ επζζηήιμκεξ, πνέπεζ κα εβηνίκεηαζ απυ ηδκ επζηνμπή ημο βζα κα δζαζθαθζζηεί υηζ δεκ είκαζ ακηίεεημ ιε ηδκ ζζθαιζηή δζδαζηαθία. Έηζζ, εκχ γδηήιαηα υπςξ δ άιαθςζδ είκαζ αηυιδ ζαθχξ ακηίεεηα ιε ηδκ ζζθαιζηή δεζηή (επζηνέπεηαζ ιυκμ υηακ δ γςή ηδξ ιδηέναξ είκαζ ζε ηίκδοκμ) δ ένεοκα ζε ακενχπζκα έιανοα ιζηνυηενα ηςκ 120 διενχκ επζηνέπεηαζ. ΢φιθςκα ιε ηδκ ζζθαιζηή δζδαζηαθία, ημ έιανομ εεςνείηαζ ακενχπζκμ μκ, υηακ «απμηηήζεζ ροπή» ηαζ αοηυ βίκεηαζ ιεηαλφ 40 ηαζ 120 διενχκ απυ ηδκ ζηζβιή ηδξ ζφθθδρήξ ημο. Έηζζ δ ένεοκα πμο βίκεηαζ ζημ Ηκζηζημφημ Royan, βζα ηα ακενχπζκα αθαζημηφηηανα ημο ειανφμο, πναβιαημπμζείηαζ ζε 291

πμθφ πνχζιμ ζηάδζμ, δζαθμνεηζηά εεςνείηαζ υηζ μζ ενεοκδηέξ επειααίκμοκ ζημ ένβμ ημο Αθθάπ. Δίκαζ ζαθέξ υηζ μνζζιέκεξ πηοπέξ ηδξ επζζηήιδξ, πμο αββίγμοκ δεζηά γδηήιαηα πνέπεζ κα ελεηάγμκηαζ πνμζεηηζηά ηαζ ιε εοαζζεδζία, ζδζαίηενα ζε έκα ζζθαιζηυ (εεμηναηζηυ) ηνάημξ υπςξ ημ Ηνάκ, υπμο μζ δεζηέξ αλίεξ ηαεμνίγμκηαζ απυ ηδ ενδζηεοηζηή δζδαζηαθία}. Σέινο, είλαη γλσζηφ φηη ζήκεξα, ν ζξεζθεπηηθφο έιεγρνο ζε φινπο ηνπο ηνκείο ηεο δεκφζηαο δσήο - αθφκα θαη ηεο επηζηεκνληθήο δξαζηεξηφηεηαο - ζηνλ ηζιακηθφ θφζκν, είλαη πην έληνλνο παξά πνηέ. ΢ε θακηά άιιε πεξίνδν ηεο ηζηνξίαο, δελ ππήξρε ηφζνο αζθπθηηθφο έιεγρνο ηεο ζξεζθείαο πάλσ ζε θάζε δξαζηεξηφηεηα ηνπ αλζξψπνπ, αθφκα θαη ζηελ νηθνγελεηαθή ηνπ δσή. ΢πλεπψο, γηα ηνλ κνπζνπικαληθφ θφζκν είλαη απαξαίηεηε κηα λέα πλεπκαηηθή αλαγέλλεζε, πνπ ζα ηνλ νδεγήζεη ζηε δηακφξθσζεο κηαο θνηλσλίαο πνπ ζα βαζίδεηαη ζηε γλψζε θαη ζηελ έξεπλα. 1972 : Αθγαληζηάλ Ο Υξπζφο Αηψλαο ηεο αξαβηθήο επηζηήκεο δηήξθεζε – απφ ηελ άλνδν σο ηελ παξαθκή ηνπ - έμη αηψλεο απφ ηνλ 7ν σο ηνλ 12ν αηψλα. Ζ επηζηεκνληθή αλαγέλλεζε ηνπ Ηζιάκ, δελ είλαη δπλαηφ λα επέιζεη ελ κηα λπθηί. Απαηηείηαη πνιηηηθή βνχιεζε αιιά θαη θαηαλφεζε ησλ ελλνηψλ ηεο αθαδεκατθήο ειεπζεξίαο θαη ησλ επηζηεκνληθψλ κεζφδσλ. 2011: Αθγαληζηάλ Αιιά αθνχ ν ηζιακηθφο θφζκνο ηα θαηάθεξε ζην παξειζφλ, γηαηί λα κελ ηα θαηαθέξεη θαη ζην κέιινλ;

