ΣΑΤΡΟ Σ. ΣΑΦΤΛΑΚΖ
ΤΝΟΠΣΗΚΖ ΠΑΓΚΟΜΗΑ ΗΣΟΡΗΑ ΚΑΗ ΟΗ ΠΡΧΣΑΓΧΝΗΣΔ ΣΖ (2ε Έθδνζε)
ΣΟΜΟ Α’
ΑΘΖΝΑ 2016
Ώθζενςιέκμ ζημοξ: Πνηεηέο ηνπ Λόγνπ θαη ηεο Σέρλεο : Ώσγεκζηάζκ, Ώζζπφθμ, Ώνζζημθάκδ, ΐακ Γηυβη, ΐένκηζ, ΐζνβίθζμ, Γηαίηε, Γηυβζα, Γηνέημ, Γνίθθζε, νζμκ Γμοέθθεξ, Αάκηδ, Δζίμδμ, Θεμδςνάηδ, Εενχκοιμ Μπμξ, Κααάθδ, Καγακηγάηδ, Μανία Κάθαξ, Λεμκάνκημ κηα ΐίκηζζ, Μαβζαηυθζηζ, Μανηέξ, Μζηεθάκηγεθμ, Μυηζανη, Υέκνο Μμον, Μπεηυαεκ, Μπδηθξ, Μπμιπ Νηφθακ, Μπνεπη, Νενμφδα, Νηζέβημ Ρζαένα, Νημζημβζέθζηζ, Οιάν Καβζάι, ιδνμ, Πζηάζμ, Πθμφηανπμ, Πναλζηέθδ, Ρμκηέκ, αίλπδν, απθχ, άνα Μπενκάν, εθένδ, ζκ-Βηί-Οοκκίκκζ, Σμθζηυζ, Σμοθμφγ-Λςηνέη, Σζασηυθζηζ, Σζάνθζ Σζάπθζκ, Φεθθίκζ, Υέιζκβμοέζ, Πνηεηέο ηεο Γηαλόεζεο θαη ηεο Δπηζηήκεο : Ώαεννυδ, Ώαζηέκα, Άσκζηασκ, Άκηαι ιζε, Ώνζζημηέθδ, Ώνίζηανπμ, Ώνπζιήδδ, Γαθζθαίμ, Γηνυπζμοξ, Ααναίκμ, Αδιυηνζημ, Βναημζεέκδ, Βοηθείδδ, Δνάηθεζημ, Δνυδμημ, Θαθή, Θμοηοδίδδ, Ειιάκμοεθ Κακη, Εππμηνάηδ, Κανθ Μανλ, Κμιθμφηζμ, Κμπένκζημ, Μανία Κζμονί, Νίηζε, Νεφηςκα, Ξεκμθχκηα, Οππεκπάζιεν, Πθάηςκα, Ποεαβυνα, ανην. εκέηα, ςηνάηδ, Τπαηία, Φένιζ, Φθέιζκβη, Φνυοκη, Πνηεηέο ηεο Δπαλάζηαζεο, ησλ Αιιαγώλ θαη ησλ Αλαθαιύςεσλ: Ώδεθθμφξ Ράζη, Ώνιυδζμ & Ώνζζημβείημκα, Γάζμ & Σζαένζμ Γνάηπμ, Γζυιμ Κεκοάηα, Γηάκηζ, Γμοηειαένβζμ, Βιζθζάκμ Γαπάηα, Έκηζζμκ, Εδζμφ, Κμθυιαμ, Κφνμ ηδξ Πενζίαξ, Λέκζκ, Λζθ Ένζηζμκ, Λοημφνβμ, Μαββεθάκμ, Μανηίκμ Λμφεδνμ, Μςοζή, Νέθζμκ Μακηέθα, Παηνίξ Λμοιμφιπα, Πενζηθή, Ρήβα Φεναίμ, Ρυγα Λμφλειπμονβη, ζιυκ Μπμθζαάν, υθςκα, πάνηαημ, Σζάζ Λμοκ, Σζε Γημοεαάνα, Υαιμοναιπί, Υμ Σζζ Μζκπ Υάνδ ζ’ αοημφξ μ ηυζιμξ ιαξ έβζκε πζμ υιμνθμξ, πζμ πθμφζζμξ, πζμ δζαζηεδαζηζηυξ, πζμ εκδζαθένςκ, πζμ άκεημξ, πζμ αζζζυδμλμξ ηαζ μζ μνίγμκηέξ ημο δζεονφκεδηακ ηαζ ζοκεπίγμοκ κα δζεονφκμκηαζ.
2
ΠΔΡΗΔΥΟΜΔΝΑ ΠΡΧΣΟ ΣΟΜΟ 1. Δηζαγσγή Πυηε ανπίγεζ δ Εζημνία; Δ βναθή ηαζ δ ελέθζλή ηδξ Δ βεςνβία ηαζ δ ηηδκμηνμθία Δ καοζζπθμΎα ηαζ ημ ειπυνζμ Ο Πμθζηζζιυξ
2. Ζ Μεζνπνηακία Οζ μοιένζμζ Οζ Ώηηάδεξ Ο Ώιμνίηεξ – Δ Παθαζά ΐααοθςκζαηή Πενίμδμξ Ο Υακνπξακπί Οζ Υζηηίηεξ – Οζ Υεηηαίμζ Οζ Καζζίηεξ Δ Ώζζονία Ο Αζζνπξκπαληπάι Οζ Υαθδαίμζ – Δ κέα ΐααοθςκζαηή πενίμδμξ Ο Ναβνπρνδνλφζνξ Β’
3. Ζ Αίγππηνο Ο Φαξαψ Μέλεο Ο Φαξαψ Ρακζήο II, ν Μέγαο Ζ Κιενπάηξα
4. Οη Λανί ηεο Θάιαζζαο 5. Ζ Υαλαάλ Οζ Φζθζζηαίμζ Οζ Βαναίμζ (ςξ ηδ νςιασηή ηαηάηηδζδ) Ο Μσπζήο Δ Οοβηανίη Οζ Ώναιαίμζ Οζ Φμίκζηεξ Δ Κφπνμξ
6. Ζ Πεξζία Σμ Βθάι Οζ Μήδμζ Οζ Πένζεξ Ο Εσξνάζηξεο Ο Κχξνο ν Β’ ν Μέγαο Οζ Πάνεμζ Οζ αζζακίδεξ Ο Μάλεο (Μαληραίνο)
13 13 14 16 17 18
21 21 22 24 25 26 27 28 29 30 31
33 34 37 40
44 47 47 48 49 53 54 66 68
59 59 60 61 61 63 69 71 72 3
7. Ζ Ηλδία σο ηνλ 11ν κ.Υ. αηώλα Ο Πμθζηζζιυξ ηδξ Κμζθάδαξ ημο Εκδμφ Ο ΐεδζηυξ Πμθζηζζιυξ Σα Μεζαία ΐαζίθεζα ηαζ δ επμπή ημο ΐμφδα Ο Βνχδαο Ο Μαραβίξα Δ Ώοημηναημνία ηςκ Μαμονφα Ο Αζφθα Δ Πενίμδμξ ηςκ Βπχκ – Σα Μεζαία ΐαζίθεζα
8. Ζ Κίλα σο ην 588 κ.Υ. Δ Κίκα ςξ ημ 221 π.Υ. - Οζ Πνχηεξ Αοκαζηείεξ Ο Κνκθνχθηνο Ο Μέλθηνο Ο Λάν Σζε Δ Κίκα ιεηά ημ221 π.Υ. –Δ Ώοημηναημνία ςξ ημ 588 ι.Υ. Ο ηρ Υνπάλγθ-ηη Ο Σζάη Λνπλ
9. Οη Λανί ηεο Μηθξάο Αζίαο Οζ Ώνιέκζμζ Δ ΐζεοκία Δ Γαθαηία Δ Καππαδμηία Δ Κανία Ο Ζξφδνηνο Δ Κζθζηία Οζ Κμφνδμζ Δ Λοδία Ο Κξνίζνο Δ Λοηαμκία Δ Λοηία Δ Μοζία ή Ώζμθίδα – Δ Πένβαιμξ Ο Γαιελφο Δ Παιθοθία Δ Παθθαβμκία Δ Πζζζδία Ο Πυκημξ Ο Μηζξηδάηεο η΄ ν Δππάησξ Δ Φνοβία Δ Εςκία Ο Θαιήο ν Μηιήζηνο Ο Ζξάθιεηηνο
10. Οη Λανί ησλ Βαιθαλίσλ & ηνπ Δπμείλνπ Πόληνπ Οζ Αάηεξ Οζ Θνάηεξ 4
75 75 76 77 78 79 80 81 82
96 86 89 91 92 94 94 97
100 100 102 102 103 104 104 106 106 106 107 108 108 109 110 111 112 112 113 113 115 116 116 118
120 120 121
Ο Γεκφθξηηνο Οζ Εθθονζμί Οζ Κζιιένζμζ Οζ ανιάηεξ Οζ ηφεεξ
11. Ζ Διιάδα Δ Μζκςζηή Κνήηδ ηαζ μζ Κοηθάδεξ – Πνςημεθθδκζηή Πενίμδμξ Ο Μοηδκασηυξ Πμθζηζζιυξ – Τζηενμεθθδκζηή Πενίμδμξ Οζ ημηεζκμί Υνυκμζ Ο κεξνο Οζ Βθθδκζηέξ Ώπμζηίεξ ηαζ μζ Πυθεζξ-ηνάηδ Ο Ζζίνδνο Ζ απθψ Ο Ππζαγφξαο Ο Υίισλ ν Λαθεδαηκφληνο Ο φισλ ν Αζελαίνο Οζ Πενζζημί Πυθειμζ ηαζ δ Ώεδκασηή Δβειμκία Ο Θεκηζηνθιήο Ο Πεξηθιήο Ο Αηζρχινο Ο σθξάηεο Ο Πεθμπμκκδζζαηυξ Πυθειμξ ηαζ δ πανηζαηζηή Δβειμκία Ο Θνπθπδίδεο Ο Πιάησλ Δ Μαηεδμκία, ηα Βθθδκζζηζηά ηνάηδ ηαζ δ Ρςιασηή ηαηάηηδζδ Ο Ηππνθξάηεο Ο Αξηζηνηέιεο Ο Μέγαο Αιέμαλδξνο Ο Δπθιείδεο Ο Αξρηκήδεο Ο Πνιχβηνο
12. Ζ Αθξηθή Δ Κανπδδυκα Ο Αλλίβαο Δ Ώζεζμπία Δ Ώθβενία Δ Λζαφδ Σμ Μανυημ (Μαονζηακία) Δ Σοκδζία
13. Οη Λανί ηεο Γπηηθήο Δπξώπεο Οζ Πνμπνζζηζακζημί Γενιακζημί θαμί Οζ Κέθηεξ ηαζ μζ Γαθάηεξ Οζ Βηνμφζημζ
14. Ζ Ρώκε (σο ηελ Απηνθξαηνξία)
121 123 124 124 124
126 127 132 135 136 137 140 141 143 146 148 151 153 157 158 160 162 164 166 169 170 172 175 179 181 185
188 188 189 191 192 193 193 194
195 195 196 198
202 5
Δ Ίδνοζδ ηαζ δ Μμκανπία Δ Αδιμηναηία Οη Γξάθρνη (Γάηνο & Σηβέξηνο) Ο Μάξηνο Ο Κηθέξσλ Ο Ηνχιηνο Καίζαξ Ο Βηξγίιηνο Ο Οξάηηνο
15. Οη Δβξαίνη (κεηά ηε ξσκατθή θαηάθηεζε) Ο Ηεζνχο Ο Απφζηνινο Παχινο Ο Ηψζεπνο Φιάβηνο
16. Ζ Ρσκατθή Απηνθξαηνξία Οζ Πνχημζ Ώοημηνάημνεξ – δ Ώηιή ηδξ Ρχιδξ Ο Οθηαβηαλφο Αχγνπζηνο Ο ελέθαο Ο Πηνιεκαίνο Κιαχδηνο Ο Πινχηαξρνο Ο Μάξθνο Απξίιηνο Ο Μέγαο Κσλζηαληίλνο Δ Κςκζηακηζκμφπμθδ ηαζ μ Υνζζηζακζζιυξ Ζ Τπαηία ε Αιεμαλδξηλή Δ Παναηιή ηαζ δ Πηχζδ Ο Άγηνο Απγνπζηίλνο
17. Οη Λανί ηεο Ακεξηθήο Οζ Οθιέημζ Δ Σεμηζπμοαηάκ Οζ Σμθηέημζ Οζ Μάβζαξ Οζ Ώγηέημζ Ο Δξλάλ Κνξηέο Οζ Ίκηαξ Ο Πηδάξν
18. Ζ Δπξώπε – Ζ Μεγάιε Μεηαλάζηεπζε ησλ Λαώλ Οζ Ώζζαηζημί Λαμί (Οφκκμζ, Ώθακμί, Άαανμζ) Ο Αηηίιαο Οζ Γενιακζημί Λαμί (ΐδζζβυηεμζ, Οζηνμβυηεμζ, ΐάκδαθμζ Φνάβημζ, Μανημιάκμζ, Λμιαανδμί, ΐμονβμοκδμί, άλμκεξ, Άββθμζ, μοδαμί, Ώθαιακκμί, Φνείβζμζ, Ένμοθμζ) Ο Θενδψξηρνο ν Μέγαο Ο Καξινκάγλνο Οζ θάαμζ Οζ Μαβοάνμζ Οζ ΐίηζκβηξ (Νμναδβμί, μοδδμί, ΐανάββμζ, Νμνιακδμί) 6
202 204 208 210 212 213 216 217
219 221 223 226
227 227 227 231 233 235 237 241 244 247 249 250
254 255 256 257 258 261 262 265 268
271 372 272
274 278 283 287 288 289
Ο Γνπιηέικνο ν Καηαθηεηήο
19. Ζ Βπδαληηλή Απηνθξαηνξία Ο Ηνπζηηληαλφο Ο Μεζφδηνο θαη ν Κχξηιινο Ο Κσλζηαληίλνο ΗΑ’ Παιαηνιφγνο
20. Οη Άξαβεο θαη ν Ηζιακηθόο Πνιηηηζκόο Οζ Άνααεξ Ο Μσάκεζ Ο Οκάξ ηκπλ Αι-Υαηάκπ Οζ έπηεξ ηαζ δ Βπέηηαζδ ημο Εζθάι (Οζ Οοιαβζάδεξ, Οζ Ώαααζίδεξ, Δ Εζπακία ηαζ δ ζζθαιζηή επέηηαζδ, Οζ ηαονμθμνίεξ) Ο Οκάξ Καγηάκ Ο αιαληίλ
21. Ζ Άπσ Αλαηνιή Δ Εαπςκία Δ Κμνέα Δ Κίκα ιεηά ημ 588 ι.Υ. Ο Μάξθν Πφιν Ο νπλ Γηαη-ζελ Δ Εκδία ιεηά ημκ 11μ αζχκα Ο Μαράηκα Γθάληη Οζ Μμββυθμζ ηαζ μζ Σάηανμζ Ο Σδέλγθηο Υαλ Ο Σακεξιάλνο (Σηκνχξ Λαλγθ)
22. Ο Μεζαίσλαο Ο πδιαηζζιυξ ηςκ Κναηχκ ηαζ μ Φεμοδαθζζιυξ Δ Βηηθδζία ηαζ μζ Ώζνέζεζξ Οζ ηαονμθμνίεξ Ο Πάπαο Οπξβαλφο Σα Μμκαζηζηά Σάβιαηα ηαζ δ Εενά Βλέηαζδ Ο Άγηνο Φξαγθίζθνο ηεο Αζίδεο Οζ ηεθεοηαίμζ Ώζχκεξ ημο Μεζαίςκα (Πυθειμζ-Κνάηδ-Πμθζηζζιυξ) Ο Σφκαο Μπέθεη Ζ Εαλ λη’ Άξθ Ζ Βαζίιηζζα Ηζαβέιια Οζ Βπζζηήιεξ ηαζ μζ Σέπκεξ ζημ Μεζαίςκα Ο Γάληεο Αιηγθηέξη Ο Ησάλλεο Γνπηεκβέξγηνο
23. Οη Σνύξθνη - Ζ Οζσκαληθή Απηνθξαηνξία Ο Μσάκεζ Β’ ν Πνξζεηήο Ο νπιετκάλ ν Μεγαινπξεπήο Ο Ρήγαο Φεξαίνο Ο Κεκάι Αηαηνχξθ
292
295 296 303 312
315 315 315 319 320 323 326
330 330 336 337 340 345 346 350 352 352 356
359 360 362 365 365 370 371 375 376 379 380 484 386 387
390 392 394 397 400
7
24. Ζ Δπνρή ησλ Αλαθαιύςεσλ θαη Δμεξεπλήζεσλ Ο Υξηζηφθνξνο Κνιφκβνο Ο Φεξδηλάλδνο Μαγγειάλνο Ο Σδαίεκο Κνπθ
25. Ζ Αλαγέλλεζε θαη ε Θξεζθεπηηθή Μεηαξξύζκηζε Ο Έξαζκνο Οζ Πμθζηζζιυξ ηαζ μζ Βπζζηήιεξ Ο Λενλάξλην ληα Βίληζη Ο Μηραήι Άγγεινο Ο Γνκήληθνο Θενηνθφπνπινο - Δι Γθξέθν Ο Μηραήι Θεξβάληεο Ο Οπίιιηακ αίμπεξ Ο Νηθνιφ Μαθηαβέιη Ο Νηθφιανο Κνπέξληθνο Ο Γαιηιαίνο Δ Θνδζηεοηζηή Μεηαννφειζζδ Ο Μαξηίλνο Λνχζεξνο Σα Κνάηδ ηδξ Βονχπδξ ημκ 16μ & 17μ Ώζχκα Ο Ηβάλ ν Σξνκεξφο Ο Δξξίθνο Ζ’ Ζ Διηζάβεη Α’
404 406 410 414
417 417 419 420 422 424 428 430 432 436 438 440 441 445 448 451 352
ΓΔΤΣΔΡΟ ΣΟΜΟ 26. Ζ Απνηθηνθξαηία θαη ηα θξάηε ησλ άιισλ επείξσλ Δ Ώιενζηή Ο Βεληακίλ Φξαγθιίλνο Οζ Ώιενζηακζηέξ Βπακαζηάζεζξ Ο Γεψξγηνο Οπάζηγθηνλ Ο ηκφλ Μπνιηβάξ Δ Ώθνζηή Ο Μνράκελη Άιπ Δ Ώζία Δ Χηεακία Ο Παηξίο Λνπκνχκπα
27. Ο Γηαθσηηζκόο θαη ε Γαιιηθή Δπαλάζηαζε Ο Αζαθςηζζιυξ Ο Καξηέζηνο Οζ Ββηοηθμπαζδζζηέξ Ο Βνιηαίξνο Δ Γαθθζηή Βπακάζηαζδ ηαζ μζ Ναπμθευκηεζμζ Πυθειμζ Ζ Μαξία Αληνπαλέηα Ο Ρνβεζπηέξνο O Ναπνιέσλ
8
462 464 467 468 469 477 480 481 485 487 489
491 491 492 496 497 499 499 503 505
28. Ο 17νο θαη 18νο Αηώλαο Οζ Σέπκεξ ηαζ μζ Βπζζηήιεξ Ο Ησάλλεο εβαζηηαλφο Μπαρ Ο Μφηζαξη Ο Μπεηφβελ Ο Γθφγηα Ο Γθαίηε Ο Οπΐιιηακ Υάξβετ Ο Γθφηθξηλη Λάηκπληηο Ο Ηζαάθ Νεχησλ Ο Λαβνπαδηέ Ο Σδαίεκο Βαη Ο Άληακ κηζ Σα ηνάηδ ηδξ Βονχπδξ ζηα ηέθδ ημο 18μο αζχκα Ο Φξεηδεξίθνο Β’ ν Μέγαο ηεο Πξσζίαο Ο Πέηξνο Α’ ν Μέγαο ηεο Ρσζίαο Ζ Αηθαηεξίλε Β’ ε Μεγάιε
29. Από ην πλέδξην ηεο Βηέλλεο σο ην 1860 Σμ οκέδνζμ ηδξ ΐζέκκδξ Δ Βθθδκζηή Βπακάζηαζδ Ο Αδακάληηνο Κνξαήο Ο Λφξδνο Βχξσλ Ο Θεφδσξνο Κνινθνηξψλεο Ο Ησάλλεο Καπνδίζηξηαο Δ Βονχπδ Ο Σδσλ Νηάιηνλ Ο Κάξνινο Γαξβίλνο Ζ Βαζίιηζζα Βηθησξία Ο Λνπί Νηαγθέξ Ο Λνπί Παζηέξ Ο Δξξίθνο Νηπλάλ Ο Καξι Μαξμ θαη ν Φξήληξηρ Έλγθειο Ο Αιέμαλδξνο Πνχζθηλ Ο Νηνζηνγηέθζθη Δ Ώιενζηή Δ Ώζία Δ Ώθνζηή Δ Χηεακία
30. Ο Κόζκνο από ην 1861 σο ην 1914 Δ Βονχπδ Ο Είγθκνπλη Φξφπλη Ο Αιεμάληεξ Γθξάρακ Μπει Ζ Μαξία Κηνπξί Ο ηην θνλ Μπίζκαξθ
507 507 509 511 512 513 517 518 520 522 523 526 527 528 532 534 536
540 540 544 546 548 549 551 553 557 559 560 564 565 566 571 575 576 578 581 584 585
587 586 587 691 595 597
9
Ο Ρέληγθελ Ο Δξξίθνο ιήκαλ Ο Διεπζέξηνο Βεληδέινο Ο Κσλζηαληίλνο Καβάθεο O Σδνπδέππε Γθαξηκπάιληη Ο Γνπιηέικν Μαξθφλη Ο Βίλζελη Βαλ Γθνγθ Ο Λέσλ Σνιζηφη Ο Άιθξελη Νφκπει Δ Ώιενζηή Ο Αβξαάκ Λίλθνιλ Οη Οπίικπεξ θαη ξβηι Ράηη Ο Σφκαο Έληηζνλ Δ Ώζία Ο απηνθξάηνξαο Μαηζνπρίην ή Μέηηδη Δ Ώθνζηή Δ Χηεακία Ο Έξλεζη Ράδεξθνξλη
31. Ο Μεγάινο Πόιεκνο (Α’ Παγθόζκηνο Πόιεκνο) Δ αθμνιή ηαζ μζ αζηίεξ ημο πμθέιμο Δ πμνεία ημο πμθέιμο Δ Ενθακδζηή Βλέβενζδ ημο Πάζπα Ο ‘άθθμξ’ Πυθειμξ Ζ Μάηα Υάξη Σμ ηέθμξ ημο πμθέιμο ηαζ μζ ζοκέπεζέξ ημο Ο Εσξδ Κιεκαλζψ Ζ Ρφδα Λνχμεκπνπξγθ
32. Ζ Ρσζηθή Δπαλάζηαζε Δ Βπακάζηαζδ ημο Φεανμοανίμο ηαζ δ Πνμζςνζκή Κοαένκδζδ Ο Λέσλ Σξφηζθη Οζ δέηα ιένεξ πμο ζοβηθυκζζακ ημκ ηυζιμ – Ο Οηηχανδξ Ο Λέληλ Σα δφζημθα πνυκζα – Ο ειθφθζμξ – Δ πείκα
33. Ο Μεζνπόιεκνο (1919σοην1939) Δ Βονχπδ Ο Αιεμάληεξ Φιέκηλγθ Ο Υέλξπ Μνπξ Ο Αδφιθνο Υίηιεξ Ο Αιβέξηνο Ατλζηάηλ Ο Βάιηεξ Γθξφπηνπο Ο Καξαζενδσξή Κσλζηαληίλνο Ο Νίθνο Καδαληδάθεο Ο Γεψξγηνο Παπαληθνιάνπ Ο Μπέξλαξλη σ
10
600 603 604 606 607 610 611 616 620 620 621 624 625 627 627 630 632 632
634 634 637 642 644 645 646 649 650
654 654 656 659 660 663
667 667 671 675 681 686 688 693 699 702 703
Ο Πάκπιν Πηθάζν Ο αιβαδφξ Νηαιί Ο Μπελίην Μνπζνιίλη Ο Δλξίθν Φέξκη Ο Ησζήθ ηάιηλ Δ Ώιενζηή Ο Φξαλθιίλνο Ρνχζβειη Ο Γνπφιη Νηίζλευ Ο Σδνλ ηάηλκπεθ Ο Νηηέγθν Ρηβέξα & ε Φξίληα Κάιν Δ Ώζία Ο Μάν Σζε-ηνπλγθ Δ Ώθνζηή
34. Ο Β’ Παγθόζκηνο Πόιεκνο Οζ αθμνιέξ ηαζ μζ εοεφκεξ Δ έκανλδ Οζ επζπεζνήζεζξ ημ 1940-41 Ο Οπΐλζηνλ Σζφξηζηι Ο Σίην Σα ζηναηυπεδα ζοβηέκηνςζδξ ηαζ ελυκηςζδξ Δ Γενιακζηή ηαημπή ηδξ Βθθάδαξ ηαζ δ Ώκηίζηαζδ Οζ επζπεζνήζεζξ 1942-45 ηαζ ημ ηέθμξ ημο πμθέιμο Ο Ρφκπεξη Οππεξλράηκεξ Ο Κυζιμξ ιεηά ημκ πυθειμ
35. Ζ θαηάξξεπζε ηεο απνηθηνθξαηίαο Ο Γηαβαραξιάι Νερξνχ Ο Υν Σζη-κηλρ Ο Γθακάι Ακπληέι Νάζζεξ Ο αξι ληε Γθσι
36. Ο Φπρξόο Πόιεκνο Ο Μαηανεζζιυξ ηαζ ημ ηοκήβζ ηςκ ιαβζζζχκ Ο Πυθειμξ ηδξ Κμνέαξ Δ ηνίζδ ημο μοέγ ηαζ δ Οοββνζηή Βπακάζηαζδ Ο Νηθήηα Υξνπζηζφθ Ο δζαζηδιζηυξ ακηαβςκζζιυξ Ο Βέξλεξ θνλ Μπξάνπλ Δ επακάζηαζδ ηδξ Κμφααξ ηαζ δ ηνίζδ ηςκ ποναφθςκ Ο Φηληέι Κάζηξν Ο Σδσλ Κέλλεληπ Σμ ηείπμξ ημο ΐενμθίκμο Δ άκμζλδ ηδξ Πνάβαξ Ο πυθειμξ ημο ΐζεηκάι Δ ηαηάννεοζδ ημο Κμιιμοκζζιμφ ηαζ ημ ηέθμξ ημο Φοπνμφ Πμθέιμο Ο Μηραήι Γθνξκπαηζφθ
707 710 712 715 720 729 731 735 739 740 741 743 748
749 749 751 753 754 757 759 764 768 774 781
785 787 789 792 795
799 800 802 803 805 807 810 813 814 816 818 820 824 826 827
11
37. Ζ Σερλνινγία πνπ θαιπάδεη Σμ DNA Ο Δθεηηνμκζηυξ Τπμθμβζζηήξ (Computer) Ο Κφλξαλη Σζνχδε Ο Μπηι Γθέηηο Σμ Αζαδίηηομ (Internet) Σμ Κζκδηυ Σδθέθςκμ Δ Κθςκμπμίδζδ Δ Νακμηεπκμθμβία Δ Παβημζιζμπμίδζδ
38. Ο Μεηαπνιεκηθόο Κόζκνο θαη ηα γεγνλόηα σο ηνλ 21ν αη. Δ Βονχπδ Οη Μπεηιο Ο Εαλ-Πσι αξηξ Ο Κσλζηαληίλνο Καξακαλιήο Ζ Μαξία Κάιιαο Ο Οδπζζέαο Διχηεο Ο Μίθεο Θενδσξάθεο Ζ Μειίλα Μεξθνχξε Ο Φεληεξίθν Φειιίλη Δ Ώιενζηή Ο Μάξηηλ Λνχζεξ Κηλγθ Ο Μπνκπ Νηχιαλ Ο Μίιηνλ Φξίληκαλ Ο Άξζνπξ Μίιιεξ Ο Πειέ Δ Ώζία Ο Σελγθ Ξηάν-πηλγθ Ζ Ίληηξα Γθάληη Ο Αγηαηνιάρ Υνκετλί Ο Γηάζεξ Αξαθάη Δ Ώθνζηή Ο Νέιζνλ Μαληέια
39, Βηβιηνγξαθία 40. Δπξεηήξην νλνκάησλ
12
832 833 834 835 836 837 839 840 842 843
847 847 849 851 854 858 860 861 864 866 868 869 870 873 875 877 879 879 880 882 885 886 887
888 895
1. ΔΗΑΓΧΓΖ Πφηε αξρίδεη ε Ηζηνξία; ηακ θέιε Εζημνία εκκμμφιε ηδκ Εζημνία ηδξ Ώκενςπυηδηαξ. Αεκ ε’ αζπμθδεμφιε εδχ - πςνίξ κα ζδιαίκεζ υηζ οπμηζιμφιε ηδ ζδιαζία ημοξ - ιε ηζξ δζάθμνεξ θάζεζξ ηδξ Εζημνίαξ ηδξ Γδξ ή ηδξ Εζημνίαξ ημο Ώκενχπμο απυ ηδκ ειθάκζζή ημο ςξ homo sapiens – (έιθνςκ άκενςπμξ), ςξ ηοκδβυξ, κμιάξ, ηαθθζενβδηήξ, μζηζζηήξ. Μαξ εκδζαθένεζ δ Εζημνία ημο ακενχπμο απ’ ηδ ζηζβιή πμο έπμοιε απηά ζημζπεία ζζημνίαξ δδθαδή βναπηέξ απμδείλεζξ ζζημνζηχκ βεβμκυηςκ. Παναηάης ε’ αζπμθδεμφιε πανάθθδθα ιε ηδκ Εζημνία ηαζ ιε ηζξ πνμζςπζηυηδηεξ πμο ηδκ ζδιάδερακ ή ηαζ ηδκ δζαιυνθςζακ. Καζ ηδκ ζδιάδερακ ή ηδκ δζαιυνθςζακ, ηαε’ έκαξ ιε ημκ δζηυ ημο ηνυπμ ηαζ ιε ηδκ δζηή ημο εεηζηή ή αηυια ηαζ ανκδηζηή ζοκεζζθμνά. Εσγξαθηθή ησλ ζπειαίσλ (ζπειηά ηνπ Λαζθώ) Καζ πνζκ ηδκ έκανλδ ηδξ Εζημνίαξ, υπςξ ημοθάπζζημκ ηδκ εκκμμφιε ιε ηα παναπάκς, οπήνλακ άκενςπμζ πμο πνμζέθενακ, ιδ έπμκηαξ πζεακυηαηα, ζοκείδδζδ αοηήξ ηδξ πνμζθμνάξ ημοξ, ιεβάθεξ οπδνεζίεξ ζηζξ ιεθθμκηζηέξ βεκζέξ ηαζ ζδιάδερακ ζη’ αθήεεζα ηδκ Εζημνία. Ώοηυξ πμο πνχημξ άκαρε θςηζά ηαζ ηοπαία έηακε πζμ κυζηζιδ ηαζ εφπεπηδ ηδκ ηνμθή ημο, αοηυξ πμο ζηάθζζε ηδκ πέηνα βζα κα ηδκ ηάκεζ υπθμ ή ενβαθείμ ηζ αοηυξ πμο ζηάθζζε ημ λφθμ βζα κα ημ ηάκεζ θυβπδ είκαζ μζ πνχημζ ιεβάθμζ εθεονέηεξ. Ώοηυξ πμο ελδιένςζε ηζ εηπαίδεοζε γχα βζα κα ημκ αμδεήζμοκ ζηδ δμοθεζά ή κα ημο πανάζπμοκ ηνμθή ηζ αοηυξ πμο θφηερε ημοξ πνχημοξ ζπυνμοξ πενζιέκμκηαξ κα μθμηθδνχζμοκ ημκ ηφηθμ ημοξ βζα κα ιαγέρεζ ημοξ ηανπμφξ ημοξ, ήηακ αοημί πμο έηακακ ηζξ πνχηεξ ιεβάθεξ ακαηαθφρεζξ βζα ηδκ ακενςπυηδηα. Ώοημί πμο γςβνάθζγακ ζηα ζπήθαζα ή ζηάθζγακ ηδκ πέηνα ή ημ ιάνιανμ βζα κ’ απμηοπχζμοκ θζβμφνεξ ακενχπςκ, γχςκ ή εεχκ, ήηακ μζ πνχημζ ηαθθζηέπκεξ ιε ηδκ πναβιαηζηή ιάθζζηα έκκμζα ημο υνμο, ιζαξ ηαζ δεκ πενίιεκακ ηακεκυξ είδμοξ ακηαιμζαή ή ακαβκχνζζδ – υηζ έηακακ ημ ‘ηακακ απυ εζςηενζηή ηαζ ιυκμ πανυνιδζδ. Κακεκυξ απ’ αοημφξ δεκ λένμοιε μφηε η’ υκμια μφηε ηδ ιμνθή, βζαηί δεκ οπήνπε αοηυ ημ ζδιακηζηυ πνάβια πμο ζοκηεθεί ζηδ δζαζχκζζδ ηδξ Εζημνίαξ: ε γξαθή. Ξένμοιε ηαζ ηζιμφιε αοηυκ πμο ακαηάθορε ημ ηδθεζηυπζμ, δεκ λένμοιε υιςξ πμζμξ ήηακ αοηυξ πμο πνχημξ ημίηαλε ρδθά, ακανςηήεδηε ηζ ήηακ αοηά ηα θςηεζκά ζδιάδζα ζημκ μονακυ ηζ άνπζζε κα ενεοκά ηζξ ηζκήζεζξ ημοξ ηαζ ηζξ εκαθθαβέξ ημοξ ιέζα ζημ πνυκμ. Ξένμοιε ηαζ ζεαυιαζηε αοημφξ πμο εθδφνακ ηδ ιδπακή εζςηενζηήξ ηαφζδξ ηαζ ζηδ ζοκέπεζα ιαξ έδςζακ ημ ζζδδνυδνμιμ, ημ αοημηίκδημ, ημ αενμπθάκμ. ιςξ υθα αοηά ζηδνίγμκηαζ ζημκ ηνμπυ. Πμζμξ ήηακ αοηυξ πμο πνχημξ ζηέθηδηε κα θηζάλεζ
13
αοηυ ημ απθυ – ηαζ βζα ιαξ αοημκυδημ – ηαηαζηεφαζια πμο έηακε ηδ γςή ημο ακενχπμο εοημθυηενδ, αμδεχκηαξ ημκ κα ιεηαθένεζ ζδιακηζηά αάνδ ιε πμθφ θζβυηενμ ηυπμ ηαζ κα ιπμνέζεζ κα πηίζεζ ηζξ Ποναιίδεξ, ηα ηείπδ ηδξ ΐααοθχκαξ ή ημκ Πανεεκχκα; θμζ αοημί ακήημοκ ζηδκ ζζημνία ημο Ώκενχπμο, ζηδκ ζζημνία ημο Πμθζηζζιμφ, αθθά υπζ ζηδκ Εζημνία. Ώκήημοκ ζηδκ Πξντζηνξία. Πνμσζημνία είκαζ ημ υκμια πμο δυεδηε ζηδκ πενίμδμ ηδξ ζζημνίαξ ημο ακενχπμο πνζκ ηδκ ειθάκζζδ βναπηχκ ηεζιέκςκ. Φοζζηά, πάνα πμθθά ζημζπεία ηαζ ζοιπενάζιαηα ελάβμκηαζ απυ ηζξ ανπαζμθμβζηέξ ακαηαθφρεζξ, αηυια ηαζ βζα ηδκ πενίμδμ πμο μ άκενςπμξ δεκ ήλενε αηυια κα βνάθεζ. Σα ανπαζμθμβζηά εονήιαηα ιπμνμφκ κα ιαξ δζαθςηίζμοκ πχξ ηαζ πμφ έγδζακ μζ πνχημζ πμθζηζζιμί, πχξ ζοκηδνμφζακ ηζξ ηνμθέξ ηαζ πανήβαβακ ενβαθεία. Μπμνμφιε κα ιάεμοιε βζα ηζξ ενδζηεοηζηέξ ημοξ πναηηζηέξ, ηδκ πμθζηζηή ημοξ μνβάκςζδ, ηζ είδμοξ ζπέζεζξ οπήνπακ ιεηαλφ ακδνχκ ηαζ βοκαζηχκ, ιεηαλφ ζογφβςκ ηαζ ιεηαλφ βμκέςκ ηαζ παζδζχκ. Σα δζάθμνα πεζνμηεπκήιαηα πμο ακαηαθφπημοκ μζ ανπαζμθυβμζ, ιαξ δζαθςηίγμοκ επίζδξ βζα ηδκ φπανλδ ααζζθέςκ, επζδδιζχκ, πείκαξ, ηαθχκ ηαζ ηαηχκ εζμδεζχκ, πμθέιςκ ηαζ ημζκςκζηχκ ζηνςιάηςκ. Φοζζηά, ηα ζημζπεία αοηά πμο απμηαθφπηεζ δ ανπαζμθμβζηή ζηαπάκδ, δεκ είκαζ πάκηα αηνζαή. Δ Εζημνία ανπίγεζ ιε ηδκ ακαηάθορδ ηδξ βναθήξ.
Ζ γξαθή θαη ε εμέιημή ηεο Δ βναθή δεκ εθεονέεδηε ζε ιζα ιένα, αθθά ελεθίπεδηε ζηαδζαηά απυ ηδκ ακάβηδ έηθναζδξ ηςκ ακενχπςκ. Πνζκ 35-40000 πνυκζα, μζ άκενςπμζ δσγξάθηδαλ ζηα ηνηρώκαηα ησλ ζπειαίσλ. Αεκ λένμοιε ακ αοηέξ μζ γςβναθζέξ ήηακ έκα είδμξ αθήβδζδξ ηδξ ζζημνίαξ ή απθχξ ήηακ ιζα πκεοιαηζηή εκαζπυθδζδ. ιςξ μζ απανπέξ εκυξ ζοζηήιαημξ βναθήξ θαίκεηαζ υηζ ζοκέπεζακ ιε ηδκ φπανλδ ηςκ πνχηςκ μζηζζιχκ ηαθθζενβδηχκ ηαζ ηηδκμηνυθςκ, μπυηε πνεζάζηδηε κα επζκμδεμφκ ηάπμζα ζδιεία, ζφιαμθα ή εζηυκεξ βζα ηδκ ηαηαιέηνδζδ πενζμοζζχκ, είηε ήηακ ηεθάθζα γχςκ, είηε ημιιάηζα βδξ ή πμζυηδηεξ ζζηδνχκ. ΐέααζα δ «βναθή ιε εζηυκεξ», δεκ ιπμνεί κα εεςνδεεί βναθή, πανυθμ πμο μζ εζηυκεξ απμηέθεζακ ηδ αάζδ ηάεε ζοζηήιαημξ βναθήξ. Οζ θαμί πμο πνδζζιμπμίδζακ αοηυ ημ ζφζηδια, πςνίξ υιςξ κα ημ επελενβαζεμφκ παναπένα ηαζ κα θεάζεζ ζ’ έκα είδμξ βναθήξ (ζθδκμεζδμφξ, ζοθθααζηήξ, ζενμβθοθζηήξ ή αθθααήημο), πανέιεζκακ ζημ πενζεχνζμ ηδξ Εζημνίαξ. Οζ ΐεδμοίκμζ ηδξ Ώνααίαξ ηζ μζ Εκδζάκμζ ηδξ Νυηζαξ Ώιενζηήξ δεκ πνμπχνδζακ ζημ επυιεκμ ελεθζηηζηυ ζηάδζμ ηδξ βναθήξ ηαζ ανηέζηδηακ ζηδκ πνμθμνζηή δζαηήνδζδ ηδξ ζζημνίαξ ημοξ απυ αθδβδηέξ πμο ηδκ ιεηέδζδακ απυ ζηυια ζε ζηυια ηζ απυ βεκζά ζε βεκζά. Γζ’ αοηυ ηαζ βζα ημοξ θαμφξ αοημφξ ηα ζημζπεία ζζημνίαξ ημοξ πμο έπμοιε είκαζ πενζμνζζιέκα, ακ ηαζ ακέπηολακ ζδιακηζημφξ πμθζηζζιμφξ (υπςξ δ Ίκηαξ, μζ Σμθηέημζ ηαζ μζ Οθιέημζ ηδξ Ώιενζηακζηήξ δπείνμο). Πνζκ απυ πενίπμο 5000 πνυκζα, μζ θαμί πμο ηαημζημφζακ ζηδκ Μεζμπμηαιία, ζηδκ πενζμπή ηδξ μοιενίαξ, ηαζ δδιζμφνβδζακ ημοξ πνχημοξ αζηζημφξ μζηζζιμφξ, έπνεπε κα ανμοκ ηνυπμοξ ηαηαιέηνδζδξ πμζμηήηςκ ηςκ αβνμηζηχκ πνμσυκηςκ ηαζ γχςκ πμο έζηεθκακ μζ αβνυηεξ ζηδκ πυθδ. Έηζζ άνπζζακ κα πνδζζιμπμζμφκ εζημκμβναθήιαηα ςξ ανζειδηζηά ζφιαμθα. Σα ζφιαμθα αοηά ελεθίπεδηακ ζε
14
ζοθθααμβναθήιαηα ζθδκμεζδμφξ βναθήξ ηαζ ιπμνμφιε κα θέιε υηζ μζ μοιένζμζ ήηακ μζ πνχημζ πμο εθδφνακ ηαζ πνδζζιμπμίδζακ ημκ ζοθθααζηυ ηνυπμ βναθήξ. Δ εθεφνεζδ ηδξ βναθήξ είκαζ ίζδξ ζδιαζίαξ ιε ηδκ εθεφνεζδ ηδξ ηαθθζένβεζαξ ηδξ βδξ. ηζξ υπεεξ ημο πμηαιμφ Σίβνδ, θίβμ αμνεζυηενα απυ ηδ ΐααοθχκα ανέεδηακ πήθζκεξ πζκαηίδεξ ιε ζφιαμθα πμο απεζηυκζγακ πένζα, πυδζα, γχα ηαζ ηάπμζμ είδμξ ιεηαθμνζηήξ άιαλαξ (πμο πζεακχξ πνδζζιμπμζμφζακ βζα κ’ αθςκίγμοκ ηα ζζηδνά). Έκα απυ ηα πζμ πνυζθαηα δείβιαηα εγράξαθηεο πήιηλεο πηλαθίδαο ανέεδηε ηαηά ηζξ ακαζηαθέξ ζημ Οονμφη ηδξ Μεζμπμηαιίαξ ηαζ εεςνείηαζ υηζ πανάπηδηε ζηδκ πενίμδμ ηδξ αηιήξ ημο μοιενζημφ πμθζηζζιμφ. ηδ Μεζμπμηαιία έπεζ ανεεεί ιεβάθμξ υβημξ βναπηχκ ικδιείςκ πμο ακήημοκ πενίπμο ζε ηνεζξ ηαηδβμνίεξ εββνάθςκ: ειπμνζηά, ααζζθζηά ηαζ ενδζηεοηζηά. Σδκ επμπή ηδξ έκανλδξ ηδξ πνήζδξ ηδξ βναθήξ, δ μοιενία ήηακ ιζα πχνα ιε ακαπηοβιέκμοξ ειπμνζημφξ δεζιμφξ ιε ημοξ βείημκέξ ηδξ ηζ υπζ ιυκμ ι’ αοημφξ. Δ βναθή εθεονέεδηε βζα ηαεανά πναηηζημφξ θυβμοξ ηαζ πνδζζιμπμζήεδηε ηονίςξ ζηζξ ειπμνζηέξ ηαζ μζημκμιζηέξ ζοκαθθαβέξ. Ήηακ θοζζηυ θμζπυκ μζ πνμδβιέκμζ βεζημκζημί θαμί κα ακαηαθφρμοκ ηαζ κ’ ανπίζμοκ κα πνδζζιμπμζμφκ έκα δζηυ ημοξ ζφζηδια βναθήξ πμο κα ηαζνζάγεζ θςκδηζηά ζηδ βθχζζα ημοξ. Οζ Ώζβφπηζμζ, μζ Κνήηεξ, μζ ηάημζημζ ηδξ ημζθάδαξ ημο Εκδμφ, μζ Βθαιίηεξ ηαζ άθθμζ. ημ Βθάι, πενζμπή πμο ανζζηυηακ πενίπμο ζημ ζδιενζκυ κυηζμ Ενάκ, έπμοκ ανεεεί εθάπζζηα βναπηά ηαζ δοζακάβκςζηα ηείιεκα ηαζ ζοκεπχξ δεκ λένμοιε αηυια πμθθά πνάβιαηα. θελνεηδήο γξαθή Ώκηίεεηα ζηδκ Εκδία (ζηδκ ημζθάδα ημο πμηαιμφ Εκδμφ) έπμοκ ανεεεί ηείιεκα πμο πνμκμθμβμφκηαζ απυ ημκ 24μ αζχκα π.Υ. Ξένμοιε υηζ ηδκ επμπή αοηή, μζ θαμί ηδξ πενζμπήξ είπακ επαθέξ ιε ηδ Μεζμπμηαιία, αθθά αοηυ δεκ απμδεζηκφεζ υηζ δ Εκδία πνςζηά ηδκ ηέπκδ ηδξ βναθήξ ζημοξ μοιένζμοξ, αθθά εεςνείηαζ πμθφ πζεακυ. Πμθθμί οπμζηδνίγμοκ υηζ ηαζ δ ηζκεγζηή βναθή ήηακ ζοκέπεζα ηδξ ζμοιενζηήξ, ηονίςξ θυβς ηδξ ζοββέκεζάξ ηδξ ςξ ζοθθααζηήξ. (μζ ηζκέγζηεξ θέλεζξ είκαζ ιμκμζφθθααεξ). Άθθμζ πάθζ εέθμοκ ηδκ ακελανηδζία ηδξ ακαηάθορδξ ηδξ ηζκεγζηήξ βναθήξ, απαθθαβιέκδξ απυ ελςηενζηέξ επζννμέξ. Σίπμηε υιςξ δεκ έπεζ απμδεζπεεί μφηε απ’ ηδκ ιζα πθεονά, μφηε απ’ ηδκ άθθδ ηαζ ημ ιυκμ ζημζπείμ πμο οπάνπεζ είκαζ υηζ ηα πνχηα δείβιαηα ηζκεγζηήξ βναθήξ πνμκμθμβμφκηαζ πενίπμο ημκ 13μ αζχκα π.Υ. πμθφ ανβυηενα απυ ημοξ μοιένζμοξ. Καζ ζηδκ Ώίβοπημ ηα πνχηα δείβιαηα βναθήξ πμο οπάνπμοκ θεάκμοκ ςξ ημκ 24μ αζχκα π.Υ. ηαζ πζεακμθμβείηαζ υηζ μζ Ώζβφπηζμζ πήνακ έημζιδ ηδκ ηέπκδ ηδξ βναθήξ απυ ημοξ μοιένζμοξ. Λυβς ηδξ ζδζμιμνθίαξ ηδξ αζβοπηζαηήξ βθχζζαξ ζε ζφβηνζζδ ιε ηδ ζμοιενζηή, μζ Ώζβφπηζμζ ακέπηολακ έκα πθήνεξ θςκδηζηυ ζφζηδια (ηα βκςζηά ηεξνγιπθηθά).
15
Δ ανπζηή ζδέα ηδξ δδιζμονβίαξ εκυξ αθθααήημο, δδθαδή «έκαξ-θευββμξ-έκαζδιάδζ», ήηακ αζβοπηζαηή, βζαηί ζημ ζφζηδια βναθήξ ιε ηα ζενμβθοθζηά, ηα ζφιαμθα ιπμνμφζακ κα ζδιαίκμοκ ακηζηείιεκα ή ζδέεξ ή ήπμοξ ηαζ ζοπκά ήηακ ακαβηαίμ κα πνδζζιμπμζμφκηαζ ζοιπθδνςιαηζηά ζφιαμθα βζα κα ηαηαδείλμοκ ιυκμ ημκ ήπμ, ιε ημ μπμίμ έπνεπε κα δζαααζηεί έκα ζενμβθοθζηυ ζδιάδζ. ιςξ αοηή δ ζδέα πμηέ δεκ οζμεεηήεδηε. Ώκηίεεηα, μζ Υακαακίηεξ ηαζ μζ Φμίκζηεξ ηδκ εκζηενκίζηδηακ, ηδκ ακέπηολακ ηαζ δ ζοκέπεζα ηδξ ζζημνίαξ ηδξ βναθήξ είκαζ θίβμπμθφ βκςζηή. Με αάζδ ηδ βναθή ηςκ μοιενίςκ, μζ Φμίκζηεξ δδιζμφνβδζακ, ημ πξώην αιθάβεην δδθαδή ζε ηάεε θευββμ ακηζζημίπδζακ έκα βνάιια. διακηζηυ έημξ βζα ηδκ ζζημνία ημο θμζκζηζημφ αθθααήημο είκαζ ημ 1000 π.Υ. Συηε πενίπμο βνάθηδηε ιζα επζβναθή ζηδ ζανημθάβμ ημο ααζζθζά ηδξ ΐφαθμο Ώπζνάι, δ ανπαζυηενδ επζβναθή βναιιέκδ ιε ζοζηδιαηζηυ αθθάαδημ (πςνίξ θςκήεκηα). Βλέθζλδ ημο θμζκζηζημφ αθθααήημο ήηακ ημ εανασηυ, ημ ανααζηυ ημ ιμββμθζηυ ηαζ ημ εθθδκζηυ. Οζ Έθθδκεξ οζμεέηδζακ ημ θμζκζηζηυ αθθάαδημ ηαζ πνυζεεζακ ηα θςκήεκηα πμο δεκ είπε ημ θμζκζηζηυ. Ώπυ ημ εθθδκζηυ, πνμήθεακ αθ’ εκυξ ημ εηνμοζηζηυ ηαζ ζηδ ζοκέπεζα ημ ιαηηληθφ ηαζ αθ’ εηένμο ημ ημπηζηυ, ανιεκζηυ, βεςνβζακυ ηαζ ημ ηονζθθζηυ.
Ζ γεσξγία θαη ε θηελνηξνθία Πνζκ ηδκ βεςνβία μζ άκενςπμζ γμφζακ ηοκδβχκηαξ γχα, ρανεφμκηαξ ράνζα ηαζ ηαηακαθχκμκηαξ ανχζζια θοηά ηαζ ηανπμφξ. ηακ ηα πμηάιζα ζηένεοακ ηα ηαθμηαίνζα ή υηακ ηα γχα ιεηακάζηεοακ, μζ άκενςπμζ ή έπνεπε κα ηα αημθμοεμφκ ή κα ακαηαθφρμοκ κέεξ πμζηζθίεξ θοηχκ βζα κα ζοιπθδνχζμοκ ημ δζαζημθυβζυ ημοξ. Οζ ηοκδβμί ηάπμζα ζηζβιή, ηαηάθααακ υηζ εα ήηακ πζμ εφημθμ κα ηα δζαηδνμφκ ηα γχα βζα ιεθθμκηζηή πνήζδ, ακ ιπμνμφζακ κα ηα ζηνζιχλμοκ ζε ηάπμζμ πενίθναπημ ιένμξ, υπςξ έκα θανάββζ, ζημ μπμίμ εα ήθεβπακ ηζξ ελυδμοξ ημο. Έηζζ ζζβά-ζζβά, άνπζζακ κα ελδιενχκμοκ ηαζ κα δζαηδνμφκ γχα (αμμεζδή, πνυααηα, πμίνμοξ) βζα ηδ δζαηνμθή ημοξ. Κάπμζμζ άθθμζ παναηήνδζακ υηζ μζ ζπυνμζ πμο ζηυνπδζακ απυ θοηά ηαζ θνμφηα πμο έηνςβακ, θφηνςκακ ηαζ πανήβαβακ κέα πμο ήηακ ημκηά ημοξ ηαζ ήηακ πζμ εφημθμ κα ιαγεοημφκ ηαζ κα ηαηακαθςεμφκ. Ώπμθάζζζακ θμζπυκ ηάπμζα ζηζβιή, υηζ ακηί κα βονίγμοκ ηοκδβχκηαξ ηαζ ζοθθέβμκηαξ, εα έηακακ πζμ εφημθδ ηδ γςή ημοξ, ακ είπακ ημκηά ημοξ, ηάπμζα θοηά πμο ιπμνμφζακ κα ημοξ δχζμοκ ηανπμφξ ζηδκ χνα ημοξ. Σα πνχηα θοηά πμο ηαθθζένβδζε μ άκενςπμξ ήηακ ηα δδιδηνζαηά. ηδκ Μέζδ Ώκαημθή ήηακ ημ ζζηάνζ ηαζ ημ ηνζεάνζ, ζηδκ Εκδία ηαζ ηδκ Κίκα ημ ηεπνί ηαζ ημ νφγζ ηαζ ζηζξ αιενζηακζηέξ ημζκυηδηεξ ημ ηαθαιπυηζ. Δ ιεηαιυνθςζδ μνζζιέκςκ ακενχπζκςκ μιάδςκ απυ ρανάδεξ ηαζ ηοκδβμφξ ζε ηαθθζενβδηέξ ηαζ δ ιεηάααζδ απυ ηδ κμιαδζηή γςή, ζηδ γςή ζε ζηαεενή ημζκυηδηα είκαζ ιζα απυ ηζξ πζμ ζδιακηζηέξ επακαζηάζεζξ ζηδκ ακενχπζκδ ζζημνία. Ο πθδεοζιυξ ηςκ ημζκμηήηςκ ιπμνμφζε κα ηναθεί ηαζ κα αολδεεί. Οζ πνχηεξ αβνμηζηέξ ημζκυηδηεξ έβζκακ πυθεζξ ηαζ μνβακςιέκεξ ημζκςκίεξ. Δ ηαηαζηεοή οθζηχκ απυ πδθυ, ακηζηαηέζηδζε ηα δενιάηζκα αζηζά πμο πνδζζιμπμζμφκηακ βζα ηδκ απμεήηεοζδ ηνμθήξ ή οβνχκ. Δ βεςνβία ζοκηέθεζε ζε ηαπφηαηδ αφλδζδ ημο
16
πθδεοζιμφ, μ μπμίμξ απυ ημ 8000 ςξ ημ 4000 π.Υ. αολήεδηε ηαηά δέηα πέκηε θμνέξ. Πνυζθαηα ανπαζμθμβζηά εονήιαηα, ημπμεεημφκ ηζξ ανπέξ ηδξ ηαθθζένβεζαξ πνζκ ημ 7000 π.Υ. ηαζ ηδκ ελδιένςζδ μζηυζζηςκ γχςκ ηονίςξ ζηφθςκ πμο ημοξ πνδζζιμπμζμφζακ ζημ ηοκήβζ) ανηεηέξ πζθζάδεξ πνυκζα κςνίηενα. Τπάνπμοκ ζημζπεία πμο δείπκμοκ υηζ άκενςπμζ ζημ ζδιενζκυ Κμονδζζηάκ, δζαηδνμφζακ πνυααηα ηαζ θφηεοακ ζζηάνζ, πνζκ απυ 9000 πνυκζα. Δ ακάπηολδ ηδξ βεςνβίαξ ηαζ ηδξ ηηδκμηνμθίαξ, δδιζμφνβδζε ημοξ πνχημοξ αβνμηζημφξ μζηζζιμφξ, ηονίςξ ημκηά ζε υπεεξ πμηαιχκ βζα κα οπάνπεζ εφημθδ πνυζααζδ ζημ κενυ. Σμ 5000 π.Υ. δ ημζθάδα ημο Βοθνάηδ ήηακ βειάηδ απυ αβνμηζηά πςνζά ηαζ μζηζζιμφξ. Οζ μζηζζιμί πμο είπακ ηαζ ηδκ ηεκηνζηή δζμίηδζδ, πνμζέθενακ οπδνεζίεξ απμεήηεοζδξ ηαζ δζακμιήξ ηαζ ελεθίπεδηακ ζε πυθεζξ, πμο ακέπηολακ ημκ μοιενζηυ πμθζηζζιυ. Γφνς ζημ 4000 π.Υ. μζ μοιένζμζ είπακ ακαπηφλεζ ζφζηδια άνδεοζδξ, δδθαδή κα δζμπεηεφμοκ ηα κενά ημο πμηαιμφ υπςξ αοημί επζεοιμφζακ. Σδκ ίδζα πενίπμο επμπή, πανυιμζμζ μζηζζιμί ακαπηφπεδηακ ζηδκ ημζθάδα ημο Νείθμο ζηδκ Ώίβοπημ, ζηδκ ημζθάδα ημο πμηαιμφ Εκδμφ ηαζ ζηζξ πεδζάδεξ ηςκ πμηαιχκ ζηδκ Κίκα.
Ζ Ναπζηπινΐα θαη ην Δκπφξην Σμ ειπυνζμ, υπςξ ηαζ δ βναθή, ζοκηέθεζε ζηδκ ακάπηολδ, ηδκ δζάδμζδ ηαζ ηδ ιίλδ ηςκ πμθζηζζιχκ υπςξ ηαζ ζηδκ εοδιενία ηςκ θαχκ. ηδκ πενζμπή ηδξ Ώκαημθζηήξ Μεζμβείμο ηονίςξ, πένζλ ηςκ ιεβάθςκ πμηαιχκ ηαζ ηςκ μζηζζιχκ πμο ακαπηφπεδηακ βφνς απυ ηζξ υπεεξ ημοξ ηαζ ηςκ παναεαθάζζζςκ πυθεςκ, άνπζζε κα ακαπηφζζεηαζ δ ακηαθθαβή πνμσυκηςκ ιε βεζημκζημφξ θαμφξ ηαζ δ καοζζπθμΎα. Ο άκενςπμξ άνπζζε κα ηαλζδεφεζ ζηδ εάθαζζα απυ πμθφ κςνίξ. Ίζςξ ηαζ πνζκ απυ ηνζάκηα πζθζάδεξ πνυκζα, ηα πνχηα «ζηάθδ», ζηαθζζιέκμζ ημνιμί ηαζ ζηεπαζιέκμζ ιε δένιαηα γχςκ, πνδζζιμπμζήεδηακ ζηδκ Βνοενά Θάθαζζα, ζημ Πενζζηυ Κυθπμ ηαζ ζηδ Μεζυβεζμ. ηδκ Ώίβοπημ μζ πνχηεξ αάνηεξ πμο ηαλίδεοακ ζημκ Νείθμ θηζάπηδηακ απυ πάπονμ. Σα πενζζζυηενα θηζάπηδηακ βζα ράνεια, αθθά πνμμδεοηζηά πνδζζιμπμζήεδηακ ηαζ βζα ημ ειπυνζμ ιε ημοξ βφνς θαμφξ, αηυια ηαζ βζα πεζναηεία. Οζ Φμίκζηεξ, ζδιζηζηυξ θαυξ πμο εβηαηαζηάεδηε ζηζξ αηηέξ ηδξ ακαημθζηήξ Μεζμβείμο (υπμο ζήιενα μ Λίαακμξ), ιε αάζδ ηα θζιάκζα ηδξ Σφνμο ηαζ ηδξ ζδχκαξ, άνπζζακ κα ελενεοκμφκ ηδ Μεζυβεζμ, απμίηδζακ ηδκ Εαδνζηή Υενζυκδζμ, δζχπκμκηαξ ημοξ ΐάζημοξ πμο ηονζανπμφζακ ηυηε, έθεαζακ ιέπνζ ηα ζηεκά ημο Γζαναθηάν ηαζ έθηζαλακ ηδκ πνχηδ ιεβάθδ ημοξ απμζηία ζηδ ΐυνεζα Ώθνζηή, ηδκ Κανεαβέκδ (Κανπδδυκα). Ώθθά εηηυξ απυ ημοξ Φμίκζηεξ ηαζ άθθμζ θαμί έθηζαλακ πμκημπυνα πθμία ζηδ Μεζυβεζμ, υπςξ μζ Ώζβφπηζμζ ηαζ μζ ΐέναενμζ ζηδκ Ώθνζηή, μζ ΐάζημζ ζηδ Αφζδ ηαζ μζ θαμί ημο Ώζβαίμο πεθάβμοξ. Ώοημί ήηακ πνμέθθδκεξ, (ηα εθθδκζηά θφθα έθηαζακ ζηδκ πενζμπή ανβυηενα) ηαζ είπακ πηίζεζ ηζξ πυθεζξ ημοξ ζηδκ δπεζνςηζηή Βθθάδα υπςξ ηζξ Μοηήκεξ, ζηα κδζζά ημο Ώζβαίμο ηαζ ζηδ Μζηνά Ώζία υπςξ ηδκ Σνμία. Ώθθά μζ πζμ ζπμοδαίμζ ηαζ πθμφζζμζ μζηζζιμί ανίζημκηακ ζηδκ Κνήηδ ηαζ ηονίςξ ζηδ Κκςζυ ηαζ ηδ Φαζζηυ. Δ πνμκμθυβδζδ ημο πμθζηζζιμφ ηδξ Κκςζμφ (Μζκςζημφ) ανπίγεζ πενίπμο απυ ημ 4000 π.Υ. ηαζ θεάκεζ ζηδκ ημνφθςζή ημο βφνς
17
ζημ 2500 π.Υ. Σα πθμία ηςκ ιζκςζηχκ έθηακακ ζηδκ Ώίβοπημ, ζηδκ δπεζνςηζηή Βθθάδα, ζηδ Μζηνά Ώζία ηαζ βζα πμθθμφξ αζχκεξ δ Κκςζυξ δζέεεηε ημκ ζζπονυηενμ ειπμνζηυ ζηυθμ ζημ βκςζηυ ηυηε ηυζιμ. Δ καοζζπθμΎα εα παίλεζ ζδιακηζηυ νυθμ ζηδκ ζζημνία ηαζ ζηδκ ελέθζλδ ηδξ ακενςπυηδηαξ ημκ 14μ ςξ ημκ 17μ αζχκα ι.Υ., υηακ εα βίκμοκ μζ ιεβάθεξ ακαηαθφρεζξ ηδξ Ώιενζηήξ ηδξ Ώοζηναθίαξ ηαζ άθθςκ πενζμπχκ. Ώθθά αοηά εα ηα δμφιε ζηδκ χνα ημοξ.
Ο Πνιηηηζκφο Ο υνμξ πνιηηηζκφο ζδιαίκεζ ηονίςξ ημ επίπεδμ ηδξ ακάπηολδξ πμο θεάκμοκ μζ άκενςπμζ πμο γμφκε ζε μνβακςιέκεξ ημζκυηδηεξ ηζξ πυθεζξ ηαζ ηζξ ημζκςκζηέξ αθθαβέξ πμο επένπμκηαζ ζακ ζοκέπεζά ημοξ. Άθθςζηε δ θέλδ πνιηηηζκφο είκαζ πανάβςβμ ηδξ θέλδξ πφιηο. Σμ κα είζαζ πμθζηζζιέκμξ ζδιαίκεζ κα είζαζ πμθίηδξ, κα ηοαενκζέζαζ απυ ημ ζφκηαβια ηαζ ημ κμιζηυ πθέβια ηδξ ημζκυηδηαξ πμο γεζξ. Σμ ακηίεεημ ημο πμθζηζζιέκμο ακενχπμο είκαζ μ βάξβαξνο θέλδ πμο πνδζζιμπμίδζακ μζ Έθθδκεξ βζα κα πενζβνάρμοκ ημοξ θαμφξ ηςκ λέκςκ θφθςκ πμο ιζθμφζακ ηάηζ αηαηάθδπηα ‘ααν-ααν’. Σα ζζημνζηά ζηάδζα ηδξ ελεθζηηζηήξ δζαδζηαζίαξ ημο πμθζηζζιμφ είκαζ : Ώκάπηολδ ηεπκζηχκ ηαθθζένβεζαξ, υπςξ είκαζ δ πνήζδ ακενχπζκδξ εκένβεζαξ, δ ηαηηζηή ζοθθμβή ζμδεζάξ ηαζ δ άνδεοζδ. Ώοηυ επέηνερε ζημοξ αβνυηεξ κα έπμοκ πενίζζεοια ηνμθίιςκ, ιεηά ηδκ ηάθορδ ηςκ δζηχκ ημοξ ακαβηχκ. Όπανλδ ηάπμζμο ζδιακηζημφ ηιήιαημξ ημο πθδεοζιμφ, πμο δεκ ήηακ απαναίηδημ κα απαζπμθείηαζ μθμηθδνςηζηά ιε ηδκ παναβςβή ηνμθίιςκ. Ώοηυ επέηνερε ημκ ηαηαιενζζιυ ηδξ ενβαζίαξ. Ώοημί πμο δεκ απαζπμθμφκηακ ιε ηδκ παναβςβή ηνμθίιςκ, επζηέκηνςκακ ηζξ δναζηδνζυηδηέξ ημοξ ζε άθθμοξ ημιείξ, υπςξ δ πεζνμηεπκία, δ ηέπκεξ, μ πυθειμξ, δ ενδζηεία, δ επζζηήιδ. Ώοηυ ημ επέηνερε δ παναβςβή πενζζζεφιαημξ ηνμθίιςκ. Δ ζοβηέκηνςζδ ηάπμζςκ πμο δεκ είπακ ηφνζα απαζπυθδζδ ηδ βεςνβία, ζε ιυκζιμοξ μζηζζιμφξ, ηζξ πυθεζξ. Ο ζπδιαηζζιυξ ηάπμζαξ ιμνθήξ ημζκςκζηήξ μνβάκςζδξ. Ώοηυ ιπμνεί κα είκαζ ηάπμζμξ ανπδβυξ, ή κα δβειμκεφεζ ηάπμζα θοθή ή άνπμοζα ηάλδ ηαζ κα οπμζηδνίγεηαζ απυ ιζα ηοαένκδζδ ή έκα βναθεζμηναηζηυ ζφζηδια. Δ πμθζηζηή ελμοζία ζοβηεκηνχκεηαζ ζηζξ πυθεζξ. Ο εεζιμπμζδιέκμξ έθεβπμξ ηδξ δζακμιήξ ηςκ ηνμθίιςκ, απυ ηδκ άνπμοζα ηάλδ ή ηδκ ηοαένκδζδ ιέζς ηδξ βναθεζμηναηίαξ. Δ δδιζμονβία εκυξ πθέβιαημξ, επίζδιςκ εεζιχκ, υπςξ δ μνβακςιέκδ ενδζηεία ηαζ εηπαίδεοζδ, ακηίεεηα ιε ηζξ ακεπίζδιεξ παναδυζεζξ άθθςκ ημζκςκζχκ. Δ ακάπηολδ δζαθυνςκ ιμνθχκ μζημκμιζηήξ ζοκαθθαβήξ. Ώοηυ πενζθαιαάκεζ ηδκ ακάπηολδ ημο ειπμνίμο ηαζ ηδκ ζηαδζαηή δδιζμονβία πνήιαημξ ηαζ αβμνχκ. Δ ζοζζχνεοζδ πενζζζυηενςκ οθζηχκ αβαεχκ απυ ηζξ απθμφζηενεξ ημζκςκίεξ. Δ ακάπηολδ κέςκ ηεπκμθμβζχκ απυ ακενχπμοξ πμο δεκ απαζπμθμφκηαζ ιε ηδκ παναβςβή ηνμθίιςκ. ηζξ πνχηεξ μνβακςιέκεξ ημζκςκίεξ, δ ιεηαθθμονβία ήηακ ιζα ζπμοδαία ηαζκμημιία. Πνμπςνδιέκδ ακάπηολδ ηςκ ηεπκχκ, ζηζξ μπμίεξ πενζθαιαάκεηαζ ηαζ δ βναθή.
18
Δ ακάπηολδ ηδξ βεςνβίαξ, δδιζμφνβδζε ηζξ πνχηεξ μζηζζηζηέξ ημζκυηδηεξ μζ μπμίεξ δζαιμνθχεδηακ ζε πςνζά ηαζ πενίπμο πνζκ απυ 5500 ζπδιαηίζηδηακ μζ πνχηεξ πυθεζξ. Οζ πυθεζξ ήηακ ζφκεεηεξ ημζκςκίεξ πμο βζα ηδκ επζαίςζή ημοξ έπνεπε κα μνβακςεμφκ, Βηηυξ ηςκ ηαθθζενβδηχκ ηαζ ηςκ ηηδκμηνυθςκ οπήνπακ ηχνα ηαζ ηαζκμφνζα επαββέθιαηα πμο δδιζμονβήεδηακ απυ ηδκ ζοιαίςζδ αθθά ηαζ απυ ηζξ ακάβηεξ πμο πνμέηορακ απυ ηδ ζοβηέκηνςζδ πμθθχκ ακενχπςκ. Βπαββέθιαηα υπςξ μ αξρηηέθηνλαο ηαζ μ ρηίζηεο, βζα κα θηζάλμοκ ζπίηζα (απυ λφθμ, απυ πδθυ, απυ πέηνα), βζα ημοξ ηαημίημοξ αθθά ηαζ παθάηζ βζα ημκ ααζζθζά ηαζ καμφξ βζα ημοξ εεμφξ, μ θαιιηηέρλεο βζα κα ηα δζαημζιήζεζ, μ ρεηξνηέρλεο βζα κα θηζάλεζ υπθα, ηφπεθθα, οθάζιαηα, κα ηαηενβαζηεί δένιαηα, ιέηαθθα, λφθμ ή πδθυ, μ πνιεκηζηήο βζα κα πνμζηαηεφζεζ ηδκ πυθδ ή ημκ ααζζθζά ή κα επζαάθεζ ηδ εέθδζδ ημο ααζζθζά, μ ηεξέαο βζα ζενμονβήζεζ, κα δζδάλεζ ηαζ κα ζοκηδνήζεζ ηζξ παναδυζεζξ, μ γξαθέαο βζα κα ηαηαβνάρεζ ηδ ζμδεζά, ηα έζμδα ηαζ ηα έλμδα ηαζ ανβυηενα κα οικήζεζ ημ εευ ή ημκ ααζζθζά. Οζ άκενςπμζ άνπζζακ κα ιεθεημφκ ηδκ ηίκδζδ ημο ήθζμο, ηδξ ζεθήκδξ ηαζ ηςκ αζηένςκ βζα κα ιπμνέζμοκ κα οπμθμβίγμοκ ηζξ επμπέξ ηαθθζένβεζαξ ηαζ ζοβημιζδήξ, ηαζ ηαηάθααακ υηζ βζα κα παναημθμοεήζμοκ ηζξ επμπέξ έπνεπε κα ζοκηάλμοκ έκα διενμθυβζμ. Άνπζζακ κα πνδζζιμπμζμφκ ηα ιαεδιαηζηά βζα ηδκ ιέηνδζδ ηδξ βδξ, ηδ δίηαζδ δζακμιή ηδξ πενζμοζίαξ, αθθά ηαζ ηδκ ηαηαιέηνδζδ ηδξ ζμδεζάξ. Έπνεπε κα ακαηαθφρμοκ ηα ιέηνα ηαζ ηα ζηαειά βζαηί ήηακ απαναίηδηα βζα ημοξ οπμθμβζζιμφξ ηςκ αλζχκ. Δ έκκμζα ημο πνήιαημξ ήνεε πμθφ ανβυηενα. Πενίπμο ηδκ ίδζα επμπή, ζηζξ ημζθάδεξ ιεβάθςκ πμηαιχκ (πμο εοκμμφκ ηδκ βεςνβία ηαζ ηδκ ηηδκμηνμθία) ηαζ ημκηά ζε ιεβάθεξ εάθαζζεξ (πμο εοκμμφκ ηδκ καοζζπθμΎα, ημ ειπυνζμ ηαζ ηδκ επζημζκςκία ιεηαλφ ηςκ θαχκ) ειθακίζηδηακ μζ πνχηεξ πμθζηζζιέκεξ ημζκςκίεξ πμο άθδζακ ηθδνμκμιζά ζηδκ ακενςπυηδηα ηα πμθζηζζηζηά πνμσυκηα ημοξ: ηδ βναθή, ηζξ ηέπκεξ ηαζ ηζξ επζζηήιεξ. Πξσηόγνλν εκεξνιόγην ησλ Μάγηαο ηζξ ημζθάδεξ ημο Σίβνδ ηαζ ημο Βοθνάηδ (ηδ Μεζμπμηαιία), ζηδκ ημζθάδα ημο Νείθμο (Ώίβοπημξ), ζηδκ ημζθάδα ημο πμηαιμφ Εκδμφ (Υανάπα ηαζ Μμπέκηγμ Νηάνμ), ζηδκ ημζθάδα ημο Κίηνζκμο πμηαιμφ (Κίκα), ηαζ ζηδ Κνήηδ, ζπδιαηίζηδηακ μζ πνχηεξ πυθεζξ ηαζ ακαδφεδηακ ακελάνηδηα (;) ηαζ ζπεδυκ ηαοηυπνμκα (ημκ 4μ αζχκα π.Υ.), μζ πνχημζ πμθζηζζιμί. ηδκ Ώιενζηή, μζ πνχημζ πμθζηζζιμί ειθακίζηδηακ πμθφ ανβυηενα. Κμζκυ παναηηδνζζηζηυ ημο δ ακάπηολδ ηδξ πυθδξ πμο έβζκε δ ηονίανπδ ιμνθή ημζκςκζημφ ζπδιαηζζιμφ ηαζ επζαθήεδηε ζηδ φπαζενμ. Βπίζδξ ακαηάθορακ ηαζ πνδζζιμπμίδζακ δζάθμνεξ ιμνθέξ βναθήξ. Έιαεακ κα ηαηαζηεοάγμοκ ακηζηείιεκα απυ πδθυ, κα επελενβάγμκηαζ ημ ιέηαθθμ, ημ λφθμ, ημ δένια, ηδκ πέηνα, Άνπζζακ κα πνδζζιμπμζμφκ γχα βζα ιεηαθμνέξ, ηαθθζένβεζα ή αηυια ηαζ βζα πυθειμ.
19
Άνπζζακ κα ηαηαζηεοάγμοκ «ζηάθδ» βζα ράνεια ηαζ καοζζπθμΎα. Καζ μνβάκςζακ ημκ ημζκςκζηυ ζζηυ ιε ηδκ δδιζμονβία ηάλεςκ. Ώνβυηενα μζ πυθεζξ εκχεδηακ ηάης απυ έκα ααζζθζά ζε «ηνάημξ- ααζίθεζμ» ηαζ ζηδ ζοκέπεζα ημ ζζπονυηενμ ααζίθεζμ ιεηαζπδιαηίζηδηε ζε αοημηναημνία. Κμζκυ παναηηδνζζηζηυ ημοξ (ηδξ Πενζζηήξ, ηδξ Κζκεγζηήξ, ημο Ώζυηα ζηδκ Εκδία, ημο ιεβάθμο Ώθελάκδνμο ηαζ ηδξ Ρςιασηήξ) ήηακ δ επζδίςλδ παβηυζιζαξ ηονζανπίαξ ηαζ μ δζαπςνζζιυξ ηςκ πμθζηχκ ηδξ αοημηναημνίαξ ηαζ ηςκ εηηυξ αοηήξ πμο παναηηδνίγμκηαζ «αάναανμζ». Οζ ιεβάθεξ υιςξ αοημηναημνίεξ αμήεδζακ ηδκ ακάπηολδ ηςκ επζημζκςκζχκ, ημο ειπμνίμο ηαζ ηςκ επζζηδιχκ ηαζ ημο πμθζηζζιμφ βεκζηά. Λυβς δε ηδξ πμζηζθίαξ ενδζηεζχκ, θφθςκ ηαζ θαχκ πμο ήηακ οπμηεθείξ ημο έδεζλακ ακμπή ζηδ δζαθμνεηζηυηδηα βθχζζαξ, ενδζηείαξ ηαζ θοθεηζηήξ πνμέθεοζδξ.
Κηλεδηθή γξαθή ζε νζηά θαη ζε θαύθαια ρειώλαο 6600 π.Υ.
20
2. Ζ ΜΔΟΠΟΣΑΜΗΑ Ώκ ηαζ ζοκήεςξ θακηαγυιαζηε υηζ μ πμθζηζζιυξ ηδξ Μεζμπμηαιίαξ (δ πχνα πμο ανίζηεηαζ κεηαμχ δπν πνηακψλ - ημο Σίβνδ ηαζ ημο Βοθνάηδ), ήηακ έκαξ εκζαίμξ ηαζ ζοκεπήξ πμθζηζζιυξ πμο πενκμφζε απυ βεκζά ζε βεκζά, ζηδκ πναβιαηζηυηδηα μζ πμθζηζζιμί πμο ακαπηφπεδηακ ζηδκ πενζμπή ήηακ δζαθμνεηζημί ηαζ πμζηίθμζ. Ώηυια ηαζ ζηδ πενίμδμ ηςκ ιεβάθςκ αοημηναημνζχκ, ιε πνχηδ ηδκ Ώηηαδζηή, δ Μεζμπμηαιία απμηεθείημ απυ ακελάνηδηεξ πυθεζξ-ηνάηδ ιε ηζξ δζηέξ ημοξ βθχζζεξ, θαηνείεξ ηαζ δζμζηήζεζξ. Ώοηέξ μζ δζαθμνεηζηέξ πυθεζξ-ηνάηδ, αβςκίγμκηακ πάκημηε βζα ηδκ ακελανηδζία ημοξ ηαζ δ εκαθθαβή ηδξ ελμοζίαξ ζηδκ πενζμπή ιεηαλφ ηςκ δζαθυνςκ θαχκ, ηαεμνίγμκηακ απυ αοηήκ ηδκ επζεοιία ηδξ εθεοεενίαξ. Ο πμθζηζζιυξ ηςκ θαχκ ηδξ Μεζμπμηαιίαξ επδνέαζε ζδιακηζηά υθμοξ ημοξ θαμφξ ηδξ πενζμπήξ ηαζ ζοκέααθε ζηδκ ακάπηολδ ηαζ ζημ δζηυ ημοξ πμθζηζζιυ. Τπυ ιεζμπμηάιζα επίδναζδ άηιαζακ ηαηά ηαζνμφξ μζ Υζηηίηεξ, μζ Φμίκζηεξ, μζ Βαναίμζ, μζ Μήδμζ, μζ Πένζεξ, μζ Άνααεξ δ Κζιιένζμζ, μζ ηφεεξ ηζ αηυια ιαηνφηενα επδνεάζεδηακ μζ θαμί ηδξ Εκδίαξ, ημο Καοηάζμο, ηδξ Ώζβφπημο ηαζ ημο Ενάκ.
Οη νπκέξηνη Οζ μοιένζμζ, είκαζ μ θαυξ πμο γμφζε ζε αβνμηζημφξ ηαζ αζηζημφξ μζηζζιμφξ ζηδ κυηζα Μεζμπμηαιία, εηεί πμο ζήιενα ανίζημκηαζ μζ εηαμθέξ ημο Βοθνάηδ ζημ κυηζμ Ενάη ημ Κμοαέζη ηαζ δ αυνεζα αμοδζηή Ώνααία, βφνς ζημ 4000 π.Υ. Βηεί πηίζηδηακ ηαζ μζ πνχηεξ πυθεζξ. Οζ μοιένζμζ εα δδιζμονβήζμοκ έκα πμθζηζζιυ πμο πέναζε απυ θαυ ζε θαυ, απυ βεκζά ζε βεκζά, απυ βθχζζα ζε βθχζζα ηαζ δζαηδνήεδηε αζχκεξ ιεηά ηδκ ελαθάκζζδ ημοξ απυ ηδκ Εζημνία. Αδιζμφνβδζακ βφνς ζημ 3500 π.Υ. ηζξ πνχηεξ ιεβάθεξ πυθεζξ (Οονμφη, Οον, Λαβηάξ, Βνζκημφ, Λάνζα), ηαθθζένβδζακ ηδ βδ, εθάνιμζακ ηδκ άνδεοζδ βζα ηζξ ηαθθζένβεζέξ ημοξ ηαζ πξψηνη απηνί ρξεζηκνπνίεζαλ ηε γξαθή. Μάθθμκ ζςζηά δ Μεζμπμηαιία έπεζ παναηηδνζζεεί ‘ημ θίηκμ ημο πμθζηζζιμφ’. Οζ μοιένζμζ έθεβακ: ‘Ώκ δ μιζθία είκαζ δχνμ ηςκ εεχκ, δ βναθή είκαζ δδιζμφνβδια ημο ακενχπμο’. Οζ μοιένζμζ θάηνεοακ ηδ εεά ημο ένςηα ηαζ ηδξ βμκζιυηδηαξ Εκκάκα δ μπμία ηάεε άκμζλδ ζοκακημφζε ημ εευ-αμζηυ Νημοιμφγζ. Ώοηέξ μζ ζοκακηήζεζξ ημοξ πνμηαθμφζακ ηδκ ακαβέκκδζδ ηδξ θφζδξ ηαζ ελαζθάθζγακ ηδκ βμκζιυηδηα ηςκ ημπαδζχκ. Ώοηυξ μ ιφεμξ είκαζ ημζκυξ βζα υθμοξ ημοξ ιεζμβεζαημφξ θαμφξ ηαζ απακηάηαζ ζε υθεξ ζπεδυκ ηζξ ενδζηείεξ. Οζ καμί ηςκ μοιένζςκ πνδζίιεοακ ηαζ ςξ πχνμζ ζημοξ μπμίμοξ μ ααζζθζάξανπζενέαξ απέκεζιε δζηαζμζφκδ Τπήνπακ εζδζημί πχνμζ απμεήηεοζδξ ηδξ ζοβημιζδήξ. Ο ηφνζμξ παναηηήναξ ημο δζμζηδηζημφ ιδπακζζιμφ ηςκ μοιένζςκ ήηακ βναθεζμηναηζηυξ. Οζ ζενείξ είπακ ηδκ εοεφκδ ηδξ δζακμιήξ ηςκ αβαεχκ πμο πανήβακ μζ αβνυηεξ (ζηάνζ, ηνζεάνζ, θαζυθζα, εθζέξ ηαζ θζκάνζ). Γζα ηδκ μνβάκςζδ ηαζ ημκ έθεβπμ αοημφ ημο ηαεήημκημξ έηακε ηδκ ειθάκζζή ηδξ δ ζμοιενζηή βναθή ιε ηεθείεξ, παφθεξ ηαζ πανεκεέζεζξ πμο ζοιαυθζγακ ανζειμφξ. Με ημκ ηαζνυ αοηά ηα ζφιαμθα έβζκακ πενζζζυηενα απυ δομ πζθζάδεξ, πμο ζοιαυθζγακ θευββμοξ, θέλεζξ ή ηαζ μκυιαηα. Ώοηά ηα ζφιαμθα απμηοπχκμκηακ ζηδκ κςπή άνβζθμ ηςκ
21
θμβζζηζηχκ πζκάηςκ ιε έκα ιοηενυ ηαθάιζ ηαζ απεηέθεζακ ηδκ πνχηδ ζθελνεηδή γξαθή. Μεηά μζ πζκαηίδεξ αοηέξ ρήκμκηακ ζηθήναζκακ ηαζ ηα ηείιεκα δζαηδνμφκηακ ζηζξ πήθζκεξ πθάηεξ, πμο ανέεδηακ ζηζξ ακαζηαθέξ. Οζ πζκαηίδεξ αοηέξ θοθάζζμκηακ ζε εζδζημφξ πχνμοξ, δδθαδή ζε ‘αζαθζμεήηεξ’ ηαζ έηζζ δδιζμονβήεδηε ιζα πανάδμζδ πμο δζαηδνήεδηε ςξ ηα πνυκζα ημο Μεβάθμο Ώθελάκδνμο, ηαζ ηδκ μπμία αημθμφεδζακ υθμζ μζ Μεζμπμηάιζμζ θαμί, μζ Ώηηάδεξ, μζ Βθαιίηεξ, μζ Ώζζφνζμζ, μζ ΐααοθχκζμζ ηαζ μζ Υαθδαίμζ. Αδθαδή ημ ηέκηνμ ηαζ μζ δναζηδνζυηδηεξ ηδξ ηαεδιενζκήξ ημοξ γςήξ ήηακ βφνς απυ ημκ καυ (γζβημονάη). Σα γζβημονάη ήηακ ααειζδςηέξ ποναιίδεξ θηζαβιέκεξ υιςξ απυ ημφαθα, ζε ακηίεεζδ ιε ηζξ ποναιίδεξ ηςκ Ώζβοπηίςκ πμο ήηακ θηζαβιέκεξ απυ πέηνα, βζ’ αοηυ ηαζ άκηελακ ζημ πνυκμ. Ο καυξ εηηυξ απυ ηέκηνμ ενδζηεοηζηήξ θαηνείαξ, ήηακ ηαζ μ πονήκαξ ηςκ ηναηζηχκ οπδνεζζχκ, υπμο είπακ έδνα ηα ειπμνζηά ηέκηνα, ηα δζηαζηήνζα, ηα ζπμθεία ηαζ ηα ηναηζηά ανπεία. Βηεί ζοβηεκηνχεδηακ ηαζ μζ πζθζάδεξ πζκαηίδεξ πμο ιαξ δίκμοκ πθδνμθμνίεξ βζα ηζξ ενδζηεοηζηέξ πεπμζεήζεζξ ημοξ, ηζξ πμθζηζηέξ απμθάζεζξ ημοξ, αηυια ηαζ ημοξ θζθμζμθζημφξ πνμαθδιαηζζιμφξ ημοξ. Έπμοιε επίζδξ ζημζπεία βζα ημοξ θυνμοξ, βζα ημοξ φικμοξ, ηα έπδ ηαζ ημοξ ιφεμοξ ημοξ. Οζ μοιένζμζ είκαζ επίζδξ μζ πνχημζ πμο δδιζμφνβδζακ έκα ζφζηδια ανίειδζδξ πμο είπε αάζδ ημ 6 ηαζ ηα πμθθαπθάζζά ημο. Ώοηυ ημ οζμεέηδζακ ανβυηενα μζ Έθθδκεξ ηαζ μζ Άνααεξ βζα κα οπμθμβίγμοκ ηα ηυλα ηζξ βςκίεξ ηαζ ημκ πνυκμ. Πανά ηδκ επζηνάηδζδ ημο δεηαδζημφ ζοζηήιαημξ, οπμθμβίγμοιε αηυια ημκ ηφηθμ ιε 360 ιμίνεξ, ηζξ βςκίεξ ιε 60 ή 90 ιμίνεξ ηαζ ηδκ διένα ζε 24 χνεξ ηςκ 60 θεπηχκ δ ηάεε ιζα. Ο θαυξ αοηυξ ακέπηολε επίζδξ ηδ ιεηαθθμονβία, ημκ ηνμπυ ηεναιζηήξ ηαζ πνδζζιμπμίδζε ηζξ άιαλεξ ιε ηνμπμφξ. Βπίζδξ ήηακ μζ πνχημζ πμο πνδζζιμπμίδζακ ηάνα ιε ηνμπμφξ πμο ηα έζενκακ γχα. Άνπζζακ επίζδξ κα πνδζζιμπμζμφκ ημοπζά, βζα κα ηοθμφκ πθεμφιεκα πνμξ ημ ακηίεεημ νεφια ημο πμηαιμφ, υηακ μ άκειμξ δεκ ήηακ εοκμσηυξ. Ο θαυξ αοηυξ είκαζ ιάθθμκ ιοζηδνζχδμοξ ηαηαβςβήξ, αθθά υπζ ζδιίηεξ, πζεακχξ Καοηάζζμ θφθμ πμο ιεηαηζκήεδηε απυ ηδκ Πενζία πνζκ ημ 4000 π.Υ.. Μζθμφζε ιζα βθχζζα πμο δεκ έπεζ ζπέζδ ιε άθθεξ βθχζζεξ πμο λένμοιε.. Οζ διζηζημί θαμί πμο άνπζζακ κα δζεζζδφμοκ απυ ηυηε, αφλδζακ ζδιακηζηά ηδκ πανμοζία ημοξ ηαζ ςξ ηα ιέζα ηδξ ηνίηδξ πζθζεηίαξ π.Υ. είπακ πθέμκ εδναζςεεί εηεί. Μέπνζ ημ 2000 π.Υ. θαμί πμο ζήιενα απμηαθμφιε Εκδμεονςπασημφξ εζζέααθακ απυ δομ δζαθμνεηζηέξ ηαηεοεφκζεζξ, μζ Υζηηίηεξ απυ ηδκ Βονχπδ, ιέζς ηδξ Ώκαημθίαξ ηαζ ζνακζηά θφθα απυ ακαημθζηά. Μεηαλφ ημο 2000 ηαζ 1500 π.Υ. μζ δομ αοηέξ οπμμιάδεξ ακηζιάπμκηακ αθθά ηαζ ακαιζβκφμκηακ ιε ημοξ ζδιζηζημφξ ηαζ ηαοηάζζμοξ θαμφξ ηδξ πενζμπήξ.
Οη Αθθάδεο Οζ μοιένζμζ είπακ ζοπκά πμθέιμοξ ιε ημοξ Ώηηάδεξ, πμο ιεηακάζηεοζακ απυ ηδκ ανααζηή πενζυκδζμ. Οζ Ώηηάδεξ ήηακ ζδιζηζηυξ θαυξ, ιζθμφζακ ζδιζηζηή βθχζζα πανυιμζα ι’ αοηή ηςκ Βαναίςκ ηαζ ηςκ Ώνάαςκ. Οζ Ώηηάδεξ ηαηάθενακ κα εθέβλμοκ ηζξ πυθεζξ ηςκ μοιένζςκ ηαζ δ πχνα πενζήθεε οπυ ηδκ δβειμκία ημο Ώηηαδζημφ ααζζθείμο, πμο είπε πνςηεφμοζα ζηδκ Ώηηάδ (Ώβηακηέ). Δ πυθδ αοηή ζδνφεδηε πνμξ ηζιήκ ηδξ εεάξ Εζηάν (Ώζηάνηδξ) ηαζ ανβυηενα μκμιάζηδηε 22
ΐααοθχκα. Δ ΐααοθχκα έβζκε ημ πμθζηζζηζηυ ηέκηνμ ηδξ Μέζδξ Ώκαημθήξ βζα πενίπμο 2.000 πνυκζα. Πενίπμο ζημ ιέζμ ηδξ ηνίηδξ πζθζεηίαξ. έκαξ ιεβάθμξ Ώηηάδζμξ δβέηδξ, μ άξγσλ Α’ (ααζίθερε ιεηαλφ 2469-2414) ηαηέθααε ηδκ ελμοζία ζηδ μοιενία ηαζ ίδνοζε ηδκ Ώηηαδζηή Ώοημηναημνία. Δ ιοεμθμβία θέεζ υηζ υηακ μ άνβςκ ήηακ ιςνυ, ανέεδηε ζ’ έκα ηαθάεζ ζηζξ υπεεξ ημο Βοθνάηδ, πνάβια πμο παναπέιπεζ εοεέςξ ζηδκ ηαοηυζδιδ αζαθζηή ζζημνία ημο Μςοζή, πενίπμο 1000 πνυκζα ανβυηενα. Ώοηή δ «Ώοημηναημνία ημο Παναδείζμο» υπςξ μκμιαγυηακ, εηηεζκυηακ απυ ηδκ «πάκς Θάθαζζα (Μεζυβεζμ), ςξ ηδκ «ηάης Θάθαζζα» (Πενζζηυ Κυθπμ). Τζμεέηδζε ηδ ζθδκμεζδή βναθή ηςκ μοιένζςκ πνμζανιμζιέκδ ζηδκ αηηαδζηή βθχζζα ηαζ εέζπζζε ςξ πμθζηζηή ζδεμθμβία ημκ ιμκμεεσζιυ ηαζ ημκ παβηυζιζμ παναηηήνα ηδξ Ώοημηναημνίαξ ημο. Δ πχνα αοηή απμηεθμφζε ηδκ επζηνάηεζα ηςκ «ακενχπςκ», εκχ μζ πθδεοζιμί εηηυξ αοηήξ ηδξ επζηνάηεζαξ, μζ «άθθμζ», δεκ θμβίγμκηακ άκενςπμζ. Βίκαζ μ πνχημξ ζηδκ Εζημνία ‘πενζμφζζμξ θαυξ’ ιε ηδκ πνχηδ ιμκμεεσζηζηή ενδζηεία. Λάηνεοακ ηδκ Εζηάν (Ώζηάνηδ), ημ ακηίζημζπμ ηδξ αζβοπηζαηήξ εδθοηήξ εευηδηαξ Ίζζδαξ. Σμ ηέθμξ ηδξ Ώηηαδζηήξ αοημηναημνίαξ πνμκμθμβείηαζ βφνς ζημ 2125 υηακ δ ζμοιενζηή πυθδ Οον επακαζηάηδζε, ιε ζοκέπεζα ηδκ ίδνοζδ ηδξ δοκαζηείαξ ηδξ Οον ηαζ μζ ααζζθείξ ηδξ μκμιάγμκηακ πθέμκ «ηφνζμζ ηδξ μοιενίαξ ηαζ Ώηηαδίαξ». Ώθθά δ αηιή ηςκ μοιένζςκ είπε πζα πενάζεζ. Γφνς ζημ 2000 π.Υ. μζ βεζημκζημί Βθαιίηεξ απυ ηα μφζα εζζέααθακ ηαζ ηαηέθοζακ ηδ δοκαζηεία ηδξ Οον. Ώοηυ ήηακ ημ ηέθμξ ηςκ πνχηςκ δδιζμονβχκ ημο Μεζμπμηάιζμο πμθζηζζιμφ. Οζ ζμοιενζηή βθχζζα δεκ έπεζ ζπέζδ ιε ηαιζά άθθδ βκςζηή βθχζζα. Ώκηίεεηα δ αηηαδζηή, είκαζ ζδιζηζηή, ζοββεκήξ πνμξ ηδκ εανασηή ηαζ είκαζ δ βθχζζα πμο επζαθήεδηε ζημοξ ΐααοθςκίμοξ. ηδ ζμοιενζηή βθχζζα βνάθηδηε ηαζ ημ Έπνο ηνπ Γηιγακέο πενίπμο ημ 2000, έκα απυ ηα ανπαζυηενα πμζήιαηα ημο ηυζιμο πμο απμηεθείηαζ απυ 3000 ζηίπμοξ, εηδμπέξ ημο μπμίμο βνάθηδηακ ηαζ ζηδκ αηηαδζηή ηαζ πζηηζηζηή βθχζζα. Γνάθηδηε ζε πήθζκεξ πθάηεξ (ηαζ ζηδ πζηηζηζηή βθχζζα) ζε ζθδκμεζδή βναθή ηαζ ανέεδηε ζηα ενείπζα ηδξ ΐζαθζμεήηδξ ημο Ώζζμονιπακζιπάθ ζηδ Νζκεοή. Σμ υκμια ημο ανπαζυηενμο ζοββναθέα ηδξ ζζημνίαξ είκαζ ηλ-ΔθηΟπλλίλλη (υπςξ ακαβνάθεηαζ ζηδκ αηηαδζηή εηδμπή). Ήξσαο ηνπ έπνπο είλαη ν Γηιγακέο, βαζηιηάο ηνπ Οπξνχθ, πνπ έδεζε ζηε νπκεξία ην 2700 π.Υ. ηαλ έλαο θίινο ηνπ πέζαλε, ν Γηιγακέο απνθάζηζε λα βξεη ην κπζηηθφ ηεο αζαλαζίαο. Μεηά απφ πεξηπέηεηεο ζπλάληεζε ηνλ Οπη-Ναπηζηίκ, ν νπνίνο ηνλ θαηξφ ηνπ θαηαθιπζκνχ, είρε θαηαζθεπάζεη έλα πισηφ κέζν πνπ ηνλ βνήζεζε λα ζσζεί κε ηελ νηθνγέλεηά ηνπ. Απηφο ήμεξε πνπ βξηζθφηαλ ην καγηθφ θπηφ, πνπ φπνηνο ην έηξσγε ζα γηλφηαλ αζάλαηνο. Ο Γηιγακέο βξήθε ηειηθά ην θπηφ, αιιά έλα θίδη πξφιαβε θαη ηνπ ην έθιεςε θαη ηειηθά έκεηλε ζλεηφο. Βίκαζ θακενυ υηζ απυ αοηυ ημ έπμξ άκηθδζακ μζ Βαναίμζ ημ ιφεμ ημο Καηαηθοζιμφ ιε ημκ Νχε κα δζαζχγεηαζ απυ ιζα Κζαςηυ, αθθά ηαζ ημκ ιφεμ ημο Ώδάι ηδξ Βφαξ ηαζ ημο θζδζμφ. Με ηδ ηαηάθδρδ ηδξ Οον ελαθακίζεδηε δ λεπςνζζηή μοιενζηή πανάδμζδ πμο βζα δέηα πέκηε αζχκεξ έπηζζε ημκ Μεζμπμηάιζμ πμθζηζζιυ. Άθδζε πίζς ηδξ ηδ βναθή, ακεπηοβιέκδ ανπζηεηημκζηή (ικδιεζχδδ ηηίνζα, υπςξ ηα γζβημονάη – καμί ημο ημπζημφ εεμφ, ηηζζιέκμζ ζηδκ ημνοθή επηά επάθθδθςκ μνυθςκ, ηάηζ ηέημζμ
23
ήηακ ηαζ μ αζαθζηυξ Πφνβμξ ηδξ ΐααέθ), ακαπηοβιέκμ ειπυνζμ, ζφζηδια ιέηνςκ ηαζ ζηαειχκ, πνμπςνδιέκδ βζα ηδκ επμπή ηδξ αζηνμκμιία, εκεξνιόγην δώδεθα κελώλ βαζηζκέλν ζηνπο ζειεληαθνύο θύθινπο (ημ μπμίμ οζμεέηδζακ μζ Ώζβφπηζμζ ηαζ μζ Έθθδκεξ), ηδκ ζδέα ηδξ δζηαζμζφκδξ ηαζ ηςκ κυιςκ, ηαζ ιζα ιεβάθδ ενδζηεοηζηή πανάδμζδ πμο επδνέαζε ζδιακηζηά ημοξ Βαναίμοξ ηαζ ιέζς αοηχκ ηζξ δομ άθθεξ ιεβάθεξ ιμκμεεσζηζηέξ ενδζηείεξ, ημκ Υνζζηζακζζιυ ηαζ ημκ Εζθαιζζιυ. ηδκ πενζμπή δδιζμονβήεδηακ πμθοάνζεια ααζίθεζα ηαζ ηνάηδ. Οζ Ακνξίηεο έκα ζδιζηζηυ θφθμ πμο είπε ηαηαηθφζεζ ηδκ πενζμπή εκχεδηακ ιε ημοξ Βθαιίηεξ ζηδκ ηαηαζηνμθή ηδξ Οον ηαζ εβηαηαζηάεδηακ ζηδκ Ώζζονία ή άκς Μεζμπμηαιία, ζηδ Ααιαζηυ ηαζ ζηδ ΐααοθχκα, ηαεχξ ηαζ ζε ιζα ζεζνά ααζζθείςκ πμο έθεακακ ιέπνζ ηδξ αηηέξ ηδξ Παθαζζηίκδ. ηδκ ηάης Μεζμπμηαιία, ηδκ παθζά μοιενία μζ ηάημζημζ ήηακ ζε ζοκεπή έπενα ιε ημοξ Βθαιίηεξ. ηδκ Ώκαημθία εβηαηαζηάεδηακ απυ ηδκ ηνίηδ πζθζεηία ζκδμεονςπασηά θφθα πμο έθεαζακ απυ ηα ΐαθηάκζα ηαζ δδιζμφνβδζακ εηεί ημ Υζηηζηζηυ ααζίθεζμ. Μεηαλφ ηςκ εηχκ 2000 ςξ 1600 π.Υ., οπήνπακ δζάθμνα ααζίθεζα ηαζ πυθεζξ-ααζίθεζα ζηδκ πενζμπή, υπςξ ηδξ Λάνζαξ, ημο Οονμφη, ημο Βθάι, ημο Εζίκ, ημο Μανί, ηαζ ηδξ Ώζμφν. ηζξ πανοθέξ ήηιαζακ δομ ζδιακηζημί πμθζηζζιμί: ηδξ Πενζίαξ πμο γμφζακ ζκδμεονςπασημί θαμί ηαζ ηδξ Ώζβφπημο.
Οη Ακνξίηεο – Ζ Παιαηά Βαβπισληαθή πεξίνδνο Μεηά ηδκ πηχζδ ηδξ ηεθεοηαίαξ ζμοιενζηήξ δοκαζηείαξ πενί ημ 2000 π.Υ., βζα έκα πενίπμο αζχκα ζηδ Μεζμπμηαιία επζηνάηδζε πάμξ. Πενίπμο ημ 1900, έκαξ ζδιζηζηυξ θαυξ, μζ Ώιμνίηεξ πέηοπακ κα ηναηήζμοκ ημκ έθεβπμ ηδξ πενζμπήξ. ιςξ ηαζ μζ Ώηηάδζμζ, ζοβηέκηνςζακ ημκ έθεβπμ ηςκ πυθεςκ-ηναηχκ ζηδκ πνςηεφμοζά ημοξ πμο μκμιάζηδηε ΐααοθχκα ηαζ ήηακ δ πνχδκ Ώηηάδ. Γζα ημ θυβμ αοηυ δ πενίμδμξ ηδξ δοκαζηείαξ ηςκ Ώιμνζηχκ μκμιάγεηαζ Παθαζά ΐααοθςκζαηή Πενίμδμξ. Οζ ΐααοθχκζμζ, άθθαλακ ημ δζμζηδηζηυ ζφζηδια ηςκ μοιένζςκ ηζ έδςζακ ηενάζηζα δφκαιδ ζημ ααζζθζά, ημκ μπμίμ εεμπμίδζακ. Αδιζμφνβδζακ θμνμθμβζηυ ζφζηδια ηαζ οπμπνεςηζηή ζηναηζςηζηή εδηεία. Οζ ακελάνηδηεξ πυθεζξ-ηνάηδ έβζκακ πθέμκ πυθεζξ εκυξ ζοβηεκηνςηζημφ ηνάημοξ. Οζ Ώιμνίηεξ (ημ υκμιά ημοξ ζδιαίκεζ ‘δοηζημί’ ζηδ βθχζζα ηςκ μοιενίςκ), οζμεέηδζακ ημκ πμθζηζζιυ ηςκ μοιένζςκ, δζαηήνδζακ ημκ εεζιυ ηδξ ιμκανπίαξ, ηνάηδζακ ηδ δμιή ηδξ μζημκμιίαξ, ηδ βναθή, ηδ ενδζηεία, αηυια ηαζ ημοξ θασημφξ ιφεμοξ. Ώκάπηολακ ηδκ αζηνμκμιία ηαζ πνμπχνδζακ ηζξ βκχζεζξ ηςκ ιαεδιαηζηχκ ηαζ ηδξ ανπζηεηημκζηήξ. Αεκ λένμοιε πμθθά βζα ημοξ κυιμοξ ηςκ Ώιμνζηχκ. Ώοημί πνέπεζ κα ζοβηεκηνχεδηακ βζα πνχηδ θμνά απυ ημκ Υαιμοναιπί. Ο Υαιμοναιπί μ αιμνζηζηήξ ηαηαβςβήξ ααζζθζάξ ηδξ ΐααοθχκαξ, πέηοπε κα εκχζεζ υθδ ηδ Μεζμπμηαιία οπυ ημ ζηήπηνμ ημο. Ώκ ηαζ δ αοημηναημνία αοηή δεκ έγδζε πμθφ, δ ΐααοθχκα έβζκε απυ ηυηε ημ ζοιαμθζηυ ηέκηνμ ηςκ ζδιζηζηχκ θαχκ ημο κυημο. ιςξ αοηυ βζα ημ μπμίμ μ Υακνπξακπί ηένδζζε ηδ εέζδ ημο ζηδκ Εζημνία, ήηακ μ κμιζηυξ ημο Κώδηθαο. Βίκαζ ημ παθαζυηενμ ηείιεκμ κμιζηχκ ανπχκ ηδξ ζζημνίαξ.
24
Ο Υακνπξακπί (1810; - πεξ. 1750 π.Υ.) Βαζηιηάο ηεο Βαβπιψλαο (1792-1750 π.Υ.). Ήηαλ ν κεγάινο γηνο θαη δηάδνρνο ηνπ ηλ Μνπβαιίη. ηαλ αλέβεθε ζην ζξφλν, ην βαζίιεηφ ηνπ ήηαλ πεξηνξηζκέλν ζηε Βαβπιψλα θαη ζε κηα κηθξή πεξηνρή γχξσ απφ ηελ πφιε γηαηί ην κεγαιχηεξν κέξνο είρε θαηαζηξαθεί θαη θαηαιεθζεί απφ επηδξνκέο γεηηνληθψλ ιαψλ ηεο Μηθξάο Αζίαο. Αλ θαη ην βαζίιεην απηφ δελ έδεζε πνιχ κεηά ην ζάλαηφ ηνπ Υακνπξακπί, ζεκάδεςε ηζηνξηθά ηε Μεζνπνηακία. ηελ δηάξθεηα ηεο βαζηιείαο ηνπ αλέδεημε ηε Βαβπιψλα ζ’ έλα κεγάιν θαη, ηζρπξφ θξάηνο. Καηέθηεζε πνιιά απφ ηα γεηηνληθά βαζίιεηα θαη πφιεηο φπσο ε Οπξ, Λάξζα, Μαξί θαη ε Οπξνχθ. Σν 1764, ζπλέηξηςε έλα ζηξαηφ εηζβνιήο απφ Αζζχξηνπο, Διακίηεο θαη άιινπο θαη έθζαζε ζηα αζζπξηαθά ζχλνξα. Μεηαμχ ησλ εηψλ 1760-1755 πνιέκεζε ηελ Αζζπξία θαη ηελ θαηέζηεζε ππνηειή ηνπ. Σφηε ν Υακνπξακπί πήξε ηνλ ηίηιν «βαζηιηάο ηεο νπκεξίαο θαη Αθθάδ, θχξηνο ησλ ηεζζάξσλ ηεηάξησλ ηνπ θφζκνπ». Δθηφο απφ ηηο θαηαθηήζεηο ηνπ, επέδεημε δξαζηεξηφηεηα ζηελ αλέγεξζε λαψλ, δεκφζησλ θηηξίσλ, ηείρηζε ακπληηθά ηηο πφιεηο ηνπ, θαη έθηηαμε θαλάιηα θαη αξδεπηηθά έξγα. Έκεηλε γλσζηφο ζηελ ηζηνξία σο ν ζεζκνζέηεο ηνπ πην γλσζηνχ γξαπηνχ αξραίνπ λνκηθνχ θεηκέλνπ, ηνπ Κψδηθα ηνπ Υακνπξακπί. Ο Υακνπξακπί φξηζε σο ζηφρν ηνπ λνκηθνχ ηνπ θψδηθα: «ε δηθαηνζχλε λα επηθξαηήζεη ζηε γε, λα θαηαζηξαθεί ην θαθφ θαη ν ηζρπξφο λα κελ θαηαπηέδεη ηνλ αδχλαην» Ο Κψδηθαο ηνπ Υακνπξακπί, γξακκέλνο γχξσ ζηα 1780 θαη απνηειεί κηα απφ ηηο ζεκαληηθφηεξεο ζπιινγέο λφκσλ ζηελ ηζηνξία ηνπ δηθαίνπ. Γελ είλαη ν αξραηφηεξνο γλσζηφο, αιιά είλαη ν πην πιήξεο θαη πην θαινδηαηεξεκέλνο. Άιινη γλσζηνί αξραίνη λνκηθνί θψδηθεο, είλαη Ο «Κψδηθαο ηνπ Οπξ-Νακκνχ» βαζηιηά ηεο Οπξ (γξακκέλνο πεξίπνπ ην 2050 π.Υ.), ν «Κψδηθαο ηεο Δζλνχλα» (πεξίπνπ ην 1930 π.Υ.) θαη ν «Κψδηθαο ηνπ Λίπηη-Ηζηάξ ηνπ Ηζίλ» (πεξίπνπ ην 1870 π.Υ.). Παξφιν πνπ γεληθψο ν Κψδηθαο ζεσξείηαη κάιινλ αλζξσπηζηηθφο γηα ηελ επνρή ηνπ, ζεζπίδεη σο βαζηθή ηηκσξία ην «νθζαικφο αληί νθζαικνχ». Σα 282 αξηζκεκέλα άξζξα (έρνπλ ραζεί ηα άξζξα 13 θαη 66-99) ηνπ Κψδηθα δηαπξαγκαηεχνληαη κε πνιιά αληηθείκελα φπσο εκπνξηθφ δίθαην, νηθνγελεηαθφ δίθαην, δίθαην ηεο πεξηνπζίαο, δηθαηψκαηα ηεο γπλαίθαο θαη ησλ παηδηψλ, θαλνληζκνχο δνπιείαο (δηθαηψκαηα θαη ππνρξεψζεηο ησλ δνχισλ), ηηκέο θαη κηζζνχο, θινπέο, ηξαπκαηηζκνχο, θφλνπο θιπ. Ο Κψδηθαο ήηαλ γξακκέλνο ζηα αξραία βαβπισληαθά πάλσ ζε κηα πέηξηλε ζηήιε. Ήηαλ πξνζηηφο ζε φιν ην ιαφ, γη’ απηφ δελ ζπγρσξνχζε ηελ άγλνηα ησλ λφκσλ θαη ησλ πνηλψλ, αιιά εθείλε ηελ επνρή, ήηαλ ειάρηζηνη απηνί πνπ κπνξνχζαλ λα ηνλ δηαβάζνπλ. Οη λφκνη ηνπ Υακνπξακπί απεηθνλίδνπλ κηα ηδαληθή άπνςε ηεο παιηάο Βαβπισληαθήο θνηλσλίαο. ηελ θνξπθή ηεο ήηαλ ν Βαζηιηάο πνπ είρε δηθαίσκα (θαη ην αζθνχζε), λα παξεκβαίλεη ζε φιεο ηηο ππνζέζεηο ηνπ βαζηιείνπ ηνπ. Κάησ απφ απηφλ ήηαλ ηξεηο ηάμεηο: νη άλζξσπνη (νη επγελείο), νη ππήθννη θαη νη δνχινη. Οη δνχινη φκσο, κπνξνχζαλ λα θαηέρνπλ πεξηνπζία. Σα κέιε ησλ δπν άιισλ ηάμεσλ, κπνξνχζαλ λα πσιεζνχλ σο δνχινη (νη ίδηνη ή ηα παηδηά ηνπο) αλ δελ μεπιήξσλαλ ηα ρξέε ηνπο. Σν ζηαζεξφ επηηφθηα γηα δάλεηα ήηαλ 33% γηα ην θξηζάξη θαη 20% γηα ην αζήκη. Οη άλζξσπνη είραλ ηελ επζχλε ησλ θξαηηθψλ ππνζέζεσλ θαη ππεξεηνχζαλ ζην ζηξαηφ ηνπ βαζηιηά.
25
Ο Κψδηθαο βξέζεθε ζηα νχζα ην 1902 θαη ζήκεξα βξίζθεηαη ζην Μνπζείν ηνπ Λνχβξνπ ζην Παξίζη. Ο Μσζατθφο Νφκνο, γξακκέλνο θαηά ηελ παξάδνζε ην 1200 π.Υ. (αιιά πηζαλφηαηα γχξσ ζην 700 απφ ηνλ Δδεθία), πεξηέρεη πνιιέο νκνηφηεηεο κε αξθεηά άξζξα ηνπ Κψδηθα ηνπ Υακνπξακπί. Σν ηέινο ηεο βαζηιείαο ηνπ Υακνπξακπί ζεκείσζε θαη ηελ εμαθάληζε ησλ νπκεξίσλ σο πνιηηηθήο δχλακεο.
Οζ δζάδμπμί ημο, είδακ ζηαδζαηά ηδ πχνα κα αηνςηδνζάγεηαζ απυ ηζξ επζεέζεζξ ηςκ βεζημκζηχκ θαχκ (Υμονζηχκ ηαζ Μζηακί) ηαζ ηεθζηά, ημ 1595 π.Υ., μζ Υζηηίηεξ οπυ ημκ ααζζθζά Μμονζίθζξ ηαζ ζοιιάπμοξ ημοξ Καζζίηεξ, πνμέθαζακ ηαηά ιήημξ ημο Βοθνάηδ, θεδθάηδζακ ηδκ ΐααοθχκα ηαζ έεεζακ ηέθμξ ζημκ Πνχημ ΐααοθςκζαηυ Πμθζηζζιυ. Γζα 150 «ζημηεζκά» πνυκζα δεκ οπάνπεζ πθέμκ ηαιζά ζπεδυκ πθδνμθμνία βζα ηδκ πενζμπή.
Οη Υηηηίηεο – Οη Υεηηαίνη Οζ Υζηηίηεξ ήηακ θαυξ πμο έγδζε ζηδκ ηεκηνζηή ηαζ κυηζα Μζηνά Ώζία ςξ ηδ ονία ηαζ απυ ηα παθαζζηζκζαηά πανάθζα ςξ ημκ Πενζζηυ Κυθπμ ηαζ ήηιαζε απυ ημ 1600 ςξ ημ 1200 π.Υ. Ήηακ ιάθθμκ ζκδμεονςπασηήξ πνμέθεοζδξ, ιζθμφζακ ιζα ζκδμεονςπασηή βθχζζα (πανυιμζα ιε ηδκ πενζζηή, ηδκ εθθδκζηή, ηδ θαηζκζηή, ηδ βενιακζηή ηαζ ηζξ ζκδζηέξ βθχζζεξ) ηαζ έθηαζε ζηδκ πενζμπή ηδξ Καππαδμηίαξ βφνς ζημ 1800 π.Υ. Βηεί ήηακ εβηαηεζηδιέκμζ μζ Υεηηαίμζ ή, υπςξ ημοξ μκυιαγακ μζ Ώζζφνζμζ, Υάηζ, θαυξ ιάθθμκ ζδιζηζηήξ ηαηαβςβήξ. Σμ Παθαζυ Υζηηζηζηυ ΐαζίθεζμ έθεαζε ζηδκ ημνφθςζδ ηδξ δφκαιήξ ημο, επί ηδξ επμπήξ ημο ααζζθζά Μνπξζίιηο Α’ (1620-1590) πμο οπήνλε ηαζ μ πζμ ζδιακηζηυξ δβειυκαξ ημο. Έιεζκε ζηδκ ζζημνία ςξ μ ηαηαηηδηήξ ηδξ ΐααοθχκαξ, ζε ζοιιαπία ιε ημοξ Καζζίηεξ, μζ μπμίμζ ηαζ επέααθακ ηδκ ηονζανπία ημοξ εηεί. πςξ ηαζ άθθμζ ηαηαηηδηέξ, μζ Υζηηίηεξ οζμεέηδζακ ημοξ κυιμοξ, ηδ ενδζηεία ηαζ ημκ παθαζυ αααοθςκζαηυ πμθζηζζιυ ηαζ ζοκέπζζακ έηζζ ηδκ ιαηναίςκδ πανάδμζδ ημο ζμοιενζημφ πμθζηζζιμφ. Οζ δζάδμπμί ημο Μμονζίθζξ υιςξ δεκ απμδείπεδηακ ζηακμί δβέηεξ ιε απμηέθεζια ημ ααζίθεζμ κα παναηιάζεζ βζα πενίπμο 150 πνυκζα. Δ Υζηηζηζηή Ώοημηναημνία ανπίγεζ ιε ηδκ άκμδμ ζηδκ ελμοζία ημο ααζζθζά Σνπδαιίγηαο (1460-1440), μ μπμίμξ ακαζοβηνυηδζε ηδ δδιυζζα δζμίηδζδ ηαζ ημ ζηναηυ ηαζ επέηηεζκε ηδ πχνα ημο απυ ημκ Βφλεζκμ Πυκημ ιέπνζ ηδ ονία. Βπί ηδξ επμπήξ ημο δδιζμονβήεδηακ δομ ζζπονέξ ζοιιαπίεξ ζηδκ πενζμπή: μζ Υζηηίηεξ μζ Ώζζφνζμζ ηαζ μζ Βθαιίηεξ απ’ ηδ ιζα ηαζ μζ Ώζβφπηζμζ, μζ Υμονίηεξ ηαζ μζ ΐααοθχκζμζ απ’ ηδκ άθθδ. Δ ζφβηνμοζδ ανήηε ςθεθδιέκδ ηδκ Ώζζονία πμο ήηακ δ ιεβάθδ δφκαιδ ημο 13 μο π.Υ. αζχκα. Σα ααζίθεζα ηςκ Υζηηζηχκ ηαζ ηςκ Ώζβοπηίςκ ελαημθμφεδζακ κα είκαζ μζ πζμ ζδιακηζηέξ δοκάιεζξ ηδξ πενζμπήξ. Δ άκμδμξ ζημ ενυκμ ηδξ Ώζβφπημο ημο θαναχ Ραιζή ΕΕ, έηακε ημκ πυθειμ ιεηαλφ ηςκ δομ ακηζπάθςκ κα θαίκεηαζ ακαπυθεοηημξ. Ο Υζηηίηδξ ααζζθζάξ Μνπβάηαιιηο ζοβηέκηνςζε ζηναηζςηζηέξ δοκάιεζξ ηαζ απυ ημοξ ζοιιάπμοξ ημο. Ώπανίειδζδ ηςκ δοκάιεςκ, ιαξ δίκμοκ ηα αζβοπηζαηά ηείιεκα, βζαηί πζηηζηζηά δεκ έπμοκ ανεεεί. Οζ δομ ηενάζηζμζ (ζοκμθζηά 60.000 άκδνεξ), ζηναημί ζοκακηήεδηακ ζημ Κακηέξ ηδξ ονίαξ ημ 1275 ηαζ δ ιάπδ πμο επαημθμφεδζε, ζηδκ μπμία πήνακ ιένμξ ηαζ
26
άιαλεξ ιε άθμβα, ήηακ θμκζηυηαηδ. Πανά ηζξ ηαοπδζζμθμβίεξ ημο Ραιζή, θαίκεηαζ υηζ ηαηέθδλε ιε κίηδ ηςκ Υζηηζηχκ, έζης ηαζ μνζαηή, βζαηί δ ονία πανέιεζκε ζηα πένζα ηςκ Υζηηζηχκ. Ο πυθειμξ υιςξ αοηυξ απμδοκάιςζε ηαζ ηζξ δομ πχνεξ. Ο κέμξ ααζζθζάξ Υαηηνχζιηο Γ’, οπέβναρε ιε ημκ θαναχ Ρακζή ΗΗ ηδξ Ώζβφπημο ηδκ ζζημνζηή ζοκεήηδ εζνήκδξ ηαζ ιδ επίεεζδξ, ημ 1258 π.Υ. Ώοηή δ ζοκεήηδ ανέεδηε ζηα ενείπζα ηδξ πνςηεφμοζαξ Υαημφζαξ, βναιιέκδ ζηα ζθδκμεζδή αζζονμαααοθςκζαηά ηαζ ζημοξ ημίπμοξ ημο καμφ ημο Κανκάη βναιιέκδ ζηα αζβοπηζαηά ζενμβθοθζηά. Ώκηίβναθμ αοηήξ ηδξ ζοκεήηδξ οπάνπεζ ζήιενα ζηα βναθεία ημο ΟΔΒ ζηδ Νέα Τυνηδ. Σα επυιεκα πεκήκηα πνυκζα ημ ααζίθεζμ έγδζε ιε ζπεηζηή εζνήκδ ηαζ εοδιενία. Πενί ημ 1205 δ πχνα δέπεδηε επζεέζεζξ απυ ημοξ Φνφβεξ απυ ημ αμννά ηαζ απυ ημοξ Λανύο ηεο Θάιαζζαο απυ ημ κυημ ηαζ δ πνςηεφμοζα Υαημφζαξ (ζήιενα Μπμβάγ-ηζμσ ζηδκ πενζμπή Μπμοβζμφηαθε ηδξ Σμονηίαξ), ηαηαζηνάθδηε ηεθείςξ απυ πονηαβζά. Σα ιυκα ζημζπεία πμο δζαεέημοιε είκαζ απυ ηα αζβοπηζαηά ανπεία πμο ακαθένμοκ υηζ ηαηά ηδκ ααζζθεία ημο Ραιζή III δ πχνα ηςκ Υζηηζηχκ, δ Ώθάζζα (Κφπνμξ), ηαζ άθθεξ πχνεξ ζοκεηνίαδζακ ηαζ μζ Λανί ηεο Θάιαζζαο ακαπαζηίζεδηακ ηεθζηά ζηα ζφκμνα ηδξ Ώζβφπημο Σμ Υζηηζηζηυ ηνάημξ δζαζπαζιέκμ ζε ιζηνά ααζίθεζα, μοζζαζηζηά θοημγςμφζε ςξ ημ 717 π.Υ. υηακ ηα εδάθδ ημο ηαηεθήθεδζακ απυ ημοξ Ώζζφνζμοξ ηαζ απυ ηα δζάθμνα βεζημκζηά ααζίθεζα ηδξ Μζηνάξ Ώζίαξ Οζ Υζηηίηεξ είκαζ ίζςξ έκαξ απυ ημοξ πζμ ζδιακηζημφξ θαμφξ ηδξ ζζημνίαξ ηδξ Μεζμπμηαιίαξ. Δ αοημηναημνία ημοξ ήηακ πμθφ εηηεηαιέκδ, δ ηφνζα αζπμθία ημοξ ήηακ δ βεςνβία, δ ηηδκμηνμθία ηαζ ημ ειπυνζμ ηαζ ζοκαθθάζζμκηακ ιε υθμοξ ημοξ θαμφξ ηαζ ημοξ πμθζηζζιμφξ ηδξ Μεζμβείμο Βίκαζ μζ ηαηελμπήκ οπεφεοκμζ βζα ηδκ δζάδμζδ ηδκ ιεζμπμηάιζαξ ζηέρδξ, κμιμεεζίαξ, πμθζηζηήξ ηαζ μζημκμιζηήξ δμιήξ ηαζ ζδεχκ, απυ ηδκ Ώίβοπημ ςξ ημοξ θαμφξ ηδξ Μζηνάξ Ώζίαξ ηαζ ηδξ Βθθάδαξ. Δίλαη νη πξψηνη πνπ αλάπηπμαλ ηελ ηερληθή ηεο ‘αλζξάθσζεο’ ηνπ ζηδήξνπ θαη παξήγαγαλ ην αηζάιη. Οζ Υζηηίηεξ ηνμπμπμίδζακ ζε ζδιακηζηυ ααειυ ημοξ κυιμοξ πμο ηθδνμκυιδζακ απυ ημοξ ΐααοθςκίμοξ. Καηά ηζξ ακαζηαθέξ, ακαηαθφθεδηε έκαξ ηενάζηζμξ ανζειυξ πζκαηίδςκ πμο αθμνμφζακ ενδζηεοηζημφξ φικμοξ, ηεθεημονβίεξ ηαζ βναπημφξ κυιμοξ. Οζ κμιμεεζία ημοξ είκαζ μ ηφνζμξ υβημξ ηςκ βναπηχκ ηεζιέκςκ πμο άθδζακ. Ο Νμιζηυξ Κχδζηαξ ηςκ Υζηηζηχκ απμδεζηκφεζ ηδκ αβνμηζηή αάζδ ηδξ Υζηηζηζηήξ ημζκςκίαξ ηαζ πμθζηζζιμφ. Οζ κυιμζ ημοξ ήηακ πμθφ επζεζηέζηενμζ απυ αοημφξ ηςκ ΐααοθςκίςκ, ίζςξ επεζδή δεκ εκδζαθένμκηακ κα δζαηδνήζμοκ ιζα αοζηδνή ηεκηνζηή ελμοζία. Βκχ ιε ημοξ αααοθςκζαημφξ κυιμοξ, δ εακαηζηή πμζκή επζαάθθμκηακ βζα αζήιακηα αδζηήιαηα, μζ Υζηηίηεξ ηδκ επέααθακ βζα εθάπζζηα εβηθήιαηα.
Οη Καζζίηεο ηα ιέζα ηδξ 2δξ πζθζεηίαξ π.Υ. ηα ζκδμεονςπασηά θφθα άνπζζακ ηδκ αίαζδ ιεηακάζηεοζή ημοξ απυ ηδκ Βονχπδ πνμξ ηδκ Πενζία ηαζ ηδκ Εκδία. Ώοηυ πμο ημοααθμφζακ ιαγί ημοξ ήηακ ιζα κέα πμθειζηή ηεπκμθμβία: δ πνήζδ ηςκ αθυβςκ ηαζ ηςκ ανιάηςκ. Έηζζ ιπυνεζακ μζ Υζηηίηεξ κα επζαθδεμφκ ηαζ κα δδιζμονβήζμοκ ηδκ αοημηναημνίαξ ημοξ. 27
Οζ Καζζίηεξ ήηακ έκαξ άθθμξ ζκδμεονςπασηυξ θαυξ πμο αβήηε ζημ πνμζηήκζμ ηδξ ζζημνίαξ εηείκδ ηδκ πενίμδμ. Μαγί ιε ημοξ Υζηηίηεξ ηαηέθααακ ηδκ Μεζμπμηαιία ημ 1595 ηαζ ηνάηδζακ οπυ ημκ ζηναηζςηζηυ ηαζ ειπμνζηυ έθεβπυ ημοξ ηδκ ΐααοθχκα ηαζ ιεβάθμ ιένμξ ηδξ κυηζαξ Μεζμπμηαιίαξ. Άθθαλακ ημ υκμια ηδξ ΐααοθχκαξ ζε Κανακημοκζάξ ηαζ έθηζαλακ ιζα κέα πνςηεφμοζα ηδκ Νημονημονζβηάθηγμο. ιςξ, ςξ ημ 1200, υθα ηα ζκδμεονςπασηά ααζίθεζα ηδξ πενζμπήξ, είπακ ελαζεεκήζεζ απυ ηζξ ζοκεπείξ εζζαμθέξ ηαζ πμθέιμοξ ηαζ απυ ηζξ επζδνμιέξ ηςκ ‘Λαψλ ηεο Θάιαζζαο’ ηαζ μζ Ώζζφνζμζ, έκαξ ζδιζηζηυξ θαυξ, ηαηάθενακ κα εηημπίζμοκ ηδκ ζκδμεονςπασηή ηονζανπία ηαζ κα επακαθένμοκ ηδ Μεζμπμηαιία οπυ ζδιζηζηυ έθεβπμ. Δ πνμζπάεεζα επζαμθήξ ζκδμεονςπασημφ πμθζηζζιμφ ζηδ Μεζμπμηαιία είπε ηαηαννεφζεζ. Ο ηεθεοηαίμξ Καζζίηδξ ααζζθζάξ εηδζχπεδηε απυ ημ ενυκμ ηδξ ΐααοθχκαξ ημκ 12μ αζχκα π.π. Δ Εζημνία, ςξ βκςζηυκ, βνάθεηαζ απυ ημοξ κζηδηέξ. Ξένμιε πάνα πμθφ θίβα βζα ημοξ Καζζίηεξ, βζαηί μζ κζηδηέξ Ώζζφνζμζ ημοξ ηαημκμιάγμοκ ςξ αάναανμοξ ηαζ άβνζμοξ. Οζ Καζζίηεξ πάεδηακ απυ ηδκ Εζημνία ηαζ ημ ιυκμ πμο ηθδνμκυιδζακ ζηζξ επυιεκεξ βεκζέξ ήηακ ημ υκμιά ημοξ.
Ζ Αζζπξία Δ μκμιαζία ηδξ Ώζζονίαξ, ηδξ πχναξ ηαζ ημο θαμφ ηδξ, πνμένπεηαζ απυ ημ υκμια ημο Θεμφ Ώζζμφν. Οζ αζζονζαηή ενδζηεία είκαζ ιμκμεεσζηζηή ηαζ μζ Ώζζφνζμζ, βζα πνχηδ θμνά ζηδκ ζζημνία ηδκ ακήβαβακ ζε πμθζηζηή ζδεμθμβία ιε ζδεμθμβζηέξ αάζεζξ πανυιμζεξ ι’ αοηέξ πμο πανμοζίαζακ ιεηά απυ ανηεημφξ αζχκεξ μζ Βαναίμζ. Ο Ώζζμφν είκαζ μ ηονίανπμξ εευξ εκυξ θαμφ (ηςκ Ώζζονίςκ) ηαζ ιζαξ πχναξ. πςξ ηαζ επί Ώηηάδ, ακαβκςνίγεηαζ μ πεξηνχζηνο ιαφο ηαζ ηα έζλε. Έηζζ ενιδκεφεηαζ ηαζ δ απίζηεοηδ ζηθδνυηδηα ηςκ Ώζζονίςκ πνμξ ημοξ δηηδιέκμοξ, ιε πονπμθδιέκεξ πυθεζξ, ποναιίδεξ απυ ημιιέκα ηεθάθζα επενχκ ηαζ ηνειαζιέκμοξ ακηίπαθμοξ δβειυκεξ. Βπί ααζζθείαξ ημο Αζζνχξ-Ππκπαιίη Α’ (1363-1332) δ πχνα ακελανηδημπμζείηαζ απυ ημοξ Υμονίηεξ ηαζ βίκεηαζ ζδιακηζηή ζηναηζςηζηή δφκαιδ ζηδκ πενζμπή. Βπί ααζζθείαξ ημο Σνπθνπιηί-Νηλνχξηα Α’ ηαηαθαιαάκεηαζ δ ΐααοθχκα. Με ηδκ ααζζθεία ημο Σηγιάζ-Πηιεζέξ Ώ’ δ Ώζζονία ανπίγεζ κα βίκεηαζ ιεβάθδ δφκαιδ. Δ πχνα επεηηάεδηε απυ ηδ θίικδ ΐακ ηδξ Μζηνάξ Ώζίαξ, ςξ ηδκ αναιασηή ονία, ηδ Φμζκίηδ ηαζ ηδ αυνεζα Υακαάκ. Ο αικαλεζέξ Γ’ (βαζίιεπζε 859-824), εεςνείηαζ απυ ημοξ ιεβάθμοξ δβειυκεξ ηδξ Ώζζονίαξ. Σμ ααζίθεζμ ημο έθεακε απυ ηδκ Ώνιεκία ςξ ηδκ ένδιμ ηδξ Ώνααίαξ. Οζ Ώζζφνζμζ άνπζζακ κα εθανιυγμοκ ιζα κέα ηαηηζηή έκακηζ ηςκ ηαηαηηδιέκςκ θαχκ: Γζα κα πνμθάαμοκ εεκζηζζηζηέξ ελεβένζεζξ απυ ημοξ θαμφξ ηςκ πςνχκ πμο ηαηαθάιαακακ, ημοξ οπμπνέςκακ κα ιεηαηζκδεμφκ ζε άθθεξ πενζμπέξ ηδξ αοημηναημνίαξ. Ώοηέξ μζ ιαγζηέξ ιεηαηζκήζεζξ πθδεοζιχκ, ιεηέηνερακ ηδ Μέζδ Ώκαημθή ηαζ ηδ Μεζμπμηαιία ζε έκα αιάθβαια δζαθμνεηζηχκ πμθζηζζιχκ. Ο άξγσλ Β’ (732-705), απεδέπεδ ημκ ιςζασηυ κυιμ ηαζ ηδκ εανασηή ιμκμεεσζηζηή ζδεμθμβία ημο Γζαπαέ ηαζ δ Νζκεοή εεςνήεδηε ζενή πυθδ δ μπμία έδζκε ηδκ ηαηεφεοκζδ ηδξ πνμζεοπήξ (υπςξ πμθθμφξ αζχκεξ ανβυηενα εα ήηακ δ
28
Μέηηα βζα ημ Εζθάι). Δ Νζκεοή έβζκε πνςηεφμοζα ηδξ πχναξ απυ ημκ δζάδμπμ ημο άνβςκα ΐ, ημκ εκαπενίιπ. Σμ 722 π.Υ. μ άνβςκ ηαηέηηδζε ημ Εζναήθ ηαζ ιεηέθενε ημοξ ηαημίημοξ ημο ζηδ ΐ.Ώ. Ώζζονία. Βίκαζ δ επμπή πμο ανπίγεζ δ εανασηή δζαζπμνά, υιςξ μζ Βαναίμζ πμο ιεηαηζκήεδηακ, ακαιίπεδηακ ιε ημοξ κηυπζμοξ πθδεοζιμφξ ηδξ Ώζζονίαξ ηαζ πάεδηακ απυ ηδκ ζζημνία. Βίκαζ μζ θεβυιεκεξ ‘δέηα παιέκεξ θοθέξ ημο Εζναήθ’. Βπί ηδξ ααζζθείαξ ημο άνβςκα ηαηεθήθεδ δ Κφπνμξ (Ώθάζζα) ηαζ δ Ώίβοπημξ. Ο Αζζνπξκπαληπάι (εθθδκζηά ανδακάπαθμξ), είκαζ μ ζδιακηζηυηενμξ δβειυκαξ ηδξ Ώζζονίαξ ηαζ δδιζμονβυξ ηδξ ιεβαθφηενδξ ηαζ πζμ εηηεηαιέκδξ αοημηναημνίαξ ςξ ηυηε.
Ο Αζζνπξκπαληπάι (692 - 626; π.Υ.) Βαζηιηάο ηεο Αζζπξίαο (669-626). Γεπηεξφηνθνο γηνο ηνπ Αζζαξραδδψλ πνπ ηνλ φξηζε δηάδνρφ ηνπ ζην ζξφλν ηεο Αζζπξίαο, ελψ φξηζε ηνλ κεγαιχηεξν γην ηνπ ηνπνηεξεηή ζην ππνηειέο βαζίιεην ηεο Βαβπιψλαο. Σελ επνρή ηνπ ε Αζζπξία απισλφηαλ απφ ηελ Αξκελία θαη ηελ Πεξζία σο ηελ θνηιάδα ηνπ Νείινπ θαη ηε Ννπβία θη απφ ηελ αξαβηθή ρεξζφλεζν σο ηε Μηθξά Αζία. Σν 665 π.Υ. ε Αίγππηνο ππφ ηνλ θαξαψ Φακκήηηρν Η, επαλαζηάηεζε θαη κε ηελ βνήζεηα Διιήλσλ θαη Καξψλ κηζζνθφξσλ έδησμε ηνπ Αζζχξηνπο θαη απειεπζεξψζεθε. ηαλ ην 648 ε Βαβπιψλα (κε εγέηε ηνλ αδειθφ ηνπ Αζζνπξκπαληκπάι) επαλαζηάηεζε, θηλήζεθε ελαληίνλ ηεο, ηελ θαηάζηξεςε θαη έζθαμε πνιινχο θαηνίθνπο ηεο κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη ηνλ αδειθφ ηνπ. Σν 640 θπξίεπζε θαη ην Διάκ ιεειάηεζε ηα νχζα θαη εμφλησζε ηνλ πιεζπζκφ ηνπο. Ο Αζζνπξκπαληπάι έκεηλε ζηελ ηζηνξία σο θηιφζνθνο βαζηιηάο. Ο ίδηνο δηέζεηε εμαηξεηηθή παηδεία θαη πξνζηάηεπζε ηηο επηζηήκεο θαη ηα γξάκκαηα. ηε Νηλεπή, δεκηνχξγεζε ηελ «Βηβιηνζήθε», πνπ ήηαλ ε ζεκαληηθφηεξε, σο ηελ επνρή ηνπ, ζπιινγή πηλαθίδσλ εγθπθινπαηδηθνχ πλεπκαηηθνχ θαη ηζηνξηθνχ ελδηαθέξνληνο θαη ζηελ νπνία ζπγθεληξψζεθαλ πεξηζζφηεξεο απφ 25.000 πήιηλεο πηλαθίδεο πνπ αθνξνχζαλ ηελ θνηλσληθή πλεπκαηηθή θαη ζξεζθεπηηθή παξάδνζε φισλ ησλ ιαψλ ηεο Μεζνπνηακίαο φπσο θαη θάζε είδνπο ινγνηερληθφ έξγν. Έζηεηιε πξάθηνξεο ζε φιεο ηηο πφιεηο ηεο απηνθξαηνξίαο ηνπ, γηα λα ζπγθεληξψζνπλ θαη λα θαηαγξάςνπλ ην πεξηερφκελν φισλ ησλ πηλαθίδσλ, ηφζν ηηο θξαηηθψλ φζν θαη ηηο ηδησηηθψλ. ‘ια απηά ηα έξγα ηαμηλνκήζεθαλ ζε δχν ηκήκαηα: Σν έλα πεξηιάκβαλε επηζηνιέο, δηπισκαηηθά έγγξαθα, ζπκβφιαηα θαη ινγαξηαζκνχο θαη ην άιιν ινγνηερληθά, ηζηνξηθά θαη ζξεζθεπηηθά θαη αζηξνινγηθά θείκελα κε νησλνχο θαη καγείεο. Οξγάλσζε εξγαζηήξηα αληηγξαθήο γηα ηελ αλαπαξαγσγή ησλ παιηφηεξσλ έξγσλ. Ζ Βηβιηνζήθε θαηαζηξάθεθε θαηά ηελ θαηάιεςε ηεο Νηλεπή απφ ηνπο Πέξζεο ην 612 π.Υ. Σν κεγαιχηεξν κέξνο απ’ φζα δηαζψζεθαλ απφ απηή ηε ζπιινγή, βξίζθεηαη ζην Βξεηαληθφ Μνπζείν ζήκεξα. Σν ζεκαληηθφηεξν έξγν πνπ ππήξρε ζηε Βηβιηνζήθε ήηαλ ην Έπνο ηνπ Γηιγακέο. Γηάθνξεο εθδνρέο απηνχ ηνπ επηθνχ έξγνπ, γξάθηεθαλ ζηελ αθθαδηθή (ζεκηηηθή, παξφκνηα κε ηελ εβξατθή) αιιά επίζεο θαη ζηε ρηηηηηηθή (ηλδνεπξσπατθή) γιψζζα. ια απηά ηα θείκελα γξάθηεθαλ ζηηο πήιηλεο πιάθεο ζε ζθελνεηδή γξαθή. Ζ πην πιήξεο γλσζηή εθδνρή είλαη ε γξακκέλε ζηελ αθθαδηθή γιψζζα, ζε δψδεθα πήιηλεο πιάθεο πνπ βξέζεθαλ ζηα εξείπηα ηεο Βηβιηνζήθεο ηνπ Αζζνπξκπαληπάι. Ο ζπγγξαθέαο ηεο αθθαδηθήο εθδνρήο, είλαη φπσο είδακε παξαπάλσ ν ηλ-εθη-νπλλίλλη.
29
Ο βαζηιηάο έδεημε επίζεο κεγάιν ελδηαθέξνλ θαη γηα ηηο ηέρλεο. Ζ Νηλεπή θαη ηα αλάθηνξά ηνπ ήηαλ πεξίηερλα δηαθνζκεκέλα κε αγάικαηα θαη θαιιηηερλήκαηα. Σα πεξίθεκα γιππηά ησλ αλαθηφξσλ πνπ απεηθνλίδνπλ ην θπλήγη ιηνληαξηψλ ζεσξνχληαη αξηζηνπξγήκαηα ηεο αξραίαο ηέρλεο.
Οζ δζάδμπμζ ημο Ώζζμονιπακζιπάθ ζθνάβζζακ ημ ηέθμξ ηδξ ιεβάθμο αοημφ ααζζθείμο ηαζ δ πηχζδ ηαζ ηαηαζηνμθή ηδξ Νζκεοή (612) απυ ηζξ δοκάιεζξ ηςκ Μήδςκ, ηςκ Υαθδαίςκ ηαζ ηςκ αζχκζςκ ακηζπάθςκ ημοξ ηςκ ΐααοθςκίςκ, ζδιαημδμηεί ημ ηέθμξ εκυξ ιεβάθμο ηεθαθαίμο ηδξ παβηυζιζαξ ζζημνίαξ. Δ πνμζθμνά ηςκ Ώζζονίςκ ζημκ παβηυζιζμ πμθζηζζιυ, είκαζ ζοκέπεζα ηαζ ιένμξ ημο ιεζμπμηάιζμο πμθζηζζιμφ. Οζ ιεβάθμζ Ώζζφνζμζ αζηνμκυιμζ, βεςιέηνεξ ηαζ ιαεδιαηζημί, είκαζ αοημί πμο πχνζζακ ημκ ηφηθμ ζε 360 ιμίνεξ ηαζ εεςνείηαζ υηζ είκαζ μζ πνχημζ πμο εθδφνακ ημ βεςβναθζηυ ιήημξ ηαζ πθάημξ βζα ηδ δζεοηυθοκζδ ηδξ καοηζθίαξ. Ώκέπηολακ επίζδξ ζαηνζηυ ζφζηδια πμο επδνέαζε ηδκ ζαηνζηή επζζηήιδ ζ’ υθδ ηδ Μέζδ Ώκαημθή ςξ ηδκ Βθθάδα.
Οη Υαιδαίνη- Ζ λέα Βαβπισληαθή πεξίνδνο Οζ Υαθδαίμζ ήηακ ζδιζηζηυξ θαυξ πμο γμφζε ζημ κυηζμ ηιήια ηδξ Μεζμπμηαιίαξ, ηδκ Κάης Μεζμπμηαιία ηαζ ηονίςξ ζημ δελζά υπεδ ημο Βοθνάηδ. Δ Υαθδαία είκαζ ιζα ιεβάθδ πεδζάδα πμο ζπδιαηίζηδηε απυ ηζξ απμεέζεζξ ηςκ πμηαιχκ Σίβνδ ηαζ Βοθνάηδ ηαζ εηηείκεηαζ πενίπμο 400 ιίθζα ηαηά ιήημξ αοηχκ ηςκ πμηαιχκ ιε πθάημξ βφνς ζηα 100 ιίθζα. Ήηακ ζδιζηζηυ θφθμ ηαζ εβηαηαζηάεδηακ ζηδκ πενζμπή αοηή ζηζξ ανπέξ ηδξ πνχηδξ πζθζεηίαξ π.Υ.. Πζζηεφεηαζ υηζ δ βθχζζα ημοξ είκαζ ζοββεκήξ ιε ηδκ αναιασηή, ακ ηαζ είκαζ ανηεηά ιαηνζά απυ ηδκ ονία ηαζ ηδ Μεζμπμηαιία πμο ήηακ εβηαηεζηδιέκμζ μζ Ώναιαίμζ. Οζ Υαθδαίμζ επδνέαζακ ηδκ πμθζηζηή ηδξ ΐααοθχκαξ ηαζ ανηεημί ΐααοθχκζμζ ααζζθείξ ήηακ παθδασηήξ ηαηαβςβήξ. Καηά ηδκ πενίμδμ ηδξ αζζονζαηήξ ηονζανπίαξ ηδξ ΐααοθςκίαξ , μζ Υαθδαίμζ ακηζζηάεδηακ ζεεκανά ζηδκ αζζονζαηή ηαημπή. ηακ ηεθζηά δ ΐααοθςκία απμηαηάζηδζε ηδκ ακελανηδζία ηδξ, ααζζθζάξ ηδξ ήηακ μ - πζεακχξ - παθδασηήξ ηαηαβςβήξ Νααμπμθάζανμξ. Μεηά ηδκ ηαηάηηδζδ ηδξ ΐααοθχκαξ απυ ημοξ Πένζεξ, μζ Υαθδαίμζ ελαθακίζεδηακ ςξ πςνζζηυξ θαυξ. ηδκ επμπή ιαξ, πενίπμο έκα εηαημιιφνζμ Ρςιαζμηαεμθζημί Εναηζκμί, απμηαθμφκηαζ Υαθδαίμζ. Δ ΐααοθχκα (ζηα αηηαδζηά Μπαιπ-ζθμφ) ζδιαίκεζ «δ Πφθδ ημο Θεμφ». Ήηακ πυθδ ηνάημξ ζηδ κυηζα Μεζμπμηαιία ιε ηαημίημοξ ζδιζηζηήξ ηαηαβςβήξ, ζοββεκζηήξ ιε ημοξ Ώζζονίμοξ. ηδ ΐίαθμ ακαθένεηαζ ςξ ΐααέθ, υκμια πμο έθεαζε ζηζξ ιένεξ ιαξ κα ζδιαίκεζ ‘ζφβποζδ’ ή ‘πάμξ’. Δ πνχηδ ακαθμνά ζηδ ΐααοθχκα βίκεηαζ ζε ιζα πήθζκδ πζκαηίδα ημο 24 μο π.Υ. αζχκα, πμο ακαθένεζ υηζ μ άνβςκ ηδξ Ώηηαδίαξ ηδκ έηακε πνςηεφμοζά ημο ιε ημ υκμια Ώηηάδ (Ώηακηέ). Ώνβυηενα, ιεημκμιάζηδηε ζε ΐααοθχκα ηαζ έβζκε δ πνςηεφμοζα ηδξ Ώοημηναημνίαξ ημο Υαιμοναιπί. Μεηά ημκ Υαιμοναιπί, επζηνάηδζακ μζ Καζζίηεξ (κμιαδζημί πθδεοζιμί ημο Γάβνμο) ηαζ βζα πμθθά πνυκζα ααζίθεοζακ Καζζίηεξ ααζζθείξ ιε ζζπονυηενμ ημκ Άβημοι Γ’. Συηε δ ΐααοθχκα ζοιιάπδζε ιε ηδκ Ώίβοπημ ηαζ ημοξ Υζηηίηεξ εκακηίμκ ηδξ Ώζζονίαξ ηαζ ημο Βθάι. Σμ 1156 π.Υ. ημ Βθάι ηαηαηηά ηδκ
30
ΐααοθχκα ηαζ ιεηαθένεζ ζηα μφζα πμθθά θάθονα ιεηαλφ ηςκ μπμίςκ αβάθιαηα ηαζ ημκ Κχδζηα ημο Υαιμοναιπί. ηδ ζοκέπεζα δ ΐααοθχκα πέναζε ζηδκ ηονζανπία ηςκ Ώζζονίςκ ςξ θυνμο οπμηεθέξ ηναηίδζμ. Με ηδκ πηχζδ ηδξ Νζκεοή απυ ημοξ ΐααοθχκζμοξ, Υαθδαίμοξ ηαζ ημοξ ζοιιάπμοξ ημοξ Μήδμοξ ημ 612, δ ΐααοθχκα απεθεοεενχεδηε απυ ημκ Ώζζονζαηυ γοβυ ηαζ έβζκε δ πνςηεφμοζα ηδξ Νεμαααοθςκζαηήξ Ώοημηναημνίαξ. Με ηδκ απεθεοεένςζδ άνπζζε οπυ ημκ ααζζθζά Νααμπμθάζανμ, ιζα κέα επμπή ανπζηεηημκζηήξ δναζηδνζυηδηαξ δ μπμία ζοκεπίζηδηε απυ ημκ δζάδμπυ ημο Ναβνπρνδνλόζνξα Β’, ηαζ δ ΐααοθχκα έβζκε ιζα απυ ηζξ πζμ εκηοπςζζαηέξ ηαζ εαοιαζηέξ πυθεζξ ημο ανπαίμο ηυζιμο. Ξένμιε απυ ημκ Δνυδμημ υηζ δ πυθδ ήηακ πηζζιέκδ ηαζ ζηζξ δομ υπεεξ ημο πμηαιμφ Βοθνάηδ, ηαζ είπε ηδ ιμνθή ηεηναβχκμο. Σα ηενάζηζα ηείπδ ηδξ ήηακ ηυζμ πθαηζά πμο είπακ ηηζζηή ζηδκ ημνοθή ημοξ ιζηνά ζπίηζα. Σμ ηέκηνμ ηδ πυθδξ ημ δζέζπζγε δ θδιζζιέκδ Οδυξ ηςκ Πμιπχκ πμο πενκμφζε ηάης απυ ηδκ Πφθδ ηδξ Εζηάν.
Ο Ναβνπρνδνλόζωξ Β’ (πεξ. 630-562 π.Υ.) Ο Ναβνπρνδνλφζνξ (βαζίιεπζε 605-562) ήηαλ ν κεγαιχηεξνο γηνο θαη δηάδνρνο ηνπ Ναβνπνιάζαξνπ πνπ απειεπζέξσζε ηε Βαβπιψλα απφ ηνπο Αζζχξηνπο θαη ζεσξείηαη ραιδατθήο θαηαγσγήο. Παληξεχηεθε ηελ θφξε ηνπ Μήδνπ βαζηιηά Κπαμάξε θη έηζη νη δπν δπλαζηείεο, ηεο Βαβπιψλαο θαη ηεο Μεδίαο ελψζεθαλ. Λίγεο κέξεο πξηλ δηαδερζεί ηνλ παηέξα ηνπ ζην ζξφλν, λίθεζε ηα ζηξαηεχκαηα ηνπ θαξαψ Νεθψ θαη απέθηεζε έιεγρν επί ηεο πξίαο θαη ηεο Φνηλίθεο. ηαλ πέζαλε ν παηέξαο ηνπ γχξηζε ζηε Βαβπιψλα γηα ηε ζηέςε. Ο Ναβνπρνδνλφζσξ έθαλε αξθεηέο εθζηξαηείεο γηα λα θεξδίζεη ηνλ έιεγρν ηεο Ηνπδαίαο. Σειηθά ην 597 θαηέιαβε ηελ Ηεξνπζαιήκ θαη ζπλέιαβε θαη κεηέθεξε ζηε Βαβπιψλα ηνλ Βαζηιηά Ησαθείκ θαη φινπο ηνπο ζεκαληηθνχο Δβξαίνπο. Σνπνζέηεζε ζην ζξφλν ηεο Ηνπδαίαο ηνλ θφξνπ ππνηειή εδεθία. ηαλ νη Αηγχπηηνη πξνζπάζεζαλ πάιη λα εηζβάινπλ ζηελ Παιαηζηίλε, νη Δβξαίνη ππφ ηνλ εδεθία επαλαζηάηεζαλ θαη γηα δεχηεξε θνξά ε Ηεξνπζαιήκ έπεζε ζηα ρέξηα ηνπ Ναβνπρνδνλφζνξα. Απηή ηε θνξά, θαηάζηξεςε ηελ πφιε θαη ην Ναφ θαη φινο ν εβξατθφο πιεζπζκφο κεηαθέξζεθε ζηε Βαβπιψλα («βαβπισληαθή αηρκαισζία», ην 586). Απηά ηα γεγνλφηα πεξηγξάθνληαη θαη ζηε Βίβιν. Μεηά απφ πνιχρξνλε πνιηνξθία ηεο Σχξνπ, πνπ έιεμε κε ζπκβηβαζκφ θαη νη Φνίληθεο απνδέρζεθαλ ηελ Βαβπισληαθή εμνπζία. Γπξλψληαο ζηε Βαβπιψλα αζρνιήζεθε κε ηελ νρχξσζε ηεο πφιεο. Σα δηπιά ηείρε ηεο ήηαλ νλνκαζηά ζ’ φιν ηνλ θφζκν. Κάζε κηα απφ ηηο νθηψ πχιεο ηνπο ήηαλ αθηεξσκέλε ζε κηα ζεφηεηα θαη ε πην κεγάιε θαη νλνκαζηή ήηαλ, «ε Πχιε ηεο Ηζηάξ» (ζεάο ηεο αγάπεο θαη ηεο γνληκφηεηαο), πνπ βξίζθεηαη ζήκεξα ζην Μνπζείν ηεο Πεξγάκνπ, ζην Βεξνιίλν, ζε άξηζηε θαηάζηαζε. Δπίζεο επηζθεχαζε θαη έρηηζε λανχο. Σν πην νλνκαζηφ έξγν ηνπ φκσο είλαη ε αλαθαίληζε θαη επέθηαζε ησλ πεξίθεκσλ θήπσλ πνπ βξίζθνληαλ ζηελ θνξπθή 31
ησλ αλαθηφξσλ ηνπ. Οη Έιιελεο ηνπο νλφκαζαλ Κξεκαζηνί Κήπνη ηεο Βαβπιψλαο, θαη ηα ζεσξνχζαλ έλα απφ ηα Δπηά Θαχκαηα ηνπ Κφζκνπ. Ζ πξψηε θαηαζθεπή ηνπ έξγνπ απηνχ απνδίδεηαη ζηε βαζίιηζζα εκηξάκηδα. Σα ηειεπηαία ρξφληα ηεο βαζηιείαο ηνπ Ναβνπρνδνλφζνξα ραξαθηεξίδνληαη απφ παξαθκή, ε νπνία πηζαλψο νθείινληαη ζηελ πλεπκαηηθή θαηάξξεπζε ηνπ βαζηιηά. Σα βηβιηθά θείκελα, φπσο απηά ηνπ Ηεξεκία θαη ηνπ Γαληήι θάλνπλ ιφγν γηα ηηκσξία ηνπ βαζηιηά απφ ην Θεφ ηνπ Ηζξαήι. Ζ αλαθνξά ηεο Βίβινπ (αιιά θαη ηνπ Κνξαλίνπ) ζηνλ Ναβνπρνδνλφζνξα πνπ ηνλ ραξαθηεξίδνπλ ζαλ ζεξηψδε θαη δηεζηξακκέλν κνλάξρε ελέπλεπζε πνιινχο θαιιηηέρλεο θαη δσγξάθνπο. Ζ φπεξα ηνπ Βέξληη Νακπνχθν είλαη έλα απ’ ηα γλσζηφηεξα έξγα πνπ γξάθηεθαλ γηα ηνλ κεγάιν απηφ βαζηιηά. Ο Ναβνπρνδνλφζνξ πέζαλε ηνλ Οθηψβξην ηνπ 562 π.Υ. θαη ηνλ δηαδέρζεθε ν γηνο ηνπ Ακέι-Μαξληνχθ. Ο Ναβνπρνδνλφζνξ ήηαλ ν ηειεπηαίνο κεγάινο Μεζνπνηάκηνο εγέηεο θαη ε ηζρχο ησλ Υαιδαίσλ γξήγνξα έζβεζε κεηά ην ζάλαηφ ηνπ.
Σμ 539, μ ααζζθζάξ Κχξνο ν Μέγαο ηδξ Πενζίαξ, ηαηέθααε ηδ ΐααοθχκα, ακαηήνολε ημκ εαοηυ ημο ‘ααζζθζά ηδξ ΐααοθχκαξ’ ηαζ έδςζε ηέθμξ ζηδκ ακελανηδζία ημο ηεθεοηαίμο ααζζθείμο ηδξ Μεζμπμηαιίαξ ηαζ ηδκ ηονζανπία ηςκ ζδιζηζηχκ θαχκ ζηδκ πενζμπή (Οζ ζδιίηεξ εα επακέθεμοκ ζηδκ πενζμπή, ιεηά ημκ 7 μ ι.Υ. αζχκα, ιε ηδκ επζηνάηδζδ ημο Εζθάι). Σμ ηέκηνμ πθέμκ ημο ιεζακαημθζημφ ηυζιμο, ιεηαθένεηαζ ζηα μφζα, ηδκ πνςηεφμοζα ημο Κφνμο. Ο Κφνμξ επέδεζλε ακεηηζηυηδηα πνμξ υθεξ ηζξ ενδζηείεξ ηαζ ελέδςζε δζάηαβια πμο επέηνεπε ηδκ επζζηνμθή ηςκ Βαναίςκ ζηδκ βδ ημοξ. Τπυ ημ Κφνμ ηαζ ημκ δζάδμπυ ημο Αανείμ Ώ’, δ ΐααοθχκα έβζκε ηέκηνμ ηδξ βκχζδξ ηαζ ηδξ επζζηδιμκζηήξ πνμυδμο. Οζ ΐααοθχκζμζ επζζηήιμκεξ ζπεδίαζακ πάνηεξ ηςκ αζηενζζιχκ ημο μονακμφ ηαζ έεεζακ ηα εειέθζα ηςκ ζφβπνμκςκ ιαεδιαηζηχκ ηδξ ζαηνζηήξ ηαζ ηδξ αζηνμκμιίαξ. Γζα πμθθμφξ αζχκεξ μ θέλδ «Υαθδαίμξ» ήηακ ζοκχκοιδ ηδξ θέλδξ «αζηνμκυιμξ». ιςξ ιεηά ημκ Αανείμ Γ’, δ ΐααοθχκα άνπζζε κα παναηιάγεζ. Σμ 331 π.Υ., μ Αανείμξ Γ, δηηήεδηε απυ ημκ Μέγα Αιέμαλδξν ζηδκ ιάπδ ζηα Γαοβάιδθα ηαζ ημκ Οηηχανζμ μ Ώθέλακδνμξ ηαηέθααε ηδκ ΐααοθχκα. Βπί Ώθελάκδνμο δ ΐααοθχκα άκεζζε ηαζ πάθζ ηαζ έβζκε ηέκηνμ ειπμνίμο ηαζ βκχζδξ. Ώθθά ιεηά ημκ ιοζηδνζχδδ εάκαηυ ημο Ώθελάκδνμο ημ 323 π.Υ. ζημ παθάηζ ημο Νααμοπμδμκυζμνα, δ αοημηναημνία ημο δζαιμζνάζηδηε ζημοξ ζηναηδβμφξ ηαζ ημοξ Βπζβυκμοξ. Σμ 275 π.Υ. μζ ηάημζημί ηδξ ιεηαθένεδηακ ζηδκ εθεφηεζα. Σμ 141 π.Υ. μζ Πάνεμζ ηαηέθααακ ηδκ πενζμπή. Ώπυ ηυηε δ ΐααοθχκα πάεδηε ζηδκ ενήιςζδ ηαζ ημ ζημηάδζ.
32
3. Ζ ΑΗΓΤΠΣΟ Σα ικδιεία – μζ ποναιίδεξ, μζ καμί, μζ αςιμί, ηα αβάθιαηα ηαζ μζ επζβναθέξ – ακηζπνμζςπεφμοκ ηζξ πζμ πμθφηζιεξ πδβέξ ηδξ βκχζεζξ ιαξ βζα ηδκ ανπαία Ώίβοπημ. Αεκ πνεζάγεηαζ εζδζηή βκχζδ ανπαζμθμβίαξ ή ζζημνίαξ βζα κα εκηοπςζζαζημφιε απυ ημ ιεβαθείμ ηαζ ηδκ ηεπκζηή ηεθεζυηδηα ηςκ ιεβάθςκ Ποναιίδςκ, κα βμδηεοεμφιε απυ ηδ γςβναθζηή ηςκ ηάθςκ ηςκ Φαναχ ηαζ ηα βζβάκηζα αβάθιαηα ημο Ώιπμφ ζιπέθ ή ημο Κανκάη ή κα ιείκμοιε εηζηαηζημί απυ ηδκ αθεμκία ηαζ ημκ πθμφημ ηςκ ακηζηεζιέκςκ ημο ηάθμο ημο Σμοηακπαιχκ. Δ Ώίβοπημξ ακέπηολε ημκ πμθζηζζιυ ηδξ βφνς ηαζ ηαηά ιήημξ ηδξ θνηιάδαο ηνπ Νείινπ. Βηηεζκυηακ απυ ηδ Νμοαία (πενίπμο ημ ζδιενζκυ μοδάκ ηαζ ιένμξ ηδξ Ώζεζμπίαξ) ηζ έθεακε ςξ ηδ Μεζυβεζμ εάθαζζα. Σμ ιήημξ ηδξ έθεακε ηα 900 ιίθζα ηαζ ημ πθάημξ ηδξ (εηηυξ απυ ημ εηηεηαιέκμ Αέθηα) δεκ λεπενκμφζε ηα θίβα ιίθζα. Ο Νείθμξ ήηακ δ ααζζηή πδβή γςήξ, εοθμνίαξ, πθμφημο ηαζ επζημζκςκζχκ ηδξ Ώζβφπημο ηαζ βφνς ακαπηφπεδηε βζα πμθθμφξ αζχκεξ έκαξ απυ ημοξ πζμ βκςζημφξ, ζδιακηζημφξ ηαζ πζμ ιαηνμπνυκζμοξ πμθζηζζιμφξ ημο πθακήηδ ιαξ. Γζα ηζξ πμθζηζηέξ δμιέξ ηδξ 4δξ π.Υ. πζθζεηίαξ δεκ βκςνίγμιε πμθθά πνάβιαηα. Τπάνπμοκ ζδιάδζα επαθχκ ιε ημο βεζημκζημφξ θαμφξ ηαζ ηονίςξ ιε ημοξ μοιένζμοξ απυ ημοξ μπμίμοξ ηαζ δέπεδηακ πμθζηζζηζηέξ επζννμέξ υπςξ ηδ βναθή, αθθά είπακ ηαζ ζδιακηζηέξ ειπμνζηέξ δμζμθδρίεξ. Γκςνίγμοιε υηζ ήλενακ κα θηζάπκμοκ αάνηεξ απυ πάπονμ, κα επελενβάγμκηαζ ζηθδνά οθζηά υπςξ ημκ ααζάθηδ, ηαζ κα ζθονδθαημφκ ημκ παθηυ. Οζ Αοκαζηζηέξ Πενίμδμζ ζηα 3000 πνυκζα Εζημνίαξ ηδξ ανπαίαξ Ώζβφπημο (Ο ζενέαξ Μακέεςκ, βφνς ζημ 250 π.Υ. έβναρε ηδκ ζζημνία ηδξ Ώζβφπημο ηαζ δζαίνεζε ημοξ ααζζθείξ ζε δοκαζηείεξ, υπμο ηάεε δοκαζηεία, ακηζπνμζχπεοε ιζα μζημβέκεζα πμο έδςζε ααζζθείξ ιζα μνζζιέκδ πνμκζηή πενίμδμ) είκαζ: Γπλαζηείεο Πεξίνδνη Η Η - III Πνμδοκαζηζηή πενίμδμξ IV - IV -VIII Παθαζυ ΐαζίθεζμ IX IX - XI Πνχηδ Βκδζάιεζδ Πενίμδμξ XII - XIV Μέζμ ΐαζίθεζμ XV - XVII Αεφηενδ Βκδζάιεζδ Πενίμδμξ XVIII – XX Νέμ ΐαζίθεζμ XXI - XXΥ Όζηενδ Πενίμδμξ ηδκ Όζηενδ Πενίμδμ πανεζζθνέμοκ δ Πξψηε ηαζ δ Γεχηεξε Πεξζηθή Πενίμδμξ Διιεληζηηθή Πενίμδμξ Ρσκατθή Καηάηηδζδ.
Υξνλνινγίεο 3100-2575 π.Υ. 2575-2134 π.Υ. 2134-2010 π.Υ. 2010-1640 π.Υ. 1640-1550 π.Υ. 1550-1070 π.Υ. 1070- 332 π.Υ. 525- 404 π.Υ. 434- 332 π.Υ. 332- 30 π.Υ. 30 π.Υ.
Γφνς ζημ 3100 π.Υ. δ Ώίβοπημξ ήηακ πςνζζιέκδ ζε δομ δζαθμνεηζηά ηνάηδ, ακ ηαζ μζ θαμί ημοξ ήηακ θοθεηζηά μζ ίδζμζ. Δ Άκς Ώίβοπημξ ηαηαθάιαακε υθδ ηδκ ημζθάδα ημο Νείθμο απυ ηδ Νμοαία ςξ πενίπμο ηδκ Μέιθζδα, ηαζ δ Κάης Ώίβοπημξ ηαηαθάιαακε υθμ ημ Αέθηα απυ ηδ Μεζυβεζμ ςξ ηδκ Μέιθζδα. Πενί ημ 3100 π.Υ. μ πνχημξ ααζζθζάξ ηδξ Πνχηδξ Αοκαζηείαξ, πμο θένεζ ηαζ πνχημξ ηδκ πνμζςκοιία 33
Φαναχ, μ Μέλεο (ή Νανιέν), ηαηάθενε κα ζοκεκχζεζ ηζξ δομ πενζμπέξ πμο είπακ ημκ ίδζμ πμθζηζζιυ, ιζθμφζακ ηδκ ίδζα βθχζζα, ζε έκα εκζαίμ ααζίθεζμ.
Ο Φαξαώ Μέλεο (πεξίπνπ 3100 π.Υ.) Μέλεο είλαη ν ειιεληθφο ηχπνο ηνπ νλφκαηνο ηνπ πξψηνπ βαζηιηά ηεο εληαίαο Αηγχπηνπ Μλη. Ο Ζξφδνηνο ηνλ απνθαιεί Μήλε θαη ν Ηψζεπνο Μελαίν. Γλσζηφο επίζεο σο θνξπηφο ή Άρα (πνιινί ηνλ ηαπηίδνπλ κε ηνλ Ναρμέρ, άιινη ζεσξνχλ φηη ήηαλ δηαθνξεηηθφο βαζηιηάο, δειαδή ν Ναξκέξ πξνεγήζεθε ηνπ Μέλεο θαη είλαη ν πξψηνο βαζηιηάο ηεο ελσκέλεο Αηγχπηνπ), ήηαλ ν πξψηνο Φαξαψ ηεο Η Γπλαζηείαο ηεο Αηγχπηνπ. Ήηαλ βαζηιηάο ηεο Άλσ Αηγχπηνπ θαη θαηάθεξε λα ελψζεη ηα δπν δηαθνξεηηθά θνκκάηηα ζε κηα ρψξα θαη λα δεκηνπξγήζεη κηα εληαία εζληθή ηαπηφηεηα. Ήηαλ ην πξψην έζλνο πνπ γλψξηζε ν θφζκνο. Δίλαη άγλσζην αλ ην πέηπρε κε ζηξαηησηηθά κέζα ή κε εηξεληθνχο ηξφπνπο, ην γεγνλφο είλαη φηη ε ζπγρψλεπζε απηή έγηλε εχθνια θαη επκελψο απνδεθηή.
Ο Νείινο θαη ε αξραία Αίγππηνο Ο Μέλεο ίδξπζε ηελ Κξνθνδεηιφπνιε φπνπ έρηηζε ην πξψην ηεξφ αθηεξσκέλν ζ’ απηφλ θαη επίζεο ηελ πφιε Μέκθηο (ζ’ έλα λεζάθη ηνπ Νείινπ πνπ βξίζθεηαη πεξίπνπ 30 ρηιηφκεηξα λφηηα ηνπ ζεκεξηλνχ Καΐξνπ), ηελ νπνία έθαλε πξσηεχνπζά ηνπ. Ζ ζέζε απηή επηιέρζεθε γηα ηελ θαιχηεξε πξνζηαζία ηεο πφιεο απφ εηζβνιείο, αιιά θαη γηα ηνλ έιεγρν ηνπ Γέιηα θαη ησλ εκπνξηθψλ νδψλ πξνο ην ηλά θαη ηελ Φνηλίθε. Ο ηζηνξηθφο Ζξφδνηνο έγξαςε γηα ηελ θαηαζθεπή ηεο Μέκθηδαο απφ ηνλ Μήλε. Ο Μέλεο νλφκαζε ηνλ εαπηφ ηνπ «Βαζηιηά ηεο Άλσ θαη Κάησ Αηγχπηνπ», ηίηινο πνπ δηαηεξήζεθε απ’ φινπο ηνπο κεηαγελέζηεξνπο Φαξαψ γηα ρηιηάδεο ρξφληα. Καηά ηε δηάξθεηα ηεο βαζηιείαο ηνπ δηαηεξνχζε πξεζβεπηέο ζηε Υαλαάλ θαη ζηε Βχβιν ηεο Φνηλίθεο κε ηελ νπνία αλέπηπμε εκπνξηθνχο δεζκνχο. Ο Μέλεο βαζίιεπζε 62 ρξφληα θαη ιέγεηαη φηη ηνλ ζθφησζε έλαο ηππνπφηακνο. Ο ηάθνο ηνπ βξίζθεηαη ζηελ αθάξα, πνπ είλαη ε λεθξφπνιε ηεο Μέκθηδαο. Αλ θαη δελ μέξνπκε πνιιά πξάγκαηα γηα ηνλ Μέλεο, κπνξνχκε λα πνχκε φηη απφ ηελ πεξίνδν ηεο βαζηιείαο ηνπ μεθίλεζε κηα γξήγνξε θνηλσληθή θαη πνιηηηζηηθή αλάπηπμε. Οη θπβεξλεηηθνί θαη θνηλσληθνί ζεζκνί πνπ πηνζεηήζεθαλ ηελ πεξίνδν απηή, θξάηεζαλ γηα δπν ρηιηεηίεο. Ζ αξρηηεθηνληθή θαη ε ηερληθή αλέγεξζεο κεγάισλ θηηξίσλ, πήξε ζεκαληηθή ψζεζε ηελ πεξίνδν ηεο βαζηιείαο ηνπ Μέλεο. Ζ ηεξνγιπθηθή γξαθή αλαπηχρζεθε θαη ρξεζηκνπνηήζεθε επξχηαηα. ’ απηφ ζπληέιεζε ζεκαληηθά ε αλαθάιπςε ηνπ παπχξνπ, πνπ θαηαζθεπάδεηαη απφ ην νκψλπκν θπηφ, σο πιηθνχ γξαθήο. ε δηάζηεκα ιίγσλ αηψλσλ ηα πνιηηηζηηθά επηηεχγκαηα ησλ Αηγππηίσλ έθζαζαλ θαη ίζσο μεπέξαζαλ, απηά ησλ νπκέξησλ. Γηα ηα επφκελα 2000 ρξφληα ε Αίγππηνο ήηαλ έλα απφ ηα πξψηα έζλε ζε πινχην θαη πνιηηηζκφ.
34
Δ Πιάθα ηνπ βαζηιηά Ναξκέξ, είκαζ ημ ανπαζυηενμ ζςγυιεκμ ένβμ ζενμβθοθζηήξ βναθήξ. Ώπεζημκίγεζ ημκ ααζζθζά ηαζ πάκς ημο ιέζα ζε πθαίζζμ είκαζ βναιιέκμ ημ υκμιά ημο ζηα ζενμβθοθζηά. Με ηδκ Πιάθα εβηαζκζάγεηαζ υπζ ιυκμ δ Πνςημδοκαζηζηή πενίμδμξ (Ε-III Αοκαζηεία, 3100-2575 π.Υ.) αθθά ηαζ δ ζενμβθοθζηή βναθή ηαζ δ αζβοπηζαηή πμθζηζηή ζδεμθμβία. Ώπυ ηδκ ‘Πθάηα’ βίκεηαζ θακενυ υηζ ηάεε Φαναχ ήηακ ημ πνυηοπμ ημο νμο ημο ακαιεκυιεκμο Μεζζία. Τπυ ημ Παθαζυ ΐαζίθεζμ (IV-VIII Αοκαζηεία, 2576-2134 π.Υ.), μ Φαναχ είκαζ μ απυθοημξ ηφνζμξ ηδξ βδξ. Θεςνείηαζ μ ηαηεοεείακ απυβμκμξ ηςκ εεχκ, ηςκ ηονίςκ ηδξ βδξ. Γίκεηαζ μ εευξ νμξ, μ βζμξ ημο ζζνδ ηαζ ηθδνμκμιεί ηζξ ηνμιενέξ ηαζ πακίζπονεξ ζδζυηδηεξ ημο δδιζμονβμφ ηδξ ηάλδξ. Αζηαζμζφκδ είκαζ ‘υηζ αβαπά μ Φαναχ’, ηαηυ είκαζ ‘υηζ ιζζεί μ Φαναχ’. Βίκαζ ζενυξ πακημβκχζηδξ ηζ έηζζ δεκ πνεζάγεηαζ ηχδζηεξ ηαζ κυιμοξ βζα κα ημκ ηαεμδδβμφκ. Δ δζαθμνά ηςκ ααζζθέςκ ηδξ Ώζβφπημο απυ αοημφξ ηδξ Μεζμπμηαιίαξ ήηακ υηζ μζ πνχημζ ήηακ εεμί μζ ίδζμζ ηζ υπζ οπδνέηεξ ηςκ εεχκ. ηδκ πενίμδμ ηδξ ααζζθείαξ ημο Φαξαψ Σδφδεξ (2630-2611 π.Υ.) ηαεζενχκεηαζ βζα πνχηδ θμνά ζηδκ ζζημνία μ εεζιυξ ημο πνςεοπμονβμφ. Ο Ηκρνηέπ (ημ υκμιά ημο ζδιαίκεζ απηφο πνπ έξρεηαη εηξεληθά) ήηακ μ πνχημξ ανπζηέηηςκ πμο ακαθένεηαζ μκμιαζηζηχξ ζηδκ ζζημνία ηαζ μ μπμίμξ ζπεδίαζε ηαζ έπηζζε ηδκ ικδιεζχδδ ααειζδςηή (ηθζιαηςηή) ποναιίδα ζηδ αηάνα βζα ηδκ ηαθή ημο Σγυγεν ηαζ ηαεζένςζε ηδκ ιεβαθεζχδδ ανπζηεηημκζηή πμο οπήνλε πνυδνμιμξ ηςκ Ποναιίδςκ. Έκα αζχκα πενίπμο ανβυηενα, ηενάζηζμζ μβηυθζεμζ πέηναξ, αάνμοξ δέηα πέκηε ηυκςκ μ ηαεέκαξ, πνδζζιμπμζήεδηακ βζα ηδκ ακέβενζδ ηδξ Ποναιίδαξ ημο Υένπνο (ημ εθθδκζηυ υκμια ημο Φαναχ Υνπθνχ) ηαζ πενίπμο εηείκδ ηδκ επμπή (ηδκ πενίμδμ ηδξ IV Αοκαζηείαξ), ορχεδηακ μζ ιεβαθφηενεξ ππξακίδεο ζηδκ Γθίδα. Ο Υένς (έγδζε ημκ 26μ αζχκα π.Υ.) είκαζ μ δβέηδξ πμο άθδζε ημ ζδιάδζ ημο ζημκ ηυζιμ, ηαζ ηένδζζε δζαπνμκζηή θήιδ ιυκμ βζα ημ ένβμ πμο άθδζε ηζ αοηυ ήηακ δ Ποναιίδα πμο θένεζ ημ υκμιά ημο. Δ Ποναιίδα ημο Υέμπμξ πνεζάζηδηε είημζζ πνυκζα βζα κα ηεθεζχζεζ. Ώκ ηαζ ηα δέηα ιέηνα ηδξ ημνοθήξ ηδξ έπμοκ ηαηαζηναθεί, έπεζ φρμξ πενίπμο 140 ιέηνςκ. Ο ιφεμξ θέεζ υηζ δμφθεοακ 100.000 άκδνεξ, ανζειυξ πμο εεςνείηαζ οπεναμθζηυξ, ακ ηαζ πνεζάζηδηακ ανηεηέξ πζθζάδεξ, ακ θάαμοιε οπ’ υρδ υηζ πνδζζιμπμζήεδηακ 2.300.000 μβηυθζεμζ, αάνμοξ πέκηε ιε έλζ εηαημιιονίςκ ηυκςκ πμο πνεζάζηδηε κα ιεηαθενεμφκ απυ 500 ιίθζα ιαηνζά. Κάεε πθεονά ηδξ αάζδξ ηδξ έπεζ ιήημξ 230 ιέηνα. Σμ εζςηενζηυ ηδξ είπε έκα θααφνζκεμ απυ εαθάιμοξ ηαζ οπυβεζμοξ δζαδνυιμοξ ηαζ ζημέξ, πνάβια πμο έηακε ημ ένβμ ανηεηά δοζημθυηενμ ζηδκ ηαηάθθδθδ επζθμβή, ηαλζκυιδζδ, ιεηαθμνά ηαζ ημπμεέηδζδ αοηχκ ηςκ μβημθίεςκ. ε έκα εάθαιμ ήηακ εαιιέκμξ μ κεηνυξ ιμκάνπδξ, πζεακχξ ιε ιέθδ ηδξ μζημβέκεζάξ ημο ηαζ κεηνζηά ακαεήιαηα. Σμ ημθμζζζαίμ αοηυ ένβμ ήηακ άρμβα πνμζακαημθζζιέκμ ηαζ μζ πθεονέξ ημο πανμοζίαγακ απυηθζζδ ηδξ ηάλδξ ημο 0,09%. Αεκ είκαζ πενίενβμ πμο μζ Έθθδκεξ ημ ηαηέηαλακ ιεηαλφ ηςκ Δπηά Θαπκάησλ ηνπ Κφζκνπ, μφηε υηζ είκαζ ημ ιμκαδζηυ απ’ αοηά πμο οπάνπεζ αηυια. οκμθζηά οπάνπμοκ ζε υθδ ηδκ Ώίβοπημ πενίπμο 30 ποναιίδεξ. Τπμθμβίγεηαζ υηζ βφνς ζηα ιέζα ημο 17μο αζχκα έθεαζακ ζηδκ Ώίβοπημ μζ Βαναίμζ απυβμκμζ ημο Ώαναάι. Έγδζακ εζνδκζηά ιε ημοξ Ώζβφπηζμοξ, αθθά είκαζ πζεακυκ κα ζοκενβάζεδηακ ιε ημοξ εζζαμθείξ Τθζψο πμο ηαηέθααακ ηαζ
35
ηοαένκδζακ ηδκ Ώίβοπημ βζα ανηεηά πνυκζα.. Γζα ημ θυβμ αοηυ, ιεηά ηδκ εηδίςλδ ηςκ Τηζχξ, μζ Βαναίμζ ηζιςνήεδηακ ιε δζχλεζξ ηαζ ηαηαπίεζδ. ’ αοηυ ζοκέηεζκε ηαζ δ επζηνάηδζδ ημο πμθοεεσζηζημφ ζεναηείμο ηαζ μζ δζςβιμί ηαηά ηςκ ιμκμεεσζηχκ (ζηα ιέζα ημο 14μο αζχκα), πνάβια πμο οπμπνέςζε ημοξ Βαναίμοξ κα πναβιαημπμζήζμοκ ηδκ Έμνδν επί θαναχ Μενικεθεά. Δ Αεφηενδ Βκδζάιεζδ Πενίμδμξ παναηηδνίγεηαζ απυ ηδκ εζζαμθή ηαζ ηαηάθδρδ ηδξ ελμοζίαξ απυ ηδ θοθή Τθζώο, μζ ααζζθείξ ηδξ μπμίαξ ηοαένκδζακ ςξ Ώζβφπηζμζ Φαναχ. Δ πνςηεφμοζα ηςκ Τηζχξ δβειυκςκ ήηακ δ Άαανζξ, δ μπμία έπεζ εκημπζζηεί απυ ημοξ ανπαζμθυβμοξ ηαζ ανζζηυηακ πθδζίμκ ηαζ ακαημθζηά ημο Αέθηα ημο Νείθμο. Οζ Τηζχξ ήηακ πζεακχξ ΐεδμοΎκμζ, έκα θφθμ ζδιζηζηήξ ηαζ αζζαηζηήξ ηαηαβςβήξ μζ μπμίμζ βφνς ζημ 1630 ηαηέθααακ ηδκ ελμοζία ζηδκ Ώίβοπημ, αθθά δεκ λένμοιε ηίπμηε πενζζζυηενμ βζ’ αοημφξ. Οφηε λένμοιε ηαζ ιε πμζμ ηνυπμ ηαηέθααακ ηδ πχνα. Οζ Τηζχξ έθενακ ζηδ πχνα ημ άθμβμ ηαζ ήηακ μζ πνχημζ πμο ημ πνδζζιμπμίδζακ βζα πμθειζημφξ ζημπμφξ ηαζ μζ πνχημζ πμο εζζήβαβακ ημ πμθειζηυ άνια. Οζ Ώζβφπηζμζ ημοξ ελεδίςλακ ημ 1521 π.Υ. ηαζ ημοξ απχεδζακ πένακ ηδξ Υακαάκ απ’ υπμο πζεακχξ ελυνιδζακ, ηαζ ηαηέθααακ ιεβάθμ ιένμξ ηδξ ονίαξ ηαζ ηδξ Παθαζζηίκδξ. Δ αάναανδ ζοιπενζθμνά ηςκ Τηζχξ, εηθήθεδηε απυ ημοξ Ώζβοπηίμοξ ςξ πνμζαμθή βζα ημκ πμθζηζζιυ ημοξ ηαζ βζ’ αοηυ ιεηά ηδκ απεθεοεένςζδ δζέβναρακ ηα μκυιαηα ηςκ Τηζχξ Φαναχ ηαζ ορδθυααειςκ αλζςιαημφπςκ απυ ηάεε ικδιείμ ηαζ βναπηυ ηείιεκμ. Έηζζ δεκ βκςνίγμοιε μφηε ηακ ηδκ εηοιμθμβία ηδξ θέλδξ Τηζχξ πμο ακαθένεηαζ ιυκμ ζε εθθδκζηά ηείιεκα. Ο αζβοπηζαηυξ Καηάινγνο ησλ Βαζηιέσλ είκαζ ημ ιυκμ ηείιεκμ πμο ακαθένεηαζ ζημοξ Τηζχξ Φαναχ ιε ηα μκυιαηά ημοξ ηαζ ημοξ απμηαθεί βνζθνχο βαζηιείο. Ζ πξνηνκή ηεο Νεθεξηίηεο Με ηδκ εηδίςλδ ηςκ Τηζχξ ανπίγεζ δ πενίμδμξ ημο Νέμο ΐαζζθείμο πμο έπεζ πθέμκ ςξ πνςηεφμοζά ημο ηζξ Θήαεξ (αζβοπηζαηά Νζμοη: δ Πυθδ). Δ πενίμδμξ ημο Νέμο ΐαζζθείμο είκαζ πενίμδμξ εοδιενίαξ ηαζ ιεβαθείμο ηαζ εεςνείηαζ μ Υξπζφο Αηψλαο ηεο Αηγχπηνπ. Με ζοκεπείξ εηζηναηείεξ μζ Ώζβφπηζμζ ηαηέθααακ ηαζ εκζςιάηςζακ ηδκ Νμοαία ηαζ επεηηείκακε ηδκ επζηνάηεζά ημοξ απυ ηδ Λζαφδ ςξ ημ ζκά ηαζ ηζξ αηηέξ ηδξ Υακαάκ ςξ ηδ ονία. Ο θεβυιεκμξ παηέξαο ηνπ κνλνζετζκνχ, μ Φαναχ Ακελρνηέπ (Ακέλνθηο) IV ή θαη Αθελαηφλ (1350-1334 π.Υ.) είκαζ έκαξ απυ ημοξ ζπμοδαζυηενμοξ δβειυκεξ ηδξ πχναξ. Δ βοκαίηα ημο ήηακ δ ηαπεζκήξ ηαηαβςβήξ Νεθεξηίηε (1370-1330) πμο είκαζ παζίβκςζηδ απυ ηδκ ελαζνεηζηήξ μιμνθζάξ πνμημιή ηδξ (ανίζηεηαζ ζημ Μμοζείμ ημο ΐενμθίκμο). Δ Νεθενηίηδ ημκ αμήεδζε ηαζ πζεακχξ ημκ επδνέαζε κα πνμπςνήζεζ ζηδ ενδζηεοηζηή ιεηαννφειζζδ πνμξ ημκ ιμκμεεσζιυ.
36
Ο Ώιεκπμηέπ πναβιαημπμίδζε ηναηζηέξ ηαζ ημζκςκζηέξ ιεηαννοειίζεζξ ηαεχξ ηαζ ιζα ενδζηεοηζηή επακάζηαζδ. Βπέααθθε ςξ ιμκαδζηυ ημκ Θευ Ώηυκ (βζμ ημο Ήθζμο), ηαηάνβδζε ημ πμθοεεσζηζηυ ζεναηείμ ημο Άιιςκα, απαβυνεοζε ηάεε πμθοεεσζηζηή θαηνεία, εβηαηέθεζρε ηζξ Θήαεξ ηαζ ακαηήνολε πνςηεφμοζα ηδκ Ώηεη-Ώηυκ (Πυθδ ημο Ονίγμκηα) ηδκ μπμία έπηζζε ιεηαλφ ηδξ Θήααξ ηαζ ηδξ Μέιθζδαξ. Οκυιαζε ηαζ ημκ εαοηυ ημο Αθελαηψλ πνμξ ηζιήκ ημο εεμφ Ώηυκ. Οζ πανάθθδθεξ εηθνάζεζξ ηαζ ηα ημζκά εέιαηα ημο Όικμο ημο Ώηυκ ηαζ ημο 104 μο Φαθιμφ ημο Αααίδ απμδεζηκφμοκ ηδκ αζβοπηζαηή ιμκμεεσζηζηή επίδναζδ ζηδκ εανασηή ενδζηεία. Δ ενδζηεοηζηή αοηή δναζηδνζυηδηα ημο Ώηεκαηυκ είκαζ δ πνχηδ πνμζπάεεζα ζηδκ ζζημνία, ακαβκχνζζδξ ιμκμεεσζηζηήξ ενδζηείαξ. ηακ πέεακε ημκ δζαδέπεδηε μ αδεθθυξ ημο Σμοηαβπαηυκ (υκμια πμο ηζιμφζε ημκ Ώηυκ, ηδ θαηνεία ημο μπμίμο είπε επζαάθθεζ μ αδεθθυξ ημο) ζε δθζηία ιυθζξ εκκζά πνμκχκ. Τπμηζκμφιεκμξ υιςξ απυ ημ πενζαάθθμκ ημο ηαζ ημ πμθοεεσζηζηυ ζεναηείμ ημο εεμφ Άιιςκα ακαβηάζηδηε κα εηδχζεζ ηδκ πενίθδιδ ηήιε ηεο Δπαλφξζσζεο πμο απεηαηέζηδζε ημκ αιιςκζηυ εζδςθμθαηνζηυ πμθοεεσζιυ, ακαηήνολε ηαζ πάθζ πνςηεφμοζα ηδκ Μέιθζδα. Δ πυθδ Ώηεη-Ώηυκ ζζμπεδχεδηε ηαζ εβηαηαθείθεδηε. Ο Ώηεκαηυκ παναηηδνίζηδηε ηαηαναιέκμξ ηαζ ημ υκμιά ημο δζαβνάθδηε απυ ηα επίζδια ανπεία ημο ηνάημοξ. Ο κεανυξ θαναχ άθθαλε η’ υκμιά ημο ζε Σνπηαγρακφλ (δ ηαηάθδλδ ημο μκυιαημξ πνμξ ηζιήκ ημο Άιιςκα). Πέεακε οπυ ακελαηνίαςηεξ ζοκεήηεξ ημ 1324 π.Υ. ζε δθζηία ιυθζξ 19 εηχκ. Ο ηάθμξ ανέεδηε άεζηημξ ζηδκ Κμζθάδα ηςκ ΐαζζθέςκ ηαζ ηα πθμφζζα εονήιαηα ημο (ηαζ μζ ιφεμζ πμο ηα ζοκμδεφμοκ) εκηοπςζίαζακ υθμ ημκ ηυζιμ ηαζ είκαζ ηαζ μ ηφνζμξ θυβμξ πμο ημ υκμια ημο Σμοηαβπαιυκ έιεζκε ζηδκ Εζημνία. Σα εονήιαηα αοηά ηαθφπημοκ δέηα αίεμοζεξ ημο Μμοζείμο ημο ΚαΎνμο. Σμκ Σμοηαβπαιυκ δζαδέπεδηακ άθθμζ δφμ αναπφαζμζ θαναχ, ηαζ αημθμφεδζε μ Ρακζήο Η, πμο ήηακ μ πνχημξ δβειυκαξ ηδξ XXIX δοκαζηείαξ. Ο Ραιζήξ επελέηεζκε ηδ πχνα ηαηέθααε ηδκ Παθαζζηίκδ ηαζ ηδ ονία ηαζ έθεαζε ςξ ηα ζφκμνα ημο Υζηηηζημφ ΐαζζθείμο. Βββμκυξ ημο ήηακ μ Ρακζήο II, έκαξ απυ ημοξ επζθακέζηενμοξ δβειυκεξ ηδξ ανπαίαξ Ώζβφπημο.
Ο Φαξαώ Ρακζήο IΗ ν Μέγαο (1304-1213 π.Υ.) Ο Ρακζήο II (γλσζηφο θαη κε ην ειιεληθφ φλνκα Οδπκαλδίαο) είλαη έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο θαξαψ ηεο αηγππηηαθήο ηζηνξίαο. Δίλαη επίζεο θαη απφ ηνπο καθξνβηφηεξνπο εγέηεο ηεο Ηζηνξίαο αθνχ θπβέξλεζε αδηαηάξαρηα επί 66 ρξφληα. Ήηαλ εγγνλφο ηνπ Ρακζή Η θαη γηνο ηνπ θαξαψ έηη ΗΗ, ν νπνίνο ηνλ δίδαμε απφ κηθξή ειηθία πψο λα δηνηθεί έλα κεγάιν βαζίιεην ηνπ νπνίνπ κηα κέξα ζα γηλφηαλ ν βαζηιηάο ηνπ. Σα αξρεία ιέλε φηη έγηλε ινραγφο ηνπ ζηξαηνχ ζε πνιχ κηθξή ειηθία θαη πνιέκεζε κε ηνλ παηέξα ηνπ ζηε Ληβχε θη ηε Ννπβία. Έγηλε ζπκβαζηιέαο κε ηνλ παηέξα ηνπ ζε λεαξή ειηθία θαη αλέιαβε ηελ αξρεγία ηνπ ζηξαηνχ. ηαλ πέζαλε ν παηέξαο ηνπ ην 1279 π.Υ., ν Ρακζήο, ζσζηά πξνεηνηκαζκέλνο, έγηλε ν επφκελνο Φαξαψ. Ξεθίλεζε κηα εθζηξαηεία θαηά ησλ Υηηηηηψλ (ηλδνεπξσπατθνχ ιανχ πνπ δνχζε ζηελ Μ. Αζία) θαη ζπγθξνχζηεθε καδί ηνπο ζηε πεξίθεκε Μάρε ηνπ Καληέο (1275 π.Υ.) θνληά ζηνλ πνηακφ
37
Οξφληε. Ζ κάρε απηή έκεηλε ζηελ ηζηνξία, φρη κφλν γηα ηνλ ηεξάζηην αξηζκφ ησλ εκπνιέκσλ (πεξίπνπ 60.000 ζηξαηηψηεο θη απ’ ηηο δπν πιεπξέο) θαη ηελ εκπινθή αξκάησλ γηα πξψηε θνξά, αιιά θαη γηαηί έρεη πεξηγξαθεί εθηεηακέλα θαη δηζπξακβηθά ζηα θείκελα ηνπ λανχ ηνπ Άκκσλα θαη ηνπ λανχ ηνπ ίδηνπ ηνπ Ρακζή II ζην Ακπνχ ηκπέι. Απηά ηα θείκελα ηα έγξαςε - πηζαλφηαηα - ν ίδηνο ν Ρακζήο θαη ηζρπξίδεηαη φηη θέξδηζε ηελ κάρε κφλνο, ρσξίο ηελ βνήζεηα ησλ ζηξαηησηψλ! Μεηά απφ πνιιά ρξφληα πνιέκνπ, νη Αηγχπηηνη θαη νη Υηηηίηεο αληηιήθζεθαλ φηη θαλείο δελ κπνξεί λα θεξδίζεη θαη ην 1264 π.Υ. ππέγξαςαλ ζπλζήθε εηξήλεο, κε επηζέζεσο, αιιά θαη βνήζεηαο ζε πεξίπησζε πνπ έλα απφ ηα δχν κέξε δερζεί επίζεζε απφ ηξίηε δχλακε. Δίλαη ε πξψηε θαηαγεγξακκέλε δηαθξαηηθή ζπλζήθε εηξήλεο ηεο Ηζηνξίαο. Αληίγξαθά ηεο βξέζεθαλ ζηνπο ηνίρνπο ηνπ λανχ ηνπ Καξλάθ (γξακκέλα ζηα αηγππηηαθά ηεξνγιπθηθά) θαη ζε κηα πήιηλε πηλαθίδα ζηα εξείπηα ηεο πξσηεχνπζαο ησλ Υηηηηηψλ Υαηνχζαο. γξακκέλε ζε ζθελνεηδή αζζπξνβαβπισληαθά πνπ ήηαλ ηφηε θαη ε δηεζλήο γιψζζα ηεο δηπισκαηίαο. Αληίγξαθν απηήο ηεο ζπλζήθεο θπιάζζεηαη ζήκεξα ζηελ έδξα ηνπ ΟΖΔ. Σελ Αίγππην, πνπ ηα ζχλνξά ηεο πιένλ είραλ θζάζεη απφ ηε Ληβχε σο ηηο αθηέο ηεο Φνηλίθεο θαη ηε πξία θαη απφ ηε Μεζφγεην σο ηε Ννπβία, ε ζπλζήθε εηξήλεο ηελ νδήγεζε ζε κηα καθξά πεξίνδν εηξήλεο θαη επεκεξίαο. Ο Ρακζήο έθηηζε κλεκεία θαη θηίξηα ζ’ φιε ηε ρψξα, λανχο ζην Καξλάθ, ζην Λνχμνξ ζηελ Άβπδν θαη ην πεξίθεκν Ακπνχ ηκπέι. Τπήξραλ παληνχ ηεξάζηηα αγάικαηά ηνπ. Ο νβειίζθνο ηνπ κεηαθέξζεθε απφ ηνλ Ναπνιένληα ζην Παξίζη θαη θνζκεί ζήκεξα ηελ Πιαηεία Οκνλνίαο. Έρηηζε επίζεο ην Ρακζείν πνπ ήηαλ ν λεθξηθφο ηνπ λαφο ζηηο Θήβεο. Σελ ίδηα επνρή ζεκηηηθνί θαη αζηαηηθνί πιεζπζκνί εηζέξρνληαη ζηε ρψξα ζαλ ζθιάβνη, κηζζνθφξνη ή έκπνξνη. ηε Μέκθηδα αλαγείξνληαη λανί γηα ηνλ Βάαι θαη ηελ Αζηάξηε. Σα ηεξνγιπθηθά απινπνηνχληαη θαη βαζκεδφλ κεηαηξέπνληαη ζε θσλεηηθή γξαθή κε ρξήζε γηα πξψηε θνξά αηγππηηαθνχ αιθαβήηνπ. Ο Ρακζήο πέζαλε ζηα 96 ηνπ ρξφληα. Σελ επνρή εθείλε νη Αηγχπηηνη πίζηεπαλ φηη ε ςπρή ηνπ λεθξνχ κπνξεί λα θζάζεη ζηελ «Παξάδεηζν» (ην βαζίιεην ηνπ ζηξε) κφλν αλ ην ζψκα δηαηεξνχληαλ. Απηή ε πίζηε νδήγεζε ζηελ δηαδηθαζία ηαξίρεπζεο ησλ λεθξψλ. Μεηά απφ 3000 ρξφληα ην 1886, έλαο Γάιινο αξραηνιφγνο μεηχιημε ηνπο επηδέζκνπο απφ ην ζψκα ηνπ Ρακζή πνπ είρε αλαθαιχςεη θαη βξήθε ηελ κνχκηα ελφο γέξνπ άληξα κε θφθθηλα καιιηά θη αλέγγηρην πξφζσπν. Ζ κνχκηα ηνπ θπιάζζεηαη ζην Μνπζείν ηνπ Καΐξνπ.
Μεηά ημ εάκαημ ημο Ραιζή II ακέαδηε ζημ ενυκμ μ Μεξλεθζά, μ Φαναχ ηδξ Βλυδμο (Παθαζά Αζαεήηδ) πμο ήηακ απμηέθεζια ηδξ επζηνάηδζδξ ημο πμθοεεσζιμφ ζηδκ Ώίβοπημ ηαζ ημο δζςβιμφ ηςκ ιμκμεεσζηχκ. πςξ πνμηφπηεζ απυ ηδ ΐίαθμ μ πνχζιμξ εανασηυξ ιμκμεεσζιυξ έπεζ έκημκα δθζαηά παναηηδνζζηζηά. Ο Μενικεθεά ηαηάθενε κα απμηνμφζεζ ηδκ πνχηδ επίεεζδ ηςκ Λαψλ ηεο Θάιαζζαο πμο ιαγί ιε ημοξ Λίαομοξ εζζέααθακ ζηδκ Ώίβοπημ απυ ηδ δφζδ. Σδκ επμπή εηείκδ δ πχνα ιαζηίγμκηακ απυ εζςηενζηέξ δζαιάπεξ, αθθά ηζ απυ επζδνμιέξ ηςκ ‘Λαχκ ηδξ Θάθαζζαξ’. Ο Ρακζήο III (ηοαένκδζε απυ ημ 11941163 π.Υ.), έααθε ηέθμξ ζηζξ ένζδεξ ηαζ κίηδζε ημοξ ‘Λαμφξ ηδξ Θάθαζζαξ’. Αεκ βκςνίγμιε ηίπμηα αέααζμ βζ’ αοημφξ ημοξ θαμφξ. Θεςνείηαζ πζεακυ υηζ ήηακ θαμί ηδξ ακαημθζηήξ Μεζμβείμο (ζηεθμί, Σοννδκμί) ηαζ πνμεθθδκζηά θφθα (Αακαμί, Ώπαζμί;) πμο ηαηέζηνερακ ιοηδκασηέξ πυθεζξ δζέθοζακ ημ Υζηηζηζηυ ηνάημξ 38
ηαηέθααακ ηα Αςδεηάκδζα ηαζ ηδκ Κφπνμ (ιζα μιάδα απυ αοημφξ, μζ Φζθζζηαίμζ εβηαηαζηάεδηακ ζηδ Υακαάκ ηαζ ζήιενα ακαθένμκηαζ ιε ημ υκμια Παθαζζηίκζμζ) ηαζ ιε μνιδηήνζμ ηδ Λζαφδ ηαζ ηδ Υακαάκ επζηέεδηακ ζηδκ Ώίβοπημ. Ώοηή δ κίηδ ημο Ραιζή III είκαζ πμθφ ζδιακηζηή βζαηί εεςνείηαζ υηζ έζςζε ημκ αζβοπηζαηυ πμθζηζζιυ. Τπήνλακ άθθμζ μηηχ Φαναχ ιε ημ υκμια Ραιζήξ ζηδ δζάνηεζα ηδξ ααζζθείαξ ηςκ μπμίςκ, δ πχνα είπε πενζπέζεζ ζε ακανπία, απυ θδζηνζηέξ επζδνμιέξ ηαζ ηζξ ζοκεπζγυιεκεξ ένζδεξ ιε ημ πμθοεεσζηζηυ ζεναηείμ. Γφνς ζημ 1085 π.Υ., ηαηά ηδ δζάνηεζα ηδξ Όζηενδξ Πενζυδμο, δ πχνα δζαζπάζηδηε ζε δομ ααζίθεζα, ημο αμννά ηαζ ημο κυημο ηαζ δ Νμοαία ακελανηδημπμζήεδηε. Δ απμδοκάιςζδ ημο ηνάημοξ ήηακ ηέημζα πμο έδςζε ηδκ εοηαζνία ζημοξ Λίαομοξ κα επζαάθμοκ ηδκ δζηή ημοξ δοκαζηεία (πνχηδ θμνά ιεηά ημοξ λέκμοξ Φαναχ Τηζχξ). Ώοηή ήηακ δ XXII Αοκαζηεία πμο δζήνηεζε πενίπμο δομ αζχκεξ. ηα πνυκζα αοηά απμδοκαιχεδηε ηεθείςξ δ ηεκηνζηή ελμοζία ηαζ μζ δζάθμνμζ ημπζημί άνπμκηεξ, πμθέιανπμζ, ανπζενείξ ηαζ βαζμηηήιμκεξ ιμζνάγμκηακ ηδκ ελμοζία. Ώημθμφεδζακ δζαδμπζηέξ ηαηαθήρεζξ ηαζ δ ηαημπή ηδξ πχναξ απυ ημοξ Ώζζφνζμοξ. Πενίπμο ημ 660 π.Υ. μ Φακκήηηρνο Η, ακέθααε ηδκ δβειμκία ηδξ πχναξ, αθμφ επζαθήεδηε ανπζηά, ιε ηδ ζοκδνμιή Κανχκ ηαζ Βθθήκςκ ιζζεμθυνςκ ζημοξ ημπζημφξ δβέηεξ ηαζ εκ ζοκεπεία ελεδίςλε ηζξ αζζονζαηέξ θνμονέξ εηιεηαθθεουιεκμξ ηζξ ελεβένζεζξ ηάπμζςκ θμζκζηζηχκ πυθεςκ εκακηίμκ ημο Ώζζμονιπακζιπάθ, ημο ααζζθζά ηδξ Ώζζονίαξ. Ο Φαιιήηζπμξ υνζζε πνςηεφμοζά ημο ηδ αΎδα, ζοιιάπδζε ιε ημ ζεναηείμ ημο Άιιςκα ηαζ δδιζμφνβδζε ηαθέξ ζπέζεζξ ιε ημο Λοδμφξ ηαζ ηζξ εθθδκζηέξ πυθεζξηνάηδ. Οζ Έθθδκεξ ίδνοζακ ειπμνζημφξ ζηαειμφξ ζηζξ αηηέξ ηδξ πχναξ, πμο αμήεδζακ ημ ειπυνζμ ηαζ ζοκέααθακ ζηδκ εοδιενία ηδξ Ώζβφπημο. Βπί ηδξ ααζζθείαξ ημο οπήνλε πναβιαηζηή ακαβέκκδζδ ζηζξ ηέπκεξ ηαζ ηα βνάιιαηα. Ώνπζηέηημκεξ, βθφπηεξ, πμζδηέξ ηαζ θζθυζμθμζ ακακέςζακ ηζξ παθζέξ ηεπκζηέξ ηαζ αζζεδηζηέξ ακηζθήρεζξ ηαζ δ πχνα άκεζζε ηαζ πάθζ. Δ ακελανηδζία ηδξ Ώζβφπημο δεκ ηνάηδζε πμθφ. Δ ακενπυιεκδ Πενζζηή αοημηναημνία οπυ ημκ Κφνμ ημκ Μέβα, ηαηέθοζε ηδκ ΐααοθχκα ημ 539 ηαζ, μ Κακβχζεο Β’ ιεηά απυ θμκζηή ιάπδ ζημ Πδθμφζζμ, ημκηά ζημ Αέθηα ημο Νείθμο ηαηέθααε ημ 525 π.Υ. ηδκ Ώίβοπημ. θδ δ XXVIII δοκαζηεία απμηεθείηαζ απυ ημοξ ααζζθείξ ηδξ Πενζίαξ μζ μπμίμζ έθενακ ηαζ ημκ ηίηθμ ημο δβειυκα ηδξ Ώζβφπημο. Ο πνχημξ δβειυκαξ ήηακ μ ααζζθζάξ Καιαφζδξ B’, μ μπμίμξ εηηέθεζε ημκ ηεθεοηαίμ θαναχ ηδξ πνμδβμφιεκδξ δοκαζηείαξ. Σμ 399 π.Υ. μ θαναχ Νεθεξίηεο έδζςλε ημοξ Πένζεξ ηαζ εειεθίςζε ηδκ XXIX δοκαζηεία. Σα επυιεκα πνυκζα παναηηδνίζηδηακ απυ ηζξ δζάθμνεξ ζοιιαπίεξ Ώζβοπηίςκ Φαναχ ηαζ εθθδκζηχκ πυθεςκ ηαηά ηςκ Πενζχκ. Ώοηυ πνμηάθεζε ηδκ επέιααζδ ημο ααζζθζά ηςκ Πενζχκ Ώνηαλένλδ Γ’ μ μπμίμξ ημ 341 π.Υ. επζηεθαθήξ ιζαξ ζηναηζάξ 300.000 ακδνχκ πνμζάνηδζε αηυια ιζα θμνά ηδκ Ώίβοπημ ζηδκ Πενζζηή αοημηναημνία. ηακ μ Μέγαο Αιέμαλδξνο κίηδζε ημοξ Πένζεξ ζηδκ Εζζυ, ημ ζεναηείμ ημο Άιιςκα ημκ πνμζηάθεζε ηαζ ημ 332 π.Υ., μζ Μαηεδυκεξ ηαηέθααακ ηδκ Ώίβοπημ έααθακ ηέθμξ ζηδκ πενζζηή ηαημπή ηαζ ζηδκ ανπαία αζβοπηζαηή ζζημνία. Ο Ώθέλακδνμξ ίδνοζε ζε ελαζνεηζηυ ζδιείμ ημο Αέθηα ημο Νείθμο, ηδκ Αιεμάλδξεηα,
39
πυθδ πμο έπαζλε ζδιακηζηυ νυθμ ζηδκ πμθζηζηή ηαζ πμθζηζζηζηή ζζημνία ηδξ Ώζβφπημο, αθθά ηαζ ηδξ Μεζμβείμο ημοξ επυιεκμοξ αζχκεξ. Μεηά ημ εάκαημ ημο Ώθέλακδνμο ημ 323, ημ απακέξ ηνάημξ ημο, ιμζνάζηδηε ζημοξ Βπζβυκμοξ ημο. Δ Ώίβοπημξ έβζκε έκα απυ ηα - υπςξ μκμιάζηδηακ εθθδκζζηζηά ηνάηδ, οπυ ημκ Πημθειαίμ, έκα απυ ημοξ ζηναηδβμφξ ημο Ώθελάκδνμο. Δ Αοκαζηεία ηςκ Πημθειαίςκ άκηελε ζπεδυκ ηνεζξ αζχκεξ. Οζ αοηυπεμκεξ Ώζβφπηζμζ έηακακ ανηεηέξ θμνέξ απυπεζνα ελέβενζδξ, ηαεχξ ακηζζηέημκηακ ζηδκ λέκδ δοκαζηεία ηαζ ζηδκ πνμζπάεεζα εθθδκμπμίδζδξ ηδξ πχναξ, ηδξ ενδζηείαξ, ηδξ βθχζζαξ ηαζ ημο πμθζηζζιμφ ηδξ. Οζ πνμζπάεεζεξ υθεξ απέηοπακ. ιςξ ιε ημοξ Πημθειαίμοξ, δ Ώίβοπημξ έβζκε πάθζ πθμφζζα ηαζ ζζπονή, δ δε Ώθελάκδνεζα έβζκε καοηζηυ, ειπμνζηυ ηαζ πμθζηζζηζηυ ηέκηνμ ηδξ Ώκαημθζηήξ Μεζμβείμο. Μυκμ δ Κανπδδυκα ζηδ Αοηζηή Μεζυβεζμ ηδκ ζοκαβςκζγυηακ ζε ζζπφ. ηδ Ώθελάκδνεζα άκεζζακ επίζδξ μζ ηέπκεξ, μζ επζζηήιεξ. Ήηακ ιζα πμθοεεκζηή πυθδ, ιε δομ ζζπονέξ εεκζηέξ πανμζηίεξ ημοξ Έθθδκεξ ηαζ ημοξ Βαναίμοξ, μζ μπμίμζ επδνέαζακ ηζξ ηέπκεξ, ηα βνάιιαηα ηαζ ημ ειπυνζμ, αθθά πανάθθδθα, ανίζημκηακ ζπεδυκ πάκηα ζε ιυκζιδ ακηζπαθυηδηα. Δ επζηναημφζα βθχζζα ήηακ δ εθθδκζηή ηαζ ιε ημκ ηαζνυ μζ Βαναίμζ δεκ ιπμνμφζακ κα ηαηακμήζμοκ ηδκ ΐίαθμ. Έηζζ βφνς ζημ 270, εαδμιήκηα θυβζμζ ακέθααακ ηδκ ιεηάθναζδ ηδξ ΐίαθμο ζηα εθθδκζηά. Ώοηή μκμιάζηδηε δ Μεηάθξαζε ησλ Δβδνκήθνληα ηαζ ζοκέααθε ζημ κα βίκεζ πζμ πνμζζηή ζημκ πμθφ ηυζιμ, πνάβια πμο επέηνερε κα βίκεζ βκςζηυξ μ Εμοδασζιυξ εονφηενα βκςζηυξ. ημ Μνπζείν ηεο Αιεμάλδξεηαο, (ηάηζ ζακ Πακεπζζηήιζμ ηδξ επμπήξ), δίδαλακ υθμζ μζ βκςζημί επζζηήιμκεξ ηαζ θζθυζμθμζ ηδξ επμπήξ, υπςξ μ θζθυζμθμξ, βεςιέηνδξ ηαζ ιαεδιαηζηυξ Δπθιείδεο, μ ιεβάθμξ ιδπακζηυξ ηδξ ανπαζυηδηαξ Ήξσλ ν Αιεμαλδξεχο, ν Γηφθαληνο πνπ ήηακ μ πνχημξ πμο εζζήβαβε ζηα ιαεδιαηζηά ημκ αθβεανζηυ ζοιαμθζζιυ, μ Δξαηνζζέλεο (δζεηέθεζε δζεοεοκηήξ ημο Μμοζείμο. Βίκαζ μ πνχημξ πμο ιέηνδζε ηδκ πενζθένεζα ηδξ Γδξ, ιε ζδιακηζηή αηνίαεζα, πνάβια πμο απμηεθεί άεθμ βζα ηα δεδμιέκα ηδξ επμπήξ ημο) , μ Ίππαξρνο, μ Πηνιεκαίνο Κιαύδηνο, μ Θέσλ, δ ηυνδ ημο Τπαηία ηαζ άθθμζ. Δ Βηβιηνζήθε ηεο Αιεμάλδξεηαο ήηακ δ ιεβαθφηενδ ημο ηυζιμο, ιε πάκς απυ 700.000 ζοββνάιιαηα. Ήηακ επίζδξ μ ηφνζμξ ηνμθμδυηδξ ηδξ Ρχιδξ ζε ζζηδνά, οθάζιαηα ηαζ αζμηεπκζηά πνμσυκηα. Μεηά ηδκ ηαηαζηνμθή ηδξ Κανπδδυκαξ, ηαζ ηδκ ηαηάθδρδ ηδξ Βθθάδαξ, δ Ώίβοπημξ ήηακ δ ιυκδ οπμθμβίζζιδ πμθζηζζηζηή, καοηζηή, ηαζ ειπμνζηή δφκαιδ. Ο Φάξνο ηεο Αιεμάλδξεηαο φρμοξ 135 ιέηνςκ ήηακ έκα απυ ηα Βπηά Θαφιαηα ημο Κυζιμο. Δ ηεθεοηαία ααζίθζζζα ηδξ Ώζβφπημο ήηακ δ Κιενπάηξα
Ζ Κιενπάηξα Ε’ ε Φηινπάηωξ (69-30 π.Υ.) Ζ ηειεπηαία βαζίιηζζα ηνπ ειιεληζηηθνχ θξάηνπο ηεο Αηγχπηνπ ήηαλ Αηγχπηηα αιιά φρη αηγππηηαθήο θαηαγσγήο. Ήηαλ απφγνλνο ηνπ ζηξαηεγνχ ηνπ Αιέμαλδξνπ, Πηνιεκαίνπ, ν νπνίνο, θαηά ηε κνηξαζηά ηεο αραλνχο απηνθξαηνξίαο πνπ άθεζε Αιέμαλδξνο πεζαίλνληαο, πήξε ηελ Αίγππην θαη ίδξπζε ηελ δπλαζηεία ησλ Πηνιεκαίσλ πνπ επί ηξεηο αηψλεο θπβέξλεζε ην ειιεληζηηθφ θξάηνο ηεο Αηγχπηνπ, απφ ηελ πξσηεχνπζά ηνπο Αιεμάλδξεηα.
40
Πνιιέο δεθαεηίαο πξηλ, νη Πηνιεκαίνη, βιέπνληαο ηε Ρψκε λα θαηαιχεη ην έλα θξάηνο κεηά ην άιιν, θξφληηζαλ λα γίλνπλ θίινη θαη ζχκκαρνί ηεο. Γηαηήξεζαλ ηελ αλεμαξηεζία ηνπο, φκσο θαηά θάπνην ηξφπν ήηαλ ππνηειείο ζηνπο ζπκκάρνπο ηνπο. Παξφιν πνπ είλαη γλσζηέο φιεο ζρεδφλ νη πηπρέο ηεο δσήο ηεο Κιενπάηξαο, ην φλνκά ηεο εμ αηηίαο ηεο ζπειιψδνπο πνξείαο ηεο, ησλ κεγάισλ εξψησλ πνπ ελέπλεπζε θαη ηεο νκνξθηάο ηεο έρεη ζπλδεζεί κε αξθεηνχο ζξχινπο. Ήηαλ θφξε ηνπ Πηνιεκαίνπ ΗΒ’ ηνπ Απιεηή πνπ πέζαλε ην 51 θαη φπσο ζπλεζηδφηαλ ζηελ Αίγππην, παληξεχηεθε ηνλ αδειθφ ηεο Πηνιεκαίν ΗΓ’ θαη ζπκβαζίιεπζαλ ζηνλ ζξφλν. κσο, ν αδειθφο ηεο ζέινληαο λα θξαηήζεη απνθιεηζηηθά ην ζξφλν, ηελ εθζξφληζε κε ηε βνήζεηα ηνπ αξρεγνχ ησλ κηζζνθφξσλ. Σελ επνρή εθείλε, ζηε Ρψκε καηλφηαλ ν εκθχιηνο πφιεκνο κεηαμχ Πνκπήηνπ θαη Ηνπιίνπ Καίζαξα. Ο πξψηνο, εηηήζεθε ζηα Φάξζαια θαη πξνζπάζεζε λα βξεη θαηαθχγην ζηελ Αίγππην, αιιά δνινθνλήζεθε απφ δπν αμησκαηηθνχο ηνπ. Δθεί έθζαζε θαη ν ληθεηήο Ηνύιηνο Καίζαξ, ν νπνίνο πξνζπάζεζε λα ζπκθηιηψζεη ηα δπν αδέιθηα. ηα αλάθηνξα ηεο Αιεμάλδξεηαο, ν Καίζαξ δέρζεθε έλα απφ ηα πην εληππσζηαθά δψξα ηεο Ηζηνξίαο: έλα αλαηνιίηηθν ραιί, ζην νπνίν ήηαλ ηπιηγκέλε ε Κιενπάηξα, πνπ παξνπζηάζηεθε εληππσζηαθά κφιηο μεηπιίρζεθε. Λέγεηαη φηη είλαη κχζνο, κπνξεί. Σν γεγνλφο είλαη φηη ν Καίζαξ εληππσζηαζκέλνο απφ ηελ νκνξθηά ηεο, ην ζάξξνο θαη ην πλεχκα ηεο, ηελ εξσηεχζεθε θαη ζπλδέζεθε καδί ηεο. Ζ Κιενπάηξα ήηαλ ηφηε είθνζη ελφο εηψλ θαη ν Καίζαξ πελήληα δπν. Ο Καίζαξ ηελ απνθαηέζηεζε ζην ζξφλν ηεο. Ο αδειθφο ηεο κπήθε κε ζηξαηφ ζηελ πφιε γηα λα ηελ εθζξνλίζεη, θαη ζηηο ζπγθξνχζεηο πνπ έγηλαλ θάεθε ε πεξίθεκε Βηβιηνζήθε ηεο Αιεμάλδξεηαο. Ο Πηνιεκαίνο ΗΓ’ εηηήζεθε θαη ζθνηψζεθε. Ο Καίζαξαο έθαλε δψξν ζηελ Αίγππην ηελ Κχπξν, ζηελ νπνία ηνπνζέηεζαλ βαζίιηζζα ηελ αδειθή ηεο Κιενπάηξαο, Αξζηλφε. Ζ Κιενπάηξα, παληξεχηεθε ηνλ άιιν αδειθφ ηεο ηνλ δσδεθάρξνλν Πηνιεκαίν ΗΓ’ θαη έγηλε πάιη ζπκβαζίιηζζα. Σν 47, γέλλεζε ην παηδί ηνπ Καίζαξα, πνπ νλνκάζζεθε Καηζαξίσλ. Σν Μάξηην ηνπ 44, πέζαλε ν αδειθφο ηεο (ιέγεηαη φηη ηνλ δνινθφλεζε ε ίδηα) θαη ε Κιενπάηξα φξηζε ζπκβαζηιέα ηνλ Καηζαξίσλα, κφιηο ηξηψλ εηψλ. Ζ Κιενπάηξα, σο βαζίιηζζα ελδηαθέξζεθε γηα ηελ επεκεξία ηνπ ιανχ ηεο θαη ήηαλ αγαπεηή ζηνπο Αηγχπηηνπο, παξφιν πνπ ε δπλαζηεία ησλ Πηνιεκαίσλ, αληηκεησπηδφηαλ πάληα απφ ηνπο γεγελείο σο μέλν ζψκα. Ήηαλ γνεηεπηηθή, κνξθσκέλε, εχγισηηε θαη κηινχζε (εθηφο απφ ηα ειιεληθά) θαη αξθεηέο γιψζζεο, κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη ηα αηγππηηαθά. Σνλ ίδην ρξφλν, ν Καίζαξαο δνινθνλήζεθε απφ ζπλσκφηεο θαη μέζπαζε λένο εκθχιηνο πφιεκνο ζηε Ρψκε. Ο έλαο απφ ηνπο ληθεηέο, ν Μάξθνο Αληώληνο, βξέζεθε ζηελ Αίγππην, γνεηεχζεθε θη απηφο απφ ηελ πξνζσπηθφηεηά ηεο θη έγηλε κε ηε ζεηξά ηνπ εξαζηήο ηεο. Ζ απνηπρεκέλε εθζηξαηεία ηνπ Αληψληνπ ελαληίσλ ησλ Πάξζσλ, ε πξνθιεηηθά πνιπηειήο δσή ηνπ θαη ε ζθαλδαιψδεο ζρέζε ηνπ κε ηελ Κιενπάηξα (ήηαλ παληξεκέλνο κε ηελ αδειθή ηνπ άιινπ ληθεηή ηνπ εκθπιίνπ θαη ζπκκάρνπ ηνπ, Οθηαβηαλνχ), θαζψο θαη ηα δψξα πνπ ηεο έθαλε (ξσκατθέο
41
επαξρίεο φπσο ε Κξήηε, ε Κπξελατθή θαη ε Παιαηζηίλε), πξνθάιεζαλ θαη ηξίην ξσκατθφ εκθχιην πφιεκν. Σν 31, ζε λαπκαρία πνπ έγηλε ζην Άθηην, νη ελσκέλεο δπλάκεηο ηνπ Αλησλίνπ θαη ηεο Κιενπάηξαο, εηηήζεθαλ απφ ην ζηφιν ηνπ Οθηαβηαλνχ. Ο Οθηαβηαλφο ηνλ θπλήγεζε ζηελ Αίγππην θαη ν Αληψληνο απηνθηφλεζε γηα λα κε ζπιιεθζεί. Ζ Κιενπάηξα, αθνχ κάηαηα πξνζπάζεζε λα ζαγελεχζεη ή λα ζπλδηαιιαγεί κε ηνλ Οθηαβηαλφ, απηνθηφλεζε απφ δάγθσκα θηδηνχ πνπ ε ίδηα δήηεζε λα ηεο θέξνπλ. Ο Οθηαβηαλφο δηέηαμε λα δνινθνλήζνπλ ηνλ λεαξφ Καηζαξίσλα, γηα λα κε ππάξμνπλ πιένλ θιεξνλφκνη πνπ λα έρνπλ βιέςεηο ζηνλ αηγππηηαθφ ζξφλν, αιιά θαη λα θχγεη απφ ηε κέζε ν γηνο ηνπ Ηνπιίνπ Καίζαξα. Έρνπλ γξαθεί εθαηνληάδεο βηβιία, δεθάδεο δσγξάθνη έρνπλ πξνζπαζήζεη λα αλαπαξαζηήζνπλ ηε κνξθή ηεο θαη έρνπλ παηρζεί πνιιά έξγα ζηνλ θηλεκαηνγξάθν θαη ζην ζέαηξν γηα ηε ζξπιηθή βαζίιηζζα ηεο Αηγχπηνπ. Σν πην δηάζεκν – φρη απαξαίηεηα ην θαιχηεξν – ήηαλ ην θηικ ηνπ 1963 «Κιενπάηξα» κε ηελ Διίδακπεζ Σέπινξ ζην νκψλπκν ξφιν θαη ηνλ Ρίηζαξλη Μπάξηνλ ζην ξφιν ηνπ Μάξθνπ Αληψληνπ.
Έηζζ ηαηαθφεδηε ημ ζζπονυ εθθδκζζηζηυ ηνάημξ ηςκ Πημθειαίςκ ηαζ δ ανπαία Ώίβοπημξ, έβζκε ημ 30 π.Υ., άθθδ ιζα νςιασηή επανπία ηαζ πάεδηε απυ ηδκ ζζημνία. ιςξ δ πνμζθμνά ηδξ ζημκ παβηυζιζμ πμθζηζζιυ ηαζ ζηζξ ηέπκεξ εεςνείηαζ ακεηηίιδηδ. Βίκαζ εοηφπδια υηζ εηεί έπμοκ ανεεεί ζπεδυκ άεζηηα, ηα πενζζζυηενα ηείιεκα ηαζ ικδιεία ηδξ παβηυζιζαξ πμθζηζζηζηήξ ηθδνμκμιζάξ. Ο αζβοπηζαηυξ πμθζηζζιυξ οπήνλε μ πζμ ιαηνμπνυκζμξ ηδξ ζζημνίαξ ηαζ ιέζς ηςκ Φμζκίηςκ, ηςκ Βαναίςκ ηαζ ηςκ Κνδηχκ πέναζε ζηδκ Βθθάδα ηαζ ζηδ Ρχιδ ηαζ έβζκε παβηυζιζμ ηηήια. Δ βθχζζα ηςκ Ώζβοπηίςκ έπεζ ζοββέκεζεξ ηαζ απυ ημ ζδιζηζηυ ηαζ απυ ημ παιζηζηυ βθςζζζηυ ζφζηδια ηαζ μθείθεηαζ ζηδ ζοκεπή ιίλδ ηςκ δφμ θφθςκ ζηδκ Ώίβοπημ ηαζ ζηδ Υακαάκ. Δ ηέπκδ ηδξ βναθήξ, ιεηαθένεδηε, πζεακυηαηα, απυ ημοξ μοιένζμοξ, ζηζξ ανπέξ ηδξ ηνίηδξ πζθζεηίαξ π.Υ., ηδκ ίδζα επμπή πμο βκςνίγμοιε. υηζ μζ Ώζβφπηζμζ δέπεδηακ ζδιακηζηή πμθζηζζηζηή επζννμή απυ ημοξ θαμφξ ηδξ Μεζμπμηαιίαξ. ιςξ, αοηυ πμο δ Ώίβοπημξ πζεακχξ δακείζηδηε, ημ ιεηέηνερε πμθφ βνήβμνα ζε ηάηζ δζηυ ηδξ ηαζ ιμκαδζηυ. Δ αάζδ ηδξ βθχζζαξ ήηακ έκα αθθάαδημ 24 ζοιαυθςκ ηαζ 700 πενίπμο ζενμβθοθζηχκ ζδιείςκ, πμο ακηζπνμζχπεοακ δζαθμνεηζημφξ θςκδηζημφξ ζοκδοαζιμφξ. Μπμνμφζακ κα πνδζζιμπμζμφκηαζ πςνζζηά ή ζε ζοκδοαζιυ, βζα κα ζπδιαηίγμοκ θέλεζξ. Σέζζενεζξ είκαζ μζ ιμνθέξ βναθήξ πμο πνδζζιμπμζήεδηακ ζηδκ ανπαία Ώίβοπημ: Δ ηεξνγιπθηθή ή κλεκεηαθή, πμο ήηακ ζε πνήζδ απυ ημ 3000 π.Υ. πενίπμο ηαζ επέγδζε ιέπνζ ημκ 3μ ι.Υ. αζχκα, πνδζζιμπμζήεδηε ζε υθα ζπεδυκ ηα ηείιεκα ηςκ ικδιείςκ. Αομ άθθεξ βναθέξ, δ ηεξαηηθή ηαζ δ δεκνηηθή ήηακ απθμπμζδιέκεξ ιμνθέξ ηδξ ζενμβθοθζηήξ. Δ ζεναηζηή πνδζζιμπμζήεδηε βζα ηδ θμβμηεπκία ηαζ βζα ηα ειπμνζηά έββναθα. Δ δδιμηζηή πμο πνμένπεηαζ απυ ηδκ ζεναηζηή, ήηακ δ απθμφζηενδ απυ ηζξ δομ άθθεξ ηαζ άνπζζε κα πνδζζιμπμζείηαζ απυ ημκ 7μ αζχκα π.Υ. ηαζ δζαηδνήεδηε ιέπνζ ημκ 5μ ι.Υ. αζχκα. Σέθμξ οπήνπε ηαζ δ ημπηζηή βναθή, δ μπμία έβζκε δ βναθή ηςκ Ώζβφπηζςκ πνζζηζακχκ. Πάνα πμθθά πνυκζα, μζ ανπαζμθυβμζ, εαφιαγακ ηα εονήιαηα πμο απμδείηκοακ έκακ απυ ημοξ ιεβαθφηενμοξ πμθζηζζιμφξ, υιςξ δεκ ιπμνμφζακ κα δζααάζμοκ ηα ζενμβθοθζηά. Ώοηυ ημ πέηοπε μ Γάθθμξ ανπαζμθυβμξ Εαλ-Φξαλζνπά ακπνιηφλ 42
(Champollion, 1790-1832), υηακ πνυζελε ζηδ αάζδ εκυξ μαεθίζημο ιε αζβοπηζαηυ ηείιεκμ ηαζ επζβναθή ζηα εθθδκζηά. Τπέεεζε υηζ ηα επακαθαιαακυιεκα ζδεμβνάιιαηα αθμνμφζακ ηδκ Κθεμπάηνα ηαζ ημκ Πημθειαίμ ηαζ ηαηάθενε έηζζ κα ακαβκςνίζεζ έκηεηα βνάιιαηα ημο αζβοπηζαημφ αθθααήημο. Βθάνιμζε αοηυ ημ θεζρυ έζης αθθάαδηυ ημο ζηδκ ζηήιε ηεο Ρνδέηαο (ιζα πθάηα πμο είπακ ακαηαθφρεζ μζ ζηναηζχηεξ ημο Ναπμθέμκηα ζηδ Ρμγέηα, ζηζξ εηαμθέξ ημο Νείθμο), ζηδκ μπμία οπήνπακ ηνεζξ επζβναθέξ, δ ιζα ζηα ζενμβθοθζηά, δ δεφηενδ ζηδκ δδιμηζηή δδθαδή ζηδκ απθμοζηεοιέκδ ιμνθή βναθήξ πμο πνδζζιμπμζμφζακ μζ Ώζβφπηζμζ ημκ ηαζνυ ηδξ Κθεμπάηναξ ηαζ δ ηνίηδ ζηα εθθδκζηά, πμο ήηακ δ επίζδιδ βθχζζα ηδξ Ώζβφπημο ηςκ Πημθειαίςκ ηαζ ηαηάθενε ιεηά απυ ενβαζία είημζζ πνυκςκ κα ζπδιαηίζεζ ημ αζβοπηζαηυ αθθάαδημ ηαζ κα απμηνοπημβναθήζεζ ηα ζενμβθοθζηά. Έηζζ άκμζλε μ δνυιμξ βζα ηδκ ακαηάθορδ εκυξ μθυηθδνμο παιέκμο ηυζιμο ηζ εκυξ πμθζηζζιμφ δεηάδςκ αζχκςκ. Σμ ημζκυηενμ οθζηυ βναθήξ ήηακ μ πάπονμξ, πμο πνμένπεηαζ απυ ημ μιχκοιμ θοηυ, άθεμκμ ζηδκ ανπαζυηδηα, πμθφ ζπάκζμ ζηζξ ιένεξ ιαξ. Ο επελενβαζία ημο πάπονμο ήηακ εφημθδ ηαζ βνήβμνδ ηαζ δ επζθάκεζα βναθήξ ήηακ πμθφ ηαθή. Σμ λενυ ηθίια ηδξ Ώζβφπημο αμήεδζε ζηδκ δζαηήνδζδ εηαημκηάδςκ ηεζιέκςκ, ζε άνζζηδ ηαηάζηαζδ, εκχ ακηζεέηςξ ζε άθθεξ πενζμπέξ (ζηδ Φμζκίηδ ή ζηδ ονία), δ οβναζία ηαηάζηνερε ιε ημ πνυκμ ημοξ παπφνμοξ ηαζ ηα ηείιεκα. Ο πμθζηζζιυξ αοηυξ ζοκεζζέθενε πμθθά ζηζξ ηέπκεξ ηαζ ζηζξ επζζηήιεξ ηδξ ακενςπυηδηαξ ηαζ εζδζηυηενα ζηδ βεςνβία, ζηδ ιεηαθθμονβία, ζηδ βθοπηζηή, ζηδκ ανπζηεηημκζηή, ζηδ βεςιεηνία ηαζ ζηδ ιδπακζηή. Οζ Ώζβφπηζμζ είκαζ μζ πνχημζ πμο πνδζζιμπμίδζακ ημ βοαθί, ημκ πάπονμ ηαζ ημ ιεθάκζ. ’ αοημφξ μθείθμιε ηδ βκχζδ βζα ηδ δδιυζζα δζμίηδζδ, ηδκ ημζκςκζηή δζηαζμζφκδ, ηδκ απμβναθή ημο πθδεοζιμφ, ημ ηαποδνμιείμ, ηδκ ακφρςζδ ηδξ γςβναθζηήξ ηαζ ηδξ βθοπηζηήξ ζε ααειυ ηεθεζυηδηαξ. Οζ Φμίκζηεξ ηαζ ανβυηενα μζ Έθθδκεξ ηαζ μζ Ρςιαίμζ, άκηθδζακ πμθθά ζημζπεία απυ αοηυ ημκ πμθζηζζηζηυ ηαζ επζζηδιμκζηυ πθμφημ ηαζ ηα εκζςιάηςζακ ζημκ δζηυ ημοξ ζδζαίηενμ πμθζηζζιυ. Δ Ώίβοπημξ οπήνλε ημ πνχημ ιμκμεεσζηζηυ ηνάημξ. Δ Ώίβοπημξ εθάνιμζε πνχηδ ηδ ιμκμβαιία ηαζ ιεηαπεζνίζηδηε ηδ βοκαίηα ηαθφηενα απυ ηάεε άθθμ ιεβάθμ πμθζηζζιυ ημο ανπαίμο ηυζιμο. Δ βοκαίηα είπε δζηαίςια κα ηαηέπεζ δζηή ηδξ πενζμοζία, ιπμνμφζε κα δακείγεηαζ πνήιαηα, κα οπμβνάθεζ ζοιαυθαζα, κα γδηά δζαγφβζμ, κα ειθακίγεηαζ ζηα δζηαζηήνζα ςξ ιάνηοξ ηαζ οπυ ζοβηεηνζιέκεξ πενζζηάζεζξ κα βίκεηαζ αηυια ηαζ θαναχ. Ο Ζξφδνηνο, πμο επζζηέθεδηε ηδκ Ώίβοπημ, δζαπζζηχκεζ υηζ ‘μζ Ώζβφπηζμζ, έπμοκ ακηίεεηεξ απυ ημοξ άθθμοξ θαμφξ ζοκήεεζεξ ηαζ έεζια’. Καζ ηαηαβνάθεζ παναηάης υηζ δ βοκαίηα ηοηθμθμνμφζε ζημοξ δνυιμοξ εθεφεενα ηαζ ιπμνμφζε κα απαζπμθείηαζ ιε ημ ειπυνζμ ηαζ ηδ αζμηεπκία. Ώοηυ ελέπθδηηε ημοξ Έθθδκεξ ηαλζδζχηεξ πμο ήηακ ζοκδεζζιέκμζ κα ηθείκμοκ ηζξ βοκαίηεξ ημοξ ζημ ζπίηζ ηαζ κα ιδκ αζπμθμφκηαζ μφηε ιε ηα ημζκά, μφηε ιε ημ ειπυνζμ. Αεκ είκαζ ηοπαίμ πμο υθμζ μζ Έθθδκεξ θζθυζμθμζ, ζζημνζημί, επζζηήιμκεξ (Θαιήο, φισλ, Ζξφδνηνο, Γεκφθξηηνο, Πιάησλ, Δχδνμνο, Ηππνθξάηεο, Δπθιείδεο, Αξρηκήδεο), πμο ηαλίδερακ εηηυξ Βθθάδαξ, επζζηέθεδηακ ηδκ Ώίβοπημ βζα κα πθμοηίζμοκ ηαζ δζεονφκμοκ ηζξ βκχζεζξ ημοξ.
43
4. ΟΗ ΛΑΟΗ ΣΖ ΘΑΛΑΑ ζα λένμοιε βζα ημοξ Λαμφξ ηδξ Θάθαζζαξ, ακαθένμκηαζ ιυκμ ζε αζβοπηζαηά ηείιεκα ζημ Υαιπμφ ηαζ ζημ Κανκάη ηαεχξ ηαζ ζημκ Μεβάθμ Πάπονμ ημο Υάννζξ (πμο ανίζηεηαζ ζημ ΐνεηακζηυ Μμοζείμ). Σμοξ μκυιαγακ ‘αοημί πμο ένπμκηαζ απυ ηδ εάθαζζα’ ή μζ Λανί ηεο Θάιαζζαο. Τπμεέημοιε υηζ ήηακ ιζα παθανή μιμζπμκδία θαχκ ηδξ ακαημθζηήξ Μεζμβείμο ηαζ πζμ ζοβηεηνζιέκα απυ ημ Ώζβαίμ ηαζ ηδκ Μζηνά Ώζία. Ξένμοιε υηζ είκαζ μζ δνάζηεξ εηηεηαιέκςκ ηαηαζηνμθχκ ζηδκ Ώκαημθζηή Μεζυβεζμ. Σα μνβακςιέκα ηαζ πθμφζζα πμθζηζζιέκα ηνάηδ ηδξ πενζμπήξ ηαζ εζδζηυηενα δ Ώίβοπημξ, ήηακ πεζναζιυξ βζα θηςπμφξ ηαζ πςνίξ βδ ηαζ βζ’ αοηυ πμθειζημφξ θαμφξ, ιεηαλφ ηςκ μπμίςκ μζ πζμ δναζηήνζμζ ήηακ μζ Λαμί ηδξ Θάθαζζαξ. Ξένμοιε υηζ επζηέεδηακ δομ θμνέξ ηαηά ηδξ Ώζβφπημο αθθά ηεθζηά απμηνμφζηδηακ. Πνιεκηζηέο Πειεζέη, Σδέθεξ θαη Νηέκελ Σμκ 13μ αζχκα π.Υ. ηα ηνάηδ ηδξ Ώκαημθζηήξ Μεζμβείμο εοδιενμφζακ, ημ ειπυνζμ άκεζγε ηαζ οπήνπε ιζα ζζμννμπία πμο ζηδνζγυηακ ζηζξ δομ ιεβάθεξ δοκάιεζξ ηδξ επμπήξ, ημοξ Ώζβφπηζμοξ ηαζ ημοξ Υζηηίηεξ. Πανά ηζξ ιεηαλφ ημοξ ζοβηνμφζεζξ, οπήνπε ιζα ζηαεενυηδηα ζηδκ πενζμπή. Τπήνπακ πάκηα επζηίκδοκα κμιαδζηά θφθα πμο ιεηαηζκμφκηακ βονεφμκηαξ εφθμνα εδάθδ βζα εβηαηάζηαζδ. πςξ ηαζ οπήνπακ πεζναηέξ ζηζξ εάθαζζεξ, απυ ημοξ μπμίμοξ οπέθενακ μζ πανάθζεξ πυθεζξ. Ξαθκζηά υιςξ επήθεε πάμξ ζηδ Μζηνά Ώζία ηαζ ζημκ πμθζηζζιέκμ ηυζιμ εηείκδξ ηδξ επμπήξ, πμο πζεακυηαηα ήηακ απμηέθεζια ηδξ δναζηδνζυηδηαξ ηςκ Λαχκ ηδξ Θάθαζζαξ ηαζ αοηυξ είκαζ έκαξ θυβμξ πμο δεκ ανίζημιε εφημθα ζζημνζηά ηεηιήνζα εηείκδξ ηδξ επμπήξ. Οθυηθδνμζ πνμδβιέκμζ πμθζηζζιμί, υπςξ μ Μοηδκασηυξ, δ αοημηναημνία ηςκ Υζηηζηχκ, ημ ααζίθεζμ ηδξ Οοβηανίη ζηδ ονία, πανήηιαζακ ή ηαζ πάεδηακ απυ ηδκ ζζημνία, ελ αζηίαξ ηςκ εζζαμθχκ ηςκ Λαχκ ηδξ Θάθαζζαξ. Γκςνίγμοιε υηζ μζ Λαμί ηδξ Θάθαζζαξ δναζηδνζμπμζήεδηακ ηαηά ηδ δζάνηεζα ηδξ ααζζθείαξ ημο θαναχ Ώπεκαηυκ. Ώοημί είκαζ πζεακχξ μζ Νηέκεκ, μζ Λμφηα ηαζ μζ ένκηεκ. Οζ δομ αοημί ηεθεοηαίμζ θαμί ιαγί ημοξ Πεθεζέη, οπδνέηδζακ ςξ ιζζεμθυνμζ ζημ ζηναηυ ημο θαναχ Ρακζή II, ηαζ πζεακχξ έθααακ ιένμξ ζηδ ιάπδ ημο Κακηέξ εκακηίμκ ηςκ Υζηηζηχκ. Ο Ραιζήξ II, είπε παθαζυηενα, ακαβηαζηεί κα πμθειήζεζ ηαηά ηςκ ένκηεκ βζα κα οπεναζπζζηεί ηα δοηζηά ζφκμνά ημο. Ώοημί είπακ εβηαηαζηαεεί ζ’ αοηή ηδ πενζμπή, πενίπμο έκα αζχκα πνζκ, ιαγί ιε ημοξ Λζιπμφ, δ μπμίμζ ιάθθμκ έδςζακ ημ υκμιά ημοξ ζηδ Λζαφδ. Μζα επζβναθή ημο Ραιζή, πμο πνμκμθμβείηαζ ημ 1176 ακαθένεζ:
44
«Καλείο δελ κπφξεζε λ’ αληηζηαζεί ζηηο δπλάκεηο ηνπο, νη Υαηηί (Υηηηίηεο), Κφλη (Κζθζηία;), Καξρεκίο (ιζα πυθδ ημο Βοθνάηδ), Αξδάβα (πυθδ ηδξ δοηζηήξ Ώκαημθίαξ), θαη Αιαζίγηα (Κφπνμξ), εξήκσζαλ θαη νη ιανί ηνπο θαηαζηξάθεθαλ. Πξνρψξεζαλ πξνο ηελ Αίγππην. Ζ νκνζπνλδία ηνπο ήηαλ νη Πειεζέη, νη Σδέθεξ, νη εθειέο, νη Νηέλελ θαη νη Βεζέο». Αζάθμνμζ ζζημνζημί πνμζπάεδζακ κα μνίζμοκ απυ αοηά ηα μκυιαηα ηδκ πνμέθεοζδ ηςκ θοθχκ. Έηζζ πζεακχξ έπμοιε: - Οζ Πεθεζέη, είκαζ μζ Φζθζζηαίμζ (Πεθαζβζηήξ ηαηαβςβήξ;), πμο έδςζακ ημ υκμιά ημοξ ζηδκ Παθαζζηίκδ. - Οζ Λμφηα, πζεακχξ κα πνμένπμκηακ απυ ηδ Λοηία ηδξ Μζηνάξ Ώζίαξ. - Οζ Έηαεξ ηαζ μζ Νηέκεκ πνέπεζ κα έπμοκ ζπέζδ ιε ημοξ Ώπαζμφξ ηαζ ημοξ Αακαμφξ ηςκ μιδνζηχκ πνυκςκ. - Οζ ένκηεκ ή ανκηάκα ιάθθμκ ένπμκηακ ή έδςζακ ημ υκμιά ημοξ ζηδ ανδδκία. - Οζ Σενέξ ήηακ πζεακχξ μζ Σοννδκμί, ημ εθθδκζηυ υκμια ηςκ Βηνμφζηςκ. - Οζ Λαιπμφ ή Λζιπμφ, ήηακ πζεακυηαηα αοημί πμο έδςζακ ημ υκμια ζηδ Λοαφδ. - Οζ εηεθέξ, ήηακ ζηεθμί (;) ή έδςζακ ημ υκμιά ημοξ ζημ κδζί ηδξ ζηεθίαξ. Ο Φαξαώ Μεξλεθζά Ήηακ πζεακυκ, αοηέξ μζ ζοιιμνίεξ κα ήηακ ιένμξ ιαγζηχκ ιεηακαζηεφζεςκ πμο ήηακ απμηέθεζια ηαηχκ εζμδεζχκ ηαζ θζιμφ. Ώπυ ηζξ επζβναθέξ ημο Κανκάη ιαεαίκμιε υηζ μ θαναχ Μελεθζά είπε ζηείθεζ ζζηάνζ ζημκ πεζκαζιέκμ πζηηζηζηυ θαυ. Ώθμφ πνμηάθεζακ ενήιςζδ ζηδ Μοηδκασηή Βθθάδα, μζ Λαμί ηδξ Θάθαζζαξ, έθεαζακ ζημ Αέθηα ημο Νείθμο απυ ηδκ πθεονά ηδξ Κονδκασηήξ. Βηεί εκχεδηακ ιε θζαοηέξ θοθέξ ηαζ ζπδιάηζζακ ιζα ζηναηζά 16000 ακδνχκ. Ώοημί μζ ζηναημί ζοκήεςξ έθενκακ ιαγί ημοξ ηζξ βοκαίηεξ, ηα παζδζά ημοξ ηαζ ηα οπάνπμκηά ημοξ ζε ηάνα πμο ηα έζενκακ αυδζα, βζαηί μ ζηυπμξ ημοξ ήηακ κα εβηαηαζηαεμφκ υπμο έανζζηακ ημκ ηαηάθθδθμ ηυπμ. Σμ 1218 πνμπχνδζακ πνμξ ηδκ Μέιθζδα ηαζ ηδκ Δθζμφπμθδ. Ο θαναχ Μενκεθεά ημοξ ακηζιεηχπζζε ηαζ ημοξ κίηδζε ζημηχκμκηαξ 6000 ηαζ αζπιαθςηίγμκηαξ 9.000 απ’ αοημφξ. Ώοηή δ κίηδ είκαζ ηαηαβναιιέκδ ζημοξ ημίπμοξ ημο καμφ ημο Άιςκμξ ζημ Κανκάη ηαζ ζε δομ μαεθίζημοξ. Πανά ηδκ ήηηα ημοξ, μζ Λαμί ηδξ Θάθαζζαξ πανέιεζκακ ζζπονμί, βζαηί ιεηά δζέθοζακ ηδκ Υζηηζηζηή αοημηναημνία, θεδθάηδζακ ηδκ πνςηεφμοζά ηδξ Υαημφζαξ ηαζ ζηδ ζοκέπεζα ηαηέζηνερακ ηδκ Οοβηανίη, ηδ ΐυνεζα ονία ηαζ ηδκ Κφπνμ. Ο ηεθεοηαίμξ ααζζθζάξ ηδξ Οοβηανίη, μ Ώιμονάπζ πενζβνάθεζ ζε επζζημθή ημο πνμξ ημκ ααζζθζά ηδξ Ώθαζίαξ (Κφπνμο), ηδκ ηαηαζηνμθή ηδξ πυθδξ ημο. Ώηυια ηαζ δ πηχζδ ηδξ Σνμίαξ (πενίπμο ημ 1185) απμδίδεηαζ απυ πμθθμφξ ζηδ δνάζδ ηςκ ‘Λαχκ ηδξ Θάθαζζαξ’. ιςξ μ ηεθζηυξ ζηυπμξ ήηακ πάθζ δ Ώίβοπημξ. Σμ 8μ έημξ ηδξ ααζζθείαξ ημο Ραιζή III, επζηέεδηακ ηδκ Ώίβοπημ απυ ηδκ λδνά ηαζ ηδ εάθαζζα. ιςξ μζ Ώζβφπηζμζ είπακ πνμεημζιαζεεί βζ’ αοηή ηδκ επίεεζδ.
45
Βίπακ ζηείθεζ ζηναηυ ζηδ κυηζα Παθαζζηίκδ ηαζ είπακ μπονχζεζ ηζξ εζζυδμοξ ηςκ ζημιίςκ ημο Αέθηα. Δ ζφβηνμοζδ έθενε ιζα μθμηθδνςηζηή κίηδ βζα ημοξ Ώζβφπηζμοξ. ηδκ λδνά δηηήεδηακ ηαζ δζαζημνπίζεδηακ. Ο ζηυθμξ ημοξ πνμζπάεδζε κα εζζέθεεζ ζημ Αέθηα απυ η’ ακαημθζηά. Ώκ ηαζ μζ Ώζβφπηζμζ δεκ ήηακ ηυζμ ηαθμί καοηζημί, αβςκίζηδηακ πεζζιαηζηά βζα κα οπεναζπζζεμφκ ηδ πχνα ημοξ. Σεθζηά μ ζηυθμξ ηςκ Λαχκ ηδξ Θάθαζζαξ ηαηαζηνάθδηε. Ώοηή δ κίηδ ηαηαβνάθδηε ζημοξ ημίπμοξ ημο ηαθζημφ ικδιείμο ημο θαναχ Ραιζή. Ώπυ ηυηε πάεδηακ ηα ίπκδ ηςκ Λαχκ ηδξ Θάθαζζαξ, πμο άθθαλακ ημκ ηυζιμ ηδξ Μεζμβείμο. Ώνηεημί Πεθεζέη (ιάθθμκ μζ Φζθζζηαίμζ) πανέιεζκακ ζηδκ Υακαάκ. Οζ παθαζζηζκζαηέξ πυθεζξ Ώζηαθυκ, Ώζκηυη ηαζ Γάγα, πζεακυηαηα ηαημζηήεδηακ απυ ημοξ Πεθεζέη. Δ εανασηή ζζημνία, ακαθένεζ λεπςνζζηά ημοξ Φζθζζηαίμοξ απυ ημοξ Λαμφξ ηδξ Θάθαζζαξ, υιςξ είκαζ πζεακυκ, μ έκαξ θαυξ (ακ ήηακ δομ), κα απμννυθδζε ημκ άθθμ ηαζ ζηαδζαηά κα απέηηδζακ εκζαία εεκζηή ηαοηυηδηα. Άθθμζ υπςξ μζ ανκηάκα ηαζ μζ εηεθέξ, ηαηεοεφκεδηακ ζηα κδζζά ηδξ Αοηζηήξ Μεζμβείμο. ιςξ δ ακηίζηαζδ ηςκ Ώζβοπηίςκ, έζςζε ημκ πμθζηζζιυ ημοξ, ηαζ ημκ παβηυζιζμ πμθζηζζιυ, απυ ηδκ θεδθαζία ηαζ ηδκ ηαηαζηνμθή.
Αηγππηηαθό αλάγιπθν απεηθνλίδεη αηρκαιώηνπο Πειεζέη
46
5. Ζ ΥΑΝΑΑΝ Δ Υακαάκ είκαζ ανπαίμξ βεςβναθζηυξ υνμξ ζημκ μπμίμ πενζθαιαάκεηαζ δ πενζμπή, απυ ημ ζκά ηαζ ηαθφπηεζ μθυηθδνμ ημ ζδιενζκυ Εζναήθ, ηδκ Παθαζζηίκδ, ηδκ δοηζηή Εμνδακία ημ Λίαακμ ηαζ ηδ ονία ηαζ θεάκεζ ιέπνζ ηα ζφκμνα ηδξ Σμονηίαξ. ημ πχνμ αοηυ έγδζακ πμθθμί θαμί ηαζ δζαιμνθχεδηακ δζάθμνα ααζίθεζα ηαζ ηνάηδ. Οζ Φζθζζηαίμζ, παναθεμνά ημο μκυιαημξ ηςκ μπμίςκ είκαζ δ Παθαζζηίκδ, μζ Βαναίμζ, μζ Φμίκζηεξ, μζ Ώναιαίμζ, μζ φνζμζ ηαζ βζα ηάπμζμ δζάζηδια ημ ΐαζίθεζμ ηδξ Οοβηανίη. Σδ 2δ πζθζεηία π.Υ., μζ Ώζβφπηζμζ ηαηείπακ ηδ Γάγα ηαζ ηδκ παναεαθάζζζα θςνίδα ηδξ Υακαάκ ςξ ηδκ Σφνμ. Καηά ηδκ πενίμδμ ηδξ αζβοπηζαηήξ ζζημνίαξ πμο ακαθένεηαζ ςξ Μεζαίν Βαζίιεην, πενίπμο ημ 1674 π.Υ., δ Ώίβοπημξ δέπεδηε ιζα ιαγζηή εζζαμθή ζδιζηζηχκ θαχκ απυ ηδκ Ώζία, ημοξ μπμίμοξ μζ μπμίμζ είκαζ βκςζημί ιε ηδκ εθθδκζηή ημοξ μκμιαζία Τθζψο ηαζ δ Υακαάκ έβζκε δ πενζμπή πμο γμφζε ιζα πμζηζθία θαχκ, ιε ηονίανπμοξ ημοξ Ώναιαίμοξ. Μεηά ημοξ Ώζβφπηζμοξ, μζ Υζηηίηεξ ηαηέθααακ ιεβάθμ ιένμξ ηδξ Υακαάκ, ηαζ έδζςλακ ημοξ Ώναιαίμοξ. ιςξ δ πενζμπή ήηακ έκα ιίβια δομ ιεβάθςκ πμθζηζζιχκ, ημο Μεζμπμηάιζμο ηαζ ημο Ώζβοπηζαημφ. Γφνς ζηα 1600 π.Υ., πνμκμθμβμφκηαζ ηα πνχηα πακαακζηά ηείιεκα ηδξ Οοβηανίη, πμο είκαζ βναιιέκα ιε ηδκ πνχηδ αθθααδηζηή βναθή ηδξ ζζημνίαξ. Βίκαζ δ επμπή ηδξ ακάπηολδξ ημο ιεβάθμο ειπμνζημφ ηαζ πμθζηζζιζημφ ηέκηνμο ηδξ Οοβηανίη, ζηδ αυνεζα ονία. Σμκ 13μ αζχκα μζ δζαιάπεξ ιεηαλφ Ώζβοπηίςκ ηαζ Υζηηζηχκ, βίκμκηακ ζημ πακαακζηυ έδαθμξ, ιε ιεβάθεξ ζοκέπεζεξ βζα ημοξ θαμφξ πμο γμφζακ εηεί πμο δεκ ημοξ αμήεδζε μφηε ημ ζφιθςκμ θζθίαξ πμο οπέβναρε μ θαναχ Ρακζήο Β’ ηαζ μ ααζζθζάξ ηςκ Υζηηζηχκ Υαηνχζηιηο. Λίβμ ανβυηενα πνμκμθμβείηαζ ηαζ δ άθζλδ ηςκ Βαναίςκ ζηδ Υακαάκ. ιςξ πανάθθδθα, αοηή ηδκ επμπή ζδιεζχκεηαζ ηαζ δ εζζαμθή ηςκ Λαχκ ηδξ Θάθαζζαξ, υπςξ ημοξ απμηαθμφζακ μζ Ώζβφπηζμζ, μζ μπμίμζ απςεήεδηακ ιεκ απυ ημκ θαναχ Ραιζή Γ’, υιςξ δζέθοζακ ημο πμθζηζζιμφξ ηδξ ακαημθζηήξ Μεζμβείμο, ηδκ Υζηηζηζηή αοημηναημνία, ηδκ Οοβηανίη ηαζ επδνέαζακ ηδκ Μεζμπμηαιία. Ήηακ ηυζδ δ ηαηαζηνμθή, πμο δ πενζμπή πέναζε πενίπμο 150 πνυκζα ζημηεζκχκ πνυκςκ, έκα είδμξ Μεζαίςκα. ημ κυημ ηδξ Υακαάκ, εβηαηαζηάεδηακ μζ Φζθζζηαίμζ, έκαξ απυ ημοξ Λανχο ηεο Θάιαζζαο.
Οη Φηιηζηαίνη Οζ Φζθζζηαίμζ ηδξ Εζημνίαξ, ήηακ θαυξ πμο ηαημζημφζε ζημ κυηζμ ηιήια ηδξ Υακαάκ, ζηδκ πενζμπή πμο μκμιαγυηακ Φζθζζηαία ηαζ ζήιενα Παθαζζηίκδ. Δ πνμέθεοζή ημοξ αιθζζαδηείηαζ, πμθθμί ζζημνζημί πζζηεφμοκ υηζ είπακ ηαηαβςβή απυ ημ Ώζβαίμ Πέθαβμξ (Πεθαζβμί;) ή ηδ κυηζα Βθθάδα, ήηακ έκαξ απυ ημοξ Λανχο ηεο Θάιαζζαο ημοξ Πεθεζέη ηαζ είπακ δεζιμφξ ιε ημκ ιοηδκασηυ ηυζιμ. Ώκ ηαζ οζμεέηδζακ ηδ πακαακζηή βθχζζα ηαζ πμθζηζζιυ, πμθθέξ θέλεζξ ημοξ έπμοκ ζκδμεονςπασηή νίγα. Καηά ηδ ΐίαθμ, μζ Φζθζζηαίμζ ήνεακ απυ ηδκ Κνήηδ, πςνίξ κα δζεοηνζκίγεηαζ ακ ήηακ βδβεκείξ ή απθχξ ήνεακ απυ ηεζ.
47
Σμκ 13μ αζχκα, μζ Βαναίμζ ηαηά ηδκ έλμδυ ημοξ απυ ηδκ Ώίβοπημ, ηαηέθααακ ημ ιεβάθμ ιένμξ ηδξ Υακαάκ ηαζ μζ ζοβηνμφεζξ ιε ημοξ Φζθζζηαίμοξ ήηακ ζοκεπείξ. Μεηά ηδκ ήηηα ημοξ απυ ημκ Βαναίμ ααζζθζά Αααίδ, μζ δβέηεξ ημοξ μκμιάγμκηακ ηζ αοημί ααζζθείξ, πμο ηοαενκμφζακ ηζξ δζάθμνεξ πυθεζξ (Γάγα, Ώζηαθχκ, Άγςημξ {Άζκημη}, Ώηηανχκ ηαζ Γεε). Κάπμζμζ απ’ αοημφξ ημοξ ααζζθείξ, μκμιάγμκηακ Ακπηκειέρ. Οζ Φζθζζηαίμζ έπαζακ ηδκ ακελανηδζία ημοξ απυ ημοξ Ώζζφνζμοξ ημ 736 π.Υ. Ώνβυηενα, μ Νααμοπμδμκυζςν ηδξ ΐααοθχκαξ ηονίερε υθδ ηδ Υακαάκ ηαζ μζ πυθεζξ ηςκ Φζθζζηαίςκ έβζκακ ιένμξ ηδξ Νέμ-ΐααοθςκζαηήξ Ώοημηναημνίαξ. Καηά ζεζνά δ πενζμπή ηαηαηηήεδηε απυ ημοξ Πένζεξ, ημοξ Έθθδκεξ ηαζ ημοξ Ρςιαίμοξ.
Οη Δβξαίνη (σο πξηλ ηε ξσκατθή θαηάθηεζε) Δ Εζημνία ηςκ Βαναίςκ, ανπαίμο ζδιζηζημφ θαμφ, είκαζ δ ζζημνία ημο ‘Λαμφ ηδξ ΐίαθμο’ ηαζ ζηδνίγεηαζ υπζ ηυζμ ζηα ανπαζμθμβζηά εονήιαηα (υπςξ ηςκ πενζζζυηενςκ ανπαίςκ θαχκ), αθθά ζηα ηείιεκα ηδξ Παθαζάξ Αζαεήηδξ. Ώοηά ηα ηείιεκα είκαζ ιίβια ιοεμθμβίαξ, πμίδζδξ, ενδζηεοηζηήξ πνμπαβάκδαξ ηαζ πναβιαηζηχκ βεβμκυηςκ. Κακέκαξ άθθμξ θαυξ δεκ επδνέαζε ηυζμ πμθφ ημκ ηυζιμ, ζημ εέια ηδξ ενδζηείαξ, αθμφ απυ ηδκ εανασηή ενδζηεία πνμήθεακ δομ άθθεξ παβηυζιζεξ ενδζηείεξ, μ Υνζζηζακζζιυξ ηαζ μ Εζθαιζζιυξ. Σμ υκμια Βαναίμζ, πνμήθεε ηαηά ηδκ πανάδμζδ απυ ημκ Έαεν, απυβμκμ ημο ήι, βζμο ημο Νχε. Οζ βεκάνπεξ ημο θαμφ ηςκ Βαναίςκ εεςνμφκηαζ μ Αβξαάκ, μ Ηζαάθ ηαζ μ Ηαθψβ. Αεκ έπεζ απμδεζπεεί ακ αοημί ήηακ πνάβιαηζ οπανηηά πνυζςπα, αθθά ακ ήηακ ημπμεεημφκηαζ πνμκμθμβζηά βφνς ζημ 1800 π.Υ. Δ ΐίαθμξ θέεζ υηζ μ Ώαναάι, ιε εκημθή ημο Θεμφ, ήνεε ζηδ Υακαάκ απυ ηδκ πυθδ Οον ηδξ Μεζμπμηαιίαξ. Βηεί έγδζε κμιαδζηή γςή αθθάγμκηαξ ηυπμοξ βζα κα ανίζημοκ αμζηή ηα ημπάδζα ημο. Δ πίζηδ ημο ζημκ έκα ηαζ αθδεζκυ Θευ ήηακ αηθυκδηδ ηαζ ημ απέδεζλε ιεηά απυ πμθθέξ δμηζιαζίεξ. Θεςνείηαζ πνυηοπμ πίζηδξ ηαζ οπαημήξ ηαζ μ θμνέαξ ηδξ Θείαξ Ώπμηάθορδξ. Ο ηάθμξ ημο ανίζηεηαζ ζηδκ Υεανχκα ηαζ θαηνεφεηαζ απυ ημοξ πζζημφξ ηαζ ηςκ ηνζχκ ιμκμεεσζηζηχκ ενδζηεζχκ. ε ηείιεκα βναιιέκα ζε ζθδκμεζδή βναθή ηςκ μοιενίςκ δ Βαναίμζ ακαθένμκηαζ ςξ Υαιπίνμο ή Υαπίνμο («αοημί πμο πενκάκε ηα ζφκμνα»), ηαζ ζε αζβοπηζαηά ζενμβθοθζηά ςξ Ώπζνμφ. Ώπυ ημ 1435 π.Υ. πενίπμο ανπίγμοκ πμθθέξ ακαθμνέξ ζε αζζονζαηά ηαζ αζβοπηζαηά ηείιεκα βζα ηδκ φπανλδ ηαζ ηδκ ζζημνία ηςκ Βαναίςκ, υπςξ δ ζηήθδ ημο Φαναχ έηζ Ε, επζζημθέξ ημο Φαναχ Ραιζή ΕΕ, δ «ζηήθδ ημο Εζναήθ» πμο ανέεδηε ημκηά ζηζξ Θήαεξ ηαζ βίκεηαζ ακαθμνά ζε ηάπμζμ ηνάημξ (ηζ υπζ ζε ηάπμζα κμιαδζηά θφθα) πμο μκμιαγυηακ Εζναήθ ηαζ ανζζηυηακ αμνεζμακαημθζηά ημο ζκά. Οζ Βαναίμζ ήηακ κμιαδζηυξ θαυξ πμο δ ημζηίδα ημοξ ανίζηεηαζ ζηδ Μεζμπμηαιία, βφνς απυ ηδκ πυθδ Οον. Ώπυ ηεζ έθοβακ, ίζςξ δζςβιέκμζ απυ ημοξ ΐααοθχκζμοξ ηαζ ζηνάθδηακ δοηζηυηενα. Πμθθμί απ’ αοημφξ ηαηέθδλακ κα εβηαηαζηαεμφκ ζηδκ Ώίβοπημ ζηζξ ανπέξ ηδξ 2δξ πζθζεηίαξ π.Υ. οιαίςζακ ανηεημφξ αζχκεξ ιε ημοξ Ώζβφπηζμοξ ηναηχκηαξ ηδ ενδζηεία ηαζ ηα έεζιά ημοξ. Φαίκεηαζ υιςξ υηζ ζοκενβάζεδηακ ιε ημοξ εζζαμθείξ Τηζχξ, ημοξ μπμίμοξ μζ Ώζβφπηζμζ ιζζμφζακ. ηακ μζ Τηζχξ εηδζχπεδηακ, μζ Ώζβφπηζμζ βζα κα ηζιςνήζμοκ ημοξ Βαναίμοξ, ημοξ ηαηαπίεγακ ηαζ ημοξ ακάβηαγακ κα δμοθεφμοκ ζηδ ηαηαζηεοή δνυιςκ ηαζ άθθςκ
48
ιεβάθςκ ηναηζηχκ ένβςκ. Βπίζδξ ζηα ιέζα ημο 14μο αζχκα, ζηδκ Ώίβοπημ επζηνάηδζε ημκ πμθοεεσζηζηυ ζεναηείμ ημο Άιιςκα ηαζ λέζπαζακ θμαενμί δζςβιμί ηαηά ηςκ ιμκμεεσζηχκ, Ώζβφπηζςκ ηαζ Βαναίςκ. ηδ κέα ηαηάζηαζδ πμο δδιζμονβήεδηε, ιυκδ θφζδ πμο ημοξ έιεκε, ήηακ δ θοβή, δ θεβυιεκδ Έμνδνο. Δ Έλμδμξ ηςκ Βαναίςκ απυ ηδκ Ώίβοπημ (οπυ ηδκ δβεζία ημο Μσπζή) ηαζ δ άθζλή ημοξ ζηδ Υακαάκ ημπμεεηείηαζ βφνς ζημκ 14μ π.Υ. αζχκα ζηδκ δζάνηεζα ηδξ ααζζθείαξ ημο Φαναχ Μενικεθεά.
Ο Μωπζήο (13νο αηώλαο π.Υ.) Ο Μσπζήο είλαη ν αλακθηζβήηεηνο ηδξπηήο ηνπ εβξατθνχ θξάηνπο θαη απηφο πνπ επέβαιε ην ζξεζθεπηηθφ ζχζηεκα (ηνπδατθφ κνλνζετζκφ) ησλ Δβξαίσλ. Γλσξίδνκε απφ ηελ Παιαηά Γηαζήθε φηη ν δεκηνπξγφο ηνπ εβξατθνχ κνλνζετζκνχ είλαη ν Αβξαάκ, αιιά ν Μσπζήο ηνλ επέβαιε, κεηά απφ παξέιεπζε πνιιψλ αηψλσλ, δηαζπνξάο ησλ Δβξαίσλ θαη παξαθκήο ηεο ζξεζθείαο ηνπο, Ξέξνπκε φηη ν Μσπζήο έδεζε ζην 13ν αη. π.Υ. κηαο θαη ν Φαξαψ ηεο Δμφδνπ, ν Μεξκλεθζά πέζαλε πεξί ην 1214 π.Υ. ιεο ζρεδφλ νη πιεξνθνξίεο πνπ έρνπκε γη’ απηφλ, πξνέξρνληαη απφ ηε Βίβιν (απφ ηα βηβιία Γέλεζηο, Έμνδνο, Λεπηηηθφ, Αξηζκνί θαη Γεπηεξνλφκηνλ ηα νπνία θαη απνθαινχληαη ηα «πέληε βηβιία ηνπ Μσπζή» ή Πεληάηεπρνο, ηα νπνία θαη απνηεινχλ ην Ηνπδατθφ «Σνξάρ» θαη πηζηεχεηαη φηη ηα έγξαςε ν ίδηνο ν Μσπζήο. Σα βηβιία απηά πεξηέρνπλ θαη ηηο Γέθα Δληνιέο). Τπάξρνπλ ζεσξίεο πνπ ιέλε φηη ν Μσπζήο ήηαλ Αηγχπηηνο επεηδή ην φλνκά ηνπ είλαη θαζαξά αηγππηηαθφ, παξάγσγν ηνπ «εκ εο» πνπ ζεκαίλεη γηνο. Ζ γέλλεζή ηνπ ζπκπίπηεη κε ηελ πεξίνδν πνπ ε θαηαπίεζε ησλ Δβξαίσλ απφ ηνπο Αηγππηίνπο είρε θζάζεη ζηελ θνξχθσζή ηεο θαη νη Δβξαίεο κακέο είραλ δηαηαγή λα ζθνηψλνπλ ηα αξζεληθά κσξά. Ζ κάλα ηνπ, ζχκθσλα κε ηελ παξάδνζε, ηνλ έβαιε ζ’ έλα θαιάζη θαη ηνλ άθεζε ζην Νείιν φπνπ θαη ηνλ βξήθε ε θφξε ηνπ Φαξαψ ε νπνία θαη ηνλ αλάζξεςε. Αξγφηεξα, κεγάινο πηα, ελψ έβνζθε πξφβαηα ζην φξνο ηλά ηνπ απνθαιχθζεθε ν Θεφο ν νπνίνο ηνπ απεθάιπςε φηη σο «ν Θεφο ησλ παηέξσλ ηνπ ιανχ ηνπ» ηνλ επέιεμε λα απειεπζεξψζεη ηνπο Δβξαίνπο απφ ηε δνπιεία θαη λα ηνπο νδεγήζεη ζηε Γε ηεο Δπαγγειίαο. Με ηε βνήζεηα ηνπ αδειθνχ ηνπ Ααξψλ (πνπ έγηλε αξγφηεξα ν πξψηνο αξρηεξέαο ησλ Δβξαίσλ),έπεηζε ηνπο ζπκπαηξηψηεο ηνπ γηα ηηο πξνζέζεηο ηνπ Θενχ λα ηνπο απειεπζεξψζεη. Σα θαηάθεξε θαη ζην κεηαμχ κε δηάθνξα «ζαχκαηα», αιιά θαη ηηκσξίεο (νη πεξίθεκεο «δέθα πιεγέο») έθακςε ηηο αληηξξήζεηο ηνπ Φαξαψ, πξαγκαηνπνηήζεθε ε πεξίθεκε Έμνδνο ηνπ Δβξατθνχ ιανχ θαη απφ ηφηε ενξηάδεηαη ην «Πάζρα» (ζηα εβξατθά ε Γηάβαζε, δειαδή ην πέξαζκα απφ ηε δνπιεία ζηελ ειεπζεξία), ε κεγαιχηεξε ενξηή ησλ Δβξαίσλ. Ο Μσπζήο έηζη θαζηεξψζεθε φρη κφλν ζηελ ζπλείδεζε ησλ Δβξαίσλ αιιά φινπ ηνπ θφζκνπ, σο ην παγθφζκην ζχκβνιν ησλ αγψλσλ ησλ θαηαπηεζκέλσλ ιαψλ. Ζ ηζηνξία ηνπ Μσπζή είλαη αλάκηθηε κε κχζνπο, ζξχινπο παξαδφζεηο, «ζαχκαηα» θαη «ζετθέο
49
παξεκβάζεηο» θαη είλαη δχζθνιν λα μερσξίζεη θαλείο ηελ πξαγκαηηθφηεηα απφ ην κχζν. Δπίζεο ν Θεφο επέιεμε ηνλ Μσπζή λα κεηαθέξεη ζηνπο Δβξαίνπο ηηο πιάθεο κε ηηο Γέθα Δληνιέο. Απηφο ν Γεθάινγνο ζθξάγηζε ηελ παγθφζκηα ηζηνξία θαη ηνπ πνιηηηζκνχ θαη ηνπ δηθαίνπ. Ο ζεβαζκφο ηεο δσήο, ηεο νηθνγέλεηαο, ηεο πεξηνπζίαο, ηεο εβδνκαδηαίαο αξγίαο πνπ ζήκεξα ζεσξνχληαη απηνλφεηα, εθθξάζζεθαλ ηφηε ζαλ ζετθέο εληνιέο αιιά βξήθαλ ηε ζέζε ηνπ ηνπο ζαλ θαλφλεο δηθαίνπ. Πνιινί κειεηεηέο ζεσξνχλ φηη ν Μσπζήο ήηαλ απηφο πνπ έπαημε ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ θσδηθνπνίεζε ήδε ππαξρφλησλ εζίκσλ θαη άγξαθσλ λφκσλ ησλ Δβξαίσλ, αξθεηά δε ρξφληα κεηά ην ζάλαηφ ηνπ, γξάθηεθε ν θχξηνο φγθνο απηψλ πνπ απνηεινχλ ηνλ Μσζατθφ λφκν. Ο Μσπζήο δηαθξίζεθε γηα πνιιά πξνηεξήκαηα φπσο αθεξαηφηεηα, γελλαηφηεηα θαη αληδηνηέιεηα. Δπίζεο επέδεημε κεγαινςπρία ζηνπο ερζξνχο ηνπ, αίζζεκα δηθαηνζχλεο θαη θπξίσο βαζηά θαη αθξάδαληε πίζηε ζηνλ Γηαρβέ ηνλ κνλαδηθφ Θεφ. Αλ θαη ν Αβξαάκ ζεσξείηαη ν ζεκειησηήο ηνπ κνλνζετζκνχ ζηνλ εβξατθφ ιαφ, ν Μσπζήο έζεζε ηηο βάζεηο γηα ηελ εδξαίσζή ηνπ θαη ηελ δηαζπνξά ηνπ. Πέζαλε ζε ειηθία 120 ρξφλσλ, αθνχ πξνεγνπκέλσο έρξηζε δηάδνρφ ηνπ ηνλ Ηεζνχ ηνπ Ναπή. Ζ θήκε ηνπ δελ έκεηλε ζηα ζηελά φξηα ηνπ Ηνπδατθνχ ιανχ αιιά είλαη ζεβαζηφο θαη απφ ηνπο Υξηζηηαλνχο (ην φλνκά ηνπ αλαθέξεηαη ζηε Καηλή Γηαζήθε πάλσ απφ 80 θνξέο) αιιά θαη απφ ηνπο Μνπζνπικάλνπο. Ο Μσάκεζ ηνλ αλαγλψξηζε σο αιεζηλφ πξνθήηε θαη ν Μσπζήο είλαη ζεβαζηφο ζ’ φιν ηνλ θφζκν ηνπ Ηζιάκ (αθφκα θαη ζηελ Αίγππην !). Πνιινί ηζηνξηθνί έρνπλ πξνζπαζήζεη λα δψζνπλ θπζηθέο εξκελείεο ζηηο βηβιηθέο ηζηνξίεο («θιεγνκέλε θαη κε θαηνκέλε βάηνο», νη δέθα πιεγέο ηνπ Φαξαψ, ην άλνηγκα ησλ πδάησλ ηεο Δξπζξάο Θάιαζζαο γηα λα πεξάζεη ν ιαφο ηνπ Ηζξαήι). κσο νη πεξηζζφηεξεο ηζηνξίεο πνπ αθνξνχλ ηε δξάζε θαη ηελ ηζηνξία ηνπ Μσπζή είλαη κπζνινγία κε ζεκαληηθέο νκνηφηεηεο κε άιιεο κπζνινγίεο. Αιιά απηφ δελ αλαηξεί θαζφινπ ηε ζεκαληηθή ζπκβνιή ηνπ Μσπζή σο ηζηνξηθνχ πξνζψπνπ ζηε δηακφξθσζε ηεο παγθφζκηαο ηζηνξίαο θαη ηεο ηζηνξίαο ησλ ζξεζθεηψλ εηδηθφηεξα.
Οζ Βαναίμζ, εβηαηαζηάεδηακ ζηδκ Υακαάκ, κζηχκηαξ ηαζ δζχπκμκηαξ ημοξ εηεί ηαημίημοξ ηδξ, Ώιμνίηεξ, Υακαακίηεξ ηαζ Φζθζζηαίμοξ. Οζ ζφβηνμοζδ ιε ημοξ Φζθζζηαίμοξ (θαυξ – πζεακχξ - πεθαζβζηήξ ηαηαβςβήξ υπςξ ιανηονά ηαζ ημ υκμιά ημοξ Πεθαζβμί-Πεθεζέη-Φζθζζηαίμζ), ήηακ ζθμδνή ηαζ ηνάηδζε πμθθέξ δεηαεηίεξ. Οζ Βαναίμζ ζοβηνμηήεδηακ ζε εκζαίμ ηνάημξ, υηακ ιεηά απυ πμθοεηή ακηζπανάεεζδ ιεηαλφ ηςκ ζενθξαηψλ, πμο πνέζαεοακ υηζ μ ααζζθζάξ ημο Εζναήθ είκαζ ιυκμ μ Θευξ ηαζ ηςκ βαζηιηθψλ, πμο δεκ απέννζπηακ ιεκ ηδκ απυθοηδ ελμοζία ημο Γζαπαέ, αθθά ηαοηυπνμκα ήεεθακ ηδκ εεζιζηή ακαηήνολδ ημο ιμκάνπδ, ςξ δβέηδ ηδξ πχναξ, ηαηά ημ πνυηοπμ υθςκ ηςκ αοημηναημνζχκ ηδξ πενζμπήξ, επζηνάηδζακ μζ δεφηενμζ. Ο πνχημξ ααζζθζάξ ήηακ μ ανχι, απυ ηδ θοθή ημο ΐεκζαιίκ, μ μπμίμξ δέπεδηε επζεέζεζξ απυ ημοξ Ώιςκίηεξ ηαζ ημοξ Φζθζζηαίμοξ ηαζ υηακ δηηήεδηε αοημηηυκδζε. Σμκ δζαδέπεδηε μ Γαβίδ (1035/4-960 π.Υ.), μ μπμίμξ ζε δθζηία 30 εηχκ ακαβμνεφεδηε ααζζθζάξ υθςκ ηςκ θοθχκ ημο Εζναήθ. Έκςζε ηδκ Εμοδαία ιε ημ Εζναήθ (ςξ ηυηε οπήνπε ιζα παθανή μιμζπμκδία εανασηχκ θφθςκ). Με ιζα ζεζνά ιαπχκ απχεδζε ημοξ Φζθζζηαίμοξ ηαζ επελέηεζκε ημ ηνάημξ ημοξ εζξ αάνμξ ηςκ Ώναιαίςκ πνμξ αμννά, ηςκ Μςααζηχκ ηαζ ηςκ Ώιςκζηχκ, ακαημθζηά ηαζ ηςκ 50
Εδμοιαίςκ πνμξ ημ κυημ. (Οζ Μςααίηεξ ηαζ Ώιςκίηεξ ηαημζημφζακ ζηδκ πενζμπή πμο ζήιενα είκαζ δ Εμνδακία. Δ πνςηεφμοζά ηδξ ημ Ώιάκ πήνε ημ υκμιά ηδξ απυ ημοξ Ώιςκίηεξ). Ο Αααίδ ηαηέθααε απυ ημοξ Υακακαίμοξ ηδκ μπονή πυθδ Εενμοζαθήι, ηδκ μπμία ηαηέζηδζε πνμζςπζηυ ημο ηηήια ηζ έβζκε ε πφιε ηνπ Γαβίδ ηαζ δ πμθζηζηή ηαζ ενδζηεοηζηή πνςηεφμοζα ημο εκζαίμο ααζζθείμο. Ο Αααίδ έηακε ημ Εζναήθ ζζπονυ ηνάημξ ζηδκ πενζμπή ηαζ ακαδζμνβάκςζε ημκ ηναηζηυ ιδπακζζιυ ηαηά ημ αναιασηυ πνυηοπμ. Τπυ ημκ Αααίδ δ ιμκανπία επζαθήεδηε μνζζηζηά ςξ πμθίηεοια ηαζ ζημ ιέθθμκ μζ ααζζθείξ ηςκ Βαναίςκ εεςνμφκηακ μζ εηθεηημί ημο Θεμφ ηαζ δνμφζακ βζα θμβανζαζιυ Σμο. Συηε ημ Εζναήθ έθεαζε ζε μζημκμιζηή ηαζ ζηναηζςηζηή αηιή. Ήθεβπε ημ ειπυνζμ ιεηαλφ Μεζμβείμο ηαζ Βνοενάξ Θάθαζζαξ ηαεχξ ηαζ ηζξ πνμζαάζεζξ πνμξ ημκ Εκδζηυ Χηεακυ. Βηηυξ απυ ζπμοδαίμξ ααζζθζάξ, ζηναηδθάηδξ ηαζ ιεηαννοειζζηήξ, μ Αααίδ έιεζκε ζηδκ ζζημνία βζα ημ θμβμηεπκζηυ ημο ένβμ πμο απμηοπχκεηαζ ζημοξ Φαικνχο ημο, έκα πενίθδιμ πμζδηζηυ ένβμ. ηδκ ζμοδασηή πανάδμζδ, μ Αααίδ εεςνείηαζ ημ ζφιαμθμ ημο ζδακζημφ ιμκάνπδ μζ δε Υνζζηζακμί ανβυηενα, ημκ ηαηέηαλακ ςξ ημκ ανπαζυηενμ απυ ημοξ πνμβυκμοξ ημο Εδζμφ. Ο πνηεηήο Γ. εθέξεο απέδσζε ζηα ειιεληθά ην Άζκα Αζκάησλ ηνπ νινκώληα. Ζ εηθνλνγξάθεζε είλαη ηνπ ραξάθηε Α. Σάζζνπ Σμκ δζαδέπεδηε μ βζμξ ημο νινκψλ (; - 926 π.Υ.), πμο οπήνλε ηζ αοηυξ έκαξ απυ ημοξ ιεβάθμοξ ααζζθείξ. ηδκ δζάνηεζα ηδξ ααζζθείαξ ημο, μζ Βαναίμζ ακέπηολακ ημ ειπυνζμ ηαζ μ ζηυθμξ ημοξ έθεακε απυ ηδκ Εζπακία ςξ ηζξ Εκδίεξ. Ο πθμφημξ επέηνερε ηδκ ακμζημδυιδζδ ημο Νανχ ηνπ νινκψληα ζηδκ Εενμοζαθήι (εαοιάζζμ ένβμ Φμζκίηςκ ανπζηεηηυκςκ ηαζ ηαθθζηεπκχκ) ζημκ μπμίμ ημπμεεηήεδηακ δ Κζαςηυξ ηδξ Αζαεήηδξ ηαζ μζ Αέηα Βκημθέξ ημο Μςοζή. Ο μθμιχκ πνμχεδζε ηα βνάιιαηα, ηζξ ηέπκεξ ηαζ ηζξ επζζηήιεξ. Ο ίδζμξ οπήνλε ζοββναθέαξ ηνζχκ ηεζιέκςκ, ιεηαλφ ηςκ μπμίςκ ηαζ ημ ανζζημονβδιαηζηυ ενςηζηυ Άζκα Αζκάησλ. Δ ακάπηολδ ηαζ ημ ειπυνζμ είπακ απμηέθεζια ηδκ εζζαβςβή λέκςκ ενδζηεοηζηχκ δεχκ ηαζ ζημζπείςκ πμο επδνέαζακ ηδκ ηζξ θαηνεοηζηέξ ζοκήεεζεξ ημο θαμφ αθθά ηαζ ημο ίδζμο ημο ααζζθζά. Δ δζείζδοζδ υιςξ πμθοεεσζηζηχκ ζημζπείςκ ζηδκ εανασηή ημζκςκία, μδήβδζε ιεηά ημ εάκαημ ημο μθμιχκηα, ζηδ δζάζπαζδ ημο ααζζθείμο ζε δομ πςνζζηά ααζίθεζα. Σμ ΐυνεζμ, ηςκ Αέηα Φοθχκ (ηνάημξ ημο Εζναήθ), πενζζζυηενμ ημζιζηυ ηαζ ακμζπηυ ζηζξ λέκεξ επζδνάζεζξ ηαζ ημ Νυηζμ, ηςκ Αφμ Φοθχκ (ηνάημξ ημο Εμφδα). Γφνς ζημ 930 πνμκμθμβείηαζ ημ πνχημ ζςγυιεκμ εανασηυ ηείιεκμ βναιιέκμ ζε θμζκζηζηυ αθθάαδημ, ημ ‘Διενμθυβζμ ημο Γηέγεν’. Ώημθμφεδζακ δομ πενίπμο αζχκεξ ζοιιαπζχκ ηαζ ζοβηνμφζεςκ ηςκ δομ εανασηχκ ηναηχκ ιεηαλφ ημοξ ηαζ ιε ηα βεζημκζηά ηνάηδ ηαζ έεκδ (φνζμζ, Μςααίηεξ, Φζθζζηαίμζ, Φμίκζηεξ, Νεμπζηηίηεξ). ιςξ ιέπνζ ημ 738 υθα αοηά ηα ηνάηδ ήηακ πθέμκ θυνμο οπμηεθή ζηδκ Ώζζονία δ μπμία ήηακ δ ηονίανπδ αοημηναημνία ηδξ επμπήξ. Σμ 722 π.Υ. αζζονζαηά ζηναηεφιαηα ηαηέθααακ ηδκ
51
πνςηεφμοζα ημο Εζναήθ ηαζ ιεηέθενακ ηδκ πθεζμκυηδηα ημο πθδεοζιμφ ηςκ δέηα θοθχκ ζηδκ Ώζζονία. Σμοξ εβηαηέζηδζακ ζηδκ πενζμπή ημο Γάβνμο υπμο έγδζακ κμιαδζηά ηαζ πνδζζιμπμζήεδηακ ηονίςξ βζα ηδκ άιοκα ηδξ Ώζζονίαξ. Σα ίπκδ ημοξ πάκμκηαζ ζηζξ ιεβάθεξ ιεηακαζηεφζεζξ ηςκ ηφεςκ ηαζ απμηαθμφκηαζ ‘μζ δέηα παιέκεξ θοθέξ’. Ώπυ ηυηε δ ζζημνία ηςκ Βαναίςκ πενζμνίγεηαζ ζημ ζμοδασηυ (κυηζμ) ημιιάηζ, ημ ιζηνυηενμ απυ ηα δομ εανασηά ααζίθεζα πμο είπε πενζμνζζεεί βφνς απυ ηδκ πνςηεφμοζα, ηδκ Εενμοζαθήι. ηδκ πενζμπή πμο ηαηαθάιαακε ημ ααζίθεζμ ημο Εζναήθ εβηαηαζηάεδηακ ηυηε Ώναιαίμζ ηαζ ΐααοθχκζμζ. Ώοημί δδιζμφνβδζακ ανβυηενα ηδκ εανασηή πενζμπή αιάνεζα, πμο ζοπκά ένπμκηακ ζε ζφβηνμοζδ ιε ηδκ Εμοδαία. Σμ 612, δ Νζκεοή, πνςηεφμοζα ηςκ Ώζζονίςκ έπεζε ζηα πένζα ηςκ ΐααοθςκίςκ ημ Ώζζονζαηυ ηνάημξ δζαθφεδηε ηαζ ακηζηαηαζηάεδηε απυ ημ κέμ ΐααοθςκζαηυ. Οζ θμζκζηζηέξ πυθεζξ ηαζ δ Εμοδαία ακάζακακ, αθθά βζα θίβμ. Σμ 587 π.Υ. μζ ΐααοθχκζμζ, οπυ ημκ Νααμοπμδμκυζμνα ηαηέθοζακ ημ ζμοδασηυ ηνάημξ, ηαηέζηνερακ ημκ Ναυ ημο μθμιχκηα ηαζ οπμπνέςζακ ημ ιεβαθφηενμ ιένμξ ημο πθδεοζιμφ κα ιεηαθενεεί ζηδ ΐααοθχκα. (Μεηνηθεζία). Βηεί μζ Εμοδαίμζ είπακ πζα ιυκμ ενδζηεοηζημφξ ανπδβμφξ (ημοξ πνμθήηεξ Εεγεηζήθ ηαζ Αακζήθ), αθθά δζαηήνδζακ ηδκ πίζηδ ημοξ ηαζ ηζξ παναδυζεζξ ημοξ ηαζ ακήβεζνακ ζοκαβςβέξ. ιςξ ζφκημια, μζ Πένζεξ οπυ ημκ Κχξν, ηαηέθοζακ ημ αααοθςκζαηυ ηνάημξ ηαζ επέηνερακ ζημοξ Βαναίμοξ κα βονίζμοκ ζηδ Υακαάκ ημ 538 π.Υ. Μάθζζηα μ Κφνμξ, δέπεδηε κα πάνμοκ ιαγί ημοξ ηαζ ημοξ εθάπζζημοξ εκαπμιείκακηεξ απμβυκμοξ ηςκ παιέκςκ Αέηα Φοθχκ. Οζ επυιεκμζ Πένζεξ ααζζθείξ μ Γαξείνο ηαζ μ Αξηαμέξμεο Α’, αμήεδζακ μζημκμιζηά ζηδκ ακμζημδυιδζδ ημο καμφ ηδξ Εενμοζαθήι ηαζ πνδζζιμπμίδζακ ιμνθςιέκμοξ Βαναίμοξ βναθείξ ζηδκ αοθή ημοξ ζηα μφζα ηαζ ζηδκ Πενζέπμθδ, ηζ αοημί ζοκέααθακ ζηδκ ακάπηολδ ηδξ αναιασηήξ βθχζζαξ ςξ δζεεκμφξ βθχζζαξ, δεφηενδξ ζηδκ ζζημνία ιεηά ηδκ αζζονζαηή. Βπίζδξ επέηοπακ κα βνάθεηαζ δ πενζζηή βθχζζα υπζ πζα ιε ζθδκμεζδείξ, αθθά, ιε αναιασημφξ παναηηήνεξ. Σα οπμηεθή ζημοξ Πένζεξ ηνάηδ ηδξ Εμοδαίαξ ηδξ Εενμοζαθήι ηαζ ηδξ ‘εεκζηήξ’ αιάνεζαξ (πμο είπε δδιζμονβδεεί απυ ημοξ κέμοξ ηαημίημοξ Ώναιαίμοξ ηαζ ΐααοθχκζμοξ πμο ηαηέθααακ ηδ πχνα ιεηά ημκ εηημπζζιυ απυ ημοξ Ώζζφνζμοξ ηςκ ‘δέηα θοθχκ ημο Εζναήθ’), ήηακ ζε ζοκεπείξ δζαιάπεξ ςξ ημ 332, υηακ μ Μέβαξ Ώθέλακδνμξ ηαηέθααε ηδκ Εμοδαία ζηδκ πμνεία ημο βζα ηδκ Ώίβοπημ. Έβζκε δεηηυξ ςξ απεθεοεενςηήξ απυ ημοξ Βαναίμοξ. Ο Ώθέλακδνμξ εοζίαζε ζημ αςιυ ημο Ναμφ ηδξ Εενμοζαθήι ηαζ δζααεααίςζε ημοξ Βαναίμοξ βζα ηδκ πανμπή πθήνμοξ ενδζηεοηζηήξ ακμπήξ ηαζ ακμπήξ. Μεηά ημ εάκαημ ημο Ώθέλακδνμο ηαζ ςξ ημ 301 π.Υ., δ πενζμπή ανέεδηε ζημ επίηεκηνμ ηςκ πμθέιςκ ηςκ επζβυκςκ ηαζ ιεηά πέναζε ζηδκ ηονζανπία ηςκ Πημθειαίςκ ηδξ Ώζβφπημο ςξ ημ 198 π.Υ. ηακ μ εθεοηίδδξ ααζζθζάξ Ώκηίμπμξ Γ’ κίηδζε ημοξ Ώζβφπηζμοξ, εκζςιάηςζε ηδκ Παθαζζηίκδ ζηδκ αοημηναημνία ημο. Ώνπζηά επέηνερε ζημοξ Βαναίμοξ ηάπμζα αοημκμιία, αθθά ανβυηενα μζ εθεοηίδεξ ααζζθείξ πνμζπάεδζακ κα ελεθθδκίζμοκ ηδκ πενζμπή, υιςξ ζοκάκηδζακ ζθμδνή ακηίδναζδ. ηακ ημ 167, μ εθεοηίδδξ Ώκηίμπμξ Α’ μ Βπζθακήξ, πνμζπάεδζε κα ειπμδίζεζ ιε ηδ αία ηδ θαηνεία ημο Γζαπαέ, κα επζαάθεζ ημ Αςδεηάεεμ ηαζ κα ιεηαηνέρεζ ημ καυ ημο μθμιχκηα ζε καυ ημο Αία μζ Βαναίμζ ακηέδναζακ αίαζα.. Τπυ ηδκ δβεζία
52
ημο Ηνχδα Μαθθαβαίνπ λεζδηχεδηακ ηαζ ηένδζζακ ηδκ εθεοεενία ηδξ θαηνείαξ. Υνεζάζηδηακ πενζζζυηενα απυ είημζζ πνυκζα αβχκςκ, αθθά ηεθζηά ημ 142 π.Υ., μζ Βαναίμζ πέηοπακ ηδκ ακελανηδζία ημοξ ηαζ μ ίιςκ απυ ηδκ μζημβέκεζα ηςκ Μαηηαααίςκ, έβζκε ααζζθζάξ ηδξ Εμοδαίαξ. Πενίπμο έκα αζχκα ανβυηενα ημ 63 π.Υ. μ Πμιπήζμξ ηαηέθααε ηδ πχνα ηαζ ηδκ ηαηέζηδζε οπμηεθή ζηδ Ρχιδ. Σμ 37 π.Υ. μζ Ρςιαίμζ ημπμεέηδζακ ςξ ημπμηδνδηή ημοξ ημκ Δνχδδ ημκ Μέβα, εδςιζηζηήξ ηαηαβςβήξ, ηαζ δ πχνα έβζκε μοζζαζηζηά ιένμξ ηδξ Ρςιασηήξ αοημηναημνίαξ.
