(19pdf) το θέατρο (pdf)

Σταύρος Στ. Σταφυλάκης

ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ Οι ρίζες και η ιστορία του

Αθήνα 2017 [1]

... Δεν κάνουμε θέατρο για το θέατρο. Δεν κάνουμε θέατρο για να ζήσουμε. Κάνουμε θέατρο για να πλουτίσουμε τους εαυτούς μας, το κοινό που μας παρακολουθεί κι όλοι μαζί να βοηθήσουμε να δημιουργηθεί ένας πλατύς, ψυχικά πλούσιος και ακέραιος πολιτισμός στον τόπο μας… Το θέατρο, ως μορφή Τέχνης, δίνει τη δυνατότητα να συνδεθούμε, να συγκινηθούμε, ν' αγγίξουμε ο ένας τον άλλο, να νιώσουμε μαζί μια αλήθεια. Να γιατί διαλέξαμε το θέατρο σα μορφή εκδήλωσης του ψυχικού μας κόσμου.

Κάρολος Κουν

[2]

Περιεχόμενα 01 Εισαγωγή

7

02. Πρόλογος (αρχαία και σύγχρονα είδη θεάματος)

9

02.01 02.02 02.03 02.04 02.05 02.06 02.07 02.08 02.09 02.10 02.11 02.12 02.13 02.14 02.15 02.16 02.17 02.18 02.19 02.20 02.21

03.

03.01 03.02 03.03 03.04

Το αρχαίο αιγυπτιακό τελετουργικό δράμα Το δράμα των Παθών του Όσιρι στην Άβυδο Το ινδικό (σανσκριτικό θέατρο) Το Καθακάλι, ινδική χορευτική παράσταση Το κινέζικο θέατρο Σάνγκ Το κινέζικο θέατρο Χαν Το κινέζικο θέατρο Τανγκ Το θέατρο Σονγκ και η κινέζικη Όπερα Το ιαπωνικό θέατρο Νό Το ιαπωνικό θέατρο Καμπούκο Το θέατρο Σκιών (Shadow Theatre) Το Κουκλοθέατρο (Puppet Theatre) To Μαύρο Θέατρο (Black Theatre) Το Μελόδραμα – Η Όπερα Το Μιούζικαλ (Musical) Το Μπαλέτο (Ballet) Η Παντομίμα – Η Μίμηση (Pantomime – Mime) Stand-up Comedy Η Μαύρη Κωμωδία (Black Comedy) Το Θέατρο Τραβεστί (Travesti Theater) Το Βοντβίλ (Vaudeville)

9 10 11 11 12 12 13 13 14 15 17 19 20 21 23 24 25 26 27 28 29

Το Δράμα στην αρχαία Ελλάδα

31

Οι ελληνικές ρίζες του Θεάτρου Ο Διθύραμβος Ο Θέσπις Το θέατρο (ο χώρος)

31 33 36 39

[3]

03.05 03.06 03.07 03.08 03.09 03.10 03.11 03.12 03.13 03.14 03.15

04.

04.01 04.02 04.03 04.04 04.05 04.06 04.07 04.08 04.09 04.10

05.

05.01 05.02 05.03 05.04 05.05

Η Παράσταση Η Χορηγία – Ο χορηγός Οι δραματικοί αγώνες και οι Κριτές Ενδυμασίες και προσωπεία (μάσκες) Η Μουσική και η Όρχηση στο αρχαίο δράμα Ο Κώμος και η Παράβαση στο αρχαίο δράμα Το αρχαίο δράμα Ι. Η Τραγωδία Το αρχαίο δράμα II. Το Σατυρικό Δράμα Το αρχαίο δράμα III. Η Κωμωδία και οι Μίμοι Οι αρχαίοι Έλληνες ποιητές τραγωδίας Οι αρχαίοι Έλληνες ποιητές κωμωδίας

Το Θέατρο στην αρχαία Ρώμη Προλεγόμενα για το ρωμαϊκό θέατρο Το ρωμαϊκό θέατρο – Οι πρωτοπόροι Η Κωμωδία στη αρχαία Ρώμη Η Τραγωδία στην αρχαία Ρώμη Άλλα θεατρικά είδη στην αρχαία Ρώμη Η δομή του ρωμαϊκού θεάτρου Οι ηθοποιοί του ρωμαϊκού θεάτρου Μάσκες και κοστούμια στο ρωμαϊκό θέατρο Η Μουσική στο ρωμαϊκό θέατρο Η παρακμή του ρωμαϊκού θεάτρου

42 44 47 50 53 55 58 60 63 72 85

101 101 104 106 110 113 116 118 120 121 122

Το Θέατρο στον ελλαδικό χώρο του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης ως και τις αρχές του 19ου αι. 125 Βυζαντινό θέατρο και χριστιανισμός Το θέατρο στο Βυζάντιο Το Κρητικό θέατρο Το Επτανησιακό θέατρο Οι ζακυνθινές ‘Ομιλίες’

[4]

125 128 134 138 141

06.

06.01 06.02

07.

07.01 07.02 07.03 07.04 07.05 07.06

Το ευρωπαϊκό θέατρο του Μεσαίωνα Το μεσαιωνικό λειτουργικό δράμα Άλλες μορφές θεάτρου του Μεσαίωνα

Το αναγεννησιακό θέατρο της Ευρώπης Το ιταλικό αναγεννησιακό θέατρο Η Cοmmedia dell’Αrte Το αγγλικό αναγεννησιακό θέατρο Το ισπανικό αναγεννησιακό θέατρο Το γαλλικό αναγεννησιακό θέατρο Το γερμανόφωνο αναγεννησιακό θέατρο

143 143 148

153 154 158 163 175 184 199

08.

Το αμερικανικό Θέατρο (ΗΠΑ, 18ος-19ος αιώνας) 209

09.

Το ρωσικό Θέατρο ως τον 19ο αιώνα

223

10.

Δυο μεγάλοι θεωρητικοί του Θεάτρου

239

10.01 10.02

11.

11.01 11.02 11.03 11.04 11.05 11.06 11.07 11.08 11.09 11.10 11.11 11.12

Ο Κονσταντίν Στανισλάφσκι Ο Βσέβολοντ Μέγιερχολντ

239 244

Τα καλλιτεχνικά ρεύματα στο Θέατρο

247

Ο κλασικισμός Ο Ρομαντισμός στο Θέατρο Ο Ρεαλισμός στο Θέατρο Ο Νατουραλισμός στο Θέατρο Ο Συμβολισμός στο Θέατρο Ο Εξπρεσιονισμός στο Θέατρο Ο Σουρεαλισμός – Ντανταϊσμός Ο Φουτουρισμός Ο Μοντερνισμός Το Θέατρο του Παράλογου Το Επικό Θέατρο Το Θέατρο του Καταπιεσμένου

247 249 251 256 259 261 263 264 265 266 272 274

[5]

11.13 11.14 11.15 11.16 11.17 11.18

Το Πολιτικό Θέατρο Χειραγωγημένο Θέατρο – Σοσιαλιστικός Ρεαλισμός Living Theater (Το Ζων Θέατρο) Το Θέατρο της Σκληρότητας Το Πειραματικό Θέατρο Άλλα καλλιτεχνικά ρεύματα και κινήματα

275 278 280 281 283 286

12.

Το σύγχρονο παγκόσμιο Θέατρο

291

13.

Μεγάλες Θεατρικές Οικογένειες

301

14.

Το Νεοελληνικό Θέατρο

311

14.01 14.02 14.03 14.04 14.05

15.

15.01 15.02 15.03 15.04 15.05

16.

Οι πρωτοπόροι Τα ελληνικά θέατρα τον 19ο αιώνα Οι γυναίκες ηθοποιοί τον 19ο αιώνα Τα ελληνικά: Κωμειδύλλιο, Οπερέτα, Επιθεώρηση Το νεοελληνικό Θέατρο του 20ού αιώνα

Θέατρο και…

311 316 322 325 337

351

Ποίηση Μουσική-Χορός Παιδεία Πολιτική Λογοκρισία

351 355 357 359 361

Ευρετήριο – Οι δημιουργοί του Θεάτρου

[6]

365

01.

Εισαγωγή

Το θέατρο είναι μια από τις μορφές ψυχαγωγίας που μου άρεσε από τα νεανικά μου χρόνια. Υπήρξε περίοδος της ζωής μου που κάθε εβδομάδα σχεδόν βρισκόμουν σε κάποια θεατρική αίθουσα. Με τραβούσε η αμεσότητα του ζωντανού θεάματος, η ικανότητα των ηθοποιών να απαγγέλλουν τα λόγια και να παίζουν τον ρόλο τους, έχοντας κατά νου, ότι εδώ δεν χωράει λάθος. Σε αυτό ακριβώς το σημείο έγκειται η μεγαλύτερη διαφορά του θεάτρου από τον κινηματογράφο. Στον δεύτερο - σημαντική μορφή τέχνης κι αυτός - ο ηθοποιός έχει τη δυνατότητα να παίξει και να ξαναπαίξει, τόσες φορές την ίδια σκηνή, μέχρι να μείνει ικανοποιημένος ο ίδιος ή ο σκηνοθέτης του. Θεατρικά, τελετουργικά και δραματικά στοιχεία υπάρχουν και έχουν καταγραφεί σε όλες τις κοινωνίες, ανεξάρτητα από το πολιτιστικό τους επίπεδο, τον τόπο και τον χρόνο που έζησαν. Κάθε πρωτόγονος λαός (αυτός που δεν έχει ακόμα δημιουργήσει γραπτό λόγο) πραγματοποιούσε τις δικές του ιδιαίτερες τελετές (ευχαριστίες στους θεούς, έλευση επιθυμητής βροχόπτωσης, νίκες κατά των εχθρών, γαμήλιες γιορτές, γεννήσεις παιδιών ή κηδείες προσφιλών προσώπων κλπ.) που κατά κανόνα εκφράζονταν με χορούς ή και με μιμήσεις. Αλλά και οι σύγχρονες κοινωνίες έχουν και παρόμοια τελετουργικά και εορταστικά γεγονότα, όπως παρελάσεις, θρησκευτικές τελετές, αθλητικά γεγονότα ακόμα και σε πολιτικές συγκεντρώσεις. Όμως, όλες αυτές οι εκδηλώσεις που αναφέραμε, εμπεριέχουν το θεατρικό στοιχείο (θέαμα, πρωταγωνιστές, θεατές, τραγούδια, συγκρούσεις, ομιλίες ή και διαλόγους) δεν είναι θέατρο. Άρα λοιπόν πρέπει να κάνουμε διάκριση ανάμεσα στο θέατρο ως μορφή τέχνης και στην ευκαιριακή παρουσίαση θεατρικών στοιχείων.

[7]

Θεωρώ λοιπόν, ότι δεν είναι δυνατό να καταγράψουμε την ιστορία του θεάτρου που να περιλάβει όλα τα θεατρικά στοιχεία που εμπεριέχονται διαχρονικά στις πολυποίκιλες δραστηριότητες του ανθρώπου. Για το λόγο αυτό θα περιοριστούμε να δούμε, να παρουσιάσουμε και να καταγράψουμε ιστορικά το θέατρο ως θεσμό (τουλάχιστον όπως τον ξέρουμε στην Ελλάδα, στην Ευρώπη και γενικότερα στη Δύση) και να περιοριστούμε σε μια ολιγόλογη αναφορά σε άλλα είδη θεάματος, ως ένα είδος προλόγου.

Τένεσση Ουίλιαμς: Γλυκό πουλί της νιότης Γιάννης Φέρτης-Μελίνα Μερκούρη, Θέατρο Τέχνης, 1960

[8]

02.

Πρόλογος

Αρχαία και σύγχρονα είδη θεάματος 02.01 Το αρχαίο αιγυπτιακό τελετουργικό δράμα Εορταστικές παραστάσεις προς τιμή των θεών Όσιρι, Ίσιδος, Ώρου και του ηλιακού θεού Άμων/Ρα, που διεξάγονταν στους ναούς και τους βωμούς. Οι παραστάσεις αυτές περιλάμβαναν αναπαράσταση μύθων με ηθοποιούς/ιερείς που παρίσταναν τους τιμώμενους θεούς. Ώρος, Όσιρις και Ίσις

Η πιο σημαντική τέτοια παράσταση είναι γνωστή ως Ο θρίαμβος του Ώρου που δινόταν στην έναρξη κάποιας νέας βασιλείας ή μετά από μια σημαντική νίκη των Αιγυπτίων κατά εχθρικών στρατευμάτων. Η περιγραφή του τελετουργικού αυτού βρίσκεται σε αιγυπτιακά κείμενα του 13ου αιώνα π. Χ.

[9]

02.02

Το Δράμα των Παθών του Όσιρι στην αρχαία Άβυδο

Η Άβυδος ήταν μια από τις αρχαιότερες πόλεις της αρχαίας Αιγύπτου (υπάρχει ομώνυμη πόλη στον Ελλήσποντο). Η πόλη αυτή ήταν τόπος προσκυνήματος των πιστών των αδελφών θεών Σετ, Όσιρι και Ίσιδος. Οι τρεις αυτοί θεοί ήταν παιδιά της Γης (Τζεπ) και του Ουρανού (Νουτ). Σύμφωνα με τη μυθολογία ο Όσιρις διαδέχθηκε τον πατέρα του και παντρεύτηκε την Ίσιδα. Ο Σετ από ζήλεια σκότωσε τον Όσιρι και έθαψε τα μέλη του σε διάφορα μέρη της Αιγύπτου. Η Ίσις μάζεψε τα κομμάτια και ανάστησε τον Όσιρι, ο οποίος πλέον εγκαταστάθηκε στον Κάτω Κόσμο και έγινε ο δικαστής των ψυχών.

Τα πάθη της Αβύδου

Το τελετουργικό δράμα που παρουσιαζόταν κάθε Νοέμβριο, περιλάμβανε χορευτικές παραστάσεις, μάχες, πομπές και ταφικές τελετές και τους κύριους ρόλους ενσάρκωναν ιερείς. Συχνά ο ίδιος ο φαραώ έπαιζε το ρόλο του Όσιρι. Αυτές οι παραστάσεις άρχισαν περίπου πριν 4000 χρόνια και παίζονταν ως τον 6ο π. Χ. αιώνα, όχι μόνο στην Άβυδο αλλά και στην Ηλιούπολη και άλλες αιγυπτιακές πόλεις.

[10]

02.03 Το ινδικό (σανσκριτικό) θέατρο Το αρχαίο ινδικό θέατρο είναι πολύ νεότερο από το αρχαίο αιγυπτιακό, αφού ήκμασε από τον 2ο π. Χ. ως και τον και 3ο μ. Χ. αιώνα. Η κυριότερη πηγή πληροφοριών για το θέατρο αυτό είναι ένα κείμενο με τίτλο Natyasastra (Πραγματεία για το θέατρο) γραμμένη στη σανσκριτική γλώσσα. Το έργο ασχολείται με πολλά είδη θεάματος όπως ερμηνεία, χορός, απαγγελία, γλώσσα των χεριών, αλλά και παρεμφερή θέματα (ανταγωνισμός, το ακροατήριο κ.ά.) Το σανσκριτικό θέατρο έκανε παραστάσεις σε ιερές τοποθεσίες, βωμούς, ναούς και άλλα και το παρουσίαζαν ιερείς που είχαν εκπαιδευτεί στο χορό, την μουσική και την απαγγελία. Παράσταση Καθακάλι

Ο σκοπός των παραστάσεων ήταν διττός: Διασκέδαση και εκπαίδευση. Στις παραστάσεις, που συνήθως γίνονταν υπό την αιγίδα κάποιου μαχαραγιά ή τοπικού βασιλιά, δεν υπήρχε αποκλεισμός των γυναικών, οι οποίες ήταν ελεύθερες να παρακολουθήσουν την παράσταση ή ακόμα και να συμμετάσχουν σ’ αυτήν με κάποιο ρόλο στα μέτρα τους.

02.04 Το Καθακάλι, ινδική χορευτική παράσταση Πρόκειται για κλασσικό ινδικό χορό-παράσταση, με χαρακτηριστικά έντονο μακιγιάζ, φανταχτερά κουστούμια, περίτεχνες χειρονομίες και εκλεπτυσμένες κινήσεις του σώματος. Όλα αυτά υπό τους ήχους ανάλογης μουσικής, συνήθως από κρουστά όργανα.

[11]

Το Καθακάλι (στην τοπική ινδική διάλεκτο σημαίνει ιστορία ή διάλογος ή παραδοσιακό παραμύθι) εμφανίστηκε για πρώτη φορά τον 17ο αιώνα στην περιοχή που σήμερα υπάρχει το ινδικό κρατίδιο της Κεράλα και υπάρχει ακόμα και σήμερα βελτιωμένο με προσθήκες τραγουδιών και περισσότερων κρουστών. Τα συνήθη θέματα με τα οποία ασχολείται αυτό το είδος θεάματος, είναι παρμένα από την ινδική μυθολογία ή από τα κλασσικά ινδικά έπη ή και από θρησκευτικούς θρύλους.

02.05 Το κινέζικο θέατρο Σάνγκ Υπάρχουν στοιχεία που επιβεβαιώνουν ότι κατά την εποχή της κινεζικής δυναστείας Shang (περίπου το 1500 π. Χ.) δίνονταν θεατρικές παραστάσεις, στις οποίες γίνονταν ακροβατικές επιδείξεις χορού και κλόουν, καθώς και μουσικής. Θέατρο Χαν

02.06 Το κινέζικο θέατρο Χαν Κατά την περίοδο της κινεζικής δυναστείας Χαν (3ος π. Χ. αι.) εμφανίστηκε για πρώτη φορά στην Κίνα το κουκλοθέατρο σκιών (κάτι σαν το δικό μας Θέατρο σκιών – Καραγκιόζης – αλλά με κούκλες αντί για φιγούρες), σε δυο διαφορετικές μορφές τρόπου κατασκευής της κούκλας, την Καντονέζικη (νότια) και αυτήν του Πεκίνου (βόρεια). Τα θέματα του κουκλοθέατρου σκιών ήταν ιστορίες περιπέτειας ή φαντασίας, αλλά δεν έλειπε και η πολιτική προπαγάνδα. Το είδος αυτού του θεάματος έγινε πολύ δημοφιλές έφτασε στο απόγειό του κατά τον ενδέκατο αιώνα.

[12]

02.07 Το κινέζικο θέατρο Τανγκ Η αυτοκρατορική δυναστεία των Τανγκ (7ος-8ος αιώνας), είναι γνωστή και ως «η εποχή των χιλίων μεθόδων ψυχαγωγίας». Επί εποχής του αυτοκράτορα Χουάν Ζονγκ ιδρύθηκε η ονομαστή σχολή θεάτρου Παιδιά του κήπου των αχλαδιών. Οι μαθητές διδάσκονταν υποκριτική με έμφαση στο χορό και τη μουσική.

02.08. Το θέατρο Σονγκ και η κινέζικη όπερα Την εποχή της αυτοκρατορικής δυναστείας των Σονγκ (10ος-13ος αιώνας), το κινέζικο θέατρο ήταν γνωστό σε όλες τις περιοχές του αχανούς κράτους με μεγάλη ποικιλία μορφών, όπως δράμα (παίζονταν θεατρικά έργα με δομή τεσσάρων ή και πέντε πράξεων), μουσική, χορός, ακροβατικά και άλλα. Κινέζικη όπερα

Είναι η εποχή που άρχισε να αναπτύσσεται η παράσταση που συνδύαζε χορό και τραγούδι, η περίφημη Κινέζικη όπερα, η οποία και σήμερα εξακολουθεί να είναι το δημοφιλέστερο θέαμα σε όλη την Κίνα. Σε όλη τη χώρα η όπερα παίζεται με περισσότερες από 360 μορφές, με επικρατέστερες αυτές του Πεκίνου και της Καντόνας. Ειδικότερα η όπερα του Πεκίνου διαθέτει μια τεράστια γκάμα από χίλια και πλέον διαφορετικά μουσικά έργα. Από την εποχή των Σονγκ και στη συνέχεια η όπερα συνεχώς εξελισσόταν και γινόταν όλο και πιο δημοφιλής.

[13]

Την εποχή των Μινγκ (14ος-17ος αιώνας) όλοι όσοι ανέβαιναν στη σκηνή ήταν άριστα εκπαιδευμένοι στο χορό και το τραγούδι. Και μερικές δεκαετίες αργότερα, οι ηθοποιοί έπρεπε να γνωρίζουν επίσης και τον χειρισμό μουσικών οργάνων. Σε πολλά είδη όπερας οι ηθοποιοί φορούσαν μάσκες. Είναι τεράστια η ποικιλία των χαρακτήρων και των χρωμάτων της μάσκας στην κινέζικη όπερα. Μετά την πτώση της μοναρχίας στην Κίνα, πολλά θέατρα ανέβαζαν έργα δυτικού ρεπερτορίου. Αλλά, όταν επικράτησε το Κομμουνιστικό κόμμα, όλα τα είδη θεάματος και φυσικά και η όπερα προσαρμόστηκαν στα νέα δεδομένα. Όπερα της Πολιτιστικής Επανάστασης

Τα έργα που παίζονταν, είχαν θέματα ιστορικά και διδακτικά, ιδιαίτερα αυτά που προπαγάνδιζαν την πολιτική του κόμματος. Την εποχή της Πολιτιστικής Επανάσταση, οι περισσότεροι θίασοι διαλύθηκαν, ηθοποιοί και συγγραφείς διώχθηκαν και απαγορεύτηκαν όλα τα είδη όπερας, εκτός οκτώ «προτύπων μοντέλων» που είχαν εγκριθεί από την Τσιανγκ Τσινγκ, σύζυγο του Μάο. Επίσης απαγορεύτηκαν όλα τα είδη θεάτρου δυτικού τύπου. Όλα τα έργα που ανέβαζαν οι στρατευμένοι θίασοι όπερας ήταν έργα πολιτικής προπαγάνδας του κόμματος. Σήμερα η όπερα είναι σχεδόν ελεύθερη να παρουσιάζει ποικιλία έργων, τα οποία παίζονται και στη τηλεόραση και εξακολουθεί να είναι το δημοφιλέστερο είδος ψυχαγωγίας των Κινέζων.

[14]

2.9. Το Ιαπωνικό θέατρο Νο Περί τον 14ο αιώνα στην Ιαπωνία υπήρχαν μικροί θίασοι, που παρουσίαζαν σύντομες κωμωδίες, συχνά όχι πολύ κόσμιες. Ο σκηνοθέτης ενός τέτοιου θιάσου ανέβασε ένα έργο στην αυλή του Ασικάγκα Γιοσιμίτσου, ενός σημαντικού σογκούν (ανώτερος στρατιωτικός ηγέτης) της χώρας. Στο έργο αυτό έπαιζε ένα ρόλο ο Ζεάμι Μοτοκίγιο, γιος του σκηνοθέτη. Ο νεαρός ήταν ήδη γνωστός ως ο καλύτερος ηθοποιός παιδικών ρόλων της Ιαπωνίας. Ο Σογκούν ζήτησε από τον σκηνοθέτη να δημιουργήσει ένα θίασο για την αυλή του. Όταν ο σκηνοθέτης πέθανε, τον διαδέχθηκε ο γιος του, ο οποίος συνέχισε το έργο του πατέρα του. Το αποτέλεσμα ήταν η δημιουργία ενός νέου θεατρικού είδους που είναι γνωστό ως Θέατρο Νο. Θέατρο Νο

Το είδος του θεάτρου αυτού είναι ένα μίγμα παντομίμας και ακροβατικών και έγινε πολύ δημοφιλές στην Ιαπωνία. Θεωρείται παραδοσιακό ιαπωνικό θεατρικό είδος και εξακολουθεί ακόμα και σήμερα να δίνει παραστάσεις που συνδυάζουν επίσης χορό, μουσική και ποίηση. Οι ηθοποιοί είναι ντυμένοι εντυπωσιακά. Φοράνε πολύχρωμες μεταξωτές ρόμπες, περούκες και μάσκες κατασκευασμένες από ξύλο κυπαρισσιού. Οι μουσικοί φοράνε μαύρα κιμονό με ανασηκωμένους ώμους. Το θέατρο Νο είναι γνωστό σε όλο τον κόσμο και παρουσιάζει τα έργα του στις θεατρικές αίθουσες των μεγάλων πόλεων της Ανατολής και της Δύσης. Στην Ιαπωνία υπάρχουν περισσότεροι από 1500 ηθοποιοί (όλοι άντρες) του θεάτρου Νο και το ρεπερτόριό του περιλαμβάνει πάνω από 250 έργα. Οι ηθοποιοί εκπαιδεύονται από [15]

πολύ μικρή ηλικία (συνήθως από 3-5 χρόνων) και υπόκεινται σε αυστηρούς κανόνες πειθαρχίας.

2.10. Το Ιαπωνικό θέατρο Καμπούκι Καμπούκι σημαίνει «ικανότητα για μουσική και χορό», αλλά μπορεί και να ερμηνευτεί και σαν «περίεργο – ή πρωτοποριακό θέατρο». Είναι θεατρικό είδος που πρωτοεμφανίστηκε στην Ιαπωνία. Εμφανίστηκε για πρώτη φορά τον 17ο αιώνα όταν μια χορεύτρια σε ναό Σίντο, η Ιζούμο νο Οκούνι, δημιούργησε ένα γυναικείο χορευτικό όμιλο. Το θέαμα άρεσε και απέκτησε καλή φήμη, αλλά και ξένισε και για λόγους ηθικής τάξης. Ηθοποιός Καμπούκι

Το τότε στρατιωτικό καθεστώς απαγόρευσε αυτή τη δραστηριότητα. Όμως αυτό το είδος του θεάματος συνέχισε τη λειτουργία του, αλλά μόνο με άντρες ηθοποιούς, χορευτές και τραγουδιστές. Στα έργα του θεάτρου Καμπούκι υπάρχουν γυναικείοι ρόλοι, αλλά ερμηνεύονται από άντρες που έχουν εκπαιδευτεί ειδικά για αυτούς τους ρόλους. Χαρακτηριστικό γνώρισμα των ηθοποιών του Καμπούκι είναι η απουσία μάσκας την οποία αντικαθιστά το εντυπωσιακό μακιγιάζ τους. Εξ ίσου εντυπωσιακές είναι και οι περούκες τους, ενώ οι πολύχρωμες ενδυμασίες τους είναι από τις ακριβότερες διεθνώς. **************

[16]

Αναφερθήκαμε παραπάνω στα σημαντικότερα είδη του θεάτρου των αρχαίων λαών της Αφρικής και Ασίας. Φυσικά υπάρχουν δεκάδες άλλα είδη παρόμοιων θεαμάτων ή τελετουργικών παραστάσεων άλλων λαών του κόσμου, όπως των Φιλιππίνων, της Ταϋλάνδης, των Αράβων, των Ινδιάνων της Αμερικής (Ίνκας, Αζτέκων, φυλών της Αφρικής κλπ.) και πολλών άλλων. Πριν προχωρήσουμε στην ανάπτυξη της ιστορίας του αρχαίου ελληνικού, ρωμαϊκού και στη συνέχεια του δυτικού θεάματος επί σκηνής, όπως είναι το γνωστό μας Θέατρο, ας γνωρίσουμε απλώς με λίγα λόγια, μερικά είδη θεάματος που μοιάζουν, αλλά δεν είναι ακριβώς θέατρο, με την έννοια που οι, εμείς οι Έλληνες, οι Ευρωπαίοι και γενικώς οι λαοί της Δύσης προσδιορίζουμε:

Θέατρο Σκιών στην Κίνα

2.11. Το Θέατρο Σκιών (Shadow play) Το Θέατρο Σκιών είναι από τα αρχαιότερα είδη θεάματος. Παίζεται με διαφανείς ή ημιδιαφανείς χρωματιστές φιγούρες κατασκευασμένες από χαρτί ή δέρμα και ο παίχτης χειρίζεται – με ειδικές λαβίδες - τις φιγούρες αυτές πίσω από ένα άσπρο τεντωμένο πανί που φωτίζεται από πίσω. Ο θεατής ξεχωρίζει εύκολα τα χρώματα και το περίγραμμα της φιγούρας. Πιθανολογείται ότι η τέχνη του θεάτρου σκιών αναπτύχθηκε πριν από δέκα περίπου αιώνες, αρχικά στις χώρες της νοτιοανατολικής Ασίας πριν (Ινδία, Κεϋλάνη, Καμπότζη, Ινδονησία). Οι Κινέζοι συνέχισαν και ανάπτυξαν την τέχνη αυτή με περίπλοκες λεπτοδουλεμένες φιγούρες με πολλές αρθρώσεις.

[17]

Από την Κίνα το Θέατρο Σκιών εξαπλώθηκε στις χώρες της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής, αν και το Ισλάμ δεν επέτρεπε την απεικόνιση ανθρώπινων μορφών. Στην Τουρκία και στις χώρες της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, το θέαμα αυτό έγινε δημοφιλές. Ο κεντρικός ήρωας γύρω από τον οποίον αναπτυσσόταν το θέμα του έργου ήταν ο Καραγκιόζης (Karagöz = Μαυρομάτης) και άλλες γνωστές φιγούρες ήταν ο Χατζηαβάτης, ο Πασάς κ.ά. Η γλώσσα που χρησιμοποιούσαν οι καραγκιοζοπαίχτες ήταν χυδαία με βωμολοχίες και χοντροκομμένα αστεία. Για το λόγο αυτό το θέαμα δεν το έβλεπαν γυναίκες και παιδιά. Οι Έλληνες γνώρισαν τον Καραγκιόζη και το Θέατρο Σκιών από τους Τούρκους. Αρχικά την τέχνη αυτή εξάσκησαν Εβραίοι και Τσιγγάνοι. Όμως γρήγορα το θέαμα αυτό έγινε λαϊκό και απέκτησε δικά του χαρακτηριστικά. Ο Καραγκιόζης

Ο Καραγκιόζης εκπροσωπεί τον φτωχό, πονηρό, πολυμήχανο, αιώνια πεινασμένο και καταφερτζή Έλληνα. Ζει με την οικογένειά του (την γυναίκα του Αγλαΐα και τα παιδιά του Κολλητήρι, Κοπρίτη, Πιτσικόκο) στην καλύβα του, απέναντι από το σαράι του πασά. Περιστοιχίζεται από γνωστές φιγούρες, το φίλο του Χατζηαβάτη, τον βλάχο Μπάρμπα-Γιώργο, τον μάγκα Σταύρακα, το Μορφονιό, τον Βεληγκέκα, τον Εβραίο Χαχαμίκο, το Βεζίρη και άλλους.

[18]

2.12. Το Κουκλοθέατρο ή Μαριονέτες (Puppet Theatre) Το Κουκλοθέατρο είναι είδος θεάματος στο οποίο στην θέση των ηθοποιών (ανθρώπων ή ζώων ή ακόμα και αντικειμένων) βρίσκονται ομοιώματα τους δηλαδή κούκλες που τις χειρίζεται ένας ή παραπάνω παίχτες με τα χέρια τους ή με σπάγκους ή με λαβίδες. Είναι θέαμα λαϊκό, απλό, σύντομο, εύκολα κατανοητό και γραφικό και απευθύνεται κυρίως στα παιδιά. Είναι δύσκολο να προσδιορίσουμε πότε και πού άρχισε να παρουσιάζεται για πρώτη φορά το κουκλοθέατρο. Φυσικά κούκλες υπήρχαν ακόμα και πριν από χιλιάδες χρόνια, στην αρχαία Αίγυπτο. Εκεί κατασκευάζονταν από άργιλο ή ελεφαντόδοντο. Κουκλοθέατρο

Επίσης έχουν βρεθεί κούκλες σε όλα σχεδόν τα κράτη της ανατολικής και νότιας Ασίας (Κίνα, Κορέα, Ιαπωνία, Ινδία, Βιετνάμ κλπ.) σε πολλά μάλιστα μέρη από αυτά υπάρχουν ενδείξεις ότι παρουσιαζόταν ένα είδος μαριονέτας ή κουκλοθέατρου. Στην αρχαία Ελλάδα κατασκευάστηκαν κούκλες που κουνούσαν τα χέρια και ανοιγόκλειναν το στόμα τους. Κουκλοθέατρο παρουσιαζόταν από τον 3ο π. Χ. αιώνα στο θέατρο του Διονύσου, κάτω από την Ακρόπολη της Αθήνας. Η ελληνική λέξη για την κούκλα ήταν νευρόσπαστον, επειδή ο παίκτης ρύθμιζε τις κινήσεις των μελών της με σπάγκο (νεύρο). Από τους Έλληνες πήραν και συνέχισαν την τέχνη οι Ρωμαίοι και αργότερα οι Βυζαντινοί. Τον Μεσαίωνα στη Σικελία αναπτύχθηκε η Opera dei pupi δηλαδή όπερα με κούκλες. Σταδιακά το κουκλοθέατρο έγινε γνωστό - με δεκάδες παραλλαγές – σε όλες τις χώρες της Ευρώπης και της Αμερικής. Στην Πράγα υπάρχει το Εθνικό θέατρο Μαριονεττών που παρουσιάζει ακόμα και όπερες.

[19]

2.13. Το Μαύρο Θέατρο (Black Theater) Πρόκειται για ένα άλλο είδος θεάματος που συνδυάζει το θέατρο, το χορό, τη μουσική και την παντομίμα, που βασίζεται στο παιχνίδι του φωτός και στις σκιές που αυτό δημιουργεί. Ένα μεγάλο μαύρο ύφασμα λειτουργεί ως σκηνή και στο εσωτερικό του παίζουν οι ηθοποιοί (ή οι μαριονέτες) ντυμένοι κι αυτοί στα μαύρα. Σήμερα χρησιμοποιείται ευρέως το υπεριώδες φως και οι ηθοποιοί μπορούν να ντύνονται με πολύχρωμα ρούχα. Ο συνδυασμός μαύρου θέματος και μαύρου φόντου που ασφαλώς θα έκανε τους ηθοποιούς αόρατους, τους δίνει τη δυνατότητα – με τη βοήθεια του φωτισμού – να παρουσιάζουν το θέαμα που επιθυμούν. Το Μαύρο Θέατρο της Πράγας

Το Μαύρο Θέατρο έχει τις ρίζες του στην Κίνα και αργότερα (περί τον 16 αιώνα) εξαπλώθηκε και στην Ιαπωνία. Εκεί στο θέαμα συμμετείχαν τρεις άντρες ντυμένοι στα μαύρα, οι οποίο πίσω από μαύρο φόντο χειρίζονταν μια τεράστια μαριονέτα. Στην Ευρώπη το Μαύρο Θέατρο ξεκίνησε στη Γαλλία, αλλά οι παραστάσεις ήταν φτωχές και δεν έγινε ιδιαίτερα δημοφιλές. Στα μέσα της δεκαετίας 1950, βρίσκονταν στο Παρίσι μερικοί Τσέχοι μαριονετίστες, που εντυπωσιάστηκαν από την ιδέα και αποφάσισαν να μεταφέρουν την τεχνική στην Πράγα. Εκεί ο Josef Lamka και η σύζυγός του άνοιξαν το πρώτο μαύρο θέατρο το 1959. Έναν χρόνο αργότερα, το 1960, ο Jiri Srnec αποσπάστηκε από την ομάδα και ίδρυσε τη δική του σκηνή, πειραματιζόμενος με μια νέα ανακάλυψη, την λάμπα φθορισμού (black light).

[20]

Σήμερα η πρωτεύουσα της Τσεχίας θεωρείται διεθνώς η Μέκκα του Μαύρου Θεάτρου. Το σχετικά νέο αυτό θεατρικό είδος αναπτύχθηκε σημαντικά. Η επιτυχία του οφείλεται κυρίως στις άπειρες δυνατότητες του παιχνιδίσματος φωτός-σκιάς. Στην Πράγα λειτουργούν σήμερα περίπου δέκα μαύρα θέατρα, τα οποία από τη δεκαετία του 1990 ζουν μια πρωτοφανή άνθηση.

2.14. Το Μελόδραμα – Η Όπερα (Opera) Μελόδραμα είναι το θεατρικό είδος στο οποίο η απόδοση των διαλόγων ή η περιγραφή των γεγονότων, γίνεται τραγουδιστά με ενορχήστρωση της φωνής του ηθοποιού-τραγουδιστή και μουσικής. Η

Μαρία

Κάλλας

στη Σκάλα του Μιλάνου

Με λίγα λόγια, όπερα είναι μουσική σύνθεση που περιλαμβάνει ταυτόχρονα και σκηνική δράση. Το θεατρικό αυτό είδος είναι περισσότερο γνωστό με την διεθνή λέξη όπερα. Με την ίδια λέξη χαρακτηρίζεται ο ίδιος ο θίασος που εκτελεί το μελόδραμα, καθώς και το θέατρο που φιλοξενεί τον θίασο. Πάντως η γνωστή μας στη Δύση όπερα, είναι όμοια, έχει ομοιότητες και διαφορές από την κινεζική όπερα, στην οποία εκτός της μουσικής και του τραγουδιού, οι ηθοποιοί εκτελούν και χορό καθώς και ακροβατικά νούμερα. Ο συνθέτης της όπερας συνδυάζει τη μουσική του έργου του με ένα κείμενο (λιμπρέτο) που το έχει γράψει ο ίδιος ή ένας συγγραφέας (λιμπρετίστας). Το λιμπρέτο μπορεί να είναι γραμμένο σε μορφή στίχων ή πρόζας, όμως η απόδοση του γίνεται πάντα με τραγούδι, από [21]

καλλίφωνους ηθοποιούς. Πολλοί από αυτούς γίνονται γνωστοί και δημοφιλείς σε όλο τον κόσμο, όπως π.χ. η Μαρία Κάλλας, ο Ενρίκο Καρούζο, ο Λουτσιάνο Παβαρότι, η Ανθή Ζαχαράτου*, ο Χοσέ Καρρέρας, η Μονσεράτ Καμπαγιέ και άλλοι. Η όπερα γεννήθηκε στην Ιταλία, αλλά γρήγορα διαδόθηκε στο όλη την Ευρώπη. Το 17ο αιώνα ιδρύθηκε στη Βενετία το πρώτο θέατρο που ανέβαζε αποκλειστικά όπερες. Το διασημότερο θέατρο όπερας είναι η Σκάλα του Μιλάνου. Γνωστοί συνθέτες όπερας είναι οι: Βέρντι, Μότσαρτ, Μπετόβεν, Ροσσίνι, Μπυζέ, Πουτσίνι, Βάγκνερ και πολλοί άλλοι. Στην Ελλάδα παρουσιάστηκε για πρώτη φορά όπερα το 1900, από τον Θίασο Ελληνικού Μελοδράματος του Διονυσίου Λαυράγκα. Το έργο ήταν οι Μποέμ του Πουτσίνι. Το 1940 ιδρύθηκε η Εθνική Λυρική Σκηνή (ΕΛΣ).

Μποέμ του Πουτσίνι από την Ε.Λ.Σ.

[22]

2.15. Το Μιούζικαλ (Musical) Το μιούζικαλ είναι παρόμοιο θεατρικό είδος με την όπερα, με τη διαφορά ότι εδώ οι ρόλοι των ηθοποιών περιλαμβάνουν - εκτός από τραγούδι – και πρόζα και χορό. Το μιούζικαλ είναι ένα ακόμα είδος μουσικού θεάτρου. Δεν είναι τόσο δημοφιλές όσο η όπερα, αλλά είναι ελαφρότερο και λαϊκότερο θέαμα. Υπάρχουν πολλοί θίασοι μιούζικαλ στο Λονδίνο και τη Νέα Υόρκη. Πολλά έργα μιούζικαλ μεταφέρθηκαν και στον κινηματογράφο με μεγάλη επιτυχία, όπως το Καμπαρέ, το West Side Story, Το φάντασμα της όπερας και πολλά άλλα. Ένα παρόμοιο είδος γνωστό ως Οπερέτα, ευδοκίμησε και έγινε δημοφιλές στην Ελλάδα κατά τα τέλη του 19ου - αρχές 20ού αιώνα.

Από το μιούζικαλ Ο βιολιστής στη στέγη

[23]

2.16. Το Μπαλέτο (Ballet) Η λέξη μπαλέτο είναι ιταλική και είναι υποκοριστικό της λέξης ballo που σημαίνει χορός. Οι ρίζες του μουσικού-θεατρικού αυτού είδους υπάρχουν στην αναγεννησιακή Ιταλία και στη βασιλική αυλή της Γαλλίας. Στα μέσα του 17ουαιώνα ιδρύθηκε στη Γαλλία το Μπαλέτο της Όπερας του Παρισιού (Ballet de l' Opéra de Paris). Τον 19ο αιώνα το μπαλέτο γνώρισε μεγάλη άνθηση στη Ρωσία, χώρα στην οποία υπάρχουν και σήμερα μερικά από τα σημαντικότερα και δημοφιλέστερα μπαλέτα του κόσμου. Το μπαλέτο είναι από τα δυσκολότερα είδη θεάματος, με προδιαγραφές υψηλών ποιοτικών και τεχνικών απαιτήσεων. Μπαλέτο Μπολσόι

Οι καλλιτέχνες πριν θεωρηθούν έτοιμοι για να παρουσιαστούν στο κοινό περνούν από αυστηρές εξετάσεις και αναλώνουν εκατοντάδες ώρες σκληρής εξάσκησης. Οι μπαλαρίνες αρχίζουν εκπαίδευση μπαλέτου από πολύ μικρή ηλικία, όχι σπάνια από τα τέσσερα ή πέντε τους χρόνια. Εκτός από χορό οι καλλιτέχνες αυτού του θεάματος διδάσκονται υποκριτική και μιμική. Τα βήματα του χορού καθορίζονται από επαγγελματίες χορογράφους, η δε μουσική είναι συνήθως βασισμένη σε έργα κλασσικού ρεπερτορίου. Διάσημοι συνθέτες μουσικής μπαλέτου: Τσαϊκόφσκι, Σοστάκοβιτς, Χατσατουριάν, Μπερλιόζ, Ντεμπισύ και άλλοι.

[24]

2.17. Η Παντομίμα και η Μίμηση (Pantomime – Mime) Ο καλλιτέχνης της παντομίμας είναι αυτός που χρησιμοποιεί την μιμική ως μέσο θεάματος. Αφηγείται την ιστορία του (ή παίζει το ρόλο του) χωρίς λόγια, απλώς με τις κινήσεις του σώματός του, με χειρονομίες και μορφασμούς. Το είδος αυτό του θεάματος έχει τις ρίζες του στην αρχαία Ελλάδα. Ο Παντομίμος ήταν ένας ηθοποιός-χορευτής με μάσκα, που παρουσίαζε χορευτικά - και όχι σπάνια και με λόγια - το θέμα του χορεύοντας και κουνώντας τα χέρια και το σώμα του. Ο Γάλλος μίμος Μαρσέλ Μαρσώ

Κάτι παρόμοιο κάνει σήμερα και το ιαπωνικό θέατρο Νο. Ο πρώτος γνωστός μίμος στην ιστορία του θεάματος ήταν ο χορευτής Τελέστης στην τραγωδία του Αισχύλου Επτά επί Θήβας. Στις αρχές του 20ού αιώνα, ο βωβός κινηματογράφος, ανάγκασε τους ηθοποιούς να αποδίδουν το ρόλο τους με μορφασμούς και κινήσεις των μελών του σώματός τους. Στο είδος αυτό αναδείχτηκαν σπουδαίοι ηθοποιοί όπως ο Τσάρλι Τσάπλιν (στο ρόλο του Σαρλό), ο Μπάστερ Κήτον και αργότερα ο Ζακ Τατί που παρουσίασε τον κλασσικό σήμερα κύριο Υλό. Στη θεατρική σκηνή ο διάσημος Γάλλος μίμος Μαρσέλ Μαρσώ (Marcel Marceau), άφησε το δικό του αποτύπωμα στην τέχνη της παντομίμας.

[25]

2.18. Stand-up Comedy H Stand-up comedy (η επί λέξει μετάφραση κωμωδία σήκω-επάνω δεν σημαίνει τίποτε στα ελληνικά) είναι είδος κωμωδίας στην οποία ένας παρουσιαστής εμφανίζεται όρθιος, μπροστά στο κοινό και μιλά απευθυνόμενος απ’ ευθείας στους θεατές. Συνήθως ο ηθοποιός είναι γνωστός κωμικός και λέει διάφορα αστεία, ιστοριούλες ή απαγγέλλει ένα μονόλογο με τον οποίο σατιρίζει γεγονότα ή πολιτικούς, καλλιτέχνες, τηλεοπτικά ή άλλα δημόσια πρόσωπα. Ένας έμπειρος stand-up κωμικός δεν διστάζει να αυτοσχεδιάσει ή να ξεφύγει από το κείμενό του (που είναι, κατά κανόνα, γραμμένο από τον ίδιο) προκειμένου να εκφέρει μια αυθόρμητη ατάκα που θα προκαλέσει γέλιο. Τα λόγια του ερμηνευτή συνοδεύει συχνά ένα μουσικό κομμάτι ή κάποιο μαγικό τρικ, που σπάει την μονοτονία του μονόλογου. Κωμωδίες stand-up παρουσιάζονται σε καφέ, παμπ, μπαρ, νυχτερινά κέντρα ή – φυσικά – σε θέατρα.

H Stand-up κωμωδία έχει άμεση σχέση με την αρχαία ελληνική λέξη παρρησία1, φιλοσοφικός όρος που χρησιμοποιήθηκε για να υποδηλώσει την ελεύθερη και χωρίς φόβο έκφραση της γνώμης. Το θεατρικό αυτό είδος ξεκίνησε από τα αγγλικά music halls του 19ου αιώνα και βρήκε μιμητές στην Αμερική και στις περισσότερες χώρες του κόσμου. Γνωστοί standup κωμικοί είναι: οι Άγγλοι Μαξ Μίλερ (Max Miller, 1894-1963) και Μπόμπυ Τόμπσον (Bobby Thompson, 1911-88), ο Αμερικανός Μπομπ Χόουπ (Bob Hope, 1903-2003) και οι Αμερικανίδες Μομς Μάμπλεϊ (Moms Mabley, 1894-1974) και Φύλις Ντίλερ (Phyllis Diller, 1917-2012). Στην Ελλάδα η γνωστή σκηνοθέτιδα, συγγραφέας και 1

Παρρησία, σύνθεση των λέξεων παν+ρήσις

[26]

παραγωγός Λουκία Ρικάκη (1961-2011), ίδρυσε την δεκαετία του ’90 το κλαμπ Νύχτες Κωμωδίας, από το οποίο πέρασαν πολλοί κωμικοί. Σήμερα λειτουργούν δυο γνωστά κλαμπ Stand-up κωμωδίας, ένα στην Αθήνα (Γκάζι) και ένα στη Θεσσαλονίκη

2.19. Μαύρη Κωμωδία (Black Comedy) Μαύρη Κωμωδία είναι το είδος εκείνο του κωμικού θεάτρου που φωτίζει θέματα που η κοινωνία τα θεωρεί γενικώς ταμπού. Πολλοί φιλόλογοι συνδέουν τη σημερινή Μαύρη Κωμωδία και το μαύρο χιούμορ με αρχαίους και συγκεκριμένα με τον Αριστοφάνη*. Η Μαύρη κωμωδία διακωμωδεί σοβαρά ζητήματα ή ακόμα και δυσάρεστες ή οδυνηρές καταστάσεις όπως ο θάνατος, ο ρατσισμός, η αυτοκτονία, ο πόλεμος, τα γηρατειά, το έγκλημα, η ασθένεια κλπ. με ελαφρύ και σατυρικό τρόπο, που καμιά φορά είναι ανόητος και ενοχλητικός. Η Μαύρη Κωμωδία του Σάφερ

Αυτό που η Μαύρη Κωμωδία προκαλεί – ή που επιχειρεί να προκαλέσει - στο θεατή, είναι φυσικά το γέλιο. Αλλά όχι σπάνια προκαλεί δυσφορία και συχνά ο θεατής δυσφορεί και γελά ταυτόχρονα. Αρκετοί συγγραφείς έχουν γράψει έργα μαύρης κωμωδίας. Ένας από αυτούς είναι ο Βρετανός δραματουργός και σεναριογράφος Πήτερ Σάφερ (Peter Shaffer, 1926-2016), συγγραφέας πολλών επιτυχημένων θεατρικών και κινηματογραφικών έργων. Η μονόπρακτη φάρσα του Black Comedy παρουσιάστηκε για πρώτη φορά το 1965 και παίχθηκε στο Λονδίνο και στη Νέα Υόρκη επί 33 χρόνια. Επίσης ο θεατρικός συγγραφέας Έντουαρντ Άλμπι και οι πεζογράφοι Φίλιπ Ροθ και Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ.

[27]

Τέλος, πρέπει να αναφέρουμε την ανατρεπτική, δημοφιλή και πασίγνωστη βρετανική θεατρική ομάδα τον θίασο Monty Python, που το 1969 ξεκίνησε με την παραγωγή της πετυχημένης τηλεοπτικής σειράς Το ιπτάμενο τσίρκο. Τα επόμενα είκοσι χρόνια, ακολούθησαν και άλλες παρόμοιες παραγωγές κινηματογραφικά και θεατρικά έργα, βίντεο, βιβλία. Από τους γνωστότερους Monty Pythons είναι ο Τζον Κλιζ (John Cleese, γεν. 1939), κωμικός ηθοποιός, σεναριογράφος και παραγωγός.

2.20. Θέατρο Τραβεστί (Travesti Theater) Τραβεστί (επί λέξει Μεταμφιεσμένος) είναι θεατρικός όρος που περιγράφει τον/την ερμηνευτή που υποδύεται στη σκηνή (του θεάτρου, της όπερας ή του μπαλέτου) ένα πρόσωπο του αντίθετου φύλου. Η Σάρα Μπερνάρ ως Άμλετ

Στο θέατρο της μεσαιωνικής και αναγεννησιακής Ευρώπης ως και την Βικτωριανή εποχή η παρουσία γυναίκας ηθοποιού στη σκηνή ήταν ή απαγορευμένη ή ανήθικη. Έτσι τους γυναικείους ρόλους τους έπαιζαν νεαρά αγόρια. Ειδικότερα στην όπερα, υπήρχαν οι λεγόμενοι castrati, δηλαδή άντρες που είχαν υποστεί ευνουχισμό πριν την εφηβεία τους και η φωνή τους παρέμεινε παιδική. Αυτό γινόταν για να χρησιμοποιηθούν αργότερα σε γυναικείους ρόλους στην όπερα. Ένας φημισμένος castrato ήταν ο Ιταλός Φαρινέλι (Farinelli, 1705-1782), από τους μεγαλύτερους τραγουδιστές στην ιστορία της όπερας. Αλλά και σε πολλές περιπτώσεις γυναίκες ηθοποιοί ερμήνευσαν αντρικούς ρόλους, όπως η διάσημη Γαλλίδα ηθοποιός Σάρα Μπερνάρ* που υποδύθηκε τον Άμλετ στην ομώνυμη τραγωδία του Σαίξπηρ και τον Ναπολέοντα II (γιό του Μ. Ναπολέοντα) στο έργο του Εντμόν Ροστάν L' Aiglon.

[28]

2.21. Το Βοντβίλ (Vaudeville) Το Vaudeville είναι θεατρικό είδος που περιλαμβάνει αρκετά μεγάλη ποικιλία θεμάτων. {Είναι λέξη γαλλική, πιθανώς παραφθορά της φράσης val-de-Vire = πεδιάδα του Βίρ (ποταμού της Νορμανδίας)} Ήταν πολύ δημοφιλές θέαμα στις Ηνωμένες Πολιτείες και τον Καναδά, από τη δεκαετία 1870 ως και τη δεκαετία του 1930 και απλώς γνωστό στην Ευρώπη την ίδια περίοδο. Το θέαμα περιλάμβανε πολλούς εκτελεστές, όπως μουσικούς, τραγουδιστές, χορευτές, νάνους, ταχυδακτυλουργούς, ακροβάτες, κωμικούς, ζογκλέρ, μάγους, ηθοποιούς που παρουσίαζαν μικρά θεατρικά (κωμικά) μονόπρακτα και πολλά άλλα. Συνέχεια του vaudeville αποτελεί το κινηματογραφικό Burlesque, που το χαρακτηρίζουν φάρσες – συχνά χοντροκομμένες Κύριοι εκπρόσωποι του είδους είναι ο Τσάρλι Τσάπλιν και ο Μπάστερ Κήτον. Την περίοδο της ακμής του το vaudeville που ήταν - η καρδιά των αμερικανικών σόου μπίζνες - πολύ επικερδές για τους επιχειρηματίες που ασχολήθηκαν με αυτό το είδος θεάματος. Ο Ελληνοαμερικανός ιμπρεσάριος Αλέξανδρος Πανταγής (Alexander Pantages, 18671936) δημιούργησε μια γιγάντια αλυσίδα 84 θεάτρων vaudeville, διασπαρμένων σε πολλές πόλεις της Αμερικής και του Καναδά. Δυο σχετικά παρόμοια θεατρικά είδη ποικίλου θεάματος είναι το Κωμειδύλλιο και η Επιθεώρηση, για τα οποία θα μιλήσουμε στο κεφάλαιο Νεοελληνικό Θέατρο.

[29]

[30]

03. Το Δράμα στην αρχαία Ελλάδα 03.01. Οι ελληνικές ρίζες του Θεάτρου Θέατρο είναι η (κωμική, δραματική ή τραγική) παραγωγή ζωντανών απεικονίσεων πραγματικών ή φανταστικών γεγονότων που συμβαίνουν στην κοινωνία, με σκοπό την ψυχαγωγία ή/και την επιμόρφωση των θεατών. Θέατρο αποκαλείται επίσης ο χώρος στον οποίο συγκεντρώνεται τακτικά κόσμος (οι θεατές) για να παρακολουθήσει κάποιο ζωντανό θέαμα. Οι ρίζες του θεάτρου ανιχνεύονται στο απώτατο παρελθόν της ιστορίας της ανθρωπότητας. Στις θρησκευτικές τελετουργίες των πρωτόγονων κοινωνιών, ιδίως στις γιορτές της άνοιξης και στα αφιερώματα στους διάφορους θεούς της γονιμότητας, γεννήθηκε η πρώτη θεατρική πράξη: ο χορός. Ακόμα, μετά από μια σημαντική επιτυχία των κυνηγών της φυλής ή μετά από μια νικηφόρα μάχη κατά της όμορης φυλής, στηνόταν πανηγύρι και κάποιοι (σήμερα θα τους αποκαλούσαμε ηθοποιούς ή χορευτές) αναπαριστούσαν τις επιτυχίες αυτές, εξιστορώντας τις με χορό, χειρονομίες ή παντομίμα. Αυτές τις θρησκευτικές κινήσεις τις συναντάμε ακόμα και σήμερα. Στις τελετουργίες των εκκλησιών (ορθοδόξων, καθολικών ή προτεσταντικών) υπάρχουν όλα σχεδόν τα χαρακτηριστικά μιας θεατρικής παράστασης. Τα πολύχρωμα και με ποικίλες διακοσμήσεις άμφια των ιερέων, οι ψάλτες, η εισαγωγή της θείας λειτουργίας, οι ύμνοι, η τραγουδιστική απαγγελία χωρίων των Γραφών, η κοινωνία, οι αναπαραστάσεις (της γέννησης, των θαυμάτων, της σταύρωσης, της ταφής και της ανάστασης του Ιησού) και η απόλυση της λειτουργίας. Όλα αυτά γίνονται μπροστά στους πιστούς, που είναι και οι θεατές της παράστασης. Φυσικά, παρόμοιες τελετουργίες γίνονται επίσης και τους ναούς άλλων θρησκειών. Οργανωμένη παράσταση που ενέχει όλα τα συστατικά και τη μορφή του θεάτρου εμφανίστηκε ιστορικά στην αρχαία Ελλάδα του 6ου π. Χ.

[31]

αιώνα. Για πρώτη φορά στην ιστορία του θεάματος, οι τραγωδίες και οι κωμωδίες ερμηνεύτηκαν όχι από ιερείς, αλλά από ηθοποιούς2. Και οι παραστάσεις δίδονταν όχι σε ναούς, αλλά σε χώρους κατασκευασμένους ειδικά για το σκοπό αυτό, τα θέατρα – που και αυτά όμως, λογίζονταν χώροι ιεροί. Σήμερα σώζονται πολλά από αυτά τα θέατρα σε όλα σχεδόν τα κράτη της Μεσογείου, αρκετά από τα οποία είναι σε καλή κατάσταση και συχνότατα δίδονται εκεί και παραστάσεις αρχαίου ή και σύγχρονου θεάτρου, γίνονται συναυλίες ή πολιτιστικές εκδηλώσεις. Βεβαίως σώζονται και πολλές από τις τραγωδίες3 και κωμωδίες4 που γράφτηκαν πριν από 2500 χρόνια, αλλά εξακολουθούν να παίζονται σε όλες τις μεγάλες πόλεις του κόσμου και να διδάσκονται σε δεκάδες πανεπιστήμια, της Ευρώπης και της Αμερικής. Το θέατρο στην αρχαία Ελλάδα ήταν μέρος ευρύτερης πολιτιστικής δραστηριότητας που περιλάμβανε ποικιλία εορταστικών εκδηλώσεων, θρησκευτικές τελετουργίες, αθλητικά και γυμναστικά γεγονότα, μουσική, χορούς, γάμους, κηδείες και συμπόσια. Σε μια πόλη-κράτος όπως η Αθήνα η συμμετοχή των πολιτών σε τέτοιες εκδηλώσεις και κυρίως στη μεγάλη γιορτή των Διονυσίων (λατρευτικές τελετές προς τιμή του θεού Διόνυσου) ήταν δικαίωμα και προνόμιο του Αθηναίου πολίτη. Αυτό μπορεί να περιοριζόταν στην παρουσία του ως απλού θεατή ή να περιλάμβανε και την συμμετοχή του ως ηθοποιού ή και μέλους του χορού. Ακριβώς σ’ αυτές τις διονυσιακές γιορτές, υπάρχουν οι ρίζες του θεάτρου που εξελίχθηκε σταδιακά σε αυτό που ξέρουμε σήμερα.

2

Η λέξη ηθοποιός είναι σύνθετη από το ρήμα ποιώ και το ουσιαστικό ήθος. (ήθος στην αρχαία ελληνική σήμαινε χαρακτήρας). Άρα: Ηθοποιός = αυτός που ποιεί ήθος ή αυτός που υποδύεται ένα χαρακτήρα 3 Τραγωδία: Σύνθετη λέξη από τις λέξεις τράγος + ωδή, δηλαδή τραγούδι του χορού, που τα μέλη του είχαν μεταμφιεστεί σε τραγόμορφους σατύρους. ‘Άλλη ερμηνεία (Κορδάτος) αποδίδει τη λέξη τράγος, στους εκτελεστές του διθυράμβου, που στην παράσταση φορούσαν προβιές τράγων.

4 Κωμωδία: Σύνθετη λέξη από τις λέξεις κώμος + ωδή. Κώμο αποκαλούσαν οι αρχαίοι Έλληνες τη νυχτερινή έξοδο συμποσιαστών που συνοδευόταν από τραγούδια και μουσικά όργανα, δηλαδή κάτι σαν καντάδα ή ξέφρενο γλέντι.

[32]

03.02. Ο Διθύραμβος Στις τελετουργικές γιορτές που γίνονταν για τη γονιμότητα και τη βλάστηση προς τιμή του θεού του κρασιού Διονύσου, ο αρχαίοι Έλληνες του 7ου-8ου αιώνα π. Χ. τραγουδούσαν τον διθύραμβο5, ένα είδος ύμνου, που αρχικά βασιζόταν σε αυτοσχεδιασμό. Ήταν χορικό θρησκευτικό και λατρευτικό άσμα που το έψαλλαν δυο χορωδίες που τις αποτελούσαν πενήντα άνδρες – πέντε από κάθε μια από τις δέκα φυλές της Αττικής, οι οποίοι φορούσαν δέρματα τράγων.

Χορός και κορυφαία

Το άσμα συνόδευε αυλός με το ρυθμό της μουσικής του οποίου, οι άνδρες χόρευαν εκστασιασμένοι κυκλικά γύρω από το βωμό του θεού. Η κάθε μια από τις δυο χορωδίες, που αποκλήθηκαν χοροί, τραγουδούσε από μια στροφή του ύμνου που πιθανώς περιείχε λεπτομέρειες από τη ζωή, τη δράση και τα παθήματα του Διονύσου. Την εκλαϊκευμένη αφήγηση του ύμνου έκανε ο εξάρχων, ο πρώτος του χορού που είναι γνωστός και ως ο κορυφαίος. Ο κορυφαίος θεωρείται ο πρώτος ηθοποιός της ιστορίας.

5

Σήμερα η λέξη διθύραμβος χρησιμοποιείται ως εγκωμιαστικός χαρακτηρισμός για να επαινεθεί κάποιος [33]

Ο Διόνυσος κατείχε σημαντική θέση στο αθηναϊκό εορτολόγιο. Ο θεός αυτός, ήταν πολύ δημοφιλής στους Αθηναίους πολίτες και λατρευόταν ιδιαίτερα από τις λαϊκές τάξεις και τους αγρότες. Για το λόγο αυτό οι γιορτές προς τιμή του, υποστηρίχθηκαν από τους εκάστοτε άρχοντες της πόλης και ιδιαίτερα τους τυράννους, που ήθελαν να έχουν τη λαϊκή υποστήριξη. Χαρακτηριστικά της λατρείας του Διονύσου ήταν:  Η ιερή μανία που προκαλεί την έκσταση (εξίσταμαι = βγαίνω από τον εαυτό μου, επικοινωνώ με το θείο).  Η θεοληψία (από τις λέξεις θεός + λαμβάνω), κατάσταση κατά την οποία ο πιστός ένιωθε ότι κατέχεται από το πνεύμα το θεού.  Ο υπέρμετρος ένθεος ενθουσιασμός των πιστών.  Η μεταμφίεση των πιστών σε Σατύρους, δηλαδή τους τραγόμορφους ακολούθους του Διονύσου. Σάτυρος και Μαινάδα

Οι Σάτυροι έπαιζαν κυρίαρχο ρόλο στις διονυσιακές γιορτές. Παράλληλα τον ίδιο σημαντικό ρόλο έπαιζαν και οι Μαινάδες. Οι Μαινάδες ήταν νύμφες, συντρόφισσες και ακόλουθοι του Διονύσου. Κύριο χαρακτηριστικό των Μαινάδων ήταν η εκστατική μανία (εξ ου και το όνομά τους). Αρχικά ο διθύραμβος ήταν αυτοσχέδιος, αλλά με τα χρόνια εξελίχθηκε από λατρευτικό άσμα σε ένα έντεχνο λυρικό και καλλιτεχνικό είδος της ποίησης. Αυτή η εξέλιξη οδήγησε στην διαμόρφωση των τριών ειδών της δραματικής ποίησης, την τραγωδία, την κωμωδία και το σατυρικό δράμα. Αλλά η σημαντικότερη εξέλιξη του διθυράμβου ήταν η επέκτασή του σε περισσότερα θέματα πέραν της λατρείας και της ζωής του Διονύσου. Άρχισε σταδιακά να πραγματεύεται ιστορίες για ήρωες και ημίθεους και για τους μυθολογικούς προγόνους των Ελλήνων καθώς και για πραγματικά ή μυθολογικά έπη, όπως ο Τρωικός Πόλεμος ή η [34]

Αργοναυτική Εκστρατεία. Ακόμα αντλούσε θέματα από τις καλές ή κακές πράξεις, τους πολέμους, τις έχθρες, τους γάμους και τις μοιχείες των θεών. Ήταν η γένεση της τραγωδίας. Τέλος στα γλέντια και στα ξεφαντώματα στις πόλεις και τα χωριά κυριαρχούσαν οι πράξεις και τα νόστιμα καλαμπούρια ή οι βωμολοχίες των τραγόμορφων Σατύρων. Ήταν η εμβρυακή μορφή της κωμωδίας. Η επινόηση του διθυράμβου αποδίδεται - από τον Ηρόδοτο - στον ποιητή, χορογράφο, χοροδιδάσκαλο και κιθαρωδό από τη Λέσβο Αρίωνα τον Μηθυμναίο (650-590). {Άλλοι ιστορικοί ισχυρίζονται ότι ο πρωτοπόρος του διθυράμβου ήταν ο Κορίνθιος Αρίων, γι’ αυτό οι Δωριείς επαίρονταν ότι αυτοί ανακάλυψαν την τραγωδία}. Ο Αρίων είναι αυτός που πρώτος εφάρμοσε μουσικές καινοτομίες σε διάφορες θρησκευτικές τελετές. Σάτυρος

Έδωσε στον διθύραμβο λυρικό και αφηγηματικό περιεχόμενο και παρουσίασε τους χορευτές μεταμφιεσμένους σε Σατύρους. Αυτές οι καινοτομίες συντέλεσαν σταδιακά στη διαμόρφωση του ελληνικού θεάτρου, που έφτασε στην ακμή του στην Αθήνα, ένα περίπου αιώνα αργότερα. Διάσημος συνθέτης διθυράμβων υπήρξε ο λυρικός ποιητής Βακχυλίδης (516-451) από την Κέα. Από το έργο του σώζονται αρκετά αποσπάσματα. Για να γίνουν η λατρεία και ο διθύραμβος θέατρο χρειαζόταν και κάτι ακόμα. Αυτό το νέο στοιχείο το έφερε ο Θέσπις, στον οποίο και αποδόθηκε η πατρότητα του Θεάτρου.

[35]

03.03. Ο Θέσπις Ο τραγικός ποιητής του 6ου π. Χ. αιώνα Θέσπις, καταγόταν από τον αττικό δήμο Ικαρία (σημερινός Διόνυσος). Δεν είναι ιστορικά αποδεδειγμένο ότι γεννήθηκε με αυτό το όνομα, (υπάρχει η άποψη ότι πίσω από αυτό το όνομα κρυβόταν κάποιος Ηρακλείδης από τον Πόντο), αλλά λέγεται ότι αυτό προήλθε από την ομηρική φράση θέσπιν ἀοιδὴν που σημαίνει θείο τραγούδι: τοῖσι δ᾽ ἀοιδὸς ἄειδε περικλυτός, οἱ δὲ σιωπῇ ἥατ᾽ ἀκούοντες· ὁ δ᾽ Ἀχαιῶν νόστον ἄειδε λυγρόν, ὃν ἐκ Τροίης ἐπετείλατο Παλλὰς Ἀθήνη. τοῦ δ᾽ ὑπερωϊόθεν φρεσὶ σύνθετο θέσπιν ἀοιδὴν κούρη Ἰκαρίοιο, περίφρων Πηνελόπεια· {Τους τραγουδούσε ο φημισμένος αοιδός6 κι εκείνοι καθισμένοι τον ακούν με τη σιωπή τους· των Αχαιών τον νόστο τραγουδούσε, πικρόν όπως τον όρισε τον γυρισμό τους απ’ την Τροία η Αθηνά Παλλάδα. Τότε από το υπερώο ψηλά συνάκουσε το θείο τραγούδι, και την άγγιξε, του Ικάριου η κόρη, η Πηνελόπη, σκεφτική και φρόνιμη·} (Οδύσσεια Α 325-329, μετάφραση Δ. Μαρωνίτης)

Το γεγονός είναι ότι ο Θέσπις παρουσίασε για πρώτη φορά παράσταση τραγωδίας στα Μεγάλα Διονύσια κατά την 61η Ολυμπιάδα, δηλαδή κάποια χρονιά μεταξύ των ετών 536 κα 532 π. Χ. Φυσικά, κέρδισε την πρώτη θέση και το βραβείο, το οποίο, όπως πιθανολογείται, ήταν ένας τράγος. Εξ αιτίας αυτού του γεγονότος ο Θέσπις θεωρείται ο δημιουργός και θεμελιωτής της δραματικής τέχνης, ο πατέρας της τραγωδίας (είναι ο

6

Ο Φήμιος, ο αοιδός του παλατιού του Οδυσσέα στην Ιθάκη [36]

δημιουργός της πρώτης γραπτής τραγωδίας), και πιθανότατα ήταν ο πρώτος ηθοποιός . Την εποχή εκείνη κυβερνούσε την Αθήνα ο τύραννος Πεισίστρατος, ο οποίος υποστήριζε με θέρμη την πραγματοποίηση πολιτιστικών και πνευματικών εκδηλώσεων στην πόλη. Ασκώντας φιλολαϊκή πολιτική ο τύραννος ενίσχυσε τη λατρεία του θεού Διονύσου και καθιέρωσε τα Μεγάλα ή εν άστει Διονύσια, οπότε και η τραγωδία εντάχθηκε επίσημα στις εκδηλώσεις της γιορτής. Σύμφωνα με την παράδοση, ο Θέσπις, πριν δώσει την πρώτη του παράσταση στα Διονύσια, γύριζε τους δήμους της Αττικής με ένα κάρο και παρουσίαζε τα έργα που έγραφε ο ίδιος στο κοινό. Τα κάρο αυτό έμεινε γνωστό στην ιστορία ως Άρμα Θέσπιδος. Αυτός ήταν και ο πρώτος περιοδεύων θίασος και ο Θέσπις ο πρώτος θιασάρχης. Το

Άρμα

Θέσπιδος

Στις παραστάσεις του, στις περιοδείες αλλά και στα Διονύσια, ο Θέσπις καθιέρωσε πολλές καινοτομίες οι οποίες δικαιολογούν απόλυτα τον χαρακτηρισμό του ως πατέρα της θεατρικής τέχνης. Αυτές οι καινοτομίες (σύμφωνα με τον Πλούταρχο, τον Κλήμη, τον Διογένη Λαέρτιο και τον Σούδα) ήταν:  Δημιούργησε πρώτος το τραγικό άσμα  Εισήγαγε στην παράσταση τον πρόλογο και τον διαλογικό στίχο.  Επινόησε πρώτος τους Σατύρους  Καθιέρωσε τον Πρώτο Υποκριτή (ηθοποιό) σε παράσταση τραγωδίας, ανεξάρτητα από τον χορό. Ο ηθοποιός δεν εκφωνούσε μόνο μονολόγους, αλλά διαλεγόταν με τον κορυφαίο του χορού.  Χορογραφούσε ο ίδιος τα έργα του.

[37]

 Αρχικά έβαφε το πρόσωπό του και τα πρόσωπα των ηθοποιών με χρωστικές ουσίες και αργότερα έφτιαξε πάνινα προσωπεία (μάσκες). Από τα έργα του Θέσπιδος σώζονται μόνο μερικοί (αμφισβητούμενοι) τίτλοι και ελάχιστα αποσπάσματα. Σύμφωνα με τον Σούδα οι τίτλοι αυτοί είναι: Άθλα Πελίου ή Φορβάς, Ιερείς, Ημίθεοι, Πενθεύς. Τον 4ο π. Χ. αιώνα κυκλοφορούσαν με τ’ όνομά του πολλά έργα που όμως, δεν ανήκαν σ’ αυτόν (νόθα έργα). Ο Σόλων κατηγόρησε τον Θέσπη ότι η θεατρική του τέχνη βασίζεται στο ψέμα. (Πλούταρχος). Ο Αριστοφάνης στο τελευταίο επεισόδιο στην κωμωδία του Σφήκες τον αναφέρει ως εκπρόσωπο της παλιάς τραγικής τέχνης.

Αριστοφάνη: Θεσμοφοριάζουσες

[38]

03.04. Το θέατρο (ο χώρος) Αρχικά το θέατρο, δηλαδή αυτό που αποκαλούμε o χώρος του θεάματος, ήταν ένα ανοιχτό πλάτωμα (αλώνι) με ένα βωμό στην μέση. Πολύ κοντά του βρισκόταν ένα ύψωμα ή ένας λόφος, για να μπορούν οι θεατές να παρακολουθούν την παράσταση από ψηλά, αλλά και για να ακούν καλύτερα. Σταδιακά ο χώρος αυτό διαμορφώθηκε έτσι, ώστε να διακρίνονται συγκεκριμένα στοιχεία, όπως η σκηνή, το προσκήνιο, η ορχήστρα, η θυμέλη και το κοίλο και άλλα.  Η σκηνή ήταν ο χώρος όπου διαδραματιζόταν η παράσταση και βρισκόταν απέναντι από τους θεατές. Τα

μέρη

του

αρχαίου θεάτρου

 Το προσκήνιο, ήταν ο χώρος μπροστά από τη σκηνή.  Η ορχήστρα ήταν το κυκλικό ή ημικυκλικό εκείνο τμήμα του θεάτρου που προοριζόταν για τη δράση του χορού αλλά και των ηθοποιών. Η ορχήστρα ήταν συνήθως πλακόστρωτη.  Η θυμέλη, δηλαδή ο βωμός του Διονύσου, βρισκόταν στο κέντρο της ορχήστρας, γύρω από τον οποίο τραγουδούσε ο Χορός.  Κοίλο ονομαζόταν το τμήμα εκείνο που περιλάμβανε τα ξύλινα ικρία και αργότερα τις μαρμάρινες ή πέτρινες κερκίδες, όπου κάθονταν οι θεατές και παρακολουθούσαν το θέαμα. Το κοίλο βρισκόταν στους πρόποδες του υψώματος ή του λόφου και σταδιακά μεταμορφώθηκε στις κυκλικές μαρμάρινες ή πέτρινες κερκίδες του κλασικού αρχαίου θεάτρου, τα αποκαλούμενα [39]



εδώλια. Το κοίλον χωριζόταν σε διαζώματα και σκάλες από τις οποίες οι θεατές ανέβαιναν στις θέσεις τους. Οι πρώτες κεντρικές σειρές των εδωλίων αποκαλούνταν προεδρία και προορίζονταν για τους επίσημους. Οι πάροδοι: Η σκηνή βρισκόταν απέναντι από τους θεατές και είχε τρία ανοίγματα. Το μεσαίο άνοιγμα ονομαζόταν Βασίλειος Θύρα. Δεξιά και αριστερά από το προσκήνιο υπήρχαν οι πάροδοι (είσοδοι) για το χορό και τους ηθοποιούς, οι σημερινές κουίντες. Από την αριστερή, ως προς τους θεατές, πάροδο έμπαιναν τα πρόσωπα που έρχονταν από τους αγρούς ή την ξενιτιά και από τη δεξιά τα πρόσωπα που έρχονταν από την πόλη ή το λιμάνι. Συνήθως οι πάροδοι σκεπάζονταν με αψίδες.



Ο από μηχανής θεός

 Η μηχανή ή εναιώρημα: Ένα είδος γερανού (μηχανή ή εναιώρημα) βοηθούσε να εμφανιστούν τα πρόσωπα (συνήθως θεοί ή θεϊκοί απεσταλμένοι) που κατέβαιναν από τον ουρανό. Από αυτό δημιουργήθηκε η φράση ο από μηχανής θεός. {Σήμερα η φράση αυτή χρησιμοποιείται μεταφορικά. Σημαίνει την απρόσμενη εμφάνιση ενός προσώπου που δίνει λύση σε μια δύσκολη κατάσταση}. Ένα από τα παλαιότερα θέατρα – ίσως το παλαιότερο – της αρχαίας Ελλάδας ήταν το Θέατρο του Διονύσου, που βρίσκεται στη βάση του βράχου της Ακρόπολης της Αθήνας. Το θέατρο αυτό οικοδομήθηκε περίπου τον 6ο π. Χ. αιώνα κατά την περίοδο της τυραννίας των Πεισιστρατιδών. Εκεί παρουσιάστηκαν οι πρώτες τραγωδίες του [40]

Φρυνίχου, του Αισχύλου και πολλών άλλων. Αυτοί οι τραγωδοί και πολλοί άλλοι μετά από αυτούς. όχι μόνο έγραφαν τα λόγια τους, αλλά τα σκηνοθετούσαν και τα χορογραφούσαν (διδασκαλία). Καμιά φορά συμμετείχαν σ’ αυτά ως ηθοποιοί. Αρχικά η είσοδος των πολιτών στα θέατρα ήταν δωρεάν, ενώ αργότερα οι θεατές πλήρωναν ένα μικρό ποσό. Επειδή όμως δεν είχαν όλοι οι πολίτες τη δυνατότητα να πληρώνουν και επειδή το θέατρα θεωρούνταν μέσο υψηλής πνευματικής καλλιέργειας, το ποσό για το εισιτήριο του θεάτρου δινόταν στους πιο φτωχούς (θεωρικά). Κατά την εποχή του Περικλή τα θεωρικά δίνονταν σε όλους τους πολίτες. Κάποια από τα θέατρα, των οποίων τα ερείπια σώζονται μέχρι σήμερα, εκτός του θεάτρου του Διόνυσου: Το θέατρο του Διονύσου

Το θέατρο της Επιδαύρου, το θέατρο του μαντείου των Δελφών, το Ηρώδειο (κλειστό θέατρο που προοριζόταν για μουσικές παραστάσεις – Ωδείο), τα θέατρα Ζέας, Ωρωπού, Ορχομενού, Ερέτριας, Λάρισας, Δωδώνης, Δίου, Αμβρακίας, Βεργίνας, Ολύνθου, Φιλίππων, Μαρωνείας, Αβδήρων, Αμφίπολης, Κορίνθου, Άργους, Ισθμίων, Ιθώμης, Σικυώνας, Σπάρτης, Δήλου, Μήλου, Ρόδου, Θήρας, Σαμοθράκης, Κνωσού, Φαιστού, Γόρτυνας… και εκτός ελλαδικού χώρου: Μεταποντίου, Πάφου, Συρακουσών, Ταορμίνας, Κατάνης, Ασπένδου, Άσσου, Εφέσου, Περγάμου, Φώκαιας, Σμύρνης, Σάρδεων, Μιλήτου, Λαοδικείας, Πριήνης, Κνίδου, Αλικαρνασσού και πολλά άλλα.

[41]

03.05. Η Παράσταση Στην αρχαία Αθήνα οι θεατρικές παραστάσεις άρχιζαν από το πρωί και πριν από το άριστον7. Όταν ο συγγραφέας ήταν γνωστός ή το έργο ήταν γραμμένο από κάποιον δημοφιλή ποιητή, οπότε προβλεπόταν κοσμοσυρροή, πολλοί θεατές έπιαναν θέσεις από την νύχτα. Όταν ο ήλιος έκαιγε ο θεατές φορούσαν τον πέτασο, ένα είδος πλατύγυρου καπέλου κατασκευασμένο από δέρμα ή άχυρα. Οι υποκριτές (ηθοποιοί) προφυλάσσονταν από σκέπαστρα που βρίσκονταν πάνω από τη σκηνή. Σε περίπτωση ξαφνικής βροχής πήγαιναν στη στοά που βρισκόταν στο πίσω μέρος του θεάτρου ή στα υπόστεγα που ήσαν δίπλα απ’ τη σκηνή. Παράσταση αρχαίου δράματος

Κατά τις εορτές των Μεγάλων Διονυσίων που γίνονταν την άνοιξη οι θεατές προσερχόταν στο θέατρο στεφανωμένοι με λουλούδια. Την περίοδο αυτή των εορτών έφταναν στην Αθήνα, για να παρακολουθήσουν το θέατρο, πολλές αντιπροσωπείες από άλλες πόλεις-κράτη της Ελλάδας. Τότε υπήρχαν συνεχείς παραστάσεις (την ίδια περίοδο διεξάγονταν και οι δραματικοί αγώνες) και συχνά το θέαμα διαρκούσε 8 ως 12 ώρες και γι’ αυτό στα διαλλείματα όλοι έτρωγαν και έπιναν λίγο. Οι θέσεις των θεατών ήταν σκαλισμένες στην πέτρα ή στο μάρμαρο και ασφαλώς ήταν άβολες, Για 7

Άριστον ήταν πρόχειρο φαγητό που έτρωγαν οι αρχαίοι προς το μεσημέρι. Το δείπνον το έπαιρναν στο τέλος της μέρας. Το πρωί έπαιρναν το ακράτισμα που ήταν ψωμί βουτηγμένο σε άκρατο οίνο.

[42]

το λόγο αυτό οι θεατές κρατούσαν μαζί τους μικρά μαξιλάρια ή σανίδες για να κάθονται πιο αναπαυτικά. Υπεύθυνοι για την τήρηση της τάξης στο χώρο του θεάτρου, ήταν οι Ραβδούχοι, λειτουργοί της πολιτείας επιφορτισμένοι για τον σκοπό αυτόν, ένα είδος αστυνομικών οργάνων. Οι ραβδούχοι κρατούσαν ένα ραβδί (ή βακτηρία) που ήταν το όργανο της εξουσίας τους. Κάθονταν κοντά στη θυμέλη ή στις άκρες της σκηνής και επενέβαιναν όταν κάποιοι από τους θεατές παρεκτρέπονταν με ύβρεις ή βωμολοχίες. Οι Αθηναίοι έδειχναν μεγάλο ενδιαφέρον για τις θεατρικές παραστάσεις, που συνήθως συνδυάζονταν με αγώνες θεατρικών έργων στα οποία ο νικητής που κέρδιζε το βραβείο (ήταν ένα διονυσιακό στεφάνι από κισσό), αποκτούσε κύρος και δόξα και γινόταν ιδιαίτερα δημοφιλής. Οι δραματικοί αγώνες ήταν πολύωροι, αλλά και πολύ ενδιαφέροντες για το θεατρόφιλο κοινό. Όλοι σχεδόν οι ελεύθεροι πολίτες και οι μέτοικοι που ενδιαφέρονταν για τις παραστάσεις είχαν δικαίωμα εισόδου στο θέατρο. Αν και η είσοδος δεν ήταν απαγορευμένη για τις γυναίκες, ελάχιστες έκαναν την παρουσία τους στο χώρο του θεάτρου και πάντα με τον σύζυγο ή τον πατέρα τους. Στους δούλους η είσοδος επιτρεπόταν μόνο στην περίπτωση που συνόδευαν τους κυρίους τους. Για να μπορούν να παρακολουθούν τις θεατρικές παραστάσεις όλοι οι Αθηναίοι πολίτες, ακόμα και εκείνοι που δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα να πληρώσουν το εισιτήριο των δυο οβολών, ο Περικλής νομοθέτησε την δημιουργία ενός ειδικού ταμειακού αποθεματικού, από το οποίο καταβάλλονταν τα λεγόμενα θεωρικά για λογαριασμό των πολύ φτωχών πολιτών. Ο κόσμος παρακολουθούσε την παράσταση με προσήλωση, αλλά επιδοκίμαζε θορυβωδώς με χειροκροτήματα και φωνές κάποιο σημείο με το οποίο συμφωνούσε ή του άρεσε. Το ίδιο συνέβαινε και στην περίπτωση που ήθελε να εκφράσει την αποδοκιμασία του για κάποιο σημείο της παράστασης. Οι θεατές σφύριζαν, πετούσαν φρούτα στην σκηνή και γενικά εκδήλωναν επιδεικτικά την απαρέσκειά τους.

[43]

03.06. Η χορηγία - Ο χορηγός Χορηγός στην αρχαία ελληνική γλώσσα σήμαινε τον αρχηγό του χορού. Όμως είχε ευρύτερη έννοια και χορηγός ονομαζόταν ο πολίτης που χρηματοδοτούσε κάθε πολιτιστικό γεγονός και κυρίως το θεατρικό είδος. Το επίσημο αξίωμα του χορηγού ονομαζόταν χορηγία. Ο χορηγός συγκροτούσε καλλιτεχνική ομάδα που εμφανιζόταν στις παραστάσεις ως χορός. Στα μέλη του χορού πρόσφερε στέγαση και σίτιση και κάλυπτε για όσο καιρό κρατούσαν οι πρόβες, όλες τις ανάγκες τους όπως, την τροφή, τις φορεσιές τους, την αμοιβή του χοροδιδασκάλου καθώς και ένα επίσημο γεύμα μετά το τέλος της παράστασης. Το μνημείο του Λυσικράτους

Την ημέρα της παράστασης ο χορηγός εμφανιζόταν στο θέατρο και η πολιτεία τον τιμούσε για την προσφορά του, δίδοντάς του τιμητική θέση, δίπλα σε αυτήν του ιερέα. Αν το έργο που είχε χρηματοδοτήσει κέρδιζε την πρώτη θέση, ο χορηγός αμειβόταν με ένα στεφάνι κισσού και ένα τρίποδα. Αυτόν τον τρίποδα ο χορηγός τον έστηνε ως ανάθημα, με δικά του έξοδα στην ανατολική πλευρά της Ακρόπολης, στο δρόμο που οδηγούσε προς την αγορά. Η σημερινή οδός Τριπόδων στην Πλάκα ήταν κατά την αρχαιότητα γεμάτη από δεκάδες τέτοιους επινίκιους τρίποδες. Ο χορηγός τοποθετούσε τον τρίποδά του σε μια βάση, αλλά σταδιακά η βάση αυτή απέκτησε χαρακτήρα μνημείου, γιατί οι χορηγοί ήθελαν να ξεχωρίζει ο δικός τους τρίποδας. Είναι χαρακτηριστικό το σωζόμενο μαρμάρινο μνημείο του Λυσικράτους (γνωστό και ως Φανάρι του [44]

Διογένους στην Πλάκα), που κατασκευάστηκε στα μέσα του 4ου π. Χ. αιώνα και είναι μια μικρογραφία ναού. Η χορηγία θεσμοθετήθηκε στην Αθήνα την εποχή του Κλεισθένη, στα τέλη του 6ου π. Χ. αιώνα. Όμως έφτασε σε πλήρη άνθηση την περίοδο του Χρυσού Αιώνα του Περικλή (5ος π. Χ. αι.) όταν αναγνωρίστηκε ότι αφορούσε αποκλειστικά στην οικονομική στήριξη των τεχνών και ήταν η μια από τις τέσσερις νέες λειτουργίες της πόλης. Οι άλλες τρεις ήταν η γυμνασιαρχία, η τριηραρχία και εστίαση. ΟΙ τέσσερις αυτές λειτουργίες αποτελούσαν ένα τρόπο μεταφοράς πόρων (άμεση φορολογία) από τους εύπορους πολίτες προς την πολιτεία και το κοινωνικό σύνολο: Με τις λειτουργίες αυτές η Αθηναϊκή Δημοκρατία θεσμοθέτησε την εξεύρεση πόρων για την άμυνα (τριηραρχία), τον αθλητισμό (γυμνασιαρχία), την βελτίωση της θέσης των απόρων (εστίαση) και για τις τέχνες (χορηγία). Γυμνασίαρχος με αθλητή

Η χορηγία ήταν τιμητικός τίτλος δωδεκάμηνης θητείας και υποχρεωτική για τους πιο εύπορους κάθε μιας από τις δέκα φυλές της Αττικής. Οι χορηγοί είχαν την ευθύνη της επιλογής, των συντελεστών (ηθοποιών, χορού, μουσικών), του συντονισμού τους και την προετοιμασία (πρόβες) της παράστασης. Ήταν δηλαδή αυτό που σήμερα θα λέγαμε οι παραγωγοί των εκδηλώσεων τέχνης. Η άμιλλα μεταξύ των χορηγών ήταν έντονη, γιατί η παρουσίαση της λαμπρότερης εκδήλωσης, ήταν τιμή όχι μόνο για τον νικητή-χορηγό, αλλά και για ολόκληρη τη φυλή του. Ο θεσμός της χορηγίας επεκτάθηκε σταδιακά και σε άλλες ελληνικές πόλεις, καθώς και στις πόλεις των μικρασιατικών παραλίων. Στις τελευταίες ο θεσμός αυτός δεν ήταν υποχρεωτικός, αλλά λειτούργησε σε εθελοντική βάση.

[45]

Ένας από τους σημαντικότερους χορηγούς της αρχαίας Αθήνας ήταν ο πολιτικός και ρήτορας Λυκούργος ο Αθηναίος (390-324 π. Χ.). Ξεκίνησε την κατασκευή σταδίου για τους αθλητικούς αγώνες, κοντά στο ποταμό Ιλισό στις παρυφές του λόφου του Αρδηττού. Επίσης με δαπάνες του χτίστηκε ωδείο. Ανακαίνισε με πέτρα το – ως τότε ξύλινο θέατρο του Διονύσου στη βάση του βράχου της Ακρόπολης, στο οποίο τοποθέτησε τις προτομές των τριών σημαντικότερων τραγικών ποιητών: του Αισχύλου, του Σοφοκλή και του Ευριπίδη. Δυο αιώνες αργότερα, το έτος 131 ο βαθύπλουτος σοφιστής και ρήτορας Ηρώδης ο Αττικός (177-101 π. Χ.), ανακηρύχθηκε αθλοθέτης της εορτής των Παναθηναίων. Ανέλαβε ως χορηγός την ολοκλήρωση της κατασκευής και την επένδυση με μάρμαρο του Σταδίου 50.000 θέσεων. Το Ηρώδειο

(Το στάδιο αυτό αναμαρμαρώθηκε το 1896 με δαπάνες του Γεωργίου Αβέρωφ και διεξήχθησαν εκεί οι πρώτοι σύγχρονοι Ολυμπιακοί Αγώνες). Εκτός πολλών άλλων χορηγιών, ο Ηρώδης έχτισε και ένα ακόμα θέατρο στις παρυφές του βράχου της Ακρόπολης. Εκεί γίνονταν κυρίως μουσικές εκδηλώσεις από ονομάστηκε Ωδείο των Αθηνών. Είναι το γνωστό μας Ηρώδειο, στο οποίο και σήμερα πραγματοποιούνται καλλιτεχνικές εκδηλώσεις (θέατρο, όπερα, μπαλέτο, συναυλίες και παραστάσεις αρχαίου δράματος)

[46]

03.07. Οι δραματικοί αγώνες και οι κριτές Οι αγώνες: Στην αρχαία Αθήνα δεν υπήρχαν μεμονωμένες ή ανεξάρτητες θεατρικές παραστάσεις, υπήρχαν μόνο δραματικοί αγώνες. Αυτοί ήταν ενταγμένοι στο όλο τελετουργικό των εορτών που γίνονταν προς τιμή του θεού Διόνυσου. Δυο ήταν οι σημαντικότεροι δραματικοί αγώνες: Τα Μεγάλα Διονύσια κάθε Μάρτιο, που ήταν και η κορυφαία λατρευτική και πολιτιστική εκδήλωση παναθηναϊκής, αλλά και πανελλήνιας ακτινοβολίας και τα Λήναια, κάθε Ιανουάριο, περισσότερο τοπικού ενδιαφέροντος. Επιγραφή με αποτελέσματα δραματικών αγώνων

Στα Μεγάλα Διονύσια οι αγώνες καθιερώθηκαν το 534 π. Χ. για την τραγωδία και το 486 για την κωμωδία. Στα Λήναια οι αγώνες καθιερώθηκαν γύρω στα μέσα του 5ου π. Χ. αιώνα για την κωμωδία και ακολούθησε η τραγωδία. Και για τους τραγικούς και για τους κωμικούς η νίκη στα Μεγάλα Διονύσια είχε σαφώς μεγαλύτερη αίγλη και κύρος από την νίκη στα Λήναια. Στα Μεγάλα Διονύσια συμμετείχαν τρεις τραγικοί ποιητές με τέσσερα έργα ο καθένας (τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα) και πέντε κωμικοί ποιητές με ένα έργο ο καθένας. Μια μέρα ήταν αφιερωμένη στις παραστάσεις κωμωδίας και τρεις μέρες στις παραστάσεις τραγωδίας, που ήταν και οι σημαντικότερες. Στα Λήναια έπαιρναν μέρος δυο ή τρεις τραγικοί με δυο τραγωδίες ο καθένας και (όπως στα Μεγάλα Διονύσια) πέντε κωμικοί με ένα έργο ο καθένας. Εδώ μια μέρα ήταν αφιερωμένη στις παραστάσεις κωμωδίας και άλλη μια στις παραστάσεις τραγωδίας.

[47]

Σε όλους τους αγώνες τα έργα παίζονταν μια και μόνο φορά. Η σειρά της παράστασης κάθε έργου καθοριζόταν με κλήρο.

Οι κριτές: Λίγο καιρό πριν να αρχίσουν οι θεατρικές παραστάσεις στην Αθήνα, γινόταν η εκλογή και ο διορισμός των κριτών, δηλαδή των εκείνων πολιτών στους οποίους η Πολιτεία ανέθετε το καθήκον να κρίνουν την ποιότητα των έργων που θα διαγωνίζονταν στο θέατρο και επίσης τις υποκριτικές δυνατότητες των ηθοποιών. Καθώς το θέατρο έπαιζε σημαντικό ρόλο στην καθημερινότητα των πολιτών, οι απόψεις των κριτών τους επηρέαζαν σε μεγάλο βαθμό. Η επιτυχία ή όχι μιας παράστασης είχε άμεση εξάρτηση από τις κριτικές. Οι ίδιοι οι κριτές θεωρούσαν τους εαυτούς τους ως εκπροσώπους των πολιτών που παρακολουθούσαν το θέατρο. Πρώτη σειρά εδωλίων

Βέβαια αυτοί οι κριτές δεν ήταν ειδικοί της κριτικής, κατά κανόνα ήταν και οι ίδιοι θεατές και φυσικά είχαν όμοιες με την πλειοψηφία των πολιτών απόψεις για την ποιότητα του θεάματος. Η εκλογή των κριτών ήταν αρκετά περίπλοκη αλλά δίκαιη για να αποφεύγονται οι δωροδοκίες. Τα μέλη του συμβουλίου κάθε μιας από τις δέκα φυλές της Αττικής ψήφιζαν τους υποψηφίους κριτές σε μια κάλπη. Δεν ξέρουμε αν αυτό γινόταν για κάθε διαγωνισμό ή για όλη την εορταστική περίοδο. Οι δέκα κάλπες με τα ονόματα των υποψηφίων συγκεντρώνονταν και φυλάσσονταν σφραγισμένες στην Ακρόπολη. Την ημέρα της έναρξης των παραστάσεων, οι κάλπες αποσφραγίζονταν και από κάθε μια κάλπη τραβούσαν στην τύχη ένα όνομα. Οι δέκα κριτές ορκίζονταν ότι θα κρίνουν αμερόληπτα τους διαγωνιζόμενους και καταλάμβαναν τις τιμητικές θέσεις στις μπροστινές κερκίδες (εδώλια). Τα δέκα αυτά μέλη της κριτικής επιτροπής αποφάσιζαν συχνά ανάλογα [48]

με την αποδοχή που είχε η παράσταση από τους θεατές, οι οποίοι στην προσπάθειά τους να ασκήσουν πίεση και να επηρεάσουν την απόφαση των κριτών, επιδοκίμαζαν ή αποδοκίμαζαν θορυβωδώς το έργο. Μην ξεχνάμε ότι οι δέκα κριτές δεν αποτελούσαν ομοιογενή ομάδα, ούτε είχαν όμοιο μορφωτικό επίπεδο. Είναι λογικό λοιπόν να έχουν διαφορετικές αισθητικές απόψεις και άλλοι να βλέπουν το θέατρο απλώς ως ψυχαγωγία και άλλοι ως πεδίο αισθητικής και πνευματικής ανάτασης. Μετά το τέλος των παραστάσεων, οι δέκα κριτές έγραφαν τα ονόματα των – κατά την κρίση τους – νικητών σε μια πινακίδα. Μετά το πέρας των παραστάσεων, οι πινακίδες αυτές τοποθετούνταν σε μια κάλπη και κληρώνονταν πέντε από αυτές, ενώ οι υπόλοιπες πέντε ακυρώνονταν. Έτσι η ψήφος των πέντε κριτών έκρινε και την απονομή των βραβείων στους νικητές. Με το σύστημα αυτό μειώνονταν οι πιθανότητες αδικίας χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι τις απέφευγαν. Για παράδειγμα δυο από τις θεωρούμενες σήμερα καλύτερες τραγωδίες, όπως η Μήδεια του Ευριπίδη και ο Οιδίπους Τύραννος του Σοφοκλή, δεν κέρδισαν. Γενικά πάντως οι αποφάσεις των κριτών ήταν πάντα σεβαστές από όλους.

[49]

03.08. Ενδυμασίες και προσωπίδες (μάσκες) Επικρατεί γενικώς η άποψη πως όλοι οι τραγικοί ηθοποιοί ήταν ντυμένοι με το καθιερωμένο κοστούμι: ένα παραστολισμένο χιτώνα με μανίκια, συνήθως μακρύ, αλλά κάποτε μπορεί και κοντύτερο. Αυτό το ένδυμα λέγεται ότι πιθανόν να προήλθε από το ένδυμα των ιερέων του Διονύσου (με τον τρόπο αυτό τονιζόταν ο ιερός και τελετουργικός ρόλος του ηθοποιού). Κατ' άλλους πιθανότατα εφευρέθηκε τα πρώτα χρόνια του πέμπτου αιώνα από τον Αισχύλο. Όμως είναι βέβαιο πως ο ηθοποιός φορούσε ένα καθιερωμένο ένδυμα. Η εικόνα για την υποτιθέμενη εμφάνισή του έχει φτάσει σε μας σχεδόν αποκλειστικά από τις παραστάσεις των αγγείων. Χιτώνας και ιμάτιο

Αυτές οι παραστάσεις απεικονίζουν ηθοποιούς πολύ διαφορετικά ντυμένους, Ακόμη και όσα εικονίζουν το "καθιερωμένο" ένδυμα, φανερώνουν ορισμένες αποκλίσεις ή και ηθοποιούς εντελώς γυμνούς. Ξέρουμε (από τον Αριστοφάνη) ότι ο Αισχύλος ντύνει τους ηθοποιούς του με ρούχα πιο επίσημα από αυτά που φορούν οι καθημερινοί άνθρωποι. Αλλά δεν ξέρουμε αν οι ηθοποιοί φορούσαν τον πολυποίκιλτο χιτώνα με τα μανίκια και κατά πόσο ήταν ένας και καθορισμένος ή αν το φορούσαν όλοι οι ηθοποιοί. Τα έργα που διασώζονται από αυτή την περίοδο περιέχουν κάποιες αναφορές για τα κοστούμια. Ορισμένα δηλώνουν πως οι χαρακτήρες πενθούν. Το χρώμα που συνηθιζόταν σε αντίστοιχες καταστάσεις, στην ελληνική καθημερινή ζωή, ήταν το μαύρο. Στην Άλκηστη του Ευριπίδη, αναφέρεται πως ο Θάνατος είναι ντυμένος με μαύρα ρούχα, που προκαλούν τον τρόμο. Πολλοί από τους [50]

χαρακτήρες του Ευριπίδη είναι ντυμένοι με κουρέλια και οι πρωταγωνιστές του Σοφοκλή στις τραγωδίες Οιδίπους επί Κολωνώ και Φιλοκτήτης αναφέρονται οι ίδιοι στα σκισμένα τους ρούχα. Έχει ακόμα αναφερθεί, ότι στην πρώτη παράσταση των Ευμενίδων του Αισχύλου, ο χορός των Ερινύων ήταν τόσο τρομακτικά ντυμένος, ώστε μερικές έγκυοι γυναίκες, που παρακολουθούσαν την παράσταση, απέβαλαν. Τα κυριότερα ενδύματα των υποκριτών (ηθοποιών) της τραγωδίας, όπως τα καθόρισε πρώτος ο Αισχύλος, ήταν το ιμάτιον, ο χλαμύς και ο χιτών. Το ιμάτιο ήταν ένα μακρύ ένδυμα που κάλυπτε και τα χέρια. Η χλαμύδα ήταν κοντός χιτώνας με πόρπη στους ώμους που το φορούσαν συνήθως τα αγόρια και οι έφηβοι. Ο χιτώνας ήταν πολύχρωμο μεγαλοπρεπές, πλούσια διακοσμημένο ένδυμα με μανίκια, που κάλυπτε τα πόδια ως τον αστράγαλο. Οι κωμικοί ηθοποιοί φορούσαν ολόσωμο εφαρμοστό, αλλά άνετο ένδυμα, κάτω από το οποίο τοποθετούσαν μικρά μαξιλάρια ή βάτες για να ενισχύσουν την κοιλιά ή τα οπίσθια. Ανάλογα δε με την υπόθεση του έργου πολλοί αριστοφανικοί ερμηνευτές φορούσαν ζωόμορφα ενδύματα, για να θυμίζουν όρνιθες, σφήκες, βατράχους κ.ά. Τα παπούτσια των ηθοποιών της τραγωδίας ήταν οι κόθορνοι, ψηλά με χοντρές σόλες. Στην κωμωδία οι υποκριτές φορούσαν άνετες εμβάδες (παντόφλες). Όπως ήδη είπαμε, πρώτος ο Θέσπις από τον 5ο αιώνα, έβαψε τα πρόσωπα των υποκριτών με χρωστικές ουσίες και εισήγαγε τα προσωπεία (μάσκες) από λινό ύφασμα. Αργότερα οι μάσκες κατασκευάζονταν από ξύλο ή φελλό και έδιναν την δυνατότητα στον ηθοποιό να υποδύεται διάφορους χαρακτήρες, ακόμα και γυναικείους. Η κάθε μάσκα έκανε φανερή την ηλικία, την ψυχική κατάσταση, το συναίσθημα και το φύλο του χαρακτήρα. Κατά την παράδοση, ο Φρύνιχος ήταν ο πρώτος που εισήγαγε γυναικείες μάσκες και ο Αισχύλος ο πρώτος που άρχισε να βάφει τις μάσκες. Οι μάσκες κάλυπταν όλο το πρόσωπο και βέβαια περιλάμβαναν την κατάλληλη κόμμωση, γενειάδα, διακοσμήσεις και άλλα χαρακτηριστικά. Οι μάσκες των χαρακτήρων ενός έργου θα πρέπει να είχαν σαφείς διαφορές μεταξύ τους ώστε να γίνεται εύκολα αντιληπτή [51]

η συχνή εναλλαγή των ρόλων. Τα μέλη του χορού της τραγωδίας, ωστόσο, ήταν απολύτως όμοια μεταξύ τους στην εμφάνιση. Οι μάσκες της κωμωδίας είχαν πολύ μεγάλη ποικιλία και συχνά παρίσταναν πουλιά, ζώα ή έντομα. Όλα αυτά παρουσιάζονταν με τη χρήση κατάλληλων, αν και όχι οπωσδήποτε ρεαλιστικών μασκών. Οι μάσκες των ανθρώπινων χαρακτήρων συχνά υπερέβαλλαν σε μερικά χαρακτηριστικά όπως η φαλάκρα ή η ασχήμια, θεωρώντας ότι αυτό συντελούσε στην κωμική εντύπωση. Άλλων χορών τα μέλη φορούσαν πανομοιότυπες μάσκες και άλλων είχαν πιο εξατομικευμένα χαρακτηριστικά. Τα μέλη των σατυρικών χορών συνήθως παρουσιάζονται με πλακουτσωτές μύτες και σκούρα απεριποίητα μαλλιά και γενειάδες, καθώς και μυτερά αλογίσια αφτιά. Μερικές φορές είναι λίγο φαλακροί, άλλοτε φοράνε κέρατα. Προσωπίδες

Η μεγάλη σπουδαιότητα των κοστουμιών στο ελληνικό θέατρο σημαίνει αντίστοιχα ότι και ο ρόλος του κατασκευαστή των κοστουμιών και των μασκών ήταν σημαντικός. Παρόλα αυτά όμως, ουσιαστικά τίποτε δεν είναι γνωστό γι αυτούς και τις μεθόδους εργασίας τους.

[52]

03.09. Η Μουσική και η Όρχηση στο Αρχαίο Δράμα Η Μουσική ήταν βασικό στοιχείο του αρχαίου ελληνικού δράματος. Συνόδευε πολλές φορές την απαγγελία του υποκριτή και ήταν απαραίτητο στοιχείο στις ωδές του χορού. Αρχικά η ένταση της μουσικής ήταν χαμηλή, ώστε οι απαγγελλόμενοι στίχοι να φτάνουν με ευκρίνεια στα αυτιά των θεατών. Αργότερα, ιδιαίτερα την εποχή του Ευριπίδη, η μουσική συνοδεία έγινε εντονότερη, με αποτέλεσμα το κείμενο να μην είναι πάντα κατανοητό. Η μουσική συνοδεία του δράματος παιζόταν από τον αυλό, ένα είδος σημερινού κλαρινέτου ή όμποε. Σταδιακά προστέθηκαν η λύρα και η τρομπέτα καθώς και ως ειδικά εφέ χρησιμοποιήθηκαν διάφορα κρουστά όργανα (κύμβαλα, κρόταλα, ντέφια). Αυλητής

Ο αυλητής προηγείτο του χορού στην ορχήστρα και λέγεται ότι φορούσε ένα ξύλινο παπούτσι με το οποίο έδινε τον ρυθμό στο χορικό άσμα. Συχνά ο ηθοποιός συνόδευε τον αυλό ή την λύρα με την απαγγελία ή το τραγούδι του. Δεν ξέρουμε ποιος συνέθετε την μουσική επένδυση του δράματος. Ίσως ήταν ο ίδιος ο συγγραφέας, αλλά πιθανώς συνθέτης ήταν ο ίδιος ο αυλητής. Δεν έχει φτάσει ως εμάς το είδος της μελωδίας που παιζόταν στα θέατρα, έτσι δεν είναι δυνατή η αναπαραγωγή της. Συμπεραίνουμε ότι η μουσική είχε ανατολίτικο χαρακτήρα και δεν πλησίαζε την σημερινή δυτική μουσική που ξέρουμε. Τα σημαντικότερα μουσικά μέλη ήταν το Αιολικό, το Φρυγικό και το Λυδικό και κάθε μια από αυτές τις μορφές ήταν συνδεδεμένη με συγκεκριμένο συναίσθημα, άρα άλλο μέλος ήταν κατάλληλο για τραγωδία και άλλο για κωμωδία.

[53]

Οι αρχαίοι Έλληνες όριζαν ως Όρχηση (χορό), κάθε ρυθμική κίνηση. Δηλαδή χορό δεν εννοούσαν μόνο συγκεκριμένους σχηματισμούς που δημιουργούνται με τα πόδια, αλλά ακόμα και χειρονομίες ή και παντομίμα, αρκεί να είχαν κάποιο ρυθμό. Οι περισσότεροι χοροί των Ελλήνων ήταν μιμητικοί δηλαδή εξέφραζαν συγκεκριμένο χαρακτήρα ή συναισθηματική κατάσταση. Στις παραστάσεις του δράματος ο χορός συνδυαζόταν με τον λόγο, με διάφορες συμβολικές κινήσεις των ποδιών και κυρίως των χεριών. Από τον 4ο π. Χ. αιώνα οι χοροί στην τραγωδία αποκαλούνταν εμμέλεια, δηλαδή η όρχηση είχε αρμονία, χάρη και ευπρέπεια. Ο ίδιος χαρακτηρισμός δινόταν και στην όρχηση που συνόδευε θρησκευτικές τελετές ή γάμους. Όρχηση

Όμως η όρχηση στην κωμωδία δεν είχε την ευπρέπεια και τη χάρη της εμμέλειας των τραγωδιών. Συχνά στην κωμωδία ο χορός ήταν επίτηδες γελοίος με κλωτσιές στα πισινά ή χτυπήματα στην πλάτη. Πολλές φορές περιείχε κινητική μίμηση ζώων. Στο τέλος δε της παράσταση ο χορός αποχωρούσε χορεύοντας ξέφρενα. Οι πιο γνωστοί χοροί του αρχαίου δράματος ήταν ο σίκιννις8 και ο κόρδαξ. Ο τελευταίος συνοδευόταν συχνά από χοροπηδητά, χονδροειδείς χειρονομίες και άσεμνη παντομίμα.

8

Η λέξη Σίκιννις προέρχεται πιθανώς από τον Σίκιννο, χορευτή από την Κρήτη. Υπάρχει και η εκδοχή ότι η σίκιννις προέρχεται από την Νύμφη Σικιννίδα , η οποία απεικονίζεται σε ένα αγγείο να χορεύει μαζί με Σατύρους.

[54]

03.10. Ο Κώμος και η Παράβαση στο αρχαίο δράμα Ο κώμος κατά την αρχαιότητα ήταν η νυχτερινή έξοδος των γλεντοκόπων της γιορτής, στους δρόμους με λαμπάδες, προσωπεία, μουσικά όργανα και τραγούδια. Ήταν η νυκτωδία, το γλέντι και αυτό που σήμερα θα λέγαμε η καντάδα. Ο Κώμος ήταν η θεότητα, προσωποποίηση του γλεντιού, του ξεφαντώματος, του χασομεριού, της γιορτής και της καλοπέρασης. Εκπροσωπεί την αναρχία και το χάος. Κατά την διάρκεια των εορτών του Κώμου, άντρες και γυναίκες αντάλλασαν ρούχα και όχι σπάνια επιδίδονταν από κοινού σε εορταστικά όργια. Ο Κώμος και αυλητής

Ο Κώμος απεικονίζεται ως ένας φτερωτός νέος, σχεδόν αναίσθητος από το μεθύσι ή ως μικρός σάτυρος, φαλακρός και με γαϊδουρινά αυτιά. Το τραγούδι του Κώμου, προέρχεται η λέξη Κωμωδία. Ένα από τα τραγούδια του Χορού, που χαρακτηρίζουν την αρχαία κωμωδία είναι η Παράβασις, που γίνεται στη μέση περίπου του δράματος και θυμίζει τον αρχαίο Κώμο, το πανάρχαιο έθιμο με χορούς και μεταμφιέσεις που ήταν μέρος της ιεροτελεστίας στα κατ’ αγρούς Διονύσια για τον τρύγο και τη γονιμότητα. Η Παράβαση ήταν η διακοπή της ροής της παράστασης που διασπά τη δράση. Κατά την Παράβαση ο Χορός σταματούσε ξαφνικά την εξέλιξη του δράματος και παρέμβαινε (μεσολαβούσε) στο κοινό (στον Δήμο), για να μεταφέρει με στίχους ένα λογύδριο ή κήρυγμα του ποιητή που αφορούσε τις απόψεις του για την πολιτική κατάσταση, τα κοινωνικά ήθη ή ακόμα και κατηγορίες κατά δημόσιων προσώπων, ακόμα και [55]

αντιπάλων του. Ήταν δηλαδή η παράβαση ένα είδος θεατρικού ιντερμέτζο9. Τα μέρη της Παράβασης είναι: 1. Η κυρίως παράβαση που αποτελείται από τρία μέρη: Το κομμάτιον: Ήταν μια σύντομη τραγουδιστική εισαγωγή. Την απάγγειλε ολόκληρος ο Χορός, ή ένα μόνο μέλος του. Το κομμάτιον εφιστούσε την προσοχή των θεατών για αυτά που θα άκουγαν στη συνέχεια. Ανάπαιστοι: Οι ανάπαιστοι10 ήταν το κύριο μέρος σε στίχους. Τους τραγουδούσε ο κορυφαίος του χορού για λογαριασμό του ποιητή και ιστορούσαν τις καταγγελίες για τους αντιπάλους του, τα παράπονα για την άδικη μεταχείρισή του από τους κριτές, κριτική για δημόσια πρόσωπα, ακόμα και απόψεις του για την πολιτική κατάσταση. Χορός κωμωδίας

Οι ανάπαιστοι συνοδεύονταν από ομαδική όρχηση, Ο πνίγος ή μακρόν: Ήταν η φράση που τραγουδούσε όλος ο Χορός σε τόσο γρήγορα ρυθμό ώστε να πνίγονται αυτοί που τον

9

Στην Ιταλία του 15ου αιώνα, επικράτησε η συνήθεια, ανάμεσα στις πράξεις ενός θεατρικού έργου, να μεσολαβεί ένα μουσικό διάλειμμα που ονομάστηκε Ιντερμέτζο ή Ιντερμέδιο. Αυτό ήταν συνήθως τραγούδια, χορός ή διάλογοι με θέματα αλληγορικά. Πολλές φορές το ιντερμέδιο προκαλούσε μεγαλύτερο ενδιαφέρον από το ίδιο το θεατρικό έργο.

10

Ανάπαιστος ήταν αρχαίος ελληνικός στιχουργικός ρυθμός (κυρίως παιάνων). Εδώ η ανάπτυξη του στίχου βασίζεται σε δυο άτονες συλλαβές τις οποίες ακολουθεί μια τονισμένη. Π.χ. Στων Ψα-ρών, την ο-λό -μαυ-ρη ρά-χη [56]

τραγουδούσαν, γι’ αυτό και η ονομασία του: πνίγος. Ήταν ο επίλογος της παράβασης, κάτι σαν όρκος ή ευχή ή και κατάρα.