292

18. Δπξεηήξην Ολνκάησλ Ααειπάζε (Avenpace): αθέπε ζιπκ-Μπαβζά Ααεκγμάν (Avenzoar): αθέπε ζιπκ-Εμοπν Ααζηέκκαξ (Avicenna)): αθέπε: ζιπκ-΢ζκά Ααεννυδξ (Averroes): αθέπε: ζιπκ-Ρμοζκη Αγμθί (Azophi): αθέπε αθ-΢μοθί αι-Αγνπάκ (al-Awwam), αγξνηηθφο ζπγγξαθέαο 186 αι-Αδίδ (al-Aziz), Φαηηκίδεο ραιίθεο 240 αι-Αδίδ Οζκάλ (Al-Aziz Osman), Αγηνπβίδεο ζνπιηάλνο 247 αι-Αληίι Α’ (Al-Adil I), Αγηνπβίδεο ζνπιηάλνο 247 αι-Αληίλη (al-Adid), Φαηηκίδεο ραιίθεο 243 αι-Βαζίγηα (Ibn al-Wasiya) - ζπγγξαθέαο 133 αι-Βάθα αι-Μπνπξηδαλί (Abu al-Wafa al-Buzjani), καζεκαηηθφο, αζηξνλφκνο 151 Αθαενυκζμξ (Alberonius): αθέπε αθ-Μπζνμοκί αι Γθαδαιί (al-Ghazali ή Algazel), ζενιφγνο θαη θηιφζνθνο 189, 280 αι-Γνπαξάθ (al-Warraq), ζπγγξαθέαο βηβιίσλ καγεηξηθήο 186 αι-Γνπαζίγηα (al-Wahshiyah), ηζηνξηθφο θαη γεσπφλνο 187 αι-Εαξθαιί (αl-Zarqali) - Ανγαπέθ (Arzachel), αζηξνλφκνο 156 αι-Εαρξάνπτ (Abu al-Qasim αl-Zahrawi - Albucasis). γηαηξφο, ρεηξνχξγνο 176 Αιί (Ali ibn Abi Talib), ραιίθεο ησλ ΢ηηηψλ 85 Αιί αι-Σακπαξί (Ali al-Tabari), ζπγγξαθέαο ηαηξηθήο εγθπθινπαίδεηαο 133 αι-Ηληξηζί (al-Idrisi), γεσγξάθνο θαη ραξηνγξάθνο 183 αι-Ηζκπηιί (al-Ishbili), αγξνηηζηήο θαη βνηαλνιφγνο 188 αι-Κακίι (Al-Kamil), Αγηνπβίδεο ζνπιηάλνο 248 αι-Κακπηζί (Al-Qabisi - Αιθακπίηηνπο), καζεκαηηθφο θαη αζηξνιφγνο 151 αι-Καξαηδί (Abu Bakr al-Karaji), καζεκαηηθφο 148 αι-Καζί (Jamshid al-Kashi), καζεκαηηθφο, αζηξνλφκνο 152 αι-Κίληη (al-Kindi, ή Alkindus), θηιφζνθνο 133, 168, 189, 192 αι-Κνπρί (Abu Sahl al-Kuhi), καζεκαηηθφο, θπζηθφο, αζηξνλφκνο 150 αι-Μααξί (al Ma’ari, 973-1057), ηπθιφο θηιφζνθνο θαη πνηεηήο 190, 196, 212 αι-Μαγθξηκπί (Samauʼal Al-Maghribi), καζεκαηηθφο, αζηξνλφκνο, θπζηθφο 152 αι-Μακνχλ (al-Mamun), Αββαζίδεο ραιίθεο 103 αι-Μαλζνχξ (Al-Mansur), Αββαζίδεο ραιίθεο 93 αι-Μαζνπληί (Abu al-Masudi) - γεσγξάθνο θαη ηζηνξηθφο 121, 182, 241 αι-Μαηηθί (Abu Zakaria al-Matiqi) –κεηαθξαζηήο 131 αι-Μαρληί (al-Mahdi), Αββαζίδεο ραιίθεο 100 αι-Μαρληί Μπηιάρ (al-Mahdi Billah), Φαηηκίδεο ραιίθεο 240 αι-Μνπίδ (al-Mu'izz), Φαηηκίδεο ραιίθεο 240 αι-Μνπθάθα (Ibn al-Muqaffa), κεηαθξαζηήο 126, 207 293