Ζ Οπγθαξίη Δ Οοβηανίη είκαζ ιζα ανπαία πυθδ, πνςηεφμοζα ημο Οοβηανζηζημφ ΐαζζθείμο, ζηδ Αοηζηή ονία θίβα πζθζυιεηνα αυνεζα ηδξ ζδιενζκήξ Λαηάηεζαξ, ζηδκ αηηή ηδξ Μεζμβείμο. Ώκ ηαζ βκςνίγαιε ηδκ φπανλδ αοηήξ ηδξ πυθδξ απυ αζβοπηζαηέξ ηαζ πζηηζηζηέξ επζβναθέξ, ιυθζξ ημ 1928, ιεηά απυ ακαζηαθέξ ανέεδηε δ πυθδ ηαζ ηα εονήιαηα ιαξ έδςζακ πμθθέξ ηαζ αλζυθμβεξ πθδνμθμνίεξ. Δ πυθδ, ήηακ έκα ημζιμπμθίηζημ ηέκηνμ ηδξ επμπήξ ηαζ ιεβάθμ θζιάκζ. Ήηακ ημ ηέκηνμ ημο ειπμνίμο ηςκ θαχκ ηδξ ακαημθζηήξ Μεζμβείμο, αθθά ηαζ μ πενζαίμξ ηαζ πμηάιζμξ (ιέζς ηςκ πμηαιχκ Βοθνάηδ ηαζ Σίβνδ) δνυιμξ ηςκ ειπμνεοιάηςκ βζα ημοξ θαμφξ ηδξ Μεζμπμηαιίαξ. Βπεζδή μζ Υζηηίηεξ δεκ ήηακ ζδζαίηενα καοηζηυξ θαυξ, δ Οοβηανίη ήηακ ημ ηφνζμ θζιάκζ ηνμθμδμζίαξ ημοξ. Σν νπγθαξηηηθό αιθάβεην Οζ ακαζηαθέξ απμηάθορακ έκα ααζζθζηυ ακάηημνμ 90 δςιαηίςκ, πμθθέξ ζδζςηζηέξ ηαημζηίεξ ηαζ δομ ζδζςηζηέξ, ιζα ααζζθζηή ηαζ ιζα ζεναηζηή αζαθζμεήηεξ, πμο πενζείπακ κμιζηά, δζπθςιαηζηά, ενδζηεοηζηά, δζμζηδηζηά, πμζδηζηά ηαζ θμβμηεπκζηά ηείιεκα. ημ θυθμ πάκς απυ ηδκ πυθδ, ήηακ δομ ζενά, αθζενςιέκα ζημκ ΐάαθ, βζμ ημο Βθ (ημο «παηένα ηςκ ακενχπςκ» ή ημο «δδιζμονβμφ ηδξ δδιζμονβίαξ») ηαζ ζηδ Νηάβημκ, ιζα πευκζα εευ ηδξ βμκζιυηδηαξ. ΐνέεδηακ επίζδξ ανηεηέξ πήθζκεξ πζκαηίδεξ ιε ζθδκμεζδή βναθή βναιιέκεξ ζε ηέζζενεζξ βθχζζεξ: μοιενζηή, Ώηηαδζηή (ηδ δζεεκή βθχζζα ηδξ επμπήξ), Υμονζακζηή ηαζ Οοβηανζηζηή. ηδκ Οοβηανίη πνδζζιμπμζμφκηακ επηά δζαθμνεηζηά είδδ βναθήξ: Ώζβοπηζαηά ηαζ Λμοαζακά ζενμβθοθζηά, δ Κοπνμ-Μζκςζηή, δ μοιενζηή, δ Ώηηαδζηή, δ Υμονζακή ηαζ δ Οοβηανζηζηή ζθδκμεζδήξ. Σα ηείιεκα πμο ανέεδηακ δείπκμοκ υηζ ημ μοβηανζηζηυ αθθάαδημ δδιζμονβήεδηε βφνς ζηα 1400, πενζείπε 30 βνάιιαηα πμο ακηζζημζπμφζακ ζε θευββμοξ. Ώοηυ είκαζ ημ αθθάαδημ πμο ηθδνμκυιδζακ μζ Φμίκζηεξ ηαζ ημ δζέδςζακ ζε υθμ ημκ ηυζιμ. Σμ 1800 π.Υ. δ Οοβηανίη ακήηε ζηδκ αζβοπηζαηή ζθαίνα επζννμήξ ηαζ ανβυηενα ανέεδηε οπυ ημκ έθεβπμ ηςκ Τηζχξ. Ώπυ ημκ 16μ ςξ ημκ 13μ αζχκα δ Οοβηανίη είπε ζοκεπείξ επαθέξ ιε ηδκ Μεζμπμηαιία, ημ Υζηηζηζηυ ααζίθεζμ, ηδκ Ώίβοπημ ηαζ ηδκ Κφπνμ (Ώθαζία). Ο ηεθεοηαίμξ ααζζθζάξ ηδξ Οοβηανίη ήηακ μ Ώιμονάπζ. ’ έκα
53
βνάιια ημο ζημκ ααζζθζά ηδξ Ώθαζίαξ, μ Ώιμονάπζ ημκ εκδιενχκεζ υηζ επενζηά πθμία (ηςκ Λαχκ ηδξ Θάθαζζαξ;) έηακακ ιεβάθδ γδιζά ζηδ πχνα ημο. Αεκ βκςνίγμοιε ιε αεααζυηδηα ημοξ θυβμοξ ηδξ ηαηαζηνμθήξ ημο ααζζθείμο ηδξ Οοβηανίη, δ μπμία επήθεε βφνς ζηα 1195-1190 π.Υ. Πζεακυηαηα ήηακ έκα αηυια εφια ηδξ εζζαμθήξ ηςκ Λαχκ ηδξ Θάθαζζαξ.
Οη Αξακαίνη Οζ Ώναιαίμζ ήηακ θαυξ ζδιζηζηήξ ηαηαβςβήξ, εβηαηεζηδιέκμξ ζηδ αυνεζμ Υακαάκ (ζδιενζκή ονία) ηαζ ζηδ αμνεζμδοηζηή Μεζμπμηαιία. Σα πνχηα ζημζπεία φπανλήξ ημοξ οπάνπμοκ ζηα ‘Υνμκζηά’ ημοξ ααζζθείμο ηδξ Ώζζονίαξ (14μξ αζχκαξ π.Υ.) ηαζ ακαθένμκηαζ ζε έκα ιζηνυ θαυ πμο γμφζε ημκηά ζηδ Ααιαζηυ ηαζ έπνεπε κα ηαηααάθεζ ημοξ θυνμοξ ημο ζημκ αζζφνζμ δβειυκα. Σμ 1200 μζ ‘Λαμί ηδξ Θάθαζζαξ’ επέδναιακ ζημ ηνάημξ ηςκ Υζηηζηχκ ημ μπμίμ ηαζ δζέθοζακ μοζζαζηζηά, ηαηέζηνερακ ηδκ Οοβηανίη, θεδθάηδζακ ηδ Υακαάκ ηαζ ζοκέπζζακ ηζξ επζδνμιέξ ημοξ ζηδκ Ώίβοπημ, υπμο ημοξ κίηδζε ηαζ ημοξ απχεδζε πίζς ζηδ Υακαάκ μ Φαναχ Ραιζήξ III. Ίζςξ αοηυ ημ βεβμκυξ, αθθά ηαζ πζεακχξ δ αθθαβή ηθζιαημθμβζηχκ ζοκεδηχκ (γμφζακ ζηζξ πανοθέξ ηδξ ενήιμο), ακάβηαζε έκα αζχκα ανβυηενα ημοξ Ώναιαίμοξ κα εζζαάθμοκ ζηδκ Ώζζονία ηαζ κα πνμηαθέζμοκ εηηεηαιέκεξ ηαηαζηνμθέξ, θεδθαζίεξ ηαζ κα θεάζμοκ αηυια κα πμθζμνηήζμοκ ηδ Νζκεοή. Σεθζηχξ μζ Ώζζφνζμζ ημοξ απχεδζακ ζηα δοηζηά. Οζ Ώναιαίμζ ακαιίπεδηακ ιε ημοξ Φμίκζηεξ ηαζ δέπεδηακ ημ αθθάαδηυ ημοξ ηαζ ημκ πμθζηζζιυ ημοξ αθθά μζ Φμίκζηεξ ηαζ μζ Βαναίμζ οζμεέηδζακ ηδ βθχζζα ημοξ ηαζ μοζζαζηζηά ελαναιαΎζηδηακ. Αδιζμονβήεδηακ πμθοάνζεια αναιασηά ηναηίδζα ζηα ζφκμνα ηδξ Ώζζονίαξ ηδξ Φμζκίηδξ ηαζ ηδξ Εμοδαίαξ. Ώοηή δ πμθοδζάζπαζδ δεκ ημοξ επέηνερε κα απμηηήζμοκ έκα εκζαίμ ηνάημξ ηαζ ιαηνμπνυεεζια ημοξ ηαηάζηνερε. Σμκ 7μ αζχκα ημ ζζπονυηενμ αναιασηυ ηνάημξ ήηακ αοηυ ηδξ Ααιαζημφ. Καζ ςξ ημ 733 ηα πενζζζυηενα αναιασηά ηνάηδ είπακ πέζεζ ζηα πένζα ηςκ Ώζζονίςκ ή ηςκ Βαναίςκ ηαζ ηεθζηά ημ 732 έπεζε ηαζ δ Ααιαζηυξ ηαζ ηεθείςζε δ αναιασηή ακελανηδζία. Πανυθμ πμο ζε υθδ ηδ δζάνηεζα ηδξ ζζημνίαξ ημοξ δεκ ηαηάθενακ κα δδιζμονβήζμοκ ιζα ζμαανή ηαζ εκζαία ηναηζηή μκηυηδηα ηαζ απμηεθμφζακ ηιήια ηςκ πθδεοζιχκ άθθςκ ηναηχκ, μζ Ώναιαίμζ ηαηάθενακ κα επζαάθμοκ ηδ βθχζζα, ηδ βναθή ηαζ ηδκ ηέπκδ ημοξ ζημοξ Ώζζφνζμοξ, ζημοξ Βαναίμοξ ηαζ ημοξ ΐααοθςκίμοξ. Σα αναιασηά ςξ δζπθςιαηζηή βθχζζα ηδξ επμπήξ επζαθήεδηακ ηαζ ζηδκ Πενζία ηαζ ηαηά ημκ 5μ π.Υ. αζχκα μιζθμφκηακ απ’ υθμοξ ημοξ θαμφξ ηδξ πενζμπήξ. Σδκ επμπή ημο Εδζμφ, ηα αναιασηά ήηακ αηυια πμθφ δζαδεδμιέκα, πανυθμ πμο είπακ πενάζεζ απυ ηδκ πενζμπή μζ Πένζεξ, μζ Έθθδκεξ ηαζ μζ Ρςιαίμζ. Ώηυια ηαζ ζήιενα ηα ιζθάκε ανηεηά εηαημιιφνζα άκενςπμζ, ζηδ ονία, ημ Ενάκ, ημ Ενάη ηαζ ηδκ κμηζμακαημθζηή Σμονηία.
54
Οη Φνίληθεο Οζ Φμίκζηεξ ήηακ θαυξ ζδιζηζηήξ ηαηαβςβήξ, θοθεηζηά ζοββεκήξ ιε ημοξ Βαναίμοξ, αθθά ιε πνμζιίλεζξ ηαζ άθθςκ ζδιζηζηχκ μιάδςκ (ηονίςξ Ώιμνζηχκ) ηαεχξ ηαζ Κοπνίςκ ηαζ Ώζβαζαηχκ. Καημζημφζακ ζηζξ αυνεζεξ αηηέξ ηδξ Υακαάκ, εηεί πμο ζήιενα ανίζημκηαζ μζ αηηέξ ημο Λζαάκμο ηαζ ηδξ ονίαξ. Οζ ίδζμζ μκυιαγακ ημοξ εαοημφξ ημοξ Υακαακίηεξ , αθθά δ μκμιαζία Φμζκίηδ πνμήθεε απυ ημοξ Έθθδκεξ. Ώοηή πνμένπεηαζ απυ ηδ θέλδ «θμίκζλ» (πμνθονυξ), βζαηί δ πενζμπή ήηακ βκςζηή απυ ηδ 2δ πζθζεηία π.Υ. βζα ηδκ πνςζηζηή μοζία πμνθφνα πμο παναζηεφαγακ εηεί απυ μζηναηυδενια. Δ ιοεμθμβία θέεζ υηζ δ πενζμπή μκμιάζηδηε Φμζκίηδ απυ ημκ Φμίκζηα, βζμ ημο ααζζθζά ηδξ Σφνμο Ώβήκμνα. Ώπμηαθμφκηαζ ηαζ ‘κεμπακκακίηεξ’, βζαηί ήηιαζακ αιέζςξ ιεηά ηδκ ηαηαζηνμθή ηδξ πενζμπήξ απυ ημοξ ‘Λαμφξ ηδξ Θάθαζζαξ’, ζημ πχνμ πμο ανζζηυηακ παθζυηενα ημ ααζίθεζμ ηδξ Οοβηανίη. ιςξ υηακ δ Οοβηανίη ηαζ δ Υζηηζηζηή αοημηναημνία ηαηαζηνάθδηακ απυ ημοξ ‘Λαμφξ ηδξ Θάθαζζαξ’, παναδυλςξ, μζ θμζκζηζηέξ πυθεζξ Σφνμξ ηαζ ζδχκα, δεκ είπακ ηδκ ίδζα ηφπδ. Δ Φμζκίηδ δεκ ήηακ ηνάημξ αθθά ιζα παναεαθάζζζα θςνίδα ακελανηήηςκ πυθεςκ ιεηαλφ ηδξ εάθαζζαξ ηαζ δαζςιέκςκ αμοκχκ. Αεκ ήηακ αβνυηεξ, βζαηί δ πενζμπή ημοξ είκαζ άβμκδ, είπακ υιςξ ζπεηζηά ακαπηοβιέκδ ηηδκμηνμθία. Ήηακ ιζα μιμζπμκδία απυ πυθεζξ-ηνάηδ, μνβακςιέκεξ ιε δζηυ ηδξ ααζζθζά δ ηάεε ιζα ηαζ έκα εηθεβιέκμ ζοιαμφθζμ βενυκηςκ ημ μπμίμ ήθεβπε ημκ ααζζθζά. Ώοηά ηα ζοιαμφθζα ήηακ ημ πνχημ δείβια δδιμηναηίαξ ζηδκ Εζημνία. Οζ πζμ βκςζηέξ πυθεζξ-ηνάηδ ήηακ δ ΐφαθμξ, δ Σφνμξ, δ ζδχκ, δ Σνίπμθδ ηαζ δ ΐδνοηυξ. Δ Γηειπεήθ (ΐφαθμξ) εεςνείηαζ απυ ημοξ ανπαζμθυβμοξ ςξ δ παθαζυηενδ πυθδ ηδξ ζζημνίαξ. Σα εονήιαηα εκυξ μζηζζιμφ ρανάδςκ ηαζ αβνμηχκ, ζπαζιέκα εζδχθζα εεχκ ηαεχξ ηαζ ενείπζα ζπζηζχκ πνμκμθμβμφκηαζ απυ ημ 7000 π.Υ. Οζ Φμίκζηεξ άθδζακ ιζα ζδιακηζηή ηθδνμκμιζά. Σδ ιμνθή ημο αθθααήημο (ελέθζλδ ηδξ πακαακζηήξ-μοβηανίηζηδξ βναθήξ ηδκ μπμία απθμπμίδζακ, ιε απμηέθεζια ημ αθθάαδημ κα πενζέπεζ 22 βνάιιαηα, υθα ζφιθςκα) υπςξ ηδκ λένμοιε ζήιενα, πμο εεςνείηαζ ιζα απυ ηζξ ιεβαθφηενεξ ακαηαθφρεζξ ζηδκ ζζημνία ηδξ ακενςπυηδηαξ (δεκ πνέπεζ κα λεπκάιε αέααζα υηζ μζ μοιένζμζ είκαζ αοημί πμο εθδφνακ ηδκ βναθή). Βλέθζλδ ημο θμζκζηζημφ αθθααήημο ήηακ ημ εθθδκζηυ, ζημ μπμίμ πνμζηέεδηακ ηαζ θςκήεκηα. Ώπυ ημ εθθδκζηυ πνμήθεακ ημ εηνμοζηζηυ, ημ θαηζκζηυ ηαζ ζηδ ζοκέπεζα υθα ηα εονςπασηά αθθάαδηα, ηαεχξ ηαζ ημ ηονζθθζηυ, ημ ανιεκζηυ, ημ βεςνβζακυ ηαζ άθθα. Οζ Φμίκζηεξ ηαηενβάγμκηακ ιε επζδελζυηδηα ημ λφθμ, ηδκ πέηνα, ημ ιέηαθθμ ηαζ ημ εθεθακηυδμκημ. Ώκαηάθορακ ηδκ ηαηαζηεοή ημο δζαθακμφξ βοαθζμφ. Πζμ βκςζημί υιςξ έβζκακ βζα ηα πενίθδια πθμία ημοξ πμο έθηζαπκακ απυ ημοξ ηέδνμοξ πμο αθεμκμφκ ζηδκ πενζμπή. Πενί ημ 1200 έκα άβκςζημ βεβμκυξ, μθεζθυιεκμ πζεακχξ ζημοξ «Λαμφξ ηδξ Θάθαζζαξ», ελαζεέκδζε ζδιακηζηά ηζξ δομ ιεβάθεξ δοκάιεζξ ηδξ πενζμπήξ, ημοξ Ώζβοπηίμοξ ηαζ ημοξ Υζηηίηεξ. Ώοηυ ημ ηεκυ ελμοζίαξ ημ εηιεηαθθεφεδηακ μζ Φμίκζηεξ ηαζ έβζκακ δ ζδιακηζηυηενδ καοηζηή δφκαιδ ηδξ επμπήξ, δεδμιέκμο υηζ δ Κνδηζηή εαθαζζμηναημνία δεκ οπήνπε πζα. Σα πθμία ημοξ ηονζανπμφζακ ζηδ Μεζυβεζμ, ηαζ μζ Φμίκζηεξ ήηακ αοημί πμο πνχημζ πέναζακ ηζξ ‘ηήιεο ηνπ Ζξαθιένπο’ (ηα ζηεκά ημο Γζαναθηάν) ηαζ ακαηάθορακ ημκ Ώηθακηζηυ Χηεακυ. Οζ
55
Φμίκζηεξ ακαηάθορακ ημκ Πμθζηυ Ώζηένα, (μζ Έθθδκεξ ημκ μκυιαζακ Φμζκζηζηυ) πμο ημοξ αμήεδζε κα πνμζακαημθίγμκηαζ ηαζ ηδ κφπηα. Ίδνοζακ απμζηίεξ ζηδ Μεζυβεζμ υπςξ ζηδκ Κφπνμ (Κίηζμ), Μάθηα, Κμνζζηή, ζηεθία, ηα Γάδεζνα (Κάδζλ) ηαζ ηδ Μάθαβα ζηδκ Εζπακία ηαζ ηδκ Κανπδδυκα (Κανεαβέκδ) ζηδ αυνεζα Ώθνζηή. Δ Κανπδδυκα ζδνφεδηε ζε ζδιείμ πμο ιπμνμφζε κα εθέβλεζ ηδκ Εηαθζηή πενζυκδζμ ηαζ υθδ ζπεδυκ ηδ Αοηζηή Μεζυβεζμ. Πνμζπάεδζε κα πενζμνίζεζ ηδκ ακάπηολδ ηςκ εθθδκζηχκ απμζηζχκ ζηδκ πενζμπή ηαζ δεκ έθεζρακ μζ ζοβηνμφζεζξ ιεηαλφ Κανπδδμκίςκ ηαζ οναημφζζςκ. Οη απνηθίεο ησλ Φνηλίθσλ θαη Καξρεδνλίσλ (θόθθηλν) θαη ησλ Διιήλσλ (κπιε) Δ Κανπδδυκα βνήβμνα αοημκμιήεδηε απυ ηδ ιδηνυπμθδ Φμζκίηδ ηαζ έβζκε ιζα απυ ηζξ ζδιακηζηέξ πυθεζξ ηδξ πενζμπήξ, ιέπνζ ηδκ επμπή ηςκ πμθέιςκ ιε ημοξ Ρςιαίμοξ. Οζ Φμίκζηεξ ήηακ μκμιαζημί εαθαζζμπυνμζ ηαζ έιπμνμζ ηαζ μ πθμφημξ ζοζζςνεουηακ ζηζξ πυθεζξ ημοξ. Οζ απμζηίεξ πμο ίδνοακ ήηακ ηονίςξ ειπμνζημί ζηαειμί, βζαηί μζ Φμζκίηδ, ακηζεέηςξ ιε ημοξ Έθθδκεξ, δεκ είπε πμθφ ακενχπζκμ δοκαιζηυ βζα κα απμζηήζεζ βζα μζημκμιζημφξ θυβμοξ. Οζ Φμίκζηεξ ήηακ ηονίςξ έιπμνμζ ηαζ ημοξ εκδζέθενε δ εηιεηάθθεοζδ ηςκ πενζμπχκ πμο απμίηζγακ, υπςξ μ ηαζζίηενμξ απυ ηδκ Εζπακία ή μ παθηυξ απυ ηδκ Κφπνμ. Σα πνμσυκηα ηδξ Ώζίαξ έθεακακ ζηα θζιάκζα ημοξ βζα κα ελαπεμφκ ζ’ υθα ηα ιένδ ημο βκςζημφ ηυηε ηυζιμο, ηαζ μζ ίδζμζ ηνμθμδμημφζακ ηδκ Ώίβοπημ ιε λοθεία βζα ηα παθάηζα ηαζ ημοξ καμφξ ηδξ ηαζ οθάζιαηα ηαζ ζε ακηάθθαβια έπαζνκακ ιέηαθθα ηαζ πνοζυ. φιθςκα ιε ημκ Δνυδμημ, μ Φαναχ Νεηχ ΐ’ έζηεζθε ηάπμζα θμζκζηζηά πθμία κα ηάκμοκ ημκ βφνμ ηδξ Ώθνζηήξ. Αεκ έπμοιε πμθθά βναπηά απυ ημοξ Φμίκζηεξ, βζαηί έβναθακ ζε παπφνμοξ ηζ αοημί, - υπςξ ηαζ ημ πανηί - αζμδζαζπχκηαζ ιε ημκ ηαζνυ. (Οζ πάπονμζ ηδξ Ώζβφπημο δζαηδνήεδηακ βζαηί ημ ηθίια εηεί είκαζ λδνυ, ηαζ δ άιιμξ είκαζ ηαθυ ιμκςηζηυ). Ξένμιε υιςξ πμθθά βζ’ αοημφξ, απυ έββναθα ηςκ Ώζζονίςκ, ηςκ Βαναίςκ, ηςκ Ώζβοπηίςκ ηαζ ηονίςξ ηςκ Βθθήκςκ, μζ μπμίμζ ήηακ ηαζ μζ ηφνζμζ ακηαβςκζζηέξ ημοξ ζημ ειπυνζμ, ζηδ καοζζπθμΎα, ηαζ ζηζξ απμζηίεξ. Δ ιοεμθμβία ακαθένεζ υηζ δ εθθδκζηή πυθδ ηςκ Θδαχκ ζδνφεδηε απυ ημκ Φμίκζηα πνίβηζπα Κάδιμ πμο έθεαζε ζηδκ πενζμπή ακαγδηχκηαξ ηδκ αδεθθή ημο Βονχπδ, ηδκ μπμία είπε απαβάβεζ μ Αίαξ. Με ηδκ άκμδμ ηδξ Ώζζονίαξ, ημκ 8μ π.Υ. αζχκα, δ ιζα ιεηά ηδκ άθθδ, μζ θμζκζηζηέξ πυθεζξ έπαζακ ηδκ ακελανηδζία ημοξ. ηακ ηαηέννεοζε δ Ώζζονία, ήνεακ μζ ΐααοθχκζμζ βζα θίβεξ δεηαεηίεξ ηαζ ημ 538 π.Υ. μζ Πένζεξ ηαηέζηδζακ ηδκ Φμζκίηδ οπμηεθή ημοξ. Δ Παθαζζηίκδ δ Κφπνμξ ηαζ δ Φμζκίηδ απεηέθεζακ πςνζζηή ζαηναπεία. θμζ αοημί μζ ηαηαηηδηέξ υιςξ, ιεηαπεζνίζηδηακ ηαθά ημοξ Φμίκζηεξ, βζαηί είπακ ακάβηδ ημκ ζηυθμ ημοξ ηαζ ηδκ ζπμοδαία καοηζηή ημοξ ειπεζνία. ημοξ Πενζζημφξ πμθέιμοξ ηαηά ηςκ Βθθήκςκ, μζ Φμίκζηεξ πήνακ ιένμξ ηαηά ηςκ εαθάζζζςκ ακηαβςκζζηχκ ημοξ
56
ιςξ ημ ηέκηνμ ηδξ θμζκζηζηήξ ζζπφμξ είπε απυ πμθφ ηαζνυ πενάζεζ δοηζηά, ζηδκ απμζηία ηδξ Σφνμο, ηδκ Κανπδδυκα, πμο ήδδ απυ ημκ ηνίημ π.Υ. αζχκα ήηακ ιζα αοηυκμιδ δφκαιδ ζηδ δοηζηή Μεζυβεζμ. Ο Μέβαξ Ώθέλακδνμξ έδςζε ηέθμξ ζηδκ πενζζηή ηονζανπία ζηδκ πενζμπή. Δ πμθζμνηία ηδξ Σφνμο (332) ήηακ ιζα απυ ηζξ πζμ δναιαηζηέξ ζηδκ ζζημνία, βζα ηδκ απεθπζζιέκδ ηαζ δνςζηή ακηίζηαζδ ηςκ ηαημίηςκ ηδξ ηαζ ηδκ ηνμιαηηζηή ζθαβή πμο αημθμφεδζε απυ ηα ιαηεδμκζηά ζηναηεφιαηα. θδ δ πενζμπή ςξ ηδκ Ώίβοπημ πέναζε ζημκ Ώθέλακδνμ ηαζ ιεηά ημ εάκαηυ ημο, ζημοξ Βπζβυκμοξ ημοξ Πημθειαίμοξ ηδξ Ώζβφπημο ηαζ ημοξ εθεοηίδεξ ηδξ ονίαξ. Σμ 46 π.Υ. πνμζανηήεδηε ζηδ Ρχιδ ιαγί ιε ηδκ Ώίβοπημ. Καηά ηδ δζάνηεζα ηδξ νςιασηήξ ηονζανπίαξ δ πχνα βκχνζζε ιεβάθδ πμθζηζζηζηή ηαζ μζημκμιζηή άκμδμ. Βπί αοημηνάημνα Εμοζηζκζακμφ ημο ΐογακηίμο ζδνφεδηε δ θδιζζιέκδ Νμιζηή πμθή ηδξ ΐδνοημφ. ηα ιζζά ημο 7μο αζχκα ι.Υ. δ πενζμπή ηαηαθήθεδηε απυ ημοξ Άνααεξ, αθθά είκαζ ιζα απυ ηζξ θίβεξ πχνεξ πμο άκηελακ ζηδκ ζζθαιμπμίδζδ. Πενίπμο ημ 50% ημο πθδεοζιμφ πανέιεζκε πνζζηζακζηυ (ηονίςξ πνζζηζακμί Μανςκίηεξ).
Ζ Κχπξνο Ώκ ηαζ δ Κφπνμξ βεςβναθζηά, δεκ ακήηεζ ζηδκ Υακαάκ, ακαθένεηαζ εδχ (ημοθάπζζημ βζα ηδκ ζζημνία ηδξ ςξ ηδκ Βθθδκζζηζηή πενίμδμ), βζαηί είκαζ πενζζζυηενμ ζοκδεδειέκδ ιε ημοξ θαμφξ ηδξ Υακαάκ. Δ Κανπαζία ηδξ Κφπνμο απέπεζ θίβα ιυθζξ ιίθζα απυ ηδξ αηηέξ ηδξ Φμζκίηδξ, υπςξ ηαζ απυ ηζξ αηηέξ ηδξ Μζηνάξ Ώζίαξ ηαζ ηδξ Ώζβφπημο. Ώοηά πμο βκςνίγμοιε βζα ηδκ Κφπνμ ααζίγμκηαζ ζε πζηηζηζηά, αζζονζαηά ηαζ αζβοπηζαηά ηείιεκα πμο ηδκ ακαθένμοκ ςξ Ώθαζία. Σμ κδζί ήηακ ανηεηά πθμφζζμ, βζαηί είπε εφθμνδ πεδζάδα πμο ηαθθζενβμφζακ ζζηδνά, αθθά είπε ηαζ πθμφζζα ιεηαθθεφιαηα παθημφ ηαζ ηνμθμδμημφζε ιε ημκ ζηυθμ ηδξ υθεξ ηζξ βεζημκζηέξ πχνεξ. Οζ ιεβάθεξ πυθεζξ ηδξ ήηακ ημ Κίηζμ, δ Πάθμξ, δ Κονήκεζα, δ αθαιίκα ηαζ δ Ββηςιή πμο ήηακ ηυηε έκα απυ ηα ιεβάθα θζιάκζα ηδξ ακαημθζηήξ Μεζμβείμο. Δ Κφπνμξ είπε ζηεκέξ ειπμνζηέξ ηαζ δζπθςιαηζηέξ ζπέζεζξ ιε ηδκ Οοβηανίη ηαζ ηδκ Ώίβοπημ. Οζ Φμίκζηεξ είπακ ζδνφζεζ απμζηία (ημ Κίηζμ) απυ ημκ 10μ π.Υ. αζχκα, βζα κα εηιεηαθθεφμκηαζ ημ παθηυ ημο κδζζμφ. Δ επζννμή ηςκ Φμζκίηςκ είκαζ ειθακήξ ζηδκ ανπζηεηημκζηή ηδξ Κφπνμο. Δ ηφνζα εευηδηα ήηακ δ Φμζκζηζηή Ώζηάνηδ, πμο ανβυηενα έβζκε βκςζηή ιε ημ εθθδκζηυ ηδξ υκμια ςξ δ εεά ημο Ένςηα δ Ώθνμδίηδ. Άθθςζηε μ ιδνμξ ακαθένεζ υηζ Ώθνμδίηδ ακαδφεδηε ζηδκ Πάθμ απυ ηα ηφιαηα. Ο εηάζημηε ααζζθζάξ ηδξ Πάθμο ήηακ ηαζ ιέβαξ ανπζενέαξ ηδξ Θεάξ. Άθθμζ εεμί ήηακ μ θμζκζηζηυξ ΐάαθ ηαζ μ Ώζβοπηζαηυξ Φεα. Σα αβάθιαηα απμδεζηκφμοκ αζβοπηζαηή ηαζ εθθδκζηή επζννμή. Οζ άκδνεξ θμνμφζακ αζβοπηζαηέξ πενμφηεξ ηαζ ηα θμνέιαηα ημοξ είπακ ζονζαηά ηαζ θμζκζηζηά ζημζπεία. Σμ 13μ αζχκα π.Υ., ημ κδζί ηαηεθήθεδ απυ ημοξ Υζηηίηεξ. ηα ανπεία ηςκ Υζηηζηχκ ακαθένεηαζ μ ζζπονζζιυξ ημο ααζζθζά Σμοκηαθίβζαξ: … αισμαλώηιζα ηο βαζιλιά ηηρ Αλαζία, ηιρ γςναίκερ ηος, ηοςρ γιοςρ ηος, ηοςρ ςπηπέηερ ηος και πήπα όλο ηο σπςζάθι και ηο σαλκό και ηα μεηέθεπα ζηη Χαηούζαρ και διέηαξα να πληπώνει η σώπα θόπο…
57
ιςξ, εηηυξ απυ ημ θυνμ πμο ηαηέααθε ζε παθηυ, ημ κδζί ηνάηδζε ηδκ αοημκμιία ημο. Λέβεηαζ υηζ είπε δέηα πυθεζξ-ηνάηδ, ηάεε ιζα ιε ημ δζηυ ηδξ ααζζθζά. Ο ΐαζζθζάξ ηδξ Ώζζονίαξ άνβςκ ΐ’, εζζέααθε ζημ κδζί ηαζ ημ ηαηέθααε ημ 709 π.Υ. Πενίπμο ημ 669, δ Κφπνμξ ακέηηδζε λακά ηδκ ακελανηδζία ηδξ. Σμ 570, δ Κφπνμξ ηαηαθήθεδηε απυ ημοξ Ώζβφπηζμοξ ηαζ ημ 526 απυ ημοξ Πένζεξ, μζ μπμίμζ ηδκ εκζςιάηςζακ ζηδ Εςκζηή ζαηναπεία. Ώπυ ηυηε εκηάεδηε δ ζςκζηή-εθθδκζηή επζννμή ζηζξ ηέπκεξ, ζηα βνάιιαηα ηαζ ζηδ βθχζζα ηδξ Κφπνμο. Σμ 499, δ Κφπνμξ ζοιιεηείπε ζημκ Εςκζηυ λεζδηςιυ ηαηά ηςκ Πενζχκ, οπυ ηδκ δβεζία ημο Οκήζζθμο αδεθθμφ ημο ααζζθζά ηδξ αθαιίκαξ, Γυνβμο. Οζ Πένζεξ ζοκέηνζρακ ηδκ ακηανζία ηαζ ακαηαηέθααακ ημκ κδζί ημ 498. Οζ πυθεζξ-ηνάηδ δζαηήνδζακ ηδκ αοημκμιία ημοξ ηαζ ελέδζδακ δζηά ημοξ κμιίζιαηα. Δ ιυκεξ ημοξ οπμπνεχζεζξ ζημ Πένζδ ααζζθζά ήηακ κα πθδνχκμοκ ημοξ θυνμοξ ηαζ κα ζοιιεηέπμοκ ιε ζηναηζχηεξ ηαζ πθμία ζηζξ εηζηναηείεξ ηςκ Πενζχκ. ηακ ημ 480 π.Υ., μ Ξένλδξ εζζέααθε ζηδκ Βθθάδα, δ Κφπνμξ ζοιιεηείπε ζημκ πενζζηυ ζηυθμ ιε 150 πθμία. Σμ 411, μ Δπαγφξαο ακήθεε ζημ ενυκμ ηδξ αθαιίκαξ ηαζ ζηζξ ανπέξ ημο 4 μο π.Υ. αζχκα ιε ηδ αμήεεζα ηςκ Ώεδκαίςκ απέηηδζε ημκ έθεβπμ υθμο ημο κδζζμφ ηαζ πνμζπάεδζε κα δζχλεζ απυ ημοξ Πένζεξ. Πανυθμ πμο απέηοπε, πανέιεζκε ζημ ενυκμ ημο ςξ ημ εάκαηυ ημο ημ 374. Ο Βοαβυναξ εζζήβαβε ημ εθθδκζηυ αθθάαδημ. Χξ ηυηε ήηακ ζε πνήζδ ημ θμζκζηζηυ (ζημ Κίηζμ) ηαζ ημ ηοπνζαηυ ζοθθααζηυ. Βπίζδξ ηαηά ηδ δζάνηεζα ημο 4μο αζχκα μζ εεμί ηςκ Κοπνίςκ απμηημφκ εθθδκζηά μκυιαηα (δ Ώκάη έβζκε Ώεδκά, δ Ώζηάνηδ Ώθνμδίηδ, μ ΐάαθ Αίαξ ηθπ.) Ο πθήνδξ ελεθθδκζζιυξ ηδξ Κφπνμο, επήθεε υηακ ημ κδζί πενζήθεε οπυ ημκ έθεβπμ ηςκ Πημθειαίςκ. Σμ ημπζηά ηοπνζαηά ηαζ θμζκζηζηά παναηηδνζζηζηά, υπςξ ηαζ δ ηοπνζαηή ζοθθααζηή βναθή ελαθακίζηδηακ. Σμ κδζί ακαπηφζζεζ ζηεκέξ πμθζηζζηζηέξ ζπέζεζξ ιε ηα δομ ηέκηνα ημο εθθδκζζιμφ εηείκδ ηδκ επμπή, ηδκ Ώθελάκδνεζα ηαζ ηδκ Ώεήκα. Δ πζμ ελέπμοζα πκεοιαηζηή θοζζμβκςιία ηδξ επμπήξ εηείκδξ, είκαζ μ ζηςζηυξ θζθυζμθμξ Εήλσλ ν Κηηηεχο. Σμ 58 π.Υ. δ Κφπνμξ έβζκε Ρςιασηή επανπία ηαζ οπήπεδ ζηδ δζμίηδζδ ηδξ Κζθζηίαξ. διακηζηυξ Ρςιαίμξ δζμζηδηήξ ηδξ Κφπνμο, οπήνλε μ Κζηένςκ (51π.Υ.). ηδκ πενίμδμ ημο Ώοβμφζημο εζζήπεδ ζημ κδζί μ Υνζζηζακζζιυξ, ημ επζζηέθεδηε μ Ώπυζημθμξ Παφθμξ ηαζ ζημκ εηπνζζηζακζζιυ ημο πθδεοζιμφ ζοκέααθε μ Κφπνζμξ Ώπυζημθμξ ΐανκάααξ.
58
6. Ζ ΠΔΡΗΑ Σν Διάκ Σμ Βθάι ηαηαθαιαάκεζ ημ ΝΑ ηιήια ημο ζδιενζκμφ Ενάκ. ηδκ πενζμπή αοηή ήηιαζε έκαξ απυ ημοξ πζμ παθζμφξ πμθζηζζιμφξ ηδξ Ώζίαξ. Δ ζζημνία ημο Βθάι, πςνίγεηαζ ζοιααηζηά ζε ηνεζξ πενζυδμοξ ηαζ εηηείκεηαζ πνμκζηά ζε πενζζζυηενα απυ δομ πζθζάδεξ πνυκζα: - Δ Παθαζμεθαιζηή πενίμδμξ 2700-1600 π.Υ. - Δ Μεζμεθαιζηή πενίμδμξ 1600-760 π.Υ. ηαζ - Δ Νεμεθαιζηή πενίμδμξ 760- 539 π.Υ. Δ Παθαζμεθαιζηή πενίμδμξ ανπίγεζ βφνς ζημ 2700 υηακ μζ μοιένζμζ ηαηαθαιαάκμοκ ημ Βθάι ηαζ ηδκ πνςηεφμοζά ημο μφζα βζα κα οπμζηδνίλμοκ ηδκ θζθμζμοιενζαηή πανάηαλδ. Οζ μοιένζμζ επέααθακ ηδκ ζθδκμεζδή βναθή ηαζ ηδ βθχζζα ημοξ ζημ Βθάι ηαζ πνμζπάεδζακ κα επζαάθμοκ ηαζ ημκ ενδζηεοηζηυ ημοξ ιμκμεεσζιυ. ιςξ ζηδκ πενζθένεζα, δδιζμονβήεδηακ εζηίεξ ακηίζηαζδξ ηαηά ηςκ μοιενίςκ ηαζ πενίπμο ημ 2500 π.Υ. δδιζμονβείηαζ δ πνχηδ Βθαιζηή δοκαζηεία ημο Ανπάλ χζπμο μ άνβςκ ηδξ Ώηηαδζηήξ Ώοημηναημνίαξ ηαηέθααε ζηναηζςηζηά ημ Βθάι ηαζ ηαηέζηδζε ηδ δοκαζηεία αοηή θυνμο οπμηεθή. Μεηά ηδκ ηαηάννεοζδ ημο Ώηάδ, ημ Βθάι έβζκε πάθζ ακελάνηδημ οπυ ημκ ΚνπηίθΗλζνπζηλάθ μ μπμίμξ πέηοπε ηδκ πμθζηζηή εκυηδηα ηδξ πχναξ. Δ Αοκαζηεία ζιάξ (2270-1850 π.Υ.) ζοκέδεζε η’ υκμιά ηδξ ιε ηδκ ζζπονμπμίδζδ ημο Βθάι ηαζ ηζξ ζοβηνμφζεζξ ζηδ Μεζμπμηαιία. Σμ 2275 ζε επζδνμιή ηαηά ημο Οονμφη, μζ Βθαιίηεξ άνπαλακ ημ άβαθια ηδξ εεάξ Εκάκκα, βεβμκυξ πμο ακαθένεηαζ ζημκ ιεζμπμηάιζμ «Καηαηθοζιυ». Δ Μεζμεθαιζηή Πενίμδμξ άνπζζε ιε ηδκ άκμδμ ηδξ δοκαζηείαξ ηςκ Ώκζακζηχκ βφνς ζημ 1500. Οζ δβειυκεξ ηδξ πήνακ ηςκ ηίηθμ ημο «ααζζθζά ημο Ώκζάκ ηαζ ηςκ μφζςκ». Ο ααζζθζάξ Οοκηάξ Γηάθ, έηηζζε ιζα κέα πυθδ, εηηεηαιέκδ ηαζ ιεβαθμπνεπή ηδκ Νημον Οοκηάξ Γηάθ, πμο πανέιεζκε βζα ανηεημφξ αζχκεξ ημ ενδζηεοηζηυ ηέκηνμ ημο Βθάι. ήιενα οπάνπεζ εηεί ιζα ηενάζηζα ααειζδςηή ποναιίδα (γζβημονάη) πμο είκαζ ημ ιεβαθφηενμ ηαθζηυ ζφιπθεβια ηδξ ανπαζυηδηαξ ιεηά ηζξ Ποναιίδεξ ηδξ Ώζβφπημο. Καηά ηδκ πενίμδμ αοηή έβζκακ ανηεημί πυθειμζ ιεηαλφ ημο Βθάι ηαζ ηςκ δζαθυνςκ ιεζμπμηάιζςκ ααζζθείςκ ιε ακηίζημζπεξ ηαηαηηήζεζξ ηαζ αζπιαθςζίεξ. Σμ 1156 μζ εθαιίηεξ ηαηέθααακ ανηεηέξ αααοθςκζαηέξ πυθεζξ ηαζ ιεηέθενακ ζηα μφζα ημκ Κχδζηα ημο Υαιμοναιπί ηαζ άθθα ικδιεία ημο αηηαδζημφ ηαζ αααοθςκζαημφ πμθζηζζιμφ. Σμ 1100 ημ Βθάι ήηακ ιεβάθμ ηαζ πθμφζζμ, αθθά ελακηθδιέκμ απυ ημοξ ζοκεπείξ πμθέιμοξ. Ώοηυ έδςζε εοηαζνία ζημοξ ΐααοθχκζμοξ κα ηαηαθάαμοκ ηα μφζα ηαζ κα επζαάθμοκ δζημφξ ημοξ δβειυκεξ. Ώπυ ηυηε ςξ ημ 760, δεκ οπάνπμοκ ζημζπεία βζα ηδκ ηαηάζηαζδ ζημ Βθάι, ημ μπμίμ πανέιεζκε οπυ ημκ έθεβπμ πυηε ηςκ ΐααοθςκίςκ ηαζ πυηε ηςκ Ώζζονίςκ ιε εβηάεεημοξ δβειυκεξ. Δ Νεμεθαιζηή Πενίμδμξ παναηηδνίγεηαζ απυ ζδιακηζηέξ ιεηαηζκήζεζξ ζνακζηχκ (ζκδμεονςπασηχκ) θαχκ (Μήδςκ, Πενζχκ) ζηδκ πενζμπή. Σμ 760 μ εθαιίηδξ
59
ααζζθζάξ Υνπκπάλ Σαρξάρ ακελανηδημπμζείηαζ απυ ημοξ Ώζζφνζμοξ, αθθά ημ Βθάι έπεζ πζα πενζμνζζεεί ζημ δοηζηυηενμ ηιήια ηαεχξ ημ οπυθμζπμ έπεζ ηαηαηηδεεί απυ ημοξ Πένζεξ. Σμ 653, ημ Βθάι οπέζηδ ζοκηνζπηζηή ήηηα απυ ημοξ Ώζζφνζμοξ ηαζ ημ ηεθάθζ ημο εθαιίηδ ααζζθζά ηνειάζηδηε ζημοξ ηήπμοξ ηδξ Νζκεοή. Σεθζηά ημ 640 π.Υ. μζ Ώζζφνζμζ ελυκηςζακ μθυηθδνμ ημκ πθδεοζιυ ημο Βθάι, έηαρακ ηζξ πυθεζξ ημο, ηαηέζηνερακ ημ μδζηυ δίηηομ ηζ ένζλακ αθάηζ ζηζξ ηαθθζενβήζζιεξ εηηάζεζξ. Οζ Ώζζφνζμζ ιεηέθενακ ημ άβαθια ηδξ Εκάκκα ημο Οονμφη (πμο είπακ ανπάλεζ μζ Βθαιίηεξ πνζκ 1600 πνυκζα), ζημ καυ ηδξ Εζηάν. Έηζζ ελαθακίζεδηε ημ Βθάι ηαζ μ πμθζηζζιυξ ημοξ απυ ηδκ ζζημνία, 30 ιυθζξ πνυκζα πνμ ηδξ ελαθάκζζδξ ηαζ ηδξ Ώζζονίαξ (ημ 612 π.Υ.) Ο πχνμξ ημο Βθάι επακαηαημζηήεδηε πζα, ιεηά απυ έκα αζχκα απυ ημοξ Πένζεξ.
Οη Μήδνη Οζ Μήδμζ είκαζ θαυξ απμηεθμφιεκμξ απυ κμιαδζηά θφθα, ζκδμεονςπασηήξ πνμέθεοζδξ πμο γμφζε ζημ δοηζηυ ηαζ αμνεζμδοηζηυ ημιιάηζ ημο ζδιενζκμφ Ενάκ (κυηζα ηδξ Καζπίαξ Θάθαζζαξ). Μέπνζ ημκ 6μ π.Υ. αζχκα είπακ δδιζμονβήζεζ ιζα αοημηναημνία πμο εηηεζκυηακ απυ ημ Ώνάκ (ζδιενζκυ Ώγενιπασηγάκ) ςξ ηδ Κεκηνζηή Ώζία ηαζ ημ Ώθβακζζηάκ. ήιενα πμθθμί απυ ημοξ ηαημίημοξ ημο Αοηζημφ Ενάκ (Πενζυθςκμζ, Κμφνδμζ ηαζ Ώγένμζ) εεςνμφκ ημοξ εαοημφξ ημοξ απυβμκμοξ ηςκ Μήδςκ. Δ ζζημνία ηςκ Μήδςκ, ςξ ηδκ ηαηάθοζδ ημο ηνάημοξ ημοξ απυ ημοξ Πένζεξ ημκ 6μ αζχκα, οπάνπεζ ιυκμ απυ ηείιεκα ζζημνζηχκ υπςξ μ Ζξφδνηνο, μ Κηδζίαξ, μ ηξάβσλ ηαζ μ Γηφδσξνο ν ηθειηψηεο. Ώπυ αοηά ιαεαίκμοιε υηζ μ πνχημξ ΐαζζθζάξ ηςκ Μήδςκ ήηακ μ Φξαφξηεο ηαζ μ δζάδμπυξ ημο μ Κπαμάξεο Α’ ηαζ δ πνςηεφμοζα ημο ηνάημοξ ήηακ ηα Βηαάηακα. Ο Φναυνηδξ ηαηέζηδζε ημοξ Ώπαζιεκίδεξ Πένζεξ θυνμο οπμηεθείξ ζηδ Μδδία. Ο βζμξ μ Κπαμάξεο Β’ είκαζ αοηυξ πμο ημ 612 π.Υ., ζε ζοιιαπία ιε ημοξ ΐααοθςκίμοξ ηαηέθααε ηαζ ηαηάζηνερε ηδ Νζκεοή ηαζ έδςζε ηέθμξ ζηδκ Ώζζονζαηή Ώοημηναημνία. Ώπυ ηυηε μ ααζζθζάξ ηςκ Μήδςκ ήθεβπε ημ ιεβαθφηενμ ιένμξ ημο Ενάκ, ηδκ Ώζζονία ηαζ ΐυνεζα Μεζμπμηαιία ηδκ Ώνιεκία ηαζ ηδκ Καππαδμηία. Οζ ΐααοθχκζμζ, ηνάηδζακ ηδκ Παθαζζηίκδ, ηδ ονία ηαζ ηδ Φμζκίηδ. ιςξ μ Κοαλάνδξ ήηακ πακίζπονμξ ηαζ ζφιθςκα ιε ημκ ΔζαΎα, μζ Βαναίμζ έθπζγακ υηζ αοηυξ εα ηαηαζηνέρεζ ηδκ ΐααοθχκα ηαζ εα ημοξ απεθεοεενχζεζ. Ο ααζζθζάξ ηςκ ΐααοθςκίςκ Ναβνπρνδνλφζνξ, πακηνεφηδηε ηδκ ηυνδ ημο Κοαλάνδ ΐ’, ηζ έηζζ επήθεε ζζμννμπία δοκάιεςκ ιέπνζ ηδκ άκμδμ ηςκ Πενζχκ οπυ ημκ Κφνμ. Σμ 553 π.Υ. μ Κχξνο Β’ ν Μέγαο, ααζζθζάξ ηδξ Πενζίαξ, επακαζηάηδζε ηαηά ημο επζηονίανπμο ααζζθζά ηςκ Μήδςκ Ώζηοάβδ, βζμο ημο Κοαλάνδ, ηαζ ημ 550 επέηοπε απμθαζζζηζηή κίηδ ηαζ πνμζάνηδζε ημ ηνάημξ ηςκ Μήδςκ ζηδκ Πενζζηή Ώοημηναημνία ηαζ ακαηδνφπεδηε μ ίδζμξ Μέγαο Βαζηιεχο. Οζ Πένζεξ οζμεέηδζακ ημ αοθζηυ ιδδζηυ ηεθεημονβζηυ ηαζ έηακακ ηα Βηαάηακα εενζκή πνςηεφμοζά ημοξ. Πμθθμί Μήδμζ, οπδνέηδζακ ημοξ Πένζεξ δβειυκεξ ςξ ζαηνάπεξ ηαζ ζηναηδβμί. Έβζκακ δομ απυπεζνεξ ακηανζίαξ ηαηά ηςκ Πενζχκ πςνίξ απμηέθεζια. Ώπυ ηυηε μζ Μήδμζ ηαζ μζ Πένζεξ ηαοηίζηδηακ ζπεδυκ, ηαζ μζ Έθθδκεξ πνδζζιμπμζμφζακ ηαζ ηζξ δομ θέλεζξ ςξ ηαοηυζδιεξ, υπςξ μζ Πενζζημί ή Μδδζημί Πυθειμζ.
60
Μεηά ηδκ ηαηάθοζδ ηδξ Πενζζηήξ Ώοημηναημνίαξ απυ ημκ Μέβα Ώθέλακδνμ ημ ηαθμηαίνζ ημο 330, δ Μδδία πςνίζηδηε ζε δομ ηιήιαηα: ηδ ΐυνεζα, ηδξ μπμίαξ ζαηνάπδξ δζμνίζεδηε έκαξ πνχδκ ζηναηδβυξ ημο Αανείμο, μ Ώηνμπάηδξ ηαζ ηδ Νυηζα πμο ημπμεεηήεδηε μ Πείεςκ. Μεηά ημ εάκαημ ημο Ώθελάκδνμο, υθμ ημ κυηζμ ηιήια πέναζε ζημοξ εθεοηίδεξ. Σμ αυνεζμ ηιήια, οπυ ημκ Αηξνπάηε έβζκε ακελάνηδημ ααζίθεζμ, δ Ώηνμπαηζκή Μδδία, απυ ημ υκμια ημο ζδνοηή ηδξ δοκαζηείαξ. Σμ υκμια αοηυ, αηυια δζαηδνείηαζ ζημ ζδιενζκυ Ώγενιπασηγάκ. Ώθθά ημ 150 π.Υ. μζ Πάνεμζ οπυ ημκ Μζενζδάηδ Ώ’, ηαηέθααακ ηαζ ηζξ δομ Μδδίεξ ηαζ απυ ηυηε ςξ ημκ 7μ ι.Υ. αζχκα, δ πενζμπή ήηακ έκα διζαοηυκμιμ ααζίθεζμ ηαζ μ εηάζημηε δεοηενυημημξ βζμξ ημο Πένζδ αοημηνάημνα, ηαηαθάιαακε ημ ενυκμ. Δ Μδδία πθέμκ έπεζ ηεθείςξ εηπενζζζεεί, άθθςζηε δ ζζημνία ηδξ απυ ηδκ επμπή ημο Κφνμο είκαζ ηαζ δ ζζημνία ηδξ Πενζίαξ.
Οη Πέξζεο Οζ Πένζεξ ηαζ μζ Μήδμζ, δομ ζκδμεονςπασηά θφθα ιεηακάζηεοζακ απυ ηδκ Κεκηνζηή Ώζία ζηδκ ζδιενζκή πενζμπή ημο Ενάκ (δ θέλδ Ενάκ πνδζζιμπμζήεδηε πμθφ ανβυηενα ηαζ ζδιαίκεζ «δ πχνα ηςκ Ώνίςκ) απυ ημ 1500 ςξ ημ 800 π.Υ. Μζθμφζακ ηα θαξζί (απυ εηεί πνμήθεε ηαζ δ μκμιαζία ηςκ Πενζχκ), ιζα βθχζζα ζοββεκή ιε ηα ζακζηνζηζηά ηαζ μζ εεμί πμο θάηνεοακ ήηακ ανηεηά υιμζμζ ιε ημοξ εεμφξ ηδξ ΐεδζηήξ πενζυδμο ηδξ Εκδίαξ. Ο πνχημξ βκςζηυξ ααζζθζάξ ηςκ Πενζχκ είκαζ μ Αραηκέλεο μ μπμίμξ ηαζ εεςνείηαζ μ ζδνοηήξ ηδξ ιεβάθδξ πενζζηήξ δοκαζηείαξ ηςκ Ώπαζιεκζδχκ. Ώπυ αζζονζαηά ηείιεκα ακαθένμκηαζ μζ Πένζεξ ημ 835 υηακ μ ααζζθζάξ ηδξ Ώζζονίαξ εζζέπναλε θυνμοξ απυ 27 οπμηεθείξ ‘ααζζθείξ’ ηςκ Πανζμφαξ (Πενζχκ). Βπίζδξ ζε πενζβναθέξ ηδξ ηεθζηήξ ήηηαξ ημο Βθάι ακαθένεηαζ ααζζθζάξ Κμονάξ (μ Κφνμξ Ώ’), ημ 640 π.Υ. Γζμξ ημο ααζζθζά Καιαφζδ ήηακ μ Κχξνο Β’ ν Μέγαο. ηδκ πενίμδμ ημο Κφνμο ΐ’ έγδζε ηαζ μ πνμθήηδξ Εσξνάζηξεο, μ δζαιμνθςηήξ ηαζ δδιζμονβυξ ηδξ ιμκμεεσζηζηήξ ενδζηείαξ ημο Γςνμαζηνζζιμφ.
Ο Εωξνάζηξεο ή Εαξαηνύζηξα (πεξ. 628- πεξ. 551 π.Υ.) Σν φλνκα Εσξνάζηξεο είλαη ην εμειιεληζκέλν φλνκα ηνπ Εαξαηνχζηξα πνπ ζηα αξραία πεξζηθά ζεκαίλεη «απηφο πνπ θαηεπζχλεη ηηο θακήιεο». Δίλαη ν πξψηνο πξνθήηεο ζηελ ηζηνξία ησλ ζξεζθεηψλ, ηδξπηήο ηνπ Εσξναζηξηζκνχ, πνπ ήηαλ ε επίζεκε ζξεζθεία ηεο Πεξζηθήο Απηνθξαηνξίαο απφ ηνπο Αραηκελίδεο σο θαη ηελ επνρή ηεο δπλαζηείαο ησλ αζζαληδψλ. Γελλήζεθε πεξίπνπ ην 628 π.Υ. ζην βνξεηναλαηνιηθφ ηκήκα ηνπ Ηξάλ, ζηελ πεξηνρή ηεο Βαθηξηαλήο (ζεκεξηλφ Αθγαληζηάλ). Νπκθεχζεθε ηξεηο θνξέο θαη είρε ηξεηο γηνπο θαη ηξεηο θφξεο. ηελ ειηθία ησλ 30 εηψλ είρε ην πξψην ηνπ φξακα απφ ην ζεφ Αρνχξα Μάδληα. Οη πξψηνη ηνπ πξνζήιπηνη ήηαλ νη γπλαίθα ηνπ, ηα παηδηά ηνπ θη έλαο εμάδειθφο ηνπ. Απφ ηε δηδαζθαιία ηνπ δηαζψζεθαλ κφλν κεξηθά απνζπάζκαηα απφ ηνπ χκλνπο Γθάζαο πνπ απνηεινχλ κέξνο ηεο ΕεληΑβέζηα ηνπ ηεξνχ βηβιίνπ ησλ νπαδψλ ηνπ Εσξναζηξηζκνχ.
61
Ζ ζενινγία ηνπ Εσξνάζηξε είλαη έλα κίγκα κνλνζετζκνχ θαη δπτζκνχ. χκθσλα κ’ απηήλ ππάξρεη κφλν έλαο αιεζηλφο Θεφο, πιήξεο πλεχκαηνο θαη θαινζχλεο, πνπ απνθαιείηαη Αρνχξα Μάδληα (ν νθφο Κχξηνο), ή φπσο ηνλ απνθαινχζαλ νη Έιιελεο Χξνκάζδεο, ν νπνίνο δεκηνχξγεζε ην ζχκπαλ θαη ελζαξξχλεη ηε δηθαηνζχλε, ηελ εζηθή θαη ηελ εηιηθξίλεηα. κσο ν Εσξνάζηξεο πηζηεχεη επίζεο θαη ζηελ χπαξμε ηνπ θαθνχ πλεχκαηνο ηνπ Αρξηκάλ (ή Άλγθξα Ματλπνχ) πνπ εθπξνζσπεί ηελ πεγή ηνπ ζθφηνπο, ηνπ ςεχδνπο θαη ηνπ θαθνχ, δξα πάληνηε αληίζεηα πξνο ηνλ Αρνχξα Μάδληα θαη θπξηαξρεί ζηνλ Κάησ Κφζκν. ηνλ θφζκν ππάξρεη κηα ζπλερήο πάιε κεηαμχ απηψλ ησλ δχν δπλάκεσλ. Ζ πάιε κεηαμχ ηνπ Καινχ θαη ηνπ Καθνχ, κεηαμχ ηεο Αιήζεηαο θαη ηνπ Φεχδνπο, κεηαμχ Φσηφο θαη θφηνπο. Κάζε άλζξσπνο είλαη ειεχζεξνο λα επηιέμεη κε πνηα πιεπξά ζα ζπκπαξαηαρζεί. Με βάζε απηή ηελ επηινγή, ηηο πξάμεηο ηνπ θαη ηηο ζθέςεηο ηνπ ζα θξηζεί κεηά ην ζάλαηφ ηνπ. Ζ δηαδηθαζία ηεο θξίζεο πεξηιάκβαλε έλα είδνο Καζαξηεξίνπ θαη Παξάδεηζν ή Κφιαζε. Ο νπαδνί ηεο ζξεζθείαο πηζηεχνπλ φηη ηειηθά ε πάιε ζα θαηαιήμεη ππέξ ηνπ Αρνχξα Μάδληα. Πηζηεχνπλ επίζεο ζηελ κεηά ζάλαηνλ δσή. ηα εζηθά ζέκαηα ν Εσξναζηξηζκφο δίλεη έκθαζε ζηε δηθαηνζχλε θαη ζηελ αιήζεηα. Ο αζθεηηζκφο απνξξίπηεηαη γηαηί ελζαξξχλεη ηελ αγακία. Ο γηνο ηνπ Αρνχξα Μάδληα είλαη ν Αηάξ (ην ππξ). Οη νπαδνί ηνπ Εσξναζηξηζκνχ είλαη ππξνιάηξεο θαη αζθνχλ δηάθνξα ηειεηνπξγηθά, νξηζκέλα απφ ηα νπνία επηθεληξψλνληαη ζην ζεβαζκφ πξνο ηε θσηηά. Μηα θσηηά είλαη κφληκα αλακκέλε ζε θάζε δσξναζηξηθφ ηεξφ, βσκφ ή νηθνγελεηαθή εζηία. Απηφ ην ηειεηνπξγηθφ αληηγξάθηεθε απφ ηνπο ρξηζηηαλνχο κε ηα θαληήιηα θαη ηα θεξηά ζηηο εθθιεζίεο, ηδίσο ηα θεξηά ηεο Αλάζηαζεο. κσο, δελ θαίλε νχηε ζάβνπλ ηνπο λεθξνχο ηνπο. Σνπο αθήλνπλ εθηεζεηκέλνπο, ζε πςειά αλαρψκαηα, γηα λα ελσζνχλ κε ην νπξάλην ππξ ηνλ ήιην, κέρξη λα θαγσζνχλ απφ ηα φξληα. Ο ηζηνξηθφο Πινχηαξρνο ζηνπο «Βίνπο» ηνπ, ζπγθξίλεη ηνλ Εσξνάζηξε κε ηνλ λνκνζέηε ηεο πάξηεο ηνλ Λπθνχξγν θαη ηνλ Ννπκά Πνκπίιην. Ο Γίσλ ν Υξπζφζηνκνο ζπζρεηίδεη ηνλ Αρνχξα Μάδληα κε ηνλ Γία. Ο Εσξνάζηξεο ζηελ δηδαζθαιία ζνπ ζπλάληεζε ηε ζθνδξή αληίζηαζε ηνπ πνιπζετζηηθνχ θαηεζηεκέλνπ θαη ησλ κάγσλ (ηεξέσλ) ηνπ. Καηάθεξε φπσο λα πξνζειπηίζεη ηνλ Βηζηάζπε ηνλ αξρεγφ θπιήο θαη εγεκφλα κηαο πεξηνρήο ηνπ ΝΑ Ηξάλ. Ο εγεκφλαο έγηλε θίινο ηνπ θαη πξνζηάηεο ηνπ. Παξφια απηά ε λέα ζξεζθεία δελ είρε ηδηαίηεξε απήρεζε φζν δνχζε ν Εσξνάζηξεο πνπ πέζαλε ζε ειηθία 77 εηψλ. Γηα ην ζάλαηφ ηνπ ππάξρνπλ δπν εθδνρέο: ε κηα φηη ηνλ ζθφησζε έλαο ηεξέαο (κάγνο) ηεο παιηάο ζξεζθείαο, ε άιιε φηη ζθνηψζεθε απφ έλα βαζηιηά ερζξφ ηνπ Βηζηάζπε. Δθείλε ηελ επνρή, ε πεξηνρή πνπ έδεζε ελζσκαηψζεθε ζηελ Πεξζηθή Απηνθξαηνξία ππφ ηνλ Κχξν. ε δηάζηεκα δπν αηψλσλ ν Εσξναζηξηζκφο πηνζεηήζεθε απφ ηνπο Πέξζεο βαζηιείο θαη εμαπιψζεθε ζε φιε ηελ επηθξάηεηα. Παξά ηελ επηξξνή ησλ Διιήλσλ θαηά ηε δηάξθεηα ηεο θαηάθηεζεο ηεο Πεξζίαο απφ ηνλ Μ. Αιέμαλδξν θαη ηνπο επηγφλνπο ηνπ, ε ζξεζθεία άληεμε θαη ηελ επνρή ηεο δπλαζηείαο ησλ αζζαληδψλ (226-651 κ.Υ.) ν Εσξναζηξηζκφο ήηαλ ε επίζεκε ζξεζθεία ηεο Πεξζίαο. Μεηά ηελ θαηάιεςε ηεο Πεξζίαο απφ ηνπο Άξαβεο ηνλ 7 ν κ.Υ. αηψλα, ν ιαφο ηεο πξνζειπηίζηεθε βίαηα ζην Ηζιάκ. Παξέκεηλαλ (θαη ππάξρνπλ αθφκε) θάπνηνη ζχιαθεο, ζηελ Ηλδία ζην Παθηζηάλ θαη ζηελ Πεξζία, ζπλνιηθά 1.000.000 άλζξσπνη, νη νπνίνη παξακέλνπλ πηζηνί ζηηο αξρέο ηνπ Εσξναζηξηζκνχ. Ζ θνηλφηεηά ησλ Παξζηδψλ, φπσο νλνκάδεηαη είλαη θιεηζηή θαη πινχζηα θαη ε ζξεζθεία ηνπο απνθαιείηαη Παξζηζκφο.
62
Ζ ζεκαζία ηεο δηδαζθαιίαο ηνπ Εσξνάζηξε είλαη ζεκαληηθή ζηελ παγθφζκηα ηζηνξία, γηαηί επεξέαζε ηνλ Βνπδηζκφ θαη ηνλ Ηνπδατζκφ θαη θαηά ζπλέπεηα ηνλ Υξηζηηαληζκφ θαη ην Ηζιάκ (θξίζε ηεο ςπρήο κεηά ην ζάλαην, ΠαξάδεηζνοΚφιαζε, Θεφο-Γηάβνινο, εκθάληζε ιπηξσηηθήο κνξθήο ζην ηέινο ησλ αηψλσλ: Μεζζίαο, Υξηζηφο). Δπεξέαζε αθφκα πεξηζζφηεξν ηνλ Μαληρατζκφ, ηελ ζξεζθεία πνπ αξγφηεξα ζεκειίσζε ν Μάλη, πνπ πήξε απφ ηνλ Εσξναζηξηζκφ ηελ πάιε κεηαμχ ηνπ Καινχ θαη ηνπ Καθνχ θαη ηελ επεμεξγάζζεθε ζε κηα δηαθνξεηηθή ζενινγία.
Ο βζμξ ημο Καιαφζδ Ώ’ ηαζ ηδξ Μακδάκδξ (θέβεηαζ υηζ ήηακ ηυνδ ημο ΐαζζθζά ηδξ Μδδίαξ Ώζηοάβδ) μ Κφνμξ ΐ’, μκμιάζηδηε απυ ημοξ ζζημνζημφξ Μέβαξ ηαζ δζηαίςξ θένεζ ημκ ηίηθμ αοηυ, πένακ ηςκ ηοπζηχκ ηίηθςκ Βαζηιεχο ησλ Βαζηιέσλ ηαζ Μέγαο Βαζηιεχο πμο έθενακ υθμζ μζ Πένζεξ ιμκάνπεξ.
Κύξνο Β’ ν Μέγαο (πεξ. 558-529 π.Υ.) Ο Κχξνο Β’ ν Μέγαο ήηαλ ζπλερηζηήο ηεο δπλαζηείαο ησλ Αραηκεληδψλ θαη ν ζεκειησηήο ηεο Πεξζηθήο Απηνθξαηνξίαο, ηεο πξψηεο παγθφζκηαο απηνθξαηνξίαο ηεο ηζηνξίαο. Ήηαλ αθνζησκέλνο νπαδφο ηνπ Εσξναζηξηζκνχ θαη πίζηεπε φηη ήηαλ θαζήθνλ ηνπ λα ηνλ δηαδψζεη παληνχ. ηαλ αλέιαβε ήηαλ ν εγέηεο ελφο κηθξνχ ππνηεινχο ζηνπο Μήδεο βαζηιείνπ, ζην Ννηηνδπηηθφ Ηξάλ. Μεηά απφ κηα ζεηξά πνιέκσλ θαηαλίθεζε ηξεηο απηνθξαηνξίεο ηε Μεδία ηε Λπδία θαη ηε Βαβπισλία θαη θαηάθεξε λα ελψζεη φιε ζρεδφλ ηελ αξραία Μέζε Αλαηνιή ζε κηα απηνθξαηνξία πνπ εθηεηλφηαλ απφ ηελ Ηλδία σο ηελ Μεζφγεην Θάιαζζα. χκθσλα κε ηε κπζνινγία (πνπ ζπκίδεη ηελ αληίζηνηρε ηνπ Οηδίπνδα) ν βαζηιηάο ησλ Μήδσλ Αζηπάγεο, είδε φλεηξν ζχκθσλα κε ην νπνίν ν εγγνλφο ηνπ ζα ηνλ αλαηξέςεη ζην κέιινλ. Γηέηαμε ινηπφλ λα πάξνπλ ηνλ λενγέλλεην Κχξν θαη λα ηνλ ζθνηψζνπλ. κσο απηφο πνπ αλέιαβε λα εθηειέζεη ηελ δηαηαγή ηνπ βαζηιηά, ιππήζεθε ην παηδί θαη ην παξέδσζε ζ’ έλα βνζθφ, ν νπνίνο καδί κε ηελ γπλαίθα ηνπ ην κεγάισζε ζαλ δηθφ ηνπ. Σειηθψο, φηαλ ην παηδί κεγάισζε, πξνθάιεζε πξάγκαηη ηελ πηψζε ηνπ βαζηιηά παππνχ ηνπ. Απηφ ηνλ κχζν ηνλ δηεγείηαη θαη ν Ζξφδνηνο (πνπ είλαη θαη ε θχξηα πεγή γηα ην έξγν θαη ηε δσή ηνπ Κχξνπ), αιιά απηφ πνπ είλαη βέβαην είλαη φηη δελ μέξνπκε πνιιά πξάγκαηα γηα ηα πξψηα ρξφληα ηεο δσήο ηνπ Κχξνπ. Απηφ πνπ μέξνπκε είλαη φηη δηαδέρζεθε ηνλ παηέξα ηνπ ην 558 θαη ην 553 μεθίλεζε ηνλ πφιεκν θαηά ησλ επηθπξίαξρσλ Μήδσλ. ε ηξία ρξφληα πέηπρε λα εθζξνλίζεη ηνλ Αζηπάγε θαη λα δηαιχζεη ην Μεδηθφ θξάηνο. Οη Μήδνη, ζπγγεληθφ θχιν κε ηνπο Πέξζεο πνπ κηινχζαλ ηελ ίδηα γιψζζα, δέρζεθαλ επλντθά ηελ ελζσκάησζε ηεο ρψξαο ηνπο ζηε λέα απηνθξαηνξία θαη ν Κχξνο δηαηήξεζε ηνπο πεξηζζφηεξνπο λφκνπο ηνπο θαη ηνλ δηνηθεηηθφ ηνπο κεραληζκφ. Σνλ εηηεκέλν παππνχ ηνπ Αζηπάγε, ηνλ θξάηεζε σο ζχκβνπιφ ηνπ. Γξήγνξα ν Κχξνο έδεημε ηηο βιέςεηο ηνπο γηα επέθηαζε ηνπ θξάηνπο ηνπ. Ο επφκελνο ζηφρνο ήηαλ ε Λπδία, ζηελ Μ. Αζία πνπ ηελ θπβεξλνχζε ν βαζηιηάο Κξνίζνο, ν άλζξσπνο κε ηνλ κπζηθφ πινχην. Οη Λχδηνη θη νη Πέξζεο είραλ δπν ζπγθξνχζεηο ρσξίο απνηέιεζκα θαη ηειηθά ν Κχξνο κεηά απφ δεθαήκεξε 63
πνιηνξθία θαηέιαβε ηηο άξδεηο ην 546, θαηέιπζε ην Λπδηθφ βαζίιεην θαη αηρκαιψηηζε ηνλ Κξνίζν ν νπνίνο ελ ζπλερεία έγηλε ζχκβνπιφο ηνπ. Μεηά έζηξεςε ηελ πξνζνρή ηνπ αλαηνιηθά θαη κεηά απφ κηα ζεηξά εθζηξαηεηψλ έθηαζε ηα ζχλνξά ηνπ κέρξη ηνλ πνηακφ Ηλδφ ζηελ Ηλδία θαη ηνλ πνηακφ Ηαμάξηε (ζήκεξα πξ Νηάξπα) ζηελ Κεληξηθή Αζία. Σαπηφρξνλα, νη ζηξαηεγνί ηνπ ζηα αλαηνιηθά ζπκπιήξσζαλ ηελ θαηάθηεζε ηεο Μ. Αζίαο θαη ππφηαμαλ ηηο ειιεληθέο πφιεηο ηεο Ησλίαο. Με θαιπκκέλα ηα λψηα ζηξάθεθε ζηελ κεγαιχηεξε πφιε ηεο επνρήο, ηελ πινχζηα Βαβπιψλα, ηελ νπνία πνιηφξθεζε θαη θπξίεπζε ην 539 π.Υ., θαη ζηε ζπλέρεηα ηε Φνηλίθε, ηε πξία θαη ηελ Παιαηζηίλε πνπ ηφηε απνηεινχζαλ ηκήκαηα ηεο Βαβπισληαθήο Απηνθξαηνξίαο. Σα πεξζηθά ζχλνξα έθηαζαλ ηφηε κέρξη ηελ Αίγππην. Σα ρξφληα πνπ αθνινχζεζαλ ν Κχξνο αζρνιήζεθε κε ηελ νξγάλσζε ηνπ ηεξάζηηνπ θξάηνπο ηνπ. Γηαίξεζε ηε ρψξα ζε ζαηξαπείεο, (ζαηξάπεο ζηα πεξζηθά ζεκαίλεη πξνζηάηεο), αλέπηπμε ηε γεσξγία θαη ην εκπφξην, θαη νξγάλσζε ηνλ δηνηθεηηθφ κεραληζκφ ηεο απηνθξαηνξίαο. Έδεημε αλνρή ζηηο ζξεζθεπηηθέο πεπνηζήζεηο ησλ ππεθφσλ ηνπ, επέηξεςε ζηνπο Δβξαίνπο λα γπξίζνπλ ζηελ Παιαηζηίλε, θη άθεζε ηηο ειιεληθέο πφιεηο ηεο Μ. Αζίαο λα δηαηεξήζνπλ ηελ ζξεζθεία ηνπο θαη ην πνιίηεπκά ηνπο. ηελ επνρή πνπ νη δηάθνξνη ληθεηέο εγέηεο, αηρκαιψηηδαλ θαη εμφλησλαλ ηνπο εηηεκέλνπο ιανχο, ν Κχξνο επέδεημε αλνρή θαη κεγαινςπρία, πνπ ζπάληα ζπλαληάκε αθφκα θαη ζηνπο κεηαγελέζηεξνπο εγέηεο. Σνπο εηηεκέλνπο βαζηιείο, φπσο ηνλ Αζηπάγε θαη ηνλ Κξνίζν, φρη κφλν δελ ηνπο θπιάθηζε αιιά ηνπο ρξεζηκνπνίεζε σο ζπκβνχινπο ηνπ. Αλαθήξπμε ην γην ηνπ Κακβχζε «Βαζηιέα ηεο Βαβπιψλαο» θαη ηνλ εαπηφ ηνπ «Βαζηιέα ηεο Γεο». Ο Ζξφδνηνο αλαθέξεη φηη ζε ζχγθξνπζε κε ηνπο Μαζζαγέηεο (λνκαδηθέο θπιέο ηεο θεληξηθήο Αζίαο, αλαηνιηθά ηεο Καζπίαο), ν Κχξνο, ν εγέηεο ηεο κεγαιχηεξεο απηνθξαηνξίαο πνπ είρε δεη σο ηφηε ν θφζκνο, εηηήζεθε θαη ζθνηψζεθε ην 529 π.Υ. Ο ηάθνο ηνπ βξίζθεηαη ζήκεξα ζηηο Παζαξγάδεο, ηελ παιαηά πξσηεχνπζα ηεο Πεξζίαο δηαθνζκεκέλνο εζσηεξηθά απφ ηνλ Έιιελα δσγξάθν Αξηζηφβνπιν. Οη άιιεο δπν πξσηεχνπζεο ηεο απηνθξαηνξίαο ήηαλ ηα νχζα θαη ε Βαβπιψλα. Οξγάλσζε ηφζν θαιά ην θξάηνο ηνπ, πνπ επί δπν αηψλεο κεηά ην ζάλαηφ ηνπ ε Πεξζηθή Απηνθξαηνξία, φρη κφλν δηαηεξήζεθε, αιιά θαη ζπλέρηζε λα επεθηείλεηαη θαη νη ιανί ηεο απνιάκβαλαλ εηξήλε θαη επεκεξία. Ο Ξελνθψλ κε ην έξγν ηνπ «Κχξνπ Παηδεία», καο δίλεη κηα εηθφλα ηεο ζηξαηησηηθήο ηθαλφηεηάο ηνπ. Ζ εκθάληζε ε δσή θαη ηα επηηεχγκαηα ηνπ Κχξνπ ζεκαδεχνπλ έλα ζηαπξνδξφκη ηεο Ηζηνξίαο. Πεξί ην 3000 π.Υ. ν πνιηηηζκφο αλέηεηιε ζηε νπκεξία θαη γηα ηνπο επφκελνπο είθνζη πέληε αηψλεο ε Μεζνπνηακία (Αθθάδεο, νπκέξηνη, Βαβπιψληνη) αιιά θαη ε Αίγππηνο, ήηαλ ην πην πξνεγκέλν ηκήκα ηνπ γλσζηνχ ηφηε θφζκνπ. Ο Κχξνο έδσζε ηέινο ζε κηα θπξηαξρία ζεκηηηθψλ ιαψλ, νη νπνίνη επαλήιζαλ μαλά ζην πξνζθήλην, κεηά ηελ εκθάληζε ηνπ Ηζιάκ ην 700 κ.Υ. ’ απηφ ην θεθάιαην ν Κχξνο (ζηα κηζά πεξίπνπ ηεο σο ζήκεξα θαηαγεγξακκέλεο ηζηνξίαο) έθαλε κηα ηνκή θαη ην θέληξν ηνπ πνιηηηζκέλνπ θφζκνπ άιιαμε, φπσο άιιαμε θαη ε πνιηηηθή δνκή ηνπ αξραίνπ θφζκνπ. Άιιαμε ηε ξνή ηεο Ηζηνξίαο.
Ο βζμξ ηαζ δζάδμπμξ ημο Κφνμο, μ Κακβχζεο Β’, (ααζίθεοζε 529-522 π.Υ.), αθμφ ελυκηςζε ημκ αδεθθυ ημο ιένδδ, πμο ηοαενκμφζε ηζξ ακαημθζηέξ ζαηναπείεξ, εέθδζε κα ζοκεπίζεζ ηδκ επεηηαηζηή πμθζηζηή ημο παηένα ημο. Με ιζα ζηναηζά Πενζχκ, Ώναιαίςκ, ηαζ ΐααοθςκίςκ δζαζηυνπζζε ημ πμθοεεκζηυ ζηναηυ ημο 64
Ώζβοπηίμο Φαναχ Φαιιήηζπμο III ζημ Πδθμφζζμ, ηαηέθααε ηδκ Μέιθζδα ηαζ πνυζεεζε ζημοξ ηίηθμοξ ημο ηαζ αοηυκ ημο βαζηιηά ηεο Άλσ θαη Κάησ Αηγχπηνπ. Θέθδζε κα εηζηναηεφζεζ ηαζ ηαηά ηδξ Κανπδδυκαξ, αθθά ηα θμζκζηζηά πθδνχιαηα ημο ζηυθμο ημο ανκήεδηακ κα πηοπήζμοκ ηδκ πνχδκ θμζκζηζηή απμζηία. Ώκηίεεηα ιε ημκ παηένα ημο, πθεφαγε ηα ενδζηεοηζηά ζφιαμθα ηςκ Ώζβοπηίςκ, ιπήηε ζημοξ ααζζθζημφξ ηάθμοξ ηαζ πέηαλε ηζξ ιμφιζεξ ηαζ αεαήθςζε ημοξ καμφξ. Ώοηά υθα πνμηάθεζακ ηδκ αβακάηηδζδ ημο θαμφ ηδξ Ώζβφπημο. ηδκ Πενζία μζ «ιάβμζ», (ημ ζεναηείμ ηδξ πνμ Γςνμαζηνζζιμφ ενδζηείαξ) ζε ζοκενβαζία ιε μπαδμφξ ηςκ πμθοεεσζηζηχκ ενδζηεζχκ ηδξ ΐααοθχκαξ, λεζδηχεδηακ, πανέζονακ Πένζεξ ζαηνάπεξ ηαζ θαυ ηαζ πνμηάθεζακ ειθφθζμ πυθειμ. Ο Καιαφζδξ έζπεοζε κα βονίζεζ ζηδ Πενζία, αθθά πενκχκηαξ απυ πενζμπέξ πμο είπακ πνμζπςνήζεζ ζηδκ ακηανζία, δμθμθμκήεδηε. Βπηά πνίβηζπεξ οπυ ημκ Γαξείν Α’ ηαηάθενακ κα ηαηαζηείθμοκ ηδκ ακηανζία, κα ελμκηχζμοκ ημοξ δβέηεξ ηςκ «ιάβςκ» ηαζ κα επζαάθθμοκ ηδκ ηάλδ επςθεθχξ βζα ημκ Αανείμ, μ μπμίμξ έβζκε ααζζθζάξ. Δ ααζζθεία ημο Γαξείνπ Α’ ηνπ Μέγα (522-486 π.Υ.), ζδιάδερε ημ απυβεζμ ηδξ Πενζζηήξ Ώοημηναημνίαξ. Ο κέμξ ααζζθζάξ έπηζζε λακά ηα ηαηεζηναιιέκα ζενά ημο γςνμαζηνζζιμφ ηαζ επέααθε ηδκ θαηνεία ημο Ώπμφνα Μάγκηα ςξ επίζδιδξ ενδζηείαξ. Ο Αανείμξ ήηακ μ πνχημξ ααζζθζάξ ηδξ Πενζίαξ, πμο εεζιμεέηδζε ημκ εεζιυ ηςκ ζαηναπεζχκ, πςνίγμκηαξ ηδκ απακή αοημηναημνία ημο ζε ζπεηζηά διζαοηυκμιεξ θυνμο οπμηεθείξ πενζμπέξ, οπυ ηδκ δζμίηδζδ ηςκ δζμνζζιέκςκ απυ ημκ ίδζμ ζαηναπχκ. Ονζζιέκεξ οπμηεθείξ επανπίεξ υπςξ ηα μφζα, δ ΐααοθχκα, δ Ώνιεκία ηαζ δ Ώζζονία οπμθμβίγμκηαξ ζηδκ απεζνία ημο κέμο ιμκάνπδ επακαζηάηδζακ, εκχ μζ ζαηνάπεξ ηδξ Λοδίαξ ηαζ ηδξ Ώζβφπημο ανκήεδηακ οπμηαβή. Ο Αανείμξ ήηακ αιείθζηημξ. Καηέθααε ηδ ΐααοθχκα, ζηαφνςζε ημοξ πνςηαίηζμοξ ηαζ ιε βνήβμνεξ δζαδμπζηέξ εηζηναηείεξ οπέηαλε ημ έκα ιεηά ημ άθθμ ηα ελεβενεέκηα έεκδ. Βπί Αανείμο δ Ώοημηναημνία, άββζλε ημ απυβεζμ ηδξ δφκαιδξ ηαζ ηδξ έηηαζήξ ηδξ. Ώπυ ηδκ Εκδία ςξ ηδκ Ώίβοπημ ηαζ απυ ηδ Θνάηδ ςξ ηδκ Ώνααζηή πενζυκδζμ. ηδ Μεζμπμηαιία ηαζ ηδκ Παθαζζηίκδ, εηηεζκυηακ δ οπενδφκαιδ ηδξ επμπήξ. Σμ πθάημξ ηδξ απυ ηδκ ακαημθή ςξ ηδ δφζδ έθεακε ηα 4800 πζθζυιεηνα, είπε δδθαδή ιζα έηηαζδ πενίπμο υζμ μζ Δκςιέκεξ Πμθζηείεξ. Ο Αανείμξ ήηακ μ πνχημξ πμο εθάνιμζε ημζκυ κυιζζια βζα υθμοξ ημοξ θαμφξ ηδξ αοημηναημνίαξ, ημ κηανίη (δανεζηυξ), ηαευνζζε εκζαία ιέηνα ηαζ ζηαειά, ηςδζημπμίδζε ημοξ ειπμνζημφξ κυιμοξ ηαηέβναρε ζε ηηδιαημθυβζμ ηζξ ζδζμηηδζίεξ ηαζ μδήβδζε ηδκ αοημηναημνία ζε κέα επίπεδα εοδιενίαξ. Έθηζαλε έκα άνζζημ μδζηυ δίηηομ ιε ζδιακηζηυηενμ ένβμ ηδ «ααζζθζηή μδυ» πμο ζοκέδεζε ηζξ άνδεζξ ηδξ Λοδίαξ ιε ηα μφζα (2400 πζθζυιεηνα) ηαζ μνβάκςζε άρμβδ ηαποδνμιζηή οπδνεζία. Σμ ζφκεδια ηςκ πενζζηχκ ηαποδνμιείςκ έιεζκε ικδιεζχδεξ: Γελ καο ζηακαηά ην ρηφλη, ε βξνρή, ε δέζηε ή ην ζημηάδζ ηεο λχρηαο (αοηυ ημ ακαθένεζ μ Δνυδμημξ ηαζ, ζήιενα είκαζ βναιιέκμ ζηδ είζμδμ ηςκ ηεκηνζηχκ βναθείςκ ημο Σαποδνμιείμο ηδξ Νέαξ Τυνηδξ). Ξεηίκδζε ηδκ ακέβενζδ ιεβαθμπνεπχκ ακαηηυνςκ ζηδκ Πενζέπμθδ ηδ κέα πνςηεφμοζά ημο. Αζέηαλε κα ακμζπεεί ιζα δζχνοβα πμο ζοκέδεζε ημ Νείθμ ιε ηδκ Βνοενά Θάθαζζα. Μζα επζβναθή ημο Αανείμο πμο ανέεδηε απυ ανπαζμθυβμοξ ηζιά ηδκ μθμηθήνςζδ ηδξ δζχνοβαξ: Δίκαη έλα Πέξζεο. Γηέηαμα λα ζθαθηεί απηή ε δηψξπγα απφ έλα πνηακφ, ην Νείιν πνπ ξέεη ζηελ Αίγππην…ηαλ ηειείσζε, ηα πινία
65
ηαμίδεπαλ απφ ηελ Αίγππην κέζσ απηήο ηεο δηψξπγαο πξνο ηελ Πεξζία, ζχκθσλα κε ηελ επηζπκία κνπ. ιςξ, δ ιμίνα ηςκ αοημηναημνζχκ είκαζ κα βεκκμφκ πμθέιμοξ. Ξεηίκδζε ημοξ ηοεζημφξ πμθέιμοξ βζα κα εθέβλεζ ημ ειπυνζμ πνοζμφ πμο δζαηζκμφκηακ απυ ηδκ Κεκηνζηή Βονχπδ, αθθά ηαζ ημκ πθμφημ ηδξ πενζμπήξ ζε ζζηδνά. Βπίζδξ έθπζγε υηζ ηαηαηηχκηαξ ηδκ πενζμπή ηςκ Θναηχκ ηαζ ηςκ ηοεχκ εα δδιζμονβμφζε ημ πνμβεθφνςια βζα ηδκ επέηηαζδ ηδξ αοημηναημνίαξ ημο ζηδκ Βονχπδ. Σδκ άκμζλδ ημο 516 π.Υ., ιε έκα ηενάζηζμ ζηναηυ ηαζ ζηυθμ απυ 600 πθμία, ηαηάθενε κα πενάζεζ ημ ΐυζπμνμ (κε ηελ θαηαζθεπή ησλ πξψησλ ζηελ ηζηνξία πισηψλ γεθπξψλ) ηαζ ημ Αμφκααδ ηαζ κα θηάζεζ ςξ ημκ ΐυθβα. Πνμζπάεδζε κα ηοκδβήζεζ ημοξ ηφεεξ, αθθά αοημί ιε ηδκ ηαηηζηή ‘ηαιέκδξ βδξ’ οπμπςνμφζακ. Ώοηή δ ηαηηζηή επακαθήθεδηε 2500 πνυκζα ανβυηενα, ιε ημκ Ναπμθέμκηα κα εζζαάθθεζ ζηδ Ρςζία ηαζ ημοξ Ρχζμοξ κα οπμπςνμφκ αθήκμκηαξ πίζς ημοξ ηαιέκδ βδ. Ο Αανείμξ (υπςξ ηζ μ Ναπμθέςκ) ελακηθδιέκμξ, οπμπχνδζε. Ο Γαξείνο ζην ζξόλν ηεο Πεξζέπνιεο Δ εηζηναηεία εκακηίμκ ηδξ Βθθάδαξ είπε ζμαανυηενα αίηζα απυ αοηά πμο ζζπονίγεηαζ μ Δνυδμημξ (υηζ μ Αανείμξ λεηίκδζε ημκ πυθειμ, βζαηί ημκ παναηίκδζε δ βοκαίηα ημο δ Άημζζα). Ήεεθε κα εθέβλεζ ημ ιεζμβεζαηυ ειπυνζμ, πμο ηυηε ανζζηυηακ ζπεδυκ απμηθεζζηζηά ζηα πένζα ηςκ Βθθήκςκ. Βπίζδξ μ Αανείμξ θμαήεδηε ημκ ηίκδοκμ πμο ακηζπνμζχπεοακ μζ εθθδκζηέξ πυθεζξ-ηνάηδ ηαζ μζ απμζηίεξ ημοξ ζηδκ Εςκία, μζ μπμίεξ ιε ηδ ζοιπανάζηαζδ ηςκ Ώεδκαίςκ είπακ επακαζηαηήζεζ. Ο ζηναηυξ ηςκ Πενζχκ ήηακ έκα ζοκμκεφθεοια ζηναημθμβδιέκςκ οπδηυςκ απ’ υθα ηα ιένδ ηδξ αοημηναημνίαξ ηαζ μζ Πένζεξ ζηναηζχηεξ απμηεθμφζακ ιζηνή ιεζμρδθία ζημ ζηνάηεοια. ηακ δ πάνηδ ηαζ δ Ώεήκα έζηεζθακ αμήεεζα ζηζξ ελεβενιέκεξ ζςκζηέξ πυθεζξ, μ ζηναηυξ ημο Αανείμο οπυ ημκ Μανδυκζμ, αθμφ ηαηέζηεζθε ηδκ επακάζηαζδ ηαζ ηαηέθααε ηδκ Μίθδημ ηαζ ηζξ οπυθμζπεξ απμζηίεξ ηδξ Μζηνάξ Ώζίαξ, πέναζε ημ Ώζβαίμ. Σμ 490 π.Υ. ζημ Μαξαζψλα, μζ Ώεδκαίμζ οπυ ημκ Μζθηζάδδ κίηδζακ ημοξ εζζαμθείξ Πένζεξ ζε ιζα ζζημνζηή ιάπδ πμο εεςνείηαζ απυ ηζξ ζδιακηζηυηενεξ ηδξ Εζημνίαξ. Ο Αανείμξ πέεακε ημ 486, εκχ πνμεημζιαγυηακ βζα ιζα κέα εηζηναηεία ηαηά ηδξ Βθθάδαξ. Σμκ δζαδέπεδηε μ βζμξ ημο Ξέξμεο Α’ (486-465), μ μπμίμξ ζε βεκζηέξ βναιιέξ ζοκέπζζε ηδκ πμθζηζηή ημο παηένα ημο ζηδ δζμίηδζδ, ζηδκ μζημκμιία, ζημ ζηναηυ αθθά υπζ ζηα ενδζηεοηζηά εέιαηα ζηα μπμία οπήνπε ακμπή απυ ημκ Κφνμ ηαζ ημκ Αανείμ. Φένεδηε ζακ ηαηαηηδηήξ, ιε ενδζηεοηζηυ θακαηζζιυ ηαζ αοηυ πνμηάθεζε ακηανζίεξ ζημοξ ηαηαηηδιέκμοξ θαμφξ. Πνχηα ηαηέζηεζθε αίαζα ιζα ακηανζία πμο λέζπαζε ζηδκ Ώίβοπημ ημ 485 ηαζ αιέζςξ ιεηά ιζα δεφηενδ ζηδ ΐααοθχκα ημ 482 απ’ υπμο άνπαλε ημ άβαθια ημο εεμφ Μανκημφη ηαζ ημ ιεηέθενε ζηα μφζα. Ο Αανείμξ λεηίκδζε ηδκ πμθζηζηή ηδξ ‘ηαηαζηνμθήξ ηςκ ρεφηζηςκ εεχκ ηαζ ηςκ καχκ ημοξ’.
66
Σμ 481, έκαξ ηενάζηζμξ ζηναηυξ, πζμ εηενυηθδημξ απυ αοηυκ ημο Αανείμο ηαζ ιε πίθζα δζαηυζζα πμθειζηά ηαζ ηνεζξ πζθζάδεξ ιεηαβςβζηά πθμία, πέναζε ημκ Βθθήζπμκημ ηαζ πνμπχνδζε ιέζς ηδξ Θνάηδξ, ηδξ Μαηεδμκίαξ ηαζ ηδξ Θεζζαθίαξ πςνίξ ακηίζηαζδ. Ώθμφ πέναζε ημ ειπυδζμ ηςκ Θεξκνππιψλ, υπμο ζημηχεδηε μ Λεςκίδαξ ηδξ πάνηδξ ιε ημκ μθζβάνζειμ ζηναηυ ημο, ηαηέθααε ηδκ Ώηηζηή. ιςξ μ ζηυθμξ ημο έπαεε πακςθεενία ζηδ αιακίλα απυ ημκ εθθδκζηυ ηαζ ζηδ ζοκέπεζα μ ζηναηυξ ημο δηηήεδηε ζηζξ Πιαηαηέο. Ο Ξένλδξ έπαζε πζα ηάεε εκδζαθένμκ βζα επέηηαζδ ηδξ αοημηναημνίαξ ημο πνμξ ηδ Αφζδ, αζπμθήεδηε ιυκμ ιε ηδκ πμθοηέθεζα ημο παθαηζμφ ηαζ ηεθζηά δμθμθμκήεδηε ημ 465 π.Υ. ηζ υιςξ μζ Πένζεξ δεκ πέηοπακ ζηναηζςηζηά, ημ ηένδζζακ ιε ηδ δζπθςιαηία. ηακ ηέθεζςζακ μ εθθδκμπενζζημί πυθειμζ, μζ Πένζεξ ααζζθείξ βζα 100 ηαζ πθέμκ πνυκζα έπαζγακ δζπθςιαηζηά ιε ηδ δζαιάπδ ιεηαλφ Ώεδκαίςκ ηαζ πανηζαηχκ, οπμζηδνίγμκηαξ πυηε ηδ ιζα πθεονά ηαζ πυηε ηδκ άθθδ, ακάθμβα ιε ηα πενζζηά ζοιθένμκηα. ηδκ ανπή οπμζηήνζλακ ηδκ Ώεήκα αθθά ιεηά ηδκ ηαηαζηνμθή ηςκ Ώεδκαίςκ ζηδ ζηεθία, άθθαλακ ηαηεφεοκζδ. Δ αμήεεζα ηςκ Πενζχκ πνμξ ημοξ πανηζάηεξ, ήηακ ηαεμνζζηζηή βζα ηδκ μθμζπενή ήηηα ηςκ ακηζπάθςκ ημοξ ζημκ Πεθμπμκκδζζαηυ Πυθειμ. Μεηά δ Πενζία άνπζζε ηαζ πάθζ κα οπμζηδνίγεζ ηδκ Ώεήκα. Δ πενζζηή επζννμή ζηδκ Βθθάδα ήηακ ηυζμ ζδιακηζηή, πμο ηαζ μζ δομ πυθεζξ γήηδζακ απυ ημκ Πένζδ Ώνηαλένλδ ΐ’ κα ιεζμθααήζεζ χζηε κα επέθεεζ δ εζνήκδ ημ 387 π.Υ. Βπί Αανείμο ηαζ Ξένλδ, δ Πενζζηή Ώοημηναημνία, έβζκε δ ηονίανπδ δφκαιδ ημο ηυζιμο βζα δομ αζχκεξ. Ήηακ δ πνχηδ ακεηηζηή ζηζξ ενδζηείεξ ηαζ ζηζξ δζαθμνεηζηυηδηεξ, αοημηναημνία (ιε ιυκδ ελαίνεζδ ηδκ πνχηδ πεκηαεηία ηδξ ααζζθείαξ ημο Ξένλδ Ώ’), μζ θαμί ηδξ δε, ήηακ ιζα ιεβάθδ πμζηζθία βθςζζχκ, θοθχκ, ενδζηεζχκ ηαζ πμθζηζζιχκ. Πνζκ απυ ηδκ άκμδμ ηδξ Ρςιασηήξ Ώοημηναημνίαξ, δ Πενζζηή απέδεζλε πχξ ήηακ δοκαηυκ άκενςπμζ δζαθμνεηζηχκ πμθζηζζιχκ ιπμνμφκ κα εοδιενμφκ ηαζ κα πνμμδεφμοκ οπυ ηδκ ηαηάθθδθδ ηεκηνζηή δζμίηδζδ. Σμκ Ξένλδ, δζαδέπεδηε μ Αξηαμέξμεο Α’ ζηδκ πενίμδμ ηδξ ααζζθείαξ ημο μπμίμο, ηα ακαημθζηά ζφκμνα ηδξ πχναξ πενζμνίζηδηακ ςξ ημκ πμηαιυ Άθο, θυβς ημο ελεθθδκζζιμφ ηδξ Λοδίαξ, ηδξ Φνοβίαξ ηαζ ηδξ Κανίαξ. Ώημθμφεδζε βζα θίβμ μ Ξέξμεο Β’, μ μπμίμξ δμθμθμκήεδηε ηαζ ημκ ενυκμ ηαηέθααε μ βζμξ ημο πμξ πμο ααζίθεοζε ςξ Γαξείνο Β’. Με ηδ αμήεεζα ηςκ πανηζαηχκ ακέηηδζε ηζξ ζαηναπείεξ ηδξ Μ. Ώζίαξ. Οζ δομ βζμζ ημο ήηακ μ Αξηαμέξμεο Β’ (405-359 π.Υ.) ηαζ μ Κχξνο ν Νεφηεξνο, μ μπμίμξ (έπμκηαξ ηδκ οπμζηήνζλδ ηδξ ιδηέναξ ημοξ Παξπζάηηδνο) πνμζπάεδζε κα δμθμθμκήζεζ ημκ αδεθθυ ημο ηαηά ηδκ ηεθεηή ηδξ ζηέρδξ ημο, ιε απμηέθεζια κα λεζπάζεζ ειθφθζμξ πυθειμξ. ’ αοηυ ημκ πυθειμ πήνακ ιένμξ οπέν ημο Κφνμο ηαζ δέηα πζθζάδεξ Έθθδκεξ ιζζεμθυνμζ (μζ πενίθδιμζ Μχξηνη), μζ μπμίμζ ιεηά απυ ηδ Μάπδ ζηα Κμφκαλα (υπμο έπαζε ηδ γςή ημο μ Κφνμξ), αθέεδζακ απυ ημκ κζηδηή Ώνηαλένλδ κα βονίζμοκ ζηδκ παηνίδα ημοξ, ιε δβέηδ ημκ Ξελνθψληα. Ώοηά υθα πενζβνάθμκηαζ ζημ ένβμ ημο Ξεκμθχκηα Κχξνπ Αλάβαζηο. Φοζζηυ, ημ υηζ ηυζμζ πμθθμί άκενςπμζ, ηαηάθενακ ηαζ δζέζπζζακ ζπεδυκ ακεκυπθδημζ υθδ ηδ Μζηνά Ώζία, δείπκεζ ηδκ πνμσμφζα παναηιή ηδ ιεβάθδξ αοημηναημνίαξ. Ο Αξηαμέξμεο Γ’ (359-338 π.Υ.), έιεζκε ζηδκ ζζημνία ςξ ζηοβενυξ δοκάζηδξ. Αμθμθυκδζε ημοξ πενζζζυηενμοξ ζοββεκείξ ημοξ βζα κα δζαζθαθίζεζ ηδκ αζθάθεζα ημο ενυκμο ημο. Καηέπκζλε ζημ αίια ελεβένζεζξ ηςκ Ώζβοπηίςκ, ηςκ Φμζκίηςκ ηαζ
67
ηςκ φνςκ. Ο Ώνηαλένλδξ έηακε ημ θάεμξ, κα ανκδεεί ηδ αμήεεζα πμο ημο γήηδζε δ Ώεήκα, βζα κα ακηζιεηςπίζεζ ημ Φίθζππμ ηδξ Μαηεδμκίαξ. Έηζζ μ ζζπονυξ Μαηεδυκαξ ααζζθζάξ ηαηάθενε κα εθέβλεζ υθδ ηδκ Βθθάδα ιεηά ηδ ιάπδ ηδξ Υαζνχκεζαξ, ημ 338. Ήηακ πζα ειθακέξ υηζ είπε ανπίζεζ δ απμδζμνβάκςζδ ημο απακμφξ ηνάημοξ. Δ κίηδ ημο Μεβάθμο Ώθελάκδνμο επί ημο ηεθεοηαίμο Ώπαζιεκίδδ αοημηνάημνα, Γαξείνπ Γ’ (336-330) ηαζ δ ηαηάηηδζδ ηδξ Πενζίαξ απυ αοηυκ ήηακ πζα ακαπυθεοηηδ. Ο Αανείμξ έπαζε ηαζ ηδκ ηεθεοηαία ιάπδ ιε ημκ Μαηεδυκα εζζαμθέα ζηα Γαοβάιδθα, ηαζ μ Ώθέλακδνμξ ηαηέθααε ηαζ ηαηάζηνερε ηδκ Πενζέπμθδ ημ 330 ηαζ ηαηέθοζε ηδκ πενζζηή αοημηναημνία. Ο Αανείμξ, δμθμθμκήεδηε ημκ ίδζμ πνυκμ. Ο Γαξείνο Γ’ αληηκέησπνο κε ηνλ Αιέμαλδξν. Ο Ώθέλακδνμξ εεχνδζε ημκ εαοηυ ημο ςξ δζάδμπμ ηςκ Πενζχκ ααζζθέςκ. Τζμεέηδζε ηζξ ζοκήεεζεξ ηδξ πενζζηήξ Ώοθήξ, πακηνεφηδηε Πενζίδα (ηδ ηάηεζνα ή ΐονζίκδ, ηυνδ ημο Αανείμο), ηαζ δζέηαλε ημοξ ζηναηδβμφξ ημο ηαζ πζθζάδεξ ζηναηζχηεξ ημο κα ηάκμοκ ημ ίδζμ ζ’ έκα ιαγζηυ βάιμ. ιςξ δεκ απυθοβε ηζξ ιαγζηέξ ζθαβέξ ηάεε ακηζηζεέιεκμο ζηδκ πμθζηζηή ημο ή ελεβενιέκςκ πυθεςκ. Πνμζπάεδζε κα δδιζμονβήζεζ έκα κέμ πμθζηζζιυ, ιίβια ημο πενζζημφ ηαζ ημο εθθδκζημφ. Σίιδζε ημκ ηάθμ ημο Κφνμο ΐ’, ηαζ ίδνοζε πμθθέξ πυθεζξ ιε ημ υκμια Ώθελάκδνεζα. Ο Ώθέλακδνμξ πέεακε ημ 323, αθμφ ηαηυνεςζε κα δδιζμονβήζεζ ιζα αοημηναημνία, πμο έθεακε απυ ημ Ευκζμ Πέθαβμξ ςξ ημκ Εκδυ πμηαιυ. Λίβμ ιεηά ημ εάκαηυ ημο δ αοημηναημνία δζαζνέεδηε ιεηαλφ ηςκ ζηναηδβχκ ημο, ηςκ θεβυιεκςκ Βπζβυκςκ. Δ ιεηαθμνά ημο πενζζημφ δζμζηδηζημφ ηναηζημφ ιδπακζζιμφ ηαζ ηδξ κμιμεεζίαξ ζηδ Αφζδ ηαζ δ ιεηαβεκέζηενδ, ηαηά ιεβάθμ ιένμξ, οζμεέηδζή ημοξ απυ ηδ Ρχιδ απμηεθμφκ ηδκ ηονζυηενδ ηθδνμκμιζά ηδξ Πενζίαξ ζηδκ ζζημνία. Αζάδμπμξ ημο Μεβάθμο Ώθελάκδνμο ζηδκ πενζμπή ηδξ Πενζίαξ ήηακ μ έιεπθνο Νηθάησξ (358-271 π.Υ.), μ μπμίμξ ηαζ ίδνοζε ηδ δοκαζηεία ηςκ εθεοηζδχκ, δ μπμία ιέπνζ ημ 140 π.Υ. ηοαένκδζε ηδ πχνα. Οζ εθεοηίδεξ ζοκέπζζακ ηδκ ηαηηζηή ημο Ώθελάκδνμο, κα ζδνφμοκ κέεξ πυθεζξ ζηζξ μπμίεξ εβηαεζζημφζακ απυζηναημοξ ζηναηζχηεξ ημοξ ηαζ άθθμοξ εθθδκυθςκμοξ απμίημοξ. Ώοηυ είπε ζακ απμηέθεζια ηδκ ελάπθςζδ ηδξ εθθδκζηήξ βθχζζαξ ηαζ ημο πμθζηζζιμφ ζε υθδ ηδκ ηενάζηζα πενζμπή, απυ ηδ Μζηνά Ώζία ςξ ημ Πμοκηγάιπ ηδξ Εκδίαξ. Έηζζ επήθεε ιζα ιίλδ ηςκ πμθζηζζιχκ πμο ςθέθδζε υθμοξ ημοξ θαμφξ ηδξ εθθδκζζηζηήξ επμπήξ. Οζ Έθθδκεξ επζζηήιμκεξ έιαεακ πμθθά απυ ηα ιαεδιαηζηά, ηδκ αζηνμκμιία ηαζ ηδ βεςβναθία ηςκ Ώζβοπηίςκ, ηςκ Πενζχκ ηαζ ηςκ Εκδχκ, μζ δε θαμί ηςκ εθθδκζζηζηχκ ααζζθείςκ βκχνζζακ ηδ θζθμζμθία, ηζξ ηέπκεξ ηαζ ηδκ πμίδζδ ηδξ Βθθάδαξ. Οζ εθεοηίδεξ, έαθεπακ ζζβά-ζζβά ημ ααζίθεζυ ημοξ κα ζοννζηκχκεηαζ απυ πακημφ. Πνχηα έπαζακ ημ Πμοκηγάιπ απυ ηδκ ακενπυιεκδ ζκδζηή αοημηναημνία ηςκ Μαμονφα. Οζ Πημθειαίμζ ηδξ Ώζβφπημο απέζπαζακ ηδ ονία ηαζ ηδκ Παθαζζηίκδ ηαζ ζηδκ Ώκαημθή δ ΐαηηνζακή απμζπάζηδηε απυ ημ ααζίθεζμ. Οζ Πάνεμζ ιε ανπδβυ ημκ Ώνζάηδ, επακαζηάηδζακ ηαζ ίδνοζακ ημ δζηυ ημοξ ηνάημξ ημ μπμίμ ανβυηενα οπυ 68
ημκ Μζενζδάηδ Ώ’, ημ 139 ηαηέθααε ηδ ΐααοθχκα ηαζ ζηαδζαηά απέηηδζε ημκ έθεβπμ υθδξ ζπεδυκ ηδξ Πενζίαξ. Οζ Πάνεμζ έβζκακ μζ ηονίανπμζ ηδξ πενζμπήξ ηαζ μζ δοκαζηείεξ ημοξ ηοαένκδζακ ηδ πχνα ςξ ημ 224 ι.Υ. υηακ πθέμκ ιζα κέα Πενζζηή δοκαζηεία, αοηή ηςκ αζζακζδχκ οπυ ημκ Ώνκηαζίν Ώ’ ακέθααε, ιεηά απυ 550 πνυκζα λέκδξ ηονζανπίαξ, ηδκ δβεζία ηδξ πχναξ.
Οη Πάξζνη Οζ Πάνεμζ ήηακ έκα ζνακζηυ θφθμ, ηονίςξ μνεζκμί κμιάδεξ, πμο εβηαηαζηάεδηακ ζημ ΐ.Ώ. Ενάκ πνμενπυιεκμζ απυ ηδκ Κεκηνζηή Ώζία. Δ πενζμπή πμο εβηαηαζηάεδηακ μκμιαγυηακ Πανηάηα ηαζ ηδκ πενίμδμ ηδξ Ώπαζιεκζδχκ απμηεθμφζε πςνζζηή ζαηναπεία ηδξ Πενζίαξ. Ξένμοιε θίβα βζα ημοξ Πάνεμοξ, απυ βναπηά Βθθήκςκ ηαζ Ρςιαίςκ ζζημνζηχκ. Ήηακ άνζζημζ ζππείξ ηαζ ημλυηεξ ηαζ ηα ‘πάξζηα βέιε’ έβζκε μ παναηηδνζζιυξ ημο φπμοθμο ηαζ αζθκζδζαζηζημφ πηοπήιαημξ, απυ ημκ ηνυπμ πμθέιμο ηςκ Πάνεςκ ζππέςκ μζ μπμίμζ οπμηνζκυιεκμζ υηζ οπμπςνμφκ ένζπκακ ιε αηνίαεζα ηα αέθδ ημοξ ηαηά ημο επενμφ. Ο πανεζηυξ ζηναηυξ πενζθάιαακε δομ ηφπμοξ ζππζημφ: ημ ζππζηυ ιε ημοξ αανζά μπθζζιέκμοξ ηαηάθναηημοξ ζππείξ ηαζ ημ εθαθνφ ιε ημοξ ημλυηεξ ζππείξ. ημ ζηναηυ ημο Ξένλδ, οπήνπε έκα ζχια ζηναημφ Πάνεςκ οπυ ημκ Ώνηάααγμ βζμ ημο Φανκάηδ, πζεακχξ ζαηνάπδ ηδξ πχναξ ηςκ Πάνεςκ. Μάθζζηα μ Ώζζπφθμξ ζημοξ Πέξζεο, ακαθένεζ ιεηαλφ ηςκ κεηνχκ ηάπμζμκ Ώνζάηδ, δβέηδ ημο ζππζημφ. Σμ 247 π.Υ. μζ Πάνεμζ, ηαεμδδβμφιεκμζ απυ ημοξ Ώνζάηδ ηαζ Σζνζδάηδ, επακαζηάηδζακ ηαηά ημο ζαηνάπδ ηδξ Πανείαξ Ώκδναβυνα. Ο Ώνζάηδξ έβζκε μ πνχημξ ααζζθζάξ ημο κέμο ααζζθείμο ηαζ ηδξ δοκαζηείαξ ηςκ Αξζαθηδψλ. Καηά ηδ δζάνηεζα ημο 2μο π.Υ. αζχκα, μζ Πάνεμζ οπυ ημκ Μηζξηδάηε Α’ εηιεηαθθεφηδηακ ηδκ αολακυιεκδ αδοκαιία ηςκ εθεοηζδχκ ηαζ ηαηέθααακ ηδ ΐααοθχκα, ηδ ΐαηηνζακή, ηαζ ηδ Μδδία.. Δ Κηδζζθχκ, πυθδ ζημκ Βοθνάηδ απέκακηζ απυ ηδκ εθεφηεζα, (ηδκ πζμ πμθοάνζειδ εθθδκζζηζηή πυθδ) έβζκε δ εενζκή ηαζ ηα Βηαάηακα δ πεζιενζκή ημοξ πνςηεφμοζα. Ο Μηζξηδάηεο ν Α’ μ θεβυιεκμξ ηαζ Φζθέθθδκ πήνε ηδκ ελμοζία ημ 171 π.Υ., έθααε ημκ πενζζηυ ηίηθμ ‘ααζζθεφξ ηςκ ααζζθέςκ’, επέααθθε ηα εθθδκζηά ςξ επίζδιδ βθχζζα ζηδ εέζδ ηςκ αναιασηχκ. Υνδζζιμπμίδζε ηδκ εθθδκζηή άνπμοζα ηάλδ ηαζ ηνάηδζε ηδ οπάνπμοζα δδιυζζα δζμίηδζδ. Σμ ηονζυηενμ ζημζπείμ ημο κμιμεεηζημφ ένβμο ημο Μζενζδάηδ Ώ’, ήηακ δ ηαηάθοζδ ηδξ γςνμαζηνζηήξ κμιμεεζίαξ ηαζ δ επζαμθή ημο ιζενασζιμφ. Ώπυ ημκ εευ Μίζξα έθενε ημ υκμιά ημο ηαζ μ Μζενζδάηδξ. Ο Μίεναξ είκαζ ζκδμεονςπαίμξ δθζαηυξ εευξ, (βεκκήεδηε ηαηά ηδκ πανάδμζδ ζηζξ 25 Αεηειανίμο ιεηά απυ άιςιδ ζφθθδρδ ηαζ ακαθήθεδηε ζημοξ μονακμφξ), δ ενδζηεία ημο δε ήηακ πμθφ δζαδεδμιέκδ ζημοξ αζζαηζημφξ θαμφξ, αθθά ηαζ ζηδ ΐαθηακζηή. Βίπε καμφξ αηυια ηαζ ζηδ Ρχιδ. Οζ ααζζθείξ ηςκ Πάνεςκ ιε ημ υκμια Μζενζδάηδξ δεκ έπμοκ ζπέζδ ιε ημοξ μιχκοιμοξ ααζζθείξ ημο Πυκημο. Βπί ααζζθείαξ ημο Μηζξηδάηε Β’ (123-88 π.Υ.), δ αοημηναημνία ηςκ Πάνεςκ, ηάθοπηε ιζα έηηαζδ απυ ηδκ ακαημθζηή Μ. Ώζία ςξ ηδ ΐαηηνζακή (Ώθβακζζηάκ) ηαζ απυ ηδκ Καζπία ςξ ηδκ Βνοενά Θάθαζζα ηαζ ήηακ έκα ιςζασηυ θαχκ, βθςζζχκ, ενδζηεζχκ ηαζ πμθζηζζιχκ. Σμ ηνάημξ ηςκ Πάνεςκ δεκ ήηακ πμηέ ιζα εκζαία πμθζηζηή μκηυηδηα, αθθά ιζα παθανή έκςζδ ηναηζδίςκ ηαζ πνζβηζπάηςκ οπυ ηδκ δβεζία ημο Πάνεδ ααζζθζά. Οζ δζάθμνεξ επανπίεξ ηαζ ζαηναπείεξ, απθχξ 69
ακαβκχνζγακ ηδκ επζηονζανπία ημο Πάνεδ ααζζθζά ηαζ πθήνςκακ εκίμηε ηάπμζμ θυνμ οπμηεθείαξ. Σμ πζμ ζςζηυ είκαζ κα ιζθάιε βζα Πανεζηή δβειμκία ηαζ υπζ βζα αοημηναημνία. Τπήνπακ ζοκεπείξ ακηανζίεξ οπμηεθχκ θαχκ, ακαννήζεζξ ηαζ πηχζεζξ ημπζηχκ δβειυκςκ ηαζ μζ ανπαζμθυβμζ έπμοκ ακαηαθφρεζ κμιίζιαηα πμο ακήημοκ ζηδκ απμηαθμφιεκδ «ζημηεζκή πενίμδμ» ηςκ Πάνεςκ (95-66), ηαζ απεζημκίγμοκ δζάθμνμοξ ααζζθείξ ηαζ δβειυκεξ. Δ Κίκα είπε ζηείθεζ ακηζπνμζςπεία (πνεζαεία) ζημκ Μζενζδάηδ. Σμ 115 οπεβνάθδ πενζμηζκεγζηή ζοκεήηδ πμο ελαζθάθζγε ηδκ αζθάθεζα ηαζ ημκ έθεβπμ ηςκ μδζηχκ πνμζαάζεςκ ιε ηδκ Κίκα. Άθθςζηε μ Γξφκνο ηνπ κεηαμηνχ οπήνπε ανηεηά παθαζυηενα ηαζ πενκμφζε ηαζ ιέζα απυ ηδκ πενζμπή ηςκ Πάνεςκ. Τπάνπμοκ ηζκεγζηά ηείιεκα πμο ακαθένμκηαζ ζηδκ Πενζία ςξ ‘Ώκ Ξζ’, παναθεμνά ηςκ Ώνζαηζδχκ: ηαλ ν πξέζβεο ηνπ Υαλ επηζθέθζεθε πξψηε θνξά ην βαζίιεην ηνπ Αλ Ξη, ν βαζηιηάο έζηεηιε ζπλνδεία 20000 ηππέσλ λα ηνλ ππνδερζεί ζηα αλαηνιηθά ζχλνξα ηνπ βαζηιείνπ. Ο Απηνθξάηνξαο ήηαλ πνιχ επραξηζηεκέλνο απφ απηφ. Σμ 97 π.Υ. μ Κζκέγμξ ζηναηδβυξ Μπακ Σζάμ έθεαζε δοηζηά ςξ ηδκ Καζπία Θάθαζζα ιε 70000 άκδνεξ ηαζ εειεθίςζε άιεζεξ ζηναηζςηζηέξ επαθέξ ιε ηδκ Πανεζηή Ώοημηναημνία. Οζ Πάνεμζ έπαζλακ νυθμ ζηδ δζάδμζδ ημο ΐμοδζζιμφ απυ ηδκ Κεκηνζηή Ώζία ζηδκ Κίκα ιέζς ημο Ανυιμο ημο Μεηαλζμφ. Ο ζπ Κάμ, έκαξ Πάνεδξ εοβεκήξ ηαζ αμοδζζηήξ ζεναπυζημθμξ πήβε ζηδκ Κζκεγζηή πνςηεφμοζα Λμουβζακβη, εειεθίςζε ζενά ηαζ έβζκε μ πνχημξ άκενςπμξ πμο ιεηάθναζε ηζξ αμοδζζηζηέξ βναθέξ ζηα ηζκέγζηα. Βπίζδξ ηαηά ηδ δζάνηεζα ημο 1μο π.Υ. αζχκα, μζ Πάνεμζ άνπζζακ κα ηάκμοκ εζζαμθέξ ζηζξ ακαημθζηέξ πενζμπέξ ηαζ πήνακ ημκ έθεβπμ ηδξ ΐαηηνζακήξ (ζδιενζκυ Ώθβακζζηάκ) ηαζ ηςκ αυνεζςκ πενζμπχκ ηδξ Εκδίαξ κζηχκηαξ ημοξ ημπζημφξ δβειυκεξ ζηδκ πενζμπή ηδξ Κακηάνα. Γφνς ζημ 20 ι.Υ. μ Γθνληνθάξεο, έκαξ απυ ημοξ Πάνεμοξ ηαηαηηδηέξ, ηήνολε ηδκ ακελανηδζία απυ ηδκ Πανεζηή αοημηναημνία ηαζ ίδνοζε έκα Εκδμπανεζηυ ααζίθεζμ ζηζξ ηαηαηηδιέκεξ πενζμπέξ. Δ πνζζηζακζηή πανάδμζδ εέθεζ ημκ Γημκημθάνεξ κα είκαζ μ έκαξ απυ ημοξ «ηνεζξ Μάβμοξ» πμο έθενακ ηα δχνα ημοξ ζημκ κεμβέκκδημ Εδζμφ, ημκ Καζπάν. Οζ Ρςιαίμζ είπακ απυ ηαζνυ θεάζεζ ζηδ Μέζδ Ώκαημθή ηαζ οπήνπακ ανηεηέξ ζοβηνμφζεζξ ιεηαλφ Πάνεςκ ηαζ Ρςιαίςκ. Σμ 95, μζ Μζενζδάηδξ ΐ’ ζοιθχκδζε ιε ημ Ρςιαίμ ζηναηδβυ φθθα, υηζ μ Βοθνάηδξ εα ήηακ ημ ημζκυ ζφκμνμ ιεηαλφ ηςκ δομ αοημηναημνζχκ. Σμ 53 π.Υ., μ Ρςιαίμξ ζηναηδβυξ Κξάζνο, εέθμκηαξ κα ηαηαηηήζεζ ημοξ εδζαονμφξ ηδξ πανεζηήξ αοημηναημνίαξ, εζζέααθε ιε ιζα ιεβάθδ ζηναηζά ζηδκ Πανεία. ηδκ ιάπδ ημο Υαννάκ πάκς απυ 20.000 Ρςιαίμζ, ηαεχξ ηαζ μ ίδζμξ μ Κνάζμξ ηζ μ βζμξ ημο ελμκηχεδηακ, απυ ηα πανεζηά ζηναηεφιαηα ημο ααζζθζά Οξφληε Β’. Ώοηυ ημ βεβμκυξ, ήηακ δ ανπή ιζαξ ζεζνάξ πμθέιςκ ιεηαλφ ηδξ Ρχιδξ ηαζ ηςκ Πάνεςκ πμο ηνάηδζε ζπεδυκ ηνεζξ αζχκεξ. Μέπνζ ημ 40 π.Υ. μ Ονυκηδξ ΐ’, πηφπδζε ημοξ Ρςιαίμοξ ηονζεφμκηαξ ηδ ονία, ηδκ Κζθζηία ηαζ ηδκ Παιθοθία. Βπίζδξ επζηέεδηε ζηδκ Εμοδαία ηαζ ζοκέθααε ημκ ααζζθζά ηδξ. Δ Ρχιδ απυ ηαζνυ ήηακ ακάζηαηδ απυ ζοκεπείξ ειθοθίμοξ πμθέιμοξ ηαζ δεκ ήηακ ζε εέζδ κα ακηζδνάζεζ. Πανυθα αοηά μ Μάνημξ Ώκηχκζμξ επζηέεδηε ημ 39 ηαζ απχεδζε ημοξ Πάνεμοξ ςξ ημκ Βοθνάηδ, πμο ήηακ ηαζ ηα παθζά ζφκμνα ηςκ δφμ αοημηναημνζχκ.
70
Σμ 36 π.Υ. πάθζ μ Μάνημξ Ώκηχκζμξ απμπεζνάεδηε κα εηδζηδεεί ηδκ ήηηα ημο Κνάζμο, εηζηναηεφμκηαξ ηαη’ εοεείακ ζηδκ Πενζία. ιςξ οπέζηδ δεζκή ήηηα ηαζ μ ζηναηυξ ημο απμδεηαηίζηδηε. Ο κζηδηήξ υιςξ Φξαάξηεο Γ’ (38-2 π.Υ.), εέθδζε κα δδιζμονβήζεζ ηαθέξ ζπέζεζξ ιε ημοξ Ρςιαίμοξ, ηαζ έζηεζθε πίζς ζηδ Ρχιδ ημοξ νςιασημφξ αεημφξ ημο Κνάζμο. οκηέθεζε ιάθζζηα ζηδκ δδιζμονβία ιζαξ ζεζνάξ ηναηζδίςκ-ιαλζθανζχκ ιεηαλφ ηςκ δομ αοημηναημνζχκ, βζα κα εθαπζζημπμζήζεζ ηζξ πζεακυηδηεξ ειπθμηχκ. Ο Φναάνηδξ ηαζ μ Οηηααζακυξ Ώφβμοζημξ οπέβναρακ ζοκεήηδ εζνήκδξ ηαζ μ Οηηααζακυξ εζξ έκδεζλδ εοβκςιμζφκδξ βζα ηδκ επζζηνμθή ηςκ νςιασηχκ αεηχκ, έζηεζθε ζημκ Πάνεδ ιμκάνπδ ςξ δχνμ ιζα Εηαθίδα ζηθάαα. Σμ ημνίηζζ, ημ υκμια ημο μπμίμο ήηακ Μνχζα, έπεζζε ημκ ααζζθζά κα ζηείθεζ ηα παζδζά ηδξ ζηδ Ρχιδ βζα κα ιμνθςεμφκ. ηακ δ ίδζα δμθμθυκδζε ημ ααζζθζά, ακαηήνολε ημ βζυ ηδξ Φξαάξηε Δ’, κέμ δβειυκα ηαζ ημκ πακηνεφηδηε. Ο ειθφθζμξ πυθειμξ ζηδ Ρχιδ ηενιαηίζηδηε ιε ηδκ κίηδ ηαζ ακαηήνολδ ημο Οηηααζακμφ ςξ Καίζανα. Ώθθά ηαζ ζηδκ αοημηναημνία ηςκ Πάνεςκ μζ ειθφθζμζ ήηακ ζοκεπείξ ηαζ μζ ααζζθείξ δζαδέπμκηακ μ έκαξ ημκ άθθμ, υπζ πάκημηε μιαθά. Σμ 115 ι.Υ. μ Ρςιαίμξ αοημηνάημναξ Σνασακυξ εζζέααθε ηαζ θεδθάηδζε ηδκ Κηδζζθχκηα. Σμ 123 οπμβνάθδηε ζοκεήηδ εζνήκδξ ιεηαλφ ημο Ώδνζακμφ ηςκ Ρςιαίςκ ηαζ ημο Οζνυδ ηςκ Πάνεςκ. Σμ 165 μ ααζζθζάξ Βνινγέζεο Γ’ εζζήθεε ζηδ ονία, ιε απμηέθεζια κα ακηζδνάζμοκ μζ Ρςιαίμζ (επί Μάνημο Ώονδθίμο) κα ηδκ ακαηαηαθάαμοκ ηαζ κα πονπμθήζμοκ ηδκ Κηδζζθχκηα. Ίζςξ κα έδζκακ ημ ηεθεζςηζηυ πηφπδια ζημοξ Πάνεμοξ ακ ηάπμζα ηαηαζηνμθζηή επζδδιία θμζιμφ ή πακχθδξ δεκ ημοξ οπμπνέςκε κα βονίζμοκ πίζς. Ώοηή δ επζδδιία απμδεηάηζζε ημ θαυ ηδξ νςιασηήξ αοημηναημνίαξ.
Οη αζζαλίδεο Ώοημί μζ ζοκεπείξ πυθειμζ ελαζεέκδζακ ημοξ Πάνεμοξ. Έηζζ ημ 224 μ Πένζδξ ζαηνάπδξ Ώνκηαζίν επακαζηάηδζε, ηαηέθααε ηδκ Κηδζζθχκηα, ακέηνερε ημ Πάνεμ ααζζθζά Αξηάβαλν Δ’, εέημκηαξ ηέθμξ ζηδκ Πανεζηή ηονζανπία, ζηέθεδηε Βαζηιεχο ησλ βαζηιέσλ ηνπ Ηξάλ θαη ησλ ιαψλ εθηφο ηνπ Ηξάλ ηαζ ίδνοζε ηδ κέα Πενζζηή δοκαζηεία ηςκ αζζακζδχκ. Ο βζμξ ημο Ώνκηαζίν, μ απνχξ Α’ δδιζμφνβδζε ιζα κέα Πενζζηή αοημηναημνία, πμο πενζθάιαακε εηηυξ απυ ημ ζδιενζκυ Ενάκ ηαζ ημ Παηζζηάκ, ημ Ώθβακζζηάκ, ημ Ενάη ηδκ ακαημθζηή αηηή ηδξ ανααζηήξ πενζμκήζμο ηαζ υθδ ηδκ πενζθένεζα πμο πενζηθείεζ ηδκ Καζπία Θάθαζζα. Δ κέα δοκαζηεία πνμχεδζε ημ ειπυνζμ ηαζ ιε ημοξ παθζμφξ επενμφξ ηδξ Πενζίαξ, ημοξ Ρςιαίμοξ (ηαζ ανβυηενα ημοξ ΐογακηζκμφξ) ζηα δοηζηά, υπςξ ηαζ ιε ημοξ Κζκέγμοξ ζηα ακαημθζηά. Ώκαζηαθέξ ζηδκ Κίκα έθενακ ζημ θςξ κμιίζιαηα ηδξ επμπήξ ηςκ αζζακζδχκ, πνάβια πμο απμδεζηκφεζ ηζξ ζοκαθθαβέξ πμο οπήνπακ απυ ηυηε. Οζ αζζακίδεξ έεεζακ ηένια ζηδκ ηονζανπία ηςκ Πάνεςκ ηαζ εέθδζακ κα ακααζχζμοκ ημκ πενζζηυ πμθζηζζιυ. Βπζπείνδζακ εηζηναηεία επζαμθήξ ημο γςνμαζηνζζιμφ ιε ζοκαηυθμοεδ ελαθάκζζδ ημο ιζενασζιμφ αθθά ηαζ ηδξ εθθδκζζηζηήξ επζννμήξ. οκέδεζακ ημκ γςνμαζηνζζιυ ιε ηζξ εεκζηέξ παναδυζεζξ ηαζ πενζζηά έπδ. Οζ κέμζ Πένζεξ δβειυκεξ ήηακ θθμβενμί Γςνμαζηνζημί, εκ ακηζεέζεζ ιε ημοξ Ώνιέκζμοξ οπδηυμοξ ημοξ πμο ήηακ Υνζζηζακμί. Υνζζηζακμί επίζδξ ήηακ ηαζ πμθθμί Πένζεξ οπήημμζ, ζδζαίηενα ζηζξ πενζμπέξ ηδξ Μεζμπμηαιίαξ.
71
Ώθθά ηαζ ζηδκ ίδζα ηδκ Πενζία ημκ πνζζηζακζζιυ είπε αζπαζεεί έκα ζδιακηζηυ ημιιάηζ ημο πθδεοζιμφ ηδξ. Οζ Πένζεξ πνζζηζακμί ήηακ ζηδκ πθεζμρδθία ημοξ Νεζημνζακμί, δδθαδή μπαδμί ηδξ αίνεζδξ ημο Νεζημνίμο. Βίκαζ αλζμζδιείςημ υηζ ζηδκ πενίμδμ ηςκ αζζακζδχκ, ειθακίζεδηε έκαξ αηυια απυ ημοξ ιεβάθμοξ πνμθήηεξ ηαζ ζδνοηέξ ενδζηείαξ, μ Μάλεο ή Μαληραίνο.
Ο Μάλεο ή Μαληραίνο (215-276 κ.Υ.) Ζ ζξεζθεία πνπ ίδξπζε ν Μάλεο, ν Μαληρατζκφο, δελ έρεη ζήκεξα νπαδνχο, φκσο είλαη ζεκαληηθή γηαηί, αθ’ ελφο ζηελ θνξχθσζή ηεο απέθηεζε εθαηνκκχξηα νπαδψλ θαη αθ’ εηέξνπ, επεξέαζε ζεκαληηθά ηηο ήδε ππαξθηέο ζξεζθείεο. Οπζηαζηηθά ν Μαληρατζκφο, δελ ήηαλ λέα ζξεζθεία, αιιά ζχλζεζε πξνγελέζηεξσλ ζξεζθεηψλ θαη ηαπηφρξνλα αίξεζή ηνπο. Ο Μάλεο γελλήζεθε ην 215 ζηε Βαβπιψλα, πνπ ηφηε απνηεινχζε θηήζε ηεο Πεξζηθήο απηνθξαηνξίαο. Ο παηέξαο ηνπ ιεγφηαλ Παηέθ θαη θαηαγφηαλ απφ ηελ νηθνγέλεηα ησλ Αξζαθηδψλ, απφ ηελ νπνία πξνήιζε ε δπλαζηεία ησλ Πάξζσλ πνπ θπβέξλεζε ηελ Πεξζία γηα αξθεηνχο αηψλεο. Ο παηέξαο ηνπ αλήθε ζε κηα ζξεζθεπηηθή αίξεζε, επεξεαζκέλε απφ ην ρξηζηηαληζκφ, πνπ έδηλε έκθαζε ζην βάπηηζκα θαη ηελ εγθξάηεηα. Ο λεαξφο Μάλεο δέρζεθε επηδξάζεηο απφ ηηο πεπνηζήζεηο ηνπ παηέξα ηνπ αιιά θαη απφ ηνλ δσξναζηξηζκφ, ηνλ ρξηζηηαληζκφ θαη ηνλ καληατζκφ (κηα πεξζηθή «γλσζηηθή» ζξεζθεπηηθή ζέθηα κε ρξηζηηαληθά θαη ηνπδατθά ζηνηρεία). ε ειηθία δψδεθα εηψλ, άξρηζε λα βιέπεη νξάκαηα θαη ην 242 (ηειεπηαίν έηνο ηεο βαζηιείαο ηνπ ηδξπηή ηεο πεξζηθήο δπλαζηείαο ησλ αζζαληδψλ, ηνλ νπνίν δηαδέρζεθε ν απνχξ Α’), άξρηζε λα θεξχζζεη ηε δηδαζθαιία ηνπ. Ο Μάλεο αλαγλψξηδε ηνλ Εαξαηνχζηξα, ηνλ Βνχδα θαη ηνλ Ηεζνχ σο πξνθήηεο, αιιά ηζρπξηδφηαλ φηη ε απνθάιπςή ηνπ ήηαλ λεφηεξε θαη θπζηθά πην νινθιεξσκέλε. ηελ αξρή δελ έγηλε δεθηφο απφ ην ηξαληθφ αθξναηήξην πνπ ζηελ πιεηνςεθία ηνπ αλήθε ζην Εσξναζηξηζκφ θαη ζηξάθεθε πξνο ηελ Ηλδία, φπνπ έγηλε ζεξκά δεθηφο θαη απέθηεζε πνιινχο νπαδνχο. Δπέζηξεςε κεηά απφ αξθεηά ρξφληα ζηελ Πεξζία θαη πξνζειχηηζε ζηελ δηδαζθαιία ηνπ ηνλ αδειθφ ηνπ βαζηιηά απνχξ, ηνλ Πεξφδ. Έηζη έιαβε άδεηα απφ ηνλ βαζηιηά λα δηδάμεη ζηελ Πεξζία θαη κάιηζηα ζπλφδεςε ηνλ βαζηιηά ζε νξηζκέλεο εθζηξαηείεο θαηά ησλ Ρσκαίσλ. Ο ζηφρνο ηνπ Μάλη ήηαλ λα ζπλδπάζεη ηελ βνπδηζηηθή δηδαζθαιία (πνπ δελ κπφξεζε λα επεξεάζεη ηνπο δπηηθνχο) κε ηε Υξηζηηαληθή (πνπ απέηπρε λα εμαπισζεί αλαηνιηθφηεξα ηεο Πεξζίαο) δηαλζηζκέλεο κε ζηνηρεία ηνπ δσξναζηξηζκνχ. κσο ε επηηπρία ηεο δηδαζθαιίαο ηνπ Μάλε, εμφξγηζε ηνπο ηεξείο ηνπ δσξναζηξηζκνχ, πνπ ήηαλ θαη ε επίζεκε ζξεζθεία ηεο ρψξαο. Έλα ρξφλν κεηά ην ζάλαην ηνπ βαζηιηά απνχξ Α’, θαη ηελ άλνδν ζην ζξφλν ηνπ λένπ βαζηιηά Βαρξάκ Α’ , ν Μάλεο ζπλειήθζε θαη βαζαλίζηεθε ζθιεξά. Πέζαλε ζχληνκα απφ ηα βαζαληζηήξηα. Ο Μαληρατζκφο απνδίδεη ηελ πξάμε ηεο δεκηνπξγίαο ηνπ θφζκνπ ζ’ έλα αγαζφ δεκηνπξγφ, πνπ νλνκάδεηαη «Εσλ Πλεχκα». Σα θχξηα ζηνηρεία ηεο δηδαζθαιίαο ηνπ είλαη ν δπτζκφο (πίζηε ζηελ χπαξμε δπν αληίξξνπσλ θαη αθαηάπαπζηα αληηκαρφκελσλ δπλάκεσλ: θαινχ-θαθνχ, θσηφο-ζθφηνπο, πλεχκαηνο-χιεο) θαη ν 72
Γλσζηηθηζκφο (ε πίζηε φηη ε γλψζε, είλαη ν κφλνο δξφκνο γηα ηε ζσηεξία ηνπ αλζξψπνπ). Ζ αλζξψπηλε ςπρή - θαηά ηελ άπνςε ηνπ Μάλε - ηαπηίδεηαη κε ην θαιφ θαη αληίζεηα ην αλζξψπηλν ζψκα κε ην θαθφ, θαηά ζπλέπεηα ε ζαξθηθή επαθή (αθφκα θη αλ πξφθεηηαη γηα ηεθλνπνηία), απαγνξεχεηαη, φπσο απαγνξεχεηαη θαη ε θαηαλάισζε θξέαηνο θαη νηλνπλεχκαηνο. Ζ άπνςε ηεο χπαξμεο ησλ δπν αληίζεησλ δπλάκεσλ, ζπκίδεη ηε ρξηζηηαληθή άπνςε πεξί Θενχ θαη Γηαβφινπ θαη θαηά ζπλέπεηα, πεξί Παξαδείζνπ θαη Κφιαζεο, κε ηε δηαθνξά φηη ζην Μαληρατζκφ, νη δπν απηέο δπλάκεηο είλαη ηζνδχλακεο. Έγξαςε αξθεηά βηβιία, έλα ζηα πεξζηθά θαη ηα άιια ζηα ζπξηαθά. Αλ θαη ηα πξσηφηππα γξαπηά θείκελα ηεο δηδαζθαιίαο ηνπ Μάλε έρνπλ ραζεί, έρνπλ δηαηεξεζεί ζεκαληηθά απνζπάζκαηα ζε Κνπηηθά ρεηξφγξαθα πνπ ρξνλνινγνχληαη πεξίπνπ θαηά ην 400 κ.Υ., ζηελ Αίγππην. Απηά ππάξρνπλ ζήκεξα ζην Παλεπηζηήκην ηεο Κνισλίαο, ζηε Γεξκαλία θαη πεξηιακβάλνπλ κηα αγηνγξαθηθή πεξηγξαθή ηεο δσήο ηνπ Μάλε, ιεπηνκέξεηεο ηεο δηδαζθαιίαο ηνπ θαη απνζπάζκαηα απφ ην «Εσληαλφ» (ή Μέγα) Δπαγγέιηφ ηνπ. Ο Μάλεο παξνπζηάδεηαη σο ν σηήξαο, ηαπηίδεηαη κε ην Παξάθιεην-Άγην Πλεχκα θαη εκθαλίδεηαη σο λένο απφζηνινο ηνπ Ηεζνχ. ηελ Κίλα επίζεο ππάξρνπλ γξαπηέο νη δηδαζθαιίεο ηνπ. Ο Μαληρατζκφο εμαπιψζεθε γξήγνξα απφ ηελ Κίλα θαη ηελ Ηλδία σο ηε Μέζε Αλαηνιή θαη ηελ Ηζπαλία. Οη νπαδνί ηνπ πεξηνξίδνληαλ ζε ηειεηέο πξνζεπρήο, δελ είραλ λανχο, απνδέρνληαλ ην βάπηηζκα πνπ ην έθαλαλ κε έλα απιφ άγγηγκα ηεο θεθαιήο θαη αξθνχληαλ ην κπζηήξην ηεο Θείαο Δπραξηζηίαο, Έλαο απφ ηνπο νπαδνχο ηνπ ήηαλ θαη ν Άγηνο Απγνπζηίλνο, ν νπνίνο φκσο ζχληνκα ηνλ απνθήξπμε. Σνλ 4ν αηψλα ήηαλ ηφζν ζνβαξφο αληίπαινο ηνπ Υξηζηηαληζκνχ, πνπ ην επίζεκν θξάηνο άξρηζε δηψμεηο ελαληίνλ ηνπ, κε απνηέιεζκα σο ηνλ 7 ν αηψλα, λα κελ ππάξρνπλ πιένλ καληρατζηέο ζηελ Δπξψπε. Αληίζεηα, ζηε Μεζνπνηακία, Ηξάλ, Σνπξθεζηάλ, Ηλδία, Κίλα σο ηελ Μνγγνιία θαη ηελ Σατβάλ ν Μαληρατζκφο είρε εθαηνκκχξηα νπαδνχο. κσο ε άλνδνο ηνπ ηζιακηζκνχ θαη νη δηψμεηο πνπ εμαπέιπζαλ νη ραιίθεδεο μεξίδσζαλ ηνλ Μαληρατζκφ απφ ηε Μέζε Αλαηνιή θαη ην Ηξάλ θαη νη εηζβνιέο ησλ Μνγγφισλ ηνλ 13 ν αηψλα ηνλ εμαθάληζαλ θαη απφ ηελ Άπσ Αλαηνιή. ήκεξα δελ ππάξρνπλ θαζφινπ καληρατζηέο θαη ην έξγν ηνπ Μάλε, εθηφο απφ κεξηθά ζπγγξάκκαηα ηνπ ίδηνπ θαη ησλ καζεηψλ ηνπ, έρεη εμαθαληζηεί. Πηζηεχεηαη φηη, νη ηδέεο ηνπ Μάλε επέδξαζαλ ζε αξθεηέο ρξηζηηαληθέο αηξέζεηο, φπσο ηνπο Παπιηθηαλνχο ζην Βπδάληην ηνλ 7ν αηψλα θαη ηνπο Βνγνκίινπο ζηα Βαιθάληα ηνλ 10ν αηψλα. κσο ε ζεκαληηθφηεξε ρξηζηηαληθή αίξεζε κε θαλεξά ηα ζεκάδηα ηεο επηξξνήο ηεο δηδαζθαιίαο ηνπ Μάλε ήηαλ απηή ησλ Καζαξψλ ζηε λφηηα Γαιιία ηνλ 12ν αηψλα. Ζ αίξεζε απηή μεξηδψζεθε βίαηα θαη αηκαηεξά, κεηά απφ κηα ζηαπξνθνξία πνπ μεθίλεζε ν Πάπαο Ηλλνθέληηνο Γ’ . Υηιηάδεο νπαδνί ηεο ζθαγηάζζεθαλ ή θάεθαλ ζηελ ππξά, αιιά απνκεηλάξηα ηεο ππήξραλ ζηελ Δπξψπε σο ηνλ 15ν αηψλα.
Δ δζαιάπδ ηςκ Πενζχκ ιε ηδ Ρχιδ, ζοκεπίζεδηε ηαζ ιε ημοξ αζζακίδεξ δβειυκεξ. Σμ 260, μ απμφν ζοκέηνζρε έλς απυ ηδκ Έδεζα ηδξ ονίαξ ημ νςιασηυ ζηναηυ ηαζ έπζαζε αζπιαθχημοξ 70.000 θεβεςκάνζμοξ ηαζ ημκ ίδζμ ημκ Ρςιαίμ αοημηνάημνα ΐαθενζακυ, μ μπμίμξ πέεακε ζηδκ αζπιαθςζία. Ο απμφν αζπμθήεδηε ιε θζθμζμθζηά ηαζ ενδζηεοηζηά εέιαηα ηαζ οπμζηήνζλε ηζξ ηέπκεξ. Μεηά ημκ απμφν, μζ πυθειμζ ιεηαλφ Πενζχκ ηαζ Ρςιαίςκ (ανβυηενα ηαζ ηςκ ΐογακηζκχκ), ζοκεπίζηδηακ.
73
Έκαξ απυ ημοξ ζδιακηζηυηενμοξ αζζακίδεξ δβειυκεξ ήηακ μ Υνζξφεο Α’ (511579), έκαξ ακαιμνθςηήξ δβέηδξ πμο ζηήνζλε ηα βνάιιαηα ηαζ ηζξ ηέπκεξ, ακαιυνθςζε ημ δίηαζμ, πεζνίζηδηε ηα ημζκςκζηά εέιαηα ιε επζδελζυηδηα ηαζ εοκυδζε ηα παιδθά ημζκςκζηά ζηνχιαηα ιε ζςζηή ηαηακμιή ημο πθμφημο. Καηάθενε κα ζοκάρεζ εζνήκδ ιε ημοξ ΐογακηζκμφξ ηαζ ακηζιεηχπζζε ιε επζηοπία ηζξ εζζαμθέξ ημονηυθςκςκ θφθςκ ιε εηαηένςεεκ κίηεξ ηαζ ήηηεξ. Ο Υνζξφεο Β’ (590-628) λεηίκδζε έκημκδ επεηηαηζηή πμθζηζηή ηαζ ζηζξ διένεξ ημο, δ Πενζία έθεαζε ζπεδυκ ηα υνζα ηδξ επμπήξ ημο Κφνμο. Καηέθααε ηδκ Ώνιεκία ηαζ ηδκ Καππαδμηία ηαζ έθηαζε ιέπνζ ηδκ Κςκζηακηζκμφπμθδ ηδκ μπμία πμθζυνηδζε ακεπζηοπχξ. Σμ 611, ηαηέθααε ηδκ Ώκηζυπεζα, ηδ Ααιαζηυ ηαζ ηδκ Εενμοζαθήι ηδκ μπμία θεδθάηδζε, άνπαλε ηαζ ιεηέθενε ζηδκ Κηδζζθχκηα ημιιάηζα απυ ημ ηαονυ ημο Εδζμφ ηαζ ζηυηςζε 50.000 Έθθδκεξ ηαζ φνμοξ πνζζηζακμφξ. Σμ 616 πνμπχνδζε ηαζ ηαηέθααε ηδκ Ώίβοπημ ηαζ έθηαζε ςξ ηδ Νμοαία. Σδκ επέηηαζδ ηςκ Πενζχκ ζηαιάηδζε μ αοημηνάημναξ ημο ΐογακηίμο Δνάηθεζμξ, μ μπμίμξ ιέζς ηδξ Ώνιεκίαξ εζζέααθε ζηδκ Πενζία ηαζ επζηέεδηε ζηδκ Κηδζζθχκηα. Ο Υμζνυδξ βφνζζε βζα κα ακηζιεηςπίζεζ ημκ επενυ, αθθά δμθμθμκήεδηε απυ έκα απυ ημοξ βζμοξ ημο. ηδ ζοκέπεζα επένπεηαζ δ παναηιή ηαζ ημ πάμξ. Σμ 634, μζ Άνααεξ ιαπδηέξ ημο Εζθάι ηαηαθαιαάκμοκ ζηαδζαηά υθδ ηδκ Πενζία ηαζ ημ 651 υθδ δ πχνα εα ανεεεί οπυ ιμοζμοθιακζηή ηαημπή. Οζ Άνααεξ ελζζθάιζζακ ιε ηδ αία ημκ πθδεοζιυ ηαζ ηαηέζηνερακ υθα ηα ‘πονεία’ (ζενά ημο γςνμαζηνζζιμφ) ιε ιζα ιμκαδζηή ελαίνεζδ ζηδκ Πνάαζπα πμο επεηνάπδ δ γςνμαζηνζηή θαηνεία. ήιενα ζηδκ Πενζία, ζημ Παηζζηάκ ηαζ ζηδκ Εκδία, έπμοκ απμιείκεζ πενίπμο έκα εηαημιιφνζμ πζζημί ηδξ ανπαίαξ πενζζηήξ ενδζηείαξ. Ώνβυηενα δ Πενζία πέναζε οπυ ημονηζηή ηαζ ιεηά απυ ιμββμθζηή ηονζανπία ηαζ ιυθζξ ημ 1500, ιε ηδ Αοκαζηεία ηςκ αθααζδχκ, απέηηδζε ηαζ πάθζ Πένζδ δβειυκα (ζάπδ).
Πεξζηθή δσγξαθηθή 16νπ αηώλα. Εεπγάξη εξαζηώλ
74
7. Ζ ΗΝΓΗΑ (σο ηνλ 11ν κ.Υ. αηψλα) Ο Πνιηηηζκφο ηεο Κνηιάδαο ηνπ Ηλδνχ Δ ημζθάδα ημο πμηαιμφ Εκδμφ εεςνείηαζ ημ θίηκμ ημο Εκδζημφ πμθζηζζιμφ. Μέπνζ ηαζ ζηζξ ανπέξ ημο 20μφ αζχκα, μζ ζζημνζημί πίζηεοακ υηζ, μζ πνχημζ ζδιακηζημί μζηζζιμί ηδξ Εκδίαξ ακαπηφπεδηακ ιυκμ ηαηά ηδ δζάνηεζαξ ηδξ πνχηδξ πζθζεηίαξ π.Υ. ιςξ, ημ 1925 ακαηαθφθεδηακ εηηεηαιέκα ενείπζα δομ πυθεςκ, ηδξ Υανάπα ηαζ ημο Μμπέκηγμ Νηάνμ, πμο ανίζημκηακ ζηζξ υπεεξ ημο πμηαιμφ Εκδμφ (ζημ ζδιενζκυ Παηζζηάκ) ηαζ άηιαζακ απυ ημ 3000 ςξ ημ 1900 π.Υ. Ο πυθεζξ, ηα πςνζά ηαζ μζ ημζκυηδηεξ πμο έπμοκ ανεεεί ηαζ είκαζ πενίπμο 2.500, ηαζ ηαηαηάζζμκηαζ ζηδκ επμπή ημο πμθζηζζιμφ ηδξ Κμζθάδαξ ημο Εκδμφ πμηαιμφ, ηαζ ηαθφπημοκ ιζα έηηαζδ πμο ακαημθζηά θεάκεζ ςξ ημ Αεθπί, κυηζα ςξ ηδ ΐμιαάδ, δοηζηά ςξ ημ Ενάκ ηαζ αυνεζα ςξ ηα Ειαθάζα, οπμθμβίγεηαζ δε, υηζ εηεί γμφζακ πενίπμο πέκηε εηαημιιφνζα άκενςπμζ. Σα ζπίηζα αοηχκ ηςκ δομ πυθεςκ ήηακ εκυξ ή δομ μνυθςκ, πηζζιέκα απμηθεζζηζηά απυ πθίκεμοξ, ηαζ ήηακ εθμδζαζιέκα ιε θμοηνά, ημ εηπθδηηζηυ δε βζα ηδκ επμπή, ήηακ υηζ μζ πυθεζξ δζέεεηακ οδναβςβεία ηαζ απμπεηεοηζηυ ζφζηδια. Σα ζπίηζα οδνεφμκηακ απ πδβάδζα ή είπακ πνυζααζδ ζε κενυ ηαζ ημ άπνδζημ κενυ δζμπεηεφμκηακ ζε ζηεπαζιέκα αοθάηζα. Ώοηά ηα ζοζηήιαηα ήηακ πμθφ πζμ πνμδβιέκα απυ ηα ακηίζημζπα ηδξ Μέζδξ Ώκαημθήξ ηδξ επμπήξ, αηυια δε ηαζ απυ ηα ζδιενζκά ημο Παηζζηάκ ηαζ ηδξ Εκδίαξ. Βπίζδξ μζ πυθεζξ είπακ άνζζημ μδζηυ δίηηομ ιε ηεκηνζημφξ ηαζ δεοηενεφμκηεξ δνυιμοξ. ε έκα ηιήια ηςκ δζμζηδηζηχκ ηέκηνςκ οπήνπακ ηενάζηζεξ απμεήηεξ ιε ζζηδνά ηαζ άθθα ηνυθζια, πμο ελοπδνεημφζακ ηδκ ηνμθμδμζία ηδξ πυθδξ. Οζ αηνμπυθεζξ ηςκ πυθεςκ πμο ηζξ πνμζηάηεοακ απυ ημοξ επζδνμιείξ ηαζ ηζξ πθδιιφνεξ ήηακ ιεβαθφηενεξ απυ ηα ακηίζημζπα γζβημονάη ηδξ Μεζμπμηαιίαξ. Βηείκμ πμο εκηοπςζζάγεζ είκαζ δ έθθεζρδ ηηζζιάηςκ πμο κα πνδζζιεφμοκ ζακ ααζζθζηέξ ηαημζηίεξ, μαεθίζηςκ, αβαθιάηςκ ηαζ ικδιείςκ, πνάβια πμο ιαξ ηάκεζ κα ζοιπενάκμοιε υηζ δεκ οπήνπακ ιεβάθεξ ακζζυηδηεξ ζηδκ ημζκςκία αοηή ηαζ επζηναημφζε ηάπμζμ δδιμηναηζηυ πκεφια. Βίπακ ακαπηοβιέκδ βεςνβία ηαζ αββεζμπθαζηζηή, είκαζ δε πζεακυκ κα πνδζζιμπμζμφζακ απυ ηυηε ελδιενςιέκμοξ εθέθακηεξ βζα ηζξ ακάβηεξ ηςκ ηαθθζενβεζχκ ηαζ ηςκ ιεηαθμνχκ. Δ μζημκμιία ημοξ ελανηζυηακ απυ ηδ βεςνβία ηαζ βζα ηδκ ηαθφηενδ εηιεηάθθεοζδ ηδξ βδξ, είπακ ακαπηφλεζ έκα πθήνεξ ανδεοηζηυ ζφζηδια, απυ ηα κενά ημο Εκδμφ ηαζ ηςκ παναπμηάιςκ ημο. Καθθζενβμφζακ ζζηάνζ, ηνζεάνζ, θαπακζηά, ζμοζάιζ ηαζ (ανηεημφξ αζχκεξ πνζκ ηδκ Ώίβοπημ) ααιαάηζ. Οζ ηηδκμηνυθμζ αζπμθμφκηακ ιε πνυααηα, αμοαάθζα ηαζ πμίνμοξ, ηαεχξ ηαζ εθέθακηεξ. Βπίζδξ είπακ ακαπηφλεζ ημ ειπυνζμ ιε ημοξ βεζημκζημφξ θαμφξ ηαζ έπμοκ ανεεεί είδδ ηεναιζηήξ ηαζ άθθα ακηζηείιεκα πμο είπακ παναπεεί ζηδκ ημζθάδα ημο Εκδμφ, ζε ιαηνζκέξ πενζμπέξ υπςξ ζηδκ ηεκηνζηή Εκδία, ζημ Ώθβακζζηάκ, ζηζξ αηηέξ ηδξ Πενζίαξ ηαζ ζηδ Μεζμπμηαιία. Ώκηίεεηα ιε ημοξ άθθμοξ πμθζηζζιμφξ, ηα ανπαζμθμβζηά ζημζπεία ημο Πμθζηζζιμφ ηδξ Κμζθάδαξ ημο Εκδμφ, δεκ πανμοζζάγμοκ εκδείλεζξ βζα υπθα, ααζζθείξ, ζηθάαμοξ, ημζκςκζηέξ ζοβηνμφζεζξ, θοθαηέξ ηαζ άθθα ανκδηζηά παναηηδνζζηζηά ημο 75
πμθζηζζιμφ. Δ βναθή ημοξ (ςξ ηχνα έπμοκ ηαηαιεηνδεεί 4000 ζδεμβναιιαηζημί παναηηήνεξ-ζφιαμθα), δεκ έπεζ αηυια απμηνοπημβναθδεεί ηαζ βζ’ αοηυ ημ θυβμ, πμθθά ζδιεία αοημφ ημο πμθζηζζιμφ, είκαζ αηυια άβκςζηα. Βζηάγεηαζ υηζ δ βναθή ημοξ έπεζ εθαιζηή ηαηαβςβή, δδθαδή είκαζ ζοκέπεζα ιεζμπμηάιζαξ επίδναζδξ, αθθά μφηε αοηυ ιπμνεί κα ηεηιδνζςεεί. Αεκ λένμοιε ηζ βθχζζα ιζθμφζακ, μφηε ηακ πχξ απμηαθμφζακ ημκ εαοηυ ημοξ. Ώοηή δ έθθεζρδ πθδνμθμνζχκ, εβείνεζ πμθθά ενςηδιαηζηά βζα ηδκ λαθκζηή ελαθάκζζδ αοημφ ημο πμθζηζζιμφ βφνς. Γφνς ζημ 1900 π.Υ. μζ άκενςπμζ άνπζζακ κα εβηαηαθείπμοκ ηζξ πυθεζξ, αοημί δε πμο πανέιεζκακ δεκ ηνέθμκηακ ηαθά. Σμ 1750 μζ πυθεζξ είπακ ενδιςεεί ηεθείςξ. Αεκ λένμοιε ηζ ζοκέαδ πμο κα δζηαζμθμβεί αοηυ ημ λαθκζηυ ηέθμξ. Δ Υανάπα πνέπεζ κα πηοπήεδηε απυ λαθκζηή πθδιιφνα, ίζςξ απυ λαθκζηή αθθαβή ηδξ πμνείαξ ημο Εκδμφ. Δ πυθδ ημο Μμπέκηγμ Νηάνμ ηάδηε ηαζ μζ ηάημζημί ηδξ ζημηχεδηακ. Βίκαζ δ επμπή ηδξ εζζαμθήξ ζηδκ πενζμπή, ιεβάθςκ ηοιάηςκ ζκδμεονςπασηχκ θφθςκ, πμο απμηαθμφζακ ημοξ εαοημφξ ημοξ Ώνίμοξ ηαζ ιζθμφζακ ηα ζακζηνζηζηά, ιζα ζκδμεονςπασηή βθχζζα. Οζ πζμ ημκηζκμί ζοββεκείξ ημοξ είκαζ μζ Ενακμί (ΜήδμζΠένζεξ), πμο ανβυηενα ηαηέθααακ υθδ ηδκ πενζμπή πμο ζήιενα ανίζηεηαζ ημ Ενάκ ηαζ έκα ιεβάθμ ιένμξ ηδξ δοηζηήξ Ώζίαξ. Ώπυ μνζζιέκμοξ ζζημνζημφξ πζζηεφεηαζ υηζ αοηή δ εζζαμθή ήηακ δ αθμνιή ηδξ ηαηάννεοζδξ ημοξ Πμθζηζζιμφ ηδξ Κμζθάδαξ ημο Εκδμφ. Άθθδ ενιδκεία είκαζ δ λαθκζηή αθθαβή ηθζιαημθμβζηχκ ζοκεδηχκ. Ξένμοιε υηζ ζηζξ ανπέξ ηδξ 2δξ π.Υ. πζθζεηίαξ, ημ ηθίια έβζκε πζμ λδνυ ηαζ πζμ ροπνυ.
Ο Βεδηθφο Πνιηηηζκφο Ο ΐεδζηυξ Πμθζηζζιυξ είκαζ μ Εκδμεονςπασηυξ (Εκδμάνζμξ) πμθζηζζιυξ ηαζ πήνε ημ υκμιά ημο απυ ηζξ ΐέδεξ, ηα ζενά αζαθία ηςκ Εκδμοζζηχκ ηαζ ηα ανπαζυηενα ηείιεκα ηδξ Εκδζηήξ Εζημνίαξ. ΐέδα ζηα ζακζηνζηζηά ζδιαίκεζ ‘βκχζδ’. οκδέεηαζ πνμκζηχξ ιε ηδκ εζζαμθή απυ ηα αμνεζμδοηζηά, ζκδμεονςπασηχκ θφθςκ πενίπμο ημ 1500 ςξ 1200 ηαζ θεάκεζ ςξ ηδ βέκκδζδ ημο ΐμφδα, πενίπμο ζηα ιζζά ηδξ 1δξ πζθζεηίαξ π.Υ. Άθθςζηε, ακ ηαζ μζ ΐέδεξ ακαθένμκηαζ ζε παθαζέξ επμπέξ, βνάθδηακ ημ πνχημ ιζζυ ημο 1μο π.Υ. αζχκα. Μέπνζ ηυηε δζαηδνήεδηακ επί αζχκεξ πάνζξ ζηδκ πνμθμνζηή πανάδμζδ ηαζ ιεηαδίδμκηακ απυ ζηυια ζε ζηυια ηαζ απυ βεκζά ζε βεκζά πνζκ ηαηαβναθμφκ. Οζ ΐέδεξ είκαζ δ αάζδ ημο Εκδμοζζιμφ, ηδξ πζμ δζαδεδμιέκδξ ενδζηείαξ ζηδ Εκδία αηυια ηαζ ζήιενα (μζ Εκδμοζζηέξ απμηεθμφκ ημ 80% ημο ζκδζημφ πθδεοζιμφ). Σμ ανπαζυηενμ ηείιεκμ είκαζ δ Ρζβη ΐέδα ηαζ ακαθένεηαζ ζηδκ πενίμδμ εβηαηάζηαζδξ ηςκ ζκδμεονςπαίςκ ζηδκ πενζμπή ημο Πμοκηγάιπ (Πεκηαπμηαιία) ημκηά ζηα Ειαθάζα ςξ ηζξ πδβέξ ημο πμηαιμφ Γάββδ. Άθθα ζενά αζαθία (αέδεξ) είκαζ δ αιααέδα, δ Γζαβζμοαέδα ηαζ δ Ώεάναααέδα. Ώνπαζμθμβζηά αοηή δ πενίμδμξ ακηαπμηνίκεηαζ ζημκ Πμθζηζζιυ Γηακηαπάνα ηαζ εεςνείηαζ δζάδμπμξ ημο Πμθζηζζιμφ ηδξ Κμζθάδαξ ημο Εκδμφ. Σδκ επμπή εηείκδ ηαζ ιέπνζ ημκ 9μ αζχκα, μζ αεδζημί Εκδμεονςπαίμζ δεκ είπακ αηυιδ, ημκ απυθοημ έθεβπμ ηδξ πενζμπήξ. Δ ημζκςκία ήηακ αοζηδνά παηνζανπζηή ηαζ πςνζζιέκδ ζε ηέζζενζξ ηάλεζξ, ημοξ ζενείξ (ιπναπιάκα), ημοξ ζππείξ πμθειζζηέξ, ημοξ αβνυηεξ ηαζ ημοξ δμφθμοξ. Σμ πνήια δεκ ήηακ βκςζηυ ηαζ μζ ζοκαθθαβέξ βίκμκηακ ιε κμιζζιαηζηή αάζδ ηα γχα. Ώηυια ηαζ ιζα ζφγοβμξ αβμναγυηακ ιε ακηάθθαβια έκα ή πενζζζυηενα γχα. Δ 76
ηνμθή ημοξ ήηακ ηονίςξ ζζηδνά, βάθα ηαζ βαθαηημεζδή ηαζ δζάθμνα θνμφηα ηαζ θαπακζηά. Δ ηαηακάθςζδ ηνέαημξ δεκ ήηακ πμθφ δζαδεδμιέκδ, ζδίςξ ζηζξ ακχηενεξ ηάλεζξ. ιςξ εοζίαγακ γχα ζημοξ εεμφξ. Τπήνπακ ανηεηά ηνάηδ ηαζ ααζίθεζα πμο ζοπκά πμθειμφζακ ημ έκα ημ άθθμ. Ώκαθένμκηαζ πενί ηα δέηα έλζ ιεβάθα ααζίθεζα πμο έπμοκ απμηηήζεζ δζμζηδηζηή οπυζηαζδ ηαζ πνςηεφμοζα. Ο έθεβπμξ ηδξ ααζζθζηήξ ελμοζίαξ βζκυηακ απυ ημοξ ζενείξ, μ μπμίμζ ηαζ ζπδιαημπμίδζακ ηυηε ηδκ αναπιακζηή ενδζηεία. Μέπνζ ημ 500 π.Υ. ηα ζκδμεονςπασηά θφθα είπακ ελαπθςεεί ακαημθζηυηενα ηαζ κμηζυηενα ηαζ ηαηαθάιαακακ πάκς απυ ημ ιζζυ ηδξ Εκδζηήξ Τπμδπείνμο. Οζ ειπμνζηέξ ζπέζεζξ ηαζ ηα ηαλίδζα ιεηαλφ ηςκ ηναηχκ βζκυηακ ιε άθμβα ηαζ άιαλεξ ή ηαζ ηανααάκζα βζα ημκ θυαμ ηςκ θδζηχκ. Ώκαπηφπεδηακ υιςξ πμθφ μζ εαθάζζζεξ ηαζ πμηάιζεξ ιεηαθμνέξ. Γκςνίγμιε υηζ πενί ημ 850, ηανάαζα ιε πμθθά ημοπζά έθεακακ ιέπνζ ηδκ Μεζμπμηαιία, ηδκ Ώνααία ηαζ ηδκ Ώίβοπημ ηαζ ιεηέθενακ ιπαπανζηά, ανχιαηα, ααιαάηζ, πμθφηζιεξ πέηνεξ ηαζ οθάζιαηα. Γύπυ ζηο 800, οι Ινδοί μαθημαηικοί άπσιζαν να σπηζιμοποιούν ένα ζύμβολο για ηο μηδέν. Αςηή η θαινομενικά απλή (και αςηονόηηη για ηοςρ ζύγσπονοςρ ανθπώποςρ) ανακάλςτη, όπυρ και ηο δεκαδικό απιθμηηικό ζύζηημα, πέπαζε ζηην Εςπώπη, μέζυ ηυν Απάβυν, μεηά από 2000 σπόνια. Δ βθχζζα πμο ιζθμφζακ μζ Εκδμεονςπαίμζ, ήηακ δ ζακζηνζηζηή δ μπμία είκαζ ιζα απυ ηζξ ανπαζυηενεξ ηδξ ζκδμεονςπασηήξ μιάδαξ βθςζζχκ ζηδκ μπμία ακήημοκ ηαζ δ εθθδκζηή, δ θαηζκζηή, δ βενιακζηή ηαζ μζ πενζζζυηενεξ εονςπασηέξ βθχζζεξ. Σδκ αεδζηή επμπή μ θαυξ ιζθμφζε πμθθέξ βθχζζεξ. Δ Εκδία δεκ είπε πμηέ εκζαία βθχζζα, Δ βναθή ημο Πμθζηζζιμφ ηδξ Κμζθάδαξ ημο Εκδμφ ελαθακίζηδηε ηαζ ιυκμ ηαηά ημκ 9μ ή 8μ αζχκα π.Υ., άνπζζακ κα πνδζζιμπμζμφκ ιζα ζδιζηζηή βναθή, ζοββεκή πνμξ ηδ θμζκζηζηή, ηαζ απυ ημο παναηηήνεξ ημο ΐνάπια (υπςξ μκυιαγακ ηα βνάιιαηα) πνμήθεε ημ ζκδζηυ αθθάαδημ.
Σα Μεζαία Βαζίιεηα θαη ε επνρή ηνπ Βνχδα Δ πναβιαηζηή Εζημνία ηδξ Εκδίαξ, ανπίγεζ απυ ηα ιζζά ηδξ 1 δξ π.Υ. πζθζεηίαξ, ιζαξ ηαζ απυ ηυηε έπμοιε βναπηά ηείιεκα απυ ηα μπμία ακηθμφιε πθδνμθμνίεξ. Σμκ 6μ αζχκα π.Υ., ημ ιεβαθφηενμ ιένμξ ηδξ αυνεζα Εκδίαξ ήηακ ηαημζηδιέκμ, είπε ακαπηφλεζ ηζξ αβνμηζηέξ ηαθθζένβεζεξ, πνδζζιμπμζμφζε ζζδενέκζα ενβαθεία, ημ πμηάιζμ ηαζ πενζαίμ ειπυνζμ ακεμφζε ηαζ πμθθέξ πυθεζξ ηαηά ιήημξ ημο Γάββδ πμηαιμφ ήηακ ηέκηνα ειπμνίμο, πθμφημο ηαζ πμθζηζζιμφ. Αδιζμονβήεδηακ πμθθά ακελάνηδηα ηνάηδ, αθθά ηαζ ζοπκέξ ζοκμνζαηέξ δζαιάπεξ ιεηαλφ ημοξ. Σα ηνάηδ αοηά παναθθδθίγμκηαζ ιε ηζξ ακηίζημζπεξ εθθδκζηέξ πυθεζξ-ηνάηδ πμο ηδκ ίδζα πενίπμο πενίμδμ ακεμφζακ ζηδκ ακαημθζηή Μεζυβεζμ ηαζ πανήβαβακ θζθμζμθία πμο απμηέθεζε ηδ αάζδ ηςκ ζδεχκ ημο δοηζημφ ηυζιμο. Καζ ζηδκ Εκδία αοηά ηα ηνάηδ ηδξ πενζυδμο πανήβαβακ θζθμζμθία πμο επέδναζε ζδιακηζηά ζηζξ ζδέεξ ημο ακαημθζημφ ηυζιμο. Μεηαλφ ηςκ δέηα έλζ ηναηχκ πμο ηάθοπηακ υθδ ηδκ αυνεζα πενζμπή ηςκ Εκδζχκ, ηα πζμ ζζπονά ήηακ ημ Κμζάθα (ζημ μπμίμ βεκκήεδηε μ Βνύδαο), ημ Μαβηακηά, ημ Κμονμφ, ημ Ώαακηί ηαζ δ Γηακηαπάνα.
77
Ο Βνύδαο (563-483 π.Υ.) Σν πξαγκαηηθφ φλνκα ηνπ Γθανπηάκα Βνχδα, ηνπ ηδξπηή ηνπ Βνπδηζκνχ, κηαο απφ ηηο κεγαιχηεξεο ζξεζθείεο ηνπ θφζκνπ, είλαη ηληάξηα. Ο Βνχδαο είρε γηα ηελ Αζία ηελ ίδηα ζεκαζία πνπ είρε ν Ηεζνχο γηα ηε Γχζε. Γελλήζεθε ζην Καπηιαβαζηνχ, πφιε πνπ βξίζθεηαη ζηα ζχλνξα κε ην Νεπάι, ζηνπο πξφπνδεο ησλ Ηκαιάτσλ, εγεκφλαο ηνπ νπνίνπ ήηαλ ν παηέξαο ηνπ. Σα παηδηθά ηνπ ρξφληα ηα πέξαζε κέζα ζε ριηδή θαη πνιπηέιεηα. Παληξεχηεθε ζηα 16 ηνπ, κε κηα μαδέιθε ηεο ίδηαο ειηθίαο. Αλ θαη κεγάισζε ζε πνιπηειή αλάθηνξα, ν πξίγθηπαο ηληάξηα δελ έδεηρλε λα ελδηαθέξεηαη γηα ηα πιηθά αγαζά. Αληηζέησο κάιινλ ηνλ δπζαξεζηνχζαλ. Παξαηήξεζε φηη νη πεξηζζφηεξνη άλζξσπνη ήηαλ θησρνί θαη ππέθεξαλ κνλίκσο απφ ηελ αλέρεηα. Αιιά θη απηνί πνπ ήηαλ πινχζηνη ήηαλ ζπρλά δπζηπρηζκέλνη, φια δε ηα αλζξψπηλα πιάζκαηα, αξξψζηαηλαλ θαη ηειηθψο πέζαηλαλ. Λέγεηαη δε, φηη επεξεάζηεθε απφ ηέζζεξα «ζεάκαηα»: ελφο γέξνληα, ελφο άξξσζηνπ, ελφο λεθξνχ θαη ελφο ήξεκνπ θαη γαιήληνπ αζθεηή. Μφλν ην ηειεπηαίν ζέακα ηνπ έδηλε θάπνηα λέα, δηαθνξεηηθή νδφ, απφ ηηο εθήκεξεο απνιαχζεηο πνπ ράλνληαλ γξήγνξα απφ ηα βάζαλα θαη ην ζάλαην. ηα 29 ηνπ, ακέζσο κεηά ηε γέλλεζε ηνπ γηνπ ηνπ, απνθάζηζε λα εγθαηαιείςεη ηε γπλαίθα ηνπ, ην παηδί ηνπ, φια ηνπ ηα ππάξρνληα, ειεπζέξσζε ηνπο εξγάηεο θαη ηα δψα ηνπ, πέηαμε ηα πνιπηειή ξνχρα ηνπ, θφξεζε έλα απιφ ρηηψλα θαη λα αθνζηψζεθε νιφςπρα ζηελ αλαδήηεζε ηεο αιήζεηαο. Γηα ιίγν καζήηεπζε κε ιίγνπο απφ ηνπο γλσζηνχο αζθεηέο, αιιά δελ ηθαλνπνηήζεθε απφ ηηο πεξίπινθεο ιχζεηο πνπ έδηλαλ ζηα αλζξψπηλα πξνβιήκαηα. Πξνζπάζεζε κεηά λα γίλεη ν ίδηνο αζθεηήο αιιά κεηά απφ ιίγα ρξφληα δηαπίζησζε θαη πάιη, φηη βαζαλίδνληαο ην ζψκα ηνπ, ζφισλε ην κπαιφ ηνπ, ρσξίο λα πιεζηάδεη ηελ αιεζηλή ζνθία. Σειηθά έλα βξάδπ θαζψο θαζφηαλ θάησ απφ ηε ζθηά ελφο γηγάληηνπ δέληξνπ (ην δέληξν ηνπ θσηηζκνχ), επηδφζεθε ζ’ έλα ιπηξσηηθφ δηαινγηζκφ. πλεηδεηνπνίεζε φηη απηφ πνπ δελ απειεπζέξσλε ηνλ άλζξσπν, ήηαλ ε επηζπκία. ηαλ ήξζε ην πξσί, είρε πεηζζεί φηη είρε βξεη ηε ιχζε θαη ήηαλ πιένλ Βνχδαο (ε ηλδηθή ιέμε Μπνχληα ζεκαίλεη ν θσηηζκέλνο). Ήηαλ ήδε 35 θαη γηα ηα ππφινηπα 45 ρξφληα ηεο δσήο ηνπ ηαμίδεπε ζηε βφξεηα Ηλδία, δηδάζθνληαο ηελ λέα θηινζνθία ζ’ απηνχο πνπ ήζειαλ λα ηελ αθνχζνπλ. Σα θχξηα ζεκεία ηεο «δηδαζθαιίαο γηα ηελ κέζε Οδφ» ηνπ Βνχδα ζπλνςίδνληαλ ζηηο ηέζζεξηο επγελείο αιήζεηεο: 1. ε αλζξψπηλε δσή (γέλλεζε, αζζέλεηα, γήξαο) θαη ε νπζία ηνπ θφζκνπ, είλαη πφλνο, 2. ε αηηία απηνχ ηνπ πφλνπ είλαη ν αλζξψπηλνο εγσηζκφο θαη ε επηζπκία, 3. φηαλ απηφο ν εγσηζκφο θαη ε επηζπκία εμαιεηθζνχλ, δειαδή ν άλζξσπνο παξαηηεζεί θαη ηα απαξλεζεί, θζάλεη ζηε Νηξβάλα (ζεκαίλεη καθάξην ζβήζηκν), 4. ε εμάιεηςε ηνπ εγσηζκνχ θαη ηεο επηζπκίαο επηηπγράλεηαη, φηαλ ν άλζξσπνο αθνινπζήζεη ην νθηαπιφ κνλνπάηη: ζσζηή γλψκε, ζσζηή απφθαζε, ζσζηφο ιφγνο, ζσζηή ζπκπεξηθνξά, ζσζηφο θφπνο, ζσζηή δσή, ζσζηή ζπλαίζζεζε, ζσζηή απηνζπγθέληξσζε. ηαλ νη καζεηέο ηνπ ηνλ ξψηεζαλ ηη ζεκαίλεη ζσζηή δσή, δηαηχπσζε ηνπο «Πέληε Ζζηθνχο Καλφλεο»: - Να κε ζθνηψλεηο θαλέλα δσληαλφ νλ - Να κελ παίξλεηο παξά κφλν φηη ζνπ δίλνπλ - Να κελ ςεχδεζαη Να κελ πίλεηο κεζπζηηθά πνηά - Να ηεξείο ηελ αγλφηεηα.
78
εκεηψλεηαη, φηη ν Βνπδηζκφο απεπζχλεηαη ζε φινπο, ρσξίο δηάθξηζε θαη, αληίζεηα κε ηνλ Ηλδνπηζκφ, δελ αλαγλσξίδεη ηαμηθέο δηαθξίζεηο (θάζηεο, θπιέο). Ζ δηδαζθαιία ηνπ Βνχδα, γξήγνξα βξήθε νπαδνχο θαη, κέρξη ην ζάλαηφ ηνπ, ζηελ ειηθία ησλ 80 εηψλ, είραλ ηδξπζεί ρηιηάδεο κνλαζηήξηα (ζην πξψην γπλαηθείν κνλαζηήξη εληάρζεθαλ ε ζεηή κεηέξα θαη ε γπλαίθα ηνπ Βνχδα) ζε φια ζρεδφλ ηα θξάηε ηεο βφξεηαο Ηλδίαο. Ζ λέα ζξεζθεία εμαπιψζεθε ζηαδηαθά, θαη ε δηάδνζή ηεο επηηαρχλζεθε φηαλ ν απηνθξάηνξαο Αζφθα πξνζειπηίζηεθε ζην βνπδηζκφ. Δμαπιψζεθε ζε φιεο ηηο ρψξεο ηεο λνηηναλαηνιηθήο Αζίαο Βηξκαλία, Βηεηλάκ θαη πέξαζε ζηελ Κίλα, ζηελ Κνξέα θαη ηελ Ηαπσλία. ηελ ίδηα ηελ Ηλδία, ν Βνπδηζκφο απφ ην 500 κ.Υ. άξρηζε λα θζίλεη θαη ζρεδφλ εμαθαλίζηεθε σο ην 1200, ίζσο επεηδή ν Ηλδνπηζκφο, πηνζέηεζε πνιιέο απφ ηηο δηδαζθαιίεο θαη ζέζεηο ηνπ. ην Θηβέη είλαη ε επηθξαηνχζα ζξεζθεία. Τπάξρνπλ αξθεηέο δηαθνξεηηθέο ζρνιέο (αηξέζεηο;) ηνπ Βνπδηζκνχ ζηηο ρψξεο πνπ ιαηξεχεηαη. Ο Βνπδηζκφο είλαη θαη’ εμνρήλ εηξεληζηηθή ζξεζθεία: δελ επηβάιιεη βίαην πξνζειπηηζκφ, δελ πξνβιέπεη ηηκσξίεο (Καζαξηήξην, Κφιαζε θιπ.) γηα ηνπο ακαξησινχο, νχηε επηβξαβεχζεηο (Παξάδεηζνο) γηα ηνπ ελάξεηνπο. Δίλαη πεξηζζφηεξν κηα θηινζνθία ελάληηα ζηε βία, ή κηα ζξεζθεία ρσξίο Θεφ.
Βηπθδηηζηά υιμζα ιε ημο ΐμφδα είκαζ δ γςή ημο Μαραβίξα, εκυξ άθθμο ιεβάθμο Εκδμφ θζθυζμθμο δάζηαθμο ηαζ εειεθζςηή ιζαξ άθθδξ ενδζηείαξ, ημο Γασκζζιμφ, μ μπμίμξ έγδζε ηαζ δίδαλε ιζα βεκζά κςνίηενα.
Ο Μαραβίξα (599-527 π.Υ.) Γελλήζεθε ζηε βφξεηα Ηλδία, ζηελ ίδηα πεξίπνπ πεξηνρή πνπ γελλήζεθε θαη ν Βνχδαο, ήηαλ γηνο ελφο βαζηιηά ή ηνπηθνχ εγεκφλα θαη έδεζε ηα παηδηθά ηνπ ρξφληα ζαλ πξίγθηπαο. Σν πξαγκαηηθφ φλνκα ήηαλ Βαξληρακάλα. κσο ζηα ηξηάληα ηνπ εγθαηέιεηςε ηελ νηθνγέλεηα ηνπ, απαξλήζεθε ηελ πεξηνπζία ηνπ θη έδεζε δψδεθα ρξφληα σο αζθεηήο, ζε απφιπηε ζησπή θαη δηαινγηζκφ θη έκαζε λα ηηζαζεχεη ηηο επηζπκίεο ηνπ θαη ηα αηζζήκαηά ηνπ. Γελ ήζειε λα έρεη ηίπνηε δηθφ ηνπ, πέηαμε ην θχπειιν πνπ έπηλε λεξφ αθφκα θαη ηα ξνχρα ηνπ θαη θπθινθνξνχζε γπκλφο. Γελ έδησρλε νχηε ηα έληνκα πνπ ηζηκπνχζαλ ην θνξκί ηνπ θαη ππέκελε ρσξίο κεκςηκνηξίεο ηηο πξνζβνιέο θαη ηηο θνξντδίεο ησλ αλζξψπσλ. Δπί ηξηάληα ρξφληα γχξηδε ηελ ρψξα θαη θεξχζζνληαο ηε δηδαζθαιία ηνπ θαη απέθηεζε ρηιηάδεο νπαδνχο. Γηαηήξεζε ην πξνζσλχκην Μαραβίξα (ζηα ζαλζθξηηηθά ζεκαίλεη γελλαίνο ή ήξσαο). Ο Μαραβίξα είλαη ν δηακνξθσηήο ηνπο Εατληζκνχ, ελφο ζξεζθεχκαηνο πνπ πξνυπήξρε θαη θήξπζζε ηνλ ηελ απφιπηε αιήζεηα, φπσο απηφο ηελ αληηιακβαλφηαλ, ηνλ αζθεηηζκφ θαη ηελ απάξλεζε θάζε ζενχ. Ο ηειηθφο αληηθεηκεληθφο ζηφρνο ησλ δηδαρψλ ηνπ, είλαη πψο λα θεξδίζεη ην άηνκν ηελ απφιπηε ειεπζεξία απφ ηνλ θχθιν «γέλλεζε, δσή, πφλνο, αζιηφηεηα, ζάλαηνο» θαη λα πεηχρεη ηελ απφιπηε «θαηάζηαζε επδαηκνλίαο» ηελ «Μφθζα» (ε ζαλζθξηηηθή ιέμε γηα ηελ απειεπζέξσζε). Ζ δηδαζθαιία ηνπ Εατληζκνχ έρεη πνιιέο νκνηφηεηεο κε απηήλ ηνπ Βνπδηζκνχ. Ζ ζεκειηψδεο αξρή ηεο δηδαζθαιίαο ηνπ Εατληζκνχ είλαη ε «κε βία». Καηά ζπλέπεηα νη νπαδνί ηνπ δελ ηξψλε πνηέ θξέαο. Δπίζεο πηζηεχνπλ φηη κεηά
79
ην ζάλαην ηνπ ζψκαηνο, ε ςπρή κεηελζαξθψλεηαη ζε θάπνην άιιν φλ, δψν ή αθφκα θαη θπηφ. Ζ κεηεκςχρσζε ηνπ αλζξψπνπ κεηά ην ζάλαηφ ηνπ, είλαη κηα απφ ηηο βαζηθέο αξρέο ηεο δατληζηηθήο ζθέςεο. Τπάξρνπλ 35 εληνιέο ηηο νπνίεο πξέπεη λα ηεξνχλ νη πηζηνί θαη νη πέληε ππνρξεσηηθέο είλαη: - Με βία, λα κελ πξνμελείο θαθφ ζε έκςπρα φληα. - λα κελ θιέβεηο, λα κελ παίξλεηο φηη δελ ζνπ δίλεη θάπνηνο κε ηε ζέιεζή ηνπ. - κελ ςεχδεζαη, λα κηιάο ηελ αιήζεηα πνπ πνηέ δελ πξνμελεί θαθφ ζε θαλέλα. - αγλφηεηα, λα θπξηαξρείο ζηηο νξκέο ζνπ, λα κελ ππνθχπηεηο ζ’ απηέο θαη - Να κελ θαηέρεηο ηίπνηα, λα πεξηνξίζεηο ηηο αλάγθεο ζηα ηειείσο απαξαίηεηα. - Να κελ έρεηο εμάξηεζε απφ αλζξψπνπο πξάγκαηα ή πιηθά αγαζά. Ο Μαραβίξα πξνζέιθπζε νπαδνχο απ’ φιεο ηηο πεξηθέξεηεο ηεο ρψξαο, αιιά αξθεηνχο αηψλεο κεηά ην ζάλαηφ ηνπ, ππήξμαλ ζρίζκαηα ζηηο ηάμεηο ηνπ Εατληζκνχ θαη ε δηδαζθαιία ηνπ δελ είρε πηα ηνλ αξρηθφ ηεο δνγκαηηζκφ. Ο Μαραβίξα, φπσο θαη ν Βνχδαο δελ αλαθέξζεθε πνηέ ζε ζεφ ή ζενχο. Δίλαη κηα ζξεζθεία ρσξίο ζεφ θαη κφλν ε επαθή θαη ν ζπγρξσηηζκφο κε ηνλ ηλδνπηζκφ, δεκηνχξγεζε ηε ιαηξεία ζενηήησλ. Ο Εατληζκφο, ν Βνπδηζκφο, ν Ηλδνπηζκφο θαη ν ηρηζκφο, είλαη νη ηέζζεξεηο ζξεζθείεο πνπ μεθίλεζαλ απφ ηελ Ηλδία. Οη νπαδνί ηνπ Εατληζκνχ θαη ηνπ Βνπδηζκνχ ζηελ Ηλδία ζήκεξα, κφιηο θζάλνπλ ην 2% ηνπ πιεζπζκνχ ηεο, ελψ νη Ηλδνπηζηέο είλαη πεξίπνπ ην 80% θαη νη Ηζιακηζηέο ην 13%. κσο ε δηδαζθαιία ηνπ Μαραβίξα, επεξέαζε ζεκαληηθά ηελ ηλδηθή θηινζνθία, πηζαλψο θαη ηνλ Βνπδηζκφ θαη, ζίγνπξα (είθνζη πέληε αηψλεο αξγφηεξα), ηνλ παηέξα ηεο ζχγρξνλεο Ηλδίαο, Μαράηκα Γθάληη.
Ώπυ ημ 520 π.Υ., ημ αμνεζμδοηζηυ ηιήια ηδξ Εκδίαξ πνμζανηήεδηε απυ ημκ Αανείμ Ώ’ ζηδκ Πενζζηή Ώοημηναημνία ηαζ έβζκε ιζα απυ ηζξ ζαηναπείεξ ηδξ. Σμ 326 μ Μέβαξ Ώθέλακδνμξ ηαηέθααε έκα ηιήια ζηα υνζα ημο πμηαιμφ Εκδμφ. φιθςκα ιε ημκ Δνυδμημ, δ ζαηναπεία αοηή ήηακ δ πμθοπθδεέζηενδ ηαζ δ πθμοζζυηενδ απυ ηζξ είημζζ ζαηναπείεξ ηδξ αοημηναημνίαξ. Μεηά ημ εάκαηυ ημο, μζ Έθθδκεξ ακαβηάζηδηακ κα απμπςνήζμοκ απυ ημ ιεβαθφηενμ ιένμξ ηδξ Εκδίαξ. Σμ βεβμκυξ ηδξ ηαηάηηδζδξ ιένμοξ ηδξ πχναξ απυ ημκ Ώθέλακδνμ, δεκ ακαθένεηαζ ζηα ζκδζηά πνμκζηά, ίζςξ θυβς ημο ιζηνμφ ηιήιαημξ ηδξ πχναξ πμο ηαηεθήθεδ ηαζ ημο ιζηνμφ πνμκζημφ δζαζηήιαημξ, πμο ηνάηδζε δ ηαηάθδρδ. ιςξ μ ζοβπνςηζζιυξ ημο εθθδκζημφ ηθαζζζημφ πμθζηζζιμφ ηαζ ημο ζκδζημφ αμοδζζηζημφ, βέκκδζε ημκ θεβυιεκμ Βθθδκμ-ΐμοδζζηζηυ πμθζηζζιυ, πμο ακαπηφπεδηε ιεηαλφ ημο 4μο αζχκα π.Υ. ηαζ ημο 507 ι.Υ., ζηδκ πενζμπή πμο ζήιενα ηαθφπημοκ ημ Ώθβακζζηάκ ηαζ ημ Παηζζηάκ ηαζ ηονίςξ βφνς απυ ηδκ Κακηαπάν (ηδκ Ώθελάκδνεζα ηδξ Ώναπςζίαξ), ημο Ώθβακζζηάκ ηαζ ηδκ πενζμπή πμο ήνεε ζε επαθή ιε ημοξ Πένζεξ ηαζ ημοξ Έθθδκεξ. Ώοηυξ μ πμθζηζζιυξ επέδναζε ζηδκ ακάπηολδ ηδξ ηέπκδξ ημο ΐμοδζζιμφ Μαπαβζάκα, οζμεεηήεδηε απυ ημοξ θαμφξ ηδξ Κεκηνζηήξ ηαζ Νμηζμδοηζηήξ Ώζίαξ ηαζ ελαπθχεδηε απυ ημκ 1μ ι.Υ. αζχκα ζηδκ Κίκα, ηδκ Κμνέα ηαζ ηδκ Εαπςκία.
Ζ Απηνθξαηνξία ησλ Μανπξχα Σμ πμθζηζηυ ημπίμ ηςκ Εκδζχκ άθθαλε ιε ηδκ ειθάκζζδ ημο Σζαληξαγθνχπηα Μανπξχα, εκυξ πμθέιανπμο πμο ηαηά ηα πνυκζα πμο αημθμφεδζακ ηδκ εζζαμθή ημο Μεβάθμο Ώθελάκδνμο, έβζκε ααζζθζάξ ημο Μαβηακηά (ηοαένκδζε απυ ημ 323-301
80
π.Υ.), ηαζ ζδνοηήξ ηδξ πνχηδξ ιεβάθδξ δφκαιδξ ηδξ Εκδίαξ, ηδξ Μαμονοακήξ Ώοημηναημνίαξ, πμο εηηεζκυηακ απυ ημκ Γάββδ ςξ ημ Πμοκηγάιπ, δοηζηά ημο πμηαιμφ Εκδμφ, ιε πνςηεφμοζα ηδκ Παηαθζπμφηνα. Σμ Μαβηακηά, ηνάημξ πμο ανζζηυηακ ζηα εφθμνα πνμζπςιαηζηά εδάθδ ημο πμηαιμφ Γάββδ ηαζ ιε πθμφζζα απμεέιαηα μνοηηχκ, ηονίςξ ζζδήνμο, έβζκε ηέκηνμ ειπμνζηχκ ζοκαθθαβχκ υθδξ ηδξ πενζμπήξ. Ώπυ πθδνμθμνίεξ πμο απμδίδμκηαζ ζημκ Μεγαζζέλε, ζζημνζηυ ηαζ πνέζαδ ημο έθεοημο ζηδκ Παηαθζπμφηνα, δ πυθδ ήηακ βειάηδ ιεβαθμπνεπή ακάηημνα, καμφξ, έκα πακεπζζηήιζμ, αζαθζμεήηδ, ηήπμοξ ηαζ πάνηα. Σμ ηνάημξ είπε ιζα ηαθά μνβακςιέκδ δδιυζζα δζμίηδζδ ιε πνμζςπζηυ πμο θνυκηζγε ηδ ζοθθμβή ηςκ θυνςκ, ημ ειπυνζμ, ηδ ζοκηήνδζδ ηςκ δδιυζζςκ πχνςκ ηαζ καχκ. Αζέεεηε δε ηαζ ελαζνεηζηή οπδνεζία πθδνμθμνζχκ πμο επέηνεπε ζηδκ ηεκηνζηή ελμοζία κα έπεζ βκχζδ υθςκ υζα ζοκέααζκακ ζε ηάεε ζδιείμ ημο ηνάημοξ. Δ πχνα ήηακ δζαζνειέκδ ζε επανπίεξ ηαζ πενζθένεζξ ζηζξ μπμίεξ δζμνίγμκηακ απυ ηδκ ηεκηνζηή ελμοζία, ηοαενκήηεξ ιε αολδιέκεξ ανιμδζυηδηεξ. Σμ 269 π.Υ., ακέαδηε ζημ ενυκμ μ εββμκυξ ημο Σζακηναβημφπηα μ Αζόθα, πμο οπήνλε έκαξ απυ ημοξ εκδμλυηενμοξ ιμκάνπεξ ηδξ Εκδίαξ.
Ο Αζόθα (πεξίπνπ 300-232 π.Υ.) Ο Αζφθα βαζίιεπζε απφ ην 273, αθνχ ζθφησζε ηνπο αδειθνχο ηνπ, πνπ ακθηζβεηνχζαλ ηε ζεηξά δηαδνρήο θαη ηελ ηθαλφηεηά ηνπ λα θπβεξλήζεη. Πξηλ αλέβεη ζην ζξφλν είρε δηαηειέζεη δηνηθεηήο ησλ βνξεηνδπηηθψλ επαξρηψλ πνπ θαηνηθνχζαλ πνιινί Έιιελεο. ην Καληαράξ (Αιεμάλδξεηα) ηνπ Αθγαληζηάλ κάιηζηα, βξέζεθαλ δπν δίγισζζεο επηγξαθέο, γξακκέλεο ζηα ειιεληθά θαη ζηα αξακατθά, πνπ ήηαλ ε επίζεκε γιψζζα ηεο Πεξζηθήο απηνθξαηνξίαο. ηα πξψηα νθηψ ρξφληα ηεο βαζηιείαο ηνπ, κε ζπλερείο πνιέκνπο, δεκηνχξγεζε κηα ηεξάζηηα απηνθξαηνξία πνπ θάιππηε φιε ζρεδφλ ηε ζεκεξηλή Ηλδία. Καηέθηεζε επίζεο ηηο πεξηνρέο ηνπ ζεκεξηλνχ Αθγαληζηάλ θαη Βεινπρηζηάλ ηα νπνία κέρξη ηφηε ήηαλ ηκήκαηα ηνπ ειιεληζηηθνχ βαζηιείνπ ησλ ειεπθηδψλ. Ζ απηνθξαηνξία ηνπ εθηεηλφηαλ απφ ην Παθηζηάλ θαη Αθγαληζηάλ σο ην Ηξάλ ζηα δπηηθά, ηελ νξνζεηξά ησλ Ηκαιαΐσλ βφξεηα θαη φιε ηε Βεγγάιε αλαηνιηθά. Ζ ηειεπηαία ηνπ θαηάθηεζε ήηαλ ην θξαηίδην ηεο Καιίλγθα, ζην λνηηναλαηνιηθφ άθξν ηεο Ηλδίαο. Ζ Καιίλγθα ήηαλ πεξήθαλε γηα ην πνιίηεπκά ηεο, πνπ ζήκεξα ζα ην ραξαθηεξίδακε βαζηιεπνκέλε δεκνθξαηία. Ο πφιεκνο κε ηελ Καιίλγθα θξάηεζε ηξία ρξφληα σο ην 263 θαη ν ληθεηήο Αζφθα εμφλησζε 100.000 απ’ ηνπο θαηνίθνπο ηεο. Ο κχζνο ιέεη φηη φηαλ ν Αζφθα κπήθε ζε κηα θακέλε θαη θαηεζηξακκέλε πφιε ηεο Καιίλγθα θαη είδε ηα δηαζπαξκέλα πηψκαηα ζπλεηδεηνπνίεζε ην θαθφ πνπ έγηλε θαη αλαθψλεζε: «Ση έθαλα;». Μεηά απφ απηφ, απνθάζηζε λα εγθαηαιείςεη ηνπ επηζεηηθνχο πνιέκνπο, πξνζαλαηνιίζηεθε ζε πλεπκαηηθέο αζρνιίεο θαη αθηεξψζεθε ζην Βνπδηζκφ. Ο Αζφθα επέβαιιε ην βνπδηζκφ σο επίζεκε ζξεζθεία ηνπ θξάηνπο ηνπ θαη ν ίδηνο έγηλε θήξπθάο ηνπ θη έηζη πήξε ζηελ ηζηνξία ηεο Ηλδίαο ηελ αληίζηνηρε ζέζε πνπ θαηέιαβε ν Μέγαο Κσλζηαληίλνο 550 ρξφληα αξγφηεξα, φηαλ αλαγλψξηζε ηελ
81
αλεμηζξεζθία θαη νπζηαζηηθά επέβαιε ηνλ Υξηζηηαληζκφ ζηε ξσκατθή απηνθξαηνξία. Έζηεηιε βνπδηζηέο κνλαρνχο, σο ηεξαπνζηφινπο, ζηελ Αλαηνιηθή Αζία γηα λα δηαδψζεη ηνλ Βνπδηζκφ θαη είρε ζεκαληηθή επηηπρία. Δπίζεο έζηεηιε δηπισκαηηθέοζξεζθεπηηθέο πξεζβείεο ζηελ Κίλα, Αίγππην, Ληβχε Βαθηξηαλή, πξία, Μαθεδνλία θαη Ήπεηξν ζηελ Διιάδα γηα λα ηνπο ελεκεξψζεη γηα ην βνπδηζκφ θαη θαινχζε ηνπο εγεκφλεο ησλ ειιεληζηηθψλ βαζηιείσλ, λα εγθαηαιείςνπλ ηελ επηζεηηθφηεηά θαη λα πηνζεηήζνπλ ηελ λέα ηνπ πνιηηηθή ηεο «κε βίαο». Ο ιαφο πνπ πξψηα ηνλ απνθαινχζε άζπιαρλν Αζφθα, ηψξα ην άιιαμε ζε επζεβήο Αζφθα. ηνλ ππφινηπν ρξφλν ηεο βαζηιείαο ηνπ ζπλέρηζε ηελ πνιηηηθή ηνπ δφγκαηνο ηεο «κε βίαο», επέδεημε αλνρή ζηε δηαθνξεηηθή άπνςε, δίδαμε ηελ ππαθνή ζηνπο γνλείο, ην ζεβαζκφ ζηνπο βξαρκάλνπο θαη άιινπο ζξεζθεπηηθνχο ιεηηνπξγνχο θαη απαγφξεπζε ηηο ζπζίεο, αθφκα θαη ηελ αλαίηηα ζθαγή ησλ δψσλ, θαζψο θαη ην θπλήγη θαη πξνψζεζε ηελ ηδέα ηεο ρνξηνθαγίαο. Έδεημε επηείθεηα ζηνπο θπιαθηζκέλνπο επηηξέπνληαο ηνπο λα παίξλνπλ κηα άδεηα θάζε ρξφλν. Ίδξπζε παλεπηζηήκηα θαη βνήζεζε ζηελ αλάπηπμε ηεο γεσξγίαο, κε αξδεπηηθά ζπζηήκαηα. Έθηηαμε νδηθφ δίθηπν πνπ θάιππηε φιε ηελ Ηλδία, θαη λνζνθνκεία γηα αλζξψπνπο θαη άζπια γηα ηα δψα. Κήξπμε ηελ αλεμηζξεζθία θαη κεηαρεηξίζηεθε ηνπο ππεθφνπο ηνπ σο ίζνπο, αλεμαξηήησο ζξεζθείαο, θπιήο ή θάζηαο. Σα δηαηάγκαηα ηνπ Αζφθα, αιιά θαη γεγνλφηα ηζηνξηθήο ζεκαζίαο φπσο θαη πεξηγξαθέο γηα ζεκαληηθά ζηάδηα ηεο δσήο ηνπ, ραξάρηεθαλ ζε βξάρνπο, πεζζνχο θαη θνιψλεο. Αλαθέξνληαη επίζεο νδεγίεο πξνο ηνπο θξαηηθνχο ππαιιήινπο, ηζηνξηθά καρψλ, ηνπο αηρκαιψηνπο θαη ηα ιάθπξα πνπ θέξδηζαλ απφ απηέο ηηο κάρεο θαη άιια. Σα δηαηάγκαηά ηνπ κηινχλ επίζεο γηα ηηο θηιηθέο ζρέζεηο ηνπ κε ηνλ Πηνιεκαίν III, ηεο Αηγχπηνπ θαη ηνλ Αληίνρν ηεο απηνθξαηνξίαο ησλ ειεπθηδψλ. Απηά είλαη θαη ηα πξψηα γξαπηά ηζηνξηθά θείκελα ηεο Ηλδίαο, πνιιά δε απ’ απηά είλαη θαη εμαηξεηηθά κλεκεία ηέρλεο. Τπήξραλ ζε φια ηα ζεκεία ηνπ απέξαληνπ βαζηιείνπ θαη πνιιά απ’ απηά δηαζψδνληαη αθφκα. Πέζαλε ην 232 ρσξίο λα νξίζεη δηάδνρν. Τπάξρεη έλαο βνπδηζηηθφο ζξχινο πνπ αλαθέξεη φηη ν Αζφθα παξαηηήζεθε απφ ην ζξφλν, έγηλε κνλαρφο θαη πεξηθεξφηαλ θησρφο θαη ξαθέλδπηνο δηδάζθνληαο. Θεσξείηαη απφ ηνπο πην ζεκαληηθνχο κεηαξξπζκηζηέο θαη θηιφζνθνπο εγέηεο ηεο Ηζηνξίαο.
ε ιζζυ αζχκα ιεηά ημ εάκαημ ημο Ώζυηα, δ αοημηναημνία ημο δζαθφεδηε. Οζ δζάδμπμί ημο δεκ ηαηάθενακ ζακ ηναηήζμοκ αοηή ηδκ αοημηναημνία πμο μ πνμπάππμοξ ημοξ ηαζ μ παηέναξ ημοξ δδιζμφνβδζακ.
Ζ Πεξίνδνο ησλ επψλ - Σα Μεζαία βαζίιεηα ΣΑ ΔΠΖ : Σα ζζημνζηά βεβμκυηα ηδξ επμπήξ, είκαζ ηαηαβναιιέκα ιυκμ ζηα ενδζηεοηζηά επζηά ηείιεκα ηαζ είκαζ έκα πθέβια ιφεςκ ηαζ ενφθςκ πμο ζοκδοάγμοκ ζζημνζηά ηαζ ενδζηεοηζηά ζημζπεία. Σα ιεβάθα ζενά ηείιεκα ηςκ Εκδχκ είκαζ: μζ Βξαρκάλεο, Οππαληζάδεο, ηαζ Μαρακπραξάηα θαη Πνπξάλαο. Οη Οππαληζάδεο είκαζ ημ ανπαζυηενμ ενδζηεοηζηυ θζθμζμθζηυ ηαζ ροπμθμβζηυ ένβμ πμο πνμζπαεεί κα ηαηακμήζεζ ηαζ κα δχζεζ απάκηδζδ ζηα ιοζηήνζα ηδξ θφζδξ, ημο ακενχπμο, ηςκ ζπέζεςκ ημο ακενχπμο ιε ημ Θευ: Οζ Βξαρκάλεο ηαζ μζ Οππαληζάδεο βνάθηδηακ απυ ζενείξ ζηα ζακζηνζηζηά. ιςξ μ θαυξ ηςκ Εκδζχκ, έθεβε πνμθμνζηά απυ βεκζά ζε βεκζά, ζζημνίεξ βζα ηαθά ηαζ
82
ηαηά πκεφιαηα πμο πνμζςπμπμζμφκηακ ζε ενπεηά, ηίβνεζξ ηαζ δζααυθμοξ ηαζ έθηζαπκε απυ πδθυ ή λφθμ μιμζχιαηά ημοξ. Καηά ηδ δζάνηεζα ηδξ πενζυδμο ιεηαλφ ημο 300 π.Υ. ηαζ ημο 300 ι.Υ., ηα ζενά ηείιεκα λέθοβακ απυ ηα ζακζηνζηζηά ηαζ δομ ιεβάθα επζηά πμζήιαηα βνάθηδηακ ζε βθχζζα ηαηακμδηή ζημ θαυ, υπζ απυ έκα ζοββναθέα, αθθά απυ πμθθμφξ πμο ηαηά ηαζνμφξ πνμζέεεηακ ζηίπμοξ. Ώοηά είκαζ: δ Ρακαγπάλα, δ Μαρακπραξάηα. Τπάνπεζ αηυια έκα ζενυ ζκδμοζζηζηυ αζαθίμ δ Πνπξάλαο. Δ Πνπξάλαο δεκ είκαζ έκα ιυκμ ένβμ, αθθά δέηα μπηχ δζαθμνεηζηέξ εηδμπέξ, ηαζ απμηεθμφκ ηα ζενά αζαθία ημο είκαζ ζκδμοζζιμφ, πμο ακαθένμκηαζ ζηζξ παναδυζεζξ βζα ηδκ ημζιμβμκία ηαζ εεμβμκία ηαζ εεςνμφκηαζ υηζ απμηεθμφκ ζφζηδια ζπμθίςκ επί ημο πενζεπμιέκμο ηςκ ΐεδχκ. Δ ζφκηαλδ ημο ένβμο αοημφ πνμκμθμβείηαζ ηαηά ημοξ πνχημοξ πνζζηζακζημφξ αζχκεξ, αθθά πζεακυηαηα ιεβάθμ ημο ιένμξ βνάθηδηε ανηεηά παθαζυηενα. Δ Ρακαγπάλα είκαζ εεκζηυ έπμξ ηςκ Εκδχκ ηαζ ζενυ αζαθίμ ημο Εκδμοζζιμφ. Γνάθηδηε ζε 24.000 ζηνμθέξ (δίζηζπα) ηαζ εθηά αζαθία, ηαζ δ ζοββναθή ημο οπμθμβίγεηαζ κα έβζκε βφνς ζημκ 2μ π.Υ. απυ έκα πμζδηή μκυιαηζ Βαιλίθη. Αεκ είκαζ αέααζμ υηζ υθμ ημ ηείιεκμ βνάθηδηε απυ αοηυκ, αθθά εηηυξ ημο 1 μο ηαζ ημο 7μο αζαθίμο ηα οπυθμζπα πανμοζζάγμοκ έκα εκζαίμ παναηηήνα. Δ Ραιαβοάκα πανμοζζάγεζ ημο αβχκεξ ημο Ράια, (πμο απμηεθεί ηδκ ακενχπζκδ εκζάνηςζδ ημο εεμφ ΐζζκμφ), ηαηά ημο Ρααάκα, ααζζθζά ηςκ δαζιυκςκ ηαζ ημκ ένςηά ημο πνμξ ηδκ αβαπδιέκδ ημο ίηα. Δ Μαρακπραξάηα είκαζ ημ ιεβαθφηενμ εεκζηυ έπμξ ηαζ ααζζηυ υνβακμ βζα ηδκ βκχζδ ημο Εκδμοζζιμφ, απμηεθείηαζ απυ 100.000 δίζηζπα (είκαζ πενίπμο δέηα θμνέξ ιεβαθφηενμ απυ ηδκ Ηιηάδα ηαζ ηδκ Οδχζζεηα ιαγί) ηαζ 18 αζαθία. Θεςνείηαζ δ εβηοηθμπαίδεζα ημο Εκδμοζζιμφ ηαζ ζοκηάπεδηε απυ ημ 300 π.Υ. ςξ ημ 300 ι.Υ. ιε ζοκεπείξ πνμζεήηεξ ηαζ αεθηζχζεζξ. Δ ενδζηεοηζηή ημο ζδιαζία, ημκίγεηαζ απυ ηδκ πνυηαζδ πμο οπάνπεζ ζηδκ ανπή ημο ένβμο: «πμζμξ αημφζεζ αοηυ ημ πμίδια, θοηνχκεηαζ απυ ηάεε αιάνηδια, είηε ημ δζέπναλε ή αηυια ηζ ακ ημ δζακμήεδηε». Πανμοζζάγεζ ηδκ πάθδ ιεηαλφ δομ μζημβεκεζχκ, ηςκ ηαηχκ Καμονάααξ ηαζ ηςκ ηαθχκ Πακηάααξ. Βηηυξ απυ ημ επζηυ εέια ημο, ημ πμίδια πενζέπεζ άθεμκμ οθζηυ απυ ιοεζηέξ, ημζιμθμβζηέξ, δεζηέξ ηαζ θζθμζμθζηέξ ζδέεξ ηαζ παναδυζεζξ. ΣΑ ΜΔΑΗΑ ΒΑΗΛΔΗΑ: Μεηά ηδ δζάθοζδ ηδξ Μαμονοακήξ αοημηναημνίαξ, ημκ δεφηενμ αζχκα π.Υ., δ Νυηζα Ώζία έβζκε έκα ιςζασηυ δζαθυνςκ ηναηχκ αθθά ηαζ δζαθυνςκ ενδζηεζχκ. Μεβάθεξ ζκδζηέξ εηηάζεζξ ηαηέπμκηακ απυ λέκεξ δοκάιεζξ ή ηαζ ιεηακαζηεφμκηεξ θαμφξ. Ο Γεκήηξηνο, δβειυκαξ ημο εθθδκζζηζημφ ααζζθείμο ηδξ ΐαηηνζακήξ, ηαηέθααε υθδ ηδ αμνεζμδοηζηή Εκδία ηαζ ηδκ πνςηεφμοζα ηςκ Μαμονφα, Παηαθζπμφηνα. Ώπυ ημ 180 π.Υ. ςξ ημ 10 ι.Υ. οπήνλακ πενζζζυηενμζ απυ ηνζάκηα ααζζθείξ ιε εθθδκζηά μκυιαηα, βθχζζα ηαζ ήεδ πμο έθεβπακ ημ ιεβαθφηενμ ιένμξ ημο ζδιενζκμφ Παηζζηάκ ηαζ έθεακακ ιέπνζ ηδ δοηζηή Εκδία. Έκαξ απυ αοημφξ ήηακ μ Μέλαλδξνο (100-80 π.Υ.) πμο έθεαζε ιέπνζ ηδκ ημζθάδα ημο Γάββδ. Έπμοκ ανεεεί κμιίζιαηα αοηχκ ηςκ ααζζθέςκ ιε επζβναθέξ ζηα ζακζηνζηζηά ηαζ ηα εθθδκζηά. Ο Μέκακδνμξ (ζηα ζκδζηά Μζθίκηα) ιάθζζηα ήηακ μ πνχημξ επζθακήξ Έθθδκαξ πμο πνμζπχνδζε ζε άθθδ ενδζηεία, ζημ ΐμοδζζιυ. Σμκ 1μ π.Υ. αζχκα, μζ Σζάηα (έκα ηοεζηυ κμιαδζηυ θφθμ) πζεγυιεκμζ απυ ημοξ Οφκκμοξ, επέδναιακ απυ ημ αμνά, ηαηέθοζακ ημ ιεβαθφηενμ ιένμξ ημο
83
εθθδκζζηζημφ ηνάημοξ ηδξ ΐαηηνζακήξ ηαζ επεηηάεδηακ ζηδκ ημζθάδα ημο Εκδμφ. Μζηνμί εθθδκζζηζημί εφθαηεξ οπήνλακ αηυια βζα θίβα πνυκζα ζημ Πμοκηγάιπ ηαζ ζηδ ημζθάδα ηδξ Καιπμφθ. Οζ Σζάηα ηαηέθααακ ηδκ ημζθάδα ημο Εκδμφ ηαζ έθεαζακ 160 πζθζυιεηνα κυηζα ημο Αεθπί. Ίδνοζακ έκα ζζπονυ ηαζ πθμφζζμ ααζίθεζμ, ιε πνςηεφμοζα ηδκ ανπαία πυθδ Οοηγέζκ πμο δζήνηεζε ςξ ημκ 4μ αζχκα ι.Υ. οκέπζζακ κα ηυαμοκ κμιίζιαηα βναιιέκα ζηα εθθδκζηά. Βίπακ ζοκεπείξ επαθέξ ιε ημοξ Πάνεμοξ ααζζθείξ ηδξ Πενζίαξ ηαζ πανά ηζξ δζαθμνέξ ημοξ, ιάεακε πμθθά απ’ αοημφξ. ηα ηέθδ ημο 1μο αζχκα π.Υ., μ ζηοεζηήξ ηαηαβςβήξ Υάξα Βέια, έπμκηαξ ςξ αάζδ ηδκ επανπία Καθίκβηα, πμθέιδζε ημοξ ηεθεοηαίμοξ εθθδκμσκδμφξ πνίβηζπεξ, ηαηέθααε ηδκ πενζμπή ημο ακαημθζημφ Νηαηάκ ηαζ πνμχεδζε ηδκ δζάδμζδ ημο Γασκζζιμφ. Σμκ 1μ ι.Υ. αζχκα, έκαξ δβειυκαξ ηςκ Πάνεςκ, μ Γθνληνθάξεο (θέβεηαζ υηζ ήηακ μ Καζπάν, μ έκαξ απυ ημοξ Σνεζξ Μάβμοξ), ίδνοζε ημ Εκδμ-Πανεζηυ ααζίθεζμ ζηδκ πενζμπή πμο ζήιενα ηαθφπηεηαζ απυ ημ Ώθβακζζηάκ, ημ Παηζζηάκ ηαζ δ ΐυνεζα Εκδία. Οζ Πάνεμζ εηδζχπεδηακ ζπεηζηά βνήβμνα απυ ημοξ δβειυκεξ ηδξ Ώοημηναημνίαξ ημο Κμοζάκ. Σμ Κμοζάκ ήηακ έκα ηνάημξ, πμο ζηδκ αηιή ημο (105250), απθςκυηακ απυ ημ Σαηγζηζζηάκ ζηδκ Καζπία Θάθαζζα ηαζ ημ Ώθβακζζηάκ ηαζ έθεακε ςξ ηδκ ημζθάδα ημο πμηαιμφ Γάββδ. Αδιζμονβήεδηε απυ θοθέξ πμο λεηίκδζακ απυ ημ ακαημθζηυ Σμονηεζηάκ ηαζ ηδκ Κίκα ηαζ ηαηέθααακ ιεβάθμ ιένμξ ηδξ αυνεζα Εκδίαξ. Βίπακ δζπθςιαηζηέξ επαθέξ ιε ηδκ Ρχιδ, ηδκ Πενζία ηαζ ηδκ Κίκα ηαζ βζα ανηεημφξ αζχκεξ ήηακ ημ ηέκηνμ ηςκ ειπμνζηχκ ηαζ πμθζηζζηζηχκ ακηαθθαβχκ ιεηαλφ Αφζδξ ηαζ Ώκαημθήξ ηαζ ζοκέααθακ ζηδ δζάδμζδ ημο ΐμοδζζιμφ ζηδκ Κίκα. Πνμμδεοηζηά υθμζ αοημί μζ εζζαμθείξ, Πάνεμζ, Σμονηιέκμζ, Σαηγίημζ ηαζ Σζάηα, υπςξ ηαζ μζ πνμδβμφιεκμζ Άνζμζ εζζαμθείξ, ‘ζκδμπμζήεδηακ’ ιέζα ζημ πςκεοηήνζ ηδξ ιεβάθδξ αοηήξ πχναξ. Σμκ 4μ ςξ ημκ 6μ αζχκα, δ Ώοημηναημνία ηςκ Γημφπηα, έκςζε ηδ αυνεζα Εκδία. Δ πενίμδμξ αοηή πμο είκαζ βκςζηή ςξ μ ‘Υνοζυξ Ώζχκαξ’ ηδξ Εκδίαξ ζδιαημδμηεί ορδθή πμθζηζζηζηή ακάπηολδ. Ο ζδνοηήξ ηδξ αοημηναημνίαξ ήηακ μ Σζαληξαγθνχπηα Α’. Ο εββμκυξ ημο μ Σζαληξαγθνχπηα Β’ (βαζίιεπζε 375-415), ιε πνςηεφμοζα ηδκ παθζά πυθδ ημο Ώζυηα Παηαθζπμφηνα, ηαηάθενε κα εθέβλεζ ημ ιεβαθφηενμ ιένμξ ημο ζκδζημφ αμνά, αθμφ δζάθοζε εκκζά ιζηνυηενα ααζίθεζα ηαζ έδζςλε ημοξ ηεθεοηαίμοξ ηφεεξ. Ο ζκδζηυξ πμθζηζζιυξ, μζ επζζηήιεξ ηαζ δ δδιυζζα δζμίηδζδ, έθεαζακ επί δοκαζηείαξ Γημφπηα ζε αλζμγήθεοηα επίπεδα, ηαζ δ επμπή αοηή παναηηδνίγεηαζ ςξ μ Υξπζόο Αηώλαο ηδξ Εκδίαξ. ηδκ αοθή ημο δβειυκα γμφζε μ ιεβαθφηενμξ Εκδυξ πμζδηήξ ηδξ δοκαζηείαξ, μ Καιηληάζα. Ο βζαηνυξ νπζξνχηα, πνμήβαβε ηδκ ζαηνζηή βκχζδ ιε ηδκ ζοββναθή αζαθίςκ βζα ηδκ πεζνμονβζηή. Ο ααζζθζάξ ήηακ αθμζζςιέκμξ Εκδμοζζηήξ, αθθά έδεζλε αλζμεαφιαζηδ ακμπή ζημ ΐμοδζζιυ ηαζ ηζξ άθθεξ ενδζηείεξ. Σδκ επμπή αοηή μθμηθδνχεδηε ηαζ δ ζοββναθή ημο μβηχδμοξ ζκδμοζζηζημφ έπμοξ Πμονάκαξ. Δ Ώοημηναημνία δζαθφεδηε ιεηά ηδκ εζζαμθή απυ ηδκ Κεκηνζηή Ώζία ηςκ Οφκςκ, αθθά έκα ιζηνυ ιένμξ ηςκ Γημφπηα ελαημθμφεδζε κα ηοαενκά ςξ ημκ 7μ αζχκα, ιε πνςηεφμοζα ηδ Μαβηακηά. Οζ Οφκμζ, ηονζάνπδζακ ζημ αμννά ηδξ Εκδίαξ απυ ημ 455 ςξ ημ 530, υηακ μ δβειυκαξ εκυξ ιζηνμφ ζκδζημφ ηνάημοξ μ Γζαζμκηανιάκ ημοξ έδζςλε πένα απυ ημ Καζιίν. ζμζ Οφκμζ απέιεζκακ, αθμιμζχεδηακ απυ ημκ ζκδζηυ πθδεοζιυ.
84
Ώπυ ηα ιζζά ημο 6μο αζχκα, δ Εκδία ανζζηυηακ ζε έκα ηαεεζηχξ πμθθαπθήξ δζάζπαζδξ. Τπήνλακ πμθθά ακελάνηδηα ααζίθεζα απυ ημ αμννά ςξ ημ κυημ πμο πμθθέξ θμνέξ ανζζηυηακ ζε ζφβηνμοζδ ιε ημοξ βείημκέξ ημο. Σα ζδιακηζηυηενα ήηακ ημ ααζίθεζμ ηςκ Υάνζα, πμο ηονζάνπδζε ζηδ αυνεζα Εκδία απυ ημκ 7 μ ςξ ημκ 9μ αζχκα ηαζ μζ δοκαζηείεξ ηςκ Παθθάααξ ηαζ ηςκ Υυθα ζημ κυημ. Δ άκμδμξ ημο Εζθάι ζηδ Μέζδ Ώκαημθή, δεκ άθδζε ακεπδνέαζηδ ηδκ Εκδία. Οζ ηάημζημζ ηδξ δοηζηήξ Εκδίαξ είπακ πάκημηε ηαθέξ ειπμνζηέξ ζπέζεζξ ιε ημοξ ηαημίημοξ ηδξ Ώνααζηήξ πενζμκήζμο, ιέζς ημο Εκδζημφ Χηεακμφ. Σμκ 10μ ηαζ 11μ αζχκα, Σμφνημζ ηαζ Ώθβακμί εζζέααθακ ζηδκ αυνεζα Εκδία ηαζ ίδνοζακ ημ μοθηακάημ ημο Αεθπί πμο δζαηδνήεδηε ςξ ημκ 16μ αζχκα.
Ηλδηθή αξρηηεθηνληθή
85
8. Ζ ΚΗΝΑ σο ην 588 κ.Υ. Ζ Κίλα σο ην 221 π.Υ. – Οη πξψηεο Γπλαζηείεο Δ Κίκα είκαζ ιζα ηενάζηζα πχνα, δ πμθοακενςπυηενδ ζημκ ηυζιμ ηαζ μ πμθζηζζιυξ ηδξ - μ ζκζηυξ πμθζηζζιυξ - εεςνείηαζ απυ ημοξ πζμ παθζμφξ ηαζ ζδιακηζημφξ. Ώκαπηφπεδηε ηονίςξ, υπςξ ηαζ δ Μεζμπμηαιία, ιεηαλφ ηςκ δφμ ιεβάθςκ πμηαιχκ ηδξ ημο Υμοάκβη Υε (ή Κίηνζκμο πμηαιμφ) ηαζ ημο Γζακβη Σζε (Μαηνφ ή Γαθάγζμο πμηαιμφ). Δ ζζημνία ηδξ Κίκαξ δζαηνίκεηαζ πνμκζηά απυ ηζξ δοκαζηείεξ ηδξ. Δ πνχηδ, (πνμσζημνζηή, βζαηί δεκ έπμοκ ανεεεί βναπηά ζημζπεία, πανά ιυκμ πάθηζκα ενβαθεία ηαζ ηάθμζ) οπμθμβίγεηαζ υηζ δζήνηεζε απυ ημ 2200 ςξ ημ 1500 π.Υ. Ώοηέξ μζ δοκαζηείεξ είκαζ ηαζ ηαηακειδιέκεξ πνμκζηά υπςξ παναηάης: Γπλαζηείεο ηζηνξηθέο πεξίνδνη Αοκαζηεία Υζία 2200-1500 π.Υ. Αοκαζηεία ακβη (ή Γζκ) 1500-1027 π.Υ. Αοκαζηεία Αοηζηχκ Σζμο ή Γμο 1027- 771 π.Υ. Αοκαζηεία ημο Ώκαημθζημφ Καζνμφ ηςκ Σζμο ή Γμο - Πεξίνδνο Άλνημεο θαη Φζηλνπψξνπ 770 - 476 π.Υ. - Πεξίνδνο ησλ Αληηκαρφκελσλ Κξαηψλ 476 – 221 π.Υ. Οη Απηνθξάηνξεο: Αοκαζηεία Κζκ (ή Σζζκ) 221 - 207 π.Υ. Αοκαζηεία Υακ 207 π. Υ. – 220 ι.Υ. Πενίμδμξ ηςκ Σνζχκ ΐαζζθείςκ 220 – 280 Αοκαζηεία Σγζκ 265 – 420 Πενίμδμξ ηςκ Νυηζςκ ή Έλζ Αοκαζηεζχκ 420 - 588 Πενίμδμξ ηςκ ΐυνεζςκ Αοκαζηεζχκ 386 - 588 Αοκαζηεία μοί 581 -617 Αοκαζηεία Σακβη 618 – 907 Πενίμδμξ ηςκ Πέκηε Αοκαζηεζχκ 907 – 960 Πενίμδμξ ηςκ Αέηα ΐαζζθείςκ 907 – 979 Αοκαζηεία μκβη 960-1279 Αοκαζηεία Λζάμ 916-1125 Αοκαζηεία Υζζ (ή Υζία) 1038-1227 Αοκαζηεία Σζζκ 1115-1234 Αοκαζηεία Γζμοάκ (Μμββυθμζ) 1279-1368 Αοκαζηεία Μζκβη 1368-1644 Αοκαζηεία Κζκη (Μακηζμφ) 1644-1911 Γεκνθξαηία ηεο Κίλαο 1911-1949 Λατθή Γεκνθξαηία ηεο Κίλαο απυ ημ 1949
86
Δ πενίμδμξ ηδξ Αοκαζηείαξ ηςκ Υζία, πμο δζήνηεζε ημοθάπζζημκ επηά αζχκεξ, ακήηεζ ζηδκ πνμσζημνία ηδξ Κίκαξ, βζαηί μζ πενζζζυηενεξ πθδνμθμνίεξ πμο έπμοιε είκαζ ακαιειζβιέκεξ ιε ηδκ ηζκεγζηή ιοεμθμβία ηαζ ενφθμοξ. Ο πμθζηζζιυξ ηδξ πενζυδμο ηδξ Αοκαζηείαξ αλγθ, (μκμιαγυηακ επίζδξ ηαζ Γηλ ζηα ηεθεοηαία ηδξ ζηάδζα) ζηδνζγυηακ ζηδ βεςνβία, ζημ ηοκήβζ ηαζ ζηδκ ηηδκμηνμθία. Βπίζδξ ηδκ πενίμδμ αοηή ακαπηφπεδηε ηαζ δ ηαηενβαζία ημο παθημφ, δ ζδνμηνμθία ηαζ δ φθακζδ ιεηαλςηχκ οθαζιάηςκ. Σμ ζδιακηζηυ βεβμκυξ ηδξ πενζυδμο ήηακ δ ακάπηολδ εκυξ ζοζηήιαημξ βναθήξ. ΐνέεδηακ ανηεηέξ πζθζάδεξ εβπάναηηεξ επζβναθέξ ηδξ ανπασηήξ ηζκεγζηήξ βθχζζαξ, πάκς ζε πάθηζκα ακηζηείιεκα, ζε ηαφηαθα πεθχκαξ ηαζ μζηά γχςκ (μζηά ιακηζηήξ), απυ ηα μπμία ακηθμφιε πμθθέξ πθδνμθμνίεξ βζα ηδκ γςή εηείκδξ ηδξ επμπήξ. Αεκ λένμοιε ακ αοηή δ ακάπηολδ ηδξ βναθήξ, ήηακ πνςημβεκήξ ή επζννμή απυ ηνυπμοξ βναθήξ άθθςκ θαχκ. Από ηα πξώηα ηδενγξάκκαηα ζε θαύθαιν ρειώλαο Δ Κίκα είκαζ δ ιυκδ πχνα ζημκ ηυζιμ (εηηυξ ίζςξ ηδξ Βθθάδαξ) πμο δ θμβμηεπκία ηδξ βνάθεηαζ ζοκεπχξ ζηδκ ίδζα βθχζζα επί 3000 πνυκζα ηαζ πάκς, ζοκεπχξ. Ώοηή δ ζοκέπεζα είκαζ απμηοπχκεηαζ ηαζ ζηδ βναπηή ηδξ βθχζζα. Δ πνήζδ ηςκ παναηηήνςκ, (ζδεμβναιιάηςκ ηαζ υπζ βναιιάηςκ υπςξ ζηζξ δοηζηέξ βθχζζεξ), έπεζ ιεβάθδ ζδιαζία βζα ηδκ ηζκεγζηή βθχζζα. Οζ παναηηήνεξ εηθνάγμοκ πνάβιαηα ή ζδέεξ ηαζ ακηίεεηα ιε έκα αθθάαδημ δεκ είκαζ ακαβηαίμ κα εηθνάγμοκ ήπμ. Έηζζ δ ηζκεγζηή βναθή ιπμνεί κα είκαζ ηαηακμδηή απυ ακενχπμοξ απυ ηάεε ιένμξ ηδξ πχναξ, (πανά ηζξ δζαθμνέξ πνμθμνάξ ηαζ ηδκ φπανλδ ημπζηχκ δζαθέηηςκ), πςνίξ μζ παναηηήνεξ κα αθθμζςεμφκ. Τπάνπμοκ δομ ζημζπεία ζηδκ ηζκεγζηή βθχζζα: - Δ γξαπηή γιψζζα, ααζζζιέκδ ζε ζδζαίηενα ζφιαμθα, πμο μκμιάγμκηαζ παναηηήνεξ, μ ηαε’ έκαξ απυ ημοξ μπμίμοξ ακηζπνμζςπεφεζ ιζα ζδέα ή έκα πνάβια. - Καζ δ νκηινχκελε γιψζζα, πμο πενζθαιαάκεζ ηάιπμζεξ δζαθμνεηζηέξ δζαθέηημοξ. Δ βναπηή βθχζζα, ελ ανπήξ δεκ είπε αθθάαδημ, αθθά ήηακ εφημθα ηαηακμδηή απυ ημοξ εββνάιιαημοξ, ακελάνηδηα απυ ηδ δζάθεηημ πμο ιζθμφζακ. Ώηυια ηαζ ζήιενα απυ ηζξ πμθοάνζειεξ δζαθέηημοξ πμο οπάνπμοκ ζηδκ Κίκα, λεπςνίγμοκ δφμ: δ γιψζζα ησλ Μαλδαξίλσλ, πμο ιζθζέηαζ ζημ Πεηίκμ ηαζ ζηδ αυνεζα Κίκα ηαζ δ Καληνλέδηθε βθχζζα, πμο ιζθζέηαζ ζηδ κμηζμακαημθζηή πχνα. Ο ηθδνμκμιζημί δβειυκεξ πμο ίζςξ έπαζγακ ηαζ ημκ νυθμ ζενέα, γμφζακ ζε ακάηημνα, ενείπζα ηςκ μπμίςκ έπμοκ ανεεεί ζε ιζα απυ ηζξ πνςηεφμοζέξ ηδκ Γζκ, πμο ανζζηυηακ ημκηά ζηδ ζδιενζκή πυθδ Ώκ Γζακβη ζηδ αυνεζα Κίκα. Δ ημζκςκία ηςκ ακβη ήηακ πςνζζιέκδ ζε δομ ηάλεζξ, δ ιζα μ ααζζθζάξ, δ αοθή ηαζ δζάθμνμζ πμθέιανπμζ ηαζ, δ άθθδ μ θαυξ, μζ πςνζημί ηαζ μζ δμφθμζ. Ώπυ εονήιαηα ηςκ ααζζθζηχκ ηάθςκ, μζ κεηνμί εάαμκηακ ηεθεημονβζηά, ιε πμθφηζια ακηζηείιεκα βζα κα πνδζζιμπμζδεμφκ ζηδκ άθθδ γςή ηαζ ιαγί ημοξ, έεααακ γςκηακμφξ ηαζ δεηάδεξ οπδηυμοξ, πζεακχξ ζηθάαμοξ ή αζπιαθχημοξ, αθθά ηαζ γχα.
87
Ώπυ ηα εονήιαηα αοηχκ ηςκ ηάθςκ, θαίκεηαζ υηζ εηηυξ απυ πάθηζκα ακηζηείιεκα, ηα ενβαζηήνζα ηαηαζηεφαγακ ηαζ ημιρμηεπκήιαηα απυ πέηνα ηαζ κεθνίηδ (γακη). Ο ηεθεοηαίμξ ακβη δβειυκαξ, ακαηνάπδηε απυ έκα πμθέιανπμ ηςκ Σζνπ, ιζαξ θοθήξ κμιάδςκ ηαζ ηηδκμηνυθςκ πμο γμφζε ημκηά ζηα ζφκμνα ιε ηδ Μακηγμονία, ηαζ εβηαηαζηάεδηε ζηδκ ημζθάδα ημο πμηαιμφ Οοέζ (παναπυηαιμο ημο Κίηνζκμο πμηαιμφ), ηαζ ηεθζηά ζημ Σζζμο-βζακ (ζημ ζδιενζκυ Κζεκζί) απυ ημ μπμίμ ηαζ πήνακ ηδκ μκμιαζία ημοξ. Δ πνςηεφμοζά ημοξ ήηακ δ Υάμ. Οζ Σζμο οζμεέηδζακ ηδκ βθχζζα ηαζ ημκ πμθζηζζιυ ηςκ ακβη ηαζ ηαηάθενακ κα ελαπθςεμφκ ζ’ υθδ ηδκ αυνεζα ημο πμηαιμφ Γζακβη Σζε πενζμπή ηδξ Κίκαξ Οζ Σζμο απμηαθμφκηακ Γηνη ηνπ Οπξαλνχ ηαζ δζεκενβμφζακ ηζξ πμθειζηέξ ημοξ επζπεζνήζεζξ ζφιθςκα ιε ‘εκημθή ημο Οονακμφ’. Κοαενκμφζακ ημ ηενάζηζμ ηνάημξ ημοξ απμηεκηνςιέκα, δδιζμονβχκηαξ βφνς ημοξ (δεηάδεξ, ίζςξ ηαζ εηαημκηάδεξ) οπμηεθή ηναηίδζα, έηζζ πμο ημ ζφζηδιά ημοξ αοηυ μκμιάζηδηε απυ ημοξ ζζημνζημφξ, ‘θεμοδανπζηυ’ βζαηί εφιζγε πμθφ ημ ακηίζημζπμ εονςπασηυ ζφζηδια ημο Μεζαίςκα. ηδκ πναβιαηζηυηδηα, ημ ζφζηδια αοηυ ζηδνζγυηακ ηονίςξ ζε μζημβεκεζαημφξ δεζιμφξ ή ζε δεζιμφξ ιεηαλφ θοθχκ πανά ζε κμιζηέξ ζπέζεζξ ιεηαλφ δβειυκα ηαζ ανπυκηςκ. Σμ ηαεεζηχξ ηςκ Σζμο έθενε δνειία ηαζ ζηαεενυηδηα ζηδ πχνα. ιςξ ημ 771 π.Υ. μ ααζζθζάξ λειοαθίζηδηε ιε ιζα κεανή παθθαηίδα ημο ηαζ μζ ζοββεκείξ ηδξ πνμδμιέκδξ ααζίθζζζαξ ζοιιάπδζακ ιε αάναανμοξ θοθάνπμοξ πμο εζζέααθακ ζηδκ πνςηεφμοζα, ηδκ θεδθάηδζακ ηαζ έζθαλακ ημκ ααζζθζά. Ο μίημξ ηςκ Σζμο, πμο ελαημθμφεδζε κα ηοαενκά, ζοκήθεε βνήβμνα απυ ηδκ ηαηαζηνμθή αθθά δ πνςηεφμοζα ιεηαηζκήεδηε ακαημθζηά ζηδκ Λμομβζάκη ζηδκ ζδιενζκή πενζμπή Υεκάκ. Γζ’ αοηυ δ κέα αοηή πενίμδμξ μκμιάγεηαζ Πενίμδμξ ηδξ Αοκαζηείαξ ημο Ώκαημθζημφ ηαζνμφ ηςκ Σζμο (771-221 π.Υ.), δ μπμία πςνίγεηαζ ζε δφμ οπμπενζυδμοξ: ηδκ μκμιαγυιεκδ Πενίμδμ ηδξ Άκμζλδξ ηαζ ημο Φζηλνπψξνπ (771-476 π.Υ.) ηαζ ηδκ Πεξίνδν ησλ Αληηκαρνκέλσλ Κξαηψλ.(476-221 π.Υ.). Ώκ ηαζ μζ δομ αοηέξ πενίμδμζ, παναηηδνίγμκηαζ απυ δζπαζιμφξ, ειθφθζεξ δζαιάπεξ ηαζ πμθέιμοξ ιεηαλφ ηςκ πμθθχκ ηναηχκ πμο είπακ δδιζμονβδεεί ζηδκ πενζμπή, ζδιαδεφηδηακ επίζδξ απυ ιζα πνςημθακή πμθζηζζηζηή άκεδζδ ηαζ δζηαίςξ αοηή δ επμπή εεςνείηαζ ‘μ πνοζυξ αζχκαξ’ ηδξ Κίκαξ. Ο ααζζθζάξ δεκ είπε πζα ηδκ απυθοηδ ελμοζία ημο πανεθευκημξ, ηνάηδζε ακαιθζζαήηδηδ ιυκμ ηδκ ζεναηζηή ημο ζδζυηδηα. Οζ ημπζημί άνπμκηεξ ηαζ πμθέιανπμζ, ακαβκχνζγακ ιεκ ηδκ επζηονζανπία ημο, αθθά πανέιεκακ αοηυκμιμζ, δδιζμονβχκηαξ έηζζ εηαημκηάδεξ αοηυκμια ηναηίδζα. Σμκ 8 μ αζχκα οπήνπακ πενίπμο 200 αοηυκμιεξ πενζμπέξ. Ο ακηαβςκζζιυξ ιεηαλφ ηςκ ημπζηχκ δβειυκςκ ηθζιαηχεδηε ηαηά ηδ δζάνηεζα ηδξ Πεξηφδνπ ησλ Αληηκαρνκέλσλ Κξαηψλ, υηακ ηα δομ ζζπονυηενα ηνάηδ ηςκ Κζκ ηαζ ηςκ Σζμο ζοβηνμφζεδηακ ιε απμηέθεζια, ημ 221 π.Υ. κα επζηναηήζμοκ μζ Κζκ ηαζ κα εκχζμοκ ηδ πχνα. Πάκηςξ δ μηηχ αζχκςκ δοκαζηεία ηςκ Σζμο ζοκηέθεζε ζηδ δδιζμονβία ζζπονήξ μζημκμιίαξ, δζεφνοκε ηδ θμνμθμβζηή αάζδ ηαζ έθηζαλε δοκαηυ ηαζ πζζηυ ζηναηυ. Βοκυδζε ηδκ αφλδζδ ηδξ ειπμνζηήξ δναζηδνζυηδηαξ, ηςκ ηεπκχκ ηαζ ημο πθμφημο ηαζ δδιζμφνβδζε πνυζθμνμ έδαθμξ βζα πμθζηζζηζηή ηαζ ιμνθςηζηή ακάπηολδ. Δ πνήζδ ημο ζζδήνμο, έηακε δοκαηή ηδ πνήζδ κέςκ υπθςκ, αθθά ηαζ βεςνβζηχκ ενβαθείςκ. Πναβιαημπμίδζε ιεβάθα δδιυζζα ένβα, υπςξ ακηζπθδιιονζηά ακαπχιαηα, ανδεοηζηά ηακάθζα ηαζ ιεβάθα ηείπδ βζα ηδκ πνμζηαζία ηςκ πυθεςκ.
88
Δ Πεξίνδνο ηεο Άλνημεο θαη ηνπ Φζηλνπψξνπ ηαζ ημ ανπζηυ ηιήια ηδξ Πεξηφδνπ ησλ Αληηκαρνκέλσλ Κξαηψλ, είκαζ βκςζηή ςξ νη Δθαηό ρνιέο ηεο θέςεο, ελ αζηίαξ ηδξ ιεβάθδξ ακάπηολδξ ηδξ θζθμζμθίαξ ηαζ δζαθμνεηζηχκ ηάζεχκ ηδξ. Βηαημκηάδεξ δζακμμφιεκμζ πανήβαβακ ένβα πμθθά απυ ηα μπμία παναηηδνίγμκηαζ ζήιενα ςξ ηθαζζζηά, οπήνπακ δε ανηεημί ζηζξ αοθέξ ηςκ ημπζηχκ ανπυκηςκ πμο οπδνεημφζακ ςξ ζφιαμοθμζ ηαζ δίδαζηακ ιεευδμοξ δζαηοαένκδζδξ, πμθέιμο ηαζ δζπθςιαηίαξ. Συηε δζαιμνθχεδηε δ αάζδ ημο ηζκεγζημφ ηνυπμο γςήξ ηαζ ηδξ ηζκεγζηήξ θζθμζμθίαξ, πμο επδνέαζακ ηδκ γςή ηαζ ηδ ζηέρδ ηςκ ζοββναθέςκ, ηςκ πμθζηζηχκ αθθά ηαζ ημο θαμφ ηδξ Κίκαξ βζα ηα επυιεκα 2500 πνυκζα Δ πζμ βκςζηή θοζζμβκςιία ηδξ πενζυδμο εηείκδξ βζα ηδκ Κίκα αθθά ηαζ βζα ηδκ θζθμζμθία εζδζηυηενα, είκαζ μ Κνκθνύθηνο, μ μπμίμξ ακαγδημφζε ημκ ηακυκα ηδξ ζδακζηήξ ημζκςκζηήξ ηαζ πμθζηζηήξ ηάλδξ.
Ο Κνκθνύθηνο (551-479 π.Υ.) Σα δηδάγκαηα θαη νη απφςεηο ηνπ κεγάινπ Κηλέδνπ δηαλνεηή θαη θνηλσληθνχ θηιφζνθνπ Κνκθνχθηνπ (εθιαηηληζκέλνο ηχπνο ηνπ νηθνγελεηαθνχ νλφκαηνο Κνλγθ θαη ησλ ιέμεσλ Φνπ Σδη πνπ ζεκαίλνπλ δάζθαινο), επεξέαζαλ βαζχηαηα ηε δσή ηεο Αλαηνιηθήο Αζίαο γηα αηψλεο. Γελλήζεθε ην 551 ηελ πφιε Κνπ Φνπ πνπ αλήθε ζην κηθξφ θξαηίδην Λνπ (ζεκεξηλή επαξρία αληνχλγθ) ζηε βφξεηα Κίλα. Ο παηέξαο ηνπ πέζαλε φηαλ απηφο ήηαλ ηξηψλ εηψλ θη έδεζε κε ηελ κεηέξα ηνπ ζε κεγάιε αλέρεηα. Παληξεχηεθε δέθα ελλέα ρξνλψλ θη απέθηεζε έλα γην θαη ηνπιάρηζηνλ κηα θφξε. Τπεξέηεζε ζε ρακειφβαζκεο δεκφζηεο ζέζεηο. ηαλ ζηα 23 ηνπ πέζαλε ε κεηέξα ηνπ, παξαηηήζεθε απφ ηελ ζέζε ηνπ θαη απνζχξζεθε γηα λα ηελ πελζήζεη, κε πεξηζπιινγή θαη ζπνπδή. Αξγφηεξα άξρηζε λα παξαδίλεη καζήκαηα θαη λα δηδάζθεη ηε θηινζνθία, εζηθή θαη ηζηνξία, πξνζειθχνληαο ζεκαληηθφ αξηζκφ καζεηψλ ησλ. Ζ κέζνδνο ηεο δηδαζθαιίαο ήηαλ νη εξσηήζεηο θαη απαληήζεηο. ηα πελήληα ηνπ ηνλ θάιεζαλ λα ππεξεηήζεη ζε πςειή δεκφζηα ζέζε ζηελ θπβέξλεζε ηνπ Λνπ. κσο κεηά απφ ηέζζεξα ρξφληα έθπγε θαη άξρηζε λα ηαμηδεχεη ζ’ φια ηα γεηηνληθά θξάηε ηεο Κίλαο δηδάζθνληαο ηηο ηδέεο ηνπ. Δπηζθέθζεθε αξθεηνχο ηνπηθνχο εγεκφλεο κε ζθνπφ ηα ηνπο πείζεη γηα ηελ νξζφηεηα ησλ ζέζεψλ ηνπ ζηνλ ηξφπν άζθεζεο εμνπζίαο. Αληηκεηψπηζε φκσο αδηαθνξία ή θαη άξλεζε (νξηζκέλνη άξρνληεο αξλήζεθαλ λα ηνπ ρνξεγήζνπλ αθφκα θαη άδεηα λα δηαζρίζεη ηα ζχλνξα ηεο επηθξάηεηάο ηνπο) θαη απνγνεηεχηεθε. ηαλ ήηαλ πεξίπνπ εμήληα, γχξηζε ζηελ παηξίδα ηνπ θαη πέξαζε ηα ηειεπηαία ηνπ ρξφληα δηδάζθνληαο έλα κεγάιν αξηζκφ καζεηψλ. Πέζαλε ην 479 Πνιινί ζεσξνχλ ηνλ Κνκθνχθην σο ηδξπηή ζξεζθείαο ή πξνθήηε, αιιά απηφ είλαη αλαθξηβέο. Ήηαλ βαζηθά έλαο θνζκηθφο θηιφζνθνο, θήξπθαο ηεο εζηθήο, θαη παξφιν πνπ εθηεινχζε ηαθηηθά ηα ζξεζθεπηηθά ηνπ θαζήθνληα, ζπάληα αλαθεξφηαλ ζε θάπνην ζεφ, δελ αλαθέξζεθε πνηέ ζηελ κεηαζαλάηηα δσή θαη νη δηδαζθαιίεο ηνπ δελ πεξηείραλ ηίπνηε ην κεηαθπζηθφ. Σν ζχζηεκα πνπ θήξπμε ήηαλ πνιηηηθφ θαη εζηθφ, εμειίρζεθε φκσο ζε ζξεζθεπηηθφ απφ ηνπο δηαδφρνπο θαη καζεηέο ηνπ, θπξίσο απφ ηνλ Μέλθην.
89
ηνλ Κνκθνχθην απνδίδνληαη θείκελα φπσο ηα Πέληε Κνκθνπθηαλά Κιαζζηθά, αιιά, ελψ είλαη βέβαην φηη πεξηέρνπλ πνιιέο ζθέςεηο ηνπ, δελ είλαη θαζφινπ βέβαην φηη ηα έγξαςε απηφο. Οη δηδαζθαιίεο ηνπ βξίζθνληαη ζηε ζπιινγή Λνπελγηνχ (πνπ πεξίπνπ ζεκαίλεη Αλάιεθηα), πνπ πεξηέρνπλ απαληήζεηο ζηηο εξσηήζεηο ησλ καζεηψλ ηνπ, πνπ ζπγθεληξψζεθαλ κεηά ην ζάλαηφ ηνπ. Ο Κνκθνχθηνο δίδαμε ην ζεβαζκφ θαη ηελ ππαθνή ηνπ γηνπ ζηνλ παηέξα, ηνπ ππεθφνπ ζηνλ εγεκφλα, ηνπ λένπ ζηνλ ειηθησκέλν θαη κεηαμχ ζπδχγσλ θαη θίισλ. Ζ ιαηξεία ησλ πξνγφλσλ ήηαλ πάληνηε έλα βαζηθφ ζπζηαηηθφ ηεο θηλέδηθεο ζξεζθείαο, ν δε Κνκθνχθηνο ην ελίζρπζε ηνλίδνληαο ηελ αλάγθε ηεο αθνζίσζεο ζηελ νηθνγέλεηα. Πίζηεπε φηη ε εγεκφλαο πξέπεη λα θπβεξλά θπξίσο κε εζηθά παξαδείγκαηα θαη φρη κε ηε βία θαη δελ ελέθξηλε ηελ ηπξαλλία. Έλα αμίσκά ηνπ ήηαλ απηφ πνπ απνθαιείηαη ν Υξπζφο Καλφλαο: «Μελ θάλεηο ζηνπο άιινπο, φηη δελ ζέιεηο λα θάλνπλ ζε ζέλα». Οη απφςεηο ηνπ Κνκθνχθηνπ δελ πεξηείραλ ηίπνηε ην επαλαζηαηηθφ θαη είλαη πξνθαλψο ζπληεξεηηθέο. Πίζηεπε ζηηο εζηθέο αμίεο ηνπ παξειζφληνο θαη δίδαζθε ζηνπο εγεκφλεο θαη ην ιαφ επηζηξνθή ζηηο παιηέο θαιέο εζηθέο αμίεο. Ήζειε νη εγεκφλεο λα εθιέγνληαη γηα ηηο ηθαλφηεηέο ηνπο θαη φρη εμ αηηίαο ηεο θαηαγσγήο ηνπο. Δπηδίσθε ηελ αλάπηπμε ηνπ επγελνχο αλζξψπνπ. Ζ θηινζνθία ηνπ ήηαλ βαζηζκέλε ζηελ θηλεδηθή λννηξνπία θαη ςπρνζχλζεζε θαη ζπλέβαιε πνιχ ζηε ζηαζεξφηεηα θαη ηελ δηνηθεηηθή νξγάλσζε απηήο ηεο κεγάιεο ρψξαο. Οη αξρέο ηνπ Κνκθνχθηνπ έγηλαλ επξχηαηα απνδεθηέο θαη θαηά ηε δηάξθεηα ηεο Γπλαζηείαο ησλ Υαλ (206 π.Υ.- 220 κ.Υ.) είραλ απισζεί ζε φιε ηελ Κίλα θαη ν θνκθνπθηαληζκφο αλαγλσξίζηεθε σο ε επίζεκε ζξεζθεία ηνπ θξάηνπο. Δπεξέαζαλ επίζεο φινπο ηνπ ιανχο ηεο Αλαηνιηθήο Αζίαο θαη θπξίσο ηνπο ιανχο ηνπ Βηεηλάκ, ηεο Κνξέαο θαη κέζσ απηήο, ηεο Ηαπσλίαο. ηελ Ηαπσλία ζπλππάξρεη κε ην ηληντζκφ θαη ηνλ Βνπδηζκφ. Γελ είραλ φκσο κεγάιε απήρεζε ζηε Μέζε Αλαηνιή θαη ηελ Δπξψπε, θπξίσο ιφγσ ηεο δηαθνξεηηθήο λννηξνπίαο θαη ςπρνζχλζεζεο ησλ ιαψλ απηψλ, νη νπνίνη απνδέρζεθαλ θαη ελζηεξλίζηεθαλ ηηο απφςεηο ησλ κεγάισλ Διιήλσλ θηινζφθσλ Πιάησλα, Αξηζηνηέιε θαη άιισλ θαη ελ ζπλερεία ησλ Λαηίλσλ. Ο ηάθνο ηνπ ζηελ Κνπ Φνπ, ζηελ πφιε πνπ γελλήζεθε, είλαη ηφπνο πξνζθπλήκαηνο θαη ζε φιε ηελ Κίλα έρνπλ αλεγεξζεί ηεξά πξνο ηηκήλ ηνπ. ε πνιιά απφ απηά αθφκα θαη ζήκεξα, εθηφο απφ ηελ εηθφλα ηνπ Κνκθνχθηνπ, ζπλππάξρνπλ θαη νη εηθφλεο ηνπ Λάν-Σζε (ηνπ ηδξπηή ηνπ Σαντζκνχ) θαη ηνπ Βνχδα. Άιισζηε ε ζξεζθεία ησλ Κηλέδσλ, δελ ζηεξίδεηαη ζε πξνθήηεο θαη αγίνπο αιιά ζε θηινζφθνπο. Ζ έλλνηα «ζξεζθεία» φπσο ηελ μέξνπκε ζηε Γχζε είλαη αλχπαξθηε ζηελ Κίλα. Αθφκα θαη ε έλλνηα ηνπ «Θενχ», είλαη άγλσζηε, θαη εκείο εθιακβάλνπκε ηελ επίθιεζε ηνπ Οπξαλνχ απφ ηνπο Κηλέδνπο σο αλαθνξά ζην Θεφ, πξάγκα πνπ δελ είλαη αθξηβέο. Αθφκα θαη έλλνηα ηνπ «λανχ» είλαη δηαθνξεηηθή. Οη Κηλέδνη κηινχλ γηα Βελ κηάν, δειαδή «κέξνο» ή «λαφο ηνπ πνιηηηζκνχ». Οη απφγνλνί ηνπ Κνκθνχθηνπ, ηηκήζεθαλ θαη ηηκψληαη αθφκα, απ’ φινπο ηνπο εγεκφλεο κε ηίηινπο επγελείαο. Ο ηειεπηαίνο πνπ εθπξνζσπεί ηελ 77 ε γεληά είλαη ν Κνπλγθ Σε-ηζελγθ, θαζεγεηήο ζην Παλεπηζηήκην ηεο Σατβάλ.
Καηά ηδκ δζάνηεζα ηδξ πενζυδμο ηδξ θεμοδανπίαξ δδιζμονβήεδηακ μζ αάζεζξ ημο δζηαίμο, δδθαδή ημο βναπημφ κυιμο πμο εέζπζγε ημ ηνάημξ ηαζ ήνεε κα ακηζηαηαζηήζεζ ημ έεζιμ, δδθαδή έκα άβναθμ ηχδζηα ζοιπενζθμνάξ πμο νφειζγε ηζξ ζοκήεεζεξ, ηζξ ζενμηεθεζηίεξ αηυια ηαζ ημοξ ηαθμφξ ηνυπμοξ πμο παναηηήνζγακ ημοξ
90
Κζκέγμοξ ηδξ ακχηενδξ ηάλδξ. ιςξ αοημί μζ ηακυκεξ δζηαίμο ήηακ εηενμαανείξ οπέν ηςκ εοβεκχκ ηαζ αοηυ έθενε ηέημζεξ ζοβηνμφζεζξ, πμο δ εθανιμβή ηςκ κυιςκ πενζμνίζεδηε ιυκμ ζηζξ εεκζηέξ οπμεέζεζξ ηαζ ημ έεζιμ ζοκέπζζε κα ηονζανπεί. Οζ Νυιμζ ημο Λζ (Σζνπ Λη) πμο εεζπίζεδηακ ηαηά ημ ηέθμξ ηδξ πενζυδμο ηδξ Αοκαζηείαξ ηςκ Σζμφ, νφειζγακ επί δομ πζθζεηίεξ ημ δζμζηδηζηυ ζφζηδια ηςκ Κζκέγςκ. Δ ζενανπζηή δμιή πμο πνμέαθεπακ ήηακ: Ο Ώοημηνάημναξ, μ ‘Τζυξ ημο Οονακμφ’ επί ηδξ βδξ, δ ηθδνμκμιζηή ανζζημηναηία πμο ηαηείπε ηα ορδθά αλζχιαηα ημο ηνάημοξ ηαζ μ θαυξ πμο ηαθθζενβεί ηδ βδ, δζελάβεζ ημ ειπυνζμ ηαζ ζηναηεφεηαζ. Δ κμιμεεζία αοηή ήηακ επδνεαζιέκδ απυ ηζξ δζδαζηαθίεξ ημο Κμιθμφηζμο ηαζ ημο Μέλθηνπ. Αεκ ιπμνμφιε κα ιζθάιε βζα ημκ Κμιθμοηζακζζιυ, πςνίξ κα ακαθένμιε ημκ άκενςπμ πμο μζ Κζκέγμζ απμηαθμφζακ ν Γεχηεξνο νθφο, ημκ Μεκβη Σζμο, ή ιε ημ εηθαηζκζζιέκμ ημο υκμια Μέκηζμξ.
Ο Μέλθηνο (371-289 π.Υ.) Ο Κηλέδνο θηιφζνθνο Μέλθηνο, είλαη ν ζπνπδαηφηεξνο δηάδνρνο θαη δάζθαινο ηεο θηινζνθίαο ηνπ Κνκθνχθηνπ. Σν πξαγκαηηθφ φλνκα είλαη Μελγθ Σζνπ, ην Μέλθηνο είλαη ην εθιαηηληζκέλν ηνπ φλνκα. Γελλήζεθε ζην κηθξφ θξάηνο Σδνπ (ζηε ζεκεξηλή επαξρία αληνχγθ), κφιηο 30 ρηιηφκεηξα λφηηα απφ ηελ πφιε Κνπ Φνπ, ηελ γελέηεηξα ηνπ Κνκθνχθηνπ. Ήηαλ έλαο πιαλφδηνο Κηλέδνο θηιφζνθνο θαη πξνθήηεο θη έλαο απφ ηνπο θχξηνπο εξκελεπηέο ηνπ Κνκθνπθηαληζκνχ. Ζ εξκελεία ηεο δηδαζθαιίαο ηνπ Κνκθνχθηνπ απφ ηνλ Μέλθην, ζεσξείηαη απφ ηνπο κεηαγελέζηεξνπο Κηλέδνπο θηινζφθνπο, σο ε πιένλ απζεληηθή θαη νξζφδνμε. πσο θαη ν Κνκθνχθηνο, ελδηαθεξφηαλ πνιχ γηα ηελ πνιηηηθή ζεσξία θαη πξαθηηθή. Πέξαζε ηε δσή ηνπ, γπξλψληαο ζε φιε ηε ρψξα, απφ ηε κηα θενπδαξρηθή απιή ζηελ άιιε, πξνζπαζψληαο λα βξεη θάπνηνλ εγεκφλα πξφζπκν λα αθνινπζήζεη ηηο δηδαζθαιίεο ηνπ. πσο θαη ν Κνκθνχθηνο δελ είρε κεγάιε επηηπρία ζ’ απηέο ηνπ ηηο πξνζπάζεηεο. Τπεξέηεζε σο πςειφο αμησκαηνχρνο θαηά ηε δηάξθεηα ηεο Πεξηφδνπ ησλ Αληηκαρφκελσλ Κξαηψλ ζην θξάηνο ησλ Κη, απφ ην 319 σο ην 312. Ο Μέλθηνο είρε νπαδνχο, αιιά νη δηδαζθαιίεο ηνπ βξίζθνληαη ζην Βηβιίν ηνπ Μέλθηνπ φπνπ είλαη θαηαγξακκέλεο νη βαζηθέο αξρέο ηνπ. ηελ ηζηνξία ηεο Κίλαο, αξθεηέο θνξέο ζεσξήζεθε σο «επηθίλδπλνο» ζπγγξαθέαο θαη ην βηβιίν ηνπ απαγνξεχηεθε. Ο ιφγνο ήηαλ φηη ν Μέλθηνο αλέπηπμε κηα ζεσξία πνπ ζήκεξα ζα ην νλνκάδακε «θνηλσληθφ ζπκβφιαην». Πίζηεπε (φπσο ν Κνκθνχθηνο), φηη ν εγέηεο είρε ηε ζετθή εληνιή λα εγγπάηαη ηελ εηξήλε θαη ηελ ηάμε γηα ην ιαφ ηνπ. Σν βαζηθφ ζηνηρείν ηνπ θξάηνπο, δίδαζθε, είλαη ν ιαφο θαη φρη ν εγεκφλαο. Ο εγεκφλαο, πξέπεη λα θπβεξλά ρσξίο βία, φληαο ν ίδηνο παξάδεηγκα ηεο εζηθήο. κσο - αληίζεηα απφ ηνλ Κνκθνχθην - πίζηεπε (εθαηνληάδεο ρξφληα πξηλ ηνλ Σδσλ Λνθ), φηη αλ ν εγεκφλαο, απνηχγραλε λα θέξεη εηξήλε θαη ηάμε, ράλεη ηελ «εληνιή ηνπ Οπξαλνχ» θαη ν ιαφο νθείιεη λα ηνλ απαιιάμεη απφ ηηο αξκνδηφηεηέο ηνπ, ελ αλάγθε θαη κε εμέγεξζε πνπ κπνξεί λα νδεγήζεη αθφκα θαη ζηε ζαλάησζε ηνπ εγεκφλα.. Δπίζεο πίζηεπε φηη ην άηνκν γελληέηαη θαιφ θαη φηη νη αιιαγέο ζην ραξαθηήξα ηνπ πνπ κπνξεί λα ην θάλνπλ θαθφ, νθείινληαη ζηελ έιιεηςε ζεηηθψλ επηξξνψλ θαη θαιιηέξγεηαο. Αλάκεζα ζηηο ππνρξεψζεηο ηνπ θξάηνπο, έπξεπε λα είλαη:
91
ειεχζεξν εκπφξην, φρη βαξείο θφξνη, ζπληήξεζε ησλ θπζηθψλ απνζεκάησλ, δηθαηφηεξε θαηαλνκή ηνπ πινχηνπ θαη θξαηηθή κέξηκλα γηα ηνπο αλήκπνξνπο θαη ηνπο ειηθησκέλνπο. Οη ηδέεο ηνπ παξφιν πνπ πνιεκήζεθαλ απφ νξηζκέλνπο εγεκφλεο, δηαδφζεθαλ απφ ηνπο νπαδνχο ηνπ Κνκθνπθηαληζκνχ θαη έγηλαλ απνδεθηέο απφ ηελ πιεηνςεθία ηνπ θηλεδηθνχ ιανχ. ε ειεχζεξν παξαιιειηζκφ, ν Μέλθηνο ήηαλ γηα ηνλ Κνκθνχθην, φηη ν Απφζηνινο Παχινο γηα ηνλ Ηεζνχ. ηαλ ήηαλ πελήληα ελλέα εηψλ, ν Μέλθηνο απνγνεηεπκέλνο απφ ηηο απνηπρεκέλεο πξνζπάζεηέο ηνπ λα επηθέξεη αιιαγέο ζηνλ ηξφπν δηαθπβέξλεζεο ησλ Κηλέδσλ εγεκφλσλ, ζηακάηεζε ηηο πεξηνδείεο ηνπ θαη επέζηξεςε ζηε παηξίδα ηνπ, φπνπ θαη παξέκεηλε σο ηνλ ζάλαηφ ηνπ, πηζαλψο ην 289 π.Υ.
Ώκάιεζα ζημκ 5μ ηαζ 3μ π.Υ. αζχκα, μζ ζοβηνμφζεζξ ιεηαλφ ηςκ δζαθυνςκ ηναηχκ ήηακ ζοκεπείξ. ιςξ, πανυθα αοηά ημ ειπυνζμ άκεζγε, ζηζξ πυθεζξ ακαπηφπεδηε ιζα ιεζαία ηάλδ ιε αζμηέπκεξ, ηαθθζηέπκεξ, ηναηζημφξ οπαθθήθμοξ ηαζ άθθμοξ επαββεθιαηίεξ, άνπζζε κα ειθακίγεηαζ μ ακελάνηδημξ βεςνβυξ ιε δζηά ημο πςνάθζα ηαζ δ πμηάιζα ηαζ εαθάζζζα καοηζθία ακαπηοζζυηακ. Βιθακίζεδηακ πάθηζκα ηαζ πνοζά κμιίζιαηα πμο έδςζακ ηέθμξ ζηζξ ζοκαθθαβέξ ζε είδμξ. Ο θαυξ θμνμφζε πζα δενιάηζκα παπμφηζζα, ιεηαλςηά ή ιάθθζκα νμφπα, πνδζζιμπμζμφζε ηανέηθεξ ηαζ ηναπέγζα ηαζ έηνςβε ζε δζαημζιδιέκα πζάηα. Ώοηή δ μζημκμιζηή άκεδζδ, έθενε ηαζ ηδκ ακάπηολδ ηςκ ηαθχκ ηεπκχκ, ηδξ θζθμζμθίαξ ηαζ ηδξ πμίδζδξ. Καθυβμοζηα δζαημζιδιέκα ακηζηείιεκα απυ πδθυ, πμνζεθάκδ, μνείπαθημ ηαζ ζίδδνμ ηαζ εαοιάζζα ιεηαλςηά. Δ ηαθθζβναθία έβζκε πενίηεπκδ ηαζ θδιζζιέκδ, μνζζιέκα δε ηείιεκα είκαζ πναβιαηζηά ένβα ηέπκδξ. Δ πμίδζδ ηδξ επμπήξ εηείκδξ δζδάζηεηαζ αηυια ηαζ ζήιενα ζηα ζπμθεία ηδξ Κίκαξ. Σμκ 4μ αζχκα πενίπμο έγδζε έκαξ αηυια ιεβάθμξ θζθυζμθμξ ηαζ ζδνοηήξ ενδζηείαξ Ο Λάμ Σζε, μ εειεθζςηήξ ημο Σαντζκνχ ηδξ ιζαξ απυ ηζξ ηνεζξ ιεβάθεξ ενδζηείεξ ηδξ Κίκαξ. Σζξ παναηηδνίγμιε ενδζηείεξ, βζαηί έπμοκ καμφξ, ζενείξ, ζενμηεθεζηίεξ, αθθά δεκ ακαθένεηαζ πμοεεκά, μφηε ζηζξ δζδαζηαθίεξ μφηε ζε ηακέκα ηείιεκμ δ φπανλδ εεμφ.
Ο Λάν Σζε (πεξ. 604-521 π. Υ) Γελ είλαη γλσζηά πνιιά πξάγκαηα γηα ηε δσή ηνπ Λάν Σζε (ζηα θηλέδηθα Γέξν Γάζθαινο). Αθφκα δελ μέξνκε λα πνχκε κε ζηγνπξηά αλ ππήξμε ή φρη. Τπάξρνπλ δηάθνξνη ζξχινη θαη παξαδφζεηο γη’ απηφλ, αιιά ηα κφλα πνπ κε βεβαηφηεηα γλσξίδνπκε είλαη ην φλνκά ηνπ θαη ην βηβιίν πνπ έγξαςε, ην Σάν Σε Σζηλγθ (ην Βηβιίν ηεο Οδνχ θαη ηεο Αξεηήο), απφ ηε ιέμε Σάν (νδφο ή κέζνδνο ή θχζε) νλνκάζζεθε Σαντζκφο ε ζξεζθεία πνπ ζεκειίσζε. Σν Σάν Σε Σζηλγθ είλαη έλα απνθξπθηζηηθφ βηβιίν, γξακκέλν έηζη πνπ λα επηδέρεηαη πνιιέο εξκελείεο. Δίλαη ην βηβιίν κε ηηο πεξηζζφηεξεο κεηαθξάζεηο, αιιά θαη ηνπο πεξηζζφηεξνπο αλαγλψζηεο ζην εμσηεξηθφ θαη είλαη ην θεληξηθφ θείκελν ηεο θηινζνθίαο ηνπ Σαντζκνχ.
92
Ο Σαντζκφο καδί κε ηνλ Κνκθνπθηαληζκφ είλαη ηα δπν ζπνπδαηφηεξα ξεχκαηα ηεο θηλεδηθήο ζθέςεο. Δίλαη δηαθνξεηηθά, αιιά δελ αληηθάζθνπλ κεηαμχ ηνπο. Ο Σαντζηήο δελ ελδηαθέξεηαη γηα ηηο ππνζέζεηο ηνπ θξάηνπο, γηα ηα γήηλα ή θαζεκεξηλά ζέκαηα δηαρείξηζεο, νχηε γηα ηειεηνπξγηθά ηππηθά. Πξνηηκά λ’ απνθεχγεη ηα δεκφζηα θαζήθνληα γηα λα έρεη ην ρξφλν λ’ αζρνιεζεί κε ηνλ θφζκν ηνπ πλεχκαηνο. Γελ πξέπεη λα ζπγρέεη ηε γλψζε κε ηελ αξεηή , αληίζεηα νη θαθνπνηνί πιεζαίλνπλ κε ηε δηάδνζε ηεο παηδείαο. Ζ γλψζε δελ είλαη ζνθία, ε ρεηξφηεξε θπβέξλεζε ζα ήηαλ απηή ησλ θηινζφθσλ. ηαλ παξαηηεζνχκε απφ ηε γλψζε, ζα επαλέιζεη ε γαιήλε. Ο Κνκθνπθηαληζκφο είλαη ε θηινζνθία ηεο εμνπζίαο, ηεο δνκήο θαη ηεο ηάμεο. Ο Σαντζκφο είλαη ε θηινζνθία απηψλ πνπ αξλνχληαη λα ζπκκεηάζρνπλ ζην παηρλίδη ηεο εμνπζίαο θαη ην κφλν πνπ ζέινπλ είλαη λα απνηειέζνπλ έλα κφξην κηαο θχζεο πνπ δελ ελδηαθέξεηαη γη’ απηά. Ο Γέξν Γάζθαινο, μερσξίδεη ζηε δηδαζθαιία ηνπ ηνλ πνιηηηζκφ απφ ηε θχζε. Ζ θχζε είλαη ε κεγαιεηψδεο ηάμε ησλ επνρψλ θαη ηνπ νπξαλνχ, είλαη ην Σάν πνπ πξνζσπνπνηείηαη ζε θάζε πέηξα, ζε θάζε άζηξν ζε θάζε πνηάκη. Ζ θχζε έθαλε ηνπο αλζξψπνπο εηξεληθνχο θαη απινχο. ηαλ φκσο έθζαζαλ ζηελ «γλψζε», έραζαλ ηελ αγλφηεηα ηνπ πλεχκαηφο ηνπο, άθεζαλ ηα ρσξάθηα ηνπο, πήγαλ ζηελ πφιε θαη άξρηζαλ λα γξάθνπλ βηβιία. Απηά, θαη άιια πνιιά, πεξηέρνληαη ζαλ έλλνηεο ζην κηθξφ (ιηγφηεξνη απφ 6000 θηλέδηθνη ραξαθηήξεο) βηβιίν ηνπ Λάν Σζε, ην νπνίν φκσο κηα νιφθιεξε ζεηξά Σαντζηψλ θηινζφθσλ ρξεζηκνπνίεζαλ γηα λα αλαπηχμνπλ ηηο ηδέεο ηνπο. πσο θαη ν Κνκθνπθηαληζκφο θαη ν Βνπδηζκφο, ν Σαντζκφο είλαη κηα θνζκηθή θηινζνθηθή ζεσξία βαζηζκέλε ζηελ εζηθή, ε νπνία φκσο έγηλε ζξεζθεία γηα εθαηνκκχξηα αλζξψπσλ ζηελ Αλαηνιηθή Αζία. ηελ ίδηα ηελ Κίλα, αλ θαη ν Κνκθνπθηαληζκφο είλαη ε θπξηαξρνχζα θηινζνθία, ν Λάν Σζε είλαη ζεβαζηφο απ’ φινπο. Ο Σαντζκφο επίζεο επεξέαζε ζηελ Κίλα ηελ Βνπδηζηηθή ζεσξία θαη ηδηαίηεξα ηνλ Εελ Βνπδηζκφ.
Έκα άθθμ θζθμζμθζηυ νεφια, ηδξ Πενζυδμο ηςκ Ώκηζιαπμιέκςκ Κναηχκ είκαζ δ ρνιή ηνπ γηλ-γηαλγθ θαη ησλ πέληε ζηνηρείσλ. Οζ εεςνίεξ ηδξ πμθήξ αοηήξ πνμζπαεμφκ κα ελδβήζμοκ ημκ ηυζιμ ιε υνμοξ ηςκ ααζζηχκ θοζζηχκ δοκάιεςκ ζημοξ αθθδθμζοιπθδνμφιεκμοξ πανάβμκηεξ: Σμο βζκ (ζημηάδζ, ηνφμ, οβνυ, εδθοηυ, βδ, κφπηα, ανκδηζηυ) ηαζ ημ άζηνμ ημο είκαζ δ εθήκδ. Καζ ημο βζακβη (θςξ, γέζηδ, λενυ, ανζεκζηυ, μονακυξ, ιένα, εεηζηυ) ηαζ ημ άζηνμ ημο είκαζ μ Ήθζμξ. Πανυιμζα ζδιαζία έπμοκ ηαζ μζ Πέληε Μνξθέο ηεο Μεηαβνιήο (ζημζπεία) : κενυ, θςηζά, λφθμ, ιέηαθθμ ηαζ πχια. Ο Κζκέγζημξ Πμθζηζζιυξ, είκαζ απυ ημοξ πζμ ανπαίμοξ ηαζ ημοξ πζμ ακεπηοβιέκμοξ ημο ηυζιμο. Κθδνμκυιδζε ζηδκ ακενςπυηδηα ηζξ ηέπκεξ ηδξ (γςβναθζηή, πμίδζδ, εέαηνμ, πμνυ, βθοπηζηή λφθμο ηαζ εθεθακηυδμκημο, αββεζμπθαζηζηή ηαζ ηαηαζηεοή εζδχκ απυ πμνζεθάκδ, ηαηενβαζία ιεηάθθμο ηαζ πμθφηζιςκ θίεςκ, ηαηαζηεοή ημιρμηεπκδιάηςκ αηυια ηαζ βζα απθά ζηεφδ υπςξ πζάηα θαβδημφ), ηαζ ηδ θζθμζμθία ηδξ ιε ηζξ ζδζαζηενυηδηεξ ημοξ θαμφ ηδξ, ιεβάθα ανδεοηζηά ηαζ άθθα ένβα, ηαζ εθεονέζεζξ, ηδκ ηαηενβαζία ημο ιεηαλζμφ, ηδκ πνμδβιέκδ αζηνμκμιία, ηδκ ανπζηεηημκζηή ηαζ υπςξ εα δμφιε ιεηαβεκέζηενα, ζηδκ πενίμδμ ηδξ αοημηναημνζηήξ Κίκαξ, ημ πανηί, ηδκ πονίηζδα, ηδκ παναβςβή ιεηαλζμφ, ηδκ πμνζεθάκδ, ηδκ πολίδα ηαζ πμθθά άθθα. Σμ 221 π.Υ., δ δοκαζηεία ηςκ Κζκ, έκςζε ιε ηα υπθα ημ ιεβαθφηενμ ιένμξ ηδξ πχναξ ηαζ ίδνοζε ηδκ Ώοημηναημνία ηδξ Κίκαξ.
93
Ζ Κίλα κεηά ην 221 π.Υ. – Ζ Απηνθξαηνξία σο ην 588 κ.Υ. Σμ ηνάημξ ηςκ Κζκ (ή Σζζκ) ήηακ ήδδ απυ ημκ 4μ αζχκα π.Υ. έκα ζδιακηζηυ ηνάημξ ηδξ Κίκαξ. Σδκ επμπή εηείκδ δ πχνα ήηακ δζαζνειέκδ ζζ δεηάδεξ θεμοδανπζηά ηναηίδζα. Οζ πμθέιανπμζ αοηχκ ηςκ ηναηχκ ήηακ ζοκεπχξ ζε ειπυθειδ ηαηάζηαζδ ιεηαλφ ημοξ ηαζ ζηαδζαηά μζ ιζηνυηενμζ δβειυκεξ ελαθακίγμκηακ Έκα απυ ηα ζδιακηζηυηενα ηνάηδ ηαζ ημ πζμ επζεεηζηυ, ήηακ ηαζ αοηυ ηςκ Κζκ, ζηα δοηζηά ηδξ πχναξ. Σμ 312 κίηδζακ ημ ηνάημξ ηςκ Σζμο ηαζ ιεηά απυ ιζα ζεζνά άθθςκ ηαηαηηήζεςκ, μθμηθήνςζακ ηδκ ηαηάηηδζδ ημο ιεβαθφηενμο ιένμοξ ηδξ Κίκαξ ημ 221 π.Υ. Αδιζμφνβδζακ έηζζ ηδ θεβυιεκδ πνχηδ αοημηναημνζηή ηναηζηή μκηυηδηα, δ μπμία έκςζε υθδ ηδκ Κίκα ηάης απυ ημ ίδζμ ζηέιια. Δ πενίμδμξ ηδξ δοκαζηείαξ ηςκ Κζκ (221-207 π.Υ.), ζδιαημδμηεί ηδκ έκανλδ ηδξ αοημηναημνζηήξ Κίκαξ ηαζ απμηεθεί έκα ζηαονμδνυιζ ηδξ ζζημνίαξ ημο ηζκέγζημο πμθζηζζιμφ. Δ βναθεζμηναηζηή ιμνθή δζαηοαένκδζδξ πμο ακέπηολε δ ζοβηεκηνςηζηή ελμοζία ηδξ ιμκανπίαξ, έβζκε ημ πνυηοπμ βζα ηδ ιεθθμκηζηή ηζκέγζηδ πμθζηζηή μνβάκςζδ ηαζ δζαηδνήεδηε ιε ιζηνέξ αθθαβέξ, ιέπνζ ημκ 20υ αζχκα. Δ ζοβηεκηνςηζηή ελμοζία είπε ςξ αάζδ ηδκ κμιζηίζηζηδ θζθμζμθία (ακηίεεηδ ιε ημκ Κμιθμοηζακζζιυ) υηζ, μζ θαμί πνέπεζ κα ηοαενκμφκηαζ απυ ζοκεημφξ δβειυκεξ ιε αοζηδνμφξ κυιμοξ πνάβια πμο επζηεφπεδηε ιε ζηθδνέξ ιεευδμοξ. Δ ηνζηζηή ηδξ αοημηναημνζηήξ ελμοζίαξ απαβμνεφεδηε επί πμζκή εακάημο. Ο ααζζθζάξ ηςκ Κζκ (πζεακυηαηα ημ φλνκα ηεο Κίλαο πνμένπεηαζ απυ ηδκ δοκαζηεία αοηή), έθααε ημκ ηίηθμ ηρ Υνπάλγθ Ση (Πνχημο Ώοημηνάημνα) πμο ζοκήεςξ απμδζδυηακ ζε εευηδηεξ ηαζ ζε ιοεζημφξ ήνςεξ ηαζ εδναίςζε ημ ζοβηεκηνςηζηυ βναθεζμηναηζηυ ζφζηδια ηδξ κέαξ αοημηναημνίαξ. Ο ηίηθμξ αοηυξ οπμδήθςκε επίζδξ ηδκ ακςηενυηδηα ημο αοημηνάημνα έκακηζ ηςκ ααζζθέςκ πμο είπε εηενμκίζεζ.
Ο ηρ Υνπάλγθ-ηη (259-210 π.Υ.) Ο ηρ Υνπάλγθ-ηη – ν Πξψηνο Απηνθξάηνξαο (θπβέξλεζε απφ ην 238 σο ην 210) έλσζε ηελ Κίλα κε ηελ δχλακε ησλ φπισλ θαη θαζηέξσζε εθηεηακέλεο ξπζκίζεηο. Γελλήζεθε ζηελ επνρή ηνπ ηέινπο ηεο δπλαζηείαο ησλ Σζνπ, πνπ θπβεξλνχζε ηελ Κίλα απφ ην ηέινο ηεο 2εο ρηιηεηίαο π.Υ. Αλήιζε ζην ζξφλν ησλ Κηλ ζε ειηθία κφιηο 12 εηψλ, αιιά ζηα 21 ηνπ απέθηεζε πιήξε εμνπζία θαη ζπλέρηζε ηνπο πνιέκνπο κε ηα γεηηνληθά θξάηε πνπ δηαξθνχζαλ πεξίπνπ δπν αηψλεο. Σειηθά ην βαζίιεην ησλ Κηλ, ην ηζρπξφηεξν απφ ηα θηλεδηθά θξάηε ηεο επνρήο, επηθξάηεζε θαη ν ηρ έγηλε ν πξψηνο απφιπηνο θχξηνο ηεο Κίλαο ην 221 π.Υ., ζε ειηθία 38 εηψλ. Γηέηαμε ηα κέιε φισλ ησλ πξψελ βαζηιηθψλ νίθσλ, λα ζπγθεληξσζνχλ ζηελ Ξηαλπάλγθ, ηελ πξσηεχνπζα ησλ Κηλ, ψζηε λα κπνξεί λα ειέγρεη ηπρφλ επαλαζηαηηθέο θηλήζεηο εθ κέξνπο ηνπο. Ακέζσο κεηά, άξρηζε λα ζεζπίδεη ζεκαληηθέο κεηαξξπζκίζεηο. Καηάξγεζε ην θενπδαξρηθφ ζχζηεκα ησλ Σζνπ, πνπ είρε δεκηνπξγήζεη πιήζνο ηνπηθψλ αξρφλησλ, κε θαηάιεμε ηελ εμαθάληζε ηεο 94
δπλαζηείαο ηνπο. Γηαίξεζε ηε ρψξα ζε 36 επαξρίεο, κε πνιηηηθνχο θπβεξλήηεο θαη ζηξαηησηηθνχο δηνηθεηέο, πνπ ηνπο δηφξηδε ν ίδηνο ν απηνθξάηνξαο. Καλέλα απφ απηά ηα αμηψκαηα δελ ήηαλ θιεξνλνκηθφ, ζπρλά δε, νη θπβεξλήηεο άιιαδαλ πεξηθέξεηα, γηα λα απνθεπρζεί ε ηζρπξνπνίεζή ηνπο. Σέινο δηφξηζε επηζεσξεηέο, νη νπνίνη έιεγραλ ηνπο ηνπηθνχο άξρνληεο θαη ελεκέξσλαλ ηνλ απηνθξάηνξα. Αλάπηπμε έλα ππθλφ δίθηπν δξφκσλ θαη θαλαιηψλ, πνπ ζπλέδεαλ φιεο ηηο επαξρίεο γηα λα δηεπθνιπλζεί ην εκπφξην, αιιά θα ε ηαρεία θίλεζε ζηξαηεπκάησλ ζε εμεγεξκέλεο πεξηνρέο. Δλνπνίεζε ην λνκηθφ ζχζηεκα, ηα κέηξα θαη ηα ζηαζκά, ην λφκηζκα, αθφκα θαη ηνλ κήθνο ησλ αμφλσλ ησλ ηξνρψλ γηα λα επηηαρχλεη θαη λα δηεπθνιχλεη ηηο ζπγθνηλσλίεο. Δθάξκνζε εληαίνπο ραξαθηήξεο θηλεδηθήο γξαθήο θαη θαηάξγεζε φινπο ηνπο ηνπηθνχο. Γηαηάγκαηα γξακκέλα κε ην λέν ηχπν γξαθήο, ζθαιίζηεθαλ πάλσ ζηα ηεξά βνπλά ηεο Κίλαο, γηα λα μέξνπλ νη Οπξαλνί φηη ε Γε είρε ελσζεί ππφ έλα απηνθξάηνξα, αιιά θαη γηα λα εμνηθεησζεί ν ιαφο κε ηελ λέα γξαθή. Έλα γεγνλφο πνπ ακαχξσζε ηε βαζηιεία ηνπ ηρ Υνπάλγθ-ηη, ήηαλ ην δηάηαγκά ηνπ 213, κε ην νπνίν δηέηαζζε ηελ εθηέιεζε αξθεηψλ θνκθνπθηαλψλ ινγίσλ θαη ηελ θαχζε φισλ ησλ βηβιίσλ εθηφο ησλ επηζηεκνληθψλ. Οπζηαζηηθά, εθηφο εμαηξέζεσλ (βηβιία γεσξγηθά, αζηξνλνκίαο, ηερληθά, ηαηξηθά, ε απηνθξαηνξηθή βηβιηνζήθε, ηα αξρεία ηνπ θξάηνπο θαη ειάρηζηα άιια), θαηαζηξάθεθαλ φια ζρεδφλ ηα ππάξρνληα θαη ηα πξνεγνχκελα θείκελα, κε απνηέιεζκα ηελ απνηεικάησζε ηεο πνιηηηζηηθήο δσήο, αιιά θαη ηελ απνγνήηεπζε ηνπ ιανχ θαη ησλ δηαλννπκέλσλ πνπ επέθεξε ηελ γξήγνξε πηψζε ηεο δπλαζηείαο ησλ Κηλ (ακέζσο ζρεδφλ κεηά ην ζάλαην ηνπ ηρ). Ζ θαχζε ησλ βηβιίσλ είλαη ε πξψηε επίζεκε πξάμε ινγνθξηζίαο ηεο ηζηνξίαο. Αιιά, αληίγξαθα ησλ απαγνξεπκέλσλ βηβιίσλ, θξαηήζεθαλ ζηα ξάθηα ηεο απηνθξαηνξηθήο βηβιηνζήθεο. Ο ηρ έκεηλε ζηελ ηζηνξία θαη γηα ηελ ελνπνίεζε ηνπ ηεξάζηηνπ ηείρνπο, ην νπνίν σο ηφηε ήηαλ δηάζπαξηα αλαρψκαηα πνπ ρηίδνληαλ θαηά θαηξνχο θαζ’ φιε ηε δηάξθεηα ηεο Πεξηφδνπ ησλ Αληηκαρνκέλσλ Κξαηψλ, γηα ηελ πξνζηαζία ησλ θαηνίθσλ απφ εηζβνιείο. Ο ηρ ηα έλσζε θαη δεκηνχξγεζε έλα κεγάιν αλάρσκα πνπ απέηξεπε ηελ είζνδν ζηε ρψξα λνκάδσλ θαη ησλ δψσλ ηνπο. Σν έξγν νινθιεξψζεθε ζηε ζεκεξηλή ηνπ κνξθή ηνπ Μεγάινπ ηληθνχ Σείρνπο, πνιχ αξγφηεξα, θαηά ηελ επνρή ηεο Γπλαζηείαο ησλ Μηλγθ. Καη παξακέλεη αθφκα θαη ζηηο κέξεο καο έλα απφ ηα πην κεγάια θαη ζαπκαζηά αλζξψπηλα έξγα. Ο ηρ ζπλέρηζε θαη ηηο πνιεκηθέο επηρεηξήζεηο θαη πνιέκεζε δηάθνξεο λνκαδηθέο θπιέο ζην βνξξά θαη ζηε δχζε. Δπίζεο γηα πξψηε θνξά πξνζάξηεζε ζηελ επηθξάηεηά ηνπ ηελ πεξηνρή ηεο Καληφλαο. Ο ηρ Υνπάλγθ-ηη ην 210 π.Υ., πέζαλε ελψ βξηζθφηαλ ζε ηαμίδη ζηελ Αλαηνιηθή Κίλα, αλαδεηψληαο ηα κπζηθά Νεζηά ησλ Αζαλάησλ. Λέγεηαη φηη πέζαλε απφ ράπηα πδξαξγχξνπ πνπ ηνπ είραλ θηηάμεη νη γηαηξνί ηνπ, γηα λα ηνλ θάλνπλ αζάλαην! Ζ απφζηαζε ηνπ ζεκείνπ πνπ πέζαλε σο ηελ πξσηεχνπζα Ξηαλπάλγθ, ήηαλ καθξηλή θαη ην ηαμίδη θξάηεζε δπν κήλεο. Ο πξσζππνπξγφο Λη η, θνβήζεθε πσο αλ καζεπφηαλ ν ζάλαηφο ηνπ, ν θαηαπηεζκέλνο ιαφο ζα μεζεθσλφηαλ θη έηζη ην θξάηεζε κπζηηθφ αθφκα θη απφ ηνπο απιηθνχο. Ο ηρ Υνπάλγθ-ηη ζάθηεθε ζην καπζσιείν ηνπ, καδί κε ηνλ πεξίθεκν ηξαηφ ηεο Σεξαθφηαο πνπ βξίζθεηαη θνληά ζηε ζεκεξηλή πφιε Ξη’αλ. Ζ αλαθάιπςε ηνπ καπζσιείνπ ζεσξείηαη απφ ηηο ζεκαληηθφηεξεο αξραηνινγηθέο αλαθαιχςεηο ηνπ 20νχ αηψλα. Πξφθεηηαη γηα 6.000 αγάικαηα ζηξαηησηψλ κε ράιθηλα φπια, αιφγσλ θαη ακαμψλ, φια ζε θπζηθφ κέγεζνο, θηηαγκέλα απφ πειφ, παξαηαγκέλα ζε ζηξαηησηηθφ ζρεκαηηζκφ. Σν ζεκαληηθφ ζ’ απηφ ην κνλαδηθφ κλεκείν, είλαη φηη
95
θάζε έλα άγαικα είλαη ρσξηζηά θηηαγκέλν ζην ρέξη θαη θαλέλα δελ είλαη απνιχησο φκνην κε άιιν. Ο ηρ Υνπάλγθ-ηη, παξά ηε ζθιεξφηεηα πνπ επέδεημε ζηε δηαθπβέξλεζε, ζεσξείηαη κεγάινο εγέηεο. Πνιινί ηνλ παξνκνηάδνπλ κε ηνλ Μεγάιν Ναπνιένληα ή ηνλ Ηνχιην Καίζαξα, αιιά ε φιε ηνπ δξάζε θαη ηα απνηειέζκαηά ηεο, κνηάδνπλ πεξηζζφηεξν κε απηά ηνπ Οθηαβηαλνχ Αχγνπζηνπ. Ο ηρ παξέιαβε κηα ρψξα δηαζπαζκέλε ζε πνιιά θνκκάηηα, κε ζπλερείο εζσηεξηθνχο πνιέκνπο θαη ζπγθξνχζεηο. Σε έλσζε, αλακφξθσζε ηνπο λφκνπο θαη ηε δεκφζηα δηνίθεζε, ηελ θπβέξλεζε κε ππγκή θαη άθεζε έλα εληαίν ηζρπξφ θξάηνο. Σν απηνθξαηνξηθφ ζχζηεκα πνπ ίδξπζε ν ηρ δηήξθεζε σο ηνλ 20φ αηψλα.
Ο βζμξ ημο ζπ, μ Κηλ Δξ-ζη, δεκ είπε ηζξ ζηακυηδηεξ ημο παηένα ημο. Γνήβμνα λέζπαζακ ελεβένζεζξ εκακηίμκ ημο. Δ ααζζθεία ημο ήηακ πενίμδμξ ειθφθζαξ ακαηαναπήξ ηαζ ζφκημια υηζ είπε ηαηαθένεζ μ παηέναξ ημο ζςνζάζηδηε ζε ενείπζα. Σμ αοημηναημνζηυ παθάηζ ηαζ ηα ανπεία ηάδηακ. Ώοηή ήηακ ιζα ηαηαζηνμθή βζα ημοξ ζζημνζημφξ βζαηί, ιεηά ηδκ ηαηαζηνμθή ηςκ αζαθίςκ απυ ζπ Υμοάκβη-ηζ, ηα ιυκα βναπηά ηείιεκα ανζζηυηακ ζημ παθάηζ. Ο αοημηνάημναξ ζημηχεδηε ηαζ ζφκημια (ημ 206 π.Υ.), ιζα κέα δοκαζηεία πήνε ηδκ ελμοζία: δ Γπλαζηεία ησλ Υαλ. Οζ Υακ απέννζρακ ημκ κμιζηζζιυ οπέν ημο ημιθμοηζακζζιμφ ηαζ παθάνςζακ ηδκ αοζηδνή κμιμεεζία, αθθά άθδζακ άεζηηεξ ηζξ ααζζηέξ πμθζηζηέξ ηαζ μζημκμιζηέξ ιεηαννοειίζεζξ ημο ζπ. Οζ πμθζηζημί πμο ακήηακ ζημκ ημιθμοηζακζζιυ πνμςεήεδηακ ζε ορδθέξ ηοαενκδηζηέξ εέζεζξ. Δ δοκαζηεία ηςκ Υακ, ηονζάνπδζε ζηδ πχνα βζα ηέζζενεζξ αζχκεξ ηαζ ηαοηίζηδηακ ιε ηδκ Κίκα. Οζ Κζκέγμζ απμηαθμφκηαζ Υακ ηαζ μζ Γζαπςκέγμζ μκμιάγμοκ ηδκ ηζκεγζηή βναθή «βναθή Υακ». Ο πνχημξ αοημηνάημναξ ηδξ δοκαζηείαξ Υακ, ήηακ μ Λζμο Πακβη ήηακ ηαπεζκήξ ηαηαβςβήξ αθθά ζοκεηυξ δβειυκαξ. Μεηέθενε ηδκ πνςηεφμοζα ζηδ Σζακβηάκ (ζδιενζκή Υζζάκ), ζηα δοηζηά ηδξ πχναξ. Δ Αοκαζηεία ηςκ Υακ επελέηεζκε ηδ πχνα δοηζηυηενα ςξ ηδκ ζδιενζκή Ώοηυκμιδ Πενζθένεζα Ξζκβζάκβη ηαζ έηακε αζθαθή ηδ δζέθεοζδ ηανααακζχκ ιέζς ηδξ Κεκηνζηήξ Ώζίαξ πνμξ ηδκ Ώκηζυπεζα, ηδ ΐαβδάηδ ηαζ ηδκ Ώθελάκδνεζα. Ο δνυιμξ αοηυξ ελαημθμοεεί αηυια ηαζ ζήιενα κα απμηαθείηαζ μ Γξφκνο ηνπ Μεηαμηνχ, βζαηί δ Κίκα ήηακ μ ιυκμξ παναβςβυξ ηαζ ιε ελαβςβέξ ιεηαλζμφ εθμδίαγε ιε ημ πμθφηζιμ ηυηε οθζηυ ηδκ Ρςιασηή αοημηναημνία. Ώπυ ηδκ Εκδία, ιέζς ημο Γξφκνπ ηνπ Μεηαμηνχ, ήνεε ηαζ ζηδ Κίκα μ ΐμοδζζιυξ ηαζ ηαεζενχεδηε ςξ ιζα απυ ηζξ ιεβάθεξ ενδζηείεξ ηδξ πχναξ. Βπίζδξ ηζκεγζηά ζηναηεφιαηα ηαηέθααακ ιένδ ημο αμνείμο ΐζεηκάι ηαζ ηδξ αυνεζαξ Κμνέαξ. Δ ιεβάθδ επέηηαζδ ηδξ πχναξ ηαζ δ ηαημπή ιδ ηζκεγζηχκ εδαθχκ, μδήβδζε ημοξ Υακ κα δεπεμφκ ηδ δδιζμονβία αοηυκμιςκ ηναηχκ, ιε ιυκμ υνμ ηδκ απμδμπή ηδξ ηζκεγζηήξ επζηονζανπίαξ. Βπί δοκαζηείαξ ηςκ Υακ πνμςεήεδηακ μζ ηέπκεξ ηαζ ηα βνάιιαηα. Δ ιμοζζηή, δ πμίδζδ, ημ ηζκέγζημ εέαηνμ βκχνζζακ ζδιακηζηή ακάπηολδ. Σα ιαεδιαηζηά ηαζ δ αζηνμκμιία είπακ πάκηα πενίμπηδ εέζδ ζηζξ ηζκέγζηεξ επζζηήιεξ. Οζ αζηνμκυιμζ βκχνζγακ ήδδ ημοξ πέκηε πθακήηεξ ηαζ ημοξ ηονζυηενμοξ αζηενζζιμφξ. Σδκ επμπή εηείκδ έγδζε μ ζπμοδαίμξ αζηνμκυιμξ, ιαεδιαηζηυξ, πμζδηήξ, εθεονέηδξ ηαζ θυβζμξ Εαλγθ Υέλγθ (78-139). Μζα απυ ηζξ εθεονέζεζξ ημο ήηακ δ οδναοθζηή ζθαίνα ιε ηδκ μπμία παναηδνμφζε ηα μονάκζα ζχιαηα. Αδιζμφνβδζε έκα εηηεηαιέκμ ηαηάθμβςκ ηςκ άζηνςκ ηαζ ακέπηολε ηδ εεςνία υηζ δ θαιπνυηδηα ηδξ 96
εθήκδξ ήηακ απμηέθεζια ηδξ ακηακάηθαζδξ ημο θςηυξ ημο Ήθζμο. Σμ ζδιακηζηυηενμ επίηεοβιά ημο ήηακ δ ηαηαζηεοή ημο πνχημο ζημκ ηυζιμ ζεηζκνγξάθνπ ιε ημκ μπμίμ εκημπζγυηακ ιε αηνίαεζα δ πενζμπή πμο επθήβδ απυ ζεζζιυ, απυ πμθφ ιεβάθδ απυζηαζδ. Ο Γακβη Υεκβη ηαηαηάζζεηαζ απυ ημοξ ζζημνζημφξ ιεηαλφ ηςκ ιεβάθςκ επζζηδιυκςκ ηδξ ανπαζυηδηαξ, ακάθμβςκ ιε ημοξ Έθθδκεξ ηαζ Ρςιαίμοξ . Σμ 124 π.Υ. ζδνφεδηε ημ Ώοημηναημνζηυ Πακεπζζηήιζμ πμο θέβεηαζ υηζ ζοβηέκηνςκε 30.000 θμζηδηέξ ηαζ ήηακ δ αάζδ επζθμβήξ ηςκ αλζςιαημφπςκ ημο δδιμζίμο. Ο ημιθμοηζακζζιυξ ηαεζενχεδηε ςξ δ επίζδιδ θζθμζμθία ημο ηνάημοξ ηαζ απμκειήεδηακ αιμζαέξ ηαζ αλζχιαηα ζημοξ απμβυκμοξ ημο Κμιθμφηζμο. Καηά ηδ δζάνηεζα ηδξ δοκαζηείαξ ηςκ Υακ, ακαηαθφθεδηε δ πμνζεθάκδ, αθθά δ ιεβάθδ εθεφνεζδ, πμο άθθαλε πμθθά ζηδκ ζζημνία ηδξ ακενςπυηδηαξ, ήηακ δ εθεχξεζε ηνπ ραξηηνχ πμο έβζκε απυ ημκ Σζάη Λνπλ.