2. Τα ανταποκρινόμενα που αποτελούνταν από τέσσερα μέρη: Ωδή ή στροφή: Τραγούδι που έλεγε όλος ο χορός, ορχούμενος και περιείχε εκκλήσεις προς τους θεούς και καταγγελίες για φαύλα πρόσωπα. Επίρρημα: Σατιρικές συμβουλές ή καταγγελίες για φαύλους πολιτικούς σε πολιτικούς ή άλλα δημόσια πρόσωπα που τις απήγγειλε ο πρώτος Κορυφαίος του χορού. Αντωνδή ή αντιστροφή: Τραγούδι που το έλεγε ολόκληρος ο Χορός ορχούμενος και είχε το ίδιο περιεχόμενο της Ωδής. Αντεπίρρημα: Επανάληψη με άλλα λόγια των συμβουλών του επιρρήματος, που την απήγγειλε ο δεύτερος Κορυφαίος. Κορυφαίος χορού

Σε κάποια σημεία της Παράβασης ακουγόταν ο αυλός. Οι μόνες ολοκληρωμένες Παραβάσεις που γνωρίζουμε, βρίσκονται στις οκτώ από τις έντεκα σωζόμενες κωμωδίες του Αριστοφάνη.

[57]

03.11. Το Αρχαίο Δράμα - Ι. Η τραγωδία Με την λέξη Δράμα αναφερόμαστε (εννοούμε) σε θεατρικό έργο. Στην αρχαία Ελλάδα υπήρχαν σε πολλές πόλεις θεατρικά δρώμενα σε διάφορες μορφές, κυρίως λατρευτικού χαρακτήρα. Όμως συγκεκριμένα, το Θέατρο και το Δράμα, όπως σήμερα τα εννοούμε, γεννήθηκαν στην Αθήνα του 6ου π. Χ. αιώνα. Το αρχαίο ελληνικό δράμα είναι πάντα ποιητικό, οι αρχαίοι λέγοντας δράμα εννοούσαν έμμετρο θεατρικό έργο. Πεζό δράμα δεν υπήρξε. Κάθε δραματικό έργο περιλαμβάνει μέρη που απαγγέλλονται (απαγγελλόμενα) και μέρη που τραγουδιούνται (αδόμενα). Τα πρώτα είναι απλά στο μέτρο και τα εκφωνούν οι υποκριτές. Τα αδόμενα έχουν μεγαλύτερη μετρική ποικιλία και τραγουδιούνται κυρίως από τον χορό. Ο Χορός αποτελεί ουσιαστικό στοιχείο του αρχαίου δράματος. Δεν υπάρχει τραγωδία ή κωμωδία χωρίς τον χορό. Στην τραγωδία ο χορός αποτελείται από 12μελή ή 15μελή ομάδα, στην κωμωδία είναι μεγαλύτερη αριθμητικά. Οι χοροί της τραγωδίας είναι σαφώς πιο στατικοί και λιγότερο φαντασμαγορικοί σε σύγκριση με τους χορούς της κωμωδίας. Ο χορός καταλαμβάνει τον κυκλικό χώρο της ορχήστρας, όπου και τραγουδά και – όχι σπάνια – χορεύει δηλαδή εκτελεί κινήσεις όρχησης. Το 534 επί τυράννου Πεισιστράτου, παρουσιάστηκε από τον Θέσπη στα Μεγάλα ή εν άστει Διονύσιο, η πρώτη διδασκαλία (παράσταση) τραγωδίας. Και από τις αρχές του 5ου π. Χ. αιώνα είχαν διαμορφωθεί τρία είδη δράματος, η Τραγωδία, το Σατυρικό Δράμα και η Κωμωδία. Οι τραγωδίες και τα σατυρικά δράματα γράφονταν από τους τραγικούς ποιητές - τους τραγωδούς, οι δε κωμωδίες γράφονταν από τους κωμικούς ποιητές. Δεν υπάρχει συγγραφέας που να έγραψε και τραγωδία και κωμωδία. Οι ποιητές και των δυο κατηγοριών ήταν ταυτόχρονα και συνθέτες, χοροδιδάσκαλοι και «σκηνοθέτες». Στα πρώτα χρόνια της ύπαρξης του θεάτρου πολλοί ποιητές, έπαιζαν οι ίδιοι στα έργα τους, δηλαδή ήταν συγχρόνως και υποκριτές.

[58]

*** Η Τραγωδία έχει σοβαρό περιεχόμενο και αντλεί, κατά κανόνα, τα θέματά της από την ελληνική μυθολογία. Ελάχιστα έργα που ξέρουμε ασχολούνται με τα καθημερινά προβλήματα ή με τα πολιτικά θέματα της εποχής εκείνης. Οι ήρωες της τραγωδίας κινούνται στα πλαίσια του μύθου, όμως συχνά οι προβληματισμοί τους ταυτίζονται με κρίσιμα ζητήματα της σημερνής πραγματικότητας. Συνήθως αντιμετωπίζουν ηθικά προβλήματα και οφείλουν να επιλέξουν τη λύση τους με συνέπεια την συντριβή τους. Το τέλος της τραγωδίας φέρνει, σχεδόν πάντα, την κάθαρση. Τα μέρη της τραγωδίας είναι : Χορός τραγωδίας 

  





Πρόλογος: Απαγγέλλεται από ένα ή δυο υποκριτές πριν την είσοδο του χορού και εισάγει τον θεατή στην υπόθεση και την κατανόηση του δράματος. Πάροδος: Το πρώτο χορικό που τραγουδά ο χορός. Επεισόδιο: Το μέρος της τραγωδίας που εκτυλίσσεται ανάμεσα σε δυο χορικά. Στάσιμον: Στη σκηνή μένει μόνο ο χορός που τραγουδά και χορεύει. Το τραγούδι ωθεί τον θεατή να σκεφτεί τα γεγονότα και τις πράξεις που έγιναν κατά τη διάρκεια των επεισοδίων. Έξοδος: Το τμήμα της τραγωδίας πριν το τελευταίο χορικό Κομμός: Θρήνος που εκτελείται από όλο τον θίασο (υποκριτές και μέλη του χορού)

[59]

03.12. Το Αρχαίο Δράμα - II. Το σατυρικό δράμα Παράλληλα με τα δυο είδη του δράματος την Τραγωδία και την Κωμωδία, γεννήθηκε και καλλιεργήθηκε ένα ακόμα είδος δραματικής ποίησης, αποκλειστικά ελληνικό, το Σατυρικό δράμα. Το όνομά του προήλθε από τον χορό του δράματος που τον αποτελούσαν υποκριτές που υποδύονταν πάντα τους Σατύρους. Το σατυρικό δράμα παρουσίαζε – όπως και η τραγωδία – ένα μύθο όχι πάντα σχετικό με τον Διόνυσο. Τον χορό των Σατύρων οδηγούσε ο Σειληνός. Οι Σάτυροι και ο κορυφαίος τους Σειληνός, ήταν ακόλουθοι του Διονύσου, κακόμορφοι, τραγοπόδαροι, με ουρές αλόγων, μέθυσοι, αθυρόστομοι, φοβητσιάρηδες, χαζοχαρούμενοι και ερωτύλοι. Με τέτοιο Χορό τα σατυρικά δράματα φυσικό ήταν να έχουν κεφάτο, κωμικό χαρακτήρα, να γελοιογραφούν τα πρόσωπα και να παρωδούν τις μυθολογικές διηγήσεις. Στο θέατρο της Αθήνας του 6ου αιώνα και για πολλές δεκαετίες αργότερα, εμφανίζονταν επί τρεις συνεχόμενες μέρες από ένας τραγικός ποιητής και την τέταρτη παιζόταν το έργο ενός κωμικού. Την ημέρα του ο τραγωδός παρουσίαζε μια τετραλογία, δηλαδή τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα. Δηλαδή τις τρεις τραγωδίες ακολουθούσε το σατυρικό δράμα. Επίσης τις τρεις μέρες για τις τραγωδίες ακολουθούσε μια μέρα για τις κωμωδίες. Έτσι, στο πρόγραμμα των δραματικών αγώνων εφαρμοζόταν δύο φορές ένας κανόνας που όριζε ότι θα ήταν σωστό τα σοβαρά και λυπητερά θεάματα να τα ακολουθεί ως κατακλείδα κάτι πιο ελαφρό και χαρούμενο, για να μη φεύγει ο θεατής με βαριά καρδιά. Το σατυρικό δράμα είχε αρκετά κοινά αλλά και πολλές διαφορές από την τραγωδία. Ήταν μικρότερο σε έκταση από την τραγωδία, με αρκετή χαλαρότητα στο μέτρο και συνοδευόταν πάντα με όρχηση11.

11

Όρχηση = χορός ή η τέχνη του χορού. Σύμφωνα με την παράδοση ο μητέρα των θεών Ρέα, μαγεύτηκε από αυτήν την τέχνη και δίδαξε χορό στους ιερείς της, τους Κουρήτες της Κρήτης και τους Κορύβαντες της Φρυγίας. Στα ομηρικά χρόνια ο χορός και το τραγούδι ήταν απαραίτητα στοιχεία κάθε θρησκευτικής τελετής και κοινωνικής γιορτής.

[60]

Χαρακτηριστικό του ήταν η κωμική πλοκή της υπόθεσης του έργου, το αίσιο τέλος, το εύθυμο ύφος των ερμηνευτών, η ελευθεροστομία και συχνά η παρωδία μυθολογικών θεμάτων ή η παρωδία των θεμάτων από τις τραγωδίες που είχαν προηγηθεί. Κατά την διάρκεια της παράστασης και στη ροή της πλοκής του σατυρικού δράματος, εμφανίζονταν υποκριτές που υποδύονταν θεούς, ημίθεους ή άρχοντες της πόλης. Φυσικά κυρίαρχη εμφάνιση ήταν αυτή του Διόνυσου καθώς και θεών σχετικών με αυτόν, όπως ο Ερμής , ο Ήφαιστος και άλλοι. Ακόμα στην σκηνή παρουσιάζονταν ημίθεοι όπως ο Ηρακλής, ο Θησέας, ο Προμηθέας και άλλοι. Η σύγκριση αυτών που φορούσαν μεγαλοπρεπείς περιβολές με την εμφάνιση των Σατύρων με τις αλλόκοτες τραγίσιες προβιές δημιουργούσε συνειρμούς και κωμικές εντυπώσεις. Όρχηση

Εικάζεται ότι το σατυρικό δράμα, ξεκίνησε από τον διθύραμβο όπως η τραγωδία – ή από μια μορφή διθυράμβου, όπου ο Χορός, μεταμφιεσμένος σε Σατύρους, χόρευε και τραγουδούσε ζωηρά και ξέγνοιαστα τραγούδια για το κρασί και τον έρωτα - όλα στοιχεία ταιριαστά με τον Διόνυσο. Με αυτή τη μορφή ο διθύραμβος είχε, φαίνεται, καλλιεργηθεί περισσότερο από τους Δωριείς. Προς το τέλος του 6ου π. Χ. αιώνα ο – σύγχρονος του Αισχύλου – ποιητής Πρατίνας τον μεταφύτεψε στην Αθήνα, όπου γρήγορα βρήκε τη θέση του ως σατυρικό δράμα δίπλα στην αδελφή του την τραγωδία. Έτσι ο Πρατίνας (540-470 π. Χ.) από την Φλειούντα της Αργολίδας, δημιούργησε πρώτος το «εύθυμο δράμα», ένα ιδιαίτερο είδος ποίησης που δεν ήταν ούτε τραγωδία ούτε κωμωδία, αλλά κάτι ανάμεσα σ’ αυτά [61]

τα δυο. Το είδος αυτό αποκλήθηκε σατυρικό με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του την ελευθεροστομία, το χοντρό αστείο και την σχεδόν ακόλαστη όρχηση των Σατύρων. Η γρήγορη και θορυβώδης όρχηση του σατυρικού δράματος που χόρευαν οι Σάτυροι με συνοδεία αυλού ή λύρας, αποκλήθηκε Σίκιννις (η ερμηνεία της λέξης σε προηγούμενο κεφάλαιο). Τραγικοί ποιητές που χρησιμοποίησαν σατυρικό δράμα στο έργα τους θεωρούνται ο Αισχύλος, ο Αχαιός, ο γιος του Πρατίνα Αριστίας, ο Σοφοκλής και άλλοι. Αλλά από τα έργα τους ελάχιστα αποσπάσματα αυτού του θεατρικού είδους σώζονται, όπως μερικοί στίχοι από τα έργα Δικτυουλκοί και Ισθμιασταί του Αισχύλου και μεγάλος αριθμός στίχων από το έργο Ιχνευταί του Σοφοκλή. Το μοναδικό σατυρικό δράμα που σώζεται ακέραιο είναι το έργο του Ευριπίδη Κύκλωψ, του οποίου το θέμα αντλείται από την Οδύσσεια του Ομήρου.

Σύγχρονη παράσταση του σατυρικού δράματος του Ευριπίδη Κύκλωψ (Κώστας Καζάκος)

[62]

03.13. Το Αρχαίο Δράμα III. Η Κωμωδία και οι ελληνικοί Μίμοι (φλύακες) Κωμωδία σημαίνει κατά γράμμα την ωδή του κώμου, δηλαδή το τραγούδι της εύθυμης αντροπαρέας που τα έχουν πιει γερά και γυρνάνε στους δρόμους ξεφαντώνοντας. Η ίδια η λέξη κωμωδία προϋποθέτει ως αρχικό πυρήνα το ομαδικό τραγούδι και – ασφαλώς – και τον χορό. Από αυτό το αρχικό «τραγούδι του κώμου» εξελίχθηκε με τον καιρό το δραματικό είδος κωμωδία. Ήδη στην αρχαιότητα διέκριναν τρεις περιόδους στην εξέλιξη της κωμωδίας, την Αρχαία (5ος αι.), τη Μέση (περίπου 400325 π. Χ.) και τη Νέα Κωμωδία (από το 325 π. Χ. και έπειτα). Αρχαία Κωμωδία

Η Αρχαία Κωμωδία είναι κατ’ εξοχήν σατυρική, γεμάτη οίστρο και καταπιάνεται κυρίως με τα πολιτικά πράγματα της εποχής. Από την άλλη πλευρά, το σατυρικό δράμα δεν ασχολείται με τέτοια θέματα. Η Μέση και η Νέα Κωμωδία συγκεντρώνουν το ενδιαφέρον τους στον οικογενειακό βίο και στη μελέτη των χαρακτήρων. Ακέραια έργα σώζονται μόνο από την Αρχαία (Αριστοφάνης) και από τη Νέα Κωμωδία (Μένανδρος). Οι δύο αυτές περίοδοι είναι και οι περίοδοι της μέγιστης ακμής της κωμωδίας, ενώ η εποχή της Μέσης Κωμωδίας θεωρείται μεταβατική περίοδος πειραματισμών και αναζητήσεων. Πατέρας της Αρχαίας Αττικής Κωμωδίας φέρεται ο ποιητής Σουσαρίων, γιος του Φιλίνου, από τα Μέγαρα που έζησε τον 6ο π. Χ.

[63]

αιώνα. Ο Σουσαρίων μετοίκησε περί το 570 στην Ικαρία Αττικής (σημερινό Διόνυσο), γιατί στα Μέγαρα είχαν ξεσπάσει ταραχές και συγκρούσεις ανάμεσα στους ολιγαρχικούς ευγενείς και στους αγρότες, οι οποίοι τελικά επικράτησαν και επέβαλαν ως κυβερνήτη τον Θεαγένη. Οι περιουσίες των ευγενών δημεύτηκαν, οι ίδιοι διώχθηκαν από τα σπίτια τους, φόρεσαν γιδοτόμαρα και αναγκάστηκαν να κάνουν τους βοσκούς και να υφίστανται τις λοιδορίες των νικητών αγροτών. Στα Μέγαρα συνηθίζονταν τα σκωπτικά πειράγματα, τα αστεία και οι διάλογοι με άσεμνα υπονοούμενα. Ο Σουσαρίων με σύστημα και επαγγελματισμό, άρχισε να συνθέτει αστεία ποιήματα με παρόμοιο περιεχόμενο με το οποία σατίριζε τους έκπτωτους ευγενείς, κάνοντας τον λαό να ξεκαρδίζεται με την κατάντια των πρώην αφεντικών. Τα ποιήματα αυτά τα παρουσίαζε στους πολίτες της Ικαρίας και της Αθήνας. Παράσταση

Λέγεται ότι την εποχή εκείνη άρχισαν οι διαγωνισμοί ποίησης στην Αττική και ο νικητής κέρδιζε ένα καλάθι με σύκα και ένα αμφορέα με κρασί. Σύμφωνα με μελετητές ο Σουσαρίων ήταν ο πρώτος που έδωσε ιαμβικό μέτρο12 στους στίχους του. Κανένα από τα έργα του Σουσαρίωνα δεν διασώθηκε, εκτός από ένα ιαμβικό απόσπασμα που αποδίδεται σε αυτόν. Α. Η Αρχαία Κωμωδία έγινε γνωστή για πρώτη φορά στην Αθήνα το 486 π. Χ. την εποχή της εορτής των Μεγάλων Διονυσίων, αρκετές δεκαετίες μετά την καθιέρωση της τραγωδίας (534 π. Χ.). Όμως ο πρώτος διαγωνισμός κωμωδίας διοργανώθηκε το 442, όταν στην Αθήνα 12

Ίαμβος = αρχαίο ελληνικό μέτρο της απαγγελλόμενης και αδόμενης ποίησης [64]

γιορταζόταν τα Λήναια, πιθανώς στο θέατρο του Διονύσου, στις παρυφές του βράχου της Ακρόπολης. Τότε θεσπίστηκε να παρουσιάζονται καθημερινώς στο κοινό τα έργα της τετραλογίας ενός τραγικού ποιητή (τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα) και παράλληλα μια κωμωδία. Την εποχή της αρχαίας κωμωδίας διαμορφώνεται – κυρίως από τον Αριστοφάνη – ο τύπος της πολιτικής κωμωδίας. Τα θέματά της είναι αυτά που απασχολούν την επικαιρότητα στην πόλη της Αθήνας. Οι διακωμωδούμενοι είναι σχεδόν πάντα γνωστοί Αθηναίοι πολιτικοί (π.χ. Περικλής, Κλέων), φιλόσοφοι (ο Σωκράτης που εισάγει «καινά δαιμόνια») ή άλλα πρόσωπα της ζωής της πόλης (Ασπασία, Ευριπίδης), αλλά και άνθρωποι της καθημερινότητας, χωρικοί, νοικοκυρές, δούλοι, ποιητές, μουσικοί, κανένας δεν ξεφεύγει από τη δηκτική13 και καυστική σάτιρα του Αριστοφάνη και των μεταγενέστερων κωμικών ποιητών. Προσωπείο κωμικού

Χαρακτηριστικά της Αρχαίας Κωμωδίας είναι η ευρηματική πλοκή που συχνά ξεπερνά τα ανθρώπινα μέτρα, ο καθοριστικός ρόλος του χορού, οι ενδυμασίες των υποκριτών, η αθυροστομία, η βωμολοχία, η καυστική πολιτική σάτιρα και οι προσωπικές επιθέσεις, που συχνά ξεπερνάνε τα όρια της ευπρέπειας. {Παρόμοια στοιχεία συναντάμε και στις σημερινές - ιδιαίτερα στις καλοκαιρινές επιθεωρήσεις14}.

13

Δηκτική, από το ρήμα δάκνω = δαγκάνω

14

Η επιθεώρηση είναι θεατρικό είδος που περιλαμβάνει αλλεπάλληλες σκηνές μουσικής, χορού, τραγουδιού, μπαλέτου, πολιτικής σάτιρας και χιουμοριστικών διαλόγων. Εμφανίστηκε στην Ελλάδα στα τέλη του 19ού αιώνα. Ορισμένοι μελετητές υποστηρίζουν ότι η επιθεώρηση έλκει την καταγωγή της από την αρχαία και ειδικότερα από την αριστοφανική κωμωδία. Θα την δούμε στο κεφάλαιο για το Νεοελληνικό Θέατρο.

[65]

Επίσης ένα ακόμα χαρακτηριστικό της κωμωδίας είναι και η Παράβαση, για την οποία ήδη μιλήσαμε. Η αθηναϊκή δημοκρατία θέλοντας να διασφαλίσει τον δικαίωμα της ελευθερίας και της ισότητας των πολιτών της, είχε παραχωρήσει στους ποιητές της κωμωδίας το δικαίωμα της παρρησίας (παν + ρήσις), δηλαδή της ελευθερίας του λόγου. Ο κωμικός ποιητής δεν φοβόταν την καταγγελία για εξύβριση ή συκοφαντία γιατί είχε την προστασία του ιερού νόμου του θεού Διόνυσου και έπαιρνε άνετα θέση για κάθε κοινωνικό, πολιτικό ή ηθικό πρόβλημα της εποχής του. Και έτσι, παράλληλα με την ψυχαγωγία του θεατρόφιλου κοινού, συνέβαλε συχνά και στον κολασμό από την πολιτεία πολλών παρανομιών. Τα μέρη μιας παράστασης Αρχαίας Κωμωδίας είναι: Χορός κωμωδίας

Ο Πρόλογος: Είναι, συνήθως, πιο εκτενής από τον Πρόλογο της Τραγωδίας. Οι θεατές ενημερώνονται από ένα υποκριτή για την υπόθεση του έργου που θα παρακολουθήσουν. Η Πάροδος: Και εδώ – όπως και στην τραγωδία – ο χορός αρχίζει το τραγούδι του και παίρνει θέση στα λεχθέντα στον πρόλογο. Ο Αγών: Είναι το μέρος της κωμωδίας που εκτυλίσσεται ανάμεσα σε δυο χορικά (κάτι παρόμοιο με το Επεισόδιο της τραγωδίας). Στον Αγώνα, ο οποίος εξέφραζε κυρίως τις απόψεις του ποιητή, οι υποκριτές και ο Χορός εκθέτουν δυο αντιτιθέμενες απόψεις. Η Παράβαση: Είναι η διακοπή της ροής της παράστασης που διασπά τη δράση. (Την συναντήσαμε σε προηγούμενες σελίδες). Οι διαλογικές σκηνές: Είναι η σκηνές που ακολουθούν την Παράβαση και χωρίζονται από τα τραγούδια του χορού. 

 

 

[66]

 Η Έξοδος: Είναι η θριαμβευτική έξοδος του χορού με τον πρωταγωνιστή του δράματος και γίνεται σε εορταστικό κλίμα με τραγούδια και χορούς. Στην Κωμωδία οι υποκριτές εμφανίζονταν πάντα φορώντας προσωπίδες (μάσκες) με κωμικά χαρακτηριστικά και συχνά κρατούσαν ή είχαν ζωστεί ομοιώματα φαλλών. Τον Χορό αποτελούσαν 24 πρόσωπα, χωρισμένα συνήθως σε δύο τμήματα (ημιχόρια), χωρίς αναγκαστική ομοιογένεια στην ηλικία, το ντύσιμο, ακόμη και το φύλο. Φορούσαν αλλόκοτες ενδυμασίες, που παρίσταναν σφήκες, πουλιά, βατράχους κ.ά. (που δίνουν και τον τίτλο στην κωμωδία), προκαλώντας με την εμφάνισή τους την έκπληξη του κοινού. Κωμωδία

με

μάσκες και φαλλούς

H όρχησή τους, αστεία και άσεμνη, λεγόταν κόρδαξ 15. Τέλος ή γλώσσα ήταν η καθομιλούμενη αττική διάλεκτος με χρήση νεολογισμών από άλλα ελληνικά ιδιώματα ή διαλέκτους. Οι πιο γνωστοί ποιητές Αρχαίας Κωμωδίας είναι οι: Μάγνης, Χιωνίδης, Αριστοφάνης, Κρατίνος, Κράτης, Εύπολις, Φερεκράτης ***** Β. Η Μέση Κωμωδία (περίπου 400-325 π. Χ.): Το θεατρικό δράμα και ιδίως η κωμωδία γίνεται όλο και περισσότερο γνωστό και δημοφιλές και διαδεδομένο και σε πόλεις εκτός Αττικής. Τα θέματα της κωμωδίας ξεφεύγουν από το στενό αθηνοκεντρικό και πολιτικό πλαίσιο και τώρα ασχολούνται περισσότερο με κοινωνικά προβλήματα της 15

Κόρδαξ = ακόλαστη όρχηση, από το ρήμα κορδακίζω που σημαίνει χορεύω άσεμνα [67]

καθημερινότητας. Κυρίαρχο κεντρικό θέμα είναι πλέον η οικογένεια, η μελέτη χαρακτήρων, οι αντιπαλότητες, οι προλήψεις, τα ελαττώματα των ανθρώπων, ο έρωτας και τα προβλήματα που προκαλούνται όπως π.χ. όταν δυο ερωτευμένοι νέοι ανήκουν σε διαφορετική κοινωνική ή οικονομική τάξη και ο αυστηρός γονιός προβάλει εμπόδια στην ένωσή τους. Τώρα πια έχουμε ελάχιστες προσωπικές επιθέσεις σε δημόσια πρόσωπα και η βωμολοχία έχει σχεδόν εξαφανιστεί από τα κόσμια κείμενα της Μέσης Κωμωδίας. Ακόμα και τα χαρακτηριστικά κουστούμια και προσωπεία των αριστοφανικών ηρώων έχουν γίνει σεμνά, ευπρεπή και δεν διαφέρουν από τις καθημερινές ενδυμασίες των απλών πολιτών. Κόρδαξ

Στη μέση κωμωδία, όπως και στα τελευταία έργα του Αριστοφάνη, έχει καταργηθεί η παράβασις δηλαδή το σημείο της παράστασης στο οποίο οι υποκριτές έχουν αποσυρθεί και μένει μόνο ο χορός. Ο χορός απευθυνόμενος στους θεατές μιλά για το έργο ή τον ίδιο τον ποιητή ή αναφέρεται στους αντίπαλούς του ή και σε διάφορα θέματα. Τώρα πλέον, ο ρόλος των χορικών σε σχέση με την υπόθεση περιορίζεται και τα λυρικά μέρη γίνονται πλέον εμβόλιμα. Αντί των πολιτικών θεμάτων, προτιμούνται σκηνές της αστικής ζωής, η διακωμώδηση φιλοσόφων και ποιητών. Η τολμηρή γλώσσα της αρχαίας κωμωδίας επίσης έχει υποχωρήσει. Γνωστοί ποιητές της Μέσης Κωμωδίας είναι ο Αντιφάνης, ο Άλεξις και ο Αναξανδρίδης. Όμως από τα έργα τους είναι σώζονται μόνο ορισμένοι τίτλοι και ελάχιστα αποσπάσματα. ***** Γ. Η Νέα Κωμωδία (325 ως περίπου 120 π. Χ.): Κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 4ου αιώνα (ελληνιστικοί χρόνοι) διαμορφώνεται η τάση [68]

του αρχαιοελληνικού θεάτρου που είναι γνωστή - σύμφωνα με την διαίρεση των αλεξανδρινών φιλολόγων - ως η Νέα Κωμωδία. Ο πιο γνωστός εκπρόσωπός της είναι ο Μένανδρος (342-392) από την Αθήνα. Η Νέα Κωμωδία είχε συχνά κωμικό και συνάμα ρομαντικό χαρακτήρα, ήταν μια αστική ηθογραφία από την οποία έλειπε το πολιτικό στοιχείο και που διατήρησε την παλιά αθυροστομία, η οποία όμως είχε χάσει την σατιρική σπιρτάδα της. Την εποχή εκείνη οι κωμωδίες δεν είχαν πλέον μόνο Αθηναίους θεατές, αλλά προορίζονταν για το ευρύτερο ελληνόφωνο κοινό. Αλλά η σημαντικότερη αλλαγή στη δομή της κωμωδίας ήταν ο δραστικός περιορισμός της συμμετοχής του χορού, που στο παρελθόν έπαιζε καίριο ρόλο. Προσωπείο νέας γυναίκας ή εταίρας

Τώρα η κωμωδία χωρίζεται σε πέντε μέρη (πράξεις) και ανάμεσά τους παρεμβάλλεται, τέσσερις φορές, ο χορός. Οι ηθοποιοί αντικαθιστούν τα χορικά μέρη και αναδεικνύονται ως οι πρωταγωνιστές του θεάματος. Οι υποκριτές γίνονται διάσημοι και αποκτούν περισσότερους θαυμαστές από τους ίδιους τους δημιουργούς των θεατρικών έργων. Η Νέα Κωμωδία παρουσιάστηκε στο κοινό με μεγάλη επιτυχία κατά τη διάρκεια των ελληνιστικών χρόνων και επηρέασε αργότερα τη ρωμαϊκή δραματογραφία (π.χ. Πλαύτος, Τερέντιος και άλλοι). Οι σημαντικότεροι εκπρόσωποι της Νέας Κωμωδίας ήταν ο Μένανδρος, ο Φιλήμων, ο Δίφιλος, ο Απολλόδωρος, ο Ποσείδιππος και ο Φιλιππίδης.

[69]

Δ. Οι ελληνικοί μίμοι (Φλύκες): Εκτός από τις παραπάνω γνωστές μορφές κωμωδίας, υπήρχαν και άλλες θεατρικές δραστηριότητες, για τις οποίες ελάχιστα είναι γνωστά γιατί δεν υπάρχουν πολλές πληροφορίες γι’ αυτές. Είναι γνωστοί με τον γενικό όρο “μίμοι”, που σημαίνει τόσο τα έργα όσο και τους εκτελεστές τους. Ο μίμος έχει ποικιλία, μπορεί να είναι ένα μικρό έργο, μιμητικός χορός, μιμήσεις ανθρώπων, ζώων ή και πουλιών, τραγούδι, ακροβατικά, ταχυδακτυλουργίες κλπ. Μικροί θίασοι μίμων είναι γνωστό ότι έδιναν παραστάσεις σε συμπόσια και άλλες εκδηλώσεις από τον 5ο αι. π. Χ. Οι μίμοι ήταν, πιθανότατα, οι πρώτοι επαγγελματίες διασκεδαστές. Ήταν μάλιστα και οι πρώτοι θεατρίνοι, που περιλάμβαναν γυναίκες στην ομάδα τους. Η Μούσα Θάλεια ήταν η προστάτιδα της κωμωδίας

Οι πρώτοι μίμοι ανιχνεύονται στα Μέγαρα, τον 6ο αι. π. Χ. Έγιναν δημοφιλείς στην Ιταλία και στη Σικελία τον 5ο αι. Στον ελλαδικό χώρο και στην Ασία, άρχισαν να αρέσουν κατά την ελληνιστική εποχή. Μετά το 300 π. Χ. εμφανίζονται σε εορταστικές εκδηλώσεις, ποτέ όμως δεν αναγνωρίστηκαν ως «υπηρέτες του Διονύσου». Η άνοδος των μίμων αποδεικνύεται από τη δημιουργία της σχολής των "λογοτεχνικών" μίμων στην Αλεξάνδρεια. Έχουν σωθεί 8 μιμίαμβοι του Ηρώνδα από την Κω, που έζησε στο πρώτο μισό του 3ου αι. Είναι σύντομες (περίπου 100 στίχοι), έντεχνες και ρεαλιστικές σκηνές της

[70]

καθημερινής ζωής. Στη Νότια Ιταλία οι μίμοι ονομάζονταν “φλύακες”16. Ο Ρίνθων ο Συρακούσιος ή Ταραντίνος, (πρώτο μισό του 3ου αι.), συνέβαλε στην διαμόρφωση του είδους. Από τα 38 έργα που του αποδίδονται, τα περισσότερα είναι “ιλαροτραγωδίες”, δηλαδή διακωμώδηση τραγωδιών. Σώζονται μόνο λίγα αποσπάσματα. Πληροφορίες για τους μίμους μιας δίνει μια σειρά αγγείων της Νότιας Ιταλίας, που παρουσιάζουν σκηνές από το θεατρικό αυτό είδος. Όμως, τα αγγεία αυτά δεν αποκλείεται να παριστάνουν σκηνές από την Αρχαία ή την Μέση Κωμωδία. Οι ηθοποιοί φορούν φαρδιές περισκελίδες με βάτες, κοντούς χιτώνες και φαλλούς. Τα θέματα κυμαίνονται από τη διακωμώδηση της μυθολογίας (με ήρωα συνήθως τον Ηρακλή), μέχρι την καθημερινή ζωή. Ερωτικές περιπτύξεις, λαιμαργία, ξυλοδαρμοί, κλεψιές, απάτες αποτελούν δημοφιλή μοτίβα. Είναι συνεπώς προφανές ότι το είδος αυτό άνθισε στη Νότια Ιταλία. Εκεί γνώρισαν οι Ρωμαίοι τον τρίτο αιώνα τον ελληνικό πνευματικό πολιτισμό. Ύστερα από το ορόσημο αυτό, το ιστορικό ενδιαφέρον μετατίθεται στη Ρώμη, όπου υιοθετήθηκαν και διασκευάστηκαν τα ελληνικά πρότυπα. Δεν πρέπει να λησμονείται ότι το ελληνικό θέατρο εξακολούθησε να υπάρχει μέσα στη ρωμαϊκή μορφή.

16

Φλύακες: Αρχαίο ελληνικό θεατρικό είδος ιλαροτραγωδίας που καλλιεργήθηκε στη Σικελία και την Κάτω Ιταλία. Οι ηθοποιοί φορούσαν κοστούμια παρόμοια με αυτά της Αρχαίας Κωμωδίας και οι κινήσεις τους ήταν γελοιογραφικές.

[71]

03.14. Οι αρχαίοι Έλληνες ποιητές τραγωδίας Αγάθων: Ο Αθηναίος τραγωδός Αγάθων (448-400) ήταν μαθητής του Σωκράτη και φίλος του Ευριπίδη και του Πλάτωνα {Το περίφημο Συμπόσιο του φιλόσοφου, εκτυλίσσεται στο σπίτι του Αγάθωνα, την επομένη της πρώτης νίκης του (416 π. Χ.) στους τραγικούς αγώνες στα Λήναια}. Ο αδελφός του Ακέστωρ ήταν επίσης τραγικός ποιητής. Σύμφωνα με το Αριστοτέλη, ο Αγάθων ήταν πιο σημαντικός ποιητής από τον Αισχύλο, τον Ευριπίδη και τον Σοφοκλή. Καινοτόμησε κάνοντας τα άσματα του χορού εμβόλιμα, χωρίς συνάφεια με την ροή του δράματος (ένα είδος ιντερμέτζο, όπως θα το λέγαμε σήμερα). Από τις τραγωδίες του μας είναι γνωστές οι τίτλοι: Αερόπη, Αλκμέων, Ανθεύς, Θυέστης, Μυσοί και Τήλεφος. Σώζονται μόνο 50 στίχοι από συνολικά 32 αποσπάσματα από τα έργα του,. Ο Αγάθων

Αισχύλος: Ο Αισχύλος (525-456) από την Ελευσίνα, θεωρείται ο πατέρας της τραγωδίας. Είναι ο ένας από τους τρεις μεγάλους τραγωδούς της αρχαιότητας (οι άλλοι δυο είναι ο Ευριπίδης και ο Σοφοκλής). Ο ένας γιος του, ο Ευφορίων ήταν κι αυτός τραγικός ποιητής και μάλιστα το 431 κέρδισε στους δραματικούς αγώνες τον Σοφοκλή και τον Ευριπίδη. Τραγωδός ήταν και ο ανιψιός του (γιος της αδελφής του) Φιλοκλής. Δυστυχώς δεν έχει διασωθεί κανένα έργο τους. Ο Αισχύλος άρχισε να παίρνει μέρος στους δραματικούς αγώνες από νέος και πέτυχε την πρώτη του νίκη το 484. Συνολικά, στο διάστημα της ζωής του, πέτυχε δώδεκα νίκες σε αγώνες. Μετά το θάνατό του η Αθήνα «έδινε χορό» (πλήρωνε χορηγία) για το ανέβασμα έργου του Αισχύλου και τα έργα του κέρδισαν ακόμα δέκα πέντε πρώτες νίκες.

[72]

Ο Αισχύλος πολέμησε και πληγώθηκε στο Μαραθώνα, όπου σκοτώθηκε ο αδελφός του ο Κυναίγειρος. Επίσης πολέμησε στη ναυμαχία της Σαλαμίνας, όπου διακρίθηκε ο άλλος του αδελφός ο Αμείνιος. Το 472, ο Αισχύλος παρουσίασε την τραγωδία του Πέρσες με χορηγό τον Περικλή. Το έργο αναφέρεται στη νίκη των Ελλήνων στη Σαλαμίνα και τον αντίχτυπο που είχε η καταστροφή αυτή στην περσική πρωτεύουσα Σούσα. Το 470 ταξιδεύει στη Σικελία, όπου στην αυλή του τυράννου των Συρακουσών Ιέρωνα παρουσίασε τους Πέρσες και τις Αίτνες. Το 468 στην Αθήνα, χάνει το πρώτο βραβείο των αγώνων από ένα άλλον μεγάλο τραγωδό, τον Σοφοκλή, αλλά το 467 κερδίζει με την Θηβαϊκή τριλογία του Λάιος, Οιδίπους και Επτά επί Θήβας νικώντας τον Φρύνιχο. Το 458 ανεβάζει την τριλογία Ορέστεια (Αγαμέμνων, Χοηφόροι, Ευμενίδες). Ο Αισχύλος

Το 465/4 εξ αιτίας μιας κατηγορίας αναγκάστηκε να καταφύγει στη Σικελία, στην πόλη Γέλα όπου και πέθανε. Κατά το μύθο που τον συνοδεύει, ένα αετός νόμισε ότι το φαλακρό κεφάλι του Αισχύλου ήταν βράχος και πέταξε πάνω του μια χελώνα για να σπάσει το καβούκι της. Θάφτηκε εκεί με τιμές. Το επιτάφιο επίγραμμα, που πιθανώς έγραψε ο ίδιος, δεν αναφέρει τίποτε για το ποιητικό έργο, αλλά τονίζει μόνο την συμμετοχή του στη μάχη του Μαραθώνα. Έχουν διασωθεί μόνο επτά τραγωδίες του από το σύνολο των 79 τίτλων που είναι γνωστοί. Πιθανολογείται ότι έγραψε πάνω από ενενήντα έργα μεταξύ των οποίων πολλές τραγωδίες, ελεγείες και σατυρικά δράματα (ήταν ο πολυγραφότερος συγγραφέας σατυρικών δραμάτων). Τα επτά έργα του που έχουν διασωθεί είναι: οι Πέρσαι,

[73]

Επτά επί Θήβας, Προμηθεύς Δεσμώτης, Ικέτιδες και η τριλογία της Ορέστειας. Οι γνωστοί τίτλοι έργων του Αισχύλου, από ορισμένα από τους οποίους σώθηκαν περίπου τετρακόσια αποσπάσματα, είναι: Αίτνες, Αμυμώνη, Αργώ, Βάκχαι, Βασσάραι, Γλαύκος, Δαναΐδες, Δικτυουλκοί, Διονύσου τροφοί, Ελευσίνιοι, Ηδωνοί, Θράσσαι, Ισθμιασταί, Κάβειροι, Κάρες, Κίρκη, Λάιος, Μέμνων, Μυρμιδόνες, Νηρηίδες, Νιόβη, Ξάντριαι, Οιδίπους, Όπλων κρίσις, Πενθεύς, Πηνελόπη, Πολυδέκτης, Προμηθεύς Λυόμενος, Προμηθεύς Πυρκαεύς, Προμηθεύς Πυρφόρος, Πρωτεύς, Σαλαμινίαι, Σεμέλη, Σφιγξ, Υψιπύλη, Φιλοκτήτης, Φινεύς, Ψυχαγωγοί. Μετά από 24 αιώνες, ανέβηκε ξανά έργο του Αισχύλου (Αγαμέμνων) στην Οξφόρδη. Το 1903, παίχτηκε στην Ελλάδα η τριλογία της Ορέστειας, στη δημοτική γλώσσα. Οι φοιτητές της Φιλοσοφικής Σχολής, διαμαρτυρόμενοι γι’ αυτή την «ιεροσυλία» διαδήλωσαν βίαια στους δρόμους με αιματηρά αποτελέσματα. Ήταν τα γνωστά «Ορεστιακά». Επτά επί Θήβας

Ακέστωρ: Αθηναίος τραγικός ποιητής (5ος αιώνας), αδελφός του επίσης τραγικού Αγάθωνος. Είναι γνωστός από τον Αριστοφάνη που τον διακωμωδεί σε ένα από τα έργα του. Από τις τραγωδίες του δεν έχει διασωθεί ούτε τίτλος, ούτε απόσπασμα. Αντιφών: Ποιητής τραγωδίας που έδρασε γύρω στο 400 π. Χ. Δεν ξέρομε πολλά πράγματα για τη ζωή του. Έζησε στην αυλή του τυράννου των Συρακουσών Διονυσίου του Πρεσβυτέρου. Ο τύραννος τον καταδίκασε σε θάνατο γιατί σατίρισε το πολίτευμα των Συρακουσών. Από τις τραγωδίες του σώζονται μόνο πέντε τίτλοι: Μελέαγρος, Ανδρομάχη, Μήδεια, Ιάσων, και Φιλοκτήτης.

[74]

Αριστέας: Ο τραγικός ποιητής Αριστέας (5ος π. Χ. αι.) ήταν γιος του επίσης τραγικού ποιητή Πρατίνα, ενός εκ των παλαιότερων ποιητών της ελληνικής αρχαιότητας. Από τα έργα του Αριστέα δεν σώζεται τίποτε. Αρίσταρχος ο Τεγεάτης: Ο Αρίσταρχος από τη Τεγέα ήταν τραγικός ποιητής που έδρασε στα μέσα του 5ου π. Χ. αι. Το λεξικό Σούδα17 αναφέρει ότι έζησε πάνω από εκατό χρόνια. Ήταν σύγχρονος του Ευριπίδη και του Σοφοκλή. Έγραψε περί τα εβδομήντα έργα και φέρεται ότι είχε δυο πρώτες νίκες σε δραματικούς αγώνες. Γνωρίζουμε μικρά αποσπάσματα και δυο τίτλους από τις τραγωδίες του: Ασκληπιός και Αχιλλεύς. Η τελευταία αποδόθηκε στα λατινικά από τον Ρωμαίο τραγικό Κόιντο Έννιο με τίτλο Τάνταλος. Αστυδάμας: Αθηναίος τραγικός ποιητής του 4ου π. Χ. αιώνα, γιος του επίσης τραγικού ποιητή Μόρσιμου. Σύμφωνα με το λεξικό Σούδα έγραψε 240 τραγωδίες, από τις οποίες σώζονται μόνο αποσπάσματα. Κάποιοι ισχυρίζονται ότι τα έργα αυτά – ή τα περισσότερα από αυτά τα έγραψε ο γιος του Αστυδάμας ο Νεότερος, ο οποίος ήταν επίσης δραματικός ποιητής και έδρασε κατά τους ελληνιστικούς χρόνους. Ο Αστυδάμας κέρδισε πρώτες νίκες σε 15 δραματικούς αγώνες. Το γεγονός είναι ότι ο Αστυδάμας τιμήθηκε από την πολιτεία για την νίκη του στο δράμα Παρθενοπαίος, με ανδριάντα που στήθηκε στο θέατρο του Διονύσου. Άλλο γνωστό του έργο ήταν ο Αλκμέων. Αστυδάμας ο Νεότερος: Αθηναίος δραματικός ποιητής, γιος του Αστυδάμαντος και εγγονός του Μόρσιμου, επίσης δραματικών ποιητών. Δεν έχουν διασωθεί τίτλοι των έργων του, ούτε αποσπάσματα. Αφαρεύς: Αθηναίος ρήτορας και συγγραφέας τραγωδιών του 4ου αιώνα. Μεταξύ των ετών 369 ως 342 συνέγραψε περίπου τριάντα επτά τραγωδίες και κέρδισε δυο πρώτες νίκες στους δραματικούς αγώνες στα Διονύσια και άλλες δυο στα Λήναια. Δεν σώζονται κείμενά του.

17

Λεξικό ή Εγκυκλοπαίδεια Σούδα ή Σουΐδα: Γράφτηκε τον 10ο αιώνα στην Κωνσταντινούπολη και πιθανολογείται ότι αυτό ήταν και το όνομα του συγγραφέα. Το λεξικό περιέχει περίπου 30.000 λήμματα, που αφορούν στην αρχαία και βυζαντινή γραμματική, φιλολογία και λογοτεχνία. Αναφέρει πλήθος αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων και τίτλων των έργων τους.

[75]

Αχαιός ο Ερετριεύς: Ο τραγικός ποιητής Αχαιός (484-405 π. Χ.) από την Ερέτρια, έζησε και έδρασε στην Αθήνα του 5ου αιώνα. Έγραψε πολλές τραγωδίες αλλά διακρίθηκε κυρίως στα σατυρικά δράματα, εκεί που μόνο ο Αισχύλος θεωρείται ανώτερός του. Το 447 κέρδισε πρώτη θέση σε διαγωνισμό δράματος. Σήμερα σώζονται ελάχιστα αποσπάσματα από τα έργα του καθώς και οι τίτλοι δώδεκα τραγωδιών (Άδραστος, Αζάνες, Άθλα, Αλφεσίβοια, Ευμενίδες, Θησεύς, Κύκνος, Μώμος, Οιδίπους, Πειρίθους, Φιλοκτήτης, Φρίξος) και επτά σατυρικών δραμάτων (Αίθων, Αλκμέων, Ήφαιστος, Ίρις, Λίνος, Μοίραι και Ομφάλη). Αχαιός ο Συρακούσιος: Σε αντίθεση με τον συνονόματό του από την Ερέτρια, για τον Αχαιό από τις Συρακούσες της Σικελίας, γνωρίζουμε ελάχιστα πράγματα. Έζησε τον 4ο αιώνα π. Χ. και σύμφωνα με το λεξικό του Σούδα έγραψε δέκα τραγωδίες. Με μια από αυτές κέρδισε την πρώτη θέση στους δραματικούς αγώνες Λήναια το 356. Διογένης ο Οινόμαος: Τραγικός ποιητής που έζησε στην Αθήνα τον 5ο-4ο π. Χ. αιώνα. Η μόνη πληροφορία που έχουμε για τη ζωή του είναι ότι η πρώτη του τραγωδία ανέβηκε το έτος 404. Ξέρουμε μόνο τους τίτλους οκτώ από τα έργα του: Θυέστης, Αχιλλεύς, Ελένη, Ηρακλής, Μήδεια, Οιδίπους, Χρύσιππος και Σεμέλη. Επιγένης ο Σικυώνιος: Ο Επιγένης από τη Σικυώνα έζησε περί τον 6ο π. Χ. αιώνα και σύμφωνα με το λεξικό Σούδα, ήταν ο αρχαιότερος τραγωδός, ακόμα και από τον Θέσπη, πράγμα που δεν είναι βέβαιο. Θεωρείται ότι πρωτοτύπησε και εισάγοντας στους διθυράμβους – που ψάλλονταν προς τιμή του Διονύσου – ιστορίες για άλλα πρόσωπα της μυθολογίας. Όταν κάποτε παιζόταν μια τραγωδία του που ήταν αφιερωμένη στο Διόνυσο, παρέμβαλε μύθους για άλλους θεούς, οι θεατές τον «έκραξαν» λέγοντας: Ουδέν προς τον Διόνυσον (Αυτό δεν έχει καμιά σχέση με τον Διόνυσο). Αυτή η φράση έγινε παροιμιώδης και λεγόταν όταν κάποιος αγόρευε εκτός θέματος. Από το έργο του δεν σώθηκε τίποτα, ούτε καν ένα απόσπασμα ή τίτλος.

[76]

(Υπάρχει και άλλος Επιγένης, αλλά αυτός είναι ποιητής της Μέσης Κωμωδίας). Εμπεδοκλής ο Ακραγαντίνος: Φιλόσοφος, φυσικός, μηχανικός, γιατρός, μουσικός, ποιητής και συγγραφέας τραγωδιών από τον Ακράγαντα της Σικελίας (495-435 π. Χ.). Υπάρχουν μαρτυρίες μεταγενέστερων συγγραφέων που υποστηρίζουν ότι συνέγραψε 7 ή 43 τραγωδίες. Το πιθανότερο είναι ότι οι τραγωδίες αυτές γράφτηκαν από ένα συνονόματο του Εμπεδοκλή, που σύμφωνα με το Σούδα ήταν εγγονός του. Ευριπίδης: Ο Ευριπίδης (480-406 π. Χ.) από την Φλύα (σημερινό Χαλάνδρι) ήταν ο νεότερος από τους τρεις μεγάλους τραγικούς ποιητές (οι άλλοι δυο είναι ο Αισχύλος και ο Σοφοκλής). Σκηνή, Ευριπίδης και Διόνυσος

Ο Ευριπίδης εκτός από τη συγγραφή ασχολήθηκε και με τη ζωγραφική, τη φιλοσοφία, τη μουσική και την ποίηση. Ήταν εσωστρεφής, αντικοινωνικός, δεν ασχολήθηκε με την πολιτική και είχε ελάχιστους φίλους, όπως ο Αναξαγόρας, ο Πρωταγόρας, ο Περικλής. Ήταν μαθητής του Σωκράτη. Τα θέματά του Ευριπίδη αναφέρονται σε χαρακτήρες σύγχρονους, σε αντίθεση με τις ηρωικές μορφές του Αισχύλου ή τις ιδανικές μορφές του Σοφοκλή. Η γλώσσα του είναι απλούστερη και κατανοητή σε όλους. Χαρακτηριστικό των έργων του είναι η συχνή εμφάνιση του «από μηχανής θεού» που δίνει τη λύση στη δύσκολη στιγμή της δράσης του έργου. Ο γιος του, Ευριπίδης ο Νεότερος, ήταν και αυτός τραγικός συγγραφέας. Ο Ευριπίδης πέθανε στη Μακεδονία και οι Αθηναίοι [77]

έχτισαν κενοτάφιο και έστησαν χάλκινο ανδριάντα του στο θέατρο του Διονύσου. Έγραψε συνολικά 92 έργα, για 78 από τα οποία γνωρίζουμε τους τίτλους τους. Σώζονται ολοκληρωμένα 19, τα εξής: Άλκηστις, Ανδρομάχη, Βάκχαι, Εκάβη, Ελένη, Ηλέκτρα, Μήδεια, Ηρακλείδες, Ηρακλής μαινόμενος, Ικέτιδες, Ιππόλυτος, Ιφιγένεια εν Αυλίδι, Ιφιγένεια εν Ταύροις, Ίων, Κύκλωψ (το μοναδικό σατυρικό δράμα), Μήδεια, Ορέστης, Ρήσος, Τρωάδες και Φοίνισσαι. Τα χαμένα έργα του Ευριπίδη: Αιγεύς, Αίολος, Αλέξανδρος, Αλκμέων ο δια Ψωφίδος, Αλκμέων ο δια Κορίνθου, Αλκμήνη, Αλόπη, Ανδρομέδα. Αντιγόνη, Αντιόπη, Βάκχες

Αρχέλαος,

Αύγη, Αυτόλυκος. Βελλεροφόντης, Βούσυρις, Γλαύκος, Δανάη, Δίκτυς, Επειός, Ερεχθεύς, Ευρυσθεύς, Θερισταί, Θησεύς, Θυέστης, Ινώ, Ιξίων, Ιππόλυτος καλυπτόμενος, Κάδμος, Κερκυών, Κρεσφόντης, Κρήσσαι, Κρήτες, Λάμια, Λικύμνιος, Μελανίππη η σοφή, Μελανίππη η δεσμώτις, Μελέαγρος, Μυσοί, Οιδίπους, Οινεύς Οινόμαος, Παλαμήδης, Πειρίθους, Πελιάδες, Πηλεύς, Πλεισθένης, Πολύιδος, Πρωτεσίλαος, Ραδάμανθυς, Σθενέβοια, Σίσυφος, Σκύλλα, Σκύριοι, Συλεύς, Τέννης, Τήλεφος, Τημενίδαι, Τήμενος, Υψιπύλη, Φαέθων, Φιλοκτήτης, Φοίνιξ, Φρίξος και Χρύσιππος. Ευριπίδης ο Νεότερος: Ήταν γιος του μεγάλου τραγικού Ευριπίδη και άσκησε και αυτός το επάγγελμα του ποιητή τραγωδίας. Έζησε στην Αθήνα τον 5ο-4ο π. Χ. αιώνα. Έχουμε ελάχιστες πληροφορίες για το έργο του. Ξέρουμε πως μετά το θάνατο του πατέρα του ανέβασε τρεις από τις ανέκδοτες ως τότε τραγωδίες του. Ακόμα ότι ο ίδιος έγραψε τρία δράματα: Ορέστης, Μήδεια και Πολυξένη.

[78]

Ευφορίων: Αθηναίος τραγικός ποιητής του 5ου π. Χ. αιώνα, γιος του μεγάλου Αισχύλου. Το έτος 431 κέρδισε την πρώτη θέση σε δραματικό αγώνα, αφήνοντας στην δεύτερη τον Σοφοκλή και τον Ευριπίδη που πήρε την τρίτη θέση, με την Μήδεια. Ο Ευφορίων, παράλληλα με τη συγγραφή, δίδαξε και έργα του πατέρα του. Δεν ξέρουμε τίτλους έργων του, αλλά θεωρείται πιθανόν ότι ο Προμηθέας Δεσμώτης δεν είναι τραγωδία του πατέρα του, αλλά του ίδιου. Θέογνις ο Αθηναίος: Ο Θέογνις (5ος π. Χ. αι.) ήταν τραγικός ποιητής, τον οποίο ο κωμωδός Αριστοφάνης αποκαλούσε Χιόνα, διότι «ψυχρός ών, ψυχρώς ποιεί». Αγαμέμνων

Ακόμα, ο Θέογνις ήταν ένας από τους Τριάκοντα τυράννους και είχε πολύ κακή φήμη. Δεν γνωρίζομε πόσες, ούτε ποιες τραγωδίες έγραψε, πάντως δεν θεωρείται σημαντικός ποιητής. Θέσπις: Για τον τραγικό ποιητή Θέσπη (6ος π. Χ. αι.) και το Άρμα Θέσπιδος μιλήσαμε ήδη εκτεταμένα σε κεφάλαιο αφιερωμένο σε αυτόν. Είναι ο πατέρας του ελληνικού θεάτρου, ο δημιουργός της πρώτης γνωστής γραπτής τραγωδίας και πιθανότατα ήταν και ο πρώτος ηθοποιός. Ίων ο Χίος: Ο Ίων (;-428 π. Χ.) από τη Χίο ήταν ποιητής ελεγειών, διθυράμβων, επιγραμματοποιός, συγγραφέας και τραγωδός. Ο Ίων θεωρείται από πολλούς εφάμιλλος των τραγικών Αγάθωνα. Αισχύλου, Σοφοκλή και Ευριπίδη. Ήταν φίλος του Αισχύλου και του Σοφοκλή και δριμύς κατήγορος του Περικλή. Κέρδισε μόνο μια νίκη σε τραγικούς αγώνες και άλλη μια σε αγώνες διθυράμβου.

[79]

Σύμφωνα με το λεξικό Σούδα οι τραγωδίες του είναι από 12 ως 40. Σώζονται οι τίτλοι και αποσπάσματα δέκα τραγωδιών και ενός σατυρικού δράματος. Ακόμα ο Ίων έγραψε και κωμωδίες, πράγμα σπανιότατο για το αρχαίο ελληνικό θέατρο. Οι τίτλοι των τραγωδιών του Ίωνος: Αγαμέμνων, Αλκμήνη, Αργείοι, Ευρυτίδαι, Λαέρτης, Μέγα Δράμα, Τεύκρος, Τεύκρος δεύτερος, Φοίνιξ ή Καινεύς και Φρουροί. Επίσης το σατυρικό δράμα Ομφάλη. Κριτίας: Ο Αθηναίος πολιτικός, ρήτορας, φιλόσοφος και δραματικός ποιητής Κριτίας (460-403 π. Χ.) ήταν μαθητής του Σωκράτη. Το 404 επιλέχτηκε, από τους νικητές του Πελοποννησιακού πολέμου Σπαρτιάτες, ως ένας από τους Τριάκοντα τυράννους της Αθήνας και διέπραξε πολλά εγκλήματα κατά των συμπολιτών του. Χορός τραγωδίας

Σκοτώθηκε από τους δημοκρατικούς πολίτες. Ασχολήθηκε με την ελεγειακή και ερωτική ποίηση και έγραψε τη δραματική τριλογία: Τέννης, Ραδάμανθυς, Πειρίθους και το σατυρικό δράμα Σίσυφος, από τα οποία σώζονται λίγα αποσπάσματα. Καρκίνος: Ο τραγικός ποιητής Καρκίνος, έζησε τον 5ο π. Χ. αιώνα. Ο πατέρας του Ξενοκλής ο Πρεσβύτερος του δίδαξε την τέχνη της όρχησης. Ο γιος του Ξενοκλής ήταν κι αυτός δραματικός ποιητής. Ο Σούδας αναφέρει ότι ο Καρκίνος έγραψε συνολικά 160 τραγωδίες, τις περισσότερες όταν ζούσε στην αυλή του τυράννου των Συρακουσών Διονυσίου Β’. Αναφέρεται μια νίκη του σε δραματικούς αγώνες. Από τα έργα του σώθηκαν ελάχιστα αποσπάσματα και 11 τίτλοι: Αερόπη, Αίας, Αλόπη, Αμφιάραος, Αχιλλεύς, Θυέστης, Μήδεια, Οιδίπους, Ορέστης, Σεμέλη και Τηρεύς. Λυκόφρων ο Χαλκιδεύς: Ο σημαντικός λόγιος, ποιητής και τραγωδός Λυκόφρων (320-280 π. Χ.), γεννήθηκε στη Χαλκίδα, αλλά [80]

έζησε και έδρασε στη Αθήνα και στην Αλεξάνδρεια. Στην Αθήνα ασχολήθηκε με το σατυρικό δράμα. Αργότερα στην Αλεξάνδρεια ο φαραώ Πτολεμαίος Β’ ο Φιλάδελφος του ανέθεσε την έκδοση των έργων των κωμικών ποιητών. Ο ίδιος ασχολήθηκε με την τραγωδία και έγραψε μεγάλο αριθμό έργων (46 ή 64) από τα οποία είναι γνωστά μόνο ελάχιστα αποσπάσματα και είκοσι τίτλοι: Αίολος, Σύμμαχοι, Ανδρομέδα, Χρύσιππος, Αιολίδες, Πελοπίδες. Ελεφήνωρ, Ηρακλής, Ιππόλυτος, Κασσάνδρα, Λάιος, Μαραθωνομάχοι, Ναύπλιος, Οιδίπους, Ορφανός, Πενθεύς, Ικέται, Τηλέγονος, Αλήτες και το σατυρικό δράμα Μενέδημος. Ξενοκλής ο πρεσβύτερος: Ήταν πατέρας του δραματικού ποιητή Καρκίνου στον οποίο δίδαξε την τέχνη της όρχησης. Ήταν κι ο ίδιος δραματικός ποιητής, αλλά το μοναδικό στοιχείο που γνωρίζουμε, είναι ότι είχε γράψει μια τραγωδία με θέμα τον Οιδίποδα. Ξενοκλής (ο νεότερος): Ο Ξενοκλής ήταν γιος του Καρκίνου και εγγονός του Ξενοκλή του πρεσβύτερου, δραματικών ποιητών όπως και ο ίδιος. Ήταν σύγχρονος του Αριστοφάνη, ο οποίος τον διακωμωδούσε συχνά με τα λόγια: Ο Ξενοκλής είναι άσχημος, όπως και τα έργα του. Επίσης χαρακτήριζε την τριάδα των ποιητών (παππού, πατέρα και τον ίδιο τον Ξενοκλή) ως «μια δράκα καβουριών (καρκίνων)». Πάντως το έτος 415 ο Ξενοκλής νίκησε τον Ευριπίδη σε διαγωνισμό ποίησης, παρουσιάζοντας την τετραλογία του (τρείς τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα) Οιδίπους - Λυκάων - Βάκχαι – Αδάμας. {Υπάρχει η υποψία ότι η νίκη αυτή ήταν προϊόν δωροδοκίας}. Από την τετραλογία αυτή δεν έχει σωθεί ούτε καν ένα απόσπασμα. Όμηρος ο Βυζάντιος: ο Όμηρος (4ος-3ος π. Χ. αι.) ήταν Έλληνας λόγιος και τραγωδός από το Βυζάντιο. Έζησε και έδρασε στην αυλή του Πτολεμαίου Β’ στην Αλεξάνδρεια, την ίδια εποχή με ένα άλλο Έλληνα τραγωδό τον Σωσίθεο, με τον οποίον ήταν αντίπαλοι. Από τα έργα του που ήταν περισσότερα από σαράντα (45 ή 57) γνωρίζουμε μόνο τον τίτλο ενός: Ευρυπύλεια. Πολυφράσμων: Τραγικός ποιητής του 5ου π. Χ. αι., γιος του επίσης τραγωδού Φρυνίχου. Στο διαγωνισμό των Μεγάλων Διονυσίων του 471 [81]

κέρδισε την πρώτη θέση. Το 467 παρουσίασε την τετραλογία του Επτά επί Θήβας και ήρθε τρίτος χάνοντας από τον Αισχύλο και τον Αριστέα. Από τα έργα του γνωρίζουμε ακόμα ένα τίτλο: Πλευρώνιαι. Πρατίνας: Τραγωδός του 6ου-5ου αι. γεννήθηκε στην Αργολίδα. Υπήρξε από τους παλαιότερους τραγικούς της αρχαιότητας, σύγχρονος του Χοιρίλου και αρχαιότερος του Αισχύλου. Έζησε στην Αθήνα και είναι από τους πρώτους που εισήγαγε το σατυρικό δράμα στο θέατρο, με χοντροκομμένα αστεία και κόρδακες (ακόλαστη όρχηση). Λέγεται ότι συνέγραψε 18 τραγωδίες και 32 σατυρικά δράματα, αλλά δεν σώζονται ούτε τίτλοι, ούτε αποσπάσματα. Γιος του Πρατίνα ήταν ο, επίσης τραγικός ποιητής, Αριστέας. Σοφοκλής: Ο Σοφοκλής (496-406) από τον Κολωνό, είναι ο τρίτος από τους αποκαλούμενους «μεγάλους τραγωδούς» της αρχαιότητας (οι άλλοι δυο είναι ο Αισχύλος και ο Ευριπίδης), έργα των οποίων έχουν διασωθεί ακέραια. Ηλέκτρα στην Επίδαυρο

Ο Σοφοκλής έζησε και έδρασε στην Αθήνα την εποχή του Χρυσού αιώνα, οπότε και ανέλαβε κάποια υψηλά αξιώματα. Ήταν φίλος με τον Περικλή, τον Πλάτωνα και τον Σωκράτη. Εμφανίστηκε για πρώτη φορά στο θέατρο το 486 και αντιμετώπισε σε δραματικό αγώνα τον αρχαιότερό του Αισχύλο και κέρδισε την πρώτη θέση. Υπολογίζεται ότι συνολικά παρουσίασε περίπου τριάντα τετραλογίες (η τετραλογία ήταν τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα) με τις οποίες κέρδισε περί τις είκοσι πρώτες νίκες. Εν αντιθέσει με τον Ευριπίδη που ήταν στριφνός και εσωστρεφής, ο Σοφοκλής ήταν κοινωνικός και αγαπητός στο θεατρόφιλο κοινό. Ο Σοφοκλής καινοτόμησε στο θέατρο εισάγοντας τον τρίτο υποκριτή, πλουτίζοντας έτσι την αρχαία τραγωδία. Απέκτησε δυο γιους τον [82]

Ιοφώντα και τον Αρίστωνα. Ο εγγονός του (γιος του τελευταίου) Σοφοκλής ο Νεότερος έγινε κι αυτός τραγικός ποιητής. Ο Σοφοκλής έγραψε περίπου 120 τραγωδίες, από τις οποίες σώζονται ολοκληρωμένες επτά: Αντιγόνη, Αίας, Ηλέκτρα, Οιδίπους τύραννος, Οιδίπους επί Κολωνώ, Τραχίνιαι, Φιλοκτήτης. Ακόμα έχουν διασωθεί 114 τίτλοι έργων του και αποσπάσματα από τις τραγωδίες: Ευρύπυλος, Νιόβη, Σκύριοι, Πολυξένη, Θησέας, Φαίδρα, Λήμνιαι, Τηρεύς και από το σατυρικό δράμα Ιχνευταί. Σοφοκλής ο Νεότερος: Τραγικός ποιητής, γιος του Αρίστωνα και εγγονός του μεγάλου Σοφοκλή. Το 401 ανέβασε τον Οιδίποδα επί Κολωνώ του παππού του και από το 396 άρχισε να παρουσιάζει δικές του τραγωδίες. Δεν ξέρουμε τίποτα για τον αριθμό και τους τίτλους των έργων του. Παράσταση τραγωδίας

Φρύνιχος: Ο Φρύνιχος (545-5ος π. Χ. αι.), είναι από τους αρχαίους Αθηναίους ποιητές τραγωδίας, σύγχρονος του Αισχύλου. Αλλά γηραιότερος από αυτόν. Ήταν μαθητής του πρωτοπόρου και δημιουργού της τραγωδίας Θέσπη και πατέρας του επίσης τραγωδού Πολυφράσμονα. Το 511 κέρδισε την πρώτη θέση στο θεατρικό διαγωνισμό των Διονυσίων. Επίσης το 496 κέρδισε και πάλι το πρώτο βραβείο τραγωδίας το έργο του Φοίνισσαι. Εικάζεται ότι ο χορός του έργου αυτού αποτελείτο από τις γυναίκες των Φοινίκων ναυτικών οι οποίοι τιμωρήθηκαν από τον Ξέρξη με απαγχονισμό για την ήττα του περσικού στόλου στη Σαλαμίνα. Το χορό των γυναικών αποτελούσαν άντρες με γυναικείες προσωπίδες. Το έργο του Μιλήτου Άλωσις που αναφερόταν στην καταστροφή της ιωνικής πόλης Μιλήτου από τους Πέρσες, συγκίνησε τους θεατές, πολλοί από τους οποίους ξέσπασαν σε θρήνους. Οι αρχές της πόλης [83]

απαγόρεψαν τη συνέχεια των παραστάσεων του έργου και επεβλήθη πρόστιμο στον Φρύνιχο. Πέθανε στη Σικελία, άγνωστο πότε. Τίτλοι τραγωδιών του Φρυνίχου: Ακταίων, Άλκηστις, Ανταίος, Φοίνισσαι, Δαναΐδες, Πέρσαι, Μιλήτου άλωσις, Τάνταλος. Κανένα από τα έργα του δεν σώζεται. Χοιρίλος: Από τους αρχαιότερους τραγικούς ποιητές ήταν ο Αθηναίος Χοιρίλος (546-περ. 460 π. Χ.). Ελάχιστα πράγματα ξέρουμε γι’ αυτόν. Λέγεται (αναφέρεται στο λεξικό Σούδα) ότι έγραψε 150 τραγωδίες και σατυρικά δράματα και κέρδισε δεκατρείς φορές σε θεατρικούς αγώνες, έχοντας αντιπάλους – μεταξύ άλλων – τον Αισχύλο, τον Πρατίνα και τον Σοφοκλή. (Σύμφωνα με τον Γερμανό φιλόλογο και αρχαιολόγο Fr. Welcker, o αντίπαλος του Σοφοκλή ήταν ο γιος του Χοιρίλου που έφερε τον ίδιο όνομα με τον πατέρα του). Από τα έργα του δεν σώζεται τίποτε, γνωρίζουμε μόνο τον τίτλο ενός από αυτά: Αλόπη. Έργα με τον ίδιο τίτλο έχουν γράψει οι Ευριπίδης και Καρκίνος.

Παράσταση αρχαίου δράματος

[84]

03.15. Οι αρχαίοι Έλληνες ποιητές κωμωδίας Αγαθοκλής: Ποιητής της Νέας Αττικής Κωμωδίας. Ανέβασε στην Αθήνα το δεύτερο μισό του 2ου π. Χ. αιώνα την κωμωδία Ομόνοια. Αθηνίων: Ποιητής της Μέσης Κωμωδίας, πιθανώς από τη Σαμοθράκη. Ελάχιστα αποσπάσματα από τα έργα σου σώζονται. Έγραψε την κωμωδία Σαμοθράκες και του αποδίδεται η πατρότητα της κωμωδίας Αυλωδός ή Λυρωδός Άλεξις: Ο ποιητής της Μέσης Κωμωδίας Άλεξις (372- περ.270 π. Χ.), καταγόταν από τους Θούριους της Κάτω Ιταλίας αλλά έζησε στην Αθήνα. Πέθανε υπεραιωνόβιος. Έγραψε 340 κωμωδίες από τις οποίες σώθηκαν 139 τίτλοι και κάποια αποσπάσματα (περίπου 1.000 γραμμές). Ο Ξανθίας ήταν ο κλασσικός τύπος δούλου στην αρχαία κωμωδία

Έγραψε παρωδίες τραγωδιών (Ελένη, Επτά επί Θήβας, Ορέστης) και διακωμώδησε φιλοσόφους όπως τον Πλάτωνα. Στα τελευταία χρόνια της ζωής του συνυπήρξε με σημαντικούς ποιητές της Νέας Κωμωδίας, όπως ο Μένανδρος (ήταν ανιψιός του) και ο Δίφιλος. Τίτλοι έργων του: Αδελφοί, Αιχμάλωτος, Αίσωπος, Αμπελουργός, Ακροβάτες, Βόστρυχος, Βωμός, Γαλάτεια, Γυναικοκρατία, Δίδυμοι, Ελένης μνηστήρες, Επίτροπος, Θεσπρωτοί, Ιππείς, Κιθαρωδός, Κύκνος, Λεύκη, Μίνως, Ορέστης, Παλλακή, Παράσιτος, Ποιήτρια, Πονηρά, Στρατιώτες, Τοκιστές, Φαίδρος και πολλές άλλες. Αλκαίος: Ποιητής της Μέσης Κωμωδίας από τη Μυτιλήνη. Έχουν σωθεί ελάχιστα αποσπάσματα από τα έργα του, και οχτώ τίτλοι: Στα 388 π. Χ. παρουσίασε το έργο Πασιφάη, έχοντας ανταγωνιστή τον [85]

Αριστοφάνη. Σωζόμενοι τίτλοι: Αι αδελφαί μοιχευόμεναι, Γανυμήδης, Ενδυμίων, Ιερός γάμος, Καλλιστώ, Κωμωδοτραγωδία, Παλαίστρα. Αμειψίας: Αθηναίος ποιητής της Αρχαίας Κωμωδίας. Κέρδισε δυο φορές τον Αριστοφάνη στα Διονύσια με τις κωμωδίες Κωμασταί και Κόννος. Έγραψε πολλές κωμωδίες, αλλά ελάχιστα αποσπάσματα σώζονται. Άλλοι τίτλοι έργων του: Αποκοτταβίζοντες, Κατεσθίων, Μοιχοί, Σαπφώ, Σφενδόνη. Άμφις: Ποιητής του 4ου π. Χ. αιώνα (Μέσης Κωμωδίας), πιθανώς από την Άνδρο, που έζησε και εργάστηκε στην Αθήνα. Σώθηκαν 49 αποσπάσματα και γνωρίζουμε 16 από τους τίτλους των έργων του: Αθάμας, Ακκώ, Αλκμέων, Βαλανείον, Λουτρών, Αμφικράτης, Διθύραμβος, Επτά επί Θήβες, Οδυσσεύς, Ουρανός, Παν, Σαπφώ κ.ά. Αναξανδρίδης: Ποιητής της Μέσης Κωμωδίας από τη Ρόδο ή τον Κολοφώνα, έζησε στην Αθήνα τον 4ο π. Χ. αιώνα. Ίσως είναι ο πρώτος θεατρικός συγγραφέας που ασχολήθηκε με ερωτικά θέματα. Κέρδισε επτά πρώτες νίκες σε αγώνες δράματος στα Διονύσια και τρεις στα Λήναια. Έγραψε 65 κωμωδίες και διθυράμβους που δεν έχουν διασωθεί. Γνωρίζουμε αρκετά αποσπάσματα και 46 τίτλους από τα έργα του: Αγροίκοι, Αντέρως, Αχιλλεύς, Ερεχθεύς, Θησαυρός, Ιώ, Θησεύς, Λυκούργος, Νηρηίδες, Οδυσσεύς, Πόλεις, Πρωτεσίλαος, Ύβρις κ ά. Αναξίλας: Ποιητής της Μέσης Κωμωδίας (4ος π. Χ. αι.). Έγραψε άγνωστο αριθμό κωμωδιών με θέματα κυρίως από τη μυθολογία. Σώζονται 19 τίτλοι έργων του. Μερικοί από αυτούς: Αγροίκος, Γλαύκος, Καλυψώ, Κίρκη, Μάγειροι, Μονότροπος, Νηρεύς, Ορνιθοκόμος, Πλούσιοι, Πορνοβοσκός, Χάριτες, Χρυσοχόος κ.ά. Αντιφάνης: Ο κωμωδιογράφος Αντιφάνης (408-334 π. Χ.) θεωρείται ο σημαντικότερος ποιητής της Μέσης Κωμωδίας μετά τον Άλεξι. Η καταγωγή του ήταν από την Σμύρνη ή τη Ρόδο, αλλά έζησε στην Αθήνα. Έγραψε μεγάλο αριθμό κωμωδιών (260 ή 365). Πέτυχε 30 νίκες σε δραματικούς αγώνες. Σώζεται μόνο ένα μικρό απόσπασμα και οι τίτλοι 130 έργων του: Άδωνις, Άλκηστις, Ανταίος, Άρχων, Αρκάς, Άσωτοι, Βάκχαι, Βυζάντιος, Γανυμήδης, Ηνίοχος, Όμοιοι, Ύπνος, Ιατρός, [86]

Κιθαριστής, Κορινθία, Μέτοικος, Μίνως, Ορφεύς, Παράσιτος, Πρόγονοι, Τραυματίας, Ζωγράφος και άλλοι. Απολλόδωρος ο Γελώος: Κωμωδιογράφος της Νέας Κωμωδίας από την Γέλα της Σικελίας. Σύγχρονος του Μενάνδρου, έζησε από 340 ως 290 π. Χ. Γνωρίζομε τους τίτλους μερικών κωμωδιών του: Αισχρίων, Απολείπουσσα, Σίσυφος, Φιλάδελφοι, Ψευδαίας. Επίσης κάποιοι άλλοι τίτλοι αποδίδονται σε αυτόν, αλλά μπορεί να έχουν γραφτεί από τον συνονόματο του από τη Κάρυστο: Αδελφοί, Αφανιζόμενος, Γαλάται, Κιθαρωδός, Παιδίον κ.ά. Θεατρική μάσκα (Στοά του Αττάλου)

Απολλόδωρος

ο

Καρύστιος:

Ποιητής της Νέας Κωμωδίας από τη Κάρυστο της Ευβοίας, μεταγενέστερος του προηγούμενου. Εργάστηκε στην Αθήνα περί τα έτη 300-260 π. Χ. Δυο έργα του μεταφράστηκαν ή διασκευάστηκαν από τον Λατίνο κωμικό ποιητή Τερέντιο. Έγραψε 47 κωμωδίες και κέρδισε σε επτά δραματικούς αγώνες. Τίτλοι έργων του: Αμφιάραος, Διάβολος, Εννέα, Επιδικαζόμενος, Ιέρεια κ. ά. Αραρώς: Ο Αραρώς (4ο π. Χ . αι.) ήταν ποιητής της Μέσης κωμωδίας. Ήταν ο δεύτερος από τους τρεις γιους του Αριστοφάνη. Οι άλλοι δυο ήταν ο Φίλιππος και ο Νικόστρατος. Έγραψε τις κωμωδίες Καινεύς, Καμπυλίων, Πανός γοναί, Υμέναιος, Άδωνις και Παρθενίδιον, οι οποίες όμως δεν διασώθηκαν. Λέγεται ότι δίδαξε και πρωταγωνίστησε στα δύο τελευταία έργα του πατέρα του (Κώκαλος και Αιολοσίκων), ενώ για το έργο του έχει ειπωθεί ότι, αν και δεν έφτανε αυτό του πατέρα του, ήταν αναμφισβήτητα καλής ποιότητας. Αριστομένης: Αθηναίος ποιητής της Αρχαίας Κωμωδίας (431-388), σύγχρονος του Αριστοφάνη. Νίκησε τέσσερις φορές στα Διονύσια και [87]

δυο στα Λήναια. Σώζονται λίγα αποσπάσματα και οι τίτλοι πέντε έργων του: Άδμητος, Βοηθοί, Γόητες, Διόνυσος, Υλοφόροι Αριστοφάνης: Αθηναίος (445-386 π. Χ.), ο σημαντικότερος κωμωδιογράφος της αρχαιότητας. Είναι ο μοναδικός ποιητής της Αρχαίας Κωμωδίας του οποίου σώζονται ακέραια έργα. Συνέγραψε 46 κωμωδίες, από τις οποίες έχουμε ακέραιες τις 11, ενώ σώζονται και 924 αποσπάσματα από άλλες. Απέκτησε τρεις γιους, τους Αραρώς, Φίλιππο και Νικόστρατο. Και οι τρεις ήταν κωμωδιογράφοι. Ο Αριστοφάνης βραβεύτηκε δέκα φορές σε δραματικούς αγώνες. Ο Αριστοφάνης

Οι σωζόμενες κωμωδίες του: Αχαρνής (απεικονίζεται η σφοδρή επιθυμία του ποιητή για ειρήνη), Ιππείς (κριτική σάτιρα των πολιτικών και ιδιαίτερα του Κλέωνα), Νεφέλες (διακωμωδείται ο Σωκράτης), Σφήκες (ο ποιητής καυτηριάζει την φιλοδικία των Αθηναίων), Ειρήνη α’ (ο ποιητής υποστηρίζει την σύναψη ειρήνης μετά το θάνατο του Κλέωνα), Όρνιθες (οι χρηστοί πολίτες καταφεύγουν στον ουρανό για να χτίσουν τη δική τους δίκαιη πόλη), Λυσιστράτη (οι γυναίκες απαιτούν την κατάργηση του πολέμου, και απέχουν από τη συζυγική κλίνη), Θεσμοφοριάζουσες α’ (διακωμωδείται ο Ευριπίδης ως μισογύνης), Βάτραχοι (κριτική του ποιητή στο Αισχύλο και τον Ευριπίδη), Εκκλησιάζουσες (γελοιοποίηση των ιδεών περί κοινοκτημοσύνης) και Πλούτος β’ (Καυτηριάζεται η κακή διανομή του – τυφλού - πλούτου και διακωμωδούνται οι, πάντα πλούσιοι, πολιτικοί και ιερείς). Οι κωμωδίες του Αριστοφάνη, των οποίων σώζονται αποσπάσματα είναι: Δαιταλείς, Βαβυλώνιοι, Γεωργοί, Ολκάδες, Προάγων, Αμφιάραος, Πλούτος α', Γηρυτάδης, Κώκαλος, Αιολοσίκων β'.

[88]

Οι χαμένες κωμωδίες του: Αιολοσίκων α’, Ανάργυρος, Ταγηνισταί, Δαίδαλος, Δαναΐδες, Κένταυρος, Ήρωες, Λημνίαι, Γήρας, Ειρήνη β’, Φοίνισσες, Πολύειδος, Ώραι, Πελαργοί, Τελμησσείς, Τριφάλης, Θεσμοφοριάζουσες β’. Σκηνάς καταλαμβάνουσαι. Αριστοφών: Ο Αριστοφών (337-294) ήταν ποιητής της Μέσης Κωμωδίας. Σώζονται μικρά αποσπάσματα και εννέα τίτλοι έργων του: Δίδυμοι Ιατρός, Παρακαταθήκη, Πειρίθους, Πλάτων κ.ά. Άρχιππος: Αθηναίος ποιητής της Αρχαίας Κωμωδίας (5ος-4ος αι.), σύγχρονος και ανταγωνιστής του Αριστοφάνη. Σώζονται 54 αποσπάσματα και έξι τίτλοι έργων του: Ιχθύες, Όνου σκιά, Αμφιτρύων. Ηρακλής, Ρινών και Πλούτος.

Δαμόξενος: Ποιητής της Μέσης Κωμωδίας, έζησε τον 4ο αιώνα. Αριστοφάνη Βάτραχοι

Αναφέρεται μια νίκη του στα Διονύσια. Σώζονται 68 στίχοι από το έργο του Σύντροφοι. Δίφιλος: Ποιητής της Νέας Κωμωδίας από τη Σινώπη του Πόντου. Ήρθε στην Αθήνα περί το 340 π. Χ. και λέγεται ότι έγραψε πάνω από 100 κωμωδίες, από τις οποίες γνωρίζουμε τους τίτλους των 60. Το έργο του επηρέασε τους Λατίνους ποιητές Τερέντιο και Πλαύτο. Μερικοί από τους τίτλους των έργων του: Αδελφοί, Άγνοια, Ανάργυρος, Γάμος, Δαναΐδες, Εκάτη, Ηρακλής, Κιθαρωδός, Μαινόμενος, Όναγρος, Παιδεραστές, Φιλάδελφος, Σαπφώ, Σικελικός, Σύντροφοι κ.ά. Εκφαντίδης: Ο ποιητής Εκφαντίδης έζησε στην Αθήνα το 5ο π. Χ. αιώνα. Αναφέρονται τέσσερις νίκες του σε δραματικούς αγώνες. Δεν έχουν διασωθεί τίτλοι ή αποσπάσματα έργων του.

[89]

Επιγένης ο Αθηναίος: {συνονόματος, ο δραματικός ποιητής Διογένης ο Σικυώνιος} Ο Επιγένης ήταν ποιητής της Μέσης Αττικής Κωμωδίας. Διασώθηκαν ελάχιστα αποσπάσματα και μερικοί τίτλοι από τα έργα του: Αργυρίου αφανισμός, Βακχεία, Ηρωίνη, Ποντικός. Επικράτης: Ποιητής της Μέσης Κωμωδίας από την Αμβρακία. Έζησε στην Αθήνα τον 4ο αιώνα. Τίτλοι έργων του: Αντιλαΐς, Αμαζόνες, Έμπορος, Τριόδους, Χορός. Επίνικος: Κωμωδιογράφος του 3ου-2ου π. Χ. αι. Κέρδισε σε δραματικούς αγώνες. Γνωρίζουμε μόνο τους τίτλους δυο έργων του: Μνησιπόλεμος και Υποβαλλόμενα. Επίχαρμος: Ο Επίχαρμος από την Κω (524-435) ήταν φιλόσοφος και ένας από τους σημαντικότερους και αρχαιότερους ποιητές της Αρχαίας Κωμωδίας. Ο Επίχαρμος

Από μικρός μετανάστευσε στις Συρακούσες όπου και εργάστηκε στις αυλές των τυράννων Γέλωνα και Ιέρωνα. Ήταν οπαδός του Πυθαγόρα. Έγραψε 32 ή 52 κωμωδίες, από τις οποίες έχουν σωθεί λίγα αποσπάσματα και αρκετοί τίτλοι: Ήβης γάμος, Αλκυόνη, Γη και Θάλασσα, Δευκαλίων, Ηράκλειτος, Ήφαιστος, Κύκλωψ, Μήνες, Οδυσσεύς ναυαγός, Σειρήνες, Τρώες και άλλα. Έρμιππος: Αθηναίος (5ος π. Χ. αι.) ποιητής της Αρχαίας Αττικής Κωμωδίας. Ο αδελφός του Μύρτιλος ήταν επίσης κωμικός ποιητής. Σύμφωνα με το λεξικό Σούδα έγραψε 40 κωμωδίες από τις οποίες γνωρίζουμε τους τίτλους των εννέα: Αρτοπώλιδες, Ευρώπη, Κέρκοπες, Θεοί, Μοίρες, Στρατιώτες κ. ά. Σώζονται ακόμα αρκετά αποσπάσματα από τα έργα του. Κέρδισε μια νίκη στα Διονύσια και τέσσερις στα Λήναια. Ήταν σφοδρός πολέμιος του Περικλή.

[90]

Εύβουλος: Αθηναίος ποιητής της Μέσης Αττικής Κωμωδίας που έζησε την 4ο π. Χ, αιώνα. Σύμφωνα με το λεξικό Σούδα έγραψε 104 κωμωδίες και κέρδισε έξι αγώνες δράματος στα Λήναια. Τα έργα του είχαν ως θέμα την μυθολογία και αρκετά από αυτά παρωδούσαν τον Ευριπίδη. Σώζονται περί τα 150 αποσπάσματα και 58 τίτλοι έργων του: Αμάλθεια, Αντιόπη, Αυγή, Βελλεροφόντης, Γανυμήδης, Δαίδαλος, Ειρήνη, Ευρώπη, Ίων, Κλεψύδρα, Μήδεια, Ναυσικά, Τιτάνες και άλλα. Εύπολις: Ο Αθηναίος Εύπολις (446-411) ήταν – μαζί με τον Αριστοφάνη και τον Κρατίνο – από τους σημαντικότερους ποιητές της Αρχαίας Αττικής Κωμωδίας. Άρχισε πολύ νέος, μόλις 17 ετών, την καριέρα του και ήκμασε την εποχή του Πελοποννησιακού πολέμου. Ο Εύπολις

Ήταν φίλος του Αριστοφάνη, αλλά διαφώνησαν και κατηγορούσαν ο ένας τον άλλον για λογοκλοπή. Ήταν σφοδρός πολέμιος του Περικλή και της Ασπασίας και στα έργα του επιτέθηκε επίσης και τους Σωκράτη, Κίμωνα και Κλέωνα. Κέρδισε επτά αγώνες δράματος. Το 421 με το έργο του Κόλακες, κέρδισε στα Διονύσια τον Αριστοφάνη που παρουσίασε την κωμωδία του Ειρήνη. Πέθανε μόλις 35 ετών, αλλά πρόλαβε και έγραψε 19 κωμωδίες, από τις οποίες σώζονται μόνο ορισμένα αποσπάσματα. Οι τίτλοι: Κόλακες, Δήμοι, Αίγες, Αστράτευτοι, Αυτόλυκος, Δίας, Λάκωνες, Φίλοι, Πόλεις, Είλωτες, Χρυσούς Γάμος, Ταξίαρχοι κ.ά. Έφιππος ο Αθηναίος: Ο Έφιππος (4ος π. Χ. αι.) ήταν ποιητής της Μέσης Κωμωδίας. Σώζονται ελάχιστα αποσπάσματα από τις κωμωδίες του: Άρτεμις, Εμπολή, Όμοιοι, Πελταστής, Έφηβοι, Βούσιρις, Γηρυόνης, Κίρκη, Σαπφώ, Φιλύρα και Ναυαγοί.

[91]

Ηγήμων ο Θάσιος: Ο ποιητής της Αρχαίας Κωμωδίας Ηγήμων (5ος π. Χ. αι.) διακρίθηκε στην συγγραφή παρωδιών. Όταν έφτασαν τα άσχημα νέα για την καταστροφή του αθηναϊκού στρατού και στόλου στη Σικελία (Πελοποννησιακός Πόλεμος) ο Ηγήμων παρουσίασε την παρωδία του Γιγαντομαχία, που έκανε τους θεατές να γελάσουν με την καρδιά τους, να παραμείνουν στο θέατρο και να ξεχάσουν – έστω πρόσκαιρα – την συμφορά τους στη Σικελία. Άλλο έργο του είναι η Φιλίνη. Ηνίοχος ο Αθηναίος: Ποιητής της Μέσης Αττικής Κωμωδίας που ήκμασε στα μέσα του 4ου αιώνα. Το λεξικό Σούδα αναφέρει τους τίτλους έργων του: Γοργόνες, Δις Εξαπατώμενος, Επίκληρος, Πολύευκτος, Πολυπράγμων, Τροχίλος, Φιλέταιρος. Κωμωδία σε υδρία

Ηρώνδας: Ο Ηρώνδας από την Κω ήταν ποιητής μιμογράφος, που έζησε στην Αλεξάνδρεια στα μέσα του 3ου π. Χ. αι. Είναι γνωστοί εννιά σύντομοι (περίπου 100 στίχοι) μιμίαμβοί18 του (οι επτά πλήρεις), γραμμένοι σε ιωνική διάλεκτο, που περιέχουν έντεχνες και ρεαλιστικές σκηνές της καθημερινής ζωής. Οι Μίμοι του Ηρώνδα είναι το σπουδαιότερο δείγμα αυτού του λογοτεχνικού είδους. Οι τίτλοι: Προκυλίς ή Μαστροπός, Πορνοβοσκός, Διδάσκαλος, Ασκληπιώ, Ζηλότυπος, Ιδιάζουσαι, Σκυτέα, Ενύπνιον, Απονηστιζόμεναι. Θεόγνητος: Ποιητής της Νέας Κωμωδίας. Έζησε το 3ο π. Χ. αιώνα. Ελάχιστα αποσπάσματα από τα έργα του έχουν σωθεί, όπως και τρεις τίτλοι: Κένταυρος, Φιλοδέσποτος και Φάσμα ή Φιλάργυρος.

18

Οι μιμίαμβοι είναι μίμοι γραμμένοι σε ιαμβικό μέτρο.

[92]

Θεόπομπος: Αθηναίος ποιητής της Αρχαίας Κωμωδίας, του οποίου σώζονται λίγα αποσπάσματα και 24 τίτλοι έργων του: Άδμητος, Ειρήνη, Θησέας, Πηνελόπη, Αφροδίτη, Νεμέα, Οδυσσεύς, Παίδες, Παμφίλη, Σειρήνες, Φινεύς κ.ά. Θεόφιλος: Αθηναίος ποιητής της Νέας Αττικής Κωμωδίας (4ος-3ος αι.). Σώζονται οι τίτλοι των κωμωδιών του: Ανασωζόμενος, Ζωγράφος, Θαΐς, Παννυχίς, καθώς και ορισμένα μικρά αποσπάσματα από αυτές. Καλλίας Σχοινίων: Ποιητής της Αρχαίας Κωμωδίας. Το παρατσούκλι Σχοινίων του δόθηκε από τους ανταγωνιστές του, πιθανώς γιατί ο πατέρας του ήταν κατασκευαστής σχοινιών. Ο Καλλίας είναι περισσότερο γνωστός από την κωμωδία του Η τραγωδία των γραμμάτων, η οποία αποτελείτο από 24 χορικά μέρη που αντιστοιχούσαν στα 24 γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου. Σε κάποια κωμωδία του σατίριζε τον Σωκράτη. Άλλοι τίτλοι έργων του: Αιγύπτιος, Αταλάντη, Βάτραχοι, Κύκλωπες, Σίδηρα και άλλοι. Κάνθαρος: Ποιητής της Αρχαίας και Μέσης Αττικής Κωμωδίας. Γνωρίζουμε τους τίτλους πέντε από τα έργα του: Αηδόνες, Μήδεια, Μύρμηγκες, Συμμαχία, Τηρεύς. Κράτης: Αθηναίος κωμικός ποιητής του 5ου π. Χ. αι. Κέρδισε τρεις νίκες σε δραματικούς αγώνες στα Μεγάλα Διονύσια. Σώζονται περί τα 60 αποσπάσματα και δέκα τίτλοι κωμωδιών του: Γείτονες, Ήρωες, Θηρία, Λάμια, Μέτοικοι, Ρήτορες κ. ά Κρατίνος: Ο Αριστοφάνης, ο Εύπολις και ο Κρατίνος (519-422 π. Χ.) απαρτίζουν την τριάδα των μεγάλων κωμικών της αρχαιότητας. Δεν έχουμε πολλές πληροφορίες για τη ζωή του. Από τον ανταγωνιστή και αντίζηλό του Αριστοφάνη μαθαίνουμε πως του άρεσε η πολυτέλεια, το καλό φαΐ και το κρασί. Παρ’ όλα αυτά, ως ποιητής ο Κρατίνος μέχρι το τέλος της ζωής του (έζησε 97 χρόνια) παρέμεινε πολύ αγαπητός στο κοινό. Ήταν δηκτικός, τολμηρός και σκληρός επικριτής κατά των ανέντιμων, της ακολασίας του πλούτου, της μαλθακότητας των νέων. Όντας συντηρητικός έκανε οξείες επιθέσεις κατά των δημοκρατικών και κυρίως κατά του Περικλή τον οποίο «στόλιζε» με πλήθος κακεντρεχών επιθέτων.

[93]

Κέρδισε είκοσι επτά φορές σε δραματικούς αγώνες (οκτώ πρώτες νίκες στα Μεγάλα Διονύσια και τρεις στα Λήναια). Το τελευταίο έργο του Πυτίνη (κρασοκανάτα) - όπου αυτοσαρκαζόταν παρουσιάζοντας τον εαυτό του σαν φλασκί - το παρουσίασε το 423, όντας ήδη 92 ετών και κέρδισε με αυτό τον μεγάλο του αντίπαλο Αριστοφάνη, ο οποίος ανέβασε τις Νεφέλες. Κανένα έργο του δεν σώζεται ολόκληρο, έχουμε όμως πολλά αποσπάσματα και 29 τίτλους από τις κωμωδίες του Κρατίνου: Σάτυροι, Χειμαζόμενοι, Τροφώνιος, Θράκες, Βουκόλοι, Πλούτοι, Ώρες, Λάκωνες, Μαλθακοί, Νόμοι, Πανόπται, Νέμεσις, Πλούτοι, Αρχίλοχοι, Διδάσκαλοι, Σάτυροι κ.ά. Κρατίνος ο Νεότερος: Κωμικός ποιητής της Μέσης Κωμωδίας, που έζησε στα μέσα του 4ου αι. Πιθανολογείται ότι έζησε στην αυλή του βασιλιά Πτολεμαίου Β’ του Φιλάδελφου. Ο Περικλής, στόχος των κωμικών

Σώζονται οκτώ τίτλοι έργων του: Βούσιρις, Γίγαντες, Θηραμένης, Ομφάλη, Πυθαγορίζουσα, Πυθαγόρειος, Ταραντίνοι, Τιτάνες, Χείρων. Κρώβυλος: Αθηναίος ποιητής της Μέσης Αττικής Κωμωδίας, έζησε τον 4ο-3ο π. Χ. αιώνα. Σώζονται έντεκα αποσπάσματα από τις κωμωδίες του και τρεις τίτλοι: Απολείπουσα, Απαγχομένος, Ψευδυποβολιμαίος. Μάγνης: Ο Μάγνης (6ος-5ος π. Χ. αι.) από την Αθήνα, ήταν – όπως και ο Χιονίδης – από τους αρχαιότερους κωμικούς ποιητές. Αναφέρονται έντεκα νίκες του στα Μεγάλα Διονύσια. Είναι γνωστοί εννιά τίτλοι από τα έργα του: Βαρβίτιδες, Βάτραχοι, Γαλεομυομαχία, Διόνυσος, Λυδοί, Όρνιθες, Πιτακίς, Ποάστρια και Ψήνες.

[94]

Μένανδρος: Ο Μένανδρος (342-292 π. Χ.) ήταν ο θεμελιωτής και ο σημαντικότερος εκπρόσωπος της Νέας Αττικής Κωμωδίας. Στα πρώτα θεατρικά του βήματα, είχε ως δάσκαλο και καθοδηγητή τον κωμικό ποιητή της Μέσης Κωμωδίας Άλεξι. Ήταν μαθητής και φίλος των φιλοσόφων Θεόφραστου και Επίκουρου. Δέχθηκε δελεαστικές προτάσεις από τον Πτολεμαίο να εγκατασταθεί στην Αίγυπτο, αλλά δεν έφυγε ποτέ από την Αθήνα. Πνίγηκε κολυμπώντας στη θάλασσα. Πολύ νέος, ο Μένανδρος ανέβασε την πρώτη του κωμωδία Οργή και πέντε χρόνια αργότερα κέρδισε την πρώτη του νίκη στα Διονύσια με το έργο του Δύσκολος. Συνολικά κέρδισε οκτώ νίκες σε δραματικούς αγώνες. Τα έργα του επηρέασαν σε μεγάλο βαθμό το ρωμαϊκό και - μετά την Αναγέννηση - το ευρωπαϊκό θέατρο. Έργα του διασκεύασαν οι Ρωμαίοι ποιητές Τερέντιος και Πλαύτος. Ο Ιούλιος Καίσαρ αποκαλούσε τον πρώτο Μικρό Μένανδρο. Ο Μένανδρος

Ο Μένανδρος έγραψε περί τις εκατό κωμωδίες. Ένα έργο του σώζεται ολόκληρο (Δύσκολος) και σχεδόν ολόκληρα τα: Επιτρέποντες, Σικυώνιοι, Ασπίς, Σαμία και Περικειρομένη. Ακόμα σώζονται αποσπάσματα και τίτλοι από 82 περίπου έργα του: Αδελφοί, Άπιστος, Χήρα, Δεισιδαίμων, Εγχειρίδιο, Ευνούχος, Γεωργός, Ηνίοχος, Κιθαριστές, Κόλακας, Μέθη, Νομοθέτης, Οργή, Παρακαταθήκη, Ψοφοδεής, Θησαυρός, Θυρωρός κ.ά. Επίσης στον Μένανδρο αποδίδεται και η ανθολόγηση γνωμικών Μενάνδρου γνώμαι μονόστιχοι, η οποία χρησιμοποιήθηκε για πολλούς αιώνες σαν διδακτικό βιβλίο. Νικόστρατος: Αθηναίος ποιητής της Μέσης Κωμωδίας, ο τρίτος γιος του Αριστοφάνη. Από τα έργα του σώζονται λίγα αποσπάσματα και 23 [95]

τίτλοι: Αύρα, Βασιλείς, Διάβολος, Εκάτη, Ησίοδος, Ιεροφάντης, Κλίνη, Μάγειρος, Πάνδροσος, Πλούτος, Ρήτορας και άλλοι. Πλάτων ο κωμικός: Ο Πλάτων (5οσ-4ος π. Χ. αι.) ήταν Αθηναίος κωμικός ποιητής σύγχρονος του Αριστοφάνη. Σώζονται μόνο αποσπάσματα από τα έργα του. Από το λεξικό Σούδα, έχουμε τους τίτλους τριάντα από τις κωμωδίες του, στις οποίες περιλαμβάνονται και αρκετές με πολιτικό περιεχόμενο, αλλά υπάρχουν επίσης και πολλές με μυθολογικά θέματα: Άδωνις, Συμμαχία, Πρέσβεις, Δαίδαλος, Ευρώπη, Ιώ, Λάιος, Μενέλαος, Πείσανδρος, Ποιητής, Σοφιστές, Νίκες κ.ά. Πολύζηλος: Ποιητής της Αρχαίας Αττικής Κωμωδίας, του 5ου π. Χ. αι. Σώζονται ελάχιστα αποσπάσματα και πέντε τίτλοι έργων του: Δημοτυνδάρεως, Νίπτρα, Αφροδίτης γοναί, Διονυσίου γοναί και Μουσών γοναί (γοναί = γέννηση). Ο Ποσείδιππος

Ποσείδιππος: Ο Ποσείδιππος (316-250 π. Χ.) από την Κασσάνδρα της Χαλκιδικής ήταν ποιητής της Νέας Κωμωδίας. Έζησε και έδρασε στην Αθήνα και ήταν δημοφιλής κωμωδός. Κέρδισε τέσσερις φορές σε δραματικούς αγώνες. Έργα του παίχθηκαν και στη Ρώμη, μεταφρασμένα ή διασκευασμένα. Έγραψε τριάντα κωμωδίες από τις οποίες σώζονται λίγα αποσπάσματα και 17 τίτλοι: Αναβλέπων, Γαλάτης, Ερμαφρόδιτος, Κώδων, Όμοιοι, Πορνοβοσκός, Φιλόσοφοι κ. ά. Σουσαρίων: Για τη ζωή, το έργο και την προσφορά του Πατέρα της αρχαίας Αττικής Κωμωδίας, Σουσαρίωνα των Μεγάρων (6ος π. Χ. αι.) μιλήσαμε εκτενώς στην αρχή του κεφαλαίου «Το Αρχαίο Δράμα - Η Κωμωδία».

[96]

Ρίνθων ο Συρακούσιος: Κωμικός ποιητής του πρώτου μισού του 3ου π. Χ. αιώνα από τις Συρακούσες, ο οποίος με βάση του Φλύακες 19, δημιούργησε την ιλαροτραγωδία, που το περιεχόμενό της κινείται μεταξύ σοβαρού και αστείου. Τα κύρια θέματά του ήταν η διακωμώδηση των μύθων ενώ οι υποκριτές εμφανίζονταν με παρδαλές ενδυμασίες κρατώντας και φαλλούς. Υπολογίζεται ότι τα έργα που έγραψε ήταν περίπου 38 από τα οποία σώζονται λίγα αποσπάσματα και οκτώ τίτλοι: Αμφιτρύων, Ευνοβάται, Ηρακλής, Ιφιγένεια εν Αυλίδι, Ιφιγένεια εν Ταύροις, Μήδεια, Ορέστης και Τήλεφος. Πάπυρος με έργο κωμωδίας

Στράττις Αθηναίος:

ο

Ο Στράττις (420-390 π. Χ.) από την Αθήνα ήταν ποιητής της Μέσης Αττικής Κωμωδίας. Σώζονται ελάχιστα αποσπάσματα και οι τίτλοι 15 έργων του: Αγαθοί, Αταλάντη, Καλλιπίδης, Μήδεια, Τρωίλος, Φιλοκτήτης, Χρύσιππος κ.ά. Σωτάδης ο Κρης: Κωμικός ποιητής του 3ου π. Χ, αι. από την Κρήτη. Έζησε στην Αλεξάνδρεια επί Πτολεμαίου Β’ του Φιλάδελφου. Θεωρείται ο κύριος συγγραφέας της άσεμνης ποίησης των «κιναιδογράφων», αυτών που αποκαλούνται συλλήβδην Κίναιδοι. Σώζονται μερικοί τίτλοι έργων του: Εις Άδου κατάβασις, Πρίαπος, Αμαζόνες κ.ά. Όταν έθιξε με τους στίχους του τον βασιλιά Πτολεμαίο, επειδή παντρεύτηκε την αδελφή του Αρσινόη, ο Σωτάδης συνελήφθη, κλείστηκε σε μολυβένιο κιβώτιο και ρίχτηκε στη θάλασσα.

19

Φλύακες: Ελληνικό θεατρικό είδος ιλαροτραγωδίας που καλλιεργήθηκε στη Σικελία και την Κάτω Ιταλία.

[97]

Τηλεκλείδης: Κωμικός ποιητής του 5ου αι. Με τα έργα του διακωμωδεί τους πολιτικούς όπως τον Περικλή και τον Υπερείδη. Χαρακτηριστικό απόσπασμα από τους Αμφικτύονες αυτό που αναφέρει κρίθινα καρβέλια να φιλονικούν με τα σταρένια για την τιμή να γίνουν τροφή των ανθρώπων, περιγράφοντας μια ουτοπική κοινωνία χωρίς δούλους. Έργα του Τηλεκλείδη, των οποίων έχουν σωθεί αποσπάσματα: Διόνυσος, Αψευδείς, Αιγύπτιοι, Πρυτάνεις, Στερροί, Ευμενίδες, Ήρωες και άλλα. Φερεκράτης: Αθηναίος ποιητής της Αρχαίας Αττικής Κωμωδίας. Έδρασε στα μέσα του 5ου π. Χ. αι. σύγχρονος του Κράτη και του Αριστοφάνη. Κέρδισε μια νίκη στα Διονύσια και δύο στα Λήναια. Σώθηκαν 288 αποσπάσματα και δεκαεννιά τίτλοι από τα έργα του: Άγριοι, Μέτοικοι, Αυτόμολοι, Επιλήσμων και άλλοι. Φιλήμων: Ο Φιλήμων (362-262 π. Χ.) από τους Σόλους της Κιλικίας ή από τις Συρακούσες ήταν από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της Νέας Κωμωδίας. Έζησε σχεδόν εκατό χρόνια και το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στην Αθήνα, όπου και δραστηριοποιήθηκε στο θέατρο. Ήταν από τους δημοφιλέστερους ποιητές της Αθήνας και κέρδισε την πρώτη νίκη σε δραματικό αγώνα το 327. Είναι γνωστό πως νίκησε ακόμα τρεις φορές στα Λήναια. Έγραψε 94 κωμωδίες, από τις οποίες σώζονται περί τα 180 αποσπάσματα και γνωρίζουμε τους τίτλους των 55 από αυτές: Αδελφοί, Αγροίκος, Αιτωλός, Χήρα, Κόλακας, Μοιχός, Νόθος, Νυξ, Έμπορος, Παλαμήδης, Φιλόσοφοι, Φάσμα, Πυρφόρος, Σικελικός, Θηβαίοι, Θυρωρός, Στρατιώτες, Θησαυρός και άλλες. Τρεις από τις κωμωδίες του Ρωμαίου ποιητή Πλαύτου, είναι διασκευές έργων του Φιλήμονα: Έμπορος (Mercator), Θησαυρός (Trinumnus) και Φάσμα (Mostellaria). Φιλύλιος: Ποιητής της Αρχαίας προς Μέση Αττική Κωμωδία. Εικάζεται ότι έλαβε κάποιο βραβείο σε δραματικούς αγώνες το 392, την ίδια χρονιά που ο Αριστοφάνης παρουσίασε τις Εκκλησιάζουσες. Σώζονται μόνο οι τίτλοι από τις κωμωδίες του: Αιγεύς, Αυγή, Αντεια, Δωδεκάτη, Ηρακλής, Πλύντρια, Πόλις, Αταλάντη, Ελένη.

[98]

Φόρμις: Ο Φόρμις (τέλος 6ου-αρχές 5ου αι.) θεωρείται από τους πρωτοπόρους της ελληνικής αρχαίας κωμωδίας. Πρώτος αυτός έντυσε τους υποκριτές με μακριά, ως τον αστράγαλο, φορέματα. Επίσης δίδαξε τους ηθοποιούς να βάφουν το πρόσωπό τους, αντί να φοράνε μάσκες. Είχε έντεκα διακρίσεις σε δραματικούς αγώνες. Τίτλοι έργων του: Άδμητος, Αλκίνοος, Αλκυόνη, Αταλάντη, Ίππος, Περσεύς. Φρύνιχος: Ο κωμικός ποιητής Φρύνιχος δεν έχει σχέση με τον ομώνυμο δραματικό ποιητή που έζησε τον 6ο π. Χ. αι. Ο κωμικός Φρύνιχος έζησε τα τέλη του 5ου αιώνα και ήταν σύγχρονος του Αριστοφάνη, με τον οποίο διαγωνίστηκε δυο φορές και ηττήθηκε καταλαμβάνοντας την τρίτη και δεύτερη θέση. Σώζονται 80 αποσπάσματα και 10 τίτλοι έργων του: Εφιάλτες, Κρόνος, Μονότροπος, Μούσες, Μύστες, Σάτυροι, Τραγωδοί κ.ά. Λυσιστράτη

Χιονίδης:

Ο

Χιονίδης (6ος-5ος αι.) ήταν – μαζί με τον Μάγνη – από τους αρχαιότερους ποιητές της κωμωδίας. Ήταν ο νικητής του πρώτου διαγωνισμού δράματος που διεξήχθη το 487, δηλαδή πριν ξεσπάσουν οι Περσικοί πόλεμοι. Γνωρίζουμε μόνο τρεις τίτλους από τις κωμωδίες του: Ήρωες, Πτωχοί και Πέρσες.

[99]

Παράσταση αρχαίας τραγωδίας

[100]

04. Το Θέατρο στην αρχαία Ρώμη 04.01. Προλεγόμενα για το ρωμαϊκό θέατρο Ο ρωμαϊκός πολιτισμός άνθησε μερικούς αιώνες αργότερα από τον ελληνικό. Ήταν λοιπόν φυσικό οι Ρωμαίοι να αντλήσουν από την Ελλάδα βάσεις και ιδέες από τους περισσότερους τομείς πολιτισμού και επιστήμης. Αυτό ήταν πιο εμφανές στη φιλοσοφία, στις τέχνες (ζωγραφική, γλυπτική, ποίηση) και στο θέατρο. Σύμφωνα με τη μυθολογία η Ρώμη ιδρύθηκε το 753, την εποχή που οι Έλληνες ίδρυαν αποικίες στην Ιταλία και τη Σικελία. Ετρουσκική γραφή

Για περισσότερους από δυο αιώνες, η Ρώμη παρέμεινε μια ασήμαντη πόλη, υπό την κατοχή και την επιρροή των Ετρούσκων. Οι πρώτοι βασιλείς της Ρώμης ήταν Ετρούσκοι και μόλις το 509 (την εποχή που θεσπιζόταν η αθηναϊκή δημοκρατία) οι Ρωμαίοι εκδίωξαν τον τελευταίο βασιλιά και εγκαθίδρυσαν τη ρωμαϊκή δημοκρατία. Από τον 4ο αι. και μετά η Ρώμη άρχισε να επεκτείνεται ραγδαία. Μετά τον πρώτο Καρχηδονιακό πόλεμο είχε κατακτήσει ολόκληρη την ιταλική χερσόνησο και τη Σικελία, μαζί με τις ετρουσκικές περιοχές του βορρά και τις ελληνικές αποικίες του νότου. Στις περισσότερες ελληνικές πόλεις της νότιας Ιταλίας και Σικελίας, ανθούσε την εποχή εκείνη η θεατρική τέχνη. Οι Ρωμαίοι δεν άργησαν να εξοικειωθούν με τις ελληνικές τέχνες και φυσικά και με το θέατρο. Ως τα μέσα του 3ου αιώνα, στα ρωμαϊκά θέατρα ανέβαιναν παραστάσεις που ήταν όλες σχεδόν μεταφράσεις, διασκευές ή απομιμήσεις ελληνικών έργων.

[101]

Ασφαλώς και πριν από τον 3ο αιώνα, υπήρχε στη Ρώμη η έννοια του θεάτρου ως θεάματος, αλλά όχι με την ελληνική έννοια του όρου δράμα. Εκείνο που γνώριζε ως τότε το κοινό της Ρώμης ήταν μια ποικιλία θεαμάτων, όπως ακροβάτες, ταχυδακτυλουργούς, μίμους, επιδείξεις εκπαιδευμένων ζώων, αθλητικά δρώμενα, αρματοδρομίες, μονομαχίες με δούλους και άγρια ζώα, χορευτικά και μουσικά σύνολα, φάρσες, παρωδίες δράματος και άλλα παρόμοια θεάματα, που θυμίζουν τηλεοπτικά θεάματα και talent show της σύγχρονης εποχής. Ο ετρουσκικός πολιτισμός επηρέασε επίσης σημαντικά το ρωμαϊκό θέαμα. Αν και δεν υπάρχουν πολλά στοιχεία από αυτόν τον πολιτισμό, είναι πιθανό η Ρώμη να συνέχισε πολλές από τις θρησκευτικές γιορτές των Ετρούσκων, οι οποίες είχαν αρκετές ομοιότητες με τις ελληνικές αντίστοιχες, δηλαδή θεατρικές παραστάσεις με μάσκες, μουσικούς αγώνες με αυλούς και λύρες, χορούς, ιπποδρομίες και αθλητικούς αγώνες. Ετρούσκοι μουσικός και χορευτής

Αλλά εκτός από την επίδραση του πολιτισμού των Ετρούσκων, σημαντική ήταν η συμβολή στην πολιτιστική ανάπτυξη της Ρώμης, των ελληνικών αποικιών της Ιταλίας και αργότερα – μετά το 146 π. Χ. όταν κατακτήθηκε η Ελλάδα – των ελληνικών πόλεων. Από εκείνο τον αιώνα και μετά, πολλοί Ρωμαίοι νέοι πήγαιναν να σπουδάσουν στην Ελλάδα (κυρίως φιλοσοφία, ρητορική και ποίηση) και οι Έλληνες δάσκαλοι και παιδαγωγοί είχαν μεγάλη ζήτηση από εύπορους Ρωμαίους γονείς. Το μεγαλύτερο μέρος της ρωμαϊκής τέχνης (ζωγραφικής και γλυπτικής), λογοτεχνίας (ποίησης και θεατρικού δράματος) ήταν βασισμένο σε πρότυπα Ελλήνων καλλιτεχνών, ποιητών και θεατρικών συγγραφέων. Οι Ρωμαίοι διέπρεψαν στη δημιουργία άριστου [102]

διοικητικού μηχανισμού, στην αρχιτεκτονική, στη μηχανική και στη θέσπιση νόμων και κωδίκων, που ακόμα και σήμερα αποτελούν πρότυπο για το μεγαλύτερο μέρος της ευρωπαϊκής νομοθεσίας. Επίσης ήταν πρωτοπόροι στη δημιουργία ενός πανίσχυρου στρατιωτικού μηχανισμού που κατάκτησε το μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης και όλες τις μεσογειακές χώρες. Όμως ήταν λαός πρακτικός και οι φιλοσοφικές αναλύσεις δεν τους απασχολούσαν ιδιαίτερα. Ήταν ικανοποιημένοι να γνωρίζουν το μηχανισμό των πραγμάτων χωρίς να τους απασχολούν τα αίτια. Γι’ αυτό η τέχνη τους ήταν διασκεδαστική, πομπώδης, εύπεπτη και ρηχή, σε αντίθεση με την φιλοσοφική θεώρηση των ανθρώπινων καταστάσεων και συναισθημάτων της ελληνικής ποίησης. Αυτός είναι ο κύριος λόγος που το ρωμαϊκό δράμα, αν και εξελίχθηκε με τον καιρό, δεν έφτασε ποτέ στο επίπεδο του ελληνικού του 5ου π. Χ. αι.