αι-Μνπηαλακπί (Al-Mutanabbi) πνηεηήο 211 αι-Μνπηαζίκ (al-Mutasim), Αββαζίδεο ραιίθεο 113 αι Μπαγθληαληί (Hasan al-Baghdadi), ζπγγξαθέαο βηβιίσλ καγεηξηθήο 186 αι-Μπαιρί (Abu Mashar al-Balkhi) ή (Albusar). αζηξνιφγνο 159 αι-Μπαζάι (al-Bassal), αγξνηηθφο επηζηήκνλαο, γεσπφλνο 186 αι-Μπαηαλί, (al-Battani – Albatenius) αζηξνιφγνο-καζεκαηηθφο 114, 158 αι-Μπαηξίθ (Abu Yahya ibn al-Batriq), κεηαθξαζηήο 127 αι-Μπαυηάξ (al-Baytar), θαξκαθνιφγνο, θαξκαθνπνηφο 179, 181, 186 αι-Μπηξνπλί (al-Biruni - Alberonius), πνιπεπηζηήκνλαο 115, 148, 214 αι-Μπηηξνπηδί (Nur Al-Betrugi) (Alpetragius), αζηξνλφκνο 159 Αθιπμοηάζζξ (Albucasis): αθέπε: αθ-Εαπνάμοσ αι Μπνπηδαλί (Muhammad Al-Buzjani), καζεκαηηθφο θαη αζηξνλφκνο 158 αι-Μπνπρηνπξί (al-Buhturī), πνηεηήο 213 αι-Νατξηδί (al-Nairizi) ή Ναδίξηνπο (Nazirius), καζεκαηηθφο & αζηξνλφκνο 159 αι-Ναραβαληί (Muhammad al-Nahavandi), αζηξνλφκνο 158 αι-Νηακηξί (al-Damiri), ζενιφγνο, θηιφζνθνο, ζπγγξαθέαο 181 αι-Νηηλ Υακαληαλί (Rashid al-DinHamadani), ηζηνξηθφο 121 αι-Οπγθιηληηζί, (Abul al-Hasan Al-Uqlidisi) καζεκαηηθφο 151 Αιπ Αξζιάλ (Alp Arslan), ΢ειηδνχθνο ζνπιηάλνο, 259 Αθπεηνάηγζμοξ (Alpetragius): αθέπε αθ-Μπζηνμοηγί αι-Ραδί (al-Razi - Rasis), πνιπεπηζηήκνλαο, 115, 167, 173, 189, 214, 280 αι-΢αηίξ (Ibn Al-Shatir) καζεκαηηθφο θαη αζηξνλφκνο 158 αι-΢ηξαδί (al-Shirazi), αζηξνλνκνο 159 αι-΢νπθί (Abd al-Rahman al-Sufi - Azophi) αζηξνλφκνο 155 αι-Σακηκί (Ηbn Umail al-Tamimi) 167 αι-Σακπαξί (Jarir al-Tabari) ηζηνξηθφο) 114 αι-Σδαδαξί (al-Jazari), εθεπξέηεο, κεραληθφο 238 αι-Σδαρίδ (al-Jahiz) ή Ακπνχ Οπηκάλ, βηνιφγνο, δσνιφγνο 180, 208 αι-Σνπζί (Nasir al-Tusi), πνιπεπηζηήκνλαο 118, 148, 190, 194 αι-Φαδαξί (al-Fazari), καζεκαηηθφο αζηξνλφκνο 160 αι-Φαζ Υαδηλί (al-Fath Khazini), αζηξνλφκνο 159 αι-Φαξακπί (al-Farabi - Alpharabius) θηιφζνθνο, κνπζηθφο 115, 190, 193, 218 αι-Φαξγθαλί (al-Farghanī) Αιθξάγθαλνπο (Alfarganus) αζηξνλφκνο 157 αι-Φαξηδί (Harun al-Farisi), πνηεηήο, αζηξνιφγνο, κεηαθξαζηήο 135 αι-Υαθίκ (Al-Hakim), Φαηηκίδεο ραιίθεο 240 αι-Υακίλη ηκπλ-Σνχξθ (Abd al-Hamid ibn-Turk), καζεκαηηθφο 150 αι-Υακληαλί (Abu Muhammad al-Hamdani), γεσγξάθνο 182 αι-Υαηδάδ (al-Hajjāj ibn-Matar) κεηαθξαζηήο 127 αι-Υαυζάκ (Ibn al-Haytham) πνιπεπηζηήκνλαο 115, 149, 169, 190, 242 αι-Υνπαξίδκη (al-Juarismi) , καζεκαηηθφο, γεσγξάθνο θιπ. 110, 214 αι-Υνχξη (Yusuf al-Quri) - κεηαθξαζηήο 130 Ακπελγθνπεθίη (Abenguefit): βιέπε Ηκπλ αι-Βαθίλη Ακπλη αι-Ραρκάλ Α’ (Abd al-Rahman Η’), ραιίθεο ηεο Κφξδνβαο 253 294