Ο Σζάη Λνπλ (πεξ. 50-121 κ.Υ.) Σν φλνκα ηνπ εθεπξέηε ηνπ ραξηηνχ είλαη ζρεδφλ άγλσζην ζην επξχ θνηλφ ηεο Δπξψπεο θαη ηεο Γχζεο γεληθφηεξα. Γεδνκέλεο ηεο ζπνπδαηφηεηαο ηεο εθεχξεζήο ηνπ, πξνμελεί πξαγκαηηθά εληχπσζε, ην φηη αθφκα θαη κεγάιεο εγθπθινπαίδεηεο ηεο Γχζεο, δελ αλαθέξνπλ θαλ ην φλνκά ηνπ. Απηφ ζα ήηαλ θαηαλνεηφ αλ ππήξρε έζησ ε ππνςία φηη ν Σζάη Λνπλ δελ ήηαλ πξαγκαηηθφ πξφζσπν αιιά απνθχεκα θαληαζίαο ησλ Κηλέδσλ. Τα ζηάδια ηης καηαζκεσής ηοσ ταρηιού κσο, φπσο θαίλεηαη θαη απφ ηα επίζεκα ζηνηρεία ηεο δπλαζηείαο ησλ Υαλ, ν Σζάη Λνπλ ήηαλ ππαξθηφ πξφζσπν, έδεζε θαη ππεξέηεζε σο αμησκαηνχρνο ζηελ Κηλέδηθε απηνθξαηνξηθή απιή ηεο Γπλαζηείαο ησλ Υαλ 1800 ρξφληα πξηλ. Γελ μέξνπκε πνιιά γηα ηε δσή ηνπ. Σα θηλέδηθα αξρεία, αλαθέξνπλ απιψο φηη ήηαλ επλνχρνο, φηη ν απηνθξάηνξαο ράξεθε θαη επραξηζηήζεθε φηαλ ην 105 κ.Υ. ηνπ παξνπζίαζε ηελ εθεχξεζή ηνπ θαη ηνπ απέλεηκε ηίηιν επγελείαο θαη ηνλ έθαλε πνιχ πινχζην απφ ηα ρξήκαηα πνπ ηνπ έδσζε. Αξγφηεξα, κπιέρηεθε ζε ζπλνκσζία απιηθψλ θαη απηφ ηνλ νδήγεζε ζε απηνθξαηνξηθή δπζκέλεηα θαη ζηελ απνκάθξπλζή ηνπ απφ ηελ απιή. χκθσλα κε ηα αξρεία, ν Σζάη Λνπλ, έθαλε έλα κπάλην, ληχζεθε κε ηα θαιχηεξά ηνπ ξνχρα, θαη ήπηε δειεηήξην. Δίλαη δχζθνιν λα θαληαζηνχκε ηε δσή καο ρσξίο ην ραξηί. Πξηλ ηνλ Σζάη Λνπλ, ζηε Κίλα, ηα βηβιία ηα έθηηαρλαλ απφ κπακπνχ θαη ήηαλ βαξηά θαη άραξα. Μεξηθά ηα έθηηαρλαλ απφ κεηάμη, αιιά ήηαλ πνιχ αθξηβά. Σελ ίδηα επνρή, ζηε Γχζε, ηα βηβιία θηηάρλνληαλ είηε απφ πάππξν (απφ ηνλ νπνίν πξνέξρεηαη ε ιέμε paper), ή απφ πεξγακελή πνπ θαηαζθεπαδφηαλ απφ δέξκα κνζραξηνχ ή πξνβάηνπ. Ο Σζάη Λνπλ πέηπρε λα θαηαζθεπάζεη ραξηί απφ ίλεο ζεζακηάο, κπακπνχ, θινχδεο δέληξνπ θαη ξάθε ξνχρσλ. Έθηηαρλε έλα πνιηφ απφ απηέο ηηο πξψηεο χιεο, ηνλ άπισλε ζε ιεπηέο ζηξψζεηο, απηέο κεηά ηηο πίεδε ζε πξέζεο θαη ηειηθά ηηο ζηέγλσλε. Έηζη, παξήγαγε έλα πιηθφ ιεπηφ, αλζεθηηθφ θαη νκνηφκνξθν,
97
πάλσ ζην νπνίν κπνξνχζε θάπνηνο λα γξάςεη ρσξίο πξφβιεκα. Ζ εθεχξεζε ηνπ Σζάη Λνπλ άιιαμε δξακαηηθά ηελ θαηάζηαζε ζηελ Κίλα. Με δηαζέζηκν πηα ην θαηάιιειν πιηθφ γξαθήο, ν Κηλέδηθνο πνιηηηζκφο αλαπηχρζεθε κε γξήγνξνπο ξπζκνχο θαη ζε ιίγνπο αηψλεο θαηάθεξε λα θηάζεη ζην επίπεδν ηεο Γχζεο, ζηε θηινζνθία, ζηελ αζηξνλνκία, ζηα καζεκαηηθά, ζηελ ηαηξηθή θαη ζηηο άιιεο επηζηήκεο αιιά θαη ζηηο ηέρλεο. ηαλ ε Δπξψπε πεξλνχζε ηα ζθνηεηλά ρξφληα ηνπ Μεζαίσλα, ε Κίλα πξνφδεπζε θαη πνιιέο εθεπξέζεηο ηεο επνρήο ηεο ήξζαλ ζηαδηαθά θαη ζηε Γχζε, φπσο ε πνξζειάλε, ε ππμίδα, ε ππξίηηδα, ηα ππξνηερλήκαηα, ην κεηάμη, ν ζεηζκνγξάθνο, ε ρξήζε ηνπ πεηξειαίνπ θαη ηνπ θπζηθνχ αεξίνπ θαη πνιιέο άιιεο. Άιισζηε, απφ ηα ηαμίδηα ηνπ Μάξθν Πφιν, ηνλ 13 ν αηψλα, κάζακε φηη ε Κίλα επεκεξνχζε θαη είρε πνιχ πην πξνεγκέλν πνιηηηζκφ απφ ηελ Δπξψπε. Οη Κηλέδνη θξάηεζαλ γηα πέληε αηψλεο, κπζηηθφ απφ ηε Γχζε ηνλ ηξφπν παξαζθεπήο ηνπ ραξηηνχ. Σν παξαζθεχαδαλ φκσο ζηελ Κνξέα, ζην Βηεηλάκ θαη ιίγν αξγφηεξα θαη ζηελ Ηαπσλία. Μέρξη ηνλ 7ν αηψλα ε θαηαζθεπή ραξηηνχ είρε επεθηαζεί ζην Νεπάι, ζηελ Ηλδία θαη ζην Παθηζηάλ. κσο ην 751, κεξηθνί Κηλέδνη θαηαζθεπαζηέο ραξηηνχ αηρκαισηίζηεθαλ απφ ηνπο Άξαβεο θαη ην ραξηί άξρηζε λα παξάγεηαη ζηηο κεγάιεο πφιεηο ηεο Μέζεο Αλαηνιήο, φπσο ε ακαξθάλδε ζηελ Κεληξηθή Αζία θαη αξγφηεξα ζηηο αξαβηθέο πξσηεχνπζεο Βαγδάηε θαη Γακαζθφ, απφ ίλεο ιηλαξηνχ πνπ ην έθαλαλ ιεπηφηεξν θαη πην αλζεθηηθφ. ηελ Δπξψπε ε κέζνδνο παξαζθεπήο ραξηηνχ έγηλε γλσζηή απφ ηνπο Άξαβεο ηεο Ηζπαλίαο θαη ην 1150 θαηαζθεπάζηεθε ην πξψην εξγνζηάζην ραξηηνχ. Ζ εθεχξεζε ηνπ ραξηηνχ είλαη κηα απφ ηηο κεγαιχηεξεο ηεο ηζηνξίαο. Σνλ 15 ν αηψλα, κε ηελ εθεχξεζε ηεο ηππνγξαθίαο απφ ηνλ Γνπηεκβέξγην, έγηλε δπλαηή ε θζελή θαη άθζνλε παξαγσγή βηβιίσλ, πνπ ηειηθά νδήγεζε ηε Γχζε, ζηελ έμνδν απφ ην Μεζαίσλα θαη ζηελ έλαξμε ηεο Αλαγέλλεζεο θαη ζηελ ηαρχηαηε πνιηηηζκηθή ηεο αλάπηπμε. Πξέπεη φκσο λα ζεκεησζεί φηη ήδε απφ ηνλ 11 ν αηψλα ν Κηλέδνο Μπη ελγθ είρε εθεχξεη ηελ ηππνγξαθία κε θηλεηά ζηνηρεία. Ζ πξνζθνξά ινηπφλ ηνπ Σζάη Λνπλ ζηελ αλζξσπφηεηα είλαη αλππνιφγηζηε. Σν ραξηί ζήκεξα παξάγεηαη ζε ηεξάζηηεο πνζφηεηεο, πνηθίιεο πνηφηεηεο, απφ δηάθνξα πιηθά, θπξίσο απφ μπινπνιηφ, είλαη πνιχ θηελφ, εχρξεζην.
Σμ 25 ι.Υ. αοημηνάημναξ Ληνπ ηνπ ηδξ δοκαζηείαξ ηςκ Υακ ιεηέθενε ηδκ πνςηεφμοζα ηδξ πχνα ζηδκ Λμουβζακβη, ζηα ακαημθζηά ηδξ Κίκαξ. Ο Λζμο ζμο θνυκηζζε ηδ βεςνβία ηαζ ηαηαζηεφαζε ιεβάθα ένβα ζημ Κίηνζκμ πμηαιυ, πμο ζηαεενμπμίδζακ ηδκ ημίηδ ημο ηαζ ιείςζακ ηζξ πθδιιφνεξ. Πνμζπάεδζε κα απμηηήζεζ επαθή ιε ηδ Ρςιασηή αοημηναημνία, αθθά μ εηπνυζςπμξ πμο έζηεζθε δεκ πνμπχνδζε πζμ πένα απυ ημκ Πενζζηυ Κυθπμ. Σμ 220 δ δοκαζηεία ηςκ Υακ, ηαηέννεοζε ιεηά απυ ζπεδυκ ηέζζενεζξ αζχκεξ δζαηοαένκδζδξ ηδξ πχναξ. Μζα κέα πενίμδμξ ειθοθίςκ πμθέιςκ ηαζ απμδζμνβάκςζδξ ημο ηνάημοξ, λεηίκδζε ιε ηδκ Πεξίνδν ησλ Σξηψλ Βαζηιείσλ’(220280). Σνεζξ πμθέιανπμζ ηςκ Υακ, ίδνοζακ ηνία δζαθμνεηζηά ηζκέγζηα ηνάηδ. Ώημθμφεδζε δ πενίμδμξ ηδξ Γπλαζηείαο ησλ Σδηλ (265-420), δ μπμία έκςζε ηαζ πάθζ ηδ πχνα. ιςξ ζοκεπείξ εζζαμθέξ κμιαδζηχκ θοθχκ, δδιζμονβμφζακ ζοκεπχξ πμθειζηέξ ζοννάλεζξ, αθθά ηαζ πμθθά ιζηνά ααζίθεζα. Οζ Σγίκ ιεηέθενακ ηδκ πνςηεφμοζα ζηδ Νακηίκ. Σδκ πενίμδμ αοηή μ ημιθμοηζακζζιυξ έβζκε βκςζηυξ ηαζ ελαπθχεδηε ζηδκ Εαπςκία.
98
Καηά ηδκ Πεξίνδν ησλ Σξηψλ Βαζηιείσλ έγδζε μ βζαηνυξ Υνχα Σν (190-265), μ πξψηνο γλσζηφο επηζηήκνλαο ζηελ Ηζηνξία, πνπ εθάξκνζε ηε λάξθσζε ζηε ρεηξνπξγηθή. Πανήβαβε έκα είδμξ ακαζζεδηζημφ απυ ζοζηαηζηά ημο ηζαβζμφ ηαζ ιπυνεζε κα πναβιαημπμζήζεζ εβπεζνήζεζξ ζημκ εβηέθαθμ ηαζ ζηα εζςηενζηά ακενχπζκα υνβακα. Ώθθά, δ Κίκα δζαζπάζηδηε ηαζ πάθζ ζε πμθθά ημιιάηζα. Δ πμθέιανπμζ ημο αμννά δδιζμφνβδζακ πμθθά ηζκεγζηά ααζίθεζα απυ 386 ςξ ημ 588 (πεξίνδνο ησλ Βφξεησλ Γπλαζηεηψλ), ηαζ ζημ κυημ απυ ημ 420 ςξ ημ 588 άθθα έλζ ααζίθεζα (πεξίνδνο ησλ Νφηησλ ή Έμε Γπλαζηεηψλ). Σμ 588 πθέμκ δ Κίκα εκχεδηε αηυια ιζα θμνά ηαζ άνπζζε δ κέα αναπφαζα Πεξίνδνο ηεο Γπλαζηείαο ησλ νχη.
Εσγξαθηθή ζε θηλέδηθε βεληάιηα
99
9. ΟΗ ΛΑΟΗ ΣΖ ΜΗΚΡΑ ΑΗΑ Δ Μζηνά Ώζία είκαζ δ πενζυκδζμξ πμο απμηεθεί ηαζ ημ ακαημθζηυηενμ ηιήια ηδξ Ώζίαξ πμο ζήιενα ηαθφπηεηαζ ελ μθμηθήνμο απυ ηδκ Σμονηία. Βηεί έγδζακ πμθθμί θαμί, πμο απμηέθεζακ πςνζζηά ηνάηδ ή πυθεζξ-ηνάηδ ή ηιήιαηα ιεβάθςκ ηναηχκ ηαζ αοημηναημνζχκ. Θα δμφιε ζφκημια ημοξ θαμφξ πμο έγδζακ ζηδκ πενζμπή, ιε ηδκ ελαίνεζδ ηςκ Υζηηζηχκ: Οζ Υζηηίηεξ, ακ ηαζ έγδζακ ηαζ έδναζακ, ηονίςξ ζηδ Μ. Ώζία, πενζβνάθμκηαζ ιε ημοξ θαμφξ ηδξ Μεζμπμηαιίαξ, ελ αζηίαξ ηδξ άιεζδξ ζοιιεημπήξ ημοξ ζηδκ ζζημνία ηδξ πενζμπήξ. Σμ Υζηηζηζηυ ηνάημξ ηαηαζηνάθδηε απυ εζζαμθείξ βκςζημφξ ςξ νη Λανί ηεο Θάιαζζαο πνμξ ημ ηέθμξ ημο 12μο αζχκα π.Υ. Σδκ ίδζα πενίπμο επμπή ζοκέαδ ηαζ δ ηαηαζηνμθή ηδξ Σνμίαξ, ζημ ακαημθζηυ άηνμ ηδξ Μ. Ώζίαξ, βεβμκυξ πμο ακαθένεηαζ ζηδ ιοεμθμβία ηαζ ηα μιδνζηά έπδ. Οη ιανί ηεο Μ. Αζίαο Δ Εςκία ηαζ δ Ώζμθίδα ςξ πενζμπέξ ηδξ Μ. Ώζίαξ, δεκ ήηακ ηνάημξ, ήηακ πυθεζξηνάηδ πμο δδιζμονβήεδηακ ανπζηά ςξ εθθδκζηέξ απμζηίεξ, ακαθένμκηαζ εδχ ςξ πςνζζηέξ μκηυηδηεξ. ηδκ Εςκία, αθθά ηαζ ζε άθθεξ πενζμπέξ ηδξ Μ. Ώζίαξ βεκκήεδηακ ζπμοδαίμζ Έθθδκεξ θζθυζμθμζ, ζζημνζημί, επζζηήιμκεξ, υπςξ μ Θαθήξ, μ Ώκαλίιακδνμξ, μ Βηαηαίμξ ηαζ μ Ώκαλζιέκδξ (Μίθδημξ), μ Δνυδμημξ (Κανία), μ ΐίαξ (Πνζήκδ), μ Δνάηθεζημξ (Έθεζμξ), μ Γαθδκυξ (Πένβαιμξ), μ Ώπμθθχκζμξ (Παιθοθία), μ Αζμβέκδξ (Παθθαβμκία), μ Καθθίκμξ (Έθεζμξ), μ ηνάαςκ (Πυκημξ), Παοζακίαξ (Μαβκδζία) ηαζ πμθθμί άθθμζ. θμζ μζ θαμί ηαζ ηα ηνάηδ ηδξ Μ. Ώζίαξ αημθμφεδζακ πενίπμο, ηδκ ίδζα ζζημνζηή δζαδνμιή: Σμ 560 μ Κνμίζμξ ακήθεε ζημ ενυκμ ηδξ Λοδίαξ ηαζ έκςζε υθεξ ηζξ πυθεζξ ηδξ Εςκίαξ οπυ ημ ενυκμ ημο. φκημια υιςξ, ακαηνάπδηε απυ ημκ Κφνμ ηδξ Πενζίαξ μ μπμίμξ ημκ ηονζάνπδζε ζηδκ πενζμπή. Οζ πχνεξ ηδξ Μ. Ώζίαξ, ακ ηαζ ήηακ ζαηναπείεξ ηδξ Πενζίαξ, απμθάιαακακ ζδιακηζηή αοημκμιία. Ώνβυηενα μ Μ. Ώθέλακδνμξ έθενε υθδ ηδ Μ Ώζία οπυ ιαηεδμκζηυ έθεβπμ. Ώπυ ημκ 2μ π.Υ. δ Ρχιδ εα ηαηαηηήζεζ ζηαδζαηά ηδ πενζυκδζμ, εα αημθμοεήζεζ δ ΐογακηζκή Ώοημηναημνία ηαζ μζ θαμί εα γήζμοκ ανηεημφξ αζχκεξ εζνδκζηά. Δ πενζμπή εα βίκεζ ηέκηνμ ημο Υνζζηζακζζιμφ ηαζ εειαημθφθαηαξ ημο εθθδκζημφ ηαζ ημο νςιασημφ πμθζηζζιμφ. ηακ ημ ΐογάκηζμ πανάηιαζε, εζζέααθακ μζ Άνααεξ ηαζ μζ Μμββυθμζ. Σμκ 15 μ αζχκα μζ Σμφνημζ ηαηέθααακ υθδ ηδ πενζυκδζμ ηαζ ηδκ έηακακ ηιήια ηδξ Οεςιακζηήξ Ώοημηναημνίαξ.
Ζ Αξκελία Οζ Ώνιέκζμζ, είκαζ έκαξ θαυξ ζκδμεονςπασηήξ ηαηαβςβήξ ηαζ βθχζζαξ, ηαζ ηαημζηεί απυ ημκ 6μ αζχκα π.Υ. απυ ηδκ πενζμπή ηδξ θίικδξ ΐακ ηαζ ηδκ ημζθάδα ημο πμηαιμφ Ώνάλμο ςξ ηα υνζα ηδξ ζδιενζκήξ Ώνιεκίαξ ζημκ Καφηαζμ. Δ πενζμπή αοηή είκαζ ελαζνεηζηά εφθμνδ (υπζ δ μνεζκή γχκδ πμο ηαηά ιεβάθμ ιένμξ ηδξ,
100
ηαηαθαιαάκεζ ζήιενα δ Αδιμηναηία ηδξ Ώνιεκίαξ), βζ’ αοηυ ηάπμζμζ ζζημνζημί ζζπονίγμκηαζ υηζ δ Ώνιεκία ήηακ μ αζαθζηυξ Κήπμξ ηδξ Βδέι. Ώκ θδθεεί δε οπ’ υρδ υηζ, ζφιθςκα ιε ηδ ιοεμθμβία, δ Κζαςηυξ ημο Νχε πνμζάναλε ζηδκ ημνοθή ημο Ώνανάη ηαζ υηζ δ πθςνίδα ηαζ δ πακίδα ηδξ πενζμπήξ είκαζ πθμοζζυηαηδ, μ ιφεμξ δεκ απέπεζ πμθφ απυ ηδκ πναβιαηζηυηδηα. ημ δζάζηδια ηςκ 2500 πνυκςκ ηδξ φπανλήξ ηδξ, δ Ώνιέκζμζ θίβεξ θμνέξ ιπυνεζε κα οπάνλεζ ςξ μνβακςιέκμ ηνάημξ. Σμοξ πενζζζυηενμοξ αζχκεξ ανζζηυηακ οπυ ηδκ ηαημπή ιεβάθςκ αοημηναημνζχκ υπςξ δ Πενζζηή, δ Μαηεδμκζηή, δ Ρςιασηή, δ ΐογακηζκή, δ Οεςιακζηή ηαζ δ Ρςζζηή. Ο πμθζηζζιυξ ημοξ είκαζ έκα ιίβια πενζζηήξ ηαζ εθθδκζηήξ επζννμήξ. Σμ πνχημ ιεβάθμ ηνάημξ ζηδκ πενζμπή ήηακ ημ ααζίθεζμ ηςκ Οονανημφ (ημ υκμια αοηυ πνμζέδςζακ μζ Ώζζφνζμζ απυ ημ αμοκυ Ώνανάη), πμο ηονζανπμφζε ζηδκ πενζμπή ημο Καοηάζμο ηαζ ηδξ αμνεζμδοηζηήξ Μζηνάξ Ώζίαξ, απυ ημκ 13 μ ςξ ημκ 7μ αζχκα,. Σα πνχηα βκςζηά μκυιαηα ααζζθέςκ ηςκ Οονανημφ ήηακ μ Αξακνχ ή Αξακέ (ααζίθεοζε 880-844 π.Υ.) ηαζ μ βζμξ ημο Αξάκ, απυ ημοξ μπμίμοξ πζεακυκ πήνακ μζ Ώνιέκζμζ ηδκ μκμιαζία ημοξ. Σμκ 8μ π.Υ. αζχκα ημ ηνάημξ αοηυ ήηακ μθυηθδνδ αοημηναημνία πμο ηάθοπηε ιζα ηενάζηζα έηηαζδ, απυ ηδ ονία ςξ ημκ Βφλεζκμ Πυκημ ηαζ ηα ζφκμνα ιε ηδκ Γεςνβία. Σμ ηνάημξ αοηυ οπέζηδ δεζκή ήηηα απυ ημοξ Ώζζφνζμοξ ημο ααζζθζά άνβςκα ΐ’ ημ 714 π.Υ., μ μπμίμξ εζζέααθε πνμξ ηδ θίικδ ΐακ ηαζ ζηυνπζζε ηδκ ηαηαζηνμθή. ηδ ζοκέπεζα ηαηάννεοζε βφνς ζημ 600, ιεηά απυ εζζαμθή ηςκ Κζιιένζςκ ηαζ ηςκ ηφεςκ πμο ημ απμηεθείςζακ. Σμ ηεκυ ημ ηάθορακ μζ Ώνιέκζμζ πμο ηαημίηδζακ ζηδκ πενζμπή ηαζ ακαιίπεδηακ ιε ηα οπμθείιιαηα ηςκ Οονανηαίςκ. Ο θαυξ ηςκ Οονανημφ, έιεζκε βζα θίβμ βκςζηυξ ςξ μ θαυξ ηςκ Υαθδαίςκ, αθθά πάεδηε απυ ηδκ ζζημνία. Δ πνχηδ ακαθμνά ηςκ Ώνιεκίςκ ςξ θαμφ, βίκεηαζ απυ ιζα επζβναθή ημο Αανείμο ημο Μεβάθμο ηαζ ζηδ ζοκέπεζα απυ ημκ Δνυδμημ ηαζ άθθμοξ Έθθδκεξ ζοββναθείξ. Μεηά ηδκ ελαθάκζζδ ημο ηνάημοξ ηςκ Οονανημφ, ή πενζμπή πέναζε ζηα πένζα ηςκ Μήδςκ, ανβυηενα έβζκε πενζζηή ζαηναπεία ηαζ υηακ μ Μ. Ώθέλακδνμξ ηαηέθοζε ηδκ Πενζζηή Ώοημηναημνία, δ Ώνιεκία ζοκέπζζε κα ηοαενκάηαζ απυ ημοξ Πένζεξ μζ μπμίμζ επέααθακ ηαζ ηδκ θαηνεία ημο Μίενα. ηα ιέζα ημο 2μο π.Υ. αζχκα, δ Ώνιεκία ήηακ έκα ηνάημξ-ιαλζθάνζ ιεηαλφ Ρςιαίςκ απυ ηα δοηζηά ηαζ Πενζχκ απυ ηα ακαημθζηά. Έθεαζε ζηδκ αηιή ηδξ επί ααζζθζά Σηγξάλε Β’, ημο μκμιαγυιεκμο ηαζ Μέβα (ααζίθεοζε 95-55 π.Υ.) μ μπμίμξ έηακε ηδκ Ώνιεκία ηέκηνμ ημο Βθθδκζζηζημφ πμθζηζζιμφ ηαηά ηδ δζάνηεζα ηδξ ααζζθείαξ ημο. Βίπε πακηνεοηεί ηδκ ηυνδ ημο ααζζθζά ημο Πυκημο Μζενζδάηδ Σ’, μνηζζιέκμο επενμφ ηςκ Ρςιαίςκ. Ο Σζβνάκδξ εζζέααθε ζηδ Μεζμπμηαιία, ονία ηαζ Φμζκίηδ ηαζ δδιζμφνβδζε ιζα αοημηναημνία πμο ηα υνζά ηδξ έθεακακ ζπεδυκ υζμ ηαζ ηδξ Οονανημφ, ιε πνςηεφμοζα ηα Σζβνακμηέναηα ζημοξ πνυπμδεξ ηδξ μνμζεζνάξ ημο Σαφνμο. ιςξ αοηή δ αοημηναημνία ήηακ αναπφαζα. Σμ 55, μ Σζβνάκδξ πέεακε ηαζ ημκ δζαδέπεδηε μ βζμξ ημο Ώνηάααγμξ ΐ’. Σμ 34 μ Μάνημξ Ώκηχκζμξ ημκ ζοκέθααε ηαζ ημκ δμθμθυκδζε. Μέπνζ ημ 30 π.Υ. δ Ρχιδ ηαηέθααε ηδκ Ώνιεκία ηαζ βζα ηα επυιεκα 200 πνυκζα. ιςξ ημ 53 ι.Υ., ιζα κέα δοκαζηεία, μζ Ώνζαηίδεξ πήνακ ηδκ ελμοζία ζηδκ Πενζία ηαζ ζηδκ Ώνιεκία ηαζ δ ηεθεοηαία οπυ ημκ Πάνεμ ααζζθζά Σζνζδάηδ, πμο κίηδζε ημ 62 ημοξ Ρςιαίμοξ. Ο Ρςιαίμξ αοημηνάημναξ Νένςκ ζοιθζθζχεδηε ιε ημοξ Πάνεμοξ ηαζ έζηερε ημκ Σζνζδάηδ, ααζζθζά ηδξ Ώνιεκίαξ. ηακ ημ 224 ι.Υ. ηδκ ελμοζία ζηδκ
101
Πενζία ηαηέθααε δ δοκαζηεία ηςκ αζζακζδχκ, ζε ζοιθςκία ιε ημκ ΐογακηζκυ αοημηνάημνα δζαιέθζζακ ηδκ Ώνιεκία. Σμ 303 ι.Υ. μζ Ώνιέκζμζ πνμζπχνδζακ ζημκ Υνζζηζακζζιυ ηαζ έβζκακ μ παθαζυηενμξ πνζζηζακζηυξ θαυξ ηδξ Ώζίαξ. Δ Ώνιεκία έβζκε λακά ακελάνηδημ ηνάημξ ημκ 20υ αζχκα.
Ζ Βηζπλία Δ ΐζεοκία είκαζ ιζα ανπαία επανπία αμνεζμδοηζηά ηδξ Μ. Ώζίαξ, πμο αθέπεζ πνμξ ημκ ΐυζπμνμ ηαζ ημκ Βφλεζκμ Πυκημ. Νυηζα ζοκμνεφεζ ιε ηδ Μοζία ηαζ ηδ Φνοβία ηαζ ακαημθζηά ιε ηδκ Παθθαβμκία. Σδ δζαζπίγεζ μ πμηαιυξ αββάνζμξ. φιθςκα ιε ανπαίμοξ Έθθδκεξ ζζημνζημφξ (Δνυδμημ, Ξεκμθχκηα), μζ ηάημζημζ ηδξ ΐζεοκίαξ ήηακ ιεηακαζηεοηζηά εναηζηά θφθα μζ ΐζεοκμί, πμο ηαηέθααακ πενζμπή πμο ηαηείπακ πνζκ μζ Μίζζομζ. ηδ πενζμπή αοημί μζ Έθθδκεξ ίδνοζακ ηζξ απμζηίεξ Κίμ, Υαθηδδυκα (ζηδκ είζμδμ ημο ΐμζπυνμο, απέκακηζ απυ ηδκ Κςκζηακηζκμφπμθδ) ηαζ ηδκ Δνάηθεζα ημο Πυκημο. Δ ΐζεοκία εκζςιαηχεδηε ζηδκ Λοδζηή ιμκανπία οπυ ημκ Κνμίζμ, πμο ιε ηδ ζεζνά ηδξ απμννμθήεδηε απυ ηδκ Πενζζηή Ώοημηναημνία ημο Κφνμο ηαζ εκηάπεδηε ζηδ ζαηναπεία ηδξ Φνοβίαξ. Βκζςιαηχεδηε ζηδκ αοημηναημνία ημο Ώθέλακδνμο, υηακ αοηυξ ηαηέθοζε ηδκ ακηίζημζπδ Πενζζηή. Δ ΐζεοκία απέηηδζε ηδκ ακελανηδζία ηδξ, ηαζ μ πνίβηζπαξ ΓζπμΎηδξ ακαηδνφπεδηε ααζζθζάξ ηδξ ημ 297 π.Υ. Ο βζμξ ημο Νηθνκήδεο Α’ ίδνοζε ηδκ πυθδ Νζημιήδεζα, δ μπμία ιαγί ιε ηδκ άθθδ ιεβάθδ πυθδ ηδξ πχναξ ηδ Νίηαζα (ζδνφεδηε ημ 316 απυ ημκ Ώκηίβμκμ), εκαθθάζζμκηακ ςξ πνςηεφμοζεξ. Σμ ααζίθεζμ ηδξ ΐζεοκίαξ οπυ ημκ ίδζμ ηαζ ημοξ δζαδυπμοξ ημο, ακαπηφπεδηε ηαζ απέηηδζε ζδιακηζηή εέζδ ιεηαλφ ηςκ πμθθχκ ιζηνχκ ηναηζδίςκ ηδξ Ώκαημθίαξ. Ώθθά υηακ μ ηεθεοηαίμξ ηδξ ααζζθζάξ μ Νζημιήδδξ Γ’ δεκ ιπυνεζε κ’ ακηζζηαεεί ζημκ Μζενζδάηδ ημο Πυκημο, ηθδνμδυηδζε ημ ααζίθεζυ ημο ζημοξ Ρςιαίμοξ ημ 74 π.Υ. Χξ Ρςιασηή επανπία, ηα ζφκμνά ηδξ άθθαγακ ζοπκά ιε ημκ βεζημκζηυ Πυκημ. Ο Πιίληνο ν Νεφηεξνο ακέθααε δζμζηδηήξ ηαζ ηςκ δφμ επανπζχκ (103-105 ι.Υ.) ηαζ ιαξ έδςζε πμθθέξ πθδνμθμνίεξ βζα ηδκ πενζμπή ηαζ ημκ ηνυπμ θεζημονβίαξ ημο νςιασημφ δζμζηδηζημφ ιδπακζζιμφ. ηδκ Νίηαζα έβζκε δ Πνχηδ Οζημοιεκζηή φκμδμξ ημ 325. Δ ΐζεοκία έβζκε ιεηά επανπία ηδξ ΐογακηζκήξ αοημηναημνίαξ, αθθά οπέζηδ ιεβάθεξ ηαηαζηνμθέξ απυ δζαδμπζηέξ επζδνμιέξ Γυηεςκ, Ώνάαςκ, ηαονμθυνςκ ηαζ εθηγμφηςκ. ηακ δ Κςκζηακηζκμφπμθδ ηαηεθήθεδ απυ ημοξ ηαονμθυνμοξ ημ 1204, δ Νίηαζα έβζκε δ πνςηεφμοζα ηδξ αοημηναημνίαξ ηδξ Σναπεγμφκηαξ ηαζ μ αοημηνάημνάξ ηδξ, απεθεοεένςζε ηδκ Κςκζηακηζκμφπμθδ. Δ Πνμφζα δζαηέθεζε πνςηεφμοζα ηςκ ηαζ Σμφνηςκ υηακ αοημί ηαηέθααακ ηδ ΐζεοκία ηαζ ζηαδζαηά υθδ ηδ Μζηνά Ώζία.
Ζ Γαιαηία Σμκ 3μ π.Υ. αζχκα, μζ Κέθηεξ ή υπςξ ημοξ απμηαθμφζακ μζ Έθθδκεξ μζ Γαθάηεξ, εζζέααθακ ζηδκ Μαηεδμκία ηαζ αθμφ ζηυηςζακ ημκ ααζζθζά ηδξ Πημθειαίμ Κεναοκυ πνμπχνδζακ ιέπνζ ημοξ Αεθθμφξ υπμο αθμφ πνμλέκδζακ ιεβάθεξ ηαηαζηνμθέξ απςεήεδηακ. Αομ άθθεξ μιάδεξ πέναζακ ζηδ Μ. Ώζία ηαζ αθμφ θεδθάηδζακ μθυηθδνεξ πενζμπέξ, εβηαηαζηάεδηακ ζηδκ πενζμπή ηδξ Φνοβίαξ. Βηεί ζδνφεδηε ημ 274 π.Υ. ημ Κεθηζηυ ηνάημξ ηςκ Γαθαηχκ.
102
Οζ Γαθάηεξ ζοιιεηείπακ ζημοξ δζάθμνμοξ πμθέιμοξ ηδξ πενζμπήξ ηονίςξ ςξ ιζζεμθυνμζ, ή ηαζ ηαηά ηαζνμφξ ζφιιαπμζ εκυξ ηςκ ακηζιαπμιέκςκ. Σμ 230 π.Υ., μ ααζζθζάξ ηδξ ζζπονήξ πυθδξ-ηνάημοξ Πενβάιμο, μ Άηηαθμξ Ώ, ανκήεδηε κα ηαηααάθεζ θυνμοξ ζημοξ Γαθάηεξ ηαζ ζηδ ζφβηνμοζδ πμο αημθμφεδζε, ημοξ κίηδζε ηαζ ημοξ απχεδζε. Σμ 189, μζ Ρςιαίμζ, ιε ηδκ αμήεεζα ηδξ Πενβάιμο, ζοκέηνζρακ ημοξ Γαθάηεξ, θεδθάηδζακ ηδ πχνα ημοξ ηαζ ηαηέζθαλακ ηαζ ελακδναπυδζζακ πζθζάδεξ. ιςξ, δ νςιασηή φβηθδημξ, ακαβκχνζζε ηδκ αοημκμιία ηςκ Γαθαηχκ, ιε ημκ υνμ κα παφζμοκ κα εηζηναηεφμοκ εκακηίμκ ηςκ βεζηυκςκ ημοξ. Σμ 59 π.Υ., δ Γαθαηία βίκεηαζ ααζίθεζμ ακαβκςνζζιέκμ απυ ημοξ Ρςιαίμοξ βζα ηδκ αμήεεζα πμο ημοξ πνμζέθενε ζημκ πυθειμ ηαηά ημο Μζενζδάηδ ημο Πυκημο. ιςξ αοηυ ημ ααζίθεζμ ήηακ αναπφαζμ βζαηί ημ 25 π.Υ., μ ααζζθζάξ ηδξ Ώιφκηαξ πεεαίκμκηαξ, ηθδνμδυηδζε ημ ααζίθεζμ ηδξ Γαθαηίαξ ζηδ Ρχιδ, ηαζ ζδνφεδηε δ Βπανπία ηδξ Γαθαηίαξ δ μπμία πενζθάιαακε εηηυξ ηδξ Γαθαηίαξ ηαζ ιένμξ ηδξ Πζζζδίαξ, ηδξ Λοηαμκίαξ ηαζ ίζςξ υθδ ηδκ Παιθοθία, ιε πνςηεφμοζα ηδκ Άβηονα. Σμκ 1μ αζχκα ι.Υ., μ Υνζζηζακζζιυξ ελαπθχκεηαζ ζηδ Μζηνά Ώζία ηαζ θοζζηά ηαζ πνμξ ηδ Γαθαηία, υπςξ θαίκεηαζ ηαζ απυ ηδκ Πξνο Γαιάηαο Δπηζηνιή ημο Ώπυζημθμο Παφθμο. Ώπυ ημκ Άβζμ Εενχκοιμ ιαεαίκμοιε υηζ ζηα ηέθδ ημο 4 μο ι.Υ. αζχκα, μζ Γαθάηεξ ήηακ μ ιυκμξ θαυξ ηδξ Μ. Ώζίαξ πμο δεκ ιζθμφζε εθθδκζηά, αθθά ηδ βαθαηζηή βθχζζα, ηδκ ίδζα πμο ιζθμφζακ ηαζ μζ Γαθάηεξ ηδξ Γαθθίαξ ηαζ ημο ΐεθβίμο. Ο ελεθθδκζζιυξ ημοξ μθμηθδνχεδηε ηαηά ηδ δζάνηεζα ηδξ ηονζανπίαξ ημο ΐογακηίμο.
Ζ Καππαδνθία Δ Καππαδμηία (ζφιθςκα ιε ημκ Δνυδμημ, ημ υκμιά ηδξ πνμένπεηαζ απυ ημ πενζζηυ Καηπαημφηα), είκαζ δ πενζμπή πμο ανίζηεηαζ ζηα κμηζμδοηζηά ηδξ Μ. Ώζίαξ, ιεηαλφ ηδξ μνμζεζνάξ ημο Σαφνμο ηαζ ημο Βοθνάηδ. Αεκ λένμοιε πμθθά βζα ηδκ ζζημνία ηδξ Καππαδμηίαξ, πνζκ πενζέθεεζ οπυ ηδκ Πενζζηή ηονζανπία. Ώπμηεθμφζε ιένμξ ηδξ ιεβάθδξ Υζηηζηζηήξ Ώοημηναημνίαξ πμο είπε ηέκηνμ ηδκ Υαημφζαξ (ζδιενζκυ Μπμοβζμφη Καθέ) ηαζ μζ ηάημζημί ηδξ είκαζ ιάθθμκ απυβμκμζ ηςκ Υεηηαίςκ. Τπυ ηδκ πενζζηή αοημηναημνία ακήηε ζηδκ ηνίηδ ζαηναπεία, αθθά ζοκέπζζε κα ηοαενκάηαζ απυ δζημφξ ηδξ δβειυκεξ, οπμηεθείξ ζημκ Μεβάθμ ΐαζζθέα. ηακ μ Μ. Ώθέλακδνμξ ηαηέθοζε ηδκ Πενζζηή Ώοημηναημνία, μ ααζζθζάξ ηδξ Καππαδμηίαξ Αξηαξάζεο Α’, ακαβκχνζζε ημκ κέμ επζηονίανπμ. Τπυ ημκ ααζζθζά Αξηαξάζε Γ’ (ααζίθεοζε 255-220), ή Καππαδμηία ήηακ πναβιαηζηά ακελάνηδηδ πχνα. Ο Αξηαξάζεο Γ’ ήηακ μ πζμ ζδιακηζηυξ δβειυκαξ ηδξ Καππαδμηίαξ. οιιάπδζε ιε ηδ Ρχιδ ηαζ επέηνμοζε επίεεζδ ηςκ Γαθαηχκ. Ο Ώνζανάεδξ Β’ (163130), εζζήβαβε ζηδ πχνα πμθθά ζημζπεία ημο εθθδκζημφ πκεφιαημξ ηαζ ζοκέπζζε ηδκ πμθζηζηήξ ζοιιαπίαξ ιε ηδ Ρχιδ. Γζα θίβα πνυκζα δ πχνα πέναζε οπυ ηδκ ηονζανπία ημο Μζενζδάηδ, ααζζθζά ημο Πυκημο, αθθά ημ 95 ακήθεε ζημ ενυκμ μ Αξηνβαξδάλεο Α’ μ μπμίμξ έκςζε πάθζ ηδ Καππαδμηία οπυ ημ ζηήπηνμ ημο. Σμ 36, μ Μάξθνο Αληψληνο εοκυδζε ηδκ άκμδμ ζημ ενυκμ ημο ζοββναθέα Ώνπέθαμο, μ μπμίμξ υιςξ υηακ λέζπαζε δ δζαιάπδ ημο Ώκηχκζμο ιε ημκ Οηηααζακυ, πήνε ημ ιένμξ ημο δεφηενμο. Ώοηυ δεκ ειπυδζζε ηδ Ρχιδ ημ 17 ι.Υ., επί Σζαένζμο, κα ζοθθάαεζ ηαζ κα εηηεθέζεζ ημκ Ώνπέθαμ ηαζ κα ηδνφλεζ ηδκ Καππαδμηία νςιασηή επανπία. Σμοξ 103
αζχκεξ πμο αημθμφεδζακ ηδ νςιασηή ηαζ εκ ζοκεπεία ηδ αογακηζκή ηονζανπία, δ Καππαδμηία ελεθθδκίζηδηε πθήνςξ, έςξ ηδκ ηαηάηηδζή ηδξ απυ ημοξ Σμφνημοξ.
Ζ Καξία Βίκαζ πχνα ηδξ Αοηζηήξ Μ. Ώζίαξ, πμο αθέπεζ ζημ Ώζβαίμ πέθαβμξ (απέκακηζ απυ ηδ Ρυδμ), ανίζηεηαζ κυηζα απυ ηδκ Εςκία, αυνεζα απυ ηδ Λοηία ηαζ ακαημθζηά απυ Λοδία. Σμ υκμια Κανία ημ ζοκακηάιε ζε πμθθέξ ανπαίεξ βθχζζεξ, υπςξ δ Υζηηζηζηή, ΐααοθςκζαηή, Βθαιζηή ηαζ Πενζζηή. φιθςκα ιε ηδ ιοεμθμβία, μ πνχημξ μζηζζηήξ ηδξ Κανίαξ, ήηακ μ ανπδδυκαξ, μ αδεθθυξ ημο Μίκςα ηδξ Κνήηδξ. Οζ ηάημζημί ηδξ ήηακ μζ Κάνεξ, πμθθμφξ απυ ημοξ μπμίμοξ ζοκακηάιε ζηα αζβοπηζαηά ηείιεκα ςξ ιζζεμθυνμοξ ημο Φαναχ Φαιιήηζπμο ΐ’. Δ πχνα υιςξ ζφκημια (απυ ηζξ ανπέξ ηδξ 1δξ πζθζεηίαξ) ηαημζηήεδηε απυ δςνζηά απμζηζαηά θφθα ηαζ ελεθθδκίζεδηε. Σμ 545 π.Υ. δ οπυ θοδζηή ηαημπή ηυηε Κανία εκζςιαηχεδηε ζηδκ Πενζζηή αοημηναημνία ςξ αηναπεία ηδξ Κάνηα. Οζ ζδιακηζηυηενεξ πυθεζξ ηδξ ήηακ δ Δνάηθεζα, δ Μίδμξ δ Λαμδζηεία ηαζ δ Ώθζηανκαζζυξ (ζδιενζκυ Μπμκηνμφι) πμο δζέιεκακ μζ εηάζημηε δβειυκεξ ηδξ. Οζ Κάνεξ ζοιαίςκακ εζνδκζηά ιε ημοξ Έθθδκεξ απμίημοξ ηδξ Ώθζηανκαζζμφ. Δ Ώθζηανκαζζυξ (απμζηία ηςκ Αςνζαίςκ) οπενδθακεφεηαζ υηζ είκαζ δ παηνίδα ημο ιεβάθμο ζζημνζημφ Ζξόδνηνπ.
Ο Ζξόδνηνο (484 - πεξ. 421 π.Υ.) Πιήζνο πιεξνθνξηψλ πνπ αθνξνχλ ηνπο ιανχο θαη ηα γεγνλφηα φρη κφλν ηεο επνρήο πνπ έδεζε, αιιά θαη πξνγελεζηέξσλ, ηα ρξσζηάκε ζηνλ Ζξφδνην. Απεθιήζε απφ ηνλ Κηθέξσλα, «ν Παηέξαο ηεο Ηζηνξίαο». Έρεη αλαγλσξηζζεί φρη κφλν σο πξσηνπφξνο ηζηνξηθφο, αιιά θαη σο ζπνπδαίνο γεσγξάθνο, εζλνγξάθνο θαη αλζξσπνιφγνο. Δξγάζηεθε πην πνιχ σο ξεπφξηεξ δεκνζηνγξάθνο, ζπιιέγνληαο πιεξνθνξίεο, απφςεηο, γλψκεο θαη αθεγήζεηο ηηο νπνίεο κεηαθέξεη ζρεδφλ πάληα κε επηθπιάμεηο. Δπίζεο ζηηο ηζηνξίεο ηνπ κεηαθέξεη θήκεο θαη αλαθνξέο ζηε κπζνινγία θαη ζηνπο ζενχο θαη αλαιχεη ήζε, έζηκα, ζξεζθεπηηθέο δνμαζίεο θαη ζεσξίεο γηα ηε δηαθπβέξλεζε κηαο πνιηηείαο. Γελλήζεθε ζηελ Αιηθαξλαζζφ θαη έδεζε ηα παηδηθά ηνπ ρξφληα ζ’ έλα πεξηβάιινλ ζεβαζκνχ ησλ επψλ ηνπ Οκήξνπ. Έδεζε ηνπο πεξζηθνχο πνιέκνπο πνπ επεξέαζαλ ηε δηακφξθσζε ηεο πξνζσπηθφηεηάο ηνπ. Νένο αλακίρζεθε ζηελ απφπεηξα αλαηξνπήο ηνπ ηπξάλλνπ ηεο Αιηθαξλαζζνχ Ληγδάκε θαη κεηά ηελ απνηπρία ηεο επηρείξεζεο απηνεμνξίζζεθε ζηε άκν. Καηά ηε δηάξθεηα ηεο εμνξίαο ηνπ ηαμίδεςε ζε πνιιά κέξε ηνπ γλσζηνχ ηφηε θφζκνπ, ηα νπνία πεξηγξάθεη ζηηο Ηζηνξίεο ηνπ. Πήγε ζηελ Αίγππην θαη έθηαζε λφηηα σο ηνλ πξψην θαηαξξάθηε ηνπ Νείινπ θαη δπηηθά ζηελ Κπξελατθή, αξγφηεξα ζηε Φνηλίθε, ζηε Βαβπιψλα, ζηελ Κχπξν, ζηηο βφξεηεο αθηέο ηνπ Δπμείλνπ Πφληνπ θαη ζηελ Ηηαιία θαη ηθειία. Μαο δίλεη πιεξνθνξίεο γηα ηηο πιεκκχξεο ηνπ Νείινπ πνπ εμεγεί φηη νθείινληαη ζην ιηψζηκν ησλ ρηνληψλ καθξηά ζηα λφηηα, αιιά αλαξσηηέηαη πψο είλαη δπλαηφλ λα ππάξρνπλ ρηφληα ζε ηφζν δεζηά κέξε. Απφ ηα ηαμίδηα ηνπ θαίλεηαη φηη γνεηεχηεθε πεξηζζφηεξν απφ ηελ Αίγππην. Θαπκάδεη ηνλ ηξφπν δηνίθεζήο ηεο θαη ζεσξεί ηνλ πνιηηηζκφ ηεο παιαηφηεξν ηνπ
104
ειιεληθνχ, αιιά θαη ζπγγεληθφ γηαηί νη Έιιελεο πήξαλ αξθεηά ζηνηρεία πνιηηηζκνχ απφ ηνπο Αηγχπηηνπο. Παξά ηελ επηθξαηνχζα άπνςε πεξί «βαξβάξσλ» (κε Διιήλσλ), ν Ζξφδνηνο δελ παχεη λα εθδειψλεη κε αληηθεηκεληθφηεηα, ζαπκαζκφ γηα φηη βιέπεη ζηα ηαμίδηα ηνπ φπσο, λα εθζεηάδεη ηηο λαπηηθέο ηθαλφηεηεο ησλ Φνηλίθσλ (παξαδνζηαθψλ λαπηηθψλ αληηπάισλ ησλ Διιήλσλ) ή ηε κεγαινπξέπεηα ησλ ππξακίδσλ ή ησλ κλεκείσλ ηεο Βαβπιψλαο. Σν 450 έθπγε γηα ηελ Αζήλα πνπ ηφηε ήηαλ ην πνιηηηζηηθφ θαη πλεπκαηηθφ θέληξν ηεο Διιάδαο. Δθεί γλσξίζηεθε κε φινπο ηνπο επηθαλείο άλδξεο ηεο επνρήο φπσο ν Πεξηθιήο, ν ζνθηζηήο Πξσηαγφξαο θη ν ηξαγσδφο νθνθιήο. Σν 444 ή 443 ζπκκεηείρε κε ηνλ Πξσηαγφξα ζηελ ίδξπζε ηεο απνηθίαο ησλ Θνπξίσλ ζηε ζέζε ηεο αξραίαο χβαξεο, ζηε Μεγάιε Διιάδα, απφ ηνπο Αζελαίνπο. Σν πηζαλφηεξν έηνο ηνπ ζαλάηνπ ηνπ είλαη ην 421 θαη ιέγεηαη φηη εηάθε ζηελ αγνξά ησλ Θνπξίσλ. Οη Ηζηνξίεο ηνπ Ζξνδφηνπ (ηηο νλφκαζε «Ηζηνξίεο απφδεημηο»), είλαη ρσξηζκέλεο (απφ ηνπο Αιεμαλδξηλνχο) ζε ελλέα βηβιία θαη θαζ’ έλα απφ απηά θέξεη ην φλνκα κηαο Μνχζαο: 1ν Βηβιίν (Κιεηψ): ε ηζηνξία ηεο δεκηνπξγίαο ηνπ πεξζηθνχ θξάηνπο. 2ν Βηβιίν (Δπηέξπε): ε εθζηξαηεία ηνπ βαζηιηά Κακβχζε ζηελ Αίγππην θαη ε ηζηνξία ηεο Αηγχπηνπ. 3ν Βηβιίν (Θάιεηα): ε θαηάιεςε ηεο Αηγχπηνπ, ε βαζηιεία ηνπ Γαξείνπ, ε νξγάλσζε ηνπ πεξζηθνχ θξάηνπο ζε ζαηξαπείεο, ε εθζηξαηεία θαη θαηάιεςε ηεο άκνπ απφ ηνπο παξηηάηεο. 4ν Βηβιίν (Μειπνκέλε): ε απνηπρεκέλε εθζηξαηεία ηνπ Γαξείνπ ζηε θπζία θαη ε πεξηγξαθή ηεο δσήο θαη ησλ εζίκσλ θαη εζψλ ησλ θπζψλ. 5ν Βηβιίν (Σεξςηρφξε): ε θαηάιεςε ηεο Θξάθεο απφ ηνπο Πέξζεο, ε Ησληθή εμέγεξζε, ε ηζηνξία ησλ Λαψλ ηεο Φξπγίαο, ηεο Καξίαο, ηνπ Διιεζπφληνπ θαη ηεο Κχπξνπ. 6ν Βηβιίν (Δξαηψ): ε ζπλέρεηα ηεο εμέγεξζεο ησλ Ηψλσλ, ε πξψηε εθζηξαηεία ησλ Πεξζψλ θαηά ηεο Διιάδαο, σο ηε κάρε ηνπ Μαξαζψλα, επίζεο κέξνο ηεο ηζηνξίαο ηεο πάξηεο θαη ν ζάλαηνο ηνπ Μηιηηάδε. 7ν (Πνιχκληα), 8ν (Οπξαλία) θαη 9ν (Καιιηφπε) Βηβιία: ε δεχηεξε εθζηξαηεία ηεο Πεξζίαο ζηελ Διιάδα. Ο Ζξφδνηνο έγξαςε ην έξγν ηνπ ζηελ ησληθή δηάιεθην. Σν έξγν ηνπ βαζίζηεθε ζηελ πξνζσπηθή έξεπλα, ζηηο πεγέο πνπ δηαζέηεη (παξαδφζεηο ησλ ιαψλ ησλ ρσξψλ πνπ επηζθέθζεθε), ζην έξγν ηνπ Δθαηαίνπ, (παιαηφηεξνπ ηζηνξηθνχ, θαη γεσγξάθνπ απφ ηε Μίιεην), θαη ζηηο πξνζσπηθέο αθεγήζεηο ησλ άιισλ.
Ο πζμ βκςζηυξ ζαηνάπδξ ηδξ Κανίαξ ήηακ μ Μαχζσινο (377-353 π.Υ.) μ μπμίμξ ηαηέθααε ηδ Λοδία, ηδ Λοηία ηαζ πμθθέξ πυθεζξ ηδξ Εςκίαξ ηαζ έηακε ηδκ Ώθζηανκαζζυ (δςνζηή απμζηία), ιζα απυ ηζξ ςναζυηενεξ πυθεζξ ηδξ Μ. Ώζίαξ, ιε ακάηημνα, ικδιεία ηαζ ένβα ηέπκδξ. Μεηά ημ εάκαηυ ημο, δ ζφγοβμξ (ηαζ αδεθθή ημο) Ώνηειδζία, ακήβεζνε έκα πενίηεπκμ ηάθμ πμο μκμιάζηδηε ημ Μαπζσιείν ηεο Αιηθαξλαζζνχ, έκα απυ ηα Βπηά Θαφιαηα ημο Κυζιμο. Βίπε φρμξ 46 ιέηνα ηαζ πενίιεηνμ 144 ιέηνα. Βίπε ζπήια ααειζδςηήξ ποναιίδαξ ηαζ ζηδκ ημνοθή ανζζηυηακ έκα ζφιπθεβια αβαθιάηςκ ηεναζηίςκ δζαζηάζεςκ, ημο Μαφζςθμο ηαζ ηδξ Ώνηειδζίαξ. Ώπυ αοηυ μζ Ρςιαίμζ μκυιαγακ ηάεε ιεβάθμ ηάθμ καπζσιείν. Σμκ Μεζαίςκα, μζ Εππυηεξ ηδξ Ρυδμο ηαηέζηνερακ ημ Μαοζςθείμ ηαζ έπηζζακ ιε ηα οθζηά ημο… έκα πφνβμ. Δ Κανία ηαηεθήθεδ απυ ημκ Μέβα Ώθέλακδνμ ημ 334 π.Υ. ηαζ εκ ζοκεπεία, υπςξ ηαζ μζ άθθεξ πχνεξ ηδξ Μζηνάξ Ώζίαξ, έβζκε νςιασηή επανπία.
105
Ζ Κηιηθία Δ Κζθζηία ήηακ ιζα πενζμπή ζηα κμηζμακαημθζηά ηδξ Μ. Ώζίαξ, απέκακηζ απυ ηδκ Κφπνμ, έπμκηαξ ακαημθζηά ηδκ Παιθοθία ηαζ δοηζηά ηδ ονία. Σδ πχνα ηαημζημφζε μ πμθειζηυξ θαυξ ηςκ Κζθίηςκ (ζηζξ αζζονζαηέξ επζβναθέξ Κζθίημο). Δ πχνα απμηεθμφζε ηιήια ηδξ πζηηζηζηήξ αοημηναημνίαξ ηαζ εκ ζοκεπεία ηαηαηηήεδηε απυ ημο Ώζζφνζμοξ ηαζ ημοξ Πένζεξ απυ ημκ Κφνμ ημκ Μέβα. Ώπμηεθμφζε ιένμξ ηδξ 4 δξ πενζζηήξ ζαηναπείαξ ηαζ ηδκ ηοαενκμφζακ ημπζημί δβειυκεξ. Καηεθήθεδ, υπςξ υθδ δ Μ. Ώζία, απυ ηα ζηναηεφιαηα ημο Μ. Ώθελάκδνμο ημ 338 π.Υ. ηαζ ιεηά ημ εάκαηυ ημο, έβζκε πεδίμ ζοβηνμφζεςκ ιεηαλφ ηςκ Βπζβυκςκ. Οζ ηάημζημί ηδξ, ηαηά ηδ δζάνηεζα ηςκ εθθδκζζηζηχκ ααζζθείςκ ελεθθδκίζηδηακ ζηδ βθχζζα ηαζ ζηδ βναθή. Σμ 67 π.Υ. έβζκε νςιασηή επανπία ηαζ δ Σανζυξ έβζκε δ πνςηεφμοζά ηδξ. ηδ ζοκέπεζα πέναζε ζηδ ΐογακηζκή αοημηναημνία. ηδκ Σανζυ βεκκήεδηε ζηζξ ανπέξ ημο 1μο ι.Υ. αζχκα μ Βαναίμξ αμφθ, πμο έιεθθε κα βίκεζ μ Παχινο, ν Απφζηνινο ησλ Δζλψλ ημο Υνζζηζακζζιμφ. Σμκ 7μ ι.Υ. αζχκα ηαηεθήθεδ απυ ημοξ Άνααεξ. Καηά ηδ δζάνηεζα ηςκ ηαονμθμνζχκ, δ πχνα εθεβπυηακ απυ ημ Ώνιεκζηυ ΐαζίθεζμ ηδξ Κζθζηίαξ, πμο ανβυηενα μκμιάζεδηε Μζηνά Ώνιεκία ηαζ ήηακ έκα πνζζηζακζηυ ηνάημξ πενζγςζιέκμ απυ άθθα ιμοζμοθιακζηά ηνάηδ. Ώοηυ ημ ηνάημξ, θζθζηυ ζημοξ ηαονμθυνμοξ, επενζηυ πνμξ ημ ΐογάκηζμ άκηελε 300 πνυκζα, πνζκ βίκεζ ηιήια ηδξ Οεςιακζηήξ αοημηναημνίαξ.
Οη Κνχξδνη Οζ Κμφνδμζ είκαζ ανπαίμξ διζκμιαδζηυξ θαυξ πμο ηαημζημφζε (ηαζ ηαημζηεί) ζηδ δοηζηή Μ. Ώζία, ζηα μνεζκά ημο Γάβνμο, ζε ιζα εηηεηαιέκδ πενζμπή πμο ηαθφπηεζ ηδκ Ώκαημθζηή Σμονηία ηαζ ηιήιαηα ηδξ ονίαξ ημο Ενάη ηαζ ημο Ενάκ. Δ πνχηδ ακαθμνά βζα ημ θαυ αοηυ ανίζηεηαζ ζε έκα ηείιεκμ ηςκ μοιενίςκ (πενίπμο 3000 π.Υ.)πμο ιζθά βζα ημ θαυ ηςκ Κάνκηα. Ο Ξελνθψλ ζημ ένβμ ημο Κχξνπ Αλάβαζηο, ημοξ ακαθένεζ ςξ Κανδμφπμοξ, μζ μπμίμζ ημ 406 π.Υ. πνμηάθεζακ πνμαθήιαηα ζ’ αοηυκ ηαζ ημοξ Μύξηνπο ημο. Βίκαζ έκαξ θαυξ μ μπμίμξ πανά ηδκ φπανλή ημο επί ηνεζξ ηαζ πθέμκ πζθζάδεξ πνυκζα, δεκ ιπυνεζε πμηέ κα απμηηήζεζ δζηή ημο παηνίδα. Μζθμφκ ιζα ζκδμσνακζηή δζάθεηημ ηαζ αζπμθμφκηαζ ηονίςξ ιε ηδκ ηηδκμηνμθία ηαζ θζβυηενμ ιε ηδ βεςνβία. Βίπακ ζοββέκεζα ιε ημοξ Βθαιίηεξ πμο γμφζακ ζηζξ οπχνεζεξ ημο Γάβνμο ζηδ κμηζμδοηζηή Πενζία, ιε πνςηεφμοζα ηα μφζα. Δ πενζμπή πέναζε οπυ ηδκ ηαημπή ηςκ Μήδςκ, ηςκ Ώπαζιεκζδχκ Πενζχκ, ηςκ Πάνεςκ ηαζ πάθζ ηςκ αζζακζδχκ Πενζχκ. Σμ 297 ι.Υ. έκα ηιήια ηδξ έβζκε επανπία ηδξ Ρχιδξ αθθά ημ 364 πέναζε πάθζ ζηδ Πενζία. Βλζζθαιίζεδηακ απυ ημοξ Άνααεξ ημκ 7μ-8μ αζχκα ηαζ ιάθζζηα μ ζδνοηήξ ηδξ ανααζηήξ δοκαζηείαξ ηςκ Ώβζμοαζδχκ, αιαληίλ (ή αιαδίλνο) ήηακ Κμφνδμξ.
Ζ Λπδία Ώνπαίμ ααζίθεζμ ηδξ Μ. Ώζίαξ, βκςζηυ απυ ημκ ιδνμ ςξ Μδζςκία. Δ Λοδία ανίζηεηαζ ιεηαλφ ηδξ Εςκίαξ, ηδξ Κανίαξ, ηδξ Φνοβίαξ ηαζ ηδξ Μοζίαξ. Ήδδ απυ ημκ 13μ αζχκα π.Υ., ηδκ ηαημζημφζε θαυξ ζκδμεονςπασηήξ ηαηαβςβήξ. Ο Δνυδμημξ
106
απμδίδεζ ηδκ μκμιαζία ημοξ ζημκ πνχημ ημοξ ααζζθζά ημκ Λοδυ, ημκ μπμίμ εεςνεί απυβμκμ ημο Δναηθή. Σμκ 7μ αζχκα, δ Λοδία έβζκε ηνάημξ, οπμηεθέξ ζηδ Ώζζονία. ιςξ ημ 685 ιζα κέα δοκαζηεία οπυ ημκ ααζζθζά Γφβδ ειθακίζηδηε ηαζ ηαηέθααε ηδκ ελμοζία. Ο Γφβδξ ζοιιάπδζε ιε ημκ Φαναχ Φαιιήηζπμ ηζ έζηεζθε ιζζεμθυνμοξ Λοδμφξ (υπςξ ηαζ Κάνεξ ηαζ Έθθδκεξ), βζα κα εηδζχλμοκ απυ ηδκ Ώίβοπημ ημοξ Ώζζφνζμοξ. Ο ααζζθζάξ ηδξ Ώζζονίαξ Αζζνπξκπαληπάι, ελμνβίζεδηε ηζ έζηνερε εκακηίμκ ηδξ Λοδίαξ ημοξ αάναανμοξ Κζιιένζμοξ ηαζ ηφεεξ, μζ μπμίμζ ζοκέηνζρακ ημκ Γφβδ. ιςξ δ Λοδία, πάνζξ ζηδκ εέζδ ηδξ, ακέπηολε ημ πενζαίμ ειπυνζμ ιε υθεξ ηζξ πχνεξ ηδξ Ώκαημθίαξ ηαζ βνήβμνα ζοβηέκηνςζε ζδιακηζηυ πθμφημ ηαζ δφκαιδ. Δ Λοδζηή Ώοημηναημνία, απθχεδηε ζε υθδ ηδ Αοηζηή Μ. Ώζία ιέπνζ ημκ Βφλεζκμ Πυκημ. Δ Λοδία ήηακ δ πξψηε ρψξα ζηνλ θφζκν πνπ έθνςε λνκίζκαηα (βφνς ζημ 643-630 π.Υ.). Δ πνςηεφμοζά ηδξ μζ άνδεζξ ήηακ μκμιαζηή βζα ηδκ εοδιενία ηδξ ηαζ βζα ηδκ πνμχεδζδ ηςκ ηεπκχκ. Βπί ααζζθείαξ ημο Κνμίζμο (560-546), δ εοδιενία ηδξ πχναξ έθεαζε ζημ απυβεζυ ηδξ. Πενί ημ 550, μ Κνμίζμξ πθήνςζε βζα ηδκ ηαηαζηεοή ημο Νανχ ηεο Αξηέκηδνο ζηελ Έθεζν, εκυξ απυ ηα Δπηά Θαχκαηα ηνπ Κφζκνπ. Βπίζδξ έηακε άθεμκα δχνα ζημ καυ ημο Ώπυθθςκα ζημοξ Αεθθμφξ.
Ο Κξνίζνο (595 - 545 π .Υ.) Ο ηειεπηαίνο βαζηιηάο ηεο Λπδίαο, έκεηλε ζηελ ηζηνξία γηα ηνλ κπζψδε πινχην πνπ απέθηεζε, αιιά θαη γηα ηηο δηπισκαηηθέο θαη δηνηθεηηθέο ηνπ ηθαλφηεηεο. Ο Ζξφδνηνο ηνλ πεξηγξάθεη σο έλα παλίζρπξν άλδξα, ηνπ νπνίνπ ε θπξηαξρία πεξηιάκβαλε φινπο ηνπο ιανχο δπηηθά ηνπ πνηακνχ Άιπνο, πνπ ήξζε ζε επαθή κε φινπο ηνπο Έιιελεο, είηε κε ζπκκαρίεο, είηε θαηαθηψληαο ηνπο θαη ππνρξεψλνληάο ηνπο ζε θφξνπ ππνηέιεηα. Δθκεηαιιεχζεθε ηα κεηαιιεία ηεο ρψξαο ηνπ θαη ην ρξπζάθη ηνπ Παθησινχ πνηακνχ θαη δεκηνχξγεζε έλα ηζρπξφ ζηξαηφ θαηαιακβάλνληαο φιεο ηηο πφιεηο-θξάηε σο ηα δπηηθά παξάιηα ηεο Μ. Αζίαο. Ζ αδειθή ηνπ είρε παληξεπηεί ηνλ βαζηιηά ηεο Μεδίαο Αζηπάγε, θαη απηφ ζεσξήζεθε ζπλζήθε εηξήλεο κεηαμχ ησλ δπν θξαηψλ. Οη άξδεηο, ε πξσηεχνπζα ηεο Λπδίαο γλψξηζε επί Κξνίζνπ κεγάιε νηθνλνκηθή θαη πνιηηηζηηθή αλάπηπμε. Έθαλε δσξεέο ζε καληεία θαη ζε πνιιέο ειιεληθέο πφιεηο γηα αλέγεξζε λαψλ. ηε απιή ηνπ βαζηιηά ζπγθεληξψλνληαλ ζνθνί φπσο ν Βίαο ν Πξηελεχο, ν Πηηηαθφο ν Μπηηιελαίνο, ν όιωλ (ν λνκνζέηεο ηεο Αζήλαο), ν παξακπζάο Αίζσπνο θαη άιινη. Λέγεηαη φηη φηαλ επέδεημε ζηνλ φισλα ηα πινχηε ηνπ, ηνλ ξψηεζε πνηφλ ζεσξνχζε ηνλ πην επηπρηζκέλν άλζξσπν ηνπ θφζκνπ. Ο φισλ απαξίζκεζε δπν-ηξεηο αλζξψπνπο πνπ πέζαλαλ επηπρηζκέλνη θαη έλδνμνη γηα ηηο αξεηέο ηνπ. Καη φηαλ ν Κξνίζνο ηνλ ξψηεζε απνξεκέλνο: Καη ηε δηθή κνπ επηπρία ηελ απνξξίπηεηο; Πήξε ηελ πεξίθεκε απάληεζε «Μεδέλα πξν ηνπ ηέινπο καθάξηδε», δειαδή δελ κπνξεί θάπνηνο λα ζεσξεζεί επηπρηζκέλνο πξηλ έξζεη ην θαιφ ηέινο ηνπ. κσο ε επηπρία δελ θξαηά πνιχ. Σν 559, ν Πέξζεο Κχξνο ν Μέγαο αλάηξεςε ηελ Μεδηθή δπλαζηεία θαη θπξηάξρεζε ζε φιε ηελ πεξηνρή αλαηνιηθά ηνπ ΄Αιπνο πνπ ήηαλ ην ζχλνξν κε ηε Λπδία. Ο Κξνίζνο ζεψξεζε φηη κπνξνχζε λα εθκεηαιιεπζεί ηελ λέα θαηάζηαζε.
107
Δηνηκάζηεθε γηα πφιεκν ζπκκάρεζε κε ηνλ Αηγχπηην θαξαψ Άκαζε θαη έζηεηιε λα ξσηήζνπλ ηελ Ππζία ζην Μαληείν ησλ Γειθψλ ηη πξέπεη λα πξάμεη. Ζ απάληεζε πνπ πήξε ήηαλ «Αλ ν Κξνίζνο πάεη γηα πφιεκν, ζα θαηαζηξέςεη κηα απηνθξαηνξία». Ο Κξνίζνο ράξεθε ηφζν πνιχ, πνπ ιέγεηαη φηη έζηεηιε ζηνπο θαηνίθνπο ησλ Γειθψλ δπν ζηαηήξεο ρξπζνχ. κσο ε απηνθξαηνξία πνπ επξφθεηην λα θαηαζηξαθεί δελ ήηαλ θπζηθά ε Πεξζία, ήηαλ ε Λπδία. Ο Κχξνο εηζέβαιε θαη κεηά απφ δπν εβδνκάδσλ πνιηνξθία θαηέιαβε ηηο άξδεηο θαη ην 546 π.Υ. ε Λπδηθή απηνθξαηνξία έπαςε λα ππάξρεη. Ο Κχξνο δηέηαμε λα θαεί ν Κξνίζνο ζηελ ππξά καδί κε 14 άιινπο Λπδνχο. Ο Κξνίζνο εκπξφο ζηε θσηηά ζπκήζεθε ηη ηνπ είρε πεη ν φισλ θαη αλαθψλεζε ην φλνκά ηνπ. Ο Κχξνο ηνλ ξψηεζε γηαηί θη φηαλ ν Κξνίζνο ηνπ εμήγεζε, ν Κχξνο ηνλ ειεπζέξσζε θαη ηνλ θξάηεζε καδί ηνπ σο ζχκβνπιν.
Δ πχνα ηαηαηηήεδηε ημ 334 απυ ημκ Μ. Ώθέλακδνμ, έβζκε ηιήια ημο ηνάημοξ ηςκ εθεοηζδχκ, εκ ζοκεπεία ημο ααζζθείμο ηδξ Πενβάιμο ηαζ ημ 133 π.Υ., δ Λοδία έβζκε Ρςιασηή επανπία ηαζ ανβυηενα αογακηζκυ Θέια.
Ζ Λπθανλία Δ Λοηαμκία είκαζ πχνα πμο ανίζηεηαζ ζημ εζςηενζηυ ηδξ Μ. Ώζίαξ ηαζ πενζζημζπίγεηαζ απυ ηδ Λοδία, ηδ Φνοβία, ηδκ Καππαδμηία ηαζ ηδκ Πζζζδία. Ώπυ ημοξ ανπαίμοξ ζζημνζημφξ, ηδκ ακαθένεζ μ Ξεκμθχκ πμο ηδκ δζέζπζζε ιε ημκ Κφνμ ημ Νευηενμ ζηδκ εηζηναηεία ημοξ ηαηά ημο Ώνηαλένλδ ηαζ μ ηνάαςκ πμο ηδκ πενζβνάθεζ ζακ ιζα ηνφα πενζμπή ιε μνμπέδζα ηαζ αμζημηυπζα βζα άβνζα βασδμφνζα ηαζ πνυααηα. Πνάβιαηζ είκαζ έκα μνμπέδζμ ζε ορυιεηνμ πζθίςκ ιέηνςκ, πμο ζε πμθθά ιένδ είκαζ άκοδνμ, ηυζμ πμο ημ αυνεζμ ιένμξ ημο πμο εηηείκεηαζ απυ ημ Εηυκζμ ςξ ηδκ αθιονή θίικδ Σάηηα, είκαζ ζπεδυκ βοικυ. Δ πχνα, ίζςξ επεζδή δεκ είπε μζημκμιζηυ εκδζαθένμκ, ήηακ ζδιακηζηά πζμ ακελάνηδηδ απυ ηδ πενζζηή αοημηναημνία. Σδκ δζέζπζγε μ ζδιακηζηυξ δνυιμξ απυ ηδκ Έθεζμ ηαζ ηζξ άνδεζξ πνμξ ηδκ Κζθζηία ηαζ ηαηά ιήημξ ημο ακαπηφπεδηακ ανηεηέξ πυθεζξ. Δ ζδιακηζηυηενεξ ήηακ ημ Εηυκζμ, ζημ πζμ εφθμνμ ιένμξ ηδξ πχναξ ηαζ δ Λφζηνα. Δ Λοηαμκία δυεδηε ςξ δχνμ ζημοξ Ρςιαίμοξ απυ ημ Βοιέκδ ΐ’ ημκ ααζζθζά ηδξ Πενβάιμο. Μεηά ημοξ Μζενζδαηζημφξ Πμθέιμοξ, ημ 64 π.Υ., μ Πμιπήζμξ παναπχνδζε ημ αυνεζμ ηιήια ηδξ ζηδκ ηεηνανπία ηδξ Γαθαηίαξ ηαζ ημ ακαημθζηυ ζηδκ Καππαδμηία. Ο ηνάαςκ εεςνμφζε ημοξ Λοηάμκεξ ςξ πςνζζηή εεκζηυηδηα. ηζξ Πνάλεζξ ηςκ Ώπμζηυθςκ βίκεηαζ θυβμξ βζα Λοηαμκζηή βθχζζα. Πζεακχξ ήηακ ιζα παναθθαβή ηδξ εθθδκζηήξ, ηα απμιεζκάνζα ηδξ μπμίαξ ανίζημιε ζηδκ εθθδκζηή βθχζζα ηδξ Καππαδμηίαξ, δ μπμία εεςνείηαζ ςξ λεπςνζζηή εθθδκζηή δζάθεηημξ.
Ζ Λπθία Δ Λοηία ανζζηυηακ κυηζα ηδξ Κανίαξ ηαζ δοηζηά ηδξ Παιθοθίαξ. Βίκαζ ιζα μνεζκή ηαζ ιε ποηκά δάζδ πενζμπή. Οζ ηάημζημζ ηδξ ήηακ Λφηζμζ, πμο ζφιθςκα ιε ημκ Δνυδμημ πήνακ ημ υκμιά ημοξ απυ ημκ Λφημ, ημ βζμ ημο Πακδίςκμξ ααζζθζά ηδξ Ώεήκαξ. φιθςκα ιε ημκ ιδνμ ήηακ ζφιιαπμζ ηδξ Σνμίαξ. Οζ Υζηηίηεξ ημοξ απμηαθμφζακ Λμφηα, ημοξ εεςνμφζακ ζοββεκείξ ηςκ Κανχκ, αθθά δεκ ηαηάθενακ κα ημοξ οπμηάλμοκ, υπςξ έηακακ ιε υθδ ζπεδυκ ηδκ οπυθμζπδ Μ. Ώζία.
108
Οζ Λμφηα, έθααακ ηζ αοημί ιένμξ ζηζξ επζδνμιέξ ηςκ Λαχκ ηδξ Θάθαζζαξ, πμο ημκ 13μ αζχκα π.Υ. δζέθοζακ ηδκ Υζηηζηζηή Ώοημηναημνία, ηαηέζηνερακ ηδκ Υακαάκ ηαζ ηεθζηά δηηήεδηακ απυ ημκ Φαναχ Ραιζή Γ’ ημ 1190. Μεηά ηδκ ήηηα ηςκ Λαχκ ηδξ Θάθαζζαξ, δ Λοηία δεκ ειθακίγεηαζ πζα ζε ηακέκα ηείιεκμ ςξ ημκ 7 μ αζχκα πμο μζ Αςνζείξ ίδνοζακ ημ 616 ηδκ απμζηία ημοξ ηδκ Φάζδθδ. Δ πχνα, μνεζκή ηαζ απμιμκςιέκδ, δεκ ηαηαηηήεδηε μφηε απυ ηδ Λοδία, μφηε απυ ηδκ Φνοβία. ιςξ ημ 546, μ Άξπαγνο, έκαξ ζηναηδβυξ ημο Κφνμο ηονίεοζε ηδκ Λοηία, ιαγί ιε ανηεηέξ άθθεξ πχνεξ ηδξ Μ. Ώζίαξ. Οζ απυβμκμζ ημο Άνπαβμο ηοαένκδζακ ηδ πχνα ςξ θυνμο οπμηεθείξ ηςκ Πενζχκ δζαηδνχκηαξ ηδκ ημζκςκζηή δμιή ημοξ, ηδκ βθχζζα ημοξ ηαζ ηδκ εθθδκζηή βναθή ημοξ. Έθααακ ιένμξ ζημοξ Πενζζημφξ Πμθέιμοξ ηαζ ζηδκ καοιαπία ηδξ αθαιίκαξ 50 απυ πθμία ημο Ξένλδ ήηακ Λοδζηά. ημκ πυθειμ ιεηαλφ Κανίαξ ηαζ Λοηίαξ, μ ζαηνάπδξ ηδξ Κανίαξ Μαχζσινο, ηαηέηηδζε ηδ Λοδία. Δ ηαημπή ηδξ Κανίαξ ηνάηδζε ςξ ηδκ εζζαμθή ημο Μ. Ώθελάκδνμο. Μεηά ημ εάκαηυ ημο πέναζε ζημοξ εθεοηίδεξ ηαζ δ Λοηία ελεθθδκίζηδηε ηεθείςξ. Σδκ πενίμδμ 167-43 π.Υ. ήηακ ακελάνηδημ ηνάημξ ηαζ ημ 43 μ αοημηνάημναξ Κθαφδζμξ ηδκ πνμζάνηδζε ζηδ Ρχιδ. Ώημθμφεδζε, υπςξ ζε υθεξ ηζξ επανπίεξ ηδξ Μ, Ώζίαξ, δ έκηαλή ηδξ ζημ ΐογάκηζμ.
Ζ Μπζία ή Αηνιίδα – Ζ Πέξγακνο Δ Μοζία είκαζ ιζα πενζμπή ζηα αμνεζακαημθζηά ηδξ Μ. Ώζίαξ ζημκ ΐυζπμνμ. Ώκαημθζηά αθέπεζ ηδ Λέζαμ ηαζ ζοκμνεφεζ ιε ηδ ΐζεοκία ηαζ κυηζά ηδξ είκαζ δ Φνοβία. Βίπε απμζηζζεεί απυ Έθθδκεξ Ώζμθείξ ηαζ βζ’ αοηυ ακαθένεηαζ ηαζ ςξ Ώζμθίξ. Οζ ηονζυηενεξ πυθεζξ ηδξ ήηακ δ Πένβαιμξ, δ Κφγζημξ, δ Λάιραημξ δ Άαοδμξ, δ Κφιδ ηαζ ημ Ώδναιφηζμ. Γεζημκζηή πυθδ ηδξ Μοζίαξ ήηακ ηαζ δ Σξνία. Δ Ώζμθία δεκ οπήνλε πμηέ αοεφπανηηδ ςξ ηναηζηή μκηυηδηα ηαζ πέναζε δζαδμπζηά οπυ ηδκ ηαημπή ηδξ Λοδία, ηδξ Πενζίαξ, ηςκ Μαηεδυκςκ ημο Ώθέλακδνμο, ηδξ ονίαξ ηαζ ηεθζηά ηδξ πυθδξ ηδξ Πενβάιμο. Δ Πένβαιμξ, έβζκε ζπμοδαίμ ηέκηνμ ημο εθθδκζζηζημφ πμθζηζζιμφ, υηακ μζ Ώηηαθίδεξ, απυβμκμζ ημο Ώηηάθμο, ακέθααακ ηδκ ελμοζία ημ 282 π.Υ. Οζ Ώηηαθίδεξ ήηακ απυ ημοξ ζδιακηζημφξ οπμζηδνζηηέξ ηδξ Ρχιδξ. Ο Άηηαινο Α’, ανζζηυηακ ζε ζοκεπείξ ζοβηνμφζεζξ ιε ημοξ Γαθάηεξ ηδξ Φνοβίαξ. Δ μνζζηζηή ημοξ επζηνάηδζδ έηακε ημ Άηηαθμ αδζαθζθμκίηδημ δβέηδ ηδξ δοηζηήξ Μ. Ώζίαξ. Γζα κα ηζιήζεζ ηζξ κίηεξ ημο ηαηά ηςκ Γαθαηχκ δζαηυζιδζε ηδκ Πένβαιμ ιε ικδιεζχδδ ηαθθζηεπκήιαηα, πμο παναθθήθζγακ ηζξ κίηεξ ημο ι’ αοηέξ ηςκ Ώεδκαίςκ ηαηά ηςκ Πενζχκ. Σμ ααζίθεζμ απέηηδζε ζζπφ ηαζ ιεηά ημκ Άηηαθμ Ώ’, οπυ ημοξ Βοιέκδ ΐ’, ηαζ Άηηαθμ ΐ’. Ώοημί μζ ααζζθείξ αμήεδζακ ημοξ Ρςιαίμοξ ζημοξ πμθέιμοξ ημοξ εκακηίμκ ηςκ Μαηεδυκςκ. Γζα ηδ αμήεεζά ημοξ αοηή, δ Ρςιαίμζ ημοξ παναπχνδζακ ηιήιαηα ηδξ επζηνάηεζαξ ηςκ εθεοηζδχκ ζηδ Μ. Ώζία. Οζ Ώηηαθίδεξ ηοαένκδζακ ιε ζςθνμζφκδ ηαζ βεκκαζμδςνία. ΐμήεδζακ ηδκ ακάπηολδ ηςκ ηεπκχκ ηαζ ηςκ βναιιάηςκ. Κυζιδζακ ηδκ πυθδ ιε βθοπηά ηαζ καμφξ. Έζηεζθακ δχνα ζε δζάθμνα πμθζηζζηζηά ηέκηνα υπςξ δ Αήθμξ, μζ Αεθθμί ηαζ δ Ώεήκα (ηνά ηνπ Αηηάινπ). Ώκαπανήβαβακ ημ πνυηοπμ ηδξ Ώηνυπμθδξ ηδξ Ώεήκαξ ζηδκ αηνυπμθδ ηδξ Πενβάιμο. Ο ιεβάθμξ αςιυξ ημο Αία, ζήιενα ημζιεί ημ Μμοζείμ ηδξ Πενβάιμο ζημ ΐενμθίκμ. Δ Πένβαιμξ ήηακ επίζδξ δ βεκέηεζνα ημο Γαιελνύ, ημο ιεβάθμο βζαηνμφ ηδξ ανπαζυηδηαξ. 109
Κμκηά ζηδ πυθδ ήηακ ημ ζενυ ημο Ώζηθδπζμφ, ημο εεμφ ηδξ οβείαξ. Βηεί πήβαζκακ αζεεκείξ, θμφγμκηακ ζηδκ ζενή πδβή ηαζ πενίιεκακ κα ημοξ εεναπεφζεζ μ Ώζηθδπζυξ. ΐνέεδηακ πμθθά ακαεήιαηα, πμο απεζηυκζγακ πάζπμκηα ιένδ ημο ζχιαημξ ηαηαζηεοαζιέκα απυ πδθυ.
Ο Γαιελόο (πεξ. 130 - πεξ. 207 κ.Υ.) Ο πην ζεκαληηθφο γηαηξφο ηεο αξραηφηεηαο, κεηά ηνλ Ηππνθξάηε. Γελλήζεθε ζηελ Πέξγακν θαη ήηαλ γηνο ηνπ αξρηηέθηνλα Νίθσλνο, ν νπνίνο ηνλ κχεζε ζηε θηινζνθία ηνπ Πιάησλα, ηνπ Αξηζηνηέιε θαη ηνπ Δπίθνπξνπ. Σα ελδηαθέξνληά ηνπ ήηαλ πνηθίια – γεσξγία, αξρηηεθηνληθή, αζηξνλνκία, αζηξνινγία, θηινζνθία – αιιά ηειηθά ηνλ θέξδηζε ε ηαηξηθή. ‘ηαλ ήηαλ είθνζη ρξνλψλ, έγηλε «ζεξαπεπηήο» ζην ηνπηθφ Αζθιεπηείν γηα ηέζζεξα ρξφληα. ηαλ πέζαλε ν παηέξαο ηνπ έθπγε, γηα λα ζπνπδάζεη ηαηξηθή ζηελ κχξλε, ζηελ Κφξηλζν θαη ζηε Αιεμάλδξεηα. Γχξηζε ζηελ Πέξγακν ην 157 θαη εξγάζηεθε σο γηαηξφο ζε κηα ζρνιή κνλνκάρσλ γηα 3-4 ρξφληα. Δθεί απέθηεζε εκπεηξία ζηελ ζεξαπεία ησλ ηξαπκάησλ, ηα νπνία αξγφηεξα απνθαινχζε ζηα έξγα ηνπ «παξάζπξα ηνπ ζψκαηνο». Σν 162, εγθαηαζηάζεθε ζηε Ρψκε, φπνπ έγξαθε θαη δίδαζθε αλαηνκία. Απέθηεζε κεγάιν θχξνο θαη πειαηεία. Απνθιήζεθε «δεχηεξνο Ηππνθξάηεο». Έγηλε γηαηξφο ησλ ξσκαίσλ απηνθξαηφξσλ Μάξθνπ Απξήιηνπ, Λεχθηνπ Βέξνπ, Κφκνδνπ θαη επηίκηνπ εβήξνπ. Ο Μάξθνο Απξήιηνο έιεγε φηη, φπσο ν ίδηνο ήηαλ ν απηνθξάηνξαο ησλ Ρσκαίσλ, έηζη θη ν Γαιελφο ήηαλ ν απηνθξάηνξαο ησλ γηαηξψλ. Μηινχζε θπξίσο ηελ ειιεληθή, πνπ ήηαλ ε γιψζζα ηεο ηαηξηθήο εθείλε ηελ επνρή. Γχξηζε γηα ηξία ρξφληα ζηελ Πέξγακν θαη επέζηξεςε ζηε Ρψκε, φπνπ πέξαζε ην ππφινηπν ηεο δσήο ηνπ σο απηνθξαηνξηθφο γηαηξφο, ζπγγξάθνληαο θαη θάλνληαο πεηξάκαηα. Έθαλε αλαηνκηθέο παξαηεξήζεηο κε δηάθνξα δψα, γηα λα κειεηήζεη ηε ιεηηνπξγία ησλ λεθξψλ θαη ηεο ζπνλδπιηθήο ζηήιεο. Αζρνιήζεθε κε φινπο ηνπο θιάδνπο ηεο ηαηξηθήο επηζηήκεο, φπσο ε αλαηνκηθή, ε θπζηνινγία, ε ρεηξνπξγηθή, ε καηεπηηθή, ε νθζαικνινγία, ε παζνινγία, ε ζεξαπεπηηθή θαη ε θαξκαθνινγία. Ο ίδηνο παξαζθεχαδε θάξκαθα πνπ είλαη γλσζηά σο «γαιεληθά». Πάλησο ήηαλ ελαληίνλ ηεο πνιπθαξκαθίαο. Ήηαλ πνιπγξαθφηαηνο θαη ιέγεηαη φηη απαζρνινχζε είθνζη γξαθείο γηα λα θαηαγξάθνπλ ηηο έξεπλεο, ηηο εκπεηξίεο θαη ηηο απφςεηο ηνπ. Έγξαςε πεξηζζφηεξεο απφ 400 πξαγκαηείεο, αιιά θαηά ηε κεγάιε ππξθαγηά ζην Ναφ ηεο Δηξήλεο ηεο Ρψκεο ην 191, θάεθαλ νη πεξηζζφηεξεο. Οη πεξίπνπ εθαηφ πνπ ζψζεθαλ, κεηαθξάζηεθαλ ζηα ζπξηαθά απφ λεζηνξηαλνχο κνλαρνχο, ηνλ 9ν αηψλα ζηα αξαβηθά θαη κφιηο ηνλ 11ν ζηα ιαηηληθά. Ζ ηαηξηθή ησλ Αξάβσλ ηνπ Μεζαίσλα, ζηεξίδεηαη ζηα έξγα ηνπ Γαιελνχ θαη ησλ άιισλ Διιήλσλ ζπγγξαθέσλ πνπ ήηαλ ε θχξηα πεγή κειέηεο πνιιψλ Αξάβσλ επηζηεκφλσλ, φπσο ν Ματκνλίδεο, ν Αβηθέλαο θαη ν Ραδήο. Σα ζπγγξάκκαηα ηνπ Γαιελνχ, γηα 15 αηψλεο ζεσξνχληαλ αιάζεηα θαη θαλείο δελ ηνικνχζε λα ηα ακθηζβεηήζεη. Βέβαηα, ζήκεξα ζχκθσλα κε ηελ ζχγρξνλε ηαηξηθή, θάπνηεο απφ ηηο απφςεηο ηνπ ζεσξνχληαη ζσζηέο, θάπνηεο φρη. Απέδεημε φηη νη αξηεξίεο κεηαθέξνπλ αίκα θαη φρη αέξα, ππνζηήξημε ηελ χπαξμε ηεο άδειεο αλαπλνήο, έθαλε ηηο πξψηεο παξαηεξήζεηο γηα ηε ιεηηνπξγία ησλ λεχξσλ θαη
110
επέκελε φηη ε έδξα ηνπ ινγηθνχ είλαη ν εγθέθαινο θαη φρη ε θαξδηά, φπσο ππνζηήξηδε ν Αξηζηνηέιεο. κσο δελ αλαγλψξηζε ηελ θπθινθνξία ηνπ αίκαηνο ζεσξψληαο φηη ην αίκα μεθηλά απφ ην ζπθψηη θαη φρη απφ ηελ θαξδηά θαη «δεκηνπξγεί ην θξέαο».Πίζηεπε φηη ηα ζπζηήκαηα ησλ αξηεξηψλ θαη ησλ θιεβψλ ήηαλ δηαθνξεηηθά. Απηέο νη απφςεηο, άιιαμαλ κφιηο ηνλ 17ν αηψλα, φηαλ ν Οπίιιηακ Υάξβετ παξνπζίαζε ηελ εξγαζία ηνπ γηα ηελ θπθινθνξία ηνπ αίκαηνο. Ο Γαιελφο κεηέθεξε ηελ ηαηξηθή ηνπ Ηππνθξάηε κέζσ ηεο Ρψκεο σο ηελ Αλαγέλλεζε. Σν ζχγγξακκά ηνπ Πεξί ησλ ζηνηρείσλ, ζχκθσλα κε ηνλ Ηππνθξάηε, πεξηγξάθεη ηηο απφςεηο ηνπ κεγάινπ γηαηξνχ θαη θηιφζνθνπ γηα ηα ηέζζεξα βαζηθά πγξά ηνπ ζψκαηνο. Μεηαμχ ησλ θπξηφηεξσλ έξγσλ ηνπ είλαη θαη ην δεθαεπηάηνκν Πεξί ηεο ρξεζηκφηεηαο ησλ κεξψλ ηνπ αλζξψπηλνπ ζψκαηνο.
Δ Πένβαιμξ είπε ηδ δεφηενδ ιεβαθφηενδ αζαθζμεήηδ ημο ηυζιμο, ιεηά απυ αοηή ηδξ Ώθελάκδνεζαξ. ηακ μζ Πημθειαίμζ ηδξ Ώζβφπημο, ζηαιάηδζακ κα ελάβμοκ πάπονμ ηονίςξ απυ έθθεζρδ πνχηδξ φθδξ, μ ηάημζημζ ηδξ Πενβάιμο ημκ ακηζηαηέζηδζακ ιε ηδκ εθεφνεζή ημοξ, ηδκ πεξγακελή, πμο ηαηαζηεφαγακ απυ επελενβαζιέκα δένιαηα ιμζπανζχκ ή πνμαάηςκ, ήηακ πζμ ακεεηηζηυ απυ ημκ πάπονμ, ιπμνμφζε κα πνδζζιμπμζδεεί ηαζ απυ ηζξ δφμ πθεονέξ ηαζ κα δεεεί ζε αζαθίμ. Ήηακ μ πνυδνμιμξ ημο πανηζμφ. Ο Μάνημξ Ώκηχκζμξ δχνζζε αοηή ηδκ πενίθδιδ αζαθζμεήηδ ζηδκ Κθεμπάηνα. Ο Άηηαθμξ Γ’, πεεαίκμκηαξ ημ 133, ηθδνμδυηδζε ηδκ Πένβαιμ ζηδ Ρχιδ, βζα κα πνμθάαεζ ειθφθζμ πυθειμ. ηδ ζοκέπεζα δ Μοζία ηαζ θοζζηά ηαζ δ Πένβαιμξ απεηέθεζακ ηιήια ηδξ ΐογακηζκήξ αοημηναημνίαξ.
Ζ Πακθπιία Βίκαζ ιζα ιζηνή πενζμπή ηδξ Μ. Ώζίαξ, ιεηαλφ ηδξ Λοηίαξ ηαζ ηδξ Κζθζηίαξ ιε αμνζκυ υνζμ ηδκ μνμζεζνά ημο Σαφνμο, ζπεδυκ απέκακηζ απυ ηδκ Κφπνμ. Βίκαζ ιζα αηηή πενίπμο 110 ηαζ πθάημοξ 45 πζθζμιέηνςκ. Βίκαζ πεδζκή, ιε ιυκδ ελαίνεζδ ηζξ πθαβζέξ ημο Σαφνμο, απ’ υπμο πδβάγμοκ πμηάιζα, ημ πζμ βκςζηυ είκαζ μ Βονοιέδςκ μ μπμίμξ ηαηένπεηαζ ιε μνιή ηαζ αμοδηυ πνμξ ηδκ αηηή ημκηά ζηδ ιεβαθφηενδ πυθδ ηδξ Παιθοθίαξ ηδκ Ώηηάθεζα. Σμ θαζκυιεκμ πενζέβναρε μ ηνάαςκ, πμο ημ μνίγεζ ςξ «ηαηαννάηηδ». Άθθεξ βκςζηέξ πυθεζξ ήηακ δ θαζα, δ Πένβδ ηαζ δ Άζπεκδμξ. Ώπυ ηδκ Πένβδ ηαηαβυηακ μ Έθθδκαξ ιαεδιαηζηυξ Απνιιψληνο ν Πεξγαίνο (262-190) μ μπμίμξ είκαζ βκςζηυξ ςξ Ο Μέγαο Γεσκέηξεο. Μεηαλφ άθθςκ ημ ένβμ ημο Πεξί θσληθψλ (απυ ηα μηηχ αζαθία ημο ηα ηέζζενα έπμοκ δζαζςεεί ζηα εθθδκζηά, ηα ηνία ζε ανααζηή ιεηάθναζδ ηαζ ημ υβδμμ έπεζ παεεί) εεςνείηαζ απυ ημ ζδιακηζηυηενα ιαεδιαηζηά ζοββνάιιαηα ηδξ ανπαζυηδηαξ, υπςξ αοηά ημο Βοηθείδδ ηαζ ημο Ώνπζιήδδ. ημ αζαθίμ αοηυ ηαεζενχκμκηαζ βζα πνχηδ θμνά μζ βεςιεηνζημί υνμζ παξαβνιή, ππεξβνιή ηαζ έιιεηςε. Σμ ένβμ αοηυ επδνέαζε ζδιακηζημφξ ιαεδιαηζημφξ ηαζ θζθμζυθμοξ υπςξ μ Ίππαξρνο, μ Καξηέζηνο, μ Φενιά ηαζ άθθμζ. Βίκαζ ζπεδυκ αέααζμ υηζ μζ ηάημζημζ ηδξ Παιθοθίαξ ηαζ ηδξ Πζζζζδίαξ (πμο ανίζηεηαζ ζηδκ εκδμπχνα ηδξ Μ. Ώζίαξ, αυνεζα ηδξ Παιθοθίαξ), ήηακ μ ίδζμξ θαυξ. Δ Παιθοθία, θυβς ηςκ αηηχκ ηαζ ημο εφθμνμο εδάθμοξ ηδξ απμζηίζεδηε απυ ημοξ Έθθδκεξ, ζε ακηίεεζδ ιε ηδκ Πζζζζδία πμο έιεζκε πζμ ηαεοζηενδιέκδ πμθζηζζηζηά. Ο Δνυδμημξ, ηαηαβνάθεζ ιεηαλφ ηςκ θαχκ ηδξ Μ. Ώζίαξ ημοξ Παιθφθζμοξ, αθθά δεκ ακαθένεζ ημοξ Πζζζίδζμοξ, εκχ μ Βφθμνμξ ακαθένεζ ηαζ ημοξ δομ ζακ έκα θαυ, 111
ιε ηδ δζάηνζζδ υηζ μζ πνχημζ είκαζ εβηαηεζηδιέκμζ ζηδκ αηηή ηαζ μζ δεφηενμζ ζημ εζςηενζηυ. Σμ αθθάαδηυ ημοξ ήηακ έκα ιίβια εθθδκζημφ ηαζ ‘αζζακζημφ’, αθθά έπμοκ ανεεεί θίβεξ επζβναθέξ ή κμιίζιαηα. Δ πνχηδ ζζημνζηή ακαθμνά βζα ηδ πχνα, ηαηαηάζζεζ ηδκ Παιθοθία ιεηαλφ ηςκ οπμηεθχκ ζηδκ Λοδία εεκχκ. Μεηά, πέναζε δζαδμπζηά ζημοξ Πένζεξ ηαζ ζημοξ Μαηεδυκεξ ιμκάνπεξ. Μεηά ηδκ ήηηα ημο Ώκηίμπμο Γ’, απυ ημοξ Ρςιαίμοξ ημ 190 π.Υ., δ πχνα πνμζανηήεδηε ζηδκ ηονζανπία ημο Βοιέκδ ηδξ Πενβάιμο. ηακ έβζκε νςιασηή επανπία, ελεθθδκίζεδηε ηεθείςξ ηαζ οπάνπμοκ ζδιακηζηά ικδιεία αοηήξ ηδξ επμπήξ, υπςξ ημ πμθφ ηαθά δζαηδνδιέκμ εέαηνμ ηδξ Ώζπέκδμο, πςνδηζηυηδηαξ 15000 εεαηχκ.
Ζ Παθιαγνλία Δ Παθθαβμκία είκαζ ιζα αηυια ανπαία πχνα πμο ανίζηεηαζ ζημ αμννά ηδξ Μζηνάξ Ώζίαξ, ζημκ Βφλεζκμ Πυκημ, ιεηαλφ ηδξ ΐζεοκίαξ ηαζ ημο Πυκημο ηαζ μνίγεηαζ ζημ κυημ απυ ηδ Γαθαηία ιε ημκ ΐζεοκζαηυ θοιπμ. Οζ Παθθαβυκζμζ είκαζ απυ ηα πζμ παθζά έεκδ ηδξ Εζημνίαξ, ικδιμκεφμκηαζ ζηδκ Εθζάδα ηαζ μ Δνυδμημξ ημοξ ακαθένεζ ιεηαλφ ηςκ θαχκ πμο οπέηαλε μ Κνμίζμξ. ηακ δ Λοδία ηαζ υθδ δ Μζηνά Ώζία ηαηεθήθεδ απυ ημοξ Πένζεξ, μζ Παθθαβυκα ζοιιεηείπε ζηδκ εηζηναηεία ημο Ξένλδ ηαηά ηδξ Βθθάδμξ ημ 480 π.Υ., ιε ανηεημφξ άκδνεξ. Ο Ξεκμθχκ βνάθεζ υηζ ηδκ ηοαενκμφζε έκαξ δζηυξ ηδξ πνίβηζπαξ, πςνίξ κα ακαθένεζ ακ δ πχνα ήηακ πενζζηή ζαηναπεία ή ακελάνηδηδ. Οζ δβειυκεξ ηδξ έθενακ ημ υκμια Ποθαζιέκδξ, πμο δήθςκε υηζ ήηακ απυβμκμζ ημο μιχκοιμο δβέηδ ηςκ Παθθαβμκίςκ ζημκ Σνςζηυ Πυθειμ. Δ ηαηαβςβή ημοξ είκαζ ζοββεκζηή ιε ημοξ Καππαδυηεξ δδθαδή είκαζ ιάθθμκ απυβμκμζ ή ζοββεκείξ ηςκ Υεηηαίςκ ηαζ εεςνμφκηαζ ζκδμεονςπασηυ θφθμ, ιε δζηή ημοξ βθχζζα. ηζξ αηηέξ ηδξ Παθθαβμκίαξ ζδνφεδηακ απυ κςνίξ εθθδκζηέξ απμζηίεξ. Μεηαλφ αοηχκ ήηακ δ ηλψπε, πμο ζδνφεδηε απυ Μζθήζζμοξ ημ 630 π.Υ., δ Άιαζηνζξ ηαζ δ Ώιζζυξ. ημ εζςηενζηυ, ημκηά ζηα ζφκμνα ιε ηδ Γαθαηία ήηακ δ Γενιακζηυπμθζξ. Καηεθήθεδ απυ ημκ Μ. Ώθέλακδνμ ηαζ ιεηά ημ εάκαηυ ημο πέναζε ζηδκ ηονζανπία ημο Βοιέκδ ιαγί ιε ηδκ Καππαδμηία ηαζ ηδ Μοζία. ιςξ ζοκέπζζε κα ηοαενκάηαζ απυ δζημφξ ηδξ πνίβηζπεξ ιέπνζ πμο ημ ιεβαθφηενμ ιένμξ ηδξ απμννμθήεδηε απυ ηδκ ακενπυιεκδ δφκαιδ ημο Πυκημο. πςξ υθεξ μζ Μζηναζζαηζηέξ πενζμπέξ, ελεθθδκίζηδηε πθήνςξ. Ώπυ ημ 183 ςξ ηδκ πηχζδ ημο Μζενζδάηδ Α’, υθδ δ Παθθαβμκία ήηακ ιένμξ ημο ααζζθείμο ημο Πυκημο. Ο Πμιπήζμξ έκςζε υθεξ ηζξ παναεαθάζζζεξ πενζμπέξ ηδξ Παθθαβμκίαξ, ηαζ ημ ιεβαθφηενμ ιένμξ ημο Πυκημο ιε ηδ νςιασηή επανπία ηδξ ΐζεοκίαξ.
Ζ Πηζζηδία Δ πχνα αοηή πανυθμ πμο ανίζηεηαζ πμθφ ημκηά ζηδ Μεζυβεζμ, (ηδκ πςνίγεζ δ μνμζεζνά ημο Σαφνμο απυ ηδκ παναεαθάζζζα Παιθοθία), έπεζ ροπνυ ηθίια. οκμνεφεζ ιε ηδκ Κανία, ηδκ Λοδία, ηδ Φνοβία ηαζ ηδκ Παιθοθία. Ήηακ ιένμξ ηδξ Υζηηζηζηήξ αοημηναημνίαξ ηαζ μκμιαγυηακ Ώνγάαα. Ο θαυξ είκαζ ιάθθμκ ζκδμεονςπασηήξ πνμέθεοζδξ. Ίδζμξ ι’ αοηυκ ηδξ Παιθοθίαξ, υπςξ ηαζ δ βθχζζα ημοξ. Δ ζζημνία ηδξ Πζζζζδίαξ είκαζ πανάθθδθδ ιε ηδξ Παιθοθίαξ. Βπεζδή είκαζ πχνα ιάθθμκ μνεζκή, ηνάηδζε ηδκ ακελανηδζία ηδξ απυ ηδ Λοδία ηαζ, ακ ηαζ μζ
112
Πένζεξ ηδκ είπακ εκηάλεζ ζε ζαηναπεία, δ πχνα πανέιεζκε ιζα άβνζα, μνεζκή ηαζ ακοπυηαηηδ πενζμπή. Ο Μ. Ώθέλακδνμξ ζηδκ πμνεία ημο βζα ηδκ Πενζία, ηαηέθααε ηδκ πυθδ αναθαζζυ ακ ηαζ δ άθθδ πυθδ ηδξ πχναξ, δ Σενιεζζυξ πνυααθε ακηίζηαζδ. Οζ Βπίβμκμζ ημο Ώθέλακδνμο ζοκέπζζακ ηδκ ηαημπή ηςκ πςνχκ ηδξ αοημηναημνίαξ ηαζ δ Πζζζζδία πέναζε ζηδκ ηονζανπία ηςκ εθεοηζδχκ. Συηε ζδνφεδηακ ανηεηέξ εθθδκζηέξ απμζηίεξ ηαζ δ πχνα ελεθθδκίζηδηε ακ ηαζ πμθφ αναδφηενα απυ ηζξ άθθεξ ιζηναζζαηζηέξ πενζμπέξ. πςξ ηαζ δ Παιθοθία ιεηά ηδκ ήηηα ημο Ώκηίμπμο Γ¨, δ πχνα παναπςνήεδηε ζημ ααζίθεζμ ηδξ Πενβάιμο. Ο ηεθεοηαίμξ ααζζθζάξ ηδξ Πενβάιμο, ηθδνμκυιδζε ημ ααζίθεζυ ημοξ (ηαζ ηδκ Πζζζζδία) ζημοξ Ρςιαίμοξ. Ο Μάνημξ Ώκηχκζμξ παναπχνδζε ηδκ Πζζζζδία ζημκ Ώιφκηα ημκ ααζζθζά ηδξ Γαθαηίαξ ηζ υηακ αοηυξ ζημηχεδηε ημ 25 π.Υ., δ Πζζζζδία έβζκε ηιήια ηδξ κέαξ νςιασηήξ επανπίαξ ηδξ Γαθαηίαξ.
Πφληνο Ο Πυκημξ είκαζ αηυια ιζα ανπαία ιζηναζζαηζηή πχνα, ζημ αμνεζμακαημθζηυ άηνμ ημοξ πενζμκήζμο, ζηζξ αηηέξ ημο Βολείκμο Πυκημο, ιεηαλφ ηδξ Καππαδμηίαξ ηαζ ηδξ Ώνιεκίαξ. Ώπυ ηδκ ανπαζυηδηα οπήνπακ εθθδκζηέξ (ζςκζηέξ) απμζηίεξ, υπςξ δ ζκχπδ, δ αιρμφκηα, δ Ώιάζεζα, δ Δνάηθεζα ηαζ δ Σναπεγμφκηα. Ώπμηεθμφζε ηιήια ηδξ Πενζζηήξ αοημηναημνίαξ ηαζ ηαηυπζκ ηιήια ημο ηενάζηζμο ηνάημοξ ημο Μεβάθμο Ώθελάκδνμο. Αεκ οπήνλε αοεφπανηηδ ηναηζηή μκηυηδηα ςξ ημ 302 π.Υ., υηακ ιεηά ημ εάκαημ ημο Ώθελάκδνμο μ δζμνζζιέκμξ απυ ημκ Ώκηίβμκμ, Πένζδξ ζαηνάπδξ Μηζξηδάηεο Α’ ν Κηίζηεο, ακαηήνολε ημκ εαοηυ ημο ααζζθζά, ημο ΐαζζθείμο ημο Πυκημο ημ 302 π.Υ. Ώοηυ ημ ααζίθεζμ ηοαενκήεδηε απυ ααζζθείξ, μζ πενζζζυηενμζ ηςκ μπμίςκ έθενακ ημ υκμια Μζενζδάηδξ, ζοκεπχξ ςξ ημ 64 π.Υ. Καεχξ ημ ιεβαθφηενμ ιένμξ ημο κέμο ααζζθείμο ηάθοπηε ηαζ ιένμξ ηδξ Καππαδμηίαξ πμο ηα πνυκζα εηείκα εηηεζκυηακ απυ ηδκ Κζθζηία ςξ ημκ Βφλεζκμ Πυκημ, μκμιάζηδηε Καππαδνθία πξνο ηνλ Πφλην ηαζ ανβυηενα απθχξ Πυκημξ. Ο Φανκάηδξ Ώ’, πνμζάνηδζε ηδ ζκχπδ ηαζ ημ 120 π.Υ. μ Μζενζδάηδξ Β’, πνυζεεζε ηδ Φνοβία. Ο Φανκάηδξ ίδνοζε ηδκ πυθδ Φανκάηεζα. ηακ μ Ρςιαίμξ ζηναηδβυξ Λμφημοθθμξ ημ 64 π.Υ. ηαηέθααε ημ ιεβαθφηενμ ιένμξ ημο Πυκημο, ακαηάθορε εηεί έκα κέμ θνμφημ, ημ ηενάζζ. Σμ έζηεζθε ζηδ Ρχιδ (μ ίδζμξ ήηακ βκςζηυξ ηαθμθαβάξ) ηαζ έβζκε δδιμθζθέζηαημ. Δ πυθδ Φανκάηεζα, ιεημκμιάζηδηε ζε Κεναζμφκηα Ο ιεβαθφηενμξ Πυκηζμξ δβειυκαξ ήηακ μ Μηζξηδάηεο ν Σ’, μ μπμίμξ ηαηάηηδζε ζπεδυκ υθδ ηδ ηεκηνζηή Μζηνά Ώζία, έθεαζε ιέπνζ ηδκ Κνζιαία ηαζ απείθδζε ηδκ ίδζα ηδκ Ρχιδ ζηδκ Βθθάδα.
Μηζξηδάηεο η’ ν Δππάηωξ (132 - 63 π.Υ.) Ο Μηζξηδάηεο ν Σ’ ν Δππάησξ, απνθαινχκελνο θαη Μέγαο, ήηαλ έλαο απφ ηνπο πην δηάζεκνπο αληηπάινπο ηεο Ρψκεο. Γηνο ηνπ Μηζξηδάηε Δ’, ηνπ Δπεξγέηε, εγθαηέιεηςε ηα αλάθηνξα ηεο ηλψπεο θη έγηλε θπγάο επεηδή ππνςηαδφηαλ φηη ζα ηνλ δειεηεξηάζνπλ. Έδεζε ηε λεαληθή δσή ηνπ ζηα βνπλά θαη ζθιεξαγσγήζεθε. Σν 112, εμφλησζε ηε κεηέξα ηνπ θαη η’ αδέιθηα ηνπ, παληξεχηεθε ηελ αδειθή ηνπ
113
Λανδίθεηα (θαηά ην πεξζηθφ έζηκν) θαη θαηέιαβε ηνλ ζξφλν ηνπ Πφληνπ. Πξνζέιαβε Έιιελεο ζπκβνχινπο θαη αλαδηνξγάλσζε ην ζηξαηφ ηνπ γηα λα επηηχρεη ηηο θηινδνμίεο ηνπ. Δθζηξάηεπζε θαηά ησλ θχζσλ πνπ απεηινχζαλ ην θξάηνο ηνπ Κηκκέξηνπ Βνζπφξνπ ζηε Κξηκαία, ην νπνίν θαη πξνζάξηεζε ζην βαζίιεηφ ηνπ καδί κε ηελ Κνιρίδα θαη ηε Μηθξή Αξκελία. Γλσξίδνληαο ηελ αγαλάθηεζε ησλ ιαψλ ηεο Μ. Αζίαο απφ ηελ θαηαπίεζε ησλ ηνπηθψλ Ρσκαίσλ δηνηθεηψλ, μεθίλεζε ηνλ Πξψην Μηζξηδαηηθφ Πφιεκν (88-84) θαηαιακβάλνληαο ηε Καππαδνθία, ηελ Βηζπλία, δηψρλνληαο ηνλ βαζηιηά ηεο Νηθνκήδε Γ’ θαη ελ ζπλερεία φιε ζρεδφλ ηελ ρεξζφλεζν. Ο ζηξαηεγφο ηνπ Αξρέιανο, πξνρψξεζε ζηελ Διιάδα φπνπ είρε αξθεηέο επηηπρίεο θαη μεζήθσζε ηνπο Έιιελεο. κσο ν Μηζξηδάηεο θαη νη ζηξαηεγνί ηνπ έδεημαλ ηξνκαθηηθή ζθιεξφηεηα ζθάδνληαο φινπο ηνπο Ρσκαίνπο πνπ δνχζαλ ζηα κέξε πνπ θαηαθηνχζε (πεξίπνπ 80.000, άλδξεο, γπλαίθεο θαη παηδηά). Έηζη νη Ρσκαίνη αληεπηηέζεθαλ θαη εμφλησζαλ ηνλ πνληηαθφ ζηξαηφ ζηελ Διιάδα. Ο Μηζξηδάηεο ππέγξαςε ζπλζήθε κε ηε Ρψκε, κε ηελ νπνία επέζηξεςε ηηο θηήζεηο ηνπ, πιήξσζε πνιεκηθέο απνδεκηψζεηο θαη παξέδσζε 70 πινία ηνπ ζηφινπ ηνπ. Γξήγνξα φκσο ν Μηζξηδάηεο ζπγθέληξσζε λέεο δπλάκεηο θαη φηαλ ε Ρψκε πξνζπάζεζε λα πξνζαξηήζεη ηε Βηζπλία, επηηέζεθε κε αθφκα κεγαιχηεξεο δπλάκεηο θαη άξρηζε ν Γεχηεξνο Μηζξηδαηηθφο Πφιεκνο (83-81). Απφ απηφ ηνλ πφιεκν, βγήθε ληθεηήο δηψρλνληαο ηνπο Ρσκαίνπο θαη ηνλ δηνηθεηή ηνπο Λεχθην Μνπξίλα. Ο Σξίηνο Μηζξηδαηηθφο Πφιεκνο (74-63), άξρηζε φηαλ νη Ρσκαίνη πξνζπάζεζαλ λα θαηαιάβνπλ ηελ Βηζπλία ηελ νπνία ηνπο είρε θιεξνδνηήζεη ν βαζηιηάο ηεο Νηθνκήδεο Γ’, θαη φηαλ ν Μηζξηδάηεο αληέδξαζε, έζηεηιαλ ηνλ ζηξαηεγφ Λνχθνπιιν ν νπνίαο λίθεζε ηνλ Μηζξηδάηε πνπ αλαγθάζηεθε λα ην ζθάζεη θαη λα θαηαθχγεη ζηνλ βαζηιηά ηεο Αξκελίαο Σηγξάλε. Σν 65 ηε ζέζε ηνπ Λνχθνπιινπ πήξε ν Πνκπήηνο ν νπνίνο ηνλ θαηεδίσμε θαη ν Μηζξηδάηεο θαηέθπγε ζηελ Κξηκαία, ηελ ηειεπηαία ηνπ θηήζε. Δθεί αθνχ δηέηαμε λα ζθνηψζνπλ φιεο ηηο γπλαίθεο θαη ηα παηδηά ηνπ έβαιε έλα δνχιν ηνπ λα ηνλ ζθνηψζεη. Γπν κχζνη ζπλνδεχνπλ ηελ θήκε ηνπ Μηζξηδάηε: Ο πξψηνο είλαη φηη επεηδή θνβφηαλ κήπσο ηνλ δειεηεξηάζνπλ, έκαζε ηνλ νξγαληζκφ ηνπ λα εζίδεηαη ζην δειεηήξην, παίξλνληαο θαζεκεξηλά φιν θαη πην ηζρπξή δφζε απ’ απηφ, ψζηε λα αληέμεη ζηαδηαθά ζε ζαλαηεθφξα δφζε. Απηφ ην θαηλφκελν νλνκάζηεθε απφ ηελ ηαηξηθή επηζηήκε κηζξηδαηηζκφο. Ο δεχηεξνο ηνπ απνδίδεη κηα ζαπκαζηή ηθαλφηεηα κλήκεο. Λέγεηαη φηη κηινχζε είθνζη πέληε γιψζζεο θαη φηη κπνξνχζε λα απεπζχλεηαη ζε θάζε ζηξαηηψηε ηνπ ζηε γιψζζα ηνπ, απνθαιψληαο ηνλ κε ην φλνκά ηνπ.
Μεηά ημ εάκαημ ημο Μζενζδάηδ, μ Πυκημξ (ιε ηδ ΐζεοκία) έβζκε απυ ημκ Πμιπήζμ νςιασηή επανπία, εκχ ζημ ηνάημξ ημο Κζιιένζμο ΐμζπυνμο, πανέιεζκε ααζζθζάξ μ Φανκάηδξ ΐ’, βζμξ ημο Μζενζδάηδξ ‘θίθμξ ηαζ ζφιιαπμξ ηδξ Ρχιδξ’.
114
Ζ Φξπγία Μεηά ηδκ ηαηαζηνμθή ηδξ Υζηηζηζηήξ Ώοημηναημνίαξ απυ ημοξ Λανχο ηεο Θάιαζζαο, ειθακίζεδηακ ιεηαλφ 1250-750 π.Υ., δζάζπανηα ζηδ Μ. Ώζία πμθθά ιζηνά ααζίθεζα. Ξεπχνζζακ ηα δομ ιεβάθα, ημ ΐαζίθεζμ ηςκ Οονανημφ (ημ ζοκακηήζαιε ζημ ηεθάθαζμ ηδξ Ώνιεκίαξ) ηαζ ημ Φνοβζηυ ΐαζίθεζμ πμο ανίζημκηακ ζημ ηεκηνζηυ μνμπέδζμ ηδξ Ώκαημθίαξ. Ώπυ αζζονζαηέξ ζθδκμεζδείξ ηαζ πζηηζηζηέξ ζενμβθοθζηέξ επζβναθέξ, μονανηζακά πνμκζηά ηαζ Έθθδκεξ ζοββναθείξ, έπμιε πμθθέξ πθδνμθμνίεξ βζα ημοξ Φνφβεξ. Σα ηεναιζηά ηαζ άθθα ακηζηείιεκα πμο ανέεδηακ ζημ Γυνδζμ, ηδκ πνςηεφμοζα ηδξ Φνοβίαξ, επζαεααζχκμοκ αοηέξ ηζξ πθδνμθμνίεξ. Οζ Φνφβεξ, θαυξ Εκδμεονςπασηυξ υπςξ ηαζ μζ Πεθαζβμί ηαζ μζ Υζηηίηεξ, πνμήθεακ απυ ηδκ πενζμπή ημο Αμφκααδ, πέναζακ απυ ηδ Θνάηδ. Ώνηεημί εβηαηαζηάεδηακ εηεί ηαζ ακαιίπεδηακ ιε ηα εηεί οπάνπμκηα πνμεθθδκζηά θφθα (μζ ανπαίμζ Θνάηεξ, είκαζ ζοββεκήξ θαυξ ηςκ Φνοβχκ), μζ οπυθμζπμζ πέναζακ ημ ΐυζπμνμ ηαζ εβηαηαζηάεδηακ ζηδκ πενζμπή ηδξ Σνςάδαξ ηαζ ανβυηενα δζεζπάνδζακ ζηδκ δοηζηή Ώκαημθία. Οζ Υζηηίηεξ, ζκδμεονςπασηυ θφθμ ηζ αοημί, λεηίκδζακ πενί ημκ 20υ ςξ 18μ αζχκα π.Υ. απυ ηδκ πενζμπή πμο ανίζηεηαζ ζήιενα δ ΐμοθβανία ηαζ αημθμοεχκηαξ ημ ίδζμ δνμιμθυβζμ, οπέηαλακ ημοξ θαμφξ ηδξ Μ. Ώζίαξ ηαζ πνμπχνδζακ ακαημθζηά υπμο ηαζ ίδνοζακ ηδκ Υζηηζηζηή αοημηναημνία. Σμκ 13μ αζχκα, μζ Φνφβεξ, υπςξ ηαζ μζ άθθμζ θαμί ηδξ Ώκαημθίαξ, λεζδηχεδηακ ηαζ, ζε ζοκδοαζιυ ιε ηζξ επζεέζεζξ πμο έηακακ ηδκ ίδζα επμπή μζ Λαμί ηδξ Θάθαζζαξ, ημ ηνάημξ ηςκ Υζηηζηχκ μοζζαζηζηά δζαθφεδηε. Δ πνςηεφμοζά ηςκ Υζηηζηχκ δ Υαημφζαξ ηαηεθήθεδ ηαζ ανβυηενα βφνς ζημκ 9μ ιε 8μ αζχκα μζ Φνφβεξ δδιζμφνβδζακ ημ δζηυ ημοξ ααζίθεζμ ζηδ ηεκηνζηή Μ. Ώζία (ζηδκ πενζμπή ηδξ Άβηοναξ ιέπνζ ημ ζδιενζκυ Βζηζζεπίν), ιε πνςηεφμοζα ζηζξ ανπέξ ημ Γυνδζμ ηαζ ζηδ ζοκέπεζα ηδκ Μίδα. Σμ Φνοβζηυ έθεαζε ζηδκ αηιή ημο επί ααζζθείαξ ημο Μίδα (βαζίιεπζε 738-696 π.Υ.). Ο Μίδαξ, ακ ηαζ ζζημνζηυ πνυζςπμ, ζοκέδεζε ημ πνυζςπυ ημοξ ιε ιφεμοξ. Έκαξ απ’ αοημφξ ακαθένεηαζ ζ’ αοηυκ θυβς ημο ιεβάθμο ημο πθμφημο. Βίπε γδηήζεζ απυ ημκ Αζυκοζμ κα ημο δχζεζ ημ πάνζζια, υηζ πζάκεζ κα βίκεηαζ πνοζυξ. ιςξ, υηακ έβζκε δεηηυ ημ αίηδιά ημο ηυκηερε κα πεεάκεζ απυ αζζηία, βζαηί υηακ έπζακε ηζξ ηνμθέξ βίκμκηακ πνοζυξ. Γζα κα εθεοεενςεεί απυ αοηυ ημ ‘πάνζζια’, μ εευξ ημκ ζοιαμφθερε κα θμοζηεί ζημκ πμηαιυ Παηηςθυ. Ώπυ ηυηε μ Παηηςθυξ ήηακ πνοζμθυνμξ. Οζ Φνφβεξ ακέπηολακ πμθφ ηαθέξ ειπμνζηέξ ηαζ πμθζηζζιζηέξ ζπέζεζξ ιε ημοξ Έθθδκεξ ηδξ Εςκίαξ ηαζ ηδξ δπεζνςηζηήξ Βθθάδαξ. Τζμεέηδζακ ημ εθθδκζηυ αθθάαδημ ηαζ μ Μίδαξ αθζένςζε ημ πνοζυ ημο ενυκμ ζημ ζενυ ημο Μακηείμο ηςκ Αεθθχκ. Σμ 676 π.Υ., μζ Κζιιένζμζ, θαυξ ζοββεκζηυξ ιε ημοξ ηφεεξ, πμο, ηαηά ημκ Δνυδμημ, γμφζακ ζηδκ πενζυκδζμ ηδξ Κνζιαίαξ, ζημ αμννά ημο Βολείκμο Πυκημο, επέδναιακ, ηαηέζηνερακ ηαζ θεδθάηδζακ ηδ Φνοβία ηαζ μοζζαζηζηά δζέθοζακ ημ ααζίθεζμ. Ο Μίδαξ αοημηηυκδζε. Δ πενζμπή ενδιχεδηε βζα πμθθά πνυκζα ηαζ ημ Γυνδζμ λακαπηίζηδηε ζηζξ ανπέξ ημο 6μο αζχκα, ςξ δ κέα πνςηεφμοζα ημο πενζμνζζιέκμο πθέμκ ηνάημοξ ηδξ Φνοβίαξ. ΐνέεδηε ημ ηαθζηυ ακάπςια πμο θέβεηαζ υηζ ακήηε ζημκ Μίδα. Μέζα οπήνπακ ηα μζηά εκυξ άκδνα πενίπμο 60 εηχκ, αθθά δεκ
115
ανέεδηακ ηαευθμο ηζιαθθή, πνάβια πενίενβμ βζα έκα ααζζθζά ηυζμ πθμφζζμ υπςξ μ Μίδαξ. Πζεακυκ μζ Κζιιένζμζ, θεδθάηδζακ ημκ ηάθμ ημο. Δ Φνοβία οπμηάπεδηε ανβυηενα ζημ ααζίθεζμ ηδξ Λοδίαξ ηαζ ημ 546, ιεηά ηδκ ηαηάηηδζδ ηδξ Λοδίαξ ζημοξ Πένζεξ, πέναζε οπυ ηδκ ελμοζία ημοξ. Σμ 330 π.Υ. μ Μέβαξ Ώθέλακδνμξ, έθεαζε ζημ Γυνδζμ, υπμο ιε ημ ζπαεί ημο έημρε ημκ Γφξδην Γεζκφ. (φιθςκα ιε ηδκ πανάδμζδ, υπμζμξ έθοκε αοηυκ ημκ δεζιυ {ηυιπμ}, εα βζκυηακ μ ηφνζμξ ηδξ Ώζίαξ). Μεηά ημκ Ώθέλακδνμ, δ Φνοβία ιμζνάζηδηε ζημοξ Βπζβυκμοξ. Σμ 274 π.Υ., μζ Γαθάηεξ (Κέθηεξ) εζζέααθακ ηαζ ίδνοζακ ημ βαθαηζηυ ηνάημξ ηδξ Μ. Ώζίαξ ζημ ιεβαθφηενμ ιένμξ ηδξ Φνοβίαξ. Σμ 25 π.Υ., υθδ δ πενζμπή πενκά οπυ ηδκ ηονζανπία ηδξ Ρχιδξ. Οζ Ρςιαίμζ, πήνακ απυ ημοξ Φνφβεξ ηδ θαηνεία ηδξ εεάξ Κπβέιεο. Βπίζδξ ζηδ Ρχιδ, μζ απεθεφεενμζ ζηθάαμζ θμνμφζακ ςξ ζφιαμθμ ηδξ εθεοεενίαξ ημοξ ημκ θξπγηθφ ζθνχθν (αοηυκ πμο θμνμφζε μ Μίδαξ βζα κα ηνφρεζ ηα βασδμονζκά ημο αοηζά). Ώηνζαχξ ςξ ηέημζμ ζφιαμθμ μ θνοβζηυξ ζημφθμξ, έβζκε ημ ζθνπθί ηεο ειεπζεξίαο ηαηά ηδ Γαθθζηή Βπακάζηαζδ.
Ζ Ησλία θδ ζπεδυκ δ ακαημθζηή αηηή ηδξ Μζηνάξ Ώζίαξ, ήηακ ηαηάζπανηδ απυ εθθδκζηέξ απμζηίεξ πμο είπακ ζδνφζεζ ηα εθθδκζηά θφθα. Οζ Ώζμθείξ είπακ απμζηίζεζ ημ αυνεζμ ηιήια, απέκακηζ απυ ηδ Λέζαμ, ιε ηονζυηενεξ πυθεζξ ηδκ Κφιδ ηαζ ημ Ώδναιφηζμ. Οζ Αςνζείξ ιζα ζπεηζηά ιζηνή έηηαζδ ζηα κυηζα πανάθζα, απέκακηζ απυ ηα Αςδεηάκδζα ιε ζπμοδαζυηενδ πυθδ ηδκ Ώθζηανκαζζυ. Οζ Ίςκεξ είπακ ηαηαθάαεζ ημ ηεκηνζηυ ηιήια ηςκ παναθίςκ, απέκακηζ απυ ηδ Υίμ ηαζ ηδ άιμ (ηα δομ αοηά κδζζά εεςνμφκηακ ιένμξ ηδξ Εςκίαξ) ηαζ είπακ ζδνφζεζ ζπμοδαίεξ απμζηίεξ, μζ μπμίεξ (απυ αμννά πνμξ κυημ) είκαζ: Δ Φχηαζα, δ ιφνκδ, μζ Βνοεναί, μζ Κθαγμιεκέξ, μ Κμθμθχκ, δ Έθεζμξ, δ Πνζήκδ ηαζ δ Μίθδημξ. φιθςκα ιε ηδκ πανάδμζδ, μζ απμζηίεξ αοηέξ ζδνφεδηακ απυ Ίςκεξ ιεηακάζηεξ απυ ηδκ Ώεήκα, πμο έθεαζακ εηεί οπυ ηδκ δβεζία ημο Νδθέα ηαζ ημο Ώκδνμηθή, βζςκ ημο ηεθεοηαίμο ααζζθζά ηδξ Ώεήκαξ Κφδξνπ. Ώοηή δ θεβυιεκδ ησληθή κεηαλάζηεπζε πνμκμθμβείηαζ πενίπμο εηαηυ ζανάκηα πνυκζα ιεηά ηδκ θήλδ ημο πμθέιμο ηδξ Σνμίαξ. Ο Δνυδμημξ ακαθένεζ υηζ μζ άπμζημζ πνμένπμκηακ απυ πμθθέξ εθθδκζηέξ πυθεζξ ηαζ ζοβπςκεφηδηακ ιε ημοξ βδβεκείξ πθδεοζιμφξ πμο ανήηακ εηεί. Οζ ζςκζηέξ πυθεζξ, είπακ ζπδιαηίζεζ ιζα πμθζηζζηζηή ηαζ ενδζηεοηζηή μιμζπμκδία ηαζ ηάεε πνυκμ έπαζνκακ ιένμξ ζηα Παληψληα, ιζα βζμνηή πμο βζκυηακ ζημ υνμξ Μοηάθδ ηαζ ήηακ αθζενςιέκδ ζημ εευ Πμζεζδχκα. ιςξ μζ πυθεζξ ήηακ ακελάνηδηεξ ηαζ πανυθμ πμο ηζξ έκςκακ ημζκά ζοιθένμκηα, πμηέ δεκ εκχεδηακ ζε πμθζηζηή μιμζπμκδία, ηάηζ πμο είπε πνμηείκεζ μ Θαθήξ μ Μζθήζζμξ, αθθά δεκ έβζκε δεηηυ. Δ Μίθδημξ ήηακ δ πυθδ πμο βέκκδζε ημκ ζζημνζηυ ηαζ βεςβνάθμ Δθαηαίν ηαζ ημοξ πνχημοξ ιεβάθμοξ Έθθδκεξ θζθμζυθμοξ, υπςξ ημκ Αλαμίκαλδξν ημκ Ώλαμηκέλε ηαζ θοζζηά ημκ Θαιή.
Ο Θαιήο ν Μηιήζηνο (πεξ. 636-546 π.Υ.) Δίλαη πξν-σθξαηηθφο Έιιελαο θηιφζνθνο θαη επηζηήκνλαο, ν ηδξπηήο ηεο Ησληθήο θηινζνθηθήο ζρνιήο (ηεο Μηιήηνπ) θαη ν αξραηφηεξνο γλσζηφο θηιφζνθνο ηεο Γχζεο. Ήηαλ επίζεο κεγάινο αζηξνλφκνο θαη καζεκαηηθφο. Ο
116
Ζξάθιεηηνο έγξαςε γη’ απηφλ: «Θαιήο πξψηνο αζηξνινγήζαη». Δίλαη έλαο απφ ηνπ Δπηά νθνχο ηεο αξραίαο Διιάδαο θαη ζεσξείηαη ν παηέξαο ηεο δπηηθήο θηινζνθίαο. Ο Ζξφδνηνο αλαθέξεη φηη ήηαλ θνηληθηθήο θαηαγσγήο. Δπίζεο φηη ζπκβνχιεςε ηνπο Ίσλεο λα ελψζνπλ ηηο πφιεηο-θξάηε ηεο Ησλίαο ζε κηα πνιηηηθή νκνζπνλδία. Ηζρπξίδεηαη αθφκε ν Ζξφδνηνο φηη, φηαλ ν Κξνίζνο έζηεηιε πξεζβεία ζηε Μίιεην γηα λα ζπλάςνπλ ζπκκαρία, ν Θαιήο θαηάθεξε λα απνηξέςεη ηελ ζχλαςε ηέηνηαο ζπκκαρίαο. Απηφ έζσζε ηελ πφιε, φηαλ ν Κξνίζνο εηηήζεθε απφ ηνλ Κχξν. Λέγεηαη φηη δελ είρε παηδηά θαη πηνζέηεζε ηνλ αλεςηφ ηνπ. Οη θάηνηθνη ηεο Ησλίαο είραλ εκπνξηθέο επαθέο κε ηνπο Βαβπιψληνπο θαη ηνπο Αηγχπηηνπο θαη ν Θαιήο πηζαλφηαηα πξαγκαηνπνίεζε ηαμίδηα ζηελ Αίγππην θαη ίζσο θαη ζε άιιεο ρψξεο. ηελ Αίγππην (ήηαλ ζχλεζεο, νη ζνθνί ηνπ 6 νπ αηψλα, λα ηαμηδεχνπλ ζηελ Αίγππην, γηα λα κειεηνχλ ηνλ ηξφπν δσήο θαη ηηο επηζηεκνληθέο γλψζεηο ησλ Αηγππηίσλ) απέθηεζε ζεκαληηθέο γλψζεηο ηεο αηγππηηαθήο κπζνινγίαο, αζηξνλνκίαο, γεσκεηξίαο θαη καζεκαηηθψλ. Ο Θαιήο πξνζπάζεζε λα εμεγήζεη θπζηθά θαηλφκελα, φπσο ν ζεηζκφο θαη ε αζηξαπή, πνπ σο ηφηε απνδίδνληαλ απφ ηνπο Έιιελεο ζε ζετθέο πξάμεηο θη έγηλε έηζη ν πξψηνο γλσζηφο «πιηζηήο». Δξκήλεπζε φηη ν ζεηζκφο πξνεξρφηαλ απφ πδάηηλα θχκαηα πνπ ρηππνχζαλ ηελ γε, ε νπνία επέπιεε πάλσ ζην σθεαλφ. Σν θνζκνινγηθφ ηνπ δφγκα ήηαλ φηη ηα πάληα ζηνλ θφζκν - θαη ν ίδηνο ν θφζκνο - πξνέξρνληαλ απφ ην λεξφ. Ο Αξηζηνηέιεο ζεσξεί απηφ ην δφγκα, σο παξφκνην κε ηνπ, (κεηαγελέζηεξνπ ηνπ Θαιή), Αλαμίκαλδξνπ, πνπ δίδαζθε φηη ηα πάληα ζηνλ θφζκν πξνέξρνληαη απφ ηνλ αέξα. Ο Ζξφδνηνο αλαθέξεη επίζεο, φηη ν Θαιήο πξνέβιεςε ηελ έθιεηςε ηνπ Ζιίνπ ηνπ 585 π.Υ., πνπ ζηακάηεζε κηα κάρε κεηαμχ Λπδψλ θαη Μήδσλ. Οη απφςεηο ηνπ Θαιή είραλ βαζηά επίδξαζε ζηε ζθέςε ησλ Διιήλσλ θηινζφθσλ θαη θαηά ζπλέπεηα ζηε ηζηνξία ηεο Γχζεο. Λέγεηαη φηη ν λεαξφο Ππζαγφξαο ηνλ επηζθέθζεθε θαη ν Θαιήο ηνπ πξφηεηλε λα ηαμηδέςεη ζηελ Αίγππην γηα λα δηεπξχλεη ηηο θηινζνθηθέο θαη καζεκαηηθέο ηνπ γλψζεηο. Ο Θαιήο, πηζαλφηαηα δελ άθεζε γξαπηά ηνπ, φκσο πνιιέο αλαθαιχςεηο θαη ζεσξίεο απνδίδνληαη ζ’ απηφλ, ρσξίο φκσο απηφ λα έρεη απνδεηρζεί. Δίλαη απηφο πνπ φξηζε ηελ ηξηγσλνκεηξία ζαλ έλα απφ ηα βαζηθά ζηνηρεία ησλ καζεκαηηθψλ, δίδαμε φηη «νη γσλίεο ηνπ ηζνζθεινχο ηξηγψλνπ είλαη ίζεο», «ε δηάκεηξνο δηρνηνκεί ηνλ θχθιν». Δπίζεο ιέγεηαη φηη κέηξεζε ην χςνο ησλ Ππξακίδσλ ηεο Αηγχπηνπ, κεηξψληαο ην χςνο ηνπο, αθξηβψο ηε ζηηγκή πνπ ν δηθφο ηνπ ίζθηνο ήηαλ ίζνο κε ην πξαγκαηηθφ ηνπ χςνο. Σνπ απνδίδεηαη ε αλαθάιπςε ηεο Μηθξήο Άξθηνπ, είπε πξψηνο φηη ε ειήλε θσηίδεηαη απφ ηνλ Ήιην, πξνζδηφξηζε ηηο ηζεκεξίεο, θαη ππνζηήξημε φηη ηα νπξάληα ζψκαηα έρνπλ ηελ ίδηα ζχζηαζε κε ηε Γε. Μεξηθνί ιέλε φηη είλαη ν πξψηνο πνπ ππνζηήξημε φηη ε ςπρή είλαη αζάλαηε. Σε θηινζνθία θαη ηηο δηδαζθαιίεο ηνπ, ηηο δηέδσζαλ νη καζεηέο ηνπ θαη νη κεηαγελέζηεξνη θηιφζνθνη φπσο ν Αξηζηνηέιεο. εκαληηθά ζηνηρεία γηα ηε θηινζνθία ηνπ Θαιή βξίζθνκε ζην έξγν ηνπ Γηνγέλε ηνπ Λαέξηηνπ «Βίνη Φηινζφθσλ» (1ν βηβιίν). Πέζαλε απφ ηε δέζηε θαη ηελ εμάληιεζε ζε ειηθία 90 εηψλ, παξαθνινπζψληαο έλα αζιεηηθφ αγψλα.
117
Οζ απμζηίεξ ηδξ Εςκίαξ έβζκακ βνήβμνα πθμφζζεξ. Βζδζηά δ Μίθδημξ, ήηακ ιζα απυ ηζξ ζπμοδαζυηενεξ εθθδκζηέξ ειπμνζηέξ πυθεζξ ηαζ ιε ηδ ζεζνά ηδξ δδιζμφνβδζε δζηέξ ηδξ απμζηίεξ ζηζξ αηηέξ ημο Βολείκμο Πυκημο υπςξ δ Κφγζημξ, δ Άαοδμξ δ Οδδζζυξ ηαζ δ Σναπεγμφκηα. Ώπυ ηδ Έθεζμ ηαηαβυηακ πμθθμί ηαζ έκαξ απυ ημοξ ζπμοδαίμοξ ζημπαζηέξ ηδξ ανπαζυηδηαξ μ Ζξάθιεηηνο.
Ο Ζξάθιεηηνο ν Δθέζηνο (πεξ.544-484 π.Υ.) Ο Ζξάθιεηηνο ήηαλ γηνο ηνπ Βιφζσλνο, θαη θαηαγφηαλ απφ ηελ Έθεζν, ηελ δεχηεξε κεηά ηε Μίιεην, πφιε ηεο Ησλίαο. Ήηαλ γφλνο αξηζηνθξαηηθήο νηθνγέλεηαο, αιιά απφ λσξίο δελ ζπκκεηείρε ζηα θνηλά θαη απνηέιεζε αλεμάξηεην πλεχκα, αζρνινχκελνο κε ηε θηινζνθία. Ήηαλ πάληα αληίπαινο ηνπ φρινπ θαη ηεο δεκνθξαηηθήο παξάηαμεο. Μνξθψζεθε πνιχ θαη γλψξηδε ηελ πνίεζε ηνπ Οκήξνπ, ηε ζενινγία ηνπ Ξελνθάλε, ηε θηινζνθία ηνπ Παξκελίδε, ηηο επηζηεκνληθέο παξαθαηαζήθεο ηνπ Θαιή, ηνπ Ππζαγφξα θαη ηνπ Δθαηαίνπ. Θεσξείηαη έλαο απφ ηνπο θνξπθαίνπο δηαλννχκελνπο θαη θηινζφθνπο φισλ ησλ επνρψλ. Έκεηλε ζηελ ηζηνξία ηεο θηινζνθίαο σο ν «ζθνηεηλφο θηιφζνθνο» ιφγσ ηνπ δπζλφεηνπ ηνπ έξγνπ ηνπ. Σν κνλαδηθφ έξγν ηνπ πνπ δηαζψδεηαη (θπξίσο απφ θείκελα κεηαγελέζηεξσλ ζπγγξαθέσλ) είλαη ην «Πεξί θχζεσο», γξακκέλν ζηελ ησληθή δηάιεθην θαη ρσξίδεηαη ζε ηξία κέξε: γηα ην ζχκπαλ, γηα ηελ πνιηηηθή θαη γηα ηε ζενινγία. Σν έξγν ήηαλ θαηαλνεηφ κφλν απφ ιίγνπο κνξθσκέλνπο αλζξψπνπο θαη αθηεξψζεθε ζην λαφ ηεο Δθεζίαο Αξηέκηδνο. Λέγεηαη φηη φηαλ ν σθξάηεο δηάβαζε ην έξγν ηνπ, είπε: «απηά πνπ θαηάιαβα είλαη ζεκαληηθά, αιιά λνκίδσ πσο εμ ίζνπ ζπνπδαία είλαη απηά πνπ δελ θαηάιαβα. Πξέπεη λα είζαη θαιφο θνιπκβεηήο γηα λα κελ πληγείο κέζα ζην θείκελφ ηνπ». Απηή ε «ζθνηεηλφηεηα» ηνπ ιφγνπ ηνπ Ζξαθιείηνπ εμεγείηαη απφ ην γεγνλφο φηη επηρεηξεκαηνινγνχζε κε παξαδείγκαηα απφ ηε ιατθή παξάδνζε θαη ηελ άκεζε εκπεηξία, ρξεζηκνπνηψληαο αιιεγνξίεο, ρξεζκνχο, γξίθνπο θαη αηλίγκαηα. Σν αληηθείκελν ηεο θηινζνθίαο ηνπ δελ είλαη ε πιηθή αξρή απηνχ ηνπ θφζκνπ αιιά ν εζσηεξηθφο ξπζκφο, ν Λφγνο, γηα ηνλ νπνίνλ ν θφζκνο θηλείηαη θαη ππάξρεη. Απηή ε θίλεζε εθθξάδεηαη κε ηε ζπλερή ξνή ηνπ πνηακνχ, πνπ θάζε ζηηγκή αλαλεψλεηαη. Ο Ζξάθιεηηνο κέζα ζηνλ Λφγν, δέρεηαη κφλν έλα πιηθφ ζηνηρείν, ην Ππξ. Ζ θσηηά δεκηνπξγεί καδί κε ηνλ Λφγν, έλα θφζκν άπεηξν, άλαξρν πνπ κεηαηξέπεηαη ζε πνιιέο κνξθέο. Ζ αξκνλία ησλ αληηζέζεσλ είλαη απηφο ν θφζκνο. Οη αληηζέζεηο κε ηελ ζχλζεζή ηνπο δεκηνπξγνχλ ηελ ελφηεηα ησλ πάλησλ. Σν Καιφ θαη ην Καθφ είλαη νη δπν φςεηο ηνπ ίδηνπ λνκίζκαηνο. Ο Ζξάθιεηηνο είλαη ν θηιφζνθνο ηνπ αηψληνπ γίγλεζζαη. Ζ θίλεζε απηνχ ηνπ γίγλεζζαη εθθξάδεηαη κε ηε ζπλερή ξνή ηνπ πνηακνχ, πνπ ζπλερψο αλαλεψλεηαη. Μεξηθέο ξήζεηο ηνπ: - Σα πάληα ξεη, δειαδή ηίπνηα δελ κέλεη ζηαζεξφ, φια θπινχλ θαη αιιάδνπλ. - Γελ κπνξείο λα κπεηο δπν θνξέο ζηα ίδηα λεξά ηνπ πνηακνχ. - Σεο δηθαηνζχλεο ην φλνκα δελ ζα ην γλψξηδαλ αλ δελ ππήξραλ αδηθήκαηα. - ηνλ θχθιν ε αξρή θαη ην ηέινο είλαη ην ίδην. - Αλήθνξνο θαη θαηήθνξνο, είλαη έλαο θαη ίδηνο δξφκνο - Γηα κέλα ν έλαο αμίδεη κπξηάδεο, αλ είλαη άξηζηνο. 118
ε κεγάιε ειηθία έθπγε απφ ηνπο αλζξψπνπο, γηα λα δήζεη ζηα βνπλά ηξψγνληαο ρφξηα. κσο αξξψζηεζε απφ πδξσπηθία, επέζηξεςε ζηελ πφιε θαη ρψζεθε ζηελ θνπξηά ελφο βνπζηαζίνπ, λνκίδνληαο φηη ε δέζηε ηεο θνπξηάο ζα ηξαβήμεη ηελ πγξαζία απφ πάλσ ηνπ. Φπζηθά απηή ε αγσγή απέηπρε θαη πέζαλε ζε ειηθία 60 εηψλ.
Ο Κξνίζνο, μ ααζζθζάξ ηδξ Λοδίαξ, ηαηέηηδζε ιζα πνμξ ιζα υθεξ ηζξ ζςκζηέξ πυθεζξ, Μεηά ηδκ ήηηα ημο απυ ημκ Κφνμ, δ Εςκία υπςξ ηαζ υθεξ μζ άθθεξ πχνεξ ηδξ Μ. Ώζίαξ έβζκακ οπμηεθείξ ζημκ Πένζδ ααζζθζά. ιςξ δζαηήνδζακ ηδκ αοημκμιία ημοξ, ηδ βθχζζα ηαζ ηδ ενδζηεία ημοξ. Σμ 500 π.Υ. μζ Ίςκεξ, οπμηζκμφιεκμζ απυ ημοξ Ώεδκαίμοξ, επακαζηάηδζακ, εζζέααθακ ζηδ Λοδία ηαζ έηαρακ ηζξ άνδεζξ. Ώοηή ήηακ δ αθμνιή βζα ηδκ εζζαμθή ηςκ Πενζχκ ζηδκ Βθθάδα. Μεηά ηδκ ήηηα ημοξ, παναπχνδζακ ακελανηδζία ζηδκ Εςκία, αθθά ημ 387, μζ εθθδκζηέξ πυθεζξ ηδξ Μ. Ώζίαξ, ηέεδηακ ηαζ πάθζ οπυ πενζζηή ηονζανπία, έπμκηαξ υιςξ πάκηα ζπεηζηή αοημκμιία. ηδκ Έθεζμ οπήνπε ηαζ μ καυξ ηδξ Ώνηέιζδμξ, έκα απυ ηα Δπηά Θαχκαηα ηνπ Κφζκνπ. Μεηά ηδκ κίηδ ημο Μ. Ώθελάκδνμο επί ηδξ Πενζίαξ, δ Εςκία, υπςξ ηαζ υθα ζπεδυκ ηα ηνάηδ ηδξ πενζμκήζμο, αθμφ άθθαλακ ηονζάνπμοξ ιεηαλφ ηςκ Βπζβυκςκ, έβζκακ επανπίεξ ηδξ Ρςιασηήξ Ώοημηναημνίαξ. Οζ Άνααεξ, μζ Πένζεξ ηαζ μζ Σμφνημζ, μκμιάγμοκ ημοξ Έθθδκεξ Γηνπλάλ, πμο είκαζ παναθεμνά ηδξ θέλδξ Εςκία.
119
10. ΟΗ ΛΑΟΗ ΣΧΝ ΒΑΛΚΑΝΗΧΝ & ΣΟΤ ΔΤΞΔΗΝΟΤ ΠΟΝΣΟΤ Οη Γάθεο Εκδμεονςπασηυξ θαυξ πμο ηαημζημφζε ζηδκ πενζμπή πμο ζήιενα ανίζηεηαζ δ Ρμοιακία. Πζεακχξ ζοββεκζηυ θφθμ ιε ημκ βεζημκζηυ ημοξ θαυ, ημοξ Θνάηεξ. Ο Δνυδμημξ απμηαθεί ηαζ ημοξ δομ θαμφξ Γέηεξ. Οζ Έθθδκεξ απμηαθμφζακ αοημφξ πμο γμφζακ ζηδκ πενζμπή ημο Αμφκααδ Αάμοξ ή Αάηεξ. Πίζηεοακ ζηδκ αεακαζία ηδξ ροπήξ ηαζ ακηζιεηχπζγακ ημκ εάκαημ ςξ ιεηάααζδ ζε άθθμοξ ηυπμοξ. Ο ανπζενέαξ ηδξ εευηδηαξ πμο πίζηεοακ, ήηακ ελέπμοζα πνμζςπζηυηδηα ηαζ ζφιαμοθμξ ημο ααζζθζά . Οζ Γέηεξ (Αάηεξ) πςνίγμκηακ ζε δομ ηάλεζξ, ηδκ ηαζ ημκ ημζκυ θαυ. Μυκμ μζ εοβεκείξ είπακ δζηαίςια κα θμνάκε ηαπέθμ. Δ Ααηία ήηακ πχνα πθμφζζα ιε εδάθδ εφθμνα ηαζ είπε ακεπηοβιέκδ βεςνβία, ηηδκμηνμθία, ιεθζζζμημιία ηαζ ηεναιζηή. Ήλενακ ηδκ ηαηενβαζία ημο πνοζμφ ηαζ ημο ανβφνμο. Μζθμφζακ ιζα ζκδμεονςπασηή βθχζζα, αθθά δεκ βκςνίγμοιε πμθθά βζ’ αοηήκ, βζαηί δεκ οπάνπμοκ βναπηά ηείιεκα, ιυκμ απυ εθθδκζηέξ πδβέξ δζαζχγμκηαζ ιενζηέξ μκμιαζίεξ ημπμεεζζχκ ηαζ έκαξ ηαηάθμβμξ θοηχκ ηδξ Ααηίαξ. Τπάνπεζ ιζα εεςνία υηζ δ αθαακζηή βθχζζα είκαζ ελέθζλδ ηδξ δαηζηήξ Σμ 514 π.Υ., μ Πένζδξ ααζζθζάξ Αανείμξ, εηζηνάηεοζε ηαηά ηςκ ηφεςκ ηζ έθεαζε ιέπνζ ημ αμννά ηδξ ΐαθηακζηήξ. Ο Δνυδμημξ ακαθένεζ υηζ μζ ιυκμζ απυ ηζξ εναηζηέξ θοθέξ πμο ακηζζηάεδηακ ήηακ μζ Αάηεξ. Σμ 334 π.Υ., ιζα ζηναηζά ημο Μεβάθμο Ώθελάκδνμο οπυ ημκ ζηναηδβυ Γςπονίςκα εηζηνάηεοζε ςξ ημκ Αμφκααδ, αθθά μζ Γέηεξ ημοξ ηαηακίηδζακ ηαζ ζηυηςζακ ημκ Μαηεδυκα ζηναηδβυ. Οζ Ρςιαίμζ βζα πνχηδ θμνά ήνεακ ακηζιέηςπμζ ιε ημοξ Αάηεξ ημ 112, υηακ μζ ηεθεοηαίμζ ιε ημκ ααζζθζά ημοξ Ονυθδ ηαζ ημοξ ζοιιάπμοξ Αανδακμφξ επζηέεδηακ ζηδκ νςιασηή επανπία ηδξ Μαηεδμκίαξ, αθθά απμηνμφζηδηακ. Άθθδ ιζα ζφβηνμοζδ Ρςιαίςκ ηαζ Ααηχκ πναβιαημπμζήεδηε ιεηαλφ ηςκ εηχκ 75-72. Ο ααζζθζάξ ΐονεαίζηαξ (60-44 π.Υ.), έκςζε υθμοξ ημο δαηζημφξ θαμφξ οπυ ημ ζηέιια ημο, μνβάκςζε ημ ηνάημξ ημο ηαζ δδιζμφνβδζε έκα αλζυθμβμ ζηναηυ. Έηακε επζδνμιέξ ζε βεζημκζημφξ θαμφξ ηαζ ζοιιάπδζε ιε ημκ Πμιπήζμ ηαηά ημο Εμοθίμο Καίζανα. Σμ 44, μ ΐονεαίζηαξ δμθμθμκήεδηε ηαζ ημ ηνάημξ πςνίζηδηε ζε ηέζζενα ιζηνά ααζίθεζα. Λέβεηαζ υηζ μ Οηηααζακυξ Ώφβμοζημξ είπε οπμζπεεεί ζε έκακ απυ ημοξ δζαδυπμοξ ημο ημκ Κςηίζςκα, κα ημο δχζεζ ςξ ζφγοβμ ηδκ ηυνδ ημο Εμοθία. Οζ Ρςιαίμζ ηαηά ηαζνμφξ πνμζπάεδζακ κα οπμηάλμοκ ηδκ Ααηία, υιςξ ζοκακημφζακ ζεεκανή ακηίζηαζδ. Ο ηεθεοηαίμξ ααζζθζάξ ηςκ Ααηχκ, μ Αεηέααθμξ ηαηάθενε ημ 82 ι.Υ. κα εκχζεζ ηαζ πάθζ ηδ πχνα, κα ακαδδιζμονβήζεζ ημ ζηναηυ ηαζ κα ζοκάρεζ εζνήκδ ιε ημοξ Ρςιαίμοξ ΐάζεζ αοηήξ ηδξ ζοιθςκίαξ εζνήκδξ, δ Ααηία βζκυηακ οπμηεθήξ ζηδξ Ρχιδ ηαζ μζ Ρςιαίμζ ακαβκχνζζακ ημκ Αεηέααθμ ςξ ααζζθζά ηδξ ηαζ ημο έδςζακ μζημκμιζηή ηαζ ηεπκζηή αμήεεζα. Ώημθμφεδζακ δφμ πυθειμζ ιεηαλφ ηςκ δομ ηναηχκ ηαζ ηεθζηά ημ 106 ι.Υ. μ αοημηνάημναξ ηδξ Ρχιδξ Σνασακυξ, δζάθοζε ημ δαηζηά ζηναηεφιαηα, μ Αεηέααθμξ αοημηηυκδζε ηαζ δ Ααηία έβζκε Ρςιασηή επανπία. Σμ δαηζηυ ηνάημξ ελαθακίζεδηε ηαζ μζ Αάηεξ εηθαηζκίζηδηακ πθήνςξ. ήιενα δ βθχζζα ηςκ Ρμοιάκςκ ακήηεζ ζηδκ μιάδα ηςκ θαηζκζηχκ βθςζζχκ.
120
Οη Θξάθεο Βίκαζ έκαξ θαυξ ζκδμεονςπασηήξ ηαηαβςβήξ, πμο ηαημζημφζε ζηδκ ακαημθζηή πθεονά ημο Βολείκμο Πυκημο ηαζ ηδξ ΐαθηακζηήξ ςξ ηδκ Εθθονία ηαζ ηδ Ααθιαηία. Σα εναηζηά θφθα ήηακ πμθοάνζεια ηαζ μ Δνυδμημξ ακαθένεζ υηζ μζ Θνάηεξ ήηακ μ πζμ πμθοάνζειμξ θαυξ ιεηά ημοξ Εκδμφξ. Τπήνπακ εναηζηά θφθα απυ ημκ Αμφκααδ (ζηδ ζδιενζκή Ρμοιακία, ΐμοθβανία, Βθθάδα ηαζ Σμονηία) ςξ ηδ Μζηνά Ώζία (Φνοβία, ΐζεοκία). ηα μιδνζηά έπδ μζ Θνάηεξ είκαζ ζφιιαπμζ ηςκ Σνχςκ. ηακ άνπζζε μ απμζηζζιυξ ηςκ Βθθήκςκ, ζδνφεδηακ πμθθέξ απμζηίεξ ζηα εναηζηά εδάθδ, υπςξ ημ ΐογάκηζμ, δ Θάζμξ, δ δζηυξ, δ δθοανία, δ Μεζδιανία, ηα Άαδδνα ηαζ ανηεηέξ άθθεξ. Δ πενζμπή ήηακ εφθμνδ ηαζ ηνμθμδμημφζε ημοξ Έθθδκεξ ιε βεςνβζηά πνμσυκηα, αθθά ηαζ ιε ιεηαθθεφιαηα. πςξ ηαζ ζηδκ Εςκία ηαζ ζηζξ άθθεξ απμζηίεξ ηδξ Μζηνάξ Ώζίαξ, έηζζ ηαζ ζηδ Θνάηδ, δζαηνίεδηακ πμθθμί Έθθδκεξ ηαθθζηέπκεξ, θζθυζμθμζ ηαζ επζζηήιμκεξ. Έκαξ απυ ημοξ ζδιακηζηυηενμοξ ήηακ μ Γεκόθξηηνο.
Ο Γεκόθξηηνο (470/460 – 400/390 π.Υ.) Απφ ηνπο θνξπθαίνπο θηινζφθνπο, καζεκαηηθνχο θαη αζηξνλφκνπο ν ζεκειησηήο ηεο αηνκηθήο ζεσξίαο. Γελλήζεθε ζηα Άβδεξα ηεο Θξάθεο θάπνπ κεηαμχ 470 θαη 460. Μαζήηεπζε θνληά ζηνλ θηιφζνθν Λεύθηππν, ιέγεηαη κάιηζηα φηη ηηο αξρέο ηεο αηνκηθήο ζεσξίαο ηεο δηαηχπσζε πξψηνο απηφο. Ο Γεκφθξηηνο ακθηζβήηεζε ηε δηδαζθαιία ηνπ Εήλσλα ηνπ Διεάηε γηα ηελ «επ’ άπεηξνλ ηνκήλ» δειαδή φηη ηα ζψκαηα κπνξνχλ λα ρσξίδνληαη απεξηφξηζηα, θζάλνληαο ζην ζεκείν λα λνείηαη ε νπζία ηνπ ζχκπαληνο ην άπεηξν θελφ. Αληίζεηα δηαηχπσζε ηε ζεσξία φηη ηα θπζηθά ζψκαηα δηαηξνχληαη ζε έζραηα κφξηα χιεο, πνπ δελ επηδέρνληαη άιιε δηαίξεζε (ηνκή), ηα νπνία νλφκαζε «άηνκα» (κε ηκεηά). Υαξαθηήξηζε ην άηνκν σο αγέλλεην, άθζαξην, αλαιινίσην, ζπκπαγέο, ρσξίο θελφ, πιήξεο θαη ηέιεην, εληαίν θαη κε δηαηξεηφ. Δίπε φηη ηα άηνκα είλαη άπεηξα ζε πιήζνο θαη ζρήκαηα, θηλνχληαη αελάσο ζην θελφ θαη ζε δηαθνξεηηθέο θνξέο. Έγξαςε επίζεο θείκελα κε καζεκαηηθά ζεσξήκαηα, θαη αζρνιήζεθε κε ηελ επίπεδε θαη ζηεξεά γεσκεηξία. Δπίζεο αζηξνλνκηθέο πξαγκαηείεο, φπσο Πεξί αζηέξσλ, πεξί Γεο θαη πεξί θφζκνπ, Πεξί ησλ πιαλεηψλ, Πεξηγξαθή ηεο νπξάληαο ζθαίξαο. Πίζηεπε φηη ππάξρνπλ «θφζκνη» πνπ έρνπλ δηαθνξεηηθά κεγέζε, άιινη έρνπλ Ήιην θαη ειήλε ελψ άιινη δελ έρνπλ. Οη Κφζκνη αθνινπζνχλ ηελ αηψληα πνξεία: γέλλεζε, παξαθκή, ζάλαην. Οξηζκέλνη Κφζκνη έρνπλ δσή, άιινη είλαη αθαηνίθεηνη. Δπίζεο ππνζηήξηδε φηη πην θνληά ζηε Γε είλαη ε ειήλε, έπεηηα ν Ήιηνο θαη θαηφπηλ νη πιαλήηεο. Πέξαλ ησλ πιαλεηψλ βξίζθνληαη ηα άιια αζηέξηα. Πίζηεπε επίζεο φηη ε ειήλε έρεη φκνηα κε ηε Γε επηθάλεηα, ελψ ν Ήιηνο είλαη κηα δηάππξε κάδα. Γηαηχπσζε ηε ζεσξία ηεο αθζαξζίαο ηεο χιεο: Οπδέλ εθ ηνπ κε φληνο γίγλεηαη, κεδέ πξνο ην κε νλ απφιπηαη δειαδή, ηίπνηε δελ γίλεηαη απφ ην κεδέλ θαη ηίπνηα δελ θαηαζηξέθεηαη ψζηε λα πάςεη λα ππάξρεη. Δπίζεο αζρνιήζεθε κε ηε θπηνινγία, ηε δσνινγία θαη ηε γεσπνλία, ηε δσγξαθηθή, ηελ εζηθή θαη ηελ ηαηξηθή.
121
Οη πνιηηηθέο ηνπ απφςεηο ήηαλ βαζχηαηα δεκνθξαηηθέο επεηδή ε πφιε ηνπ είρε δεκνθξαηηθφ θαζεζηψο θαζψο κεηά ηνπο κεδηθνχο πνιέκνπο ηα Άβδεξα πέξαζαλ ζηε ζθαίξα επηξξνήο ηεο Αζήλαο. Λίγα ζηνηρεία έρνκε ζηε δηάζεζή καο γηα ηε δσή ηνπ. χκθσλα κε θάπνηεο κεηαγελέζηεξεο βηνγξαθίεο ηνπ, ν δηδάρηεθε αζηξνλνκία θαη θνζκνινγία απφ Υαιδαίνπο κάγνπο πνπ ν Ξέξμεο άθεζε ζηνλ παηέξα ηνπ Γεκφθξηηνπ ζηα Άβδεξα, φηαλ πέξαζε απφ ηε Θξάθε, γηα λα εηζβάιιεη ζηελ Διιάδα. Σνλ απνθαινχζαλ «γειαζηφ» θηιφζνθν ή Γειαζίλν, ζε αληίζεζε κε ηνλ «ζθνηεηλφ» Ζξάθιεηην. Απφ ηνπο ζπκπαηξηψηεο ηνπο Αβδεξίηεο ηνλ ζεσξνχζαλ ηξειφ γηαηί μφδεςε φιε ηελ ηεξάζηηα παηξηθή πεξηνπζία ζε έξεπλεο θαη ηαμίδηα. Σαμίδεςε ζηηο πφιεηο ηεο Ησλίαο, ηελ Αίγππην, ηε Ννπβία, ηε Βαβπιψλα, ηελ Πεξζία θαη ηηο Ηλδίεο θαη ελίζρπζε ηηο γλψζεηο ηνπ ζηελ θνζκνινγία, αζηξνλνκία, γεσκεηξία θαη ηα καζεκαηηθά. Πέξαζε θαη απφ ηελ Αζήλα, φπνπ είρε ηελ ηχρε λα γλσξηζηεί κε ηνλ σθξάηε. Αθνχ μφδεςε φια ηνπ ηα ρξήκαηα, επέζηξεςε ζηα Άβδεξα θαη θιείζηεθε ζην ζπίηη ηνπ «πινχζηνο κε φια φζα θέξδηζε απφ ηα ηαμίδηα». Ο Γηνγέλεο ν Λαέξηηνο αλαθέξεη φηη ν Γεκφθξηηνο είρε ζπγγξάςεη εβδνκήληα έξγα πνπ αζρνινχληαλ κε φιεο ζρεδφλ ηηο επηζηήκεο, αιιά θαη ηελ εζηθή, ηε κνπζηθή, ηε θσλεηηθή, ηε δσγξαθηθή, ηα είρε δε ηαμηλνκήζεη ζε επηά νκάδεο. Σα έξγα απηά θαηαζηξάθεθαλ θπξίσο, απφ ηηο ππξπνιήζεηο ησλ «εζληθψλ» βηβιηνζεθψλ ηνπ ηεηάξηνπ κ.Υ. αηψλα απφ θαλαηηθνχο Υξηζηηαλνχο. Γπζηπρψο, ειάρηζηα απνζπάζκαηα απφ ηα έξγα ηνπ έρνπλ δηαζσζεί θαη θάπνηεο καξηπξίεο θαη θξίζεηο κεηαγελέζηεξσλ ζπγγξαθέσλ. Ο δηδαζθαιία ηνπ Γεκφθξηηνπ ζπλερίζηεθε αδηάιεηπηα γηα έλα αηψλα απφ Αβδεξίηεο επηζηήκνλεο θαη θηινζφθνπο, σο ηνλ Δπίθνπξν πνπ ζεσξείηαη ν ζπλερηζηήο ηεο αηνκηθήο ζεσξίαο. Ο Πιάησλ απέξξηπηε ηνλ Γεκφθξηην, ελ αληηζέζεη κε ηνλ Αξηζηνηέιε πνπ ηνλ ζαχκαδε θαη νη απφςεηο ηνπ γηα ηελ θηινζνθία θαη ηελ επηζηήκε είλαη θαηά κεγάιν κέξνο επεξεαζκέλεο απφ ηε δηδαζθαιία ηνπ Γεκφθξηηνπ.
ηακ μ Αανείμξ εηζηνάηεοζε ηαηά ηςκ ηοεχκ ημ 513 π.Υ., οπέηαλε ημ ιεβαθφηενμ ιένμξ ηδξ Θνάηδξ ηαζ ηδκ ιεηέηνερε ζε πενζζηή ζαηναπεία. ημοξ Πενζζημφξ πμθέιμοξ μζ Θνάηεξ εκίζποζακ ημκ ζηναηυ ημο Μανδυκζμο ηαζ ημ 480 ημο Ξένλδ, ιε ανηεημφξ ζηναηζχηεξ. Μεηά ηδκ ήηηα ηςκ Πενζχκ, δ Ώεδκαίμξ ζηναηδβυξ Κίιςκ, ηαηέθααε ημ ιεβαθφηενμ ιένμξ ηδξ πενζμπήξ. Σμ 414 π.Υ., ζδνφεδηε ημ πνχημ αλζυθμβμ εναηζηυ ηνάημξ οπυ ημκ Σήνδ Ώ’, μ μπμίμξ επέηηεζκε ημ ηνάημξ ημο ιέπνζ ημκ Βφλεζκμ Πυκημ. Ο βζμξ μ ζηάθηδξ Ώ’, δδιζμφνβδζε θζθζημφξ δεζιμφξ ιε ημοξ ηφεεξ, ιε ημοξ Αάηεξ ηαζ ιε ημοξ Ώεδκαίμοξ, ιε ημοξ μπμίμοξ ζοιιάπδζε ηαηά ηςκ Μαηεδυκςκ. Ο δζάδμπυξ ημο μ εφεδξ Ώ’, μνβάκςζε ημ ηνάημξ ημο, αημθμφεδζε θζθζηή πμθζηζηή ιε ημοξ βείημκεξ Μαηεδυκεξ ηαζ δ Θνάηδ έβζκε ιζα πθμφζζα πχνα. Οζ δζάδμπμί ημο υιςξ μδήβδζακ ηδ πχνα ζε παναηιή, θυβς ηςκ δοκαζηζηχκ ζοβηνμφζεςκ ηαζ ημο πςνζζιμφ ηδξ ζε ιζηνυηενα ααζίθεζα. Δ εναηζηή πενζυκδζμξ πέναζε οπυ ημκ έθεβπμ ηςκ Ώεδκαίςκ, ςξ ημ 357 π.Υ. υηακ μ Φίθζππμξ ΐ ηδξ Μαηεδμκίαξ ηαηέθααε ηδκ Ώιθίπμθδ ηαζ πνμπχνδζε ιέπνζ ημκ Νέζημ. ε 15 πνυκζα είπε πνμζανηήζεζ υθδ ζπεδυκ ηδ κυηζα ημο Ώίιμο Θνάηδ. ηδκ εηζηναηεία ημο Μ. Ώθελάκδνμο ζηδκ Ώζία, ζοιιεηείπακ ηαζ πμθθμί Θνάηεξ. Μεηά ημ εάκαηυ ημο, έβζκακ πνμζπάεεζεξ βζα ηδκ ακαζφζηαζδ ημο εναηζημφ ααζζθείμο, αθθά μ Μαηεδυκαξ ζηναηδβυξ Λοζίιαπμξ, ακηζιεηχπζζε ημοξ ακηζπάθμοξ
122
ημο, έπηζζε ηδκ Λοζζιαπεία ζηδκ Καθθίπμθδ ηαζ μκμιάζηδηε ααζζθζάξ. Μεηά ημ εάκαημ ημο Λοζίιαπμο, δ Θνάηδ πενζήθεε οπυ ημ έθεοημ ηδξ ονίαξ ηαζ ηαηυπζκ οπυ ημκ έθεβπμ ηςκ Μαηεδυκςκ. Σμ 197 π.Υ. μ Φίθζππμξ Β’ ηδξ Μαηεδμκίαξ δηηήεδηε απυ ημοξ Ρςιαίμοξ ζηζξ Κοκυξ Κεθαθέξ ηαζ ηυηε μζ εναηζηέξ πυθεζξ έβζκακ αοηυκμιεξ. Μεηά ηδκ μνζζηζηή ήηηα ηςκ Μαηεδυκςκ επί ααζζθείαξ ημο δζαδυπμο ημο Φζθίππμο, Πενζέα απυ ημοξ Ρςιαίμοξ, δ Θνάηδ έβζκε οπμηεθήξ ζηδ Ρχιδ δζαηδνχκηαξ ηδκ αοημκμιία ηςκ πυθεχκ ηδξ. Σμ 46 ι.Υ. δ έβζκε μνζζηζηά νςιασηή επανπία απυ ημκ αοημηνάημνα Κθαφδζμ. Δ πνςηεφμοζα ηδξ αοημηναημνίαξ ιεηαθένεδηε απυ ημκ Μ. Κςκζηακηίκμ ζημ ΐογάκηζμ ηδξ Θνάηδξ ηαζ δ πχνα εηπνζζηζακίζεδηε. Δ Θνάηδ ελεθθδκίζηδηε ηεθείςξ ηαζ έβζκε επανπία ηδξ ΐογακηζκήξ αοημηναημνίαξ.
Οη Ηιιπξηνί Δ Εθθονία ήηακ ζηδκ ανπαζυηδηα δ πενζμπή πμο ζήιενα ηαθφπηεηαζ απυ ηδκ Ώθαακία, ιένμξ ηδξ θμαεκίαξ ηαζ ηζξ αηηέξ ηδξ Κνμαηίαξ (Ααθιαηζηέξ). Οζ Εθθονζμί είκαζ ζκδμεονςπασηυξ θαυξ πμο έθεαζε ζηδκ πενζμπή ζηα ιέζα ηδξ 2 δξ πζθζεηίαξ π.Υ., ηαζ ακαιίπεδηε ιε ημοξ κηυπζμοξ πθδεοζιμφξ ηαζ πενζθάιαακε δζάθμνα θφθα, ιεηαλφ ηςκ μπμίςκ ηαζ μζ Ααθιαημί, μζ Υεθζδυκεξ, μζ Πάκμκεξ ηαζ άθθμζ. φιθςκα ιε ηδκ εθθδκζηή ιοεμθμβία, ημ υκμιά ημοξ ημ πήνακ απυ ημκ Εθθονζυ, βζμ ημο Κάδιμο. Οζ Εθθονζμί ήηακ βεςνβμί, ηηδκμηνυθμζ, ιεηαθθμονβμί, ελέηνεθακ άθμβα ηαζ ήηακ βκςζημί ςξ πεζναηέξ ζηδκ Ώδνζαηζηή Θάθαζζα. Ήηακ μνβακςιέκμζ ζε θοθέξ ηαζ ημοξ δζμζημφζακ μζ πμθέιανπμζ μζ μπμίμζ εηθέβμκηακ απυ ζοιαμφθζα βενυκηςκ. Οζ δζάθμνεξ θοθέξ υπζ ζπάκζα ακηζιάπμκηακ ιεηαλφ ημοξ. οπκά ηάπμζμξ πμθέιανπμξ επζηναημφζε ηαζ ζπδιάηζγε ηάπμζμ αναπφαζμ ααζίθεζμ. Σμκ 4μ π.Υ. αζχκα, μ ααζζθζάξ ΐανδφθδξ έκςζε ηδκ Εθθονία ηαζ ηδκ ιεηέηνερε ζε ζζπονυ ηνάημξ. Οζ βκςζηυηενεξ πυθεζξ ηδξ ήηακ μζ Λζζζυξ ηαζ δ Βπίδαικμξ (ζδιενζκυ Αοννάπζμ). Σμ 370, μ ααζζθζάξ ηδξ Μαηεδμκίαξ Πενδίηαξ Γ’, ζημηχεδηε ζε επίεεζδ ηαηά ηδξ Εθθονίαξ. Ο Φίθζππμξ ΐ’ (μ παηέναξ ημο Ώθέλακδνμο), κίηδζε ημοξ Εθθονζμφξ ηαζ ημοξ απχεδζε πένα απυ ηδ θίικδ Οπνίδα. Οζ ζοβηνμφζεζξ Εθθονζχκ ηαζ Μαηεδυκςκ ζοκεπίζεδηακ ηαζ υηακ μ Ώθέλακδνμξ απμιαηνφκεδηε απυ ηδ Μαηεδμκία ζ’ έκα πυθειμ ηαηά ηςκ Θναηχκ, μζ Εθθονζμί ιε επζηεθαθήξ ημ ααζζθζά ημοξ Κθείημ, επζηέεδηακ ηαζ ηαηέθααακ ιαηεδμκζηά εδάθδ. Ο Ώθέλακδνμξ επέζηνερε ηαπφηαηα ηαζ ημοξ οπμπνέςζε κα πενζμνζζημφκ ζηα πανάθζα. Εθθονζμί ζηναηζχηεξ ζοκυδερακ ημκ Ώθέλακδνμ ζηδκ εηζηναηεία ημο ζηδκ Ώζία. Σμκ 3μ αζχκα δ πεζναηζηή δναζηδνζυηδηα ηςκ Εθθονζχκ εκμπθμφζε ηζξ εθθδκζηέξ πυθεζξ, αθθά ηονίςξ βζα ημοξ Ρςιαίμοξ, πμθθά πθμία ηςκ μπμίςκ είπακ ανπαπεεί απυ ημοξ πεζναηέξ. Έηζζ άνπζζακ πμθοεηείξ πμθέιμοξ, ιε απμηέθεζια ηδκ μνζζηζηή ήηηα ηςκ Εθθονζχκ ημ 168 π.Υ., ηδ ζφθθδρδ ημο ηεθεοηαίμο ααζζθζά ημοξ Γέκεζμο ηαζ ηδκ ιεηαηνμπή ηδξ Εθθονίαξ ζε οπμηεθή αοημδζμζημφιεκδ νςιασηή επανπία. Μεηά ημ πςνζζιυ ηδξ Ρςιασηήξ αοημηναημνίαξ ζε Ώκαημθζηή ηαζ Αοηζηή, δ Εθθονία παναπςνήεδηε ζημ ακαημθζηυ ηιήια. Αεκ οπάνπμοκ βναπηά ηείιεκα ηδξ ζθθονζηήξ βθχζζαξ. ζα ηείιεκα ζε επζβναθέξ οπάνπμοκ ζημκ πχνα είκαζ εθθδκζηέξ ή θαηζκζηέξ.
123
Οη Κηκκέξηνη Οζ Κζιιένζμζ ήηακ κμιαδζηυξ ηαζ πμθειζηυξ θαυξ, πμο ζφιθςκα ιε ημκ Δνυδμημ ηαημζημφζε ζημ αυνεζμ Βφλεζκμ, ιεηαλφ ηςκ πμηαιχκ Ακείζηενμο ηαζ Αμκ, εηεί πμο ζήιενα είκαζ δ Οοηνακία ηαζ δ Ρςζία ηαζ εεςνμφκηαζ ζοββεκζηυξ θαυξ ιε ημοξ ηφεεξ. Ο ιδνμξ ζηδκ Οδφζζεζά ημο, ακαθένεζ υηζ μζ Κζιιένζμζ γμφζακ ζε έκα ηυπμ μιίπθδξ ηαζ ζηυημοξ, ζηδ άηνδ ημο ηυζιμο. Δ πνμέθεοζή ημοξ δεκ είκαζ ζαθήξ, πζεακχξ ήηακ ζκδμεονςπασηυξ θαυξ. Δ βθχζζα ημοξ ήηακ εναηζηή ή ζνακζηή. Οζ Κζιιένζμζ πνδζζιμπμζήεδηακ απυ ημοξ Ώζζφνζμοξ, ςξ ιζζεμθυνμζ βζα ηδκ επζαμθή ημοξ ζε θαμφξ ηδξ Ώκαημθίαξ, υπςξ ζηδκ Καππαδμηία, ζημ ααζίθεζμ ηςκ Οονανημφ ηαζ ζηδκ ηαηαζηνμθή ηδξ Λοδίαξ ηαζ ηδ δμθμθμκία ημο ααζζθζά ηδξ Γφβδ. πςξ ηαηαβνάθεζ μ Έθθδκαξ πμζδηήξ Ώνπίθμπμξ, μζ ηαηαζηνμθέξ πμο άθδκακ πίζς ημοξ μζ Κζιιένζμζ, εκέπκεοζακ ηνυιμ ζημοξ ηαημίημοξ ηςκ εθθδκζηχκ απμζηζχκ ηδξ Εςκίαξ, ιενζηέξ απυ ηζξ μπμίεξ δέπεδηακ ηδκ επίεεζή ημοξ. Δ ζζημνζηή ζοκέπεζα ηςκ Κζιιένζςκ ανίζηεηαζ ιεηά ηζξ ιεηαηζκήζεζξ ημοξ πνμξ ημκ Καφηαζμ ηαζ ηδ πενζυκδζμ ηδξ Κνζιαίαξ (δ θέλδ, ιπμνεί κα είκαζ παναθεμνά ηδξ θέλδξ Κζιιένζμζ), πνμξ ζηζξ εηαμθέξ ηςκ πμηαιχκ ημο Βολείκμο Πυκημο ηαζ αηυια δοηζηυηενα, είκαζ ημζκή ι’ αοηήκ ηςκ ηφεςκ ηαζ ηςκ ανιαηχκ.
Οη αξκάηεο Νμιαδζηυξ θαυξ ζνακζηήξ ηαηαβςβήξ, ζοββεκήξ πνμξ ημοξ ηφεεξ ηαζ ημοξ Κζιιένζμοξ, πμο ηαημζημφζακ ζηα ακαημθζηά ζφκμνα ηδξ ηοείαξ, πένακ ημο πμηαιμφ Αμκ. Σμκ 6μ π.Υ. αζχκα ιεηακάζηεοζακ απυ ηδκ Κεκηνζηή Ώζία πνμξ ηδκ πενζμπή ηςκ ηοεχκ ημοξ μπμίμοξ εηηυπζζακ. Οζ βκχζεζξ ιαξ βζα ημοξ ανιάηεξ πνμένπμκηαζ ηονίςξ απυ Έθθδκεξ ζζημνζημφξ. Ο Δνυδμημξ ακαθένεζ υηζ μζ ανιάηεξ ήηακ απυβμκμζ ιζα ζοιιμνίαξ κεανχκ ηφεςκ ιε ιζα μιάδα Ώιαγυκςκ, ελδβχκηαξ έηζζ ηδ ζνακζηήξ πνμέθεοζδξ βθχζζα ημοξ (ιζα δζάθεηημξ ηδξ ζηοεζηήξ) ηαζ ηδκ αζοκήεζζηδ εθεοεενία ηςκ βοκαζηχκ ηςκ ανιαηχκ, πμο ζοιιεηείπακ αηυια ηαζ ζημοξ πμθέιμοξ – ιζα ηθδνμκμιζά ηςκ Ώιαγυκςκ πνμβυκςκ ημοξ. Μεηαβεκέζηενμζ ζοββναθείξ απμηαθμφκ ημοξ ανιάηεξ ςξ ‘βοκαζημηναημφιεκμοξ’. Πνυζθαηεξ ακαζηαθέξ απμηάθορακ ηάθμοξ βοκαζηχκ πμθειζζηχκ. Ήηακ ημ ίδζμ ζηακμί πμθειζζηέξ ιε ημοξ ηφεεξ αθθά πζμ επζδέλζμζ ζππείξ. Βπζηνάηδζακ ζηζξ οπχνεζεξ ηςκ Οοναθίςκ ηαζ ζηδκ πενζμπή ημο Καοηάζμο. ήιενα ιάθζζηα έκαξ θαυξ ημο Καοηάζμο πμο ιζθά ιζα ζνακζηή δζάθεηημ, μζ Οζέηζμζ, εεςνμφκηαζ υηζ είκαζ απυβμκμζ ηςκ ανιαηχκ. Πζζηεφεηαζ επίζδξ, υηζ ηαζ μζ Κμγάημζ ηδξ πενζμπήξ ημο Αμκ, είκαζ απυβμκμζ ηςκ ανιαηχκ. Οζ ανιάηεξ οπέζηδζακ ηνμιενέξ εζζαμθέξ απυ ημοξ Γυηεμοξ ηαζ ημοξ Οφκκμοξ (πενί ημ 370 ι.Υ.), ηαζ υζμζ βθφηςζακ, αθμιμζχεδηακ απυ ημφξ εζζαμθείξ ή απυ ημοξ θάαμοξ πμο επζηνάηδζακ ανβυηενα ζηδ Ρςζία ηαζ ηδκ Οοηνακία.
Οη θχζεο Οζ ηφεεξ ήηακ έκαξ ανπαίμξ κμιαδζηυξ θαυξ ζκδμεονςπασηήξ ηαηαβςβήξ, πμο ιζθμφζε ιζα ζνακζηή βθχζζα ηαζ εβηαηαζηάεδηε ζε ιζα ηενάζηζα έηηαζδ, απυ ημ ζδιενζκυ Καγαηζηάκ, ημκ Καφηαζμ, ηδ κυηζα Οοηνακία ςξ ηζξ εηαμθέξ ημο Αμφκααδ ιεηαλφ Ρμοιακίαξ ηαζ ΐμοθβανίαξ. Ήηακ πμθειζηυξ θαυξ ζοββεκήξ ιε ημοξ 124
ανιάηεξ ηαζ ημοξ Κζιιένζμοξ, ίζςξ ηαζ ιε ημοξ Θνάηεξ. Οζ Πένζεξ ηαζ μζ Εκδμί ημοξ απμηαθμφζακ ‘άηεξ’. Οζ Έθθδκεξ ημοξ εεςνμφζακ ηαζ ημοξ απμηαθμφζακ ‘αάναανμοξ’ ηονίςξ βζα ηδκ αβνζυηδηα πμο επέδεζπκακ ζημοξ αζπιαθχημοξ πμθέιμο. Οζ ηφεεξ δεκ άθδζακ ηακέκα βναπηυ ηείιεκμ ηαζ ηζξ πενζζζυηενεξ βκχζεζξ ιαξ βζ’ αοημφξ ηζξ μθείθμιε ζημκ Δνυδμημ, πμο ηαλίδερε ζηζξ αυνεζεξ αηηέξ ημο Βολείκμο Πυκημο ηαζ θοζζηά ηαζ ζηδ ηοεία. Σμ 653 π.Υ., μζ ηφεεξ ζοιιάπδζακ ιε ημκ Ώζζφνζμ ααζζθζά Ώζζμονιπακζπάθ ηαζ επζηέεδηακ ηαηά ημο Φναυνηδ, ααζζθζά ηςκ Μήδςκ ηαζ απέηηδζακ ημκ έθεβπμ ηδξ Μδδίαξ. Μεηά ημ 625 υιςξ μζ ηφεεξ άθθαλακ ζηναηυπεδμ ηαζ ζοιιάπδζακ ιε ηδ Μδδζηή αοημηναημνία, ημ 612 δε, ήηακ ιεηαλφ ηςκ ζηναηεοιάηςκ πμο θεδθάηδζακ ηδκ Νζκεοή. ιςξ μζ ηφεεξ ήηακ πάκηα ιζα απεζθή ηαζ βζα ημοξ Μήδμοξ ηαζ επίζδξ βζα ημοξ Πένζεξ, μζ μπμίμζ ημοξ απχεδζακ πένακ ημο Καοηάζμο. Μεηαλφ ημο 6μο ηαζ 4μο αζχκα π.Υ. μζ ηφεεξ εοδιενμφζακ, είπακ ζδνφζεζ έκα ιεβάθμ ααζίθεζμ (μ Δνυδμημξ ακαθένεηαζ ζηδ Μεβάθδ ηοεία δ μπμία εηηεζκυηακ απυ ημκ Αμφκααδ ςξ ημκ πμηαιυ Αμκ). Ήηακ έκα πθμφζζμ ηνάημξ πμο είπε ειπμνζηέξ ζοκαθθαβέξ ιε ηζξ εθθδκζηέξ απμζηίεξ ημο Βολείκμο Πυκημο ηαζ έζηεθκε ζηδκ Βθθάδα ζζηάνζ, ηονμημιζηά, βμφκεξ, ημπάδζα γχςκ ηαζ δμφθμοξ απυ ηδκ εκδμπχνα. Οζ εθθδκζηέξ πυθεζξ πθήνςκακ εηήζζα εζζθμνά βζα κα έπμοκ ηδκ πνμζηαζία ηςκ ηφεςκ. Οζ ηφεεξ πνοζμπυμζ ηαηαζηεφαγακ πενίηεπκα ημζιήιαηα ηαζ μ ‘ζηοεζηυξ πνοζυξ’ ήηακ λαημοζηυξ. Οζ ηάθμζ ημοξ πμο ακαηαθφθεδηακ απυ ακαζηαθέξ, απμηαθφπημοκ άθεμκα πνοζά ηαζ άθθα πμθφηζια ακηζηείιεκα, πμο ιανηονμφκ πθμφημ ηαζ αθεμκία. Έπμοκ ανεεεί επίζδξ ηφπεθθα πμο ηαηαζηεφαγακ απυ ηνακία ηςκ επενχκ ημοξ ηαζ ηα πνδζζιμπμζμφζακ βζα κα πίκμοκ έκα ιίβια αίιαημξ ηαζ κενμφ. Βπίζδξ μ ηάεε ηφεδξ δζέεεηε ημ δζηυ ημοξ άθμβμ ημ μπμίμ θνυκηζγε. Πμθθέξ θμνέξ ημ άθμβμ εοζζαγυηακ ηαζ εααυηακ ιαγί ιε ημκ κεηνυ ηφνζυ ημο. Καηάθενακ κα απμηνμφζμοκ ηδκ επίεεζδ ηςκ Πενζχκ, υηακ οπυ ημκ Αανείμ ημοξ επζηέεδηακ, εθανιυγμκηαξ ηδκ θεβυιεκδ «ζηοεζηή» ηαηηζηή ηδξ οπμπχνδζδξ αθήκμκηαξ πίζς ημοξ ηαιέκδ βδ. Σδκ ίδζα ηαηηζηή εθάνιμζακ ανβυηενα μζ Ρχζμζ ηαηά ημο Ναπμθέμκηα ηαζ ημο Υίηθεν. Σμκ 4 μ υιςξ αζχκα, μζ ανιάηεξ, ημοξ πίεζακ ηαζ ημοξ πενζυνζζακ ιυκμ ζηδκ πενζυκδζμ ηδξ Κνζιαίαξ. Οζ ηφεεξ ηδξ Κνζιαίαξ ζπδιάηζζακ έκα ααζίθεζμ ζηζξ εηαμθέξ ημο πμηαιμφ Ακείπενμο. Δ πνςηεφμοζά ημο ήηακ δ ηοεζηή Νεάπμθδ, ημκηά ζηδ ζδιενζκή οιθενμφπμθδ . Ώοηή ηαηαζηνάθδηε απυ ημοξ Γυηεμοξ ημκ 50 αζχκα π.Υ. Οζ Ρςιαίμζ, έδζκακ ημ υκμια ηφεεξ ζε υθμοξ ημοξ ζκδμεονςπασημφξ θαμφξ πμο γμφζακ ζημκ Καφηαζμ ηαζ ημκ ΐυνεζμ Βφλεζκμ, δδθαδή ηαζ ζημο Κζιιένζμοξ ηαζ ζημοξ ανιάηεξ αθθά ηαζ ζημοξ Οζέηζμοξ (μ ιυκμξ θαυξ πμο δζαηήνδζε ηδκ ζνακζηή βθχζζα αοηήξ ηδξ μιάδαξ ηςκ ζοββεκχκ θαχκ).
125
11. Ζ ΔΛΛΑΓΑ ημ πχνμ πμο ηαηαθαιαάκεζ δ ζδιενζκή Βθθάδα, αθθά ηαζ ζηζξ βεζημκζηέξ πενζμπέξ απυ ημκ Βφλεζκμ Πυκημ ηαζ ηδ Μζηνά Ώζία ςξ ηδ Νυηζα Εηαθία ςξ ηδκ Εζπακία, ακαπηφπεδηακ απυ ημ 3000 π.Υ. ζδιακηζημί πμθζηζζιμί. Πανυθμ πμο έπμοκ ζζημνζηή ζοκέπεζα, δεκ ήηακ εκζαίμζ μφηε υιςξ ηαζ ακελάνηδημζ. πςξ δέπεδηακ ηζξ επζδνάζεζξ παθαζυηενςκ ή ζφβπνμκχκ ημοξ πμθζηζζιχκ (Μεζμπμηάιζμο, Ώζβοπηζαημφ, ηςκ Φμζκίηςκ), έηζζ επέδναζακ ιε ηδ ζεζνά ζημοξ πμθζηζζιμφξ άθθςκ θαχκ (ηςκ Πενζχκ, ηςκ θαχκ ηδξ Μζηνάξ Ώζίαξ ηαζ ονίαξ, ηςκ Βηνμφζηςκ, ηςκ Ρςιαίςκ ηαζ άθθςκ). Ο Βθθδκζηυξ πμθζηζζιυξ (μζ επζζηήιεξ, ηα ιαεδιαηζηά, δ αζηνμκμιία, δ βεςιεηνία, δ ζαηνζηή, δ θζθμζμθία, δ πμίδζδ, ημ εέαηνμ, δ ηναβςδία, δ καοηζθία ηαζ ημ ειπυνζμ, δ ανπζηεηημκζηή, δ γςβναθζηή, δ βθοπηζηή, μζ ηέπκεξ ηαζ ηα βνάιιαηα βεκζηά, μ αεθδηζζιυξ, δ κμιμεεζία ηαζ δ πμθζηζηή) εκέπκεοζε ηζξ ανπέξ ημο δοηζημφ πμθζηζζιμφ, μζ πενζζζυηενεξ απυ ηζξ μπμίεξ ακηέπμοκ ςξ ζήιενα. Δ εθθδκζηή ζζημνία πςνίγεηαζ πνμκζηά: - ηδκ Πξσηνειιεληθή πεξίνδν, πενίπμο 2750-2000 π.Υ. Σδκ πενίμδμ αοηή, ζημκ εθθαδζηυ πχνμ γμοκ μζ Λέιεγεο, αβνμηζημί πθδεοζιμί, πμο λένμοκ κα πνδζζιμπμζμφκ ημ ιέηαθθμ ηαζ ιζθμφκ ηδκ ιεζμβεζαηή βθχζζα πμο δεκ είκαζ ζκδμεονςπασηή. Μενζηέξ θέλεζξ έπμοκ δζαζςεεί ςξ ηζξ ιένεξ ιαξ, υπςξ είκαζ αοηέξ πμο θήβμοκ ζε -ζζνο (ηοπάνζζζμξ, κάνηζζζμξ, Κκςζζυξ, Κδθζζζυξ ηθπ). ή ζε – λζνο (ενέαζκεμξ, Γάηοκεμξ, Κυνζκεμξ, Ώιάνοκεμξ), άθθεξ πμο δδθχκμοκ θοηά (υπςξ ζίημξ, ηανοά, ζφημκ, άιπεθμξ). Βηηυξ απυ ηδκ βθχζζα δεκ λένμοιε πμθθά πνάβιαηα, βζα ηδκ ενδζηεία ή ηδκ ηαεδιενζκή ημοξ γςή. Άηιαγακ ήδδ μ Μηλσηθόο ηαζ μ Κπθιαδηθόο πμθζηζζιυξ, αθθά ηα πνυκζα ιέπνζ ημ 2000 π.Υ. ήηακ εζνδκζηά. - ηδκ Μεζνειιεληθή πεξίνδν, πενίπμο 2000-1550 π.Υ. Πενί ημ 2000-1900 εζζέααθακ ηα πνςημεθθδκζηά θφθα μζ Πειαζγνί, μζ Πξσηναραηνί ηαζ μζ Γξχνπεο ηαζ ηονζάνπδζακ ζημ πχνμ ηδξ δπεζνςηζηήξ Βθθάδαξ. Μεηαλφ ημο 1900 ηαζ ημο 1100 π.Υ. ιεηαηζκήεδηακ μζ Βνησηνί, μζ Αηησινί, μζ Θεζπξσηνί, ηαζ μζ Φσθαείο ζηζξ πενζθένεζξ πμο ζήιενα θένμοκ ημ υκμιά ημοξ, μζ Μνινζζνί ζηδκ Ήπεζνμ, μζ Αξθάδεο απυ ηδ Μαηεδμκία ζηδκ Πεθμπυκκδζμ, μζ Αηνιείο ζηδ Θεζζαθία ηαζ ζηα κδζζά ημο Ώκαημθζημφ Ώζβαίμο, μζ Ίσλεο απυ ηδ Θεζζαθία ζηδκ Ώηηζηή, ζηδκ ακαημθζηή Πεθμπυκκδζμ ηαζ ζηδκ Ήθζδα, ηαζ μζ Αραηνί πμο ηαηέθααακ ηδκ ΐμζςηία, ηδκ αμνεζμδοηζηή Πεθμπυκκδζμ, ηδκ Κνήηδ ηαζ ημ Ώκαημθζηυ Ώζβαίμ ηαζ εεςνμφκηαζ μζ δδιζμονβμί ημο Μπθελατθνύ πνιηηηζκνύ απυ ημ υκμια ηδξ ζδιακηζηυηενδξ πυθδξ ημοξ. Οζ εζζαμθείξ εβηαείζηακηαζ ζημκ εθθαδζηυ πχνμ, ζοιαζχκμοκ ιε ηα πνμεθθδκζηά θφθα ηαζ επζαάθμοκ ηδκ ζκδμεονςπασηή εθθδκζηή βθχζζα. Δ δμιή ηδξ ημζκςκίαξ ημοξ είκαζ ηονίςξ πμθειζηή ηαζ μζ ανπδβμί ημοξ πμθέιανπμζ. Ώκαπηφζζμοκ ηδκ βεςνβία, ηδκ ηηδκμηνμθία, ηδκ αθζεία ηαζ ηζξ ειπμνζηέξ ζπέζεζξ ιε ημκ αηιαίμ Μζκςζηυ πμθζηζζιυ. Δ επαθή ι’ αοηυκ ημ πμθζηζζιυ ήηακ ηανπμθυνμξ ηαζ ζπδιαηίζεδηακ μζ πνχηεξ μνβακςιέκεξ πυθεζξ. - ηδκ Τζηεξνειιεληθή πεξίνδν, πενίπμο 1550-1150 π.Υ., μζ πυθεζξ άνπζζακ κα ιεβαθχκμοκ, κα εοδιενμφκ, μ πμθζηζζιυξ ηαζ μζ ηέπκεξ κα πνμμδεφμοκ ηαζ δ βεςνβία, δ ηηδκμηνμθία ηαζ δ αθζεία κα ακαπηφζζμκηαζ. Ώοηή δ πενίμδμξ είκαζ δ
126
Μπθελατθή πενίμδμξ, πμο πήνε ημ υκμιά ηδξ απυ ηδκ πζμ ζπμοδαία ηαζ ζζπονή πυθδ ηδξ πενζυδμο, ηδκ πυθδ ηςκ Μοηδκχκ. Βίκαζ δ επμπή ημο πμθέιμο ηδξ Σνμίαξ, πμο ήηακ απμηέθεζια ηδξ πνμζπάεεζαξ ηςκ Ώπαζχκ Μοηδκαίςκ ηαζ ηςκ άθθςκ εθθδκζηχκ θφθςκ κα ελαπθςεμφκ πνμξ ηδκ Μζηνά Ώζία. - ημοξ θνηεηλνύο ρξόλνπο, πενίπμο 1100-750 π.Υ. Μεηά ημκ Σνςζηυ πυθειμ ηαζ ημκ ειθφθζμ πυθειμ μζ ιοηδκασηέξ πυθεζξ-ηνάηδ εζζήθεακ ζε πενίμδμ ιαναζιμφ, υηακ εζζέααθακ μζ Γσξηείο ζηδκ Βθθάδα ηαζ ηαηέζηνερακ ημκ Μοηδκασηυ ηαζ υηζ απέιεκε απυ ημκ Μζκςζηυ πμθζηζζιυ. Δ Βθθάδα έγδζε πενίπμο ηνεζξ αζχκεξ ζε ακαηαναπή ηαζ ακαηαηαηάλεζξ ηαζ ελαθακίζηδηε ηάεε είδμξ βναπημφ θυβμο. Έηζζ δεκ έπμοιε ηαιζά πθδνμθμνία βζα ηα βεβμκυηα εηείκδξ ηδξ επμπήξ πμο μκμιάζηδηε βζ’ αοηυ ημκ θυβμ θνηεηλνί ρξφλνη. - ηδκ Κιαζζηθή πεξίνδν, απυ ημ 750-336 π.Υ. Βίκαζ δ πενίμδμξ ηδξ ιεβάθδξ αηιήξ ημο Βθθδκζημφ πμθζηζζιμφ, ηδξ δδιζμονβίαξ ηςκ ανζζημονβδιάηςκ ηδξ ηέπκδξ ηαζ ηςκ επζηεοβιάηςκ ζε υθμοξ ημοξ ημιείξ ηδξ πκεοιαηζηήξ, ημζκςκζηήξ ηαζ πμθζηζηήξ γςήξ.
Ζ Αθξόπνιε - ηδκ Διιεληζηηθή πεξίνδν, 336-146 π.Υ. Ώπυ ηδκ ηονζανπία ζημ εθθδκζηυ ηαζ αζζαηζηυ πχνμ ημο Μεβάθμο Ώθελάκδνμο ηαζ ηςκ Βπζβυκςκ ημο ςξ ηδκ ηαηάηηδζή ηδξ πχναξ απυ ημοξ Ρςιαίμοξ ημ 146 π.Υ.
Ζ Μηλσηθή Κξήηε θαη νη Κπθιάδεο – Πξσηνειιεληθή πεξίνδνο Ζ ΚΡΖΣΖ: Δ Εζημνία ημο Βονςπασημφ πμθζηζζιμφ ανπίγεζ ζηδκ πναβιαηζηυηδηα ζημ κδζί ηδξ Κνήηδξ, ιε έκα πμθζηζζιυ πμο εεςνείηαζ ‘ακαημθζηυξ’. Δ Κνήηδ είκαζ ημ ιεβαθφηενμ απυ ηα εθθδκζηά κδζζά, μνεζκυ αθθά εφθμνμ. Ο Μζκςζηυξ πμθζηζζιυξ δεκ είκαζ εθθδκζηυξ, ημκ ηαηαηάζζμοιε ζηδκ Βθθάδα ιυκμ ςξ ζζημνζηή ζοκέπεζα ηαζ βζαηί ημ κδζί είκαζ εθθδκζηυ. Δ ζζημνία ηςκ Μζκςζηχκ, απέδεζλε υηζ έκαξ ιζηνυξ, αθθά δναζηήνζμξ ηαζ εθεονεηζηυξ θαυξ, πμο ηαημζημφζε ζε έκα ζπεηζηά ιζηνυ ηυπμ πάκς ζηδ βδ, πενζηοηθςιέκμξ απυ ηδ εάθαζζα, απνυζαθδημξ απυ λέκμοξ ηαηαηηδηέξ βζα πμθθμφξ αζχκεξ, ιπυνεζε κα βίκεζ δέηηδξ, αθθά υπζ κα ηονζανπδεεί, ηαζ ηαοηυπνμκα πμιπυξ πμθζηζζιχκ πμο πνμένπμκηακ απυ ιεβάθεξ δπείνμοξ, υπςξ δ Ώζία ηαζ δ Ώθνζηή. Ώνηεημφξ αζχκεξ πνζκ ημ 2000 π.Υ. οπήνπακ πυθεζξ ηαημζηδιέκεξ απυ έκα πμθζηζζιέκμ θαυ πμο γμφζε εηεί απυ ηδ Νεμθζεζηή επμπή. Ώκέπηολε ημκ πνχημ πνμδβιέκμ πμθζηζζιυ ηδξ Βονχπδξ ημκ μκμιαγυιεκμ Μηλσηθφ Πνιηηηζκφ, απυ ημ υκμια ημο ιοεμθμβζημφ ααζζθζά ηαζ κμιμεέηδ ηδξ Κνήηδξ, Μίλσα ημκ μπμίμκ πνχημξ ακαθένεζ μ ιδνμξ. Πζεακχξ κα οπήνλε ηάπμζμξ Μίκςαξ ή δ θέλδ κα 127
πνμζδζμνίγεζ ηίηθμ ανπζενέα ή ημο ααζζθζά υπςξ δ θέλδ Φαναχ. Ο πμθζηζζιυξ αοηυξ έπεζ δζαζνεεεί πνμκζηά ζηζξ πενζυδμοξ: Πξναλαθηνξηθή (2600-2000 π.Υ.), Παιαηναλαθηνξηθή (2000-1700 π.Υ.) Νεναλαθηνξηθή (1700-1400 π.Υ.) ηαζ Μεηαλαθηνξηθή (1400-1100 π.Υ.) Ήδδ απυ ημ 2500 π.Υ. οπήνπακ ζπμοδαίεξ πυθεζξ ηαζ πςνζά ζηζξ αηηέξ, ιε δζχνμθα ηαζ ηνζχνμθα ζπίηζα πηζζιέκα ιε πέηνα ηαζ ημφαθα. Ήλενακ ηδκ ηαηενβαζία ημο ιεηάθθμο ηαζ ηαηαζηεφαγακ ημζιήιαηα απυ θεπηά θφθθα πνοζμφ, ζηάθζγακ ημ εθεθακηυδμκημ ηαζ έηακακ εκηαηζηή πνήζδ ημο παθημφ. Άνπζζε κα ακαπηφζζεηαζ ημ ειπυνζμ ηαζ ακηάθθαζζακ πνμσυκηα ιε ηα κδζζά ηςκ Κοηθάδςκ, ιε ηδκ δπεζνςηζηή Βθθάδα, αθθά ηαζ ιαηνφηενα ιε ημοξ θαμφξ ηδξ Μζηνάξ Ώζίαξ ηαζ ηςκ παναθίςκ ηδξ Φμζκίηδξ. ηδκ Οοβηανίη, πυθδ-ηνάημξ ζηα αυνεζα ηδξ ονίαξ, οπήνπε ζδιακηζηή ιζκςζηή ειπμνζηή πανμζηία. Ο Γίζθνο ηεο Φαηζηνύ Πενίπμο 500 πνυκζα ανβυηενα, ειθακίζεδηε δ ιεβάθδ αθθαβή. Άνπζζακ κα πηίγμκηαζ ηα ιεβάθα παθάηζα, πμο είκαζ ηαζ ηα ικδιεία ημο Κνδηζημφ ή Μζκςζημφ Πμθζηζζιμφ. Σμ ιεβαθφηενμ ήηακ ημ ακάηημνμ ηδξ Κλσζνύ πμο πηίζηδηε βφνς ζημ 1900 π.Υ., αθθά ανέεδηακ ιεβαθμπνεπή ακάηημνα ηαζ ζηδ Φαζζηυ, ζηα Μάθζα, ζηδκ Κοδςκία ηαζ ηδ Γάηνμ. Σα παθάηζα αοηά είπακ ιζα ζδζαζηενυηδηα, ακηίεεηα ιε άθθα παθάηζα, αθθά ηαζ πυθεζξ ζημκ ηυηε βκςζηυ ηυζιμ: Γελ ππήξραλ νρπξψζεηο, νχηε ακπληηθά έξγα Δ πνμκμιζμφπμξ εέζδ ημο ζηδκ Ώκαημθζηή Μεζυβεζμ, ζηδ δζαζηαφνςζδ ηνζχκ δπείνςκ αμήεδζε ημ κδζί κα ιεηαηναπεί ζε ζζπονή καοηζηή ηαζ ειπμνζηή δφκαιδ. Σα Μζκςζηά πθμία ηαλίδεοακ ζε υθμ ημ Ώζβαίμ ιέπνζ ηδκ Ώίβοπημ ηαζ ηδκ Παθαζζηίκδ ηαζ ιεηέθενακ εηηυξ απυ πνμσυκηα ηαζ ηα ζημζπεία πμθζηζζιμφ ηδξ Μεζμπμηαιίαξ ηαζ ηδξ Ώθνζηήξ. Δ Κνήηδ ήηακ δ πνχηδ ζαιαζζνθξάηεηξα ηδξ ζζημνίαξ. Ο Κνδηζηυξ πμθζηζζιυξ αθμιμίςκε υθεξ αοηέξ ηζξ επζννμέξ ηαζ ηζξ ιεηαζπδιάηζζε ζημκ ιμκαδζηυ Μζκςζηυ πμθζηζζιυ πμο δδιζμφνβδζε δζηή ημο αζζεδηζηή ζηζξ ηέπκεξ, ζηδκ ανπζηεηημκζηή ηαζ ζημκ ηνυπμ γςήξ. Οζ ηαονμιαπίεξ ηδξ Εζπακίαξ, έπμοκ πνμέθεοζδ απυ ηα βκςζηά ενδζηεοηζηά παζπκίδζα ηςκ Μζκςζηχκ, ηα ‘ηαπξνθαζάςηα’. Αεκ λένμοιε πμθθά πνάβιαηα βζα ηδ ενδζηεία ημοξ. Λάηνεοακ ηδ Μεβάθδ Μδηένα-εεά ημο Ώζβαίμο ηαζ ηςκ Ώκαημθζηχκ θαχκ (ηάηζ ακηίζημζπμ ιε ηδκ Ώζηάνηδ ηαζ ηδκ Ίζζδα), ηδκ μπμία πανίζηακακ βοικυζηδεδ, κα ηναηά δφμ θίδζα ζηα πένζα ηδξ. Άθθςζηε ζηδκ Κνήηδ, ακηίεεηα ιε ηδκ Μοηδκασηή Βθθάδα οπήνπε ημ ζφζηδια ηδξ ιδηνζανπίαξ. Βλανηδιέκμξ απυ αοηή ηδ Μδηένα-εεά ειθακίγεηαζ μ κεανυξ Κξεηαγελήο Γίαο, πμο ηάεε πνυκμ πεεαίκεζ, βζα κα λακαβεκκδεεί ηδκ άκμζλδ. διακηζηυηαημ βεβμκυξ αοηήξ ηδξ πενζυδμο είκαζ δ εθεφνεζδ ηαζ δ πνήζδ ηδξ βναθήξ. Ώπυ ηζξ ανπέξ ηδξ δεφηενδξ πζθζεηίαξ δδιζμονβήεδηακ ζηδκ Κνήηδ ηνία ζοζηήιαηα βναθήξ: Δ Κνδηζηή εηθνλνγξαθηθή ή ηεξνγιπθηθή βναθή πμο πνδζζιμπμζήεδηε απυ ημ 1900 ςξ ημ 1600. Αεκ έπεζ απμηςδζημπμζδεεί, υιςξ λένμοιε υηζ πνυηεζηαζ βζα θςκδηζηή βναθή. Έπμοιε εθάπζζηα ηείιεκα ζε ζθναβζδυθζεμοξ ή απμηοπχιαηα ζθναβίδςκ ηαζ πζεακχξ ζοκοπήνπε πνμκζηά βζα ηάπμζμ δζάζηδια ιε ηδκ βναιιζηή.
128
Μεηαβεκέζηενα (1850-1450), πνδζζιμπμζήεδηε ημ ζοθθααζηυ βναιιζηυ ζφζηδια δ Γξακκηθή Α ηαζ απυ ημ 1450 ςξ ημ 1200 δ Γξακκηθή Β. Οκμιάζηδηακ έηζζ βζαηί μζ παναηηήνεξ ημοξ είκαζ μνζγυκηζα δζαηεηαβιέκμζ. Οζ επζβναθέξ ιε ηδκ βναιιζηή Ώ πμο έπμοκ ανεεεί είκαζ πενίπμο 1500 ηαζ απμηεθμφκ ηονίςξ δζμζηδηζηά έββναθα. Με ηδκ βναιιζηή Ώ έπεζ βναθεί ηαζ ν Γίζθνο ηεο Φαηζηνύ ιζα πήθζκδ πθάηα πάκς ζηδκ μπμία είκαζ απμηοπςιέκα ‘ημπθζςδχξ’ ζενμβθοθζηά ζφιαμθα. Ο Αίζημξ ηδξ Φαζζημφ είκαζ ημ ανπαζυηενμ βναπηυ εονςπασηυ ικδιείμ, ημ μπμίμ δεκ έπεζ αηυια απμηνοπημβναθδεεί. Ώημθμφεδζε πνμκζηά ιεηά ημ 1450 ηαζ ηδκ εβηαηάζηαζδ ηςκ Ώπαζχκ Μοηδκαίςκ, δ Γναιιζηή ΐ πμο πανμοζζάγεζ πανυιμζα παναηηδνζζηζηά ιε ηδκ Α ηαζ πνδζζιμπμζήεδηε βζα ηδκ απυδμζδ ηδξ κέαξ βθχζζαξ, ηδξ εθθδκζηήξ. {Γελ μέξνπκε ηη γιψζζα κηινχζαλ νη κηλσίηεο Κξήηεο, αιιά κάιινλ δελ κηινχζαλ ειιεληθή δηάιεθην θαη πηζαλψο φρη ηλδνεπξσπατθή γιψζζα. Ο κεξνο αλαθεξφκελνο ζηνπο ιανχο ηεο Κξήηεο αλαθέξεη ηνπο Δηενθξήηεο, πνπ κηινχζαλ κηα γιψζζα πνπ πηζαλψο ήηαλ ε γιψζζα ησλ κηλσηηψλ. Οη Δηενθξήηεο ππήξραλ σο κεηνλφηεηα σο ην 140 π.Υ.}. Πζκαηίδεξ Γναιιέκεξ ζηδ Γναιιζηή ΐ, ανέεδηακ, εηηυξ Κνήηδξ ηαζ ζηδκ Πφθμ, ζηδκ Σίνοκεα, ζηζξ Μοηήκεξ ηαζ αθθμφ. πςξ ηαζ ζηδκ Μεζμπμηαιία, δ ζημζπεζχδδξ αοηή βναθή δδιζμονβήεδηε βζα θμβζζηζημφξ θυβμοξ, δδθαδή βζα κα παναημθμοεμφκηαζ απμηεθεζιαηζηά δ δζαηίκδζδ ειπμνεοιάηςκ ζηζξ ηναηζηέξ ή ααζζθζηέξ απμεήηεξ, μζ ζμδεζέξ ηαζ μζ άκενςπμζ πμο ανίζημκηακ ζηδκ οπδνεζία ημοξ. Δ Κνήηδ ήηακ ίζςξ ημ πζμ βναθεζμηναηζηυ ηνάημξ πμο οπήνλε ςξ ηυηε. Δ Κνδηζηή ζενμβθοθζηή βναθή πνδζζιμπμζήεδηε ηονίςξ βζα ηδ πάναλδ ηεζιέκςκ ζε ζθναβίδεξ, ζε πήθζκα αββεία, ζε πζκαηίδεξ ηαζ άθθα. Οζ βναθέξ αοηέξ (δ ζενμβθοθζηή ηαζ δ βναιιζηή Ώ) δεκ έπμοκ αηυια απμηνοπημβναθδεεί, θυβς ηδξ έθθεζρδξ ηαφηζζδξ ή ζφβηνζζδξ ιε άθθεξ βναθέξ ηδξ επμπήξ. Δ βναιιζηή ΐ, πνδζζιμπμζήεδηε πμθφ ανβυηενα, ιεηά ημ 1450 π.Υ. Βκχ υιςξ έπμιε άθεμκα ζημζπεία βναθήξ, δεκ οπάνπμοκ εκδείλεζξ ζζπονήξ ζηναηζςηζηήξ πανμοζίαξ ζηδ γςή ηςκ ιζκςζηχκ, ίζςξ βζαηί δεκ αζζεάκεδηακ ηδκ ακάβηδ άιοκαξ. Μζα άθθδ ζδιακηζηή εθεφνεζδ ήηακ μ ηεναιζηυξ ηνμπυξ, πμο αμήεδζε ζηδκ αφλδζδ παναβςβήξ αββείςκ. ε ζοκδοαζιυ ιε ηδκ αεθηίςζδ ηςκ ιεευδςκ ηαθθζένβεζαξ ηδξ εθζάξ ηαζ ηςκ δδιδηνζαηχκ, ηδκ ακάπηολδ ηδξ ηηδκμηνμθίαξ ηαζ ηδξ παναβςβήξ ιαθθζμφ, ηαεχξ ηαζ ηδξ παναβςβήξ ηναζζμφ ηαζ θαδζμφ, δ Μζκςζηή Κνήηδ ακέπηολε εηηεηαιέκμ ειπυνζμ ιε ηδκ Ώίβοπημ ηδκ δπεζνςηζηή Βθθάδα ηαζ ηα ιζηναζζαηζηά πανάθζα. Γφνς ζημ 1700 π.Υ. έκαξ ιεβάθμξ ζεζζιυξ ηαηαζηνέθεζ ηα ακάηημνα ηδξ Κκςζμφ, αθθά βνήβμνα λακαπηίγμκηαζ πζμ ιεβαθμπνεπή ηαζ παίνκμοκ ηδ ιμνθή πμο λένμοιε ζήιενα. Ώθθά εηηυξ απυ ηα ακάηημνα λακαπηίγμκηαζ ηαζ μζ πυθεζξ, ζηζξ μπμίεξ δδιζμονβμφκηαζ ηαζ ηα πνχηα απμπεηεοηζηά δίηηοα. Δ Κνήηδ ηχνα θεάκεζ ζηδκ ημνφθςζδ ημο πμθζηζζιμφ πμο θεάκεζ ηαζ ίζςξ λεπενκά ημκ ακηίζημζπμ ηδξ Ώζβφπημο ηαζ ηδξ Μεζμπμηαιίαξ. Δ ηέπκδ ηαζ ημ ειπυνζμ ακείγμοκ. Δ ιζκςζηή ηέπκδ ηδξ κςπμβναθίαξ επδνέαζε αοηή ηδξ κδζζςηζηήξ ηαζ δπεζνςηζηήξ Βθθάδαξ. Οζ Κνδηζηέξ εζημκμβναθίεξ δεκ απεζημκίγμοκ ημκ Μίκςα ή εεμφξ ή άθθμοξ ανπζενείξ ηαζ αλζςιαημφπμοξ αθθά έπμοκ εέιαηα ιε θμοθμφδζα, θοηά ή γχα ηαζ άθθεξ παναζηάζεζξ ιε κέμοξ ηαζ κέεξ. Γζ’ αοηυ, ζε ακηίεεζδ ιε ηζξ Ώζβοπηζαηέξ ή ηζξ μοιενζηέξ, δεκ είκαζ εφημθμ κα ελαπεμφκ ζοιπενάζιαηα απ’ αοηέξ ηαζ κα βίκμοκ πνμζπάεεζεξ κα ακαπαναπεεί δ ζζημνία. Ο Κνδηζηυξ ζηυθμξ ηονζανπεί ζηδκ ακαημθζηή Μεζυβεζμ, ηαηαζηέθθεζ ηδκ πεζναηεία ηαζ επζαάθθεζ ηδκ Μηλσηθή
129
εηξήλε (ηάηζ ακάθμβμ ιε ηδκ ιεηαβεκέζηενδ Pax romana). Ίζςξ αοηυξ είκαζ έκαξ απυ ημο θυβμοξ πμο μζ πανάθζεξ πυθεζξ ηδξ, αθθά ηαζ μζ πυθεζξ ηςκ κδζζχκ ηςκ Κοηθάδςκ, δεκ είπακ αιοκηζηέξ μπονχζεζξ. Έθθδκεξ ζζημνζημί υπςξ μ Δνυδμημξ ηζ μ Θμοηοδίδδξ ακαθένμοκ υηζ μ Μίκςαξ ήηακ αοηυξ πμο ιε ημ ζηυθμ ημο εζνήκεοζε ηδ εάθαζζα ηαζ επμίηδζε ηα κδζζά. ιςξ μζ Κνήηεξ, πανυθμ πμο ήηακ ‘εαθαζζμηνάημνεξ’, δεκ ήηακ θαυξ πμθειζηυξ, ζε ακηίεεζδ ιε ημοξ Μοηδκαίμοξ ηαζ ηα άθθα εθθδκζηά θφθα πμο ήθεακ ιεηαβεκέζηενα. Βπίζδξ δ πανάδμζδ θέεζ, υηζ μ πνχημξ μζηζζηήξ ηςκ παναθίςκ ηδξ Κανίαξ ζηδ Μζηνά Ώζία ήηακ μ αδεθθυξ ημο Μίκςα, μ ανπδδυκαξ. φιθςκα ιε ηδκ ιοεμθμβία, ιεηά ηδκ οπμηαβή ηδξ Ώεήκαξ ζηδκ Κνήηδ, μζ Ώεδκαίμζ έπνεπε ηάεε πνυκμ κα ζηέθκμοκ κεανά παζδζά ζηδκ Κκςζυ. Ίζςξ αοηυξ μ ιφεμξ κα έπεζ ηάπμζα ζπέζδ ιε ηδκ ελάπθςζδ ηςκ Μζκςζηχκ ζηα πανάθζα ηςκ κδζζχκ ημο Ώζβαίμο ηαζ ηδξ δπεζνςηζηήξ Βθθάδαξ. Δ ζζημνία ηδξ ιζκςζηήξ Κνήηδξ ηεθεζχκεζ πενίπμο ημ 1450 π.Υ. Βίπε πνμδβδεεί (βφνς ζημ 1640-50 π.Υ.) δ ιεβάθδ έηνδλδ ημο δθαζζηείμο ηδξ Θήναξ (απέπεζ απυ ηα πανάθζα ηδξ Κνήηδξ πενίπμο 100 πζθζυιεηνα ηαζ αοηή δ έηνδλδ πνέπεζ κα ήηακ ηέζζενεζξ ιε πέκηε θμνέξ ζζπονυηενδ απυ αοηή ημο Κναηαηυα ζηδκ Εκδμκδζία ημ 1883) πμο εεςνείηαζ υηζ πνμηάθεζε ιεβάθμ ζεζζιυ ηαζ παθζννμσηυ ηφια (ηζμοκάιζ) ιε απμηέθεζια ηδκ ηαηαζηνμθή ηςκ ακαηηυνςκ ηαζ ηςκ πανάθζςκ πυθεςκ. ιςξ ημ πζεακυηενμ είκαζ υηζ πνμλέκδζε αέααζα ηενάζηζεξ ηαηαζηνμθέξ ηαζ ίζςξ ελαθάκζζε ηα πθμία πμο ανζζηυηακ ζηα θζιάκζα, αθθά ημ ηέθμξ ημο ιζκςζημφ πμθζηζζιμφ ήηακ απμηέθεζια ηδξ εζζαμθήξ ηςκ Μοηδκαίςκ, μζ μπμίμζ ηαζ επέααθθακ ηδκ ‘ιοηδκασηή’ ή ‘απασηή’ δοκαζηεία, δ μπμία ηοαένκδζε υθμ ή ιένμξ ημο κδζζμφ ςξ ιοηδκασηυ ααζίθεζμ. Βίκαζ ημ ηέθμξ ημο ιζκςζημφ ‘ακαημθζημφ πμθζηζζιμφ’, πμο απυ ηυηε ελεθθδκίγεηαζ μοζζαζηζηά ηαζ ιπμνμφιε πζα κα ιζθάιε βζα έκα εκζαίμ Κνδημιοηδκασηυ πμθζηζζιυ. Δ ιδηνζανπία ηςκ Κνδηχκ ακαηνέπεηαζ ηαζ επζαάθθεηαζ δ παηνζανπία ηςκ Μοηδκαίςκ. ΐαζζθζάξ είκαζ μ Εδμιεκέαξ, πμο ζοιιεηείπε ιε εηζηναηεοηζηυ ζχια ζημκ Σνςζηυ πυθειμ. Ο ιδνμξ ζηδκ Ηιηάδα ημο, ακαθένεζ υηζ επηά πυθεζξ ηδξ Κνήηδξ (Κκςζυξ, Φαζζηυξ, Μίθδημξ, Γυνηοξ ηαζ άθθεξ) έζηεζθακ ζηναηυ ιε 80 πθμία, εκχ μ Μεκέθαμξ ηδξ πάνηδξ έζηεζθε 60, μ Οδοζζέαξ 10 ηαζ μ ανπζζηνάηδβμξ Ώβαιέικςκ 100 πθμία. ηδκ Οδχζζεηα, επίζδξ μ ιδνμξ ακαθένεηαζ ζ’ έκα εφθμνμ ηαζ υιμνθμ κδζί πμο ηαημζηείηαζ ζε 90 πυθεζξ, απυ έκα ιίβια θαχκ, Ώπαζμφξ, Βηεμηνήηεξ, Κοδςκζείξ, Αςνζείξ ηαζ Πεθαζβμφξ. Συηε ειθακίγεηαζ ηαζ δ βναιιζηή ΐ βναθή, δ μπμία είκαζ ηνμπμπμίδζδ ηδξ Ώ βζα κα πνμζανιμζεεί ζημ θςκδηζηυ ζφζηδια ηδξ ιοηδκασηήξ εθθδκζηήξ βθχζζαξ, επηά πενίπμο αζχκεξ πνζκ ηδκ ηαεζένςζδ ημο εθθδκζημφ αθθααήημο. Δ ίδζα βναθή ειθακίγεηαζ ζηδκ Πφθμ ηαζ ζε άθθα ιοηδκασηά ηέκηνα. Δ έθεοζδ ηςκ Αςνζέςκ ζημ εθθαδζηυ πχνμ, (βφνς ζημ 1100 π.Υ.) ηαζ ζηδ ζοκέπεζα ζηδκ Κνήηδ, ζοκηέθεζε ζηδ δζάθοζδ ηςκ ιοηδκασηχκ ααζζθείςκ ηαζ ζηδκ μνζζηζηή ηαηάννεοζδ ηςκ ιζκςζηχκ πυθεςκ-ηναηχκ. ημ ελήξ δ ζζημνία ηδξ Κνήηδξ είκαζ ημζκή ιε αοηήκ ηδξ οπυθμζπδξ Βθθάδαξ.
ΟΗ ΚΤΚΛΑΓΔ: Ο Κοηθαδζηυξ πμθζηζζιυξ άκεδζε απυ ημ 3000 έςξ ημ 1100 π.Υ. πενίπμο ζηα κδζζά ηςκ Κοηθάδςκ. Οζ πανάβμκηεξ πμο ζοκέααθακ ζ’ αοηή ηδκ άκεδζδ ήηακ:
130
- Σμ ήπζμ ηθίια ηςκ κδζζχκ, πμο είκαζ παναηηδνζζηζηυ υθςκ ηςκ κδζζχκ ημο Ώζβαίμο. - Δ αοηάνηεζά ημοξ ζε αθζεφιαηα, βεςνβζηά ηαζ ηηδκμηνμθζηά πνμσυκηα, πανά ηδ ιζηνή έηηαζδ πμο ηαθφπημοκ. - Δ βεςβναθζηή ημοξ εέζδ, πμο είκαζ δ θοζζηή βέθονα ηδξ Βονχπδξ ιε ηδκ Ώζία. - Δ ακάπηολδ ηδξ καοηζθίαξ ηαζ ηαηά ζοκέπεζα ημο ειπμνίμο. Σα δομ ηεθεοηαία είκαζ ηα ζδιακηζηυηενα, βζαηί μζ Κοηθάδεξ, ήηακ ημ ζδιείμ δζαζηαφνςζδξ ηςκ ειπμνζηχκ πθμίςκ πμο ηαλίδεοακ απυ ηαζ πνμξ ηδκ Ώίβοπημ, ηδκ Κνήηδ, ηδκ Δπεζνςηζηή Βθθάδα ηδκ Ώκαημθζηή Μεζυβεζμ ηαζ ηδ Μζηνά Ώζία. Ώοηή δ ειπμνζηή δναζηδνζυηδηα έδςζε ζημκ θαυ ηςκ Κοηθάδςκ ηδ δοκαηυηδηα κα ένεεζ ζε παναβςβζηή επαθή ιε ημοξ άθθμοξ θαμφξ κα ημοξ επδνεάζεζ ηαζ κα επδνεαζεεί απυ αοημφξ, κα θεάζεζ ζε μζημκμιζηή άκεδζδ ηαζ ημ πζμ ζπμοδαίμ, κα εέζεζ ηζξ αάζεζξ βζα έκα ημζκυ πμθοπμθζηζζιζηυ πκεφια. Έηζζ μζ Κοηθαδίηεξ επδνεάζηδηακ ηονίςξ απυ ημκ Μηλσηθφ πνιηηηζκφ (οζμεέηδζακ πμθθά ζημζπεία ηδξ Μζκςζηήξ ηέπκδξ υπςξ ηζξ κςπμβναθίεξ ηαζ ηδκ ανπζηεηημκζηή) ηαεχξ ηαζ απυ ημκ Μπθελατθφ πνιηηηζκφ πμο ιε ηδ ζεζνά ημοξ επδνέαζακ άθθμοξ πμθζηζζιμφξ. ηζξ ακαζηαθέξ πμο έβζκακ έπμοκ ανεεεί μζηζζιμί ζηδ Μήθμ, ζηδκ Πάνμ ζηδ Νάλμ ηαζ ζηδκ Κέα. Βπίζδξ ζηδ Θήνα (ή ακημνίκδ, κδζί ημκηά ζηδκ Κνήηδ) ηυηε ιεβάθμ κδζί δ ηνμββφθδ. θμζ ζπεδυκ μζ μζηζζιμί αοημί, είκαζ παναεαθάζζζμζ ηαζ ζηζξ ανπέξ δεκ έπηζγακ ηακ ηείπδ βζα κα πνμζηαηεοεμφκ. Ώνβυηενα, θυβς ηδξ δνάζδξ πεζναηχκ, μζ Κοηθαδίηεξ ιεηέθενακ ημοξ μζηζζιμφξ ημοξ ζε θυθμοξ ζημ εζςηενζηυ ηςκ κδζζχκ ηαζ ημοξ μπφνςκακ ιε ηείπδ ηαζ πφνβμοξ. ηακ ηονζάνπδζε μ Μζκςζηυξ πμθζηζζιυξ πμο εηηυξ ηςκ άθθςκ πηφπδζε ηδκ πεζναηεία, ημ αίζεδια αζθαθείαξ πμο δδιζμφνβδζε, μδήβδζε ημ θαυ ηςκ Κοηθάδςκ ηαζ πάθζ ζηζξ αηηέξ. Σα ζπίηζα ημοξ ήηακ πηζζιέκα ιε πέηνα ηαζ θάζπδ ιε εθαθνέξ μνμθέξ απυ ηθαδζά ηαζ ηαθάιζα. Αεκ οπήνπακ ηγάηζα επεζδή ημ ηθίια είκαζ πμθφ ήπζμ ηαζ δεκ οπάνπεζ πμθφ λοθεία βζα εένιακζδ. Δ ιεζμπμηαιζηήξ επζννμήξ ενδζηεία ημοξ ήηακ έκα ιίβια δεζζζδαζιμκίαξ ηαζ ιαβείαξ. Δ πζμ ακηζπνμζςπεοηζηή ηθδνμκμιζά αοημφ ημο πμθζηζζιμφ είκαζ ηα εζδχθζα, ιζηνά ακενςπυιμνθα αβαθιαηίδζα, θηζαβιέκα ηονίςξ απυ ιάνιανμ. Πμθθά απυ αοηά απεζηυκζγακ ηδκ εεά Μεβάθδ Μδηένα (ακηίζημζπμ ηδξ Ώζηάνηδξ). Καηαζηεφαγακ επίζδξ πέηνζκα ηαζ πάθηζκα ενβαθεία ηαζ υπθα, πνοζά ημζιήιαηα ηαζ πέηνζκα ηαζ πήθζκα αάγα. ηδ Θήνα, ακαηαθφθεδηε μ ιζκςζηυξ μζηζζιυξ ημο Ώηνςηδνίμο, πηζζιέκμξ ζε ελαζνεηζηή ημπμεεζία πνμζηαηεοιέκδ απυ ηα ιεθηέιζα πμο επζηναημφκ ζοπκυηαηα ζημ Ώζβαίμ ζδακζηή βζα ηδ καοζζπθμΎα. Δ Θήνα πνμήθεε ιεηά απυ ηδκ ηενάζηζα έηνδλδ ημο δθαζζηείμο ημο κδζζμφ ηνμββφθδ πενί ημ 1500 π.Υ., πμο έεαρε ηάης απυ ηέθνα ηαζ εθαθνυπεηνα ηδκ πυθδ, πμο ανζζηυηακ ηυηε ζε πενίμδμ αηιήξ ηαζ αφεζζε ημ ιεβαθφηενμ ηιήια ημο κδζζμφ ηάης απυ ηδ εάθαζζα. (Δ έηνδλδ δεκ ήηακ λαθκζηή βζα ημοξ ηαημίημοξ ημο κδζζμφ, βζαηί υηακ ημ δθαίζηεζμ ελεννάβδ ημ είπακ ήδδ εηηεκχζεζ). Ώπυ ηα εονήιαηα ζοιπεναίκμοιε υηζ μζ ηάημζημζ απαζπμθμφκηακ ιε ημ ειπυνζμ, ηδκ αθζεία, ηδ βεςνβία ηαζ ηδ καοζζπθμΎα. ε ιεβάθα πζεάνζα ανέεδηακ απμεδηεοιέκα ηεπνί, θάαα, ζμοζάιζ, υπςξ ηαζ απακεναηςιέκα ζηαθφθζα ηαζ υζηναηα. Σα πζεάνζα, ηα αάγα ηαζ πμθθά άθθα ακηζηείιεκα, ιανηονμφκ ζοπκυηαηεξ επαθέξ ημο κδζζμφ ιε ημοξ ιζκςίηεξ.
131
ΐνέεδηακ ηνζχνμθεξ μζημδμιέξ ιε αβηςκάνζα ζηζξ βςκζέξ ηαζ μζ ελςηενζηέξ επζθάκεζεξ ηαθφπημκηαζ απυ ημκίαια. Οζ εζςηενζημί ημίπμζ είκαζ γςβναθζζιέκμζ ιε κςπμβναθίεξ γςδνχκ πνςιάηςκ πμο απεζημκίγμοκ ζηδκέξ ηδξ ηαεδιενζκήξ γςήξ. Δ έηνδλδ ημο δθαζζηείμο ηδξ Θήναξ εεςνείηαζ μ πζεακυηενμξ θυβμξ ηδξ ηαηαζηνμθήξ ημο Μζκςζημφ πμθζηζζιμφ.
Ο Μπθελατθφο Πνιηηηζκφο – Τζηεξνειιεληθή Πεξίνδνο Δ ελαθάκζζδ ημο Μζκςζημφ πμθζηζζιμφ, ζοιπίπηεζ ιε ηδκ άκμδμ ημο δεφηενμο ιεβάθμο πμθζηζζιμφ ζηδκ δπεζνςηζηή Βθθάδα, ημο Μοηδκασημφ πμθζηζζιμφ πμο έθεαζε ζηδκ αηιή ημο ιεηαλφ ημο 1500-1200 π.Υ. Πήνε ημ υκμιά ημο απυ ηδκ πζμ ζζπονή πυθδ-ηνάημξ ηδξ επμπήξ, ηζξ Μοηήκεξ. Γζα πζθζάδεξ πνυκζα μζ Μοηδκαίμζ, (μζ μιδνζημί Ώπαζμί – ανπζηά ΏπαζFμί) ήηακ παιέκμζ απυ ηδκ ζζημνία ηαζ οπήνπακ ιυκμ ζηδκ εθθδκζηή ιοεμθμβία ηαζ πμίδζδ δδθαδή ζηδ Εθζάδα ημο Οιήνμο, υηακ μζ Μοηήκεξ ιαγί ιε ηζξ άθθεξ εθθδκζηέξ πυθεζξ λεηίκδζακ ημκ πυθειμ εκακηίμκ ηδξ Σνμίαξ, ιζαξ άθθδξ παιέκδξ απυ ηδκ ζζημνία πυθδξ ηδξ Μζηνάξ Ώζίαξ. Μυθζξ ζημ ηέθμξ ημο 19 μο ι.Υ. αζχκα, έκαξ εναζζηέπκδξ ανπαζμθυβμξ, μ Δξξίθνο ιήκαλ ιεηά απυ ακαζηαθέξ, έθενε ζημ θςξ ηα ενείπζα ηδξ Σνμίαξ ηαζ ζηδ ζοκέπεζα ηδκ αηνυπμθδ ηαζ ημοξ ηάθμοξ ηςκ Μοηδκχκ. Ο ίδζμξ μκυιαζε ηδκ Τζηενμεθθδκζηή πενίμδμ, ςξ Μοηδκασηή. Ώπυ ηα ενείπζα ηςκ ακαηηυνςκ ηαζ ηςκ ιοηδκασηχκ εμθςηχκ ηάθςκ (Σζνφκεμο, Πφθμο, Θήααξ. Άνβμοξ, Ονπμιεκμφ), ιαεαίκμοιε πμθθά βζα ηδ γςή ηςκ Μοηδκαίςκ, βζα ηδκ ηέπκδ ημοξ ηαζ ηδκ ημζκςκζηή ημοξ δμιή. Δ ημζκςκία ήηακ ιμκανπζηή, μ ιμκάνπδξ ή άλαμ, ήηακ επζηεθαθήξ ημο βναθεζμηναηζημφ δζμζηδηζημφ ιδπακζζιμφ, ανπδβυξ ημο ζηναημφ ηαζ μ ίδζμξ ζοζζχνεοε ημκ πθμφημ ςξ πνμζςπζηή ημο ζδζμηηδζία, ακηίεεηα ιε ημοξ Μζκςίηεξ, πμο μ πθμφημξ ήηακ ημζκυξ βζα υθμ ημ θαυ Βπίζδξ ακηίεεηα ιε ημοξ Μζκςίηεξ, έπηζγακ ηενάζηζα πνμζηαηεοηζηά ηείπδ βφνς απυ ηζξ πυθεζξ ημοξ ηαζ ηα ένβα ηέπκδξ ημοξ πανμοζίαγακ ηονίςξ ζηδκέξ ηοκδβζμφ ή πμθέιμο, εκχ ηςκ ιζκςζηχκ έδεζπκακ ζηδκέξ ηαεδιενζκήξ γςήξ, γχα θμοθμφδζα ηαζ άθθα. Δ βναθή ηςκ Μοηδκαίςκ ήηακ δ ζπιιαβηθή Γξακκηθή Β’ δ μπμία είκαζ δ πνχηδ εονςπασηή βναθή πμο έπεζ απμηνοπημβναθδεεί. Σα ηείιεκα πμο έπμοκ ανεεεί είκαζ ηονίςξ απμβναθέξ πνμσυκηςκ ηαζ ηάπμζεξ ηαηαβναθέξ ζζημνζηχκ βεβμκυηςκ. Ώπυ αοηά είκαζ θακενυ υηζ μζ Μοηδκαίμζ ιζθμφζακ ηαζ έβναθακ ηδκ εθθδκζηή βθχζζα. Δ ιοηδκασηή ηέπκδ πμο ζηδκ ανπή δέπεδηε ηδξ επζδνάζεζξ ηδξ ιζκςζηήξ, πνμζανιυζηδηε ζηδ κμμηνμπία ηαζ ζοκήεεζεξ ηςκ Μοηδκαίςκ ηαζ απέηηδζε βνήβμνα δζηή ηδξ ηεπκμηνμπία. Σμ 1876, μ Δξξίθνο ιήκαλ, ακαηάθορε ημοξ ααζζθζημφξ ηάθμοξ πμο ανίζημκηακ ιέζα ζηδκ αηνυπμθδ ηςκ Μοηδκχκ έκα πναβιαηζηυ εδζαονυ απυ πνοζά ηηενίζιαηα. Σα εονήιαηα αοηχκ ηςκ ακαζηαθχκ έθενακ ζημ θςξ πμθφηζια πνοζά ηαζ αζδιέκζα ακηζηείιεκα, ημζιήιαηα ηαζ πμθφ εκηοπςζζαηέξ πνοζέξ κεηνζηέξ πνμζςπίδεξ ηςκ ααζζθέςκ. Δ ελαζνεηζηήξ μιμνθζάξ ηαζ ηέπκδξ κεηνζηή πνμζςπίδα πμο ανέεδηε ζηζξ Μοηήκεξ, απμδυεδηε ζημκ ααζζθζά ημο Άνβμοξ Ώβαιέικμκα, μ μπμίμξ ζφιθςκα ιε ημκ ιδνμ ήηακ μ ανπζζηνάηδβμξ ηςκ εθθδκζηχκ ζηναηεοιάηςκ πμο πμθέιδζακ ηαζ ηαηέθααακ ηδκ Σνμία.
132
Δ δοκαζηεία ηςκ Ώηνεζδχκ ηονζάνπδζε, ζφιθςκα ιε ηδκ ιοεμθμβία, ζηδκ Πεθμπυκκδζμ. ηδκ πναβιαηζηυηδηα υιςξ, ή πνμζςπίδα ακήηε ζε άημιμ (ααζζθζά;) πμο έγδζε ημοθάπζζημκ 600 πνυκζα πνζκ ημκ πυθειμ ηδξ Σνμίαξ. Ο ίδζμξ μ θήιακ, είπε ακαηαθφρεζ ηαζ ηδκ αηνζαή ημπμεεζία ηδξ ανπαίαξ Σνμίαξ, ζηδ Υαζζνθίη ηδξ Σμονηίαξ ηαζ ημ 1873, απμηάθορε έκα πθήεμξ πνοζχκ ακηζηεζιέκςκ ηαζ ημζιδιάηςκ ζηα μπμία έδςζε ηδκ μκμιαζία «μ εδζαονυξ ημο Πνζάιμο». ηδκ πναβιαηζηυηδηα ηζ αοηά ηα εονήιαηα ήηακ ανηεημφξ αζχκεξ παθαζυηενα απυ ημκ πυθειμ ηδξ Σνμίαξ. (Ώοηυξ μ εδζαονυξ ανζζηυηακ ζημ Μμοζείμ ημο ΐενμθίκμο ηαζ ελαθακίζηδηε ιοζηδνζςδχξ ηαηά ηδκ δζάνηεζα ημο ΐ’ Παβημζιίμο Πμθέιμο). Δ ιοηδκασηή ηεναιζηή, ζηδκ πνχηδ ηδξ θάζδ ημοθάπζζημκ, δείπκεζ θακενά ηδκ Κνδηζηή επίδναζδ. Ο ιζκςζηυξ νοειυξ ηδξ ηεναιζηήξ δζαδυεδηε ζηδ Μεζζδκία ηαζ Λαηςκία ιέζς ηδξ ιζκςζηήξ απμζηίαξ ηςκ Κοεήνςκ ηαζ ελαπθχεδηε ζ’ υθδ ηδκ Πεθμπυκκδζμ ζηδ ηενεά ηαζ ηδκ Βφαμζα. ηακ δ Κνήηδ απμδοκαιχεδηε απυ ημοξ ζεζζιμφξ ηαζ ηζξ άθθεξ ηαηαζηνμθέξ, μζ Μοηδκαίμζ ηδκ ηαηέθααακ (υπςξ ηαζ ηα κδζζά ημο Ώζβαίμο) ηαζ δδιζμφνβδζακ ημκ Κνδημιοηδκασηυ πμθζηζζιυ πμο ήηακ έκα ιίβια ηςκ πμθζηζζιχκ ηςκ ηαηαηηδηχκ ηαζ ηςκ ηαηαηηδιέκςκ. Βπέααθακ ηδ βθχζζα ημοξ ηαζ ηδ βναθή ημοξ. Σα ιοηδκασηά ηέκηνα ήθεβπακ ημ ιεβαθφηενμ ιένμξ ημο εθθαδζημφ πχνμο ηαζ ακέπηολακ ειπμνζηέξ ζπέζεζξ ιε ημοξ θαμφξ ηδξ ακαημθζηήξ Μεζμβείμο, αθθά ηαζ ι’ αοημφξ ηδξ αυνεζαξ Βονχπδξ. ημοξ ιοηδκασημφξ ηάθμοξ έπμοκ ανεεεί αββεία, πμθθά υπθα ηονίςξ λίθδ ηαζ πμθφηζιμζ θίεμζ ηαεχξ ηαζ ακηζηείιεκα απυ ήθεηηνμ. Σμ ήθεηηνμ (ηεπνζιπάνζ), υπςξ ηαζ ημκ ηαζζίηενμ ηαζ άθθα ιέηαθθα ηα έθενκακ απυ ηδ αυνεζα Βονχπδ, ηα μπμία ακηάθθαζακ ιε βεςνβζηά πνμσυκηα ηαζ εκ ζοκεπεία ηα πςθμφζακ ζηδκ Κνήηδ, ζηδ Ώίβοπημ ηαζ ζε άθθεξ πχνεξ ηδξ Μέζδξ Ώκαημθήξ. Δ Κκςζυξ, απυ ηα ιέζα ημο 15μο αζχκα π.Υ. είκαζ δ έδνα ιοηδκασηήξ δοκαζηείαξ πμο εθέβπεζ υθδ ζπεδυκ ηδκ Κνήηδ. Δ Μοηδκαίμζ εδναζχκμοκ ηδκ πανμοζία ημοξ ζε υθμ ημ Ώζβαίμ. ηδκ ηέπκδ ηαζ ζηδκ ηεναιζηή επζηναηεί πθέμκ ηαεανά ιοηδκασηυξ νοειυξ ηαζ ακαπηφζζμκηαζ ιοηδκασηά ενβαζηήνζα ημζιδιάηςκ, ηεναιζηήξ ηαζ παθημονβίαξ. Ξένμιε ζήιενα υηζ ιεβάθμ ιένμξ ηδξ ενδζηείαξ ηςκ Μοηδκαίςκ επέγδζε ζημ πάκεεμκ ηςκ ηθαζζζηχκ εθθδκζηχκ πνυκςκ. Ώθθά δεκ λένμοιε πυζμ, ηαζ ακ, δ ηεθζηή εζηυκα (ημ δςδεηάεεμ) ήηακ απμηέθεζια ηδξ επίδναζδξ ηδξ ιοηδκασηήξ ενδζηείαξ ή πνμσυκ ηςκ θνηεηλψλ Υξφλσλ πμο αημθμφεδζακ ημκ Μοηδκασηυ πμθζηζζιυ. Οζ Μοηδκαίμζ ήηακ πμθοεεσζηέξ ηαζ πνυζεεζακ ζηδκ πμνεία εεμφξ απυ άθθμοξ θαμφξ. Ο ηφνζμξ ηςκ μονακχκ μκμιάγμκηακ Νηζέμοξ έκα υκμια ημζκυ βζα ημοξ ζκδμεονςπασημφξ θαμφξ. Οζ Έθθδκεξ ημκ μκυιαζακ Αία (Γεοξ), μζ Εκδμί ημκ ίδζμ εευ-ηφνζμ ηςκ μονακχκ ημκ απμηαθμφζακ ‘κηζάμοξ πζηάν’ (πζηάν ζδιαίκεζ παηέναξ). Άθθςζηε αοηή είκαζ δ νίγα ηδξ θαηζκζηήξ Deus (Θευξ) ηαζ ηςκ αββθζηχκ deity (εευηδηα) ηαζ divine (ζενυξ). ηδ ζοκέπεζα οζμεέηδζακ ηζξ ιζκςζηέξ εεέξ, ηζξ μπμίεξ ζοκέδεζακ ιε ημκ ηφνζμ ηςκ μονακχκ. Γεκζηχξ μζ εεμί πςνίγμκηακ ζημοξ εεμφξ ηςκ μονακχκ ή Οθφιπζμοξ ηαζ ζημοξ πευκζμοξ ή εεμφξ ηδξ βδξ. Ώνβυηενα, ιε ηδκ έθεοζδ ηςκ άθθςκ εθθδκζηχκ θφθςκ ηαζ ηεθεοηαίςκ ηςκ Αςνζαίςκ, δ ενδζηεία εα είκαζ πενίπμο ημζκή βζα υθμοξ ημοξ Έθθδκεξ, ηδξ ηονίςξ Βθθάδαξ αθθά ηαζ ηςκ κδζζχκ ηαζ ηςκ απμζηζχκ.
133
Σμ Γσδεθάζεν πμο πενζθάιαακε δχδεηα ηφνζμοξ εεμφξ, αθθά ηαζ δεηάδεξ άθθμοξ δεοηενεφμκηεξ εεμφξ ηαζ διίεεμοξ. Ο ααζζθζάξ ηςκ εεχκ ήηακ μ Εεπο ή Γίαο ηαζ μζ άθθμζ ήηακ δ Ήξα, ν Απφιισλ, ε Αζελά, ν Άξεο, ε Αθξνδίηε, ν Δξκήο, ν Ήθαηζηνο, ε Άξηεκηο, ε Γήκεηξα, ε Δζηία θαη ν Πνζεηδψλαο. Σμ παναηηδνζζηζηυ ηςκ εεχκ ηςκ Βθθήκςκ, ήηακ υηζ ήηακ πμθφ βήζκμζ, δεκ ήηακ ιυκμ ακενςπυιμνθμζ αθθά είπακ ηαζ υθα ηα παναηηδνζζηζηά ηςκ ημζκχκ ακενχπςκ: έηνςβακ, έπζκακ, ενςηεφμκηακ, ιζζμφζακ, ήηακ εηδζηδηζημί ή γδθζάνδδεξ, είπακ ιίζδ ηαζ πάεδ. Σμ ιυκμ πμο ημοξ λεπχνζγε απυ ημκ άκενςπμ ήηακ δ αεακαζία. Σμκ 14μ ηαζ 13μ αζχκα, δ δφκαιδ ηαζ δ αηηζκμαμθία ηςκ πυθεςκ ηδξ ιοηδκασηήξ Βθθάδαξ θηάκεζ ζημ απυβεζμ ηδξ αηιήξ ηδξ. Σα ιοηδκασηά πθμία θεάκμοκ ζε υθεξ ζπεδυκ ηδξ πενζμπέξ ηδξ Μεζμβείμο ηαζ ιεηαθένμοκ πνμσυκηα ηεναιζηήξ ηα μπμία ακηαθθάζζμοκ ιε παθηυ, ηαζζίηενμ, πνοζυ, αθάααζηνμ ηαζ πμθφηζιμοξ θίεμοξ ηα μπμία πνδζζιμπμζμφκ ηα ενβαζηήνζά ημοξ βζα ηδκ ηαηαζηεοή ένβςκ ηέπκδξ. Σα ιοηδκασηά ηεναιζηά έπμοκ ανεεεί ζηδκ Ώίβοπημ, ζηδ ονία, ζηδκ Κφπνμ, ζηδκ Παθαζζηίκδ, ζηδ Μζηνά Ώζία αηυια ηαζ ζηδ ζηεθία ηαζ ανδδκία. ηδκ ανδδκία, ζηδκ Κφπνμ ζηδκ Ώκαημθία ηαζ ηδκ Δπεζνςηζηή Βθθάδα ανέεδηακ πάθηζκα ηάθακηα (μνεμβχκζεξ πθάηεξ ηαεανμφ παθημφ αάνμοξ πενίπμο 30 ηζθχκ), ηα μπμία ήηακ ιέζμ ζοκαθθαβήξ. Βηηυξ ηδξ ηεναιζηήξ, ηα ενβαζηήνζα ηςκ Μοηδκαίςκ ηαηαζηεφαγακ ιεηαθθζηά αββεία ηαζ ζπμοδαία ένβα πνοζμπμΎαξ ηαζ επελενβαζίαξ εθεθακημζημφ ημζιήιαηα απυ οαθυιαγα, διζπμθφηζιμοξ θίεμοξ ηαζ θαβεκηζακή ηαζ αβαθιαηίδζα (εζδχθζα). Σμκ 13μ αζχκα, θίβμ ιεηά ηδκ (ιοεζηή;) εηζηναηεία ηαζ ηαηάθδρδ ηδξ Σνμίαξ, μζ αηνμπυθεζξ ηςκ Μοηδκχκ ηδξ Σίνοκεαξ ηαζ ηςκ άθθςκ πυθεςκ εκζζπφμκηαζ ιε πνυζεεηα μπονςιαηζηά ένβα. Βπίζδξ ηα ακάηημνα ηδξ Πφθμο μπονχκμκηαζ απυ ηδκ πθεονά ηδξ εάθαζζαξ. Αεκ ιαξ είκαζ βκςζηυ πμζυκ ηίκδοκμ πνμζπαεμφζακ κα απμηνέρμοκ αοηά ηα ιέηνα, αθθά ηδκ ίδζα επμπή, ηα ηνάηδ ηδξ Μέζδξ Ώκαημθήξ ηαζ δ Ώίβοπημξ δεπυηακ ηζξ επζδνμιέξ ηςκ θεβμιέκςκ Λαψλ ηεο Θάιαζζαο. Ώοηυ δεκ απέηνερε ηδκ ηαηαζηνμθή ηςκ πενζζζυηενςκ ηέκηνςκ ημο ιοηδκασημφ πμθζηζζιμφ ζηδ ΐμζςηία, ζηδ Λαηςκία, ζηδκ Ώνβμθίδα, ζηδκ Πφθμ πμο εβηαηαθείθεδηακ ηαζ ενδιχεδηακ. Ώκηίεεηα μζ Μοηήκεξ, δ Σίνοκεμξ ηαζ δ Θήαα, πανυθμ πμο ηζ αοηέξ ηαηαζηνάθδηακ, ελαημθμφεδζακ κα ηαημζημφκηαζ. Ώπυ ηα εονήιαηα ηςκ ακαζηαθχκ ηςκ ακαηηυνςκ ηςκ ιοηδκασηχκ πυθεςκ ζηδκ Ώνβμθίδα, πζεακμθμβείηαζ υηζ ηαηαζηνάθδηακ απυ ζζπονυ ζεζζιυ ηαζ ηδκ πονηαβζά πμο επαημθμφεδζε. Πενί ημ 1200 π.Υ. μ ιοηδκασηυξ ηυζιμξ ελαθακίγεηαζ απυ ηδκ ζζημνία. Σα ζημζπεία πμο έπμοιε βζα ηδκ ηαηάννεοζδ αοηή, είκαζ εθάπζζηα, Πμθθμί εεςνμφκ υηζ δ εζζαμθή (δ ηάεμδμξ) ηςκ Αςνζαίςκ, εκυξ πμθειζημφ κμιαδζημφ εθθδκζημφ θφθμο έθενε ηδκ ηαηαζηνμθή. Άθθμζ ζζημνζημί πζζηεφμοκ υηζ μζ Αςνζείξ δεκ εκδζαθένμκηακ βζα ηζξ πυθεζξ ηαζ πνμηζιμφζακ κα γμοκ ζε ιζηνέξ θοθεηζηέξ αβνμηζηέξ μιάδεξ, ηαζ υηζ δ μζημκμιζηή ηαηάννεοζδ ηςκ Μοηδκαίςκ ήηακ δ αζηία ηδξ εβηαηάθεζρδξ ηςκ πυθεςκ απυ ημοξ ηαημίημοξ ημοξ. πμζα ηζ ακ είκαζ δ αζηία, δ Βθθάδα έβζκε ιζα αβνμηζηή, θοθεηζηή ημζκςκία, δ βναθή εβηαηαθείθεδηε ηαζ δ ζζημνία ηδξ πάεδηε βζα πενζζζυηενμ απυ 300 πνυκζα. Ήηακ μζ επμπή ηςκ θνηεηλώλ Υξόλσλ.
134
Οη θνηεηλνί Υξφλνη Οζ ηνεζζήιζζζ αζχκεξ πμο αημθμφεδζακ ηδκ ηάεμδμ ηςκ Αςνζαίςκ ηαζ ηδκ ηαηάννεοζδ ημο Μοηδκασημφ ηυζιμο, ςξ ηδ δδιζμονβία ηςκ πνχηςκ πυθεςκηναηχκ ημο 8μο αζχκα (1100-750 π.Υ.) μκμιάγμκηαζ ημηεζκμί Υνυκμζ, βζαηί δεκ λένμοιε ηίπμηε εηηυξ απυ ηζξ αθδβήζεζξ ημο Οιήνμο ηαζ ημο Δζζυδμο (πμο βνάθηδηακ ανβυηενα ιε ημ εθθδκζηυ αθθάαδημ) ηαζ ηα εθάπζζηα εονήιαηα ηςκ ακαζηαθχκ πμο αθμνμφκ εηείκδ ηδκ πενίμδμ. Ώοηά ηα εονήιαηα απμδεζηκφμοκ ηδκ ηαηαζηνμθή ηαζ εβηαηάθεζρδ ηςκ ιοηδκασηχκ πυθεςκ ηαζ ακαηηυνςκ, ηαεχξ ηαζ ηδκ έθθεζρδ βναθήξ ζηδκ εθθδκζηή βθχζζα. Σα ηεναιζηά (απυ ημ 900 π.Υ.) δεκ έπμοκ ηζξ πενίηεπκεξ ιοηδκασηέξ δζαημζιήζεζξ, πανά ιυκμ βεςιεηνζηά ζπήιαηα (βζ’ αοηυ δ οπμπενίμδμξ 900-750 π.Υ. απμηαθείηαζ ηαζ Γεσκεηξηθή). Οζ πθδεοζιζαηέξ ιεηαηζκήζεζξ ηςκ δζαθυνςκ εθθδκζηχκ θφθςκ ζοκεπίζηδηακ υθα αοηά ηα πνυκζα πνμξ ηα κδζζά ημο Ώζβαίμο, ηδκ Κνήηδ, ηδκ Κφπνμ ηδκ Παθαζζηίκδ ηαζ ηα ιζηναζζαηζηά πανάθζα. Αδιζμονβήεδηακ πζα μζηζζιμί ηαζ ιυκζιεξ εβηαηαζηάζεζξ θφθςκ, πμο ημ ηάεε έκα ιζθμφζε ηδ δζηή ημο δζάθεηημ ηαζ δδιζμονβμφζε ημ δζηυ ημο ημιιάηζ ημο εθθδκζημφ πμθζηζζιμφ. Δ αβνμηζηή ηονίςξ ημζκςκία, ήηακ μνβακςιέκδ ζε αοηυκμιεξ μιάδεξ, (πμο ανβυηενα ιεηαζπδιαηίζεδηακ ζε πυθεζξ-ηνάηδ), επζηεθαθήξ ηδξ μιάδαξ ήηακ μ ηαγφο ή βαζηιεχο, μ μπμίμξ εηθεβυηακ απυ ηδ ζοκέθεοζδ ηςκ πμθειζζηχκ, αθθά δ ελμοζία ημο εθεβπυηακ απυ ημ ζοιαμφθζμ ηςκ βενυκηςκ (ή Γενμοζία). Ο δβειυκαξ είπε ανηεηά πνμκυιζα, υπςξ ηδκ πνμηεναζυηδηα ζηδ δζακμιή ηδξ πμθειζηήξ θείαξ, ηα δχνα πμο ημο έδζκε μ θαυξ οπυ ιμνθή θυνμο, αθθά μ ίδζμξ ενβαγυηακ ςξ αβνυηδξ ή ηηδκμηνυθμξ ηαζ ήηακ πνμζζηυξ ζημ θαυ, ακηίεεηα ιε ημκ άλαθηα ηςκ Μοηδκαίςκ. Δ ημζκςκίεξ ήηακ αοηάνηεζξ, επζηναημφζε ηθεζζηυ ηφηθςια ζοκαθθαβχκ. Οζ εζζαβςβέξ απυ άθθεξ πχνεξ ήηακ εθάπζζηεξ. Ο ζίδδνμξ ακηζηαηέζηδζε ημ παθηυ, βζαηί ήηακ πζμ πνμζζηυξ ηαζ θεδκυηενμξ. Αδιζμονβήεδηακ δομ ααζζηέξ ηάλεζξ, μζ εοβεκείξ, νη άξηζηνη ηαζ μ θαυξ ν δήκνο. Οζ εοβεκείξ ήηακ ηονίςξ πμθειζζηέξ, ηαηαθάιαακακ ηα αλζχιαηα ηαζ ζοιιεηείπακ ζηδ ζοκέθεοζδ πμο ελέθεβε ημκ δβειυκα. Τπήνπακ μζ δμφθμζ (ζοκήεςξ αζπιάθςημζ πμθέιμο) ηαζ μζ δμοθμπάνμζημζ, παθαζυηενμζ ηάημζημζ ηςκ πενζμπχκ πμο ηαηαηηήεδηακ ή απμζηίζηδηακ, ηαζ είπακ ηδκ οπμπνέςζδ κα ηαθθζενβμφκ ηδ βδ ηαζ κα πνμζθένμοκ ζημοξ κέμοξ ηαημίημοξ ιένμξ απυ ηδ ζμδεζά ημοξ. Οζ δμοθμπάνμζημζ δεκ ήηακ δμφθμζ, αθθά δεκ είπακ ηαζ πμθθά απυ ηα δζηαζχιαηα ημο οπυθμζπμο θαμφ. Ώκάιεζα ζηα 1100 ηαζ 900 π.Υ., άνπζζακ κα δδιζμονβμφκηαζ μζ πνχηεξ πυθεζξ. Ώνπζηά δ θέλδ πφιηο είπε ηδ ζδιαζία ημο μπονμφ, ηδξ αηνυπμθδξ πμο ηαηέθεοβακ μζ ηάημζημζ υηακ οπήνπε ηίκδοκμξ. Ώνβυηενα πήνε ηδκ ζδιαζία ημο μζηζζιμφ, βφνς απυ ηδκ αηνυπμθδ ηαζ ηεθζηά πήνε ηδ ιμνθή ημο ηνάημοξ, πμο ζπδιαηίζηδηε απυ αοηυκ ημκ μζηζζιυ. Οζ ααζζθείξ παναβηςκίζηδηακ απυ ηδκ ανζζημηναηία ηαζ πενζμνίζηδηακ ζε ενδζηεοηζηά ηαεήημκηα ή εηδζχπεδηακ. Δ άκμδμξ ηδξ ανζζημηναηίαξ ζηδκ μπμία πνμζηέεδηακ ηαζ μζ πθμφζζμζ έιπμνμζ, ζοκέααθε ζηδκ ακάπηολδ ηδξ πυθδξ-ηνάημοξ. Οζ μζημβέκεζεξ ηςκ ανζζημηναηχκ, άνπζζακ κα πνμζπαεμφκ κα ζοκδέζμοκ ημ πανεθευκ ημοξ ιε ημοξ ήνςεξ ημο Σνςζημφ πμθέιμο, ή ιε ιοεζηέξ πνμζςπζηυηδηεξ υπςξ μ Δναηθήξ. Ώκ ηαζ μζ πζμ πμθθμί απυ αοημφξ ημοξ ήνςεξ, ίζςξ ηαζ ηα βεβμκυηα, ακήηακ ζηδ ιοεμθμβία, πενκμφζακ απυ βεκζά ζε
135
βεκζά ιε ηδ ιμνθή αθδβήζεςκ ηαζ επζηχκ πμζδιάηςκ. Ο ιεβαθφηενμξ πμζδηήξ πμο έγδζε ζημ ηέθμξ αοηήξ ηδξ πενζυδμο ήηακ μ κεξνο, πμο ιαξ άθδζε δομ έπδ, ηδκ Ηιηάδα πμο αθδβείηαζ ηα ηαημνεχιαηα ηςκ Βθθήκςκ ζημκ δεηαεηή πυθειμ ηαηά ηδξ Σνμίαξ πμο έβζκε πζεακυηαηα ζηα πνυκζα 1193-1184 π.Υ. ηαζ ηδκ Οδχζζεηα πμο ελζζημνεί ηζξ πενζπέηεζεξ ημο ααζζθζά ηδξ Εεάηδξ Οδοζζέα, κα επζζηνέρεζ ζηδκ παηνίδα ημο, δέηα πνυκζα ιεηά απυ αοηυ ημκ πυθειμ.
Ο Όκεξνο (β’ κηζό ηνπ 8νπ π.Υ. αηώλα) Πνηεηήο θαη ξαςσδφο, ν δεκηνπξγφο ηνπ εξσηθνχ έπνπο απφ ηελ Ησλία. Ο άιινο κεγάινο πνηεηήο ηεο ίδηαο πεξίπνπ επνρήο, πνπ ζεσξείηαη ν παηέξαο ηνπ δηδαθηηθνχ έπνπο, είλαη ν Ζζίνδνο. Γηα ηελ θαηαγσγή ηνπ εξίδνπλ πνιιέο ησληθέο πφιεηο, αιιά ζεσξείηαη πηζαλφηεξν φηη γελλήζεθε ζηε Υίν. Γελ μέξνπκε πνιιά πξάγκαηα γηα ηε δσή ηνπ Οκήξνπ. Τπάξρνπλ αξθεηέο παξαδφζεηο, αιιά θη απηέο ακθηζβεηνχληαη. Ακθηζβεηείηαη αθφκα θαη ε απζεληηθφηεηα ησλ νκεξηθψλ επψλ. Πφηε θαη πνχ γξάθηεθαλ; Γξάθηεθαλ απφ ην ίδην πξφζσπν ή απφ δπν δηαθνξεηηθνχο πνηεηέο; Απφ ηηο παξαδφζεηο πνπ ππάξρνπλ μέξνπκε φηη ν κεξνο ήηαλ ηπθιφο. Γεκηνπξγήζεθε έλαο ζξχινο γχξσ απφ ην φλνκά ηνπ, πνπ ηνλ θαιιηέξγεζαλ ξαςσδνί πνπ απάγγειιαλ δεκνζίσο ηα νκεξηθά έπε (νη ιεγφκελνη «Οκεξίδεο» ηεο Ησλίαο). ηνλ κεξν απνδίδνληαη θαη θάπνηα άιια εξσηθά έξγα φπσο ηα Κχθιηα έπε, νη Βαηξαρνκπνκαρίεο (κηα παξσδία ηεο Ηιηάδαο) θαη κηα ζπιινγή χκλσλ ζηνπο ζενχο, αιιά νχηε θη απηφ είλαη απνδεδεηγκέλν. Πέζαλε ζε πξνρσξεκέλε ειηθία ζην λεζί ηεο Ίνπ. ηη θη αλ ζπλέβε ζηελ Σξνία, ηα γεγνλφηα ήηαλ ηφζν ζπλαξπαζηηθά, πνπ νη Έιιελεο ζπλέρηζαλ λα δηεγνχληαη ηηο ηζηνξίεο ηνπο γηα πνιινχο αηψλεο, αθφκα θαη ηφηε πνπ είραλ εγθαηαιείςεη ηηο πφιεηο ηνπο θαη ηε γξαθή ηνπο. Ζ ηζηνξία ηνπ πνιέκνπ δηαηεξήζεθε απφ ζηφκα ζε ζηφκα, απφ γεληά ζε γεληά. Πηζαλψο ππήξμαλ επαγγεικαηίεο δηαζθεδαζηέο, νη ξαςσδνί ή βάξδνη πνπ πκλνχζαλ ηα γεγνλφηα θαη ηνπο ήξσεο, ιέγνληαο απφ κλήκεο εθαηνληάδεο ή θαη ρηιηάδεο ζηίρσλ. (Τπάξρνπλ καξηπξίεο φηη θαηά ηελ θιαζζηθή πεξίνδν ηεο ειιεληθήο ηζηνξίαο, ππήξραλ άλζξσπνη πνπ ήμεξαλ απφ κλήκεο ιέμε πξνο ιέμε θαη ηα δχν νκεξηθά έπε - πάλσ απφ 27000 γξακκέο πνίεζεο ζε δαθηπιηθνχο εμάκεηξνπο ζηίρνπο). ηα ηέιε ησλ θνηεηλψλ Υξφλσλ, νη πην πινχζηνη άλζξσπνη κηαο θνηλφηεηαο δεκηνπξγνχζαλ βξαδηέο αλαςπρήο θαη θαινχζαλ επαγγεικαηίεο ξαςσδνχο πνπ ηξαγνπδνχζαλ ηζηνξίεο γηα ηνλ Σξσηθφ πφιεκν θαη ηνπο ήξσέο ηνπ. Απηφ έπαηξλε ηε κνξθή ζήξηαι γηαηί απηέο νη ηζηνξίεο ήηαλ ηφζν κεγάιεο πνπ ρξεηάδνληαλ αξθεηά βξάδηα γηα λ’ αθνπζηνχλ. Πηζηεχεηαη φηη έλαο ηέηνηνο ξαςσδφο ήηαλ θαη ν κεξνο. ηαλ νη άλζξσπνη επαλήιζαλ ζηηο πφιεηο, άξρηζαλ πάιη λα ρξεζηκνπνηνχλ ηε γξαθή. Σφηε θαηαγξάθεθαλ φιεο απηέο νη ρηιηάδεο ζηίρνη, αιιά ζεσξείηαη βέβαην φηη ην θείκελν δελ αιινηψζεθε θαη παξέκεηλε θαηά ην κεγαιχηεξφ ηνπ κέξνο, φπσο ην πκλνχζε ν κεξνο θαη νη ζπλερηζηέο ηνπ ξαςσδνί. ηε ζθέςε ηνπ κέζνπ δπηηθνχ πνιίηε, θαλέλα άιιν θείκελν, δελ θαηέρεη ηέηνηα θεληξηθή ζέζε γηα ηνλ πξνζδηνξηζκφ ηνπ πνιηηηζκνχ ηεο Γχζεο, φζν ηα δπν απηά έπε, ε Ηιηάδα θαη ε Οδχζζεηα. Καη ηα δπν απηά θείκελα αθνξνχλ κηα 136
ζεκαληηθή ζηηγκή ηεο ειιεληθήο ηζηνξίαο: ηνλ Σξσηθφ πφιεκν. Ζ Ηιηάδα απνηειείηαη απφ 16.000 ζηίρνπο θαη αλαθέξεηαη ζηηο ηειεπηαίεο απνθαζηζηηθέο κέξεο ηνπ δεθαεηνχο πνιέκνπ ηεο Σξνίαο. Ζ Οδχζζεηα απνηειείηαη απφ 12.000 ζηίρνπο θαη πεξηγξάθεη ηηο δεθαεηείο πεξηπιαλήζεηο ηνπ βαζηιηά ηεο Ηζάθεο Οδπζζέα, ζηνλ δξφκν ηεο επηζηξνθήο ηνπ ζηελ παηξίδα κεηά ηνλ πφιεκν. Γελ έρεη ζεκαζία πιένλ αλ απηφο ν πφιεκνο έγηλε φπσο ηνλ δηεγείηαη ν κεξνο. Ξέξνπκε φηη έγηλε έλαο πφιεκνο, φηη ε πφιε ηεο Σξνίαο θαηαζηξάθεθε νινθιεξσηηθά, αιιά φια ηα άιια είλαη ππνζεηηθά. κσο, απηφο ν πφιεκνο ππξνδφηεζε ηε θαληαζία ησλ Διιήλσλ θαη έγηλε ε απνθαζηζηηθή ζηηγκή ηεο ηζηνξίαο θαη ηνπ πνιηηηζκνχ ηνπο. ηελ πξαγκαηηθφηεηα απηφο ήηαλ έλαο πφιεκνο ησλ Μπθελαίσλ θαη ηα θείκελα απηά πξσηνηξαγνπδήζεθαλ θαηά ηνπο θνηεηλνχο Υξφλνπο θαη γξάθηεθαλ κεηά ηελ θαηάξξεπζε ηνπ Μπθελατθνχ πνιηηηζκνχ. κσο νη Έιιελεο αηζζάλζεθαλ φηη γηα πξψηε θνξά ζηελ ηζηνξία ηνπο, ήηαλ ελσκέλνη ζαλ έλα εληαίν ζχλνιν κε έλα θνηλφ ζθνπφ. Απηή ε ελφηεηα, είηε ήηαλ κχζνο ή φρη, ηνπο έδσζε ην αίζζεκα ηεο εζληθήο θαη πνιηηηζηηθήο ηαπηφηεηαο, παξά ην γεγνλφο φηη νη αξρεγνί-βαζηιείο ηνπο εθπξνζσπνχζαλ αλεμάξηεηεο πφιεηο-θξάηε. Σα νκεξηθά έπε, γηα 2700 ρξφληα, εμαθνινπζνχλ λα δηαηεξνχλ ηελ αθηηλνβνιία ηνπο θαη λα ηξνθνδνηνχλ ηελ παηδεία, ηελ πνίεζε, ηε ινγνηερλία, ην ζέαηξν, ηε δσγξαθηθή, ηε γιππηηθή, αθφκα θαη ηνλ θηλεκαηνγξάθν ζηηο κέξεο καο. Ο Μέγαο Αιέμαλδξνο είρε πάληα καδί ηνπ ζηηο εθζηξαηείεο ηνπ έλα αληίηππν ηεο Ηιηάδαο. Κιαζζηθνί ζπγγξαθείο φπσο ν νθνθιήο, ν Δπξηπίδεο, θηιφζνθνη φπσο ν Αξηζηνηέιεο θαη δεκηνπξγνί, φπσο ν κεγαιχηεξνο Ρσκαίνο πνηεηήο Βηξγίιηνο (πνπ έγξαςε ηελ Αηλεηάδα, ηε ζπλέρεηα ηεο Ηιηάδαο), έρνπλ επεξεαζζεί απφ ηελ νκεξηθή παξάδνζε θαη έρνπλ κε ηε ζεηξά ηνπο παξάγεη πνιηηηζηηθά αξηζηνπξγήκαηα.
ημ ηέθμξ ηδξ πενζυδμο ηςκ ημηεζκχκ Υνυκςκ, μ εθθδκζηυξ πμθζηζζιυξ εζζήθεε ζε ιζα θάζδ Ώκαβέκκδζδξ ηαζ λαπθχεδηε απυ ημκ Βφλεζκμ Πυκημ ςξ ηδκ Εζπακία.
Οη Διιεληθέο Απνηθίεο θαη νη Πφιεηο-θξάηε Οζ αζχκεξ πμο αημθμοεμφκ ημοξ ημηεζκμφξ Υνυκμοξ, μ εθθδκζηυξ πμθζηζζιυξ εα πενάζεζ απυ ημκ ‘Μεζαίςκα’ ζηδκ ‘Ώκαβέκκδζή’ ημο ηαζ εα ακαπηοπεεί ιε ηαπείξ νοειμφξ. Οζ ιζηνέξ θοθεηζηέξ μιάδεξ ηςκ ημηεζκχκ Υνυκςκ, ακαααειίγμκηαζ ααειδδυκ ζε ιεβαθφηενεξ πμθζηζηέξ εκυηδηεξ. ηζξ ανπέξ ημο 8 μο αζχκα ημ ειπυνζμ ανπίγεζ κα ακαπηφζζεηαζ, ιεηαλφ ηςκ εθθδκζηχκ θαχκ ηαζ ανβυηενα ιε ημοξ θαμφξ πζμ ιαηνζκχκ πενζμπχκ. Σδκ ακάπηολδ ημο ειπμνίμο, αημθμοεεί δ ακάπηολδ ηδξ αζμηεπκίαξ. Οζ Έθθδκεξ άνπζζακ κα ηαηενβάγμκηαζ λακά ηα ιέηαθθα υπςξ ημ ζίδδνμ ηαζ ημ παθηυ ηαζ κα ηαηαζηεοάγμοκ ημιρμηεπκήιαηα απυ πνοζυ ηαζ πμθφηζιμοξ θίεμοξ. Οζ αβμνέξ αμήεδζακ ηα πςνζά ηαζ ηζξ ημζκυηδηεξ κα εκςεμφκ ηαζ κα πηίζμοκ ημζκά ηείπδ βζα ηδκ πνμζηαζία ημοξ ηαζ άνπζζακ κα δδιζμονβμφκηαζ μζ πνχηδξ ιδηνμπυθεζξ. Έηζζ ζηδκ εθθδκζηή πενζυκδζμ, ζηα κδζζά ηαζ ζηδ Μζηνά Ώζία, μζ πμθζηζηέξ εκυηδηεξ ζπδιάηζζακ πυθεζξ-ηνάηδ, ακελάνηδηα πμο ημ ηαε’ έκα ηάθοπηε ιζα ιζηνή έηηαζδ βφνς ηδξ. Οζ πυθεζξ ήηακ πηζζιέκεξ βφνς απυ ηδκ μπονςιέκδ αηνυπμθδ ζηδκ μπμία ανίζημκηακ επίζδξ μ καυξ ηαζ μζ εδζαονμί ηδξ. Δ αβμνά ανζζηυηακ ζοκήεςξ έλς απυ ηδκ αηνυπμθδ ηαζ ήηακ μ ηυπμξ πμο βίκμκηακ μζ ειπμνζηέξ ζοκαθθαβέξ αθθά ηαζ δ πμθζηζηή δναζηδνζυηδηα. 137
Ώκ ηαζ αοηέξ μζ πυθεζξ ήηακ πςνζζηά ηνάηδ ιε ημοξ δζημφξ ηδξ κυιμοξ, ηδ δζηή ημοξ δμιή ηαζ πμθζηζζιυ, είπακ ζηεκή επζημζκςκία ηαζ δεζιμφξ ηαζ δ ιζα ιάεαζκε απυ ηδκ πμθζηζηή, δζμζηδηζηή ηαζ μνβακςηζηή ειπεζνία ηδξ άθθδξ ηαζ δ πμνεία πμο αημθμφεδζακ ήηακ πενίπμο υιμζα. Έηζζ, μζ πυθεζξ-ηνάηδ ζηα πνχηα ημοξ ζηάδζα ήηακ κνλαξρίεο ιε ακχηαημ άνπμκηα ημκ ηθδνμκμιζηυ βαζηιέα. ιςξ ζφκημια δ ααζζθεία ακηζηαηαζηάεδηε απυ άθθα πμθζηεφιαηα. Σμ πζμ ζοκδεζζιέκμ ήηακ δ νιηγαξρία, ή ελμοζία ηςκ μθίβςκ. Οζ δβέηεξ ηςκ μθζβανπζηχκ ηαεεζηχηςκ πνμένπμκηακ ζοκήεςξ απυ ημοξ πζμ πθμφζζμοξ πμθίηεξ είπακ πενίπμο ηα ίδζα πνμκυιζα ιε ημκ ααζζθζά (υπζ ημ ηθδνμκμιζηυ), ηαζ ηοαενκμφζακ απμθοηανπζηά. Πμθθά απυ ηα μθζβανπζηά ηαεεζηχηα, αθθά ηαζ ανηεημί ααζζθείξ, ακαηνάπδηακ απυ ημοξ ηπξάλλνπο. Οζ ηφνακκμζ ζοκήεςξ ζθεηενίγμκηακ ηδκ ελμοζία ζε πενζυδμοξ ηνίζδξ ηαζ δεκ ήηακ ζδζαίηενα δδιμθζθείξ, πανυθμ πμο ζε ανηεηέξ πενζπηχζεζξ είπακ ηδκ θασηή οπμζηήνζλδ. Δ ελμοζία ημοξ ααζζγυηακ ζηδκ αία ηαζ ζημκ θυαμ ηαζ ζε θίβεξ πενζπηχζεζξ δζανημφζε πενζζζυηενμ απυ θίβα πνυκζα. Σονακκίεξ οπήνπακ υπζ ιυκμ ζηδκ Βθθάδα, αθθά ηαζ ζηδ Μζηνά Ώζία ηαζ ηονίςξ ζηζξ εθθδκζηέξ πυθεζξ ηδξ ζηεθίαξ. Πενί ημκ 6μ αζχκα, έκα κέμ πμθίηεοια έηακε ηδκ ειθάκζζή ημο ζηδκ Ώεήκα ηαζ ζε ανηεηέξ άθθεξ πυθεζξ: δ δεκνθξαηία (δ ελμοζία ημο δήιμο, ημο θαμφ). Ώοηή δ δδιμηναηία υιςξ, θίβδ ζπέζδ έπεζ ιε ηζξ ζδιενζκέξ δδιμηναηίεξ. Αεκ οπήνπε ακηζπνμζςπεοηζηή ηοαένκδζδ, αθθά άνπμκηεξ εηθεβιέκμζ ιυκμ απυ ημοξ εθεφεενμοξ άκδνεξ πμθίηεξ ηδξ πυθδξ-ηνάημοξ. Οζ δμφθμζ, μζ ιέημζημζ (λέκμζ) ηαζ μζ βοκαίηεξ είπακ απμηθεζζεεί απυ αοηή ηδ δδιμηναηία, πμο έιμζαγε πενζζζυηενμ ιε μθζβανπία ηδξ ιεζμρδθίαξ (έζης ζδιακηζηήξ ιεζμρδθίαξ). Γζ’ αοημφξ υιςξ - ημοξ έπμκηεξ δζηαίςια ρήθμο - ήηακ έκα πναβιαηζηά δδιμηναηζηυ ζφζηδια, ιε απυθοηδ εθεοεενία θυβμο ηαζ δζηαίςια ημο ηαε’ εκυξ κα εηθέβεηαζ ζηα δδιυζζα αλζχιαηα, υπςξ ηαζ κα εθέβπεζ ημοξ θμνείξ ηδξ ελμοζίαξ. Δ ακαηάθορδ ημο εθθδκζημφ αθθααήημο (ημ θμζκζηζηυ ιε ηδκ πνμζεήηδ θςκδέκηςκ), έκςζε ημοξ θαμφξ ηςκ δζαθμνεηζηχκ πυθεςκ-ηναηχκ. φιθςκα ιε ηδ ιοεμθμβία, μ Κάδιμξ, βζμξ ημο ααζζθζά ηδξ Φμζκίηδξ Ώβήκμνα ηαζ αδεθθυξ ηδξ Βονχπδξ, έθεαζε ζηδ Θήαα, ηαζ αημθμοεχκηαξ ηδκ ζοιαμοθή ημο Μακηείμο ηςκ Αεθθχκ ίδνοζε ηδκ αηνυπμθδ ηδξ Θήααξ ηδκ Καδιεία. Ο Κάδιμξ έθενε ιαγί ημο ηδ θμζκζηζηή βναθή, ηδκ μπμία πανέδςζε ζημοξ Έθθδκεξ. Σμ αθθάαδημ πέναζε ζε υθμ ημκ εθθδκζηυ πχνμ ηαζ ιέζς ηςκ απμζηζχκ ζημοξ Βηνμφζημοξ, ζημοξ Ρςιαίμοξ ηαζ εκ ζοκεπεία ζε υθδ ηδκ Βονχπδ. ημ ιεηαλφ, δ δζάδμζδ ηςκ μιδνζηχκ επχκ, δ ηαεζένςζδ ημο εεζιμφ ηςκ Οθοιπζαηχκ αβχκςκ ηαζ δ δδιζμονβία ηςκ ιακηείςκ (υπςξ ηςκ Αεθθχκ ηαζ ηδξ Αςδχκδξ) ςξ ενδζηεοηζηχκ ηέκηνςκ αμήεδζακ ημοξ Έθθδκεξ κα απμηηήζμοκ ιζα εκζαία ζοκείδδζδ εεκζηήξ ηαοηυηδηαξ. Σμ πζμ ζδιακηζηυ ιακηείμ ήηακ αοηυ ηςκ Αεθθχκ, ηαζ μζ πνδζιμί ηδξ ζένεζαξ Ποείαξ εεςνμφκηακ έβηονμζ ηαζ ζεααζημί. Οζ Έθθδκεξ πίζηεοακ υηζ μζ Αεθθμί ήηακ ημ ηέκηνμ ημο ηυζιμο ηαζ οπήνπε ιζα πέηνα πμο μκμιαγυηακ μ Οκθαιφο ηνπ Κφζκνπ. Έκαξ αηυια ζδιακηζηυξ πμθζηζζηζηυξ εεζιυξ πμο έκςκε ημοξ Έθθδκεξ (εηηυξ ηδξ βθχζζαξ ηδξ ενδζηείαξ ηαζ ηςκ μιδνζηχκ επχκ), ήηακ μζ αεθδηζημί αβχκεξ πμο βίκμκηακ πνμξ ηζιή ηςκ εεχκ ζε δζάθμνα ιένδ ηδξ Βθθάδαξ (ηα Ίζειζα ζηδκ Κυνζκεμ, ηα Πφεζα ζημοξ Αεθθμφξ, ηα Οθφιπζα ζηδκ Οθοιπία ηαζ άθθα).
138
Οζ πζμ ζδιακηζημί ήηακ μζ Οιπκπηαθνί αγώλεο, πμο βίκμκηακ ηάεε ηέζζενα πνυκζα ζηδκ Οθοιπία πνμξ ηζιήκ ημο Αία ηαζ ζοιιεηείπακ αεθδηέξ απ’ υθα ηα ιένδ πμο ηαημζημφζακ Έθθδκεξ δδθαδή ηαζ απυ ηζξ απμζηίεξ. Ήηακ ηυζμ ζπμοδαίμ βεβμκυξ, πμο ηαηά ηδ δζάνηεζά ημοξ ζηαιαημφζακ μζ επενμπναλίεξ (‘νιπκπηαθή εθερεηξία’), μζ δε κζηδηέξ εεςνμφκηακ ήνςεξ ηαζ δ πυθδ ημοξ ηαζ βηνέιζγε ιένμξ ηςκ ηεζπχκ βζα κα ημοξ οπμδεπεεί. Οζ Έθθδκεξ πνμκμθμβμφζακ ηα βεβμκυηα ιε αάζδ ηζξ Οθοιπζάδεξ. Δ πνχηδ Οθοιπζάδα έβζκε ημ 776 π.Υ. ηαζ μζ αβχκεξ ζοκεπίζηδηακ πςνίξ δζαημπή, ςξ ημκ 4 μ ι.Υ. αζχκα, υηακ μ αοημηνάημναξ ημο ΐογακηίμο Θενδφζηνο ημοξ απαβυνεοζε, ςξ εζδςθμθαηνζηή ζοκήεεζα. Ώκααίςζακ πάθζ ημκ 19μ αζχκα, ιε ημοξ Πξψηνπο ζχγρξνλνπο Οιπκπηαθνχο Αγψλεο ηεο Αζήλαο ηνπ 1896. ηδκ Οθοιπία οπήνπε ηαζ ημ πνοζεθεθάκηζκμ άβαθια ημο Αία, ένβμ ημο Φεζδία, πμο εεςνείηαζ έκα απυ ηα Δθηά Θαχκαηα ηνπ Κφζκνπ. Δ ηέπκεξ υπςξ δ γςβναθζηή ηαζ δ βθοπηζηή πανάβμοκ ηαζ πάθζ ζπμοδαία ένβα. Υαναηηδνζζηζηά δείβιαηα ηδξ επμπήξ είκαζ μζ Κνχξνη ηαζ μζ Κφξεο, πέηνζκα ηονίςξ αβάθιαηα ιε κέμοξ ηαζ κέεξ. Δ θζθμζμθία πμο άνπζζε απυ ηδκ Εςκία πέναζε ζηαδζαηά ζε υθδ ηδκ Βθθάδα. Καζ δ θμβμηεπκία είκαζ ακαπηοβιέκδ. Ξεπςνζζηή εέζδ ηαηέπεζ μ Αίζσπνο, απανάιζθθμξ παναιοεάξ. Γζα ημκ Ώίζςπμ, ακ οπήνλε, λένμοιε εθάπζζηα πνάβιαηα. Λέβεηαζ υηζ ήηακ έκαξ δφζιμνθμξ ηαζ ηαιπμφνδξ ζηθάαμξ απυ ηδ Θνάηδ (ή ηδ Φνοβία, ή ηδ άιμ ή ηδκ Ώεήκα) ηζ έγδζε ημκ 6μ π.Υ. αζχκα ηαζ δμθμθμκήεδηε ζημοξ Αεθθμφξ. Οζ Μύζνη ηνπ Αηζώπνπ, είκαζ ιζηνέξ θακηαζηζηέξ ζζημνίεξ, ιε γχα ή ακενχπμοξ, δζαηοπςιέκεξ ιε εφεοιμ ή ημνμσδεοηζηυ ηνυπμ, πμο ηαηαθήβμοκ ζε ‘επζιφεζμ’ ιε ροπαβςβζηυ ηαζ δζδαηηζηυ πάκηα παναηηήνα. Ώηυια ηαζ ζήιενα, μζ Μφεμζ ημο εηδίδμκηαζ ηαζ δζδάζημκηαζ. ηδκ ζζημνία ηδξ θμβμηεπκίαξ, ιυκμ μ Γάθθμξ Λαθνληαίλ δδιζμφνβδζε ηάηζ πανυιμζμ ημκ 17μ ι.Υ. αζχκα. Δ πμίδζδ ακαπηφπεδηε επίζδξ ζδιακηζηά. Δ επζηή πμίδζδ ακηζπνμζςπεφηδηε απυ ημκ κεξν (ζζημνζηυ έπμξ) ηαζ ημκ Ζζίνδν (δζδαηηζηυ έπμξ). Δ εθεβεζαηή πμίδζδ, ιε ηονζυηενμ εηπνυζςπυ ηδξ ημκ Καιιίλν απυ ηδκ Έθεζμ (728-660), μ μπμίμξ εεςνείηαζ μ δδιζμονβυξ ηδξ εθθδκζηήξ ηθαζζζηήξ πμίδζδξ. Δ Εςκία, δεπυηακ επζεέζεζξ απυ ημοξ Κζιιένζμοξ (πμο εζζέααθακ απυ ηδ κυηζα Ρςζία) ηαζ ηα πμζήιαηα ημο Καθθίκμο ελοικμφζακ ημο Ίςκεξ παηνζχηεξ πμο οπεναζπίγμκηακ ηδκ πυθδ ημο ηδκ Έθεζμ. Δ εθεβεζαηή πμίδζδ ζοκεπίγεηαζ επίζδξ απυ ημοξ Σπξηαίν απυ ηδ πάνηδ ηαζ ημκ όισλα ημκ Ώεδκαίμ. Δ θονζηή (ενςηζηή ή νμιακηζηή πμίδζδ πμο δ απαββεθία ηδξ ζοκμδεφεηαζ απυ ήπμοξ θφναξ) πμίδζδ ιεηά ημκ πμζδηή ηαζ ιμοζζηυ Σέξπαλδξν (έγδζε ημκ 7μ π.Υ. αζ.) απυ ηδ Λέζαμ, ηδκ απθώ ηαζ ημκ ζπμοδαίμ ζφβπνμκυ ηδξ ‘ιεθζηυ’ Αιθαίν, υθμοξ απυ ηδ Λέζαμ ηαζ ημκ - θονζηυ ηαζ ζαιαζηυ - Αξρίινρν (πεξ. 680-640) απυ ηδκ Πάνμ, έπεζ ανηεημφξ άθθμοξ εηπνμζχπμοξ ηδξ. Δ πμνζηή πμίδζδ πμο βζκυηακ ηναβμφδζ (ιέθμξ) ηαζ εηπνμζςπείηαζ ηονίςξ απυ ημκ Αιθκάλα απυ ηδ πάνηδ. Καζ ανβυηενα ηαηά ημοξ Κθαζζζημφξ πνυκμοξ, δ δναιαηζηή ηαζ δ ηςιζηή πμίδζδ εα θεάζεζ ζε επίπεδα ηεθεζυηδηαξ, υηακ πναβιαηεφεηαζ ηζξ ζπέζεζξ ακενχπςκ ηαζ εεχκ, ηδ ιοεμθμβία ηαζ ηδκ ζζημνία.
139
Ο Ζζίνδνο (πεξ. 730-680 π.Υ.) Δπηθφο πνηεηήο θαη ξαςσδφο πνπ έδεζε πεξίπνπ ηελ ίδηα επνρή κε ηνλ κεξν. Πιεξνθνξίεο γηα ηε δσή ηνπ, έρνκε απφ ηα έξγα ηνπ. Ο παηέξαο θαηαγφηαλ απφ ηελ Κχκε ηεο Αηφιηδαο θαη κεηαλάζηεπζε γηα νηθνλνκηθνχο ιφγνπο ζ’ έλα ρσξηφ ζηνπο πξφπνδεο ηνπ φξνπο Διηθψλα, ηελ Άζθξα, έλα άζιην ηφπν θαηά ηνλ ίδην ηνλ Ζζίνδν. Κιεξνλφκεζε καδί κε ηνλ αδειθφ ηνπ Πέξζε, κε ηνλ νπνίν είρε νηθνλνκηθέο δηαθνξέο, έλα κηθξφ θνκκάηη γεο θαη δνχζε αλαηξέθνληαο δψα ζηηο πιαγηέο ηνπ Διηθψλα. Καηά ηελ παξάδνζε ζηνλ Διηθψλα δνχζαλ νη Μνχζεο, νη νπνίεο κηα κέξα ηνπ απνθαιχθηεθαλ θαη ηνπ ράξηζαλ ην δψξν ηεο πνηεηηθήο έκπλεπζεο. Σελ ηέρλε ηεο ζηηρνπξγηθήο, πξέπεη λα ηελ έκαζε απφ ηνπο επαγγεικαηίεο ξαςσδνχο πνπ γχξηδαλ ηφηε ζε φιε ηελ Διιάδα. Ο Ζζίνδνο αλαθέξεη φηη έιαβε κέξνο ζ’ έλα αγψλα πνίεζεο ζηε Υαιθίδα, φπνπ νη γηνη θάπνηνπ Ακηκθηδάκαληνο ηνλ βξάβεπζαλ κε έλα ηξίπνδν. Λέγεηαη φηη ζ’ απηφ ηνλ αγψλα, ν Ζζίνδνο λίθεζε ηνλ κεξν. Ο Πινχηαξρνο επηβεβαηψλεη ηελ χπαξμε ηνπ Ακηκθηδάκαληνο, αλαγλσξίδνληάο ηνλ σο ηνλ ήξσα ηνπ πνιέκνπ κεηαμχ Υαιθίδαο θαη Δξέηξηαο. Γηα ηνλ ζάλαηφ ηνπ ππάξρνπλ δπν εθδνρέο. Ζ πξψηε, πνπ ηελ αλαθέξεη ν Πινχηαξρνο, ηζρπξίδεηαη φηη ην Μαληείν ησλ Γειθψλ, πξνεηδνπνίεζε ηνλ Ζζίνδν φηη ζα πέζαηλε ζηε Νεκέα, θη έηζη θαηέθπγε ζηε Λνθξίδα, φπνπ δνινθνλήζεθε ζηνλ λαφ ηνπ Νεκαίνπ Γηφο θαη ζάθηεθε εθεί. Έηζη επηβεβαηψζεθε ε αθξίβεηα ησλ ρξεζκψλ ηνπ Μαληείνπ! Ζ δεχηεξε, αλαθέξεη φηη ν Ζζίνδνο δνινθνλήζεθε ζηελ Οηλφε απφ θάπνηνπο πνπ απφ ιάζνο λφκηζαλ φηη ήηαλ ν δηαθζνξέαο ηεο αδειθήο ηνπο θαη ηάθεθε ζην Οξρνκελφ. Σα έξγα ηνπ Ζζηφδνπ είλαη: ε Θενγνλία, εμ νινθιήξνπ ζσδφκελν έπνο, πνπ αζρνιείηαη κε ηελ δεκηνπξγία ηνπ θφζκνπ (θνζκνγνλία) θαη ησλ ζεψλ (ζενγνλία), αξρίδνληαο απφ ην Υάνο θαη ηε Γαία, ηε Νχθηα θαη ηνλ Έξσηα θαη θαηαιήγεη ζην Γία, δείρλνληαο ηδηαίηεξε βαξχηεηα ζηε γελεαινγία. ην θαη’ εμνρήλ δηδαθηηθφ έπνο ηνπ Έξγα θαη Ζκέξαη, ν Ζζίνδνο παξαζέηεη κχζνπο πνπ αλαθέξνληαη ζηελ ηζηνξία ηνπ αλζξψπνπ θαη ηνπ πνιηηηζκνχ θαη αλαθέξεη ιατθά ξεηά θαη ζνθίεο θαη θαηαιήγεη ζην ζπκπέξαζκα φηη ε εξγαζία είλαη κηα απφ ηηο ηάζεηο ηνπ αλζξψπνπ. Απέθξνπε έηζη ηελ αξηζηνθξαηηθή αληίιεςε πνπ δελ έδηλε εζηθή αμία ζηε εξγαζία, θαη ηφληδε φηη ε εξγαζία δελ είλαη ληξνπή, αιιά αληίζεηα ζπκβάιιεη ζηελ αχμεζε ηνπ πινχηνπ. Δπίζεο δίλεη νδεγίεο ζηνπο αλζξψπνπο γηα ηηο αζρνιίεο ηνπο ζχκθσλα κε ην εκεξνιφγην. Άιια έξγα πνπ απνδίδνληαη ζην Ζζίνδν, είλαη ε Αζπίο ηνπ Ζξαθιένπο, πνπ δηαζψζεθε νιφθιεξν θαη ν Γπλαηθψλ θαηάινγνο, ε Μειακπνδία, θαη νη Ηδαίνη Γάθηπινη ησλ νπνίσλ ζψζεθαλ απνζπάζκαηα. Δλψ ν κεξνο έγξαθε κε χθνο εξσηθφ θαη κεγαιφπξεπν, φπσο άιισζηε ηαίξηαδε θαη ζηα ζέκαηά ηνπ, Ο Ζζίνδνο εθθξαδφηαλ ιηηά θαη κε ιατθφ ιφγν εθθξάδνληαο ηεο ζνθία θαη ζθέςε ησλ απιψλ αλζξψπσλ. Ο Ζζίνδνο θαη ν κεξνο απνηεινχλ ην αλαγλσξηζκέλν πξσηνπφξν ‘δίδπκν’ ηνπ αξραίνπ πνιηηηζκνχ.