Θεατρική σκηνή της Ρώμης

[103]

04.02. Το ρωμαϊκό δράμα – Οι πρωτοπόροι Λέγεται ότι η ρωμαϊκή θεατρική λογοτεχνία αρχίζει ουσιαστικά με τον Λίβιο Ανδρόνικο (Lucius Livius Andronicus, 284-205 π. Χ.), ο οποίος θεωρείται ο πατέρας του ρωμαϊκού δράματος και της λατινικής λογοτεχνίας. Ήταν ελληνικής καταγωγής από τον Τάραντα της νότιας Ιταλίας, πόλη με προηγμένο θέατρο και τέχνες. Ο Ανδρόνικος (αυτό ήταν το ελληνικό του όνομα) συνελήφθη αιχμάλωτος μετά την κατάκτηση της Μεγάλης Ελλάδας από τους Ρωμαίους και βρέθηκε να υπηρετεί ως παιδαγωγός-δούλος της εύπορης οικογένεια των Λιβίων, από τους οποίους πήρε και το όνομά του. Ο Λίβιος Ανδρόνικος

Όταν απελευθερώθηκε, ίδρυσε σχολή διδασκαλίας ελληνικών και λατινικών και μετέφρασε στα λατινικά έργα Ελλήνων ποιητών. Έγραψε επίσης στα λατινικά επική και λυρική ποίηση, τραγωδίες και κωμωδίες. Τα έργα αυτά του Ανδρόνικου ήταν τα πρώτα σημαντικά λογοτεχνικά κείμενα γραμμένα στην λατινική γλώσσα. Έκανε επίσης τη μετάφραση και διασκευή του έπους Οδύσσεια του Ομήρου στην οποία έδωσε το λατινικό τίτλο Odusia. Στο έργο αυτό ο Λίβιος Ανδρόνικος ενσωμάτωσε στοιχεία της ιταλικής προϊστορίας με αποτέλεσμα το βιβλίο αυτό να γίνει βασικό σχολικό εγχειρίδιο (όπως αντίστοιχα ήταν τα ομηρικά έπη για τους Έλληνες) ως την εμφάνιση της Αινειάδας του Βιργιλίου (70-19 π. Χ), η οποία αποτελεί συνέχεια της ομηρικής Ιλιάδας. Από την Odusia σώζονται ελάχιστα αποσπάσματα. Οι κωμωδίες του Ανδρόνικου ήταν βασισμένες σε αντίστοιχες της ελληνικής Νέας Κωμωδίας και οι ηθοποιοί υποδύονταν Έλληνες ήρωες και φορούσαν ελληνικά κουστούμια. Από τις τραγωδίες του ξέρουμε [104]

τους τίτλους: Αχιλλεύς, Αίγισθος, Αίας μαστιγοφόρος, Ανδρομέδα, Αντιόπη, Δανάη, Ερμιόνη, Τηρεύς και Δούρειος Ίππος (Equus Troianus), όλες εμπνευσμένες από την ελληνική μυθολογία. Ακόμα γνωρίζουμε δυο τίτλους κωμωδιών του: Gladiolus και Ludius, οι οποίες είναι γραμμένες με πρότυπο τη Νέα Αττική Κωμωδία. Ο Γναίος Ναίβιος (Gnaeus Naevius, 270-201 π. Χ.) υπήρξε – όπως και ο Ανδρόνικος - από τους παλαιότερους Ρωμαίους επικούς ποιητές και τραγωδούς. Λίγα πράγματα ξέρουμε για τη ζωή του. Γεννήθηκε πιθανώς στην Καμπανία, υπηρέτησε στον ρωμαϊκό στρατό και άρχισε την καριέρα του περί το έτος 235. Ανέβαζε επί χρόνια μεταφρασμένες και διασκευασμένες ελληνικές τραγωδίες και κωμωδίες στα θέατρα της Ρώμης. Σώζονται μόνο αποσπάσματα από την ποίηση του. Τίτλοι τραγωδιών του: Αίγισθος, Λυκούργος, Ανδρομάχη, Έκτορας, Δούρειος Ίππος. Ο Γναίος Ναίβιος

Όταν οι δυο αυτοί πρωτοπόροι του πέθαναν, το δράμα είχε πλέον καθιερωθεί στη Ρώμη. Οι ποιητές που τους διαδέχθηκαν, άρχισαν να εξειδικεύονται - εκτός εξαιρέσεων - στην τραγωδία ή την κωμωδία, οπότε τα δυο αυτά θεατρικά είδη ακολούθησαν τη δική τους πορεία.

[105]

04.03. Η Κωμωδία στην αρχαία Ρώμη Από τα ιστορικά στοιχεία που υπάρχουν, θεωρείται πιθανόν ότι στην αρχαία Ρώμη, η κωμωδία ήταν δημοφιλέστερη από την τραγωδία. Άλλωστε το μαρτυρούν τα πολλά ονόματα κωμωδιογράφων. Όμως οι κωμωδίες που έχουν διασωθεί ως τις ημέρες μας, ανήκουν σε δυο μόνο συγγραφείς, τον Πλαύτο και τον Τερέντιο, για τους οποίους θα μιλήσουμε αναλυτικότερα αμέσως πιο κάτω. Ο Πλαύτος (Titus Maccius Plautus, 254 - 184 π. Χ.) από την περιοχή Εμίλια-Ρομάνα της βόρειας Ιταλίας, θεωρείται ο πρώτος και σημαντικότερος διάδοχος του Ανδρόνικου και του Ναίβιου στην κωμωδία. Από την παράσταση έργου του Πλαύτου

Από νέος μελέτησε την ελληνική δραματουργία και ειδικότερα τη Νέα Αττική Κωμωδία. Άρχισε να γράφει κωμωδίες της κατηγορίας Fabula Palliata20, δηλαδή μετάφραση και διασκευή (προσαρμογή στα δεδομένα της ρωμαϊκής κοινωνίας) ελληνικών κωμωδιών. Τα περισσότερα από τα θέματά του τα «δανείστηκε» από έργα του Μενάνδρου και του Φιλήμονα. Ως κωμωδιογράφος ο Πλαύτος απολάμβανε μεγάλης δημοτικότητας και το όνομά του έγινε συνώνυμο με την θεατρική επιτυχία. Του αποδίδεται η πατρότητα περίπου 130 έργων. Από αυτά σώζονται ακέραια τα είκοσι ένα: Η κωμωδία των Γαϊδάρων, Έμπορος, Ο Φανφαρόνος Στρατιώτης, Η Κασετίνα, Η χύτρα, Στίχος, Ψευδολόγος, 20

Οι κωμωδίες που βασίζονται σε ελληνικά πρότυπα είναι γνωστές ως fabula palliata. Αυτές που έχουν ως βάση ρωμαϊκά πρότυπα ονομάζονται fabula togata. Εκτός από τα θέματα, τα δύο είδη δεν φαίνεται να διαφέρουν σημαντικά, αν και η togata ουδέποτε έγινε τόσο δημοφιλής όσο η palliata.

[106]

Σιταρόψειρα, Βακχίδες, Casina, Αμφιτρύων, Αιχμάλωτοι, Επίδικος, Οι Μέναιχμοι, Το Στοιχειωμένο Σπίτι, Πέρσης, Καρχηδόνιος, Θηλιά, Τα τρία νομίσματα, Κιβώτιο, O Τσιγκούνης. Όλα αυτά βασίζονται σε ελληνικά έργα της Νέας Κωμωδίας, αλλά μιας και αυτά χάθηκαν δεν είναι δυνατό να ελεγχθεί η πιστότητα της μετάφρασης ή το εύρος της διασκευής. Το βέβαιο είναι ότι ο Πλαύτος πρόσθεσε πολλά ρωμαϊκά στοιχεία. Οι Ρωμαίοι τον θαύμαζαν για τους διαλόγους και τα πνευματώδη – αλλά συχνά χοντροκομμένα – αστεία και φάρσες του.

O Λατίνος (πιθανώς βερβερικής καταγωγής) ποιητής Τερέντιος (Publius Terentius Afer, 186-159 π. Χ.) από την Καρχηδόνα ή από την Μεγάλη Ελλάδα (νότια Ιταλία), ήταν δούλος του συγκλητικού Τερέντιου Λουκανού, ο οποίος τον μόρφωσε, εντυπωσιάστηκε από τις ικανότητές του, τον ελευθέρωσε και του έδωσε το όνομά του. Ο Τερέντιος

Αν και έζησε λίγα χρόνια (πέθανε μόλις 27 χρονών σε ένα ταξίδι του στην Ελλάδα) πρόλαβε και έγραψε – και ανέβασε στην σκηνή - έξι κωμωδίες, οι οποίες σώζονται όλες: Η γυναίκα της Άνδρου, Πεθερά, Αυτοτιμωρούμενος, Φορμίων, Ευνούχος και Αδελφοί. Και τα έξι έργα του, που είναι γραμμένα στην απλή λατινική γλώσσα, διαδραματίζονται στην Ελλάδα. Ο Τερέντιος έχει ως πρότυπό του τους Έλληνες συγγραφείς της Νέας Αττικής Κωμωδίας και κυρίως τον Μένανδρο και τον Απολλόδωρο τον Καρύστιο. Ο Ιούλιος Καίσαρ χαρακτήρισε τον Τερέντιο Μικρό Μένανδρο.

*****

[107]

Εκτός αυτών των δυο μεγάλων Λατίνων, είναι γνωστοί και αρκετοί ακόμα ποιητές κωμωδίας στην αρχαία Ρώμη. Θα αναφερθούμε σε τρεις από αυτούς: Ο Λατίνος κωμωδιογράφος Στάτιος (Statius Caecillius, 220-180 π. Χ.) ήταν φίλος του τραγωδού Κόιντου Έννιου. Ήταν γαλατικής καταγωγής και υπηρέτησε ως δούλος στο σπίτι Ρωμαίου ευγενούς από τον οποίο υιοθέτησε το όνομά του. Ο Στάτιος θεωρείται από τους σημαντικότερους Λατίνους κωμικούς ποιητές, γιατί συνδυάζει τα χαρακτηριστικά τόσο του Πλαύτου όσο και του Τερέντιου. Ήταν πολυγραφότατος και από τα έργα του είναι σώζονται μόνο αποσπάσματα (περίπου 500 μεμονωμένες γραμμές) και 42 τίτλοι. Τα μισά από τα έργα αυτά είναι βασισμένα σε κωμωδίες του Μενάνδρου και τα άλλα μισά σε έργα άλλων Ελλήνων ποιητών της Μέσης Αττικής Κωμωδίας. Μερικοί από τους τίτλους των κωμωδιών του: Αίθριο. Ερμαφρόδιτος. Άσωτος, Εφέσιος, Επιστολή, Εξορία, Γάμος, Ναύκληρος, Πυγμάχος, Θυρωρός, Το σύμβολο, Θρίαμβος, Συρακούσιοι και άλλοι. Ο Λεύκιος Αφράνιος

Ο ποιητής κωμωδιών Λεύκιος Αφράνιος (Lucius Afranius), έζησε τον 1ο π. Χ. αιώνα. Είναι ο πρώτος, που ο μεγαλύτερος όγκος των έργων του – είναι γνωστοί οι τίτλοι 42 κωμωδιών του – δεν έχουν ως αντικείμενο θέματα από την ελληνική μυθολογία, αλλά από την ρωμαϊκή κοινωνία και ιδίως αυτήν των κατώτερων τάξεων (comoediae tabernariae). Όμως αντέγραψε το ύφος και την τεχνική του Έλληνα ποιητή της Νέας Αττικής Κωμωδίας Μενάνδρου. Μερικοί τίτλοι: Εξάδελφοι, Αμαρτία, Διαζύγιο, Το γράμμα, Φωτιά, Εχθροί, Θετός γιος, Προδομένος, Παρθένος κ.ά. Ο Σέξτος Τουρπίλιος (Sextus Turpilius, ;-104 π. Χ.) ήταν Λατίνος ποιητής κωμωδίας. Ήταν ο τελευταίος γνωστός συγγραφέας της fabula palliata. Τα έργα του ήταν κυρίως μεταφρασμένες διασκευές αντίστοιχων κωμωδιών του Μενάνδρου και διακρίνονταν για την χάρη [108]

τους και την λεπτότητα του χιούμορ τους. Από τις κωμωδίες του σώζονται περίπου 200 στίχοι και 13 τίτλοι: Δημήτριος, Δημιουργός, Επίκληρος, Εταίρα, Φιλοπάτωρ, Βοηθούντες κ.ά.

***** Όλες οι σωζόμενες ρωμαϊκές κωμωδίες (μόνο των Πλαύτου και Τερέντιου, όπως είδαμε) είναι διασκευές ελληνικών έργων. Τα έργα αυτά επέζησαν ακόμα και μετά την παρακμή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και θεωρούνταν ως πρότυπα της ομιλούμενης λατινικής γλώσσας. Οι κωμωδίες των δυο αυτών ποιητών παίζονταν αρκετούς αιώνες αργότερα κατά την περίοδο του Μεσαίωνα σε πολλά ευρωπαϊκά θέατρα και άσκησαν σημαντική επίδραση και στους Ευρωπαίους κωμωδιογράφους των επόμενων αιώνων, ως και την εποχή της Αναγέννησης, όπως τον Σαίξπηρ και τον Μολιέρο. Ο Πλαύτος

Αν και οι ρωμαϊκές κωμωδίες δεν διέφεραν πολύ από το θέμα, την δομή και την πλοκή των πρότυπων ελληνικών έργων (της Νέας Αττικής Κωμωδίας), οι συγγραφείς τους επέφεραν κάποιες αλλαγές, όπως η απάλειψη του χορού, με αποτέλεσμα το έργο να μη χωρίζεται σε επεισόδια. {Η διαίρεση των σύγχρονων θεατρικών έργων σε πράξεις έγινε από πολύ μεταγενέστερους συγγραφείς}. Μια άλλη αλλαγή των Λατίνων ποιητών ήταν η προσθήκη μουσικής συνοδείας στο διάλογο. Οι στίχοι σε παραπάνω από τα μισά σωζόμενα έργα συνοδεύονται από μουσική.

[109]

04.04. Η Τραγωδία στην αρχαία Ρώμη Αν και οι σύγχρονοι ιστορικοί και κριτικοί του θεάτρου δεν αντιμετωπίζουν την ρωμαϊκή τραγωδία με μεγάλη σοβαρότητα, οι αρχαίοι Ρωμαίοι θεατές την εκτιμούσαν και την αγαπούσαν εξίσου πολύ με την κωμωδία. Αυτό δεν έχει και μεγάλη σημασία, αφού δεν έχει διασωθεί κανένα έργο από τους πρώτους ποιητές τραγωδίας (της εποχής της δημοκρατίας δηλαδή ως το 27 π. Χ.). Έτσι δεν είναι εφικτό να εξαχθούν αξιόπιστα συμπεράσματα για τη ποιότητα των έργων τους. Από τους Ρωμαίους τραγικούς ποιητές γνωρίζουμε μόνο τρία ονόματα:  Ο Κόιντος Έννιος (Quintus Ennius, 239-169 π. Χ ήταν από τους αρχαιότερους ποιητές του ρωμαϊκού δράματος. Καταγόταν από την Καλαβρία της Μεγάλης Ελλάδας, όπου συνυπήρχαν ο ελληνικός, ο οσκικός21 και ο λατινικός πολιτισμός. Ο Κόιντος Έννιος

Ο ίδιος έλεγε ότι έχει τρεις καρδιές, μια ελληνική, μια οσκική και μια λατινική. Υπηρέτησε στο ρωμαϊκό στρατό και εγκαταστάθηκε στη Ρώμη, όπου και δραστηριοποιήθηκε στη συγγραφή τραγωδιών. Ελάχιστα αποσπάσματα από τα έργα του Έννιου σώζονται: Γνωρίζουμε τους τίτλους των τραγωδιών του: Εκάβη, Ιφιγένεια, Μήδεια, Αχιλλεύς, Αίας, Αλέξανδρος, Ανδρομάχη, Ανδρομέδα, Ευμενίδες, Φοίνιξ, Τήλεφος, Θυέστης κ.ά. Επίσης δυο κωμωδιών: Cupiuncula και Παγκρατιστές. Πρότυπο του Έννιου για τη συγγραφή των τραγωδιών του ήταν ο Ευριπίδης και οι τρεις πρώτες από τις τραγωδίες του Ρωμαίου ποιητή είναι ουσιαστικά μεταφράσεις των ομώνυμων έργων του Έλληνα ποιητή. Επίσης στο 21

Οι Οσκοί ήταν ιταλικός λαός που ζούσε στην Καλαβρία και Καμπανία και μιλούσε την οσκική γλώσσα, μια παραλλαγή της λατινικής. Τα κείμενά τους γράφονταν με ελληνικό η και λατινικό αλφάβητο.

[110]

έργο του Ευμενίδες ακολουθεί την δομή της αντίστοιχης τραγωδίας του Αισχύλου.  Ο τραγικός ποιητής Μάρκος Πακούβιος (Marcus Pacuvius (220– 130 π. Χ.) από το Μπρίντιζι ήταν ανιψιός και μαθητής του Κόιντου Έννιου. Ήταν ο πρώτος Ρωμαίος που ασχολήθηκε αποκλειστικά με την συγγραφή τραγωδιών. Ο Κικέρων τον θεωρούσε ως τον μεγαλύτερο Ρωμαίο τραγωδό. Σώζονται λίγα αποσπάσματα και γνωρίζουμε τους τίτλους δώδεκα τραγωδιών του με ελληνικά κυρίως θέματα: Αντιόπη, Αταλάντη, Ερμιόνη, Ιλιόνη, Μίδας, Πενθεύς, Περίβοια κ.ά. Ο Μάρκος Πακούβιος

 Ο Λεύκιος Άκκιος (Lucius Accius, 170–86 π. Χ.) ήταν ακόμα ένας Ρωμαίος τραγικός ποιητής, που έχαιρε μεγάλης εκτίμησης για το έργο του. Ήταν πολύ παραγωγικός συγγραφέας. Σώζονται περίπου 700 στίχοι και 45 τίτλοι τραγωδιών του. Τα περισσότερα από τα έργα του είχαν θέματα από την ελληνική μυθολογία. ‘Όλα σχεδόν ήταν απομιμήσεις ή μεταφράσεις έργων του Αισχύλου και του Ευριπίδη. Τίτλοι: Ατρεύς, Τηρεύς, Αγαμέμνων, Προμηθεύς, Αντιγόνη, Βάκχες και άλλοι. Και οι τραγωδίες – όπως και οι κωμωδίες – διακρίνονταν σε εκείνες που ήταν διασκευές ελληνικών προτύπων (fabula crepidata) και σε εκείνες (πολύ ολιγότερες) που αν και διασκευασμένες είχαν ως βάση ρωμαϊκά θέματα (fabula praetexta). Οι διασκευές που οι Ρωμαίοι ποιητές έκαναν στις τραγωδίες χαρακτηρίζονταν από υπερβολές, τολμηρά θεάματα, μελοδραματικές πράξεις, διαστροφές και ορισμένες είχαν και μεγάλη δόση τρόμου και φρίκης. Για παράδειγμα η τραγωδία Θυέστης, του επικού ποιητή Λεύκιου Βάριου Ρούφου (Lucius Varius Rufus, 74–14 π. Χ.). Το έργο αυτό που παρουσιάστηκε το έτος 29, στους εορτασμούς της νίκης του Οκτάβιου Αυγούστου στο Άκτιο επί των ενωμένων στόλων του [111]

Μάρκου Αντώνιου και της Κλεοπάτρας, τόνιζε τη φρικιαστική σκηνή της ακούσιας ανθρωποφαγίας του Θυέστη. Και κατά την διάρκεια της αυτοκρατορίας γράφτηκαν θεατρικά έργα, αλλά αυτά μάλλον προορίζονταν για ανάγνωση και όχι για τη σκηνή. Τα γούστα των θεατών είχαν αλλάξει και οι προτιμήσεις τους είχαν στραφεί σε πιο άγρια θεάματα, όπως οι αιματηρές μονομαχίες και οι θηριομαχίες που παρουσιάζονταν σε μεγάλες αρένες όπως τον Κολοσσαίο.  Το τρίτο όνομα Λατίνου τραγωδού ήταν του σπουδαίου Ρωμαίου φιλοσόφου, ρήτορα, πολιτικού και δραματουργού Λεύκιου Σενέκα (Lucius Anneus Seneca, 4 ή 5 π. Χ.- 65 μ. Χ.). Τα έργα του Σενέκα που σώζονται είναι εννιά τραγωδίες που γράφτηκαν κατά την περίοδο της αυτοκρατορίας (δηλαδή μετά το 27 π. Χ.). Ο Λεύκιος Σενέκας

Οι τίτλοι αυτών των έργων: Τρωάδες, Μήδεια, Οιδίπους, Φαίδρα, Θυέστης, Ηρακλής στη Οίτη, Ηρακλής Μαινόμενος, Φοίνισσες και Αγαμέμνων. Όλα είναι διασκευές ελληνικών έργων κυρίως του Ευριπίδη αλλά και του Σοφοκλή και του Αισχύλου. Τα έργα αυτά πιθανότητα δεν ανέβηκαν στα ρωμαϊκά θέατρα, όμως άσκησαν μεγάλη επίδραση στους αιώνες της Αναγέννησης και διαμόρφωσαν το ευρωπαϊκό θέατρο την εποχή του Σαίξπηρ. Για παράδειγμα το έργα του Σενέκα διαιρούνται σε πέντε επεισόδια από ενδιάμεσα χορικά. Στην Αναγέννηση ήταν πρότυπο το πεντάπρακτο έργο, ενώ ο χορός σχολιάζει τη δράση της υπόθεσης που εκτυλίσσεται.

[112]

04.05. Άλλα θεατρικά είδη στην αρχαία Ρώμη Μετά τον πρώτο μ. Χ. αιώνα η κωμωδία και η τραγωδία δεν ήταν πια τόσο δημοφιλή θεάματα για τους Ρωμαίους. Αυτό όμως δεν σημαίνει πως δεν υπήρχαν άλλες μορφές δράματος που παρουσίαζαν τα ρωμαϊκά θέατρα. Τα σημαντικότερα από αυτά ήταν η Ατελλανή φάρσα και ο Μίμος, τα οποία παρουσιάζονταν κυρίως σε γιορτές. Η Ατελλανή φάρσα (Fabula Atellana) είναι πρόδρομος του ρωμαϊκού θεάτρου. Πήρε το όνομά της από την πόλη Ατέλλα της Καμπανίας, όπου εμφανίστηκε για πρώτη φορά. Μάσκα Ατελλανής φάρσας

Πιθανώς το θεατρικό αυτό είδος έχει ως αφετηρία τους Φλύακες, που όπως είδαμε ήταν αρχαιοελληνικό θεατρικό είδος ιλαροτραγωδίας που καλλιεργήθηκε στη Σικελία και την Κάτω Ιταλία. Οι συγγραφείς στους οποίους αποδίδεται η μετατροπή της φάρσας σε λογοτεχνικό είδος θεάματος ήταν οι Πομπόνιος (Pomponius) και Νόβιος (Novius), που έγραψαν τα έργα τους κατά το πρώτο τέταρτο του 1ου π. Χ. αιώνα. Τα έργα της ατελλανής φάρσας ήταν σύντομα, δεν υπερέβαιναν τους 300-400 στίχους. Απεικόνιζαν χαρακτήρες και υποθέσεις του αστικού και αγροτικού περιβάλλοντος και τα περισσότερα θέματα τους ήταν η λαιμαργία, η απάτη, οι αισχρότητα, η ανοησία, οι καυγάδες μεταξύ γειτόνων ή ενδοοικογενειακοί, η σεξουαλική αποπλάνηση και παρόμοια.

[113]

Σε πολλά θέματα τα έργα αυτά έμοιαζαν με την ιταλική Commedia dell' Arte του 16ου αιώνα. Οι χαρακτήρες της ατελλανής φάρσας ήταν όλοι κι όλοι τέσσερις και τυποποιημένοι: Ο λαίμαργος και καυχησιάρης Bucco, ο αστείος γέρος Pappus, ο ανόητος Maccus και ο πονηρός, απατεώνας και αδηφάγος Dossennus με την τρομακτική εμφάνιση. Ακόμα και οι φορεσιές τους ήταν τυποποιημένες και προκαθορισμένες. Οι ηθοποιοί φορούσαν μάσκες που με τον καιρό τυποποιήθηκαν στους παραπάνω χαρακτήρες. Ο Μίμος (fabula riciniata) σταδιακά επισκίασε την Ατελλανή φάρσα, και γίνεται γνωστός στη Ρώμη στις αρχές του 1ου μ. Χ. αιώνα. Το είδος αυτό ήταν ήδη γνωστό από την εποχή της δημοκρατίας, όταν δίνονταν μιμικές παραστάσεις στις γιορτές της άνοιξης, που ήταν αφιερωμένες στις θεότητες της γονιμότητας και ήταν δημοφιλείς λόγω της ελευθεριότητάς τους. Οι σημαντικότεροι συγγραφείς μίμων ήταν ο Ντέσιμος Λαμπέριος (Decimus Laberius, 105–43 π. Χ.) και ο σύγχρονός του Πουμπλίλιος Σύρος (Publilius Syrus, 85–43). Ο πρώτος ήταν Ρωμαίος, έγραφε για το κέφι του και τα γραπτά του ήταν καυστικά και έξυπνα. Ο δεύτερος ήταν Σύρος δούλος, που πήρε το όνομα του κυρίου του, όταν αυτός τον ελευθέρωσε. Το έτος 47 ο Ιούλιος Καίσαρ κάλεσε τους δυο μιμογράφους σε διαγωνισμό και απένειμε το βραβείο στο Σύρο. Με τον όρο μίμος, οι Ρωμαίοι τότε, εννοούσαν κάθε είδος θεατρικού θεάματος. Όμως, ο μίμος ήταν ένα μικρής διάρκειας είδος δράματος, που το παρουσίαζαν ένα η περισσότερα πρόσωπα. Πραγματευόταν θέματα της καθημερινής ζωής ιδωμένα από κωμική ματιά. Το ρεπερτόριο των μιμικών θιάσων, ήταν αρκετά ευρύ και περιλάμβανε ακροβατικά, χορούς με ξυλοπόδαρα, ταχυδακτυλουργικά νούμερα, παιχνίδια με φωτιές, σπαθιά, μπάλες, εκπαιδευμένα ζώα, χορό, τραγούδι και πολλά άλλα. Τα έργα που παρουσίαζαν οι μιμικοί θίασοι ήταν συχνά άσεμνα και με βίαιες σκηνές από οικογενειακούς καυγάδες, ξυλοδαρμούς, φόνους ακόμα και σκηνές σεξουαλικών πράξεων. Ο διεφθαρμένος Ρωμαίος αυτοκράτορας Ηλιογάβαλος ζητούσε από τους μίμους να αναπαριστούν τέτοιες σκηνές.

[114]

Η μίμοι συχνά γελοιοποιούσαν τους θρησκόληπτους και φυσικά η μπάλα έπαιρνε και τους φανατικούς χριστιανούς της εποχής, οι οποίοι αντιπαθούσαν γενικώς τα θεάματα και φυσικά και τους μίμους. Είναι πιθανό, οι μαρτυρίες για ακρότητες και χυδαίες και άσεμνες σκηνές να προέρχονται από χριστιανούς συγγραφείς, που ήθελαν να μειώσουν το δημοφιλές αυτό θέαμα στα μάτια των οπαδών τους. Η παντομίμα (fabula saltica) ήταν ένα ακόμα θέαμα που αγαπούσε ο λαός της Ρώμης. Η ρωμαϊκή παντομίμα ήταν στην ουσία ένας χορός που διηγείται μια ιστορία, είναι δηλαδή κατά ένα τρόπο, ο πρόδρομος του σημερινού μπαλέτου. Το είδος αυτό ήταν γνωστό στην Ελλάδα και παρουσιαζόταν με δυο ή περισσότερους εκτελεστές. Στη Ρώμη ήταν χορός για ένα μόνο χορευτή και υπήρχε σπάνια δεύτερος ο οποίος είχε ασήμαντο ρόλο. Τα θέματα της παντομίμας είχαν συνήθως ως αντικείμενο μυθολογικά ή ιστορικά πρόσωπα. Την εκτέλεση του ρόλου του χορευτή συνόδευε μια ορχήστρα με αυλούς, φλογέρες και κύμβαλα.

Fabula Saltica

Το θέμα ήταν σοβαρό ή ακόμα και κωμικό, ανάλογα με το μύθο που εξέφραζε ο χορός του εκτελεστή. Όμως σταδιακά επιβλήθηκε η σοβαρή παντομίμα που υποκατέστησε την τραγωδία στο ρωμαϊκό θέατρο. Ήταν σύνηθες στις αυλές του αυτοκράτορα ή των ευγενών να υπάρχει και μια ομάδα παντομίμων.

[115]

04.06. Η δομή του ρωμαϊκού θεάτρου Τα ρωμαϊκά θέατρα διέφεραν από τα ελληνικά σε τρία κυρίως σημεία: - Οι Ρωμαίοι χρησιμοποιούσαν την αψίδα σε πολλές κατασκευές μεγάλων δημόσιων κτιρίων και έτσι τα θέατρά τους ήταν πολύ μεγαλύτερα σε όγκο και χωρητικότητα από τα ελληνικά. Οι Έλληνες αγνοούσαν την αψίδα και χρησιμοποιούσαν δοκούς και στύλους για την κατασκευή των θεάτρων τους.

- Οι Ρωμαίοι έχτιζαν τα θέατρά τους σε επίπεδο έδαφος, σε αντίθεση με τους Έλληνες που εκμεταλλεύονταν τις κατωφέρειες και κατασκεύαζαν αμφιθεατρικά τους θεατρικούς τους χώρους. Όταν χρησιμοποιούνταν φυσικές κατωφέρειες, χαράζονταν διάδρομοι. Μερικοί κάθετοι διάδρομοι χώριζαν το κοίλο σε τμήματα, ενώ ένας τουλάχιστον οριζόντιος διάδρομος στη μέση του κοίλου και ένας στεγασμένος και οριζόντιος στην κορυφή του επέτρεπαν την οριζόντια κίνηση. Υπήρχε χωριστό θεωρείο για τον αυτοκράτορα και τους επισήμους.

- Ο χώρος της ορχήστρας στα ελληνικά θέατρο ήταν κυκλικός, ενώ οι Ρωμαίοι τον περιόρισαν σε ημικύκλιο. Πρόσθεσαν όμως ένα πλάτωμα στη βάση της σκηνής, που χρησίμευε ως χώρος ορχήστρας. Κατά την περίοδο της αυτοκρατορίας χτίστηκαν πάνω από 120 θέατρα. Συνήθως όμως, όπου προϋπήρχε ελληνικό θέατρο, αυτό διαμορφωνόταν σύμφωνα με το ρωμαϊκό πρότυπο. Στα ρωμαϊκό θέατρο υπήρχε μια μόνιμη σκηνή περίτεχνα διακοσμημένη η scaena scaenae. Ήταν μεγαλοπρεπής με δυο ή και με τρία επίπεδα (βαθμίδες), κάλυπτε όλη την πρόσοψη και ήταν ορατή από όποιο σημείο βρισκόταν ο θεατής. Συχνά στην σκηνή αυτή ήταν χτισμένα και μπαλκόνια που στηρίζονταν σε κολόνες. Τα ρωμαϊκά θέατρα ήταν μεγαλύτερα από τα ελληνικά και είχαν μέση χωρητικότητα περίπου 12.000 θεατών. Πολλές φορές πάνω από την σκηνή υπήρχε μόνιμη στέγη, η οποία με την προσθήκη ιστών μπορούσε να καλύψει μέρος ή και το σύνολο του [116]

θεάτρου. Κατά την ελληνιστική περίοδο η στέγη αυτή στηριζόταν σε κίονες. Από τα μέσα του 1ου π. Χ. αιώνα, τα ρωμαϊκά θέατρα άρχισαν να χρησιμοποιούν την αυλαία (siparium), που κρεμόταν από ψηλά και υψωνόταν με σχοινιά. Αργότερα χρησιμοποιήθηκε ένας μηχανισμός με περιστρεφόμενους άξονες που επέτρεπε το άνετο άνοιγμα και κλείσιμο της αυλαίας. Πιθανόν οι είσοδοι και οι έξοδοι των ηθοποιών να γίνονταν από σχισμές στο ύφασμα της αυλαίας. Επίσης, η αυλαία ήταν συχνά ζωγραφισμένη με θέματα σχετικά με το έργο που παιζόταν. Τέλος οι Ρωμαίοι χρησιμοποίησαν μηχανήματα, όπως αυτά που τοποθετήθηκαν σε αρένες (π.χ. το Κολοσσαίο της Ρώμης) που χρησίμευαν για να σηκώνουν τα άγρια θηρία από τις υπόγειες καταπακτές που βρίσκονταν στα υπόγεια του επιπέδου της αρένας.

Η δομή του ρωμαϊκού θεάτρου

[117]

04.07. Οι ηθοποιοί στο ρωμαϊκό θέατρο Ο όρος που χρησιμοποιούσαν οι Ρωμαίοι για τους ηθοποιούς του θεατρικού δράματος ήταν histriones (υποκριτές, παίχτες) ή – σπανιότερα – cantores (αοιδοί, απαγγέλλοντες). Οι μίμοι, που θεωρούνταν κατώτεροι από τους ηθοποιούς, αποκαλούνταν mimus ή saltator (μίμοι ή χορευτές). Οι ηθοποιοί της τραγωδίας και της κωμωδίας ήταν πάντα άντρες, ενώ στους μίμους υπήρχαν και γυναίκες. Αν και επικρατεί η εντύπωση ότι οι περισσότεροι ηθοποιοί προέρχονταν από την τάξη των δούλων, αυτό όχι μόνο δεν έχει επιβεβαιωθεί, αλλά είναι γεγονός ότι πολλοί ερμηνευτές ήταν προβεβλημένα μέλη της ρωμαϊκής κοινωνίας. Ηθοποιοί ρωμαϊκής κωμωδίας

Γνωστοί δημοφιλείς ηθοποιοί ήταν ο Ρόσκιος (Roscius) που αργότερα έγινε και πατρίκιος και ο Αίσωπος (Aesop). Αναφέρεται επίσης ο Πέλλιος (Pellius), ηθοποιός των κωμωδιών του Πλαύτου. Το μέγεθος των θιάσων δεν πρέπει να ήταν μεγάλο, πιθανόν να το αποτελούσαν 4-6 μόνιμοι και ανάλογα με τα πρόσωπα του έργου, προσλαμβάνονταν κάποιοι περιστασιακοί ηθοποιοί. Το ύφος της ερμηνείας διέφερε, ανάλογα με το θεατρικό είδος. Στην τραγωδία και στην κωμωδία μάλλον ακολουθούσε τα ελληνικά πρότυπα. Όλοι οι ηθοποιοί φορούσαν μάσκα και συχνά έπαιζαν διπλούς ρόλους. Οι περισσότεροι ρόλοι απαιτούσαν ιδιαίτερα φωνητικά προσόντα, και όχι σπάνια ο ηθοποιός χόρευε ή έπαιζε κάποιο μουσικό όργανο. Ένα από τα σημαντικά στοιχεία μιας παράστασης ήταν και οι χειρονομίες ιδιαίτερα, φυσικά, στην παντομίμα. Στην τραγωδία οι χειρονομίες ήταν αργές και τελετουργικές, ενώ στην κωμωδία ήταν γρήγορες και προκαλούσαν τον γέλιο των θεατών. Οι περισσότεροι [118]

ηθοποιοί ειδικεύονταν σε ένα θεατρικό είδος και σπάνια κάποιοι έπαιζαν και τα δυο βασικά θεατρικά είδη, τραγωδία και κωμωδία. Οι μίμοι δεν φορούσαν μάσκα γιατί η έκφραση του προσώπου ήταν σημαντικό μέρος της παράστασης. Η μιμική βασίζεται κυρίως στον αυτοσχεδιασμό και φυσικά ήταν απαραίτητο το στοιχείο αυτό στον μίμο. Οι μίμοι επιλέγονταν με κριτήριο την εμφάνιση του προσώπου τους ή την ικανότητα να σχηματίζουν – κατά περίσταση - αστείες ή θλιμμένες γκριμάτσες και εκφράσεις. Ο μίμος της εποχής της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας διακωμωδούσε πρόσωπα της καθημερινής ζωής και όχι σπάνια έκανε και πολιτική σάτιρα. Όπως είδαμε, στους μιμικούς θιάσους και στις ομάδες της παντομίμας, συμμετείχαν και γυναίκες ηθοποιοί ( μίμοι ή παντομίμοι). Παράσταση παντομίμας

Αρχικά οι θίασοι των μίμων ήταν πολύ μικροί και αποτελούνταν από τρία ή τέσσερα πρόσωπα, αλλά αργότερα, την εποχή της αυτοκρατορίας ήταν πολυπληθείς ομάδες των 40 ως 60 ατόμων και περιλάμβαναν εκτός τους μίμους - και ακροβάτες, χορευτές, ταχυδακτυλουργούς και ζογκλέρ, δηλαδή ήταν ένα είδος θεάματος που σήμερα θα το αποκαλούσαμε τσίρκο.

[119]

04.08. Μάσκες και κοστούμια στο ρωμαϊκό θέατρο Το ρωμαϊκό θέατρο κληρονόμησε την παράδοση του ελληνικού δράματος και της Ατελλανής φάρσας και χρησιμοποιούσε μάσκες που κάλυπταν τα πρόσωπα των ηθοποιών. Συνήθως οι μάσκες αυτές ήταν φτιαγμένες από λινό ύφασμα και όχι σπάνια ο ηθοποιός φορούσε και περούκα έτσι που κάλυπτε πλήρως το κεφάλι του. Οι Ρωμαίοι χρησιμοποιούσαν και μάσκες διπλής όψης, μια σοβαρή και μια χαρούμενη και έτσι ο ηθοποιός άλλαζε διάθεση ανάλογα με την πλοκή του έργου χωρίς να χρειαστεί να αλλάξει μάσκα. Τα κοστούμια που φορούσαν οι ηθοποιοί της κωμωδίας, στα ελληνικής υπόθεσης έργα, ήταν όμοια με αυτά της αθηναϊκής ενδυμασίας. Αντίθετα όταν η υπόθεση της κωμωδίας ήταν ρωμαϊκή, φορούσαν πάνω από τον χιτώνα τους, τον κλασσικό ρωμαϊκό μανδύα (toga) Στην ρωμαϊκή τραγωδία τα κοστούμια των ηθοποιών ήταν περίπου τα ίδια, ανεξάρτητα αν το έργο είχε υπόθεση ελληνική ή ρωμαϊκή. Οι ηθοποιοί που υποδύονταν τους τέσσερις (σχεδόν μόνιμους) χαρακτήρες της Ατελλανής φάρσας φορούσαν πάντα τα ίδια τυποποιημένα ρούχα. Οι παίχτες της παντομίμας φορούσαν μακρύ χιτώνα και φαρδύ μανδύα που επέτρεπε ελευθερία κινήσεων των χεριών και τους σώματός τους.

[120]

04.09. Η Μουσική στο ρωμαϊκό θέατρο Οι Ρωμαίοι δεν είχαν ιδιαίτερη αγάπη στη μουσική, αν και οι θεατρικές παραστάσεις τους περιείχαν, κατά κανόνα, μουσικά κείμενα που εκτελούσε η ορχήστρα ή συνηθέστερα ένας οργανοπαίκτης, τις περισσότερες φορές από παίκτη διπλού αυλού (διαύλου). Αυτό ήταν κληρονομιά από τους Ετρούσκους και από την αντιγραφή ή διασκευή ελληνικών θεατρικών έργων. Δεν έχουμε – όπως άλλωστε και για την ελληνική μουσική – πολλά στοιχεία για τα είδη των μελωδιών που ακούγονταν στα ρωμαϊκά θέατρα. Πρέπει να ήταν απλά μουσικά κομμάτια, κατάλληλα για την διάθεση της σκηνής που παιζόταν. Ο αυλητής, που βρισκόταν στη σκηνή καθ’ όλη τη διάρκεια της παράστασης, είχε στερεωμένο τον αυλό στο κεφάλι του, για να έχει ελεύθερα τα χέρια του που χειρίζονταν το όργανο. Ρωμαίος παίκτης κόρνου Αντίθετα, οι παραστάσεις της παντομίμας, απαιτούσαν την παρουσία ολόκληρης ορχήστρας από αυλούς, τύμπανα, κόρνα, φλογέρες και άλλα όργανα. Μουσικά πλούσιες ήταν επίσης οι παραστάσεις του δημοφιλούς θεάματος των μίμων.

[121]

04.10. Η παρακμή του ρωμαϊκού θεάτρου Το ρωμαϊκό θέατρο βρέθηκε στην ακμή του περί τον 4ο μ. Χ. αιώνα. Συνέχισε να λειτουργεί και να είναι δημοφιλές για περίπου διακόσια χρόνια ακόμα, αλλά στα μέσα του 5ου αιώνα εξαφανίστηκε τελείως και έμεινε στην ιστορία ως το δεύτερο ιστορικό θέατρο. Οι κυριότεροι λόγοι της παρακμής και του τέλους του ρωμαϊκού θεάτρου είναι:  Η παρακμή της ίδιας της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, που ήταν εμφανής από το τέλος του 4ου αιώνα, όταν το τεράστιο αυτό κράτος διαιρέθηκε σε δυο χωριστές κρατικές οντότητες με δυο πρωτεύουσες. Το 395, λίγο πριν πεθάνει ο Θεοδόσιος Α’ κληροδότησε το δυτικό τμήμα της αυτοκρατορίας στους γιους του: Η διαιρεμένη ρωμαϊκή αυτοκρατορία

Τον Αρκάδιο ο οποίος με έδρα την Κωνσταντινούπολη22 κυβέρνησε την Ανατολική Ρωμαϊκή αυτοκρατορία (γνωστή ως Βυζάντιο) και τον Ονώριο, ο οποίος κυβέρνησε το Δυτική Ρωμαϊκή αυτοκρατορίας με έδρα τη Ρώμη. Η μεν ανατολική ρωμαϊκή αυτοκρατορία έζησε για περίπου δέκα αιώνες, ως το 1453, όταν καταλύθηκε από τους Οθωμανούς. Το δυτικό τμήμα της όμως, διαλύθηκε πολύ σύντομα: το 476 ο μόλις 16 ετών αυτοκράτορας Ρωμύλος Αυγουστύλος (Flavius Romulus Augustus) ανατράπηκε από τον γερμανικής 22

Όπως είναι γνωστό ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος (ο Μέγας) είχε ήδη μεταφέρει (από το 330), την έδρα της (ενιαίας) ρωμαϊκής αυτοκρατορίας στην αρχαία ελληνική αποικία του Βοσπόρου, Βυζάντιο, την οποίο ονόμασε Κωνσταντινούπολη

[122]

καταγωγής στρατηγό του Οδόακρο (Odovacer), ο οποίος και σφετερίστηκε τον τίτλο του βασιλιά της Ιταλίας. Το έτος αυτό σηματοδοτεί το τέλος της πανίσχυρης ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και της ιστορίας της αρχαιότητας και την έναρξη του ζοφερού Μεσαίωνα στην Ευρώπη.  Η μεγάλη Μετανάστευση των νομαδικών βαρβαρικών φύλων (Γότθοι, Βάνδαλοι, Φράγκοι, Ούννοι, Αλανοί, Άβαροι, Σλάβοι κ.ά.) που πλημμύρισαν την Ευρώπη από τον 5ο ως τον 8ο αιώνα, άλωσαν, λεηλάτησαν και κατέστρεψαν τις πόλεις της23 και άλλαξαν τελείως την φυσιογνωμία και το χάρτη της ηπείρου ο οποίος διαμορφώθηκε σταδιακά σε αυτό που γνωρίζουμε σήμερα. Το ρωμαϊκό θέατρο εξακολούθησε να ζει ως το 568, όταν οι Λομβαρδοί απαγόρευσαν τις παραστάσεις του.  Η χριστιανική θρησκεία που επικράτησε σταδιακά σε όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο και η επιβολή από αυτήν αυστηρών ηθικών κανόνων στους πιστούς της, αλλά και στους οπαδούς της παλαιάς θρησκείας. Οι χριστιανοί θεωρούσαν το θέατρο ως «ιερό της Αφροδίτης» (θεάς του έρωτα και της ομορφιάς) και οι ηθοποιοί – τουλάχιστον ως τον 5ο αιώνα - υφίσταντο την ποινή του αφορισμού, πράγμα που εκείνη την εποχή ήταν μια πραγματικά αυστηρή τιμωρία. Ο αφορισμένος ήταν αποσυνάγωγος της κοινωνίας και οι πιστοί απέφευγαν κάθε επαφή μαζί του, όπως έκαναν και για τους λεπρούς.

23

Ο πληθυσμός της πόλης της Ρώμης, που κατά την ακμή της αυτοκρατορίας αριθμούσε σχεδόν τρία εκατομμύρια κατοίκους, έπεσε μετά το 410, (έτος που αλώθηκε από τους Βησιγότθους του Αλάριχου) στις 26.000.

[123]

Αναπαράσταση του θεάτρου του Μαρκέλλου της Ρώμης. Χτίστηκε το 13 π. Χ. και είχε θέσεις για 14.000 θεατές

[124]

5. Το θέατρο στον ελλαδικό χώρο κατά την περίοδο του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης και ως τις αρχές του 19ου αιώνα 05.01. Βυζαντινό θέατρο και χριστιανισμός Το αποκαλούμενο Βυζαντινό Θέατρο είναι συνέχεια του Ρωμαϊκού θεάτρου, με τη διαφορά ότι κατά την διάρκεια των πρώτων αιώνων της συνύπαρξης της Δυτικής με την Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, η κυριαρχία της δυναμικής νέας θρησκείας – του χριστιανισμού – έβαλε νέους αυστηρούς όρους στην ιδιωτική και τη δημόσια ζωή. Έτσι μεταξύ πολλών άλλων απαγορεύσεων, το θέατρο ήταν από τους πρώτους θεσμούς που υπέστησαν τον πέλεκυ της οργής και του φανατισμού ων νεοπροσύλητων. Ο Θεοδόσιος Α’

Οι ιεράρχες της χριστιανισμού, που ήταν πλέον η επίσημη θρησκεία της αυτοκρατορίας, με την ανοχή και συχνότερα τη συναίνεση των ηγεμόνων (Θεοδόσιος, Ιουστινιανός κλπ), επέβαλαν την απαγόρευση της λειτουργίας κάθε είδους θεάματος και ειδικότερα του θεάτρου και των «έκφυλων» μηνυμάτων του, καθώς και τον αφορισμό των ηθοποιών. Η Εκκλησία θεωρεί τις θεατρικές παραστάσεις έργα του Σατανά και τα αντιμετωπίζει αναλόγως. Για να γίνει δεκτός ένας ηθοποιός στην εκκλησιαστική κοινότητα, όφειλε πρώτα να αλλάξει επάγγελμα. Ήδη από τα μέσα του 6ου αιώνα αυτό που λέμε «δημόσιο θέαμα» το αποτελούσαν πλέον μόνο κάτι περιφερόμενοι «θίασοι» που ήταν [125]

στελεχωμένοι κυρίως από δούλους, ανθρώπους των καταγωγίων και εταίρες και παρουσίαζαν ένα ποικίλο θέαμα με σαλτιμπάγκους και χοντροκομμένα νούμερα φτηνού γούστου. Τα κύρια αίτια της εχθρικής στάσης της Εκκλησίας απέναντι στο θέατρο είναι:  Ο ανθελληνισμός της Εκκλησίας και του επίσημου κράτους δια των αυτοκρατόρων. Ο όρος Έλληνας είχε ταυτιστεί με τον παγανιστή, τον πιστό της παλιάς θρησκείας του δωδεκαθέου. Οι Έλληνες ήταν «μιαροί» και το θέατρό τους βασιζόταν στην θρησκεία και την μυθολογία τους.  Στο Δεκάλογο (Δέκα εντολές) υπάρχει σαφής απαγόρευση της μίμησης (Ου ποιήσεις σεαυτώ είδωλον, ουδέ παντός ομοίωμα…), που είναι βασικό στοιχείο της υποκριτικής συμπεριφοράς του ηθοποιού.  Η απαγόρευση της παρενδυσίας24 από τις αρχαίες ανατολικές θρησκείες, κληρονόμος τον οποίων (κυρίως της εβραϊκής) ήταν ο χριστιανισμός. Στην Παλαιά Διαθήκη (Δευτερονόμιο) υπάρχει ρητή απαγόρευση της παρενδυσίας από άντρες. Το ντύσιμο αντρών με ρούχα γυναικεία ήταν, όπως ξέρουμε, βασικό στοιχείο του ελληνικού δράματος και δεν σόκαρε κανένα από τους θεατές του.  Οι χώροι του θεάτρου και οι ρωμαϊκές αρένες, υπήρξαν τόποι μαρτυρίου των πρώτων χριστιανών.  Το ελληνικό και στη συνέχεια το ρωμαϊκό θέατρο, υπήρξαν βασικά τελετουργικά στοιχεία της πολυθεϊστικής λατρείας. Όπως είδαμε αρχικά το ελληνικό δράμα, ήταν αφιερωμένο στη λατρεία του Διονύσου και οι περισσότερες παραστάσεις των ελληνικών τραγωδιών, αναφέρονταν στην μυθολογία και στους θεούς των Ελλήνων.  Τα περισσότερα αρχαία ελληνικά θέατρα (οι χώροι) ήταν αφιερωμένα σε κάποιο θεό ή θεά του δωδεκαθέου και οι αρχικές θεατρικές παραστάσεις αποτελούσαν μέρος της λατρείας στο θεό αυτόν.

24

Παρενδυσία: Η πρακτική να ντύνεται ένας άντρας με γυναικεία ρούχα – και το αντίθετο [126]

Η καχυποψία και η αυστηρότητα με την οποία η Εκκλησία αντιμετώπιζε το θέατρο επεκτεινόταν και στους ίδιους τους κληρικούς. Σύμφωνα με απόφαση της Συνόδου της Λαοδικείας το 360, οι κληρικοί που τελούσαν το μυστήριο του γάμου ήταν υποχρεωμένοι να αποχωρήσουν πριν αρχίσουν να παίζουν μουσικά όργανα και πριν εμφανιστούν «θυμελικοί» (ηθοποιοί) στις γαμήλιες γιορτές. Οι κληρικοί που θα ενέπιπταν στο αμάρτημα να παρακολουθήσουν θεατρική παράσταση τιμωρούνταν με αποσχηματισμό (καθαίρεση), ενώ για τους λαϊκούς η ποινή ήταν αφορισμός. Και όμως, υπήρξαν άνθρωποι του θεάτρου, μίμοι ή και ηθοποιοί, που αναγνωρίστηκαν από την Εκκλησία ως άγιοι. Ο άγιος Πορφύριος ο από Μίμων ήταν μίμος και γιος μίμου. Ασπάστηκε τον χριστιανισμό και μαρτύρησε για την πίστη του. Έχει ανακηρυχθεί ο προστάτης άγιος των ηθοποιών. Άλλοι γνωστοί ηθοποιοί ή μίμοι που αγίασαν είναι οι: Γελάσιος, ο (αυλητής) Αρδαλίων, ο Φιλήμων ο Αιγύπτιος και η οσία Πελαγία. Ας μη ξεχνάμε όμως, ότι στο τελετουργικό της Εκκλησίας αφθονούν τα θεατρικά στοιχεία, όπως: Η λειτουργία του Νιπτήρος που αναπαριστά την νίψη των ποδιών των μαθητών από τον Ιησού, οι ακολουθίες της σταύρωσης, της αποκαθήλωσης και της ανάστασης, η περιφορά του επιταφίου, το «άρατε πύλας», η αναπαράσταση της γέννησης με τους μάγους και τους βοσκούς, ο χορός του Ησαΐα κατά την γαμήλια τελετή και πολλά-πολλά άλλα.

[127]

05.02. Το θέατρο στο Βυζάντιο Κάτω από το εχθρικό κλίμα, όπως είχε διαμορφωθεί στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία (ανατολικό και δυτικό τμήμα της) μετά την επικράτηση της χριστιανικής θρησκείας, ελάχιστα πράγματα απέμειναν από το κλασσικό ελληνικό δράμα. Ειδικότερα κατά την πρώιμη βυζαντινή εποχή, όχι μόνο η Εκκλησία, αλλά και η πολιτική εξουσία (αυτοκράτορας και έπαρχοι) πέτυχαν να εξοβελίσουν ό,τι θύμιζε Έλληνα, τον παλιό κόσμο και τον παγανισμό. Οι ελάχιστοι θίασοι αραίωσαν μέχρις εξαφάνισης τις παραστάσεις των αρχαίων δραμάτων, τα περισσότερα από τα οποία αναφέρονταν στους έρωτες και τη δράση των θεών των εθνικών. Γυναίκα μιμάδα με τριπλό προσωπείο

Φυσικά οι Βυζαντινοί, αν και βαθιά θρησκευόμενοι, δεν είχαν ως αποκλειστική τους ενασχόληση τη νηστεία, την προσευχή και τα άλλα θρησκευτικά τους καθήκοντα. Όπως όλοι οι λαοί, αγαπούσαν κι αυτοί τη διασκέδαση, το καλό φαγητό, τα τυχερά παιχνίδια (ζάρια) και την ψυχαγωγία με διάφορα θεάματα. Αυτά τα θεάματα όμως ήταν κακέκτυπα των ελληνικών και ρωμαϊκών τραγωδιών και κωμωδιών. Στη θέση τους ήρθαν φτηνά και εύπεπτα λαϊκά θεάματα, όπως το μιμόδραμα και η παντομίμα. Μάλιστα ο Παντόμιμος που αποτελούσε παρακλάδι του αρχαίου Μίμου, ήταν ιδιαίτερα αγαπητός στο κοινό του Βυζαντίου. Ήταν ένα θεατρικό είδος, όπου ο χειροσοφιστής, ένας βουβός χορευτής με μάσκα, χόρευε ένα μυθολογικό θέμα με συνοδεία μουσικής και χορωδίας.

[128]

Οι θεατές μάθαιναν τα λυρικά άσματα που συνόδευαν τους χορούς του και τα τραγουδούσαν στα σπίτια, στους δρόμους και στις διασκεδάσεις τους. Αγαπημένο θέμα σάτιρας των μίμων στους πρωτοχριστιανικούς χρόνους ήταν τα μυστήρια της χριστιανικής θρησκείας. Τα είδη του βυζαντινού μιμοθεάτρου ήταν:  Ο Ηθολογικός μίμος, που διακωμωδούσε πρόσωπα και ήθη από το επαγγελματικό, αστικό και αγροτικό περιβάλλον  Η Μυθολογικός μίμος, που παρωδούσε μύθους αρχαίους για θεούς και ήρωες.  Ο Παντόμιμος, όπου ένας ορχηστής (χορευτής) άλλαζε στην πορεία πολλά προσωπεία ανάλογα με τα πρόσωπα που διακωμωδούσε. Χορεύτριες, μέλη μιμικού θιάσου

 Ο Χριστολογικός μίμος, παρωδούσε τα χριστιανική θρησκεία και τα μυστήρια. Οι μιμικοί θίασοι ήταν μικτοί με άντρες και γυναίκες και έπαιζαν σε πατάρια, σε χαμαιτυπεία, σε γιορτές και πανηγύρια, ακόμα και σε γλέντια σε σπίτια εύπορων πολιτών. Πάντως οι μίμοι και οι ηθοποιοί θεωρούνταν ανυπόληπτα και ανήθικα πρόσωπα. Είναι γεγονός ότι πολλοί θεατρίνοι συνδύαζαν την μιμητική με γυμνικές εμφανίσεις, ακόμα και με επί πληρωμή έρωτα και συνήθως οι λέξεις «μίμος, μιμάς, σκηνικός» ταυτίζονταν με τις λέξεις «πόρνη, θηλυπρεπής, πορνοβοσκός ή μαστροπός». Συχνά οι γυναίκες ηθοποιοί εμφανίζονταν στο κοινό χορεύοντας γυμνές σε σκηνές ή και σε ιδιωτικά λουτρά. Παρά τον απηνή διωγμό, τις απειλές και την οξεία πολεμική των αρχιερέων, ο Μίμος, η θεατρική αυτή μορφή που αποτελούσε συνέχεια του ελληνικού και του ρωμαϊκού θεάματος, εξακολούθησε να επιζεί αν και ξεπεσμένη και ταπεινή. Τον 5ο αιώνα γνωστή για την ομορφιά και τη χάρη της, ήταν χορεύτρια παντομίμας, η Ροδόκλεια.

[129]

Αλλά η διασημότερη και πιο γνωστή χορεύτρια και μέλος μιμικού θιάσου ήταν η Θεοδώρα, που χόρευε σχεδόν γυμνή στη σκηνή και εκδιδόταν με ευκολία στους εύπορους θεατές, ρέκτες παρόμοιων θεαμάτων. Ο πατέρας της Θεοδώρας ήταν αρκουδιάρης και η μητέρα της μιμάδα-ηθοποιός, η οποία την προώθησε από πολύ μικρή ηλικία στα δικά της επαγγελματικά χνάρια. Σε κάποια ιδιωτική συγκέντρωση σε σπίτι εύπορου πολίτη, όπου η Θεοδώρα επιδείκνυε το πληθωρικό της ταλέντο, παραβρέθηκε και ο ανιψιός και (τότε) διάδοχος του αυτοκράτορα Ιουστινιανός, ο οποίος την γνώρισε, την ερωτεύτηκε και την παντρεύτηκε. Η Θεοδώρα έγινε αργότερα από τις σημαντικότερες αυτοκράτειρες του Βυζαντίου. Ως σύζυγος του αυτοκράτορα, άλλαξε ριζικά και έγινε απηνής διώκτης κάθε ηθικής παρέκκλισης Η αυτοκράτειρα Θεοδώρα

Σε όλες τις μεγάλες πόλεις της αυτοκρατορίας, στην Αντιόχεια, την Αλεξάνδρεια, την Κωνσταντινούπολη, τη Ρώμη και αλλού, έπαιζαν και χόρευαν οι μίμοι. Οι χώροι που έδιναν τις παραστάσεις τους ήταν κάποιας μορφής θέατρα, συνήθως καταγώγια και χαμαιτυπεία, ο ιππόδρομος, τα πανηγύρια και – όχι σπάνια – τα σπίτια πατρικίων και πλούσιων πολιτών. Η αυστηρότητα των νόμων και των απαγορεύσεων δεν κατόρθωνε να εξαλείψει την αγάπη του λαού για θεάματα, αλλά ούτε ο Ιουστινιάνειος Κώδικας, που θεωρούσε το επάγγελμα του μίμου άτιμο και τους ίδιους τους μίμους ανήθικα πρόσωπα. Ακόμα και τα πορνεία ονομάζονταν και μιμαρεία. Εκτός από το δημοφιλές μιμοθέατρο, στο πρώιμο Βυζάντιο υπήρχε και το αποκαλούμενο θρησκευτικό δράμα. Με αυτήν την έννοια, γράφτηκαν αρκετά θεατρικά έργα θρησκευτικού περιεχομένου, όπως: Ο Χριστός [130]

πάσχων, Στίχοι εις τον Αδάμ, Τα Πάθη, Οι τρεις παίδες εν καμίνω, Η κάθοδος του Χριστού στον Άδη, Η ανάληψη του προφήτη Ηλία και άλλα παρόμοια. Αυτά τα έργα φυσικά δεν θύμιζαν καν το αρχαιοελληνικό ή το ρωμαϊκό θέατρο και απλώς αποσκοπούσαν στην τόνωση του θρησκευτικού φρονήματος των πιστών. Οι θεατές δεν πήγαιναν για διασκέδαση, αλλά έπαιρναν μέρος σε μια εκδήλωση πίστης, μια θρησκευτική πράξη. Οι εκτελεστές των έργων αυτών δεν ήταν επαγγελματίες ηθοποιοί, αλλά απλοί πολίτες, που επιλέγονταν με κριτήριο την αφοσίωσή τους στην Εκκλησία και όχι το ταλέντο τους. Αυτοί έπαιρναν μέρος στην παράσταση χωρίς αμοιβή και ο «θίασος» διαλυόταν, όταν τελείωνε η προγραμματισμένη παράσταση ή οι παραστάσεις. Οι γυναίκες δεν έπαιρναν μέρος και τους γυναικείους ρόλους τους ερμήνευαν νεαρά αγόρια ή έφηβοι. Με το πέρασμα του χρόνου όμως, το θέατρο φεύγει από τα χέρια της Εκκλησίας και σταδιακά άρχισαν να γράφονται ελάχιστα θρησκευτικά και περισσότερα ηθικοπλαστικά και κωμικά έργα και λίγο αργότερα και ερωτικά, που όμως δεν ξέφευγαν από την ηθική οδό της αντιπαράθεσης του «καλού» με το «κακό», με νικητή πάντα το πρώτο. Και όπως τα χρόνια περνούσαν και ενώ στην Ευρώπη ο Μεσαίωνας κρατούσε ακόμα γερά, τα σπέρματα της επερχόμενης Αναγέννησης, άρχισαν να δίνουν δυνατή ώθηση σε όλους τους τομείς της γνώσης, της επιστήμης και της καλλιτεχνικής δημιουργίας και φυσικά και στο χώρο του θεάματος. Στο Βυζάντιο άρχισαν να γράφονται λογοτεχνικά έργα σε διαλογική μορφή, που σήμερα θα λέγαμε ότι ήταν έτοιμα για να διασκευαστούν σε θεατρικά. Τα περισσότερα από αυτά είναι ερωτικές ιστορίες, ορισμένες από τις οποίες είναι διασκευή ή μίμηση γαλλικών ή ιταλικών μεσαιωνικών ιπποτικών μυθιστορημάτων. Ακολουθούν το στερεότυπο των ερωτικών μυθιστορημάτων του Μεσαίωνα: έρωταςχωρισμός-ξανασμίξιμο, ευτυχές τέλος με κατάληξη τον γάμο. Αμέσως μετά αναφέρονται οι τίτλοι μερικών από αυτά τα έργα και οι συγγραφείς τους:

[131]

Το αρχαιότερο αλλά και δημοφιλέστερο από αυτά είναι το βουκολικό μυθιστόρημα Δάφνις και Χλόη του Λόγγου. Ο Λόγγος, πιθανότατα από τη Λέσβο, πρέπει να έζησε περί τον 3ο ή 5ο αιώνα. Το μυθιστόρημα αυτό ήταν αγαπητό όχι μόνο στο Βυζάντιο, αλλά και στην μεσαιωνική και αναγεννησιακή Ευρώπη. Ενέπνευσε σπουδαίους ζωγράφους και γλύπτες, έγινε μπαλέτο, όπερα και κινηματογραφικό έργο Ακόμα ένα δημοφιλέστατο έργο, ήταν το μακροσκελές ποίημα Ηρώ και Λέανδρος του (Αθηναίου;) Μουσαίου του Γραμματικού, που έζησε περί τον 5ο με 6ο αιώνα. Είναι βασισμένο στον ομώνυμο αρχαιοελληνικό ελληνικό μύθο. Και αυτό – όπως και το προηγούμενο – γνώρισε αλλεπάλληλες εκδόσεις, έγινε μπαλάντα, θεατρικό έργο, ζωγραφικός πίνακας, ποίημα και όπερα. Μπαλέτο Δάφνις και Χλόη (του συνθέτη Μωρίς Ραβέλ)

Άξιες λόγου είναι οι ερωτικές, έμμετρες και πεζές μυθιστορίες της περιόδου της παρακμής της Βυζαντινής αυτοκρατορίας (12ος ως 15ος αι.), όταν άρχισε να κυριαρχεί και στο Βυζάντιο η δυτική νοοτροπία στην τέχνη. Τα περισσότερα από αυτά τα έργα έχουν χαρακτηριστεί ιπποτικάερωτικά, γιατί σ’ αυτά είναι εμφανής η επίδραση του μεσαιωνικού ιπποτισμού της Δύσης. Άλλωστε η Κωνσταντινούπολη ήταν υπό την κυριαρχία των Φράγκων από το 1204 ως το 1261 και φυσικά η πολιτιστική επίδρασης της Δύσης στον βυζαντινό πολιτισμό ήταν αναπόφευκτη. Οι γνωστότερες από τις ιπποτικές-ερωτικές μυθιστορίες αυτής της περιόδου είναι: [132]

- Αρίστανδρος και Καλλιθέα, του Κωνσταντίνου Μανασσή (12ος

αιώνας) - Ροδάνθη

και Δοσικλής, του Πτωχοπρόδρομου (12ος αιώνας)

Θεόδωρου

Πρόδρομου

ή

- Δρόσιλλα και Χαρικλής, του Νικήτα Ευγενειανού (12ος αιώνας) - Υσμίνη και Υσμινίας, του Ευστάθιου Μακρεμβολίτη (12ος αιώνας)

και μερικά ακόμα αγνώστων συγγραφέων. Τέλος, πρέπει να αναφερθούμε και στην ποιητική παρωδία Γαλεομυομαχία {μάχη μεταξύ γαλής (γάτας) και μυών (ποντικιών)} του Πτωχοπρόδρομου. Ηρώ και Λέανδρος

Αυτή η πολιτιστική επιρροή της Δύσης και ειδικότερα της Βενετίας της Αναγέννησης στον ελλαδικό χώρο του τέλους του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης, είναι εμφανέστερη στην Κρήτη και στα Επτάνησα.

[133]

05.03. Το κρητικό θέατρο Το νησί της Κρήτης ήταν κτήση της Δημοκρατίας της Βενετίας από το 1211 ως την κατάληψή του από τους Οθωμανούς το 1669, δηλαδή για περισσότερα από 450 χρόνια. Καθ’ όλη αυτή την μακρόχρονη κατοχή, ο λαός του νησιού δέχτηκε σταδιακά τις ιταλικές και ευρύτερα τις ευρωπαϊκές πολιτιστικές επιρροές. Η ανάπτυξη του κρητικού πολιτισμού είναι εμφανής στα γράμματα και στις τέχνες από τον 16ο Μεσαίωνα - στις αρχές της ελπιδοφόρας Αναγέννησης. Τυπογραφείο της Βενετίας

Εκατοντάδες νεαροί Κρητικοί φεύγουν από το νησί προς την Βενετία, τη Φλωρεντία, τη Ρώμη, τη Νάπολη, την Πάντοβα, τη Σιένα και σε άλλες πόλεις της Ιταλίας και της Ευρώπης, όπου σπουδάζουν φιλολογία, φιλοσοφία, ιατρική, ρητορική, τέχνες και επιστήμες. Πολλοί από αυτούς μένουν στο εξωτερικό (Ιταλία, Ισπανία, Γαλλία, Αυστρία και αλλού), εργάζονται δημιουργούν και διδάσκουν ελληνική γλώσσα και αρχαίους Έλληνες κλασσικούς. Οι περισσότεροι όμως, επιστρέφουν στην πατρίδα τους και μεταφέρουν μαζί τους τη γνώση που απέκτησαν από τις σπουδές, τις μελέτες και την έρευνές τους στα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια. Η εφεύρεση της τυπογραφίας έκανε την διάδοση όλων των νέων ανακαλύψεων και των νέων ουμανιστικών ιδεών, εύκολη και προσιτή σε όλους. Την ίδια πορεία ακολούθησε και ο τομέας της λογοτεχνίας και της συγγραφής ποίησης, δράματος και θεατρικών έργων. Οι Κρήτες συγγραφείς ξεφεύγουν σταδιακά από τον ασφυκτικό δεσμό της [134]

Εκκλησίας, ασχολούνται όλο και λιγότερα με το θρησκευτικό δράμα και γράφουν πλέον για τον έρωτα, την ιπποσύνη, τη φιλία, τις σχέσεις της οικογένειας και γενικότερα για θέματα που απασχολούν την κοινωνία. Το κρητικό θέατρο ήταν αποτέλεσμα της στενής σχέσης των γόνων των άρχουσας τάξης του νησιού με την ιταλική κουλτούρα της Αναγέννησης. Οι νέοι αυτοί παρακολούθησαν και αφομοίωσαν τις αισθητικές και θεατρικές τάσεις της Ευρώπης, από τις οποίες άντλησαν τα πρότυπα των ηρώων των έργων τους. Πολλές οικογένειες της ανώτερης τάξης, ήταν Κρητικοί ευγενείς ή βενετσιάνικης καταγωγής, αλλά είχαν πλέον ενσωματωθεί στον κορμό των Κρητών αστών, μιλούσαν ελληνικά και οι περισσότεροι είχαν ασπαστεί τον κυρίαρχο ορθόδοξο χριστιανικό δόγμα. Η βενετοκρατούμενη Κρήτη

Οι διανοούμενοι των μεγάλων πόλεων του νησιού, οργάνωναν πνευματικά κέντρα, τις «Ακαδημίες», στις οποίες οι νέοι ποιητές απάγγελναν τα ποιήματά τους, υπήρχαν ανακοινώσεις για τις νέες λογοτεχνικές ή επιστημονικές εκδόσεις και ακόμα κάποιοι θεατρικοί συγγραφείς ανέβαζαν τα έργα τους στην σκηνή. Τα έργα αυτά είχαν κυρίως ως πρότυπο ιταλικές ή γαλλικές θεατρικές παραστάσεις, αλλά οι συγγραφείς τα διασκεύαζαν και τα προσάρμοζαν στην κοινωνική πραγματικότητα του τόπου τους. Οι πιο γνωστές από τις Ακαδημίες αυτές ήταν των Στραβαγκάντι (Stravaganti) στον Χάνδακα (Ηράκλειο), των Στερίλι (Sterili) στα Χανιά και των Βίβι (Vivi) στο Ρέθυμνο. Εκείνη την εποχή (16ος αιώνας) γράφτηκαν στην Κρήτη τα περισσότερα θεατρικά έργα, που αντιπροσωπεύουν όλα σχεδόν τα είδη του θεατρικού λόγου. Εκτός από το θρησκευτικό δράμα {Η θυσία του Αβραάμ του Βιτσέντζου Κορνάρου(;)}, έχουμε το ποιμενικό δράμα (Πανώρια, του Γ. Χορτάτση), την τραγωδία και την κωμωδία.

[135]

Εικάζουμε ότι τα έργα αυτά παίζονταν (εκτός των κλειστών Ακαδημιών), σε δημόσιους κλειστούς χώρους {όπως το ανάκτορο του Δούκα του Χάνδακα (Palazzo Ducale)} ή σε υπαίθριους χώρους, στις πλατείες των πόλεων. Οι παραστάσεις των κωμωδιών δίδονταν παραδοσιακά την εποχή των Αποκριών. Οι περισσότεροι ερμηνευτές ήταν άνδρες ερασιτέχνες ηθοποιοί γιατί πιθανότατα οι γυναίκες δεν ήθελαν ή η κοινωνία θεωρούσε ανάρμοστη τη συμμετοχή τους σε παρόμοια θεάματα. Το πρώτο γνωστό έργο το κρητικού θεάτρου είναι η τραγωδία Fedra (Φαίδρα, ο γνωστός μύθος της Φαίδρας και του Ιππολύτου) γραμμένη στην ιταλική γλώσσα. Συγγραφέας είναι ο Κρητικός σπουδαστής της νομικής στο πανεπιστήμιο της Πάντοβα Φραντσέσκο Μπότσα και το έργο εκδόθηκε το 1578. Πανάρετος και Ερωφίλη

Λίγο αργότερα ο αποκαλούμενος Πατέρας του Νεοελληνικού Θεάτρου, Γεώργιος Χορτάτσης (1545-1610) -πιθανώς γεννημένος στο Ρέθυμνο - παρουσιάζει την τραγωδία του Ερωφίλη, γραμμένη στην κρητική διάλεκτο. Ο ίδιος έγραψε επίσης την κωμωδία Κατσούρμπος και το, μοναδικό ποιμενικό δράμα της ελληνικής λογοτεχνίας, Πανώρια (Γύπαρις). Στον Χορτάτση αποδίδεται ακόμα και η συγγραφή της κωμωδίας Στάθης. Ο Ιωάννης Ἀνδρέας Τρωίλος από το Ρέθυμνο της Κρήτης έγραψε το 1640 την τραγωδία Βασιλεύς Ροδολίνος που αποτελείται από 3.232 ομοιοκατάληκτους στίχους. Η τραγωδία αυτή βασίζεται σε διασκευή του έργου του Τορκουάτο Τάσο* Il Re Torrismondo. Εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1647 στη Βενετία. Το 1648 γράφτηκε από άγνωστο Κρητικό συγγραφέα η τραγωδία Ζήνων, έργο κι αυτό επηρεασμένο από αντίστοιχο ιταλικό δράμα. Το [136]

κοινό χαρακτηριστικό σε όλες τις τραγωδίες αυτές είναι η διαίρεσή τους σε πρόλογο και πέντε πράξεις. Ο Κρητικός ενετικής καταγωγής ποιητής Μάρκος Αντώνιος Φώσκολος (1597-1662), έγραψε κατά την διάρκεια της μακροχρόνιας πολιορκίας του Χάνδακα (Ηρακλείου) από τους Οθωμανούς την κωμωδία Φορτουνάτος, η οποία διακρίνεται για το σατιρικό της πνεύμα καθώς και για την απεικόνιση ηθών και εθίμων της εποχής. Το έργο γραμμένο σε κρητική διάλεκτο, βασίζεται σε μια ερωτική ιστορία και διανθίζεται με κωμικούς διάλογους που συχνά φθάνουν στα όρια της βωμολοχίας. Ο Βιτσέντζος Κορνάρος (1553-1613 ή 14) από τη Σητεία, θεωρείται ο κυριότερος εκπρόσωπος της κρητικής θεατρικής αναγέννησης και από τους σημαντικότερους Έλληνες λογοτέχνες. Ερωτόκριτος και Αρετούσα

Το έμμετρο ιπποτικό μυθιστόρημά του Ερωτόκριτος, γραμμένο στην κρητική διάλεκτο, που αποτελείται από 10.012 δεκαπεντασύλλαβους ομοιοκατάληκτους στίχους, είναι από τα αριστουργήματα της ελληνικής ποίησης. Στον Κορνάρο αποδίδεται επίσης και το θρησκευτικό δράμα, Η θυσία του Αβραάμ.

[137]

05.04. Το επτανησιακό θέατρο Το επτανησιακό θέατρο είχε περίπου την ίδια πορεία με το αντίστοιχο κρητικό. Τα Επτάνησα έζησαν υπό την κατοχή των Βενετών πολλούς αιώνες. Τα Κύθηρα από το 1238, η Κέρκυρα από το 1386, η Ζάκυνθος από το 1485, η Κεφαλονιά και η Ιθάκη από το 1500 και η Λευκάδα από το 1718. Το 1797 η κυριαρχία πέρασε στους Γάλλους του Ναπολέοντα και κατά την περίοδο 1809-64 τα νησιά βρισκόταν υπό αγγλική κατοχή. Μετά την πτώση του Χάνδακα και την ολοκλήρωση της κατάληψης της Κρήτης από τους Οθωμανούς, το σύνολο σχεδόν των καλλιτεχνών, επιστημόνων και λογίων του νησιού, κατέφυγε στα Επτάνησα, μιας και είχαν τα ίδια περίπου πολιτιστικά χαρακτηριστικά. Ζακυνθινό θέατρο

Με αυτή την μετακίνηση η ελληνόφωνη λογοτεχνία και η θεατρική παραγωγή συνέχισε να υπάρχει για τους επόμενους αιώνες, αφού η λόγια σκέψη στην κυρίως Ελλάδα είχε σχεδόν νεκρωθεί εξ αιτίας της πολύχρονης οθωμανικής κυριαρχίας. Η πρώτη γνωστή θεατρική παράσταση στα νησιά του Ιονίου, δόθηκε στο κάστρο της Ζακύνθου, όταν ντόπιοι ευγενείς καλλιτέχνες, ανέβασαν την τραγωδία Πέρσες του Αισχύλου, για να γιορτάσουν την νίκη του ενωμένου ευρωπαϊκού χριστιανικού στόλου κατά των Οθωμανών στη ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571. Λέγεται ότι το έργο αυτό παίχθηκε μεταφρασμένο στην ιταλική γλώσσα. Την παράσταση αυτή παρακολούθησε όλος ο λαός του νησιού, ευγενείς και ποπολάροι. Το πρώτο γνήσιο επτανησιακό θεατρικό έργο ήταν η Ευγένα του Ζακυνθινού Θεόδωρου Μοντσελέζε, γραμμένο μάλιστα στην ζακυνθινή [138]

διάλεκτο της εποχής εκείνης. Το 1671 στο αρχοντικό του κάστρου της Ζακύνθου παίχθηκε θεατρικό έργο γραμμένο από ένα ευγενή του νησιού, για να γιορταστεί το τέλος της επιδημίας της πανούκλας. Δεν γνωρίζουμε ούτε το όνομα του συγγραφέα, ούτε τον τίτλο του έργου. Από τους πρωτοπόρους του νεοελληνικού θεάτρου και της νεότερης ελληνικής λογοτεχνίας θεωρείται ο Σαβόγιας Ρούσμελης ή Σουμερλής. Δεν είναι γνωστά πολλά πράγματα για τη ζωή του, αλλά εικάζεται ότι κατάγεται από οικογένεια προσφύγων από την Κρήτη. Ο Ρούσμελης έζησε και εργάστηκε τον 18ο αιώνα και έγραψε αρκετά θεατρικά έργα, τα περισσότερα από τα οποία χάθηκαν. Η γλώσσα της γραφής του ήταν η δημοτική, αλλά χρησιμοποίησε πολλές λέξεις και φράσεις της ζακυνθινής ομιλίας. Λαϊκή ζακυνθινή θεατρική παράσταση

Οι τίτλοι των έργων που δεν σώθηκαν είναι: Συμβουλή πατρός προς υιόν, Το τσάκωμα των κηπουρών, Φιορένσα (επικό ερωτικό δράμα επηρεασμένο από τον Ερωτόκριτο του Κορνάρου) και η κωμωδία Μοραΐται. Σώζονται τα κείμενα δυο έργων του: Το ηθογραφικό Κυρά Λια και η Κωμωδία των ψευτογιατρών, η αρχαιότερη σωζόμενη κωμωδία του νεοελληνικού θεάτρου. Το έργο αυτό γράφτηκε το 1745, αποτελείται από 1478 ομοιοκατάληκτους δεκαπεντασύλλαβους στίχους και χωρίζεται σε πέντε πράξεις. Το έργο διακωμωδεί τους κομπογιαννίτες γιατρούς και καυτηριάζει την αμάθεια και της διαφθορά της ζακυνθινής κοινωνίας. Στα τέλη του 18ου αιώνα, ο Ζακυνθινός θεατρικός συγγραφέας Δημήτριος Γουζέλης (1774-1843), έγραψε σε ηλικία μόλις είκοσι ετών και παρουσίασε την έμμετρη ηθογραφική κωμωδία Ο Χάσης (Το [139]

Τζάκωμα και το φτιάσιμον), έργο που σατιρίζει με καυστική γλώσσα τα ήθη και τα έθιμα του νησιού του. Το έργο αυτό παίζεται ακόμα και την εποχή μας στις ελληνικές θεατρικές αίθουσες. Ένας ακόμα Ζακυνθινός ποιητής και θεατρικός συγγραφέας, ήταν ο Αντώνιος Μάτεσις (1794-1874), ο οποίος καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια του νησιού. Το μοναδικό θεατρικό του έργο είναι το δράμα Βασιλικός, μια ηθογραφία που περιγράφει την εικόνα της κοινωνίας της Ζακύνθου των αρχών του 19ου αιώνα, γραμμένο στην τοπική διάλεκτο. Ο Μάτεσις έγραψε το έργο αυτό επηρεασμένος από την κωμωδία Φιλάργυρος του Μολιέρου. Το έργο ανεβάστηκε το 1832 από ένα ερασιτεχνικό θίασο ευγενών του νησιού. Από τότε έχει παιχθεί αρκετές φορές και στην Αθήνα από το Εθνικό θέατρο και άλλους θιάσους. Λαϊκή θεατρική παράσταση: Ο Βασιλικός του Μάτεσι

Από την Κεφαλονιά καταγόταν ένας ακόμα ποιητής και θεατρικός συγγραφέας, από τους σημαντικούς εκπροσώπους του επτανησιακού θεάτρου. Ήταν ο Πέτρος Κοτσαΐτης (1660-1737) από το Ληξούρι. Τα έργα του που γνωρίζουμε, είναι δυο τραγωδίες εμπνευσμένες από την ελληνική μυθολογία: Η Ιφιγένεια και ο Θυέστης.

[140]

05.05. Οι ζακυνθινές ‘Ομιλίες’ Ο Δημήτριος Γουζέλης τελειώνοντας τον Χάση του, μας πληροφορεί ότι έγραψε το έργο αυτό «διά ξεφάντωσιν των φίλων». Με τη φράση αυτή και ίσως χωρίς να το θέλει, μας δίνει τον ορισμό του λαϊκού ζακυνθινού θεάτρου, των πολύ γνωστών «ομιλιών». Πράγματι, το πρωτότυπο αυτό είδος της λαϊκής έκφρασης, είχε πρώτιστο σκοπό τη διασκέδαση των απλών ανθρώπων και αυτός είναι ο λόγος που οι ‘ομιλίες’ παίζονταν την εποχή του καρναβαλιού. Όπως φώναζε ο τελάλης τότε: Σωπάτε κύρ(γ)ιοι το λοιπόν, την Ομιλία να πούμε να την γροικήσει ο λαός και να φχαριστηθούμε. Η πρώτη καταγεγραμμένη παράσταση Ομιλίας είχε για θέμα τη ζωή ενός Εβραίου ψευδομεσσία, του Σαμπαθάι Σέβη και δόθηκε την Καθαρά Δευτέρα 6 Φεβρουαρίου 1666. Σταδιακά το ρεπερτόριο εμπλουτίστηκε με νέα έργα, γραμμένα από Ζακυνθινούς λαϊκούς συγγραφείς. Γνωστά έργα είναι ο Κρίνος και η Ανθία και η Χρυσομαλλούσα. Οι Ομιλίες (το θέατρο που μιλιέται) ήταν συνήθως μικρά θεατρικά έργα με θέματα ερωτικά, κοινωνικά, γενικά ιστορίες από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων του νησιού. Σατίριζαν τους κατά καιρούς κατακτητές του νησιού, τους άρχοντες, τους ευγενείς, αλλά και τους ποπολάρους. Όλα όμως με περιπαικτικό ύφος. Οι παραστάσεις δίνονταν συχνά στις πλατείες και τα καντούνια της πόλης ή των χωριών και οι ηθοποιοί ήταν πάντα άντρες. Τους γυναικείους ρόλους ερμήνευαν και πάλι άντρες που φορούσαν γυναικεία ρούχα και μάσκες. Η σκηνή δεν ήταν φορτωμένη με σκηνικά και δεν υπήρχαν σκηνογραφίες, προβολείς και ασφαλώς ούτε και μικρόφωνα. Αυτά δεν ήταν άλλωστε απαραίτητα, μιας και τίποτα σχεδόν δεν χώριζε την σκηνή από τους συγκεντρωμένους θεατές. Οι θεατρίνοι έπαιρναν τις θέσεις στον προκαθορισμένο χώρο της πλατείας και οι θεατές μαζεύονταν κυκλικά και η παράσταση ξεκινούσε.

[141]

Αλλά δεν μιλούσαν, ούτε δρούσαν μόνο οι ηθοποιοί. Οι θεατές συμμετείχαν, σχολίαζαν φωναχτά τα δρώμενα, πείραζαν τους ηθοποιούς και οι τελευταίοι αυτοσχεδίαζαν απαντήσεις, συχνά αθυρόστομες. Οι επιτυχημένες ατάκες είχαν την επιδοκιμασία του κοινού με φωνές, χειροκροτήματα και ροκάνες. Οι παραστάσεις ξεκινούσαν από τα χωριά, συνέχιζαν σε κεφαλοχώρια και κατέληγαν στο Φόρο, στην ιστορική πλατεία του Αγίου Μάρκου, στην πόλη της Ζακύνθου, όπου γινόταν και το πανηγυρικό φινάλε του έργου. Εκεί μαζευόταν όλοι οι κάτοικοι και παρακολουθούσαν το έργο από το χώρο της πλατείας, ακόμα και απ’ τα γύρω μπαλκόνια. Πολλές φορές κάποιοι ευγενείς καλούσαν τον «θίασο» της Ομιλίας στο αρχοντικό τους και φυσικά τους πλήρωναν ανάλογα. Ζακυνθινή Ομιλία

Αλλά και στην πλατεία, έβγαινε στο διάλειμμα δίσκος, όχι για να πληρωθούν οι ηθοποιοί, αλλά μόνο για να πάνε μετά την παράσταση να πιουν ένα κρασάκι, μιας και οι περισσότεροι ήταν φτωχοί άνθρωποι του λαού.

[142]

6. Το ευρωπαϊκό θέατρο τον Μεσαίωνα 06.01. Το μεσαιωνικό λειτουργικό δράμα Με τον όρο Μεσαίωνας (ή Σκοτεινοί Αιώνες) προσδιορίζεται το χρονικό διάστημα της ευρωπαϊκής ιστορίας από το 476, έτος της κατάρρευσης του δυτικού τμήματος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (κατ’ άλλους το 395, έτος του θανάτου του Θεοδοσίου, που επέβαλε το χριστιανισμό δια ροπάλου και χώρισε στα δύο την αυτοκρατορία) έως το 1492, έτος της ανακάλυψης της Αμερικής, αλλά και του τέλους της μουσουλμανικής Ισπανίας την ίδια χρονιά. Άλλοι ιστορικοί ορίζουν το τέλος του Μεσαίωνα με την πτώση της Κωνσταντινούπολης ή με το τέλος του Εκατονταετούς Πολέμου (και τα δυο γεγονότα το 1453) ή την εφεύρεση της τυπογραφίας το 1455. Βέβαια οι χρονολογίες είναι συμβατικές και κανείς δεν υποστηρίζει ότι το 476 κάποιος ιστορικός της Ευρώπης αναφώνησε: Τι καιροί! Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία τελείωσε και από σήμερα ζούμε την εποχή του Μεσαίωνα. Το κύριο χαρακτηριστικό της περιόδου αυτής είναι η απόλυτη επικράτηση της εξουσίας της χριστιανικής Εκκλησίας σε όλους τους τομείς της κοινωνικής, πολιτιστικής και πολιτικής ζωής των λαών της Ευρώπης. Είδαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο, την πολιτιστική ζωή και ειδικότερα το θέατρο και τη λογοτεχνία, στο ανατολικό τμήμα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, που είναι γνωστό ως Βυζάντιο. Όλα αυτά υπό το πρίσμα της αντιδραστικής θέσης της Εκκλησίας απέναντι σε όλων των ειδών τα θεάματα. Αλλά στην βυζαντινή αυτοκρατορία, ο αποφασιστικός παράγοντας εξουσίας ήταν ο αυτοκράτορας, δηλαδή η πολιτική ηγεσία. Η λογική της απαγόρευσης (επί ποινή αφορισμού ή άλλης τιμωρίας) του θεάτρου, ως ανήθικου, παγανιστικού και επικίνδυνου και ευρύτερα όλων των θεαμάτων, ίσχυσε και στη Δυτική Ευρώπη, εκεί όπου ο πάπας και η πανίσχυρη Καθολική Εκκλησία έλεγχαν απολύτως τους κατά τόπους ηγεμόνες, βασιλείς, δούκες και φεουδάρχες. Από τον 5ο ως και τον 10ο αιώνα, το μοναδικό θέαμα προσιτό στο λαό, ήταν αυτό που [143]

είναι γνωστό ως λειτουργικό δράμα. Αυτό αρχικά, ήταν μια παράσταση, που εικάζεται ότι άρχισε να εφαρμόζεται στα μοναστήρια της Γαλλίας, για να δοθεί έμφαση και αληθοφάνεια στο χαρμόσυνο γεγονός της Ανάστασης του Ιησού. Πολύ πρωί, την ημέρα του Πάσχα, τρεις μοναχοί που παρίσταναν την Μαρία Μαγδαληνή και τις άλλες δυο γυναίκες που – σύμφωνα με το Ευαγγέλιο - πήγαν στον τάφο του Ιησού για να μυρώσουν το σώμα του. Όταν οι τρεις γυναίκες έφταναν στο τάφο συνάντησαν ένα καλόγερο που παρίστανε τον άγγελο. Ακολουθεί ο διάλογος στη λατινική γλώσσα: Ο άγγελος-μοναχός ρωτά ψάλλοντας τις γυναίκες: Quem quaeritis? (Ποιον ζητάτε;) Αυτές απαντούν: Τον Ιησού από την Ναζαρέτ! Ο άγγελος δείχνει το βράχο που κάλυπτε τον τάφο και λέει: Δεν είναι πια εδώ, αναστήθηκε και έφυγε, όπως είχαν πει οι προφήτες. Να πάτε να αναγγείλετε το συμβάν σε όλους τους ανθρώπους! Λειτουργικό δράμα

Οι τρεις γυναίκεςμοναχοί γυρίζουν προς την χορωδία και ψέλνουν χαρμόσυνα: Alleluia! resurrexit Dominus (Αλληλούια! Ο Κύριος αναστήθηκε!). Τέλος, η χορωδία ψέλνει χαρμόσυνα το Te Deum. Συχνά την χορωδία συνόδευε μουσική, συνήθως από εκκλησιαστικό όργανο. Ο επίσκοπος Έθελγουντ (912-984) του Γουίντσεστερ της Αγγλίας, έγραψε ένα βιβλίο, το Regularis Concordia με το οποίο έδινε σαφείς οδηγίες στους Βρετανούς Βενεδικτίνους μοναχούς, πώς να ερμηνεύουν το θρησκευτικό δράμα, χωρίς η παράστασή τους να θίγει την ιερότητα του γεγονότος που παρουσίαζαν. Παρόμοιες θεατρικές σκηνές του λειτουργικού δράματος, παίζονταν μέσα στις εκκλησίες ή στο προαύλιό τους σε μεγάλες χριστιανικές γιορτές, όπως η Γέννηση του Ιησού, η προσκύνηση των μάγων, η [144]

σφαγή των νηπίων από τον Ηρώδη, η Βάφτιση, ο Μυστικός Δείπνος, η Σταύρωση και άλλα βιβλικά συμβάντα. Οι «παραστάσεις» αυτές είχαν την μορφή διαλόγου – όπως περιγράφηκε παραπάνω – ή παντομίμας, δηλαδή χωρίς λόγια. Τον 10ο αιώνα μια Γερμανίδα μοναχή, η Ροσβίτα (Hrotsvitha von Gandersheim, 935-1002 ) έγραψε πολλά βιβλία με ποιήματα και θεατρικά έργα, όλα τα παραπάνω με θρησκευτικό αντικείμενο. Ήταν η πρώτη γυναίκα της Δυτικής Ευρώπης και η πρώτη Γερμανίδα που ασχολήθηκε με την ποίηση και την δραματουργία, μετά την πτώση της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Αποκλήθηκε – και ίσως όχι άδικα - η αξιολογότερη γυναίκα της εποχής της. Η Ροσβίτα σπούδασε ρωμαϊκή ιστορία και γνώρισε το έργο των Λατίνων ποιητών και δραματουργών Βιργιλίου, Οράτιου, Οβίδιου, Πλαύτου, Τερέντιου και άλλων. Τα έργα της χωρίζονται σε τρεις τόμους: Η Ροσβίτα

Ο Πρώτος Τόμος περιέχει έργα πρόζας και ασχολείται κυρίως με βίους αγίων και θρησκευτικούς θρύλους. Ο Δεύτερος τόμος περιέχει έξι θεατρικά έργα, θρησκευτικού περιεχομένου: Gallicanus, Dulcitius, Calimachus, Abraham, Pafnutius, Sapientia. Τα έργα της Ροσβίτα μιμούνται το ύφος και το στυλ των κωμωδιών του Τερέντιου. Δεν γνωρίζουμε αν τα έργα αυτά ανέβηκαν στη σκηνή, όσο αυτή ζούσε, αν και υπάρχουν (ασαφείς) μαρτυρίες ότι πράγματι παίχθηκαν σε κάποιο είδος θεάτρου (μέσα σε ναό ή σε κάποιο χώρο). Ο Τρίτος τόμος περιέχει κυρίως ποίηση και αφιερώματα.

[145]

Μετά τον 10ο αιώνα, η Εκκλησία επέτρεψε στους ιερείς να παρουσιάζουν βιβλικά θέματα με κάποιο είδος θεάματος, που δεν διέφερε από το θέατρο. Το σημαντικό είναι ότι η γλώσσα των παραστάσεων αυτών δεν ήταν η λατινική αλλά η κατανοητή γλώσσα του λαού. Για παράδειγμα γύρω στο 1170, κάποιοι Γάλλοι ιερείς αποφάσισαν να δώσουν ένα είδος θεατρικής παράστασης έξω από τον χώρο της εκκλησίας. Ένα από αυτά τα θεάματα με τίτλο Το μυστήριο του Αδάμ (Mystère d' Adam), εισήγαγε μερικούς δημοφιλείς χαρακτήρες που εξήπταν την μεσαιωνική φαντασία, όπως μάγισσες, δαίμονες και άλλα παρόμοια. Το παιχνίδι αυτό τελειώνει με τους διαβόλους να φέρνουν δεμένους με αλυσίδες τον Αδάμ και την Εύα και ταυτόχρονα να ακούγονται απόκοσμοι θόρυβοι από χύτρες και κατσαρόλες. Μετά όλοι μαζί εξαφανίζονται μέσα σε μια τρύπα από όπου αναδύονται πυκνοί καπνοί. Η σφαγή των νηπίων

Ένα άλλο δημοφιλές μεσαιωνικό λειτουργικό και πολυπρόσωπο δράμα ήταν το Έργο της Ραχήλ (Play of Rachel), που αποτελείτο από τέσσερεις διαφορετικές – αλλά σχετικές μεταξύ τους – θεατρικές παραστάσεις. Αυτές αφορούσαν τη Σφαγή των νηπίων από τον Ηρώδη τον Μέγα, όπως περιγράφεται στο κατά Ματθαίο ευαγγέλιο και στο βιβλίο των προφητειών του Ιερεμία. Η Ραχήλ ήταν επιφανής Εβραία (συμβολίζει την κάθε Εβραία μάνα) της οποίας το παιδί ήταν ένα από τα θύματα της σφαγής. Το δράμα αυτό παιζόταν ως μέρος της Λειτουργίας των Αθώων κάθε 28η Δεκεμβρίου. Παρόμοια θεάματα παρμένα από τη Βίβλο, καθώς και αναπαράσταση βασανιστηρίων αγίων που μαρτύρησαν για την πίστη τους, παρουσιάζονταν σε πάμπολλες ενορίες της δυτικής Ευρώπης. Το θεάματα αυτά - που είχαν πλέον μορφή κανονικού θεάτρου και όχι [146]

απλώς παντομίμα όπως γινόταν στις αρχές του Μεσαίωνα - γινόταν όλο και μεγαλύτερης διάρκειας και πολυπρόσωπα και πολλές φορές διαρκούσαν περισσότερο από δυο ώρες. Μια τέτοια παράσταση που παρουσίαζε ολόκληρο τον βίο του Ιησού, διαρκούσε τρεις ολόκληρες μέρες, κάτι σαν τα σημερινά σήριαλ της τηλεόρασης. Όπως είναι φυσικό, αυτού του είδους οι παραστάσεις είχαν υψηλό κόστος, οπότε οι ιερείς προσέφευγαν στην βοήθεια «χορηγών», οι οποίοι ήταν συνήθως οι τοπικές συντεχνίες των εμπόρων. Έτσι η εκκλησία αναλάμβανε τη συγγραφή του «σεναρίου» και την καθοδήγηση («σκηνοθεσία») του έργου, οι δε συντεχνίες αναλάμβαναν την εξεύρεση των κατάλληλων ηθοποιών και την πληρωμή όλων των λοιπών εξόδων, κοστούμια, σκηνικά, αμοιβές και σίτιση εργατών και ηθοποιών κλπ. Από τον 13ο αιώνα και μετέπειτα, τα θεατρικά έργα του λειτουργικού δράματος (θρησκευτικά, βιβλικού περιεχομένου, ηθικοπλαστικά κλπ) είχαν γίνει όλο και πιο περίπλοκα, πολυάνθρωπα και πολυέξοδα και ασφυκτιούσαν στον περιορισμένο χώρο ενός ναού. Επίσης ορισμένα από αυτά (όπως το Έργο της Ραχήλ) θεωρήθηκαν πολύ βίαια για να συνεχίζουν να στεγάζονται σε εκκλησία. Ακόμα και η καθομιλούμενη γλώσσα στην οποία γράφονταν αυτά τα έργα, δεν ταίριαζε με την επίσημη λατινική του τελετουργικού των ναών. Ήταν πια αναγκαίο να φύγουν από τις εκκλησίες και να στεγαστούν σε ειδικούς χώρους, όπου συγκεντρώνονταν οι θεατές. Αυτοί οι χώροι ήταν τα πρώτα θέατρα της μεσαιωνικής εποχής. Είδαμε λοιπόν ότι αν και το επίσημο χριστιανικό ιερατείο και η πολιτική ηγεσία της μεσαιωνικής Ευρώπης απαγόρευσαν αυστηρά τα δημόσια θεάματα και φυσικά και το θέατρο, αυτό κατάφερε να αναγεννηθεί από τις στάχτες του, μέσω της ίδιας της Εκκλησίας.

[147]

06.02. Άλλες μορφές θεάτρου του Μεσαίωνα Το μεσαιωνικό λειτουργικό δράμα κυριάρχησε στη Δυτική Ευρώπη τους πρώτους αιώνες της μεσαιωνικής περιόδου. Αλλά όπως είδαμε σε προηγούμενο κεφάλαιο, στην Ανατολή και συγκεκριμένα στο Βυζάντιο, παρά τις απαγορεύσεις από την Εκκλησία και από τους αυτοκράτορες (κυρίως από τους Θεοδόσιο και Ιουστινιανό), το λαϊκό είδος θεάματος όπως ο μίμος, η παντομίμα και ο χορός επέζησαν και έγιναν δημοφιλή σε όλες τις κοινωνικές τάξεις της αυτοκρατορίας. Οι ίδιοι αυτοκράτορες έκλεισαν την χιλιόχρονη Ακαδημία του Πλάτωνα στην Αθήνα, απαγόρευσαν τους Ολυμπιακούς αγώνες, φίμωσαν την Πυθία του μαντείου των Δελφών και έκλεισαν όλα τα αρχαία θέατρα. Μεσαιωνικό θέατρο

Στη Δύση επικράτησε η λογική του «άσπρου-μαύρου» της Καθολικής Εκκλησίας. Δηλαδή ότι δεν ήταν χριστιανικό, τουτέστιν δεν ήταν του Θεού, ήταν σίγουρα του Σατανά. Έτσι όλοι οι θεοί των άλλων θρησκειών ήταν διαβολικά όργανα. Εκτός της προσπάθειας προσηλυτισμού των παγανιστών και των Εβραίων, η Εκκλησία διέτασσε την καταστροφή κάθε μη χριστιανικού θεσμού. Εκατοντάδες λογοτεχνικά έργα Ελλήνων και Ρωμαίων λογίων, φιλοσόφων και δραματικών συγγραφέων κάηκαν στην πυρά. Ειδικότερα το θέατρο, που ήταν πολύ δημοφιλές, κυρίως μεταξύ των νεοπροσύλητων, θεωρήθηκε όργανο συνομωσίας του διαβόλου με στόχο την διαφθορά της ψυχής των πιστών. Κάτω από αυτό το κλίμα κανείς δραματικός συγγραφέας ή ηθοποιός δεν είχε το θάρρος να παρουσιάσει το έργο του ή να δώσει κάποια θεατρική παράσταση. Λογικά, πρέπει να υπήρχαν ορισμένοι [148]

περιφερόμενοι θίασοι που έδιναν παραστάσεις όπου εύρισκαν ακροατήριο, αλλά δεν υπάρχουν ιστορικές μαρτυρίες που να μας δίνουν, έστω και λίγα στοιχεία πληροφοριών γι’ αυτούς. ***** Εκτός του μεσαιωνικού λειτουργικού δράματος, ένα άλλο είδος θρησκευτικού θεάτρου ήταν το αλληγορικό θεατρικό δράμα. Σημαντικότερος εκφραστής του ήταν μια άλλη Γερμανίδα μοναχή, φιλόσοφος, συγγραφέας, συνθέτης, οραματίστρια, πολυεπιστήμων και λογία, η Χίλντεργκαρντ του Μπίνγκεν (Hildegard von Bingen, ή λατινικά Hildegardis Bingensis, 1098–1179). Ήταν το Ordo Virtutum (Η Τάξη των Αρετών), το πρώτο μουσικό δράμα (σήμερα θα το λέγαμε μιούζικαλ), του οποίου το κείμενο και η μουσική έχουν διασωθεί και παίζονται ως τις μέρες μας. Η Χίλντεργκαρντ

Η Χίλντεργκαρντ θεωρείται επίσης και η θεμελιωτής της επιστήμης της φυσικής ιστορίας της Γερμανίας. Το θέμα του Ordo Virtutum διαπραγματεύεται την πάλη μιας ανθρώπινης ψυχή, της Anima (Ψυχή στα λατινικά), που βρίσκεται σε δίλημμα μεταξύ των Αρετών (τις οποίες υπερασπίζονται οι Προφήτες και Πατριάρχες) και του Διαβόλου. Φυσικά στο τέλος νικάνε οι Αρετές. Οι ρόλοι του έργου:  Η Ψυχή (γυναικεία φωνή)  ΟΙ Αρετές (ταπεινοφροσύνη, ελπίδα, αγνότητα, αθωότητα, αγάπη, πειθαρχία, σεμνότητα, έλεος, ορθή κρίση, υπομονή, φιλανθρωπία, φόβος του θεού, υπακοή και πίστη) τις οποίες εκφράζει χορός από 17 γυναίκες.  Ο χορός των Προφητών και Πατριαρχών (ανδρική χορωδία)  Ο χορός των Ψυχών (γυναικεία χορωδία) [149]

 Ο Διάβολος (ανδρική φωνή). Ο Διάβολος δεν τραγουδά, παρά μόνο γρυλίζει ή μουγκρίζει, γιατί δεν μπορεί να παράγει θεία αρμονία. Το Ordo Virtutum περιλαμβάνει συνολικά 82 διαφορετικές μελωδίες. ***** Ακόμα ένα είδος θρησκευτικού δράματος, από τα παλαιότερα του Μεσαίωνα, ήταν το Θέατρο Μυστηρίου. Ήταν μια απλή παράσταση, κάτι σαν ζωντανός πίνακας (Tableau vivant), που γινόταν πιο πειστική με τη συνοδεία ενός σχετικού άσματος. Όλα τα θέματα του είδους αυτού ήταν παρμένα από τη Βίβλο, όπως η Δημιουργία, ο Αδάμ και η Εύα, η δολοφονία του Άβελ από τον Κάιν, ο Κατακλυσμός του Νώε, η Ημέρα της Κρίσεως και άλλα παρόμοια. Ο Αδάμ και η Εύα

Αυτού του είδους οι παραστάσεις παίζονταν σε κύκλους και συχνά διαρκούσαν αρκετές μέρες. Το κόστος της παράστασης και την εξεύρεση των κατάλληλων προσώπων, αναλάμβαναν οι τοπικές συντεχνίες επαγγελματιών. Αρχικά συμμετείχαν και ιερωμένοι, αλλά ο πάπας Ιννοκέντιος Γ’ με ρητή εγκύκλιό του, απαγόρευσε σε κληρικούς να ανεβαίνουν στη σκηνή. Το Θέατρο Μυστηρίου είχε σημαντική εξάπλωση σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες (Ισπανία, Γερμανία, Ιταλία), αλλά ευδοκίμησε ιδιαίτερα στην Αγγλία, όπου και σώζονται αρκετά από τα έργα αυτά. Μια συλλογή τέτοιων έργων, γνωστή και ως Κύκλος της Υόρκης, περιλαμβάνει 48 θέματα, όλα φυσικά βασισμένα σε ιστορίες της Βίβλου. Ένα σημαντικό έργο του Θεάτρου Μυστηρίου ήταν το Μυστήριο της Έλκε (Misterio de Elche), που παιζόταν από τον 12ο αιώνα στη Βασιλική της Αγίας Μαρίας της ισπανικής πόλης Έλκε, κάθε 14 και 15 [150]

Αυγούστου. Το 2001 η Unesco αναγνώρισε το έργο αυτό ως ένα από τα αριστουργήματα της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. ***** Παραλλαγή του Θεάτρου Μυστηρίου, ήταν και το Θέατρο των Θαυμάτων, με τη διαφορά ότι το δεύτερο δεν αντλούσε τα θέματά του από την Βίβλο, αλλά από την ζωή διαφόρων (συνήθως τοπικών) αγίων, οι οποίοι είχαν πραγματοποιήσει διάφορα θαύματα. ***** Το Θέατρο Ηθικής ήταν ακόμα μια άλλη θρησκευτική θεατρική έκφανση του Μεσαίωνα, που άνθισε τον 14ο ως και τον 16ο αιώνα. Ήταν ένα είδος αλληγορίας στην οποία ο πρωταγωνιστής παίζει ρόλους που αποκαλύπτουν τις διάφορες μορφές ηθικής, άλλοι ηθοποιοί προσωποποιούν το καλό και το κακό και ο θεατής καλείται να επιλέξει εκείνο το δρόμο που θα τον βοηθήσει να ζήσει μια ευσεβή ζωή, μακριά από το διαβολικό κακό. Εξώφυλλο του βιβλίου με το έργο

Ο Κόσμος και το παιδί

Αυτό το είδος του θεάτρου ήταν πολύ δημοφιλές, με την ποικιλία των ρόλων, τους ζωντανούς και πειστικούς διαλόγους, τα σκηνικά και τα κοστούμια, ήταν η πλησιέστερη μορφή πραγματικού θεάτρου, τόσο των αρχαίων ελληνικών ρωμαϊκών, όσο και των σύγχρονων θεατρικών προτύπων. Ένα αντιπροσωπευτικό έργο του Θεάτρου Ηθικής ήταν το Ο κόσμος και το παιδί (Mundus et Infans) γραμμένο στη λατινική γλώσσα από άγνωστο Άγγλο συγγραφέα. Άλλα έργα της ίδιας κατηγορίας ήταν: Το κάστρο της επιμονής (Castle of Perseverance), Ανθρωπότητα (Mankind) και Σοφία (Wisdom), όλα αγνώστων Άγγλων συγγραφέων. ***** [151]

Τις τελευταίες δεκαετίες του Μεσαίωνα, κάποιοι συγγραφείς θεατρικών έργων, αποφάσισαν δειλά να παρεκκλίνουν από την καθιερωμένη τακτική παραγωγής θρησκευτικών έργων και άρχισαν να γράφουν κοσμικά θεατρικά έργα. Ένας από αυτούς ήταν ο Γάλλος ποιητής, τροβαδούρος και μουσικός Αντάμ ντε λα Αλ (Adam de la Halle, 1245-1306) ο οποίος έγραψε το μουσικό θεατρικό έργο Το παιχνίδι του Ρομπέν και της Μαριόν (Jeu de Robin et Marion), που θεωρείται το αρχαιότερο κοσμικό θεατρικό δράμα, μετά την επικράτηση του χριστιανισμού. Το έργο αυτό περιέχει σατιρικές σκηνές και λαϊκά θέματα όπως νεράιδες και άλλα υπερφυσικά πλάσματα. Ένας άλλος συγγραφέας κοσμικών θεατρικών έργων ήταν Γερμανός Χανς Σαχς (Hans Sachs, 1494-1576). Έγραψε δεκάδες ποιήματα, κωμωδίες, τραγωδίες και διαλόγους. Επίσης σημαντικός συγγραφέας παρόμοιων θεατρικών έργων, υπήρξε ο Άγγλος Τζον Χέυγουντ (John Heywood, 1497-1580). Ο Αντάμ ντε λα Αλ

Η αλλαγή του κλίματος καθώς η Ευρώπη βάδιζε προς την Αναγέννηση, ώθησε πολλούς συγγραφείς στην Αγγλία, Ολλανδία, Ιταλία, Γαλλία και αλλού, να αρχίσουν να ασχολούνται με τα θέματα της καθημερινότητας του πολίτη, όπως με την κοινωνία, τον έρωτα, την πολιτική και να ξεφεύγουν από την καθιερωμένη πρακτική της συγγραφής έργων θρησκευτικού περιεχομένου.

[152]

7. Το αναγεννησιακό θέατρο της Ευρώπης Με τον όρο Αναγέννηση χαρακτηρίζουμε το πολιτιστικό, ιστορικό και κοινωνικό φαινόμενο-γέφυρα που σηματοδοτεί το πέρασμα από το Μεσαίωνα στη σύγχρονη εποχή. Χρονικά προσδιορίζεται ότι καλύπτει την περίοδο από τον 14ο ως και τον 16ο αιώνα. Ο 15ος αιώνας ανήκει στο Μεσαίωνα, αλλά οι αλλαγές που σημειώθηκαν τότε ήταν ραγδαίες. Οι Μεγάλες Ανακαλύψεις που διεύρυναν τον Κόσμο, η εφεύρεση και διάδοση της τυπογραφίας, η πολιτιστική άνθηση της Ευρώπης και ιδιαίτερα της Ιταλίας, η άνοδος της εμπορικής και βιομηχανικής αστικής τάξης, η σύγκρουση των κοσμικών ηγεμόνων με την Καθολική Εκκλησία για τον έλεγχο της εξουσίας και η θρησκευτική Μεταρρύθμιση, ήταν μερικά από τα καθοριστικά σημεία που σήμαναν την Μεγάλη Αλλαγή. Η άνθιση της Αναγέννησης ξεκίνησε από την Ιταλία

Η Αναγέννηση ήταν η εποχή της άνθισης των γραμμάτων, των επιστημών, της ραγδαίας ανόδου της ανθρώπινης σκέψης και ασφαλώς και της καλλιτεχνικής έκφρασης. Τους τελευταίους αιώνες του σκοταδιστικού Μεσαίωνα, οι διανοούμενοι και οι καλλιτέχνες ανακαλύπτουν τον αρχαίο πολιτισμό, τη φιλοσοφία, τη φιλολογία και την αισθητική του. Αποτέλεσμα άμεσο αυτής της ανακάλυψης είναι η αναζωογόνηση της Τέχνης. Το Αναγεννησιακό θέατρο ξεκινά από την Ιταλία, ακολουθεί η Αγγλία με τον μεγάλο δραματικό ποιητή Σαίξπηρ*, η Ισπανία με τον σπουδαίο Λόπε δε Βέγα* και έπονται η Γαλλία, η Ρωσία, οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Γερμανία και άλλες χώρες.