Ακπλ αι-Ραρκάλ Γ’ (Abd al-Rahman ΗΗΗ’), ραιίθεο ηεο Κφξδνβαο 254 Ακπληνχο ΢αιάκ (Mohammad Abdus Salam), Παθηζηαλφο Ννκπειίζηαο 276 Ακπνχ αι Ακπάο (Abu al Abbas as Saffah), Αββαζίδεο ραιίθεο 93 Ακπνχ αι-Αζαξί (Abu al-Ash'ari), ζνπλλίηεο ηκάκεο 279 Ακπνχ Μπαθξ (Abu Bakr), ν πξψηνο ραιίθεο 82 Αιπμοιπάζεν (Abubaser): αθέπε ζιπκ-Σμοθαήθ Ακπνχ Ναζξ Μαλζνχξ (Abu Nasr Mansur), αζηξνλφκνο 115, 151 Ακπνχ Ννπβάο (Abu Nuwas), 756-814), πνηεηήο 209 Αιπμφ Οηιάκ: αθέπε αθ-Σγαπίγ Ακπνχ Σακκάκ (Abu Tammam), πνηεηήο 210 Ακπνχ Φηξάο (Abu Firas al-Hamadani), πνηεηήο 211 Ανγαπέθ (Arzachel): αθέπε αθ-Εανηαθί Αρκάλη ηκπλ-Φαληιάλ (Ahmad ibn-Fadlan), εμεξεπλεηήο 114 Γηακπίξ ηκπλ-Υαγηάλ (Jabir ibn-Hayyan ή Gerber) αιρεκηζηήο 105, 165 Γηνπζνχθ ηκπλ Σαζθίλ (Yusuf ibn Tashfin), εκίξεο ηνπ Μαξφθνπ 257 Γηνπράλλα ηκπλ-Μαζαβάη (Yuhanna ibn-Masawaih) γηαηξφο 108 Γηνπράλλα ηκπλ-Υατιάκ (Yuhanna ibn-Hailam, 870-940), θηιφζνθνο 192 Γηενιπέν: αθέπε Γζαιπίν ζιπκ-Υαβζάκ Εαξπάκπ (Zaryab), κνπζηθφο 216 Θακπίη ηκπλ-Κνχξα (Thabit ibn-Qurra), κεηαθξαζηήο, πνιπεπηζηήκνλαο 131 Ηδ αι-Νηηλ Αυκπάθ (Izz al-Din Aybak), Μακεινχθνο ζνπιηάλνο