Πενίπμο έκα αζχκα ανβυηενα απυ ημκ Δζίμδμ, βεκκήεδηε δ επζθακέζηενδ εηπνυζςπμξ ηδξ θονζηήξ πμίδζδξ, δ απθώ.
140
Ζ απθώ ε Λεζβία (πεξ. 630-κεηά ην 580 π.Υ.) Ζ Λέζβνο, ην αηνιηθφ λεζί ηνπ Αηγαίνπ, είλαη ε παηξίδα ελφο εθ ησλ Δπηά νθψλ ηεο αξραηφηεηαο, ηνπ Πηηηαθνχ, ηνπ θηζαξσδνχ Αξίσλα θαη δπν ζπνπδαίσλ ιπξηθψλ πνηεηψλ ηνπ Αιθαίνπ θαη ηεο απθψο. Ζ απθψ, γελλήζεθε ζηελ Δξεζφ αιιά έδεζε ζηε Μπηηιήλε. Λέγεηαη φηη ήηαλ θνληή θαη φρη ηδηαίηεξα φκνξθε θαη απηφ ίζσο δίλεη εμήγεζε γηα ηελ πξνζήισζή ηεο ζηελ κνπζηθή θαη ζηελ πνίεζε. Ο ζχγρξνλφο ηεο Αιθαίνο εμπκλεί ην γιπθφ ηεο ρακφγειν. Παληξεχηεθε έλα πινχζην έκπνξν θαη απέθηεζαλ κηα θφξε ηελ Κιεΐδα γηα ηελ νπνία ε απθψ θακαξψλεη ζηα πνηήκαηά ηεο. Ζ νηθνλνκηθή άλεζε ηεο νηθνγέλεηαο, ηεο επέηξεςε λα αζρνιεζεί απεξίζπαζηε κε ηηο ηέρλεο. Σνλ 7ν αηψλα ε Λέζβνο ήηαλ έλα πνιηηηζηηθφ θέληξν. κσο ήηαλ θαη επνρέο πνιηηηθψλ εληάζεσλ κε ελαιιαγέο ζηελ εμνπζία δηαθφξσλ ηπξάλλσλ. ε κηα ηέηνηα πεξίνδν, ε απθψ θη ε νηθνγέλεηά ηεο εμνξίζζεθε ζηηο πξαθνχζεο, ζηε ηθειία. Ήδε ήηαλ κηα θαηαμησκέλε πνηήηξηα πνπ ε θήκε ηεο είρε θζάζεη σο ηε Μεγάιε Διιάδα. Οη πξαθνχζηνη αηζζάλζεθαλ ππεξήθαλνη πνπ ηελ θηινμελνχζαλ, ψζηε αλήγεηξαλ άγαικα πξνο ηηκήλ ηεο. Ζ απθψ απνθαιείηαη «ιπξηθή» πνηήηξηα, γηαηί εθείλν ηνλ θαηξφ ε απαγγειία πνηεκάησλ ζπλνδεπφηαλ απφ ηνπο ήρνπο ιχξαο. Ζ απθψ ζπλέζεηε ε ίδηα ηελ κνπζηθή πνπ ζπλφδεπε ηελ πνίεζή ηεο θαη βειηίσζε θαη έδσζε δηθφ ηεο ξπζκφ ζην ιπξηθφ κέηξν, ξπζκφο πνπ νλνκάδεηαη απφ ηφηε «ζαπθηθφ κέηξν». Γέδπθε κέλ ά ζειάλλα θαί Πιεηάδεο Έδπζε ην θεγγάξη θη ε Πνχιηα Μέζαη δέ λχθηεο, παξά δ’ έξρεη’ ψξα, Μεζάλπρηα, θη ε ψξα πεξλά, εγψ δέ κφλα θαζεχδσ. θη εγψ κφλε θνηκάκαη Ζ πνίεζή ηεο νδήγεζε ζε έλα αηζζεηηθφ θίλεκα πνπ μέθπγε απφ ηα ζπλεζηζκέλα ζέκαηα ησλ ζεψλ θαη ησλ εξψσλ θαη αζρνιήζεθε κε ηηο αηνκηθέο αλζξψπηλεο εκπεηξίεο θαη αηζζήκαηα, κηιψληαο γη’ απηά ζε πξψην πξφζσπν. Σν θίλεκα έγηλε απηφ απιψζεθε ζηε ιεζβηαθή πνίεζε. Γηαηεξνχζε ζηε Μπηηιήλε, έλα είδνο ζρνιήο γηα θνξίηζηα πνπ κάζαηλαλ θνληά ηεο κνπζηθή, πνίεζε, ρνξφ, θαινχο ηξφπνπο, δηαθνζκεηηθή θαη ίζσο θαη νηθνθπξηθά. Ζ απθψ ηξαγνχδεζε ηελ αγάπε, ηελ επηζπκία θαη ηελ αληαπφθξηζε. πρλά ην αληηθείκελν ηεο ηξπθεξφηεηάο ηεο ήηαλ ε γπλαίθα, ζπρλά θάπνην θνξίηζη απφ ηηο καζήηξηέο ηεο. Ο έξσηαο απνηειεί ην θπξίαξρν ζέκα ζηελ πνίεζε ηεο απθψο. Απηά έδσζαλ αθνξκή γηα δηάθνξνπο κχζνπο θαη «θνπηζνκπνιηά», φπσο φηη είρε εξσηηθφ δεζκφ κε ηνλ λεφηεξφ ηεο, πνηεηή επίζεο Αιθαίν ή φηη είρε νκνθπινθηιηθέο ηάζεηο. Μάιηζηα ν έξσηαο κεηαμχ γπλαηθψλ νλνκάζηεθε «ιεζβηαθφο», θαη πήξε απηφ ην φλνκα απφ ηελ παηξίδα ηεο απθψο. Απηέο νη ηάζεηο, αλ ππήξραλ, δελ θαηαδηθάζηεθαλ απφ ηνπο αλζξψπνπο ηεο επνρήο, αιιά δπζθεκίζηεθαλ άγξηα απφ ηνπο κεηαγελέζηεξνπο ηζηνξηθνχο. Πέζαλε ζηε Λέζβν. Οη ζχγρξνλνί ηεο ηελ ηίκεζαλ θαη έθνςαλ λνκίζκαηα κε ηελ πξνηνκή ηεο, ζηελ Αζήλα δε ζηήζεθε άγαικά ηεο ζην πξπηαλείν. ηαλ αλαθέξνληαλ ζηνλ «πνηεηή» ελλννχζαλ ηνλ κεξν, ελψ «πνηήηξηα» ελλννχζαλ ηελ απθψ. Λέγεηαη φηη ν Πιάησλ ηελ αλαθήξπμε «δεθάηε κνχζα», ν Αλαθξέσλ ηελ απνθάιεζε «εδπκειή» θαη ν φισλ ν Αζελαίνο, λνκνζέηεο θαη πνηεηήο ν 141
ίδηνο, ελζνπζηάζηεθε φηαλ άθνπζε έλα πνίεκά ηεο. Ζ πνηήηξηα Γακνθχιε απφ ηελ Πακθπιία κεηάθξαζε θαη δηαζθεχαζε πνηήκαηά ηεο θαη ηα δηέδσζε ζηελ παηξίδα ηεο. Απφ ην έξγν ηεο έρνπλ δηαζσζεί κφλν δπν πιήξε έξγα (ν «Όκλνο ζηελ Αθξνδίηε» θαη κηα «Χδή» ζε κηα σξαία θνπέια) θαη απνζπάζκαηα απφ άιια πνηήκαηά ηεο γξακκέλα ζηελ αηνιηθή δηάιεθην. Ζ πνίεζή ηεο δηαθξίλεηαη απφ έληνλν εξσηηζκφ θαη ιπξηζκφ. Οη Αιεμαλδξηλνί ιφγηνη είραλ θαηαηάμεη ηελ πνίεζε ηεο απθψο ζε ελληά βηβιία, αιιά ίζσο απφ θπζηθέο θαηαζηξνθέο, ίζσο απφ ηηο ππξπνιήζεηο ησλ βηβιηνζεθψλ απφ ηνπο ρξηζηηαλνχο ηνπ 4νπ αη., ην έξγν απηφ ράζεθε. Πάλησο, παξά ην κηθξφ κέγεζνο ηνπ γλσζηνχ έξγνπ ηεο, ε απθψ θαηαηάζζεηαη κεηαμχ ησλ κεγάισλ πνηεηψλ θαη ην έξγν ηεο δηδάζθεηαη ζε πνιιά εθπαηδεπηηθά θέληξα θαη Παλεπηζηήκηα φινπ ηνπ θφζκνπ θαη δελ ππάξρεη αμηφινγε πνηεηηθή αλζνινγία πνπ λα κελ πεξηέρεη ηελ πνίεζε ηεο απθψο.
Πενί ημκ 7μ ηαζ 8μ αζχκα, ελ αζηίαξ ηδξ ακάπηολδξ ηςκ αζηζηχκ ηέκηνςκ δ Βθθάδα έβζκε ιεβάθδ ειπμνζηή ηαζ καοηζηή δφκαιδ. Ο πθμφημξ πμο δδιζμονβήεδηε, αμήεδζε ζηδκ αθιαηχδδ αφλδζδ ημο πθδεοζιμφ, πμο πίεγε ηζξ πυθεζξ-ηνάηδ ηαζ γδημφζε δζέλμδμ ζε αηαημίηδηεξ ή αναζμηαημζηδιέκεξ πενζμπέξ βζα κα εβηαηαζηαεεί. Έηζζ έκαξ ιεβάθμξ ανζειυξ πμθζηχκ ιεηακάζηεοε απυ ηζξ ιδηνμπυθεζξ ηαζ δδιζμονβμφζε ηζξ απνηθίεο. ηδ ΐαθηακζηή Υενζυκδζμ απυ ηδ Θνάηδ ςξ ηζξ αηηέξ ημο Βολείκμο, ζηδ Μ. Ώζία ηαζ ηδκ Εηαθία ηαζ ζηεθία ηαζ αθθμφ, ζδνφεδηακ εθθδκζηέξ πυθεζξ-ηνάηδ, πμο ακαπηφπεδηακ βνήβμνα, έβζκακ ακελάνηδηεξ απυ ηζξ ιδηένεξ-πυθεζξ ηαζ απυηηδζακ δζηά ημοξ πμθζηεφιαηα, δζηυ ημοξ πμθζηζζιυ, δζηυ ημοξ ειπυνζμ. Πμθθέξ απυ αοηέξ ηζξ απμζηίεξ έβζκακ ζζπονέξ ηαζ ηονζανπμφζακ ειπμνζηά ηαζ πμθζηζζηζηά, υπςξ μζ πξαθνύζεο ηαζ μζ πυθεζξ ηδξ Εςκίαξ ζηδ Μζηνά Ώζία ηαζ ζδζαίηενα δ Μίθδημξ, πμο ιε ηδ ζεζνά ηδξ ίδνοζε δζηέξ ηδξ απμζηίεξ. Σα ακαημθζηά πανάθζα ηδξ Μζηνάξ Ώζίαξ ήηακ υθα ζπεδυκ απμζηίεξ εθθδκζηχκ θφθςκ, ιε ημοξ Ώζμθείξ ζημ αμννά απέκακηζ απυ ηδ Λέζαμ, ημο Ίςκεξ απέκακηζ απυ ηδ Υίμ ηαζ ηδ άιμ ηαζ ημοξ Αςνζείξ ζημ κυημ απέκακηζ απυ ηδ Ρυδμ ηαζ ηδκ Κς ιε ηδκ Ώθζηανκαζζυ ηαζ ηδκ Κκίδμ. διακηζηέξ εθθδκζηέξ απμζηίεξ πένακ ηδξ Μ. Ώζίαξ, οπήνλακ: ζημκ Δύμεηλν Πόλην: δ Ώβπίαθμξ, δ Μεζδιανία, δ Οθαία ημ Νοιθαίμκ, δ Οδδζζυξ, δ Κίμξ ηαζ δ ζκχπδ, ζημ Βόζπνξν ηαζ ημκ Διιήζπνλην: Σμ ΐογάκηζμ, δ οθδιανία δ δζηυξ ηαζ δ Κφγζημξ, ζηδκ Ηηαιία: μ Σάνακηαξ, μ Κνυηςκ, δ φιδ ηαζ δ φαανζξ, ζηδ ηθειία: Δ Γέθα, μ Ώηνάβαξ, δ Καηάκδ, δ Ειένα ηαζ μζ οναημφζεξ, ζηδ Γαιιία: δ Νίηαζα, δ Μαζζαθία δ Ώκηίπμθδ ηαζ ημ Βιπυνζμκ ζηδ Ληβύε: δ Κονήκδ ηαζ ζηδκ Αίγππην: Δ Ναφηναηζξ, έκαξ ζδιακηζηυξ ειπμνζηυξ ζηαειυξ. Γζα ηδκ ίδνοζδ ιζαξ απμζηίαξ ήηακ απαναίηδημξ μ πνδζιυξ ημο Ώπυθθςκα ζημ Μακηείμ ηςκ Αεθθχκ, πμο έπνεπε κα ζοκαζκέζεζ βζα ημκ ηυπμ ηδξ εβηαηάζηαζδξ ηςκ απμίηςκ. οκηαζζυηακ έκα είδμξ ηαηαζηαηζημφ πμο νφειζγε ηδξ ζπέζεζξ ηδξ κέαξ ημζκυηδηαξ ιε ηδ ιδηνυπμθδ ηαζ ιενζικμφζε βζα ηδ δζακμιήξ ηδξ βδξ. Οζ απμζηίεξ βνήβμνα απμηημφζακ ηδκ αοημκμιία ημοξ, ζπακζυηαηα υιςξ ένπμκηακ ζε ζφβηνμοζδ ιε ηδκ ιδηένα πυθδ, ιε ηδκ μπμία δζαηδνμφζακ θζθζημφξ ηαζ ζοιιαπζημφξ δεζιμφξ. ημκ εθθδκζηυ πχνμ δεκ οπήνπε ηάπμζμ πμθζηζηυ, ζηναηζςηζηυ ή πμθζηζζηζηυ ηέκηνμ. Αζαθμνεηζηέξ πυθεζξ-ηνάηδ πανήβαβακ ημκ δζηυ ημοξ λεπςνζζηυ πμθζηζζιυ. Οζ ελεθίλεζξ ημο απμζηζζιμφ, μζ ζπέζεζξ ιεηαλφ ηςκ πυθεςκ ηαζ δ ακάπηολδ ημο
142
ειπμνίμο ιεηαλφ ημοξ, αμήεδζακ ζηδ ιίλδ ηαζ ζηδκ ελάπθςζδ αοημφ ημο πμθζηζζιμφ ζε υθδ ηδ Μεζυβεζμ. Δ ιεβάθδ πμθζηζζηζηή άκεδζδ πνμήθεε ανπζηά απυ ηδκ Εςκία ηαζ εζδζηυηενα απυ ηδ Μίθδημ. Ώπυ ηεζ λεηίκδζε δ εθθδκζηή θζθμζμθία (μ Ζξάθιεηηνο, ν Θαιήο, ν Αλαμίκαλδξνο, ν Αλαμηκέλεο ν Λεχθηππνο ηαζ άθθμζ) ηαζ απθχεδηε ζε υθδ ηδκ Βθθάδα. ηζξ απμζηίεξ βεκκήεδηακ ηαζ δδιζμφνβδζακ πμθθμί εηπνυζςπμζ ηδξ ηέπκδξ ηαζ ηδξ επζζηήιδξ, υπςξ μ Ππζαγφξαο, μ Δκπεδνθιήο, μ Γεκφθξηηνο, μ Παξκελίδεο, μ Δχδνμνο ν Κλίδηνο, μ Ζξφδνηνο, μ Αξρηκήδεο, μ Δπθιείδεο, μ Δθαηαίνο ηαζ πμθθμί άθθμζ. Ο Πσθαγόρας ο Σάμιος (570-480), ήηαλ έλαο απφ ηνπο πξνζσθξαηηθνχο θηιφζνθνπο, αιιά θαη θπζηθφο θαη καζεκαηηθφο θαη αζηξνλφκνο. Έκεηλε 20 ρξφληα ζηελ Αίγππην θαη αξγφηεξα ζηε Βαβπιψλα. Δθεί γλψξηζε ηνπο Πέξζεο θαη Βαβπιψληνπο κάγνπο θαη ηε θηινζνθία ηνπο. Πηζαλφλ ηαμίδεςε θαη ζηελ Ηλδία. Δπέζηξεςε ζηε άκν αιιά, ήηαλ αληίζεηνο κε ην ηπξαλληθφ θαζεζηψο ηνπ Πνιπθξάηε, εγθαηέιεηςε ηελ παηξίδα ηνπ θαη εγθαηαζηάζεθε ζηνλ Κξφησλα ηεο Ηηαιίαο. Δθεί ίδξπζε κηα θνηλφηεηα-ζρνιή πνπ είρε εζηθνχο, θνηλσληθνχο, ζξεζθεπηηθνχο θαη πνιηηηθνχο ζθνπνχο. Ζ δηδαζθαιία ηνπ γηλφηαλ κε κπζηεξηαθφ θαη ζπκβνιηθφ ηξφπν, κε βάζε ηνπο αξηζκνχο θαη ηηο ζρέζεηο κεηαμχ ηνπο. Οη καζεηέο ηνπ έπξεπε λα είλαη ζησπεξνί, λα αθνχλ ηηο δηδαζθαιίεο ηνπ (ρσξίο πνηέ λα ηνλ αληηθξίδνπλ) θαη λα ηεξνχλ κπζηηθφηεηα γηα φηη ζπλέβαηλε ζηε ζρνιή. Μφλν κεηά απφ καζεηεία πέληε εηψλ νη καζεηέο είραλ δηθαίσκα λα βιέπνπλ ηνλ Ππζαγφξα. Θεσξείηαη ν παηέξαο ησλ αξηζκψλ θαη ζεκειησηήο ηνπ Ππζαγνξείνπ Θεσξήκαηνο (ήηαλ γλσζηφ απφ ηνπο καζεκαηηθνχο ηεο Βαβπιψλαο, αιιά ν Ππζαγφξαο ήηαλ ν πξψηνο πνπ ην απέδεημε). Έδηλε ζηνπο αξηζκνχο κπζηηθηζηηθνχο ζπκβνιηζκνχο γεκάηνπο πξνιήςεηο. Τπνζηήξηδε φηη νη αξηζκνί απνηεινχλ ζεκειηψδεο ζηνηρείν ηεο δεκηνπξγίαο ηνπ χκπαληνο. Πηζαλνινγείηαη φηη ήηαλ ν πξψηνο πνπ ππνζηήξημε φηη ε Γε είλαη ζηξνγγπιή. Γίδαζθε φηη ε ςπρή έρεη ζετθή θαηαγσγή θαη σο εθ ηνχηνπ είλαη αζάλαηε. Οη ζξεζθεπηηθέο ηνπ δνμαζίεο ήηαλ έληνλα επεξεαζκέλεο απφ ηνλ νξθηθφ θαη ηνλ αλαηνιηθφ κπζηηθηζκφ. Δίλαη ν ηδξπηήο ηεο θηινζνθηθήο ζρνιήο ησλ Ππζαγνξείσλ ε νπνία επεξέαζε ζεκαληηθά ηα κεηαγελέζηεξα θηινζνθηθά αιιά θαη ζξεζθεπηηθά κπζηηθηζηηθά ξεχκαηα. Γελ άθεζε γξαπηά θείκελα, αιιά φηη γλσξίδνκε γη’ απηφλ, ην νθείινκε ζηνπο καζεηέο ηνπ. Αθφκα θαη ν ζάλαηφο ηνπ είλαη κπζηήξην. χκθσλα κε ην Γηνγέλε ηνλ Λαέξηην, νη θάηνηθνη ηνπ Κξφησλα, θνβνχκελνη ηελ εγθαζίδξπζε ηπξαλλίαο, έζθαμαλ ηνλ Ππζαγφξα θαη 400 καζεηέο ηνπ. Ο Γηθαίαξρνο φκσο αλαθέξεη φηη ν Ππζαγφξαο πέζαλε ζην ηεξφ ησλ Μνπζψλ, κέλνληαο ζαξάληα κέξεο λεζηηθφο.
Μεβάθα πμθζηζζηζηά ηέκηνα ζημκ εθθαδζηυ πχνμ ήηακ δ Κυνζκεμξ ηαζ ημ Άνβμξ. Ώθθά μζ ιεβαθφηενεξ πυθεζξ-ηνάηδ ιεηά ημκ 7μ αζχκα, ήηακ δ πάνηδ ηαζ δ Ώεήκα. Βζδζηυηενα δ πάνηδ ηονζάνπδζε πμθζηζηά ζημ εθθδκζηυ πχνμ υθα ζπεδυκ ηα πνυκζα ιέπνζ ηδ επζηνάηδζδ ηςκ Μαηεδυκςκ.
Ζ ΠΑΡΣΖ: ε υθα ζπεδυκ ηα ζζημνζηά αζαθία, είκαζ πμθφ δφζημθμ κα ανεζ ηάπμζμξ, εοκμσημφξ παναηηδνζζιμφξ βζα ηδ πάνηδ. Σδ παναηηδνίγμοκ ‘ςιυ 143
ζηναημηναηζηυ ηαεεζηχξ’, ‘μζημκμιζηά ηαζ πμθζηζζηζηά άβμκδ’, ‘ηνάημξζηναηυπεδμ’, ‘ακεθεφεενδ πμθζηεία’ ηζ άθθα πανυιμζα. ΐέααζα υθα αοηά δεκ είκαζ δ πθήνδξ αθήεεζα. Δ ζζημνία, ήνεε ζε ιαξ ιε ηα ιάηζα ζζημνζηχκ ηδξ άθθδξ ιεβάθδξ πυθδξ, ηδξ Ώεήκαξ, υπςξ μ Θμοηοδίδδξ, μ Ξεκμθχκ αθθά ηαζ μ Δνυδμημξ πμο ακ ηαζ ιδ Ώεδκαίμξ είπε δεζιμφξ ιε ηδκ Ώεήκα. Δ Ώεήκα, εακάζζιμξ επενυξ ηαζ πμθζηζηυξ ακηίπαθμξ ηδξ πάνηδξ, ακηζπνμζχπεοε ιζα εη δζαιέηνμο ακηίεεηδ άπμρδ βζα ηδκ πφιε ηαζ ηζξ ζπέζεζξ ιε ηζξ άθθεξ εθθδκζηέξ πυθεζξ-ηνάηδ, υπςξ ηαζ βζα ημκ πνιίηε ηαζ ηδ ζπέζδ ημο ιε ημ ηνάημξ. ε πείζια υθδξ ηδξ νδημνζηήξ ηδξ Ώεήκαξ, αθθά ηαζ ηδξ εονςπασηήξ ζζημνζηήξ πανάδμζδξ, μζ πανηζάηεξ πίζηεοακ υηζ γμφζακ ζηδκ ζδακζηή εθθδκζηή πυθδ ηαζ δεκ ήηακ θίβεξ μζ πυθεζξ πμο ζοιθςκμφζακ ι’ αοηή ηδκ άπμρδ. Ώοηή δ ακηζπαθυηδηα, ιεηαλφ πάνηδξ ηαζ Ώεήκαξ, πμο ηαηέθδλε ζε ηαηαζηνμθζημφξ βζα ηδκ Ώεήκα αθθά ηαζ βζα υθδ ηδκ Βθθάδα πμθέιμοξ, ήηακ ηονίςξ ζδεμθμβζηή ηαζ πμθζηζζηζηή. Οζ Αςνζείξ πανηζάηεξ εβηαηαζηάεδηακ ζηδ Λαηςκία πενί 1100 π.Υ. δζχπκμκηαξ ημοξ ςξ ηυηε Ώπαζμφξ ηαημίημοξ ηδξ. Δ πυθδ ηδξ πάνηδξ δεκ πνμζηαηεουηακ απυ ηείπδ, αθθά απυ ηδκ ζπεηζηά απμιαηνοζιέκδ εέζδ ηδξ, ζηδκ ημζθάδα ημο πμηαιμφ Βονχηα, ακάιεζα ζηα ρδθά αμοκά ηδξ Λαηςκίαξ. Σμ ζδιακηζηυ βεβμκυξ ημο 8μο αζχκα, είκαζ δ αθιαηχδδξ αφλδζδ ημο πθδεοζιμφ ηδξ ηαζ δ ακάβηδ βζα κέεξ βαίεξ βζα κα ημκ ενέρεζ. Έηζζ, μζ πανηζάηεξ πέναζακ ημκ Σαΰβεημ ηαζ ηαηέθααακ ηδκ βεζημκζηή Μεζζδκία ημ 725 π.Υ. ιςξ υηακ ημ 640, μζ Μεζζήκζμζ επακαζηάηδζακ δ ακηίδναζδ ηδξ πάνηδξ ήηακ αηανζαία. Οζ Μεζζήκζμζ δηηήεδηακ, ηαζ ιεηαηνάπδηακ ζε είισηεο, δδθαδή δμφθμοξ, πμο δμφθεοακ ζηα πςνάθζα πμο ηαηείπακ πανηζάηεξ, ηναηχκηαξ ιυκμ έκα ιζηνυ ηιήια ηδξ παναβςβήξ βζα κα επζαζχζμοκ. Σμ πμθίηεοια ηδξ πάνηδξ ήηακ πνμσυκ ηδξ κμιμεεζίαξ ημο Λπθνχξγνπ (9νο-8νο αηψλαο), ημο μπμίμο δ φπανλδ αιθζζαδηείηαζ. Σμκ Λοημφνβμ ακαθένεζ μ Δνυδμημξ ηαζ μ Πθμφηανπμξ έπεζ βνάρεζ ημο Βίν ηνπ Λπθνχξγνπ. Λέβεηαζ υηζ μ Λοημφνβμξ ηαλίδερε ζηδκ Ώίβοπημ ηαζ ζηδκ Κνήηδ, ιεθέηδζε ηα πμθζηεφιαηα ηαζ ιε ηδ ζφιθςκδ βκχιδ ημο ιακηείμο ηςκ Αεθθχκ, πνυηεζκε έκα πμθζηεζαηυ ηαεεζηχξ ηαηά ηα πνυηοπα ηδξ Κνήηδξ. ηακ μ Λοημφνβμξ πανέδςζε ηδ κμιμεεζία ημο ζημοξ πανηζάηεξ ημοξ υνηζζε κα ιδκ αθθάλμοκ ηίπμηε, χζπμο κα βονίζεζ απυ ημ ηαλίδζ πμο επνυηεζημ κα ηάκεζ. Έθοβε ηαζ δεκ λακαβφνζζε, πέεακε ιαηνζά απυ ηδ πάνηδ. Δ πάνηδ έβζκε ζηναηζςηζηυ ηνάημξ ηαζ δ πυθδ-ηνάημξ έβζκε ημ επίηεκηνμ ηδξ φπανλήξ ηδξ. Δ ημζκςκία ηδξ πάνηδξ πςνίζηδηε ζε ηνεζξ ηάλεζξ. ηδκ ημνοθή ανίζημκηακ μζ πανηζάηεξ πνιίηεο πμο ήηακ βκήζζμζ απυβμκμζ ηςκ ανπζηχκ Αςνζαίςκ ηαημίηςκ ηδξ πυθδξ. Οζ πανηζάηεξ οπδνεημφζακ ζημ ζηναηυ ηαζ είπακ πθήνδ πμθζηζηά ηαζ κμιζηά δζηαζχιαηα. Κάης απυ ημοξ πανηζάηεξ ήηακ μζ πεξίνηθνζ. Ώοημί ήηακ λέκμζ, ηαζ αζπμθμφκηακ ηονίςξ ιε ημ ειπυνζμ ηαζ ηδκ πεζνμηεπκία. Καζ ηέθμξ οπήνπακ μζ είισηεο πμο ηαθθζενβμφζακ ηδ βδ. οβηνμηήεδηε ιζα Γεξνπζία απυ δομ ηθδνμκμιζημφξ ααζζθείξ (πμο ήηακ ηαοηυπνμκα ηαζ μζ δβέηεξ ημο ζηναηεφιαημξ) ηαζ είημζζ μηηχ πμθίηεξ άκς ηςκ ελήκηα εηχκ. Δ Γενμοζία πνυηεζκε ζηδκ Ώπέθθα βζα έβηνζζδ ημοξ κυιμοξ ηαζ θεζημονβμφζε ηαζ ζακ ακχηαημ δζηαζηήνζμ. Δ Απέιια, ήηακ δ ζοκέθεοζδ υθςκ ηςκ ακδνχκ πανηζαηχκ, πμο ελέθεβε ηδ Γενμοζία ηαζ εκέηνζκε ή απέννζπηε ηζξ κμιμεεηζηέξ ηδξ πνμηάζεζξ (δδθαδή δδιμηναηία ηςκ πμθζηχκ). ιςξ πάκς απ’
144
υθμοξ ήηακ μζ πέληε έθνξνη. Ώοημί ήηακ δ ηοαένκδζδ πμο δζμζημφζε ημ ζηναηυ, ήθεβπε ηδκ εηπαίδεοζδ ηαζ ηδ ζηναημθμβία ηςκ κέςκ ηαζ είπε δζηαίςια ανκδζζηονίαξ (αέημ) ζηζξ απμθάζεζξ ηδξ Γενμοζίαξ ηαζ ηδξ Ώπέθθαξ. Οζ έθμνμζ είπε αηυια ηαζ ημ δζηαίςια κα εηενμκίζμοκ έκα ααζζθζά. Έηζζ θμζπυκ, ιπμνμφιε κα παναηηδνίγμοιε ημ πμθίηεοια ηδξ πάνηδξ, ςξ ιζα ζδζυηοπδ ‘δδιμηναηζηή’ ιμκανπζηή μθζβανπία. Σμ βεβμκυξ είκαζ υηζ δ πάνηδ δεκ βκχνζζε πμηέ ηονάκκμοξ, αθθά μφηε ηαζ ειθοθίμοξ πμθέιμοξ. Σμ πμθίηεοιά ηδξ δζαηνζκυηακ βζα ηδ θζηυηδηα, ηδκ αοζηδνυηδηά αθθά ηαζ ηδ ζηαεενυηδηά ημο. Αεκ επζηνεπυηακ ζημοξ πανηζάηεξ κα έπμοκ πνοζυ ή άνβονμ (ημοθάπζζημκ ςξ ημκ 4μ π.Υ. αζχκα). Βπίζδξ, εκχ απυ ημκ 7μ αζχκα, υθεξ μζ εθθδκζηέξ πυθεζξ πνδζζιμπμζμφζακ ημ κυιζζια, ζηδ πάνηδ οπήνπακ ιυκμ αανζά ζζδδνά κμιίζιαηα βζα εζςηενζηή ηονίςξ πνήζδ. Οζ εθάπζζηεξ θμνέξ πμο πνδζζιμπμζήεδηακ πνοζά ή ανβονά κμιίζιαηα ήηακ, υηακ αοηά απμηεθμφζακ θεία πμθέιμο (ιεηά ηδκ ιάπδ ηςκ Πθαηαζχκ, δζακειήεδηακ ζημοξ ζηναηζχηεξ πνοζά ηαζ ανβονά πενζζηά θάθονα). Βπίζδξ δ πάνηδ δεκ δδιζμφνβδζε απμζηίεξ (πθδκ ιζαξ). Σμ κηφζζιυ ημοξ ήηακ απθυ ηαζ ζπεηζηά μιμζυιμνθμ ηαζ ημ θαβδηυ θζηυ. Βπίζδξ απέθεοβακ ηδκ πμθοθμβία. Ο ζπαξηηαηηθφο ηνυπμξ γςήξ, αηυια ηαζ ζήιενα ζδιαίκεζ αοζηδνή ηαζ θζηή γςή ηαζ μ ιαθσληθφο ηνυπμξ μιζθίαξ ζδιαίκεζ μιζθία ζφκημιδ ηαζ πενζεηηζηή ιε απμθοβή πενζηηχκ θνάζεςκ ή θέλεςκ. Οζ ανπαίμζ Έθθδκεξ ηζιχκηαξ αοηυ ημκ ηνυπμ μιζθίαξ, έθεβακ: ην ιαθσλίδεηλ εζηί θηινζνθείλ. Σμ ηνάημξ ήεεθε ιυκμ οβζείξ πμθίηεξ ηαζ βζα ημ θυβμ αοηυ, (ημ πνχημ ηνάημξ ζηδκ ζζημνία πμο ημ εεζιμεέηδζε), ηα ακάπδνα ηαζ άννςζηα παζδζά εακαηχκμκηακ. Σα αβυνζα ζηδκ δθζηία ηςκ επηά ζηέθκμκηακ ζε ζηναηζςηζηυ ζπμθείμ, υπμο δζδάζημκηακ πεζεανπία, ακημπή ζημκ πυκμ ηαζ ηαηηζηέξ επζαίςζδξ. ηα είημζζ, μ κέμξ πανηζάηδξ βζκυηακ ζηναηζχηδξ, γμφζε ζε ζηναηχκα ηαζ έηνςβε θζηά, υπςξ ηαζ μζ άθθμζ ζηναηζχηεξ. Ώηυια ηζ ακ πακηνεουηακ, δεκ γμφζε ιε ηδ βοκαίηα ημο. Μυκμ υηακ έθεακε ζηδκ δθζηία ηςκ ηνζάκηα, μ πανηζάηδξ άθδκε ημ ζηναηυπεδμ ηαζ γμφζε ζημ ζπίηζ ημο, πςνίξ υιςξ κα πάρεζ κα είκαζ ζηναηζχηδξ, ιέπνζ ηα ελήκηα ημο. Οζ άκς ηςκ ηνζάκηα πμθίηεξ μκμιάγμκηακ ίζνη. Γζα κα ιπμνέζεζ ημ ηνάημξ κα ακηέλεζ ημ μζημκμιζηυ αάνμξ εκυξ ηυζμ δοζακάθμβα ιεβάθμο ζηναημφ, έδζκε ζημκ ηάεε ζηναηζχηδ έκα ημιιάηζ βδξ (πμο μ ίδζμξ, ηζξ πζμ πμθθέξ θμνέξ, δεκ ημ είπε ηακ δεζ), ημ μπμίμ ηαθθζενβμφζακ μζ είθςηεξ. Παναδυλςξ, αοηυ ημ ζηναηζςηζηυ ηαεεζηχξ, ήηακ απυ ηα πζμ θζθεθεφεενα εθθδκζηά ηνάηδ, ζηδ ιεηαπείνζζδ ηςκ βοκαζηχκ. Ήηακ μζ ιυκμζ Έθθδκεξ πμο έπαζνκακ ζηα ζμαανά ηδκ εηπαίδεοζδ ηςκ ημνζηζζχκ ηαζ ηδκ εεζιμεέηδζακ ζακ ηναηζηή πμθζηζηή. Ώπυ ιζηνέξ δζδάζημκηακ ζςιαηζηή άζηδζδ ηαζ αθμζίςζδ ζημ ηνάημξ. Οζ πανηζάηζζζεξ ήηακ εθεφεενεξ κα αβαίκμοκ ιυκεξ ημοξ απυ ημ ζπίηζ, κα ιμνθχκμκηαζ ηαζ κα δζμζημφκ ηα ημο μίημο ημοξ. Πενί ημκ 6μ αζχκα, μζ πάνηδ, άνπζζε κα έπεζ αθέρεζξ ηαηά ηςκ βεζηυκςκ ηδξ. ηακ μζ πανηζάηεξ ηαηέθααακ ηδ βεζημκζηή Σεβέα, έηακακ ιζα ζοκεήηδ ιε ημοξ Σεβεάηεξ,. Ώοηή πνμέαθεπε ηδκ δζαηήνδζδ ηδξ ακελανηδζίαξ ηδξ Σεβέαξ, ιε ηδκ οπμπνέςζή ηδξ κα είκαζ ζφιιαπμξ ηδξ πάνηδξ ζημοξ πμθέιμοξ ηαζ κα ηδκ εθμδζάγεζ ιε έκα ανζειυ ζηναηζςηχκ ηαζ πμθειζημφ οθζημφ. Ώοηή δ ζοιθςκία απμδείπεδηε έλοπκδ ηαζ ζε θίβμ πνμκζηυ δζάζηδια, δ πάνηδ έηακε πανυιμζεξ ζοιθςκίεξ ιε υθα ζπεδυκ ηζξ πυθεζξ-ηνάηδ ηδξ Πεθμπμκκήζμο ηαζ υηακ άνπζζακ μ Πενζζημί πυθειμζ, δ πάνηδ ήηακ δ ζζπονυηενδ ζηναηζςηζηή δφκαιδ ηδξ Βθθάδαξ.
145
ημκ πμθζηζζηζηυ ημιέα, θυβς ηδξ θφζδξ ημο ηαεεζηχημξ, δ πάνηδ δεκ έπεζ κα πανμοζζάζεζ πμθθά πνάβιαηα. ΐνζζηυηακ ζημκ ακηίπμδα ηδξ Ώεήκαξ δ μπμία ήηακ πενήθακδ βζα ημοξ θζθμζυθμοξ, πμζδηέξ, ηαθθζηέπκεξ, ηναβςδμφξ, ανπζηέηημκεξ, γςβνάθμοξ, βθφπηεξ ηαζ ζζημνζημφξ. Οζ πανηζάηεξ απέθεοβακ ηδ πεζνμκαηηζηή ενβαζία ηαζ ζηα θίβα ενβαζηήνζα ηεναιζηήξ ηαζ επελενβαζίαξ ιεηάθθςκ, ενβάγμκηακ μζ πενίμζημζ. Βηηυξ απυ υπθα, ηα ενβαζηήνζα πανήβαβακ ζζδενέκζα ηαζ πάθηζκα αβαθιαηίδζα ηαζ είδδ ηεναιζηήξ πμθθά απυ ηα μπμία ηα πμοθμφζακ ζηζξ άθθεξ πυθεζξ ηδκ πμίδζδ, δ πυθδ εηπνμζςπείηαζ απυ δομ ζδιακηζημφξ πμζδηέξ, ημκ εθεβεζαηυ Σπξηαίν πμο έβναρε παζάκεξ (παηνζςηζημφξ φικμοξ) πανμηνφκμκηαξ ημοξ πανηζάηεξ ζημοξ πμθέιμοξ ηαηά ηςκ Μεζζδκίςκ ηαζ ημκ ιεθζηυ Ώθηιάκα. Ο Αιθκάλαο (πεξ. 650-600 π.Υ.), υπςξ ηαζ υθμζ μζ ιεθζημί πμζδηέξ, έβναθε ηαηά παναββεθία φικμοξ, ημοξ ιεθμπμζμφζε μ ίδζμξ, δίδαζηε ημ ηείιεκμ, ηδ ιεθςδία ηαζ ηα πμνεοηζηά αήιαηα ζηδ πμνςδία πμο επνυηεζημ κα ημοξ ράθεζ ζε δδιυζζα ηεθεηή πνμξ ηζιήκ ηάπμζμο ήνςα ή εεμφ ηαζ ηέθμξ, ζοκυδεοε ηδκ πμνςδία ιε ηδκ ηζεάνα ημο. Βίκαζ βκςζηυξ ηονίςξ βζα ηα Παξζέληα, φικμοξ πμο έβναρε βζα πμνςδία ημνζηζζχκ. Ο βκςζηυηενμξ υιςξ πανηζάηδξ κμιμεέηδξ, ιεηαννοειζζηήξ, ηαζ πμζδηήξ ήηακ μ Υίισλ.
Ο Υίιωλ ν Λαθεδαηκόληνο (6νο αηώλαο π.Υ.) Ο Υίισλ ήηαλ γηνο ηνπ Γακαγέηνπ, λνκνζέηεο θαη πνιηηηθφο θαη απφ ην 556 σο ην 553 ζήηεπζε σο έθνξνο ηεο πάξηεο. Απηφ πνπ ηνλ θαηέηαμε κεηαμχ ησλ Δπηά νθψλ, ήηαλ ε κεηαξξχζκηζε ησλ Νφκσλ ηνπ Λπθνχξγνπ ηελ νπνία ζέζπηζε θαηά ηε δηάξθεηά ηεο ζεηείαο ηνπ. Βάζεη απηή ηεο κεηαξξχζκηζεο, ηζρπξνπνίεζε ηε ζέζε ησλ εθφξσλ έλαληη ησλ βαζηιέσλ θαη ηνπο θαηέζηεζε ζρεδφλ ηζνδχλακνπο. Οη έθνξνη, αληηθαζηζηνχζαλ ηνπο βαζηιείο, ή ηνλ έλα βαζηιηά φηαλ απνπζίαδε ή φηαλ ε ζέζε ρήξεπε ή φηαλ βξηζθφηαλ ζε αδπλακία λα αζθήζεη ηα θαζήθνληά ηνπ. Δπίζεο, ζε πεξίπησζε δηαθσλίαο κεηαμχ ησλ δπν βαζηιέσλ, νη έθνξνη ιάκβαλαλ ηηο θαζνξηζηηθέο απνθάζεηο. Δίπε θάπνηε ζηνλ αδειθφ ηνπ, ν νπνίνο ήζειε λα γίλεη θη απηφο έθνξνο (φπσο ν Υίισλ): «Ο ιφγνο πνπ δελ ζ’ αθήλσ λα γίλεηο έθνξνο είλαη φηη δελ κπνξείο λα ππνθέξεηο ηελ αδηθία, ελψ εγψ κπνξψ». ηαλ ξσηήζεθε ζε ηη δηαθέξνπλ νη κνξθσκέλνη πνιίηεο απφ ηνπο ακφξθσηνπο, απάληεζε: «ηελ ειπίδα». Ο Υίισλ, ήηαλ γλσζηφο ειεγεηαθφο πνηεηήο, ζπλέγξαςε πεξίπνπ 200 πνηήκαηα θαλέλα απφ ηα νπνία δελ έρεη δηαζσζεί. Θεσξνχζε φηη ε κεγαιχηεξε αξεηή ηνπ αλζξψπνπ είλαη ε ζχλεζε θαη φηη ηα πην δχζθνια πξάγκαηα γηα ηνλ άλζξσπν είλαη «λα θξαηήζεη κπζηηθφ», λα ειέγμεη ηα λεχξα ηνπ θαη λα αληέμεη ηελ αδηθία. Σν ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ Υίισλνο ήηαλ ε ιαθσληθφο ηξφπνο πνπ εμέθξαδε ηηο θηινζνθηθέο ηνπ απφςεηο θαη έρεη δηαηππψζεη αξθεηά απνθζέγκαηα, φπσο: - Μεδέλ άγαλ (λα κελ ηξαβάκε ηα άθξα, φρη ζηελ ππεξβνιή). - Γλψζη ζαπηφλ (απνδίδεηαη θαη ζηνλ Θαιή) - Σίκα ηνπο πξεζβχηεξνπο - Θπκνχ θξαηείλ (λα θπξηαξρείο ζην ζπκφ ζνπ).
146
- Νφκνηο πείζνπ - Να κελ θαθνινγείο ηνπο πιεζίνλ ζνπ. - πεχδε βξαδέσο. - Να πξνηηκάο ηε δεκηά απφ ην αηζρξφ θέξδνο. Ζ δεκηά καο ζηελνρσξεί κηα θνξά, ελψ ην αηζρξφ θέξδνο πάληνηε. - Να κελ πξνηξέρεη ε γιψζζα ηνπ κπαινχ. - ηαλ γίλεζαη εγγπεηήο, λα δέρεζαη ηηο ζπλέπεηεο. ψδεηαη κηα νιηγφινγε επηζηνιή ηνπ ζηνλ ηχξαλλν ηεο Κνξίλζνπ Πεξίαλδξν (θη απηφο έλα απφ ηνπο Δπηά νθνχο). Σειεηψλεη κε ηε θξάζε «ζεσξψ επηπρηζκέλν ηνλ ηχξαλλν πνπ πεζαίλεη απφ θπζηθφ ζάλαην, ζην ζπίηη ηνπ». Λέγεηαη φηη πέζαλε ζηελ αγθαιηά ηνπ γηνπ ηνπ φηαλ ηνλ ππνδέρζεθε Οιπκπηνλίθε ηεο ππγκαρίαο. Πέζαλε απφ ππεξβνιηθή ραξά θαη πνιπεηή αζζέλεηα. Καη φινη φζνη παξαβξεζήθαλ ζηνπο αγψλεο, ηνλ ζπλφδεςαλ ηηκεηηθά ζηελ ηαθή ηνπ. Σν επίγξακκα ζην ηάθν ηνπ έιεγε: «… Καη δελ ιππάκαη ηελ ηχρε ηνπ παηέξα πνπ πέζαλε φηαλ είδε ην γην ηνπ ζηεθαλσκέλν. Σπρεξνί φζνη είραλ ηέηνην ζάλαην».
ημοξ Μδδζημφξ πμθέιμοξ, δ πάνηδ έπαζλε πνςηαβςκζζηζηυ νυθμ. Ο ααζζθζάξ ηδξ μ Λεσλίδαο ηαεχξ ηαζ 300 πανηζάηεξ ηαζ 700 Θεζπζείξ, εα πέζμοκ ιέπνζξ εκυξ ζηζξ Θενιμπφθεξ ζηδκ πνμζπάεεζά ημοξ κα ειπμδίζμοκ ηδκ πενζζηή πνμέθαζδ πνμξ ηα κυηζα. Βπίζδξ μ καφανπμξ ηδξ πάνηδξ Βονοαζάδδξ, δβήεδηε ημο εθθδκζημφ ζηυθμο ζηδ καοιαπία ηδξ αθαιίκαξ. Καζ ηέθμξ, έκαξ άθθμξ πανηζάηδξ ααζζθζάξ, μ Παοζακίαξ, ήηακ επζηεθαθήξ ηςκ Βθθήκςκ ζηδ κζηδθυνα ιάπδ ηςκ Πθαηαζχκ. Σμ 465, δ πάνηδ ζοβηθμκίγεηαζ απυ έκα ηνμιαηηζηυ ζεζζιυ, πμο πνμηάθεζε πμθθά εφιαηα ηαζ οθζηέξ ηαηαζηνμθέξ. Με ηδκ εοηαζνία αοηή, μζ είθςηεξ ηδξ Λαηςκίαξ ηαζ ηδξ Μεζζδκίαξ λεζδηχεδηακ ηαζ δ πάνηδ ηζκδφκερε πναβιαηζηά, ηδκ έζςζε υιςξ μ ααζζθζάξ ηδξ μ Ώνπίδαιμξ, μ μπμίμξ ημοξ επζηέεδηε ιε ημ ζηναηυ ηαζ ημοξ ακάβηαζε κα ηθεζζεμφκ ζημ θνμφνζμ ηδξ Εεχιδξ, υπμο ημοξ πμθζυνηδζε. Μυθζξ ημ 459, μζ πμθζμνηδιέκμζ ζοκεδημθυβδζακ ηαζ δέπεδηακ κα θφβμοκ απυ ηδκ Πεθμπυκκδζμ. Λέβεηαζ υηζ μ Ώνπίδαιμξ πνυαθερε ημ ζεζζιυ ηαζ μδήβδζε ημ θαυ ημο έλς απυ ηδκ πυθδ, ιε ζοκέπεζα κα ημκ βθζηχζεζ απυ πμθθά εφιαηα.
Ζ ΑΘΖΝΑ : Ώπυ ημ 800 ςξ ημ 500 π.Υ., δ πυθδ ηδξ Ώεήκαξ, πναβιαημπμίδζε ηυζεξ πμθθέξ ηαζ ζδιακηζηέξ αθθαβέξ, πμο άθθαλακ ηεθείςξ ηδκ πμθζηζηή ηαζ πμθζηζζηζηή εζηυκα ηδξ πυθδξ-ηνάημοξ ζηδκ Βθθάδα. Δ αθθαβή ήηακ ανβή ηαζ ζημ ηέθμξ αοηήξ ηδξ πενζυδμο ηςκ ηνζχκ αζχκςκ, δ Ώεήκα δεκ ήηακ αηυια παβηυζιζα δφκαιδ, εηηυξ ίζςξ απυ ημ ειπυνζμ. Δ πυθδ ηδξ Ώίβζκαξ ζημ μιχκοιμ βεζημκζηυ κδζί, επί αζχκεξ ακηίπαθμξ ηδξ Ώεήκαξ, ήηακ ημ πνχημ εονςπασηυ ηνάημξ πμο έημρε κμιίζιαηα (δ εθεφνεζδ ημο κμιίζιαημξ μθείθεηαζ ζημοξ Λοδμφξ), ηαζ δ Ώεήκα, υπςξ ηαζ μζ άθθεξ εθθδκζηέξ πυθεζξ, αημθμφεδζε ανβυηενα. Δ Ώηηζηή ήηακ πθμφζζα αβνμηζηή πενζμπή ηαζ πανήβαβε ζηάνζ, ηναζί, ζφηα ηαζ θάδζ. Βίπε ηζ έκα ιεβάθμ θζιάκζ, ημκ Πεζναζά ηαζ έζηεθκε ηα πνμσυκηα ηδξ ζε πμθθέξ πυθεζξ ημο Ώζβαίμο ηαζ ηδξ Μζηνάξ Ώζίαξ. Δ Ώεήκα ανπζηά, είπε ςξ ακχηαημ άνπμκηα, ααζζθζά. Τπυ ημκ ααζζθέα ήηακ έκα ζοιαμφθζμ εοβεκχκ βαζμηηδιυκςκ, μ Άνεζμξ Πάβμξ. Σμ 8μ αζχκα, μζ εοβεκείξ είπακ βίκεζ ηυζμ πθμφζζμζ ηαζ ζζπονμί πμο ζηαδζαηά απμβφικςζακ ημ ααζζθζά απυ ηζξ ελμοζίεξ ημο. Σεθζηά, μ ααζζθζάξ ακηζηαηαζηάεδηε απυ εκκέα άνπμκηεξ ηαζ ημ πμθίηεοια έβζκε μθζβανπζηυ. Οζ άνπμκηεξ αοημί εηθέβμκηακ απυ ημκ Άνεζμ Πάβμ, μ 147
μπμίμξ ηαζ εκέηνζκε ή απέννζπηε ηζξ απμθάζεζξ ημοξ ηζ υηακ δ εδηεία ημοξ ηεθείςκε, βζκυηακ ηζ αοημί ιέθδ ημο. Οοζζαζηζηά ηδ πχνα ηδκ ηοαενκμφζε μ Άνεζμξ Πάβμξ. Σμκ 7μ αζχκα, μ Γξάθσλ, έκαξ επζθακήξ Ώεδκαίμξ πμθίηδξ ηθήεδηε κα ζοκηάλεζ ηαζ ηςδζημπμζήζεζ ηδ κμιμεεζία ηδξ πυθδξ. Δ κμιμεεζία ημο Ανάημκημξ απεηέθεζε ζηαειυ ζηδ γςή ηςκ πμθζηχκ, βζαηί νφειζγε ηδκ πμθζηεζαηή γςή ηαζ εέζπζγε ηζιςνίεξ βζα ηα δζάθμνα αδζηήιαηα. Ήηακ υιςξ ηυζμ αοζηδνέξ μζ ηζιςνίεξ, πμο αηυια ηαζ ζήιενα ιζθάιε βζα δξαθφληεηα κέηξα ή δξαθφληεηνπο λφκνπο. Καεζένςζε ηδ δζάηνζζδ ημο αημφζζμο θυκμο ηαζ ηαηήνβδζε ηδκ αοημδζηία. Ώθθά, μζ κυιμζ ημο Ανάημκηα δεκ έεζβακ ηζξ ηενάζηζεξ πενζμοζζαηέξ δζαθμνέξ πμο ήδδ οπήνπακ ιεηαλφ ηςκ πμθζηχκ ηαζ δζαηήνδζε ημ εεζιυ ημο δακεζζιμφ ιε οπμεήηδ ημο ζχιαημξ. ιςξ, δ ηενάζηζα δζαθμνά εζζμδήιαημξ ιεηαλφ ηςκ πθμφζζςκ παναβςβχκ θαδζμφ ηαζ ηναζζμφ ηαζ ηςκ μθμέκα θηςπυηενςκ παναβςβχκ ζζηανζμφ, μδήβδζε ημοξ ηεθεοηαίμοξ ζε πνέδ. Γζα κα ελμθθήζμοκ ηα πνέδ ημοξ, μζ αβνυηεξ ακαβηάγμκηακ κα πμοθήζμοκ ηδκ πενζμοζία ημοξ, ηα παζδζά ημοξ, ηζξ βοκαίηεξ ημοξ ηαζ ημοξ εαοημφξ ημοξ ςξ ζηθάαμοξ. Δ ηαηάζηαζδ ελεθζζζυηακ εηνδηηζηή ηαζ δζαθαζκυηακ ακηανζίεξ ή ειθφθζμξ πυθειμξ. Γζα κα ακηζιεηςπζζηεί δ ηαηάζηαζδ, ημ 594 μ Άνεζμξ Πάβμξ ηαζ μ θαυξ ηδξ Ώεήκαξ, παναπχνδζακ υθεξ ηζξ ελμοζίεξ ζε έκα άημιμ, ημκ όισλα. Ώοηυ ημ απμδέπεδηακ ηυζμ μζ πθμφζζμζ βζαηί μ υθςκ ηαηαβυηακ απυ πθμφζζα μζημβέκεζα, υζμ ηαζ μζ θηςπμί βζαηί πίζηεοακ υηζ ήηακ έκηζιμξ. ηδκ πναβιαηζηυηδηα μ υθςκ μνίζηδηε ηφνακκμξ, ιε ηδκ απμζημθή ηδξ ακαδζμνβάκςζδξ ημο ηνάημοξ ηαζ ηδξ κμιμεεζίαξ, χζηε δ πχνα κα ιδ πενζπέζεζ λακά ζε ηέημζα ηαηάζηαζδ.
Ο όιωλ ν Αζελαίνο (639-559 π.Υ.) Έλαο απφ ηνπο Δπηά νθνχο ηεο Αξραηφηεηαο, πνιηηηθφο κεηαξξπζκηζηήο, λνκνζέηεο θαη πνηεηήο. Δπέδεημε ζνθία, φηαλ ακέζσο κεηά ηελ αλάξξεζή ηνπ ζηελ εμνπζία, θάπνηνο ηνπ πξφηεηλε λα γίλεη ηχξαλλνο, απηφο απάληεζε φηη ε ηπξαλλία είλαη πνιχ επράξηζηε φηαλ είζαη ζηελ θνξπθή, αιιά ε πηψζε δελ είλαη πνηέ νκαιή. Γελλήζεθε ζηε αιακίλα απφ αξηζηνθξαηηθή νηθνγέλεηα. Λέγεηαη φηη ν παηέξαο ηνπ ν Δμεθεζηίδεο θαηαγφηαλ απφ ηνλ Κφδξν, ηνλ ηειεπηαίν - κπζηθφ - βαζηιηά ηεο Αζήλαο. Αζρνιήζεθε κε ην εκπφξην θαη ηαμίδεςε ζηελ Αίγππην, ηε Μ. Αζία θαη Κχπξν θαη κειέηεζε ηνλ πνιηηηζκφ, ηνπο λφκνπο θαη ηα πνιηηεχκαηα ησλ ρσξψλ πνπ επηζθέθζεθε. Ο ιαφο ηνλ εκπηζηεπφηαλ θαη ηνλ αγαπνχζε γηα ην πνηεηηθφ έξγν ηνπ, αιιά θαη γηα ηηο ζέζεηο πνπ έπαηξλε πάλσ ζηα ζνβαξά πξνβιήκαηα ηεο πφιεο. Έηζη φηαλ ην 594 π.Υ. ε πνιηηηθή θαηάζηαζε έθζαζε ζε επηθίλδπλν ζεκείν θαη ν Άξεηνο Πάγνο ηνλ πξφηεηλε σο «επψλπκν άξρνληα» κε επξχηαηεο δηθαηνδνζίεο ζέζπηζεο λνκνζεηηθψλ κέηξσλ γηα ηελ απνθαηάζηαζε ηεο νκαιφηεηαο, φινη ζπκθψλεζαλ ζηελ επηινγή απηή. Σα κέηξα πνπ ζέζπηζε ήηαλ: - Ζ «ζεηζάρζεηα» (ε απνηίλαμε ησλ βαξψλ), κε ηελ νπνία παξεγξάθεθαλ φια ηα ρξέε ησλ πνιηηψλ, εμαγνξάζηεθαλ φζνη πνιίηεο είραλ πνπιεζεί σο δνχινη, απαγνξεχηεθε ν δαλεηζκφο κε ππνζήθε ηελ πξνζσπηθή ειεπζεξία ηνπ δαλεηδφκελνπ θαη ηέινο εθάξκνδε θαη κηα κνξθή «πφζελ έζρεο» ζηνπο πινχζηνπο. Πξψηνο ν φισλ, ράξηζε ηα επηά ηάιαληα πνπ φθεηιαλ ζηνλ παηέξα ηνπ. 148
- Γηαίξεζε ηνπο πνιίηεο ζε ηέζζεξηο ηάμεηο, αλάινγα κε ην εηζφδεκά ηνπο (πεληαθνζηνκέδηκλνη, ηππείο, δεπγίηεο θαη ζήηεο) θαη ξχζκηζε ηα δηθαηψκαηα θαη ηηο ππνρξεψζεηο θάζε πνιίηε αλάινγα κε ηελ ηάμε ηνπ. Οη πνιίηεο ησλ ηξηψλ πξψησλ ηάμεσλ είραλ δηθαίσκα λα εθιέγνπλ θαη λα εθιέγνληαη Οη πνιίηεο ηεο ηέηαξηεο δελ πιήξσλαλ θφξνπο, αιιά είραλ δηθαίσκα κφλν λα εθιέγνπλ, φρη λα εθιέγνληαη. - Κσδηθνπνίεζε ηηο ζηξαηησηηθέο ππνρξεψζεηο αλάινγα κε ηελ ηάμε. Ίδξπζε ηελ Δθθιεζία ηνπ Γήκνπ, δειαδή ηελ ζπλέιεπζε φισλ ησλ ειεπζέξσλ πνιηηψλ, φισλ ησλ ηάμεσλ. - Ίδξπζε ηελ Ζιηαία, δηθαζηήξην πνπ ην απνηεινχζαλ 6000 δηθαζηέο, δειαδή εηζήγαγε γηα πξψηε θνξά ην ζεζκφ ησλ ελφξθσλ. - Ίδξπζε ηελ Βνπιή ησλ ηεηξαθνζίσλ. - Πεξηφξηζε ηελ εμνπζία ηνπ Αξείνπ Πάγνπ θαη θαζφξηζε ζε ελλέα, ηνλ αξηζκφ ησλ αξρφλησλ. - ξηζε λέα κέηξα θαη ζηαζκά θαη έθνςε λέα λνκίζκαηα. - Αλακφξθσζε ην εκεξνιφγην. Γηα λα θάλεη ηε γλψζε ησλ λφκσλ πξνζηηή ζε θάζε πνιίηε, φξηζε ηελ θαηαγξαθή ηνπο ζε θπιίλδξνπο θαη ηελ αλάξηεζή ηνπο ζηελ Αθξφπνιε. Απηή ήηαλ κηα λνκνζεηηθή επαλάζηαζε πνπ θαζηέξσλε ηελ ηζνλνκία (ηνπιάρηζηνλ γηα ηνπο άξξελεο ειεχζεξνπο πνιίηεο). Ίζσο ήηαλ ε πξψηε απφπεηξα ζέζπηζεο κηαο κνξθήο πληάγκαηνο. Οη λφκνη ηνπ φισλα πέξαζαλ ζηνλ επξχηεξν ειιεληθφ ρψξν, νξηζκέλνη απφ απηνχο ίζρπζαλ ζην ξσκατθφ δίθαην, ζηε ζπλέρεηα ζηνλ Ηνπζηηληάλεην Κψδηθα θαη κέζσ απηψλ ζηε λνκνζεζία ησλ επξσπατθψλ θξαηψλ. Ο φισλ ζεσξείηαη ν παηέξαο ηνπ αζηηθνχ δηθαίνπ. ηαλ έγηλαλ δεθηέο νη λνκνζεηηθέο ηνπ πξνηάζεηο, ν φισλ έθπγε απφ ηελ Αζήλα θαη ηαμίδεςε ζηελ Αίγππην, ζηελ Κχπξν θαη ζηε Λπδία. ηελ αΐδα ηεο Αηγχπηνπ, ηεξείο ηνπ έδσζαλ ζηνηρεία γηα ηελ ηζηνξία ηεο ρψξαο θαη έθαλαλ αλαθνξά γηα ηελ ρακέλε (πξηλ 9000 ρξφληα) ήπεηξν Αηιαληίδα. Ο φισλ ηα θαηέγξαςε ζε έλα ρεηξφγξαθν. Απηφ ην ρεηξφγξαθν ρξεζηκνπνίεζε αξγφηεξα ν Πιάησλ ζηνπο δηαιφγνπο ηνπο Σίκαηνο θαη Κξηηίαο. ηε Λπδία ζπλαληήζεθε κε ηνλ βαζηιηά ηεο, ηνλ Κξνίζν, ν νπνίνο ηνλ ζαχκαδε. Γχξηζε ζηελ Αζήλα, ηελ νπνία θπβεξλνχζε ν ηχξαλλνο Πεηζίζηξαηνο, ν νπνίνο φκσο ζεβάζηεθε ην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο λνκνζεζίαο ηνπ. Πέζαλε ην 559, ζε ειηθία νγδφληα εηψλ. Ο φισλ ππήξμε θαη ειεγεηαθφο πνηεηήο. Έγξαςε πεξί ηνπο 5000 ζηίρνπο, απφ ηνπο νπνίνπο δηαζψδνληαη νη 280. Γλσζηά πνηήκαηά ηνπ είλαη ην «Δπλνκίε» θαη ην «αιακίο» ζην νπνίν πξνηξέπεη ηνπο ζπκπνιίηεο ηνπ λα αλαθηήζνπλ ην λεζί απφ ηνπο Μεγαξείο. ινη νη θιαζζηθνί θαη κεηαγελέζηεξνη ζπγγξαθείο έδεημαλ ηνλ ζεβαζκφ ηνπο γηα ηελ πξνζσπηθφηεηα ηνπ φισλα. Βηνγξαθίεο ηνπ έγξαςαλ ν Πινχηαξρνο θαη ν Γηνγέλεο ν Λαέξηηνο. Υάιθηλνη αλδξηάληεο ηνπ ππήξραλ ζηε αγνξά ηεο Αζήλαο θαη ζηε αιακίλα.
ιςξ, ημ κέμ πμθζηεζαηυ ηαεεζηχξ ημο υθςκα δεκ ηνάηδζε πμθφ. Βκχ είπε άνζζηα ζπεδζάζεζ ημ ηοαενκδηζηυ ζφζηδια, δεκ είπε πνμαθέρεζ ηδκ θφζδ μζημκμιζηχκ ηνίζεςκ ηαζ ζε θίβα πνυκζα δ Ώεήκα πενζέπεζε ζε ακανπία ιε ηνεζξ δζαθμνεηζηέξ παναηάλεζξ κα ιάπμκηαζ βζα ηδκ ελμοζία. Έκαξ εοβεκήξ μ Πεηζίζηξαηνο (πεξ. 600-528/7), αζθκζδζαζηζηά ηαηέθααε ηδκ Ώηνυπμθδ ηαζ πήνε ηδκ ελμοζία ιε ηδ αία ημ 546 π.Υ. Ώκ ηαζ ηφνακκμξ πμο ζηδνζγυηακ ζηδκ ελμοζία απυ ιζζεμθυνμοξ, δεκ ηαηήνβδζε ηδ κμιμεεζία ημο υθςκα, αθθά ιενζικμφζε κα εηθέβμκηαζ ζηζξ ηαίνζεξ ηναηζηέξ εέζεζξ έιπζζηά ημο 149
πνυζςπα. Πανυθα αοηά μ Πεζζίζηναημξ ηοαένκδζε πνμςεχκηαξ ηα ζοιθένμκηα ηςκ θηςπχκ πμθζηχκ, αμήεδζε ηδκ μζημκμιζηή ακάπηολδ ιε ζηήνζλδ ηδξ βεςνβίαξ, ηδξ αββεζμπθαζηζηήξ, πνμσυκηα ηδξ μπμίαξ ελάβμκηακ ζε υθεξ ηζξ πχνεξ, εηιεηαθθεφεδηε ηα μνοπεία ανβφνμο ημο Λαονίμο ηαζ έημρε ηαζκμφνζα κμιίζιαηα, έπηζζε ημ οδναβςβείμ ηδξ πυθδξ ηαζ ημ καυ ηδξ Ώεδκάξ ζηδκ Ώηνυπμθδ, ζηδ εέζδ ημο μπμίμο ανβυηενα εα πηζγυηακ μ Πανεεκχκαξ ηαζ έααθε ηα εειέθζα βζα ημκ Ναυ ημο Οθοιπίμο Αζυξ. Βλέδςζε ηα μιδνζηά έπδ ζηδ ιμνθή πμο ηα λένμοιε ζήιενα. Βπίζδξ, εκίζποζε ηζξ ‘ιοζηζηέξ’ ζενμηεθεζηίεξ υπςξ ηα Βθεοζίκζα ιοζηήνζα, ηα Αζμκφζζα ηαζ ηα Πακαεήκαζα, ζηα μπμία εηηυξ ηςκ ηεθεηχκ βίκμκηακ ηαζ αεθδηζημί, ιμοζζημί ηαζ πμζδηζημί αβχκεξ ηαζ βεκζηχξ πνμχεδζε ημκ πμθζηζζιυ, αάγμκηαξ ηζξ αάζεζξ βζα ηδκ ιεηά ημοξ Μδδζημφξ πμθέιμοξ Ώεήκα. Με θίβα θυβζα, ακ ηαζ ηφνακκμξ ηοαένκδζε θζθμθασηά ηαζ αμήεδζε ηδκ ακάπηολδ ηδξ πυθδξ. Σμ Πεζζίζηναημ δζαδέπεδηακ μζ δομ βζμζ ημο μ Ίππαξρνο ηαζ μ Ηππίαο. Ο πνχημξ δμθμθμκήεδηε ημ 514, απυ ημοξ δομ ηονακκμηηυκμοξ ημκ Αξκφδην ηαζ ημκ Αξηζηνγείηνλα (ημοξ μπμίμοξ μζ Ώεδκαίμζ ηίιδζακ ανβυηενα ιε ακδνζάκηα ηαζ ηαεζένςζδ εμνηχκ) ηαζ μ Εππίαξ εηδζχπεδηε ημ 510 απυ ημοξ επενμφξ ηδξ ηονακκίαξ ιε ηδκ αμήεεζα ημο ααζζθζά ηδξ πάνηδξ Κθεμιέκδ Ώ’. Καηέθοβε ζηδκ Ώοθή ημο ααζζθζά ηδξ Πενζίαξ Αανείμο ηαζ ζοιιεηείπε ζηδκ εηζηναηεία ηςκ Πενζχκ ηαηά ηδξ Βθθάδαξ ημ 490. Σμ 508, ηα δκία ηδξ πυθδξ ακαθαιαάκεζ μ δδιμηναηζηυξ Κιεηζζέλεο (570-500), μ μπμίμξ εέζπζζε ιζα ζεζνά ιεηαννοειίζεςκ δίδμκηαξ ζε υθμοξ ημοξ εθεφεενμοξ πμθίηεξ ίζα δζηαζχιαηα πμο μδήβδζακ ζηδκ Αζελατθή δεκνθξαηία. Ώκαβκχνζζε ςξ πμθίηεξ υθμοξ ημοξ εθεφεενμοξ άκδνεξ άκς ηςκ 20 εηχκ, πμο γμφζακ ζηδκ Ώεήκα ηαζ βεκζηυηενα ζηδκ Ώηηζηή. Αζαηήνδζε ηδκ Βηηθδζία ημο Αήιμο. Υχνζζε ημοξ ηαημίημοξ ζε δέηα θοθέξ. Κάεε θοθή επέθεβε ιε ηθήνςζδ 50 αμοθεοηέξ πμο απεηέθεζακ ηδκ ΐμοθή ηςκ πεκηαημζίςκ (ακηί 400 πμο ήηακ ιε ημ κυιμ ημο υθςκα) δ μπμία ήηακ ημ δζανηέξ ηιήια ηδξ Δθθιεζίαο ηνπ Γήκνπ. Κάεε ιένα δ ΐμοθή ελέθεβε έκα ‘επζζηάηδ ηςκ πνοηάκεςκ’, μ μπμίμξ ήηακ μ ακχηαημξ άνπςκ ηδξ πυθδξ. Κάεε θοθή ελέθεβε έκα ‘ζηναηδβυ’ ηαζ μζ δέηα ζηναηδβμί ήηακ ημ ακχηαημ πμθειζηυ ζοιαμφθζμ ιε ανπζζηνάηδβμ ημκ ‘πμθέιανπμ’. Δ δζα ηθήνμο επζθμβή ηςκ αμοθεοηχκ ήηακ ηαη’ ελμπήκ δδιμηναηζηή πνάλδ, βζαηί υθμζ είπακ ίζεξ εοηαζνίεξ κα θάαμοκ ιένμξ ζηδκ ελμοζία ηαζ ι’ αοηυ ημκ ηνυπμ απμηθείμκηακ μζ ηαη’ επάββεθια πμθζηζημί. πμζμξ πμθίηδξ επζθεβυηακ είπε δζηαίςια ιζζεμδμζίαξ απυ ημ ηναηζηυ ηαιείμ ηζ έηζζ αηυια ηαζ μζ θηςπυηενμζ πμθίηεξ ιπμνμφζακ κα ζοιιεηάζπμοκ ζηα ημζκά. Σέθμξ ηαεζενχεδηε απυ ημοξ Ώεδκαίμοξ, (πζεακχξ υπζ απυ ημκ Κθεζζεέκδ), μ εεζιυξ ημο νζηξαθηζκνχ, δδθαδή δ ΐμοθή ιπμνμφζε κα ρδθίζεζ (πάκς ζε πήθζκα πζκαηίδζα, ηα φζηξαθα), ηδκ δεηαεηή ελμνία ηάπμζμο, βζα ημκ μπμίμ οπήνπε δ οπμρία υηζ επζαμοθεφεηαζ ηδκ ελμοζία ηδξ πυθδξ. Ώνηεημί ηαζ ζδιακηζημί επζθακείξ Ώεδκαίμζ οπέζηδζακ ηδκ πμζκή ημο μζηναηζζιμφ (Ξάλζηππνο, Αξηζηείδεο, Θνπθπδίδεο, Κίκσλ, Θεκηζηνθιήο η.ά.) Έηζζ, ημ 502 π.Υ., δ Ώεήκα είπε πζα εδναζχζεζ ηδκ πμθζηζηή ηδξ δμιή, υπςξ ηαζ δ πάνηδ ημ 550. Δ Ώεήκα ήηακ δ πυθδ ζηδκ μπμία βζα πνχηδ θμνά αημφζηδηε μ πμθζηεζαηυξ υνμξ δεκνθξαηία. ΐέααζα αοηή δ δδιμηναηία απέηθεζε ημοξ δμφθμοξ ηαζ ηζξ βοκαίηεξ, αθθά ιδκ λεπκάιε υηζ αηυια ηαζ ζηζξ ζφβπνμκεξ δδιμηναηίεξ δ ρήθμξ ηςκ βοκαζηχκ εεζπίζηδηε ιυθζξ ημκ 20υ αζχκα.
150
Βίπε ήδδ βίκεζ ειπμνζηυ ηέκηνμ ημο ηυηε βκςζημφ ηυζιμο, επίζδξ ηαθθζηεπκζηυ ηαζ θμβμηεπκζηυ ηέκηνμ, ιζα πυθδ πθμφζζα ζε ανπζηεηημκζηά ικδιεία ηαζ βκςζηή βζα ηζξ εηήζζεξ ενδζηεοηζηέξ ηδξ βζμνηέξ. Γζα ημκ επυιεκμ αζχκα εα ηονζανπμφζε πμθζηζηά ηαζ πμθζηζζηζηά ζε υθδ ηδκ ακαημθζηή Μεζυβεζμ. Σμ βεβμκυξ πμο ηδκ εηηυλεοζε ζηδκ ημνοθή ημο εθθδκζημφ ηυζιμο ήηακ μζ εζζαμθέξ ηςκ Πενζχκ ζηδκ Βθθάδα.
Οη Πεξζηθνί Πφιεκνη θαη ε Αζελατθή Ζγεκνλία ΟΗ ΠΔΡΗΚΟΗ ΠΟΛΔΜΟΗ. πςξ μ Σνςζηυξ Πυθειμξ, έηζζ ηαζ μζ Πενζζημί ή Μδδζημί Πυθειμζ ήηακ απμθαζζζηζηή ζηζβιή βζα ηδκ Βθθδκζηή ζζημνία. Δ ζφβηνμοζδ ήηακ ακαπυθεοηηδ, υηακ επζηνάηδζε ζηδκ Πενζία δ δοκαζηεία ηςκ Ώπαζιεκζδχκ ιε ημκ Κφνμ ημκ Μέβα ηαζ δ πχνα έβζκε ιζα ηενάζηζα αοημηναημνία ιε ζοκεπχξ αολακυιεκεξ επεηηαηζηέξ αθέρεζξ. Έηζζ υηακ ημ 546 π.Υ., μ Κφνμξ ηαηέθααε ηδ Λοδζηή αοημηναημνία ημο Κνμίζμο, υθεξ μζ πχνεξ ηαζ μζ πυθεζξ-ηνάηδ πμο ήηακ οπμηεθείξ ζηδ Λοδία (ιεηαλφ ηςκ μπμίςκ ηαζ μζ πυθεζξ ηδξ Εςκίαξ ηαζ ηδξ Ώζμθίδαξ), πέναζακ οπυ ηδκ ηονζανπία ηςκ Πενζχκ. Ώοημί δζυνζζακ ζαηνάπεξ, βζα κα δζμζηήζμοκ ηζξ κεμηαηαηηδιέκεξ πενζμπέξ. Οζ ζαηνάπεξ επέααθακ ζημοξ οπδηυμοξ ημοξ αανείξ θυνμοξ ηαζ ημοξ οπμπνέςζακ κα οπδνεημφκ ζημκ πενζζηυ ζηναηυ. Σμ 499, μζ Ίςκεξ, οπυ ημκ Ώνίζηανπμ, δ Κανία ηαζ δ Κφπνμξ, επακαζηάηδζακ ηαζ γήηδζακ ηδ αμήεεζα ηδξ πάνηδξ ηαζ ηδξ Ώεήκαξ. Μυκμ δ Ώεήκα ακηαπμηνίεδηε, ιάθθμκ απνυεοια, ζηέθκμκηαξ είημζζ πθμία. Οζ ελεβενιέκμζ, ιε ημοξ Ώεδκαίμοξ, έθεαζακ ςξ ηζξ άνδεζξ ηζξ μπμίεξ ηονίερακ ηαζ ηαηέζηνερακ, υιςξ μζ Πένζεξ ήηακ πμθφ ζζπονμί ηαζ βνήβμνα ηαηέθααακ ηδκ Κφπνμ, ηδ Υίμ, ηδ Λέζαμ, ηδ εναηζηή πενζυκδζμ, ηδκ Κανία, ηζξ πυθεζξ ημο Βθθήζπμκημο ηαζ ηεθεοηαία ημ 494, ηδ Μίθδημ ηδκ μπμία ζζμπέδςζακ. Γζα ημοξ Ώεδκαίμοξ, δ ηαηαζηνμθή ηδξ Μζθήημο οπήνλε ζμαανυ πθήβια.. Ο Δνυδμημξ ακαθένεζ υηζ μ Φξχληρνο ακέααζε ζημ εέαηνμ ηδκ ηναβςδία Ζ άισζε ηεο Μηιήηνπ ηαζ υθμζ μζ εεαηέξ άνπζζακ κα ηθαίκε. Οζ ανπέξ επέααθακ ιεβάθμ πνυζηζιμ ζημκ ηναβςδυ ηαζ ημο απαβυνεοζακ ηα πανμοζζάζεζ λακά ημ ένβμ. Οζ Πένζεξ υιςξ ήεεθακ κα ηζιςνήζμοκ ηδκ Ώεήκα βζα ηδκ οπμζηήνζλή ηδξ ζηδκ Εςκζηή επακάζηαζδ ηαζ ηδκ ηαηαζηνμθή ηςκ άνδεςκ. Βπίζδξ μ εηδζςπεείξ απυ ημκ Κθεζζεέκδ ηφνακκμξ Εππίαξ, ζοιαμφθεοε ημκ Αανείμ θέβμκηάξ ημο υηζ δ ηαηάθδρδ ηδξ Ώεήκαξ εα ήηακ εφημθδ επζπείνδζδ. Έηζζ ηδκ άκμζλδ ημο 490, πμθοάνζειμξ πενζζηυξ ζηναηυξ (μ ανζειυξ πμο δίκμοκ μζ ζζημνζημί πμζηίθεζ απυ 200 ςξ 500.000, δ πναβιαηζηυηδηα είκαζ ημκηά ζηζξ 20 ςξ 50.000), απμηεθμφιεκμξ απυ ζηναηζχηεξ πνμενπυιεκμοξ απ’ υθμοξ ημοξ οπμηεθείξ θαμφξ ηδξ Πενζίαξ, ηαηέθααε ηδ Νάλμ ηαζ ηζξ πενζζζυηενεξ Κοηθάδεξ, ηδκ Βνέηνζα ηαζ απμαζαάζηδηε ζημ Μαναεχκα υπμο ηαζ ζηναημπέδεοζε. Ώνπδβμί ηςκ Πενζχκ ήηακ μζ ζηναηδβμί Γάηεο ηαζ Αξηαθέξλεο. Οζ Ώεδκαίμζ γήηδζακ αμήεεζα απυ ηζξ άθθεξ εθθδκζηέξ πυθεζξ, αθθά ιυκμ μζ Πθαηαζέξ έζηεζθακ 1000 μπθίηεξ. Δ αμήεεζα ηςκ πανηζαηχκ, έθηαζε ιεηά ηδκ ηαεμνζζηζηή ιάπδ, μζ δε άθθεξ πυθεζξ ή θμαήεδηακ ή είπακ ήδδ οπμηαπηεί ζημοξ Πένζεξ. Ώνπδβυξ ημο αεδκασημφ ζηναημφ ήηακ μ Μηιηηάδεο (πεξ. 554-489), μ μπμίμξ είπε οπδνεηήζεζ ζημκ πενζζηυ ζηναηυ ηαζ βκχνζγε ημκ μπθζζιυ ηαζ ηδκ ηαηηζηή ημο. Οζ δομ ζηναημί ζοβηνμφζεδηακ. Δ Μάρε ηνπ Μαξαζώλα είκαζ δ πζμ ζδιακηζηή ιάπδ ηδξ εθθδκζηήξ, αθθά ηαζ ηδξ εονςπασηήξ, ζζημνίαξ. Οζ Ώεδκαίμζ
151
πμθειμφζακ βζα κα απμηνέρμοκ ημκ ηίκδοκμ οπμδμφθςζήξ ημοξ, μ πενζζηυξ ζηναηυξ πνμζπαεμφζε απθχξ κα ζηακμπμζήζεζ ηδξ αθέρεζξ ημο δβειυκα ημο. Σμ απμηέθεζια ήηακ δ ήηηα ημο πενζζημφ ζηναηεφιαημξ ηαζ δ ακαπχνδζδ ηςκ οπμθεζιιάηςκ ημο βζα ηδκ Μ. Ώζία. Ο ιφεμξ ημο αήηηδημο ηςκ Πενζχκ είπε δζαθοεεί. Ώκ μζ Ώεδκαίμζ είπακ πάζεζ, ηυηε πζεακχξ υθδ δ Βθθάδα εα βζκυηακ οπμηεθήξ ηδξ Πενζίαξ ηαζ δ πμθζηζηή ηαζ πμθζηζζηζηή ζζημνία ηδξ Βονχπδξ εα είπε πάνεζ ηεθείςξ άθθδ ηνμπή. φιθςκα ιε ηδκ πανάδμζδ, ημ πανιυζοκμ κέμ, έζπεοζε κα ημ ιεηαθένεζ ζηδ πυθδ μ Φεηδηππίδεο ή ην πηζαλφηεξν ν Δπθιήο, μ μπμίμξ ηάθορε ηδκ απυζηαζδ ηςκ 42 πζθζμιέηνςκ ηνέπμκηαξ ζοκεπχξ. Σμ βεβμκυξ αοηυ ηζιά ημ αβχκζζια ημο ζηίαμο Μαξαζψληνο πμο ηαεζενχεδηε ιαγί ιε ημοξ ζφβπνμκμοξ Οθοιπζαημφξ αβχκεξ. Οζ Ώεδκαίμζ έηηζζακ απυ ηα θάθονα έκα εδζαονυ πμο αθζένςζακ ζημ Μακηείμ ηςκ Αεθθχκ ηαζ αθζένςζακ έκα πάθηζκμ άβαθια ζηδκ Ώεδκά, ένβμ ημο Φεηδία. Σμ κυδια αοηήξ ηδξ κίηδξ απμδίδεηαζ ζημ επίβναιια ημο ηκσλίδε: Διιήλσλ πξνκαρνχληεο Αζελαίνη Μαξαζψλη, ρξπζνθφξσλ Μήδσλ εζηφξεζαλ δχλακηλ
Δ Ώεήκα ιεηά απυ ηδ ιάπδ αοηή ακαδείπεδηε ςξ δ κέα ιεβάθδ δφκαιδ ηαζ μζ Ώεδκαίμζ άνπζζακ κα πζζηεφμοκ υηζ ήηακ ημ ηέκηνμ ηδξ εθθδκζηήξ ζζπφμξ ηαζ πμθζηζζιμφ. Ώοηή δ πενδθάκζα, αθθά ηαζ δ ακάβηδ ηδξ Ώεήκαξ κα επζδείλεζ ημκ πθμφημ, ηδ ιεβαθμζφκδ ηαζ ηδκ ζζπφ ηδξ ήηακ ημ ηίκδηνμ πμο έεεζε ηα εειέθζα βζα ιεβάθα πμθζηζζηζηά επζηεφβιαηα. Γζα πανάδεζβια, μ Αηζρχινο δδιζμφνβδζε ηζξ πνχηεξ ιεβάθεξ ηναβςδίεξ ημο ιε ηφνζμ εέια ημοξ ιδδζημφξ πμθέιμοξ. Ο ιεβάθμξ κζηδηήξ ημο Μαναεχκα, μ Μζθηζάδδξ, βνήβμνα εεςνήεδηε φπμπημξ επζαμθήξ ηονακκίαξ, ηαηδβμνήεδηε ηαζ ηεθζηά ημο επζαθήεδηε έκα ηενάζηζμ πνυζηζιμ. ιςξ ζημ ιεηαλφ πέεακε απυ βάββναζκα ηαζ ημ πνυζηζιμ ημ πθήνςζε μ βζμξ μ Κίκσλ. ημ ενυκμ ηδξ Πενζίαξ είπε ακέθεεζ ηχνα μ Ξένλδξ. Δ Πενζζηή αοημηναημνία εηηεζκυηακ απυ ηδκ Εκδία ςξ ηδκ Ώίβοπημ ηαζ απυ ηδ Θνάηδ ςξ ηδκ Ώνααία. Ώοηή ηδ θμνά μζ Πένζεξ εημζιάζηδηακ βζα ιζα εηζηναηεία ηζιςνίαξ ηδξ Ώεήκαξ ηαζ ηαηάθδρδξ υθδξ ηδξ Βθθάδαξ ηαζ απμθάζζζακ κα ημ ηάκμοκ ζςζηά. Βημζιάζηδηε έκα ζηνάηεοια εηαηυ πεκήκηα πζθζάδςκ ακδνχκ ηαζ 600 πθμίςκ. Σμ 481, πέναζε ημκ Βθθήζπμκημ, πνμπχνδζε πνμξ ηδ Θεζζαθία εκχ πανάθθδθα έζηεζθε ηήνοηεξ ζηζξ εθθδκζηέξ πυθεζξ γδηχκηαξ βδκ ηαζ φδςν. Πμθθέξ απ’ αοηέξ οπμηάπεδηακ, υπςξ ημ Άνβμξ, δ Λάνζζα, αηυια ηαζ μζ Αεθθμί ηαζ δ Θήαα ηαζ μζ πενζζζυηενεξ πυθεζξ ηδξ ΐμζςηίαξ. Λίβεξ ιυκμ ανκήεδηακ οπμηαβή ιεηαλφ ηςκ μπμίςκ δ Ώεήκα, δ Κυνζκεμξ ηαζ δ πάνηδ. Καηά ημκ Δνυδμημ μζ πανηζάηεξ ένζλακ ημοξ Πένζεξ ηήνοηεξ ζ’ έκα πδβάδζ βζα κα πάνμοκ ιυκμζ ημοξ ηδ βδ ηαζ ημ κενυ. Οζ Ώεδκαίμζ ήηακ έημζιμζ. Βκχ αηυια πακδβφνζγακ ηδκ ιεβάθδ ημοξ κίηδ ζημ Μαναεχκα, ηαζ πίζηεοακ υηζ μζ Πένζεξ είπακ θφβεζ μνζζηζηά, έκαξ πμθζηζηυξ, μ Θεκηζηνθιήο ημοξ έπεζζε υηζ πνέπεζ κα πνμεημζιαζεμφκ βζα κέμ πυθειμ. Πίζηερε υηζ εηείκμ πμο πνεζαγυηακ δ Ώεήκα είκαζ έκαξ ζζπονυξ ζηυθμξ. Δ Ώεήκα επέκδοζε ηα ηένδδ εκυξ κέμο μνοπείμο ανβφνμο ζημ Λαφνζμ, ζηδ καοπήβδζδ 200 κέςκ ιεβάθςκ πθμίςκ. Δ πάνηδ ηάθεζε ζοκέδνζμ υθςκ ηςκ εθθδκζηχκ πυθεςκ, εηηυξ αοηχκ πμο είπακ ‘ιδδίζεζ’, ζημ καυ ημο Πμζεζδχκα ζηδκ Κυνζκεμ. Ήνεακ υθεξ μζ πυθεζξ ηδξ Πεθμπμκκδζζαηήξ οιιαπίαξ, δ Ώεήκα, μζ Πθαηαζέξ ηαζ μζ Θεζπζέξ ζοκμθζηά ηνζάκηα ιζα πυθεζξ. Ώπμθαζίζηδηε κα ζηαιαηήζμοκ αιέζςξ υπμζεξ επενμπναλίεξ
152
οπήνπακ ιεηαλφ εθθδκζηχκ πυθεςκ. Έηζζ ζηαιάηδζε μ πυθειμξ πμο οπήνπε ηυηε ιεηαλφ Ώεήκαξ ηαζ Ώίβζκαξ. Ώπμθαζίζηδηε επίζδξ δ Βθθδκζηή ζοιιαπία δδθαδή δ μνβάκςζδ εκζαίαξ άιοκαξ. Δ ανπδβία ημο ζηναημφ παναπςνήεδηε ζημκ ααζζθζά ηδξ πάνηδξ Λεσλίδα (;-480) ηαζ ημο ζηυθμο ζημκ επίζδξ πανηζάηδ καφανπμ Βονοαζάδδ (πανυθμ πμο δ Ώεήκα ήηακ ήδδ δ ζζπονυηενδ καοηζηή εθθδκζηή δφκαιδ). ηα ζηεκά ηςκ Θενιμποθχκ, οπήνπε δ πνχηδ βναιιή άιοκαξ ηςκ Βθθήκςκ ιε επζηεθαθήξ ημ Λεςκίδα. Ο Ξένλδξ πανά ηζξ επακεζθδιιέκεξ ζθμδνέξ επζεέζεζξ δεκ ιπυνεζε κα ζπάζεζ ηδκ εθθδκζηή άιοκα, χζπμο πανμοζζάζηδηε ζημοξ Πένζεξ μ πνμδυηδξ Βθζάθηδξ, μ μπμίμξ ημοξ απμηάθορε ηδκ φπανλδ ιζαξ αηναπμφ πμο ιπμνμφζε κα οπενθαθαββίζεζ ημοξ αιοκυιεκμοξ. Ο Λεςκίδαξ πανυθμ πμο είδε υηζ δ ιάπδ πθέμκ ήηακ παιέκδ, έιεζκε ιε 300 πανηζάηεξ ηαζ 700 Θεζπζείξ, απάκηδζε δε θαηςκζηά ζηδκ πνυζηθδζδ ημο Πένζδ ααζζθζά κα παναδχζεζ ηα υπθα ιε ημ πενίθδιμ: Μνιψλ ιαβέ. ηακ έπεζακ υθμζ, μ δνυιμξ βζα ηδκ Ώηηζηή ήηακ πζα ακμζπηυξ βζα ημκ Ξένλδ. Δ ιάπδ ηςκ Θενιμποθχκ, έιεζκε ςξ έκα απυ ηα πζμ έκδμλα βεβμκυηα ηδξ ζζημνίαξ. ήιενα ζηζξ Θεξκνπύιεο, οπάνπεζ μ ακδνζάκηαξ ημο Λεςκίδα ηαζ ημ επζηφιαζμ ημο ζιςκίδδ: λείκ, αββέθεζκ Λαηεδαζιμκίμζξ υηζ ηήδε ηείιεεα ηχκ ηείκςκ νήιαζζ πεζευιεκμζ ςξ πανάδεζβια δνςζζιμφ, πίζηδξ ζηδκ παηνίδα ηαζ οπαημήξ ζημοξ κυιμοξ. Ο Θειζζημηθήξ, αέααζμξ βζα ηδκ πηχζδ ηδξ Ώεήκαξ, έπεζζε ημοξ Ώεδκαίμοξ κα ηδκ εβηαηαθείρμοκ ηαζ κα ζηείθμοκ ηα παζδζά, ηζξ βοκαίηεξ ηαζ ημοξ δμφθμοξ ημοξ, ζηα κδζζά ημο ανςκζημφ. Οζ Πένζεξ ιπήηακ ζηδκ ένδιδ Ώεήκα, ηδκ θεδθάηδζακ ηαζ πονπυθδζακ ημοξ καμφξ ηδξ Ώηνυπμθδξ. Δ ηεθεοηαία βναιιή άιοκαξ ηςκ Βθθήκςκ ήηακ μ Εζειυξ ηδξ Κμνίκεμο, υπμο ζοβηεκηνχεδηε μ ζηναηυξ. Ο ζηυθμξ ανζζηυηακ ζηδ αθαιίκα ηαζ πνμέηορε δζαθςκία ιεηαλφ ημο καοάνπμο Βονοαζάδδ ηαζ ημο Θειζζημηθή, ακ έπνεπε ηαζ μ ζηυθμξ κα ηαηεοεοκεεί πνμξ ημκ Εζειυ, ή κα παναιείκεζ ζηα ζηεκά ιεηαλφ αθαιίκαξ ηαζ Ώηηζηήξ. Σεθζηά επζηνάηδζε δ άπμρδ ημο Θεκηζηνθιή πμο έθεβε υηζ ηα ζηεκά εοκμμφζακ ηα εθθδκζηά πθμία πμο ήηακ θζβυηενα ηαζ αανφηενα. ηζξ 28 ή 29 επηειανίμο ημο 480, μ Ξένλδξ έζηδζε ημ ενυκμ ημο ζε ιζα πθαβζά ημο υνμοξ Ώζβάθες, υπμο ιπμνμφζε κα παναημθμοεήζεζ ηδ ζφβηνμοζδ. Πνάβιαηζ δ Ναπκαρία ηεο αιακίλαο, λεηίκδζε απυ ημ πνςί, ηαζ ζε θίβεξ χνεξ, ελεθίπεδηε ζε ιζα απυ ηζξ πζμ έκδμλεξ καοηζηέξ ζοβηνμφζεζξ ηδξ ζζημνίαξ, ιε απμθαζζζηζηή κίηδ ημο εθθδκζημφ ζηυθμο, ιπνμζηά ζηα ιάηζα ημο ααζζθζά ηδξ Πενζίαξ.
Ο Θεκηζηνθιήο (πεξ. 525-461 π.Υ.) Ήηαλ ν εγέηεο ηεο αζελατθήο Γεκνθξαηίαο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ 2νπ Πεξζηθνχ Πνιέκνπ, πξσηαγσληζηήο ηεο ελίζρπζεο ηνπ αζελατθνχ ζηφινπ θαη θχξηνο ζπληειεζηήο ηεο λίθεο ησλ Διιήλσλ ζηε αιακίλα. Ήηαλ γηνο ηνπ Νενθιή θαη ηεο Δπηέξπεο, πνπ δελ ήηαλ Αζελαία αιιά θαηαγφηαλ απφ ηελ Καξία, γεγνλφο πνπ ηνπ δεκηνχξγεζε πξνβιήκαηα ζηελ εθπαίδεπζή ηνπ θαη ζηελ ελ γέλεη πνξεία ηνπ σο Αζελαίνπ πνιίηε.
153
Απφ λένο αζρνιήζεθε κε ηα δεκφζηα πξάγκαηα, κε ηελ ζπρλή παξνπζία ηνπ ζηνπο ρψξνπο ιήςεο απνθάζεσλ. Ήηαλ θνηλσληθφο, θαη δεκνθηιήο θαη γλψξηδε ηνπο πεξηζζφηεξνπο ζπκπνιίηεο ηνπ νλνκαζηηθά. Σν 493 εμειέγε επψλπκνο άξρσλ γηα έλα ρξφλν. Πξέπεη λα ζπκκεηείρε ζηε κάρε ηνπ Μαξαζψλα θαη ιέγεηαη φηη είπε ην πεξίθεκν: «Οπθ εά κε θαζεχδεηλ ην ηνπ Μηιηηάδνπ ηξφπαηνλ». Ο ζάλαηνο ηνπ Μηιηηάδε, άλνημε ην δξφκν γηα δπν θηιφδνμνπο πνιηηηθνχο, ηνλ Αξηζηείδε θαη ην Θεκηζηνθιή. Ζ εκκνλή ηνπ ζηελ αχμεζε ηεο λαπηηθήο δχλακεο ηεο Αζήλαο θαη ε αληίζεζε ηνπ Αξηζηείδε, είρε σο απνηέιεζκα ηνλ νζηξαθηζκφ ηνπ ηειεπηαίνπ ην 484. Μεηά απφ απηά άξρηζε ε νρχξσζε ηνπ Πεηξαηά, ε θαηαζθεπή 200 λέσλ ηξηήξεσλ θαη νη δηπισκαηηθέο ελέξγεηεο γηα ηελ εληαία ζηάζε φισλ ησλ ειιεληθψλ πφιεσλ απέλαληη ζηελ πεξζηθή απεηιή. πγθάιεζε ην παλειιήλην ζπλέδξην ζηνλ Ηζζκφ πνπ νδήγεζε ζηε δεκηνπξγία ηεο Διιεληθήο ζπκκαρίαο θαη δήηεζε ην ρξεζκφ ησλ Γειθψλ. Ζ απάληεζε (πηζαλφηαηα θαζ’ ππαγφξεπζε ηνπ Θεκηζηνθιή) ηνπ Μαληείνπ ήηαλ φηη, ε Αζήλα ζα ζσζεί απφ ηα «μχιηλα ηείρε» θαη ν Θεκηζηνθιήο έδσζε ηελ εξκελεία φηη ηα μχιηλα ηείρε ηεο Αζήλαο ήηαλ ηα πινία ηεο. Ζ θάζνδνο ησλ Πεξζψλ κεηά ηε κάρε ησλ Θεξκνππιψλ, πξνο ηελ Αζήλα ζπλάληεζε εγθαηαιεηκκέλα ρσξηά, θακέλε γε θαη ζθαγκέλα δψα. Οη Αζελαίνη κε ηάμε εγθαηέιεηςαλ ηελ πφιε ηνπο θαη εγθαηέζηεζαλ ηνπο άκαρνπο ζηα λεζηά. Παξάιιεια νη Αζελαίνη έζηεζαλ ζηνπο βξάρνπο επηγξαθέο πνπ θαινχζαλ ηνπο «κεδίζαληεο» Έιιελεο ζηξαηηψηεο ηνπ Ξέξμε λα ζηαζηάζνπλ ή λα αδξαλήζνπλ. Ο ζηφρνο ηνπ ήηαλ λα γελλήζεη θαρππνςία ηνπ Ξέξμε ζηνπο πνιπάξηζκνπο Έιιελεο πνπ ππεξεηνχζαλ ζηνλ ζηξαηφ ηνπ. Ο Διιεληθφο ζηφινο αξηζκνχζε 366 πινία, απφ ηα νπνία ηα 180 ήηαλ αζελατθά, 40 θνξηλζηαθά, 30 απφ ηελ Αίγηλα θαη ηα ππφινηπα απφ 18 δηαθνξεηηθέο πφιεηο. Ζ πάξηε ζπκκεηείρε κε 16 πινία. ηνλ Πεξζηθφ ζηφιν ζπκκεηείραλ 300 θνηληθηθά, 200 αηγππηηαθά, 150 θππξηαθά, 100 πινία ησλ πφιεσλ ηεο Ησλίαο θαη 70 ησλ πφιεσλ ηεο Καξίαο. Παξ’ φηη ν αξρεγφο ηνπ ζηφινπ ησλ Διιήλσλ ήηαλ ν παξηηάηεο Δπξπβηάδεο, ν Θεκηζηνθιήο πξνζπάζεζε λα ηνλ πείζεη λα παξακείλνπλ ζηα ζηελά ηεο αιακίλαο θαη λα πνιεκήζνπλ εθεί ηνλ πνιππιεζέζηεξν πεξζηθφ ζηφιν. Ο Πινχηαξρνο αλαθέξεη φηη ππήξμε ζθνδξή δηαθσλία ηνπ Δπξπβηάδε θαη θάπνηα ζηηγκή ζέιεζε λα ρηππήζεη ην Θεκηζηνθιή, ν νπνίνο ηνπ απάληεζε: Πάηαμνλ κελ, άθνπζνλ δε. Μεηά ηνπο Μεδηθνχο πνιέκνπο, άξρηζαλ νη πνιηηηθέο δηακάρεο θαη κεηαμχ ησλ πφιεσλ (ε πάξηε δηακαξηπξήζεθε γηα ηηο εξγαζίαο νρχξσζεο ηεο Αζήλαο) θαη κεηαμχ ησλ πνιηηηθψλ. Ο Θεκηζηνθιήο θαηεγνξήζεθε γηα αιαδνλεία, θηινρξεκαηία θαη απηαξρηζκφ θαη ην 471 νζηξαθίζηεθε. Καηέθπγε ζην Άξγνο, κεηά ζηελ Κέξθπξα θαη ζην βαζίιεην ησλ Μνινζζψλ ζηελ Ήπεηξν θαη ηειηθψο ζηε Μηθξά Αζία. Απφ εθεί έθζαζε ζηα νχζα θαη δήηεζε ηελ πξνζηαζία ηνπ Πέξζε βαζηιηά Αξηαμέξμε (γηνπ ηνπ Ξέξμε). Απηφο ηνπ παξαρψξεζε ζηε Μηθξά Αζία, ηξεηο πφιεηο γηα λα δεη απφ ηα εηζνδήκαηά ηνπο. Ζ Αζήλα ηνλ θαηεγφξεζε σο πξνδφηε θαη δήκεπζε ηελ πεξηνπζία ηνπ. Πέζαλε ζηε Μαγλεζία ηεο Μ. Αζίαο, απφ αζζέλεηα ην 461. Λέγεηαη φηη απηνθηφλεζε φηαλ ηνπ πξνηάζεθε λα ζπκκεηάζρεη ζε κηα λέα πεξζηθή εθζηξαηεία θαηά ηεο Διιάδαο. Παξά ην ζιηβεξφ ηνπ ηέινο θαη παξά ηνλ πινχην πνπ απέθηεζε πηζαλψο απφ κε ζεκηηέο πεγέο, ν Θεκηζηνθιήο ήηαλ αλακθίβνια κηα απφ ηηο πην ζεκαληηθέο πνιηηηθέο θαη ζηξαηησηηθέο πξνζσπηθφηεηεο ηεο Διιάδαο. πλέβαιε απνθαζηζηηθά ζηελ απφθξνπζε ηνπ πεξζηθνχ θηλδχλνπ θαη ε εκκνλή ηνπ ζηελ αλάπηπμε ηνπ ζηφινπ ηεο Αζήλαο ζπληέιεζε ζηελ πνξεία ηεο Αζήλαο πξνο ηελ εγεκνλία ηνπ κεγαιχηεξνπ κέξνπο ηνπ ειιεληθνχ ρψξνπ.
154
Ο Ξένλδξ έθοβε βζα ηδκ Πενζία, ζζπονζγυιεκμξ υηζ μ ζηυπμξ ημο βζα ηδκ ηαηαζηνμθή ηδξ Ώεήκαξ είπε επζηεοπεεί ηζ άθδζε ημκ ζηναηδβυ Μανδυκζμ ιε ημ οπυθμζπμ ημο ζηναημφ ημο κα ζοκεπίζεζ ηδκ εηζηναηεία. Βκ ης ιεηαλφ ζηδκ Ώεήκα ανπδβυξ ημο ζηναημφ είπε ακαθάαεζ μ Αξηζηείδεο ηαζ ζηδ πάνηδ μ Παπζαλίαο. Ο Μανδυκζμξ επζηέεδηε ζημ εθθδκζηυ ζηναηυπεδμ ζηζξ 27 Ώοβμφζημο 479, ζηζξ Πιαηαηέο. Δ ζφβηνμοζδ Βθθήκςκ ηαζ Πενζχκ, ηαηέθδλε ζε ιζα αηυια κίηδ ηςκ πνχηςκ. Ο ίδζμξ μ Μανδυκζμξ ζημηχεδηε, πμθειχκηαξ βεκκαία ιε πίθζμοξ επίθεηημοξ ζηναηζχηεξ ημο ηαζ ηα οπμθείιιαηα ημο πενζζημφ ζηναημφ, ακαπχνδζακ εζπεοζιέκα βζα ηδ Μζηνά Ώζία. Σδκ ίδζα αηνζαχξ ιένα ιε ηδ ιάπδ ηςκ Πθαηαζχκ ζδιεζχεδηε άθθδ ιζα εθθδκζηή κίηδ ηαηά ηςκ Πενζχκ, ζηδ Μπθάιε ηδξ Μ. Ώζίαξ πμο αμήεδζε ημοξ Ίςκεξ κα λεζδηςεμφκ ηαζ κα δζχλμοκ ηζξ πενζζηέξ θνμονέξ. Γήηδζακ κα βίκμοκ ιέθδ ηδξ Βθθδκζηήξ ζοιιαπίαξ, αθθά μζ πανηζάηεξ δεκ ήεεθακ κα έπμοκ οπμπνεχζεζξ ιαηνζά απ’ ηδκ Βθθάδα. Ώκηίεεηα δ Ώεήκα ζφκαρε ζοιιαπίεξ ιε πμθθέξ ζςκζηέξ ηαζ πυθεζξ ημο Βθθδζπυκημο, αάγμκηαξ ηζξ αάζεζξ βζα ηδκ ιεβάθδ Ώεδκασηή οιιαπία. Βίκαζ δφζημθμ κα οπμθμβίζμοιε ηζξ ζοκέπεζεξ ηδξ κίηδξ ηςκ Βθθήκςκ ηαηά ηςκ Πενζχκ. Αεκ ιπμνμφιε κα λένμιε πχξ εα ήηακ μ ηυζιμξ ιεηά απυ ιζα κίηδ ηςκ Πενζχκ ηαζ ηδκ επζαμθή ημο Πενζζημφ πμθζηζζιμφ ζηδκ Βονχπδ. Σμ βεβμκυξ είκαζ υηζ μ ζδιενζκυξ ηυζιμξ ηαζ εζδζηυηενα μ εονςπασηυξ πμθζηζζιυξ δζαιμνθχεδηε ελ αζηίαξ ηδξ επζηνάηδζδξ ημο εθθδκζημφ ηαζ ζηδ ζοκέπεζα ημο νςιασημφ πμθζηζζιμφ ηαζ ηδξ επζαμθήξ ηδξ ημζκήξ εονςπασηήξ ημοθημφναξ. Βκχ μζ πανηζάηεξ ήηακ αοημί πμο έθενακ ημ αάνμξ, μ πζμ ζπμοδαίμξ πανάβμκηαξ ηδξ κίηδξ ήηακ μ αεδκασηυξ ζηυθμξ. Δ κίηδ ανήηε ηδκ Ώεήκα ιε ημκ ζζπονυηενμ ζηυθμ ηδξ ακαημθζηήξ Μεζμβείμο ηαζ μζ πενζζζυηενεξ πυθεζξ-ηνάηδ ζηνάθδηακ ζηδκ Ώεήκα βζα πνμζηαζία Δ ζοιιαπίεξ ιε ηα πενζζζυηενα κδζζά ημο Ώζβαίμο, ηζξ πυθεζξ ηδξ Εςκίαξ ηαζ ηδξ Ώζμθίδαξ ηαζ ιε ανηεηέξ άθθεξ πυθεζξ ηδξ Βθθάδαξ, εηηυλεοζε ηδκ Ώεήκα ζηδ εέζδ ηδξ ηονίανπδξ εθθδκζηήξ πυθδξ. Δ Ώεήκα έβζκε ημ πμθζηζηυ ηαζ πμθζηζζηζηυ ηέκηνμ ημο εθθδκζημφ ηυζιμο, αθθά αοηυ εκίζποζε ηδκ ηαποπμρία ηδξ πάνηδξ, πμο θμαήεδηε ηδξ πνμεέζεζξ ηδξ αολακυιεκδξ αεδκασηήξ ζζπφμξ. Σδκ ίδζα πνμκζά (480 π.Υ.) μζ εθθδκζηέξ πυθεζξ ηδξ ζηεθίαξ, ακηζιεηχπζζακ ημκηά ζηδκ πυθδ Ειένα ημκ ηανπδδμκζαηυ ζηναηυ ηαζ ημκ κίηδζακ. Λέβεηαζ υηζ δ ιάπδ ηδξ Ειέναξ έβζκε ηδκ ίδζα ιένα ηδξ καοιαπίαξ ηδξ αθαιίκαξ, αθθά αοηυ δεκ είκαζ αέααζμ. Σμ αέααζμ είκαζ υηζ μζ οναημφζεξ, ακαδείπεδηακ δ ζδιακηζηυηενδ εθθδκζηή απμζηία ζηδξ Εηαθίαξ.
Ζ ΑΘΖΝΑΨΚΖ ΖΓΔΜΟΝΗΑ. Ώιέζςξ ιεηά ηδκ ακαπχνδζδ ηςκ Πενζχκ απυ ηδκ Βθθάδα, δ Βθθδκζηή ζοιιαπία πμο είπε ζδνοεεί ημ 481, πνμ ημο πενζζημφ ηζκδφκμο, άνπζζε κα δείπκεζ ζδιάδζα δζάθοζδξ. Δ πάνηδ είπε ζοιαάθθεζ απμθαζζζηζηά ζηδ ιάπδ ηςκ Πθαηαζχκ, αθθά δ ηεθζηή κίηδ πζεακχξ δεκ εα ήηακ δοκαηή πςνίξ ημ καοηζηυ ηδξ Ώεήκαξ ημ μπμίμ πανέιεζκε ζζπονυ ηαζ ιεηά ημκ πυθειμ. Οζ εθθδκζηέξ πυθεζξ ζηδ Μζηνά Ώζία, γμφζακ οπυ ηδκ απεζθή πενζζηήξ εζζαμθήξ ηαζ εηδίηδζδξ. Δ πάνηδ, ςξ πενζαία δφκαιδ δεκ ιπμνμφζε, αθθά ηαζ δεκ ήεεθε κα
155
ακαθάαεζ οπμπνεχζεζξ. Οζ πυθεζξ-ηνάηδ ηδξ κυηζαξ ηαζ ιενζηέξ ηδξ αυνεζαξ Βθθάδαξ, ζοιιάπδζακ ιε ηδ πάνηδ. ιςξ μζ πυθεζξ ηδξ Μζηνάξ Ώζίαξ ηαζ ηςκ κδζζχκ ημο Ώζβαίμο βζα κα δζαζθαθίζμοκ ηδκ ακελανηδζία ημοξ είπακ ακάβηδ ηδξ πανμοζίαξ ζζπονμφ ζηυθμο ηαζ ζηνάθδηακ πνμξ ηδκ Ώεήκα βζα πνμζηαζία ηαζ ζοιιαπία. Έηζζ δδιζμονβήεδηακ δομ ακηίπαθμζ εθθδκζημί πυθμζ ιε δζαθμνεηζηή κμμηνμπία ηαζ πμθζηζζιυ. Ώοηή δ ακηζπαθυηδηα μδήβδζε ηδκ Ώεήκα ζηδκ δβειμκία ημο Βθθδκζημφ πχνμο, αθθά ηαζ ζηδκ ηεθζηή ηαηαζηνμθή ηδξ απυ ηδ ζπανηζαηζηή ζοιιαπία. Οζ επζζηνμθή ηαζ δ εηδίηδζδ ηςκ Πενζχκ είπακ βίκεζ έιιμκδ θμαία ζηδ γςή ηςκ Βθθήκςκ, μζ μπμίμζ γμφζακ οπυ ημ ηνάημξ κέαξ πζεακήξ εζζαμθήξ. Σμ 478, έκα πνυκμ ιεηά ηδκ μνζζηζηή ήηηα ηςκ Πενζχκ, ακηζπνυζςπμζ απυ ηζξ πυθεζξ ηνάηδ ηδξ Μζηνάξ Ώζίαξ ηαζ ηςκ κδζζχκ ημο Ώζβαίμο, ζοκήθεακ ζηδ Αήθμ (ζενυ κδζί ζημ ηέκηνμ ηςκ Κοηθάδςκ, ζοκδεδειέκμ ιε ηδ θαηνεία ημο Ώπυθθςκα) κα απμθαζίζμοκ βζα ηδ ζοιιαπία ιε ηδκ Ώεήκα. Ονηίζηδηακ πίζηδ ιεηαλφ ημοξ ηαζ ιε ηδκ Ώεήκα ηαζ έηζζ βεκκήεδηε δ πκκαρία ηεο Γήινπ. Ο ζημπυξ ηδξ ζοιιαπίαξ ήηακ δ ημζκή άιοκα, αθθά ηαζ δ απεθεοεένςζδ απυ ημοξ Πένζεξ ηςκ πυθεςκ ηδξ Εςκίαξ πμο ήηακ αηυια οπμηεθείξ ημοξ. Βπίζδξ ζοιθςκήεδηε υηζ ηάεε πυθδ είκαζ ακελάνηδηδ, αθθά υθεξ έπμοκ ημζκμφξ θίθμοξ ηαζ ημζκμφξ ακηζπάθμοξ. Αδιζμονβήεδηε έκα ημζκυ ηαιείμ, ιε έδνα ηδ Αήθμ, ζημ μπμίμ ζοκεζζέθενακ υθμζ ζε πνήιαηα ή πθμία, ακάθμβα ιε ηζξ δοκαηυηδηέξ ημοξ. Σμκ ζοκημκζζιυ ηςκ ζοκεζζθμνχκ ακέθααε έκαξ απυ ημοξ ζδιακηζηυηενμοξ Ώεδκαίμοξ πμθζηζημφξ μ Αξηζηείδεο ν Γίθαηνο (550-467). Ώκ ηαζ δ Ώεήκα ήηακ δ δβέηζδα πυθδ ηδξ ζοιιαπίαξ, ηάεε πυθδ-ηνάημξ είπε απυ ιζα ρήθμ. Ήηακ ιζα δδιμηναηζηή ζοιιαπία ιεηαλφ ίζςκ, αθθά αεααίςξ ή Ώεήκα ιε ηδκ ζζπφ ηαζ ημ ηφνμξ πμο δζέεεηε ιπμνμφζε ζπεηζηά εφημθα κα επδνεάζεζ ηζξ ρήθμοξ ηςκ ιζηνυηενςκ πυθεςκ. Βκ ης ιεηαλφ δ πάνηδ εβηαηέθεζρε ηδκ πνμζπάεεζα δβεζίαξ ηδξ ζηδ εάθαζζα ηαζ δεκ ιπυνεζε κα επεηηείκεζ ηδκ επζννμή ηδξ πένακ ηδξ Πεθμπμκκήζμο, ηαηάθενε ζηαδζαηά κα επζαθδεεί ζηζξ πενζζζυηενεξ πυθεζξ ηδξ πενζμκήζμο ηαζ δδιζμφνβδζε ημ ακηίπαθμ δέμξ ηδξ οιιαπίαξ ηδξ Αήθμο, ηδκ Πεινπνλλεζηαθή πκκαρία. Δ οιιαπία ηδξ Αήθμο, οπυ ηδκ δβεζία ημο Ώεδκαίμο ζηναηδβμφ Κίκσλα (βζμο ημο Μζθηζάδδ, κζηδηή ηδξ ιάπδξ ημο Μαναεχκα) άνπζζε κα απεθεοεενχκεζ πυθεζξ ζηδ Θνάηδ (απυ ηα δάζδ ηδξ μπμίαξ έπαζνκακ λοθεία βζα ηδ καοπήβδζδ ηςκ πθμίςκ ημοξ) ηαζ ηαηυπζκ πηφπδζακ ημοξ Πένζεξ απυ ηδκ λδνά ηαζ ηδ εάθαζζα, ηαηαζηνέθμκηαξ ημ 467, ημκ ζφιιαπμ ηςκ Πενζχκ θμζκζηζηυ ζηυθμ. Σμ απμηέθεζια ήηακ κα πνμζπςνήζμοκ ζηδ οιιαπία πμθθέξ πυθεζξ ηδξ Λοδίαξ ηαζ ηδξ Κανίαξ, υπζ πάκηα πνυεοια. Έηζζ δδιζμονβήεδηε ιζα ηαηδβμνία πυθεςκ, πμο δεκ ήηακ ζφιιαπμζ, αθθά θυνμο οπμηεθείξ ζηδ οιιαπία, υπςξ δ Κάνοζημξ, δ ηφνμξ, δ Νάλμξ, δ Θάζμξ ηαζ ανηεηέξ πυθεζξ ηδξ Μζηνάξ Ώζίαξ. Δ Ώεήκα επέααθε ημκ κυιζζιά ηδξ ηαζ ημ ιεηνζηυ ηδξ ζφζηδια ζε υθα ηα ιέθδ ηδξ οιιαπίαξ, πνάβια πμο αμδεμφζε ιεκ ημ ειπυνζμ, ήηακ υιςξ ιμκμιενήξ απυθαζδ, πςνίξ κα ενςηδεμφκ ηα ηνάηδ-ιέθδ. Μεηέθενακ ιάθζζηα ημ Σαιείμ ηδξ οιιαπίαξ απυ ηδ Αήθμ ζηδκ Ώεήκα ηαζ δ πυθδ ηαηαηναημφζε ημ έκα έηημ ηςκ εζυδςκ ημο Σαιείμο βζα ηα ιεβάθα ένβα. Οοζζαζηζηά δ Ώεήκα ήηακ δ ηονίανπδ δφκαιδ πμο απμθάζζγε ζπεδυκ ιυκδ ηδξ βζα ηδκ πμθζηζηή ηδξ οιιαπίαξ. ζμ δ οιιαπία ιεβάθςκε, αφλακε ακάθμβα ηαζ μ πθμφημξ ηαζ δ ζζπφξ ηδξ Ώεήκαξ. Βίκαζ δ επμπή πμο παναηηδνίγεηαζ απυ αθιαηχδδ ακάπηολδ ζε υθμοξ ημοξ
156
ημιείξ, ζηναηζςηζηυ, πμθζηζηυ ηαζ πμθζηζζηζηυ, ιε ηδκ ακέβενζδ ιεβάθςκ ικδιείςκ, καχκ (υπςξ δ Αθξόπνιε) ηδκ άκεδζδ ημο εεάηνμο, ηδξ αζμηεπκίαξ, ηδξ ανπζηεηημκζηήξ, ηςκ ηεπκχκ, ηςκ επζζηδιχκ ηαζ ηάεε είδμοξ πκεοιαηζηήξ δναζηδνζυηδηαξ. Δ απμθαζζζηζηή ηαιπή ηδξ οιιαπίαξ ηδξ Αήθμο, ήηακ υηακ ημ 463, δ Θάζμξ λεζδηχεδηε βζαηί δεκ άκηεπε κα πθδνχκεζ ημοξ θυνμοξ πμο ηδξ επέααθακ. Ο Κίιςκ ηαηέζηεζθε εφημθα ηδκ ελέβενζδ, υιςξ βζα πνχηδ θμνά ζηδ πμνεία ηδξ οιιαπίαξ, απμθαζίζηδηε επζπείνδζδ ιε αάζδ ηα ζοιθένμκηα ηδξ Ώεήκαξ ηαζ υπζ ημο ζοκυθμο ηςκ ζοιιάπςκ πυθεςκ. Ο Κίιςκ έβζκε ακηζπαεήξ ηαζ ζηδκ Ώεήκα έκα νζγμζπαζηζηυ δδιμηναηζηυ ηίκδια, οπυ ηδκ δβεζία ημο Πεξηθιή, ακέθααε ηα δκία ηδξ ελμοζίαξ.
Ο Πεξηθιήο (495-429 π.Υ.) Πηζαλψο ν επηθαλέζηεξνο Αζελαίνο πνιηηηθφο, ν Πεξηθιήο ήηαλ γηνο ηνπ ζηξαηεγνχ Ξαλζίππνπ, πνπ είρε ληθήζεη ηνπο Πέξζεο ζηε λαπκαρία ηεο Μπθάιεο ην 479,. Ζ πεξίνδνο 461429 θαηά ηελ νπνία εγείην πνιηηηθά ηεο Αζήλαο, ραξαθηεξίδεηαη «ν Υξπζνχο Αηψλαο» θαηά ηελ νπνία ρηίζηεθαλ ηα κεγάια έξγα φπσο ην θφζκεκα ηεο Αζήλαο, ν Παξζελψλαο θαη ην αξηζηνχξγεκα ηνπ Φεηδία, ην άγαικα ηεο Πξνκάρνπ Αζελάο, ρηίζηεθαλ ηα Μαθξά Σείρε (εθηά ρηιηνκέηξσλ) πνπ έλσλαλ ηε Αζήλα κε ην ιηκάλη ηνπ Πεηξαηά πνπ έγηλε ε πην ηζρπξή λαπηηθή βάζε ηνπ θφζκνπ. Δπίζεο άλζεζαλ νη ηέρλεο θαη ηα γξάκκαηα. Ζ επνρή απηή αλάδεημε ζπνπδαίνπο θηινζφθνπο (σθξάηεο, Πξσηαγφξαο, Δκπεδνθιήο, Αλαμαγφξαο), ηξαγσδνχο (Αηζρχινο, Δπξηπίδεο, νθνθιήο), θσκσδνχο (Αξηζηνθάλεο), αξρηηέθηνλεο (Ηθηίλνο), γιχπηεο (Φεηδίαο), πνηεηέο (Ίσλ), δσγξάθνπο (Πνιχγλσηνο) θαη άιινπο θαιιηηέρλεο θαη επηζηήκνλεο πνπ αλέδεημαλ ηελ Αζήλα ζε πνιηηηζηηθφ θαη νηθνλνκηθφ θέληξν. πνχδαζε θνληά ηνλ ζνθηζηή Γάκσλα, ηνλ Εήλσλα ηνλ Διεάηε θαη ηνλ θηιφζνθν Αλαμαγφξα θαη έκαζε λα είλαη νξζνινγηζηήο. Έγηλε ζπνπδαίνο ξήηνξαο πνπ «είρε ηνλ θεξαπλφ θαη ηελ αζηξαπή ζηε γιψζζα ηνπ». Απφ λένο πξνζπάζεζε λα κελ επηδεηθλχεη ηηο πνιηηηθέο ηνπ θηινδνμίεο, γηαηί θνβφηαλ ηηο θαηεγνξίεο θαη ηνλ πηζαλφ νζηξαθηζκφ. Αλ θαη ήηαλ απφ αξηζηνθξαηηθή νηθνγέλεηα πξνζρψξεζε ζηε δεκνθξαηηθή παξάηαμε, πξνηηκψληαο ηνπο πνιινχο θαη θησρνχο. Δηζεγήζεθε ηελ θαηαβνιή κηζζνχ ζε φινπο ηνπο αηξεηνχο δεκφζηνπο άξρνληεο, πξάγκα πνπ επέηξεςε θαη ζηνπο θησρνχο πνιίηεο λα ζπκκεηέρνπλ ζηα θνηλά. Δίρε θίινπο ελδηαθέξνληεο αλζξψπνπο, φπσο ν νθνθιήο, ν Ζξφδνηνο, ν Φεηδίαο, ν σθξάηεο θαη ν Πξσηαγφξαο. Σν 472, γίλεηαη ρνξεγφο ηνπ Αηζρχινπ, ν νπνίνο αλεβάδεη ζην ζέαηξν ηελ ηξαγσδία ηνπ Πέξζεο. Απέθηεζε εξσκέλε κηα κέηνηθν (φρη Αζελαία), ηελ φκνξθε θαη παλέμππλε εηαίξα Αζπαζία (470-420) απφ ηε Μίιεην, ε νπνία θαηεγνξήζεθε γηα ηελ εζηθή ηεο, αιιά θαη φηη ηνλ επεξέαδε θαη ηνπ ππαγφξεπε πνιιέο απφ ηηο πνιηηηθέο ηνπ θηλήζεηο. Ζ ζρέζε ηνπ Πεξηθιή κε ηελ Αζπαζία πξνθάιεζε ζθάλδαιν ζηελ αλδξνθξαηνχκελε Αζήλα, ιφγσ ηνπ ηζρπξνχ ραξαθηήξα ηεο θαη ηεο εκκνλήο ηεο λα ζπκπεξηθέξεηαη σο ίζε πξνο ηνπο άληξεο. Καηά ηνλ Πιάησλα ήηαλ ε δαζθάια ηνπ ζηε ξεηνξηθή. Λέγεηαη φηη ν Πεξηθιήο ηελ παληξεχηεθε πξηλ ην ηέινο ηεο δσήο ηνπ. Έθαλαλ έλα γην πνπ νλνκάζηεθε θη απηφο Πεξηθιήο.
157
Απφ ην 460 θαη γηα 30 ζπλερή ρξφληα εθιεγφηαλ ζηξαηεγφο ηεο Αζήλαο. Πξφηεηλε κεηαξξπζκίζεηο πνπ ζηεξέσζαλ θαη επεμέηεηλαλ ηε δεκνθξαηία, φπσο ε παξνρή κηζζνχ ζε φινπο ηνπο θιεξσηνχο άξρνληεο ηεο πφιεο θαη ε παξνρή δσξεάλ παξαθνινχζεζεο δξακαηηθψλ αγψλσλ απφ ηνπο άπνξνπο. Ίδξπζε ηηο απνηθίεο ησλ Θνπξίσλ ζηελ Ηηαιία θαη ηεο Ακθίπνιεο ζηε Θξάθε. πκθηιηψζεθε κε ηνλ κεγάιν πνιηηηθφ ηνπ αληίπαιν ηνλ Κίκσλα, ν νπνίνο ζπλέβαιιε θαη απηφο ζεκαληηθά ζηελ αχμεζε ηνπ γνήηξνπ θαη ηεο ηζρχνο ηεο Αζήλαο. ηαλ ν βαζηιηάο ηεο Πεξζίαο Αξηαμέξμεο πξφηεηλε ζηε Αζήλα ηε ζχλαςε ζπλζήθεο εηξήλεο, ν Πεξηθιήο απνδέρζεθε ηελ πξφηαζε θαη έζηεηιε ζηηο δηαπξαγκαηεχζεηο ηνλ Καιιία (ζχδπγν ηεο αδειθήο ηνπ Κίκσλα), ν νπνίνο θαη ππέγξαςε ην 449, ηελ «εηξήλε ηνπ Καιιία», κε ηελ νπνία ηεξκαηίζηεθαλ νη καθξνρξφληεο δηακάρεο ηεο Αζήλαο κε ηνπο Πέξζεο. Σν 431 μέζπαζε ν πφιεκνο κεηαμχ Αζήλαο θαη πάξηεο. Ο Πεξηθιήο αλέιαβε ηα εθθσλήζεη ηνλ επηθήδεην γηα ηνπο πξψηνπο λεθξνχο ηεο Αζήλαο θαη ν ιφγνο ηνπ έκεηλε σο κλεκείν ξεηνξηθήο ζηελ ηζηνξία σο ν «Πεξηθιένπο επηηάθηνο», ηνλ νπνίν θαηέγξαςε ν Θνπθπδίδεο ζηελ «Ηζηνξία» ηνπ. Δθεί εθθψλεζε ην πεξίθεκν «αλδξψλ επηθαλψλ πάζα γε ηάθνο». Οη παξηηάηεο εηζέβαιαλ ζηελ Αηηηθή θαη αλάγθαζαλ ηνπο Αζελαίνπο λα θιεηζηνχλ κέζα απφ ηα ηείρε. Ζ ζπξξνή ησλ θαηνίθσλ ηεο Αηηηθήο κέζα ζηελ πφιε, πξνθάιεζε ινηκφ, απφ ηνλ νπνίν πξνζβιήζεθαλ θαη πέζαλαλ πνιινί, κεηαμχ ησλ νπνίσλ δπν γηνη ηνπ θαη ν ίδηνο ν Πεξηθιήο ην 429 π.Υ.
Δ απχθεζα ημο Πενζηθή ήηακ ζδιακηζηή βζα ηδκ Ώεήκα, ζε ηνίζζιεξ ζηζβιέξ, υπςξ ήηακ ή έκανλδ ημο Πεθμπμκκδζζαημφ πμθέιμο. ιςξ ημ ένβμ ημο (αθμφ αθαζνεεεί μ ιφεμξ πμο εφθμβα ημκ πενζαάθθεζ), παναιέκεζ ζδιακηζηυ. Βζδζηυηενα, ημ παβηυζιζμ εέαηνμ μθείθεζ πμθθά - υπζ ιυκμ ζημκ Πενζηθή, αθθά ηονίςξ - ζηδκ Ώεήκα, δ μπμία πνμχεδζε ηαζ πνυααθε ζακ ιεβάθμ πμθζηζζηζηυ ηαζ δζδαηηζηυ εεζιυ ηδκ ηναβςδία (ηαζ ανβυηενα ηδκ ηςιςδία), ιε ημοξ ηναβζημφξ αβχκεξ ηαζ ηα εεάιαηα βζα υθμ ημ θαυ ηδξ πυθδξ. Βπίζδξ δ θζθμζμθία (πανυθμ πμο μζ πνχημζ θζθυζμθμζ άκεδζακ ζηδκ Εςκία) ανήηε ζηδκ Ώεήκα εφθμνμ έδαθμξ βζα ηδκ ηαθθζένβεζα ηαζ ηδκ ακάπηολή ηδξ Ώπυ ημοξ πνάβιαηζ ιεβάθμοξ ηναβςδμφξ ηαζ θζθμζυθμοξ πμο ζοκοπήνλακ ιε ημκ Πενζηθή εα ακαθενεμφιε ιυκμ ζημκ Αηζρύιν ηαζ ημκ σθξάηε, δζαθέβμκηαξ δομ ιυκμ απυ ηα πμθθά ζδιακηζηά πνυζςπα ηδξ επμπήξ.
Ο Αηζρχινο (525/4 - 456/5 π.Υ.) Ολνκάζηεθε ν «παηέξαο ηεο ηξαγσδίαο». Ζ ηξαγσδία είλαη έλα ζεαηξηθφ είδνο πνπ ζπλδέζεθε κε ηελ Αζήλα. Οη ηξαγσδίεο πξννξίδνληαλ γηα φιν ηνλ αζελατθφ ιαφ θαη φρη κφλν γηα έλα εηδηθφ ζεαηξφθηιν θνηλφ. Χο ζεζκφο μεθίλεζε ζηα Γηνλχζηα (ζξεζθεπηηθή γηνξηή), ηελ επνρή ηνπ Πεηζηζηξάηνπ, γχξσ ζην 534, θαη ε πξψηε ηνπ κνξθή ήηαλ ν δηζχξακβνο, έλα ρνξσδηαθφ ηξαγνχδη. Ο Θέζπηο πξφζζεζε έλα εζνπνηφ σο αληηθψλεζε ηνπ ρνξνχ. Αιιά ε πξψηε ηξαγσδία πνπ παίρζεθε κε ηε κνξθή πνπ μέξνπκε θαη πνπ έρεη δηαζσζεί είλαη Οη Πέξζαη ηνπ Αηζρχινπ παίρηεθαλ ην 472, πνπ αλαθέξνληαη ζηε λίθε ησλ Διιήλσλ ζηε αιακίλα θαη ηνλ αληίρηππν πνπ είρε ε θαηαζηξνθή απηή ζηελ πεξζηθή πξσηεχνπζα ηα νχζα. 158
Ο Αηζρχινο γηνο ηνπ Δπθνξίσλα γελλήζεθε ζηελ Διεπζίλα. Ζ πφιε απηή ήηαλ ην θέληξν ησλ Διεπζηλίσλ Μπζηεξίσλ πνπ ηηκνχζαλ ηε ζεά Γήκεηξα θαη ηελ θφξε ηεο Πεξζεθφλε. Απφθηεζε δπν γηνπο, ηνλ Δπαίσλα θαη ηνλ Δπθνξίσλα. Ο δεχηεξνο ήηαλ θη απηφο ηξαγηθφο πνηεηήο θαη κάιηζηα ην 431 θέξδηζε ζηνπο δξακαηηθνχο αγψλεο ηνλ νθνθιή θαη ηνλ Δπξηπίδε. Σξαγσδφο ήηαλ θη ν γηνο ηεο αδειθήο ηνπο Φηινθιήο. Γπζηπρψο δελ έρεη δηαζσζεί θαλέλα έξγν ηνπο. Άξρηζε λα παίξλεη κέξνο ζηνπο δξακαηηθνχο αγψλεο απφ ηελ ειηθία ησλ 25 εηψλ, φκσο πέηπρε ηελ πξψηε ηνπ λίθε ην 484, αιιά δελ μέξνπκε κε πνην έξγν ηνπ. πλνιηθά, ζην δηάζηεκα ηεο δσήο ηνπ, πέηπρε δψδεθα λίθεο ζ’ απηνχο ηνπο αγψλεο. Μεηά ην ζάλαηφ ηνπ ε Αζήλα «έδηλε ρνξφ» (πιήξσλε ρνξεγία) γηα ην αλέβαζκα έξγνπ ηνπ Αηζρχινπ θαη ηα έξγα ηνπ θέξδηζαλ αθφκα δέθα πέληε πξψηεο λίθεο. Πνιέκεζε θαη πιεγψζεθε ζην Μαξαζψλα, φπνπ ζθνηψζεθε ν αδειθφο ηνπ ν Κπλαίγεηξνο, θαη επίζεο ζηε λαπκαρία ηεο αιακίλαο, φπνπ δηαθξίζεθε ν άιινο ηνπ αδειθφο ν Ακείληνο. Σν 490 ε θαηαζηξνθή ηεο Μηιήηνπ απφ ηνπο Πέξζεο ζα παξαθηλήζεη έλα ηξαγσδφ, ηνλ Φξχληρν, λα γξάςεη έλα έξγν κε απηφ ην ζέκα, πνπ ζπγθίλεζε ηφζν ηνπο Αζελαίνπο πνπ έθιαςαλ. Γηα ην ιφγν απηφ ν Φξχληρνο ηηκσξήζεθε κε πξφζηηκν. Γπζηπρψο απηφ ην έξγν δελ δηαζψζεθε, φπσο θαη θαλέλα άιιν ηνπ Φξπλίρνπ. Σν 472 ν Αηζρχινο παξνπζίαζε ηνπο Πέξζεο κε ρνξεγφ ηνλ Πεξηθιή. Σν 470 ηαμηδεχεη ζηε ηθειία, φπνπ ζηελ απιή ηνπ ηπξάλλνπ ησλ πξαθνπζψλ Ηέξσλα παξνπζίαζε ηνπο Πέξζεο θαη ηηο Αίηλεο, έλα έξγν γξακκέλν εηδηθά γηα ην γην ηνπ Ηέξσλα. Σν 468 ζηελ Αζήλα, ράλεη ην πξψην βξαβείν ησλ δξακαηηθψλ αγψλσλ απφ έλα άιινλ κεγάιν ηεο ηξαγσδίαο, ηνλ νθνθιή, αιιά ην 467 θεξδίδεη πάιη κε ηελ Θεβατθή ηξηινγία ηνπ Λάηνο, Οηδίπνπο θαη Δπηά επί Θήβαο ληθψληαο ηνλ Φξχληρν. Σν 458 αλεβάδεη ηελ ηξηινγία Οξέζηεηα (Αγακέκλσλ, Υνεθφξνη, Δπκελίδεο). Σν 465/4 εμ αηηίαο κηαο θαηεγνξίαο αλαγθάζηεθε λα θαηαθχγεη ζηε ηθειία, ζηελ πφιε Γέια φπνπ θαη πέζαλε. Καηά ην κχζν πνπ ηνλ ζπλνδεχεη, έλα αεηφο λφκηζε φηη ην θαιαθξφ θεθάιη ηνπ Αηζρχινπ ήηαλ βξάρνο θαη πέηαμε πάλσ ηνπ κηα ρειψλα γηα λα ζπάζεη ην θαβνχθη ηεο. Θάθηεθε εθεί κε ηηκέο. Σν επηηάθην επίγξακκα, πνπ πηζαλψο έγξαςε ν ίδηνο, δελ αλαθέξεη ηίπνηε γηα ην πνηεηηθφ έξγν, αιιά ηνλίδεη κφλν ηελ ζπκκεηνρή ηνπ ζηε κάρε ηνπ Μαξαζψλα. Ο Αηζρχινο είλαη ν πκλεηήο ησλ κεγάισλ αξεηψλ: ηεο ζσθξνζχλεο, ηεο ζπλείδεζεο, ηεο ηηκήο θαη ηνπ κέηξνπ. Ο Θεφο θαηά ηνλ Αηζρχιν ηηκσξεί ηνλ άλζξσπν πνπ ακάξηεζε. Καη γχξσ απφ ην δξάκα ηνπ ζενχ-ηηκσξνχ πεξηζηξέθνληαη φιεο νη δξαζηεξηφηεηεο ηνπ αλζξψπηλνπ βίνπ. Απηφ είλαη εκθαλέο ζηελ Οξέζηεηα, φπνπ θάζε έγθιεκα, πιήηηεη εθείλνλ πνπ έγηλε έλνρνο ελφο πξνεγνχκελνπ εγθιήκαηνο: Ο Αγακέκλσλ ζπζηάδεη ηελ θφξε ηνπ Ηθηγέλεηα. Ζ γπλαίθα ηνπ ε Κιπηαηκλήζηξα ηνλ ζθνηψλεη κε ηε βνήζεηα ηνπ εξαζηή ηεο. Ο γηνο ηνπο ν Οξέζηεο ζθνηψλεη ηε κάλα ηνπ γηα λα εθδηθεζεί ην ρακφ ηνπ παηέξα ηνπ, αιιά θη απηφο κε ηε ζεηξά ηνπ θαηαδηψθεηαη απφ ηηο Δξηλχεο. Έρνπλ δηαζσζεί κφλν επηά ηξαγσδίεο ηνπ απφ ην ζχλνιν ησλ 79 ηίηισλ πνπ είλαη γλσζηνί. Πηζαλνινγείηαη φηη έγξαςε πάλσ απφ ελελήληα έξγα κεηαμχ ησλ νπνίσλ πνιιέο ηξαγσδίεο, ειεγείεο θαη ζαηπξηθά δξάκαηα. Σα επηά έξγα ηνπ πνπ έρνπλ δηαζσζεί είλαη: νη Πέξζαη, Δπηά επί Θήβαο, Πξνκεζεχο Γεζκψηεο, Ηθέηηδεο θαη ε ηξηινγία ηεο Οξέζηεηαο. Μεηά απφ 24 αηψλεο, αλέβεθε μαλά έξγν ηνπ Αηζρχινπ (ν Αγακέκλσλ) ζηελ Ομθφξδε. ηελ Διιάδα ην 1903, παίρζεθε ε ηξηινγία ηεο Οξέζηεηαο, κεηαθξαζκέλε ζηε δεκνηηθή γιψζζα. Ζ θνηηεηέο ηεο Φηινζνθηθήο ρνιήο,
159
δηακαξηπξφκελνη γη’ απηή ηελ «ηεξνζπιία» δηαδήισζαλ βίαηα ζηνπο δξφκνπ κε αηκαηεξά απνηειέζκαηα. Ήηαλ ηα γλσζηά «Οξεζηηαθά».
Νευηενμζ αθθά υπζ εθάζζμκεξ ηναβζημί πμζδηέξ, ήηακ μ νθνθιήο ηαζ μ Δπξηπίδεο, ιε ζδιακηζηή πνμζθμνά ηαζ μζ δφμ. Δ ηςιςδία εηπνμζςπείηαζ απυ ημκ ιεβάθμ Αξηζηνθάλε (446-388), (Ηππείο, Αραξλήο, Οη Νεθέιεο, Οη θήθεο, Ζ Λπζηζηξάηε, Οη Βάηξαρνη, Οη Δθθιεζηάδνπζεο, Οη ξληζεο, Ο Πινχηνο ηαζ δεηάδεξ άθθα πμο δεκ δζαζχεδηακ), ημκ Μέλαλδξν (342-291), (δζαζχεδηακ ιυκμ Ο Γχζθνινο ζημ ζφκμθυ ηαζ απμζπάζιαηα απυ ηζξ ηςιςδίεξ ακία, Δπηηξέπνληεο ηαζ Ήξσλ) ηαζ άθθμοξ. Γεκζηά δ ζοιαμθή ηδξ Ώεήκαξ ζηδκ ζζημνία ημο εεάηνμο είκαζ ζδιακηζηή, ηα δε ένβα ηςκ ζοββναθέςκ ηδξ ελαημθμοεμφκ ηαζ παίγμκηαζ ζήιενα, υπζ ιυκμ ζηδκ Βθθάδα. Ώθθά ηδκ επμπή ημο Υνοζμφ Ώζχκα, εηηυξ ηςκ πμζδηχκ, ακαθάκδηακ ζπμοδαίεξ πνμζςπζηυηδηεξ ημο πμθζηζζιμφ, υπςξ ανπζηέηημκεξ, βθφπηεξ, υπςξ μ Πνιχθιεηηνο, γςβνάθμζ, ζζημνζημί (μ Ζξφδνηνο, ακ ηαζ βεκκήεδηε ζηδκ Ώθζηανκαζζυ, ανζζηυηακ ζηδκ Ώεήκα εηείκδ ηδκ επμπή, μ Θνπθπδίδεο πμο ελζζηυνδζε ημκ Πεθμπμκκδζζαηυ πυθειμ ηαζ μ Ξελνθψλ) ηαζ θζθυζμθμζ, ζοκεπζζηέξ ηςκ Εχκςκ θζθμζυθςκ πμο πνμδβήεδηακ, μ Αλαμαγφξαο (500-428) απυ ηδκ Εςκία (Κθαγμιεκέξ), μ Πξσηαγφξαο απυ ηδ Θνάηδ, μ Δκπεδνθιήο ηζ μ Γνξγίαο απυ ηδ ζηεθία, μ ημνοθαίμξ ηςκ θζθμζυθςκ σθξάηεο ηαζ μ ζζάλζυξ ημο ιαεδηήξ Πιάησλ ηαζ μ επίζδξ ιαεδηήξ ημο Κξίησλ απυ ηδκ Ώεήκα έγδζακ ηαζ δδιζμφνβδζακ ζηδκ Ώεήκα ημο 5μο αζχκα.
Ο ωθξάηεο (469-399 π.Υ.) Γελλήζεθε ζηελ Αζήλα ζηελ Αζήλα θαη ήηαλ γηνο ηνπ ιηζνμφνπ σθξνλίζθνπ θαη ηεο κακήο Φαηλαξέηεο. Ζ νηθνγέλεηά ηνπ ζπλδεφηαλ κε ηελ νηθνγέλεηα ηνπ Αξηζηείδε ηνπ Γίθαηνπ. ηελ ειηθία ησλ 55 εηψλ, παληξεχηεθε ηελ Ξαλζίππε κε ηελ νπνία απέθηεζε ηξεηο γηνπο. ηε θηινζνθία κπήζεθε απφ ηνλ πξψην Αζελαίν θηιφζνθν Αξρέιαν ηνπ νπνίνπ ππήξμε καζεηήο γηα κηθξφ ρξνληθφ δηάζηεκα, ίζσο δε θαη απφ ηνλ δάζθαιν ηνπ Αξρέιανπ, ηνλ Αλαμαγφξα. Ήηαλ θησρφο ή έδεζε θησρηθά γηαηί δελ πήξε πνηέ ακνηβή γηα ηε δηδαζθαιία ηνπ. Ενχζε ιηηά, αδηαθνξνχζε γηα ηελ εκθάληζή ηνπ θαη ηαμίδεςε ειάρηζηα, εθηφο απφ ηηο πεξηπηψζεηο πνπ σο ζηξαηηψηεο ζπκκεηείρε ζε κάρεο καθξηά απφ ηελ Αζήλα. Καηά ηε δηάξθεηα ηνπ Πεινπνλλεζηαθνχ πνιέκνπ, πνιέκεζε κε γελλαηφηεηα ζηελ Πνηίδαηα, ζηελ Ακθίπνιε θαη ζην Γήιην ηεο Βνησηίαο, φπνπ ιέγεηαη φηη έζσζε ηε δσή ηνπ Ξελνθψληα, φηαλ απηφο έπεζε απφ ην άινγφ ηνπ. Γελ ππάξρνπλ γξαπηά θείκελά ηνπ θαη δελ είλαη βέβαην φηη έγξαςε θάηη ζρεηηθφ κε ηηο δηδαζθαιίεο ηνπ. ηη γλσξίδνκε απ’ απηφλ θαη ηηο ζθέςεηο ηνπ, ην νθείινκε ζηνπο καζεηέο ηνπ, αιιά θαη ζηνλ Αξηζηνηέιε θαη ηνλ Αξηζηνθάλε πνπ ηνλ δηαθσκψδεζε ζε αξθεηά έξγα ηνπ φπσο ηηο Νεθέιεο θαη ηνπο ξληζεο. Μαζεηέο ηνπ εθηφο ησλ άιισλ ήηαλ ν Κξηηίαο, ν Αηζρίλεο, ν Αληηζζέλεο, ν Υαξκίδεο, ν Αξίζηηππνο ν Κπξελαίνο, ν Φαίδσλ ε Ζιείνο, ν ηζηνξηθφο Ξελνθψλ, ν ζεσξνχκελνο σο ζπλερηζηήο ηεο ζσθξαηηθήο δηδαζθαιίαο θαη ηδξπηήο ηεο Αθαδεκίαο, Πιάησλ, πνιηηηθνί φπσο ν Αιθηβηάδεο θαη πνιινί άιινη.
160
Αζθνχζε ηε δηδαζθαιία ηνπ κε ζπδεηήζεηο ζε ζπκπφζηα πνπ παξεπξίζθνληαλ πνιινί λένη αξηζηνθξαηηθψλ νηθνγελεηψλ θαη κε ηνπο «δηαιφγνπο», δειαδή εξσηαπνθξίζεηο κε καζεηέο, θίινπο ηνπ θαη πνιηηηθνχο. Θεσξείηαη ν ζεκειησηήο ηεο «δηαιεθηηθήο», ηεο κεζφδνπ αληαιιαγήο απφςεσλ κε ηνλ δηάινγν. Οη απφςεηο ηνπ πάλσ ζε θηινζνθηθά, αιιά θαη ζε πνιηηηθά θαη θνηλσληθά δεηήκαηα, πνιιέο θνξέο πξνθαινχζαλ θαη ζνθάξηδαλ ηνπ ζπληεξεηηθνχο ζπκπνιίηεο ηνπ. Πνιιέο απφ απηέο ηηο δηδαζθαιίεο θαη ηηο αληαιιαγέο απφςεσλ, αλαπαξαζηάζεθαλ κε ηνπο σθξαηηθνχο δηαιφγνπο ηνπ Αηζρίλε, απφ ηνλ Ξελνθψληα, αιιά θπξίσο απφ ηνπο δηαιφγνπο ηνπ Πιάησλα πνπ ζπλήζσο έρνπλ ηίηιν ηνλ φλνκα ηνπ ζπλνκηιεηή ή καζεηή ηνπ σθξάηε Οη καζεηέο ηνπ ήηαλ αθνζησκέλνη θαλαηηθά ζ’ απηφλ. Απηή φκσο ε επηξξνή ηνπ ζηνπο λένπο, θαζψο θαη ε ζρέζεηο ηνπ κε άηνκα πνπ αλήθαλ ζην πεξηβάιινλ ησλ ηξηάληα ηπξάλλσλ (θπβέξλεζαλ ηελ Αζήλα απφ ην 404 σο ην 401), φπσο ν Κξηηίαο, δπζαξέζηεζε πνιινχο πνιίηεο θαη ν σθξάηεο παξαπέκθζεθε ζε δίθε κε ηελ θαηεγνξία ηεο «δηαθζνξάο ησλ λέσλ» θαη ηεο πεξηθξφλεζεο ησλ ζεψλ ηεο πφιεο δηα ηεο «εηζαγσγήο θαηλψλ δαηκνλίσλ». ηε δίθε ελψπηνλ ησλ 501 θιεξσηψλ δηθαζηψλ, ν σθξάηεο πξνζπάζεζε κε επηρεηξήκαηα λα απνζείζεη ηηο θαηεγνξίεο, αιιά κε 280 ςήθνπο, έλαληη 221 θεξχρζεθε έλνρνο. Πξηλ ηελ επηβνιή ηεο πνηλήο, ν σθξάηεο αξλήζεθε λα πξνηείλεη ρξεκαηηθφ πξφζηηκν ή λα αληηπξνηείλεη εμνξία, γηαηί απηφ ζα θαηλφηαλ ζαλ απνδνρή ησλ θαηεγνξηψλ θαη απεπζχλζεθε εηξσληθά θαη κάιινλ πξνθιεηηθά ζηνπο δηθαζηέο. Σειηθψο κε 360 ςήθνπο θαηαδηθάζζεθε ζε ζάλαην, δειαδή λα πηεη θψλεην. Παξέκεηλε έλα κήλα ζηε θπιαθή αξλήζεθε πξνηάζεηο λα ην ζθάζεη ιέγνληαο φηη φινη πξέπεη λα ππαθνχλ ζηνπο λφκνπο ηεο πνιηηείαο θαη πέζαλε ήξεκα πεξηζηνηρηδφκελνο απφ καζεηέο ηνπ. Σε δίθε θαη ην ζάλαην ηνπ σθξάηε πεξηγξάθεη ιεπηνκεξψο ν Πιάησλ ζηελ Απνινγία θαη ζηνπο δηαιφγνπο ηνπ Κξίησλ θαη Φαίδσλ. Απφ ηε δηδαζθαιία ηνπ σθξάηε πξνήιζαλ δηάθνξεο θηινζνθηθέο ζρνιέο, φπσο ε ζρνιή ησλ Κπληθψλ κε εκπλεπζηή ηνλ Αληηζζέλε, ε Κπξελατθή κε ηνλ Αξίζηηππν, ε Μεγαξηθή κε ηνλ Δπθιείδε, ε Ζιεην-Δξεηξηαθή κε ηνλ Φαίδσλα θαη ε Αθαδεκία κε ηνλ Πιάησλα. Με ηνλ ηειεπηαίν θπξίσο, ε ζσθξαηηθή θηινζνθία πέξαζε ζηελ παγθφζκηα ζθέςε.
Σμ 445, δ Ώεήκα ςξ εηπνυζςπμξ ηδξ οιιαπίαξ ηδξ Αήθμο ηαζ δ πάνηδ, ςξ εηπνυζςπμξ ηδξ Πεθμπμκκδζζαηήξ οιιαπίαξ, οπέβναρακ ηνζαημκηαεηή ζοκεήηδ εζνήκδξ, ιε ηδκ μπμία ακαβκςνίγμκηακ δ καοηζηή δβειμκία ηδξ Ώεήκαξ ηαζ δ πενζαία ηδξ πάνηδξ. ιςξ, μ αολακυιεκμξ πθμφημξ ηαζ δφκαιδ αθθά ηαζ δ αθαγμκζηή ζοιπενζθμνά ηδξ Ώεήκαξ, εφθμβα πνμηαθμφζε οπμρίεξ ηδξ πάνηδξ. Με ημ Μεγαξηθφ Φήθηζκα μζ Ώεδκαίμζ απαβυνεοζακ ζηα Μέβανα (βεζημκζηή ηαζ πνχδκ ζφιιαπμ πυθδ πμο είπε πνμζπςνήζεζ ζηδκ Πεθμπμκκδζζαηή ζοιιαπία) κα πνδζζιμπμζεί ηα θζιάκζα ηδξ οιιαπίαξ ηδξ Αήθμο (είλαη ην πξψην γλσζηφ εκπνξηθφ εκπάξγθν ηεο ηζηνξίαο). ηδ ζοκέπεζα αμήεδζακ ιε ζηυθμ ηδκ Κένηονα ζημκ πυθειυ ηδξ ηαηά ηδξ Κμνίκεμο ηαζ πνμηάθεζακ ηδ δοζανέζηεζα ηςκ Πεθμπμκκδζίςκ. Έηζζ ημ 431, μζ πανηζάηεξ οπυ ημκ ααζζθζά Ώνπίδαιμ εζζέααθακ ζηδκ Ώηηζηή ηαζ άνπζζε μ Πεθμπμκκδζζαηυξ Πυθειμξ, πμο έιεθθε κα δεζ, ημκ εάκαημ ημο Πενζηθή, ηδκ ηαηαζηνμθή ημο Ώεδκασημφ καοηζημφ, ηδκ ήηηα ηδξ Ώεήκαξ ηαζ ημ ηέθμξ ηδξ αεδκασηήξ δδιμηναηίαξ. 161
Ο Πεινπνλλεζηαθφο Πφιεκνο θαη ε Ζγεκνλία ηεο πάξηεο Ο ΠΔΛΟΠΟΝΝΖΗΑΚΟ ΠΟΛΔΜΟ
Οζ πανηζάηεξ λεηίκδζακ ημκ ‘απεθεοεενςηζηυ πυθειμ’ ηαζ ημ 431, ζηναημπέδεοζακ ζηζξ Ώπανκέξ, ημ ιεβαθφηενμ αβνμηζηυ δήιμ ηδξ Ώηηζηήξ. Ο ααζζθζάξ ημοξ Ώνπίδαιμξ έζηεζθε ζηδκ Ώεήκα βζα δζαπναβιαηεφζεζξ ημκ Μεθήζζππμ, ημκ μπμίμ υιςξ μζ Ώεδκαίμζ ανκήεδηακ κα δεπεμφκ. Γφνζζε άπναηημξ ηαζ είπε: ηε κέξα απηή αξρίδεη κεγάιν θαθφ γηα ηνπο Έιιελεο. Οζ Ώεδκαίμζ, αημθμοεχκηαξ ημ ζπέδζμ ημο Πενζηθή ηθείζηδηακ ζηα ηείπδ ημοξ ηαζ ιε ημκ ζζπονυ ημοξ ζηυθμ, εκενβμφζακ επζδνμιέξ ζηζξ πανάθζεξ πυθεζξ ηδξ Πεθμπμκκήζμο ηαζ ηδξ Ώηανκακίαξ, πανάθθδθα δε, εκίζποζακ ηζξ εέζεζξ ημοξ ζηα κδζζά ημο ανςκζημφ, έδζςλακ ημοξ Ώζβζκήηεξ ηαζ εβηαηέζηδζακ ζημ κδζί ημοξ, Ώεδκαίμοξ. Σμοξ πνχημοξ κεηνμφξ ημο πμθέιμο, ηήδερακ μζ Ώεδκαίμζ ιε ιεβάθεξ ηζιέξ ηαζ μ Πενζηθήξ εηθχκδζε ημκ πενίθδιμ Δπηηάθηφ ημο, πμο ιαξ ιεηαθένεζ μ Θμοηοδίδδξ ηαζ απμηεθεί έκα φικμ ζηδκ αεδκασηή δδιμηναηία. Σμκ επυιεκμ πνυκμ λέζπαζε ζηδκ Ώεήκα ιζα θμαενή επζδδιία θμζιμφ πμο ζημίπζζε ηδ γςή ημο εκυξ ηνίημο ηςκ ηαημίηςκ ηδξ. Σμ 429 πνμζαθήεδηε ηαζ μ Πενζηθήξ ηαζ πέεακε, αθμφ εκ ης ιεηαλφ είπε πάζεζ απυ ηδκ επζδδιία ημοξ δομ βζμοξ ημο. Σα επυιεκα πνυκζα αημθμφεδζακ ιεηαλφ ηςκ ειπμθέιςκ, αζαζυηδηεξ ηαζ θνζηαθευηδηεξ, υπςξ δ ζθαβή ηςκ ακδνχκ ηαζ μ ελακδναπμδζζιυξ ηςκ βοκαζηυπαζδςκ ηδξ επακαζηαηδιέκδξ Μοηζθήκδξ απυ ημοξ Ώεδκαίμοξ, δ εηηέθεζδ ηςκ αζπιαθχηςκ πνέζαεςκ πμο είπε ζηείθεζ δ πάνηδ ζηδκ Πενζία, δ εακάηςζδ ηςκ ζοθθδθεέκηςκ Ώεδκαίςκ ηαζ ζοιιάπςκ ημοξ απυ ημοξ Πεθμπμκκδζίμοξ, δ εηηέθεζδ απυ ημοξ Θδααίμοξ 200 αζπιαθχηςκ ηαζ ζζμπέδςζδ ηδξ πυθδξ ηςκ Πθαηαζχκ. Ώημθμφεδζακ ηάπμζεξ επζηοπίεξ ηςκ Ώεδκαίςκ ιε απμημνφθςια ημ 425, ηδκ πανάδμζδ ζημ ζηναηδβυ ηςκ Ώεδκαίςκ Κθέςκα 120 πανηζαηχκ, ζηδ θαηηδνία. Ώοηή δ πανάδμζδ έηακε ιεβάθδ εκηφπςζδ βζαηί ςξ ηυηε, ζφιθςκα ιε ηα ζπανηζαηζηά ζδεχδδ, μζ ζηναηζχηεξ υθεζθακ κα πεεάκμοκ ζηδ ιάπδ, αθθά υπζ κα παναδμεμφκ. Σμ 424, μζ Ώεδκαίμζ, έπαζακ ηδκ Ώιθίπμθδ, ζηδ Μαηεδμκία. ηναηδβυξ ημοξ ήηακ μ ζζημνζηυξ Θνπθπδίδεο μ μπμίμξ εεςνήεδηε οπαίηζμξ ηδξ ήηηαξ ηαζ ελμνίζεδηε. Οζ ζοκεπείξ ιάπεξ είπακ ελακηθήζεζ μζημκμιζηά αθθά ηαζ ζε ακενχπζκμ δοκαιζηυ, ημοξ δομ πνςηαβςκζζηέξ ηαζ υθα ηα ακηζιαπυιεκα ιένδ. Έηζζ ημ 421, μ ζηναηδβυξ ηδξ Ώεήκαξ Νζηίαξ ηαζ μ ααζζθζάξ ηδξ πάνηδξ Πθεζζημάκαλ, οπυβναρακ ζοκεήηδ εζνήκδξ, πμο μκμιάζηδηε Νηθίεηνο Δηξήλε. φιθςκα ιε αοηήκ απεθεοεενχεδηακ μζ αζπιάθςημζ, ακαβκςνίζεδηε δ ακελανηδζία ηςκ πυθεςκ ηδξ Υαθηζδζηήξ ηαζ δ πάνηδ εβηαηέθεζρε ημ δυβια ηδξ ‘απεθεοεένςζδξ’ ηςκ πυθεςκ. Δ ζοκεήηδ αοηή πνμέαθεπε δζάνηεζα 50 εηχκ. Ώοηή δ ζοκεήηδ υιςξ, ζοκάκηδζε ακηζδνάζεζξ ηαζ ζηζξ δομ παναηάλεζξ. Οζ ζφιιαπμζ ηςκ πανηζαηχκ, μζ Θδααίμζ, Κμνίκεζμζ, Μεβανείξ, Δθείμζ, ηαζ άθθμζ ανκήεδηακ κα ηδκ ακαβκςνίζμοκ ή πνμζπάεδζακ κα ζοιπήλμοκ άθθδ ζοιιαπία. Καζ απυ ηδκ πθεονά ηςκ Ώεδκαίςκ οπήνλακ ακηζδνάζεζξ ηαζ ανηεημί ήηακ εηείκμζ πμο ήεεθακ κα ακαηνέρμοκ ηδκ ζοκεήηδ. Μεηαλφ αοηχκ ήηακ ηαζ μ
162
Αιθηβηάδεο (450-404), ακζρζυξ ημο Πενζηθή, έκαξ αιθζθεβυιεκμξ, έλοπκμξ, πανζζιαηζηυξ αθθά ηαζ οπένιεηνα θζθυδμλμξ κέμξ πμθζηζηυξ. Πανά ηζξ δζαιάπεξ ηαζ ζπμναδζηέξ ζοβηνμφζεζξ, δ ‘φπμπηδ ακαηςπή’, υπςξ ηδκ παναηηήνζζε μ Θμοηοδίδδξ, ηνάηδζε ςξ ημ 414. ημ δζάζηδια αοηυ δεκ έθεζρακ μζ αηνυηδηεξ ηαζ μζ θνζηαθευηδηεξ ημο πμθέιμο, ιε πζμ αλζμζδιείςηδ ηδκ άθςζδ ηαζ μθμηθδνςηζηή ηαηαζηνμθή ηδξ Μήθμο απυ ημοξ Ώεδκαίμοξ, δ μπμία απέδεζλε υηζ μ ζζπονυξ επζαάθεζ ηζξ εεθήζεζξ ημο, ακελάνηδηα απυ ηάεε έκκμζα δζηαίμο ηαζ δεζηήξ. Ο Θμοηοδίδδξ ζημκ Μειίσλ δηάινγνη, πμο είκαζ βναιιέκμξ ζε ιμνθή εεαηνζημφ δζαθυβμο, ακαδεζηκφεζ ημκ επεηηαηζηυ ηοκζζιυ ηςκ Ώεδκαίςκ, μζ μπμίμζ εηζζεεθζηά ανκμφκηαζ ηάεε δζηαίςια αοημδζάεεζδξ ή μοδεηενυηδηαξ ζημοξ Μδθίμοξ. Σμ 415, μζ Ώεδκαίμζ άνπζζακ κα εημζιάγμκηαζ βζα ιζα εηζηναηεία ζηδ ζηεθία, ιε ζηυπμ κα ηδκ οπμηάλμοκ ηαζ κα απμηνέρμοκ ημοξ οναημφζζμοξ κα ζοιιαπήζμοκ ιε ημοξ πανηζάηεξ. Έηζζ έκαξ ηενάζηζμξ ζηυθμξ απυ 134 ηνζήνεζξ ιε ζηναηδβμφξ ημκ Ώθηζαζάδδ ηαζ ημκ Νζηία, απέπθεοζε βζα ηδκ ζηεθία. Βκ ης ιεηαλφ ζηδκ Ώεήκα, μ Ώθηζαζάδδξ ηαηαββέθεδηε βζα αηνςηδνζαζιυ ηςκ αβαθιάηςκ ημο Βνιή ηαζ ηαηαδζηάζηδηε ενήιδκ ζε εάκαημ. Ώοηυξ βζα κα απμθφβεζ ηδ ζφθθδρδ ηαηέθοβε ζηδ πάνηδ ηαζ έπεζζε ημοξ πανηζάηεξ κα αμδεήζμοκ ημοξ οναημφζζμοξ, βζα κα απμθφβμοκ ηαζ ηδ δζηή ημοξ ήηηα, ακ ηα ζπέδζα ηςκ Ώεδκαίςκ πεηφπαζκακ. ε θίβμ πνμκζηά δζάζηδια ηαζ πανά ηζξ εκζζπφζεζξ πμο έζηεζθε δ Ώεήκα, μ ζηναηυξ ηδξ οπέζηδ πακςθεενία, μ Νζηίαξ εηηεθέζηδηε ηαζ υζμζ βθίηςζακ ηδ ζθαβή πμοθήεδηακ απυ ημοξ οναημφζζμοξ ςξ ζηθάαμζ. Γζα ηδκ Ώεήκα, δ απχθεζα ημο ζζπονυηενμο υπθμο ηδξ ημο ζηυθμο, ήηακ έκα απμθαζζζηζηυ πηφπδια. Δ εηζηναηεία ζηδ ζηεθία ηδκ ελαζεέκδζε μζημκμιζηά ηαζ ζηναηζςηζηά. Δ πάνηδ, ιε ηζξ ζοιαμοθέξ ημο Ώθηζαζάδδ, οπμηίκδζε ηζξ ζςκζηέξ πυθεζξ ζε ακηανζία. Πανάθθδθα επεζδή δεκ είπε ημοξ μζημκμιζημφξ πυνμοξ βζα καοπδβήζεζ πθμία ηαζ κα πηοπήζεζ ηδκ Ώεήκα ζηδ εάθαζζα, πνμζέθοβε βζα αμήεεζα ζημοξ Πένζεξ. ιςξ, μ ζηυθμξ ημοξ οπέζηδ ήηηα απυ ημκ αεδκασηυ ζηδκ Κφγζημ. Οζ Ώεδκαίμζ, ακαβκςνίγμκηαξ ηζξ ζηακυηδηεξ ημο Ώθηζαζάδδ, ακαηαθμφκ ηδκ απυθαζδ ηαηαδίηδξ ημο ηαζ ημκ εηθέβμοκ ζηξαηεγφ απηνθξάηνξα, αθθά ζφκημια ημ 406, μ ζπανηζαηζηυξ ζηυθμξ κζηά ημκ αεδκασηυ ηαζ μ Ώθηζαζάδδξ πμο εεςνήεδηε οπαίηζμξ ηδξ ήηηαξ ηαεαζνέεδηε. Σμ ηεθζηυ πηφπδια βζα ηδκ Ώεήκα ήνεε ημ 404, ιε ηδκ αζθκζδζαζηζηή ηαηάθδρδ ημοξ ζηυθμο ηδξ ζημοξ Αηγφο Πνηακνχο. θα ζπεδυκ ηα πθμία ημοξ ηονζεφηδηακ ηαζ υθμζ μζ Ώεδκαίμζ αζπιάθςημζ εηηεθέζηδηακ. Δ ζενά ηνζήνδξ Πάναθμξ έθενε ζημκ Πεζναζά ηδκ εθζαενή είδδζδ. Δ Ώεήκα δεκ είπε πζα ζηυθμ, μφηε πνήιαηα ηαζ μζ ζφιιαπμί ηδξ ηδκ είπακ εβηαηαθείρεζ. Κθείζηδηακ ζηα ηείπδ, αθθά ηα ηνυθζια ηεθείςζακ ζφκημια ηαζ δέπεδηακ εζνήκδ πςνίξ υνμοξ. Οζ ζφιιαπμζ ηςκ γδημφζακ κα πςθδεμφκ υθμζ μζ Ώεδκαίμζ ςξ ζηθάαμζ, αθθά μζ πανηζάηεξ ακαβκςνίγμκηαξ ηδ ζοιαμθή ηδξ Ώεήκαξ ζημοξ Μδδζημφξ πμθέιμοξ, ανκήεδηακ ηαζ επέααθακ ημοξ υνμοξ ημοξ: ηαηαζηνμθή ηςκ Μαηνχκ Σεζπχκ, απαβυνεοζδ ηαημπήξ πμθειζημφ ζηυθμο απυ ηδκ Ώεήκα, ηαηάνβδζδ ηδξ δδιμηναηίαξ ηαζ επζαμθή μθζβανπζημφ ηαεεζηχημξ, ημο ηαεεζηχημξ ηςκ ‘ηνζάημκηα ηονάκκςκ’. Ο Πεθμπμκκδζζαηυξ, μ ιεβαθφηενμξ ειθφθζμξ πυθειμξ, ζημκ μπμίμ είπακ ζοιιεηάζπεζ υθεξ ζπεδυκ μζ εθθδκζηέξ πυθεζξ, ηεθείςζε αθμφ άθδζε πίζς ημο
163
πζθζάδεξ κεηνμφξ, ηαηεζηναιιέκεξ πυθεζξ ηαζ ελάκηθδζε μζημκμιζηά υθα ηα ειπθεηυιεκα ιένδ. ηδκ Ώεήκα, ιε ηδ ζοκδνμιή ηςκ πανηζαηχκ, επζηνάηδζακ μζ μθζβανπζημί ιε ανπδβμφξ ημκ Θδναιέκδ ηαζ ημκ Κνζηία. Βηηεθέζηδηακ εηαημκηάδεξ, ιεηαλφ ηςκ μπμίςκ ηαζ μ Θδναιέκδξ, αθθά δμθμθμκήεδηε ηαζ μ Ώθηζαζάδδξ μ μπμίμξ είπε ηαηαθφβεζ ζημοξ Πένζεξ. Δ επμπή ηδξ Ώεήκαξ, μ Υνοζμφξ Ώζχκαξ, δ αεδκασηή δβειμκία, είπακ ηεθεζχζεζ. Ο ιεβάθμξ ζζημνζηυξ Θνπθπδίδεο, ζημ ένβμ ημο Ηζηνξίαη, πενζβνάθεζ ιε θεπημιένεζεξ αθθά ηαζ ακηζηεζιεκζηυηδηα υθεξ ηζξ πηοπέξ ημο Πεθμπμκκδζζαημφ πμθέιμο, πμο ηνάηδζε είημζζ επηά μθυηθδνα πνυκζα.
Ο Θνπθπδίδεο (460- 399 π.Υ.) Αλ ν Ζξφδνηνο ζεσξείηαη «ν παηέξαο ηεο Ηζηνξίαο», ν Θνπθπδίδεο ινγίδεηαη σο ν κεγαιχηεξνο ηζηνξηθφο θαη ν ζεκειησηήο ηεο Ηζηνξίαο. Ο ίδηνο, ζην 1ν βηβιίν ηνπ έγξαςε: «Θα είκαη ηθαλνπνηεκέλνο αλ ην έξγν κνπ θξηζεί σθέιηκν απφ φζνπο ζειήζνπλ λα έρνπλ αθξηβή γλψζε ησλ γεγνλφησλ … Έγξαςα ηελ Ηζηνξία κνπ γηα λα κείλεη αηψλην θηήκα ησλ αλζξψπσλ θαη φρη ζαλ έξγν επίθαηξνπ δηαγσληζκνχ γηα έλα πξφζθαηξν αθξναηήξην». (κεηάθξαζε Α. Βιάρνπ). Σν έξγν ηνπ Ηζηνξία (ηνπ Πεινπνλλεζηαθνχ Πνιέκνπ), είλαη ρσξηζκέλν (απφ κεηαγελέζηεξνπο κειεηεηέο), ζε νθηψ βηβιία θαη ζηακαηά ζηνλ 21ν ρξφλν ηνπ πνιέκνπ. Ο Ζξφδνηνο, ήηαλ φλησο πξσηνπφξνο ηζηνξηθφο, αιιά ζηηο ηζηνξίεο ηνπ πεξηιάκβαλε θήκεο, δηεγήζεηο, αλαθνξέο ζε κπζνινγίεο θαη ζενχο, ελψ ν Θνπθπδίδεο θαηέγξαθε κφλν επηβεβαησκέλα θαη δηαζηαπξσκέλα γεγνλφηα, είηε απφ γξαπηά θείκελα είηε απφ ζπλνκηιίεο κε αλζξψπνπο πνπ ζπκκεηείραλ ή θαη πξσηαγσλίζηεζαλ ζηα γεγνλφηα πνπ ηζηνξνχζε. Δίλαη ν πξψηνο ηζηνξηθφο πνπ πξνζπάζεζε λα είλαη πξάγκαηη αληηθεηκεληθφο θαη αλαδεηνχζε ηα βαζχηεξα αίηηα ησλ γεγνλφησλ. Οη ειάρηζηεο πιεξνθνξίεο πνπ έρνπκε γηα ηε δσή ηνπ, πξνέξρνληαη απφ ην ίδην ην έξγν ηνπ θαη απφ βηνγξαθίεο ηνπ πνπ γξάθηεθαλ κεηαγελέζηεξα. Γελλήζεθε ζην Άιηκν θαη είρε ζπγγεληθνχο δεζκνχο κε ηνλ Κίκσλα ηνλ γην ηνπ Μηιηηάδε. Παηέξαο ηνπ ήηαλ ν ινξνο, φλνκα πνιιψλ βαζηιέσλ ηεο Θξάθεο. Πξέπεη λα ήηαλ ζξαθηθήο θαηαγσγήο, γηαηί ήηαλ ηδηνθηήηεο ρξπζσξπρείσλ ζηελ πεξηνρή θαπηή Όιε, απέλαληη απφ ηε Θάζν. Πηζαλφηαηα εθπαηδεχηεθε θνληά ζηνπο ζνθηζηέο θηινζφθνπο ηεο Αζήλαο, απφ ηνπο νπνίνπο έκαζε λα κε δέρεηαη ηα πξάγκαηα φπσο είλαη θαη λα ακθηζβεηεί ηηο θαζηεξσκέλεο αιήζεηεο. Σνλ ψζεζαλ λα θξίλεη ηα γεγνλφηα ρσξίο λα επεξεάδεηαη απφ παξαδφζεηο ή εζηθέο θαη πλεπκαηηθέο πξνθαηαιήςεηο. Σνλ βνήζεζαλ λα αλαπηχμεη ηηο ηθαλφηεηεο πνπ ρξεζηκνπνίεζε γηα λα πιεζηάζεη ηελ αιήζεηα ησλ γεγνλφησλ. Δθάξκνζε νξζνινγηζηηθή ζθέςε θαη γη’ απηφ απνπζηάδεη ηειείσο απφ ηελ Ηζηνξία ηνπ ην κεηαθπζηθφ ή ην ζετθφ ζηνηρείν. ηελ έλαξμε ηνπ Πεινπνλλεζηαθνχ πνιέκνπ ήηαλ 28-29 εηψλ. Αξξψζηεζε θη απηφο απφ ην ινηκφ πνπ είρε πιήμεη ηελ πφιε θαη εμφλησζε κεγάιν κέξνο ηνπ πιεζπζκνχ ηεο κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη ηνλ Πεξηθιή. Σν 424 εθιέρζεθε ζηξαηεγφο θαη ζηάιζεθε ζηε Ακθίπνιε, κηα ζηξαηεγηθήο ζεκαζίαο πφιε ηεο Θξάθεο, επηθεθαιήο 7 πινίσλ γηα λα ηελ ππεξαζπίζεη απφ ην παξηηάηε ζηξαηεγφ Βξαζίδα. κσο ν Βξαζίδαο θαηέιαβε ηελ Ακθίπνιε, ν
164
Θνπθπδίδεο ζεσξήζεθε ππεχζπλνο απηήο ηεο απνηπρίαο θαη θαηαδηθάζηεθε ζε εηθνζαεηή εμνξία. Ζ εμνξία ηνλ δηεπθφιπλε λα ηαμηδεχεη ειεχζεξα αλάκεζα ζηνπο αληηκαρφκελνπο θαη λα δεη ηα γεγνλφηα απφ ηελ νπηηθή γσλία θαη ησλ δχν ζηξαηνπέδσλ. Καζψο είρε νηθνλνκηθή άλεζε (ιφγσ ησλ ρξπζσξπρείσλ ηεο Θξάθεο), είρε ηε δπλαηφηεηα λα πεξηέξρεηαη ζηνπο ηφπνπο ησλ ζπγθξνχζεσλ (πηζαλψο πήγε θαη ζηε ηθειία, γηαηί νη πεξηγξαθέο ηεο ηθειηθήο εθζηξαηείαο ησλ Αζελαίσλ, είλαη ιεπηνκεξείο) θαη λα ζπιιέγεη ζηνηρεία γηα ηελ ζπγγξαθή ηνπ έξγνπ ηνπ. Δπέζηξεςε ζηελ Αζήλα ην 404, ιίγν κεηά ην ηέινο ηνπ πνιέκνπ θαη ηελ παξάδνζε ηεο Αζήλαο. Παξφιν φκσο πνπ έδεζε ηνλ πφιεκν σο ην ηέινο ηνπ, δελ πξφιαβε λα νινθιεξψζεη ηελ Ηζηνξία ηνπ. Ζ αθήγεζε ηειεηψλεη ζην κέζν ηνπ 411, πξάγκα πνπ ζεκαίλεη φηη πέζαλε θαηά ηε δηάξθεηα ηεο ζπγγξαθήο. Λέγεηαη φηη ηάθεθε ζηνλ νηθνγελεηαθφ ηάθν ηνπ Κίκσλα. Σελ ηζηνξία ηνπ Πεινπνλλεζηαθνχ πνιέκνπ ζα ζπλερίζεη ν Ξελνθώλ, αθξηβψο απφ ην ζεκείν πνπ ηελ ζηακάηεζε ν Θνπθπδίδεο.
οκεπζζηήξ ηδξ Εζημνίαξ ημο Πεθμπμκκδζζαημφ πμθέιμο, αθθά ηαζ ηδξ ζοκέπεζαξ ηδξ εθθδκζηήξ ζζημνίαξ ςξ ημ 361, είκαζ μ Ξελνθψλ (427-355 π.Υ.), μ ηνίημξ ηςκ ζζημνζηχκ ηδξ ηθαζζζηήξ ανπαζυηδηαξ (υπζ υιςξ ημο ιεβέεμοξ ημο Θμοηοδίδδ, μφηε ημο Δνμδυημο). Έβναρε ένβα ζζημνζηά (Κχξνπ Αλάβαζηο, Διιεληθά θ.α.), θζθμζμθζηά ηαζ δζαθυβμοξ (Απνινγία σθξάηνπο, πκπφζηνλ θ.α.) ηαζ δζδαηηζηά (Κχξνπ παηδεία. Αζελαίσλ πνιηηεία η.α.). Σα Διιεληθά ηαθφπημοκ ηδκ πενίμδμ ηδξ εθθδκζηήξ ζζημνίαξ απυ ημ 411 ςξ ημ 361. Σμ 401, μ δεοηενυημημξ βζμξ ημο Αανείμο, μ Κχξνο ν Νεφηεξνο, εηζηνάηεοζε ηαηά ημο αδεθθμφ ημο ηαζ ααζζθζά ηδξ Πενζίαξ, Αξηαμέξμε Β’. Γζα ημ ζημπυ αοηυ ιεηαλφ ηςκ άθθςκ ηάθεζε ηαζ Έθθδκεξ ιζζεμθυνμοξ ηαζ ιεηαλφ αοηχκ ηαζ ημκ Ξεκμθχκηα. Αεκ λένμοιε ιε ηζ ααειυ ή αλίςια ζοιιεηείπε μ Ξεκμθχκ ζημκ πενζζηυ ζηναηυ, υιςξ είκαζ αέααζμ υηζ οπήνλε ζοκδαζηοιυκαξ ηαζ ζοκμιζθδηήξ ημο Κφνμο. ηδ ιάπδ ζηα Κμφκαλα, μ Κφνμξ δηηήεδηε ηαζ ζημηχεδηε, ηαζ μζ Έθθδκεξ ζηναηδβμί ιε 200 μπθίηεξ εηηεθέζηδηακ. Συηε μζ κχξηνη (10000) Έθθδκεξ ζηναηζχηεξ ελέθελακ ημ Ξεκμθχκηα, δβέηδ ημοξ ηζ αοηυξ ιε επζηοπία ημοξ μδήβδζε ιέζα απυ επενζηή πχνα, ζε ιζα πμνεία 1500 πζθζμιέηνςκ, ζηζξ αηηέξ ημο Βολείκμο Πυκημο ηαζ επέζηνερακ ζηδκ Βθθάδα. ηακ ακηίηνζζακ ημκ Βφλεζκμ θχκαλακ πανμφιεκμζ Θάιαζζα-ζάιαζζα. θα αοηά πενζβνάθμκηαζ ζημ αζαθίμ Κχξνπ Αλάβαζηο. Σα ένβα ημο Ξεκμθχκηα βναιιέκα ζε απθυ αηηζηυ πεγυ θυβμ, είκαζ εφημθα ηαηακμδηά, αβαπήεδηακ απυ ημοξ Ρςιαίμοξ ηαζ ημοξ ιεηαβεκέζηενμοξ ηαζ δζδάζημκηαζ αηυια ηαζ ζήιενα ζηα ζπμθεία ηαζ ζηα πακεπζζηήιζα. ηδκ Ώεήκα ημ ηαεεζηχξ ηςκ ηνζάημκηα ηονάκκςκ δεκ άκηελε πμθφ ηαζνυ. Σμ 403, ζε ζφβηνμοζδ ηςκ μθζβανπζηχκ ιε ημοξ δδιμηναηζημφξ, ζημηχεδηε ιεηαλφ άθθςκ ηαζ μ Κνζηίαξ ηαζ μζ μθζβανπζημί απμζφνεδηακ ζηδκ Βθεοζίκα, ζηδ δε Ώεήκα απμηαηαζηάεδηε δ δδιμηναηία. Αυεδηε βεκζηή αικδζηία ηαζ δ γςή ζηδκ ηναοιαηζζιέκδ πυθδ λακάνπζζε. Σμ εέαηνμ ζοκέπζζε κα δίκεζ παναζηάζεζξ βζα ημ θαυ. Μεζμονακεί ημ άζηνμ ημο ηςιςδμφ Αξηζηνθάλε πμο ηαηά ηδ δζάνηεζα ημο πμθέιμο ακεαάγεζ ηδκ ηθαζζζηή ακηζπμθειζηή ηςιςδία Λπζηζηξάηε ηαζ αημθμφεδζακ ηα ένβα ηδξ ςνζιυηδηάξ ημο (Πινχηνο, Δθθιεζηάδνπζεο). Δ θζθμζμθία ανίζηεηαζ ζηδ ημνφθςζή ηδξ ιε ηδκ ίδνοζδ ηδξ Αθαδεκίαο απυ ημκ Πιάησλα. 165
Ο Πιάηωλ (427 – 347 π.Υ.) Απφ ηνπο θνξπθαίνπο θηινζφθνπο ηεο αξραηφηεηαο, πνπ ζεκαηνδνηεί ηελ έλαξμε ηεο πνιηηηθήο θηινζνθίαο ηεο Γχζεο, θαζψο θαη ηεο ζχγρξνλεο εζηθήο, πνιηηηθήο θαη κεηαθπζηθήο ζθέςεο. Οη δηδαζθαιίεο θαη νη ζθέςεηο ηνπ, δηαβάδνληαη θαη κειεηνχληαη ζπλερψο σο ζήκεξα, κεηά απφ 2400 ρξφληα θαη ζεσξείηαη έλαο απφ ηνπο παηέξεο ηεο δπηηθήο θηινζνθίαο. Γελλήζεθε απφ πινχζηα νηθνγέλεηα θαη ην πξαγκαηηθφ ηνπ φλνκα ήηαλ Αξηζηνθιήο, φκσο ην παξαηζνχθιη Πιάησλ (ίζσο ιφγσ ηνπ πιάηνπο ησλ ψκσλ ηνπ) ηνπ έκεηλε θαη κ’ απηφ πέξαζε ζηελ ηζηνξία. Σελ επνρή εθείλε, ε Αζήλα ήηαλ ην νηθνλνκηθφ θαη πνιηηηζηηθφ θέληξν ηνπ ηφηε θφζκνπ, είρε δερζεί ηεο επηξξνέο ηεο θηινζνθίαο ησλ Διιήλσλ ηεο Ησλίαο θαη ηεο Ηηαιίαο, αιιά φκσο είρε ήδε εκπιαθεί ζηνλ θαηαζηξνθηθφ Πεινπνλλεζηαθφ πφιεκν. ε λεαξή ειηθία ν Πιάησλ καζήηεπζε θνληά ζηνλ Κξαηχιν, καζεηή ηνπ Ζξάθιεηηνπ, απφ ηνλ νπνίν πήξε ηελ έθεζε ηεο κάζεζεο. Αιιά ζηα είθνζη ρξφληα ηνπ, επηχρηζε λα γίλεη θίινο θαη καζεηήο ηνπ σθξάηε ηνπ νπνίνπ παξέκεηλε καζεηήο σο ην 399, φηαλ ν ηειεπηαίνο θαηαδηθάζζεθε ζε ζάλαην. Ζ εθηέιεζε ηνπ σθξάηε, ηνλ νπνίνλ απνθαινχζε «ν ζνθφηεξνο, ν πην δίθαηνο θαη ν πην θαιφο άλζξσπνο πνπ γλψξηζα», ζπγθιφληζε ηνλ Πιάησλα. Δίραλ κεζνιαβήζεη, ε ζπληξηπηηθή ήηηα θαη παξάδνζε ηεο Αζήλαο, ε επηβνιή ηεο ηπξαλλίδαο ησλ ηξηάληα –κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη ν αδειθφο ηεο κεηέξαο ηνπ Υαξκίδεο θαη ν ζείνο ηνπ Κξηηίαο (θαη νη δπν ζθνηψζεθαλ ζηηο ζπγθξνχζεηο κε ηνπο δεκνθξαηηθνχο). Απφξξνηα φισλ απηψλ ήηαλ λα πάξεη αξλεηηθή πξνο ηε δεκνθξαηία πνιηηηθή ζέζε θαη λα απνκαθξπλζεί απφ ηελ Αζήλα θαη λα ηαμηδέςεη ζηελ Αίγππην, φπνπ δηδάρηεθε γεσκεηξία θαη αζηξνλνκία, ζηε ηθειία θαη ζηελ Ηηαιία. ηελ Ηηαιία ζπλαληήζεθε κε καζεηέο ηνπ Ππζαγφξα θαη γλψξηζε ηηο ζεσξίεο ησλ ππζαγνξείσλ θνηλνηήησλ πνπ εθάξκνδαλ ηνλ ζπλδπαζκφ θηινζνθίαο θαη πνιηηηθήο εμνπζίαο. Γχξηζε ζηελ Αζήλα ην 387 θαη ίδξπζε κηα ζρνιή επηζηεκνληθήο θαη θηινζνθηθήο έξεπλαο, ηελ Αθαδεκία, ε νπνία είλαη ην καθξνβηφηεξν παλεπηζηήκην ηεο ηζηνξίαο. Θα θιείζεη ην 529 κ.Υ. κεηά απφ 926 ρξφληα ζπλερνχο ιεηηνπξγίαο, κε δηάηαγκα ηνπ απηνθξάηνξα ηνπ Βπδαληίνπ, Ηνπζηηληαλνχ πνπ ζεσξνχζε φηη ήηαλ έλα παγαληζηηθφ ίδξπκα. ηελ είζνδν ηεο Αθαδεκίαο ήηαλ γξακκέλν: Μεδείο αγεσκέηξεηνο εηζήησ. Ο Πιάησλ δίδαζθε εθεί επί ζαξάληα ζπλερή ρξφληα, σο ην ζάλαηφ ηνπ. Γηαθξίλεη ηηο ρσξηζηέο επηζηήκεο (καζεκαηηθά, γεσκεηξία, αζηξνλνκία) απφ ηε δηαιεθηηθή (ή αλψηεξε επηζηήκε ησλ ηδεψλ θαη ηνπ αγαζνχ). Ζ δηδαζθαιία ηνπ ήηαλ πξνθνξηθή θαη γηλφηαλ κε κνξθή δηαιφγσλ. Αθνξνχζε θπξίσο θηινζνθία, καζεκαηηθά, πνιηηηθή θαη επηζηήκεο. ηνπο καζεηέο ηεο Αθαδεκίαο ζπγθαηαιέγνληαη νη θηιφζνθνη θαη δηάδνρνί ηνπ Ξελνθξάηεο θαη πεχζηππνο, ν καζεκαηηθφο Θεαίηεηνο, ν αζηξνλφκνο θαη γηαηξφο Δχδνμνο, ν γηαηξφο Φηιηζηίσλ απφ ηε ηθειία θαη ν πην δηάζεκνο, ν Αξηζηνηέιεο, ν νπνίνο ήξζε ζηε ζρνιή ζε ειηθία δέθα επηά εηψλ, φηαλ ν Πιάησλ ήηαλ ήδε εμήληα. Ο Πιάησλ, έγξαςε ηξηάληα έμη βηβιία, ηα πεξηζζφηεξα γξακκέλα ζε κνξθή δηαιφγσλ. ηνπο πεξηζζφηεξνπο δηαιφγνπο, θεληξηθφ πξφζσπν εκθαλίδεηαη ν 166
σθξάηεο. Υσξίδνληαη ζε ηξεηο νκάδεο: Ζ πξψηε, νη λεαληθνί ζσθξαηηθνί δηάινγνη, φπσο: Απνινγία, Κξίησλ, Πξσηαγφξαο θ.α. ε δεχηεξε, δηάινγνη ηεο σξηκφηεηαο ή δεκηνπξγηθνί φπσο: Γνξγίαο, Ίσλ, πκπφζην, Φαίδσλ θ.α. θαη ε ηξίηε νη δηαιεθηηθνί φπσο: νθηζηήο, Σίκαηνο, Κξηηίαο, Δπηζηνιέο, Νφκνη θ.α. Γχν απφ απηά έρνπλ θχξην ζέκα ηελ θαηαδίθε ηνπ σθξάηε (ε Απνινγία θαη ν Κξίησλ). Οη πνιηηηθέο ηνπ ηδέεο, ζπλνςίδνληαη ζηελ Πνιηηεία ηνπ, ζηελ νπνία απνηππψλνληαη ηηο ηδέεο ηνπ γηα ηελ ηδαληθή θνηλσλία. Αξρίδεη κε έλα ζσθξαηηθφ δηάινγν γηα ηε θχζε ηεο δηθαηνζχλεο θαη πξνρσξεί ζε εθηεηακέλε αλάιπζε ησλ αξεηψλ (δηθαηνζχλε, ζνθία, αλδξεία θαη ζσθξνζχλε). Θεσξεί φηη ην θαιχηεξν πνιίηεπκα είλαη ην αξηζηνθξαηηθφ, φρη ε θιεξνλνκηθή αξηζηνθξαηία ή ε κνλαξρία, αιιά ε αξηζηνθξαηία ησλ αμηψλ, δειαδή ε εμνπζία ησλ θαιχηεξσλ θαη ζνθφηεξσλ πνιηηψλ. Απηνί δελ ζα εθιέγνληαη κε ςεθνθνξία ησλ πνιηηψλ, αιιά απφ κηα δηαδηθαζία επηινγήο απφ ηα κέιε ηεο άξρνπζαο ηάμεο κε βάζε ηελ αμία ηνπο. Πίζηεπε φηη φινη νη άλζξσπνη, άληξεο θαη γπλαίθεο, ζα πξέπεη λα έρνπλ ηελ επθαηξία λα δνθηκάζνπλ ηελ ηθαλφηεηά ηνπο λα γίλνπλ κέιε ηεο θπξίαξρεο ηάμεο. Δίλαη ν πξψηνο απφ ηνπο κεγάινπο θηινζφθνπο ηεο ηζηνξίαο (αθφκα θαη Ηλδνχο ή Κηλέδνπο), πνπ πίζηεςε θαη δηαθήξπμε ηελ ηζφηεηα ησλ δχν θχισλ. Γηα λα δηαζθαιηζζεί ε ηζφηεηα ησλ επθαηξηψλ, ν Πιάησλ πξνηείλεη ηελ αλάιεςε ηεο εθπαίδεπζεο ησλ λέσλ απφ ηελ πνιηηεία. Σα παηδηά ζα αζθνχληαη ζσκαηηθά θαη παξάιιεια ζα καζαίλνπλ καζεκαηηθά, κνπζηθή θαη άιια καζήκαηα. ε δηάθνξα ζηάδηα ηεο εθπαίδεπζεο ζα μερσξίδνπλ απηνί πνπ ζηακαηνχλ ηελ παηδεία θαη πάλε ζηελ παξαγσγή θαη νη ηθαλφηεξνη πνπ ζπλερίδνπλ ηηο ζπνπδέο ηνπο. Δθηφο ησλ άιισλ ηψξα ζα ζπνπδάζνπλ θαη «θηινζνθία». Γειαδή ηε κειέηε ηνπ κεηαθπζηθνχ δφγκαηνο ησλ ηδαληθψλ κνξθψλ ηνπ Πιάησλα. ηα 35 ηνπο, απηνί πνπ επέδεημαλ ηθαλφηεηεο ζπλερίδνπλ γηα άιια δέθα πέληε ρξφληα ζπνπδψλ θαη πξαθηηθήο πιένλ εκπεηξίαο. Μφλν απηνί πνπ ζα απνδείμνπλ φηη είλαη ηθαλνί θαη ελδηαθέξνληαη γηα ην δεκφζην θαιφ, ζα επηιεγνχλ θαη ζα γίλνπλ νη θξνπξνί – θχιαθεο ηεο πνιηηείαο. Απηνί νη θχιαθεο δελ ζα έρνπλ πξνζσπηθή πεξηνπζία, ζα κηζζνδνηνχληαη απφ ηελ πνιηηεία. Ζ απνδεκίσζή ηνπο ζα είλαη ε ηθαλνπνίεζε φηη πξνζθέξνπλ ζην θνηλσληθφ ζχλνιν. Αλ θαη ην ηδαληθφ πνιηηηθφ ζχζηεκα πνπ πξφηεηλε ν Πιάησλ δελ βξήθε πνηέ νξγαλσκέλε θνηλσληθή νκάδα (ή θφκκα) λα ην εθαξκφζεη, ε Πνιηηεία ηνπ, φπσο θαη φια ηα άιια βηβιία ηνπ δηαβάζηεθαλ θαη εμαθνινπζνχλ λα δηαβάδνληαη επί 24 αηψλεο. Θεσξείηαη ν θνξπθαίνο θηιφζνθνο ηεο ηζηνξίαο θαη ε δηδαζθαιία ηνπ επεξέαζε ηελ πνξεία ηεο θηινζνθίαο ησλ Διιήλσλ, ησλ Ρσκαίσλ αιιά θαη ησλ κεηαγελέζηεξσλ θηινζφθσλ ηεο Δπξψπεο. Δπεξέαζε αθφκα θαη απηνχο πνπ πξψηνη ζπλέηαμαλ ην χληαγκα ησλ Ζλσκέλσλ Πνιηηεηψλ.
ιςξ, πανά ηδ ζοκεπζγυιεκδ άκεδζδ ηςκ βναιιάηςκ, ηςκ ηεπκχκ ηαζ ηςκ επζζηδιχκ, δ Ώεήκα δεκ ήηακ πζα ιεβάθδ δφκαιδ. Ήηακ δ ζεζνά ηδξ κζηήηνζαξ πυθδξ ημο πμθέιμο, κα δβειμκεφζεζ ζημκ εθθδκζηυ πχνμ. Ζ ΖΓΔΜΟΝΗΑ ΣΖ ΠΑΡΣΖ. Μεηά ηδκ πςνίξ υνμοξ πανάδμζδ ηδξ Ώεήκαξ, δ
πάνηδ έβζκε δ αδζαθζθμκίηδηδ δφκαιδ ακάιεζα ζηζξ εθθδκζηέξ πυθεζξ-ηνάηδ. Δ πενίμδμξ αοηή απμηαθείηαζ πενίμδμξ ηδξ Ζγεκνλίαο ηεο πάξηεο. Ώκ ηαζ δ πάνηδ, ακηίεεηα ιε ηδκ Ώεήκα, δεκ είπε ημκ άιεζμ έθεβπυ ηδξ δζαηοαένκδζήξ ημοξ, υιςξ ιε ημ ηφνμξ ηαζ ηδκ ζζπφ ηδξ επδνέαγε ηζξ απμθάζεζξ ηαζ ηδκ πμθζηζηή ηςκ πενζζζυηενςκ ακελάνηδηςκ πυθεςκ. Ώζημφζε δδθαδή δβειμκζηή πμθζηζηή, υπςξ αζηεί πάκηα ηάεε ιεβάθδ δφκαιδ.
167
Δ πάνηδ, ζοκήρε ζοιιαπία ιε ημκ Κφνμ ημ Νευηενμ, εκακηίμκ ημο αδεθθμφ ημο ηαζ ααζζθζά ηςκ Πενζχκ Ώνηαλένλδ. Μεηά ηδκ ήηηα ηαζ ημ εάκαημ ημο Κφνμο, δ πάνηδ δδιζμφνβδζε ιζα αιοκηζηή ζοιιαπία ιε ηζξ εθθδκζηέξ πυθεζξ ηδξ Μζηνάξ Ώζίαξ ηαζ ζηνάθδηε εκακηίμκ ηςκ ζαηναπχκ ηδξ δοηζηήξ Μ. Ώζίαξ, Σζζζαθένκδ ηαζ Φανκάααγμο ηαζ ηαηέθααε ανηεηέξ πυθεζξ ηδξ Φνοβίαξ. Οζ Πένζεξ πθήνςζακ ημκ Ώεδκαίμ ζηναηδβυ Κυκςκα μ μπμίμξ καοπήβδζε βζα θμβανζαζιυ ημοξ 400 πθμία ηαζ απέζπαζε απυ ημοξ πανηζάηεξ ηδ ζφιιαπυ ημοξ Ρυδμ. ηακ υιςξ ημ 395 μζ πανηζάηεξ ιε επζηεθαθήξ ημ ααζζθζά Ώβδζίθαμ, ηαηέθααακ ηαζ ηδ Λοδία, μ Ώνηαλένλδξ δέπεδηε κα παναπςνήζεζ αοημκμιία ζηζξ εθθδκζηέξ πυθεζξ ηδξ Μ. Ώζίαξ, ιε ημκ υνμ κα ημο πθδνχκμοκ εηήζζμ θυνμ. Σμ 394, μ πενζζηυξ ζηυθμξ ιε ημκ Κυκςκα δζέθοζε ημκ ζπανηζαηζηυ ζηυθμ ηαζ έπεζζε κα κδζζά ημο ακαημθζημφ Ώζβαίμο, ηδκ Έθεζμ ηαζ ηζξ πυθεζξ ημο Βθθδζπυκημο κα απμζηζνηήζμοκ απυ ηδ ζπανηζαηζηή ζοιιαπία. Σμ 393, μ Φανκάααγμξ ιε ημκ Ώεδκαίμ Κυκςκα έπθεοζε ζηζξ Κοηθάδεξ, ηζξ απέζπαζε απυ ηδ ζοιιαπία ηδξ πάνηδξ ηαζ θεδθάηδζε ηα πεθμπμκκδζζαηά πανάθζα. ηακ ηεθείςζακ μζ επζπεζνήζεζξ, μ Κυκςκ έπεζζε ημκ Φανκάααγμ κα ημο παναπςνήζεζ ημ ζηυθμ βζα κα αμδεήζεζ ζηδκ ακμζημδυιδζδ ηδξ Ώεήκαξ. Οζ Ώεδκαίμζ θοζζηά ηίιδζακ ημκ Κυκςκα ακαθυβςξ. Ώθθά υθα αοηά ηαηέδεζλακ υηζ μζ Έθθδκεξ, μζ κζηδηέξ ηςκ Μδδζηχκ πμθέιςκ, εηθζπανμφζακ βζα ημ πνήια ηαζ ηδ αμήεεζα ηςκ δηηδιέκςκ Πενζχκ. ηδκ οπυθμζπδ Πεθμπυκκδζμ, δ πάνηδ επέααθε ηδκ δβειμκία ηδξ ιε ηα υπθα εζζαάθμκηαξ ζηδκ Ήθζδα, βεβμκυξ πμο πνμηάθεζε ακδζοπία ζημοξ ζοιιάπμοξ ηδξ. Οζ Κμνίκεζμζ, μζ Ώνβείμζ, μζ Θδααίμζ ηαζ μζ Ώεδκαίμζ, ζπδιάηζζακ έκα ακηζθαηςκζηυ ζοκαζπζζιυ. Οζ πανηζάηεξ έζηεζθακ ημκ Ώκηαθηίδα ζημκ Πένζδ Mεγάιν Bαζηιέα ηαζ αοηυξ επέααθε ημοξ υνμοξ ημο ηαζ ζηδκ ακηζθαηςκζηή ζοιιαπία ιε ηδκ θεβυιεκδ ‘εζνήκδ ημο Ώκηαθηίδα’ ημο 386 π.Υ. : μζ εθθδκζηέξ πυθεζξ ηδξ Μ. Ώζίαξ ηαζ δ Κφπνμξ βίκμκηακ οπμηεθείξ ηςκ Πενζχκ, δ Λήικμξ, δ ηφνμξ ηαζ δ Ίιανμξ πανέιεκακ οπυ ηδκ αεδκασηή επζννμή ηαζ υθεξ μζ άθθεξ εθθδκζηέξ πυθεζξ δζαηδνμφζακ ηδξ αοημκμιία ημοξ. Δ πανηζαηζηή ζζπφξ ηαζ δβειμκία υπζ ιυκμ δεκ αιθζζαδηήεδηε, αθθά μοζζαζηζηά επζαεααζχεδηε. Δ πάνηδ επζαθήεδηε ζηναηζςηζηά ζηδ Μακηζκεία, ζηδ Υαθηζδζηή ηαζ ηαηέθααε ηδ Θήαα ημ 382, ζηδκ μπμία επέααθε μθζβανπζηυ θζθμθαηςκζηυ ηαεεζηχξ. ημ ιεηαλφ, μζ Ώεδκαίμζ, άνπζζακ κα ζζπονμπμζμφκηαζ ηαζ πάθζ ηαζ πηίζακε λακά ηα ηείπδ ηδξ πυθδξ ημοξ. Αχζακε ηαηαθφβζμ ζημοξ Θδααίμοξ πμο είπακ ακηζζηαεεί ζηδκ επζαμθή ημο κέμο ηαεεζηχημξ ηδξ πυθδξ ημοξ απυ ημοξ πανηζάηεξ. Σμ 379, επζηέεδηακ ζηδ Θήαα, έδζςλακ ηδκ ζπανηζαηζηή θνμονά ηαζ απεθεοεένςζακ ηδκ πυθδ. Οζ πνμζπάεεζεξ ημο Ώβδζίθαμο ηδξ πάνηδξ κα λακαηενδίζεζ ηδκ πυθδ απέηοπακ. Οζ Ώεδκαίμζ, ζοβηνυηδζακ κέα ζοιιαπία ζηδκ μπμία πνμζπχνδζακ δ Υίμξ, δ Μοηζθήκδ, δ Ρυδμξ, ημ ΐογάκηζμ, δ Βνέηνζα, δ Κάνοζημξ, δ Υαθηίδα, μζ πενζζζυηενεξ πυθεζξ ηδξ Θνάηδξ ηαζ δ Θήαα. Μεηά απυ ανηεηέξ ζοβηνμφζεζξ ιε ημοξ πανηζάηεξ, οπμβνάθδηε εζνήκδ ημ 375, ιε ηδκ μπμία μοζζαζηζηά ακαβκςνζγυηακ δ δζαίνεζδ ηδξ Βθθάδαξ ζε ζθαίνεξ επζννμήξ. Δ Θήαα επεηηάεδηε ηαηαθαιαάκμκηαξ πμθθέξ αμζςηζηέξ πυθεζξ ηαζ δδιζμφνβδζε ημ Κνηλφ ησλ Βνησηψλ. Ο Θδααίμξ ζηναηδβυξ Πεινπίδαο έθηζαλε ζζπονυ ζηναηυ. Ώοηά υθα πνμηάθεζακ ηδκ ακδζοπία ηδξ πάνηδξ, πμο έζηεζθε
168
εκακηίμκ ηδξ Θήααξ ζζπονυ ζηνάηεοια. ηα Λεφηηνα ημ 371, ημ εδαασηυ ζππζηυ ηαζ μ Ηεξφο Λφρνο οπυ ημκ Πεθμπίδα, ζοκέηνζρακ ημοξ πανηζάηεξ. Μεηά απυ αοηή ηδκ ήηηα, δ πάνηδ πμο είπε απμδεηαηζζεεί απυ ημοξ ζοκεπείξ πμθέιμοξ, έπαζε ηδκ δβειμκία ηδξ. Δ κέα ακενπυιεκδ δφκαιδ δ Θήαα, επεηηάεδηε ζηδκ Βφαμζα ηαζ ζηδ Θεζζαθία. Δ Πεθμπμκκδζζαηή ζοιιαπία δζαθφεδηε. Γζα ηα επυιεκα ηνζάκηα πνυκζα, δ Θήαα ηονζάνπδζε ζημκ εθθδκζηυ πχνμ. Οζ Ώεδκαίμζ ηαζ μζ πανηζάηεξ ζοιιάπδζακ εκακηίμκ ηςκ Θδααίςκ ηαζ ημ 362, ζηδ Μακηζκεία ζοβηνμφζεδηακ μζ δομ παναηάλεζξ. Βπζηναημφζακ μζ Θδααίμζ, υηακ ζημηχεδηε μ ζηναηδβυξ ημοξ μ Δπακεηλψλδαο (418-362), μπυηε ηαζ δ ιάπδ ηεθείςζε, μοζζαζηζηά πςνίξ κζηδηή. ιςξ δ Θήαα, πςνίξ ημοξ δβέηεξ ηδξ Πεθμπίδα ηαζ Βπαιεζκχκδα, πάκεζ ηδκ ζζπφ ηδξ πθέμκ. Έηζζ μζ εθθδκζηέξ πυθεζξ, ελακηθδιέκεξ απυ ημοξ ζοκεπείξ πμθέιμοξ ιεηαλφ ημοξ, απμηημφκ ηδκ αοημκμιία ημοξ ηαζ ηαιζά απυ αοηέξ δεκ δζεηδίηδζε πζα ηδκ επζαμθή ηδξ ζηζξ άθθεξ. Άθθςζηε ζε είημζζ πενίπμο πνυκζα, υθεξ αοηέξ εα πάζμοκ ηδκ ακελανηδζία ημοξ απυ ημ ηενάζηζμ ααζίθεζμ πμο δδιζμφνβδζε μ Μαηεδυκαξ ααζζθζάξ Φίιηππνο ν Β΄.
Ζ Μαθεδνλία, ηα Διιεληζηηθά θξάηε θαη ε Ρσκατθή Καηάθηεζε Ζ ΜΑΚΔΓΟΝΗΑ. Βηηυξ ηδξ ηονίςξ Βθθάδαξ ηαζ ηδξ Εςκίαξ, οπήνπακ πμθθέξ εθθδκζηέξ πενζμπέξ, πμο ήηιαζακ μζημκμιζηά ηαζ πμθζηζζηζηά, αθθά, ή πανέιεζκακ μοδέηενεξ ζηζξ ζοκεπείξ ειθφθζεξ δζαιάπεξ ηςκ ιεβάθςκ εθθδκζηχκ πυθεςκ, ή οπμπνεχεδηακ κα ζοιιεηάζπμοκ έζης ηαζ βζα θίβμ πνμκζηυξ δζάζηδια. Δ Μαθεδνλία, ζηζξ ανπέξ ημο 5μο π.Υ. αζχκα ήηακ οπμηεθήξ ζημοξ Πένζεξ. ηακ ηεθείςζακ μζ Μδδζημί πυθειμζ, μ ααζζθζάξ ηδξ Μαηεδμκίαξ, Αιέμαλδξνο Α’ (498454), επέηηεζκε ημ ηνάημξ ημο οπμηάζζμκηαξ δζάθμνα ιαηεδμκζηά θφθα ηαζ ηαθθζένβδζε μζημκμιζηέξ ζπέζεζξ ιε ηζξ πυθεζξ ηδξ κυηζαξ Βθθάδαξ, πήνε δε μ ίδζμξ ιένμξ ζηδκ 71δ Οθοιπζάδα. Ήηακ μ πνχημξ Μαηεδυκαξ ααζζθζάξ πμο έημρε κμιίζιαηα πμο έθενακ ημ υκμιά ημο Ζ Κξήηε, ηαηαηηδιέκδ απυ Αςνζείξ είπε δζαζνεεεί ζε ζοκαζπζζιμφξ ηνζχκ ηονίςξ πυθεςκ, ηδξ Κκςζμφ, ηδξ Γυνηοκαξ ηαζ ηδξ Φαζζημφ. Δ πμθζηεζαηή δμιή ημοξ ήηακ πανυιμζα ιε αοηή ηςκ πανηζαηχκ. Οζ αοηυπεμκεξ απυβμκμζ ηςκ ανπαίςκ ιζκςζηχκ είπακ βίκεζ δμοθμπάνμζημζ ηαζ ηαθθζενβμφζακ ηδ βδ, μζ δε δςνζηήξ ηαηαβςβήξ πμθίηεξ αζπμθμφκηακ ιε ηα ημζκά. Δ Κνδηζηέξ πυθεζξ ηήνδζακ μοδεηενυηδηα ηαηά ηδ δζάνηεζα ηςκ πμθέιςκ. ηδκ Κύπξν, ιεηά ημοξ ιδδζημφξ πμθέιμοξ επζηναημφκ δδιμηναηζηέξ ζδέεξ ηαζ μ θαυξ ζοιιεηέπεζ ζηδκ ελμοζία. ιςξ ημ 449, ημ κδζί πενκά πάθζ οπυ πενζζηή ηονζανπία, ιε ηάπμζα ζπεηζηή αοημκμιία. Δ ηονζυηενδ ηοπνζαηή πυθδ ήηακ δ αθαιίκα. Σμ 411,μ Βοαβυναξ ηαηέθααε αζθκζδζαζηζηά ηδκ πυθδ ηαζ πνμζπάεδζε κα εκχζεζ ηζξ ηοπνζαηέξ πυθεζξ οπυ ημ ζηήπηνμ ημο. Σμ πέηοπε ςξ ημ 386, αθθά δ εζνήκδ ημο Ώκηαθηίδα ιεηαλφ Βθθήκςκ ηαζ Πενζχκ, πνμέαθεπε υηζ δ Κφπνμξ εα πενκμφζε οπυ ηδκ Πενζζηή ηονζανπία. Ο Βοαβυναξ ηνάηδζε ιυκμ ηδ αθαιίκα ηαζ πανέιεζκε ςξ θυνμο οπμηεθήξ, ααζζθζάξ ηδξ. ηελ Ήπεηξν, απμιμκςιέκδ πενζμπή ηδξ ηονίςξ Βθθάδαξ, ηαημζημφζακ εθθδκζηά θφθα, υπςξ μζ Θεζπνςημί, μζ Ώεαιάκεξ ηαζ μζ Μμθμζζμί. ηδ Αςδχκδ, οπήνπε ημ ανπαζυηενμ ιακηείμ αθζενςιέκμ ζημ Αία ιε ηφνμξ υπζ ιυκμ ζημοξ 169
Έθθδκεξ. ηζξ αηηέξ ηδξ είπακ ζδνοεεί πμθθέξ απμζηίεξ, ιε ζδιακηζηυηενδ ηδκ Ώιαναηία (ζδιενζκή Άνηα) πμο είπακ ζδνφζεζ μζ Κμνίκεζμζ. Ο ααζζθζάξ ηςκ Μμθμζζχκ, Θανφπαξ έγδζε θίβα πνυκζα ζηδκ Ώεήκα ηαζ επζζηνέθμκηαξ εηζοβπνυκζζε ημ ηνάημξ ημο. Ώνβυηενα μζ Μμθμζζμί επζηνάηδζακ ζε υθδ ηδκ Ήπεζνμ ηαζ ηαηέθααακ ηζξ απμζηίεξ ηςκ αηηχκ ηδξ. ημκ Δύμεηλν Πόλην, ηαζ ζηδ Θξάθε, μζ εθθδκζηέξ πυθεζξ πενκμφζακ απυ ηδκ ακελανηδζία, ζηδκ ηονζανπία ηςκ Πενζχκ, ακαθυβςξ ιε ηζξ ελεθίλεζξ ηςκ πμθέιςκ. ηδκ Κάησ Ηηαιία ηαζ ηδκ Κπξελατθή, μζ εθθδκζηέξ πυθεζξ ήηιαγακ. ηδ ηθειία, πμο μζ πυθεζξ ηδξ πενζμδζηά ανζζηυηακ ζε πυθειμ ιε ηδκ Κανπδδυκα, οπήνπε μ ζοιπαβέζηενμξ εθθδκζηυξ πθδεοζιυξ. Δ ζδιακηζηυηενδ εθθδκζηή απμζηία ηδξ δοηζηήξ Μεζμβείμο ήηακ δ Μαζζαιία, πμο ήηακ ακαπηοβιέκμ ειπμνζηυ ηαζ καοηζθζαηυ ηέκηνμ. Mε απυθαζδ ηδξ πυθδξ o καοηζηυξ, βεςβνάθμξ ηαζ αζηνμκυιμξ Ππζέαο ν Μαζζαιηψηεο (380-310), ηαλίδερε ζηδ αυνεζα Βονχπδ βζα κα ανεζ ηαζζίηενμ. Πέναζε απυ ημ Γζαναθηάν ηαζ έθεαζε ςξ ηα ανεηακζηά κδζζά ηαζ ηζξ αηηέξ ηδξ Γενιακίαξ. Λέβεηαζ, ηαζ εεςνείηαζ πμθφ πζεακυ, υηζ έθεαζε ςξ ηδκ Εζθακδία (Θμφθδ). Ο Ποεέαξ ήηακ μ πνχημξ άκενςπμξ πμο πενζέβναρε ημκ Ήθζμ ημο Μεζμκοπηίμο, ημ ΐυνεζμ έθαξ, ημοξ πμθζημφξ πάβμοξ ηαζ μ πνχημξ πμο ακέθενε ηα μκυιαηα βενιακζηχκ ηαζ ανεηακζηχκ θφθςκ. ηζξ εθθδκζηέξ απμζηίεξ έγδζακ επίζδξ πμθθμί επζθακείξ θζθυζμθμζ, ηαθθζηέπκεξ ηαζ επζζηήιμκεξ. Ήδδ έπμοιε ακαθένεζ μνζζιέκμοξ απυ ηδκ Εςκία, ηδκ Κανία, ηδ Θνάηδ. Ώπυ ηδκ Κς ζηδξ Αςδεηακήζμο, ηαηάβεηαζ μ εειεθζςηήξ ηδξ επζζηδιμκζηήξ ζαηνζηήξ, μ Ηππνθξάηεο.
Ο Ηππνθξάηεο ν Κώνο (460-377 π.Υ.) ηελ ειιεληθή αξραηφηεηα, ε ηαηξηθή ήηαλ ε επηζηήκε πνπ θαιιηεξγήζεθε πεξηζζφηεξν, κεηά ηα καζεκαηηθά. Ο Ηππνθξάηεο ν «παηέξαο ηεο Ηαηξηθήο», είλαη ν πξψηνο πνπ αζρνιήζεθε επηζηεκνληθά κε ηελ ηαηξηθή θαη εθάξκνζε κεζνδεπκέλεο ζεξαπείεο ησλ αζζελεηψλ. Ζ βαζηθή ζεσξία ηνπ Ηππνθξάηε, ήηαλ φηη θάζε αζζέλεηα έρεη κφλν θπζηθά αίηηα. Θεσξείηαη ν ζεκειησηήο ηεο ηαηξηθήο σο επηζηήκεο. Ήηαλ ν πξψηνο πνπ είδε ηελ ηαηξηθή ζαλ θάηη μερσξηζηφ απφ ηε ζξεζθεία. Γελλήζεθε ζηε Κσ θαη θαηά ηελ παξάδνζε, ν παηέξαο ηνπ ήηαλ απφγνλνο ηνπ Αζθιεπηνχ, ζενχ ηεο ηαηξηθήο θαη ηεο πγείαο θαη ε κεηέξα ηνπ απφγνλνο ηνπ Ζξαθιή. πνχδαζε ηαηξηθή ζην Αζθιεπηείν ηεο Κσ, πνπ ήηαλ θαη ε πην δηάζεκε ηαηξηθή ζρνιή ηεο επνρήο ηνπ. Γάζθαινί ηνπ ήηαλ νη πην γλσζηνί γηαηξνί ηνπ λεζηνχ κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη ν παηέξαο ηνπ. Πξάγκαηη έγηλε γηαηξφο κε αθηηλνβνιία θαη θχξνο, γλσζηφο ζε φιεο ηηο ειιεληθέο πφιεηο αθφκα θαη ζηελ Πεξζία. Λέγεηαη φηη ν βαζηιηάο Αξηαμέξμεο ηνπ έζηεηιε δψξα θαη ηνλ θάιεζε ζηελ απιή ηνπ, αιιά ν Ηππνθξάηεο αξλήζεθε. Απφ ηελ αμηφπηζηε βηνγξαθία ηνπ πνπ έγξαςε ηνλ 2ν κ.Υ. ν σξαλφο ν Δθέζηνο, πξνθχπηεη φηη, ν Ηππνθξάηεο πξνζθιήζεθε λα ζεξαπεχζεη ην βαζηιηά Πεξδίθα Β’ ηεο Μαθεδνλίαο θαη επίζεο φηη εθιήζε απφ ηνπο Αβδεξίηεο λα ζεξαπεχζεη ηνλ ζπκπαηξηψηε ηνπο, καζεκαηηθφ θαη θηιφζνθν Γεκφθξηην. Σαμίδεςε ζηε Αίγππην, ζηε θπζία, ηε Θξάθε θαη ηε Θεζζαιία. Πέζαλε ζηε Λάξηζα ζε κεγάιε ειηθία. Ο Άλζηκνο Γαδήο, ηζρπξίδεηαη φηη ην κλήκα ηνπ ππήξρε εθεί σο ηνλ 2ν αηψλα κ.Υ. 170
Ο Ηππνθξάηεο γλψξηδε επίζεο θαη θηινζνθία. χκθσλα κε ηνλ Γαιελφ (ηνλ κεγαιχηεξν κεηά ηνλ Ηππνθξάηε γηαηξφ ηεο αξραηφηεηαο, πνπ έδεζε ηνλ 2 ν αηψλα κ.Υ.), ν Ηππνθξάηεο είλαη ν κέγηζηνο ησλ γηαηξψλ θαη ν πξψηνο ησλ θηινζφθσλ. Σν γεγνλφο είλαη φηη είρε επεξεαζζεί απφ ηε ζεσξία ησλ Ππζαγφξεησλ θηινζφθσλ, αλ θαη ην έξγν ηνπ είλαη ηειείσο απαιιαγκέλν απφ κεηαθπζηθή. Σα έξγα ηνπ, (ηαμηλνκήζεθαλ κε εληνιή ηνπ Πηνιεκαίνπ, θαηά ηνπο αιεμαλδξηλνχο ρξφλνπο, ηνλ 3ν π.Υ. αηψλα) είλαη 59, είλαη γξακκέλα ζηελ ησληθή δηάιεθην, θαη ζεσξνχληαη ηα αξραηφηεξα θείκελα επηζηεκνληθήο ηαηξηθήο. Ζ Ηππνθξάηεηνο πιινγή (είλαη ζπιινγή ζεξαπεηψλ, γξακκέλσλ, απφ ην 430 σο ην 200 π.Υ., απφ δηάθνξνπο γηαηξνχο, αλάκεζα ζηηο νπνίεο θαη αξθεηέο ηνπ Ηππνθξάηε), είλαη ρσξηζκέλε ζε θαηεγνξίεο: - Έξγα γεληθήο θχζεο: Ο ξθνο, Ο Νφκνο, Πεξί Ηαηξνχ, Πεξί Σέρλεο θ.α. - Έξγα Αλαηνκηθά θαη θπζηνινγηθά : Πεξί Αλαηνκήο, Πεξί Καξδίαο, Πεξί αξθψλ, Πεξί Σξνθήο θ.α. - Έξγα Γεληθήο Παζνινγίαο: Πεξί Αέξσλ Τδάησλ θαη Σφπσλ, Πεξί Υπκψλ θ.α. - Πξνγλσζηηθή Ηαηξηθή: Πξνγλσζηηθφλ, Πξνξξεηηθφλ, Κσαθαί Πξνγλψζεηο. - Έξγα Δηδηθήο λνζνινγίαο: Πεξί Δπηδεκηψλ, Πεξί Παζψλ θ.α. - Έξγα Θεξαπεπηηθήο: Πεξί Γηαίηεο Ομέσλ, Πεξί Τγξψλ Υξήζηνο - Έξγα Υεηξνπξγηθήο: Πεξί Διθψλ, Πεξί Αηκνξξνΐδσλ, Πεξί πξηγγίσλ θ.α. - Οθζαικνινγηθφ: Πεξί ςεσο - Έξγα Μαηεπηηθήο θαη Γπλαηθνινγίαο: Πεξί Παξζελίσλ, Πεξί Γπλαηθείαο Φχζεσο, Πεξί Γπλαηθψλ θ.α. - Παηδηαηξηθφ : Πεξί Οδνληνθπΐαο. Σν γεγνλφο φηη ε ζπιινγή απηή θέξεη ην φλνκά ηνπ, ππνγξακκίδεη ηε θήκε θαη ην ζεβαζκφ, πνπ γηα πνιινχο αηψλεο κεηά ην ζάλαηφ ηνπ, ελέπλεε ην ζπλνιηθφ έξγν ηνπ. Άιισζηε ην χθνο ησλ θεηκέλσλ εθθξάδνπλ ηελ αθηηλνβνιία ηεο Ηαηξηθήο ρνιήο ηεο Κσ, φπσο θαη ηεο γεηηνληθήο ηεο (ζηε Μηθξά Αζία) Κλίδνπ. Ζ παγθφζκηα αλαγλψξηζε ηνπ Ηππνθξάηε σο ζήκεξα, σο «παηέξα ηεο Ηαηξηθήο», απνηειεί θαη ηελ θαιχηεξε απφδεημε ηεο πξνζθνξάο ηνπ θαη ηνπ έξγνπ ηνπ ζηελ πνξεία ηεο επηζηεκνληθήο ηαηξηθήο κεζνδνινγίαο. Οη ηδέεο ηνπ Ηππνθξάηε πέξαζαλ κέζσ ηνπ Γαιελνχ ζηελ Ρσκατθή Απηνθξαηνξία θαη ζηε ζπλέρεηα, ζηνπο γηαηξνχο ηεο Αλαγέλλεζεο. Σν ζχγρξνλν ηαηξηθφ νηθνδφκεκα έρεη ζεκειησζεί ζην έξγν ηνπ. Καη νη λένη γηαηξνί, πξηλ πάξνπλ ην πηπρίν ηνπο νξθίδνληαη ηνλ ξθν ηνπ Ηππνθξάηε.
Σμ 370, μ ααζζθζάξ ηδξ Μαηεδμκίαξ ακηζιεηχπζζε εζζαμθή ηςκ Εθθονζχκ, ηαζ μζ Μαηεδυκεξ οπέζηδζακ ηνμιαηηζηή ήηηα, πάκμκηαξ 4000 ζηναηζχηεξ ηαζ ημκ ίδζμ ημκ Πενδίηα. Δ Μαηεδμκία ηυηε ηζκδφκερε ιε δζάθοζδ, βζαηί υθα ηα βεζημκζηά εναηζηά θφθα απεζθμφζακ κα ηδκ θεδθαηήζμοκ, Σδκ ηαηάζηαζδ έζςζε μ κεανυξ αδεθθυξ ημο Πενδίηα, μ Φίιηππνο Β’ (382-336), μ μπμίμξ έβζκε ααζζθζάξ ιεηά ημ εάκαημ ημο αδεθθμφ ημο. Ώκαζφκηαλε ημ ηνάημξ, έθηζαλε ηαζκμφνζμ ζηναηυ ηαζ ηαηακίηδζε ημο Εθθονζμφξ. Έκςζε ημ ηνάημξ ηδξ Μαηεδμκίαξ πμο έθηακε ηχνα απυ ηδκ Πίκδμ ςξ ηδ θίικδ Ώπνίδα ηαζ είπε πνςηεφμοζα ηδκ Πέθθα. Πακηνεφηδηε ηδκ ηυνδ ημο ααζζθζά ηςκ Μμθμζζχκ Νεμπηυθειμο ηδξ Δπείνμο, Οθοιπζάδα. Ο Φίθζππμξ μ ΐ’ μνβάκςζε οπμδεζβιαηζηά ημ ζηναηυ ημο ακηζηαεζζηχκηαξ ημκ αιοκηζηυ ιε επζεεηζηυ μπθζζιυ. Έηζζ υπθζζε ημοξ ζηναηζχηεξ ιε ηδ ζάξηζα, έκα δυνο ιήημοξ πενίπμο ηεζζάνςκ ιέηνςκ ηαζ δδιζμφνβδζε ηδκ Μαθεδνληθή θάιαγγα δ μπμία πνμήθαοκε ιαγζηά πνμηάζζμκηαξ ηα δυναηα. Ώφλδζε ημκ ανζειυ ηςκ ζππέςκ ηαζ ακάπηολε ηδ ζοκενβαζία ημοξ ιε ηδ θάθαββα. Καζ ζπδιάηζζε εζδζηέξ
171
ιμκάδεξ ιε πμθζμνηδηζηέξ ιδπακέξ ηαζ ηαηαπέθηεξ. Χξ ημ 352 είπε ηαηαθάαεζ υθδ ηδ Μαηεδμκία ηαζ ηδ κυηζα Θνάηδ θεάκμκηαξ ςξ ημ ΐογάκηζμ. Σμ 339 είπε ηαηαηηήζεζ υθδ ηδ Θνάηδ ιέπνζ ημκ Αμφκααδ πμηαιυ ηαζ κίηδζε ημ ααζζθζά ηςκ ηοεχκ Ώηέα. Δ πνυεεζή ημο ήηακ κα εκχζεζ υθμοξ ημοξ Έθθδκεξ οπυ ηδκ δβεζία ημο ηαζ κα πνμπςνήζεζ πνμξ ηδ Μζηνά Ώζία, κα πηοπήζεζ ημοξ Πένζεξ ηαζ κα εθεοεενχζεζ ηζξ πυθεζξ ηδξ Εςκίαξ. ηδκ Ώεήκα, οπήνπακ δομ ηάζεζξ ακηζιεηχπζζδξ ημο Φζθίππμο, πμο ηζξ εηπνμζςπμφζακ δομ ζπμοδαίμζ νήημνεξ. Ο Ηζνθξάηεο, δζαηήνοζζε υηζ υθμζ πνέπεζ κα οπμζηδνίλμοκ ημκ Φίθζππμ βζα ηδκ έκςζδ ηςκ Βθθήκςκ ηαζ ηδκ ακηζιεηχπζζδ ηςκ Πενζχκ, εκχ μ Γεκνζζέλεο (384-322) (πμο εεςνείηαζ μ ιεβαθφηενμξ νήημναξ ηδξ Ώεήκαξ), ήηακ ζθυδνα επενζηυξ πνμξ ηδκ πμθζηζηή ηςκ Μαηεδυκςκ ηαζ οπμζηήνζγε υηζ δ πνυεεζδ ημο Φζθίππμο ήηακ δ οπμδμφθςζδ ηςκ Βθθήκςκ ηαζ υηζ ιυκμ μ πυθειμξ εα ημκ ζηαιαημφζε. Με ημοξ πφνζκμοξ θυβμοξ ημο, ημοξ ‘Φηιηππηθνχο’ ημο, ηαηάθενε κα λεζδηχζεζ ημοξ Ώεδκαίμοξ μζ μπμίμζ ζοιιάπδζακ ιε ημοξ Κμνίκεζμοξ, Θδααίμοξ, Ώπαζμφξ Βοαμείξ ηαζ Ώηανκάκεξ. Σμκ Ώφβμοζημ ημο 338, μζ δομ ακηίπαθμζ ζηναημί ανέεδηακ ακηζιέηςπμζ ζηδ Υαηξώλεηα ηδξ ΐμζςηίαξ. Βπζηεθαθήξ ημο ιαηεδμκζημφ ζππζημφ, ήηακ μ δεηαμηηαεηήξ βζμξ ημο Φζθίππμο, Αιέμαλδξνο. Ο Φίθζππμξ κίηδζε, μζ Ώεδκαίμζ ηνάπδηακ ζε θοβή, μ δε Εενυξ Λυπμξ ηςκ Θδααίςκ (πζζηυξ ζημκ υνημ ημο), ελμκηχεδηε ιέπνζ εκυξ. Ο Φίθζππμξ ιεηαπεζνίζηδηε ημοξ δηηδιέκμοξ ιε ιεβαθμροπία αζοκήεζζηδ ζημοξ πμθέιμοξ ηςκ εθθδκζηχκ πυθεςκ. Άθδζε ζηδκ Ώεήκα ηδ άιμ ηαζ ηα κδζζά ημο Ώζβαίμο πμο έθεβπακ ηα ηεκά ηςκ Αανδακεθίςκ, δεκ πείναλε ημκ Αδιμζεέκδ ηαζ ςξ επζαεααίςζδ ηδξ ηονζανπίαξ ημο, άθδζε ιζα ιαηεδμκζηή θνμονά ζηδκ Καδιεία ηδκ αηνυπμθδ ηδξ Θήααξ. Σμ πεζιχκα ημο 338, μ Φίθζππμξ ηάθεζε υθεξ ηζξ εθθδκζηέξ πυθεζξ ζημκ Εζειυ, βζα κα απμθαζίζμοκ πχξ εα ακηζιεηςπίζμοκ ηδκ Πενζία. θμζ, πιελ ησλ Λαθεδαηκνλίσλ, πνμζήθεακ ηαζ απμθάζζζακ κα ζοκάρμοκ εζνήκδ ηαζ κα δδιζμονβδεεί έκα ημζκυ ηαιείμ, βζα κα εημζιαζηεί δ εηζηναηεία ηαηά ηςκ Πενζχκ. Σα ηνάηδ-ιέθδ ζοκήρακ ηδ πκκαρία ηεο Κνξίλζνπ ηαζ υθα ηαθμφκημ Έθθδκεξ. Ο Φίθζππμξ ακαηδνφπεδηε ζηξαηεγφο απηνθξάησξ ηςκ εθθδκζηχκ δοκάιεςκ. ιςξ ημ ζπέδζμ ηδξ επζπείνδζδξ ηαηά ηςκ Πενζχκ δεκ επνυηεζημ κα ημ οθμπμζήζεζ μ Φίθζππμξ. Σμκ Οηηχανζμ ημο 336, ζηδκ πνςηεφμοζα ηδξ Μαηεδμκίαξ Ώζβέξ (ηδ ζδιενζκή ΐενβίκα), μ ααζζθζάξ έηακε βζμνηέξ πνμξ ηζιή ημο Αία ηαζ ζοβπνυκςξ ημ βάιμ ηδξ ηυνδξ ημο Κθεμπάηναξ ιε ημκ ααζζθζά ημκ Μμθμζζχκ Ώθέλακδνμ. ιςξ έκαξ ζςιαημθφθαηάξ ημο, ημκ ηναοιάηζζε εακάζζια ιε έκα εβπεζνίδζμ ηαζ μ ζδιακηζηυξ αοηυξ δβέηδξ πέεακε. Σμκ δζαδέπεδηε μ βζμξ ημο Αιέμαλδξνο, ιυθζξ είημζζ εκυξ εηχκ, μ μπμίμξ είπε ηθδνμκμιήζεζ απυ ημκ παηένα ημο ημ εάννμξ, ηδκ οπενμρία, ηδκ εοθοΎα ηαζ ηδκ οπένιεηνδ θζθμδμλία. Ήηακ κέμξ, δναζηήνζμξ, δοκαηυξ ηαζ οπήνλε ιαεδηήξ ημο Αξηζηνηέιε, ημο πζμ βκςζημφ θζθμζυθμο ηαζ επζζηήιμκα ηδξ επμπήξ.
Ο Αξηζηνηέιεο ( 384-322 π.Υ.)
172
Ο Αξηζηνηέιεο ήηαλ καδί κε ηνλ Πιάησλα ν έλαο απφ ηνπο δπν ζεκειησηέο ηεο θηινζνθίαο ηνπ δπηηθνχ θφζκνπ θαη απφ ηνπο κεγαιχηεξνπο επηζηήκνλεο ηνπ αξραίνπ θφζκνπ. Γελλήζεθε ζηα ηάγεηξα ηεο Υαιθηδηθήο. Ο παηέξαο ηνπ Νηθφκαρνο, ήηαλ γηαηξφο ηνπ βαζηιηά ηεο Μαθεδνλίαο Ακχληα, παππνχ ηνπ Αιεμάλδξνπ. Ο Νηθφκαρνο είρε γξάςεη έμη βηβιία θπζηθήο θαη έλα ηαηξηθήο θαη ζε απηφλ νθείιεη ν Αξηζηνηέιεο ηελ έθεζή ηνπ γηα ηε βηνινγία θαη γεληθφηεξα γηα ηηο ζεηηθέο επηζηήκεο. Ο παηέξαο ηνπ πέζαλε λσξίο θαη ηελ θεδεκνλία ηνπ αλέιαβε ν θίινο ηνπ παηέξα ηνπ Πξφμελνο, ν νπνίνο θξφληηζε λα ιάβεη ν λένο, άξηζηε κφξθσζε. Γηα ην ζθνπφ απηφ ηνλ έζηεηιε ζηελ Αζήλα φπνπ ην 367, έγηλε δεθηφο ζηελ Αθαδεκία ηνπ Πιάησλα. Ο δάζθαιφο ηνπ ηνλ ζαχκαδε γηα ηελ επθπΐα θαη ηελ εξγαηηθφηεηά ηνπ. Σνλ νλφκαδε Ννπλ ηεο δηαηξηβήο. Έκεηλε θνληά ζηελ ειηθησκέλν πηα Πιάησλα θη φηαλ ν θηιφζνθνο πέζαλε ην 367, αλέιαβε ηελ Αθαδεκία ν αληςηφο ηνπ θαη δάζθαινο ηνπ Αξηζηνηέιε, ν πεύζηππνο. Ο Αξηζηνηέιεο, καδί κε ηνλ Ξελνθξάηε έθπγαλ θαη πήγαλ ζην Άζζν ηεο Σξσάδαο, πξνζθεθιεκέλνη ηνπ ηπξάλλνπ ηεο πφιεο Δξκία, ν νπνίνο ήηαλ ζαπκαζηήο ηεο Αθαδεκίαο. Δθεί παξέκεηλε ηξία ρξφληα θαη παληξεχηεθε ηελ αληςηά θαη ζεηή θφξε ηνπ Δξκία, Ππζηάδα. Γλψξηζε επίζεο ηνλ Λέζβην θηιφζνθν Θεόθξαζην, ν νπνίνο ηνλ πξνζθάιεζε ζηε Μπηηιήλε λα δηδάμεη. κσο κεηά απφ δπν ρξφληα ην 342, ηνλ πξνζθάιεζε ν Φίιηππνο Β’ ηεο Μαθεδνλίαο λα αλαιάβεη ηε κφξθσζε ηνπ Αιέμαλδξνπ πνπ ηφηε ήηαλ δέθα ηεζζάξσλ εηψλ. ηελ πξφζθιεζε ζπλέβαιε ε θήκε ηνπ Αξηζηνηέιε, ε καθεδνληθή ηνπ θαηαγσγή θαη ε θηιία ηνπ Δξκία κε ηνλ Φίιηππν. Ζ δηαπαηδαγψγεζε ηνπ Αιέμαλδξνπ θξάηεζε ηξία ρξφληα. Ο Αξηζηνηέιεο ζέιεζε λα ηνπ κεηαδψζεη παλειιήλην πλεχκα θαη γηα ην ζθνπφ απηφ ρξεζηκνπνίεζε ηα νκεξηθά έπε. Μεηά ην ζάλαην ηνπ Φηιίππνπ θαη ηελ άλνδν ζην ζξφλν ηνπ Αιέμαλδξνπ, ν Αξηζηνηέιεο απνζχξζεθε γηα ιίγν ζηα ηάγεηξα κε ηνλ θίιν ηνπ Θεφθξαζην. Σν 335, επηζηξέθεη ζηελ Αζήλα. Σελ δηεχζπλζε ηεο Αθαδεκίαο, κεηά ην ζάλαην ηνπ πεπζίππνπ είρε αλαιάβεη ν Ξελνθξάηεο. Ο Αξηζηνηέιεο πάληα καδί κε ηνλ Θεφθξαζην, ζπγγξάθεη, θάλεη επηζηεκνληθέο έξεπλεο θαη δηδάζθεη ζην Λχθεηνλ, έλα δεκφζην γπκλαζηήξην θνληά ζην Λπθαβεηηφ. ην κεηαμχ ν Αιέμαλδξνο είρε πξνρσξήζεη ζηηο θαηαθηήζεηο ηνπ, αιιά θξφληηζε λα εληζρχζεη νηθνλνκηθά ηνλ Αξηζηνηέιε γηα ηηο έξεπλέο ηνπ. Ίζσο είλαη ε πξψηε ζηελ ηζηνξία, θξαηηθή νηθνλνκηθή ελίζρπζε εξεπλεηηθήο εξγαζίαο, πξάγκα αξθεηά ζπλεζηζκέλν ζηηο κέξεο καο. Με ηα ρξήκαηα απηά ν Αξηζηνηέιεο έθηηζε νηθήκαηα θαη ζηνέο πνπ νλνκάζηεθαλ πεξίπαηνη. Δπίζεο δεκηνχξγεζε έλα θπηψξην θαη έλα εθηξνθείν κε φια (;) ηα γλσζηά, εθείλε ηελ επνρή θπηά θαη δψα. Ζ ρνιή είρε ην πξσί καζήκαηα γηα πξνρσξεκέλνπο καζεηέο, (εσζηλφο πεξίπαηνο) θαη ην απφγεπκα γηα ηνπο αξράξηνπο (δεηιηλφο πεξίπαηνο). Ζ πξσηλή δηδαζθαιία ήηαλ θαζαξά θηινζνθηθή θαη ε απνγεπκαηηλή ξεηνξηθή. Γηα ην ιφγν απηφ ην Λχθεην νλνκάζηεθε (κεηά ην ζάλαην ηνπ Αξηζηνηέιε θαη ηελ αλάιεςε ηεο δηεχζπλζήο ηεο απφ ηνλ Θεφθξαζην), Πεξηπαηεηηθή ρνιή θαη νη καζεηέο ηνπ πεξηπαηεηηθνί θηιφζνθνη. Ζ ρνιή νξγάλσζε άξηζηε βηβιηνζήθε θαη ζπγθέληξσζε ράξηεο θαη φξγαλα γηα ηε δηδαζθαιία ησλ θπζηθψλ καζεκάησλ. Ζ βηβιηνζήθε ηνπ έγηλε πξφηππν γηα ηελ νξγάλσζε δπν κεγάισλ βηβιηνζεθψλ, ηεο Αιεμάλδξεηαο θαη ηεο Πεξγάκνπ.
173
Μεηά ην ζάλαην ηνπ Αιέμαλδξνπ ην 323 π.Υ., ζηελ Αζήλα επηθξάηεζαλ νη «αληηκαθεδνλίδνληεο» θαη ε αηκφζθαηξα έγηλε ερζξηθή γηα ηνλ Αξηζηνηέιε. Σνλ θαηεγφξεζαλ γηα αζέβεηα πξνο ηνπο ζενχο θαη γηα λα απνθχγεη ηε δίσμε, ην ‘ζθαζε ζηε Υαιθίδα, πνπ είρε έλα θηήκα ιέγνληαο: «Οη Αζελαίνη δελ ζα έρνπλ άιιε επθαηξία λα ακαξηήζνπλ θαηά ηεο θηινζνθίαο, φπσο έθαλαλ κε ηνλ σθξάηε». Έλα ρξφλν αξγφηεξα πέζαλε, ρσξίο λα πξνιάβεη ηελ απνθαηάζηαζε ησλ θηινκαθεδφλσλ ζηελ Αζήλα θαη ηελ απηνθηνλία ηνπ Γεκνζζέλε. Τπνινγίδεηαη φηη ν Αξηζηνηέιεο έγξαςε πάλσ απφ 170 βηβιία, απφ ηα νπνία δηαζψδνληαη 47 θαη κεξηθά απνζπάζκαηα απφ άιια. Σν ζπγγξαθηθφ ηνπ έξγν είλαη ζρεδφλ κηα πιήξεο εγθπθινπαίδεηα ησλ γλψζεσλ ηεο επνρήο εθείλεο. Δθηφο ηεο θηινζνθίαο θαη ηεο ινγηθήο, αζρνιήζεθε κε ηελ αζηξνλνκία, ηε δσνινγία, ηελ βηνινγία, ηε κεηεσξνινγία, ηελ γεσγξαθία, ηε γεσινγία, ηε θπζηθή, ηελ αλαηνκία, ηελ εκβξπνινγία, ηελ θπζηνινγία. Έγξαςε γηα ηελ εζηθή, ηε κεηαθπζηθή, ηελ ςπρνινγία, ηελ νηθνλνκία, ηελ ηαηξηθή, ηε ζενινγία, ηελ πνιηηηθή, ηε ξεηνξηθή θαη ηελ αηζζεηηθή. Αζρνιήζεθε κε ηελ πνίεζε, κε ηα ήζε ησλ βαξβάξσλ θαη ηνπο λφκνπο ηεο Αζήλαο θαη άιισλ θξαηψλ. Σελ βηβιηνζήθε ηεο Αζήλαο (θαη ηα έξγα ηνπ Αξηζηνηέιε), ηα έθεξε ζηε Ρψκε σο ιάθπξν ν χιιαο. Δθεί ηα ηαμηλφκεζε θαη ηα δηαηήξεζε ν Σπξαλλίσλ ν Πξεζβχηεξνο, έλαο Έιιελαο θηιφζνθνο απφ ηνλ Πφλην. Καηά ηε δηάξθεηα ησλ επφκελσλ αηψλσλ, κειέηεζαλ θαη επεξεάζηεθαλ απφ ηνλ Αξηζηνηέιε, νη κεηαγελέζηεξνη Έιιελεο θαη Ρσκαίνη θηιφζνθνη, νη Βπδαληηλνί, ν Αβεξξφεο ν κεγαιχηεξνο Άξαβαο θηιφζνθνο, ν Ματκνλίδεο ν ζεκαληηθφηεξνο Δβξαίνο ιφγηνο ηνπ Μεζαίσλα, ν Θσκάο Αθνπτλάηεο θαη θπζηθά φινη ζρεδφλ νη κεηά ηελ Αλαγέλλεζε δηαλνεηέο. Σνλ Μεζαίσλα ηα θείκελα ηνπ Αξηζηνηέιε, απνηεινχζαλ έλα είδνο ηακπνχ, θαλείο δελ επηηξεπφηαλ λα ηα ακθηζβεηήζεη νχηε λα εξεπλήζεη ηελ αιήζεηα ηνπο πνπ ηελ ζεσξνχζαλ απηαπφδεηθηε.
-
Σα βηβιία ηνπ θαηαηάζζνληαη πεξίπνπ θαηά θαηεγνξίεο: Λνγηθά : Πεξί εξκελείαο, Καηεγνξίαη, Σνπηθνί θαη νθηζηηθνί έιεγρνη θ.α. Φπζηθά : Φπζηθή αθξφαζε, Πεξί νπξαλνχ, Μεηεσξνινγηθά θ.α. Βηνινγηθά : Πεξί δψσλ ηζηνξίαο, Πεξί δψσλ γελέζεσο, Πεξί θπηψλ θ.α. Φπρνινγηθά: Πεξί ςπρήο, Πεξί ελππλίσλ, πεξί δσήο θαη ζαλάηνπ θ.α. Μεηαθπζηθά : Σα Μεηαθπζηθά, Πεξί Μειίζζνπ, Ξελνθάλνπο θαη Γνξγίνπ. Ζζηθά : Ζζηθά Νηθνκάρεηα, Ζζηθά κεγάια, Ζζηθά Δπδήκεηα Πνιηηηθά : Αζελαίσλ Πνιηηεία, Πνιηηηθά, Οηθνλνκηθά Ρεηνξηθά : Ρεηνξηθή Πνηεηηθά : Πνηεηηθή (δελ ζψζεθε νιφθιεξε)
Πνιιέο απφ ηηο επηζηεκνληθέο αληηιήςεηο ηνπ Αξηζηνηέιε, είλαη ζήκεξα θπζηθά, μεπεξαζκέλεο. Οη αζηξνλνκηθέο απφςεηο ηνπ πεξί γεσθεληξηθνχ ζπζηήκαηνο έρνπλ αληηθαηαζηαζεί απφ ην ειηνθεληξηθφ ζχζηεκα ηνπ Αξίζηαξρνπ θαη πνιχ αξγφηεξα ηνπ Κνπέξληθνπ. Ζ ζέζε γηα ηελ ακεηαβιεηφηεηα ησλ εηδψλ έρεη αλαηξαπεί απφ ηελ ζεσξία ηεο εμέιημεο ηνπ Γαξβίλνπ. Ζ Φπζηθή ηνπ εθζπγρξνλίζηεθε απφ ηνλ Γαιηιαίν θαη αξγφηεξα απφ ηνλ Νεχησλα. Ζ Φπρνινγία ηνπ μεπεξάζηεθε κεηά απφ 2300 ρξφληα απφ ηελ εηζαγσγή ηεο ςπραλάιπζεο γηα ζεξαπεπηηθνχο ζθνπνχο απφ ηνλ Φξφηλη. Οη ζέζεηο ηνπ γηα ηε δνπιεία θαη ηε θπζηθή θαησηεξφηεηα ησλ γπλαηθψλ, είλαη ζήκεξα φρη κφλν μεπεξαζκέλεο αιιά θαη αληηδξαζηηθέο. κσο είλαη αλακθηζβήηεηε ε ζπκβνιή ηνπ ζηελ δηακφξθσζε ηεο ζθέςεο θαη ηεο επηζηήκεο παγθνζκίσο θαη ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο ε επίδξαζε ησλ ηδεψλ θζάλεη κέρξη ηνλ 20φ αηψλα.
174
Μεηά ηδ δμθμθμκία ημο παηένα ημο μ Ώθέλακδνμξ ηζκήεδηε βνήβμνα βζα κα ελμοδεηενχζεζ ηάεε πζεακυ δζεηδζηδηή ηδξ ελμοζίαξ. Με ηδ αμήεεζα ηδξ ιδηέναξ ημο, ελυκηςζε ημοξ εηενμεαθείξ αδεθθμφξ ηαζ πζεακμφξ δζεηδζηδηέξ ημο ενυκμο, ιεηαλφ ηςκ μπμίςκ υθα ηα άννεκα ιέθδ ηδξ μζημβέκεζαξ ηδξ Κθεμπάηναξ, ηεθεοηαίαξ ζογφβμο ημο παηένα ημο. ηνάθδηε πνμξ ημ αμννά ηαζ κίηδζε Θνάηεξ ηαζ Εθθονζμφξ ηαζ έθεαζε ιέπνζ ημ Αμφκααδ. ημ κυημ, δ Θήαα επακαζηάηδζε ηαζ πμθζυνηδζε ηδκ Καδιεία βζα κα δζχλεζ ηδ Μαηεδμκζηή θνμονά, εκχ ζηζξ άθθεξ πυθεζξ επζηναημφζε ακααναζιυξ ηαζ δζαδίδμκηακ υηζ μ Ώθέλακδνμξ είκαζ κεηνυξ. Ώοηυξ ηζκήεδηε αζηναπζαία ηαζ κίηδζε ημοξ Θδααίμοξ. Ώπυ ημοξ 36000 ηαημίημοξ ηδξ Θήααξ, εηηεθέζηδηακ μζ 6000 ηαζ μζ άθθμζ πμοθήεδηακ ςξ δμφθμζ. Δ πυθδ ζζμπεδχεδηε ηαζ άθδζε υνεζμοξ ιυκμ ημοξ καμφξ ηαζ ημ ζπίηζ εκυξ απυ ημοξ ιεβαθφηενμοξ πμζδηέξ ηδξ ανπαζυηδηαξ, ημο Πηλδάξνπ (518-438). Ήηακ ιζα απυ ηζξ πζμ απμηνυπαζεξ ααναανυηδηεξ ημο ανπαίμο ηυζιμο. Οζ Έθθδκεξ ηνμιμηναηήεδηακ, ηαζ ακαβκχνζζακ ημκ Ώθέλακδνμ ςξ ημκ ηναηδβυ-αοημηνάημνά ημοξ.
Ο Μέγαο Αιέμαλδξνο (356-323 π.Υ.) Ο γηνο ηνπ Φηιίππνπ Β’ ηνπ νξγαλσηή ηνπ καθεδνληθνχ θξάηνπο θαη ηεο πξηγθίπηζζαο ηεο Ζπείξνπ Οιπκπηάδαο, αλήιζε ζην ζξφλν ηεο Μαθεδνλίαο ζε ειηθία είθνζη εηψλ, κεηά ηε δνινθνλία ηνπ παηέξα ηνπ. Πήξε άξηζηε εθπαίδεπζε απφ ηνλ κεγάιν επηζηήκνλα θαη θηιφζνθν Αξηζηνηέιε, είρε δε απνδείμεη ήδε θαη ηε ζηξαηησηηθή ηνπ δεηλφηεηα, φηαλ ζηε κάρε ηεο Υαηξψλεηαο, ζε ειηθία δέθα νθηψ εηψλ, ήηαλ επηθεθαιήο ηνπ ηππηθνχ ηνπ ζηξαηνχ ησλ Μαθεδφλσλ. Καηάθεξε λα δηαηεξήζεη ηελ ελφηεηα ησλ ειιεληθψλ πφιεσλ ππφ ηελ εγεζία ηνπ θαη ακέζσο έζεζε ζε εθαξκνγή, ην ζρέδην ηνπ Φηιίππνπ γηα ηελ θαηάθηεζε ηεο κεγάιεο ερζξάο ησλ Διιήλσλ, ηεο Πεξζίαο. Σφηε ε Πεξζία, ήηαλ ε κεγαιχηεξε, ε πινπζηφηεξε θαη ε ηζρπξφηεξε απηνθξαηνξία ηεο επνρήο θαη εθηεηλφηαλ απφ ηε Μεζφγεην σο ηηο Ηλδίεο θαη απφ ηελ Αίγππην σο ηελ Καζπία. Σν 334, ν Αιέμαλδξνο μεθίλεζε ηελ εθζηξαηεία ηνπ ζηελ Πεξζία, πεξλψληαο απφ ηνλ Διιήζπνλην ζηε Μηθξά Αζία κε έλα ζηξαηφ 35000 αλδξψλ. Ζ δχλακε απηή ήηαλ πνιχ κηθξή γηα λα αληηκεησπίζεη ηηο Πεξζηθέο δπλάκεηο. κσο ν ζηξαηφο απηφο δηέζεηε ηέζζεξα πιενλεθηήκαηα: Πξψην, ν Φίιηππνο ηνλ είρε άξηζηα νξγαλψζεη, εθπαηδεχζεη θαη εμνπιίζεη. Γεχηεξν, ν Αιέμαλδξνο ήηαλ έλαο κεγαινθπήο ζηξαηησηηθφο, ίζσο ε κεγαιχηεξε ζηξαηησηηθή θπζηνγλσκία φισλ ησλ επνρψλ. Σξίην, ν ίδηνο ν Αιέμαλδξνο, ελψ ζρεδίαδε θαη νξγάλσλε ηηο κάρεο, ηηο εθηεινχζε θαη ν ίδηνο επηθεθαιήο ηνπ ηππηθνχ ηνπ. Οη ζηξαηηψηεο, βιέπνληαο ηνλ εγέηε ηνπο λα θηλδπλεχεη ην ίδην κ’ απηνχο, κάρνληαλ κε πείζκα θαη απηαπάξλεζε. Καη ηέηαξην, ε έλαξμε ηεο εθζηξαηείαο, έγηλε ζε εδάθε πνπ θαηνηθνχζαλ ειιεληθνί πιεζπζκνί, θηιηθνί πξνο ηνλ Αιέμαλδξν θαη ερζξηθνί πξνο ηνπο Πέξζεο. Απηφ έδσζε κε ηηο πξψηεο λίθεο ελζνπζηαζκφ ζην ζηξαηφπεδν ηνπ Αιέμαλδξνπ θαη αίζζεκα απνγνήηεπζεο θαη ήηηαο ζηελ άιιε πιεπξά.
175
Οη ζηξαηεγνί ηνπ ήηαλ, ν παιηφο ζπκπνιεκηζηήο ηνπ παηέξα ηνπ Παξκελίσλ, νη γηνί ηνπ Παξκελίσλα, Νηθάλσξ θαη Φηιψηαο θαη νη Μαθεδφλεο Πεξδίθαο, Κξαηεξφο, Πηνιεκαίνο θαη Μειέαγξνο. ηξαηεγφο ησλ Διιήλσλ ήηαλ ν Αληίγνλνο. Ζ πξψηε κάρε έγηλε ζην Γξαληθφ πνηακφ θαη ε ήηηα ησλ Πεξζψλ άλνημε ην δξφκν γηα ηελ θαηάθηεζε φιεο ηεο Μηθξάο Αζίαο. Παξαδφζεθαλ ε Έθεζνο, νη άξδεηο, ε Ησλία, ε Λπθία, ε Πακθπιία, ε Φξπγία, θαη ε Καππαδνθία. ην Γφξδην, έιπζε κε ην ζπαζί ηνπ ηνλ δεζκφ, πνπ ζχκθσλα κε ηελ παξάδνζε ζα ηνλ έθαλε θαηαθηεηή ηεο Αζίαο. Ζ δεχηεξε κάρε δφζεθε ζηελ Ηζζφ ηεο βφξεηαο πξίαο θαη επαθνινχζεζε λέα βαξχηεξε ήηηα ηνπ βαζηιηά ηεο Πεξζίαο Γαξείνπ, ν νπνίνο δηέθπγε αθήλνληαο ζηα ρέξηα ηνπ Αιέμαλδξνπ πνιιά ιάθπξα θαζψο θαη ηε κεηέξα ηνπ θαη ηε γπλαίθα ηνπ. ηε ζπλέρεηα, θαηέιαβε ηε Φνηλίθε θαη κε ην ζηφιν ηεο ήιεγρε πιένλ ηελ αλαηνιηθή Μεζφγεην. ηαλ ε Σχξνο πνπ αληηζηάζεθε επί επηά κήλεο, έπεζε, ν Αιέμαλδξνο ηελ θαηάζηξεςε νινζρεξψο, εμαλδξαπφδηζε ηνπο θαηνίθνπο ηεο θαη εθηέιεζε 2000 λένπο ηεο πφιεηο κε ζηαχξσζε. ηελ Αίγππην έγηλε δεθηφο κε ηηκέο, νλνκάζηεθε θαξαψ ηεο Αηγχπηνπ θαη ν ίδηνο ζε κηα επίδεημε κεγαινκαλίαο, αλαθήξπμε ηνλ εαπηφ ηνπ γην ηνπ Γία. ην Γέιηα, ίδξπζε ηελ Αιεμάλδξεηα, πφιε πνπ έκειιε λα θαηαζηεί ζπνπδαίν εκπνξηθφ, λαπηηθφ θαη πνιηηηζηηθφ θέληξν. Ζ ηξίηε θαη απνθαζηζηηθή ζχγθξνπζε, έγηλε ην 331 ζηα Γαπγάκεια. Δθεί δηαιχζεθε ν πεξζηθφο ζηξαηφο θαη ν Γαξείνο δηέθπγε αθφκα κηα θνξά. Ο Αιέμαλδξνο θαηέιαβε ηε Βαβπιψλα, ηα νχζα, ηελ Πεξζέπνιε (φπνπ βξήθε ηεξάζηηεο πνζφηεηεο ρξπζνχ) θαη ηα Δθβάηαλα. Δπέηξεςε ηε ζθαγή ησλ θαηνίθσλ ηεο, ηε ιεειαζία θαη ην θάςηκν ηεο Πεξζέπνιεο σο εθδίθεζε ηνπ εκπξεζκνχ ηεο Αζήλαο απφ ηνπο Πέξζεο, πξηλ απφ 150 ρξφληα. Έηζη έγηλε θχξηνο φιεο ηεο Πεξζίαο θαη πξφζζεζε ζηνπο ηίηινπο ηνπο απηφλ ηνπ Μεγάινπ Βαζηιέα ησλ Πεξζψλ. κσο ε δίςα ηνπ Αιέμαλδξνπ γηα θαηαθηήζεηο ήηαλ πνιχ δπλαηή. Αθνχ πξνρψξεζε πξνο ην Αθγαληζηάλ, πέξαζε ηα βνπλά ηνπ Ηληνπθνχο θαη κπήθε ζηελ Ηλδία. ε φιε ηελ πνξεία ησλ καρψλ ίδξπε πφιεηο κε ην φλνκά ηνπ. πλνιηθψο ίδξπζε είθνζη κηα Αιεμάλδξεηεο. πνπ ζπλάληεζε αληίζηαζε, λίθεζε αιιά νη ζηξαηηψηεο ηνπ είραλ πιένλ εμαληιεζεί απφ ηηο ζπλερείο πνξείεο θαη κάρεο θη έηζη αλαγθάζηεθε λα γπξίζεη πίζσ ζηελ Πεξζία. ηαλ ν Αιέμαλδξνο θαηέιαβε ηε Βαθηξηαλή, εξσηεχηεθε θαη παληξεχηεθε ακέζσο ηελ θφξε ηνπ θπιάξρνπ Ομπάξηε, Ρσμάλε. Ο Αιέμαλδξνο, φπσο θαη νη πεξηζζφηεξνη Έιιελεο πίζηεπαλ φηη νη Πέξζεο ήηαλ απνιίηηζηνη ή φπσο ηνπο απνθαινχζαλ βάξβαξνη. κσο δηαπίζησζαλ φηη θαη ζηελ Πεξζία άλζηδε έλαο κεγάινο πνιηηηζκφο, δηαθνξεηηθφο κελ απφ ηνλ ειιεληθφ, αιιά ζεκαληηθφο. Ο Αιέμαλδξνο πηνζέηεζε πνιιά απφ ηα πεξζηθά έζηκα θαη ζεψξεζε ηνλ εαπηφ ηνπ σο ζπλερηζηή ηεο δπλαζηείαο ησλ Αραηκεληδψλ. Καζηέξσζε ηε ρξήζε ηνπ πεξζηθνχ ηππηθνχ ζηε βαζηιηθή απιή, θφξεζε πεξζηθά ξνχρα, παληξεχηεθε ηελ θφξε ηνπ Γαξείνπ ηάηεηξα ή Βαξζίλε, θαζψο θαη ηελ θφξε ηνπ Αξηαμέξμε θαη ππνρξέσζε ρηιηάδεο απφ ηνπο Μαθεδφλεο ζηξαηηψηεο ηνπ λα παληξεπηνχλ κε Πεξζίδεο θαη κάιηζηα κε πεξζηθφ ηειεηνπξγηθφ. Δπίζεο, δηφξηζε Πέξζεο δηνηθεηηθνχο ππαιιήινπο θαη ζαηξάπεο ζηηο θαηαθηεκέλεο πεξηνρέο θαη πξνζέιαβε Πέξζεο ζηξαηεγνχο ζέινληαο λα δεκηνπξγήζεη έλα εληαίν καθεδνλνπεξζηθφ ζηξαηφ. Σν αραλέο θξάηνο πνπ δεκηνχξγεζε εθηεηλφηαλ απφ ηελ Αδξηαηηθή ζάιαζζα σο ηελ Ηλδία θαη απφ ηνλ Δχμεηλν Πφλην σο ηελ Αίγππην θαη ηε Ληβχε.
176
Πξνγξακκάηηδε ηελ αλαδηνξγάλσζε απηνχ ηνπ θξάηνπο, αιιά θαη ηε ζπλέρηζε ησλ θαηαθηήζεψλ ηνπ κσο, ηνλ Ηνχλην ηνπ 323, ζηε Βαβπιψλα, ν Αιέμαλδξνο πξνζβιήζεθε απφ ςειφ ππξεηφ θαη ζε δέθα κέξεο πέζαλε κέζα ζην παιάηη ηνπ Ναβνπρνδνλφζνξα Β’ ζε ειηθία κφιηο 33 εηψλ. Απνθιήζεθε Μέγαο γηα πνιινχο ιφγνπο. Ήηαλ πξάγκαηη κέγαο ζηξαηησηηθφο, πνιηηηθφο, νξακαηηζηήο αιιά θαη ξεαιηζηήο. Αληηιήθζεθε πην γξήγνξα απφ ηνπο άιινπο φηη θάζε κε Έιιελαο δελ ήηαλ βάξβαξνο θαη ππήξραλ ζπνπδαίνη πνιηηηζκνί θαη εθηφο Διιάδαο. Ζ ζεκαληηθφηεξε φκσο επίπησζε ησλ θαηαθηήζεψλ ηνπ ήηαλ ε δηάδνζε ηνπ ειιεληθνχ πνιηηηζκνχ ζηελ Αίγππην, ηε πξία, ηε Μεζνπνηακία, ηελ Πεξζία σο ηελ Ηλδία. Ο πνιηηηζκφο απηφο εκπινπηίζηεθε κε ηνπο πνιηηηζκνχο ησλ ρσξψλ απηψλ θαη γηα αηψλεο κεηά ην ζάλαην ηνπ Αιέμαλδξνπ, αθφκα θαη κεηά ηελ ππνηαγή ησλ πεξηζζφηεξσλ ρσξψλ ηεο Μέζεο Αλαηνιήο ζηνπο Ρσκαίνπο, ν ειιεληζηηθφο πνιηηηζκφο, φπσο απνθιήζεθε θπξηαξρνχζε ζηελ πεξηνρή θαη επεξέαζε θαη ηνλ Ρσκατθφ θαη αξγφηεξα ηνλ Βπδαληηλφ. κσο απφ ηελ άιιε ππήξμε θαη έλαο ζηπγλφο θαη αδίζηαθηνο θαηαθηεηήο. Καηέιαβε ρψξεο νη νπνίεο δελ είραλ πξνθαιέζεη ηνπο Μαθεδφλεο, φπσο ε Φνηλίθε, ε Αίγππηνο ή Βαθηξηαλή θαη ε Ηλδία θαη κάιηζηα πέξαζε δηα ππξφο θαη ζηδήξνπ, ηνπο ιανχο πνπ ηφικεζαλ λα αληηζηαζνχλ. Δπίζεο δνινθφλεζε αδίζηαρηα θίινπο θαη ζηξαηεγνχο ηνπ (Κιείηνο, Φηιψηαο, Παξκελίσλ, Καιιηζζέλεο θαη άιινη). Ήηαλ απφ ηνπο δηαζεκφηεξνπο πφηεο ηεο ηζηνξία θαη ιέγεηαη φηη ν ζάλαηφο ηνπ ίζσο λα νθείιεηαη ζε ππεξβνιηθή νηλνπνζία. Σα ζρέδηά ηνπ γηα ζπλέρηζε θαη επέθηαζε ησλ θαηαθηήζεψλ πξνο ηε Γχζε (Ρψκε, Καξρεδφλα) ηα ζηακάηεζε ν ζάλαηφο ηνπ.
Ο εάκαηυξ ημο Ώθελάκδνμο δδιζμφνβδζε ενφθμοξ ηαζ ιφεμοξ, πμο αηυια ηαζ ζήιενα αημφβμκηαζ ζηα ιένδ πμο πέναζε. Δ επζννμή ημο ζηδ Εζημνία ήηακ ζδιακηζηή, ίζςξ ζδιακηζηυηενδ απυ ηάεε άθθμ ζηναηδθάηδ ή πμθζηζηυ, πςνίξ κα παναβκςνίγεηαζ δ ζοιαμθή ημο Υακνπξακπί ή ημο θαναχ Ρακζή ή ημο Κχξνπ ή ηαζ ιεηαβεκέζηενςκ υπςξ μ Καξινκάγλνο ηαζ μ Μέγαο Ναπνιέσλ. ΣΑ ΔΛΛΖΝΗΣΗΚΑ ΚΡΑΣΖ. Σμ ηέθμξ ημο Ώθέλακδνμο ζδιαημδμηεί ημ ηέθμξ ιζαξ επμπήξ ηαζ ηδκ είζμδμ ζε ιζα ιεηαααηζηή πενίμδμ ηδξ ζζημνίαξ. Αδιζμονβμφκηαζ ηα θεβυιεκα εθθδκζζηζηά ηνάηδ, ζηδκ Βονχπδ, ζηδκ Ώζία ηαζ ζηδκ Ώθνζηή ηαζ επζαάθμοκ ηδκ εθθδκζηή βθχζζα ηαζ πμθζηζζιυ. Πανά ηζξ ζοκεπείξ ζοβηνμφζεζξ ηαζ πμθέιμοξ ιεηαλφ ημοξ, ηα ηνάηδ αοηά, ιε δζανηχξ ιεηαααθθυιεκα ζφκμνα, ιε δζάθμνεξ ιμνθέξ ηονζανπίαξ, άκηελακ ηνεζξ αζχκεξ, ιέπνζ πμο οπέηορακ ζηδ κέα ακενπυιεκδ παβηυζιζα δφκαιδ, ηδ Ρχιδ. ιςξ δ βθχζζα ηαζ μ πμθζηζζιυξ δζαηδνήεδηακ (πανά ηδκ επζαμθή ημο Υνζζηζακζζιμφ) ηαζ ηαηά ηδ δζάνηεζα ηδξ Ρςιασηήξ υζμ ηαζ ηδξ ΐογακηζκήξ αοημηναημνίαξ ςξ ηαζ 17 αζχκεξ, υηακ μζ Άνααεξ Μμοζμοθιάκμζ ηαζ ζηδ ζοκέπεζα μζ Σμφνημζ επέααθακ ηδ ενδζηεία ημοξ ηαζ ημκ δζηυ ημοξ πμθζηζζιυ ζηδκ πενζμπή. Σμ ηέκηνμ πμθζηζζιμφ λεθεφβεζ απυ ηα υνζα ηδξ Βθθάδαξ ηαζ επεηηείκεηαζ ζηδ Μζηνά Ώζία, ηδκ Ώίβοπημ, ηδ Μεβάθδ Βθθάδα ηαζ αθθμφ. Καηά ημ δζάζηδια ηδξ Βθθδκζζηζηήξ πενζυδμο έθαιρακ ηαθθζηέπκεξ ηαζ επζζηήιμκεξ υπςξ, μζ βθφπηεξ Πξαμηηέιεο (βζμξ ημο επίζδξ ζδιακηζημφ βθφπηδ Κεθηζνδφηνπ) ηαζ Λεσράξεο απυ ηδκ Ώεήκα, μ ηοκζηυξ θζθυζμθμξ Γηνγέλεο απυ ηδ ζκχπδ ημο Βολείκμο 177
Πυκημο. Ο ιαεδιαηζηυξ Γηφθαληνο (200-284) επίζδξ απυ ηδκ Ώθελάκδνεζα, εζζήβαβε ημκ ζοιαμθζζιυ βζα ηδκ επίθοζδ ηςκ ελζζχζεςκ (άθβεανα) ηαζ έβναρε αζαθία βζα ηα ιαεδιαηζηά. Σμ ηφνζμ ένβμ ημο Αξηζκεηηθά, ανζειμφζε 13 αζαθία, απυ ηα μπμία ιυκμ έλζ δζαζχγμκηαζ. Ο Ώεδκαίμξ ηςιςδζμβνάθμξ Μέλαλδξνο, μ άθθμξ ηςιςδζμβνάθμξ Φηιήκσλ απυ ημοξ υθμοξ ηδξ Κζθζηίαξ, μ ζδιακηζηυηενμξ πμζδηήξ ηδξ εθθδκζζηζηήξ επμπή Θεφθξηηνο απυ ηζξ οναημφζεξ, μ εαθαζζμπυνμξ ηαζ ελενεοκδηήξ Δχδνμνο απυ ηδκ Κφγζημ, μ Λέζαζμξ θζθυζμθμξ Θεφθξαζηνο. Ο άιζμξ θζθυζμθμξ Δπίθνπξνο (341-270) ζδνοηήξ ημο Κήπνπ ηαζ ανπδβυξ ημο επζημονζζιμφ, ηδξ πνχηδξ οθζζηζηήξ θζθμζμθίαξ πμο πίζηεοε ζηδκ αζςκζυηδηα ηδξ φθδξ. Οζ δεζηέξ ημο ακηζθήρεζξ ηαζ ημ ένβμ ημο, ηονίςξ δ ακηίεεζή ημο ιε ηδ δμοθμηηδηζηή ημζκςκία ηαζ ηδκ ανζζημηναηζηή δζαηοαένκδζδ, ζοημθακηήεδηακ απυ ημοξ ακηζπάθμοξ ημο, επζηνίεδηακ έκημκα απυ ημοξ πθαηςκζημφξ ηαζ κεμπθαηςκζημφξ ιε απμηέθεζια, κα ηαμφκ ηαζ κα ελαθακζζημφκ υθα ηα ένβα ημο ηαζ κα δζαζςεμφκ ιυκμ ιενζηέξ επζζημθέξ ημο. Ο ζδνοηήξ ηδξ ζπμθήξ ηςκ ζηςζηχκ θζθμζυθςκ Εήλσλ ν Κηηηεχο (332-262) απυ ηδκ Κφπνμ, μ μπμίμξ δίδαζηε ζηδ Πμζηίθδ ημά. Βπδνεαζιέκμξ απυ ηζξ απυρεζξ ηςκ Κπληθψλ βζα απμπή απυ οθζηά αβαεά, δίδαζηε ηδκ μθζβάνηεζα, ηδκ απαθθαβή απυ ηα πάεδ ηαζ ηονίςξ ηδκ ανιμκία ηδξ ακενχπζκδξ γςήξ ιε ηδ θφζδ. ηςζημί ήηακ μ Κθεάκεδξ, μ Υνφζζππμξ, μ ελέθαο ηαζ μ Ρςιαίμξ αοημηνάημναξ Μάξθνο Απξήιηνο. Ο ποεαβυνεζμξ θζθυζμθμξ ηαζ ημζιμθυβμξ Φηιφιανο (5νο π.Υ. αη.) απυ ημκ Σάνακηα (ή ημκ Κνυηςκα) έβναρε ημ αζαθίμ πεξί θχζεσο υπμο βζα πνχηδ θμνά ακαθενυηακ δ άπμρδ υηζ δ Γδ ηζκείηαζ βφνς απυ ημκ άλμκά ηδξ ηαζ ηαοηυπνμκα ιαγί ιε ημοξ πέκηε βκςζημφξ ηυηε πθακήηεξ, βφνς απυ έκα ηεκηνζηυ πον. Ο θυβζμξ ηαζ πμζδηήξ Καιιίκαρνο απυ ηδκ Κονήκδ ηδξ Ώθνζηήξ, μ κεμπθαηςκζηυξ θζθυζμθμξ Πισηίλνο απυ ηδ Νζηυπμθδ ηδξ Ώζβφπημο ιε πθμοζζυηαημ ζοββναθζηυ ένβμ (54 αζαθία), ιε ηενάζηζα απήπδζδ ζηδ θζθμζμθία ημο ιεζαζςκζημφ ηυζιμο, μ ζζημνζηυξ Γηφδσξνο απυ ηδ ζηεθία, μ ζδιακηζηυηενμξ ιεηά ημκ Εππμηνάηδ βζαηνυξ Γαιελφο απυ ηδκ Πένβαιμ, ηαζ μ ζπμοδαίμξ ιαεδιαηζηυξ ηαζ θοζζηυξ Αξρηκήδεο απυ ηζξ οναημφζεξ. Ο θηιφινγνο, γεσγξάθνο θαη αζηξνλφκνο Δξαηνζζέλεο (276-196) απφ ηελ Κπξήλε, είλαη ν πξψηνο πνπ θαηάθεξε κε καζεκαηηθνχο ππνινγηζκνχο λα κεηξήζεη ηελ πεξίκεηξν ηεο Γεο κε δηαθνξά κφλν 80 ρηιηνκέηξσλ απφ ηα πξαγκαηηθά 40.000 ρηιηφκεηξα. Ο αζηξνλφκνο, καζεκαηηθφο θαη θπζηθφο Ίππαξρνο (πεξ.190-120 π.Υ.) απφ ηε Νίθαηα ηεο Βηζπλίαο, κέηξεζε ηελ απφζηαζε ηεο ειήλεο απφ ηε Γε κε εθπιεθηηθή αθξίβεηα, ρξεζηκνπνίεζε ην γεσγξαθηθφ κήθνο θαη πιάηνο γηα ηε ραξηνγξάθεζε ηεο Γεο, ηαμηλφκεζε ηα αζηέξηα ζε ηάμεηο ιακπξφηεηαο θαη επηλφεζε έλα καζεκαηηθφ ζχζηεκα γηα ηελ πξφβιεςε ησλ πιαλεηηθψλ θηλήζεσλ, κε βάζε φηη φια ηα νπξάληα ζψκαηα θηλνχληαλ γχξσ απφ ηε Γε. Ο Ίππαξρνο ππνιφγηζε ην ειηαθφ έηνο ζε 365,242 κέξεο!
178
ηνλ Ίππαξρν απνδίδεηαη ε εθεχξεζε ηνπ αζηξνιάβνπ. Καηά άιινπο ν αζηξνιάβνο ήηαλ εθεχξεζε ηνπ Θέσλα ή ηεο θφξεο ηνπ Τπαηίαο ηεο Αιεμαλδξηλήο. Ο Αξίζηαξρνο ν άκηνο (πεξ. 320-250 π.Υ.), είλαη ν πξψηνο επηζηήκνλαο ζηελ ηζηνξία, πνπ αλέπηπμε θαη δηαηχπσζε ηελ ειηνθεληξηθή ζεσξία (ν Ήιηνο είλαη ην θέληξν ηνπ ειηαθνχ καο ζπζηήκαηνο θαη φηη ε Γε γπξίδεη γχξσ απ’ απηφλ θαη φρη ην αληίζηξνθν, φπσο πίζηεπαλ φινη ηφηε), 1750 ρξφληα πξηλ απφ ηνλ Κνπέξληθν (ν νπνίνο πηζαλφηαηα γλψξηδε ηε ζεσξία ηνπ Αξίζηαξρνπ). πκπιήξσζε κάιηζηα, φηη εθφζνλ νη αζηέξεο θαίλνληαη αθίλεηνη, ζα πξέπεη λα βξίζθνληαη ζε άπεηξε απφζηαζε απφ ηνλ Ήιην. Ζ ζεσξία ηνπ Αξίζηαξρνπ δελ έγηλε απνδεθηή απφ ηνπο ζχγρξνλνχο ηνπ θαη κάιηζηα θαηεγνξήζεθε γηα αζέβεηα. Σν ζρεηηθφ βηβιίν ηνπ δελ δηαζψζεθε, θαη αλαθέξεηαη κφλν ζηα γξαπηά ηνπ Αξρηκήδε. ψζεθε κφλν ην βηβιίν ηνπ Πεξί κεγεζψλ θαη απνζηάζεσλ Ζιίνπ θαη ειήλεο, φπνπ πξνζπάζεζε λα κεηξήζεη ηηο απνζηάζεηο θαη ηα κεγέζε ησλ δπν απηψλ νπξαλίσλ ζσκάησλ.
Άθθμξ ιεβάθμξ ιαεδιαηζηυξ ηαζ βεςιέηνδξ ηδξ επμπήξ ηαζ ίζςξ έκαξ απυ ημοξ ιεβαθφηενμοξ επζζηήιμκεξ υθςκ ηςκ επμπχκ, είκαζ μ Δπθιείδεο, απυ ηδκ Ώθελάκδνεζα.
Ο Δπθιείδεο (πεξ. 325- πεξ. 265 π.Υ.) Ο επηθαλέζηεξνο καζεκαηηθφο θαη γεσκέηξεο ηεο αξραηφηεηαο ην έξγν ηνπ νπνίνπ επεξέαζε ηνλ επηζηεκνληθφ ηξφπν ζθέςεο νιφθιεξνπ ηνπ θφζκνπ. Οη πιεξνθνξίεο πνπ έρνπκε γηα ηε δσή ηνπ είλαη ειάρηζηεο. Ξέξνπκε φηη επί Πηνιεκαίνπ Α’ γχξσ ζην 300, δίδαμε καζεκαηηθά ζηελ Αιεμάλδξεηα, ζηε γλσζηή ζρνιή πνπ ππήξρε εθεί, ην Μνπζείν. ήκεξα είλαη γλσζηφο σο ν παηέξαο ηεο γεσκεηξίαο. ζνη αλαθέξνληαη ζην Δπθιείδε, ηνλ πεξηγξάθνπλ σο έλα επγεληθφ δίθαην θαη ππνκνλεηηθφ άλζξσπν, πνπ πξφζπκα βνεζνχζε θαη επαηλνχζε ηελ δνπιεηά ησλ άιισλ. κσο είρε ρηνχκνξ θαη φηαλ ρξεηαδφηαλ γηλφηαλ ζαξθαζηηθφο. Λέγεηαη φηη φηαλ ν Πηνιεκαίνο ηνπ δήηεζε έλα επθνιφηεξν ηξφπν απφ ηα βηβιία ηνπ γηα λα κάζεη Γεσκεηξία, απηφο ηνπ απάληεζε: «Γελ ππάξρεη βαζηιηθή νδφο γηα ηε Γεσκεηξία». Έξγα ηνπ Δπθιείδε είλαη: Σα Γεδνκέλα, κε εθαξκνγέο ηεο άιγεβξαο ζηε γεσκεηξία, ην Πεξί δηαηξέζεσλ, γηα ηνπο δηαρσξηζκνχο ησλ ζρεκάησλ, ηα Πνξίζκαηα, απνηεινχληαη απφ ηέζζεξα βηβιία, απφ ηα νπνία ζψζεθαλ κφλν απνζπάζκαηα, αζρνινχληαη κε γεσκεηξηθά ζεσξήκαηα θαη πξνβιήκαηα, ηα Οπηηθά θαη ηα Καηνπηξηθά, έρνπλ αληηθείκελν ηε γεσκεηξηθή νπηηθή, ηα Φαηλφκελα είλαη βηβιίν θνζκνγξαθίαο. ηνλ Δπθιείδε απνδίδνληαη θαη νξηζκέλα άιια ηα νπνία δελ είλαη βέβαην φηη ηα έγξαςε ν ίδηνο Σν ζεκαληηθφηεξν φκσο έξγν ηνπ Δπθιείδε έρεη ηίηιν ηνηρεία. Δίλαη έλα ζχλνιν δέθα ηξηψλ βηβιίσλ, ηα νπνία θαηά ην κεγαιχηεξφ ηνπο κέξνο, δελ είλαη πξσηφηππε εξγαζία ηνπ Δπθιείδε, αιιά είλαη θαη ηαμηλφκεζε εξγαζηψλ πξνεγνχκελσλ καζεκαηηθψλ θαη δηαλνεηψλ, φπσο ν Θαιήο, ν Δχδνμνο, ν Ηππνθξάηεο ν Υίνο, ν Θεαίηεηνο, ν Ππζαγφξαο θαη άιινη. Ζ πξνζθνξά ηνπ Δπθιείδε είλαη ε ηαθηνπνίεζε φινπ ηνπ πιηθνχ θαη ε ζπλνιηθή παξνπζίαζε ηνπ θεηκέλνπ. Ζ δηάξζξσζε θαη παξνπζίαζε ηεο χιεο, έρεη αθνινπζήζεη κηα ζεηξά ζεσξεκάησλ, αμησκάησλ θαη απνδείμεσλ. ην βηβιίν απαξηζκνχληαη νξηζκνί θαη 179
παξαδνρέο πνπ αθνινπζνχληαη απφ ζεσξήκαηα, γηα ηα νπνία παξνπζηάδνληαη απνδείμεηο. Κάζε ζεψξεκα απνδεηθλχεηαη αλεμάξηεηα απφ ην πφζν απηαπφδεηθην είλαη. Σν 1ν βηβιίν αζρνιείηαη κε ηηο παξάιιειεο θαη ηεκλφκελεο επζείεο θαη κε ην ππζαγφξεην ζεψξεκα. ην 2ν βηβιίν, αλαγξάθνληαη νη ζπλέπεηεο ηνπ ππζαγφξεηνπ ζεσξήκαηνο θαη πεξηέρεηαη ην πξφβιεκα ηεο «ρξπζήο ηνκήο». Σν 3ν βηβιίν αζρνιείηαη κε ην θχθιν. Σν 4ν βηβιίν δίλεη ιχζεηο ζε πξνβιήκαηα κε ηα θαλνληθά πνιχγσλα εληφο ηνπ θχθινπ. Σν 5ν βηβιίν αζρνιείηαη κε ηελ «ζεσξία ησλ ιφγσλ» ηνπ Δπδφμνπ, δειαδή ηε ζεσξία ησλ πξαγκαηηθψλ αξηζκψλ, δνζκέλσλ κε γεσκεηξηθή κνξθή. Σν 6ν βηβιίν πξαγκαηεχεηαη ηελ νκνηφηεηα ησλ επηπέδσλ ζρεκάησλ. Σν 7ν βηβιίν εμεηάδεη ηνπο άξηηνπο θαη πεξηηηνχο θαζψο θαη ηνπο πξψηνπο, ζχλζεηνπο θαη ηέιεηνπο αξηζκνχο, ην ειάρηζην θνηλφ πνιιαπιάζην θαη ηνλ ειάρηζην θνηλφ δηαηξέηε. ην 8ν βηβιίν εηζάγνληαη νη γεσκεηξηθέο πξφνδνη. ην 9ν βηβιίν, εηζάγεη ηξεηο πξνηάζεηο α. ην «ζεκειηψδεο ζεψξεκα ηεο αξηζκεηηθήο», β. ηελ χπαξμε άπεηξσλ πξψησλ αξηζκψλ θαη γ. ηνλ γεληθφ ηχπν πνπ παξέρεη άξηηνπο ηέιεηνπο αξηζκνχο. ην 10ν βηβιίν γίλεηαη ηαμηλφκεζε ησλ ηεηξαγσληθψλ άξξεησλ θαη ησλ ηεηξαγσληθψλ ξηδψλ. Σν 11ν βηβιίν αζρνιείηαη κε ηηο ζρέζεηο κεηαμχ επζεηψλ θαη επηπέδσλ. Σν 12ν βηβιίν αλαθέξεηαη ζε επηθάλεηεο θαη φγθνπο ζηεξψλ. Καη ην 13ν βηβιίν, κειεηά ηε ζθαίξα ζε ζρέζε κε ηα πεξηγξακκέλα ζ’ απηή θαλνληθά πνιχεδξα. Σα ηνηρεία είλαη αλακθίβνια ην πην επηηπρεκέλν βηβιίν καζεκαηηθψλ θαη γεσκεηξίαο, είλαη δε αληηθείκελν κειέηεο θαη ζπνπδψλ γηα πεξηζζφηεξα απφ δπν ρηιηάδεο ρξφληα. Έρεη θάλεη ηηο πεξηζζφηεξεο εθδφζεηο απφ νπνηνδήπνηε άιιν βηβιίν, εθηφο απφ ηε Βίβιν. Μεηά ηελ παξνπζίαζε θαη έθδνζε ησλ ηνηρείσλ, φια ηα άιια βηβιία ηα ζρεηηθά κε ηε γεσκεηξία παξακεξίζηεθαλ ή μεράζηεθαλ. Έρεη κεηαθξαζηεί ζε φιεο ζρεδφλ ηηο γιψζζεο ηνπ θφζκνπ θαη έρεη θάλεη πάλσ απφ ρίιηεο εθδφζεηο. Ζ ζχγρξνλε γεσκεηξία νλνκάδεηαη. πιένλ Δπθιείδεηα Γεσκεηξία. Ζ επίδξαζε ηνπ Δπθιείδε ζηνπο κεηαγελέζηεξνπο επηζηήκνλεο είλαη ζεκαληηθή. Ο ζεσξνχκελνο κεγαιχηεξνο επηζηήκνλαο ηνπ ζχγρξνλνπ θφζκνπ, ν Ηζαάθ Νεχησλ, ζαθψο επεξεαζκέλνο απφ ηνλ Δπθιείδε, έγξαςε ην ζπνπδαηφηεξφ ηνπ βηβιίν, ην Principia, ζε κνξθή «γεσκεηξηθή», παξφκνηα κ’ απηήλ ησλ ηνηρείσλ. Καη πνιινί άιινη καζεκαηηθνί φπσο ν Ράζει θαη θηιφζνθνη φπσο ν πηλφδα έρνπλ δερζεί ηελ επίδξαζε ησλ ζεσξηψλ ηνπ Δπθιείδε Σα ηειεπηαία 100 ρξφληα, έρνπλ γξαθεί λέεο κε Δπθιείδεηεο γεσκεηξίεο. Δηδηθφηεξα κεηά ηε ζεσξία ηελ ζρεηηθφηεηαο ηνπ Ατλζηάηλ, νη επηζηήκνλεο έρνπλ απνδείμεη φηη ε επθιείδεηα γεσκεηξία δελ έρεη πάληα εθαξκνγή ζην δηάζηεκα. Γηα παξάδεηγκα ζηηο «καχξεο ηξχπεο» φπνπ ε ηα επίπεδα βαξχηεηαο είλαη ηεξάζηηα. Απηφ φκσο δελ κεηψλεη θαζφινπ ηελ δηαρξνληθή αμία ηεο επθιείδεηαο ζθέςεο.
Δ πθδεχνα ηςκ Βθθήκςκ δζακμδηχκ, θζθμζυθςκ ηαζ ιεθεηδηχκ ζε υθμοξ ζπεδυκ ημοξ ημιείξ ηδξ επζζηήιδξ, ηαηά ηδκ ηθαζζζηή υζμ ηαζ ηαηά ηδκ εθθδκζζηζηή πενίμδμ, απμδεζηκφεζ υηζ ηζξ βκχζεζξ πμο ηθδνμκυιδζακ μζ Έθθδκεξ απυ ημοξ Μεζμπμηάιζμοξ, ημοξ Ώζβφπηζμοξ ηαζ ημοξ Φμίκζηεξ, υπςξ ηδ βναθή ηαζ ηζξ ααζζηέξ ανπέξ ιαεδιαηζηχκ, βεςιεηνίαξ, θοζζηήξ, αζηνμκμιίαξ, ζαηνζηήξ, ανπζηεηημκζηήξ, βθοπηζηήξ ηαζ γςβναθζηήξ, καοπδβζηήξ ηαζ ανπζηεηημκζηήξ αθθά ηαζ κμιμεεζίαξ ηαζ δδιυζζαξ δζμίηδζδξ, ηζξ ακέπηολακ ζε πμθφ ορδθυ επίπεδμ ηαζ πανάθθδθα, δδιζμφνβδζακ ηαζ έααθακ ηζξ αάζεζξ βζα ηδ δδιμηναηία, ηδ θζθμζμθία, ηδκ ζζημνία, ηδκ πμίδζδ, ηδ ιμοζζηή, ημ εέαηνμ ηαζ ημκ αεθδηζζιυ, ηα μπμία
180
ιεηέδςζακ ζημοξ Ρςιαίμοξ ηαζ ζηδ ζοκέπεζα έβζκακ ηα εειέθζα ημο εονςπασημφ πμθζηζζιμφ.
Ο Αξρηκήδεο (287-212 π.Υ.) Ο καζεκαηηθφο, θπζηθφο, κεραληθφο, θαη θηιφζνθνο Αξρηκήδεο γελλήζεθε θαη πέζαλε ζηηο πξαθνχζεο ηεο ηθειίαο. Ήηαλ γηνο ηνπ αζηξνλφκνπ Φεηδία θαη ζπγγελήο ηνπ ηπξάλλνπ θαη βαζηιηά Ηέξσλα Β’ . πνχδαζε ζηελ Αιεμάλδξεηα, πνπ ήηαλ ηφηε ην επηζηεκνληθφ θέληξν ηεο επνρήο, θνληά ζηνλ Δξαηνζζέλε, ηνλ Γνζίζεν θαη ηνλ Κφλσλα ηνλ άκην. Σν έξγν ηνπ θάιπςε πνιινχο ηνκείο, φπσο καζεκαηηθά, γεσκεηξία, νπηηθή, αζηξνλνκία, πδξαπιηθή, κεραληθή, αξρηηεθηνληθή. Γελ έρνκε άιια ζηνηρεία γηα ηε δσή ηνπ θαη νη ιίγεο πιεξνθνξίεο πνπ έρνπκε αθνξνχλ ηνλ ζάλαηφ ηνπ. Οη Ρσκαίνη πνιηνξθνχζαλ ηηο πξαθνχζεο γηα ηξία νιφθιεξα ρξφληα θαη ν Αξρηκήδεο είρε ζπκβάιεη ζηελ άκπλα ηεο πφιεο κε εθεπξέζεηο πνιεκηθψλ κεραλψλ. Απηέο ήηαλ θαηαπέιηεο, άξπαγεο (κεραληζκφο πνπ αλαπνδνγχξηδε πινία), θαη θάηνπηξα (παξαβνιηθνί θαζξέπηεο - κάιινλ γπαιηζκέλεο αζπίδεο - κε ηνπο νπνίνπο έθαηγαλ ηα ξσκατθά πινία). Σν 212, νη Ρσκαίνη άισζαλ ηελ πφιε θαη έλαο Ρσκαίνο ζηξαηηψηεο, βξήθε ηνλ Αξρηκήδε πξνζεισκέλν ζηε κειέηε θάπνηνπ γεσκεηξηθνχ πξνβιήκαηνο. Απηφο πξφιαβε λα πεη ζην αλίδεν ζηξαηηψηε κε κνπ ηνπο θχθινπο ηάξαηηε, πξηλ δερζεί ζην ζηήζνο ηνπ ην μίθνο πνπ ηνλ ζθφησζε. Ο δηνηθεηήο ησλ Ρσκαίσλ χπαηνο Μάξθειινο, πνπ είρε δηαηάμεη λα κελ πεηξάμνπλ ηνλ Αξρηκήδε φηαλ ηνλ βξνπλ, έδσζε εληνιή λα ζάςνπλ ην λεθξφ κε ηηκέο θαη έζηεζε κλεκείν πξνο ηηκή ηνπ. Ο Αξρηκήδεο αζρνιήζεθε θαη κε ηελ αζηξνλνκία. Ο Μάξθειινο, έθεξε ζηε Ρψκε σο ιάθπξα δπν ζπζθεπέο ηνπ Αξρηκήδε, ζηε κηα είρε ραξηνγξαθήζεη ηνλ νπξαλφ θαη ε άιιε πξνέβιεπε ηηο θηλήζεηο ηνπ ήιηνπ, ηεο ζειήλεο θαη ησλ πιαλεηψλ (έλα είδνο πιαλεηάξηνπ). ηα γξαπηά ηνπ Αξρηκήδε ππάξρεη θαη ε ειηνθεληξηθή ζεσξία ηνπ Αξίζηαξρνπ ηνπ άκηνπ. Απηφο ν πεξίθεκνο ζεσξεηηθφο ηεο αζηξνλνκίαο, γχξσ ζηα 260, εμήγεζε ηηο θηλήζεηο ησλ νπξαλίσλ ζσκάησλ, κε ηε ινγηθή φηη φινη νη πιαλήηεο θαη ε Γε πεξηθέξνληαη γχξσ απφ ηνλ Ήιην. Ο Αξίζηαξρνο θαηεγνξήζεθε γηα αζέβεηα γηα ηε ζεσξία ηνπ απηή. Μεηά απφ 1750 πεξίπνπ ρξφληα, έλαο άιινο κεγάινο αζηξνλφκνο ν Κνπέξληθνο δηαηχπσζε ηελ ειηνθεληξηθή ηνπ ζεσξία. Σν επηζηεκνληθφ έξγν ηνπ Αξρηκήδε αθνξά θαη ηα καζεκαηηθά θαη ηε θπζηθή. Γηαηχπσζε ηελ ζεσξία φηη ην ζψκα πνπ βπζίδεηαη ζην λεξφ, ράλεη απφ ην βάξνο ηνπ, ην ηζφπνζν απφ ην βάξνο ηνπ πγξνχ πνπ εθηνπίδεη. Απηή είλαη ε Αξρή ηνπ Αξρηκήδε. Λέγεηαη κάιηζηα φηη ηελ επηβεβαίσζε βξηζθφκελνο ζην ινπηξφ ηνπ θαη ελζνπζηαζκέλνο πεηάρηεθε έμσ γπκλφο, θσλάδνληαο Δχξεθα, εχξεθα. Δθηφο απφ ηηο εθεπξέζεηο ησλ πνιεκηθψλ κεραλψλ θαη ησλ αζηξνλνκηθψλ ζπζθεπψλ, ζηνλ Αξρηκήδε απνδίδνληαη θαη νη εθεπξέζεηο: αξαηφκεηξνππθλφκεηξν, ην βαξνχιθν, ην νδφκεηξν, ν Έιηθαο (αηέξκσλ θνριίαο), ην πδξαπιηθφ σξνιφγην θαη άιιεο. Δπίζεο ε επίδξαζε ηνπ Αξρηκήδε ζηε δηακφξθσζε ηνπ νινθιεξσηηθνχ ινγηζκνχ, ζηα καζεκαηηθά, είλαη ζεκαληηθή.
181
Σα πεξηζζφηεξα ζπγγξάκκαηά ηνπ ράζεθαλ ζηε θσηηά ηεο Βηβιηνζήθεο ηεο Αιεμάλδξεηαο. Οη ηίηινη νξηζκέλσλ απφ απηά πνπ ζψδνληαη είλαη: Πεξί επηπέδσλ ηζνξξνπηψλ ή θέληξα βαξψλ επηπέδσλ, Πεξί ειίθσλ, Πεξί κεραληθψλ ζεσξεκάησλ πξνο Δξαηνζζέλε έθνδνο (κέζνδνο), Πεξί ζθαίξαο θαη θπιίλδξνπ, Κχθινπ κέηξεζηο, Καηνπηξηθά, Μεραληθά, Αξραί Γεσκεηξίαο, Φακκίηεο, Βηβιίν ιεκκάησλ, Σεηξαγσληζκφο παξαβνιήο, Ορνπκέλσλ γηα ηελ πδξνζηαηηθή (δπν βηβιία), ηνκάρηνλ έρνπλ δηαζσζεί απνζπάζκαηα), Πξφβιεκα Βνεηθφλ, Πεξί θχθισλ εθαπηνκέλσλ αιιήισλ, Καηαζθεπή πιεπξάο ηνπ πεξηγξαθνκέλνπ εηο θχθινλ επηαγψλνπ, θαη ην Χξνιφγηνλ Αξρηκήδνπο (ζψδεηαη ζηα αξαβηθά). Ο Αξρηκήδεο επεξέαζε ηελ επξσπατθή επηζηεκνληθή ζθέςε θαζψο θαη ηνπο Άξαβεο επηζηήκνλεο, νη νπνίνη κεηάθξαζαλ φια ηνπ ηα έξγα ζηα αξαβηθά. ’ απηή ηε γιψζζα ζψζεθαλ ηα πεξηζζφηεξα, αθνχ ηα πξσηφηππα είραλ ραζεί. Έλαο θξαηήξαο ηεο ειήλεο θαη έλαο αζηεξνεηδήο θέξνπλ ην φλνκά ηνπ.