[153]

07.01. Το ιταλικό αναγεννησιακό θέατρο Ορόσημο έναρξης του ιταλικού αναγεννησιακού θεάτρου θεωρείται η πεντάπρακτη (με έμμετρο πρόλογο) κωμωδία του Νικολό Μακιαβέλι (Niccolò Machiavelli, 1469-1527) ο Μανδραγόρας, που θεωρείται από τα καλύτερα έργα του Ιταλού πολιτικού στοχαστή και συγγραφέα. Αρκετοί μελετητές υποστηρίζουν ότι ο Μανδραγόρας είναι το κωμικό αντίστοιχο της διάσημης πολιτικής πραγματείας του Ο Ηγεμόνας (Il Principe). Ο Μακιαβέλι έγραψε και άλλα θεατρικά έργα, ποίηση και μυθιστόρημα. Ο Λουδοβίκο Αριόστο (Ludovico Ariosto, 1474-1533), ήταν ποιητής και κωμωδιογράφος, γνωστός κυρίως για το επικό του ποίημα Ο Μαινόμενος Ορλάνδος (Orlando furioso). Ο μύθος του Ορφέα

Ο Αριόστο έγραψε ακόμα πέντε κωμωδίες: Το σεντούκι, Ο νεκρομάντης, Σπουδαστές, Η προαγωγός, Οι Υποτιθέμενοι. Την ίδια περίπου εποχή ένας άλλος Ιταλός ουμανιστής και λόγιος, ο Ανιόλο Πολιτσιάνο {Agnolo (Angelo) Poliziano, 1454-94)} έγραψε το λυρικό δράμα Ο μύθος του Ορφέα (Fabula di Orfeo), έργο που θεωρείται ότι είναι από τις πρώτες μουσικές παραστάσεις της Ιταλίας, χώρας με παράδοση στην όπερα. Ένας σπουδαίος Ιταλός αναγεννησιακός ποιητής ήταν και ο Τορκουάτο Τάσσο (Torquato Tasso, 1533-95). Το μακροσκελές επικό του ποίημα Απελευθερωμένη Ιερουσαλήμ, αν και σαφώς επηρεασμένο από τον Όμηρο και τον Βιργίλιο, θεωρείται από τα κλασσικά έργα της ιταλικής λογοτεχνίας. Έγραψε επίσης και την τραγωδία Βασιλιάς Τορισμόντο και πολλά ακόμα ποιήματα.

[154]

Ακόμα ένας σημαντικός ποιητής και συγγραφέας των πρώτων χρόνων της ιταλικής αναγέννησης ήταν ο Τζιράλντι Τσίντσιο (Giraldi Cinzio, 1504-73). Έγραψε συνολικά εννέα τραγωδίες, από τις οποίες η πιο γνωστή είναι η Orbecche. Οι τραγωδίες αυτές είναι γραμμένες με ύφος παρόμοιο με αυτό των αρχαίων Λατίνων ποιητών. Ακόμα, πρέπει να αναφέρομε και τον - αρχαιότερο από τους παραπάνω - ποιητή συγγραφέα και ουμανιστή Βοκκάκιο (Giovanni Boccaccio, 1313–1375), του οποίου το σημαντικότερο και τολμηρότατο για την εποχή του έργο, το Δεκαήμερο, αποτελείται από εκατό μικρές ιστορίες. Το βιβλίο αυτό, που θεωρείται κλασσικό, έγινε κινηματογραφικό και θεατρικό έργο. Σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του ιταλικού θεάτρου έπαιξε ο αρχιτέκτονας Τζιάκομο Τορέλι (Giacomo Torelli, 1608-78). Σκηνικό Τορέλι

Ο Τορέλι σχεδίασε και κατασκεύασε τις σκηνές και τα σκηνικά πολλών θεατρικών αιθουσών. Κατασκεύασε επίσης και μηχανές με τις οποίες δημιουργούνταν εντυπωσιακές σκηνές και διάφορα σκηνικά εφέ, κατά την διάρκεια της παράστασης. Αργότερα στο ιταλικό θέατρο κυριάρχησε η κωμωδία και ειδικότερα η επανάσταση της Κομέντια ντελ άρτε, για την οποία θα μιλήσουμε στο επόμενο κεφάλαιο. Αντίθετα και ως τον 17ο αιώνα, τα κείμενα που γράφτηκαν από τους συγγραφείς της τραγωδίας ήταν ανούσια και ουσιαστικά αντέγραφαν άτεχνα τους αρχαίους Λατίνους τραγωδούς. Εκείνη την εποχή ιδρύθηκε στη Ρώμη από Ιταλούς δραματουργούς η Ακαδημία των Αρκάδων. Τα μέλη της προσπάθησαν να δώσουν νέα πνοή στην τραγωδία, να διευρύνουν τον πεδίο της και να καταργήσουν τα αρχαία πρότυπα.

[155]

Ανάμεσα σε ονόματα Ιταλών συγγραφέων τραγωδίας που αξίζει να αναφερθούν είναι και αυτό του Σκιπίωνα Μαφέι (Scipione Maffei, 1675-1755) από την Βερόνα. Το έργο του Μαφέι εκσυγχρόνισε και ανανέωσε το ιταλικό θέατρο. Το αριστούργημά του η Μερόπη τον έκανε δημοφιλή στο ιταλικό και ευρύτερα στο ευρωπαϊκό κοινό. Τα χαρακτηριστικά των έργων του ήταν η γρήγορη δράση, ο περιορισμός των προλόγων και η κατάργηση των χορικών. Ακόμα ένας σπουδαίος Ιταλός δραματουργός του 18ου αιώνα υπήρξε ο Βιτόριο Αλφιέρι (Vittorio Amedeo Alfieri, 1749-1803) από την Φλωρεντία, ο οποίος – όπως και ο Βολταίρος* – πίστεψε με πάθος στο ελεύθερο πνεύμα του ανθρώπου. Έγραψε 22 τραγωδίες, κάποιες από τις οποίες θεωρούνται πρότυπα χρήσης της ιταλικής γλώσσας. Μερικοί τίτλοι: Άγις, Βρούτος, Αγαμέμνων, Αντιγόνη, Κλεοπάτρα, Ορέστης κ.ά. Εκτός αυτών ο Αλφιέρι έγραψε κωμωδίες και ποίηση. Ο Βιτόριο Αλφιέρι

Αξίζει να αναφερθούμε και σε κάποιους ανθρώπους του ιταλικού θεάτρου, που έζησαν και δημιούργησαν τον 19ο αιώνα:  Ο Σίλβιο Πέλικο (Silvio Pellico, 17891854), ήταν ποιητής και δραματουργός, που συμμετείχε στον αιώνα για την απελευθέρωση και ενοποίηση της Ιταλίας. Το γνωστότερο έργο του ήταν η τραγωδία Francesca da Rimini. Με τον τίτλο αυτό γράφτηκαν όπερες, μυθιστορήματα φιλοτεχνήθηκαν πίνακες.  Ο Πάολο Τζιακομέτι (Paolo Giacometti, 1816-82) ήταν συγγραφέας και δραματουργός. Πολλά από τα έργα που έγραψε παίχθηκαν από, περιοδεύοντες στις πόλεις της Ιταλίας, θιάσους. Θήτευσε πολλά χρόνια στο χώρο του θεάματος και προώθησε και έκανε γνωστούς αρκετούς ηθοποιούς της εποχής εκείνης.  Η Αδελαΐδα Ριστόρι (Adelaide Ristori, 1822-1906), ήταν διάσημη Ιταλίδα τραγωδός και θιασάρχης. Βγήκε για πρώτη φορά στη σκηνή σε ηλικία 15 ετών και έπαιξε τη Φραντσέσκα ντα Ρίμινι του Σίλβιο [156]

Πέλικο*. Ακολούθησε στα 18 της, η ερμηνεία της στο ρόλο της Μαρίας Στιούαρτ, του Σίλερ*. Έκανε διεθνή καριέρα περιοδεύοντας με το θίασό της σε θεατρικές αίθουσες του Παρισιού, της Μαδρίτης, του Λονδίνου, των ΗΠΑ και της Αυστραλίας.  Ο Ερνέστο Ρόσι (Ernesto Rossi, 1827-96), ήταν θεατρικός συγγραφέας και ηθοποιός. Διακρίθηκε σε ρόλους έργων του Σαίξπηρ και Ιταλών δραματουργών. Έπαιξε σε θέατρα της Ιταλίας, Γαλλίας, Πορτογαλίας, Ρωσίας και Αγγλίας. Η Αδελαΐδα Ριστόρι

 Ο Τομάζο Σαλβίνι (Tommaso Salvini, 1829-1915) ήταν ηθοποιός. Ξεκίνησε την καριέρα του συμμετέχοντας στο θίασο της Αδελαΐδα Ριστόρι. Διακρίθηκε σε σαιξπηρικούς ρόλους: Βασιλιάς Ληρ, Μάκβεθ, Ρωμαίος, Άμλετ και άλλους.

[157]

07.02. Η Cοmmedia dell’ Αrte Τον 16ο και 17ο αιώνα στην Ιταλία κυριάρχησε η λαϊκή αυτοσχεδιαστική κωμωδία που έμεινε στην ιστορία του θεάτρου ως Κομέντια ντελ άρτε (Commedia dell'arte). Το θεατρικό αυτό είδος ήταν δημοφιλέστατο στην Ιταλία, αλλά πολύ σύντομα πέρασε τα σύνορα της χώρας και έγινε αγαπητό στο κοινό των περισσότερων χωρών της Ευρώπης. Έργα της Κομέντια ντελ άρτε παίζονται ακόμα και σήμερα.

Κοστούμια της Κομμέντια ντελ’Άρτε

Αυτή η θεατρική μορφή πήρε την ονομασία της απ' τη λέξη arte που, τον Μεσαίωνα, σήμαινε «τεχνίτης». Παιζόταν από επαγγελματίες τεχνίτες (ηθοποιούς) της σκηνής, που δεν στηρίζονταν σ' ένα πλήρως γραμμένο κείμενο (όπως το λόγιο δράμα), αλλά σ' ένα «σενάριο», που έδινε τις γενικές γραμμές της πλοκής. Παράλληλα οι ηθοποιοί - διάδοχοι των πανάρχαιων αυτοσχεδιαστικών μίμων - αυτοσχεδίαζαν τους διαλόγους και τις επιμέρους σκηνές της παράστασης. Η Κομέντια, ξεκίνησε ως ένα είδος θεάτρου του δρόμου (street theatre), συχνά όμως τα έργα παίζονταν σε κλειστές θεατρικές αίθουσες. Ο παραδοσιακός θίασος Commedia dell'arte έκανε περιοδείες και όταν έφτανε σε μια πόλη, έστηνε στο δρόμο ένα ζωγραφισμένο πανί, που ήταν το σκηνικό και άρχιζε τις παραστάσεις του στους περαστικούς. Για να τραβήξουν την προσοχή των θεατών, στο μεγαλύτερο μέρος της παράστασης, οι ηθοποιοί αυτοσχεδίαζαν χοντροκομμένα αστεία και φάρσες, λαμβάνοντας υπ’ όψη την ανταπόκριση του κοινού, χωρίς φυσικά να ξεφεύγουν από τον βασικό κορμό της υπόθεσης του έργου.

[158]

Κατά κανόνα, το θίασο της Commedia dell'arte αποτελούσε ένα σύνολο λαϊκών θεατρίνων, που έπλαθαν τους χαρακτήρες της παράστασης αξιοποιώντας τις ιδιαιτερότητές τους, το σώμα, το γλωσσικό ιδίωμα, ακόμα και τον τρόπο βηματισμού ή των κινήσεων των χεριών τους. Οι περισσότεροι από αυτούς διέθεταν ευλυγισία και χορευτικές ικανότητες και ήξεραν να μιμούνται και να τραγουδούν. Όλοι σχεδόν φορούσαν μάσκες, για να αναγνωρίζει το κοινό τους ήρωες των που υποδύονταν. Η ιταλική αυτή κωμωδία ήταν από τα πρώτα θεατρικά είδη, που στο θίασο συμμετείχαν και γυναίκες ηθοποιοί. Η γλώσσα των θεατρίνων της Κομέντια ήταν άμεση, ζωντανή και κατανοητή. Οι καλλιτέχνες παρεμβαίνουν στο κείμενο του συγγραφέα και αυτοσχεδιάζουν. Με τον καιρό, δημιουργήθηκαν μόνιμα θεατρικά πρόσωπα που αργότερα τυποποιήθηκαν και έγιναν γνωστά και αγαπητά στους θεατές. Οι βασικοί χαρακτήρες της Κομέντια ντελ Άρτε είναι: Ο Αρλεκίνος

Ο φιλάργυρος έμπορος Πανταλόνε από τη Βενετία, ο λογιότατος κομπογιαννίτης Ντοτόρε από τη Μπολόνια, ο Ισπανός ψευτοπαλληκαράς Καπιτάνο, οι ερωτοχτυπημένοι νέος και νέα και οι Zanni (Γιάννηδες), οι κωμικοί υπηρέτες, μ' επικεφαλής τον Αρλεκίνο (Arlecchino), τον διασημότερο τύπο της ιταλικής κωμωδίας. Μιλά με βενετσιάνικη προφορά και είναι ο τύπος του αγαθού και πάμφτωχου δούλου. Ντύνεται πάντα με πολύχρωμα κουρέλια και κρατά στα χέρια του ένα ραβδί, το οποίο όμως χρησιμεύει για να τον δέρνουν και όχι να δέρνει. Με την αγαθότητά του, τις νευρικές του κινήσεις και τα χορευτικά του πηδήματα, άλλοτε χαρούμενος και άλλοτε αξιολύπητος, γίνεται ο πιο συμπαθητικός εκφραστής του καταπιεσμένου και αδικημένου. Άλλοι τύποι δούλων είναι ο μηχανορράφος Μπριγκέλα, ο στωικός, πάντα [159]

πεινασμένος, αλλά ποτέ στενοχωρημένος Πουλτσινέλα και ο γραφικός Μπαλαντσόνε. Κάθε ηθοποιός ειδικευόταν σ' έναν από αυτούς τους τύπους, τον πλούτιζε και τον ποίκιλλε με το ταλέντο και τη φαντασία του, κληροδοτώντας τον στους διαδόχους του. Το σημαντικό αυτό θεατρικό είδος δόξασαν πολλοί σπουδαίοι θεατρίνοι, που καθιέρωσαν τις κινήσεις τους ως διεθνή γλώσσα έκφρασης, την οποία μιμήθηκαν πολλοί μεταγενέστεροι ηθοποιοί του θεάτρου και του κινηματογράφου, όπως ο Τσάρλι Τσάπλιν, ο Ζακ Τατί, ο Μπάστερ Κήτον και άλλοι. Όμως, περί τα μέσα του 18ου αιώνα το είδος αυτό της κωμωδίας άρχισε να παρακμάζει, καθώς οι ηθοποιοί δεν διέθεταν τα χαρίσματα των προδρόμων τους, αλλά με στερεμένη φαντασία περιορίζονταν σε ξεθυμασμένες μιμήσεις των παλιών δημιουργών. Μη μπορώντας να προκαλέσουν αλλιώς το γέλιο, καταφεύγανε σε χοντράδες, χυδαιότητες και βωμολοχίες. Ο Ισπανός Καπιτάνο

Εκείνος που κατάφερε να κρατήσει ζωντανή την Κομέντια ντελ Άρτε από τον κατήφορό της, ήταν ο συγγραφέας και ποιητής Κάρλο Γκολντόνι (Κάρλο Γκολντόνι, 1707-93) από τη Βενετία, ο οποίος θεωρείται ο αναμορφωτής της κωμωδίας και γενικότερα του ιταλικού θεάτρου. Ξεκίνησε την καριέρα του ως συγγραφέας λιμπρέτων για την όπερα και συνέχισε γράφοντας σενάρια για την Κομέντια. Όντας έμπειρος άνθρωπος του θεάματος παρατήρησε ότι η αυτοσχεδιαστική ικανότητα των ηθοποιών της κωμωδίας είχε στερέψει και είχε αντικατασταθεί με κούφια λόγια και πορνογραφικά υπονοούμενα. Έτσι βάλθηκε να γράφει τους διαλόγους και να δίνει ο ίδιος τις σκηνοθετικές οδηγίες στους ηθοποιούς.

[160]

Στα έργα του ο Γκολντόνι περιέγραφε καθημερινά γεγονότα και χαρακτήρες της εποχής του. Ήταν πολυγραφότατος και συνολικά έγραψε εκατόν εξήντα κωμωδίες, από τις οποίες οι είκοσι ήταν με στίχους (έμμετρες). Το 1745 ο φημισμένος ηθοποιός της Κομέντια ντελ Άρτε Αντόνιο Σάκκι (Antonio Sacchi) του ζήτησε να γράψει ένα έργο για το θίασό του. Πράγματι ό Γκολντόνι το έγραψε και αυτό παίχθηκε τον επόμενο χρόνο στη Βενετία με μεγάλη επιτυχία. Αργότερα όμως το έργο αυτό το ανέβασαν και άλλοι θίασοι, από μέτριους ηθοποιούς, οι οποίοι το κακοποιούσαν με φτηνούς αυτοσχεδιασμούς. Οργισμένος ο συγγραφέας, για να αποτρέψει άλλες παραποιήσεις του έργου του, έγραψε από την αρχή τους διαλόγους και τα σκηνικά. Αυτό που προέκυψε είναι το διασημότερο έργο του Γκολντόνι: Ο υπηρέτης δύο αφεντάδων, το οποίο παίζεται ακόμα και σήμερα. Μια ακόμα καινοτομία του Γκολντόνι ήταν η κατάργηση της μάσκας από τις κωμωδίες του. Υπηρέτης δυο αφεντάδων του Γκολντόνι

Ένας άλλος Βενετσιάνος θεατρικός συγγραφέας και μεταρρυθμιστής της ιταλικής κωμωδίας ήταν ο Κάρλο Γκότσι (Carlo Gozzi, 1720-1806), φανατικός αντίπαλος του Γκολντόνι. Αυτός υποστήριζε την συνέχιση της πρακτικής του αυτοσχεδιασμού των ηθοποιών της Κομέντια, καθώς και τη χρήση της μάσκας. Η αντιπαλότητα έφτασε στα άκρα και οι δυο δραματουργοί αντάλλαξαν δημοσίως υποτιμητικούς χαρακτηρισμούς ως και χυδαίες ύβρεις. Ο Γκότσι χρησιμοποίησε στα έργα του, λαϊκούς μύθους όπως ο Κυανοπώγων και Η ωραία κοιμωμένη και παρωδούσε τις κωμωδίες του Γκολντόνι. Απέφυγε – σε αντίθεση με τον Γκολντόνι - να γράφει ιστορίες [161]

για αστούς. Πάντως τα έργα του Γκότσι δεν επέζησαν παρά μόνο εμμέσως. Το έργο του Η αγάπη τριών πορτοκαλιών, έγινε μελόδραμα από τον Προκόφιεφ και από τον Πουτσίνι (Τουραντό). Η Κομέντια ντελ άρτε εδραιώθηκε στο θεατρόφιλο κοινό και τα έργα της παίζονται στις σκηνές όλων των μεγάλων ευρωπαϊκών και αμερικανικών πόλεων, Ο γνωστότερος σύγχρονος δραματουργός που χρησιμοποίησε τεχνικές του θεατρικού αυτού είδος είναι ο Ντάριο Φο (Dario Fo, 1926-2016).

Χαρακτήρες της Commedia dell’ Arte

[162]

07.03. Το αγγλικό αναγεννησιακό θέατρο Ο όρος ελισαβετιανό θέατρο χρησιμοποιείται για να προσδιορίσει το αγγλικό αναγεννησιακό θέατρο δηλαδή όχι μόνο την εποχή της βασιλείας της Ελισάβετ Α’ (1558-1603) αλλά και αρκετές δεκαετίες αργότερα, τουλάχιστον ως και το 1660. Την περίοδο 1642-60 ο πουριτανός Λόρδος-Δήμαρχος είχε απαγορεύσει τις θεατρικές παραστάσεις μέσα στην πόλη του Λονδίνου. Τα Χριστούγεννα του 1561 εμφανίστηκε το πρώτο αγγλικό θεατρικό έργο γραμμένο από τους Τόμας Νόρτον (Thomas Norton, 1532-84) και Τόμας Σάκσβιλ (Thomas Sackville, 1536-1608). {Ο πρώτος είχε γράψει τις πρώτες τρεις πράξεις και ο δεύτερος τις τελευταίες δυο}. Το πρώτο αγγλικό θεατρικό έργο: Η τραγωδία του Γκορμποντιούκ

Ο τίτλος του έργου ήταν Η τραγωδία του Γκορμποντιούκ και ήταν γραμμένο σε έμμετρο ιαμβικό πεντάμετρο, χωρίς ομοιοκαταληξία. Αργότερα οι δυο μεγάλοι Άγγλοι θεατρικοί συγγραφείς, ο Ουίλιαμ Σαίξπηρ και ο Κρίστοφερ Μάρλοου θα έγραφαν τα έργα τους έμμετρα, ακριβώς όπως το παραπάνω. Κατά τα πρώτα χρόνια του ελισαβετιανού θεάτρου, οι ίδιοι θίασοι παρουσίαζαν τα ίδια έργα στην Αυλή και στους αριστοκράτες, καθώς επίσης και στον απλό λαό. Μετά την απαγόρευση, οι θεατρικές παραστάσεις περιορίστηκαν εκτός των ορίων της πόλης του Λονδίνου και τις παρουσίαζαν κυρίως περιοδεύοντες θίασοι, οι οποίοι ταξίδευαν σε όλη την Αγγλία. Ορισμένοι μάλιστα από αυτούς, έδιναν παραστάσεις και σε χώρες της Βόρειας Ευρώπης, όπως τη Γερμανία και την Δανία.

[163]

Το πρώτο αγγλικό θέατρο ήταν το Red Lion (1567) που όμως έκλεισε γρήγορα λόγω οικονομικής αποτυχίας. Το πρώτο μόνιμο θέατρο του Λονδίνου, από την εποχή της ρωμαϊκής κατοχής, έχτισε το 1576 – λίγο έξω από την πόλη του Λονδίνου - ο ηθοποιός και θιασάρχης Τζέιμς Μπαρμπέιτζ (James Burbage, 1530–97). Ονομάστηκε Το Θέατρο (The Theater) και ήταν τόσο επιτυχημένο, που σύντομα ακολούθησε η δημιουργία και άλλων θεάτρων: Rose, Swan, Fortune και Red Bull κ.ά. Το 1597 ο ιδρυτής του Θεάτρου πέθανε και δυο χρόνια αργότερα οι γιοι του διέλυσαν το κτίριο και μετέφεραν την ξυλεία του στην όχθη του ποταμού Τάμεση, όπου έχτισαν ένα νέο θέατρο, στο οποίο έδωσαν το όνομα Globe. Το θέατρο αυτό είναι ιστορικό, γιατί εκεί παίχθηκαν τα έργα πολλών διάσημων Άγγλων θεατρικών συγγραφέων. Εκεί παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά και πολλά από τα έργα του Σαίξπηρ. Ελισαβετιανό θέατρο

Δυστυχώς κανένα από αυτά τα πρώτα αγγλικά θέατρα δεν έχει διασωθεί, αλλά από τις πληροφορίες της εποχής μπορούμε να εικάσουμε ότι αυτά ήταν ανοιχτά και κατασκευασμένα κυρίως από ξύλο. Κύριο χαρακτηριστικό τους η υπερυψωμένη πλατφόρμα-σκηνή, με ένα χώρο μπροστά για όρθιους θεατές. Υπήρχαν ακόμη δύο ή τρεις γαλαρίες με πάγκους για καθήμενους θεατές. Πάνω στην πλατφόρμα υπήρχε ένας τοίχος στον οποίον στηριζόταν η γαλαρία των ηθοποιών και των μουσικών. Το όλο κατασκεύασμα θύμιζε περίπου αυλή πανδοχείου, ενώ η σκηνή έμοιαζε επηρεασμένη αρχιτεκτονικά από τα πρότυπα του ευρωπαϊκού κλασικού θεάτρου. Οι πρόγονοι του αγγλικού αναγεννησιακού θεάτρου ήταν το Μεσαιωνικό λειτουργικό δράμα (το απαγόρευσε η προτεστάντισσα βασίλισσα Ελισάβετ Α’ το 1557) και η Κομέντια ντελ άρτε. Πριν από την [164]

εποχή της βασιλείας της Ελισάβετ, υπήρχαν ελάχιστοι αξιόλογοι συγγραφείς και ακόμα λιγότερα θεατρικά έργα άξια λόγου. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο που αρκετοί μελετητές και ιστορικοί του θεάτρου, ταυτίζουν το ελισαβετιανό θέατρο με τον Σαίξπηρ. Όμως, λίγα χρόνια πριν από την εμφάνιση του Σαίξπηρ, εκείνος που έγραψε σπουδαία θεατρικά έργα και ποιήματα, ήταν ο ποιητής, ηθοποιός και θεατρικός συγγραφέας, Κρίστοφερ Μάρλοου (Christopher Marlowe, 1564-93), που θεωρείται ο πρόδρομος του μεγάλου Άγγλου δραματουργού. Αυτός πρώτος καθιέρωσε τον ανομοιοκατάληκτο στίχο στη δραματική ποίηση, ενώ κάποιοι ιστορικοί της τέχνης τον θεωρούν ως συγγραφέα ορισμένων από τα έργα του Σαίξπηρ. Αν και πέθανε νωρίς – δολοφονήθηκε στα 29 του χρόνια σε μια ταβέρνα – ο Μάρλοου, είχε ήδη συγγράψει αρκετά, αλλά και υψηλής ποιότητας, έργα. Ο Κρίστοφερ Μάρλοου

Εκτός από την ποίηση τα θεατρικά έργα του είναι: Ταμερλάνος ο Μέγας, Η τραγική ιστορία του δόκτορα Φάουστους, Η πολυτάραχη βασιλεία και ο οικτρός θάνατος του Εδουάρδου Δευτέρου και Η τραγωδία του πλούσιου Εβραίου της Μάλτας. Το έργο του Μάρλοου επηρέασε διάφορους Άγγλους ποιητές και δραματουργούς, όπως οι: Τζων Μάρστον (John Marston 1576-1634), έγραψε 14 θεατρικά έργα και δεκάδες άλλα βιβλία ποίησης και πρόζας, Μάικλ Ντρέυτον (Michael Drayton, 1563-1631), συγγραφέας 23 θεατρικών έργων και αρκετών ποιητικών συλλογών και Τζορτζ Πήλ (George Peele, 1556-96), ο οποίος έγραψε περίπου οκτώ θεατρικά έργα.

[165]

Εκείνη λοιπόν την εποχή, η Αγγλία είχε αποσπαστεί από τον σφικτό εναγκαλισμό της Καθολικής Εκκλησίας και – παρά την ολιγόχρονη επικράτηση των Πουριτανών – οι συγγραφείς, λόγιοι και καλλιτέχνες της χώρας αισθάνονταν ελεύθεροι να εκφραστούν. Ως συνέπεια αυτού του γεγονότος, ήρθε μια ανάλογη έκρηξη σε όλους τους τομείς της επιστήμης, των γραμμάτων και της τέχνης. Φυσικά το θέατρο δεν μπορούσε να αποτελέσει εξαίρεση. Από τον 17ο αιώνα δεκάδες δραματουργοί έγραφαν θεατρικές κωμωδίες και τραγωδίες καλύπτοντας ευρύτατη γκάμα θεμάτων, που δεν είχαν πια καμιά σχέση με ιστορίες από τη Βίβλο ή με τη ζωή και τα μαρτύρια διαφόρων αγίων. Τώρα, οι θεατές μπορούσαν να παρακολουθήσουν ερωτικές ιστορίες, τη ζωή και την δράση βασιλέων και άλλων διάσημων προσώπων της εποχής και πολλά άλλα θέματα κοινωνικού ενδιαφέροντος. Το θέατρο Globe

Το γεγονός αυτό οδήγησε στον πολλαπλασιασμό των θεατών του θεάτρου, αλλά και στην ραγδαία αύξηση των συγγραφέων θεατρικών έργων. Την εποχή που μεσουρανούσε ο Σαίξπηρ, το Λονδίνο είχε περίπου εκατόν εξήντα χιλιάδες κατοίκους, από τους οποίους πάνω από είκοσι χιλιάδες πήγαιναν στο θέατρο τουλάχιστο μια φορά την εβδομάδα. Ήταν μια έκρηξη θεαματικότητας, που μπορεί να συγκριθεί μόνο με την δεκαετία του 1920, όταν οι λάτρεις του κινηματογράφου, σχημάτιζαν ουρές για να αποκτήσουν ένα εισιτήριο και να παρακολουθήσουν το εντελώς νέο είδος δημόσιου θεάματος και να «δουν» από κοντά τους δημοφιλείς αστέρες του σινεμά εκείνης της εποχής. Η αύξηση της παρακολούθησης των θεατρικών παραστάσεων είχε ως συνέπεια και την αύξηση των αιθουσών καθώς και τον πληθωρισμό των δραματικών συγγραφέων. Πάρα πολλοί αλλά και καλοί συγγραφείς [166]

εμφανίστηκαν τότε, μεταξύ των οποίων και αρκετές γυναίκες. Ήταν οι πρώτες γυναίκες θεατρικοί συγγραφείς, που έγραψαν μη θρησκευτικά έργα. Όπως είδαμε σε προηγούμενο κεφάλαιο, κατά την διάρκεια του Μεσαίωνα, δυο Γερμανίδες μοναχές, η Ροσβίτα* και η Χίλντεργκαρντ* του Μπίνγκεν, ασχολήθηκαν με επιτυχία με τη συγγραφή θρησκευτικών θεατρικών έργων. Οι πιο γνωστές Αγγλίδες δραματουργοί της Αναγέννησης ήταν οι:  Ελίζαμπεθ Κάρυ (Elizabeth Cary, 1585–1639), έγραψε ποίηση και θέατρο.  Άφρα Μπεν (Aphra Behn, 1640–1689), διάσημη και πολυγραφότατη δραματουργός, ποιήτρια και συγγραφέας μυθιστορημάτων και διηγημάτων. Έγραψε περί τα δεκαοκτώ θεατρικά έργα. Ήταν από τους πρώτους Άγγλους συγγραφείς που ζούσε από τα έσοδα της δουλειάς της. Η Άφρα Μπεν

 Μαίρη Πιξ (Mary Pix, 1666 –1709), ο οποία έγραψε ένα μυθιστόρημα, μια ποιητική συλλογή και πάνω από δώδεκα θεατρικά έργα.  Σουζάνα Σεντλίβρ (Susanna Centlivre, 1670–1723), γνωστή και ως Σουζάνα Κάρολ, ήταν ηθοποιός, ποιήτρια και η πιο επιτυχημένη γυναίκα δραματουργός του 18ου αιώνα, της οποίας τα έργα παίζονταν για πολλές δεκαετίες μετά το θάνατό της. Έγραψε δεκαεννέα θεατρικά έργα και μεγάλο αριθμό ποιητικών συλλογών ,  Κάθριν Κόκμπερν (Catharine Cockburn, 1674? –1749), φιλόσοφος, πεζογράφος και συγγραφέας πέντε θεατρικών έργων Την εποχή εκείνη οι δραματικοί συγγραφείς ήταν κακοπληρωμένοι. Έγραφαν τα έργα τους μετά από παραγγελία του θιασάρχη και έπαιρναν τη συμφωνηθείσα αμοιβή τους σταδιακά κατά την διάρκεια της συγγραφής και εξοφλούνταν την ημέρα της πρεμιέρας. Από εκεί και [167]

πέρα δεν είχαν καμιά άλλη αξίωση ή άλλο δικαίωμα στο έργο τους, γιατί τα πνευματικά δικαιώματα ανήκαν πλέον στο θίασο. Με τη σειρά τους οι θίασοι που ανέβαζαν τα έργα, είχαν την οικονομική αρωγή κάποιου εύπορου χορηγού, που λειτουργούσε ως προστάτης και συχνά τροφοδοτούσε και τα βεστιάρια των θιάσων με πλούσια και φαντασμαγορικά κοστούμια από την προσωπική του συλλογή. Ο κάθε θίασος είχε και τον δικό του εσωτερικό κανονισμό και συνήθως το ανέβασμα ενός έργου δεν διαρκούσε πολύ, καθώς είχαν γοργά εναλλασσόμενο ρεπερτόριο. Στον θίασο που ανήκε ο Σαίξπηρ, οι ηθοποιοί παρήγαγαν και δικά τους κείμενα, είχαν τα δικά τους σκηνικά και κοστούμια και μάλιστα διέθεταν και λίγες μετοχές της επιχείρησης, γεγονός που τους απέφερε και μικρό μερίδιο των κερδών. Το επάγγελμα του ηθοποιού ήταν, όπως και στην αρχαία Ελλάδα και Ρώμη, αποκλειστικό αντρικό προνόμιο. Θεατρική παράσταση

Για την ερμηνεία των γυναικείων ρόλων, επιλέγονταν αγόρια που περνούσαν ειδική εκπαίδευση στην κίνηση και την ομιλία, για να ερμηνεύσουν με επιτυχία τους ρόλους τους. Τα θεατρικά είδη του αναγεννησιακού αγγλικού θεάτρου ήταν:  Τα ιστορικό δράμα, που περιλάμβανε θέματα της αγγλικής, αλλά και της ευρωπαϊκής ιστορίας, όπως Ριχάρδος Γ’, Ερρίκος Ε’, Μαρία Στιούαρτ, Αννίβας & Σκιπίων, Η κατάκτηση της Ισπανίας κλπ.  Η τραγωδία ήταν το δημοφιλέστερο θεατρικό έργο, με μεγάλη ποικιλία θεμάτων, όπως: Δρ. Φάουστους, Ο Εβραίος της Μάλτας, Ισπανική τραγωδία, Μάκβεθ, Άμλετ κλπ.  Η κωμωδία ήταν επίσης δημοφιλής και οι περισσότεροι συγγραφείς ασχολήθηκαν και με το είδος αυτό. Μερικοί τίτλοι κωμωδιών: Οι [168]

διακοπές του τσαγκάρη, Όπως σας αρέσει, Οι εύθυμες κυράδες του Γουίντσορ, Η Δωδεκάτη Νύχτα κλπ.  Από τις αρχές του 17ου αιώνα στις αγγλικές σκηνές εμφανίστηκε ένα νέο θεατρικό έργο είδος, το αποκαλούμενο tragicomedy (τραγική κωμωδία ή ιλαροτραγωδία). Τέτοια έργα ήταν: Η τρικυμία, Ο Κυμβελίνος, Χειμωνιάτικη ιστορία κλπ. Όπως είδαμε, την δεκαετία του 1590 στα αγγλικά θεατρικά δρώμενα κυριαρχούσε η προσωπικότητα και το συγγραφικό ταλέντο του Μάρλοου. Την ίδια περίπου περίοδο – και πριν την άφιξη του Σαίξπηρ στο Λονδίνο - ήταν γνωστοί λίγοι δραματικοί συγγραφείς, όπως οι:  Τόμας Κυντ (Thomas Kyd, 1558-1594), ο οποίος είναι γνωστός κυρίως για το έργο του Ισπανική τραγωδία. Θεατρικά Κοστούμια

Ο Κυντ θεωρείται από τους πιο αντιπροσωπευτικο ύς συγγραφείς της ελισαβετιανής περιόδου.  Ρίτσαρντ Χαθγουέι (Richard Hathwaye, ?-1603), του οποίου τα περισσότερα έργα παίχθηκαν από τους θιάσους του επιχειρηματία και ιμπρεσάριου Φίλιπ Χένσλοου25 (Philip Henslowe, 15501616). Ο Χαθγουέι έγραψε πάνω από 18 θεατρικά έργα.  Ουίλιαμ Χώτον (William Haughton, ?-1605), συγγραφέας είκοσι τριών θεατρικών έργων, τα περισσότερα από τα οποία κωμωδίες.  Ο ηθοποιός, ποιητής και θεατρικός συγγραφέας Ουίλιαμ Σαίξπηρ (William Shakespeare, 1564–1616) θεωρείται από τις κορυφαίες 25

Ο Χένσλοου είχε υπό την διεύθυνσή του τα θέατρα Rose και το φημισμένο Globe. Στο βραβευμένο με Όσκαρ κινηματογραφικό έργο Ερωτευμένος Σαίξπηρ, τον ρόλο του Χένσλοου ερμήνευσε ο ηθοποιός Τζέοφρυ Ρας [169]

λογοτεχνικές μορφές, ιδιαίτερα του θεάτρου, όχι μόνο της Αγγλίας, αλλά παγκοσμίως. Έζησε σε μια εποχή που στην Αγγλία ο Ερρίκος Η’ είχε διαρρήξει τις σχέσεις της χώρας με τον πάπα και είχε τεθεί επικεφαλής της Αγγλικανής Εκκλησίας. Επίσης, η τυπογραφία είχε εξαπλωθεί και ήταν πια ευκολότερη η καταγραφή του λόγου. Εξ άλλου η επίδραση της ιταλικής αναγέννησης των τεχνών και των γραμμάτων και η στροφή στη μελέτη των αρχαίων κλασσικών συνέτειναν στην εμφάνιση στη χώρα εκπροσώπων του ουμανισμού, όπως ο Τόμας Μουρ, ο Τζων Κολτ και άλλων. Ο Σαίξπηρ γεννήθηκε επί βασιλείας της Ελισάβετ Α’, στη μικρή πόλη Στράτφορντ-Απόν-Έιβον. Στο σχολείο διδάχθηκε λατινικά, ελληνικά, ιστορία και κλασσικούς συγγραφείς. Δεν προχώρησε σε πανεπιστημιακές σπουδές, πιθανότατα επειδή τα ακριβά δίδακτρα ήταν σημαντικό εμπόδιο για τις οικονομικές δυνατότητες της οικογένειας. Από τότε ως το 1592, που στο Λονδίνο παίζεται στη σκηνή το έργο του Ερρίκος Στ’, δεν έχουμε πληροφορίες για τη ζωή του Ουίλιαμ. Εξ αιτίας μιας επιδημίας πανούκλας το 1593-4, τα θέατρα έκλεισαν και ο Σαίξπηρ αφιερώθηκε στην ποίηση. Τότε έγραψε τα: Αφροδίτη και Άδωνις και Ο βιασμός της Λουκρητίας και άρχισε την συγγραφή των Σονέτων του. Ως το 1594, ανέρχεται επαγγελματικά, βοηθά οικονομικά την οικογένειά του, αποκτά οικογενειακό οικόσημο και συμμετέχει ως θιασάρχης στη δημιουργία του Θιάσου του Καγκελαρίου, ο οποίος είχε ως έδρα του το θέατρο Globe. Ο ίδιος συμμετείχε στις παραστάσεις και ως ηθοποιός αν και δεν πρέπει να έπαιξε σημαντικούς ρόλους. Ως το 1612 έγραψε 36 θεατρικά έργα, 154 σονέτα και αρκετά ποιήματα. Το 1612, σταμάτησε την καλλιτεχνική και συγγραφική δραστηριότητα και γύρισε οριστικά στο Στράτφορντ όπου και πέθανε στις 23 Απριλίου 1616 (την ίδια μέρα που πέθανε και ο Θερβάντες*).

[170]

Επειδή υπάρχουν ελάχιστα στοιχεία (μαρτυρίες, χειρόγραφα του ιδίου, καταχωρίσεις σε αρχεία) γύρω από τη ζωή του Σαίξπηρ, υπήρξαν κάποιοι που αμφισβήτησαν ακόμα και την ύπαρξή του ή την αυθεντικότητα της συγγραφής του έργου του. Στην ιδιόγραφη διαθήκη του αναφέρονται με λεπτομέρειες τα περιουσιακά του στοιχεία, όμως πουθενά δεν γίνεται καν νύξη για τα θεατρικά έργα ή ποιήματά του και πολύ περισσότερο για τα πνευματικά δικαιώματα. Έτσι το έργο του Σαίξπηρ αποδίδεται από κάποιους σε κάποιον ευγενή, τον Έντουαρντ ντε Βιρ. Ανεξάρτητα από το αν ευσταθούν ή όχι αυτές οι απόψεις, το γεγονός είναι ότι το έργο που άφησε πίσω ο μεγάλος αυτός Άγγλος είναι μνημειώδες. Ρωμαίος και Ιουλιέτα

Αναφέρουμε ορισμένα από τα πιο γνωστά θεατρικά του Σαίξπηρ: Κωμωδίες: Το ημέρωμα της στρίγγλας, Όνειρο καλοκαιριάτικης νύχτα, Ο έμπορος της Βενετιάς, Όπως σας αρέσει κ.ά. Τραγωδίες: Ρωμαίος και Ιουλιέτα, Ριχάρδος Γ’, Ιούλιος Καίσαρ, Άμλετ, Βασιλιάς Ληρ, Οθέλος και άλλα. Ιστορικά δράματα: Ερρίκος Στ’ και άλλα. Το έργο του έχει μεταφραστεί σε όλες σχεδόν τις γλώσσες του κόσμου και συναγωνίζεται σε πωλήσεις αυτές του ήρωα του Θερβάντες, του Δον Κιχώτη. Παίζονται επί αιώνες στις θεατρικές αίθουσες του κόσμου, γνωρίζουν αλλεπάλληλες εκδόσεις και έχουν γυριστεί και σε πολλά κινηματογραφικά φιλμ. Την ίδια εποχή και αρκετές δεκάδες χρόνια μετά τον Σαίξπηρ, γράφτηκε πληθώρα θεατρικών έργων. Από το 1570 ως το 1640, παίχθηκαν στα θέατρα του Λονδίνου περισσότερα από 2.500 έργα. Παράλληλα υπήρξε μεγάλος αριθμός δραματουργών. Θα αναφέρομε παρακάτω τους πιο αντιπροσωπευτικούς από αυτούς: [171]

 Τζον Λίλυ (John Lyly, 1553-1606), ποιητής και δραματουργός, έγραψε πέντε από τις πρώτες αγγλικές θεατρικές κωμωδίες.  Φράνσις Μπωμόντ, Francis Beaumont, 1584 –1616), ο οποίος έγραψε τα 13 από τα συνολικά 15 έργα του σε συνεργασία με τον…  … Τζον Φλέτσερ, (John Fletcher, 1579-1625), από τους σημαντικούς συγγραφείς της εποχής του. Η παραγωγή του ήταν τεράστια. Έγραψε 16 δικά του έργα και με τον Μπωμόντ και άλλους συγγραφείς (μεταξύ των οποίων ο Σαίξπηρ) άλλα 42!  Ουίλιαμ Ρόουλυ (William Rowley, 1585-1626), σε συνεργασία με άλλους επιφανείς συγγραφείς, άφησε πίσω του 17 θεατρικά έργα. Σαίξπηρ και Τζόνσον

 Τόμας Μίντλετον (Thomas Middleton, 1580-1627), ποιητής και από τους διακεκριμένους θεατρικούς συγγραφείς της εποχής. Η παραγωγή του υπερβαίνει τα 30 θεατρικά έργα.  Μπεν Τζόνσον (Ben Jonson, 1572-1637), ποιητής, ηθοποιός και θεατρικός συγγραφέας. Αυτός, ο Σαίξπηρ* και ο Φλέτσερ* είναι οι τρεις σημαντικοί δραματουργοί της αναγεννησιακής Αγγλίας. Ήταν δημοφιλής τόσο για τις κωμωδίες όσο και για την λυρική του ποίηση.  Φίλιπ Μάσινγκερ (Philip Massinger, 1583-1640), μόνος συγγραφέας 15 θεατρικών έργων και άλλων 23 σε συνεργασία με τρίτους (Μπωμόντ, Φλέτσερ και άλλους).  Άντονι Μάντεϊ (Anthony Munday, 1560-1633), έγραψε περισσότερα από 15 θεατρικά έργα.

[172]

 Τόμας Χέιγουντ (Thomas Heywood, 1570-1641), ηθοποιός και συγγραφέας, γνωστός από το αριστούργημά του A Woman Killed with Kindness που παρουσιάστηκε στο θέατρο Rose.  Τζορτζ Τσάπμαν (George Chapman, 1550-1634), ποιητής και δραματουργός. Τα σονέτα του θεωρούνται ισάξια με αυτά του Σαίξπηρ. Έγραψε τραγωδίες και κωμωδίες για το θέατρο.  Τζέιμς Σίρλεϊ (James Shirley, 1596–1666), από τους παραγωγικότερους δραματουργούς της εποχής του. Έγραψε περίπου 35 τραγωδίες και άλλες τόσες κωμωδίες.  Γουίλιαμ Ντάβεναντ (William Davenant, 1606 –1668), ποιητής και δραματουργός Ο Γκάρικ ως Ριχάρδος ΙΙΙ

 Κόλεϊ Σίμπερ (Colley Cibber, 1671–1757), ηθοποιός, θιασάρχης, ποιητής και δραματουργός. Έγραψε περίπου 25 θεατρικά έργα.  Ντέιβιντ Γκάρικ (David Garrick, 1717-1779), ο διασημότερος ηθοποιός της εποχής του, πρωτοεμφανίστηκε στο έργο του Σαίξπηρ Ριχάρδος Γ’. Υπήρξε παράλληλα θιασάρχης και συγγραφέας περισσότερων από είκοσι θεατρικών έργων. *** Είδαμε πως κατά την περίοδο μεταξύ του 16ου και του 17ου αιώνα, στο Λονδίνο της Αναγέννησης εμφανίστηκαν δεκάδες θεατρικοί συγγραφείς, γράφτηκαν πάνω από 2.500 έργα, άνοιξαν πολλά θέατρα και πολλαπλασιάστηκαν οι θεατές. Είναι λογικό λοιπόν να υπήρξαν την ίδια περίοδο και εκατοντάδες αξιόλογων ηθοποιών, από τους οποίους θα [173]

δούμε ορισμένους (εκτός των ηθοποιών συγγραφέων όπως οι Σαίξπηρ, Τζόνσον, Χέιγουντ, Σίμπερ, Γκάρικ κ.ά.), όπως οι:  Ο Ρίτσαρντ Τάρλτον (Richard Tarlton, ?-1588) ήταν ηθοποιός, χορευτής, τραγουδιστής και ο διασημότερος κλόουν της ελισαβετιανής περιόδου. Παράλληλα έγραφε και μπαλάντες.  Αγκουστίν Φίλιπς (Augustine Phillips, ?-1605), ηθοποιός που έπαιξε σε θιάσους με τον Σαίξπηρ. Από τους λίγους Άγγλους ηθοποιούς της γενιάς του που απέκτησε οικονομική άνεση από την δουλειά του. Έπαιξε σε αρκετά έργα του Μπεν Τζόνσον και ήταν ένας από τους μετόχους του θεάτρου Globe.  Ο Ουίλιαμ Σλάι (William Sly, ?-1608) ηθοποιός, συνάδελφος του Σαίξπηρ και του Φίλιπς. Έπαιξε σε θιάσους που έδωσαν παραστάσεις σε πόλεις της βόρειας Ευρώπης. Ο Ρόμπερτ Αρμίν

 Ο Έντουαρντ Άλλεϋν (Edward “Ned” Alleyn, 1566-1626), ήταν από τους σημαντικούς ηθοποιούς του ελισαβετιανού θεάτρου και ιδρυτής της ομώνυμης σχολής θεάτρου. Έπαιξε σε έργα Μάρλοου, Κυντ και Πηλ.  Ο Ρόμπερτ Αρμίν (Robert Armin, 1563-1615) υπήρξε από τους δημοφιλέστερους κωμικούς της εποχής του.  Ο Χένρυ Κοντέλ (Henry Condell, 1576-1627), ήταν ηθοποιός έργων του Σαίξπηρ.  Ο Τζον Χέμινγκες (John Heminges, 1566-1630), ήταν κι αυτός ηθοποιός των έργων του Σαίξπηρ.

[174]

07.04. Το ισπανικό αναγεννησιακό θέατρο Ο όρος Χρυσός Αιώνας (El Siglo de Oro) του ισπανικού Θεάτρου αναφέρεται στην περίοδο της ευρωπαϊκής αλλά και της ισπανικής Αναγέννησης δηλαδή στους αιώνες 16ο και 17ο. Η Ισπανία αναδείχθηκε σε μεγάλη ευρωπαϊκή δύναμη μετά τον γάμο του Φερδινάνδου και της Ισαβέλλας και τη συνένωση των βασιλείων τους, Αραγονίας και Καστίλλης αντίστοιχα, το 1469. Ακολούθησε η κατάληψη της Γρανάδας και η εκδίωξη των Αράβων από την Ιβηρική χερσόνησο το 1492. Τέλος, η ανακάλυψη της Αμερικής από τον Χριστόφορο Κολόμβο, είχε ως συνέπεια την κατάληψη του μεγαλύτερου μέρους της νέας ηπείρου, που απέφερε αμύθητα πλούτη και ισχύ στο νέο βασίλειο της Ισπανίας. Στους δυο αυτούς αιώνες τα πάντα άλλαξαν στην Ισπανία. Ο πλούτος έφερε άνθιση σε όλους τους τομείς της, οικονομία, πολιτισμό, γράμματα και τέχνες και ασφαλώς και στο θέατρο. Ειδικότερα το ισπανικό θέατρο ανέπτυξε τέτοια δυναμική που μόνο με το αγγλικό της ίδιας περιόδου μπορεί να συγκριθεί. Η δε παραγωγή των Ισπανών θεατρικών συγγραφέων ήταν εκπληκτική, υπολογίζεται ότι ως τις αρχές του 18ου αιώνα γράφτηκαν πάνω από δέκα χιλιάδες θεατρικά έργα, κάποιοι δε τα υπολογίζουν σε τριάντα χιλιάδες(!). Ο αριθμός φαντάζει αστρονομικός, αλλά πάντως το γεγονός είναι ότι η παραγωγή των Ισπανών λογοτεχνών εκείνης της εποχής ήταν όντως πληθωρική. Κάποια από αυτά τα έργα θεωρούνται αριστουργήματα και παίζονται ακόμα και σήμερα στα θέατρα των μεγάλων ευρωπαϊκών και αμερικανικών πόλεων. Όμως το ισπανικό σε σύγκριση με το αγγλικό αναγεννησιακό θέατρο υστερεί όσον αφορά την εμβάθυνση στη μελέτη και στην ανάδειξη των κοινωνικών προβλημάτων, καθώς και στην φιλοσοφική ματιά στης ανθρώπινης μοίρας. Και αυτό κυρίως οφείλεται στις διαφορετικές επιρροές που δέχθηκε η κοινωνία των δυο κρατών. Στην Ισπανία η επιβολή του καθολικισμού ήταν απόλυτη και δεν είχε καμιά σχέση με τις σφοδρές διαμάχες που ακολούθησαν τη Θρησκευτική Μεταρρύθμιση στη βόρεια Ευρώπη. Ο ασφυκτικός εναγκαλισμός της Καθολικής [175]

Εκκλησίας με την πολιτική εξουσία και την ίδια την κοινωνία, επηρέασε την σκέψη και τις ενέργειες των καλλιτεχνών και των συγγραφέων. Ακόμα ένας σοβαρός λόγος ήταν ότι, η διαβόητη ισπανική Ιερά Εξέταση, είχε απόλυτο έλεγχο στην παραγωγή των έργων των ανθρώπων της τέχνης και της διανόησης. Το θέατρο στην Ισπανία της Αναγέννησης ήταν δημοφιλές και προσιτό σε όλες τις κοινωνικές τάξεις. Ο τεράστιος αριθμός των έργων, όσο και η μεγάλη ποικιλία των θεμάτων που έθιγαν δείχνει την πραγματική εικόνα του θεάματος της εποχής εκείνης. Αυτή δε η ποικιλία περιλάμβανε τόσο το θρησκευτικά όσο και το κοσμικό δράμα. Γράφτηκαν έργα για θέατρο πρόζας (κωμωδία, τραγωδία, επικό δράμα) καθώς και για μουσικό θέατρο (όπερες). Ισπανικό θρησκευτικό δράμα

Είδη ισπανικού μεσαιωνικού θεάτρου: - Το θρησκευτικό δράμα: Στην Ισπανία ήταν γνωστό ως Autos sacramentales (πράξεις Μυστηρίου). Ήταν εμπνευσμένο από το μυστήριο των Ευχαριστιών και αναμίγνυε το ανθρώπινο με το υπερφυσικό. Οι παραστάσεις δίνονταν σε πλατείες, έξω από κάποια εκκλησία, πάνω σε ειδικά βαγόνια-κάρα, που περιόδευαν στη Μαδρίτη και τις άλλες πόλεις και αποτελούσαν μέρος θρησκευτικών εορτασμών. Τα έξοδα της παράστασης και την αμοιβή των ηθοποιών αναλάμβαναν συνήθως οι τοπικές συντεχνίες εμπόρων ή βιοτεχνών. Μετά τα μέσα του 16ου αιώνα, οι παραστάσεις δίνονταν από επαγγελματικούς θιάσους - Το λαϊκό θέατρο: Τη δεκαετία του 1570 άρχισαν να εμφανίζονται στις μεγάλες πόλεις της Ισπανίας επαγγελματικοί θίασοι και το 1579 δόθηκαν παραστάσεις στην πρώτη μόνιμη θεατρική αίθουσα, Corral de la Cruz, που εγκαινιάστηκε στη Μαδρίτη. Δημοφιλή δημόσια [176]

(λαϊκά) θεάματα ήταν αυτά που είναι γνωστά ως Corrales de comedias (στα ελληνικά περίπου: κωμωδίες της αυλής), που έπαιζαν κοσμικά (μη θρησκευτικά) έργα, τραγωδίες ή κωμωδίες. Ήταν ανοιχτά θέατρα, που οι παραστάσεις ξεκινούσαν από το απόγευμα και διαρκούσαν δυο-τρεις ώρες, χωρίς διάλειμμα. Ήταν πλούσιες παραστάσεις που συνήθως περιλάμβαναν χορό και τραγούδι. Οι όρθιοι θεατές ήταν στα γύρω υπερώα (θεωρεία) και η πλατεία διέθετε καθίσματα. Από τα τέλη του 17ου αιώνα, οι αρχές επέτρεψαν σε γυναίκες ηθοποιούς (κατά προτίμηση έγγαμες) να παίζουν σε θεατρικές παραστάσεις.

Corral de comedias - Το

θέατρο της (βασιλικής) αυλής: Ονομάστηκαν έτσι τα θέατρα που υπήρχαν μέσα σε αίθουσες βασιλικών ανακτόρων. Το πρώτο από αυτά εμφανίστηκε στο παλάτι Αλκαζάρ επί βασιλείας Φιλίππου Γ’. Ακολούθησε ακόμα ένα στη Μαδρίτη και το 1640 ιδρύθηκε στα ανάκτορα της Μαδρίτης ένα ανοιχτό θέατρο με την σκηνή στη μέση μιας λίμνης.

- Η Θαρθουέλα (Zarzuela): Γνήσιο ισπανικό λυρικό δραματικό θεατρικό είδος, με εναλλασσόμενες σκηνές πρόζας και τραγουδιού που συχνά συνοδευόταν με χορό, ένα είδος οπερέτας. Το όνομα αυτό προέρχεται πιθανώς από τα ομώνυμα ανάκτορα κοντά στην Μαδρίτη, όπου – όπως λέγεται - παρουσιάστηκε για πρώτη φορά αυτό το είδος θεάματος. Με τον καιρό αναπτύχθηκαν δυο διαφορετικές μορφές, η Μπαρόκ και η Ρομαντική Θαρθουέλα. Το είδος αυτό επεκτάθηκε και στις ισπανικές αποικίες της Αμερικής, όπου προσαρμόστηκε ανάλογα με τοπικές πολιτιστικές παραδόσεις, καθώς και στις Φιλιππίνες όπου είναι γνωστή ως σαρσουέλα.

[177]

Από το έτος 1603, οι ισπανικές αρχές αποφάσισαν πως, μόνο οι θίασοι και ηθοποιοί που είχαν άδεια μπορούσαν να δίνουν παραστάσεις σε μόνιμο θέατρο σε πόλεις της Ισπανίας. Οι μη αδειούχοι ηθοποιοί μπορούσαν να εργαστούν στις compañías de la legua (θίασοι του δρόμου ή περιφερόμενοι θίασοι) και να παίζουν στην περιφέρεια. Οι θίασοι αυτοί δεν είχαν δικαίωμα να δίνουν παραστάσεις σε μια πόλη για χρονικό διάστημα πλέον των δυο μηνών. Σε κάθε πόλη μόνο ένας θίασος έπαιρνε άδεια παραστάσεων σε μόνιμη βάση. Τα κοστούμια του ισπανικού θεάτρου ήταν παρόμοια με αυτά του αγγλικού ελισαβετιανού θεάτρου. Οι ηθοποιοί φορούσαν πολυτελή και ακριβά κοστούμια, όσο επέτρεπαν τα οικονομικά του θιάσου. Μάλιστα μερικοί δημοφιλείς ηθοποιοί απαιτούσαν έχτρα χρηματοδότηση για τις φορεσιές τους, που ορισμένες φορές έφτανε και το 50% της αμοιβής τους. Θαρθουέλα

Σε ορισμένες πόλεις είχαν θεσπιστεί βραβεία τόσο για την ερμηνεία όσο και για τα κοστούμια των ηθοποιών. Υπήρχαν αρκετές παραδοσιακές διαφορές του ισπανικού θεάτρου με το αντίστοιχο της υπόλοιπης Ευρώπης. Για παράδειγμα, ενώ το θρησκευτικό δράμα είχε εξαφανιστεί από όλη την ήπειρο, στην Ισπανία συνέχισε να παίζεται και να είναι δημοφιλές θέαμα, όσο τουλάχιστο και το κοσμικό θέατρο. Το επάγγελμα του ηθοποιού ήταν αξιοσέβαστο και τα μέλη των θιάσων γινόταν δεκτά χωρίς προκαταλήψεις, τόσο από την κοινωνία όσο και από την εκκλησία. Οι Ισπανοί θεατρικοί συγγραφείς έγραφαν έργα με τρεις πράξεις, αντί των κλασσικών πεντάπρακτων που παίζονταν στις άλλες χώρες. Επίσης οι ισπανικοί θίασοι είχαν και

[178]

αρκετές γυναίκες ηθοποιούς, σε αντίθεση με την Αγγλία και πολλές άλλες χώρες. Ας δούμε τώρα τους σημαντικότερους θεατρικούς συγγραφείς της αναγεννησιακής Ισπανίας:  Ο Χουάν δελ Ενθίνα (Juan del Encina, 1468-1530), απόγονος προσηλυτισθέντων Εβραίων, ποιητής, μουσικοσυνθέτης και δραματουργός, αποκαλείται – όπως και ο επόμενος - ο Ιδρυτής του ισπανικού Δράματος. Υπήρξε σημαντικός ποιητής και το Cancionero του είναι συλλογή λυρικών και δραματικών ποιημάτων του. Έγραψε εννιά θεατρικά έργα.  Ο πορτογαλικής καταγωγής Χιλ Βιθέντε (Gil Vicente, 1465-1536), γνωστός και ως Τροβαδούρος, αποκαλείται – όπως και ο προηγούμενος Ιδρυτής του ισπανικού Δράματος. Αποκαλείται επίσης ο Πορτογάλος Πλαύτος. Ο Χιλ Βιθέντε

Ήταν ηθοποιός, δραματουργός και σκηνοθετούσε ο ίδιος τις παραστάσεις των έργων του. Έγραφε στα πορτογαλικά και τα ισπανικά. Τα έργα κάλυπταν τόσο το θρησκευτικό, όσο και το κοσμικό δράμα (κωμωδίες και τραγωδίες).  Ο Φερνάντο δε Ρόχας (Fernando de Rojas, 1465-1541), από το Τολέδο ήταν θεατρικός συγγραφέας, γνωστός από μοναδικό έργο του που σώζεται: La Celestina. Το έργο αυτό θεωρείται το τελευταίο του ισπανικού Μεσαίωνα και το πρώτο της Αναγέννησης  Ο Λόπε δε Ρουέδα (Lope de Rueda, 1510-1565) ήταν ο πρόδρομος αυτού που αποκαλείται ο Χρυσός αιώνας της ισπανικής λογοτεχνίας και οι δυο μεγάλοι Ισπανοί συγγραφείς, ο Λόπε δε Βέγα και ο Θερβάντες τον αποκαλούσαν Ιδρυτή του ισπανικού επαγγελματικού θεάτρου. Ήταν πολύπλευρος συγγραφέας, ασχολήθηκε με [179]



τραγωδία, κωμωδία, φάρσα και pasos26. Ακόμα, ήταν επικεφαλής περιοδεύοντος θιάσου με τον οποίο γύρισε όλες σχεδόν τις μεγάλες πόλεις της Ισπανίας, όπου και έδινε τις παραστάσεις με τα έργα του, πολλά από τα οποία ήταν διασκευές παλαιών μεσαιωνικών φαρσοκωμωδιών. Τίτλοι έργων του: Ευφημία, Αρκαλίνα, Μεδόρα κ.ά. Ο Χουάν δε λα Κούεβα (Juan de la Kueva, 1543-1612) από τη Σεβίλλη ήταν ποιητής και δραματουργός. Έγραψε συνολικά τρεις ποιητικές συλλογές, δέκα κωμωδίες και τέσσερις τραγωδίες, οι περισσότερες βασισμένες σε ιστορικά θέματα. Το έργο του επηρέασε μεταγενέστερους δραματουργούς όπως ο Λόπε δε Βέγα.  Ο Μιγκέλ Θερβάντες (Miguel de Cervantes, 1547-1616) θεωρείται ο σημαντικότερος συγγραφέας της Ισπανίας και ένας από τους σημαντικότερους της παγκόσμιας λογοτεχνίας.

O Δον Κιχώτης

Οφείλει τη δόξα του κυρίως στο αριστούργημα Ο Δον Κιχώτης, που είναι το βιβλίο με τις περισσότερες εκδόσεις στον κόσμο, μετά τη Βίβλο. Έγραψε επίσης και αρκετά ποιήματα, τριάντα έξι περίπου θεατρικά έργα, ένα μυθιστόρημα και ένα άλλο πεζογράφημα με τίτλο Υποδειγματικά Διηγήματα. Η επιτυχία του Δον Κιχώτη ήταν ραγδαία με απανωτές εκδόσεις και μεταφράσεις. Παρά την επιτυχία αυτή, ο Θερβάντες δεν πρόλαβε να γνωρίσει την αναγνώριση. Αντίθετα γνώρισε την απαξίωση και το φθόνο φτασμένων δραματουργών όπως ο (διάσημος τότε) θεατρικός συγγραφέας Λόπε δε Βέγα* που έγραψε ότι: …ο Θερβάντες είναι ο χειρότερος των ποιητών και ο Δον Κιχώτης το χειρότερο έργο του.

26

Τα pasos ήταν θρησκευτικά δράματα με θέματα από τα Πάθη του Χριστού [180]



Όμως το έργο αυτό εξακολουθεί και σήμερα να είναι best seller, έγινε θεατρικό έργο, κινηματογραφική ταινία, σήριαλ για την τηλεόραση, ιστορία εικονογραφημένη, κόμικς, όπερα, μπαλέτο, τίτλος για μουσικά έργα, ακόμα και αγάλματα του υπάρχουν σε όλο τον κόσμο. Ο Θερβάντες ήταν πολυγραφότατος, και έγραφε ως το τέλος της ζωής του. Πέθανε στις 23 Απριλίου 1616. Συμπτωματικά την ίδια ημερομηνία, πέθανε και ο κορυφαίος Άγγλος δραματουργός, ο Ουίλιαμ Σαίξπηρ*. Ο ποιητής και δραματουργός Λόπε δε Βέγα (Lope Félix de Vega Carpia, 1562-1635) από την Μαδρίτη, είναι ο δεύτερος μεγάλος εκπρόσωπος της ισπανικής λογοτεχνίας, μετά τον Θερβάντες. Θεωρείται ο δημιουργικότερος συγγραφέας της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Ο Λόπε δε Βέγα



Σ’ αυτόν αποδίδονται 3.000 σονέτα, εννιά έπη, 7 μυθιστορήματα και περί τα 1.800 (τα 483 κωμωδίες) θεατρικά έργα από τα οποία σώζονται πάνω από 450! Λέγεται ότι ο Λόπε δε Βέγα έγραφε περί τα δυο θεατρικά έργα την εβδομάδα. Αυτός είναι που καθιέρωσε το θεατρικό είδος κωμωδίες του μανδύα και του σπαθιού (comedias de capa y de espada), που δεν είναι ούτε κωμωδίες ούτε τραγωδίες, αλλά έχουν τα χαρακτηριστικά του «κοινωνικού δράματος», που υπηρέτησαν μεταγενέστεροι συγγραφείς, όπως ο Ίψεν*, ο Στρίντμπεργκ*, και άλλοι. Μερικοί τίτλοι από τα έργα του: Ο δάσκαλος του χορού, Το σκυλί του περιβολάρη, Φουέντε Οβεχούνα, Ο καλύτερος δήμαρχος, Ο ιππότης του Ολμέδο, Το αστέρι της Σεβίλλης και άλλα. Η μοναχή Χουάνα Ινές δε λα Κρουθ (Juana Inés de la Cruz, 1651-95) ήταν αυτοδίδακτη λογία, φιλόσοφος, ποιήτρια και [181]



δραματουργός. Την εποχή της ήταν γνωστή ως η Δεκάτη Μούσα. Αν και γεννήθηκε στο Μεξικό, που τότε ήταν κτήση της Ισπανίας, θεωρείται ότι συνεισέφερε στη λογοτεχνία του ισπανικού Χρυσού Αιώνα. Σήμερα την τιμούν και οι δυο χώρες, αφού την θεωρούν ως μια ακόμα εκπρόσωπο της πολιτιστικής τους ιστορίας και της ισπανόφωνης λογοτεχνίας. Το σημαντικότερο έργο της Ο ιερός Νάρκισσος. Ο Χουάν Ρουίθ δε Αλαρκόν (Juan Ruiz de Alarcόn y Mendoza,1581-1639) γεννήθηκε στη Νέα Ισπανία (Μεξικό) και έζησε στη Μαδρίτη, όπου ασχολήθηκε αποκλειστικά με τη συγγραφή θεατρικών έργων. Έγραψε είκοσι πέντε έργα: Η εξέταση των συζύγων, Ουδέν κακόν αμιγές καλού, Η ύποπτη αλήθεια κ.ά. Το τελευταίο το μιμήθηκε πιστά ο Κορνέιγ* στο έργο του Ο Ψεύτης. Η Χουάνα Ινές δε λα Κρουθ

 O Τίρσο δε Μολίνα (Tirso de Molina, 1579–1648) από τη Μαδρίτη, ήταν μοναχός, ποιητής και δραματουργός. Θεωρείται ο σημαντικότερος συνεχιστής του έργου του Λόπε δε Βέγα* και από τους κορυφαίους Ισπανούς αναγεννησιακούς λογοτέχνες. Ήταν παραγωγικότατος και έγραψε συνολικά περίπου τετρακόσια θεατρικά έργα (θρησκευτικά δράματα, αλλά και κωμωδίες και τραγωδίες) από τα οποία σώζονται μόλις ογδόντα. Μερικά από τα έργα του γράφτηκαν σε συνεργασία με τον Χουάν Ρουίθ δε Αλαρκόν*. Από τα πιο γνωστά έργα του: Η φρόνηση στη γυναίκα, Τα σκούδα της Πορτογαλίας, Αγία Ιωάννα, Κατάδικος για απιστία, Ο ντροπαλός στο παλάτι, Ο έρωτας γιατρός. Στο έργο του Ο απατεώνας της Σεβίλλης εισήγαγε στη θεατρική σκηνή τον θρυλικό για τις ερωτικές του περιπέτειες ήρωα-απατεώνα Δον Ζουάν. Το έργο αυτό ενέπνευσε τον Μότσαρτ να συνθέσει την όπερά του Ντον Τζοβάνι. Η τολμηρότητα των έργων του (μοναχού) δε Μολίνα προκάλεσε [182]





αντιδράσεις στην συντηρητική ισπανική κοινωνία και η καθολική Εκκλησία καταδίκασε μερικά από τα έργα του ως αιρετικά.

O Φρανθίσκο δε Ρόχας Σορίγια (Francisco de Rojas Zorilla, 1607-48) από το Τολέδο, ήταν ποιητής και δραματουργός. Έγραψε θρησκευτικά δράματα, τραγωδίες και κωμωδίες. Ο Καλδερόν δε λα Βάρκα (Pedro Calderón de la Barca, 1600–81) από τη Μαδρίτη, ήταν ένας από τους εξέχοντες δραματουργούς του ισπανικού Χρυσού Αιώνα. Μαζί με τον Λόπε δε Βέγα θεωρείται από τους κορυφαίους θεατρικούς συγγραφείς της ισπανικής λογοτεχνίας. Έγραφε κυρίως για τα θέατρα της βασιλικής αυλής και δευτερευόντως για τα λαϊκά. Ο Καλδερόν

Έγραψε περίπου 600 έργα από τα οποία σώζονται 120 κωμωδίες, 80 θρησκευτικά δράματα και είκοσι σύντομα κωμικά έργα, γνωστά ως entremeses (ορεκτικά). Το διασημότερο έργο του είναι Η ζωή είναι ένα όνειρο (La vida es sueno). Άλλοι τίτλοι: Σπίτι με δύο πόρτες δεν μπορείς να το φυλάξεις, Ο γιατρός της τιμής του, Ζήλεια, το μεγαλύτερο τέρας, Στην κρυφή προσβολή, κρυφή εκδίκηση, Ο Δήμαρχος της Θαλαμέας κ.ά.

[183]

07.05. Το γαλλικό αναγεννησιακό θέατρο Από τον Μεσαίωνα ως την Αναγέννηση, το θέατρο της Γαλλίας ακολούθησε την ίδια εξελικτική διαδρομή όπως και οι περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες. Ακόμα, κατά τις πρώτες δεκαετίες της Αναγέννησης έμεινε προσκολλημένο στη μεσαιωνική κληρονομιά, δηλαδή στα διάφορα είδη του θρησκευτικού δράματος όπως το θέατρο μυστηρίου, το θέατρο των θαυμάτων, το θέατρο ηθικής κλπ. Μεταξύ του 15ου και 16ου αιώνα άρχισαν να παίζονται ελαφριές κωμωδίες όπως φάρσες και soties27. Το τελευταίο ήταν καθαρά γαλλικό θεατρικό είδος και περιείχε μικρά σατιρικά έργα, στα οποία διάφοροι «τρελοί» αντάλλαζαν απόψεις για τα τρέχοντα θέματα της επικαιρότητας ή σχολίαζαν κοροϊδευτικά δημόσια πρόσωπα.

La fête des Fous

Το είδος αυτό έχει την προέλευσή του στις γιορτές του Καρναβαλιού και Φεστιβάλ των τρελών (La fête des Fous) που γινόταν παραδοσιακά στην βόρεια Γαλλία αμέσως μετά τα Χριστούγεννα. Ο γνωστότερος συγγραφέας των θεατρικών soties ήταν ο Πιέρ Γρινγκόρ (Pierre Gringore,1475? – 1538) που έγραψε μεταξύ άλλων τα έργα: Το παιχνίδι του πρίγκιπα των τρελών και Η Μητέρα των τρελών. Το τελευταία αναφερόταν (εμμέσως) στην παπική εξουσία. Αξίζει να αναφέρομε ακόμα και τους: Νικόλ Σεσνάιγ (Nicole de La Chesnaye,?-1507 ) συγγραφέα θεάτρου ηθικής που είναι γνωστός για το έργο του La Condamnation de Banque και την...

27

Το sotie προέρχεται από τη γαλλική λέξη sot που σημαίνει τρελός.

[184]

...Μαργαρίτα της Ναβάρας (Marguerite de Navarre, 1492-1549) η οποία έγραψε μερικά θεατρικά έργα μυστηρίου και ηθικής. Η ίδια έγραψε και ένα βιβλίο με 72 διηγήματα, το Επτάμερον (Heptaméron), το οποίο ουσιαστικά μιμείται το Δεκαήμερο του Ιταλού Βοκκάκιου. Όπως συνέβαινε την εποχή εκείνη και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, τα δημόσια θεάματα της Γαλλίας βρισκόταν υπό των έλεγχο των τοπικών συντεχνιών. Το 1550 χτίζεται στο Παρίσι το πρώτο θέατρο και σε αυτό η Συντεχνία των Παθών παρουσιάζει κατ’ αποκλειστικότητα θρησκευτικά δράματα. Λίγο καιρό αργότερα ένας άλλος συντεχνιακός θίασος με τίτλο Ανέμελα παιδιά (Enfants Sans-Sousi) παρουσιάζει φάρσες και soties. Κατά τα τέλη του 16ου αιώνα, Οι Αδελφοί του Πάθους (Confrères de la Passion) ήταν ο μοναδικός συντεχνιακός θίασος που είχε απομείνει. Ο θίασος Αδελφοί

του Πάθους

Ο θίασος αυτός είχε ως το 1597, το προνόμιο να ελέγχει την θεατρική παραγωγή στο Παρίσι και να παραχωρεί το θέατρό του σε ανεξάρτητους θιάσους έναντι υψηλού τιμήματος. Από τις αρχές του 16ου αιώνα είχε παρατηρηθεί η έκδοση έργων κλασσικών Ελλήνων και Λατίνων δραματουργών όπως των Σοφοκλή Ευριπίδη, Αριστοφάνη, Σενέκα, Πλαύτου και Τερέντιου, σε πρωτότυπο κείμενο. Κατά τις επόμενες δεκαετίες πολλοί Ευρωπαίοι ποιητές και ουμανιστές μετέφραζαν τα έργα των κλασσικών αυτών δραματουργών και κάποιο συγγραφείς άρχισαν σιγά-σιγά να γράφουν τραγωδίες που αποκαλούνται ουμανιστικές. Αυτού του είδους τα έργα διακρίνονται: Βιβλικές τραγωδίες, εμπνευσμένες από ιστορίες της Βίβλου, προσαρμοσμένα σε σύγχρονα πολιτικά και θρησκευτικά θέματα. Σύγχρονες τραγωδίες, με θέματα παρμένα από πρόσφατα γεγονότα.

[185]

Υπήρξαν αρκετοί γνωστοί ουμανιστές ποιητές και δραματουργοί:  Ο Ζαν Μπαστιέρ (Jean Bastier, 1529-54) ήταν δραματουργός και ηθοποιός. Ως ηθοποιός έπαιξε ένα ρόλο στην τραγωδία του Ετιέν Ζοντέλ Cléopâtre captive και ως συγγραφέας έγραψε την τραγωδία Μήδεια εμπνευσμένος από το ομώνυμο έργο του Ευριπίδη.  Ο γιατρός και θεατρικός συγγραφέας Ζακ Γκρεβέν (Jacques Grévin, 1539–1570), που έγραψε τρεις κωμωδίες και την τραγωδία Ιούλιος Καίσαρ.  Ο Ετιέν Ζοντέλ (Etienne Jodell, 1532-73) από το Παρίσι, ασχολήθηκε με το κλασσικό δράμα. Το σημαντικότερο έργο του ήταν η πεντάπρακτη τραγωδία Cléopâtre captive (Αιχμάλωτη Κλεοπάτρα), που παίχθηκε παρουσία του βασιλιά Ερρίκου Β’. Επίσης ο Ζοντέλ έγραψε ακόμα μια τραγωδία και την κωμωδία Eugène. Ο Ετιέν Ζοντέλ

 Ο Ρομπέρ Γκαρνιέ (Robert Garnier, 1544–1590), με τον Αντουάν Μοντσεστριάν* και Αλεξάντρ Αρντύ*, ήταν από τους πρωτοπόρους του γαλλικού δράματος, με πολλά έργα στο ενεργητικό του, όπως: Ιππόλυτος, Μάρκος Αντώνιος, Τρωάδα, Αντιγόνη, Οι Εβραίοι και άλλα.  Ο Ζαν ντε λα Τάιγ (Jean de La Taille (1540-1607), ο οποίος έγραψε μια σάτιρα για το βασιλικό περιβάλλον, μια τραγωδία και μια πραγματεία με τίτλο: Η τέχνη της τραγωδίας (Art de la tragedie).  Ο ποιητής και θεατρικός συγγραφέας Νικολά Μοντρώ (Nicolas de Montreux, 1561–1608), έγραψε τις τραγωδίες: Κύρος ο Νεότερος, Ισαβέλλα, Κλεοπάτρα και άλλες.  Ο Αντουάν Μοντσεστριάν (Antoine de Montchrestien, 15751621), ο Ρομπέρ Γκαρνιέ* και ο Αλεξάντρ Αρντύ* θεωρούνται οι πρωτοπόροι της γαλλικής δραματουργίας του 17ου αι. Οι τραγωδίες του είναι πεντάπρακτες, τα κείμενα είναι με στίχους και χρησιμοποιεί [186]

σχεδόν πάντα χορικά. Οι μάχες και τα δραματικά γεγονότα συμβαίνουν εκτός σκηνής και τα περιγράφει ένας αγγελιοφόρος.  Ο Αλεξάντρ Αρντύ (Alexandre Hardy, 1570-1632), ο προηγούμενος και ο Ρομπέρ Γκαρνιέ*, θεωρούνται οι θεμελιωτές του γαλλικού δράματος του 17ουαιώνα. Λέγεται ότι έγραψε περισσότερα από εξακόσια(!) έργα (κωμωδίες και τραγωδίες) από τα οποία σώζονται μόλις 34.  Ο Φρανσουά λ’ Ερμίτ (François l' Hermite, 1601–55) με πέντε τραγωδίες.  Από τα τέλη του 16ου αιώνα η Γαλλία δείχνει έντονο ενδιαφέρον για το θέατρο. Ακόμα και Λουδοβίκος ΙΓ’ συγκροτεί δικό του θίασο. Ο πρωθυπουργός του βασιλιά καρδινάλιος Ρισελιέ (cardinal-duc de Richelieu, 1585-1642) ήταν γνωστός προστάτης των τεχνών. Ο καρδινάλιος Ρισελιέ

Ίδρυσε την Γαλλική Ακαδημία Académie française. Επίσης, ήταν συγγραφέας θρησκευτικών και πολιτικών θεατρικών έργων, πολλά από τα οποία σκηνοθετούσε ο ίδιος. Την ίδια εποχή τα θεατρικά ρεύματα της Αναγέννησης και ιδιαίτερα της ιταλικής Commedia del’ Arte, επηρεάζουν και πλουτίζουν το διαρκώς ανερχόμενο γαλλικό θέατρο, το οποίο αποκτά πολλούς νέους συγγραφείς, αρκετούς νέους θιάσους και χιλιάδες θιασώτες του θεάτρου. Οι χαρακτήρες της Commedia βρίσκουν το γαλλικό αντίστοιχό τους, με τύπους όπως ο καυχησιάρης, ο φιλάργυρος, ο ερωτευμένος γέρος, ο πανούργος υπηρέτης κλπ. ***** Την εποχή εκείνη (16ος αιώνας) το γαλλικό θέατρο άρχισε να αποκτά τη λάμψη του και να γίνεται δημοφιλές στο ευρύ κοινό. Τα θέατρα [187]

ξεκινούσαν τη λειτουργία τους λίγο μετά το μεσημέρι και έδιναν δυο παραστάσεις την εβδομάδα. Η κάθε παράσταση διαρκούσε αρκετές ώρες. Ένα επιτυχημένο έργο με καλούς ηθοποιούς, κρατούσε το ενδιαφέρον των θεατών για αρκετές εβδομάδες. Συνήθως άρχιζε με ένα κωμικό πρόλογο, μετά ξεκινούσε το κύριο έργο (τραγωδία ή ιλαροτραγωδία), ακολουθούσε μια μικρή φάρσα και η παράσταση έληγε με τραγούδι. Οι ευγενείς είχαν τη θέση τους στα θεωρεία, περιμετρικά της πλατείας, ενώ οι (φθηνές) θέσεις για τον απλό λαό ήταν στην πλατεία, στην οποία δεν υπήρχαν καθίσματα. Στην πλατεία συχνά βρίσκονταν και γυναίκες, πράγμα που σόκαρε τους έντιμους αστούς. Ως τα μέσα του 17ουαιώνα, δεν επέτρεπαν στις γυναίκες να δουν θεατρικές παραστάσεις.

Hôtel de Bourgogne

Τα πιο ενδιαφέροντα θέατρα και οι σημαντικότεροι θίασοι βρισκόταν στο Παρίσι. Ένα από τα πιο παλιά ήταν το Hôtel de Bourgogne, στο οποίο εύρισκαν στέγη πολλοί θίασοι μεταξύ των οποίων και οι θίασος του βασιλιά Λουδοβίκου ΙΓ’ Comédiens du Roi. Το 1629 ο θίασος αυτός μετονομάστηκε σε Troupe Royale (Βασιλικός Θίασος). Το θέατρο διεύθυνε ο ηθοποιός και θιασάρχης Βαλεράν-Λεκόντ (Valleran-Lecomte, 1590-1615) και μετά το θάνατό του ο διάσημος ηθοποιός Μπελρόζ (Bellerose, ή Pierre Le Messier, 1592-1670). Στο θέατρο αυτό διέπρεψαν σπουδαίοι ηθοποιοί, όπως: ο Γκωτιέ-Γκαργουίλ (Gaultier-Garguille, 1573-1633), ο ποιητής και τραγουδιστής Φλοριντόλ (Floridor ή Josias de Soulas 1608-71), ο Μονφλερύ (Montfleury ή Zacharie Jacob, 1608-67) και η δημοφιλής τραγωδός δις Σαμπμεσλέ (Mlle de Champmeslé ή Marie Desmares, 1642-98), αδελφή και σύζυγος ηθοποιών.

[188]

Άλλο θέατρο της εποχής εκείνης, ήταν το Théâtre du Marais, που ιδρύθηκε το 1634 και «έσπασε» το μονοπώλιο του Hôtel de Bourgogne. Σ’ αυτό το θέατρο, μεταξύ άλλων φιλοξενήθηκε ο θίασος του ηθοποιού και δραματουργού Κλωντ Ντεσάμπ (Claude Deschamps, 1600-81) και οι θίασοι Vieux Comédiens du Roi και Jodelet. Γνωστά θέατρα του 17ου αιώνα ήταν και τα Hôtel de Guénégaud, το Hôtel du Petit-Bourbon και το περίφημο La Comédie française, που ιδρύθηκε το 1680. ***** Αντίθετα με το αγγλικό θέατρο, η γαλλική πολιτική ηγεσία δεν επέβαλε κανένα περιορισμό στην εμφάνιση γυναικών ηθοποιών στη σκηνή. Η δις Σαμπμεσλέ

Όμως η Καθολική Εκκλησία θεωρούσε ανήθικο το επάγγελμα του ηθοποιού ανεξαρτήτως φύλου και όσοι το ασκούσαν απειλούνταν με αφορισμό. Εκτός από την Σαμπμεσλέ που συναντήσαμε λίγο πιο πάνω, ήταν αρκετές οι γνωστές και δημοφιλείς γυναίκες ηθοποιοί, όπως οι:  Μαρί Βερνιέ (Marie Vernier, 1590– 1627), θεωρείται η πρώτη Γαλλίδα γυναίκα ηθοποιός.  Δις ντε Μπρι (Mademoiselle de Brie, 1630-1706), πραγματικό όνομα Catherine Leclerc du Rose. Ήταν από τις πρώτες ηθοποιούς των έργων του Μολιέρου και της Comédie française.  Δις Ντυ Παρκ (Mlle Du Parc, 1633-1668), πραγματικό όνομα Thérèse de Gorla, ηθοποιός και χορεύτρια μπαλέτου. Ήταν από τις σημαντικές ηθοποιούς του θιάσου του Μολιέρου.  Αντριέν Λεκουβρέρ (Adrienne Lecouvreur, 1692–1730), η σημαντικότερη ίσως ηθοποιός του καιρού της.

[189]

 Δις Ρωκούρ (Mlle Raucourt, 1756–1815 πραγματικό όνομα Françoise Saucerotte), κόρη ηθοποιού, βγήκε στην σκηνή από δώδεκα ετών. Γνωστή για την ομορφιά και τα σκάνδαλά της, αλλά παράλληλα και ταλαντούχα τραγωδός.  Μαντλέν Μπεζάρ (Madeleine Béjart,1618-1672), θιασάρχης και από τις σημαντικότερες ηθοποιούς του καιρού της. Ανήκε στην περίφημη θεατρική οικογένεια Μπεζάρ28. Πρωτοβγήκε στη σκηνή στο Théâtre du Marais μαζί με τον αδελφό της Ζοζέφ Μπεζάρ (Joseph Béjart, 1617–59). Η Αρμάντ Μπεζάρ

 Ηθοποιοί ήταν επίσης ο άλλος αδελφός της ο Λουί Μπεζάρ (Louis Béjart, 1630– 1678) και η αδελφή της Ζενεβιέβ Μπεζάρ (Geneviève Béjart, 1631–1675). Η Μαντλέν Μπεζάρ και ο Μολιέρος ήταν συνιδρυτές του θιάσου Illustre Théâtre.  Η Αρμάντ Μπεζάρ (Armande Béjart, 1640–1700) ήταν κόρη της προηγούμενης και διάσημη ηθοποιός. Στα 17 της παντρεύτηκε τον δάσκαλο και μέντορά της Μολιέρο. ***** Η γαλλική Αναγέννηση γεννήθηκε μέσα από την πάλη δυο μεγάλων ιδεολογικών και φιλοσοφικών ρευμάτων, τον Καθολικισμό και τον Σκεπτικισμό. Όμως από τον 17ο αιώνα (εποχή που οι θρησκευτικοί πόλεμοι είχαν πια κοπάσει) σε όλες τις μορφές της τέχνης (λογοτεχνία, αρχιτεκτονική εικαστικές τέχνες και φυσικά και στο θέατρο), επικρατεί ένα νέο κίνημα ο Νεοκλασικισμός. Οι καλλιτέχνες αντλούν από τη 28

Δεν ξέρουμε αν ο διάσημος χορευτής, χορογράφος και ιδρυτής της ομώνυμης σχολής χορού Μωρίς Μπεζάρ (Maurice Béjart, 1927-2007) ήταν απόγονος αυτής της μεγάλης οικογένειας θεατρίνων του 17ου αιώνα.

[190]

κλασσική ελληνική και ρωμαϊκή τέχνη τα θέματά τους τα οποία θεωρούν ως τέλεια πρότυπα. Οι σύγχρονοί Γάλλοι δραματουργοί αφήνουν πίσω τους όλες τις μορφές του θρησκευτικού δράματος, τα έργα μυστηρίου και ηθικής και μελετούν τους αρχαίους Έλληνες και Ρωμαίους συναδέλφους τους. Το γαλλικό νεοκλασικό θέατρο ξεχωρίζει και χαρακτηρίζεται από μεγαλοπρέπεια που φτάνει στα όρια της επιδειξιομανίας. Η σκηνή, οι φορεσιές και τα αξεσουάρ των ηθοποιών και τα σκηνικά γίνονται εντυπωσιακά για να εκφράζουν τα καινούρια ιδανικά. Τώρα υπάρχουν μόνο δυο είδη δράματος, η κωμωδία και η τραγωδία και τα δυο αυτά είδη δεν πρέπει να αναμιγνύονται. Η αληθοφάνεια των νεοκλασικών έργων επιβάλει τον εξοβελισμό του υπερφυσικού και τώρα ο κύριος σκοπός του δράματος είναι η διδασκαλία του ορθού λόγου. Παράσταση γαλλικού θεάτρου

Υπό την ομπρέλα του νεοκλασικισμού του 17ουαιώνα, αναδείχθηκαν οι τρεις πρώτοι σπουδαίοι δραματουργοί της Γαλλίας: Κορνέιγ (Κορνήλιος), Ρασίν (Ρακίνας) και Μολιέρος. Ο Πιέρ Κορνέιγ, γνωστός στην Ελλάδας και ως Κορνήλιος, (Pierre Corneille,1606–1684) αποκλήθηκε ο ιδρυτής της γαλλικής τραγωδίας. Από νέος κέρδισε την εκτίμηση του καρδινάλιου Ρισελιέ, ο οποίος ήθελε να προβάλει την κλασική τραγωδία. Οι σχέσεις τους ψυχράθηκαν όταν ο Κορνέιγ έγραψε και παρουσίασε την ιλαροτραγωδία Ελ Σιντ, που αναφέρεται στον θρυλικό Ισπανό πολεμιστή του Μεσαίωνα, έργο που θεωρείται σταθμός στην ιστορία του γαλλικού θεάτρου. Το ίδιο έργο αποκηρύχθηκε και από την νεοσύστατη - από τον ίδιο τον Ρισελιέ Γαλλική Ακαδημία (Académie française), επειδή θεωρήθηκε ότι δεν πληρούσε τις προδιαγραφές της κλασσικής τραγωδίας. Αργότερα ο [191]

Κορνέιγ τροποποίησε το έργο του αυτό θέλοντας να πλησιάσει, κατά το δυνατόν, την έννοια της τραγωδίας. Συνέχισε επί σαράντα χρόνια να γράφει θέατρο και έγραψε συνολικώς πάνω από σαράντα τραγωδίες. Όμως ως χαρακτήρας ο Κορνήλιος δεν ήταν ο καλύτερος. Οι σύγχρονοί του Μολιέρος και Ρακίνας υπέστησαν από αυτόν κάθε θεμιτή ή και αθέμιτη δίωξη. Ο Κορνέλιος έκανε ότι μπορούσε για να ανακόψει την άνοδο του πρώτου και να συκοφαντήσει τις επιτυχίες του δεύτερου. Μερικοί τίτλοι έργων του: Mélite, Médée, Horace, Polyeucte, Théodore, Héraclius, Andromède.

Nicomède, Œdipe κ.ά. Ελ Σιντ

Ο Ζαν Ρασίν γνωστός στην Ελλάδα ως Ρακίνας (Jean Racine,1639-1699) ήταν ο δεύτερος των μεγάλων Γάλλων δραματουργών (οι άλλοι δυο ήταν ο Κορνήλιος και ο Βολταίρος). Τα περισσότερα έργα του είναι εμπνευσμένα από τους αρχαίους Έλληνες και Ρωμαίους τραγωδούς όπως ο Ευριπίδης και ο Σενέκας. Μερικοί τίτλοι: Θηβαΐς, Ανδρομάχη, Βρετανικός, Βερενίκη, Μιθριδάτης, Φαίδρα, Ιφιγένεια κ.ά. Ο τρίτος των μεγάλων – με βεβαιότητα ο μεγαλύτερος - του γαλλικού νεοκλασικού θεάτρου είναι ο Jean-Baptist Poquelin ή όπως έμεινε γνωστός ο Μολιέρος (Molière, 1622-73). Οι άλλοι δυο είναι ο Κορνέλιος και ο Ρακίνας. Πολύ νέος, το 1642, γνώρισε την 17χρονη ηθοποιό Αρμάντ Μπεζάρ*, εγκατέλειψε τις σπουδές του και με την πεθερά του, την Μαντλέν Μπεζάρ* έφτιαξαν ένα θίασο με επωνυμία Illustre Théâtre με το οποίο έδιναν παραστάσεις σε όλη τη Γαλλία, παίζοντας κυρίως διασκευασμένες ιταλικές κωμωδίες. Ο Μολιέρος όντας ηθοποιός, άρχισε παράλληλα να γράφει δικά του θεατρικά έργα. Η αποφασιστική καμπή στη σταδιοδρομία του ήταν το 1658, έπαιξε [192]

μπροστά στο Λουδοβίκο ΙΔ’ μια κωμωδία του Κορνήλιου και μια φάρσα δική του. Ο βασιλιάς τον ενίσχυσε οικονομικά, του παραχώρησε το θέατρο Petite Bourbon και ο Μολιέρος άρχισε να παίζει, να γράφει έργα και να γίνεται ευρύτερα γνωστός. Τότε έκανε την γνωριμία του Λαφονταίν και του Ρακίνα. Στις κωμωδίες του σατίριζε, με πραγματικά σπινθηροβόλους διαλόγους, τους μικροαστούς, την υποκρισία των θρησκόληπτων, της πανουργίες των άπιστων συζύγων, τις πονηριές των υπηρετών και όποιο κοινωνικό φαινόμενο μπορούσε να σχολιάσει με την πένα, αλλά και με το υποκριτικό του ταλέντο. Ο κατά φαντασία ασθενής

Όταν ανέβηκε το τελευταίο του έργο Ο κατά φαντασία ασθενής ο ίδιος κρατούσε τον πρωταγωνιστικό ρόλο και παρά το ότι ήταν σοβαρά άρρωστος, επέμενε να παίξει. Όμως, όταν τελείωσε η τέταρτη παράσταση, κατέρρευσε και σε λίγες ώρες πέθανε. Ο κλήρος αρνήθηκε την ταφή σε ‘ιερό τόπο’. Ο βασιλιάς έδωσε την άδεια να ταφεί ο Μολιέρος νύχτα, σε χώρο όπου θάβονταν τα αβάπτιστα παιδιά και χωρίς θρησκευτική πομπή. Όμως, χιλιάδες λαού ακολούθησαν την κηδεία του, που μετατράπηκε σε μια πραγματικά μεγαλοπρεπή πομπή. Τα έργα που έγραψε είναι δεκάδες και παίζονται επί τέσσερις αιώνες συνεχώς, από όλα τα θέατρα του κόσμου. Μερικοί τίτλοι από τα πιο γνωστά του είναι: Σχολείο Γυναικών, Ο μισάνθρωπος, Ο Αρχοντοχωριάτης, Σχολείο γυναικών, Ψυχή, Οι κατεργαριές του Σκαπίνου, Γάμος με το στανιό, Ο Δον Ζουάν και άλλα. Ένα από τα πιο γνωστά έργα του Μολιέρου, που έκανε αίσθηση στην εποχή του, αλλά και που σήμερα εξακολουθεί να παίζεται, ήταν η [193]

κωμωδία Ο Ταρτούφος (Tartuffe) Ο Ταρτούφος είναι ένας ανήθικος χαρακτήρας που υποκρίνεται τον ευλαβή και τον ηθικό. Ακόμα και σήμερα, ένα υποκριτή, που επιδεικνύει ψεύτικη ευλάβεια, ενώ στην πραγματικότητα είναι ένας ανήθικος συμφεροντολόγος τον χαρακτηρίζουμε με το υποτιμητικό επίθετο ταρτούφος. Ο Μολιέρος έγραψε το έργο αυτό το 1664 και παίχθηκε στις Βερσαλλίες ενώπιον του βασιλιά Λουδοβίκου ΙΔ’. Φυσικά εκείνοι που πρώτοι ενοχλήθηκαν – και προκάλεσαν οξύτατες αντιδράσεις - ήταν οι ανώτεροι κληρικοί, γιατί αναγνώρισαν στο πρόσωπο του Ταρτούφου, την πρόθεση του συγγραφέα να σατιρίσει την υποκριτική θρησκοληψία. Ο αρχιεπίσκοπος του Παρισιού με εγκύκλιό του απαγόρεψε – επί ποινή αφορισμού – στους πιστούς Καθολικούς να διαβάσουν ή να ακούσουν να απαγγέλλεται η εν λόγω κωμωδία είτε δημόσια, είτε ιδιωτικά. Ο Ταρτούφος

Ο Μολιέρος με την – αφανή υποστήριξη της αυλής άλλαξε προσωρινά το τίτλο του έργου του, το οποίο παίχθηκε τελικά ολόκληρο το 1669.

***** Εκτός από την τριάδα των σπουδαίων αυτών δραματουργών του γαλλικού νεοκλασικού θεάτρου, υπήρξαν δεκάδες ακόμα, όπως οι:  Ζαν Μαιρέ (Jean Mairet, 1604-1686), φανατικός εχθρός του Κορνέιγ για το έργο του Ελ Σιντ. Ο Μαιρέ έγραψε κωμωδίες και ιλαροτραγωδίες. Μερικοί τίτλοι έργων του: Χρυσηίς και Αρμάν, Αθηναΐς, Μάρκος Αντώνιος, Βιργινία, Ρολάνδος φουριόζος και άλλα.

[194]

Ζαν Ροτρού (Jean Rotrou, 1609-50), αν και πέθανε στα 41 του από πανούκλα, άφησε πίσω του πάνω από 35 κωμωδίες και τραγωδίες. Αρκετά από τα έργα του αυτά είχαν ως πρότυπο τους συγγραφείς Μένανδρο και Πλαύτο. Μερικοί τίτλοι: Ο ωραίος Αλφρέδος, Ο Αγησίλαος στην Κολχίδα, Οι Μέναιχμοι, Η αδελφή, Αντιγόνη, Ιφιγένεια, Χρυσάνθη και άλλα.  Ισαάκ Μπανσεράντ (Isaac de Benserade, 1613-1691), ποιητής και θεατρικός συγγραφέας. Ξεκίνησε την καριέρα έχοντας την οικονομική υποστήριξη του καρδινάλιου Ρισελιέ. Έγινε μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας. Έγραψε σονέτα, έργα για μπαλέτο και θεατρικά έργα. Γνωστότερο έργο του η τραγωδία Κλεοπάτρα.  Σαμουέλ Σαπουζώ (Samuel Chappuzeau, 1625-1701) ποιητής, συγγραφέας και δραματουργός, γνωστός για την πραγματεία του Το Γαλλικό Θέατρο, που είναι μια λεπτομερής παρουσίαση του γαλλικού θεάτρου του 17ου αιώνα. 

Παράσταση στην Κομεντί Φρανσέζ

Τα συγγράμματά του είναι δεκάδες, μεταξύ των οποίων και αρκετές κωμωδίες και ιλαροτραγωδίες, όπως: Δάμων και Φιντίας, Η Ακαδημία γυναικών και άλλα.  Ζαν-Φρανσουά Ρενιάρ (Jean-François Regnard, 1655-1709), σύμφωνα με κάποιους ιστορικούς του θεάτρου ο πιο διακεκριμένος κωμωδιογράφος του 17ου αιώνα μετά τον Μολιέρο. Ταξίδεψε σε πολλές χώρες της Ευρώπης και έφτασε μέχρι τη Λαπωνία και δημοσίευσε τις εντυπώσεις του σε ένα ημερολόγια. Έγραψε είκοσι τρεις κωμωδίες για το θέατρο Comédie française.  Ζαν Γκαλμπέρ Καμπιστρόν (Jean Galber de Campistron, 16561723) δραματουργός και λιμπρετίστας, έγραψε τραγωδίες, αρκετές [195]

κωμωδίες για το θέατρο Comédie française και λιμπρέτα για την Βασιλική Ακαδημία Μουσικής.  Προσπέρ Ζολιό Κρεμπιγιόν (Prosper Jolyot de Crébillon, 16741762), δραματικός ποιητής, κρίθηκε από ορισμένους ως καλύτερος δραματουργός από τον Βολταίρο. Ο τελευταίος εκνευρισμένος για να αποδείξει την ανωτερότητά του έγραψε έργα με τον ίδιο τίτλο με τον Προσπέρ. Τίτλοι έργων του: Ιδομενέας, Θυέστης. Ηλέκτρα, Ξέρξης, Σεμίραμις, Πύρρος, Κατιλίνας και άλλα.  Μαριβώ (Pierre Carlet de Mariveaux, 1688-1763), πολυγραφότατος συγγραφέας και δραματουργός. Θεωρείται ο σημαντικότερος Γάλλος θεατρικός συγγραφέας του 18ου αιώνα. Εξελέγη μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας. Παράσταση νεοκλασσικού θεάτρου



Έγραψε μυθιστορήματα, δοκίμια και πάνω από σαράντα θεατρικά έργα: μια τραγωδία (Αννίβας) και πάρα πολλές κωμωδίες, οι περισσότερες από τις οποίες παίχθηκαν στην Comédie française. Μερικοί τίτλοι: Ο θρίαμβος του έρωτα, Ο έρωτας και η αλήθεια, Το νησί των σκλάβων, Το παιχνίδι του έρωτα και της τύχης, Ο θρίαμβος του Πλούτου, Η αποικία και άλλα. Μπωμαρσαί (Pierre-Augustin Beaumarchais, 1732-1799), πολυτάλαντος και πολυμαθής Παριζιάνος ωρολογοποιός, μουσικός, έμπορος όπλων, ποιητής, εκδότης, εφευρέτης, διπλωμάτης, τυχοδιώκτης και δραματουργός. Από νεαρός ασχολήθηκε με τη μουσική και έγινε δεκτός από τη βασιλική αυλή ως δάσκαλος άρπας των δυο κοριτσιών του Λουδοβίκου ΙΕ’. Ακόμα εφεύρε ένα μηχανισμό για ρολόγια, για τον οποίο η Γαλλική Ακαδημία Επιστημών, του χορήγησε δίπλωμα ευρεσιτεχνίας. Ο Μπωμαρσαί [196]

ήταν φανατικός υποστηρικτής των Αμερικανών επαναστατών κατά της αγγλικής κυριαρχίας. Έπεισε τον βασιλιά και τη γαλλική κυβέρνηση να βοηθήσουν με χρήμα και όπλα τον αμερικανικό Πόλεμο της Ανεξαρτησίας. Ενεργώντας ως κατάσκοπος των Αμερικανών εξεγερμένων, ταξίδευε σε διάφορες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, όπου συγκέντρωνε πληροφορίες για τις κινήσεις των αγγλικών στρατευμάτων, τις οποίες διοχέτευε στους επαναστάτες της άλλης πλευράς του Ατλαντικού. Όταν ξέσπασε η Γαλλική Επανάσταση ο Μπωμαρσαί ήταν ήδη γνωστός θεατρικός συγγραφέας, κυρίως για την τριλογία του Φιγκαρό: Le Barbier de Séville, Le Mariage de Figaro, και La Mère coupable (Ο κουρέας της Σεβίλλης, Οι γάμοι του Φιγκαρό και η Η ένοχη μητέρα). Ο Μπωμαρσαί



Στάθηκε αρχικά στο πλευρό των επαναστατών και συμμετείχε στην κατάληψη της Βαστίλης. Μάλιστα χρηματοδότησε την αγορά 60.000 όπλων από την Ολλανδία για τις ανάγκες της επανάστασης. Αργότερα όμως, το καθεστώς Ροβεσπιέρου τον θεώρησε υποστηριχτή του προηγούμενου καθεστώτος και ο συγγραφέας για να γλιτώσει την γκιλοτίνα, διέφυγε στο εξωτερικό. Ο Μπωμαρσαί έγραψε αρκετές μονόπρακτες κωμωδίες για ιδιωτικές παραστάσεις και δώδεκα πλήρη θεατρικά έργα (Ευγενία, Οι δυο φίλοι, Ταράρ και άλλα). Ο δημοφιλής θεατρικός χαρακτήρας του, ο Φιγκαρό, έγινε όπερα από τους Μότσαρτ και Ροσίνι. Ο Βικτόρ Ουγκώ (Victor Hugo, 1802-85) θεωρείται ως ο σημαντικότερος ίσως Γάλλος συγγραφέας του 19ου αιώνα και εκπρόσωπος του γαλλικού ρομαντισμού. Τα διασημότερα έργο του [197]

είναι Οι Άθλιοι, που χαρακτηρίστηκε την εποχή εκείνη ως Κοινωνικό Ευαγγέλιο και Η Παναγία των Παρισίων. Εκτός από πεζογραφία έγραψε και ποίηση καθώς και θεατρικά έργα.

Οι γάμοι του Φιγκαρό (Μπωμαρσαί)

[198]

07.06. Το γερμανόφωνο αναγεννησιακό θέατρο Ο τίτλος του κεφαλαίου αυτού θα έπρεπε να είναι: Το γερμανικό αναγεννησιακό θέατρο, αλλά την εποχή εκείνη γερμανικό κράτος δεν υπήρχε. Το ενιαίο κράτος, για την ακρίβεια η Γερμανική Αυτοκρατορία (Deutsches Kaiserreich) ιδρύθηκε μόλις το 1871. Τον 16ο ως και τον 18ο αιώνα, εποχή που η Ιταλία, η Αγγλία, η Ισπανία και η Γαλλία ανέπτυσσαν το θέατρό τους ανακαλύπτοντας νέα είδη, οι γερμανόφωνες χώρες - 225 κρατίδια, ελεύθερες πόλεις και επισκοπικά πριγκιπάτα(!) – σπαράσσονταν από θρησκευτικές συγκρούσεις και τον ολέθριο Τριακονταετή Πόλεμο (1618-48). Η Ευρώπη μετά τον 30ετή πόλεμο

Το τέλος του πολέμου αυτού βρήκε τα γερμανικά κρατίδια29 καθημαγμένα, τις πόλεις και τα χωριά καμένα, τα χωράφια ακαλλιέργητα, τα ζώα σφαγμένα, το εμπόριο νεκρό και τους λίγους πολίτες που απέμειναν να αποδεκατίζονται από την φτώχεια την πείνα και τις επιδημίες. Θα χρειαστούν αρκετές δεκαετίες για να συνέλθει δημογραφικά και οικονομικά η χώρα.

29

Εκτός των γερμανικών κρατών στον αιματηρό αυτό πόλεμο συμμετείχαν και οι: Γαλλία, Σουηδία, η Δανία-Νορβηγία, Αγγλία, Σκωτία, Αυστρία, Ουγγαρία, Ισπανία, Ελβετία, οι Κάτω Χώρες, Βοημία, Ελβετία και τα ιταλικά κράτη, δηλαδή όλα σχεδόν τα χριστιανικά κράτη, εκτός των ορθοδόξων Ρώσων. Οι υπόλοιποι ορθόδοξοι λαοί ήταν τότε υπήκοοι της Οθωμανικής αυτοκρατορίας.

[199]

Μειονέκτημα των γερμανόφωνων χωρών ήταν η έλλειψη πρωτεύουσας πόλης, που θα λειτουργούσε – όπως το Λονδίνο, η Μαδρίτη, το Παρίσι – ως εστία πολιτιστικής ανάπτυξης. Έτσι στις γερμανόφωνες χώρες υπήρξαν λίγοι οι δραματουργοί, οι ποιητές και οι συγγραφείς και επίσης λίγα τα θεατρικά έργα, οι ηθοποιοί και οι θεατρικές αίθουσες. Η γερμανική κοινωνία έμεινε για πολλές δεκαετίες κλειστή και συντηρητική. Ο πρώτος καταγεγραμμένος αξιόλογος Γερμανός ποιητής, συγγραφέας και δραματουργός ήταν ο Χανς Ζαξ (Hans Sachs, 14941576) από τη Νυρεμβέργη, φανατικός οπαδός της Εκκλησιαστικής Μεταρρύθμισης. Μάλιστα αφιέρωσε στο Λούθηρο ένα ποίημα με τίτλο Το αηδόνι της Βυρτεμβέργης. Ο Ζαξ ξεκίνησε την καριέρα του ως Meistersinger, (αρχιτραγουδιστής), δηλαδή επικεφαλής μιας ομάδας τραγουδιστών που περιόδευε τις πόλεις. Ο Χανς Ζαξ

Το 1513 αποσύρθηκε σε μια μικρή αυστριακή πόλη και άρχισε να γράφει μανιωδώς. Ο αυστριακός αυτοκράτορας Μαξιμιλιανός του παραχώρησε χώρο στα ανάκτορα για να εργαστεί. Αργότερα έφυγε από εκεί και εγκαταστάθηκε στο Νυρεμβέργη. Ήταν πολυγραφότατος. Έγραψε περίπου 6.000 ποιήματα και τραγούδια. Επίσης 200 τραγωδίες, κωμωδίες, μύθους και έργα για την περίοδο του καρναβαλιού. {Οι κωμωδίες και τραγωδίες του, δεν ήταν τίποτα άλλο παρά ιστοριούλες σε μορφή διαλόγου. Τα θέματά του τα αντλούσε από την Βίβλο, τους αρχαίους κλασσικούς και από ιταλικά διηγήματα}. Ακόμα ίδρυσε το πρώτο γερμανικό θέατρο μέσα σε μια εκκλησία της Νυρεμβέργης. Μόλις τον 18ο αιώνα ο μεγάλος Γερμανός ποιητής Γκαίτε, ανακάλυψε το έργο του Σαξ και το έκανε γνωστό στην Ευρώπη. Ο επίσης μεγάλος συνθέτης Βάγκνερ ζωντάνεψε τον θρύλο του Σαξ στην όπερά του Οι αρχιτραγουδιστές της Νυρεμβέργης.

[200]

Μεταγενέστερος, αλλά όχι του μεγέθους του Σαξ ήταν και ο θεολόγος, ποιητής και συγγραφέας Βόλφχαρτ Σπάνγκενμπεργ (Wolfhard Spangenberg,1567-1636), ο οποίος έγραψε μύθους και μικρά θεατρικά έργα που παίχθηκαν στο θέατρο του Στρασβούργου. Την ίδια περίπου εποχή έζησε και ο συγγραφέας Γιόχαν Μπερτέσιους (Johann Bertesius, ?-1603) ο οποίος συνέθετε μουσική και έγραφε έργα για παιδιά του σχολείου. Ξέρουμε ότι έγραψε και μια ιλαροτραγωδία που παίχθηκε στο θέατρο του Στρασβούργου. Το ερέθισμα για να στραφεί το γερμανικό κοινό στο θέατρο, το έδωσαν αγγλικοί θίασοι που έδιναν παραστάσεις περιοδεύοντας στις ευρωπαϊκές πόλεις. Όπως είδαμε στο σχετικό κεφάλαιο, στην Αγγλία υπήρχε πληθωρισμός δραματουργών, θεάτρων και θιάσων. Αγγλικός θίασος

Έτσι πολλοί – και μεταξύ των οποίων και αξιόλογοι ηθοποιοί συγκροτούσαν θιάσους και προτιμούσαν ναι ξενιτευτούν και να επιδείξουν το ταλέντο τους σε χώρες όπου δεν υπήρχε ο σκληρός ανταγωνισμός του Λονδίνου. Έδιναν δημόσιες παραστάσεις σε πόλεις, σε αγροτικές εκθέσεις και σε αίθουσες ευγενών. Ακόμα και αν στην πόλη που επισκέφθηκαν δεν υπήρχε θεατρική αίθουσα, αυτοί έπαιζαν στις πλατείες ή και κάποιο άλλοι δημόσιο χώρο. Ο πρώτος αγγλικός θίασος στη Γερμανία ήταν αυτός του ηθοποιού Ρόμπερτ Μπράουν (Robert Browne) που έφτασε στη Φρανκφούρτη το 1592. Σε μια χώρα που το τοπικό θέαμα περιοριζόταν στο θρησκευτικό δράμα και στην ακατάσχετη ηθικολογία, οι πεπειραμένοι Άγγλοι ηθοποιοί παρουσίαζαν ποικίλα έργα με πραγματική ζωή, βασιλιάδες, υπηρέτες, έρωτα, μίση και πάθη. Το ρεπερτόριό τους ήταν κυρίως έργα [201]

της ελισαβετιανής κωμωδίας και τραγωδίας και η γλώσσα που μιλούσαν ήταν φυσικά η αγγλική. Όμως ο θιασάρχης φρόντιζε να παραγεμίζει την παράσταση με μπόλικη μουσική, χορό και ακροβατικά, πράγμα που βοηθούσε να ξεπεραστεί σχετικά εύκολα το εμπόδιο της διαφορετικής γλώσσας. Στα ενδιάμεσα μεταξύ δυο πράξεων έβγαινε στη σκηνή ένας κλόουν που παρίστανε τον αγγλικό τύπο fool (τρελός, παλιάτσος) και τον συνδύαζε με τον αντίστοιχο γερμανικό narr (ανόητος, χαζός), Με αυτοσχέδιες ατάκες ανακατεμένες με γερμανικές και ολλανδικές φράσεις κατάφερνε να γίνει και κατανοητός και διασκεδαστικός. Η πιο γνήσια γερμανική κωμική θεατρική φιγούρα του narr ή παλιάτσου ήταν ο δημοφιλής λαϊκός τύπος Hanswurst (Χανς ο Λουκάνικος). Ήταν κοντόχοντρος, άσχημος, θρασύς, βωμολόχος, πονηρός και χαζός μαζί, μα πάντα κεφάτος. Ο Hanswurst

Ο τελευταίος αγγλικός θίασος έφυγε από τη Γερμανία κατά τα τέλη του 17ου αιώνα, όταν πλέον στις γερμανικές πόλεις είχε διεισδύσει το πιο ελαφρό θεατρικό στυλ, αυτό που εξέφραζαν κυρίως οι ιταλικές όπερες που έγιναν της μόδας και βρήκαν μιμητές σε όλα σχεδόν τα κράτη της βόρειας Ευρώπης. Εκτός από αγγλικούς θιάσους, στις γερμανικές πόλεις περιόδευαν και ολλανδικοί θίασοι, οι οποίοι παρουσίαζαν ποικίλα θεάματα: Το καινούριο είδος vertoonige (εμείς το γνωρίζομε ως ταμπλό βιβάν) και σύγχρονα ισπανικά θεατρικά έργα {την εποχή εκείνη οι Κάτω Χώρες ήταν επικράτεια της ισπανικής αυτοκρατορίας}. Επίσης ιταλικοί περιοδεύοντες θίασοι παρουσίασαν για πρώτη φορά κουκλοθέατρο στην Αυστρία και στη Βαυαρία, ως παρακλάδι της commedia dell’ arte. Το είδος αυτό ήταν ήδη γνωστό στην Αυστρία και είχε ποικιλία απομιμήσεων.