250

Ηκπλ αι-Βαθίλη (Ibn al-Wafid - Abenguefit). θαξκαθνιφγνο 178 Ηκπλ αι-Ναληίκ (Ibn al-Νadim) – βηβιηνγξάθνο θαη ηζηνξηθφο 134, 207 Ηκπλ αι-Ναθίο (Ibn al-Nafis), γηαηξφο, ρεηξνχξγνο 179, 200 ηκπλ-Αληί (Yahya ibn-Adi, 893-974), θηιφζνθνο 193 ηκπλ-Αξακπί (ibn-Arabi, 1165-1240), θηιφζνθνο θαη κπζηηθφο 190, 197, 214 ηκπλ-Αζιάκ (Abu Kamil ibn-Aslam), καζεκαηηθφο, γεσκέηξεο 150 ηκπλ Γηνπλνχο (ibn-Yunus), αζηξνλφκνο 156, 241 ηκπλ-Ενπρξ (ibn-Zuhr ή Avenzoar), γηαηξφο, ρεηξνχξγνο 176 ηκπλ-Μπαγηά (Abu Bakr Muḥammad Ibn-Bajja-Avempace), πνιπεπηζηήκνλαο, 170 ηκπλ Μπαηνχηα (ibn Battuta), εμεξεπλεηήο, γεσγξάθνο 183 ηκπλ-Ρνπζλη - Averroes (Ibn-Rushd, Ααεννυδξ) 156, 170, 174, 190, 195 ηκπλ-΢ηλά- Ααζηέκκαξ (ibn Sina) γηαηξφο, θηιφζνθνο, πνηεηήο 173, 190, 214, 218 ηκπλ-Σνπθαήι (ibn-Tufail ή Abubaser), ζπγγξαθέαο, ζενιφγνο, θηιφζνθνο 190, 199 ηκπλ Υαδκ (ibn Hazm), θηιφζνθνο, ζενιφγνο θαη πνηεηήο 256 ηκπλ-Υαιληνχλ (Ibn Khaldun), θνηλσληνιφγνο, νηθνλνκνιφγνο, ηζηνξηθφο 201 ηκπλ-Υαηίκα (ibn Khatima), γηαηξφο επηδεκηνιφγνο 175 Ηκπλ αι-Υαηίκπ (Ibn al-Khatib), γηαηξφο επηδεκηνιφγνο 175 Ηκξνχ αι-Καΐο (Imru al-Qais), πνηεηήο 204 Ηςακκίημοξ (Joannitus): αθέπε Υζμοκαΐκ ζιπκ-Ηζάη Καθίκη (Calid): αθέπε Υαθίκη ζιπκ-Γζαγίκη Κακαιεληίλ Μπερδάλη (Kamaleddin Behzad), κηθξνγξάθνο 228 Κνχζηα ηκπλ-Λνχθα (Qusta ibn-Luqa), κεηαθξαζηήο θαη ιφγηνο 130 Λατιά αι-Αρειίγηα (Layla Al Akheeliyya), πνηήηξηα 214 295