Ο εάκαημξ ανήηε ημκ Ώθέλακδνμ ζηδκ δθζηία ηςκ 33 πνμκχκ, απνμεημίιαζημ βζα ηδ δζαδμπή ηδξ ηενάζηζαξ αοημηναημνίαξ πμο είπε δδιζμονβήζεζ. Δ πνχηδ ημο ζφγοβμξ, δ Ρςλάκδ ήηακ έβηομξ ηαζ μ εηενμεαθήξ αδεθθυξ ημο ήηακ ακάπδνμξ δζακμδηζηά. Οζ Μαηεδυκεξ ζηναηδβμί απμθάζζζακ κα ιμζναζεμφκ ηδκ αοημηναημνία ιεηαλφ ημοξ, βζα θμβανζαζιμφ ημο αβέκκδημο παζδζμφ, πμο ακ ήηακ αβυνζ εα μκμιαγυηακ Ώθέλακδνμξ. Έηζζ δζαζθαθζγυηακ, υηζ δ αοημηναημνία εα πανέιεζκε οπυ ηδ ιαηεδμκζηή δοκαζηεία. ιςξ, υπςξ ζοκήεςξ ζοιααίκεζ ιεηά ημ εκυξ εάκαημ ζζπονμφ ηαζ θζθυδμλμο άκδνα, μζ δζάδμπμί ημο βνήβμνα ήνεακ ζε πνμζηνζαέξ ιεηαλφ ημοξ. Μεηά απυ είημζζ πνυκζα ζοβηνμφζεςκ ηαζ δμθμθμκζχκ (ιεηαλφ ηςκ μπμίςκ ηαζ μ αδεθθυξ ηαζ μ βζμξ ημο Ώθέλακδνμο, μ Ώθέλακδνμξ Α’) αοηυ πμο έιεζκε απυ ηδκ αοημηναημνία ημο Ώθέλακδνμο, ήηακ πέκηε ιζηνυηενεξ αοημηναημνίεξ, πμο εθεβπυηακ απυ ζηναηζςηζημφξ δζμζηδηέξ, πμο ηάεε έκαξ ημοξ δήθςκε ααζζθζάξ. Δ Βθθάδα ηαζ δ Μαηεδμκία, έηοπακ ζημκ Κάζζαλδξν. Ο Λπζίκαρνο έβζκε ααζζθζάξ ηδξ Θνάηδξ. Ο Αληίγνλνο πήνε υθδ ηδ Μζηνά Ώζία, ηδ ονία ηαζ ηδκ Παθαζζηίκδ. Ο έιεπθνο πήνε υθδ ηδ Μεζμπμηαιία, ηδκ Πενζία, ηαζ ηδ ΐαηηνζακή, ζηέθεδηε ααζζθζάξ ςξ μ έθεοημξ Ώ’. Σμ ίδζμ έβζκε ιε ημκ Πηνιεκαίν, πμο ζηέθεδηε Φαναχ ηδξ Ώζβφπημο (ηαζ ηδξ Κονδκασηήξ), ςξ Πηνιεκαίνο Α’, ν σηήξ (367-283). Οζ Πημθειαίμζ δζαηήνδζακ ημκ εθθδκζηυ πμθζηζζιυ, αθθά πανάθθδθα οζμεέηδζακ ηα Ώζβοπηζαηά ααζζθζηά έεζια, υπςξ δ ηθδνμκμιζηυηδηα ημο ενυκμο απυ ηδ ιδηνζηή βεκζά. ημοξ ηνεζξ αζχκεξ ηονζανπίαξ ηςκ Πημθειαίςκ, δ Ώίβοπημξ εα βκςνίζεζ εοδιενία ηαζ πθμφημ ηαζ δ Ώθελάκδνεζα εα βίκεζ ιζα απυ ηζξ ιεβαθφηενεξ ηαζ θαιπνυηενεξ πυθεζξ. Σμ Μνπζείν (ζημ μπμίμ οπδνέηδζακ θαιπνμί επζζηήιμκεξ ηαζ θυβζμζ), ημ εξάπεην ηαζ δ Βηβιηνζήθε ηδξ πυθδξ, ηδξ έδζκακ ημ δζηαίςια κα εεςνείηαζ δ πμθζηζζηζηή πνςηεφμοζα ημο ηυζιμο. φκημια, ημ 301, ημ πέκηε ηνάηδ εα βίκμοκ ηέζζενα, υηακ μ Λοζίιαπμξ ηαζ μ έθεοημξ ζοιιάπδζακ ηαηά ημο Ώκηζβυκμο, μζ δομ ζηναημί ημοξ ανέεδηακ ακηζιέηςπμζ ζηδκ Ερυ ηδξ Φνοβίαξ, μ Ώκηίβμκμξ δηηήεδηε ηαζ ζημηχεδηε, ηαζ υθδ δ Μζηνά Ώζία ιε ηδ ονία εκχεδηακ οπυ ημκ έθεοημ ηδξ Θνάηδξ. ιςξ ζημ ενυκμ ηδξ Μαηεδμκίαξ, ιεηά απυ πμθθέξ ζοβηνμφζεζξ ακήθεε μ βζμξ ημο Ώκηίβμκμο, μ Γεκήηξηνο ν Πνιηνξθεηήο, ηαζ ζηδ ζοκέπεζα μ βζμξ ημο μ
182
Ώκηίβμκμξ Γμκαηάξ, μ μπμίμξ ίδνοζε ηδ δοκαζηεία ηςκ Ώκηζβμκζδχκ, πμο πανέιεζκε ζηδκ ελμοζία, ςξ ηδκ ηαηάθοζδ ημο ηνάημοξ ηδξ Μαηεδμκίαξ απυ ημοξ Ρςιαίμοξ. ηα ιέζα ημο 3μο αζχκα, δ Ρυδμξ, απμηίκαλε ηδ ιαηεδμκζηή ηαημπή ηαζ βζα έκα δζάζηδια ήηακ έκα απυ ηα ζδιακηζηυηενα ειπμνζηά ηέκηνα ηαζ θζιάκζα ηδξ ακαημθζηήξ Μεζμβείμο. Σδκ είζμδμ ηδξ θζιακζμφ ηδξ ημζιμφζε έκα βζβακηζαίμ άγαικα ηνπ ζενχ Ήιηνπ ηαζ είκαζ ήηακ έκα απυ ηα Βπηά Θαφιαηα ημο Κυζιμο. Αεκ είκαζ απαναίηδημ κα απανζειήζμοιε ημοξ ζοκεπείξ πμθέιμοξ ιεηαλφ ηςκ Βπζβυκςκ ημο Ώθέλακδνμο, αθθά ηαζ ηςκ εθθδκζηχκ πυθεςκ, μζ μπμίεξ πενκμφζακ απυ ημκ έκα ζοκαζπζζιυ ζημκ άθθμ. Αζαηνίεδηακ ςζηυζμ δομ δβειυκεξ: Ο ααζζθζάξ ηςκ Μμθμζζχκ ηδξ Δπείνμο Πχξξνο (319-272), έκαξ ιεηαννοειζζηήξ ηαζ ζηναηδθάηδξ πμο έηακε εηζηναηεία ζηδκ κυηζα Εηαθία βζα κα οπεναζπίζεζ ηζξ εηεί εθθδκζηέξ απμζηίεξ απυ ηζξ επζεέζεζξ ηςκ Ρςιαίςκ. Πμθέιδζε ημοξ Ρςιαίμοξ, αθθά επέηοπε πχξξεην λίθε, πάκμκηαξ πμθθμφξ απυ ημοξ ζηναηζχηεξ ημο. ημηχεδηε άδμλα ζημ Άνβμξ, υηακ ζηδκ εηζηναηεία ημο ηαηά ηδξ πάνηδξ ζημηχεδηε άδμλα απυ έκα ηεναιίδζ πμο ημο πέηαλε ζημ ηεθάθζ ιζα Ώνβεία. Καζ, μ ααζζθζάξ ηδξ πάνηδξ Κιενκέλεο Γ’ (260-219), μ μπμίμξ επζπείνδζε ιζα πμθζηζηή ηαζ ημζκςκζηή επακάζηαζδ ζηδκ παηνίδα ημο, ιε ηδκ ηαηάνβδζδ ηςκ εθυνςκ, ηδκ δζακμιή βαζχκ (ηαζ ηςκ δζηχκ ημο), ζε 4000 πμθίηεξ, πανηζάηεξ αθθά ηαζ πενζμίημοξ. Βλυπθζζε ημ ζηναηυ ιε ζάνζζεξ υπςξ μζ Μαηεδυκεξ, πέηοπε κίηεξ ηαηά ηςκ Ώπαζχκ, αθθά έπαζε απυ ημκ ιαηεδμκζηυ ζηναηυ ηαζ ηαηέθοβε ζηδκ Ώίβοπημ, υπμο ηαζ πέεακε. Σα εθθδκζζηζηά ηνάηδ πανά ημοξ ζοκεπείξ ειθοθίμοξ πμθέιμοξ ήηακ πμθφ πθμφζζα ηαζ μζ ηέπκεξ, μζ επζζηήιεξ ηαζ ημ ειπυνζμ άκεζγακ. Δ εθθδκζηή βθχζζα ηαζ μ πμθζηζζιυξ είπακ επζαθδεεί Ώηυια ηαζ ηα ηνάηδ πμο δδιζμονβήεδηακ απυ ηζξ πμθειζηέξ ακαηαηαηάλεζξ, υπςξ αοηυ ηδξ Πενβάιμο (ημκ 2μ αζχκα π.Υ.) ημο Ώηηάθμο, είπακ εθθδκζηή δζμζηδηζηή δμιή, βθχζζα ηαζ κμμηνμπία. Ώπυ ηα εθθδκζζηζηά ηνάηδ, αοηυ πμο επέδεζλε ιεβαθφηενδ ζηαεενυηδηα αθθά ηαζ πμθζηζζιζηή ακάπηολδ ήηακ δ Ώίβοπημξ ηςκ Πημθειαίςκ. Δ Ώθελάκδνεζα είπε βίκεζ ημ ειπμνζηυ ηέκηνμ ηδξ ακαημθζηήξ Μεζμβείμο, εκχ ζηδ δοηζηή ήηακ δ πενίμδμξ αηιήξ ηδξ ιεβάθδξ καοηζηήξ ηαζ ειπμνζηήξ δφκαιδξ, ηδξ Κανπδδυκαξ. Ζ ΡΧΜΑΨΚΖ ΚΑΣΑΚΣΖΖ. Πανυθα αοηά δ παναηιή ηςκ εθθδκζηχκ πυθεςκ ήηακ πθέμκ ειθακήξ. Οζ ειθφθζμζ πυθειμζ ήηακ νμοηίκα. Οζ Πεθμπμκκήζζμζ πνμζπάεδζακ κα εκςεμφκ ηαζ δδιζμφνβδζακ ηδκ Ώπασηή οιπμθζηεία. Σμ απμηέθεζια ήηακ κα εκηαεμφκ μζ δζαιάπεξ. Ο επζθακέζηενμξ ζηναηδβυξ ηδξ Ώπασηήξ οιπμθζηείαξ μ Φηινπνίκελ απυ ηδ Μεβαθυπμθδ, ζημηχεδηε ημ 183 ζηδ Μάπδ ηδξ Μεζζήκδξ. Ο ζοιπαηνζχηδξ ημο ζζημνζηυξ Πνιχβηνο έβναρε ηδ αζμβναθία ημο. Ο Φμζθμπμίιδκ παναηηδνίζηδηε απυ ημοξ Ρςιαίμοξ ςξ Ο ηειεπηαίνο ησλ Διιήλσλ. ηδ Μάρε ηεο Πχδλαο ημ 168 μ Ρςιαίμξ ζηναηδβυξ Αηκίιηνο Παχινο κίηδζε ημκ ηεθεοηαίμ Μαηεδυκα ααζζθζά, Πεξζέα ηαζ πχνζζε ηδ Μαηεδμκία ζε ηέζζενζξ ιζηνέξ επανπίεξ. Σέθμξ ημ 146, μζ Ρςιαίμζ οπυ ημκ φπαημ Λεχθην Μφκκην, ακηζιεηχπζζακ ηζξ εκςιέκεξ εθθδκζηέξ δοκάιεζξ ηςκ Ώπαζχκ, ηςκ ΐμζςηχκ, ηςκ Λμηνχκ, ηςκ Φςηέςκ ηαζ ηςκ Βοαμέςκ ηαζ ηζξ κίηδζακ ζηδ Λεοηυπεηνα, ημκηά ζημκ Εζειυ ηδξ Κμνίκεμο. Ο Μυιιζμξ βζα παναδεζβιαηζζιυ, ζζμπέδςζε ηδκ Κυνζκεμ, ζηυηςζε υθμοξ ημοξ άκδνεξ ηαημίημοξ ηδξ ηαζ πμφθδζε ηα βοκαζηυπαζδα
183
ζηθάαμοξ. Έζηεζθε δε ζηδ Ρχιδ, υθα ηα ένβα ηέπκδξ πμο ημζιμφζακ ηδκ πυθδ. Γζα ηδ κίηδ ημο αοηή, μ Μυιιζμξ έθααε ημ πνμζςκφιζμ Αρατθφο. Αεκ είκαζ ζφιπηςζδ, υηζ ημκ ίδζμ πνυκμ, δ Καξρεδόλα ηαηαθήθεδηε απυ ημοξ Ρςιαίμοξ, δ πυθδ ζζμπεδχεδηε ηαζ μζ ηάημζημί ηδξ ελμκηχεδηακ. Δ κέα οπενδφκαιδ, δ Ρχιδ έδεζπκε ηα δυκηζα ηδξ ζε υπμζμκ ημθιμφζε κα αιθζζαδηήζεζ ηδκ ζζπφ ηδξ. Δ Βθθάδα ιεηαηνάπδηε ζε ιζα αηυια νςιασηή επανπία ιε ημ υκμια ΏπαΎα. ηδ Μεβάθδ Βθθάδα, δδθαδή ηδ κυηζα Εηαθία ηαζ ηδ ζηεθία, μζ εθθδκζηέξ πυθεζξ ζηαδζαηά άνπζζακ κα πάκμοκ ηδκ ακελανηδζία ημοξ ηαζ κα ακαβκςνίγμοκ ηδκ ηονζανπία ηςκ Ρςιαίςκ. Πνχημξ μ Σάναξ ημ 272, πενζήθεε οπυ ηδκ ελμοζία ημοξ. Σμ 241, μζ Ρςιαίμζ είπακ ιεηαηνέρεζ υθδ ζπεδυκ ηδ ζηεθία ζε νςιασηή επανπία, εηηυξ απυ ηζξ οναημφζεξ. Σμ 212, ιεηά απυ ηνζεηή πμθζμνηία, δ πυθδ ηαηαθήθεδηε (ηυηε ζημηχεδηε ηαζ Αξρηκήδεο) ηαζ εθάπζζηεξ πυθεζξ δζαηήνδζακ έκα ηαεεζηχξ αοημκμιίαξ, οπυ νςιασηυ υιςξ έθεβπμ. Σμκ 2μ αζχκα, μζ Πάνεμζ, οπυ ημκ ααζζθζά Μηζξηδάηε Α’, εηιεηαθθεφηδηακ ηδκ αολακυιεκδ αδοκαιία ημο ηνάημοξ ηςκ εθεοηζδχκ, ηαηέθααακ ηδ Μδδία ηαζ ηδ ΐααοθχκα ηαζ ηαηέθοζακ ημ εθθδκζζηζηυ ηνάημξ ηδξ ΐαηηνζακήξ. ηαδζαηά υθα ηα αζζαηζηά εθθδκζζηζηά ηνάηδ ηαζ ηναηίδζα, ιεηά ηδκ ήηηα ημο Μζενζδάηδ ημο Πυκημο, ηαηαθήθεδηακ ζηαδζαηά απυ ημοξ Ρςιαίμοξ ςξ ημ 64 π.Υ. Σμ ηεθεοηαίμ ααζίθεζμ ημο εθθδκζζηζημφ ηυζιμο πμο οπμηάπεδηε ζηδ Ρχιδ, ήηακ ημ ααζίθεζμ ηςκ Πημθειαίςκ ηδξ Ώζβφπημο ημ 30 π.Υ. υηακ δ πχνα ηαηαηηήεδηε απυ ημκ Οηηααζακυ ηαζ δ ααζίθζζζα Κιενπάηξα αοημηηυκδζε. Βδχ ηεθεζχκεζ δ ζζημνία ηςκ ανπαίςκ Βθθήκςκ. Βκυξ θαμφ, πμο απυ ηδ ιζα ζπαναζζυηακ απυ ζοκεπείξ πμθέιμοξ - ηονίςξ ειθοθίμοξ - απυ ηδκ άθθδ ακέπηολε ημκ πμθζηζζιυ, ηζξ ηέπκεξ, ηδκ δδιμηναηία, ημκ αεθδηζζιυ, ηδ θζθμζμθία ηαζ ηζξ επζζηήιεξ ζε φρζζημ ααειυ. Αέπηδηε ηζξ επζδνάζεζξ απυ ημοξ παθαζυηενμοξ πμθζηζζιμφξ, αθθά αεθηίςζε ηαζ δδιζμφνβδζε έκα ηέημζμ πμθζηζζιυ πμο επδνέαζε απμθαζζζηζηά ηδκ ζζημνία ηδξ ακενςπυηδηαξ. Δ ζφβπνμκδ επζζηήιδ ακαπηφπεδηε ζηδκ Βονχπδ ηζ υπζ ζηδκ Ώζία ή ηδκ Ώθνζηή, ακ ηαζ μζ δομ αοηέξ ήπεζνμζ πνμδβήεδηακ πνμκζηά ζηδκ ακάπηολδ ημο πμθζηζζιμφ. Ώοηυ δεκ είκαζ ηοπαίμ. θμζ μζ ιεβάθμζ επζζηήιμκεξ ηαζ δζακμδηέξ ημο Μεζαίςκα, ηδξ Ώκαβέκκδζδξ αθθά ηαζ μζ ιεηαβεκέζηενμζ, υπςξ μ Νεχησλ, ν Γαιηιαίνο, ν Βνιηαίξνο, ν Κνπέξληθνο, ν Λενλάξλην ληα Βίληζη, ε Κηνπξί, ν Ατλζηάηλ, ν Γθαίηε, ν Γαξβίλνο, ν Φξφηλη, ήηακ ζπμοδαίμζ. Ώθθά υηζ υθμζ αοημί ενβάζεδηακ ηαζ δδιζμφνβδζακ ζηδκ Βονχπδ, μθείθεηαζ ζηδκ ηθδνμκμιζά ηςκ επζζηδιυκςκ ηαζ ημο μνεμθμβζζιμφ ηςκ δζακμδηχκ ηδξ ανπαίαξ Βθθάδαξ. Καζ άθθμζ θαμί είπακ ακαπηοβιέκδ θζθμζμθία, αζηνμκμιία ηαζ ιαεδιαηζηά, αθθά δεκ έθεαζακ ζημ επίπεδμ εκυξ Πθάηςκα, εκυξ Βοηθείδδ ή εκυξ Ώνίζηανπμο. Σα ζδιακηζηά μκυιαηα πμο ακαθένμκηαζ ζηδκ ζζημνία, ςξ ημκ 8 μ π.Υ. αζχκα, είκαζ ζπεδυκ υθα μκυιαηα ζδνοηχκ ενδζηεζχκ ή ααζζθζάδςκ (Μεζμπμηάιζςκ, Ώζβοπηίςκ, Πενζχκ, Εκδχκ, Κζκέγςκ ηθπ.). Ώπυ ημκ ιδνμ ςξ ηδ Ρςιασηή ηαηάηηδζδ, υθα ηα μκυιαηα (ηαζ είκαζ εηαημκηάδεξ) αοηχκ πμο επδνέαζακ ηζξ ηέπκεξ ημκ πμθζηζζιυ, ηδκ πμθζηζηή αθθά ηαζ ηδκ επζζηδιμκζηή ζηέρδ ήηακ μκυιαηα ηαθθζηεπκχκ, θζθμζυθςκ, επζζηδιυκςκ. Οζ ιυκμζ ααζζθείξ πμο ακαθένμκηαζ είκαζ αοημί ηδξ πάνηδξ, μζ μπμίμζ δεκ είπακ πναβιαηζηή ααζζθζηή ελμοζία ηαζ μ Ώθέλακδνμξ.
184
Ώθθά ηαζ ιεηά ηδκ ηαηάθοζδ ηδξ ακελανηδζίαξ ηςκ εθθδκζηχκ πυθεςκ ηαζ ηναηχκ, ανηεημί Έθθδκεξ ζοκέπζζακ κα αζπμθμφκηαζ ιε ηζξ επζζηήιεξ ηαζ ηδκ ένεοκα, ςξ ηδκ δζάθοζδ ηδξ Ώηαδδιίαξ ημο Πθάηςκα απυ ημκ Εμοζηζκζακυ ημο ΐογακηίμο. Ώκαθένμιε εκδεζηηζηά ημκ ζζημνζηυ Πνιχβην απυ ηδ Μεβαθυπμθδ ηδξ Ώνηαδίαξ, ημκ θυβζμ Αξίζηαξρν απυ ηδ αιμενάηδ, ημκ θανιαημθυβμ Γηνζθνπξίδε απυ ηδκ Κζθζηία. Βπίζδξ ημκ ζζημνζηυ, θζθυζμθμ ηαζ βεςβνάθμ ηξάβσλα (64-24 π.Υ.) απυ ηδκ Ώιάζεζα ημο Πυκημο. Σαλίδερε ζηδκ Ώίβοπημ ηαζ ηδκ Ώζεζμπία, ήηακ μπαδυξ ηδξ θζθμζμθζηήξ ζπμθήξ ημο ηςζηζζιμφ ηαζ οπεναζπζζηήξ ηδξ ζιπενζαθζζηζηήξ πμθζηζηήξ ηδξ Ρχιδξ. Σα ζδιακηζηυηενα ένβα ημο είκαζ ηα Ηζηνξηθά Τπνκλήκαηα βναιιέκμ ζε 47 αζαθία, απυ ηα μπμία ζχγμκηαζ εθάπζζηα ηαζ ημ ζδιακηζηυηαημ Σα Γεσγξαθηθά, ένβμ 17 αζαθίςκ πμο ζχεδηε μθυηθδνμ. Πνυηεζηαζ βζα έκα αηνζαή ηαζ θεπημιενεζαηυ Παγθφζκην Γεσγξαθηθφ Άηιαληα ηδξ επμπήξ ημο. Γζα ηδ γςή ημο άθθμο βεςβνάθμο ηαζ πενζδβδηή Παπζαλία (2μξ αζχκαξ) δεκ βκςνίγμιε πμθθά πνάβιαηα. Καηαβυηακ πζεακχξ απυ ηδ Μαβκδζία ηδξ Μζηνάξ Ώζίαξ ηαζ ηαλίδερε ζηδκ ονία, Παθαζζηίκδ, Ώίβοπημ, Εηαθία, Μαηεδμκία, ηδ ηενεά Βθθάδα ηαζ ηδκ Πεθμπυκκδζμ. Σμ ζπμοδαίμ ένβμ ημο Διιάδνο Πεξηήγεζηο πςνίγεηαζ ζε 10 αζαθία (Αηηηθά, Κνξηλζηαθά, Λαθσληθά, Μεζζεληαθά, Ζιηαθά Α & Β, Αρατθά, Αξθαδηθά, Βνησηηθά ηαζ Φσθηθά). ε ηάεε αζαθίμ ημο πενζβνάθεζ ηδ θφζδ (πθςνίδα ηαζ πακίδα), ηα ενδζηεοηζηά ηαζ θαμβναθζηά έεζια, ηδκ ηέπκδ ηαζ ηδκ ανπζηεηημκζηή, ηα ικδιεία ηαζ ηα θοζζηά θαζκυιεκα (παθίννμζεξ, ζεζζιμφξ ηθπ.) ηδξ πενζμπήξ πμο επζζηέπηεηαζ. Ώηυια ακαθένμιε ημκ ιαεδιαηζηυ ηαζ ιδπακζηυ Ήξσλα ηνλ Αιεμαλδξέα, ημκ νήημνα ηαζ ζμθζζηή Ζξψδε ηνλ Αηηηθφ (101-177), ημκ θζθυζμθμ ηαζ ζζημνζηυ Πινχηαξρν απυ ηδ Υαζνχκεζα ηδξ ΐμζςηίαξ, ημκ θζθυζμθμ Απνιιψλην ηνλ Σπαληέα απυ ηδκ Καππαδμηία, ημκ ζμθζζηή ηαζ ζοββναθέα Λνπθηαλφ ηνλ ακνζαηέα απυ ηδ ονία, ηδ κεμπθαηςκζηή θζθυζμθμ ηαζ ιαεδιαηζηυ Τπαηία απυ ηδκ Ώθελάκδνεζα.
Ο Πνιύβηνο (203-120 π.Υ.) ηξαηησηηθφο θαη ηζηνξηθφο ηνπ Μεζνγεηαθνχ θφζκνπ, γλσζηφο γηα ην έξγν ηνπ Ηζηνξίαη ή ε Άλνδνο ηεο Ρσκατθήο Απηνθξαηνξίαο. Γελλήζεθε ζηε Μεγαιφπνιε ηεο Αξθαδίαο, έγηλε ζηξαηησηηθφο θαη ππεξέηεζε ζην ζηξαηφ ηεο Αρατθήο πκπνιηηείαο, ηελ επνρή ηεο ήηηαο ηνπ ηειεπηαίνπ βαζηιηά ηεο Μαθεδνλίαο Πεξζέα απφ ηνπο Ρσκαίνπο (ην 168). πλειήθζε απφ ηνπο θαηαθηεηέο καδί κε άιινπο ρίιηνπο πνιίηεο αληίζεηνπο πξνο ηε ξσκατθή επέθηαζε θαη εζηάιε ζηε Ρψκε γηα δέθα επηά ρξφληα σο φκεξνο. Δθεί είρε ηελ ηχρε λα γίλεη θίινο κε ηνλ γην ηνπ ληθεηή ηνπ Πεξζέα, Αηκίιηνπ Παχινπ, ηνλ θηπίσλα Αηκηιηαλφ. Σαμίδεςε ζηελ Ηηαιία θαη Γαιαηία θαη καδί κε ηνλ θηπίσλα ζε εθζηξαηείεο. Ήηαλ παξψλ ζηελ άισζε θαη θαηαζηξνθή ηεο Καξρεδφλαο ην 146 απφ ηνλ θηπίσλα πνπ επνλνκάζηεθε θηπίσλ ν Αθξηθαλφο. Σαμίδεςε επίζεο θαη ζηηο αθηέο ηεο Γπηηθήο Αθξηθήο. ηαδηαθά εμειίρζεθε ζε ζαπκαζηή ηεο δχλακεο θαη ηνπ κεγαιείνπ ηεο Ρψκεο. Γχξηζε ζηελ παηξίδα ηνπ κεηά ηελ θαηαζηξνθή ηεο Κνξίλζνπ απφ ηνπο Ρσκαίνπο ην 146, θαη πξνζπάζεζε, (ιφγσ ησλ πςειψλ γλσξηκηψλ ηνπ κε Ρσκαίνπο αμησκαηνχρνπο) λα κεηξηάζεη ηελ νξκή ησλ θαηαθηεηψλ γηα εθδίθεζε πάλσ ζηνπο πνιίηεο ηεο Πεινπνλλήζνπ. Σνπ εκπηζηεχηεθαλ κάιηζηα ην δχζθνιν
185
έξγν ηεο νξγάλσζεο ηεο δηαθπβέξλεζεο ησλ ειιεληθψλ πφιεσλ. Γηα ην έξγν ηνπ απηφ θέξδηζε ηελ αλαγλψξηζε ησλ ζπκπαηξησηψλ ηνπ πλφδεςε μαλά ηνλ θηπίσλα ζηελ εθζηξαηεία ηνπ θαηά ηεο Ννπκηδίαο ην 133. Έθαλε επίζεο ηαμίδηα ζηηο άξδεηο, ηε Ρφδν θαη ηελ Αιεμάλδξεηα γηα λα εκπινπηίζεη ηηο γλψζεηο ηνπ θαη λα βνεζεζεί ζην ζπγγξαθηθφ ηνπ έξγν. Πήγε μαλά ζηε Ρψκε θαη θαηέγξαςε δηεγήζεηο βεηεξάλσλ ζηξαηησηψλ. Μεηά ην ζάλαην ηνπ θηπίσλα γχξηζε θαη πάιη ζηελ Διιάδα, φπνπ πέζαλε πέθηνληαο απφ άινγν ζε ειηθία νγδφληα δπν ρξνλψλ. Σν ζπλνιηθφ έξγν ηνπ Πνιχβηνπ, ήηαλ ζαξάληα βηβιία. Ήηαλ πνιχ εθηεηακέλν, πέληε θνξέο απφ ην έξγν ηνπ Θνπθπδίδε θαη θάιππηε ηελ ηζηνξηθή πεξίνδν 264 σο 146 π.Υ. Απφ ηα ζαξάληα βηβιία ησλ Ηζηνξηψλ ηνπ ζψδνληαη πιήξε πέληε κφλν θαη απφ ηα άιια κηθξά ή κεγάια απνζπάζκαηα. Ο Πνιχβηνο είρε άξηζηεο πεγέο. Σα γεγνλφηα πνπ αλαθέξεη ή ηα έρεη ν ίδηνο δήζεη ή ηα έρεη δηαζηαπξψζεη θαη επηβεβαηψζεη κε απηφπηεο κάξηπξεο ή πξσηαγσληζηέο ησλ γεγνλφησλ. Δίλαη απφ ηνπο πξψηνπο ηζηνξηθνχο πνπ αθεγνχληαη ηελ ηξέρνπζα ηζηνξία σο απνηέιεζκα αηηίσλ θαη πξάμεσλ, βαζηζκέλε ζε πξνζεθηηθή εμέηαζε θαη κε θξηηηθή δηάζεζε. ηηο Ηζηνξίεο ηνπ, ν Πνιχβηνο αζρνιείηαη κε φια: εζληθηζκφ, ξαηζηζκφ, δηπξφζσπεο πνιηηηθέο, ηξνκεξέο κάρεο, θηελσδία, γελλαηφηεηα, αλδξεία, επθπΐα, λνκηκνθξνζχλε. Δπίζεο αζρνιείηαη κε ηα πνιηηεχκαηα θαη ζεσξεί φηη αθνινπζνχλ κηα θπθιηθή πνξεία: Μνλαξρίαηπξαλλία-αξηζηνθξαηία-νιηγαξρία-δεκνθξαηία-νρινθξαηίακνλαξρία.Απηή ε θπθιηθή πνξεία, δίλεη ηε δπλαηφηεηα ζηνλ ηζηνξηθφ λα πξνβιέπεη ηελ εμέιημε ελφο πνιηηεχκαηνο. Δμαίξεη ην πνιίηεπκα ησλ Ρσκαίσλ πνπ πέηπρε κηα ηζνξξνπία: ηεο κνλαξρίαο πνπ εθπξνζσπνχλ νη χπαηνη, ηεο αξηζηνθξαηίαο πνπ εθπξνζσπνχλ νη ζπγθιεηηθνί θαη ηεο δεκνθξαηίαο ηελ νπνία εθπξνζσπεί ν ιαφο. Θεσξείηαη απφ νξηζκέλνπο σο ν δηάδνρνο ηνπ Θνπθπδίδε γηα ηελ αληηθεηκεληθφηεηα θαη ηελ θξηηηθή αηηηνιφγεζε ησλ γεγνλφησλ θαη ν πξσηνπφξνο ηεο κειέηεο, ηεο επίπνλεο ηζηνξηθήο έξεπλαο κε ηε ζχγρξνλε επηζηεκνληθή έλλνηα. Σα γεγνλφηα πνπ θαιχπηεη ν Πνιχβηνο είλαη ε ηαρχηαηε (ζε κηα πεληεθνληαεηία) επέθηαζε θαη θαηάθηεζε ηνπ θφζκνπ απφ ηνπο Ρσκαίνπο, ε ήηηα ησλ Μαθεδφλσλ ζηελ Πχδλα ην 168, νη Καξρεδνληαθνί πφιεκνη θαη ε εμαθάληζε ηεο Καξρεδφλαο θαη θζάλεη σο ηελ θαηαζηξνθή ηεο Κνξίλζνπ.
Δ μθμηθδνςηζηή ηαηαζηνμθή δομ πυθεςκ, ηδξ Κανπδδυκαξ ηαζ ηδξ Κμνίκεμο ημκ ίδζμ πνυκμ, δεκ ήηακ ηοπαία.. Ήηακ δ πενίμδμξ ηδξ ακυδμο ηδξ ημζιμηναημνίαξ ηδξ Ρχιδξ ηαζ δεκ έπνεπε κα αθήζεζ πενζεχνζμ ζε ηακέκα κα αιθζζαδηήζεζ ηδκ ζζπφ ηδξ. Ώοηή δ μθμηθδνςηζηή ηαηαζηνμθή πυθδξ, επακαθήθεδηε ιυκμ ημ 70 ι.Υ., υηακ ιεηά απυ ηζξ αθθεπάθθδθεξ ελεβένζεζξ ηςκ Βαναίςκ, μ Σίημξ εηεειεθίςζε ηδκ Εενμοζαθήι. Μεηά ηδκ ηαηάθδρδ ηδξ Βθθάδαξ απυ ημοξ Ρςιαίμοξ, πμθθά ζημζπεία ημο εθθδκζημφ πμθζηζζιμφ απμννμθήεδηακ ηαζ ζοβπςκεφηδηακ ιε ημκ κέμ Ρςιασηυ πμθζηζζιυ. Οζ ζζημνζημί ζοπκά ακαθένμκηαζ ζημκ εθθδκμνςιασηυ πμθζηζζιυ ζακ ηάηζ εκζαίμ. Πάκηςξ οπήνλε ζοκέπεζα, δεκ ηεθείςζε. Σμ ηφηκεζμ άζια ημο εθθδκζημφ πμθζηζζιμφ ήνεε ιε ηδκ επζηνάηδζδ ημο πνζζηζακζζιμφ, ηδκ απαβυνεοζδ
186
ηδξ ενδζηείαξ ημο δςδεηάεεμο, ηδκ απαβυνεοζδ ηδξ ηέθεζδξ ηςκ Οθοιπζαηχκ αβχκςκ απυ ημκ Θενδφζην Α’ ημ 394, ημ ηθείζζιμ ηδξ Ώηαδδιίαξ ηςκ Ώεδκχκ απυ ημκ Ηνπζηηληαλφ Ώ’ ημ 529 ηαζ ημκ ηεθεοηαίμ ιεθαβπμθζηυ πνδζιυ ηδξ Ποείαξ ημο Μακηείμο ηςκ Αεθθχκ, πνμξ ημκ Ηνπιηαλφ (ηνλ Παξαβάηε): Δίπαηε ησ βαζηιεί, ρακαί πέζε δαίδαινο απιά, νπθέηη Φνίβνο έρεη θαιχβελ, νπ κάληηδα δάθλελ, νπ παγάλ ιαιένπζα, απέζβεην θαη ιάινλ χδσξ. (Πέζηε ζην βαζηιηά, πσο ν καγηθφο απιφο έπεζε θαηαγήο, ν Φνίβνο – Απφιισλ δελ έρεη πηα ζηέγε εδψ, νχηε ε δάθλε πνπ πξνκαληεχεη θαη θειαξηζηφ λεξφ, δελ ηξέρεη πηα απφ ηελ πεγή.
187
12. Ζ ΑΦΡΗΚΖ Ζ Καξρεδφλα Δ Κανπδδυκα (ζηα θμζκζηζηά ζδιαίκεζ Νέα Πυθδ), ζφιθςκα ιε ηδ ιοεμθμβία, ζδνφεδηε ημκ 9μ π.Υ. αζχκα απυ ηδ Αζδχ ααζίθζζζα ηδξ Σφνμο, ζηδκ ηοκδζζαηή αηηήξ ηδξ ΐυνεζαξ Ώθνζηήξ ζε ιζα πνμκμιζμφπμ εέζδ ηαζ έβζκε δ ιεβαθφηενδ απμζηία ηςκ Φμζκίηςκ. ηακ δ Σφνμξ ηαζ μζ άθθεξ πυθεζξ ηαηεθήθεδζακ απυ ημοξ ΐααοθςκίμοξ ηαζ εκ ζοκεπεία απυ ημοξ Πένζεξ, δ Κανπδδυκα έβζκε δ δβεηζηή θμζκζηζηή αοηυκμιδ δφκαιδ, πμο ζφκημια ελεθίπεδηε ζε αοημηναημνία ηαηαθαιαάκμκηαξ υθδ ηδ ζδιενζκή Σοκδζία ηαζ ημ ιεβαθφηενμ ιένμξ ηδξ παναεαθάζζζαξ πενζμπήξ ηδξ Λζαφδξ. Ώπυ ημκ 5μ ςξ ημκ 3μ αζχκα, μζ ειπμνζηέξ δναζηδνζυηδηεξ ηδξ πυθδξ έθεακακ κα ηαθφπημοκ υθδ ηδ Αοηζηή Μεζυβεζμ, μζ δε ελενεοκδηζηέξ απμζημθέξ ηςκ Κανπδδμκίςκ ηάθοπηακ ηενάζηζεξ απμζηάζεζξ. Ο εαθαζζμπυνμξ Άλλσλ, ζε ιζα απμζημθή ημο ιε 60 πθμία, ηαλίδερε ζηζξ αηηέξ ημο Ώηθακηζημφ, ζδνφμκηαξ πυθεζξ ηαζ ειπμνζημφξ ζηαειμφξ ζημ Μανυημ, ηδ Μαονζηακία ηζ έθεαζε ςξ ηδ εκεβάθδ απυ υπμο έθενκακ πνοζυ ηαζ ηδ ζένα Λευκε, πζεακχξ δε ςξ ημ Καιενμφκ. Δ Κανπδδυκα αζημφζε έθεβπμ ζε υθδ ζπεδυκ ηδ δοηζηή Μεζυβεζμ, ζηα κδζζά ανδδκία, ΐαθεανίδεξ, Μάθηα, ηαζ ημ δοηζηυ ιένμξ ηδξ ζηεθίαξ. Βπίζδξ είπε ζδνφζεζ απμζηίεξ ζηδκ Εζπακία. Ώπυ εηεί ακηθμφζε ιεβάθεξ πμζυηδηεξ ανβφνμο ηαζ αηυια πζμ ζδιακηζηυ, ηαζζίηενμο πμο ήηακ απαναίηδημξ βζα ηδκ ηαηαζηεοή ηςκ ιπνμφηγζκςκ ακηζηεζιέκςκ πμο πανήβαβακ ηα ενβαζηήνζα υθμο ημο ηυζιμο. Οζ Κανπδδυκζμζ έιπμνμζ ηαλίδεοακ ζε ηάεε ζπεδυκ θζιάκζ ηδξ Μεζμβείμο, αβμνάγμκηαξ ηαζ πμοθχκηαξ ειπμνεφιαηα. Σμ πμθίηεοια ήηακ αοζηδνά ανζζημηναηζηυ ηαζ δ πυθδ εθεβπυηακ απυ εοβεκείξ ηαζ πθμφζζμοξ ειπυνμοξ. Ώκ ηαζ οπήνπε οιαμφθζμ, φβηθδημξ ηαζ βεκζηή θασηή ζοκέθεοζδ, δ πναβιαηζηή ελμοζία ήηακ ζηα πένζα ημο μθζβανπζημφ ζοιαμοθίμο ηςκ Αέηα ηαζ δομ ηνζηχκ πμο εηθεβυηακ ηάεε πνυκμ. Σμ οιαμφθζμ ηςκ Αέηα, απυ ηα ιέζα ημο 5μο αζχκα έβζκε ζοιαμφθζμ ηςκ Σνζάκηα ηαζ δ φβηθδημξ απμηεθείημ απυ 300 ιέθδ εοβεκχκ. Δ Κανπδδυκα ήηακ δζααυδηδ ζημοξ βείημκέξ ηδξ βζα ηζξ εοζίεξ παζδζχκ. Πμθθμί ζζημνζημί υπςξ μ Πινχηαξρνο, μ Γηφδσξνο ν ηθειηψηεο ηαζ μ Σενηοθθζακυξ ηάκμοκ ακαθμνά βζα αοηή ηδκ πναηηζηή. ε ακαζηαθέξ ανέεδηε παζδζηυ κεηνμηαθείμ ιε πενίπμο 20000 οδνίεξ, πμο ημπμεεηήεδηακ ιεηαλφ ηςκ εηχκ 400 – 200, μζ μπμίεξ πενζείπακ απακεναηςιέκα μζηά κεμβέκκδηςκ ηαζ ζε ιενζηέξ πενζπηχζεζξ ειανφςκ. ε πενζυδμοξ δφζημθεξ βζα ηδκ πυθδ (πυθειμξ, ηαηή ζμδεζά), έπνεπε κα βίκμοκ εοζίεξ ηαζ μζ βμκείξ ηαθμφκηακ κα εοζζάζμοκ ημ κεανυηενμ παζδί ημοξ. Ώοηή μ πναηηζηή ζοκεπίζηδηε ςξ ηα πνχηα πνζζηζακζηά πνυκζα. Ώπυ μνζζιέκμοξ ζζημνζημφξ
188
αιθζζαδηείηαζ δ αθήεεζα αοηχκ ηςκ ιανηονζχκ ηαζ δ θήιδ αοηή απμδίδεηαζ ζημοξ Ρςιαίμοξ μζ μπμίμζ έπνεπε κα δζηαζμθμβήζμοκ ηδκ ζηθδνυηδηα ιε ηδκ μπμία θένεδηακ ζηδκ πυθδ υηακ ηδκ ηαηέθααακ. Οζ Κανπδδυκζμζ είπακ πμθθμφξ εεμφξ, υπςξ ηδκ Σακίη, ημκ ΐάαθ Άιιςκα ηαζ ηδκ Ώζηάνηδ πμο δ θαηνεία ημοξ πδβάγεζ απυ ηζξ θμζκζηζηέξ ημοξ νίγεξ. Βίπακ επίζδξ έκα εονφ θάζια δζάθμνςκ εεχκ απυ άθθμοξ πμθζηζζιμφξ υπςξ απυ ημοξ Έθθδκεξ, ημοξ Ώζβφπηζμοξ ηαζ ημοξ Βηνμφζημοξ. Δ Κανπδδυκα, υπςξ ηαζ παθαζυηενα δ Φμζκίηδ, ανζζηυηακ ζε ζοκεπείξ δζαιάπεξ ηαζ πμθέιμοξ ιε ημοξ Έθθδκεξ απμίημοξ ηδξ κυηζαξ Εηαθίαξ ηαζ ηδξ ζηεθίαξ πμο ανζζηυηακ ημκηά ηδξ. Σδκ επμπή ηςκ Μδδζηχκ πμθέιςκ οπήνπακ ζηδ ζηεθία δομ ιεβάθεξ εθθδκζηέξ πυθεζξ, δ Γέθα οπυ ημκ ηφνακκμ Γέισλα ηαζ μζ οναημφζεξ οπυ ημκ αδεθθυ ημο Ηέξσλα. Οζ Κανπδδυκζμζ οπυ ημκ Ώιίθηα εηζηνάηεοζακ ηαηά ηδξ ζηεθίαξ ιε 3000 ιεηαβςβζηά ηαζ 200 πμθειζηά πθμία. ηδ ιάπδ ηδξ Ειέναξ ημ 480 π.Υ. (ηδκ ίδζα πνμκζά πμο ζηδ Βθθάδα μζ Πένζεξ ζοβηνμφμκηακ ιε ημοξ Έθθδκεξ ζηζξ Θενιμπφθεξ ηαζ ζηδ αθαιίκα), μ ηφνακκμξ ηςκ οναημοζχκ Εένςκ, κίηδζε μθμηθδνςηζηά ηαζ δζαηήνδζε ημκ εθθδκζηυ παναηηήνα ημο κδζζμφ, αθήκμκηαξ ζημοξ Κανπδδμκίμοξ ιυκμ ημ δοηζηυ ηιήια ημο. Άθθεξ δομ θμνέξ πνμζπάεδζακ μζ Κανπδδυκζμζ κα ηαηαθάαμοκ ηδ ζηεθία, αθθά απέηοπακ. Οζ οναημφζεξ, ακαδείπεδηακ ημ ιεβαθφηενμ ζηναηζςηζηυ, πμθζηζζηζηυ ηαζ πμθζηζηυ ηέκηνμ ημο εθθδκζζιμφ ζηδ Αφζδ. ιςξ απυ ημ 275 π.Υ., δ Ρχιδ ήηακ πζα ηονίανπδ υθδξ ηδξ Εηαθζηήξ Υενζμκήζμο. Ήηακ ακαπυθεοηημ κα ζοβηνμοζεεί ιε ηδκ άθθδ ιεβάθδ δφκαιδ ηδξ επμπήξ, ιε απμηέθεζια κα αημθμοεήζμοκ μζ Κανπδδμκζαημί Πυθειμζ. Ο Πξψηνο (264-241) ηυζηζζε ζηδ Κανπδδυκα ηδκ ζηεθία. Ο Γεχηεξνο (218-201), ηαηέθδλε ιεηά απυ πμθθέξ ιεηαπηχζεζξ (μ Αλλίβαο πνμ ηςκ ποθχκ ηδξ Ρχιδξ), ζε ήηηα ηςκ Κανπδδμκίςκ ηαζ απχθεζα υθςκ ηςκ εηηυξ Ώθνζηήξ ηηήζεχκ ημοξ. Δ Κανπδδυκα ακέηαιρε, αθθά δ Ρχιδ ηδξ ηήνολε ημκ Σξίην Κανπδδμκζαηυ Πυθειμ, απμηέθεζια ημο μπμίμο ήηακ δ ηαηάθδρδ ηαζ δ μθμηθδνςηζηή ηαηαζηνμθή ηδξ πυθδξ ημ 146 π.Υ. Βηεί ημκηά ζδνφεδηε δ Σφκζξ, πυθδ πμο παναιέκεζ αηυια ηαζ ζήιενα, δ πνςηεφμοζα ημο Κνάημοξ ηδξ Σοκδζίαξ.
Ο Αλλίβαο (247-183 π.Υ.) Ήηαλ γφλνο ηεο αξρνληηθήο νηθνγέλεηαο ησλ Βάξθα ε νπνία απφ ην 250 σο ην 200 άζθεζε κεγάιε επηξξνή ζηελ πνιηηηθή ηεο Καξρεδφλαο. Λέγεηαη φηη φηαλ ν Αλλίβαο ήηαλ ελλέα εηψλ, ν παηέξαο ηνπ Ακίιθαο Βάξθαο, ηνλ έβαιε λα νξθηζζεί αηψλην κίζνο θαηά ησλ Ρσκαίσλ. Απηφ ην πεξηζηαηηθφ, πνπ πηζαλφλ ην δηέδσζαλ νη Ρσκαίνη (θαη’ άιινπο ν ίδηνο ν Αλλίβαο), δείρλεη ηελ ζαλάζηκε ερζξφηεηα πνπ επηθξαηνχζε κεηαμχ ησλ δπν αληηπάισλ, ηεο Ρψκεο θαη ηεο Καξρεδφλαο. Δίρε πξνεγεζεί ν Πξψηνο Καξρεδνληαθφο πφιεκνο, ε Ρψκε είρε ζξηακβεχζεη, έδησμε ηνπο Καξρεδφληνπο απφ ηε αξδελία θαη ηελ Κνξζηθή θαη ηνπο ππνρξέσζε λα δηαηεξνχλ έλα πνιχ κηθξφ ζηφιν θαη λα θαηαβάινπλ ζηε Ρψκε, ηεξάζηηα πνιεκηθή απνδεκίσζε. Απηφ είρε ηαπεηλψζεη ηνλ Ακίιθα θαη φινπο ηνπο Καξρεδφληνπο. Ο Ακίιθαο πήξε καδί ην γην
189
ηνπ ζηελ λφηηα Ηζπαλία, πνπ ήηαλ απνηθηαθή θηήζε ηεο Καξρεδφλαο θαη εθεί άξρηζε λα ζπγθεληξψλεη θαη λα εθπαηδεχεη ζηξαηφ, εθκεηαιιεπφκελνο ηα νξπρεία αξγχξνπ ηεο πεξηνρήο. Ίδξπζε εθεί ηελ πξσηεχνπζα πνπ ηελ νλφκαζε Νέα Καξρεδφλα (ζεκεξηλή Καξζαγέλε ηεο Ηζπαλίαο). Ο Ακίιθαο πέζαλε ην 228 θαη ηελ εγεζία αλέιαβε ν γακπξφο ηνπ Αζδξνχβαο, ν νπνίνο φκσο δνινθνλήζεθε κεηά απφ επηά ρξφληα. Σφηε, ην 221, ε χγθιεηνο ηεο Καξρεδφλαο, επέιεμε σο αξρηζηξάηεγν ην Αλλίβα ζε ειηθία 26 εηψλ. Γελ μέραζε νχηε ζηηγκή ην κνλαδηθφ ηνπ ζηφρν πνπ ήηαλ ε θαηαζηξνθή ηεο Ρψκεο. Έρνληαο έλα θαιά νξγαλσκέλν ζηξαηφ, άξρηζε λα ηελ πξνθαιεί, θαηαιακβάλνληαο ζηγά-ζηγά φιεο ηεο επαξρίαο ηεο Ηζπαλίαο σο ηα Ππξελαία. Ξέξνληαο φηη νη Ρσκαίνη είραλ ηε δπλαηφηεηα λα πιήμνπλ ηελ Καξρεδφλα ζηελ Αθξηθή, ηαπηφρξνλα κε ηελ Ηζπαλία, απνθάζηζε λα ηνπο πξνιάβεη θαη λα επηηεζεί πξψηνο θαη κάιηζηα κέζα ζηελ Ηηαιία. Έηζη ην 218, επηθεθαιήο 40.000 πεδψλ, 10.000 ηππέσλ θαη 37 ειεθάλησλ, πέξαζε ζηε Γαιιία. Οη Ρσκαίνη έθαλαλ ην ιάζνο λα ππνηηκήζνπλ ηνλ θίλδπλν θαη δελ ρηχπεζαλ ηνλ Αλλίβα νχηε ζηελ Ηζπαλία ή ζηε Γαιιία, νχηε θαηεπζείαλ ηελ Καξρεδφλα. Ο Αλλίβαο κε δπζθνιία δηέζρηζε ηνλ πνηακφ Ρνδαλφ, πέξαζε ηηο Άιπεηο, φπνπ απφ ηηο θαθνπρίεο θαη ην θξχν ηνπ απέκεηλε πεξίπνπ ν κηζφο ηνπ ζηξαηφο θαη κπήθε ζηελ Ηηαιία, μεζεθψλνληαο ηνπ θειηηθνχο πιεζπζκνχο πνπ ήηαλ ππνηειείο ζηε Ρψκε. Έηζη κε ζηξαηνινγία, αλαπιήξσζε ηηο απψιεηέο πνπ είρε απφ ηε δηάβαζε ησλ Άιπεσλ. ε ηξεηο θαηά ζεηξά κάρεο λίθεζε ηηο ζηξαηηέο ησλ ππάησλ θηπίσλα, εκπξψληνπ θαη Φιακίληνπ θαη μερχζεθε ζηηο ηηαιηθέο επαξρίεο ηεο Κακπαλίαο θαη ηεο Απνπιίαο. Καηά ην πέξαζκα ηεο νξνζεηξάο ησλ Απελλίλσλ ν Αλλίβαο έραζε ην έλα ηνπ κάηη απφ κφιπλζε.. Οη Ρσκαίνη είραλ παληθνβιεζεί. ε κηα αθφκα κάρε ζηηο Κάλεο ην 216 π.Υ., νη Ρσκαίνη έραζαλ 50.000 ζηξαηηψηεο θαη ν Αλλίβαο κφλν 6.000. κσο, παξά ηηο λίθεο ηνπ, ε Καξρεδφλα δελ ηνπ έζηειλε εληζρχζεηο θαη ν ίδηνο έζηεηιε ηκήκαηα ζηξαηνχ ζηελ Ηζπαλία γηα λα βνεζήζνπλ ηνλ αδειθφ ηνπ Αζδξνχβα πνπ δέρζεθε επίζεζε. Ο Αζδξνχβαο εηηήζεθε θαη ζθνηψζεθε. ηαλ ην 211, ν Αλλίβαο έθηαζε πξν ησλ ππιψλ ηεο Ρψκεο (Hannibal ante portas), ν ζηξαηφο ηνπ ήηαλ πηα θαηαπνλεκέλνο. Ο Ρσκαίνο ζηξαηεγφο θηπίσλ, είρε πείζεη ηελ χγθιεην λα ρηππήζνπλ θαηεπζείαλ ηελ Καξρεδφλα. Σν 204, απνβηβάζηεθε ζηελ Αθξηθή θαη είρε αξθεηέο επηηπρίεο ζηηο πξψηεο αςηκαρίεο. Σνλ επφκελν ρξφλν, ν Αλλίβαο αλαγθάζηεθε λα εγθαηαιείςεη ηελ Ηηαιία θαη λα ζπεχζεη ζηελ Καξρεδφλα. Ζ απνθαζηζηηθή κάρε έγηλε ζηε Εάκα ην 202. Ο θηπίσλ γλψξηδε πηα θαιά ηνλ αληίπαιφ ηνπ θαη ηελ ηαθηηθή ηνπ θαη απηή ηε θνξά ν Αλλίβαο γλψξηζε ηελ ήηηα. χλαςε αλαθσρή κε ηε Ρψκε θη έκεηλε ζηελ Καξρεδφλα γηα έμη ρξφληα. Πξνζπάζεζε λα κεηαξξπζκίζεη ην πνιίηεπκα, αιιά ζπλάληεζε αληηδξάζεηο απφ ηνπο ζηγφκελνπο θαη αλαγθάζηεθε λα εγθαηαιείςεη ηελ πφιε ηνπ. Πήγε ζηε κεηξφπνιε ηεο Καξρεδφλαο ηελ Σχξν, φπνπ ηνλ ππνδέρζεθαλ κε ηηκέο ήξσα θαη θαηφπηλ ζηελ Έθεζν φπνπ ππεξέηεζε ηνλ βαζηιηά Αληίνρν Γ’. Μεηά ηελ ήηηα ηνπ ηειεπηαίνπ απφ ηνπο Ρσκαίνπο, έθπγε γηα ηελ Κξήηε θαη απφ εθεί πήγε ζηε Βηζπλία. ηαλ δηαπίζησζε φηη θηλδχλεπε λα παξαδνζεί ζηνπο Ρσκαίνπο, απηνθηφλεζε κε δειεηήξην ην 183. Ο Αλλίβαο ζεσξείηαη έλαο απφ ηνπο κεγαιχηεξνπο θαη κεγαινθπείο ζηξαηειάηεο ηεο Ηζηνξίαο. Ήηαλ ν κφλνο πνπ φρη κφλν ακθηζβήηεζε ηε θπξηαξρία ηεο Ρψκεο, αιιά έθζαζε λα ηελ απεηιήζεη κέζα ζηελ Ηηαιία, ρσξίο λα έρεη βνήζεηα απφ ηελ παηξίδα ηνπ. Σνλ φξθν ηνπ λα θαηαζηξέςεη ηελ Ρψκε δελ κπφξεζε λα ηνλ ηεξήζεη. Γελ έδεζε λα δεη ηελ νινθιεξσηηθή θαηαζηξνθή ηεο Καξρεδφλαο απφ ηνλ ζαλάζηκν αληίπαιφ ηεο, κεηά ηνλ Σξίην Καξρεδνληαθφ Πφιεκν ην 146 π.Υ.
190
Σμ 44 π.Υ. μζ Ρςιαίμζ ηδκ λακάπηζζακ ηαζ έβζκε δ ιεβαθφηενδ ιεηά ηδ Ρχιδ πυθδ ηδξ δοηζηήξ Μεζμβείμο ηαζ ζπμοδαίμ ειπμνζηυ ηέκηνμ ημκ ηαζνυ ημο Ώοβμφζημο. ημ ηέθμξ ημο 2μο ι.Υ. ήηακ ημ ηέκηνμ ηδξ νςιασηήξ επανπίαξ ηδξ Ώθνζηήξ ιε πθδεοζιυ 500.000 ηαημίηςκ. Έβζκε επίζδξ ηαζ ηέκηνμ ημο πνχζιμο Υνζζηζακζζιμφ. Σμ 397 ημ οιαμφθζμ ηδξ Κανπδδυκαξ, οζμεέηδζε επίζδια ημκ ΐζαθζηυ ηακυκα ηδξ επζζημπήξ ηδξ Ρχιδξ. Πμθφ ανβυηενα (435 ι.Υ.) μ ααζζθζάξ ηςκ ΐακδάθςκ Γζγένζπμξ ηαηέθααε ηδκ πενζμπή ηαζ δ Κανπδδυκα έβζκε δ πνςηεφμοζα ηςκ ΐακδάθςκ. Ώπυ μζ ΐάκδαθμζ ελμνιμφζακ πνμξ υθδ ηδ Μεζυβεζμ. Ο Γζγένζπμξ ηαηέθααε ηδ Ρχιδ, ημ 410 πναβιαημπμζχκηαξ έηζζ ημ υκεζνμ ημο Ώκκίαα. Ώκαηαηαθήθεδηε ημ 533 απυ ημκ ΐογακηζκυ ζηναηδβυ ΐεθζζάνζμ ηαζ ηαηαζηνάθδηε ηαζ πάθζ μνζζηζηά απυ ημοξ Άνααεξ ημ 698.
Ζ Αηζηνπία φιθςκα ιε ηδκ πανάδμζδ, ημ Ώζεζμπζηυ ααζίθεζμ ζδνφεδηε ημκ 1μ π.Υ. αζχκα, απυ ημκ Μελειίθ, βζμ ημο Εμοδαίμο ααζζθζά μθμιχκηα ηαζ ηδξ ααζίθζζζαξ ημο ααά. Ο Μεκεθίη επέααθε ηα εανασηά έεζια ηαζ ημ ιςζασηυ κυιμ Οζ πνχημζ ηδξ ηάημζημζ πνμένπμκηακ απυ ζμοδακζηά ηαζ παιζηζηά θφθα. Σμκ 10 μ π.Υ. αζχκα ημπμεεηείηαζ πνμκζηά δ άθζλδ ζδιζηζηχκ θφθςκ πμο πνμένπμκηακ απυ ημ ΝΏ άηνμ ηδξ Ώνααζηήξ πενζμκήζμο, ζηδκ πθεζμρδθία ημοξ απυ ηδκ Τειέκδ. Σμ ιεβαθφηενμ ιένμξ ηδξ Ώζεζμπίαξ, ήηακ ιαγί ιε ηδ Νμοαία (μοδάκ), ηιήια ημο Ώζβοπηζαημφ ααζζθείμο. ηακ δ ιμκμεεσζηζηή πανάηαλδ ηδξ Ώζβοπηίςκ (ιεηά ημκ εάκαημ ημο θαναχ Ώπεκαηυκ) δηηήεδηε ηαζ ηαηαδζχπεδηε, πμθθμί ιμκμεεσζηέξ ηαηέθοβακ ζηδ Νμοαία ηαζ επέααθακ ημκ ιμκμεεσζιυ. ηδκ οπενμπή ημο ιμκμεεσζιμφ ζοκέααθακ ηαζ μζ Βαναίμζ, μζ μπμίμζ εηδζχπεδηακ απυ ηδ Νμοαία, εβηαηαζηάεδηακ ζηδκ Ώζεζμπία ηαζ αθμιμζςεήηακ βθςζζζηά απυ ημοξ κηυπζμοξ. Δ πυθδ Ώλμφι ήηακ ημ δζμζηδηζηυ, ειπμνζηυ ηαζ πμθζηζζηζηυ ηέκηνμ ημο ΐαζζθείμο ηδξ Ώλμφι απυ ημκ 5μ αζχκα π.Υ. Σμ παναηηδνζζηζηυ ηδξ ανπαζυηαηδξ αοηήξ πυθδξ είκαζ μζ βζβάκηζμζ μαεθίζημζ, πμο ήηακ ικήιαηα ααζζθέςκ ηαζ αοημηναηυνςκ. Ο παθαζυηενμξ είκαζ ηαηαζηεοαζιέκμξ πνζκ απυ 1700 πνυκζα. Σμκ 3μ αζχκα, μζ Ώζείμπεξ ηονζανπμφζακ ζηδκ Βνοενά Θάθαζζα ηαζ ζοκέδεακ ημκ ειπυνζμ ηδξ Μεζμβείμο ιε αοηυ ημο Εκδζημφ Χηεακμφ. Οζ Πημθειαίμζ ζοκενβάζηδηακ ιε Ώζείμπεξ καοηζημφξ βζα ηζξ ειπμνζηέξ ημοξ ζοκαθθαβέξ. ημ ηέθμξ ημο 4μο αζχκα, παναπςνήεδηε ζημοξ Έθθδκεξ ημ θζιάκζ ηδξ Βνοενάξ Θάθαζζαξ, δ Άδμοθζξ. Ώοηυ ζοκηέθεζε χζηε δ εθθδκζζηζηή ηέπκδ κα επζδνάζεζ ζηδκ κηυπζα αζεζμπζηή, υπςξ θαίκεηαζ ηαζ απυ ηα ανπαζμθμβζηά εονήιαηα (κμιίζιαηα, επζβναθέξ) πμο εηηίεεκηαζ ζημ ημπζηυ ιμοζείμ. Οζ Ρςιαίμζ, ιεηά ηδκ ηαηάθοζδ ηδξ δοκαζηείαξ ηςκ Πημθειαίςκ, πνμζπάεδζακ ακεπζηοπχξ κα ηαηαθφζμοκ ηαζ ημ ααζίθεζμ ηδξ Ώλμφι. Σδκ επμπή εηείκδ, ζηδκ Ώζεζμπία, υπςξ ηαζ ζε υθμ ημκ πχνμ ηςκ εθθδκζζηζηχκ ααζζθείςκ, δ εθθδκζηή βθχζζα, ήηακ δ βθχζζα ηδξ πενζμπήξ. Ο Δξαηνζζέλεο (2μξ αζχκαξ π.Υ.) ηάκεζ δζάηνζζδ ηςκ Νμοαζηχκ απυ ημοξ Ώζείμπεξ, εκχ μ βεςβνάθμξ ηαζ ζζημνζηυξ Πηνιεκαίνο Κιαχδηνο, ακαθένεζ (ημκ 2μ αζχκα ι.Υ.) ημ Ώλμφι ςξ ιζα απυ ηζξ ηέζζενζξ ιεβάθεξ δοκάιεζξ ηδξ επμπήξ. Οζ άθθεξ ηνεζξ ήηακ δ Ρχιδ, δ Πενζία ηαζ δ Κίκα. Σμκ 1μ ςξ ηαζ ημκ 4μ ι.Υ. αζχκα, δ Ώζεζμπία ήηακ ζζπονή ηαζ πθμφζζα, ιε επζννμή ζηδ Νμοαία ηαζ ηονζανπία ζε υθδ ηδκ Βνοενά Θάθαζζα. Σμκ 4 μ αζχκα, μζ
191
ηαθέξ ζπέζεζξ ηδξ ΐογακηζκήξ Ώοημηναημνίαξ ιε ημ ααζίθεζμ ηδξ Ώλμφι, μδήβδζακ ηδκ Ώζεζμπία ζημκ εηπνζζηζακζζιυ ηδξ. Ο πνχημξ πνζζηζακυξ ααζζθζάξ ηδξ Ώλμφι είκαζ μ Ώγακά, μ μπμίμξ επζπείνδζε κα ιεηααάθεζ ηδκ Ώλμφι ζε ‘Νέα ζχκ’ ή ‘Σνίηδ Ρχιδ’. Βίκαζ μ πνχημξ πμο πνδζζιμπμίδζε ημκ ηίηθμξ ‘ααζζθεφξ ηςκ ααζζθέςκ’ (κεβημφξ κεβημφζηζ), πμο δζαηδνήεδηε ςξ ηδκ πηχζδ ημο ηεθεοηαίμο Ώζείμπα αοημηνάημνα Υατιέ ειεζηέ ημκ 20υ αζχκα. Ο Ώγακάξ ιαγί ιε ημκ αδεθθυ ημο, ακαηδνφπεδηακ άβζμζ, απυ ηδκ Ονευδμλδ Βηηθδζία ηδξ Ώζεζμπίαξ. Δ Ώζείμπεξ πνζζηζακμί αζπάζηδηακ ημ ιμκμθοζζηζηυ δυβια, απμηυπδηακ απυ ηδκ Βηηθδζία ηδξ Κςκζηακηζκμφπμθδξ ηαζ μκμιάγμκηαζ Κυπηεξ. Σμκ 8μ αζχκα, πανά ηδκ επζηοπή ακηίζηαζδ ηςκ Ώζεζυπςκ, ζηδκ πνμζπάεεζα ηςκ Ώνάαςκ κα ημοξ πνμζδθοηίζμοκ ζημ Εζθάι, δ παναηιή ημο ααζζθείμο ηδξ Ώλμφι ήηακ πθέμκ ειθακήξ. Πάκηςξ είκαζ δ Ώζεζμπία είκαζ ιμκαδζηή πχνα ηδξ Ώθνζηήξ πμο δζαηήνδζε ηδκ ακελανηδζία ηδξ υθα ηα πνυκζα ηδξ φπανλήξ ηδξ, πανά ηδκ απμζηζαηή πθδιιονίδα πμο έπθδλε ηδκ ήπεζνμ απυ ημκ 15μ αζχκα.
Ζ Αιγεξία Οζ παθαζυηενμζ ηάημζημζ ηδξ Ώθβενίαξ ήηακ μζ Βέξβεξνη πμο γμφζακ εηεί ημοθάπζζημ απυ ηδ δεφηενδ πζθζεηία π.Υ. Ώπυ ημ 1200 πενίπμο, ζηδκ ΐυνεζα Ώθνζηή θεάκμοκ Φμίκζηεξ μζ μπμίμζ ζδνφμοκ ειπμνεοιαηζημφξ ζηαειμφξ ζηα πανάθζα. Σμκ 9μ αζ. ζδνφμοκ ηδκ πνχηδ απμζηία ημοξ, ηδκ Καξρεδφλα, ημκηά ζηδ ζδιενζκή Σφκζδα. Ώνβυηενα δ πυθδ αοημκμιήεδηε απυ ηδ ιδηνυπμθδ ηαζ έβζκε ιζα ιεβάθδ καοηζηή δφκαιδ. Ο θμζκζηζηυξ θαυξ ακαηαηεφεδηε ιε ημοξ κηυπζμοξ ηαζ πνμέηορε έκα ζδιζημπαιδηζηυ ιίβια. Συηε δ πενζμπή μκμιαγυηακ Νμοιζδία ηαζ οπήνπακ δομ πςνζζηά ααζίθεζα, ηα μπμία υιςξ επδνέαγε δ ιεβάθδ βείημκάξ ημοξ δ Κανπδδυκα. Δ Νμοιζδία έβζκε εκζαίμ ηνάημξ οπυ ημκ ααζζθζά Μαζζαλάζζε, ημ 202 π.Υ., υηακ ιε ημ ζππζηυ ηδξ εκίζποζε ημοξ Ρςιαίμοξ ζηδ Γάια, εκακηίμκ ηςκ Κανπδδμκίςκ. Ο Μαζζακάζζδξ, ααζίθεοζε ςξ ημ 148, έπμκηαξ μνβακχζεζ ημ πνχημ ηνάημξ αοημπευκςκ ζηδκ αμνεζμδοηζηή Ώθνζηή. Ο ακζρζυξ ημο Μαζζακάζζδ, Ηνπγνχξζαο πέηοπε κα ηάκεζ ημ ααζίθεζμ ηδξ Νμοιζδίαξ πμθφ ζζπονυ, πνάβια πμο εεςνήεδηε πμθφ επζηίκδοκμ βζα ηδ Ρχιδ. Σμ 111 λεηίκδζε έκαξ πυθειμξ πμο ηνάηδζε εθηά πνυκζα ηαζ ηέθεζςζε ιυκμ υηακ μ πεεενυξ ημο Εμοβμφνεα ηαζ ααζζθζάξ ηδξ Μαονζηακίαξ ημκ πνυδςζε ζημοξ Ρςιαίμοξ μζ μπμίμζ ημκ ζοκέθααακ ηαζ ημκ θοθάηζζακ. Οζ Ρςιαίμζ δεκ πνμζάνηδζακ αιέζςξ ηδ Νμοιζδία ζηδκ αοημηναημνία ημοξ. Μυθζξ ημ 46 π.Υ. έβζκε νςιασηή επανπία ιε ηδκ μκμιαζία Νέα Ώθνζηή. ηδ δζάνηεζα ηδξ Ρςιασηήξ ηαημπήξ, ηηίζηδηακ κέεξ πυθεζξ, έβζκακ δνυιμζ ηαζ οδναβςβεία ηαζ δ πχνα εοδιενμφζε, είπε δε βίκεζ ηνμθμδυηδξ ηδξ Ρχιδξ ζε ζζηάνζ. ιςξ μζ ΐέναενμζ ηάημζημζ ηδξ πχναξ έηακακ ζοκεπχξ ελεβένζεζξ εκακηίμκ ηςκ Ρςιαίςκ, ίζςξ δε ηαζ δ ηαπεία πνμζπχνδζή ημοξ ζημ Υνζζηζακζζιυ κα είπε αζηία ηα ακηζνςιασηά αζζεήιαηα ημο θαμφ. Σδκ πενίμδμ εηείκδ δ Ώθβενία είπε πςνζζηεί ζε δομ επανπίεξ, ηδκ Νμοιζδία ηαζ ηδ Μαονζηακία. Έκαξ απυ ημοξ πζμ δζάζδιμοξ ΐέναενμοξ ήηακ μ Άγηνο Απγνπζηίλνο, επίζημπμξ Εππχκα (ζήιενα Άκαιπα), μ μπμίμξ ακηζηάπηδηε ζημκ Αμκαηζζιυ (αίνεζδ πμο πμθέιδζε ιε ζθμδνυηδηα ημ νςιασηυ πνζζηζακζζιυ). Δ επζδνμιή ηςκ ΐακδάθςκ ημ 430, (μζ μπμίμζ έθεαζακ ζηδ αυνεζμ Ώθνζηή απυ ηζξ πχνεξ ηδξ ΐαθηζηήξ Θάθαζζαξ ιε ηα παζδζά ηαζ ηζξ βοκαίηεξ ημοξ), ηαηάζηνερε ημκ 192
Εππχκα, ηδκ Κανπδδυκα, ηαζ ηδ νςιασηή πανμοζία ζηδκ πενζμπή. Εδνφεδηε ημ ζζπονυ ααζίθεζμ ηςκ ΐακδάθςκ οπυ ημκ Γηδέξηρν ηαζ ανηεηά ιζηνά αεναενζηά ααζίθεζα ζημ κυημ ηαζ δοηζηά πμο ανίζημκηακ υιςξ οπυ ηδκ επζννμή ηςκ ΐακδάθςκ. Οζ ΐάκδαθμζ έθηζαλακ έκα ζζπονυ ζηυθμ ηαζ ηονζάνπδζακ ζηδ Αοηζηή Μεζυβεζμ ηαηαθαιαάκμκηαξ ηζξ ΐαθεανίδεξ, ηδ ζηεθία, ηδκ Κμνζζηή ηαζ ηδ ανδδκία. Σμ 410, μζ ΐάκδαθμζ εζζέααθακ ηδ Ρχιδ ηδκ μπμία θεδθάηδζακ άβνζα. Έκα αζχκα ανβυηενα ημ 533, μ ζηναηδβυξ ημο αοημηνάημνα ημο ΐογακηίμο Εμοζηζκζακμφ, Βειηζάξηνο, ηαηέθοζε ημκ ηνάημξ ηςκ ΐακδάθςκ ηαζ ζοκέθααε ημκ ααζζθζά ημοξ Γεθίιενμ. Δ αογακηζκή ηονζανπία άκηελε ςξ ημ δεφηενμ ιζζυ ημο 7μο αζχκα, υηακ έθεαζε ηαζ ζηδκ Ώθβενία δ ανααζηή ζζθαιζηή επέηηαζδ. Οζ ΐέναενμζ ελανααίζηδηακ, οζμεέηδζακ ηδκ ανααζηή βθχζζα ηαζ αζπάζηδηακ ημκ ιμοζμοθιακζζιυ.
Ζ Ληβχε ηδκ ανπαζυηδηα μζ Έθθδκεξ, μκυιαγακ Λζαφδ ηδ ΐυνεζα Ώθνζηή εηηυξ απυ ηδκ Ώίβοπημ. Δ Έλς Λζαφδ ήηακ δ παναεαθάζζζα πενζμπή ηαζ δ Έζς δ εκδμπχνα. Αεκ είκαζ βκςζηή δ πνμέθεοζδ ηςκ βδβεκχκ ηαημίηςκ ηδξ, μνζζιέκμζ εζηάγμοκ υηζ ήηακ Κνήηεξ ή Πεθαζβμί. ηζξ ανπέξ ηδξ 1δξ πζθζεηίαξ π.Υ., μζ Φμίκζηεξ ίδνοζακ εηεί ηζξ απμζηίεξ ημοξ Οία, ηαζ Μεβάθδ Λέπηζδα. Σμκ 7μ αζχκα ζδνφεδηε δ Κονήκδ, απμζηία ηςκ Αςνζέςκ ηαημίηςκ ηδξ Θήναξ ηαζ απυ αοηήκ δ πενζμπή μκμιάζηδηε Κονδκασηή. Δ Λζαφδ πέναζε βνήβμνα οπυ ηδκ Κανπδδμκζαηή επζννμή ηαζ ανβυηενα μζ ααζζθείξ ημο εθθδκζζηζημφ ααζζθείμο ηδξ Ώζβφπημο ηδκ πνμζάνηδζακ ζηδκ επζηνάηεζά ημοξ ηαζ ηδκ μκυιαζακ Πεκηάπμθδ βζαηί βφνς απυ ηδκ Κονήκδ είπακ ζδνοεεί άθθεξ ηέζζενζξ εθθδκζηέξ απμζηίεξ, δ ΐάνηα, μζ Βζπενίδεξ (ζδιενζκή ΐεββάγδ), δ Ώνζζκυδ ηαζ δ Ώπμθθςκία. Σδκ επμπή ηςκ Πημθειαίςκ, δ Κονδκασηή έβζκε ζδιακηζηυ ηέκηνμ βναιιάηςκ ηαζ ηεπκχκ. Μεηά ηδκ ηαηάθδρδ ηδξ Κανπδδυκαξ απυ ημοξ Ρςιαίμοξ ηαζ ανβυηενα ηδκ ηαηάθοζδ ημο ηνάημοξ ηςκ Πημθειαίςκ, δ Λζαφδ έβζκε νςιασηή επανπία. πςξ ηαζ δ Ώθβενία ηαζ δ Κανπδδυκα, ημκ 5μ ι.Υ.. αζχκα, δ Λζαφδ ηαηαηηήεδηε απυ ημοξ ΐακδάθμοξ ηαζ έβζκε ηιήια ημοξ ηνάημοξ πμο ίδνοζακ ζηδ ΐυνεζα Ώθνζηή. Σμκ 6μ αζχκα ακαηηήεδηε απυ ηδκ ΐογακηζκή αοημηναημνία. Σέθμξ ημ 640, μζ Άνααεξ άνπζζακ ημκ ελζζθαιζζιυ ηαζ ελανααζζιυ ηδξ πχναξ. Δ Λζαφδ ςξ ηνάημξ, έβζκε ακελάνηδημ ιυθζξ ημκ 20υ αζχκα.
Σν Μαξφθν ( Μαπξηηαλία) Οζ βδβεκείξ ηάημζημζ ημο Μανυημο ήηακ, υπςξ ηαζ ζηδκ Ώθβενία, νη Βέξβεξνη. Δ πενζμπή πμο ζήιενα μκμιάγεηαζ Μανυημ, θεβυηακ ζηδκ ανπαζυηδηα, Μαονζηακία, εκχ κυηζα, ανζζηυηακ δ Γεημοθία (πενζμπή ηδξ ζδιενζκήξ Μαονζηακίαξ). Οζ ηάημζημί ηδξ είδακ επί ζεζνά αζχκςκ, ηδκ πχνα ημοξ κα πενκά δζαδμπζηά απυ ηαηαηηήζεζξ δζαθυνςκ εζζαμθέςκ. Γφνς ζημ 12μ αζχκα π.Υ., ζδνφεδηακ ζηδκ πενζμπή απμζηίεξ ηαζ ειπμνζημί ζηαειμί ηςκ Φμζκίηςκ εκχ ανβυηενα δ Κανπδδυκα, δζαηδνμφζε ειπμνζηέξ ηαζ πμθζηζζιζηέξ επαθέξ, αθθά ενπυηακ ηαζ ζε ζοβηνμφζεζξ ιε ηα αεναενζηά θφθα.
193
ηα ηέθδ ημο 2μο π.Υ. αζχκα, ααζζθζάξ ηδξ Μαονζηακίαξ ήηακ μ Βάθρνο Α’ , μ μπμίμξ πνυδςζε ζημοξ Ρςιαίμοξ, ημκ βαιπνυ ημο ηαζ ααζζθζά ηδξ Νμοιζδίαξ Ηνπγνχξζα, βζα κα πεηφπεζ πνμζάνηδζδ εδαθχκ ηδξ Νμοιζδίαξ ζημ ηνάημξ ημο. ημοξ ειθφθζμοξ πμθέιμοξ ηδξ Ρχιδξ, μ δζάδμπμξ Βάθρνο Β’ πήνε ημ ιένμξ ημο Εμοθίμο Καίζανα εκακηίμκ ημο Πμιπήζμο ηαζ ζηδ ζοκέπεζα ημ ιένμξ ημο Οηηααζακμφ εκακηίμκ ημο Ώκηςκίμο. Ώοηέξ μζ ηζκήζεζξ ημο ημκ έηακακ ηφνζμ υθδξ ζπεδυκ ηδξ πενζμπήξ. Ώνβυηενα, ημ 25 π.Υ. μ ααζζθζάξ ηδξ Μαονζηακίαξ Ευααξ ΐ’, εζζήβαβε ζηδ πχνα ημ εθθδκμνςιασηυ πμθζηζζιυ. Δ βοκαίηα ημο ήηακ δ Κθεμπάηνα-εθήκδ, ηυνδ ηδξ Κθεμπάηναξ Γ’ ηδξ Ώζβφπημο ηαζ ημο Μάνημο Ώκηχκζμο. Σμκ δζαδέπεδηε μ βζμξ ημο Πημθειαίμξ ηδξ Μαονζηακίαξ. Σμ 40 ι.Υ., μ αοημηνάημναξ ηδξ Ρχιδξ Καιηγνχιαο δμθμθυκδζε ημκ Πημθειαίμ, πνμζάνηδζε ηδ Μαονζηακία ηαζ ηδκ έηακε νςιασηή επανπία ιε έδνα ηδκ Σίβηδ (Σαββένδ). Σμκ 4μ αζχκα, δ πχνα εηπνζζηζακίζηδηε ηαζ ημκ 5μ αζχκα έβζκε ηιήια ημο ααζζθείμο ηςκ ΐακδάθςκ. Σμ 535 μ ζηναηδβυξ ΐεθζζάνζμξ, έδζςλε ημοξ ΐακδάθμοξ ηαζ απμηαηάζηδζε ημοξ νςιασημφξ εεζιμφξ, παναπςνχκηαξ υιςξ πνμκυιζα ζηδκ εηνςιασζιέκδ ηάλδ ημο πθδεοζιμφ, δοζανεζηχκηαξ ηαοηυπνμκα ημ θασηά αεναενζηά ζηνχιαηα. Σμ 681, μζ Άνααεξ ηαηέηηδζακ ηαζ ηδκ Μαονζηακία. θδ δ αμνεζμδοηζηή Ώθνζηή (Σοκδζία. Ώθβενία, Μανυημ ηαζ Μαονζηακία) πήνε ηδκ ανααζηή μκμιαζία Μαβηνέιπ ηαζ ζφκημια άνπζζε μ αίαζμξ ελανααζζιυξ ηαζ ελζζθαιζζιυξ ηςκ ΐεναένςκ.
Ζ Σπλεζία Δ ζζημνία ηδξ πχναξ αοηή είκαζ ηαοηζζιέκδ ιε αοηή ηδξ Κανπδδυκαξ. Οζ παθαζυηενμζ ηάημζημζ ηδξ πενζμπήξ ήηακ μζ ΐέναενμζ. ηζξ ανπέξ ηδξ 1δξ πζθζεηίαξ π.Υ. ήνεακ έπμζημζ απυ ηδκ Ώκαημθζηή Μεζυβεζμ ηαζ ηονίςξ απυ ηδκ Φμζκίηδ, μζ μπμίμζ ίδνοζακ ηδκ Κανπδδυκα. ηακ ημκ 2μ π.Υ. αζχκα δ Κανπδδυκα ηαηαθήθεδηε απυ ημοξ Ρςιαίμοξ, δ πχνα έβζκε Ρςιασηή επανπία ηαζ ημκ 2μ ι.Υ. αζχκα, μζ ηάημζημί ηδξ πνμζπχνδζακ ζημκ Υνζζηζακζζιυ. Έβζκακ ανηεηέξ, αθθά ακεπζηοπείξ πνμζπάεεζεξ ηςκ ΐέναενςκ βζα κα επζηφπμοκ ηδκ ακελανηδζία ημοξ απυ ημοξ Ρςιαίμοξ. Σμ 429, μζ ΐάκδαθμζ ηαηέθααακ ηδκ αμνεζμδοηζηή Ώθνζηή ηαζ δδιζμφνβδζακ ημ ηνάημξ ημοξ ιε πνςηεφμοζα ηδκ Κανπδδυκα. Σμ ηονίανπμ πνζζηζακζηυ δυβια ήηακ μ ανεζακζζιυξ. Βπί ηςκ διενχκ ηςκ αακδάθςκ, αεθηζχεδηε ημ αζμηζηυ επίπεδμ ηςκ θασηχκ ζηνςιάηςκ ηαζ ηαηανβήεδηε μ εεζιυξ ηδξ δμοθείαξ. Έκα αζχκα ανβυηενα, μζ ΐογακηζκμί ακαηαηέθααακ υθδ ηδκ πενζμπή, εηδίςλακ ημοξ ΐακδάθμοξ ηαζ επακέθενακ ημοξ νςιασημφξ εεζιμφξ, πνμηαθχκηαξ ημζκςκζηέξ ακηζδνάζεζξ. Ώπυ ημ ηέθμξ ημο 7μο αζχκα, ανπίγεζ δ ηαηάηηδζδ ηδξ πχναξ απυ ημοξ Άνααεξ, ιε απμημνφθςια ηδκ ηαηάθδρδ ηαζ μθμηθδνςηζημί ηαηαζηνμθή ηδξ Κανπδδυκαξ ημ 698. Ο πθδεοζιυξ ελζζθαιίζεδηε ηαζ ελανααίζηδηε ηαζ δ Σοκδζία έβζκε ηιήια ημο ανααζημφ ηυζιμο.
194
13. ΟΗ ΛΑΟΗ ΣΖ ΓΤΣΗΚΖ ΔΤΡΧΠΖ Οη Πξνρξηζηηαληθνί Γεξκαληθνί Λανί Σμ υκμια Γενιακμί, απμδζδυηακ ζε έκα εονφηαημ θάζια ζκδμεονςπασηχκ εεκζηχκ μιάδςκ ηαζ θφθςκ πμο ειθακίζεδηακ ζηαδζαηά απυ ημκ 7μ π.Υ. αζχκα., απεηέθεζακ απεζθή ηαηά ηδξ Ρςιασηήξ αοημηναημνίαξ ιεηά ημκ 2 μ αζχκα. Σα θφθα αοηά πανμοζίαγακ ανηεηά ημζκά ζημζπεία βθχζζαξ, πμθζηζζιμφ, ενδζηείαξ, ηαηαβςβήξ ηαζ απμηεθμφκ ημκ ηφνζμ υβημ ηςκ πθδεοζιχκ ηςκ ζδιενζκχκ ηναηχκ ηδξ Γενιακίαξ, Ώοζηνίαξ, μοδδίαξ, Νμναδβίαξ, Αακίαξ, Εζθακδίαξ, Οθθακδίαξ ηαζ ιεβάθμο ιένμοξ ηςκ πθδεοζιχκ ηδξ Βθαεηίαξ, αυνεζαξ Εηαθίαξ, ΐεθβίμο, Λμολειαμφνβμο, αυνεζαξ Γαθθίαξ, Ώββθίαξ ηαζ πεδζκήξ ηςηίαξ. Αεκ είπακ υιςξ μιμζμβέκεζα, ηαζ άνπζζακ ζηαδζαηά κα πςνίγμκηαζ ζε δζαθμνεηζημφξ θαμφξ ηαζ πμθθέξ θμνέξ κα ζοβηνμφμκηαζ ιεηαλφ ημοξ. Αεκ μκυιαγακ ημοξ εαοημφξ ημοξ Γενιακμφξ, δ μκμιαζία αοηή είκαζ ιάθθμκ θαηζκζηήξ πνμέθεοζδξ αθθά δεκ βκςνίγμιε αηνζαχξ πμζμζ ηδκ πνδζζιμπμίδζακ πνχημζ. Δ παθαζυηενδ ακαθμνά πνμένπεηαζ απυ ημκ Ππζέα ηνλ Μαζζαιηψηε (4μξ π.Υ. αζ.), πμο ηάκεζ θυβμ βζα ηδκ φπανλδ γεξκαληθψλ ηαζ ανεηακζηχκ θφθςκ. Πνζκ κα ανπίζμοκ κα επεηηείκμκηαζ, ηαημζημφζακ ζηδ αυνεζα Γενιακία, ζηδ κυηζα μοδδία, ζηδ Αακία ηαζ ζηζξ αηηέξ ηδξ ΐαθηζηήξ Θάθαζζαξ. Ώπυ εηεί άνπζζακ κα ιεηαηζκμφκηαζ κυηζα, κμηζμδοηζηά ηαζ δοηζηά. ηζξ ιεηαηζκήζεζξ ημοξ πμθέιδζακ ημοξ Κέθηεξ, ημοξ Εθθονζμφξ, ημοξ Γαθάηεξ ηαζ ιε κηυπζμοξ πθδεοζιμφξ ηαζ ήνεακ ζε επζιζλίεξ ηαζ ιεηαζπδιαηίζεδηακ ιε ημ πέναζια ηςκ αζχκςκ, ζπδιαηίγμκηαξ ημοξ πονήκεξ πμθθχκ εονςπασηχκ εεκμηήηςκ, παίγμκηαξ πνςηαβςκζζηζηυ νυθμ ζηδ δζαιυνθςζδ ηδξ ζζημνίαξ ηαζ ημο εονςπασημφ πάνηδ. Δ ηαηαβεβναιιέκδ ζζημνία ηςκ Γενιακχκ άνπζζε ημ 2μ π.Υ. αζχκα υηακ ήνεακ ζε επαθή ιε ημοξ Ρςιαίμοξ, μζ μπμίμζ ηαζ ημοξ έδςζακ ημ υκμια Γενιακμί (ίζςξ απυ ημ gehren = ηάημζημζ ηςκ δαζχκ). Οζ ηφνζεξ πδβέξ βζα ημκ πμθζηζζιυ ημοξ ηαζ ηδ δζαζπμνά ημοξ πνμένπμκηαζ απυ ημκ Σάηζημ, εκχ μ Εμφθζμξ Καίζαν, ημοξ πενζβνάθεζ ςξ αάναανμοξ ηαζ πμθειμπανείξ. Αομ βενιακζηά θφθα, μζ Σεχηνλεο ηαζ μζ Κίιανμζ, έηακακ πμθθέξ επζδνμιέξ ζηα εδάθδ ηδξ Ρχιδξ, ηυζμ απυ ακαημθζηά, ζηδκ πενζμπή ημο Αμφκααδ ηαζ ηδξ Ώοζηνίαξ υπμο κίηδζακ ημ 113 ημοξ Ρςιαίμοξ ηαζ ηαηέθααακ ηδκ Βθαεηία, υζμ ηαζ απυ δοηζηά υηακ ηαηέθααακ ιεβάθμ ιένμξ ημο ΐεθβίμο ηαζ ηδξ Γαθθίαξ δζαθφμκηαξ ηζξ νςιασηέξ ζηναηζέξ ζηδ ιάπδ ημο Ρμδακμφ. ιςξ δεκ πνμπχνδζακ ηαηά ηδξ Ρχιδξ, αθθά πνμξ ηδκ Εζπακία, υπμο ηαζ απμηνμφζηδηακ απυ ημοξ βδβεκείξ ηαημίημοξ ηζ επέζηνερακ πάθζ πνμξ ημ αμννά. Σμ 102 ηαζ ημ 101, μ Ρςιαίμξ ζηναηδβυξ Μάξηνο, ηαηήβαβε δομ ζανςηζηέξ κίηεξ ηαζ ζοκέηνζρε ημοξ Σεφημκεξ ηαζ ημοξ Κίιανμοξ, πενζμνίγμκηαξ ημοξ ζηα εδάθδ ημοξ βζα πμθθά πνυκζα. ηα ιέζα ημο 1μο π.Υ. αζχκα, έκα άθθμ βενιακζηυ θφθμ, μζ μοδαμί, επζπείνδζακ κα επμζηίζμοκ ηδκ πενζμπή ηδξ Γαθαηίαξ. Ο Εμφθζμξ Καίζαναξ, ηαηά ηδκ πενίμδμ ηςκ θεβμιέκςκ βαθαηζηχκ πμθέιςκ (58-51) ημοξ απχεδζε ηαζ απυ ηυηε δ ακαημθζηά ημο Ρήκμο πενζμπή ιέπνζ ημ Αμφκααδ, ημκ ΐζζημφθα ηαζ ηδ ΐυνεζα Θάθαζζα μκμιάγεηαζ βεςβναθζηά Μεγάιε ή ΐάναανδ (υπςξ ηδκ έθεβακ μζ Ρςιαίμζ) Γεξκαλία. Γζα κα οπεναζπίζμοκ ηα ζφκμνά ημοξ, μζ Ρςιαίμζ έπηζζακ ζηναηζςηζημφξ ζηαειμφξ ηαζ πμθθά μπονά ζηζξ υπεεξ ημο Ρήκμο (υπςξ δ ΐυκκδ ηαζ δ Κμθςκία).
195
Σα πζμ ζδιακηζηά βενιακζηά θφθα ήηακ μζ Αιαλνί, μζ Μαξθνκάλλνη, μζ άμσλεο, μζ Άγγινη, μζ Βνπξγνπλδνί μζ Λνγγνβάξδνη (ή Λνκβαξδνί), μζ Αιακαλλνί, μζ Βάλδαινη ηαζ μζ Γφηζνη (Βεζηγφηζνη ηαζ Οζηξνγφηζνη). Δ ημζκςκία ηςκ Γενιακχκ ήηακ πςνζζιέκδ ζε ηνεζξ ηάλεζξ, ημοξ εθεφεενμοξ, ημοξ απεθεφεενμοξ ηαζ ημοξ δμφθμοξ. Οζ εθεφεενμζ ήηακ ζδζμηηήηεξ βδξ ηαζ είπακ ημ δζηαίςια κα θένμοκ υπθα. Οζ εοβεκείξ απ’ αοημφξ, πμο δεκ είπακ πενζζζυηενα δζηαζχιαηα, θυβς υιςξ ηδξ μζημκμιζηήξ ημοξ δφκαιδξ είπακ επζαμθή ζημοξ οπμθμίπμοξ. Γζα κα δζαηνίκμκηαζ απυ ημοξ άθθμοξ είπακ ιαηνζά ιαθθζά. Οζ απεθεφεενμζ ήηακ ηάημζημζ ηαηαηηδιέκςκ πενζμπχκ πμο είπακ απμδεπεεί ηδκ οπμηαβή ημοξ ζημ ηονίανπμ βενιακζηυ θφθμ ηαζ δεκ είπακ πμθζηζηά δζηαζχιαηα, ήηακ ηονίςξ βεςνβμί ηαζ πθήνςκακ θυνμοξ. Οζ δμφθμζ, εεςνμφκηακ «πνάβιαηα», ήηακ ακηζηείιεκα αβμναπςθδζίαξ, έηακακ ηζξ αανζέξ ενβαζίαξ, ηαζ είπακ ημκηά ιαθθζά. Ο θαυξ ήηακ μνβακςιέκμξ ζε ημζκυηδηεξ ηαζ πμθθέξ ημζκυηδηεξ απμηεθμφζακ έκα είδμξ Αήιμο. Δ θεζημονβία ημοξ ααζζγυηακ ζε θασηέξ ζοκεθεφζεζξ, μζ μπμίεξ έπαζνκακ ηαζ ηζξ απμθάζεζξ βζα ηδ δνάζδ ημοξ. Οζ επζηεθαθήξ ηςκ ημζκμηήηςκ ήηακ αζνεημί ηαζ υπζ απαναίηδηα εοβεκείξ. Ο ααζζθζηυξ εεζιυξ, ειθακίζεδηε ακαημθζηά, ζημοξ Μανημιάκκμοξ ηαζ ημοξ Γυηεμοξ ηαζ ιεηαθοηεφεδηε ανβυηενα ζηδ Αφζδ. Ο ααειυξ πμθζηζζιμφ ιεηαλφ ηςκ δζαθυνςκ θοθχκ δζέθενε. Οζ πζμ ηαεοζηενδιέκμζ ήηακ Λμββμαάνδμζ ηαζ Ένμοθμζ. Οζ ηεθεοηαίμζ έηακακ ημ 267 ι.Υ. ιζα ηνμιενή επζδνμιή εκακηίμκ ηδξ Ώεήκαξ (δ πνμκμθμβία αοηή εεςνείηαζ ημ ηέθμξ ημο ανπαίμο ηυζιμο), ηδκ μπμία ηαηαζηνέρακε ηαζ εθάπζζηα ικδιεία βθίηςζακ ηδκ ηαηαζηνμθή ιεηαλφ ηςκ μπμίςκ δ Ώηνυπμθδ ηαζ ημ Θδζείμ. Δ ενδζηεία ημοξ ααζζγυηακ ζημ πμθοεεσζιυ ηαζ μζ ηονζυηενμζ εεμί ημοξ ήηακ μ εευξ ημο μονακμφ κηζκ, μ εευξ ημο πμθέιμο Θυν ηαζ μ εευξ ηςκ ακέιςκ Σον. Οζ Γενιακμί δεκ είπακ καμφξ, μφηε είδςθα εεχκ. Βίπακ υιςξ ζενά ηαζ μζ ζενείξ, πμο απμηεθμφζακ πςνζζηή ηάλδ, ήηακ δζηαζηέξ, κμιμεέηεξ ηαζ ζμθμί Πενζζζυηενα βζα ημοξ Γενιακμφξ ηαζ ημοξ άθθμοξ θαμφξ πμο άθθαλακ ηδκ θοζζμβκςιία ηδξ Βονχπδξ, εα ακαθένμιε υηακ ανβυηενα αζπμθδεμφιε ιε ηδ Μεγάιε Μεηαλάζηεπζε ησλ Λαψλ ημο 5μο αζχκα ι.Υ.
Οη Κέιηεο θαη νη Γαιάηεο Ο υνμξ Κέθηεξ, πνδζζιμπμζείηαζ βζα κα πνμζδζμνίζεζ μνζζιέκμοξ θαμφξ ηδξ Αοηζηήξ Βονχπδξ, πμο ιζθμφζακ ηζξ ηεθηζηέξ βθχζζεξ, έκα παναηθάδζ ηςκ ζκδμεονςπασηχκ βθςζζχκ ηαζ είπακ πανυιμζα πμθζηζζηζηά ηαζ ημζκςκζηά ήεδ. Δ πνχηδ βκςζηή ακαθμνά ζημ υκμια Κέθηεξ ή Κέθημζ, έβζκε απυ ημκ Έθθδκα βεςβνάθμ ηαζ ζζημνζηυ Βηαηαίμ απυ ηδ Μίθδημ, ημ 517 π.Υ. πμο ακαθένεζ ηδκ φπανλδ Κεθηχκ ζηδκ Γαθαηία. Καηά ηδκ εθθδκζηή ιοεμθμβία, μ βεκάνπδξ ηςκ Κεθηχκ ήηακ μ Κέθημξ, βζμξ ημο Δναηθή ηαζ ηδξ Κεθηίκαξ ηυνδξ ημο ΐνεηακμφ. Οζ Έθθδκεξ ζοββναθείξ, μ βεςβνάθμξ ηξάβσλ ηαζ μ ζζημνζηυξ Πνιχβηνο, δίκμοκ βεκζηχξ ηδκ μκμιαζία Κέθηεξ ζε υθμοξ ημοξ αμνεζμεονςπαίμοξ, πενζθαιαακμιέκςκ ηαζ ηςκ Γενιακχκ. Ο Πμθφαζμξ ιάθζζηα πενζβνάθεζ ημ πμνηνέημ εκυξ ηοπζημφ Κέθηδ πμθειζζηή ηαζ ιαξ δίκεζ πθδνμθμνίεξ βζα ηα νμφπα, ηα υπθα ηζξ ζοκήεεζεξ ηαζ ηα ήεδ ηςκ Κεθηχκ. Ο Γηφδσξνο ν ηθειηψηεο μκμιάγεζ Κέθηεξ ημοξ θαμφξ πμο γμφζακ ιεηαλφ Πονδκαίςκ ηαζ Άθπεςκ, πνμξ αμννά ηδξ Μαζζαθίαξ.
196
Δ μκμιαζία Γαθάηεξ, ειθακίγεηαζ ιεηά ηδκ ίδνοζδ ηδξ Μαζζαθίαξ, εθθδκζηήξ απμζηίαξ ηςκ Φςηαέςκ ζηζξ αηηέξ ηδξ βαθθζηήξ Μεζμβείμο, βφνς ζημ 600. Οζ Έθθδκεξ μκυιαγακ Κέθηεξ υπζ ιυκμ ημοξ ηαημίημοξ ηδξ Γαθαηίαξ, αθθά ηαζ ηα ηεθηζηά θφθα πμο ημ 274, εζζέααθακ ζηδ Μζηνά Ώζία ηαζ εβηαηαζηάεδηακ ζηδ Φνοβία ηδκ μπμία μκυιαγακ επίζδξ Γαθαηία. ήιενα ςξ ηεθηζηήξ ηαηαβςβήξ θαμφξ εκκμμφιε ημοξ ηαημίημοξ ηδξ Ενθακδίαξ, ηδξ Οοαθίαξ, ηδξ Κμνκμοάθδξ, ηςκ κδζζχκ Μακ, ηδξ μνεζκήξ ηςηίαξ ηαζ ηδξ βαθθζηήξ ΐνεηάκδξ. Οζ Άββθμζ είκαζ βενιακζηήξ ηαηαβςβήξ, αθθά έπμοκ δεπεεί ιεβάθδ ηεθηζηή επίδναζδ, ηυζμ ζηδ βθχζζα υζμ ηαζ ζημκ πμθζηζζιυ. Σα αοημκμιζζηζηά ηζκήιαηα ηςκ Ενθακδχκ, ηχηςκ ηαζ Οοαθχκ ζηδνίγμκηαζ ηαζ ζηδκ ηεθηζηή ηαηαβςβή ημοξ, δζαθμνεηζηήξ απυ ηςκ Άββθςκ. Βπίζδξ ηεθηζηήξ ή ηαζ βαθαηζηήξ ηαηαβςβήξ είκαζ μζ θαμί ηςκ ζζπακζηχκ πενζμπχκ Γαθζηίαξ ηαζ Ώζημφνζαξ. Οζ πενζζζυηενμζ Γάθθμζ υιςξ - εηηυξ ηςκ ηαημίηςκ ηδξ ΐνεηάκδξ - είκαζ βενιακζηήξ ηαηαβςβήξ (Φνάβημζ). Σμ υκμια Γαθθία (απυ ηδ Γαθαηία ηαζ ημοξ Γαθάηεξ) ημ πνδζζιμπμζμφκ ηχνα ιυκμ μζ Έθθδκεξ, εκχ μζ ίδζμζ μζ Γάθθμζ, αθθά ηαζ υθμζ μζ Βονςπαίμζ, μκμιάγμοκ ηδ πχνα ημοξ France, απυ ημοξ Φνάβημοξ. Ώπυ ημκ 4μ π.Υ. αζχκα, πζεακυηαηα θυβς οπενπθδεοζιμφ μζ Κέθηεξ άνπζζακ κα ιεηαηζκμφκηαζ πνμξ ηδκ πενζμπή ηδξ Οοββανίαξ ηαζ αμνεζακαημθζηήξ Γζμοβημζθααίαξ. Βπίζδξ έβζκακ ζδιακηζηέξ ιεηαηζκήζεζξ πνμξ ηδκ Εηαθία, έδζςλακ ημοξ Βηνμφζημοξ ηαζ ηαηέθααακ ηδκ ημζθάδα ημο Πάδμο ηαζ δδιζμφνβδζακ ηδκ Δληεχζελ ησλ Άιπεσλ Γαιαηία (Δ Πέξαλ ησλ Άιπεσλ Γαιαηία, ήηακ δ ζδιενζκή Γαθθία). Έηακακ επζδνμιέξ ζε υθδ ηδκ ζηαθζηή πενζυκδζμ ηαζ πενί ημ 390 έκα βαθαηζηυ θφθμ οπυ ημκ Βξέλλν, ηαηέθααακ ηαζ θεδθάηδζακ ηδκ Ρχιδ. Σδκ εβηαηέθεζρακ ιυκμ αθμφ μζ Ρςιαίμζ ημοξ ηαηέααθακ ιεβάθα πμζά. Σμκ 3μ αζχκα μζ Κέθηεξ ή Γαθάηεξ, έηακακ ζοπκέξ επζδνμιέξ ζηα εθθδκζηά εδάθδ, ηαζ είπακ ζοκεπείξ ζοβηνμφζεζξ ιε ημοξ Μαηεδυκεξ ααζζθείξ, αθθά ηαζ πναβιαημπμζμφζακ επζδνμιέξ ηαζ θεδθαζίαξ κμηζυηενα. Βπζπείνδζακ αηυια κα ηαηαθάαμοκ ημοξ Αεθθμφξ. Δ ζζπονμπμίδζδ ηςκ Ρςιαίςκ ηαζ δ επέηηαζδ ηδξ ηονζανπίαξ ημοξ ζημκ ζηαθζηυ πχνμ, είπε ςξ απμηέθεζια ηδκ οπμηαβή ηδξ ‘εκηεφεεκ ηςκ Άθπεςκ Γαθαηίαξ’ ημ 238. Ώνηεηά πνυκζα ανβυηενα απυ ημ 58 ςξ ημ 53, μ Ηνχιηνο Καίζαξαο ιε αζιαηδνέξ εηζηναηείεξ ημο, κζηά ημ ηεθηζηυ θφθμ ηςκ ΐέθβςκ Γαθαηχκ ηαζ ηαηαθφεζ ηδκ ηεθηζηή ελμοζία ζηδ Γαθαηία (Γαθθία), ζοκηνίαεζ ημοξ Κέθηεξ ζηδκ Εζπακία ηαζ ανπίγεζ ηδκ ηαηάηηδζδ ηδξ ΐνεηακίαξ. Βπέζηνερε ζηδ Γαθαηία υπμο ζοκέηνζρε ιε ζηθδνυηδηα ακηανζία ηςκ ΐέθβςκ Γαθαηχκ, ιε δβέηδ ημκ Ακπηνξίμ. Σμ 53, ιζα άθθδ επακάζηαζδ ηςκ Κεθηχκ, οπυ ημκ Γαθάηδ Βεξζηλγθεηνξίμ απείθδζε ηδκ ηονζανπία ηδξ Ρχιδξ. Ο Εμφθζμξ Καίζαναξ ζοκάκηδζε ζηθδνυηαηδ ακηίζηαζδ απυ ημοξ Γαθάηεξ. Σεθζηά ημ 42, ημ ηεθεοηαίμ μπονυ ηςκ Γαθαηχκ, δ Ώθέζζα (ημκηά ζηδ ζδιενζκή Νηζγυκ), έπεζε ιεηά απυ ιαηνά πμθζμνηία ηαζ μ δβέηδξ ηςκ Γαθαηχκ πανέδςζε ηα υπθα ημο ζημκ Καίζανα ηαζ ζοκεθήθεδ. Οδδβήεδηε ζηδ Ρχιδ ηαζ ήηακ ιαγί ιε ημοξ άθθμο αζπιάθςημοξ ζημκ Θνίαιαμ ημο Καίζανα. Κναηήεδηε ζηδ θοθαηή βζα 4 πνυκζα ηαζ εηηεθέζηδηε – ιάθθμκ ιε ζηναββαθζζιυ. Καηά άθθμοξ απμηεθαθίζεδηε δδιμζίςξ. Ώοηά ηα πενζβνάθεζ μ ίδζμξ μ Καίζαναξ ζημ ηθαζζζηυ (βζα ημοξ ζπμοδαζηέξ ηςκ θαηζκζηχκ) αζαθίμ ημο De Bello Gallico. Πενζβνάθεζ ηδκ βμδηεία πμο έκμζςζε, απυ ημοξ δνοΎδεξ, ημοξ ιάκηεζξ ηαζ ημοξ αάνδμοξ ηςκ θαχκ αοηχκ, πμο πενκμφζακ πνμθμνζηά απυ βεκζά ζε βεκζά, ημοξ
197
ιφεμοξ, ημοξ κυιμοξ ηαζ ηα έεζιά ημοξ. Βπίζδξ εηθνάγεζ ημ εαοιαζιυ ημο βζα ηδ ζμθία ημο Βεξζηλγθεηνξίμ ηαζ βεκκαζυηδηα ηςκ πμθειζζηχκ ημο. Οζ πμθειμπανείξ Κέθηεξ ελαπθχεδηακ απυ ηδκ Κεκηνζηή Βονχπδ ζηδκ αυνεζα Εηαθία, ηδκ Εζπακία, ηδ Γαθθία, ηδκ Εζπακία ηαζ ηδκ Ενθακδία. Ώκ ηαζ δεκ άθδζακ βναπηά ηείιεκα, δ ζζημνία ημοξ ηαηαβνάθδηε απυ Έθθδκεξ ηαζ Λαηίκμοξ ζοββναθείξ. Οζ Ρςιαίμζ απμννυθδζακ ηαζ εηθαηίκζζακ ημοξ Κέθηεξ ηαζ δ ηεθηζηή βθχζζα επζγεί ιυκμ εηεί πμο μζ Ρςιαίμζ απέηοπακ: ζηδκ Ενθακδία, ζηδκ Οοαθία, ζηδκ ΐνεηάκδ ηαζ ζηα μνεζκά ηδξ ηςηίαξ. ηαδζαηά δ Γαθάηεξ, οπμηάζζμκηαζ, οζμεεημφκ ηδ θαηζκζηή βναθή ηαζ βθχζζα ηαζ μοζζαζηζηά εηνςιαΎγμκηαζ. Μέπνζ ημ 50 π.Υ. μ Εμφθζμξ Καίζαν μθμηθδνχκεζ ηδκ ηαηάθδρδ υθδξ ηδξ Γαθαηίαξ. Ρςιασημί δνυιμζ ηαζ πυθεζξ βέιζζακ ηδ κυηζα Γαθαηία, ηαζ υθδξ ζπεδυκ δ πχνα εηθαηζκίζηδηε. Οζ Κέθηεξ ήηακ πμθοεεσζηέξ, είκαζ δε βκςζηά πενί ηα 400 μκυιαηα εεχκ. Ο Μπέθεκμξ ήηακ ημ ακηίζημζπμ ημο εεμφ Ήθζμο, μ Σεοηάηδξ ήηακ μ εευξ ημο πμθέιμο (υπςξ μ Άνδξ ηςκ Βθθήκςκ). Ο ακχηαημξ εευξ ήηακ μ Λμοβη, μ μπμίμξ επυπηεοε ηζξ ηέπκεξ, πνμζηάηεοε ημ ειπυνζμ ηαζ ημοξ ηαλζδζχηεξ, ήηακ δδθαδή ηάηζ ζακ ημ Βνιή ηςκ Βθθήκςκ. Σμκ βζυνηαγακ ηδκ 1δ Ώοβμφζημο ηάεε πνυκμο ηαζ ήηακ δ πζμ ζδιακηζηή βζμνηή ημο ηεθηζημφ διενμθμβίμο. Δ πυθδ Λμφβδμοκμ (Lugdunum), ζδιενζκή Λοχκ ηδξ Γαθθίαξ μθείθεζ ημ υκμιά ηδξ ζ’ αοηυ ημκ εευ. Οζ Ανοίδεξ ήηακ δ ηάλδ ηςκ πμθειζζηχκ ηαζ πνμζέθενακ εοζίεξ, εηπαίδεοακ ημοξ κέμοξ ηαζ θεζημονβμφζακ ςξ δζηαζηέξ. Ο εεζιυξ ηςκ ΑνοΎδςκ ήηακ ημζκυξ ζε υθδ ηδ Γαθαηία, καμί δεκ οπήνπακ ηαζ ιζα θμνά ημ πνυκμ ζοβηεκηνχκμκηακ ζημ Αάζμξ ηςκ Κμνκμφηςκ ηαζ έπαζνκακ απμθάζεζξ μζ μπμίεξ ήηακ ζεααζηέξ απυ υθμοξ. Γμφζακ ζε ημζκυηδηεξ, μζ μπμίεξ ήηακ πενζθναβιέκεξ ηαζ ζ’ αοηέξ ηαηέθεοβακ μζ ηηδκμηνυθμζ ηαζ μζ βεςνβμί ζε πενίπηςζδ πμθέιμο. Καηαζηεφαγακ ηα ζπίηζα ημοξ απυ λφθμ ηαζ πδθυ. Δ δε επίπθςζή ημοξ ήηακ πμθφ απθή. Έηνςβακ ηνέαξ, δδιδηνζαηά ηαζ βάθα ηαζ έπζκακ μζκμπκεοιαηχδδ ηονίςξ ιπφνα. Ήηακ ηαθμί αθθά άβνζμζ πμθειζζηέξ, ιε εηηεθέζεζξ αζπιαθχηςκ, θεδθαζίεξ ηαζ ακενςπμεοζίεξ. Οζ εοβεκείξ είπακ πάκηα ιαγί ημοξ ‘αάνδμοξ’ (ηναβμοδζζηέξ) πμο οικμφζακ ηα ηαημνεχιαηά ημοξ. Οζ Κέθηεξ οζμεέηδζακ ημ θαηζκζηυ αθθάαδημ ηαζ ιπυνεζακ κα δζαζχζμοκ βναπηά πθέμκ ηα έεζια ηαζ ηζξ παναδυζεζξ ημοξ. Μέπνζ ημκ 8μ ι.Υ. αζχκα, μζ ηαθυβενμζ ζηδκ Ενθακδία, έβναθακ ζηα ηεθηζηά, ανπαίεξ ζζημνίεξ ηςκ Κεθηχκ, πνμζανιμζιέκεξ ζηα κέα πνζζηζακζηά ήεδ.
Οη Δηξνχζθνη Ο ζδιακηζηυηενμξ θαυξ πμο έγδζε ζηδκ ζηαθζηή πενζυκδζμ πνζκ απυ ημοξ Ρςιαίμοξ ηαζ έδςζε απυ ημκ 8μ ηζυθαξ αζχκα π.Υ. δείβιαηα ορδθμφ πμθζηζζιμφ, ήηακ μζ Βηνμφζημζ. Οζ Έθθδκεξ ημοξ μκυιαγακ Σοννδκμφξ ηαζ ηδ πχνα ημοξ Σοννδκία ηαζ μζ Ρςιαίμζ Βηνμφζημοξ ηαζ ηδ πχνα ημοξ Σμοζηία (απυ ηεζ πνμήθεε δ Σμζηάκδ). Οζ ίδζμζ απμηαθμφζακ ημοξ εαοημφξ ημοξ Ραγέκα. Ο πμθζηζζιυξ ηςκ Βηνμφζηςκ είκαζ έκα αίκζβια επεζδή δεκ έπμοιε ανηεηέξ πθδνμθμνίεξ. Δ εηνμοζηζηή θζθμθμβία πμο οπήνπε ελαθακίζηδηε ηαζ μζ ιυκεξ πδβέξ ζζημνζηχκ πθδνμθμνζχκ πμο δζαεέημιε, πνμένπμκηαζ απυ Έθθδκεξ ηαζ Ρςιαίμοξ ζοββναθείξ (πμο δεκ βκχνζγακ ηαζ πμθθά ή ήηακ πνμηαηεζθδιιέκμζ). Βπίζδξ ηα πενζζζυηενα ανπαζμθμβζηά εονήιαηα πνμένπμκηαζ απυ ηα κεηνμηαθεία, ηα μπμία
198
οπήνπακ έλς απυ ηα ηείπδ ηςκ εηνμοζηζηχκ πυθεςκ. Δ ηαηαβςβή ημοξ απμηέθεζε ακηζηείιεκμ ζογδηήζεςκ ηαζ δζαθςκζχκ ιεηαλφ ηςκ ζζημνζηχκ. Ο Δνυδμημξ ζζπονίζηδηε υηζ ηαηάβμκηαζ απυ ηδ Λοδία ηδξ Μζηνάξ Ώζίαξ ηαζ οπμπνεχεδηακ, απυ θμζιυ, κα ιεηακαζηεφζμοκ ιαγί ιε ημ ααζζθζά ημοξ ημκ Σοννδκυ ζηδ δοηζηή Εηαθία. Ώοηή δ ιανηονία ημο Δνμδυημο, είκαζ ιάθθμκ εζθαθιέκδ βζαηί δεκ οπάνπεζ ηαιζά ζοββέκεζα ιεηαλφ ηδξ βθχζζαξ ηςκ Λοδχκ ηαζ αοηήξ ηςκ Βηνμφζηςκ. Τπάνπεζ ηαζ δ εηδμπή ηδξ νςιασηήξ ιοεμθμβίαξ υηζ, μ Ώζκείαξ, θεφβμκηαξ απυ ηδκ Σνμία, πήβε ζημ Λάηζμ ηδξ Εηαθίαξ. Δ ακεφνεζδ ζηδ Λήικμ επζηφιαζαξ ζηήθδξ πμο πνμκμθμβείηαζ απυ ημ 600 π.Υ. εκζζπφεζ ηδκ άπμρδ υηζ μζ Βηνμφζημζ ήηακ ακαημθζηήξ ηαηαβςβήξ. Δ ζηήθδ έπεζ 198 βνάιιαηα πμο ζπδιαηίγμοκ 33 θέλεζξ ηαζ απεζημκίγεζ έκα πμθειζζηή. Δ ηήιε ηεο Λήκλνπ είκαζ βναιιέκδ ζε βθχζζα υιμζα ιε ηδκ εηνμοζηζηή. Βπίζδξ ηα υπθα ηαζ ηα ηεναιζηά πμφ ανέεδηακ ζημκ ηάθμ ζηδ Λήικμ, είκαζ ηζ αοηά υιμζα ιε ηα ακηίζημζπα εηνμοζηζηά. Οζ ενδζηεοηζηέξ ηεθεηέξ ηςκ Βηνμφζηςκ πενζθάιαακακ ηαζ ηδκ μζςκμζημπία ηςκ ζπθάπκςκ, πμο ήηακ δζαδεδμιέκδ ζημοξ ΐααοθχκζμοξ ηαζ ημοξ Υζηηίηεξ. Οζ Έθθδκεξ ζοπκά υηακ ακαθένμκηακ ζημοξ Βηνμφζημοξ, ημοξ απμηαθμφζακ πεζναηέξ. Αεκ έπμοιε ζημζπεία πμο κα δζααεααζχκμοκ υηζ μ θαυξ αοηυξ επζδίδμκηακ ζηδ πεζναηεία πενζζζυηενμ απυ άθθμοξ θαμφξ ηδξ επμπήξ, υηακ βζα ημκ έκα θαυ δ πεζναηεία ήηακ άιοκα εκυξ άθθμο θαμφ. Σμ βεβμκυξ είκαζ υηζ οπήνπε ζμαανυξ ακηαβςκζζιυξ ιεηαλφ Βηνμφζηςκ ηαζ Βθθήκςκ βζα ημκ επμζηζζιυ ηδξ Κμνζζηήξ, πμο ανίζηεηαζ πμθφ ημκηά ζηδκ πενζμπή ηςκ Βηνμφζηςκ. Πανυθα αοηά μζ ειπμνζηέξ ζπέζεζξ ηςκ δφμ θαχκ, υπςξ ηαζ ηςκ Φμζκίηςκ ηαζ ηςκ Κανπδδμκίςκ ήηακ πμθφ ηαθέξ ηαζ δ επίδναζδ ηςκ πμθζηζζιχκ ηςκ Βθθήκςκ ηαζ ηςκ Φμζκίηςκ είκαζ ειθακήξ ηαζ ζηα ακηζηείιεκα πμο έπμοκ ανεεεί υπςξ ηαζ ζηα ηείιεκα. Άθθςζηε ημ αθθάαδημ ηςκ Βηνμφζηςκ είκαζ ηνμπμπμίδζδ ημο εθθδκζημφ ζηα δεδμιέκα ηδξ βθχζζαξ ημοξ. Βπίζδξ ζδιακηζηέξ εευηδηεξ ημο εηνμοζηζημφ πακεέμο ήηακ ημζκέξ ιε ηζξ ακηίζημζπεξ εθθδκζηέξ ηαζ ανβυηενα πέναζακ ηαζ ςξ νςιασηέξ, υπςξ Σίκζα (Αίαξ), μ Ώπμοθμφ (Ώπυθθςκ), Ώνημφιεξ (Άνηειζξ), Ώημφκξ (Άδςκζξ), Υάνμκηεξ (Υάνςκ), Μένζξ (Άνδξ) ηαζ άθθμζ. ημ καυ ημο Αία ζηδκ Οθοιπία, οπάνπμοκ ακαεδιαηζηέξ αζπίδεξ πμο πνμζέθενακ Βηνμφζημζ ηαζ δ εηνμοζηζηή πυθδ Καζνέα είπε δζηυ ηδξ εδζαονυ ζημ Μακηείμ ηςκ Αεθθχκ. Ώοηά απμδεζηκφμοκ ηζξ ζηεκέξ πμθζηζζηζηέξ ηαζ ενδζηεοηζηέξ ημοξ ζπέζεζξ ιε ημοξ Έθθδκεξ. Πμθθμί, ενιδκεφμκηαξ αζβοπηζαηά ηείιεκα, ηαηαηάζζμοκ ημοξ Βηνμφζημοξ ιαγί ιε ημοξ Πεθαζβμφξ ζημοξ θεβυιεκμοξ Λανχο ηεο Θάιαζζαο πμο ακαζηάηςζακ ηδκ Ώκαημθζηή Μεζυβεζμ ημκ 11μ π.Υ. αζχκα, πνζκ δηηδεμφκ ηαζ δζαθοεμφκ απυ ημοξ Ώζβφπηζμοξ. Ο Ρςιαίμξ αοημηνάημναξ ηαζ ζζημνζηυξ Κθαφδζμξ, αζπμθήεδηε ιε ημοξ Βηνμφζημοξ ηαζ ημ 41 ι.Υ. (πνζκ ακαβμνεοεεί αοημηνάημναξ) είπε ζοββνάρεζ ‘είημζζ αζαθία’ (ιε ηα ζδιενζκά δεδμιέκα έκα αζαθίμ είημζζ ηεθαθαίςκ) βζα ημ θαυ αοηυ. Αοζηοπχξ ηα ηείιεκα αοηά πάεδηακ ηαζ ιαγί ημοξ μζ πθδνμθμνίεξ πμο εα ιαξ έδζκακ. Δ πχνα πμο έγδζακ ηαζ έδναζακ μζ Βηνμφζημζ, ανίζηεηαζ ιεηαλφ ηδξ Φθςνεκηίαξ ηαζ ηδξ Ρχιδξ ηαζ πενζηθείεηαζ απυ ημκ Πμηαιυ Άνκμ, ηα Ώπέκκζκα, ημκ Σίαενδ ηαζ ημ Σονδκκζηυ Πέθαβμξ. Βίκαζ ιζα απυ ηζξ πζμ πθμφζζεξ ηαζ εφθμνεξ πενζμπέξ ηδξ Εηαθίαξ πμο δζαεέηεζ ηαζ ζδιακηζηυ μνοηηυ πθμφημ (ζίδδνμ ηαζ παθηυ). Πυθεζξ ηδξ ήηακ δ Πμπμοθςκία, δ ΐεημοθςκία, μζ ΐυθημζ, δ Σανηοκία, δ Καίνεα (θζιάκζα) ηαζ μ
199
Κυνηςκαξ μζ ΐήζμζ, μζ ΐμθζήκζμζ, δ Πενμοζία (Πενμφηγζα) ηαζ άθθεξ. Βίπακ ζδιακηζηέξ ειπμνζηέξ επαθέξ ιε ημοξ Κανπδδυκζμοξ ηαζ ημοξ Έθθδκεξ. Καθθζενβμφζακ ζζηδνά εθζέξ, αιπέθζα. Αζδάπεδηακ ηδκ ηαθθζένβεζα ηδξ εθζάξ (δ εηνμοζηζηή θέλδ eleiva είκαζ δάκεζμ ηδξ εθθδκζηήξ εθαί{F}α), υπςξ ηαζ ηδξ αιπέθμο ηαζ ηδξ παναβςβήξ ηναζζμφ (εηνμοζηζηά ηαζ θαηζκζηά vinum, απυ ημ εθθδκζηυ {F}μίκμξ), απυ ημοξ Έθθδκεξ, μζ μπμίμζ ιε ηδ ζεζνά ημοξ, ηα είπακ δζδαπεεί παθαζυηενα απυ ημοξ Φμίκζηεξ. Αεκ οπήνπε εκζαίμ ηνάημξ υπςξ δ Πενζία ή ημ Μαηεδμκζηυ ηνάημξ ή ανβυηενα δ Ρχιδ. Τπήνπακ, υπςξ ηαζ ζηδ Βθθάδα, πυθεζξ-ηνάηδ. Γφνς ζημκ 5μ αζχκα, μνζζιέκεξ πυθεζξ υπςξ δ Καίνεα ηαζ μζ ΐήζμζ είπακ ααζζθζά. Ώνβυηενα, οπυ ηδκ επζννμή ηςκ εθθδκζηχκ απμζηζχκ ηαζ ηδξ Ρχιδξ, μζ πυθεζξ απέηηδζακ δδιμηναηζηά πμθζηεφιαηα. Σμκ 6μ αζχκα δ Ρχιδ ήηακ αηυια έκαξ πμθοπθδεήξ μζηζζιυξ, αθθά πμθζηζζηζηά ήηακ ζπεδυκ εηνμοζηζηή πυθδ. Βίπακ απυ παθζά οζμεεηήζεζ ημ εηνμοζηζηυ αθθάαδημ ηαζ πζεακυκ ηαζ ημ ζφζηδια ανίειδζδξ. Βίπε ηαηά ζεζνά. ηνεζξ Βηνμφζημοξ ααζζθζάδεξ ημκ Σανηφκζμ Πνίζημ, ημκ έναζμ Σφθθζμ ηαζ ημκ Σαξθχλην ηνλ Τπεξήθαλν, ηςκ μπμίςκ ηα ααζζθζηά ζφιαμθα (ημ δίηνμπμ άνια, δ πμνθονή ηήαεκκμξ, δ δέζιδ νάαδςκ) ήηακ ζπεδυκ υιμζα ιε αοηά ηςκ Βηνμφζηςκ. Μυθζξ ημ 509 εηδζχπεδηε μ Σανηφκζμξ μ Τπενήθακμξ ηαζ δ Ρχιδ έβζκε Αδιμηναηία (res publica). Ώπυ ημκ 5μ αζχκα, δ Ρχιδ άνπζζε κα ζζπονμπμζείηαζ, κα επεηηείκεηαζ ζηαδζαηά ζε υθδ ηδκ Εηαθία ηαζ μζ ζοβηνμφζεζξ ιε ημοξ Βηνμφζημοξ ήηακ ακαπυθεοηηεξ. Οζ πυθεζξ οπμηάζζμκηακ ή ζοιιαπμφζακ ιε ηδκ ακενπυιεκδ δφκαιδ. Χξ ημ 250, θαίκεηαζ υηζ υθδ δ πενζμπή ηδξ Βηνμονίαξ είπε πενάζεζ οπυ ηδκ ηονζανπία ηδξ Ρχιδξ ηαζ εθάπζζηεξ πυθεζξ δζαηδνμφζακ ηοπζηή αοημκμιία. Ώπυ ηδξ ανπέξ ημο 1 μο π.Υ. πμο ημ δζηαίςια ημο Ρςιαίμο πμθίηδ επεηηάεδηε ζε υθμοξ ημοξ ζηαθζημφξ θαμφξ μθμηθδνχεδηε μ εηνςιασζιυξ ηςκ Βηνμφζηςκ ηαζ δ βθχζζα ημοξ ακηζηαηαζηάεδηε ιε ηδ θαηζκζηή. Οζ Βηνμφζημζ εοβεκείξ υιςξ εκζςιαηχεδηακ ζηδ νςιασηή πμθζηζηή γςή ηαζ ζοκακημφιε ανηεηά ιέθδ ηδξ εηνμοζηζηήξ ανζζημηναηίαξ ζηδ φβηθδημ ηδξ Ρχιδξ. Υαναηηδνζζηζηυ πανάδεζβια μ Γάηνο Μαηθήλαο, μ μπμίμξ ηδκ πενίμδμ ημο Ώοβμφζημο ήηακ δζπθςιάηδξ ηαζ ημ υκμιά ημο έβζκε ζοκχκοιμ ημο πνμζηάηδ ηςκ ηεπκχκ ηαζ ηδξ θμβμηεπκίαξ. Ο Μαζηήκαξ δεκ απανκήεδηε πμηέ ηδκ εηνμοζηζηή ημο ηαηαβςβή ηαζ ιάθζζηα δήθςκε οπενήθακμξ βζ’ αοηήκ. Αεκ οπάνπμοκ θμβμηεπκζηά ηείιεκα βναιιέκα ζηδ βθχζζα ηςκ Βηνμφζηςκ. Ξένμοιε υηζ οπήνπακ, υπςξ λένμοιε υηζ έγδζε έκαξ δναιαημονβυξ, μ ΐυθκζμξ, μ μπμίμξ έβναρε ηάπμζεξ ηναβςδίεξ. Οζ εηνμοζηζηέξ επζβναθέξ πμο οπάνπμοκ, είκαζ ζοκήεςξ επζηφιαζεξ ή αθζενχιαηα ζενχκ ηαζ πενζέπμοκ ηονίςξ μκυιαηα ηαζ ανζειμφξ. Ώοηή δ έθθεζρδ βναπηχκ ηεζιέκςκ, απμδίδεηαζ απυ μνζζιέκμοξ ζοββναθείξ ζηδκ ηαηαζηνμθή ηςκ αζαθίςκ ηςκ Βηνμφζηςκ απυ ημοξ πνχημοξ πνζζηζακμφξ ημο 4μο ι.Υ. αζχκα. Ο Ώνκυαζμξ, έκαξ απυ ημοξ πνζζηζακμφξ απμθμβδηέξ, έβναρε βφνς ζημ 300: ‘Δ Βηνμονία είκαζ δ βεκέηεζνα ηαζ δ ιδηένα υθςκ ηςκ δεζζζδαζιμκζχκ’. Ο Ώοημηνάημναξ Ολψξηνο (βζμξ ημο αογακηζκμφ αοημηνάημνα Θενδφζηνπ Α’ πμο δζέηαλε ηδκ ηαηάνβδζδ ηςκ Οθοιπζαηχκ αβχκςκ), δζέηαλε ημ ηάρζιμ ζδιακηζημφ ανζειμφ εηνμοζηζηχκ αζαθίςκ ηα μπμία εεςνμφκηακ απυ ημ πνζζηζακζηυ ζεναηείμ, εζδςθμθαηνζηά ηαζ ένβα ημο δζααυθμο.
200
Έκαξ άθθμξ θυβμξ πμο δεκ επζαίςζε δ θμβμηεπκία ηςκ Βηνμφζηςκ ήηακ ηαζ ημ οθζηυ βναθήξ. Αεκ οπάνπμοκ μφηε νςιασηά θμβμηεπκζηά ηείιεκα πνμ ημο 200 π.Υ. Μέπνζ ηυηε έβναθακ ζε πζκαηίδεξ απυ ηενί, ηζξ ίδζεξ πμο πνδζζιμπμζμφζακ ηαζ μζ ιαεδηέξ. Ο πάπονμξ ήηακ βκςζηυξ, αθθά ήηακ αηνζαυ οθζηυ. Ώπυ ημ 200, μ πάπονμξ άνπζζε κα ακηζηαείζηαηαζ απυ ηδκ ιειανάκδ ηαζ ηδκ πενβαιδκή, οθζηά πμο ηαηαζηεοάγμκηαζ απυ επελενβαζιέκα δένιαηα γχςκ. (Δ πενβαιδκή πήνε ημ υκμιά ηδξ απυ ηδκ Πένβαιμ ηδξ Μοζίαξ, υπμο πνδζζιμπμζήεδηε βζα πνχηδ θμνά). Ώοηά ηα οθζηά έβζκακ πμθφ δδιμθζθή, βζαηί ιπμνμφζακ κα ζαήζμοκ ηα ηείιεκα ηαζ κα πνδζζιμπμζδεμφκ πμθθέξ θμνέξ, ήηακ δε πμθφ ακεεηηζηυηενα ζημ πνυκμ απυ ημκ πάπονμ. Σμκ Μεζαίςκα, ιμνθςιέκμζ ηαθυβενμζ πενκμφζακ χνεξ ηαζ ιένεξ ηαζ πνυκζα, ακηζβνάθμκηαξ ενδζηεοηζηά αθθά ηαζ ημζιζηά ηείιεκα απυ Έθθδκεξ ηαζ Λαηίκμοξ ζοββναθείξ. ’ αοημφξ μθείθμοιε πμθθά απυ ηα οπάνπμκηα ζήιενα ηθαζζζηά ηείιεκα. Ώκηίεεηα ιε ηδ θμβμηεπκία, οπάνπμοκ ανηεηά δείβιαηα εηνμοζηζηήξ ηέπκδξ, υπςξ δ γςβναθζηή (πμθθμί κεηνζημί εάθαιμζ έπμοκ δζαημζιδεεί ιε ημζπμβναθίεξ), δ ηεναιζηή ηαζ δ βθοπηζηή. Οζ ηέπκεξ είκαζ επδνεαζιέκεξ απυ ηδκ ηθαζζζηή, αθθά πενζζζυηενμ απυ ηδκ εθθδκζηή ηέπκδ, ηονίςξ ηςκ εθθδκζηχκ απμζηζχκ ηδξ κυηζαξ Εηαθίαξ. Δ βθοπηζηή πανμοζζάγεζ ιεβάθδ πμζηζθία, πμθθά δε ένβα είκαζ ειπκεοζιέκα απυ ηδκ εθθδκζηή ιοεμθμβία. Σα ηεναιζηά ηςκ Βηνμφζηςκ ήηακ ορδθήξ ηέπκδξ ηαζ αζζεδηζηήξ ηαζ ελάβμκηακ ζε υθδ ηδ Μεζυβεζμ. Βπίζδξ είπακ ακαπηφλεζ ηδκ ηαηενβαζία εθεθακημζημφ, παθημφ ηαζ πνοζμφ. Οζ Βηνμφζημζ, είκαζ έκαξ απυ ημοξ θαμφξ ηδξ Βονχπδξ πμο ακέπηολακ ιεβάθμοξ πμθζηζζιμφξ. Δ ηέπκδ ημοξ, δ βναθή ημοξ ηαζ δ ημζκςκζηή ημοξ δμιή, πέναζακ ζημ δεφηενμ ιεβάθμ ‘ηθαζζζηυ θαυ’ ηδξ Μεζμβείμο, ημοξ Ρςιαίμοξ.
Δηξνπζθηθή ηέρλε
201
14. Ζ ΡΧΜΖ (σο ηελ Απηνθξαηνξία) Ζ Ίδξπζε ηεο πφιεο θαη ε Μνλαξρία Δ ζζημνία ηδξ ίδνοζδξ ηδξ Ρχιδξ είκαζ δειέκδ ιε ιφεμοξ ηαζ παναδυζεζξ. φιθςκα ιε έκακ απυ αοημφξ, δ ίδνοζδ ηδξ πυθδξ πναβιαημπμζήεδηε ζηζξ 21 Ώπνζθίμο 753 π.Υ. απυ ημκ Ώζκεία, βζμ ηδξ Ώθνμδίηδξ ηαζ ακζρζυ ημο ααζζθζά ηδξ Σνμίαξ Πνίαιμο, μ μπμίμξ ιεηά ηδκ ηαηάθδρδ ηαζ ηδκ ηαηαζηνμθή ηδξ Σνμίαξ απυ ημοξ Έθθδκεξ, αθμφ πενζπθακήεδηε ανηεηυ ηαζνυ, έθεαζε ζημ Λάηζμ, ζηζξ υπεεξ ημο Σίαενδ, υπμο ηαζ ίδνοζε ηδκ Ρχιδ. Ώοηά πενζβνάθμκηαζ ζημ εεκζηυ έπμξ ηςκ Λαηίκςκ Αηλεηάδα, ημο Βηξγηιίνπ. φιθςκα ιε άθθδ πανάδμζδ, ζδνοηήξ ηδξ Ρχιδξ, εεςνείηαζ μ Ρσκχινο, έκα πνυζςπμ ιάθθμκ ιοεζηυ, μ μπμίμξ αθμφ ζηυηςζε ημκ δίδοιμ αδεθθυ ημο Ρέκν, (ηα δομ αδέθθζα ηαηά ιζα εηδμπή εεςνμφκηαζ απυβμκμζ ημο Ώζκεία, ηαηά άθθδ εηδμπή ήηακ παζδζά ηδξ ζένεζαξ Ρέαξ ίθαζαξ – βκςζηήξ ηαζ ςξ Ίιηα - ηαζ ημο εεμφ ημο πμθέιμο Άνδ), μνζμεέηδζε ηδκ πυθδ. Ο Ρςιφθμξ ηαηυνεςζε κα πνμζεθηφζεζ ανηεημφξ Λαηίκμοξ, κα εβηαηαζηαεμφκ ζηδκ πυθδ, υιςξ μζ βοκαίηεξ ήηακ εθάπζζηεξ. Έηζζ δζμνβάκςζε βζμνηέξ ηαζ πνμζηάθεζε ηαημίημοξ βεζημκζηχκ πυθεςκ. Βηεί μζ ηάημζημζ ημο Λαηίμο άνπαλακ ηζξ βοκαίηεξ ηςκ αβίλσλ, εκυξ θαμφ εβηαηεζηδιέκμο αμνεζμακαημθζηά ηδξ Ρχιδξ. ημκ πυθειμ πμο αημθμφεδζε, επεκέαδζακ μζ βοκαίηεξ πμο έθενακ ηδκ μιυκμζα. Ο Ρςιφθμξ εέζπζζε πμθζηζηά υνβακα βζα ηδ θεζημονβία ηδξ πυθδξ ιε ηονζυηενμ ηδκ φβηθδημ (Senatus), έκα ζοιαμοθεοηζηυ ζημ ααζζθζά υνβακμ, πμο ημ απμηεθμφζακ μζ ανπδβμί ηςκ νςιασηχκ βεκχκ. θα αοηά είκαζ έκα ιίβια ιοεμθμβίαξ ηαζ πναβιαηζηυηδηαξ, αθθά ηα ανπαζμθμβζηά εονήιαηα ζοιθςκμφκ υηζ δ πυθδ ηαημζηείηαζ απυ ηα ιζζά ημο 8μο αζχκα, πενίπμο ηυηε πμο ζδνφεδηακ μζ πνχηεξ εθθδκζηέξ απμζηίεξ ζηα πανάθζα ηδξ Εηαθίαξ. Ώπυ ημοξ Έθθδκεξ, μζ ηάημζημζ ημο Λαηίμο, πήνακ ιέζς ηςκ Βηνμφζηςκ ημ αθθάαδημ ηαζ ζδιακηζηά πμθζηζζηζηά ζημζπεία. Ώηυια ηαζ δ ενδζηεία ημοξ πνμένπεηαζ ζπεδυκ ελ μθμηθήνμο απυ ηδκ εθθδκζηή ιοεμθμβία. Ο Αίαξ είκαζ μ Jupiter, μ Άνδξ - Mars, δ Ώθνμδίηδ - Venus, δ Ώεδκά – Minerva ηθπ. Οζ Έθθδκεξ ήηακ εβηαηεζηδιέκμζ ζηα κυηζα πανάθζα ηδξ Εηαθίαξ αθθά αυνεζα ηδξ Ρχιδξ ήηακ μζ Βηνμφζημζ πμο ελμοζίαγακ ηδκ πενζμπή, εοδιενμφζακ ελ αζηίαξ ηδξ ακεπηοβιέκδξ καοηζθίαξ ηαζ ημο ειπμνίμο ημοξ ηαζ εεςνμφζακ ημοξ Ρςιαίμοξ, οπμδεέζηενμοξ ηαζ παναηιζαημφξ. Γφνς ζημ δεφηενμ ιζζυ ημο 7μο αζχκα π.Υ., μζ Βηνμφζημζ δζαααίκμοκ ημκ Σίαενδ ηαζ ηαηαθαιαάκμοκ ηδκ πενζμπή ημο Λαηίμο. Οζ πνχημζ ζζημνζημί (οπήνλακ ηαζ ηέζζενζξ ιοεμθμβζημί πνζκ απυ αοημφξ) ααζζθείξ ηδξ Ρχιδξ, ήηακ Βηνμφζημζ. Ο Σαξθχληνο Πξίζθνο, άνπζζε ηδκ μζημδυιδζδ ημο καμφ ημο Αία ζημκ Καπζηςθίκμ θυθμ. Ο έξβηνο Σνχιηνο εεςνείηαζ θαιπνυξ ιμκάνπδξ. Υχνζζε ημ θαυ ζε θοθέξ ηαζ
202
ηάλεζξ. Έπηζζε ιεβάθα ηείπδ πμο πενζθάιαακακ ηαζ ημοξ επηά θυθμοξ ηδξ πυθδξ, ιε δέηα εκκέα πφθεξ. οκέπζζε ημ ένβμ ηδξ ηαηαζηεοήξ ημο ιεβάθμο καμφ ημο Αία ζημκ Καπζηςθίκμ θυθμ, πμο είπε ανπίζεζ μ πνμηάημπυξ ημο. Ο ηεθεοηαίμξ Βηνμφζημξ ααζζθζάξ ηδξ Ρχιδξ ήηακ μ Σαξθχληνο ν Τπεξήθαλνο (Superbus, βαζίιεπζε 535-510), μ μπμίμξ άνπζζε κα ζδνφεζ απμζηίεξ, πμο ήηακ ημ πνχημ αήια βζα ηδκ ηονζανπία ηδξ Ρχιδξ ζημ ιέθθμκ. ιςξ, ήηακ ζηθδνυξ ιμκάνπδξ ηαζ ημ 509, μζ Ρςιαίμζ λεζδηχεδηακ απυ έκα εοβεκή μκυιαηζ Λνχθην Ηνχλην Βξνχην ηαζ ημκ ελυνζζακ. (Τπάνπεζ έκαξ ιφεμξ, βζα ηδ Λμοηνδηία, ζφγοβμ εκυξ εοβεκή, ηδκ μπμία αίαζε μ έλημξ βζμξ ημο ααζζθζά. Ώθμφ απυζπαζε απυ ημκ παηένα ηδξ ηαζ ημ ζφγοβυ ηδξ ηδκ οπυζπεζδ υηζ εα εηδζηδεμφκ δζχπκμκηαξ ηδκ λέκδ ααζζθζηή μζημβέκεζα, αοημηηυκδζε. Ο ιφεμξ αοηυξ εκέπκεοζε πμθθμφξ ηαθθζηέπκεξ υπςξ ημκ Ραθαήθ, ΐενμκέγε, Νηφνεν, Σζζζακυ, Ρέιπνακη ηαζ άθθμοξ) Δ επίδναζδ ηςκ Βηνμφζηςκ ζημοξ Ρςιαίμοξ, ηαηά ηδ δζάνηεζα ηδξ ααζζθείαξ ήηακ ζδιακηζηή, ζπεδυκ υζδ ηαζ ηςκ Βθθήκςκ. Δ ακέβενζδ καχκ ηαζ ιεβάθςκ δδιυζζςκ ηηζνίςκ ηαζ ηαηαζηεοχκ, δ πάναλδ δνυιςκ, δ μπφνςζδ ηαζ ηεζπμπμζία, αθθά ηαζ δ δδιυζζα δζμίηδζδ, ήηακ παναηαηαεήηδ ηςκ Βηνμφζηςκ. Βπίζδξ απυ ημοξ Βηνμφζημοξ μζ Ρςιαίμζ έιαεακ αοηά βζα ηα μπμία εα θδιίγμκηακ βζα ηζξ ζηακυηδηέξ ημοξ, ηδκ ιδπακζηή, ηδκ μδμπμζία ηαζ ηδκ ανπζηεηημκζηή. Βζδζηυηενα έιαεακ κα πνδζζιμπμζμφκ ηδκ αρίδα (ηαιάνα) βζα κα βεθονχζμοκ απμζηάζεζξ, πνάβια πμο μζ Έθθδκεξ δεκ βκχνζγακ. Γζα ηδκ ηαηαζηεοή ημο ιεβάθμο ένβμο ημο καμφ ημο Αία, πμο ζπεδζάζηδηε απυ ημκ Σαξθχλην Πξίζθν ηαζ μθμηθδνχεδηε απυ ημκ Σαξθχλην ηνλ Τπεξήθαλν, ενβάζηδηακ ακαβηαζηζηά πμθθμί πθδαείμζ. Κθήεδηακ ηεπκίηεξ απυ υθμ ημ Λάηζμ ηαζ ηδκ Βηνμονία. Πμθθμί οπμπνεχεδηακ κα εβηαηαθείρμοκ ηζξ ενβαζίεξ ημοξ βζα κα δμοθέρμοκ ζοκεζζθένμκηαξ ζηα δδιυζζα ένβα. Βπίζδξ ηαηά ηδκ ίδζα πενίμδμ, άνπζζακ κα ηαηαζηεοάγμκηαζ ιεβάθμζ οπυκμιμζ βζα ηζξ απμπεηεφζεζξ. Ονζζιέκμζ ήηακ ηυζμ ιεβάθμζ πμο πςνμφζακ μθυηθδνδ άιαλα. Καηά ηδ δζάνηεζα ηδξ πενζυδμο ηδξ ααζζθείαξ, ηέεδηακ μζ ζοκηαβιαηζηέξ αάζεζξ ηδξ πμθζηείαξ ηδξ Ρχιδξ. Ο ααζζθζάξ δζμνζγυηακ απυ ηδ Γενμοζία, έκα ζοιαμοθεοηζηυ ζχια εοβεκχκ (παηνζηίςκ). Δ ελμοζία ημο ήηακ απυθοηδ. Βίπε ημ δζηαίςια κα επζαάθθεζ εακαηζηή ηαηαδίηδ, ήηακ οπεφεοκμξ βζα ηζξ δζεεκείξ ζπέζεζξ ηαζ δζαηναηζηέξ ζοκεήηεξ, ηδκ ηήνολδ πμθέιμο, ηδ δδιυζζα αζθάθεζα, ηδ δζηαζμζφκδ, ηα δδιυζζα ένβα ηαζ ηδκ ζςζηή ηήνδζδ ηςκ ενδζηεοηζηχκ ηακυκςκ ηαζ θεζημονβζχκ. Δ ημζκςκία μνβακχεδηε ιε αάζδ ηδκ παηνζανπία. Οζ ηεθαθέξ ήηακ μζ παηξίθηνη (πνμένπεηαζ απυ ημ θαηζκζηυ pater = παηέναξ), εοβεκείξ πμθίηεξ πμο ηαηείπακ υθα ηα ζδιακηζηά ηναηζηά αλζχιαηα. Κάεε παηνίηζμξ είπε οπυ ηδκ πνμζηαζία ζμο ιζα μιάδα πειαηψλ. Οζ πεθάηεξ, ήηακ άπμνμζ εθεφεενμζ πμθίηεξ, ελανηδιέκμζ απυ ημοξ παηνζηίμοξ πμο ημοξ πανείπακ μζημκμιζηή οπμζηήνζλδ. ε ακηάθθαβια μζ πεθάηεξ πνμζέθενακ δμοθεζά ηαζ ζηναηζςηζηή οπδνεζία. Οζ οπυθμζπμζ, μ απθυξ θαυξ, μζ αβνυηεξ, μζ ενβάηεξ, μζ αζμηέπκεξ ηαζ μζ έιπμνμζ ήηακ μζ πιεβείνη. Τπήνπε ιυκζια ακηίεεζδ ιεηαλφ παηνζηίςκ ηαζ πεθαηχκ εκακηίμκ ηςκ πθδαείςκ. Οζ ηεπκίηεξ ηαζ μζ έιπμνμζ ήηακ μνβακςιέκμζ ζε ζοκηεπκίεξ. ιςξ, ακηίεεηα ιε ημοξ Έθθδκεξ, ζηδ πνχζιδ νςιασηή ημζκςκία δεκ ήλενακ ημ πνήια. Ήηακ ιζα ακηαθθαηηζηή ημζκςκία, ζμο δίκς ζζηάνζ – ιμο δίκεζξ λφθα, ζμο δίκς αθάηζ – ιμο δίκεζξ πήθζκμ αάγμ. φκημια αοηυ απμδείπεδηε ακαπμηεθεζιαηζηυ ηαζ μζ αλίεξ
203
εηθναγυηακ ιε ημ θεθάιη ηνπ δψνπ (pecus). Σμ θεθάιη ηνπ δψνπ ήηακ ίζμ ιε δέηα πνυααηα. Σμ pecus έβζκε δ πνχηδ νςιασηή κμιζζιαηζηή ιμκάδα, απυ ηδκ μπμία πνμήθεε ηαζ δ θαηζκζηή θέλδ βζα ημ κυιζζια – pecunia. Πνμήθεε έηζζ έκα πνςηυβμκμ κμιζζιαηζηυ ζφζηδια ααζζζιέκμ ζημ υβημ παθημφ αάνμοξ ιζαξ νςιασηήξ θίαναξ (327 βναιιάνζα). Ο ααζζθζάξ έξβηνο Σνχιηνο ήηακ μ πνχημξ πμο ζθνάβζζε αοηά ηα ημιιάηζα ημο παθημφ. Μέπνζ ηυηε ήηακ απθυ ιέηαθθμ ιε ημ ζπήια αμδζμφ ή πνμαάημο. Σα πνχηα πναβιαηζηά κμιίζιαηα απυ πμθφηζια ιέηαθθα ηυπδηακ ημ 269 π.Υ. ηαζ απυ ηυηε μζ Ρςιαίμζ ζοκαθθάζζμκηακ ιε ηζξ μζημκμιζηά ζζπονέξ πυθεζξ ηδξ Εηαθίαξ ηαζ ηδξ Βθθάδαξ. Δ ημζκυηδηα είπε δζαζνεεεί ζε ηνεζξ θοθέξ. Κάεε θοθή ήηακ οπεφεοκδ, ζε πενίπηςζδ πμθέιμο (δδθαδή ζοπκυηαηα) κα ζοκεζζθένεζ 1000 πεγμφξ άκδνεξ ηαζ 100 ζππείξ, Βπίζδξ ηάεε θοθή ήηακ πςνζζιέκδ ζε 10 ημονίεξ. Οζ ακηζπνυζςπμζ αοηχκ ηςκ ημονζχκ ζοκεδνίαγακ ιαγί ιε ημκ ααζζθζά βζα εέιαηα εεκζημφ εκδζαθένμκημξ. ιςξ δ άπμρή ημοξ ήηακ απθχξ ζοιαμοθεοηζηή βζα ημκ ααζζθζά, μ μπμίμξ είπε ηδκ απυθοηδ ελμοζία ηςκ απμθάζεςκ. Δ πηχζδ ηδξ ααζζθείαξ θαίκεηαζ υηζ ήηακ απμηέθεζια ηδξ ζηαδζαηήξ ακάπηολδξ ηαζ δζάδμζδξ δδιμηναηζηχκ ζδεχκ ηαζ υπζ εκυξ απθμφ βεβμκυημξ. ΐέααζα δ αολακυιεκδ επζαμθή ακαβηαζηζηήξ ενβαζίαξ έηακε ημκ Σανηφκζμ ημκ Τπενήθακμ υθμ ηαζ πζμ ακηζπαεή ζημ θαυ. Βίκαζ πζεακυ, αοηή δ επακάζηαζδ κα ήηακ απμηέθεζια βεκζηυηενδξ ακηανζίαξ απυ ανηεηέξ θαηζκζηέξ πυθεζξ (υπςξ ημ Άκηζμοι, δ Ώνίηζζα ηαζ ημ Σμζημφθμοι), εκακηίμκ ημο λέκμο, Βηνμφζημο ααζζθζά. ιςξ μ ααζζθζάξ δεκ ζημηχεδηε ηαζ ηαηέθοβε ζημοξ Βηνμφζημοξ, εθπίγμκηαξ ζηδ αμήεεζά ημοξ. Έκαξ Βηνμφζημξ εοβεκήξ, μκυιαηζ Λαξο Πνξζέλα, ηαηέθααε ηδκ Ρχιδ βζα θίβμ, αθθά υηακ έβζκε ιζα απυπεζνα δμθμθμκίαξ ημο, οπμπνεχεδηε κα ηδκ εβηαηαθείρεζ παίνκμκηαξ ιαγί ημοξ μιήνμοξ. Δ Ρχιδ βζα θίβμ έγδζε οπυ ηδ ζηζά ημο θυαμο ιζαξ επέιααζδξ ηςκ Βηνμφζηςκ. ιςξ μζ ιένεξ ηδξ ηονζανπίαξ ημοξ είπακ ηεθεζχζεζ πζα. Δ Ρχιδ είπε ηενδίζεζ ηδκ ακελανηδζία ηδξ.
Ζ Γεκνθξαηία Δ πενίμδμξ απυ ηδκ πηχζδ ημο ηεθεοηαίμο ααζζθζά ημ 509, ςξ ηδκ ακαηήνολδ ημο Ώοβμφζημο ςξ αοημηνάημνα ηδξ Ρχιδξ μκμιάγεηαζ Πεξίνδνο Γεκνθξαηίαο, ακ ηαζ ημ ηαεεζηχξ πμο εβηαεζδνφεδηε δεκ ήηακ δδιμηναηία μφηε ιε ηδ ζδιενζκή ηδξ έκκμζα, μφηε ιε ηδκ έκκμζα πμο έδζκακ ζηδ θέλδ αοηή μζ Έθθδκεξ. Οκμιάζηδηε έηζζ απυ ηζξ θαηζκζηέξ θέλεζξ res publica πμο ηαηά θέλδ ζδιαίκμοκ δεκφζην πξάγκα, αθθά δζεεκχξ ηαεζενχεδηε ςξ ζοκχκοιδ ηδξ Αδιμηναηίαξ (αββθζηά republic, βαθθζηά république ηθπ.). Οοζζαζηζηά ημ ηαεεζηχξ πμο επζαθήεδηε ήηακ ανζζημηναηζηυ ηαεεζηχξ, ημ ηνάημξ ηςκ ανζζημηναηχκ (ηςκ παηνζηίςκ), μζ μπμίμζ ηαζ είπακ πναβιαημπμζήζεζ ηδκ ελέβενζδ ηαηά ημο ααζζθζά. ηδ εέζδ ημο ααζζθζά ημπμεεηήεδηακ δομ άνπμκηεξ, μζ χπαηνη, μζ μπμίμζ εηθέβμκηακ απυ ηδ φβηθδημ βζα εδηεία εκυξ έημοξ. Δ ελμοζία ηαζ ηςκ δφμ οπάηςκ ιαγί, ήηακ δ ίδζα ιε αοηή ημο ααζζθζά, αθθά ηακείξ απυ ημοξ δομ δεκ ιπμνμφζε κα πάνεζ απμθάζεζξ ιυκμξ ημο. Ο έκαξ ιπμνμφζε κα αηονχζεζ πνάλεζξ ή απμθάζεζξ ημο άθθμο πνμαάθθμκηαξ ημ δζηαίςια ηδξ ανκδζζηονίαξ (veto). θα ζπεδυκ ηα ηναηζηά αλζχιαηα (υπςξ π.π. αοηυ ημο δδιάνπμο), εεζπίζηδηακ ιε ηδκ ίδζα θμβζηή, ηδξ
204
δοανπίαξ. Οζ φπαημζ, υπςξ ηαζ υθμζ μζ άθθμζ αλζςιαημφπμζ ηδξ πμθζηείαξ, πνμένπμκηακ απυ ηδκ ηάλδ ηςκ παηνζηίςκ. Ώοηυ δοζανεζημφζε ημοξ πθδαείμοξ, μζ μπμίμζ ημ 490 ζοβηεκηνχεδηακ ηαζ απείθδζακ κα ζδνφζμοκ ηαζκμφνζα δζηή ημοξ πυθδ (ηαζ θοζζηά κα ιδκ οπδνεημφκ ζημ νςιασηυ ζηναηυ), ακ μζ παηνίηζμζ ζοκέπζγακ κα ιδκ ημοξ επζηνέπμοκ κα αζπμθδεμφκ ιε ηα ημζκά. Έηζζ ζηαδζαηά απέηηδζακ ηάπμζα δζηαζχιαηα, ημ ηονζυηενμ απυ ηα μπμία ήηακ υηζ δ ζοκέθεοζδ ηςκ πθδαείςκ εα ιπμνμφζε κα ρδθίγεζ κυιμοξ, πμο εα ήηακ δεζιεοηζημί βζα υθμοξ. Ο πνχημξ πθδαείμξ φπαημξ ελεθέβδ ημ 366 π.Υ. Σμ 287 ρδθίγεηαζ κυιμξ ζφιθςκα ιε ημκ μπμίμ ηαηανβείηαζ μπμζαδήπμηε δζάηνζζδ ιεηαλφ ηςκ πμθζηχκ. Πάκηςξ δ φβηθδημξ πανέιεζκε ημ ηονίανπμ υνβακμ ηδξ πμθζηείαξ, ηα ιέθδ ηδξ ήηακ ηονίςξ παηνίηζμζ, αθθά απυ ημ 312 εζζένπμκηαζ ηαζ πθδαείμζ. Σμ 450, μζ πθδαείμζ πέηοπακ ηδκ ηαηαβναθή ημο δζηαίμο, πμο ςξ ηυηε πανέιεκε άβναθμ ηαζ δ ενιδκεία ηςκ κυιςκ ήηακ απμηθεζζηζηυ εέια ηςκ παηνζηίςκ. Σμ ζφκμθμ ηςκ κυιςκ πανάπηδηε ζε δχδεηα πάθηζκμοξ πίκαηεξ πμο ακανηήεδηακ ζε δδιυζζμ πχνμ. Οζ Γψδεθα Πίλαθεο ήηακ δ ζφκμρδ ηςκ κμιζηχκ ηακυκςκ πμο νφειζγακ ηδκ δδιυζζα, ζδζςηζηή ηαζ πμθζηζηή ζοιπενζθμνά ηςκ πμθζηχκ ηδξ Ρχιδξ. Ο Ρςιασηυξ Κχδζηαξ ηςκ Γψδεθα Πηλάθσλ (Lex Duodecim Tabularum), βκςζηυξ ςξ Γσδεθάδειηνο ίζποζε ηαηά ηδ δζάνηεζα υθδξ ηδξ ζζημνζηήξ φπανλδξ ηδξ Ρχιδξ, ήηακ δ αάζδ ημο πενίθδιμο Ρςιασημφ Αζηαίμο ηαζ ζηδ ζοκέπεζα οπήνλε μ εειέθζμξ θίεμξ ημο Βονςπασημφ Αζηαίμο. Σμ Ρςιασηυ Αίηαζμ είκαζ ιζα απυ ηζξ πζμ ζδιακηζηέξ πνμζθμνέξ ηδξ Ρχιδξ ζηδκ ακενςπυηδηα. Σμ 390, έκα βαθαηζηυ θφθμ, μζ εκυκεξ εζζαάθμοκ μνιδηζηά απυ ηδκ αηηή ηδξ Ώδνζαηζηήξ ζηδ αυνεζα Εηαθία ηαζ ηαηαθαιαάκμοκ ηδκ Ρχιδ. Δ πανάδμζδ θέεζ υηζ υηακ ιπήηακ ζηδ φβηθδημ, εκηοπςζζάζηδηακ απυ ηδκ αλζμπνέπεζα ηςκ ζοβηθδηζηχκ πμο ηάεμκηακ ζζςπδθμί ζηα έδνακά ημοξ. Ώοηυ υιςξ, δεκ ειπυδζζε ημοξ Γαθάηεξ κα ημοξ ζθάλμοκ υθμοξ. Δ πνμζπάεεζα ηςκ εζζαμθέςκ κα ηαηαθάαμοκ ηαζ ημ Καπζηχθζμ, απμηνμφζηδηε, βζαηί μζ ρήλεο ηνπ Καπηησιίνπ ιε ηζξ ηναοβέξ ημοξ λεζήηςζακ έβηαζνα ηδ νςιασηή θνμονά. Άθθδ πανάδμζδ ιαξ ιεηαθένεζ ηδκ ακηίδναζδ ημο Γαθάηδ δβέηδ Βξέλλνπ, υηακ μζ Ρςιαίμζ γφβζγακ ηα θφηνα πμο είπακ γδηήζεζ μζ Γαθάηεξ βζα κα εβηαηαθείρμοκ ηδκ πυθδ: Ένζλε ηαζ ημ ζπαεί ημο ζηδ γοβανζά ιε ηα θυβζα, Vae victis (νπαί ηνηο εηηεκέλνηο). Δ Ρχιδ απυ ημκ 3μ αζχκα, άνπζζε ημοξ επεηηαηζημφξ πμθέιμοξ εκακηίμκ ηςκ βεζηυκςκ ηδξ. Σμ 295, κίηδζε ημ βεζημκζηυ θαυ ηςκ ααίκςκ ηαζ ημκ πμθειζηυ θαυ ηςκ αικζηχκ ηαζ επεηηάεδηε ζηδ κυηζα Εηαθία απεζθχκηαξ ηζξ εθθδκζηέξ απμζηίεξ. Όζηενα απυ πνυζηθδζδ ηςκ Βθθήκςκ απμίηςκ επεκέαδ μ Πχξξνο, μ ααζζθζάξ ηδξ Δπείνμο, μ μπμίμξ επζπείνδζε κα ημοξ αμδεήζεζ κα ακηζιεηςπίζμοκ ηδ νςιασηή απεζθή. Πανά ηζξ ζηναηζςηζηέξ ημο επζηοπίεξ (πέηοπε ηδ θεβυιεκδ πχξξεην λίθε, βζαηί εκχ δηηήεδηακ μζ Ρςιαίμζ, ημ ζηνάηεοιά ημο απμδεηαηίζηδηε), ακαβηάζεδηε κα επζζηνέρεζ ζηδκ Βθθάδα. Σεθζηά ημ 272, μζ Ρςιαίμζ ηαηέθααακ ημκ Σάνακηα ηαζ ζηδ ζοκέπεζα ηζξ οπυθμζπεξ εθθδκζηέξ πυθεζξ ηδξ Εηαθίαξ. Χξ ημ 250 είπακ ηαηαθδθεεί ή ζοιιαπήζεζ ιαγί ημοξ ηαζ μζ πενζζζυηενεξ εηνμοζηζηέξ πυθεζξ ζημ αμννά, ηαζ ημ 212 έπεζε ηαζ δ ζηεθία ιε ηδκ ηαηάθδρδ ηςκ οναημοζχκ. Δ πηχζδ ηςκ οναημοζχκ ζδιαδεφηδηε απυ ημ εθζαενυ βεβμκυξ ηδξ δμθμθμκίαξ ημο ζπμοδαίμο Έθθδκα θζθυζμθμο ηαζ ιαεδιαηζημφ Ώνπζιήδδ, απυ έκα Ρςιαίμ ζηναηζχηδ. Ώοηή δ επεηηαηζηή δναζηδνζυηδηα ηςκ Ρςιαίςκ δεκ άθδζε αδζάθμνδ ηδκ άθθδ ιεβάθδ δφκαιδ ηδξ Αοηζηήξ Μεζμβείμο, ηδκ Κανπδδυκα, δ μπμία πνμζπάεδζε κα
205
ηαηαθάαεζ ηδκ ζηεθία. Ξέζπαζε υ Πξψηνο Καξρεδνληαθφο Πφιεκνο, πμο είπε ςξ απμηέθεζια ηδκ ήηηα ηδξ Κανπδδυκαξ ημ 241, δ μπμία υπζ ιυκμ έπαζε ηδκ ζηεθία, ηδκ ανδδκία ηαζ ηδκ Κμνζζηή, αθθά οπμπνεχεδηε ηαζ ζηδκ ηαηααμθή οπένμβηδξ απμγδιίςζδξ ζημοξ κζηδηέξ. Οζ Ρςιαίμζ μθμηθδνχκμοκ ηδκ ηαηάηηδζδ υθδξ ηδξ Εηαθζηήξ πενζμκήζμο ιε ηδκ εηδίςλδ ηςκ Γαθαηχκ πένακ ηςκ Άθπεςκ ηαζ ηδκ ηαηάθδρδ ηδξ ημζθάδαξ ημο Πάδμο ημ 220. Σμ 219, εζζαάθθμοκ ζηδκ ΐαθηακζηή πενζυκδζμ ηαζ ηαηαθαιαάκμοκ ηδκ Εθθονία. Βκ ης ιεηαλφ μζ Κανπδδυκζμζ, οπυ ημκ Ώιίθηα ΐάνηα δδιζμονβμφκ κέμ ζηνάηεοια ζηδκ απμζηία ημοξ ζηδκ Εζπακία ηαζ εημζιάγμκηαζ πονεηςδχξ βζα κέμ πυθειμ. Μεηά ημ εάκαημ ημο Ώιίθηα, ηδκ δβεζία ημο ζηναημφ ηαζ ηδκ εηπθήνςζδ ηδξ ζθμδνήξ επζεοιίαξ ηςκ Κανπδδμκίςκ βζα εηδίηδζδ, ακαθαιαάκεζ μ βζμξ ημο μ Αλλίβαο. Με έκα ηενάζηζμ ζηνάηεοια απμηεθμφιεκμ απυ Κανπδδμκίμοξ αθθά ηαζ ιζζεμθυνμοξ Ίαδνεξ, Κέθηεξ, Γαθάηεξ, ιε ζππζηυ ηαζ πμθειζημφξ εθέθακηεξ, ημ 218, μ Ώκκίααξ ζε ιζα λέθνεκδ πμνεία, εα δζαζπίζεζ ηδκ Γαθαηία, εα πενάζεζ ηζξ Άθπεζξ ηαζ εα εζζαάθεζ ζηδκ Εηαθία λεζδηχκμκηαξ ημοξ ηαηαηηδιέκμοξ θαμφξ ηδξ. Ήηακ μ Γεχηεξνο Καξρεδνληαθφο Πφιεκνο. Μεηά απυ δομ κίηεξ ηαηά ζζάνζειςκ νςιασηχκ ζηναηζχκ, δ Ρχιδ πακζηυαθδηδ εημζιάγεζ ιζα κέα ζηναηζά. Δ ιεβάθδ ιάπδ βίκεηαζ ημ 216 ζηζξ Κάκεξ ηαζ μ νςιασηυξ ζηναηυξ απμδεηαηίγεηαζ (οπμθμβίγεηαζ υηζ πάεδηακ εηεί 50.000 Ρςιαίμζ ζηναηζχηεξ). ημ ιεηαλφ μζ Ρςιαίμζ είπακ ζηείθεζ άθθδ ζηναηζά ζηδκ Εζπακία υπμο πηφπδζακ ηδκ Νέα Κανπδδυκα, ηδκ πνςηεφμοζα ηδξ Εαδνζηήξ απμζηίαξ ηςκ Κανπδδμκίςκ ηαζ ζηυηςζακ ημκ αδεθθυ ημο Ώκκίαα, Ώζδνμφαα πανά ηζξ εκζζπφζεζξ πμο ημο έζηεζθε απυ ηδκ Εηαθία μ Ώκκίααξ. Σμ 211 μ Ώκκίααξ έθεαζε πξν ησλ ππιώλ ηδξ Ρχιδξ. ιςξ δ Κανπδδυκα δεκ οπμζηήνζλε ιε εκζζπφζεζξ ημκ Ώκκίαα ηαζ αοηυξ απμδοκαιςιέκμξ ηαζ ιε ελακηθδιέκμ ημ ζηναηυ ημο, οπμπνεχεδηε κα εβηαηαθείρεζ ηδκ Εηαθία ηαζ κα επζζηνέρεζ πίζς, πςνίξ κα εηπθδνχζεζ ημκ ηφνζμ ζημπυ ηδξ εηζηναηείαξ ημο: ηδκ ηαηάθδρδ ηαζ ηαπείκςζδ ηδξ Ρχιδξ. Οζ Ρςιαίμζ έζηεζθακ ιζα αηυια ιεβάθδ ζηναηζά, ζηδκ Ώθνζηή οπυ ημκ ζηναηδβυ θηπίσλα ηνλ Αθξηθαλφ (285-183). Σμ 202, μ ηζπίςκ έδςζε ηδκ απμθαζζζηζηή ιάπδ ζηδ Γάια ηαζ κίηδζε ημοξ Κανπδδυκζμοξ ημο Ώκκίαα, μζ μπμίμζ οπμπνεχεδηακ κα ζοκάρμοκ εζνήκδ ηαζ κα ακαθάαμοκ ηδκ ηαηααμθή κέαξ ηενάζηζαξ πμθειζηήξ απμγδιίςζδξ ζηδ Ρχιδ. Ο ηζπίςκ έιεζκε ζηδκ ζζημνία ιε ηδκ πνμζςκοιία ν Αθξηθαλφξ. ιςξ δ Κανπδδυκα εεςνείηαζ πθέμκ ιυκζιδ απεζθή ηαζ πνέπεζ κα ηαηαζηναθεί. Σμ 149 Ρςιασηυξ ζηναηυξ οπυ ημκ θηπίσλα Αηκηιηαλφ (εββμκυ ημο ηζπίςκα ημο Ώθνζηακμφ), απμαζαάγεηαζ ζηδκ Ώθνζηή ηαζ ανπίγεζ μ Σξίηνο Καξρεδνληαθφο Πφιεκνο. Δ Κανπδδυκα δηηάηαζ ηαζ ημ 146, ζζμπεδχκεηαζ. ζμζ ηάημζημζ δεκ ζημηχεδηακ ζηζξ ιάπεξ, πμοθήεδηακ ςξ ζηθάαμζ. Δ Κανπδδυκα έβζκε ηιήια ηδξ νςιασηήξ επανπίαξ ηδξ Ώθνζηήξ. Δ Ρχιδ ζοκέπζγε αηάεεηηδ ηδκ επεηηαηζηή ηδξ πμθζηζηή. Ήδδ απυ ημ 168, μ ηεθεοηαίμξ ααζζθζάξ ηδξ Μαηεδμκίαξ Πεξζεχο, δηηήεδηε ζηδ ιάπδ ηδξ Πφδκαξ απυ ημκ Λεχθην Αηκίιην Παχιν (ημκ Μαηεδμκζηυ) ηαζ δ Μαηεδμκία έβζκε αηυια ιζα νςιασηή επανπία. Σμ 146, ηδκ ίδζα πνμκζά πμο ηαηαζηνάθδηε δ Κανπδδυκα, μ φπαημξ Λεφηζμξ Μυιιζμξ, ζζμπεδχκεζ ηδκ Κυνζκεμ ηαζ πνμζανηά ηδ κυηζα Βθθάδα
206
ζηδ Ρχιδ ηαηαθφμκηαξ έηζζ ηαζ ηδκ ηεθεοηαία ακελάνηδηδ εθθδκζηή πυθδ ζηδ Βονχπδ. Οζ ηαηαηηήζεζξ ζοκεπίζηδηακ ηαζ ςξ ημ 100 π.Υ. δ Ρχιδ ήηακ ήδδ έκα ηενάζηζμ ηνάημξ πμο ηαηείπε μθυηθδνδ ηδκ Εηαθζηή ηαζ ηδκ Εαδνζηή πενζυκδζμ, ηδ κυηζα Γαθθία, ηδ Ααθιαηία, ηδ Μαηεδμκία, ηδκ Βθθάδα, ηδκ ακαημθζηή Μζηνά Ώζία, ηαζ ημ ηιήια ηδξ αυνεζαξ Ώθνζηήξ πμο ζήιενα είκαζ δ Σοκδζία. Ήηακ ήδδ ημ ζζπονυηενμ ηαζ πθμοζζυηενμ ηνάημξ ηδξ επμπήξ. Δ πυθδ άθθαγε ηαζ ζοκεπχξ πηίγμκηακ ιεβάθα ηαζ ιεβαθμπνεπή ηηίνζα ηαζ καμί. Δ ηαηάθδρδ ηδξ Βθθάδαξ ηδκ έθενε ημκηά ζημκ πμθζηζζιυ ηδξ ηαζ άνπζζε κα ακαπηφζζεηαζ δ πμίδζδ, κα ηαθθζενβμφκηαζ μζ ηαθέξ ηέπκεξ ηαζ ηα βνάιιαηα. Σμ ειπυνζμ, δ καοηζθία ηαζ δ αζμηεπκία θένκμοκ πθμφημ ηαζ εοδιενία ζηα ηναηζηά ηαιεία, αθθά ηαζ ζημοξ πμθίηεξ. Γζα κα δζεοημθφκμκηαζ μζ ιεηαηζκήζεζξ ηςκ πμθζηχκ, ηςκ ειπυνςκ αθθά ηαζ ημο ζηναημφ, έκα ποηκυ ηαζ άνζζημ μδζηυ δίηηομ απθχκεηαζ απυ ηδ Ρχιδ ζε ηάεε βςκζά ηαζ ηδξ ηεθεοηαίαξ ηηήζδξ ηδξ. Ήηακ ηυζμ ηαθή δ νςιασηή μδμπμζία, πμο ανηεημί μδμί ηδξ οπάνπμοκ αηυια ηαζ ζήιενα. Βπίζδξ μζ Ρςιαίμζ έθηζαλακ οδναβςβεία ζε ηάεε ζδιείμ πμο ήηακ απαναίηδημ κα βίκμοκ, μνζζιέκα απυ ηα μπμία ήηακ ανζζημονβήιαηα ανπζηεηημκζηήξ. Σαοηυπνμκα, δ πυθδ βζβακηχκεηαζ. Καηαθεάκμοκ απυ ηζξ επανπίεξ ηαηά πζθζάδεξ μζ άπμνμζ ηαζ ζημζαάγμκηαζ πςνίξ εζζυδδια δζααζχκμκηαξ άεθζα. Βπίζδξ μζ ζοκεπείξ ηαηαηηήζεζξ ζςνεφμοκ πθδεχνα δμφθςκ πμο απαζπμθμφκηαζ ζηζξ αβνμηζηέξ ενβαζίαξ, αθθά ηαζ ζηζξ πυθεζξ. Έηζζ δδιζμονβείηαζ έκα πμθοπθδεέξ πνμθεηανζάημ, πμο ιεηά αίαξ επζαζχκεζ, πάνζξ ζημ θεδκυ ζηάνζ πμο επζδμηείηαζ απυ ημ ηνάημξ. Δ ηαηάζηαζδ άνπζζε κα βίκεηαζ εηνδηηζηή, βζαηί οπήνπε ιζα ιεβάθδ ακζζυηδηα ιεηαλφ ηςκ ιεβάθςκ βαζμηηδιυκςκ, ηςκ εοβεκχκ ζππέςκ ηαζ ηςκ ειπυνςκ απυ ηδ ιζα ηαζ ημο πνμθεηανζάημο απυ ηδκ άθθδ. Οζ πυθειμζ ηδξ Ρχιδξ ηναημφζακ πμθθά πνυκζα ηαζ μζ πζμ πμθθμί ζηναηζχηεξ ηδξ ήηακ αβνυηεξ, πμο οπμπνεχκμκηακ κα αθήζμοκ ηα πςνάθζα ημοξ βζα κα οπδνεηήζμοκ. ηακ ηάπμηε βφνζγακ πίζς, δ βδ ημοξ είπε παεεί, ελ αζηίαξ ηςκ μζημβεκεζαηχκ πνεχκ πμο είπακ δδιζμονβδεεί ηαηά ηδ δζάνηεζα ηδξ απμοζίαξ ημοξ. Έηζζ ιεβάθςκε αηυια πενζζζυηενμ ηαζ μ ανζειυξ ηςκ αηηδιυκςκ πνμθεηανίςκ ηδξ πυθδξ. Οζ ζοκέπεζεξ αοηήξ ηδξ ηαηάζηαζδξ ήηακ θακενέξ ζημ δεζηυ ηςκ ζηναηζςηχκ ηαζ είπακ ζδιεζςεεί ηαζ ηάπμζεξ ελεβένζεζξ δμφθςκ. Ώπυ ηζξ ηαηαηηδιέκεξ πχνεξ, μζ Ρςιαίμζ ηναημφζακ βζα ημ ηνάημξ ημοξ έκα πμζμζηυ ηςκ βαζχκ, αθήκμκηαξ ημ ιεβαθφηενμ ιένμξ ζημοξ πνμδβμφιεκμοξ ηαηυπμοξ. Ώοηέξ μζ δδιυζζεξ βαίεξ έπνεπε ή κα δζακειδεμφκ ζημοξ αηηήιμκεξ ζηναηζχηεξ ή μζ πνυζμδμί ημοξ κα εκζζπφζμοκ ηα ηναηζηά ηαιεία εζξ υθεθμξ ημο θαμφ. ιςξ ακηίεεηα, παναπςνμφκηακ ζε εοβεκείξ ηαζ θίθμοξ ηςκ ηναημφκηςκ, αολάκμκηαξ έηζζ ηζξ ακζζυηδηεξ ιεηαλφ ηςκ πμθζηχκ ηαζ ηδ δοζθμνία ημο θαμφ. Αομ Ρςιαίμζ, μζ αδειθνί Γξάθρνη, πνμζπάεδζακ κα επζθφζμοκ αοηυ ημ πνυαθδια. Οζ δομ αδεθθμί ακήημοκ ζηζξ ζδιακηζηέξ πνμζςπζηυηδηεξ ηδξ ζζημνίαξ ηδξ Ρχιδξ.
207
Οη Γξάθρνη, Σηβέξηνο (163-133 π.Υ.) & Γάηνο (154-121) Οη Γξάθρνη ήηαλ επηθαλήο πινχζηα ξσκατθή νηθνγέλεηα, απφ ηελ νπνία θαηάγνληαη νη αδειθνί Γάηνο θαη Σηβέξηνο, πνπ ζεσξνχληαη νη κεγάινη κεηαξξπζκηζηέο ηεο δεκνθξαηηθήο πεξηφδνπ ηεο Ρψκεο, ηνλ 20 αηψλα π.Υ. Ήηαλ παηδηά ηνπ Σηβέξηνπ εκπξψληνπ Γξάθρνπ θαη ηεο Κνξλειίαο, θφξεο ηνπ θηπίσλα ηνπ Αθξηθαλνχ. Ο Τιβέριος Γράκτος. Ζ κεηέξα ηνπ θξφληηζε λα ηνπ δψζεη θαιή κφξθσζε. Γάζθαινί ηνπ ήηαλ ν ξήηνξαο Γηνθάλεο απφ ηε Μπηηιήλε θαη ν θηιφζνθνο Βιφζζηνο απφ ηελ Κχκε, νη νπνίνη ζπλέβαιαλ ζηελ αλάπηπμε ησλ δεκνθξαηηθψλ αληηιήςεσλ πνπ επέδξαζαλ ζηελ ππφινηπε δσή ηνπ. Πνιχ λένο ζηα 17, πήξε κέξνο ζηελ θαηάιεςε ηεο Καξρεδφλαο ην 146 θαη κάιηζηα ήηαλ απφ ηνπο πξψηνπο πνπ κπήθαλ ζηελ πφιε. Ο άληξαο ηεο αδειθήο ηνπ ήηαλ ν θηπίσλ Αηκηιηαλφο πνπ εγήζεθε ηεο εθζηξαηείαο. Σν 137 βξηζθφηαλ κε κηα ξσκατθή ζηξαηηά ζηελ Ηζπαλία σο ηακίαο. ηαλ φκσο ε χπαηνο Γάηνο Μαγθίλνο ππέζηε ήηηα, ν Σηβέξηνο Γξάθρνο ππνρξεψζεθε λα ππνγξάςεη ζπλζήθε εηξήλεο γηα λα ζψζεη ην ππφινηπν ζηξάηεπκα απφ ηελ θαηαζηξνθή. Ο θηπίσλ Αηκηιηαλφο, έπεηζε ηνπο ζπγθιεηηθνχο, φηη απηή ε ζπλζήθε ήηαλ ηαπεηλσηηθή γηα ηε Ρψκε, θαη ε χγθιεηνο αξλήζεθε λα ηελ επηθπξψζεη. Ήηαλ ε αξρή κηαο πνιηηηθήο ερζξφηεηαο κεηαμχ ηεο πγθιήηνπ θαη ηνπ Σηβέξηνπ Γξάθρνπ. Σν 133 έγηλε έλαο απφ ηνπο δπν δεκάξρνπο θαη απφ ηε ζέζε απηή πξνζπάζεζε λα επηβάιιεη ηελ αγξνηηθή κεηαξξχζκηζε πνπ πίζηεπε φηη έπξεπε λα γίλεη. Πξφηεηλε ινηπφλ έλα λέν αγξνηηθφ λφκν πνπ φξηδε κέγηζην φξην ηδηνθηεζίαο γεο γηα ηνπο κεγάινπο γαηνθηήκνλεο, αλάινγα θαη κε ηνλ αξηζκφ ησλ παηδηψλ πνπ είραλ. Ο λφκνο πξνέβιεπε φηη ηα ππφινηπα θηήκαηα ζα δηαλέκνληαλ κεηαμχ βεηεξάλσλ ζηξαηησηψλ θαη αθηεκφλσλ γεσξγψλ, νη νπνίνη έπξεπε λα δνπιεχνπλ εθεί θαη δελ είραλ δηθαίσκα λα ηα πνπιήζνπλ. Ζ βαζηθή δνκή απηνχ ηνπ λφκνπ δελ ήηαλ θαηλνχξηα. Απφ ηνλ 4ν αηψλα, ππήξρε έλαο παξφκνηνο λφκνο, πνπ φξηδε επίζεο αλψηαην φξην ηδηνθηεζίαο γεο, αιιά δελ εθαξκφζηεθε πνηέ. κσο, ε χγθιεηνο αληέδξαζε, γηαηί νη πεξηζζφηεξνη ζπγθιεηηθνί ήηαλ κεγαινθηεκαηίεο θαη γηαηί ν Σηβέξηνο Γξάθρνο πξφηεηλε ην λφκν ζηε πλέιεπζε ηνπ ιανχ ρσξίο λα δεηήζεη ηε ζπκβνπιεπηηθή γλψκε ηεο πγθιήηνπ. Ζ χγθιεηνο έπεηζε ηνλ άιιν δήκαξρν νλφκαηη Γάην Οθηάβην, λα αζθήζεη, φπσο είρε δηθαίσκα, βέην ζηελ πξφηαζε λφκνπ ηνπ Σηβέξηνπ Γξάθρνπ. κσο ν Σηβέξηνο δήηεζε απφ ηε πλέιεπζε ηελ θαζαίξεζε ηνπ Οθηάβηνπ. Ήηαλ κηα επαλαζηαηηθή πξάμε γηαηί ην αμίσκα ηνπ δεκάξρνπ ήηαλ απαξαβίαζην. Παξφια απηά, ε πλέιεπζε θαζαίξεζε ηνλ Οθηάβην θαη ςήθηζε ην λφκν ηνπ Σηβέξηνπ. Ζ χγθιεηνο αξλήζεθε ηελ ρξεκαηνδφηεζε πνπ ήηαλ απαξαίηεηε γηα ηελ εθαξκνγή ηνπ λφκνπ. Σν επφκελν βήκα φμπλζεο ησλ ζρέζεσλ ηνπ Σηβέξηνπ Γξάθρνπ κε ηελ χγθιεην, έγηλε φηαλ πέζαλε ν Βαζηιηάο ηεο Πεξγάκνπ Άηηαινο Γ’. χκθσλα κε ηε δηαζήθε ηνπ, ε πεξηνπζία ηνπ έπξεπε λα δηαλεκεζεί ζην ξσκατθφ ιαφ. Ο Σηβέξηνο Γξάθρνο, απνθάζηζε φηη απηή ε πεξηνπζία ζα δηλφηαλ ζηνπο αθηήκνλεο αγξφηεο γηα λα ρξεκαηνδνηήζνπλ ηηο θαιιηέξγεηέο ηνπο. Ήηαλ επζεία παξέκβαζε ζηε λνκνζεηηθή εμνπζία ηεο πγθιήηνπ. ηαλ ηνλ επφκελν ρξφλν (132), ν Σηβέξηνο απνθάζηζε λα ζέζεη μαλά ππνςεθηφηεηα γηα δήκαξρνο (πξάγκα πνπ απφ ην χληαγκα δελ επηηξεπφηαλ), ε έληαζε έθζαζε ζηελ απνθνξχθσζε. 208
Τπνζρέζεθε κάιηζηα ζηνπο ςεθνθφξνπο κείσζε ηεο ζηξαηησηηθήο ζεηείαο, θαηάξγεζε ησλ δηθαζηηθψλ εμνπζηψλ ηεο πγθιήηνπ θαη παξαρψξεζε ξσκατθήο ππεθνφηεηαο ζηνπο ζπκκάρνπο ηεο Ρψκεο. Σελ εκέξα ηεο εθινγήο, ν Σηβέξηνο έθζαζε ζηε πλέιεπζε κε νπιηζκέλνπο θξνπξνχο θαη πέλζηκα ξνχρα, ππνλνψληαο φηη θαηαςήθηζή ηνπ, ζήκαηλε ηελ ζαλαηηθή ηνπο θαηαδίθε. Ξέζπαζε βία θαη απφ ηηο δπν πιεπξέο θαη ν ζπγθιεηηθφο θηπίσλ Ναζηθάο θαηεγφξεζε ηνλ Σηβέξην φηη ζέιεη λα γίλεη βαζηιηάο. Ζ βία εληάζεθε θαη επηθξάηεζαλ νη νπαδνί ησλ ζπγθιεηηθψλ νη νπνίνη ζθφησζαλ κε ξφπαια ηνλ Σηβέξην Γξάθρν θαη 300 νπαδνχο ηνπ θαη πέηαμαλ ηα πηψκαηά ηνπο ζηνλ Σίβεξε. κσο, ν αγξνηηθφο λφκνο ηνπ Σηβέξηνπ Γξάθρνπ δελ θαηαξγήζεθε. Ο Γάιος Γράκτος. Ο παηέξαο ηνπ πέζαλε λσξίο θαη ε κεηέξα ηνπ αζρνιήζεθε πξνζσπηθά κε ηελ κφξθσζή ηνπ. Τπεξέηεζε ηε ζηξαηησηηθή ηνπ ζεηεία ζηελ Ηζπαλία, ππφ ηηο δηαηαγέο ηνπ θηπίσλα Αηκηιηαλνχ θαη ζηε ζπλέρεηα (126-124) σο ηακίαο ζηε αξδελία. Σν 124, ππέβαιε ππνςεθηφηεηα γηα δήκαξρνο θαη παξά ηελ αληίδξαζε ηεο πγθιήηνπ εθιέρηεθε γηα ηνλ επφκελν ρξφλν. Χο δήκαξρνο, απέδεημε φηη είρε ηηο ίδηεο πνιηηηθέο θαη κεηαξξπζκηζηηθέο ηδέεο κε ηνλ δνινθνλεκέλν αδειθφ ηνπ. Άξρηζε ηελ εθαξκνγή ηνπ αγξνηηθνχ λφκνπ, δήηεζε θαη πέηπρε λα πέζεη θη άιιν ε ηηκή ηνπ ζηαξηνχ κε θξαηηθή επηδφηεζε. Πξνζπάζεζε λα απμήζεη ηελ ειηθία ζηξάηεπζεο (ν αληςηφο ηνπ, γηνο ηνπ Σηβέξηνπ, είρε ζθνησζεί ζε κάρε ζε ειηθία 16 εηψλ), λα ρνξεγείηαη ε ελδπκαζία ζηνπο ζηξαηηψηεο δσξεάλ θαη λα πεξηνξηζηεί ρξνληθά ε ζηξαηησηηθή ζεηεία. Βάζεη λένπ λφκνπ ε εθινγή δεκάξρνπ γηα δεχηεξε ζεηεία ήηαλ ηψξα λφκηκε θαη έηζη ππέβαιε λέα ππνςεθηφηεηα θαη εθιέρηεθε δήκαξρνο γηα ην 122. Έιαβε κέηξα γηα ηελ θαηαζθεπή ζηηαπνζεθψλ θαη ηελ βειηίσζε ηνπ νδηθνχ δηθηχνπ ηεο ρψξαο. Πέηπρε ηελ ςήθηζε λφκνπ γηα ηελ ίδξπζε απνηθηψλ (ζηελ Ηηαιία αιιά θαη εθηφο ηεο ρεξζνλήζνπ) ζε κέξε πνπ ππήξραλ δηαζέζηκεο γαίεο γηα δηαλνκή ζε αθηήκνλεο γεσξγνχο. Πξφηεηλε ίδξπζε απνηθηψλ ζηελ Κφξηλζν, ζηελ Καπχε, ζηνλ Σάξαληα θαη ζηελ Καξρεδφλα. Ο Γάηνο αλέιαβε ηελ επνπηεία ίδξπζεο απνηθίαο ζηα εδάθε ηεο Καξρεδφλαο θαη κάιηζηα πήγε ν ίδηνο εθεί. ηαλ ηνλ επφκελν ρξφλν απέηπρε λα επαλεθιεγεί δήκαξρνο θαη γηα λα απνθχγεη ηελ θαηάξγεζε ησλ κεηαξξπζκηζηηθψλ ηνπ λφκσλ, θαηέθπγε ζηελ έλνπιε βία. Ζ χγθιεηνο θήξπμε θαηάζηαζε έθηαθηεο αλάγθεο. ηαλ θαηάιαβε φηη ε ζχιιεςή ηνπ ήηαλ αλαπφθεπθηε, ν Γάηνο δηέηαμε έλα δνχιν ηνπ λα ηνλ ζθνηψζεη. Έγηλε πξαγκαηηθή ζθαγή θαη 3000 νπαδνί ηνπ έραζαλ ηε δσή ηνπο (ζηξαγγαιίζηεθαλ κέζα ζηε θπιαθή). Σν πηψκα ηνπ Γάηνπ Γξάθρνπ πεηάρηεθε ζηνλ Σίβεξε θαη ην ζπίηη ηνπ ππξπνιήζεθε. Ζ χγθιεηνο θαηήξγεζε φιεο ηηο λνκνζεηηθέο πξάμεηο ησλ δπν αδειθψλ.
Οζ Γνάηπμζ ήηακ ίζςξ μζ πνχημζ ζηδκ ζζημνία πμο πνμζέδςζακ ζε πμθζηζηέξ παναηάλεζξ ηα παναηηδνζζηζηά ‘ανζζηενά’ ηαζ ‘δελζά’ (μκμιαζίεξ πμο δμεήηακ ζηζξ πμθζηζηέξ παναηάλεζξ ημο Γαθθζημφ Κμζκμαμοθίμο, ιεηά ηδ επακάζηαζδ ημο 1789) , πςνίγμκηαξ ηζξ δομ ακηζιαπυιεκεξ παναηάλεζξ ηδξ Ρχιδξ ζε populares (δδιμηναηζημί ή θασημί) ηαζ optimates (δοκαημί ή ανζζημηναηζημί). Δ Ρχιδ ζοκέπζζε ημοξ ηαηαηηδηζημφξ πμθέιμοξ ηαζ ημ ήδδ ηενάζηζμ αοηυ ηνάημξ ζπεδυκ δζπθαζζάγεηαζ. Βίκαζ δ επμπή ηδξ ηονζανπίαξ ηςκ ζηναηδβχκ, μζ μπμίμζ είκαζ ηαζ μζ θμνείξ ηδξ ζοκεπμφξ επέηηαζδξ ημο ηνάημοξ. Σχνα υιςξ μζ ζηναηδβμί, ανπίγμοκ κα έπμοκ ηαζ πμθζηζηέξ θζθμδμλίεξ ηαζ ειθακίγμκηαζ ζημ
209
πμθζηζηυ πνμζηήκζμ. Έπμοκ λεπςνίζεζ δομ απυ αοημφξ: είκαζ μ θασηυξ Γάζμξ Μάξηνο ηαζ μ ανζζημηνάηδξ Λεφηζμξ Κμνκήθζμξ χιιαο.
Ο Γάηνο Μάξηνο (157; - 86 π.Υ.) Ήηαλ ηαπεηλήο θαηαγσγήο γελλεκέλνο ζηελ θεληξηθή Ηηαιία. ηξαηεχζεθε ζε λεαξή ειηθία θαη ππεξέηεζε ζηελ Ηζπαλία. Σν 119 εθιέρζεθε δήκαξρνο θαη ην 114 έγηλε δηνηθεηήο ηεο Ηζπαλίαο σο πξαίηνξαο. Σν 115, παληξεχηεθε ηελ Ηνπιία, αδειθή ηνπ παηέξα ηνπ Ηνπιίνπ Καίζαξα, αξηζηνθξαηηθήο θαηαγσγήο. Σν 107 εμειέγε χπαηνο θαη αλέιαβε ηελ εγεζία ηνπ ζηξαηνχ. Σφηε έθαλε ηελ ζηξαηησηηθή κεηαξξχζκηζε πνπ επεξέαζε ζεκαληηθά ηελ πνξεία ηεο ρψξαο. Χο ηφηε ζηξαηεχνληαλ κφλν πνιίηεο πνπ είραλ γε ή άιιε πεξηνπζία. κσο ηψξα κπνξνχζαλ λα ζηξαηεπζνχλ ζηηο ξσκατθέο ιεγεψλεο θαη πνιίηεο πνπ δελ είραλ πεξηνπζία (νη πξνιεηάξηνη), ζηνπο νπνίνπο ππνζρέζεθε δφμα, πεξηπέηεηεο θαη ιάθπξα. Αιιά ην ζεκαληηθφηεξν ήηαλ φηη πξφζθεξε ζε άζηεγνπο θαη άπνξνπο άλδξεο δνπιεηά θαη κηζζφ. Γεκηνχξγεζε έηζη κηα λέα ηάμε «έλζηνισλ πνιηηψλ» θαη ν ζηξαηφο έγηλε επαγγεικαηηθφο. Σν απνηέιεζκα ήηαλ λα απμεζεί ε καρεηηθή ηθαλφηεηα ηνπ ζηξαηεχκαηνο, αιιά είρε θαη αξλεηηθφ απνηέιεζκα: Οη ζηξαηεγνί έγηλαλ πην θηιφδνμνη θαη ρξεζηκνπνηνχζαλ (θαη ην έθαλαλ ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο ζην κέιινλ) ην ζηξαηφ ηνπο γηα λα ηθαλνπνηήζνπλ ηηο πξνζσπηθέο ηνπο βιέςεηο. Απφ ην 103 σο ην 101, ν Μάξηνο εθιέρζεθε ηέζζεξηο θνξέο χπαηνο, γεγνλφο πξσηνθαλέο γηα ηα πνιηηηθά ρξνληθά ηεο Ρψκεο. Σν 102 λίθεζε ηνπο Σεχηνλεο θαη ην 101 έδησμε ηνπο Κίκβξνπο (γεξκαληθά θχια) απφ ηελ Ηηαιία. Γηα απηέο ηνπ ηηο λίθεο ν Μάξηνο νλνκάζηεθε «παηέξαο ηεο παηξίδαο» (pater patriae). Σν 100, εμειέγε χπαηνο γηα έθηε θνξά, ζπκκαρψληαο κε ηνλ πιεβείν δήκαξρν αηνπξλίλν θαη πξνζπάζεζε λα πεηχρεη επεξγεηηθά λνκνζεηήκαηα γηα ηνπο απφζηξαηνπο ζηξαηηψηεο ηνπ (ρνξήγεζε γαηψλ). Δπίζεο πέηπρε ηελ παξαρψξεζε δηθαησκάησλ ηνπ Ρσκαίνπ πνιίηε ζε φινπο ηνπο Ηηαινχο ζπκκάρνπο ηεο Ρψκεο. κσο ππήξμε ζθνδξή αληίδξαζε θαη απφ ηνπο αξηζηνθξαηηθνχο, αιιά θαη απφ ηα ιατθά ζηξψκαηα, κε απνηέιεζκα λα ιπληζαξηζηεί ν αηνχξληνο θαη ν Μάξηνο λα εγθαηαιείςεη ηε Ρψκε, γηα ηξία ρξφληα. Δπέζηξεςε ζηε Ρψκε θαη είρε ζεκαληηθέο ζηξαηησηηθέο επηηπρίεο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ πκκαρηθνχ Πνιέκνπ (91-89), αιιά ε ζχγθιεηνο δελ ηνπ αλέζεζε ηελ εγεζία ηνπ ζηξαηνχ, ηελ νπνία θαηείρε ν αληίπαιφο ηνπ ζηξαηεγφο Λεύθηνο ύιιαο. Ο πφιεκνο απηφο ήηαλ πφιεκνο ησλ Ηηαιψλ ζπκκάρσλ ηεο Ρψκεο, πνπ δεηνχζαλ θαιχηεξε κεηαρείξηζε θαη ηελ ηδηφηεηα ηνπ Ρσκαίνπ πνιίηε. Οη Ρσκαίνη λίθεζαλ, αιιά παξαρψξεζαλ ηειηθά, ζε φινπο ηνπο θαηνίθνπο ηεο Ηηαιίαο ηελ ξσκατθή ππεθνφηεηα. ηαλ ην 88, ν βαζηιηάο ηνπ Πφληνπ Μηζξηδάηεο Σ’ , επηηέζεθε ζηελ ξσκατθή επαξρία ηεο Μηθξάο Αζίαο (ιέγεηαη φηη εμφλησζε 80.000 Ηηαινχο, ξσκαίνπο πνιίηεο), ν Μάξηνο πέηπρε λα αθαηξεζεί ε εγεζία ηνπ ζηξαηνχ απφ ηνλ χιια. Ο χιιαο φκσο βάδηζε θαηά ηεο Ρψκεο επηθεθαιήο έμη ιεγεψλσλ θαη πέηπρε ηελ αλαηξνπή ηεο απφθαζεο. Σν 87, ν Μάξηνο εθιέρζεθε γηα έβδνκε θνξά χπαηνο, φκσο ηνλ επφκελν ρξφλν πέζαλε. Ήηαλ ζεκαληηθφο πνιηηηθφο θαη ζηξαηησηηθφο εγέηεο θαη ε
210
ζηξαηησηηθή ηνπ κεηαξξχζκηζε ζπληέιεζε απνηειεζκαηηθά ζηελ αθφκα κεγαιχηεξε εμάπισζε ηνπ ξσκατθνχ θξάηνπο. Αιιά, φκσο απηή ε κεηαξξχζκηζε ελδπλάκσζε αθχζηθα ηελ ηζρχ ησλ ζηξαηησηηθψλ, πξάγκα πνπ έθεξε ζχληνκα αξθεηνχο εκθχιηνπο πνιέκνπο. Αξγφηεξα, κεηά ηελ επηβνιή ηεο κνλαξρίαο (απηνθξαηνξία), δελ ήηαλ ιίγεο νη θνξέο πνπ ν ζηξαηφο επέβαιε ηηο ζειήζεηο ηνπ, αλαθεξχζζνληαο αθφκα θαη απηνθξάηνξεο.
Ο χιιαο ημ 85 επζζηνέθεζ ιε κίηεξ απυ ηδκ Ώκαημθή, μκμιάγεηαζ δζηηάηςν ηδξ Ρχιδξ ηαζ ηάκεζ πνμβναθέξ ηςκ πμθζηζηχκ ακηζπάθςκ. Πνμπχνδζε ζε ζοκηαβιαηζηέξ αθθαβέξ, δ ηονζυηενδ απυ ηζξ μπμίεξ ήηακ δ εκδοκάιςζδ ηδξ ελμοζίαξ ηδξ οβηθήημο έκακηζ ηςκ δδιάνπςκ ηαζ ηςκ θασηχκ ζοκεθεφζεςκ. Οζ ζοκεθεφζεζξ δεκ ιπμνμφζακ πζα κα κμιμεεημφκ. Ώκηίεεηα δ φβηθδημξ ακέθααε ηαζ ηζξ δζηαζηζηέξ ελμοζίεξ πμο είπε πάζεζ απυ ηδκ πενίμδμ ηςκ Γνάηπςκ. Έηζζ ημ πμθίηεοια έβζκε αηυια πζμ ανζζημηναηζηυ. Σμ 79 παναζηήεδηε ηαζ πέεακε έκα πνυκμ ανβυηενα. Έκα απυ ηα ζδιακηζηά ένβα ημο φθθα ήηακ δ ιεηαθμνά ηδξ αζαθζμεήηδξ ηςκ ένβςκ ημο Ώνζζημηέθδ ηαζ ημο Θευθναζημο ζηδ Ρχιδ. Οζ Ρςιαίμζ ηάθεζακ ημκ Σονακκίςκα ημκ Πνεζαφηενμ, Έθθδκα θζθυζμθμ απυ ηδ Μζηνά Ώζία, κα μνβακχζεζ ηδ αζαθζμεήηδ ηαζ κα εηδχζεζ ηα ένβα ηςκ δομ αοηχκ θζθμζυθςκ, ηα μπμία ιε αοηυ ημκ ηνυπμ δζαζχεδηακ. Σχνα ζημ πνμζηήκζμ ένπμκηαζ ηαζ άθθμζ ζηναηδβμί. Ο Μάνημξ Λζηίκζμξ Κνάζζμξ, μ πθμοζζυηενμξ άκδναξ ηδξ Ρχιδξ ηαζ μ Γλάτνο Πνκπήηνο (106-48) βκςζηυξ ςξ Μέβαξ, ίζςξ έκαξ απυ ημοξ πζμ ηαθακημφπμοξ ζηναηζςηζημφξ ηδξ επμπήξ ημο. Οζ δομ ημοξ ηαηέζηεζθακ ηδκ ιεβαθφηενδ απεζθή ηαηά ηδξ Ρχιδξ, ιεηά ηδκ εζζαμθή ημο Ώκκίαα, ηδκ ελέβενζδ ηςκ ζηθάαςκ, οπυ ηδκ δβεζία εκυξ ιμκμιάπμο απυ ηδ Θνάηδ ημο πάξηαθνπ (120-70). Ο πάνηαημξ λεζήηςζε ημοξ δμφθμοξ, ηονίςξ βενιακζηήξ ηαζ ηεθηζηήξ ηαηαβςβήξ, μζ μπμίμζ επακαζηάηδζακ ηαζ δδιζμφνβδζακ έκα ζηνάηεοια 70.000 ακηνχκ. Γζα δομ πνυκζα είπακ ηάπμζεξ ζηναηζςηζηέξ επζηοπίεξ, αθθά επζδυεδηακ ηονίςξ ζε θεδθαζίεξ ηαζ ηαηαζηνμθέξ ηςκ πενζμοζζχκ ηςκ πνχδκ ηονίςκ ημοξ. Σεθζηά ημ 71, μ Κνάζζμξ ηαζ μ Πμιπήζμξ ζοκέηνζρακ ηδκ ακηανζία, ζηυηςζακ ημκ πάνηαημ ηαζ ζηαφνςζακ 6000 δμφθμοξ ηαηά ιήημξ ηδξ Ώππίαξ Οδμφ. Ο Πμιπήζμξ μνβακχκεζ ιζα καοηζηή εηζηναηεία ηαηά ηδξ ιάζηζβαξ ηςκ πεζναηχκ, πμο ήηακ μ θυαμξ ηαζ μ ηνυιμξ ηςκ ειπμνζηχκ πθμίςκ ηδξ Ώκαημθζηήξ Μεζμβείμο. ε ηνεζξ ιήκεξ ηαηαθένκεζ ηαζ ημοξ ελμκηχκεζ επζαάθθμκηαξ ηδκ δνειία ζηδκ πενζμπή. Ο ίδζμξ ακαθαιαάκεζ κα θφζεζ ηαζ ημ πνυαθδια ημο Μζενζδάηδ ηαζ εηζηναηεφεζ ζηδ Μζηνά Ώζία. ημκ Σνίημ Μζενζδαηζηυ πυθειμ πμο ηεθεζχκεζ ημ 63, μ Μζενζδάηδξ ζοκηνίαεηαζ ηαζ αοημηημκεί ηαζ ημ ηνάημξ ημο Πυκημο παφεζ κα οθίζηαηαζ. Ο Πμιπήζμξ ζδνφεζ κέεξ νςιασηέξ επανπίεξ ζηδκ Ώκαημθή (Κζθζηία, Κνήηδ, Κφπνμξ, ονία) ηαζ επζζηνέθεζ ενζαιαεοηήξ ζηδ Ρχιδ. Καηά ηδκ απμοζία ημο Πμιπήζμο, ζηδκ πμθζηζηή ζηδκή ηδξ Ρχιδξ ειθακίγεηαζ έκα κέμ πνυζςπμ, έκαξ θζθυδμλμξ αλζςιαηζηυξ μ Ηνχιηνο Καίζαξ, ακζρζυξ ημο Μάνζμο, μ μπμίμξ ιε ηδκ πνδιαημδυηδζδ ημο Κνάζζμο, ακένπεηαζ ναβδαία. Σδκ ίδζα επμπή, ζηδκ ακηζηαεεζηςηζηή (ηαηά ηδξ οβηθήημο), πανάηαλδ, ειθακίζηδηε έκαξ εενιμηέθαθμξ παηνίηζμξ μ μπμίμξ πνμεημίιαγε ζοκμιςζία αίαζδξ ηαηάθδρδξ ηδξ ελμοζίαξ μ Καηηιίλαο. Οζ ακηίπαθμί ημο ζοβηθδηζημί, ζοζπεζνχκμκηαζ βφνς απυ ημκ φπαημ Κηθέξσλα, μ μπμίμξ ηαηήββεζθε ηδκ ζοκμιςζία, ηαζ γήηδζε ηαζ πέηοπε ηδκ εηηέθεζδ ηςκ ζοκενβχκ ημο Καηζθίκα ηαζ ηδκ επζαμθή ηδξ ηάλδξ. 211
Ο Μάξθνο Σύιιηνο Κηθέξωλ (106-43 π.Υ.) πνπδαίνο ξήηνξαο, πνιηηηθφο, ζπγγξαθέαο πνιηηηθψλ θαη θηινζνθηθψλ έξγσλ, έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο αλζξψπνπο ηνπ πλεχκαηνο ηεο αξραίαο Ρψκεο, πνπ επεξέαζε ηελ κεηαγελέζηεξε επξσπατθή ζθέςε κεηαθέξνληαο ζηηο επφκελεο γεληέο ηελ ειιεληθή θηινζνθία θαη ξεηνξηθή, αιιά θπζηθά θαη ηελ ξσκατθή ζθέςε πνπ είρε αξρίζεη λα δηακνξθψλεηαη απφ ην 2ν π.Υ. αηψλα. Γελλήζεθε ζε κηα αγξνηηθή πφιε ηνπ Λαηίνπ, ήηαλ ηθαλφηαηνο καζεηήο θαη αγαπνχζε ηελ πνίεζε. Έγξαςε ζηε λεαληθή ηνπ ειηθία αξθεηά πνηήκαηα θαη ζα κπνξνχζε λα είλαη ν κεγαιχηεξνο Ρσκαίνο πνηεηήο, αλ ε πνίεζε ηνπ Βηξγίιηνπ δελ ηνλ επηζθίαδε. πνχδαζε ηελ ειιεληθή θηινζνθία, επεξεάζηεθε ηδηαίηεξα απφ ηε ζθέςε ηνπ Πιάησλα θαη καζήηεπζε θνληά ζην ζησηθφ Γηφδνην θαη ηνλ επηθνχξεην Φαίδξν. Αγαπνχζε θάζε ηη ειιεληθφ θαη κάιηζηα έιεγε φηη ζα ήζειε λα ηνλ ζάςνπλ ζηελ Διιάδα. Τπεξέηεζε ηε ζηξαηησηηθή ηνπ ζεηεία ζηνπο πκκαρηθνχο πνιέκνπο ππφ ηνλ χιια, αιιά θαηάιαβε φηη δελ ήηαλ πξννξηζκέλνο γηα ζηξαηησηηθφο, αιιά γηα ηελ πνιηηηθή θαη ηελ ξεηνξηθή. Σν 81, εθθσλεί ηνλ πξψην ηνπ ιφγν σο δηθεγφξνο, ππεξαζπηδφκελνο δεκφζηα έλα θαηεγνξνχκελν θαη ζηε ζπλέρεηα έγηλε γλσζηφο γηα ηηο δεκφζηεο νκηιίεο ηνπ. Σν 70 ηαμίδεςε ζηελ Διιάδα θαη δηδάρζεθε θηινζνθία ζηελ Αθαδεκία ηεο Αζήλαο θαη παξάιιεια παξαθνινχζεζε καζήκαηα ξεηνξηθήο. Καηφπηλ πήγε ζηε Μηθξά Αζία θαη θνίηεζε ζηε ξεηνξηθή ζρνιή ηνπ Γηνλχζηνπ απφ ηε Μαγλεζία. Γχξηζε ζηε Ρψκε, παληξεχηεθε, κηα πινχζηα παηξηθία θαη αζρνιήζεθε κε πνιιέο δηθαζηηθέο ππνζέζεηο, απφ ηηο νπνίεο απέθηεζε ρξήκα θαη θήκε. Τπεξέηεζε σο ηακίαο (quaestor) ζηε ηθειία θαη ν ίδηνο έιεγε φηη βξήθε ηνλ ηάθν ηνπ Αξρηκήδε ζηηο πξαθνχζεο. Σν 64 επέζηξεςε ζηε Ρψκε θαη δηνξίζηεθε χπαηνο. Απφ ηε ζέζε απηή είρε πνιιέο επθαηξίεο λα αγνξεχεη, Οη ζεκαληηθφηεξεο αγνξεχζεηο ηνπ αθνξνχλ ηελ θαηαγγειία ηεο ζπλσκνζίαο ηνπ Καηηιίλα, ελφο παηξηθίνπ πνπ ζρεδίαδε λα αλαηξέςεη ην πνιίηεπκα ηεο Ρψκεο. Οη ηζηνξηθνί ιφγνη ηνπ θαηά Καηηιίλα εθθσλήζεθαλ ην 63. ηνλ ηέηαξην δήηεζε ηελ θαηαδίθε ζε ζάλαην ησλ ζπλσκνηψλ. Απηφ πξνθάιεζε ηελ αληίδξαζε ηνπ ιατθνχ θφκκαηνο θαη ν Κηθέξσλ αλαγθάζηεθε λα απηνεμνξηζηεί γηα 18 κήλεο ζηε Θεζζαινλίθε. Δπέζηξεςε ζηε Ρψκε κε ηε κεζνιάβεζε ηνπ Πνκπήηνπ, ηνπ νπνίνπ ήηαλ θίινο. ηαλ μέζπαζε ν εκθχιηνο πφιεκνο κεηαμχ Ηνπιίνπ Καίζαξα θαη Πνκπήηνπ, ν Κηθέξσλ ηάρζεθε κε ην κέξνο ηνπ Πνκπήηνπ. Ο πφιεκνο έιεμε ην 48, κε λίθε ηνπ Καίζαξα, ν νπνίνο παξά ην γεγνλφο φηη ν Κηθέξσλ ήηαλ ζηε ιίζηα ησλ πξνγξαθψλ, ηνλ ακλήζηεπζε. Έηζη ηειείσζε ε πνιηηηθή ζηαδηνδξνκία ηνπ Κηθέξσλα, ν νπνίνο φκσο εμαθνινχζεζε ηε ζπγγξαθή έξγσλ γηα ηελ ξεηνξηθή θαη ηε θηινζνθία. Σν 45, πέζαλε ε θφξε ηνπ Σνπιιία θαη ν Κηθέξσλ δελ ζπλήιζε πνηέ νινθιεξσηηθά απφ απηφ ην πιήγκα. Μεηά ηε δνινθνλία ηνπ Ηνπιίνπ Καίζαξα, εκθαλίζζεθε μαλά ζηε δεκφζηα δσή θαη δήηεζε ελίζρπζε ηεο εμνπζίαο ηεο πγθιήηνπ θαη επηβνιή δηθηαηνξίαο. Έηζη ήξζε ζε ζχγθξνπζε κε ην λέν ηζρπξφ άλδξα ηεο Ρψκεο, ηνλ Μάξθν Αληψλην. Μάιηζηα εθθψλεζε κηα ζεηξά ιφγσλ θαηά ηνπ Αλησλίνπ ηνπο νπνίνπο απνθαινχζε Φηιηππηθνχο, (έηζη απνθαινχληαλ νη αγνξεχζεηο ηνπ Αζελαίνπ ξήηνξα Γεκνζζέλε θαηά ηνπ Φηιίππνπ Β’ , ηεο Μαθεδνλίαο). Σν 43 νη ζηξαηηψηεο ηνπ Αλησλίνπ,
212
δνινθφλεζαλ άγξηα ηνλ Κηθέξσλα θαη εμέζεζαλ ην θεθάιη θαη ηα ρέξηα ηνπ ζε θνηλή ζέα γηα εθθνβηζκφ ησλ Ρσκαίσλ. Σν έξγν ηνπ Κηθέξσλα είλαη παγθφζκην θεθάιαην ζηελ ηζηνξία ηνπ πνιηηηζκνχ. Μέζα απφ ην έξγν ηνπ απηφ, είλαη εκθαλήο ε πξνζπάζεηά ηνπ λα εθιαηηλίζεη ηελ ειιεληθή θηινζνθία, λα εληζρχεη ηε ιαηηληθή γιψζζα, έλαληη ηεο ππεξέρνπζαο εθείλε ηελ επνρή ειιεληθήο θαη λα αλαβηβάζεη ηε ξεηνξηθή ζε πςειά επίπεδα. Σν έξγν ηνπ ζπλέβαιε πεξηζζφηεξν απφ θάζε άιινπ Λαηίλνπ ζπγγξαθέα, ζηε δηάζσζε θαη δηάδνζε ησλ ηδεσδψλ ηεο παηδείαο θαη ηεο ειιεληθήο θηινζνθίαο αιιά θαη ηεο ξσκατθήο ζθέςεο, κέζα απφ ηνπο αηψλεο σο ζήκεξα.
Σμ 60, μ Πνκπήηνο, μ Κνάζζμξ ηαζ μ κέμξ θζθυδμλμξ ζηναηδβυξ Ηνχιηνο Καίζαξ απμθάζζζακ (αοεαίνεηα) κα ιμζνάζμοκ ηδκ ελμοζία ηαζ δδιζμφνβδζακ ζοθθμβζηή δβεζία ηδκ απμηαθμφιεκδ Πξψηε Σξηαλδξία. Ο Καίζαναξ ζηδ Αφζδ εηζηνάηεοζε ηαηά ηςκ Γαθαηχκ απυ ημ 59 ςξ ημ 49 ηαζ βνήβμνα ακαδείπεδηε ςξ ζηναηζςηζηή ζδζμθοία. θδ δ πενζμπή ςξ ημκ πμηαιυ Ρήκμ οπμηάπεδηε ζηδ Ρχιδ ηαζ έβζκε επανπία ηδξ. Ο Κνάζζμξ πμθέιδζε ζηδκ Ώκαημθή εκακηίμκ ηςκ Πάνεςκ, αθθά ζημηχεδηε ζηδ ιάπδ. Ο Πμιπήζμξ έιεζκε ζηδ Ρχιδ ιυκμξ ημο, ζοζπείνςζε βφνς ημο ημοξ ζοκηδνδηζημφξ ηαζ κμιμεεημφζε ηαηά αμφθδζδ. ηακ δ φβηθδημξ δζάηαλε ημκ Καίζανα κα επζζηνέρεζ ζηδ Ρχιδ, δ ζφβηνμοζδ ηςκ δφμ πμο απέιεζκακ απυ ηδκ ηνζακδνία ήηακ ακαπυθεοηηδ. Ξέζπαζε κέμξ ειθφθζμξ πμο εηδδθχεδηε ιε αίαζεξ ζοβηνμφζεζξ ζε υθδ ηδ Μεζυβεζμ. Ο Καίζαν δηαβαίλεη ηνλ Ρνπβίθσλα ηαζ ηαηαθαιαάκεζ ηδ Ρχιδ. Δ απμθαζζζηζηή ζφβηνμοζδ βίκεηαζ ζηα Φάνζαθα ημ 48, μ Πμιπήζμξ δηηάηαζ ηαζ ηαηαθεφβεζ ζηδκ Ώίβοπημ, υπμο δμθμθμκείηαζ. Ο Καίζαν ιέκεζ ιυκμξ ημο, μκμιάγεηαζ δζηηάημναξ βζα δέηα πνυκζα ηαζ παίνκεζ ηαζ ημοξ ηίηθμοξ imperator (ανπδβυξ, ζηναηδβυξ) ηαζ pater patriae.
Ο Ηνύιηνο Καίζαξ (100-44 π.Υ.) Ο Γάηνο Ηνχιηνο Καίζαξ, ήηαλ γφλνο παιηάο αξηζηνθξαηηθήο νηθνγέλεηαο ηεο Ρψκεο. Θεσξείηαη απφ ηηο πην δηάζεκεο ζηξαηησηηθέο θαη πνιηηηθέο πξνζσπηθφηεηεο ηεο ξσκατθήο θαη ηεο παγθφζκηαο ηζηνξίαο. Ζ ζηξαηησηηθή ηνπ κεγαινθπΐα ηνλ θαηαηάζζεη ζηελ ρνξεία ησλ κεγάισλ ζηξαηειαηψλ φπσο ν Αιέμαλδξνο, ν Αλλίβαο, θαη ν Ναπνιέσλ Σν φλνκά ηνπ έγηλε ηίηινο. Οη κεηά ηνλ Καιηγνχια Ρσκαίνη θαη νη βπδαληηλνί απηνθξάηνξεο έθεξαλ θαη ηνλ ηίηιν Καίζαξ πνπ ήηαλ ζπλψλπκν ηνπ βαζηιηά. Αιιά θαη νη εγεκνληθνί ηίηινη ηζάξνο ζηε Ρσζία θαη ηε Βνπιγαξία θαη Κάηδεξ ζηε Γεξκαλία, πξνέξρνληαη απφ ην φλνκα ηνπ Καίζαξα. Ο κήλαο Ηνχιηνο θέξεη ην φλνκα ηνπ. Καηά ηε δηάξθεηα ηνπ 2νπ π.Υ. αηψλα θαη κεηά ηνπο Καξρεδνληαθνχο πνιέκνπο, ε Ρψκε κε ηηο ζπλερείο θαηαθηήζεηο ηεο είρε γίλεη κηα ηεξάζηηα απηνθξαηνξία. Σν πνιηηηθφ ηεο ζχζηεκα πνπ είρε αληέμεη γηα πεξηζζφηεξνπο απφ ηξεηο αηψλεο θαη ιεηηνχξγεζε ηθαλνπνηεηηθά, ηψξα ήηαλ αλεπαξθέο λα εμππεξεηήζεη ηηο αλάγθεο ελφο θξάηνπο πνπ εμνπζίαδε φιε ζρεδφλ ηε Μεζφγεην. Ζ δηαθζνξά ηεο δεκφζηαο δηνίθεζεο, ε θαθνδηαρείξηζε ησλ νηθνλνκηθψλ, ε θαθή δηνίθεζε θαηαθηεκέλσλ ιαψλ θαη θπξίσο ε ηξνκεξή αληζφηεηα κεηαμχ ηνπ θησρνχ ιανχ ηεο Ρψκεο θαη ησλ πινπζίσλ παηξηθίσλ θαη λεφπινπησλ εκπφξσλ θαη θαηαρξαζηψλ, έθεξε αληαξζίεο, δηακάρεο θαη ζπλερείο πνιηηηθέο ζπγθξνχζεηο. Πνιηηηθνί θαη 213
ζηξαηησηηθνί κάρνληαλ γηα ηελ εμνπζία θαη πνιιέο θνξέο ε επηθξάηεζε κηαο παξάηαμεο έθεξλε πξνγξαθέο θαη δνινθνλίεο ζηειερψλ θαη νπαδψλ ηεο άιιεο. Ήηαλ θαλεξφ φηη νη πνιίηεο δεηνχζαλ κηα άιιεο κνξθήο δηαθπβέξλεζε. Ο Ηνχιηνο Καίζαξ, ήηαλ απηφο πνπ αληηιήθζεθε φηη ν δεκνθξαηηθφο ηξφπνο δηαθπβέξλεζεο ήηαλ μεπεξαζκέλνο. Έιαβε πνιχ θαιή κφξθσζε θαη ζηξαηεχζεθε ζε λεαξή ειηθία. Ήδε ην 80, δηαθξίζεθε ζηελ θαηάιεςε ηεο Μπηηιήλεο, πνπ είρε πξνζρσξήζεη ζην ζηξαηφπεδν ηνπ Πφληηνπ Μηζξηδάηε. Σν 74 πήγε ζηε Ρφδν, φπνπ ζπνχδαζε ξεηνξηθή, Σν 68 εθιέρζεθε ηακίαο θαη ππεξέηεζε ζηελ Ηζπαλία θαη ην 62 σο πξαίησξ, έγηλε δηνηθεηήο ηεο δπηηθήο Ηζπαλίαο. Αλήθε ζηελ πνιηηηθή θαηξία ησλ populares (ήηαλ αληςηφο ηνπ Μάξηνπ) θαη ήηαλ ηθαλφο δεκαγσγφο. Σν 60, εθιέρζεθε χπαηνο γηα ην επφκελν έηνο 59. Ήξζε ζε ζπλελλφεζε κε ηνλ Πνκπήην θαη καδί κε ην Κξάζζν, ίδξπζαλ ηελ ιεγφκελε Πξψηε Σξηαλδξία. Απηφ δελ ήηαλ θάηη επίζεκν, αιιά κηα ηδησηηθή ζπκθσλία δηαλνκήο ηεο εμνπζίαο ρσξίο ζπγθξνχζεηο. Έηζη πέηπραλ ηελ ςήθηζε λφκνπ πνπ παξαρσξνχζε γαίεο ζηνπο ζηξαηηψηεο ηνπ Πνκπήηνπ. Ο Καίζαξαο παληξεχηεθε ηελ θφξε ελφο ηζρπξνχ ζπγθιεηηθνχ, ηελ Καιπνπξλία θαη πάληξεςε ηελ θφξε ηνπ Ηνπιία κε ηνλ Πνκπήην. Απφ ην 59 σο ην 49, ν Καίζαξ βξηζθφηαλ καθξηά απφ ηε Ρψκε. Καηάθεξε κε ζπλερείο πνιέκνπο λα ππνηάμεη ηε Γαιαηία (κηα κεγάιε πεξηνρή πνπ πεξηιακβάλεη ηε ζεκεξηλή Γαιιία, ην Βέιγην θαη κέξνο ηεο Διβεηίαο θαη Οιιαλδίαο) θαη λα επεθηείλεη ηα φξηα ηεο Ρψκεο σο ηνλ Ρήλν. Σν 54 πέζαλε ε θφξε ηνπ Καίζαξα (θαη ζχδπγνο ηνπ Πνκπήηνπ) Ηνπιία θαη ην 53 ζθνηψζεθε ν Κξάζζνο ζηελ εθζηξαηεία ηνπ ελαληίνλ ησλ Πάξζσλ. Γηα ην ιαφ ηεο Ρψκεο ν Καίζαξ είρε γίλεη πνιχ δεκνθηιήο εμ αηηίαο ησλ ζπλερψλ ληθψλ ηνπ θαη ε χγθιεηνο, πνπ θνβφηαλ ηελ ηζρχ ηνπ ηνλ θάιεζε λα έξζεη ζηε Ρψκε ρσξίο ην ζηξαηφ ηνπ. Ζ ζχγθξνπζε ήηαλ αλακελφκελε. Σε λχρηα ηεο 10 εο πξνο 11ε Ηαλνπαξίνπ ηνπ 49, ν Καίζαξ πέξαζε ηνλ πνηακφ Ρνπβίθσλα ιέγνληαο ζηνπο αμησκαηηθνχο ηνπ «ν θχβνο εξξίθζε» θαη κπήθε ζηε Ρψκε. Αιιά ν εκθχιηνο πφιεκνο κεηαμχ ηνπ Καίζαξα θαη ηνπ Πνκπήηνπ (θαη ησλ ζπγθιεηηθψλ) είρε μεζπάζεη. Ο Καίζαξ αλαγνξεχηεθε δηθηάησξ θαη εηνηκάζηεθε γηα ηελ ηειηθή αλακέηξεζε. Απηή έγηλε ηνλ Αχγνπζην ηνπ 48 ζηα Φάξζαια ηεο Θεζζαιίαο, ν Πνκπήηνο εηηήζεθε θαη θαηέθπγε ζηελ Αίγππην, φπνπ δνινθνλήζεθε. ηελ Αίγππην, ν Καίζαξ γνεηεχζεθε απφ ηελ Κιενπάηξα, έγηλε εξαζηήο ηεο θαη απέθηεζαλ έλα γην, ηνλ Καηζαξίσλα. Σελ βνήζεζε λα εδξαησζεί ζην ζξφλν ηεο Αηγχπηνπ εηο βάξνο ηνπ ζπκβαζηιέα θαη αδειθνχ ηεο Πηνιεκαίνπ XII. (ηηο ηαξαρέο θαη νδνκαρίεο πνπ έγηλαλ απφ ηνπο νπαδνχο ηνπ λεαξνχ βαζηιηά θάεθε ηφηε ε πεξίθεκε Βηβιηνζήθε ηεο Αιεμάλδξεηαο). Απφ ηελ Αίγππην εθζηξάηεπζε θαηά ηνπ βαζηιηά ηνπ Πφληνπ Φαξλάθε Β’ , θαη αλήγγεηιε ηε λίθε ηνπ ζηε Ρψκε κε ηελ πεξίθεκε θξάζε ηνπ veni, vidi, vici, (ήξζα, είδα, λίθεζα). Σνλ Ηνχιην ηνπ 45, γχξηζε ζξηακβεπηηθά ζηε Ρψκε φπνπ αλαγνξεχηεθε ζε ηζφβην δηθηάηνξα. Σνλ Φεβξνπάξην ηνπ 44, ν χπαηνο Μάξθνο Αληψληνο ηνπ πξφζθεξε ην βαζηιηθφ ζηέκκα, αιιά ην αξλήζεθε. κσο, φιε απηή ε ζπζζψξεπζε ηίηισλ θαη εμνπζίαο, θφβηζε ηνπο δεκνθξαηηθνχο γηα ην κέιινλ ηεο ξσκατθήο πνιηηείαο. Δμήληα απφ απηνχο, κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη πνιινί ζπγθιεηηθνί, αιιά θαη θίινη ηνπ ζπλσκφηεζαλ θαη ζηηο 15 Μαξηίνπ ηνπ 44, φηαλ ν Καίζαξ πξνρσξνχζε πξνο ηελ χγθιεην, πνπ ζα απνθάζηδε ηελ απνλνκή ζ’ απηφλ, ηνπ ζηέκκαηνο γηα ηηο επαξρίεο (φρη γηα ηε Ρψκε), ηνλ δνινθφλεζαλ. ηαλ κάιηζηα αλαγλψξηζε κεηαμχ ησλ δνινθφλσλ ηνπ θαη ηνλ πξνζηαηεπφκελφ ηνπ Βξνχην, ιέγεηαη φηη είπε: Καη ζπ ηέθλνλ Βξνχηε; Σφηε αο πεζάλεη ν Καίζαξ.
214
κσο ε ειεπζεξία, γηα ηελ νπνία δνινθνλήζεθε ν Καίζαξ, δελ ήξζε πηα ζηε Ρψκε. Μεηά απφ έλα λέν εκθχιην πφιεκν, εγθαζηδξχζεθε κνλαξρηθφ θαζεζηψο απφ ηνλ Οθηαβηαλφ Αχγνπζην. Δθηφο ησλ κεγάισλ ζηξαηησηηθψλ ηνπ επηηεπγκάησλ ν Καίζαξ δηαθξίζεθε θαη γηα ην ζπγγξαθηθφ ηνπ έξγν. Σα έξγα ηνπ γηα ην πφιεκν ηεο Γαιαηίαο (de bello Gallico) θαη ηνλ εκθχιην πφιεκν (de bello civili), ζεσξνχληαη θιαζζηθά, αιιά ζπλέγξαςε θαη αξθεηά άιια. Χο θπβεξλήηεο έιαβε πνιιέο θηινιατθέο απνθάζεηο θαη έθαλε ζεκαληηθέο κεηαξξπζκίζεηο γηα ηελ αληηκεηψπηζε ησλ θνηλσληθψλ θαη δηνηθεηηθψλ πξνβιεκάησλ ηνπ θξάηνπο. εκαληηθή επίζεο ήηαλ ε δηαξξχζκηζε ηνπ εκεξνινγίνπ, πνπ έγηλε κε εληνιή ηνπ, απφ ηνλ Έιιελα καζεκαηηθφ σζηγέλε, Σν Ηνπιηαλφ εκεξνιφγην άξρηζε λα εθαξκφδεηαη απφ ηελ 1 ε Ηαλνπαξίνπ ηνπ 45 θαη ηζρχεη σο ζήκεξα, κεηά ηελ ηξνπνπνίεζε πνπ ηνπ επέθεξε ν Πάπαο Γξεγφξηνο ΗΓ’, ην 1582.
Μεηά ηδ δμθμθμκία ημο Καίζανα πνμηθήεδηε βεκζηή πανάθοζδ ζηδ πχνα. Οζ ζοκςιυηεξ ήθπζγακ υηζ εα ηαηαθένμοκ κα ακαζοζηήζμοκ ηδκ δδιμηναηζηή ηάλδ, αθθά ςξ δζάδμπμί ημο πνυααθακ μ Μάξθνο Αληψληνο (83-30), ςξ ζδεμθμβζηυξ ημο δζάδμπμξ ηαζ μ εεηυξ ημο βζμξ μ Οηηααζακυξ. Ο Ώκηχκζμξ, έπμκηαξ ζηα πένζα ημο ηδ δζαεήηδ ημο Καίζανα, έαβαθε έκα πφνζκμ επζηήδεζμ θυβμ πμο λεζήηςζε ηα πθήεδ ηαζ οπμπνέςζε ημο ζοκςιυηεξ κα ημ ζηάζμοκ βζα κα ιδκ θζκηζανζζημφκ. Ο Ώκηχκζμξ, μ Οηηααζακυξ ηαζ μ Λέπζδμξ (έκαξ επζηεθζηυξ ζηναηδβυξ ημο Καίζανα), ζοβηνυηδζακ ηδκ Γεχηεξε Σξηαλδξία βζα ημ πςνζζιυ ηςκ ελμοζζχκ ημο ηνάημοξ. Ξεηίκδζακ ιε πνμβναθέξ ηαζ εηηέθεζακ ηνζαηυζζμοξ ζοβηθδηζημφξ ηαζ δομ πζθζάδεξ ζππείξ. ηδκ ιάπδ πμο αημθμφεδζε ζημοξ Φζθίππμοξ ηδξ Μαηεδμκίαξ ημ 42, ιεηαλφ ημο ζηναημφ ηδξ Σνζακδνίαξ ηαζ αοημφ ηςκ ζοκςιμηχκ ημο μπμίμο δβμφκημ μ ΐνμφημξ ηαζ μ Κάζζζμξ, μζ δεφηενμζ δηηήεδηακ ηαζ αοημηηυκδζακ. Οζ κζηδηέξ πχνζζακ ηδκ Ώοημηναημνία ιεηαλφ ημοξ: Ο Οηηααζακυξ ηνάηδζε ηδκ Αφζδ, μ Ώκηχκζμξ ηδκ Ώκαημθή ηαζ μ Λέπζδμξ ηδ αμνεζμδοηζηή Ώθνζηή. Ο Ώκηχκζμξ πακηνεφηδηε ηδκ αδεθθή ημο Οηηααζακμφ, ηδκ Οηηααία. ιςξ, υηακ ανέεδηε ζηδκ Ώίβοπημ, βμδηεφηδηε ηζ αοηυξ απυ ηδκ μιμνθζά ηδξ Κιενπάηξαο ηαζ έβζκε εναζηήξ ηδξ, δίδμκηαξ ιάθζζηα ςξ δχνα ηαζ νςιασηέξ επανπίεξ (Κφπνμ, Παθαζζηίκδ). Σμ 36 εηζηνάηεοζε ηαηά ηςκ Πάνεςκ, αθθά οπέζηδ ζοκηνζπηζηή ήηηα. Βπέζηνερε ζηδκ Ώθελάκδνεζα ηαζ γμφζε ιε ηδκ Κθεμπάηνα πμθοηεθή ηαζ άκεηδ γςή. Σμ 32 απμηήνολε ηδκ ζφγοβυ ημο Οηηααία, πνμθακχξ ιεηά απυ πίεζδ ηδξ Κθεμπάηναξ. θα αοηά μδήβδζακ ακαπυθεοηηα ζε αηυια ιζα ειθφθζα ζφβηνμοζδ. Δ χνα ηδξ επζηνάηδζδξ ημο Οηηααζακμφ είπε θηάζεζ. Δ Ρχιδ ηήνολε ημκ πυθειμ ηαηά ηδξ Ώζβφπημο ηαζ ημ 31 ζημ Άηηζμ έβζκε δ καοιαπία ιεηαλφ ηςκ εκςιέκςκ ζηυθςκ ηδξ Κθεμπάηναξ ηαζ ημο Ώκηχκζμο εκακηίμκ ημο Οηηααζακμφ. ηδκ ηνίζζιδ χνα ηδξ ιάπδξ, δ Κθεμπάηνα δζέηαλε ηα πθμία ηδξ κα ακαπςνήζμοκ ηαζ μ Ώκηχκζμξ εβηαηέθεζρε ηα δζηά ημο βζα κα αημθμοεήζεζ ηδκ ενςιέκδ ημο. Δ ηφπδ ημο ηυζιμο είπε ηνζεεί. Ο κζηδηήξ Οηηααζακυξ, έθεαζε βνήβμνα ζηδκ Ώίβοπημ, μ Ώκηχκζμξ αοημηηυκδζε βζα κα ιδ ζοθθδθεεί ηαζ δ Κθεμπάηνα αθμφ απέηοπε αοηή ηδ θμνά κα ζαβδκεφζεζ ημκ κζηδηή ημο Ώηηίμο, αοημηηυκδζε ιε ηδ ζεζνά ηδξ. Ο Οηηααζακυξ δζέηαλε κα εηηεθεζηεί μ βζμξ ημο Καίζανα, μ Καζζανίςκ βζα κα ιδκ οπάνλεζ ζημ ιέθθμκ δζεηδζηδηήξ ημο αζβοπηζαημφ ενυκμο ηαζ έιεζκε ιυκμξ ημο πθέμκ μ αδζαθζθμκίηδημξ ηφνζμξ ημο ηυζιμο.
215
Σμκ 1μ αζχκα δ Ρχιδ, πανά ηζξ ζοκεπείξ ειθφθζεξ δζαιάπεξ δζπθαζζάζηδηε ηαζ ημ 30 υθδ δ Μεζυβεζμξ εάθαζζα ήηακ πθέμκ νςιασηή θίικδ (mare nostrum). Δ πκεοιαηζηή γςή ηδξ άνπζζε κα ηανπμθμνεί, ηονίςξ ελ αζηίαξ ηδξ εζζαβςβήξ ηδξ πνήζδξ ηδξ πενβαιδκήξ, πμο ιαξ άθδζε πθέμκ πμθθά βναπηά ηείιεκα. Πνζκ ημκ 2 μ αζχκα πνμθακχξ οπήνπακ θμβμηεπκζηά ηαζ επζζηδιμκζηά ένβα, υιςξ εθάπζζηα έπμοκ δζαζςεεί. Έκαξ απυ ημοξ παθαζυηενμοξ ζοββναθείξ ήηακ μ Σίηνο Πιαχηνο (254184), πμθοβναθυηαημξ εεαηνζηυξ ζοββναθέαξ, δεμπμζυξ. Βπδνεαζιέκμξ ηονίςξ απυ ημκ Ώεδκαίμ ηςιςδζμβνάθμ Μέλαλδξν, έβναρε πάκς απυ 100 ηςιςδίεξ, απυ ηζξ μπμίεξ ζχγμκηαζ μζ 21. Σμ ένβμ ημο εκέπκεοζε ιεηαβεκέζηενμοξ εεαηνζημφξ ζοββναθείξ, υπςξ μ αίμπεξ ηαζ μ Μνιηέξνο. Βίκαζ δ επμπή ηδξ απμδμπήξ ημο εθθδκζημφ πμθζηζζιμφ ηαζ ηδξ εθθδκζηήξ παζδείαξ ηαζ ηδξ οζμεέηδζδξ ηδξ θζθμζμθίαξ, αηυια ηαζ ηδξ ανπζηεηημκζηήξ, πμο είκαζ ειθακήξ ζηα δδιυζζα ηηίνζα ηαζ ζημοξ καμφξ ηδξ Ρχιδξ. ιςξ μζ ζοββναθείξ ηαζ μζ δζακμμφιεκμζ ανπίγμοκ πζα κα δδιζμονβμφκ ημ δζηυ ημοξ ηνυπμ ζηέρδξ ηαζ κα πανάβμοκ πνςηυηοπα ηαζ ζπμοδαία ένβα. Ο 1μξ αζχκαξ είκαζ μ αζχκαξ ηδξ άκεδζδξ ηςκ νςιασηχκ βναιιάηςκ. Βηηυξ απυ ημκ Κζηένςκα μ μπμίμξ ήηακ ζπμοδαίμξ νήημναξ αθθά ηαζ θζθυζμθμξ ηαζ ημκ Καίζανα πμο δζαηνίεδηε ηαζ ςξ ζζημνζηυξ, ένβμ πανήβαβακ πμζδηέξ υπςξ μ Κφηληνο Έληνο πμο εεςνείηαζ μ παηέναξ ηδξ νςιασηήξ θμβμηεπκίαξ, μ Οβίδηνο ηαζ μ θονζηυξ Κάηνπινο, ζζημνζημί υπςξ μ αιινχζηηνο ηαζ μ Οπάξξσλ, ηναβςδμί υπςξ Λίβηνο Αλδξφληθνο ηαζ μ Λνχθηνο Άθθηνο. Άθθμζ, υπςξ μ ζδιακηζηυξ πμζδηήξ ηαζ θζθυζμθμξ Λνπθξίηηνο, μ ιεβάθμξ επζηυξ Βηξγίιηνο, μ θονζηυξ πμζδηήξ Οξάηηνο μ ανπζηέηημκαξ Μάξθνο Πνιιίσλ ηαζ μ ζζημνζηυξ, νήημναξ ηαζ θζθυζμθμξ Σίηνο Λίβηνο.
Ο Βηξγίιηνο (70-19 π.Υ.) Ο Πφπιηνο Μάξσλ Βηξγίιηνο, είλαη ίζσο, ν κεγαιχηεξνο Λαηίλνο επηθφο πνηεηήο θαη αγαπήζεθε πνιχ απφ ηνπο Ρσκαίνπο γηα ην έξγν ηνπ. Γελλήζεθε ζε κηα θσκφπνιε θνληά ζηε Μάληνβα θαη ίζσο απηφο είλαη ν ιφγνο πνπ ζεσξείηαη γαιαηηθήο θαηαγσγήο, αλ θαη θάηη ηέηνην δελ έρεη απνδεηρζεί. Ο εχπνξνο παηέξαο ηνπ, θξφληηζε γηα ηηο ζπνπδέο ηνπ θαη ηνλ έζηεηιε ζηελ Κξεκφλα θαη ζηε ζπλέρεηα ζηε Ρψκε γηα ηελ βειηίσζε ηεο εθπαίδεπζήο ηνπ. Σελ πεξίνδν ησλ ζπνπδψλ ηνπ γξάθεη ηελ πνηεηηθή ζπιινγή Catalepton, ε νπνία είλαη επεξεαζκέλε απφ ηελ πνίεζε ηνπ Κάηνπινπ. ηε Ρψκε γλσξίζηεθε κε ηνλ Αζίλην Πνιιίσλα, πνιηηηθφ θαη ηζηνξηθφ ν νπνίνο ηνλ πξνζηάηεπε θαη ηνλ ελζάξξπλε λα αθνζησζεί ζηε ζπγγξαθή ησλ Δθινγψλ ή Βνπθνιηθψλ ηνπ, έλα απφ ηα πξψηα ηνπ έξγα, εκπλεπζκέλν απφ ηα ζηθειηθά Δηδχιιηα ηνπ Θεφθξηηνπ. Σν 41, θάλεη ηελ γλσξηκία κε έλα άιιν κεγάιν Ρσκαίν πνηεηή, ηνλ Οξάηην, κε ηνλ νπνίν ζπλδέζεθε κε καθξά θαη ζηελή θηιία. Καη νη δπν ζπκπεξηιήθζεθαλ ζηνλ θχθιν ηνπ πξνζηάηε ησλ γξακκάησλ θαη ηερλψλ Μαηθήλα. Σν 29, γξάθεη έλα ζεκαληηθφ ηνπ έξγν, ηα Γεσξγηθά, πνπ γξάθηεθαλ κε πξνηξνπή ηνπ Γάηνπ Μαηθήλα θαη είλαη αθηεξσκέλα ζηνλ ίδην. Ο Βηξγίιηνο επηθαιείηαη σο πεγή έκπλεπζήο ηνπ ηνλ Ζζίνδν, ηνλ παηέξα ηνπ δηδαθηηθνχ έπνπο. Ο Μαηθήλαο ελζνπζηάζηεθε απφ απηφ ην έξγν. Φξφληηζε λα ην παξνπζηάζεη θαη λα γλσξίζεη ηνλ πνηεηή ζηνλ Οθηαβηαλφ, πνπ κφιηο είρε γπξίζεη ζξηακβεπηήο απφ ηελ Αίγππην. Ο Οθηαβηαλφο άθνπγε γηα ηέζζεξηο νιφθιεξεο κέξεο ηνλ Βηξγίιην λα ηνπ απαγγέιιεη ηνπο 2000 ζηίρνπο ηνπ πνηήκαηφο ηνπ. Ήδε ν 216
Οθηαβηαλφο ζθεθηφηαλ λα απνζηξαηεχζεη ηνπο ζηξαηηψηεο ηνπο θαη λα ηνπο παξαρσξήζεη γε γηα λα αζρνιεζνχλ κε ηε γεσξγία. Ο λένο εγεκφλαο θάιεζε ηνλ Βηξγίιην ζηα αλάθηνξα θαη ηνπ αλέζεζε κηα δχζθνιε απνζηνιή, ηε ζπγγξαθή ελφο επηθνχ πνηήκαηνο γηα ηελ ίδξπζε ηεο Ρψκεο. Ο Βηξγίιηνο γηα ηα επφκελα δέθα ρξφληα, (29-19 π.Υ.), απνζχξζεθε θη απνκνλψζεθε ζηε ζπγγξαθή ηεο Αηλεηάδαο, ελφο επηθνχ πνηήκαηνο δψδεθα βηβιίσλ θαη ζρεδφλ 13000 ζηίρσλ. Σν έξγν απηφ ζεσξείηαη ην ζεκαληηθφηεξν έπνο ηεο ιαηηληθήο γξακκαηείαο. Ο Οθηαβηαλφο θαινχζε ζπρλά ηνλ πνηεηή γηα λα δηαπηζηψζεη ηελ πξφνδν ηεο δνπιεηάο ηνπ, φκσο εθείλνο ην απέθεπγε. Σειηθψο ηνπ δηάβαζε ην 2ν, ην 4ν θαη ην 6ν βηβιίν. Σν έξγν δελ αλαζεσξήζεθε νχηε ζπκπιεξψζεθε, φπσο ζα ήζειε ν Βηξγίιηνο. Ο ίδηνο έιεγε φηη ρξεηαδφηαλ αθφκα ηξία ρξφληα δνπιεηάο γηα λα ηειεηψζεη. Σν 19, ν πνηεηήο επηζθέθζεθε ηελ Αζήλα, πξνζβιήζεθε απφ ειίαζε θαη επηζηξέθνληαο πέζαλε κφιηο έθζαζε ζην Πξίληεδη. Πξηλ πεζάλεη δήηεζε λα θαηαζηξέςνπλ ην ρεηξφγξαθν ηεο Αηλεηάδαο γηαηί δελ είρε πάξεη αθφκα νινθιεξσκέλε κνξθή. Δπηπρψο ν Οθηαβηαλφο δελ ζεβάζηεθε ηελ ηειεπηαία επηζπκία ηνπ θίινπ ηνπ θη έηζη ην έξγν εθδφζεθε ην 17 π.Υ. φπσο αθξηβψο γξάθηεθε. Σα έμη πξψηα βηβιία ηεο Αηλεηάδαο έρνπλ σο πξφηππν ηελ Οδχζζεηα θαη ηα επφκελα έμη ηελ Ηιηάδα ηνπ Οκήξνπ. Σν έξγν αξρίδεη φηαλ ν Αηλείαο θαηαθέξλεη λα δηαθχγεη θαηά ηελ θαηαζηξνθή ηεο Σξνίαο θαη μεθηλά ην ηαμίδη ηνπ γηα ηελ Ηηαιία. ην δξφκν κηα θαηαηγίδα νδεγεί ην πινίν ζηελ Καξρεδφλα. Ζ βαζίιηζζά ηεο ε Γηδψ, ηνλ εξσηεχεηαη θαη ηνλ θξαηά ζην παιάηη. κσο ν Δξκήο, θαη’ εληνιή ηνπ Γία, θαλεξψλεηαη ζην χπλν ηνπ θαη ππελζπκίδεη ζηνλ Αηλεία ην θαζήθνλ ηνπ θη απηφο ην ζθάεη απφ ηελ Καξρεδφλα, φπνπ ε Γηδψ απειπηζκέλε απηνθηνλεί κε θαηάξεο γηα αηψλην πφιεκν αλάκεζα ζηνπο δπν ιανχο. Ο Αηλείαο θζάλεη ζηελ Κχκε ηεο Ηηαιίαο, φπνπ δεηά ηε ζπκβνπιή ηεο ίβπιιαο θαη απηή ηνλ νδεγεί ζηνλ Άδε. Δθεί βξίζθεη ηνλ παηέξα ηνπ ν νπνίνο ηνπ απνθαιχπηεη φηη ζην κέιινλ ζα γίλεη ν ηδξπηήο ηεο Ρψκεο. Ο Αηλείαο αξξαβσληάδεηαη ηελ θφξε ηνπ βαζηιηά Λαηίλνπ, ηελ Λαβίληα ε νπνία φκσο ήηαλ ήδε κλεζηεπκέλε κε ηνλ Σχξλα, εγέηε ησλ ηηαιηθψλ ιαψλ. Ο Σχξλαο θεξχζζεη πφιεκν θαη ην έπνο ηειεηψλεη κε ηε κνλνκαρία κεηαμχ Αηλεία θαη Σχξλα, φπνπ ν δεχηεξνο εηηάηαη θαη ν Αηλείαο ηνλ ζθνηψλεη ρσξίο έιενο. Σειεησκέλε ή φρη, ε Αηλεηάδα αλαγλσξίζηεθε ακέζσο ζαλ αξηζηνχξγεκα. Ο Οξάηηνο ηνπνζέηεζε ην Βηξγίιην ζην ίδην επίπεδν κε ηνλ κεξν. ηα ζρνιεία δηδαζθφηαλ θαη δηδάζθεηαη αθφκα ε Αηλεηάδα. Δξκελεχηεθε σο ην έπνο ηεο παγθφζκηαο απνζηνιήο ηεο Ρσκατθήο απηνθξαηνξίαο. Δπεξέαζε πνιινχο κεηαγελέζηεξνπο ζπγγξαθείο φπσο ν Σάθηηνο, ν Πεηξάξρεο θαη ν Γάληεο.
Ο άθθμξ ιεβάθμξ πμζδηήξ ηδξ επμπήξ, θίθμξ ημο ΐζνβζθίμο ηαζ ιυθζξ πέκηε πνυκζα κευηενυξ ημο, αθθά ηαζ θίθμξ ηαζ πνμζηαηεουιεκμξ ημο Μαζηήκα, είκαζ μ Οξάηηνο.
Ο Οξάηηνο (65-8 π.Υ.) Ο Οξάηηνο Φιάθθνο Κφηληνο, επηθαλήο Λαηίλνο ιπξηθφο θαη ζαηηξηθφο πνηεηήο, ήηαλ γηνο απειεχζεξνπ δνχινπ πνπ εξγαδφηαλ σο εηζπξάθηνξαο θφξσλ. Ο παηέξαο ηνπ, παξφιν πνπ δελ δηέζεηε κεγάιε πεξηνπζία, ζπνχδαζε ην γηφ ηνπ κε κεγάιεο ζπζίεο, πξάγκα πνπ αξγφηεξα ν Οξάηηνο ηνπ ην αλαγλψξηζε. Πήξε ζπνπδαία κφξθσζε, πξψηα ζηε Ρψκε θαη αξγφηεξα, πεξίπνπ ην 46 π.Υ., ζηελ Αζήλα, φπνπ ζπνχδαζε ειιεληθά θαη θηινζνθία.
217
Μεηά ηε δνινθνλία ηνπ Ηνπιίνπ Καίζαξα, ν Οξάηηνο ζηξαηεχζεθε ζηελ πιεπξά ησλ δεκνθξαηηθψλ θαη ππεξέηεζε σο ρηιίαξρνο ζην ζηξαηφπεδν ηνπ Βξνχηνπ. Πήξε κέξνο ζηε κάρε ησλ Φαξζάισλ ην 43, φπνπ κεηά ηελ ήηηα απφ ηα ζηξαηεχκαηα ηεο Γεχηεξεο Σξηαλδξίαο θαη ηελ ρνξήγεζε ακλεζηίαο ζηνπο εηηεκέλνπο, γχξηζε ζηελ Ηηαιία θαη βξήθε ην ζπίηη θαη ηελ πεξηνπζία ηνπ παηέξα ηνπ (είρε ήδε πεζάλεη) δεκεπκέλα. Απηή ε ήηηα, άθεζε αλεμίηεια ζεκάδηα ζηε ςπρή ηνπ. Άξρηζε λα γξάθεη πνίεζε θαη έγηλε κέινο ηνπ θηινινγηθνχ θχθινπ, πνπ ζπκπεξηιάκβαλε ηνλ Βηξγίιην θαη ηνλ Βάξην Ρνχθν, νη νπνίνη ηνλ ζχζηεζαλ ζην Μαηθήλα, θίιν θαη έκπηζην ηνπ Οθηαβηαλνχ. Ο Μαηθήλαο έγηλε θίινο θαη πξνζηάηεο ηνπ θαη ηνπ δψξηζε έλα θηήκα θνληά ζην ζεκεξηλφ Σίβνιη. Δθεί κπνξνχζε απεξίζπαζηνο απφ νηθνλνκηθέο θξνληίδεο, λα γξάθεη. Σν πξψην έξγν ηνπ ήηαλ νη άηηξεο πνπ πεξηιακβάλεη δέθα πνηήκαηα γξακκέλα ζε δαθηπιηθφ εμάκεηξν θαη δελ ζεσξνχληαη απφ ηα θαιχηεξα έξγα ηνπ πνηεηή. Αθνινχζεζαλ ε ζπιινγή ηακβηθψλ πνηεκάησλ Δπσδέο. Σν 23 εμέδσζε ην ηξία βηβιία ηνπ κε ηνλ ηίηιν Χδέο πνπ έηπρε πνιχ θαιήο ππνδνρήο. Σξία ρξφληα αξγφηεξα παξνπζίαζε ηηο Δπηζηνιέο. Ο Οξάηηνο νλφκαδε ηα πνηήκαηά ηνπ ιπξηθά, αιιά αληίζεηα κε ηνπο Έιιελεο ιπξηθνχο (φπσο ε απθψ θαη ν Αιθαίνο), θαηά ηελ απαγγειία ηνπο δελ ζπλνδεχνληαλ απφ ηνπο ήρνπο ηεο ιχξαο. Μεηά ην ζάλαην ηνπ Βηξγηιίνπ ην 19 π.Υ., ν Οξάηηνο έγηλε ν πην δηάζεκνο πνηεηήο ηεο επνρήο ηνπ Απγνχζηνπ, αλ θαη ην πιαηχ ξσκατθφ θνηλφ αγλννχζε ηελ πνίεζε. κσο ν Οθηαβηαλφο (Αχγνπζηνο), ε απιή ηνπ θαη εχπνξνη ηδηψηεο ππνζηήξηδαλ ηηο ηέρλεο. Καη νη δπν κεγάινη πνηεηέο, χκλεζαλ ηνλ Οθηαβηαλφ σο ζετθφ θαη ηνπ απέλεηκαλ πνηεηηθέο δάθλεο. ηαλ ην 8 π.Υ. πέζαλε ν Μαηθήλαο, ν Οξάηηνο ηνλ αθνινχζεζε ζην ζάλαην ιίγν αξγφηεξα θαη ζάθηεθε δίπια ζην θίιν θαη πξνζηάηε ηνπ. Άθεζε ηελ πεξηνπζία ηνπ ζηνλ Απηνθξάηνξα. Ο Οξάηηνο ήηαλ ν ηειεπηαίνο ιπξηθφο πνηεηήο ηεο αξραηφηεηαο, ην έξγν ηνπ αλαγλσξίζηεθε θαη θαηά ηε δηάξθεηα ηεο δσήο ηνπ θαη αξγφηεξα, επεξέαζε δε αξθεηνχο ζπγγξαθείο θαη πνηεηέο ηεο επξσπατθήο ινγνηερλίαο.
Μεηά ηδ καοιαπία ζημ Άηηζμ μ Οθηαβηαλφο είκαζ πζα μ ιυκμξ ηονίανπμξ ημο νςιασημφ ηνάημοξ. Μεηά απυ έκα αζχκα ζοκεπχκ ειθοθίςκ πμθέιςκ, δ εζςηενζηή εζνήκδ παβζχεδηε ηζ αοηυ μθείθεηαζ ζημκ Οηηααζακυ, Σμ 27 απμδέπεηαζ ημκ ηίηθμ ημο Απγνχζηνπ (εααζηυξ) ηαζ εα βίκεζ βκςζηυξ ιε αοηυ ημ υκμια πζα. Σμ 23 ακαθαιαάκεζ ηαζ ηζξ ελμοζίεξ ημο δδιάνπμο, ζζυαζα. Σμ 12 μκμιάγεηαζ Μέγαο Πνληίθηθαο (Ώνπζενέαξ) ηαζ ημ 2 π.Υ. pater patriae ηαζ ζοβηεκηνχκεζ έηζζ υθεξ ηζξ ελμοζίεξ. Βπζπνμζεέηςξ ημο πμνδβείηαζ ηαζ μ ηίηθμξ princes, πμο πνμζδζμνίγεζ υηζ μ Οηηααζακυξ Ώφβμοζημξ, είκαζ μ πνχημξ ηςκ πμθζηχκ ηαζ δβέηδξ ημο ηυζιμο. Ο επυιεκμξ ηίηθμξ Καίζαξ Αχγνπζηνο. Ήδδ ζηζξ εθθδκυθςκεξ επανπίεξ απμηαθείηαζ Απηνθξάησξ. Δ κέα επμπή ηδξ Ρχιδξ ηαζ ημο ηυζιμο μθυηθδνμο, είπε ανπίζεζ.
218
15. ΟΗ ΔΒΡΑΗΟΗ (κεηά ηε Ρσκατθή θαηάθηεζε) Σα ηέθδ ημο 1μο αζχκα π.Υ. ήηακ δ επμπή ηδξ ακάπηολδξ ημο ενδζηεοηζηχκ ηζκδιάηςκ ηαζ νεοιάηςκ ζημκ εανασηυ ηυζιμ, ηονίςξ ςξ ακηίδναζδ ηδξ ηαημπήξ ηδξ Παθαζζηίκδξ απυ ημοξ αθθυενδζημοξ Έθθδκεξ ηαζ Ρςιαίμοξ, αθθά ηαζ βζα ηδκ ηυκςζδ ημο ενδζηεοηζημφ θνμκήιαημξ ηςκ Βαναίςκ. Μεηαλφ αοηχκ ήηακ μζ Μαηηαααίμζ, μζ Βζζαίμζ, μζ αδδμοηαίμζ, μζ Φανζζαίμζ ηαζ μζ Γδθςηέξ. Δ Παθαζζηίκδ ιεηά ημοξ Πένζεξ ηαηαθήθεδηε απυ ημκ Ώθέλακδνμ ηαζ ιεηά ημ εάκαηυ ημο, ηοαενκήεδηε απυ ημκ έθεοημ, έκα απυ ημοξ Βπζβυκμοξ, μ μπμίμξ ίδνοζε ηδκ δοκαζηεία ηςκ εθεοηζδχκ. Ο εθεοηίδδξ Αληίνρνο ν Δπηθαλήο Γ’ (215164) ιε ηδ αμήεεζα ελεθθδκζζιέκςκ Βαναίςκ, θεδθάηδζε ημ Ναυ ημο μθμιχκηα ηαζ πνμζπάεδζε κα ημκ ιεηαηνέρεζ ζε καυ ημο Αία. Ώοηυ πνμηάθεζε ηδκ ελέβενζδ ηςκ Βαναίςκ, μζ μπμίμζ οπυ ηδκ δβεζία ηςκ Μαθθαβαίσλ ηαζ ημο Μαηηαηία ημο Υαζιμκαίμο, ακαηαηέθααακ ημ καυ ηαζ ίδνοζακ ημ ακελάνηδημ Εμοδασηυ Βαζίιεην ησλ Αζκνλαίσλ πμο έγδζε ςξ ημ 37 π.Υ. υηακ ηαηαθήθεδηε απυ ημοξ Ρςιαίμοξ. Έκα απυ ημ πζμ ζδιακηζηά ήηακ ημ ηίκδια ηςκ Δζζαίσλ. Τπμεέημοιε υηζ ειθακίζεδηακ βφνς ζηα ιζζά ημο 2μο π.Υ. αζχκα ηαζ δζαθφεδηακ ημ 70 ι.Υ. υηακ μ Σίημξ ηαηέθααε ηδκ Εενμοζαθήι. Οζ πθδνμθμνίεξ πμο έπμιε βζα ημοξ Βζζαίμοξ πνμένπμκηαζ απυ ημκ Φίθςκα ημκ Εμοδαίμ, ημκ Ρςιαίμ ζζημνζηυ Πιίλην ηνλ Πξεζβχηεξν ηαζ ημκ Δβξαίν Φιάβην Ηψζεπν. Σμκ 19μ αζχκα ακαηαθφθεδηακ ηα Υεηξφγξαθα ζημ Κμοινάκ ηδξ Νεθξάο Θάιαζζαο ηαζ ηα απμιεζκάνζα ηςκ ηηζζιάηςκ εηεί, πμο πζζηεφεηαζ υηζ ακήηακ ζημοξ Βζζαίμοξ. Φαίκεηαζ πςξ γμφζακ ηονίςξ εηεί ζε ημζκυηδηεξ, αθθά οπήνπακ ηαζ άθθμζ δζαζημνπζζιέκμζ ζηα πςνζά ηαζ ηζξ πυθεζξ ηδξ Εμοδαίαξ. Σα ιέθδ πμο ιεηά απυ ηάπμζα δμηζιαζία, βίκμκηακ δεηηά ζηδκ ημζκυηδηα, δχνζγακ ηδκ πενζμοζία ημοξ ηαζ έιεκακ άβαιμζ. Ώπμηαθμφζακ ημοξ εαοημφξ ημοξ γηνπο ηνπ θσηφο ζε ακηίεεζδ ιε ημοξ γηνπο ηνπ ζθφηνπο πμο ήηακ υθμζ υζμζ δεκ αζπάγμκηακ ηζξ δζηέξ ημοξ ακηζθήρεζξ. Πνέπεζ ιεηαλφ ημοξ κα οπήνπακ ηαζ ηάπμζεξ βοκαίηεξ, αθθά αοηέξ ήηακ εθάπζζηεξ. Σα δείπκα ημοξ είπακ ηεθεημονβζηυ παναηηήνα, έηακακ πάκηα ηαεανζυηδηα πνζκ απυ αοηά ηαζ δεκ επζηνεπυηακ κα παναανίζημκηαζ ιδ ιέθδ. Βίπακ ηδκ οπμπνέςζδ κα ιεθεημφκ ηζξ Γναθέξ, αηυια ηαζ ηάπμζεξ χνεξ ηζξ κφπηαξ ηαζ κα πνμζεφπμκηαζ. Ώζπμθμφκηακ ιε βεςνβζηέξ ηαζ πεζνμκαηηζηέξ ενβαζίεξ ηαζ δεκ έηακακ ειπυνζμ. Ώκέιεκακ ηδκ έθεοζδ ημο Μεζζία, ηδνμφζακ αοζηδνά ηδκ ανβία ημο αααάημο, αθθά δεκ έηακακ εοζίεξ. Ώπέννζπηακ ηδ δμοθεία ηαζ ηδκ θζθμζμθία. Οζ δζδαζηαθίεξ ηαζ μ ηνυπμξ γςήξ ημο Εςάκκδ ημο ΐαπηζζηή ηαζ ημο Εδζμφ, πμο ήηακ ζπεηζηά ημκηά ζηζξ ανπέξ ηςκ Βζζαίςκ βζα αζηδηζζιυ, πνμζεοπή, ημζκμηζηή γςή ηαζ εεεθμκηζηή θηχπεζα, μδήβδζακ ηάπμζμοξ ζζημνζημφξ ηαζ εεμθυβμοξ κα εεςνήζμοκ υηζ ήηακ ηζ αοημί Βζζαίμζ, ακ ηαζ αοηυ δεκ έπεζ ηεηιδνζςεεί. Άθθςζηε μ Εδζμφξ δεκ ήηακ πμηέ αοζηδνυξ ζηα ενδζηεοηζηά ηοπζηά ηαζ ζηδκ ηήνδζδ ηδξ ανβίαξ ημο αααάημο μφηε ήηακ αζηδηζηυξ (υπςξ μ Εςάκκδξ). Ώκηίεεηα ημο άνεζε ημ ηαθυ θαΎ ηαζ ημ ηναζί, μζ πανέξ ηδξ γςήξ ηαζ δεπυηακ βοκαίηεξ, υπςξ ηδ Μανία ηδ Μαβδαθδκή, ζηδκ αημθμοεία ημο. Οζ αδδνπθαίνη, ήηακ ιζα ενδζηεοηζηή θζθεθθδκζηή ζέηηα, πμο ζδνφεδηε ημκ 2μ π.Υ. αζχκα, ακηίπαθδ ηςκ Φανζζαίςκ. Τπμζηήνζγακ υηζ ηαηάβμκηακ απυ ημκ αδδχκ, ανπζενέα ηδξ επμπήξ ημο μθμιχκηα. Αεκ έπμοιε βναπηά ηείιεκά ημοξ,
219
λένμιε υιςξ απυ ημκ Εχζδπμ, υηζ ακήηακ ζηδκ ζεναηζηή ανζζημηναηία ηαζ ήηακ ζοκηδνδηζηχκ ηάζεςκ, ήηακ επδνεαζιέκμζ απυ ηδκ εθθδκζηή θζθμζμθία ηαζ ήηακ πθμφζζα ηαζ ζζπονά ιέθδ ηδξ εανασηήξ ημζκςκίαξ. Τπμζηήνζγακ ημ ζεααζιυ ηδξ βναπηήξ ηαζ ιυκμ πανάδμζδξ ημο Νυιμο. Ώπέννζπηακ ηδκ ‘αεακαζία ηδξ ροπήξ’, ηδ ‘ιεηά εάκαημκ γςή’ ηαζ ηδκ ‘ακάζηαζδ ηςκ κεηνχκ’. Βίπακ ηδκ οπμζηήνζλδ ηςκ Βθθήκςκ ηαζ ηςκ Ρςιαίςκ. Οζ Φαξηζαίνη ήηακ έκα άθθμ ενδζηεοηζηυ νεφια πμο ειθακίζηδηε ζημ Εζναήθ, ςξ ακηίαανμ ζηδκ εθθδκζζηζηή επίδναζδ πμο απεζθμφζε κα ελαθακίζεζ ηζξ εανασηέξ παναδυζεζξ. Ήηακ ακηίπαθμζ ηςκ ανζζημηναηζηχκ αδδμοηαίςκ ηαζ ζηζξ ηάλεζξ ημοξ ανίζημκηακ ηονίςξ θασηά ζημζπεία. Τπμζηήνζγακ υηζ, δ πνμθμνζηή πανάδμζδ ημο εανασημφ Νυιμο έπνεπε κα είκαζ ζεααζηή πανάθθδθα ιε ηδκ βναπηή. Ο θαυξ ημοξ οπμζηήνζλε ηαζ ηαηά ηδ δζάνηεζα ημο 1μο ι.Υ. μ Φανζζασζιυξ έβζκε ζπεδυκ ζοκχκοιμξ ημο Εμοδασζιμφ. Σέθμξ μζ Εεισηέο ήηακ έκα έκμπθμ επακαζηαηζηυ πμθζηζηυ ηαζ ενδζηεοηζηυ ηίκδια πμο δδιζμονβήεδηε ζηα ηέθδ ημο 1μο π.Υ. αζχκα, απυ θακαηζημφξ Βαναίμοξ, πμο είπακ ζημπυ ηδκ εηδίςλδ ηςκ Ρςιαίςκ ιε ηδ αία ηαζ ηδκ εβηαείδνοζδ αοζηδνά εεμηναηζημφ ηαεεζηχημξ. Αμθμθμκμφζακ Ρςιαίμοξ, αθθά ηαζ Βαναίμοξ ζοκενβάηεξ ημοξ δεκ δέπμκηακ ηακέκα ζοιαζααζιυ μφηε ζοκδζαθθαβή ιε ημοξ ηαηαηηδηέξ. Πίζηεοακ υηζ μζ ιυκμζ πμο είπακ δζηαίςια ζημ ενυκμ ημο Εζναήθ ήηακ μζ απυβμκμζ ημο Αααίδ ηαζ θοζζηά, υηακ ενπυηακ δ χνα, μ ίδζμξ μ Μεζζίαξ. Έπαζλακ ζδιακηζηυ νυθμ ζηδκ ζμοδασηή ελέβενζδ ημο 66 ι.Υ. Καηάθενακ κα ηναηήζμοκ ηδκ Εενμοζαθήι ιέπνζ ημ 70, υηακ μ Σίημξ, βζμξ ημο αοημηνάημνα ΐεζπαζζακμφ ηδκ ηαηέθααε ηαζ ηδκ ζζμπέδςζε ιαγί ιε ημκ Ναυ, ηονίςξ θυβς ηδξ άνκδζδξ ηςκ Γδθςηχκ κα ζοκδζαθθαβμφκ. φιθςκα ιε ημκ Εχζδπμ, δβέηδξ ημοξ ήηακ μ Εμφδαξ απυ ηδκ Γαθζθαία. Δ ηεθεοηαία πνάλδ ημοξ, πμο έιεζκε ζακ ιζα απυ ηζξ πζμ δνςζηέξ ζηδκ ζζημνία, ήηακ ζημ θνμφνζμ Μαζάκηα, έκα νςιασηυ θνμφνζμ, πμο υηακ ημ ηαηέθααακ μζ Γδθςηέξ, έζθαλακ ακδθεχξ υθμοξ υζμοξ οπήνπακ ιέζα. Μεηά απυ πμθφιδκδ πμθζμνηία, ιε εηαημκηάδεξ εφιαηα, μζ Ρςιαίμζ εζζέααθακ ζημ θνμφνζμ, αθθά ανήηακ υθμοξ ημοξ ηαημίημοξ ημο, 960 άκηνεξ, βοκαίηεξ ηαζ παζδζά, κεηνμφξ. Οζ Γδθςηέξ πνμηίιδζακ ηδκ μιαδζηή αοημηημκία απυ ηδκ πανάδμζδ. Πζζηεφεηαζ υηζ ημοθάπζζημκ δομ απυ ημοξ ιαεδηέξ ημο Εδζμφ ήηακ Γδθςηέξ, μ Εμφδαξ μ Εζηανζχηδξ ηαζ μ ίιςκ μ Υακαακίηδξ ή υπςξ ακαθένεηαζ απυ ημκ εοαββεθζζηή Λμοηά, μ ίιςκ μ Γδθςηήξ. Πζεακυκ ηαζ μ Εςάκκδξ μ ΐαπηζζηήξ. Σμ 37 π.Υ. μ Ζξψδεο (74-4 π.Υ.) μ επμκμιαγυιεκμξ Μέβαξ (;), βζμξ ημο ηοαενκήηδ ηδξ Εμοδαίαξ Ώκηίπαηνμο, ακαβκςνίζηδηε απυ ηδ Ρχιδ ςξ μ ααζζθζάξ ηαζ Βεκάνπδξ ηδξ Εμοδαίαξ ηαζ ηοαένκδζε μοζζαζηζηά ςξ μ ημπμηδνδηήξ ηςκ Ρςιαίςκ. Ο Δνχδδξ έιεζκε βκςζηυξ ςξ ηφνακκμξ, αθθά ηαζ έβζκε δζάζδιμξ βζα ηα ιεβάθα δδιυζζα ηηίνζα πμο έηηζζε ζηδκ πχνα, ιεηαλφ ηςκ μπμίςκ ηαζ μ κέμξ καυξ ηδξ Εενμοζαθήι, ημ πηίζζιμ ημο μπμίμο ηεθείςζε ιεηά ημ εάκαηυ ημο. Οζ Βαναίμζ υιςξ ημκ ιζζμφζακ βζαηί ζηυηςζε πμθθμφξ ζενείξ, αθθά αηυια ηαζ ιέθδ ηδξ μζημβέκεζάξ ημο. Ο Δνχδδξ ζηδνζγυηακ ζηζξ άνζζηεξ ζπέζεζξ ιε ημκ Οηηααζακυ Ώφβμοζημ, γμφζε ζε πθζδή ηαζ έπηζζε εθθδκζζηζηέξ πυθεζξ, υπςξ δ εαάζηεζα ηαζ δ Καζζάνεζα ηδξ Παθαζζηίκδξ, πνάβια πμο ελυνβζζε αηυια πενζζζυηενμ ημοξ Βαναίμοξ. Ο Ηεζνχο βεκκήεδηε ζηα ηέθδ ηδξ γςήξ ημο Δνχδδ. ηακ πέεακε μ Δνχδδξ ημ 4 π.Υ. ημκ δζαδέπεδηακ μζ ηνεζξ βζμί ημο Ώνπέθαμξ, Δνχδδξ Ώκηφπαξ ηαζ Φίθζππμξ, μζ
220
μπμίμζ ηοαένκδζακ δζαθμνεηζηά ιένδ ημο ααζζθείμο. Ο Ώνπέθαμξ πμο πήνε ηδκ Εμοδαία, εηενμκίζεδηε ζε θίβα πνυκζα ηαζ ακηζηαηαζηάεδηε απυ Ρςιαίμ δζμζηδηή (μ Πυκηζμξ Πζθάημξ ήηακ έκαξ απυ ημοξ δζαδυπμοξ ημο). Ο Δνχδδξ Ώκηφπαξ πμο ηοαενκμφζε ηδ Γαθζθαία ηδκ επμπή πμο μ Εδζμφξ δίδαλε εηεί, εηενμκίζεδηε ημ 39. Ο Φίθζππμξ ακηζηαηαζηάεδηε ημ 34 απυ ημκ Ώβνίππα πμο ανβυηενα ηοαένκδζε ηαζ ηδ Γαθζθαία. Μεηά ημ εάκαημ ημο Ώβνίππα ημ 44, δ πχνα υθδ έβζκε νςιασηή επανπία.
Ο Ηεζνύο (πεξ. 4 π.Υ. – πεξ. 30 κ.Υ.) Γηα ηε δσή ηνπ Ηεζνχ πνπ έκεηλε επξχηεξα γλσζηφο σο Υξηζηφο (ζηα ειιεληθά, «απηφο πνπ έρεη δερζεί ην ρξίζκα»), νη πιεξνθνξίεο πνπ δηαζέηνπκε είλαη ειάρηζηεο, κε ηελ εμαίξεζε απηψλ πνπ καο δίλνπλ νη Δπαγγειηζηέο, νη επηζηνιέο ηνπ Απφζηνινπ Παχινπ θαη ηα βηβιία ηεο Καηλήο Γηαζήθεο. Απηέο είλαη νη ρξηζηηαληθέο πεγέο. Οη άιινη ηζηνξηθνί ηεο επνρήο, φπσο ν Δβξαίνο Φιάβηνο Ηψζεπνο, θαη νη Ρσκαίνη νπεηψληνο θαη Σάθηηνο πνπ έδεζαλ ιίγν κεηά ηνλ Ηεζνχ, έγξαςαλ ιίγα πξάγκαηα γηα ηε δσή θαη ην έξγν ηνπ, αιιά θη απηά δελ ζεσξνχληαη επαξθή, νχηε θαη αμηφπηζηα. Ηδηαίηεξα ν Ηψζεπνο αλαθέξεηαη ζηνλ Ηεζνχ ζε δπν ζεκεία ζην έξγν ηνπ Ηνπδατθή Αξραηνινγία. ην έλα κλεκνλεχεη ηνλ «Ηάθσβν αδειθφ ηνπ Ηεζνχ ηνπ ιεγνκέλνπ Υξηζηνχ» θαη ζην άιιν αλαθέξεηαη, κάιινλ επαηλεηηθά ζηε δξαζηεξηφηεηα θαη ζηα ζαχκαηα (παξάδνμα έξγα) ηνπ Ηεζνχ, ηνλ νπνίν απνθαιεί Μεζζία. Αξθεηνί ηζηνξηθνί ακθηζβεηνχλ ηελ απζεληηθφηεηα ησλ θεηκέλσλ απηψλ απφ ηνλ Ηψζεπν (είρε ζξεζθεπηηθή κφξθσζε θαη αλήθε κάιινλ ζην ξεχκα ησλ Φαξηζαίσλ) θαη ζεσξνχλ φηη απηέο νη αλαθνξέο ζηνλ Ηεζνχ, απνηεινχλ κεηαγελέζηεξεο πξνζζήθεο ζην έξγν ηνπ, απφ Υξηζηηαλνχο ζπγγξαθείο. Ο νπεηψληνο πεξηγξάθεη δησγκνχο ησλ ρξηζηηαλψλ απφ ηνλ Νέξσλα, κεηά ηνλ εκπξεζκφ ηεο Ρψκεο θαη κηιά γηα «έλα είδνο αλζξψπσλ πνπ είραλ πξνζρσξήζεη ζε κηα θαηλνχξηα δεηζηδαηκνλία» θαη κλεκνλεχεη ηνλ Ηεζνχ πνπ θαηαδηθάζηεθε ζε ζηαχξσζε απφ ηνλ Πφληην Πηιάην. Ο ζχγρξνλφο ηνπ νπεηψληνπ, Σάθηηνο, ζηα «Υξνληθά» ηνπ, πνπ γξάθηεθαλ ην 155, αλαθέξεηαη κάιινλ ερζξηθά γηα ηνπο ρξηζηηαλνχο, πξάγκα πνπ απνδεηθλχεη φηη ήδε ηνλ δεχηεξν αηψλα είραλ δεκηνπξγεζεί ππνινγίζηκεο ρξηζηηαληθέο νκάδεο. Αθφκα θαη ε εκεξνκελία γέλλεζήο ηνπ δελ είλαη γλσζηή αθξηβψο. Έρεη θαζηεξσζεί (απφ ηνλ Λαηίλν κνλαρφ Γηνλχζην ηνλ Μηθξφ, ηνλ 5 ν αηψλα) σο έηνο γέλλεζήο ηνπ ην έηνο 0, πνπ είλαη θαη αθεηεξία ρξνλνιφγεζεο - φια ηα γεγνλφηα αλαθέξνληαη πξν ή κεηά Υξηζηφλ - αιιά ζήκεξα μέξνκε φηη ν Ζξψδεο ν Μέγαο (επί βαζηιείαο ηνπ γελλήζεθε ν Ηεζνχο), πέζαλε ην 4 π.Υ. Ο Ζξψδεο Αληχπαο (επί βαζηιείαο ηνπ, ζαλαηψζεθε ν Ηεζνχο), βαζίιεπζε κέρξη ην 39 κ.Υ., ν Ρσκαίνο επίηξνπνο Πφληηνο Πηιάηνο δηνίθεζε απφ ην 26-36 θαη ν Κατάθαο ήηαλ αξρηεξέαο 18-36. Με απηά ην δεδνκέλα κπνξνχκε λα πνχκε φηη ην έηνο γέλλεζεο ηνπ Ηεζνχ ήηαλ πηζαλφηαηα ην 4 π.Υ. Ζ εκεξνκελία γέλλεζήο ηνπ ε 25 Γεθεκβξίνπ, δελ έρεη ζρέζε κε ηνλ Ηεζνχ, αιιά κάιινλ κε ηε ιαηξεία ζεψλ πνπ πξνυπήξμαλ, φπσο ηνπ Μίζξα θαη ήηαλ ζηεξηγκέλε ζην ρεηκεξηλφ ειηνζηάζην (ε ζχιιεςε ηνπ απφ ηε κεηέξα ηνπ φπσο θαη ε Αλάζηαζή ηνπ ζπκπίπηνπλ κε ην εαξηλφ ειηνζηάζην). Πάλησο, απφ φια ηα παξαπάλσ θείκελα θαη καξηπξίεο, δελ πξνθχπηεη πνπζελά ακθηζβήηεζε ηεο ηζηνξηθφηεηαο ηνπ πξνζψπνπ ηνπ Ηεζνχ, φπσο θαη 221
πνιιψλ γεγνλφησλ ηεο δσήο ηνπ απφ ηελ έλαξμε ησλ δεκφζησλ εκθαλίζεψλ ηνπ (βάπηηζή ηνπ απφ ηνλ Ησάλλε ηνλ Βαπηηζηή θαη ε έλαξμε δηδαζθαιηψλ), πνπ ππνινγίδεηαη φηη έγηλαλ γχξσ ζην 28-29 κ.Υ. κσο απφ ηελ επνρή ηεο γέλλεζήο ηνπ σο ηφηε δελ ππάξρνπλ ηζηνξηθά ζηνηρεία. Σα ηέζζεξα επίζεκα Δπαγγέιηα είλαη, ηνπ Μαηζαίνπ, ηνπ Μάξθνπ, ηνπ Λνπθά θαη ηνπ Ησάλλε. Παξφιν πνπ κεηαμχ ηνπο παξνπζηάδνπλ δηαθνξέο θαη αληηθάζεηο, αιιά θαη ζε πνιιά ζεκεία εκθαλίδνπλ ηζηνξηθέο αλαθξίβεηεο, είλαη νη αλαγλσξηζκέλεο πεγέο ηεο ρξηζηηαληθήο Δθθιεζίαο γηα ηε δσή θαη ηε δξάζε ηνπ Ηεζνχ. Καηά θαηξνχο έρνπλ εκθαληζζεί θαη άιια επαγγέιηα, ηα ιεγφκελα «απφθξπθα» ηα νπνία δελ έρνπλ ηελ επίζεκε αλαγλψξηζε ηεο Δθθιεζίαο θαη απνδίδνληαη ζε γλσζηά νλφκαηα ησλ πξψησλ ρξφλσλ ηνπ Υξηζηηαληζκνχ. Σα πην ζεκαληηθά απφ απηά είλαη ην Πξσηεπαγγέιην ηνπ Ηαθψβνπ (αδειθνχ ηνπ Ηεζνχ), θαη ηα επαγγέιηα ησλ Πέηξνπ, Θσκά, Φηιίππνπ, Ηνχδα θαη άιισλ. χκθσλα κε ηα επαγγέιηα ηεο Καηλήο Γηαζήθεο, έλαο άγγεινο επηζθέθζεθε ηελ Μαξηάκ (Μαξία), θαη ηεο είπε φηη ζα θέξεη ζηνλ θφζκν έλα παηδί, ρσξίο αλδξηθή κεζνιάβεζε, πνπ ζα ήηαλ ν γηνο ηνπ Θενχ. Έηζη, πεξίπνπ ην 4 π.Υ., ζηε Βεζιεέκ, έλα ρσξηφ ηεο Παιαηζηίλεο, γελλήζεθε ν Ηεζνχο. Σελ επνρή εθείλε απηνθξάηνξαο ηεο Ρψκεο (θαη ζρεδφλ φινπ ηνπ θφζκνπ) ήηαλ ν Αχγνπζηνο. Μεγάισζε ζηε Ναδαξέη, κε ηε κεηέξα ηνπ θαη ηνλ άληξα ηεο ηνλ Ησζήθ πνπ ήηαλ καξαγθφο. Γηα ηελ παηδηθή ηνπ ειηθία δελ μέξνπκε ηίπνηε. ηαλ ήηαλ γχξσ ζηα 30, βαθηίζηεθε απφ ηνλ Ησάλλε ηνλ Βαπηηζηή ή Πξφδξνκν (γηαηί άλνημε ην δξφκν γηα ηνλ Ηεζνχ), ν νπνίνο αλαγλψξηζε ηνλ Ηεζνχ σο δάζθαιφ ηνπ. Ακέζσο κεηά ηε ζχιιεςε θαη εθηέιεζε ηνπ Ησάλλε, ν Ηεζνχο άξρηζε λα δηδάζθεη ζηηο πφιεηο θαη ηα ρσξηά ηεο Παιαηζηίλεο. πγθέληξσζε δψδεθα καζεηέο, θησρνχο θαη αγξάκκαηνπο φπσο θαη ν ίδηνο, θαη έγηλε δεκνθηιήο γηα ηηο νκηιίεο ηνπ, αιιά θαη γηα ηα «ζαχκαηά ηνπ». Σα κελχκαηα ηνπ Ηεζνχ είραλ κεγάιε επίδξαζε ζην ιαφ θη απηφ αλεζχρεζε ηνπο ζξεζθεπηηθνχο εγέηεο ηνπ Ηζξαήι, πνπ ηνλ θαηεγφξεζαλ επεηδή δίδαζθε ηα άββαηα, αιιά θαη φηη ππνθηλνχζε ηνπο Δβξαίνπο ζε εμέγεξζε θαηά ησλ Ρσκαίσλ. Βξήθαλ κέζα απφ ηνπο καζεηέο ηνπ έλα πξφζπκν λα ηνλ θαηαδψζεη, ηνλ Ηνχδα ηνλ Ηζθαξηψηε. ηαλ ηνλ ζπλέιαβαλ, νη εγέηεο ηνλ Δβξαίσλ ηνλ θαηαδίθαζαλ ζε ζάλαην. Αιιά νη ζαλαηηθέο θαηαδίθεο έπξεπε λα έρνπλ θαη ηελ επηθχξσζε ησλ ξσκατθψλ αξρψλ, Ο Ρσκαίνο θπβεξλήηεο ηεο Ηνπδαίαο, Πφληηνο Πηιάηνο, παξφιν πνπ δελ είρε πεηζζεί γηα ηελ ελνρή ηνπ Ηεζνχ, δηέηαμε ηελ ζηαχξσζή ηνπ. Ο ηξφπνο απηφο ζαλάησζεο ήηαλ ν ζπλήζεο γηα ηνπο Ρσκαίνπο ηελ επνρή εθείλε. Πέζαλε πάλσ ζην ζηαπξφ θαη ηάθεθε ηελ επφκελε. Αιιά ζε ηξεηο κέξεο ην ζψκα ηνπ εμαθαλίζηεθε. Ζ Μαξία ε Μαγδαιελή (νπαδφο ηνπ, καζήηξηά ηνπ θαη πηζαλψο ζχληξνθφο ηνπ) θαη νη καζεηέο ηνπ, αλέθεξαλ φηη εκθαλίζζεθε νξηζκέλεο θνξέο κπξνζηά ηνπο. Μεηά απφ ζαξάληα εκέξεο «αλαιήθζεθε» ζηνπο νπξαλνχο. Ζ ηζηνξία ηεο Αλάζηαζεο ηνπ Ηεζνχ απνηειεί έλα απφ ηνπο ζεκειηψδεηο ιίζνπο ηεο ρξηζηηαληθήο πίζηεο. Οη καζεηέο ηνπ Ηεζνχ θαη θάπνηνη πνπ πίζηεςαλ ζηηο αξρέο πνπ δίδαμε (ν Παχινο, ν Βαξλάβαο θαη άιινη), αλέιαβαλ λα θεξχμνπλ ηε δηδαζθαιία ηνπ ζε φιν ηνλ θφζκν, θαη νλνκάζηεθαλ Απφζηνινη. Απφ ηα ίδηα ηα Δπαγγέιηα δελ πξνθχπηεη φηη ν ζηφρνο ηνπ Ηεζνχ ήηαλ ε ίδξπζε λέαο ζξεζθείαο. Ήηαλ πηζηφο Ηνπδαίνο θαη έιεγε: «…δελ ήξζα γηα λα θαηαξγήζσ (ην Νφκν θαη ηνπο πξνθήηεο), αιιά γηα λα ζπκπιεξψζσ». Γηα πνιινχο ηζηνξηθνχο, ν ηδξπηήο ηεο ρξηζηηαληθήο ζξεζθείαο δελ είλαη ν Ηεζνχο αιιά ν Παύινο, ν νπνίνο, αλέιαβε κε πάζνο λα θεξχμεη ηνλ ιφγν ηνπ Ηεζνχ ζηα πέξαηα ηεο νηθνπκέλεο.
222
Γηα θακηά πξνζσπηθφηεηα ηεο Ηζηνξίαο δελ έρνπλ γξαθεί ηφζα πνιιά, φζα γηα ηνλ Ηεζνχ. Καλέλα άιιν ηζηνξηθφ πξφζσπν δελ πξνθάιεζε ηφζεο ζπδεηήζεηο, ακθηζβεηήζεηο, εξκελείεο θαη ζπγθξνχζεηο. Ζ Καηλή Γηαζήθε (κέξνο ηεο νπνίαο είλαη θαη ηα επαγγέιηα), έρεη κεηαθξαζηεί ζε φιεο ηηο γιψζζεο θαη δηαιέθηνπο ηνπ θφζκνπ θαη είλαη καθξάλ ην πξψην ζε πσιήζεηο βηβιίν, γηα αηψλεο. Παλεπηζηεκηαθνί δάζθαινη θαη εξεπλεηέο αζρνινχληαη απνθιεηζηηθά κε ηελ κειέηε ησλ Γξαθψλ θαη ησλ δηδαζθαιηψλ ηνπ ίδηνπ ηνπ Ηεζνχ θαη ησλ Απνζηφισλ. Υηιηάδεο θαιιηηέρλεο απαζαλαηίδνπλ θάζε ζηηγκή ηεο δσήο θαη ησλ πξάμεσλ ηνπ Ηεζνχ. Δθαηνκκχξηα άλζξσπνη, φρη κφλν πηζηεχνπλ θαη αζπάδνληαη ηε δηδαζθαιία ηνπ, αιιά θαη ηνλ ιαηξεχνπλ κε θαλαηηζκφ. Απηφο ν θαλαηηζκφο έθζαζε, πνιιέο θνξέο ζηε δηάξθεηα ησλ 2000 εηψλ πνπ πέξαζαλ απφ ηφηε, ζε αηκαηεξέο ζπγθξνχζεηο, ζθαγέο αληηθξνλνχλησλ θαη εγθιήκαηα. κσο ε ζξεζθεία πνπ γελλήζεθε απφ ηε δηδαζθαιία ηνπ Ηεζνχ, απνηέιεζε ηε κεγαιχηεξε ηδενινγηθή επαλάζηαζε ηεο Ηζηνξίαο. Ο ίδηνο πνιιέο θνξέο είρε αξλεζεί λα παίμεη ξφιν πνιηηηθνχ εγέηε. Κεξχζζνληαο ηνλ λφκν ηεο αγάπεο, έιεγε φηη «ην βαζίιεηφ κνπ δελ είλαη ηνπ θφζκνπ ηνχηνπ».
Μεηά ημ εάκαημ ημο Εδζμφ, μζ ιαεδηέξ ημο, αέααζμζ υηζ μ Υνζζηυξ εα ενπυηακ βνήβμνα λακά, βζα κα εβηαηαζηήζεζ ηδ Βαζηιεία ησλ Οπξαλψλ επί ηεο Γεο, ζοιθχκδζακ κα δζαδχζμοκ ηδκ δζδαζηαθία ημο ηαζ κα πνμζδθοηίζμοκ υζμ πενζζζυηενμοξ πζζημφξ ιπμνμφζακ. Αεκ είπακ πνμθακχξ επίβκςζδ υηζ ιζα κέα ενδζηεία είπε βεκκδεεί, δ εζηυκα ηδξ δζδαζηαθίαξ ημο Εδζμφ πμο ειθάκζγακ μζ Ώπυζημθμζ, ήηακ αοηή ιζα αηυια ζμοδασηήξ αίνεζδξ. Βλαημθμοεμφζακ κα ηδνμφκ ημκ εανασηυ κυιμ ιε αοζηδνυηδηα. ηακ υιςξ μζ κέμζ πζζημί πμθθαπθαζζάζηδηακ, μζ ζενείξ ηςκ Εμοδαίςκ ακήζοπμζ ζοκέθααακ ημκ Πέηνμ ηαζ άθθμοξ, μζ μπμίμζ ιαζηζβχεδηακ ηαζ αθέεδζακ εθεφεενμζ. Αεκ ζοκέαδ υιςξ ημ ίδζμ ιε έκα κέμ πζζηυ ημκ ηέθαλν, μ μπμίμξ ηαηαδζηάζεδηε ζε εάκαημ ηαζ εηηεθέζηδηε ιε θζεμαμθζζιυ. Ήηακ μ πξψηνο κάξηπξαο ηδξ κέαξ ενδζηείαξ, απυ ημοξ πζθζάδεξ πμο έιεθθε κα αημθμοεήζμοκ. Μεηαλφ εηείκςκ πμο θζεμαυθδζακ ημκ ηέθακμ (πμο μκμιάζηδηε ηαζ Πξσηνκάξηπξαο), ήηακ ηαζ έκαξ κεανυξ Φανζζαίμξ, μ ανχι. Ώοηυξ πμο ανβυηενα ιε ημ υκμια Παύινο, επνυηεζημ κα ακαθάαεζ ημ ένβμ ηδξ δζάδμζδξ ημο πνζζηζακζζιμφ, πένακ ηςκ ζηεκχκ ζμοδασηχκ μνίςκ, ζημοξ ‘εεκζημφξ’ Έθθδκεξ, Ρςιαίμοξ ηαζ άθθμοξ θαμφξ ηαζ κα αάθεζ ηα εειέθζα ηδξ Βηηθδζίαξ ημο Εδζμφ.