[202]

Όλες αυτές οι επαφές διαφόρων ευρωπαϊκών θιάσων που περιόδευαν στις γερμανικές περιοχές, βοήθησαν φυσικά στην ανύψωση του θεάτρου σε δημοφιλή μορφή τέχνης και στην εμφάνιση γερμανόφωνων συγγραφέων, ποιητών και δραματουργών. Άλλωστε ο ευρωπαϊκός πολιτισμός αναπτύχθηκε μέσα από το συνεχές «πάντρεμα» των πολιτισμών των διαφόρων λαών της ηπείρου. Το πρώτο ιδιωτικό θέατρο της Γερμανίας χτίστηκε στο ανάκτορο ενός φεουδάρχη ονόματι Μωρίς στην πόλη Κάσελ. Αρχικά ο Μωρίς επέλεγε τους ηθοποιούς μεταξύ των μαθητών του σχολείου – που αυτός ίδρυσε της κομητείας του. Τα παιδιά αυτά κατόρθωσαν να ανεβάσουν στη σκηνή κλασσικά έργα, μεταξύ των οποίων και την Αντιγόνη του Σοφοκλή. Αργότερα ο ίδιος μίσθωσε Άγγλους καλλιτέχνες κωμικούς και τραγωδούς, οι οποίοι ερμήνευαν αγγλικά έργα μεταφρασμένα στα γερμανικά.

Narr ο παλιάτσος

Τότε για πρώτη φορά παίχθηκαν μπροστά γερμανόφωνο κοινό, έργα του Σαίξπηρ* (Ρωμαίος και Ιουλιέτα, Άμλετ, Ληρ, Ιούλιος Καίσαρ κ.ά.) και του Μάρλοου* (Δρ. Φάουστους). Η συλλογή των μεταφρασμένων αγγλικών θεατρικών έργων εκδόθηκε το 1620 και μας δίνει πολύτιμες πληροφορίες για τα θεατρικά δρώμενα του 17ου και 18ου αιώνα στη Γερμανία. Όπως είπαμε από τα τέλη του 17ου αιώνα, εμφανίστηκαν οι πρώτοι Γερμανοί δραματουργοί. Δεν ήταν πολλοί, όπως π.χ. στην Αγγλία, Ισπανία ή Γαλλία, αλλά δυο από αυτούς (ο Γκαίτε και ο Σίλερ) ήταν πράγματι σπουδαίοι και τα βιβλία, τα ποιήματα και τα θεατρικά τους έργα ξεπέρασαν τα όρια των γερμανόφωνων κρατών και αυτοί έγιναν γνωστοί σε όλη την Ευρώπη. Ξεπέρασαν ακόμα και τα χρονικά όρια της εποχής τους και τα έργα τους εκδίδονται, διαβάζονται και παίζονται [203]

ακόμα και σήμερα. Θα δούμε πιο κάτω τους γερμανόφωνους ποιητές, συγγραφείς και ανθρώπους του θεάτρου του 17ου και 18ου αιώνα:  Ο Κρίστιαν Βάιζε (Christian Weise, 1642-1708), ήταν παιδαγωγός, συγγραφέας, ποιητής και δραματουργός. Από τα θεατρικά του ξεχωρίζουν τρεις κωμωδίες, δυο τραγωδίες και δυο βιβλικά δράματα.  O Γκότχολντ Λέσσινγκ (Gotthold Ephraim Lessing, 1729-1781), συγγραφέας, φιλόσοφος, εκδότης, μεταφραστής και δραματουργός. Θεωρείται ο πρώτος γνήσιος Γερμανός δραματουργός και από τους εξέχοντες εκπροσώπους του γερμανικού Διαφωτισμού. Τα έργα του επηρέασαν την ανάπτυξη της γερμανικής λογοτεχνίας. Έγραψε πολλά και μετέφρασε περισσότερα θεατρικά έργα. Ήταν συνεργάτης της Θεατρικής Εταιρίας Αμβούργου για πολλά χρόνια. Ο Γκότχολντ Λέσσινγκ

 O Κόνραντ Έκχοφ (Konrad Ekhof, 1720-1778), θεωρείται από του μεγαλύτερους γερμανόφωνους ηθοποιούς του 18ου αιώνα. Συνεργάστηκε με τον θίασο Θεατρική Εταιρία Αμβούργου του Σέυλερ και διακρίθηκε για την ερμηνεία του σε τραγωδίες των Σαίξπηρ, Ρακίνα και Λέσσινγκ.  Ο Άμπελ Σέυλερ (Abel Seyler, 1730-1801) ήταν τραπεζίτης. Όταν η τράπεζά του πτώχευσε, αποφάσισε να ασχοληθεί με το μεγάλο του πάθος, το θέατρο. Και πέτυχε τόσα ώστε να χαρακτηριστεί ως ο πιο άξιος άνδρας της γερμανικής τέχνης. Ίδρυσε τον σημαντικότερο θίασο της εποχής του την Θεατρική Εταιρία Αμβούργου. Προσέλαβε τον δραματουργό Λέσσινγκ* για την συγγραφή έργων για τη σκηνή του θεάτρου και συνεργάστηκε με τους διασημότερους ηθοποιούς της εποχής όπως ο Έκχοφ* και ο Σραίντερ*. Ο θίασος του παρουσίασε για πρώτη φορά έργα του Σαίξπηρ μεταφρασμένα στη [204]



γερμανική γλώσσα. Το έργο του Σέυλερ περιγράφεται στο βιβλίο του Δραματουργία του Αμβούργου. Ο Φρίντριχ Σραίντερ (Friedrich Ludwig Schröder, 1744-1816 ), ήταν ηθοποιός, δραματουργός και θιασάρχης. Από νωρίς έδειξε ενδιαφέρον γα την υποκριτική και έγινε ηθοποιός. Αρχικά σχημάτισε δικό του θίασο. Αργότερα συνεργάστηκε με την Θεατρική Εταιρία Αμβούργου του Σέυλερ. Διακρίθηκε σε δραματικούς ρόλους και έπαιξε έργα του Σαίξπηρ και του Σίλερ, καθώς και σε έργα άλλων Ευρωπαίων συγγραφέων τα οποία είχε μεταφράσει ο ίδιος στα γερμανικά. Ο ηθοποιός Φρίντριχ Σραίντερ

 Ο Φρίντριχ Κλόπστοκ (Friedrich Gottlieb Klopstock, 1724-1803) ήταν ποιητής και δραματουργός γνωστός από το επικό ποίημά του Ο Μεσσίας, έργο για την ολοκλήρωση του οποίου εργάστηκε επί είκοσι πέντε χρόνια. Επίσης έγραψε θεατρικά έργα και πρόζα.  Ο Φρίντριχ Σίλερ (Friedrich Schiller, 1759-1805) από τη Βαϊμάρη ήταν φιλόσοφος, ιστορικός, ποιητής και θεατρικός συγγραφέας. Θεωρείται ο σημαντικότερος εκπρόσωπος του ρομαντικού κινήματος του 18ου αιώνα. Τον σημάδεψε η πολύχρονη φιλία του με τον άλλο μεγάλο Γερμανό λογοτέχνη τον Γκαίτε*, τον οποίο ενθάρρυνε στην δημιουργική του πορεία. Οι δυο τους έγραψαν το έργο Xenien (η γερμανική έκφραση της λέξης ελληνικής λέξης Ξενία), μια συλλογή μικρών σατιρικών ποιημάτων, με τα οποία προκαλούσαν όσους είχαν αντίθετες φιλοσοφικές απόψεις από τις δικές τους. Από το πρώτο του θεατρικό έργο Οι ληστές, που έγραψε πολύ νέος, ήταν εμφανές το ρομαντικό μήνυμα του Σίλερ για την αιώνια πάλη του ανθρώπου ενάντια στην [205]

κοινωνική αδικία. Άλλα θεατρικά έργα του: Ντον Κάρλος. Ραδιουργία και έρως, Μαρία Στιούαρτ, Γουλιέλμος Τέλλος, Η παρθένος της Ορλεάνης, Η συνωμοσία του Φιέσκο, Η μνηστή της Μεσσήνης και η τριλογία Wallenstein. Επίσης έγραψε πολλά ποιήματα μεταξύ των οποίων και την Ωδή στη χαρά (Ode an die Freude), έργο που μελοποίησε ο σπουδαίος Γερμανός συνθέτης Μπετόβεν και την ενέταξε ως χορωδιακό μέρος στην 9η Συμφωνία του. Ακόμα ο Σίλερ πραγματοποίησε μεταφράσεις κλασσικών συγγραφέων και έγραψε την Ιστορία του Τριακονταετούς Πολέμου και άλλα ιστορικά και φιλοσοφικά έργα. Τα θεατρικά του έργα παίζονται και σήμερα στις θεατρικές σκηνές όλου του κόσμου.  Ο Κρίστοφ Βίλαντ (Christoph Martin Wieland, 1752-1831) ήταν ποιητής και δραματουργός, περισσότερο γνωστός για το επικό ποίημα του Όμπερον, που ενέπνευσε τον Βέμπερ να συνθέσει την ομώνυμη όπερα. Έγραψε ποίηση, θεατρικά έργα και συνεργάστηκε με την Θεατρική Εταιρία Αμβούργου. Ο Φρίντριχ Σίλερ

 Ο Φρίντριχ Κλίνγκερ (Friedrich Maximilian von Klinger, 1752-1831) ήταν συγγραφέας και δραματουργός. Το έργο του Καταιγίδα και Άγχος (Sturm und Drang) εντυπωσίασε και δημιούργησε το ομώνυμο καλλιτεχνικό ρεύμα της εποχής του. Για δυο χρόνια συνεργάστηκε με τη Θεατρική Εταιρία Αμβούργου του Σέυλερ, για την οποία έγραψε δυο έργα.  Ο Γκαίτε (Johann Wolfgang von Goethe, 1749-1832) από τη Φρανκφούρτη, ήταν ένας πολυτάλαντος λόγιος, ποιητής, δραματουργός, ζωγράφος και επιστήμονας. Από νέος έδειξε ότι τα ενδιαφέροντά του ήταν στραμμένα προς τη λογοτεχνία τη ζωγραφική και το σχέδιο. Παρακολούθησε όμως μαθήματα ιατρικής, χημείας και βοτανικής και παράλληλα έγραψε τα πρώτα ερωτικά του τραγούδια.

[206]

Το 1774, ο θάνατος ενός φίλου του τον συγκλόνισε και έγραψε το μυθιστόρημά του Τα πάθη του Βέρθερου, από το οποίο ο Γκαίτε απέκτησε φήμη σε όλη την Ευρώπη. Το μυθιστόρημα αυτό δημιούργησε ολόκληρο κοινωνικό κίνημα, που έφτασε ως και σε αυτοκτονίες νέων. Τον ίδιο χρόνο γράφει τα δράματα Έγκμοντ και Στέλλα. Ακολούθησε το έμμετρο δράμα Ιφιγένεια. Το 1786 πραγματοποίησε ένα ταξίδι στην Ιταλία, όπου γνώρισε από κοντά το έργο των μεγάλων της ιταλικής Αναγέννησης (Μιχαήλ Άγγελου, Λεονάρντο, Ραφαήλ κ.ά.). Εκεί έγραψε το τρίτομο έργο του Ταξίδι στην Ιταλία» και αργότερα το δράμα Τορκουάτο Τάσσο. Στην Ιταλία επίσης, γνώρισε και συνδέθηκε με φιλία με τον ποιητή Σίλερ. Παράλληλα ασχολήθηκε και με επιστημονικά θέματα στο πεδίο της παλαιοντολογίας, της ανατομίας και της βοτανικής. Ο Γκαίτε

Το 1797, κυκλοφόρησε το έπος Ερμάννος και Δωροθέα. Όταν πέθανε ο Σίλερ έγραψε τον Επίλογο στην καμπάνα του Σίλερ. Ακολούθησε ένα από τα αριστουργήματα της γερμανικής πεζογραφίας, το αυτοβιογραφικό Ποίηση και Αλήθεια. Το 1810 κυκλοφόρησε το βιβλίο του Η Θεωρία των χρωμάτων, στη εισαγωγή του οποίου αποκαλύπτει την φιλοσοφία του. Αρκετοί μεταγενέστεροι φυσικοί όπως ο Χάιζενμπεργκ και Χέλμχολτς και φιλόσοφοι όπως ο Σοπενχάουερ και ο Βιτγκενστάιν, γοητεύτηκαν από τη θεωρία του Γκαίτε. Το 1823 ολοκλήρωσε την Τριλογία του πάθους, που αποτελεί και την εξιστόρηση των ερώτων του, που τον βασάνιζαν ως εκείνη την γεροντική πια ηλικία. Ένα χρόνο πριν πεθάνει, ολοκλήρωσε το έργο της ζωής του τον [207]



αριστουργηματικό Φάουστ, μια τραγωδία σε δυο μέρη, που θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα ευρωπαϊκά λογοτεχνικά έργα. Ο Φάουστ ήταν υπαρκτό πρόσωπο, ένα Γερμανός αλχημιστής που έζησε ως τις αρχές του 16ου αιώνα. Στο έργο, ο Φάουστ πουλά την ψυχή του στο διάβολο (Μεφιστοφελής), προκειμένου να εξασφαλίσει τη γνώση της αληθινής έννοιας της ζωής. Ο Φάουστ υπήρξε πηγή έμπνευσης για πολλά θεατρικά έργα, όπερες, μυθιστορήματα και κινηματογραφικά έργα. Ο Χάινριχ Κλάιστ (Heinrich Wilhelm von Kleist, 1777-1811), ήταν ρομαντικός ποιητής και από τους σημαντικούς δραματουργούς του 18ου αιώνα. Έγραψε έξι θεατρικά έργα, μεταξύ των οποίων: Πενθεσίλεια, Η σπασμένη στάμνα, Η μάχη του Χέρμαν, αρκετά πεζά και ένα δοκίμιο: Το Θέατρο Μαριονέτας. Ο Φάουστ



Γκιουζέπε Βάιντμαν (Giuseppe Weidmann, 1742-1810) ήταν Αυστριακός ηθοποιός. Γεννήθηκε στη Βιέννη, όπου και σπούδαζε, αλλά διέκοψε τις σπουδές του για να ασχοληθεί με το θέατρο. Αρχικά ειδικεύτηκε σε γκροτέσκο ρόλους όπως αυτόν του Hanswurst. Αργότερα έπαιξε διάφορους κωμικούς ρόλους σε θέατρα του Σάλτσμπουργκ και της Πράγας. Προσκλήθηκε στην Βιέννη από τον αυτοκράτορα Ιωσήφ Β’, όπου και συνέχισε να δίνει παραστάσεις.

[208]

Ο

8. Το αμερικανικό θέατρο (ΗΠΑ, 18ος-19ος αι.) Η κοινωνία, των μελλοντικών Ηνωμένων Πολιτειών, θεμελιώθηκε και διαμορφώθηκε από πληθυσμούς που θέλησαν να ξεφύγουν από τους πολέμους, την αθλιότητα και την πείνα της ευρωπαϊκής πραγματικότητας, καθώς και από – δίκαια ή άδικα – διωγμένους, που βρήκαν καταφύγιο στη νέα ήπειρο. Εκεί όντως βρήκαν την ευκαιρία να στηθούν τα θεμέλια μιας νέας και καλύτερης κοινωνίας που ο Νέος Κόσμος τους πρόσφερε με την ευνοϊκή γεωγραφική του θέση, την απεραντοσύνη του, την αφθονία των πόρων του. Έτσι με τα χρόνια στήθηκε αυτό που οι ίδιοι οι αμερικανοί αποκαλούν Το αμερικανικό όνειρο, δηλαδή η επιτυχία (οικονομική και κοινωνική) που έρχεται μόνο με σκληρή δουλειά και αφοσίωση στα ιδανικά της πίστης, της οικογένειας και της πατρίδας.

Pilgrims στην Αμερική

Οι πρώτοι άποικοι, γνωστοί ως Pilgrims (προσκυνητές, οδοιπόροι), που δημιούργησαν μόνιμους οικισμούς στην ανατολική ακτή, έφτασαν στις αρχές του 17ου αιώνα. Η περιοχή που ονομάστηκε Νέα Αγγλία περιλαμβάνει τις πολιτείες Κονέκτικατ, Μέιν, Μασαχουσέτη, Νιου Χαμσάιρ, Ροντ Άιλαντ και Βερμόντ. Οι άποικοι της Νέας Αγγλίας ήταν κυρίως Άγγλοι, αλλά στη Νέα Υόρκη και σε άλλες όμορες πολιτείες ήταν και αρκετοί Ολλανδοί και αργότερα Ιρλανδοί και Σουηδοί. Οι περισσότεροι Άγγλοι ήταν πιστοί Πουριτανοί, οπαδοί ενός αυστηρού προτεσταντικού δόγματος που όριζε την Βίβλο ως οδηγό ζωής και κοινωνικής συμπεριφοράς. Γι’ αυτό το λόγο, ολόκληρο σχεδόν τον 17ο αιώνα η κοινωνία της Ν. Αγγλίας απέρριπτε ασυζητητί κάθε είδους θέαμα, εκτός των θρησκευτικών τελετών και αναπαραστάσεων [209]

γεγονότων που περιγράφονται στη Βίβλο. Αλλά οι πολιτείες της Ν. Υόρκης, της Πενσυλβάνια, της Μέρυλαντ, του Νιου Τζέρσεϋ και της Βιρτζίνια ήταν ανεκτικές και αρκετά απομακρυσμένες από το αυστηρό πουριτανικό πνεύμα. Τα πρώτα θέατρα που χτίστηκαν στην Αμερική ήταν: το 1716 στο Γουίλιαμσμπουγκ της Βιρτζίνια, το 1732 στη Ν. Υόρκη {το πρώτο έργο που παίχθηκε εκεί ήταν το The Recruiting Officer του Ιρλανδού δραματουργού Τζορτζ Φαρκοχάρ (George Farquhar, 16771707)} και το 1736 στο Τσάρλεστον της Νότιας Καρολίνας. Τα θέατρα αυτά λειτούργησαν ελάχιστα, στην αρχή με τοπικούς ερασιτεχνικούς θιάσους και κατόπιν υποδέχθηκαν αγγλικές επαγγελματικές ομάδες που περιόδευαν στο εξωτερικό. Ένας τέτοιος θίασος ανέβασε στην Φιλαδέλφεια και στη Νέα Υόρκη, το έργο του γνωστού μας Άγγλου θιασάρχη, ηθοποιού και συγγραφέα Κόλεϋ Σίμπερ* Ριχάρδος Γ’. Ο Κόλεϋ Σίμπερ

Ο Σίμπερ ήταν πολυγραφότατος με περισσότερες από 25 κωμωδίες και τραγωδίες στο ενεργητικό του. Δυο χρόνια αργότερα έφτασε στο Γουίλιαμσμπουργκ της Βιρτζίνια, ο θίασος του Άγγλου θιασάρχη και ηθοποιού Λιούις Χάλλαμ (Lewis Hallam, 1714-1756), ο οποίος ανέβασε στο θέατρο την κωμωδία του Σαίξπηρ Ο έμπορος της Βενετιάς. Ήταν η πρώτη παράσταση θιάσου που τον αποτελούσαν επαγγελματίες ηθοποιοί. Ακολούθησαν εμφανίσεις στη Φιλαδέλφεια και σε δεκατρείς ακόμα πολιτείες. Το 1754, ο Χάλλαμ έχτισε το δικό θέατρο στο Μανχάταν της Νέας Υόρκης. Από τις εφημερίδες της εποχής και από τα στοιχεία που έχουμε, κατά την προεπαναστατική περίοδο των Ηνωμένων Πολιτειών, η θεατρική κίνηση δεν είχε ούτε την ποικιλία, ούτε το εύρος των ευρωπαϊκών χωρών. Όμως, δεν έπαψε να υπάρχει, κυρίως στις νότιες πολιτείες [210]

(Νέα Υόρκη, Βόρεια Καρολίνα, Πενσυλβάνια, Βιρτζίνια), όπου δεν υπήρχαν οι αυστηροί περιορισμοί των πολιτειών της Νέας Αγγλίας και όπου οι Πουριτανοί θεωρούσαν το θέατρο ως ένα βήμα προς την Κόλαση. Μάλιστα το 1750, το Ανώτατο Δικαστήριο της Μασαχουσέτης απαγόρευσε τις θεατρικές παραστάσεις όλων των ειδών. Επίσης το 1759, η Βουλή της Πενσυλβάνια θέσπισε την επιβολή προστίμου 500 λιρών σε όποιον τολμούσε να ανεβάσει θεατρική παράσταση. Ακολούθησε παρόμοια απόφαση της πολιτείας Ροντ Άιλαντ ενώ η Βουλή του Νιού Χαμσάιρ απαγόρευσε ακόμα και την αποβίβαση ενός θιάσου στο έδαφός της, με την αιτιολογία ότι το θέατρο «ασκεί μια παράξενη επίδραση στα μυαλά των νέων και θέτει σε κίνδυνο το ήθος τους προκαλώντας τους να διασκεδάσουν». Ο

Ουάσινγκτον

Το 1775 ξέσπασε η Αμερικανική Επανάσταση ή όπως αποκαλείται και διαφορετικά: ο Πόλεμος της Ανεξαρτησίας των δεκατριών πολιτειών-αποικιών κατά των αγγλικών στρατευμάτων της μητρόπολης Αγγλίας. Την 4η Ιουλίου 1776 υπογράφτηκε από εκπροσώπους των 13 πολιτειών η Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας του νέου ομόσπονδου κράτους Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής (ΗΠΑ). Το 1781 ο πόλεμος τελείωσε με νίκη των επαναστατών και μετά από δυο χρόνια η Αγγλία αναγνώρισε και επίσημα τον νέο αυτό ανεξάρτητο κράτος. Πρώτος πρόεδρος των ΗΠΑ εξελέγη ο Γεώργιος Ουάσινγκτον, η κυβέρνηση του οποίου θεμελίωσε την ενότητα των ιδρυτριών πολιτειών (states), ψήφισε Σύνταγμα και θέσπισε τους νόμους που κάλυπταν την εύρυθμη λειτουργία του κράτους. Ο ίδιος ο Ουάσινγκτον υπήρξε λάτρης του θεάτρου και τακτικός επισκέπτης των θεατρικών αιθουσών της Νέας [211]

Υόρκης. Η νέα κυβέρνηση χαλάρωσε αισθητά τους αυστηρούς περιορισμούς στα θεάματα που είχαν επιβάλει οι αρχές των πολιτειών της Νέας Αγγλίας και πολλοί νόμοι των πολιτειών αυτών που ήταν αντίθετοι με τις συνταγματικές επιταγές της ελευθερίας του λόγου και της καλλιτεχνικής έκφρασης, καταργήθηκαν. Ένα από τα αποτελέσματα της αλλαγής στις πρώην αγγλικές αποικίες και της ειρήνης που επικράτησε, ήταν η άφιξη στην Αμερική πολλών ταλαντούχων Ευρωπαίων και ιδίως Βρετανών ηθοποιών, που αποφάσισαν να αρχίσουν εκεί νέα καριέρα. Αρκετοί από αυτούς αποφάσισαν να μείνουν μόνιμα στο Νέο Κόσμο και να συμβάλουν στην πρόοδο του ταχέως αναπτυσσόμενου νέου κράτους. Όπως σε όλους τους τομείς της οικονομικής και κοινωνικής ζωής της Αμερικής και το θέατρο ακολούθησε μια γρήγορη πορεία ανάπτυξης. Καινούρια θέατρα άνοιγαν συνεχώς στην Βαλτιμόρη, το Ρίτσμοντ, το Τσάρλεστον, τη Νέα Υόρκη και σε πολλές άλλες πόλεις.

John Street Theater

Ο γνωστός μας θιασάρχης Λιούς Χάλλαμ* προσκάλεσε στη Νέα Υόρκη τον γεννημένο στην Ιρλανδία ηθοποιό Τζον Τζένρυ (John Jenry, 1738-94). Οι δυο τους ίδρυσαν την θεατρική εταιρία Old American Company, που για αρκετά χρόνια ήταν ο σημαντικότερος περιοδεύων θίασος σε όλη την αμερικανική ήπειρο. Ο θίασος αυτός απέκτησε σπουδαία φήμη και μάλιστα τιμήθηκε από τον ίδιο τον πρόεδρο Ουάσινγκτον. Για πολλά χρόνια τα δημοφιλέστερα θεάματα για το αμερικανικό κοινό ήταν οι σαιξπηρικές τραγωδίες, οι αναγεννησιακές κωμωδίες και οι φάρσες, κυρίως με πολιτική σάτιρα. Το πρώτο γνήσια αμερικανικό θεατρικό έργο ήταν η κωμωδία The contrast του Ρόγιαλ Τάιλερ (Royall Tyler,1757-1826) από τη Βοστόνη. Το έργο γράφτηκε για την Old American Company και παίχθηκε στο John Street Theater της Νέας [212]

Υόρκης το 1787. Ο Τάιλερ ήταν νομικός, αλλά τον κέρδισε η λογοτεχνία. Εκτός από το παραπάνω έργο έγραψε ακόμα έξι θεατρικά έργα, ένα μουσικό δράμα, ποιήματα και άλλα πεζά. Ο πρώτος Αμερικανός ιμπρεσάριος (θεατρικός επιχειρηματίας) ήταν ο αγγλικής καταγωγής ηθοποιός Τόμας Βίγκνελ (Thomas Wignell, 17531803), ο οποίος συμμετείχε αρχικά στο θίασο Old American Company. Ο Τόμας έχτισε τα πρώτα θέατρα στη Βαλτιμόρη και στην Ουάσινγκτον και προσκάλεσε στην Αμερική τον σαιξπηρικό ηθοποιό Τόμας Κούπερ (Thomas Cooper, 1776-1849) ο οποίος, αν και Άγγλος, αποκλήθηκε ο μεγαλύτερος Αμερικανός τραγωδός. Η χώρα μεγάλωνε σε πληθυσμό και έκταση και το ίδιο συνέβαινε στο θέατρο. Οι αίθουσες πολλαπλασιάζονταν με ταχύ ρυθμό και με τον ίδιο ρυθμό εμφανίζονταν νέοι δραματουργοί και νέοι ηθοποιοί. Καινούρια θέατρα χτίστηκαν στο Σικάγο, στο Σαιν Λούις, στο Σαν Φρανσίσκο και σε άλλες πόλεις.

O Ίρα Άλντριντζ ως Οθέλος

Στη Νέα Υόρκη τα θέατρα ήταν πλέον αρκετά και δεν θα τα απαριθμήσουμε εκτός του σημαδιακού Broadway Theater, που χτίστηκε το 1847. Την εποχή εκείνη ο πληθυσμός του Μανχάταν ξεπερνούσε το μισό εκατομμύριο και το Broadway άρχισε να γίνεται η θεατρική καρδιά της Νέας Υόρκης ξεπερνώντας το εμβληματικό West End του Λονδίνου σε θεατρικές αίθουσες. Το 1821 ο μαύρος ηθοποιός και δραματουργός Ουίλιαμ Μπράουν (William Brown) ίδρυσε στη Νέα Υόρκη το African Grove Theatre, το πρώτο Αφροαμερικανικό θέατρο, το οποίο ειδικεύτηκε σε έργα του Σαίξπηρ. Εκεί παίχτηκαν και έργα γραμμένα από τον Μπράουν. Ο μαύρος Αμερικανός ηθοποιός και δραματουργός Ίρα Άλντριντζ (Ira Aldridge, 1807-1867) έκανε λαμπρή καριέρα παίζοντας σαιξπηρικούς [213]

ρόλους στα θέατρα στα θέατρα πολλών ευρωπαϊκών πόλεων. Απέσπασε πολλά βραβεία και διακρίσεις στην Αγγλία, Πρωσία και Ρωσία. Το 1852 ένα βιβλίο γραμμένο από την Χάριετ Στόου (Harriet Beecher Stowe, 1811-1896) με τίτλο Η καλύβα του μπάρμπα-Θωμά, έσπασε όλα ρεκόρ πωλήσεων (500.000 αντίτυπα στις ΗΠΑ και ένα εκατομμύριο στην Αγγλία). Το βιβλίο εξιστορούσε τις περιπέτειες των νέγρων δούλων που ζούσαν υπό άθλιες συνθήκες στις νότιες πολιτείες. Το έργο αυτό έγινε θεατρικό, μελόδραμα και αργότερα και κινηματογραφική ταινία. Ήδη υπήρχε αντιπαλότητα για το θέμα της δουλείας μεταξύ των Βορείων και των Νοτίων Πολιτειών. Όταν πρόεδρος των ΗΠΑ εξελέγη ο Αβραάμ Λίνκολν, δεδηλωμένος εχθρός της δουλείας, δεν άργησε να ξεσπάσει ένας αιματηρός και καταστροφικός εμφύλιος πόλεμος (1861-65) με εκατοντάδες χιλιάδες νεκρούς και από τις δυο πλευρές. Τζον,

Έντβιν

και

Τζούνιους

Μπουθ στο έργο Ιούλιος Καίσαρ του Σαίξπηρ

Το βράδυ της 14ης Απριλίου 1865, ο Λίνκολν πήγε στο θέατρο Φορντ της Ουάσινγκτον να παρακολουθήσει την παράσταση Our American Cousin. Κατά την διάρκεια της παράστασης εισέβαλε στο θεωρείο του προέδρου ο ηθοποιός Τζον Μπουθ (John Wilkes Booth, 1838-65) και τον πυροβόλησε στο κεφάλι. Λίγες ώρες αργότερα ο Λίνκολν πέθανε. Ο Μπουθ σκοτώθηκε λίγες μέρες αργότερα από πυρά αστυνομικών. Ο Τζον Μπουθ ήταν μέλος της θεατρικής οικογένειας Μπουθ. Ο πατέρας Τζούνιους Μπουθ (Junius Brutus Booth) και οι αδελφοί του Τζούνιους Μπουθ ο νεότερος (Junius Brutus Booth, Jr.) και Έντβιν Τόμας Μπουθ (Edwin Thomas Booth, 1833-1893) ήταν επίσης γνωστοί ηθοποιοί. Ιδιαίτερα ο Έντβιν θεωρείται από τους ιστορικούς [214]

του θεάτρου ως ο μεγαλύτερος Αμερικανός σαιξπηρικός ηθοποιός. Το 1869 ίδρυσε το Θέατρο Μπουθ στη Νέα Υόρκη. Το 1864, ο πατέρας και οι αδελφοί Τζον και Έντβιν έπαιξαν μαζί και ερμήνευσαν ρόλους στην τραγωδία Ιούλιος Καίσαρ του Σαίξπηρ. Ένας από τους σημαντικότερους Αμερικανούς σαιξπηρικούς ηθοποιούς του 19ου αιώνα ήταν ο Έντβιν Φόρεστ (Edwin Forrest, 1806-1872). Η αντιπαλότητα του Φόρεστ με τον εξ ίσου σπουδαίο Άγγλο σαιξπηρικό ηθοποιό Ουίλιαμ Μακρέντυ (William Macready, 17931873), φανάτισε τους ακραιφνείς αντιβρετανούς Αμερικανούς και Ιρλανδούς οπαδούς του πρώτου, που αποδοκίμαζαν συστηματικά τον δεύτερο. Η κατάσταση ξέφυγε από τον έλεγχο των αρχών και τη νύχτα της 10ης Μαΐου 1849, ξέσπασε αιματηρή σύρραξη μεταξύ των διαδηλωτών και της αστυνομίας και πολιτοφυλακής της Νέας Υόρκης, Astor Place Riot

Ο θλιβερός απολογισμός αυτής της σύγκρουσης ήταν να χάσουν τη ζωή τους τουλάχιστο 25 άτομα και να τραυματιστούν εκατοντάδες πολίτες και αστυνομικοί. Οι ταραχές αυτές συνέβησαν έξω από το θέατρο Άστορ στο Μανχάταν και είναι γνωστό ως Επεισόδια της Πλατείας Άστορ (Astor Place Riot). Μετά το τέλος του εμφυλίου πολέμου, η αμερικανική λογοτεχνία, πεζογραφία, ποίηση και δραματουργία απογειώθηκε και γρήγορα ξεπέρασε σε ποσότητα και ποιότητα την αγγλική. Τώρα αντί να έρχονται στην Αμερική καλλιτέχνες για να χτίσουν νέα καριέρα, πολλοί φτασμένοι Αμερικανοί ηθοποιοί και δραματουργοί πήγαιναν στην Αγγλία και στις άλλες ευρωπαϊκές μεγαλουπόλεις για να παρουσιάσουν τα έργα τους. Γνωστοί και στις δυο πλευρές του Ατλαντικού, Αμερικανοί καλλιτέχνες:  Ο Τζον Πέυν (John Howard Payne, 1791–1852) από τη Νέα Υόρκη ήταν ηθοποιός, ποιητής και θεατρικός συγγραφέας, που έζησε το [215]





μεγαλύτερο μέρος της καριέρας του στο Λονδίνο, όπου έγινε από τους δημοφιλέστερους ηθοποιούς της εποχής του. Ο Ντιόν Μπούσικοτ {Dion (Dionysius) Boursiquot}, 1820-1890} γεννημένος στην Ιρλανδία, ήταν ηθοποιός, θιασάρχης και δραματουργός, που απέκτησε φήμη για τα μελοδράματά του. Έγινε γνωστός τόσο στην πατρίδα του Ιρλανδία, όσο και στην Αμερική και Αγγλία. Έγραψε περίπου είκοσι θεατρικά έργα. Ακόμα ένας Αμερικανός ιρλανδικής καταγωγής ηθοποιός και δραματουργός ήταν ο Τζον Μπρούγκαμ (John Brougham, 18141880). Έγινε διάσημος στο Λονδίνο και στη Νέα Υόρκη, όπου και ίδρυσε δικό του θέατρο. Ο Τζον Μπρούγκαμ

Εκτός από δημοφιλής ηθοποιός ο Μπρούγκμαν ήταν και γνωστός θεατρικός συγγραφέας. Έγραψε πάνω από 120 θεατρικά έργα, κυρίως κωμωδίες και αποκλήθηκε από τους θεατρικούς κριτικούς της εποχής: Ο Αμερικανός Αριστοφάνης.  Η ηθοποιός Ζόζεφιν Κλίφτον (Josephine Clifton, 1813-47) χαρακτηρίστηκε ως η πρώτη Αμερικανίδα ηθοποιός που έλαμψε στο θεατρικό Λονδίνο. Όταν γύρισε στη Νέα Υόρκη, ο θεατρικός συγγραφέας Ήπις Σάργκεντ* έγραψε γι’ αυτήν το έργο Η νύφη της Γένοβας, το οποίο παρουσίασε με επιτυχία το 1836. Στην μεγάλη άνθηση του θεάτρου της μετεμφυλιακής Αμερικής συνέβαλαν σημαντικά και δυο παράγοντες: Η γρήγορη εξάπλωση του σιδηροδρομικού δικτύου που συνέδεσε μεταξύ τους όλες σχεδόν τις μεγάλες πόλεις της χώρας και έκανε τις μετακινήσεις πιο γρήγορες, φθηνές και ασφαλείς. Και η ταχύτατη εφαρμογή του ηλεκτρικού φωτισμού που επέτρεψε την θεαματική βελτίωση των σκηνικών και της εν γένει εμφάνισης των θεατρικών χώρων. Έτσι οι θίασοι ταξίδευαν από [216]

πόλη σε πόλη, ακόμα και σε εκείνες που ως πριν ήταν απομονωμένες λόγω απόστασης και που δεν είχαν ξαναδεί θέατρο, εύρισκαν τον κατάλληλο χώρο, έστηναν τα σκηνικά και τα φωτιστικά τους και έδιναν τις παραστάσεις τους. Τότε εμφανίστηκαν οι πρώτοι μεγάλοι θεατρικοί παραγωγοί που έδωσαν την απαραίτητη ώθηση στην προαγωγή της θεατρικής τέχνης. Μεταξύ αυτών ο πλέον παραγωγικός ήταν ο Τσαρλς Φρόμαν (Charles Frohman, 1856-1915) που ανέβασε περισσότερα από επτακόσια θεατρικά έργα όλων των ειδών. Ακόμα ανακάλυψε και ανέδειξε δεκάδες «αστέρια» του αμερικανικού θεάτρου. Ο Φρόμαν έχασε τη ζωή του στις 7 Μαΐου 1915, όταν το υπερωκεάνιο Λουζιτάνια, με το οποίο ταξίδευε προς την Ευρώπη, τορπιλίστηκε από γερμανικό υποβρύχιο. Αφίσα θεατρικής παραγωγής του Τσαρλς Φρόμαν

Μαζί του έχασαν τη ζωή τους άλλοι 1200 επιβάτες, οι περισσότεροι Αμερικανοί πολίτες. Το γεγονός αυτό ήταν η αφορμή της εισόδου των ΗΠΑ στον Μεγάλο Πόλεμο. Οι αξιόλογοι δραματουργοί, ηθοποιοί, θιασάρχες, παραγωγοί και άλλοι συντελεστές του θεάματος στις ΗΠΑ στα τέλη του 19ου αιώνα είναι πολλές εκατοντάδες και φυσικά θα παρουσιάσουμε λίγους αντιπροσωπευτικούς. Ας δούμε εκείνους που ξεχώρισαν, αν και φυσικά, πολλοί άλλοι – ίσως και πιο σημαντικοί – δεν αναφέρονται εδώ, από λάθος ή από παράλειψη:  Τζον Στον (John Augustus Stone, 1801-34), ποιητής, θεατρικός συγγραφέας και λιμπρετίστας. Αυτοκτόνησε σε ηλικία μόλις 33 ετών, αλλά είχε προλάβει να αφήσει πίσω του περισσότερα από 12 θεατρικά έργα, μεταξύ των οποίων και το δημοφιλές Metamora.

[217]

 Σάμιουελ Γούντγουορθ (Samuel Woodworth, 1784-1842), ποιητής, δραματουργός, συγγραφέας και δημοσιογράφος. Έγραψε τέσσερα θεατρικά έργα, δυο λιμπρέτα για όπερες, πεζά και πολλές ποιητικές συλλογές.  Ναθαναήλ Μπάνιστερ (Nathaniel Bannister, 1813-1847), ηθοποιός και από τους σημαντικότερους θεατρικούς συγγραφείς των αρχών του 19ου αιώνα. Έγραψε περισσότερα από σαράντα θεατρικά έργα, μεταξύ των οποίων και το δημοφιλές Putnam, the Iron Son of '76, που έσπασε το ρεκόρ με 78 συνεχείς παραστάσεις.  Μορντεκάι Νόα (Mordecai Manuel Noah, 1785-1851), δραματουργός, διπλωμάτης και δημοσιογράφος. Ήταν ο πρώτος αμερικανός εβραϊκής καταγωγής που έγινε σημαντικό δημόσιο πρόσωπο. Η ηθοποιός Άννα Μόβατ

 Τζαίημς Μπάρκερ (James Nelson Barker, 1784-1858), πολιτικός και θεατρικός συγγραφέας από την Φιλαδέλφεια. Έγραψε δέκα θεατρικά έργα μεταξύ των οποίων και το μελόδραμα The Indian Princess και το δράμα Marmion.  Άννα Μόβατ (Anna Cora Mowatt, 1819-70), γαλλικής καταγωγής συγγραφέας, δραματουργός και ηθοποιός. Ερμήνευσε ρόλους από έργα δικά της και του Σαίξπηρ.  Η Σάρλοτ Κάσμαν (Charlotte Saunders Cushman, 1816–76) ήταν ηθοποιός, γνωστή για την ιδιόμορφη κοντράλτα φωνή της, που της επέτρεπε να ερμηνεύει γυναικείους αλλά και αντρικούς ρόλους. Ήταν επίσης διάσημη για τις ερωτικές της σχέσεις με άλλες γυναίκες, πράγμα σκανδαλώδες για την εποχή της.

[218]

 Ρόλιν Χάουαρντ (Rollin Howard, 1840-1879), ηθοποιός που διακρίθηκε ιδιαίτερα σε ρόλους minstrel. Το αποκαλούμενο minstrel show, ήταν ένα αμερικανικό είδος θεάματος που αναπτύχθηκε τον 19ο αιώνα. Ήταν κωμικά θεαματικά σκετς με μουσική, χορό και τραγούδι. Οι λευκοί ηθοποιοί έβαφαν τα πρόσωπά τους μαύρα και έπαιζαν ρόλους μαύρων, που ήταν συνήθως χαζοχαρούμενοι, τεμπέληδες και δεισιδαίμονες. Αλλά υπήρξαν και minstrel θίασοι, που τους αποτελούσαν αποκλειστικά μαύροι ηθοποιοί.  Ο Ήπις Σάργκεντ (Epes Sargent, 1813-80) ήταν εκδότης και θεατρικός συγγραφέας. Έγραψε το πρώτο του θεατρικό έργο Η νύφη της Γένοβας για την ηθοποιό Ζόζεφιν Κλίφτον* (την γνωρίσαμε σε προηγούμενες σελίδες), η οποία είχε μόλις γυρίσει από την Αγγλία, όπου είχε χαρακτηριστεί ως η πρώτη Αμερικανίδα ηθοποιός που έλαμψε σαν αστέρι στο θεατρικό Λονδίνο. Αφίσα του Ρόλιν Χάουαρντ

 Τζορτζ Χάουαρντ (George C. Howard, 1818–1887), Καναδικής καταγωγής Αμερικανός ηθοποιός. Ερμήνευσε σημαντικούς ρόλους σε θέατρα πόλεων της ανατολικής ακτής των ΗΠΑ. Ο Χάουαρντ πιστώνεται με τη θεατρική διασκευή του βιβλίου της Χάριετ Στόου Η καλύβα του μπάρμπα-Θωμά, που παίχθηκε με μεγάλη επιτυχία (επί τρεις μήνες) σε θέατρο της Νέας Υόρκης.  Κορνήλιος Μάθιους (Cornelius Mathews, 1817-89) ποιητής, συγγραφέας και δραματουργός. Από τα θεατρικά του έργα ξεχωρίζει το Μαγεία ή οι Μάρτυρες του Σάλεμ, που αναφέρεται στη δίκη, καταδίκη και εκτέλεση 14 γυναικών και 5 ανδρών για μαγεία, γεγονός που συνέβη στην πόλη Σάλεμ της Μασαχουσέτης το 1692.

[219]



Για το ίδιο θέμα, ο διάσημος Αμερικανός θεατρικός συγγραφέας Άρθουρ Μίλερ έγραψε ένα αιώνα αργότερα το έργο του Οι Μάγισσες του Σάλεμ. Ο Άουγουστιν Ντέιλι (Augustin Daly, 1838–1899), θεατρικός κριτικός, θιασάρχης, αναγνωρισμένος σκηνοθέτης και συγγραφέας, θεωρείται ο σημαντικότερος θεατράνθρωπος της εποχής του. Ήταν αυστηρός με τους ηθοποιούς στους οποίους επέβαλε πρόστιμο αν αργούσαν στις πρόβες ή αν ξεχνούσαν κάποια ατάκα τους. Αποκλήθηκε Ο τύραννος της σκηνής. Σχημάτισε δικό του θίασο στη Νέα Υόρκη και άνοιξε δικά του θέατρα στην ίδια πόλη (1879) και στο Λονδίνο (1893). Με το θίασό του περιόδευσε τις μεγάλες ευρωπαϊκές πόλεις. Πολλοί αστέρες του αμερικανικού θεάτρου οφείλουν την καριέρα τους στον αυστηρό, αλλά δίκαιο Ντέιλι. Μεταξύ αυτών: Παραγωγή του θιάσου Ντέιλι

Η Καναδέζα ηθοποιός Κλάρα Μόρις (Clara Morris), ο ιρλανδικής καταγωγής θιασάρχης και ηθοποιός Τζον Ντριού (John Drew), ο γενάρχης της θεατρικής οικογένειας Μπάρυμορ (θα την δούμε στο κεφάλαιο Μεγάλες Θεατρικές Οικογένειες), Μωρίς Μπάρυμορ*, η αγγλοαμερικανίδα ηθοποιός Φάνι Ντέιβενπορτ (Fanny Davenport), η Νεοϋορκέζα κωμικός Άγκνιες Έθελ (Agnes Ethel), η διάσημη Αμερικανίδα χορεύτρια Ισιδώρα Ντάνκαν (Isadora Duncan) και πολλοί άλλοι.  Τζορτζ Μπόκερ (George Boker, 1823-90) ήταν ποιητής, θεατρικός συγγραφέας και διπλωμάτης. Έγραψε κωμωδίες και τραγωδίες. Το σημαντικότερο έργο του η έμμετρη ρομαντική τραγωδία Francesca

[220]

da Rimini, που είναι εμπνευσμένη από το επικό έργο του Δάντη*, Κόλαση.  Στήλ ΜακΚέι (Steele MacKaye, 1842-94) θεατρικός συγγραφέας, ηθοποιός, θιασάρχης. Έγραψε πάνω από τριάντα δημοφιλή θεατρικά έργα και έγινε ο διασημότερος ηθοποιός και θεατρικός παραγωγός της εποχής του.  Τζέιμς Χέρν (James A. Herne, 1839-1901) θεατρικός συγγραφέας και ηθοποιός. Έγραψε αρκετά έργα μεταξύ των οποίων και το Μαργαρίτα Φλέμιγκ, έργο που θεωρείται ότι εγκαινίασε νέα εποχή στη αμερικανική δραματουργία και του χάρισε τον τίτλο ο Αμερικανός Ίψεν. Κλάιντ Φιτς (Clyde Fitch, 1865–1909), ο δημοφιλέστερος συγγραφέας της θεατρικής πιάτσας του Μπροντγουέι κατά τα τέλη του 19ου αιώνα. Έγραψε συνολικά εξήντα έργα, κυρίως κωμωδίες, μελοδράματα και ιστορικά έργα. Η Άντα Ρέχαν

 Άντα Ρέχαν (Ada Rehan, 1857-1916) ιρλανδικής καταγωγής, σημαντική ηθοποιός κωμωδίας και όχι μόνο. Έπαιξε σε πολλούς θιάσους της Νέας Υόρκης και ερμήνευσε δεκάδες ρόλους σε κλασσικά και σύγχρονα θεατρικά έργα.  Ουίλιαμ Χάουελς (William Howells,1837-1920) κριτικός, συγγραφέας και δραματουργός. Έγραψε περισσότερα από 55 βιβλία, θεατρικά και πεζογραφήματα. Ιδεολογικά χαρακτήριζε τον εαυτό του ως χριστιανοσοσιαλιστή. Στη λογοτεχνία επηρεάστηκε από το έργο του Ρώσου συγγραφέα Τολστόι*. Αποκλήθηκε Ο πρύτανης των αμερικανικών γραμμάτων.  Ο Ντέιβιντ Μπελάσκο (David Belasco, 1853-1931), αμερικανοεβραίος από το Σαν Φρανσίσκο, ήταν θεατρικός [221]



παραγωγός, ιμπρεσάριος, σκηνοθέτης και δραματουργός. Αυτός ήταν που έκανε δημοφιλές θεατρικό έργο την ιστορία Μαντάμ Μπατερφλάυ. Έδρασε στην Καλιφόρνια, τη Νεβάδα και φυσικά στη Νέα Υόρκη. Ήταν πρωτοπόρος στη χρήση του φωτισμού ώστε να δημιουργήσει ρεαλιστική ατμόσφαιρα στη σκηνή του θεάτρου. Ανέδειξε και προώθησε πολλά αστέρια τους αμερικανικού θεάματος, όπως τις βαμπ του κινηματογράφου Μαίρη Πίκφορντ, Λενόρε Ούλριχ και Μπάρμπαρα Στάνγουϊκ. Η Μάξιν Έλιοτ (Maxine Elliott, 1868–1940) ήταν επιτυχημένη ηθοποιός και θεατρική παραγωγός. Ήταν η πρώτη γυναίκα στην Αμερική που άνοιξε δικό της θέατρο (που έφερε το όνομά της) στο Μπροντγουέι. Οι σωστές επενδύσεις στις θεατρικές επιχειρήσεις και στην παραγωγή την έφεραν αρκετό χρήμα και έγινε επιτυχημένη επιχειρηματίας. Ως ηθοποιός έπαιξε (εκτός φυσικά από το θέατρο) και σε μερικές ταινίες του βωβού κινηματογράφου. Η Αμέλια Μπίνγκαμ

H Αμέλια Μπίνγκαμ (Amelia Bingham, 1869-1927) ήταν γνωστή ηθοποιός. Ξεκίνησε την καριέρα της στην Καλιφόρνια, αλλά έγινε διάσημη παίζοντας για πολλά χρόνια σε θέατρα του θεατρικού παραγωγού του Μπροντγουέι Τσαρλς Φρόμαν*. 

[222]

9. Το ρωσικό θέατρο ως τον 19ο αιώνα Η Ρωσία ως τον 17ο αιώνα ήταν μια χώρα καθυστερημένη σε όλους τους τομείς σε σχέση με την υπόλοιπη Ευρώπη: παιδεία, εμπόριο, βιομηχανία, υγεία, ναυτιλία, δημόσια διοίκηση, πολιτισμός και φυσικά και στο θέατρο. Ο τσάρος Πέτρος Α’ (1672-1725) – που φέρει επάξια τον ιστορικό χαρακτηρισμό Μέγας – ήταν ο πρώτος φωτισμένος ηγέτης που πέτυχε να μετατρέψει, μόνο γιατί αυτός το ήθελε, την οπισθοδρομική, θρησκόληπτη και μεσαιωνική Ρωσία σε ένα μεγάλο, ισχυρό και σύγχρονο κράτος, που από τότε ως και σήμερα κυριαρχεί στην διεθνή πολιτική σκηνή. Το θέατρο Μπολσόι

Ο Πέτρος βρήκε άξιο συνεχιστή του έργου του στο πρόσωπο της Αικατερίνης Β’ (1729-96) και αυτή αποκλήθηκε Μεγάλη. Η 34χρονη βασιλεία της χαρακτηρίστηκε ως Φωτισμένη Δεσποτεία. Η τσαρίνα ενδιαφέρθηκε ιδιαίτερα για τις ιδέες των Εγκυκλοπαιδιστών Βολταίρου και Ντιντερό, με τους οποίους διατηρούσε φιλία κα αλληλογραφία και συχνά ζητούσε τις απόψεις τους για την ανάπτυξη και πρόοδο του ρωσικού κράτους. Η Αικατερίνη ήταν μορφωμένη και ενίσχυσε τα γράμματα και τις τέχνες. Ίδρυσε το πρώτο σχολείο της Ρωσίας για κορίτσια και αναμόρφωσε τη Ρωσική Ακαδημία Επιστημών. Το Μουσείο Ερμιτάζ που σήμερα καταλαμβάνει τα (πρώην) Χειμερινά Ανάκτορα, άρχισε ως προσωπική συλλογή της τσαρίνας. Ήταν λάτρις της όπερας και ίδρυσε

[223]

το θέατρο Μπολσόι στη Μόσχα για να παρουσιάζονται εκεί θεατρικές παραστάσεις, μπαλέτο, όπερα ή/και άλλου είδους θεάματα. Ο ρωσικός λαός αγαπά το θέατρο και το έχει αποδείξει με πολλούς τρόπους: Τα θέατρα είναι πάρα πολλά, όλες οι ρωσικές πόλεις, ακόμα και οι μικρές, έχουν μια ή περισσότερες θεατρικές αίθουσες. Τα θέατρα αυτά είναι σχεδόν πάντα γεμάτα και όταν πρόκειται να ανεβάσουν δημοφιλείς παραστάσεις, πρέπει να κλείσεις θέση αρκετούς μήνες νωρίτερα για να τις δεις. Οι Ρώσοι λατρεύουν το μπαλέτο, την όπερα και κάθε είδους θέαμα και παρακολουθούν – και πολύ συχνά πρωτοπορούν - τις εξελίξεις στο διεθνή θεατρικό χώρο. Οι Ρώσοι δραματουργοί είναι πάρα πολλοί σε αριθμό αλλά και σε ποιότητα. Αν οι Άγγλοι επαίρονται για τον Σαίξπηρ*, οι Γάλλοι για τον Μολιέρο*, οι Ιταλοί για τον Δάντη* και οι Ισπανοί για τον Θερβάντες*, οι Ρώσοι έχουν να αντιπαρατάξουν μια μικρή στρατιά σπουδαίων ποιητών και δραματουργών, όπως οι: Σκομορόκι στο χωριό

Τσέχοφ, Τολστόι, Πούσκιν, Γκόγκολ, Μαγιακόφσκι, Αντρέγιεφ, Γκόρκι, Τουργκένιεφ, Στανισλάφσκι, Μέγιερχολντ και πολλούς άλλους. Οι ρίζες του ρωσικού θεάτρου είναι πολύ παλιές. Οι πρώτες θεατρικές παραστάσεις ήταν παγανιστικά σόου με δραματικές απαγγελίες μύθων, που συνοδεύονταν με χορό και τραγούδι. Αυτές τις παραστάσεις τις έδιναν ομάδες Скоморохи (σκομορόκι = παλιάτσων, γελωτοποιών και περιπλανώμενων τροβαδούρων). Η πανίσχυρη Ορθόδοξη ρωσική Εκκλησία αντέδρασε έντονα, αλλά αυτές οι λαϊκές μορφές θεάτρου ήταν τόσο δημοφιλείς, που οι παραστάσεις τους συνεχίστηκαν ως και τον 17ο αιώνα.

[224]

Πριν πολλούς αιώνες, η Ρωσία αντέγραψε από τους Πολωνούς μια από τις πιο παλιές μορφές του μεσαιωνικού θρησκευτικού δράματος, το Θέατρο Μυστηρίου. Ήταν απλοϊκό και εύληπτο είδος θεάματος, που παιζόταν στα μοναστήρια και περιλάμβανε θρησκευτικούς διαλόγους και μικρές ιστορίες από τη Βίβλο. Αυτό το είδος θεάτρου υιοθετήθηκε από την Εκκλησία ως εναλλακτική μορφή θεάματος και ως απάντηση στους περιφερόμενους θιάσους, όπως οι σκομορόκι. Το ρωσικό θρησκευτικό Θέατρο Μυστηρίου δεν διέφερε πολύ από τα αντίστοιχα ευρωπαϊκά. Το αποκαλούσαν Θέατρο Βερτέπ (Вертéп театр) και το οργάνωναν σε πανηγύρια παραεκκλησιαστικές ομάδες που περιόδευαν τις πόλεις και παρουσίαζαν – ακόμα και μέσα στις εκκλησίες ή στα προαύλια - συγκεκριμένα θέματα παρμένα από την Παλαιά ή τη Νέα Διαθήκη. Το πιο συνηθισμένο ήταν το θέμα της γέννησης του Ιησού, που το έπαιζαν την περίοδο των Χριστουγέννων: Ρωσικό Θέατρο Βερτέπ

Ήταν μια μορφή κουκλοθέατρου ή ζωντανής εικόνας (tableau vivant) με ακίνητες φιγούρες, που παρίσταναν το βρέφος, τους αγγέλους, τους βοσκούς και τους μάγους. Άλλες φιγούρες παρίσταναν την Σφαγή των Νηπίων, τον Ηρώδη και τον διάβολο. Ακόμα υπήρχαν παραστάσεις για την είσοδο του Ιησού στα Ιεροσόλυμα, το μαρτύριο του Στεφάνου, τη δημιουργία των πρωτοπλάστων και άλλα παρόμοια. Είδαμε ότι οι πρώτοι περιφερόμενοι επαγγελματικοί θίασοι της Ρωσίας ήταν οι μεσαιωνικοί Σλάβοι σκομορόκι, αρλεκίνοι, ακροβάτες, ταχυδακτυλουργοί, τροβαδούροι, δηλαδή ηθοποιοί που παρουσίαζαν δραματικά και κωμικά σκετς, φορώντας μάσκες και πολύχρωμα ρούχα, τραγουδούσαν, χόρευαν, έπαιζαν μουσικά όργανα και συνέθεταν ή [225]

αυτοσχεδίαζαν οι ίδιοι τις παραστάσεις τους (υπόθεση του έργου και τα τραγούδια). Αυτοί οι θίασοι εμφανίστηκαν για πρώτη φορά τον 11ο αιώνα στο Κίεβο. Φυσικά η Ορθόδοξη Ρωσική Εκκλησία, ενοχλημένη από την ελευθεριότητα και την αθυροστομία τους, χαρακτήριζε όλους αυτούς όργανα του σατανά. Το 1648 ο τσάρος Αλεξέι Ρομανόφ (πατέρας του Πέτρου Α’) διέταξε την απαγόρευση αυτών των θιάσων με το αιτιολογικό ότι ήταν ασεβείς και βλάσφημοι. Το 1672 ο ίδιος τσάρος άνοιξε στην αυλή του το πρώτο πραγματικό θέατρο της Ρωσίας, στο οποίο οι ηθοποιοί ερμήνευαν βιβλικά θέματα μόνο. Παρόλ’ αυτά οι σκομορόκι συνέχισαν τα περιοδεύουν στις ρωσικές πόλεις και να στήνουν τις παραστάσεις τους στις πλατείες και στα πανηγύρια. Όπως είδαμε παραπάνω, από τα τέλη του 17ου ως και τις πρώτες δεκαετίες του 18ου αιώνα, ο τσάρος Πέτρος Α’ έκανε μεγάλα βήματα εκσυγχρονισμού της υποανάπτυκτης και θρησκόληπτης χώρας του. Και για καλή τύχη της Ρωσίας, τα βήματα του Πέτρου ακολούθησε μετά από λίγα χρόνια η Αικατερίνη Β’. Ο τσάρος Πέτρος Α’

Και οι δυο αυτοί ηγεμόνες πέτυχαν πολλά, αλλά σε μια τόσο καθυστερημένη χώρα δεν αλλάζουν εύκολα όλα σε μια περιορισμένη χρονική περίοδο – όσο διάρκεσαν οι δυο αυτές βασιλείες. Οι μεταρρυθμίσεις τους όμως, που δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η εισαγωγή των δυτικών μεθόδων παραγωγής, δημόσιας διοίκησης, παιδείας, τρόπου σκέψης, συνηθειών ακόμα και αμφίεσης, άλλαξαν σημαντικά την εικόνα της Ρωσίας, τουλάχιστο στις μεγάλες πόλεις, Μόσχα, Πετρούπολη, Κίεβο. Η ρωσική ενδοχώρα παρέμεινε για πολλές δεκαετίες ακόμα φτωχή και στο έλεος των τσιφλικάδων, του εκκλησιαστικού ιερατείου και της ανελέητης τσαρικής αστυνομίας.

[226]

Στο θέατρο τα πράγματα άρχισαν να αλλάζουν στα τέλη του 17ου αιώνα, όταν προσκλήθηκαν στη Ρωσία Ευρωπαίοι συγγραφείς, που έγραψαν ή μετάφρασαν στα ρωσικά θεατρικά έργα που δεν είχαν πλέον σχέση με θρησκευτικά ή μυστηριακά θέματα. Ένας από αυτούς o Γερμανός πάστορας και σκηνοθέτης Johann Gregor, που γνώριζε καλά το ευρωπαϊκό θέατρο, προσάρμοσε στα ρωσικά δεδομένα αγγλικά και γερμανικά θεατρικά έργα. Ο ίδιος επέλεξε τους ηθοποιούς, τα σκηνικά, τα κουστούμια και τη μουσική. Το 1672 για να εορταστεί η γέννηση του (μελλοντικού τσάρου) Πέτρου παρουσίασε στο Komediynaia horomina το γερμανικό θεατρικό έργο Αρταξέρξης μεταφρασμένο στα ρωσικά. Ο πρώτος Ρώσος δραματουργός ήταν ο πολωνικής καταγωγής ιερωμένος, ποιητής και συγγραφέας Συμεών Πολότσκι (1629-1680) που έγραψε έργα μυστηρίου. Θέατρο της ρωσικής αυλής

Η μαθήτριά του πριγκίπισσα Σοφία (κόρη του τσάρου Αλεξέι, αδελφή του Πέτρου), έσπασε την απομόνωση των γυναικών και παρακολούθησε θεατρικές παραστάσεις που δόθηκαν στο παλάτι. Αυτό ήταν πάρα πολύ τολμηρό για την συντηρητική κοινωνία της Μόσχας και της ίδιας της αυλής, που απαγόρευσε αυτές τις παραστάσεις. Μόλις το 1702, ο θεατρόφιλος τσάρος Πέτρος άνοιξε το πρώτο δημόσιο θέατρο στη Μόσχα και κάλεσε ένα θίασο από το Ντάντσιχ (σημερινό Γκντάνσκ της Πολωνίας) να το εγκαινιάσει με παραστάσεις έργων δυτικών συγγραφέων. Η άλλη αδελφή του Πέτρου, η πριγκίπισσα Ναταλία, που αγαπούσε πολύ το θέατρο, ζήτησε να δίδονται παραστάσεις σε αίθουσα του δικού της ανακτόρου, αρχικά στη γερμανική και αργότερα στη ρωσική γλώσσα. Πιθανολογείται ότι η ίδια η πριγκίπισσα έγραψε και λίγα θεατρικά έργα, μάλλον με τη βοήθεια κάποιου θεατρόφιλου γιατρού ονόματι Μπίντλο, ο οποίος άνοιξε [227]

αργότερα δικό του θέατρο στο Νοσοκομείο της Μόσχας. Το θέατρο της πριγκίπισσας μεταφέρθηκε αργότερα στη νέα πρωτεύουσα, που ίδρυσε ο αδελφός της στις όχθες του ποταμού Νέβα, το Πέτρογκραντ. Το ρεπερτόριο του θεάτρου της Ναταλίας ήταν ποικίλο: Γερμανικά έργα όπως ο Σκιπίων και ο Δον Ζουάν, μεταφρασμένα έργα του Μολιέρου, φάρσες και λίγα ρωσικά θεατρικά έργα (πιθανώς και κάποια από αυτά που έγραψε η πριγκίπισσα) βασισμένα σε ρωσικούς μύθους ή σε πολωνικές νουβέλες, που ήταν της μόδας της εποχή εκείνη. Με τσαρικό διάταγμα του 1721, κλήθηκαν όλοι οι σπουδαστές των δημόσιων σχολείων να παίζουν κωμωδίες, τουλάχιστον δυο φορές κάθε χρόνο. Ήταν ένα σοβαρό βήμα για την διάδοση της θεατρικής τέχνης στην χώρα. Τα περισσότερα έργα που παίζονταν ήταν μεταφράσεις ή προσαρμογές στα ρωσικά ξένων δραματουργών. Ο πιο δημοφιλής ξένος θεατρικός συγγραφέας ήταν ο Μολιέρος και έργα του όπως: Οι γελοίες κομψευόμενες και Ο κατά φαντασία ασθενής παίζονταν στα σχολεία και στα μεγάλα θέατρα της Μόσχας και της Πετρούπολης.

O Αλέξανδρος Σουμαρόκοφ

Πολύ καλές θεατρικές επιδόσεις είχε και η Σχολή αξιωματικών της Πετρούπολης, στην οποία οι καθηγητές προωθούσαν τη εκμάθηση ξένων γλωσσών από τους ευέλπιδες καθώς και τη γνωριμία τους με την ευρωπαϊκή κουλτούρα και λογοτεχνία. Οι νεαροί υποψήφιοι αξιωματικοί επιδείκνυαν ιδιαίτερο ζήλο στην συγγραφή ποιημάτων και πεζών καθώς και στο σχηματισμό ερασιτεχνικών θιάσων. Τα κείμενα ενός από αυτούς τους ευέλπιδες θεωρήθηκαν από τους καθηγητές ως εξαιρετικής ποιότητας και ο πρόεδρος της σχολής δέχθηκε να δημοσιευτούν μερικά επιλεγμένα γραπτά του. Ο μαθητής αυτός ήταν ο Αλέξανδρος Σουμαρόκοφ, ο οποίος – αρκετά χρόνια αργότερα - αναγνωρίστηκε ως «ο θεμελιωτής του ρωσικού θεάτρου».

[228]

Ο Αλέξανδρος Σουμαρόκοφ (Алекса́ндр Сумаро́ков, 1717-87) από τη Μόσχα, ήταν ο πρώτος Ρώσος ευγενής που ασχολήθηκε επαγγελματικά με τη συγγραφή. Σπούδασε στη σχολή αξιωματικών και έλαβε εξαιρετική μόρφωση, αλλά προτίμησε να ασχοληθεί με τη λογοτεχνία. Όπως όλοι οι ευγενείς της τσαρικής Ρωσίας μιλούσε άπταιστα τη γαλλική γλώσσα και λάτρευε τα έργα του Βολταίρου και του Ρακίνα. Ο Σουμαρόκοφ έγραψε ποίηση, τραγωδίες και κωμωδίες, που έπαιξαν σπουδαίο ρόλο στην ανάπτυξη της ρωσικής δραματουργίας. Τα έργα του ήταν εμπνευσμένα από τη ρωσική παράδοση, αλλά και από τους Έλληνες και Ρωμαίους κλασσικούς. Αποκλήθηκε ο Βολταίρος της Ρωσίας. Η κόρη του Αικατερίνη Κνιαζνίνα (1746-97) ήταν η πρώτη ποιήτρια της Ρωσίας, που είδε δημοσιευμένα ποιήματά της. Ρωσικό θέατρο

Το 1756 ο Σουμαρόκοφ διεύθυνε – μαζί με τους ηθοποιούς Φιοντόρ Βόλκοφ* και Ιβάν Ντμητρέφσκι* το πρώτο θέατρο της Πετρούπολης, που λειτούργησε υπό την αιγίδα της τσαρίνας Ελισάβετ. Οι δυο αυτοί ηθοποιοί είχαν – από το 1750 - σχηματίσει τον πρώτο ρωσικό θίασο στην πόλη Γιαροσλάβ. Ένας ακόμα σημαντικός Ρώσος ποιητής και δραματουργός του 18ου αιώνα, ήταν ο Βασίλη Τρεντιακόφσκι (Васи́лий Тредиако́вский, 1703-68), ο οποίος θεωρείται ο θεμελιωτής της ρωσικής λογοτεχνίας. Τα δοκίμιά του για την δομή της ρωσικής γλώσσας του χάρισαν μια θέση στην Ακαδημία Επιστημών και τον τίτλο του αυτοκρατορικού ποιητή. Το θεατρικό μοντέλο της δυτικής Ευρώπης, μεταφυτεύτηκε στη Ρωσία και δεν άργησε να ευδοκιμήσει και να αποκτήσει τις δικές του ρίζες.

[229]

Ήδη από τα μέσα του 18ου αιώνα, το θέατρο ήταν ένας μόνιμος ρωσικός πολιτιστικός θεσμός, που είχε γρήγορα απλώσει την επιρροή του στις περισσότερες πόλεις της χώρας. Στο Γιαροσλάβ, μια μικρή επαρχιακή πόλη, οι ηθοποιοί Φιοντόρ Βόλκοφ (Фёдор Во́лков, 1729-63) και Ιβάν Ντμητρέφσκι (Ива́н Дмитре́вский, 1734-1821, (θεωρείται ο πρώτος μεγάλος Ρώσος τραγωδός), ίδρυσαν τον δικό τους (ερασιτεχνικό) θίασο και το πρώτο ρωσικό θέατρο. Ο ήδη φτασμένος συγγραφέας Σουμαρόκοφ έπεισε την τσαρίνα Ελισάβετ (κόρη του Πέτρου Α’) να καλέσει τους δυο αυτούς ηθοποιούς στην Πετρούπολη και να ιδρύσουν εκεί θέατρο, το οποίο θα ανέβαζε έργα του ίδιου και Ευρωπαίων δραματουργών. Οι δυο ηθοποιοί ονομάστηκαν καλλιτέχνες του αυτοκρατορικού θεάτρου. Από τα μέσα του 18ου αιώνα, άρχισαν να φτάνουν στη Ρωσία ξένα θεατρικά συγκροτήματα, όπως ένας ιταλικός θίασος της Commedia del’ Arte, γαλλικοί δραματικοί θίασοι και ιταλικές μονάδες όπερας. Οι πιο φημισμένοι από αυτούς δίνουν παραστάσεις στην αυτοκρατορική αυλή ή στα σπίτια ευγενών. Ο ηθοποιός Ιβάν Ντμητρέφσκι

Η επαφή των Ρώσων καλλιτεχνών και φίλων του θεάτρου με την ευρωπαϊκή πρακτική εμπλουτίζει τις εμπειρίες και ενισχύει τις προσπάθειες εμφάνισης ντόπιων ηθοποιών και συγγραφέων. Ως τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα, στην Πετρούπολη και τη Μόσχα, που ήταν τα δυο μεγάλα κέντρα της πολιτιστικής ζωής, αλλά και στις άλλες ρωσικές πόλεις, ο αριθμός των θεατρικών αιθουσών μεγάλωνε, καινούριοι και ταλαντούχοι τραγικοί και κωμικοί ηθοποιοί γέμιζαν αυτές τις αίθουσες και ταυτόχρονα πλήθος νέων συγγραφέων παρήγαγαν θεατρικά έργα όλων των ρευμάτων. Επικρατούσαν ο νεοκλασικισμός και ο ρομαντισμός, που ήταν της μόδας στην Ευρώπη.

[230]

Από τους εκατοντάδες ανθρώπους του ρωσικού θεάτρου (δραματουργούς, ηθοποιούς κλπ.) του 18ου και 19ου αιώνα θα δούμε μερικούς από τους πιο γνωστούς και σημαντικούς:  Ιακώβ Κνιαζνίν (Я́ков Княжни́н, 1742-91) ο μεγαλύτερος τραγικός συγγραφέας της εποχής της τσαρίνας Ελισάβετ Β’. Οι κριτικοί τον θεωρούσαν ως τον διάδοχο του πεθερού του Αλεξάνδρου Σουμαρόκοφ. Έγραψε έξι κωμικές όπερες και οκτώ τραγωδίες, οι περισσότερες από τις οποίες παίχθηκαν στο θέατρο Ερμιτάζ της Πετρούπολης.  Ντενίς Φονβίζιν (Дени́с Фонви́зин, 1744-92), γερμανικής καταγωγής (von Wiesen), συγγραφέας-εκπρόσωπος του ρωσικού Διαφωτισμού. Κάποια από τα έργα του παίζονται και σήμερα. Σημαντικότερα από αυτά είναι δυο κωμωδίες με τις οποίες σατιρίζει τη ρωσική αριστοκρατία. Η Πρασκόβια Σερεμέτεβα 

Πρασκόβια Σερεμέτεβα (Праско́вья Шереме́тева, 1768-1803) ηθοποιός και διάσημη σοπράνο της όπερας. Ήταν γόνος οικογένειας δουλοπάροικων ενός μεγαλοκτηματία της επαρχίας. Η Πρασκόβια παραχωρήθηκε ως καμαριέρα του κόμη Πιότρ Σερεμέτεφ, ο οποίος παρατήρησε ότι η φωνή της άξιζε να καλλιεργηθεί και την έστειλε να σπουδάσει μουσική μαζί με τον γιο του Νικολάι. Οι δυο νέοι έγιναν εραστές, αλλά το τεράστιο ταξικό χάσμα που τους χώριζε δεν τους επέτρεψε να γίνουν και σύζυγοι. Η νεαρή κοπέλα γρήγορα έγινε μέλος του ρωσικού μελοδράματος και τραγούδησε μπροστά στην τσαρίνα Αικατερίνη Β’, η οποία για να της εκφράσει την ικανοποίησή της, της δώρισε ένα διαμαντένιο δαχτυλίδι.

[231]

 Βλαντισλάβ Όζεροφ (Владисла́в О́зеров, 1769-1816) ο δημοφιλέστερος δραματουργός της Ρωσίας των αρχών του 19ου αιώνα. Έγραψε πέντε τραγωδίες βασισμένες στο γαλλικό ρομαντισμό που τότε κυριαρχούσε στο ρωσικό θέατρο. Στην επιτυχία του συνέβαλε σημαντικό η ερμηνεία των έργων του από την Αικατερίνη Σεμένοβα*, διάσημη τραγωδό της εποχής. Το δημοφιλέστερο έργο του ήταν το Ο Οιδίπους στην Αθήνα, στο οποίο ο συγγραφέας άφηνε αιχμές για την υποψία την δολοφονίας του τσάρου Πάβελ Α’ (1796-1801) από τον γιο του Αλέξανδρο Α’ (180125).  Αλέξανδρος Πούσκιν (Александр Пушкин, 1799-1837), θεωρείται από πολλούς o μεγαλύτερος Ρώσος ποιητής και ο θεμελιωτής της σύγχρονης ρωσικής λογοτεχνίας. Ήταν γόνος οικογένειας ευγενών, που μιλούσαν τη γαλλική γλώσσα καλύτερα κι από τη μητρική τους. Ο Πούσκιν

Τα ρώσικα τα έμαθε από τη γιαγιά του και τους δουλοπάροικους της οικογένειας. Σπούδασε στο Λύκειο του Τσάρκογιε Τσέλο και εκεί έμαθε να αγαπά την ποίηση και τη λογοτεχνία. Τα πρώτα του ποιήματα τα έγραψε σε ηλικία 16 ετών. Πριν ακόμα ενηλικιωθεί γράφει το τριών χιλιάδων στίχων ποιητικό έπος του Ρουσλάν και Λουντμίλλα. Τα κείμενά του που στρέφονταν ενάντια στην τσαρική καταπίεση, προκάλεσαν την οργή της κρατικής ασφάλειας και ο φιλελεύθερος νεαρός Πούσκιν κατέφυγε στο Κισινάου της Βεσσαραβίας (σήμερα Μολδαβίας). Εκεί έγινε μέλος της Φιλικής Εταιρίας και μετά το ξέσπασμα της επανάστασης του ’21, έγραψε φιλελληνικά ποιήματα. Το 1825 - ήταν ήδη διάσημος και δημοφιλής γράφει το σημαντικότερο θεατρικό του έργο το Μπόρις Γκοντούνοφ, που 45 χρόνια αργότερα διασκευάστηκε σε όπερα από τον Ρώσο [232]

συνθέτη Μουσόργκσκι. Οι αρχές δεν έδωσαν άδεια για την έκδοσή του και μετά από πέντε χρόνια επέτρεψαν να δημοσιευτεί λογοκριμένο. Μόλις το 2007 (182 χρόνια αργότερα!) το έργο αυτό ανέβηκε επιτέλους ακέραιο στην σκηνή. Ο Πούσκιν σε ηλικία 38 ετών έχασε τη ζωή του σε μονομαχία - ευγενές σπορ της εποχής. Το έργο που άφησε πίσω του: έξι θεατρικά έργα, πολλές συλλογές ρομαντικής και επικής ποίησης, διηγήματα, μυθιστορήματα, έμμετρα παραμύθια. Τιμήθηκε μετά θάνατον όσο λίγοι: Η πόλη Τσάρκογιε Τσέλο πήρε το όνομά του, στην Μόσχα και την Πετρούπολη υπάρχουν μουσεία αφιερωμένα σ’ αυτόν, ένας κρατήρας του Ερμή και ένας αστεροειδής ονομάστηκαν Πούσκιν. Η ζωή του γυρίστηκε σε κινηματογραφική ταινία και δεκάδες προτομές του υπάρχουν σε πολλές πόλεις της Ρωσίας. Επίσης πολλά από τα έργα του διασκευάστηκαν σε όπερες, μπαλέτο, συμφωνίες ή φιλμ. Θέατρο Μαριίνσκι

 Αλέξανδρος Σαχοφσκόι (Александр Шаховской, 1777-1846) συγγραφέας, ποιητής και δραματουργός, ένας από τους σημαντικούς ανθρώπους του ρωσικού θεάτρου της εποχής του. Έγραψε και διασκεύασε περισσότερα από εκατό έργα, μεταξύ των οποίων κωμωδίες, δράματα, κωμειδύλλια και λιμπρέτα για όπερα. Σημαντικότερα έργα του: Αριστοφάνης, Ένα μάθημα για κοκέτες και ο Νέος Στέρν. Χρημάτισε επί 24 χρόνια διευθυντής του Αυτοκρατορικού Θεάτρου Μαριίνσκι.  Πάβελ Μοχάλοφ (Па́вел Моча́лов, 1800-48), θεωρείται ο σπουδαιότερος τραγικός ηθοποιός του ρωσικού ρομαντισμού του πρώτου μισού του 19ου αιώνα. Ερμήνευσε ρόλους έργων του Σαίξπηρ, όπως Άμλετ, Οθέλο, Μάκβεθ και βασιλιά Ληρ.  Αικατερίνη Σεμένοβα (Екатерина Семёновна, 1786-1849), ηθοποιός διάσημη για την ομορφιά και το ταλέντο της. Έκανε το [233]



ντεμπούτο της σε ηλικία μόλις 12 ετών, μετά από παρότρυνση του Ιβάν Ντμητρέφσκι*. Διακρίθηκε σε ρόλους έργων των Ρακίνα, Σαίξπηρ, Σίλερ και Οζέροφ. Τα έργα του Ουκρανού συγγραφέα, ποιητή και δραματουργού Νικολάι Γκόγκολ (Николай Гоголь, 1809-52) θεωρούνται από τα αριστουργήματα της ρεαλιστικής λογοτεχνίας και τον κατατάσσουν στη χορεία των μεγάλων Ρώσων συγγραφέων, όπως ο Πούσκιν, ο Τουργκένιεφ, ο Ντοστογιέφσκι και ο Τολστόι. Το 1832 γράφει την κωμωδία Το παράσημο του Βλαδίμηρου και το 1835 τις κωμωδίες Τα Παντρολογήματα και Οι παίχτες. Το 1836 δημοσιεύτηκε και παίχθηκε στο θέατρο το αριστούργημά του Ο Επιθεωρητής, μια σκληρή σάτιρα της ρωσικής γραφειοκρατίας που, παραδόξως, ξέφυγε από το μάτι της τσαρικής λογοκρισίας. Ο Επιθεωρητής του Γκόγκολ

Έγραψε ακόμα ποιήματα, δοκίμια, διηγήματα και μυθιστορήματα, από τα οποία Οι Νεκρές Ψυχές θεωρείται το σημαντικότερο.  Στέπαν Γκεντεόνοφ (Степан Гедеонов, 1816-78) μια ακόμα προσωπικότητα του ρωσικού θεάτρου. Ήταν θεατρικός συγγραφέας, ιστορικός, κριτικός και χρημάτισε διευθυντής του Μουσείου Ερμιτάζ και του Αυτοκρατορικού Θεάτρου Μαριίνσκι.  Πιότρ Καρατύγκιν (Пётр Каратыгин, 1805-79), δραματουργός και ηθοποιός. Έγραψε 68 θεατρικά έργα, τα περισσότερα διασκευές ξένων έργων ή ρωσικών διηγημάτων. Ο αδελφός του Βασίλη Καρατύγκιν (Василий Каратыгин,1802-53) ήταν ηθοποιός του ρωσικού ρομαντισμού και η σύζυγός του, επίσης ηθοποιός, Αλεξάνδρα Κολόσοβα (Алекса́ндра Колосова, 1802-80).

[234]

Αλεξέι Πίσεμσκι (Алексе́й Пи́семский, 1821-81) δραματουργός και συγγραφέας, τον οποίο πολλοί θεωρούν ισάξιο του Τουργκένιεφ και του Ντοστογιέφσκι30. Έγραψε δέκα μυθιστορήματα και εννιά θεατρικά έργα, από τα οποία ξεχωρίζουν: Ο υποχόνδριος, Η πικρή μοίρα και Ο άνθρωπος υπεράνω του νόμου.  Ο Ιβάν Τουργκένιεφ (Иван Тургенев, 1818-83) συγκαταλέγεται μεταξύ των μεγάλων της ρωσικής λογοτεχνίας και δραματουργίας (Τσέχοφ, Τολστόι, Πούσκιν, Γκόγκολ κ.ά.) Έζησε πολλά χρόνια στο εξωτερικό και θέλησε με τα έργα του να προωθήσει τον εκσυγχρονισμό και τον εξευρωπαϊσμό της καθυστερημένης Ρωσίας. Έγινε αντιπαθής στο τσαρικό κατεστημένο και η λογοκρισία δεν επέτρεψε σε πολλά από έργα του να παιχτούν στο θέατρο. 

Ένας μήνας στην εξοχή

Ορισμένα από τα θεατρικά του έργα, όπως το Ένας μήνας στην εξοχή, θεωρούνται κορυφαία της ρωσικής λογοτεχνίας.  Ο θεατρικός συγγραφέας Αλέξανδρος Οστρόφσκι (Алекса́ндр Остро́вский, 1823-86), θεωρείται ο κυριότερος εκφραστής του ρωσικού ρεαλιστικού ρεύματος. Έγραψε 47 έργα με τα οποία πλούτισε το θεατρικό ρεπερτόριο και παίζονται ακόμα στις θεατρικές αίθουσες της Ρωσίας. Πέντε από αυτά διασκευάστηκαν σε όπερες.  Ο συγγραφέας και διηγηματογράφος Αντόν Τσέχοφ (Анто́н Че́хов, 1860-1904) θεωρείται από τους σημαντικότερους 30

Ο Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι (Фёдор Достое́вский, 1821-81) από τους μεγάλους της παγκόσμιας λογοτεχνίας, δεν έγραψε θεατρικά έργα. Πολλά από τα μυθιστορήματά του διασκευάστηκαν σε θεατρικά ή κινηματογραφικές ταινίες ή τηλεοπτικά σίριαλ (Οι αδελφοί Καραμαζόφ, Έγκλημα και τιμωρία, Ο παίχτης, Οι δαιμονισμένοι και άλλα).

[235]

δραματουργούς της ιστορίας της λογοτεχνίας. Άφησε το αποτύπωμά του στην θεατρική ιστορία του 19ου και του 20ού αιώνα. Τα πρώτα του γράμματα τα έμαθε στο ελληνικό ενοριακό σχολείο της γενέτειράς του Τανγκαρόκ. Σπούδασε γιατρός και εξάσκησε το ιατρικό επάγγελμα, αλλά όπως έλεγε ο ίδιος: Η ιατρική είναι η νόμιμη γυναίκα μου, αλλά το θέατρο η ερωμένη μου. Παράλληλα έγραφε συνεχώς μυθιστορήματα, διηγήματα και θεατρικά έργα. Η συνεργασία του Τσέχοφ με το περίφημο Θέατρο Τέχνης της Μόσχας και τον συνιδρυτή του και σπουδαίο θιασάρχη, σκηνοθέτη και θεωρητικό του θεάτρου Κονσταντίν Στανισλάφσκι*, πρόβαλε το έργο του και έκανε δημοφιλή στο θεατρόφιλο κοινό της Ρωσίας πολλά από τα έργα του. Τον Τσέχοφ θαύμαζαν πολλοί μεγάλοι δραματουργοί όπως οι Μπέρναρντ Σω, Στρίνμπεργκ, Τένεσσι Ουίλιαμς, Ίψεν Μερικοί τίτλοι έργων του: Οι βλαβερές συνέπειες του καπνού, Η αρκούδα, Οι τρεις αδελφές, Το κύκνειο άσμα, Ο γάμος, Ο θείος Βάνιας, Ο βυσσινόκηπος, Πρόταση γάμου, Ο γλάρος, Ο Πλατόνοφ και πολλά άλλα. Τα περισσότερα από τα έργα του έχουν μεταφραστεί σε δεκάδες γλώσσες και έχουν παιχθεί επανειλημμένως σε όλες τις θεατρικές αίθουσες του κόσμου και φυσικά και στην Ελλάδα. Το μυθιστόρημά του Η κυρία με το σκυλάκι, έχει διασκευαστεί και παιχτεί στο θέατρο και τον κινηματογράφο.

Ο θείος Βάνιας (Γιάννης Βόγλης)

[236]

 Βίκτωρ Κρυλόφ (Виктор Крылов, 1838-1908) θεατρικός κριτικός, δραματουργός και λιμπρετίστας, επικεφαλής του τμήματος ρεπερτορίου του Αυτοκρατορικού Θεάτρου. Έγραψε τριάντα θεατρικά έργα και περισσότερα από 100 μονόπρακτα, διηγήματα, μικρά κωμικά σκετς και μεταφράσεις. Επίσης διασκεύασε σε θεατρικό το γνωστό μυθιστόρημα του Ντοστογιέφσκι Ο Ηλίθιος.  Λέων Τολστόι (Лев Толсто́й, 1828-1910) θεωρείται από τους μεγαλύτερους συγγραφείς όλων των εποχών. Επίσης ήταν και δοκιμιογράφος, φιλόσοφος, αναρχικός, εκπαιδευτικός μεταρρυθμιστής και διανοούμενος. Καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια. Κληρονόμησε τεράστια κτηματική περιουσία με χωράφια και δουλοπάροικους. Το 1851 κατατάχθηκε στο στρατό, υπηρέτησε στον Καύκασο και στον πόλεμο της Κριμαίας βρέθηκε στην πολιορκημένη Σεβαστούπολη. Ο Λέων Τολστόι

Καρπός της εμπειρίας του αυτής ήταν μια τριλογία σχετικά με την πολιορκία με τίτλο Διηγήματα της Σεβαστούπολης. Ο τσάρος Αλέξανδρος Β’, την διάβασε και του άρεσε πολύ. Ήδη ο Τολστόι είχε αναγνωριστεί ως καταξιωμένος συγγραφέας. Το 1857 παραιτήθηκε από το στρατό και ίδρυσε στο κτήμα του ένα σχολείο, όπου δίδασκε ο ίδιος με δικές του παιδαγωγικές μεθόδους. Από το 1865 αρχίζει και δημοσιεύει σε συνέχειες το μεγάλο του έργο Πόλεμος και Ειρήνη, ένα από τα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Από το 1875 ως το 1977 δημοσιεύει ένα άλλο αριστούργημα, την Άννα Καρένινα. Μετά το 1879, ο Τολστόι περνά μια ψυχολογική κρίση, που τον κάνει εσωστρεφή, καλλιεργεί ο ίδιος τη γη, φορά ρούχα μουζίκου και στρέφεται στο Θεό. Αγωνίζεται για την κατάργηση της θανατικής [237]

ποινής και για την παραχώρηση γης στους αγρότες, ιδέες που τον κάνουν σεβαστό και αγαπητό σε όλο τον κόσμο. Το 1900, στο δοκίμιό του Περί αναρχίας, συνιστά τα έργα του Κροπότκιν και του Προυντόν, ενώ απορρίπτει την επανάσταση με βίαια μέσα. Τα έργα αυτά έδωσαν στο συγγραφέα τον αμφιλεγόμενο πολιτικό χαρακτηρισμό αναρχικός χριστιανός. Παράλληλα γράφει και λογοτεχνικά έργα, όπως Η σονάτα του Κρώυτσερ, Ο πατήρ Σέργιος, Αφέντης και Δούλος και το θεατρικό Το κράτος του ζόφου. Το τελευταίο από τα μεγάλα έργα του είναι η Ανάσταση, για το οποίο η ρωσική Εκκλησία τον αφόρισε. Εκτός από τα παραπάνω έργα έγραψε οκτώ θεατρικά έργα, δεκάδες διηγήματα, νουβέλες και δοκίμια. Τα έργα του εκδόθηκαν και εκδίδονται σε όλο τον κόσμο και αρκετά διασκευάστηκαν σε θεατρικά και κινηματογραφικές ταινίες. Αυτός που δέχεται χαστούκια (Αντρέγιεφ)

Ο Λεωνίδας Αντρέγιεφ (Леони́д Андре́ев, 1871-1919) ήταν συγγραφέας πεζογραφίας και θεατρικών έργων, ο κύριος εκπρόσωπος του ρωσικού εξπρεσιονισμού. Έγραψε περίπου τριάντα πεζογραφήματα και δεκαπέντε θεατρικά έργα, μεταξύ των οποίων το Αυτός που δέχεται χαστούκια και το αριστουργηματικό Ανθρώπινη ζωή. 

[238]

10. Δυο μεγάλοι θεωρητικοί του Θεάτρου 10.01. Ο Κωνσταντίν Στανισλάφσκι Κονσταντίν Στανισλάφσκι (Константин Станиславский, 18631938), Ρώσος ηθοποιός, σκηνοθέτης και κορυφαίος θεωρητικός της θεατρικής τέχνης. Οι ιστορικοί του θεάτρου τον κατατάσσουν στους εκπροσώπους του ρεαλιστικού θεάτρου, ίσως γιατί συνεργάστηκε στενά και ανέβασε έργα των Τσέχοφ* Οστρόφσκι* και Ίψεν*, οι οποίοι θεωρούνται από τους μεγάλους ρεαλιστές δραματουργούς. Όμως, δίδαξε και ανέβασε στην σκηνή και έργα εξπρεσιονιστών (Αντρέγιεφ*) και άλλων δραματουργών. Ο Τσέχοφ στο Θέατρο Τέχνης

Ήταν ο δημιουργός του περίφημου Συστήματος Στανισλάφσκι, που θεωρείται ακόμα και σήμερα ένα πολύτιμο όργανο για την θεατρική παιδεία. Εκατοντάδες, ίσως και χιλιάδες, διάσημοι και μη, ηθοποιοί και σκηνοθέτες του θεάτρου και του κινηματογράφου, από όλο τον κόσμο και εφάρμοσαν και εφαρμόζουν ακόμα και σήμερα τις μεθόδους του ‘Συστήματος’ του σπουδαίου αυτού Ρώσου ανθρώπου του θεάτρου, όπως οι γνωστοί Αμερικανοί ηθοποιοί του κινηματογράφου: Μοντγκόμερι Κλιφτ, Μάρλον Μπράντο, Ροντ Στάιγκερ, Τζέιμς Ντιν, Πωλ Νιούμαν, Εύα Μαρί Σαντ, Ντάστιν Χόφμαν, Αλ Πατσίνο, Μέριλ Στριπ, Τζόνι Ντέπ, Σέλλεϊ Γουίντερς και οι σκηνοθέτες Αρθουρ Πεν, Σίντνεϋ Πόλλακ, Τζον Κασσαβέτης, Ηλίας Καζάν και πολλοί άλλοι [239]

Οι περισσότεροι από αυτούς πέρασαν από το περίφημο Actor’s Studio της Νέας Υόρκης, (συνιδρυτής του οποίου ήταν και ο Καζάν), το οποίο εφάρμοζε και εφαρμόζει ακόμα και σήμερα τις μεθόδους του Συστήματος Στανισλάφσκι, αλλά και του ιστορικού Θεάτρου Τέχνης της Μόσχας, του οποίου συνιδρυτής ήταν ο ίδιος ο Στανισλάφσκι. Ο Στανισλάφσκι γεννήθηκε στη Μόσχα από εύπορη οικογένεια. Από μικρός έδειξε την αγάπη του για το θέαμα και αρχικά ασχολήθηκε με το κουκλοθέατρο και το μπαλέτο. Το 1881 γράφτηκε σε μια σχολή θεάτρου και άρχισε την καριέρα του ως ηθοποιός παίζοντας κυρίως σε γαλλικές φαρσοκωμωδίες. Η εμπειρία του πλουτιζόταν με την συνεχή ενημέρωση και την παρακολούθηση ξένων θιάσων που επισκέπτονταν τη Μόσχα. Με το θίασό του έκανε περιοδεία σε πολλές ευρωπαϊκές πόλεις. Ως το 1897 είχε αποκτήσει καλή φήμη ως ικανός σκηνοθέτης.

Παράσταση στο Θέατρο Τέχνης της Μόσχας

Την εποχή εκείνη γνωρίζεται με τον δραματουργό, σκηνοθέτη και θιασάρχη Βλαδίμηρο Νεμίροβιτς-Ντάνσενκο ( Владимир Немирович-Данченко, 1858–1943) και αποφασίζουν την ίδρυση ενός πρότυπου θεάτρου, του γνωστού και ιστορικού Θεάτρου Τέχνης της Μόσχας, του μακροβιότερου από όλα τα παρόμοια θέατρα του κόσμου. Το Θέατρο Τέχνης άρχισε να λειτουργεί το 1898 με έργο του Τολστόι. Ακολούθησαν τρία έργα του Τσέχοφ (Θείος Βάνιας, Οι Τρεις αδελφές και Βυσσινόκηπος). Με την πάροδο των χρόνων το Θέατρο Τέχνης έγινε σεβαστός θεσμός, δεχόταν υποψήφιους ηθοποιούς που μάθαιναν υποκριτική, χορό, εκμάθηση χειρονομιών και φωνητικής, ξιφασκία. Η φήμη του εξαπλώθηκε σε όλη την Ευρώπη και την εποχή [240]

εκείνη ήταν όντως το καλύτερο θέατρο του κόσμου. Ειπώθηκε ότι: Αν ο Νεμίροβιτς-Ντάνσενκο ήταν η καρδιά του Θεάτρου Τέχνης, ο Στανισλάφσκι ήταν η ψυχή του. Όμως, ο πρώτος έχει σχεδόν ξεχαστεί, ενώ ο Στανισλάφσκι είναι πασίγνωστος ακόμα και σήμερα. Και αυτό το οφείλει στη φήμη που απέκτησε ως ο μεγάλος δάσκαλος του θεάτρου και στην συγγραφή του ομώνυμου Συστήματος, με το οποίο έδωσε μορφή στους νόμους που διέπουν τη λειτουργία του θεάτρου και δόμησε ένα επιστημονικό σύστημα διδασκαλίας της Δραματικής Τέχνης. Το Σύστημα περιλαμβάνει ορισμένους βασικούς άξονες και τεχνικές: Εσωτερική αλήθεια: Ο ηθοποιός να μην στέκεται στο εξωτερικό φέρσιμο του χαρακτήρα αλλά να προσπαθεί να ανακαλύψει την εσωτερική του αλήθεια, δηλαδή τις σκέψεις και τα συναισθήματά του. Ο Στανισλάφσκι Οθέλος (1896)

Για να δώσει έμφαση, ο Στανισλάφσκι έλεγε: Ο ηθοποιός πρέπει να πιστεύει όσα συμβαίνουν επί σκηνής και πάνω απ’ όλα, όσα εκείνος πράττει. Και φυσικά, μόνο η αλήθεια είναι πιστευτή. Δράση επί σκηνής: Μία σημαντική αρχή του Συστήματος είναι: η δράση επί σκηνής οφείλει να έχει σκοπό. Αυτό σημαίνει ότι ο ηθοποιός πρέπει να είναι μόνιμα εστιασμένος σε μία σειρά δράσεων που εντάσσονται σε συγκεκριμένες περιστάσεις. Το υπεραντικείμενο και η γραμμή ενεργειών που διατρέχει το ρόλο: Προκειμένου ο ηθοποιός να δώσει μια αίσθηση συνέχειας και λογικής αλληλουχίας στον χαρακτήρα του, πρέπει να βρει αυτό το ουσιώδες που διατρέχει όλο το ρόλο. Πάνω απ’ όλα να γνωρίζει τι επιζητεί και ποιος είναι ο τελικός στόχος (το υπεραντικείμενο) του χαρακτήρα σε αυτή την παράσταση. Η σημασία της λεπτομέρειας και του ιδιαίτερου: Ο Στανισλάβσκι έδινε ιδιαίτερη έμφαση σε συγκεκριμένες λεπτομέρειες. Ο ηθοποιός, έλεγε, πρέπει να αποσαφηνίσει πλήρως μία συναισθηματική κατάσταση.

[241]

Πρέπει να συλλάβει όλες τις ειδικές περιστάσεις στα πλαίσια των οποίων φανερώνεται και δρα η ύπαρξη που υποδύεται. Συγκινησιακή μνήμη: Ο ηθοποιός πρέπει να ανασύρει από τη μνήμη συγκινησιακό υλικό από προηγούμενες εμπειρίες του, ώστε να βοηθηθεί στην κατανόηση των συναισθημάτων και γεγονότων που συμβαίνουν επί σκηνής. Όσο μεγαλύτερη είναι η εμπειρία του ηθοποιού, τόσο ευκολότερα μπορεί να διεισδύσει στο ρόλο. Η σημασία της συγκέντρωσης και της εστίασης της προσοχής συνοψίζεται στη φράση του Στανισλάφσκι: Όταν είμαστε στη σκηνή, είμαστε στο εδώ και τώρα. Τα σωματικά εφόδια του ηθοποιού: Ξεκινώντας από την παρατήρηση ότι οι σπουδαίοι ηθοποιοί της εποχής του είχαν μία κίνηση φυσική, ρέουσα και αβίαστη, ο Στανισλάφσκι έφτασε στο συμπέρασμα ότι ο ηθοποιός πρέπει να απομακρύνει κάθε ανεπιθύμητη μυϊκή ένταση και να επιτύχει μια κατάσταση χαλάρωσης τόσο των μυών όσο και του οργάνου του λόγου. Πίστευε ιδιαίτερα στην εκγύμναση του σώματος που βοηθά τον ηθοποιό να αποκτήσει πλαστικότητα και χάρη. Ο Στανισλάφσκι στις Τρεις Αδελφές του Τσέχοφ

Συλλογική δημιουργία και επικοινωνία: Με εξαίρεση την περίπτωση της σόλο ερμηνείας, οι ηθοποιοί παίζουν ως σύνολο, επομένως δεν δρουν μεμονωμένα αλλά αλληλεπιδρούν και οφείλουν να επικοινωνούν επί σκηνής. Όταν ξέσπασε η Ρωσική επανάσταση τον Οκτώβριο1917, οι μπολσεβίκοι κατέλαβαν το Θέατρο Τέχνης, το οποίο αναγκαστικά διέκοψε τις παραστάσεις του. Άνοιξε και πάλι μετά από λίγες εβδομάδες από παρέμβαση του ηγέτη της επανάστασης Λένιν, ο οποίος έγινε αργότερα τακτικός θαμώνας του θεάτρου. Ο ίδιος χαρακτήρισε τον Στανισλάφσκι πραγματικό καλλιτέχνη.

[242]

Το 1922 ο Στανισλάφσκι και ο θίασος του Θεάτρου Τέχνης ξεκίνησε περιοδεία στην Ευρώπη και έδωσε παραστάσεις σε πόλεις όπως Βερολίνο, Πράγα, Παρίσι, όπου συνάντησε πολλούς ανθρώπους του Θεάτρου και της τέχνης γενικότερα. Τον επόμενο χρόνο η περιοδεία συνεχίστηκε με επισκέψεις, παραστάσεις και διαλέξεις σε περισσότερες από δέκα πόλεις των Ηνωμένων Πολιτειών. Ο καλλιτεχνικός κόσμος της Αμερικής εντυπωσιάστηκε από αυτά που είδε και άκουσε και από τότε μπήκαν οι βάσεις για τη δημιουργία σημαντικών θεατρικών ομίλων, θιάσων και σχολών όπως το Actor’s Studio, το Theater Arts Institute και το Group Theater. Την ίδια χρονιά η Αμερικανίδα ηθοποιός και δασκάλα υποκριτικής Στέλλα Άντλερ (Stella Adler, 1901-92) γνώρισε τον Στανισλάφσκι και είδε παραστάσεις του Θεάτρου Τέχνης. Μελέτησε το Σύστημα Στανισλάφσκι και ίδρυσε στη Ν. Υόρκη, την περίφημη δραματική σχολή Stella Adler Studio of Acting. Η Στέλλα Άντλερ

Στη σχολή αυτή φοίτησαν δεκάδες γνωστοί ηθοποιοί του θεάτρου και του κινηματογράφου, όπως οι: Μάρλον Μπράντο, Γουόρεν Μπίτι, Χάρβεϊ Καϊτέλ, Ρόμπερτ ντε Νίρο και πολλοί άλλοι. Το 1936, ο Στανισλάφσκι άρχισε να συζητά τις πιθανότητες συνεργασίας με ένα άλλο σπουδαίο Ρώσο ηθοποιό, σκηνοθέτη και θεωρητικό του θεάτρου, τον Βσέβολοντ Μέγιερχολντ*. Δυο χρόνια αργότερα όμως, ο Στανισλάφσκι πέθανε από καρδιακή προσβολή.

[243]

10.02. Ο Βσέβολοντ Μέγιερχολντ Ο Βσέβολοντ Μέγιερχολντ (Все́волод Мейерхо́льд, 1874-1940), ήταν ηθοποιός, θεατρικός παραγωγός, σκηνοθέτης και από τους σημαντικότερους θεωρητικούς του θεάτρου του 20ού αιώνα. Το 1895, όταν τελείωσε το σχολείο του δίσταζε να επιλέξει μεταξύ των θεατρικών και των μουσικών σπουδών. Τελικά τον κέρδισε το θέατρο και γράφτηκε στη Φιλοδραματική Εταιρία της Μόσχας. Εργάστηκε στο Θέατρο Τέχνης του Στανισλάφσκι ως ηθοποιός και βοηθός σκηνοθέτη. Από το 1908 μέχρι το 1917 διετέλεσε σκηνοθέτης των αυτοκρατορικών θεάτρων, όπου παρουσίασε έργα της Κομέντια ντελ’ Άρτε και ανέδειξε το θεαματικό στοιχείο. Ο Μέγιερχολντ

Πριν την Οκτωβριανή επανάσταση, ο Μέγερχολντ είχε ήδη καταξιωθεί ως ένας σημαντικός δημιουργός και είχε συνεργαστεί με πολλούς ανθρώπους του θεάτρου. Εντάχθηκε στο μπολσεβικικό κόμμα και το 1923, στο θέατρο που σήμερα φέρει το όνομά του, ανέπτυξε πλούσια δράση, ανεβάζοντας έργα των Γκόγκολ, Τσέχωφ, Οστρόφσκι. Συνεργάστηκε στενά με τον Μαγιακόφσκι και ο τελευταίος έγραψε το έργο του Ο κοριός ειδικά για τον Μέγιερχολντ. Το 1922 εγκαινίασε το Θέατρο της Επανάστασης με το έργο Αυγές του Βεράρεν. Τα έργα του εντυπωσίαζαν με την εκκεντρικότητα, την επαναστατικότητα και τη χρήση συμβολικών σκηνικών σε μία προσπάθεια να ελαττώσει την απόσταση μεταξύ σκηνής και πλατείας. Συνεργάστηκε επίσης και με τον σκηνοθέτη του κινηματογράφου Σεργκέι Αϊζενστάιν, ο οποίος συχνά [244]

εφάρμοζε τις τεχνικές και χρησιμοποιούσε ηθοποιούς από τον θίασο του Μέγιερχολντ για τις ταινίες του. Όπως είδαμε, από το 1936 ο Στανισλάφσκι άρχισε να συζητά τις πιθανότητες συνεργασίας με τον Μέγιερχολντ. Δυο χρόνια αργότερα όμως, ο Στανισλάφσκι πέθανε. Λίγο πριν πεθάνει είπε: Ο Μέγιερχολντ είναι ο μοναδικός διάδοχός μου στο θέατρο. Ο Μέγιερχολντ αντιτάχθηκε στο δόγμα του κόμματος για τον ‘σοσιαλιστικό ρεαλισμό’ και κατά την περίοδο των σταλινικών εκκαθαρίσεων το θέατρό του έκλεισε (1938), ο ίδιος κατηγορήθηκε για θεατρικό φορμαλισμό και ως ‘ξένο σώμα’ για την σοβιετική κοινωνία. Συνελήφθη, βασανίστηκε σκληρά από τους ανακριτές της ΝιΚα-Βε-Ντε και αναγκάστηκε να ομολογήσει ότι ήταν πράκτορας των ιαπωνικών και των βρετανικών μυστικών υπηρεσιών. Καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε αμέσως. Ο ηθοποιός Μέγιερχολντ

Η μνήμη του αποκαταστάθηκε μετά το 20όο Συνέδριο του ΚΚΣΕ το 1956 και αναγνωρίστηκε ως ένας από τους μεγαλύτερους θεατρικούς δημιουργούς του 20ού αιώνα.

[245]

Ο Μακένζι Κρουκ, η Κριστίν Σκοτ Τόμας και ο Πήτερ Σάρσγκααλ, ως ερωτικό τρίγωνο στο έργο του Τσέχοφ Ο Γλάρος

[246]

11. Τα καλλιτεχνικά ρεύματα στο Θέατρο 11.01. Ο κλασικισμός Τα ρεύματα, τα κινήματα και οι τάσεις του σύγχρονου θεάτρου είναι δεκάδες. Από τα μέσα του 18ου ως τα τέλη του 20ού αιώνα, έζησαν, έδρασαν και δημιούργησαν σε όλο τον κόσμο χιλιάδες καλλιτέχνες, εικαστικοί, συγγραφείς, ποιητές, δραματουργοί, σκηνοθέτες, θεωρητικοί του θεάτρου και της τέχνης γενικότερα. Και ασφαλώς, ο καθένας από αυτούς θέλησε να βάλει το λιθαράκι του στην εξέλιξη της τέχνης του και να παρουσιάσει κάτι καινούριο, εντυπωσιακό και διαφορετικό. Ο κλασικισμός στην τέχνη

Η τάση αυτή φυσικά είναι πρόοδος και αυτό ισχύει όχι μόνο στο θέατρο και τις τέχνες, αλλά σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας (πολιτική, βιομηχανία, παιδεία, μηχανική, αρχιτεκτονική, ιατρική, γεωργία, δικαιοσύνη, αθλητισμό, κοινωνιολογία, πληροφορική, βιολογία κλπ.) Υπάρχουν συγγραφείς που δημιούργησαν μόνοι τους ή και με άλλους, δικό τους ρεύμα στην τέχνη, όπως π.χ. οι Σίλερ, Ουγκώ (Ρομαντισμός), Ζολά (Νατουραλισμός), Μαρινέτι, Μαγιακόφσκι (Φουτουρισμός), Απολιναίρ, Αρτώ (Σουρεαλισμός), Μπέκετ, Ιονέσκο (Θέατρο του Παράλογου), Λίλιαν Χέλμαν (Πολιτικό Θέατρο), Μέγιερχολντ, Μπρεχτ (Επικό Θέατρο), Τσέχοφ, Ίψεν, Στρίνμπεργκ (Ρεαλιστικό Θέατρο) και πολλά άλλα, που είναι δύσκολο ακόμα και να τα απαριθμήσει κανείς. Όμως, όλα ξεκινούν από το Ευρωπαϊκό Θέατρο που αναπτύχθηκε ραγδαία από την εποχή της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού (17ος και [247]

18ος αιώνας) και ειδικότερα στην Ιταλία, τη Γαλλία, την Αγγλία και λίγο αργότερα στη Ρωσία. Τον 18ο αιώνα η εποχή του κλασικισμού (η τάση των αρχιτεκτόνων, των μουσικών, των ζωγράφων και των λογοτεχνών – ποιητών και δραματουργών - να έχουν ως πρότυπά τους, τα αντίστοιχα έργα καλλιτεχνών, ποιητών και δραματουργών της κλασσικής αρχαιότητας, δηλαδή της Ελλάδας και της Ρώμης), που κορυφώθηκε την εποχή της βασιλείας του Λουδοβίκου ΙΔ’, φτάνει στο τέλος της, ως επακόλουθο των μεγάλων κοινωνικών αναστατώσεων και επαναστάσεων. Η φεουδαρχία και η δεσποτική μοναρχία καταρρέουν και η αστική τάξη διεκδικεί με αξιώσεις τα δικαιώματά της. Είναι μια ιστορική μεταβατική περίοδος που εκφράζεται σε όλες τις μορφές της τέχνης και φυσικά και στο θέατρο. Αυτή η τάση που αποκαλείται γενικώς Αστικό Θέατρο, εκπροσωπείται κυρίως από Γάλλους θεατρικούς συγγραφείς όπως ο Μαριβώ και ο Βολταίρος. Ο Κλασικισμός στην Αρχιτεκτονική

Από την εποχή εκείνη, το θέατρο χάνει σταδιακά τον εθνικό του χαρακτήρα. Οι ραγδαίες επιστημονικές και τεχνικές εξελίξεις, ανοίγουν τους δρόμους για τις οικονομικές, αλλά και τις πνευματικές συναλλαγές μεταξύ των χωρών. Οι νέες ιδέες διαδίδονται γρήγορα παντού και αφομοιώνονται με την ίδια ταχύτητα. Έτσι αρχίζουν να δημιουργούνται νέα ρεύματα και πολλές τάσεις σε όλες τις μορφές της τέχνης και φυσικά και στο θέατρο. Θα επιχειρήσω αμέσως πιο κάτω να καταγράψω και να περιγράψω, με όσο μπορώ μεγαλύτερη σαφήνεια – αλλά όχι με πολλά λόγια και δύσκολες έννοιες – τα σημαντικότερα από τα θεατρικά ρεύματα που γεννήθηκαν τους δυο τελευταίους αιώνες της ιστορίας του θεάτρου.

[248]

11.02. Ο ρομαντισμός στο Θέατρο Ο Ρομαντισμός ήταν καλλιτεχνικό κίνημα, που ακολούθησε το ρεύμα του κλασικισμού, κυρίαρχου στα τέλη της περιόδου του Διαφωτισμού. Αναπτύχθηκε ως και το πρώτο μισό του 19ου αιώνα σε πολλές χώρες της Ευρώπης, Αγγλία, Γερμανία, Γαλλία και άλλες. Ξεκίνησε από τη λογοτεχνία {ποίηση (Μπάιρον, Πόε), μυθιστόρημα (Σταντάλ, Λέρμοντοφ)} επεκτάθηκε στο θέατρο, στις εικαστικές τέχνες (Ντελακρουά, Δαβίδ) και τη μουσική (Μπετόβεν, Σοπέν). Ήταν η αντίδραση στο ορθολογικό πνεύμα του Διαφωτισμού. Το κύριο χαρακτηριστικό αυτού του κινήματος ήταν η πρόκληση ισχυρού αισθήματος συγκίνησης. Η θέση του δεν ήταν η άρνηση της λογικής, αλλά η αντίθεση προς την μονόπλευρη κυριαρχία της λογικής.

H Μαίρη Ρόμπινσον

Εκπρόσωποι του ρομαντισμού στο θέατρο ήταν πολλοί δραματουργοί, όπως οι Σίλερ*, Γκαίτε*, Κλάιστ (Γερμανία), Ουγκώ* (Γαλλία), Πούσκιν*, Τουργκένιεφ* (Ρωσία), για τους οποίους έχουμε ήδη μιλήσει. Εκτός αυτών, αξίζει να αναφερθούμε και στους:  Μαίρη Ρόμπινσον (Mary Robinson, 1757-1800), ρομαντική ποιήτρια, ηθοποιός και θεατρική συγγραφέας. Αποκλήθηκε η Αγγλίδα Σαπφώ. Έγραψε ποιήματα, μυθιστορήματα, μια τραγωδία, μια κωμωδία και μια κωμική όπερα.  Εμμανουήλ Σικανέντερ (Emanuel Schikaneder, 1751-1812), Γερμανός ηθοποιός, δραματουργός και λιμπρετίστας. Συνολικά έγραψε 55 θεατρικά έργα (κυρίως κωμωδίες) και 44 λιμπρέτα.

[249]

 Γιόζεφ Άιχεντορφ (Joseph von Eichendorff, 1788-1857), ποιητής, πεζογράφος και δραματουργός του γερμανικού ρομαντισμού. Τα έργα του είναι δημοφιλή και σήμερα στη Γερμανία.  Θεόφιλος Γκωτιέ (Théophile Gautier, 1811-1872), Γάλλος ποιητής, συγγραφέας, δραματουργός και κριτικός τέχνης, από τους ένθερμους υποστηριχτές του κινήματος του ρομαντισμού. Έγραψε ποιήματα, διηγήματα μυθιστορήματα και επτά θεατρικά έργα.  Αλμέιντα Γκάρετ (Joao Batista de Almeida-Garrett, 1799-1854) Πορτογάλος ποιητής, δραματουργός, πολέμιος του κλασικισμού και ο σημαντικότερος εκπρόσωπος του ρομαντισμού στη χώρα του. Έγραψε πολλές ποιητικές συλλογές και αρκετά θεατρικά έργα, όπως: Κάτων, Ένα ολοκαύτωμα, Ζιλ Βιτσέντε και άλλα. Ο Αλμέιντα Γκάρετ

 Ο Αλβάρες Αζεβέντο (Álvares de Azevedo, 1831-52) ποιητής, συγγραφέας και δραματουργός, από τους ένθερμους ρομαντικούς της Βραζιλίας.  Γιοζέ Άλενκαρ (José de Alencar, 1829-77) από τους διασημότερους Βραζιλιάνους ρομαντικούς πεζογράφους και δραματουργούς του 19ου αιώνα. Υπέγραφε με το ψευδώνυμο Έρασμος. Έγραψε πολλά μυθιστορήματα και επτά θεατρικά έργα.  Αλέξανδρος Φρέντρο (Aleksander Fredro, 1793-1876) Πολωνός ρομαντικός ποιητής και συγγραφέας έμμετρων θεατρικών έργων. Έγραψε οκτώ κωμωδίες.  Φρανθίσκο Μαρτίνεθ (Francisco Martínez, 1787-1862) Ισπανός ρομαντικός ποιητής, δραματουργός και πολιτικός από την Κόρδοβα. Είναι κυρίως γνωστός για το έργο του Δον Άλβαρο, η πρώτη ρομαντική θεατρική επιτυχία στην Ισπανία.