Λέσλ ν Αθξηθαλφο (Leo Africanus) ή Μμοπαιάκη αθ-Φαγί, ζπγγξαθέαο 184 Μασιμκίδδξ: αθέπε Μμζέ ιπεκ Μασιυκ Μαλζνχξ αι-Υαιάηδ (Mansur al-Hallaj), πνηεηήο 117, 211 Μαζαιάρ ηκπλ-Αζαξί (Masha'allah ibn-Athari), αζηξνλφκνο, θηιφζνζθνο 160 Μαηξαθηζί Ναζνχρ (Matrakçı Nasuh), κηθξνγξάθνο 227 Μνζέ κπελ-Ματκφλ - Moses ben-Maimon (Μασιμκίδδξ) 170, 190, 198 Μνπαβίγηα (Muawiyah ibn Abi Sufyan), ραιίθεο ηεο Γακαζθνχ 87 Μνπΐλ Μνπζαθίξ (Muin Musavvir), κηθξνγξάθνο 229 Μνχζα Αδειθνί (Banu Musa): κεηαθξαζηέο θαη επηζηήκνλεο 129 - Μμοπαιάκη (Muhammad ibn-Musa), - Απιάκη (Ahmad ibn-Musa) - αθ-Υαζάκ (al-Hasan ibn-Musa), Μμοπαιάκη αθ-Φαγί (αθέπε Λέςκ μ Αθνζηακυξ) Μπαληξ αι-Σδακαιί (Badr al-Jamali), βεδίξεο ησλ Φαηηκηδψλ 243 Ναγίνζμξ (Nazirius): αθέπε αθ-Νασνζγί Ναθάο Οζκάλ (Nakkaş Osman) κηθξνγξάθνο 228 Ναζξεληίλ Υφηδα (Nasreddin Hoca), ιατθφο θηιφζνθνο 215 Οκάξ (Umar ibn al-Chattab), ν δεχηεξνο ραιίθεο 83 Οκάξ Καγηάκ (Omar Khayyam), καζεκαηηθφο, πνηεηήο 115, 147, 156, 190, 208 Οζκάλ (Uthman ibn Affan), ν ηξίηνο ραιίθεο 85 Οπινχγθ Μπεγθ (Ulugh Beg), αζηξνλφκνο θαη καζεκαηηθφο 152, 157 Οπκάξ Ακπί Ρακπηά (Umar Abi Rabi'ah) πνηεηήο 210 Πεξβέδ Υνπληκπρφπ (Pervez Amirali Hoodbhoy) Παθηζηαλφο επηζηήκνλαο 275 Ραγήξ (Rasis): αθέπε αθ-Ραγί Ρακπάλ αι-Σακπαξί (Rabban al-Tabari) αζηξνλφκνο, γηαηξφο, κεηαθξαζηήο 132 Ρεδά Ακπαζί (Reza Abbasi), κηθξνγξάθνο 229 Ρνπληαθί (Mohammad Rudaki) πνηεηήο, 213 ΢αδάξ αι-Νηνπξ (Shajar al-Durr), ζνπιηάλα ηεο Αηγχπηνπ 248 ΢αιαληίλ (΢αιάρ αι Νηηλ - Saladin), Αγηνπβίδεο ζνπιηάλνο 118, 243, 244, 263 ΢ηλη ηκπλ-Αιί (Sid ibn-Ali), κεηαθξαζηήο, αζηξνλφκνο, καζεκαηηθφο 135 Σδαξίξ αι-Σακπαξί (Jarir al-Tabari), ηζηνξηθφο 113 Σδειαιεληίλ Ρνπκί (Jalal el-Din Rumi), πνηεηήο 212 Φαξνχρ Μπεγθ (Farrukh Beg), κηθξνγξάθνο 229 Φαηίκα (Fatima bint Muhammad),θφξε ηνπ Μσάκεζ θαη ζχδπγνο ηνπ Αιί 79 Υαιίλη ηκπλ-Γηαδίλη (Khalid ibn-Yazid) ή Καιίλη (Calid), αιρεκηζηήο 166 Υαξνχλ αι-Ραζίλη (Harun al-Rashid), Αββαζίδεο ραιίθεο 100 Υηνπλαΐλ ηκπλ-Ηζάθ (Hunayn ibn-Ishaq-Joannitus), κεηαθξ., γηαηξφο 109, 127 Υνκετλί (Ruhollah Khomeini, 1902-89). Αγηαηνιάρ ηνπ Ηξάλ 284