Ο Απόζηνινο Παύινο (5 ωο 10 - 67 κ.Υ.) Ο Παχινο είλαη ίζσο, ε ζεκαληηθφηεξε πξνζσπηθφηεηα ηνπ ρξηζηηαληθνχ θφζκνπ. Οη πιεξνθνξίεο πνπ έρνπκε γηα ηε δσή ηνπ πξνέξρνληαη θπξίσο απφ ηηο Πξάμεηο ησλ Απνζηφισλ ηνπ επαγγειηζηή Λνπθά θαη απφ ηηο επηζηνιέο πνπ ν ίδηνο, απεχζπλε ζηηο δηάθνξεο εθθιεζίεο. Καη ηα δπν απηά θείκελα, απνηεινχλ κέξνο ηεο Καηλήο Γηαζήθεο. Γελλήζεθε ζηελ Σαξζφ ηεο Κηιηθίαο, απφ γνλείο ειιελίδνληεο Δβξαίνπο. Σν εβξατθφ ηνπ φλνκα ήηαλ ανχι, αιιά φπσο ζπλεζηδφηαλ ηφηε κεηαμχ ησλ Δβξαίσλ ηεο δηαζπνξάο, πξνζάξκνζε ην φλνκά ηνπ ζηα ξσκατθά πξφηππα θαη νλνκάζηεθε Παχινο. Άιισζηε, είρε θαη ηελ ξσκατθή ππεθνφηεηα. Απφ ηνπο γνλείο ηνπ πήξε απζηεξή θαξηζατθή αλαηξνθή, αιιά θαη ειιεληθή κφξθσζε. Σν γεγνλφο απηφ,
223
αιιά θαη ην φηη ε Σαξζφο ήηαλ ηφηε ζπνπδαίν πνιηηηζηηθφ θέληξν ηεο Αλαηνιήο πνπ ζπλαγσληδφηαλ ηελ Αζήλα θαη ηελ Αιεμάλδξεηα, βνήζεζαλ ηνλ Παχιν λα απνθηήζεη θνζκνπνιίηηθεο θαηά θάπνην ηξφπν αληηιήςεηο, πξάγκα πνπ ηνλ ψζεζαλ αξγφηεξα ζηελ απφθαζή ηνπ λα δηδάμεη ζε φια ηα θξάηε θαη θπιέο ηελ λέα ζξεζθεία. Νένο ν Παχινο πήγε ζηε Ηεξνπζαιήκ θαη ζπνχδαζε λνκνδηδάζθαινο, έγηλε ελζνπζηψδεο Φαξηζαίνο θαη θαλαηηθφο δηψθηεο ησλ ρξηζηηαλψλ ηνπο νπνίνπο ζεσξνχζε αηξεηηθνχο. Έιαβε κέξνο ζην ιηζνβνιηζκφ ηνπ πξσηνκάξηπξα ηέθαλνπ. ηαλ κάιηζηα έκαζε φηη ζηε Γακαζθφ ππήξρε ηζρπξή ρξηζηηαληθή θνηλφηεηα, δήηεζε λα πάεη ν ίδηνο εθεί γηα λα ηελ εμαξζξψζεη. ην δξφκν γηα ηε Γακαζθφ, φπσο αλαθέξνπλ νη «Πξάμεηο ησλ Απνζηφισλ»: ‘…μαθληθά άζηξαςε θσο απφ ηνλ νπξαλφ πνπ ηνλ αλάγθαζε λα πέζεη ζηε γε. Οη άλδξεο ηεο ζπλνδείαο ηνπ ήηαλ θνβηζκέλνη αιιά δελ άθνπζαλ νχηε είδαλ ηίπνηε. Σφηε άθνπζε κηα θσλή πνπ ηνπ έιεγε «ανχι, ανχι γηαηί κε θαηαδηψθεηο;», Ρψηεζε «Πνηνο είζαη Κχξηε;» θαη πήξε ηελ απάληεζε «Δγψ, ν Ηεζνχο πνπ εζχ κε δηψθεηο». Ο Παχινο ζεθψζεθε απφ ηε γε, άλνημε ηα κάηηα ηνπ, αιιά δελ έβιεπε. Σνλ νδήγεζαλ ηπθιφ ζηε Γακαζθφ φπνπ κπφξεζε λα δεη πάιη κεηά απφ ηξεηο κέξεο’. Καλείο δελ κπνξεί λα πεη πνηα θπζηθή ελέξγεηα ππάξρεη πίζσ απφ απηή ηε δηήγεζε. Ζ θνχξαζε απφ έλα καθξχ ηαμίδη, ν εθηπθισηηθφο θαη θαπηφο ήιηνο ηεο εξήκνπ, ίζσο νη ηχςεηο απφ ηνλ άδηθν θφλν ελφο λένπ αλζξψπνπ (ηνπ ηεθάλνπ), επεξέαζαλ ππνζπλείδεηα ηνλ Παχιν, ν νπνίνο μαθληθά απφ δηψθηεο έγηλε ν έλζεξκνο θήξπθαο ηνπ Υξηζηηαληζκνχ. Απηή ε δηήγεζε ησλ «Πξάμεσλ», πνπ αλαθέξεηαη επζέσο ζε ζαχκα, δελ επαλαιακβάλεηαη ζηηο επηζηνιέο ηνπ Παχινπ, απνδίδεη πάλησο ηε κεηαζηξνθή ηνπ ζε ζετθή παξέκβαζε. ηε Γακαζθφ πξνζειπηίζζεθε θαη βαπηίζηεθε θαη θαηφπηλ έθπγε γηα ηελ Αξαβία, φπνπ έκεηλε γηα ηξία ρξφληα δηδάζθνληαο. Δπέζηξεςε ζηελ Ηεξνπζαιήκ θαη γλσξίζηεθε κε ηνπο καζεηέο θαη Απνζηφινπο Πέηξν θαη Ηάθσβν. Δπεηδή νη ειιελφθσλνη Δβξαίνη απεηινχζαλ λα ηνλ δνινθνλήζνπλ έθπγε γηα ηελ παηξίδα ηνπ ηελ Σαξζφ. Γελ έρνπκε πιεξνθνξίεο γηα ηελ εθεί δσή ηνπ, αιιά κεηά απφ νθηψ ρξφληα, ηνλ θάιεζε ε εθθιεζία ηεο Αληηφρεηαο. Δθεί ην 43-44, καδί κε ηνλ Βαξλάβα απφ ηελ Κχπξν, πξνζειχηηζαλ ηφζνπο πνιινχο, πνπ ε εθθιεζία ηεο Αληηφρεηαο έγηλε ε πνιππιεζέζηεξε φισλ ησλ άιισλ. Σφηε ν Παχινο βάπηηζε θαη πνιινχο εζληθνχο θαη ε εθθιεζία απνθάζηζε λα ζηείιεη ηνλ Παχιν θαη ηνλ Βαξλάβα ζην πξψην «απνζηνιηθφ» ηνπο ηαμίδη πνπ έγηλε ην 47 θαη 48. Ζ πξψηε πεξηνδεία πεξηιακβάλεη ηηο πεξηνρέο ηεο Κχπξνπ, Πηζηδίαο, Λπθανλίαο θαη Πακθπιίαο ζηε Μηθξά Αζία. Σν 49 έγηλε ε Απνζηνιηθή χλνδνο ζηελ νπνία απνθαζίζηεθε ε απνδέζκεπζε ηεο εθθιεζίαο απφ ηνλ ζηελφ ηνπδατθφ θχθιν θαη ηα ηνπδατθά δφγκαηα. Ακέζσο κεηά ν Παχινο έθπγε γηα ην δεχηεξν απνζηνιηθφ ηνπ ηαμίδη (49-52)θαη κέζσ ηεο Μηθξάο Αζίαο, πεξλά ζηελ Διιάδα θαη επηζθέπηεηαη ηνπο Φηιίππνπο, ηε Θεζζαινλίθε θαη ηε Βέξνηα φπνπ ηδξχεη εθθιεζίεο θαη θαηφπηλ έξρεηαη ζηελ Αζήλα, ζηελ Κφξηλζν θαη επηζηξέθεη κέζσ Δθέζνπ ζηελ Αληηφρεηα. ηνλ Άξεην Πάγν ηεο Αζήλαο ππήξρε βσκφο αθηεξσκέλνο ζηνλ «Άγλσζην Θεφ». Απηφ έδσζε ηελ επθαηξία ζηνλ Παχιν λα αλαγγείιεη φηη ήξζε λα δηδάμεη ηελ δηδαζθαιία ηνπ Άγλσζηνπ Θενχ θαη λα πξνζειπηίζεη αξθεηνχο ζηε λέα ζξεζθεία. Σν ηξίην ηαμίδη (54-57), πεξηιακβάλεη ηε Γαιαηία θαη ηε Φξπγία ηεο Μηθξάο Αζίαο, ηελ επεηξσηηθή Διιάδα θαη ηα λεζηά Μπηηιήλε, Κσ, Ρφδν θαη θαηέιεμε
224
ζηελ Σχξν θαη ηειηθψο ζηελ Ηεξνπζαιήκ. Δθεί ηνλ ζπλέιαβαλ κεηά απφ θαηαγγειίεο ησλ Δβξαίσλ φηη παξαβίαδε ηνλ λφκν. Κξαηήζεθε γηα δπν ρξφληα, θαη αθνχ επηθαιέζηεθε ηελ ξσκατθή ηνπ ππεθνφηεηα, πέηπρε λα κελ δηθαζηεί απφ Δβξαίνπο, αιιά λα απνζηαιεί ζηε Ρψκε γηα λα δηθαζηεί ελψπηνλ απηνθξαηνξηθνχ δηθαζηεξίνπ. Δθεί θξαηήζεθε γηα δπν ρξφληα ζε θαη’ νίθνλ πεξηνξηζκφ (61-63). Γελ έρνκε άιιεο πιεξνθνξίεο απφ ηηο «Πξάμεηο ησλ Απνζηφισλ». Πξέπεη λα πξαγκαηνπνίεζε θαη ηέηαξην ηαμίδη ζηε Γαιαηία θαη ηελ Ηζπαλία θαζψο θαη ζηελ Διιάδα. Δθεί ζπλειήθζε, εζηάιε ζηε Ρψκε θαη ην 67, εθηειέζηεθε επί Νέξσλα. Ο Παχινο έγξαςε πνιιέο επηζηνιέο, πνπ απνηεινχλ θαη ηκήκαηα ηεο Καηλήο Γηαζήθεο. Οη επηζηνιέο απεπζχλνληαη πξνο: Ρσκαίνπο, Κνξηλζίνπο Α’ θαη Β’ , Γαιάηεο, Δθεζίνπο, Φηιηππεζίνπο, Κνινζζαείο, Δβξαίνπο, Θεζζαινληθείο Α’ θαη Β’ , Σηκφζεν Α’ θαη Β’, πξνο Σίην θαη πξνο Φηιήκνλα. ηηο επηζηνιέο είλαη θαλεξή ε ζπκβνιή ηνπ Παχινπ ζηε δηακφξθσζε ηεο ρξηζηηαληθήο ζεσξίαο, ε απαγθίζηξσζε ηεο ρξηζηηαληθήο δηδαζθαιίαο απφ ηνλ εβξατθφ λφκν θαη ε πξνζπάζεηά ηνπ, ε λέα ζξεζθεία λα μεθχγεη απφ ηα φξηα κηα ηνπδατθήο αίξεζεο θαη λα πάξεη δηεζληθφ ραξαθηήξα. Άλνημε ην δξφκν γηα ηε δηάδνζε ηεο ρξηζηηαληθήο δηδαζθαιίαο ζηνλ εηδσινιαηξηθφ θφζκν, Γηθαίσο απνθιήζεθε ν Απφζηνινο ησλ Δζλψλ θαη ζεσξήζεθε ν πξαγκαηηθφο ηδξπηήο ηεο ρξηζηηαληθήο ζξεζθείαο.
Δ κέα ενδζηεία λέθοβε πθέμκ απυ ηα υνζα ηδξ εανασηήξ αίνεζδξ. Οζ Ώπυζημθμζ ζημνπίζηδηακ ζε υθδ ηδ Μεζυβεζμ δζδάζημκηαξ ηαζ πμθθμί απ’ αοημφξ ανήηακ ημκ εάκαημ απυ ηζξ δζχλεζξ πμο αημθμφεδζακ. Βκ ης ιεηαλφ, ιεηά ημ εάκαημ ημο Δνχδδ ημ 4 π.Υ. ημ ‘ααζίθεζμ’ ιμζνάζηδηε ζημοξ ηνεζξ βζμοξ ημο, αθθά ζηδκ μοζία ηδκ ελμοζία αζημφζακ μζ δζμνζζιέκμζ Ρςιαίμζ δζμζηδηέξ, μζ πενζζζυηενμζ απυ ημοξ μπμίμοξ ήηακ εθθδκζηήξ ηαηαβςβήξ ιε θοζζηυ επαηυθμοεμ ηδκ ακάπηολδ επενζημφ ηθίιαημξ ιεηαλφ Βαναίςκ ηαζ Βθθήκςκ ηαεχξ ηαζ εθθδκμθχκςκ Βαναίςκ. Ώοηυ ημ επενζηυ ηθίια ιεηαθένεδηε ηαζ ζε πυθεζξ εηηυξ Παθαζζηίκδξ, υπςξ ηδκ Ώθελάκδνεζα, ηδ Ααιαζηυ ηαζ ηδκ Κφπνμ, πμο πμθθέξ θμνέξ μζ δομ ημζκυηδηεξ ζοβηνμφζεδηακ ιε πμθθά εφιαηα. Σα απεθεοεενςηζηά ηαζ ιεζζζακζηά ηζκήιαηα ζοκέπζζακ ηδκ δνάζδ ημοξ ηαζ ζηζξ ανπέξ ημο 1μο ι.Υ. αζχκα. Μζα αθμνιή ζφβηνμοζδξ ήηακ δ πνμζπάεεζα ηςκ Ρςιαίςκ κα ακεβείνμοκ ημ πνοζυ άβαθια ημο Καθζβμφθα ιέζα ζημ καυ ηδξ Εενμοζαθήι, δ μπμία απέηοπε θυβς ηδξ ζθμδνήξ ακηίδναζδξ ημο εανασημφ θαμφ. Σμ 64-66, μζ Βαναίμζ ιε επζηεθαθήξ ημοξ Γδθςηέξ, ελεβένεδηακ, ελυκηςζακ ηδ νςιασηή θνμονά ηαζ επέααθακ έκα νζγμζπαζηζηυ ηνμιμηναηζηυ ηαεεζηχξ. ιςξ ημ 67 μ ζηναηδβυξ Βεζπαζηαλφο ηαζ - ιεηά ηδκ ακαηήνολή ημο ςξ αοημηνάημνα - ημ 70, μ βζμξ ημο Σίηνο, ηαηέθααε ηδ πχνα, έηαρε ημ Ναυ ηαζ ζζμπέδςζε ηδκ Εενμοζαθήι. Σμ 73, έπεζε ηαζ δ Μαζάκηα, ημ ηεθεοηαίμ μπονυ ηςκ Γδθςηχκ. Συηε ηαηαζηνάθδηε ηαζ μ ιεβαθφηενμξ ζμοδασηυξ καυξ ζηδκ Ώθελάκδνεζα ηαζ ζημηχεδηακ πμθθμί Βαναίμζ. ζμζ απυ αοημφξ δζαζχεδηακ απυ ηδ θμαενή βεκμηημκία πμο αημθμφεδζε, δζαζημνπίζεδηακ ζηα πέναηα ημο ηυζιμο. Οζ Βαναίμζ πμο ελμκηχεδηακ οπμθμβίγμκηαζ απυ ημκ Σάηζημ ζε 600.000 ηαζ απυ ημκ Εχζδπμ ζε έκα εηαημιιφνζμ. Σμ βεβμκυξ είκαζ υηζ δ Παθαζζηίκδ απμρζθχεδηε απυ ημκ εανασηυ πθδεοζιυ ηαζ υθδ δ πενζμπή εκζςιαηχεδηε ζηδ νςιασηή αοημηναημνία ςξ επανπία ηδξ Εμοδαίαξ.
225
Ώπυ ηυηε άνπζζε δ εανασηή Γηαζπνξά ηαζ ιυθζξ ημ 1948, μζ Βαναίμζ ιπυνεζακ κα ζπδιαηίζμοκ ηδκ δζηή ημοξ ακελάνηδηδ ηναηζηή μκηυηδηα, ημ Εζναήθ. ιςξ πανά ημοξ δζςβιμφξ πμο ηαηά ηαζνμφξ οπέζηδζακ ζηζξ πχνεξ πμο γμφζακ, ιπυνεζακ κα δζαηδνήζμοκ ηδκ εεκζηή ημοξ ηαοηυηδηα, επί ζπεδυκ δομ πζθζάδεξ πνυκζα, πάνδ ζηδκ ενδζηεία ημοξ, αθθά ηαζ ζηδκ επζιμκή ηδξ δζαηήνδζδξ ηςκ εείιςκ ηαζ ηςκ παναδυζεχκ ημοξ. Καηά ηαζνμφξ δζέπνερακ ζδιακηζημί Βαναίμζ, επζζηήιμκεξ, πμθζηζημί. άκενςπμζ ηςκ βναιιάηςκ ηαζ ηςκ ηεπκχκ, ημοξ μπμίμοξ εα ζοκακηήζμοιε ζηδ πμνεία ηδξ ζζημνίαξ. Έκαξ ζδιακηζηυξ ζζημνζηυξ ηδξ επμπήξ ήηακ μ Ηώζεπνο.
Ο Ηψζεπνο Φιάβηνο (37/38 – 100 κ.Υ.) εκαληηθή κνξθή ηεο ηνπδατθήο γξακκαηείαο. Γελλήζεθε ζηελ Ηεξνπζαιήκ απφ αξηζηνθξαηηθή ηεξαηηθή νηθνγέλεηα πνπ αλήθε ζην θίλεκα ησλ Φαξηζαίσλ. Ζ κεηξηθή ηνπ γιψζζα ήηαλ ε αξακατθή. ε ειηθία 19 εηψλ έγηλε ηεξέαο. Σν 64 επηζθέθζεθε ηε Ρψκε θαη φηαλ επέζηξεςε ην 66, ε Ηνπδαία είρε εμεγεξζεί θαηά ησλ Ρσκαίσλ. Σν εβξατθφ ηνπ φλνκα ήηαλ Γηνδέθ κπελ Μαηίαο. πκκεηείρε ζηελ εμέγεξζε σο ζηξαηησηηθφο δηνηθεηήο ηεο Γαιηιαίαο, αιιά ην 67 ζπλειήθζε απφ ηνπο Ρσκαίνπο. Έγηλε φκσο θίινο ηνπ Βεζπαζηαλνχ (πξφβιεςε φηη ζχληνκα ζα γίλεη απηνθξάηνξαο, πξάγκα πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε κεηά ην ζάλαην ηνπ Νέξσλα, ην 68). Απφ ην ζηξαηφπεδν ηνπ γηνπ ηνπ Σίηνπ, παξαθνινχζεζε ηελ πνιηνξθία, ηελ θαηάιεςε θαη ηελ θξίθε ηεο θαηαζηξνθήο ηεο Ηεξνπζαιήκ. Έδεζε ηελ ππφινηπε δσή ηνπ ζηε Ρψκε, πξνζηαηεπφκελνο ηνπ απηνθξάηνξα, απέθηεζε ηε ξσκατθή ππεθνφηεηα θαη πξφζζεζε ζην φλνκά ηνπ ην Φιάβηνο, νηθνγελεηαθφ φλνκα ηνπ απηνθξάηνξα. Σα ζεκαληηθφηεξα ηζηνξηθά έξγα ηνπ είλαη: Σν Πεξί ηνπ Ηνπδατθνχ πνιέκνπ, ζε εθηά βηβιία, (γξακκέλν ζηελ αξακατθή – έρεη ραζεί, θαη θαηφπηλ κεηαθξαζκέλν απφ ηνλ ίδην ζηελ ειιεληθή, πνπ δηαζψζεθε) εμηζηνξεί ηελ ηζηνξία ησλ Δβξαίσλ απφ ηνλ Ζξψδε σο ηελ θαηαζηξνθή ηεο Ηεξνπζαιήκ. Δίλαη κεξνιεπηηθφ (πξνζπαζεί λα ξίμεη ηελ επζχλε ηνπ πνιέκνπ, απνθιεηζηηθά ζηνπο Εεισηέο), αιιά θαινγξακκέλν κε αθξηβείο ηζηνξηθέο αθεγήζεηο θαη αμηφπηζην θπξίσο γηαηί ν ίδηνο έδεζε ηα γεγνλφηα. Ζ Ηνπδατθή Αξραηνινγία, ζε είθνζη βηβιία πεξηγξάθεη ηελ ηζηνξία ησλ Δβξαίσλ απφ ηελ δεκηνπξγία ηνπ θφζκνπ σο ην 66 κ.Υ. Σν έξγν απηφ ηνπ Ηψζεπνπ, ζεσξείηαη ην θαιχηεξφ ηνπ. Δθεί γίλεηαη θαη κλεία ηεο ηζηνξηθήο χπαξμεο ηνπ Ηεζνχ (ππάξρνπλ ακθηβνιίεο λα ην έγξαςε ν ίδηνο ν Ηψζεπνο ή ην πξφζζεζε αξγφηεξα ρξηζηηαληθφ ρέξη). Ο Ησζήπνπ βίνο είλαη απηνβηνγξαθηθφ θαη πξνζπαζεί λα επηδείμεη ηελ λνκηκνθξνζχλε ηνπ πξνο ηε Ρψκε. Καη ην Καη’ Αππίσλνο ή πεξί αξραηφηεηνο ησλ Ηνπδαίσλ, είλαη έλα απνινγεηηθφ έξγν γηα ηνλ ηνπδατζκφ. Ο Ηψζεπνο δελ ήηαλ πνηέ ζπκπαζήο ζηνπο Δβξαίνπο, ιφγσ ηνπ θηινξσκατζκνχ ηνπ, αιιά θαη εμ αηηίαο ηεο ειιεληθήο ηνπ παηδείαο πνπ ηελ ζεσξνχζαλ απαξάδεθηε γηα Δβξαίν. Οη ζπκπαηξηψηεο ηνπ ηνλ αγλφεζαλ θαη ε δηάζσζε ησλ έξγσλ ηνπ, νθείιεηαη ζηνπο ρξηζηηαλνχο.
Δ Παθαζζηίκδ πέναζε ζημοξ ΐογακηζκμφξ ςξ ημ 636, ιεηά ζημοξ ιμοζμοθιάκμοξ ιέπνζ ηζξ ηαονμθμνίεξ ημ 1099, ζημοξ Άνααεξ (1187-1516) ηαζ ζημοξ Σμφνημοξ ςξ ημ 1917.
226
16. Ζ ΡΧΜΑΨΚΖ ΑΤΣΟΚΡΑΣΟΡΗΑ Οη Πξψηνη απηνθξάηνξεο – Ζ Αθκή ηεο Ρψκεο ηα ηέθδ ηδξ πενζυδμο ηδξ Αδιμηναηίαξ, δ πυθδ ηδξ Ρχιδξ ήηακ δ ιεβαθφηενδ ηδξ Μεζμβείμο ηαζ ίζςξ δ ιεβαθφηενδ πμο οπήνλε πμηέ, ςξ ημκ 19μ αζχκα ι.Υ. Ο πθδεοζιυξ ηδξ λεπενκμφζε ημκ έκα ηαζ ίζςξ πνμζέββζγε ηα δομ εηαημιιφνζα ηαημίημοξ. Ήηακ δ πνςηεφμοζα ιζαξ ηενάζηζαξ αοημηναημνίαξ ηαζ ημ ιεβαθείμ ηδξ πυθδξ αοηήξ, έπνεπε κα ακηακαηθά ηδκ ζζπφ ηαζ ημκ πθμφημ ηδξ αοημηναημνίαξ. Ο Οηηααζακυξ Ώφβμοζημξ ηδκ έηακε αηυια θαιπνυηενδ. Καηά ηδ δζάνηεζα ηδξ αοημηναημνίαξ ημο Νένςκα, ιεβάθμ ιένμξ ηδξ πυθδξ ηάδηε, αθθά ίζςξ ήηακ δ εοηαζνία κα πηζζηεί αηυια πζμ θαιπνή. Σμ Ώοημηναημνζηυ πμθίηεοια πμο ανπίγεζ ζζημνζηά απυ ημ 27 π.Υ., υηακ μ Οθηαβηαλόο μκμιάζηδηε Ώφβμοζημξ, ιεηά απυ πμθθά πνυκζα ειθοθίςκ πμθέιςκ ηαζ έβζκε μ ακαιθζζαήηδημξ δβειυκαξ, ηνάηδζε πέκηε αζχκεξ. ηδκ αηιή ηδξ δ Ώοημηναημνία ηαηείπε εδάθδ πμο πενζέηθεζακ υθδ ηδ Μεζυβεζμ Θάθαζζα, αθθά εζζπςνμφζε ηαζ ζηδκ εκδμπχνα ηδξ Βονχπδξ ηαζ ηδξ Ώζίαξ ιε ζοκεπείξ ηαηαηηήζεζξ.
Ο Οθηαβηαλόο - Αύγνπζηνο (63 π.Υ.-14 κ.Υ.) Ο Γάηνο Ηνχιηνο Καίζαξ Οθηαβηαλφο – Αχγνπζηνο, ήηαλ ν ηδξπηήο ηνπ απηνθξαηνξηθνχ πνιηηεχκαηνο θαη πξψηνο απηνθξάηνξαο ηεο Ρψκεο. Ήηαλ γηνο ηνπ πξαίηνξα Γάηνπ Οθηάβηνπ θαη αληςηφο αιιά θαη ζεηφο γηνο θαη θιεξνλφκνο ηνπ Ηνπιίνπ Καίζαξα, πνπ δελ είρε λφκηκνπο άξξελεο απνγφλνπο (είρε απνθηήζεη κε ηελ Κιενπάηξα ηνλ Καηζαξίσλα) θαη πξνσζνχζε ηνλ λεαξφ Οθηαβηαλφ. Ζ δνινθνλία ηνπ Καίζαξα ην 44 π.Υ., ηνλ βξήθε ζηελ Ηιιπξία, φπνπ ππεξεηνχζε σο αμησκαηηθφο. Έθπγε ακέζσο κφιηο έκαζε ην ζιηβεξφ λέν γηα ηελ Ηηαιία θαη κφιηο έθζαζε ζην Πξίληεδη πήξε ην φλνκα Γάηνο Ηνχιηνο Καίζαξ, δειψλνληαο έηζη ηελ πξφζεζή ηνπ λα αλακηρζεί ζηελ πνιηηηθή. Ήηαλ κηα επηθίλδπλε απφθαζε, γηαηί νη δνινθφλνη ηνπ Καίζαξα ήηαλ πνιχ ηζρπξνί, ν δε θπξηφηεξνο αληίπαιφο ηνπο, ν Μάξθνο Αληψληνο, δελ ήζειε λα κνηξαζζεί κε ηνλ λεαξφ θαη θηιφδνμν Οθηαβηαλφ ηηο πξννπηηθέο εγεζίαο ηνπ αθέθαινπ πιένλ θξάηνπο. Με ηελ νηθνλνκηθή ζπλδξνκή ηνπ Μαηθήλα θαη άιισλ πινχζησλ θίισλ ηνπ, ν Οθηαβηαλφο ζπγθέληξσζε έλα πξνζσπηθφ ζηξαηφ απφ βεηεξάλνπο ζηξαηηψηεο ηνπ Καίζαξα θαη άξρηζε λα αηζζάλεηαη ηζρπξφο. Έηζη ην 63, ζε ειηθία κφιηο είθνζη εηψλ, πέηπρε λα αλαγλσξηζζεί απφ ηε ζχγθιεην σο ζηξαηεγφο, ζπγθιεηηθφο θαη πξαίηνξαο (δέθα ρξφληα λσξίηεξα απφ ηε λφκηκε ειηθία) θαη ιίγν αξγφηεξα θαη χπαηνο! κσο, νη δνινθφλνη ηνπ Καίζαξα είραλ ην δηθφ ηνπο ζηξαηφ θαη ππήξρε θίλδπλνο θαηάιεςεο ηεο εμνπζίαο. Σν Ννέκβξην ηνπ 43, ν Οθηαβηαλφο, ν Αληψληνο θαη ν ζηξαηεγφο Λέπηδνο (σο κεζνιαβεηήο) ζπκθψλεζαλ λα ζρεκαηίζνπλ ηξηαλδξία. Σν πξψην έξγν ηεο ηξηαλδξίαο ήηαλ ε εμφλησζε ησλ πνιηηηθψλ αληηπάισλ ηνπο κε πξνγξαθέο. Μεηαμχ ησλ ζπκάησλ ηνπο ήηαλ 300 227
ζπγθιεηηθνί, 2000 ηππείο θαη ν Κηθέξσλ. Ακέζσο κεηά ζηξάθεθαλ θαηά ησλ δνινθφλσλ ηνπ Καίζαξα, ηνπο νπνίνπο θαηαλίθεζαλ ζηνπο Φηιίππνπο. Ζ απνηπρία ηνπ Αληψληνπ ζηνλ πφιεκν θαηά ησλ Πάξζσλ πνπ ζηνίρεζε ηε δσή πάλσ απφ 30.000 ξσκαίσλ ζηξαηησηψλ, αιιά θαη ε πξνθιεηηθή ζρέζε ηνπ κε ηε βαζίιηζζα ηεο Αηγχπηνπ Κιενπάηξα (ν Αληψληνο ήηαλ ζχδπγνο ηεο αδειθήο ηνπ Οθηαβηαλνχ), έθεξε θαη ηελ ηειηθή ζχγθξνπζε ησλ δχν ηζρπξψλ αλδξψλ. Απηή έιεμε κε ηελ ήηηα ηνπ Αλησλίνπ ζηε λαπκαρία ηνπ Αθηίνπ ην 31 π.Υ. Ήηαλ ε ηειεπηαία ζχγθξνπζε ησλ εκθπιίσλ πνιέκσλ πνπ ηαιάληζαλ ηε Ρψκε γηα αξθεηέο δεθαεηίεο. Ο Αληψληνο θαη ε Κιενπάηξα απηνθηφλεζαλ. Ο Οθηαβηαλφο ήηαλ πιένλ ν κφλνο θαη αδηαθηινλίθεηνο εγέηεο ηεο Ρψκεο. Αιιά ηα βήκαηά ηνπ ήηαλ πξνζεθηηθά (είρε πάληα ππ’ φςε ηνπ ηελ ηχρε ηνπ Ηνπιίνπ Καίζαξα). Έηζη ζηαδηαθά απνςίισζε ηε ζχγθιεην απφ ηνπο πνιηηηθνχο ηνπ αληηπάινπο, ην 27 π.Υ. απνδέρζεθε ηνλ ηίηιν ηνπ Απγνχζηνπ, ην 23 αλέιαβε θαη ην δεκαξρηαθφ αμίσκα, ην 19 αλαγλσξίζηεθε ηζφβηνο χπαηνο, ην 12 pontifex maximus (αξρηεξέαο) θαη ην 2 π.Υ. pater patriae (ν παηέξαο ηεο παηξίδαο). Ο Οθηαβηαλφο Αχγνπζηνο ήηαλ έλαο απφ ηνπο πην ραξηζκαηηθνχο, εξγαηηθνχο, αλεθηηθνχο θαη ηθαλνχο εγέηεο πνπ γλψξηζε ν θφζκνο. Αλέιαβε ην έξγν ηεο δηνηθεηηθήο αλαδηνξγάλσζεο θαη νηθνλνκηθήο αλφξζσζεο ηνπ ηεξάζηηνπ θξάηνπο θαη πέηπρε λα θέξεη ην ιαφ θαη ηε ρψξα ζε πςειά επίπεδα επεκεξίαο αιιά θαη αδηαηάξαθηεο εηξήλεο πνπ ζπάληα έδεζαλ. Καηάξγεζε ηνπο ηδησηηθνχο εηζπξάθηνξεο θφξσλ, πνπ θαηαπίεδαλ ην ιαφ θαη δηφξηζε γηα ην ζθνπφ απηφ δεκνζίνπο ππαιιήινπο. Αθνινπζψληαο ηα βήκαηα ηνπ Ηνπιίνπ Καίζαξα, θέξδηζε ηε ιατθή ζπκπάζεηα, δηνξγαλψλνληαο αγψλεο, ρηίδνληαο λέα θηίξηα, λανχο θαη παίξλνληαο θηινιατθά κέηξα. Γηνξγάλσζε ππξνζβεζηηθή ππεξεζία κε 3.500 ππξνζβέζηεο θαη ελίζρπζε ηελ θνηλσληθή πξφλνηα κε δσξεάλ δηαλνκή ζηαξηνχ ζηνπο άπνξνπο πνιίηεο. Οη αγψλεο (ζεξηνκαρίεο θαη κνλνκαρίεο) ήηαλ ην αγαπεκέλν ζέακα ηνπ ξσκατθνχ ιανχ θαη πνιιέο έπαηξλαλ κέξνο ζ’ απηέο ρηιηάδεο κνλνκάρνη. Σν ξσκατθφ ακθηζέαηξν ήηαλ ην αληίζηνηρν ηνπ ειιεληθνχ ζεάηξνπ. Έρηηζε ηνλ κεγάιν λαφ ηνπ Απφιισλα, ην Horologium (έλα ηεξάζηην ειηαθφ ξνιφη), ην Πάλζενλ θαη ην κεγάιν Μαπζσιείν ηνπ Απγνχζηνπ. Αλαθαίληζε ην ζχζηεκα χδξεπζεο ηεο πξσηεχνπζαο θαη έθηηαμε δπν θαηλνχξηα πδξαγσγεία θαη επεμέηεηλε ην ήδε ζπνπδαίν ξσκατθφ νδηθφ δίθηπν. Λέγεηαη φηη παξέιαβε κηα πφιε ρηηζκέλε απφ ηνχβια θαη άθεζε κηα πφιε απφ κάξκαξν. Ζ εηξήλε θαη ε επεκεξία έθεξαλ θαη πνιηηηζηηθή άλζεζε. Πνηεηέο φπσο ν επηθφο Βηξγίιηνο, ν Οξάηηνο, ν ηειεπηαίνο κεγάινο ησλ πνηεηψλ ηεο επνρήο ηνπ Απγνχζηνπ πνηεηήο ησλ Μεηακνξθψζεσλ Πνύκπιηνο Οβίδηνο (43 π.Υ.-17 κ.Υ.), ν Πξνπέξηηνο, ν Σίβνπινο, ν ηζηνξηθφο Σίηνο Λίβηνο (59 π.Υ.-17 κ.Υ.) δεκηνπξγνχζαλ ππφ ηελ αηγίδα ηνπ Μαηθήλα αιιά θαη ηνπ ίδηνπ ηνπ απηνθξάηνξα, ε θηινζνθία αλζνχζε θαη ε Ρψκε αιιά θαη νη άιιεο πφιεηο γέκηδαλ απφ αγάικαηα θαη άιια θαιιηηερλήκαηα. Σν λνκνζεηηθφ έξγν ηνπ ήηαλ ζεκαληηθφ, ελίζρπζε θαη εκπινχηηζε ην ήδε ππάξρνλ Ρσκατθφ Γίθαην κε λένπο λφκνπο θαη θαλφλεο. Γεληθψο ην θαζεζηψο πνπ ζεκειίσζε θαη ε Pax Romana (ξσκατθή εηξήλε) πνπ επέβαιε, θξάηεζαλ πάλσ απφ ηξεηο αηψλεο παξά ηελ αληθαλφηεηα νξηζκέλσλ απφ ηνπο επφκελνπο απηνθξάηνξεο. Καη κφλν απηφ ην γεγνλφο, απνδεηθλχεη φηη ν Οθηαβηαλφο Αχγνπζηνο ήηαλ έλαο ζπνπδαίνο εγέηεο, ίζσο έλαο απφ ηνπο κεγαιχηεξνπο ηεο παγθφζκηαο ηζηνξίαο. Μεηά ηελ θαηάθηεζε ηεο Αηγχπηνπ ην 30 π.Υ., ν Αχγνπζηνο εδξαίσζε θαη κεγάισζε ηελ απηνθξαηνξία, κε ηελ νινθιήξσζε ηεο θαηάθηεζεο ηεο Ηβεξηθήο.
228
Δπαλίδξπζε ηελ Καξρεδφλα σο ακηγψο ξσκατθή πφιε πιένλ θαη γξήγνξα ε πφιε απηή έγηλε κηα απφ ηηο πην ζεκαληηθέο θαη επεκεξνχζεο ηεο απηνθξαηνξίαο. ηαλ ν ξσκατθφο ζηξαηφο ππέζηε παλσιεζξία απφ ηνπο Γεξκαλνχο, ε Ρψκε δελ κπφξεζε λα επεθηαζεί αλαηνιηθφηεξα ηνπ Ρήλνπ. ην βνξξά ν Ρήλνο θαη Γνχλαβεο, ζηελ αλαηνιή ν Δπθξάηεο ζην λφην ε αράξα θαη ζηε δχζε ν Αηιαληηθφο Χθεαλφο, απνηεινχζαλ ηα ζχλνξα ηεο ξσκατθήο απηνθξαηνξίαο ηνπ Απγνχζηνπ, ε νπνία - κε ηελ εμαίξεζε ηεο θαηάθηεζεο ηεο Βξεηαλίαο απφ ηνλ Κιαχδην - είρε θζάζεη ζην κέγηζην ηεο εμάπισζήο ηεο. Με ηε ηξίηε γπλαίθα ηνπ, ηε Ληβία, δελ απέθηεζε παηδηά. Απφ ηνλ δεχηεξφ ηνπ γάκν είρε κηα θφξε ηελ Ηνπιία ε νπνία ηνπ είρε ραξίζεη δπν εγγφληα, ελψ ε Ληβία απφ ηνλ πξψην ηεο γάκν είρε έλα γην, ηνλ Σηβέξην. Ο Αχγνπζηνο ππνρξέσζε ηελ Ηνπιία λα παληξεπηεί ηνλ Σηβέξην, παξφιν πνπ θαη νη δπν δελ ήζειαλ απηφλ ην γάκν. ηαλ ηα δπν εγγφληα ηνπ πέζαλαλ ζε πνιχ κηθξή ειηθία, ν Αχγνπζηνο δελ είρε άιιε επηινγή απφ ην λα πηνζεηήζεη θαη λα ρξίζεη δηάδνρφ ηνπ) ηνλ Σηβέξην. Σνλ Αχγνπζην ηνπ 14 κ.Υ. ν Οθηαβηαλφο Αχγνπζηνο πέζαλε κεηά 41 ρξφληα αδηαηάξαρηεο εγεκνλίαο, ζηα 76 ηνπ ρξφληα. Λέγεηαη φηη ηνλ δειεηεξίαζε ε ίδηα ε γπλαίθα ηνπ ε Ληβία γηα λα επηζπεχζεη ηελ άλνδν ηνπ γηνπ ηεο Σηβέξηνπ ζην ζξφλν. Σν ζψκα ηνπ θάεθε ζε επίζεκε ηειεηή θαη νη ζηάρηεο ηνπνζεηήζεθαλ ζην Μαπζσιείν πνπ έθεξε ην φλνκά ηνπ.
ηακ ημ 14 ι.Υ. πέεακε μ αοημηνάημναξ Ώφβμοζημξ, άθδζε πίζς έκα ηνάημξ, ιε εδναζςιέκδ ηδκ πμθζηζηή ηαζ ημζκςκζηή ζηαεενυηδηα ηαζ δ νςιασηή εζνήκδ πμο επέααθε, δζαηήνδζε δομ μθυηθδνμοξ αζχκεξ εοδιενίαξ ζημκ ηυζιμ. Σδκ επμπή ημο, δ Ρχιδ εδναίςζε ημοξ ζδιακηζηυηενμοξ εεζιμφξ πμο επδνέαζακ ηδκ εονςπασηή ζζημνία βζα ηζξ επυιεκεξ δφμ πζθζεηίεξ. Ώοηυ πμο γδημφζε δ Ρχιδ απυ ημοξ θαμφξ ηςκ ηαηαηηδιέκςκ πενζμπχκ, ήηακ δ δζαηήνδζδ ηδξ εζνήκδξ ηαζ δ ηαηααμθή ηςκ θυνςκ πμο ημοξ ακαθμβμφζακ. Καηά ηα άθθα ήηακ εθεφεενμζ κα αζημφκ υπμζα ενδζηεία ήεεθακ, κα δζαηδνμφκ ημκ πμθζηζζιυ, ηζξ παναδυζεζξ ηαζ ηα έεζιά ημοξ. Δ Ρςιασηή αοημηναημνία ήηακ έκαξ ακεηηζηυξ πμθοεεκζηυξ, πμθοπμθζηζζιζηυξ μνβακζζιυξ. Ο νςιασηυξ ζηναηυξ ήηακ πμθοεεκζηυξ. Σμκ ημνιυ ημο απμηεθμφζακ μζ Εηαθμί, αθθά ηα αμδεδηζηά ζχιαηα, απανηίγμκηακ απυ ζηναημθμβδιέκμοξ απυ υθα ηα ιένδ ηδξ αοημηναημνίαξ. Γαθάηεξ ζππείξ, Ίαδνεξ ζθεκδμκζζηέξ, ημλυηεξ απυ ηδ Μζηνά Ώζία ηαζ άθθμζ, πθαζζίςκακ έκα ζηνάηεοια πενίπμο 350.000 ακδνχκ πμο θνυκηζγε ηδκ αζθάθεζα ηςκ ζοκυνςκ ηαζ δζαηδνμφζε ηδκ εζνήκδ, θμζ αοημί ιζζεμδμημφκηακ απυ ημ αοημηναημνζηυ ηαιείμ ηαζ υηακ ενπυηακ δ χνα ηδξ απμζηναηείαξ ημοξ, ημ ηνάημξ ημοξ παναπςνμφζε βαίεξ βζα κα ιπμνέζμοκ κα γήζμοκ ηδκ οπυθμζπδ γςή ημοξ. ιςξ υθμζ αοημί, οπδνεηχκηαξ επί δεηαεηίεξ ημ νςιασηυ ζηναηυ, έπαζνκακ ηδ νςιασηή οπδημυηδηα, ιάεαζκακ ηα θαηζκζηά, εκζηενκίγμκηακ ημκ νςιασηυ πμθζηζζιυ ηαζ ημκ ιεηέθενακ ζηδκ παηνίδα ημοξ. Ώκηίζημζπα πμθζηζζιζηά ζημζπεία ηςκ ηαηαηηδιέκςκ θαχκ ιεηαθένμκηακ ζηδ Ρχιδ ηαζ πμθθά απυ αοηά βίκμκηακ ηηήια ημο νςιασημφ πμθζηζζιμφ. Ο βζμξ ηδξ Λζαίαξ ηαζ δεφηενμξ αοημηνάημναξ ηδξ Ρχιδξ μ Σηβέξηνο (14-37), εκίζποζε ημκ αοημηναημνζηυ εεζιυ, αθθά ηαζ ηδκ αοημηναημνζηή θαηνεία. ιςξ, ακηίεεηα ιε ημκ Ώφβμοζημ, μ Σζαένζμξ δεκ ήηακ πανζζιαηζηυξ δβέηδξ ηαζ επέααθε ηαεεζηχξ ηνυιμο, ελμκηχκμκηαξ ηάεε ακεπζεφιδημ πμθίηδ ηαεχξ ηαζ πμθθμφξ ζοβηθδηζημφξ ιε ηζξ μζημβέκεζέξ ημοξ. ηακ πέεακε άθδζε έκα ηνάημξ ιε αζθαθή ζφκμνα ηαζ βειάηα ηαιεία.
229
Σμ ζημζπείμ ηδξ ηνμιμηναηίαξ παναηηδνίγεζ ηαζ ημκ δζάδμπμ ημο Σζαένζμο. Ο Γάζμξ (37-41), πμο έιεζκε βκςζηυξ ςξ Καιηγνχιαο (αναοθάηζαξ, βζαηί ιζηνυ παζδί, υηακ ανζζηυηακ ζημ ζηναηυ ημο παηένα ημο, θμνμφζε ζηναηζςηζηά οπμδήιαηα). Ξεηίκδζε ηδ ααζζθεία ημο ιε ηδκ ηαηάνβδζδ ηάπμζςκ θυνςκ ηαζ ηδ εέζπζζδ ζοπκχκ δδιμζίςκ εεαιάηςκ υπςξ μζ εδνζμιαπίεξ, βεβμκυηα πμο ημκ έηακακ δδιμθζθή. ιςξ ηάπμζα πκεοιαηζηή αζεέκεζα ημκ ιεηαιυνθςζε ζε αζιμδζρή ηφνακκμ. Αμθμθμκμφζε ζοβηθδηζημφξ βζα κα πάνεζ ηζξ πενζμοζίεξ ημοξ ή ηζξ βοκαίηεξ ημοξ, παναπςνμφζε νςιασηέξ επανπίεξ ζε παζδζημφξ ημο θίθμοξ, πακηνεφηδηε ηδκ αδεθθή ημο, μκυιαζε ημ άθμβυ ημο ζοβηθδηζηυ ηαζ απαζημφζε κα ημκ θαηνεφμοκ ςξ Αία. Αεκ είκαζ πανάλεκμ πμο δμθμθμκήεδηε βνήβμνα απυ ημοξ ίδζμοξ ημοξ ζςιαημθφθαηέξ ημο. Μεηά ηδ δμθμθμκία ημο Καθζβμφθα, ιενζημί ζοβηθδηζημί ζηέθεδηακ κα επακαθένμοκ ημ δδιμηναηζηυ ηαεεζηχξ, υιςξ μζ ζηναηζςηζημί πμο ηένδζγακ ανηεηά απυ ημ πνμδβμφιεκα ηαεεζηχξ ήεεθακ κέμ αοημηνάημνα. ΐνήηακ ημκ ημκηζκυηενμ ζοββεκή ημο Καθζβμφθα, ημ εείμ ημο Κθαφδζμ, κα ηνφαεηαζ απυ θυαμ υηζ ήνεε δ ζεζνά ημο κα δμθμθμκδεεί ηαζ ημκ ακαηήνολακ αοημηνάημνα, βζα κα πνμθάαμοκ ημοξ ζοβηθδηζημφξ. ηακ ήηακ ιζηνυξ, μ Κιαχδηνο (41-54), έιεζκε πςθυξ απυ πμθζμιοεθίηζδα ηαζ ηναφθζγε. ιςξ, απμδείπεδηε ζοκεηυξ δβειυκαξ, έθηζαλε δπζυηενμοξ κυιμοξ βζα ημοξ δακεζζηέξ ηαζ βζα ημοξ ζηθάαμοξ, δζεοηυθοκε ηδκ είζμδμ ζηδ φβηθδημ ιεθχκ απυ ηζξ επανπίεξ ηαζ εζδζηυηενα απυ ηδ Γαθαηία ηαζ πνυζεεζε ηδ ΐνεηακία ζηδ Ρςιασηή αοημηναημνία. Δ ΐνεηακία ηαημζημφκηακ απυ ηεθηζηά θφθα. Ο Εμφθζμξ Καίζαναξ πνμζπάεδζε ιε επζηοπία κα ιδ αμδεήζμοκ ημοξ ζοββεκείξ ημοξ Γαθάηεξ, υηακ πμθειμφζε ζηδ Γαθθία. Ώνπδβυξ ηςκ Κεθηχκ ζηδ ΐνεηακία ήηακ ηυηε μ Κοκμαεθίκμξ (μ Κοιαεθίκμξ ημο αίλπδν), πμο ήηακ θίθμξ ηςκ Ρςιαίςκ. ηακ – επί Κθαφδζμο -ηδκ ανπδβία ακέθααε μ Κανάηαηημξ, μζ νςιασηέξ θεβεχκεξ εζζέααθακ ζηδ ΐνεηακία ηαζ ηαηάηηδζακ ημ ιεβαθφηενμ ιένμξ ηδξ. Ώοηή εεςνείηαζ δ ιεβαθφηενδ ζηναηζςηζηή επζηοπία ημο Κθαοδίμο. Ο Κθαφδζμξ ήηακ δζακμμφιεκμξ ηαζ έβναρε ηδκ ζζημνία ηςκ Βηνμφζηςκ ζηδκ εηνμοζηζηή βθχζζα, ένβμ πμο δοζηοπχξ έπεζ παεεί. Δ ηνίηδ ημο βοκαίηα, δ Μεζζαιίλα, έβζκε πενζαυδηδ βζα ηδκ μιμνθζά ηδξ αθθά ηαζ βζα ηδκ αηυθαζηδ ενςηζηή ζοιπενζθμνά ηδξ, δ μπμία ελέεεηε ημκ αοημηνάημνα. ηακ πθδνμθμνήεδηε θεπημιένεζεξ, μ Κθαφδζμξ δζέηαλε ηδκ εηηέθεζή ηδξ. Δ ηέηανηή ημο βοκαίηα, δ Αγξηππίλα, (θέβεηαζ υηζ) ημκ δδθδηδνίαζε βζα κα πνμςεήζεζ ημ βζμ ηδξ ημκ Νέξσλα ζημ ενυκμ, ακηί βζα ημ βζμ ημο Κθαφδζμο, ημκ Βξεηαληθφ. Ο ιυθζξ δεηαεθηά εηχκ Νέξσλ (54-68), άνπζζε ηδ ααζζθεία ημο ιε ηαθμφξ μζςκμφξ, έδεζλε υηζ εα ζοκενβαζεεί ιε ηδ φβηθδημ, επέδεζλε ιεηνζμπάεεζα, πμο απμδίδεηαζ ζηδκ επζννμή πμο δεπυηακ απυ ηζξ ζοιαμοθέξ ημο δαζηάθμο ημο, θζθμζυθμο ελέθα. Γνήβμνα υιςξ έδεζλε ζδιάδζα ιεβαθμιακίαξ ηαζ πανάκμζαξ ηαζ δμθμθυκδζε ηδ ιδηένα ημο Ώβνζππίκα, ηδκ βοκαίηα ημο Οηηααία, ημκ βζμ ημο Κθαφδζμο ημκ ΐνεηακζηυ, ημκ πμζδηή Λμοηακυ, ημκ ίδζμ ημ δάζηαθυ ημο εκέηα ηαζ δεηάδεξ ζοβηθδηζηχκ. Βκχ απμοζίαγε βζα δζαημπέξ λέζπαζε ιεβάθδ πονηαβζά πμο ηαηάζηνερε ημ ιεβαθφηενμ ιένμξ ηδξ Ρχιδξ. Λέβεηαζ υηζ εκχ ιαζκυηακ δ θςηζά μ Νένςκ ηναβμοδμφζε οπυ ζοκμδεία θφναξ έκα ηναβμφδζ βζα ημκ ειπνδζιυ ηδξ Σνμίαξ. Ώπυ πμθθμφξ πμθίηεξ ημο απμδυεδηε δ εοεφκδ ειπνδζιμφ ηδξ πυθδξ. Γζα κα ακηζιεηςπίζεζ ηδκ ηαηαηναοβή απέδςζε ηδ θςηζά ζε πνζζηζακμφξ ζοκςιυηεξ. Ήηακ
230
δ πνχηδ απυ ιζα ζεζνά δζχλεςκ ηςκ μπαδχκ ηδξ κέαξ ενδζηείαξ. Μεηαλφ ηςκ εοιάηςκ ηςκ δζχλεςκ αοηχκ ζοβηαηαθέβμκηαζ ηαζ μζ Ώπυζημθμζ Πέηνμξ ηαζ Παφθμξ.
Ο ελέθαο ν Νεόηεξνο (4 π.Υ.-65 κ.Υ.) Λαηίλνο θηιφζνθνο, πνιηηηθφο, δξακαηνπξγφο ν Λεχθηνο Αλλαίνο ελέθαο ν Νεφηεξνο, έδεζε ηελ επνρή ησλ ζεκαληηθψλ πνηεηψλ, ηζηνξηθψλ θαη θηινζφθσλ πνπ δεκηνχξγεζαλ ηελ επνρή, θαη πνιιέο θνξέο ππφ ηελ πξνζηαζία, ηνπ Απγνχζηνπ. Γελλήζεθε ζηελ Κφξδνβα ηεο Ηζπαλίαο θαη ήηαλ γηνο ηνπ ξήηνξα θαη ζπγγξαθέα Μάξθνπ Αλλαίνπ ελέθα ηνπ Πξεζβχηεξνπ. Απφ κηθξή ειηθία εγθαηαζηάζεθε ζηε Ρψκε θαη ζπνχδαζε ξεηνξηθή θαη λέν-ππζαγφξεηα αιιά θπξίσο ζησηθή θηινζνθία. Τπφ ηελ θαζνδήγεζε ηνπ παηέξα ηνπ, μεθίλεζε ηελ επηηπρεκέλε θαξηέξα ηνπ σο δηθεγφξνο. Απέθηεζε γξήγνξα θήκε θαη έγηλε ζπγθιεηηθφο. Παξά ιίγν λα ράζεη ηε δσή ηνπ ην 37, ζε κηα αθφκα πξνγξαθή ζπγθιεηηθψλ, αιιά ν Καιηγνχιαο δελ άθεζε λα ηνλ εθηειέζνπλ, πηζηεχνληαο φηη ε εχζξαπζηε πγεία ηνπ δελ ζα ηνπ επέηξεπε λα δήζεη γηα πνιχ. Σν 41, ε Μεζζαιίλα, γπλαίθα ηνπ Κιαχδηνπ, έπεηζε ηνλ απηνθξάηνξα λα εμνξηζηεί ν ελέθαο ζηελ Κνξζηθή, σο έλνρνο κνηρείαο. ηελ Κνξζηθή κειέηεζε θηινζνθία θαη έγξαςε θάπνηνπο παξεγνξεηηθνχο ιφγνπο (Consolationes) θαη ηηο πξαγκαηείεο ηνπ «πεξί πξνλνίαο» θαη «πεξί νξγήο». To 49, ε λέα γπλαίθα ηνπ Κιαχδηνπ, ε Αγξηππίλα, ην αλαθάιεζε απφ ηελ εμνξία γηα λα αλαιάβεη ηελ εθπαίδεπζε ηνπ γηνπ ηεο Νέξσλα πνπ αξγφηεξα (ην 54), έγηλε απηνθξάηνξαο. Σα πέληε πξψηα ρξφληα ηεο βαζηιείαο ηνπ, ν Νέξσλαο θπβέξλεζε κε ζχλεζε ππφ ηελ θαζνδήγεζε ηνπ ελέθα θαη ηνπ δηνηθεηή ηεο πξαηηνξηαλήο θξνπξάο Βνχξνπ. ηαλ ν Νέξσλ δνινθφλεζε ηε κεηέξα ηνπ (ην 59), ππνρξέσζε ην ελέθα λα γξάςεη ηελ απνινγία ηνπ ζηελ χγθιεην. Μεηά ην ζάλαην ηνπ Βνχξνπ, πξνηίκεζε λα απνζπξζεί απφ ηε δεκφζηα δσή θαη λα αθνζησζεί ζηε κειέηε θαη ηε ζπγγξαθή. Σν 65, ν ελέθαο θαηεγνξήζεθε γηα αλάκημε ζε ζπλνκσζία γηα ηε δνινθνλία ηνπ Νέξσλα. Υσξίο λα πξνεγεζεί δίθε, δηαηάρζεθε απφ ην Νέξσλα λα απηνθηνλήζεη. Ο ελέθαο θαη ε γπλαίθα ηνπ Πνκπεία Πσιίλα έθνςαλ ηηο θιέβεο ηνπο θαη πέζαλαλ. Ο ηξαγηθφο ζάλαηνο ηνπ Ρσκαίνπ θηινζφθνπ θαη δξακαηνπξγνχ, ελέπλεπζε ζεκαληηθνχο θαιιηηέρλεο, κεηαμχ ησλ νπνίσλ ν Γαβίδ, ν Ρνχκπελο θαη άιινη. Ο ελέθαο άθεζε πινχζην ζπγγξαθηθφ έξγν ην νπνίν φκσο δελ ζψδεηαη νιφθιεξν. Οη ξεηνξηθνί ιφγνη ηνπ, απφ ηνπο νπνίνπο απέθηεζε ηε θήκε ηνπ σο ξήηνξαο, δηθεγφξνο θαη πνιηηηθφο, είλαη ρακέλνη ζην ζχλνιφ ηνπο. Σα πνηεηηθά έξγα ηνπ, πεξηιακβάλνπλ κηα ζεαηξηθή θσκσδία, θαη ελλέα ηξαγσδίεο. Μηα ηξαγσδία ε Οθηαβία απνδίδεηαη ζ’ απηφλ ιφγσ ηνπ χθνπο ηεο γξαθήο, αιιά δελ είλαη βέβαην. ια ηα ζεαηξηθά έξγα ηνπ είλαη ειεχζεξεο απνδφζεηο ειιεληθψλ ηξαγσδηψλ. Σα έξγα απηά είλαη ν Ζξαθιήο καηλφκελνο, νη Σξσάδεο, ε Μήδεηα θαη νη Φνίληζζαη (ζψδνληαη απνζπάζκαηα κφλν) απφ ηα νκψλπκα έξγα ηνπ Δπξηπίδε, νη Δπηά επί Θήβαο απφ ηνλ Αηζρχιν, ε Φαίδξα απφ ην ρακέλν νκφηηηιν έξγν ηνπ νθνθιή θαη ηνλ Ηππφιπην ηνπ Δπξηπίδε, ν
231
Οηδίπνπο απφ ηνλ νθνθιή, ν Αγακέκλσλ απφ ηνλ Αηζρχιν θαη ν Θπέζηεο απφ ηηο κε δηαζσζείζεο ηξαγσδίεο ηνπ νθνθιή θαη ηνπ Δπξηπίδε. Ζ θσκσδία είλαη ην έξγν Apocolocynthosis, κε ηελ νπνία παξσδεί ηνλ απηνθξάηνξα Κιαχδην, ν νπνίνο ηνλ εμφξηζε. Σν θηινζνθηθφ ηνπ έξγν απνηειείηαη απφ πξαγκαηείεο, φπσο ηα δψδεθα βηβιία ησλ Γηαιφγσλ, ηα εθηά βηβιία Πεξί Δπεξγεζηψλ θαη αξθεηά άιια. Άθεζε δε θαη 124 επηζηνιέο, νη νπνίεο πξαγκαηεχνληαη κε ζέκαηα εζηθήο. Ζ εζηθή ηνπ δηδαζθαιία έγηλε ζπκπαζήο αθφκα θαη ζηνπο Υξηζηηαλνχο, έγηλε κάιηζηα ιφγνο φηη ππήξμε αιιεινγξαθία ηνπ κε ηνλ Απφζηνιν Παχιν. Σν έξγν ηνπ έγηλε γλσζηφ ζε φιε ηεο Δπξψπε, θπξίσο κεηά ην Μεζαίσλα θαη επεξέαζε ηφζν ζεαηξηθνχο ζπγγξαθείο (φπσο ν αίμπεξ θαη ν Ραθίλαο) φζν θαη θηινζφθνπο φπσο ν Νηηληεξφ θαη ν νπελράνπεξ.
Δ αβακάηηδζδ απυ ηζξ εηηεθέζεζξ, ηδκ πονηαβζά ηδξ Ρχιδξ, ηδ δζαθεμνά ηαζ ηα ηεκά ηναηζηά ηαιεία, μδήβδζε ημ ζηναηυ ηαζ ηδ φβηθδημ ζε ζηάζδ. Ο ζηναηυξ ακαηήνολε ζε αοημηνάημνα ημκ ζηναηδβυ Γάιβα ηαζ δ φβηθδημξ ηαηαδίηαζε ημκ Νένςκα, μ μπμίμξ οπμπνεχεδηε ζε αοημηημκία. Ο Γάιβαο, δεκ ηήνδζε ηζξ οπμζπέζεζξ ημο βζα μζημκμιζηή εκίζποζδ ηςκ ζηναηζςηχκ ηαζ ζε έκα πνυκμ, δμθμθμκήεδηε. Σμ 69 μκμιάγεηαζ ‘Έηνο ησλ Σεζζάξσλ Απηνθξαηφξσλ’, βζαηί ήηακ έκαξ πνυκμξ δζαπάθδξ ηεζζάνςκ ζηναηδβχκ βζα ημ ενυκμ. Ώκαηδνφπεδηακ βζα θίβμ αοημηνάημνεξ, μ ζσλ ηαζ μ Βηηέιιηνο. Σεθζηά επζηνάηδζε μ Βεζπαζηαλφο (69-79), έκαξ ζμαανυξ ηαζ πναηηζηυξ ζηναηζςηζηυξ πμο ηαηάθενε κα αάθεζ ζε ηάλδ ηδκ μζημκμιία ηδξ πχναξ ηαζ κα ακακεχζεζ ηδκ φβηθδημ πμο ηα ιέθδ ηδξ είπακ απμδεηαηζζεεί απυ ηζξ ζοκεπείξ πνμβναθέξ ηςκ ηεθεοηαίςκ αοημηναηυνςκ. Ο ΐεζπαζζακυξ, ςξ ζηναηζςηζηυξ δζμζηδηήξ ηςκ ζηναηεοιάηςκ ηδξ Ώκαημθήξ, ζοκέηνζρε ηδκ Εμοδασηή ακηίζηαζδ ζηδκ Παθαζζηίκδ. Βπζζηνέθμκηαξ ζηδ Ρχιδ, άθδζε ημ βζμ ημο Σίημ, μ μπμίμξ ζζμπέδςζε ηδκ Εενμοζαθήι ηαζ ηαηέθααε ημ ηεθεοηαίμ μπονυ ακηίζηαζδξ ηςκ Γδθςηχκ, ηδκ Μαζάκηα. Οζ Βαναίμζ ζηυνπδζακ ζε υθα ηα ζδιεία ηδξ Γδξ ηαζ ηάεε ηναηζηή μκηυηδηά ημοξ ελαθακίζηδηε βζα πενίπμο 2000 πνυκζα. Ο Σίηνο (79-81) δζαδέπεδηε ημκ παηένα ημο ημ 79 ηαζ ηοαένκδζε ιυκμ δομ πνυκζα, αθήκμκηαξ ηζξ ηαθφηενεξ ακαικήζεζξ ςξ αοημηνάημναξ. Σμκ ίδζμ πνυκμ έβζκε δ ηνμιενή έηνδλδ ημο Βεδνχβηνπ ημο δθαζζηείμο πμο έεαρε ηάης απυ ηδ θάαα ημο, ηνεζξ πυθεζξ ιε ημοξ ηαημίημοξ ημοξ (Πμιπδία, ηααία ηαζ Δνάηθεζα). Βηεί ανζζηυηακ ςξ δζμζηδηήξ ημο ζηυθμο, μ θοζζηυξ επζζηήιςκ Πιίληνο ν Πξεζβχηεξνο (23-79), μ μπμίμξ απυ ηαεήημκ αθθά ηαζ απυ θυβμοξ επζζηδιμκζηήξ παναηήνδζδξ ημο θαζκμιέκμο, πήβε ζημκ ηυπμ ηδξ ηαηαζηνμθήξ, αθθά πέεακε απυ ηζξ ακαεοιζάζεζξ ηςκ αενίςκ. Σμ 80 λέζπαζε ιζα ιεβάθδ πονηαβζά ζηδ Ρχιδ. Καζ ζηζξ δομ πενζπηχζεζξ μ Σίημξ εκήνβδζε απμηεθεζιαηζηά, θνυκηζζε βζα ημοξ πθδβέκηεξ ηαζ πνμζπάεδζε κα απμηαηαζηήζεζ ηζξ γδιζέξ. Σμ 80 επίζδξ, απμπεναηχεδηε ηαζ ημ πενίθδιμ ηενάζηζμ αιθζεέαηνμ, ημ Κνινζζαίν πςνδηζηυηδηαξ 50.000 εεαηχκ. Σμ Κμθμζζαίμ εβηαζκζάζηδηε ιε εηαηυ ζοκεπείξ διένεξ αβχκςκ, ζημοξ μπμίμοξ εακαηχεδηακ 9.000 γχα. Ο δεζιυξ ημο Σίημο ιε ηδκ Βαναία ΐενεκίηδ, εκέπκεοζε ημκ Ραηίκα κα βνάρεζ ηδκ μιχκοιδ ηναβςδία. Πέεακε ημ 81 ηαζ ημκ δζαδέπεδηε μ αδεθθυξ ημο Γνκεηηαλφο (81-96), μ μπμίμξ επέααθε κέμ ηαεεζηχξ ηνμιμηναηίαξ ηαζ ηοαένκδζε ςξ ηφνακκμξ.
232
Ώθμφ δζέηαλε πμθθέξ δμθμθμκίεξ ακηζπάθςκ ημο ηαζ ζοβηθδηζηχκ, δμθμθμκήεδηε ιε ηδ ζεζνά ημο ημ 96 ιαγί ιε ηδ βοκαίηα ημο Γνκεηία Λνγγίλα, ιεηά απυ ζοκμιςζία ζοβηθδηζηχκ ηαζ ζηναηζςηζηχκ. Σμ ενυκμ ηαηαθαιαάκεζ δ βδναζυξ ζοβηθδηζηυξ Νέξβαο, μ μπμίμξ ααζίθεοζε απυ ημ 96 ςξ ημ 98. Ο Νένααξ δεκ είπε παζδζά ηαζ οζμεέηδζε ημκ ζηναηζςηζηυ δζμζηδηή ηδξ Γενιακίαξ, Σξαταλφ. Ο Σνασακυξ, εβηαζκίαζε ιζα κέα αοημηναημνζηή δοκαζηεία, αοηή ηςκ Ώκηςκίκςκ. Ώπυ ηυηε μζ Ρςιαίμζ αοημηνάημνεξ δεκ αημθμοεμφζακ ηθδνμκμιζηή ζεζνά δζαδμπήξ, αθθά οζμεεημφζακ ημοξ δζαδυπμοξ ημοξ, ακελάνηδηα απυ ηαηαβςβή, εοβεκζηή ή υπζ, ζηαθζηή ή υπζ. Γεκζηά, αοημί μζ οζμεεηδιέκμζ αοημηνάημνεξ απμδείπεδηακ πμθφ απμηεθεζιαηζηυηενμζ απυ ημοξ ηθδνμκμιζημφξ πμο πνμδβήεδηακ. Πανά ηζξ ζοκεπείξ δμθμθμκίεξ ηαζ εκαθθαβέξ αοημηναηυνςκ (απυ δέηα αοημηνάημνεξ ζοκμθζηά, ιυκμ ηνεζξ πέεακακ θοζζμθμβζηά ζημ ηνεαάηζ ημοξ), μ πνχημξ αζχκαξ ήηακ βζα ηδκ αοημηναημνία ιζα εηαημκηαεηία ζηαεενυηδηαξ, εζςηενζηήξ εζνήκδξ ηαζ εοδιενίαξ. Ώοηυ ζοκεπίζηδηε ηαζ ημκ δεφηενμ αζχκα. Δ Pax Romana εοκμεί ημ ειπυνζμ. Σμ επίκεζμ ηδξ Ρχιδξ, δ ζηζα, έβζκε απυ ημκ Κθαφδζμ έκα ιεβάθμ θζιάκζ. Πνμςεμφκηαζ ιεβάθεξ ηαηαζηεοέξ, υπςξ ηα οδναβςβεία. Καζκμφνζεξ πυθεζξ ζδνφμκηαζ ζε υθεξ ηζξ επανπίεξ ηδξ αοημηναημνίαξ, ημ μδζηυ δίηηομ επεηηείκεηαζ ζε ηάεε βςκζά ηαζ μζ ηέπκεξ ακαπηφζζμκηαζ. Δ πνςηεφμοζα Ρχιδ, αθθά ηαζ μζ ιεβάθεξ επανπζαηέξ πυθεζξ βειίγμοκ δδιυζζα ηηίνζα, ικδιεία, αρίδεξ ενζάιαμο, εέαηνα, καμφξ ηαζ αβάθιαηα. ηδκ Ώθελάκδνεζα, ηα πνυκζα εηείκα, ήηακ ιεηά ηδ Ρχιδ δ ιεβαθφηενδ πυθδ ηδξ αοημηναημνίαξ. Ήηακ ιζα ημζιμπμθίηζηδ πυθδ ιε ζοιπαβείξ εθθδκζημφξ ηαζ εανασημφξ πθδεοζιμφξ πμο ζοπκά ένπμκηακ ζε ζφβηνμοζδ ιεηαλφ ημοξ. (ημ 66 ιε 50.000 ηαζ ημ 117 ιε 240.000 εφιαηα). Βίπακ ζοβηεκηνςεεί εηεί, πμθθμί θζθυζμθμζ, επζζηήιμκεξ, ημ δε Μνπζείν ηδξ πυθδξ ήηακ έκα είδμξ πακεπζζηδιίμο, πμο θζθμλεκμφζε ιεθεηδηέξ, θυβζμοξ, επζζηήιμκεξ, ηαθθζηέπκεξ, αθθά ηαζ πμθθά ένβα ηέπκδξ. Μεηαλφ αοηχκ ήηακ ηαζ Πηνιεκαίνο Κιαύδηνο.
Ο Πηνιεκαίνο Κιαύδηνο (90 – 168) Γεσγξάθνο, καζεκαηηθφο, αζηξνιφγνο, αζηξνλφκνο θαη έλαο απφ ηνπο πην ζεκαληηθνχο επηζηήκνλεο ηεο αξραηφηεηαο, ν Πηνιεκαίνο Κιαχδηνο ήηαλ Έιιελαο ή εμειιεληζκέλνο Αηγχπηηνο, αιιά δελ μέξνπκε πνιιά πξάγκαηα γηα ηελ νηθνγέλεηά ηνπ ή ηε δσή ηνπ. Γελλήζεθε ζηελ πφιε Πηνιεκαΐδα, ζηηο φρζεο ηνπ Νείινπ. Ήηαλ ζπγγξαθέαο πνιιψλ επηζηεκνληθψλ ζπγγξακκάησλ, ηξία απφ ηα νπνία είραλ κεγάιε επίδξαζε ζηε κεηαγελέζηεξε αξαβηθή θαη επξσπατθή επηζηήκε. Σν ζεκαληηθφηεξν ίζσο είλαη ε Μαζεκαηηθή χληαμηο πνπ έκεηλε γλσζηφ κε ηελ αξαβηθή ηνπ νλνκαζία Αικαγέζηε (Almagest) απφ ηελ ειιεληθή ιέμε κεγίζηε. Πξφθεηηαη γηα κλεκεηψδεο έξγν 13 βηβιίσλ ζην νπνίν είλαη ζπγθεληξσκέλεο φιεο νη γλψζεηο απφ ηνπο αξραίνπο Έιιελεο θαη Βαβπιψληνπο γηα ηελ αζηξνλνκία θαη επεξεάζζεθε θπξίσο απφ ην έξγν ηνπ κεγάινπ αζηξνλφκνπ Ίππαξρνπ (ηνλ νπνίν ν Πηνιεκαίνο ζαπκάδεη), πνπ έδεζε πεξίπνπ πξηλ απφ 233
ηξεηο αηψλεο. Πεξηιακβάλεη ηελ εξκελεία ησλ θηλήζεσλ ησλ πιαλεηψλ ζηνλ νπξαλφ πνπ είλαη γλσζηή σο Πηολεμαϊκό ζύζηημα. Ζ Αικαγέζηε, ζεσξείηαη απφ ηα θιαζζηθά έξγα ηεο αζηξνλνκίαο, δηαηεξήζεθε θαη κεηαθξάζηεθε (φπσο θαη πνιιά άιια έξγα ηεο αξραίαο ειιεληθήο γξακκαηείαο) απφ ηνπο Άξαβεο ιφγηνπο θαη πέξαζε απφ απηνχο ζηελ επξσπατθή γξακκαηεία. Ζ γεσθεληξηθή ζεσξία ηνπ Πηνιεκαίνπ, μεπεξάζηεθε κφλν κεηά απφ 14 αηψλεο φηαλ επηβιήζεθε ε ειηνθεληξηθή ζεσξία ηνπ Κνπέξληθνπ. (ηελ ειηνθεληξηθή ζεσξία ηελ είρε δηαηππψζεη πξψηνο ν Αξίζηαξρνο ν άκηνο ηνλ 3ν π.Υ. αηψλα). ηα δπν πξψηα βηβιία ηεο Μαζεκαηηθήο χληαμεο, ν Πηνιεκαίνο κειεηά ηε Γε πνπ ηελ ζεσξεί ζθαηξηθή θαη ζηαζεξή θαη γχξσ πεξηθέξνληαη νη νπξαλνί θαη νη πιαλήηεο. ην ηξίην θαη ηέηαξην βηβιία ηνπ εμεηάδεη ηνλ Ήιην θαη ηε ειήλε θαη ππνινγίδεη ηελ δηάξθεηα ηνπ έηνπο θαη ησλ κελψλ. ην πέκπην βηβιίν ηνπ πεξηγξάθεη ηνλ αζηξνιάβν θαη ηηο εθαξκνγέο ηνπ γηα ηηο κεηξήζεηο ηνπ νπξαλνχ, ζην έθην πεξηγξάθεη ηηο εθιείςεηο. Σν έβδνκν θαη φγδνν βηβιία πεξηιακβάλνπλ έλα θαηάινγν απφ 48 αζηεξηζκνχο θαη 1022 αζηέξεο, κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη ηξεηο δηπινί. Σα ππφινηπα πέληε βηβιία αζρνινχληαη κε ηηο ζεσξίεο ησλ πιαλεηψλ. Οη κέζνδνη ππνινγηζκνχ ηνπ Πηνιεκαίνπ (εθδφζεθαλ ηνλ 12ν αηψλα κε ηελ Αξαβηθή νλνκαζία Πίλαθεο ηνπ Σνιέδν) ήηαλ αξθεηά αθξηβείο θαη ρξεζηκνπνηήζεθαλ απφ αζηξνλφκνπο θαη εμεξεπλεηέο κέρξη ηνλ θαηξφ ησλ κεγάισλ αλαθαιχςεσλ. Δπίζεο ζηελ Αικαγέζηε πεξηιακβάλεηαη θαη έλαο πίλαθαο γηα ηα κήθε ησλ ρνξδψλ ηνπ θχθινπ θαη ππνινγίδεηαη ν ιφγνο ηεο πεξηθέξεηαο πξνο ηελ δηάκεηξφ ηεο ζηνλ ιφγν 355/113 πνπ είλαη πεξίπνπ 3,14166 (ην π). Σν δεχηεξν ζεκαληηθφ έξγν ηνπ Πηνιεκαίνπ Κιαχδηνπ είλαη ε Γεσγξαθίαο αθήγεζηο ζε νθηψ βηβιία. Δθεί είλαη επίζεο ζπγθεληξσκέλεο φιεο νη γλψζεηο γηα ηε γεσγξαθία ηνπ θφζκνπ, φπσο είρε δηακνξθσζεί κέρξη ηελ πεξίνδν ηεο ξσκατθήο απηνθξαηνξίαο. ηεξίρζεθε θπξίσο ζην έξγν ηνπ γεσγξάθνπ Μαξίλνπ ηνπ Σχξηνπ, πνπ έδεζε πξηλ πεξίπνπ έλα αηψλα απφ ηνλ Πηνιεκαίν θαη ζηα γεσγξαθηθά ιεμηθά ηεο πεξζηθήο θαη ηεο ξσκατθήο απηνθξαηνξίαο, αιιά ηα ζηνηρεία πέξα απφ απηφ ην πιαίζηα δελ είλαη αμηφπηζηα. Παξφια απηά ην έξγν απηφ απνηειεί ηελ πην πιήξε έθζεζε ησλ κέρξη ηελ επνρή ηνπ γεσγξαθηθψλ γλψζεσλ. Ο Πηνιεκαίνο επηλφεζε θαη έδσζε νδεγίεο γηα ηε ζρεδίαζε ραξηψλ ηνλ γλσζηφ ηφηε θφζκν (Οηθνπκέλε). Γλψξηδε φηη ν ράξηεο πνπ ζρεδίαζε γηα ηελ Οηθνπκέλε θάιππηε κφλν ην έλα ηέηαξην ηεο Γεο. Σν άιιν βηβιίν ηνπ Πηνιεκαίνπ Κιαχδηνπ, είλαη ην αζηξνινγηθφ Σεηξάβηβινο, ην νπνίν έραηξε κεγάιεο εθηίκεζεο ηφζν ζηνλ ηζιακηθφ θφζκν φζν θαη ζηε ιαηηληθή Γχζε ηνλ Μεζαίσλα. Γξακκέλν ζε ηέζζεξα βηβιία, πξαγκαηεχεηαη κε ηηο αξρέο ηεο σξνζθνπηθήο αζηξνινγίαο ηεο επνρήο ηνπ, θαη αθφκα θαη ζήκεξα πνιινί αζηξνιφγνη πξνζθεχγνπλ ζ’ απηφ γηα λα εκπινπηίζνπλ ηηο γλψζεηο ηνπο. Αζρνιήζεθε επίζεο κε ηε κνπζηθή ζεσξία ζε ζρέζε κε ηα καζεκαηηθά, κε ην έξγν ηνπ Αξκνληθψλ βηβιία. Με ηειείσο άιιν ζέκα αζρνιείηαη ην έξγν ηνπ Οπηηθή γξακκέλν ζε πέληε βηβιία (ζψδεηαη ή ιαηηληθή ηνπ κεηάθξαζε απφ ηα αξαβηθά) θαη πξαγκαηεχεηαη ηε ζεσξία ηεο φξαζεο, ησλ θαηφπηξσλ, ηεο δηάζιαζεο θαη ηεο αληαλάθιαζεο ηνπ θσηφο. Ο Πηνιεκαίνο Κιαχδηνο, δνχζε ζηελ Αιεμάλδξεηα θαη απφ ηελ πεξίθεκε Βηβιηνζήθε ηεο (ήηαλ πάληα ζεκαληηθή παξά ηελ θαηαζηξνθή ηεο ηελ επνρή ηεο Κιενπάηξαο), είρε ζηε δηάζεζή ηνπ φιν ηνλ πινχην ησλ γλψζεσλ ησλ αξραίσλ θηινζφθσλ, καζεκαηηθψλ αζηξνλφκσλ θαη άιισλ θαη θπζηθά ηνπ
234
Ηππάξρνπ θαη ηνπ Αξηζηάξρνπ. Καηεγνξήζεθε φηη ππέθιεςε ηηο ζεσξίεο ηνπο. Αιιά, αθφκα θη αλ ρξεζηκνπνίεζε ηα έξγα ηνπο γηα λα αλαιχζεη θαη λα ζπζηεκαηνπνηήζεη ηηο απφςεηο ηνπ, δελ παχεη ην έξγν πνπ άθεζε λα ηνπ δίλεη δίθαηα ηε ζέζε πνπ απφθηεζε αλάκεζα ζηνπο κεγάινπο καζεκαηηθνχο θαη αζηξνλφκνπο ηεο ηζηνξίαο.
Δ θμβμηεπκία αημθμοεεί ηζξ ηέπκεξ ηαζ ηδκ επζζηήιδ ζηδκ ακάπηολδ. Μεηά ημκ ΐζνβίθζμ ηαζ ημκ Ονάηζμ, αημθμοεμφκ μ Βαναίμξ ζζημνζηυξ Ηψζεπνο, μ θμβμηέπκδξ Πεηξψληνο, μ θζθυζμθμξ ηαζ ηναβςδυξ ελέθαο, μ ζαηονζηυξ Ηνπβελάιεο, μ ιδπακζηυξ έμηνο Φξνληίλνο, μ θοζζηυξ επζζηήιμκαξ ηαζ ζζημνζηυξ Γάηνο Πιίληνο ν Πξεζβχηεξνο πμο πέεακε παναηδνχκηαξ ημ θαζκυιεκμ ηδξ έηνδλδξ ημο ΐεγμφαζμο (έβναρε ηδ Φπζηθή ηζηνξία ζε 37 αζαθία), μ ζοββναθέαξ ηαζ θοζζηυξ Πιίληνο ν Νεφηεξνο ηαζ μζ ζζημνζημί, μ Ρςιαίμξ Κνξλήιηνο Σάθηηνο, μ μπμίμξ έβναρε ηδκ ζζημνία ηδξ Ρχιδξ απυ ημ εάκαημ ημο Νένςκα ςξ ημκ Αμιδηζακυ ηαζ μ Έθθδκαξ ζζημνζηυξ Πινύηαξρνο.
Ο Πινύηαξρνο (47 ωο 50 -120 ωο 127) Ο Πινχηαξρνο Μέζηξηνο, είλαη ηζηνξηθφο, βηνγξάθνο, θηιφζνθνο θαη ζπγγξαθέαο θαη ήηαλ γηνο ηνπ Απηφβνπινπ, θηιφζνθνπ θαη βηνγξάθνπ. Γελλήζεθε ζηε Υαηξψλεηα ηεο Βνησηίαο, απφ εχπνξε νηθνγέλεηα θαη λεαξφο κπήζεθε ζηα κπζηήξηα ηνπ ζενχ Απφιισλα. Αλέιαβε θαζήθνληα ηεξέα ζην Μαληείν ησλ Γειθψλ θαη εξκήλεπε ηνπο ρξεζκνχο ηεο Ππζίαο. Οη ζπκπαηξηψηεο ηνπ ηνλ ηηκνχζαλ θαη ηνπ αλέζεηαλ απνζηνιέο ζε δηάθνξεο πφιεηο ηεο Διιάδαο αιιά θαη εθηφο απηήο. ηε Υαηξψλεηα ν Πινχηαξρνο ίδξπζε θηινζνθηθή ζρνιή κε πνιινχο καζεηέο θαη αθξναηέο απ’ φια ηα κέξε ηεο Διιάδαο θαη ηνπ εμσηεξηθνχ. Μηα επηγξαθή ζηνπο Γειθνχο απνθαιχπηεη φηη ν Πινχηαξρνο είρε ιάβεη ηε ξσκατθή ππεθνφηεηα. Άιισζηε ην φλνκα Μέζηξηνο πνπ πξφζζεζε εθ ησλ πζηέξσλ ζην νηθνγελεηαθφ ηνπ, ην έιαβε απφ ην θίιν ηνπ Ρσκαίν χπαην Λνχθην Μέζηξην Φιψξν. πνχδαζε καζεκαηηθά, ξεηνξηθή θαη θηινζνθία ζηελ Αζήλα, ηελ νπνία ζεσξεί δεχηεξε παηξίδα ηνπ. Σαμίδεςε πνιχ, ζηε πάξηε, ηελ Πάηξα, ηηο άξδεηο θαη ηελ Αιεμάλδξεηα ζηελ Αίγππην θαη ηε Ρψκε. ηε Ρψκε δίδαμε θηινζνθία, γλψξηζε ηνλ πνιηηηζκφ θαη ηελ ηζηνξία ηεο θαη γλσξίζηεθε κε ζεκαληηθά πνιηηηθά πξφζσπα φπσο ν ζπγθιεηηθφο ελεθίσλ θαη νη απηνθξάηνξεο Σξαταλφο θαη Αδξηαλφο. Ο ελεθίσλ ηνλ δηφξηζε χπαην ηεο Ηιιπξίαο. ηε Ρψκε είρε ηελ επθαηξία λα κειεηήζεη ηα αξρεία ηεο πφιεο, απφ φπνπ άληιεζε πνιχηηκεο πιεξνθνξίεο γηα ηα έξγα ηνπ. Γελ μέξνπκε πεξηζζφηεξα γηα ηελ νηθνγελεηαθή ηνπ δσή, γηαηί θαηά πεξίεξγε ζχκπησζε, θαλείο δελ βηνγξάθεζε ηε δσή ηνπ ζπγγξαθέα πνπ αθηεξψζεθε ζηηο βηνγξαθίεο ηφζσλ θαη ηφζσλ ζπνπδαίσλ αλδξψλ. Ήηαλ πνιπγξαθφηαηνο θαη ζπλέγξαςε έλα κεγάιν αξηζκφ έξγσλ. Σν ζχλνιν ησλ έξγσλ ηνπ ήηαλ 227 (ζχκθσλα κε ηνλ θαηάινγν ηνπ Λακπξία, πνπ ζπληάρζεθε ηνλ 4 ν αηψλα), απφ ηα νπνία ζψδνληαη ηα 83. ια ηνπ ηα έξγα έρνπλ ρσξηζηεί ζε δπν κεγάιεο θαηεγνξίεο, ηνπο Βίνπο θαη ηα Ζζηθά. Τπάξρνπλ ηέζζεξηο κεκνλσκέλεο βηνγξαθίεο, ηνπ Αξηαμέξμε, ηνπ Άξαηνπ, ηνπ Γάιβα θαη ηνπ ζσλα. Οη Βίνη Παξάιιεινη (ν ηίηινο απηφο δφζεθε
235
απφ ηνπο εθδνηηθνχο νίθνπο ηνπ 15νπ αηψλα) είλαη ην πην γλσζηφ έξγν ηνπ θαη είλαη αθηεξσκέλν ζηνλ θίιν ηνπ ζπγθιεηηθφ ελεθίσλα. Πξφθεηηαη γηα βηνγξαθίεο ζπνπδαίσλ πξνζσπηθνηήησλ, Διιήλσλ θαη Ρσκαίσλ, πνπ βηνγξαθνχληαη παξαιιήισλ (θαηά δεχγε). Έλα δεχγνο είλαη δηπιφ: Άγηο θαη Κιενκέλεο- Αδειθνί Γξάθρνη. Σν πξψην δεχγνο, ην Δπακεηλψλδαο-θηπίσλ, δελ δηαζψζεθε. Άιια δεχγε είλαη: Θεζέαο - Ρσκχινο, Λπθνχξγνο - Ννπκάο, φισλ - Πνπιηθφιαο, Θεκηζηνθιήο – Κάκηινο, Αιθηβηάδεο– Γάηνο Μάξθηνο, Φηινπνίκελ – Σίηνο, Αιέμαλδξνο – Καίζαξαο, Πχξξνο – Γάηνο Μάξηνο, Γεκνζζέλεο – Κηθέξσλ, Αξηζηείδεο-Κάησλ, Γεκήηξηνο-Αληψληνο, Αγεζίιανο-Πνκπήηνο, θαη άιια. Πηζαλνινγείηαη φηη έγξαςε θαη άιιεο βηνγξαθίεο φπσο ηνπ Αξηζηνκέλε, ηνπ Λεσλίδα, ηνπ Αξηζηνθάλε, ίζσο θαη ηνπ Ζξαθιή. Γηα ηε ζπγγξαθή φισλ απηψλ ησλ βηνγξαθηψλ, ν Πινχηαξρνο ζπκβνπιεχζεθε πνιιά έξγα αξραίσλ ζπγγξαθέσλ, θπξίσο ηζηνξηθά. Σν έξγν απηφ ην έγξαςε, γηα λα εθθξάζεη ηελ ππεξεθάλεηα ηνπ γηα ην έλδνμν παξειζφλ ηεο παηξίδαο ηνπ, αιιά θαη λα απνδείμεη φηη νη Έιιελεο δελ πζηεξνχζαλ ζε ηίπνηε έλαληη ησλ Ρσκαίσλ Σα Ζζηθά, είλαη ε άιιε κεγάιε νκάδα ησλ έξγσλ ηνπ Πινχηαξρνπ θαη αζρνινχληαη κε κηα ζεηξά ζεκάησλ γηα ηελ εζηθή, ηε ζξεζθεία, ηελ παηδαγσγηθή, ηελ ηαηξηθή, ηε ξεηνξηθή θαη πνιιά άιια. ψδνληαη 76 δηαηξηβέο, κεηαμχ ησλ νπνίσλ: Πεξί Ίζηδνο θαη Οζίξηδνο, Σσλ επηά ζνθψλ ζπκπφζηνλ, Πεξί ηνπ Δ ηνπ ελ Γειθνίο, Πεξί επζπκίαο, Γπλαηθψλ αξεηαί, Πεξί Παίδσλ αγσγήο, Πψο δεη ηελ πνίεζηλ αθνχεηλ Λαθσληθά απνθζέγκαηα θαη άιια. Καη κφλν ε πνηθηιία ησλ ηίηισλ απνδεηθλχεη ηελ πνιπκάζεηα αιιά θαη ηελ πνιπκέξεηα ησλ ελδηαθεξφλησλ θαη ησλ ελαζρνιήζεσλ ηνπ Πινχηαξρνπ. Ζ θηινζνθία ηνπ δελ ήηαλ πξσηφηππε, εκθαλίδεη δάλεηα απφ ηνπο ησηθνχο, ηνπο Ππζαγφξεηνπο θαη ηνπο Πεξηπαηεηηθνχο, ζπγθεληξσκέλα γχξσ απφ έλα Πιαησληθφ ππξήλα. Πίζηεπε ζηελ ππεξνρή ηνπ ειιεληθνχ πνιηηηζκνχ θαη πξνηίκεζε ηελ ήζπρε θαη αλζξψπηλε δσή ζε κηα κηθξή βνησηηθή πφιε, φπνπ ε ελαζρφιεζή ηνπ κε ην γξάςηκν θαη ηε δηδαζθαιία, θψηηζε ην ζθνηάδη ηεο επαξρηαθήο δσήο ζηελ Διιάδα ηνπ 1νπ θαη 2νπ αηψλα. Ζ επίδξαζε ηνπ Πινχηαξρνπ ζηνπο κεηαγελέζηεξνπο ήηαλ κεγάιε. Δλέπλεπζε ηνπο Ρσκαίνπο ηζηνξηθνχο Αξξηαλφ θαη Γέιιην, ν απηνθξάηνξαο Μάξθνο Απξήιηνο είρε πάληα καδί ηνπ έλα βηβιίν ηνπ Πινχηαξρνπ. Δπεξέαζε ηνπ παηέξεο ηεο Δθθιεζίαο Χξηγέλε, Γξεγφξην ην Ναδηαλδελφ, Μέγα Βαζίιεην θαη πνιινχο άιινπο. Ο Παηξηάξρεο Φψηηνο δηάβαδε ηα Ζζηθά κε θίινπο ηνπ. Απφ ηνπο βπδαληηλνχο ιφγηνπο, ν Πινχηαξρνο κεηαθξάζηεθε ζηα ιαηηληθά ηνλ 15 ν αηψλα. Δπέδξαζε ζηνπο επξσπαίνπο ζπγγξαθείο Ρακπειέ, Μνληαίλ, Ρνπζζψ, Γθαίηε. Ο αίμπεξ έγξαςε ηηο ηξαγσδίεο ηνπ Ηνχιηνο Καίζαξ, Κνξηνιαλφο, Σίκσλ ν Αζελαίνο εκπλεπζκέλνο απφ ηα έξγα ηνπ Πινχηαξρνπ. Αθφκα θαη ζήκεξα, ηα έξγα εθδίδνληαη, δηαβάδνληαη θαη δηδάζθνληαη.
Μεηά ημ εάκαημ ημο Νέναα, ζημ ενυκμ ακήθεε μ εεηυξ ημο βζμξ, μ Σξαταλφο (98117), ζζπακζηήξ ηαηαβςβήξ, πμο ήηακ έκαξ απυ ημοξ πζμ αβαπδημφξ ιμκάνπεξ ηδξ Ρχιδξ. Φνυκηζζε ημ θαυ ιε πνμβνάιιαηα ημζκςκζηήξ θνμκηίδαξ υπςξ δ δςνεάκ δζακμιή ηνμθίιςκ ζηα άπμνα παζδζά. Έπηζζε εκηοπςζζαηά ηηίνζα ζε υθδ ηδκ αοημηναημνία. Βπελέηεζκε ηδκ πχνα, ιε ηδκ ηαηάθδρδ ηδξ Ααηίαξ , δ μπμία πνμζπυνζζε πθμφημ ζηδ Ρχιδ ιε ηα πνοζμνοπεία ηδξ ηαζ αμήεδζε ηδκ μζημκμιζηή ακάπηολή ηδξ υθμ ημ 2μ αζχκα. Δ κίηδ ημο ζηδ Ααηία απμεακαηίζηδηε απυ ηδκ ηήθδ ημο Σνασακμφ πμο οπάνπεζ αηυια ζηδ Ρχιδ. Δ Ααηία εηθαηζκίζηδηε πθήνςξ
236
υπςξ ιανηονά ημ ζδιενζκυ ηδξ υκμια Ρμοιακία ηαζ δ βθχζζα ηδξ, πμο είκαζ ιζα απυ ηζξ γχζεξ θαηζκζηέξ βθχζζεξ. Πνμζάνηδζε ηδκ Ώνιεκία ηαζ ηδ Μεζμπμηαιία. Ο Σνασακυξ ιεηαπεζνίζηδηε ημο ζοβηθδηζημφξ ςξ ίζμοξ ηαζ ηένδζζε ημκ ηίηθμ ημο Optimus Princers (άνζζημο ηςκ αοημηναηυνςκ). ε βνάιιαηά ημο πνμξ ημκ Πιίλην ηνλ Νεφηεξν, ακαθένεηαζ ζημοξ πνζζηζακμφξ ιε πκεφια ακενςπζζιμφ ηαζ ηαηακυδζδξ. Σδκ επμπή εηείκδ δ κέα ενδζηεία εφνζζηε υθμ ηαζ ιεβαθφηενδ απήπδζδ ζημοξ θαμφξ ηδξ αοημηναημνίαξ, υπζ ιυκμ ζηδκ Ώζία αθθά ηαζ ζηδκ ίδζα ηδκ πνςηεφμοζα ηδκ Ρχιδ, υπμο δδιζμονβμφκηακ πνζζηζακζηέξ ημζκυηδηεξ. Σμ Σνασακυ, δζαδέπεδηε μ επίζδξ ζζπακζηήξ ηαηαβςβήξ λάδενθυξ ημο Αδξηαλφο (117-138) έκαξ αημφναζημξ ηαλζδεοηήξ, ιε πάεμξ βζα ημκ εθθδκζηυ πμθζηζζιυ. Ίδνοζε ημ Παλειιήληνλ, έκα ζφκδεζιμ ιε έδνα ηδκ Ώεήκα πμο πενζθάιαακε υθεξ ηζξ εθθδκζηέξ πυθεζξ. Ίδνοζε ζηδ Θνάηδ ηδκ Ώδνζακμφπμθδ, πυθδ πμο έθενε ημ υκμιά ημο (ζήιενα είκαζ ζηδ Σμονηζηή Θνάηδ ηαζ θέβεηαζ Βκηίνκε). Ίδνοζε ζηδ Ρχιδ ζπμθή ημ Αζήλαηνλ υπμο δζδαζηυηακ δ εθθδκζηή βθχζζα ηαζ ηα βνάιιαηα. Οζ Ρςιαίμζ ημκ απμηαθμφζακ πενζθνμκδηζηά Γξαηθχιν. Αζμίηδζε ζοκεηά ηδκ αοημηναημνία, ζοκέπζζε ηδκ ηαηαζηεοή ηςκ ζηναηζςηζηχκ δνυιςκ ηαζ ηεζπχκ ζηα ζφκμνα. Καηέζηεζθε ιζα αηυια αζιαηδνή ελέβενζδ ηςκ Βαναίςκ, ζημοξ μπμίμοξ απαβμνεφηδηε ζημ ελήξ κα αθέπμοκ έζης ηαζ απυ ιαηνζά ηδκ Εενμοζαθήι. Οκμιαζηυ είκαζ ημ Ώδνζάκεζμ Σείπμξ, ιήημοξ πενίπμο 84 πζθζμιέηνςκ ζημ ζηεκυηενμ ζδιείμ ηδξ ΐνεηακίαξ, ημκηά ζηα ζφκμνα Ώββθίαξ-ηςηίαξ. Σμ 138 ημκ δζαδέπεδηε μ Αλησλίλνο Πίνο (138-161), δ ααζζθεία ημο μπμίμο ήηακ δ πζμ εζνδκζηή. ιςξ αοηυ πνμηάθεζε πνμαθήιαηα ζημκ ακζρζυ ημο ηαζ επυιεκμ αοημηνάημνα Μάξθν Απξήιην (161-180), μπμίμξ πέναζε ημκ πενζζζυηενμ πνυκμ ηδξ ααζζθείαξ ημο ζημοξ πμθέιμοξ.
Ο Μάξθνο Απξήιηνο (121-180) Ο θηιφζνθνο απηνθξάηνξαο Μάξθνο Απξήιηνο (161-180), ήηαλ ν ηειεπηαίνο απφ ηνπο «Πέληε Καινχο Απηνθξάηνξεο» πνπ ε ζπλερφκελε βαζηιεία ηνπο ζεκάδεςε ηνλ ρξπζφ αηψλα ηεο Ρσκατθήο Απηνθξαηνξίαο. Ο ζείνο ηνπ Αλησλίλνο Πίνο, ηνλ πηνζέηεζε θαη ηνλ νλφκαζε δηάδνρφ ηνπ ην 138, φηαλ ν Μάξθνο ήηαλ δέθα εθηά κφιηο εηψλ. Γηδάρζεθε ηελ ιαηηληθή θαη ειιεληθή γιψζζα, θηινζνθία, ξεηνξηθή θαη ηζηνξία θαη είρε δαζθάινπο ηνλ Αζελαίν ζνθηζηή Ζξψδε ηνλ Αηηηθφ θαη ηνπο Ρσκαίνπο Φξφλησλα, ξήηνξα θαη λνκνκαζή θαη Ηνχλην Ρνχζηηθν, ζησηθφ θηιφζνθν. Σν 145 παληξεχηεθε ηελ θφξε ηνπ Αλησλίλνπ, Άλλα Γαιεξία Φαπζηίλα κε ηελ νπνία απέθηεζε 13 παηδηά κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη ν Κφκνδνο πνπ επξφθεηην λα ηνλ δηαδερζεί. ηαλ ην 161, πέζαλε ν Αλησλίλνο, ν Μάξθνο Απξήιηνο απνδέρζεθε ην ζξφλν, κε ηνλ φξν φηη ζπλαπηνθξάηνξαο ζα ήηαλ θαη ν Λεχθηνο Απξήιηνο Βήξνο, ν λεφηεξνο ζεηφο αδειθφο ηνπ. Με ηνλ Βήξν κνηξάζηεθαλ ηηο αξκνδηφηεηεο θαη ζπλεξγάζηεθαλ αξκνληθά σο ην ζάλαην ηνπ ην 169. Απηή ην είδνο ησλ δχν εγεκφλσλ, ζχκηζε ηελ επνρή ηεο Γεκνθξαηίαο ηεο Ρψκεο, φηαλ ππήξραλ ζε φιεο ηηο δεκφζηεο ζέζεηο δπν ζπλάξρνληεο φπσο δπν χπαηνη, δπν δήκαξρνη. Απηφο ν δηακνηξαζκφο ηεο εμνπζίαο ζα επαλαιακβαλφηαλ αξθεηέο θνξέο κεηά ηνλ Γηνθιεηηαλφ ζην ηέινο ηνπ 3νπ αηψλα, ν νπνίνο ζέζπηζε ηελ Σεηξαξρία.
237
Καηά ην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο βαζηιείαο ηνπ, ν Μάξθνο Απξήιηνο, βξηζθφηαλ ζρεδφλ ζπλερψο ζε πφιεκν, ζηα ζχλνξα πνιεκψληαο εηζβνιείο ζηε Γεξκαλία, ηελ Αγγιία, ηελ Αθξηθή θαζψο θαη ηνπο Πάξζνπο πνπ απεηινχζαλ ηα αλαηνιηθά ζχλνξα ηεο απηνθξαηνξίαο. Οη Ρσκαίνη θπξίεπζαλ θαη ππξπφιεζαλ ηε ειεχθεηα θαη θαηέιαβαλ ηελ Κηεζηθψληα, φκσο ην 166 ππνρξεψζεθαλ λα θιείζνπλ εηξήλε κε ηνπο Πάξζνπο, θπξίσο εμ αηηίαο κηαο επηδεκίαο (κάιινλ παλψιεο ή ινηκνχ) πνπ εμαπιψζεθε γξήγνξα ζε φιε ζρεδφλ ηεο απηνθξαηνξία θαη ηελ εμαζζέλεζε (ην ίδην είρε ζπκβεί θαη ζηελ Αζήλα θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ εκθπιίνπ πνιέκνπ). Σν 172 λίθεζε ηνπο Κνπάδνπο (γεξκαληθφ θχιν). Αιιά απφ ηνλ επφκελν ρξφλν έλα άιιν γεξκαληθφ θχιν, νη Μαξθνκάλνη μαλάξρηζαλ καδί κε ηνπο Κνπάδνπο ηηο ερζξνπξαμίεο, θαη κφιηο ην 175, ν Μάξθνο Απξήιηνο, θαηάθεξε λα ηνπο ππνηάμεη. Σν 176, αλαθήξπμε ζπλαπηνθξάηνξα ην γην ηνπ Κφκνδν, αιιά ηνλ επφκελν ρξφλν μέζπαζε λένο πφιεκνο κε ηνπο Μαξθνκάλνπο θαη ν Μάξθνο Απξήιηνο βξέζεθε πάιη ζην κέησπν. Σν 180 πέζαλε ελψ δηαξθνχζαλ νη ερζξνπξαμίεο, ζηε Βηληνκπφλα (Βηέλλε). Οη ζηάρηεο κεηαθέξζεθαλ ζηε Ρψκε θαη ηνπνζεηήζεθαλ ζην Μαπζσιείνπ ηνπ Αδξηαλνχ. Ο Μάξθνο Απξήιηνο ππήξμε ν ηειεπηαίνο εθπξφζσπνο ησλ ζησηθψλ. Έγξαςε, ελψ βξηζθφηαλ ζε πφιεκν, ηνπο Γηαινγηζκνχο ηνπ ζηα ειιεληθά, κε ηίηιν Σα εηο εαπηφλ, αληηπξνζσπεπηηθέο ζθέςεηο ηεο ζησηθήο θηινζνθίαο θαη πλεχκαηνο, αιιά κε ηνληζκέλε ηε ζξεζθεπηηθφηεηα θαη ηελ εζσζηξέθεηα θαη ηε ζπλερή αλαδξνκή ζηε ζθέςε ηνπ ζαλάηνπ πνπ ήηαλ ην θπξηφηεξν ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ ζησηθηζκνχ ηνπ Μάξθνπ Απξειίνπ. Οη Γηαινγηζκνί ηνπ δηαζψζεθαλ θαη γηα πνιιέο γεληέο ήηαλ αληηθείκελν κειέηεο θαη ζαπκαζκνχ γηα ηελ πξαθηηθή θαη πνιηηηθή ηνπο ζνθία. Ο Μάξθνο Απξήιηνο ππήξμε θαιφο εγεκφλαο. Σνπνζέηεζε ην δεκφζην ζπκθέξνλ πάλσ απφ απηφ ηνπ απηνθξάηνξα. Μείσζε ηνπ αγψλεο ησλ κνλνκάρσλ θαη λνκνζέηεζε γηα ηελ θαιχηεξε κεηαρείξηζε ησλ δνχισλ. Γελ έθαλε ν ίδηνο δηψμεηο θαηά ησλ ρξηζηηαλψλ, αιιά θαη δελ ηηο παξεκπφδηζε, γηαηί πίζηεπε φηη ν ζθνπφο ηνπο ήηαλ λα θαηαζηξέςνπλ ην θξάηνο. Αλ θαη αγαπνχζε ηελ εηξήλε, ήηαλ θαιφο πνιεκηζηήο θαη θαηάθεξε λα ππεξαζπίζεη απνηειεζκαηηθά ηα ζχλνξα απφ ηηο ζπλερείο εηζβνιέο.
Με ημ εάκαημ ημο Μάνημο Ώονήθζμο θήβεζ δ πενίμδμξ ηςκ ‘ηαθχκ αοημηναηυνςκ’ ηαζ πμθθμί πζζηεφμοκ υηζ ηαηά ηδ δζάνηεζα ηδξ ααζζθείαξ ημοξ δ Ρχιδ έθεαζε ζημ απυβεζυ ηδξ. Σμ ίδζμ δζάζηδια εηαημιιφνζα δμφθμζ, δεκ είπακ ηακέκα δζηαίςια ηαζ μζ βοκαίηεξ δεκ είπακ πμθζηζηά δζηαζχιαηα. Δ επζδδιία πακχθδξ ζηυηςζε ημ έκα ηνίημ ημο πθδεοζιμφ ηςκ δοηζηχκ επανπζχκ, μζ πνζζηζακμί οπέζηδζακ δζςβιμφξ ηαζ Βαναίμζ λενζγχεδηακ απυ ηδκ παηνζηή ημοξ βδ. Πανυθα αοηά, ηδκ ίδζα πενίμδμ, μζ αοημηνάημνεξ ήηακ απμηεθεζιαηζημί ηοαενκήηεξ, πνμχεδζακ ηδκ εοδιενία, απέθοβακ ημοξ ειθοθίμοξ πμθέιμοξ, ζεαάζηδηακ ηδκ φβηθδημ ηαζ οπμζηήνζλακ ηα βνάιιαηα ηαζ ηζξ ηέπκεξ. Δ Ρςιασηή αοημηναημνία ήηακ έκα ιίβια πμθθχκ εεκζηχκ μιάδςκ, Εηαθχκ, Κεθηχκ, Εαήνςκ, ΐέναενςκ, Ώζβοπηίςκ, Βαναίςκ ηαζ Βθθήκςκ πμο ιζθμφζακ πμθθέξ βθχζζεξ. θμζ αοημί ιπμνμφζακ κα βίκμοκ νςιαίμζ πμθίηεξ, ιε απυθαζδ ημο αοημηνάημνα. Έηζζ μ υνμξ Ρςιαίμξ, δεκ ήηακ πενζβναθή εεκυηδηαξ αθθά πμθζηζηή ηαηάζηαζδ. Οζ Ρςιαίμζ επέιεκακ, μζ ‘ααναανζημί θαμί’ ζημοξ μπμίμοξ εα πμνδβμφζακ οπδημυηδηα κα
238
ιάεμοκ θαηζκζηά. Βλαζνμφζακ ημοξ Έθθδκεξ, πμο πανυθμ πμο δεκ ιζθμφζακ θαηζκζηά ημοξ εεςνμφζακ ελ ίζμο πμθζηζζιέκμοξ. ημοξ δομ πνχημοξ αζχκεξ ηδξ αοημηναημνίαξ, δδιζμονβήεδηε έκα ηενάζηζμ δίηηομ δνυιςκ, βεθονχκ, θζιακζχκ ηαζ δζςνφβςκ βζα ηζξ ακάβηεξ ημο ζηναημφ αθθά ηαζ ημο πθδεοζιμφ. Υηίζηδηακ εηαημκηάδεξ πζθζυιεηνα οδναβςβείςκ ζηδ Ρχιδ αθθά ηαζ ζηζξ ιεβάθεξ επανπζαηέξ πυθεζξ. Βπίζδξ ηάεε ιεβάθδ πυθδ δζέεεηε δδιυζζα θμοηνά (εένιεξ). Σμκ Μάνημ Ώονήθζμ δζαδέπεδηε μ βζμξ ημο Κφκνδνο (180-192), μ μπμίμξ απμδείπεδηε έκαξ δζεζηναιιέκμξ ηαζ ηαηυξ δβειυκαξ, υπςξ μ Καθζβμφθαξ ηαζ μ Νένςκ. Ο ζζημνζηυξ Αίςκ μ Κάζζμξ, έβναρε υηζ μ Κυιμδμξ κηοιέκμξ ιμκμιάπμξ έιπαζκε ζηδ ανέκα ηαζ ιμκμιαπμφζε, εεςνχκηαξ υηζ μζ αβχκεξ είπακ πενζζζυηενμ εκδζαθένμκ απυ ηζξ ηναηζηέξ οπμεέζεζξ. Βπέγδζε απυ πμθθέξ απυπεζνεξ δμθμθμκίαξ ημο, αθθά ηεθζηά έκαξ ακηίπαθυξ ημο ιμκμιάπμξ ημκ ζηναββάθζζε. Δ θνμονά ηςκ πναζημνζακχκ, πναβιαημπμίδζε δδιμπναζία βζα κα ακαηδνφλεζ αοημηνάημνα υπμζμκ έδζκε ηα πενζζζυηενα. Έηζζ δμθμθυκδζακ ημκ εηθεβιέκμ απυ ηδκ φβηθδημ αοημηνάημνα Πεξηίλαθα. Ο ζοβηθδηζηυξ Γίδηνο Ηνπιηαλφο πανυθμ πμο ελαβυναζε απυ ημοξ πναζημνζακμφξ ηα δζηαζχιαηα, δεκ έβζκε δεηηυξ απυ ηα ζηναηεφιαηα ηςκ επανπζχκ πμο ακαβκχνζζακ ηνεζξ δζαθμνεηζημφξ αοημηνάημνεξ. Σεθζηά επζηνάηδζε μ επηίκηνο εβήξνο (193-211), ηαζ ακαηδνφπεδηε αοημηνάημναξ, αθμφ ηαηάθενε κα παναιενίζεζ ημοξ ακηζπάθμοξ ημο. ηήνζλε ηδκ ελμοζία ημο ζημ ζηναηυ, έδςζε αολήζεζξ ηαζ δζηαίςια κα πακηνεφμκηαζ πνζκ απμθοεμφκ ηαζ κα ηαθθζενβμφκ ηδκ δζηή ημοξ βδ. Σμκ δζαδέπεδηε μ βζμξ ημο Καξαθάιιαο (211-217), μ μπμίμξ έβζκε βκςζηυξ απυ ημ δζάηαβια πμο παναπςνμφζε ζε υθμοξ ημοξ εθεφεενμοξ πμθίηεξ ηδξ αοημηναημνίαξ ημ δζηαίςια ημο νςιαίμο πμθίηδ. Ο Καναηάθθαξ ζημηχεδηε ζε πυθειμ ιε ημοξ Πάνεμοξ. Ο ζηναηυξ ακαηήνολε κέμ αοημηνάημνα ημκ Μαθξίλν, αθθά βνήβμνα ημκ εβηαηέθεζρε ηαζ ζημ ενυκμ ακέαδηε μ Βάξηνο Βαζζηαλφο, μ μπμίμξ θυβς ηδξ ζδζυηδηαξ ημο (ανπζενέαξ ημο εεμφ Ήθζμο) μκμιάζηδηε Ζιηνγάβαινο (218-222). Πνμζπάεδζε κα επζαάθθεζ ζημοξ Ρςιαίμοξ ηδ θαηνεία ημο Ήθζμο, αθθά δμθμθμκήεδηε απυ ημοξ ζηναηζχηεξ ημο. Ο ζηναηυξ ακαηήνολε κέμ αοημηνάημνα ημκ Αιέμαλδξν εβήξν (222-235), μ μπμίμξ ιε ηδ ζεζνά ημο δμθμθμκήεδηε απυ ημ ζηναηυ. Ήηακ πζα ζαθέξ υηζ δ ελμοζία εηπμνεουηακ πθέμκ απυ ημ ζηναηυ, μ μπμίμξ ακεαμηαηέααγε αοημηνάημνεξ ιε ηδκ πνμμπηζηή ακηαιμζαήξ. Γζα πεκήκηα πνυκζα ιεηαλφ ημο 235 ηαζ ημο 284, μ ζηναηυξ ακέδεζλε πενίπμο 26 ‘αοημηνάημνεξ’ ηαζ άθθμοξ 20 δζεηδζηδηέξ, απυ ημοξ μπμίμοξ ιυκμ έκαξ πέεακε απυ θοζζηυ εάκαημ. Δθείλε ηελ επνρή ην απηνθξαηνξηθφ επάγγεικα ήηαλ άθξσο επηθίλδπλν θαη αλζπγηεηλφ. Οζ αοημηνάημνεξ δεκ ήηακ πζα Εηαθμί ή εηθαηζκζζιέκμζ επανπζχηεξ, αθθά απυ ηδκ Ώθνζηή, ηδ Μαονζηακία, ηδ ονία, ηα ΐαθηάκζα, αηυια ηαζ απυ ηδκ Ώνααία. Σμ 249, επί αοημηνάημνα Γέθηνπ (249-251), έβζκε μ πνχημξ βεκζηεοιέκμξ δζςβιυξ ηςκ Υνζζηζακχκ. Σδκ επμπή εηείκδ μ Μζενασζιυξ είπε ελαπθςεεί ζε υθεξ ηζξ νςιασηέξ ηηήζεζξ ηαζ ηδκ 25δ Αεηειανίμο βζμνηαγυηακ δ Ζκέξα ηνπ Ήιηνπ. Οζ Υνζζηζακμί οζμεέηδζακ ηδκ ίδζα διένα βζα ηδ βζμνηή ηςκ Υνζζημοβέκκςκ. Σδκ ίδζα επμπή άνπζζε κα δζαδίδεηαζ ηαζ μ Μακζπασζιυξ πμο ίδνοζε μ Πένζδξ Μάκδξ ή Μακζπαίμξ, μ μπμίμξ απμδεπυηακ ηδκ φπανλδ δομ ζζυννμπςκ δοκάιεςκ ημο Καθμφ ηαζ ημο Καημφ.
239
θα αοηά ηα βεβμκυηα αέααζα, είπακ ζοκέπεζα ηδ παθάνςζδ ηδξ ηεκηνζηήξ ηναηζηήξ ελμοζίαξ ηαζ ηδ δδιζμονβία ιζαξ άκανπδξ ηαηάζηαζδξ ζε υθεξ ηζξ επανπίεξ, αηυια ηαζ ζηδκ πνςηεφμοζα, ηδ Ρχιδ. Σμ ειπυνζμ έβζκε επζηίκδοκμ βζαηί δ θδζηεία ηαζ δ πεζναηεία έηακακ ηδκ ειθάκζζή ημοξ. Δ δζαηίκδζδ ηςκ αζμηεπκζηχκ ηαζ αβνμηζηχκ πνμσυκηςκ, ιεζχεδηε ζδιακηζηά ηαζ έπεζε ημ αζμηζηυ επίπεδμ ηςκ ηαημίηςκ ηςκ πυθεςκ. Οζ εζζνμέξ θυνςκ ιεζχεδηακ ζδιακηζηά ηαζ μζ αοημηνάημνεξ δεκ είπακ πνήιαηα κα πθδνχζμοκ ημ ζηναηυ πμο ημοξ ζηήνζγε. Πανά ηδκ πίεζδ βζα αφλδζδ ηςκ θυνςκ, ακαβηάζηδηακ ακηί βζα πνήιαηα κα δέπμκηαζ ηνυθζια, γχα ηαζ άθθα εθυδζα ηαζ κα εηδίδμοκ κμιίζιαηα ιε υθμ ηαζ θζβυηενδ πμζυηδηα πνοζμφ ή ανβφνμο. Οζ επζδνμιέξ ηςκ ααναανζηχκ θφθςκ εκηάεδηακ εηείκδ ηδκ πενίμδμ. Βιθακίζεδηακ κέα βενιακζηά θφθα, μζ Γυηεμζ μζ μπμίμζ έθεαζακ ςξ ημ Ώζβαίμ, αθθά ηεθζηά απςεήεδηακ, μζ Φνάβημζ πμο δζέζπζζακ ηδκ Γαθθία ηαζ ηδκ Εαδνζηή ηαζ έθηαζακ ςξ ηδ Μεζυβεζμ. Δ Πενζζηή δοκαζηεία ηςκ αζζακζδχκ, αζζεακυηακ δοκαηή ηαζ ζε ιζα απυ ηζξ πμθθέξ ζοβηνμφζεζξ ιε ημοξ Ρςιαίμοξ, ημ 260 μ αοημηνάημναξ Βαιέξηνο ζοκεθήθεδ αζπιάθςημξ απυ ημοξ Πένζεξ, ιεηά απυ ιζα ηαηαζηνμθζηή ήηηα ηςκ Ρςιαίςκ. Ο Κιαχδηνο Β’ (268-270), πανά ηδ ζφκημιδ ααζζθεία ημο, ήηακ ζηακυξ δβειυκαξ. Νίηδζε ηαζ ηαηάζθαλε ημοξ Γυηεμοξ δζχπκμκηαξ ημοξ έλς απυ ηα αυνεζα ζφκμνα ηδξ Ρχιδξ. Οκμιάζηδηε ηαζ Γνηζηθφο βζα ηζξ κίηεξ ημο αοηέξ. Πέεακε, παναδυλςξ, απυ θοζζηά αίηζα ηαζ ημκ δζαδέπεδηε μ Ώονδθζακυξ (271-275), μ μπμίμξ άνπζζε ηδκ πενζηείπζζδ ηδξ Ρχιδξ, αθθά δμθμθμκήεδηε βνήβμνα. Ώημθμφεδζε ιζα ζεζνά άθθςκ δέηα αναπφαζςκ αοημηναηυνςκ Καηά ηα ηέθδ ημο 3μο αζχκα, μζ απμζηαζίεξ ζημ ζηναηυ, μζ ελεβένζεζξ, μζ ελςηενζηέξ επζδνμιέξ ηαζ δ ζοκεπήξ πηχζδ ηδξ μζημκμιίαξ, έθενακ ηδκ αοημηναημνία ζημ πείθμξ ηδξ ηαηάννεοζδξ. Ήηακ θακενυ υηζ πςνίξ έκα ζηζαανυ δβέηδ, ημ ηενάζηζμ ηνάημξ εα δζαθουηακ ακαπυθεοηηα. Ο δβέηδξ αοηυξ θάκδηε ζημ πνυζςπμ ημο Γηνθιεηηαλνχ (ααζίθεοζε 284-305, αθθά έγδζε ςξ ημ 311), εκυξ ζηναηζςηζημφ Εθθονζηήξ ηαηαβςβήξ (βεκκήεδηε ζημ παθάημ – ζδιενζκυ πθίη ηδξ Κνμαηίαξ), πμο ακήθεε ζημ ενυκμ ιε ηδ αμήεεζα ημο ζηναημφ. Ο Αζμηθδηζακυξ εεζιμεέηδζε ιεηαννοειίζεζξ πμο ακαζηήθςζακ ηδκ ζηαεενυηδηα ημο ηνάημοξ ηαζ έθενακ λακά ηδκ πνμμπηζηή εοδιενίαξ ηαζ δνειίαξ, ιεηά απυ πεκήκηα πνυκζα ημζκςκζηήξ ηαζ πμθζηζηήξ ακαζηάηςζδξ. Ώκηζθήθεδηε υηζ ημ πνυαθδια ηδξ δζμίηδζδξ ημο ηενάζηζμο αοημφ ηνάημοξ δεκ ιπμνμφζε κα ακηζιεηςπζζεεί πθέμκ απυ έκα ιυκμ πνυζςπμ αθθά, ιε ηδκ ηαηακμιή ηδξ ελμοζίαξ ζε πενζζζυηενα ημο εκυξ πνυζςπα. Έηζζ εζζδβήεδηε ηαζ εθάνιμζε ημ ζφζηδια ηδξ Σεηξαξρίαο, ιε δομ Ώοβμφζημοξ πμο εα έπαζνκακ ηζξ απμθάζεζξ ηαζ δομ ηαίζανεξ πμο εα ηζξ εθάνιμγακ. Δ αοημηναημνία πςνίζηδηε ζε ηέζζενα ηιήιαηα: - Μζηνά Ώζία, ονία, Ώίβοπημξ, Θνάηδ, ιε έδνα ηδ Νζημιήδεζα, δζμζηδηήξ έκαξ Ώφβμοζημξ, μ Γηνθιεηηαλφο. - ΐαθηάκζα, ιε έδνα ημ ίνιζμ (ημκηά ζημ Αμφκααδ), δζμζηδηήξ έκα Καίζαναξ, μ Γαιέξηνο. - Εηαθία, Εθθονία, Ώθνζηή, ιε έδνα ηα Μεδζυθακα (Μζθάκμ), δζμζηδηήξ έκαξ Ώφβμοζημξ, μ Μαμηκηαλφο. - Γαθθία, Εζπακία ηαζ ΐνεηακία, ιε έδνα ηδκ ημ Σνεαυνζμ (ζδιενζκή Σνζέν), ηδκ δζμζηεί έκα Καίζαναξ, μ Κσλζηάληηνο ν Υισξφο απυ ηδκ Εθθονία.
240
Γζα είημζζ πνυκζα ημ ζφζηδια ηδξ απμηεκηνςιέκδξ ελμοζίαξ, είπε αλζμζδιείςηδ επζηοπία. Ο Αζμηθδηζακυξ απμδείπεδηε ζηακυξ δβειυκαξ, ηαζ μζ οπυθμζπμζ ηνεζξ ηαηάθενακ κα απςεήζμοκ ημοξ ανιάηεξ ηαζ ημο Γυηεμοξ ζημ Αμφκααδ, ημοξ Ώθαιακμφξ ζημ Ρήκμ, ηαζ ημοξ Πένζεξ ηαζ κα ηαηαζηείθμοκ ελεβένζεζξ ζηδ ΐνεηακία ηαζ ηδκ Ώθνζηή. Βπήθεε λακά δ εζςηενζηή εζνήκδ, ημ ειπυνζα ακαπηφπεδηε ηαζ πάθζ ηαζ ηα ηαιεία ημο ηνάημοξ βέιζζακ. Οζ πνζζηζακμί επςθεθήεδηακ απυ ηδκ ημζκςκζηή δνειία ηαζ ηαηάθενακ κα δζεζζδφζμοκ ζε υθεξ ηζξ ηάλεζξ ηαζ ηα ζηνχιαηα ηδξ αοημηναημνίαξ. Ο Αζμηθδηζακυξ επζδίςλε ηδκ ελάπθςζδ ηδξ παηνμπανάδμηδξ θαηνείαξ ημο Αία, αθθά έδεζλε ακμπή ζηδ θαηνεία άθθςκ εεμηήηςκ, υπςξ ηδξ Ίζζδμξ, ημο Μίενα ή ημο Ήθζμο. ιςξ δεκ ακέπεδηε ενδζηείεξ πμο πίζηεοε υηζ επζδνμφζακ ηαηαζηνμθζηά ζημοξ θαμφξ ηδξ αοημηναημνίαξ. Σμ 297 λεηίκδζε δζςβιμφξ ηαηά ηςκ μπαδχκ ημο ιακζπασζιμφ, ηαζ έλζ πνυκζα ανβυηενα, ημ 303, άνπζζε απδκήξ δζςβιυξ ηςκ πνζζηζακχκ. Πμθθμί ζενείξ ηαζ πζζημί ελμκηχεδηακ ηυηε, υιςξ δ κέα ενδζηεία είπε νζγχζεζ βζα ηα ηαθά ζημ θαυ, αθθά αηυια ηαζ ζηζξ ηάλεζξ ημο ζηναημφ αηυια ηαζ ζηζξ εζζμδδιαηζηά ακχηενεξ ηάλεζξ Οζ δομ ζοκαοημηνάημνεξ παναζηήεδηακ ημ 305, υπςξ ημ είπακ πνμακαββείθεζ ηαζ μζ Γαθένζμξ ηαζ Κςκζηάκηζμξ έβζκακ αφβμοζημζ. ιςξ επαημθμφεδζακ δζαιάπεξ ιεηαλφ ηςκ θζθυδμλςκ ζηναηδβχκ βζα ηδκ ηαηακμιή ηςκ αλζςιάηςκ. Ο βζμξ ημο Κςκζηάκηζμο ημο Υθςνμφ, μ Κσλζηαληίλνο απυ ημ 306 ήνεε ζε ζοκεπείξ ζοβηνμφζεζξ ιε ημοξ δζεηδζηδηέξ αοβμφζημοξ ηαζ ηαίζανεξ ηαζ ηεθζηά ημ 311, ημοξ κίηδζε υθμοξ ηαζ έιεζκε ιμκμηνάημναξ.
Ο Κωλζηαληίλνο ν Μέγαο (274;-337) Ο Ρσκαίνο απηνθξάηνξαο Φιάβηνο Βαιέξηνο Απξήιηνο Κσλζηαληίλνο ν Α’, ν απνθιεζείο Μέγαο θαη αλαθεξπρζείο άγηνο θαη ηζαπφζηνινο, έκεηλε ζηελ Ηζηνξία σο ν πξψηνο ρξηζηηαλφο απηνθξάηνξαο. Έζεζε ηα κέηξα πνπ έβαιαλ ηηο βάζεηο γηα ηελ κεηαγελέζηεξε αλαγλψξηζε (απφ ηνλ Θενδφζην) ηνπ Xξηζηηαληζκνχ σο επίζεκεο ζξεζθείαο ηνπ θξάηνπο, άιιαμαλ ηνλ ξνπ ηεο επξσπατθήο ηζηνξίαο θαη επεξέαζαλ ηελ πνξεία ηνπ θφζκνπ. Έζεζε επίζεο ηα ζεκέιηα γηα ηε επηβίσζε ηεο Αλαηνιηθήο Ρσκατθήο απηνθξαηνξίαο πνπ έγηλε κεηαγελέζηεξα γλσζηή σο Βπδαληηλή. Γελλήζεθε ζηε Νατζζφ (ζεκεξηλή Νηο ηεο εξβίαο) απφ ηνλ Κσλζηάληην ηνλ Υισξφ θαη ηελ Διέλε (ε νπνία αλαγλσξίζηεθε αξγφηεξα σο αγία θαη ηζαπφζηνινο). Ο Κσλζηάληηνο ήηαλ ζηξαηησηηθφο θαη έγηλε θαίζαξαο θαη αχγνπζηνο, ν δε λεαξφο γηνο ηνπ, κεγάισζε θνληά ζην πεξηβάιινλ ηνπ Γηνθιεηηαλνχ, απέθηεζε θαιή κφξθσζε θαη έγηλε ηθαλφο ζηξαηησηηθφο. ηε Νηθνκήδεηα έδεζε απφ θνληά ηνπο δησγκνχο θαη ηηο δεκφζηεο εθηειέζεηο ησλ ρξηζηηαλψλ. Ζ κεηέξα ηνπ ήηαλ ρξηζηηαλή θαη ν παηέξαο ηνπο, θαίζαξαο ησλ δπηηθψλ επαξρηψλ, απέθεπγε λα εθαξκφδεη ηα δηαηάγκαηα θαηά ησλ νπαδψλ ηεο λέαο ζξεζθείαο. ηαλ νη δπν ζπλαπηνθξάηνξεο παξαηηήζεθαλ, ν Κσλζηάληηνο έγηλε αχγνπζηνο ηεο δπηηθήο απηνθξαηνξίαο. Ο γηνο ηνπ ηνλ ζπλφδεςε ζε εθζηξαηεία ζηε Βξεηαλία, φπνπ θη πνιέκεζε κε γελλαηφηεηα. Σν 306 φηαλ πέζαλε ν παηέξαο ηνπ, νη ιεγεψλεο ζην Δβφξαθν (ζεκεξηλφ Γηνξθ) ηεο Βξεηαλίαο,
241
αλαθήξπμαλ ηνλ Κσλζηαληίλν Αχγνπζην, ν νπνίνο εμαθνινχζεζε λα έρεη ηελ έδξα ηνπ ζηελ Σξηέξ ηεο Γαιιίαο. κσο ην ίδην ζπλέβε θαη ζηε Ρψκε φπνπ νη εθεί ιεγεψλεο αλαθήξπμαλ ηνλ Μαμέληην, γην ηνπ Μαμηκηαλνχ, Αχγνπζην. Ο Μαμέληηνο αλαθάιεζε ηνλ παηέξα ηνπ ζηε δξάζε θαη ηνλ νλφκαζε θη απηφλ Αχγνπζην. ηελ Αλαηνιή εθηφο ηνπ ήδε Απγνχζηνπ Γαιέξηνπ, ν ζηξαηφο έρξηζε θαη άιινλ απηνθξάηνξα, ηνλ Ληθίλην. Με ηφζνπο απγνχζηνπο θαη απηνθξάηνξεο ε ζχγθξνπζε ήηαλ αλαπφθεπθηε. ηελ Σξηέξ, ν Κσλζηαληίλνο ιέγεηαη φηη είδε έλα φξακα. Ο ζεφο Ήιηνο (Μίζξαο), ηνπ παξνπζηάζηεθε θαη ηνπ ππνζρέζεθε φηη επί 30 ρξφληα, ζα αζθεί ηελ εμνπζία ηνπ ζηελ απηνθξαηνξία. Απηφ ην φξακα, φπσο θαη ην επφκελν πνπ επίζεο ιέγεηαη φηη είδε πξηλ ηελ κάρε θαηά ηνπ Μαμέληηνπ, ν ίδηνο ν Κσλζηαληίλνο νπδέπνηε ηα επηβεβαίσζε. Αληηζέησο ηα δηέδσζαλ αλάινγα κε ηελ πεξίπησζε ηεξείο ηνπ ζενχ Ήιηνπ ή ρξηζηηαλνί. Άιισζηε ν Κσλζηαληίλνο, φπσο θαη ν παηέξαο ηνπ, ήηαλ ηφηε νπαδφο ηεο κνλνζετζηηθήο ζξεζθείαο ηνπ Μίζξα. Ο Κσλζηαληίλνο είρε παληξεπηεί ηελ Φαχζηα, ε νπνία ήηαλ θφξε ηνπ Μαμηκηαλνχ θαη αδειθή ηνπ Μαμέληηνπ. Με ηε βνήζεηά ηεο, ν Κσλζηαληίλνο εθηέιεζε ηνλ πεζεξφ ηνπ θαη ην 312, κε ην ζηξαηφ ηνπ εηζέβαιε ζηε Γαιαηία. ηελ πνξεία ηνπ ελίζρπζε ην ζηξαηφ ηνπ ζηξαηνινγψληαο απφ ηνπο ληφπηνπο πιεζπζκνχο, ρσξίο δηάθξηζε ζξεζθείαο, πξάγκα πνπ αλαπηέξσζε ην εζηθφ ησλ ρξηζηηαλψλ ζηξαηησηψλ. ηε Μνπιβία γέθπξα ηνπ Σίβεξε, βφξεηα ηεο Ρψκεο, ιέγεηαη φηη ν Κσλζηαληίλνο είδε έλα άιιν φξακα, έλα πχξηλν ζηαπξφ, ζχκπιεγκα απφ ηα ειιεληθά γξάκκαηα Η θαη Υ, κε ηελ επηγξαθή ελ ηνχησ λίθα. Ζ λίθε (πνπ νθείιεηαη θαη ζηνλ ελζνπζηαζκφ ησλ ρξηζηηαλψλ ζηξαηησηψλ ηνπ) θαηά ηνπ Μαμέληηνπ πνπ αθνινχζεζε ήηαλ απνθαζηζηηθή γηα ηε πνξεία ηεο απηνθξαηνξίαο αιιά θαη γηα ηε κειινληηθή ζηάζε ηνπ Κσλζηαληίλνπ απέλαληη ζηε λέα ζξεζθεία. Απφ πνιινχο ζεσξείηαη φηη ήηαλ κηα απφ ηηο απνθαζηζηηθφηεξεο κάρεο ηεο ηζηνξίαο. Σν γεγνλφο είλαη, φηη ζηακαηνχλ νη δησγκνί θαηά ησλ ρξηζηηαλψλ θαη ν είλαη πηα ν κνλαδηθφο Αχγνπζηνο ηεο Γχζεο. Ο Μαμέληηνο πλίγεθε ζην πνηάκη, αιιά ν Κσλζηαληίλνο δηέηαμε λα ηνπ θφςνπλ ην θεθάιη θαη λα ην πεξηθέξνπλ ζηνπο δξφκνπο ηεο Ρψκεο. Γελ μέξνπκε ηελ αληίδξαζε ηεο αδειθήο ηνπ Μαμέληηνπ Φαχζηαο, γηα ηελ απνηξφπαηα πξάμε ηνπ ζπδχγνπ ηεο, αιιά απφ ηηο κειινληηθέο πξάμεηο ηεο, θαίλεηαη φηη πξνηίκεζε λα ζησπήζεη απφ θηινδνμία. Σν Φεβξνπάξην ηνπ 313, ζπλαληήζεθε ζην Μεδηφιαλν, κε ηνλ Ληθίλην (ν νπνίνο ήηαλ θαη ζχδπγνο ηεο αδειθήο ηνπ Κσλζηαληίλνπ Κσλζηαληίαο), ηνλ Αχγνπζην ηεο Αλαηνιήο θαη ζπκθψλεζαλ ζηε λέα πνιηηηθή ηεο απηνθξαηνξίαο κε ηελ νπνίν θεξπζζφηαλ ε αλεμηζξεζθία θαη ε ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία, αλαγλσξηδφηαλ δε ν Υξηζηηαληζκφο σο λφκηκε ζξεζθεία ησλ Ρσκαίσλ, ίζε κε ηηο άιιεο. Γελ αλαγλσξηδφηαλ φκσο σο ε επίζεκε θαη πξνζηαηεπκέλε ζξεζθεία ηεο απηνθξαηνξίαο, απηφ ην έθαλε αξγφηεξα ν Θενδφζηνο. Ο ραξαθηεξηζκφο δηάηαγκα ηνπ Μεδηνιάλνπ δελ επζηαζεί, γηαηί δελ εθδφζεθε πνηέ θάηη ηέηνην. Δίραλ απνκείλεη πιένλ δπν αχγνπζηνη θαη ήηαλ ζέκα ρξφλνπ ε ζχγθξνπζε γηα λα επηθξαηήζεη ν έλαο ηνπο. Σν 324, ζε κάρε πνπ έγηλε ζηελ Αδξηαλνχπνιε ηεο Θξάθεο, ν Ληθίληνο εηηήζεθε, παξαδφζεθε ζηνλ Κσλζηαληίλν θαη εθηειέζηεθε, παξά ηηο εθθιήζεηο ηεο αδειθήο ηνπ. Ζ ζθιεξφηεηά ηνπ Κσλζηαληίλνπ, παξά ηελ κεηαγελέζηεξε αγηνπνίεζή ηνπ, ήηαλ ραξαθηεξηζηηθή. Δθαηνληάδεο «βαξβάξσλ» αηρκαιψησλ πνιέκνπ, ζθαγηάζηεθαλ ζηηο αξέλεο ή θαηαζπαξάρζεθαλ απφ ηα ζεξία. Δθηέιεζε ηνπο αληηπάινπο ηνπ ρσξίο νίθην, ην γην ηνπ Κξίζπν, κεηά απφ δηαβνιή ηεο γπλαίθαο ηνπ Φαχζηαο θαη ηειηθά θαη ηελ ίδηα ηε Φαχζηα, κεηά απφ απαίηεζε ηεο κεηέξαο ηνπ Διέλεο.
242
Ο Κσλζηαληίλνο ήηαλ πηα ν αδηαθηινλίθεηνο εγέηεο ηεο απηνθξαηνξίαο. Ακέζσο κεηά απνθάζηζε ηε κεηαθνξά ηεο πξσηεχνπζαο ζην Βπδάληην, παιηά απνηθία ησλ Μεγαξέσλ ζηελ επξσπατθή αθηή ηνπ Βνζπφξνπ. ηηο 8 Ννεκβξίνπ 324 έγηλε ε ηειεηή ζεκειίσζεο ηεο πφιεο θαη άξρηζαλ λα ρηίδνληαη ηα ηείρε, ν Ηππφδξνκνο, ηα δεκφζηα θηίξηα. Ζ πφιε νλνκάζηεθε Κωλζηαληηλνύπνιε, αιιά ρξεζηκνπνηήζεθε θαη ν φξνο Νέα Ρώκε. Δγθαηληάζηεθε ην 330, κε ηελ επθαηξία ηεο ζπκπιήξσζεο 25 ρξφλσλ ηεο βαζηιείαο ηνπ Κσλζηαληίλνπ θαη ε πφιε απηή έκειιε λα είλαη επί ρίιηα εθαηφ ρξφληα, ε πξσηεχνπζα ηεο Αλαηνιηθήο Ρσκατθήο απηνθξαηνξίαο (Βπδαληίνπ) θαη πξνπχξγην ηνπ Υξηζηηαληζκνχ ζηελ Αλαηνιηθή Μεζφγεην. ηε λέα πφιε κεηαθέξζεθε ε χγθιεηνο θαη ζηνπο πνιίηεο ηεο άξρηζε (φπσο θαη ζηε Ρψκε) ε δσξεάλ δηαλνκή ζηηαξηνχ. Μεηαξξχζκηζε ην λνκηζκαηηθφ ζχζηεκα θαη ηε δεκφζηα δηνίθεζε. Αιιά απηφ γηα ην νπνίν ν Κσλζηαληίλνο έκεηλε ζηελ ηζηνξία, ήηαλ ε νμπδέξθεηά ηνπ λα αληηιεθζεί φηη, ν Υξηζηηαληζκφο ήηαλ ε ξαγδαίσο αλεξρφκελε ζξεζθεπηηθή δχλακε πνπ ε επηθξάηεζή ηεο ήηαλ αλαπφθεπθηε. Αλ θαη νη ρξηζηηαλνί απνηεινχζαλ κφιηο ην δέθα ηεο εθαηφ ηνπ πιεζπζκνχ ηεο απηνθξαηνξίαο, ήηαλ ην δπλακηθφ ηεο ηκήκα πνπ αξγά ή γξήγνξα ζα επηθξαηνχζε. Ο απηνθξάηνξαο, δηαηήξεζε ζε φιε ηνπ ηε δσή ηνλ ηίηιν ηνπ pontifex maximus (κέγαο αξρηεξέαο) ηεο ξσκατθήο ζξεζθείαο θαη δελ έπαςε πνηέ, παξά ην φηη παξέκελε νπαδφο ηεο ζξεζθείαο ηνπ Μίζξα, λα ζηεξίδεη ηελ παξαδνζηαθή ζξεζθεία ηνπ ξσκατθνχ ιανχ. Παξάιιεια θάιππηε ηα έμνδα ησλ ηειεηψλ ησλ Δζληθψλ θαη αθφκα ίδξπζε θαη λανχο γηα ηνπο ζενχο ηεο παιηάο πίζηεο. Πνιιέο δνμαζίεο ηνπ Μηζξατζκνχ ζπγρσλεχηεθαλ κε απηέο ηνπ Υξηζηηαληζκνχ, φπσο ε εκεξνκελίαο γέλλεζεο ηνπ Μίζξα ζηηο 25 Γεθεκβξίνπ, αλαγλσξίζηεθε σο ε επίζεκε εκεξνκελία γέλλεζεο ηνπ Υξηζηνχ. κσο ε ζπκβνιή ηνπ ζηε θαζηέξσζε θαη ζηεξέσζε ηεο ρξηζηηαληθήο ζξεζθείαο ήηαλ θαζνξηζηηθή θαη δηθαηνινγεκέλα ε Δθθιεζία ηνλ ηίκεζε φζν ιίγνπο αγίνπο ηεο. Καηάθεξε λα απσζήζεη ηνπο Αιαλνχο ζην Ρήλν θαη ηνπο Γφηζνπο ζην Γνχλαβε. Καηά ηελ εθζηξαηεία ηνπ ελαληίνλ ησλ Γφηζσλ εμφλησζε 100.000 απφ ηνλ πιεζπζκφ ηνπο θαη πήξε ην πξνζσλχκην γνηζηθφο. Καη θήξπμε ηνλ πφιεκν ζηνπο Πέξζεο, νη νπνίνη ήηαλ πηα ε ηζρπξφηεξε δχλακε ζηα αλαηνιηθά ηεο απηνθξαηνξίαο. Ζ βαζηιεία ηνπ δηήξθεζε 31 ρξφληα θαη ήηαλ ε καθξνβηφηεξε φισλ ησλ Ρσκαίσλ απηνθξαηφξσλ, κεηά απφ απηή ηνπ Απγνχζηνπ. Το 337, ζε κηα εθζηξαηεία θαηά ησλ Πεξζψλ, ν Κσλζηαληίλνο αξξψζηεζε θαη πέζαλε ζηε Νηθνκήδεηα. Ζ ζνξφο ηνπ κεηαθέξζεθε ζηελ Κσλζηαληηλνχπνιε, φπνπ εληαθηάζηεθε ζην λαφ ησλ Αγίσλ Απνζηφισλ δίπια ζηηο θελέο ζαξθνθάγνπο ησλ 12 καζεηψλ ηνπ Ηεζνχ, σο Ηζαπφζηνινο. Ζ Δθθιεζία ηνλ αλαθήξπμε άγην θαη ε κλήκε ηνπ γηνξηάδεηαη (καδί κε ηεο κεηέξαο ηνπ Διέλεο) ζηηο 21 Μαΐνπ.
Μεηά ημκ Κςκζηακηίκμ υθα άθθαλακ ζημ ηυζιμ. Δ Ρςιασηή αοημηναημνία, υπςξ ηδκ ήλενε ςξ ηυηε μ ηυζιμξ, ζοκέπζζε κα οπάνπεζ, αθθά υπζ πζα βζα πμθφ. Βίπε ήδδ πςνζζηεί ζε δομ ημιιάηζα. Σμ παθζυ, ημ Αοηζηυ άκηελε θίβμ παναπάκς απυ έκα αζχκα, αθθά ημ κέμ ημ Ώκαημθζηυ, ζηαδζαηά ιεηαθθάπεδηε ζε ιζα κέα ιεβάθδ αοημηναημνία, ηδ Βπδαληηλή Απηνθξαηνξία πμο έγδζε αηυια έκηεηα αζχκεξ.
243
Ζ Κσλζηαληηλνχπνιε θαη ν Υξηζηηαληζκφο Δ ίδνοζδ ηδξ Κςκζηακηζκμφπμθδξ ζηζξ 11 ΜαΎμο ημο 330, ήηακ ηαεμνζζηζηή βζα ηδκ επζαμθή ηαζ ελέθζλδ ημο πνζζηζακζζιμφ, αθθά ηαζ βεκζηυηενα ημο ιεζαζςκζημφ ηυζιμο. Δ επζθμβή ηδξ κέαξ πνςηεφμοζαξ έβζκε: 1. Λυβς ηδξ ηαίνζαξ ζηναηδβζηήξ εέζδξ ηδξ ζηδ ζοιαμθή ηδξ Ώζίαξ ιε ηδκ Βονχπδ. 2. Ήηακ ημκηφηενα ζημ Αμφκααδ, πμο ήηακ ημ υνζμ ηςκ επζεέζεςκ ηςκ ααναανζηχκ θοθχκ ηαηά ηδξ αοημηναημνίαξ, αθθά ηαζ ημκηά ζηζξ ακαημθζηέξ επανπίεξ μζ μπμίεξ γμφζακ οπυ ηδκ ζοκεπή πενζζηή απεζθή 3. Οζ ακαημθζηέξ επανπίεξ ήηακ πζμ ζζπονέξ μζημκμιζηά ηαζ είπακ πμθφ ορδθυηενμ πμθζηζζηζηυ επίπεδμ, 4. Ο πνζζηζακζζιυξ είπε ακαπηοπεεί ηαπφηενα ζηδκ Ώκαημθή ηαζ ημ πμζμζηυ ημο πνζζηζακζημφ πθδεοζιμφ ζημ ζφκμθμ ημο θαμφ, ήηακ πμθφ ρδθυηενμ απ’ υηζ ζηδ Αφζδ ηαζ 5. Δ απυθαζδ ημο Κςκζηακηίκμο κα ζηδνίλεζ ηδ κέα ενδζηεία ηαζ κα λεθφβεζ απυ ηδ Ρχιδ πμο ήηακ ζοκδεδειέκδ ιε ηδ θαηνεία ημο Αςδεηαεέμο ηαζ ημο παθζμφ πκεοιαηζημφ ηυζιμο. Ο αοημηνάημναξ ζοκεζδδημπμίδζε ηδκ ακάβηδ ηδξ θασηήξ εκυηδηαξ ζημ εζςηενζηυ ηδξ αοημηναημνίαξ, πμο βζα ηνεζξ ζπεδυκ αζχκεξ ζοκηαναζζυηακ απυ ενδζηεοηζηέξ δζαιάπεξ ηαζ δζςβιμφξ. Γζ’ αοηυ εέζπζζε ηδκ πναβιαηζηή ακελζενδζηία, πνμζηάηεοζε ηζξ πνζζηζακζηέξ ημζκυηδηεξ, αλζμπμίδζε ημοξ πνζζηζακμφξ ζημ ζηναηυ ημο ηαζ δζέηαλε ηδκ επζζηνμθή ηςκ δδιεοιέκςκ πενζμοζζχκ. Παναπχνδζε δζηαίςια ζημοξ επζζηυπμοξ κα θφμοκ ηζξ ζδζςηζηέξ δζαθμνέξ ημο πμζικίμο ημοξ, υπζ ςξ δζηαζηέξ αθθά ιάθθμκ ςξ δζαζηδηέξ. Θέζπζζε ηδκ ανβία ηδξ Κονζαηήξ ηαζ ηςκ ιεβάθςκ εμνηχκ υπςξ ηα Υνζζημφβεκκα ηαζ πνδιαημδυηδζε ηδκ ακέβενζδ καχκ υπςξ ηδξ Ώκαζηάζεςξ, ηδξ Γέκκδζδξ ηαζ ημο νμοξ ηςκ Βθαζχκ, ζηδκ Παθαζζηίκδ. ιςξ πανάθθδθα, δζαηήνδζε ηαζ ημ ηίηθμ ημο ανπζενέα ηδξ νςιασηήξ ενδζηείαξ ηαζ πνδιαημδμημφζε ηζξ δαπάκεξ ηςκ εμνηχκ ηαζ ηςκ ηεθεηχκ ηδξ. Σα έηακε αοηά, βζαηί δ ζοκηνζπηζηή πθεζμρδθία ημο θαμφ, ήηακ αηυια μπαδμί ηδξ παθζάξ ενδζηείαξ ηαζ ημ πνχημ ημο ιέθδια ήηακ δ εκυηδηα ημο θαμφ. Μεηέθενε δε ζηδ κέα πνςηεφμοζα, ηδκ Κςκζηακηζκμφπμθδ, ημ άβαθια ηδξ εεάξ Σφπδξ, δ μπμία εα πανείπε ηδκ εφκμζά ηδξ ζηδ κέα πυθδ. Άθθςζηε μ Κςκζηακηίκμξ, αημθμφεδζε ηζξ ενδζηεοηζηέξ πεπμζεήζεζξ ημο παηένα ημο ηαζ είπε οζμεεηήζεζ ημκ ελνζετζκφ, δδθαδή ηδκ πίζηδ ζε έκα ακχηενμ εευ ηαζ ηδκ φπανλδ άθθςκ ιζηνυηενςκ. Λάηνεοε ςξ ακχηενμ εευ ημκ Ήθζμ (Ώπυθθςκα - Μίενα), ιζα ζαθή ακάιζλδ ζημζπείςκ ηδξ εθθδκζηήξ ιε ηζξ ακαημθζηέξ ενδζηείεξ. Γζ’ αοηυ ηαζ ημ πέναζια απυ ημκ ελνζετζκφ ζημκ κνλνζετζκφ, ήηακ εοημθυηενμ. Δ απμδμπή ημο Υνζζηζακζζιμφ απυ ημκ Κςκζηακηίκμ, έβζκε ζηαδζαηά, ηαζ ιυκμ ηαηά ημ ηέθμξ ηδξ γςήξ ααθηίζηδηε πνζζηζακυξ. Ο Κςκζηακηίκμξ, ιεηά ηδ κίηδ ημο επί ημο Λζηίκζμο ημ 324, εέθδζε κα απμηαηαζηήζεζ ηδκ εκυηδηα ηδξ Βηηθδζίαξ, δ μπμία είπε δζαηαναπεεί απυ ανηεηέξ αζνέζεζξ ηαζ ζοκεηάθεζε ηδκ Πνχηδ Οζημοιεκζηή φκμδμ, ζηδ Νίηαζα. Αεκ είπε αηυια επζζήιςξ απμδεπεεί ημ πνζζηζακζζιυ (δεκ είπε ααθηζζηεί), αθθά αοηυ δεκ εεςνήεδηε ειπυδζμ βζα κα ακαθάαεζ ηδκ πνμεδνία ηδξ οκυδμο. Ο Κςκζηακηίκμξ
244
πίζηεοε υηζ ιε ηδκ παφζδ ηςκ δζςβιχκ ηαζ ηδκ εοιεκή ιεηαπείνζζδ ηςκ πνζζηζακχκ απυ ηδκ ελμοζία, εα έπαοακ μζ ενδζηεοηζηέξ ένζδεξ ηαζ εα απμηαείζηαημ δ εζνήκδ ιεηαλφ μιμενήζηςκ. ιςξ εα πνέπεζ κα απμβμδηεφηδηε, υηακ ζημ ιέθθμκ, μζ ζοβηνμφζεζξ ιεηαλφ αζνέζεςκ ηαζ δμβιάηςκ υπζ ιυκμ δεκ ζηαιάηδζακ αθθά έβζκακ ζθμδνυηενεξ ηαζ υπζ θίβεξ θμνέξ αζιαηδνέξ. Μζα απυ ηζξ ιεβαθφηενεξ δζαιάπεξ ζηζξ ανπέξ ημο 4μο αζχκα, ήηακ δ δζδαζηαθία ημο Αξείνπ, ηθδνζημφ απυ ηδκ Ώθελάκδνεζα, πμο ήηακ ηυηε ημ ιεβαθφηενμ θζθμζμθζηυ ηέκηνμ ηδξ επμπήξ. Ο Άνεζμξ εεςνμφζε πςξ μ Εδζμφξ ήηακ θηίζκα ημο Θεμφ ηζ υπζ Θευξ μ ίδζμξ. Τπμζηήνζλε υηζ μ Τζυξ ήηακ ηαηχηενμξ ημο Παηνυξ, υηζ μ Θευξ είκαζ μ ιυκμξ άκανπμξ, αηεθεφηδημξ ηαζ αΎδζμξ, εκχ μ Εδζμφξ έπεζ ανπή, θηίζηεθε, βεκκήεδηε ‘ημ απυ εέθδια ηαζ ηδ αμφθδζδ’ ημο Θεμφ, αθθά δεκ είκαζ μιμμφζζμξ ημο Θεμφ. Δ εεςνία ημο, μ Αξεηαληζκφο ήηακ ακηίεεηδ ιε ηδκ επίζδιδ εέζδ ηδξ Βηηθδζίαξ, υηζ μ Εδζμφξ ήηακ ηαζ ηέθεζμξ άκενςπμξ ηαζ ηέθεζμξ Θευξ. Ο Άνεζμξ είπε πθαηζά ιυνθςζδ ηαζ ήηακ δεζκυξ νήημναξ ηαζ έπεζζε πμθθμφξ, ζδζαίηενα ζηδκ Ώκαημθή, κα αημθμοεήζμοκ ημ δυβια ημο, ιεηαλφ ηςκ μπμίςκ ηδκ αδεθθή ημο Κςκζηακηίκμο, Κςκζηακηίκα ηαζ ημοξ επζζηυπμοξ Νζημιήδεζαξ ηαζ Καζζανείαξ. Δ Οζημοιεκζηή φκμδμξ, ζηδκ μπμία ιεηείπακ πενίπμο 300 επίζημπμζ απυ υθδ ηδκ αοημηναημνία, ηαηαδίηαζε ημκ Ώνεζακζζιυ ηαζ ελυνζζε ημκ Άνεζμ ζηδκ Εθθονία, δ αίνεζή ημο υιςξ ελαημθμφεδζε βζα αζχκεξ κα γεζ, κα έπεζ μπαδμφξ ηαζ κα ηαθαζπςνεί ηδκ Βηηθδζία. Βπίζδξ δ φκμδμξ ηδξ Νίηαζαξ, ζοκέηαλε ηα εθηά πνχηα άνενα ημο οιαυθμο ηδξ Πίζηεςξ ηαζ υνζζε ηδκ διένα εμνηαζιμφ ηδξ Ώκάζηαζδξ ημο Εδζμφ. Ο Υνζζηζακζζιυξ είπε πζα εδναζςεεί ηαζ μζ μπαδμί ημο οπήνπακ ζε υθεξ ηζξ ααειίδεξ ημο ηναηζημφ ιδπακζζιμφ. Δ ιμνθςιέκδ εθίη ηδξ αοημηναημνίαξ, ή ημοθάπζζημκ ημ ιεβαθφηενμ ιένμξ ηδξ, ακήηε ζηδ κέα ενδζηεία, Οζ ιεβάθμζ Ώθελακδνζκμί εεμθυβμζ μ Πάκηαζκμξ, μ Κιήκεο ν Αιεμαλδξεχο ηαζ μ Χξηγέλεο, ζοιθζθίςζακ ημκ πνζζηζακζζιυ ιε ηδκ εθθδκζηή θζθμζμθία, πςνίξ υιςξ κα απμθεφβμκηαζ έκημκεξ εεμθμβζηέξ ακηζπαναεέζεζξ. Βηηυξ ημο Ώνείμο, οπήνλακ ηαζ άθθμζ πμο ηήνοζζακ αζνέζεζξ υπςξ μ Νμαάηζμξ. Ο Νεζηφξηνο ηαζ μ Αμκάημξ. Πνμαθήιαηα δδιζμφνβδζε ηαζ μ ακαπςνδηζζιυξ ζηδκ ένδιμ, ιέπνζξ υημο μ ΐαζίιεηνο μ Μέβαξ (330-377) ζηδκ Ώκαημθή ηαζ μ Βελέδηθηνο (480-550) ζηδ Αφζδ αάθμοκ ηζξ αάζεζξ ηαζ ημοξ ηακυκεξ ημο ημζκμαζαημφ αίμο. Ο πνχημξ θαυξ πμο απμδέπεδηε επίζδια ημ Υνζζηζακζζιυ ςξ ενδζηεία ημο ήηακ μ ανιεκζηυξ ημ έημξ 303. Δ μνβάκςζδ ηςκ επζζημπχκ ήηακ ακηίζημζπδ ιε ηδ δζμζηδηζηή δζαίνεζδ ημο νςιασημφ ηνάημοξ, μζ δε επίζημπμζ ηςκ ηονζυηενςκ πυθεςκ ζοκενπυηακ ζε ζοκυδμοξ ζηζξ πνςηεφμοζεξ ηςκ επανπζχκ. Οζ επίζημπμζ ηςκ ιεβάθςκ ιδηνμπμθζηζηχκ ηέκηνςκ, απμθάιαακακ ζδζαίηενεξ ηζιέξ ηαζ ήηακ ακηζηείιεκα ζεααζιμφ. Σζιήξ έκεηεκ, μ επίζημπμξ ηδξ Ρχιδξ (έδναξ αθθά ηαζ ηυπμο ιανηονίμο ημο Πέηνμο ηαζ ημο Παφθμο), είπε ηδκ πνςημηαεεδνία ηαζ ήηακ ζζυηζιμξ ιε ημοξ μιυθμβμφξ ημο ηδξ Ώκηζυπεζαξ ηαζ ηδξ Ώθελάκδνεζαξ (ανβυηενα ηαζ ηδξ Κςκζηακηζκμφπμθδξ ηαζ ηςκ Εενμζμθφιςκ). Οζ ακηζπαθυηδηεξ βζα ηα πνςηεία άνπζζακ απυ ηζξ ζοκυδμοξ ημο 4μο αζχκα ηαζ μοζζαζηζηά εκίζποζακ ημκ επίζημπμ (Πάπα) ηδξ Ρχιδξ. Με ηδκ ιεηαθμνά ηδξ πνςηεφμοζαξ ζηδκ Κςκζηακηζκμφπμθδ, μζ Ρςιαίμζ εοβεκείξ παναιενίζηδηακ (ηαζ θυβς ενδζηείαξ) ηαζ ιζα κέα ανζζημηναηία
245
ειθακίγεηαζ απυ ακενχπμοξ ηδξ Ώκαημθήξ πμο πθαζζζχκμοκ ημκ ηναηζηυ ιδπακζζιυ, αημθμοεμφκ ηδ κέα ενδζηεία ηαζ ζοιαάθμοκ ζηδκ υλοκζδ ηςκ ακηζεέζεςκ ηςκ δομ ενδζηεζχκ αθθά ηαζ ηςκ δφμ πζα ημιιαηζχκ ηδξ αοημηναημνίαξ. Μεηά ημκ Κςκζηακηίκμ, μζ αοημηνάημνεξ δεκ ήηακ πθέμκ ‘εεμί’ αθθά ‘εθές Θεμφ δβειυκεξ’. Ώοηυ ημοξ έδζκε ζοπκυηαηα ημ δζηαίςια κα πανειααίκμοκ ζηα εζςηενζηά ηδξ Βηηθδζία ηαζ ζε εεμθμβζηά ηαζ δμβιαηζηά αηυια γδηήιαηα. Οζ βζμζ ημο ηαζ ζοκαοημηνάημνεξ Κσλζηάληηνο Β’ (337-361), Κσλζηαληίλνο Β’ (337-340) ηαζ Κψλζηαο (337-350), αθθά ηαζ μζ επυιεκμζ αοημηνάημνεξ - εηηυξ ημο Εμοθζακμφ ζοκέπζζακ ηδκ πμθζηζηή ημο παηένα ημοξ, επέααθακ ηζξ επζεοιίεξ ημοξ ζηζξ ανπζεναηζηέξ ζοκυδμοξ ηαζ είπακ ηδκ ηεθεοηαία άπμρδ αηυια ηαζ ζε εεμθμβζηά πνμαθήιαηα. Ώκηίεεηα υιςξ ιε ημκ παηένα ημοξ, δεκ αημθμφεδζακ ηδκ πμθζηζηή ακμπήξ απέκακηζ ζημοξ μπαδμφξ ηδξ παθζάξ ενδζηείαξ, ημοξ ‘εζδςθμθάηνεξ’ υπςξ πθέμκ απμηαθμφκηακ. Σμκ Κςκζηάκηζμ δζαδέπεηαζ μ Ηνπιηαλφο (361-363) απυ ηδκ Εθθονία, μ μπμίμξ πνμζπάεδζε κα ακααζχζεζ ηδκ ανπαία ενδζηεία. Αζέηαλε ηδκ επακαθεζημονβία ηςκ καχκ ηςκ Οθφιπζςκ εεχκ, ημοξ μπμίμοξ ειθακίγεζ ηαζ ζηα κμιίζιαηα πμο ηυαεζ, ακηζηαεζζηά ημοξ πνζζηζακμφξ δδιυζζμοξ θεζημονβμφξ ιε εζληθνχο ηαζ απαβμνεφεζ ηδ δζδαζηαθία ηδξ πνζζηζακζηήξ ενδζηείαξ ζηα ζπμθεία. Ο Εμοθζακυξ ήηακ δζακμμφιεκμξ ηαζ είπε ιεθεηήζεζ θζθμζμθία ηαζ νδημνζηή. Έβναρε ιάθζζηα ηαζ ζεααζηυ ανζειυ αζαθίςκ. Έηακε ζδιακηζηέξ ιεηαννοειίζεζξ, ζεαάζηδηε ηδ φβηθδημ, πνμχεδζε ηδκ απμηέκηνςζδ ηαζ ηδκ αλζμηναηία ηαζ ακηζιεηχπζζε ημοξ εζζαμθείξ Ώθαιακμφξ ζηδ Αφζδ ηαζ Πένζεξ ζηδκ Ώκαημθή. ε ιζα εηζηναηεία ηαηά ηςκ Πενζχκ, ζημηχεδηε ζε δθζηία ιυθζξ 32 εηχκ ηαζ αθμφ είπε ααζζθεφζεζ δομ πνυκζα. Οζ Υνζζηζακμί απέδςζακ ημ εάκαηυ ημο ζε εεία επέιααζδ. Δ Βηηθδζία, ελ αζηίαξ ηδξ ιάηαζδξ πνμζπάεεζάξ ημο κα επακαθένεζ ηδκ παθζά ενδζηεία, ημο απέδςζε ημ πνμζςκφιζμ ν Απνζηάηεο. Ο Εμοθζακυξ δεκ είπε μνίζεζ δζάδμπμ ηαζ μ ζηναηυξ ελέθελε ημκ Ηνβηαλφ (363-364), έκεενιμ πνζζηζακυ, μ μπμίμξ υιςξ πέεακε πμθφ ζφκημια ηαζ αοηή ηδ θμνά, μ ζηναηυξ ηαζ πάθζ ελέθελε ημκ Βαιεληηαλφ Α’ (364-375), ημκ μπμίμ υιςξ οπμπνέςζε κα μνίζεζ ζοκαοημηνάημνα βζα ηδκ Ώκαημθή, εκχ αοηυξ ηνάηδζε ηδ Αφζδ. Ώοηυξ έπνζζε ημκ αδεθθυ ημο ΐάθδ, (Οοάθδ βζα ημοξ ΐογακηζκμφξ). Ο ΐαθεκηζακυξ έδζςλε ημοξ Ώθαιακμφξ απυ ηδ Γαθαηία ηαζ εδναίςζε ηδ νςιασηή ηονζανπία ζηδ ΐνεηακία. Σμ 375, πέεακε ηαζ ημκ δζαδέπεδηακ (βζα ηδ Αφζδ), μζ βζμζ ημο Γξαηηαλφο (373-383) ηαζ Βαιεληηαλφο Β’ (375-392). Σμκ ηεθεοηαίμ, δμθμθυκδζε μ ζθεηενζζηήξ ημο ενυκμο Δπγέληνο (392-393), μ μπμίμξ υιςξ ζε ζφβηνμοζδ ιε ημκ αοημηνάημνα ηδξ Ώκαημθήξ Θενδφζην A’, δηηήεδηε ηαζ ζημηχεδηε αθήκμκηαξ ημκ Θεμδυζζμ ιμκμηνάημνα ημο νςιασημφ ηνάημοξ. ηδκ Ώκαημθή μ Οπάιεο (364-378), είπε πνμαθήιαηα απυ ηζξ ενδζηεοηζηέξ ένζδεξ (μ ίδζμξ ήηακ μπαδυξ ημο Ώνείμο), αθθά ηαζ απυ επζδνμιείξ ηςκ ζοκυνςκ. ηα ακαημθζηά μζ Πένζεξ ήηακ πάκηα μ ηονζυηενμξ ηαζ πζμ επζηίκδοκμξ επενυξ ηςκ Ρςιαίςκ. Ώπυ ηα αυνεζα μζ Γυηεμζ έθηαζακ ςξ ηδ Θνάηδ. Ο Οοάθδξ υιςξ ημοξ κίηδζε ηαζ ημοξ οπμπνέςζε κα ζοιθςκήζμοκ κα παναιείκμοκ πένακ ημο Αμφκααδ. Έπεζζε ιάθζζηα ιεβάθμ ιένμξ ημο θαμφ ηςκ ΐδζζβυηεςκ, κα αζπαζηεί ημκ Ώνεζακζζιυ. ιςξ αθθεπάθθδθα ζηίθδ ααναάνςκ (Οφκκμζ ΐδζζβυηεμζ, Οζηνμβυηεμζ ηαζ Ώθαιακκμί) ηαηαηθφγμοκ ηδκ Ααηία ηαζ θεάκμοκ ιέπνζ ηδ Θνάηδ. Ο Οοάθδξ, ημοξ ακηζιεηχπζζε ημ 378, ζηδκ Ώδνζακμφπμθδ, αθθά ζηναηυξ ημο δηηήεδηε ηαζ μ
246
ίδζμξ ζημηχεδηε. Δ Κςκζηακηζκμφπμθδ ζχεδηε ηυηε πάνζξ ζηδ δοκαιζηή ζηάζδ ηδξ βοκαίηαξ ημο Οοάθδ, Αμικίηαξ. Με πνυζηθδζδ ημο αοημηνάημνα ηδξ Αφζδξ Γναηζακμφ, ακαβμνεφηδηε αοημηνάημναξ βζα ημ ακαημθζηυ ηιήια ηδξ Ώοημηναημνίαξ, μ Θενδφζηνο Α’ (379395), μ μπμίμξ μκμιάζηδηε ηαζ Μέβαξ απυ ημοξ πνζζηζακμφξ. Ο Θεμδυζζμξ βνήβμνα ακαζοβηνυηδζε ημ ζηναηυ, ακηζιεηχπζζε ημοξ Γυηεμοξ ηαζ ήνεε ημ 392, ζε ζοιθςκία ιαγί ημοξ. Σμοξ επέηνερε κα εβηαηαζηαεμφκ ιυκζια ζηζξ πενζμπέξ ιεηαλφ ημο Αμφκααδ ηαζ ημο Ώίιμο, ιε ακηάθθαβια ηδ δζαθφθαλδ ηςκ αυνεζςκ ζοκυνςκ ηδξ αοημηναημνίαξ. Υνδζζιμπμίδζε πμθθμφξ απυ αοημφξ ζημ ζηναηυ ηαζ ζηδ δδιυζζα δζμίηδζδ. Σμ 390 ηαηέζηεζθε ιε αζαζυηδηα ιζα επακάζηαζδ ζηδ Θεζζαθμκίηδ ζθαβζάγμκηαξ αδζαηνίηςξ 7- 10.000 πμθίηεξ ιε πνςημθακή αβνζυηδηα. Σμ 394, μ Θεμδυζζμξ, ιεηά ηδ κίηδ ημο επί ημο Βοβεκίμο, έιεζκε ιυκμξ ζημ ενυκμ ηαζ ηςκ δομ ηιδιάηςκ ηδξ αοημηναημνίαξ. Ο Θεμδυζζμξ, έκαξ βκήζζμξ πνζζηζακυξ ηαιηκπάλ απυ ηδκ ανπή επζδίςλε ηδκ εδναίςζδ ημο Υνζζηζακζζιμφ. Σμ 380, ιε δζάηαβιά ημο (έδηθηνλ ηεο Θεζζαινλίθεο) ακαβκχνζζε ηδ κέα ενδζηεία ςξ ηδκ επίζδιδ ενδζηεία ημο ηνάημοξ ηαζ έεεζε εηηυξ κυιμο ηδκ παθζά ενδζηεία. Σμ 391 ιε εζζήβδζδ ημο Παηνζάνπδ Ώθελάκδνεζαξ Θεφθηινπ, επέηνερε ηδκ ηαηαζηνμθή ηδξ ΐζαθζμεήηδξ ηαζ ημ ηθείζζιμ ημο ενάπεζμο (καυξ ημο Ήθζμο ηαζ ημο Αία) ζηδκ Ώθελάκδνεζα. Βπίζδξ απαβυνεοζε επί πμζκή εακάημο, ηζξ εοζίεξ ηαζ δήιεοζε υθα ηα πμθφηζια ακηζηείιεκα πμο ανίζημκηακ ζημοξ ηυπμοξ θαηνείαξ ηςκ εεκζηχκ. Σμ 395, θαηάξγεζε ηνπο Οιπκπηαθνχο αγψλεο. Αζέηαλε ημ ζαήζζιμ ηδξ ‘αζχκζαξ θθυβαξ’ ζημ καυ ηδξ ΐέζηα (Βζηίαξ) ζηδ Ρχιδ. Καηάνβδζε επίζδξ ηζξ ανιαημδνμιίεξ, ημ εέαηνμ, ηαζ ηδ ιμοζζηή, αάγμκηαξ ηζξ αάζεζξ βζα ημ Μεζαίςκα πμο εα αημθμοεμφζε. Δ ιενμθδπηζηή πμθζηζηή ημο Θεμδυζζμο πνμηάθεζε ιεβάθεξ ακαηαναπέξ ηαζ ζοβηνμφζεζξ ιεηαλφ πνζζηζακχκ ηαζ ‘εεκζηχκ’, πμο ήηακ αηυια ζδιακηζηυ ηιήια ηςκ πμθζηχκ, ζε υθεξ ηζξ ιεβάθεξ πυθεζξ ηδξ αοημηναημνίαξ. Ώνζζημονβήιαηα ηέπκδξ, ένβα Βθθήκςκ ηαζ Ρςιαίςκ πμζδηχκ ηαζ θζθμζυθςκ, αζαθζμεήηεξ, πενζηαθθείξ καμί ηαζ ζενά ημο δςδεηαεέμο θεδθαηήεδηακ ηαζ ηαηαζηνάθδηακ. Τπήνλακ δζςβιμί, ηαηαζηνμθέξ ζενχκ ηαζ καχκ ηςκ εεκζηχκ, αηυια ηαζ δμθμθμκίεξ. Έκα απυ ηα εφιαηα αοηήξ ηδξ ηαηάζηαζδξ πμο είπε δδιζμονβδεεί, είκαζ δ Τπαηία ε Αιεμαλδξηλή.
Ζ Τπαηία ε Αιεμαλδξηλή (370-415) Ζ Τπαηία ήηαλ κηα δεκνθηιήο εμειιεληζκέλε Αηγχπηηα πιαησληθή θηιφζνθνο, καζεκαηηθφο θαη δαζθάια πνπ έδεζε ζηελ Αιεμάλδξεηα. Ήηαλ θφξε ηνπ καζεκαηηθνχ θαη αζηξνλφκνπ Θέωλα ηνπ Αιεμαλδξέα (335-405), πνπ ήηαλ θαη ν δάζθαιφο ηεο ζηα καζεκαηηθά θαη ηελ αζηξνλνκία θαη ν ηειεπηαίνο δηεπζπληήο ηνπ Μνπζείνπ ηεο Αιεμάλδξεηαο. Ζ Τπαηία ήηαλ κηα απφ ηηο ιίγεο γπλαίθεο πνπ ζπλεηζέθεξαλ νπζηαζηηθά ζηελ αλάπηπμε ηεο καζεκαηηθήο επηζηήκεο. Ζ ίδηα δελ δίδαμε ζην Μνπζείν αιιά δερφηαλ ηνπο καζεηέο ηεο ζην ζπίηη ηεο. Απφ ηνπο ζρνιηαζηέο ηεο επνρήο, ραξαθηεξηδφηαλ σο ραξηζκαηηθή δαζθάια. Σν 400, ήηαλ ε επηθεθαιήο ηεο πιαησληθήο ζρνιήο, δίδαμε εθηφο ησλ καζεκαηηθψλ, αζηξνλνκία θαη θηινζνθία, κεηαμχ δε ησλ καζεηψλ ηεο ήηαλ θαη 247
αξθεηνί ρξηζηηαλνί. Ζ Τπαηία βάζηδε ηε δηδαζθαιία ηεο ζηε θηινζνθία ζηα δηδάγκαηα ηνπ Πισηίλνπ, ηδξπηή ηεο Νενπιαησληθήο ζρνιήο θαη ηνπ Ηάκβιηρνπ ν νπνίνο αλάπηπμε ηνλ λενπιαησληζκφ γχξσ ζην 300. Αλ θαη ηεο απνδίδεηαη ε ζπγγξαθή αξθεηψλ έξγσλ, φπσο ηα ζρφιηα επί ησλ Αξηζκεηηθψλ ηνπ Γηφθαληνπ, ησλ Κσληθψλ ηνπ Απνιιψληνπ, ηνπ Αζηξνλνκηθνχ Καλφλα θαη ησλ έξγσλ ηνπ Πηνιεκαίνπ Κιαχδηνπ, θαλέλα απφ απηά δελ έρεη δηαζσζεί. ηε ζπκβνιή ηεο ζηελ επηζηήκε, ηεο απνδίδνληαη θαη νη εθεπξέζεηο ηνπ αζηξνιάβνπ (καδί κε ηνλ παηέξα ηεο Θέσλα) θαη ηνπ πγξνκέηξνπ. (Καη’ άιινπο ηνλ αζηξνιάβν είρε εθεχξεη ν Έιιελαο καζεκαηηθφο θαη αζηξνλφκνο Ίππαξρνο 190-120 π.Υ.). Σνλ αζηξνιάβν είρε πεξηγξάςεη ν Πηνιεκαίνο Κιαχδηνο απφ ηνλ 2ν κ.Υ. αηψλα. Σν γεγνλφο είλαη πσο ε Τπαηία εθπξνζσπνχζε ηε γλψζε θαη ηελ επηζηήκε, πξάγκαηα πνπ νη ρξηζηηαλνί εθείλεο ηεο επνρήο ηαχηηδαλ κε ηνλ παγαληζκφ, θαη ε ίδηα ζεσξήζεθε απεηιή απφ ηηο δηάθνξεο ρξηζηηαληθέο νκάδεο. Ζ επξεία δεκνηηθφηεηα πνπ απνιάκβαλε ηελ νδήγεζε ζην επίθεληξν ησλ ηαξαρψλ πνπ μεζπνχζαλ ζηελ Αιεμάλδξεηα, κεηαμχ ρξηζηηαλψλ θαη κε ρξηζηηαλψλ. Σν 391, ν παηξηάξρεο Αιεμάλδξεηαο Θεφθηινο, δηέηαμε ηελ θαηαζηξνθή κεξηθψλ λαψλ ησλ εζληθψλ ηεο πφιεο, κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη ηνπ πεξίθεκνπ Μνπζείνπ (νπζηαζηηθά έλα ζεκαληηθφ παλεπηζηήκην ηεο επνρήο), ηνπ εξάπεηνπ (εθηφο απφ λαφο ηνπ εξάπηδνο θαη ηνπ Γία ήηαλ θαη ζεκαληηθή βηβιηνζήθε, ε «θφξε» ηεο ηζηνξηθήο Βηβιηνζήθεο ηεο Αιεμάλδξεηαο). Σελ ίδηα ρξνληά ν απηνθξάηνξαο Θενδφζηνο, κε κηα ζεηξά δηαηαγκάησλ, απαγφξεπζε δηάθνξεο κνξθέο ηεο ιαηξείαο ησλ εζληθψλ θαη ηαπηφρξνλα, νη ρξηζηηαλνί ζε θάζε γσληά ηεο Ρσκατθήο απηνθξαηνξίαο άξρηζαλ λα θαηαζηξέθνπλ ή λα εθρξηζηηαλίδνπλ θάζε παγαληζηηθφ λαφ. Ζ Τπαηία δνχζε αλάκεζα ζε κηα δηακάρε κεηαμχ ησλ εζληθψλ απ’ ηελ κηα κεξηά θαη ησλ ρξηζηηαλψλ απφ ηελ άιιε, πνπ δεηνχζαλ ηελ νξηζηηθή θαηαζηξνθή νπνηνπδήπνηε παγαληζηηθνχ ζεζκνχ απέκελε. Ήηαλ πνιχ δχζθνιν γηα θάπνηνλ κεηξηνπαζή, λα βξεη θάπνην ηξφπν λα ζπκβηβάζεη ηηο δπν πιεπξέο. Ζ Τπαηία, αλ θαη εζληθή, ήηαλ ζεβαζηή κεηαμχ αξθεηψλ ρξηζηηαλψλ. Έλαο ζχγρξνλφο ηεο ηζηνξηνγξάθνο, ν σθξάηεο ν ρνιαζηηθφο ηελ πεξηγξάθεη ζηελ «εθθιεζηαζηηθή ηζηνξία» ηνπ: «…Τπήξρε κηα γπλαίθα ζηελ Αιεμάλδξεηα, νλνκαδφκελε Τπαηία, θφξε ηνπ θηιφζνθνπ Θέσλα πνπ πξαγκαηνπνίεζε ηέηνηα επηηεχγκαηα ζηελ θηινινγία θαη ηελ επηζηήκε, πνπ μεπέξαζε φινπο ηνπο θηινζφθνπο ηνπ θαηξνχ ηεο. Γίδαζθε ηηο αξρέο ηεο θηινζνθίαο ζην αθξναηήξηφ ηεο, θαη πνιινί έξρνληαλ απφ πνιχ καθξηά γηα λα ηελ αθνχζνπλ. Αλ θαη γπλαίθα, ήηαλ ζεβαζηή απφ φινπο ηνπο άλδξεο, ιφγσ ηεο αμηνπξέπεηαο θαη ηνπ ήζνπο πνπ επέδεηρλε. Γηαηεξνχζε εμαηξεηηθέο ζρέζεηο κε ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο αλζξψπνπο ηεο πφιεο, νη νπνίνη ηελ εθηηκνχζαλ θαη ηελ ζαχκαδαλ γηα ηε ζσθξνζχλε ηεο…» Πηζαλψο, νη ρξηζηηαλνί ζξεζθεπηηθνί εγέηεο ηεο Αιεμάλδξεηα, αηζζάλζεθαλ φηη απεηινχληαλ απφ ηελ επξπκάζεηα, ηε κάζεζε θαη ην βάζνο ηεο επηζηεκνληθήο ηεο γλψζεο. Τπήξρε δε νπζηαζηηθή δηαθσλία κεηαμχ ηνπ έπαξρνπ Οξέζηε θαη ελφο άιινπ ηαιηκπάλ ηεο επνρήο - ηνπ παηξηάξρε Κπξίιινπ (αληςηφ ηνπ πξνεγνχκελνπ παηξηάξρε Θεφθηινπ), αλ ε Τπαηία ήηαλ ή φρη κάγηζζα. Ο Οξέζηεο ήηαλ ρξηζηηαλφο, αιιά κεηξηνπαζήο θαη θίινο θαη ζαπκαζηήο ηεο Τπαηίαο. Δίρε αληηηαρζεί θαη ζηνλ απελή δησγκφ ησλ Δβξαίσλ ηεο πφιεο απφ ηνλ Κχξηιιν. Ζ δηακάρε ησλ εθπξνζψπσλ ηεο πνιηηείαο θαη ηεο εθθιεζίαο ήηαλ
248
έληνλε, ηνλ Οξέζηε δε, ππνζηήξηδαλ ζεκαληηθνί παξάγνληεο ηεο Αιεμάλδξεηαο, κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη ε Τπαηία. Οη θήκεο πνπ έληερλα δηεζπάξεζαλ απφ ηνλ Πέηξν, έλα ηξακπνχθν ηνπ Κχξηιινπ, φηη ε Τπαηία ήηαλ κάγηζζα θαη ππνζηεξίθηξηα ησλ Δβξαίσλ, μεζήθσζαλ ηνλ φριν ελαληίνλ ηεο θαη ηνλ Μάξηην ηνπ 415, νη εμαγξησκέλνη θαλαηηθνί πνιίηεο θαη κνλαρνί, ηελ ηξάβεμαλ βίαηα απφ ηελ άκαμά ηεο, ηελ θαηαθξενχξγεζαλ κε αγξηφηεηα, ηελ δηακέιηζαλ θαη έθαςαλ ηα κέιε ηεο. Απηφο ν θφλνο, πξαγκαηνπνηήζεθε έμσ απφ ηελ εθθιεζία ηνπ Καηζαξείνπ (πξψελ παγαληζηηθφο λαφο). Ο Πέηξνο ελεξγνχζε κεηά απφ παξφηξπλζε - αλ φρη απφ εληνιή - ηνπ παηξηάξρε Κπξίιινπ. Καλείο δελ ηηκσξήζεθε γη’ απηφλ ην θφλν. Ο παηξηάξρεο Κχξηιινο αγηνπνηήζεθε κεηά ην ζάλαηφ ηνπ. Σν γεγνλφο φκσο ηνπ θφλνπ απηνχ, ήηαλ θαζνξηζηηθφ γηα ηελ πνιηηηζηηθή δσή ηεο Αιεμάλδξεηαο, γηαηί νη πεξηζζφηεξνη ιφγηνη, θηιφζνθνη θαη επηζηήκνλεο, ηελ εγθαηέιεηςαλ ακέζσο κεηά, κε απνηέιεζκα ηελ παξαθκή ηνπ κεγαιχηεξνπ θέληξνπ γλψζεο θαη πνιηηηζκνχ ηεο ειιεληζηηθήο επνρήο.
Ζ επνρή ηεο δνινθνλίαο ηεο Τπαηίαο, ζπκπίπηεη κε ην ηέινο ηνπ αξραίνπ εηδσινιαηξηθνχ θφζκνπ, ηελ έλαξμε ηνπ Μεζαίσλα θαη ην ηέινο ηεο πξνφδνπ ησλ επηζηεκψλ γηα ρίιηα πεξίπνπ ρξφληα. Σμ 381, μ Θεμδυζζμξ, ζοβηάθεζε ζηδκ Κςκζηακηζκμφπμθδ ηδ Αεφηενδ Οζημοιεκζηή φκμδμ, δ μπμία ηαηαδίηαζε λακά ημκ Ώνεζακζζιυ ηαζ ζοιπθήνςζε ηα οπυθμζπα άνενα ημο οιαυθμο ηδξ Πίζηεςξ. Γζα υθα αοηά, ηαζ ζε ακηίεεζδ ιε ημκ Εμοθζακυ ‘ημκ Πανααάηδ’, δ Βηηθδζία πνμζέδςζε ζημκ Θεμδυζζμ ημκ παναηηδνζζιυ ‘Μέβαξ’. Πέεακε ζημ Μζθάκμ ημ 395 ηαζ ιμίναζε ηδκ αοημηναημνία ζημοξ δομ ακήθζημοξ βζμοξ ημο, ημκ Αξθάδην πμο πήνε ηδ Ώκαημθή ηαζ ημκ δεηάπνμκμ Ολψξην, πμο πήνε ηδ Αφζδ. Δ ηεθεοηαία ηαζ μνζζηζηή δζάζπαζδ ηδξ αοημηναημνίαξ, είκαζ ηαζ δ έκανλδ ηδξ πζθζεημφξ ζζημνίαξ ηδξ Βπδαληηλήο Απηνθξαηνξίαο.
Ζ Παξαθκή θαη ε Πηψζε ηδ Αφζδ δ αοημηναημνζηή αοθή ημο Ολψξηνπ (395-423), εβηαείζηαηαζ βζα θίβμ ζημ Μζθάκμ ηαζ ιεηά απυ ημ 402, ζηδ Ρααέκκα. ιςξ αιέζςξ ιεηά ημ εάκαημ ημο Θεμδμζίμο, ηα δζάθμνα βενιακζηά θφθα ηςκ Οζηνμβυηεςκ, ηςκ Ώθακχκ, ηςκ Μανημιάκςκ, ηαζ ηςκ ΐακδάθςκ εζζαάθμοκ ηαζ εβηαείζηακηαζ ζηδ αυνεζα Εηαθία. Οζ ΐδζζβυηεμζ βίκμκηαζ υθμ ηαζ πζμ ζζπονμί, δδιζμονβήεδηε ζε υθδ ηδκ Εηαθία έκα ηθίια ακαζθάθεζαξ ηαζ ακανπίαξ ηαζ ημ 409, μ ανπδβυξ ημοξ μ Αιάξηρνο ηαηέθααε βζα έκα πνυκμ ηδ Ρχιδ. Ήηακ δ πνχηδ θμνά ιεηά απυ μηηχ αζχκεξ (υηακ μζ Γαθάηεξ είπακ εζζαάθεζ ηαζ ηαηαθάαεζ ηδ Ρχιδ – εηηυξ απυ ημκ Καπζηςθίκμ θυθμ), πμο δ Ώζχκζα Πυθδ έπεθηε ζε ααναανζηά πένζα. Ώθθά ηαζ ιε ημ Ώκαημθζηυ ηιήια ηδξ αοημηναημνίαξ, μζ ζπέζεζξ δεκ ήηακ πάκηα ηαθέξ. Δ Κςκζηακηζκμφπμθδ πανέιεζκε ζζπονή ηαζ είπε ζοκεπχξ αθέρεζξ επί ηδξ υθμ ηαζ πζμ αδφκαηδξ Αοηζηήξ αοημηναημνίαξ. Βπίζδξ ζηδκ Ώκαημθή, δ πνζζηζακζηή μνεμδμλία είπε επζαθδεεί αηυια ηαζ ιε ηδ αία ηαζ μ αοημηνάημναξ ήηακ μ επζηεθαθήξ ηδξ Βηηθδζίαξ ηαζ οπεναζπζζηήξ ηδξ Πίζηδξ. ηδ Αφζδ ακηίεεηα, μζ
249
δβειυκεξ ήηακ ακεηηζηυηενμζ απέκακηζ ζημοξ ‘εεκζημφξ’ ηαζ δ Βηηθδζία ήηακ ακελάνηδηδ απυ ηδκ ημζιζηή ελμοζία, δ δε ζζπφξ ηαζ ηα πνμκυιζά ηδξ αολάκμκηακ ζοκεπχξ. Ήδδ μζ δομ Βηηθδζίεξ είπακ δδιζμονβήζεζ πςνζζηέξ οκυδμοξ ηαζ ηα πνχηα ζδιάδζα βζα ημ ιεθθμκηζηυ ζπίζια ήηακ μναηά. ηδ Αφζδ, ηδκ επμπή εηείκδ έγδζακ ζδιακηζημί ηθδνζημί πμο άθδζακ ηδ ζθναβίδα ημοξ ζηδκ ζζημνία ημο Υνζζηζακζζιμφ. Σμκ 5μ αζχκα, μ Άγηνο Ηεξψλπκνο ιεηέθναζε ηδκ Ώβία Γναθή ζηα θαηζκζηά. Ώοηή δ ιεηάθναζδ μκμιάζηδηε Vulgata (βζα ημκ απθυ θαυ) ηαζ αμήεδζε πμθφ ζηδκ ζζπονμπμίδζδ ημο πνζζηζακζζιμφ ζηδ Αφζδ. Μέπνζ ηυηε δ Ώβία Γναθή πμο πνδζζιμπμζμφζακ ζε υθμ ημκ ηυζιμ μζ πνζζηζακμί, ήηακ δ εθθδκζηή ιεηάθναζδ ηςκ εαδμιήημκηα. Άθθεξ δβεηζηέξ ιμνθέξ ημο πνζζηζακζζιμφ ήηακ μ Άγηνο Απγνπζηίλνο, μ Πάπαο Λέσλ Α’ απμηαθμφιεκμξ ηαζ Μέγαο (είκαζ αοηυξ πμο έπεζζε ημκ Ώηηίθα κα ιδκ εζζαάθεζ ζηδ Ρχιδ ημ 452), μ Παηνζάνπδξ Γξεγφξηνο απμηαθμφιεκμξ Θενιφγνο, μ Παηνζάνπδξ Ησάλλεο ν Υξπζφζηνκνο, μζ αδεθθμί Μεζφδηνο ηαζ Κχξηιινο ηαζ πμθθμί άθθμζ.
Ο Άγηνο Απγνπζηίλνο (354-430) Σν θνζκηθφ ηνπ φλνκα ήηαλ Απξίιηνο Απγνπζηίλνο. Ο Άγηνο ή «ηεξφο» φπσο έρεη επίζεο απνθιεζεί, Απγνπζηίλνο, είλαη έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο θηιφζνθνπο, ζενιφγνπο θαη παηέξεο ηεο Καζνιηθήο Δθθιεζίαο θαη ε πην ελδηαθέξνπζα θπζηνγλσκία ηεο αλάπηπμεο ηεο Γπηηθήο Υξηζηηαλνζχλεο. Σα θείκελά ηνπ επέδξαζαλ ηδηαίηεξα ζηε δηακφξθσζε ηεο δνγκαηηθήο δηδαζθαιίαο ηεο εθθιεζίαο, αιιά θαη ζην ίδην ην πιήξσκα ηεο εθθιεζίαο ηελ επνρή ηνπ θαη επηδξνχλ αθφκα κέρξη θαη ζηηο κέξεο καο. Γελλήζεθε ζηελ πφιε Σαγάζηε ηεο ξσκατθήο θηήζεο Ννπκηδίαο (Αιγεξίαο) ν παηέξαο ηνπ ν Παηξίθηνο ήηαλ εηδσινιάηξεο (ιέγεηαη φηη βαθηίζηεθε ρξηζηηαλφο ιίγν πξηλ πεζάλεη) θαη ε κεηέξα ηνπ ε Μφληθα ρξηζηηαλή (αξγφηεξα αγηνπνηήζεθε απφ ηελ Καζνιηθή Δθθιεζία). ‘Έιαβε επηκειεκέλε κφξθσζε ζηελ Καξρεδφλα θαη αξγφηεξα δίδαμε θηινζνθία θαη ξεηνξηθή ζηελ Σαγάζηε, ζηε Ρψκε θαη ζην Μηιάλν. πλδέζεθε ζηελ Καξρεδφλα κε κηα θνπέια θαη απέθηεζε έλα λφζν αγφξη. Πξνζρψξεζε ζην Μαληρατζκφ (πξνο κεγάιε αγαλάθηεζε ηεο κεηέξαο ηνπ), ηε ζξεζθεία πνπ είρε ηδξχζεη ν Πέξζεο Μάλεο πξηλ απφ δπφκηζε αηψλεο. κσο, κεηά απφ ελληά ρξφληα εγθαηέιεηςε ηνλ Μαληρατζκφ θαη αζρνιήζεθε κε ην λενπιαησληζκφ. Σν 384, ζε ειηθία 30 εηψλ δηνξίζζεθε θαζεγεηήο ηεο ξεηνξηθήο ζηελ απηνθξαηνξηθή απιή ζην Μηιάλν. Ήηαλ κηα απφ ηηο πην ζεκαληηθέο αθαδεκατθέο ζέζεηο ζην ιαηηληθφ θφζκν, πνπ ζπρλά νδεγνχζε ζε πνιηηηθή θαξηέξα. Ζ Μφληθα, ε κεηέξα ηνπ ηνλ πίεδε λα βαπηηζζεί ρξηζηηαλφο, αιιά απηφο πνπ ηνλ επεξέαζε απνθαζηζηηθά ζ’ απηφ ήηαλ ν επίζθνπνο ηνπ Μηιάλνπ Ακβξφζηνο. Σν θαινθαίξη ηνπ 387, αθνχ δηάβαζε κηα βηνγξαθία ηνπ Αγίνπ Αλησλίνπ ηνπ Δξεκίηε, πέξαζε κηα ζνβαξή εζσηεξηθή θξίζε θαη ηειηθά απνθάζηζε λα εγθαηαιείςεη ηελ θαζεγεηηθή ηνπ έδξα, λα πξνζειπηηζζεί ζην ρξηζηηαληζκφ θαη λα γίλεη θιεξηθφο. Ο Ακβξφζηνο ηνλ βάπηηζε καδί κε ην γην ηνπ ην Πάζρα ηνπ 387 θαη ην 388,
250
αλαρψξεζε γηα ηελ Αθξηθή. ην κεηαμχ πέζαλαλ ε κεηέξα ηνπ θαη ιίγν αξγφηεξα ν γηνο ηνπ, αθήλνληαο ηνλ Απγνπζηίλν κφλν. ην παηξηθφ ηνπ, νξγάλσζε έλα θνηλφβην , φπνπ θαη άξρηζε λα θεξχζζεη θαη ην 395 έγηλε επίζθνπνο Ηππψλνο φπνπ θαη παξέκεηλε σο ην ζάλαηφ ηνπ. Έγηλε δηάζεκνο γηα ηα εκπξεζηηθά θεξχγκαηά ηνπ θαη γηα ηηο επηζέζεηο ηνπ ζην Μαληρατζκφ (ηνπ νπνίνπ ππήξμε γηα αξθεηά ρξφληα νπαδφο) ζηηο άιιεο ρξηζηηαληθέο «αηξέζεηο» θαη ζηνπο εζληθνχο. Πέζαλε ην 430 θαηά ηε δηάξθεηα ηεο πνιηνξθίαο ηεο Ηππψλνο απφ ηνπο Βαλδάινπο. Λέγεηαη φηη ελζάξξπλε ηνπ πνιίηεο λα αληηζηαζνχλ, θπξίσο γηαηί νη Βάλδαινη ήηαλ νπαδνί ηεο αίξεζεο ηνπ Αξεηαληζκνχ. Λίγνπο κήλεο κεηά νη Βάλδαινη θπξίεπζαλ θαη έθαςαλ ηελ πφιε. κσο ε βηβιηνζήθε ηνπ Απγνπζηίλνπ δηαζψζεθε. Ο Απγνπζηίλνο πνπ παξακέλεη κηα θεληξηθή θπζηνγλσκία ηνπ Υξηζηηαληζκνχ θαη ηεο ηζηνξίαο ηεο Γπηηθήο ζθέςεο, δέρζεθε ηηο επηδξάζεηο ηνπ ησηθηζκνχ, ηνπ Πιαησληζκνχ θαη ηνπ Νενπιαησληζκνχ. Παξά ην γεγνλφο φηη εγείην κηαο κηθξήο επηζθνπήο, νη γλψζεηο ηνπ, ε κεγαινθπΐα θαη ην έξγν ηνπ ηνλ θαηέζηεζαλ έλα απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο ηεξάξρεο. Οη θηινζνθηθέο θαη ζενινγηθέο ηνπ απφςεηο είλαη δηάζπαξηεο ζηηο εθαηνληάδεο επηζηνιψλ θαη θεξπγκάησλ ηνπ, πνπ δηαζψζεθαλ θαζψο θαη ζηα ζπγγξάκκαηά ηνπ. Σα ζεκαληηθφηεξα είλαη: νη Δμνκνινγήζεηο, έξγν απηνβηνγξαθηθφ ζε 13 βηβιία, ηα Πεξί ειεπζεξίαο ηεο βνχιεζεο, Πεξί αιεζηλήο ζξεζθείαο, Καηά Μαληραίσλ, Καηά Πειαγίνπ, Πεξί ηεο Αγίαο Σξηάδνο θαη άιια. Ζ άισζε θαη ε ιεειαζία ηεο Ρψκεο απφ ηνπο Βεζηγφηζνπο ηνπ Αιάξηρνπ ην 410 ηνλ ζπγθιφληζε θαη έγξαςε γηα ην γεγνλφο απηφ ην έξγν ηνπ De civitas Dei (Πεξί πνιηηείαο ηνπ Θενχ). Ζ άπνςή ηνπ ήηαλ φηη νη θνζκηθνί εγέηεο πξέπεη λα ππνηάζζνληαη ζηε βνχιεζε ησλ ζξεζθεπηηθψλ εγεηψλ θαη ζπγθεθξηκέλα ηνπ πάπα. Απηή ε άπνςε επηθξάηεζε γηα αξθεηνχο αηψλεο θη ζθξάγηζε ηε δπηηθή επξσπατθή ηζηνξία. Γεληθψο, νη ζενινγηθέο ηνπ απφςεηο δηάξζξσζαλ ην δφγκα ηεο Καζνιηθήο Δθθιεζίαο, ην νπνίν δηαηεξήζεθε φιν ηνλ Μεζαίσλα θαη κε νξηζκέλεο ηξνπνπνηήζεηο σο ζήκεξα. Οη πξνηεζηάληεο ζεσξνχλ φηη νη απφςεηο ηνπ ήηαλ ε βάζε ηεο Μεηαξξχζκηζεο θαη αλάκεζα ζ’ απηνχο πνπ επεξεάζηεθαλ απφ ηε δηδαζθαιία θαη ηα θεξχγκαηά ηνπ Απγνπζηίλνπ ήηαλ ν Λνχζεξνο, ν Καιβίλνο, ν Θσκάο ν Αθνπτλάηεο, ν Παζθάι θαη πνιινί κεηαγελέζηεξνη θηιφζνθνη, ηζηνξηθνί θαη θνηλσληνιφγνη.
Σμ Ώκαημθζηυ ηιήια ηδξ αοημηναημνίαξ ήηακ ηαζ πανέιεζκε ζζπονυ. Οζ αοημηνάημνεξ ιπυνεζακ κα αιοκεμφκ ηαηά ηςκ εζζαμθέςκ απυ ημ αμννά ηαζ κα ημοξ ζηνέρμοκ δοηζηυηενα, πνμξ ημ αδφκαημ ηιήια ηδξ αοημηναημνίαξ. Οζ ααναανζηέξ επζδνμιέξ ζοκεπίζηδηακ αδζάθεζπηα ηαζ ζπδιαηίζηδηακ ζηδκ Εηαθία ανηεηά ααζίθεζα, ζε ζδιείμ πμο μζ Λαηίκμζ έθεβακ υηζ ‘ηχνα πζα δ Εηαθία βενιακμηναηείηαζ’. Σμ ζηαιάηδια ηςκ επζημζκςκζχκ, δ μζημκμιζηή δοζπναβία, δ ιείςζδ ιέπνζξ ελαθάκζζδξ ημο ειπμνίμο ηαζ δ απμδζμνβάκςζδ ηδξ ηναηζηήξ ιδπακήξ ηαζ ηδξ ηάλδξ, απέημρακ ημο θαμφξ ηδξ Γαθαηίαξ ηαζ ηδξ Εζπακία απυ ημκ ημνιυ ηδξ αοημηναημνίαξ ηαζ επέηνερακ ζηα βενιακζηά θφθα κα ηαθφρμοκ ημ ηεκυ. Δ πακηεθήξ έθθεζρδ δδιυζζαξ αζθάθεζαξ, επέηνερε ζε ιεβάθμοξ βαζμηηήιμκεξ κα ζοκενβάγμκηαζ ιε λέκμοξ εζζαμθείξ βζα κα δζαζχζμοκ ηα ηεηηδιέκα ηαζ πμθθμί απ’ αοημφξ απέηηδζακ ηαζ ζδζςηζηυ ζηναηυ. Τπήνπε απνμεοιία ζηναημθυβδζδξ Εηαθχκ ηαζ μζ αοημηνάημνεξ ηάθοπηακ ηα ηεκά ημο ζηναηεφιαημξ ζηναημθμβχκηαξ Γυηεμοξ ηαζ ΐακδάθμοξ. Σμκ Οκχνζμ, ακηζηαηέζηδζε μ Βαιεληηαλφο Γ’ (423-455), μ μπμίμξ δεκ ιπμνμφζε κα ηάκεζ ηίπμηα πζα, βζα κα ζχζεζ ηδκ ηαηαννέμοζα αοημηναημνία.
251
Ώπυ ημ 455 ςξ ημ 476, πέναζακ απυ ημ ενυκμ μηηχ άβκςζημζ ζθεηενζζηέξ ηαζ αδζάθμνμζ αοημηνάημνεξ. Ο ηεθεοηαίμξ Ρςιαίμξ αοημηνάημναξ ήηακ μ Ρσκχινο Απγνπζηχινο (475-476). Ήηακ θαίκεηαζ ιμζναίμ βζα ηδκ ζζημνζηή αοηή πυθδ κα ανπίζεζ - ηαζ κα ηεθεζχζεζ - ηδκ ζζημνία ηδξ ιε έκα Ρςιφθμ ηαζ βζα ηδ ιεβάθδ νςιασηή αοημηναημνία κα ανπίζεζ ιε έκα Ώφβμοζημ ηαζ κα ηεθεζχζεζ ιε έκα Ώοβμοζηφθμ ! ηζξ 4 επηειανίμο ημο 476, μ ζηναηυξ ζηαζίαζε ηαζ ακαηήνολε αοημηνάημνα έκα ζηναηδβυ πμο ακήηε ζημ βενιακζηυ θφθμ ηςκ ηίνςκ, ημκ Οδφαθξν (435-493). Ο Οδυαηνμξ εηενυκζζε ημκ Ρςιφθμ Ώοβμοζηφθμ, ημο παναπχνδζε ιζα βεκκαία ζφκηαλδ ηαζ έζηεζθε ηα αοημηναημνζηά ειαθήιαηα ζηδκ Κςκζηακηζκμφπμθδ. Ο αοημηνάημναξ ηδξ Ώκαημθήξ Εήλσλ, ακαβκχνζζε ημκ Οδυαηνμ ςξ Γνχθα ηεο Ηηαιίαο ηαζ παηξίθην ηαζ ιάθζζηα ημκ ελμοζζμδυηδζε κα παναπςνήζεζ ηα ηεθεοηαία ηιήιαηα ηδξ Γαθαηίαξ ηαζ ηδξ Εζπακίαξ πμο ακήηακ αηυια ζηδκ αοημηναημνία, ζημκ ααζζθζά ηςκ ΐδζζβυηεςκ, Βφνζπμ. Ο Οδυαηνμξ ςξ δβειυκαξ ηαζ μοζζαζηζηά ααζζθζάξ ηδξ Εηαθίαξ, επέδεζλε δζμζηδηζηέξ ηαζ ζηακυηδηεξ ηαζ δζαθθαηηζηυηδηα. Ο ίδζμξ ήηακ ανεζακυξ, αθθά δεκ ακαιίπεδηε ζηα εέιαηα ηδξ Ρςιασηήξ εηηθδζίαξ. Οζ Οζηνμβυηεμζ οπυ ημκ Θενδψξηρν, αθμφ εζζέααθακ ημ 488 ζηδ Θνάηδ, ηαζ μ αοημηνάημναξ ηδξ Ώκαημθήξ Γήκςκ βζα κα απαθθαβεί απ’ αοημφξ ημοξ παναπχνδζε ηδκ Εηαθία (πμο δεκ ήηακ οπυ ημκ έθεβπυ ημο) ηαζ μκυιαζε παηνίηζμ ημ Θεμδχνζπμ. Μέπνζ ημ 490, μζ Οζηνμβυηεμζ είπακ ηαηαθάαεζ υθδ ζπεδυκ ηδκ Εηαθζηή Υενζυκδζμ ηαζ μ Οδυαηνμξ ηθείζηδηε ζηδ Ρααέκκα, υπμο άκηελε ζε πμθζμνηία ηνζχκ εηχκ. Σμ 493, παναδυεδηε ηαζ εηηεθέζηδηε απυ ημκ Θεμδχνζπμ. Έηζζ, δ Αοηζηή Ρςιασηή Ώοημηναημνία, πέναζε ζηα πένζα Γενιακχκ δβειυκςκ. Ώθθά υηακ ‘έπεζε’ δ Αοηζηή Ώοημηναημνία, θίβμζ ζπμθζαζηέξ εηείκδξ ηδξ επμπήξ ημ ακηζθήθεδηακ ηδκ πναβιαηζηυηδηα. ανάκηα πνυκζα ανβυηενα, έκαξ αογακηζκυξ ζζημνζηυξ έβναρε υηζ, δ αοημηναημνία πμο ίδνοζε μ Ώφβμοζημξ, ηεθείςζε ημ 476. Δ πνμκζά αοηή ζδιαημδμηεί ημ εάκαημ ιζαξ πμθζηζηήξ μκηυηδηαξ – ηδξ Αοηζηήξ Ρςιασηήξ Ώοημηναημνίαξ – αθθά μ δζμζηδηζηυξ ιδπακζζιυξ, ηα κμιίζιαηα, δ θμνμθμβία ζοκεπίζηδηακ υπςξ πνζκ. Δ απμοζία ημο Ρςιφθμο, πέναζε απαναηήνδηδ απυ ημ θαυ. Δ Ρςιασηή αοημηναημνία έπεζε, αθθά υζα πνυζθενε ζηδκ ακενςπυηδηα είκαζ αηυια ηαζ ζήιενα ειθακή. Τζμεέηδζε απυ ημοξ Έθθδκεξ ημκ πμθζηζζιυ, ηδκ θζθμζμθία, ηδκ πμίδζδ, ηδκ αζηνμκμιία, ηα ιαεδιαηζηά ηαζ βεκζηά ηζξ επζζηήιεξ ηαζ ηζξ ηέπκεξ, ηζξ ακάπηολε ηαζ ηζξ ηθδνμδυηδζε ζηζξ επυιεκεξ βεκζέξ. Βζδζηυηενα μζ ααζζηέξ ανπέξ ημο νςιασημφ δζηαίμο ζζπφμοκ αηυια ηαζ ζήιενα ζηζξ κμιμεεζίεξ πμθθχκ εονςπασηχκ ηναηχκ, δ ζοιαμθή ηδξ ζηδκ δδιυζζα δζμίηδζδ ηαζ ζηδκ μνβάκςζδ ημο ηναηζημφ ιδπακζζιμφ είκαζ ζδιακηζηυηαηδ, μζ μδμπμζΎα, δ άνδεοζδ ηαζ δ ηαηαζηεοή οδναβςβείςκ, ήηακ πνυηοπα βζα ημοξ ιδπακζημφξ ηςκ επυιεκςκ βεκεχκ. Δ ηαηάννεοζδ ημο Ρςιασημφ ηνάημοξ ημ 476, δεκ ζδιαίκεζ υηζ μ πμθζηζζιυξ ηδξ Ρχιδξ πάεδηε. Πνχηα μζ Άνααεξ ακαηαθφπημοκ ηζξ εθθδκζηέξ ηαζ νςιασηέξ ηέπκεξ, ηδκ επζζηήιδ ηαζ θζθμζμθία ηαζ ηα ιεηαθαιπαδεφμοκ ζηδκ Βονχπδ. Σμκ 15 μ αζχκα, ιεηά ημ θήεανβμ ημο Μεζαίςκα, μζ Εηαθμί ηαζ εονφηενα μζ Βονςπαίμζ, ακαηαθφπημοκ ηαζ πάθζ ημκ Βθθδκμνςιασηυ πμθζηζζιυ. Οζ βθφπηεξ λακαβφνζζακ ζηα εθθδκμνςιασηά νεαθζζηζηά πνυηοπα, μζ ανπζηέηημκεξ ακηζβνάθμοκ ηζξ εθθδκζηέξ ημθχκεξ ηαζ ημοξ νςιασημφξ ευθμοξ, θοζζμβκςιίεξ ηδξ θμβμηεπκίαξ υπςξ μ αίλπδν
252
επδνεάγμκηαζ απυ ηζξ εθθδκζηέξ ηναβςδίεξ ηαζ ηζξ νςιασηέξ ηςιςδίεξ. Οζ πμθζηζημί ακαθοηέξ επζζηνέθμοκ ηαζ ιεθεημφκ ηζξ ζογδηήζεζξ ηςκ Ρςιαίςκ βζα ηδκ εθεοεενία ηαζ ηδκ ηονακκία ηαζ μζ κμιζημί πνμζανιυγμοκ ημοξ νςιασημφξ ηχδζηεξ ζημ δίηαζμ ηςκ πςνχκ ημοξ.
Σν Κνινζζαίν ηνλ 18ν αηώλα (πίλαθαο ηνπ Bernardo Bellotto)
253
17. ΟΗ ΛΑΟΗ ΣΖ ΑΜΔΡΗΚΖ Ο πμθζηζζιυξ ηςκ αοημπευκςκ θαχκ ηδξ Ώιενζηήξ δεκ ήηακ εκζαίμξ, ήηακ πθμφζζμξ, είπε πμζηζθία ηαζ πανμοζίαζε ιμκαδζηά πνυηοπα ζηέρδξ ηαζ γςήξ ηαζ πήνε ιμνθέξ πμο δεκ ζοκακηήεδηακ ζε ηακέκα άθθμ ιένμξ ημο ηυζιμο. Πμθθά απυ ηα παναηηδνζζηζηά ημο αζηζημφ πμθζηζζιμφ, ειθακίζηδηακ ζηδκ Ώιενζηή: δ γςή ζηζξ πυθεζξ, δ πνήζδ ηδξ βναθήξ, μζ πενίπθμηεξ ημζκςκζηέξ δμιέξ ηαζ ηα θμζπά. Ώθθά πανμοζζάζηδηακ ηαζ άθθα πανάλεκα ιμκαδζηά παναηηδνζζηζηά: Ώνηεημί αιενζηακζημί πμθζηζζιμί δελ ακέπηολακ ζφζηδια βναθήξ. θμζ μζ αζηζημί πμθζηζζιμί, εκχ οζμεέηδζακ έκα ηαλζηυ ζφζηδια, δεκ εβηαηέθεζρακ πμηέ ημ δεζιυ ημοξ ιε ημκ ανπζηυ ηνυπμ ηδξ μνβακςιέκδξ ημζκςκίαξ. Δ άκμδμξ ηςκ αζηζηχκ ηέκηνςκ δεκ άθθαλε ηδκ μζημκμιία ημοξ απυ αβνμηζηή ζε αζηζηή, αοηή πανέιεζκε ηονίςξ αβνμηζηή. ηδκ ιεβαθφηενδ ηαζ πενζπθμηυηενδ πυθδ ηςκ βδβεκχκ Ώιενζηακχκ, ηδκ Σεκμπηζηθάκ (εηεί πμο ανίζηεηαζ ζήιενα δ Πυθδ ημο Μελζημφ), μ ιεβάθμξ υβημξ ηςκ ηαημίηςκ ηδξ έθεοβε ημ πνςί απυ ηδκ πυθδ, πήβαζκε ζηα πςνάθζα ηαζ βφνζγε ημ ανάδο. Ώκ δεπεμφιε υηζ μ πμθζηζζιυξ είκαζ δ δδιζμονβία πυθεςκ ηαζ ηα επαηυθμοεά ηδξ, αοηυ ίζποζε ζε δομ ιυκμ πενζμπέξ ηδξ Ώιενζηήξ ζηζξ μπμίεξ οπήνλακ αλζυθμβα αζηζηά ηέκηνα: ηδ Μέζδ Ώιενζηή, δ μπμία ηαθφπηεζ ιζα πενζμπή, απυ ηδ ΐένα Κνμφγ ημο Μελζημφ ςξ ηδκ Οκδμφνα ηαζ ζηδ δοηζηή Νυηζα Ώιενζηή, ζηα ορίπεδα ηδξ μνμζεζνάξ ηςκ Άκδεςκ. Δ πενζμπή ημο Μελζημφ είκαζ αοηή ιε ηδ ιεβαθφηενδ ζοβηέκηνςζδ πμθζηζζιχκ. ήιενα οπάνπμοκ εηεί πενίπμο11.000 ανπαζμθμβζημί πχνμζ. Σνεζξ πμθζηζζιμί ιυκμ ειθάκζζακ ‘πθήνςξ αζηζημπμζδιέκμ’ πμθζηζζιυ: Ώοημί ηδξ Σενηηρνπαθάλ (200 π.Υ.-700 ι.Υ.), ηαζ ηςκ Αδηέθσλ (144-1524) ζημ κυηζμ Μελζηυ ηαζ ζηδ πενζυκδζμ ημο Γζμοηαηάκ ηαζ ηςκ Ίλθαο ζηδ Νυηζμ Ώιενζηή. Οζ πνμκζηέξ πενίμδμζ ηδξ ζζημνίαξ ηςκ βδβεκχκ θαχκ ηδξ Ώιενζηήξ είκαζ: 20.000 πνυκζα π.Υ. : Ώζζαηζημί θαμί δζαζπίγμοκ ημ ΐενίββεζμ Πμνειυ ηαζ εβηαείζηακηαζ ζηδκ ήπεζνμ. 4000 π.Υ.: Δ ηαθθζένβεζα ημο ηαθαιπμηζμφ ανπίγεζ ζημ Μελζηυ 1200 π.Υ.-300 π.Υ.: Οζ Οικέθνη δδιζμονβμφκ ημκ παθαζυηενμ πμθζηζζιυ ηδξ Ώιενζηήξ. 2μξ αζ. π.Υ.: Ώνπίγεζ μ πμθζηζζιυξ ηδξ πυθδξ Σενηηρνπαθάλ ζηδκ Κμζθάδα ημο Μελζημφ. 250 ι.Υ.: Ώνπίγεζ δ ηθαζζζηή πενίμδμξ ημο πμθζηζζιμφ ηςκ Μάγηαο ζηδ Υενζυκδζμ Γζμοηαηάκ ημο Μελζημφ ηαζ ζηδ Γμοαηειάθα. 950 : Ώνπίγεζ μ πμθζηζζιυξ ηςκ Σνιηέθσλ ζηδ Σμφθα ημο Μελζημφ 1325: Εδνφεηαζ δ πνςηεφμοζα ηςκ Αδηέθσλ Σεκμπηζηθάκ (ζήιενα δ Πυθδ ημο Μελζημφ) 1350: Ώνπίγεζ δ Ώοημηναημνία ηςκ Ίλθαο ζημ Πενμφ (ιέπνζ ημ 1533)
254
1428: Ώνπή ηςκ ιεβάθςκ ηαηαηηήζεςκ ηςκ Ώγηέηςκ (ιέπνζ ημ 1519) 1519: Ήηηα ηαζ δζάθοζδ ηδξ αοημηναημνίαξ ηςκ Ώγηέηςκ απυ ημκ Κνξηέο 1533: Ήηηα ηαζ δζάθοζδ ηδξ αοημηναημνίαξ ηςκ Ίκηαξ απυ ημκ Πηδάξν.
Οη Οικέθνη Ο παθαζυηενμξ πμθζηζζιυξ ηδξ Κεκηνζηήξ Ώιενζηήξ ηαζ πζεακυκ υθδξ ηδξ Ώιενζηήξ, είκαζ αοηυξ ηςκ Οθιέηςκ, πμο άνπζζε ηάπμο ιεηαλφ ημο 1200 ηαζ 1000 π.Υ. ηαζ δζήνηεζε πενίπμο ςξ ημ 300 π.Υ.. ηζξ ανπέξ γμφζακ ζηδ κυηζα πενζμπή ημο Κυθπμο ημο Μελζημφ, αθθά ζφκημια επεηηάεδηακ ηαζ ζηδ Γμοαηειάθα. Σδκ πενζμπή δζαννέμοκ πμθθμί πμηαιμί ηαζ θυβς ηδξ ορδθήξ ανμπυπηςζδξ, οπάνπεζ πθμφζζα αθάζηδζδ ηαζ εφθμνα εδάθδ. Ο ζοκμθζηυξ πθδεοζιυξ πμο γμφζε ζ’ αοηά ηα εδάθδ, ήηακ πενίπμο 350.000 ηαζ ηαημζημφζακ ζε πμθθμφξ ιζηνμφξ μζηζζιμφξ. Οζ πυθεζξ (ιεβάθα πςνζά) ήηακ εθάπζζηεξ, ιε δζαζημνπζζιέκα ζπίηζα, πμο απμηεθμφζακ απμιμκςιέκεξ κδζίδεξ, δ ηάεε ιζα ιε ημ ηέκηνμ ηδξ, υπμο ανίζημκηακ μζ ανπέξ ηαζ ηα αθζενςιέκα ζηδ ενδζηεία ηηίνζα. Σμ υκμια Οικέθνη ζδιαίκεζ ‘θαζηζπέκζμζ άκενςπμζ’ ζηδ βθχζζα ηςκ Ώγηέηςκ. Σμ έδςζακ μζ Ώγηέημζ βζα έκα θαυ πμο γμφζε ζηδκ πενζμπή ημοξ πμθφ πνζκ ηονζανπήζμοκ εηεί μζ ίδζμζ. Οζ ανπαίμζ ηάημζημζ ηδξ Μέζδξ Ώιενζηήξ, απυ ημ 1600 π.Υ., έαβαγακ εθαζηζηυ απυ έκα είδμξ ηαμοηζμοηυδεκηνμο (castilla elastica), πμο εοδμηζιμφζε ζηδκ πενζμπή. Δ θέλδ ‘μθιέημ’ ακαθενυηακ επίζδξ ζηζξ θαζηζπέκζεξ ιπάθεξ πμο ηζξ πνδζζιμπμζμφζακ ςξ παζπκίδζ. Αεκ λένμοιε ημ υκμια πμο πνδζζιμπμζμφζε μ ανπαίμξ αοηυξ θαυξ (ηςκ Οθιέηςκ) βζα κα πνμζδζμνίζεζ ημκ εαοηυ ημο, πενζζζυηενμ απυ πίθζα πνυκζα πνζκ ημοξ Ώγηέημοξ. Δ ημζκςκία ηςκ Οθιέηςκ ήηακ πμθφ απθή. ΐαζζηά ήηακ πςνζζιέκδ ζε δομ μιάδεξ: δ ανζζημηναηία, πμο γμφζε ζηζξ ιζηνέξ αζηζηέξ πενζμπέξ (πυθεζξ) ηαζ μ ημζκυξ θαυξ πμο γμφζε ζηδκ φπαζενμ ηαζ είπε απμηθεζζηζηή απαζπυθδζδ ηδ βεςνβία ηαζ ηονίςξ ηδκ ηαθθζένβεζα ημο ηαθαιπμηζμφ. Δ ανζζημηναηία γμφζε απυ ηδκ αβνμηζηή παναβςβή, αθθά δεκ ελμοζίαγε ημκ αβνμηζηυ πθδεοζιυ. Δ ηφνζα αζπμθία ηδξ ήηακ δ δζεηπεναίςζδ ενδζηεοηζηχκ ηαεδηυκηςκ ηαζ ηεθεηχκ ηαζ ημ ειπυνζμ εζδχκ πμθοηεθείαξ ηαζ πεζνμηεπκδιάηςκ. ηα ηέκηνα ηςκ πυθεςκ ήηακ ηα ενδζηεοηζηά ηαζ ηεθεημονβζηά ζοβηνμηήιαηα ιε ποναιίδεξ ηαζ πθαηείεξ πμο πενζαάθθμκηακ απυ ηείπδ. Σα πνχηα απυ αοηά ηα αζηζηά ηέκηνα ήηακ ζημ ακ Λμνέκηγμ ηαζ ζηδ Λα ΐέκηα. Σμ πζμ παναηηδνζζηζηυ πμθζηζζηζηυ ένβμ ηςκ Οθιέηςκ είκαζ δ ηαηαζηεοή βζβακηζαίςκ πέηνζκςκ ηεθαθχκ. Έπμοκ δζαζςεεί 17 απυ αοηέξ, φρμοξ απυ 1,60 ςξ 3,40 ιέηνα, πμο απεζημκίγμοκ ηα ηεθάθζα κέςκ εοηναθχκ ακδνχκ πμο θμνάκε ηνάκδ, ζακ αοηά πμο θμνάκε μζ παίπηεξ ημο αιενζηάκζημο πμδμζθαίνμο. Αεκ λένμοιε πμζμοξ απμεακάηζγακ αοηέξ μζ ηεθαθέξ, αθθά οπμεέημιε υηζ ακήηακ ζε Οθιέημοξ ααζζθείξ. Ο Οθιέημζ ααζζθείξ ήηακ ηαοηυπνμκα ζενείξ ηαζ ιάβμζ. Καηαζηεφαγακ επίζδξ ιεβάθμοξ ηεηνάβςκμοξ ιμκυθζεμοξ πμο πζζηεφεηαζ υηζ ήηακ αςιμί ή βζβακηζαίμζ ενυκμζ, ηαζ αβάθιαηα ιεβάθμο ή ιεζαίμο ιεβέεμοξ πμο πανμοζίαγακ ακενχπζκεξ ιμνθέξ πμο έιμζαγακ ιε γχα, ηονίςξ ζαβμοάνμοξ ή ενπεηά. Γφνς ζημ 300 π.Υ., μζ Οθιέημζ ελαθακίζηδηακ βζα θυβμοξ πμο ιαξ είκαζ άβκςζημζ. ιςξ μ πμθζηζζιυξ ημοξ ηαζ δ ημζκςκζηή ημοξ δμιή απμννμθήεδηακ απυ άθθμοξ θαμφξ. Οζ Οθιέημζ είκαζ μ πνχημξ ηνίημξ ζηδκ αθοζίδα ηδξ ακάπηολδξ ημο πμθζηζζιμφ ηδξ Μέζδξ Ώιενζηήξ. 255
Ζ Σενηηρνπαθάλ Λίβμ ιεηά ηδκ ελαθάκζζδ ημο πμθζηζζιμφ ηςκ Οθιέηςκ, ζηδκ ημζθάδα ημο Μελζημφ βεκκήεδηε ημκ 2μ αζχκα π.Υ. έκαξ κέμξ ηαζ ιεβάθμξ πμθζηζζιυξ. Ώοηυξ εα ηονζανπήζεζ ζηδκ πμθζηζζηζηή γςή ηδξ ημζθάδαξ ημο Μελζημφ βζα ιζα ζπεδυκ πζθζεηία ηαζ εεςνείηαζ υηζ είπε ηδκ ζδιακηζηυηενδ επίδναζδ ζηδκ ζζημνία ηςκ πμθζηζζιχκ ηδξ Κεκηνζηήξ Ώιενζηήξ. Ήηακ επζηεκηνςιέκμξ ζηδκ πυθδ Σεμηζπμοαηάκ, πμο ανζζηυηακ πενίπμο 40 πζθζυιεηνα αμνεζμδοηζηά απυ ηδ ζδιενζκή πυθδ ημο Μελζημφ. Δ θέλδ ηενηηρνπαθάλ ζδιαίκεζ ε πφιε ησλ ζεψλ ή ε πφιε πνπ νη άλζξσπνη έγηλαλ ζενί. φιθςκα ιε ηδ ιοεμθμβία, ήηακ ημ ιένμξ πμο μζ εεμί ζοβηεκηνχεδηακ ηαζ απμθάζζζακ κα δδιζμονβήζμοκ ημκ άκενςπμ. Σμκ ηαζνυ ηδξ ζζπακζηήξ ηαηάηηδζδξ (16μξ αζχκαξ), ήηακ δ πνςηεφμοζα εκυξ ιζηνμφ ηνάημοξ, οπμηεθμφξ ζηδκ πνςηεφμοζα ηςκ Ώγηέηςκ Σεκμπηζηθάκ, αθθά απυ ημ 100 π.Υ., ςξ ημ 750 ι.Υ. ήηακ έκα ηενάζηζμ εηηεηαιέκμ αζηζηυ ζοβηνυηδια πμο ηάθοπηε έηηαζδ πενίπμο 30 ηεηναβςκζηχκ πζθζμιέηνςκ ιε πθδεοζιυ 150-200.000 ηαημίημοξ. Αεκ ήηακ ιυκμ δ ιεβαθφηενδ πυθδ ηδξ Ώιενζηήξ, αθθά ηαζ απυ ηζξ ιεβαθφηενεξ ημο ηυζιμο εηείκδξ ηδξ επμπήξ. Ήηακ ιζα πυθδ ιε ηέθεζα νοιμημιία ηαζ πςνζζιέκδ απυ ιζα ηφνζα ανηδνία ηδ Λεσθφξν ησλ Νεθξψλ, πθάημοξ ηνζάκηα ηαζ ιήημοξ πενίπμο 1700 ιέηνςκ ηαζ δομ άθθςκ ηάεεηςκ θεςθυνςκ ηδ Αοηζηή ηαζ ηδκ Ώκαημθζηή. Ήηακ ημ ενδζηεοηζηυ ηέκηνμ ηδξ Μέζδξ Ώιενζηήξ. ηδκ πυθδ ηονζανπμφζακ δομ ηενάζηζεξ ποναιίδεξ, ηζξ μπμίεξ μζ Ώγηέημζ απμηαθμφζακ Ππξακίδα ηνπ Ήιηνπ ηαζ Ππξακίδα ηεο ειήλεο. ηδκ ημνοθή ημοξ οπήνπακ ιζηνμί καμί. Δ πνχηδ (ημο Ήθζμο) ήηακ δ ιεβαθφηενδ πςνζζιέκδ ζε πέκηε μνυθμοξ πςνζζιέκμοξ ιε ζπεδυκ ηάεεηεξ ζηάθεξ, φρμοξ 63 ιέηνςκ ηαζ υβημο 1.000.000 ηοαζηχκ ιέηνςκ. Ήηακ ημ δεφηενμ ζε ιέβεεμξ ιεβαθφηενμ ακενχπζκμ ηηίζια ημο Νέμο Κυζιμο. Βπίζδξ οπήνπε έκαξ ηενάζηζμξ καυξ μ Ναφο ηνπ Φηεξσηνχ Δξπεηνχ (ή ημο «θζδζμφ ιε ηα πμφπμοθα») ηαζ ανηεημί άθθμζ ιζηνυηενμζ καμί ηαζ ιέβανα. Δ πυθδ είπε πενίπμο 2000 μζημδμιήιαηα. Βκχ μζ αβνυηεξ έιεκακ ζε λφθζκεξ μζηίεξ, μζ άθθμζ ηάημζημζ ηδξ πυθδξ, γμφζακ ζε πέηνζκα ζπίηζα, δζαημζιδιέκα ζημ εζςηενζηυ ηαζ ιε απμπεηεοηζηυ ζφζηδια. Οζ αβνυηεξ απμηεθμφζακ ηδκ πθεζμρδθία. ε ιζα ζοκδεζζιέκδ ιένα, πάκς απυ ημοξ ιζζμφξ ηαημίημοξ εβηαηέθεζπακ ηδκ πυθδ βζα κα αζπμθδεμφκ ιε βεςνβζηέξ ενβαζίεξ. ηδκ πυθδ οπήνπακ εηαημκηάδεξ ενβαζηήνζα πμο ηαηαζηεφαγακ αβαθιαηίδζα, ηεναιζηά, επελενβάγμκηακ ηδκ πέηνα ηαζ ηδκ μρζδζακή βδ (έκα δθαζζηζμβεκέξ οθζηυ). Αοζηοπχξ μζ ηάημζημζ ηδξ ανπαίαξ αοηήξ πυθδξ δεκ άθδζακ ηείιεκα βζα κα λένμοιε πενζζζυηενα βζ’ αοημφξ. Ώπυ ηα ηείιεκα ηςκ ικδιείςκ ηςκ Μάβζα ιαεαίκμοιε υηζ μζ εοβεκείξ ηδξ πυθδξ ηαλίδεοακ ιέπνζ ηδκ Οκδμφνα. Σα ζενμβθοθζηά ηςκ Μάβζαξ ακαθένμοκ μκμιαζηζηά ηάπμζμκ ιε ημ παναηζμφηθζ ‘ε θνπθνπβάγηα πνπ πεηά ην αθφληην’ ηαζ ήηακ πζεακχξ ααζζθζάξ ηδξ Σεμηζπμοαηάκ, πμο ααζίθεοζε 60 πνυκζα ηαζ επέααθε ζοββεκείξ ημο ςξ ααζζθείξ ηδξ Σζηάθ ηαζ ηδξ Οοαπαηημφι ζηδ Γμοαηειάθα. Βίκαζ ιζα πυθδ πμο πενζαάθθεηαζ απυ πέπθμ ιοζηδνίμο. Πμζμζ ήηακ αοημί μζ άκενςπμζ; Πχξ ήηακ δ ηαεδιενζκή ημοξ γςή; Πμζμοξ εεμφξ θάηνεοακ; Σμ ίδζμ ιοζηδνζχδδξ είκαζ ηαζ μ λαθκζηυξ εάκαημξ ηδξ πυθδξ αοηήξ. Ξαθκζηά ζηζξ ανπέξ ημο
256
700 ι.Υ., δεκ γμφζακ πζα άκενςπμζ ζηδκ πυθδ. Γζαηί έθοβακ; Ο ηαε’ έκαξ ιπμνεί κα ζοιπενάκεζ μηζδήπμηε. Οζ ανπαζμθυβμζ ανήηακ εκδείλεζξ υηζ ιζα ιεβάθδ θςηζά ηαηέηαρε ζπεδυκ ηάεε ηηίνζμ ηδξ πυθδξ ημ 700, ηαζ ιενζημί ζζπονίγμκηαζ υηζ δ θςηζά πνμηθήεδηε απυ θαμφξ πμο εζζέααθακ απυ ημκ αμννά. ηζ ηζ ακ ζοκέαδ πναβιαηζηά, δ πυθδ πμηέ δεκ ζοκήθεε απυ αοηή ηδκ ηαηαζηνμθή ηαζ υθμ ημ ιεβαθείμ ηδξ ηεθείςζε λαθκζηά. ήιενα δ πυθδ είκαζ έκαξ ζπμοδαίμξ ημονζζηζηυξ πνμμνζζιυξ ηαζ έπεζ απμηηήζεζ ηαζ έκα ιμκαδζηυ Μμοζείμ.
Οη Σνιηέθνη Δ Σεμηζπμοαηάκ, πζεακχξ ηαηεθήθεδ απυ αυνεζεξ θοθέξ ημ 700 ηαζ δ επζννμή ηδξ ζημοξ θαμφξ ημο Μελζημφ ηαηάννεοζε. Γζα ημ επυιεκα δζαηυζζα πνυκζα απυ ηδκ παναηιή ηδξ πυθδξ, ζηδκ πενζμπή δεκ οπήνπε ηακέκα ηέκηνμ πμθζηζζιμφ μφηε ηακέκαξ θαυξ αζημφζε πμθζηζηυ έθεβπμ. Γφνς ζημ 950 έκαξ κέμξ πμθζηζζιυξ άνπζζε κα ηονζανπεί ζηδκ Κεκηνζηή Ώιενζηή ιε πνςηεφμοζα ηδκ Σμθθάκ (ζδιενζκή Σμφθα) ζημ αυνεζμ Μελζηυ. Ήηακ μ πμθζηζζιυξ ηςκ Σμθηέηςκ, εκυξ πμθειζημφ κμιαδζημφ θαμφ πμο επεηηάεδηε βνήβμνα ζε υθμ ημ Μελζηυ, ζηδ Γμοαηειάθα ηαζ ζηδ Υενζυκδζμ ημο Γζμοηαηάκ. Οζ πνυβμκμί ημοξ, πζεακυκ κα ήηακ μζ οπεφεοκμζ ηδξ θεδθαζίαξ ηαζ ηαηαζηνμθήξ ηδξ Σεμηζπμοαηάκ. Μυθζξ εβηαηαζηάεδηακ, απμννυθδζακ υθα ηα ιζηνά ηναηίδζα ζε ιζα ιεβάθδ αοημηναημνία. Δ Σμθθάκ, δ πνςηεφμοζα ηςκ Σμθηέηςκ, έπεζ ακαζηαθεί ηαζ ηαθφπηεζ ιζα έηηαζδ 13 ηεηναβςκζηχκ πζθζμιέηνςκ ηαζ οπμθμβίγεηαζ υηζ γμφζακ εηεί 32-37.000 ηάημζημζ. Σμ ηέκηνμ ηδξ πυθδξ ήηακ έκα ανπζηεηημκζηυ ζφιπθεβια βκςζηυ ςξ ‘δ ηφνζα αζηζηή πθαηεία’ ηαζ πενζθάιαακε πμθθά δδιυζζα ηηίνζα, καμφξ, ακάηημνα, βήπεδα. Ήηακ ημ δζμζηδηζηυ ηαζ ενδζηεοηζηυ ηέκηνμ ηαζ πζεακχξ γμφζακ εηεί ηαζ μζ δβέηεξ ημο ηνάημοξ. Οζ ηάημζημζ αζπμθμφκηακ ιε ηδ βεςνβία, ηδκ παναβςβή πεζνμηεπκδιάηςκ ηαζ ημ ειπυνζμ. Καθθζενβμφζακ ηαθαιπυηζ, θαζυθζα, εζπενζδμεζδή ηαζ πζπενζέξ. Σα ιυκα μζηζαηά γχα πμο πνδζζιμπμζμφζακ ήηακ μ ζηφθμξ ηαζ δ βαθμπμφθα. ηδ ημνοθή ηδξ ημζκςκίαξ ημοξ ήηακ δ ανζζημηναηία ηςκ πμθειζζηχκ, πμο πήνε ιοεζηέξ δζαζηάζεζξ ζηα ιάηζα ηςκ ηαημίηςκ ηδξ Κεκηνζηήξ Ώιενζηήξ πμθφ ηαζνυ ιεηά ηδκ ελαθάκζζή ηςκ Σμθηέηςκ. ιςξ, ημ 1100 ιε 1150, δ ηονζανπία ημοξ εηιδδεκίζηδηε απυ άβκςζημοξ θυβμοξ. Τπάνπμοκ εεςνίεξ βζα ζηθδνυ ειθφθζμ πυθειμ ή εζζαμθή εκυξ άθθμο πμθειζημφ θφθμο, ημοξ Σζζηζζιέημοξ. Δ δοκαζηεία πμο ηοαενκμφζε ημοξ Ώγηέημοξ (ανηεηέξ δεηάδεξ πνυκζα ανβυηενα) ζζπονζγυηακ υηζ ηαηαβυηακ απυ ημοξ Σμθηέημοξ. Ο θαυξ αοηυξ ιεηέθενε ημκ πμθζηζζιυ ηδξ Σεμηζπμοαηάκ (ενδζηεία, ανπζηεηημκζηή ηαζ ημζκςκζηή δμιή) ζημοξ επυιεκμοξ θαμφξ ηδξ Κεκηνζηήξ Ώιενζηήξ. Δ επζννμή ηςκ Σμθηέηςκ ζημκ πμθζηζζιυ ηςκ Μάβζαξ ζηδ Υενζυκδζμ ημο Γζμοηαηάκ, είκαζ ιεβάθδ, ηεναιζηά ημοξ δε, έπμοκ ανεεεί κυηζα ςξ ηδκ Κμζηανίηα. Ώοημί ήηακ μζ πνχημζ πμο λεηίκδζακ ημ παζβκίδζ ιε ηδ θαζηζπέκζα ιπάθα (ζε εζδζηά βήπεδα), ςξ ενδζηεοηζηυ ηεθεημονβζηυ, βζα κα βζμνηάζμοκ ηδ κίηδ ηςκ εεχκ-δνχςκ επί ηςκ εεχκ ημο εακάημο. Δ ηζιςνία βζα ημοξ παιέκμοξ ημο παζπκζδζμφ αοημφ ήηακ κα εοζζαζημφκ ζημ αςιυ ηςκ εεχκ.
257
Δ ζζημνία ηςκ Σμθηέηςκ, ιαξ είκαζ βκςζηή απυ βναπηά ηςκ Ώγηέηςκ (πμο εεςνμφζακ ημοξ εαοημφξ ημοξ ςξ ζοκεπζζηέξ ημο πμθζηζζιμφ ηςκ Σμθηέηςκ), πμο βνάθηδηακ ανηεημφξ αζχκεξ ιεηά ηαζ απυ ηάπμζεξ ακαθμνέξ ηςκ Μάβζα. Ώπυ αοηά ηα ηείιεκα ιαεαίκμοιε υηζ μ πνχημξ Σμθηέημξ ααζζθζάξ είκαζ Υαθπζμφη Σθαηυκαη πμο εεςνείηαζ ηαζ μ ζδνοηήξ ηδξ πνςηεφμοζαξ Σμθθάκ ηαζ μ ηεθεοηαίμξ μ Υμοέιαη πμο πέεακε ζηδκ ελμνία ημκ 12μ αζχκα, έλζ πνυκζα ιεηά ηδκ πηχζδ ηδξ Σμθθάκ. Μεηά ημοξ Σμθηέημοξ, βζα 100-200 πνυκζα επζηνάηδζε πμθζηζηυ ηαζ ημζκςκζηυ πάμξ, ζοκεπείξ πυθειμζ ιεηαλφ δζαθυνςκ ιζηνχκ ηναηχκ βζα ηδκ ηονζανπία ηδξ πενζμπήξ. Οζ Ώγηέημζ ή Μέλζηα είκαζ μ θαυξ πμο επζηνάηδζε απυ ηδκ πάθδ ελμοζίαξ ηαζ δδιζμφνβδζακ έκα πμθζηζζιυ πμο εκηοπςζίαζε αθθά ηαζ ηνμιμηνάηδζε ημοξ Εζπακμφξ θνλθηζηαδφξεο ημκ 16μ αζχκα.
Οη Μάγηαο Δ πενζμπή πμο γμφζακ μζ Μάβζαξ πενζθαιαάκεζ, ημ ζφκμθμ ηδξ Γμοαηειάθαξ, ηζξ επανπίεξ Σζζάπαξ ηαζ Σαιπάζημ ηαεχξ ηαζ ηδ Υενζυκδζμ Γζμοηαηάκ ημο Μελζημφ, ηαζ ηιήιαηα ημο αθααδυν ηαζ ηδξ Οκδμφναξ. Ήηακ δ πενζμπή πμο ανήηακ μζ Εζπακμί, υηακ έθεαζακ εηεί ημκ 16μ αζχκα κα ηαημζηείηαζ απυ ημοξ Μάβζαξ. Οζ πενίμδμζ ημο πμθζηζζιμφ ηςκ Μάβζαξ, ζφιθςκα ιε ημοξ ανπαζμθυβμοξ είκαζ: Δ πνμ-ηθαζζζηή πενίμδμξ (2000 π.Υ. – 1 ι.Υ.) Δ πνςημ-ηθαζζζηή πενίμδμξ (1-250) Δ ηθαζζζηή πενίμδμξ (250-850) Δ ιεηα-ηθαζζζηή πενίμδμξ (850-1540) Ώκηίεεηα ιε ημοξ πμθζηζζιμφξ ηδξ Κμζθάδαξ ημο Μελζημφ, δ ιυκδ πενίμδμξ ζηδκ μπμία ηα αζηζηά ηέκηνα ήηακ ζδιακηζηά βζα ημοξ Μάβζαξ ήηακ ηαηά ηδ δζάνηεζα ηδξ ηθαζζζηήξ πενζυδμο, απυ 250-850 ι.Υ. ιςξ μ πμθζηζζιυξ ηςκ Μάβζαξ άθθαλε εθάπζζηα απυ ηδκ ηθαζζζηή ςξ ηδκ ζφβπνμκδ πενίμδμ, βζαηί ήηακ ηονίςξ αβνμηζηυξ ηαζ ηαε’ υθδ ηδ δζάνηεζα ηδξ ηθαζζζηήξ πενζυδμο. ηζ λεπςνίγεζ ηδκ ηθαζζζηή απυ ηδκ ιεηα-ηθαζζζηή πενίμδμ ημο πμθζηζζιμφ ημοξ, είκαζ δ ζδιαζία ηςκ αζηζηχκ ηέκηνςκ ηαζ ηδξ δμιήξ ημοξ, ζηδκ ενδζηεοηζηή γςή ηςκ Μάβζαξ. Ο πμθζηζζιυξ ηςκ Μάβζαξ, δεκ ήηακ πμηέ έκαξ ‘πναβιαηζηυξ’ αζηζηυξ πμθζηζζιυξ. Σα αζηζηά ηέκηνα ήηακ ζπεδυκ απμηθεζζηζηά ενδζηεοηζηά ηέκηνα βζα ημκ αβνμηζηυ πθδεοζιυ πμο ηα πενζέααθε. Καηά ζοκέπεζα, δ παναηιή ηςκ αζηζηχκ ηέκηνςκ ιεηά ημ 850 (ηονίςξ δ εβηαηάθεζρή ημοξ απυ ηζξ ηάλεζξ ηςκ ζενέςκ ηαζ ηςκ εοβεκχκ), δεκ επέθενε ιεβάθεξ ημζκςκζηέξ, αθθά ιυκμ ενδζηεοηζηέξ αθθαβέξ. ιςξ, δ ηθαζζζηή πενίμδμξ, είδε ιζα πμθζηζζηζηή έηνδλδ ζε υθδ ηδκ πενζμπή πμο γμφζακ μζ θοθέξ πμο απμηαθμφιε Μάγηαο. Πήνακ πμθθά πμθζηζζηζηά ζημζπεία απυ ημ αμννά, αθθά επζκυδζακ ηαζ πμθθμφξ πμθζηζζηζημφξ κεςηενζζιμφξ, πμο επδνέαζακ ααεζά, υθμοξ ημοξ επυιεκμοξ πμθζηζζιμφξ ηδξ Μέζδξ Ώιενζηήξ. Πμθθά απυ ηα πμθζηζζηζηά, ηονίςξ ενδζηεοηζηά ηαηάθμζπα ηςκ Μάβζαξ, είκαζ αηυια γςκηακά ζημοξ αοηυπεμκεξ πθδεοζιμφξ ηδξ Γμοαηειάθαξ ηαζ ηδξ Οκδμφναξ. Δ πενζμπή πμο γμφζακ μζ Μάβζαξ, είκαζ ηνμπζηή ηαζ πανυθμ πμο δ αθάζηδζδ είκαζ ποηκή, ημ έδαθμξ δεκ πνμζθένεηαζ βζα ηαθθζένβεζεξ ηαζ μζ ζμδεζέξ είκαζ θηςπέξ. Καθθζενβμφζακ ηδ βδ ιε ηα πένζα ημοξ ηαζ δ απυδμζδ ιζαξ έηηαζδξ εηαηυκ εαδμιήκηα ζηνειιάηςκ, ιυθζξ επανημφζε βζα κα ηαθφρεζ ηζξ ακάβηεξ ηςκ ηαημίηςκ εκυξ ιζηνμφ πςνζμφ. Γζ’ αοηυ μ πθδεοζιυξ ημοξ ήηακ αναζυξ ηαζ ημ ααζζηυ βεςνβζηυ πνμσυκ ήηακ ημ ηαθαιπυηζ.
258
ήιενα γμφκε ζηδκ Κεκηνζηή Ώιενζηή, απυ ημκ Κυθπμ ημο Μελζημφ ςξ ημκ Πακαιά, πενίπμο 4.000.000 άκενςπμζ πμο εεςνμφκηαζ απυβμκμζ ηςκ Μάβζαξ, ιζθμφκ πενίπμο ηδκ ίδζα βθχζζα, θμνμφκ ηζξ ίδζεξ εκδοιαζίεξ ηαζ μζ μκμιαζίεξ ηςκ πςνζχκ, ηςκ αμοκχκ ηαζ ηςκ άθθςκ ημπμεεζζχκ είκαζ μζ ίδζεξ ι’ αοηέξ ηδξ επμπήξ ηςκ Μάβζαξ. Μέπνζ ημκ 19μ αζχκα, μ πμθζηζζιυξ ηςκ Μάβζαξ, ήηακ άβκςζημξ ηαζ λεπαζιέκμξ ζηα ηνμπζηά δάζδ ηαζ ζηζξ γμφβηθεξ ηδξ Γμοαηειάθαξ. Σα πάκηα ήηακ ηαθοιιέκα απυ ποηκή αθάζηδζδ πμο εένζεοε ηάεε πνυκμ απυ ηζξ ηαηαηθοζιζαίεξ ανμπέξ. Σμ 1839, έκαξ Ώιενζηακυξ δζηδβυνμξ μ Σδσλ Λφπλη ηέθελο ηαζ έκαξ Άββθμξ ηαθθζηέπκδξ, μ Φξέληεξηθ Σζάδεξγνπλη, απμθάζζζακ κα ενεοκήζμοκ ηδ γμφβηθα βζα κα ακαηαθφρμοκ ηα ίπκδ ημο παιέκμο πμθζηζζιμφ. Ώκμίβμκηαξ ιε ηδ αμήεεζα κηυπζςκ μδδβχκ ηαζ ιμοθανζχκ, δνυιμοξ ιέζα απυ ηδ γμφβηθα ηαζ ζηα έθδ, ιε ιαπαίνζα ηαζ ηζεημφνζα έιεζκακ έηπθδηημζ απυ ημ απμηέθεζια. ΐνήηακ ιζα ηεηνάπθεονδ ζηήθδ απυ βνακίηδ πμο ήηακ έκα βθοπηυ ζφιπθεβια εκυξ ακενχπμο κηοιέκμο ελςηζηά ηαζ ηείιεκα βναιιέκα ζηα ζενμβθοθζηά. Ώνβυηενα ακαηάθορακ άθθεξ ζηήθεξ, ιζα ποναιίδα ηαζ άθθα ικδιεία. οκέπζζακ ηαζ ζε επυιεκμ ηαλίδζ ηαζ ζοκμθζηά ακαηάθορακ πάκς απυ 35 ενεζπςιέκεξ πυθεζξ, ηυζμ ηαθά ηνοιιέκεξ απυ ηδ αθάζηδζδ, πμο μφηε μζ κηυπζμζ βκχνζγακ ηδκ φπανλή ημοξ. ηακ νχηδζακ ηάπμζμκ ζεαβεκή, πμζμξ είπε πηίζεζ αοηά πμο έαθεπακ ιπνμζηά ημοξ, αοηυ απάκηδζε: ‘Πμζμξ λένεζ;’ Σα απμηεθέζιαηα ηςκ ακαζηαθχκ δδιμζζεφηδηακ ημ 1842 ηαζ μ ηυζιμξ άνπζζε κα ζοκεζδδημπμζεί, υηζ εηεί οπήνπε έκαξ πμθζηζζιυξ πμο αβκμμφζε. Μέπνζ ημ 1912, μζ ακαζηαθέξ απυ ανπαζμθυβμοξ έθενακ ζημ θςξ μθυηθδνεξ πυθεζξ, υπςξ δ Σζηάθ (ανέεδηε εηεί ιζα επζηθζκήξ ποναιίδα φρμοξ 70 ιέηνςκ), ημ Οοαλαηημφκ (δ πνχηδ πυθδ ζημ ηυζιμ ιε αζηνμκμιζηυ παναηδνδηήνζμ), δ Κμπάκ (ανέεδηακ 26 καμί), δ Παθέκη ηαζ άθθεξ. Οζ πυθεζξ ηςκ Μάβζαξ ήηακ - υπςξ πνμακαθέναιε - ενδζηεοηζηά ηαζ ηεθεημονβζηά ηέκηνα. Δ ηάλδ ηςκ ζενέςκ ηαζ μζ εοβεκείξ, γμφζακ ζηζξ πυθεζξ, αθθά μ ηφνζμξ υβημξ ημο πθδεοζιμφ γμφζε ζε ιζηνά πςνζά. Οζ ζενείξ εηηεθμφζακ ηα ηαεδιενζκά ενδζηεοηζηά ημοξ ηαεήημκηα (ηονίςξ εοζίεξ) ηαζ μζ πςνζημί ζοβηεκηνςκυηακ ηαηά δζαζηήιαηα βζα ηζξ βζμνηέξ ηαζ ηζξ ηεθεηέξ. Οζ ηεθεηέξ είπακ δζάθμνα ζηάδζα: πμνμφξ, δζαβςκζζιμφξ, παναζηάζεζξ δνάιαημξ, πνμζεοπέξ ηαζ ακενςπμεοζίεξ. Οζ εεμί πνεζάγμκηακ ηνμθή απυ ακενχπζκα υκηα βζα κα δμοθέρμοκ. Ο επζηεθαθήξ ηδξ ενδζηεοηζηήξ ζενανπίαξ, ήηακ μ Ah Kin Mai (μ ορδθυηενμξ απυ ημοξ εηπνμζχπμοξ ημο Ήθζμο), ίζςξ μ ααζζθζάξ ηαζ μ αιέζςξ ηαηχηενμξ, μ μπμίμξ δζμζημφζε ημοξ ζενείξ μ Ah Kin (μ εηπνυζςπμξ ημο Ήθζμο), ίζςξ μ ανπζενέαξ. Τπήνπακ δομ ζενείξ οπεφεοκμζ βζα ηδκ ακενςπμεοζία, αοηυξ πμο ηναημφζε αηίκδημ ημ εφια (ζοκήεςξ έκακ άθθμ ζενέα, πμο είπε επζθεβεί βζ’ αοηυκ ημκ ζημπυ) ηαζ έκαξ άθθμξ πμο ημο άκμζβε ημ ζηήεμξ βζα κα πάνεζ ηδκ ηανδζά ημο, υπςξ πνμέαθεπε ημ ηεθεημονβζηυ. ιςξ μζ ζενείξ είκαζ εηείκμζ πμο ακάπηολακ ζδζαίηενα ηα ιαεδιαηζηά (είπακ εζημζαδζηυ ζφζηδια ηαζ ήηακ βκχζηεξ ηδξ έκκμζαξ ημο ιδδεκυξ), ηδκ αζηνμθμβία ηαζ ηδκ αζηνμκμιία. Πάκς ζ’ αοηά ααζίγεηαζ υθδ δ πμθζηζηή, ημζκςκζηή ηαζ μζημκμιζηή μνβάκςζδ. Οζ Μάβζαξ ιπμνμφζακ κα πνμαθέρμοκ ηζξ εηθείρεζξ ηδξ εθήκδξ ηαζ ημο Ήθζμο, αηυια ηαζ βζα ηα 350.000 επυιεκα πνυκζα. ηζξ βνακίηζκεξ ζηήθεξ ημοξ ηαηέβναθακ ημ πέναζια ημο πνυκμο. Σμ δθζαηυ, διενμθμβζαηυ έημξ ηςκ Μάβζαξ
259
ήηακ πςνζζιέκμ ζε 28 ιήκεξ ηςκ 20 διενχκ ηαζ οπήνπακ αηυια ηαζ 5 ‘ιένεξ φπκμο’. Ο ‘αζχκαξ’ ηςκ Μάβζαξ ακηζζημζπμφζε ζε 52 πνυκζα. Δ δδιζμονβία ημο ηυζιμο ηαζ δ πνμκμθυβδζή ημο ανπίγεζ απυ ιζα διενμιδκία πμο ακηζζημζπεί ιε ημ Εμοθζακυ διενμθυβζμ, ζηζξ 11 Ώοβμφζημο ημο 3114 π.Υ. ηαζ οπμθυβζγακ υηζ ημ ηέθμξ ημο εα ένεεζ ζηζξ 21 Αεηειανίμο ημο 2012 ι.Υ. Αεκ λένμοιε ακ ημ 3114 ζήιαζκε ηάπμζμ ζδιακηζηυ αζηνμθμβζηυ βεβμκυξ ή ήηακ ημ ζοιααηζηυ ζδιείμ εηηίκδζδξ ηδξ ιέηνδζδξ ημο πνυκμο. Ώθθά ζηδκ πναβιαηζηυηδηα, ημ ηέθμξ ημο ηυζιμο - υπςξ ημοθάπζζημκ ημκ ήλενακ μζ Μάβζαξ - ήνεε ημκ 16μ αζχκα, ιε ηδκ άθζλδ ηςκ Εζπακχκ ζηναηζςηχκ, ιμκαπχκ ηαζ απμίηςκ, πμο ήνεακ απμθαζζζιέκμζ κα λακαθηζάλμοκ ημ Νέμ Κυζιμ ζφιθςκα ιε ηα πζζηεφς ημοξ ηαζ ηζξ επζεοιίεξ ημοξ. ΐέααζα ακάπηολακ ηα ιαεδιαηζηά, είπακ ελεθζβιέκμ διενμθυβζμ, αθθά δεκ έιαεακ ηδ πνήζδ ημο ηνμπμφ, δεκ ήλενακ ημ άνμηνμ, δεκ πνδζζιμπμίδζακ γχα βζα ιεηαθμνέξ ή έθλδ. Οζ ανπζηέηημκεξ ηςκ Μάβζαξ υιςξ, ηαηαζηεφαγακ θαιπνά παθάηζα, ιεβάθμοξ καμφξ ηαζ αλζμεαφιαζηεξ ποναιίδεξ. Οζ αρίδεξ ημο είπακ πζμ απυημιδ ηθίζδ ηαζ είπακ ιζηνυηενμ υβημ απυ ηζξ ποναιίδεξ ηδξ Σεμηζπμοαηάκ Οζ ηαθθζηέπκεξ ημοξ επίζδξ, ημζιμφζακ ηα μζημδμιήιαηα ιε πενίηεπκεξ γςβναθζέξ ηαζ ημζπμβναθίεξ, αβάθιαηα ηαζ ακάβθοθα, ηαηαζηεφαγακ αββεία απυ άνβζθμ ηαζ πενζδέναζα απυ πνοζυ. Οζ Μάβζαξ βκχνζγακ ηδ βναθή ηαζ πνδζζιμπμζμφζακ έκα είδμξ ζενμβθοθζηχκ. Σμ ζφζηδια ηδξ βναθήξ ημοξ ήηακ εκ ιένεζ θςκδηζηυ, ηζ επεζδή ηάπμζεξ βθχζζεξ ηςκ Μάβζαξ, ιζθζμφκηαζ αηυια ζε μνζζιέκεξ επανπίεξ, οπάνπεζ εθπίδα απμηνοπημβνάθδζδξ, ακ ηαζ ηα οπανηηά ηείιεκα είκαζ εθάπζζηα. Σμκ ηαζνυ ηδξ ζζπακζηήξ ηαηάηηδζδξ ηδξ Κεκηνζηήξ Ώιενζηήξ, ζοβηεκηνχεδηακ 12.000 ηχδζηεξ ηαζ ηάδηακ ζηδκ πονά, απυ ημκ επίζημπμ Νηηέγθν ληε Λάληα μ μπμίμξ αζημφζε ηαζ πνέδ ζενμελεηαζηή ιε πμθθμφξ εακάημοξ ζημ ‘εκενβδηζηυ’ ημο. Αδθαδή ιζα μθυηθδνδ αζαθζμεήηδ, ιε ηαηαβεβναιιέκεξ ηζξ ικήιεξ εκυξ θαμφ, ιε ηα βεβμκυηα ηδξ ζζημνίαξ ημο, ιε ηζξ βκχζεζξ βζα ηα μονάκζα θαζκυιεκα, ηδκ αζηνμκμιία ηαζ ηα ιαεδιαηζηά, πάεδηακ βζα πάκηα. Έπμοκ δζαζςεεί ηνία πεζνυβναθα υθα ηζ υθα. Σμ έκα ανίζηεηαζ ζηδ Γενιακία (μ θεβυιεκμξ Κψδηθαο ηεο Γξέζδεο), ημ άθθμ ζημ Πανίζζ (Κψδηθαο ηνπ Παξηζηνχ) ηαζ ημ ηνίημ ζηδ Μαδνίηδ. Τπάνπμοκ αηυια ηαζ απμζπάζιαηα απυ έκα ηέηανημ πεζνυβναθμ. Οζ Εζπακμί, εηηυξ ηδξ ηαηαζηνμθήξ υθςκ ηςκ βναπηχκ, εοεφκμκηαζ ηαζ βζα ηδ εακάηςζδ πμθθχκ απυ ημοξ δζακμμφιεκμοξ ηςκ Μάβζαξ. Ξαθκζηά, ιεηά ημ 850, πμθθμί πςνζημί άνπζζακ εβηαηαθείπμοκ ηα πςνζά ημοξ ηαζ ηα πςνάθζα ημοξ, μζ ζενείξ ηζξ πυθεζξ ηαζ ημοξ καμφξ ημοξ, μζ εοβεκείξ ηα παθάηζα ημοξ ηαζ ελαθακίζηδηακ. Σζ ημοξ ακάβηαζε κα ιεηακαζηεφζμοκ; Οζ ηαηέξ ζμδεζέξ; Ξαθκζηή επζδδιία πμο απμδεηάηζζε ημκ πθδεοζιυ; Οζ ενιδκείεξ ηςκ άζηνςκ; Κακείξ δεκ ιπμνεί κα απακηήζεζ, δεδμιέκμο υηζ δεκ οπάνπμοκ ίπκδ επίεεζδξ απυ εζζαμθείξ, μφηε απυ πονηαβζέξ ή ηαηαηθοζιμφξ. Τπάνπεζ ιζα εοθμβμθακήξ ελήβδζδ, υηζ έθεζρε ημ ηαθαιπυηζ (ιεηά απυ πμθοεηή ζζημδεία), πμο ηνμθμδμημφζε ημοξ αβνυηεξ, αθθά ηαζ ημοξ ζενείξ ηαζ εοβεκείξ, αθθά ηζ αοηή δ εεςνία δεκ έπεζ απμδεζπεεί. Άθθμζ ζζπονίγμκηαζ υηζ δ ελαθάκζζδ ηςκ ζενέςκ ήηακ απμηέθεζια ενδζηεοηζημφ πνμζδθοηζζιμφ ηςκ Μάβζαξ απυ θαμφξ ημο αμννά. ηζ ηζ ακ ζοκέαδ λαθκζηά έπεζε ζζςπή ηαζ ημ ηνμπζηυ δάζμξ ζηέπαζε ηα πάκηα. Δ πενζμπή ζοκέπζζε κα ηαημζηείηαζ (απυ Σμθηέημοξ ηαζ Ώγηέημοξ, αθθά ηαζ απυ ημοξ Μάβζαξ πμο δεκ ιεηακάζηεοζακ), αθθά υηακ έθεαζακ μζ Εζπακμί πενί ημ 1520,
260
ανήηακ ιζηνέξ πυθεζξ ηνάηδ, ζηα αυνεζα αθθά, αηυια ηαζ μζ ηάημζημζ ηδξ Γμοαηειάθαξ ηαζ ημο κυηζμο Μελζημφ είπακ λεπάζεζ ηδκ φπανλδ ηςκ Μάβζαξ. Δ πνχηδ επαθή ιεηαλφ ηςκ δφμ, ηεθείςξ ακηίεεηςκ πμθζηζζιχκ, έβζκε απυ ημκ ίδζμ ημκ Υξηζηφθνξν Κνιφκβν. Ώκ ηαζ μ Κμθυιαμξ πμηέ δεκ πάηδζε ημ πυδζ ζηζξ δπεζνςηζηέξ αηηέξ ηδξ Μέζδξ Ώιενζηήξ, ηαηά ημ ηέηανηυ ημο ηαλίδζ ζ’ αοηυ πμο αηυια κυιζγε Εκδίεξ ημ 1502, έθεαζε ζηζξ αυνεζεξ αηηέξ ηδξ Οκδμφναξ. Βηεί πθδζίαζε ημ πθμίμ ημο έκα ιμκυλοθμ ηακυ, ζημ μπμίμ ανζζηυηακ άκηνεξ, βοκαίηεξ ηαζ παζδζά ηαζ ήηακ θμνηςιέκμ ιε πάθηζκα πζάηα, πέηνζκα ηζεημφνζα, ηεναιζηά, ηυηημοξ ηαηάμ, ηαζ ςναία δζαημζιδιέκα ααιααηενά οθάζιαηα. Αεκ λένμοιε πχξ έθδλε δ ζοκάκηδζδ ή ηζ ακηάθθαλακ ηα δομ ιένδ, υιςξ απυ ηζξ ακαθμνέξ ημο Κμθυιαμο ιάεαιε υηζ αοημί μζ άκενςπμζ ήνεακ απυ έκα ιένμξ πμο μκμιάγμκηακ ΜαΎα ή Μασάι, δ πδβή ηδξ θέλδξ ‘Μάβζαξ’. Μέζα ζε θίβα πνυκζα, μζ Εζπακμί ημο Βνκάκ Κμνηέξ είπακ ηαηαθφζεζ ηδκ αοημηναημνία ηςκ Ίκηαξ ζημ Μελζηυ, ημ 1524 είπακ ηαηαθάαεζ ηδκ Οκδμφνα ηαζ ημ 1526 άνπζζακ κα επεηηείκμκηαζ ηαζ ζηδ Γζμοηαηάκ. θεξ μζ ιάπεξ ήηακ άκζζεξ, μζ πυθεζξ ηαζ μζ καμί θεδθαηήεδηακ ηαζ μζ θίβμζ Μάβζαξ πμο βθίηςζακ απυ ηζξ ζθαβέξ ηαζ ηονίςξ ηζξ αθνμδίζζεξ αννχζηζεξ, ηνφθηδηακ ζηα ποηκά ηνμπζηά δάζδ, απ’ υπμο, ιεηά απυ 150 πνυκζα, μζ απυβμκμί ημοξ έηακακ πάθζ ηδκ ειθάκζζή ημοξ.
Οη Αδηέθνη Ο υνμξ ‘Ώγηέημζ’ πενζβνάθεζ ημ θαυ πμο δδιζμφνβδζε ημκ μιχκοιμ πμθζηζζιυ πμο ηονζάνπδζε ζηδκ Κμζθάδα ημο Μελζημφ ημκ 15μ ηαζ ημκ 16μ αζχκα. Οζ Ώγηέημζ, υπςξ ηαζ μζ Σμθηέημζ, ακήηακ βθςζζμθμβζηά ζηδκ μιάδα θοθχκ Νάμοαξ, πμο ιεηακάζηεοζακ απυ ημκ αμννά, απυ ηδκ Λεπθή Υψξα ή Ώγηθάκ, απυ ηδκ μπμία ηαζ πήνακ ημ υκμιά ημοξ. Οζ ίδζμζ απμηαθμφζακ ηδ θοθή ημοξ Μέλζηα ή Μέζζηα ηαζ απ’ αοημφξ μκμιάζηδηε μθυηθδνδ δ πχνα Μελζηυ. Θεςνείηαζ πζεακυκ, μζ Μέλζηα κα ήηακ δ θοθή ηςκ Σζζηζζιέηςκ πμο πζζηεφεηαζ υηζ ηαηαζηνέρακε ημκ πμθζηζζιυ ηςκ Σμθηέηςκ. φιθςκα ιε ηδ ιοεμθμβία, μ πνμζηάηδξ εευξ ημοξ Υμοζηγζθμπυηζηθζ ημκ 12 μ αζχκα, ημοξ μδήβδζε απυ ημ Ώγηθάκ ζημ κυημ, βζα κα εβηαηαζηαεμφκ ζηδ πχνα πμο ‘έκαξ αεηυξ άνπαγε ζηα κφπζα ημο έκα θίδζ’. ηδκ Κμζθάδα ημο Μελζημφ εκηυπζζακ ημκ αεηυ ηδξ πνμθδηείαξ ηαζ εβηαηαζηάεδηακ εηεί, βφνς ζηδ θίικδ Σεζηυημ ηαζ ίδνοζακ ηδκ πνςηεφμοζά ηδξ Σεκμπηζηθάκ. (Δ πυθδ αοηή μκμιάζηδηε ανβυηενα Πφιε ηνπ Μεμηθνχ ηαζ ημ ζφιπθεβια ημο αεημφ ιε ημ θίδζ, έβζκε ημ εεκζηυ ζφιαμθμ ημο ηνάημοξ ημο Μελζημφ). Δ πνςηεφμοζα Σεκμπηζηθάκ πηίζηδηε ιεηαλφ ημο 1300 ηαζ 1375 ηζ έβζκε βνήβμνα ιζα ιεβάθδ πυθδ, ιε ποναιίδεξ, καμφξ, ακάηημνα, ιεβάθα δδιυζζα ηηίνζα, βέθονεξ, θανδζέξ θεςθυνμοξ ηαζ οδναβςβεία. Υηίζηδηε πάκς ζηα κδζάηζα ηδξ θίικδξ Σεζηυημ ηαζ βζ’ αοηυ ανβυηενα μκμιάζηδηε ε Βελεηία ηνπ Νένπ Κφζκνπ. Δ ζεζνά ηςκ Ώγηέηςκ αοημηναηυνςκ ανπίγεζ ημ 1376, ιε ημκ Ώηαιαπίπηθζ. Οζ Ώγηέημζ πίζηεοακ υηζ μζ ααζζθείξ ημοξ είπακ ηαηαβςβή απυ ημκ ααζζθζά ηςκ Σμθηέηςκ Ώηάηθ-Κεηγαθημάηθ ηαζ υηακ πέεαζκακ θμνμφζακ ηα νμφπα ημο. Ο ηέηανημξ ααζζθζάξ μ Εηγημάηθ (1428-1440), ακέαδηε ζημ ενυκμ ζημηχκμκηαξ ημοξ εηενμεαθείξ αδεθθμφξ ημο (μ ίδζμξ ήηακ κυεμξ). Άνπζζε ηδκ επέηηαζδ ημο ηνάημοξ ημο πνμξ ημ κυημ ηαζ δδιζμφνβδζε ιζα πναβιαηζηή αοημηναημνία πμο ζηδνζγυηακ ζηδκ ζζπφ ηςκ υπθςκ. 261
Σμκ δζαδέπεδηε μ ακζρζυξ ημο Μμηεημογυια ή Μμηηεγμφια Ώ’ (1440-1469), μ μπμίμξ ζοκέπζζε ηδκ επεηηαηζηή πμθζηζηή ηαζ οπέηαλε υθα ηα ιζηνά ααζίθεζα ηδξ Κμζθάδαξ ημο Μελζημφ. Σνεζξ ηαηά ζεζνά εββμκμί ημο ααζίθερακ απυ ημ 1469 ςξ ημ 1502 ηαζ υθμζ ζοκέπζζακ ιε επζηοπία ηδκ επζεεηζηή επέηηαζδ ηδξ αοημηναημνίαξ ηςκ Ώγηέηςκ θεάκμκηαξ ςξ ηδ Γμοαηειάθα. ηακ μ ιμζναίμξ αοημηνάημναξ Μνθηεδνχκα Β’ ακήθεε ημ 1502 ζημ ενυκμ, δ αοημηναημνία ήηακ ζημ απυβεζμ ηδξ δφκαιήξ ηδξ. Οζ Εζπακμί έθεαζακ ζημ Μελζηυ ημ 1519 ηαζ εκηοπςζζάζηδηακ απυ ημ ιέβεεμξ, ημκ πθμφημ ηαζ ηδκ μιμνθζά ηδξ Σεκμπηζηθάκ δ μπμία ηδκ επμπή εηείκδ ήηακ πμθφ ιεβαθφηενδ απυ ηζξ εονςπασηέξ πνςηεφμοζεξ, υπςξ ημ Λμκδίκμ, δ Μαδνίηδ ή ημ Πανίζζ. Ο Μμηηεγμφια εεςνχκηαξ υηζ ή παθζά πνμθδηεία ημο Ώηάηθ-Κεηγαημάηθ πενί επζζηνμθήξ ημο ζηδ βδ (ηάηζ ακάθμβμ ιε ηδ Αεοηένα Πανμοζία), πναβιαημπμζήεδηε, θυνεζε ηα επίζδια νμφπα ημο ηαζ οπμδέπεδηε ιε δχνα ηαζ ηζιέξ ημκ Εζπακυ ημκηζζηαδυν Δξλάλ Κνξηέο. Οζ Εζπακμί εβηαηαζηάεδηακ ζηδκ Σεκμπζηθάκ. ηζξ 10 ΜαΎμο 1520 ηαζ εκχ μ Κμνηέξ απμοζίαγε, έκαξ Εζπακυξ αλζςιαηζηυξ, μ Πέδξν ληε Αιβαξάδν, έζθαλε υθμοξ ημοξ Ώγηέημοξ ζηναηδβμφξ ηαζ αλζςιαημφπμοξ πμο είπακ ζοβηεκηνςεεί ζημ καυ βζα κα βζμνηάζμοκ ηάπμζμ εευ. Δ δζηαζμθμβία ηδξ ζθαβήξ ηαηά ημοξ Εζπακμφξ ήηακ δ απμηνμπή ακενςπμεοζίαξ απυ ημοξ Ώγηέημοξ. Οζ Ώγηέημζ υιςξ ζζπονίγμκηαζ υηζ επίεεζδ ηςκ Εζπακχκ είπε έκα ηαζ ιυκμ θυβμ: ηδκ ανπαβή ηςκ πνοζχκ ακηζηεζιέκςκ ηαζ ημζιδιάηςκ ημο καμφ ηαζ ηςκ ζοβηεκηνςιέκςκ. Ο θαυξ ηςκ Ώγηέηςκ λεζδηχεδηε ηαζ ζηυηςζε ημκ Μμηηεγμφια, εεςνχκηαξ ημκ οπεφεοκμ βζα ηδκ αζιαημποζία, ελ αζηίαξ ηδξ ακεηηζηήξ ζηάζδξ ημο πνμξ ημοξ Εζπακμφξ. Σμκ δζαδέπεδηε μ δεηαμηηάπνμκμξ ακζρζυξ ημο Κνπανπρηεκφρ, μ μπμίμξ εηηεθέζηδηε ζηδκ πονά απυ ημοξ Εζπακμφξ ημ 1525. Δ ζηναημηναηζηή αοημηναημνία ηςκ Ώγηέηςκ ηαηάννεοζε απυ έκα ιζηνυ ζζπακζηυ ζηνάηεοια 500 ακδνχκ. Δ απμζηία μκμιάζηδηε Νέα Ηζπαλία ηαζ δ Σεκμπηζηθάκ ιεημκμιάζηδηε ζε Πφιε ηνπ Μεμηθνχ. Βπαημθμφεδζε δ ηαηάηηδζδ ηδξ πενζμπήξ ηςκ Μάβζαξ, ιε ιεβάθεξ ζθαβέξ ηαζ ηαηαζηνμθέξ πμθζηζζηζηχκ εδζαονχκ .
Ο Δξλάλ Κνξηέο (1485-1547) Ο Ηζπαλφο εμεξεπλεηήο Δξλάλ Κνξηέο γελλήζεθε ζηελ επαξρία ηεο Δζηξεκαδνχξα ηεο Ηζπαλίαο θαη ήηαλ απφ ηε κεηέξα ηνπ, δεχηεξνο μάδεξθνο ηνπ Φξαλζίζθν Πηδάξν. Ζ δσή θαη ησλ δπν ήηαλ παξάιιειε ηνπιάρηζηνλ σο πξνο έλα ζεκείν: Ήηαλ πνιεκηζηέο, θαηαθηεηέο θαη θαηαζηξνθείο δπν κεγάισλ πνιηηηζκψλ ηεο Ακεξηθήο, ν κελ Κνξηέο θαηέιαβε ην Μεμηθφ θαη δηάιπζε ηελ απηνθξαηνξία ησλ Αδηέθσλ, ν δε Πηδάξν θαηέιαβε ην Πεξνχ θαη θαηέιπζε ηελ απηνθξαηνξία ησλ Ίλθαο. (Τπήξρε θαη άιινο Φξαλζίζθν Πηδάξν, πνπ ζπλφδεπε ηνλ Κνξηέο ζηελ θαηάθηεζε ηνπ Μεμηθνχ, αιιά δελ είρε θακηά ζρέζε κε ηνλ θαηαθηεηή ηνπ Πεξνχ). ε λεαξή ειηθία ζπνχδαζε λνκηθά θαη πηζαλψο θαη ιαηηληθά ζην Παλεπηζηήκην ηεο αιακάλθα. Πξφζθαηα, ην 1492, ν Κνιφκβνο είρε αλαθαιχςεη ηελ Ακεξηθή (ή έζησ, ην δξφκν γηα ηηο Ηλδίεο απφ ηα δπηηθά, φπσο πίζηεπαλ ηφηε), θαη νη ιανί ηεο Γπηηθήο Δπξψπεο, γεκάηνη ειπίδεο γηα ηα εδάθε θαη πινχηε πνπ ηνπο πεξίκελαλ, έθεπγαλ θαηά θχκαηα γηα ην Νέν Κφζκν. Έηζη θαη ν Κνξηέο ην 1504, έθπγε γηα ηελ Ηζπαληφια (ζεκεξηλή Ατηή), φπνπ ν θπβεξλήηεο ηνπ λεζηνχ (θαη 262
ζπγγελήο ηνπ), ηνπ παξαρψξεζε γε γηα θαιιηέξγεηεο θαη ηνλ δηφξηζε θαη ζπκβνιαηνγξάθν ζε κηα πφιε. Σν 1511 έιαβε κέξνο ζηελ εθζηξαηεία γηα ηελ θαηάθηεζε ηεο Κνχβαο, κε ηελ επζχλε λα εμαζθαιίζεη ην κεξίδην ηνπ βαζηιηά ηεο Ηζπαλίαο, (ην έλα πέκπην απφ ηα θέξδε ζε ρξπζάθη θαη δνχινπο). Γηνξίζηεθε δε, δήκαξρνο ηνπ αληηάγν ηεο Κνχβαο. Σν 1518, πήξε εληνιή απφ ηνλ δηνηθεηή ηεο Κνχβαο λα νξγαλψζεη εμεξεπλεηηθή θαη θαηαθηεηηθή απνζηνιή ζηελ επεηξσηηθή Ακεξηθή. Έλαο ζηφινο απφ 11 πινία, εηνηκάζηεθε γξήγνξα θαη ην Φεβξνπάξην ηνπ 1519, απέπιεπζε κε 110 λαχηεο, 553 ζηξαηηψηεο, 14 θαλφληα θαη 16 άινγα. Ζ απνζηνιή απνβηβάζηεθε ζηνλ Κφιπν ηνπ Μεμηθνχ, εθεί πνπ ζήκεξα είλαη ε Βέξα Κξνπδ. Δθεί έκεηλε γηα ιίγν καδεχνληαο πιεξνθνξίεο γηα ην Μεμηθφ. Χο ηψξα νη κφλνη ηζαγελείο πνπ είρε γλσξίζεη ήηαλ νη πξσηφγνλνη Ηλδηάλνη, αιιά ηψξα ήξζε ζε επαθή κε έλα, έζησ θαη παξαθκαζκέλν πνιηηηζκφ, απηφ ησλ Μάγηαο θαη έκαζε φηη νη Αδηέθνη, πνπ θπβεξλνχζαλ ην Μεμηθφ είραλ κηα ιακπξή θαη πινχζηα πξσηεχνπζα, ζην εζσηεξηθφ ηεο ρψξαο. Παξφιν πνπ δέρζεθε επηζέζεηο απφ πνιπάξηζκνπο Ηλδηάλνπο ηεο θπιήο Σιαμθαιάλ, ηηο αληηκεηψπηζε κε επθνιία εμ αηηίαο ησλ θαλνληψλ ηνπ αιιά θαη ησλ αιφγσλ, πνπ παληθνβάιαλε ηνπο ηζαγελείο, νη νπνίνη γηα πξψηε θνξά βιέπαλε απηά ηα δψα. Σειηθψο νη Σιαμθαιάλ ζπλεξγάζηεθαλ κε ηνπο Ηζπαλνχο, θαηά ησλ Αδηέθσλ ηνπο νπνίνπο ζεσξνχζαλ ερζξνχο. Έηζη, ηνλ Οθηψβξην ηνπ 1519, νη Ηζπαλνί κπήθαλ ζηελ πφιε Σζνινχια θαη θαηάζθαμαλ ρηιηάδεο Αδηέθνπο. Ο απηνθξάηνξαο ησλ Αδηέθσλ Μνθηεδνχκα, ζνξπβεκέλνο πξνζπάζεζε λα θαηεπλάζεη ηνλ Κνξηέο κε δψξα, αιιά απηφ δελ απέηξεςε ηελ θαηάιεςε ηεο Σελνρηηηιάλ ζηηο 18 Ννεκβξίνπ θαη ηελ αηρκαισζία ηνπ ίδηνπ ηνπ Μνθηεδνχκα. Ο Κνξηέο ρξεηάζηεθε λα ιείςεη γηα κηα εθζηξαηεία, ελαληίνλ ελφο άιινπ ηζπαληθνχ ζψκαηνο πνπ απεηινχζε λα ηνπ αθαηξέζεη ηελ αξρεγία θαη ζπλεπψο ηε δφμα ηεο θαηάιεςεο ηνπ Μεμηθνχ. Καηάθεξε λα ηνπο ληθήζεη θαη νη πην πνιινί απφ ηνπο ζηξαηηψηεο ησλ αληηπάισλ πέξαζαλ ζηηο ηάμεηο ηνπ. κσο ζην δηάζηεκα ηεο απνπζίαο ηνπ, ζηελ Σελνρηηηιάλ μέζπαζε αληαξζία ησλ Αδηέθσλ, νη νπνίνη έδησμαλ ηελ ηζπαληθή θξνπξά θαη ζθφησζαλ ηνλ ίδην ηνλ Μνθηεδνχκα, ζεσξψληαο ηνλ ππεχζπλν γηα ηελ θαηάιεςε ηεο ρψξαο απφ ηνπο Ηζπαλνχο θαη ηε ζθαγή ζην λαφ ηεο πφιεο. Ο Κνξηέο επέζηξεςε εζπεπζκέλα θαη κεηά απφ ζθιεξέο κάρεο, αλαθαηέιαβε ηελ πξσηεχνπζα ηνλ Αχγνπζην ηνπ 1521. Ο λένο απηνθξάηνξαο Κνπανπηεκφηζηλ εθηειέζηεθε ή πφιε θαηαζηξάθεθε ζάβνληαο ζηα εξείπηά ηεο πνιχηηκα ζηνηρεία γηα ηνλ πνιηηηζκφ ησλ Αδηέθσλ. Ο ρξπζφο θαη φια ηα πνιχηηκα αληηθείκελα ζηάιζεθαλ ζηελ Ηζπαλία θαη νη θάηνηθνί ζθαγηάζηεθαλ νκαδηθά ή εμαλδξαπνδίζηεθαλ πξνζζέηνληαο κηα αθφκα κειαλή ζειίδα ζηελ ηζηνξία ηεο θαηάθηεζεο ηεο Ακεξηθήο. Ζ Σελνρηηηιάλ αλνηθνδνκήζεθε, απνηθίζηεθε απφ Ηζπαλνχο, κεηνλνκάζηεθε ζε Πφιε ηνπ Μεμηθνχ θη έγηλε ε πξσηεχνπζα ηεο απνηθίαο Νέα Ηζπαλία. Γηα ηηο θαηαθηήζεηο ηνπ θαη ην ρξπζφ πνπ έζηεηιε ζηελ Ηζπαλία, ν Κνξηέο έγηλε πνιχ δεκνθηιήο. Ο Βαζηιηάο ηεο Ηζπαλίαο θαη ηεο Αγίαο Ρσκατθήο Απηνθξαηνξίαο Κάξνινο Δ’ ηνλ δηφξηζε θπβεξλήηε ηεο λέαο απνηθίαο θαη ηνλ έρξηζε καξθήζην. Ο Κνξηέο ζηε ζπλέρεηα θαηέιαβε ηε Γνπαηεκάια θαη ηελ Ολδνχξα θαη αλαθάιπςε ηελ Καιηθφξληα. Δπέζηξεςε νξηζηηθά ζηελ Ηζπαλία ην 1540 θαη πέζαλε πάκπινπηνο, ζε έλα ρσξηφ ηεο εβίιιεο ην 1547. Ο γηνο ηνπ θιεξνλφκεζε ηελ ηεξάζηηα πεξηνπζία ηνπ ζην Μεμηθφ. Ο Κνξηέο (φπσο θαη ν Πηδάξν), ήηαλ ν ζεκειησηήο ηεο ηζπαληθήο θπξηαξρίαο. Αιιά θαη ηεο βίαηεο επηβνιήο ηνπ ρξηζηηαληζκνχ ζηελ Ακεξηθή. Με ειάρηζηνπο ζηξαηηψηεο, θαηάθεξε λα θαηαθηήζεη κηα ηεξάζηηα ζε έθηαζε απηνθξαηνξία, κε
263
κνλαδηθφ πιενλέθηεκα ην ππξνβφια θαη ηα άινγά ηνπ. Ζ θπξηαξρία ησλ Δπξσπαίσλ ζηελ ήπεηξν ήηαλ ηφζν θαζνξηζηηθή, ψζηε ζήκεξα, πέληε αηψλεο κεηά ηελ θαηάιεςή ηεο απφ ηνπο Ηζπαλνχο θαη δπν αηψλεο απφ ηελ αλεμαξηεζία ησλ ρσξψλ ηεο Λαηηληθήο Ακεξηθήο, εθείλνη πνπ ξπζκίδνπλ ηελ πνιηηηθή θαη νηθνλνκηθή δσή ησλ ρσξψλ απηψλ, εμαθνινπζνχλ λα είλαη νη απφγνλνη ησλ επξσπαίσλ απνίθσλ.
Οζ Ώγηέημζ δζαηήνδζακ ηα πμθζηζζηζηά επζηεφβιαηα πμο οπήνπακ ζηζξ πενζμπέξ πμο ηαηέηηδζακ ηαζ ζοκέπζζακ δδιζμονβχκηαξ ημκ δζηυ ημοξ πμθζηζζιυ. ηδκ Σεκμπζηθάκ, αθθά ηαζ ζε άθθα ζδιεία φρςζακ ιεβάθεξ ποναιίδεξ πνμξ ηζιήκ ηςκ εεχκ. ηδκ πυθδ (πμο μ πθδεοζιυξ ηδξ ηοιαζκυηακ απυ 100 ςξ 300.000), ηαημζημφζακ ηαηά ιεβάθμ πμζμζηυ αβνυηεξ, μζ μπμίμζ ημ πνςί ηδκ εβηαηέθεζπακ βζα ηα πςνάθζα ημοξ ηαζ επέζηνεθακ ημ ανάδο. Καθθζενβμφζακ ηαθαιπυηζ, βθοημπαηάηεξ, θαζυθζα, ιακζυηα, ααμηάκημ ηαζ ακακά. Βπίζδξ ηαηάμ, απυ ημ μπμίμ πανήβαβακ έκα είδμξ ζμημθάηαξ, πμθοηεθέξ νυθδια πμο πνμμνίγμκηακ ιυκμ βζα ηζξ ακχηενεξ ηάλεζξ. Σα μζηυζζηα γχα ήηακ δ βαθμπμφθα ηαζ μ ζηφθμξ ηαζ δ πνςηεΎκδ ηδξ δζαηνμθήξ ημοξ ζοιπθδνςκυηακ ιε ηοκήβζ. Οζ άθθμζ ηάημζημζ ηδξ πνςηεφμοζαξ ήηακ μζ πεζνμηέπκεξ, μζ έιπμνμζ ηαζ ιεβάθμξ ανζειυξ ζενέςκ. Δ ημζκςκία ηςκ Ώγηέηςκ, πςνζγυηακ ααζζηά ζε δομ ηάλεζξ: μ ημζκυξ θαυξ ηαζ μζ εοβεκείξ. Οζ εοβεκείξ (ζημοξ μπμίμοξ ζοιπενζθαιαάκμκηακ ηαζ μζ ζενείξ) βίκμκηακ υπζ ιυκμ απυ ηδκ βεκζά ημοξ, αθθά ηαζ ιεηά απυ επίδεζλδ βεκκαζυηδηαξ ζημκ πυθειμ. Σμ ζφζηδια εηπαίδεοζδξ ηςκ κέςκ εφιζγε εκ ιένεζ ημ ακηίζημζπμ ηδξ ανπαίαξ πάνηδξ. θα ηα αξζεληθά παζδζά πήβαζκακ ζημ ζπμθείμ (‘ζπίηζ ηδξ κεμθαίαξ’), υπμο ιάεαζκακ ηδκ ζζημνία ηαζ ηδ ενδζηεία ηςκ Ώγηέηςκ, ηδκ ηέπκδ ημο πμθέιμο, ηέπκεξ ηαζ ηα πμθζηζηά ηαζ ενδζηεοηζηά ηαεήημκηα ημο πμθίηδ. Σα αβυνζα ηςκ εοβεκχκ πήβαζκακ ζε πςνζζηυ ζπμθείμ (‘ημ ζπμθείμ ηςκ εοβεκχκ’), υπμο ιάεαζκακ ηα ενδζηεοηζηά ηαεήημκηα ημο ζενέα ηαζ ηδ ιοζηζηή βκχζδ ημοξ. Πναηηζηά δεκ οπήνπε δζάηνζζδ ιεηαλφ ζενέςκ ηαζ εοβεκχκ. Δ ιυνθςζδ βζα ηα ημνίηζζα ηαζ μζ ενδζηεοηζηέξ θεζημονβίεξ βζα ηζξ βοκαίηεξ, ήηακ απαβμνεοιέκμζ ηανπμί. Οζ κυιμζ ηςκ Ώγηέηςκ ήηακ απθμί ηαζ ζηθδνμί. πεδυκ υθα ηα αδζηήιαηα είπακ ιζα ηζιςνία, ηδκ ηαηαδίηδ ζε εάκαημ. Οζ εθαθνυηενδ πμζκή ήηακ μ αηνςηδνζαζιυξ. Δ δμοθεία ακαβκςνζγυηακ υπζ ιυκμ βζα ημοξ αζπιαθχημοξ πμθέιμο, αθθά ηαζ ςξ πμζκή. Έκαξ παηέναξ ιπμνμφζε κα πμοθήζεζ ςξ δμφθμ ημ παζδί ημο. Ο αζπιάθςημξ πμθέιμο πμο βζκυηακ δμφθμξ ήηακ ηοπενυξ, βζαηί ζοκήεςξ μζ αζπιάθςημζ εοζζάγμκηακ ζημοξ εεμφξ. Δ ακενςπμεοζία ήηακ ημζκή πναηηζηή βζα υθμοξ ημοξ θαμφξ ηδξ Μέζδξ Ώιενζηήξ, αθθά μζ Ώγηέημζ εοζίαγακ πμθθμφξ ηαζ ιε αάναανεξ ηαζ άβνζεξ ηεθεημονβίεξ πμο έθεακακ ηαζ ζηδκ ακενςπμθαβία. ηδκ Πυθδ ημο Μελζημφ ηαηά ηζξ ακαζηαθέξ ηδξ ιεβάθδξ ποναιίδαξ, ανέεδηε έκαξ αςιυξ, ιαηάανζα δζαημζιδιέκμξ ιε 240 ηνακία εοζζαζεέκηςκ. Πζεακχξ μζ ζενείξ ηα πνμζέθενακ ζημοξ εεμφξ ηα ηεθάθζα ηςκ εοιάηςκ ημοξ. πςξ ηαζ μζ Μάβζαξ, μζ Ώγηέημζ ζενείξ είπακ δδιζμονβήζεζ ημ δζηυ ημοξ διενμθυβζμ. Σμ Πέηνζκμ Διενμθυβζμ ημο ααζζθζά Ώλαβζαηάηθ, γοβίγεζ πενί ημοξ 24 ηυκμοξ. ηα ζφιαμθα πμο είκαζ παναβιέκα πάκς ημο, πανμοζζάγεηαζ δ ημζιμβμκία ηςκ Ώγηέηςκ. Πίζηεοακ υηζ ημ ζφιπακ είπε δδιζμονβδεεί πέκηε θμνέξ ηαζ είπε ηαηαζηναθεί ηέζζενζξ. Κάεε επμπή ιεηαλφ δδιζμονβίαξ ηαζ ηαηαζηνμθήξ μκμιαγυηακ ‘Ήθζμξ’. φιθςκα ιε αοηυ ημ διενμθυβζμ γμφζακ ηδκ επμπή ημο 264
πέιπημο ‘Ήθζμο’. Βπεζδή μ εευξ ημοναγυηακ απυ ημ ηαεδιενζκυ ηαλίδζ, πνεζαγυηακ ακενχπζκμ αίια. Έηζζ, ηάεε πνυκμ, εοζίαγακ έκα άκενςπμ, μ μπμίμξ επί δχδεηα ιήκεξ γμφζε ηαζ ηνεθυηακ πμθοηεθχξ, ιυκμ βζ’ αοηυ ημ ζημπυ. Δ ‘βναθή’ ηςκ Ώγηέηςκ ήηακ οπμηοπχδδξ. πςξ μζ Μάβζαξ, είπακ ακαπηφλεζ έκα ζφζηδια βναθήξ. Ώοηυ δεκ ήηακ θςκδηζηυ, αθθά ιάθθμκ έκα παθανυ ζφζηδια εζημκμβναθζηήξ βναθήξ. φιθςκα ιε ημοξ Εζπακμφξ, αοηυ ημ ζφζηδια βναθήξ ήηακ αμδεδηζηυ ηςκ πνμθμνζηχκ παναδυζεςκ. Υνδζζιμπμζμφζακ ηδ βναθή βζα πμθθμφξ θυβμοξ: οπμθμβζζιμφξ, ιεηνήζεζξ ημοξ πνυκμο, διενμθυβζα, αηυια ηαζ βζα ζζημνία. Βθάπζζηα βναπηά ένβα ηςκ Ώγηέηςκ οπάνπμοκ. ιςξ ζοκέαδ ηαζ ιε ηα ηείιεκα ηςκ Μάβζαξ, μ Ώνπζεπίζημπμξ ημο Μελζημφ, Υνπάλ ληε Ενπκάξαγθα δζέηαλε κα ηαμφκ ηαζ κα ηαηαζηναθμφκ ηενάζηζεξ πμζυηδηεξ ηεζιέκςκ ηαζ ένβςκ κηυπζαξ ηέπκδξ. Ώνβυηενα θίβμζ Εζπακμί θςηζζιέκμζ θυβζμζ πνμζπάεδζακ κα ιαγέρμοκ υηζ απέιεζκε ηαζ κα ακαζοκεέζμοκ ηα ζημζπεία ημο ημπζημφ πμθζηζζιμφ, αμδεμφιεκμζ ηζ απυ ηζξ πθμφζζεξ πνμθμνζηέξ παναδυζεζξ ηςκ Εκδζάκςκ. Βπίζδξ μ θναβηζζηακυξ ιμκαπυξ Μπεξληηλάλην ληε αραγθνχλ, ήνεε απυ κέμξ ζημ Μελζηυ, έιαεε ηδ βθχζζα ηςκ Εκδζάκςκ ηαζ πείζηδηε πςξ βζα κα ημοξ θένεζ ημκηά ζημ Υνζζηζακζζιυ έπνεπε κα ιάεεζ πενζζζυηενα βζα ημοξ πνμδβμφιεκμοξ εεμφξ ημοξ, πςνίξ πνμηαηαθήρεζξ ηαζ επενυηδηα. Έβναρε ηζ έκα αζαθίμ ηδ ‘Γεληθή Ηζηνξία ησλ Πξαγκάησλ ηεο Νέαο Ηζπαλίαο’ πμο αηυια ηαζ ζήιενα απμηεθεί ιζα πθμφζζα πδβή βζα ηδ βκχζδ ημο πμθζηζζιμφ ηςκ Ώγηέηςκ. Ο πμθζηζζιυξ ηςκ Ώγηέηςκ πμο ηθδνμκυιδζε ηαζ ζοκέεεζε ηα απμηεθέζιαηα ηδξ οπενπζθζεημφξ δζαδμπζηήξ ηαζ εκηαηζηήξ πμθζηζζηζηήξ ακάπηολδξ, ηςκ θαχκ ηδξ Μέζδξ Ώιενζηήξ, ήηακ ζε πθήνδ άκεδζδ ημκ ηαζνυ ηδξ άθζλδξ ηςκ Εζπακχκ ηαηαηηδηχκ. Φμνείξ ημο ήηακ εηαημιιφνζα Εκδζάκςκ πμο γμφζακ ζε ιζηνέξ ημζκυηδηεξ, αθθά ηαζ ζε ιεβάθεξ πυθεζξ, μνζζιέκεξ απυ ηζξ μπμίεξ ήηακ ιεβαθφηενεξ απυ ηζξ ζζπακζηέξ ημο 16μο αζχκα. Έπμοκ πενάζεζ πάκς απυ πέκηε αζχκεξ, ηονζανπίαξ εκυξ λέκμο πμθζηζζιμφ , αθθά μζ νίγεξ ηςκ πμθζηζζιχκ ηδξ Μέζδξ Ώιενζηήξ οπάνπμοκ ηαζ επζγμφκ αηυια. Ώοηυ είκαζ θακενυ ζημοξ βδβεκείξ πθδεοζιμφξ ημο Μελζημφ ηαζ ηςκ ιζηνυηενςκ θαχκ ηδξ Κεκηνζηήξ Ώιενζηήξ, μζ μπμίμζ δζαηδνμφκ ηδ βθχζζα ημοξ, πμθθά ήεδ ηαζ έεζια, ηζξ παναδυζεζξ ημοξ ηαζ ελαημθμοεμφκ κα είκαζ πενήθακμζ βζα ηδκ πμθζηζζηζηή ημοξ ηθδνμκμιζά, πμο δεκ ηαηάθενακ κα λενζγχζμοκ, μζ ζθαβέξ ηαζ μζ θεδθαζίεξ ηςκ Εζπακχκ ηαηαηηδηχκ ημοξ.