[250]

11.03. Ο ρεαλισμός στο Θέατρο Ο ρομαντισμός, περί τις αρχές του 19ου αιώνα, θεωρείται πλέον ξεπερασμένος και άρχισε η παρακμή του. Για λίγο διάστημα θα αναπτυχθεί ένα παραπλήσιο ρεύμα που αποκλήθηκε ψευδορομαντισμός. Με αυτή την μορφή εμφανίστηκαν αρκετά ρομαντικά δακρύβρεχτα έργα, τα οποία όμως δεν συγκινούσαν πια τους θεατές. Τότε άρχισαν να εμφανίζονται νέοι δυναμικοί και σπουδαίοι συγγραφείς, που θα εκφράσουν ένα νέο ρεύμα στο θέατρο που είναι γνωστό ως Ρεαλισμός. Ο Ρεαλισμός δεν αποκλείει τον ρομαντισμό, μιας και η έννοιά του δεν είναι σαφής, γι’ αυτό και παρουσιάζει πολλές παραλλαγές που φτάνουν ως τις μέρες μας. Το δάσος, του Οστρόφσκι

Προέκυψε από την ανάγκη να εκφραστεί κάτι το πραγματικό, το συγκεκριμένο. Το σύγχρονο θέατρο οφείλει την ύπαρξή του στο κίνημα του ρεαλισμού (και του νατουραλισμού) και στους δραματουργούς του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα, που άνοιξαν ένα νέο κεφάλαιο στην ιστορία του Θεάτρου. Εκτός από τα κείμενα των συγγραφέων αυτών, άλλαξαν όλα στο θέατρο, όπως το ήξερε ο θεατής του 19ου αιώνα: Η σκηνογραφία, η ενδυματολογία, ο φωτισμός, το μακιγιάζ, ακόμα και ο υποκριτικός κώδικας των ηθοποιών. Αντιπροσωπευτικοί συγγραφείς του ρεαλιστικού θεάτρου θεωρούνται αρκετοί, μεταξύ των οποίων και οι Ρώσοι Οστρόφσκι*, Τσέχοφ* και Γκόγκολ* (τους γνωρίσαμε στο κεφάλαιο για το Ρωσικό Θέατρο), Ακόμα οι: [251]



Χένρικ Ίψεν (Henrik Ibsen, 1828-1906), Νορβηγός ηθοποιός, σκηνοθέτης και δραματουργός, ο αποκαλούμενος Πατέρας του Ρεαλιστικού Θεάτρου και εκπρόσωπος του προβληματισμού στο θέατρο. Τα έργα του θεωρήθηκαν πολύ προχωρημένα για την εποχή τους και η απεικόνιση των ηρώων τους σε μερικά από αυτά ξεσήκωσε θύελλα αντιδράσεων. Ο Ίψεν ήταν από τους πρώτους συγγραφείς που έριξαν φως στην αστική τάξη, τα προβλήματά της, την κοινωνική υποκρισία, τις σχέσεις των δυο φύλων και το θεσμό της οικογένειας. Στα έργα του, κατάργησε τους μονότονους μεγάλους μονολόγους και φώτισε τον ψυχολογικό χαρακτήρα των ηρώων του. Τόνισε ακόμα την επίδραση του περιβάλλοντος στην διαμόρφωση του χαρακτήρα των προσώπων των έργων του. ‘Ιψεν, Νόρα (Άντονι Χόπκινς–

Κλαιρ

Μπλουμ), 1973

Επίσης εκθέτει την σεμνοτυφία και τη μωροφιλοδοξία της αυστηρής λουθηρανής νορβηγικής κοινωνίας και την ανειλικρίνεια των συζυγικών σχέσεων. Τα σημαντικότερα έργα του: Νόρα (Το κουκλόσπιτο), Έντα Γκάμπλερ, Ο αρχιμάστορας Σόνες, Ο αυτοκράτορας και ο Γαλιλαίος, Η κωμωδία του έρωτα, Ο εχθρός του λαού, Η κυρά της θάλασσας και άλλα. Ειδικότερα το τρίπρακτο δράμα του Οι βρικόλακες, προκάλεσε σφοδρές αντιδράσεις από το κοινό, θεωρήθηκε σταθμός στην ιστορία του ρεαλιστικού και του νατουραλιστικού θεάτρου και ανεβάστηκε σε πολλές αίθουσες πρωτοποριακού θεάτρου της Ευρώπης. Σήμερα ανήκει στα κλασικά έργα του θεατρικού ρεπερτορίου.  Ευγένιος Λαμπίς (Eugène Labiche, 1815-88), Γάλλος θεατρικός συγγραφέας και κορυφαίος κωμωδιογράφος του 19ου αιώνα. Έγινε [252]

γνωστός από την δημοφιλή πολυπαιγμένη κωμωδία του Το ιταλικό ψάθινο καπέλο. Το 1880 έγινε μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας. Πολλά από τα έργα του έχουν γυριστεί σε ταινίες για τον κινηματογράφο.  Αύγουστος Στρίνμπεργκ (August Strindberg, 1849-1912), Σουηδός δραματουργός, συγγραφέας και ζωγράφος. Είχε πολλές περιπέτειες με γυναίκες και στα έργα του (μυθιστορήματα και θεατρικά), που θεωρούνται και αυτοβιογραφικά, είναι εμφανής η προσπάθειά του να αναδείξει την «μάχη των φύλων» ως διαχρονική πάλη ανάμεσα στον άντρα και τη γυναίκα (Ο πατέρας, Οι σύντροφοι, Δεσποινίς Τζούλια, Οι δανειστές, Ο χορός του θανάτου). Τα έργα του ανήκουν σε διάφορα καλλιτεχνικά ρεύματα της εποχής (ρεαλισμό, νατουραλισμό, συμβολισμό, εξπρεσιονισμό κλπ.)  Άρθουρ Σνίτσλερ (Arthur Schnitzler, 1862-1931), Αυστριακός (εβραϊκής καταγωγής), συγγραφέας και δραματουργός. Το γαϊτανάκι του έρωτα

Τα έργα του ήταν πολύ τολμηρά για την εποχή του και προκάλεσαν σκάνδαλο. Ιδιαίτερα το τρίτο του θεατρικό έργο Reigen (στην Ελλάδα παίχτηκε με τίτλο Το γαϊτανάκι του έρωτα) με θέμα τις αλλεπάλληλες συνευρέσεις μιας πόρνης με συντρόφους διαφόρων κοινωνικών τάξεων, απαγορεύτηκε από την αυτοκρατορική λογοκρισία και ο συγγραφέας αποκλήθηκε από τα ΜΜΕ της εποχής ως Εβραίος πορνογράφος. Μόλις το 1982 ο γιος του συγγραφέα επέτρεψε το ανέβασμα του έργου αυτού στις θεατρικές αίθουσες της Γερμανίας και Αυστρίας. Παρόμοιο σκάνδαλο και απαγόρευση προκάλεσε και το επόμενο θεατρικό του έργο Ο καθηγητής Μπερνάρντι που είχε ως θέμα τον αντισημιτισμό.

[253]





Ο Λουίτζι Πιραντέλο (Luigi Pirantello, 1867-1936), o σημαντικότερος – ίσως – σύγχρονος Ιταλός πεζογράφος και δραματουργός και εκπρόσωπος του ρεαλιστικού θεάτρου. Το 1934 κέρδισε το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας. Σπούδασε και δίδαξε ιταλική φιλολογία. Το πιο γνωστό θεατρικό του στην Ελλάδα είναι το: Απόψε αυτοσχεδιάζουμε, που ανέβηκε το 1961 στο θέατρο Αθηνών, από το θίασο Δημήτρη Μυράτ, με τη Βούλα Ζουμπουλάκη και τη Ζωή Φυτούση και με μουσική Μάνου Χατζηδάκη. Άλλα έργα: Έτσι είναι αν έτσι νομίζετε, Η ηδονή της τιμιότητας, Έξι πρόσωπα ζητούν συγγραφέα, Ερρίκος Δ’, Να ντύσουμε τους γυμνούς. Μπέρναρντ Σω (Bernard Shaw, 1856-1950), σπουδαίος θεατρικός συγγραφέας από την Ιρλανδία. Ο Πυγμαλίων (Κώστας ΚόκλαςΔημ. Ματσούκα)

Το 1925 του απονεμήθηκε το Νόμπελ Λογοτεχνίας. Έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στην Αγγλία. Μετά τον Μεγάλο Πόλεμο και την Ρωσική επανάσταση, προσχώρησε στο σοσιαλισμό,. Ήθελε όμως την επιβολή του με δημοκρατικά μέσα και όχι με τη βία Αρχικά ασχολήθηκε με το πεζογράφημα, αλλά μετά το 1891 επιδόθηκε σχεδόν αποκλειστικά στη συγγραφή έργων για το θέατρο. Έγραψε περισσότερα από εξήντα κωμωδίες, τραγωδίες και ιστορικά έργα. Τίτλοι έργων του: Ο Πυγμαλίων, Ο Ανδροκλής και το λιοντάρι, Η Μεγάλη Αικατερίνη, Η αγία Ιωάννα, Σαίξπηρ εναντίον Σω, Πολύ αληθινό για να είναι καλό και άλλα. Πολλά από αυτά διασκευάστηκαν σε κινηματογραφικές ταινίες.

[254]



Ευγένιος Ο’Νηλ (Eugene O’Neil, 1888-1953), Αμερικανός δραματουργός, από τους σημαντικότερους του 20ού αιώνα. Ακόμα ένας θεατρικός συγγραφέας στον οποίο απονεμήθηκε το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας (1936). Τέσσερα από τα έργα του κέρδισαν το βραβείο Πούλιτζερ. Είναι από τους πρώτους που εισήγαγαν τον ρεαλισμό στο αμερικανικό θέατρο. Είχαν προηγηθεί πολλοί Ευρωπαίοι όπως οι Τσέχοφ*, Ίψεν*, Στρίνμπεργκ* και άλλοι. Στα έργα του, (όλα τραγωδίες εκτός από την κωμωδία Ω, ερημιά!), στα οποία είναι εμφανής η απαισιοδοξία, ασχολείται κυρίως με ανθρώπους του περιθωρίου, που αποτυγχάνουν στην υλοποίηση των ονείρων τους και κυριεύονται από απόγνωση. Τίτλοι έργων του, πολλά από τα οποία έχουν παιχθεί και από ελληνικούς θιάσους:

Πόθοι κάτω από τις λεύκες, του Ο΄Νηλ



Το πένθος ταιριάζει στην Ηλέκτρα, Ο παγοπώλης έρχεται, Πόθοι κάτω από τις λεύκες, Όλα τα παιδιά του Θεού έχουν φτερά, Ταξίδι μιας μέρας μέσα στη νύχτα, Ο μαλλιαρός πίθηκος, Ο πρώτος άνθρωπος κ.ά. Αρκετά έχουν γυριστεί κινηματογραφικές ταινίες. Ο Μιχαήλ Σέπκιν (Mikhail Shchepkin, 1788-1863), ο σημαντικότερος Ρώσος ηθοποιός του 19ου αιώνα, θεωρείται ο πατέρας του ρεαλισμού στην τέχνη της ερμηνείας.

[255]

11.04. Ο νατουραλισμός στο θέατρο Ο Νατουραλισμός (Φυσιοκρατία) είναι ένα καλλιτεχνικό κίνημα που αναπτύχθηκε στην Ευρώπη κατά τα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα. Τον όρο αυτόν εισήγαγε στο έργο του Ο Νατουραλισμός στη σκηνή, ο Γάλλος συγγραφέας και δραματουργός Εμίλ Ζολά (Émile Zola, 1840-1902) ως μια ειδική ριζοσπαστική μορφή του ρεαλισμού. Οι νατουραλιστές συγγραφείς επηρεάστηκαν από την περίφημη Θεωρία της Εξέλιξης του Δαρβίνου. Ο Νατουραλισμός, η πιστή δηλαδή αντιγραφή της πραγματικότητας είναι παραπλήσια θεωρία με τον Ρεαλισμό, που αναπτύχθηκε παράλληλα την ίδια εποχή. Ο Νατουραλισμός στην τέχνη

Βασικός αντίπαλος του Νατουραλισμού (όπως και του Ρεαλισμού) ήταν ο Ρομαντισμός που επικράτησε στην τέχνη ως τα μισά του 19ου αιώνα. Τα νατουραλιστικά έργα δεν διστάζουν να εκθέσουν σκοτεινές και σκληρές πλευρές της ζωής, όπως τη φτώχεια, το ρατσισμό, το σεξ, την προκατάληψη, το μίσος, την αντίθεση των γενεών, τη μοιχεία, την ομοφυλοφιλία, την πορνεία, την αρρώστια, τη φθορά και τη σήψη της αστικής κοινωνίας. Τα περισσότερα από αυτά τα θέματα ήταν ταμπού για την συντηρητική κοινωνία της εποχής και συχνά οι συγγραφείς αυτοί κατηγορήθηκαν ως υβριστές, ανήθικοι και προκλητικοί, πολλά δε από τα έργα τους απαγορεύτηκαν από την λογοκρισία που λειτουργούσε στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες.

[256]

Πάντως, το γεγονός είναι ότι τα δυο ρεύματα, Ρεαλισμός και Νατουραλισμός, έβαλαν τις βάσεις για το σύγχρονο θέατρο όπως το γνωρίζουμε στις μέρες μας. Ο Νατουραλισμός είναι ρεύμα που επηρέασε κυρίως τη λογοτεχνία (πεζογραφία και ποίηση) και δευτερευόντως το θέατρο. Πάντως, πολλοί δραματουργοί , όπως οι Τσέχοφ*, Γκόγκολ*, Στρίνμπεργκ*, Πισέμσκι* , ακόμα και ο Στανισλάφσκι* και άλλοι κατατάσσονται ως συγγραφείς του ρεαλισμού και του νατουραλισμού. Εκτός από τους παραπάνω, στους νατουραλιστές συγγραφείς και ηθοποιούς κατατάσσονται και οι:  Γκέοργκ Μπυχνέρ (Georg Büchner, 1813–1837), Γερμανός ποιητής, συγγραφέας και δραματουργός. Από νέος επηρεάστηκε από την θεωρία του ουτοπικού κομμουνισμού των Μπαμπέφ και Σαιν-Σιμόν. Βόυτσεκ (Κλάους Κίνσκι)

Έζησε την εποχή της κυριαρχίας του ρομαντισμού και αν και πέθανε πολύ νέος, πολλοί πιστεύουν ότι θα γινόταν ποιητής του επιπέδου Γκαίτε* και Σίλερ*. Έγραψε τρία δράματα, μια κωμωδία και πεζογραφία. Το σημαντικότερο έργο του είναι το δράμα Βόυτσεκ (Woyzeck) που μιλά για τους αδικημένους και καταπιεσμένους, θεωρείται πρώιμο έργο του νατουραλιστικού θεάτρου.  Μπιέρνστιερνε Μπιέρνσον (Bjørnstjerne Bjørnson, 1832-1910), Νορβηγός συγγραφέας και δραματουργός, τιμημένος με το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας 1903. Θεωρείται ο εθνικός ποιητής της χώρας του. Έγραψε πολλά θεατρικά και πεζά έργα.

[257]

 Γκέρχαρτ Χάουπτμαν (Gerhart Hauptmann, 1862-1946), Γερμανός δραματουργός και συγγραφέας, κάτοχος του Νόμπελ Λογοτεχνίας 1912. Ασχολήθηκε από νωρίς με την συγγραφή, Το πρώτο του θεατρικό έργο Πριν το ηλιοβασίλεμα, εγκαινίασε την εποχή του γερμανικού νατουραλιστικού κινήματος. Τα θεατρικά έργα του ξεπερνούν τα σαράντα, μερικά από τα οποία έχουν μεταφραστεί και στην Ελλάδα. Έγραψε ακόμα πολλά διηγήματα και μυθιστορήματα.  Φρανκ Βέντεκιντ (Frank Wedekind, 1864-1918), ένας ακόμα Γερμανός δραματουργός και πεζογράφος. Ήταν θαυμαστής του Ίψεν* και του Στρίμπεργκ*, αλλά προσχώρησε στο νατουραλιστικό κίνημα, την ίδια εποχή με το συμπατριώτη του Χάουπτμαν*. Ξεκίνησε τη θεατρική του καριέρα με το αισθησιακό έργο του Το ξύπνημα της άνοιξης, με θέμα τις ερωτικές ανησυχίες κοριτσιών, σαδομαζοχιστικές σχέσεις, βιασμούς και αυτοκτονίες σε ένα οικοτροφείο θηλέων. Λούλου

Ακολούθησε Το ξύπνημα της νιότης με παρόμοιο περιεχόμενο και δυο έργα με κεντρική ηρωίδα την Λούλου, μια ασυγκράτητα λάγνα γυναίκα, που εξοντώνει διαδοχικά τρεις άντρες. Τα περισσότερα έργα του διαπνέονται από ελευθεροστομία, λεσβιακές σχέσεις, αμοραλισμό και σεξουαλικές φαντασιώσεις. Έχει χαρακτηριστεί ως ιδεολόγος του εξπρεσιονισμού και πρόδρομος του Θεάτρου του Παράλογου.

 Ερνέτε Ζακόνι (Ernete Zacconi, 1857-1948), Ιταλός ηθοποιός του θεάτρου και του κινηματογράφου, κύριος εκπρόσωπος του νατουραλισμού στην υποκριτική.

[258]

11.05. Ο συμβολισμός στο θέατρο Ο Συμβολισμός ήταν ένα καλλιτεχνικό ρεύμα που αναπτύχθηκε σε τέλη του 19ου αιώνα κυρίως στη Γαλλία, τη Ρωσία και το Βέλγιο. Ξεκίνησε από την ποίηση και συγκεκριμένα από τη δημοσίευση της ποιητικής συλλογής του Γάλλου ποιητή Σαρλ Μπωντλαίρ Τα άνθη του Κακού το 1857. Του ίδιου πνεύματος ήταν και οι Γάλλοι Βερλαίν και Μαλαρμέ, και ο Αμερικανός Έντγκαρ Άλαν Πόε. Ο ελληνικής καταγωγής ποιητής και κριτικός Ζαν Μορεάς (Ιωάννης Παπαδιαμαντόπουλος) χρησιμοποίησε για πρώτη φορά τον όρο συμβολισμός. Το ρεύμα αυτό επεκτάθηκε σταδιακά στις εικαστικές τέχνες και τη λογοτεχνία. Ο Όσκαρ Ουάιλντ

Οι συμβολιστές είχαν σημαντική επιρροή στα κινήματα του Εξπρεσιονισμού και του Σουρεαλισμού, καθώς και σε πολλούς συγγραφείς και δραματουργούς. Ένας από αυτούς ήταν ο Ιρλανδός ποιητής, δοκιμιογράφος και θεατρικός συγγραφέας Όσκαρ Ουάιλντ (Oscar Wilde, 1854-1900) κυρίως για το μυθιστόρημά του Το πορτρέτο του Ντόριαν Γκρέυ. Ο Ουάιλντ, θεωρείται από τους σημαντικότερους λογοτέχνες του 19ου αιώνα και γενικότερα της παγκόσμιας δραματουργίας. Στιγματίστηκε, διασύρθηκε και καταδικάστηκε για την ομοφυλοφιλία του, αν και στο πλευρό του στάθηκαν ως υπερασπιστές πολλοί καλλιτέχνες όπως ο Μπέρναρντ Σω. Έγραψε ποίηση, δοκίμιο, μυθιστόρημα και θεατρικό έργο. Μερικοί τίτλοι: Σαλώμη, Η σημασία τα να είναι κανείς σοβαρός, Ένας ιδανικός σύζυγος, Μια γυναίκα χωρίς σημασία, Η βεντάλια της Λαίδης Γουίντερμιρ, Βέρα η μηδενίστρια, Η δούκισσα της Πάδουας κ.ά. Συμβολιστές άνθρωποι του θεάτρου ήταν και οι: [259]

 Ωγκύστ Βιλλιέ ντε λ’ Ιλ-Ανταμ (Auguste Villiers de l'Isle-Adam 1862-78), Γάλλος συγγραφέας και δραματουργός. Αν και καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια, την εγκατέλειψε και έζησε μποέμικα στο Παρίσι, όπου γνώρισε τον ποιητή Σαρλ Μπωντλαίρ, ο οποίος τον μύησε στην ποίηση. Έγραψε μυθιστορήματα και πέντε θεατρικά έργα.  Αλφρέντ Ζαρύ (Alfred Jarry, 1873-1907), Γάλλος συμβολιστής συγγραφέας και δραματουργός. Εξ αιτίας του έργου του Ο Ουμπoύ βασιλιάς (Ubu Roi), θεωρείται πρόδρομος του Σουρεαλισμού και του Φουτουρισμού. Έγραψε νουβέλες και θεατρικά έργα.

O Ουμπού βασιλιάς

 Ο Λυνιέ-Ποέ (Lugné-Poe, 18691940), Γάλλος ηθοποιός, σκηνοθέτης και σκηνογράφος. Στο θέατρό του βρήκαν στέγη οι συμβολιστές καλλιτέχνες του τέλους του 19ου αιώνα. Επίσης αυτός πρώτος ανέβασε στο Παρίσι έργα των Σκανδιναβών συγγραφέων Ίψεν* και Στρίνμπεργκ*.



Ο Μωρίς Μέτερλινκ (Maurice Maeterlinck, 1862-1949), Βέλγος συμβολιστής ποιητής και θεατρικός συγγραφέας, κάτοχος του Νόμπελ Λογοτεχνίας 1911. Έγραψε στη γαλλική γλώσσα ποιήματα, πεζά και πολλά θεατρικά έργα, όπως τα: Πελέας και Μελισσάνθη, Η πριγκίπισσα Μαλέν, Η παρείσακτη, Οι τυφλοί, Αριάδνη και Κυανοπώγων, Το γαλάζιο πουλί, Μαρία Μαγδαληνή κ.ά. Αρκετά από τα έργα του διασκευάστηκαν σε όπερες από διάφορους συνθέτες.

[260]

11.06. Ο εξπρεσιονισμός στο θέατρο Ο εξπρεσιονισμός είναι ακόμα ένα ρεύμα της τέχνης, που εκφράστηκε κυρίως στη ζωγραφική και την ποίηση, ενώ στο θέατρο θα εμφανιστεί στις αρχές του 20ού αιώνα. Η εξπρεσιονιστική δραματουργία αναπτύσσεται στο Βερολίνο στην περίοδο 1910 – 1920 και περιλαμβάνει διαφορετικούς εκφραστές. Δημιουργήθηκε κυρίως ως μια απάντηση στον ρεαλισμό, που επικρατούσε τότε και ως συνέχεια του Νατουραλισμού, του οποίου την τεχνική θα αναπτύξουν οι εξπρεσιονιστές δραματουργοί. Οι μεγάλες σε μήκος «πράξεις» θα αντικατασταθούν από τις σύντομες «σκηνές». Ο διάλογος γίνεται κοφτός, δυνατός, σφιχτοδεμένος. Εξπρεσιονισμός στην τέχνη

Στη θέση των «αληθινών» προσώπων αρχίζουν να παρουσιάζονται συμβολικές μορφές. Η θεατρική σκηνογραφία εγκαταλείπεται και χρησιμοποιείται άφθονα ο φωτισμός. Ο εξπρεσιονισμός βρήκε πολλούς υποστηρικτές κυρίως στη Γερμανία. Αντίθετα στις υπόλοιπες χώρες της Δύσης υπήρξαν λίγοι οι αξιόλογοι δραματουργοί που ακολούθησαν αυτό το ρεύμα. Όμως, επηρέασε αρκετούς και σημαντικούς θεατρικούς συγγραφείς, όπως οι Ευγένιος Ο΄Νηλ*, Σάμιουελ Μπέκετ*, Τέννεση Ουίλιαμς*, Άρθουρ Μίλερ* κ.ά. Στους εξπρεσιονιστές θεατρικούς συγγραφείς λογίζεται και ο Ρώσος Αντρέγιεφ*. Εκτός αυτού και οι:  Ερνστ Τόλλερ (Ernst Toller, 1893-1939), Γερμανός ποιητής εβραϊκής καταγωγής, διηγηματογράφος και εξπρεσιονιστής δραματουργός, Γνωστός για τις αριστερές απόψεις του, χρημάτισε [261]



για έξι μέρες πρόεδρος της βραχύβιας Βαυαρικής Σοβιετικής Δημοκρατίας (1919). Μετά την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία, εκδιώχθηκε από τη Γερμανία και έζησε στις ΗΠΑ. Όταν η αδελφή του συνελήφθη και κλείστηκε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης, ο Τόλλερ αυτοκτόνησε. Το πιο γνωστό θεατρικό του έργο ήταν το Hoppla, wir Leben! (Όπα, Ζούμε!) Καρλ Στέρνχάιμ (Carl Sternheim, 1878-1942), διηγηματογράφος και θεατρικός συγγραφέας, από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του γερμανικού εξπρεσιονισμού. Με τα έργα του σατίρισε την υποκριτική ηθική της ανερχόμενης αστικής τάξης στη Δημοκρατία της Βαϊμάρης. Έγραψε περί τα δέκα θεατρικά έργα.  Γκεόργκ Κάιζερ (Georg Kaiser, 1978-1845), Γερμανός εξπρεσιονιστής θεατρικός συγγραφέας. Μαζί με τον Γκέρχαρτ Χάουπτμαν* ήταν οι πιο δημοφιλείς δραματουργοί της Γερμανίας του μεσοπολέμου. Ο Όσκαρ Κοκόσκα



Όσκαρ Κοκόσκα (Oskar Kokoschka, 1886-1980), Αυστριακός εξπρεσιονιστής ζωγράφος, ποιητής και θεατρικός συγγραφέας. Όταν οι Ναζί ανήλθαν στην εξουσία, τα έργα του Κοκόσκα θεωρήθηκαν εκφυλισμένα, μη γερμανικά και εβραιοκομμουνιστικά. Μετά την κατάληψη της Αυστρίας από τους Γερμανούς, κατέφυγε στην Τσεχία και κατόπιν στη Βρετανία. Το θεατρικό του Δολοφόνος, η ελπίδα των γυναικών, θεωρήθηκε το πρώτο εξπρεσιονιστικό δράμα.

[262]

11.07. Σουρεαλισμός - Ντανταϊσμός Ο Σουρεαλισμός (Υπερρεαλισμός) είναι ακόμα ένα καλλιτεχνικό ρεύμα, που ξεκίνησε αμέσως μετά τον Μεγάλο Πόλεμο και άνθησε την περίοδο του Μεσοπολέμου ως συνέχεια άλλου παρεμφερούς καλλιτεχνικού ρεύματος, του Νταντά31 (Ντανταϊσμός). Ο όρος Σουρεαλισμός αναφέρθηκε για πρώτη φορά από τον Γάλλο ποιητή και δραματουργό Γκιγιώμ Απολλιναίρ (Guillaume Apollinaire, 18801918) για να χαρακτηρίσει το θεατρικό του έργο Οι Μαστοί του Τειρεσία ως σουρεαλιστικό δράμα. Ο Απολλιναίρ, που θεωρείται και από τους πρωτοπόρους του Θεάτρου του Παράλογου, έγραψε ακόμα δυο θεατρικά έργα: Καζανόβας και Το χρώμα των καιρών. Ο σουρεαλισμός επηρέασε την ποίηση, τις εικαστικές τέχνες, τον κινηματογράφο και λιγότερο την πεζογραφία. Θέατρο Νταντά

Αυτός όμως που διαμόρφωσε το Σουρεαλισμό σε καλλιτεχνικό κίνημα ήταν ο Γάλλος συγγραφέας Αντρέ Μπρετόν. Στο κίνημα προσχώρησε και ο ηθοποιός, σκηνοθέτης και θεωρητικός του θεάτρου Αντονέν Αρτώ, (Antonin Artaud, 1896-1948), ο οποίος αργότερα αποχώρησε για να δημιουργήσει το Θέατρο της Σκληρότητας. Στο σουρεαλισμό ανήκουν, μεταξύ άλλων οι Γάλλοι ποιητές Πωλ Ελυάρ και Λουί Αραγκόν, ο Γερμανός ζωγράφος Μαξ Ερνστ και οι Ισπανοί ζωγράφοι Χουάν Μιρό και Σαλβαδόρ Νταλί. Βασικές αρχές του σουρεαλισμού είναι ο αποδέσμευση από κάθε μορφή λογικής, ο αυτοματισμός της σκέψης και η απελευθέρωση της φαντασίας.

31

Ντανταϊσμός ήταν ένα καλλιτεχνικό κίνημα που κήρυττε την αισθητική αναρχία στην ποίηση και στο θέατρο [263]

11.08. Φουτουρισμός Ο Φουτουρισμός ήταν καλλιτεχνικό και κοινωνικό ουτοπικό κίνημα που αναπτύχθηκε στην Ιταλία στις αρχές του 20ού αιώνα και είχε απήχηση και σε άλλες χώρες, ιδιαίτερα στη Ρωσία. Είχε ως κίνητρο την αντίδραση στο Ρεαλισμό και τα άλλα ρεύματα του 19ου αιώνα. Υποστήριζε την ταχύτητα (ένα αυτοκίνητο είναι ωραιότερο από τη Νίκη της Σαμοθράκης), την τεχνολογία, τις βιομηχανικές πόλεις και τη βία. Ο Φουτουρισμός αναπτύχθηκε στις εικαστικές τέχνες, τη μουσική, την ποίηση και το θέατρο. Εμπνευστής του κινήματος ήταν ο Ιταλός ποιητής Φίλιππος Μαρινέτι (Filippo Marinetti, 1876-1944), ο οποίος το 1909 δημοσίευσε το Φουτουριστικό Μανιφέστο. Μαγιακόφσκι Ο κοριός

Στο χώρο του θεάματος ο φουτουρισμός δεν είχε μεγάλη απήχηση. Μπορούμε μόνο να αναφέρουμε τον κατ’ εξοχήν εκπρόσωπό του τον σπουδαίο Ρώσο ποιητή και θεατρικό συγγραφέα Βλαδίμηρο Μαγιακόφσκι (Влади́мир Маяко́вский, 1893-1930). Από πολύ νέος στρατολογήθηκε στο Ρωσικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα (Μπολσεβίκοι). Το 1911 γράφτηκε στη Σχολή Καλών Τεχνών και ήρθε σε επαφή με το φουτουριστικό κίνημα. Από το 1914 άρχισε να δημοσιεύει ποιήματα. Το περίφημο Σύννεφο με τα παντελόνια τον καθιέρωσε στη Ρωσία και το εξωτερικό. Αργότερα αποστασιοποιήθηκε από το κόμμα και τα σατιρικά του έργα Ο κοριός και Το μπάνιο αντανακλούν την αντίθεσή του προς την γραφειοκρατία και τη στρατευμένη τέχνη. Τα θεατρικά έργα ήταν τα δυο παραπάνω και τα: Βλαδίμηρος Μαγιακόφσκι, Μυστήριο-Μπούφα, και Η Μόσχα καίγεται.

[264]

11.09. Μοντερνισμός Ο Μοντερνισμός ξεκίνησε στις αρχές του 19ου αιώνα ως φιλοσοφικό κίνημα, όταν στη δυτική κοινωνία συντελούνταν κοσμογονικές αλλαγές. Η βιομηχανική εποχή βρισκόταν στο απόγειό της και τα μεγάλα αστικά κέντρα αναπτύσσονταν ταχύτατα. Οι μοντερνιστές απέρριπταν την βεβαιότητα των διαφωτιστών, ήταν αντίθετοι με τις αστικές αξίες και οι περισσότεροι από αυτούς απέρριπταν επίσης τη θρησκευτική πίστη. Εκφραστές του μοντερνισμού υπήρξαν πολλοί στη ζωγραφική, τη μουσική και την αρχιτεκτονική.

Σκηνικό του Γκρέιγκ για την παράσταση Άμλετ στο Θέατρο Τέχνης της Μόσχας

Στη λογοτεχνία ήταν ο Πολωνός συγγραφέας Τζόζεφ Κόνραντ, ο Γερμανός νομπελίστας Τόμας Μαν και ο Αμερικανός ποιητής Έζρα Πάουντ. Στο χώρο του θεάτρου, γνωστότερος μοντερνιστής υπήρξε ο Άγγλος ηθοποιός, σκηνοθέτης, σκηνογράφος και θεωρητικός Γκόρντον Γκρέιγκ (Gordon Craig, 1872-1966)

[265]

11.10. Το Θέατρο του Παράλογου Το Θέατρο του Παράλογου ή Le Théâtre de l' Absurde είναι θεατρικό κίνημα που αναπτύσσεται στη Δύση - αρχής γενομένης από τη Γαλλία - μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και αφορά συγκεκριμένα έργα γραμμένα από ορισμένους Ευρωπαίους συγγραφείς, καθώς και το στυλ του θεάτρου που εξελίχθηκε από τα έργα τους. Ο χαρακτηρισμός αυτός επινοήθηκε από τον ουγγρικής καταγωγής Άγγλο θεατρικό συγγραφέα και κριτικό Μάρτιν Έσλιν (Martin Julius Esslin, 1918-2002), ο οποίος χρησιμοποίησε τη φράση ως αυτή για να χαρακτηρίσει το βιβλίο του Γάλλου φιλόσοφου και συγγραφέα (Νόμπελ 1957) Αλμπέρ Καμύ (Albert Camus,19131960) Ο Μύθος του Σίσυφου.

Théâtre du Travail

{Ο Καμύ ήταν ο ιδρυτής του Théâtre du Travail). Θεατρικά του έργα: Καλιγούλας, Οι δίκαιοι, Κατάσταση πολιορκίας, Παρεξήγηση κ.ά.}. Παράλογο σημαίνει: μη εναρμονισμένο με την κρίση και την ορθότητα, ασύμφωνο, άλογο, μη συμβατό με τη λογική. Αυτή είναι η διαπίστωση των συγγραφέων του θεάτρου του παράλογου για την κοινωνία της εποχής τους. Οι συγγραφείς που θα εκφραστούν μ’ αυτό το θεατρικό είδος δεν αποτελούν μέρος καμίας σχολής ούτε κανενός συνειδητού κινήματος. Αντίθετα ο καθένας διακρίνεται από την προσωπική του αντιμετώπιση ως προς το θέμα και ζει στο δικό του κόσμο. Το έργο τους καθρεφτίζει, με ευαίσθητο τρόπο, τις αγωνίες, προκαταλήψεις, αισθήματα και σκέψη των περισσότερων συγχρόνων τους στο δυτικό κόσμο. Το θέατρο του παράλογου εκφράζει το άγχος και τη βαθιά [266]

απόγνωση και τη θέση του ανθρώπου μέσα σ’ έναν κόσμο από γκρεμισμένες πίστεις και αξίες. Οι συγγραφείς που με το έργο τους κατατάσσονται στο ρεύμα του Θεάτρου του Παράλογου είναι πολλοί. Ο πιο γνωστοί είναι:  Στλανισλάβ Βιτκίεβιτς (Stanislaw Witkiewicz, 1885-1939), Πολωνός θεατρικός συγγραφέας και ζωγράφος. Από τους πρωτοποριακούς συγγραφείς της πατρίδας του, θεωρείται ο πρόδρομος των Ιονέσκο, Αραμπάλ και Μπέκετ. Με τα έργα του εξερευνά τους κόσμους του ονείρου, της τρέλας και της πολιτικής σάτιρας. Αυτή η φιλοσοφία του είναι εμφανής τόσο στα θεατρικά όσο και στα ζωγραφικά του έργα. Τίτλοι έργων του: Η νερόκοτα, οι Πραγματιστές, Η σουπιά, Η τρελή ατμομηχανή και άλλα. Βίκτωρ ή τα παιδιά στην εξουσία

 Ροζέρ Βιτράκ (Roger Vitrac, 1899-1952), Γάλλος σουρεαλιστής ποιητής και θεατρικός συγγραφέας. Μετά τον Μεγάλο Πόλεμο γνωρίζεται με τον Αραγκόν και γίνεται βασικό στέλεχος του σουρεαλιστικού κινήματος, από το οποίο αποχώρησε το 1925. Έγραψε πεζογραφία, ποίηση και θέατρο. Το πιο γνωστό του έργο είναι το: Βίκτωρ ή τα παιδιά στην εξουσία, που το ανέβασμά του στο θέατρο το 1963, χαρακτηρίστηκε ως το σημαντικότερο θεατρικό γεγονός της τριετίας.  Άρθουρ Αντάμοφ (Arthur Adamov, 1908-70), Αρμενικής καταγωγής Ρώσος θεατρικός συγγραφέας, από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του Θεάτρου του Παράλογου. Έζησε και δούλεψε στη Γαλλία. Έργα του: Πινγκ-πονγκ, Παρωδία, [267]

Η εισβολή, Εδώ και τώρα, Όλοι εναντίον όλων, Αγία Ευρώπη όλων και άλλα.  Ζαν Ζενέ (Jean Genet, 1910-86), ιδιόρρυθμος Γάλλος θεατρικός συγγραφέας, σκηνοθέτης και πολιτικός ακτιβιστής. Τα νεανικά του χρόνια τα πέρασε σαν αλήτης, συνελήφθη και καταδικάστηκε πολλές φορές επειδή εκδιδόταν ως ομοφυλόφιλος και για κλοπή, αλητεία, πλαστογραφία, απάτες, λιποταξία και άλλα αδικήματα. Στην τελευταία καταδίκη του (ισόβια) άρχισε να γράφει. Ο συγγραφέας Ζαν Κοκτώ διάβασε ένα μυθιστόρημά του, εντυπωσιάστηκε και τον παρότρυνε να συνεχίσει. Ο Ζαν Πωλ Σαρτρ και ο Πάμπλο Πικάσο, ζήτησαν από τον πρόεδρο της γαλλικής δημοκρατίας να του δώσει χάρη και ο Ζενέ αποφυλακίστηκε. Έγραψε ποιήματα, δοκίμια μυθιστορήματα, σενάρια για τον κινηματογράφο και αρκετά θεατρικά έργα, όπως: Οι δούλες, Το μπαλκόνι, Οι νέγρες, Αυτή, Το μπάνιο, Το παραβάν και άλλα. Καρικατούρα του Μπέκετ

 Σάμιουελ Μπέκετ (Samuel Beckett, 1906-89), Ιρλανδός ποιητής, συγγραφέας, σκηνοθέτης και δραματουργός. Τα 1969 κέρδισε το βραβείο Νόμπελ λογοτεχνίας. Το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του πέρασε στο Παρίσι. Έλαβε μέρος στην Αντίσταση των Γάλλων Μακί κατά της γερμανικής κατοχής. Τα έργα του χαρακτηρίζονται ιλαροτραγωδίες και διακρίνονται για το μαύρο χιούμορ και την απαισιοδοξία του συγγραφέα. Έγραψε μυθιστορήματα, ποιήματα και θεατρικά έργα. Τα περισσότερα έργα του όπως το σημαντικότερο θεατρικό του Περιμένοντας τον Γκοντό, γράφηκαν στα γαλλικά. Άλλα έργα του: Πράξη χωρίς λέξεις, Ελευθερία, Καταστροφή, Η τελευταία ταινία του Κραπ, Ευτυχισμένες μέρες, κ.ά.

[268]

 Φρίντριχ Ντύρενματ (Friedrich Dürrenmatt, 1921-90), Ελβετός θεατρικός συγγραφέας και πεζογράφος, από τους σημαίνοντες εκπροσώπους της σύγχρονης γερμανόφωνης λογοτεχνίας. Τα έργα του διακρίνονται από μίγμα κωμικού, παράλογου, μακάβριου και τραγικού, εμφανή στο διασημότερο έργο του Η επίσκεψη της γηραιάς κυρίας. Άλλα έργα του: Ο δικαστής και ο δήμιος, Οι φυσικοί, Βασιλιάς Ιωάννης, Το μετέωρο, Ο γάμος του κυρίου Μισισιπή, Ο δικαστής και ο δήμιός του και άλλα.  Ευγένιος Ιονέσκο (Eugène Ionesco, 1909-94), Ρουμάνος δραματουργός, από τους σημαντικούς του Θεάτρου του Παράλογου. Έζησε πολλά χρόνια στο Παρίσι έγραψε τα έργα του στα γαλλικά και θεωρείται από τους επιφανείς συγγραφείς του γαλλικού πρωτοποριακού θεάτρου. Η φαλακρή τραγουδίστρια

Το πρώτο του έργο Η φαλακρή τραγουδίστρια, έκανε αίσθηση στο κοινό. Ακολούθησαν: Το μάθημα, Οι καρέκλες, Ο ρινόκερος, Ο βασιλιάς παθαίνει, Ο καινούριος νοικάρης, Η δίψα και η πείνα και πολλά άλλα.  Χάρολντ Πίντερ (Harold Pinter,1930-2008), Άγγλος δραματουργός, ηθοποιός και σκηνοθέτης. Έγραψε έργα για το θέατρο (πάνω από τριάντα), τον κινηματογράφο, την τηλεόραση και το ραδιόφωνο, καθώς διηγήματα, ποιήματα και δοκίμια. Τιμήθηκε με το Νόμπελ Λογοτεχνίας 2005. Το έργο που τον καθιέρωσε ως συγγραφέα του Θεάτρου του Παράλογου ήταν το Πάρτι Γενεθλίων. Άλλοι τίτλοι: Το δωμάτιο, Ο επιστάτης, Η συλλογή, Ο εραστής, Το υπόγειο, Προδοσία, Μονόλογος, Νέα παγκόσμια τάξη.

[269]

 Έντουαρντ Άλμπι (Edward Albee, 1928-2016), πολυβραβευμένος Αμερικανός θεατρικός συγγραφέας, ο πρώτος που εισήγαγε το Θέατρο του Παράλογου στην Αμερική. Έγραψε περισσότερα από τριάντα θεατρικά έργα. Αυτό που τον καθιέρωσε ήταν Ο ζωολογικός κήπος. Άλλα έργα του: Ο θάνατος της Μπέσσυ Σμιθ, Το αμερικανικό όνειρο, Ποιος φοβάται τη Βιρτζίνια Γουλφ, Η Αλίκη κ.ά.  Ντάριο Φο (Dario Fo, 1926-2016), Ιταλός κωμικός, συνθέτης, θεατρικός συγγραφέας και σκηνοθέτης. Το 1997 του απονεμήθηκε το Νόμπελ Λογοτεχνίας. Ως σκηνοθέτης χρησιμοποιούσε συχνά τεχνικές της Κομέντια ντελ’ Άρτε. Ξεκίνησε την καριέρα παρουσιάζοντας κωμική εκπομπή στο ραδιόφωνο, όπου μέσω ιστοριών της Βίβλου, σατίριζε την πολιτική κατάσταση και τους πολιτικούς. Το 1959 ίδρυσε με τη γυναίκα του, ηθοποιό και θεατρική συγγραφέα Φράνκα Ράμε (Franca Rame, 1929-2013) δική τους θεατρική ομάδα και τον επόμενο χρόνο είχε την πρώτη του θεατρική επιτυχία με το έργο του Οι Αρχάγγελοι δεν Παίζουν Φλίπερ. Έγραψε πολλά ακόμα έργα και έγινε διεθνώς γνωστός. Μερικά έργα του: Η μεγάλη παντομίμα, Μίστερο μπούφο, Ο τυχαίος θάνατος ενός αναρχικού, Δεν πληρώνω, δεν πληρώνω, Όλο σπίτι, κρεβάτι και εκκλησία.  Φερνάντο Αραμπάλ (Fernando Arrabal, γεννήθηκε 1932), Ισπανός σκηνοθέτης, σεναριογράφος, θεατρικός συγγραφέας και ποιητής. Είναι πολυτάλαντος και πολυγραφότατος. Έχει σκηνοθετήσει 7 κινηματογραφικές ταινίες και έχει δημοσιεύσει πάνω από 100 θεατρικά έργα, 14 μυθιστορήματα, 5 λιμπρέτα για όπερες, και 800 ποιητικές συλλογές, τραγούδια, ζωγραφικούς πίνακες και άλμπουμ. Από το 1955 ζει στο Παρίσι. Είναι συνιδρυτής του Κινήματος Πανικού (από τον θεό Πάνα), εμπνευσμένος από τον Ισπανό σκηνοθέτη Λουίς Μπουνιουέλ και το Θέατρο της Σκληρότητας του Αντονέν Αρτώ*. Συμμετείχε στο παρελθόν στη σουρεαλιστική ομάδα [270]



του Αντρέ Μπρετόν. Μερικοί τίτλοι από τα θεατρικά του: Η ερυθρά παρθένα, Νεκροταφείο αυτοκινήτων, Η φόνισσα του θερμοκηπίου, Ο αρχιτέκτονας και ο αυτοκράτορας της Ασσυρίας, Η πέτρα της τρέλας, Ιστορίες για γάτες, Φάντο και Λις, Η κηδεία της σαρδέλας, Πικ-Νικ στο μέτωπο, Πιγκουίνοι, Η μοτοσυκλέτα του κατάδικου κ.ά. Τα έργα του έχουν επηρεάσει τα ευρωπαϊκά θεατρικά δρώμενα του 20ού αιώνα. Τομ Στόπαρντ (Tom Stoppard, γεν. 1937), τσεχικής καταγωγής Άγγλος θεατρικός συγγραφέας και σεναριογράφος. Γράφει έργα και σενάρια για το θέατρο, τον κινηματογράφο, την τηλεόραση και το ραδιόφωνο και επίσης διασκευάζει πολλά έργα γνωστών Ευρωπαίων συγγραφέων. Μίμης

Κουγιουμτζής,

Άγγελος Αντωνόπουλος, Κάρολος Κουν στο έργο

Ανδόρα του Μαξ Φρις



Όλα αυτά ξεπερνούν τον αριθμό των εκατό. Η μεγαλύτερη επιτυχία του είναι το σενάριο για την κινηματογραφική ταινία Ο ερωτευμένος Σαίξπηρ. Μαξ Φρις (Max Frisch, 1911-91), Ελβετός γερμανόφωνος συγγραφέας και δραματουργός, τα έργα του οποίου επικεντρώθηκαν στα θέματα της ατομικότητας, της ευθύνης και της ηθικής δέσμευσης. Κυριότερο χαρακτηριστικό του η χρήση της λεπτής ειρωνείας. Γνωστά έργα του: Ανδόρα, Το Σινικό τείχος, Σάντα Κρούζ, Ο Μπίντερμαν και οι εμπρηστές, Όταν ο πόλεμος τελείωσε.

[271]

11.11. Το Επικό Θέατρο Ο Γερμανός ποιητής, ηθοποιός, θεατρικός συγγραφέας, σκηνοθέτης και θεωρητικός του θεάτρου Μπέρτολτ Μπρεχτ (Bertolt Brecht, 18981956) χρησιμοποίησε τον όρο Επικό Θέατρο, για να εκφράσει την άρνηση του αστικού, συναισθηματικού και ρεαλιστικού θεάτρου, τόσο στη δομή, όσο και στο περιεχόμενό του. Όπως είπε και ο ίδιος, στόχος του Επικού Θεάτρου είναι η κοινωνική και όχι η ατομική συναισθηματική πράξη. Όλο του το έργο απαρτίζεται από μικρές σκηνές που η μια διαδέχεται την άλλη, όπως το έπος. Οι ηθοποιοί δεν ταυτίζονται με τους ρόλους, αλλά τους κρίνουν. Και αντίστοιχα, ο στόχος του έργου δεν έχει σκοπό να συγκινήσει τον θεατή, αλλά να τον βοηθήσει να καταλάβει, να κρίνει και να δράσει. Καρικατούρα του Μπρεχτ

Ο Μπρεχτ, από τους σπουδαίους ανθρώπους του θεάτρου του 20ού αιώνα, με όπλο του τη σάτιρα, κηρύσσει τον πόλεμο κατά των εχθρών της ανθρωπότητας: την ιδέα του πολέμου, τη βία, την τυραννία, τη φτώχεια, την αδικία, την ψευτιά, την εκμετάλλευση και όλα όσα στρέφονται εγκληματικά κατά του ανθρώπινου γένους. Μ’ όλα αυτά, ο Μπρεχτ δεν έπαιζε το ρόλο του δασκάλου, αλλά έθετε τα προβλήματα και ζητούσε από το θεατή να βρει την διέξοδο από αυτά. Στον επίλογο του έργου του Ο Καλός άνθρωπος του Σετσουάν γράφει: Πώς αυτό το κακό θα τελειώσει, ψάξτε να βρείτε μοναχοί σας… Πήγαινε ψάξε αγαπητό κοινό, λύση πρέπει να υπάρχει. Πρέπει, πρέπει, πρέπει! Ο Μπρεχτ γεννήθηκε σε μια βαυαρική πόλη και σπούδασε ιατρική. Μετά τον Μεγάλο Πόλεμο αρχίζει την συγγραφή ποιημάτων και θεατρικών έργων. Το 1928 γράφει τους στίχους (λιμπρέτο) του μιούζικαλ Three penny opera, γνωστό στην Ελλάδα ως Η όπερα της πεντάρας {διασκευή της Beggar's Opera του Άγγλου ποιητή και [272]

δραματουργού Τζον Γκέυ (John Gay, 1685-1732)} σε μουσική του επίσης Γερμανού συνθέτη Κουρτ Βάιλ (Kurt Weill, 1900-50) που έκανε αίσθηση στο θεατρόφιλο κοινό και παίζεται συνεχώς ως σήμερα. Στο έργο αυτό ο Μπρεχτ στηλίτευε την αστική τάξη, αλλά παράλληλα κατηγορούσε ως ανήθικο και το γερμανικό προλεταριάτο. Το 1930 γνώρισε την ηθοποιό Έλενα Βάιγκελ (Helene Weigel, 1900) και παντρεύονται. Μετά την άνοδο των Ναζί στην εξουσία, αυτοεξορίζεται στην Αμερική ως το τέλος του πολέμου, οπότε επιστρέφει στη Γερμανία. Στο Ανατολικό Βερολίνο ιδρύει το περίφημο θέατρο Μπερλίνερ Ανσάμπλ (Berliner Ensemble), στο οποίο η γυναίκα του Έλενα αναλαμβάνει την καλλιτεχνική διεύθυνση. Περί το τέλος της ζωής του ο Μπρεχτ αντικαθιστά τον όρο Επικό Θέατρο με τον όρο Διαλεκτικό Θέατρο. Αρτούρο Ούι

Τα ποιήματα και τα θεατρικά έργα του είναι δεκάδες. Μερικοί τίτλοι έργων του Μπρεχτ: Βάαλ (1918), Ταμπούρλα μες στη νύχτα, Η ζούγκλα των πόλεων, Μικροαστικός γάμος, Φως στο σκοτάδι, Η όπερα της πεντάρας, Ο άντρας είναι άντρας, Αγία Ιωάννα των Σφαγείων, Γαλιλαίος, Η άνοδος και η πτώση του Αρτούρο Ούι, Η μάνα Κουράγιο, Η μέρα της Κομμούνας, Τα οράματα τις Σιμόνης Μασάρ, Ο καυκασιανός κύκλος με την κιμωλία, Τρόμος και αθλιότητα του Τρίτου Ράιχ, Βάαλ, Ο κύριος Πούντιλα και ο δούλος του Μάττι κ.ά.

[273]

11.12. Το Θέατρο του Καταπιεσμένου Το Θέατρο του Καταπιεσμένου είναι δημιούργημα του Βραζιλιάνου συγγραφέα και σκηνοθέτη Aυγούστου Μπόαλ (Augusto Boal, 19312009) που το εφάρμοσε αρχικά στη χώρα του και αργότερα επεκτάθηκε και στην Ευρώπη και τον υπόλοιπο κόσμο. Είναι μια σκηνοθετική μέθοδος στην οποία οι θεατές παίρνουν ενεργό μέρος συμμετέχοντας στην παράσταση και από "spectators" γίνονται "spect-actors". Ένας άτομο (συνήθως, αλλά όχι απαραίτητα, ηθοποιός) που ονομάζεται Τζόκερ ορίζεται συντονιστής και διευθύνει την ροή της διαδικασίας, χωρίς όμως να μπορεί να σχολιάσει ή να παρέμβει στο περιεχόμενο της παράστασης.

Θέατρο του Καταπιεσμένου σε ένα δρόμο του Νεπάλ

Το κίνημα του Μπόαλ ξεκίνησε ως αντίδραση στα λατινοαμερικανικά καταπιεστικά καθεστώτα της δεκαετίας του ’60 και του ‘70 και εξαπλώθηκε γρήγορα στις φαβέλες (παραγκουπόλεις) των μεγάλων πόλεων της Βραζιλίας και των άλλων πόλεων της Νότιας Αμερικής. Φυσικά ο εμπνευστής του κινήματος αυτού κυνηγήθηκε από τις υπηρεσίες ασφαλείας της χώρας του και κατέφυγε στην Ευρώπη.

[274]

11.13. Το Πολιτικό Θέατρο Πολιτικό θέατρο είναι το θέαμα που σχολιάζει επί σκηνής τρέχοντα πολιτικά θέματα. Στην ιστορία του Θεάτρου υπάρχει μακρά παράδοση, ακόμα και από το θέατρο της αρχαίας Ελλάδας. Οι περισσότερες κωμωδίες του Αριστοφάνη, σχολίαζαν καυστικά πολιτικούς της εποχής και τα αποτελέσματα των αποφάσεων τους στην Αθηναϊκή δημοκρατία. Επίσης κατά την περίοδο της Αναγέννησης, πολλά έργα του Σαίξπηρ είχαν πολιτικές αναφορές και σχόλια. Όπως τα: Βασιλιάς Ληρ, Μάκβεθ και Κοριολανός. Στους επόμενους αιώνες στοιχεία του πολιτικού θεάτρου βρίσκουμε κυρίως στα λαϊκά θεάματα, στις επιθεωρήσεις ακόμα και στα καμπαρέ. Στην Σοβιετική Ένωση, σχεδόν όλα τα θεατρικά έργα είχαν πολιτική (αλλά αποκλειστικά προπαγανδιστική) πλοκή. Τα θεατρικά κινήματα του 20ού αιώνα, όπως το Επικό Θέατρο του Μπρεχτ, το Θέατρο του Καταπιεσμένου του Μπόαλ (τα είδαμε παραπάνω), καθώς και τα Χειραγωγημένο Θέατρο, Living Theater και Θέατρο της Σκληρότητας – που θα συναντήσουμε σε επόμενες σελίδες – είχαν, από τη φύση τους, πολιτικό προσανατολισμό. Συγγραφείς πολιτικού θεάτρου είναι πάρα πολλοί και δεν είναι εύκολο να τους κατατάξει κανείς σε κάποιο από τα πολλά, πολιτικής φύσης, θεατρικά ρεύματα. Εδώ θα αναφερθούμε σε μερικούς όπως:  Έρβιν Πισκατόρ (Erwin Piscator, 1893-1966), Γερμανός σκηνοθέτης και θεατρικός παραγωγός. Λόγω της φιλίας και της παρόμοιας διαδρομής με τον Μπρεχτ, πολλοί θεωρούν ότι ανήκει στο Επικό Θέατρο, αλλά οι διαφορές των διαφόρων καλλιτεχνικών πολιτικών ρευμάτων είναι δυσδιάκριτες. Το 1939 προσκλήθηκε να διδάξει υποκριτική και σκηνοθεσία στο Δραματικό Τμήμα του πανεπιστημίου New School της Νέας Υόρκης. Μεταξύ των μαθητών του ήταν οι Τόνι Κέρτις, Μπεν Γκαζάρα, Χάρι Μπελαφόντε, Ουόλτερ Ματάου, Ροντ Στάιγκερ, Τένεσι Ουίλιαμς*, η Τζούντιθ Μαλίνα* (η οποία αργότερα ίδρυσε το Living Theater) και πολλοί άλλοι.  Πέτερ Βάις (Peter Weiss, 1916-82), Γερμανός συγγραφέας, δραματουργός, σεναριογράφος και ζωγράφος. Είναι γνωστός [275]

κυρίως για δυο πολιτικά έργα του: το Μαρά/Σάντ (Πλήρης τίτλος: Η δίωξη και η δολοφονία του Ζαν-Πωλ Μαρά, όπως παρουσιάστηκε από τους τροφίμους του ασύλου Κλάρεντον, υπό τη διεύθυνση του μαρκησίου Ντε Σαντ) και η Ανάκριση (ορατόριο με 11 τραγουδάκια). Το δεύτερο έργο ασχολείται με τις δίκες των Ναζί διοικητών και βασανιστών του Άουσβιτς.  Λίλιαν Χέλμαν (Lillian Hellman, 1895-84), Αμερικανίδα θεατρική συγγραφέας. Με τα έργα της άσκησε σκληρή κριτική στον αμερικανικό τρόπο ζωής. Την δεκαετία του ’50 διώχθηκε για τις ιδέες της από την επιτροπή Μακάρθι. Πολλά έργα της έχουν διασκευαστεί σε σενάρια και έγιναν κινηματογραφικές ταινίες. Τίτλοι έργων της: Μικρές αλεπούδες, Φρουρά στο Ρήνο, Κάντιντ, Τζούλια, Ο καιρός των αχρείων κ.ά. Ο θάνατος του εμποράκου

Άρθουρ Μίλερ (Arthur Miller, 1905-2005), εξέχουσα μορφή του αμερικανικού θεάτρου του 20ού αιώνα. Πολυβραβευμένος θεατρικός συγγραφέας και σεναριογράφος, γνωστός για τις περιπέτειές του με την Επιτροπή Αντιαμερικανικών ενεργειών κατά την περίοδο του Μακαρθισμού και για τον πολύκροτο γάμο του με την πανέμορφη ηθοποιό Μέριλυν Μονρόε. Έγραψε δεκάδες θεατρικά έργα και σενάρια για τον κινηματογράφο. Τα έργα του – τα περισσότερα είναι ήδη διαχρονικά - παίζονται συνεχώς στις θεατρικές αίθουσες όλου του κόσμου. Τίτλοι: Ήταν όλοι τους παιδιά μου, Ο θάνατος του εμποράκου, Οι μάγισσες του Σάλεμ, Θέα από τη γέφυρα, Ο εχθρός του λαού, Επεισόδιο στο Βισύ, Μετά την πτώση, Δοκιμασία κ.ά.  Κάρυλ Τσόρτσιλ (Caryl Churchill, γεν. 1938), Βρετανίδα θεατρική συγγραφέας, γνωστή για την οξεία κριτική της στις καταχρήσεις της 

[276]

εξουσίας και τα πολιτικά και φεμινιστικά της πιστεύω, τα οποία εκφράζει στα έργα της. Μελέτησε και ακολούθησε τις και τεχνικές του Μπρεχτ για το πολιτικό θέατρο και τις εφάρμοσε στα έργα της (περισσότερα από πενήντα). Μερικοί τίτλοι: Τα μυρμήγκια, Σύννεφο Εννέα, Μια χούφτα πουλιά, Το σοβαρό χρήμα, Παγωτό κ.ά.  Γκιγιέρμο Καλδερόν (Guillermo Calderón, γεν. 1971), Χιλιανός θεατρικός συγγραφέας και σκηνοθέτης. Ηγετική μορφή του Νέου Πολιτικού Θεάτρου της Λατινικής Αμερικής. Ζει και εργάζεται στη Νέα Υόρκη. Είναι δημοφιλής σε όλη τη Νότια και Βόρεια Αμερική.. Τα έργα του – τα περισσότερα πολιτικά – παίζονται σε δεκάδες θεατρικές αίθουσες της Αμερικής και Ευρώπης.

Escuela

Τίτλοι: Νερούδα, Η Βιολέτα πήγε στον ουρανό, Κλάμπ, Το φιλί, Η μυστική λέσχη Δεκέμβρης κ.ά. Το έργο του Escuela (Σχολείο) ανεβάστηκε το 2016 στη Αθήνα.

[277]

11.14. Το Χειραγωγημένο Θέατρο – Ο Σοσιαλιστικός Ρεαλισμός Στην κατηγορία των πολιτικών Θεάτρων ανήκει ασφαλώς και το Χειραγωγημένο Θέατρο. Ο πολιτισμός πάντα έπαιζε ρόλο στην ανάδειξη των αξιών και πολλές φορές στην παρουσίαση μιας «λύσης» μέσω της τέχνης. Καταπιεστικά καθεστώτα επιβάλουν δικούς τους κανόνες τέχνης, τέτοιους που να εξωραΐζουν την πολιτική και οικονομική κατάσταση της χώρας. Τοποθετούν ως εκτελεστές εγκάθετους «καλλιτέχνες» που παρουσιάζουν αλλοτριωμένα εύπεπτα και αδιάφορα ή προπαγανδιστικά προγράμματα, που επιχειρούν να αλλοτριώσουν τη σκέψη και τον προβληματισμό του θεατή-πολίτη ή να τον πείσουν ότι αυτά που ζει δεν είναι η πραγματικότητα, γιατί δεν είναι καλά ενημερωμένος ή παρασύρεται από τους «εχθρούς του λαού». Χειραγωγημένη τέχνη υπήρχε πάντα στην ιστορία, από καταπιεστικά καθεστώτα ή ακόμα και από την Εκκλησία. Αλλά το πιο εντυπωσιακό – και σχετικά πρόσφατο – παράδειγμα είναι ο διαβόητος Σοσιαλιστικός Ρεαλισμός, επίσημη γραμμή για όλους τους τομείς της τέχνης, που επιβλήθηκε στη Σοβιετική Ένωση και χειραγώγησε (και ταλαιπώρησε επίσης) τους καλλιτέχνες της χώρας για πολλές δεκαετίες. Εμπνευστής της καλλιτεχνικής νοοτροπίας του Σοσιαλιστικού Ρεαλισμού ήταν ο Αντρέι Ζντάνοφ, που είχε χρηματίσει μέλος του Πολιτικού Γραφείου του Κ.Κ.Σ.Ε. Σύμφωνα με αυτόν η τέχνη έπρεπε να εκφράζει τη «πνεύμα του κόμματος». Τον Σοσιαλιστικό Ρεαλισμό πρόβαλε έντονα η Σοβιετική Ένωση, το ΚΚΣΕ και τα περισσότερα κομμουνιστικά κόμματα της Ευρώπης ως αντίβαρο της «παρακμιακής και εκφυλισμένης» δυτικής τέχνης και των νέων εκφράσεων της τέχνης, όπως ο φουτουρισμός, ο ντανταϊσμός, ο κυβισμός, ο εξπρεσιονισμός, η αφηρημένη τέχνη κλπ. Από τους σημαντικότερους – και συνειδητούς - υποστηρικτές του Σοσιαλιστικού ρεαλισμού ήταν ο διασημότερος τότε Ρώσος συγγραφέας Μαξίμ Γκόρκι (Макси́м Го́рький, 1868-1936). Μάλιστα στον Γκόρκι [278]

αποδίδεται η για πρώτη φορά χρήση του όρου Σοσιαλιστικός Ρεαλισμός. Το έργο του Μάνα, θεωρείται το πρώτο λογοτεχνικό έργο του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Άλλα έργα του: Βάσα, Στο βυθό, Οι τελευταίοι, Μικροαστοί, Οι εχθροί κ.ά. Όλοι οι σοβιετικοί συγγραφείς, δραματουργοί, σεναριογράφοι, ζωγράφοι, σκηνοθέτες του θεάτρου και του κινηματογράφοι, γλύπτες, ηθοποιοί, συνθέτες, ακόμα και θεωρητικοί της τέχνης, υποχρεώθηκαν να ασκούν την τέχνη τους ακολουθώντας πιστά τις εκάστοτε απόψεις του κόμματος, με στόχο την δημιουργία του ιδανικού Νέου Σοβιετικού Ανθρώπου. Δεκάδες καλλιτέχνες και λογοτέχνες διώχθηκαν γιατί δεν ακολούθησαν ή παρέκλιναν από την κομματική γραμμή του σοσιαλιστικού ρεαλισμού.

Μικροαστοί του Γκόρκι

Μεταξύ αυτών η ποιήτρια Άννα Αχμάτοβα, ο σατιρικός συγγραφέας Μιχαήλ Ζοσένκο και οι συνθέτες Αράμ Χατσατουριάν, Ντμίτρι Σοστακόβιτς, Σεργκέι Προκόφιεφ και πολλοί άλλοι. Πολλοί γνωστοί καλλιτέχνες στη Σοβιετική Ένωση {Νικολάι Οστρόφσκι (Πώς δενότανε το ατσάλι) και Μιχαήλ Σολόχοφ (Ο ήρεμος Ντον)} αλλά και σε χώρες της δυτικής Ευρώπης, (Γκιγιώμ Απολλιναίρ) αποδέχθηκαν τις αρχές του σοσιαλιστικού ρεαλισμού και τις εφάρμοσαν στην τέχνη.

[279]

11.15. Living Theater (Το Ζων Θέατρο) Το Living Theater είναι μια αμερικανική ριζοσπαστική πολιτική θεατρική ομάδα, η οποία δημιουργήθηκε το 1947 από την ηθοποιό Τζούντιθ Μαλίνα (Judith Malina, 1926-2015) και τον σύζυγό της ζωγράφο, ηθοποιό, σκηνοθέτη και ποιητή Τζούλιαν Μπεκ (Julian Beck, 1925-85). Η Μαλίνα σπούδασε θέατρο και επηρεάστηκε από τον καθηγητή της Έρβιν Πισκατόρ (τον συναντήσαμε στο κεφάλαιο για το Πολιτικό Θέατρο), οι απόψεις του οποίου ήταν παρόμοιες με αυτές του Μπρεχτ και του Επικού Θεάτρου. Μαλίνα και Μπεκ

Ο Μπεκ εγκατέλειψε τις σπουδές του στο πανεπιστήμιο Yale για να ασχοληθεί με το γράψιμο και τη ζωγραφική, Όμως όταν γνώρισε την Μαλίνα, άλλαξε πορεία και έγινε ηθοποιός και συνιδρυτής του θιάσου. Το Living Theater έφτασε στο απόγειο της αναγνώρισής του την δεκαετία του ’60, κατά την διάρκεια του πολέμου του Βιετνάμ. Ήταν το αμερικανικό πρότυπο πολιτικοποιημένου θεάτρου μπρεχτικού στυλ. Παράλληλα ακολούθησε και τις πρακτικές του Θεάτρου της Σκληρότητας του Αρτώ*. Μετά το θάνατο του Μπεκ, η Μαλίνα παντρεύτηκε τον ηθοποιό και συγγραφέα Χάνον Ρέζνικοφ (Hanon Reznikov, 1950-2008) και διεύθυναν από κοινού το Living Theater. Όταν πέθαναν και οι δυο, το θίασο ανέλαβε μια αμερικανική αναρχική ομάδα.

[280]

11.16. Το Θέατρο της Σκληρότητας Το Θέατρο της Σκληρότητας (Theatre of Cruelty) βασίζεται σε θεωρία του Γάλλου θεατρικού συγγραφέα, σκηνοθέτη, ηθοποιού και θεωρητικού του θεάτρου Αντονέν Αρτώ (Antonin Artaud, 1896-1946) στο σύγγραμμά του Το θέατρο και το είδωλό του. Ο Αρτώ, που υπήρξε μέλος του σουρεαλιστικού κινήματος, προσπαθεί με το θέατρό του να «επιτεθεί» στις αισθήσεις του θεατή, εγείροντας αισθήματα του υποσυνειδήτου που παραμένουν σε λανθάνουσα κατάσταση. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή το θέατρο είναι κάτι πολύ περισσότερο από μία σκηνοθετημένη παράσταση μπροστά από ένα κοινό που την παρακολουθεί παθητικά. Θέατρο της σκληρότητας

Άρα, το θέατρο δεν πρέπει να ‘ναι τόπος εξαπάτησης των μεσοαστών, που θέλουν να εξαπατώνται. Δεν είναι όχημα διαφυγής από την καθημερινότητα, αλλά τόπος, όπου θα επαληθεύονται οι χειρότεροι εφιάλτες. Στο Θέατρο της Σκληρότητας οι παραστάσεις γίνονταν σε άδειους χώρους, χωρίς σκηνικά και αντικείμενα. Το κοινό ήταν καθισμένο στην μέση και οι ηθοποιοί έπαιζαν γύρω από τους θεατές. Τα κύρια χαρακτηριστικά του Θεάτρου της Σκληρότητας είναι: - Η απαισιοδοξία παράλληλα με την ελπίδα - Η επιδίωξη της απομάκρυνσης του θεατή από την ωμή πραγματικότητα και η επιδίωξη της συμμετοχής του με τη χρήση συμβόλων.

[281]

- Η χρήση τεχνικών και εκφραστικών μέσων με στόχο την αφύπνιση του κοινού - Η χρήση του πόνου και της ασχήμιας ως μεθόδου επικοινωνίας με τον θεατή. Από τις ιδέες του Αρτώ επηρεάστηκαν οι:  Ο Γάλλος θεατρικός συγγραφέας Ζαν Ζενέ* (τον συναντήσαμε στο κεφάλαιο για το Θέατρο του Παράλογου).  Ο ποιητής, δραματουργός, δοκιμιογράφος και σκηνοθέτης Χάινερ Μύλλερ (Heiner Müller, 1929-95), ο οποίος θεωρείται ο σημαντικότερος Γερμανός θεατράνθρωπος μετά τον Μπρεχτ. Έγραψε και σκηνοθέτησε δεκάδες έργα.



Ο Πολωνός Γέρζι Γκροντόφσκι (Jerzy Grotowski, 1933-99), ήταν καινοτόμος σκηνοθέτης και θεωρητικός του θεάτρου, του οποίου οι θεωρίες υποκριτικής, θεατρικής παιδείας και παραγωγής επηρέασαν σε μεγάλο βαθμό το σημερινό θέατρο. Ο Γκροτόφσκι

[282]

11.17. Το Πειραματικό Θέατρο Το Πειραματικό Θέατρο (Experimental theatre) γνωστό επίσης και ως Πρωτοποριακό (avant-garde) Θέατρο, έκανε την εμφάνισή του στις αρχές του 20ού αιώνα στην Ευρώπη με τον Αλφρέντ Ζαρρύ* (τον συναντήσαμε στο κεφάλαιο για τον Συμβολισμό), ο οποίος θέλησε να απορρίψει τις τότε επικρατούσες μεθόδους γραφής και παρουσίασης των θεατρικών έργων. Ο όρος αυτός σήμερα έχει γίνει αρκετά πλατύτερος και περιλαμβάνει πολλές νέες - συνήθως ριζοσπαστικές προσπάθειες – που επιχειρούν να εισάγουν καινούριες αντιλήψεις στο θεατρικό γίγνεσθαι, όπως το Living Theater, το Θέατρο της Σκληρότητας, το Πολιτικό Θέατρο, το Θέατρο του Παράλογου, το Θέατρο του Καταπιεσμένου, που ήδη συναντήσαμε σε προηγούμενες σελίδες καθώς και τα: LaMaMa

Θέατρο της Επινόησης, Θέατρο Forum, Αόρατο Θέατρο, Θέατρο του Δρόμου (Street Theater), Θέατρο της Εικόνας, Θέατρο Εφημερίδα και πολλά άλλα μικρής ή/και τοπικής εμβέλειας θεατρικά ρεύματα. Η πρώτη που χρησιμοποίησε τον όρο Πειραματικό Θέατρο ήταν η:  Έλεν Στιούαρτ (Helen Stewart, 1919-2011), Αμερικανίδα σκηνοθέτιδα, θεατρική παραγωγός και ιδρύτρια του θεάτρου LaMaMa Experimental Theater Club. Το θέατρο αυτό στεγαζόταν στο υπόγειο του εργαστηρίου της που λειτουργούσε την ημέρα ως μπουτίκ μόδας. Τη νύχτα το υπόγειο μετατρεπόταν σε ένα μικρό θέατρο που παρουσίαζε έργα νεοεμφανιζόμενων συγγραφέων. Στα πενήντα χρόνια της ιστορίας του το LaMaMa εξελίχθηκε σε πολιτιστικό θεσμό παγκόσμιας φήμης. Από αυτό το μικρό θεατράκι [283]

πέρασαν ηθοποιοί που αργότερα έγιναν αστέρια του θεάτρου και του κινηματογράφου, όπως οι Μπίλυ Κρύσταλ, Ρόμπερτ ντε Νίρο, Ντάνι ντε Βίτο, Μόργκαν Φρίμαν, Γούπι Γκόλντμπεργκ, Έλεν Χαντ, Νικ Νόλτε, Μπέτι Μίντλερ, Αλ Πατσίνο, Σαμ Σέπαρντ και πολλοί άλλοι.  Πίτερ Μπρουκ (Peter Brook, γεν 1925), Άγγλος πολυβραβευμένος σκηνοθέτης του θεάτρου και του κινηματογράφου, εγκατεστημένος στο Παρίσι. Αποκαλείται ο μεγαλύτερος εν ζωή σκηνοθέτης του θεάτρου. Έχει σκηνοθετήσει έργα του Σαίξπηρ και άλλων μεγάλων δραματουργών και έχει προβάλει πολλούς νεοεμφανιζόμενους Ευρωπαίους και Αμερικανούς θεατρικούς συγγραφείς.  Ευγένιος Μπάρμπα (Eugenio Barba), Ιταλός συγγραφέας και σκηνοθέτης του θεάτρου.

O Μπάρμπα

Είναι ο ιδρυτής του Πρωτοποριακού Θεάτρου Οντίν και της Σχολής Θεατρικής Ανθρωπολογίας που βρίσκονται στο Χόλστεμπρο, μια μικρή πόλη στο βορρά της Δανίας.  Καρμέλο Μπένε (Carmelo Bene, 1937-2002), Ιταλός ποιητής, σκηνοθέτης του θεάτρου και σεναριογράφος, σημαντικός εκπρόσωπος του ιταλικού πρωτοποριακού θεάτρου και κινηματογράφου. Σεναριογράφος του έργου Οιδίπους που σκηνοθέτησε το 1967 ο Παζολίνι.  Ρίτσαρντ Φόρμαν (Richard Foreman, γεν 1937), συγγραφέας, σκηνοθέτης και διάσημος εκπρόσωπος του αμερικανικού avantgard θεάτρου. Ο ιδρυτής του Οντολογικού-Υστερικού Θεάτρου της Νέας Υόρκης (New York Ontological-Hysteric Theater). Είναι πολυγραφότατος, έχει γράψει και σκηνοθετήσει πάνω από 60 [284]

θεατρικά και κινηματογραφικά έργα, δέκα όπερες και πολλά θεωρητικά συγγράμματα.  Σεργκέι Άιζενστάιν (Сергей Эйзенштейн, 1898-1948), Ρώσος σκηνοθέτης και θεωρητικός της τέχνης, από τους πρωτοπόρους του παγκόσμιου κινηματογράφου. Η τέχνη του στην τεχνική του μοντάζ, αλλά και το συνολικό έργο του είχε μεγάλη επίδραση στους μεταγενέστερους σκηνοθέτες του κινηματογράφου. Γι’ αυτό κατατάσσεται στους πρώιμους avant-garde καλλιτέχνες. Γεννήθηκε στη Λετονία από Γερμανό-εβραίο πατέρα και μητέρα σουηδικής και ρωσικής καταγωγής. Από νέος ο Σεργκέι έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη ζωγραφική, το θέατρο και γενικά για τις τέχνες. Ξεκίνησε την καριέρα του σκηνοθετώντας έργα κλασσικών Άγγλων και Ρώσων συγγραφέων. Ιβάν ο Τρομερός

Τον τράβηξε όμως η, νέα τέχνη του κινηματογράφου και το 1924 γύρισε το πρώτο του έργο την Απεργία. Ακολούθησε τον επόμενο χρόνο το Θωρηκτό Ποτέμκιν που θεωρείται από τα κλασσικά έργα του παγκόσμιου κινηματογράφου. Το 1928 γυρίζει το έργο Οκτώβρης, βασισμένος στο βιβλίο του Αμερικανού συγγραφέα Τζων Ριντ Οι δέκα μέρες που συγκλόνισαν τον κόσμο. Το 1938 προβάλλεται ένα ακόμα αριστουργηματικό έργο του ο Αλέξανδρος Νιέφσκι. Από το 1945 άρχισε να γυρίζει την τριλογία Ιβάν ο Τρομερός. Ολοκλήρωσε τα δυο πρώτα μέρη, αλλά δεν γύρισε ποτέ το τρίτο γιατί τον πρόλαβε ο θάνατος σε ηλικία μόλις πενήντα ετών.

[285]

11.18. Άλλα καλλιτεχνικά ρεύματα και κινήματα Νομίζω, ότι καλύψαμε ήδη πολλά από τα καλλιτεχνικά ρεύματα ή/και κινήματα που είχαν τον αντίκτυπό τους και στο θέατρο. Πολλά βέβαια, αλλά όχι όλα, πράγμα που είναι, αν όχι αδύνατο, πολύ δύσκολο. Και αυτό γιατί είναι αυτά τα ρεύματα είναι αρκετές δεκάδες, τα περισσότερα ξεκινάνε και τελειώνουν από ένα σκηνοθέτη ή ηθοποιό ή δεν είναι καν άξια καταγραφής. Ας δούμε λοιπόν παρακάτω, με λίγα λόγια, μερικά ακόμα από αυτά, για να κλείσει το κεφάλαιο αυτό: 11.18.01. Το καλλιτεχνικό κίνημα Παρνασσισμός (Parnassisme, από το βουνό Παρνασσός, που σύμφωνα με τη μυθολογία ήταν η κατοικία των Μουσών) ξεκίνησε στα μέσα του 19ου αιώνα στη Γαλλία Παρνασσισμός

Ήταν η εποχή του τέλους του Ρομαντισμού* και της έλευσης νέων ρευμάτων, όπως του Ρεαλισμού*, του Νατουραλισμού* και του Συμβολισμού*. Πρωτοπόροι του νέου αυτού ρεύματος ήταν Γάλλοι, ο ποιητής και συγγραφέας Θεόφιλος Γκωτιέ* εμπνευστής του δόγματος Η τέχνη για την τέχνη και οι ποιητές Πωλ Βερλαίν και Στέφανος Μαλαρμέ.

11.08.02. Το Κίνημα της Παρακμής (Decadence) ήταν καλλιτεχνικό ρεύμα που άνθισε προς το τέλος του 19ου αιώνα στη λογοτεχνία και τη ζωγραφική και θεωρείται πρόδρομος του Μοντερνισμού. Ξεκίνησε στη Γαλλία, επεκτάθηκε σταδιακά σε όλη την Ευρώπη. Κύρια χαρακτηριστικά αυτού του ρεύματος είναι η ατονία, η έλλειψη ενέργειας, η θηλυπρέπεια, ο μυστικισμός, ο διαστροφή, ο εκφυλισμός, η νοσηρότητα, το τραγελαφικό, ο υλισμός, το μακάβριο, η έμφαση στη [286]

λεπτομέρεια, η αισθησιοκρατία, η πλαστότητα του ύφους και άλλα. Σημαντικός εκφραστής αυτού του κινήματος ήταν ο ποιητής Σαρλ Μπωντλαίρ και η συλλογή του Τα άνθη του κακού. Εκεί κατατάσσουν και τους Γάλλους συγγραφείς Βικτόρ Ουγκώ, Εμίλ Ζολά και τον Ιρλανδό Όσκαρ Ουάιλντ, τους οποίους ήδη έχουμε συναντήσει σε προηγούμενες σελίδες. Παρακμιακοί συγγραφείς ήταν επίσης: Ο Αγγλοαμερικανός ποιητής και θεατρικός συγγραφέας (Νόμπελ Λογοτεχνίας 1948) Τόμας Στερν Έλιοτ (T. S. Eliot, 1888-1965), γνωστότερο έργο του Το φονικό στη εκκλησιά. Ο Ρώσος συγγραφέας και δραματουργός Φιοντόρ Σολόγκουμπ (Фёдор Сологу́б , 1863-1927), ο Ρώσος ποιητής, θεατρικός συγγραφέας και ιστορικός Βάλερι Μπριούσοφ (Вале́рий ЯБрю́сов, 1873-1924) και ο Πολωνός φιλόσοφος, ποιητής, μεταφραστής και συγγραφέας Αντόνι Λάνγκε (Antoni Lange, 1863-1929).

H τέχνη της παρακμής

11.18.03. Εξπρεσιονισμός Ακόμα ένα καλλιτεχνικό ρεύμα που θέλησε να εκφράσει την σύγχρονη τέχνη ήταν ο Εξπρεσιονισμός, που εμφανίστηκε αρχικά στο χώρο της ζωγραφικής και της ποίησης στις αρχές του 20ού αιώνα. Σταδιακά επεκτάθηκε και σε άλλες μορφές τέχνης όπως την πεζογραφία, την αρχιτεκτονική, το χορό και φυσικά και το θέατρο, όπου όμως δεν πήρε μεγάλη έκταση. Κύριο χαρακτηριστικό των εξπρεσιονιστών καλλιτεχνών ήταν η θέλησή τους να εκφράσουν στρεβλά τον κόσμο όπως αυτοί τον έβλεπαν με συναισθηματικό μάτι και όχι όπως ήταν στην πραγματικότητα. Τα περισσότερα εξπρεσιονιστικά έργα διαπνέονται από πεσιμισμό και κάθε άλλο παρά ευχάριστη διάθεση. Οι κυριότεροι εκφραστές του ρεύματος αυτό στο χώρο του θεάτρου ήταν οι: Αύγουστος Στρίνμπεργκ*, Φρανκ Βέντεκιντ*, Ερνστ Τόλλερ* και Ευγένιος Ο’ Νηλ*, που τους γνωρίσαμε ήδη σε προηγούμενες σελίδες και οι: [287]

Ράινχαρτ Ζόργκε (Reinhard Sorge, 1892-1916), Γερμανός ποιητής και θεατρικός συγγραφέας, γνωστός κυρίως για το εξπρεσιονιστικό θεατρικό του έργο Ο ζητιάνος. Βάλτερ Χάζενκλέβερ (Walter Hasenclever,1890-1940), Γερμανός ποιητής, θεατρικός συγγραφέας και σεναριογράφος. Τα έργα του απαγορεύτηκαν από τους Ναζί και κατέφυγε στη Γαλλία. Εκεί καταδικάστηκε για κατασκοπεία και πέθανε στη φυλακή. Σόφι Τρέντγουελ (Sophie Treadwell, 1885-1970), διάσημη Αμερικανίδα δραματουργός, σκηνοθέτιδα και δημοσιογράφος. Έγραψε δεκάδες θεατρικά έργα, πεζογραφήματα και άρθρα. Σκηνοθέτησε πολλά από τα έργα σε διάφορα θέατρα του Μπροντγουέι στη Νέα Υόρκη. Αθροιστική μηχανή (Ράις)

Έλμερ Ράις (Elmer Rice, 18921967), πολυγραφότατος Αμερικανός θεατρικός συγγραφέας εβραϊκής καταγωγής. Έγραψε περισσότερα από πενήντα θεατρικά έργα, σενάρια για τον κινηματογράφο και δοκίμια. Γνωστότερα έργα του: Αθροιστική μηχανή, Σκηνή δρόμου.

11.18.05. In-yer-face Theater Το πολύ πρόσφατο θεατρικό κίνημα που ξεκίνησε από τη Βρετανία τη δεκαετία του ’90 και είναι γνωστό ως In-yer-face theatre, μπορεί σε ελεύθερη απόδοση να μεταφραστεί στα ελληνικά ως «Στα μούτρα σου» θέατρο. Οι συγγραφείς που έχουν συνδεθεί με το κίνημα αυτό, ανήκουν στη γενιά που μεγάλωσε στην Αγγλία της Θάτσερ, την εποχή της πολυδιάσπασης της Αριστεράς, την ίδια εποχή που ο Ψυχρός Πόλεμος τελείωνε και η επικράτηση της ελεύθερης αγοράς προοιώνιζε – κατά την άποψη των συγγραφέων - την οικονομική κρίση και αντί για την ευημερία έφερνε στερήσεις και βαριά φορολογία.

[288]

Οι συγγραφείς αυτοί (επηρεασμένοι και από το Θέατρο του Παραλόγου και το Θέατρο της Σκληρότητας) χρησιμοποιούν στα έργα τους την τεχνική του σοκ, φέρνοντας στα μούτρα του θεατή θέματα ταμπού (αιμομιξία, βιασμό, ψυχική ασθένεια, διαστροφή, αυτοκτονία κ.ά.) με προκλητικό και καμιά φορά χυδαίο ύφος και συχνά με πρόστυχη γλώσσα. Στο θέατρο Royal Court Theatre βρήκαν φιλόξενη στέγη οι πρώτοι συγγραφείς αυτού του θεατρικού κινήματος. Οι σημαντικότεροι εκπρόσωποί του είναι:  Μαρκ Ράβενχιλ (Mark Ravenhill, γεν 1966), Βρετανός ηθοποιός, θεατρικός συγγραφέας και δημοσιογράφος.

Shopping & Fucking

Έχει γράψει περισσότερα από είκοσι έργα, με πιο γνωστά τα: Shopping & Fucking και Mother Clap’s Molly House. Το πρώτο παίχτηκε και στην Αθήνα το 1997 και το 2017.  Σάρα Κέιν (Sarah Kane, 1971-1999), Αγγλίδα θεατρική συγγραφέας. Τα έργα της αναφέρονται κυρίως σε δυσάρεστα θέματα, όπως ο ψυχολογικός και σωματικός πόνος, η ανικανοποίητη σεξουαλική επιθυμία, ο ανεκπλήρωτος έρωτας, ο θάνατος. Τίτλοι: Το δέρμα, Η αγάπη της Φαίδρας, Η παράκληση και Ο Καταραμένος. Το τελευταίο παίχθηκε στην Αθήνα το 2001 από τον Λευτέρη Βογιατζή με τίτλο Καθαροί πια.  Άντονι Νίλσον (Anthony Neilson, γεν. 1967), Βρετανός θεατρικός συγγραφέας και σκηνοθέτης. Τα περισσότερα έργα του (υπερβαίνουν τα 25) ανήκουν στο In-yer-face theatre κίνημα και ασχολούνται με το σεξ και τη βία.  Άλεξ Τζόουνς (Alex Jones), Βρετανός ηθοποιός, θεατρικός συγγραφέας, σεναριογράφος και σκηνοθέτης του θεάτρου και του [289]

κινηματογράφου. Έχει γράψει και σκηνοθετήσει πολλά έργα. Από αυτά το Noise (Θόρυβος), θεωρείται αντιπροσωπευτικό του θεατρικού κινήματος In-yer-face.  Ρεβέκα Πρίτσαρντ (Rebecca Prichard, γεν.1971), Βρετανίδα δραματουργός και από τις εξέχουσες συγγραφείς του κινήματος Inyer-face theatre. Γνωστά έργα της: Τα κορίτσια του Έσσεξ, Τίμιο Παιχνίδι.

 Μαξ Στάφορντ-Κλαρκ (Max Stafford-Clark, γεν. 1941), Βρετανός σκηνοθέτης του θεάτρου. Έχει σκηνοθετήσει δεκάδες έργα πολλών Βρετανών και ξένων συγγραφέων, μεταξύ των οποίων και μερικών που ανήκουν στο κίνημα In-yer-face theatre.

11.18.06. Θέατρο του Ντοκουμέντου ή Θέατρο της πραγματικότητας (Documentary theatre or Theatre of fact) 11.18.07. Θέατρο της επινόησης 11.18.08. Θέατρο Forum 11.18.09. Το αόρατο Θέατρο 11.18.10. Θέατρο του Δρόμου (Street Theater) 11.18.11. Θέατρο της Εικόνας 11.18.12. Θέατρο της Εφημερίδας 11.18.13. Θέατρο της Καταστροφής

[290]

12. Το σύγχρονο παγκόσμιο θέατρο Βρισκόμαστε πλέον στη δεύτερη δεκαετία του 21ου αιώνα. Με την σύγχρονη τεχνολογία, όπως αναπτύχθηκε ταχύτατα τις τελευταίες δεκαετίες του προηγούμενου αιώνα, ο κόσμος έγινε πολύ μικρότερος από εκείνον που ήξεραν οι άνθρωποι ως τα μέσα του 20ού αιώνα. Σήμερα ακούγεται σχεδόν καθημερινά η – πολυφορεμένη - φράση «ολόκληρη η υφήλιος είναι ένα παγκόσμιο χωριό». Είναι όντως πολυφορεμένη η φράση αυτή, αλλά αποδίδει πιστά την πραγματικότητα. Όλες οι σύγχρονες ανακαλύψεις γίνονται, σε ελάχιστο χρόνο, κτήμα του μέσου πολίτη στην Ευρώπη, την Αμερική και τις άλλες ηπείρους. Σοφοκλή Αντιγόνη στο Λονδίνο, με Ζυλιέτ Μπινός

Πράγματα που πριν δεκαετίες ήταν αδιανόητα, είναι σήμερα καθημερινή συνήθεια. Το Διαδίκτυο, το κινητό τηλέφωνο, ο ηλεκτρονικός υπολογιστής, η δορυφορική τηλεόραση, το τηλεχειριστήριο, το τάμπλετ, το skype, το e-mail, το youtube, το GPS, είναι μόνο κάποια από αυτά. Τώρα μπορούμε την ίδια στιγμή που διαδραματίζονται, να παρακολουθήσουμε, να δούμε και να ακούσουμε, μια ενδιαφέρουσα όπερα στο Σύδνεϋ, ένα ποδοσφαιρικό αγώνα στο Σάο Πάολο, μια θεατρική παράσταση στη Νέα Υόρκη, μια συναυλία στο Λονδίνο ή μια δήλωση γνωστού πολιτικού στο Μόντρεαλ. Ειδικότερα στο θέατρο, που είναι και το θέμα του παρόντος πονήματος, οι αλλαγές που συντελέστηκαν τα τελευταία εκατό χρόνια, οι καινοτομίες, τα νέα ρεύματα και καλλιτεχνικά κινήματα, βρίσκουν άμεση ανταπόκριση και μιμητές σε κάθε γωνιά του πλανήτη ή κάποιες από [291]

αυτές – συμβαίνει κι αυτό – αποτυγχάνουν και λησμονιούνται. Ένα επιτυχημένο θεατρικό έργο που ανεβαίνει σε μια σκηνή του Μανχάταν της Νέας Υόρκης, γίνεται ταχύτατα γνωστό και δημοφιλές και σε λίγες εβδομάδες μπορούμε να το δούμε και στις θεατρικές αίθουσες του Βερολίνου, της Αθήνας, του Ρίο, του Κεϊπτάουν, της Μελβούρνης και πολλών άλλων πόλεων του κόσμου. Ουσιαστικά με τα θέματα του προηγουμένου κεφαλαίου – Τα καλλιτεχνικά ρεύματα στο Θέατρο – καλύψαμε ιστορικά όλη την χρονική περίοδο των τελευταίων εκατόν πενήντα χρόνων, κατά τη διάρκεια της οποίας χτίστηκε το σύγχρονο παγκόσμιο θέατρο. Και σε όλα μαζί τα προηγούμενα κεφάλαια συναντήσαμε ένα αρκετά μεγάλο αριθμό (αρκετές εκατοντάδες ήδη) θεατρικών συγγραφέων, σκηνοθετών, ηθοποιών, θεωρητικών και άλλων συντελεστών του θεάτρου από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας. Δεν μένει λοιπόν παρά να γνωρίσουμε μερικούς ακόμα ανθρώπους του σύγχρονου παγκόσμιου θεάτρου για να έχουμε μια ολοκληρωμένη εικόνα του. Είναι τόσοι πολλοί αυτοί, που αναγκαστικά θα περιοριστούμε σε σχετικά μικρό αριθμό, παραλείποντας – ακούσια – πολλούς και σημαντικούς δραματουργούς, ηθοποιούς, σκηνοθέτες κλπ. οι περισσότεροι από τους οποίους είναι δημοφιλείς αστέρες του κινηματογράφου και της τηλεόρασης, που αναπτύχθηκαν ραγδαία κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών του 20ού αιώνα. {Οι δυο πρώτοι είναι δραματουργοί περασμένων αιώνων, που παραλείψαμε να τους αναφέρουμε στα αντίστοιχα κεφάλαια}:  Γεώργιος Μακροπέντιους (Georgius Macropedius,1487-1558), εκλατινισμένο όνομα του Ολλανδού ουμανιστή, δασκάλου και θεατρικού συγγραφέα Joris van Lanckvelt. Δίδαξε λατινικά, ελληνικά, εβραϊκά, ποίηση, μουσική, μαθηματικά και ρητορική. Ήταν οπαδός του Ολλανδού φιλοσόφου και ουμανιστή Έρασμου. Έγραψε δράμα και ποίηση. Όλα του τα βιβλία ήταν γραμμένα στη λατινική γλώσσα. Θεωρείται ο μεγαλύτερος Λατίνος δραματουργός του 16ου αιώνα. Τίτλοι έργων του: Asotus, Hecastus, Jesus Scholasticus κ.ά.  Σιρανό ντε Μπερζεράκ (Cyrano de Bergerac, 1619-1655), Γάλλος στρατιωτικός και θεατρικός συγγραφέας. Ελεύθερο πνεύμα και [292]

μάλλον αθεϊστής, προκαλούσε αντιδράσεις στη συντηρητική κοινωνία της εποχής του. Τα έργα του επηρέασαν μεταγενέστερους συγγραφείς. Η περιπετειώδης ζωή του (και η μεγάλη μύτη του), έγιναν διάσημο θεατρικό έργο από τον επίσης Γάλλο θεατρικό συγγραφέα Εντμόν Ροστάν (Edmond Rostand, 1868-1918). Έργα του Σιρανό: Ο θάνατος της Αγριππίνας, Ο εμπαιζόμενος σχολαστικός, Ο άλλος κόσμος κ.ά.  Σάρα Μπερνάρ (Sarah Bernhardt, 1844-1924), θρυλική Γαλλίδα ηθοποιός του θεάτρου και του βωβού κινηματογράφου. Γράφτηκε γι’ αυτήν ότι είναι η διασημότερη ηθοποιός που γνώρισε ο κόσμος. Έπαιξε σε δεκάδες θεατρικές αίθουσες της Ευρώπης και της Αμερικής, κέρδισε την αγάπη και το θαυμασμό του κοινού και έγινε γνωστή με προσωνύμια όπως: Η Σάρα Μπερνάρ στη σκηνή

Η αυτοκράτειρα του θεάτρου, η Θεϊκή Σάρα (la Divine Sarah) ή το ιερό τέρας. Ερμήνευσε ρόλους έργων Ρακίνα, Μολιέρου, Μαριβώ, Ουγκώ, Δουμά, Σαίξπηρ, Ροστάν και πολλών άλλων δραματουργών. Για τη ζωή και το έργο της γράφτηκαν πολλά βιβλία.  Ελεονόρα Ντούζε (Eleonora Duse, 1858 –1924), Ιταλίδα ηθοποιός, θεωρείται - όπως και η Σάρα Μπερνάρ - από τις διασημότερες γυναίκες ηθοποιούς του 20ού αιώνα. Ερμήνευσε ρόλους σπουδαίων Ιταλών και ξένων δραματουργών. Η ζωή της έγινε κινηματογραφική ταινία (1947) με τίτλο το όνομά της.  Φεδερίκο Λόρκα (Federico García Lorca, 1898-1936), Ισπανός ποιητής και δραματουργός. Ανήκε στην ισπανική καλλιτεχνική [293]

πρωτοπορία της εποχής. Την εποχή του ισπανικού εμφυλίου πολέμου τάχθηκε με τους δημοκρατικούς, πράγμα που του στοίχισε τη ζωή. Εκτελέστηκε από τους φαλαγγίτες του Φράνκο. Άφησε πίσω του πλούσιο ποιητικό έργο και αρκετά γνωστά θεατρικά έργα, όπως: Ο ματωμένος γάμος, Το σπίτι της Μπερνάντα Άλμπα, Η θαυμαστή μπαλωματού, Γέρμα, Δόνια Ροζίτα και άλλα.  Γκαμπριέλε ντ’ Ανούντσιο (Gabriele D'Annunzio, 1863-1938), Ιταλός ποιητής, δημοσιογράφος και δραματουργός, φανατικός εθνικιστής και υποστηριχτής των φασιστικών ιδεών του Μουσολίνι. Από τους καλούς Ιταλούς ποιητές της εποχής του. Θεατρικά του έργα: Φαίδρα, Το πλοίο, Τζοκόντα, Νεκρή πόλη κ.ά.  Κάρελ Τσάπεκ (Karel Čapek, 1890-1938) Τσέχος συγγραφέας και δραματουργός. Έγραψε μυθιστορήματα και διηγήματα, αλλά κέρδισε διεθνή φήμη χάρις στα θεατρικά του.

R.U.R. του Τσάπεκ

Το έργο του R.U.R. (επιστημονική φαντασία στο οποίο χρησιμοποιεί τη λέξη ρομπότ, τα οποία επαναστατούν εναντίον των ανθρώπων) έγινε γνωστό και παίχθηκε σε πολλές πόλεις της Ευρώπης και Αμερικής.  Καρλ Σένχερ (Karl Schönherr, 1867-1943) Αυστριακός θεατρικός συγγραφέας και γιατρός. Στα έργα του άσκησε κριτική στην Καθολική Εκκλησία. Επίσης ήταν υπέρ της συνένωσης των γερμανόφωνων κρατών. Τίτλοι: Ο Ιούδας στο Τιρόλο, Ηλιοστάσιο, Οικογένεια, Ο κλοιός της πείνας, Ο γιατρός των φτωχών κ.ά.  Ρομαίν Ρολάν (Romain Rolland, 1866-1944) Γάλλος συγγραφέας, δραματουργός και θεωρητικός του θεάτρου, τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας 1915. Στο δοκίμιό του Το θέατρο του λαού (Le [294]

Théâtre du peuple, υπερασπιζόταν το θέατρο του λαού για τον λαό. Θεατρικά του: Οι λύκοι, Θα έρθει η ώρα, Ροβεσπιέρος και άλλα.  Ζαν Ζιρωντού (Jean Giraudoux, 1882-1944), συγγραφέας, δοκιμιογράφος και από τους σπουδαιότερους Γάλλους δραματουργούς. Στα έργα του ασχολείται κυρίως με τις σχέσεις των δυο φύλων. Διασκεύασε πολλούς αρχαίους ελληνικούς μύθους. Τίτλοι: Αμφιτρύων, Άσμα Ασμάτων, Ηλέκτρα, Σόδομα και Γόμορρα, Ο πόλεμος της Τροίας δεν θα γίνει, Ιουδίθ, Οντίν, Το αυτοσχέδιο του Παρισιού, Η τρελή του Σαγιό κ.ά.  Υάκινθος Μπεναβέντε (Jacinto Benavente, 1866-1954), Ισπανός θεατρικός συγγραφέας. Κέρδισε το βραβείο Νόμπελ 1922 για τη συμβολή του στην συνέχιση των παραδόσεων της ισπανικής λογοτεχνίας. Η τρελή του Σαγιό (Αντιγόνη Βαλάκου)

Υποστήριξε το καθεστώς Φράνκο. Έγραψε 172 θεατρικά έργα: Τα δημιουργημένα συμφέροντα, Η Κυρία του σπιτιού, Η πικραγαπημένη, Υψηλή κοινωνία, Σαββατόβραδο κ.ά.  Σoν Ο’Κέισυ (Seán O'Casey, 1880-1964), Ιρλανδός θεατρικός συγγραφέας. Ήταν σοσιαλιστής και υπέρμαχος της ανεξαρτησίας της Ιρλανδίας και ο πρώτος δραματουργός που ασχολήθηκε με τα κοινωνικά προβλήματα των φτωχών πολιτών του Δουβλίνου. Γνωστά έργα: Η σκιά ενός αντάρτη, Η Ήρα και το παγόνι, Το αλέτρι και τα αστέρια, Το άστρο γίνεται κόκκινο, Η πυρά του επισκόπου κ.ά.  Σώμερσετ Μωμ (Somerset Maugham, 1874-1965), από τους δημοφιλέστερους και γνωστότερους Άγγλους πεζογράφους και θεατρικούς συγγραφείς. Ήταν κοσμοπολίτης, γνώριζε καλά την αγγλική κοινωνία και σατίριζε με λεπτό χιούμορ τις σχέσεις των [295]

φύλων και τις ιδιαιτερότητες της αριστοκρατίας. Πολλά από τα έργα του έγιναν και κινηματογραφικές ταινίες. Τίτλοι: Ο δέκατος άνθρωπος, Η γη της επαγγελίας, Ανατολικά του Σουέζ, Η γυναίκα του Καίσαρα, Η βροχή, Το γράμμα, Η σταθερή σύζυγος κ.ά.  Γεωργία Τζόνσον (Georgia Johnson, 1880-1966), από τις πρώτες μαύρες Αμερικάνες ποιήτριες και θεατρικές συγγραφείς. Έγραψε τέσσερις ποιητικές συλλογές και οχτώ θεατρικά έργα.  Αλεχάντρο Κασόνα (Alejandro Casona, 1903-65), Ισπανός θεατρικός συγγραφέας. Λόγω των δημοκρατικών του πεποιθήσεων, εγκατέλειψε την Ισπανία και κατέφυγε στην Αργεντινή. Στην Ελλάδα έγινε γνωστός από το έργο του Τα δέντρα πεθαίνουν όρθια, που παίχθηκε για πρώτη φορά το 1961 από το θίασο Βασίλη Διαμαντόπουλου* - Μαρίας Αλκαίου (1915-2005). Η μικρή μας πόλη

 Θόρντον Ουάιλντερ (Thornton Wilder, 1897-1975) Αμερικανός συγγραφέας και δραματουργός. Έγινε γνωστός από τα θεατρικά του έργα Η μικρή μας πόλη και Με τα δόντια. Στο πρώτο καταργεί τα σκηνικά και ο διευθυντής της σκηνής απευθύνεται στο κοινό και αναλύει την υπόθεση του έργου.  Ο Τένεσση Ουίλιαμς (Tennessee Williams, 1911-1983) και ο Άρθουρ Μίλερ* θεωρούνται οι σημαντικότεροι Αμερικανοί θεατρικοί συγγραφείς του 20ού αιώνα. Ο Ουίλιαμς έγραψε ποιήματα, μυθιστορήματα και θεατρικά έργα, πολλά από τα οποία έγιναν κινηματογραφικές ταινίες. Τα έργα του έχουν μεταφραστεί σε δεκάδες γλώσσες και παίζονται σε όλες τις μεγάλες θεατρικές αίθουσες του κόσμου. Μερικοί τίτλοι: Λεωφορείο ο Πόθος, Γυάλινος κόσμος, Καλοκαίρι και καταχνιά, Γλυκό πουλί της νιότης, Η νύχτα [296]

της ιγκουάνα, Τριαντάφυλλο στο στήθος, Η ρωμαϊκή άνοιξη της κυρίας Στόουν, Ξαφνικά πέρσι το καλοκαίρι, Φυγάς και άλλα.  Ζαν Ανούιγ (Jean Anouilh, 1910-1987), Γάλλος θεατρικός συγγραφέας. Το γνωστότερο έργο του η Αντιγόνη ανέβηκε στο θέατρο το 1944 και συμπλήρωσε ρεκόρ 500 παραστάσεων. Έγραψε περί τα σαράντα θεατρικά έργα. Τίτλοι: Επιβάτης χωρίς αποσκευές, Ερμίνα, Ευρυδίκη, Μήδεια, Ρωμαίος και Ιουλιέτα, Πρόσκληση στον πύργο, Το βαλς των ταυρομάχων, Ο κορυδαλλός και άλλα.  Λόρενς Ολίβιε (Laurence Olivier, 1907-89), Βρετανός ηθοποιός και σκηνοθέτης. Βίβιαν Λη και Λόρενς Ολίβιε

Με τους Ραλφ Ρίτσαρντσον (Ralph Richardson 1903-83) και Τζον Γκίλγκουντ* αποτελούν την τριάδα που κυριάρχησε στο βρετανικό θέατρο του 20ού αιώνα. Έπαιξε σε όλα σχεδόν τα μεγάλα θέατρα της Βρετανίας και ερμήνευσε ρόλους έργων του Σαίξπηρ και άλλων δραματουργών. Ως διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου της Αγγλίας υπήρξε παραγωγός δεκάδων παραστάσεων. Έπαιξε και στην τηλεόραση και τον κινηματογράφο και τιμήθηκε με πολλά βραβεία μεταξύ των οποίων και με το Όσκαρ της Αμερικανικής Ακαδημίας Κινηματογράφου. Με τη δεύτερη σύζυγό του Βίβιαν Λη (Vivien Leigh, 1913-1967) αποτέλεσαν για πολλά χρόνια δημοφιλές ζευγάρι. Η Βίβιαν Λη ήταν διάσημη για την ομορφιά της, τις θεατρικές της εμφανίσεις, αλλά κυρίως για τη συμμετοχή της στην περίφημη κινηματογραφική ταινία του 1939 Όσα παίρνει ο άνεμος, που έγινε παγκόσμια επιτυχία.

[297]

 Φρέντερικ Ο’Νηλ (Frederick O'Neal, 1905-92) Αφροαμερικανός ηθοποιός και παραγωγός θεατρικών παραστάσεων και τηλεοπτικών εκπομπών. Ίδρυσε το American Negro Theater στο Χάρλεμ της Νέας Υόρκης, από το οποίο άρχισαν την καριέρα τους πολλοί γνωστοί μαύροι ηθοποιοί, όπως ο Σύντνεϋ Πουατιέ και ο Χάρρυ Μπελαφόντε. Ίδρυσε επίσης και το British Negro Theater στο Λονδίνο.  Τζόαν Λίτλγουντ (Joan Littlewood, 1914-2002), Αγγλίδα σκηνοθέτιδα και παραγωγός του θεάτρου και ιδρύτρια του Θεατρικού Εργαστηρίου (Theatre Workshop). Έχει αποκληθεί Η Μητέρα του Σύγχρονου Θεάτρου.

Oh, What a Lovely War!

Η παραγωγή της στο επικό μιούζικαλ Oh, What a Lovely War! (Ω, τι θαυμάσιος πόλεμος!) θεωρείται από πρότυπο σκηνοθεσίας.  Σλάβομιρ Μρόζεκ (Sławomir Mrożek, 1930-2013) Πολωνός θεατρικός συγγραφέας και καρτουνίστας. Αν και αρχικά υποστήριξε το σταλινικό καθεστώς της χώρας του, αργότερα άλλαξε απόψεις και το 1963 εγκατέλειψε την Πολωνία και έζησε στο εξωτερικό ως το 1996 όταν γύρισε πίσω. Έγραψε δεκάδες θεατρικά έργα, πολλά από τα οποία ανήκουν στην κίνημα του Θεάτρου του Παράλογου. Ο συγγραφέας επιχειρεί να σοκάρει το κοινό με μη ρεαλιστικά στοιχεία, πολιτικές και ιστορικές αναφορές, παραμόρφωση των γεγονότων και παρωδία. Έργα του: Το πάρτι, Ο Ελέφαντας, Ταγκό, Το σπίτι στα σύνορα, Η σερενάτα, Μια καλοκαιρινή μέρα και άλλα.  Βόλε Σογίνκα (Wole Soyinka, γεν. 1934) Νιγηριανός ποιητής, συγγραφέας και δραματουργός, ο πρώτος Αφρικανός που τιμήθηκε [298]

με το Νόμπελ Λογοτεχνίας 1986. Σπούδασε στη Βρετανία και εργάστηκε στο Royal Court Theater του Λονδίνου. Συμμετείχε στους αγώνες του λαού του για την ανεξαρτησία της χώρας. Κράτησε σθεναρή στάση κατά των καταπιεστικών κυβερνήσεων της Νιγηρίας και διώχθηκε γι’ αυτό. Δίδαξε σε πολλά πανεπιστήμια. Είναι πολυγραφότατος: επτά ποιητικές συλλογές, δεκαπέντε δοκίμια, δέκα πεζογραφήματα και περισσότερα από τριάντα θεατρικά. Τίτλοι: Χορός στο δάσος, Οι Βάκχες (Ευριπίδη), Ο θάνατος του βασιλικού ηνιόχου, Παιχνίδι γιγάντων κ.ά.  Αριάν Mνoυκίν (Ariane Mnouchkine, γεν.1939) Γαλλίδα σκηνοθέτιδα του θεάτρου και δραματουργός. Το 1964 ίδρυσε το πρωτοποριακό θεατρικό σύνολο Το Θέατρο του Ήλιου (Théâtre du Soleil), το οποίο ακόμα και σήμερα συνεχίζει να παρουσιάζει έργα κοινωνικής και πολιτικής κριτικής. Έχει σκηνοθετήσει το δικό της έργο 1789, (Γαλλική Επανάσταση) καθώς και έργα των: Μολιέρου, Σαίξπηρ, Ευριπίδη, Αισχύλου και άλλων κλασσικών.  Σαμ Σέπαρντ (Sam Shepard), Αμερικανός συγγραφέας, ηθοποιός, σεναριογράφος και σκηνοθέτης. Είναι πολυγραφότατος και δραστηριοποιείται επί μισό αιώνα στο θέατρο και τον κινηματογράφο. Έχει γράψει 44 θεατρικά έργα και σενάρια για τον κινηματογράφο, βιβλία πεζογραφίας και έχει κερδίσει πολλά βραβεία για τη δουλειά του. Έχει χαρακτηριστεί από ορισμένους κριτικούς ως ο μεγαλύτερος θεατρικός συγγραφέας της γενιάς του. Τα έργα του διακρίνονται για τα ζοφερά, σουρεαλιστικά αλλά και ποιητικά τους στοιχεία. Περιγράφει με μαύρο χιούμορ τη ζωή των ανθρώπων που ζουν στο περιθώριο της αμερικανικής κοινωνίας. Τίτλοι έργων του: Ο Βραχόκηπος, Σικάγο, Η μάνα του Ίκαρου, Η πόλη των Αγγέλων, Ο τρελός σκύλος, Το αόρατο χέρι κ.ά. Ακόμα έχει γράψει ένα σκετς για το περίφημο Ω, Καλκούτα! (Oh! Calcutta!) που πραγματοποίησε 5.959 παραστάσεις μόνο στη Νέα Υόρκη.  Χάουαρντ Μπάρκερ (Howard Barker), Βρετανός θεατρικός συγγραφέας και σεναριογράφος κινηματογράφου και τηλεόρασης). Είναι γνωστός για πολλά από τα έργα του όπως: Σκηνές από μια εκτέλεση, Νίκη, Οι Ευρωπαίοι και για την συμμετοχή του στην [299]

ίδρυση του θεατρικού ομίλου Σχολείο Πάλης. Έχει επινοήσει τον όρο Θέατρο της Καταστροφής για να χαρακτηρίσει τα έργα του, που διακρίνονται για σκηνές βίας, και σεξουαλικής επιθυμίας. Τα θεατρικά του ξεπερνούν τα εξήντα πέντε, ενώ έχει γράψει και δεκάδες άλλα για την τηλεόραση κα το ραδιόφωνο. Μερικοί τίτλοι: Η αδελφή μου κι εγώ, Έντιμη σφαγή, Το καλό μεταξύ μας, Ο φίλος του φτωχού, Η δύναμη του σκύλου, Γυναίκες φοβούνται γυναίκες, Μυστικός Δείπνος κ.ά.  Ντέιβιντ Χέαρ (David Hare, γεν. 1947) Άγγλος θεατρικός συγγραφέας και σκηνοθέτης του θεάτρου και του κινηματογράφου.  Τόνι Κούσνερ (Tony Kushner, γεν. 1956), Αμερικανός θεατρικός συγγραφέας και σεναριογράφος.

Ω! Καλκούτα!