296

19. Β Η Β Λ Η Ο Γ Ρ Α Φ Η Α Γθάιβεζ Πέληξν Τπαηία 2004 Διι. Δθπ. Δγθπθι. Παγθφζκην Βηνγξαθηθφ Λεμηθφ 1985 Οη Θξεζθείεο 1992 Παγθφζκηα Ηζηνξία 1990 Διιεληθή Ηζηνξία 1992 Παγθφζκηα Σέρλε 1998 Παγθφζκηα Λνγνηερλία 1997 Κάνπηζθπ Καξι Ζ Καηαγσγή ηνπ Υξηζηηαληζκνχ Καπηζίλζθη Ρίηζ, Σαμίδηα κε ηνλ Ζξφδνην 2005 Κνλδχιε Διέλε Αξαβηθφο Πνιηηηζκφο 2011 Κνξδάηνο Γηάλλεο Ηζηνξία ηεο Διιάδαο, 1957 Κνξδάηνο Γηάλλεο Αξραίεο ζξεζθείεο θαη Υξηζηηαληζκφο 1973 Κχξνπ Αρηιιεχο Οη Έιιελεο ηεο Αλαγελλήζεσο 1938 Οκάξ Καγηάκ Ρνπκπαγηάη 2005 Παπαξξξεγφπνπινο K. Ηζηνξία ηνπ Διιεληθνχ Έζλνπο 1931 Ρσκαλφο Κσλζη. Ζ Διιεληθή Παηδεία 2001 ΢ηάηθνο Κσλ. Ζ Βηβιηνζ. απφ ηελ Αξρ. σο ηελ Αλαγέλλεζε 1996 ΢έξγεο Μαλφιεο Γεψξγηνο ΢ρνιάξηνο-Γελλάδηνο Β’ 1996 Φξίληκαλ Σφκαο Σν Lexus θαη ε ειηά 2001 Σζηθφξνο Νίθνο ΢ηαπξνθνξίεο, Δξκήο 2000 Al-Khalili Jim The House of Wisdom 2010 Al-Khalili Jim The Golden Age of Arabic Science 2010 Barnavii Elie Φνληθέο ζξεζθείεο 2007 Briffault Robert Europa, the days of ignorance 1936 Chauvel Geneviev ΢αιαληίλ 1991 Cotterell Arthur Ancient Civilizations 1980 De Lange, Nik. Atlas of the Jewish World 1987 John William Drapper The History of the Intellectual Development of Europe 1863 Droysen J. G. Ηζηνξία ησλ δηαδφρσλ ηνπ Μ. Αιεμάλδξνπ 1993 Durant Will Παγθφζκηνο Ηζηνξία ηνπ Πνιηηηζκνχ 1969 Freely John Ο Πιάησλ ζηε Βαγδάηε 2013 Freely John Aladdin’s lamp 2009 297

Gombrich E.H. Μηθξή Ηζηνξία ηνπ Κφζκνπ 2007 Covington Rich. Rediscovering Arab Science 2007 De Lacy O'Leary Syriac Christians Passed Greek Science to the Arabs Hart H. Michael The 100 Most Influential Persons in History 1992 Hitti Philip History of the Arabs 1937 Hourani Albert Ηζηνξία ηνπ Αξαβηθνχ Κφζκνπ 2012 Hourani Albert Ηζηνξία ησλ Αξαβηθψλ Λαψλ 1991 Landau Rom Arab Contribution to Civilization 1958 Landau Rom The Arab Heritage of Western Civilization 1962 Le Goff Jacques Ζ Δπξψπε γελλήζεθε ηνλ Μεζαίσλα 2006 Levi Peter Atlas of the Greek World 1987 Lewis B. Μέζε Αλαηνιή θαη Γχζε 1970 Lewis B. What Went Wrong? 2003 Maalouf Amin Οη ΢ηαπξνθνξίεο απφ ηε ζθνπηά ησλ Αξάβσλ 1990 Matthew Donald Atlas of Medieval Europe 1987 MIT Press The Genius of Arab Civilization 1978 O’ Leary de Laxy How Greek Science Passed to the Arabs 1979 Overy Richard Complete History of the World 2007 Oxford U.P. Dictionary of World History 2000 Roaf Michael Cultural Atlas of Mesopotamia 1991 Roberts J.M. History of the World 1993 Robinson Francis Atlas of the Islamic World 1987 Salim al-Hassani 1001 Inventions: The Enduring Legacy of Muslim Civilization Time-Life Mesopotamia: The Mighty Kings 1995 νο Unesco Ηζηνξία ηεο Αλζξσπφηεηαο (3 ηφκνο) 1968 Van Loon Ζ Ηζηνξία ηεο Αλζξσπφηεηαο Wells H. G. Pocket History of the World 1922 Wells H. G. Παγθφζκηνο Ηζηνξία 1952

298

299