Οη Ίλθαο Οζ πμθζηζζιμί πμο ακαπηφπεδηακ ζηδ δοηζηή Νυηζμ Ώιενζηή απμηαθμφκηαζ ζοθθμβζηά Ίκηαξ, ακ ηαζ ιυκμ μ πμθζηζζιυξ πμο δδιζμονβήεδηε ζηα ορίπεδα ηςκ Άκδεςκ, ηα ηεθεοηαία 200 -250 πνυκζα πνζκ ηδκ άθζλδ ηςκ Εζπακχκ, είκαζ αοηυξ πμο επέααθε ημ υκμιά ημο ηαζ δδιζμφνβδζε ηδκ αοημηναημνία ηςκ Ίκηαξ. Ώκηίεεηα ιε ημοξ πμθζηζζιμφξ ημο Μελζημφ ηαζ ηδξ Κεκηνζηήξ Ώιενζηήξ, μζ θαμί ηςκ Άκδεςκ, ακ ηαζ έθεαζακ ζε ορδθά πμθζηζζηζηά επίπεδα, δελ ρξεζηκνπνίεζαλ πνηέ έλα ζχζηεκα γξαθήο. ηζ λένμοιε βζ’ αοημφξ είκαζ ηα ζζημνζηά ηείιεκα, βναιιέκα απυ ημοξ Εζπακμφξ ημκηζζηαδυνεξ ηαζ μζ πνμθμνζηέξ αθδβήζεζξ ηςκ αοημπευκςκ, πμο αέααζα, είκαζ έκα ιίβια ζζημνίαξ, παναδυζεςκ ηαζ ιφεςκ. Ο παθαζυηενμξ αζηζηυξ πμθζηζζιυξ ηδξ Νυηζαξ Ώιενζηήξ ήηακ αοηυξ ηςκ Σζάβηλ, μ μπμίμξ πήνε ηδκ μκμιαζία ημο απυ ηδκ ιεβαθφηενδ πυθδ ημο, πμο ανέεδηε ζηδκ πενζθένεζα Σζάαζκ ζηα ορίπεδα ηςκ Άκδεςκ ζηα αυνεζα ημο Πενμφ. Ο πμθζηζζιυξ 265
ηςκ Σζάαζκ άνπζζε βφνς ζηα 1000 π.Υ. (πενίπμο ηδκ ίδζα επμπή ιε ημοξ Οθιέημοξ ηδξ Μέζδξ Ώιενζηήξ) ηαζ ηνάηδζε ςξ ημ 500 π.Υ. Ξένμοιε εθάπζζηα πνάβιαηα βζα ημοξ Σζάαζκ. πςξ μζ Οθιέημζ θάηνεοακ ημκ εευ άκενςπμ-ζαβμοάνμ, πμο δείπκεζ υηζ ίζςξ οπήνπε ηάπμζα επαθή ιεηαλφ ηςκ δφμ θαχκ. Οζ Σζάαζκ ηονζάνπδζακ ζημ Πενμφ βζα πενίπμο 500 πνυκζα. Μεηά ηδκ παναηιή ημο πμθζηζζιμφ ηςκ Σζάαζκ ζημ αυνεζμ Πενμφ, επζηνάηδζακ βζα ανηεημφξ αζχκεξ, δζάθμνεξ ημπζηέξ θοθέξ. Μεηαλφ ημο 600-1000 ι.Υ. επζαθήεδηε έκαξ κέμξ πμθζηζζιυξ, αοηυξ ηδξ αοημηναημνίαξ Υνπαξί-Σηαρνπαλάθν, ιε επίηεκηνμ ηδκ πενζμπή ημκηά ζηδ θίικδ Σζηζηάηα ηςκ Άκδεςκ. Σμ παναηηδνζζηζηυ αοημφ ημο πμθζηζζιμφ είκαζ ηα μβηχδδ ανπζηεηημκζηά ένβα πηζζιέκα ιε ηενάζηζεξ πέηνεξ πμο ηζξ θάλεοακ ιε ελαζνεηζηή αηνίαεζα. Πμθθμί ιεθεηδηέξ πζζηεφμοκ υηζ δ ημζκςκζηή ηαζ πμθζηζηή δμιή ηςκ Ίκηαξ, έπεζ ηδ αάζδ ηδξ ζημ πμθζηζζιυ ηςκ Υμοανί-Σζαπμοακάημ. Σμ 1000 ςξ ημ 1438 ι.Υ. ζηδκ αυνεζα πενζμπή ημο Πενμφ, ηονζάνπδζε μ πμθζηζζιυξ ημο ααζζθείμο ηςκ Σζηκνύ. Οζ Σζζιμφ εζζήβαβακ ανηεηά ηαζκμφνζα ζημζπεία ζηδκ αζηζηή γςή ηδξ Νυηζαξ Ώιενζηήξ: ανδεοηζηά ζοζηήιαηα, ηακάθζα ηαζ δνυιμοξ. ‘θα αοηά οζμεεηήεδηακ απυ ημοξ Ίκηαξ υηακ δζαδέπεδηακ ημοξ Σζζιμφ ζηδκ ηονζανπία ηδξ πενζμπήξ ημκ 15μ αζχκα. Οζ Ίλθαο ήηακ έκαξ θαυξ Εκδζάκςκ πμο έγδζε ζηζξ Άκδεζξ ημο Πενμφ ηαζ ηαηάθενε ζε πμθφ ιζηνυ πνμκζηυ δζάζηδια, κα ζοκεκχζεζ υθεξ ηζξ θοθέξ ηςκ ζκδζάκςκ, ιζαξ ιεβάθδξ πενζμπήξ πμο πενζθάιαακε υθμ ημ Πενμφ, υθδ ζπεδυκ ηδ ΐμθζαία ηαζ ημκ Εζδιενζκυ ηαζ ιένδ ηδξ Κμθμιαίαξ ηαζ ηδξ Υζθήξ. Γφνς ζημ 1250 άνπζζε κα βεκκζέηαζ δ ιεβάθδ αοημηναημνία πμο ζε θζβυηενμ απυ ηνεζξ αζχκεξ, ηαηάθενε κα δδιζμονβήζεζ έκα εηπθδηηζηυ πμθζηζζιυ, ηδκ ίδζα επμπή πμο δ Βονχπδ γμφζε αηυια ημ Μεζαίςκα ηαζ άνπζζε κα πενκά ζηδκ Ώκαβέκκδζδ. Ο θαυξ αοηυξ ιζθμφζε ηδ βθχζζα ηςκ Κεηζμφα (ζκδζάκζημ θφθμ), δ βθχζζα ηςκ μπμίςκ ιζθζέηαζ αηυια απυ ημοξ πενζζζυηενμοξ αοηυπεμκεξ ηδξ ακαημθζηήξ πθεονάξ ηδξ Νυηζαξ Ώιενζηήξ. Γζα ηδκ ζζημνία ηςκ δομ πνχηςκ αζχκςκ ηςκ Ίκηαξ έπμοιε εθάπζζηεξ πθδνμθμνίεξ. φιθςκα ιε ημοξ ενφθμοξ, μζ πνχημζ Ίκηαξ ήηακ έκαξ άκηναξ ηαζ ιζα βοκαίηα πμο βεκκήεδηακ απυ ημ εευ Ήθζμ ημκηά ζηζξ υπεεξ ηδξ θίικδξ Σζηζηάηα. Σμ γεοβάνζ ίδνοζε ημ Κμφζημ, πμο έβζκε δ ημ εεκζηυ, ενδζηεοηζηυ ηαζ πμθζηζζηζηυ ηέκηνμ ημο ηνάημοξ πμο δδιζμφνβδζακ ηαηαηηχκηαξ ηα βφνς εδάθδ ηαζ θαμφξ. ηδκ πναβιαηζηυηδηα, μζ Ίκηαξ οπυηαλακ ηαζ ζοκέηνζρακ ζηναηζςηζηά υθμοξ ημοξ θαμφξ ηδξ πενζμπήξ ηςκ Άκδεςκ, ιεηαλφ ηςκ μπμίςκ ημοξ Σζάαζκ ηαζ ημοξ ΥμοανίΣζαπμοακάημ ηαζ οζμεέηδζακ πμθθά ζημζπεία απυ ημκ πμθζηζζιυ ημοξ. Ώθθά ημ ηνάημξ αοηυ μκμιάζηδηε ‘αοημηναημνία’ απυ ημοξ Εζπακμφξ ηαηαηηδηέξ ημο 16 μο αζχκα. ιςξ, μζ Ίκηαξ μοζζαζηζηά ακηζιεηχπζζακ ημοξ δηηδιέκμοξ θαμφξ ιεβαθυροπα, ημοξ επέηνερακ κα θεζημονβμφκ αοηυκμια, ιέζα ζε έκα ζφζηδια ‘μιμζπμκδίαξ θοθεηζηχκ ηναηχκ’, ιε έκα ιυκμ θαυ, ημοξ Ίκηαξ, κα έπμοκ ημκ έθεβπμ ηδξ ηενάζηζαξ πενζμπήξ, πμο ζηδκ αηιή ηδξ, ημ ιήημξ απυ αμννά πνμξ κυημ έθεακε ηα 4800 πζθζυιεηνα ηαζ είπε έηηαζδ 900.000 ηεηναβςκζηχκ πζθζμιέηνςκ. Οζ θοθέξ ηοαενκζυηακ ακελάνηδηα απυ έκα ζοιαμφθζμ βενυκηςκ ηαζ ημ ζφκμθμ ηδξ θοθήξ, δήθςκε οπμηαβή ζημκ ηονίανπμ θαυ. Οζ Ίκηαξ εεςνμφκηακ εεσημί, ςξ απυβμκμζ εεμφ. Οζ ηαηαηηδιέκμζ θαμί, απθχξ πθήνςκακ έκα ‘θυνμ ενβαζίαξ’ ζημ ηνάημξ. Ώοηυξ μ θυνμξ ενβαζίαξ, επέηνερε ζημοξ Ίκηαξ κα δδιζμονβήζμοκ έκα εηπθδηηζηυ μδζηυ δίηηομ πζθζάδςκ πζθζμιέηνςκ πμο ηάθοπηε υθεξ ηζξ πυθεζξ ηδξ
266
αοημηναημνίαξ. Γζα κα ηαθθζενβήζμοκ ηα επζηθζκή μνεζκά εδάθδ ηαηαζηεφαζακ ηα μκμιαζηά πεγμοθςηά (ηθζιαηςηά) πςνάθζα ζε υθδ ηδκ μνεζκή πενζμπή ηςκ Άκδεςκ. Δ βεςνβία δεκ ήηακ εφημθδ ζηζξ Άκδεζξ. Οζ Ίκηαξ έζηααακ ηα αμοκά, δδιζμονβχκηαξ ααειίδεξ (πεγμφθζα), ιε ηέημζα επζηοπία, χζηε ιεηέηνεπακ ηδκ μνεζκή πενζμπή ζε εφθμνδ ηαζ παναβςβζηή. Δ ηαθθζενβμφιεκδ έηηαζδ ζηζξ Άκδεζξ ημκ 16 μ αζχκα, ήηακ πενζζζυηενδ απυ υζδ είκαζ ζήιενα. Οζ Ίκηαξ ηαθθζενβμφζακ ηαθαιπυηζ, ημιάηα, ααμηάκημ, ααιαάηζ ηαζ παηάηα. Καθθζενβμφζακ επίζδξ ηαζ ηδκ ηυηα, ηα απμλδναιέκα θφθα ηδξ μπμίαξ ιαζμφζακ μζ αβνυηεξ, ακηθχκηαξ δφκαιδ ηαζ εοελία, ζημ ορυιεηνμ ηςκ Άκδεςκ πμο γμφζακ. Βλέηνεθακ θάιαξ ηαζ αθπαηά, βζα ημ ιαθθί ηαζ ημ ηνέαξ ημοξ, αθθά ηαζ βζα ιεηαθμνέξ. Πάκηςξ, υπςξ ηαζ ζηδκ Κεκηνζηή Ώιενζηή, μ θαυξ ηςκ Ίκηαξ, ήηακ ηαηά αάζδ αβνμηζηυξ ηαζ μζ ηάημζημζ ηςκ πυθεςκ ημο Κμφζημ, ημο Κίημ, ημο Μάηζμο-Πίηζμο ηαζ άθθςκ, ηζξ εβηαηέθεζπακ ηδκ διένα βζα κα πάκε ζηα πςνάθζα ημοξ ηαζ λακαβφνζγακ ημ ανάδο. Ώπυ υθμοξ ημοξ θαμφξ ηδξ Ώιενζηήξ, μζ Ίκηαξ ήηακ μζ πζμ εοθοείξ ιδπακζημί. οκέπζζακ ηδκ πανάδμζδ ηςκ Υμοανί-Σζαπμοακάημ πμο μζημδμιμφζακ ιε μβηχδεζξ θαλεοιέκεξ πέηνεξ. Ώθθά ηα ηοηθχπεζα θνμφνζα ηςκ Ίκηαξ ιε ηζξ πέηνεξ ημπμεεηδιέκεξ ηυζμ πενίηεπκα πμο δεκ πνεζαγυηακ μφηε ηακ θάζπδ, δζαηδνμφκηαζ αηυια ζε άνζζηδ ηαηάζηαζδ. Βίκαζ πναβιαηζηά πενίενβμ πμο έκαξ θαυξ πμο αβκμμφζε ημκ ηνμπυ, ιπυνεζε κα ιεηαηζκήζεζ ηαζ κα ημπμεεηήζεζ αοηέξ ηζξ ηενάζηζεξ πέηνεξ. Έθηζαλακ άνζζημοξ δνυιμοξ, πάκς ζηα αμοκά ζε φρδ απυ 2500 ςξ 4000 ιέηνα απυ ημκ Εζδιενζκυ ςξ ηδ Υζθή ιε βέθονεξ ηαζ ημφκεθ, άνζζημ ηαποδνμιζηυ ζφζηδια, απμπεηεοηζηά ένβα, θμοηνά ηαζ οδναβςβεία βζα ηζξ πυθεζξ ημοξ, υπςξ μζ Ρςιαίμζ. Σα πςνάθζα, ηα μνοπεία ηαζ ηα γχα ακήηακ ζημ ηνάημξ ηαζ ηδ βδ ηαθθζενβμφζακ μζ ημζκυηδηεξ ζοθθμβζηά. ε πενίπηςζδ πμο δ παναβςβή δεκ επανημφζε, ημ ηνάημξ ακαθάιαακε κα ηαθφρεζ ηζξ ακάβηεξ ημο θαμφ, εθανιυγμκηαξ έκα ζδζυηοπμ ζμζζαθζζηζηυ ζφζηδια. Δ ηαηάπνδζδ ελμοζίαξ ηαζ δ δζαθεμνά ηζιςνμφκηακ ιε αοζηδνυηδηα. Σμ αανφηενμ αδίηδια ήηακ δ ακοπαημή ζημκ αοημηνάημνα πμο ζζμδοκαιμφζε ιε πνμδμζία ηαζ δ ηζιςνία ήηακ μ εάκαημξ. Οζ ζενείξ εηηυξ ηςκ άθθςκ ηαεδηυκηςκ ημοξ αζημφζακ ηαζ είπακ επίζδξ ακαπηφλεζ ηδκ ζαηνζηή ηαζ ηδ πεζνμονβζηή, υπςξ ηαζ ηδκ αζηνμκμιία. Βίκαζ πενίενβμ πμο έκαξ ηέημζμξ πμθζηζζιυξ έθεαζε ζ’ αοηυ ημ επίπεδμ πςνίξ ηδ πνήζδ εκυξ, έζης ηαζ ζημζπεζχδμοξ ζοζηήιαημξ βναθήξ. Πανυθα αοηά ακέπηολακ θμβμηεπκία ιε ηδ ιμνθή πμζδιάηςκ πμο απμικδιμκεφμκηακ ηαζ δζαηδνήεδηακ απυ βεκζά ζε βεκζά. Έηζζ ιεηαδζδυηακ ηαζ δ ζζημνία, μζ ιφεμζ, μζ παναδυζεζξ, μζ πνμζεοπέξ ηαζ μζ φικμζ. Δ θασηή θμβμηεπκία πενζθάιαακε, εηηυξ ηςκ άθθςκ, ηαζ ενςηζηά πμζήιαηα ηαζ ηναβμφδζα πμο αηυια αημφβμκηαζ ζηδκ πενζμπή ηςκ Άκδεςκ. Βίπακ άθεμκα πμθφηζια ιέηαθθα ηαζ ηονίςξ πνοζυ. Σμ ενβαζηήνζά ημοξ έθηζαπκακ ηφπεθθα, ημζιήιαηα, δζαδήιαηα, αβαθιαηίδζα ηαζ άθθα ημιρμηεπκήιαηα απυ πνοζυ. Βίπακ ανηεημφξ εεμφξ, αθθά μ ακχηενμξ υθςκ ήηακ μ εευξ Ήθζμξ, ζημκ μπμίμ είπακ ηηίζεζ ηαζ ανηεημφξ καμφξ. Άθθςζηε, ζφιθςκα ιε ηδκ πανάδμζδ, δ ααζζθζηή μζημβέκεζα, ηαηαβυηακ απυ ημκ Ήθζμ. Πίζηεοακ ζε ηάπμζμ είδμξ πανάδεζζμο ηαζ ηυθαζδξ, υπςξ ηαζ ζηδκ ακάζηαζδ ηςκ κεηνχκ. Δ ημζκςκζηή δμιή ηςκ Ίκηαξ, ήηακ ελαζνεηζηά ακεθαζηζηή. ηδκ ημνοθή ανζζηυηακ μ αοημηνάημναξ, πμο εεςνδηζηά αζημφζε απυθοηδ ελμοζία. Κάης απυ αοηυ ήηακ δ ααζζθζηή μζημβέκεζα πμο πενζθάιαακε ηζξ ζογφβμοξ, ηζξ παθθαηίδεξ ηαζ
267
ηα παζδζά. Δ ααζζθζηή μζημβέκεζα ήηακ δ ηοαενκχζα ανζζημηναηία. Βπίζδξ ηάεε θοθή είπε ημκ ανπδβυ ηδξ. ηδ αάζδ ηδξ ζενανπζηήξ ποναιίδαξ, ήηακ μ απθυξ θαυξ, μ μπμίμξ ήηακ μνβακςιέκμξ ζε μιάδεξ ηςκ δέηα αηυιςκ ηαζ δ ηάεε μιάδα είπε ημ ‘αθεκηζηυ’ ηδξ. Ώοηή δ οπεναμθζηή ζοβηέκηνςζδ ελμοζίαξ ζε ιζα ιυκμ μιάδα, απμδείπεδηε ημ ζμαανυηενμ ιεζμκέηηδια υηακ μζ Εζπακμί ζοκέθααακ ημκ αοημηνάημνα ηαζ ηδ ααζζθζηή μζημβέκεζα. Σμ ηενάζηζμ ηνάημξ πανέθοζε ηεθείςξ ηαζ οπμηάπηδηε αζηναπζαία ζημοξ κέμοξ ηονίμοξ. Δ ημνφθςζδ ηδξ ζζπφμξ ηδξ αοημηναημνίαξ, ανπίγεζ ημ 1438 ιε ηδκ άκμδμ ζημ ενυκμ ημο Παραθνχηεθ. Ώοηυξ λεηίκδζε ηδ ιεβάθδ επέηηαζδ ημο ηνάημοξ ημο ηαζ ημ 1476, ηαηάθενε κα δζαθφζεζ ημ ηνάημξ ηςκ Σζζιμφ, μ πμθζηζζιυξ ηςκ μπμίςκ, ήηακ ηυηε μ πζμ ελεθζβιέκμξ ηδξ Νυηζαξ Ώιενζηή. Ο Παπαημφηεη εεςνείηαζ ιεβάθμξ ακαιμνθςηήξ ηαζ ιζα απυ ηζξ ζδιακηζηυηενεξ πνμζςπζηυηδηεξ ηςκ Εκδζάκςκ. Έααθε ηζξ αάζεζξ ηδξ ημζκςκζηήξ, πμθζηζηήξ ηαζ μζημκμιζηήξ μνβάκςζδξ ημο ηνάημοξ ημο. Καηέηηδζε ημκ Εζδιενζκυ ηαζ έηακε ημ Κίημ, ηδκ δεφηενδ (ιεηά ημ Κμφζημ) πνςηεφμοζά ημο, βζα κα ιπμνεί κα εθέβπεζ απμηεθεζιαηζηυηενα ημ ηενάζηζμ ηνάημξ. Σμ Κμφζημ, πθμοηίζηδηε ιε ζενά ημο Ήθζμο ζηα μπμία ημπμεέηδζε ηα ζχιαηα ηςκ πνμδβμφιεκςκ αοημηναηυνςκ, δδιυζζα ηηίνζα, κέμοξ δνυιμοξ. Σμ δζαδέπεδηε μ βζμξ ημο Συπα Ίκηα μ μπμίμξ ζοκέπζζε ημ ένβμ ημο παηένα ημο ηζξ ηαηαηηήζεζξ, ηαηαθαιαάκμκηαξ ηδ εφθμνδ αυνεζα αηηή ημο Πενμφ, πμο ήηακ, ιαγί ιε ημ Κίημ, δ ηανδζά ηδξ αοημηναημνίαξ ηςκ Σζζιμφ. Βπεηηάεδηε ιέπνζ ηδ κυηζα ΐμθζαία ηαζ ημ αμνεζμδοηζηή Ώνβεκηζκή. Βπίζδξ πναβιαημπμίδζε ηαζ ηδκ πνχηδ απμβναθή πθδεοζιμφ ηδξ αοημηναημνίαξ ημο. Πέεακε ημ 1493, έκα πνυκμ ιεηά ηδκ ακαηάθορδ ηδξ Ώιενζηήξ απυ ημκ Κμθυιαμ ηαζ ζημ ενυκμ ακέαδηε μ βζμξ ημο Οοασκάηαπαη. Ώοηυξ ηαηάθενε κα θηάζεζ ηδκ αοημηναημνία ζημ απυβεζμ ηδξ έηηαζδξ ηαζ ημο πθμφημο. Σαλίδερε δομ θμνέξ ηδκ πχνα απυ ημ έκα άηνμ ζημ άθθμ ηαζ ηαηέζηεζθε ηάπμζεξ ελεβένζεζξ επακαζηαηδιέκςκ θοθχκ. Ο ααζζθζάξ πέεακε ημ 1525, απυ επζδδιία εοθμβζάξ πμο έθενακ ζηδκ Ώιενζηή μζ Εζπακμί ηαζ πμο απμδεηάηζζε εηηυξ απυ ημ ααζζθζά ηαζ έκα ιεβάθμ ιένμξ ημο πθδεοζιμφ ηδξ πχναξ. Οζ δομ βζμί ημο, μ Οπάζθαξ (απυ ηδκ αοημηνάηεζνα) ηαζ μ Αηαρνπάιπα (απυ ιζα παθθαηίδα), άνπζζακ ειθφθζμ πυθειμ βζα ηδκ ηαηάηηδζδ ημο ενυκμο. Ο δεφηενμξ κίηδζε ημκ Οοάζηαν ηαζ εηηέθεζε ιπνμζηά ημο υθδ ηδκ μζημβέκεζα ηαζ ημοξ ζηναηδβμφξ ημο. Ώηνζαχξ εηείκδ ηδκ επμπή, ημ 1531, ειθακίζηδηε μ Φξαλζίζθν Πηδάξν ιε θζβυηενμοξ απυ δομ εηαημκηάδεξ Εζπακχκ ζηναηζςηχκ.
Ο Φξαλζίζθν Πηδάξν (1475-1541) Ο Πηδάξν έλαο απφ ηνπο θνξπθαίνπο πνιεκηζηέο, θαηαθηεηέο αιιά θαη θαηαζηξνθείο ηνπ πνιηηηζκνχ ησλ ιαψλ ηεο Ακεξηθήο, ήηαλ λφζνο γηνο ελφο Ηζπαλνχ αμησκαηηθνχ θαη γελλήζεθε ζηε επαξρία ηεο Δζηξεκαδνχξαο. Ο λεαξφο Φξαλζίζθν δελ πήξε θακηά κφξθσζε, ήηαλ αγξάκκαηνο. Αθνινχζεζε ηελ ζηξαηησηηθή ζηαδηνδξνκία θαη φηαλ καζεχηεθε ε αλαθάιπςε ηνπ Νένπ Κφζκνπ, έθπγε απφ ηε εβίιιε ην 1502, θαη πήγε ζηελ Ηζπαληφια (Ατηή), φπνπ εγθαηαζηάζεθε σο άπνηθνο. Έιαβε κέξνο ζε αξθεηέο εμεξεπλεηηθέο θαη θαηαθηεηηθέο απνζηνιέο ζηελ ζεκεξηλή Κνινκβία. Σν 1519 εγθαηαζηάζεθε
268
ζηνλ Παλακά, αλαθάιπςε ηνλ Δηξεληθφ Χθεαλφ φπνπ ίδξπζε ηνλ νηθηζκφ Νηαξηέλ θαη γξήγνξα αλαδείρζεθε δήκαξρνο ηεο πφιεο ηνπ Παλακά θαη αζρνιήζεθε κε ηελ θηελνηξνθία. Σν 1522, ήξζε ζηελ πεξηνρή έλαο ηπρνδηψθηεο ν Παζθνπάι ληε Αλδαγθφγηα, ν νπνίνο έθαλε ιφγν γηα κηα πνιιή πινχζηα ζε ρξπζάθη ρψξα πνπ ιεγφηαλ Μπεξνχ (ήηαλ ην Πεξνχ), πηζαλψο ην κπζηθφ Διληνξάλην. Ο Πηδάξν ζπγθινληζκέλνο απφ ηα λέα θαη επεξεαζκέλνο θαη απφ ηελ πξφζθαηε επηηπρία ηνπ Κνξηέο ζην Μεμηθφ, απνθάζηζε λα εθζηξαηεχζεη ζην λφην θαη λα αλαδεηήζεη ηα πινχηε ηεο απηνθξαηνξίαο ησλ Ίλθαο. Ζ πξψηε ηνπ εθζηξαηεία ην 1524, ήηαλ αλεπηηπρήο. πλεηαηξίζηεθε κε έλαλ άιιν ηπρνδηψθηε, ηνλ Νηηέγθν ληε Αικάγθξν θαη έλα παπά, ηνλ Δξλάλην ληε Λνχθνπε θαη αθνχ ζπκθψλεζαλ λα κνηξάζνπλ ζηα ηξία ηα αλακελφκελα θέξδε απφ ηηο θαηαθηήζεηο θαη ηηο ιεειαζίεο ηεο πινχζηαο απηνθξαηνξίαο. Ξεθίλεζαλ κε 80 άλδξεο θαη ηέζζεξα άινγα, φκσο δελ κπφξεζαλ λα θζάζνπλ πέξα απφ ηελ Κνινκβία. Ο θαθφο θαηξφο, ε έιιεηςε ηξνθίκσλ θαη νη αςηκαρίεο κε ηλδηάλνπο, ηνπο αλάγθαζαλ λα γπξίδνπλ άπξαθηνη ζηνλ Παλακά. Σν 1526, νη ηξεηο ζπλεηαίξνη κε ηελ έγθξηζε ηνπ δηνηθεηή ηνπ Παλακά, μεθίλεζαλ κηα δεχηεξε εθζηξαηεία, κε δπν πινία, 160 άλδξεο θαη αξθεηά άινγα. Απηή ηε θνξά, θαηάθεξαλ λα πάλε λφηηα ηνπ Ηζεκεξηλνχ θαη λα αληαιιάμνπλ κε ηνπο ηζαγελείο πθάζκαηα, θεξακηθά θαη θπξίσο ρξπζφ, αζήκη θαη πεηξάδηα, πνπ απνδείθλπαλ φηη ππήξραλ αλεμάληιεηνη ζεζαπξνί ζηελ ελδνρψξα. Παξάιιεια, πήξαλ αξθεηέο πιεξνθνξίεο γηα ηελ θαηάζηαζε ζην βαζίιεην ησλ Ίλθαο. Σν 1528, ν Πηδάξν πήγε ζηελ Ηζπαλία θαη ζπλαληήζεθε κε ηνλ απηνθξάηνξα Κάξνιν Δ’ , ζηνλ νπνίν αλέθεξε ηηο πιεξνθνξίεο πνπ είρε ζπιιέμεη γηα ηνπο Ίλθαο. Ο Κάξνινο ηνλ εμνπζηνδφηεζε λα θαηαθηήζεη ηελ πεξηνρή (ηελ νλφκαζε θηφιαο Νέα Καζηίιε), γηα ινγαξηαζκφ ηεο Ηζπαλίαο θαη ηνλ εθνδίαζε κε φια ηα κέζα, γηα λα επηηχρεη ην ζθνπφ ηνπ. Έηζη ηνλ Ηαλνπάξην ηνπ 1531, ν Πηδάξν, ζπλεπηθνπξνχκελνο απφ ηνπο αδειθνχο ηνπ, κε ηξία πινία, 27 άινγα θαη ιηγφηεξνπο απφ 200 άλδξεο, απέπιεπζε απφ ηνλ Παλακά γηα ηηο αθηέο ηνπο Πεξνχ. ηελ πφιε ησλ Άλδεσλ Καηζακάξθα, ήηαλ εγθαηεζηεκέλνο ν εγέηεο ησλ Ίλθαο Αηαρνπάιπα κε 70.000 ζηξαηηψηεο. ‘ηαλ ν Πηδάξν ηνπ δήηεζε λα ηνλ δεη, ν Αηαρνπάιπα πήγε ζπλνδεπφκελνο απφ 7.000 άνπινπο. Ζ κφλε εμήγεζε γη’ απηή ηελ πεξίεξγε απφθαζε ηνπ Αηαρνπάιπα, είλαη φηη ζεψξεζε ηνλ Πηδάξν ζεφ. ηη θη αλ ζθέθηεθε ν Αηαρνπάιπα, ην γεγνλφο είλαη φηη ν Πηδάξν κεηέηξεςε ηελ δηαπξαγκάηεπζε ζε ζθαγή. Ο κφλνο πνπ δηαζψζεθε, κε πξνζπάζεηεο ηνπ ίδηνπ ηνπ Πηδάξν ήηαλ ν Αηαρνπάιπα, ν νπνίνο θξαηήζεθε φκεξνο ζε έλα δσκάηην, ην απνθαινχκελν «δσκάηην ησλ ιχηξσλ». Ο Αηαρνπάιπα, πξνζέθεξε γηα ιχηξα έλα ίδην (ζε φγθν) δσκάηην κε ρξπζάθη θαη δπν κε αζήκη, ηα νπνία θαη θαηέβαιε. κσο ν Πηδάξν ηνλ δίθαζε γηα ηε δνινθνλία ηνπ αδειθνχ ηνπ αληαξζία θαηά ησλ Ηζπαλψλ. Ο Αηαρνπάιπα θαηαδηθάζηεθε ζε ζάλαην ζηελ ππξά, αιιά αθνχ δέρζεθε λα βαθηηζηεί ρξηζηηαλφο νη Ηζπαλνί ηνπ θέξζεθαλ κε επηείθεηα! Δθηειέζηεθε κε γθαξφηα θαη θαηφπηλ θάεθε ζηελ ππξά ηνλ Αχγνπζην ηνπ1533. Οη Ηζπαλνί θαηέιαβαλ ηειηθά θαη ην Κνχζθν θαη έγηλαλ γξήγνξα νη θπξίαξρνη απηήο ηεο κεγάιεο απηνθξαηνξίαο. Ο Πηδάξν πνιηηεχηεθε απέλαληη ζηνπο Ηλδηάλνπο ησλ Άλδεσλ, φρη ζαλ εληεηαικέλνο ηνπ βαζηιηά ελφο πνιηηηζκέλνπ θξάηνπο, αιιά σο εγέηεο κηαο ιεζηξηθήο ζπκκνξίαο. ζνπο ηζαγελείο δελ έζθαμε αλειέεηα, ηνπο πνχιεζε ζθιάβνπο, ζθφξπηζε θπξηνιεθηηθά ηνλ φιεζξν παληνχ, ηζνπέδσζε θαη ιεειάηεζε πφιεηο θαη ρσξηά, άξπαμε φιν ην ρξπζάθη θαη ηνπο
269
ζεζαπξνχο ηεο ρψξαο θαη θαηάζηξεςε θαη εμαθάληζε φια ζρεδφλ ηα ζηνηρεία ηνπ πνιηηηζκνχ ησλ Ίλθαο. πάληα ε ηζηνξία είδε ηέηνηα νινθιεξσηηθή θαηαζηξνθή. Σν 1535, ηδξχζεθε ε πξσηεχνπζα ηεο απνηθίαο Νέα Καζηίιε, ε Θηνπηάλη ληε ινο Ρέγηεο (ε Πφιε ησλ Μάγσλ), ε ζεκεξηλή Λίκα. Σν 1541, κηα ζεηξά απφ εζσηεξηθέο έξηδεο κεηαμχ ησλ Ηζπαλψλ αμησκαηνχρσλ, θαηέιεμε ζηε δνινθνλία ηνπ Πηδάξν. Ο Πηδάξν έκεηλε ζηελ ηζηνξία απφ ην απίζηεπην θαηφξζσκά ηνπ, λα δηαιχζεη κηα ηεξάζηηα ζε έθηαζε απηνθξαηνξία, κε ειάρηζηνπο άλδξεο θαη φπια. Ο ζπληξηπηηθφο ζε φγθν ζηξαηφο ησλ Ίλθαο ζα κπνξνχζε εχθνια λα εμνληψζεη ηνλ κηθξφ απηφ ηζπαληθφ εθζηξαηεπηηθφ ζψκα, θαη ην νξεηλφ έδαθνο ηεο απηνθξαηνξίαο δελ επέηξεπε εχθνιε δηείζδπζε, αθφκα θαη απφ κεγάιε ζηξαηηά. κσο ε απνθαζηζηηθφηεηα θαη ε ηφικε ηνπ Πηδάξν, αηθληδίαζαλ ηνλ απηνθξάηνξα ησλ Ίλθαο θαη ην θξάηνο κέλνληαο αθέθαιν παξέιπζε θαη παξαδφζεθε ακαρεηί ζ’ έλα αδίζηαθην θαηαθηεηή. Σν φλνκα ηνπ Πηδάξν, φπσο θαη ηνπ Κνξηέο θαη άιισλ εγεηφξσλ γηα ηνλ «εθπνιηηηζκφ θαη εθρξηζηηαληζκφ ησλ βάξβαξσλ θαη απνιίηηζησλ ηζαγελψλ ηεο Ακεξηθήο», πηζηεχσ φηη αμίδεη λα κπεη ζηε ιίζηα ησλ εζειεκέλα θαηαζηξνθέσλ ηνπ πνιηηηζκνχ, φπσο ε Ζξφζηξαηνο, πνπ ηνλ 40 π.Υ. έθαςε ην λαφ ηεο Αξηέκηδνο, ζηελ Έθεζν, απιψο θαη κφλν γηα λα κείλεη ην φλνκά ηνπ ζηελ Ηζηνξία. Σν πέηπρε!
Έηζζ ηεθείςζε άδμλα δ θαιπνή αοημηναημνία ηςκ Ίκηαξ. Βίκαζ πενίενβμ πςξ ιζα πμφθηα Εζπακχκ ζηναηζςηχκ, ηαηάθενε κα δζαθφζεζ ιζα μθυηθδνδ αοημηναημνία. Οζ Ίκηαξ, ακ πνυααθακ έζης ηαζ ζημζπεζχδδ άιοκα, εα ιπμνμφζακ εφημθα κα ζημνπίζμοκ ημκ εζιυ ηςκ ηοπμδζςηηχκ ηαζ ίζςξ δ νμή ηδξ ζζημνίαξ ζηδ Λαηζκζηή Ώιενζηή, κα ήηακ άθθδ. Φοζζηά ηαζ εα ακαηαθοπηυηακ ηαζ ημ ααζίθεζμ ηςκ Ίκηαξ ηαζ μζ άθθεξ πενζμπέξ ηδξ Ώιενζηήξ, αθθά ηακείξ δεκ ιπμνεί κα απμηθείζεζ, υηζ ιζα ζζπονή αοημηναημνία εα ιπμνμφζε κα επζαζχζεζ, ακ ζοκαθθαζζυηακ ςξ επί ίζμζξ υνμζξ ιε ημοξ Εζπακμφξ. Ο Πζγάνμ άνπαλε υθμ ημκ ηενάζηζμ πθμφημ ηςκ Ίκηαξ, ζε ημζιήιαηα, ηαζ πνοζυ, ηα έθεζςζε ηαηαζηνέθμκηαξ ακηζηείιεκα ακοπμθυβζζηδξ ηέπκδξ ηαζ ηα έζηεζθε ζηδκ Εζπακία. Δ αλία υθμο αοημφ ημο εδζαονμφ, οπμθμβίγεηαζ ζε ζδιενζκέξ ηζιέξ ζε εηαημκηάδεξ δζζεηαημιιφνζα δμθάνζα. Δ ηθδνμκμιζά ηςκ Ίκηαξ, ζπεδυκ ηεηναηυζζα πεκήκηα πνυκζα ιεηά ηδκ ηαηάθοζδ ημο ηνάημοξ ημοξ, είκαζ αηυια ζζπονή ηαζ γςκηακή, ζηζξ ακαικήζεζξ, ζημοξ ενφθμοξ ηαζ ζημοξ ιφεμοξ ηςκ δέηα ηνζχκ εηαημιιονίςκ ζκδζάκςκ ημο Πενμφ ημο Εζδιενζκμφ ηαζ ηδξ ΐμθζαίαξ. Οζ γςέξ ημοξ επδνεάζηδηακ αέααζα ιεηά απυ ηυζμοξ αζχκεξ ζζπακζημφ απμζηζζιμφ ηαζ ζφβπνμκμο ηνυπμο γςήξ, αθθά πανυθα αοηά, ιζθάκε αηυια ηδκ βθχζζα ηςκ Κεηζμφα, θμνάκε ηα ίδζα πμθφπνςια νμφπα πμο θμνμφζακ μζ Ίκηαξ, δ δε ενδζηεία ημοξ είκαζ έκα αιάθβαια ημο πνζζηζακζζιμφ ιε ηδ θαηνεία ηςκ πνμβυκςκ.
270
18. ΟΗ ΜΔΓΑΛΔ ΜΔΣΑΝΑΣΔΤΔΗ ΣΧΝ ΛΑΧΝ Σμ πνμκζηυ δζάζηδια απυ ημκ 4μ ςξ ημκ 9μ αζχκα, παναηηδνίγμκηαζ απυ ηδκ επμπή ηςκ Μεβάθςκ Βζζαμθχκ ή υπςξ ζοκήεςξ ακαθένεηαζ ηςκ Μεγάισλ Μεηαλαζηεχζεσλ ησλ Λαψλ. Οζ Μεβάθεξ Μεηακαζηεφζεζξ, ζδιαημδμημφκ ημ ηέθμξ ηδξ ανπαζυηδηαξ ηαζ ηδκ ανπή ημο Μεζαίςκα. Μέπνζ ηυηε μζ δομ ιεβαθφηενεξ αοημηναημνίεξ ηδξ Ώζίαξ ηαζ ηδξ Βονχπδξ, δ Κίκα ηαζ δ Ρχιδ είπακ απμηνμφζεζ ιε επζηοπία υθεξ ηζξ επζδνμιέξ ηςκ ‘ααναάνςκ’. ιςξ ηαεχξ ζηαδζαηά αοηέξ μζ αοημηναημνίεξ ελαζεεκμφζακ, μζ επζδνμιέξ απμηημφζακ υθμ ηαζ ηαζκμφνζμ ζθνίβμξ. Οζ άθθεξ ιεβάθεξ αοημηναημνίεξ ηδξ επμπήξ, δ Πενζία ηςκ αζζακζδχκ, ημ ΐογάκηζμ αθθά ηαζ δ Εκδία (πμο πνμθοθάζζεηαζ απυ ημ αμννά απυ ημκ υβημ ηςκ ΕιαθαΎςκ), άκηελακ ηαζ απχεδζακ ηζξ επζεέζεζξ ηςκ επζδνμιέςκ. Δ παναηιή ηδξ Ρςιασηήξ αοημηναημνίαξ πμο επί αζχκεξ ηναημφζε αζθαθή ηα ζφκμνά ηδξ, είπε ςξ απμηέθεζια, κμιαδζημί ηαζ ααναανζημί θαμί κα εζζαάθμοκ απυ ημ αμννά ημο Αμφκααδ ηαζ απυ δοηζηά ημο Ρήκμο ηαζ κα ζδνφζμοκ δζάθμνα ‘ααναανζηά’ ααζίθεζα, ηονίςξ ζημ δοηζηυ ιζζυ ηδξ αοημηναημνίαξ. Οζ θαμί πμο ιεηακάζηεοζακ - ηονίςξ ζηδκ Βονχπδ είκαζ μζ βενιακζηά (Γυηεμζ, ΐάκδαθμζ, Φνάβημζ ηαζ άθθα), αζζαηζηά (Οφκκμζ, Ώθακμί, Άαανμζ), ζθααζηά ηαζ άθθα θφθα. Δ αζηίεξ ηδξ ιεηακάζηεοζδξ ήηακ πμθθέξ, ιεηαλφ ηςκ μπμίςκ μ αολακυιεκμξ πθδεοζιυξ, μζ ηθζιαημθμβζηέξ ηαζ μζημθμβζηέξ ιεηααμθέξ, δ απμδοκάιςζδ ηςκ ζοκυνςκ ημο δοηζημφ ηονίςξ ηιήιαημξ ηδξ Ρςιασηήξ Ώοημηναημνίαξ, μζ εζζαμθέξ άθθςκ θαχκ ηαζ άθθεξ. ηζ ηζ ακ πνμηάθεζε ηζξ ιεηακαζηεφζεζξ, ημ απμηέθεζιά ημοξ είκαζ μ ζδιακηζηυηενμξ (απυ μπμζμκδήπμηε άθθμκ) πανάβμκηαξ πμο μδήβδζε ζημ ζπδιαηζζιυ ηδξ Βονχπδξ, υπςξ οπάνπεζ ηαζ ηδ βκςνίγμοιε αηυια ηαζ ζήιενα, πανά ημοξ ζοκεπείξ, επί 15 αζχκεξ, πμθέιμοξ ηαζ πμθζηζηέξ ηαζ ενδζηεοηζηέξ δζαιάπεξ πμο μδήβδζακ ζε αθθαβέξ ζοκυνςκ ηαζ ηαεεζηχηςκ. Οζ θαμί εκζηενκίζηδηακ ιε ημκ ηαζνυ ημκ νςιασηυ πμθζηζζιυ ηαζ ημοξ εεζιμφξ ημο, πνμήβαβακ ηαζ ζοκέααθακ ζηδ δζαιυνθςζδ ημο ημζκμφ εονςπασημφ πμθζηζζιμφ ηαζ απυ ημ Μεζαίςκα ήδδ, ζπδιαηίζηδηακ μζ πμθζηζζηζηέξ ηαζ πμθζηζηέξ μιάδεξ πμο ηονζανπμφκ ζηδκ Αοηζηή Βονχπδ: μζ Άββθμζ, μζ Γάθθμζ, μζ ηακδζκααμί, ηαζ θοζζηά μζ ίδζμζ μζ Γενιακμί. Ώπυ ηδ ιίλδ ηςκ δζαθμνεηζηχκ πμθζηζζιχκ ιε ημκ ηθαζζζηυ εθθδκμνςιασηυ πμθζηζζιυ, ακαδφεδηε δ ιμκαδζηή ζδέα ηδκ ‘Βονχπδξ’ ηαζ ηδξ εονςπασηήξ ημοθημφναξ. Οζ ζφβπνμκμζ ζζημνζημί πςνίγμοκ ηδκ Μεβάθδ Μεηακάζηεοζδ ζε δομ θάζεζξ: Δ πνχηδ θάζδ, ιεηαλφ ηςκ εηχκ 300 ηαζ 500, αθμνά ζηδ ιεηαηίκδζδ ηςκ Οφκκςκ ηαζ ηςκ βενιακζηχκ θφθςκ πνμξ ηδ κυηζα Βονχπδ πνςηίζηςξ ζηζξ πενζμπέξ ηδξ Αοηζηήξ Ρςιασηήξ Ώοημηναημνίαξ (Οζηνμβυηεμζ, ΐδζζβυηεμζ, ΐάκδαθμζ, Φνάβημζ, ΐμονβμοκδμί, Άββθμζ, άλςκεξ, Ώθαιακκμί, ηαζ άθθμζ). Καηά ηα έηδ ηδξ δεφηενδξ 271
θάζδξ, ιεηαλφ 500 ηαζ 900, αζζαηζηά, ζθααζηά ηαζ ημονηζηά θφθα, εβηαηαζηάεδηακ ζηδ ακαημθζηή Βονχπδ ηαζ ζημκ Καφηαζμ (Άαανμζ, Ώθακμί, θάαμζ, Μαβοάνμζ). Οζ ηεθεοηαίεξ ιεηακαζηεφζεζξ ζδιεζχεδηακ ιε ηδκ άθζλδ ηςκ Μαβοάνςκ (Οφββνςκ) ζηδκ Πακμκία (ζδιενζκή Οοββανία) ηαζ ηδκ επέηηαζδ ηςκ ΐίηζκβηξ πένακ ηδξ ηακδζκααίαξ.
Οη Αζηαηηθνί Λανί ΟΗ ΟΤΝΝΟΗ: Νμιαδζηυξ ηαζ πμθειζηυξ θαυξ ημονακζηήξ (ημονηζηήξ) ηαηαβςβήξ, ιε πνμέθεοζδ ηδκ επανπία Ξζμκβη Νμο ηδξ Κίκαξ. Σμκ 2μ αζχκα, δηηήεδηακ ηαζ απςεήεδηακ απυ ημοξ Κζκέγμοξ ηδξ δοκαζηείαξ ηςκ Υακ ηαζ ακαβηάζηδηακ κα ιεηακαζηεφζμοκ δοηζηά. Μέπνζ ημκ 4μ αζχκα, επέδναιακ ανπζηά ζηζξ νςιασηέξ επανπίεξ ηδξ Μζηνάξ Ώζίαξ ηαζ ζηαδζαηά δδιζμφνβδζακ ιζα ιεβάθδ αοημηναημνία πμο ηάθοπηε υθδ ηδκ πενζμπή ηδξ ακαημθζηήξ Βονχπδξ, απυ ηδ ΐαθηζηή ςξ ηδκ Καζπία Θάθαζζα ηαζ ημκ Βφλεζκμ Πυκημ. Τπέηαλακ ηα βενιακζηά θφθα ηςκ Ώθακχκ ηαζ ηςκ Γυηεςκ ηαεχξ ηαζ ημοξ ζθααζημφξ θαμφξ ηαζ εβηαηαζηάεδηακ ηεθζηά ζηδ Ααηία ηαζ Πακμκία (Ρμοιακία ηαζ Οοββανία). Οζ αογακηζκμί αοημηνάημνεξ, ζηναημθμβμφζακ ημοξ πμθειζζηέξ Οφκκμοξ, ςξ ιζζεμθυνμοξ ζημ ζηναηυ ημοξ. Μεηά υιςξ απυ ημ εάκαημ ημο ζοιιάπμο ηςκ Οφκκςκ Ώνηάδζμο, μζ Οφκκμζ έβζκακ απεζθδηζημί βζα ημ ΐογάκηζμ, πναβιαημπμζχκηαξ ζοκεπείξ επζδνμιέξ, ηαηαθήρεζξ ηαζ θεδθαζίεξ πυθεςκ ζηδ Θνάηδ ηαζ ηδ ζδιενζκή ΐμοθβανία. Οζ αογακηζκμί βζα κα δζαηδνμφκ ηδκ εζνήκδ, οπμπνεχεδηακ ζε ηαηααμθέξ θυνςκ, πμο ζηαδζαηά έθεαζακ ζε οπένμβηα πμζά. Δ ζζπφξ ηςκ Οφκκςκ, έθεαζε ζηδκ απμημνφθςζή ηδξ, υηακ δβειυκαξ ακαδείπεδηε μ Αηηίιαο, έκαξ απυ ημοξ ιεβαθφηενμοξ ηαηαηηδηέξ ηαζ ζηναηδθάηεξ ηδξ ζζημνίαξ.
Ο Αηηίιαο (405-453) Ζ Μάζηηγα ηνπ Θενχ, φπσο έκεηλε γλσζηφο ζηελ ηζηνξία, ήηαλ ν ηζρπξφηεξνο, αιιά θαη ν ηειεπηαίνο εγεκφλαο ηεο κεγαιχηεξεο απηνθξαηνξίαο ηεο Δπξψπεο, ησλ Οχλλσλ, απφ 434 σο ην ζάλαηφ ηνπ. ην απφγεηφ ηεο απηή ε απηνθξαηνξία απισλφηαλ απφ ηελ Οιιαλδία σο ηα Οπξάιηα θαη απφ ην Γνχλαβε σο ηελ Πνισλία. Γελ μέξνπκε πνιιά πξάγκαηα γηα ηελ παηδηθή ηνπ ειηθία. Ήηαλ γφλνο ηεο δπλαζηείαο πνπ θπβεξλνχζε ηνπο Οχλλνπο θαη ιέγεηαη φηη απφ κηθξφο ήηαλ ηθαλφο ηππέαο θαη άξηζηνο ρεηξηζηήο ηνπ ηφμνπ. χκθσλα κε ηε ζπλζήθε εηξήλεο κεηαμχ Ρσκαίσλ θαη Οχλλσλ ηνπ 418, σο εγγχεζε γηα ηελ ηήξεζε ησλ φξσλ ηεο, ν Αηηίιαο ζε ειηθία 12 εηψλ θξαηήζεθε ζηε Ρσκατθή απιή ηνπ Ολψξηνπ σο φκεξνο θαη αληίζηνηρα ν (παηδί θη απηφο, ν κειινληηθφο ζηξαηεγφο ησλ Ρσκαίσλ) Αέηηνο, θξαηήζεθε ζηελ βαζηιηθή απιή ησλ Οχλλσλ. Χο φκεξνο, ν λεαξφο Αηηίιαο, έκαζε πνιιά γηα ηνλ ξσκατθφ πνιηηηζκφ, αιιά θαη ηελ πνιηηηθή, ηε δηπισκαηία, ην δίθαην θαη ηε δεκφζηα δηνίθεζε. Σν 432 ν βαζηιηάο ησλ Οχλλσλ Ρνπγίιαο πέζαλε θαη άθεζε δηαδφρνπο ηνπ, σο ζπκβαζηιείο ηνπο αληςηνχο ηνπ Μπιέληα θαη Αηηίια. Σν 441 νη Οχλλνη εμαπέιπζαλ θνβεξέο επηζέζεηο ελαληίνλ ηνπ Αλαηνιηθνχ ηκήκαηνο ηεο Ρσκατθήο 272
Απηνθξαηνξίαο θαη αθνχ θαηέιαβαλ θαη θαηέζηξεςαλ πνιιέο πφιεηο, δέρζεθαλ λα ζπλάςνπλ κηα εχζξαπζηε εηξήλε, κε αληάιιαγκα ηεξάζηηεο πνζφηεηεο ρξπζνχ. κσο νη επηζέζεηο επαλαιήθζεθαλ ην 447 θαη ν Αηηίιαο έθζαζε ζε κηθξή απφζηαζε απφ ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε. Σν 450, νη Βπδαληηλνί θαηέβαιαλ 114,5 θηιά ρξπζνχ θαη νθηψ ζνιδία γηα θάζε Ρσκαίν αηρκάισην, άλνημαλ ηηο αγνξέο ηνπο ζηνπο Οχλλνπο εκπφξνπο θαη έηζη ππνγξάθηεθε ηειηθά νξηζηηθή ζπλζήθε εηξήλεο, πνπ πεξηφξηδε ην θξάηνο ηνπ Οχλλσλ βνξείσο ηνπ Γνχλαβε. Ο Αηηίιαο ην 445, δνινθφλεζε ηνλ αδειθφ ηνπ Μπιέληα θαη παξέκεηλε ν κφλνο εγεκφλαο ησλ Οχλλσλ. Σα επφκελα ρξφληα, νη Οχλλνη πξνζπάζεζαλ λα επηηεζνχλ ζηελ Πεξζία, αιιά εηηήζεθαλ ζηελ Αξκελία θαη εθδηψρζεθαλ πέξαλ ηνπ Καπθάζνπ. Ο Αηηίιαο δήηεζε απφ ηνλ απηνθξάηνξα ηεο Γχζεο Βαιεληηαλφ Γ’ λα ηνπ δψζεη ηελ αδειθή ηνπ Ολσξία σο ζχδπγφ ηνπ, λα ηνπ παξαρσξήζεη ηε κηζή απηνθξαηνξία θαη λα ηνπ θαηαβάιεη θφξνπο. Φπζηθά ν απηνθξάηνξαο αξλήζεθε θαη ην 451, ν Αηηίιαο πέξαζε ην Ρήλν κε κεγάιν ζηξάηεπκα Οχλλσλ θαη ζηξαηνινγεκέλσλ Γεξκαλψλ θαη θαηέιαβε ηηο γαιαηηθέο πφιεηο ηνπ βεζηγνηζηθνχ βαζηιείνπ ηεο Σνπινχδεο, Μεηο θαη Ρεκο θαη πξνρσξνχζε λα ρηππήζεη ηε ξσκατθή απηνθξαηνξία απφ δπηηθά. ηηο 20 Ηνπλίνπ ηνπ 451, ζηα Καηαιαπληθά Πεδία (ζεκεξηλφ Chalons sur Marne), θνληά ζηελ πφιε Σξνπά, ν ζηξαηφο ηνπ Αηηίια ζπγθξνχζηεθε κε ηηο ελσκέλεο ζηξαηηέο ησλ Ρσκαίσλ, ππφ ηνλ ζηξαηεγφ Αέηην (ν νπνίνο είρε ρξεκαηίζεη, σο παηδί, φκεξνο ζηε βαζηιηθή απιή ησλ Οχλλσλ θαη γλψξηδε άξηζηα ηελ πνιεκηθή ηνπο ηαθηηθή), ησλ Γαιαηψλ, ησλ αμφλσλ, ησλ Βνπξγνπλδψλ θαη ησλ Βεζηγφηζσλ ππφ ηνλ βαζηιηά Θεπδέξηρν Α’. ηε κάρε απηή, πνπ έκεηλε ζηελ ηζηνξία σο ε Μάρε ηωλ Δζλώλ, νη Οχλλνη ηνπ Αηηίια, εηηήζεθαλ θαηά θξάηνο θαη είραλ βαξχηαηεο απψιεηεο. Ζ «Μάρε ησλ Δζλψλ», ζεσξείηαη απφ ηνπο ηζηνξηθνχο σο κηα απφ ηηο ζεκαληηθφηεξεο ζπγθξνχζεηο ηεο ηζηνξίαο, γηαηί ζηακάηεζε ηελ επέθηαζε ησλ Οχλλσλ θαη ηελ πηζαλή θαηάθηεζε ηεο ππφινηπεο Δπξψπεο. ηε κάρε ζθνηψζεθε ν Θεπδέξηρνο θαη ηνλ δηαδέρζεθε ακέζσο ν γηνο ηνπ Θνξηζκνχλδνο. Ο Αέηηνο έπεηζε ηνλ λέν Βεζηγφηζν βαζηιηά λα κελ ζπλερίδνπλ ηελ θαηαδίσμε ησλ ππνιεηκκάησλ ηεο ζηξαηηάο ηνπ Αηηίια, επεηδή ζθφπεπε λα ρξεζηκνπνηήζεη ζην κέιινλ ηνπο Οχλλνπο, σο αληίβαξν ζηελ απμαλφκελε απεηιή ησλ γεξκαληθψλ θχισλ. Σνλ επφκελν ρξφλν, ν Αηηίιαο κε αλαλεσκέλν ζηξάηεπκα εηζέβαιε ζηελ Ηηαιία θαη θαηέιαβε πνιιέο πφιεηο ηεο, φπσο ηε Βεξφλα θαη ην Μηιάλν. Έθζαζε σο ηε Ρψκε, αιιά εθεί, κε ηε κεζνιάβεζε ηνπ Πάπα Λένληα Α’ (400-461) πείζζεθε λα κελ επηηεζεί θαηά ηεο πφιεο, κε αληάιιαγκα ηελ θαηαβνιή θφξσλ θαη ηελ ζπλαίλεζε ησλ Ρσκαίσλ ζην γάκν ηνπ Αηηίια κε ηελ Ολσξία. Tν 453, ν Αηηίιαο πέζαλε, ηελ πξψηε λχρηα ελφο απφ ηνπο πνιινχο γάκνπο ηνπ απφ αθαηάζρεηε αηκνξξαγία, ζην ζηξαηεγείν ηνπ, ζηελ Οπγγαξία. Σνλ δηαδέρζεθαλ νη γηνη ηνπ Διιάθ θαη Δξλάθ, νη νπνίνη ζχληνκα ζπγθξνχζηεθαλ κεηαμχ ηνπο. Ζ απηνθξαηνξία ησλ Οχλλσλ δηαιχζεθε θαη απνζπληέζεθε. ηελ ηζηνξία ηεο Δπξψπεο, νη Οχλλνη θαη ν Αηηίιαο ζπλέρηζαλ γηα πνιινχο αηψλεο λα απνηεινχλ αληηθείκελν θφβνπ θαη δεκηνπξγίαο πνιιψλ ζξχισλ. ηε ζπλείδεζε ησλ Δπξσπαίσλ ν Αηηίιαο, ν Σδέλγθηο Υαλ θαη ν Σακεξιάλνο, παξακέλνπλ νη κεγάινη βάξβαξνη θαηαθηεηέο, πνπ νη εηζβνιέο ηνπο ζπλνδεχηεθαλ απφ ζθαγέο θαη θαηαζηξνθέο. Σν έπνο ησλ Νηκπεινχγθελ, εξσνπνηεί ην κχζν ηεο Μάζηηγαο ηνπ Θενχ.
273
Οζ Οφκκμζ ιεηά ημ εάκαημ ημο Ώηηίθα, παφμοκ πζα κα είκαζ απεζθή βζα ηδκ Βονχπδ ηαζ ζφκημια ελαθακίγμκηαζ ηαζ ςξ ηναηζηή μκηυηδηα. Ώνηεημί θαμί πνμζπάεδζακ κα δζεηδζηήζμοκ ηδκ εεκζηή ηαζ πμθζηζζηζηή ηθδνμκμιζά ηςκ Οφκκςκ. Οζ ΐμφθβανμζ Υάκμζ, πμο πνμένπμκηακ απυ ημοξ ΐμοθβάνμοξ ημο ΐυθβα, δζεηήνοζζακ υηζ είκαζ απυβμκμζ ηςκ Οφκκςκ ηαζ πνάβιαηζ δ βθχζζα ημοξ είπε μιμζυηδηεξ ιε ηζξ ημονημβεκείξ βθχζζεξ ηςκ ηαημίηςκ ηδξ Κεκηνζηήξ Ώζίαξ. Οζ Μαβοάνμζ (Οφββνμζ) επίζδξ, ζζπονίγμκηαζ υηζ είκαζ απυβμκμζ ηςκ Οφκκςκ ημο Ώηηίθα. Βίκαζ πμθφ πζεακυκ μζ Οφββνμζ, κα έκαξ απυ ημοξ θαμφξ πμο απμηεθμφζακ ηδκ παθανή μιμζπμκδία ηςκ Οφκκςκ. ΟΗ ΑΛΑΝΟΗ: Οζ Ώθακμί ήηακ πμθειζηυ κμιαδζηυ θφθμ, ζνακζηήξ ηαηαβςβήξ ζοββεκέξ πνμξ ημο ανιάηεξ ηαζ ημοξ ηφεεξ. Δ φπανλδ ηςκ Ώθακχκ είκαζ βκςζημί ζημοξ ανπαίμοξ Κζκέγμοξ, Έθθδκεξ ηαζ Ρςιαίμοξ. Ο Δνυδμημξ ημοξ πενζβνάθεζ: Οη Αιαλνί είλαη ςεινί, μαλζνί θαη νη άλδξεο θφβνπλ ηα καιιηά ηνπο θνληά, αληίζεηα κε ηνπο θχζεο. Σμ 370, μζ Οφκκμζ ηαηά ηδκ επέθαζή ημοξ πνμξ ηδκ Βονχπδ, ζοκέηνζρακ ιεηαλφ άθθςκ ηαζ ημοξ Ώθακμφξ, μζ μπμίμζ ακαβηάζηδηακ κα ιεηαηζκδεμφκ δοηζηά. Έκα ηιήια αοηχκ, μζ δοηζημί Ώθακμί, εκχεδηε ιε ηα βενιακζηά θφθα ηςκ ΐακδάθςκ ηαζ ηςκ μοδαχκ ηαζ εζζέααθακ ζηδκ Γαθαηία. Ώημθμφεδζακ ηδκ πμνεία ηςκ ΐακδάθςκ ζηδκ Εαδνζηή ηαζ ιεηά ηδκ εηδίςλή ημοξ απυ ημοξ ΐδζζβυηεμοξ, ημ ιεβαθφηενμ ιένμξ ηςκ Ώθακχκ ημοξ αημθμφεδζε ζηδκ αυνεζα Ώθνζηή, υπμο μ Γζγένζπμξ πήνε ηςκ ηίηθμ ημο βαζηιηά ησλ Βαλδάισλ θαη ησλ Αιαλψλ. Οζ οπυθμζπμζ Ώθακμί ηαζ μζ μοδαμί, εβηαηαζηάεδηακ ζηδ Λμογζηακία (αυνεζα Πμνημβαθία) ηαζ δζαηήνδζακ έκα δζηυ ημοξ ηναηίδζμ, ιέπνζ ηδκ εηδίςλή ημοξ απυ ημοξ Άνααεξ. Οζ ακαημθζημί Ώθακμί έιεζκακ οπυ ηδκ ηονζανπία ηςκ Οφκκςκ. Ώοημί εεςνμφκηαζ μζ πνυβμκμζ ηςκ ηαημίηςκ ηδξ ζδιενζκήξ ΐυνεζαξ ηαζ Νυηζαξ Οζεηίαξ ημο Καοηάζμο (αοηυκμιεξ πενζμπέξ, δ ΐυνεζα ακήηεζ ζηδ Ρςζία ηαζ δ Νυηζα ζηδ Γεςνβία) ηαζ ιζθμφκ ζκδμσνακζηή βθχζζα. Σμκ 8μ αζχκα, οπήνλε εηεί ημ ααζίθεζμ ηςκ Ώθακχκ ηαζ μζ ηάημζημί ημο εηπνζζηζακίζηδηακ απυ αογακηζκμφξ ζεναπμζηυθμοξ. ΟΗ ΑΒΑΡΟΗ: Νμιαδζηυξ θαυξ ιμββμθζηήξ ηαηαβςβήξ. Οζ Κζκέγμζ ημοξ απμηαθμφζακ Γμοάκ-Γμοάκ. Σμκ 5μ αζχκα ζε πυθειμ ιε ημονακζηέξ θοθέξ (Σμφνημοξ), δηηήεδηακ ηαζ ακαβηάζηδηακ κα ιεηακαζηεφζμοκ δοηζηά ηαζ κα εβηαηαζηαεμφκ ζηζξ πεδζάδεξ ηδξ Οοηνακίαξ ηαζ ηδξ Πακμκίαξ (Οοββανίαξ). Ο αογακηζκυξ αοημηνάημναξ Ηνπζηηληαλφο Α’ ημοξ πνυζθενε πνήιαηα ιε ακηάθθαβια ηδ ζοιιαπία ημοξ ηαζ ηδκ οπμπνέςζδ κα εηδζχλμοκ ηα ζθααζηά ηαζ μοκκζηά θφθα πμο δδιζμονβμφζακ ζοκεπχξ πνμαθήιαηα ζηδκ Ώοημηναημνία ιε ηζξ ζοκεπείξ επζδνμιέξ ημοξ. ιςξ, μζ Άαανμζ πυηε ζε ζοιιαπία ιε ημοξ θάαμοξ, πυηε ιυκμζ ημοξ επέδναιακ ζοπκά ηαηά αογακηζκχκ εδαθχκ ηαζ ηαηαθάιαακακ ηαζ θεδθαημφζακ πυθεζξ ηδξ Θνάηδξ ηζ ηδξ Εθθονίαξ. Σμ 617, έθεαζακ ςξ ημκ Πυκημ ηαζ ημ 618 πμθζυνηδζακ ηδ Θεζζαθμκίηδ. Σμ 626, εκχ μ αοημηνάημναξ Ζξάθιεηνο ανζζηυηακ ζηδκ Ώζία πμθειχκηαξ ημοξ Πένζεξ, μζ Άαανμζ πμθζυνηδζακ ηδκ Κςκζηακηζκμφπμθδ, δ μπμία ηζκδφκεοζε ζμαανά ηαζ ζχεδηε πάνζξ ζηδ καοηζηή οπενμπή ηδξ ηαζ ηδ ζεεκανή ακηίζηαζδ ηδξ θνμονάξ ηαζ ηςκ ηαημίηςκ ηδξ Πυθδξ. Οζ Άαανμζ, ιεηά απυ αοηή ηδκ απμηοπία ημοξ απμηνααήπηδηακ ζηδκ Πακμκία. Ήηακ παβακζζηέξ ηαζ δεκ πνμζπχνδζακ πμηέ ζημ πνζζηζακζζιυ. Δ ηεθζηή ηαηάννεοζδ ημο ααζζθείμο ηςκ Ώαάνςκ, επήθεε υηακ μ Κανθμιάβκμξ ιε δομ
274
εηζηναηείεξ ημ 795 ηαζ 796, ημοξ ζοκέηνζρε. Σμκ 9μ αζχκα μζ Άαανμζ πμο απέιεζκακ, οπμηάπεδηακ ζημοξ ΐμοθβάνμοξ ηαζ ζημοξ άθθμοξ ζθααζημφξ θαμφξ ηαζ ελαθακίζηδηακ ςξ θαυξ απυ ηδκ ζζημνία. Έκαξ ηθάδμξ ηςκ Ώαάνςκ, μζ Καπθάζηνη Άβαξνη, γμοκ ζήιενα ζηδ νςζζηή δδιμηναηία ημο Νηαβηεζηάκ ημο Καοηάζμο (800.000 ηάημζημζ πενίπμο), ηαζ δζαηδνμφκ ηδ βθχζζα ηαζ ηζξ παναδυζεζξ ημοξ.
Οη Γεξκαληθνί Λανί Σμ πνχημ ιεβάθμ ιεηακαζηαηεοηζηυ ηφια ζηδκ Βονχπδ, ήηακ μζ ιεηαηζκήζεζξ ηςκ Κεθηχκ ημκ 6μ ηαζ 5μ π.Υ. αζχκα. Σμ δεφηενμ ηφια, πμο ζδιαημδμηεί ηαζ ηδκ έκανλδ ηςκ θεβυιεκςκ Μεγάισλ Μεηαλαζηεχζεσλ ησλ Λαψλ, άνπζζε ημ 2μ ι.Υ. αζχκα. Σμ πενίενβμ είκαζ, υηζ μ πθδεοζιυξ ηςκ βενιακζηχκ θφθςκ πμο ιεηαηζκμφκηακ, ήηακ ηαηά πμθφ ιζηνυηενμξ ημο πθδεοζιμφ ηδξ Ρςιασηήξ Ώοημηναημνίαξ ηαζ αηυια αοημφ ηδξ Εηαθίαξ. Έκα απυ ηα ιεβαθφηενα βενιακζηά θφθα, μζ Βεζηγφηζνη, δεκ ανζειμφζακ πενζζζυηενμοξ απυ 100.000 ακενχπμοξ ηαζ μ ιεβαθφηενμξ ανζειυξ ζηναηζςηχκ πμο ιπμνμφζακ κα παναηάλμοκ δεκ λεπενκμφζε ημοξ 25.000 άκηνεξ. Δ Ώοημηναημνία. ημκ ηαζνυ εηείκμ ανζειμφζε 60 ιε 70 εηαημιιφνζα ηαημίημοξ ηαζ θοζζηά, ακάθμβμ ανζειυ ζηναηζςηχκ. Καζ υιςξ μζ Γυηεμζ, υπζ ιυκμ ηαηάθενακ κα ηαηαθάαμοκ ηδ Ρχιδ, αθθά ηαζ κα εθέβλμοκ δζμζηδηζηά ημ ιεβαθφηενμ ιένμξ ηδξ δοηζηήξ Βονχπδξ. Δ πνμέθεοζδ αοηχκ ηςκ θαχκ πενζαάθθεηαζ απυ ιοζηήνζμ. Σμ πζεακυηενμ είκαζ υηζ είκαζ αυνεζα θφθα απυ ηα μπμία πνμήθεακ ηαζ μζ Κέθηεξ ηαζ έπμοκ πμθθά ημζκά ιε άθθα εονςπασηά θφθα υπςξ μζ Εθθονζμί ηαζ μζ ΐέκεημζ. Ο υνμξ γεξκαληθφο είκαζ πενζζζυηενμ βθςζζζηυξ ηαζ υπζ θοθεηζηυξ, ακαθένεηαζ ζηα θφθα πμο ιζθμφζακ βθχζζεξ πανυιμζεξ ιε ηδ βενιακζηή ηαζ πνμένπεηαζ απυ ηεθηζηέξ πδβέξ. Δ θέλδ Γεξκαλφο ζδιαίκεζ ζηα Κεθηζηά αθθά ηαζ ζηα Γενιακζηά ‘μ αβνζάκενςπμξ’, αθθά ηαζ μ ‘μ θίθμξ’. ιςξ μ υνμξ πνδζζιμπμζήεδηε πνχηα απυ ημοξ Ρςιαίμοξ ημκ 2 μ π.Υ. αζχκα ηαζ μνζζιέκμζ ζζημνζημί ημκ απμδίδμοκ ζηδ βενιακζηή θέλδ gehren πμο ζδιαίκεζ ‘ηάημζημξ ηςκ δαζχκ’. Δ βεςβναθζηή πνμέθεοζδ (ημζηίδα) ηςκ Γενιακχκ είκαζ δ κυηζα ηακδζκααία, δ Αακία ηαζ δ αυνεζα Γενιακία. Ώκέπηολακ ιζα πμθειζηή ημοθημφνα, αθθά δ δμιή ηδξ ημζκςκίαξ ημοξ ήηακ δδιμηναηζηή. πςξ επεηηεζκυηακ πνμξ ηα κυηζα, ήνεακ ζε επαθή ιε ημοξ Ρςιαίμοξ ηαζ ημοξ εηνςιασζιέκμοξ Κέθηεξ ηαζ αοηή δ δδιμηναηζηή πμθειζηή ημζκςκία μνβακχεδηε ζε ααζίθεζα ιε δζαηνζηή ανζζημηναηζηή ηάλδ πμθειζζηχκ ηαζ εοβεκχκ. Βθάπζζηα δείβιαηα βναθήξ ηςκ θαχκ αοηχκ οπάνπμοκ, ηονίςξ ζηδ Νμναδβία. Βίκαζ βκςζηυ υηζ είπακ ακαπηφλεζ ημ δζηυ ημοξ ζφζηδια βναθήξ, ηδ ξνπληθή βναθή πμο ακηζηαηαζηάεδηε απυ ημ θαηζκζηυ αθθάαδημ, ιεηά ημκ εηπνζζηζακζζιυ ημοξ πμο λεηίκδζε απυ ημκ 6μ αζχκα. Άθθςζηε εεςνείηαζ πζεακυκ υηζ δ πνήζδ αοηήξ ηδξ βναθήξ ήηακ πενζμνζζιέκδ, ηονίςξ ιεηαλφ ημο ζεναηείμο (ηςκ Ανοίδςκ). Ο πμθζηζζιυξ αοηχκ ηςκ θαχκ ήηακ ηονίςξ πνμθμνζηυξ, ιεηαθενυιεκμξ απυ βεκζά ζε βεκζά, ιε ηζξ ζζημνίεξ, ηζξ δζδβήζεζξ ηαζ ηζξ παναδυζεζξ. Δ ενδζηεία ημοξ ήηακ (υπςξ ηαζ ηςκ Πενζχκ, ηςκ Εκδχκ Βθθήκςκ, ηςκ Ρςιαίςκ) πμθοεεσζηζηή. Οζ ηονζυηενμζ εεμί ημο ήηακ μ Οκηίκ (ή ΐαηάκ), Ο Θμν, μ
275
Σον ηαζ άθθμζ ηαζ δ ιοεμθμβία ημοξ είκαζ ζαθχξ επδνεαζιέκδ απυ ηδκ εθθδκζηή ηαζ ηδ νςιασηή ιοεμθμβία. Ώπυ ημοξ βενιακζημφξ θαμφξ πμο πνςηαβςκίζηδζακ ηαηά ηδκ πενίμδμ ηςκ ιεηακαζηεφζεςκ, ημ ζδιακηζηυηενμ νυθμ δζαδναιάηζζακ μζ Γόηζνη, έεκμξ, ιε πνμέθεοζδ ηδ Γημηθάκδδ (κδζί ηδξ μοδδίαξ) ηαζ ηδ ΐαθηζηή. Ββηαηαζηάεδηακ απυ ημκ 2μ αζχκα, ζηζξ πενζμπέξ Ααηία, Πακμκία ηαζ ηοεία (ζδιενζκέξ Ρμοιακία, Οοββανία ηαζ κυηζα Ρςζία). Μέπνζ ημκ 3μ αζχκα, ήνεακ ζε επαθή ιε ημοξ ΐογακηζκμφξ ηαζ οζμεέηδζακ ημκ Ώνεζακζζιυ. Αζαηνίεδηακ ακάθμβα ιε ηδ πενζμπή πμο ηαημζημφζακ, ζημοξ Ώκαημθζημφξ (Οζηξνγόηζνη) ηαζ Αοηζημφξ (Βεζηγόηζνη), ακαημθζηά ηαζ δοηζηά ημο πμηαιμφ Ακείζηενμο ζηδ Νυηζα Ρςζία. ΟΗ ΒΖΗΓΟΣΘΟΗ: Οζ ΐδζζβυηεμζ ηαηά ημκ 4μ αζχκα εβηαηαζηάεδηακ ζηδ νςιασηή επανπίαξ ηδξ Ααηίαξ, δ μπμία ακαθένεηαζ ζοπκά, απυ ζζημνζημφξ ηδξ επμπήξ ςξ Γνηζία. Ο Μέβαξ Κςκζηακηίκμξ, ζηδ ιάπδ ηδξ Υνοζμφπμθδξ (324) ημοξ κίηδζε ηαζ ημοξ πενζυνζζε αυνεζα ημο Αμφκααδ. Οζ Ρςιαίμζ ζοιθχκδζακ κα ημοξ ηαηααάθμοκ εηδζίςξ θυνμοξ ηαζ ζε ακηάθθαβια μζ ΐδζζβυηεμζ πνμζηάηεοακ ηα αυνεζα ζφκμνα ηδξ πχναξ. Βπίζδξ ζοιθχκδζακ ζε ζηεκέξ ειπμνζηέξ ζπέζεζξ ηαζ ηα πνμσυκηα ηςκ Ρςιαίςκ ηδξ Κςκζηακηζκμφπμθδξ έθεακακ ιε αζθάθεζα ζηζξ βμηεζηέξ πενζμπέξ. Μεηά ημ 340, επί αοημηνάημνα Κςκζηάκηζμο, ιεβάθμ ηιήια ημο θαμφ ηςκ ΐδζζβυηεςκ πνμζδθοηίζηδηε ζημκ πνζζηζακζζιυ απυ ημκ βυηεμ ανεζακυ επίζημπμ Οπιθίια, μ μπμίμξ ηαζ ιεηέθναζε ηδκ Ώβία Γναθή ζηα βμηεζηά. ιςξ μζ πνζζηζακμί Γυηεμζ, ηαηαδζχπεδηακ απυ ημκ ΐδζζβυηεμ ααζζθζά Ώεακάνζπμ ηαζ ιε ηδκ άδεζα ημο Ρςιαίμο αοημηνάημνα ηδξ Ώκαημθήξ, εβηαηαζηάεδηακ ζε εδάθδ ηδξ Θνάηδξ. Σμ 378, μζ ΐδζζβυηεμζ οπυ ηδκ πίεζδ ηςκ Οφκκςκ, αθθά ηαζ απυ ηδκ ηαηή ζοιπενζθμνά ηςκ ΐογακηζκχκ, ελεβένεδηακ ζηζξ επανπίεξ ηδξ Θνάηδξ. Βκςιέκεξ μζ δοκάιεζξ ηςκ ΐδζζβυηεςκ ηαζ ηςκ Οζηνμβυηεςκ, ζοβηνμφζηδηακ ιε ημοξ ΐογακηζκμφξ ζηδ ιάπδ ηδξ Ώδνζακμφπμθδξ. Ο Ρςιαίμξ αοημηνάημναξ Οπάιεο ζημηχεδηε ηαζ ημ ιεβαθφηενμ ιένμξ ημο ζηναημφ ημο ζθαβζάζηδηε. Οζ Γυηεμζ επζπείνδζακ κα ηαηαθάαμοκ ηδκ Κςκζηακηζκμφπμθδ, αθθά απέηοπακ ηαζ επζδυεδηακ ζε θεδθαζίεξ ηςκ πυθεςκ ηδξ Θνάηδξ. Σμ 382, μ αοημηνάημναξ Θενδφζηνο Α’ ζοιθχκδζε ιε ημοξ ιαγί ημοξ βζα ηδκ εβηαηάζηαζή ημοξ ζε εδάθδ ηδξ αοημηναημνίαξ ηαζ ηδ ζηαδζαηή ζηναημθυβδζδ Γυηεςκ ζημ αογακηζκυ ζηναηυ. Σμ 395, μ Θεμδυζζμξ πέεακε ηαζ ημκ δζαδέπεδηακ μζ ακήθζημζ βζμζ ημο, Αξθάδηνο ζημ ακαημθζηυ ηαζ Ολψξηνο ζημ δοηζηυ ηιήια ηδξ αοημηναημνίαξ , επζζδιμπμζχκηαξ έηζζ ημκ πςνζζιυ ζε δομ ηνάηδ, ημ ακενπυιεκμ ΐογακηζκυ ηαζ ημ παναηιαζιέκμ ηαζ εημζιυννμπμ Αοηζηυ. Σμκ ίδζμ πνυκμ, μζ ΐδζζβυηεμζ ιε επζηεθαθήξ ημκ κεανυ δβειυκα ημοξ Αιάξηρν Α’ (360-410), ελεβένεδηακ ηαζ άνπζζακ επζδνμιέξ ζημκ εθθαδζηυ πχνμ. Καηάζηνερακ πμθθέξ πυθεζξ, ηαηέθααακ ηδκ Ώεήκα ηαζ έθεαζακ ιέπνζ ηδκ Πεθμπυκκδζμ. Πμθθμφξ απυ ημοξ ηαημίημοξ ηδξ Κμνίκεμο, ημο Άνβμοξ ηαζ ηδξ πάνηδξ πμφθδζακ ςξ ζηθάαμοξ. Ο αακδαθζηήξ ηαηαβςβήξ Ρςιαίμξ ζηναηδβυξ ηειίρσλ, πνμζπάεδζε κα εβηθςαίζεζ ημο Γυηεμοξ ζηδκ Πεθμπυκκδζμ, αθθά μ Ώθάνζπμξ δζέθοβε πνμξ ηδκ Ήπεζνμ. Ο Ώνηάδζμξ εέθμκηαξ κα απμηνέρεζ ηαζ κέεξ ηαηαζηνμθέξ, πνμηίιδζε ηδκ ζοκδζαθθαβή ηαζ απέκεζιε ζημ Ώθάνζπμ ημκ ηίηθμ ημο ‘ζηναηδθάηδ ημο Εθθονζημφ’ ηαζ ημο επέηνερε κα εβηαηαζηαεεί ζηδ Νέα Ήπεζνμ (ζδιενζκή Ώθαακία).
276
Σμ 401, μ Ώθάνζπμξ επζπείνδζε κα εζζαάθεζ ζηδ Εηαθία, αθθά δομ θμνέξ απμηνμφζηδηε (ιε ιεβάθεξ απχθεζεξ ηαζ βζα ημοξ δομ ακηζπάθμοξ), απυ ημ νςιασηυ ζηναηυ οπυ ημκ ηδθίπμκα ηαζ ηαηέθοβε ζηδκ Οοββανία. ιςξ ημ 408, λεηίκδζε ιζα κέα εηζηναηεία ηαζ αθμφ ηαηέθααε πμθθέξ πυθεζξ ηδξ Εηαθίαξ, πμθζυνηδζε δομ θμνέξ ηδ Ρχιδ ηαζ, ηεθζηά ζηζξ 24 Ώοβμφζημο ημο 410 ηδκ ηαηέθααε φζηενα απυ πνμδμζία. Βπί ηνεζξ ιένεξ μζ ΐδζζβυηεμζ ημο Ώθάνζπμο θεδθαημφζακ ηδκ πυθδ ηαζ ηαηέζηνεθακ καμφξ, ικδιεία ηαζ ηηίνζα. Άνπαλακ υθμοξ ημοξ ηαθθζηεπκζημφξ ηαζ πμθζηζζηζημφξ εδζαονμφξ πμο μζ Ρςιαίμζ επί αζχκεξ ζοζζχνεοακ απυ ηζξ ηαηαηηήζεζξ ημοξ ζηδκ Βθθάδα, ηδκ Ώίβοπημ, ηδκ Παθαζζηίκδ. Ώοηά υθα ηα θάθονα απμηεθμφκ ημκ θεβυιεκμ Θεζαπξφ ησλ Γφηζσλ. Ο εδζαονυξ αοηυξ, ηαηά έκα ιένμξ έβζκε ιε ηδ ζεζνά ημο θάθονμ βζα ημοξ Φνάβημοξ ημο Κθμαίξ, ημ δε οπυθμζπμ θεδθαηήεδηε απυ ημοξ Άνααεξ, υηακ αοημί ηαηέθοζακ ημ ααζίθεζμ ηςκ ΐδζζβυηεςκ ηδξ Εζπακίαξ. Δ πηχζδ ηδξ άθθμηε ηναηαζάξ πυθδξ (ηδκ επμπή εηείκδ, πνςηεφμοζα ηδξ Αοηζηήξ αοημηναημνίαξ ήηακ δ Ρααέκκα), έζεζζε ηα εειέθζα ηδξ αοημηναημνίαξ ηαζ πνμηάθεζε ηενάζηζα εκηφπςζδ ζε υθδ ηδκ Βονχπδ. Ο Άγηνο Απγνπζηίλνο ειπκεφζηδηε απυ ημ βεβμκυξ αοηυ, ημ πενίθδιμ ένβμ ημο De Civitas Dei. Ο επυιεκμξ ζηυπμξ ημο Ώθάνζπμο ήηακ δ ηαηάηηδζδ ηςκ νςιασηχκ επανπζχκ ηδξ αυνεζαξ Ώθνζηήξ. ιςξ εκχ ανζζηυηακ ζηδ Μπνέζζα ηδξ κυηζαξ Εηαθίαξ, αννχζηδζε ηαζ πέεακε ημ 410. Λέβεηαζ υηζ μζ ΐδζζβυηεμζ άθθαλακ ημκ νμο ημο πμηαιμφ Μπμοζέκημ, ηαζ ζηδκ ημίηδ ημοξ έεαρακ ημκ ιεβάθμ δβέηδ ημοξ ιαγί ιε ημοξ εδζαονμφξ ημο. Σμκ Ώθάνζπμ δζαδέπεδηε μ αδεθθυξ ηδξ βοκαίηαξ ημο Ώδαμφθθμξ. ημ ιεηαλφ, απυ ημ 407 ςξ ημ 409, μζ Βάλδαινη ιε ζοιιάπμοξ ημοξ Αιαλνχο ηαζ βενιακζηά θφθα υπςξ μζ νπεβνί, εζζέααθακ ζηδκ Εαδνζηή Υενζυκδζμ. Ο αοημηνάημναξ ηδξ Αφζδξ Ολψξηνο, γήηδζε ηδ αμήεεζα ηςκ ΐδζζβυηεςκ βζα ηδκ ακαηαηάθδρδ ηδξ πενζμκήζμο. ε ακηάθθαβια ημοξ μκυιαζε ζοιιάπμοξ ηαζ ημοξ παναπχνδζε ηδκ επανπία ημοξ Γαθθζηήξ Ώημοσηακίαξ βζα κα εβηαηαζηαεμφκ. Ώοηή δ εβηαηάζηαζδ ήηακ μ πονήκαξ ημο ιεθθμκηζημφ ΐδζζβμηεζημφ ΐαζζθείμο, πμο ζηαδζαηά επεηηάεδηε ηαζ πένακ ηςκ Πονδκαίςκ, ζηδκ Εαδνζηή. Ώπυ ηυηε μζ ΐδζζβυηεμζ πανέιεζκακ πζζημί ζφιιαπμζ ηςκ Ρςιαίςκ. Σμ 451 ιάθζζηα πμθέιδζακ οπυ ημκ ααζζθζά ημοξ Θεοδένζπμ Ώ’ ζημ πθεονυ ημο Ρςιαίμο ζηναηδβμφ Αέηηνπ ηαηά ηςκ Οφκκςκ ημο Ώηηίθα ζηα Καηαοθακζηά Πεδία (Μάπδ ηςκ Βεκχκ). Οζ ΐδζζβυηεμζ έβζκακ βνήβμνα δ ηονίανπδ δφκαιδ ζηδκ Εαδνζηή. οκέηνζρακ ημοξ Ώθακμφξ ηαζ έδζςλακ ημοξ Βάλδαινπο απυ ηδ πενζυκδζμ πνμξ ηδ αυνεζα Ώθνζηή, υπμο ηαζ ίδνοζακ ημ ααζίθεζμ ηςκ ΐακδάθςκ. Ο πανζζιαηζηυξ ΐδζζβυηεμξ δβειυκαξ Έβξηθνο (415-484), ηαηάθενε κα εκχζεζ ηζξ ακηζιαπυιεκεξ θαηνίεξ ηςκ οπδηυςκ ημο ηαζ οπμπνέςζε ημ Ρςιαίμ αοημηνάημνα, κα ακαβκςνίζεζ ηδκ ακελανηδζία ημο ΐαζζθείμο ηςκ ΐδζζβυηεςκ ιε πνςηεφμοζα ηδκ Σμοθμφγδ. Σμ 507, ζηδ ιάπδ ημο ΐμοσβζέ (ζηδκ μπμία ζημηχεδηε ηαζ μ ΐδζζβυηεμξ ααζζθζάξ Ώθάνζπμξ ΐ’), μζ κζηδηέξ Φνάβημζ οπυ ηδκ δβεζία ημο ααζζθζά ημοξ Κινβίο, έδζςλακ ημοξ ΐδζζβυηεμοξ απυ ηδκ Ώημοσηακία ηαζ έααθακ ηζξ αάζεζξ βζα ηδκ δδιζμονβία ημο ΐαζζθείμο ηςκ Φνάβηςκ, ηδξ ιεθθμκηζηήξ Γαθθίαξ. Σμ 531, μζ Φνάβημζ πάθζ, ηαηέθααακ ηαζ ημ ηεθεοηαίμ ηιήια ηδξ Γαθαηίαξ πμο ηναημφζακ μζ ΐδζζβυηεμζ, μζ μπμίμζ πενζμνίζηδηακ πθέμκ ιυκμ ζηα εδάθδ ηδξ Εαδνζηήξ. Ώπυ ηζ 511 ςξ ημ 526, μζ ΐδζζβυηεμζ ηαζ μζ Οζηξνγφηζνη, εκχεδηακ ζε έκα εκζαίμ ααζίθεζμ οπυ ημκ Θενδψξηρν ηνλ Μέγα, πμο ηοαενκμφζε απυ ηδκ Ρααέκκα ςξ ημ
277
εάκαηυ ημο. Σμ 526, δβειυκαξ ηςκ ΐδζζβυηεςκ ηδξ Εζπακίαξ ακαηδνφπεδηε μ Ώιαθάνζπμξ. Σμ 551, μζ ΐογακηζκμί ακαηαηέθααακ ηδ κυηζα Εαδνζηή (Ώκδαθμοζία) δ μπμία έβζκε ηαζ πάθζ νςιασηή επανπία. Οζ ΐδζζβυηεμζ ααζζθείξ ζηδκ πθεζμρδθία ημοξ ήηακ Ώνεζακμί Υνζζηζακμί. Βπέααθακ ημκ Ώνεζακζζιυ, πναβιαημπμζχκηαξ ζοπκά άβνζμοξ δζςβιμφξ ηαηά ηςκ ηαεμθζηχκ. Οζ δζςβιμί ζηαιάηδζακ ιυθζξ ζημ ηέθμξ ημο 6μο αζχκα, υηακ εδναζχεδηε ημ ηαεμθζηυ Φναβηζηυ ηνάημξ. ηαδζαηά ηαζ μζ ΐδζζβυηεμζ ηδξ Εζπακίαξ οζμεέηδζακ ημκ ηαεμθζηζζιυ ηαζ δ Εζπακία έβζκε έκα απυ ηα πζμ έκεενια ηαεμθζηά ηνάηδ. Μεηαλφ ημο 6μο ηαζ ημο 8μο αζχκα, μζ ΐδζζβυηεμζ ηδξ Εζπακίαξ ακάπηολακ αλζυθμβμ πμθζηζζιυ ηαζ άκεζζακ μζ ηέπκεξ ηαζ δ ανπζηεηημκζηή. Σμ ΐδζζβμηεζηυ ΐαζίθεζμ ηδξ Εζπακίαξ, ζοκέπζζε κα πάκεζ ζζπφ ηαζ αηηζκμαμθία ηζξ επυιεκεξ δεηαεηίαξ. Σμ 711 μζ Άνααεξ ημ ηαηέθοζακ μνζζηζηά δδιζμφνβδζακ ημ Υαθζθάημ ηδξ Εζπακίαξ. ΟΗ ΟΣΡΟΓΟΣΘΟΗ: Ο ακαημθζηυξ ηθάδμξ ηςκ Γυηεςκ, πενί ημκ 3μ ηαζ 4μ αζχκα εβηαηαζηάεδηε ζηδκ πενζμπή πμο πενζηθείεηαζ απυ ημοξ πμηαιμφξ Ακείπενμ ηαζ Αμφκααδ (ζήιενα, Ρμοιακία, Μμθδααία ηαζ δοηζηή Οοηνακία). Ήηακ έκα ζζπονυ πμθοεεκζηυ ηνάημξ ημ μπμίμ ηοαενκμφζε δ Γμηεζηή εθίη, αθθά πενζθάιαακε ηαζ άθθεξ θοθέξ ηαζ εεκυηδηεξ υπςξ Γάθεο, Θξάθεο αξκάηεο Αιαλνχο ηαζ πζεακυκ ιάβνπο. Βκηάπεδηακ ζημ ααζίθεζμ ηςκ Οφκκςκ ηαζ πμθέιδζακ ιε ημκ Ώηηίθα ζηα Καηαθαοκζηά Πεδία, υπμο ηαζ δηηήεδηακ απυ ημοξ Ρςιαίμοξ ηαζ ΐδζζβυηεμοξ οπυ ημκ Ώέηζμ. Μεηά ημ εάκαημ ημο Ώηηίθα ηαζ ηδκ ηαηάννεοζδ ηδξ αοημηναημνίαξ ηςκ Οφκκςκ (454), εβηαηαζηάεδηακ ζηδκ Πακμκία (Οοββανία) ηαζ κμηζυηενα οπυ ηδκ δβεζία ημο ααζζθζά ημοξ Θενδώξηρνπ ζηδ ΐμοθβανία. Ώπυ ηεζ πναβιαημπμζμφζακ επζδνμιέξ ζηα εδάθδ ηδξ Ώκαημθζηήξ Ώοημηναημνίαξ. Σμ 488, μ αοημηνάημναξ ηδξ Ώκαημθήξ Γήκςκ, μκυιαζε ημκ Θεμδχνζπμ ‘παηνίηζμ’ ηαζ βζα κα απαθθαβεί απυ ημκ ζοκεπή ηίκδοκμ, παναπχνδζε ζημοξ Οζηνμβυηεμοξ ηδκ Εηαθία (ηδκ μπμία θοζζηά δεκ ήθεβπε) ηδκ μπμία ηοαενκμφζε μ βενιακζηήξ ηαηαβςβήξ Οδφαθξνο (ημ 476, μ Οδυαηνμξ είπε ακαηνέρεζ ημκ ηεθεοηαίμ αοημηνάημνα ηδξ Αοηζηήξ αοημηναημνίαξ Ρςιφθμ Ώοβμοζηφθμ).
Ο Θενδώξηρνο ν Μέγαο (454-526) Ο γηνο ηνπ βαζηιηά Θενδεκίξνπ, Θενδψξηρνο (ην φλνκά ηνπ ζηα γνηζηθά - piudareik - ζεκαίλεη ν βαζηιηάο ηνπ ιανχ), γελλήζεθε ην 454, φηαλ νη ιανί ηεο πεξηνρήο είραλ κφιηο απνηηλάμεη ηνλ δπγφ ησλ Οχλλσλ θαη είραλ απνρηήζεη ηελ αλεμαξηεζία ηνπο. Νεαξφο, εζηάιε ζηελ Κσλζηαληηλνχπνιε σο φκεξνο γηα ηε δηαζθάιηζε ηεο ηήξεζεο ησλ φξσλ ηεο ζπλζήθεο πνπ είραλ ππνγξάςεη ν παηέξαο ηνπ θαη βπδαληηλφο απηνθξάηνξαο Λέσλ. Σν 471 επέζηξεςε ζηελ παηξίδα ηνπ θαη ην 474, κεηά ην ζάλαην ηνπ παηέξα ηνπ έγηλε βαζηιηάο ησλ Οζηξνγφηζσλ. Οη ζπλερείο επηδξνκέο θαη ιεειαζίεο πνπ πξαγκαηνπνηνχζαλ νη Οζηξνγφηζνη ζηε Βαιθαληθή θαη θπξίσο ζηε Θξάθε (ην 487 ν Θενδψξηρνο απεηινχζε ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε) αλάγθαζαλ ηνλ απηνθξάηνξα Εήλσλα λα ηνπ «παξαρσξήζεη» ηελ Ηηαιία. Ο Θενδψξηρνο
278
εηζέβαιε ην 488 ζηελ Ηηαιία θαη κεηά απφ ζπλερείο κάρεο, ην 493 θαηέιαβε ηελ πξσηεχνπζα ηεο Γχζεο Ραβέλλα. Ο Οδφαθξνο παξαδφζεθε θαη ν Θενδψξηρνο ηνλ ζθφησζε κε ηα ίδηα ηνπ ηα ρέξηα, φηαλ φ πξψηνο δέρζεθε αλππνςίαζηνο λα πξνζέιζεη ζε γεχκα. Καηέιαβε φιε ηελ ηηαιηθή ρεξζφλεζν, ηε ηθειία θαη ηε Γαικαηία, φπσο θαη αξθεηά αθφκε εδάθε, βφξεηα ηεο Ηηαιίαο. Αλαθεξχρζεθε βαζηιηάο (φρη απηνθξάηνξαο ησλ Ρσκαίσλ) ηεο Ηηαιίαο (rex Augustus), ηππηθά ήηαλ αληηβαζηιέαο ηνπ απηνθξάηνξα ηνπ Αλαηνιηθνχ Ρσκατθνχ ηκήκαηνο, αιιά ην 497, ε Κσλζηαληηλνχπνιε ηνλ αλαγλψξηζε σο ηνλ εγεκφλα ηεο Γχζεο θαη νη ζρέζεηο ησλ δπν θξαηψλ ήηαλ πιένλ ηζφηηκεο. Ζ βαζηιεία ηνπ Θενδψξηρνπ ραξαθηεξίζηεθε απφ πνιηηηζκέλε ηζρχ θαη ζε ηίπνηα δελ ζπκίδεη ηελ «βαξβαξηθή» ηνπ θαηαγσγή. εβάζηεθε ηνπο ξσκατθνχο ζεζκνχο, ην ξσκατθφ δηθαζηηθφ ζχζηεκα, δηαηήξεζε ην ζεζκφ ηεο πγθιήηνπ. Οη Γφηζνη φκσο ηεξνχζαλ ηνπο δηθνχο ηνπο λφκνπο θαη έζηκα. Ζ βαζηιεία ηνπ, πνπ δηήξθεζε 33 ρξφληα, ραξαθηεξίδεηαη απφ ηελ αξκνληθή ζπκβίσζε ησλ δπν ιαψλ ηνπ ξσκατθνχ θαη γνηζηθνχ θαη ηνλ ακνηβαίν ζεβαζκφ ησλ παξαδφζεσλ. Ο ίδηνο ήηαλ αξεηαλφο, αιιά ε ζξεζθεπηηθή ηνπ πνιηηηθή ραξαθηεξίζηεθε απφ ηελ αλνρή θαη ηε κεηξηνπάζεηα. ηαλ ην 519, ν φρινο ππξπφιεζε ηηο εβξατθέο ζπλαγσγέο ηεο Ραβέλλαο, ν Θενδψξηρνο δηέηαμε ηηο αξρέο ηεο πφιεο λα ηηο μαλαρηίζνπλ κε δηθά ηνπο έμνδα. ηήξημε ηελ αλάπηπμε ησλ γξακκάησλ θαη ησλ ηερλψλ θαη αθφκα θαη ζήκεξα ππάξρνπλ κλεκεία θαη εθθιεζίεο ραξαθηεξηζηηθήο ηέρλεο θαη αξρηηεθηνληθήο, ηδηαίηεξα ζηε Ραβέλλα, πνπ ήηαλ θαη ε έδξα ηνπ. εβάζηεθε ην ξσκατθφ πνιηηηζκφ θαη ζεσξνχζε ηνλ εαπηφ ηνπ σο πξναζπηζηή θαη ζπλερηζηή ηνπ. Πξνψζεζε ηελ κεηάθξαζε ησλ έξγσλ ηνπ Αξηζηνηέιε θαη ηνπ Πιάησλα ζηα ιαηηληθά. Δφξηαζε ζηε Ρψκε ηα ηξηαληάρξνλα (tricennalia) ηεο βαζηιείαο κε εμαηξεηηθή ιακπξφηεηα, πνπ ζχκηζε ηηο αλάινγεο ηειεηέο ησλ κεγάισλ Ρσκαίσλ απηνθξαηφξσλ. Δπηρείξεζε κε δεζκνχο αίκαηνο (παληξεχηεθε ηελ αδειθή ηνπ Φξάγθνπ βαζηιηά Κινβίο Α’) λα ζπλάςεη ζπκκαρίεο κε ηα άιια βαξβαξηθά θξάηε ηεο Γχζεο (Φξάγθνπο, Αιαλνχο, Βεζηγφηζνπο θαη Βνπξγνπλδνχο). Απφ ην 511 σο ην 526 πνπ πέζαλε, ήηαλ ηαπηφρξνλα θαη εγεκφλαο θαη ηνπ Βεζηγνηζηθνχ Βαζηιείνπ ηεο Ηζπαλίαο. Ζ θαζνιηθή πιεηνςεθία ησλ Ηηαιψλ δελ ζπκπαζνχζε ηελ αξεηαληθή «αηξεηηθή» ζέζε ηνπ Θενδψξηρνπ θαη αληηδξνχζε. ηαλ ζην ζξφλν ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο βξηζθφηαλ ν Ηνπζηίλνο Α’, άξρηζαλ δησγκνί θαηά ησλ αξεηαλψλ. Οη ζρέζεηο ησλ δπν θξαηψλ νμχλζεθαλ, αλ θαη νη Βπδαληηλνί δελ επηρείξεζαλ πφιεκν ελαληίνλ ηνπ Θενδψξηρνπ. Πέζαλε ην 526 ζηε Ραβέλλα θαη ηάθεθε ζηελ ίδηα πφιε. Σν Μαπζσιείν ηνπ είλαη απφ ηα σξαηφηεξα κλεκεία ηεο Ραβέλλαο. Ολνκάζηεθε Μέγαο γηα ηνλ ηξφπν θαη ηελ ηαρχηεηα πνπ θαηέιαβε κηα (έζησ θαη ζε παξαθκή) απηνθξαηνξία, αιιά θαη γηα ηηο δηνηθεηηθέο ηνπ ηθαλφηεηεο, ηελ αλεθηηθφηεηα πνπ επέδεημε ζηνπο ζξεζθεπηηθνχο θαη πνιηηηθνχο ηνπ αληηπάινπο θαη γηα ηελ ππνζηήξημή ηνπ ζηελ αλάπηπμε ησλ Σερλψλ θαη ησλ Γξακκάησλ. Σνλ δηαδέρζεθε ν εγγνλφο ηνπ Αζαιάξηρνο.
Μεηά ημ εάκαημ ημο Θεμδχνζπμο μζ Οζηνμβυηεμζ ηαζ μζ ΐδζζβυηεμζ, πχνζζακ ηαζ πάθζ. Ο Ώιαθάνζπμξ ααζίθεοζε ζημοξ ΐδζζβυηεμοξ ηδξ Εζπακίαξ ηαζ μ ιυθζξ δεηαεηήξ Ώεαθάνζπμξ ζημοξ Οζηνμβυηεμοξ ηδξ Εηαθίαξ. ε δζάζηδια ιυθζξ 15 πνυκςκ, πέκηε δβειυκεξ ηάεζζακ ζημ ενυκμ ηςκ Οζηνμβυηεςκ ηδξ Εηαθίαξ. Ήηακ έκα ηνάημξ ζε παναηιή πςνίξ ζηζαανή δβεζία. Δ αδοκαιία ημο Οζηνμβμηεζημφ
279
ααζζθείμο ηδξ Εηαθίαξ, έβζκε ακηζθδπηή απυ ημκ αοημηνάημνα ηδξ Κςκζηακηζκμφπμθδξ Ηνπζηηληαλφ, μ μπμίμξ άδναλε ηδκ εοηαζνία βζα κα πνμζπαεήζεζ ηδκ ακαζηφθςζδ ηδξ Αοηζηήξ Ρςιασηήξ Ώοημηναημνίαξ. Σμ 535, μ αογακηζκυξ ζηναηδβυξ Βειηζάξηνο επζηέεδηε ζημοξ Οζηνμβυηεμοξ απυ ηδ ζηεθία, δζέζπζζε ηδκ Εηαθία ηαζ ηαηέθααε δζαδμπζηά ηδκ Νεάπμθδ, ηδ Ρχιδ (536) ηαζ ζηδ ζοκέπεζα αυνεζα ημ Μζθάκμ ηαζ ηδ Ρααέκκα (540). ιςξ, ζημ ιεηαλφ μζ Πένζεξ είπακ εζζαάθεζ ζηα αογακηζκά εδάθδ ηαζ μ ΐεθζζάνζμξ εηθήεδ εζπεοζιέκα κα ημοξ ακηζιεηςπίζεζ. ημ δζάζηδια ηδξ απμοζίαξ ημο ΐεθζζάνζμο, ηδκ δβειμκία ηςκ Οζηνμβυηεςκ είπε ακαθάαεζ μ ζηακυξ ηαζ δναζηήνζμξ Σνηίιαο, μ μπμίμξ ακαζφκηαλε ημ ζηναηυ ημο ηαζ πνμέθαζε πνμξ ημ κυημ ηαηαθαιαάκμκηαξ υθδ ζπεδυκ ηδκ Εηαθία, εηηυξ απυ ηδ Ρααέκκα ηαζ ηδ Ρχιδ. Σμ 543 ηαηέθααε ηαζ ηδ Νεάπμθδ. Ο ΐεθζζάνζμξ επέζηερε ημ 545, αθθά δεκ ήηακ δοκαηυ κα ζοβηναηήζεζ πθέμκ ηα βμηεζηά ζηναηεφιαηα πμο ημ 549 ηαηέθααακ ηαζ ηδ Ρχιδ ηαζ πνμπςνμφζακ πνμξ ηδ ζηεθία. Ο Εμοζηζκζακυξ ακηζηαηέζηδζε ημκ ΐεθζζάνζμ ιε ημκ ζηακυ βδναζυ εοκμφπμ Ναξζή. Ο Νανζήξ ζοκέηνζρε ημκ βμηεζηυ ζηναηυ ζηα Ώπέκκζκα ηαζ μ Σμηίθαξ ζημηχεδηε. Πανά ηζξ αθθεπάθθδθεξ αθθαβέξ ααζζθέςκ, ημ Οζηνμβμηεζηυ ααζίθεζμ ηδξ Εηαθίαξ, είπε πθέμκ ηαηαννεφζεζ. Οζ Οζηνμβυηεμζ δζαζημνπίζηδηακ ζε δζάθμνα ζδιεία ηδξ ΐογακηζκήξ αοημηναημνίαξ ηαζ αθμιμζχεδηακ ιε ημοξ θαμφξ ηδξ. Άθθμζ απμζφνεδηακ ζηα αυνεζα ηδξ Εηαθίαξ. Τπμθείιιαηα ηςκ Οζηνμβυηεςκ οπήνπακ ζηδκ Κνζιαία ςξ ημκ 14μ αζχκα. ΟΗ ΒΑΝΓΑΛΟΗ: Έκα άθθμ ζδιακηζηυ βενιακζηυ θφθμ, πμο δζαδναιάηζζε ζδιακηζηυ νυθμ ηδκ πενίμδμ ηςκ Μεβάθςκ Μεηακαζηεφζεςκ ηαζ ζηδ δζαιυνθςζδ ημο πάνηδ ηδξ Βονχπδξ, ήηακ μζ ΐάκδαθμζ. Δ πνμέθεοζή ημοξ, ήηακ υπςξ ηαζ ηςκ Γυηεςκ, δ κυηζα ηακδζκααία. Σμκ 2μ π.Υ. αζχκα ιεηαηζκδεήηακ ζηδ αυνεζα Βονχπδ ηαζ εβηαηαζηάεδηακ ζηδ ζθεζία (Πμθςκία) ηαζ ζηδκ Πακμκία (Οοββανία), απ’ υπμο πναβιαημπμζμφζακ επζδνμιέξ ζηζξ επανπίεξ ηδξ Ρςιασηήξ αοημηναημνίαξ. Γφνς ζημ 330, μζ Γυηεμζ ημοξ επζηέεδηακ ηαζ ακάβηαζακ κα ιεηαηζκδεμφκ κμηζυηενα. Ο Μέβαξ Κςκζηακηίκμξ ημοξ παναπχνδζε εδάθδ αυνεζα ημο Αμφκααδ, υπμο ηαζ εβηαηαζηάεδηακ βζα ηα επυιεκα 60 πνυκζα. πςξ ηαζ μζ Γυηεμζ, μζ ΐάκδαθμζ ιεηά απυ πνμηνμπή ημο Ρςιαίμο αοημηνάημνα Βαιεληηαλνχ Β’ αζπάζεδηακ ημκ Υνζζηζακζζιυ ηαζ αημθμφεδζακ ημ δυβια ημο Άνεζμο. Σμ 400, δέπεδηακ επζεέζεζξ απυ ημοξ Οφκκμοξ ηαζ ιεηαηζκδεήηακ δοηζηά ιε ημοξ ζοιιάπμοξ ημοξ Ώθακμφξ ηαζ μοδαμφξ. ηακ δζέζπζζακ ημκ Ρήκμ ζοκάκηδζακ ακηίζηαζδ απυ ημοξ Φνάβημοξ, πμο είπακ ημκ έθεβπμ ηδξ νςιασηήξ Γαθαηίαξ ηαζ απςεήεδηακ ζηδκ Ώημοσηακία, ζηα κυηζα ηδξ Γαθαηίαξ. Σμ 409, πέναζακ ηα Πονδκαία ηαζ εβηαηαζηάεδηακ ζηζξ ζαδνζηέξ νςιασηέξ επανπίεξ ηδξ Γαθζηίαξ (αμνεζμδοηζηά) ιαγί ιε ημοξ μοδαμφξ ηαζ ζηδ κυηζα Εζπακία (δ Ώκδαθμοζία Vandalusia - πήνε ημ υκμιά ηδξ απυ ημοξ ΐακδάθμοξ), εκχ μζ Ώθακμί ηαζ μζ μοδαμί ζηδ Λμογζηακία (δοηζηά, ζδιενζκή Πμνημβαθία). Ήνεακ ζε νήλδ ιε ημοξ μοδαμφξ ηαζ έηζζ ηνάηδζακ ημκ έθεβπμ ημο ιεβαθφηενμο ιένμοξ ηδξ Εαδνζηήξ. ηακ μζ ΐδζζβυηεμζ εζζέααθακ ζηδ Εαδνζηή, ζοκέηνζρακ ημοξ Ώθακμφξ ηαζ πενζυνζζακ ημοξ ΐακδάθμοξ, μζ μπμίμζ ελμοεεκςιέκμζ απυ ημοξ ζοκεπείξ πμθέιμοξ, ακαγδημφζακ αζθαθή πχνα βζα εβηαηάζηαζδ. Σμ 427/8, ηδκ δβεζία ηςκ ΐακδάθςκ ακέθααε μ ααζζθζάξ Γηδέξηρνο (389-477). Ο Γζγένζπμξ απμδείπεδηε ζπμοδαίμξ δβέηδξ. Έθηζαλε ιεβάθμ ζηυθμ ηαζ ημ 429, ιε ιεβάθμ ιένμξ ημο θαμφ ημο (80.000 280
ΐάκδαθμζ, Ώθακμί ηαζ Εζπακμί πνχδκ ζηθάαμζ), έθοβε απυ ηδκ Εζπακία ηαζ δζαπεναζχεδηε ζηδκ απέκακηζ αηηήξ ηδξ αυνεζαξ Ώθνζηήξ. Πνμέθαζε ζηδ Νμοιζδία ηαζ ηαηέθααε ηδκ Σαββένδ απυ ημοξ ΐέναενμοξ ηαζ πμθθέξ άθθεξ πυθεζξ. Σμ 430 ιεηά απυ πμθζμνηία 14 ιδκχκ, ηαηέθααε ηδκ Εππχκα. Βπίζημπμξ ηδξ Εππχκαξ, ήηακ ηυηε μ Άγηνο Απγνπζηίλνο, πμο πέεακε ηαηά ηδ δζάνηεζα ηδξ πμθζμνηίαξ. Οζ Ρςιαίμζ, ακαβκχνζζακ ηδκ ηονζανπία ημο ζηδ Νμοιζδία ηαζ ζημ αμνεζμδοηζηυ ηιήια ηδξ νςιασηήξ Ώθνζηήξ. Σμ 439 επζηέεδηε ηαζ ηαηέθααε ηδκ Κανπδδυκα, ηδκ μπμία έηακε πνςηεφμοζά ημο ηαζ ίδνοζε ημ ‘Βαζίιεην ησλ Βαλδάισλ θαη Αιαλψλ’. Οζ Ρςιαίμζ δζχπηδηακ απυ ηδ αυνεζα Ώθνζηή, υιςξ μζ ΐάκδαθμζ ζεαάζηδηακ ηα νςιασηά έεζια, ημκ πμθζηζζιυ, ηζξ ηέπκεξ ηαζ ηδ νςιασηή ανπζηεηημκζηή. ιςξ ςξ θακαηζημί ανεζακμί, μζ δζάδμπμζ ημο Γζγένζπμο, έηακακ άβνζμοξ δζςβιμφξ ηαηά ηςκ πνζζηζακχκ μπαδχκ ηςκ Ρςιασηήξ Βηηθδζίαξ, ελυνζζακ, θοθάηζζακ ηαζ εηηέθεζακ ζενείξ ηαζ απαβυνεοζακ ηδ θεζημονβία ηαεμθζηχκ ιμκαζηδνζχκ. Οζ Ρςιαίμζ ηαζ πάθζ οπμπνεχεδηακ κα ακαβκςνίζμοκ ηδκ ηονζανπία ηςκ ΐακδάθςκ ιε ακηάθθαβια ηδκ ζοκέπζζδ ηδξ απμζημθήξ ζζηδνχκ ζηδ Ρχιδ. Χξ εββφδζδ ηδξ ηήνδζδξ ηδξ ζοιθςκίαξ, μ Γζγένζπμξ έζηεζθε ςξ υιδνμ ημ βζμ ημο Οκχνζπμ. Ώνβυηενα μ Οκχνζπμξ αννααςκζάζηδηε ηδκ ηυνδ ημο Ρςιαίμο αοημηνάημνα ΐαθεκηζακμφ Γ’. Ο Γζγένζπμξ, πνμπχνδζε ζηδ δδιζμονβία ζηυθμο (μζ ΐάκδαθμζ είκαζ μ πνχημξ βενιακζηυξ θαυξ πμο απέηηδζε ζηυθμ ηαζ καοηζηή επζδελζυηδηα). Δ Κανπδδυκα είπε ζδιακηζηυ ζηυθμ αθθά ηαζ ιεβάθα καοπδβεία ηαζ αοηυ αμήεδζε ημοξ ΐακδάθμοξ, κα ηαηαζηεοάζμοκ ιζα ιεβάθδ ανιάδα. Ο ζηυθμξ αοηυξ πναβιαημπμζμφζε ζοκεπείξ πεζναηζηέξ επζδνμιέξ ζηα πανάθζα ηδξ δοηζηήξ Μεζμβείμο ηαζ ζφκημια ηαηέθααε ηαζ εκζςιάηςζε ζημ ααζίθεζμ ηςκ ΐακδάθςκ, ηδκ Κμνζζηή ηαζ ηδ ανδδκία ηαζ ηδ ζηεθία. Μεηά απυ έλδ ζπεδυκ αζχκεξ, δ Κανπδδυκα έβζκε ηαζ πάθζ μ ιεβαθφηενμξ ηίκδοκμξ βζα ηδ νςιασηή αοημηναημνία. Σμ 455, πζεακυηαηα έπεζηα απυ πνυζηθδζδ ηδξ αοημηνάηεζναξ Λζηζκίαξ Βοδμλίαξ, πήναξ ημο δμθμθμκδεέκημξ ΐαθεκηζακμφ Γ’, μζ ΐάκδαθμζ ηονίερακ ηδ Ρχιδ. Βπί δέηα ηέζζενζξ ιένεξ ζοκεπχξ, μζ ζηναηζχηεξ ημο Γεγένζπμο θεδθαημφζακ ηδκ Ώζχκζα Πυθδ ηαζ μζ ηαηαζηνμθέξ ηαζ ηονίςξ δ θεδθαζία ικδιείςκ ηαζ ηάεε πμθφηζιμο ένβμο ηέπκδξ ή ακηζηεζιέκμο πμο πνμλέκδζακ ήηακ πμθφ ιεβαθφηενεξ απυ αοηέξ ηςκ Γυηεςκ ημο Ώθάνζπμο ημ 410. Ήηακ ηυζεξ μζ ηαηαζηνμθέξ πμο μ υνμξ βαλδαιηζκφο έιεζκε ζηδκ ζζημνία ςξ ζοκχκοιμ ηδξ ηαηαζηνμθήξ, ηδξ ααναανυηδηαξ ηαζ ηδξ ςιυηδηαξ. Μεηά ηζξ επζηοπίεξ αοηέξ, μζ ΐάκδαθμζ ζηνάθδηακ πνμξ ηδκ Ώκαημθζηή αοημηναημνία. Βπζηέεδηακ ηαζ θεδθάηδζακ ηα πανάθζα ηδξ Εθθονίαξ, ηαζ ηδξ Πεθμπμκκήζμο ηαζ απέηοπακ κα ηαηαθάαμοκ ηδ Μάκδ. ιςξ ηαηέθααακ ηαζ θεδθάηδζακ ηδ Γάηοκεμ ηαζ ηαηαηνεμφνβδζακ 500 αζπιαθχημοξ. Ο αογακηζκυξ αοημηνάημναξ Λέσλ Α’ , έζηεζθε ζηυθμ κα πηοπήζεζ ημοξ ΐακδάθμοξ, αθθά μ Γζγένζπμξ ημκ αζθκζδίαζε ηαζ ημκ ηαηάζηνερε. Ο Λέςκ ακαβηάζηδηε κα οπμβνάρεζ ζοκεήηδ εζνήκδξ ιε ημ Γζγένζπμ. Σμ 477, ιεηά απυ 39 πνυκζα ααζζθείαξ, μ Γζγένζπμξ πέεακε ηαζ ααζζθζάξ ηςκ ΐακδάθςκ έβζκε μ βζμξ ημο Ολψξηρνο. ιςξ, υπςξ ηαζ ζημοξ Οφκκμοξ, ημοξ ΐδζζβυηεμοξ ηαζ ημοξ Οζηνμβυηεμοξ, δ απχθεζα εκυξ ιεβάθμο δβέηδ είπε ςξ ζοκέπεζα ηαζ ηδκ απχθεζα ηδξ ζζπφμξ ηαζ ηδκ παναηιή ημοξ ηνάημοξ ημοξ.
281
Σμ 532, μ αογακηζκυξ αοημηνάημναξ Εμοζηζκζακυξ, εημίιαζε έκα ζηυθμ 600 πθμίςκ ηαζ 18.000 άκδνεξ ιε επζηεθαθήξ ημκ ζηναηδβυ Βειηζάξην, πναβιαημπμίδζακ επζδνμιή ηαηά ηςκ ΐακδάθςκ. Οζ αογακηζκμί ιε ηδ αμήεεζα ημο κηυπζμο πθδεοζιμφ, ημ 533 κίηδζακ ζε δομ ζδιακηζηέξ ιάπεξ ημοξ ΐακδάθμοξ, ηαηαζηνέρακε ημ ζηυθμ ημοξ ηαζ ηαηέθααακ ηδκ Κανπδδυκα. Δ αυνεζα Ώθνζηή έβζκε επανπία ημο ακαημθζημφ Ρςιασημφ ηνάημοξ. ημκ ηεθεοηαίμ ΐάκδαθμ ααζζθζά Γεθίιενμ, μ ΐεθζζάνζμξ πνμζέθενε βδ ζηδκ ζζπακζηή Γαθζηία ηαζ ημκ ηίηθμ ημο παηνζηίμο, αθθά αοηυξ ανκήεδηε βζα κα ιδκ απανκδεεί ημκ ανεζακζζιυ. Ώοηυ ήηακ ημ ηέθμξ ημο ααζζθείμο ηςκ ΐακδάθςκ ζηδ αυνεζα Ώθνζηή ηαζ δ ελαθάκζζή ημοξ απυ ηδκ ζζημνία. ΟΗ ΦΡΑΓΚΟΗ: Έκα απυ ηα πμθοπθδεέζηενα ηαζ ζδιακηζηυηενα ιεηακαζηεοηζηά θφθα ήηακ μζ Φνάβημζ. Ώπυ ηα Φναβηζηά ααζίθεζα ηδξ Γαθαηίαξ ηαζ ηδξ Γενιακίαξ βεκκήεδηακ ηαζ ακαπηφπεδηακ μζ πμθζηζημί ηαζ ημζκςκζημί εεζιμί ημο Μεζαίςκα. Σμ υκμια ‘Φνάβημζ’ πνμένπεηαζ απυ ηδκ βενιακζηή θέλδ frank (εθεφεενμξ), ηαζ αθμνά ζηδκ μιάδα βενιακζηχκ θφθςκ πμο γμφζακ πένζλ ημο πμηαιμφ Ρήκμο. Μεηαλφ ημο 2μο ηαζ ημο 3μο αζχκα εκχεδηακ ζε ιζα ‘εεκζηή μιμζπμκδία’ εεςνχκηαξ υηζ απμηεθμφκ εκζαίμ εεκζηυ ζφκμθμ. Σμκ 4μ αζχκα, ιεηά απυ ζοβηνμφζεζξ ιε ημοξ αοημηνάημνεξ Μεβάθμ Κςκζηακηίκμ ηαζ Εμοθζακυ, ζηζξ μπμίεξ δηηήεδηακ αθθά δεκ δζαθφεδηακ, μζ Ρςιαίμζ ημοξ παναπχνδζακ εηηάζεζξ ζημ ΐέθβζμ, ζηδκ Οθθακδία ηαζ ηδ αυνεζα Γαθαηία, υπμο ηαζ εβηαηαζηάεδηακ ςξ οπμηεθείξ ηςκ Ρςιαίςκ ηαζ γμφζακ ανιμκζηά ιε ημοξ Ρςιαίμοξ ηαημίημοξ ηδξ. ζμ υιςξ αδοκάηζγε δ Ρςιασηή αοημηναημνία, μζ Φνάβημζ ηαηαηημφζακ υθμ ηαζ πενζζζυηενα εδάθδ ζηδ Γαθαηία. ιέπνζ ημκ Λίβδνα ηαζ ακαημθζηά ημο ΐδζζβμηεζημφ ααζζθείμο ηδξ Ώημοσηακίαξ. Οζ πνχημζ ααζζθείξ πμο ακαθένμοκ μζ πνμκζημβνάθμζ ηδξ επμπήξ, ήηακ μ Φαναιμφκδμξ ηαζ μ βζμξ ημο Υθςδίςκ (ααζίθεοζε 427-450), μ μπμίμξ ηαηάθενε κα εκχζεζ ηα Φναβηζηά θφθα ηαζ κα επεηηείκεζ ημ ηνάημξ ημο πένακ ημο πμηαιμφ μι. Μεηά ημ εάκαηυ ημο, ημκ δζαδέπεδηε μ βζμξ ημο Μεξνβαίνο (ααζίθεοζε 450-458), μ μπμίμξ έδςζε ημ υκμιά ημο ζηδ Μεξνβίγγηα δπλαζηεία. Δ δοκαζηεία αοηή δζήνηεζε πενίπμο εηαηυ πεκήκηα πνυκζα, έδζςλε ημοξ Ρςιαίμοξ απυ ημ ιεβαθφηενμ ιένμξ ηδξ Γαθαηίαξ ηαζ εδναίςζε ηδ εέζδ ηςκ Φνάβηςκ ζηδκ πενζμπή. Ο ζδιακηζηυηενμξ δβειυκαξ ηδξ Μενμαίββζαξ δοκαζηείαξ ήηακ μ Κινβίο (ααζίθεοζε 481-511). Ο Κθμαίξ (ή Υθμδμαίημξ) αζπάζηδηε ημκ πνζζηζακζζιυ ηαζ αοηυ αμήεδζε κα ζοζθίλεζ ηζξ ζπέζεζξ ημο ιε ηδ Ρχιδ ηαζ κα ελαζθαθίζεζ ηδκ οπμζηήνζλδ ηδξ Κςκζηακηζκμφπμθδξ. Ήηακ μ πνχημξ δβειυκαξ βενιακζημφ θφθμο πμο δεκ αημθμφεδζε ημκ Ώνεζακζζιυ (υπςξ μζ Γυηεμζ ηαζ μζ ΐάκδαθμζ). Σμ 507, μζ Φνάβημζ οπυ ημκ Κθμαίξ πέηοπακ απμθαζζζηζηή κίηδ ηαηά ημο ΐδζζβυηεμο Ώθάνζπμο ηαζ ηαηέθοζακ ημ ΐδζζβμηεζηυ ααζίθεζμ ηδξ Ώημοσηακίαξ. Οζ Φνάβημζ ηαηείπακ πθέμκ υθδ ζπεδυκ ηδ ζδιενζκή Γαθθία εηηυξ εκυξ ηιήιαημξ πμο ηαηείπακ μζ ΐδζζβυηεμζ ηαζ ιεβάθμ ιένμξ ηδξ Γενιακίαξ. Συηε μ Κθμαίξ ιεηέθενε ηδκ έδνα ημο ζημ Πανίζζ. Οζ απυβμκμζ ημο Κθμαίξ αμήεδζακ ζηδ βνήβμνδ έκςζδ ημο νςιασημφ πμθζηζζιμφ ιε ηα βενιακζηά ήεδ ηαζ ηδκ πενίμδμ ηδξ ελαθάκζζδξ ημο ανπαίμο ηυζιμο, δδιζμονβήεδηε έκαξ εκζαίμξ πμθζηζζιυξ ιε ηδ δζηή ημο βαθαηζηή ηαοηυηδηα. Ο δβειυκαξ ήηακ εθές Θεμφ ααζζθζάξ ηαζ δδιζμονβήεδηε ιζα κέα ημζιζηή ηαζ εηηθδζζαζηζηή ανζζημηναηία.
282
Χξ ημ 687, ημ ααζίθεζμ ηςκ Φνάβηςκ, είπε δζαζπαζηεί ζε δζάθμνα ααζίθεζα ηαζ ιυκμ ηυηε μ Πηπίλνο ν Νεφηεξνο ακαδείπεδηε ζε ιμκαδζηυ ηονίανπμ ιε ημκ ηίηθμ Γνχθαο θαη πξίγθηπαο ησλ Φξάγθσλ ιε έδνα ηδκ Κμθςκία. Ο Πζπίκμξ ακαζοβηνυηδζε ημ ηνάημξ ηαζ ημ ζηναηυ ηαζ ιενίικδζε βζα ηδ δζάδμζδ ημο πνζζηζακζζιμφ ζηδ Γενιακία. Ο βζμξ ημο Κάξνινο Μαξηέινο (689-741), πνμπχνδζε ζηδκ ακαζοβηνυηδζδ ημο εκζαίμο ηνάημοξ, ζηδκ παναπένα δζάδμζδ ημο πνζζηζακζζιμφ αθθά ηαζ ημκ πενζμνζζιυ ηςκ ελμοζζχκ ηςκ ηθδνζηχκ ηαζ ζηδκ ακηίζημζπδ εκδοκάιςζδ ηδξ ηάλδξ ηςκ θεμοδανπχκ. Με ημκ Κάνμθμ Μανηέθμ εβηαζκζάγεηαζ δ Γπλαζηεία ησλ Καξνιηδώλ. Ο Κάνμθμξ Μανηέθμξ πνμεημίιαζε ηζξ ζηναηζςηζηέξ δοκάιεζξ ηδξ πχναξ βζα ιζα μθμηθδνςηζηή ζφβηνμοζδ ιε ημοξ Άνααεξ, πμο ηαηείπακ ήδδ ηδκ Εαδνζηή πενζυκδζμ ηαζ πνμπςνμφζακ πνμξ ηα αυνεζα ηαζ ακαημθζηά. Έιεζκε ζηδκ ζζημνία βζα ηδ ζδιακηζηή ημο κίηδ ημο ζημ Πνπαηηέ (ημκηά ηδκ Σμον) ηαηά ηςκ δοκάιεςκ ημο Βιίνδ ηδξ Κυνδμααξ Ηκπλ αι-Ραρκάλ, ημκ Οηηχανζμ ημο 732. Δ κίηδ αοηή εεςνείηαζ ζηαειυξ ζηδκ ζζημνία ηδξ Βονχπδξ, βζαηί ζηαιάηδζε ηδκ αηάεεηηδ ςξ ηυηε επέηηαζδ ηςκ Ώνάαςκ, μζ μπμίμζ ήδδ είπακ ηαηαθάαεζ ηδκ Ώζία απυ ημ Ώθβακζζηάκ ςξ ηδ Μεζυβεζμ (εηηυξ ιένμοξ ηδξ Μζηνάξ Ώζίαξ), υθδ ηδ αυνεζα Ώθνζηή ηαζ είπακ ήδδ επεηηαεεί ζηδκ Βονχπδ ιε ηδκ ηαηάθδρδ ηδξ Εαδνζηήξ (εηηυξ ηδξ πενζμπήξ ηςκ ΐάζηςκ). Ζ Μάρε ηνπ Πνπαηηέ παναθθδθίγεηαζ ιε ηδ κάρε ηνπ Μαξαζψλα ημ 480 π.Υ., πμο ζηαιάηδζε ημοξ Πένζεξ απυ ηδκ επέηηαζή ημοξ ζηδκ Βονχπδ ηαζ ηδ Μάρε ησλ Δζλψλ ημ 451, ζηα Καηαθαοκζηά Πεδία, πμο ζηαιάηδζε ηδκ πνμέθαζδ ηςκ Οφκκςκ ημο Ώηηίθα. Δ Αοκαζηεία ηςκ Κανμθζδχκ ανπίγεζ μοζζαζηζηά ιε ηδκ άκμδμ ζημ ενυκμ ηςκ Φνάβηςκ ημο βζμο ημο Κάνμθμο Μανηέθμο, Πηπίλνπ ηνπ Βξαρέσο (ααζίθεοζε 754768), μ μπμίμξ ηαζ ιε ηδ αμήεεζα ηδξ Βηηθδζίαξ, ελεθέβδ απυ ημοξ εοβεκείξ ςξ ααζζθζάξ ηαζ ζηέθεδηε απυ ημκ Πάπα, ςξ patricius Romanorum (πνμζηάηδξ ηςκ Ρςιαίςκ). Ο ηίηθμξ ςξ ηυηε ακήηε ζημοξ αογακηζκμφξ αοημηνάημνεξ. ε ακηάθθαβια, μ Πζπίκμξ, δχνζζε ηα εδάθδ βφνς απυ ηδ Ρχιδ ζημκ Πάπα, αάγμκηαξ έηζζ ηζξ αάζεζξ βζα ηδ δδιζμονβία ηςκ ‘παπηθψλ θξαηψλ’. Ο Πζπίκμξ πναβιαημπμίδζε εηζηναηείεξ ηαηά ηςκ Λμιαανδχκ ηαζ έδζςλε ημοξ Άνααεξ απυ ηα εδάθδ ηδξ κυηζαξ Γαθαηίαξ. Σμκ Πζπίκμ δζαδέπεδηακ μζ βζμζ ημο Κανθμιάκμξ ηαζ Κάνμθμξ (Καξινκάγλνο). Μεηά ημ εάκαημ ημο πνχημο ημ 771, μ Κανθμιάβκμξ έιεζκε μ ιυκμξ δβειυκαξ ημο ααζζθείμο ηςκ Φνάβηςκ.
Ο Καξινκάγλνο (742-814) Ο Κάξνινο ν Μέγαο ή Καξινκάγλνο ν βαζηιηάο ησλ Φξάγθσλ θαη ηδξπηήο ηεο Αγίαο Ρσκατθήο Απηνθξαηνξίαο, είλαη έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο εγεκφλεο ηεο επξσπατθήο ηζηνξίαο, ν εγέηεο πνπ πέηπρε ηελ ελνπνίεζε ηνπ κεγαιχηεξνπ ηκήκαηνο ηεο δπηηθήο Δπξψπεο. Θεσξείηαη ν παηέξαο ηεο Γαιιίαο θαη ηεο Γεξκαλίαο θαη είλαη ν πξψηνο, κεηά ηελ πηψζε ηεο Ρσκατθήο Απηνθξαηνξίαο, πνπ έλσζε ηφζν κεγάιν κέξνο ηεο Δπξψπεο. Γελλήζεθε ην 742 ζην Άαρελ ηεο Γεξκαλίαο (πνπ αξγφηεξα έγηλε ε πξσηεχνπζά ηνπ). Ήηαλ εγγνλφο ηνπ Κάξνινπ Μαξηέινπ θαη γηνο ηνπ Πηπίλνπ ηνπ Βξαρέσο. Μεηά ην ζάλαην ηνπ παηέξα ηνπ, αλαγνξεχηεθε βαζηιηάο ησλ
283
Φξάγθσλ καδί κε ηνλ αδειθφ ηνπ Καξινκάλν, αιιά γξήγνξα άξρηζαλ έξηδεο κεηαμχ ηνπο. κσο, ν αδειθφο πέζαλε ζχληνκα θαη ν Καξινκάγλνο έκεηλε κφλνο ηνπ ζην ζξφλν αθνχ δνινθφλεζε ηνπο λφκηκνπο θιεξνλφκνπο ηνπ Καξινκάλνπ. ηαλ ην 773 ν βαζηιηάο ησλ Λνκβαξδψλ Νηεδηληέξηνπο εηζέβαιε ζηα παπηθά εδάθε, ν Πάπαο Αδξηαλφο Α’ δήηεζε ηε βνήζεηα ηνπ Καξφινπ, ν νπνίνο πέξαζε ηηο Άιπεηο θαη κεηά απφ πνιχκελε πνιηνξθία θαηέιαβε ηελ πξσηεχνπζα ησλ Λνκβαξδψλ Παβία θαη θαηέιπζε ην θξάηνο ηνπο. ηνπο ηίηινπο ηνπ πξφζζεζε θαη απηνχο ηνπ Βαζηιέα ησλ Λνκβαξδψλ θαη ηνπ Παηξηθίνπ, πξνζηάηε ησλ παπηθψλ εδαθψλ. Σν βαζίιεην ηνπ Καξφινπ πεξηιάκβαλε πιένλ θαη φιε ζρεδφλ ηελ Ηηαιία εθηφο ηεο παπηθήο πεξηνρήο ηεο Ρψκεο θαη ησλ βπδαληηλψλ θηήζεσλ ηεο Βελεηίαο, κέξνπο ηεο λφηηαο Ηηαιίαο θαη ηεο ηθειίαο. Γηεμήγαγε πνιχρξνλνπο θαη ζθιεξνχο πνιέκνπο θαηά ησλ αμφλσλ (γεξκαληθφ θχιν πνπ θαηνηθνχζε ζηελ πεξηνρή ηεο ζεκεξηλήο αμνλίαο θαη Βεζηθαιίαο) πνπ ήηαλ εηδσινιάηξεο, αιιά θαη εηξεληθφο ιαφο πνπ δηαθξηλφηαλ γηα ην θηιειεπζεξηζκφ ηνπ θαη ηελ θνηλσληθή νξγάλσζε θαη ην ήζνο ηνπ. Σν 774 ν Κάξνινο εηζέβαιε βαζεηά ζηα εδάθε ηνπο κε ηζρπξφ ζηξαηφ θαη ζηίθε ηεξέσλ θαη θαηάζηξεςε ηα ηεξά ηνπο. Απηή ε πξάμε εμαγξίσζε ηνπο άμνλεο θαη πιήγσζε ηα ζξεζθεπηηθά ηνπο ζπλαηζζήκαηα, κε απνηέιεζκα ζπλερείο επηδξνκέο θαη ερζξνπξαμίεο πνπ θξάηεζαλ δεθάδεο ρξφληα. ζνη άμνλεο δελ αζπάδνληαλ ηνλ ρξηζηηαληζκφ, εθηεινχληαλ. Σν 777, νη άμνλεο πνπ επέδεζαλ (ππνινγίδεηαη φηη εμνληψζεθε ην έλα ηξίην ηνπ ιανχ απηνχ), δήισζαλ ππνηαγή θαη πξνζρψξεζαλ καδηθά ζην ρξηζηηαληζκφ. κσο, νη εμεγέξζεηο ζπλερίζηεθαλ φπσο θαη νη ζθιεξέο ηηκσξίεο πνπ επέβαιε ν Κάξνινο κε ηε «βνήζεηα ηνπ Θενχ» (δειαδή ηηο επινγίεο ηνπ Πάπα). Σε γλσζηή σο Ζκέξα ηνπ Βεξληέλ ην 782, 4500 άμνλεο απνθεθαιίζηεθαλ, αιιά ε ζθιεξφηεηα απηή πξνθάιεζε λέεο εμεγέξζεηο ην 785, ην 792 θαη ην 804. Γηα λα δψζεη έλα ηέινο ζηελ αληίζηαζε, ν Κάξνινο επηρείξεζε βίαηνπο επνηθηζκνχο. Μεηέθεξε ηνπο κηζνχο ζρεδφλ άμνλεο ζε άιιεο πεξηνρέο θαη εγθαηέζηεζε ζηε ζέζε ηνπο Φξάγθνπο επνίθνπο. Ίδξπζε δε ζε φιε ηε αμνλία, αξθεηέο επηζθνπέο. Οη πφιεκνη θαηά ησλ αμφλσλ έιεμαλ κε πιήξε ππνηαγή θαη αλαγθαζηηθφ πξνζειπηηζκφ – κηα απφ ηηο πην ηξνκαθηηθέο βαξβαξφηεηεο ηεο ηζηνξίαο. κσο ν Κάξνινο ζεσξείηαη θαη ενξηάδεηαη σο Άγηνο απφ ηελ Καζνιηθή Δθθιεζία. Μεηά άξρηζε πφιεκν γηα ηελ θαηάθηεζε ηνπ βαζηιείνπ ησλ Αβάξσλ ζηα αλαηνιηθά ηεο ρψξαο ηνπ (εθεί πνπ ζήκεξα είλαη ε βφξεηα εξβία θαη ε Οπγγαξία). Οη Άβαξνη αθνχ θη απηνί ππέζηεζαλ κε ηε ζεηξά ηνπο ηε κνίξα ησλ αμφλσλ, αλαγλψξηζαλ ηελ επηθπξηαξρία ηνπ Καξφινπ θαη δέρζεθαλ ηνλ ρξηζηηαλφ βαζηιηά πνπ ηνπο επέβαιε. Σν θξάηνο ησλ Αβάξσλ, δηαιχζεθε γξήγνξα απφ ηηο επηζέζεηο ησλ Βνπιγάξσλ. Σα άιια θξάηε (θπξίσο ζιαβηθά) πνπ βξίζθνληαλ αλαηνιηθά, αλαγλψξηζαλ ηελ επηθπξηαξρία ηνπ Καξινκάγλνπ. Σν θξάηνο ηνπ Καξφινπ θάιππηε πιένλ κηα ηεξάζηηα έθηαζε πνπ αληηζηνηρεί κε ηηο ζεκεξηλέο Γαιιία (εθηφο ηεο Βξεηάλεο), Βέιγην, Οιιαλδία, Γεξκαλία, Απζηξία, ινβελία, Κξναηία θαη βφξεηα Ηηαιία. Οη ζρέζεηο ηνπ κε ηελ Δθθιεζία ηεο Ρψκεο ήηαλ ζηελφηαηεο. Σα Υξηζηνχγελλα ηνπ 800 ν Πάπαο Λέσλ Γ’ έζηεςε ηνλ Καξινκάγλν Απηνθξάηνξα ησλ Ρσκαίσλ, δειαδή λφκηκν δηάδνρν ηεο Γπηηθήο απηνθξαηνξίαο
284
πνπ είρε θαηαιπζεί απφ ην 476. Απηφο ν ηίηινο ζηεξίρζεθε ζε έλα απφ ηα πην δηάζεκα πιαζηά έγγξαθα ηεο ηζηνξίαο, ηε Γσξεά ηνπ Κσλζηαληίλνπ, πνπ θαηαζθεχαζε πηζαλφηαηα ν Πάπαο ηέθαλνο Β’ ζηα ηέιε ηνπ 8νπ αηψλα. Ζ (ππνηηζέκελε) Γσξεά είλαη έλα δηάηαγκα ηνπ Κσλζηαληίλνπ ηνπ Μεγάινπ πνπ παξαρσξεί ζηνλ ηφηε Πάπα πιβέζηξν Α’ θαη ζηνπο δηαδφρνπο ηνπ (σο ζπλερηζηέο ηεο θιεξνλνκηάο ηνπ Αγίνπ Πέηξνπ), ηελ θπξηαξρία ηεο πφιεο ηεο Ρψκεο θαη νιφθιεξεο ηεο Γπηηθήο απηνθξαηνξίαο, ελψ ν ίδηνο θξαηνχζε ηελ Αλαηνιηθή κε έδξα ηε λέα ηνπ πξσηεχνπζα ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε. Σν έγγξαθν απηφ ρξεζηκνπνηήζεθε απφ ηνπο Πάπεο ηνπ Μεζαίσλα γηα λα ζηεξίμνπλ ηηο απαηηήζεηο ηνπο γηα εδαθηθή θαη θνζκηθή εμνπζία, αλ θαη ν απηνθξάηνξαο ζσλ Γ’ , απέξξηςε ην έγγξαθν απηφ σο πιαζηφ. Σν 1440 ν Ηηαιφο αλζξσπηζηήο Λνξέληδν Βάιια, αλαιχνληαο ηε γιψζζα ηνπ θεηκέλνπ θαη ηα γεγνλφηα ηεο επνρήο ηνπ Κσλζηαληίλνπ, απέδεημε ηελ πιαζηφηεηά ηνπ. Οη βπδαληηλνί ζεψξεζαλ ηελ αλαβίσζε ηνπ ζεζκνχ ηνπ Απηνθξάηνξα σο ζθεηεξηζκφ ηνπ ηίηινπ θαη φηη απνηεινχζε απεηιή γηα ηελ Αλαηνιή. Ο Κάξνινο ζε κηα ζπκθηιησηηθή ρεηξνλνκία πξφηεηλε λα παληξεπηεί ηελ απηνθξάηεηξα ηνπ Βπδαληίνπ Δηξήλε ηελ Αζελαία, αιιά ιίγν αξγφηεξα απηή έραζε ην ζξφλν ηεο θαη ν γάκνο δελ πξαγκαηνπνηήζεθε πνηέ. Ο Κάξνινο αλ θαη αγξάκκαηνο σο ηελ σξηκφηεηά ηνπ, θξφληηζε λα κνξθσζεί απηφο θαη νη γηνη ηνπ, νξγαλψλνληαο ζρνιείν κέζα ζηελ απιή ηνπ. Έκαζε αλάγλσζε αιιά φρη θαη γξαθή, απηφ φκσο θαη κφλν ην γεγνλφο, είλαη ζεκαληηθφ γηαηί νη πεξηζζφηεξνη εγεκφλεο ηεο Δπξψπεο ήηαλ ηειείσο αλαιθάβεηνη. Μεξίκλεζε γηα ηελ δεκηνπξγία ζρνιείσλ ζε φιεο ηηο επαξρίεο θαη επί βαζηιείαο ηνπ άθκαζαλ ηα Γξάκκαηα θαη ε Παηδεία. Δπίζεο πξνζηάηεπε ηελ θαιιηηερληθή δεκηνπξγία. ηα κνλαζηήξηα εγθαηαζηάζεθαλ αληηγξαθείο ιαηηληθψλ θεηκέλσλ θαη επί επνρήο ηνπ δηαζψζεθε ην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο ιαηηληθήο γξακκαηείαο. Πέζαλε ην 814 θαη ηάθεθε ζηνλ θαζεδξηθφ λαφ ηνπ Άαρελ. Απηνθξάηνξαο ζηέθζεθε ν γηνο ηνπ Λνπδνβίθνο Α’ .
Ο Λνπδνβίθνο ν Α’ ν Δπζεβήο, άθθαλε ημ θζθεθεφεενμ πενζαάθθμκ ημο παηένα ημο ηαζ επέααθε πκεφια αοζηδνυηδηαξ. Τπμπνέςζε ηζξ αδεθθέξ ημο κα βίκμοκ ιμκαπέξ, δζυνζζε ανηεημφξ εηηθδζζαζηζημφξ ζοιαμφθμοξ ηαζ ηνάηδζε ιυκμ ημκ ηίηθμ ημο αοημηνάημνα, απμαάθθμκηαξ αοηυκ ημο βαζηιηά ησλ Φξάγθσλ, Γεξκαλψλ θαη Λνκβαξδψλ. Μεηά ημ εάκαημ ημο Λμοδμαίημο, μζ βζμζ ημο, ιεηά απυ ηαηαζηνμθζηέξ ειθφθζεξ δζαιάπεξ, ήνεακ ζε ζοιθςκία ηαζ οπυβναρακ ηδκ πλζήθε ηνπ Βεξληέλ ημο 843. ΐάζεζ αοηήξ: - Ο Λνζάξηνο έβζκε δβειυκαξ ηδξ Κεκηνζηήξ Φναβηίαξ πμο πενζθάιαακε ηδκ Εηαθία, ηδκ Βθαεηία, ιένμξ ηδξ δοηζηήξ Γενιακίαξ ηαζ ηζξ Κάης Υχνεξ. - Ο Λνπδνβίθνο ν Γεξκαληθφο έβζκε ααζζθζάξ ηςκ Ώκαημθζηχκ Φνάβηςκ. Δ έηηαζδ ημο ααζζθείμο ημο απμηέθεζε ημκ πονήκα ηδξ ιεθθμκηζηήξ Ώβίαξ Ρςιασηήξ Ώοημηναημνίαξ, ημ θίηκμ ηδξ Γενιακίαξ. - Ο ηνίημξ βζμξ, μ Κάξνινο Β’ ν Φαιαθξφο μκμιάζηδηε ααζζθζάξ ηςκ Αοηζηχκ Φνάβηςκ. Σμ ααζίθεζμ πενζθάιαακε ημ ζφκμθμ ζπεδυκ ηδξ ζδιενζκήξ Γαθθίαξ ηαζ ημ ΐέθβζμ. Ήηακ δ αάζδ ημο ιεθθμκηζημφ ααζζθείμο ηδξ Γαθθίαξ (France). Δ ααζζθεία ημο Καξφινπ Β’ ηνπ Φαιαθξνχ ήηακ ιαηνυπνμκδ (843-877) ηαζ ηαναπχδδξ. Δ πχνα δέπεδηε άβνζεξ επζδνμιέξ ηαζ ηαηαζηνμθέξ απυ ημοξ Νμνιακδμφξ (ΐίηζκβηξ), μζ μπμίμζ, ιέζς ηςκ πμηαιχκ έθεακακ ζηζξ δπεζνςηζηέξ πυθεζξ. Γζα 100 πνυκζα απυ ημ εάκαημ ημο Κανυθμο ΐ’, δζάθμνμζ ααζζθείξ
285
εκαθθάζζμκηαζ ζημ ενυκμ ηςκ δοηζηχκ Φνάβηςκ. Σμ 987 ζημ ενυκμ ακήθεε μ Οφβμξ Καπέημξ, ιε ημκ μπμίμ ανπίγεζ δ ζζημνζηή πενίμδμξ ηδξ Γαθθίαξ. Βπεζδή μζ Φνάβημζ ηονζανπμφζακ ζηδ δοηζηή Βονχπδ βζα αζχκεξ, ημ υκμια ‘Φξάγθνη’ ζήιαζκε βεκζηχξ ηαζ ημοξ ηαημίημοξ ηδξ. ηζξ ηαονμθμνίεξ ζοιιεηείπακ εηηυξ ηςκ Γάθθςκ ηαζ Γενιακμί, Εηαθμί, Οφββνμζ, Βθαεημί, Άββθμζ ηαζ άθθμζ. ιςξ μζ Άνααεξ, μζ Πένζεξ, μζ ΐογακηζκμί ηαζ μζ Έθθδκεξ (ιέπνζ ηαζ ημκ πεναζιέκμ αζχκα) ακαθένμκηακ ζημοξ ζηαονμθυνμοξ ςξ μζ Φξάγθνη. ΟΗ ΛΟΜΒΑΡΓΟΗ ή ΛΟΓΓΟΒΑΡΓΟΗ: Ο βενιακζηυξ αοηυξ θαυξ, έπεζ πνμέθεοζδ ηδ ηακδζκααία (υπςξ ηαζ άθθα βενιακζηά θφθα). Σμκ 1 μ αζ. π.Υ. εβηαηαζηάεδηακ βφνς απυ ημκ Έθαα ηαζ αζπμθμφκηακ ιε ηδ βεςνβία ηαζ ηδκ ηηδκμηνμθία. Σμκ 5μ αζ. ιεηακάζηεοζακ ζηδ πενζμπή πμο είκαζ ζήιενα δ Ώοζηνία. Σμ 546, μ Εμοζηζκζακυξ ημοξ ηάθεζε κα εβηαηαζηαεμφκ ζηδκ Πακμκία (Οοββανία) βζα κα πνδζζιμπμζδεμφκ ηαηά ηςκ Οζηνμβυηεςκ ηδξ Εηαθίαξ. Βηεί μζ Λμιαανδμί απέααθακ ηδκ πνςηυβμκδ δδιμηναηζηή μνβάκςζδ ηδξ ημζκςκίαξ ημοξ ηαζ οζμεέηδζακ ημο νςιασημφξ εεζιμφξ ιε ζενανπία, ααζζθζά, εοβεκείξ ηαζ πμθειζζηέξ. Δ αολακυιεκμζ ζζπφξ ηςκ Ώαάνςκ, ακάβηαζε ημο Λμιαανδμφξ οπυ ηδκ δβεζία ημο ααζζθζά ημοξ ΏθαμΎκμο κα εζζαάθμοκ ζηδ ΐυνεζα Εηαθία. Καηέθααακ ηδκ πενζμπή ηδξ ΐεκεηίαξ, ηδ Μάκημοα ηαζ ημ 569 ημ Μεδζυθακμ (Μζθάκμ). φκημια ηαηέθααακ υθδ ζπεδυκ ηδκ Εηαθία, εηηυξ ανηεηχκ παναεαθάζζζςκ πυθεςκ, ηζξ μπμίεξ οπενάζπζγε ημ ζζπονυ αογακηζκυ καοηζηυ. Ο ΏθαμΎκμξ δμθμθμκήεδηε ημ 572, υπςξ ηαζ ιεηά απυ ααζζθεία 18 ιυθζξ ιδκχκ, μ δζάδμπυξ ημο Κέθδξ. Σδκ ελμοζία (ακηί βζα κέμ ααζζθζά) ακέθααακ ζοθθμβζηά μζ ‘Αμφηεξ’ πμο ηδκ αζημφζακ ζηα πθαίζζα ιζαξ παθανήξ θοθεηζηήξ μιμζπμκδίαξ. ιςξ μ ηίκδοκμξ ιζαξ εζζαμθήξ απυ ημοξ Φνάβημοξ, ημοξ ακάβηαζε κα εηθέλμοκ ηαζ πάθζ ααζζθζά. διακηζηυξ ααζζθζάξ ήηακ μ Ρνζάξηνο, μ μπμίμξ επελέηεζκε ημ Λμιαανδζηυ ααζίθεζμ ηαηαθαιαάκμκηαξ ηδ Λζβμονία. Ο Ρμεάνζμξ δζέηαλε κα ακαβνάθμκηαζ υθμζ μζ κυιμζ ηαζ ηα δζαηάβιαηα ζηδ θαηζκζηή βθχζζα. Οζ Φνάβημζ, οπυ ημκ Πηπίλν ηνλ Βξαρχ ιε δομ εηζηναηείεξ, οπμπνέςζακ ημοξ Λμιαανδμφξ κα παναπςνήζμοκ ζημκ Πάπα ηα εδάθδ ημο Αμοηάημο ηδξ Ρχιδξ ηαζ κα επζζηνέρμοκ ζημ ΐογάκηζμ ηδ ΐεκεηία ηαζ ηδκ Εζηνία. Σμ 773, μ ηεθεοηαίμξ Λμιαανδυξ ααζζθζάξ Νηεγζκηένζμοξ απαίηδζε απυ ημκ Πάπα Αδξηαλφ Α’ ηδκ επζζηνμθή ηςκ παιέκςκ εδαθχκ. Ο Πάπαξ γήηδζε ηδ αμήεεζα ημο Κανθμιάβκμο, μ μπμίμξ οπέηαλε ηαζ δζέθοζε ημ ααζίθεζμ ηςκ Λμιαανδχκ. Δ Λμιαανδία ςξ ζοβηνμηδιέκμ ηνάημξ έπαρε κα οθίζηαηαζ ηαζ Λμιαανδμί ελζηαθίζηδηακ. ιςξ ηθδνμδυηδζακ ζημοξ Εηαθμφξ πμθθά απυ ηα έεζια ηαζ ηζξ παναδυζεζξ ημοξ, υπςξ ηαζ ηα επζηεφβιαηά ημοξ ζημοξ ημιείξ ηδξ ηέπκδξ ηαζ ημο Αζηαίμο. ΟΗ ΒΟΤΡΓΟΤΝΓΟΗ: Έκα αηυιδ βενιακζηυ θφθμ, πμο ιεηακάζηεοζε απυ ηακδζκααζηή πενζυκδζμ ζηδκ κυηζα Γενιακία. Σμ 430, μζ Οφκκμζ ηαηά ηδ ιεβάθδ ημοξ εηζηναηεία ζηδκ Βονχπδ, κίηδζακ ημοξ ΐμονβμοκδμφξ ηαζ ημ 435 μ νςιαίμξ ζηναηδβυξ Ώέηζμξ ημοξ παναπχνδζε ηδκ πενζμπή ηδξ ααμΎαξ ηαζ απυ ηυηε πνμκμθμβείηαζ δ ίδνοζδ ημο ααζζθείμο ηδξ ΐμονβμοκδίαξ. Πνμζδθοηίζηδηακ ζημκ πνζζηζακζζιυ ηαζ αζπάζηδηακ ημκ ανεζακζζιυ. Σμ 451 μζ ΐμονβμοκδμί πμθέιδζακ ιε ημκ Ώέηζμ ηαηά ημο Ώηηίθα ηαζ μ ααζζθζάξ ημοξ Γοκηζάνζμξ ζημηχεδηε ζηα
286
Καηαθαοκζηά Πεδία. ζμ ημ νςιασηυ ηνάημξ αδοκάηζγε, μζ ΐμονβμοκδμί ιεβάθςκακ ημ ηνάημξ ημοξ πμο έθεακε απυ ηδκ Λοχκ ςξ ηδ Γεκεφδ). Ο Φνάβημξ ααζζθζάξ Κθμαίξ ηαζ μζ δζάδμπμί ημο, οπυηαλακ ηεθζηά ημοξ ΐμονβμοκδμφξ, μζ μπμίμζ εκζςιαηχεδηακ ζημκ εεκζηυ βαθθζηυ ημνιυ. ΟΗ ΑΞΟΝΔ: Ώνπαίμξ βενιακζηυξ θαυξ (ημκ ακαθένεζ μ βεςβνάθμξ Πημθειαίμξ) πμο ηαημζημφζε ζημ κυηζμ ηδξ πενζμκήζμο ηδξ Γζμοηθάκδδξ, ζηδκ παθζά αλμκία ηαζ ζηδκ ακαημθζηή Οθθακδία. Σμκ 5μ αζχκα έκαξ ηθάδμξ ηςκ αλυκςκ, ήηακ έκαξ απυ ημοξ θαμφξ (ιαγί ιε ημοξ Άββθμοξ, ηαζ πζεακχξ Φνάβημοξ) πμο εζζέααθακ ζηδ ΐνεηακία ηαζ ζπδιάηζζακ ημοξ Ώββθμζάλμκεξ. πδιαηίζηδηακ ηνία αλμκζηά ααζίθεζα ζηδ ΐνεηακία: 1. Σςκ ακαημθζηχκ αλυκςκ: βφνς απυ ημ Κυθηζεζηεν, ζηδκ πενζμπή ημο Έζζελ 2. Σςκ Νυηζςκ αλυκςκ: ζηδκ πενζμπή ημο μφζελ 3. Σςκ αμνείςκ αλυκςκ: Σμ ααζίθεζμ ημο ΐέζελ ιε πνςηεφμοζα ημ ΓμοΎκζηεζηεν Σα ηναηίδζα αοηά έβζκακ ζηαδζαηά ιένδ ημο ααζζθείμο ηδξ Ώββθίαξ, υηακ πνεζάζηδηε κα εκςεμφκ βζα κα ακηζιεηςπίζμοκ ημοξ Αακμφξ ΐίηζκβηξ. Οζ άλμκεξ ηδξ Γενιακίαξ ήηακ παβακζζηέξ ηαζ απυ ημοξ θίβμοξ βενιακζημφξ θαμφξ πμο ακηζζηάεδηακ ζημκ εηπνζζηζακζζιυ ημοξ. Ο Κανθμιάβκμξ έηακε ζοκεπείξ επζδνμιέξ ηαζ πμθέιμοξ εκακηίμκ ηςκ αλυκςκ. Μεηά απυ άβνζεξ ζθαβέξ ηεθζηά ημοξ οπυηαλε ηαζ ημοξ οπμπνέςζε κα ααθηζζημφκ πνζζηζακμί. Σμ Αμοηάημ ηδξ αλμκίαξ έβζκε επανπία ημο Φναβηζημφ ααζζθείμο. Κάπμζμζ άλμκεξ δμφηεξ έβζκακ ηαζ ααζζθείξ (μ Βννίημξ Ώ’) ηαζ ανβυηενα Ώοημηνάημνεξ (μ εςκ Ώ’ μ Μέβαξ). Μέπνζ ζήιενα δ πενζμπή ημοξ είκαζ ιένμξ ηδξ Αδιμηναηίαξ ηδξ Γενιακίαξ. ΟΗ ΑΓΓΛΟΗ: Γενιακζηυξ θαυξ πμο πήνε ημ υκμιά ημο απυ ημ Angeln ζημ Schleswig (θέζαζβη) ζηζξ αηηέξ ηδξ ΐαθηζηήξ Θάθαζζαξ. Πενί ημκ 5 μ αζχκα εβηαηαζηάεδηακ ζηδκ ακαημθζηή Γενιακία. Ώπυ ημκ ηαζνυ ημο Πάπα Γνδβμνίμο ημο Μεβάθμο, ημ υκμια Άγγινη πενζθαιαάκεζ υθμοξ ημοξ βενιακζημφξ θαμφξ ηδξ ΐνεηακίαξ. ΟΗ ΟΤΖΒΟΗ, ΑΛΑΜΑΝΝΟΗ, ΦΡΔΗΓΗΟΗ, ΜΑΡΚΟΜΑΝΟΗ, ΔΡΟΤΛΟΗ: Άθθα Γενιακζηά θφθα ιε πνμέθεοζδ ηδ αυνεζα Γενιακία ηαζ ηδ ΐαθηζηή Θάθαζζα. Πνζκ απυ 2000 πνυκζα μ νςιαίμξ ζζημνζηυξ Σάηζημξ, απμηαθεί ημοξ βενιακζημφξ θαμφξ ημο Έθαα νπεβνύο. Οζ Γάθθμζ απμηαθμφκ ηδ Γενιακία Allemagne.
Οη ιάβνη Δ ιεβαθφηενδ εεκζηή ηαζ βθςζζζηή μιάδα θαχκ ηδξ Βονχπδξ, πμο ακήηεζ ζηδκ ζκδμεονςπασηή βθςζζζηή μζημβέκεζα. Δ ημζηίδα ημοξ, ηαηά ιζα εεςνία, εκημπίγεηαζ ζηζξ πενζμπέξ αυνεζα ηςκ Κανπαείςκ ηαζ ζ’ υθμ ημ πχνμ πμο πενζηθείεηαζ ιεηαλφ ηςκ πμηαιχκ ΐζζημφθα ηδξ Πμθςκίαξ ηαζ Ακείπενμο ηδξ Οοηνακίαξ. Οζ θυβμζ πμο ημοξ ακάβηαζακ κα ιεηαηζκδεμφκ ήηακ πζεακυηαηα δδιμβναθζημί (αφλδζδ ημο πθδεοζιμφ ημοξ) ηαζ δ πίεζδ άθθςκ πμθειζηχκ θφθςκ (ηφεεξ, Οφκκμζ, Άαανμζ, Γυηεμζ, Μαβοάνμζ). Οζ θάαμζ ήηακ θαυξ ηονίςξ ηηδκμηνμθζηυξ ηαζ θζβυηενμ αβνμηζηυξ.
287
Οζ Οφκκμζ ηαηά ηδκ πνμέθαζή ημοξ δοηζηά, ημοξ οπυηαλακ ηαζ ημοξ ακάβηαζακ κα ακαγδημφκ κέεξ εηηάζεζξ βζα αβνμηζηή εηιεηάθθεοζδ. ηδ ζοκέπεζα μζ Άαανμζ ημοξ πίεζακ ηαζ πάθζ ηαζ δ ακάβηδ ημοξ έηακε κα επεηηαεμφκ ηαζ κμηζυηενα, πνμξ ημκ Βφλεζκμ. Οζ ζοκεπείξ επζδνμιέξ ηςκ ααναάνςκ, ιεηέηνερακ ημοξ ηηδκμηνυθμοξ ζε πμθειζζηέξ ηαζ πμθθμί θάαμζ εκίζποζακ ημοξ Ώαάνμοξ ηαηά ημο ΐογακηίμο. Οζ παναηιή ηςκ Οφκκςκ ηαζ ηςκ Ώαάνςκ, επέηνερακ ζημοξ θάαμοξ κα ηαηαθάαμοκ ηζξ εηηάζεζξ πμο ενδιχεδηακ. ηακ μζ Μεβάθεξ Μεηακαζηεφζεζξ ηεθείςκακ, μζ θάαμζ ηαηείπακ υθδ ζπεδυκ ηδκ πενζμπή ηδξ ακαημθζηήξ Βονχπδξ, ςξ ηα Οονάθζα. Σμκ 9μ αζχκα, ζηδ αμνεζμακαημθζηή Βονχπδ οπήνπακ δομ ιεβάθεξ εεκζηέξ εκυηδηεξ, μζ Γενιακμί ηαζ μζ θάαμζ. Σμκ 7μ αζχκα, μζ έναμζ ηαζ μζ Κνμάηεξ, πνμενπυιεκμζ απυ ηα Κανπάεζα, θεάκμοκ ζηα δοηζηά ΐαθηάκζα, ιεηά απυ πνυζηθδζδ ημο αοημηνάημνα Δναηθείμο, βζα κα ακηζιεηςπίζμοκ απυ ημζκμφ ηςκ ηίκδοκμ ηςκ Ώαάνςκ, Ββηαηαζηάεδηακ ςξ ζφιιαπμζ ηαζ οπήημμζ ημο ΐογακηίμο ζημ πχνμ πμο ανίζημκηαζ αηυια ηαζ ζήιενα ηαζ ακαιείπεδηακ ιε ημοξ κηυπζμοξ πθδεοζιμφξ. Ώπυ ημκ 7μ επίζδξ αζχκα, μζ ΐμφθβανμζ (άενμζζια εηζθααζζιέκςκ πμθειζηχκ θφθςκ δζαθμνεηζηήξ ηαηαβςβήξ – ανιάηεξ, Οφκκμζ, Σμφνημζ ηαζ θάαμζ), άνπζζακ επζδνμιέξ ζηα ζφκμνα ημο ΐογακηίμο. Οζ αοημηνάημνεξ ημοξ ΐογακηίμο, αθμφ πνμζπάεδζακ, πςνίξ επζηοπία, κα ημοξ ακαπαζηίζμοκ, ακαβκχνζζακ ηδκ ηαημπή ηδξ αυνεζαξ ΐαθηακζηήξ απυ ημοξ ΐμοθβάνμοξ, ημοξ ηαηέααθακ ιάθζζηα ηαζ εηήζζα πμζά ςξ θυνμ. Οζ ζοβηνμφζεζξ ΐογακηζκχκ ηαζ ΐμοθβάνςκ, ήηακ ζοπκέξ ηαζ ιυκμ ιεηά ημ 1000, μζ ΐμφθβανμζ, αθμφ δηηήεδηακ απυ ημκ αοημηνάημνα ΐαζίθεζμ ΐ’, ζηαιάηδζακ ηζξ επζδνμιέξ. Σμκ 9μ αζχκα, δομ Έθθδκεξ ιμκαπμί, ηα αδένθζα Κχξηιινο θαη Μεζφδηνο άνπζζακ κα ηδνφζζμοκ ημκ πνζζηζακζζιυ ζηδ Μμνααία, πμο ηυηε ήηακ έκα ιεβάθμ ζθααζηυ ααζίθεζμ (δζαθφεδηε ιε ηδκ έθεοζδ ηςκ Μαβοάνςκ, έκα αζχκα ανβυηενα). Καηάθενακ κα πνμζδθοηίζμοκ ιεβάθα ηιήιαηα ημο πθδεοζιμφ ηαζ ημ ένβμ ημοξ ζοκεπίζηδηε, ιεηά ημ εάκαηυ ημοξ, απυ ημοξ ιαεδηέξ ημοξ. Οζ δομ αοημί ιμκαπμί, εηηυξ ημο πνμζδθοηζζιμφ, δδιζμφνβδζακ ηαζ ημ ζθααζηυ αθθάαδημ πμο είκαζ βκςζηυ ςξ θπξηιιηθφ αιθάβεην, ηαζ πνδζζιμπμζείηαζ ζήιενα απυ ημ ιεβαθφηενμ πμζμζηυ ηςκ θάαςκ. Σμ αθθάαδημ αοηυ, μδήβδζε ηδκ έκηαλδ ημο ζθααζημφ ηυζιμο ζημκ εονςπασηυ πμθζηζζιυ. Οζ θάαμζ δζαηνίκμκηαζ ζε ηνεζξ μιάδεξ: - Οζ Γπηηθνί ιάβνη ζημοξ μπμίμοξ πενζθαιαάκμκηαζ μζ Πμθςκμί, μζ Σζέπμζ μζ θμαάημζ ηαζ ιενζηέξ μιάδεξ πμο ανίζημκηαζ ζηδκ Ώκαημθζηή Γενιακία. - Οζ Νφηηνη ιάβνη (έναμζ, Κνμάηεξ, θμαέκμζ, ΐυζκζμζ, Μαονμαμφκζμζ ηαζ ΐμφθβανμζ) – Οζ Αλαηνιηθνί ιάβνη (Ρχζμζ, Λεοημνχζμζ ηαζ Οοηνακμί). Θνδζηεοηζηά είκαζ πςνζζιέκμζ ζε Καζνιηθνχο (μζ Αοηζημί θάαμζ ηαζ μζ Κνμάηεξ ηαζ θμαέκμζ) πμο πνδζζιμπμζμφκ ηαζ ημ θαηζκζηυ αθθάαδημ ηαζ ζε Οξζφδνμνπο (υθμζ μζ άθθμζ) πμο πνδζζιμπμζμφκ ημ ηονζθθζηυ αθθάαδημ.
Οη Μαγπάξνη Οζ Μαβοάνμζ (Οφββνμζ) ακήημοκ ζηδκ Φζκκμμοββνζηή μζημβέκεζα θαχκ πμο γμφζακ ιεηαλφ ηςκ Οοναθίςκ ηαζ ηδξ ΐαθηζηήξ. Βίκαζ θαυξ (θοθεηζηά ηαζ βθςζζζηά) ζοββεκήξ πνμξ ημοξ Φίκκμοξ (Φζθακδμφξ) ηαζ ημοξ Σμφνημοξ. Γμφζακ ζηα δάζδ ηαζ ήηακ ηοκδβμί ηαζ ρανάδεξ, ελέηνεθακ άθμβα ηαζ ήηακ άνζζημζ ζππείξ. 288
Γζα άβκςζημοξ θυβμοξ, ημκ 5μ αζχκα άνπζζακ κα ηζκμφκηαζ κμηζμδοηζηά ηςκ Οοναθίςκ ηαζ μ πμθζηζζιυξ ηαζ μζ παναδυζεζξ ημοξ επδνεάζηδηακ απυ ηδκ βεζηκίαζή ημοξ ιε ημοξ ανιάηεξ ηαζ ιε ημοξ Οφκκμοξ. Πμθθμί, οπμζηδνίγμοκ υηζ μζ Μαβοάνμζ είκαζ παναηθάδζ ηςκ Οφκκςκ, αθθά ίζςξ αοηυ κα ιδκ είκαζ ηεθείςξ θάεμξ. Οπςζδήπμηε, δ επί πενίπμο 400 πνυκζα ζοιαίςζδ ιαγί ημοξ, ημοξ επδνέαζε ζδιακηζηά ηαζ αηυια ηαζ ζήιενα οπάνπμοκ ιεηαλφ ηςκ Οφββνςκ μοκκζηά μκυιαηα υπςξ Ώηηίθα ηαζ Ρέηα. Άθθςζηε δ αάζδ ηςκ Οφκκςκ, ηαηά ηζξ επζδνμιέξ ημοξ ζηδκ Βονχπδ, ήηακ δ Πακμκία (Οοββανία). Σμ 830, έκαξ ειθφθζμξ πυθειμξ ημοξ ακάβηαζε κα ιεηαηζκδεμφκ αηυια δοηζηυηενα, ιεηαλφ ηςκ Κανπαείςκ ηαζ ημο Ακείπενμο (ζδιενζκή Οοηνακία). Ώπυ εηεί ελαπέθοακ επζδνμιέξ ζηδκ Γενιακία (πμο ήηακ ηιήια ηδξ Ώοημηναημνίαξ ηςκ Φνάβηςκ, ζημ ααζίθεζμ ηδξ Μμνααίαξ ηαζ ζηδ αμοθβανζηή – ηυηε - επανπία Μπάθαημκ. Πενί ημ 900 εβηαηαζηάεδηακ, βφνς απυ ημκ πμηαιυ Σίζζα ζηδκ Πακμκία, πμο έβζκε δ ηανδζά ημο ιεθθμκηζημφ ηνάημοξ ηδξ Οοββανίαξ. Οζ ηαηαηηήζεζξ ηςκ Οφββνςκ, ζοκμδεφηδηακ απυ άβνζεξ ζθαβέξ, θεδθαζίεξ ηαζ ελακδναπμδζζιμφξ, πμο πνμηάθεζακ ηδκ ακηίδναζδ ηδξ Αφζδξ. Σμ 955, ηα ζηναηεφιαηα ημο αοημηνάημνα ηδξ Ώβίαξ Ρςιασηήξ Ώοημηναημνίαξ ζσλα Α’ ζοκέηνζρακ ηαζ ηαηάζθαλακ πζθζάδεξ Οφββνμοξ. Ώπυ ηυηε μζ Μαβοάνμζ πενζμνίζηδηακ ζηα υνζα ηδξ ζδιενζκήξ Οοββανίαξ. Ο Οφββνμξ ααζζθζάξ Γηέγα (972-997), έααθε ηζξ αάζεζξ βζα ηδκ ιεηαηνμπή ηδξ Οοββανίαξ απυ έεκμξ κμιάδςκ ηαζ πμθειζζηχκ ζε ιμκανπία δοηζημφ ηφπμο. Με πανυηνοκζδ ηδξ πνζζηζακήξ βοκαίηαξ ημο, ηδξ ανθυηαξ, ήνεακ πνζζηζακμί ζενείξ, μζ μπμίμζ έπεζζακ ημκ ααζζθζά ηαζ πμθθμφξ εοβεκείξ κα αζπαζημφκ ημκ πνζζηζακζζιυ. Σμκ δζαδέπεδηε μ βζμξ ημο ηέθαλνο (975-1038) - ιεηέπεζηα άβζμξ - μ μπμίμξ εεςνείηαζ μ ζδνοηήξ ημο μοββνζημφ ηνάημοξ. Ο ηέθακμξ ιε αίαζεξ ιεευδμοξ ηαζ αζιαημποζίεξ, επέααθε ζημ θαυ ημκ πνζζηζακζζιυ. Σμ έημξ 1000, εεςνείηαζ ηαζ εμνηάγεηαζ ςξ ημ έημξ ίδνοζδξ ημο μοββνζημφ ηνάημοξ.
Οη Βίθηλγθο Οζ ΐίηζκβηξ είκαζ εεκμηζηή μιάδα ιε ημζηίδα ηζξ πχνεξ Νμναδβία, μοδδία ηαζ Αακία ηδξ ηακδζκααίαξ. (ήιενα μζ ηάημζημζ ηςκ πςνχκ αοηχκ - ηαζ ημο κδζζμφ ηδξ Εζθακδίαξ- οπενδθακεφμκηαζ υηζ έθημοκ ηδκ ηαηαβςβή ημοξ απυ ημοξ ΐίηζκβηξ). Βίκαζ βκςζημί επίζδξ ηαζ ςξ Βφξεηνη Λανί - Ννξκαλδνί. Αεκ απμηεθμφζακ έκα εκζαίμ έεκμξ, αθθά είπακ ημζκά παναηηδνζζηζηά: - Σελ γιψζζα, δ ανπαία ζηακδζκααζηή, ζκδμεονςπασηή βθχζζα - Σελ κπζνινγία θαη ηηο παξαδφζεηο, πμο αηυια ηαζ ζήιενα οπάνπμοκ ηαζ βμδηεφμοκ - Σδκ ηάζδ ηςκ ελενεοκήζεςκ βζα επμζηζζιυ ζε άθθα πζμ εφθμνα απυ ηα παβςιέκα ζηακδζκααζηά εδάθδ - Σδκ αίζεδζδ ηδξ ημζκήξ ηαηαβςβήξ ημοξ Οζ θαμί αοημί πμο είπακ εβηαηαζηαεεί απυ ημκ 1μ αζχκα ζηζξ πχνεξ αοηέξ, ζπδιάηζζακ αβνμηζηέξ ημζκςκίεξ. ηακ μ παηέναξ πέεαζκε, μ πνχημξ βζμξ ηθδνμκμιμφζε υθδ ηδκ πενζμοζία. Σα άθθα παζδζά έπνεπε κα ανμοκ ηνυπμ κα γήζμοκ. Έηζζ ακαπηφπεδηε δ καοζζπθμΎα, αθθά ηαζ ημ ειπυνζμ. Σα υνζα υιςξ ιεηαλφ ειπμνίμο ηαζ πεζναηείαξ ήηακ αζαθή ηαζ ημ πνχημ εφημθα ηαηέθδβε ζημ δεφηενμ.
289
πςξ είπακ ακαπηφλεζ ζε πμθφ ορδθυ ααειυ ηδ καοπδβζηή ηέπκδ, έθηζαπκακ βενά ηαζ ιαηνζά πθμία πμο ιπμνμφζακ κα ηαλζδεφμοκ ιεβάθεξ απμζηάζεζξ ηαζ κα ακηζιεηςπίγμοκ ηζξ ηαηέξ ηαζνζηέξ ζοκεήηεξ ηςκ αυνεζςκ εαθαζζχκ. Έβζκακ ημθιδνμί εαθαζζμπυνμζ ηαζ πμθειζζηέξ. Οζ πδβέξ πμο έπμοιε βζα ημοξ ΐίηζκβηξ δεκ πνμένπμκηαζ απυ ημοξ ίδζμοξ βζαηί δεκ ήλενακ ηδ βναθή. ηζ λένμιε είκαζ απυ ηείιεκα αογακηζκχκ ζοββναθέςκ, ηαεμθζηχκ ιμκαπχκ ηαζ απυ ιεηαβεκέζηενεξ ηαηαβναθέξ ηςκ πνμθμνζηχκ ημοξ παναδυζεςκ (sagas). Οζ θεβυιεκδ Υξπζή Δπνρή ηςκ ΐίηζκβηξ, ηαθφπηεζ ημ δζάζηδια ιεηαλφ ημο 793 (πνχηδ εζζαμθή ημοξ ζηδκ Ώββθία) ςξ ημ 1066 (ζοκηνζαή ημο Νμναδβμφ ααζζθζά Υάναθκη Γ’ απυ ημοξ Ώββθμζάλμκεξ). ΟΗ ΝΟΡΒΖΓΟΗ: Μέπνζ ημκ 8μ αζ. ζηδ Νμναδβία οπήνπακ ιζηνά ηναηίδζα ηαζ αοηυκμιεξ ημζκυηδηεξ. Βίκαζ δ επμπή ηδξ ακαγήηδζδξ κέςκ εηηάζεςκ ηαζ ηδξ πναβιαημπμίδζδξ πεζναηζηχκ απμζημθχκ. Οζ καοηζημί ημοξ ακαηαθφπημοκ ηα κδζζά Φενυε ηαζ ηα ανεηακζηά Βανίδεξ ηαζ έηθακη, ημ 793 πναβιαημπμζμφκ άβνζεξ επζδνμιέξ ζηζξ πανάηηζεξ ημζκυηδηεξ ηδξ ΐνεηακίαξ ηαζ ημ 820 θεάκμοκ ζηδκ Ενθακδία ηαζ ζδνφμοκ έκα ααζίθεζμ ηςκ ΐίηζκβηξ ηαζ ηδκ πυθδ ημο Αμοαθίκμο, ζ’ έκα ιζηνυ ηιήια ακαημθζηά ημο κδζζμφ. Σμ 872, μ Υάξαιλη ν Α’ ν Ξαλζφο, εκχκεζ ηδ πχνα ηαζ ζδνφεζ ημκ ααζζθζηυ μίημ πμο εα ηοαενκά βζα πενίπμο 450 πνυκζα. Σμ 874, μ ζηυθμξ ημο Υάναθκη ακαηαθφπηεζ ηδκ Εζθακδία. Δ Εζθακδία εα απμζηζζεεί ιεηά ημ 970 απυ ημοξ ΐίηζκβηξ. Σμ 985 ακαηαθφπηεηαζ δ Γνμζθακδία απυ ημκ Έξηθ ηνλ Κφθθηλν (950-1000). Ο Ένζη εα βίκεζ ενοθζηυξ ήνςαξ ηςκ ΐίηζκβηξ ηαζ ζήιενα αηυια ζηδκ Νμναδβία ηαζ ζηδκ Εζθακδία δζδβμφκηαζ ηα ηαημνεχιαηά ημο. Ώοηή δ ακαηάθορδ εα μδδβήζεζ απυ θάεμξ ζηδκ άθζλδ ηςκ πνχηςκ Βονςπαίςκ ζηδκ Ώιενζηή, 500 πνυκζα πνζκ ημκ Κμθυιαμ! Ο Μπβζάνκη Υενβζυθθζμκ ζε ηαλίδζ ημο βζα ηδκ Γνμζθακδία, παναζφνεδηε απυ ακέιμοξ ηαζ έθεαζε ζηδ Νέα Γδ ημο Κακαδά. ηακ είδε ηζξ αηηέξ, ακηζθήθεδηε υηζ είπε ηάκεζ θάεμξ ηαζ βφνζζε πίζς!! Ο βζμξ ημο Ένζη ημο Κυηηζκμο Ληθ Έξηθζνλ (970-1020), άημοζε ηδκ ζζημνία ηαζ λεηίκδζε κα ανεζ ηα κέα εδάθδ, ηα μπμία πνάβιαηζ πάηδζε ημ έημξ 1000. Βηεί είδε άβνζα αιπέθζα, ηα μπμία βκχνζγε απυ ηδ Γαθθία ηαζ μκυιαζε ηδκ άβκςζηδ αοηή πχνα ΐίκθακη (Wineland: Γδ ημο Κναζζμφ). ηζξ ανπέξ ηδξ δεφηενδξ πζθζεηίαξ μ ααζζθζάξ ιαθ Β’ (ανβυηενα άβζμξ) πνμζπάεδζε κα εζζάβεζ ημκ πνζζηζακζζιυ ζηδ πχνα. Πανά ηζξ ακηζδνάζεζξ, ζε πενίπμο εηαηυ πνυκζα, μ πνζζηζακζζιυξ έβζκε δ ηονίανπδ ενδζηεία ηαζ ημ 1153, ζδνφεδηε δ πνχηδ ανπζεπζζημπή. Σμ 1066 μ Υάξαιλη Γ’ ηάκεζ πνμζπάεεζα κα ηαηαηηήζεζ ηδκ Ώββθία. ιςξ ημ 1066 μ ζηναηυξ ημο οθίζηαηαζ πακςθεενία απυ ημκ Ώββθμζάλμκα Υάνμθκη Γηυκημοσκ, ζηδ ιάπδ ημο ηάιθμνκη Μπνίηγ, μ Νμναδβυξ ααζζθζάξ ζημηχκεηαζ ηαζ έηζζ ηθείκεζ δ ‘Υνοζή Βπμπή’ ηςκ ΐίηζκβηξ. Οζ Νμναδβμί πενζμνίγμκηαζ πζα εζνδκζηά ζηδ πχνα ημοξ. Ο Υάναθκη Γ’ εεςνείηαζ ν ηειεπηαίνο Βίθηλγθ βαζηιηάο. ΟΗ ΟΤΖΓΟΗ: Οζ μοδδμί ΐίηζκβηξ πήνακ ιένμξ ηζ αοημί ζηδκ πνμζπάεεζα επμζηζζιμφ ηδξ Ώββθίαξ. Βηεί ήνεακ ζε επαθή ιε ημοξ αββθμζάλμκεξ πνζζηζακμφξ ηαζ άνπζζε ιζα πνμζπάεεζα εηπνζζηζακζζιμφ ημοξ πμο μθμηθδνχεδηε ανηεηέξ δεηαεηίεξ ανβυηενα επί ααζζθείαξ ημο θαθ ΐ’ ημο ηχημο.
290
Οζ ηακδζκααμί ήηακ, υπςξ ηαζ μζ πνμ-πνζζηζακμί Γενιακμί, πμθοεεσζηέξ. Βπζηεθαθήξ ημο Πακεέμο ημοξ ήηακ μ Θμν ηαζ εευξ ημο μονακμφ κηζκ. Σμ 999 ή 1000 μ θαθ ζοιιαπεί ιε ημοξ Αακμφξ ηαζ ζοκηνίαμοκ ημκ κμναδβζηυ ζηυθμ, ηάκμκηαξ έηζζ ηδ μοδδία ημ ζζπονυηενμ ηνάημξ ηςκ ΐίηζκβηξ. ΟΗ ΒΑΡΑΓΓΟΗ: ηακδζκααζηυ θφθμ, ζοββεκέξ πνμξ ημοξ μοδδμφξ ηαζ ημοξ Αακμφξ, πμο απυ ηα ηέθδ ημο 8μο αζχκα, ιεηαηζκμφκηαζ ακαημθζηά, ακαγδηχκηαξ πνμσυκηα ηαζ αάζεζξ βζα ημ ειπυνζυ ημοξ. Δ ειπμνζηή βναιιή πμο δδιζμονβμφκ ζηαδζαηά, ανπίγεζ απυ ηδ ηακδζκααία δζαζπίγεζ ηα ζθααζηά εδάθδ ηδξ ακαημθζηήξ Βονχπδξ ηαζ θεάκεζ ςξ ηδκ Κνζιαία, ηαηαθήβμκηαξ ζηδκ Κςκζηακηζκμφπμθδ. Δ βναιιή αοηή ακαθένεηαζ απυ ημοξ ζζημνζημφξ ςξ δ Δκπνξηθή νδφο ΒαξάγγσλΔιιήλσλ ηαζ ήηακ ζοκεπχξ ζε πνήζδ απυ ημκ 9μ ςξ ημκ 11μ αζχκα. ’ υθμ ημ ιήημξ ηδξ ηενάζηζαξ αοηήξ δζαδνμιήξ, μζ ΐανάββμζ ζδνφμοκ πυθεζξ ηαζ δδιζμονβμφκ ηδ δζηή ημοξ ζηναηζςηζηή ηαζ ειπμνζηή άνπμοζα ηάλδ. Ο ανπδβυξ ημοξ μ Ρνχξηθ εβηαείζηαηαζ ιε ημοξ αδεθθμφξ ηαζ ημ θαυ ημο, ζημ Νυαβημνμκη ηαζ ζδνφεζ ημ ηνάημξ ηςκ Ρςξ ημο Κζέαμο. Οζ κηυπζμζ θάαμζ ημοξ μκμιάγμοκ Ρςξ (ίζςξ απυ ηδκ θζκθακδζηή θέλδ ‘rotsi’ πμο ζδιαίκεζ μοδδυξ). Κονζανπμφκ επί ηςκ εηεί εβηαηεζηδιέκςκ θαχκ, ζοβπςκεφμκηαζ ιε ημοξ θάαμοξ ηαζ δδιζμονβμφκ ημ Κξάηνο ησλ Ρσο πμο είκαζ ημ θίηκμ ηδξ ιεθθμκηζηήξ Ρςζίαξ. Δ επαθή ημοξ ιε ημ ΐογάκηζμ ημοξ αμδεά κα αζπαζεμφκ ημκ πνζζηζακζζιυ ηαζ κα ηαθθζενβήζμοκ ηα βνάιιαηα ηαζ ηζξ ηέπκεξ. Σμ υκμια ‘ΐανάββμζ’ δυεδηε απυ ημοξ θάαμοξ ηαζ ημοξ ΐογακηζκμφξ, ζ’ αοημφξ ημοξ ηακδζκααμφξ. Οζ ΐανάββμζ ήηακ ηαθμί πμθειζζηέξ ηαζ μζ αογακηζκμί αοημηνάημνεξ είπακ ζηναημθμβήζεζ ιζζεμθυνμοξ δδιζμονβχκηαξ επίθεηηα ζχιαηα. Πνχημξ μ αοημηνάημναξ Θευθζθμξ ζηναημθυβδζε ΐανάββμοξ ςξ βζα ηδκ αοημηναημνζηή θνμονά, ημ 839. Ο ηζάνμξ ηςκ Ρχζςκ Βιαδίκεξνο Α΄ ηνπ Κηέβνπ (958-1015) πμο είπε πακηνεοηεί ηδκ αδεθθή ημο αοημηνάημνα ημο ΐογακηίμο Βαζηιείνπ Β’ έζηεζθε ςξ πνμζςπζηή θνμονά ημο 6.000 μοδδμφξ πμθειζζηέξ (ΐανάββμοξ), βζα κα οπεναζπίζμοκ ημ ενυκμ ημο πμο ηζκδφκεοε απυ ημκ ζθεηενζζηή ΐάνδα Φςηά. Οζ ΐανάββμζ πμθέιδζακ ιε πνςημθακή αβνζυηδηα, ζηυηςζακ ημκ Φςηά ηαζ ηαηαηνεμφνβδζακ ημοξ οπμπςνμφκηεξ ζηναηζχηεξ ημο. ε ακηάθθαβια μ ΐθαδίιδνμξ πακηνεφηδηε ηδκ πνζβηίπζζζα Άκκα, αδεθθή ημο αογακηζκμφ αοημηνάημνα ηαζ αζπάζηδηε ημ πνζζηζακζζιυ. Δ ΐαναββζηή Φνμονά ηςκ αοημηναηυνςκ ήηακ ειπεζνμπυθεια ηάβιαηα ΐανάββςκ πζζηά ζημκ αοημηνάημνα ηαζ ηα ιέθδ ηδξ ήηακ μπθζζιέκα ιε ιαηνφ πέθεηο. Ο ααζζθζάξ ηδξ Νμναδβίαξ Υάξαιλη Γ’ (πμο ζημηχεδηε ηαηά ηδκ εζζαμθή ηςκ Νμναδβχκ ΐίηζκβηξ ζηδκ Ώββθία) ήηακ ηζ αοηυξ ζημ πανεθευκ, ιέθμξ ηδξ ΐαναββζηήξ Φνμονάξ ημο ΐογακηίμο. Οζ ΐανάββμζ ζηαδζαηά αθμιμζχεδηακ ιε ημοξ βδβεκείξ ζθάαζημφξ θαμφξ ηαζ ςξ ημ 13μ αζχκα, έπμοκ ηεθείςξ εηζθααζζεεί ηαζ δεκ έπμοκ πζα ηαιζά ζπέζδ ιε ηδκ ζηακδζκααζηή ημοξ ηαηαβςβή. ΟΗ ΝΟΡΜΑΝΓΟΗ: Σμ υκμια Ννξκαλδφο ζδιαίκεζ άκενςπμξ ημο αμννά. Οζ Νμνιακδμί είκαζ μ αυνεζμξ θαυξ πμο απμίηζζε ηδ Νμνιακδία (ζηδ Γαθθία), ηαηέηηδζε ηδκ Ώββθία ηαζ βζα αζχκεξ έπαζλε ζδιακηζηυ πμθζηζηυ, ζηναηζςηζηυ ηαζ πμθζηζζηζηυ νυθμ ζηδ Μεζυβεζμ ηαζ ζηδ δοηζηή Βονχπδ ημο Μεζαίςκα. Σμ ζδιακηζηυηενμ επίηεοβιά ημοξ είκαζ δ ηαηάηηδζδ ηδξ Ώββθίαξ ημ 1066.
291
Οζ Νμνιακδμί ζηα ηέθδ ημο 9μο αζχκα εβηαηαθείπμοκ ηδ ηακδζκααία ηαζ εβηαείζηακηαζ ζηζξ αυνεζεξ αηηέξ ηδξ Γαθθίαξ, απέκακηζ απυ ηδκ Ώββθία ηαζ ζοιαζχκμοκ ιε ημκ κηυπζμοξ ηαημίημοξ. Σμ 911 μ Φνάβημξ ααζζθζάξ Κάνμθμξ Γ’ , πμο θμαυηακ ηζξ θδζηνζηέξ επζδνμιέξ ηςκ Νμνιακδχκ ζημ εζςηενζηυ ηδξ πχναξ ημο, ημοξ πνμζθένεζ αοημκμιία ζηα εδάθδ πμο ηαηείπακ ιε ακηάθθαβια ηδκ οπμηαβή ημοξ ζημ ενυκμ. Ο ανπδβυξ Υνμθθ (βκςζηυξ απυ εηθαηζκζζιέκμ ημο υκμια Ρφιινο), δέπεηαζ ηδκ πνυηαζδ ημο ααζζθζά ηαζ δδιζμονβείηαζ ημ Αμοηάημ ηδξ Νμνιακδίαξ. (Δ Νμνιακδία είκαζ ζήιενα ιζα βαθθζηή επανπία, ζηζξ εηαμθέξ ημο δημοάκα). Ο θαυξ ηδξ Νμνιακδίαξ αζπάζηδηε ημ πνζζηζακζζιυ ηαζ οζμεέηδζε ηδ βαθαημ-νςιασηή βθχζζα ηαζ ηα βαθθζηά έεζια. Αδιζμφνβδζε έκα δζηυ ημο πμθζηζζιυ, δζαθμνεηζηυ απυ ημ ζηακδζκααζηυ, αθθά ηαζ απυ ημκ βεζημκζηυ ημο βαθθζηυ. Βθάνιμζακ πνχημζ ημ θεμοδανπζηυ ζφζηδια, ηυζμ ζηδ Νμνιακδία, υζμ ηαζ ζηδκ Ώββθία. Σμ ζφζηδια αοηυ έβζκε απμδεηηυ απυ ηα πενζζζυηενα ιεζαζςκζηά ηνάηδ. Οζ Νμνιακδμί είπακ επαθέξ ιε ηδκ Ώββθία απυ ηδκ ανπή ηδξ φπανλήξ ημοξ, επεζδή δ πενζμπή ημοξ ηαζ ηα θζιάκζα ημοξ είκαζ απέκακηζ απυ ηδκ Ώββθία, ζημ ζηεκυ ηδξ Μάβπδξ. Αδιζμονβήεδηακ ηαζ δεζιμί αίιαημξ, υηακ δ Έιια, ηυνδ ημο Αμφηα ηδξ Νμνιακδίαξ Ρζζάν ΐ’, πακηνεφηδηε ημκ Άββθμ ααζζθζά Έεεθνεκη ΐ’. Ώπυ ημ 1042 ςξ ημ 1066, ααζζθζάξ ηδξ Ώββθίαξ ήηακ μ Δδνπάξδνο ν Οκνινγεηήο. Αεκ είπε παζδζά ηαζ ελοθαίκμκηακ δζααμοθεφζεζξ βζα ηδ δζαδμπή. Ο Αμφηαξ ηδξ Νμνιακδίαξ Γμοθζέθιμξ ΐ’ ‘ν Νφζνο’ (πζμ βκςζηυξ ςξ Γνπιηέικνο ν Καηαθηεηήο) είπε ιαηνζκή ζοββέκεζα ιε ημκ Βδμοάνδμ, αθθά υηακ μ ηεθεοηαίμξ πέεακε, ημ ζοιαμφθζμ ηςκ Λυνδςκ, έδςζε ημ ενυκμ ζημκ Υάνμθκη Γηυκημοσκ. Ο Γμοθζέθιμξ απμθάζζζε κα εζζαάθεζ ζηδκ Ώββθία.
Ο Γνπιηέικνο ν Καηαθηεηήο (1027-1087) Ο Γνπιηέικνο ήηαλ λφζνο γηνο ηνπ Γνχθα ηεο Ννξκαλδίαο Ρνβέξηνπ Α’. Ο παηέξαο ηνπ ηνλ είρε νξίζεη δηάδνρφ ηνπ, αιιά πέζαλε φηαλ ν κηθξφο Γνπιηέικνο ήηαλ κφιηο νθηψ εηψλ. Ζ κε λφκηκε θαηαγσγή θαη ην λεαξφ ηεο ειηθίαο ηνπ δεκηνχξγεζαλ ακθηζβεηήζεηο, δηακάρεο θαη αλαηαξαρή ε νπνία μεπεξάζηεθε κε ηε ζπλδξνκή ηνπ Γάιινπ βαζηιηά Δξξίθνπ Α’. χληνκα ν Γνπιηέικνο ππέηαμε ηνπο βαξφλνπο ηεο Ννξκαλδίαο πνπ αληηδξνχζαλ θαη έγηλε έλαο απφ ηνπο πην ηζρπξνχο θενπδάξρεο ηεο Γαιιίαο θαη αξγφηεξα πξφζζεζε ζηελ επηθξάηεηά ηνπ θαη ηελ γεηηνληθή γαιιηθή επαξρία Βξεηάλε. Λέγεηαη φηη ν ζείνο ηνπ θαη άηεθλνο βαζηιηάο ηεο Αγγιίαο Δδνπάξδνο ν Οκνινγεηήο ηνπ είρε ππνζρεζεί δηαδνρή ζηνλ αγγιηθφ ζξφλν. ηαλ φκσο πέζαλε, νη Λφξδνη ηεο Αγγιίαο απνθάζηζαλ λα δψζνπλ ην ζηέκκα ζηνλ γακπξφ ηνπ Υάξνιλη Γθφληνπτλ. Αγαλαθηηζκέλνο ν Γνπιηέικνο (θαη κεηά απφ παξφηξπλζε ηνπ Πάπα Αιέμαλδξνπ Β’) απνθάζηζε λα εηζβάιεη ζηελ Αγγιία θαη λα επηβάιεη ηε ζέιεζή ηνπ κε ηα φπια. Σν 1066, φηαλ νη Ννξβεγνί Βίθηλγθο ππφ ηνλ Υάξαιλη εηζέβαιαλ ζηε βφξεηα Αγγιία, ν Υάξνιλη Γθφληνπτλ ηνπο αληηκεηψπηζε κε επηηπρία θαη ηεξκάηηζε δηα παληφο ηηο εηζβνιέο ησλ Βίθηλγθο. Απηέο ηηο κέξεο ν Γνπιηέικνο απνβηβάζηεθε κε ηνπο Ννξκαλδνχο ηνπ ζηελ Αγγιία. Ο ζηξαηφο ησλ Αγγινζαμφλσλ ηνπ Υάξνιλη (θνπξαζκέλνο αθφκα απφ ηε κεγάιε ηνπ λίθε θαηά ησλ Ννξβεγψλ)
292
έζπεπζε ζην λφην λα αληηκεησπίζεη ηνπο λένπο εηζβνιείο. Οη δπν ζηξαηνί ζπλαληήζεθαλ ζην Υάζηηλγθο ζηηο 14 Οθησβξίνπ ηνπ 1066. Οη Αγγινζάμνλεο εηηήζεθαλ απφ ην ηππηθφ θαη ηνπο ηνμφηεο ησλ Ννξκαλδψλ, ν Υάξνιλη θαη νη δπν αδειθνί ηνπ ζθνηψζεθαλ θαη ν Γνπιηέικνο, ζηέθζεθε βαζηιηάο ηεο Αγγιίαο ηα Υξηζηνχγελλα ηεο ίδηαο ρξνληάο. Σα επφκελα ρξφληα, ν Γνπιηέικνο κε πξφζρεκα ζπνξαδηθέο ηνπηθέο εμεγέξζεηο, δήκεπε ηηο πεξηνπζίεο ησλ Άγγισλ επγελψλ θαη ηηο παξαρσξνχζε ζε Ννξκαλδνχο (κε κφλε ππνρξέσζή ηνπο ηνλ φξθν πίζηεο ζην βαζηιηά), κε απνηέιεζκα λα δεκηνπξγεζεί κηα λνξκαλδηθή αξηζηνθξαηία πνπ έιεγρε ηε ρψξα. Γηα ηνπο ρσξηθνχο ηεο Αγγιίαο ην κφλν πνπ είρε αιιάμεη ήηαλ ην φλνκα ηνπ θενπδάξρε–αθέληε. Αιιά ν Γνπιηέικνο πξνρψξεζε θαη ζηελ αληηθαηάζηαζε ησλ επηζθφπσλ θαη ζξεζθεπηηθψλ εγεηψλ κε αληίζηνηρνπο Ννξκαλδνχο. Σν απνηέιεζκα ήηαλ λα δεκηνπξγεζεί έλα κεγάιν γισζζηθφ ράζκα αλάκεζα ζηελ εγέηηδα λνξκαλδηθή ηάμε πνπ κηινχζε γαιιηθά θαη ζην ιαφ ηεο ρψξαο, πξάγκα πνπ είρε ζεκαληηθέο ζπλέπεηεο ζηελ αγγιηθή γιψζζα θαη παηδεία. Ο Γνπιηέικνο δηαηήξεζε ηνπο ζεζκνχο θαη ην άγξαθν εζηκηθφ δίθαην ηεο Αγγιίαο θαη επέβαιε ην ξσκατθφ δίθαην κφλν ζηελ εθθιεζία. Γηέηαμε ηε ιεπηνκεξή απνγξαθή ηνπ πιεζπζκνχ θαη ηεο αθίλεηεο πεξηνπζίαο. Σα απνηειέζκαηα απηήο ηεο απνγξαθήο είλαη θαηαρσξεκέλα ζην Μεγάιν Κηεκαηνιφγην (Domesday Book ηνπ 1086) πνπ είλαη ην πξψην θηεκαηνιφγην ηεο ηζηνξίαο θαη πνιχηηκν ηζηνξηθφ ληνθνπκέλην (ην πξσηφηππν βξίζθεηαη ζην Γεκφζην Αξρείν ηνπ Λνλδίλνπ) θαη καο δίλεη πνιχηηκεο πιεξνθνξίεο γηα ηελ θνηλσλία ηεο επνρήο εθείλεο. Ο Γνπιηέικνο έδεζε ην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο δσήο ηνπ ζηε Ννξκαλδία. Ήηαλ ακφξθσηνο θαη κηινχζε κφλν γαιιηθά. Απέθηεζε ηέζζεξηο γηνπο θαη πέληε θφξεο. ινη νη κεηαγελέζηεξνη Άγγινη κνλάξρεο ήηαλ απφγνλνί ηνπ. Πέζαλε ην 1087 ζηε Γαιιία. Ζ επίδξαζε ηεο λνξκαλδηθήο θαηάθηεζεο ηεο Αγγιίαο ήηαλ απνθαζηζηηθήο ζεκαζίαο γηα ηελ κεηέπεηηα ηζηνξηθή πνξεία ηεο. Σα λνξκαλδηθά πξφηππα πνπ εηζήγαγε ν Γνπιηέικνο ζεκάδεςαλ φινπο ηνπο ηνκείο ηεο θνηλσλίαο, ηε δηνίθεζε, ηελ νηθνλνκία, ηε γιψζζα, ηνλ πνιηηηζκφ θαη ηελ αξρηηεθηνληθή. ήκεξα ζην αγγιηθφ ιεμηθφ πεξηιακβάλνληαη πεξηζζφηεξεο ιαηηληθήο, ειιεληθήο ή γαιιηθήο πξνέιεπζεο ιέμεηο απφ φηη αγγινζαμνληθήο. ιε ζρεδφλ ε Βξεηαλία θαη ε Ηξιαλδία είλαη δηάζπαξηε απφ λνξκαλδηθά θάζηξα θαη πχξγνπο. Ο πνιηηηζκφο ηεο Αγγιίαο είλαη θξάκα αγγινζαμνληθψλ θαη λνξκαλδηθψλ θαη γαιιηθψλ πνιηηηζηηθψλ ζηνηρείσλ. Ζ δηαθπβέξλεζε ηεο Αγγιίαο απφ Ννξκαλδνχο βαζηιείο είρε άιιν έλα αληίρηππν πνπ ζεκάδεςε ηελ ηζηνξία ηεο Δπξψπεο γηα αηψλεο. Οη Άγγινη βαζηιείο, πνπ ιφγσ ηεο θαηαγσγήο ηνπο θαηείραλ ζεκαληηθέο εδαθηθέο εθηάζεηο ζηε Γαιιία, ήξζαλ επαλεηιεκκέλα ζε πνιεκηθέο ζπγθξνχζεηο κε ηνπο Γάιινπο.
Σμ 999 μζ ηάημζημζ ηδξ κυηζαξ Εηαθίαξ πνμζηάθεζακ Νμνιακδμφξ ιζζεμθυνμοξ βζα κα ακηζιεηςπίζμοκ επζδνμιέξ αναηδκχκ απυ ηδκ Ώθνζηή. Οζ Νμνιακδμί ακηαπμηνίεδηακ ηαζ ακηζιεηχπζζακ ιε επζηοπία ημοξ εζζαμθείξ, αθθά ζηδ ζοκέπεζα, έδζςλακ ηαζ ημοξ αογακηζκμφξ πμο ηαηείπακ ηδ κυηζμ Εηαθία ηαζ ζηα ιέζα ημο 11 μο αζχκα ηαηέθααακ ηδ ζηεθία ηαζ ηδ Μάθηα απυ ημοξ αναηδκμφξ ηαζ εβηαείδνοζακ δομ κμνιακδζηά ηνάηδ ζηδκ πενζμπή.
293
Σμ Γνπθάην ηεο Απνπιίαο θαη Καιαβξίαο ηαζ ημ Βαζίιεην ηεο ηθειίαο. Με αάζδ ηα δομ αοηά ααζίθεζα, μζ Νμνιακδμί εα επζπεζνήζμοκ κα ηαηαθάαμοκ ημ ΐογάκηζμ, (ημ μπμίμ ήδδ ακηζιεηχπζγε πνμαθήιαηα ιε ημοξ Σμφνημοξ ζηδκ Ώκαημθή), ηάκμκηαξ αθθεπάθθδθεξ επζδνμιέξ, ιε απμημνφθςια ηδξ ηαηάθδρδ ηδξ Θεζζαθμκίηδξ ημ 1185. ηαζ ηδ ζθαβή 7000 Βθθήκςκ ηαημίηςκ ηδξ. Οζ ΐογακηζκμί, ιε ηδ αμήεεζα ημο ζζπονυηαημο ηυηε καοηζημφ ηνάημοξ, ηδξ ΐεκεηίαξ, εα απμηνμφζμοκ υθεξ ηζξ επζδνμιέξ ηαζ ζε ακηάθθαβια παναπχνδζακ ζημοξ ΐεκεημφξ ιεβάθα ειπμνζηά ηαζ καοηζηά πνμκυιζα. Σμ βεβμκυξ αοηυ εα ζοιαάθθεζ ζηδκ εδναίςζδ ηδξ καοηζηήξ ηονζανπίαξ ηςκ ΐεκεηχκ ζηδκ ακαημθζηή Μεζυβεζμ βζα ανηεημφξ αζχκεξ. Οζ θαμί ηδξ Μεζμβείμο ακαβκχνζγακ ηδκ πμθειζηή ζηακυηδηα ηςκ ΐίηζκβηξ αθθά ημοξ εεςνμφζακ αηαθθζένβδημοξ ηαζ αάναανμοξ. ηδκ Εηαθία μ ΐίηζκβη ήηακ ζοκχκοιμ ημο άπιπηνπ ηαζ άμεζηνπ, εκχ μζ αογακηζκμί ημοξ παναηηήνζγακ θξαζνζαθνχιεο ηαζ πειεθνθφξνπο βάξβαξνπο. ΐέααζα υθα αοηά ήηακ ίζςξ οπεναμθέξ, αθθά ημ βεβμκυξ είκαζ υηζ μζ ΐίηζκβηξ λεηίκδζακ ηζξ ηαηαηηήζεζξ ημοξ ιε πεζναηείεξ, εζζαμθέξ ηαζ ζθαβέξ ηαζ υηζ αηυια ηαζ μζ ανπδβμί ημοξ ιέπνζ ημκ 11 μ ήηακ ηεθείςξ αβνάιιαημζ. ιςξ βνήβμνα εκηάπεδηακ ζημκ ημνιυ ηςκ εονςπασηχκ θαχκ ηαζ πνμζέθενακ ηζ αοημί ζηδκ πμθζηζζηζηή ακάπηολδ ηδξ Βονχπδξ.
Παγθόζκηνο ράξηεο ηνπ 13νπ πνπ αλαζρεδηάζηεθε ηνλ 15ν αηώλα θαη εκθαλίδεη ηελ Βίλιαλη (Νέα Γε ηνπ Καλαδά), πνπ είρε αλαθαιύςεη ν Ληθ Έξηθζνλ ην 1000, πέληε ζρεδόλ αηώλεο πξηλ ηνλ Κνιόκβν. Ζ Βίλιαλη θαίλεηαη ζην δπηηθόηεξν ζεκείν ηνπ ράξηε
294
19. Ζ ΒΤΕΑΝΣΗΝΖ ΑΤΣΟΚΡΑΣΟΡΗΑ Δ ζζημνία ηδξ ΐογακηζκήξ αοημηναημνίαξ είκαζ δ ζοκέπεζα ηδξ Ρςιασηήξ (μζ δβειυκεξ απμηαθμφκηαζ αοημηνάημνεξ ηςκ Ρςιαίςκ ηαζ μζ κυιμζ, ςξ ηδκ επμπή ημο Δνάηθεζμο βνάθμκηαζ ζηα θαηζκζηά), αθθά ζηαδζαηά ιεηαηνέπεηαζ ζε ζζημνία εκυξ κέμο αοεφπανηημο, πμθοεεκζημφ ηνάημοξ, ηδξ Ρσκαλίαο, ιε ηονίανπδ βθχζζα ηδκ εθθδκζηή ηαζ ενδζηεία ηδ πνζζηζακζηή. Ο υνμξ Βπδαληηλή απηνθξαηνξία πνδζζιμπμζήεδηε βζα πνχηδ θμνά ημ 1557 (πάκς απυ έκα αζχκα απυ ηδκ πηχζδ ηδξ Κςκζηακηζκμφπμθδξ), απυ ημ Γενιακυ ζζημνζηυ Εενχκοιμ Γμοθθ ηαζ είκαζ ειπκεοζιέκμξ απυ ηδκ ανπαία απμζηία ηςκ Μεβανέςκ Βπδάληην, πμο ήηακ πηζζιέκδ ζημ ίδζα ζδιείμ. Σμκ 18μ αζχκα Γάθθμξ θζθυζμθμξ ημο Αζαθςηζζιμφ Μνληεζθηέ, πνδζζιμπμίδζε ημκ ίδζμ υνμ, βζα κα δζαπςνίζεζ ημκ εθθδκζηυ ηαζ νςιασηυ πμθζηζζιυ, απυ ημ ζημηαδζζιυ ηαζ ηδκ ααναανυηδηα ημο Μεζαίςκα. Δ αοημηναημνία πμο δδιζμφνβδζε ημκ 9μ αζχκα μ Καξινκάγλνο έθενε ημκ ηίηθμ ηδξ (Ώβίαξ) Ρςιασηήξ Ώοημηναημνίαξ. Ο Φνάβημξ αοημηνάημναξ πνμζπάεδζε, κα κμιζιμπμζήζεζ ηζξ ηηήζεζξ ημο ζζπονζγυιεκμξ υηζ ηθδνμκυιδζε κυιζια ηδκ Ρςιασηή αοημηναημνία. Ώοηυ ζηδνίπεδηε ζε έκα απυ ηα πζμ δζάζδια πθαζηά έββναθα ηδξ ζζημνίαξ, ηδ Γσξεά ηνπ Κσλζηαληίλνπ υπςξ ακαθένεηαζ ηαζ ζημ ηεθάθαζμ βζα ημκ Κανθμιάβκμ, πζμ πάκς. Έηζζ, ζηδ Αφζδ απμηαθμφζακ ημκ αοημηνάημνα ηδξ Κςκζηακηζκμφπμθδξ, υπζ ιε ημκ ηίηθμ ημο: Ώοημηνάημναξ ηςκ Ρςιαίςκ – πμο ηχνα ημκ πνδζζιμπμζμφζε μ Φνάβημξ ιμκάνπδξ – αθθά, Ώοημηνάημνα ηςκ Βθθήκςκ ηαζ ημ ηνάημξ ημο Βθθδκζηή Ώοημηναημνία ή Βθθάδα ή ηαζ Ώοημηναημνία ηδξ Κςκζηακηζκμφπμθδξ. Οζ ίδζμζ μζ ΐογακηζκμί αοημπαναηηδνίγμκηακ ςξ Ρςιαίμζ (ηαζ ζήιενα δ θέλδ Ρσκηφο, παναηηδνίγεζ ημκ Έθθδκα) ηαζ ακάπηολακ εεκζηή ζοκείδδζδ ςξ οπήημμζ ηδξ Ρςιακίαξ, υπςξ μκυιαγακ ημ ηνάημξ πμο γμφζακ. Ώοηυ απεζημκίγεηαζ ζηδ αογακηζκή θμβμηεπκία ηαζ εζδζηυηενα ζηα αθξηηηθά ηξαγνχδηα, ζηα μπμία μζ θνμονμί ηςκ ζοκυνςκ (Ώηνίηεξ) οπενδθακεφμκηακ υηζ οπεναζπίγμκηακ ηδ πχνα ημοξ απυ ημοξ εζζαμθείξ. Σμ πζμ βκςζηυ απυ αοηά ηα δνςζηά έπδ ήηακ ημ πμίδια Γηγελήο Αθξίηαο. Οζ ΐογακηζκμί είπακ βεκζηχξ ηδ ζοκείδδζδ ηδξ ζοκέπεζαξ ημοξ απυ ημοξ ανπαίμοξ Έθθδκεξ ηαζ Ρςιαίμοξ. Οζ ανπαίμζ Έθθδκεξ δεκ ήηακ θοζζηά πνζζηζακμί, αθθά μζ αογακηζκμί δζακμμφιεκμζ μκυιαγακ ηδ ιεζαζςκζηή βθχζζα ημοξ ‘εθθδκζηή’. Ο υνμξ Γξαηθφο πνδζζιμπμζήεδηε ζοπκά απυ ημοξ Βονςπαίμοξ ςξ οπμηαηάζηαημ ημο υνμο Έιιελαο πμο εφιζγε ημκ παβακζζιυ. Ο αογακηζκυξ ζζημνζηυξ ημο 5μο αζχκα Πνίζημξ, ακαθένεζ υηζ υκηαξ ιέθμξ ηδξ ακεπίζδιδξ αογακηζκήξ πνεζαείαξ ζηδκ αοθή ημο Ώηηίθα, ζοκάκηδζε ηάπμζμκ ιε ζηοεζηή θμνεζζά πμο ιζθμφζε εθθδκζηά. ηακ μ Πνίζημξ ημκ νχηδζε πμφ έιαεε ηδ βθχζζα, αοηυξ ημο απάκηδζε υηζ ήηακ Γξαηθφο εθ γελεηήο. Σμ ΐογάκηζμ πμο λεηίκδζε ςξ ιζα πμθοεεκζηή αοημηναημνία, ζφκημια έβζκε έεκμξ (ιε ηδ ζφβπνμκδ έκκμζα ημο υνμο) ηαζ, υηακ ηεθείςζε δ οπενπζθζεηήξ ζζημνία ημο ημ 1453, είπε ιεηαηναπεί ζε εθθδκζηυ Ονευδμλμ ηνάημξ - άθθςζηε είπε πζα βεςβναθζηά ζοννζηκςεεί ζηα ζηεκά εθθδκζηά υνζα. Καηά ημοξ αζχκεξ πμο αημθμφεδζακ ηζξ ανααζηέξ, αμοθβανζηέξ ηαζ άθθεξ ααναανζηέξ ηαηαηηήζεζξ ημο 7μο αζχκα, δ πμθοεεκζηή θφζδ ημο ηνάημοξ πανέιεζκε αηυια, ακ ηαζ μ ηφνζμξ υβημξ ηςκ
295
πθδεοζιχκ ηδξ ΐαθηακζηήξ ηαζ ηδξ Μζηνάξ Ώζίαξ απμηεθμφκηακ ζηδκ ιεβάθδ πθεζμκυηδηά ημο απυ Έθθδκεξ. Ποηκέξ μιάδεξ εθθδκζηχκ πθδεοζιχκ, ήηακ επίζδξ δζαζημνπζζιέκεξ (πνζκ ηδ ιμοζμοθιακζηή ηαηάηηδζδ) ζηδ ονία, ηδκ Ώίβοπημ (ιε ιεβαθφηενδ ποηκυηδηα ζηδκ Ώθελάκδνεζα) ηαζ ζημοξ Ώβίμοξ Συπμοξ. Οζ εεκζηέξ ιεζμκυηδηεξ ηαζ μζ εοάνζειεξ ημζκυηδηεξ αζνεηζηχκ, γμφζακ ημκηά ζηα ζφκμνα. Δ πζμ αλζυθμβδ εεκζηή ιεζμκυηδηα ήηακ μζ Ώνιέκζμζ πμο γμφζακ ζηα ακαημθζηά ζφκμνα ηδξ αοημηναημνίαξ ιε ηδκ Πενζία ηαζ μζ θάαμζ πμο γμφζακ ζηα αυνεζα ηαζ ακαημθζηά ηδξ ΐαθηακζηήξ. Σμ 395, έημξ ημο εακάημο ημο ζαδνζηήξ ηαηαβςβήξ Θενδφζηνπ Α’ εεςνείηαζ ημ έημξ έκανλδξ ημο Ώκαημθζημφ Ρςιασημφ ηνάημοξ. Δ αοημηναημνία ιμζνάζηδηε μνζζηζηά ζε δομ ηνάηδ ηαζ ζημοξ δομ ακήθζημοξ βζμοξ ημο Ολψξην πμο ακέθααε ημ Αοηζηυ ηαζ Αξθάδην πμο ηέεδηε επζηεθαθήξ ημο Ώκαημθζημφ Ρςιασημφ ηνάημοξ . Ο 4μξ ηαζ μ 5μξ αζχκαξ ζδιαδεφηδηακ απυ ηζξ εζζαμθέξ ζημ εζςηενζηυ ηδξ αοημηναημνίαξ ηςκ Βεζηγφηζσλ ημο Ώθάνζπμο (πμο έθεαζε ςξ ηδκ Ώηηζηή ηαζ ηδκ Πεθμπυκκδζμ ηαηαζηνέθμκηαξ ηα πάκηα ζημ πέναζιά ημο), ηςκ Οχλλσλ ημο Ώηηίθα (πμο πναβιαημπμίδζακ εζζαμθέξ ζηδ ΐαθηακζηή ηαζ ζηδ Θνάηδ ηαζ απμιαηνφκεδηακ ιε ηαηααμθέξ ηενάζηζςκ πμζμηήηςκ πνοζμφ ηαζ εηήζζμοξ θυνμοξ), ηςκ Οζηξνγφηζσλ ημο Θεμδχνζπμο, ζημκ μπμίμ μ αοημηνάημναξ ηδξ Ώκαημθήξ Γήκςκ, ‘πνυζθενε’ ηδκ Εηαθία ςξ δέθεαν βζα κα απμιαηνοκεεί απυ ηδ ΐαθηακζηή ηαζ ηςκ Βαλδάισλ ημο Γεγένζπμο. Σμκ Ώνηάδζμ δζαδέπεδηε μ βζμξ ημο Θενδφζηνο Β’ (408-450), μ μπμίμξ έιεζκε ζηδκ ζζημνία βζα ηδκ μπφνςζδ ηδξ Πυθδξ ιε ημ ζζπονυηαημ Θενδνζηαλφ ηείρνο πμο ηδκ πνμζηάηεοε ςξ ηδκ άθςζή ηδξ ημ 1453. Μεηά ημ εάκαημ ημο Θεμδυζζμο ΐ’ ημ 450, ηαζ ςξ ημ 527 αημθμφεδζε ιζα ζεζνά εκκέα αοημηναηυνςκ. Σμ 527, πέεακε μ Ηνπζηίλνο Α’ ηαζ ηδκ ελμοζία ακέθααε μ ακζρζυξ ημο Ηνπζηηληαλόο Α’.
Ο Ηνπζηηληαλόο (483-565) Ο Ηνπζηηληαλφο ππήξμε έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο εγεκφλεο ηνπ Βπδαληίνπ. Έκεηλε ζηελ ηζηνξία: - Γηα ην ηεξάζηην λνκνζεηηθφ θαη δηνηθεηηθφ ηνπ έξγν. - Γηα ηελ πξνζπάζεηά ηνπ λα αλαθαηαιάβεη ηα ρακέλα εδάθε ηεο Γχζεο απφ ηνπο βαξβάξνπο θαη λα αλαζπζηήζεη ηελ εληαία Ρσκατθή απηνθξαηνξία (πξάγκα πνπ ην πέηπρε ζε κεγάιν βαζκφ). - Γηα ηελ επηηπρία ηνπ εγρεηξήκαηνο λα επηβάιεη ηε ρξηζηηαληθή ζξεζθεία, έζησ θαη κε ηε βία, ζε φιε ηελ επηθξάηεηα. Με δηαηάγκαηά ηνπ φζνη ππήθννη εμαθνινπζνχζαλ λα ζπζηάδνπλ ζηνπο αξραίνπο ζενχο ηηκσξνχληαλ αθφκα θαη κε απνθεθαιηζκφ. Ήηαλ βαξβαξηθήο (κάιινλ ζιαβηθήο) θαηαγσγήο, γελλήζεθε ζηελ Νατζφ ηεο Ηιιπξίαο θαη ην πξαγκαηηθφ φλνκα ήηαλ Πέηξνο αββάηηνο. ηαλ ν ζείνο ηνπ Ηνπζηίλνο έγηλε απηνθξάηνξαο, ην 518, ν Ηνπζηηληαλφο εγθαηαζηάζεθε ζηελ Κσλζηαληηλνχπνιε, φπνπ καζήηεπζε ζηνπο θαιχηεξνπο δαζθάινπο ηεο επνρήο θαη δηδάρηεθε ηελ ειιεληθή γιψζζα (ε ιαηηληθή ήηαλ ε κεηξηθή ηνπ). Οη γλψζεηο ηνπ, ε νμπδέξθεηά ηνπ θαη νη νξγαλσηηθέο ηνπ ηθαλφηεηεο, εθηηκήζεθαλ απφ ην ζείν, ν νπνίνο ηνλ πηνζέηεζε θαη ηνλ επέιεμε σο ζηελφηεξν ζπλεξγάηε ηνπ. 296
Αλήιζε δηαδνρηθά φια ηα θξαηηθά αμηψκαηα, παηξίθηνο, χπαηνο, θαίζαξαο θαη ηελ άλνημε ηνπ 527 ζπλαπηνθξάηνξαο. Σνλ Αχγνπζην ηνπ ίδηνπ ρξφλνπ, ν Ηνπζηίλνο πέζαλε θαη ν Ηνπζηηληαλφο έκεηλε κφλνο απηνθξάηνξαο. Ήηαλ ηθαλφο θαη βαζεηά κνξθσκέλνο θπβεξλήηεο θαη εξγαδφηαλ αθαηάπαπζηα (ηνλ ραξαθηήξηδαλ «ν απηνθξάηνξαο πνπ δελ θνηκάηαη πνηέ») είρε δε ηελ ηθαλφηεηα επηινγήο ζπνπδαίσλ ζπλεξγαηψλ. Σν έξγν ηνπ πινχζην θαη ζπνπδαίν, νθείιεηαη θαηά κεγάιν κέξνο θαη ζηνπο ζπλεξγάηεο ηνπ: - Οη ζηξαηεγνί ηνπ Βειηζάξηνο (505-565) θαη Ναξζήο (478-573) ζα απνδεηρζνχλ νη θαηαιιειφηεξνη γηα λα θέξνπλ ζε πέξαο ηελ «απειεπζέξσζε» ησλ ξσκατθψλ επαξρηψλ ζηε Ηηαιία, Ηζπαλία θαη Αθξηθή θαη λα θέξνπλ μαλά ζηε Ρσκατθή απηνθξαηνξία ηελ αίγιε ηνπο παξειζφληνο. Ο πξψηνο θαηέιαβε ηε ηθειία θαη απειεπζέξσζε ηε Νάπνιε θαη ηε Ρψκε. Δπίζεο δηάιπζε ην θξάηνο ησλ Βαλδάισλ θαηαιακβάλνληαο ηελ Καξρεδφλα ζηε Βφξεηα Αθξηθή, κε ζπλέπεηα φια ηα λεζηά ηεο δπηηθήο Μεζνγείνπ λα πεξηέιζνπλ ζηελ θπξηαξρία ηνπ Βπδαληίνπ. Νίθεζε ηνπο Πέξζεο θαη ηνπο ππνρξέσζε λα δερζνχλ ηελ «απέξαληε εηξήλε». Ο Ναξζήο νινθιήξσζε ηελ θαηάθηεζε ηεο Ηηαιίαο ληθψληαο ηνπο Οζηξνγφηζνπο. Δπί εγεκνλίαο Ηνπζηηληαλνχ, ε απηνθξαηνξία είρε ηε κεγαιχηεξε έθηαζε ηεο ηζηνξίαο ηεο, εθηεηλφηαλ απφ ηηο Ζξάθιεηεο ηήιεο (Γηβξαιηάξ) σο ηελ Παιαηζηίλε θαη πεξηιάκβαλε φιε ηε Μηθξά Αζία, ηε Βαιθαληθή θαη Ηηαιηθή θαη κεγάιν κέξνο ηεο Ηβεξηθήο ρεξζνλήζνπ. - Ο λνκνκαζήο Σξηβωληαλόο (500-547) πξαγκαηνπνίεζε ηελ θσδηθνπνίεζε ησλ λφκσλ ηνπ θξάηνπο, ηεξάζηην λνκνζεηηθφ έξγν πνπ πεξηιάκβαλε ηνλ Κψδηθα (αζηηθνχ δηθαίνπ), ηηο Δηζεγήζεηο ηνπο Παλδέθηεο θαη ηηο Νεαξέο’. Σα ηξία πξψηα γξάθηεθαλ ζηα ιαηηληθά, ην ηειεπηαίν ζηα ειιεληθά, πνπ απφ ηφηε άξρηζαλ λα ρξεζηκνπνηνχληαη παξάιιεια κε ηα ιαηηληθά, ζηα επίζεκα θξαηηθά έγγξαθα. Σν έξγν απηφ απνηέιεζε ηε βάζε γηα ηελ εμέιημε ηνπ δηθαίνπ ησλ πεξηζζφηεξσλ επξσπατθψλ θξαηψλ. - Ο άιινο λνκνκαζήο, ν Ιωάννης Καππαδόκης, εηζήγαγε κηα ζεηξά κεηαξξπζκίζεσλ ζηε δηνηθεηηθή θαη νηθνλνκηθή δνκή ηνπ θξάηνπο. Αλάκεζα ζ’ απηέο ήηαλ, ε πξνζηαζία ηνπ πνιίηε απφ ηελ θξαηηθή απζαηξεζία θαη δηαθζνξά, ε θαηάξγεζε ηεο εμαγνξάο δεκφζησλ αμησκάησλ θαη ε ππνρξέσζε ησλ εχπνξσλ πνιηηψλ γηα θαηαβνιή θφξσλ. Με εηζεγήζεηο ηνπ, ν Ηνπζηηληαλφο αλαδηάξζξσζε θαη βειηίσζε ηε δηνηθεηηθή δνκή ησλ επαξρηψλ. Ο Ηνπζηηληαλφο κεξίκλεζε γηα ηελ αλάπηπμε ηνπ εκπνξίνπ θαη ηεο βηνηερλίαο. Γεκηνχξγεζε ην θξαηηθφ κνλνπψιην παξαγσγήο θαη εκπνξίαο κεηαμσηψλ πθαζκάησλ. Αλαπηχρζεθε ε λαπζηπινΐα ηεο Μεζνγείνπ, αιιά θαη ηεο Δξπζξάο Θάιαζζαο θαη νη εκπνξηθέο ζρέζεηο κε ην αηζηνπηθφ βαζίιεην ηεο Αμνχκ. Γξνκνιφγεζε έλα κεγάιν πξφγξακκα αλέγεξζεο δεκφζησλ θηηξίσλ, ιηκαληψλ, πδξαγσγείσλ, ινπηξψλ, νδψλ, θξνπξίσλ, νρπξσκαηηθψλ έξγσλ θαη λαψλ ζε φιε ηελ επηθξάηεηα. Ίδξπζε ζην ηλά ηε κνλή ηεο Θενηφθνπ (αξγφηεξα Αγίαο Αηθαηεξίλεο). Οηθνδφκεζε επίζεο ηε Μνλή Αγίνπ Βηηαιίνπ ζηε Ραβέλλα, ε νπνία είλαη δηάζεκε γηα ηα αξηζηνπξγεκαηηθά ςεθηδσηά πνπ ηελ θνζκνχλ. Μεηαμχ απηψλ μερσξίδνπλ απηά ηνπ Ηνπζηηληαλνχ, ηεο ζπδχγνπ ηνπ Θενδψξαο θαη ησλ αθνινπζηψλ ηνπο). Δπί βαζηιείαο ηνπ ζεκεηψζεθε ζεκαληηθή πξφνδνο ζηηο θαιέο ηέρλεο, ηελ εθθιεζηαζηηθή πνίεζε, ηελ αξρηηεθηνληθή, ηε γιππηηθή, ηε δσγξαθηθή θαη ηε κηθξνηερλία. - Οη αξρηηέθηνλεο Αλζέκηνο (474-534) θαη Ηζίδωξνο, νινθιήξσζαλ ηελ θαηαζθεπή ηνπ αξρηηεθηνληθνχ ζαχκαηνο, ηνπ λανχ ηεο Αγίαο ηνπ Θενχ νθίαο, ελφο εληππσζηαθνχ ηφζν γηα ηνλ φγθν θαη ηνλ πινχην ηνπ, φζν θαη γηα ηνλ
297
ηεξάζηην ηξνχιν θαη ηε κεγαινπξέπεηα ηνπ νηθνδνκήκαηνο, πνπ θαη ζήκεξα εμαθνινπζεί λα ζαπκάδεηαη. Ήηαλ θαη παξακέλεη ην ζήκα ηεο Πφιεο αθφκα θαη κεηά ηελ άισζή ηεο απφ ηνπο Σνχξθνπο θαη κέρξη ηηο κέξεο καο. Λέγεηαη φηη ζηα εγθαίληά ηεο ην 537, ν Ηνπζηηληαλφο, εληππσζηαζκέλνο θαη ν ίδηνο απφ ηε κεγαινπξέπεηά ηεο, είπε θνκπάδνληαο φηη ‘λίθεζε ηνλ νινκψληα’. Ζ Αγία νθία ρηίζηεθε ζηε ζέζε ελφο άιινπ λανχ πνπ είρε θαεί, καδί κε πνιιά άιια δεκφζηα θηίξηα, θαηά ηελ ηάζε ηνπ Νίθα. Ο Ηνπζηηληαλφο έιαβε ζθιεξά κέηξα θαηά ησλ νπαδψλ ηνπ Γσδεθαζένπ πνπ είραλ απνκείλεη, κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη ην θιείζηκν ηεο Αθαδεκίαο ηεο Αζήλαο, θέληξνπ ηεο λενπιαησληθήο θηινζνθίαο θαη «εζληθήο» παηδείαο. Ζ Αθαδεκία είρε ηδξπζεί απφ ηνλ Πιάησλα πξηλ απφ πεξίπνπ 11 αηψλεο θαη ζεσξείηαη ηα αξραηφηεξν Παλεπηζηήκην. Καηαδίσμε ηνπο καληρατζηέο θαη επέβαιε πεξηνξηζκνχο ζηα δηθαηψκαηα ησλ Δβξαίσλ. Απαγφξεπζε ηε ιαηξεία ηνπ Άκκσλα θαη ηεο Ίζηδαο ζηε Ληβχε θαη ηελ Αίγππην. - Ζ γπλαίθα ηνπ, ε απηνθξάηεηξα Θενδώξα (500-548), ήηαλ ηαπεηλήο θαηαγσγήο (ήηαλ ρνξεχηξηα θαη πηζαλψο πφξλε ζηα ιατθά ρακαηηππεία ηεο Πφιεο). κσο ν Ηνπζηηληαλφο ηελ αγάπεζε θαη παξά ηηο αληηξξήζεηο ηνπ ζείνπ ηνπ, ηελ παληξεχηεθε κεηά ην ζάλαην ηνπ ηειεπηαίνπ. Δπέβαιε ζηνπο αμησκαηνχρνπο ηεο απηνθξαηνξίαο λα δίδνπλ φξθν πίζηεο ζ’ απηήλ, φπσο θαη ζηνλ ίδην. Παξά ην παξειζφλ ηεο, ε ζπκπεξηθνξά ηεο ήηαλ άςνγε θαη απνδείρηεθε κηα πνιχηηκε ζχληξνθνο ζην πιεπξφ ηνπ απηνθξάηνξα. πλεηή αιιά θαη απνθαζηζηηθή, θηιφδνμε θαη δίθαηε, παλέμππλε θαη κε ζπάλην πνιηηηθφ αηζζεηήξην, απέδεημε ηηο ηθαλφηεηέο ηεο ζπκβνπιεχνληαο θαη πξνζηαηεχνληαο ην ζχδπγφ ηεο. Οη ηθαλφηεηέο ηεο θάλεθαλ πην θαζαξά ζηε πεξίθεκε «ηάζε ηνπ Νίθα» ην 532. Σφηε μέζπαζαλ άγξηα επεηζφδηα κε αθνξκή ηελ θαηαδίθε ζε ζάλαην, θάπνησλ κειψλ ησλ θαηξηψλ (θάηη κεηαμχ θνκκάησλ θαη νπαδψλ νκάδσλ) ησλ δήκσλ Πξάζηλσλ θαη Βέλεησλ. ηελ πξαγκαηηθφηεηα ήηαλ αγαλαθηηζκέλνη γηα ηε βαξηά θνξνινγία πνπ είρε επηβάιεη ν Ησάλλεο Καππαδφθεο, γηα λα αληηκεησπίζεη ηα έμνδα ησλ πνιέκσλ θαη ησλ δεκφζησλ έξγσλ. Ξερχζεθαλ ζηνπο δξφκνπο θσλάδνληαο ην ζχλζεκα «Νίθα» θαη ιεειάηεζαλ θαη θαηέζηξεςαλ λανχο, δεκφζηα θηίξηα θαη ην κέγαξν ηεο ζπγθιήηνπ. Έρξηζαλ κάιηζηα θαη λέν απηνθξάηνξα, ηνλ ζπγθιεηηθφ Τπάηην. Ζ θαηάζηαζε είρε μεθχγεη απφ θάζε έιεγρν θαη ν Ηνπζηηληαλφο απνθάζηζε λα εγθαηαιείςεη ην ζξφλν ηνπ. κσο ε απνθαζηζηηθή ζηάζε ηεο Θενδψξαο ηνλ έπεηζε λα παξακείλεη θαη λα αληηκεησπίζεη ηε ζηάζε. Φέξεηαη φηη ηνπ είπε κεηαμχ ησλ άιισλ «θαιφλ εληάθηνλ ε βαζηιεία». Έηζη, νη δπν ζηξαηεγνί ηνπο Βειηζάξηνο θαη Ναξζήο, ζθαγίαζαλ άγξηα ζηνλ Ηππφδξνκν 30.000 ζηαζηαζηέο θαη έπλημαλ ζην αίκα ηε ηάζε. Ο Τπάηηνο ζπλειήθζε θαη κε επηκνλή ηεο Θενδψξαο, παξά ηνπο δηζηαγκνχο ηνπ απηνθξάηνξα, εθηειέζηεθε. Ζ Θενδψξα πέζαλε ζε ειηθία 48 εηψλ, ην 548 θαη ηάθεθε ζηελ εθθιεζία ησλ Αγίσλ Απνζηφισλ. ηα θηνλφθξαλα ηεο Αγίαο νθίαο είλαη ραξαγκέλν ην κνλφγξακκά ηεο. - Σελ επνρή ηνπ Ηνπζηηληαλνχ έδεζε θαη ν Πξνθόπηνο (500-565), έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο ηζηνξηθνχο θαη ρξνληθνγξάθνπο ηνπ Βπδαληίνπ. Γελλήζεθε πεξίπνπ ην 500 ζηελ Καηζάξεηα θαη ζπνχδαζε ξεηνξηθή θαη λνκηθά. ε λεαξή ειηθία ήξζε ζηελ Κσλζηαληηλνχπνιε θαη άζθεζε ην επάγγεικα ηνπ δηθεγφξνπ. Σν 527, έηνο πνπ αλέβεθε ζην ζξφλν ν Ηνπζηηληαλφο, ν Πξνθφπηνο αλέιαβε θαζήθνληα γξακκαηέα θαη ζπκβνχινπ ζην επηηειείν ηνπ Βειηζάξηνπ. Αθνινχζεζε ην ζηξαηεγφ ζηελ εθζηξαηεία ηνπ θαηά ησλ Πεξζψλ. Παξαβξέζεθε
298
ζηελ θαηαζηνιή ηεο ηάζεο ηνπ Νίθα, θαη ζηε ζπλέρεηα πάληα κε ην Βειηζάξην βξέζεθε ζηελ Αθξηθή θαηά ησλ Βαλδάισλ, ζηε ηθειία θαη ζηελ Ηηαιία θαηά ησλ Οζηξνγφηζσλ, έδεζε ηελ πνιηνξθία θαη ηελ θαηάιεςε ηεο Ρψκεο θαη κεηά ηελ θαηάιεςε ηεο πξσηεχνπζαο ησλ Οζηξνγφηζσλ Ραβέλλαο. Σν 540 ν Πξνθφπηνο βξέζεθε ζηελ Πφιε θαη ήηαλ απηφπηεο κάξηπξαο ηνπ ινηκνχ (παλψιεο) ηνπ 541-2 πνπ απνδεθάηηζε ηνλ πιεζπζκφ ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο. Γελ έρνπκε πιεξνθνξίεο γηα ηα ηειεπηαία ρξφληα ηεο δσήο ηνπ, εηθάδεηαη φκσο φηη πέζαλε θάπνπ κεηαμχ 560-570. Ζ αηηηθίδνπζα γιψζζα ηνπ έξγνπ ζπκίδεη αξραίνπο Έιιελεο ηζηνξηθνχο θη απηφ είλαη θαλεξφ ζηελ εμηζηφξεζε ηνπ ινηκνχ ηεο Πφιεο. Ζ πεξηγξαθή ηνπ ζπκίδεη ηνλ αληίζηνηρν ινηκφ ηεο Αζήλαο θαηά ηνλ Πεινπνλλεζηαθφ πφιεκν, φπσο ηνλ πεξηέγξαςε ν Θνπθπδίδεο. Σα έξγα ηνπ είλαη: - Τπέξ πνιέκσλ ιφγνη, ζε νθηψ βηβιία, φπνπ αλαθέξνληαη νη εθζηξαηείεο ηνπ Βειηζάξηνπ θαηά ησλ Πεξζψλ, ησλ Βαλδάισλ θαη ησλ Γφηζσλ. - Πεξί Κηηζκάησλ, ζε έμη βηβιία, ζηα νπνία εμπκλεί ηα δεκφζηα έξγα ηνπ Ηνπζηηληαλνχ ζε φιε ηελ απηνθξαηνξία. Δηθάδεηαη φηη γξάθηεθε θαηά παξαγγειία ηεο απιήο. - Αλέθδνηα ή Απφθξπθε Ηζηνξία, πνπ είλαη έλαο ιίβεινο θαηά ηεο Θενδψξαο θαη ηνπ Ηνπζηηληαλνχ. Σν χθνο ηνπ είλαη ηειείσο δηαθνξεηηθφ απφ ηα πξνεγνχκελα βηβιία, δελ μέξνπκε πφηε γξάθηεθε, νχηε πφηε δεκνζηεχηεθε. Θεσξείηαη απίζαλν λα θπθινθφξεζε πξηλ ην ζάλαην ηνπ Ηνπζηηληαλνχ (565) αλ θαη πηζαλφλ θπθινθνξνχζε ζε θχθινπο δπζαξεζηεκέλσλ αξηζηνθξαηηθψλ. Σν βηβιίν απηφ κεηψλεη ην ηζηνξηθφ θχξνο ηνπ Πξνθνπίνπ, γηαηί απηά πνπ αλαθέξεη μεπεξλάλε ην ζηνηρείν ηεο ππεξβνιήο. Αλαθέξεηαη κε εκπάζεηα γηα ηνλ απηνθξάηνξα, ηνλ νπνίν θαηεγνξεί γηα ηπξαλλία θαη δηαθζνξά θαη γηα ηε Θενδψξα ηελ νπνία παξνπζηάδεη σο δηεθζαξκέλε θαη αθφιαζηε. Απφ ηα βηβιία ηνπ Πξνθφπηνπ έρνπκε πνηθηιία πιεξνθνξηψλ ζρεηηθά κε ηελ ηζηνξία, ηα ήζε, ηα έζηκα θαη ηε γεσγξαθία ησλ ιαψλ ηεο απηνθξαηνξίαο θαζψο θαη απηψλ πνπ ηελ πεξηβάινπλ. - Σελ ίδηα επνρή έδεζε θαη ν Ρωκαλόο ν Μειωδόο, χξηνο ηελ θαηαγσγή, ν νπνίνο ραξαθηεξίζηεθε σο ν Πίλδαξνο ηεο εθθιεζηαζηηθήο πνίεζεο. Ο Ρσκαλφο ζπλέζεζε εθθιεζηαζηηθά θνληάθηα (χκλνπο) πςειήο πνίεζεο, φπσο ην Ζ Παξζέλνο ζήκεξνλ ηνλ ππεξνχζηνλ ηίθηεη θαη εθαηνληάδεο άιια. Σν 559 ν Βειηζάξηνο απέθξνπζε επηδξνκή ησλ Οχλλσλ πνπ είραλ θηάζεη σο ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε. Σν 562, ππνγξάθεηαη ζπλζήθε εηξήλεο κε ηνλ Πέξζε βαζηιηά Υνζξφε, αιιά ην Βπδάληην ππνρξεψλεηαη λα θαηαβάιεη θφξνπο ζηνπο Πέξζεο. Ο Ηνπζηηληαλφο ζπλέρηζε λα θπβεξλά επί δεθαεπηά ρξφληα κεηά ην ζάλαην ηεο Θενδψξαο θαη πέζαλε ην 565. Σνλ δηαδέρζεθε ν αληςηφο ηνπ Ηνπζηίλνο Β’.
Δ αοημηναημνία αηυια ηαζ θίβμ πνζκ ημ εάκαημ ημο Εμοζηζκζακμφ άνπζζε κα πάκεζ εδάθδ. Οζ ΐδζζβυηεμζ ηαηαθαιαάκμοκ ηδκ Κυνδμαα, ηδκ ηονζυηενδ αογακηζκή πυθδ ηαζ ζηαδζαηά ηα απμιεζκάνζα ηςκ επανπζχκ ηδξ Εζπακίαξ. Σμονηζηά θφθα ηάκμοκ ηδκ ειθάκζζή ημοξ ζηδκ Κνζιαία ηαζ μζ θάαμζ εζζαάθμοκ ζηδ Θνάηδ ηαζ ζηδκ Εθθονία. ημ ηέθμξ ημο 6μο αζ. μζ Άβαξνη απμηεθμφζακ ημκ ιεβαθφηενμ ηίκδοκμ βζα ηδκ αοημηναημνία, απυ ημ αμννά. Ββηαηαζηάεδηακ, ιαγί ιε άθθα ζθααζηά θφθα, ζηδκ πενζμπή ημο Αμφκααδ ηαζ έηακακ ζοπκέξ επζδνμιέξ ζηα αογακηζκά εδάθδ, πνμηαθχκηαξ ζμαανέξ ηαηαζηνμθέξ ηαζ ενήιςζδ ζηζξ αυνεζεξ επανπίεξ, βζαηί μζ
299
ηάημζημζ ηζξ εβηαηέθεζπακ βζα αζθαθέζηενεξ πενζμπέξ. Σα ηεκά ηάθοπηακ δζάθμνα ζθααζηά θφθα, ιε απμηέθεζια κα δζαιμνθςεεί κέμξ εεκμθμβζηυξ πάνηδξ ζηζξ πενζμπέξ αοηέξ. Ο Ηνπζηίλνο Β’ ανκήεδηε κα πθδνχκεζ ημκ εηήζζμ θυνμ ζηδκ Πενζία ηςκ αζζακζδχκ ιε απμηέθεζια κα λεζπάζεζ κέμξ πυθειμξ, πμο ηνάηδζε υθμ ημ δζάζηδια ηδξ ααζζθείαξ ηαζ ηςκ δζαδυπςκ ημο, Σηβέξηνπ Β’ (απυ ηδ Θνάηδ) ηαζ Μαπξίθηνπ (απυ ηδκ Καππαδμηία), πμο επζηεκηνχεδηε ηονίςξ ζημκ έθεβπμ ηδξ Ώνιεκίαξ. Σεθζηά ημ 591, ζημ ενυκμ ηδξ Πενζίαξ ακήθεε ιε ηδ αμήεεζα ημο Μαονίηζμο, μ Υμζνυδξ ΐ’ ηαζ οπμβνάθδηε εζνήκδ, δ μπμία άθδκε ζημ ΐογάκηζμ ηδ δοηζηή Ώνιεκία. Σα βενιακζηά οπμηεθή θφθα, εζζαάθμοκ ηαζ ηαηαθαιαάκμοκ ηδ αυνεζα Εηαθία, αθήκμκηαξ ζημ ηέθμξ ημο 8μο αζ. εθάπζζηεξ αογακηζκέξ επανπίεξ, ηονίςξ ζημ κυημ ηαζ διζακελάνηδηεξ παναθζαηέξ πυθεζξ, υπςξ δ ΐεκεηία ηαζ δ Νάπμθδ. Ο ανιεκζηήξ ηαηαβςβήξ Ζξάθιεηνο (ααζίθεοζε 610-641), επζπείνδζε κα μιμβεκμπμζήζεζ ημ ηνάημξ. Βζζήβαβε ηδκ εθθδκζηή ςξ ηδκ επίζδιδ βθχζζα ηδξ αοημηναημνίαξ ηαζ μ θαηζκζηυξ ηίηθμξ Augustus, ακηζηαηαζηάεδηε απυ ημκ εθθδκζηυ Βαζηιεχο. Δ μιμζμβέκεζα αοηή μθμηθδνχεδηε, υηακ ηαηαθήθεδηακ απυ ημοξ Άνααεξ μζ κυηζεξ επανπίεξ ηδξ ονίαξ ηαζ ηδξ Ώζβφπημο, ζηζξ μπμίεξ ηονζανπμφζακ μζ ιμκμθοζίηεξ εκχ ακηίεεηα μζ ηάημζημζ ηδξ οπυθμζπδξ πχναξ ήηακ Ονευδμλμζ. Ο Δνάηθεζμξ απμδείπεδηε ηαθυξ ηοαενκήηδξ ηαζ ζηακυξ ζηναηζςηζηυξ. Σμ 614, μζ Πένζεξ ηαηέθααακ ηδκ Παθαζζηίκδ (απυ ηδκ Εενμοζαθήι άνπαλακ ηαζ ιεηέθενακ ημκ Σίιζμ ηαονυ ζηδκ Κηδζζθχκηα), ηδ ονία, ηδκ Ώίβοπημ, ηδ Λζαφδ ηαζ απεζθμφζακ ηδ Μζηνά Ώζία. Ο Δνάηθεζμξ ακαδζμνβάκςζε ημ ζηναηυ ημο ηαζ ημ 622, λεηίκδζε ιζα ζεζνά εηζηναηεζχκ ηαηά ηςκ Πενζχκ, πμο ηνάηδζακ έλζ πνυκζα. Ώπμιάηνοκε ημοξ Πένζεξ απυ ηδ Μζηνά Ώζία ηαζ εζζέααθε ζηδκ Πενζία. Σεθζηά μζ Πένζεξ δηηήεδηακ, μ ααζζθζάξ Υνζξφεο ακαηνάπδηε ηαζ δμθμθμκήεδηε απυ ημ βζμ ημο μ μπμίμξ έηθεζζε εζνήκδ εζπεοζιέκα. Δ εζνήκδ πνμέαθεπε ηδκ επζζηνμθή υθςκ ηαηαηηδιέκςκ επανπζχκ. Δ ακαζηήθςζδ ημο ηαονμφ έβζκε απυ ημκ ίδζμ ημκ αοημηνάημνα ημ 630. Σδκ επμπή πμο μ αοημηνάημναξ πμθειμφζε ηδκ Πενζία, μζ Άαανμζ ηαζ μζ ΐμφθβανμζ πμθζυνηδζακ ηδκ Κςκζηακηζκμφπμθδ απυ λδνά ηαζ εάθαζζα. Δ ζεεκανή άιοκα ημο θαμφ ηδξ Πυθδξ, οπυ ημκ Παηξηάξρε έξγην, δ ειπεζνία ημο αογακηζκμφ καοηζημφ ηαζ ηα ζζπονά ηείπδ ζοκέααθακ ζηδκ απυηνμοζδ ηδξ πμθζμνηίαξ ηαζ ηδξ ζςηδνία ηδξ Πυθδξ. Οζ Άαανμζ απμζφνεδηακ ζηδκ Πακμκία ηαζ δεκ αημφζηδηακ λακά. Οζ πζζημί, απέδςζακ ηδ ζςηδνία ημοξ ζηδκ αμήεεζα ηδξ Πακαβίαξ ηαζ ηδξ αθζένςζακ ημκ Αθάζηζην Όκλν. ιςξ δ ζζημνία ηδξ ααζζθείαξ ημο Δναηθείμο, ζοιπίπηεζ ιε ηδκ ειθάκζζδ ημο Μσάκεζ, ηδκ ίδνοζδ απυ αοηυκ ηδξ κέαξ ενδζηείαξ, ημ εάκαηυ ημο (632) ηαζ ηδκ έκανλδ ηδξ επέηηαζδξ ηδξ ηονζανπίαξ ηςκ Ώνάαςκ. Χξ ημ 642, είπακ ηαηαθάαεζ ηδ ονία, ηδκ Παθαζζηίκδ, ηαζ ηδκ Ώίβοπημ πμο έβζκακ επανπίεξ ημο ανααζημφ ζζθαιζημφ Υαθζθάημο. Με ηδκ πηχζδ ηδξ Κανπδδυκαξ. (698) ηαζ ηδκ ηαηάθδρδ ημο ηεθεοηαίμο αθνζηακζημφ μπονμφ έπημο (ζδιενζκή Θέμοηα ημο Μανυημο) ημ 709, μθμηθδνχεδηακ μζ απχθεζεξ ηςκ αθνζηακζηχκ εδαθχκ. Οζ Άνααεξ πνμπχνδζακ ηαζ ζηδ καοπήβδζδ ζηυθμο ηαζ βζα είημζζ πνυκζα έηακακ δζάθμνεξ επζδνμιέξ ηαζ, πμθζμνημφζακ ηδκ Κςκζηακηζκμφπμθδ. Οζ ΐογακηζκμί πνδζζιμπμίδζακ βζα πνχηδ θμνά έκα κέμ αηαηαιάπδημ - υπθμ, ημ πγξφλ ππξ (ή ειιεληθφλ ππξ) έκα ιείβια
300
κάθεαξ, εείμο, κίηνμο ηαζ άθθςκ μοζζχκ, ιε ημ μπμίμ έηαζβακ ηα ανααζηά πθμία απυ εζδζημφξ εηημλεοηήνεξ. Οζ Άνααεξ οπμπνεχεδηακ ζε ζφκαρδ εζνήκδξ ιε επαπεείξ υνμοξ ηαζ είκαζ δ πνχηδ θμνά πμο Βονςπαίμζ ζηαιάηδζακ ηδκ πνμέθαζδ ηςκ Ώνάαςκ ζηδκ ήπεζνμ. Οζ Αοηζημί δβειυκεξ εηδήθςζακ ηδ πανά ηαζ ηδκ εοβκςιμζφκδ ημοξ ιε επζζημθέξ ηαζ δχνα ζημκ αοημηνάημνα Κσλζηαληίλν Γ’. ηα ηέθδ ημο 7μο αζ. μζ ΐμφθβανμζ απχεδζακ ημοξ αογακηζκμφξ ηαζ εβηαηαζηάεδηακ κυηζα ημο Αμφκααδ. Ήηακ δ πνχηδ θμνά πμο έκαξ (υπζ οπμηεθήξ) θαυξ εβηαείζηαηαζ ζε εδάθδ ηδξ αοημηναημνίαξ. Οζ ΐμφθβανμζ έβζκακ ηαηά ηαζνμφξ ζηθδνυξ επενυξ ημο ΐογακηίμο ηαζ έπαζλακ ζδιακηζηυ νυθμ ζηδ ΐαθηακζηή. Ώπυ ημ εάκαημ ημο Δναηθείμο ημ 641 ςξ ημ 717, δέηα αοημηνάημνεξ εκαθθάζζμκηαζ ζημ ενυκμ, ιεηά απυ ζοκμιςζίεξ, ζηάζεζξ, δμθμθμκίεξ ηαζ επειαάζεζξ ημο ζηναημφ. Σμ 717 μ Λέσλ Γ’ ν Ίζαπξνο, ζονζαηήξ ηαηαβςβήξ, ακέηνερε ιε πναλζηυπδια ημκ Θενδφζην Γ’ ηαζ εβηαζκίαζε ηδκ Αοκαζηεία ηςκ Εζαφνςκ (δ ονζαηή). Μυθζξ ακέαδηε ζημ ενυκμ, έπνεπε κα ακηζιεηςπίζεζ αηυια ιζα ανααζηή πμθζμνηία ηδξ Πυθδξ. Οζ Άνααεξ είπακ έκα ζδιακηζηυ ζηυθμ ηαζ 80.000 άκδνεξ. Οζ ΐογακηζκμί έπμκηαξ αμήεεζα απυ ημοξ ΐμοθβάνμοξ ηαζ ιε ηδκ εκηαηζηή πνήζδ ημο οβνμφ πονυξ, ηαηαζηνέρακε ημκ ζηυθμ ημο ηαζ ακάβηαζακ ημοξ Άνααεξ κα θφζμοκ ηδκ πμθζμνηία. Ήηακ αηυια ιζα απμηοπδιέκδ απυπεζνα ηςκ Ώνάαςκ κα εζζαάθμοκ ζηδκ Βονχπδ. Δ ηεθεοηαία ακηζιεηςπίζηδηε απυ ημκ Κάξνιν Μαξηέιν ζημ Πμοαηζέ, ιενζηά πνυκζα ανβυηενα (732). Δ ααζζθεία ημο Λέμκημξ Γ’ (717-741) υπςξ ηαζ ημο Κσλζηαληίλνπ Δ’ (741-775) ζδιαδεφηδηε απυ ηδκ Δηθνλνκαρία, ηδ δζαιάπδ ιεηαλφ ηςκ μπαδχκ ηδξ θαηνείαξ ηςκ ενδζηεοηζηχκ εζηυκςκ ηαζ ηςκ ακηζπάθςκ ημοξ. Ο Λέςκ επδνεαζιέκμξ ίζςξ απυ ηζξ ακηζθήρεζξ ηςκ Εμοδαίςκ ηαζ ηςκ Ώνάαςκ, απμθάζζζε ηδκ ηαηάνβδζδ ηδξ πνμζηφκδζδξ ηςκ εζηυκςκ. ’ αοηή ηδκ απυθαζδ ακηέδναζακ έκημκα μ Πάπαξ Γνδβυνζμξ ΐ’, μ Παηνζάνπδξ Γενιακυξ ηαζ μ θαυξ (πμο πςνίζηδηε ζε ‘εηθνλνκάρνπο’ ηαζ ‘εηθνλνιάηξεο’) ηαζ εηδδθχεδηακ ζηαζζαζηζηά ηζκήιαηα ζηζξ επανπίεξ. Ο Λέςκ ακηζηαηέζηδζε ημκ Παηνζάνπδ, απέζπαζε ηα ελανπάηα ηδξ Κάης Εηαθίαξ ηαζ ζηεθίαξ απυ ηδ Ρςιασηή εηηθδζία ηαζ ηα οπήβαβε ζημ Παηνζανπείμ ηδξ Πυθδξ. Σδκ πμθζηζηή ημο Λέμκηα ζοκέπζζε μ βζμξ ημο Κσλζηαληίλνο Δ’ (έιεζκε ζηδκ ζζημνία ςξ Κνπξψλπκνο, πνμζςκοιία πμο ημο απέδςζακ μζ εζημκμθάηνεξ), μ μπμίμξ ζοβηάθεζε ημ 754 Οζημοιεκζηή φκμδμ ζηδκ Εένεζα, δ μπμία απμθάζζζε ηδκ ηαηάνβδζδ ηςκ εζηυκςκ ηαζ ηδξ θαηνείαξ ημοξ. Βλαπμθφεδηακ δζςβιμί ηαηά ηςκ ακηζθνμκμφκηςκ ηαζ δδιεφζεζξ πενζμοζζχκ, υιςξ δ ακηίδναζδ ηςκ εζημκμθαηνχκ ζοκεπίζηδηε. Σμκ δζαδέπεδηε μ Λέσλ Γ’ (775-780) πμο ήηακ πζμ ακεηηζηυξ ζηδκ ακηζιεηχπζζδ ηδξ εζημκμθαηνίαξ, εκχ ημ 780 ακήθεε ζημ ενυκμ μ ακήθζημξ Κσλζηαληίλνο η’ (780797) ιε ζοιααζζθεφμοζα - υπζ απθχξ επίηνμπμ - ηδκ ιδηένα ημο Δηξήλε ηελ Αζελαία δ μπμία ςξ εζημκυθζθδ ζοβηάθεζε ημ 787 Οζημοιεκζηή φκμδμ ζηδ Νίηαζα ζηδκ μπμία ζοιιεηείπακ ηαζ μζ ακηζπνυζςπμζ ημο Πάπα. Δ φκμδμξ ακέηνερε ηζξ πνμδβμφιεκεξ απμθάζεζξ, ηήνολε ηδκ εζημκμιαπία αίνεζδ ηαζ απμθάζζζε ηδκ επακαθμνά ηςκ εζηυκςκ. Δ οπένιεηνα θζθυδμλδ Βζνήκδ (δ πνχηδ βοκαίηα αοημηνάηεζνα ηδξ νςιασηήξ ηαζ ηδξ αογακηζκήξ ζζημνίαξ, αθθά ηαζ πνχημξ εθθδκζηήξ ηαηαβςβήξ αογακηζκυξ δβειυκαξ) ιζα θηςπή αθθά πακέιμνθδ Ώεδκαία, πακηνεφηδηε ημκ Λέμκηα ηαζ απέηηδζακ ημκ Κςκζηακηίκμ. Ο Λέςκ πέεακε κςνίξ ηαζ δ Βζνήκδ ακαηδνφπεδηε
301
αοημηνάηεζνα ιαγί ιε ημ δεηάπνμκμ βζμ ηδξ. ηακ αοηυξ εκδθζηζχεδηε, δ Βζνήκδ ιε ιδπακμνναθίεξ ηαζ ζοκμιςζίεξ ηνάηδζε ημκ ηίηθμ ηδξ, έθεαζε ιάθζζηα ζημ ζδιείμ κα ηοθθχζεζ ηαζ κα δμθμθμκήζεζ ημκ βζμ ηδξ ηαζ κα ιείκεζ ιυκδ ηδξ (797-802) ζημ ενυκμ. Σδκ ίδζα επμπή μ Πάπαο Λέσλ Γ’, πμο πνεζαγυηακ ηδ αμήεεζα ηςκ Φνάβηςκ βζα κα ακηζιεηςπίζεζ ημοξ επενμφξ ημο ηαζ κα εδναζχζεζ ηδ εέζδ ημο, εεχνδζε υηζ μ ενυκμξ ηδξ Κςκζηακηζκμφπμθδξ ήηακ ηεκυξ (επεζδή δεκ ημκ ηαηείπε άκδναξ) ηαζ ημ 800, έζηερε ςξ αοημηνάημνα ηδξ Ρςιασηήξ αοημηναημνίαξ ημκ Καξινκάγλν. Ο Πάπαξ ζηδνίπεδηε βζα ηδκ πνάλδ ημο αοηή ζημ πθαζηυ έββναθμ ηδξ Γσξεάο ηνπ Κσλζηαληίλνπ. Ώοηυ ήηακ εοεεία πνμζαμθή βζα ημ ΐογάκηζμ ηαζ πνμηάθεζε αηυια έκα νήβια ζηζξ ζπέζεζξ ηδξ Ώκαημθζηήξ ιε ηδ Αοηζηή Βηηθδζία. Ο Κανθμιάβκμξ εέθμκηαξ κα ζοιθζθζχζεζ ηα δομ ηνάηδ, πνυηεζκε βάιμ ζηδκ Βζνήκδ. Ώθθά ημ 802, δ Βζνήκδ εηενμκίζηδηε ηαζ ελμνίζηδηε ιεηά απυ ζηάζδ ηαζ αοημηνάημναξ ακαβμνεφηδηε μ Νηθεθφξνο Α’ (802-811). Ο Νζηδθυνμξ υπςξ ηζ μ βζμξ ημο ηαζ ζοιααζζθέαξ ηαπξάθηνο ζημηχεδηακ ζε ιάπδ ιε ημοξ ΐμοθβάνμοξ, ημοξ δζαδέπεδηε μ βαιπνυξ ημοξ Μηραήι Α’ (811-813), αθθά ζφκημια ακαηνάπδηε απυ ημκ Ώνιέκζμ ζηναηδβυ Λένληα Δ’ (813-820). Κζ αοηυξ ιε ηδ ζεζνά ημο ακαηνάπδηε ηαζ δμθμθμκήεδηε απυ ημκ θνοβζηήξ ηαηαβςβήξ Μηραήι Β’ Σξαπιφ (820-829). θεξ αοηέξ μζ αθθαβέξ, ηα πναλζημπήιαηα ηαζ μζ δμθμθμκίεξ απμδοκάιςζακ ηδκ αοημηναημνία. Οζ Άνααεξ ημο παθίθδ Υαξνχλ αι-Ραζίλη (Ώανχκ ηαηά ημοξ ΐογακηζκμφξ) έθεαζακ ιέπνζ ηδκ Άβηονα ηαζ μ αοημηνάημναξ απμδέπεδηε ηδκ εηήζζα ηαηααμθή θυνςκ βζα κα ζηαιαηήζεζ ηδκ πνμέθαζή ημοξ. Οζ εηδζςπεέκηεξ απυ ηδκ Εζπακία Άνααεξ ίδνοζακ κέμ ηνάημξ ζηδκ Ώθελάκδνεζα ηαζ απυ ηεζ επζηέεδηακ ηαζ ηαηέηηδζακ ηδκ Κνήηδ (ημ 823) ηδκ μπμία ηνάηδζακ βζα 180 πνυκζα. Οζ ΐμφθβανμζ οπυ ημκ Κνμφιμ εζζέααθακ ζηδ Θνάηδ ηαζ απμζφνεδηακ ιε ηαπεζκςηζημφξ βζα ημοξ αογακηζκμφξ υνμοξ. Σμκ Μζπαήθ δζαδέπεδηε μιαθά (επί ηέθμοξ!) μ βζμξ ημο Θεφθηινο (829-842). Ήηακ εζημκμιάπμξ ηαζ άζηδζε δζχλεζξ ηαηά ηςκ μπαδχκ ηδξ θαηνείαξ ηςκ εζηυκςκ. ηακ αοηυξ πέεακε άθδζε ακηζααζίθζζζα ημο ακήθζημο βζμο ημο Μηραήι Γ’ (842867), ηδκ απγνχζηα Θενδψξα δ μπμία αζημφζε ηδκ ελμοζία ςξ ημ 867, υηακ μ Μζπαήθ απαθθάπεδηε απυ αοηήκ ιε πναλζηυπδια. ιςξ ηδκ ίδζα πνμκζά δμθμθμκήεδηε απυ ημκ ζοιααζζθέα ηαζ πνμζηαηεουιεκυ ημο. Δ Θεμδχνα έιεζκε ζηδκ ζζημνία βζαηί ηαηάθενε κα δχζεζ μνζζηζηή θφζδ ζημ πνυαθδια ηδξ Βζημκμιαπίαξ. Σμ Μάνηζμ ημο 843, εεζπίζηδηε δ ακαζηήθςζδ ηςκ εζηυκςκ ηαζ ηενιαηίζηδηε έηζζ έκα πνυαθδια πμο ηαθάκζζε ηδ βαθήκδ ημο ηνάημοξ ηαζ ηδξ εηηθδζίαξ. Βηείκδ ηδκ επμπή ειθακίγμκηαζ μζ Ρςξ, ζηακδζκααζηυξ θαυξ (μζ βκςζημί ΐανάββμζ) πμο επέδναιακ ζηα εδάθδ ηδξ Ρςζίαξ, ζοβπςκεφηδηακ ιε ημοξ θάαμοξ ζε κέμ θαυ, ημοξ Ρχζμοξ. διακηζηυ βεβμκυξ ηδξ ααζζθείαξ ημο Μζπαήθ Γ’ οπήνλε μ εηπνζζηζακζζιυξ ηςκ θάαςκ ηδξ ηεκηνζηήξ Βονχπδξ ηαζ ηςκ ΐμοθβάνςκ. Ο Μζπαήθ έβζκε ακάδμπμξ ημο ηζάνμο ηςκ ΐμοθβάνςκ Μπυνζξ, υηακ αοηυξ ααθηίζηδηε πνζζηζακυξ (ιε ημ υκμια Μζπαήθ), βζα κα δχζεζ ημ πανάδεζβια ζημοξ οπδηυμοξ ημο. Δ έκηαλδ ηδξ αμοθβανζηήξ Βηηθδζίαξ ζηδ ζθαίνα επζννμήξ ηδξ Κςκζηακηζκμφπμθδξ, πνμηάθεζε ηδκ ακηίδναζδ ημο Πάπα, μ μπμίμξ απαίηδζε ηδκ επζζηνμθή ζηδ Ρχιδ ηςκ Βηηθδζζχκ ημο Εθθονζημφ ηαζ ηδξ ζηεθίαξ. Ο
302
Παηξηάξρεο Φψηηνο ανκήεδηε ηαζ ιε εβηφηθζυ ημο αιθζζαήηδζε ηα ‘πνςηεία’ ημο Πάπα ηδξ Ρχιδξ. Ήηακ δ ανπή ηδξ ζφβηνμοζδξ ηςκ δομ Βηηθδζζχκ πμο εα ηαηαθήλεζ ζημ μνζζηζηυ πίζια ημ 1054. Μζα επζηοπδιέκδ ζεναπμζημθζηή ελυνιδζδ ιε πνςημαμοθία ημο Μζπαήθ Γ’ ηαζ ημο Παηνζάνπδ Φςηίμο ηαζ ιε ‘υνβακα’ δομ αδεθθμφξ ιμκαπμφξ, ημκ Κχξηιιν ηαζ ημκ Μεζφδην, λεηίκδζε ιε ζηυπμ ηδκ επέηηαζδ ηδξ αογακηζκήξ επζννμήξ ζημοξ θάαμοξ, ιέζς ημο πνμζδθοηζζιμφ ημοξ ζηδ πνζζηζακζηή ενδζηεία ημο ΐογακηίμο.
Ο Μεζόδηνο (815-884) θαη ν Κύξηιινο (827-869) Ολνκάζηεθαλ θαη Απφζηνινη ησλ ιάβσλ. Απφ ηηο ζεκαληηθφηεξεο πξνζσπηθφηεηεο ηεο ρξηζηηαληθήο Δθθιεζίαο θαη ηεο Βπδαληηλήο απηνθξαηνξίαο, ιφγηνη θαη ηεξαπφζηνινη, νη δπν αδειθνί γελλήζεθαλ ζηηο αξρέο ηνπ 9νπ αηψλα ζηε Θεζζαινλίθε, απφ εχπνξνπο γνλείο. Ο παηέξαο ηνπο Λέσλ ήηαλ αμησκαηηθφο (δηνηθεηήο ηνπ Θέκαηνο ηεο Θεζζαινλίθεο) ηνπ Βπδαληίνπ. Καη ηα δπν αδέξθηα κηινχζαλ θαιά ηφζν ηελ ειιεληθή, φζν θαη ηε ζιαβηθή γιψζζα. Σν θνζκηθφ φλνκα ηνπ Μεζφδηνπ ήηαλ Μηραήι θαη μεθίλεζε ηελ θαξηέξα ηνπ σο πνιηηηθφο. Γηνξίζηεθε δηνηθεηήο ηεο Θεζζαιίαο θαη αξγφηεξα ρξίζηεθε κνλαρφο ζ’ έλα κνλαζηήξη ηνπ Οιχκπνπ ηεο Βηζπλίαο. Έθηαζε ζην βαζκφ ηνπ επηζθφπνπ. Ο Κχξηιινο ηνπ νπνίνπ ην φλνκα ήηαλ Κσλζηαληίλνο ζπνχδαζε ζηελ Πφιε θηινινγία, θηινζνθία θαη ζενινγία (θαη αξγφηεξα δίδαμε απηέο ηηο επηζηήκεο ζην Παλεπηζηήκην ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο). Λίγν πξηλ πεζάλεη πεξηβιήζεθε ην κνλαρηθφ ζρήκα θαη πήξε ην φλνκα Κχξηιινο, κε ην νπνίν έκεηλε γλσζηφο ζηελ ηζηνξία. Μηινχζε εθηφο ηεο ειιεληθήο θαη ηεο ζιαβηθήο, θαη ηελ ιαηηληθή, αξαβηθή θαη εβξατθή γιψζζα. Ζ πξψηε ηνπ απνζηνιή ήηαλ ζην ραιηθάην ησλ Αββαζηδψλ, φπνπ είρε ζπδεηήζεηο κε Άξαβεο ζενιφγνπο γχξσ απφ ην δφγκα θαη ηελ ππφζηαζε ηεο Αγίαο Σξηάδαο. Βνήζεζε ζηε ζχζθηγμε ησλ ζρέζεσλ ηνπ ραιηθάηνπ κε ηελ απηνθξαηνξία. Οη δπν αδειθνί, επηιέρζεθαλ απφ ηνλ απηνθξάηνξα Μηραήι θαη ηνλ Παηξηάξρε Φψηην (πνπ ήηαλ θαη θαζεγεηήο θαη κέληνξαο ηνπ Κχξηιινπ) γηα λα αληαπνθξηζνχλ ζην αίηεκα ηνπ ιάβνπ βαζηιηά Ραζηηζιάβνπ, λα δηδάμνπλ ηνλ ρξηζηηαληζκφ ζηε γιψζζα ηνπ ιανχ ηνπ, ζην βαζίιεην ηεο Μεγάιεο Μνξαβίαο (κεζαησληθφ θξάηνο πνπ πεξηιάκβαλε ηα εδάθε ηεο ζεκεξηλήο Σζερίαο, λφηηαο Πνισλίαο θαη δπηηθήο Οπγγαξίαο, πνπ ζα δηαιπζεί ιίγεο δεθαεηίεο αξγφηεξα απφ ηνπο Μαγπάξνπο). Πνιηηηθά, απηφ ην αίηεκα ήηαλ πξνο φθεινο θαη ησλ Μνξαβψλ, πνπ αληηκεηψπηδαλ πηέζεηο απφ ηνπο Φξάγθνπο θαη ηνπο Βνπιγάξνπο, αιιά θαη ηνπ Βπδαληίνπ, πνπ άξπαμε ηελ επθαηξία λα επεθηείλεη ηελ ζξεζθεπηηθή, πνιηηηζηηθή θαη πνιηηηθή επηξξνή ηνπ ζηνπο ιάβνπο. Γηα ηελ επηηπρία ηνπ ζθνπνχ απηνχ, ρξεζηκνπνηήζεθε έλα λέν αιθάβεην. Απηφ ήηαλ βαζηζκέλν ζην ειιεληθφ αιθάβεην, ην δεκηνχξγεζε ν Κχξηιινο θαη ήηαλ θηηαγκέλν έηζη, ψζηε λα κπνξεί λα απνδψζεη ηνπο θζφγγνπο ηεο ζιαβηθήο γιψζζαο. Ολνκάζηεθε πξνο ηηκήλ ηνπ Κχξηιινπ θπξηιιηθό αιθάβεην θαη ζ’ απηφ κεηαθξάζηεθαλ ε Αγία Γξαθή, πνιιά ζενινγηθά βηβιία θαη ε ιεηηνπξγηθή
303
πκλνινγία πνπ είλαη αθφκα θαη ζήκεξα ελ ρξήζεη ζηηο αλαηνιηθέο νξζφδνμεο Δθθιεζίεο. Δπίζεο έγξαςαλ ζ’ απηφ ην αιθάβεην ηνλ πξψην ζιαβηθφ Αζηηθφ Κψδηθα, πνπ εθαξκφζηεθε ζηε Μνξαβία. ην αιθάβεην απηφ ζηεξίρζεθε ε ζεκεξηλή γξαθή ησλ ιάβσλ θαη πάλσ ζ’ απηφ ρηίζηεθε νιφθιεξε ε ζιαβηθή γξακκαηεία. ήκεξα φια ηα νξζφδνμα ζιαβηθά θξάηε ρξεζηκνπνηνχλ ην θπξηιιηθφ αιθάβεην, ελψ ηα θξάηε ζηα νπνία επηθξάηεζε ν θαζνιηθηζκφο ρξεζηκνπνηνχλ ην ιαηηληθφ. Σν θζηλφπσξν ηνπ 862 νη δπν αδειθνί κε ηελ νιηγάξηζκε ζπλνδεία ηνπο, έθζαζαλ ζηε Μνξαβία θαη έγηλαλ δεθηνί ζηε βαζηιηθή απιή κε ηηκέο. Καηά ηε δηάξθεηα ηεο παξακνλήο ηνπο εθεί, θαηαπνιέκεζαλ θάπνηεο εηδσινιαηξηθέο εζηίεο, δίδαμαλ ηελ ρξηζηηαληθή πίζηε θαη εθπαίδεπζαλ καζεηέο θαη εθθιεζηαζηηθά ζηειέρε απφ ηνπο ληφπηνπο. Ζ απνζηνιή φκσο απηή πξνθάιεζε ηελ νξγή θαη ην κίζνο ηνπ θαζνιηθνχ θιήξνπ ησλ Φξάγθσλ θαη ν Πάπαο Νηθφιανο Α’ ηνπο θάιεζε ζηε Ρψκε, λα απνινγεζνχλ γηα ηελ θαηεγνξία φηη παξαβίαδαλ ην ηξηγισζζηθφ δφγκα, ζχκθσλα κε ην νπνίν ην ρξηζηηαληθφ ηειεηνπξγηθφ πξαγκαηνπνηείηαη κφλν ζηηο ηξεηο γιψζζεο: εβξατθή, ιαηηληθή θαη ειιεληθή. ηαλ έθζαζαλ ζηε Ρψκε, ν Νηθφιανο είρε πεζάλεη θαη ν λένο Πάπαο Αδξηαλφο Β’ αλαγλψξηζε ην έξγν ηνπο, ελέθξηλε ηηο κεηαθξάζεηο ζηα ζιαβηθά, αγίαζε ηα κεηαθξαζκέλα βηβιία θαη ζε αξθεηέο εθθιεζίεο ηεο Ρψκεο, ηηκήο έλεθελ, ηειέζηεθαλ ιεηηνπξγίεο ζηε ζιαβηθή γιψζζα. Σν 869 ν Κχξηιινο πέζαλε θαη ηάθεθε ζηε Ρψκε. Ο Μεζφδηνο ρξίζηεθε επίζθνπνο Παλνλίαο απφ ηνλ Πάπα Αδξηαλφ. κσο ζηε Μνξαβία είραλ επηθξαηήζεη νη Γεξκαλνί θαη κε ππφδεημε Φξάγθσλ κνλαρψλ, ν Μεζφδηνο ζπλειήθζε θαη θπιαθίζηεθε. Σν 880, δηνξίζηεθε επίζθνπνο Μνξαβίαο θαη παξέκεηλε εθεί σο ην ζάλαηφ ηνπ, ην 885. Σν έξγν ηνπο φκσο ζπλέρηζαλ νη καζεηέο ηνπο, ιάβνη θαη Έιιελεο. ηε Βνπιγαξία βξήθαλ πξφζθνξν έδαθνο. Ο καζεηήο ηνπ Μεζφδηνπ Κιεκέληηνο, εηζήγαγε ην ρξηζηηαληζκφ ζηε ρψξα απηή θαη ν Βνχιγαξνο ηζάξνο Μπφξηο βαπηίζηεθε απφ ηνλ απηνθξάηνξα ηνπ Βπδαληίνπ Μηραήι. ηε ζπλέρεηα πξνζειπηίζζεθαλ νη λνηηνζιαβηθνί πιεζπζκνί. χληνκα θαη ζηελ Πνισλία θαζηεξψζεθε ε ζιαβηθή γιψζζα ζηελ ηέιεζε ηεο ιεηηνπξγίαο. Σν έξγν ησλ δπν αδειθψλ θαη ησλ καζεηψλ ηνπο απνηέιεζε ηε βάζε γηα ηνλ εθρξηζηηαληζκφ ησλ Ρψζσλ, αξγφηεξα. Οη δπν αδειθνί αλαγλσξίζηεθαλ σο άγηνη απφ ηελ Οξζφδνμε αιιά θαη ηελ Καζνιηθή Δθθιεζία. Σν 1981 ν Πάπαο Ησάλλεο Παχινο Β’ ηνπο αλαθήξπμε Πξνζηάηεο ηεο Δπξψπεο.
Ο Βαζίιεηνο Α’ (867-886) μ Μαηεδχκ, βυκμξ μζημβέκεζαξ ανιεκζηήξ ηαηαβςβήξ πμο γμφζε ζηδ Μαηεδμκία, είκαζ μ ζδνοηήξ ηδξ Μαηεδμκζηήξ Αοκαζηείαξ πμο δζήνηεζε ιέπνζ ηα ιέζα ημο 11μο αζχκα. Δ επμπή δζαηοαένκδζδξ ημο ΐογακηίμο απυ ηδ Μαηεδμκζηή Αοκαζηεία παναηηδνίγεηαζ απυ ζηαεενυηδηα, εοδιενία ηαζ επέηηαζδ ηδξ αοημηναημνίαξ. Ο πθδεοζιυξ ηςκ πυθεςκ ιεβάθςκε ηαζ δ φπαζενμξ βέιζζε ηαεχξ ημ ηνάημξ πανείπε αζθάθεζα ηαζ ημ ειπυνζμ ακεμφζε. οκεπαηυθμοεμ ηδξ αφλδζδξ ημο πθμφημο είκαζ ηαζ δ πμθζηζζηζηή άκεδζδ ηαζ άκμδμξ ηςκ βναιιάηςκ. Σα ανπαία ηείιεκα Βθθήκςκ ηαζ Λαηίκςκ ζοββναθέςκ, ακηζβνάθμκηακ ηαζ ηοηθμθμνμφζακ, ηα πακεπζζηήιζα ήηακ βειάηα, δ αογακηζκή ηέπκδ άκεδζε, ηα ιςζασηά ημζιμφζακ υπζ ιυκμ ηζξ εηηθδζίεξ, αθθά ηαζ ημ εζςηενζηυ δδιυζζςκ ηαζ ζδζςηζηχκ ηηζνίςκ, πμο
304
ακαβείνμκηακ ζε υθδ ηδκ επζηνάηεζα. Βπίζδξ ιε ημ ηέθμξ ηδξ Βζημκμιαπίαξ επζηνάηδζε ενδζηεοηζηή εζνήκδ ηαζ μιμζμβέκεζα. Μεηά ηδ αάθηζζδ ημο ηζάνμο Μπυνζξ, οπήνλε ιζα πενίμδμξ θζθζηχκ ζπέζεςκ ιεηαλφ ημο αμοθβανζημφ ηαζ ημο αογακηζκμφ ηνάημοξ. ηακ υιςξ ζημ ενυκμ ακήθεε μ θζθυδμλμξ βζμξ ημο οιεχκ, μζ ζπέζεζξ αοηέξ ακαηνάπδηακ. Άνπζζε ιζα ιαηνά πενίμδμξ πμθειζηχκ ζοβηνμφζεςκ μζ ΐμφθβανμζ εζζέααθακ ηαζ θεδθάηδζακ ηδκ ηεκηνζηή Βθθάδα ςξ ηδκ Κυνζκεμ. Αομ θμνέξ ημ 913 ηαζ ημ 924, πμθζυνηδζακ ηδκ Κςκζηακηζκμφπμθδ, ηδκ μπμία έζςζακ ηα ηείπδ ηδξ. Ο οιεχκ αοημακαηδνφπεδηε ‘ΐαζζθεφξ ηςκ Ρςιαίςκ ηαζ ηςκ ΐμοθβάνςκ’, ηίηθμ πμο αζιέκςξ ακαβκχνζζε μ Πάπαξ, βζα πμθζηζημφξ θυβμοξ, ηαζ δ ΐμοθβανζηή Βηηθδζία απμζπάζηδηε απυ ημ Παηνζανπείμ ηδξ Κςκζηακηζκμφπμθδ ηαζ οπήπεδ ζηδ Ρχιδ. Σεθζηά ημ 927, μ κέμξ ηζάνμξ Πέηνμξ πακηνεφηδηε ηδκ εββμκή ημο Ρςιακμφ Ώ’ ηαζ μζ ΐογακηζκμί ημκ ακαβκχνζζακ ςξ βαζηιηά ησλ Βνπιγάξσλ ηαζ μζ ΐμφθβανμζ πέναζακ μνζζηζηά ζηδ ζθαίνα επζννμήξ ηδξ αοημηναημνίαξ. οβηνμφζεζξ οπήνλακ ηαζ ιε ημοξ Ρχζμοξ, ημο Πεηζεκέβημοξ ηαζ ημοξ Οφββνμοξ, αθθά δ αοημηναημνία ήηακ ηυηε ανηεηά ζζπονή χζηε κα είκαζ ζε εέζδ κα απμηνμφεζ ηάεε επίεεζδ. ηδ Αφζδ, μζ Άνααεξ ηαηέθααακ ζηαδζαηά υθδ ηδ ζηεθία ηαζ ηδ Μάθηα. Οζ αογακηζκμί αοημηνάημνεξ ζοκενβάζεδηακ ανηεηέξ θμνέξ (υπζ πάκηα ιε επζηοπία) ιε ημοξ Φνάβημοξ βζα ηδκ ακηζιεηχπζζδ ηδξ απεζθήξ. Ο ΐαζίθεζμξ Ώ’ ακήθεε ζημ ενυκμ, αθμφ δμθμθυκδζε ημκ Μζπαήθ Γ’. Γζα κα δζαζθαθίζεζ ημ ενυκμ ημο έζηερε δζαδμπζηά ζοιααζζθείξ, ημοξ βζμοξ ημο Κςκζηακηίκμ, Λέμκηα ηαζ Ώθέλακδνμ. Ώκ ηαζ αβνάιιαημξ ήηακ ζηακυξ δβειυκαξ. Ο πνχημξ ημο βζμξ πέεακε κςνίξ (879). Ο ΐαζίθεζμξ επηά πνυκζα ανβυηενα, πέεακε απυ αηφπδια ζε ηοκήβζ. Σμκ δζαδέπεδηακ μ Λέσλ η’ ν νθφο (886-912) ηαζ μ Αιέμαλδξνο (886-913). ιςξ ζηδκ πναβιαηζηυηδηα ηδκ ελμοζία αζημφζε μ Λέςκ, ιζαξ ηαζ Ώθέλακδνμξ δεκ εκδζαθενυηακ βζα ηα ημζκά. Ο Λέςκ ήηακ ιαεδηήξ ημο Φςηίμο ηαζ απέηηδζε πθαηζά ιυνθςζδ (ελ μο ηαζ ημ πνμζςκφιζμ μθυξ). οιπθήνςζε ημ κμιμεεηζηυ ένβμ ημο παηένα ημο, ιε ηα Βαζηιηθά, ηζξ Νεαξέο ηαζ ημ Δπαξρηθφλ Βηβιίνλ. Ώπμδείπεδηε ηαθυξ ηαζ ζοκεηυξ δβειυκαξ. ηακ πέεακε, ηδκ ελμοζία ακέθααακ μ Ώθέλακδνμξ ηαζ μ ελαεηήξ βζμξ ημο Λέμκηα ημο μθμφ, Κσλζηαληίλνο Ε’ ν Πνξθπξνγέλλεηνο (913-959). Μεηά απυ έκα πνυκμ πέεακε ηαζ μ Ώθέλακδνμξ. Ο Κςκζηακηίκμξ Γ’ ακέπηολε δζπθςιαηζηέξ ζπέζεζξ ιε ημκ Άνααα παθίθδ ηδξ Κυνδμααξ, ημοξ Ρχζμοξ ημο Κζέαμο ηαζ ημκ Γενιακυ αοημηνάημνα ηδξ Ώβίαξ Ρςιασηήξ αοημηναημνίαξ εςκα Ώ’. Δ πνμζπάεεζέξ ημο κα εηδζχλεζ ημοξ αναηδκμφξ πεζναηέξ πμο ηαηείπακ ηδκ Κνήηδ απέηοπακ. Σμκ δζαδέπεδηε μ βζμξ ημο Ρσκαλφο Β’ (959-963). Με πναλζηυπδια ακήθεε ζημ ενυκμ μ ζηναηζςηζηυξ απυ ηδ Καππαδμηία Νηθεθφξνο Β’ Φσθάο (963-969) ηαζ ιεηά ηδ δμθμθμκία ημο, μ επίζδξ ζηναηζςηζηυξ, Ησάλλεο Α’ Σζηκηζθήο (969-976) ηαζ μζ δομ ανιεκζηήξ ηαηαβςβήξ. Ο Νζηδθυνμξ πέηοπε κα εηδζχλεζ ημοξ αναηδκμφξ απυ ηδκ Κνήηδ ηαζ κα εθεοεενχζεζ ηδκ Κφπνμ απυ ημοξ Άνααεξ. Οζ ζοκεπείξ ζηναηζςηζηέξ επζπεζνήζεζξ ημο, ελάκηθδζακ ηα μζημκμιζηά ημο ηνάημοξ ηαζ ακαβηάζηδηε κα αολήζεζ ηδ θμνμθμβία, ιε απμηέθεζια κα πνμηαθέζεζ ηδ δοζανέζηεζα ημο θαμφ. Ο Εςάκκδξ Σζζιζζηήξ, πναβιαημπμίδζε επζηοπείξ επζπεζνήζεζξ ηαηά ηςκ Ώνάαςκ Ώαααζζδχκ ηαζ ηαηέθααε ηδ Ααιαζηυ ηαζ
305
ηδκ Σνίπμθδ, αθθά απέηοπε κα ηαηαηηήζεζ ηδκ Εενμοζαθήι. Πέεακε επζζηνέθμκηαξ απυ αοηή ηδκ εηζηναηεία. Σμκ δζαδέπεδηακ μζ βζμζ ημο Ρςιακμφ ΐ’, μ Βαζίιεηνο Β’ (976-1025) ηαζ μ Κσλζηαληίλνο Ζ’ (1025-28). Βκχ μζ δομ ζοιααζζθείξ είπακ εεςνδηζηά ηα ίδζα δζηαζχιαηα ζηδκ πνάλδ αοηυξ πμο ηοαενκμφζε ήηακ μ ΐαζίθεζμξ ηαζ ιυκμ βζα ιζα ηνζεηία ιεηά ημ εάκαηυ ημο ηοαένκδζε μ Κςκζηακηίκμξ. Ο ΐαζίθεζμξ, έηθεζζε εζνήκδ ιε ημοξ Άνααεξ βζα κα ιπμνέζεζ κα αζπμθδεεί ιε ημ ιέηςπμ πμο άκμζλακ μζ ΐμφθβανμζ, μζ μπμίμζ ιε ημ κέμ ημοξ δβέηδ αιμοήθ, ίδνοζακ ηνάημξ ζηδκ πενζμπή ηδξ Ώπνίδαξ ηαζ απείθδζακ επέηηαζδ πνμξ ηδκ ηεκηνζηή Βθθάδαξ, θεάκμκηαξ ιέπνζ ηδ Λάνζζα. Άνπζζε έκαξ πμθοαίιαηημξ, ηαηαζηνμθζηυξ ηαζ ιαηνμπνυκζμξ πυθειμξ, ιεηαλφ ηςκ ΐογακηζκχκ ηαζ ηςκ ΐμοθβάνςκ, πμο δζήνηεζε 40 πνυκζα. Σμ 1014 ζε ιζα απμθαζζζηζηή ιάπδ ζημ Κθεζδί ηδξ Μαηεδμκίαξ, μ ΐαζίθεζμξ ζοκέηνζρε ημκ αμοθβανζηυ ζηναηυ. Συηε πναβιαημπμζήεδηε ιζα απυ ηζξ πζμ απμηνυπαζεξ πνάλεζξ ηδξ ζζημνίαξ ηςκ πμθέιςκ: Οζ ΐμφθβανμζ αζπιάθςημζ ηοθθχεδηακ υθμζ (έκαξ ζε ηάεε 100 ηοθθχεδηε ιυκμ απυ ημ έκα ιάηζ βζα κα ημοξ μδδβήζεζ πίζς) ηαζ εζηάθδζακ ζημκ ηζάνμ αιμοήθ, μ μπμίμξ δεκ άκηελε ημ εέαια ηαζ πέεακε απυ ημ ζμη. Ο ΐαζίθεζμξ έθααε ημ πνμζςκφιζμ Βνπιγαξνθηφλνο. Σμ αμοθβανζηυ ηνάημξ έβζκε επανπία ημο ΐογακηίμο ηαζ ημ αμοθβανζηυ παηνζανπείμ ηαηανβήεδηε. Σμ 989 μ δβειυκαξ ηςκ Ρχζςκ Βιαδίκεξνο γήηδζε ζε βάιμ ηδξ αδεθθήξ ημο αοημηνάημνα Βαζηιείνπ Β’, Άκκα.. ε ακηάθθαβια μ ίδζμξ ηαζ μζ Ρχζμζ αζπάζηδηακ ημκ πνζζηζακζζιυ ηαζ ααθηίζηδηακ μιαδζηά ζημκ πμηαιυ Ακείπενμ. Οζ ζπέζεζξ ηςκ δφμ ηναηχκ έβζκακ ζηεκυηενεξ ηαζ ημ Παηνζανπείμ ηδξ Κςκζηακηζκμφπμθδξ αφλδζε ηδκ αίβθδ ημο. Ο Βιαδίκεξνο έζηεζθε ςξ δχνμ ζημκ ΐαζίθεζμ 6.000 ΐανάββμοξ (μοδδμφξ) πμθειζζηέξ ςξ πνμζςπζηή ημο θνμονά. Ώοημί ακηζιεηχπζζακ ιζα ζηάζδ οπυ ημκ ΐάνδα Φςηά, ζθάγμκηαξ ημκ ίδζμ ηαζ ημοξ μπαδμφξ ημο ιε πνςημθακή αβνζυηδηα. Σδκ επμπή ημο ΐαζζθείμο, μζ ΐεκεημί έιπμνμζ ηαζ καοηζημί πμο είπακ ακαθάαεζ ηζξ ιεηαθμνέξ ηαζ ημκ εθμδζαζιυ ηδξ Πυθδξ, ελαζθάθζζακ ζδζαίηενα πνμκυιζα ζηδκ πνςηεφμοζα ηαζ ζηα ιεβάθα θζιάκζα ηδξ αοημηναημνίαξ. Ήηακ δ ανπή βζα ηδκ καοηζηή επζηνάηδζδ ηδξ παθζάξ αοηήξ ηηήζδξ ημο ΐογακηίμο ζηδ Μεζυβεζμ. Σμκ εάκαημ ημο ΐαζζθείμο αημθμφεδζε ιζα αθοζίδα μηηχ αοημηναηυνςκ ζε δζάζηδια 32 εηχκ. Ο αδεθθυξ ημο ΐαζζθείμο Κςκζηακηίκμξ Δ’ θίβμ πνζκ πεεάκεζ πάκηνερε ηδκ ηυνδ ημο Εσή ιε ημ Ρσκαλφ Γ’ Αξγπξφ (1028-34) ηαζ ημκ ακαβυνεοζε αοημηνάημνα. ιςξ αοηυξ ζφκημια δμθμθμκήεδηε απυ ημκ δεφηενμ ζφγοβμ ηδξ Γςήξ, Μηραήι Γ’ Παθιαγφλα (1034-41). Σμκ δζαδέπεδηε μ ακζρζυξ ημο, Μηραήι Δ’ Καιαθάηεο (1041-42), μ μπμίμξ ααζίθεοζε ιυθζξ ηέζζενζξ ιήκεξ ηαζ ζφκημια δζχπηδηε, ηοθθχεδηε ηαζ ελμνίζηδηε απυ ηδ Εσή (1042). Σμκ ηνίημ ζφγοβμ ηδξ Γςήξ Κσλζηαληίλν Θ’ Μνλνκάρν (1042-55), δζαδέπεδηε δ αδεθθή ηδξ Θενδψξα (1055-56). Λίβμ πνζκ πεεάκεζ δ Θεμδχνα έζηερε αοημηνάημνα ημκ Μηραήι η’ ηξαηησηηθφ (1056-57). Με ημ εάκαημ ηδξ Θεμδχναξ, ηενιαηίγεηαζ δ Μαηεδμκζηή Αοκαζηεία πμο έθενε ηδκ ΐογακηζκή αοημηναημνία ζημ απυβεζμ ηδξ ζζπφμξ ηδξ. ηα πνυκζα αοηά ακαηηήεδηακ απυ ημοξ Άνααεξ εδάθδ παιέκα ηαζ ηα ζφκμνα ηδξ αοημηναημνίαξ έθεαζακ ηαζ πάθζ απυ ημκ Βοθνάηδ ηαζ ηδκ Ώνιεκία ζηδκ Ώκαημθή ςξ ηδ κυηζα
306
Εηαθία ζηδ Αφζδ. Σμ ΐογάκηζμ ήηακ ημ ιεβαθφηενμ ηαζ ζζπονυηενμ ηνάημξ ηδξ Μεζμβείμο. Σα ζηαθζηά εδάθδ εα παεμφκ μνζζηζηά ημ 1071, υηακ μζ Νμνιακδμί εζζέααθακ ζηδκ Εηαθία ηαζ ηαηέθααακ ημ ιεβαθφηενμ ιένμξ ημο κυημο. ιςξ ιεηά ημκ ΐαζίθεζμ ΐ’, μζ ζοπκέξ αθθαβέξ δβειυκςκ, έθενακ ζδιακηζηή παθάνςζδ ζηα πμθζηζηά, μζημκμιζηά ηαζ ζηναηζςηζηά πνάβιαηα. Βζδζηυηενα μ ζηναηυξ έπαζε ηδκ μιμζμβέκεζά ημο ηαζ απμηεθμφκηακ πζα ηαηά ημ ιεβαθφηενμ ιένμξ ημο απυ ιζζεμθυνμοξ, ΐμφθβανμοξ, Φνάβημοξ, Οφββνμοξ, Σμφνημοξ ηαζ ΐανάββμοξ. Ώοηυ είπε ζοκέπεζα ηδ παθάνςζδ ηδξ πεζεανπίαξ ηαζ ημο αλζυιαπμο πμο πμθφ βνήβμνα εα βζκυηακ υθμ ηαζ πζμ ειθακέξ. Ο Κςκζηακηίκμξ Θ’ μ Μμκμιάπμξ αανφκεηαζ ιε ηδκ αδζαθμνία ημο βζα ηδκ εςνάηζζδ ηδξ αοημηναημνίαξ απυ ηζξ ζοκεπείξ επζεέζεζξ ηςκ επενχκ ζηα ζφκμνα ηαζ ηδκ πενζεςνζμπμίδζδ ημο ζηναημφ. ιςξ ςξ δζακμμφιεκμξ ηαζ θίθμξ ηςκ βναιιάηςκ είκαζ αοηυξ πμο ίδνοζε ηζ 1045 ηδκ πνχηδ κμιζηή ζπμθή ζημκ ηυζιμ, ημ Γηδαζθαιείνλ ησλ λφκσλ . ηδκ ίδζα ζπμθή οπήνπακ ηαζ έδνεξ θζθμζμθίαξ ηαζ εεμθμβίαξ. Βηεί δίδαλε ηαζ μ αογακηζκυξ θυβζμξ ηαζ θζθυζμθμξ Μηραήι Φειιφο, ιζα απυ ηζξ επζθακέζηενεξ πκεοιαηζηέξ ιμνθέξ ημο ΐογακηίμο. Σδκ ίδζα επμπή έγδζε ηαζ μ ζδιακηζηυξ αογακηζκυξ ζζημνζηυξ Ησάλλεο θπιίηδεο πμο ζοκέβναρε ημ ένβμ χλνςηο ησλ Ηζηνξηψλ πμο ελζζημνεί ηα βεβμκυηα απυ ημ 811 ςξ ημ 1057. Ο 11μξ αζχκαξ ήηακ ζδιακηζηυξ βζα ηα ενδζηεοηζηά πνάβιαηα. Οζ ιαηνμπνυκζεξ ζοβηνμφζεζξ ιεηαλφ ηςκ Βηηθδζζχκ ηδξ Ρχιδξ ηαζ ηδξ Κςκζηακηζκμφπμθδξ, είπακ ηδκ μνζζηζηή ημοξ ηαηάθδλδ ημ 1054: Σμ ρίζκα ησλ Δθθιεζηψλ. Τπήνπακ δζαθμνέξ ηονίςξ δμβιαηζηέξ (filioque, αβαιία ημο ηθήνμο ηαζ άθθεξ). Δ ααζζηή δζαθμνά ανζζηυηακ ζημ βεβμκυξ υηζ ημ Παηνζανπείμ δεκ ακαβκχνζγε ηα ‘πνςηεία’ ημο Πάπα. Σμκ Ώπνίθζμ ημο 1054, ζε ιζα πνμζπάεεζα ζοιαζααζιμφ, έθεαζε ζηδκ Πυθδ ιζα ακηζπνμζςπεία ημο Πάπα Λέμκημξ ΕΥ ιε επζηεθαθήξ ημ Γάθθμ ηανδζκάθζμ Οοιαένημ κηε Μμονιμκηζέ, βζα ζογδηήζεζξ ιε ημκ Παηνζάνπδ Μηραήι Κεξνπιάξην. Οζ δζαπναβιαηεφζεζξ ήηακ άβμκεξ ηαζ ζηζξ 16 Εμοθίμο μζ απεζηαθιέκμζ ημο Πάπα ηαηέεεζακ ζηδκ Ώβία Σνάπεγα ηδξ Ώβίαξ μθίαξ, παπζηή ΐμφθα ιε ημκ αθμνζζιυ ημο Παηνζάνπδ. Ο Μζπαήθ Κδνμοθάνζμξ ιε ηδ ζφιθςκδ βκχιδ ημο αοημηνάημνα, ιε ηδ ζεζνά ημο ακαεειάηζζε ημοξ παπζημφξ. Σμ πναβιαηζηή δζάζηαζδ ημο πίζιαημξ (ημ μπμίμ ηυηε πέναζε ζπεδυκ απαναηήνδημ απυ ημ πθήνςια ηςκ δομ Βηηθδζζχκ) εα θακεί ανβυηενα, υηακ μζ ζπέζεζξ ημο ΐογακηίμο ιε ημοξ Αοηζημφξ εα μλοκεμφκ θυβς ηςκ ηαονμθμνζχκ. Ώπυ αοηυ ημ πίζια εα βεκκδεμφκ μζ ζφβπνμκεξ Βηηθδζίεξ, δ Ρςιαζμηαεμθζηή ηαζ δ Ώκαημθζηή Ονευδμλδ. Σμ 1057, έκα κέμ πναλζηυπδια έθενε ζημ ενυκμ ημκ Ηζαάθην Κνκλελφ (1057-59), μ μπμίμξ ζε δφμ πνυκζα παναζηήεδηε οπέν ημο ζοιπμθειζζηή ημο απυ ηδκ Παθθαβμκία, Κσλζηαληίλνπ Η’ Γνχθα (1059-67). Σμκ δζαδέπεδηε βζα θίβμοξ ιήκεξ δ βοκαίηα ημο Δπδνθία ηαζ αοηήκ μ δεφηενμξ ζφγοβυξ ηδξ Ρσκαλφο Γ’ Γηνγέλεο (1067-71). Σδκ επμπή εηείκδ, ηδ ιεβαθφηενδ απεζθή βζα ημ ΐογάκηζμ, απμηεθμφζακ μζ εθηγμφημζ Σμφνημζ. Ο Ρςιακυξ εημίιαζε ιζα ιεβάθδ εηζηναηεία εκακηίμκ ημοξ ζοιπθδνχκμκηαξ ημ ζηνάηεοιά ημο ιε ιζζεμθυνμοξ Πεηζεκέβημοξ, Φνάβημοξ, ηφεεξ. Πανά ηζξ ανπζηέξ ημο επζηοπίεξ, μ Ρςιακυξ δεκ ηαηάθενε κα ακαηυρεζ ηζξ εζζαμθέξ ηαζ θεδθαζίεξ ηςκ εθηγμφηςκ. Σδκ άκμζλδ ημο 1071, μ ααζζθζάξ ιε ιεβάθδ ιζζεμθμνζηή ζηναηζά έθεαζε ζηδκ ανιεκζηή πυθδ Μαηδηθέξη αυνεζα ηδξ θίικδξ ΐακ. ηζξ 27 Ώοβμφζημο μζ εθηγμφημζ οπυ ημκ μοθηάκμ Αιπ Αξζιάλ
307
ζοκέηνζρακ ημοξ αογακηζκμφξ ηαζ ζοκέθααακ αζπιάθςημ ημκ Ρςιακυ. Λέβεηαζ υηζ μ μοθηάκμξ νχηδζε ημκ Ρςιακυ: ‘Σζ εα έηακεξ ακ εζφ ιε αζπιαθχηζγεξ;’ ηζ υηακ μ Ρςιακυξ απάκηδζε: ‘Θα ζε εηηεθμφζα ή εα ζε πενζέθενα ζημοξ δνυιμοξ ηδξ Πυθδξ’ μ Ώθπ Ώνζθάκ είπε: ‘Ββχ εα ζμο ηάκς ηάηζ πεζνυηενμ. Θα ζε αθήζς εθεφεενμ!’. Πνάβιαηζ επέζηνερε ηαζ υηακ ακηζιεηχπζζε ηδκ πενζθνυκδζδ ηςκ εοβεκχκ ηαζ ημο θαμφ ακαβηάζηδηε κα παναζηδεεί. Δ ήηηα ημο Μαηγζηένη είκαζ ηαεμνζζηζηή βζα ημ ιέθθμκ ημο ΐογακηίμο. πζ βζαηί οπμπνεχεδηε κα πθδνχζεζ ηενάζηζα πμζά ςξ θυνμοξ, αθθά βζαηί έπαζε ηδκ Ώκαημθία (ηδκ ηεκηνζηή ηαζ ακαημθζηή Μζηνά Ώζία) βζα πάκηα. Οζ εθηγμφημζ έβζκακ δ ηονίανπδ δφκαιδ ηδξ πενζμπήξ ηαζ ημ 1081 εα ζδνοεεί ημ ζζπονυ ηνπξθηθφ θξάηνο ηεο Ρςιακίαξ (Ρμοι). Δ ελμοζία πενζήθεε ηχνα ζημ βζμ ηδξ Βοδμηίαξ Μηραήι Ε’ Γνχθα(1071-78). Ώοηυξ ακαηνάπδηε ιε πναλζηυπδια απυ ημκ Νηθεθφξν Γ’ Βνηαλεηάηε (1078-81). Με ηδ ζεζνά ηζ αοηυξ ακαβηάζηδηε κα παναζηδεεί ιεηά απυ έκα κέμ αζιαηδνυ ηίκδια οπέν ημο Αιέμηνπ Α’ Κνκλελνχ (1081-1118), ακζρζμφ ημο Εζαάηζμο Ώ’. Ήηακ μ 14μξ αοημηνάημναξ ιέζα ζε 56 πνυκζα απυ ημ εάκαημ ημο ΐαζζθείμο ΐ’(!!). Ήηακ ιζα πενίμδμξ παναηιήξ βζα ηδκ αοημηναημνία, ηα πναλζημπήιαηα, μζ ζοκεπείξ ακαηνμπέξ ηαζ μζ πυθειμζ είπακ αθαζιάλεζ ηα ηναηζηά ηαιεία ηαζ δ πχνα ήηακ ζηα πνυεονα δζάθοζδξ. Ο Ώθέλζμξ ζδνοηήξ ηδξ Αοκαζηείαξ ηςκ Κμικδκχκ, ζηακυξ ζηναηζςηζηυξ, πμθζηζηυξ ηαζ δζπθςιάηδξ, πέηοπε κα ακμνεχζεζ ηδκ μζημκμιία, κα απμηαηαζηήζεζ ηδ ζοκμπή ηδξ αοημηναημνίαξ ηαζ κα ακηζιεηςπίζεζ επζηοπχξ ηζξ ελςηενζηέξ απεζθέξ. Ώπέηνμοζε ημοξ Νμνιακδμφξ πμο είπακ ηαηαθάαεζ ημ Αοννάπζμ ηαζ ηδκ Κένηονα. Γζα κα ακηζιεηςπίζεζ ημοξ εθηγμφημοξ Σμφνημοξ, έζηεζθε ημ 1095, πνεζαεία ζημκ Πάπα Οοναακυ ΐ’, βζα κα γδηήζεζ αμήεεζα ζηδ ζηναημθυβδζδ ιζζεμθυνςκ. ιςξ ακηί βζα ιζζεμθυνμοξ, ηα ζφκμνα ηδξ αοημηναημνίαξ δζέζπζζε έκαξ πμθοπθδεήξ ακμνβάκςημξ ζονθεηυξ, πεζκαζιέκςκ πςνζηχκ, ναηέκδοηςκ ηοπμδζςηηχκ ηαζ θακαηζηχκ ενδζηυθδπηςκ πμο ημοξ μδδβμφζε μ ιμκαπυξ Πέηξνο ν Δξεκίηεο ηαζ θεδθαημφζακ ηα πςνζά ζημ δζάαα ημοξ. Ήηακ δ ηαπξνθνξία ησλ Φησρψλ (ή ησλ Λαψλ) δ ειπνμζεμθοθαηή ηδξ Πξψηεο ηαπξνθνξίαο πμο είπε ηδνφλεζ μ Πάπαξ ιε ζηυπμ ηδκ ‘απεθεοεένςζδ’ ηςκ Ώβίςκ Συπςκ απυ ημοξ Άνααεξ. Ο Ώθέλζμξ ημοξ λεθμνηχεδηε δζεοημθφκμκηάξ ημοξ κα πενάζμοκ ζηδ Μζηνά Ώζία, υπμο ημ 1096 ηαηαζθάβδηακ ζπεδυκ υθμζ απυ ημοξ Σμφνημοξ ζηδ Νίηαζα ηδξ ΐζεοκίαξ. Σμ επυιεκμ, μνβακςιέκμ αοηή ηδ θμνά ηφια ηςκ ζηαονμθυνςκ έθεαζε ζηαδζαηά ιε δβέηεξ υπςξ μ Γνδεθξείδνο ληε Μπνπγηφλ ηαζ άθθμοξ εηπνμζχπμοξ ηςκ Βονςπαίςκ εοβεκχκ. Ο Ώθέλζμξ ήνεε ζε ζοιθςκία κα ημοξ αμδεήζεζ ιε ακηάθθαβια ηδκ επζζηνμθή ζημ ΐογάκηζμ ηςκ πυθεχκ ημο πμο εα ‘απεθεοεένςκακ’. Πνάβιαηζ, δ Νίηαζα, δ Έθεζμξ δ ιφνκδ, δ Ρυδμξ, δ Υίμξ, ηαζ άθθεξ πυθεζξ πέναζακ οπυ αογακηζκή δζμίηδζδ. Ώνβυηενα μζ ζηαονμθυνμζ ίδνοζακ αοηυκμια ‘θναβηζηά’ ηνάηδ ζηδκ Ώκαημθή. Δ ααζζθεία ημο Ώθέλζμο υιςξ, ζδιαδεφηδηε απυ ηζξ δζχλεζξ ηςκ αζνεηζηχκ ΐμβμιίθςκ ηαζ Παοθζηζακχκ. Μζα απυ ηζξ ηεθεοηαίεξ ημο πνάλεζξ ήηακ ημ ηάρζιμ ζηδκ πονά ημο δβέηδ ηςκ ΐμβμιίθςκ, ΐαζζθείμο ημο Φοζζημφ. Σα ηνζάκηα εθηά πνυκζα ηδξ ααζζθείαξ ημο Ώθέλζμο παναηηδνίζηδηακ απυ ηδκ ειπέδςζδ ηδξ ζηαεενυηδηαξ, ηδκ εοδιενία ημο ηνάημοξ ηαζ ηδκ επζηοπή ακηζιεηχπζζδ ηςκ εζζαμθέςκ απυ ηδκ δφζδ ηαζ ηδκ ακαημθή.