[300]

13. Μεγάλες θεατρικές οικογένειες Δεν είναι σπάνιο ένας – διάσημος συνήθως – ηθοποιός ή τραγουδιστής να ωθεί το γιο του ή την κόρη του να ακολουθήσει το επάγγελμά του. Το φαινόμενο αυτό το βλέπουμε και σήμερα (π.χ. Πιπίνα Βονασέρα-Ευτύχιος Βονασέρας, Κυβέλη & Μήτσος Μυράτ-Μιράντα Μυράτ, Στράτος-Στέλιος Διονυσίου, Κερκ-Μάικλ Ντάγκλας κλπ.) καμιά φορά με καλά αποτελέσματα. Αλλά συνήθως, οι απόπειρες αυτές καταλήγουν σε αποτυχία, γιατί μοιραία έρχεται η σύγκριση του επιτυχημένου γονέα με το νεαρό, αλλά ατάλαντο βλαστάρι του. Στο χώρο του θεάτρου υπάρχουν δεκάδες παρόμοια παραδείγματα ηθοποιών, σκηνοθετών ή συγγραφέων που ακολούθησαν τα βήματα των επιτυχημένων γονιών τους και κατάφεραν να διακριθούν και καμιά φορά να ξεπεράσουν σε φήμη το πρότυπό τους. Μάικλ και Κέρκ Ντάγκλας

Σ’ αυτό το κεφάλαιο θα δούμε λίγες περιπτώσεις που η οικογένεια ενός ηθοποιού, έχτισε ολόκληρη θεατρική δυναστεία επί δυο, τρεις ή και τέσσερις γενιές. Ήδη, στο κεφάλαιο Γαλλικό Αναγεννησιακό Θέατρο συναντήσαμε μια μεγάλη θεατρική οικογένεια Μπεζάρ (Béjart). Επίσης στο κεφάλαιο για το Αμερικανικό Θέατρο γνωρίσαμε την θεατρική οικογένεια Μπουθ (Booth), ένα μέλος της οποίας, ο Τζον Μπουθ* ήταν ο δολοφόνος του προέδρου των ΗΠΑ Αβραάμ Λίνκολν και έμεινε στην ιστορία όχι για το ταλέντο του, αλλά για την αποτρόπαια πράξη του.

[301]

Η οικογένεια Κεμπλ (Kemble):

Μια από τις παλαιότερες οικογένειες του αγγλικού θεάτρου είναι η Οικογένεια Κεμπλ  Ο Ρότζερ Κέμπλ (Roger Kemble, 1721-1802) ήταν ηθοποιός και θιασάρχης. Παντρεύτηκε την επίσης ηθοποιό Σάλλυ Ουόρντ-Κεμπλ (1735-1807) και το ζευγάρι σχημάτισε ένα θίασο που περιόδευε της πόλεις της Αγγλίας δίνοντας παραστάσεις σαιξπηρικού θεάτρου. Πέντε από τα παιδιά και εγγόνια τους ακολούθησαν το δρόμο του θεάτρου και έγιναν γνωστοί ηθοποιοί. Τέσσερις γενιές της οικογένειας Κεμπλ κυριάρχησαν στο αγγλικό θέατρο του 19ου αι.  Η Σάρα Σίντονς (Sarah Siddons, 1755-1831), η μεγαλύτερη κόρη του ζεύγους, υπήρξε από τις δημοφιλέστερες ηθοποιούς της εποχής της. Ερμήνευσε πολλούς γυναικείους σαιξπηρικούς ρόλους και δημιούργησε δικό της χαρακτήρα παίζοντας τη Λαίδη Μάκβεθ. Σάρα και Τζον-Φίλιπ Κεμπλ στο Μάκβεθ του Σαίξπηρ

 Ο Τζον Φίλιπ Κεμπλ (John Philip Kemble, 1757-1823), δευτερότοκο παιδί του Ρότζερ Κεμπλ και αδελφός της Σάρα Σίντονς. Ήταν κι αυτός δημοφιλής ηθοποιός. Είχε σχηματίσει δικό του θίασο με τον οποίο περιόδευε την επαρχιακή Αγγλία. Διακρίθηκε – όπως και η αδελφή του – σε σαιξπηρικούς ρόλους. Το 1803 ανέλαβε τη διεύθυνση του Βασιλικού Θεάτρου Covent Garden.  Ο Στέφεν Κεμπλ (Stephen Kemble, 1758-1822) ήταν – όπως και ο πατέρας του – ηθοποιός και επιτυχημένος θιασάρχης. Ανέλαβε τη διεύθυνση θεάτρων σε πολλές πόλεις της Αγγλίας. Ως θιασάρχης προώθησε νέους ηθοποιούς οι οποίοι αργότερα έγιναν διάσημοι αστέρες της σκηνής. Ως ηθοποιός διακρίθηκε σε σαιξπηρικούς [302]

ρόλους και ερμήνευσε μοναδικά τον Φάλσταφ. Εκτός αυτών έγραψε και ένα θεατρικό έργο και εξέδωσε βιβλίο με ποιήματά του.  Η Ελίζαμπεθ Κεμπλ-Γουίτλοκ (Elizabeth Whitlock, 1761-1836) ήταν το πέμπτο παιδί του Ρότζερ Κεμπλ. Ήταν κι αυτή ηθοποιός και έπαιξε σε θέατρα της Αγγλίας. Με το θίασό της ταξίδεψε και σε αμερικανικές πόλεις, όπου παρουσίασε κλασσικά αγγλικά έργα. Έδωσε παράσταση ενώπιον του προέδρου Τζορτζ Ουάσινγκτον.  Τσαρλς Κεμπλ (Charles Kemble, 1775-1854), ο νεότερος γιος του Ρότζερ Κεμπλ κι αυτός ηθοποιός. Εμφανίστηκε για πρώτη φορά στο πλευρό των αδελφών του Τζον Φίλιπ και Σάρα Σίντονς. Σταδιακά αυτονομήθηκε και ειδικεύτηκε στην κωμωδία. Παντρεύτηκε την επίσης ηθοποιό Μαρία-Τερέζα Κεμπλ (Maria Theresa Kemble, 1774– 1838) με την οποία απέκτησαν δυο κόρες: Η Φάννυ Κεμπλ στο ρόλο της Ιουλιέτας (1829)

 Την Φάννυ Κεμπλ (Fanny Kemble, 1809-1893) που ακολούθησε την οικογενειακή παράδοση και έγινε κι αυτή ηθοποιός, αλλά παράλληλα έγραφε ποίηση, θεατρικά έργα και ταξιδιωτικά βιβλία. Έκανε περιοδείες με το θίασο του πατέρα της στην Αμερική…  …και την Αδελαίδα Κεμπλ (Adelaide Kemble, 1815-1879) τραγουδίστρια όπερας.  Ο Χένρυ Κεμπλ (Henry Kemble, 1848-1907), ήταν εγγονός του Τσαρλς Κεμπλ και ηθοποιός. Έπαιξε ρόλους ηρώων του Σαίξπηρ.  Η Βάιολετ Κέμπλ-Κούπερ (Violet Kemble-Cooper, 1886-1961) απόγονος (δισεγγονή;) του Τσάρλς Κέμπλ, ήταν ηθοποιός του θεάτρου και του κινηματογράφου.

[303]

 Η Λίλιαν Κεμπλ-Κούπερ (Lillian Kemble-Cooper, 1892-1977) ήταν αδελφή της Βαϊολετ και επίσης ηθοποιός. Έπαιξε σε θέατρα της Νέας Υόρκης και σε κινηματογραφικές ταινίες στο Χόλυγουντ.

Η οικογένεια Τέρυ (Terry) Μια ακόμα θεατρική οικογένεια από την Αγγλία είχε ως γενάρχες ένα ζευγάρι ηθοποιών τον Βενιαμίν Τέρυ (Benjamin Terry, 1817–1896) και τη γυναίκα του Σάρα Μπάλαρντ Τέρυ (Sara Ballard Terry, 1819-1892). Οι δυο αυτοί ηθοποιοί δεν μπορούσαν να φανταστούν ότι ίδρυσαν – χωρίς να το υποψιάζονται – μια θεατρική οικογένεια πέντε γενεών!  Η Κέιτ Τέρυ (Kate Terry, 18441924) ήταν το πρώτο παιδί των Τέρυ. Άρχισε την καριέρα της από μικρή και φαινόταν ότι θα γινόταν σπουδαία σαιξπηρική ηθοποιός. Όμως έκανε τελικά ελάχιστες εμφανίσεις στη σκηνή, γιατί όταν παντρεύτηκε σε ηλικία 23 ετών, σταμάτησε το θέατρο. Ο Τζον Γκίλγκουντ ως Μάκβεθ

 Εγγονός της Κέιτ Τέρυ ήταν ο ηθοποιός και σκηνοθέτης Τζον Γκίλγκουντ (John Gielgud, 19042000), ο οποίος κυριάρχησε στην βρετανική θεατρική σκηνή του 20ού αιώνα μαζί με τους Λώρενς Ολίβιε* και Ραλφ Ρίτσαρντσον*  Έλεν Τέρυ (Ellen Terry, 1847-1928), κόρη των Τέρυ, αδελφή της Κέιτ, λαμπρή ηθοποιός, διάσημη για την ερμηνεία σαιξπηρικών ρόλων.  Τσαρλς Τέρυ (Carles Terry, 1858-1933), γιος των Βενιαμίν και Σάρα Τέρυ ήταν σκηνοθέτης του θεάτρου.  Ο σκηνοθέτης του θεάτρου Φρεντ Τέρυ (Fred Terry,1863-1933), ήταν γιος του Βενιαμίν και της Σάρα Τέρυ και αδελφός της Κέιτ και [304]

  







Έλεν. Παντρεύτηκε την ηθοποιό Τζούλια Νίλσον (Julia Neilson, 1868-1957). Τα παιδιά τους: Φύλις Νίλσον-Τέρυ (Phyllis Neilson-Terry,1892-1977), ήταν επίσης ηθοποιός και ο… … Ντένις Νίλσον-Τέρυ (Dennis Neilson-Terry, 1895-1932) ήταν ηθοποιός, σκηνοθέτης και παραγωγός θεάτρου και κινηματογράφου. Η Χέιζελ Τέρυ (Hazel Terry, 1918-74) κόρη του Ντένις Νίλσον-Τέρυ, ήταν επιτυχημένη ηθοποιός του θεάτρου και του κινηματογράφου. Έπαιξε την Οφηλία (Άμλετ του Σαίξπηρ) στο πλάι του διάσημου ξαδέλφου της Τζον Γκίλγκουντ*. Η ηθοποιός Μίνι Τέρυ (Minni Terry, 1882-1964) ήταν η μεγαλύτερη κόρη του Τσαρλς Τέρυ. Έπαιξε σε θέατρα της Γαλλίας, της Αυστραλίας, της Βρετανίας και της Αμερικής. Ερμήνευσε κωμικούς και δραματικούς ρόλους Ο Οράτιος Τέρυ (Horace Terry, 1887-1957), γιος του Τσαρλς Τέρυ και αδελφός της Βεατρίκης, ήταν κι αυτός ηθοποιός. Μετακόμισε στις ΗΠΑ και έζησε εκεί. Η ηθοποιός Βεατρίκη Τέρυ (Beatrice Terry, 1890-1970), ήταν κόρη του σκηνοθέτη Τσαρλς Τέρυ, Έπαιξε σε πολλά θέατρα της Αγγλίας και των Ηνωμένων Πολιτειών και διακρίθηκε σε ρόλους έργων Τσέχοφ, Σαίξπηρ και άλλων δραματουργών.

Η οικογένεια Μπάρυμορ (Barrymore):

Τρεις γενιές μιας γνωστής και δημοφιλούς οικογένειας Αμερικανών καλλιτεχνών, τιμούν το θέατρο, τον κινηματογράφο και την τέχνη του θεάματος γενικότερα. Πρόκειται την Οικογένεια Μπάρυμορ:  Ο γενάρχης της οικογένειας Μωρίς Μπάρυμορ (Maurice Barrymore, 1849-1905) γεννήθηκε στην Ινδία από Βρετανούς γονείς. Αποφασισμένος να γίνει ηθοποιός παρά την θέληση των γονέων του, μετανάστευσε το 1874 στην Αμερική και εντάχθηκε στο θίασο του σπουδαίου δραματουργού, ηθοποιού και θιασάρχη Άουγκουστιν Ντέιλι*. Το επόμενο έτος πραγματοποίησε την πρώτη του εμφάνιση στη σκηνή στο Μπροντγουέι. Εκεί γνώρισε την επίσης [305]

ηθοποιό

και

κόρη

ηθοποιών

Τζορτζιάνα Ντρου-Μπάρυμορ (Georgiana Drew, 1856-1893) με την οποία παντρεύτηκαν. Ο Μωρίς πραγματοποίησε λαμπρή καριέρα και έπαιξε σε πολλές αμερικανικές θεατρικές αίθουσες. Παράλληλα έγραψε και λίγα έργα για τη σκηνή. Με τη Τζορτζιάνα (πέθανε στα 37 της από φυματίωση) απέκτησαν τρία παιδιά, την Έθελ, τον Λάιονελ και τον Τζον.

 Η Έθελ Μπάρυμορ (Ethel Barrymore, 1879-1959), κόρη δυο γνωστών αμερικανών ηθοποιών, έγινε διάσημη σταρ της σκηνής και κυριάρχησε στο αμερικανικό θέατρο επί έξι δεκαετίες, ερμηνεύοντας ρόλους κλασσικών συγγραφέων όπως ο Σαίξπηρ, ο Ίψεν, ο Τσέχοφ κ.ά. Αποκλήθηκε από τους θεατρικούς κριτικούς Η Πρώτη Κυρία του αμερικανικού θεάτρου. Το 1928 άνοιξε στο Μανχάταν δικό της θέατρο, το Ethel Barrymore Theatre, το οποίο λειτουργεί ακόμα και σήμερα. Η Έθελ Μπάρυμορ

 Ο Λάιονελ Μπάρυμορ (Lionel Barrymore, 1878-1954), γιος του Μωρίς και της Τζορτζιάνας Μπάρυμορ, ξεκίνησε την καριέρα του ως ηθοποιός του θεάτρου (όπως και τα αδέρφια του Έθελ και Τζον). Έπαιξε επίσης στο ραδιόφωνο αλλά έγινε περισσότερο γνωστός ως σκηνοθέτης, παραγωγός και ηθοποιός του βωβού και του ομιλούντος κινηματογράφου  Ο Τζον Μπάρυμορ (John Barrymore, 1882-1942) ακολούθησε κι αυτός την οικογενειακή παράδοση και έγινε ηθοποιός. Εμφανίστηκε για πρώτη φορά στη θεατρική σκηνή στο πλάι του πατέρα του Μωρίς και την – ήδη γνωστή και δημοφιλή σταρ της εποχής αδελφή του Έθελ. Έπαιξε ρόλους τόσο σε κωμωδίες όσο και σε τραγωδίες. Η ερμηνεία του στο ρόλο του Άμλετ (1922), υμνήθηκε από τους θεατρικούς κριτικούς που τον χαρακτήρισαν ως τον μεγαλύτερο εν ζωή Αμερικανό τραγωδό. Παράλληλα έπαιξε και σε ταινίες του βωβού και του ομιλούντος κινηματογράφου. Παντρεύτηκε [306]

την αυστριακής καταγωγής ποιήτρια, θεατρική συγγραφέα και ηθοποιό του θεάτρου Μάικλ Στρέιντζ (Michael Strange, 18901950), της οποίας το πραγματικό όνομα ήταν Μπλανς Έλριχς (Blanche Oelrichs)32.  Η Νταϊάνα Μπάρυμορ (Diana Barrymore, 1921-1960) κόρη του Τζον Μπάρυμορ και της Μάικλ Στρέιντζ, ήταν γνωστή ηθοποιός του θεάτρου, του κινηματογράφου και της τηλεόρασης. Εθισμένη στο αλκοόλ, πέθανε από υπερβολική χρήση ποτού και ναρκωτικών.  Τζον Ντρου Μπάρυμορ (John Drew Barrymore, 1932–2004), γιος του Τζον Μπάρυμορ και της δεύτερης συζύγου του και γνωστής ηθοποιού του βωβού κινηματογράφου Ντολόρες Κοστέλο (Dolores Costello, 1903-79). Άρα ετεροθαλής αδελφός της Νταϊάνα Μπάρυμορ*, ήταν ηθοποιός του κινηματογράφου. Συμμετείχε σε περισσότερες από τριάντα ταινίες. Ήταν ο πατέρας της Ντρου Μπάρυμορ. Η Ντρου Μπάρυμορ 

32

Ντρου Μπάρυμορ (Drew Barrymore, γεν. 1975), το τελευταίο μέλος της οικογένειας Μπάρυμορ. Είναι ηθοποιός, σκηνοθέτιδα και παραγωγός ταινιών κινηματογράφου και τηλεόρασης. Έπαιξε για πρώτη φορά σε ηλικία επτά ετών στο φιλμ ΕΤ Εξωγήινος. Έχει παίξει, σκηνοθετήσει και παραγάγει περισσότερες από πενήντα κινηματογραφικές ταινίες και τηλεοπτικές σειρές.

Το Στρέινζ ήταν (αντρικό) καλλιτεχνικό ψευδώνυμο γιατί τα ποιήματά της είχαν πολύ τολμηρό, για την εποχή της, ερωτικό περιεχόμενο. Το χρησιμοποίησε προσωρινά, αλλά έγινε γνωστή με αυτό το όνομα και έτσι δεν το άλλαξε ποτέ.

[307]

Η οικογένεια Ρεντγκρέιβ (Redgrave):

Οι Ρεντγκρέιβ είναι βρετανική θεατρική οικογένεια που ήδη καλύπτει περίοδο τεσσάρων γενεών ηθοποιών το θεάτρου και του κινηματογράφου.  Ρόυ Ρεντγκρέιβ (Roy Redgrave, 1873-1922) ο γενάρχης της οικογένειας, ηθοποιός του θεάτρου και του βωβού κινηματογράφου. Έπαιξε σε θέατρα της Αυστραλίας και της Αγγλίας. Παντρεύτηκε την ηθοποιό του σαιξπηρικού θεάτρου Μάργκαρετ Σκούνταμορ (Margaret Scudamore, 1881-1958).  Μάικλ Ρεντγκρέιβ (Michael Redgrave, 1908-1985), γιος του Ρόυ, ηθοποιός του θεάτρου και του κινηματογράφου, σκηνοθέτης, θιασάρχης και συγγραφέας. Δίδαξε υποκριτική έργων του Σαίξπηρ και ίδρυσε το Θέατρο Ρεντγκρέιβ. Ο Μάικλ Ρεντγκρέιβ

Παντρεύτηκε την ηθοποιό του θεάτρου και του κινηματογράφου Ραχήλ Κέμπσον (Rachel Kempson, 1910-2003). Ήταν δημοφιλής ηθοποιός και έπαιξε σε δεκάδες έργα τόσο στο θέατρο όσο και στον κινηματογράφο. Τα παιδιά του Μάικλ και της Ραχήλ, η Λυν, ο Κόριν και η Βανέσα Ρεντγκρέιβ ακολούθησαν το επάγγελμα των γονιών τους.  Λυν Ρεντγκρέιβ (Lynn Redgrave, 1943–2010), πολυβραβευμένη ηθοποιός, έπαιξε σε δεκάδες θεατρικά έργα και κινηματογραφικές και τηλεοπτικές ταινίες. Με την αδελφή της Βανέσα παρουσίασαν στο Λονδίνο το έργο του Τσέχοφ Τρεις αδελφές. Έκανε μεγάλη καριέρα και στην Αμερική και απέκτησε την αμερικανική υπηκοότητα.  Κόριν Ρεντγκρέιβ (Corin Redgrave, 1939–2010) ήταν ηθοποιός του θεάτρου και του κινηματογράφου και πολιτικός ακτιβιστής. Έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο σε πολλά έργα των Σαίξπηρ, Τσέχοφ, [308]

Τένεσση Ουίλιαμς, Όσκαρ Ουάιλντ κ. ά. Συμμετείχε σε πολλές κινηματογραφικές ταινίες. Οι πολιτικές του θέσεις ήταν ακροαριστερές. Ήταν μέλος – όπως και η αδελφή του Βανέσα – του Επαναστατικού Εργατικού Κόμματος και μετά την διάλυσή του, τα δυο αδέρφια ίδρυσαν το Μαρξιστικό Κόμμα. Πέθανε από καρκίνο στις 6 Απριλίου 2010. Ένα μήνα αργότερα από την ίδια ασθένεια και η αδελφή του Λυν Ρεντγκρέιβ. Κόρη του Κόριν ήταν η…  Τζέμα Ρεντγκρέιβ (Jemma Redgrave, γεν. 1965), ηθοποιός του θεάτρου, του κινηματογράφου και της τηλεόρασης. Έχει εμφανιστεί σε θέατρα του Λονδίνου και της Νέας Υόρκης σε ρόλους έργων των Τσέχοφ, Στρίνμπεργκ, Ουάιλντερ, Σαίξπηρ και αρκετών άλλων δραματουργών. Βανέσα Ρεντγκρέιβ

 Βανέσα Ρεντγκρέιβ (Vanessa Redgrave, γεν.

1937) κόρη του Μάικλ και αδελφή της Λυν και του Κόριν Ρεντγκρέιβ, δημοφιλής Αγγλίδα ηθοποιός, μεγάλη κυρία του θεάτρου και του κινηματογράφου και πολιτική ακτιβίστρια. Έγινε γνωστή το 1961 όταν διακρίθηκε για την ερμηνεία της στο Όπως σας αρέσει του Σαίξπηρ. Η κινηματογραφική της καριέρα ξεκίνησε με τη συμμετοχή της στην ταινία του Αντονιόνι Μπλόου-απ. Από τότε έχει κάνει αμέτρητες θεατρικές εμφανίσεις και έχει γυρίσει περισσότερες από εκατό κινηματογραφικές ταινίες. Οι πολιτικές της θέσεις ήταν ακροαριστερές και πορεία της ήταν παράλληλη με αυτή του αδελφού της Κόριν. Παντρεύτηκε τον Άγγλο σκηνοθέτη και παραγωγό του θεάτρου και του κινηματογράφου Τόνι Ρίτσαρντσον (Tony Richardson, 1928-1991) με τον οποίον [309]

απέκτησαν δυο κόρες. Έκανε δεύτερο γάμο με τον διάσημο Ιταλό ηθοποιό Φράνκο Νέρο (Franco Nero), με τον οποίο απέκτησε ένα γιο τον Κάρλο Νέρο (Carlo Nero), σκηνοθέτη και σεναριογράφο του κινηματογράφου. Η Βανέσα έζησε σπάνια τραγωδία όταν σε διάστημα 14 μηνών έχασε την κόρη της Νατάσα (18/3/09, από δυστύχημα), τον αδελφό της Κόριν (6/4/10 από καρκίνο) και την αδελφή της Λυν (2/5/10 επίσης από καρκίνο).  Νατάσα Ρίτσαρντσον (Natasha Richardson, 1963-2009), ηθοποιός του θεάτρου και του κινηματογράφου, κόρη της Βανέσα Ρεντγκρέιβ και του Τόνι Ρίτσαρντσον. Παντρεύτηκε τον Ιρλανδό ηθοποιό Λίαμ Νίσον (Liam Neeson). Έχασε τη ζωή της από δυστύχημα κάνοντας σκι.  Τζόλυ Ρίτσαρντσον (Joely Richardson, γεν. 1965), δεύτερη κόρη της Βανέσα Ρεντγκρέιβ και του Τόνι Ρίτσαρντσον. Είναι ηθοποιός του κινηματογράφου και της τηλεόρασης με πολλές ταινίες στο ενεργητικό της.

[310]

14. Το Νεοελληνικό Θέατρο 14.01. Οι πρωτοπόροι Με τον όρο Νεοελληνικό, εννοούμε το Θέατρο που εμφανίστηκε και αναπτύχθηκε στην χώρα μας μετά την επανάσταση του ’21 και την συγκρότηση του ελληνικού κράτους δηλαδή από το 1828. Μετά την πτώση της βυζαντινής αυτοκρατορίας το 1453, τα μόνα αξιόλογα ελληνόγλωσσα θέατρα στον ελλαδικό χώρο, ήταν το Κρητικό και το Επτανησιακό για τα οποία μιλήσαμε ήδη στο Πέμπτο Κεφάλαιο. Από τις αρχές του 19ου αιώνα υπήρξαν λίγοι λόγιοι της διασποράς, που έκαναν μεταφράσεις έργων αρχαίων Ελλήνων κλασσικών δραματουργών και σημειώθηκαν ελάχιστες ατομικές προσπάθειες συγγραφής κάποιων θεατρικών έργων. Ερμής ο λόγιος

Σημαντικό ρόλο στη διάδοση των ιδεών των Ελλήνων λογίων έπαιξε η εφημερίδα Ερμής ο Λόγιος, που κυκλοφορούσε στη Βιέννη από το 1811 ως τα 1821. Οι πρώτοι Έλληνες, που η δράση τους συνέπεσε με τα προεπαναστατικά χρόνια και τις πρώτες δεκαετίες του νεοσύστατου ελληνικού κράτους και που γνωρίζουμε ότι ασχολήθηκαν με το θέατρο :  Ο γιατρός, φιλόσοφος και συγγραφέας Νικόλαος Πίκκολος (17921865) από το Βέλικο Τίρνοβο (της Βουλγαρίας), περί το 1810 ανέβασε θεατρική παράσταση στην Οδησσό της Ρωσίας με το έργο του Ο θάνατος του Δημοσθένους. Την ίδια εποχή και στην ίδια πόλη ανεβάζει την (μεταφρασμένη και διασκευασμένη από τον ίδιον) τραγωδία Φιλοκτήτης του Σοφοκλή.

[311]

 Ο νομομαθής, ποιητής και θεατρικός συγγραφέας Ιωάννης Ζαμπέλιος (1787-1856) από τη Λευκάδα, ασχολήθηκε συστηματικά με την ποίηση, τη μετάφραση αρχαίων ποιητών και τη συγγραφή δραματικών έργων. Το 1818 έγραψε την πρώτη του τραγωδία με τίτλο Τιμολέων, έργο που ανέβηκε σε θέατρο του Βουκουρεστίου. Συνολικά έγραψε δώδεκα τραγωδίες: Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, Γεώργιος Καστριώτης, Γεώργιος Καραϊσκάκης, Ρήγας Θεσσαλός, Μάρκος Βότσαρης, Ιωάννης Καποδίστριας, Διάκος, Κόδρος, Οδυσσεύς Ανδρούτσος, Χριστίνα Αναγνωστοπούλου και Μήδεια.  Ο Ιάκωβος Ρίζος-Νερουλός (1778-1849) από την Κωνσταντινούπολη, ήταν πολιτικός και συγγραφέας. Διετέλεσε υπουργός επί Καποδίστρια και νομάρχης και πρεσβευτής επί Όθωνα και συνέβαλε στην ίδρυση του Πανεπιστημίου της Αθήνας και της σύσταση της Αρχαιολογικής Εταιρίας. Ο Ιάκωβος Ρίζος-Νερουλός

Έγραψε ιστορικά βιβλία και τρία θεατρικά έργα: Τα: Κορακιστικά, Ασπασία και Πολυξένη. Το πρώτο είναι τρίπρακτη κωμωδία που γράφτηκε και εκδόθηκε στη Βιέννη το 1811. Πρόκειται για σάτιρα που διακωμωδεί τις γλωσσικές απόψεις του Αδαμάντιου Κοραή.  Ο ποιητής και θεατρικός συγγραφέας Αλέξανδρος Σούτσος (18031863) από το Φανάρι, είναι γνωστός κυρίως για τα σατιρικά του ποιήματα που στρέφονταν κατά των αυθαιρεσιών του Ιωάννη Καποδίστρια και του βασιλιά Όθωνα. Όμως, έχει γράψει και πεζογραφία και τέσσερα θεατρικά έργα: την τραγωδία Ορέστης το 1823 και αργότερα τα: Άσωτος, Πρωθυπουργός και Ατίθασος ποιητής.

[312]

 Ο Δημήτριος Βυζάντιος (1790-1863) από την Κωνσταντινούπολη είναι ο συγγραφέας της πασίγνωστης και δημοφιλούς, ως τις μέρες μας, πεντάπρακτης κωμωδίας Η Βαβυλωνία, (γράφτηκε το 1836). {Το έργο διαδραματίζεται σε ένα χάνι κοντά στο Ναύπλιο, αμέσως μετά την νίκη των τριών συμμαχικών στόλων στο Ναβαρίνο, το 1827. Στο χάνι συγκεντρώνονται για να γιορτάσουν το γεγονός, Έλληνες από διαφορετικές περιοχές της χώρας, από ένας Ανατολίτης, Μωραΐτης, Κρητικός, Χιώτης, Αρβανίτης, Κύπριος, ένας λογιότατος από τη Κω και ένας αστυνομικός από τη Ζάκυνθο. Ο καθένας μιλά το γλωσσικό ιδίωμα της περιοχής του και φυσικά δημιουργούνται παρεξηγήσεις, παρανοήσεις, διαφωνίες, καυγάδες και μικροτραυματισμοί. Στο τέλος όμως, όλοι συμφιλιωμένοι το ρίχνουν στο χορό και το τραγούδι}. Η Βαβυλωνία



Το έργο αυτό θεωρείται το πρώτο θεατρικό έργο της νεότερης Ελλάδας. Εκτός της Βαβυλωνίας ο Βυζάντιος έγραψε ακόμα και τα: Ο Σινάνης, Η γυναικοκρατία και Ο κόλαξ. Ο αγωνιστής του ΄21, δημοσιογράφος και θεατρικός συγγραφέας Μιχαήλ Χουρμούζης (1804-1882) από την Κωνσταντινούπολη, έγραψε κωμωδίες με τις οποίες ασκούσε σκληρή κριτική στην κοινωνία της εποχής του. Τίτλοι: Ο Λεπρέντης, (το πρώτο ελληνικό έργο που ανεβάστηκε σε θέατρο της Αθήνας το 1836), Ο Χαρτοπαίκτης, Μαλακώφ, Οψίπλουτος, Ο τυχοδιώκτης, Ο υπάλληλος και Ο αυτεπάγγελτος γιατρός. Ο Χουρμούζης μετάφρασε και την κωμωδία Πλούτος του Αριστοφάνη. Είναι η πρώτη αρχαία

[313]

κωμωδία που παίχθηκε στη σύγχρονη ελληνική γλώσσα. Ανέβηκε στο θέατρο το 1869 από τον θίασο του Σοφοκλή Καρύδη.  Ο ποιητής, δημοσιογράφος, θιασάρχης και θεατρικός συγγραφέας Σοφοκλής Καρύδης (1832-93) από την Τρίπολη. Μετάφρασε αρχαίες τραγωδίες και έγραψε πολλά δράματα, κωμωδίες και ηθογραφίες. Με τα ποιήματα και τα θεατρικά του έργα κατάγγελλε τη διαφθορά των δημοσίων υπαλλήλων και των κυβερνήσεων του Όθωνα και του Γεωργίου Α’ και υπέστη πολλές διώξεις, πρόστιμα και φυλακίσεις. Ο Καρύδης θεωρείται ο πρόδρομος του ελληνικού πολιτικού θεάτρου. Τίτλοι θεατρικών του: Τα τέκνα του Δοξαπατρή, Ο προδότης, Ο Φλύαρος, Ο Μημουάπτου, Τα τρελοκόριτσα, Οι τραμπούκοι, Ο φόβος των Ιουδαίων, Ο μικρομέγας, Ο υποψήφιος βουλευτής και πολλά άλλα. Ο υποψήφιος βουλευτής (Καρύδη)

 Δημήτριος Βερναρδάκης (18331907) από τη Μυτιλήνη, λόγιος, καθηγητής πανεπιστημίου και θεατρικός συγγραφέας. Ασχολήθηκε και με μεταφράσεις τραγωδιών του Ευριπίδη. Ήταν θαυμαστής του Σαίξπηρ και με τη συγγραφή έμμετρων θεατρικών έργων θέλησε να συμβάλει στη δημιουργία ρομαντικού ελληνικού θεάτρου. Τα έργα του (κυρίως ιστορικά δράματα) ήταν πολύ δημοφιλή την εποχή του, αλλά η αρχαΐζουσα γλώσσα που χρησιμοποίησε ήταν εμπόδιο και σήμερα έχουν πια σχεδόν ξεχαστεί. Το γνωστότερο έργο του η Μαρία Δοξαπατρή, παίχθηκε τελευταία φορά από το Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος το 1968. Άλλα έργα του: Κυψελίδαι, Μερόπη, Ευφροσύνη, Φαύστα, Νικηφόρος Φωκάς και Αντιόπη.  Παντελής Σούτσας (1818-1873) πρωτοπόρος ηθοποιός και θεατρικός συγγραφέας, κυριάρχησε στην θεατρική κίνηση της [314]

Αθήνας, στην πρόζα και στο μελόδραμα. Ξεκίνησε ως ηθοποιός και το 1862 δημιούργησε θίασο από κοινού με τον Αθανάσιο Σίσυφο*. Έπαιξε σε πολλά δραματικά ελληνικά και ξένα έργα. Παράλληλα συνέγραψε και θεατρικά: Κωπαΐς και Οι θεσμοί του Λυκούργου.  Ο ηθοποιός Αθανάσιος Σίσυφος (1824-1891) ήταν σύγχρονος του Σούτσα*. Λέγεται ότι όταν για πρώτη φορά ανέβηκε στο σανίδι το 1944, ξυλοκοπήθηκε από τον πατέρα του γιατί ερμήνευε τον ρόλο ενός Τούρκου στρατιώτη. Με το Σούτσα σχημάτισαν θίασο και έδωσαν παραστάσεις στο θέατρο Μπούκουρα της Αθήνας και στην Κωνσταντινούπολη με την Πιπίνα Βονασέρα* και τον Δημοσθένη Αλεξιάδη*.  Ένας από τους σημαντικότερους κωμικούς του 19ου αιώνα ήταν ο ηθοποιός, θιασάρχης και συγγραφέας Ευάγγελος Παντόπουλος (1860-1913) από την Αθήνα. Συνεργάστηκε με μεγάλους θιάσους της εποχής και αργότερα δημιούργησε δικό του θίασο, την Ελληνική Κωμωδία. Έπαιξε σε εκατοντάδες έργα γνωστών δραματουργών και υπηρέτησε πιστά το κωμειδύλλιο, συμβάλλοντας στην καθιέρωση του ελληνικού θεατρικού αυτού είδους στο κοινό. Άφησε εποχή με την εμφάνισή του στο έργο Η τύχη της Μαρούλας του Δημήτριου Κορομηλά*. Ο ίδιος έγραψε τις κωμωδίες: Η νύφη της Κούλουρης και Έσκισες τη γάτα και τον πρώτο θεατρικό μονόλογο Ο ηθοποιός.  Ακόμα ένας σημαντικός ηθοποιός του 19ου αιώνα ήταν ο Νικόλαος Λεκατσάς (1847-1913), ο οποίος μετά από πολλά χρόνια παραμονής στην Αγγλία, επέστρεψε στη Ελλάδα και γνώρισε στο ελληνικό κοινό πολλές από τις τραγωδίες του Σαίξπηρ. Λέγεται ότι ξεκίνησε στην Αθήνα με την παρουσίαση της τραγωδίας Άμλετ, με τον ίδιο στον επώνυμο ρόλο, τον οποίο ερμήνευσε στα αγγλικά. Ο Λεκατσάς συνέβαλε στην αναβάθμιση της υποκριτικής τέχνης στην Ελλάδα.

[315]

14.02. Τα ελληνικά θέατρα του 19ου αιώνα Από τα πρώτα κιόλας χρόνια της Επανάστασης, εκδηλώθηκαν κάποιες – διάσπαρτες – θεατρικές κινήσεις στον ελλαδικό χώρο. Η πρώτη γνωστή θεατρική παράσταση δόθηκε στην Τήνο στις αρχές του 1822 με την τραγωδία του Σοφοκλή Φιλοκτήτης, πιθανώς μεταφρασμένη από τον Νικόλαο Πίκκολο*. Υπάρχουν πληροφορίες για το ανέβασμα του έργου Μάρκος Μπότσαρης του Αλκαίου* και πάλι στην Τήνο το 1825. Παρόμοιες θεατρικές εκδηλώσεις έγιναν στην Σαντορίνη το 1825, στην Κέρκυρα το 1825 και στην Ερμούπολη της Σύρου. Στη Σύρο παρατηρείται πιο συστηματική δραστηριότητα από το 1827 ως και το 1839. Αυτή οφείλεται στην προσπάθεια ίδρυσης θιάσου από τον θεατρικό συγγραφέα και πρωτοπόρο ηθοποιό του ελληνικού θεάτρου Θεόδωρο Αλκαίο (17801834) από τη Λέσβο. Η Ευανθία Καΐρη

Ο ίδιος έγραψε τρεις τρίπρακτες τραγωδίες: Η άλωση των Ψαρών, Πιττακός ο Μυτιληναίος και Μάρκος Μπότσαρης. Από το 1836 η Ερμούπολη είχε αποκτήσει – πριν την Αθήνα - τον πρώτο στεγασμένο θεατρικό χώρο, με πλατεία και θεωρείο. Τον Αλκαίο διαδέχτηκε ο θίασος Θέατρο των εθελοντών (ερασιτεχνών) του Χαράλαμπου Μιχαλόπουλου. Ο θίασος αυτός παρουσίασε τα έργα: Βρούτος, Αρμόδιος & Αριστογείτων, Ολύμπια και Νικήρατος. Το τελευταίο το έγραψε η λογία Ευανθία Καΐρη (1799-1866), αδελφή του φιλόσοφου και δασκάλου του Γένους, Θεόφιλου Καΐρη. Η Ευανθία Καΐρη είναι η πρώτη Ελληνίδα θεατρική συγγραφέας.

[316]

Το 1834 η Αθήνα έγινε η πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους (που μόλις πριν από ένα χρόνο είχε ονομαστεί βασίλειο με ηγεμόνα τον ανήλικο ακόμα Όθωνα). Ήταν τότε ένα μεγάλο, αλλά ερειπωμένο χωριό που το κατοικούσαν περίπου 15.000 άνθρωποι. Τον επόμενο κιόλας χρόνο άνοιξε το πρώτο θέατρο της νεότερης Ελλάδας, Είχαν περάσει εικοσιπέντε αιώνες από τότε που στην ίδια πόλη γεννήθηκε ο θεσμός του θεάτρου και δεκαπέντε από την εποχή που ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Θεοδόσιος Α’ απαγόρευσε κάθε θεσμό (Ολυμπιακούς αγώνες, μουσική, χορό, θέατρο κλπ.) των αρχαίων Ελλήνων ως παγανιστικό. Αυτό το πρώτο θέατρο που άνοιξε στην οδό Αιόλου (εκεί που σήμερα βρίσκεται η Εθνική Τράπεζα) ένα βράδυ του 1835, ο πρώτος θεατρικός επιχειρηματίας, ο Κεφαλλονίτης Αθανάσιος Σκοντζόπουλος, θύμιζε ελάχιστα θέατρο. Ήταν ένας περιφραγμένος με σανίδια χώρος, που για σκεπή είχε ένα καραβόπανο, με χωματένιο πάτωμα και με δεκαπέντε σειρές ξύλινα καθίσματα για τους θεατές. Σκηνικά δεν υπήρχαν και η παράσταση δινόταν με ελάχιστα μέσα. Οι πρώτες παραστάσεις το θέαμα περιλάμβανε Ιταλούς σαλτιμπάγκους και ακροβάτες. Αργότερα σχηματίστηκαν θίασοι που έπαιζαν κανονικά θεατρικά έργα. Στους πρώτους αυτούς θιάσους δεν υπήρχαν γυναίκες ηθοποιοί και τους γυναικείους ρόλους ερμήνευαν άντρες με μακριά μαλλιά. Το θέατρο έπαιζε μόνο Κυριακές και γιορτές και οι Αθηναίοι μάθαιναν για το έργο που θα παιζόταν από ένα τελάλη που το διαλαλούσε στους δρόμους. Ο κόσμος περίεργος για το θέαμα αυτό έτρεχε πολλή ώρα πριν την έναρξη της παράστασης για να εξασφαλίσει κάποια καλή θέση. Τον επόμενο χρόνο τα πράγματα βελτιώθηκαν. Προστέθηκαν καθίσματα, ένα πανί για αυλαία και στήθηκε υποτυπώδες θεωρείο. Η μόνη πολυτέλεια ήταν το βασιλικό θεωρείο που διέθετε ακόμα και ταπετσαρία. Στις 24 Μαΐου 1836 ανέβηκε το έργο Ολύμπια του Ιταλού ποιητή και δραματουργού Πέτρου Μεταστάσιου (Pietro Metastasio, 1698-1782) σε μετάφραση Ρήγα Φεραίου. Τον ίδιο χρόνο ανέβηκε και το έργο Βαβυλωνία, του Δ. Βυζάντιου, για τον οποίο μιλήσαμε ήδη.

[317]

Η αθηναϊκή αριστοκρατία της εποχής, σνομπάρισε το πρώτο αυτό θέατρο και έτσι δεν μακροημέρευσε. Όμως, βρέθηκε ένας τολμηρός επιχειρηματίας, που αποφάσισε να ανοίξει το δεύτερο ελληνικό θέατρο στη γωνία των οδών Αιόλου και Ευριπίδου. Ήταν ο Ιταλός Γκαετάνο Μέλι, ο οποίος έστησε ένα θέατρο, ξύλινο κι αυτό, αλλά με όλες τις σύγχρονες προδιαγραφές: Στέγη, σκηνή, υποβολείο, ορχήστρα, καμαρίνια, καθίσματα, θεωρεία ντυμένα με κόκκινο και μπλε ύφασμα, φωτισμό με λαδοφάναρα για την πλατεία και κεριά για την ορχήστρα και τη σκηνή κλπ. Οι Αθηναίοι εντυπωσιασμένοι το απεκάλεσαν «αριστοκρατικόν». Το γεγονός είναι ότι, αυτή τη φορά η αθηναϊκή υψηλή κοινωνία το τίμησε δια της παρουσίας της. Ο θιασάρχης Μέλι ξεκίνησε με Ιταλούς μίμους και ακροβάτες και συνέχισε ανεβάζοντας το μελόδραμα του Ροσσίνι Ο κουρέας της Σεβίλλης. Η γαλαρία

Η πρώτη παράσταση της όπερας, που είχε και γυναίκες (Ιταλίδες) ερμηνεύτριες, αναστάτωσε την αθηναϊκή κοινωνία που έσπευσε να κλείσει εγκαίρως εισιτήριο. Το 1839 η κυβέρνηση παραχώρησε σε ένα άλλο Ιταλό τον Σονσόνι, οικόπεδο στην οδό Μενάνδρου και χρηματική επιχορήγηση για να χτίσει πέτρινο θέατρο. Πράγματι το θέατρο χτίστηκε και εγκαινιάστηκε την 6η Ιανουαρίου 1840 με την όπερα του Ντονιτσέτι Λουτσία ντε Λαμερμούρ. Στην πρεμιέρα προσήλθε και το βασιλικό ζεύγος Όθωνας και Αμαλία. Αν και το έργο έκανε 114 παραστάσεις, τα εισιτήρια εξαντλούνταν γρήγορα και τα εύρισκες μόνο στη μαύρη αγορά. Η Ιταλίδα πρωταγωνίστρια μπιζαρίστηκε επανειλημμένα και αναγκάστηκε να πει τόσες φορές το τραγούδι, ώστε αποσύρθηκε λιπόθυμη στα παρασκήνια. Το θέατρο αυτό αγοράστηκε το 1844 και ανακαινίστηκε [318]

από τον επιχειρηματία Ιωάννη Μπούκουρα και ονομάστηκε Θέατρο των Αθηνών, αν και ο κόσμος το ήξερε ως Θέατρο Μπούκουρα. Το θέατρο αυτό, που λειτούργησε ως το 1898, ήταν μικρό και κομψό ιταλικού στυλ. Η πλατεία, που χωριζόταν στη μέση από ένα διάδρομο, είχε εφτά σειρές καθισμάτων και φωτιζόταν από ένα πολυέλαιο με κεριά. Αργότερα προστέθηκε φωτισμός με φωταέριο. Το εισιτήριο της πλατείας είχε 1,25 δραχμές. Το 1871 ο Δήμος Αθηναίων αποφάσισε να χτίσει Δημοτικό Θέατρο στην πλατεία Λουδοβίκου (σήμερα Κοτζιά). Το κτίριο αποπερατώθηκε σε 15 χρόνια – χρειάστηκε η αποφασιστική οικονομική αρωγή του Ανδρέα Συγγρού. Τώρα η πρωτεύουσα απέκτησε ένα σύγχρονο, όμορφο και λειτουργικό θέατρο που πληρούσε όλες τις ευρωπαϊκές προδιαγραφές. Είχε άριστη ακουστική, άνετα καθίσματα, μεγάλη σκηνή και άφθονα καμαρίνια για τους ηθοποιούς. Δημοτικό Θέατρο Αθηνών

Το Δημοτικό Θέατρο, που γνώρισε πολλές δόξες, εγκαινίασε γαλλικός θίασος. Εκεί παίχτηκαν οι όπερες του Σαμάρα, οι οπερέτες του Σακελλαρίδη και εμφανίστηκαν αστέρια του διεθνούς θεάτρου όπως η Σάρα Μπερνάρ*, η Ελεονόρα Ντούζε*, ο Φεροντό και άλλοι Το θέατρο αυτό κατεδαφίστηκε το 1940 από τον τότε δήμαρχο Κοτζιά, για να χτιστεί στη θέση ένα νέο, μεγαλύτερο και πιο σύγχρονο. Όμως αυτό δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ. Ως τα τέλη του 19ου αιώνα, χτίστηκαν στην Αθήνα αρκετά θέατρα, κυρίως γύρω από την κοίτη του ποταμού Ιλισού, στην περιοχή του Ζαππείου, τα – όπως αποκλήθηκαν – παριλίσια θέατρα, τα οποία όμως κατεδαφίστηκαν το 1890 όταν έγιναν σημαντικές ρυμοτομικές αλλαγές στην Αθήνα. Αυτά ήταν: [319]

Το Άντρο των Νυμφών, καφωδείο (από το γαλλικό Café chantant), που ξεκίνησε με τσιγγάνικη ορχήστρα και συνέχισε με Ιταλίδες και Ελληνίδες τραγουδίστριες, παντομίμες και μικρά σκετς. Με φτηνό εισιτήριο πρόσφερε εύπεπτη ψυχαγωγία στις λαϊκές τάξεις. Παράδεισος, ήταν μια πρόχειρη κατασκευή (μάντρα) δίπλα στο Άντρο των Νυμφών, που παρουσίαζε κωμωδίες, τραγούδια και ακροβάτες. Αργότερα ανακαινίστηκε, προστέθηκε μεγάλη σκηνή και παίχτηκαν πολλά ελληνικά έργα. Εκεί εμφανίστηκε για πρώτη φορά η - αργότερα διάσημη μεγάλη κυρία του ελληνικού θεάτρου – ηθοποιός Ευαγγελία Παρασκευοπούλου (1865-1938). Απόλλων, βρισκόταν απέναντι από τα προηγούμενα δύο, μέσα σε κήπο, μεγάλο θέατρο χωρητικότητας χιλίων θεατών. Το κοινό του ήταν μικροαστικό και τα θεάματα που παρουσίαζε ήταν ελληνικές κωμωδίες και εύπεπτα μικρά δράματα. Θέατρο Μπούκουρα

Την ίδια περίοδο λειτούργησαν ακόμα και τα θέατρα: Σκορπάρου, από το όνομα του κατασκευαστή του (για τον οποίο δεν γνωρίζομε τίποτε άλλο) στην πλατεία Ομονοίας εκεί που σήμερα βρίσκεται το Μπάγκειον. Λειτούργησε κυρίως ως καφωδείο και έζησε μόνο δυο χρόνια. Ορφεύς, στην 3ης Σεπτεμβρίου κοντά στην πλατεία Βικτωρίας, Ήταν βραχύβιο και λειτούργησε μόνο μια σαιζόν. Ολύμπια, πολυτελές θέατρο 1.500 θέσεων, στη συμβολή των οδών Αμαλίας και Όλγας (εκεί που σήμερα είναι το άγαλμα του Βύρωνα). Χτισμένο με σχέδια του Ερνστ Τσίλλερ, διέθετε βασιλικό θεωρείο, σιντριβάνι, γλυπτά, εστιατόριο και μεγαλοπρεπή σκηνή. Υπήρχαν ακόμα τα: Μέγα Θέατρο, Θέατρο Ομόνοια (στην ομώνυμη πλατεία), Θέατρο των Κωμωδιών (στη σημερινή οδό Εμμανουήλ Μπενάκη), Θέατρο Τσόχα (στην οδό Σταδίου), Θέατρο Νεαπόλεως (στην [320]

οδό Ιπποκράτους), Θέατρο Ποικιλιών (Σταδίου και Αριστείδου), Θέατρο Αθήναιον (γωνία Πατησίων και Μάρνη) και μερικά άλλα. Σε ορισμένα θέατρα (Απόλλων, Τσόχα) οι θεατές μπορούσαν να νοικιάσουν μαξιλάρια, για να είναι αναπαυτικά τα καθίσματά τους, με αντίτιμο μια δεκάρα. Όχι λίγες φορές όμως, οι θεατές για να εκφράσουν την αποδοκιμασία τους για το θέαμα, πετούσαν τα μαξιλάρια στη σκηνή, Ήταν το γνωστό «μαξιλάρωμα». Το τέλος του 19ου αιώνα βρίσκει την Αθήνα, να έχει μετατραπεί σε μια μεγάλη πόλη με πληθυσμό που πλησίαζε τους 130.000 κατοίκους. Οι Αθηναίοι μπορούσαν πλέον να επιλέξουν μεταξύ πολλών λογιών θεαμάτων: Θέατρο, μελόδραμα, παντομίμα, βαριετέ, καφωδεία και άλλα. Μεταξύ αυτών το δημοφιλέστερο, ιδίως στις λαϊκές τάξεις ήταν το Θέατρο Σκιών, δηλαδή ο Καραγκιόζης. Θέατρο Σκιών

Στην Πλάκα στήθηκε το λεγόμενο Ανατολικόν Θέατρον, όπου ο θεατής με δέκα λεπτά είσοδο και πέντε λεπτά αν ήθελε ναργιλέ, μπορούσε να διασκεδάσει και να γελά ακατάπαυστα επί τρεις ολόκληρες ώρες με τον Καραγκιόζη και την παρέα του. Ασφαλώς, εκτός από την Αθήνα, θέατρα λειτουργούσαν και στον Πειραιά, την Πάτρα, την Ερμούπολη της Σύρου, τη Ζάκυνθο, την Κέρκυρα και σε άλλες ελληνικές πόλεις.

[321]

14.03. Οι γυναίκες ηθοποιοί του 19ου αιώνα Η πρώτη σοβαρή προσπάθεια για τη συγκρότηση ελληνικού θιάσου, έγινε το 1840 από τον αγωνιστή του ’21, επαγγελματία ηθοποιό, θεατρικό συγγραφέα (έγραψε την τραγωδία Αρμόδιος και Αριστογείτων) Κωνσταντίνο Αριστία (1800-1880). Στους ηθοποιούς που προσέλαβε ήταν και η Μαρία Αγγελική Τζίβιτζα, η πρώτη γυναίκα που έπαιξε σε θεατρική παράσταση στην Αθήνα. Εμφανίστηκε στο ρόλο της Πολυξένης στο ομώνυμο έργο του Ιάκωβου Ρίζου-Νερουλού* Τον Σεπτέμβριο 1842 μια ομάδα γνωστών Αθηναίων, μεταξύ των οποίων ο ποιητής και θεατρικός συγγραφέας Αλέξανδρος Ραγκαβής (18091892) και ο δημοσιογράφος και εκδότης Γρηγόριος Καμπούρογλου, συνέστησε την Επιτροπή του εν Αθήναις Θεάτρου, με στόχο την δημιουργία θιάσου επαγγελματιών ηθοποιών (και των δυο φύλων), για να γνωρίσουν οι Αθηναίοι τα έργα του παγκόσμιου θεατρικού ρεπερτορίου. Ο Κωνσταντίνος Αριστίας

Ζήτησαν να προσληφθούν έντιμοι νέοι και κόσμια και ευειδή κοράσια. Προσήλθαν αρκετοί άνδρες, αλλά υπήρξε μεγάλη δυσκολία στην εξεύρεση γυναικών ηθοποιών, λόγω της προκατάληψης που υπήρχε στη συντηρητική ελληνική κοινωνία για το επάγγελμα του θεατρίνου γενικά και της θεατρίνας ιδιαιτέρα. {Κυκλοφορούσε τότε μια ιστοριούλα, ενδεικτική της άποψης που επικρατούσε για τις θεατρίνες: Όταν ο συνθέτης και θεμελιωτής του ελληνικού μελοδράματος Διονύσιος Λαυράγκας (1860-1941), ζήτησε κάποτε από μια καλλίφωνη κοπέλα ελευθερίων ηθών να συμμετάσχει στο λυρικό θίασό του και να τραγουδήσει, αυτή του απάντησε: Είπαμε, είμαι πόρνη, αλλά όχι και να βγω στο θέατρο κύριε Λαυράγκα!} [322]

Από τους πρώτους που παρουσιάστηκαν και υπέγραψαν συμβόλαιο ήταν έξι άντρες (οι Λεωνίδας Καπέλλης, Θ. Ορφανίδης, Κ. Σακελλαρόπουλος, Γ. Οικονομίδης, Σωτήριος Κουρτέσης, Α. Πατσόπουλος) και τέσσερις γυναίκες, οι οποίοι αποτέλεσαν τον πρώτο θίασο της επιτροπής. Αξιοσημείωτο είναι ότι όλοι (άντρες και γυναίκες) είχαν ίδιο μισθό, 50 δραχμές το μήνα. Οι τέσσερις γυναίκες είναι: Η Αικατερίνη Παναγιώτου από την Ήπειρο, η οποία είχε κάποια εμπειρία, γιατί πριν δυο χρόνια είχε παίξει σε ερασιτεχνικό θίασο της Κωνσταντινούπολης, υπό την καθοδήγηση του Κ. Αριστέα*. Στις πρώτες παραστάσεις του νέου αθηναϊκού θιάσου, η Παναγιώτου εμφανίστηκε στην κωμωδία του Μολιέρου Ο φιλάργυρος και μοιράστηκε τον πρωταγωνιστικό ρόλο με την… Η Πιπίνα Βονασέρα

…Αθηνά Φιλιππάκη, η δεύτερη από τις τέσσερις γυναίκες του θιάσου. Σύμφωνα με δημοσιεύματα της εποχής, στο θέατρο έτρεξε όλη η Αθήνα, περίεργη για να δει τις πρώτες Ελληνίδες που τόλμησαν να βγουν στη σκηνή! Η Μαριγώ Δευτερίδη και η Μαριγώ Δομεστίνη συμπλήρωσαν την τετράδα των γυναικών ηθοποιών που στελέχωσαν τον πρώτο ελληνικό θίασο του 19ου αιώνα. Μετά από τις τέσσερις αυτές θαρραλέες κοπέλες «θεατρίνες», που τόλμησαν να βγουν στη σκηνή, ακολούθησαν αρκετές άλλες και με τον καιρό η γυναίκα και ηθοποιός έγινε σύνηθες φαινόμενο και δεν ξένιζε. Ας δούμε πιο κάτω τις πιο γνωστές γυναίκες ηθοποιούς του 19ου αιώνα:  Πιπίνα (Ιωσηφίνα) Βονασέρα (1838-1927), ιταλικής καταγωγής ηθοποιός και θιασάρχης, έλαμψε στο ελληνικό θέατρο του 19ου αιώνα, ερμηνεύοντας έργα ξένων και Ελλήνων δραματουργών. Έπαιξε πρώτη την Αντιγόνη του Σοφοκλή και πρωταγωνίστησε στα περισσότερα έργα του Βερναρδάκη* (Μαρία Δοξαπατρή, Μερόπη, Ευφροσύνη). Ίδρυσε θίασο με τον ηθοποιό Δημοσθένη Αλεξιάδη [323]

(1839-1916) και περιόδευσαν τις περισσότερες μεγάλες πόλεις της Ανατολικής Μεσογείου δίνοντας δεκάδες παραστάσεις. Ο γιος της Ευτύχιος Βονασέρας (1865-1928) ήταν κι αυτός ηθοποιός, σκηνοθέτης και θιασάρχης. Με το θίασό του συνεργάστηκαν όλοι σχεδόν οι σπουδαίοι ηθοποιοί της εποχής εκείνης.  Σοφία Ταβουλάρη (1843-1916), από τις πρωτοπόρους ηθοποιούς του ελληνικού θεάτρου. Παντρεύτηκε τον διάσημο εκείνη την εποχή, Ζακυνθινό ηθοποιό και θιασάρχη Διονύσιο Ταβουλάρη (18421928) και σχημάτισαν δικό τους θίασο. Περιόδευσαν τα περισσότερα μεγάλα αστικά κέντρα του ελληνισμού. Προσχώρησαν στον σημαντικότερο θίασο της εποχής Μένανδρος του Σοφοκλή Καρύδη* και αργότερα συμμετείχαν στον θίασο Νέα Σκηνή του ποιητή, θεατρικού συγγραφέα και θιασάρχη Κωνσταντίνου Χρηστομάνου (1867-1911). Κόρη του Ταβουλάρη ήταν η… Ο Εδμόνδος Φυρστ ως Κρέων

 … Ελένη Φυρστ (1873-1950;) καρατερίστα ηθοποιός, διακρίθηκε σε κωμικούς ρόλους. Εργάστηκε για πολλά χρόνια μαζί με το σύζυγό ηθοποιό Εδμόνδο Φυρστ (1867-1949). Ο βαυαρικής καταγωγής Φυρστ θεωρείται από τους σημαντικότερους δραματικούς ηθοποιούς της εποχής του. Ερμήνευσε πρωταγωνιστικούς ρόλους σε έργα των Γκαίτε, Σοφοκλή, Μιραμπώ, Ντοστογιέφσκι, Μελά* και πολλών άλλων. Επίσης ήταν και θιασάρχης και συνεργάστηκαν μαζί του γνωστοί ηθοποιοί μεταξύ των οποίων η Ευαγγελία Παρασκευοπούλου*, η Μαρίκα Κοτοπούλη* και η Κυβέλη*.  Η Αικατερίνη Βερώνη (1867-1955) ήταν μια από τις πιο δημοφιλείς ηθοποιούς του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα και από τις μεγάλες κυρίες του ελληνικού δραματολογίου, όπως και η ανταγωνίστρια και μεγάλη αντίπαλός της Ευαγγελία Παρασκευοπούλου*. Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη και [324]

εμφανίστηκε για πρώτη φορά στη σκηνή σε ηλικία 18 ετών, ως μέλος του θιάσου του ηθοποιού και θιασάρχη Δημοσθένη Αλεξιάδη*. Συνεργάστηκε με το Βασιλικό Θέατρο και διακρίθηκε σε ρομαντικούς ρόλους και σε ιστορικά δράματα. Το 1902 παντρεύτηκε τον ηθοποιό Γεώργιο Γεννάδη και οι δυο σύζυγοι σχημάτισαν τον δικό τους θίασο με τον οποίο περιόδευσαν την Ελλάδα καθώς και την Κωνσταντινούπολη, τη Σμύρνη, την Αλεξάνδρεια και αλλού.

***** {Το 1893 ο θεατρικός συγγραφέας Δημήτριος Βερναρδάκης* προτίμησε τη Βερώνη για το ρόλο της πρωταγωνίστριας στο έργο του Φαύστα που ανέβαινε στο θέατρο Ολύμπια. Την ίδια μέρα της πρεμιέρας ο θίασος του θεάτρου Ομόνοια, ανέβαζε το ίδιο έργο με πρωταγωνίστρια την Ευαγγελία Παρασκευοπούλου. Η Αικατερίνη Βερώνη

Οι φανατικοί οπαδοί των δυο αντίζηλων πρωταγωνιστριών συγκρούστηκαν με πάθος στην πλατεία Ομονοίας}.

[325]

14.04. Τα ελληνικά: Κωμειδύλλιο, Οπερέτα, Επιθεώρηση Κατά τα τέλη του 19ου αιώνα, το ελληνικό θέατρο γινόταν όλο και πιο σύγχρονο, πιο ενδιαφέρον και πιο ποικίλο. Οι θεατρικοί συγγραφείς ήταν δεκάδες, οι θίασοι πάρα πολλοί, οι αξιόλογοι σκηνοθέτες πολλοί και οι ηθοποιοί εκατοντάδες. Θέατρα άνοιγαν όχι μόνο στην Αθήνα, τον Πειραιά, την Πάτρα, την Ερμούπολη και τις άλλες ελληνικές πόλεις, αλλά και στα μεγάλα κέντρα που ζούσε συμπαγής ελληνικός πληθυσμός, όπως η Κωνσταντινούπολη, η Σμύρνη, η Αλεξάνδρεια. Παίζονταν πολλά έργα Ελλήνων αρχαίων και σύγχρονων δραματουργών καθώς και ξένων κλασσικών και σύγχρονων θεατρικών συγγραφέων. Το ελληνικό θέατρο ξεπέρασε τα όρια του ερασιτεχνισμού και της προχειρότητας, οι θίασοί του ήταν καλά οργανωμένοι και σωστά στελεχωμένοι και δεν φοβούνταν συγκρίσεις με τους αντίστοιχους ευρωπαϊκούς θιάσους, που συχνά επισκεπτόταν την Αθήνα. Στις αθηναϊκές σκηνές, μπορούσε κανείς να δει αρχαία και σύγχρονη τραγωδία και κωμωδία, πρόζα, ερωτικά δράματα, βοντβίλ και έργα επηρεασμένα από τον κλασικισμό, το ρομαντισμό, το ρεαλισμό, τον συμβολισμό, το νατουραλισμό και τα άλλα θεατρικά ρεύματα της εποχής. Την περίοδο αυτή εμφανίζεται ένα ιδιότυπο θεατρικό είδος, το ελληνικό Κωμειδύλλιο, το οποίο παρουσιάζεται με τη μορφή του ειδυλλιακού δράματος (σήμερα αντίστοιχη ονομασία παρόμοιων θεαμάτων είναι η ρομαντική κομεντί). Ορισμένοι ιστορικοί του θεάτρου υποστηρίζουν ότι το κωμειδύλλιο δεν είναι αμιγώς ελληνικό θεατρικό είδος, αλλά αποτελεί παραλλαγή του γαλλικού Vaudeville (το [326]

συναντήσαμε σε προηγούμενο κεφάλαιο), που ήταν δημοφιλές θέαμα στην Αμερική και στην Ευρώπη στα τέλη του 19ου ως τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Ίσως και να είναι έτσι, πάντως το κωμειδύλλιο αγκαλιάστηκε και αγαπήθηκε από το ελληνικό θεατρόφιλο κοινό της εποχής εκείνης. Το κωμειδύλλιο παρουσιάζει επίσης πολλές ομοιότητες με ένα άλλο θεατρικό (και κινηματογραφικό) είδος το μιούζικαλ, για το οποίο έχουμε ήδη μιλήσει. Οι Αθηναίοι είδαν για πρώτη φορά κωμειδύλλιο το 1889, όταν ο θίασος του Ευάγγελου Παντόπουλου* ανέβασε μια ιταλική κωμωδία με τίτλο Οι μυλωνάδες, που άρεσε πολύ στο θεατρόφιλο κοινό. Αμέσως μετά, ο δημοσιογράφος και θεατρικός συγγραφέας Δημήτριος Κορομηλάς (1850-1898), έγραψε και παρουσίασε από τον θίασο Ταβουλάρη*, την μουσική κωμωδία Η τύχη της Μαρούλας, στην οποία ο ίδιος έδωσε τον χαρακτηρισμό κωμειδύλλιο. Ο αγαπητικός της βοσκοπούλας

Ο Κορομηλάς, έγραψε περισσότερα από πενήντα θεατρικά έργα, όλων σχεδόν των ειδών. Εκτός της Τύχης της Μαρούλας, μεγάλη επιτυχία του ήταν και Ο αγαπητικός της βοσκοπούλας, που το αποκάλεσε δραματικό ειδύλλιο. Και τα δυο αυτά έργα γυρίστηκαν και κινηματογραφικές ταινίες και δεν έπαψαν να παίζονται και στο θέατρο ως σήμερα. Εκτός αυτών ο Κορομηλάς έγραψε και δυο έργα στα γαλλικά τα: Une Mission και A Chaqun son Tour, τα οποία παίχθηκαν από ένα γαλλικό θίασο που έδινε παραστάσεις στο θέατρο Μπούκουρα. Η επιτυχία του πρώτου ελληνικού κωμειδυλλίου, έργου ηθογραφικού, γεμάτου ρομαντισμό, έρωτα και ανθρωπιά, παρακίνησε και άλλους συγγραφείς να ασχοληθούν με το είδος αυτό. Ένας από αυτούς ήταν [327]

Δημήτριος Κόκκος (1856-91), ο οποίος, αν και πέθανε πολύ νέος (τον πυροβόλησε θανάσιμα ένα ανισόρροπος θεατής), άφησε τρία ωραιότατα κωμειδύλλια, τα: Μπάρμπα Λινάρδος, Καπετάν Γιακουμής, Η λύρα του γερο-Νικόλα και το ημιτελές Η νύφη του χωριού. Το τελευταίο συμπληρώθηκε και παίχτηκε μετά το θάνατό του. Ο Σπυρίδων Περεσιάδης (1854-1918) ήταν κι αυτός συγγραφέας κωμειδυλλίων και πατριωτικών δραμάτων. Ασχολήθηκε ερασιτεχνικά με το θέατρο, αλλά όταν (1892) έχασε την όρασή του άρχισε να γράφει. Το πρώτο του έργο ήταν το δράμα Μαργαρίτα και το επόμενο το έμμετρο κωμειδύλλιο Η Γκόλφω, που αποτέλεσε μεγάλη θεατρική επιτυχία και είναι από τα πιο πολυπαιγμένα έργα στην ιστορία του θεάτρου της νεότερης Ελλάδας. Άλλα έργα του Περεσιάδη: Σκλάβα, Εσμέ η Τουρκοπούλα, Μόρφω, Νεράϊδες, Ο μαγεμένος βοσκός, Πάργα, Ο προεστός του χωριού. Η Γκόλφω του Περεσιάδη

Ακόμα ένας θεατρικός συγγραφέας ιστορικών δραμάτων και κωμειδυλλίων που έφυγε πρόωρα (πέθανε στα 32 του από φυματίωση) ήταν ο ποιητής Σπυρίδων Βασιλειάδης (1845-77). Χαρακτηριστικά της γραφής του Βασιλειάδη ήταν ο ρομαντισμός και η αυστηρή καθαρεύουσα - αν και τα τρία τελευταία έργα του τα έγραψε στη δημοτική. Έργα του: Αμάλθεια. Σεμέλη, Γαλάτεια, Σκύλλα, Θανή Κλεισθένη και Χίμαιρα. Τέλος, ο πολιτικός, ποιητής, μεταφραστής και θεατρικός συγγραφέας Άγγελος Βλάχος (1838-1920), έγραψε ποιήματα, δοκίμια και αρκετά θεατρικά έργα, όλα σχεδόν κωμειδύλλια. Αποκλήθηκε ο πατέρας της κωμωδίας μετ’ ασμάτων. Τίτλοι των έργων του: Η κόρη του παντοπώλου (το γνωστότερο και πιο δημοφιλές) Γαμβρού πολιορκία, Γάμος ένεκα βροχής, Ο λοχαγός της Εθνοφυλακής, Η εορτή της μάμμης, Προς το θεαθήναι, Η σύζυγος του Λουλουδάκη.

[328]

***** Ορισμένοι μελετητές και ιστορικοί του θεάτρου υποστηρίζουν ότι η ελληνική Οπερέτα ήταν συνέχεια του (σχετικά) βραχύβιου κωμειδυλλίου. Όμως οι διαφορές μεταξύ των δυο αυτών ειδών δημόσιου θεάματος είναι αρκετά σημαντικές, έτσι που να μη συνηγορούν στην ορθότητα αυτού του ισχυρισμού. Η σημαντικότερη είναι ότι η οπερέτα έχει αφ’ εαυτής αέρα ευρωπαϊκό, αφού ουσιαστικά είναι αντιγραφή (ή απομίμηση) της γαλλικής (L' opérette) ή/και της αυστριακής οπερέτας. Ακόμα η οπερέτα είναι πιο μοντέρνο είδος και ασχολείται αποκλειστικά με τα κοινωνικά ή ερωτικά προβλήματα των αστών. Και τα δυο είδη σχετίζονται λίγο-πολύ και με τη μουσική, αλλά για την οπερέτα απαιτούνται ορχήστρα, χορωδιακά μέρη, άριες, ντουέτα, ακόμα και μπαλέτο. Ο Βαφτιστικός

Η οπερέτα είναι πιο κοντά στην όπερα, αλλά είναι ελαφρότερο είδος, στην ουσία είναι μουσική κωμωδία, αλλά μεγάλο της μέρος είναι πρόζα. Αρχικά αποδόθηκε στα ελληνικά ως Μελοδραμάτιον, αλλά τελικά επικράτησε ο γαλλικός όρος. Οι Αθηναίοι γνώρισαν για πρώτη φορά την οπερέτα, όταν το 1908 παίχθηκε το γαλλικό έργο Mam'zelle Nitouche σε ελληνική μετάφραση και με Έλληνες ερμηνευτές. Το κοινό επεφύλαξε ενθουσιώδη υποδοχή στο νέο αυτό μουσικοθεατρικό είδος, πράγμα που αποτέλεσε κίνητρο για τον πρωτοπόρο συγγραφέα και μουσικοσυνθέτη Θεόφραστο Σακελλαρίδη (1883-1950) να γράψει την πρώτη ελληνική οπερέτα Σία και αράξαμε. Το έργο αυτό παίχτηκε από τον θίασο του ηθοποιού Ιωάννη Παπαϊωάννου (1869-1931), ο οποίος δημιούργησε τον πρώτο, [329]

αποκλειστικά οπερετικό θίασο. Ο Παπαϊωάννου ανέβασε στη σκηνή πολλές ελληνικές, αλλά και γαλλικές και αυστριακές οπερέτες. Ακολούθησε (1918) η μεγάλη επιτυχία του Σακελλαρίδη Ο Βαφτιστικός, που αναδείχθηκε η δημοφιλέστερη (και διαχρονικότερη) ελληνική οπερέτα, που παίζεται συνεχώς, ακόμα και σήμερα, από την Εθνική Λυρική Σκηνή και έχει γυριστεί και σε κινηματογραφική ταινία. Τα τραγούδια του έργου αυτού: Τον καιρό εκείνο τον παλιό, Η καρδιά μου πονεί για σας (τικ-τακ), Ψηλά στο μέτωπο και άλλα, έκαναν τον Βαφτιστικό την αγαπημένη οπερέτα του φιλοθεάμονος κοινού. Ο Σακελλαρίδης ήταν πολυγραφότατος, έγραψε πέντε όπερες και 78(!) οπερέτες. Ο αμέσως επόμενος δημοφιλής μουσικοσυνθέτης οπερέτας ήταν ο Νίκος Χατζηαποστόλου (1884-1941), ο οποίος το 1916 έγραψε την οπερέτα Μοντέρνα καμαριέρα και άλλες 40 τρίπρακτες οπερέτες, από τις οποίες ξεχωρίζει Οι απάχηδες των Αθηνών, που παιζόταν επί τρία συνεχή χρόνια και αργότερα έγινε και κινηματογραφική ταινία. Οι

απάχηδες

των Αθηνών

Άλλοι συνθέτες ελληνικής οπερέτας ήταν οι: Διονύσιος Λαυράγκας*, Σπυρίδων Σαμάρας, Χρήστος Χαιρόπουλος*, Κώστας Γιαννίδης* και Ιωσήφ Ριτσιάρδης. Επίσης γνωστοί εκτελεστές τραγουδιών οπερέτας υπήρξαν οι: Ανθή Ζαχαράτου, Πέτρος Επιτροπάκης, Κυριάκος Μαυρέας, Αφροδίτη Λαουτάρη, Πέτρος Κυριακός, Λέλα Πατρικίου, Σπύρος Πατρίκιος και Νίκος Ντουφεξιάδης. ***** [330]

Δεν είναι δυνατόν να μιλήσουμε για την ιστορία του θεάτρου της νεότερης Ελλάδας χωρίς να αναφερθούμε στο κατ’ εξοχήν ελληνικό θεατρικό είδος, την Επιθεώρηση. Η επιθεώρηση γεννήθηκε στην Αθήνα ως η σατιρική εκδοχή του κωμειδυλλίου, του οποίου η ακμή φαινόταν και όντως ήταν εφήμερη. Οι παραστάσεις της επιθεώρησης ήταν μικτές, είχαν στοιχεία μιούζικαλ, πρόζα, μονόλογο, μουσική, τραγούδι, χορό , αλλά το σημαντικότερο, είχαν καυστική πολιτική και κοινωνική σάτιρα. Η επιθεώρηση ξεκίνησε με στόχο να καυτηριάζει με χιούμορ τα κακώς κείμενα της ελληνικής κοινωνίας. Είναι ένα καθαρόαιμο ελληνικό θέαμα, γιατί στην Ευρώπη δεν υπάρχει κάτι παρόμοιο που να περιέχει σάτιρα με κριτική θεσμών και πολιτικών προσώπων. Στην ιστορία του παγκόσμιου θεάτρου μόνο ο Αριστοφάνης* έγραφε κωμωδίες και σατίριζε – όχι πάντα καλόπιστα πολιτικούς και άλλα δημόσια πρόσωπα της αθηναϊκής δημοκρατίας του 5ου π. Χ. αιώνα. Μετά από σχεδόν εκατόν είκοσι χρόνια συνεχούς παρουσίας της επιθεώρησης στην ελληνική θεατρική σκηνή, μπορεί κανείς να στοιχηματίσει, ότι οι επιθεωρησιογράφοι, είχαν κατά νου ως πρότυπα τη δομή της αριστοφανικής κωμωδίας και τα κείμενα του μεγάλου αυτού κωμικού ποιητή. Ο γνωστός μας δημοσιογράφος και θεατρικός συγγραφέας Σοφοκλής Καρύδης* άσκησε πολιτική και κοινωνική σάτιρα με τις κωμωδίες του Υποψήφιος βουλευτής και Η κοινωνία των Αθηνών με σαφείς αριστοφανικές καταβολές. Ο ίδιος σχημάτισε θίασο και εξέδωσε πολιτική και σατιρική εφημερίδα με τίτλο Αριστοφάνης. Ο θίασος αυτός ανέβασε και διασκευασμένο το έργο του Αριστοφάνη Πλούτος. Ο επίσης γνωστός μας Αλέξανδρος Ραγκαβής*, στην κωμωδία του (1845) Του Κουτρούλη ο γάμος, ασκεί δριμεία σάτιρα κατά του κοινοβουλευτικού βίου, της πολιτικής εξάρτησης και της αργυρώνητης δημοσιογραφίας. Ο ίδιος αναφέρει πως μιμήθηκε το σατιρικό και το [331]

δομικό στοιχείο του Αριστοφάνη και μάλιστα τα χορικά τα «δανείστηκε» από το έργο του αρχαίου κωμικού Ιππής. Ο… βουλευτής και γραμματέας του φιλολογικού συλλόγου Παρνασσός Μίκιος (Μιχαήλ) Λάμπρος, αγνώστων λοιπών στοιχείων, ήταν ο συγγραφέας της πρώτης επιθεώρησης με τίτλο Λίγο απ’ όλα, που ανέβηκε τον Αύγουστο 1894 στο θέατρο Παράδεισος από το θίασο του Δημήτρη Κοτοπούλη. Για το θεατρόφιλο κοινό της Αθήνας του τέλους του 19ου αιώνα, που ως τότε είχε εθιστεί στα κωμειδύλλια, ήταν το μεγάλο θεατρικό γεγονός. Μια εφημερίδα αποκάλεσε το καινοφανές αυτό θεατρικό είδος επιθεώρηση διαλογική, μεταφράζοντας στα ελληνικά τη γαλλική λέξη revue, ορισμός που σταδιακά υιοθετήθηκε από όλους. Το Λίγο απ’ όλα δεν είχε, όπως και όλες οι επιθεωρήσεις, συγκεκριμένη υπόθεση. Συνδετικός της κρίκος ήταν ένας επαρχιώτης που ερχόταν για πρώτη φορά στην Αθήνα και τον ξεναγούσε ένα πρωτευουσιάνος. Μέσα από τον διάλογο αυτών των δυο και με συνδετικό κρίκο διάφορα σκετσάκια, το έργο σατιρίζει τα πολιτικά, κοινωνικά και καλλιτεχνικά γεγονότα της εποχής. Παρελαύνουν από τη σκηνή οι δανειστές του Έθνους (ήταν νωπή η πτώχευση του 1893, επί Τρικούπη), βουλευτές που δεν ήξεραν πού είναι η Βουλή, ταραξίες των νυχτερινών κέντρων, επαγγελματίες ζητιάνοι, γυναίκες ελαφρών ηθών, χαμίνια του δρόμου, ρουσφετολόγοι υπουργοί, νάρκισσοι ηθοποιοί κλπ. Σε ένα σκετς με μαθήτριες του Αρσακείου ακουγόταν ένα τραγουδάκι που έγινε δημοφιλέστατο για πολλά χρόνια: Η κυρά μας η Δασκάλα που 'ναι άγρια και κακή είπε στα κορίτσια τ' άλλα πως δεν είμαι παστρική.

[332]

Είν' αυτά, είν' αυτά τα παράπονά μας τα φρικτά. Κι επειδή εγώ της είπα πως είν' άσχημη πολύ καθημερινώς μ' εκτύπα με μια βέργα στρογγυλή. ……………….. Μεταξύ των κοριτσιών αυτών βρισκόταν και η επτάχρονη Μαρίκα Κοτοπούλη* (κόρη του θιασάρχη) που έμελλε να γίνει από τις δημοφιλέστερες ηθοποιούς, μια από τις Μεγάλες Κυρίες του ελληνικού θεάτρου. Το ρόλο της δασκάλας κρατούσε η μητέρα της, η Ελένη Κοτοπούλη. Η παράσταση του Λίγο απ’ όλα είχε μεγάλο σουξέ και συνέχισε να παίζεται επί πολλούς μήνες. Όμως αυτή η επιτυχία ήταν η αφορμή να αρχίσουν να γράφονται και να ανεβαίνουν στη σκηνή παρόμοια θεάματα. Το επόμενο βήμα ήταν η παράσταση Εδώ κι εκεί που ανέβασε ο θίασος του Ευάγγελου Παντόπουλου*. Ακολούθησε η ιστορική επιθεώρηση Τα Παναθήναια που η επιτυχία της άνοιξε το δρόμο για την καθιέρωση του είδους. Κάθε χρόνο παίζονται νέες επιθεωρήσεις (Ο πειρασμός, Ο παπαγάλος, Κινηματογράφος, Το πανόραμα, Η σκούπα κλπ.) και εμφανίζονται καινούριοι θίασοι, ηθοποιοί, μουσικοί, χορευτές, σκηνογράφοι. Λαμπροί ηθοποιοί του δραματικού και κωμικού θεάτρου, όπως ο Πέτρος Κυριακός*, η Ροζαλία Νίκα, ο - πατέρας του Δημήτρη Μυράτ* και από τους πρωτεργάτες του ελληνικού θεάτρου - Μήτσος Μυράτ (1878-1964) και πολλοί άλλοι, δεν δίσταζαν να εμφανιστούν στην επιθεώρηση, η οποία εκτός από την μεγάλη προβολή τους εξασφάλιζε και γενναία αμοιβή. Η επιθεώρηση ήταν θεατρικό είδος λαϊκό, σατιρικό και κυρίως θεαματικό, με φώτα, ζωντανή ορχήστρα, τραγούδια και χορευτικά.

[333]

Γνωστοί και καλοί συνθέτες όπως ο Μιχάλης Σουγιούλ (1906-58), ο Κώστας Γιαννίδης (1903-84), ο Κώστας Μουζάκης (1922-2005), Μανόλης Χιώτης (1921-70), έντυναν τα σκετς με μουσική. Πολλά από τα τραγούδια αυτά άφησαν εποχή και τραγουδιόταν παντού, όπως π.χ. το Εγώ είμαι η νέα γυναίκα, που λανσάρισε η Μαρίκα Κοτοπούλη. Η πορεία της επιθεώρησης έφτασε στην ακμή της την τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Όμως ποτέ δεν σταμάτησε να παίζεται, φυσικά είχε σκαμπανεβάσματα και την δεκαετία του ’50 είχε αρχίσει να παίρνει την κατιούσα. Το 1962 δυο σπουδαίοι μουσικοσυνθέτες επιχείρησαν να την αναβιώσουν: Ο Μάνος Χατζηδάκις (1925-94) ανεβάζει την επιθεώρηση Οδός Ονείρων, σε σκηνοθεσία Αλέξη Σολωμού (1918-2012), σκηνικά Μίνου Αργυράκη (1919-98), χορευτικά Μανόλη Καστρινού (1917-99) και μια πλειάδα λαμπρών ηθοποιών και… … Ο Μίκης Θεοδωράκης ανεβάζει την Όμορφη Πόλη, σε σκηνοθεσία Μιχάλη Κακογιάννη (1921-2011), σκηνικά Βασίλη Φωτόπουλου (1934-2007), κείμενα Μέντη Μποσταντζόγλου-Μποστ (1918-95) και χορευτικά Βαγγέλη Σειληνού (1936-98). Παρά την επιτυχία και των δυο αυτών παραστάσεων, μόνο η στρατιωτική δικτατορία άλλαξε – ακούσια – την πορεία της επιθεώρησης. Η δεκαετία του ’70 σημαδεύτηκε από την ανανέωση του θιάσου Ελεύθερο Θέατρο (μετέπειτα Ελεύθερη Σκηνή) και μια σειρά νέων καλών ηθοποιών, όπως οι: Σταμάτης Φασουλής, Άννα Παναγιωτοπούλου, Κώστας Αρζόγλου, Μίμης Χρυσομάλλης (1938-2004), Υβόννη Μαλτέζου, Νίκος Σκυλοδήμος (1948-86) και μουσική επένδυση του Λουκιανού Κηλαϊδόνη (1943-2017). Από τότε, η εμφάνιση της τηλεόρασης και η πληθώρα τηλεοπτικών σόου μείωσαν σημαντικά το ενδιαφέρον του κοινού για την επιθεώρηση.

[334]

Στον αιώνα που πέρασε, πολλές δεκάδες επιθεωρήσεις ανέβηκαν στη σκηνή, ανάλογος αριθμός θεατρικών συγγραφέων ασχολήθηκε με το είδος και εκατοντάδες ηθοποιοί ερμήνευσαν ποικιλίες ρόλων. Θα προσπαθήσουμε εδώ να αναφέρουμε μερικούς από αυτούς.  Πωλ Νορ (1899-1981), δημοσιογράφος, συγγραφέας, ποιητής και επιθεωρησιογράφος.  Τίμος Μωραϊτίνης (1875-1952), συγγραφέας και επιθεωρησιογράφος.  Κώστας Πρετεντέρης (1926-78), θεατρικός συγγραφέας και επιθεωρησιογράφος, αποτέλεσε συγγραφικό δίδυμο με τον δημοσιογράφο και συγγραφέα Ασημάκη Γιαλαμά (1909-2004). Έγραψαν περισσότερα από εκατό θεατρικά έργα και επιθεωρήσεις.  Αλέκος Σακελλάριος (1913-91), θεατρικός συγγραφέας, σκηνοθέτης και σεναριογράφος. Άνθρωποι, άνθρωποι (Σακελλάριος)

Αποτέλεσε συγγραφικό δίδυμο με τον Χρήστο Γιαννακόπουλο (1909-1963). Αποκλήθηκαν οι Διόσκουροι του ελληνικού θεάτρου. Ο Σακελλάριος έγραψε, μόνος του ή με τον συνεργάτη του, περισσότερα από 200(!) θεατρικά έργα, επιθεωρήσεις, οπερέτες, μιούζικαλ, κινηματογραφικά και τηλεοπτικά σενάρια και δεκάδες τραγούδια. Οι παρακάτω ηθοποιοί είναι ορισμένοι μόνο από τους εκατοντάδες συναδέλφους τους που έπαιξαν σε επιθεωρήσεις, αλλά και σε έργα πρόζας και φυσικά εμφανίστηκαν παράλληλα και στο δημοφιλέστατο – πριν από την εμφάνιση της τηλεόρασης – κινηματογράφο.  Βασίλης Αυλωνίτης (1904-70), συμμετείχε σε δεκάδες επιθεωρήσεις, έργα πρόζας και κινηματογραφικές ταινίες.

[335]

 Γεωργία Βασιλειάδου (1897-1980), ηθοποιός όπερας, επιθεώρησης, θεάτρου και έπαιξε το ρόλο της άσχημης και στον κινηματογράφο.  Θανάσης Βέγγος (1926-2011), συμμετείχε σε πολλές επιθεωρήσεις και σε 126 κινηματογραφικές ταινίες.  Σπεράντζα Βρανά (1928-2009), μπριόζα ηθοποιός της επιθεώρησης, του κινηματογράφου και της τηλεόρασης.  Γιάννης Γκιωνάκης (1922-2002), ηθοποιός της επιθεώρησης, του κινηματογράφου και της τηλεόρασης.  Ντίνος Ηλιόπουλος (1915-2001)  Άννα Καλουτά (1918-2010), με την αδελφή της Μαρία Καλουτά (19162006), αποτέλεσαν από μικρές επιθεωρησιακό δίδυμο γνωστό ως Τα Καλουτάκια.  Αλέκος Λειβαδίτης (1914-80) Ρένα Ντορ–Αλέκος Λειβαδίτης

 Ορέστης Μακρής (1898-75), έπαιξε στην όπερα, επιθεώρηση πρόζα και στον κινηματογράφο ήταν ο δημοφιλής Μεθύστακας.  Μαρίκα Νέζερ (1906-89), έπαιξε    

σε όπερα και επιθεώρηση Ρένα Ντορ (1917-2000) Νίκος Ρίζος (1924-99), ο «κοντός» της επιθεώρησης και του κινηματογράφου. Νίκος Σταυρίδης (1910-87) Κώστας Χατζηχρήστος (1921-2001)

[336]

14.04. Το ελληνικό Θέατρο του 20ού αιώνα Ο εικοστός αιώνας αρχίζει για το ελληνικό θέατρο με καλούς οιωνούς. Το 1901 εγκαινιάζεται το Βασιλικό Θέατρο, που χτίστηκε στην οδό Αγ. Κωνσταντίνου με σχέδια του Γερμανού αρχιτέκτονα Ερνστ Τσίλλερ. Το 1880, πριν από δυο δεκαετίες, ο ομογενής Ευστράτιος Ράλλης είχε προσφέρει για το σκοπό αυτό το ποσό των 10.000 λιρών. Το νέο θέατρο αυτό (αργότερα μετονομάστηκε σε Εθνικό) συγκέντρωσε αμέσως πολλούς εκλεκτούς ηθοποιούς της εποχής: Αιμίλιος Βεάκης, Τηλέμαχος Λεπενιώτης, Χριστόφορος Νέζερ, Σαπφώ Αλκαίου, Γιώργος Γληνός, Μιράντα Μυράτ, Αικατερίνη Βερώνη, Ελένη Παπαδάκη, Κατίνα Παξινού, Αλέξης Μινωτής, Βάσω Μανωλίδου είναι μερικά από τα ονόματα που κυριάρχησαν στο ελληνικό θέατρο επί πολλές δεκαετίες του 20ού αιώνα. Η Νέα Σκηνή του Χρηστομάνου

Βασική επιδίωξη του Εθνικού Θεάτρου ήταν η αναβίωση του αρχαίου δράματος. Έτσι από τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του, παράλληλα με τα έργα του σύγχρονου ελληνικού και ξένου δραματολογίου, ανεβάζει κάθε χρόνο και αρχαίες τραγωδίες και κωμωδίες. Την ίδια εποχή ο ποιητής και θεατρικός συγγραφέας Κωνσταντίνος Χρηστομάνος (1867-1911) ίδρυσε τον πρώτο σύγχρονο θεατρικό όμιλο, τη Νέα Σκηνή, που συνέβαλε πολύ στον εκσυγχρονισμό και την ανανέωση του ελληνικού θεάτρου. Εγκαταστάθηκε στο θέατρο Ομόνοια και πήρε μαζί του καλούς και νέους ηθοποιούς, τους «μύστες», όπως τους αποκαλούσε: Μήτσο Μυράτ*, Νικόλαο Λεκατσά, Κυβέλη*, Νίκο Παπαγεωργίου, Ευαγγελία Παρασκευοπούλου*, Άγγελο Χρυσομάλλη, Θεώνη Δρακοπούλου (αργότερα έγινε γνωστή από το ποιητικό της [337]

ψευδώνυμο Μυρτιώτισσα), αλλά και ποιητές, όπως ο Άγγλος Σικελιανός και ο Σωτήρης Σκίπης. Ο Χρηστομάνος δίδαξε νέο υποκριτικό ύφος και επέβαλε τη χρήση της δημοτικής γλώσσας τόσο στα ελληνικά όσο και στα μεταφρασμένα έργα. Η Νέα Σκηνή πραγματοποίησε και περιοδείες στις ελληνικές παροικίες της Τουρκίας, Αιγύπτου και Ρουμανίας, παρουσιάζοντας πλούσιο ρεπερτόριο: Ίψεν, Τολστόι, Σαίξπηρ, Τσέχοφ, Γκολντόνι και αρκετών αρχαίων και σύγχρονων Ελλήνων συγγραφέων, όπως των: Ευριπίδη, Σοφοκλή, Αυγέρη, Κόκκου*, Κορομηλά* και Ξενόπουλου. Το 1906 ο Χρηστομάνος παραχώρησε το θίασο στη Μαρίκα Κοτοπούλη και τον Μήτσο Μυράτ και αποσύρθηκε. Εδώ θα γνωρίσουμε ορισμένους από τους συγγραφείς, που συνέβαλαν σημαντικά στην ανανέωση και τον εμπλουτισμό του ελληνικού δραματολογίου: Στέλλα Βιολάντη

Ο πεζογράφος και θεατρικός συγγραφέας Γρηγόριος Ξενόπουλος (1867-1951) έγραψε στη δημοτική γλώσσα, πάνω από 45 θεατρικά έργα (δράματα, κωμωδίες, ηθογραφίες). Τίτλοι: Στέλλα Βιολάντη, Φοιτητές, Ο θείος όνειρος, Ραχήλ, Τόπο στα νιάτα, Ο ποπολάρος κ.ά. Ο Σπύρος Μελάς (1882-1966), δημοσιογράφος, δραματουργός, και σκηνοθέτης έδειξε ιδιαίτερη αγάπη για το θέατρο. Δίδαξε σε δραματικές σχολές και έγραψε περισσότερα από τριάντα θεατρικά έργα, πολλά από τα οποία σκηνοθέτησε ο ίδιος. Το έργο του Ο μπαμπάς εκπαιδεύεται παίχτηκε και εξακολουθεί να παίζεται σε εκατοντάδες θέατρα στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Άλλα έργα του: Ιούδας, Ο γιος του ίσκιου, Ο Παπαφλέσσας, Πίσω στη γη, Ο βασιλιάς και ο σκύλος και άλλα. Σημαντική είναι η συμβολή του συγγραφέα Παντελή Χορν (18811941) στο νεοελληνικό θέατρο. Έγραψε περισσότερα από 30 θεατρικά [338]

έργα από τα οποία Το φιντανάκι και Το μελτεμάκι είχαν μεγάλη επιτυχία. Παίχθηκαν πολλές φορές και παίζονται ακόμα από πολλούς θιάσους. Άλλα έργα του: Οι Πετροχάρηδες, Το τίμιο σπίτι. Μες στο σκοτάδι, Το κρίμα της μάνας, Οι νικημένοι, Φλόγες, Το μαύρο καράβι, Η Ψωροκώσταινα. Ο Παντελής είναι πατέρας του σπουδαίου και δημοφιλούς ηθοποιού και θιασάρχη Δημήτρη Χορν, ο οποίος πρωταγωνίστησε σε δεκάδες έργα του ελληνικού και ξένου ρεπερτορίου. Ξεχωριστή θέση στο ελληνικό θέατρο κατέχει ο συγγραφέας και σεναριογράφος Δημήτρης Μπόγρης (1890-1964), με πλήθος θεατρικών έργων στο ενεργητικό του. Τα περισσότερα από αυτά είναι ηθογραφίες και μερικά γυρίστηκαν και κινηματογραφικές ταινίες. Τίτλοι έργων του: Ιατρός Μαυρίδης, Αγάπες, Το μπουρίνι, Αρραβωνιάσματα, Καινούρια ζωή, Ψηλά στο μέτωπο, Το κορίτσι του λιμανιού, Σπασμένα Φτερά κ.ά. Αρραβωνιάσματα

Ο μυθιστοριογράφος, θεατρικός συγγραφέας και ποιητής Νίκος Καζαντζάκης (18831957) με διεθνή αναγνώριση, είναι γνωστός κυρίως για τα πεζογραφήματά του. Όμως, έγραψε και περίπου είκοσι θεατρικά έργα, τα περισσότερα ιστορικά δράματα. Το 1907 ανεβαίνει το πρώτο του έργο Ξημερώνει, που εντυπωσιάζει μεν τους κριτικούς, αλλά πολλοί το κατακρίνουν ως ανήθικο γιατί προπαγανδίζει την αυτοδιάθεση της γυναίκας και τον ελεύθερο έρωτα. Αυτή η διαμάχη έκανε αμέσως γνωστό τον νέο συγγραφέα. Τίτλοι έργων του: Έως πότε;, Ο πρωτομάστορας, Οδυσσέας, Νικηφόρος Φωκάς, Χριστός, Ιουλιανός ο Παραβάτης, Μέλισσα, Προμηθέας, Καποδίστριας, Βούδας και άλλα. Το 1918 ιδρύεται το Θέατρο του Ωδείου της Αθήνας με δραματική σχολή. Τον επόμενο χρόνο η Εταιρεία Ελλήνων Θεατρικών Συγγραφέων [339]

ιδρύει και αυτή δραματική σχολή και θίασο με την επωνυμία Εταιρεία Ελληνικού Θεάτρου υπό την διεύθυνση του Μιλτιάδη Λιδωρίκη (18711951). Ο Λιδωρίκης διετέλεσε βουλευτής, δάσκαλος της δραματικής σχολής του Εθνικού θεάτρου και συγγραφέας θεατρικών έργων και επιθεωρήσεων}. Στην δραματική σχολή δίδασκε και ο Φώτος Πολίτης. Η έναρξη της λειτουργίας αυτού του θιάσου έγινε με το ανέβασμα της τραγωδίας του Σοφοκλή Οιδίπους τύραννος, στο θέατρο Ολύμπια την 20ή Μαΐου 1919. Ήταν μια παράσταση-σταθμός για το αρχαίο ελληνικό δράμα. Η μετάφραση και η σκηνοθεσία ήταν του θεωρητικού του θεάτρου, σκηνοθέτη θεατρικού συγγραφέα και δασκάλου υποκριτικής Φώτου Πολίτη (1890-1934). Το ρόλο του Οιδίποδα ερμήνευσε ο Αιμίλιος Βεάκης (1884-1951), ένας από τους μεγαλύτερους Έλληνες δραματικούς ηθοποιούς του 20ού αι. Διακρίθηκε σε όλα τα θεατρικά είδη, κυρίως σε κλασσικά έργα. Ο Βεάκης ως βασιλιάς Ληρ

Εκτός του ρόλου του Οιδίποδα, αξέχαστη μένει η ερμηνεία του σε πολλά έργα όπως στον επώνυμο ρόλο του έργου Βασιλιάς Ληρ του Σαίξπηρ. Δυο χρόνια αργότερα ο Βεάκης με τον λαμπρό «μολιερικό» ηθοποιό Χριστόφορο Νέζερ (1887-1970), σχημάτισαν θίασο και περιόδευαν κατά καιρούς τις ελληνικές πόλεις δίνοντας παραστάσεις κλασσικού και σύγχρονου ρεπερτορίου. Ο Βεάκης συνεργάστηκε με όλους σχεδόν τους γνωστούς ηθοποιούς της εποχής του και ακόμα με δυο από τις κορυφαίες Ελληνίδες ηθοποιούς, πού έλαμψαν με το ταλέντο τους, αλλά και την αντιπαλότητά τους: Την Μαρίκα Κοτοπούλη (1887-1954), κόρη ηθοποιών, η οποία θεωρείται η μεγαλύτερη τραγωδός της νεοελληνικής σκηνής. Το ταλέντο της ήταν σπάνιο, με μεγάλο εύρος και μπορούσε να ερμηνεύσει με την ίδια ευχέρεια την Ηλέκτρα του Σοφοκλή, τη Στέλλα Βιολάντη του [340]

Ξενόπουλου καθώς και κωμικούς τύπους της επιθεώρησης. Έπαιξε τον πρώτο της ρόλο σε ηλικία μόλις πέντε ετών με το θίασο του πατέρα της. Σχημάτισε θιάσους με τα μεγαλύτερα ονόματα της εποχής και ανέδειξε πολλούς ηθοποιούς, που διακρίθηκαν αργότερα στο θέατρο, τον κινηματογράφο και την τηλεόραση… …και την άλλη μεγάλη κυρία του ελληνικού θεάτρου, την Κυβέλη (1888-1978), το γένος Αδριανού, αλλά όλοι την ήξεραν απλώς ως Κυβέλη. Ξεκίνησε την καριέρα της με τη Νέα Σκηνή του Κωνσταντίνου Χρηστομάνου. Από τότε έπαιξε σε εκατοντάδες έργα, Ελλήνων και ξένων, αρχαίων και σύγχρονων συγγραφέων, ερμηνεύοντας δραματικούς και κωμικούς ρόλους κάθε ύφους και θεατρικού ρεύματος. Μαρίκα Κυβέλη

Παντρεύτηκε τον Μήτσο Μυράτ (1878-1964), από τους σημαντικότερους ηθοποιούς του πρώτου μισού του 20ού αιώνα και απέκτησαν την Μιράντα Μυράτ (1906-94), η οποία ακολούθησε με επιτυχία το επάγγελμα των γονιών της. Ο δεύτερος σύζυγος της Κυβέλης ήταν ο πολιτικός και (αργότερα δυο φορές πρωθυπουργός) Γεώργιος Παπανδρέου. {Εκτός από επαγγελματική, η αντιπαλότητα της Κυβέλης με το άλλο «ιερό τέρας» του θεάτρου την Μαρίκα Κοτοπούλη, ήταν και πολιτική, ιδιαίτερα την περίοδο του Εθνικού Διχασμού (1916-20). Οι οπαδοί και θαυμαστές της Κυβέλης ήταν ακραιφνώς βενιζελικοί, ενώ οι αντίπαλοί τους, οπαδοί του βασιλιά Κωνσταντίνου, είχαν ταχθεί στο πλευρό της Μαρίκας. Δεν ήταν σπάνια τα επεισόδια, όταν οι θαυμαστές των δυο [341]

αυτών κυριών, συναντιόνταν στους δρόμους της Αθήνας, μετά την παράσταση}. Για αρκετά χρόνια το Εθνικό (πρώην Βασιλικό) θέατρο περνούσε κρίση, υπολειτουργούσε ή δεν έδινε παραστάσεις. Το 1930 αποφασίστηκε από την κυβέρνηση Βενιζέλου με υπουργό Παιδείας τον Γ. Παπανδρέου, η επανίδρυση και η στελέχωσή του με αξιόλογους ανθρώπους της τέχνης. Διευθυντής διορίστηκε ο λογοτέχνης και μεταφραστής αρχαίου δράματος Ιωάννης Γρυπάρης (1870-1942) και σκηνοθέτης ο θεωρητικός του θεάτρου και δάσκαλος Φώτος Πολίτης. Η εναρκτήρια παράσταση του νέου Εθνικού Θεάτρου δόθηκε στις 19 Μαρτίου 1932 με δυο έργα: Την τραγωδία του Αισχύλου Αγαμέμνων και την μονόπρακτη κωμωδία του Γρηγορίου Ξενόπουλου* Θείος Όνειρος. Η πρώτη αυτή παράσταση, που ήταν το θεατρικό γεγονός της χρονιάς, ξεσήκωσε το θεατρόφιλο κοινό της Αθήνας, που εξαφάνισε όλα τα εισιτήρια. Από αυτή την παράσταση ως το θάνατό του (1934) ο Πολίτης ανέβασε τριάντα πέντε έργα σπουδαίων δραματουργών, όπως οι: Σοφοκλής, Ευριπίδης, Μολιέρος, Σαίξπηρ, Γκολντόνι, Σίλερ, Ίψεν, Ο’Νήλ, Παντελής Χόρν, Σπύρος Μελάς κ.ά. Το Εθνικό θέατρο πλαισιώθηκε από θαυμάσιους ηθοποιούς της εποχής, όπως οι: Σαπφώ Αλκαίου, Κατερίνα (Ανδρεάδη, 1903-93), Αλίκη Μουσούρη, Κατίνα Παξινού, Μιράντα Μυράτ*, Θεόδωρος Αρώνης, Αιμίλιος Βεάκης*, Χρήστος Ευθυμίου, Τηλέμαχος Λεπενιώτης, Μάνος Κατράκης (1908-84), Χριστόφορος Νέζερ*. Αργότερα προσλήφθηκαν και αρκετοί ακόμα νέοι ηθοποιοί όπως οι: Ελένη Παπαδάκη (1903[342]

44)33, Βάσω Μανωλίδου, Θάνος Κωτσόπουλος (1911-93), Άρης Μαλλιαγρός και άλλοι. Μετά το θάνατο του Πολίτη, τη θέση του σκηνοθέτη του Εθνικού Θεάτρου κατέλαβαν διαδοχικά: ο Δημήτρης Ροντήρης, ο σκηνοθέτης Τάκης Μουζενίδης (1909-81), ο σκηνοθέτης, ηθοποιός και δάσκαλος υποκριτικής Πέλος Κατσέλης (1907-81), ο σκηνοθέτης και θεωρητικός του θεάτρου Αλέξης Σολωμός και άλλοι. Μετά το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου η σταδιακή επιβεβαίωση της κυριαρχίας του κινηματογράφου, ανάγκασε το ελληνικό θέατρο να ακολουθήσει την πεπατημένη του πρώτου και έτσι άρχισε να επικρατεί η εμπορική μορφή του, η φαρσοκωμωδία. Άλλωστε, οι περισσότεροι ηθοποιοί του θεάτρου, έγιναν γνωστοί και δημοφιλείς από την παρουσία τους στον κινηματογράφο. Βασίλης Λογοθετίδης

Στη χώρο της κωμωδίας ξεχώρισε η προσωπικότητα του μεγάλου Βασίλη Λογοθετίδη (1898-1960), ο οποίος στους ρόλους του ενσάρκωνε τον μέσο νεοέλληνα μικροαστό που έβγαινε από την μιζέρια της μετακατοχικής περιόδου. Ο Λογοθετίδης έπαιξε σε περισσότερα από 300 ελληνικές και ξένες κωμωδίες. Πολλές από τις επιτυχίες του τις μετέφερε και στον κινηματογράφο. Την αρχαία ελληνική τραγωδία εκπροσώπησαν πολλοί ηθοποιοί, όπως Θάνος Κωτσόπουλος*, η Άννα Συνοδινού (1927-2016) και το ζεύγος Αλέξης Μινωτής (1900-90) και Κατίνα Παξινού (1900-73). Η Παξινού έγινε γνωστή και στο εξωτερικό, έπαιξε σε αρκετές κινηματογραφικές ταινίες και τιμήθηκε με Όσκαρ ερμηνείας για την 33

Το μέλλον της Παπαδάκη προδιαγραφόταν λαμπρό, είχε ήδη πρωταγωνιστήσει σε κλασσικούς ρόλους στο πλευρό μεγάλων ηθοποιών και την θεωρούσαν από τις μεγάλες Ελληνίδες τραγωδούς. Όμως έχασε τη ζωή της στα Δεκεμβριανά του 1944, όταν εκτελέστηκε από πολιτοφύλακες του ΕΑΜ [343]

συμμετοχή της στην ταινία Για ποιον χτυπά η καμπάνα. Ο Μινωτής σκηνοθέτησε πάμπολλα έργα αρχαίου δράματος.

***** Ο Κάρολος Κουν: Αυτός που άνοιξε νέους δρόμους στην ελληνική σκηνή, έφερε αέρα ανανέωσης και αισιοδοξία στο θέατρο, ήταν ο εβραϊκής καταγωγής ηθοποιός, σκηνοθέτης, θιασάρχης, θεωρητικός του θεάτρου και δάσκαλος Κάρολος Κουν (1908-87). Η ζωή του ήταν αφιερωμένη ολόψυχα στο θέατρο. Το 1933 ίδρυσε μαζί με τον ζωγράφο και σκηνογράφο Γιάννη Τσαρούχη (1910-89) το θίασο Λαϊκή Σκηνή, από την οποία παρουσίασε έργα αρχαίων και σύγχρονων Ελλήνων δραματουργών. Αργότερα συνεργάστηκε με τους θιάσους Κοτοπούλη και Κατερίνας. Ο Κουν σκηνοθετεί

Το 1942 ίδρυσε το περίφημο Θέατρο Τέχνης, και την Δραματική Σχολή του Θεάτρου Τέχνης. Από τη σχολή αυτή αποφοίτησαν δεκάδες νέοι ηθοποιοί, οι περισσότεροι από τους οποίους έπαιξαν αργότερα στο Θέατρο Τέχνης και διακρίθηκαν τα επόμενα χρόνια ως ερμηνευτές, σκηνοθέτες και θιασάρχες. Από το 1954 ο Κουν βρήκε μόνιμη στέγη στο θρυλικό «υπόγειο» κυκλικό Θέατρο Τέχνης της οδού Σταδίου. Τα ονόματα των μαθητών της σχολής του Κουν και των ηθοποιών, σκηνογράφων, θεατρικών συγγραφέων, μουσικοσυνθετών και άλλων συντελεστών του θεάτρου που συνέδεσαν το όνομά τους με το Θέατρο Τέχνης την περίοδο 1942 ως 1987 (που πέθανε ο Κουν) είναι δεκάδες: Η διάσημη σε όλο τον κόσμο, όχι μόνο ως ηθοποιός, αλλά και τραγουδίστρια και πολιτικός (διετέλεσε επί πολλά χρόνια και υπουργός Πολιτισμού) Μελίνα Μερκούρη (1920-94) και οι: Γιώργος Αρμένης, [344]

Νίκος Βασταρδής, Βασίλης Διαμαντόπουλος, Λαυρέντης Διανέλος, Τασώ Καββαδία, Λυκούργος Καλλέργης, Θύμιος Καρακατσάνης, Αλέκα Κατσέλη, Μίμης Κουγιουμτζής, Γιώργος Λαζάνης, Όλια Λαζαρίδου, Έλλη Λαμπέτη*, Μάγια Λυμπεροπούλου, Γιώργος Μιχαλακόπουλος, Λίλλη Παπαγιάννη, Ρένα Πιττακή, Λήδα Πρωτοψάλτη*, Γιάννης Φέρτης, Ελένη Χατζηαργύρη, Δημήτρης Χατζημάρκος, Μίμης Χρυσομάλλης* κ.ά. Το Θέατρο Τέχνης παρουσίασε εκατοντάδες έργα ελληνικού και ξένου ρεπερτορίου και ανέβασε δεκάδες αρχαίες τραγωδίες και κωμωδίες. Ενδεικτικά αναφέρουμε κάποιους ξένους θεατρικούς συγγραφείς: Σαίξπηρ, Ίψεν, Λόρκα, Πιραντέλο, Στρίνμπεργκ, Ο’Νηλ, Μπέρναρντ Σω, Ζαν Ζενέ, Τέννεση Ουίλιαμς, Τσέχοφ, Άρθουρ Μίλερ καθώς και εκπροσώπους των νέων θεατρικών ρευμάτων: Μπρεχτ, Μαξ Φρις, Ιονέσκο, Μπέκετ, Σαρτρ, Ντάριο Φο, Αραμπάλ, Πίντερ, Ουάιλντερ και άλλους. Ανέβασε παραστάσεις αρχαίου δράματος που άφησαν εποχή για την εγκυρότητα, την πρωτοτυπία και την πιστότητα στα κείμενα. Παίχθηκαν στα φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου, αλλά και σε δεκάδες θέατρα σε όλες σχεδόν τις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Παρουσίασε έργα καθιερωμένων νεοελλήνων συγγραφέων όπως Ξενόπουλος*, Κορομηλάς, Βυζάντιος* και άλλων. Επίσης πρόβαλε τα έργα πολλών νέων συγγραφέων, όπως οι: Ιάκωβος Καμπανέλης (1921-2011) με την Αυλή των θαυμάτων και το Παραμύθι δίχως όνομα, Γιώργος Σεβαστίκογλου (1913-91) με την Αγγέλα, Λούλα Αναγνωστάκη με τα: Η πόλη, Η παρέλαση, Δημήτρης Κεχαΐδης (1933-2005) με τα: Το Πανηγύρι, Η Βέρα και το τάβλι, Γιώργος Σκούρτης με τα: Νταντάδες, Κομμάτια και θρύψαλα, Κώστας Μουρσελάς με το Επικίνδυνο φορτίο, Παύλος Μάτεσις (1933-2013) με τα: Τελετή, Καθαίρεση, Βιοχημεία, Μάριος Ποντίκας με τα: Θεατές και Γάμος και άλλοι. Μεταφράσεις έργων του Αριστοφάνη έκανε ο ποιητής [345]

και θεατρικός συγγραφέας Βασίλης Ρώτας (1889-1977) που έχει γράψει περισσότερα από 20 θεατρικά έργα – κυρίως ιστορικά δράματα. ***** Το 1952, τρεις πολύ καλοί ηθοποιοί, Γιώργος Παππάς (1903-58), η Έλλη Λαμπέτη (1926-83) και ο Δημήτρης Χορν (1921-98) σχημάτισαν τον θίασο Παππά-Λαμπέτη-Χορν, ο οποίος κράτησε μόλις τρία χρόνια, αλλά οι παραστάσεις που έδωσε, άφησαν εποχή. Ο έρωτας της Έλλης και του Δημήτρη απασχόλησε για χρόνια τον κουτσομπολίστικο τύπο της εποχής. Από το 1956 αυτοί οι δυο σχημάτισαν τον θίασο ΛαμπέτηΧορν που έδωσε παραστάσεις ως το 1959, όταν αυτό το δημοφιλές θεατρικό ζευγάρι χώρισε. Χορν-Λαμπέτη

Αξίζει να αναφερθούν και τα ονόματα λίγων ακόμα ηθοποιών, θεατρικών συγγραφέων, σκηνοθετών και άλλων που ξεχώρισαν το τελευταίο μισό του 20ού αιώνα, κυρίως για την συνεισφορά τους στο θέατρο. Μαίρη Αρώνη (1916-92), συνεργάστηκε με πολλούς θιάσους και ήταν από τις βασικές πρωταγωνίστριες του Εθνικού θεάτρου. Έλσα Βεργή (1921-89), ηθοποιός, θιασάρχης επιχειρηματίας. Ίδρυσε θίασο και θέατρο στην οδό Βουκουρεστίου, όπου έδωσε δεκάδες παραστάσεις και συνεργάστηκε με πολλούς γνωστούς ηθοποιούς. Λευτέρης Βογιατζής (1944-2013), ηθοποιός και σκηνοθέτης. Στέλιος Βόκοβιτς (1912-90), ηθοποιός του θεάτρου, συνεργάστηκε με διάφορους θιάσους και συμμετείχε με το Εθνικό θέατρο σε παραστάσεις αρχαίου δράματος. Σοφία Βέμπο (1910-78), αποκλήθηκε η τραγουδίστρια της νίκης, έλαβε μέρος και σε επιθεωρήσεις.

[346]

Μίνως Βολανάκης (1925-99), σκηνοθέτης και θεατρικός συγγραφέας. Συνεργάστηκε με πολλά θέατρα (Εθνικό, Τέχνης, Λαμπέτη, Βεργή κλπ). Αξιοποίησε παλιά λατομεία και δημιούργησε τρία Θέατρα Βράχων (Πέτρας στην Πετρούπολη, Βράχων στο Βύρωνα, Νίκαια, Θεσσαλονίκη). Ντίνος Δημόπουλος (1921-2003), θεατρικός συγγραφέας, σκηνοθέτης θεάτρου και σεναριογράφος κινηματογράφου και τηλεόρασης. Σπύρος Ευαγγελάτος (1940-2017), ακαδημαϊκός, σκηνοθέτης του θεάτρου και θιασάρχης. Ίδρυσε τον θίασο Αμφι-θέατρο με το οποίο διοργάνωνε παραστάσεις σε όλο τον κόσμο. Βάσω Μανωλίδου (1917-2014) από τις σημαντικές ηθοποιούς μας. Συνεργάστηκε πολλά χρόνια με το Εθνικό και συμμετείχε σε θιάσους με ηθοποιούς όπως: Θέατρο Πέτρας

Παππά, Μουσούρη, Αρώνη, Χορν, Βεάκη κ.ά Στέλιος Βόκοβιτς (1912-90), ηθοποιός του θεάτρου, συνεργάστηκε με διάφορους θιάσους και συμμετείχε με το Εθνικό θέατρο σε παραστάσεις αρχαίου δράματος. Κώστας Μουσούρης (1903-76), ηθοποιός, σκηνοθέτης, θιασάρχης. Από το θέατρό του (πλατεία Καρύτση) πρωταγωνίστησε σε πολλά έργα με συμπρωταγωνίστριές του μεγάλες κυρίες του θεάτρου, όπως οι: Λαμπέτη, Χατζηαργύρη, Καρέζη, Μανωλίδου, Βαλάκου, Βουγιουκλάκη, Ρουσέα και άλλες. Σταύρος Ξαρχάκος, μουσικοσυνθέτης, έγραψε μουσική για πολλά θεατρικά και κινηματογραφικά έργα. Θανάσης Παπαγεωργίου, ηθοποιός και σκηνοθέτης. Ιδρυτής του θεάτρου Στοά, από όπου έχει παρουσιάσει και σκηνοθετήσει δεκάδες έργα Ελλήνων και ξένων συγγραφέων. Τα τελευταία τριάντα χρόνια έχει ως συμπρωταγωνίστριά του τη σπουδαία ηθοποιό Λήδα Πρωτοψάλτη.

[347]

Ειρήνη Παππά, ηθοποιός με διεθνή καριέρα στο θέατρο και τον ελληνικό και ξένο κινηματογράφο. Έπαιξε σε θέατρα του Μπροντγουέι και σε φιλμ του Χόλυγουντ. Δημήτρης Ροντήρης (1889-1981), από τους σημαντικότερους Έλληνες σκηνοθέτες του 20ού αιώνα. Ίδρυσε την Ελληνική Σκηνή και αργότερα τον καλλιτεχνικό οργανισμό Πειραϊκό Θέατρο με τον οποίο πραγματοποίησε περιοδείες σε πολλές ευρωπαϊκές, αμερικανικές και ασιατικές χώρες, παρουσιάζοντα παραστάσεις αρχαίου ελληνικού δράματος, αλλά και νεότερων κλασικών συγγραφέων όπως ο Σαίξπηρ. Νότης Περγιάλης (1920-2009), θεατρικός συγγραφέας, ηθοποιός, σκηνοθέτης και στιχουργός. Δημήτρης Ποταμίτης (1945-2003), ηθοποιός, θεατρικός συγγραφέας, σκηνοθέτης και ποιητής. Ίδρυσε το Θέατρο Έρευνας (στου Ζωγράφου) με στόχο την προβολή ποιοτικού θεάτρου. Γεώργος Ρούσσος (1910-84), δημοσιογράφος, και θεατρικός συγγραφέας. Πολλά από τα θεατρικά έργα έγιναν εμπορικές επιτυχίες. Νίκος Τζόγιας (1921-96), ηθοποιός του θεάτρου και του κινηματογράφου και δάσκαλος υποκριτικής. Εργάστηκε στο Εθνικό Θέατρο και συνεργάστηκε με τους θιάσους Μουσούρη, Κουν, Λογοθετίδη και Χατζηαργύρη. Πρωταγωνίστησε σε έργα κλασικού και σύγχρονου θεάτρου. Νίκος Τσιφόρος (1909-70), δημοσιογράφος, και συγγραφέας μυθιστορημάτων, θεατρικών και κινηματογραφικών έργων. Η πρώτη μεγάλη επιτυχία του ήταν το 1944, όταν ο θίασος Δημήτρη Χορν-Μαίρης Αρώνη, ανέβασε την κωμωδία του Η πινακοθήκη των ηλιθίων. Δημήτρης Ψαθάς (1907-79), δημοσιογράφος, χρονογράφος και θεατρικός συγγραφέας. Έγραψε δεκάδες κωμωδίες, οι περισσότερες αν όχι όλες – από τις οποίες παίχθηκαν από πληθώρα θιάσων της Αθήνας και της επαρχίας. Πολλά από αυτά έγιναν και κινηματογραφικές ταινίες. Τίτλοι: Το στραβόξυλο, Φον Δημητράκης, Ζητείται ψεύτης, Εταιρεία Θαυμάτων, Χαρτοπαίχτρα, Ένας βλάκας και μισός, Φωνάζει ο κλέφτης, Ο κουτσομπόλης και άλλα. Η μεγαλύτερη επιτυχία του ήταν η κωμωδία του Μαντάμ Σουσού, που – διασκευασμένη για το θέατρο από τον Νίκο Τσιφόρο - παίζεται ακόμα και γυρίστηκε και τηλεοπτική σειρά.

[348]

***** Οι τέσσερις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα, σημαδεύτηκαν αρχικά από την κυριαρχία του κινηματογράφου και λίγο αργότερα από την επιβολή της τηλεόρασης. Ο κινηματογράφος, κατ’ εξοχήν μέσο ψυχαγωγίας, χρησιμοποίησε τους περισσότερους γνωστούς ηθοποιούς και σκηνοθέτες του θεάτρου στις ταινίες του. Ο ελληνικός κινηματογράφος γνώρισε λαμπρές μέρες τις δεκαετίες του ΄50, ’60 και ’70 και οι επιτυχημένες ταινίες έκοβαν εκατοντάδες χιλιάδες εισιτήρια. Οι ηθοποιοί - οι περισσότεροι από τους οποίους ήταν άγνωστοι όσο έπαιζαν στο θέατρο – έγιναν, μετά από μια ή δυο καλές ταινίες - αστέρια του κινηματογράφου. Τέτοια αστέρια ήταν πάρα πολλά, μερικά από τα οποία γνωρίσαμε και στο κεφάλαιο για την ελληνική επιθεώρηση. Μαντάμ Σουσού

Θα αναφέρουμε μόνο ορισμένα, ξέροντας ότι ο κατάλογος δεν εξαντλείται μόνο σ’ αυτά: Αλέκος Αλεξανδράκης, Κάκια Αναλυτή, Βασίλης Αργυρόπουλος, Αντιγόνη Βαλάκου, Τίτος Βανδής, Ρένα Βλαχοπούλου, Γιάννης Βόγλης, Αλίκη Βουγιουκλάκη, Μάρθα Βούρτση, Κώστας Βουτσάς, Φαίδων Γεωργίτσης, Κάτια Δανδουλάκη, Χρήστος Ευθυμίου, Παντελής Ζερβός, Κώστας Κακκαβάς, Μάρθα Καραγιάννη, Τζένη Καρέζη, Δημήτρης Καταλειφός, Αντώνης Καφετζόπουλος, Φιλαρέτη Κομνηνού, Μάρω Κοντού, Νίκος Κούρκουλος, Λάμπρος Κωνσταντάρας, Γιώργος Κωνσταντίνου, Ζωή Λάσκαρη, Στέφανος Ληναίος, Γκέλυ Μαυροπούλου, Σωτήρης Μουστάκας, Ανδρέας Μπάρκουλης, Δημήτρης Μυράτ, Νίκος Ξανθόπουλος, Αλέκα Παΐζη, Διονύσης Παπαγιαννόπουλος, Δημήτρης Παπαμιχαήλ, Σταύρος Παράβας, Κώστας Ρηγόπουλος, Τζένη Ρουσσέα, Χριστίνα Σύλβα, Τζαβαλάς Καρούσος, Νίκη Τριανταφυλλίδη, [349]

Πέτρος Φυσσούν, Άννα Φόνσου, Έλλη Φωτίου, Μίμης Φωτόπουλος, Μηνάς Χατζησάββας, Μαίρη Χρονοπούλου και πολλοί άλλοι. Η άνοδος της τηλεθέασης (στο τέλος της δεκαετίας του ’90, το σύνολο σχεδόν των ελληνικών νοικοκυριών διέθεταν τηλεοπτικούς δείκτες), έφερε ραγδαία πτώση στα εισιτήρια και δραματική μείωση του αριθμού των κινηματογράφων. Όμως τα τηλεοπτικά σήριαλ χρησιμοποίησαν τους ίδιους ηθοποιούς του θεάτρου και του κινηματογράφου. Παράλληλα προώθησε εκατοντάδες νέα παιδιά, που είχαν αποφοιτήσει από τις δραματικές σχολές, πολλά από τα οποία αναδείχθηκαν σε δημοφιλή τηλεοπτικά αστέρια. Ο κινηματογράφος μπορεί να πληγώθηκε βαριά από την τηλεόραση, αλλά δεν πέθανε, συνεχίζει να έχει πιστούς οπαδούς, που γεμίζουν τις λιγοστές πλέον αίθουσές του. Κυβέλη & Κοτοπούλη

Ασφαλώς και το θέατρο έχασε αρκετά μεγάλο κομμάτι του κοινού του, αλλά συνέχισε να αναπτύσσεται και οι θεατρικές αίθουσες στην Αθήνα, στις συνοικίες και στις άλλες πόλεις είναι περισσότερες από ποτέ. Νέα παιδιά που αποφοιτούν κάθε χρόνο από τις δραματικές σχολές, σχηματίζουν ολιγοπρόσωπους θιάσους που παίζουν όλων των ειδών και των ρευμάτων θεατρικά έργα. Ο θεατρόφιλος μπορεί να επιλέξει για να δει έργα κλασσικά ή πρωτοποριακά, ή επιθεώρηση, θέατρο του Παράλογου, Επικό Θέατρο, Πολιτικό θέατρο, Πειραματικό θέατρο κλπ.

[350]

15. Θέατρο και…

15.01. … Ποίηση Στο κεφάλαιο για το αρχαίο ελληνικό θέατρο, αναφερθήκαμε στη λέξη δράμα που την εποχή εκείνη είχε ταυτόσημη έννοια με το θεατρικό έργο. Και τονίστηκε ότι το αρχαίο ελληνικό δράμα (τραγωδία, κωμωδία ή σατυρικό δράμα) ήταν πάντα ποιητικό. Δηλαδή όταν οι Αθηναίοι του 6ου π. Χ. αιώνα έλεγαν δράμα εννοούσαν έμμετρο θεατρικό έργο.

Καλλιόπη, η Μούσα της επικής ποίησης

Αρχαίο δράμα σε πρόζα δεν γράφτηκε ποτέ. Έτσι λοιπόν, όλοι οι αρχαίοι τραγωδοί ή κωμωδιογράφοι ήταν και ποιητές. Η ποίηση ήταν σπουδαίος τομέας του αρχαιοελληνικού πολιτισμού και γνώρισε σημαντική ανάπτυξη από τα πρώτα ιστορικά χρόνια. Υπήρχαν πολλά είδη ποίησης:  Η επική ποίηση, που αντιπροσωπεύτηκε κυρίως από τον Όμηρο (ιστορικό έπος) και τον Ησίοδο (διδακτικό έπος). Ο Όμηρος έζησε περί τον 8ο και ο Ησίοδος τον 7ο αιώνα.

[351]

 Η ελεγειακή ποίηση με κυριότερο εκπρόσωπό της τον Καλλίνο (7ος αι.) από την Έφεσο, ο οποίος θεωρείται και ο πατέρας αυτού του ποιητικού είδους. Συνεχιστές της ελεγειακής ποίησης ήταν ο Τυρταίος (7ος αι.) από τη Σπάρτη και ο Σόλων (6ος αι.) από την Αθήνα.  Η λυρική ή/και μελική, ήταν ερωτική ή ρομαντική ποίηση, που η απαγγελία της συνοδευόταν από τους ήχους της λύρας. Οι πιο γνωστοί εκπρόσωποί της ήταν τρεις Λέσβιοι, ο ποιητής και μουσικός Τέρπανδρος (7ος αι.), η περίφημη Σαπφώ (6ος αι.) και ο Αλκαίος (6ος αι.)  Η ιαμβική ποίηση, το μέτρο της οποίας όπως είδαμε, έδωσε πρώτος ο ποιητής Σουσαρίων* από τα Μέγαρα, του οποίου όμως κανένα απόσπασμα από τα κείμενά του δεν σώθηκε. Το βέβαιο είναι ότι ο Αρχίλοχος (7ος αι.) από την Πάρο, επέλεξε τον ίαμβο (αρχαίο ελληνικό μέτρο απαγγελλόμενης και αδόμενης ποίησης), για να εκφράσει τα αισθήματά του με στίχους. Η Ερατώ, μούσα της λυρικής ποίησης

 Η χορική ποίηση, εκπροσωπείται κυρίως από τον Αλκμάνα (7ος αι.) από τη Σπάρτη, ο οποίος έγραφε ύμνους, τους μελοποιούσε ο ίδιος και δίδασκε το κείμενο, τη μελωδία και χορευτικά βήματα στην χορωδία, που επρόκειτο να ψάλει σε δημόσια τελετή, για να τιμηθεί κάποιος ήρωας ή θεός. Ακόμα, ο ίδιος επίσης συνόδευε την χορωδία με την κιθάρα του.  Τέλος, η δραματική και η κωμική ποίηση, ήταν αυτές τις οποίες χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς τραγωδιών και κωμωδιών για να γράψουν τα πρώτα θεατρικά έργα στην ιστορία. Δεν χρειάζεται να αναφέρουμε ονόματα. Είναι όλοι οι δραματουργοί που συναντήσαμε στο κεφάλαιο Το δράμα στην αρχαία Ελλάδα.

[352]

Συνεχιστές του συγγραφικού έργου των Ελλήνων ήταν οι Ρωμαίοι, οι οποίοι άντλησαν βάσεις και ιδέες από όλους σχεδόν τους τομείς του πολιτισμού από την Ελλάδα. Αυτό ήταν πιο εμφανές στη φιλοσοφία, στις τέχνες (ζωγραφική, γλυπτική, ποίηση) και φυσικά και στο θέατρο. Το μεγαλύτερο μέρος της ρωμαϊκής τέχνης και λογοτεχνίας (ποίησης και θεατρικού δράματος) ήταν βασισμένο σε πρότυπα Ελλήνων καλλιτεχνών, ποιητών και θεατρικών συγγραφέων. Οι μόνες σωζόμενες κωμωδίες Λατίνων συγγραφέων είναι αυτές του Πλαύτου και του Τερέντιου. Όπως είδαμε, οι κωμωδίες του Πλαύτου ήταν όλες σχεδόν μεταφράσεις, διασκευές ή απομιμήσεις ελληνικών έργων. Αντίστοιχα και οι έξη κωμωδίες που πρόλαβε και έγραψε ο Τερέντιος διαδραματίζονται στην Ελλάδα. Ο ίδιος είχε ως πρότυπά του, τους Έλληνες δραματουργούς Μένανδρο και Απολλόδωρο τον Καρύστιο. Θάλεια, η μούσα της κωμωδίας

Το είδος που θεωρείται πρόδρομος του ρωμαϊκού θεάτρου, ήταν η Ατελλανή φάρσα (Fabula Atellana). Το θεατρικό αυτό είδος έχει ως αφετηρία τους Φλύακες, αρχαιοελληνικό θεατρικό είδος ιλαροτραγωδίας που καλλιεργήθηκε στη Σικελία και την Κάτω Ιταλία. Ορμώμενος από τα παραπάνω ο σπουδαίος ποιητής μας Κωνσταντίνος Καβάφης έγραψε το ποίημά του Θεατής Δυσαρεστημένος: «Απέρχομαι, απέρχομαι. Μη κράτει με, της αηδίας και ανίας είμαι θύμα». «Πλην μειν’ ολίγον χάριν του Μενάνδρου. Κρίμα τόσον να στερηθείς». «Υβρίζεις, άτιμε. Μένανδρος είναι ταύτα τα λογίδια, άξεστοι στίχοι και παιδαριώδες ρήμα; [353]

Άφες ν’ απέλθω του θεάτρου παραχρήμα και λυτρωθείς να στρέψω εις τα ίδια. Της Ρώμης ο αήρ σ’ έφθειρεν εντελώς. Αντί να κατακρίνεις επαινείς δειλώς κι επευφημείς τον βάρβαρον-πώς λέγεται; Γαβρέντιος, Τερέντιος; - όστις απλώς δια Λατίνων ατελλάνας ων καλός, την δόξαν του Μενάνδρου μας ορέγεται».

Αλλά και πολλούς αιώνες αργότερα, την εποχή της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού, ως και τον 20ό αιώνα, δεκάδες είναι οι ποιητές που είναι συνάμα και θεατρικοί συγγραφείς, με πρώτο τον κορυφαίο Βρετανό Ουίλιαμ Σαίξπηρ, που έγραψε πάμπολλα σονέτα και όλα τα θεατρικά του έργα σε έμμετρο λόγο. Ακόμα θα αναφέρω τους ποιητέςδραματουργούς, που έχουμε ήδη συναντήσει: Μελπομένη, μούσα της τραγωδίας

Μάρλοου, Μπεν Τζόνσον, Λόπε δε Βέγα, Θερβάντες, Καλδερόν, Μπωμαρσαί, Ουγκώ, Σίλερ, Γκαίτε, Πούσκιν, Γκόγκολ, Γκωτιέ, Πιραντέλο, Ουάιλντ, Κοκόσκα, Μαγιακόφσκι, Βιτράκ, Αραμπάλ, Φο, Μπρεχτ, Έλιοτ, Λόρκα, Ντ’ Ανούντσιο κλπ. και τους Έλληνες, Χορτάτση, Κορνάρο, Γουζέλη, Μάτεσι, Αλ. Σούτσο, Βλάχο, Πωλ Νορ, Καζαντζάκη, Καμπανέλη, Αναγνωστάκη, Ρώτα, Ποταμίτη και πολλούς άλλους. Το Θέατρο και η Ποίηση είναι δύο τρόποι καλλιτεχνικής έκφρασης που πολύ συχνά αλληλοσυμπληρώνονται.

[354]

15.02. … Μουσική - Χορός Στο κεφάλαιο για το αρχαίο ελληνικό θέατρο γράψαμε: Η Μουσική ήταν βασικό στοιχείο του αρχαίου δράματος (η μουσική ήταν μέρος της δομής του θεατρικού έργου). Συνόδευε την απαγγελία του υποκριτή και ήταν απαραίτητο στοιχείο στις ωδές του χορού. Η μουσική συνοδεία του δράματος ξεκίνησε με τον αυλό (που συνόδευε το τραγούδι των υποκριτών) και σταδιακά προστέθηκαν η λύρα, η τρομπέτα, η σάλπιγγα και διάφορα ακόμα όργανα όπως κύμβαλα, κρόταλα, ντέφια. Η μουσική σε ορισμένα είδη θεάτρου συμπληρώνει την παράσταση με τρόπο αφηγηματικό ή περιγραφικό. Πολλοί συνθέτες έχουν γράψει μουσική για το θέατρο (και τον κινηματογράφο). Σε άλλα θεατρικά είδη η μουσική επένδυση είναι απαραίτητο συστατικό της όλης δομής τους. Τα πιο γνωστά σύγχρονα μουσικοθεατρικά είδη, είναι:  Η όπερα: το σοβαρό είδος λυρικού θεάτρου. Εμφανίστηκε στα τέλη του 16ου αιώνα στην Ιταλία και κορυφώθηκε τον 19ο αιώνα. Απαρτίζεται από το λιμπρέτο (συνήθως έµμετρο δραματικό κείμενο) και τη μουσική σύνθεση.  Η οπερέτα: ελαφρότερο είδος λυρικού θεάτρου που αναπτύχθηκε παράλληλα με την όπερα, στη Γαλλία, Αυστρία Γερμανία και αλλού. Περιλαμβάνει τραγούδια και πρόζα.  Το μιούζικαλ: κορυφώθηκε τον 20ό αιώνα, µε πολύ καλή αποδοχή τόσο από το θεατρικό όσο και από το κινηματογραφικό κοινό. Θεωρείται ελαφρό μουσικό έργο, του οποίου το κείμενο, η μουσική και η σκηνική δράση είναι απολύτως αλληλένδετα.  Μιούζικ Χωλ: Είδος θεάματος που άνθησε το19ο αιώνα. Προήλθε από τα τραγούδια της παρέας στα καπηλειά και τα «καφέ σαντάν» (καφωδεία). Μικτό θέαμα που περιλαμβάνει τραγούδι, χορό, μικρές θεατρικές ιστορίες, χιούμορ, αισθησιακές παρουσίες κ.ά.  Βαριετέ: θέατρο ποικιλιών, εξέλιξη του µιούζικ χωλ, στο οποίο τα τραπεζάκια αντικαταστάθηκαν από καθίσματα θεάτρου. Έχει [355]

µπαλέτα, τραγούδι, εντυπωσιακό θέαμα, μικρές σκηνές πρόζας, μάγους, ακροβάτες, ταχυδακτυλουργούς και άλλα  Βοντβίλ: ελαφρό γαλλικό είδος θεάτρου, που άνθησε κυρίως το 19ο αιώνα. Μουσική κωμωδία όπου το κωμικό στοιχείο προκύπτει από φάρσες, παρανοήσεις, συμπτώσεις, πνευματώδεις συζητήσεις και συνοδεύεται από τραγούδια που σχετίζονται ποικιλοτρόπως µε την υπόθεση του έργου. Θεωρείται πρότυπο του ελληνικού κωμειδυλλίου.  Ελληνικά είδη: Μιλήσαμε ήδη, για το Κωμειδύλλιο, την Επιθεώρηση και το ελληνικό μελόδραμα (Οπερέτα). ***** Στο αρχαίο ελληνικό δράμα ο Χορός και η Όρχηση ήταν δυο διαφορετικά – όμως, αλληλοεξαρτώμενα – πράγματα. Ο Χορός - η χορωδία 12 ή 15 ατόμων για την τραγωδία και πιο πολυπληθής για την κωμωδία – ήταν ουσιαστικό στοιχείο του δράματος. Η χορωδία αυτή καταλάμβανε τον κυκλικό χώρο της ορχήστρας και εκεί τραγουδούσε και συχνά χόρευε, τουτέστιν εκτελούσε κινήσεις όρχησης, δηλαδή αυτού που σήμερα εννοούμε χορό. Οι αρχαίοι Έλληνες όριζαν ως Όρχηση (χορό), κάθε ρυθμική κίνηση. Δηλαδή χορό δεν εννοούσαν μόνο συγκεκριμένους σχηματισμούς που δημιουργούνται με τα πόδια, αλλά ακόμα και χειρονομίες ή και παντομίμα, αρκεί να είχαν κάποιο ρυθμό. Οι πιο γνωστοί χοροί του αρχαίου δράματος ήταν ο σίκιννις και ο κόρδαξ. Στο σύγχρονο θέατρο, χορό θα συναντήσουμε κυρίως στα μουσικοθεατρικά είδη, οπερέτα, μιούζικαλ, βαριετέ, βοντβίλ, και επιθεώρηση.

[356]

15.03. ... Παιδεία Το θέατρο είναι κοινωνική τέχνη, γιατί το θέατρο δεν είναι μόνο παράσταση, αλλά πρωτίστως σημαίνει επικοινωνία. Όταν οι λέξεις του κειμένου ζωντανεύουν πάνω στη σκηνή, ο συγγραφέας του έργου επικοινωνεί με τον θεατή, μέσα από τη φωνή, τη στάση και τις εκφράσεις του ηθοποιού. Και ο ηθοποιός με την ερμηνεία του μεταφέρει στο θεατή, συναισθήματα, μηνύματα ιδέες και σκέψεις. Το θέατρο είναι επίσης τέχνη σύνθετη, γιατί εμπεριέχει και αναδεικνύει όλες σχεδόν τις άλλες τέχνες: Λογοτεχνία, ποίηση, μουσική, χορό, ζωγραφική, γλυπτική, αρχιτεκτονική, ανάλογα με το είδος του θεάτρου και το σκοπό του. Όλα τα θεατρικά έργα είναι συνάμα και λογοτεχνικά. Πολλά από αυτά, όπως τα αρχαιοελληνικά δράματα και οι σαιξπηρικές τραγωδίες – και όχι μόνον αυτά - είναι και σαφώς ποιητικά έργα. Στην όπερα το μιούζικαλ και την οπερέτα η μουσική είναι απαραίτητη. Η επιθεώρηση και το βοντβίλ έχουν οπωσδήποτε χορό, τραγούδι, παντομίμα και μίμηση κλπ. Το θέατρο είναι μια μορφή ψυχαγωγίας προσιτή σε όλους τους φίλους του θεάματος, ανεξαρτήτως ηλικίας, καταγωγής, μόρφωσης ή κοινωνικής τάξης. Είναι μια ζωντανή τέχνη, η οποία μέσα από τη στενή σχέση της με τις καλές τέχνες, αλλά και με την ιστορία, τις παραδόσεις, την αίγλη του μύθου και την πολιτισμική συνείδηση ενός λαού, αποσκοπεί στη ηθική και πνευματική καλλιέργεια του θεατή, στη μόρφωση και στην εν γένει παιδεία του. Με λίγα λόγια, το θέατρο - εκτός από ψυχαγωγικό μέσο – είναι και μορφωτικό αγαθό και σπουδαίο μέσο αγωγής και παιδείας του κοινού. Ως τέτοια δημιουργήθηκε, αναπτύχθηκε και καθιερώθηκε στην αρχαία Ελλάδα, εκφράζοντας ταυτόχρονα και τον πολιτισμό της και μέσω αυτού απέκτησε μια διαχρονική και παγκόσμια καθιέρωση. Άλλωστε από τότε ως και τις μέρες μας η παιδεία και το θέατρο μοιράστηκαν κοινούς στόχους. Ο εκπαιδευτικός χαρακτήρας του θεάτρου έχει διαπιστωθεί εδώ και πολλά χρόνια και σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες έχουν δημιουργηθεί στα πανεπιστήμια σχολές με αντικείμενο το Θέατρο στην εκπαίδευση και [357]

έχει καθιερωθεί και μάθημα θεάτρου σε παιδιά σχολικής ηλικίας. Και τα οφέλη ενός τέτοιου μαθήματος είναι πολλά. Ένα από αυτά, είναι ο αυτοσχεδιασμός, με τον οποίο τα παιδιά ζωντανεύουν μέσα στο χώρο κινήσεις, συναισθήματα, συμπεριφορά ή και ανάπτυξη μιας ιστορίας. Έτσι τα παιδιά γνωρίζουν τις ικανότητες του σώματός τους και κινούνται ελεύθερα έχοντας εμπιστοσύνη στις δυνατότητές τους. Ακόμα τα παιδιά αποκτούν αυτοεκτίμηση και εμπειρίες και προετοιμάζονται για την ομαλή αυριανή παρουσία τους στην κοινωνία, εξασκούν τον προφορικό τους λόγο, την άρθρωση και τη σαφήνεια στη διατύπωση, εξοικειώνονται με την ομαδική εργασία και τέλος η ενασχόληση τους με το θέατρο τα βοηθά να ξεπερνούν τυχόν μαθησιακές δυσκολίες.

Σχολική θεατρική παράσταση

[358]

15.04. ... Πολιτική Στο κεφάλαιο Αρχαίοι Έλληνες ποιητές κωμωδίας, συναντήσαμε αρκετούς από αυτούς, που στα έργα τους δεν διακωμωδούσαν απλώς τους δημόσιους άνδρες της εποχής τους, αλλά συχνά έπαιρναν και σαφή πολιτική θέση ή ακόμα εξύβριζαν και – όχι σπάνια – συκοφαντούσαν κάποιον από τους πολιτικούς τους αντιπάλους. Ο Περικλής, ο σημαντικότερος Αθηναίος πολιτικός, στον οποίο η Αθηναϊκή δημοκρατία οφείλει πολλά, ήταν διαρκής στόχος κωμωδιογράφων, οι οποίοι – με την ανοχή της δημοκρατικής πολιτείας - σατίριζαν με καυστικό, ακόμα και με χυδαίο τρόπο την ερωτική του σχέση του με Ασπασία, αλλά και τις αποφάσεις του για την πορεία της πόλης.

Αριστοφάνη: Αχαρνείς

Κωμικοί θεατρικοί συγγραφείς, όπως οι Κρατίνος, Τηλεκλείδης, Έρμιππος, Αριστοφάνης και άλλοι, ήταν από τους σφοδρότερους επικριτές του σπουδαίου Αθηναίου στρατηγού, ο οποίος όμως ποτέ δεν διαμαρτυρήθηκε γι’ αυτές τις επιθέσεις, όσο σκληρές ή άδικες και αν ήταν, γιατί εκείνη την εποχή, το θέατρο δεν ήταν απλώς μέσο ψυχαγωγίας, αλλά και δημόσιας κριτικής και συνεπώς ένας από τους σημαντικούς θεσμούς της δημοκρατίας. Άλλοι πολιτικοί που δέχθηκαν [359]

τα σφοδρά σατιρικά πυρά των κωμωδιογράφων της εποχής τους ήταν ο Κίμων και Κλέων. Έτσι, πριν από 2500 χρόνια ξεκινά η σχέση του θεάτρου με την πολιτική. Την σκυτάλη από τους αρχαίους Έλληνες δραματουργούς πήραν οι Άγγλοι δραματουργοί με πρώτο τον Σαίξπηρ, που στα ιστορικά του δράματα, στηλίτευε την πολιτεία των βασιλέων και των ευγενών για την αρχολαγνεία, την απληστία και τον αυταρχισμό τους, που τους οδηγούσε σε εγκληματικές πράξεις με θύματα όχι μόνο κάποια συγκεκριμένα πρόσωπα, αλλά και χώρες και ολόκληρους λαούς. Τους Άγγλους συναδέλφους τους μιμήθηκαν οι Γάλλοι θεατρικοί συγγραφείς Μολιέρος, Ρακίνας, Μπωμαρσαί και άλλοι. Ακολούθησαν Ρώσοι, Αμερικανοί κλπ και φτάσαμε στη σύγχρονη εποχή, όπου δεκάδες θεατρικοί συγγραφείς σε όλο τον κόσμο γράφουν με στόχο την κριτική των πολιτικών και τη στηλίτευση των κακώς κειμένων της εξουσίας. Ο Γερμανός θεατρικός συγγραφέας, ποιητής, ηθοποιός, σκηνοθέτης και θιασάρχης Μπέρτολτ Μπρεχτ, θεωρείται ο σημαντικότερος εκπρόσωπος του πολιτικού θεάτρου του 20ού αιώνα. Αλλά εκτός από τον Μπρεχτ πάμπολλοι είναι οι συγγραφείς που έγραψαν θέατρο με πολιτικές προεκτάσεις, όπως οι Ρώσοι: Πούσκιν, Γκόγκολ, Τουργκένιεφ, Ιταλοί: Πιραντέλο, Φο, Γερμανοί: Τόλλερ, Βάις, Αμερικανοί: Μίλερ, Λίλιαν Χέλμαν, Τζούντιθ Μαλίνα, η Βρετανίδα Τσόρτσιλ, ο Γάλλος Ρομαίν Ρολάν, ο Αυστριακός Κοκόσκα, ο Ιρλανδός Ο’ Κεϊσυ, ο Βραζιλιάνος Μπόαλ, ο Χιλιανός Καλδερόν και άλλοι. Στην Ελλάδα πολιτικό θέατρο έγραψαν οι θεατρικοί συγγραφείς του 19ου αιώνα Σούτσος και Καρύδης. Επίσης, όλα σχεδόν τα επιθεωρησιακά έργα του 20ού αιώνα, αφιερώνουν μεγάλο μέρος της παράστασης σε πολιτική σάτιρα που στρέφεται συνήθως κατά της εξουσίας και της παράταξης που την ασκεί.

[360]

15.05. … Λογοκρισία Είδαμε στο κεφάλαιο για το αρχαίο ελληνικό θέατρο ότι η αθηναϊκή δημοκρατία, θέλοντας να διασφαλίσει τον δικαίωμα της ελευθερίας και της ισότητας των πολιτών της, είχε παραχωρήσει στους ποιητές της κωμωδίας το δικαίωμα της παρρησίας (παν+ρήσις), δηλαδή της ελευθερίας του λόγου. Ο κωμικός ποιητής δεν φοβόταν την καταγγελία για εξύβριση ή συκοφαντία, γιατί είχε την προστασία του ιερού νόμου του θεού Διόνυσου και έπαιρνε άνετα θέση για κάθε κοινωνικό, πολιτικό ή ηθικό πρόβλημα της εποχής του. Και έτσι, παράλληλα με την ψυχαγωγία του θεατρόφιλου κοινού, συνέβαλλε συχνά και στον κολασμό από την πολιτεία πολλών παρανομιών. Πάντως η πρώτη καταγεγραμμένη πράξη λογοκρισίας σε θεατρικό έργο, έγινε ακριβώς στην ίδια την αθηναϊκή δημοκρατία. Περί το 490 ο ποιητής Φρύνιχος έγραψε και παρουσίασε την τραγωδία του Μιλήτου άλωσις, που αναφερόταν στην άλωση της μικρασιατικής πόλης Μιλήτου, η οποία είχε συμμετάσχει στην ιωνική επανάσταση κατά των Περσών. Όταν η πόλη κατελήφθη από τα περσικά στρατεύματα, καταστράφηκε ολοσχερώς και οι κάτοικοί της εξοντώθηκαν ή πουλήθηκαν ως σκλάβοι.. Το έργο εξιστορούσε παραστατικά και με τόσο δραματικούς τόνους το τραγικό αυτό γεγονός, που οι Αθηναίοι θεατές, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, ξέσπασαν σε γοερούς θρήνους, επειδή το έργο τους θύμισε οικεία κακά. Ακόμα, οι πολίτες αυτοί αισθάνθηκαν ενοχή γιατί είχαν αφήσει αβοήθητους τους συμμάχους Μιλησίους.

[361]

Οι αρχές της αθηναϊκής πολιτείας που θεώρησαν ότι το έργο έθιγε την ευαισθησία των πολιτών, επενέβησαν ακαριαία. Διατάχθηκε η παύση των παραστάσεων, επεβλήθη στον Φρύνιχο βαρύτατο πρόστιμο χιλίων δραχμών και του απαγορεύτηκε η οποιαδήποτε διασκευή του έργου ή άλλη αναφορά στο συγκεκριμένο θέμα. Μετά από αυτό το γεγονός όμως, δεν παρουσιάστηκε ποτέ, άλλο κρούσμα λογοκρισίας στην Αθήνα. Οι δραματικοί και οι κωμικοί ποιητές ήταν ελεύθεροι να γράφουν οτιδήποτε για οποιονδήποτε. Αν και η λοιδορία νεκρών δεν επιτρεπόταν, ο Αριστοφάνης δεν δίστασε να σατιρίσει τον πολιτικό Κλέωνα και τον τραγωδό Ευριπίδη, ακόμα και μετά την αποδημία τους προς την Αχερουσία Λίμνη. Όμως και γι’ αυτήν του την πράξη κανείς κρατικός φορέας δεν τον εγκάλεσε. Μόνο κατά την βραχύβια επιβολή του εγκάθετου - από τους νικητές του Πελοποννησιακού πολέμου Σπαρτιάτες – και απολυταρχικού καθεστώτος των Τριάκοντα Τυράννων (404- 403 π. Χ.) απαγορεύτηκε η «παράβαση» στις κωμωδίες. {Στην παράβαση ο Χορός σταματούσε ξαφνικά την εξέλιξη του δράματος και παρενέβαινε (μεσολαβούσε) στο κοινό, για να μεταφέρει ένα λογύδριο του ποιητή που αφορούσε τις απόψεις του για την πολιτική κατάσταση ή κατηγορίες του κατά δημόσιων προσώπων, ακόμα και αντιπάλων του}. Στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία παρατηρήθηκαν κρούσματα λογοκρισίας, αλλά πάντως ελάχιστα στην συγγραφή ή στην παράσταση θεατρικών έργων. Ο Μ. Κωνσταντίνος διέταξε την καύση των κειμένων του αιρετικού Άρειου και ακολούθησαν ο Θεοδόσιος και ο Ιουστινιανός, που απαγόρευσαν και έρριξαν στην πυρά όλα τα «εθνικά» (ελληνικά) λογοτεχνικά, επιστημονικά και φιλοσοφικά συγγράμματα. Και ο πρώτος πατριάρχης Κωνσταντινούπολης μετά την άλωση, ο Γεώργιος Σχολάριος διέταξε την εξαφάνιση δια πυρός των βιβλίων του φιλοσόφου Γεωργίου Γεμιστού-Πλήθωνα. Φυσικά, τα παραδείγματα λογοκρισίας στην τέχνη αφθονούν από τις εποχές εκείνες ως και τις ημέρες μας. Αλλά πρέπει να επισημανθεί ότι ο αυστηρότερος, ωμότερος και πιο σκληρός λογοκριτής στην ιστορία είναι η Καθολική Εκκλησία, η οποία δεν έκαιγε μόνο εκείνα τα βιβλία, το [362]

περιεχόμενο των οποίων θεωρούσε βλάσφημο ή αιρετικό, αλλά συχνά έστελνε στην πυρά και τους ίδιους τους συγγραφείς.

To 1559 ο πάπας Παύλος Δ’ έβαλε την υπογραφή του στον διαβόητο Κατάλογο απαγορευμένων βιβλίων (Index librorum prohibitorum). Σ’ αυτόν αναγράφονταν τα ονόματα 550 συγγραφέων, που το σύνολο των έργων τους ήταν απαγορευμένο και ολόκληρη σειρά απαγορευμένων τίτλων διαφόρων συγγραφέων. Η έκδοση αυτή ήταν η πρώτη μιας ολόκληρης σειράς τριάντα δυο εκδόσεων, με τελευταία αυτήν του 1948 που περιείχε τους τίτλους 4.000 βιβλίων, από πολλές εκατοντάδες συγγραφείς. Ο κατάλογος των συγγραφέων του Index είναι τεράστιος και περιλαμβάνει εκατοντάδες δραματουργούς, ποιητές, επιστήμονες, φιλοσόφους και όλων των λογιών τους διανοούμενους. Θα αναφέρομε μόνο ενδεικτικά ορισμένα γνωστά ονόματα, πολλά από τα οποία μας έχουν ήδη απασχολήσει το παρόν πόνημα: Ο διαβόητος Index

Βολταίρος, Γαλιλαίος, Δάντης, Έρασμος, Ζολά, Καζαντζάκης, Καντ, Κέπλερ, Κοπέρνικος, Λαφονταίν, Λοκ, Μακιαβέλι, Μαρξ, Μίλτον, Μοράβια, Μπαλζάκ, Μπωβουάρ, Μπωμαρσαί, Ντ’ Ανούντσιο, Ντιντερώ, Ουγκώ, Πασκάλ, Ραμπελαί, Ρενάν, Ρουσσώ, Σαρτρ, Σπινόζα, Χάινε, Χομπς και πολλοί άλλοι.

[363]

Νίκος Τζόγιας- Άννα Συνοδινού Ελένη του Ευριπίδη Επίδαυρος 1977 [364]

16. Ε Υ Ρ Ε Τ Η Ρ Ι Ο

ΟΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΙ ΤΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ

(Τραγωδοί, Κωμωδοί, Ποιητές, Ηθοποιοί, Δραματουργοί, Θεατρικοί συγγραφείς, Σκηνοθέτες, Θιασάρχες, Μουσικοί, Σκηνογράφοι, Παραγωγοί και Θεωρητικοί του Θεάτρου) 1. Αγαθοκλής, ποιητής της Νέας Κωμωδίας 2. Αγάθων, Αθηναίος τραγωδός 3. Άγιος Πορφύριος ο από Μίμων, μίμος του 3ου αιώνα 4. Αζεβέντο Αλβάρες, Βραζιλιάνος δραματουργός του 19ου αι.

5. Αθηνίων, ποιητής της Μέσης Κωμωδίας 6. Αϊζενστάιν Σεργκέι, Ρώσος σκηνοθ. και θεωρητικός της τέχνης 7. Αίσωπος (Aesop), Λατίνος ηθοποιός 8. Αισχύλος, ένας από τους τρεις μεγάλους αρχαίους τραγωδούς 9. Άιχεντορφ Γιόζεφ, Γερμανός δραματουργός του 19ου αι.

10. Ακέστωρ, Αθηναίος ποιητής τραγωδιών 11. Άκκιος Λεύκιος, Λατίνος ποιητής τραγωδίας 12. Άλενκαρ Γιοζέ, Βραζιλιάνος δραματουργός του 19ου αι.

13. Αλεξανδράκης Αλέκος, Έλληνας ηθοποιός και θιασάρχης 14. Αλεξιάδης Δημοσθένης, Έλληνας ηθοποιός του 19ου αι.

15. Άλεξις, ποιητής της Μέσης Κωμωδίας 16. Άλλεϋν Έντουαρντ (Εντ), Άγγλος ηθοποιός του 16ου αι.

17. Αλκαίος, λυρικός ποιητής του 6ου π. Χ. αι.

18. Αλκαίος, ποιητής της Μέσης Κωμωδίας 19. Αλκαίος Θεόδωρος, Έλληνας ηθοποιός του 19ου αι.

20. Αλκαίου Μαρία, Ελληνίδα ηθοποιός 21. Αλκμάν, χορικός ποιητής του 7ου π. Χ. αι.

22. Άλμπι Έντουαρντ, Αμερικανός θεατρικός συγγραφέας 23. Άλντριντζ ‘Ιρα, Αμερικ. ηθοποιός και δραματουργ, του 19ου αι.

24. Αλφιέρι Βιτόριο, Ιταλός δραματουργός 25. Αμειψίας, ποιητής της Αρχαίας Κωμωδίας 26. Άμφις, ποιητής της Μέσης Κωμωδίας 27. Αναγνωστάκη Λούλα, Ελληνίδα θεατρική συγγραφέας 28. Αναλυτή Κάκια, Ελληνίδα ηθοποιός 29. Αναξανδρίδης, ποιητής της Μέσης Κωμωδίας 30. Αναξίλας, ποιητής της Μέσης Κωμωδίας [365]

85 72 127 250 85 285 118 72 250 74 111 250 349 323 85 174 352 85 316 296 352 269 213 156 86 86 345 349 86 86

31. Ανούιγ Ζαν, Γάλλος θεατρικός συγγραφέας 32. Ανούντσιο Γκαμπριέλε ντ’, Ιταλός ποιητής και δραματουργός 33. Ανδρόνικος Λίβιος, ο πατέρας του ρωμαϊκού δράματος 34. Αντάμ ντε λα Αλ, Γάλλος θεατρικός συγγραφέας του Μεσαίωνα 35. Αντάμοφ Άρθουρ, Ρώσοαρμένιος θεατρικός συγγραφέας 36. Αντιφάνης, ποιητής της Μέσης Κωμωδίας 37. Αντιφών, αρχαίος ποιητής τραγωδών 38. Άντλερ Στέλλα, Αμερικανίδα ηθοπ. και δασκάλα υποκριτικής 39. Αντρέγιεφ Λεωνίδας, Ρώσος δραματουργός του 19ου αι.

40. Απολλόδωρος ο Γελώος, ποιητής της Νέας Κωμωδίας 41. Απολλόδωρος ο Καρύστιος, ποιητής της Νέας Κωμωδίας 42. Απολλιναίρ Γκιγιώμ, Γάλλος ποιητής και δραματουργός 43. Αραμπάλ Φερνάντο, Ισπανός σκηνοθέτης, δραματουργός 44. Αραρώς, ποιητής της Μέσης Κωμωδίας, γιος του Αριστοφάνη 45. Αργυράκης Μίνως, Έλληνας ζωγράφος και σκηνογράφος 46. Αργυρόπουλος Βασίλης, Έλληνας ηθοποιός και θιασάρχης 47. Αρζόγλου Κώστας, Έλληνας ηθοποιός 48. Αριόστο Λουντοβίκο, Ιταλός ποιητής του 16ου αι.

49. Αρίσταρχος ο Τεγεάτης, αρχαίος ποιητής τραγωδιών 50. Αριστέας, Αθηναίος ποιητής τραγωδιών, γιος του Πρατίνα 51. Αριστίας Κωνσταντίνος, Έλληνας ηθοποιός και συγγραφέας 52. Αριστομένης, ποιητής της Αρχαίας Κωμωδίας 53. Αριστοφάνης, ποιητής της Αρχαίας Κωμωδίας 54. Αριστοφών, ποιητής της Μέσης Κωμωδίας 55. Αρίων ο Μηθυμναίος, ο δημιουργός του Διθυράμβου 56. Αρμένης Γιώργος, Έλληνας ηθοποιός και σκηνοθέτης 57. Αρμίν Ρόμπερτ, Άγγλος ηθοποιός του 17ου αι.

58. Αρντύ Αλεξάντρ, Γάλλος δραματουργός του 17ου αι.

59. Αρτώ Αντονέν, Γάλλος ηθοποιός και θεωρητικός του θεάτρου 60. Αρχίλοχος, ιαμβικός ποιητής του 7ου π. Χ. αι.

61. Άρχιππος, ποιητής της Αρχαίας Κωμωδίας 62. Αρώνη Μαίρη, Ελληνίδα ηθοποιός 63. Αστυδάμας, Αθηναίος ποιητής τραγωδιών 64. Αστυδάμας ο Νεότερος, τραγωδός, γιος του Αστυδάμαντος 65. Αυλωνίτης Βασίλης, Έλληνας ηθοποιός 66. Αφαρεύς, Αθηναίος ποιητής τραγωδιών 67. Αφράνιος, Λατίνος ποιητής κωμωδίας 68. Αχαιός ο Ερετριεύς, αρχαίος ποιητής τραγωδών 69. Αχαιός ο Συρακούσιος, αρχαίος ποιητής τραγωδών 70. Βάιγκελ Έλενα, Γερμανίδα ηθοποιός και θιασάρχης 71. Βάιζε Κρίστιαν, Γερμανός δραματουργός του 17ου αι.

[366]

297 294 104 152 267 86 74 240 238 87 87 263 270 87 334 349 334 154 75 74 322 87 88 89 35 345 174 187 281 352 89 346 75 75 335 75 108 75 76 273 204

72. Βάιλ Κουρτ, Γερμανός συνθέτης 73. Βάιντμαν Γκιουζέπε, Αυστριακός ηθοποιός του 18ου αι.

74. Βάις Πέτερ, Γερμανός δραματουργός και σεναριογράφος 75. Βακχυλίδης, ποιητής διθυράμβων 76. Βαλάκου Αντιγόνη, Ελληνίδα ηθοποιός 77. Βαλεράν-Λεκόντ, Γάλλος ηθοποιός και θιασάρχης του 17ου αι.

78. Βανδής Τίτος, Έλληνας ηθοποιός 79. Βασιλειάδης Σπυρίδων, Έλληνας θεατρικός συγγραφέας 80. Βασιλειάδου Γεωργία, Ελληνίδα ηθοποιός 81. Βασταρδής Νίκος, Έλληνας ηθοποιός 82. Βεάκης Αιμίλιος, Έλληνας ηθοποιός 83. Βέγγος Θανάσης, Έλληνας ηθοποιός και θιασάρχης 84. Βέμπο Σοφία, Ελληνίδα τραγουδίστρια 85. Βέντεκιντ Φρανκ, Γερμανός δραματουργός και πεζογράφος 86. Βεργή Έλσα, Ελληνίδα ηθοποιός και θιασάρχης 87. Βερναρδάκης Δημήτριος, θεατρ. συγγραφέας του 19ου αι.

88. Βερνιέ Μαρί, Γαλλίδα ηθοποιός του 17ου αι.

89. Βερώνη Αικατερίνη, Ελληνίδα ηθοποιός του 19ου αι.

90. Βίγκνελ Τόμας, Αμερικανός ηθοποιός του 18ου αιώνα 91. Βίλαντ Κριστόφ, Γερμανός δραματουργός του 19ου αιώνα 92. Βιλλιέ ντε λ’ Ιλ-Ανταμ Ωγκύστ, Γάλλος δραματουργός 93. Βιργίλιος, Λατίνος επικός ποιητής 94. Βιτκίεβιτς Στλανισλάβ, Πολωνός θεατρικός συγγραφέας 95. Βιτράκ Ροζέρ, Γάλλος σουρεαλιστής θεατρικός συγγραφέας 96. Βλάχος Άγγελος, Έλληνας θεατρικός συγγραφέας 97. Βογιατζής Λευτέρης, Έλληνας ηθοποιός και σκηνοθέτης 98. Βόγλης Γιάννης, Έλληνας ηθοποιός 99. Βοκκάκιος, Ιταλός συγγραφέας και ουμανιστής 100. Βόκοβιτς Στέλιος, Έλληνας ηθοποιός 101. Βολανάκης Μίνως, Έλληνας σκηνοθ. και θεατρ. συγγραφέας 102. Βόλε Σογίνκα, Νιγηριανός ποιητής και δραματουργός 103. Βόλκοφ Φιοντόρ, Ρώσος ηθοποιός του 18ου αι.

104. Βονασέρα Πιπίνα, Ελληνίδα ηθοποιός και θιασάρχης 105. Βονασέρας Ευτύχιος, ηθοποιός, σκηνοθέτης και θιασάρχης 106. Βουγιουκλάκη Αλίκη, Ελληνίδα ηθοποιός και θιασάρχης 107. Βρανά Σπεράντζα, Ελληνίδα ηθοποιός 108. Βυζάντιος Δημητριος, Έλληνας θεατρικός συγγραφέας 109. Γεννάδης Γεώργιος, Έλληνας ηθοποιός και θιασάρχης 110. Γιαλαμάς Ασημάκης, Έλληνας θεατρικός συγγραφέας 111. Γιαννακόπουλος Χρήστος, Έλληνας επιθεωρησιογράφος 112. Γιαννίδης Κώστας, Έλληνας μουσικοσυνθέτης επιθεώρησης [367]

273 208 276 35 349 188 349 328 336 345 340 336 346 258 346 314 189 324 213 206 260 104 267 267 328 346 349 155 347 347 299 230 323 324 349 336 313 325 335 335 334

113.

114.

115.

116.

117.

118.

119.

120.

121.

122.

123.

124.

125.

126.

127.

128.

129.

130.

131.

132.

133.

134.

135.

136.

137.

138.

139.

140.

141.

142.

143.

144.

145.

146.

147.

148.

149.

150.

151.

152.

153.

Γκαίτε Γιόχαν, Γερμανός ποιητής και δραματ. του 19ου αι.

206 ου Γκαλμπέρ ντε Καμπιστρόν Ζαν, Γάλλος δραματ. του 17 αι. 195 Γκάρετ Αλμέιντα, Πορτογάλος δραματουργός του 19ουαι.

250 Γκάρικ Ντέιβιντ, Άγγλος ηθοπ. και συγγραφέας του 18ου αι. 173 Γκαρνιέ Ρομπέρ, Γάλλος δραματουργός του 16ου αι.

186 ου Γκεντεόνοφ Στέπαν, Ρώσος θεατρ. συγγραφέας του 19 αι.

234 Γκέυ Τζον, Άγγλος ποιητής και δραματουργός του 18ου αι.

273 Γκίλγκουντ Τζον, Βρετανός ηθοποιός και σκηνοθέτης 304 Γκιωνάκης Γιάννης, Έλληνας ηθοποιός και θιασάρχης 336 Γκόγκολ Νικολάι, Ουκρανός ποιητής και δραματ, του 19ου αι. 234 Γκολντόνι Κάρλο, Ιταλός κωμωδιογράφος 160 Γκόρκι Μαξίμ, Ρώσος συγγραφέας 278 Γκότσι Κάρλο, Ιταλός κωμωδιογράφος 161 ου Γκρεβέν Ζακ, Γάλλος δραματουργός του 16 αι.

186 ου Γκρέγκορ Γιόχαν, Γερμανός σκηνοθέτης του 17 αι.

227 Γκρέιγκ Γκόρντον, Άγγλος ηθοπ. και θεωρητικός του θεάτρου 282 Γκρινγκόρ Πιέρ, Γάλλος δραματουργός του 16ου αι.

188 Γκροντόφσκι Γέρζι, Πολωνός σκηνοθ. & θεωρητικός θεάτρου 282 Γκωτιέ-Γκαργουίλ, Γάλλος ποιητής και ηθοποιός του 17ου αι. 188 Γκωτιέ Θεόφιλος, Γάλλος ποιητής και δραματουργ. του 19ου αι. 250 Γουζέλης Δημήτριος, συγγραφέας του Επτανησιακού Θεάτρου 139 Γούντγουορθ Σάμιουελ, Αμερικανός δραματουργός του 19ου αι. 218 Γρυπάρης Ιωάννης, Έλληνας λογοτέχνης και σκηνοθέτης 342 Δαμόξενος, ποιητής της Μέσης Κωμωδίας 89 Δανδουλάκη Κάτια, Ελληνίδα ηθοποιός 349 Δευτερίδη Μαριγώ, Ελληνίδα ηθοποιός του 19ου αι.

323 Δημόπουλος Ντίνος, σκηνοθέτης και θεατρικός συγγραφέας 347 Διαμαντόπουλος Βασίλης, Έλληνας ηθοποιός 345 Διανέλος Λαυρέντης, Έλληνας ηθοποιός 345 Διογένης ο Οινόμαος, Αθηναίος ποιητής τραγωδιών 76 Δίφιλος, ποιητής της Νέας Κωμωδίας 89 ου Δομεστίνη Μαριγώ, Ελληνίδα ηθοποιός του 19 αι.

323 Δρακοπούλου Θεώνη (Μυρτιώτισσα), ποιήτρια & ηθοποιός 337 Έθελ Άγκνιες, Αμερικανίδα ηθοποιός του 19ου αι.

220 Εκφαντίδης, ποιητής της Μέσης Κωμωδίας 89 Έκχοφ Κόνραντ, Γερμανός ηθοποιός του 18ου αιώνα 204 ου Έλιοτ Μάξιν, Αμερικανίδα ηθοποιός και παραγωγός του 19 αι. 222 Έλιοτ Τόμας Στέρν, Άγγλος ποιητής και θεατρικός συγγραφέας 287 Εμπεδοκλής ο Ακραγαντίνος, φιλόσοφος, γιατρός & τραγωδός 76 Έννιος Κόιντος, Λατίνος ποιητής τραγωδίας 110 Έντουαρντ ντε Βιρ, φερόμενος συγγραφέας έργων Σαίξπηρ 171 [368]

154.

155.

156.

157.

158.

159.

160.

161.

162.

163.

164.

165.

166.

167.

168.

169.

170.

171.

172.

173.

174.

175.

176.

177.

178.

179.

180.

181.

182.

183.

184.

185.

186.

187.

188.

189.

190.

191.

192.

193.

194.

Επιγένης ο Αθηναίος, ποιητής της Μέσης Κωμωδίας Επιγένης ο Σικυώνιος, αρχαίος ποιητής τραγωδών Επικράτης, ποιητής της Μέσης Κωμωδίας Επίνικος, ποιητής της Νέας Κωμωδίας Επιτροπάκης Πέτρος, Έλληνας τραγουδιστής οπερέτας Επίχαρμος, ποιητής της Αρχαίας Κωμωδίας Έρμιππος, ποιητής της Αρχαίας Κωμωδίας Έσλιν Μαρτιν, Άγγλος θεατρικός συγγραφέας Ευαγγελάτος Σπύρος, Έλληνας σκηνοθέτης και θιασάρχης Εύβουλος, ποιητής της Μέσης Κωμωδίας Ευγενειανός Νικήτας, Βυζαντινός συγγραφέας του 12ου αι. Εύπολις, ποιητής της Αρχαίας Κωμωδίας Ευριπίδης ο Νεότερος, τραγωδός, γιος του Ευριπίδη Ευριπίδης, ένας από τους τρεις μεγάλους αρχαίους τραγωδούς Ευφορίων, Αθηναίος ποιητής τραγωδιών Έφιππος ο Αθηναίος, ποιητής της Μέσης Κωμωδίας Ζακόνι Ερνέτε, Ιταλός ηθοποιός του θεάτρου και του σινεμά Ζαμπέλιος Ιωάννης, Έλληνας ποιητ. και συγγραφ. του 19ου αι. Ζαν ντε λα Τάιγ, Γάλλος δραματουργός του 16ου αι. Ζαξ Χανς, Γερμανός δραματουργός του 16ου αιώνα Ζαρύ Αλφρέντ, Γάλλος συγγραφέας και δραματουργός Ζαχαράτου Ανθή, Ελληνίδα τραγουδίστρια οπερέτας Ζενέ Ζαν, Γάλλος συγγραφέας και δραματουργός Ζερβός Παντελής, Έλληνας ηθοποιός Ζιρωντού Ζαν, Γάλλος θεατρικός συγγραφέας Ζολά Εμίλ, Γάλλος συγγραφέας Ζοντέλ Ετιέν, Γάλλος δραματουργός του 16ου αι. Ζόργκε Ράινχαρτ, Γερμανός ποιητής και θεατρικός συγγραφ. Ηγήμων ο Θάσιος, ποιητής της Αρχαίας Κωμωδίας Ηλιόπουλος Ντίνος, Έλληνας ηθοποιός Ηνίοχος ο Αθηναίος, ποιητής της Μέσης Κωμωδίας Ηρώδης ο Αττικός, χορηγός του Σταδίου & Ωδείου της Αθήνας Ηρώνδας, μιμογράφος, (συγγραφέας μίμων) Ησίοδος, πιοιητής του διδακτικού έπους, 7ος π. Χ. αι. Θεόγνητος, ποιητής της Νέας Αττικής Κωμωδίας Θέογνις ο Αθηναίος, ποιητής τραγωδιών Θεοδώρα, χορεύτρια, μέλος μιμικού θιάσου του Βυζαντίου Θεοδωράκης Μίκης, Έλληνας μουσικοσυνθέτης Θεόπομπος, ποιητής της Αρχαίας Κωμωδίας Θεόφιλος, ποιητής της Νέας Κωμωδίας Θερβάντες Μιγκέλ, Ισπανός ποιητής & συγγραφέας [369]

90 76 90 90 330 90 90 266 347 91 133 91 78 77 78 91 258 312 186 200 260 330 268 349 295 256 186 288 92 336 92 46 92 351 92 79 130 334 93 93 180

195.

196.

197.

198.

199.

200.

201.

202.

203.

204.

205.

206.

207.

208.

209.

210.

211.

212.

213.

214.

215.

216.

217.

218.

219.

220.

221.

222.

223.

224.

225.

226.

227.

228.

229.

230.

231.

232.

233.

234.

235.

Θέσπις, θεωρείται ο Πατέρας του Θεάτρου 36 Ιζούμο νο Οκούνι, δημιουργός ιαπωνικ. θεάτρου Καμπούκι 16 Ιονέσκο Ευγένιος, Ρουμάνος θεατρικός συγγραφέας 269 ου Ίψεν Χένρικ, Νορβηγός δραματουργός του 19 αι.

252 Ίων ο Χίος, ποιητής τραγωδιών 79 Καββαδία Τασώ, Ελληνίδα ηθοποιός 345 Καζαντζάκης Νίκος, Έλληνας συγγραφέας και δραματουργός 339 Κάιζερ Γκεόργκ, Γερμανός εξπρες. θεατρικός συγγραφέας 262 ου Καΐρη Ευανθία, λογία και θεατρική συγγραφέας του 19 αι.

316 Κακογιάννης Μιχάλης, σκηνοθέτης θεάτρου & κινηματογράφου 334 Καλδερόν, Ισπανός ποιητής και δραματουργός του 17ου αι.

183 Καλδερόν Γκιγιέρμο, Χιλιανός δραματουργός και σκηνοθέτης 277 Κάλλας Μαρία, Ελληνίδα υψίφωνος, όπερας 22 Καλλέργης Λυκούργος, Έλληνας ηθοποιός 345 Καλλίας Σχοινίων, ποιητής της Αρχαίας Κωμωδίας 93 Καλλίνος, ελεγειακός ποιητής του 7ου π. Χ. αι.

352 Καλουτά Άννα, Ελληνίδα ηθοποιός 336 Καλουτά Μαρία, Ελληνίδα ηθοποιός 336 Καμπανέλης Ιάκωβος, Έλληνας θεατρικός συγγραφέας 345 Καμύ Αλμπέρ , Γάλλος φιλόσοφος και θεατρικός συγγραφέας 266 Κάνθαρος, ποιητής της Αρχαίας και Μέσης Κωμωδίας 93 Καρακατσάνης Θύμιος, Έλληνας ηθοποιός 345 Καρατύγκιν Βασίλη, Ρώσος ηθοποιός του 19ου αι.

234 ου Καρατύγκιν Πιότρ, Ρώσος δραματ. και ηθοποιός του 19 αι. 234 Καρέζη Τζένη, Ελληνίδα ηθοποιός και θιασάρχης 349 Καρύδης Σοφοκλής, Έλληνας θιασάρχης του 19ου αι.

314 ου Κάρυ Ελίζαμπεθ, Αγγλίδα δραματουργός του 17 αιώνα 167 Καρκίνος, τραγωδός, γιος του Ξενοκλή του Πρεσβύτερου 80 ου Κάσμαν Σαρλότ, Αμερικανίδα ηθοποιός του 19 αι.

218 Κασόνα Αλεχάντρο, Ισπανός θεατρικός συγγραφέας 296 Καστρινός Μανόλης, Έλληνας χορογράφος 334 Καταλειφός Δημήτρης, Έλληνας ηθοποιός 349 Κατερίνα (Ανδρεάδη), Ελληνίδα ηθοποιός 342 Κατράκης Μάνος, Έλληνας ηθοποιός 342 Κατσέλη Αλέκα, Ελληνίδα ηυοποιός 345 Κατσέλης Πέλος, Έλληνας ηθοποιός και σκηνοθέτης 343 Καφετζόπουλος Αντώνης, Έλληνας ηθοποιός 349 Κέιν Σάρα, Αγγλίδα θεατρική συγγραφέας 289 Κεμπλ Αδελαϊδα, Βρετανίδα τραγουδίστρια όπερας 303 Κεμπλ-Γουίτλοκ Ελίζαμπεθ, Βρετανίδα ηθοποιός 303 Κέμπλ-Κούπερ Βάιολετ, Βρετανίδα ηθοποιός 303 [370]

236.

237.

238.

239.

240.

241.

242.

243.

244.

245.

246.

247.

248.

249.

250.

251.

252.

253.

254.

255.

256.

257.

258.

259.

260.

261.

262.

263.

264.

265.

266.

267.

268.

269.

270.

271.

272.

273.

274.

275.

276.

Κεμπλ-Κούπερ Λίλιαν, Βρετανίδα ηθοποιός Κεμπλ Μαρία-Τερέζα, Βρετανίδα ηθοποιός Κέμπλ Ρότζερ, Βρετανός ηθοποιός και θιασάρχης Κεμπλ Στέφεν, Βρετανός ηθοποιός και θιασάρχης Κεμπλ Τζον Φίλιπ, Βρετανός ηθοποιός Κεμπλ Τσαρλς, Βρετανός ηθοποιός Κεμπλ Φάννυ, Βρετανίδα ηθοποιός και ποιήτρια Κεμπλ Χένρυ, Βρετανός ηθοποιός Κέμπσον Ραχήλ, Βρετανίδα ηθοποιός Κεχαΐδης Δημήτρης, Έλληνας θεατρικός συγγραφέας Κηλαϊδόνης Λουκιανός, Έλληνας μουσικοσυνθέτης Κήτον Μπάστερ, Αμερικανός ηθοποιός και σκηνοθέτης Κλάιστ Χάινριχ, Γερμανός δραματουργός του 18ου αι. Κλιζ Τζον, Βρετανός ηθοποιός, σεναριογράφος και παραγωγός Κλίνγκερ Φρίντριχ, Γερμανός δραματουργός του 19ου αι. Κλίφτον Ζόζεφιν, Αμερικανίδα ηθοποιός του 19ου αι. Κλόπστοκ Φρίντριχ, Γερμανός δραματουργός του 18ου αι. Κνιαζνίνα Αικατερίνη, Ρωσίδα ποιήτρια του 18ου αι. Κνιαζνίν Ιακώβ, Ρώσος τραγικός συγγραφέας του 18ου αι. Κόκκος Δημήτριος, Έλληνας θεατρικός συγγραφέας Κόκμπερν Κάθριν, Αγγλίδα δραματουργός του 17ου αιώνα Κοκόσκα Όσκαρ, Αυστριακός ζωγράφ. & θεατρικ. συγγραφ. Κολόσοβα Αλεξάνδρα, Ρωσίδα ηθοποιός του 19ου αι. Κομνηνού Φιλαρέτη, Ελληνίδα ηθοποιός Κοντέλ Χένρυ, Άγγλος ηθοποιός του 16ου αι. Κορνάρος Βιτσέντζος, ποιητής του Κρητικού Θεάτρου Κορνέιγ Πιέρ (Κορνήλιος), Γάλλος δραματουργός του 17ου αι. Κορομηλάς Δημήτριος, Έλληνας θεατρικός συγγραφέας Κοστέλο Ντολόρες, Αμερικανίδα ηθοποιός Κοτοπούλη Μαρίκα, Ελληνίδα ηθοποιός Κοτσαΐτης Πέτρος, συγγραφέας του Επτανησιακού Θεάτρου Κουγιουμτζής Μίμης, Έλληνας ηθοποιός και σκηνοθέτης Κουν Κάρολος, Έλληνας ηθοποιός, σκηνοθέτης και δάσκαλος Κούπερ Τόμας, Αμερικανός ηθοποιός του 19ου αιώνα Κούρκουλος Νίκος, Έλληνας ηθοποιός Κούσνερ Τόνι, Αμερικανός θεατρικός συγγραφέας Κράτης, ποιητής της Μέσης Κωμωδίας Κρατίνος, ποιητής της Αρχαίας Κωμωδίας Κρατίνος ο Νεότερος, ποιητής της Μέσης Κωμωδίας Κριτίας, Αθηναίος πολιτικός, φιλόσοφος και τραγωδός Κρυλόφ Βίκτωρ, Ρώσος δραματουργός του 19ου αι.

[371]

303 303 302 302 302 303 303 303 308 345 334 29 206 28 206 216 205 229 231 328 167 262 234 349 174 137 191 327 307 340 140 345 344 213 349 300 93 93 94 80 237

277.

278.

279.

280.

281.

282.

283.

284.

285.

286.

287.

288.

289.

290.

291.

292.

293.

294.

295.

296.

297.

298.

299.

300.

301.

302.

303.

304.

305.

306.

307.

308.

309.

310.

311.

312.

313.

314.

315.

316.

317.

Κρώβυλος, ποιητής της Μέσης Αττικής Κωμωδίας Κυβέλη, Ελληνίδα ηθοποιός και θιασάρχης Κυντ Τόμας, Άγγλος δραματουργός του 16ου αι. Κυριακός Πέτρος, Έλληνας ηθοποιός & τραγουδιστ. οπερέτας Κωνσταντάρας Λάμπρος, Έλληνας ηθοποιός Κωτσόπουλος Θάνος, Έλληνας ηθοποιός Λαζάνης Γιώργος, Έλληνας ηθοποιός και σκηνοθέτης Λαζαρίδου Όλια, Ελληνίδα ηθοποιός Λάμκα Γιοζέφ, Τσέχος δημιουργός Μαύρου Θεάτρου Λαμπέτη Έλλη, Ελληνίδα ηθοποιός Λαμπίς Ευγένιος, Γάλλος θεατρικός συγγραφέας του 19ου αι. Λάμπρος Μίκιος (Μιχαήλ), Έλληνας επιθεωρησιογράφος Λάνγκε Αντόνι, Πολωνός ποιητής και συγγραφέας Λαυράγγας Διονύσιος, Έλληνας συνθέτης μελοδράματος Λειβαδίτης Αλέκος, Έλληνας ηθοποιός Λεκατσάς Νικόλαος, Έλληνας ηθοποιός του 19ου αι. Λεκουβρέρ Αντριάν, Γαλλίδα ηθοποιός του 18ου αι. Λέσσινγκ Γκότχολντ, Γερμανός συγγραφέας του 18ου αι. Λη Βίβιαν, Βρετανίδα ηθοποιός Ληναίος Στέφανος, Έλληνας ηθοποιός Λιδωρίκης Μιλτιάδης, Έλληνας θεατρικός συγγραφέας Λίλυ Τζόν, Άγγλος ποιητής και δραματουργός του 16ου αι. Λίτλγουντ Τζόαν, Αγγλίδα σκηνοθέτ. & παραγωγός θεάτρου Λόγγος, Έλληνας συγγραφέας του 3ου ή 5ου μ. Χ. αιώνα Λογοθετίδης Βασίλης, Έλληνας ηθοποιός Λόπε δε Βέγα, Ισπανός ποιητής & δραματουργός 16ου αι. Λόπε δε Ρουέδα, Ισπανός δραματουργός του 16ου αι. Λόρκα Φεδερίκο, Ισπανός ποιητής και δραματουργός Λυκόφρων ο Χαλκιδεύς, ποιητής τραγωδιών Λυμπεροπούλου Μάγια, Ελληνίδα ηθοποιός Λυνιέ-Ποέ, Γάλλος ηθοποιός, σκηνοθέτης και σκηνογράφος Μαγιακόφσκι Βλαδίμηρος, Ρώσος ποιητή και δραματουργός Μάγνης, ποιητής της Αρχαίας Κωμωδίας Μάθιους Κορνήλιος, Αμερικανός δραματουργός του 19ου αι. Μαιρέ Ζαν, Γάλλος δραματουργός του 17ου αι. Μακιαβέλι Νικολό, Ιταλός συγγραφέας Μακ Κέι Στηλ, Αμερικανός δραματουργ. & ηθοποιός 19ου αι. Μακρεμβολίτης Ευστάθιος, Βυζαντινός συγγραφέας 12ου αι. Μακρέντυ Ουίλιαμ, Άγγλος ηθοποιός του 19ου αι. Μακρής Ορέστης, Έλληνας ηθοποιός Μακροπέντιους Γεώργιος, Ολλανδός δραματ. του 16ου αι.

[372]

94 341 169 330 349 343 345 349 20 346 252 332 287 322 336 315 190 204 297 349 340 172 298 132 343 181 179 294 80 345 260 264 94 219 194 154 220 133 215 336 292

318.

319.

320.

321.

322.

323.

324.

325.

326.

327.

328.

329.

330.

331.

332.

333.

334.

335.

336.

337.

338.

339.

340.

341.

342.

343.

344.

345.

346.

347.

348.

349.

350.

351.

352.

353.

354.

355.

356.

357.

358.

Μαλίνα Τζούντιθ, Αμερικανίδα σκηνοθ. και θεωρ. του θεάτρου 280 Μαλτέζου Υβόννη, Ελληνίδα ηθοποιός 334 Μάμπλεϊ Μομς, Αμερικανίδα stand-up κωμικός 26 ου Μανασσής Κωνσταντίνος, Βυζαντινός συγγραφέας 12 αι. 133 Μάντεϊ Άντονι, Άγγλος δραματουργός του 16ου αι.

173 Μανωλίδου Βάσω, Ελληνίδα ηθοποιός 347 Μαργαρίτα της Ναβάρας, Γαλλίδα δραματουργός 16ου αι.

185 Μαριβώ, Γάλλος δραματουργός του 18ου αι.

196 Μαρινέτι Φίλιππος, Ιταλός ποιητής και δραματουργός 264 Μάρλοου Κρίστοφερ, Άγγλος δραματουργός της Αναγέννησης 185 Μάρστον Τζων, Άγγλος δραματουργός του 16ου αιώνα 165 Μαρσώ Μαρσέλ, Γάλλος μίμος 25 Μαρτίνεθ Φρανθίσκο, Ισπανός δραματουργός του 19ου αι.

250 ου Μάσινγκερ Φίλιπ, Άγγλος δραματουργός του 17 αι.

172 Μάτεσις Αντώνιος, συγγραφέας του Επτανησιακού Θεάτρου 140 Μάτεσις Παύλος, Έλληνας θεατρικός συγγραφέας 346 Μαυρέας Κυριάκος, Έλληνας τραγουδιστής οπερέτας 330 Μαφέι Σκιπίων, Ιταλός τραγωδός 156 Μέγιερχολντ Βσέβολοντ, Ρώσος ηθοποιός & σκηνοθέτης 244 Μελάς Σπύρος, Έλληνας θεατρικός συγγραφέας 338 ου Μέλι Γκαετάνο, Ιταλός θεατρικός επιχειρηματίας του 19 αι.

318 Μένανδρος, ο θεμελιωτής της Νέας Κωμωδίας 94 Μερκούρη Μελίνα, Ελληνίδα ηθοποιός και πολιτικός 345 Μεταστάσιος Πέτρος, Ιταλός ποιητής και δραματουργός 317 Μέτερλινκ Μωρίς, Βέλγος ποιητής και θεατρικός συγγραφέας 260 Μίλερ Άρθουρ, Αμερικανός θεατρικός συγγραφέας 276 Μίλερ Μαξ, Βρετανός stand-up κωμικός 26 ου Μίντλετον Τόμας, Άγγλος δραματουργός του 16 αι.

172 Μινωτής Αλέξης, Έλληνας ηθοποιός και σκηνοθέτης 344 Μιχαλακόπουλος Γιώργος, Έλληνας ηθοποιός 345 ου Μιχαλόπουλος Χαράλαμπος, Έλληνας θιασάρχης του 19 αι. 316 Mνoυκίν Αριάν, Γαλλίδα σκηνοθέτιδα και δραματουργός 299 Μόβατ Άννα, Αμερικανίδα δραματουργός και ηθοποιός .

218 ου Μολιέρος, Γάλλος ηθοποιός και δραματουργός του 17 αι.

192 ου Μοντρώ Νικολά, Γάλλος ποιητής και δραματουργός 16 αι. 186 Μοντσελέζε Θεόδωρος, συγγραφέας Επτανησιακού Θεάτρου 138 Μοντσεστριάν Αντουάν, Γάλλος δραματουργός του 17ου αι.

186 ου Μονφλερύ, Γάλλος ηθοποιός του 17 αι.

188 ου Μόρις Κλάρα, Καναδέζα ηθοποιός του 19 αι.

220 Μοτοκίγιο, ο δημιουργός του ιαπωνικού θεάτρου Νο 15 Μουζάκης Κώστας, Έλληνας μουσικοσυνθέτης επιθεώρησης 334 [373]

359.

360.

361.

362.

363.

364.

365.

366.

367.

368.

369.

370.

371.

372.

373.

374.

375.

376.

377.

378.

379.

380.

381.

382.

383.

384.

385.

386.

387.

388.

389.

390.

391.

392.

393.

394.

395.

396.

397.

398.

399.

Μουζενίδης Τάκης, Έλληνας σκηνοθέτης 343 Μουρσελάς Κώστας, Έλληνας θεατρικός συγγραφέας 346 Μουσαίος ο Γραμματικός, Βυζαντινός συγγραφ. 5ου ή 6ου αι. 132 Μουσούρης Κώστας, ηθοποιός, σκηνοθέτης και θιασάρχης 347 Μουστάκας Σωτήρης, Έλληνας ηθοποιός 349 ου Μοχάλοφ Πάβελ, Ρώσος ηθοποιός του 19 αι.

233 Μπάλαρντ -Τέρυ Σάρα, Βρετανίδα ηθοποιός 304 Μπάνιστερ Ναθαναήλ, Αμερικανός ηθοποιός & δραματουργ. 218 Μπενσεράντ Ισαάκ, Γάλλος δραματουργός του 17ου αι.

195 Μπάρκερ Τζαίημς, Αμερικανός δραματουργός του 19ου αι.

218 Μπάρκερ Χάουαρντ, Βρετανός θεατρικός συγγραφέας 300 Μπάρμπα Ευγένιος, Ιταλός συγγραφέας και σκηνοθέτης 283 Μπαρμπέιτζ Τζέιμς, Άγγλος ηθοποιός και θιασάρχης 164 Μπάρυμορ Έθελ, Αμερικανίδα ηθοποιός 306 Μπάρυμορ Λάιονελ, Αμερικανός ηθοποιός 306 Μπάρυμορ Μωρίς, Αμερικανός ηθοποιός 305 Μπάρυμορ Νταϊάνα, Αμερικανίδα ηθοποιός 307 Μπάρυμορ Ντρου, Αμερικανίδα ηθοποιός και σκηνοθέτιδα 307 Μπάρυμορ Τζον, Αμερικανός ηθοποιός 306 Μπάρυμορ Τζον Ντρου, Αμερικανός ηθοποιός 307 Μπάρυμορ Τζορτζιάνα Ντρου, Αμερικανίδα ηθοποιός 305 ου Μπαστιέρ Ζαν, Γάλλος δραματουργός και ηθοποιός 16 αι. 186 Μπεζάρ Αρμάντ, Γαλλίδα ηθοποιός του 17ου αι.

190 ου Μπεζάρ Ζενεβιέβ, Γαλλίδα ηθοποιός του 17 αι.

190 ου Μπεζάρ Ζοζέφ, Γάλλος ηθοποιός του 17 αι.

190 Μπεζάρ Λουί, Γάλλος ηθοποιός του 17ου αι.

190 ου Μπεζάρ Μαντλέν, Γαλλίδα θιασάρχης και ηθοποιός 17 αι.

190 ου Μπελάσκο Ντέιβιντ, Αμερικαν. παραγωγός & σκηνοθέτ. 19 αι. 221 Μπελρόζ ή Πιέρ λε Μεσιέ, Γάλλος ηθοποιός του 17ου αι.

188 Μπέκετ Σάμιουελ, Ιρλανδός ποιητής, σκηνοθ. & δραματουργός 268 Μπεκ Τζούλιαν, Αμερικανός ηθοποιός και σκηνοθέτης 280 Μπεναβέντε Υάκινθος, Ισπανός θεατρικός συγγραφέας 295 Μπεν Άφρα, Αγγλίδα δραματουργός του 17ου αιώνα 167 Μπένε Καρμέλο, Ιταλός ποιητής και σκηνοθέτης 284 Μπερνάρ Σάρα, Γαλλίδα ηθοποιός 293 Μπερτέσιους Γιόχαν, Γερμανός δραματουργός του 16ου αι.

201 Μπιέρνσον Μπιέρνστιερνε, Νορβηγός θεατρικός συγγραφέας 257 Μπίγκαμ Αμέλια, Αμερικανίδα ηθοποιός 222 Μπόαλ Αύγουστος, Βραζιλιάνος σκηνοθέτης 234 Μπόγρης Δημήτρης, Έλληνας θεατρικός συγγραφέας 339 ου Μπόκερ Τζορτζ, Αμερικανός δραματουργός του 19 αι.

220 [374]

400.

401.

402.

403.

404.

405.

406.

407.

408.

409.

410.

411.

412.

413.

414.

415.

416.

417.

418.

419.

420.

421.

422.

423.

424.

425.

426.

427.

428.

429.

430.

431.

432.

433.

434.

435.

436.

437.

438.

439.

440.

Μποσταντζόγλου Μέντης, Έλληνας ζωγράφος & κειμενογρ.

334 Μπότσας Φραντσέσκο, συγγραφέας του Κρητικού Θεάτρου 136 Μπουθ Έντβιν Τόμας, Αμερικανός ηθοποιός του 19ου αι.

214 Μπουθ Τζον, Αμερικανός ηθοποιός, ο δολοφόνος του Λίνκολν 214 Μπουθ Τζούνιους, Αμερικανός ηθοποιός του 19ου αι.

214 ου Μπουθ Τζούνιους ο νεότερος, Αμερικανός ηθοποιός 19 αι. 214 Μπούκουρας Ιωάννης, Έλληνας θεατρώνης του 19ου αι.

318 Μπούσικοτ Ντιον, Αμερικανός ηθοποιός και θιασάρχης 216 Μπρεχτ Μπέρτολτ, Γερμανός ποιητής, ηθοποιός, σκηνοθέτης 272 Μπρουκ Πίτερ, Άγγλος συγγραφέας και σκηνοθέτης 284 Μπράουν Ουίλλιαμ, Αμερικανός ηθοπ. και δραματ. 18ου αι.

213 ου Μπράουν Ρομπερτ, Άγγλος ηθοποιός και θιασάρχης 17 αι. 201 Μπριούσοφ Βάλερι, Ρώσος ποιητής & θεατρικός συγγραφέας 287 Μπρούγκαμ Τζον, Αμερικανός ηθοποιός & δραματουργός 216 Μπυχνέρ Γκέοργκ, Γερμανός συγγραφέας και δραματουργός 257 Μπωμαρσαί, Γάλλος μουσικός, ποιητ. & δραματουργ. 18ου αι. 196 Μπωμόντ Φράνσις, Άγγλος δραματουργός του 16ου αι.

172 Μρόζεκ Σλάβομιρ, Πολωνός θεατρικός συγγραφέας 298 Μυράτ Δημήτρης, Έλληνας ηθοποιός και θιασάρχης 349 Μύλλερ Χάινε, Γερμανός δραματουργός και σκηνοθέτης 282 Μυράτ Μήτσος, Έλληνας ηθοποιός 341 Μυράτ Μιράντα, Ελληνίδα ηθοποιός 341 Μωμ Σώμερσετ , Άγγλος θεατρικός συγγραφέας 295 Μωραϊτίνης Τίμος, Έλληνας θεατρικός συγγραφέας 335 Ναίβιος Γναίος, Λατίνος ποιητής και τραγωδός 105 Νέζερ Μαρίκα, Ελληνίδα ηθοποιός 336 Νέζερ Χριστόφορος, Έλληνας ηθοποιός 340 Νεμίροβιτς Βλαδίμηρος , Ρώσος σκηνοθέτης και θιασάρχης 240 Νέρο Κάρλο , Ιταλός σκηνοθέτης και σεναριογράφος 310 Νέρο Φράνκο, Ιταλός ηθοποιός 310 Νικόστρατος, ποιητής της Νέας Κωμωδίας 95 Νίλσον Άντονι, Βρετανός θεατρικός συγγραφ. και σκηνοθέτης 289 Νίλσον-Τέρυ Ντένις, Βρετανός ηθοποιός, σκηνοθ. & παραγωγ. 305 Νίλσον-Τέρυ Φύλις, Βρετανίδα ηθοποιός 304 Νίλσον Τζούλια, Βρετανίδα ηθοποιός 289 Νίσον Λιαμ, Ιρλανδός ηθοποιός 310 ου Νόα Μορντεκάι, Αμερικανός δραματουργός του 19 αι.

218 Νόβιος, Λατίνος συγγραφέας φλυάκων 114 Νορ Πωλ, Έλληνας επιθεωρησιογράφος 335 Νόρτον Τόμας, Άγγλος δραματουργός της Αναγέννησης 163 ου Ντάβεναντ Ουίλιαμ, Άγγλος δραματουργός του 17 αι.

173 [375]

441.

442.

443.

444.

445.

446.

447.

448.

449.

450.

451.

452.

453.

454.

455.

456.

457.

458.

459.

460.

461.

462.

463.

464.

465.

466.

467.

468.

469.

470.

471.

472.

473.

474.

475.

476.

477.

478.

479.

480.

481.

Ντάνκαν Ισιδώρα, Αμερικανίδα χορεύτρια 220 ου Ντέιβενπορτ Φάνι, αγγλοαμερικανίδα ηθοποιός του 19 αι.

220 Ντέιλι Άουγουστιν, Αμερικανός θιασάρχ. και σκηνοθέτης 220 ου Ντε Μπρι (Mlle de Brie), Γαλλίδα ηθοποιός του 17 αι.

189 ου Ντεσάμπ Κλωντ, Γάλλος ηθοποιός και θιασάρχης 17 αι.

189 Ντέσιμος Λαμπέριος, Λατίνος μιμογράφος 114 Ντίλερ Φύλις, Αμερικανίδα stand-up κωμικός 26 Ντμητρέφσκι Ιβάν, Ρώσος ηθοποιός του 18ου αι.

230 Ντορ Ρένα, Ελληνίδα ηθοποιός 336 Ντοστογιέφσκι Φεοντόρ, κορυφαίος Ρώσος συγγραφέας 235 Ντούζε Ελεονόρα, Ιταλίδα ηθοποιός 293 ου Ντρέυτον Μάικλ , Άγγλος δραματουργός του 16 αιώνα 165 Ντριού Τζον, Αμερικανός θιασάρχης και ηθοποιός 19ου αι.

220 ου Ντυ Πάρκ, (Mlle Du Parc), Γαλλίδα ηθοποιός του 17 αι.

189 Ντύρενματ Φρίντριχ, Ελβετός θεατρικός συγγραφέας 268 Ξαρχάκος Σταύρος, Έλληνας μουσικοσυνθέτης 347 Ξενοκλής ο Πρεσβύτερος, τραγωδός πατέρας του Καρκίνου 81 Ξενοκλής ο Νεότερος, τραγωδός γιος του Καρκίνου 81 Ξενόπουλος Γρηγόριος, Έλληνας θεατρικός συγγραφέας 338 Όζεροφ Βλαντισλάβ, Ρώσος δραματουργός του 18ου αι.

232 Ο’Κέισυ Σον, Ιρλανδός θεατρικός συγγραφέας 295 Ολίβιε Λόρενς, Βρετανός ηθοποιός και σκηνοθέτης 297 Όμηρος, ποιητής του ιστορικού έπους του 8ου π. Χ. αι.

351 Όμηρος ο Βυζάντιος, λόγιος και τραγωδός 81 Ο’Νηλ Ευγένιος, Αμερικανός δραματουργός 255 Ο’Νηλ Φρέντερικ, Αφροαμερικανός θεατρικός παραγωγός 298 ου Οστρόφσκι Αλέξανδρος, Ρώσος δραματουργός του 19 αι.

235 Ουάιλντερ Θόρντον, Αμερικανός συγγραφέας & δραματουργ. 296 Ουάιλντ Όσκαρ, Ιρλανδός ποιητής, συγγραφέας & δραματουργ. 259 Ουγκώ Βίκτωρ, Γάλλος συγγραφέας του 19ου αιώνα 197 Ουίλιαμς Τένεσση, Αμερικανός θεατρικός συγγραφέας 296 Ουόρντ-Κεμπλ Σάλλυ, Βρετανίδα ηθοποιός 302 Παΐζη Αλέκα, Ελληνίδα ηθοποιός ηθοποιός 349 Πακούβιος Μάρκος, Λατίνος ποιητής τραγωδίας 111 Παναγιωτοπούλου Άννα, Ελληνίδα ηθοποιός 334 Παναγιώτου Αικατερίνη, Ελληνίδα ηθοποιός του 19ου αι.

323 Πανταγής Αλέξανδρος, Ελληνοαμερικανός ιμπρεσάριος 29 Παντόπουλος Ευάγγελος, Έλληνας ηθοποιός και συγγραφέας 315 Παξινού Κατίνα, Ελληνίδα ηθοποιός 344 Παπαγεωργίου Θανάσης, Έλληνας ηθοποιός και θιασάρχης 348 Παπαγιάννη Λίλλη, Ελληνίδα ηθοποιός 345 [376]

482.

483.

484.

485.

486.

487.

488.

489.

490.

491.

492.

493.

494.

495.

496.

497.

498.

499.

500.

501.

502.

503.

504.

505.

506.

507.

508.

509.

510.

511.

512.

513.

514.

515.

516.

517.

518.

519.

520.

521.

522.

Παπαγιαννόπουλος Διονύσης, Έλληνας ηθοποιός Παπαδάκη Ελένη, Ελληνίδα ηθοποιός Παπαϊωάννου Ιωάννης, Έλληνας ηθοποιός και θιασάρχης Παππά Ειρήνη, Ελληνίδα ηθοποιός Παππάς Γιώργος, Έλληνας ηθοποιός Παρασκευοπούλου Ευαγγελία, Ελληνίδα ηθοποιός Πέλικο Σίλβιο, Ιταλός δραματουργός του 19ου αι. Πέλλιος, Λατίνος ηθοποιός Περγιάλης Νότης, Θεατρ. συγγραφέας, ηθοποιός & σκηνοθ. Περεσιάδης Σπυρίδων, Έλληνας θεατρικός συγγραφέας Πέυν Τζον, Αμερικανός ηθοποιός και δραματουργός19ου αι. Πήλ Τζορτζ, Άγγλος δραματουργός του 16ου αιώνα Πίκκολος Νικόλαος, Έλληνας φιλόσοφ. & συγγραφ. 19ου αι. Πίντερ Χάρολντ, Άγγλος δραματουργός, ηθοποιός & σκηνοθέτ. Πιξ Μαίρη, Αγγλίδα δραματουργός του 17ου αιώνα Πιραντέλο Λουίτζι, Ιταλός συγγραφέας και δραματουργός Πίσεμσκι Αλεξέι, Ρώσος δραματουργός του 19ου αι. Πισκατόρ Έρβιν, Γερμανός σκηνοθέτης και παραγωγός Πιττακή Ρένα, Ελληνίδα ηθοποιός Πλάτων ο Κωμικός, ποιητής της Αρχαίας Κωμωδίας Πλαύτος, Ρωμαίος ποιητής κωμωδίας Πολίτης Φώτος, Έλληνας θεατρικός συγγραφέας Πολιτσιάνο Άνιόλο, Ιταλός λόγιος Πολότσκι Συμεών, Ρώσος δραματουργός του 18ου αι. Πολύζηλος, ποιητής της Αρχαίας Κωμωδίας Πολυφράσμων, τραγωδός, γιος του Φρυνίχου Πομπόνιος, Λατίνος συγγραφέας φλυάκων Ποντίκας Μάριος, Έλληνας θεατρικός συγγραφέας Ποσείδιππος, ποιητής της Νέας Κωμωδίας Ποταμίτης Δημήτρης, Έλληνας ηθοποιός και σκηνοθέτης Πουμπλίλιος Σύρος, Λατίνος μιμογράφος Πούσκιν Αλέξανδρος, Ρώσος ποιητής του 19ου αι. Πρατίνας, τραγωδός από την Αργολίδα Πρετεντέρης Κώστας, Έλληνας θεατρικός συγγραφέας Πρίτσαρντ Ρεβέκα, Βρετανίδα δραματουργός Πρόδρομος Θεόδωρος ή Πτωχοπρόδρομος, ποιητής 12ου αι. Πρωτοψάλτη Λήδα, Ελληνίδα ηθοποιός Προσπέρ Ζολιό Κρεμπιγιόν, Γάλλος δραματουργός 18ου αι. Ράβενχιλ Μαρκ, Βρετανός ηθοποιός & θεατρικός συγγραφέας Ραγκαβής Αλέξανδρος, ποιητής και θεατρικός συγγραφέας Ράις Έλμερ, Αμερικανός θεατρικός συγγραφέας [377]

349 343 329 347 346 320 156 118 348 328 215 165 311 269 167 254 235 275 345 96 106 340 154 227 96 81 113 346 96 348 114 232 81 335 290 133 348 196 289 322 288

523.

524.

525.

526.

527.

528.

529.

530.

531.

532.

533.

534.

535.

536.

537.

538.

539.

540.

541.

542.

543.

544.

545.

546.

547.

548.

549.

550.

551.

552.

553.

554.

555.

556.

557.

558.

559.

560.

561.

562.

563.

Ράμε Φράνκα, Ιταλίδα ηθοποιός και θεατρική συγγραφέας 270 ου Ρασίν Ζαν (Ρακίνας), Γάλλος δραματουργός του 17 αι.

192 Ρέζνικοφ Χάνον, Αμερικανός ηθοποιός και συγγραφέας 280 ου Ρενιάρ Ζαν-Φρανσουά, Γάλλος δραματουργός του 17 αι.

195 Ρεντγκρέιβ Βανέσα, Βρετανίδα ηθοποιός 309 Ρεντγκρέιβ Κόριν, Βρετανός ηθοποιός 308 Ρεντγκρέιβ Λυν, Βρετανίδα ηθοποιός 308 Ρεντγκρέιβ Μάικλ, Βρετανός ηθοποιός, σκηνοθ. & θιασάρχης 308 Ρεντγκρέιβ Ρόυ, Βρετανός ηθοποιός 308 Ρεντγκρέιβ Τζέμα, Βρετανίδα ηθοποιός 309 ου Ρέχαν Άντα, Αμερικανίδα ηθοποιός του 19 αι.

221 Ρίζος Νίκος, Έλληνας ηθοποιός 336 Ρίζος-Νερουλός Ιάκωβος, Έλληνας συγγραφέας του 19ου αι. 312 Ρίνθων ο Συρακούσιος, συγγραφέας φλυάκων 97 Ρικάκη Λουκία, Ελληνίδα σκηνοθέτιδα, συγγραφ. & παραγωγ. 27 Ρισελιέ, Γάλλος καρδινάλιος, πολιτικός και δραματ. του 17ου αι. 187 Ριστόρι Αδελαΐδα, Ιταλίδα ηθοποιός του 19ου αι.

157 Ρίτσαρντσον Νατάσα, Βρετανίδα ηθοποιός 311 Ρίτσαρντσον Ραλφ, Βρετανός ηθοποιός 297 Ρίτσαρντσον Τζόλυ, Βρετανίδα ηθοποιός 310 Ρίτσαρντσον Τόνι, Βρετανός ηθοποιός και σκηνοθέτης 309 Ροδόκλεια, διάσημη χορεύτρια μιμικού θιάσου του Βυζαντίου 129 Ρολάν Ρομαίν, Γάλλος συγγραφέας και δραματουργός 294 Ρόμπινσον Μαίρη, Αγγλίδα ηθοποιός & δραματ. του 18ου αι. 249 Ροντήρης Δημήτρης, Έλληνας σκηνοθέτης 348 Ρόουλυ Ουίλιαμ, Άγγλος δραματουργός του 16ου αι.

172 Ροστάν Εντμόν, Γάλλος θεατρικός συγγραφέας 293 Ροσβίτα, Γερμανίδα συγγρ. μεσαιωνικού λειτουργ. δράματος 145 Ρόσι Ερνέστο, Ιταλός δραματουργός και ηθοποιός του 19ου αι. 157 Ρόσκιος, Λατίνος ηθοποιός 118 ου Ροτρού Ζαν, Γάλλος δραματουργός του 17 αι.

194 Ρουσέα Τζένη, Ελληνίδα ηθοποιός 349 Ρούσμελης Σαβόγιας, συγγραφέας Επτανησιακού Θεάτρου 139 Ρούσσος Γιώργος, Έλληνας θεατρικός συγγραφέας 348 Ρούφος Βάριος, Λατίνος ποιητής τραγωδίας 111 Ρωκούρ (Mlle Raucourt), Γαλλίδα ηθοποιός του 18ου αι.

190 Ρώτας Βασίλης, Έλληνας θεατρικός συγγραφέας 346 ου Σαίξπηρ Ουίλιαμ, Άγγλος δραματουργ. & ηθοποιός του 16 αι. 170 Σακελλαρίδης Θεόφραστος, Έλληνας μουσικοσυνθ. οπερέτας 329 Σακελλάριος Αλέκος, Έλληνας θεατρικός συγγραφέας 335 Σάκκι Αντόνιο, Ιταλός ηθοποιός του 18ου αι.

161 [378]

564.

565.

566.

567.

568.

569.

570.

571.

572.

573.

574.

575.

576.

577.

578.

579.

580.

581.

582.

583.

584.

585.

586.

587.

588.

589.

590.

591.

592.

593.

594.

595.

596.

597.

598.

599.

600.

601.

602.

603.

604.

Σάκσβιλ Τόμας, Άγγλος δραματουργός της Αναγέννησης 163 ου Σαλβίνι Τομάζο, Ιταλός ηθοποιός του 19 αι.

157 Σαμπμεσλέ, (Mlle de Champmeslé) Γαλλίδα ηθοποιός 17ου αι. 189 Σαπουζώ Σαμουέλ, Γάλλος δραματουργός του 17ου αι.

195 ου Σαπφώ, λυρική ποιήτρια του 6 π. Χ. αι.

352 ου Σάργκεντ Ήπις, Αμερικανός θεατρικός συγγραφέας 19 αι.

219 Σάφερ Πήτερ, Βρετανός δραματουργός και σεναριογράφος 27 ου Σαχοφσκόι Αλέξανδρος, Ρώσος δραματουργός του 19 αι.

233 ου Σαχς Χανς (Hans Sachs), Γερμανός δραματουργός 16 αι. 152 Σεβαστίκογλου Γιώργος, Έλληνας θεατρικός συγγραφέας 345 Σειληνός Βαγγέλης, Έλληνας χορογράφος 334 ου Σεμένοβα Αικατερίνη, Ρωσίδα ηθοποιός του 19 αι.

234 Σενέκας, Ρωμαίος ρήτορας, φιλόσοφος και τραγωδός 112 ου Σεντλίβρ Σουζάνα, Αγγλίδα ηθοποιός και δραματουργ. 17 αι. 167 Σένχερ Καρλ, Αυστριακός θεατρικός συγγραφέας 294 Σέξτος Τουρπίλιος, Λατίνος ποιητής κωμωδίας 108 Σέπαρντ Σαμ, Αμερικανός ηθοποιός, σεναριογρ. & σκηνοθέτης 299 Σέπκιν Μιχαήλ, Ρώσος ηθοποιός του 19ου αι.

255 Σερεμέτεβα Πρασκόβια, Ρωσίδα ηθοποιός του 18ου αι.

231 Σεσνάιγ Νικόλ, Γάλλος δραματουργός του 16ου αιώνα 184 Σέυλερ Άμπελ, Γερμανός θιασάρχης του 18ου αιώνα 204 ου Σικανέντερ Εμμανουήλ, Γερμανός ηθοποιός & δραματ. 19 αι. 249 Σίλερ Φρίντριχ, Γερμανός ποιητής του 18ου αιώνα 205 ου Σίμπερ Κόλεϊ, Άγγλος ηθοποιός, θιασάρχης & ποιητής 17 αι . 173 Σίντονς Σάρα, Βρετανίδα ηθοποιός 302 Σιρανό ντε Μπερζεράκ, Γάλλος δραματουργός του 17ου αι.

293 ου Σίρλεϊ Τζέιμς, Άγγλος δραματουργός του 17 αι.

173 ου Σίσυφος Αθανάσιος, Έλληνας ηθοποιός του 19 αι.

315 ου Σκοντζόπουλος Αθανάσιος, Έλληνας θεατρώνης του 19 αι. 317 Σκούνταμορ Μάργκαρετ, Βρετανίδα ηθοποιός 308 Σκούρτης Γιώργος, Έλληνας θεατρικός συγγραφέας 345 Σκυλοδήμος Νίκος, Έλληνας ηθοποιός 334 Σλάι Ουίλιαμ, Άγγλος ηθοποιός του 16ου αι.

174 Σνίτσλερ Άρθουρ, Αυστριακός δραματουργός 253 Σολόγκουμπ Φιοντόρ, Ρώσος θεατρικός συγγραφέας 287 Σολωμός Αλέξης, Έλληνας σκηνοθέτης 334 ου Σόλων, ελεγειακός ποιητής του 6 π.Χ. αι.

352 ου Σονσόνι, Ιταλός θεατρικός επιχειρηματίας του 19 αι.

318 Σουγιούλ Μιχάλης, Έλληνας μουσικοσυνθέτης επιθεώρησης 334 Σουμαρόκοφ Αλέξανδρος, Ρώσος δραματουργός 18ου αι.

229 Σουσαρίων, θεωρείται ο Πατέρας της Αρχαίας Κωμωδίας 63 [379]

605.

606.

607.

608.

609.

610.

611.

612.

613.

614.

615.

616.

617.

618.

619.

620.

621.

622.

623.

624.

625.

626.

627.

628.

629.

630.

631.

632.

633.

634.

635.

636.

637.

638.

639.

640.

641.

642.

643.

644.

645.

Σούτσας Παντελής, Έλληνας ηθοποιός & συγγραφέας 19ου αι. 314 Σούτσος Αλέξανδρος, ποιητής & συγγραφέας 19ου αι.

312 Σοφοκλής, ένας από τους τρεις μεγάλους αρχαίους τραγωδούς 82 Σοφοκλής ο Νεότερος, τραγωδός, γιος του Σοφοκλή 83 Σπάνγκενμπεργ Βολφχαρτ, Γερμανός δραματουργ, 16ου αι. 201 Σραίντερ Φρίντριχ, Γερμανός ηθοποιός & θιασάρχης 18ου αι. 205 Στανισλάφσκι Κονσταντίν, Ρώσος θεωρητικός του θεάτρου 239 Στάτιος, Λατίνος ποιητής κωμωδίας 108 Σταυρίδης Νίκος, Έλληνας ηθοποιός 336 Στάφορντ-Κλαρκ Μαξ, Βρετανός σκηνοθέτης του θεάτρου 290 Στέρνχαιμ Καρλ, Γερμανός θεατρικός συγγραφέας 262 Στιούαρτ Έλεν, Αμερικανίδα σκηνοθ. & θεατρική παραγωγός 283 Στον Τζον, Αμερικανός δραματουργός του 19ου αι.

217 Στόπαρντ Τομ, Άγγλος θεατρικός συγγραφέας & σεναριογράφ. 271 Στόου Χάριετ, Αμερικανίδα συγγραφέας του 19ου αι.

214 Στρέιντζ Μάικλ, Αμερικανίδα ηθοποιός 306 Στράττις ο Αθηναίος, ποιητής της Μέσης Κωμωδίας 97 ου Στρίνμπεργκ Αύγουστος, Σουηδός δραματουργός του 19 αι. 253 Συνοδινού Άννα, Ελληνίδα ηθοποιός 343 Σω Μπέρναρντ, Ιρλανδός θεατρικός συγγραφέας 254 Σωτάδης ο Κρης, ποιητής της Νέας Κωμωδίας 97 ου Ταβουλάρη Σοφία, Ελληνίδα ηθοποιός του 19 αι.

324 Ταβουλάρης Διονύσιος, ηθοποιός και θιασάρχης 18ου αι.

324 Τάιλερ Ρόγιαλ, Αμερικανός δραματουργός του 18ου αιώνα 212 ου Τάρλτον Ρίτσαρντ, Άγγλος ηθοποιός του 16 αι.

174 Τάσσο Τορκουάτο, Ιταλός ποιητής του 16ου αι.

154 Τατί Ζακ, Γάλλος ηθοποιός και σκηνοθέτης 160 Τερέντιος, Λατίνος ποιητής κωμωδίας 107 ου Τέρπανδρος, λυρικός ποιητής του 7 π. Χ. αι.

352 Τέρυ Βεατρίκη, Βρετανίδα ηθοποιός 305 Τέρυ Βενιαμίν, Βρετανός ηθοποιός 304 Τέρυ Έλεν, Βρετανίδα ηθοποιός 304 Τέρυ Κέιτ, Βρετανίδα ηθοποιός 304 Τέρυ Μίνι, Βρετανίδα ηθοποιός 304 Τέρυ Οράτιος, Βρετανός ηθοποιός 305 Τέρυ Τσαρλς, Βρετανός σκηνοθέτης του θεάτρου 304 Τέρυ Φρεντ, Βρετανός σκηνοθέτης του θεάτρου 304 Τέρυ Χέιζελ, Βρετανίδα ηθοποιός 305 Τζένρυ Τζον, Ιρλανδός ηθοποιός του 18ου αι.

212 Τζιακομέτι Πάολο, Ιταλός δραματουργός του 18ου αι.

156 Τζίβιτζα Μαρία Αγγελική, Ελληνίδα ηθοποιός του 18ου αι.

322 [380]

646.

647.

648.

649.

650.

651.

652.

653.

654.

655.

656.

657.

658.

659.

660.

661.

662.

663.

664.

665.

666.

667.

668.

669.

670.

671.

672.

673.

674.

675.

676.

677.

678.

679.

680.

681.

682.

683.

684.

685.

686.

Τζόγιας Νίκος, Έλληνας ηθοποιός 348 Τζόνσον Γεωργία, Αμερικανίδα ποιήτρια και δραματουργός 296 Τζόνσον Μπεν, Άγγλος ποιητής και ηθοποιός του 16ου αι.

172 Τζόουνς Άλεξ, Βρετανός ηθοποιός, συγγραφέας & σκηνοθέτης 290 Τηλεκλείδης, ποιητής της Μέσης Κωμωδίας 98 ου Τίρσο δε Μολίνα, Ισπανός ποιητής και δραματουργός 17 αι. 182 Τόλλερ Ερνστ, Γερμανός ποιητής και δραματουργός 261 Τολστόι Λέων, Ρώσος συγγραφέας και φιλόσοφος του 18ου αι. 237 Τόμπσον Μπόμπυ, Βρετανός stand-up κωμικός 26 Τορέλι Τζιάκομο, Ιταλός σκηνογράφος του 17ου αι.

155 Τουργκένιεφ Ιβάν, Ρώσος δραματουργός του 18ου αι.

235 Τρέντγουελ Σόφι, Αμερικανίδα δραματουργός και σκηνοθέτιδα 288 Τρεντιακόφσκι Βασίλη, Ρώσος δραματουργός του 18ου αι.

229 Τρωίλος Ιωάννης-Ανδρέας, συγγραφέας Κρητικού Θεάτρου 136 Τσάπεκ Κάρελ, Τσέχος θεατρικός συγγραφέας 294 Τσάπμαν Τζορτζ, ποιητής και δραματουργός του 16ου αι.

173 Τσάρλι Τσάπλιν, Βρετανός ηθοποιός και σκηνοθέτης 29 Τσαρούχης Γιάννης, Έλληνας ζωγράφος και σκηνογράφος 344 Τσέχοφ Άντον, Ρώσος δραματουργός και πεζογράφος 235 Τσίντσιο Τζιράλντι, Ιταλός τραγωδός 155 Τσιφόρος Νίκος, Έλληνας συγγραφέας & θεατρικός συγγραφ. 348 Τσόρτσιλ Κάρυλ , Βρετανίδα θεατρική συγγραφέας 277 Τυρταίος, ελεγειακός ποιητής του 7ου ο.Χ. αι.

352 Φαρινέλι, Ιταλός καστράτο, τραγουδιστής όπερας 28 Φαρκοχάρ Τζορτζ, Ιρλανδός δραματουργός του 18ου αι.

210 Φασουλής Σταμάτης, Έλληνας ηθοποιός και σκηνοθέτης 334 Φερεκράτης, ποιητής της Αρχαίας Κωμωδίας 98 ου Φερνάντο δε Ρόχας, Ισπανός δραματουργός του 16 αι.

179 Φέρτης Γιάννης, ‘Ελληνας ηθοποιός 345 Φιλήμων, ποιητής της Νέας Κωμωδίας 98 Φιλιππάκη Αθηνά, Ελληνίδα ηθοποιός του 18ου αι.

323 Φίλιπς Αγκουστίν, Άγγλος ηθοποιός του 16ου αι 174 Φιλύλιος, ποιητής της Αρχαίας και Μέσης Κωμωδίας 98 Φιτς Κλάιντ, Αμερικανός θεατρικός συγγραφέας 221 ου Φλέτσερ Τζον, Άγγλος δραματουργός του 16 αι.

172 Φλοριντόλ ή Ζοσίας ντε Σουλά, Γάλλος ηθοποιός του 17ου αι. 188 Φονβίζιν Ντενίς, Ρώσος δραματουργός του 18ου αι.

231 Φο Ντάριο, Ιταλός κωμικός, θεατρικός συγγραφ. & σκηνοθέτης 270 Φόρεστ Έντβιν, Αμερικανός ηθοποιός του 18ου αι.

215 Φόρμαν Ρίτσαρντ, Αμερικανός συγγραφέας και σκηνοθέτης 284 Φόρμις, ποιητής αρχαίας τραγωδίας 99 [381]

687.

688.

689.

690.

691.

692.

693.

694.

695.

696.

697.

698.

699.

700.

701.

702.

703.

704.

705.

706.

707.

708.

709.

710.

711.

712.

713.

714.

715.

716.

717.

718.

719.

720.

721.

722.

723.

724.

725.

726.

727.

Φρανθίσκο δε Ρόχας Σορίγια, Ισπανός δραματουργός 17ου αι. 183 Φρανσουά λ’ Ερμίτ, Γάλλος δραματουργός του 17ου αι.

187 Φρέντρο Αλέξανδρος, Πολωνός δραματουργός του 18ου αι.

250 Φρις Μαξ, Ελβετός συγγραφέας και δραματουργός 271 Φρόμαν Τσάρλς, Αμερικανός θεατρικός παραγωγός 18ου αι. 217 Φρύνιχος, Αθηναίος τραγωδός, πατέρας του Πολυφράσμωνος 83 Φρύνιχος ο Κωμικός, ποιητής της Αρχαίας Κωμωδίας 99 Φυρστ Εδμόνδος, Έλληνας ηθοποιός του 18ου αι.

324 Φυρστ Ελένη, Ελληνίδα ηθοποιός του 18ου αι.

324 Φυσσούν Πέτρος, Έλληνας ηθοποιός 349 Φώσκολος Μάρκος, συγγραφέας του Κρητικού Θεάτρου 137 Φωτόπουλος Βασίλης, Έλληνας σκηνογράφος 334 Φωτόπουλος Μίμης, Έλληνας ηθοποιός 349 Χάζενκλέβερ Βάλτερ, Γερμανός θεατρικός συγγραφέας 288 ου Χαθγουέι Ρίτσαρντ, Άγγλος δραματουργός του 16 αι.

189 Χάλλαμ Λούις, Άγγλος θιασάρχης και ηθοποιός του 18ου αι. 210 Χάουαρντ Ρόλιν, Αμερικανός ηθοποιός του 18ου αι.

218 Χάουαρντ Τζορτζ, Καναδός ηθοποιός του 18ου αι.

219 Χάουελς Ουίλιαμ, Αμερικανός δραματουργός του 18ου αι.

221 Χάουπτμαν Γκέρχαρτ, Γερμανός δραματουργός & συγγραφ.

257 Χατζηαποστόλου Νίκος, Έλληνας μουσικοσυνθέτης οπερέτας 330 Χατζηαργύρη Ελένη, Ελληνίδα ηθοποιός 345 Χατζηδάκις Μάνος, Έλληνας μουσικοσυνθέτης 334 Χατζημάρκος Δημήτρης, Έλληνας ηθοποιός 345 Χατζησάββας Μηνάς, Έλληνας ηθοποιός 350 Χατζηχρήστος Κώστας, Έλληνας ηθοποιός 336 Χέαρ Ντέιβιντ, Άγγλος θεατρικός συγγραφέας και σκηνοθέτης 300 Χέιγουντ Τόμας, Άγγλος ηθοποιός και συγγραφέας 16ου αι.

173 Χέλμαν Λίλιαν, Αμερικανίδα θεατρική συγγραφέας 276 Χέμινγκες Τζον, Άγγλος ηθοποιός του 16ου αι.

174 ου Χένσλοου Φίλιπ, Άγγλος ιμπρεσάριος του 16 αι.

169 Χέρν Τζέιμς, Αμερικανός δραματουργός και ηθοποιός 18ου αι. 221 Χέυγουντ Τζον , Άγγλος θεατρικός συγγραφέας του 16ου αι.

152 ου Χιλ Βιθέντε, Ισπανός ηθοποιός και δραματουργός του 16 αι. 179 Χίλντεργκαρντ, Γερμανίδα συγγραφέας μεσαιωνικού δράματος 149 Χιονίδης, ποιητής της Αρχαίας Κωμωδίας 99 Χιώτης Μανόλης, Έλληνας μουσικοσυνθέτης επιθεώρησης 334 Χοιρίλος, Αθηναίος τραγωδός 84 Χόουπ Μπομπ, Αμερικανός stand-up κωμικός 26 Χορν Δημήτρης, Έλληνας ηθοποιός 346 Χορν Παντελής, Έλληνας θεατρικός συγγραφέας 338 [382]

728.

729.

730.

731.

732.

733.

734.

735.

736.

737.

Χορτάτζης Γεώργιος, ποιητής του Κρητικού Θεάτρου Χουάνα Ινές δε λα Κρουθ, Ισπανίδα δραματουργός 17ου αι. Χουάν δε λα Κούεβα, Ισπανός δραματουργός του 16ου αι. Χουάν δελ Ενθίνα, Ισπανός δραματουργός του 16ου αι. Χουάν Ρουίθ δε Αλαρκόν, Ισπανός δραματουργός 17ου αι. Χουρμούζης Μιχαήλ, Έλληνας θεατρικός συγγραφέας 18ου αι. Χρηστομάνος Κωνσταντίνος, ποιητής & θεατρικός συγγραφ. Χρυσομάλλης Μίμης, Έλληνας ηθοποιός Χώτον Ουίλιαμ, Άγγλος δραματουργός του 16ου αι. Ψαθάς Δημήτρης, Έλληνας δημοσιογράφ. & κωμωδιογράφος

[383]

136 181 180 179 182 313 324 334 169 348