308
Δ ηυνδ ημο Άλλα Κνκλελή, ηαθθζενβδιέκδ ηαζ ιε ιεβάθδ παζδεία, έβναρε έκα 15ημιμ ένβμ αθζενςιέκμ ζημκ παηένα ηδξ, ηδκ Αιεμηάδα, ζημ μπμίμ ιε βθαθονυηδηα, ζαθήκεζα ηαζ ζπεηζηή ακηζηεζιεκζηυηδηα ηαθφπηεζ ηα βεβμκυηα ηδξ πενζυδμο 10691118. Δ Άκκα έπεζ ςξ πνυηοπμ ημκ Θμοηοδίδδ ηαζ ημκ Πμθφαζμ, πνδζζιμπμζεί αηηζηίγμοζα βθχζζα ηαζ ζηδνίγεηαζ ζηζξ ακαικήζεζξ ηδξ ηαζ ζε επίζδια έββναθα. Σμ ένβμ αοηυ είκαζ ζδιακηζηυ θμβμηεπκζηυ αθθά ηαζ ζζημνζηυ κημημοιέκημ βζαηί ιαξ δίκεζ πθδνμθμνίεξ υπζ ιυκμ βζα ημκ Ώθέλζμ, αθθά ηαζ βζα ηδκ ημζκςκζηή πμθζηζηή ηαζ ενδζηεοηζηή ηαηάζηαζδ ηδξ επμπήξ. Σδκ πμθζηζηή ημο Ώθέλζμο αημθμφεδζε ηαζ μ βζμξ ημο Ησάλλεο Β’ Κνκλελφο (1118-43). Ο Εςάκκδξ ήηακ ζοκεηυξ ηαζ ςξ πνμξ ηδ δζαπείνζζδ ηςκ μζημκμιζηχκ, αθθά ηαζ ςξ πνμξ ημοξ πμθέιμοξ πμο δζελήβαβε. Βλ αζηίαξ ηδξ ήπζαξ ηαζ δίηαζδξ δζαηοαένκδζήξ ημο μκμιάζηδηε ‘ν Μάξθνο Απξίιηνο ηνπ Βπδαληίνπ’. Ο θαυξ ημκ αβαπμφζε ηαζ ημκ μκυιαζε Καινγηάλλε. Ώκηζιεηχπζζε ιε πνμζμπή, ιεεμδζηυηδηα ηαζ επζηοπία εζζαμθείξ υπςξ μζ Πεηζεκέβημζ, μζ έναμζ ηαζ μζ εθηγμφημζ Σμφνημζ, ακέηηδζε εδάθδ ηαζ επζαεααίςζε ηδκ επζηονζανπία ημο ΐογακηίμο ζηα ζηαονμθμνζηά ηνάηδ ηδξ Ώκηζυπεζαξ ηαζ ηδξ Έδεζζαξ. Ώκφρςζε ημ βυδηνμ ηδξ αοημηναημνίαξ ζηδ Αφζδ, αθθά αηυια ηαζ ζημοξ ηαπφπμπημοξ έκακηζ ηςκ μνεμδυλςκ ζηαονμθυνμοξ. Σμκ δζαδέπεδηε μ βζμξ ημο Μαλνπήι Α’ Κνκλελφο (1143-80) ήηακ οπεναμθζηά θζθυδμλμξ ηαζ μκεζνεουηακ ηδκ ηα ακαζφζηαζδ ηδξ Ρςιασηήξ αοημηναημνίαξ ηαζ ηδκ ακάηηδζδ ηδξ Αφζδξ οπυ ηδκ δβειμκία ημο. Ονβάκςζε πμθοδάπακδ εηζηναηεία ζηδκ Εηαθία, αθθά βνήβμνα δηηήεδηε ηαζ ακηζθήθεδηε ημ μοημπζηυ ημο ζηυπμο ημο. Γζα κα ακηζιεηςπίζεζ ηζξ επζδνμιέξ ηςκ Νμνιακδχκ ζηδκ Κένηονα, Ώεήκα ηαζ Θήαα (υπμο ακεμφζε δ παναβςβή ιεηαλζμφ), γήηδζε ηδ αμήεεζα ηδξ ΐεκεηίαξ. ηακ υιςξ μζ ΐεκεημί ζοιιάπδζακ ιε ημοξ Νμνιακδμφξ, μ Μακμοήθ γήηδζε αμήεεζα απυ ημοξ Γεκμοάηεξ, (παναδμζζαημφξ καοηζημφξ ηαζ ειπμνζημφξ ακηζπάθμοξ ηςκ ΐεκεηχκ) ηαζ ημοξ Πζγάκμοξ ζημοξ μπμίμοξ παναπχνδζε πνμκυιζα ζηα θζιάκζα ημο ΐογακηίμο, ακάθμβα ιε αοηά ηςκ ΐεκεηχκ. Σμκ έεεθβε μ δοηζηυξ ηνυπμξ γςήξ ηαζ μζ ζοκήεεζεξ ηςκ δοηζημεονςπαίςκ, ζε ζδιείμ κα μνβακχκεζ ημκηανμιαπίεξ ζηδκ Κςκζηακηζκμφπμθδ. Σμ 1145 αμήεδζε ημοξ ζηαονμθυνμοξ ηδξ Γεύηεξεο ηαπξνθνξίαο (οπυ ημκ Κνξξάδν Γ’ ηδξ Γενιακίαξ ηαζ ημκ Λνπδνβίθν Ε’ ηδξ Γαθθίαξ) κα δζεηπεναζςεμφκ ζηδ Μ. Ώζία ηαζ ζηδ ζοκέπεζα κα πνμπςνήζμοκ πνμξ ηδκ Παθαζζηίκδ. ηδκ Ώκαημθή, μ Μακμοήθ πναβιαημπμίδζε ιεβάθδ επίεεζδ ηαηά ηςκ εθηγμφηςκ, αθθά ημ 1176 ζημ Μπξηνθέθαιν, δηηήεδηε ηαηά ηνάημξ απυ ηα ζηναηεφιαηα ημο Σμφνημο Κηιίηδ Αξζιάλ Β’ ηαζ ιυθζξ ηαηάθενε κα βθοηχζεζ. Ώοηή δ δεφηενδ ιεβάθδ ήηηα ημο ΐογακηίμο μνζζηζημπμίδζε ηδκ ημονηζηή πανμοζία ζηδ Μζηνά Ώζία. Σμκ δζαδέπεδηε μ ακήθζημξ βζμξ ημο Αιέμηνο Β’ Κνκλελφο (1180-83) μ μπμίμξ βνήβμνα δμθμθμκήεδηε απυ ημκ ελάδεθθμ ημο παηένα ημο Αλδξφληθν Α’ Κνκλελφ (1183-85). Ο Ώκδνυκζημξ, πνζκ αηυια ακέθεεζ ζημ ενυκμ, οπμηίκδζε ζθαβή υθςκ ηςκ Λαηίκςκ ηαημίηςκ ηδξ Πυθδξ (ηςκ μπμίςκ ηα δζηαζχιαηα, πμο είπακ θάαεζ απυ πνμδβμφιεκμοξ αοημηνάημνεξ, ελμοεέκςκακ μζημκμιζηά ημ ηνάημξ ηαζ ήηακ εφημθμ ελζθαζηήνζμ εφια βζα ημ θαυ). Σμ βεβμκυξ αοηυ ζοβηθυκζζε υθμ ημκ ηυζιμ. ιςξ ηα αοημηναημνζηά ηαιεία βέιζζακ απυ ηζξ ανπαβιέκεξ πενζμοζίεξ ηαζ μζ ελαεθζςιέκμζ πμθίηεξ πήνακ ιζα ακάζα, πνάβια πμο εκίζποζε ηδκ δδιμθζθία ημο
309
Ώκδνυκζημο. ηακ υιςξ απμθάζζζε κα δζαηάλεζ ακαδζακμιή ηςκ βαζχκ, ζδιεζχεδηε ελέβενζδ ηςκ θεμοδανπχκ μζ μπμίμζ επέααθακ αοημηνάημνα ημκ Ηζαάθην Β’ Άγγειν (1185-95). Ο Ώκδνυκζημξ εηηεθέζηδηε δδιμζίςξ ζημκ Εππυδνμιμ ηδξ Πυθδξ. Ο Εζαάηζμξ απμδείπεδηε έκαξ αδφκαιμξ ηαζ ακίηακμξ δβέηδξ. Σμ 1187, μ ζμοθηάκμξ αθακηίκ έκςζε ημοξ Μμοζμοθιάκμοξ ηαζ ηαηάθενε κα ηαηαθάαεζ ηδκ Εενμοζαθήι. Ώοηυ απεηέθεζε ημ έκαοζια βζα ηδκ δζμνβάκςζδ ηδξ Σξίηεο ηαπξνθνξίαο ημ 1191, οπυ ημκ Γενιακυ ααζζθζά Φξεηδεξίθν Βαξβαξφζα ηαζ ημκ Άββθμ Ρηράξδν. Ο Εζαάηζμξ έκηνμιμξ ηαζ ηαηχηενμξ ηςκ πενζζηάζεςκ, δεκ επέδεζλε ηδκ μλφκμζα ηςκ Κμικδκχκ ζηδ δζαπείνζζδ ηςκ ζηναηεοιάηςκ ηςκ ηαονμθυνςκ. Οζ ζηαονμθυνμζ έθεαζακ ζηα αογακηζκά εδάθδ, ηαηέθααακ ηδ Φζθζππμφπμθδ ηαζ θεδθάηδζακ ηδκ Ώδνζακμφπμθδ. Οζ αογακηζκμί ημοξ δζαπεναίςζακ ζηδκ Μ. Ώζία, υιςξ μ ΐαναανυζαξ πέεακε ζηδκ πμνεία πνμξ ηδκ Παθαζζηίκδ (πκίβδηε ζ’ έκα πμηάιζ). Σμ ηφνμξ ηδξ ζηαονμθμνίαξ δζέζςζε μ ααζζθζάξ ηδξ Ώββθίαξ Ρηράξδνο (ν Λενληφθαξδνο) μ μπμίμξ ακαηαηέθααε ιενζηά πνζζηζακζηά ηάζηνα απυ ημοξ Μμοζμοθιάκμοξ. Σμ 1185 ακήθεε ζημ ενυκμ ηδξ Κςκζηακηζκμφπμθδξ μ Ηζαάθηνο Β’ Άγγεινο. Σμ 1195 μ αδεθθυξ ημο ημκ ακέηνερε, ημκ ηφθθςζε ηαη ακαηδνφπεδηε αοημηνάημναξ ςξ Αιέμηνο Γ’ Άγγεινο (1195-1203),. Ο βζμξ ημο Εζαάηζμο, μ Ώθέλζμξ ιμίναζε αθεζδχξ οπμζπέζεζξ ζημοξ ανπδβμφξ ηδξ πνμεημζιαγυιεκδξ Σέηαξηεο ηαπξνθνξίαο (μ Φθαιακδυξ Βαιδνπίλνο ηεο Φιάλδξαο, μ Γάθθμξ Γνδεθξείδνο Βηιιεαξδνπΐλνο ηαζ μ Εηαθυξ Βνληθάηηνο Μνκθεξαηηθφο) ηαζ ηονίςξ ζημκ ΐεκεηυ Αυβδ Δλξίθν Γάλδνιν, βζα κα ημκ αμδεήζμοκ κα ακαηνέρεζ ημκ ζοκμκυιαηυ ημοξ ζθεηενζζηή. Πνάβιαηζ μζ Φνάβημζ έζπεοζακ κα ζηναημπεδέρμοκ έλς απυ ηδκ Κςκζηακηζκμφπμθδ ηαζ ημκ αμήεδζακ κα ακέαεζ ζημ ενυκμ ςξ Αιέμηνο Γ’ (1182-1204) ιαγί ιε ημκ ηοθθυ παηένα ημο. Ο Ώθέλζμξ Γ’ δναπέηεοζε ανπάγμκηαξ ηα ημζιήιαηα ημο ενυκμο. Ώκάιεζα ζηζξ οπμζπέζεζξ ημο Ώθέλζμο Α’ ήηακ ηαζ δ οπαβςβή ηδξ Ώκαημθζηήξ Βηηθδζίαξ ζηδ δζηαζμδμζία ημο Πάπα, υπςξ ηαζ δ ηαηααμθή ηενάζηζςκ πνδιαηζηχκ πμζχκ. ιςξ ηα ηναηζηά ηαιεία ήηακ άδεζα ηαζ μ Ώθέλζμξ Α’ γδημφζε ζοκεπχξ κέα πνμεεζιία ελυθθδζδξ ηςκ οπμπνεχζεχκ ημο. Οζ ζηαονμθυνμζ αβακαηηζζιέκμζ πμθζυνηδζακ ηδκ Κςκζηακηζκμφπμθδ ημ 1204. Ο θαυξ λεζδηχεδηε βζα ηδκ πνμζπάεεζα οπαβςβήξ ημο οπυ ημκ Πάπα, αθθά ηαζ βζα ηα μζημκμιζηά οπεζπδιέκα, απυ ημκ Αιέμην Δ’ Γνχθα Μνχξηδνπθιν (1204) μ μπμίμξ εακάηςζε ημκ Ώθέλζμ Α’ ηαζ ημκ παηένα ημο ηαζ ακαηδνφπεδηε αοημηνάημναξ. Οζ Φνάβημζ εεχνδζακ ηδκ πηχζδ ηαζ δμθμθμκία ημο Ώθέλζμο Α’, ςξ επενζηή πνάλδ. Οζ ηθδνζημί λεζήηςκακ ημοξ ζηαονμθυνμοξ θέβμκηαξ υηζ ‘μζ Γναζημί είκαζ πεζνυηενμζ ηζ απυ ημοξ Βαναίμοξ’. Σεθζηά δ πυθδ έπεζε ζηα πένζα ηςκ πμθζμνηδηχκ ηδξ, ηδ κφπηα ηδξ 12-13 Ώπνζθίμο 1204. Ο Μμφνηγμοθθμξ ημ έζηαζε ζηδ Θνάηδ, αθθά ζφκημια ζοκεθήθεδ ηαζ ιεηαθένεδηε ζηδκ Πυθδ. Βηεί ηαηαδζηάζηδηε (βζα πνμδμζία ηαζ ημ θυκμ ημο Ώθέλζμο Α’ ηαζ ημο παηένα ημο) ζε εάκαημ ηαζ νίπηδηε ζημ ηεκυ απυ ηδ ηήθδ ημο Θεμδμζίμο. Λίβμ πνζκ πέζεζ δ Πυθδ ιζα ιζηνή μιάδα εοβεκχκ έπνζζακ ααζζθζά ημκ Κςκζηακηίκμ Λάζηανζ, μ μπμίμξ υιςξ ηαηέθοβε ζηδ Μζηνά Ώζία. Βηεί μ αδεθθυξ ημο Θεφδσξνο Α’ Λάζθαξηο, έιεθθε κα ζδνφζεζ ημ Κνάημξ ηδξ Νίηαζαξ. Δ άθςζδ ηδξ Κςκζηακηζκμφπμθδξ απυ ημοξ Φνάβημοξ ζοκμδεφηδηε απυ απίζηεοηδξ αβνζυηδηαξ ζθαβέξ, αζαζιμφξ, ηαηαζηνμθέξ ικδιείςκ, αεαδθχζεζξ καχκ ηαζ ανπαβέξ ένβςκ ηέπκδξ ηαζ υηζ πμθφηζιμο οπήνπε ηαζ θεδθαζίεξ ηςκ ‘ζηναηζςηχκ
310
ημο ηαονμφ’ ηαηά ηςκ ‘ζπζζιαηζηχκ Γναζηχκ’ επί ηέζζενζξ ζοκεπχξ ιένεξ. Μεηαλφ ηςκ ένβςκ πμο εηθάπδζακ ήηακ ηαζ ηέζζενα ιπνμφηγζκα άθμβα απυ ημκ Εππυδνμιμ. Ώοηά ιεηαθένεδηακ ζηδ ΐεκεηία, υπμο οπάνπμοκ αηυια ηαζ ζήιενα. Δ άθςζδ ηαζ θεδθαζία ηδξ Πυθδξ ζοβηαηαθέβεηαζ ζηζξ πζμ ιεθακέξ ζεθίδεξ ηδξ Βονχπδξ ηαζ ηδξ Ρςιασηήξ Βηηθδζίαξ. Σμ ΐογάκηζμ δεκ ζοκήθεε πμηέ απυ αοηυ ημ ηαηαθοηζηυ πηφπδια. Με ημκ Ώκδνυκζημ Ώ’ Κμικδκυ, ηεθεζχκεζ δ Γπλαζηεία ησλ Κνκλελψλ, ιζα ζεζνά ζηακχκ ααζζθέςκ μζ μπμίμζ έθενακ εοδιενία ζημ θαυ, επελέηεζκακ ηα υνζα ημο ηνάημοξ, επέααθακ ημ ζεααζιυ ζε θίθμοξ ηαζ επενμφξ ηαζ ηνάηδζακ ηδκ αοημηναημνία ζε επίπεδμ ζζμννμπίαξ ακάιεζα ζε Ώκαημθή ηαζ Αφζδ. Ώημθμφεδζε δ Γπλαζηεία ησλ Αγγέισλ, ηδξ μπμίαξ υθμζ μζ δβειυκεξ ακαηνάπδηακ αίαζα. Δ δοκαζηεία αοηή μδήβδζε ζφκημια ζε ηαηάννεοζδ ηδ αογακηζκή ζζπφ ζε υθα ηα ιέηςπα. Πενζηοηθςιέκμζ απυ πθήεδ ημθάηςκ ηαζ ενςιέκςκ, επέηνερακ κα ηοαενκάηαζ ημ ηνάημξ απυ ακάλζμοξ εοκμμφιεκμοξ, εκχ λυδεοακ ηδ δδιυζζα πενζμοζία ζε πμθοηεθή ακάηημνα ηαζ δςνεέξ ζε εηηθδζίεξ ηαζ ιμκαζηήνζα. Δ ελαβμνά ηίηθςκ, δ δζαθεμνά ηςκ ηναηζηχκ θεζημονβχκ, δ ηαημδζμίηδζδ ηαζ δ επαπεήξ θμνμθμβία μδήβδζακ ημκ θαυ ζε απυβκςζδ. θα αοηά μδήβδζακ ζε μζημκμιζηή πανάθοζδ ηαζ δ ηαηά ζοκέπεζα ιδ ηάθορδ ηςκ ακαβηχκ φπανλδξ ζζπονμφ ζηναημφ ηαζ άθδζε ηδκ αοημηναημνία πςνίξ ζημζπεζχδδ άιοκα. Οζ επενμί ημο ΐογακηίμο εηιεηαθθεφεδηακ ηδ κέα ηαηάζηαζδ. Ώπυ ηα ακαημθζηά μζ Σμφνημζ πναβιαημπμζμφζακ επζδνμιέξ ζηδ Μ. Ώζία ηαζ απμζπμφζακ ζηαδζαηά εδάθδ. ηα ΐαθηάκζα μζ έναμζ ηαζ μζ Οφββνμζ απμζπάζηδηακ απυ ημκ ημνιυ ηδξ Ώοημηναημνίαξ ηαζ μζ ΐμφθβανμζ ίδνοζακ ηδ Αεφηενδ ΐμοθβανζηή αοημηναημνία ζε εδάθδ ημο ΐογακηίμο. Καζ ηεθζηά μζ Αοηζημί, εηιεηαθθεφεδηακ ηδκ εοηαζνία ηαζ ημ 1204, ήνεε ημ θοζζμθμβζηυ ηέθμξ. Οζ δβέηεξ ηςκ ζηαονμθυνςκ, πνζκ αηυια ηαηαθάαμοκ ηδ Κςκζηακηζκμφπμθδ, είπακ ζοιθςκήζεζ ζημ δζαιεθζζιυ ηδξ αοημηναημνίαξ. Ο ΐαθδμοίκμξ ηδξ Φθάκδναξ ζηέθεδηε πνχημξ αοημηνάημναξ ηδξ Λαηηληθήο απηνθξαηνξίαο ή Ρσκαλίαο ηαζ πήνε ημκ ηίηθμ imperator Romaniae (αοημηνάηςν ηδξ Ρςιακίαξ). Εδνφεδηακ επίζδξ ηνία άθθα θαηζκζηά ηνάηδ: Σμ Βαζίιεην ηεο Θεζζαινλίθεο, ημ Γνπθάην ησλ Αζελψλ ηαζ δ Ζγεκνλία ηεο Αραΐαο. Δ Κνήηδ, ηα Βπηάκδζα, δ Βφαμζα ηαζ μζ Κοηθάδεξ πανέιεζκακ οπυ ημκ έθεβπμ ηςκ ΐεκεηχκ. ιςξ, ζδνφεδηακ ηαζ ηνεζξ άθθεξ ηναηζηέξ μκηυηδηεξ απυ αογακηζκμφξ εοβεκείξ: Δ Απηνθξαηνξία ηεο Νίθαηαο, δ Απηνθξαηνξία ηεο Σξαπεδνχληαο ηαζ. ημ Γεζπνηάην ηεο Ζπείξνπ. Ο πνχημξ δβειυκαξ ηδξ αοημηναημνίαξ ηδξ Νίηαζαξ ήηακ μ Θεφδσξνο Α’ Λάζθαξηο (1204-21) βαιπνυξ ημο Ώθέλζμο Γ’. Χξ ημ 1261, άθθμζ ηνεζξ αοημηνάημναξ εκαθθάπεδηακ ζηδκ ελμοζία. Σμ 1258, ακήθεε ζημ ενυκμ μ Ησάλλεο Γ’ Λάζθαξηο (1258-61), μ μπμίμξ έκα πνυκμ ανβυηενα έπνζζε ζοιααζζθέα ημο ημκ Μηραήι Ζ’ Παιαηνιφγν (Νίηαζα 1259-61 ηαζ Κςκζηακηζκμφπμθδ 1261-82). Ο Μζπαήθ ήηακ αοηυξ πμο ηαηάθενε κα ακαηαηαθάαεζ ηδκ Κςκζηακηζκμφπμθδ ζηζξ 25 Εμοθίμο 1261 ηαζ κα ζηεθεεί αοημηνάημναξ ημο κέμο αογακηζκμφ ηνάημοξ. Ήηακ έκαξ ζηακυξ αοημηνάημναξ ηαζ ηαηά ηδ δζάνηεζα ηδξ ααζζθείαξ ημο εέθδζε κα ακαζοζηήζεζ ηδκ Ώκαημθζηή αοημηναημνία ηαζ ζφκημια εκζςιάηςζε ημ Αεζπμηάημ ηδξ Δπείνμο. Ώθθά ημ δζαθοιέκμ απυ ημοξ πμθέιμοξ ηαζ ηζξ θεδθαζίεξ ηνάημξ ημο, ήηακ πζα πμθφ αδφκαιμ. Δ Πυθδ ήηακ ενεζπςιέκδ ηαζ μ πθδεοζιυξ ηδξ είπε ζοννζηκςεεί. Δ αοημηναημνία ήηακ πενζηοηθςιέκδ απυ επενμφξ, αθθά δεκ οπήνπακ
311
πνήιαηα βζα κα ελμπθζζηεί μ ζηναηυξ. Σμ ειπμνζηυ καοηζηυ ήηακ ακφπανηημ ηαζ μζ Εηαθμί έιπμνμζ ιε ηα πθμία ημοξ ήθεβπακ ηα θζιάκζα ηδξ πχναξ. Δ αοημηναημνία ήηακ πζα ζε ιαναζιυ. Γδηήεδηε απυ ημκ Μζπαήθ (αθθά ηαζ απυ ημοξ επυιεκμοξ αοημηνάημνεξ) αμήεεζα απυ ηδ Αφζδ, αθθά μ Πάπαξ ήεεθε πνςηίζηςξ ηδκ οπαβςβή ηδξ Ώκαημθζηήξ Βηηθδζίαξ οπυ ηδ Ρςιασηή. Πανά ηδκ απεθπζζηζηή ηαηάζηαζδ ημο ηνάημοξ, μ ηθήνμξ, αθθά ηαζ μ θαυξ ηδξ αοημηναημνίαξ, δεκ ήεεθακ μφηε κα αημφζμοκ βζα έκςζδ ιε ημοξ Λαηίκμοξ. Ο πνμηεθεοηαίμξ αογακηζκυξ αοημηνάημναξ Ησάλλεο Ζ’ Παιαηνιφγνο (13921448) ζε ιζα φζηαηδ πνμζπάεεζα κα ζχζεζ ηδ Θεζζαθμκίηδ παναπχνδζε ηδκ πυθδ ζημοξ ΐεκεημφξ. ιςξ αοηυ δεκ απέηνερε ηδκ ηαηάθδρή ηδξ απυ ημκ ζμοθηάκμ Μνπξάη Β΄, ηδ θεδθαζία ηδξ πυθδξ ηαζ ηδ ζθαβή ηςκ ηαημίηςκ ηδξ απυ ημοξ Σμφνημοξ. Σμ 1299 ζδνφεδηε απυ ημκ Οζκάλ Α’ δ Οεςιακζηή Ώοημηναημνία (απυ ημ υκμιά ημο), μ πζμ επζηίκδοκμξ επενυξ ημο ΐογακηίμο. Δ ήηηα ηςκ Οεςιακχκ απυ ημοξ Μμββυθμοξ ημο Σακεξιάλνπ ζηδκ Άβηονα ημ 1402, έδςζε ακάζα ζημ ΐογάκηζμ πμο ηυηε είπε αηυια πενζζζυηενμ ζοννζηκςεεί. θδ δ αοημηναημνία ήηακ έκα ηιήια ηδξ Θνάηδξ βφνς απυ ηδκ Πυθδ, δ Θεζζαθμκίηδ ηαζ ημ Αεζπμηάημ ημο Μζζηνά ζηδκ Πεθμπυκκδζμ. Ο ηεθεοηαίμξ αοημηνάημναξ ήηακ μ Κσλζηαληίλνο ΗΑ’ Παιαηνιόγνο (1448-1453)
Ο Κωλζηαληίλνο ΗΑ’ Παιαηνιόγνο (1405-1453) Ο Κσλζηαληίλνο ήηαλ γηνο ηνπ απηνθξάηνξα Μαλνπήι Β’ Παιαηνιφγνπ θαη ηεο πξηγθίπηζζαο ηεο εξβίαο Διέλεο Γξαγάζε. Σν 1427 ν αδειθφο ηνπ Ησάλλεο Ζ’ (απηνθξάηνξαο ηνπ Βπδαληίνπ επίζεο) ηνλ φξηζε Γεζπφηε ηνπ Μηζηξά. Καηάθεξε λα πξνζαξηήζεη ηελ Πάηξα, απέηπρε φκσο λα θαηαιάβεη ην Γνπθάην ηεο Αζήλαο. Ο νπιηάλνο ησλ Σνχξθσλ Μνπξάη Β’ πξνήιαζε απφ ηε Θεζζαιία, θαηέιαβε ηε ηεξεά Διιάδα θαη ην 1446, εηζέβαιε ζηελ Πεινπφλλεζν ιεειαηψληαο θαη αηρκαισηίδνληαο ρηιηάδεο θαηνίθσλ. Ο Κσλζηαληίλνο θηλδπλεχνληαο λα ράζεη ηα πάληα, απνδέρζεθε ηελ επηθπξηαξρία ησλ Σνχξθσλ θαη έγηλε θφξνπ ππνηειήο ζηνλ Μνπξάη. Σν 1448 πέζαλε ν Ησάλλεο Ζ’ θαη ν Κσλζηαληίλνο ζηέθζεθε απηνθξάηνξαο ζηελ Κσλζηαληηλνχπνιε. Ζ πφιε ηφηε ήηαλ γεκάηε εξείπηα, είρε ειάρηζηνπο θαηνίθνπο θαη ε απηνθξαηνξία πεξηιάκβαλε κφλν ιίγεο πεξηνρέο ζηελ Πξνπνληίδα θαη ηνλ Δχμεηλν. Ο λένο απηνθξάηνξαο, γλσξίδνληαο ηνλ άκεζν θίλδπλν κηαο επίζεζεο ησλ Σνχξθσλ, έθαλε έθθιεζε ζηε Γχζε γηα βνήζεηα. Οη Γπηηθνί ηελ αξλήζεθαλ, πξνηείλνληαο πξψηα ηελ έλσζε ηεο Αλαηνιηθήο κε ηε Ρσκατθή Δθθιεζία. ην πκβνχιην ηεο Φισξεληίαο ην 1452, ν Κσλζηαληίλνο απνδέρζεθε ηελ Έλσζε, αιιά απηή απνξξίθζεθε νκφζπκα απφ ην ιαφ, ηνλ θιήξν θαη ηνπο επγελείο. Ζ θξάζε πνπ απνδίδεηαη ζηνλ Μέγα Γνχθα θαη αξρεγφ ηνπ ζηφινπ, Λνπθά Ννηαξά: ‘Καιχηεξα ηνχξθηθν θαθηφιη, παξά ιαηηληθή θαιχπηξα’ είλαη ελδεηθηηθή ηνπ αληηδπηηθνχ θιίκαηνο πνπ επηθξαηνχζε ζην Βπδάληην κέρξη ηηο ηειεπηαίεο ηνπ ψξεο. κσο ν Ννηαξάο ζα γίλεη έλα απφ ηα πξψηα ζχκαηα ηεο ζθαγήο ησλ πξψησλ εκεξψλ κεηά ηελ άισζε ηεο Πφιεο
312
απφ ηνπο Σνχξθνπο. Σνλ απνθεθάιηζαλ καδί κε ηνπο γηνπο θαη ηνλ γακπξφ ηνπ. Σν 1452 πέζαλε ν Μνπξάη Β’ θαη ηνλ δηαδέρζεθε ν ηθαλφηαηνο γηνο ηνπ Μωάκεζ Β’ (ζηα ηνπξθηθά Μερκέη). ν νπνίνο ζχληνκα θξφληηζε γηα ηελ αθφκα κεγαιχηεξε απνκφλσζε ηεο Πφιεο, ρηίδνληαο έλα ηεξάζηην θξνχξην, ζηελ απέλαληη αζηαηηθή αθηή ηνπ Βνζπφξνπ. Ο Κσλζηαληίλνο αθφκα κηα θνξά ηθέηεπζε ηε Γχζε γηα βνήζεηα. Απηή ηε θνξά ν Πάπαο Νηθφιανο Δ’ έζηεηιε 200 πνιεκηζηέο καδί κε ηνλ Έιιελα θαζνιηθφ θαξδηλάιην Ηζίδσξν. ηηο 12 Γεθεκβξίνπ 1452, ν θαξδηλάιηνο ιεηηνχξγεζε ζηελ Αγία νθία θαη ν απηνθξάηνξαο θνηλψλεζε θαη νκνιφγεζε πίζηε ζηνλ Πάπα. Ζ ηζρπξή παξάηαμε ησλ αλζελσηηθψλ, ππφ ηνλ Γεώξγην ρνιάξην (1400-1473) - αξγφηεξα έγηλε ν πξψηνο Παηξηάξρεο, πνπ δηνξίζηεθε απφ ηνλ Μσάκεζ ηνλ Πνξζεηή, κε ην φλνκα Γελλάδηνο Β’ - αληέδξαζε κε θαλαηηθέο ιατθέο εθδειψζεηο ζηνπο δξφκνπο ηεο Πφιεο. ηνπο 200 πνιεκηζηέο ηνπ θαξδηλάιηνπ Ηζίδσξνπ, πξνζηέζεθαλ θαη άιινη 700 ππφ ηνλ Γελνπάηε Σδνπζηηληάλη ν νπνίνο αλαδείρζεθε ζε έλα απφ ηνπο πην γελλαίνπο καρεηέο ηεο πφιεο. κσο αλαθέξεη ν ηζηνξηθφο Γεώξγηνο Φξαληδήο πνπ ήηαλ παξψλ εθείλεο ηηο δξακαηηθέο ζηηγκέο, ην ζχλνιν ησλ ππεξαζπηζηψλ, ήηαλ 5000 βπδαληηλνί θαη 2000 μέλνη. Ο Μσάκεζ παξάηαμε πνιπάξηζκν ζηξάηεπκα (θαηά ηνλ Φξαληδή 258.000 άλδξεο, πξφζθαηεο εθηηκήζεηο ιέλε γηα 80.000 άληξεο θαη 5.000 γελίηζαξνπο – εμηζιακηζζέληεο ρξηζηηαλνχο) θαη βαξηά ηειεβφια πνπ ζηφρεπαλ ηα ηζρπξφηαηα ηείρε ηεο Πφιεο. Πξάγκαηη ηα θαλφληα δεκηνπξγνχζαλ ξήγκαηα, πνπ νη ππεξαζπηζηέο ηα επηζθεχαδαλ φπσο-φπσο ηε λχρηα. Οη Σνχξθνη παξάηαμαλ θαη έλα ηζρπξφ ζηφιν, θαηάθεξαλ κάιηζηα λα εηζέιζνπλ θαη ζηνλ Κεξάηην Κφιπν, απνθιείνληαο έηζη ηειείσο ηνπο ππεξαζπηζηέο απφ θάζε βνήζεηα απ’ έμσ. ηηο 23 Μαΐνπ, ν Μσάκεζ Β’, πξφηεηλε ζηνλ Κσλζηαληίλν λα κεηαθέξεη ηελ έδξα ηνπ ζηνλ Μηζηξά, λα ηνλ αλαγλσξίζεη σο εγεκφλα ηεο Πεινπνλλήζνπ, κε αληάιιαγκα λα ηνπ παξαδψζεη ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε, αιιά απηφο αξλήζεθε, πξνηηκψληαο λα πεζάλεη πνιεκψληαο γηα ηελ ηηκή απηνθξαηνξίαο. Πξάγκαηη, ζηηο 29 Μαΐνπ 1453, ν Πφιε έπεζε ζηα ρέξηα ησλ Σνχξθσλ. Λέγεηαη φηη φηαλ ν Κσλζηαληίλνο αληηιήθζεθε φηη ηα πάληα ήηαλ ρακέλα θψλαμε: «Ζ Πφιε ράζεθε, αιιά εγψ δσ». Καλείο δελ επέδεζε λα πεη αλ ηνλ είδε ζηηο ηειεπηαίεο ηνπ ζηηγκέο. Ο πηψζε ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο θαη ζάλαηνο ηνπ Κσλζηαληίλνπ ζπλδέζεθαλ κε δηάθνξνπο κχζνπο θαη θαληαζηηθέο ηζηνξίεο πνπ άληεμαλ αηψλεο. Ζ ιατθή παξάδνζε κηιά γηα ηνλ «καξκαξσκέλν Βαζηιηά» πνπ ζα δσληαλέςεη φηαλ ε Πφιε μαλαγίλεη ρξηζηηαληθή. Τπάξρνπλ δεθάδεο παξφκνηνη ζξχινη. Ζ ηζηνξία ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο ηειείσζε φπσο μεθίλεζε, κε έλα Κσλζηαληίλν.
Οζ Σμφνημζ ιπήηακ ζηδκ Κςκζηακηζκμφπμθδ ηαζ άνπζζακ θεδθαζίεξ, ζθαβέξ ηαζ ηαηαζηνμθέξ. Υζθζάδεξ ηάημζημζ ανπάπηδηακ ζηθάαμζ. Ο Μςάιεε ΐ’ εκηοπςζζαζιέκμξ απυ ηδκ ιεβαθμπνέπεζα ηδξ Πυθδξ δζέηαλε κα πάρμοκ μζ ηαηαζηνμθέξ, βζα κα δζαζςεμφκ ηα ικδιεία ηαζ μζ καμί. Έηακε ηδκ πυθδ πνςηεφμοζά ημο ιε ημ υκμια Εζηακιπμφθ (πανέιεζκε πνςηεφμοζα ηδξ Οεςιακζηήξ αοημηναημνίαξ ςξ ημ 1922) ηαζ εεχνδζε υηζ είκαζ ζοκεπζζηήξ ηδξ αοημηναημνίαξ. Πήνε ημκ ηίηθμ Kayzer-i-Rum (Καίζαν ηςκ Ρςιαίςκ), αθθά ζηδκ ζζημνία έιεζκε ιε ημ πνμζςκφιζμ ν Πνξζεηήο. Δ Ώβία μθία έβζκε ηγαιί, αθθά δεκ πείναλε ημ Παηνζανπείμ ηαζ υνζζε Παηνζάνπδ ημκ Γελλάδην – ρνιάξην.
313
ε θίβα πνυκζα ηαζ ηα ηεθεοηαία οπμθείιιαηα αογακηζκήξ ηονζανπίαξ (Μζζηνάξ, Σναπεγμφκηα) ηονζεφεδηακ απυ ημοξ Σμφνημοξ ηαζ έηζζ ελαθακίζηδηε ιζα αοημηναημνία πμο δζάνηεζε παναπάκς απυ 1100 πνυκζα ηαζ άθδζε ααεζά ζδιάδζα ζηδκ παβηυζιζα ζζημνία. Ήηακ ημ ιμκαδζηυ ζηαεενυ ηνάημξ ζηδκ Βονχπδ ημο Μεζαίςκα. Ώκηζιεηχπζζε ιε επζηοπία, επζδνμιέξ, εζζαμθέξ ηαζ επζεέζεζξ ααναάνςκ υπςξ μζ Οφκκμζ, μζ Γυηεμζ, μζ ΐάκδαθμζ, μζ Άαανμζ, μζ ΐμφθβανμζ ηαζ άθθμζ. ηα ενδζηεοηζηά πνάβιαηα ηαε’ υθδ ηδ δζάνηεζα ηδξ φπανλδξ ημο ΐογακηίμο, δ ημζιζηή ελμοζία (δδθαδή μ αοημηνάημναξ) είπε πάκηα ημκ πνχημ θυβμ. Ώκέααγε ηαζ ηαηέααγε υπμζμοξ παηνζάνπεξ ήεεθε ηαζ υπμηε ήεεθε, αηυια ηαζ βζα αζήιακηδ αθμνιή. Ο ενδζηεοηζηυξ δβέηδξ ήηακ ιεκ ζεααζηυξ, αθθά πμηέ δεκ απέηηδζε ηδκ ζζπφ ηαζ ηδκ ελμοζία πμο είπε μ Πάπαξ ηδξ Ρχιδξ, μ μπμίμξ έζηεθε ααζζθείξ ηαζ δβειυκεξ ηαηά αμφθδζδ, ή έζηνεθε ημκ έκακ εκακηίμκ ημο άθθμο. Γζα ημ θυβμ αοηυ ίζςξ, δεκ οπήνλακ ηαζ μζ ααναανυηδηεξ ηδξ πονάξ βζα ημοξ αζνεηζημφξ ηαζ ημοξ ακηζθνμκμφκηεξ ή βεκμηημκίεξ υπςξ αοηέξ ηςκ Εκδζάκςκ ηδξ Κεκηνζηήξ ηαζ Νυηζα Ώιενζηήξ ηαζ ηςκ ιαφνςκ ημο Κμκβηυ απυ ημκ ΐέθβμ ααζζθζά Λεμπυθδμ. . ΐεααίςξ ηαζ οπήνλακ δζχλεζξ ηαηά αζνεηζηχκ (ανεζακχκ, ιμκμθοζζηχκ, ΐμβμιίθςκ, Παοθζηζακχκ) ή ακηζεέηςκ ηδκ πενίμδμ ηδξ Βζημκμιαπίαξ, αθθά αοηέξ ήηακ πάκηα ιζηνήξ ηθίιαηαξ ηαζ ιάθθμκ ήπζεξ βζα ηα ιέηνα ηδξ επμπήξ. Δ μζημκμιία ηδξ ήηακ δ πζμ ζζπονή ηδξ Βονχπδξ ηαζ ημ αογακηζκυ ζνιδίν, ήηακ βζα 700 πνυκζα ημ αζθαθέξ κυιζζια βζα υθμοξ ημοξ εονςπαίμοξ. Μυκμ ιεηά ηδκ άθςζδ ηδξ Πυθδξ απυ ημοξ Λαηίκμοξ (ήηακ ηα ηαεμνζζηζηυ πηφπδια ηαζ δ ανπή βζα ηδκ παναηιή ηαζ ηεθζηή ηαηάννεοζδ ημο ηνάημοξ), ακηζηαηαζηάεδηε απυ ημ κυιζζια ηδξ ΐεκεηίαξ. Ώηυια ηαζ ιεηά ηδκ ακαηαηάθδρδ ηδξ Πυθδξ απυ ημοξ αογακηζκμφξ, δ μζημκμιία πμηέ πθέμκ δεκ ζοκήθεε. Σμ ΐογάκηζμ ζοκέπζζε ηδ νςιασηή πανάδμζδ ζημ κμιμεεηζηυ ένβμ. Δ κμιμεεζία ημο ηαζ ηονίςξ ημ Ώζηζηυ Αίηαζμ (ένβμ ημο Εμοζηζκζακμφ ηαζ ημο Λέμκημξ ημο μθμφ) οπήνλακ μζ αάζεζξ ηδξ εονςπασηήξ κμιμεεζίαξ. Δ αογακηζκή ανπζηεηημκζηή, δ ημιρμηεπκία, δ δζαημζιδηζηή ηαζ δ ηαηαζηεοή ιεηαλςηχκ ήηιαζακ. Βπίζδξ ζε πμθφ ορδθυ επίπεδμ έθεαζακ δ δζμζηδηζηή μνβάκςζδ, δ ελςηενζηή πμθζηζηή ηαζ δ δζπθςιαηία, ακηάλζα ιζα ιεβάθδξ δφκαιδξ ηδξ επμπήξ.. Πμθθμί αογακηζκμί δζακμδηέξ έθοβακ ηαζ ανήηακ ζηέβδ ζηα πακεπζζηήιζα ηαζ άθθα πκεοιαηζηά ζδνφιαηα ηδξ Αφζδξ ηαζ ζδίςξ ηδξ Εηαθίαξ. Έθενακ ιαγί ημοξ υζα ανπεία ηαζ πκεοιαηζηά ένβα ιπυνεζακ κα δζαζχζμοκ. Μεηαλφ αοηχκ μζ ελάδεθθμζ Γεκήηξηνο ηαζ Λαφληθνο Υαιθνθνλδχιεο, μ Μαλνπήι Υξπζνισξάο, μ Γεψξγηνο Σξαπεδνχληηνο, μ Βεζζαξίσλ (ανβυηενα έβζκε ηανδζκάθζμξ ηαζ πνχημξ ηαεμθζηυξ Παηνζάνπδξ Κςκζηακηζκμφπμθδξ), μ Γεχνβζμξ Υανζηχκοιμξ, μ Ηαλφο Λάζθαξηο, μ Γεκήηξηνο Καβάθεο, μ εη ηςκ ζδνοηχκ ηδξ Φισξεληηαλήο Αθαδεκίαο Ησάλλεο Αξγπξφπνπινο, μ Ηεξψλπκνο ηεο πάξηεο, μ αβζμβνάθμξ Μηραήι Γακαζθελφο, μ Γεψξγηνο Γεκηζηφο (Πιήζσλ), μ Θεφδσξνο Γαδήο ηαζ άθθμζ πμθθμί. Βηείκδ ηδκ επμπή δ Βονχπδ, ιυθζξ λοπκμφζε απυ ημ θήεανβμ ημο Μεζαίσλα ηαζ άνπζγε δ Αλαγέλλεζε, ηαζ μζ θυβζμζ αοημί ζοκέααθακ ιε ηζξ υπμζεξ δοκάιεζξ ηαζ βκχζεζξ ημοξ ζηδ ιεβάθδ πκεοιαηζηή επακάζηαζδ πμο ανζζηυηακ ζε ελέθζλδ ηαζ ζηδ δζάδμζδ ηςκ ζδεχκ ηςκ ανπαίςκ Βθθήκςκ ηθαζζζηχκ ηαζ ηδξ αογακηζκήξ βναιιαηείαξ.
314
20. ΟΗ ΑΡΑΒΔ ΚΑΗ Ο ΗΛΑΜΗΚΟ ΠΟΛΗΣΗΜΟ Οη Άξαβεο Οζ Άνααεξ πνζκ ηδκ ειθάκζζδ ημο Μσάκεζ, ήηακ κμιάδεξ μνβακςιέκμζ ζε θοθέξ, πμο ηαημζημφζακ ζηδ αυνεζα ηαζ ηεκηνζηή Ώνααία. Δ θοθή ήηακ μ ααζζηή ημζκςκζηή μκηυηδηα ηςκ Ώνάαςκ, μ δε επζηεθαθήξ ηδξ μ ζεΎπδξ, ήηακ πνυζςπμ ζεααζηυ, έιπεζνμ ηαζ ζμθυ. Δ ελμοζία ημο δεκ ήηακ ηθδνμκμιζηή. Ώκηί βζα κυιμοξ οπήνπε εεζιζηυ δίηαζμ, έκαξ ηχδζηαξ δεζηήξ, ηδκ ηήνδζδ ημο μπμίμο εββοάημ μ ζεΎπδξ. Ο θαυξ αζπμθμφκηακ ιε ηδκ ηηδκμηνμθία, ημ ειπυνζμ ηαζ ηδκ μνβάκςζδ ηανααακζχκ βζα ειπμνζημφξ θυβμοξ. Δ ενδζηεία ηςκ Ώνάαςκ ήηακ παβακζζηζηή. Λάηνεοακ πμθοάνζειεξ εευηδηεξ, ημκ Ήθζμ, ηδ εθήκδ, ημκ Ώοβενζκυ, αθθά ηαζ ηα δέκηνα ηαζ ημοξ θίεμοξ. Δ ζδιακηζηυηενδ πυθδ ημοξ ήηακ δ Μέηηα, πμο ήηακ ηαζ ειπμνζηυ δζαιεηαημιζζηζηυ ηέκηνμ. Βηεί οπήνπε ηαζ ημ ιεβάθμ εζδςθμθαηνζηυ ζενυ Καάκπα (ήηακ έκα ηοαυζπδιμ μζημδυιδια ζε ιζα βςκζά ημο μπμίμο ήηακ εκημζπζζιέκμξ έκαξ ιεηεςνυθζεμξ, μ Μαχξνο Λίζνο πμο υπςξ πίζηεοακ, έπεζε απυ ημκ μονακυ αηνζαχξ πάκς ζημ ζδιείμ πμο πενκά μ άλμκαξ ηδξ Γδξ). Τπήνπακ επίζδξ πμθοάνζειεξ ηαζ μζημκμιζηά ζζπονέξ ζμοδασηέξ ημζκυηδηεξ, ζδζαίηενα ζηδκ Τειέκδ ηαζ ζηδκ δεφηενδ ιεβάθδ πυθδ ηςκ Ώνάαςκ ηδ Μεδίκα. Τπήνπακ επίζδξ ηαζ ιζηνέξ πνζζηζακζηέξ ημζκυηδηεξ. Δ κυηζα Ώνααία μκμιαγυηακ Δπδαίκσλ Αξαβία (πενίπμο δ ζδιενζκή Τειέκδ) ηαζ μζ ηάημζημζ ήηακ ημζκςκζηά μνβακςιέκμζ ζε ειζνάηα, αζπμθμφκηακ ιε ηδ βεςνβία ηαζ είπακ ακαπηοβιέκδ μζημκμιία. Δ Τειέκδ είπε ακαπηφλεζ ζδιακηζηυ πμθζηζζιυ, πμο πανέιεζκε ζημ πενζεχνζμ ηςκ ιεβάθςκ πμθζηζζιχκ ηδξ Μέζδξ Ώκαημθήξ ηαζ ηδξ Μεζμβείμο. Καηά ηα ηέθδ ημο 4μο αζχκα είπε ηαημνεχζεζ κα απαθθαβεί απυ ηδκ ηονζανπία ηδξ Ώλμφι (Ώζεζμπίαξ). Ο ααζζθζάξ ηδξ Ακπθαξίκπ Αζάλη εηζηνάηεοζε ηαζ πμθζυνηδζε ηδ Γζαενίιπ (Μεδίκα). Βηεί πνμζδθοηίζεδηε ζηδκ εανασηή ενδζηεία, έθοζε ηδκ πμθζμνηία ηαζ επέζηνερε ζηδκ παηνίδα, υπμο επζδυεδηε ζημκ ελζμοσδασζιυ ηδξ. Σμ 525 υιςξ, μζ Ώζείμπεξ (πνζζηζακμί ηυπηεξ), ηαηέθααακ λακά ηδκ Τειέκδ ηαζ άνπζζακ δζςβιμί ηαηά ηςκ Εμοδαίςκ, μζ μπμίμζ ηαηέθοβακ ζηδ Μέηηα ηαζ ηδ Μεδίκα. Σμ 570 (έημξ βέκκδζδξ ημο Μσάκεζ) μζ Ώζείμπεξ πμθζυνηδζακ ηδ Μέηηα. Οζ Πένζεξ, βζα κα απμζμαήζμοκ ημκ ηίκδοκμ εδαθζηήξ επαθήξ ηδξ Ώζεζμπίαξ ιε ημ ΐογάκηζμ, επεκέαδζακ, έδζςλακ ημοξ Ώζείμπεξ ηαζ ηαηέθααακ ηδκ Τειέκδ. Έηζζ ζημ ηέθμξ ημο 6μο αζχκα μζ ανααζηέξ πυθεζξ ήηακ ακελάνηδηεξ, αθθά ζπανάζζμκηακ απυ θοθεηζηέξ ζοβηνμφζεζξ.
Ο Μωάκεζ (570-632) Ο Μσάκεζ ππήξμε ν ηδξπηήο ηεο λεφηεξεο απφ ηηο κεγάιεο παγθφζκηεο ζξεζθείεο, ηνπ Ηζιάκ (ζεκαίλεη «ππνηαγή ζην ζέιεκα ηνπ Θενχ»), αιιά θαη ελφο κεγάινπ θξάηνπο ηεο Αξαβηθήο Απηνθξαηνξίαο, πνπ έπαημε πξσηαγσληζηηθφ ξφιν γηα αηψλεο ζηελ παγθφζκηα ηζηνξία. Δίλαη ην κνλαδηθφ ηζηνξηθφ θαηλφκελν θνξπθαίνπ ζξεζθεπηηθνχ θαη ηαπηφρξνλα θνζκηθνχ θαη πνιηηηθνχ εγέηε.
315
Γελλήζεθε ζηε Μέθθα ην 570 απφ νηθνγέλεηα εκπφξσλ. Σφηε νη ζεκαληηθφηεξεο αξαβηθέο πφιεηο φπσο ε Μέθθα, ε Γηαζξίκπ, ε Πέηξα, ε Παικχξα είραλ ρηηζηεί ζε νάζεηο πνπ ήηαλ ζηαπξνδξφκηα ησλ δξφκσλ ησλ θαξαβαληψλ πνπ κεηέθεξαλ ηα πξντφληα απφ ηελ Δξπζξά Θάιαζζα θαη ηνλ Πεξζηθφ Κφιπν ζηηο ρψξεο ηεο Μεζνγείνπ θαη ηελ Αθξηθή. χκθσλα κε ηε κνπζνπικαληθή παξάδνζε ε έιεπζε ηνπ Μσάκεζ ζπλνδεχηεθε απφ πνιιά «ζεκεία» θαη «ζαχκαηα» (άγγεινο Κπξίνπ πιεξνθφξεζε ηε κεηέξα ηνπ φηη ζα θέξεη ζηνλ θφζκν ηνλ ζπνπδαηφηεξν άλζξσπν, ην λενγέλλεην βξέθνο αθηηλνβνινχζε έλα θσο πνπ έθζαλε σο ηε πξία θαη άιια) - πνπ παξαπέκπνπλ ζηηο αληίζηνηρεο παξαδφζεηο ηεο ρξηζηηαληθήο ζξεζθείαο - παξφκνηα κ’ απηά πνπ ζπλφδεπζαλ ηελ γέλλεζε ηνπ Υξηζηνχ. Ο παηέξαο ηνπ πέζαλε ιίγν πξηλ γελλεζεί ν γηνο ηνπ θαη ε κεηέξα ηνπ φηαλ ν Μσάκεζ ήηαλ έμη. Έκεηλε κε ηνλ παππνχ ηνπ, αιιά ζε δπν ρξφληα πέζαλε θη απηφο, έηζη ηνλ αλέιαβε έλαο ζείνο ηνπ ν έκπνξνο Ακπνχ Σάιηκπ. Ο λεαξφο ζπλφδεπε ζπρλά ην ζείν ηνπ ζε εκπνξηθά ηαμίδηα ζηα αξαβηθά ιηκάληα θαη ζηε πξία θαη εθεί ήξζε ζε επαθή κε πηζηνχο ηνπ ρξηζηηαληζκνχ. Γλσξίδνληαο αξθεηά θαη γηα ηελ εβξατθή ζξεζθεία, εληππσζηάζηεθε απφ ηηο αξρέο ηνπ κνλνζετζκνχ. εκαληηθφ γεγνλφο ζηε δσή ηνπ ήηαλ ε γλσξηκία ηνπ κε ηελ πινχζηα ρήξα Υαληίηδα, ε νπνία ήηαλ 15 ρξφληα κεγαιχηεξε ηνπ θαη κε παηδηά απφ ηνπο δπν πξνεγνχκελνπο γάκνπο ηεο. Απηφ δελ εκπφδηζε ηνλ 25εηή Μσάκεζ λα ηελ θάλεη ζχδπγφ ηνπ, λα δήζεη άλεηα θαη αξκνληθά καδί ηεο θαη λα απνθηήζεη κ’ απηήλ δπν γηνπο θαη ηέζζεξηο θφξεο. Οη γηνη ηνπ πέζαλαλ θαη ε πην γλσζηή θφξε ηνπ ήηαλ ε Φαηίκα (πνπ αξγφηεξα ζα γίλεη ζχδπγνο ηνπ Αιί, ηνπ ηέηαξηνπ, κεηά ην ζάλαην ηνπ Μσάκεζ, κνπζνπικάλνπ Υαιίθε). Απαιιαγκέλνο πηα απφ νηθνλνκηθά πξνβιήκαηα αζρνιήζεθε κε ηελ πεξηζπιινγή πάλσ ζε πξνβιήκαηα δσήο, θνηλσληθά θαη ηελ εμεχξεζε ηεο αιήζεηαο γηα ην Θεφ. Κνληά ζηε Μέθθα ζ’ έλα ιφθν ηεο εξήκνπ, ν Μσάκεζ ζε ειηθία 40 εηψλ (610) βίσζε έλα φξακα: Έλαο άγγεινο ηνλ δηέηαμε λα «δηαβάζεη» κε ηε δηαβεβαίσζε φηη ζα ήηαλ ν απεζηαικέλνο ηνπ Κπξίνπ. Ο Μσάκεζ ήηαλ αλαιθάβεηνο θαη απφξεζε πψο ήηαλ δπλαηφλ λα δηαβάζεη! Σφηε ν άγγεινο ηνλ πίεζε ζην ιαηκφ ιέγνληάο ηνπ φηη «ν Κχξηνο δίδαμε ζηνπο αλζξψπνπο ηε ρξήζε ηεο γξαθίδαο» θαη ν Μσάκεζ άξρηζε λα δηαβάδεη ηνπο πξψηνπο ζηίρνπο ηνπ Κνξαλίνπ. ηαλ ε γπλαίθα ηνπ Υαληίηδα ηνλ είδε αλαζηαησκέλν θαη άθνπζε ηη ζπλέβε, πείζηεθε φηη ν άγγεινο πνπ είδε ν ζχδπγφο ηεο ζην φξακά ηνπ, ήηαλ ν αξράγγεινο Γαβξηήι πνπ ήηαλ ν κεζάδσλ ηεο επηθνηλσλίαο κεηαμχ ηνπ Θενχ θαη ηνπ Μσάκεζ θαη ζα ηνπ απνθάιππηε ζηαδηαθά ην Κνξάλη. Δπί ηξία ρξφληα θήξπζζε ην Ηζιάκ δειαδή ην δξφκν ηεο ππνηαγήο ζηνλ Αιιάρ, ζε θίινπο θαη ζπγγελείο ηνπο νπνίνπο πξνζειχηηδε. Σν 613, κε εληνιή ηνπ Αιιάρ άξρηζε λα απεπζχλεηαη ζε επξχηεξν θνηλφ, ζηνπο θαηνίθνπο ηεο Μέθθαο πνπ ζηελ πιεηνςεθία ηνπο ήηαλ παγαληζηέο. Διάρηζηνη ηνλ αθνινχζεζαλ, άιινη ηνλ θνξφηδεπαλ ή ηνλ έβξηδαλ. ηε Μέθθα ππήξρε έλα πέηξηλν ηεξφ, ε Καάκπα, πνπ ζηέγαδε ηνλ καχξν ιίζν θαη αγάικαηα ζεψλ θαη ήηαλ ζεκείν πξνζθπλήκαηνο παγαληζηψλ απφ φιε ηελ αξαβηθή ρεξζφλεζν, θάλνληαο ηελ πφιε πινχζην νηθνλνκηθφ θέληξν. Οη νπαδνί ηεο παιηάο
316
ζξεζθείαο θαη θπξίσο νη έκπνξνη, μεζεθψζεθαλ, ζεσξψληαο φηη ηνπο πξνζβάιεη θαη άξρηζαλ λα ηνλ απεηινχλ. Ζ θαηάζηαζε ρεηξνηέξεςε ην 619 φηαλ πέζαλε ε γπλαίθα ηνπ ε Υαληίηδα πνπ ήηαλ ην βαζηθφ ηνπ ζηήξηγκα. Σν 622 εγθαηέιεηςε ηελ ερζξηθή Μέθθα θαη κε 70 πεξίπνπ νπαδνχο ηνπ θαηέθπγε ζηε πφιε Γηαζξίκπ. Ο πφιε απηή ρηηζκέλε ζε κηα φαζε, θαη κεγάιν κέξνο ηνπ πιεζπζκνχ ηεο ήηαλ ηνπδατθήο θαηαγσγήο. Οη θάηνηθνη εμνηθεησκέλνη κε ηελ έλλνηα ηνπ κνλνζετζκνχ, δέρζεθαλ ηε λέα πίζηε θαη πξνζηάηεςαλ ηνλ Μσάκεζ θαη ηνπο ζπληξφθνπο ηνπ. Ζ πφιε κεηνλνκάζηεθε ζε Μεδίλα (ε πφιε ηνπ Πξνθήηε). Ζ θπγή ηνπ Μσάκεζ απφ ηε Μέθθα ζηε Μεδίλα, νλνκάζηεθε Εγίρα θαη ην έηνο 622 είλαη ην πξψην έηνο ρξνλνιφγεζεο ησλ Μνπζνπικάλσλ. ηε Μεδίλα ν Μσάκεζ κεηακνξθψζεθε, εθηφο απφ ζξεζθεπηηθφ, ζε πνιηηηθφ θαη ζηξαηησηηθφ εγέηε. Αθνχ απέηπρε λα πξνζεηαηξηζζεί ηνπο Ηνπδαίνπο, δηαθήξπμε φηη νη «ζξεζθείεο ηεο Βίβινπ» είραλ εθθπιηζζεί, παξάθακςε ηνλ Μσπζή θαη ηνλ Ηεζνχ θαη πξφβαιε ηνλ Ηζκαήι, γην ηνπ Αβξαάκ, σο γελλήηνξα ησλ κνπζνπικάλσλ. Αξρηθά νη κνπζνπικάλνη πξνζεχρνληαλ πξνο ηελ πιεπξά ηεο Ηεξνπζαιήκ, αιιά απφ ην δεχηεξν έηνο ηεο Δγίξαο αηέληδαλ πξνο ηε Μέθθα, πνπ βξηζθφηαλ ε Καάκπα. Γεκηνχξγεζε θηιίεο θαη ζπκκαρίεο κε ηηο γεηηνληθέο αξαβηθέο θπιέο, φηαλ παληξεχηεθε ηηο θφξεο ή ηηο ρήξεο θπιάξρσλ θαη πνιεκηζηψλ. πλνιηθά είρε ελλέα λφκηκεο ζπδχγνπο θαη αξθεηέο παιιαθίδεο θαη δνχιεο. Ζ πην γλσζηή θαη αγαπεκέλε ζχδπγφο ηνπ ήηαλ ε Ατζά, θφξε ηνπ ζηελνχ ζπλεξγάηε ηνπ Ακπνχ Μπαθξ. Σν 624, ν Μσάκεζ κε νπαδνχο ηνπ επηηέζεθε ζ’ έλα θαξαβάλη ηεο Μέθθαο. Απηφ ήηαλ ε αθνξκή λα μεθηλήζεη εθζηξαηεία ηεο Μέθθαο θαηά ηεο Μεδίλαο. ηε κάρε ηνπ Μπάληξ ζηηο 15 Μαξηίνπ νη κνπζνπικάλνη θαηαηξφπσζαλ ηξηπιάζηνπο καρεηέο ηεο Μέθθαο. Ζ λίθε απηή απνηειεί ζεκαληηθφ ζηαζκφ γηα ηελ εμέιημε ηνπ Ηζιάκ γηαηί θαζηέξσζε θαη ζενινγηθά ηε ινγηθή ηνπ «ηεξνχ πνιέκνπ» (ηδηράλη). Με ηε δχλακε ησλ φπισλ πηα νη κνπζνπικάλνη θαηαιακβάλνπλ ηελ Μέθθα θαη ζηαδηαθά, φιεο νη αξαβηθέο θπιέο ππνηάζζνληαη θαη δειψλνπλ πίζηε ζηε λέα ζξεζθεία. Σν 631 απαγνξεχηεθαλ νη εηδσινιαηξηθέο ηειεηέο ζηε Καάκπα θαη ε είζνδνο ζε κε κνπζνπικάλνπο ζηνλ ηεξφ ρψξν ηεο. Χο ην 632 ήηαλ ν αδηαθηινλίθεηνο εγέηεο ηεο Αξαβίαο αθνχ είρε ππνηάμεη δηνηθεηηθά θαη είρε ελψζεη ηδενινγηθά φιεο ηηο θπιέο ηεο. Σν 628, ν Μσάκεζ έζηεηιε επηζηνιέο ζηνπο εγεκφλεο ηεο Πεξζίαο, ηνπ Ρνπκ (Βπδαληίνπ), θαη ηεο Τεκέλεο θαιψληαο ηνπο λα πξνζρσξήζνπλ ζην Ηζιάκ. Ο ηφηε απηνθξάηνξαο ηνπ Βπδαληίνπ Ζξάθιεηνο, απάληεζε επγεληθά αιιά αξλεηηθά, ζηέιλνληαο εγεκνληθά δψξα ζηνλ Μσάκεζ. Θεηηθά απάληεζαλ κφλν νη Τεκελίηεο θαη πξάγκαηη ην 628 είλαη ην έηνο εμηζιακηζκνχ φιεο ηεο αξαβηθήο ρεξζνλήζνπ. Σνλ Μάξηην ηνπ 632, ν Μσάκεζ έθαλε ην ηειεπηαίν ηνπ πξνζθχλεκα ζηελ θαζαξή απφ είδσια Μέθθα. Σε 6ε Ηνπλίνπ ηεο ίδηαο ρξνληάο ζηε Μεδίλα, πέζαλε ζηελ αγθαιηά ηεο πην επλννχκελεο ζπδχγνπ ηνπ, ηεο Ατζέ. Θάθηεθε ζην Σέκελνο ηνπ Πξνθήηε, ζηελ ίδηα πφιε. Οη θαηά θαηξνχο ξήζεηο ηνπ, ηηο νπνίεο ν ίδηνο θαη νη νπαδνί ηνπ ζεσξνχζαλ ζεφπλεπζηεο γηαηί ηηο ππαγφξεπζε ν Θεφο, ζπγθεληξψζεθαλ ζην ηεξφ βηβιίν ησλ κνπζνπικάλσλ ην Κοράνι (αληίζηνηρν ηεο Βίβινπ ησλ ρξηζηηαλψλ). Απνηειείηαη απφ 114 θεθάιαηα (ζνχξεο) ή 6236 ζηίρνπο. Σν Κνξάλη θαζνξίδεη ηηο πέληε βαζηθέο ππνρξεψζεηο ηνπο πηζηνχ κνπζνπικάλνπ:- Ζ νκνινγία φηη «ν Θεφο είλαη έλαο θαη ν Μσάκεζ είλαη ν απεζηαικέλνο ηνπ». - Ζ πξνζεπρή (πέληε θνξέο ηελ εκέξα). - Ζ ειεεκνζχλε. Ζ λεζηεία θαηά ην Ρακαδάλη. - Καη ην πξνζθχλεκα ζηε Μέθθα ηνπιάρηζην κηα θνξά θαηά ηε δηάξθεηα ηεο δσήο ηνπ.
317
Ζ ηζιακηθή ζξεζθεία είλαη κνλνζετζηηθή. Ο Θεφο είλαη ν δεκηνπξγφο ησλ πάλησλ, νη άγγεινη είλαη νη ηεξείο ηνπ θαη νη πξνθήηεο νη κεζνιαβεηέο ή αγγειηνθφξνη ηνπ. Οη πξνθήηεο πνπ αλαγλσξίδεη είλαη ν Αβξαάκ, ν Μσπζήο, ν Ηεζνχο, αιιά ζεκαληηθφηεξνο ζεσξείηαη ν ίδηνο ν Μσάκεζ. Αλαγλσξίδεη φηη ππάξρεη δσή κεηά ην ζάλαην. Γέρεηαη ηελ χπαξμε ηνπ Παξάδεηζνπ θαη ηεο Κφιαζεο. ηελ Παξάδεηζν πάλε νπσζδήπνηε θαη απηνί πνπ πνιέκεζαλ γηα ηε δηάδνζε θαη ηελ ππεξάζπηζε ηεο πίζηεο. Γεληθά ν ηζιακηζκφο είλαη κηα πξαθηηθή, ιατθή ζξεζθεία κε απφιπηα εθηθηά θαη θαηαλνεηά ηδαληθά θαη ζαλ ηέηνηα πξνζέιθπζε αξρηθά θνηλσλίεο κε ρακειφ πνιηηηζηηθφ επίπεδν. Γελ δέρεηαη ηελ απεηθφληζε ηνπ Θενχ. ήκεξα νη πηζηνί ηνπ Ηζιάκ είλαη ζθνξπηζκέλνη ζε φιν ηνλ θφζκν (θπξίσο ζηε λφηηα Αζία θαη βφξεηα Αθξηθή) θαη θζάλνπλ ην έλα δηζεθαηνκκχξην. Οη θαηαθηήζεηο ησλ Αξάβσλ γηα ηε δηάδνζε ηνπ Ηζιάκ ζε ειάρηζηεο δεθαεηίεο, βνήζεζαλ ηελ εμάπισζε ηεο ζξεζθείαο απφ ηηο παξπθέο ηεο Κίλαο θαη ηελ Ηλδνλεζία σο ην Μαξφθν θαη ηελ Ηζπαλία. ια ηα θξάηε απφ ην Ηξάθ ηεο Μέζεο Αλαηνιήο σο ην Μαξφθν ηεο Βφξεηαο Αθξηθήο, ραξαθηεξίδνληαη απφ ηελ θνηλή γιψζζα θαη ηελ θνηλή πξνέιεπζε, ηζηνξία θαη θνπιηνχξα, ηελ αξαβηθή. Ο Μσάκεζ ππήξμε κηα απφ ηηο ζεκαληηθφηεξεο θπζηνγλσκίεο ηεο ηζηνξίαο. Γελ ήηαλ κφλν ζξεζθεπηηθφο εγέηεο, αιιά θαη πνιηηηθφο, πνηεηήο, ζηξαηησηηθφο, δηθαζηήο θαη νξακαηηζηήο. Ζ δηδαζθαιία ηνπ επεθηάζεθε ηαρχηαηα, απέθηεζε εθαηνληάδεο εθαηνκκχξηα νπαδνχο. Γεκηνπξγήζεθε έλαο ζπνπδαίνο θαη πςεινχ επηπέδνπ πνιηηηζκφο, ν Ιζλαμικός.
Ο Μςάιεε πέεακε πςνίξ κα μνίζεζ δζάδμπμ ή έκα ζφζηδια βζα ηδκ επζθμβή ημο. Ο ηίηθμξ ηςκ δζαδυπςκ ήηακ αοηυξ ημο Υαθίθδ (‘δζάδμπμξ’ ή ‘ακηζπνυζςπμξ’), δδθαδή ημο δβέηδ ηδξ ζζθαιζηήξ ημζκυηδηαξ. Οζ πζζημί ημο Εζθάι έπνεπε κα δδθχκμοκ οπμηαβή ζημκ εηάζημηε Υαθίθδ. Ο πνχημξ Υαθίθδξ ήηακ μ πεεενυξ ημο Μςάιεε ηαζ παηέναξ ηδξ Ώσζέ, Ακπνχ Μπαθξ (632-634) ηαζ μζ επυιεκμζ ηνεζξ μ Οκάξ ηκπλ αιΥαηάκπ (634-644), μ Οζκάλ ηκπλ Αθάλ, ζφγοβμξ δομ εοβαηένςκ ημο Πνμθήηδ (644656) ηαζ μ Αιί ηκπλ Ακπί Σαιίκπ (656-661) ζφγοβμξ ηδξ ηυνδξ ημο Μςάιεε Φαηίια. Οζ Υαθίθδδεξ ζοκέπζζακ ηδκ ηαηαβναθή ηςκ ζηίπςκ ημο Κμνακίμο πμο είπε ανπίζεζ μ πνμθήηδξ ζοκεπίζηδηε απυ ημοξ επυιεκμοξ ηαζ μθμηθδνχεδηε επί ημο Ηκπλ Γηνπζνχθ (694-714). Μεηά απυ ημοξ ηέζζενζξ πνχημοξ, μ ηίηθμξ έβζκε ακηζηείιεκμ δζεηδίηδζδξ απυ ημοξ εηπνμζχπμοξ ηςκ δοκαζηεζχκ ηςκ Ώαααζζδχκ, ηςκ Οοιαβζαδχκ, ηςκ Οεςιακχκ ηαζ άθθςκ δβειυκςκ ηδξ Ώζβφπημο, ηδξ ΐυνεζαξ Ώθνζηήξ ηαζ ηδξ Εζπακίαξ. Οζ πενζζζυηενμζ ιμοζμοθιάκμζ ζζημνζημί δβέηεξ πνδζζιμπμζμφζακ ηίηθμοξ υπςξ ‘ζμοθηάκμξ’ ή ‘ειίνδξ’ μζ μπμίμζ οπμηίεεηαζ υηζ οπάημοακ ημκ Υαθίθδ, μ μπμίμξ υιςξ είπε πθέμκ εθάπζζηδ ελμοζία. Τπάνπμοκ ανηεηέξ ζζθαιζηέξ ζέηηεξ (αζνέζεζξ;), πμο έπμοκ ζδιακηζηέξ εεμθμβζηέξ δζαθμνέξ ιεηαλφ ημοξ. Οζ ηονζυηενεξ είκαζ αοηέξ ηςκ νπληηώλ (πενίπμο ημ 85% ηςκ ιμοζμοθιάκςκ ακήημοκ ζ’ αοηήκ) ηαζ ηςκ ηηηώλ, ηάεε ιζα ημοξ δε πςνίγεηαζ ζε ανηεηέξ δζαθμνεηζηέξ ‘ζπμθέξ’. Ο νπθηζκόο είκαζ πενζζζυηενμ ιμοζμοθιακζηή ιοζηζηζζηζηή απυηθζζδ πανά ζέηηα. Οζ μοκίηεξ εεςνμφκηαζ πενζζζυηενμ ςξ μνευδμλμζ ιμοζμοθιάκμζ. Οζ ζίηεξ, ανκμφκηαζ ηδκ ελμοζία ηςκ ηνζχκ πνχηςκ Υαθίθδδςκ ηαζ εεςνμφκ ημκ Ώθί ςξ πνχημ Υαθίθδ ηαζ άιεζμ δζάδμπμ ημο Πνμθήηδ. Ώκαβκςνίγμοκ ςξ ενδζηεοηζηυ ημοξ δβέηδ ημκ Ειάιδ. Οζ ζίηεξ είκαζ ηονίςξ ζοβηεκηνςιέκμζ ζημ Ενάκ ηαζ ζημ κυηζμ Ενάη.
318
Ο Οκάξ ηκπλ αι-Υαηάκπ (586-644) Ο Οκάξ ππήξμε ν δεχηεξνο κεηά ην ζάλαην ηνπ Ακπνχ Μπαθξ, κνπζνπικάλνο Υαιίθεο. Γελλήζεθε ζηε Μέθθα, πηζαλψο ην 586. Αξρηθά ήηαλ πνιέκηνο ηεο λέαο ζξεζθείαο πνπ εμήγγεηιε ν Μσάκεζ, αξγφηεξα φκσο αζπάζηεθε ην Ηζιάκ θαη έγηλε έλαο απφ ηνπο ζεξκφηεξνπο ζηαζψηεο ηνπ θαη απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο ζηπινβάηεο ηεο κνπζνπικαληθήο ζξεζθείαο. (Δίλαη πξάγκαηη εληππσζηαθή ε νκνηφηεηα ηεο κεηαζηξνθήο απφ πνιέκην ζε θήξπθα ηεο λέαο ζξεζθείαο, ηνπ ραιίθε Οκάξ κε ηνλ Απφζηνιν Παχιν). Ο Ακπνχ Μπαθξ πέζαλε ζε δπν ρξφληα, έρνληαο πξνιάβεη λα νξίζεη σο δηάδνρφ ηνπ ηνλ Οκάξ. Καηά ηε δηάξθεηα ηεο εγεζίαο ηνπ άξρηζε ε ξαγδαία επέθηαζε ηεο αξαβηθήο απηνθξαηνξίαο. Με αιιεπάιιεινπο θαηαθηεηηθνχο πνιέκνπο ηα αξαβηθά ζηξαηεχκαηα θαηέιαβαλ ηε Μεζνπνηακία θαη ην 634 κεγάιν κέξνο ηεο Πεξζίαο, ζέηνληαο νπζηαζηηθά ηέινο ζηε δπλαζηεία ησλ αζζαληδψλ. Ζ θαηάθηεζε ηεο Πεξζίαο νινθιεξψζεθε (κεηά ην ζάλαην ηνπ Οκάξ), ην 651 θαη άξρηζε ν εμηζιακηζκφο ηεο κε ηελ θαηαζηξνθή ησλ ηεξψλ ηνπ Εσξναζηξηζκνχ («ππξείσλ»). κσο ε Πεξζία παξφιν πνπ ζχληνκα έγηλε κνπζνπικαληθφ θξάηνο, δελ αξαβνπνηήζεθε θαη αλέθηεζε ηειηθά ηελ αλεμαξηεζία ηεο απφ ηνπο Άξαβεο, ζε αληίζεζε κε ηνπ ππφινηπνπο ιανχο ηεο Μέζεο Αλαηνιήο θαη ηεο Βφξεηαο Αθξηθήο ησλ νπνίσλ ε «αξαβνπνίεζε» ήηαλ νινθιεξσηηθή. ήκεξα φια απηά ηα θξάηε ινγίδνληαη σο αξαβηθά. Δπίζεο νη ζηξαηηψηεο ηνπ Υαιίθε εηζέβαιαλ ην 639 ζηελ Αίγππην θαη ην 641 είραλ θαηαθηήζεη ηελ Παιαηζηίλε, ηε πξία θαη ηελ Αξκελία πνπ φιεο ήηαλ ηφηε βπδαληηλέο επαξρίεο. ηαλ κεηά απφ καθξηά πνιηνξθία νη Μνπζνπικάλνη θαηέιαβαλ ηελ Ηεξνπζαιήκ, ν Παηξηάξρεο νθξψληνο αλαθήξπμε ηνλ Οκάξ ‘πξνζηάηε ηεο πφιεο’, ηνπ παξέδσζε ηα θιεηδηά ηεο θαη ηνλ πξνζθάιεζε λα πξνζεπρεζεί ζην Ναφ ηεο Αλάζηαζεο, γηαηί κηα πξνθεηεία πξνέιεγε ηελ άθημε ελφο δίθαηνπ θαη ηζρπξνχ άλδξα πνπ ζα ηελ θαηαιάκβαλε. Ο Οκάξ δέρζεθε, αιιά πξνηίκεζε λα πξνζεπρεζεί ζε απφζηαζε ιίγσλ κέηξσλ καθξηά απφ ηνλ ρξηζηηαληθφ λαφ. Μεηά απφ πελήληα πέληε ρξφληα, ζην ζεκείν πνπ πξνζεπρήζεθε ν ραιίθεο Οκάξ, ρηίζηεθε ην ‘Σέκελνο ηνπ Οκάξ’ κε ηνλ ρξπζφ ηξνχιν. Ο Υαιίθεο πνιηηεχηεθε κε πξνζνρή θαη ζχλεζε απέλαληη ζηνπο αιιφζξεζθνπο ππεθφνπο ηνπ θαη ηνπο επέηξεςε ηελ ειεχζεξε άζθεζε ηεο ιαηξείαο ηνπο. κσο, ζηηο αξρέο ηεο εδαθηθήο ηνπο επέθηαζεο, νη Άξαβεο ζηηο ρψξεο πνπ θαηαθηνχζαλ απνηεινχζαλ ηελ πξνλνκηνχρν ζηξαηησηηθή ηάμε θαη δνχζαλ ρσξηζηά απφ ηνπο ιανχο ηνπο. Ο ιαφο εθφζνλ θαηέβαιε ηνπο θφξνπο, δνχζε ππφ θαζεζηψο ζρεηηθήο ζξεζθεπηηθήο θαη πνιηηηθήο ειεπζεξίαο θαη ν αλαγθαζηηθφο πξνζειπηηζκφο ήηαλ απαγνξεπκέλνο. Ήηαλ θαλεξφ φηη νη θαηαθηήζεηο ηνπ ραιίθε Οκάξ θαη ησλ Αξάβσλ είραλ πεξηζζφηεξν επεθηαηηθφ εζληθηζηηθφ ρξψκα θαη ιηγφηεξν ζξεζθεπηηθφ. κσο ην επίηεπγκα ησλ Αξάβσλ ήηαλ εληππσζηαθφ. ρη κφλν πέηπραλ λα εμαπιψζνπλ ηαρχηαηα ηε λέα ζξεζθεία θαη απηή λα απνρηήζεη εθαηνκκχξηα πηζηνχο, αιιά «κπφιηαζαλ» θαη ηελ αξαβηθή εζληθή ζπλείδεζε ζε κηα ηεξάζηηα εδαθηθή έθηαζε πνπ θάιππηε φιε ηελ πεξηνρή απφ ηελ Τεκέλε σο ηηο λφηηεο αθηέο ηεο Μεζνγείνπ.
319
Ο Οκάξ θαηάθεξε λα επηθέξεη δηνηθεηηθέο κεηαξξπζκίζεηο πνπ δηεπθφιπλαλ ηελ δηαρείξηζε ησλ λενθαηαθηεκέλσλ εδαθψλ. Πξαγκαηνπνίεζε κηα κεγάιε απνγξαθή φισλ ησλ κνπζνπικαληθψλ πεξηνρψλ. Ξεθίλεζε ηε δηαδηθαζία γηα ηελ θσδηθνπνίεζε ηνπ ηζιακηθνχ λφκνπ. Δίλαη απηφο πνπ απνθάζηζε φηη ε έλαξμε ρξνλνιφγεζεο ησλ κνπζνπικάλσλ ζα είλαη ε Δγίξα (622). Σν 644 έλα Πέξζεο ζθιάβνο, φξκεζε ζην Υαιίθε Οκάξ ηκπλ αι-Υαηάκπ ηελ ψξα πνπ πήγαηλε γηα ηελ πξσηλή ηνπ πξνζεπρή θαη ηνλ καραίξσζε έμε θνξέο. Ο Υαιίθεο πέζαλε δπν ψξεο αξγφηεξα θαη ηάθεθε καδί κε ηνλ Μσάκεζ θαη ηνλ Υαιίθε Ακπνχ Μπαθξ. Σνλ δηαδέρζεθε ν Οζκάλ ηκπλ Αθάλ (644-656).
Δ εδηεία ημο κέμο Υαθίθδ Οζιάκ ζδιαδεφηδηε απυ ειθφθζεξ δζαιάπεξ ηαζ πμθέιμοξ. Κάπμζμζ απυ ηδκ μζημβέκεζα ημο Μςάιεε, ακηέδναζακ ζηδκ εηθμβή ημο Οζιάκ, εεςνχκηαξ υηζ εκενβεί πενζζζυηενμ ςξ ααζζθζάξ πανά ςξ ενδζηεοηζηυξ δβέηδξ. Βπακαζηάηεξ δμθμθυκδζακ ημκ Οζιάκ ηαζ ακαηήνολακ Υαθίθδ ημκ Αιί ηκπλ Ακπί Σαιίκπ (599-661), ζφγοβμ ηδξ ηυνδξ ημο Μςάιεε, Φαηίια, μ μπμίμξ ιεηέθενε ηδκ έδνα ημο παθζθάημο ζηδκ Κμφθα (ημο Ενάη). Οζ ζίηεξ ακαβκςνίγμοκ ημκ Ώθί ςξ ημκ πνχημ Υαθίθδ. Πμθθμί ιμοζμοθιάκμζ ανκήεδηακ κα δεπεμφκ ημκ Ώθί ςξ δβέηδ. Δ εδηεία ημο Ώθί ακαθχεδηε ζε πμθέιμοξ εκακηίμκ ηςκ μπαδχκ ηαζ ζοββεκχκ ημο Οζιάκ, ηδξ δοκαζηείαξ ηςκ Οπκαγηαδώλ. Κάπμζμξ απυ αοημφξ δμθμθυκδζε ημκ Ώθί ημ 661 ηαζ μζ Οοιαβζάδεξ δζεηδίηδζακ δοκαιζηά ημ παθζθάημ. Κνάηδζακ ηδκ ελμοζία ηδξ πθεζμρδθίαξ ηςκ Μμοζμοθιάκςκ βζα ανηεηέξ βεκζέξ, αθθά ημ Εζθάι δεκ εκχεδηε πμηέ πζα. Υςνίζηδηε (ηαζ ιέπνζ ζήιενα είκαζ πςνζζιέκμ) ζηζξ δομ ιεβάθεξ ζέηηεξ, ημοξ μοκίηεξ ηαζ ημοξ ζίηεξ, ημοξ μπαδμφξ ηαζ δζαδυπμοξ ημο Ώθί ηαζ ζε ανηεηέξ ιζηνυηενεξ.
Οη έθηεο θαη νη Δπεθηάζεηο ηνπ Ηζιάκ Έηζζ ιεηά ημκ Ώθί ζδνφεδηακ ιζα ζεζνά Υαθζθάηςκ. Κάεε έκα απ’ αοηά ήηακ ιμκανπία, εέζπζζε ημοξ δζημφξ ηδξ κυιμοξ ηαζ οζμεέηδζε ιζα λεπςνζζηή ζέηηα ημο Εζθάι ςξ επίζδιδ ηναηζηή ενδζηεία. Μέπνζ ημκ 9μ αζχκα μ Μμοζμοθιακζηυξ Κυζιμξ εα παναιείκεζ ςξ ιζα εκζαία μκηυηδηα οπυ ηδκ ηαεμδήβδζδ εκυξ Υαθίθδ. ΟΗ ΟΤΜΑΓΗΑΓΔ: Σμκ Ώθί δζαδέπεδηε μ Μνπαβίγηα, μ πνχημξ Υαθίθδξ ηδξ δοκαζηείαξ ηςκ Οοιαβζαδχκ. Δ έδνα ημο παθζθάημο ιεηαθένεδηε ζηδ Ααιαζηυ. Τπυ ηδκ ηαεμδήβδζδ ηςκ Οοιαβζαδχκ μ ιμοζμοθιακζηυξ ηυζιμξ επεηηάεδηε ζε υθδ ηδ ΐυνεζα Ώθνζηή ςξ ηαζ ηδκ Εζπακία ζηδ Αφζδ ηαζ ςξ ηδκ Κεκηνζηή Ώζία ζηδκ Ώκαημθή. Ήηακ ιζα ηενάζηζα αοημηναημνία, ιεβαθφηενδ ζε έηηαζδ απυ ημ ηνάημξ ημο Μ. Ώθελάκδνμο ή ηδξ Ρχιδξ. Οζ Μμοζμοθιάκμζ, δεκ ήηακ πζα μζ θηςπμί έιπμνμζ ηδξ Ώνααίαξ, αθθά έβζκακ μζ ηφνζμζ ηδξ μζημκμιζηήξ ηαζ πμθζηζζηζηήξ ηανδζάξ ηδξ Μέζδξ Ώκαημθήξ ηαζ δ πίζηδ ημοξ, ημ Εζθάι, δεκ ήηακ πζα ιζα ημπζηή θαηνεία, αθθά δ ενδζηεία ιζαξ αοημηναημνζηήξ εθίη. Οζ θαμί ηςκ ηαηαηηδιέκςκ εδαθχκ, εηηυξ απυ ημ θυνμ πνμζηαζίαξ ηαζ ηάπμζμοξ πενζμνζζιμφξ, είδακ κα επζδεζηκφεηαζ ακμπή ζηζξ ενδζηείεξ 320
ημοξ. Πνάβιαηζ μζ ιμοζμοθιακζηέξ ανπέξ, απαβυνεοακ ημκ πνμζδθοηζζιυ. Ώοημί πμο επζεοιμφζακ κα αζπαζημφκ ημ Εζθάι, έπνεπε κα έπμοκ ηάπμζμκ Άνααα ακάδμπμ (κμκυ), μ μπμίμξ ημοξ εκέηαζζε ζηδ θοθή ημο. Μυκμ ηυηε ιπμνμφζακ κα εεςνδεμφκ ιμοζμοθιάκμζ. Δ ηαηηζηή αοηή δεκ ίζποζε ζηδκ Πενζία, βζαηί μζ Πένζεξ δεκ εέθδζακ πμηέ κα ζοκδέζμοκ ηδκ ανααζηή ηαοηυηδηα ιε ημ Εζθάι. ηαδζαηά δ πθεζμρδθία ημο πθδεοζιμφ ηςκ ηαηαηηδιέκςκ εδαθχκ πνμζδθοηίζεδηε ζημ Εζθάι. Δ επμπή ηςκ Οοιαβζαδχκ ηεθείςζε ιε αηυια έκα ειθφθζμ πυθειμ ημ 750. Πανέιεζκε έκα παθζθάημ ηςκ Οοιαβζαδχκ ζηδκ Εζπακία ςξ ημ 1032. ΟΗ ΑΒΒΑΗΓΔ: Σμ 750 μζ δοζανεζηδιέκμζ ιμοζμοθιάκμζ Άνααεξ, φνμζ ηαζ Πένζεξ, οπυ ηδκ δβεζία ημο Ακπνχ Ακπάο (ελ μο ηαζ ημ υκμια ηδξ δοκαζηείαξ), ακέηνερακ ηδκ ιδ δδιμθζθή δοκαζηεία ηςκ Οοιαβζαδχκ ηαζ ακέθααακ ημ Υαθζθάημ. Πνμχεδζακ ηδκ πενζζηή βθχζζα ςξ ηδ δεφηενδ, ιεηά ηδκ ανααζηή, βθχζζα ηδξ αοημηναημνίαξ. Καηήνβδζακ ημ εεζιυ ηδξ ανααζηήξ ανζζημηναηίαξ ηαζ ακηζηαηέζηδζακ πμθθμφξ Άνααεξ αλζςιαημφπμοξ ιε Πένζεξ. Καηανβήεδηε επίζδξ δ δζάηνζζδ ιεηαλφ Ώνάαςκ ηαζ πνμζήθοηςκ ιμοζμοθιάκςκ. Ο Υαθίθδξ Ώθ-Μακζμφν έπηζζε ιζα κέα πνςηεφμοζα, ζε έκα κδζί ημο Σίβνδ πμηαιμφ πμο ανζζηυηακ έκα ιζηνυ πενζζηυ πςνζυ. Οκυιαζε ηδκ πυθδ Madinat as-Salam – δ Πυθδ ηδξ Βζνήκδξ, αθθά ζηδκ ζζημνία έιεζκε ιε ημ πενζζηυ ηδξ υκμια Βαγδάηε (μ Κήπμξ ημο Θεμφ). Με ημ παθζθάημ ηςκ Ώαααζζδχκ, μ ιμοζμοθιακζηυξ ηυζιμξ έπαρε κα είκαζ απμηθεζζηζηά ανααζηυξ ηαζ ηαηαηενιαηίζηδηε ζε πμθοάνζεια ααζίθεζα ή ειζνάηα (πενζζηά, ζονζαηά ηαζ άθθα). Βπί Ώαααζζδχκ δ δφκαιδ ηδξ ιμοζμοθιακζηήξ αοημηναημνίαξ έθεαζε ζημ απυβεζυ ηδξ. Τπυ ημοξ Υαθίθεξ Υαξνχλ Αι-Ραζίλη (786-809) ηαζ Αι-Μακνχλ (81933), δ ΐαβδάηδ έβζκε δ επζζηδιμκζηή ηαζ πμθζηζζηζηή πνςηεφμοζα ημο ηυζιμο, ηδκ ίδζα επμπή πμο δ Βονχπδ ήηακ αοεζζιέκδ ζημ ζηυημξ ημο Μεζαίςκα. Δ ΐαβδάηδ ημο 9μο αζχκα ήηακ δ πθμοζζυηενδ ηαζ πζεακχξ δ ιεβαθφηενδ πυθδ ημο ηυζιμο ιε πθδεοζιυ εκυξ εηαημιιονίμο ηαημίηςκ πμο λεπενκμφζε αηυια ηαζ ηδκ Κςκζηακηζκμφπμθδ. Καζ μζ δομ Υαθίθεξ ήηακ ιεβάθμζ πνμζηάηεξ ηςκ ηεπκχκ ηαζ ηςκ επζζηδιχκ πμο ηονζμθεηηζηά άκεδζακ. Δ ιμοζζηή, δ πμίδζδ, δ πεγμβναθία, δ ανπζηεηημκζηή, ηα ιαεδιαηζηά, δ πδιεία, δ αζηνμκμιία, δ δζαημζιδηζηή, δ γςβναθζηή ηδξ επμπήξ ημοξ, έεεζακ ηζξ αάζεζξ ιζαξ πναβιαηζηήξ πμθζηζζηζηήξ επακάζηαζδξ. Δ ιοεζηή αοθή ημο Υανμφκ έβζκε έιπκεοζδ βζα ζζημνίεξ ηαζ ενφθμοξ, υπςξ Οη Υίιηεο θαη Μηα Νχρηεο. Ο ίδζμξ μ Υανμφκ ήηακ θυβζμξ ηαζ πμζδηήξ ηαζ ζοβηέκηνςκε ημκηά ημο υζμοξ βκςζημφξ αλζυθμβμοξ ηαζ ιμνθςιέκμοξ αηυια ηαζ απυ βεζημκζηέξ πχνεξ. Σμ υκμια ημο Υανμφκ έβζκε βκςζηυ ζε υθμ ημκ ηυζιμ, ιε ηζξ δζπθςιαηζηέξ ζπέζεζξ πμο ακέπηολε ιε υθεξ ηζξ ιεβάθεξ αοθέξ απυ ηδκ Κίκα ςξ ηδκ Βονχπδ. ημκ Κανθμιάβκμ έζηεζθε δχνα ιεηαλςηά, ανχιαηα, ηδνμπήβζα, ηαζ ηαθθζηεπκήιαηα, δμφθμοξ ηαζ έκα εθέθακηα πμο εκηοπςζίαζακ ημοξ Βονςπαίμοξ. Δβήεδηε ιζαξ εηζηναηείαξ ηαηά ημο ΐογακηίμο ηαζ δ Κςκζηακηζκμφπμθδ ηζκδφκερε. Δ αοημηνάηεζνα Βζνήκδ, βζα κα απαθθαβεί απυ ημκ ηίκδοκμ ηαηέααθε έκα αζηνμκμιζηυ πμζυ ζημκ Υανμφκ ηαζ ζοιθχκδζε ζε εηήζζμ θυνμ. Δ πενίμδμξ απυ ημ 750 ςξ ημ 1400 εεςνείηαζ μ Ηζιακηθφο Υξπζνχο Αηψλαο. Σδκ πενίμδμ αοηή μζ θζθυζμθμζ, μζ επζζηήιμκεξ, μζ ιδπακζημί ημο ζζθαιζημφ ηυζιμο ζοκέααθακ ζηδκ πμθζηζζηζηή ηαζ επζζηδιμκζηή ακάπηολδ, ιε ηδκ εηιεηάθθεοζδ ηαζ
321
ηδ δζεφνοκζδ ηςκ βκχζεςκ πμο ηθδνμκυιδζακ απυ ηδκ ανπαία Βθθάδα, ηδκ Πενζία, ηδκ Εκδία ηαζ ηδκ Κίκα (ηαηαζηεοή ημο πανηζμφ), δδιζμονβχκηαξ ημκ δζηυ ημοξ ζζθαιζηυ πμθζηζζιυ. Δ βκχζδ ηαζ δ δδιζμονβία ζηδκ θμβμηεπκία, ζηζξ ηέπκεξ, ζηδκ ζαηνζηή, ζηδ θζθμζμθία, ζηδ ιδπακζηή ηαζ βεκζηυηενα ζηζξ επζζηήιεξ, έδςζακ ζδιακηζηή χεδζδ ζηδκ έκανλδ ηδξ Ώκαβέκκδζδξ ζηδκ Βονχπδ. Ο θυβζμξ ηαζ ακενςπζζηήξ Υαθίθδξ Αι-Μακνχλ (βζμξ ημο Υανμφκ) ζοκέπζζε ηδκ πμθζηζηή ημο παηένα ημο. οβηέκηνςζε ζηδ ΐαβδάηδ θυβζμοξ, επζζηήιμκεξ, ηαθθζηέπκεξ ηαζ ιεηαθναζηέξ απυ υθα ηα ιένδ ηδξ αοημηναημνίαξ. Ίδνοζε ηδκ Ώηαδδιία (Πακεπζζηήιζμ) πμο μκμιάζηδηε Ο Οίθνο ηεο νθίαο, ηδκ ελυπθζζε ιε ιζα ηενάζηζα αζαθζμεήηδ, αζηενμζημπείμ ηαζ ενεοκδηζηυ ηέκηνμ. Οζ πανημβνάθμζ ηδξ Ώηαδδιίαξ ζοκέηαλακ θεπημιενείξ ηαζ αηνζαείξ (ζηα ιέηνα ηδξ επμπήξ) πάνηεξ. Πνμήπεδζακ ζε ιεβάθμ ααειυ μζ επζζηήιεξ υπςξ δ θοζζηή, δ ζαηνζηή, ηα ιαεδιαηζηά. Συηε ακαηαθφθεδηακ μζ αθβεανζηέξ ελζζχζεζξ ηαζ πνδζζιμπμζήεδηε ζφιαμθμ βζα ημ ιδδέκ (πνχηδ ακαηάθορδ ηςκ Εκδχκ απυ ημ 800 π.Υ.). ημκ Οίθν ηεο νθίαο δίδαλακ ζπμοδαίμζ δάζηαθμζ υπςξ μ Οογιπεηζζηακυξ αζηνμκυιμξ, βεςβνάθμξ ηαζ ιαεδιαηζηυξ Μνπράκελη αι-Κβαξίδκη (780-850). ημ αζαθίμ ημο Άιγεβξα έδςζε θφζεζξ ζε δεοηενμαάειζεξ ηαζ βναιιζηέξ ελζζχζεζξ. Μμζνάγεηαζ ημκ ηίηθμ ημο παηέξα ηεο Άιγεβξαο ιε ημκ Έθθδκα Γηφθαλην. Άθθςζηε δ άθβεανα πνμένπεηαζ απυ ηδκ ανααζηή θέλδ αι-γηάκπξ. Σμ δεηαδζηυ ανζειδηζηυ ζφζηδια ηαζ μζ ανζειμί πμο πνδζζιμπμζμφιε είκαζ μζ αξαβηθνί - ακ ηαζ πζζηεφεηαζ υηζ ηζ αοηυ επζκμήεδηε πνχηα απυ ημοξ Εκδμφξ - ηαζ έβζκε βκςζηυ ζηδ Αφζδ ημκ 10μ αζχκα ςξ αιγνξηζκφο [algorism] απυ ημκ υκμια ημο αθ-Καανίγιζ. Eπίζδξ ακαεεχνδζε ηαζ εηζοβπνυκζζε ηδκ Γεσγξαθία ημο Πημθειαίμο Κθαοδίμο. Οζ θέλεζξ πδιεία (απυ ηδκ ανααζηή θέλδ al-kimiya), αθημυθ, γενυ, αθηάθζμ, γεκίε, αγζιμφεζμ, αθβυνζειμξ, αθιακάη (αι-καλάθ ζηα ανααζηά ζδιαίκεζ ν ρξφλνο ηαζ ηδ πνδζζιμπμζμφζακ μζ Άνααεξ αζηνμκυιμζ) ηαζ πμθθέξ άθθεξ ημο δοηζημφ θελζθμβίμο έπμοκ ανααζηή νίγα.. Οζ ιμοζμοθιάκμζ δβειυκεξ πνμχεδζακ επίζδξ ηαζ ηδκ ζαηνζηή επζζηήιδ. Υηίζηδηακ κμζμημιεία ζε υθεξ ηζξ ιεβάθεξ πυθεζξ. ημ Κάζνμ ημ Ννζνθνκείν Καιαβνχλ, ιπμνμφζε κα κμζδθεφεζ ιέπνζ 8000 αζεεκείξ, δζέεεηε δε ηαζ ημκ ακάθμβμ ανζειυ βζαηνχκ, θανιαημπμζχκ ηαζ κμζμηυιςκ. Οζ ιμοζμοθιάκμζ ενεοκδηέξ έηακακ ζδιακηζηέξ πνμυδμοξ ζηζξ ιμθοζιαηζηέξ αζεέκεζεξ ηαζ αζπμθήεδηακ ιε ημκ ιδπακζζιυ ηδξ υναζδξ. Οζ ιμοζμοθιάκμζ βζαηνμί εενάπεοακ ημκ ηαηαννάηηδ ημο ιαηζμφ, 1000 πνυκζα πνζκ μζ Βονςπαίμζ ζοκάδεθθμί ημοξ ημθιήζμοκ κα πναβιαημπμζήζμοκ ακάθμβεξ επειαάζεζξ. ηζξ ηέπκεξ, μζ ιμοζμοθιάκμζ δζαηνίεδηακ ζηδκ ηαθθζβναθία, ζηδκ οαθμονβία, ζηδ δζαημζιδηζηή, ζηδ ιζηνμβναθία ηαζ ζηδ γςβναθζηή. ηδκ πμίδζδ ακαθένμοιε ημκ Αι-Μνπηαλάκπη (915-965), πμο εεςνείηαζ μ ιεβαθφηενμξ Άναααξ ηθαζζζηυξ πμζδηήξ, ημκ ζηναηζχηδ-πμζδηή Ακπνχ Φηξάο αι-Υακληάλη ηαζ ημκ ηοθθυ ιοζηζηζζηή Ακπληνχι αι- Μάαξη. ηδκ πεγμβναθία αλζυθμβμζ είκαζ μ Πένζδξ Ηκπλ αι-Μνπθάθα, πμο ηαηαδζηάζηδηε ζε εάκαημ ςξ αζνεηζηυξ, μ Αι-Σδάρηδ πμο έβναρε πνςηυηοπα αζαθία, υπςξ Σν βηβιίν ησλ δψσλ ηαζ μ Ηκπλ αι-Ναληίκ πμο ζοκέηαλε έκα εονεηήνζμ υθςκ ηςκ ένβςκ πμο είπακ ςξ ηυηε βναθηεί ζηα ανααζηά. ηζξ επζζηήιεξ δζαηνίεδηακ μ Αι-Φαξάληη ηαζ Αι-Κίληη ζηδ θζθμζμθία, πμο δζέζςζακ ηαζ ιεηέθναζακ πμθθά ένβα ημο Ώνζζημηέθδ, μ Αι-Ίληξηζη ζηδ βεςβναθία, μ Ηκπλ Μάιηθ ζηδ θζθμθμβία, μ Αι-Κίθηη ηαζ μ Ηκπλ Υαιληνχλ ζηδκ ζζημνία.
322
Οζ θζθμζμθζηέξ ιεθέηεξ ηςκ Ώνάαςκ θμβίςκ έθεαζακ ζε ορδθυ ααειυ ηεθεζυηδηαξ ιε ηα ένβα ημο Μμοπαιάκη ζιπκ-Ρμοζκη, βκςζημφ ζηδ Αφζδ ιε ημ εηθαηζκζζιέκμ υκμια Αβεξξφεο (1126-1198) πμο εεςνήεδηε ςξ μ ηαθθίηενμξ ζπμθζαζηήξ ημο Ώνζζημηέθδ. Δ ιεηάθναζδ αοηχκ ηςκ ζπμθίςκ ζηα θαηζκζηά, άκμζλε ημ δνυιμ ζηδ δοηζηή δζακυδζδ κα βκςνίζεζ ηδκ εθθδκζηή θζθμζμθία. Καηδβμνήεδηε απυ ημοξ ιμοζμοθιάκμοξ ςξ αζνεηζηυξ βζαηί εεςνήεδηε υηζ μζ απυρεζξ ημο είπακ οθζζηζηή ηαζ πακεεσζηζηή απυηθζζδ. Βπίζδξ βζαηί πνυααθε ηδκ εθθδκζηή θζθμζμθία εζξ αάνμξ ηδξ ζζθαιζηήξ μνεμδμλίαξ. Σμ ζφκμθμ ηςκ θζθμζμθζηχκ εεςνζχκ ημο δδιζμφνβδζε ζπμθή πμο μκμιάζηδηε αβεξξντζκφο ηαζ επέδναζε ζηδ βαθθζηή θζθμζμθία ημο 13μο αζχκα ηαζ ανβυηενα δζαδυεδηε ζηδκ Εηαθία.. ηδκ βεκέηεζνά ημο Κυνδμαα ηδξ Εζπακίαξ οπάνπεζ ακδνζάκηαξ ημο Ώαεννυδ. Έβναρε ηαζ ένβα εεμθμβζηά, ζαηνζηά ηαζ αζηνμκμιζηά. Ώπυ ηδκ Κυνδμαα ηαηαβυηακ ηαζ έκα άθθμξ ζδιακηζηυξ βζαηνυξ, κμιζηυξ ηαζ θζθυζμθμξ, μ Βαναίμξ Μμζζέ ιπεκ Μασιυκ βκςζηυξ ζηδ Αφζδ ιε ημ εθθδκμπμζδιέκμ υκμια Μσπζήο Ματκνλίδεο (1135-1204). Βνβάζηδηε ζημ Φεγ ημο Μανυημο ηαζ ζημ Κάζνμ ηδξ Ώζβφπημο. Ήηακ πνμζςπζηυξ βζαηνυξ ημο ζμοθηάκμο αιαληίλ ηαζ ανβυηενα ημο βζμο ημο. Σα ζοββνάιιαηά ημο πενζθαιαάκμοκ ιεθέηεξ ηαζ δμηίιζα βζα ηδκ ζαηνζηή, ηα ιαεδιαηζηά, ηδ κμιζηή, ηδ εεμθμβία. Σμ ζδιακηζηυηενμ θζθμζμθζηυ ημο ένβμ πμο ζηδνίπεδηε ζημκ Ώνζζημηέθδ, Ο νδεγφο ησλ αλαπνθαζίζησλ ζοκέααθε ζημ λφπκδια ημο εκδζαθένμκημξ βζα ηζξ ανζζημηεθζηέξ δζδαζηαθίεξ ζηδκ Βονχπδ. Έκαξ άθθμξ ζπμοδαίμξ ιμοζμοθιάκμξ ζμθυξ (πενζζηήξ ηαηαβςβήξ) πμο εεςνείηαζ μ εεςνδηζηυξ ηδξ ζαηνζηήξ ηαζ ζπμοδαίμξ θζθυζμθμξ ηαζ επδνέαζε ζδιακηζηά ηδ δοηζηή ζηέρδ ημο Μεζαίςκα είκαζ μ Υνπζεΐλ ηκπλ-ηλά (βκςζηυξ ιε ημ εηθαηζκζζιέκμ υκμια Αβηθέλλαο) πμο έγδζε απυ ημ 980 ςξ ημ 1037. Ώπυ κςνίξ ιεθέηδζε πμίδζδ, ζζθαιζηυ δίηαζμ, εεμθμβία, ζαηνζηή, θοζζηή ηαζ θζθμζμθία. Έβναρε πάκς απυ 100 ένβα ζηα ανααζηά ηαζ ηα πενζζηά. Σμ ζδιακηζηυηενμ ζαηνζηυ ένβμ ημο είκαζ Ο Καλψλ ηεο Ηαηξηθήο, ζημ μπμίμ παναεέηεζ ηαζ ηζξ απυρεζξ ημο Εππμηνάηδ ηαζ ημο Γαθδκμφ ηαζ οπμζηδνίγεζ υηζ ηακέκα υνβακμ ημο ζχιαημξ δεκ θεζημονβεί ακελάνηδηα ημ έκα απυ ημ άθθμ. Σμ ένβμ ιεηαθνάζηδηε ζηα θαηζκζηά ηαζ βζα πμθθμφξ αζχκεξ πνδζίιεοζε ζηδ Αφζδ ςξ δ ααζζηή ζαηνζηή εβηοηθμπαίδεζα. Βπίζδξ έβναρε ημ 18ημιμ θζθμζμθζηυ ένβμ Βίβινο σηεξίαο ιε ζημζπεία ανζζημηεθζηήξ, ζηςζηήξ ηαζ κεμπθαηςκζηήξ δζδαζηαθίαξ. χγμκηαζ ηαζ ιενζηά πμζήιαηά ημο βναιιέκα ζηδκ πενζζηή ηαζ ηδκ ανααζηή βθχζζα. Ο ιεβαθφηενμξ ίζςξ πμζδηήξ αθθά ηαζ επζζηήιμκαξ ημο Εζθαιζημφ Κυζιμο πμο έγδζε ημ, 11μ ηαζ 12μ αζχκα ήηακ μ Πένζδξ Οκάξ Καγηάκ.
Ο Οκάξ Καγηάκ (1048-1131) Μαζεκαηηθφο, θηιφζνθνο, αζηξνλφκνο θαη πνηεηήο, ν Πέξζεο Οκάξ Καγηάκ, έγηλε γλσζηφο γηα ηα επηζηεκνληθά θαη θηινζνθηθά ηνπ ζπγγξάκκαηα, ζηα νπνία θαίλεηαη ε επηξξνή ηνπ Άξαβα ηαηξνθηιφζνθνπ Αβηθέλλα θαη επίζεο σο ν δεκηνπξγφο ησλ Ρνπκπαγηάη (απηνηειή επηγξακκαηηθά ηεηξάζηηρα). Ο Οκάξ γελλήζεθε ζην Νηζαπνχξ ηεο βνξεηναλαηνιηθήο Πεξζίαο. πνχδαζε θνληά ζε επηθαλείο ιφγηνπο ηεο επνρήο ηνπ φπσο ν Μνπρακάλη Μαλζνχξη θαη ν ηκάκεο Μνβνπαθάθ. πλέρηζε θηινζνθηθέο ζπνπδέο ζηε ακαξθάλδε. Δθεί έγξαςε κηα πξαγκαηεία πάλσ ζηηο δεπηεξνβάζκηεο θαη ηξηηνβάζκηεο αιγεβξηθέο
323
εμηζψζεηο θαη ζηηο ιχζεηο ηνπο. Δπίζεο άζθεζε θξηηηθή ζηε Θεσξία ησλ παξαιιήισλ ηνπ Δπθιείδε θαη νη απφςεηο ηνπ ζπλέβαιαλ ζηελ αλάπηπμε ηεο κε-Δπθιείδεηαο γεσκεηξίαο ζηελ Δπξψπε. πλέγξαςε αμηνζεκείσην έξγν ζηε γεσκεηξία θαη εηδηθφηεξα γηα ηελ Θεσξία ησλ αλαινγηψλ. Χο αζηξνλφκνο ζπλέηαμε έλα νπξάλην ράξηε κε ηνπο αζηέξεο (δπζηπρψο ρακέλνο ζήκεξα). Απέθηεζε κεγάιε θήκε σο καζεκαηηθφο θαη αζηξνλφκνο θαη ην 1074, ν ζνπιηάλνο ησλ ειηδνχθσλ Σνχξθσλ ηνλ θάιεζε λα κεηαξξπζκίζεη ην πεξζηθφ εκεξνιφγην. Σνπ δήηεζε λα αζρνιεζεί θαη κε αζηξνλνκηθέο έξεπλεο θαη ηνπ παξαρψξεζε ζέζε ζην αζηεξνζθνπείν ηνπ. Μέηξεζε κε αθξίβεηα ην ρξφλν ελφο ειηαθνχ έηνπο σο 365,24219858156 κέξεο. Απηή ε κέηξεζε παξνπζηάδεη απφθιηζε κηαο κέξαο γηα θάζε 5500 ρξφληα, ελψ ην Γξεγνξηαλφ εκεξνιφγην πνπ ζήκεξα ρξεζηκνπνηνχκε - παξνπζηάδεη απφθιηζε κηαο κέξαο γηα θάζε 3330 ρξφληα. Ο νπιηάλνο έζεζε ζε εθαξκνγή ην λέν εκεξνιφγηα απφ ηηο 15 Μαξηίνπ 1079, φπσο έθαλε ην Φεβξνπάξην ηνπ 1552 ν Πάπαο Γξεγφξηνο Ζ’. Ο Οκάξ επίζεο ππνιφγηζε θαη απέδεημε κπξνζηά ζε αθξναηήξην, φηη ην ζχκπαλ δεν θηλείηαη γχξσ απφ ηε Γε, φπσο πίζηεπαλ εθείλν ηνλ θαηξφ. Καηαζθεχαζε ζε έλα θπθιηθφ δσκάηην κηα θηλνχκελε εμέδξα θαη κε αλακκέλα θεξηά πνπ ζπκβφιηδαλ ηνπο αζηέξεο, έδεημε φηη ε Γε θηλείην γχξσ απφ έλα άμνλα, έηζη πνπ νη δηάθνξνη αζηεξηζκνί λα αιιάδνπλ ζπλερψο ζέζε, εκέξα θαη λχρηα. Απηέο νη απφςεηο πηνζεηήζεθαλ αξγφηεξα απφ ηνπο ρξηζηηαλνχο αζηξνλφκνπο κε δηθέο ηνπο απνδείμεηο (Κνπέξληθνο). Μεηά απφ έλα ηαμίδη ζηε Μέθθα ν Οκάξ δήηεζε απφ ηνλ νπιηάλν έλα ήζπρν κέξνο λα δεη, λα κειεηά θαη λα πξνζεχρεηαη. Πξάγκαηη εγθαηαζηάζεθε ζηε γελέζιηα πφιε ηνπ θαη επηδφζεθε ζηε δηδαζθαιία θαη ζηε κειέηε. Γελ είλαη βέβαην αλ πίζηεπε ζηελ χπαξμε ηνπ Θενχ, αιιά δελ ζπκθσλνχζε κε ηελ αληίιεςε φηη θάζε γεγνλφο ή θαηλφκελν ήηαλ απνηέιεζκα ζείαο παξέκβαζεο. Οχηε ζπκθσλνχζε κε ηελ ινγηθή ηεο «Ζκέξαο ηεο Κξίζεο», ή ηελ κεηά ζάλαην αληακνηβή ή ηηκσξία. Αληίζεηα ππνζηήξηδε ηελ άπνςε φηη νη λφκνη ηεο θχζεο εμεγνχλ φια ηα θαηλφκελα ηεο δσήο. πρλά ήηαλ ππνρξεσκέλνο λα απαληήζεη ζε εξσηήζεηο ζξεζθεπηηθψλ ιεηηνπξγψλ θαη λα αλαιχεη ηηο απφςεηο ηνπ ζε ζρέζε κε ην Ηζιάκ. Ο Οκάξ Καγηάκ έγηλε επξχηεξα γλσζηφο ζηε Γχζε ην 1859, φηαλ ν Άγγινο πνηεηήο Έληνπαξλη Φηηδέξαιλη κεηάθξαζε θαη δεκνζίεπζε ηα Ρνπκπαγηάη (ξνπκπάη ζεκαίλεη ηεηξάζηηρν) ηνπ. Αξγφηεξα ηα πνηήκαηα απηά κεηαθξάζηεθαλ θαη ζε άιιεο γιψζζεο, θάλνληαο επξχηεξε ηελ γλσξηκία ησλ επξσπαίσλ κε ηελ πεξζηθή πνίεζε. Ζ πνίεζε ηνπ Οκάξ είλαη γνεηεπηηθή, κάιινλ απαηζηφδνμε θαη θαλεξψλεη έλα πλεχκα πνπ βαζαλίδεηαη γηα θχζε ηεο ζρέζεο ηνπ αλζξψπνπ κε ην ζεφ.
Οζ ιεηαθναζηέξ ημο Ώθ-Μαιμφκ ιεηέθναζακ θζθμζμθζηά ηαζ επζζηδιμκζηά ένβα απυ άθθεξ βθχζζεξ (εθθδκζηά, ανπαία πενζζηά ηαζ ζονζαηά) ζηα ανααζηά. Έζηεζθε ακηζπνμζςπεία ζηδκ Κςκζηακηζκμφπμθδ πμο ζοβηέκηνςζε υθα ηα δζαεέζζια ένβα ηςκ Βθθήκςκ ηθαζζζηχκ (θζθμζυθςκ υπςξ Πθάηςκα, Ώνζζημηέθδ, ιαεδιαηζηχκ, αζηνμκυιςκ, ζαηνχκ υπςξ Γαθδκμφ, Εππμηνάηδ, ζζημνζηχκ ηαζ άθθςκ). Ο αοημηνάημναξ ημο ΐογακηίμο ημο πανέδςζε έκα πεζνυβναθμ ημο ένβμο ημο Κιαχδηνπ
324
Πηνιεκαίνπ ‘Μαεδιαηζηή φκηαλζξ’ πμο έιεζκε βκςζηυ ιε ημ ανααζηυ ηδξ υκμια Αικαγέζηε. Μεηά ηδκ εηιάεδζδ ηδξ ηαηαζηεοήξ ημο πανηζμφ απυ ημοξ Κζκέγμοξ, υθμξ αοηυξ μ πθμφημξ βκχζδξ, πέναζε ιέζς ηδξ - οπυ ανααζηή ηαημπή - Εζπακίαξ, ιεηαθνάζηδηε ζηα θαηζκζηά (ημκ 12μ αζχκα) ηαζ έβζκε ακηζηείιεκμ δζδαζηαθίαξ ηαζ ζηα πακεπζζηήιζα ηδξ Βονχπδξ. Σέθμξ πμθθά απυ ηα ηειέκδ (ιμοζμοθιακζημί καμί) ηδξ επμπήξ είκαζ ανπζηεηημκζηά ανζζημονβήιαηα δζαημζιδιέκα ιε πενίηεπκα ζηαθίζιαηα (αξαβνπξγήκαηα). Δ ανααζηή αοημηναημνία, απυ ηζξ ανπέξ ημοξ 10 μο αζχκα, άνπζζε κα δζαζπάηαζ ζε ακελάνηδηα παθζθάηα, ηα μπμία πμθθέξ θμνέξ ήηακ ζε ειπυθειδ ηαηάζηαζδ ιεηαλφ ημοξ. Ο ζζηζηυξ ηθάδμξ ηςκ Φαηηκηδώλ (αοηχκ πμο πίζηεοακ υηζ ήηακ απυβμκμζ ηδξ ηυνδξ ημο Μςάιεε Φαηίια), ηονζάνπδζακ ζηδκ Ώίβοπημ, ηδ ΐυνεζα Ώθνζηή ηαζ ηδ ονία. Οζ Φαηζιίδεξ ιεηέηνερακ ηδκ άζδιδ πυθδ ημο ΚαΎνμο ζε αοημηναημνζηυ πμθζηζζηζηυ ηαζ ζηναηζςηζηυ ηέκηνμ. οκέπζζακ κα ηοαενκμφκ ηδκ Ώίβοπημ, ςξ ημ ηέθμξ ημο 12μο αζχκα, υηακ μ αθαδίκμξ ηαηέθααε ηδ πχνα. Οζ κεμπνμζήθοημζ ζημ Εζθάι ειηδνύθνη Σνύξθνη ηαηέθααακ ηδκ ακαημθζηή Πενζία, δζέθοζακ ηςκ ηαεεζηχξ ηςκ Φαηζιζδχκ ζηδ ΐαβδάηδ ηαζ εβηαηαζηάεδηακ ζηδκ ακαημθζηή Μ. Ώζία ηαζ μοζζαζηζηά έααθακ ηέθμξ ζηδκ ζζπφ ηςκ παθζθάηςκ, δίκμκηαξ έιθαζδ ζηδκ ζζπφ ηδξ ηεθαθήξ ημο ηνάημοξ, ημο μοθηάκμο. Σδκ ίδζα ηαηηζηή εα αημθμοεήζμοκ μ αθακηίκ ηαζ μζ Μαιεθμφημζ. Δ δοκαζηεία ηςκ Αγηνπβηδώλ, ζδνφεδηε απυ ημκ Κμφνδμ μοθηάκμ αιαληίλ ημ 1171 ηαζ ςξ ηα ιέζα ημο 13μο αζχκα, ηονζάνπδζακ ζηδκ Ώίβοπημ, ζηδ Ααιαζηυ, ζημ Υαθέπζ, ζηδ Μεζμπμηαιία ηαζ ζηδ Τειέκδ. Ο αθακηίκ εα πνςηαβςκζζηήζεζ ζηζξ ηαονμθμνίεξ ηαζ εα ακαηαηαθάαεζ ηδκ Εενμοζαθήι απυ ημοξ Φνάβημοξ. Οζ Μακεινύθνη ήηακ ζηθάαμζ-πμθειζζηέξ ημονηζηήξ ηαηαβςβήξ απυ ηδκ πενζμπή ημο Καοηάζμο, πμο οπδνέηδζακ ημοξ Ώαααζίδεξ. Σμ 1250 έδζςλακ ημοξ Ώβζμοαίδεξ απυ ηδκ Ώίβοπημ ηαζ πήνακ ηδκ ελμοζία ηδξ πχναξ ιε πνςηεφμοζα ημ Κάζνμ. Καηέθααακ επίζδξ ηδκ Παθαζζηίκδ ηαζ ονία. Οζ Μαιεθμφημζ εα είκαζ αοημί πμο εα ηαηαθένμοκ κα ζηαιαηήζμοκ ηδκ επέηηαζδ ηςκ Μμββυθςκ ημο Υμοθαβμφ Υακ ημ 1260. Σμ 1517 μ ζηναηυξ ηδξ Οεςιακζηήξ αοημηναημνίαξ εα ηαηαθάαεζ ηδκ Ώίβοπημ ηαζ εα δχζεζ ηέθμξ ζηδ δοκαζηεία ηςκ Μαιεθμφηςκ. Οζ Ώαααζίδεξ ζοκέπζζακ κα ηοαενκμφκ ηδ ΐαβδάηδ ιέπνζ ημ Φεανμοάνζμ ημο 1258, υηακ έβζκε δ πνχηδ θεδθαζία ηδξ πυθδξ απυ ημοξ Μνγγόινπο ημο Υμοθαβμφ Υακ. Οζ Μμββυθμζ έζθαλακ 800.000 ηαημίημοξ ιαγί ιε ημκ Υαθίθδ Ώθ-Μμοζηαγίι, ηαηέζηνερακ ημ ιεβαθφηενμ ιένμξ ηδξ, αηυια ηαζ ηα ηακάθζα φδνεοζδξ ηαζ άνδεοζδξ. Με ηδκ πηχζδ ηδξ πυθδξ ηαζ ηδξ δοκαζηείαξ ηςκ Ώαααζζδχκ, μ ζζθαιζηυξ πμθζηζζιυξ οπέζηδ ζοκηνζπηζηυ πθήβια απυ ημ μπμίμ δεκ ζοκήθεε πμηέ πζα. Οζ Μμββυθμζ εα δηηδεμφκ απυ ημοξ Μαιεθμφημοξ ηδξ Ώζβφπημο, εα πνμζδθοηζζημφκ ζημ Εζθάι ηαζ εα εκζςιαηςεμφκ ζηαδζαηά ζημκ πθδεοζιυ ηδξ πενζμπήξ. Θα αημθμοεήζεζ ηαζ δεφηενδ ηαηάθδρδ ηαζ θεδθαζία ηδξ ΐαβδάηδξ απυ ημκ Μμββυθμ ηαηαηηδηή Σακεξιάλν ημ 1401. Ο Οζκάλ Α’ (1281-1326) ίδνοζε ζημ Βζηί-επίν ημ 1299 ηδκ Οζσκαληθή απηνθξαηνξία ηδνφζζμκηαξ ηδκ ακελανηδζία ημο απυ ημοξ εθηγμφημοξ. Οζ Οεςιακμί ηαηέθααακ ζηαδζαηά ηδ Μζηνά Ώζία, ηδκ Παθαζζηίκδ ιε ηδκ Εενμοζαθήι
325
ηαζ ημ ιεβαθφηενμ ιένμξ ηςκ ΐαθηακίςκ. Θα ημοξ ζηαιαηήζεζ πνμζςνζκά μ Σακεξιάλνο, υηακ ζηδ Μάπδ ηδξ Άβηοναξ ζοκέηνζρε ημ μοθηάκμ Βαγηαδήη, δίκμκηαξ πνμζςνζκή ακάζα ζημ ηαηαννέμκ ΐογάκηζμ. Μεηά ημ εάκαημ ημο Σαιενθάκμο, δ Οεςιακζηή αοημηναημνία επεηηάεδηε ζε υθδ ηδ Μζηνά Ώζία, ηαηέθοζε ημ ΐογάκηζμ η0 1453, ηαηέθααε ηα ηνάηδ ηδξ Μέζδξ Ώκαημθήξ ηαζ ηδξ ΐυνεζαξ Ώθνζηήξ ηαζ έβζκε ιζα απυ ηζξ ιεβάθεξ δοκάιεζξ ηδξ επμπήξ ηδξ (ηονίςξ ζημ δζάζηδια απυ ημκ 16μ ςξ ημκ 18μ αζχκα). Σεθείςζε ημ 1922 ιε ηδκ ακαηήνολδ ηδξ Σμονηζηήξ Αδιμηναηίαξ. Ζ ΗΠΑΝΗΑ ΚΑΗ Ζ ΗΛΑΜΗΚΖ ΔΠΔΚΣΑΖ : Ώκ ηαζ ημ παθζθάημ είπε δζαζπαζηεί ζε πμθθά ημιιάηζα, ημ Εζθάι ελαπθςκυηακ (οπυ δζάθμνεξ δβεζίεξ) ζηδκ οπμζαπάνζα Ώθνζηή ηαζ ζηδκ κμηζμακαημθζηή Ώζία ςξ ηδκ Εκδμκδζία. ηδκ Βονχπδ εηηυξ απυ ηδκ Εζπακία ελαπθχεδηακ βζα θίβμ ηαζ ζηδκ ζηεθία, απυ υπμο εηδζχπεδηακ απυ ημοξ Νμνιακδμφξ. Δ Εζπακία ηαηεθήθεδ ζπεδυκ μθυηθδνδ απυ δζαδμπζηά ηφιαηα ιμοζμοθιάκςκ Μαονζηακχκ ηαζ ΐεναένςκ, μζ μπμίμζ έδζςλακ ηαζ ηα ηεθεοηαία οπμθείιιαηα ηςκ ΐδζζβυηεςκ. Πέναζακ ηα Πονδκαία ηαζ εζζέααθθακ ζηδκ Γαθαηία. Σμ 732 ζημ Πνπαηηέ μ ααζζθζάξ ηςκ Φνάβηςκ Κάξνινο Μαξηέινο κίηδζε ημοξ ιμοζμοθιάκμοξ ημο Βιίνδ ηδξ Κυνδμααξ Ειπκ αθ-Ραπιάκ ηαζ μζ Άνααεξ δεκ επζπείνδζακ πζα κα εζζαάθμοκ ζηδ Βονχπδ. ηακ ζηδ ΐαβδάηδ επζηνάηδζακ μζ Ώαααζίδεξ, δ Εζπακία πανέιεζκε ημ ιμκαδζηυ παθζθάηςκ ηςκ Οοιαβζαδχκ. Οζ Άνααεξ ακέπηολακ ζηδκ Εζπακία ζδιακηζηυ πμθζηζζιυ, μ μπμίμξ επδνέαζε ζδιακηζηά ηδκ ζζπακζηή ηαζ ειπθμφηζζε ηδκ εονςπασηή ημοθημφνα. Τπήνπακ ζοκμθζηά εαδμιήκηα αζαθζμεήηεξ ζε υθδ ηδκ ανααζηή Εζπακία, ιε ζδιακηζηυηενδ αοηή ηδξ Κυνδμααξ ζηδκ μπμία οπήνπακ ιεηαθνάζεζξ ένβςκ ημο Αξηζηνηέιε, ημο Αξρηκήδε, ημο Ηππνθξάηε ημο Πηνιεκαίνπ Κιαχδηνπ, ημο Δπθιείδε ηαζ άθθςκ. ηα πακεπζζηήιζα ηδξ εαίθθδξ (υπςξ ηαζ ηδξ ΐαβδάηδξ), ζπμφδαγακ αηυια ηαζ πνζζηζακμί απυ ηζξ πχνεξ ηδξ Βονχπδξ. ηδκ Γνακάδα (εηεί ανίζημκηαζ ηα οπένθαιπνα ακάηημνα ηδξ Ώθάιπνα) ζηδκ Κυνδμαα ζημ Σμθέδμ ηαζ αθθμφ οπάνπμοκ ακάηημνα ηαζ ηειέκδ ελαζνεηζηή ηέπκδξ. Οζ πνζζηζακμί ααζζθείξ απυ ηα ηέθδ ημο 11μο ςξ ημκ 15μ αζχκα ηήνολακ ηδκ reconquista ηαζ ακέηηδζακ ζηαδζαηά ηα ανααμηναημφιεκα εδάθδ ηδξ Εζπακίαξ ηαζ ημ 1492 ηαηεθήθεδ ημ ηεθεοηαίμ ανααζηυ ααζίθεζμ (ηδξ Γνακάδαξ). Δ απχθεζα ηδξ Εζπακίαξ (βκςζηήξ ιε ημ ανααζηυ ηδξ υκμια ςξ Al-Andalus) ελαημθμοεεί αηυια ηαζ ζήιενα κα είκαζ ιζα πζηνή ακάικδζδ βζα ημοξ ιμοζμοθιάκμοξ. ηδκ Ηλδία μζ ιμοζμοθιάκμζ εα ειθακζζεμφκ ημκ 8μ αζχκα. Σμ 1206 εα ηαηαθάαμοκ ηδ αυνεζα Εκδία ηαζ εα ζδνφζμοκ ημ μοθηακάημ ημο Αεθπί. Οζ ιμοζμοθιάκμζ ηδξ Εκδίαξ εα παναιείκμοκ πθεζμρδθία ζηα ακαημθζηά ηαζ ζηα δοηζηά ηδξ πχναξ (ζδιενζκά Παηζζηάκ ηαζ Μπαβηθακηέξ. ηδ Κίλα Άνααεξ έιπμνμζ έθεαζακ απυ ημκ Ανυιμ ημο Μεηαλζμφ ηαζ ηήνολακ ηδ κέα ενδζηεία. Δ Κζκέγμξ αοημηνάημναξ ηδξ δοκαζηείαξ Σακβη, επέηνερε ηδκ ίδνοζδ ημο πνχημο ηειέκμοξ ζηδκ πυθδ Σζακβη-Ώκ ηαζ αοηυ ημ βεβμκυξ εεςνείηαζ δ βέκκδζδ ημο Εζθάι ζηδ πχνα. ηδκ Νμηζμακαημθζηή Ώζία ιμοζμοθιάκμζ έιπμνμζ ηαζ ζεναπυζημθμζ, έθενακ ημ Εζθάι ζηδ Μαιαηζία ηαζ ζηδκ Ηλδνλεζία. ηδ πενζυκδζμ ηδξ Μαθαζζίαξ έκα πνίβηζπαξ απυ ηδκ Εάαα, ίδνοζε ημκ 13μ αζχκα ημ πνχημ ιμοζμοθιακζηυ ααζίθεζμ.
326
ΟΗ ΣΑΤΡΟΦΟΡΗΔ: Σμ 1095, μ Πάπαξ Οοναακυξ ΐ’ εέθμκηαξ κα ‘εθεοεενχζεζ’ ημοξ Ώβίμοξ Συπμοξ απυ ημοξ ‘άπζζημοξ’ μνβάκςζε ηδκ Πξψηε ηαπξνθνξία. Οζ Άνααεξ αζθκζδζάζηδηακ απυ ηδ δφκαιδ ηαζ ηδκ μνιή ηςκ ηαονμθυνςκ. φκημια έπεζακ ζηα πένζα ηςκ ζηαονμθυνςκ δ Έδεζζα, δ Ώκηζυπεζα, δ Σνίπμθδ ηαζ ηέθμξ δ Εενμοζαθήι. Εδνφεδηε ημ Υνζζηζακζηυ ΐαζίθεζμ ηδξ Εενμοζαθήι ηαζ βζα ανηεηυ ηαζνυ ήθεβπε πμθθά ζενά ικδιεία ημο Εζθάι. Ο αιαληίλ, ηαηάθενε κα εκχζεζ ημοξ ιμοζμοθιάκμοξ κζηχκηαξ ημοξ Φαηζιίδεξ ηαζ κα ηαηαθφζεζ ημ ΐαζίθεζμ ηδ Εενμοζαθήι ημ 1187.
Ο αιαληίλ (1138-1193) Σν αξαβηθφ ηνπ φλνκα ήηαλ αιάρ αι Νηηλ θαη ην θνπξδηθφ (ήηαλ Κνχξδνο) ειαρεληίλ. Γελλήζεθε ζην Σηθξίη ηεο Μεζνπνηακίαο (ζπκπησκαηηθά είλαη θαη ε γελέηεηξα ηνπ αληάκ Υνπζεΐλ). Ο παηέξαο ηνπο ήηαλ αμησκαηνχρνο ησλ ειηδνχθσλ ηεο πξίαο. ηα λεαληθά ρξφληα έθαλε ηεξαηηθέο ζπνπδέο ζηε Γακαζθφ. Δθεί ζπλεηδεηνπνίεζε ηελ αλαγθαηφηεηα ηνπ ηεξνχ πνιέκνπ (ηδηράλη) θαηά ησλ ‘απίζησλ’ ζηαπξνθφξσλ, πνπ θαηείραλ ηελ Ηεξνπζαιήκ θαη άιιεο ηεξέο πφιεηο ηνπ Ηζιάκ Αξγφηεξα θαηαηάρζεθε ζην ζηξαηφ ηνπ νπιηάλνπ ηεο Γακαζθνχ Ννπξεληίλ θαη ζπλφδεςε ην ζείν ηνπ, ηνλ βεδίξε ηξθνχρ ζηηο εθζηξαηείεο ηνπ ελαληίσλ ησλ ζηαπξνθφξσλ θαη ησλ ζπκκάρσλ ηνπο Φαηηκηδψλ ηεο Αηγχπηνπ. Ο ηξθνχρ έγηλε βεδίξεο ηεο Αηγχπηνπ θαη φηαλ πέζαλε (1169), ηνλ δηαδέρζεθε ν αιαληίλ ν νπνίνο ζπλέρηζε λα θπβεξλά ελ νλφκαηη ηνπ Ννπξεληίλ. ηαλ, κεηά απφ δπν ρξφληα, πέζαλε ν ηειεπηαίνο ραιίθεο ησλ Φαηηκηδψλ, ν αιαληίλ έγηλε απφιπηνο θχξηνο ηεο Αηγχπηνπ αλαζηήισζε ηνλ νπλληηηζκφ θαη πήξε ηνλ ηίηιν ηνπ «καιίθ» (βαζηιηά), ηδξχνληαο ηε δπλαζηεία ησλ Αγηνπβηδψλ. Καηάθεξε ζχληνκα λα αλαδσνγνλήζεη ηελ νηθνλνκία ηεο Αηγχπηνπ θαη λα νξγαλψζεη έλα αμηφπηζην ζηξάηεπκα. Αθνινπζψληαο ηε ζπκβνπιή ηνπ παηέξα ηνπ απέθπγε θάζε ζχγθξνπζε κε ηνλ –ηππηθά αλψηεξφ ηνπ – Ννπξεληίλ. Ο Ννπξεληίλ πέζαλε ην 1174 θαη ηφηε ν αιαληίλ αλαθεξχρζεθε νπιηάλνο ηεο Αηγχπηνπ θαη ηεο πξίαο. ε δπν ρξφληα είρε επεθηείλεη ην θξάηνο ηνπο πξνζαξηψληαο ηε Μεζνπνηακία, ηελ αλαηνιηθή Αξαβία θαη ηελ Τεκέλε. Μέρξη ην 1180 είρε θαηαζηήζεη ππνηειή ηνπ θαη ηνλ ειηδνχθν ζνπιηάλν ηνπ Ηθνλίνπ, Κηιίηδ Αξζιάλ Β’. Καηάθεξε ζε ιίγα ρξφληα, λα ελψζεη ηηο δηαζπαζκέλεο κνπζνπικαληθέο δπλάκεηο θαη λα πεξηζθίμεη ζε θινηφ ην ηκήκα ηεο Παιαηζηίλεο πνπ θαηείραλ νη ζηαπξνθφξνη. Ξεθίλεζε ληθεθφξεο ζπγθξνχζεηο κε ηα ρξηζηηαληθά ζηξαηεχκαηα πνπ είραλ εγέηε ηνπο ηνλ ιεπξφ βαζηιηά ηεο Ηεξνπζαιήκ Βαιδνπίλν Γ’ πνπ παξά ηελ αζζέλεηά ηνπ πνιέκεζε κε γελλαηφηεηα. κσο πέζαλε ην 1185 θαη ηνλ δηαδέρζεθε ν Γθπ ληε Λνπδηληάλ. Σν 1187, ζην Υαηηίλ θνληά ζηε ιίκλε Σηβεξηάδα, ν αιαληίλ ζπλέηξηςε ηνπο ζηαπξνθφξνπο θαη ζπλέιαβε αηρκάισην ηνλ βαζηιηά Γθπ θαη πνιινχο επγελείο ηνπ, ζηνπο νπνίνπο θέξζεθε κε γελλαηνθξνζχλε. Δθηέιεζε φκσο κε απνθεθαιηζκφ φινπο ηνπο άιινπο αηρκαιψηνπο. Μεηά απφ απηή ηε λίθε θαηέιαβε δηαδνρηθά ηα πεξηζζφηεξα ρξηζηηαληθά θάζηξα θαη ιηκάληα (Βεξπηφ, Άθξα, Νακπινχο, ηδψλα) θαη ηειεπηαία, κεηά απφ πνιηνξθία έπεζε ε Ηεξνπζαιήκ ζηηο 2 Οθησβξίνπ 1187. Ζ ζπκπεξηθνξά ηνπ αιαληίλ απέλαληη ζηνπο εηηεκέλνπο ήηαλ κεγαιφςπρε. Σνπο θέξζεθε κε ζεβαζκφ, δελ επέηξεςε
327
ιεειαζίεο (θαη πνιχ πεξηζζφηεξν ζθαγέο) θαη άθεζε ηνπο ρξηζηηαλνχο λα ιαηξεχνπλ ηα ηεξά ηνπο ρσξίο πεξηνξηζκνχο. Ζ ζχγθξηζε κε ηε βάξβαξε ζπκπεξηθνξά ησλ ζηαπξνθφξσλ, πνπ έζθαδαλ αλειέεηα ηνπο εηηεκέλνπο θαη ηνπο θαηνίθνπο ησλ πφιεσλ πνπ θαηαιάκβαλαλ, ιεειαηνχζαλ θαη βεβήισλαλ ηνπο λανχο θαη ηα ηεξά ησλ κνπζνπικάλσλ (αιιά θαη ησλ Δβξαίσλ) ήηαλ ζπληξηπηηθή. Ο αιαληίλ θέξζεθε ζηνπο επξσπαίνπο «ηππφηεο» σο πξαγκαηηθφο ηππφηεο θαη πάληα ηεξνχζε ηηο ζπλζήθεο πνπ ππέγξαθε. Ζ πηψζε ηεο Ηεξνπζαιήκ ήηαλ ε αθνξκή λα μεζεθσζεί ε Δπξψπε θαη λα μεθηλήζεη ε Σξίηε ηαπξνθνξία (1189-1192). Με εγέηε ηνλ Άγγιν βαζηιηά Ρηράξδν ηνλ Λενληόθαξδν (1157-99) αλαθαηέιαβαλ κεξηθά θάζηξα, φπσο ηελ Άθξα θαη ηε Γηάθα, αιιά απέηπραλ λα πάξνπλ πίζσ ηελ Ηεξνπζαιήκ. Σν 1192, ν Ρηράξδνο ζπκθψλεζε κε ηνλ αιαληίλ γηα ζχλαςε εηξήλεο θαη γχξηζε πίζσ ζηε ρψξα ηνπ. Ζ ζπκθσλία πξνέβιεπε λα θξαηήζνπλ νη ζηαπξνθφξνη κηα παξαιηαθή ισξίδα απφ ηελ Σχξν κέρξη ηε Γηάθα, ελψ νη κνπζνπικάλνη ζα θξαηνχζαλ φιε ηελ ππφινηπε Παιαηζηίλε. Ο αιαληίλ δεζκεπφηαλ λα κελ εκπνδίδνληαη νη ρξηζηηαλνί πξνζθπλεηέο λα επηζθέπηνληαη ηνλ Παλάγην Σάθν. Ο Ρηράξδνο ζην πξφζσπν ηνπ αιαληίλ βξήθε έλα αληίπαιν πνπ εθηηκνχζε πνιχ γηα ηε γελλαηφηεηα θαη ηε κεγαινςπρία ηνπ. Αληίζηνηρε εθηίκεζε έηξεθε θαη ν αιαληίλ ζην πξφζσπν ηνπ Ρηράξδνπ. ηαλ ν Ρηράξδνο ηξαπκαηίζηεθε, ν αιαληίλ ηνπο έζηεηιε ηνλ πξνζσπηθφ γηαηξφ θαη φηαλ έραζε ην άινγφ ηνπ ν αιαληίλ ηνπ έζηεηιε δπν άινγα. Σνπ έζηεηιε επίζεο θξέζθα θξνχηα κε ρηφλη, γηα λα αληηκεησπίζεη ηε αλππφθνξε δέζηε ηεο Παιαηζηίλεο. ια απηά δεκηνχξγεζαλ ζξχινπο θαη πνιιά ιατθά κπζηζηνξήκαηα γξάθηεθαλ γηα ηνπο δπν απηνχο πνιεκηζηέο. Λίγν αξγφηεξα, ζηηο 4 Μαξηίνπ 1193, ν αιαληίλ πέζαλε ζηε Γακαζθφ. ηαλ άλνημαλ ην ρξεκαηνθηβψηηφ ηνπ δελ βξήθαλ αξθεηά ρξήκαηα νχηε γηα ηα έμνδα ηεο θεδείαο ηνπ. Σα είρε μνδέςεη φια ζε θηιαλζξσπίεο. Ο αιαληίλ ζεσξείηαη ν εζληθφο ήξσαο ηνπ αξαβηθνχ θφζκνπ σο ν ληθεηήο ησλ ζηαπξνθφξσλ θαη ν απειεπζεξσηήο ηεο Ηεξνπζαιήκ. Ο ηάθνο ηνπ ζην ηέκελνο ησλ Οπκαγηαδψλ ζηε Γακαζθφ, είλαη απφ ηα πην ζεβαζηά κνπζνπικαληθά κλεκεία.
Δ Γεχηεξε ηαπξνθνξία (1145) ήηακ ιζα απμηοπία. Ο Γενιακυξ αοημηνάημναξ Κνξξάδνο Γ’ έπεζε ζε εκέδνα ηςκ Σμφνηςκ ηαζ μ ζηναηυξ ημο δζαθφεδηε. Σμ δεφηενμ ηφια απυ Γάθθμοξ οπυ ημκ Λμοδμαίημ Γ’ εκχεδηε ιε ηα οπμθείιιαηα ηςκ Γενιακχκ ηαζ πμθζυνηδζακ ηδ Ααιαζηυ. ηακ απέηοπακ κα ηδκ ηαηαθάαμοκ, βφνζζακ ζηζξ παηνίδεξ ημοξ. Δ Σξίηε ηαπξνθνξία (1191) πμο είπε ζηυπμ ηδκ ακαηαηάθδρδ ηδξ Εενμοζαθήι απυ ημκ αθακηίκ, ηενιαηίζηδηε άδμλα βζα ημοξ Γενιακμφξ, υηακ πέεακε μ εη ηςκ δβεηχκ Φνεζδενίημξ ΐαναανυζαξ. ιςξ μζ οπυθμζπμζ ιε δβέηδ ημκ ααζζθζά ηδξ Ώββθίαξ Ρηράξδν (ηνλ Λενληφθαξδν) ηαηάθενακ κα ακαηαηαθάαμοκ ηδκ Άηνα ηαζ ηδ Γζάθα, υιςξ υπζ ηδκ Εενμοζαθήι. Δ Σέηαξηε ηαπξνθνξία (1204) ακηί κα ηαηεοεοκεεί πνμξ ημοξ ‘απίζημοξ’ ηαηεοεφκεδηε ζηδκ Κςκζηακηζκμφπμθδ ηδκ μπμία ηαηέθααε ηαζ θεδθάηδζε αθήκμκηαξ ηδ ΐογακηζκή αοημηναημνία ζμαανυηαηα ηναοιαηζζιέκδ ηαζ χνζιδ βζα ηδκ μνζζηζηή ηαηάθοζή ηδξ απυ ημοξ Σμφνημοξ 2,5 αζχκεξ ανβυηενα. Δ Πέκπηε ηαπξνθνξία (1215) οπυ ημκ ααζζθζά ηδξ Οοββανίαξ Ώκδνέα έθεαζε ιέπνζ ηδκ Παθαζζηίκδ αθθά μ ααζζθζάξ επέζηνερε ζηδκ παηνίδα ημο. Ο ζηναηυξ ημο εκχεδηε ιε ημ δεφηενμ ηφια απυ Γενιακμφξ ηαζ είπακ ηάπμζεξ επζηοπίεξ υηακ
328
ηαηέθααακ ηδκ Ααιζέηηδ ζηδκ Ώίβοπημ. ηακ υιςξ ηζκδφκερακ κα δηηδεμφκ απυ ημ μοθηάκμ ηδξ Ώζβφπημο, εβηαηέθεζρακ ηδκ πυθδ ηαζ δ ζηαονμθμνία έθδλε. Δ Έθηε ηαπξνθνξία (1228) οπυ ημκ Γενιακυ αοημηνάημνα Φξεηδεξίθν Β’ ηαηάθενε κα ηαηαθάαεζ ηδκ Εενμοζαθήι ημκ επυιεκμ πνυκμ. Σμ 1244 υιςξ, μ Ώζβφπηζμξ ζμοθηάκμξ Ώβζμφιπ ηαηέθααε ηαζ θεδθάηδζε ηδκ Εενμοζαθήι ηαζ υζμζ πνζζηζακμί πνυθααακ κα δζαθφβμοκ βθφηςζακ ηδ ζθαβή. Δ ζηαονμθμνία αοηή πήνε ηέθμξ. Σμ 1248 μ ααζζθζάξ ηδξ Γαθθίαξ Λνπδνβίθνο Θ’ λεηίκδζε βζα ηδκ Έβδνκε ηαπξνθνξία, δ μπμία υιςξ έθδλε ιε ηδκ ζφθθδρδ απυ ημοξ Μαιεθμφημοξ ημο Λμοδμαίημο. Ώθμφ ηαηέααθε βζα θφηνα έκα ηενάζηζμ πμζυκ, μ Λμοδμαίημξ επέζηνερε ηαζ αηυια ιζα ζηαονμθμνία πήνε άδμλμ ηέθμξ. Ο ίδζμξ ααζζθζάξ ηδξ Γαθθίαξ λεηίκδζε ηδκ γδνε ηαπξνθνξία. Οζ ζηαονμθυνμζ έθεαζακ ζηδκ Σφκζδα, αθθά απμδεηαηίζηδηακ απυ επζδδιία πακχθδξ ημ 1270, δ μπμία ζηυηςζε ηαζ ημκ Λμοδμαίημ. Σμ ηέθμξ ηςκ ζηαονμθμνζηχκ ηηήζεςκ ζηδκ Παθαζζηίκδ ήνεε ημ 1291, υηακ μ Μαιεθμφημξ ζμοθηάκμξ Υαθίθ εα ηαηαθάαεζ ημ ηεθεοηαίμ μπονυ, ηδκ Άηνα. Οζ ζηαονμθμνίεξ πένακ απυ ηζξ θδζηείεξ, ηζξ ζθαβέξ ηζξ θεδθαζίεξ ηαζ ηζξ άθθεξ ααναανυηδηεξ ηςκ πμθέιςκ είπακ ηαζ εεηζηά απμηεθέζιαηα. Έθενακ ζηδκ ζημηεζκή ιεζαζςκζηή Βονχπδ ημκ πμθζηζζιυ ηδξ ακαημθήξ, ηυζμ ημκ αογακηζκυ υζμ ηαζ ημκ ζζθαιζηυ ηαζ ζοκέααθακ ζηδκ πμθζηζζηζηή ακάπηολδ ηδξ Αφζδξ ηαζ ζηζξ δζενβαζίεξ ηδξ Ώκαβέκκδζδξ. Βπίζδξ μζ απμηοπίεξ ημοξ επέηνερακ ηδκ ακάπηολδ ηνζηζημφ πκεφιαημξ απέκακηζ ζημκ Πάπα ηαζ ζηδκ ηονζανπία ηδξ Καεμθζηήξ Βηηθδζίαξ.
329
21. Ζ ΑΠΧ ΑΝΑΣΟΛΖ Ζ Ηαπσλία Οζ Εάπςκεξ μκμιάγμοκ ηδ πχνα ημοξ Νηππφλ. Ώπμηαθείηαζ ηαζ Ζ ρψξα ηνπ Αλαηέιινληνο Ζιίνπ. Βίκαζ έκα ζφιπθεβια ηεζζάνςκ ιεβάθςκ ηαζ ακανίειδηςκ ιζηνχκ κδζζχκ ηδξ αμνεζμακαημθζηήξ Ώζίαξ. Λυβς ηδξ απμιυκςζδξ ηςκ κδζζχκ απυ ηδκ ήπεζνμ - δ μπμία ηαοηυπνμκα ηδξ ελαζθάθζζε ηαζ πνμζηαζία απυ εζζαμθείξ) - μ πμθζηζζιυξ ιε ηδκ έκκμζα ηςκ βναπηχκ ηεζιέκςκ άνβδζε κα θεάζεζ. ιςξ, δ επζζηδιμκζηή ένεοκα απμδεζηκφεζ υηζ ηα κδζζά ηαημζημφκηακ ήδδ απυ ημ 30000 π.Υ. ημ κδζί Υμηάζκημ γμοκ ζήιενα ηα ιέθδ ηδξ θοθήξ Ατλνχ (ζηδ βθχζζα ημοξ ζδιαίκεζ ‘άκενςπμξ’) πμο εεςνμφκηαζ μζ απυβμκμζ ηςκ πνχηςκ, αοημπευκςκ ηαημίηςκ ηδξ Εαπςκίαξ. Δ βθχζζα πμο ιζθμφζακ είκαζ ηεθείςξ δζαθμνεηζηή απυ ηδκ μιζθμφιεκδ ζήιενα ζαπςκζηή. Σμοξ δζαδέπεδηακ μζ ζδιενζκμί ηάημζημζ ηδξ Εαπςκίαξ, ηςκ μπμίςκ ηα παναηηδνζζηζηά δείπκμοκ ζοββέκεζεξ ιε ημοξ ηαημίημοξ ηδξ κυηζαξ ηαζ ακαημθζηήξ Ώζίαξ (Κμνέα, Κίκα). Σα πνχηα ζδιάδζα πμθζηζζιμφ, ειθακίγμκηαζ απυ ημ 10000 π.Υ. Ώπυ ηυηε ςξ πενίπμο ημ 300 π.Υ. δ Εαπςκία πέναζε ηδ θεβυιεκδ Δπνρή Σδνκφλ. Οζ άκενςπμζ ηδξ επμπήξ εηείκδξ, εηηυξ απυ ημ ηοκήβζ ηαζ ηδκ ηαθθζένβεζα ημοξ εδάθμοξ, άνπζζακ κα επελενβάγμκηαζ ημκ πδθυ (αββεία ηαζ εζδχθζα) ηαζ ηδκ πέηνα. Πνμξ ημ ηέθμξ ηδξ πενζυδμο αοηήξ άνπζζακ κα επελενβάγμκηαζ ηαζ ηα ιέηαθθα. Σδκ επμπή Σγμιυκ αημθμφεδζε δ Δπνρή Γηαγηφη (πενίπμο 300 π.Υ.- 250 ι.Υ.),. Σδκ επμπή εηείκδ μ πθδεοζιυξ ηδξ πχναξ αολάκεζ ζδιακηζηά, ίζςξ θυβς εζζνμχκ επμίηςκ απυ ηζξ αηηέξ ηδξ ακαημθζηήξ Ώζίαξ. Συηε έβζκε βκςζηή δ επελενβαζία ημο παθημφ ηαζ ημο ζζδήνμο ηαζ ηαηαζηεοάζηδηακ υπθα, ηαιπάκεξ ηαζ ενβαθεία. Έιαεακ ηδ πνήζδ ημο ηεναιζημφ ηνμπμφ. Αδιζμονβήεδηακ μζ πνχημζ μζηζζιμί, άνπζζε δ ηαθθζένβεζα νογζμφ (ιάθθμκ απυ Κζκέγμοξ επμίημοξ) ηαζ ελδιενχεδηακ γχα. Αδιζμονβήεδηακ πμθθά ιζηνά θεμοδανπζηά ηναηίδζα. Σδκ επμπή Γζαβζυζ ηέεδηακ ηα εειέθζα βζα ηδκ πμθζηζζηζηή ακάπηολδ πμο ζδιεζχεδηε απυ ημκ 3 μ ςξ ημκ 6μ αζχκα ζηδ θεβυιεκδ Δπνρή Κνθνχλ (ή ησλ Σχκβσλ). Οκμιάζηδηε έηζζ, ελ αζηίαξ ηςκ μβηςδχκ ηάθςκ (ηφιαςκ) πμο πηίζηδηακ βζα κα ηζιήζμοκ ημοξ ιεβάθμοξ δβειυκεξ ηδξ επμπήξ εηείκδξ. Δ επμπή αοηή παναηηδνίζηδηε απυ ηδκ ακάδεζλδ ηδξ ααζζθείαξ ημο Γηακάην. Τπάνπμοκ εκδείλεζξ υηζ ημ ηαεεζηχξ ηδξ πενζυδμο αοηήξ ήηακ ιδηνζανπζηυ. Βπίηεκηνμ ήηακ δ πενζμπή βφνς απυ ηδκ ανπαία πνςηεφμοζα Νάνα, αθθά επεηηάεδηε ηαζ πένακ ηςκ κδζζχκ ςξ ηδ κυηζα Κμνέα. Σδκ πενίμδμ αοηή δ πχνα βκχνζζε βνήβμνδ ακάπηολδ ςξ ημοξ πνυκμοξ ημο αοημηνάημνα Νηληφθνπ (4μξ αζχκαξ) αθθά ηυηε άνπζζακ εζςηενζηέξ ηαναπέξ ηαζ ζοβηνμφζεζξ βζα ηδ δζαδμπή ημο ενυκμο. Δ πενίμδμξ Γζαιάημ παναηηδνίγεηαζ επίζδξ απυ ηδκ πμθζηζζηζηή επζννμή πμο πνμήθεε απυ ηδκ αζζαηζηή ήπεζνμ ηαζ εεςνείηαζ αέααζδ δ επίδναζδ ηδξ ημνεαηζηήξ ηέπκδξ ηαζ ηεναιζηήξ. Βίκαζ πζεακυκ υηζ μ αμοδζζιυξ πέναζε ζηδ πχνα πενί ηα ιέζα ημο 6μο αζχκα ηαζ οζμεεηήεδηε απυ ηδκ άνπμοζα ηάλδ. Σδκ ίδζα πενίμδμ εζζήπεδζακ απυ ηδκ Κίκα μ ημιθμοηζακζζιυξ, μ ηαμσζιυξ ηαζ ημ ζφζηδια βναθήξ.
330
Ώπυ ημ 593 έςξ ημ 1192 δζήνηεζε δ θεβυιεκδ Δπνρή Νάξα θαη Υετάλ. Ο πνίβηζπαξ φηνθνπ (592-622) επέααθε ημκ αμοδζζιυ, πανά ηζξ ακηζδνάζεζξ ηςκ μπαδχκ ηδξ κηυπζαξ ενδζηείαξ ηςκ ζζκημσζηχκ. Ώκαδζμνβάκςζε ηα αλζχιαηα ζφιθςκα ιε ηα ηζκεγζηά πνυηοπα, οζμεέηδζε ημ ηζκέγζημ διενμθυβζμ, ιενίικδζε βζα ηδ ζοββναθή ηδξ ζζημνίαξ ηδξ Εαπςκίαξ ηαζ ηαεζένςζε ζφκηαβια δεηαεπηά άνενςκ, αάγμκηαξ ηα εειέθζα ηδξ δζμίηδζδξ ηδξ πχναξ. Ώκάπηολε δζπθςιαηζηέξ ζπέζεζξ ιε ηδκ Κίκα ηαζ εζζήβαβε απυ αοηήκ βκχζεζξ ηαζ κέεξ ηεπκμθμβίεξ. Ο υημημο πνμχεδζε ηζξ ηέπκεξ, ζδζαίηενα ηδ βθοπηζηή ηαζ ηδκ ανπζηεηημκζηή. Σμ 710 επζζδιμπμζείηαζ δ Νάνα (μκμιάζηδηε Κάζηξν ηεο Δηξήλεο) ςξ δ πνςηεφμοζα ηδξ πχναξ ηαζ δ πυθδ δζαιμνθχεδηε ζφιθςκα ιε ηζκεγζηά πνυηοπα. Υηίζηδηακ πμθθά αμοδζζηζηά ιμκαζηήνζα. Ο αοημηνάημναξ πενζαθήεδηε ημκ ηίηθμ ημο νπξάληνπ εγέηε ηαζ ήηακ μ φπαημξ εηπνυζςπμξ ηδξ ημζιζηήξ ηαζ ενδζηεοηζηήξ ελμοζίαξ. Σδκ εηηεθεζηζηή ελμοζία αζημφζακ ημ Μεβάθμ οιαμφθζμ ημο Κνάημοξ, μ Μεγάινο Τπνπξγφο ηαζ μηηχ οπμονβμί. Οζ εοβεκείξ αζημφζακ ηαεήημκηα θνμονχκ ημο αοημηνάημνα ηαζ δζμζηδηχκ ηςκ επανπζχκ. Λεζημονβμφζε ηαζ δ δζπθςιαηία ιε ηδκ απμζημθή ηναηζηχκ εηπνμζχπςκ ζηζξ αοθέξ ηδξ Κίκαξ ηαζ ηδξ Κμνέαξ. διεζχεδηε ιεβάθδ ακάπηολδ ημο ειπμνίμο. Πμθφηζια ακηζηείιεκα ηαζ ηαθθζηεπκήιαηα έθεακακ απυ ηδ Αφζδ ηαζ απυ ημ Γξφκν ηνπ Μεηαμηνχ ζηδ Νάνα. Ο αοημηνάημναξ νκνχ (724-749) ήηακ οπμζηδνζπηήξ ημο αμοδζζιμφ, δ άκεδζδ ημο μπμίμο ηαηά ηδκ πενίμδμ ηδξ ααζζθείαξ ημο ζοκηέθεζε χζηε καμί ηαζ αβάθιαηα κα ημζιμφκ ηδκ πνςηεφμοζα ηαζ ηζξ άθθεξ πυθεζξ. Δ αηιή ημο αμοδζζιμφ δεκ ζδιαίκεζ υηζ μ δ αοηυπεςκ ενδζηεία ηςκ Εαπχκςκ έπαρε κα οπάνπεζ. Ο ζζκημσζιυξ θεζημονβμφζε ηαζ ελαημθμοεεί κα θεζημονβεί πανάθθδθα ιε ημ αμοδζζιυ ςξ ηαζ ζήιενα. ηζξ ανπέξ ημο 8μο αζχκα έπμοιε ηα πνχηα δείβιαηα ζαπςκζηήξ βναθήξ ιε ηα δομ επζηά πνμκζηά Κνδίθη (ημ Υνμκζηυ ηςκ ανπαίςκ βεβμκυηςκ) ηαζ Νηρφλ φθη (ημ Υνμκζηυ ηδξ Εαπςκίαξ), πμο δίκμοκ ιζα ιοεμθμβζηή ελζζηυνδζδ ηςκ ανπχκ ηδξ ζαπςκζηήξ ζζημνίαξ. φιθςκα ιε αοηά δ Εαπςκία ζδνφεδηε ημ 660 απυ ημκ αοημηνάημνα Σγζιμφ, απυβμκμ ηδξ ζζκημσζηζηήξ εευηδηαξ Ώιαηενάζμο (δ εεά ημο Ήθζμο). Ο Σγζιμφ εεςνείηαζ μ βεκκήημναξ υθςκ ηςκ αοημηναηυνςκ ιέπνζ ηαζ ημο ζδιενζκμφ. Κάκεζ επίζδξ ηδκ ειθάκζζή ηδξ ηαζ ζαπςκζηή πμίδζδ ιε ηδ πιινγή ησλ Μπξίσλ Φχιισλ. Σμ 794 μ αοημηνάημναξ Κακνχ (737-806) ιεηέθενε ηδκ έδνα ημο ζηδ Υεσάκ – ζηα ζαπςκζηά ζδιαίκεζ ‘βαθήκδ’ - (ζδιενζκυ Κουημ) πμο πανέιεζκε βζα πάκς απυ 1000 πνυκζα δ πνςηεφμοζα ηδξ Εαπςκίαξ. Ώπυ ηυηε ανπίγεζ δ Δπνρή Υετάλ (ςξ ημ 1192), πμο εεςνείηαζ δ ηεθεοηαία ηδξ ηθαζζζηήξ πενζυδμο ηδξ ζαπςκζηήξ ζζημνίαξ. Δ πενίμδμξ αοηή ζδιαημδμηεί ηδκ ειπέδςζδ ηδξ ζζπφμξ ηδξ αοημηναημνζηήξ αοθήξ, αθθά ηαζ ηδκ άκεδζδ ηςκ ηεπκχκ ηαζ ηδξ πμίδζδξ ζηδ πχνα. Δ ηζκέγζηδ επζννμή αολήεδηε ηαζ μ ημιθμοηζακζζιυξ έβζκε αηυια ιζα ζζπονή ενδζηεία ηδξ πχναξ. Δ ζαπςκζηή βναθή πήνε ηδ ζδιενζκή ηδξ ιμνθή ηαζ ηα ζοθθααμβνάιιαηα ακηζηαηέζηδζακ ηα ηζκεγζηήξ επίδναζδξ ζδεμβνάιιαηα. ηζξ ανπέξ ημο 11μο αζχκα δ Κπξία Μνπξαζάθη ηθίκπνπ (973-1014) έβναρε ημ παθαζυηενμ βκςζηυ ιοεζζηυνδια ημο ηυζιμο ηδκ Ηζηνξία ηνπ Σδέληδη. Θεςνείηαζ έκα απυ ηα ανζζημονβήιαηα ηδξ ζαπςκζηήξ θμβμηεπκίαξ. Δ Εαπςκία εηείκδξ ηδξ επμπήξ παναηηδνίζηδηε απυ ηδκ δδιζμονβία ιζαξ κέαξ ημζκςκζηήξ δμιήξ. Ο ζνγθνχλ ήηακ μ ακχηαημξ ζηναηζςηζηυξ δζμζηδηήξ ηαζ ηάης απυ
331
αοηυκ ανζζηυηακ δ επίθεηηδ ζηναηζςηζηή ηάλδ, μζ πμθειζζηέξ ζακνπξάη. Ο ζμβημφκ (ζδιαίκεζ ‘μ ζηναηδβυξ πμο δαιάγεζ ημοξ ααναάνμοξ’) ήηακ ηοπζηά οπυ ημκ αοημηνάημνα, δζαηδνμφζε υθεξ ηζξ ζηναηζςηζηέξ ελμοζίεξ, δζυνζγε ηοαένκδζδ ηδξ ανεζηείαξ ημο ηαζ μζ ζαιμονάζ ήηακ οπυ ηδκ άιεζδ δζηαζμδμζία ημο. Ο εεζιυξ ηςκ ζαιμονάζ είπε ηζξ νίγεξ ημο απυ ηδκ ηάλδ ηςκ άνζζηςκ ζππέςκ ηαζ ημλμηχκ πμο ηδκ απμηεθμφζακ ανζζημηνάηεξ-πμθειζζηέξ ημο 6μο αζχκα. Ώνπζηά οπδνεημφζακ ςξ θνμονμί ηδξ ηάλδξ ζηζξ επανπίεξ ηδξ πχναξ, μζ μπμίμζ ζοπκά ηαθμφκηακ ζηδκ πνςηεφμοζα βζα ηδκ οπενάζπζζδ ημο αοημηνάημνα απυ ακηανζίεξ ή ζηάζεζξ. Οζ ζαιμονάζ (ζηα ζαπςκζηά ν ππεξέηεο ηνπ θπξίνπ) είπακ δζηυ ημοξ ηχδζηα ζοιπενζθμνάξ ηαζ πίζηδξ ηαζ ηζιήξ. Ήηακ μπςζδήπμηε εοβεκμφξ ηαηαβςβήξ, βκχνζγακ ακάβκςζδ, βναθή ηαζ ηάπμζα ιαεδιαηζηά. ηα εκδζαθένμκηα ημοξ εηηυξ απυ ηζξ πμθειζηέξ ηέπκεξ, πενζθαιαακυηακ μ πμνυξ, δ θμβμηεπκία, δ πμίδζδ, δ θζθμζμθία ηαζ δ ηεθεημονβία ημο ηζαβζμφ. Χξ πμθειζζηέξ ηζιμφζακ ηδ βεκκαζυηδηα, πνμηζιμφζακ ηδκ αοημηημκία (ραξαθίξη) απυ ηδκ αηίιςζδ ηδξ ήηηαξ ή ηδξ πανάδμζδξ ζημκ επενυ, έδζκακ έιθαζδ ζηδκ δεζηή ζοιπενζθμνά, ζηδκ εκηζιυηδηα, ζηδκ ηήνδζδ ημο θυβμο ημοξ, ζηδκ απυθοηδ πεζεανπία, ζημ ζεααζιυ ζηδκ ζενανπία ηαζ ζηδκ οπμηαβή ζημοξ ακςηένμοξ ημοξ. Ο ζαιμονάζ πακηνεουηακ ηδ βοκαίηα πμο δζάθεβε μ ακχηενυξ ημο, ζοκήεςξ εοβεκζηήξ ηαηαβςβήξ, αθθά υπζ ακχηενδξ απυ ηδκ δζηή ημο. Βθυζμκ απμηημφζε βζμ, αοηυξ είπε ημ δζηαίςια κα βίκεζ ηζ αοηυξ ζαιμονάζ. Βπζηνεπυηακ κα έπεζ ενςιέκδ, αθθά ιε ηδκ πνμτπυεεζδ υηζ μ ακχηενυξ ημο εα εκέηνζκε ημ πανεθευκ ηδξ ιεηά απυ αοζηδνυ έθεβπμ. Ώηυια ηαζ ημ δζαγφβζμ ήηακ απαβμνεοιέκμ πςνίξ ηδκ ζοβηαηάεεζδ ημο ακςηένμο ημο. ημοξ ζαιμονάζ επζηνάηδζε ηαζ μ εεζιυξ ημο ζίλην ακάθμβμξ ιε ηδκ ανπαζμεθθδκζηή παηδεξαζηία. Ήηακ μ ενςηζηυξ δεζιυξ ιεηαλφ εκυξ ειπείνμο ηαζ εκυξ κέμο (δυηζιμο) πμθειζζηή. Πίζηεοακ υηζ δ ζπέζδ αοηή αμδεμφζε ηδκ δζδαζηαθία ηςκ ανπχκ ηαζ αλζχκ ηςκ ζαιμονάζ, ζημοξ κέμοξ. Δ Δπνρή Κακαθνχξα (1192-1333) πήνε ημ υκμιά ηδξ απυ ηδκ μιχκοιδ πυθδ, ακαημθζηά ημο Κουημ, υπμο είπε εβηαηαζηήζεζ ηδκ έδνα ημο μ ζζπονυξ ζμβημφκ Γηνπξηηφκν. Σμ 1192 μ επζηεθαθήξ ηδξ ηοαένκδζδξ Κακαθνχξα κίηδζε ιεηά απυ ειθφθζμ πυθειμ ημκ αοημηναημνζηυ ζηναηυ ηαζ απέηηδζε πθήνδ έθεβπμ ηδξ Εαπςκίαξ, αζηχκηαξ μοζζαζηζηά ηαεήημκηα ακηζααζζθέα. Ο αοημηνάημναξ δζαηήνδζε ηδ εέζδ ημο αθθά έπαζε υθδ ζπεδυκ ηδκ δφκαιή ημο. Δ πενίμδμξ αοηή ζδιαημδμηείηαζ απυ ηζξ πνμζπάεεζεξ ηςκ Μμββυθςκ κα εζζαάθμοκ ζηδκ Εαπςκία. Οζ Μμββυθμζ είπακ ήδδ ηαηαηηήζεζ ηδκ Κίκα ηαζ ημ 1274 έκαξ ιεβάθμξ ζηυθμξ ημοξ πνμζπάεδζε κα απμαζααζεεί ζηδ κδζζςηζηή πχνα. Ξεηίκδζε ιζα άβνζα καοιαπία, αθθά λαθκζηά ιζα ζθμδνή ακειμεφεθθα (ηοθχκαξ;) ηαηάζηνερε ημ ιεβαθφηενμ ιένμξ ημο ιμββμθζημφ ζηυθμο ηαζ ημκ ακάβηαζε κα απμζονεεί. Σμ ζηδκζηυ επακαθήθεδηε ημ 1281. Οζ Εάπςκεξ επί εαδμιάδεξ αιφκμκηακ, υηακ ιζα κέα ηνζηοιία δζάθοζε ημκ επενζηυ ζηυθμ ηαζ μζ Μμββυθμζ δεκ επζπείνδζακ πζα κέα εζζαμθή. Οζ Εάπςκεξ εεχνδζακ υηζ δ ακειμεφεθθα ήηακ απμηέθεζια εεσηήξ πανέιααζδ ηαζ μκυιαζακ ημκ άκειμ αοηυ θακηθάδε δδθαδή εεσηυ άκειμ. Δ Δπνρή Μνπξνκάρη ή Αζηθάγθα (1338-1573) μκμιάζηδηε απυ ηδκ πυθδ πμο είπε ηδκ έδνα ημο μ ζμβημφκ Ώζζηάβηα. Ώπυ ημ 1338 ηαζ βζα πενίπμο 50 πνυκζα, οπήνπακ ζηδ πχνα δομ αοημηναημνζηέξ αοθέξ, δ αυνεζα ηαζ δ κυηζα. Μεηά απυ
332
επακεζθδιιέκεξ ζοβηνμφζεζξ επζηνάηδζε μ αυνεζα ηαζ δ Εαπςκία έβζκε πάθζ εκζαία ημ 1392. Σμκ 14μ ηαζ 15μ αζχκα μζ βαζμηηήιμκεξ-πμθειζζηέξ (ηγζ-ζαιμονάζ) ηαηάθενακ κα εθέβπμοκ μθυηθδνεξ επανπίεξ, απμδοκαιχκμκηαξ έηζζ ηδκ ηεκηνζηή ηοαένκδζδ. Οζ θεμοδάνπεξ αοημί αζημφζακ πναβιαηζηή ελμοζία ηαζ πμθειμφζακ ζοκεπχξ ιεηαλφ ημοξ. Έπηζγακ ηάζηνα βζα ηδκ άιοκά ημοξ ηαζ ηα ηάζηνα αοηά ζοβηέκηνςκακ ημκ βφνς πθδεοζιυ δδιζμονβχκηαξ πυθεζξ, μνζζιέκεξ θμνέξ πμθοπθδεείξ. Μζα ηέημζα πυθδ είκαζ ηαζ δ ζδιενζκή πνςηεφμοζα Συηομ. Ώπυ ημκ 16μ αζχκα, δ Εαπςκία πφηκςζε ηζξ επαθέξ ηδξ ιε άθθεξ πχνεξ. Άνπζζε κα πνδζζιμπμζεί ηα ηζκέγζηα κμιίζιαηα πμο ανβυηενα ακηζηαηαζηάεδηακ απυ πνοζά ηαζ ανβονά κηυπζα. Τπμβνάθδηακ ειπμνζηέξ ζοκεήηεξ ιε ηδκ Κμνέα ηαζ ηδκ Κίκα ηαζ μζ Εάπςκεξ καοηζημί απέηηδζακ δζηαζχιαηα εβηαηάζηαζδξ ζε ημνεαηζηά θζιάκζα. Σμ 1543 ειθακίγμκηαζ ζηδκ Εαπςκία μζ πνχημζ Βονςπαίμζ (Πμνημβάθμζ) έιπμνμζ ηαζ καοηζημί πμο δίδαλακ ζημοξ Εάπςκεξ ηδ πνήζδ ηςκ πονμαυθςκ υπθςκ. Σμ 1549 έθεαζακ ηαζ Εδζμοίηεξ ζεναπυζημθμζ ιε επζηεθαθήξ ημκ (ιεηέπεζηα άβζμ) Φξαλζίζθν Ξαβηέξ, πμο πανά ηζξ ζδιακηζηέξ ακηζννήζεζξ ηςκ αμοδζζηχκ ηαζ ηςκ ζζκημσζηχκ, ηήνολακ ημ πνζζηζακζζιυ ζηζξ επανπίεξ ηδξ πχναξ. Οζ πνμζήθοημζ έθεαζακ ημοξ 150.000 ηαζ ζδνφεδηακ πμθθέξ εηηθδζίεξ. ιςξ μ πνζζηζακζζιυξ δεκ εοδμηίιδζε πμηέ ζηδκ Εαπςκία, ίζςξ βζαηί δεκ ηαίνζαγε ιε ηδκ ροπμζφκεεζδ ηςκ ηαημίηςκ ηδξ, ίζςξ βζαηί ημ επίζδιμ ηνάημξ ήηακ πάκηα επενζηυ ζε ηάεε είδμοξ πνμζδθοηζζιυ. Σμ 1587 έθεαζακ μζ Εζπακμί ηαζ ημ 1609 μζ Οθθακδμί. Οζ Βονςπαίμζ εηηυξ απυ ηδ πνήζδ ηςκ υπθςκ βκχνζζακ ζημοξ κηυπζμοξ ημ ηδθεζηυπζμ ηαζ άθθα υνβακα, ηδ ιέεμδμ ηαηαζηεοήξ βοαθζμφ ηαζ έθενακ ιαγί ημοξ οθάζιαηα, νμθυβζα, ηαπκυ, ηαθθζηεπκζηά (ενδζηεοηζηά ηαζ ημζιζηά) ένβα ηα μπμία ακηάθθαγακ ιε ημοξ Εάπςκεξ ιε πνοζάθζ ή αζήιζ. Οζ Εάπςκεξ άκμζλακ ιενζηά θζιάκζα ημοξ ζημ δοηζηυ ειπυνζμ ηαζ έηζζ λεηίκδζε δ επζημζκςκία ιε ημοξ Βονςπαίμοξ, δ μπμία εα έπεζ ζδιακηζηή επίδναζδ ζημ ιέθθμκ. ηυπμξ ηςκ Εαπχκςκ ήηακ πάκηα δ ηαηάηηδζδ ηδξ Κμνέαξ ηαζ ηδξ Κίκαξ. Σμ 1592 ζαπςκζηυξ ζηναηυξ εζζέααθε ζηδκ Κμνέα ηαζ ζφκημια ηαηέθααε ηδκ πνςηεφμοζά ηδξ, εμφθ. ιςξ μζ Κμνεάηεξ ιε ηδ αμήεεζα ηζκεγζημφ ζηναημφ ακηεπζηεεήηακ ηαζ ςξ ημ 1598 απχεδζακ ημοξ εζζαμθείξ. Δ Δπνρή Έλην ή Σνθνπγθάβα (1603-1867) ζδιαδεφηδηε απυ ηδκ έκανλδ ηδξ δζαηοαένκδζδξ ημο ζμβημφκ Σνθνπγθάβα Ηεγηάζνπ ηαζ εεςνείηαζ δ πενίμδμξ ημο εηζοβπνμκζζιμφ ηδξ Εαπςκίαξ. Ο ζμβημφκ αοηυξ εβηαηέζηδζε ηδκ ηοαένκδζή ημο ζημ Έκημ (Συηομ) απέηηδζε ζζπονυηαηδ πμθζηζηή δφκαιδ ηαζ πθμφημ ηαζ έεεζε ηδ πχνα οπυ ημκ έθεβπυ ημο θνμκηίγμκηαξ κα δζμνίζεζ έιπζζημφξ ημο ζε ζηναηδβζηέξ εέζεζξ. Ο αοημηνάημναξ πανέιεζκε δ ηεθαθή ημο ηνάημξ, δζαηδνμφζε ημ ιεβαθείμ ημο, ήηακ ζεααζηυξ απυ υθμοξ, αθθά απμιμκςιέκμξ ζηα ακάηημνα ιε ιδδεκζηή πμθζηζηή ζζπφ. Οζ επυιεκμζ ζμβημφκ βζα 260 πνυκζα ήηακ υθμζ ηδξ μζημβέκεζαξ Σμημοβηάαα ηαζ δ Βπμπή Έκημ ήηακ δ πζμ εζνδκζηή πενίμδμξ ζηδκ ζζημνία ηδξ πχναξ ιζαξ ηαζ μζ ζμβημφκ δεκ είπακ πζα ακηαβςκζζηέξ ηαζ επζηναημφζε πμθζηζηή ζηαεενυηδηα. Σμ 1633 μ ζμβημφκ Σμημοβηάαα Εειίηζμο απαβυνερε ηα ηαλίδζα ζημ ελςηενζηυ ηαζ απμιυκςζε ζπεδυκ ηεθείςξ ηδκ Εαπςκία. Τπήνπακ ιυκμ πενζμνζζιέκεξ ειπμνζηέξ ζπέζεζξ ιε ηδκ Κίκα ηαζ ηδκ Οθθακδζηή Βηαζνία Ώκαημθζηχκ Εκδζχκ ζημ θζιάκζ ημο Ναβηαζάηζ. πμζμζ Βονςπαίμζ απμαζαάγμκηακ ζε ζαπςκζηέξ αηηέξ, ζοθθαιαάκμκηακ ηαζ εηηεθμφκηακ πςνίξ δίηδ. Οζ πνζζηζακμί ηαηαδζχπηδηακ ηαζ
333
οπμπνεχεδηακ κα αζπαζημφκ ημκ ζζκημσζιυ ή ημκ αμοδζζιυ ή κα θφβμοκ απυ ηδ πχνα. Οζ Πμνημβάθμζ εηδζχπεδηακ ηαζ ιενζημί Βονςπαίμζ δζπθςιάηεξ εηηεθέζηδηακ, εκχ δζαηυπδηακ μζ δζπθςιαηζηέξ ζπέζεζξ. Βπίζδξ απαβμνεφηδηακ ηα λέκα αζαθία. Ο θαυξ πςνίζηδηε ζε πέκηε ηάλεζξ. Σα ιέθδ ηδξ αοημηναημνζηήξ μζημβέκεζαξ ήηακ οπενάκς ηάλεςκ. Πάκς απυ υθμοξ ήηακ μζ ζαιμονάζ (5% ημο πθδεοζιμφ). Ώημθμοεμφκ μζ αβνυηεξ (80%), μζ ηεπκίηεξ ηαζ μζ έιπμνμζ. Κάης απυ ημοξ ειπυνμοξ ήηακ μζ πενζεςνζαημί, μζ αονζμδέρεξ, μζ πυνκεξ, μζ δζαζηεδαζηέξ (δεμπμζμί, ηναβμοδζζηέξ) ηαζ μζ ακεπάββεθημζ. ηα ιέθδ ηςκ ηάλεςκ δεκ επζηνεπυηακ δ αθθαβή ημζκςκζηήξ εέζδξ. ιςξ πνμξ ημ ηέθμξ ηδξ πενζυδμο αοηήξ, δ ημζκςκζηή ζενανπία άνπζζε κα ηθμκίγεηαζ ιε ηδκ άκμδμ ηαζ ζζπονμπμίδζδ ηδξ ειπμνζηήξ ηάλδξ, υηακ μζ ζαιμονάζ άνπζζακ κα ελανηχκηαζ υθμ ηαζ πενζζζυηενμ μζημκμιζηά απυ ημοξ πθμφζζμοξ ειπυνμοξ. ηα ηέθδ ημο 18μο αζχκα δ πίεζδ απυ ημ ελςηενζηυ άνπζζε κα βίκεηαζ υθμ ηαζ ιεβαθφηενδ. Δ ηοαένκδζδ ημ 1720 επέηνερε ηδκ είζμδμ επζζηδιμκζηχκ αζαθίςκ (ιαεδιαηζηχκ αζηνμκμιίαξ), αθθά ηαζ θμβμηεπκζηχκ εθυζμκ δεκ είπακ πνζζηζακζηυ πενζεπυιεκμ. Πνχηα μζ Ρχζμζ άνπζζακ πενζμνζζιέκεξ ειπμνζηέξ επαθέξ ηαζ ανβυηενα μζ Άββθμζ, μζ Γάθθμζ ηαζ μζ Ώιενζηάκμζ πίεζακ βζα ημ άκμζβια ηςκ θζιακζχκ ζημ δζεεκέξ ειπυνζμ. Οζ πζέζεζξ βζα κα ζηαιαηήζεζ δ απμιυκςζδ ηαζ δ ηαεοζηένδζδ ηδξ πχναξ, ακάβηαζακ ιεηά απυ έκα ζφκημιμ ειθφθζμ πυθειμ, ημκ ηεθεοηαίμ ζμβημφκ Σμημοβηάαα Κέζηζ κα παναζηδεεί ηαζ κα απμηαηαζηήζεζ ηζξ ελμοζίεξ ημο αοημηνάημνα. Σμ 1854 οπμβνάθδηε δ πλζήθε Καλαγθάβα ιεηαλφ Εαπςκίαξ ηαζ ΔΠΏ. Με ηδ ζοκεήηδ αοηή, παφεζ μοζζαζηζηά δ απμιυκςζδ ηδξ πχναξ ηαζ ανπίγμοκ δεζθά μζ πνχηεξ ειπμνζηέξ δμζμθδρίεξ ιε ηδ Αφζδ. Θα αημθμοεήζμοκ ηαζ άθθεξ πανυιμζεξ ζοιθςκίεξ ιε ηδ Ρςζία, ηδ Γαθθία ηαζ ηδ ΐνεηακία. ηα ηέθδ ημο 1868, ιενζηέξ πζθζάδεξ ζηναηζχηεξ απυ ηζξ δηηδιέκεξ δοκάιεζξ ημο ζμβημφκ Σνθνπγθάβα Κέηθη, ιαγί ιε ηιήια ημο ζηυθμο ηαηέθοβακ ζημ αμνεζυηενμ ιεβάθμ κδζί Έγμ (βκςζηυ ζήιενα ςξ Υμηάζκημ). Σμοξ ζοκυδεοε ιζα μιάδα Γάθθςκ ζοιαμφθςκ ιε δβέηδ ημ Επι Μπξπλέ. ηζξ 25 Αεηειανίμο ακαηήνολακ ηδκ ακελάνηδηδ Γεκνθξαηία ηνπ Έδν ιε αάζδ ημ αιενζηακζηυ πνυηοπμ ηαζ ελέθελακ ςξ πνυεδνυ ηδξ ημκ Δλνκφην Σαθεάθη (μ ιμκαδζηυξ πνυεδνμξ ηδξ ζαπςκζηήξ ζζημνίαξ). Βπίζδξ πναβιαημπμίδζακ ηζξ πνχηεξ εηθμβέξ. Ήνεακ ζε επαθή ιε ηζξ αιενζηακζηέξ, βαθθζηέξ ηαζ νςζζηέξ ακηζπνμζςπείεξ ζηδ Εαπςκία, αθθά δεκ ηαηάθενακ κα επζηφπμοκ ηάπμζα δζεεκή ακαβκχνζζδ ηδξ ηοαένκδζήξ ημοξ. Δ Αδιμηναηία είπε ηδκ δζηή ηδξ ζδιαία ιε έκα πνοζάκεειμ ζε βαθάγζμ θυκημ, πμο ήηακ ημ αοημηναημνζηυ ζφιαμθμ ηαζ έκα ηυηηζκμ αζηένζ ιε εθηά αηηίκεξ πμο ήηακ ημ ζφιαμθμ ηδξ κέαξ Αδιμηναηίαξ. Σμ πεζιχκα ημο 1869 μπφνςζακ ηζξ ζδιακηζηυηενεξ εέζεζξ ημοξ ζημ κδζί, υνζζακ Γζαπςκέγμ ζηναηζςηζηυ δζμζηδηή ιε οπμδζμζηδηή ημκ Γοθ Μπνοκέ ηαζ δζμζηδηέξ ηςκ ηεζζάνςκ ηαλζανπζχκ, Γάθθμοξ αλζςιαηζημφξ. Ο αοημηνάημναξ αθμφ ζζπονμπμίδζε ηδκ ελμοζία ημο ζηδκ οπυθμζπδ πχνα έζηεζθε ημκ Ώπνίθζμ ζζπονέξ δοκάιεζξ ηαζ επζηέεδηακ ζηδκ Αδιμηναηία ημο Έγμ. Ο Πνυεδνμξ Βκμιυημ παναδυεδηε ηαζ δ αναπφαζα αοηή ζαπςκζηή δδιμηναηία, έπαρε κα οπάνπεζ ζηζξ 27 Εμοκίμο 1869. Σμ κδζί Έγμ ιεημκμιάζηδηε ζε Υμηάζκημ.
334
Σμ 1868 ανπίγεζ δ Δπνρή Μέηληδη (1868-1912) ή ηδξ θσηηζκέλεο δηαθπβέξλεζεο. Ο κζηδηήξ ηςκ ειθφθζςκ ζοβηνμφζεςκ αοημηνάημναξ Μαηζνπρίην (ή Μέηληδη) ιεηαηζκήεδηε απυ ημ Κουημ ζημ Συηομ ηαζ ακέθααε ηζξ ελμοζίεξ ηδξ πχναξ ηναηχκηαξ ηονίςξ ημκ έθεβπμ ηςκ εκυπθςκ δοκάιεςκ, αθθά ηαζ ηδξ εηηεθεζηζηήξ ελμοζίαξ. Δ πμθζηζηή ζζπφξ ιεηαθένεδηε απυ ημοξ ζμβημφκ ζηα πένζα ιζαξ ιζηνήξ μιάδαξ εοβεκχκ ηαζ πνχδκ ζαιμονάζ. Δ Εαπςκία πανυθμ πμο οπμπνεχεδηε κα οπμβνάρεζ επαπεείξ ζοκεήηεξ ιε ημοξ δοηζημφξ, έηνεπε ηχνα κα ηαθφρεζ ημ ηεπκμθμβζηυ, μζημκμιζηυ ηαζ ζηναηζςηζηυ πάζια πμο ηδ πχνζγε ιε ημοξ λέκμοξ. Έηζζ εεζπίζηδηακ ναβδαίεξ ιεηαννοειίζεζξ ζε υθμοξ ημοξ ημιείξ. Σμ ηφνζμ παναηηδνζζηζηυ ηδξ κέαξ επμπήξ ήηακ δ εβηαηάθεζρδ ηδξ παναδμζζαηήξ λεκμθμαίαξ ηαζ δ ηάζδ ιίιδζδξ πνμξ ηάεε ηζ δοηζηυ, ζημ κηφζζιμ, ζηζξ επζζηήιεξ, ζηδκ ηεπκμθμβία ηαζ ηονίςξ ζημοξ εεζιμφξ. Ο ζηναηυξ εηζοβπνμκίζηδηε ζφιθςκα ιε ημ πνςζζηυ πνυηοπμ ηαζ ημ καοηζηυ αημθμφεδζε ημκ αββθζηυ ηνυπμ μνβάκςζδξ ηαζ ζηναηδβζηήξ. Οζ ζαιμονάζ έπαζακ ηα πνμκυιζά ημοξ ηαζ πενζεςνζμπμζήεδηακ. Καεζενχεδηε δ ενδζηεοηζηή εθεοεενία ηαζ πνμζηαηεφηδηακ εεζιζηά ηα ακενχπζκα δζηαζχιαηα. Σμ εηπαζδεοηζηυ ζφζηδια ιεηαννοειίζηδηε ζφιθςκα ιε ηα εονςπασηά πνυηοπα ηαζ ηαεζενχεδηε δ οπμπνεςηζηή εηπαίδεοζδ. Εάπςκεξ ενεοκδηέξ ζηάθεδηακ ζημ ελςηενζηυ ηαζ ιεθέηδζακ ηζξ δοηζηέξ επζζηήιεξ. Τπμζηδνίπεδηε δ ακάπηολδ ηςκ επζπεζνήζεςκ ηαζ ηδξ αζμιδπακίαξ ηαζ αεθηζχεδηακ ηα δίηηοα ιεηαθμνχκ. Σμ 1881 ζδνφεδηακ ηα πνχηα ηυιιαηα ηαζ ζε ηέζζενα πνυκζα μνηίζηδηε δ πνχηδ δδιμηναηζηά εηθεβιέκδ ηοαένκδζδ ιε πνςεοπμονβυ ημκ Ίην Υηξνκπνχκη (18411909). Σμ 1889 δ πχνα απέηηδζε φκηαβια ακηζβνάθμκηαξ ημ πνςζζηυ ιμκηέθμ ηαζ ηαεζενχεδηε ημζκμαμοθεοηζηυ ζφζηδια. Καηανβήεδηε δ δμοθμπανμζηία ηαζ μζ ιεβάθμζ θεμοδάνπεξ οπμπνεχεδηακ κα παναδχζμοκ ηζξ βαίεξ ημοξ ζημκ αοημηνάημνα. Ώημθμφεδζε ακαδαζιυξ ηδξ βδξ πνμξ υθεθμξ ηςκ ιζηνχκ βεςνβχκ. Δ Εαπςκία απμηαηέζηδζε δζπθςιαηζηέξ ζπέζεζξ ιε υθεξ ηζξ ιεβάθεξ πχνεξ ημο ηυζιμο. Έηζζ ζε θίβεξ δεηάδεξ πνυκζα, δ πχνα απυ ηαεοζηενδιέκμ ιεζαζςκζηήξ ιμνθήξ ηαλζηυ ηαζ θεμοδανπζηυ ηνάημξ, ιεηαηνάπδηε ζε ζφβπνμκδ ημζκμαμοθεοηζηή δδιμηναηία ιε δμιέξ πμο εθάπζζηα δζέθενακ απυ ηςκ άθθςκ πνμδβιέκςκ θαχκ. Δ αζηζηή ηάλδ πμο ήηακ ακφπανηηδ πνζκ, μοζζαζηζηά ζδνφεδηε εηαζαζηζηά απυ ημκ ενυκμ ηαζ ζηζξ ανπέξ μζ ηαίνζεξ εέζεζξ ηδξ ηναηζηήξ ζενανπίαξ ηαηαθήθεδηακ απυ αζημφξ αθμζζςιέκμοξ ζηδκ αοθή. Σμ 1894 δ Εαπςκία ηήνολε ημκ πυθειμ ηαηά ηδξ Κίκαξ ηαζ ηαηέθααε ηδκ Φμνιυγα, αθθά οπμπνεχεδηε απυ ηζξ δοηζηέξ δοκάιεζξ κα ηδκ επζζηνέρεζ. Ώοηή δ επέιααζδ πθήβςζε ηδκ πενδθάκζα ηςκ Εαπχκςκ μζ μπμίμζ αφλδζακ ηζξ πνμζπάεεζεξ εηζοβπνμκζζιμφ ημο ζηναημφ ηαζ ημο καοηζημφ ημοξ. Σμ 1904-5 δ Εαπςκία ηαζ δ Ρςζία μδδβήεδηακ ζε πυθειμ ηαζ δ κίηδ ηςκ Εαπχκςκ πνμηάθεζε ημ δζεεκή ζεααζιυ. Σμ 1910 δ Εαπςκία πνμζάνηδζε ηδκ Κμνέα. Σμ 1912 πέεακε μ αοημηνάημναξ Μέζκηγζ, αθήκμκηαξ πίζς ημο ιζα εκμπμζδιέκδ ζφβπνμκδ δδιμηναηζηή πχνα. ιςξ πανυθμ πμο μζ ηάλεζξ ηςκ ζαιμονάζ ηαζ ηςκ θεμοδανπχκ δεκ οπήνπακ πζα, μζ κμζηαθβμί ηδξ ‘παθζάξ έκδμλδξ Εαπςκίαξ’ πνμηαθμφζακ ζοκεπχξ ηαναπέξ ηαζ ελχεδζακ ηδ πχνα πνμξ ημκ εεκζηζζιυ, πνάβια πθδνχεδηε ζηζξ επυιεκεξ δεηαεηίεξ πμθφ αηνζαά απυ ημκ ίδζμ ημκ βζαπςκέγζημ θαυ. Δ εηαζμιδπάκζζδ ηδξ Εαπςκίαξ απαζημφζε ζοκεπείξ εζζαβςβέξ πνχηςκ οθχκ πμο δεκ πανάβμκηακ ζηδ πχνα. Γζα κα ελαζθαθζζεμφκ μζ αβμνέξ ηδξ δ άνπμοζα
335
εεκζηζζηζηή ηάλδ ηδξ πχναξ επζδίςλε ηδκ ηαηάηηδζδ εδαθχκ ζηδκ αζζαηζηή ήπεζνμ. Έηζζ, ιε ηάπμζα πνυθαζδ, ζαπςκζηυξ ζηναηυξ εζζέααθε ζηδ Μακηγμονία ημ 1931 ηαζ ίδνοζε έκα ηνάημξ-ιαλζθάνζ, δζμνίγμκηαξ ςξ δβέηδ ημκ έηπηςημ Κζκέγμ αοημηνάημνα Πνπ Γη. ηακ δ Κίκα αθέπμκηαξ ημκ ηίκδοκμ πνμζέθοβε ζηδκ ΚΣΒ, δ Εαπςκία απθχξ απμζφνεδηε αοηήκ. Λίβμ ανβυηενα δ Εαπςκία επζηέεδηε ζηδκ Κίκα, αμιαάνδζζε ακδθεχξ ηδ Νακηίκ ηαζ επαημθμφεδζακ άβνζεξ ζθαβέξ ημο ηζκεγζημφ πθδεοζιμφ. ηδ ζοκέπεζα ηαηέθααε ηδκ Φμνιυγα, ηδκ Εκδμηίκα ηαζ πμθθά κδζζά ημο Βζνδκζημφ. Δ πίεζδ ηςκ εεκζηζζηχκ, ακάβηαζε ημκ αοημηνάημνα Υηξνρίην κα ηδνφλεζ ημκ πυθειμ ζηζξ Δκςιέκεξ Πμθζηείεξ, ιε ιζα αζθκζδζαζηζηή επίεεζδ ζημ Πενθ Υάνιπμν ηδξ Υααάδξ ημ Αεηέιανζμ ημο 1941, πμο ηαηάζηνερε ιεβάθμ ιένμξ ημο αιενζηακζημφ ζηυθμο. Μεηά απυ ηεηναεηή πυθειμ ιε ηαηάθδλδ ημοξ ηναβζημφξ αμιαανδζζιμφξ ιε αημιζηέξ αυιαεξ, ηδξ Υζνμζίια ηαζ ημο Ναβηαζάηζ, δ Εαπςκία παναδυεδηε άκεο υνςκ. ήιενα δ Εαπςκία, απαθθαβιέκδ ζπεδυκ απυ εεκζηζζηζηέξ επζννμέξ, είκαζ ιζα ημζκμαμοθεοηζηή δδιμηναηία ηαζ έκα απυ ηα πζμ ακαπηοβιέκα ηαζ εοδιενμφκηα ηνάηδ ημο ζφβπνμκμο ηυζιμο.
Ζ Κνξέα Δ πενζυκδζμξ ηδξ Κμνέαξ ηαημζηείηαζ απυ ημοξ πνμσζημνζημφξ πνυκμοξ ηαζ οπήνλε εζηία κεμθζεζημφ πμθζηζζιμφ, πμο πζεακχξ πνμενπυηακ απυ ηδ βεζημκζηή Κίκα. φιθςκα ιε ηδ ιοεμθμβία ημ πνχημ ημνεαηζηυ ααζίθεζμ μκμιαγυηακ Σζνζφλ ηαζ ζδνφεδηε ημ 2333 π.Υ. ζηα αμνεζμδοηζηά ηδξ πχναξ ζηδκ πενζμπή πμο ανίζηεηαζ ζήιενα δ πνςηεφμοζα ηδξ ΐυνεζαξ Κμνέαξ, Πζμκβη Γζάκβη, ηαηά ηδ δζάνηεζα ηδξ ηονζανπίαξ ηδξ ηζκεγζηήξ ηαηαβςβήξ δοκαζηείαξ Σζζ-ηζε (12μξ-20ξ π.Υ. αζ.). Πνμξ ημ ηέθμξ ηδξ πενζυδμο αοηήξ μ πχνα άνπζζε κα πνδζζιμπμζεί ηα ιέηαθθα ηαζ κα δζαιμνθχκεζ αβνμηζηέξ ημζκςκζηέξ δμιέξ. Σμ 108 π.Υ. δ Κζκεγζηή δοκαζηεία Υακ ηαηέηηδζε ηδ πενζυκδζμ ηαζ ηδ πχνζζε ζε ηέζζενζξ δζμζηδηζηέξ πενζθένεζεξ, μζ μπμίεξ απμθάιαακακ ζπεηζηήξ αοημκμιίαξ ηαζ δζαηδνμφζακ ζηεκμφξ δεζιμφξ ιεηαλφ ημοξ. Μέπνζ ημ 75 π.Υ. μζ ηνεζξ απυ αοηέξ έβζκακ ακελάνηδηεξ ηαζ δ ιζα έιεζκε οπυ ηζκεγζηυ έθεβπμ ςξ ημ 313 ι.Υ. Δ πχνα ηυηε δζαζνέεδηε ζε ηνία ααζίθεζα (πεξίνδνο ησλ Σξηψλ Βαζηιείσλ). Σμ ιεβαθφηενμ ήηακ ημ Κνγθνπξέν ζηα αυνεζα πμο ηαηείπε ηαζ ιεβάθμ ιένμξ ηδξ Μακηγμονίαξ, ζηα κμηζμακαημθζηά ημ Μπαεθηδέ ηαζ ζηα κμηζμδοηζηά ημ ααζίθεζμ ίιια. Γφνς ζημ 660 ημ ααζίθεζμ ίθθα ζοιιάπδζε ιε ηδκ ηζκεγζηή δοκαζηεία Σακβη ηαζ ηαηέθααε ημ Μπαεηηγέ πμο ήηακ ζφιιαπμξ ηςκ Εαπχκςκ ηαζ ανβυηενα ημ Κμβημονέμ. Ήηακ δ πνχηδ πμθζηζηή εκμπμίδζδ ηδξ πχναξ. Σα παναηηδνζζηζηά ηδξ πεξηφδνπ ίιια (7μξ-9μξ αζχκαξ) είκαζ δ ααεζά επίδναζδ ημο ηζκεγζημφ πμθζηζζιμφ, δ δζάδμζδ ημο ημιθμοηζακζζιμφ, δ εκίζποζδ ηδξ ιμκανπζηήξ ελμοζίαξ ηαζ δ άκεδζδ ημο ειπμνίμο πμο επέθενε ιεβάθδ μζημκμιζηή ακάπηολδ. ημ ηέθμξ ημο 9μο αζχκα, δ Κμνέα έγδζε ιζα κέα δζάζπαζδ ζε ηνία ααζίθεζα, αθθά ημ 918 εκμπμζήεδηε ηαζ πάθζ οπυ ηδκ Απλαζηεία Καξπφ δ μπμία έδςζε ηαζ ημ υκμιά ηδξ ζηδ πχνα. Καηά ηδ δζάνηεζα ηδξ πενζυδμο ηδξ δοκαζηείαξ Κμνου (918-1392), ηςδζημπμζήεδηε δ κμιμεεζία, εζζήπεδ ζφβπνμκμ ζφζηδια δζμίηδζδξ ηαζ άκεδζε μ αμοδζζιυξ. Σμ 1238 εζζέααθακ ζηδ πχνα μζ Μμββυθμζ ηαζ άνπζζε έκα πυθειμξ πμο ηνάηδζε ηνζάκηα πνυκζα ζημ ηέθμξ ημο μπμίμο μζ Μμββυθμζ επζαθήεδηακ. ιςξ μζ 336
ηαηαηηδηέξ ζφκημια απμζφνεδηακ ελ αζηίαξ δζηχκ ημο εζςηενζηχκ δζαιαπχκ ηαζ ημ 1340 δ πχνα ήηακ ηαζ πάθζ ακελάνηδηδ. Σμ 1392, μ ζηναηδβυξ Γζ ευβη-Γηο ιε πναλζηυπδια ηαηέθααε ηδκ ελμοζία ηαζ ίδνοζε ηδ πθέμκ ιαηνυαζα δοκαζηεία ηδξ Άπς Ώκαημθήξ, ηδκ Γπλαζηεία Γη ή Γηνζεφλ, δ μπμία δζήνηεζε ςξ ημ 1910. Δ πνςηεφμοζα ιεηαθένεδηε ζηδκ Υακζάβη (ζδιενζκή εμφθ), ηαεζενχεδηε ημ ημνεαηζηυ αθθάαδημ πμο έδςζε χεδζδ ζε πμθζηζζηζηή ηαζ μζημκμιζηή πνυμδμ. Σμ 1592-1598 δ πχνα δέπεδηε επίεεζδ απυ ημοξ Εάπςκεξ πμο ηαηέθααακ ζδιακηζηά εδάθδ ηδξ ηαζ ηδκ εμφθ ιςξ μζ Κμνεάηεξ ιε ηδ αμήεεζα ηςκ Κζκέγςκ ηδξ δοκαζηείαξ Μζκβη απχεδζακ ημοξ Εάπςκεξ. Οζ ηαηαζηνμθέξ ηαζ μζ πμθειζηέξ δαπάκεξ υιςξ, ελαζεέκδζακ μζημκμιζηά ηδ πχνα έηζζ ηαζ ηζξ δεηαεηίεξ ημο 1620 ηαζ 1630 υηακ δ δοκαζηεία Σζζκη (ή Μακηζμφ) ηδξ Μακηγμονίαξ επζπείνδζε εζζαμθή, δεκ ιπυνεζε κα πνμαάθεζ απμηεθεζιαηζηή ακηίζηαζδ ηαζ δέπεδηακ ηδκ επζηονζανπία ηδξ. Οζ Μακηζμφ ηαηέθοζακ ηδκ ηζκεγζηή δοκαζηεία Μζκβη ηαζ έβζκακ ηφνζμζ ηαζ ηδξ Κίκαξ, ζδνφμκηαξ ηδκ δοκαζηεία Σζζκη. Σμ 1582 έθεαζακ ζηδκ Κμνέα μζ πνχημζ Βονςπαίμζ (Πμνημβάθμζ) ηαζ άνπζζακ κα δδιζμονβμφκηαζ ηαεμθζηέξ ζεναπμζημθέξ. ηα ηέθδ ημο 19μο αζχκα ηάπμζμζ δζςβιμί ηαηά ηςκ πνζζηζακχκ, έδςζακ ημ πνυζπδια ζημοξ Αοηζημφξ κα επέιαμοκ ηαζ κα οπμπνεχζμοκ ηδκ Κμνέα κα ακμίλεζ ηα θζιάκζα ηδξ ζημ ειπυνζμ ηδξ Αφζδξ. Μεηά ημοξ δομ κζηδθυνμοξ πμθέιμοξ ηδξ Εαπςκίαξ ηαηά ηδξ Κίκαξ (1894/5) ηαζ ηδξ Ρςζίαξ 1904/5) δ Κμνέα πέναζε ζηδκ ηονζανπία ηδξ Εαπςκίαξ, έβζκε πνμηεηημνάημ ηδξ ηαζ ηεθζηά ημ 1910 πνμζανηήεδηε ηεθείςξ. Σενάζηζεξ δζαδδθχζεζξ ηαζ λεζδηςιμί ηςκ Κμνεαηχκ ημκ Μάνηζμ ημο 1919 ηαηά ηδξ ηαημπήξ, ηαηέθδλακ ζε ζθαβή 7000 αυπθςκ απυ ηζξ ζαπςκζηέξ δοκάιεζξ. Μεηά ηδκ ήηηα ηδξ Εαπςκίαξ ημ 1945, δ Κμνέα πςνίζηδηε ζηα δφμ ηαζ παναιέκεζ ηαζ ζήιενα έηζζ. Δ Νυηζα ιε πνςηεφμοζα ηδ εμφθ, έιεζκε ζημ Αοηζηυ ζηναηυπεδμ ηαζ ακαπηφπεδηε ςξ ηαπζηαθζζηζηή μζημκμιία ηαζ δ ΐυνεζα ιε πνςηεφμοζα ηδκ Πζμκβη Γζάκβη έβζκε ημιιμοκζζηζηή.
Ζ Κίλα (κεηά ην 588 κ.Υ.) Δ Κίκα εκχεδηε λακά ημ 588 οπυ ηδ αναπφαζα Γπλαζηεία νπί (581-618). οπκά ηδκ ζοβηνίκμοκ ιε ηδκ ανπαία Αοκαζηεία Κζκ βζα ηδ ζφκημιδ εδηεία ηδξ, ηδ ζηθδνυηδηα ηαζ ηα ηαημνεχιαηά ηδξ. Δ πνυςνδ δζάθοζή ηδξ απμδίδεηαζ ζηδκ ακαθβδζία ηδξ. Ο θαυξ οπέθενε απυ ηδ αανζά θμνμθμβία ηαζ ηδκ οπμπνεςηζηή ενβαζία. Δ οπμπνεςηζηή ενβαζία απέθενε ηδκ έκανλδ ηαηαζηεοήξ ημο Μεβάθμο Κακαθζμφ ιήημοξ 1800 πζθζμιέηνςκ (ικδιεζχδεξ επίηεοβια ιδπακζηήξ) ηαζ άθθςκ ιεβάθςκ ηαηαζηεοαζηζηχκ ένβςκ ζηα μπμία ζοιπενζθαιαάκεηαζ ηαζ ιεβάθμ ιένμξ ημο ζκζημφ Σείπμοξ. Βλαζεεκδιέκδ απυ ηα πμθοδάπακα ένβα, ηζξ εζζαμθέξ ημονηζηχκ θφθςκ απυ ηδ Αφζδ ηαζ ηζξ ηαηαζηνμθζηέξ εηζηναηείεξ ηαηά ηδξ Κμνέαξ, δ δοκαζηεία ηαηέννεοζε απυ ηζξ θασηέξ ελεβένζεζξ. Ο ζδνοηήξ δοκαζηείαξ ήηακ μ νχη Γνπέλ Ση (541-604), εεςνείηαζ απυ ημοξ ιεβάθμοξ ακαιμνθςηέξ ηδξ πχναξ βζαηί ηαηάθενε κα εκμπμζήζεζ ηαζ πάθζ ηδκ Κίκα, επέθενε ζδιακηζηέξ ιεηαννοειίζεζξ ζημ δζμζηδηζηυ ζφζηδια ηαζ πάηαλε ηδκ εοκμζμηναηία. Ο δζάδμπυξ ημο δμθμθμκήεδηε απυ ημκ ανζζημηνάηδ Λζ Γμοέκ ηαζ ημ βζμ ημο Λζ ζιίκ, μζ μπμίμζ ίδνοζακ ηδ Αοκαζηεία ηςκ Σακβη.
337
Δ Γπλαζηεία ησλ Σαλγθ 618-907) άκμζλε κέα πενίμδμ εοδιενίαξ ηαζ ακαηαθφρεςκ ζημ ημιέα ηδξ ηεπκμθμβίαξ ηαεχξ ηαζ άκεδζδξ ηςκ ηεπκχκ ηαζ ηςκ βναιιάηςκ. οκηεθέζηδηακ ιεβάθεξ πνυμδμζ ζηζξ επζζηήιεξ, υπςξ ζηα ιαεδιαηζηά, ηδκ ζαηνζηή ηαζ ηδκ αζηνμκμιία. Εδνφεδηε ημ Ηλζηηηνχην Ηζηνξίαο πμο ακέθααε ηδ ζοββναθή ηςκ πεπναβιέκςκ ηςκ πνμδβμφιεκςκ δοκαζηεζχκ. Δ ηζκεγζηή ηαθθζβναθία ηαζ πμίδζδ βκχνζζακ ηδ πνοζή επμπή ημοξ. Δ πνμδβιέκδ ανπζηεηημκζηή δδιζμφνβδζε ιζα κέα εζηυκα ζηζξ πυθεζξ ηαζ ζδζαίηενα ζηδκ πνςηεφμοζα Σζακβη-Ώκ (ζδιενζκή Ξζ’ακ). Οζ Εάπςκεξ έπμκηαξ πνυηοπμ ηδκ ηζκεγζηή νοιμημιία δζαιυνθςζακ ηζξ δζηέξ ημοξ πνςηεφμοζεξ Νάνα ηαζ Κουημ. Δ πενίμδμξ ηδξ δοκαζηείαξ Σακβη, υπςξ ηαζ δ παθαζυηενδ Υακ εεςνμφκηαζ ςξ μζ πζμ εοηοπείξ πενίμδμζ ηδξ ηζκεγζηήξ ζζημνίαξ. Κνάηδζακ ημοξ ειπμνζημφξ δνυιμοξ πνμξ ηδ Αφζδ ακμζηημφξ ηαζ ιέζς ημο Γξφκνπ ηνπ Μεηαμηνχ ηαζ ηςκ θζιακζχκ, οπήνπε εηηεηαιέκδ ακηαθθαβή πνμσυκηςκ ιε ηζξ λέκεξ πχνεξ (Εκδία, ανααζηέξ πχνεξ, αηυια ηαζ ιε ημ ΐογάκηζμ). Πμθθμί λέκμζ έιπμνμζ εβηαηαζηάεδηακ ζηδκ Κίκα. Δ πνυζααζδ ζηζξ δδιυζζεξ εέζεζξ ήηακ εθζηηή βζα υθμοξ (ακελανηήηςξ ημζκςκζηήξ ηάλδξ) ιεηά απυ ελεηάζεζξ, βζα ηδ ζοιιεημπή ζηζξ μπμίεξ δ ‘βκχζδ ηςκ ηθαζζζηχκ’ ηαζ δ ‘βκχζδ ηςκ κυιςκ’ ήηακ απαναίηδηεξ. Δ αηηζκμαμθία ηδξ Κίκαξ επδνέαζε ζδιακηζηά ηδκ ημοθημφνα ηδξ Εαπςκίαξ ηαζ ηδξ Κμνέαξ. Δ ακηαθθαβή πνεζαεοηχκ ιε ηζξ λέκεξ πχνεξ ηαζ ηονίςξ ιε ηδκ Εκδία πθμφηζζε ηδ ηζκεγζηή επζζηδιμκζηή ζηέρδ ηαζ ημκ πμθζηζζιυ. Βπίζδξ επί δοκαζηείαξ ηςκ Σακβη άκεδζε μ πμθζηζζιυξ. Ώκαδείπεδηακ ιεβάθμζ πμζδηέξ υπςξ μζ Νηνπ Φνπ (712-770) ηαζ Λη Μπάτ (701-762) ηαζ γςβνάθμζ υπςξ μζ Υαλ Γθαλ (706-783), ηαζ Βνπ Νηάν Εη (680-740). Σδκ ίδζα επμπή ιαγί ιε ηα πνμσυκηα έθεαζακ ηαζ ζηδ Κίκα ηαζ μζ δζάθμνεξ ενδζηείεξ λέκδξ πνμέθεοζδξ υπςξ μ γςνμαζηνζζιυξ, μ πνζζηζακζζιυξ, μ ιακζπασζιυξ ηαζ μ ζζθαιζζιυξ πμο έανζζηε πνυζθμνμ έδαθμξ ζηζξ δοηζηέξ επανπίεξ ηδξ πχναξ. ιςξ ζημ ηέθμξ ηδξ πενζυδμο ηδξ δοκαζηείαξ Σακβη, άνπζζε δζςβιυξ ηςκ λέκςκ ενδζηεζχκ ηαζ ημο αμοδζζιμφ (ηαηανβήεδηακ ηυηε 4.600 ιμκαζηήνζα, έηθεζζακ πζθζάδεξ καμί ηαζ ηαηαζπέεδηακ μζ πενζμοζίεξ ημοξ ηαζ 260.000 ιμκαπμί έβζκακ απθμί πμθίηεξ), εκχ ακηίεεηα εκζζπφεδηακ μ ημιθμοηζακζζιυξ ηαζ μ ηαμσζιυξ. Ώπυ ημ 860 πενίπμο, δ ζζπονμπμίδζδ ηςκ ημπζηχκ ανπυκηςκ ηαζ μζ εζςηενζηέξ ειθφθζεξ δζαιάπεξ, επέθενακ ηδ ζηαδζαηή παναηιή ηδξ δοκαζηείαξ. Έκαξ απυ ημοξ ημπζημφξ πμθέιανπμοξ, μ Υμοάκβη Σζάμ ηαηέθααε ηδκ πυθδ Γημοάκβηγμο ηαζ ζθαβίαζε ημοξ πενζζζυηενμοξ απυ ημοξ 200.000 ηαημίημοξ ηδξ ιαγί ιε ηζξ εηεί πμθοάνζειεξ λέκεξ ειπμνζηέξ απμζημθέξ. Δ πηχζδ ηςκ Σακβη έθενα κέα δζάζπαζδ ηδξ Κίκαξ ηαζ δ πχνα εζζήθεε ζηζξ πενζυδμοξ ηςκ ‘Πέληε δπλαζηεηψλ’ (907-960) – πέκηε δζαθμνεηζηά ηαεεζηχηα ζηδ ηεκηνζηή ηαζ αυνεζα πχνα ηαζ ηςκ ‘Γέθα Βαζηιείσλ’ (907-979) – δέηα ηνάηδ πμο ηάθοπηακ ηδ κυηζα ηαζ δοηζηή Κίκα, πμο μζ δβειυκεξ ημοξ απμηαθμφκηακ ααζζθείξ ή αοημηνάημνεξ Σδκ πενίμδμ αοηή ζδιεζχεδηε ακάπηολδ ηδξ ηππνγξαθίαο. Δ ηεπκζηή ηδξ ηοπμβναθίαξ (βκςζηή αηυια απυ ηδκ πενίμδμ ηδξ δοκαζηείαξ μφζ) ζηδνζγυηακ ζηδ πάναλδ εζηυκςκ ηαζ ζδεμβναιιάηςκ ζε λφθζκεξ πζκαηίδεξ ηζξ μπμίεξ πίεγακ ζε πάνηζκεξ επζθάκεζεξ (ιζα ιμνθή ζθναβίδαξ). Σμ 960 δ ηζκεγζηή Γπλαζηεία [ησλ Βνξείσλ] νλγθ (960-1127) πήνε ηδκ ελμοζία εθέβπμκηαξ ημ ιεβαθφηενμ ιένμξ ηδξ Κίκαξ. Εδνφεδηε αηυια ζημ αμννά δ ‘ααναανζηή’ - ιμββμθζηήξ ηαηαβςβήξ - Γπλαζηεία Ληάν (916-1125) πμο ήθεβπε
338
ιένμξ ηδξ αυνεζαξ πχναξ, ηδκ Μακηγμονία ηαζ ηδκ Ώκαημθζηή Μμββμθία. οκοπήνπακ επίζδξ ζε εδάθδ ημο αμννά ηαζ ηδξ δφζδξ ιε άθθεξ δομ ‘ααναανζηέξ’ δοκαζηείεξ, ηδ Γπλαζηεία Υζη (ή Υζία) (1038-1227) ηαζ ηδκ – ιακηγμονζακήξ ηαηαβςβήξ - Γπλαζηεία Σζηλ (1115-1234). Οζ Βφξεηνη νλγθ πνμζπάεδζακ κα ζοκοπάνλμοκ εζνδκζηά ιε ηα άθθα ααζίθεζα ηαζ έδςζακ έιθαζδ ζηδκ μνβάκςζδ ημο ζηναημφ ηαζ ζηδκ ακάπηολδ ηδξ μζημκμιίαξ. Σμκ 11μ αζχκα ηοηθμθυνδζακ πάνηζκα κμιίζιαηα πμο αμήεδζακ ημ ειπυνζμ ηαζ ηδ καοηζθία. ημ θζιάκζ ηδξ Κακηυκαξ, ζε δζηή ημοξ ζοκμζηία, εβηαηαζηάεδηακ Εκδμί, Άνααεξ ηαζ άθθμζ λέκμζ έιπμνμζ. Δ πνςηεφμοζά ημοξ ήηακ δ Κασθέκβη. ηακ ημ 1227, μζ υκβη έπαζακ ημκ έθεβπμ ηδξ αυνεζα Κίκαξ απυ ημοξ Σζζκ, δ δοκαζηεία απμζφνεδηε κυηζα ημο πμηαιμφ Γζακβηηζέ ηαζ μκμιάγεηαζ πθέμκ Γπλαζηεία ησλ λνηίσλ νλγθ (1227-1279) Σμ ηνάημξ ηςκ Λζάμ ηαηαζηνάθδηε ημ 1125 απυ ημοξ Σζζκ ηαζ μ πθδεοζιυξ ημο ιεηακάζηεοζε πνμξ ημοξ Οοσβμφνμοξ ηδξ ζκηζάκβη (ζημ Σμονηεζηάκ), υπμο ηαζ ζπδιάηζζε έκα κέμ Σμονημ-Μμββμθζηυ ηνάημξ, ημ Βαζίιεην ηνπ Καξαρηηάλ. Πανέιεζκε ζζπονυ βζα πενίπμο εηαηυ πνυκζα, κίηδζε ημοξ εθηγμφημοξ Σμφνημοξ ηαζ επέηνερε ζημ αμοδζζιυ ηαζ ζημκ πνζζηζακζζιυ (κεζημνζακμφξ) κα ζοκοπάνπμοκ ηαζ κα ακεμφκ. Σμ 1218 ηαηαζηνάθδηε απυ ημκ Σγέκβηζξ Υακ. Σμ ηνάημξ ηςκ Υζζ, ζδνφεδηε ζηζξ αμνεζμδοηζηέξ επανπίεξ ηδξ Κίκαξ απυ πμθέιανπμοξ ηδξ εζαεηζακήξ θοθήξ Σακβημφη. Μεηά απυ ιαηνμπνυκζμοξ πμθέιμοξ ιε ημοξ μκβη, έβζκακ θυνμο οπμηεθείξ ημοξ. Σμ 1227 μζ Μμββυθμζ ημο Σγέκβηζξ Υακ δζέθοζακ ημοξ Υζζ. Σμ ηνάημξ ηςκ Σζζκ ζδνφεδηε ζηδ αυνεζα Μακηγμονία. Σμ 1125 ηαηέθααακ ηαζ ηαηέθοζακ ημ ηνάημξ ηςκ Λζάμ ηαζ επεηηάεδηακ ζε υθδ ηδ Μακηγμονία ηαζ ζε ιένμξ ηδξ Μμββμθίαξ. Σμ 1127 επζηέεδηακ ζημοξ μκβη, ηαηέθααακ ηδκ πνςηεφμοζά ημοξ Κασθέκβη ηαζ ημοξ οπμπνέςζακ κα απμζονεμφκ κμηζυηενα ηαζ κα ζοκεπίζμοκ ςξ Νφηηα Απηνθξαηνξία ησλ νλγθ, πμο επέγδζε ςξ ημ 1279 ηαηααάθθμκηαξ υιςξ εηδζίςξ θυνμοξ ζε αζήιζ ηαζ ιεηάλζ, ζημοξ Σζζκ. Σμ 1233 μζ μκβη ζοιιάπδζακ ημοξ Μμββυθμοξ πμο ήηακ δ ναβδαία ακενπυιεκδ δφκαιδ. βζα κα ελμοδεηενχζμοκ ημοξ Σζίκ. Οζ Μμββυθμζ πμο είπακ ήδδ δζαθφζεζ ημοξ Υζζ, ζε έκα ιυθζξ πνυκμ έηακακ ημ ίδζμ ηαζ ζημοξ Σζζκ, αθθά δ αοημηναημνία ηςκ μκβη δζέηνεπε πζα άιεζμ ηίκδοκμ. Πνάβιαηζ ιεηά απυ έκα ιαηνφ ηαζ αζιαηδνυ πυθειμ, ζηνλ νπνίν γηα πξψηε θνξά ρξεζηκνπνηήζεθαλ ππξνβφια φπια, μζ Μμββυθμζ, ηαηέζηνερακ ημκ ηζκεγζηυ ζηυθμ ζηδκ Κακηυκα, πνμέθαζακ ζηδκ πνςηεφμοζα, ζοκέθααακ ημκ αοημηνάημνα, ηαηέθοζακ ηαζ ηδ Νυηζα Ώοημηναημνία ηςκ μκβη ηαζ έβζκακ ηφνζμζ ηδξ Κίκαξ. O δβέηδξ ηςκ Μμββυθςκ Κνπκπιάη Υαλ (εββμκυξ ημο Σδέλγθηο Υαλ) ίδνοζε ηδκ κέα Γπλαζηεία Γηνπάλ υπςξ μ ίδζμξ ηδκ μκυιαζε. Πανά ηζξ ηυζεξ δζαζπάζεζξ ημο ηνάημοξ ηαζ ημοξ ειθοθίμοξ πμθέιμοξ δ πενίμδμξ ιεηαλφ 10μο ηαζ 14μο αζχκα ήηακ βζα ηδκ Κίκα ιζα επμπή μζημκμιζηήξ ηαζ πμθζηζζηζηήξ πνμυδμο. Δ αεθηίςζδ ιεευδςκ ηαηαζηεοήξ πθμίςκ, δ πνδζζιμπμίδζδ ηδξ πονίηζδαξ βζα υπθα. δ ακαηάθορδ ηδξ καοηζηήξ πολίδαξ, δ αεθηίςζδ ηδξ ηεπκζηήξ ημο αεθμκζζιμφ, ηδξ πανημπμζίαξ ηαζ ηδξ ηππνγξαθίαο απυ ημκ Μπη έλγθ (ζηζξ ανπέξ ημο 11μο αζχκα, πνχηδ θμνά ιε ηζκδηά ζημζπεία ηαηαζηεοαζιέκα απυ πμνζεθάκδ) έδςζακ χεδζδ ζηδκ ακάπηολδ. Βπίζδξ δ θζθμζμθία ηαζ ηέπκεξ ζδιείςζακ πνυμδμ, ζδζαίηενα ημ εέαηνμ, δ ηαθθζβναθία ηαζ δ γςβναθζηή. ηδκ
339
πενίμδμ μκβη δ ηαηαζηεοή πμνζεθάκδξ έθεαζε ζε ορδθυ ζδιείμ ηεπκζηήξ ιε ηα βκςζηά πμνζεθάκζκα ζειαληφλ. Δ ιμββμθζηή Αοκαζηεία Γζμοάκ (1279-1368) ηοαένκδζε ηδκ Κίκα πενίπμο έκα αζχκα, ζηδκ δζάνηεζα ημο μπμίμο επζηνάηδζε εζνήκδ. Οζ Μμββυθμζ δβειυκεξ οζμεέηδζακ πμθθέξ απυ ηζξ ανπέξ ηαζ ζοκήεεζεξ ηςκ Κζκέγςκ πνμηαηυπςκ ημοξ. Κνάηδζακ ημ δζμζηδηζηυ ζφζηδια ηςκ μκβη ηαζ εκίζποζακ ηδκ ηεκηνζηή ελμοζία. ηζξ επανπίεξ ηδξ Κίκαξ πνμζέεεζακ ηαζ ηδκ Γζμοκάκ πμο ήηακ ηχνα ιμοζμοθιακζηή. Σδκ επμπή εηείκδ έθεαζε ζηδκ Κίκα μ ΐεκεηυξ Μάξθν Πόιν μ μπμίμξ έγδζε δέηα επηά πνυκζα ζηδκ αοθή ημο Κμοιπθάζ Υακ. Ο Μάνημ πενζέβναρε ιε θεπημιένεζεξ υθα υζα είδε ζηδ ιαηνζκή ηαζ άβκςζηδ βζα ημοξ Βονςπαίμοξ πχνα.
Ο Μάξθν Πόιν (1254-1324) Ο Βελεηφο ηαμηδηψηεο θαη πξσηνπφξνο ησλ κεγάισλ εμεξεπλήζεσλ Μάξθν Πφιν, ήηαλ γηνο ηνπ εκπφξνπ Νηθνιφ. O Νηθνιφ κε ην αδειθφ ηνπ Μαηζαίν ηαμίδεπαλ ζπρλά ζηελ Αλαηνιή θαη ην εκπφξην κε ηηο ρψξεο απηέο, ήηαλ επηθεξδέο γηα ηελ νηθνγέλεηα. Σα ηαμίδηα ηνπ παηέξα θαη ηνπ ζείνπ ηνπ θαη ην δηθφ ηνπ πεξηγξάθνληαη κε ιεπηνκέξεηεο ζην βηβιίν Il Millione πνπ γξάθηεθε ζηε θπιαθή θαζ’ ππαγφξεπζε ηνπ Μάξθνπ, απφ ηνλ ζπγθξαηνχκελφ ηνπ Ρνπζηηθέιν ην 1289 θαη εθδφζεθε ζε δηάθνξεο γιψζζεο κε ηνλ ηίηιν Σα ηαμίδηα ηνπ Μάξθν Πφιν. Σν 1259 νη δπν αδειθνί έκελαλ ζηελ βελεηηθή ζπλνηθία ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο - βξηζθφηαλ αθφκα ππφ ηελ θαηνρή ησλ Λαηίλσλ - πνπ νη θάηνηθνί ηεο, απνιάκβαλαλ εηδηθά πξνλφκηα θαη θνξναπαιιαγέο, εμ αηηίαο ηνπ ξφινπ ηεο Βελεηίαο ζηελ θαηάιεςε ηεο Πφιεο απφ ηνπο ζηαπξνθφξνπο ηεο Σεηάξηεο ηαπξνθνξίαο. ηαλ αληηιήθζεθαλ φηη ε θαηνρή δελ κπνξνχζε λα αληέμεη άιιν, θαηέθπγαλ ζηε νξδαία, κηα πφιε ηεο Κξηκαίαο. Ζ απφθαζή ηνπο απνδείρζεθε ζνθή γηαηί πξάγκαηη ζε δπν ρξφληα νη Βπδαληηλνί ηνπ Μηραήι Παιαηνιφγνπ αλαθαηέιαβαλ ηελ Πφιε, έθαςαλ ηε βελεηηθή ζπλνηθία θαη ηχθισζαλ φζνπο βελεηνχο ππεθφνπο δελ πξφιαβαλ λα ην ζθάζνπλ. Ζ νξδαία ήηαλ ηφηε κηα απφ ηηο πφιεηο ηνπ πξφζθαηα ζρεκαηηζζέληνο ηνπξθν-κνγγνιηθνχ θξάηνπο, γλσζηνχ σο ε Υξπζή Οξδή, πνπ ζρεκαηίζηεθε κεηά ηε δηάζπαζε ηεο απηνθξαηνξίαο ησλ Μνγγφισλ ην 1240. Αλαδεηψληαο λέεο αγνξέο θαη πεξηζζφηεξα θέξδε, νη δπν βελεηνί πξνρψξεζαλ θαη ζπλέρηζαλ ην ηαμίδη ηνπο ζην αξάη πνπ βξηζθφηαλ ε έδξα ηνπ εγέηε ηεο Υξπζήο Οξδήο Μπέξθε Υαλ θαη απφ θεη ζηε κεγάιε πφιε ηεο θεληξηθήο Αζίαο Μπνπράξα (ζην ζεκεξηλφ Οπδκπεθηζηάλ). Έκεηλαλ εθεί θάλνληαο εκπφξην ηξία ρξφληα θαη ην 1264 ν Υνπιαγνχ Υαλ ηνπο έζηεηιε σο πξεζβεία ζηνλ αδειθφ ηνπ Μεγάιν Υαλ Κνπκπιάη, ζηελ πξσηεχνπζά ηνπ Υακπαιίθ (ην ζεκεξηλφ Πεθίλν). Ο Κνπκπιάη ηνπο δέρζεθε επίζεκα θαη ηνπο έζηεηιε πίζσ ζηελ Δπξψπε, καδί κε θάπνηνλ Μνγγφιν σο πξεζβεπηή ηνπο ζηνλ Πάπα. Μεηέθεξαλ θαη έλα γξάκκα ηνπ Μεγάινπ Υαλ ζηνλ Πάπα, κε ην νπνίν ηνπ δεηνχζε εθπαηδεπκέλνπο αλζξψπνπο γηα λα δηδάμνπλ ζηνπο Μνγγφινπο ην ρξηζηηαληζκφ θαη ηα επξσπατθά έζηκα. Σνπο εθνδίαζε κε κηα «παΐδα», δειαδή κηα ρξπζή ηακπιέηα (δηαζηάζεσλ πεξίπνπ 30Υ70 εθ.), πνπ εμνπζηνδνηνχζε ηνλ θνκηζηή ηεο λα απαηηεί απφ ηνπο ππεθφνπο ηνπ Κνπκπιάη, ζηέγε, ηξνθή θαη άινγα. Ζ ηακπιέηα έγγξαθε: «Με ηε δχλακε ηνπ Οπξαλνχ, αο είλαη επινγεκέλν ην φλνκα ηνπ Υαλ. πνηνο δελ 340
ζεβαζηεί ην παξφλ ζα εθηειεζηεί». Ο Μνγγφινο πξεζβεπηήο ηνπο εγθαηέιεηςε ζηελ πνξεία. Μεηά απφ έλα καθξχ ηαμίδη κέζσ ηεο Κηιηθίαο θαη ηεο Ηεξνπζαιήκ έθζαζαλ ζηε Βελεηία ην 1269. Σν 1271, νη δπν αδειθνί μεθίλεζαλ ην δεχηεξν ηαμίδη απηή ηε θνξά κε ηνλ δεθαεπηάρξνλν Μάξθν, ηελ απάληεζε ηνπ Πάπα ζην Μεγάιν Υαλ θαη δπν ηεξείο, νη νπνίνη φπσο απφ θφβν εγθαηέιεηςαλ ζηε κέζε ηνπ ηαμηδηνχ. Απφ ηε Βελεηία θαηεπζχλζεθαλ ζηε Άθξα ηεο Παιαηζηίλεο, δηέζρηζαλ ηε Μεζνπνηακία, ην Ηξάλ, ην Πακίξ, ην Σνπξθεζηάλ, ηελ έξεκν Γθφκπη, αξθεηέο θηλεδηθέο επαξρίεο θαη ην 1275 έθζαζαλ επηηέινπο ζηελ απιή ηνπ Κνπκπιάη Υαλ. Ο Κνπκπιάη έδεημε απφ ηελ αξρή ηελ επαξέζθεηά ηνπ ζην λεαξφ Μάξθν θαη ηνλ πξνζέιαβε ζηελ απιή ηνπ. Δπί 17 ρξφληα, ν Μάξθν ηαμίδεπε ζε φια ηα κέξε ηεο αραλνχο κνγγνιηθήο απηνθξαηνξίαο σο επηθεθαιήο εκπνξηθψλ θαη δηπισκαηηθψλ απνζηνιψλ θαη γλψξηζε ιανχο άγλσζηνπο σο ηφηε ζηνπο Δπξσπαίνπο. Έκαζε ηηο γιψζζεο θαη ηηο δηαιέθηνπο ηνπο, κειέηεζε ηα ήζε θαη ηνλ πνιηηηζκφ ησλ Μνγγφισλ θαη ησλ Κηλέδσλ ππνηειψλ ηνπο θαη ζπλέιιεμε πνιχηηκεο πιεξνθνξίεο (ηηο νπνίεο κεηέθεξε ζην βηβιίν) γηα ηνπο κειινληηθνχο γεσγξάθνπο, εζλνγξάθνπο, ιανγξάθνπο θαη ηζηνξηθνχο. Σν 1291, ν Κνπκπιάη Υαλ έδσζε (ηελ ηειεπηαία) εληνιή ζηνλ Μάξθν λα ζπλνδέςεη ηε Μνγγφια πξηγθίπηζζα Κνθαζίλ ζηνλ αξξαβσληαζηηθφ ηεο Υαλ ηνπ πεξζνκνγγνιηθνχ ραλάηνπ ηνπ Ηξάλ (Ηιραλάηνπ). Σν πεξηπεηεηψδεο ηαμίδη έγηλε κε πινίν (!) θαη απφ ηηο αθηέο ηεο Κίλαο, έθαλε ηνλ πεξίπινπ ηεο Ηλδνθίλαο δηέζρηζε ηνλ Ηλδηθφ Χθεαλφ, πέξαζε απφ ηελ Κευιάλε θαη απφ ηηο δπηηθέο αθηέο ηεο Ηλδίαο θαη έθζαζε ζηελ Πεξζία φπνπ άθεζαλ ηελ πξηγθίπηζζα. Απφ θεη νη ηξεηο Πφιν ζπλέρηζαλ νδηθψο ην ηαμίδη ηνπο σο ηελ Σξαπεδνχληα, θαη βξήθαλ πινίν πνπ κέζσ ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο έθζαζαλ ηειηθά ζηε Βελεηία ην 1295, κεηά απφ απνπζία 24 εηψλ. Οη ζπκπαηξηψηεο ηνπ Βελεηνί εληππσζηάζηεθαλ απφ ηηο πεξηγξαθέο ηνπ Μάξθν, αιιά ηνπο θάλεθαλ ηφζν εμσπξαγκαηηθέο πνπ δπζπηζηνχζαλ. Αθφκα θη φηαλ ηνπο επέδεημαλ ηα άθζνλα ξνπκπίληα θαη ηηο άιιεο πνιχηηκεο πέηξεο, αδπλαηνχζαλ λα πηζηέςνπλ φια απηά ηα αδηαλφεηα πνπ άθνπγαλ. ε έλα πφιεκν κεηαμχ Βελεηίαο θαη Γέλνβαο ν Μάξθν ζπλειήθζε αηρκάισηνο θαη θπιαθίζηεθε γηα έλα ρξφλν. Δθεί ιέγεηαη φηη ππαγφξεπζε ηηο αλακλήζεηο ηνπ. Γηα εθαηνληάδεο ρξφληα κεηά, νη πεξηπέηεηεο ηνπ Μάξθν ήηαλ έλα ζπλαξπαζηηθφ αλάγλσζκα αιιά θαη νη κφλεο πιεξνθνξίεο πνπ είραλ νη Δπξσπαίνη γηα ηελ Άπσ Αλαηνιή θαη ηελ Κίλα. Μεηά απφ 200 ρξφληα, ν Υξηζηφθνξνο Κνιφκβνο, πήξε ζηνηρεία απφ ην έξγν ηνπ Μάξθν γηα λα ππνινγίζεη ηηο απνζηάζεηο γηα ην ηαμίδη πνπ εηνίκαδε λα βξεη ην δπηηθφ δξφκν πξνο ηηο Ηλδίεο.
Δ Μμββυθμζ Γζμοάκ εθάνιμζακ ημζκςκζηέξ ηαζ πμθζηζηέξ δζαηνίζεζξ εζξ αάνμξ ηςκ ηαηαηηδιέκςκ Κζκέγςκ. θεξ μζ ζδιακηζηέξ ηναηζηέξ εέζεζξ ιμκμπςθμφκηακ απυ Μμββυθμοξ ή ιδ-Κζκέγμοξ λέκμοξ απυ άθθα ιένδ ηδξ αοημηναημνίαξ ημοξ, ηδκ Κεκηνζηή Ώζία, ηδ Μέζδ Ώκαημθή αηυια ηζ απυ ηδκ Βονχπδ. Ώκηίεεηα πνδζζιμπμζμφζακ Κζκέγμοξ ζε άθθεξ ιδ-ηζκεγζηέξ ηαηαηηδιέκεξ επανπίεξ ημοξ. οκδεζζιέκμζ μζ Μμββυθμζ ζηδ κμιαδζηή γςή ηδξ ζηέπαξ, δεκ ηαηακμμφζακ ηδ ζδιαζία ηδξ βεςνβίαξ βζα ηδκ μζημκμιία ηδξ πχναξ. Έηζζ άνπζζακ ηδκ επίηαλδ ηηδιάηςκ ηαζ ημ ιεβαθφηενμ ιένμξ ηςκ δδιυζζςκ ηηδιάηςκ ηδξ Κίκαξ αυνεζα ημο Κίηνζκμο Πμηαιμφ ιεηαηνάπδηε ζε αμζημηυπζα, ιε ζοκέπεζα ηδκ έθθεζρδ βεςνβζηχκ πνμσυκηςκ ηαζ θοζζηά, πείκα. Δ δοζηοπία ηςκ Κζκέγςκ αβνμηχκ εκηάεδηε υηακ μζ Μμββυθμζ άνπαγακ ηα άθμβά ημοξ (πμο πνδζίιεοακ υπζ ιυκμ βζα ιεηαθμνά, αθθά
341
ηονίςξ βζα άνμζδ) βζα κα ηα πνδζζιμπμζήζμοκ ζημ ζηναηυ. Βηαημιιφνζα πςνζημί δμφθεοακ απθήνςημζ μνβχκμκηαξ ηδ βδ ή αυζημκηαξ ηα ημπάδζα ηςκ Μμββυθςκ εοβεκχκ. Δ πνςηεφμοζά ημοξ, ημ Υαιπαθίη (Πεηίκμ), πθμοηίζηδηε ιε κέα παθάηζα, ηεπκδηέξ θίικεξ, θμθίζημοξ ηαζ πάνηα. Συηε μθμηθδνχεδηε δ ηαηαζηεοή ημο Μεβάθμο Κακαθζμφ πμο έκςκε ημοξ πμηαιμφξ Γζακβη Σζέ ηαζ Υμοάκβη Υμ (Κίηνζκμξ) ηαζ είπε ιήημξ 1800 πζθζυιεηνα. Οζ Γζμοάκ επέδεζλακ ακεηηζηυηδηα ζε υθεξ ηζξ ενδζηείεξ ηαζ μζ καμί ηςκ αμοδζζηχκ, ηςκ ημιθμοηζακζζηχκ αθθά ηαζ ηςκ ιμοζμοθιάκςκ ηαζ πνζζηζακχκ ελαζνέεδηακ απυ ηδ θμνμθμβία.. Ο ίδζμξ μ Κμοιπθάζ ήηακ μπαδυξ ημο Κμιθμφηζμο, πανυθμ πμο δ ιδηένα ημο ήηακ κεζημνζακή πνζζηζακή. Σμ 1295, ιε εκημθή ημο Πάπα έθεαζακ ζημ Πεηίκμ θναβηζζηακμί ιμκαπμί ηαζ ίδνοζακ ηδκ πνχηδ νςιαζμηαεμθζηή εηηθδζία. Λυβς ημο ηεναζηίμο ιεβέεμοξ ηδξ αοημηναημνίαξ ηςκ Μμββυθςκ, δζεοημθφκεδηακ μζ ειπμνζηέξ ηαζ πμθζηζζηζηέξ ακηαθθαβέξ ιεηαλφ Αφζδξ ηαζ Ώκαημθήξ. ηδ Αφζδ έθεαζακ δ πμνζεθάκδ, δ πονίηζδα, ημ πανηί, ημ ιεηάλζ, δ πολίδα, εκχ δ Κίκα επςθεθήεδηε απυ ημκ ακαπηοβιέκμ ηυηε ιμοζμοθιακζηυ πμθζηζζιυ ηαζ εζζήβαβε, ηονίςξ απυ ηδκ Πενζία, ηζξ βκχζεζξ βζα ηδκ αζηνμκμιία, ηδ ιμοζζηή ηαζ ηδκ ηεναιζηή. Μεηά ημ εάκαημ ημο Κμοιπθάζ Υακ δ δοκαζηεία Γζμοάκ άνπζζε κα παναηιάγεζ. Ώκ ηαζ μζ δζάδμπμί ημο είπακ ζπεδυκ ζζκμπμζδεεί ηαζ είπακ πάζεζ ημ εκδζαθένμκ ημοξ βζα ηζξ άθθεξ ιμββμθζηέξ ηηήζεζξ, ήηακ ακίηακμζ ηαζ μδήβδζακ ημ θαυ ζηδ θηχπεζα ηαζ πείκα ιε απμηέθεζια κα οπάνπμοκ ζοκεπείξ ελεβένζεζξ. Οζ αοημηνάημνεξ δζαδέπμκηακ μ έκαξ ημκ άθθμ ηαζ ηεθζηά ημ 1368 μ θασηήξ ηαηαβςβήξ ζηναηδβυξ Σζνπ Γηαλγθ-ηζαλγθ ακέηνερε ηδ ιζζδηή ιμββμθζηή δοκαζηεία, ακαηδνφπεδηε μ ίδζμξ αοημηνάημναξ ηαζ ίδνοζε ηδ Γπλαζηεία ησλ Μηλγθ (1368-1644). Οζ Μμββυθμζ απμζφνεδηακ ζηζξ ζηέπεξ ημο αμννά. Οζ Μζκβη επακέθενακ ημ ζοβηεκηνςηζηυ ζφζηδια ελμοζίαξ ηαζ μζ οπμονβμί θμβμδμημφζακ απ’ εοεείαξ ζημκ αοημηνάημνα. Ώκααίςζακ επίζδξ ημ ζφζηδια ηδξ πνυζθδρδξ ηναηζηχκ οπαθθήθςκ ηαηυπζκ ελεηάζεςκ. Οζ οπμρήθζμζ ελεηάγμκηακ ζε ηνία επίπεδα: ημπζηυ, επανπζαηυ ηαζ ιδηνμπμθζηζηυ. Οζ δζαβςκζζιμί βίκμκηακ ακά ηνζεηία ηαζ ζοιιεηείπακ υθμζ υζμζ ήεεθακ. Οζ ελεηάζεζξ ήηακ αλζμηναηζηέξ ηαζ αοζηδνέξ ηαζ μζ πζεακυηδηεξ επζηοπίεξ ήηακ ιυθζξ ιζα ζηζξ εηαηυ. Πάκηςξ οπήνπε ιένζικα κα ακηζπνμζςπεφμκηαζ υθεξ μζ επανπίεξ. ζμζ έθεακακ ζημ ακχηαημ επίπεδμ ελεηάγμκηακ απυ ημκ ίδζμ ημκ αοημηνάημνα ηαζ μζ επζηοπυκηεξ βίκμκηακ ιέθδ ηδξ Αθαδεκίαο Υαλιίλ ηαζ επάκδνςκακ ηζξ ακχηενεξ ηναηζηέξ εέζεζξ (καλδαξίλνη). Αδιζμονβήεδηε υιςξ έηζζ ιζα δφζηαιπηδ βναθεζμηναηία πμο ανβυηενα ειπυδζγε ηδκ Κίκα κα οζμεεηήζεζ εηζοβπνμκζζηζηέξ αθθαβέξ ηαζ μδήβδζε ηδκ δοκαζηεία ηςκ Μζκβη ζε παναηιή. Οζ πθδεοζιυξ ηδξ Κίκαξ πμο ηαηά ηδ δζάνηεζα ηδξ ηονζανπίαξ ηςκ Μμββυθςκ είπε ιεζςεεί ηαηά 40% ηαζ έθεακε ιυθζξ ηα 60 εηαημιιφνζα, ηαηά ημ ηέθμξ ηδξ πενζυδμο ηςκ Μζκβη ζπεδυκ δζπθαζζάζηδηε ηαζ έθηαζε ηα 100 εηαημιιφνζα ηαζ δ πχνα έβζκε πάθζ ιεβάθδ ηαζ ζζπονή. Ώοηυ μθείθεηαζ ζηδ ιεβάθδ μζημκμιζηή ακάπηολδ ηαζ ηδκ πνυμδμ ζε υθμοξ ημοξ ημιείξ, ιε ζοκέπεζα εοδιενία ηαζ αζθάθεζα βζα ημ θαυ. Δ ακάπηολδ ηδξ καοπδβζηήξ ηαζ ηαηά ζοκέπεζα ηδξ καοηζθίαξ, ηαηά ημκ πνχημ ηαζνυ ηονίςξ, αμήεδζε υπζ ιυκμ ημ ειπυνζμ, αθθά ηαζ ηζξ ακαηαθφρεζξ πμθθχκ κδζζχκ ημο Βζνδκζημφ. Σα ιεβάθα ηεηναηάηανηα (ιέπνζ ηαζ 1500 ηυκςκ) ηζκεγζηά πθμία έθεακακ
342
ςξ ηδκ Πενζία, ηδκ Ώνααία ηαζ ηδκ Ώκαημθζηή Ώθνζηή. Ώθεμκμφζακ μζ αζμηεπκίεξ ημιρμηεπκδιάηςκ απυ πνοζυ ηαζ αζήιζ, ηεναιζηήξ, πανηζμφ, παναβςβήξ ιεηαλςηχκ ηαζ ααιααηενχκ οθαζιάηςκ ηαζ ηαηαζηεοήξ εζδχκ πμνζεθάκδξ. Δ ηοπμβναθία, μζ ηαθέξ ηέπκεξ, δ πμίδζδ, δ υπενα ηαζ ημ εέαηνμ άκεδζακ. Συηε ζοκηάπεδηε απυ 2000 δζακμμφιεκμοξ μζ Δγθπθινπαίδεηα Νηα Νηηέλ πμο ανζειμφζε 11.095 ηυιμοξ, απυ ημοξ μπμίμοξ δζαζχγμκηαζ ιυκμ μζ 400. Αδιζμονβήεδηακ ιεβάθα αζηζηά ηέκηνα υπςξ ημ Πεηίκμ ηαζ ημ Νακηίκ. ημ Πεηίκμ πηίζηδηε δ Απηνθξαηνξηθή Πφιε, έκα ηενάζηζμ ιεβαθμπνεπέξ ηηζνζαηυ ζοβηνυηδια. Σμ 1513, μζ Πμνημβάθμζ δδιζμφνβδζακ ειπμνζηυ ζηαειυ ζηδκ πυθδ Ώμιέκ (Μαηάμ). Ώνβυηενα έθεαζακ Εζπακμί, Άββθμζ ηαζ Οθθακδμί έιπμνμζ ηαζ νςιαζμηαεμθζημί ζεναπυζημθμζ. Καηά ηδ δζάνηεζα ηδξ δοκαζηείαξ ηςκ Μζκβη, μθμηθδνχεδηε δ ηαηαζηεοή ημο Μεγάινπ ηληθνχ Σείρνπο (μζ Κζκέγμζ ημ μκμιάγμοκ ‘ημ ηείπμξ ηςκ 10.000 θζ’) ιε πνμζεήηεξ θοθαηίςκ-παναηδνδηδνίςκ ηαζ πονμαυθςκ υπθςκ. Δ ηαηαζηεοή ημο Σείπμοξ είπε ανπίζεζ απυ ημκ 3μ π.Υ. αζχκα ηαζ επεηηεζκυηακ ή εκζζπφμκηακ ζοκεπχξ (Σμ ηείπμξ πμο άνπζζε κα ηαηαζηεοάγεηαζ απυ ημκ Πνχημ Ώοημηνάημνα ηλ Υνπάλγθ Ση ήηακ αμνεζυηενα, ημκηά ζηα ημνεαηζηά ζφκμνα ηαζ απυ αοηυ εθάπζζηα απμιεζκάνζα οπάνπμοκ). Καηαζηεοάζηδηε ζημ αμννά βζα κα πνμζηαηεφζεζ ηδ πχνα απυ ηζξ επζδνμιέξ ηςκ κμιαδζηχκ θοθχκ ηςκ Οφκκςκ, ηςκ Σμφνηςκ ηαζ ηςκ Μμββυθςκ, πμο ελμνιμφζακ απυ εηεί πμο ανίζημκηαζ ζήιενα δ Μμββμθία ηαζ δ Μακηγμονία. Σμ ζκζηυ Σείπμξ είκαζ ημ ιεβαθφηενμ ηαζ ίζςξ ημ εκηοπςζζαηυηενμ ακενχπζκμ ηαηαζηεφαζια ηαζ έπεζ ιήημξ 6352 πζθζυιεηνα, πενκχκηαξ απυ ημνοθμβναιιέξ αμοκχκ, ημζθάδεξ ηαζ πμηάιζα. Οζ Μζκβη μνβάκςζακ έκα πμθοπθδεή ζηναηυ εκυξ εηαημιιονίμο ακδνχκ ηαζ ακηζιεηχπζζακ ιε επζηοπία εζζαμθέξ ηςκ Σαηάνςκ ηαζ αμήεδζακ ηδκ Κμνέα κα ακηζιεηςπίζεζ δομ ζαπςκζηέξ επζεέζεζξ εκακηίμκ ηδξ (1592 ηαζ 1597). ιςξ απυ ηα ιέζα ημο 15μο αζχκα επζηνάηδζακ ζοκηδνδηζηέξ απυρεζξ ηαζ ηάζεζξ απμιμκςηζζιμφ. ηαιάηδζακ μζ καοηζηέξ ελενεοκήζεζξ ηαζ μζ πμθθέξ επαθέξ ιε πχνεξ ηδξ Αφζδξ. ηζξ ανπέξ ημο 17μο αζχκα δ πχνα οπέθενε απυ θοζζηέξ ηαηαζηνμθέξ (πθδιιφνεξ, λδναζίεξ, ζεζζιμφξ) ηαζ απυ ζοκεπείξ ελεβένζεζξ. Σαοηυπνμκα είπακ εκζζποεεί απυ ημ αμννά μζ Μακηζμφ ηαζ απεζθμφζακ ηα εδάθδ ηδξ Κίκαξ. Σμκ Μάζμ 1644, ημ Πεηίκμ ηαηαθήθεδηε απυ επακαζηαηζηέξ δοκάιεζξ. Ο ηεθεοηαίμξ Μζκβη αοημηνάημναξ αοημηηυκδζε. Οζ Μακηζμφ άνπαλακ ηδκ εοηαζνία, δζέζπζζακ ημ ζκζηυ Σείπμξ, υηακ έκαξ ζηναηδβυξ ηςκ Μζκβη άκμζλε ηζξ πφθεξ ημο ηαζ πήνακ ηδκ ελμοζία ηδξ πχναξ, ζδνφμκηαξ ηδκ Γπλαζηεία ησλ Μαληζνχ ή Κηλθ (1644-1911). Οζ Μακηζμφ ήηακ έκαξ κμιαδζηυξ θαυξ πμο γμφζε ζηδ Μακηγμονία, αμνεζμακαημθζηά ηδξ Κίκαξ. ηζξ ανπέξ ημο 17μο αζχκα μ Νμονπαζί, έκαξ οπμηεθήξ ηςκ Μζκβη, ακαηήνολε ημκ εαοηυ ημο αοημηνάημνα ηαζ ημ 1625 υνζζε πνςηεφμοζά ημο ηδκ εκβάκβη (Μμφηδεκ). Ο δζάδμπμξ βζμξ ημο Υμοάκβη Σασηγί οζμεέηδζε πμθθμφξ εεζιμφξ ηςκ Μζκβη ημοξ μπμίμοξ εθάνιμζε ζημ ηνάημξ ηςκ Μακηζμφ. ηακ μ ηεθεοηαίμξ Υακ ηςκ Μμββυθςκ πέεακε ημ 1633, μ βζμξ ημο πανέδςζε ζημκ Υμοάκβη Σασηγί ιαγί ιε ηδ πχνα ηαζ ηδκ αοημηναημνζηή ζθναβίδα ηδξ δοκαζηείαξ Γζμοάκ. Ώοηυξ ιεημκυιαζε ημ ηνάημξ ζε Σζίκβη, θακενχκμκηαξ υηζ μζ θζθμδμλίεξ ημο έθεακακ πένακ ηδξ Μακηγμονίαξ. Σμ 1637 ηαηέθααε ηδ ζφιιαπμ ηδξ Κίκαξ, Κμνέα.
343
Οζ Μακηζμφ ηδξ δοκαζηείαξ Κζκη πνεζάζηδηακ ανηεηά πνυκζα βζα κα οπμηάλμοκ ηαζ ημοξ ηεθεοηαίμοξ οπεναζπζζηέξ ηςκ Μζκβη ηαζ εκμπμίδζακ ηδ πχνα ιεηαθένμκηαξ ηδκ έδνα ημοξ απυ ημ Μμφηδεκ ζημ Πεηίκμ. ε έκα αζχκα δ αοημηναημνία έθεαζε ζημ ιέβζζημ ηδξ ελάπθςζήξ ηδξ ηαζ εηηεζκυηακ απυ ηδ απαθίκδ ηαζ ηδκ Κμνέα ςξ ημ Παιίν ηαζ απυ ηδ ζαδνία ςξ ημ Θζαέη ηαζ ηα κδζζά ηδξ Θάθαζζαξ ηδξ Κίκαξ. διεζχεδηε ζδιακηζηή ειπμνζηή ηαζ μζημκμιζηή ακάπηολδ ηαζ αοηυ είπε ακηίηηοπμ ζηδκ αφλδζδ ημο πθδεοζιμφ πμο ημ 1764 έθηαζε ηα 200 εηαημιιφνζα. Οζ Μακηζμφ αοημηνάημνεξ αημθμφεδζακ ημ δζμζηδηζηά πνυηοπα ηςκ Κζκέγςκ πνμηαηυπςκ ημοξ, δζαηήνδζακ ημ ζφζηδια ηςκ ελεηάζεςκ βζα ημοξ ηναηζημφξ θεζημονβμφξ ηαζ πνμμδεοηζηά αθμιμζχεδηακ απυ ηδκ ηζκέγζηδ ημοθημφνα. Ώπυ ηδξ ανπέξ ημο 19μο αζχκα δ αοημηναημνία οπμθένεζ απυ μζημκμιζηή δοζπναβία, οπενπθδεοζιυ, ζοπκέξ ακηανζίεξ ηαζ ηδκ ζοκεπή μζημκμιζηή πίεζδ ηςκ ΐνεηακχκ ηαζ άθθςκ δοηζηχκ δοκάιεςκ. Οζ ΐνεηακμί ηένδζγακ ιοεχδδ πμζά απυ ημ ειπυνζμ ημο ζκδζημφ μπίμο, ημ μπμίμ ακαδείπεδηε ζε ιάζηζβα βζα ημκ ηζκέγζημ θαυ. Έθεαζακ ζημ ζδιείμ κα δζμνίζμοκ επίζδιμοξ ημπμηδνδηέξ ειπμνίαξ κανηςηζηχκ ζηδκ Κακηυκα, μζ μπμίμζ ζοιπενζθένμκηακ ιε ηνυπμ πμο πανααίαγε αάκαοζα ηδκ εεκζηή ηονζανπία ηαζ ημ αοημηναημνζηυ ηφνμξ. Ο αοημηνάημναξ δζέηαλε ηδκ απαβυνεοζδ ηδξ ειπμνίαξ ημο μπίμο, πνάβια πμο πνμηάθεζε ηδκ επέιααζδ ηςκ ΐνεηακχκ ηαζ ηδκ οπμβναθή ιζαξ ελεοηεθζζηζηήξ βζα ηδκ ηζκεγζηή αλζμπνέπεζα, ζοκεήηδξ ημ 1841,ιε ηδκ μπμία εηηυξ ηςκ άθθςκ, δ Κίκα οπμπνεχεδηε ζηδκ ηαηααμθή ηενάζηζςκ απμγδιζχζεςκ πμο ηδκ βμκάηζζακ μζημκμιζηά. ιςξ μζ ΐνεηακμί ζοκέπζζακ ηζξ πμθειζηέξ ημοξ εκένβεζεξ (ν πξψηνο Πφιεκνο ηνπ Οπίνπ) ηαζ ιε κέεξ ζοκεήηεξ, απέηηδζακ ηδκ ηονζανπία επί ημο Υμκβη-Κμκβη ηαζ ημκ έθεβπμ ηςκ ιεβάθςκ θζιακζχκ αβηάδξ, Κακηυκαξ ηαζ άθθςκ. Ο εεκζηυξ ελεοηεθζζιυξ ηδξ Κίκαξ μθμηθδνχεδηε ιε ηδκ οπμβναθή ακάθμβςκ ζοκεδηχκ ιε ηζξ Δκςιέκεξ Πμθζηείεξ ηαζ ηδ Γαθθία ημ 1844 πμο ιεηέηνερακ ηδκ Κίκα ζε έκα ζπεδυκ απμζηζαηυ ηνάημξ ηαζ ελαεθίςζε ηζξ θασηέξ ιάγεξ. Σμ 1851 λέζπαζε δ εεκζηζζηζηή επακάζηαζδ ηςκ Σατπίλγθ οπυ ηδκ δβεζία ημο Υνλγθ Ξηνπ Κνπάλ πμο μδήβδζε ζηδκ ίδνοζδ ημο αναπφαζμο Οπξάληνπ Βαζηιείνπ ηεο Μεγάιεο Δηξήλεο. Ο αοημηνάημναξ ιε ζοιιάπμοξ ηχνα ημοξ Αοηζημφξ ζοκέηνζρακ ημοξ επακαζηάηεξ Σασπίκβη ιεηά απυ έκα αζιαηδνυηαημ πυθειμ ηαζ ζθαβέξ, ζημκ μπμίμ έπαζακ ηδ γςή ημοξ είημζζ ςξ πεκήκηα εηαημιιφνζα (!) άκενςπμζ. Ο δεχηεξνο πφιεκνο ηνπ Οπίνπ (1856-1860), οπμπνέςζε ηδκ Κίκα ζε αηυια πζμ ελεοηεθζζηζηέξ ζοιθςκίεξ ηαζ κέεξ απμγδιζχζεζξ. Συηε βζα πνχηδ θμνά εθανιυζηδηε μ εεζιυξ ηδξ εηενμδζηίαξ. Σμ 1875, δ Υήξα απηνθξάηεηξα η Ξη (1835-1908) επέααθε ζημ ενυκμ ημκ ακήθζημ ακζρζυ ηδξ Κμοάκβη Υζμο, αθθά δζαηήνδζε ημκ απυθοημ έθεβπμ ηδξ ελμοζίαξ ςξ ημ εάκαηυ ηδξ ημ 1908. Οζ ναδζμονβίεξ, δ ηαηαζπαηάθδζδ ημο δδιυζζμο πνήιαημξ ηαζ δ αθθμπνυζαθθδ πμθζηζηή ηδξ απέκακηζ ζημοξ λέκμοξ, ήηακ ηα ηφνζα παναηηδνζζηζηά ηδξ ααζζθείαξ ηδξ. Οζ ιεβάθεξ δοηζηέξ δοκάιεζξ ηδξ επμπήξ ηαζ δ Εαπςκία (δ μπμία είπε ήδδ πνμπςνμφζε ζηδκ πνμζάνηδζδ ηδξ Κμνέαξ), είπακ πςνίζεζ ηδκ Κίκα ζε ζθαίνεξ επζννμήξ. ιςξ μ θαυξ ήηακ πζα ηεθείςξ ελαεθζςιέκμξ ηαζ μζ ελεβένζεζξ ζοκεπίζηδηακ. Σμ 1898,λέζπαζε κέα ακηανζία απυ ηδ ιοζηζηή μνβάκςζδ ηςκ Μπφμεξο. Δ ζ Ξζ ηαζνμζημπζηά ζοιιάπδζε ιαγί ημοξ, αθθά ημ 1900 έκα πμθοεεκζηυ ζηνάηεοια 35000 ακδνχκ ζοκέηνζρε ηαζ ηαηάζθαλε ημοξ Μπυλενξ ηαζ ιεβάθμ ιένμξ
344
ημο άιαπμο πθδεοζιμφ ημο Πεηίκμο. Δ ζ Ξζ οπυβναρε ημ ηαπεζκςηζηυ Πνςηυημθθμ ημο 1901, πμο πνμέαθεπε ηαζ πάθζ ηενάζηζεξ απμγδιζχζεζξ ηαζ επέηηεζκε ημ ελανηδζζαηυ ηαεεζηχξ ηδξ πχναξ. Δ ζ Ξζ πνζκ πεεάκεζ (1908) υνζζε δζάδμπυ ηδξ ημκ ακήθζημ Πνπ Γη (1906-1967), μ μπμίμξ ήηακ ηαζ μ ηειεπηαίνο απηνθξάηνξαο ηδξ Κίκαξ. Δ απμθοηανπζηή ηαζ ακηζδναζηζηή δζαηοαένκδζδ ηδξ ζ Ξζ, μδήβδζε ιζα ζεζνά κεανχκ αλζςιαηζηχκ, ηναηζηχκ αλζςιαημφπςκ, δζακμμοιέκςκ ηαζ ζπμοδαζηχκ – ειπκεοζιέκςκ απυ ηζξ επακαζηαηζηέξ ζδέεξ ημο νπλ Γηαη-ζελ - κα μνβακςεμφκ ζε έκα δδιμηναηζηυ ηίκδια πμο απέαθεπε ζηδκ ακηζηαηάζηαζδ ηδξ ιμκανπίαξ ιε ιζα ζφβπνμκδ δδιμηναηία. Δ επακάζηαζδ δεκ άνβδζε κα λεζπάζεζ. Σμ αδφκαιμ αοημηναημνζηυ ηαεεζηχξ ηαηέννεοζε ηαζ ημκ Αεηέιανζμ ημο 1911, ζημ Νακηίκ ακαηδνφπεδηε δ Κηλεδηθή Γεκνθξαηία ιε πνχημ πνυεδνμ ημκ μοκ Γζαη-ζεκ.
Ο νπλ Γηαη-ζελ (1866-1925) Ο Κηλέδνο επαλαζηάηεο θαη πνιηηηθφο εγέηεο νπλ Γηαη-ζελ (απνθιήζεθε θαη ν Παηέξαο ηεο Παηξίδαο), έλαο απφ ηνπο κεγαιχηεξνπο εγέηεο ηεο ζχγρξνλεο Κίλαο, έπαημε θαηαιπηηθφ ξφιν ζηελ αλαηξνπή ηνπ κνλαξρηθνχ θαζεζηψηνο ηεο ρψξαο ηνπ θαη ήηαλ ν πξψηνο Πξφεδξνο ηεο Κηλεδηθήο Γεκνθξαηίαο. Γελλήζεθε ζ’ έλα ρσξηφ ηεο επαξρίαο Κνπαληνχλγθ θαη νη γνλείο ηνπ ήηαλ ρξηζηηαλνί πξνηεζηάληεο. Νεαξφο πήγε ζηε Υαβάε θνληά ζηνλ πινχζην αδειθφ ηνπ θαη θνίηεζε ζε κηα αγγιηθαληθή ζρνιή εθεί. πνχδαζε ηαηξηθή ζηελ Καληφλα θαη ζην Υνλγθ Κνλγθ θαη θάπνηα ρξφληα εξγάζηεθε σο γηαηξφο. Απφ θνηηεηήο αθφκα αλακίρζεθε ζην αλεξρφκελν δεκνθξαηηθφ θίλεκα θαη μερψξηζε γηα ηελ αγσληζηηθφηεηά ηνπ, ηελ πνιηηηθή ηνπ νμπδέξθεηα θαη ην ήζνο ηνπ. Σν 1894 ν νπλ ίδξπζε ηελ αληηκνλαξρηθή Δηαηξία γηα ηελ Αλαγέλλεζε ηεο Κίλαο κε ζηφρν ηεο εμέγεξζε θαηά ηεο καληδνπξηαλήο κνλαξρίαο. ηαλ ηα ζρέδηά ηνπ καζεχηεθαλ, ππνρξεψζεθε λα απηνεμνξηζηεί. Αθνχ πήγε γηα ιίγν ζε ρψξεο ηεο Γχζεο (Βξεηαλία θαη ΖΠΑ) έθζαζε ζηελ Ηαπσλία. Δθεί ζπλέπεμε έλα λέν επαλαζηαηηθφ κέησπν ηε πκκαρηθή Δηαηξία ηνπ νπνίνπ νη θχξηνη ζηφρνη νξίδνληαλ: «Ζ αλαηξνπή ησλ Μαληζνχ, ε αλαγέλλεζε ηεο Κίλαο, ε εγθαζίδξπζε δεκνθξαηίαο θαη ε ηζνκεξήο αγξνηηθή ηδηνθηεζία». Οη ηδέεο ηνπ γηα ηελ επαλάζηαζε ζπλνςίδνληαλ ζηηο Σξεηο Αξρέο: Δζληθηζκφο, Γεκνθξαηία θαη Ηζφηεηα. Ζ πξψηε φξηδε φηη ηελ εμνπζία δελ ζα αζθνχζε έλαο μέλνο κνλάξρεο, αιιά κφλν ν ιαφο ηεο Κίλαο. Ζ δεχηεξε, φηη ε εμνπζία ζα πεξλνχζε ζηα ρέξηα κηαο δεκνθξαηηθά εθιεγκέλεο θπβέξλεζεο. Καη ε ηξίηε φηη ε γε δελ ζα αλήθεη ζηνπο θενπδάξρεο αιιά ζα εζληθνπνηεζεί θαη ζα δνζεί ζην ιαφ, ν πινχηνο ζα ήηαλ δίθαηα θαηαλεκεκέλνο θαη φηη ε θπβέξλεζε ηεο ρψξαο θαη φρη νη μέλνη επηρεηξεκαηίεο, ζα ήιεγρε ην εκπφξην. ηε ζεσξία ηνπ νπλ γηα ηε δεκνθξαηία, ε εμνπζία πξέπεη λα είλαη ρσξηζκέλε ζε πέληε θιάδνπο: ηνλ εθηειεζηηθφ, ην λνκνζεηηθφ, ην δηθαζηηθφ, ηνλ ειεγθηηθφ θαη ην ζχζηεκα ησλ δεκφζησλ ππεξεζηψλ. Οη δπν ηειεπηαίνη θιάδνη (πνπ παξαδνζηαθά ήηαλ αλεμάξηεηνη κεραληζκνί ηεο θηλεδηθήο εμνπζίαο) ζα δξνχζαλ σο ειεγθηηθνί κεραληζκνί ησλ ηξηψλ πξψησλ πνπ απνηεινχλ ηνπο βαζηθνχο
345
ππιψλεο ηεο εμνπζίαο ζηηο δεκνθξαηίεο ηεο Γχζεο. ηαλ ην 1907/8, θαζνδήγεζε αιιεπάιιειεο απνηπρεκέλεο εμεγέξζεηο, εθδηψρζεθε απφ ηελ Ηαπσλία θαη ζηε ζπλέρεηα απφ ηε Γαιιηθή Ηλδνθίλα θαη ην Υνλγθ Κνλγθ σο αλεπηζχκεηνο. Αθνινχζεζαλ θαη άιιεο ζπγθξνχζεηο κε ηειηθφ απνηέιεζκα ηελ θαηάξξεπζε ηεο δπλαζηείαο ησλ Κηλθ ηελ «παξαίηεζε» ηνπ αλήιηθνπ απηνθξάηνξα Πνπ Γη. [Ο Πνπ Γη παξέκεηλε ζηελ Απαγνξεπκέλε Πφιε σο ην 1924 σο ηέσο κνλάξρεο. Σν 1931 νη Ηάπσλεο ηνλ εγθαηέζηεζαλ σο απηνθξάηνξα-καξηνλέηα ηεο Μαληδνπξίαο. Με ηε ιήμε ηνπ Β’ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ παξαδφζεθε ζηνπο Κηλέδνπο]. Ο νπλ Γηαη-ζελ εμειέγε (ελ απνπζία ηνπ, γηαηί βξηζθφηαλ ζηελ Ακεξηθή) σο πξνζσξηλφο πξφεδξνο ηεο λενζχζηαηεο Γεκνθξαηίαο ηεο Κίλαο. Χο εγέηεο ηνπ λένπ θαζεζηψηνο, ν νπλ επεμεξγάζηεθε ην ππφ θαηάξηηζε θηλεδηθφ χληαγκα. Μεηαμχ ησλ άιισλ ζεζπίδνληαλ ε ηζφηεηα φισλ ησλ πνιηηψλ αλεμαξηήησο θπιήο ή ζξεζθείαο, ε ειεπζεξνηππία, ην δηθαίσκα ησλ πνιηηψλ γηα πξνζηαζία απφ ηελ θξαηηθή απζαηξεζία θ.α. Πξνσζνχζε θαη επεμεξγαδφηαλ δηάθνξα ζρέδηα γηα εθζπγρξνληζηηθή λνκνζεζία, φκσο ζχληνκα, ην 1912 αλαγθάζηεθε λα παξαηηεζεί θαη λα παξαρσξήζεη ηε ζέζε ηνπ ζ’ έλα πνιέκαξρν, ηνλ Γηνπάλ ηρθάη πνπ ζχληνκα έδεημε θηινκνλαξρηθέο θαη δηθηαηνξηθέο ηάζεηο. Οη νπαδνί ηνπ νπλ ίδξπζαλ ην Δζληθφ Λατθφ Κφκκα (γλσζηφ σο Κνπνκηηάλγθ), πνπ έκειε λα δηαδξακαηίζεη ζεκαληηθφ ξφιν ζηηο κεηέπεηηα εμειίμεηο. Σν 1917, φηαλ ε Κίλα είρε δηαζπαζηεί ζε δπν κέξε ην «Βφξεην» θαη ην «Νφηην», ν νπλ αλαγλσξίζηεθε πξφεδξνο ηνπ Νφηνπ. Μεηά ηελ επαλάζηαζε ηνπ 1917 ζηε Ρσζία ν νπλ αλάπηπμε θηιηθνχο δεζκνχο κε ην λέν ζνβηεηηθφ θαζεζηψο θαη δέρζεθε ηνπο θνκκνπληζηέο ζηελ Κνπνκηηάλγθ. Ο νπλ Γηαη-ζελ πέζαλε ην 1925 θαη ε ηαξηρεπκέλε ζσξφο ελαπνηέζεθε ζε καπζσιείν ζηε Ναλθίλ.
Μεηά ημ εάκαημ ημο μοκ, ηδκ Κμομιζηάκβη ακέθααε μ πνμζηαηεουιεκυξ ημο Σζαλγθ Κάη εθ μ μπμίμξ εα ένεεζ ζε ζφβηνμοζδ ιε ημ ζζπονυ Κμιιμοκζζηζηυ Κυιια ημο Μάν Σζε Σνπλγθ. Σζξ δζαιάπεξ ηςκ δομ ζζπονχκ ηζκεγζηχκ ημιιάηςκ δζέημρε δ εζζαμθή ηςκ Εαπχκςκ ημ 1931 ηαζ μ ζκμ-Εαπςκζηυξ πυθειμξ (1937-45) πμο απεηέθεζε ιένμξ ημο ΐ’ Παβημζιίμο Πμθέιμο. Μεηά ηδκ ήηηα ηςκ Εαπχκςκ, δ ζφβηνμοζδ ηςκ δφμ ακδνχκ επακεθήθεδ ηαζ δ Κμομιζηάκβη δηηήεδηε. Μέπνζ ημ 1949, μζ ημιιμοκζζηέξ ήθεβπακ υθδ ζπεδυκ ηδκ δπεζνςηζηή πχνα ηαζ μ Σζακβη Κάζ εη ιε ηα οπμθείιιαηα ημο ζηναημφ ημο ηαηέθοβε ζηδ Φμνιυγα υπμο ίδνοζε ηδκ Βεκζηζζηζηή Αδιμηναηία ηδξ Κίκαξ. Σμ Κμιιμοκζζηζηυ Κυιια ηδξ Κίκαξ ηοαενκά ζήιενα ηδ Κίκα.
Ζ Ηλδία (κεηά ηνλ 11ν αηψλα) Δ πμθοδζάζπαζδ ημο πχνμο ηδξ Εκδζηήξ πενζμκήζμο ήηακ ημ ηφνζμ παναηηδνζζηζηυ ηδξ πχναξ, ημκ 11μ αζχκα. Κονζυηενα ηνάηδ ζημ αμννά ήηακ ημ Καζιίν ηαζ ημ Νεπάθ. Δ Γπλαζηεία Υφια (9νο – 13νο αη.) έθηαζε ζηδκ αηιή ηδξ ζηα ιέζα ημο 11μο αζχκα υηακ ηαηείπε ηδ κυηζα Εκδία, ηδκ Κετθάκδ (νζ Λάκηα), ηδ Μαθασηή πενζυκδζμ ηαζ ηα ιεβαθφηενα κδζζά ηδξ Εκδμκδζίαξ. Ο πμθζηζζιυξ ηδξ επμπήξ απμηοπχκεηαζ αηυια γςδνά ζηδ ικήιδ ηςκ ιεθχκ ηδξ θοθήξ Σαιίθ, πμο γμοκ ζημ κυηζα Εκδία ηαζ αμνεζμακαημθζηή Κετθάκδ.
346
Ώπυ ημκ 8μ αζχκα έηακε ηδκ ειθάκζζή ημο μ ιμοζμοθιακζζιυξ, αθθά δεκ ηαηάθενε κα απμηηήζεζ νίγεξ ςξ ημκ 12 μ αζχκα υηακ μ Ώθβακυξ Μσάκεζ ηνπ Γθνξ ιε ζζπονυ ζηναηυ απυ Σμφνημοξ, Πένζεξ ηαζ Ώθβακμφξ, ηαηέθοζε ηα δζάθμνα ζκδμοζζηζηά ααζίθεζα βφνς απυ ημκ πμηαιυ Γάββδ ζηδ πενζμπή ηδξ ΐεββάθδξ. ηακ μ Μςάιεε ημο Γημν πέεακε ημ 1204, ημκ δζαδέπεδηε έκαξ ζηναηδβυξ ημο μ Γνπηκπνπλη-Νηηλ πμο ίδνοζε ημ νπιηαλάην ηνπ Γειρί ηαζ ακαηδνφπεδηε μ πνχημξ μοθηάκμξ ημο. Σμ μοθηακάημ ημο Αεθπί δζήνηεζε 320 πνυκζα ςξ ημ 1526 υηακ εκζςιαηχεδηε ζηδκ Μμββμθζηή αοημηναημνία. Οζ ιμοζμοθιάκμζ ηονζάνπδζακ ζημ αμννά, αθθά δεκ πέηοπακ κα δζεζζδφζμοκ ζημ κυημ πμο μ ζκδμοζζιυξ ήηακ ζζπονυξ. Σμ Εζθάι δδιζμφνβδζε ιζα κέα ζεθίδα ζηδκ ζζημνία ηαζ ημκ πμθζηζζιυ ηδξ Εκδίαξ. Οζ ιμοζμοθιάκμζ ηαηαηηδηέξ πήνακ ηδ εέζδ ηδξ παθζάξ ζκδμοζζηζηήξ ανζζημηναηίαξ. Γζα ημοξ ιμοζμοθιάκμοξ, μζ ζκδμοζζηέξ ήηακ εζδςθμθάηνεξ εκχ μζ ζκδμοζζηέξ εεςνμφζακ ημοξ ηαηαηηδηέξ αάναανμοξ ηαζ αέααζα δδιζμονβήεδηε ζηδκ ανπή ημοθάπζζημκ ζδιακηζηυ πάζια ιεηαλφ ηςκ δομ ημζκμηήηςκ. Δ πμθφπνμκδ υιςξ ζοιαίςζδ μδήβδζε ζε ζοιαζααζιμφξ ηαζ αθθδθμακμπή, άθθςζηε δ πθεζμρδθία ημο ιμοζμοθιακζημφ πθδεοζιμφ πνμενπυηακ απυ κηυπζμοξ πνχδκ ζκδμοζζηέξ, μ ηνυπμξ γςήξ ηαζ ηςκ δομ ημζκμηήηςκ δεκ δζέθενε πμθφ. Αδιζμονβήεδηε ιζα κέα βθχζζα, δ νπξληνχ, δ μπμία ήηακ έκα ιίβια ιζα ζκδζηήξ δζαθέηημο ηδξ πζκηί ηαζ ηδξ πενζζηήξ ηαζ ανααζηήξ βθχζζαξ. Οζ ζμοθηάκμζ ημο Αεθπί είπακ ζηεκέξ ζπέζεζξ ιε ημοξ άθθμοξ ιμοζμοθιάκμοξ δβέηεξ ηδξ Μέζδξ Ώκαημθήξ. Οζ κυιμζ ημοξ είπακ ςξ αάζδ ημ Κμνάκζ ηαζ ηδ ζανία ηαζ επέηνεπακ ζημοξ ιδ ιμοζμοθιάκμοξ οπδηυμοξ ημοξ κα αζημφκ ηδ θαηνεία ημοξ, εθυζμκ ηαηέααθακ ημκ ηεθαθζηυ θυνμ. Ο Μάνημ Πυθμ επζζηέθεδηε ηδκ Εκδία ημ 1288. Οζ πνχημζ έκηεηα ζμοθηάκμζ ημο Αεθπί έιεζκακ βκςζημί ςξ μζ νπιηάλνη θιάβνη θυβς ηδξ ηαπεζκήξ ημοξ ηαηαβςβήξ. Σμοξ αημθμφεδζε δ ημονηζηήξ ηαηαβςβήξ Γπλαζηεία ησλ Υηιηδί (1290-1320), ιε ζπμοδαζυηενμ εηπνυζςπυ ηδξ ημκ Ώθά Οοκηκηζκ Υαηγί πμο ηαηάθενε κα απμηνμφζεζ εζζαμθέξ ηςκ Μμββυθςκ απυ ημ αμννά. Δ δοκαζηεία αοηή ιπμνεί κα οπενδθακεφεηαζ βζα ηδκ ιμκαδζηή βοκαίηα ζμοθηάκα ημο ιμοζμοθιακζημφ ηυζιμο (ηαζ ιζα απυ ηζξ εθάπζζηεξ βοκαίηεξ πμο ηοαένκδζακ ζηδκ Εκδία), ηδκ Ραδηά νπιηάλα (1236-1240). Δ ζμοθηάκα αοηή ήηακ πμθφ δδιμθζθήξ αθθά δ ααζζθεία ηδξ έθδλε ζφκημια υηακ αοηή ηαζ ζφγοβυξ ηδξ δμθμθμκήεδηακ απυ ζηαζζαζηέξ. Ώημθμφεδζε δ Γπλαζηεία ησλ Σνπγινχθ (1320-1414). Σμ 1398 εζζέααθε μ Μμββυθμξ ηαηαηηδηήξ Σακεξιάλνο μ μπμίμξ ηαηέθααε ηαζ θεδθάηδζε ημ Αεθπί ηαζ πνμηάθεζε ιεβάθεξ ηαηαζηνμθέξ ζε υθδ ηδκ πενζμπή ηδξ ΐεββάθδξ. Σμ 1414 μ Υεγν Υακ δζμνίζηδηε ζμοθηάκμξ απυ ημκ Σαιενθάκμ ηαζ ίδνοζε ηδ Γπλαζηεία ατγηάλη. Σμ 1451 δ Ώθβακυξ Μπμοπθμφθ Λμκη ίδνοζε ηδ Γπλαζηεία ησλ Λφληη. Σμκ δζαδέπεδηε μ Ειπναήι μ μπμίμξ ήηακ μ ηεθεοηαίμξ ηδξ δοκαζηείαξ ημο. Σδκ πενίμδμ εηείκδ έθεαζε βζα πνχηδ θμνά ζηδκ Εκδία ζηδκ Εκδία (1498), μ ιεβάθμξ Πμνημβάθμξ ελενεοκδηήξ Βάζθν ληα Γθάκα ηαζ άνπζζακ μζ ειπμνζηέξ ζοκαθθαβέξ ιε ηςκ Εκδχκ ιε ημοξ Βονςπαίμοξ ειπυνμοξ. Σμ 1510 μζ Πμνημβάθμζ ηαηέθααακ ηδκ Γηυα ηδκ μπμία δζαηήνδζακ ςξ ημ 1961. Σδκ ίδζα επμπή έγδζε ηαζ δίδαλε μ Γθνπξνχ Ναλάθ Νηεβ (1469-1539), μ ζδνοηήξ ημο ηρηζκνχ. Ο Νακάη ηζιάηαζ ζήιενα υπζ ιυκμ απυ ημοξ ζπ αθθά ηαζ απυ ημοξ ζκδμοζζηέξ ηαζ ημοξ ιμοζμοθιάκμοξ. Γεκκήεδηε ζε έκα πςνζυ ημκηά ζηδ Λαπχνδ ημο Παηζζηάκ απυ ζκδμοζζηζηή μζημβέκεζα. Γχκηαξ ζε ιζα ημζκςκία ζοιαίςζδξ αθθά
347
ηαζ ζηθδνχκ ηαζ θακαηζηχκ ακηζπαναεέζεςκ ιεηαλφ ζκδμοζζηχκ ηαζ ιμοζμοθιάκςκ, ακαγήηδζε ιζα ιμνθή ζοκδοαζιμφ ηςκ δομ αοηχκ ενδζηεοηζηχκ ημζιμεεςνζχκ. ε δθζηία 30 εηχκ εβηαηέθεζρε ηδκ ημζιζηή γςή ηαζ αθμζζχεδηε ζημ κα ιεηαθένεζ ηα ιδκφιαηα πμο μ Θευξ έζηεθκε ιέζς αοημφ ζημοξ ακενχπμοξ. Πονήκαξ ηδξ δζδαζηαθίαξ ημο είκαζ δ φπανλδ εκυξ Θεμφ ηαζ ημ υκμιά Σμο είκαζ δ αζχκζα αθήεεζα. Οζ ηνεζξ ααζζηέξ ανπέξ ημο ζπζζιμφ είκαζ: - Ζ ηζφηεηα φισλ ησλ αλζξψπσλ. ε ιζα επμπή πμο ημ δμοθειπυνζμ άκεζγε ζε υθμ ημκ ηυζιμ ηαζ μζ ημζκςκίεξ ήηακ πςνζζιέκεξ αοζηδνά ζε ηάλεζξ (ηάζηεξ), δ δζδαζηαθία αοηή ήηακ επακαζηαηζηή. - Ζ ηζφηεηα ησλ γπλαηθψλ. ήιενα αοηυ αημφβεηαζ αοημκυδημ, αθθά ηυηε δ βοκαίηα ήηακ απμηθεζζιέκδ ηαζ δεφηενδξ ηαηδβμνίαξ άκενςπμξ. Ο Νακάη δζαηήνολε υηζ απυ ηδ βοκαίηα βεκκζέηαζ μ άκδναξ, μ ααζζθζάξ ηαζ δ άθθδ βοκαίηα. Υςνίξ ηδ βοκαίηα δεκ εα οπήνπε ηακείξ απυ αοημφξ. - Δληαίν κήλπκα γηα ηνπο Λανχο. Αίδαλε υηζ μ Θευξ είκαζ ίδζμξ ηαζ εθεήιςκ βζα υθμοξ, ακελανηήηςξ ενδζηείαξ. Αεκ ιπμνείξ κα επζαάθεζξ ζημοξ ιμοζμοθιάκμοξ κα ηαηακαθχκμοκ πμζνζκυ ή ζημοξ ζκδμοζζηέξ αμδζκυ. Ο Νακάη δεπυηακ ηάεε είδμξ πνμζεοπήξ εθυζμκ ήηακ εζθζηνζκήξ ηαζ πνμενπυηακ απυ αβκή ηαζ ηαεανή ηανδζά. Δ δζδαζηαθία ημο ήηακ εζνδκζηή ηαζ δεκ εκυπθδζε ηαιζά απυ ηζξ δομ ενδζηεοηζηέξ ημζκυηδηεξ ηαζ ημ ζοιθζθζςηζηυ ηδξ πκεφια ζοβηίκδζε πμθθμφξ Εκδμφξ, μζ μπμίμζ αζπάζηδηακ ημ ζπζζιυ. ήιενα οπάνπμοκ πενίπμο 12 εηαημιιφνζα ζπ πμο γμοκ ηονίςξ ζηα ζφκμνα Εκδίαξ ηαζ Παηζζηάκ, αθθά είκαζ πμθφ δοκαιζημί ηαζ ζοπκά πνμηαθμφκ αζιαηδνέξ ηαναπέξ. Πανάθθδθα ιε ημ μοθηακάημ ημο Αεθπί, ζηδκ Εκδία ζοκοπήνπακ δομ αηυια ιδ ιμοζμοθιακζηέξ επζηνάηεζεξ : ζηδκ Κεκηνζηή Εκδία δ Ώοημηναημνία Υμτζάθα (1040-1346) ηαζ ζηδ κυηζα Εκδία δ Ώοημηναημνία ΐζβζαβζακαβηάνα (1336-1565) Σμ 1526 μ Ειπναήι ηςκ Λυκηζ κζηήεδηε απυ ημκ απυβμκμ ημο Σαιενθάκμο, Μπάκπνπξ (1483-1530) μ μπμίμξ ίδνοζε ηδ Γπλαζηεία ησλ Μνγγφισλ ζηδκ Εκδία. Δ ιμββμθζηή δοκαζηεία ηαηέθααε ιέπνζ ημ 1600 ημ ιεβαθφηενμ ιένμξ ηδξ πχναξ ηαζ ηοαένκδζε βζα πενζζζυηενα απυ 200 πνυκζα. Ο Μπάιπμον πνζκ ζηναθεί πνμξ ηδκ Εκδία είπε ήδδ ηαηαθάαεζ ηδκ αιανηάκδδ, ηδ ζπμοδαζυηενδ πυθδ ηδξ Κεκηνζηήξ Ώζίαξ ηαζ ηυηε ηέκηνμ θζθμζμθίαξ, βναιιάηςκ ηαζ ηεπκχκ. Ο ίδζμξ ήηακ θυβζμξ, πμζδηήξ ηαζ ζοββναθέξ. Έβναρε ημ επζηυ Βηβιίν ηνπ Μπάκπνπξ ηαζ αζαθία ιε ηα μπμία αζπμθείηαζ ιε ηδ πθςνίδα ηαζ ηδκ πακίδα ηδξ Εκδίαξ. ηακ ηαηέθααε ημ Αεθπί ακαηδνφπεδηε αοημηνάημναξ ημο Εκδμοζηάκ. Οζ πενζζζυηενμζ απυ ημοξ επυιεκμοξ Μμββυθμοξ αοημηνάημνεξ έδεζλακ ενδζηεοηζηή ακμπή απέκακηζ ζηδκ ζκδμοζζηζηή πθεζμρδθία ημο θαμφ. Ο Άθκπαξ Υαλ (1542-1605) ήηακ έκαξ απυ ημοξ ζδιακηζηυηενμοξ απυ αοημφξ. Πνμζηάηεοε ηζξ ηέπκεξ ηαζ ζοιπενζέθααε ζκδμοζζηέξ ζε ορδθέξ ηοαενκδηζηέξ ηαζ ζηναηζςηζηέξ εέζεζξ. Γεκζηχξ επί ηδξ ιμββμθζηήξ δοκαζηείαξ, επζηνάηδζε έκαξ κέμξ πμθζηζζιυξ, πμο πενζείπε ανααζηά, πενζζηά, ημονηζηά ηαζ θοζζηά ζκδζηά ζημζπεία. Άκεδζακ μζ ηέπκεξ υπςξ δ ινγνηερλία, δ πνίεζε (ζηα ημονηζηά, ζηα πενζζηά ηαζ ζηδ βθχζζα μονκημφ), δ δσγξαθηθή ηαζ δ εζημκμβνάθδζδ αζαθίςκ - κηθξνγξαθία – (ζηδκ ανπή επδνεαζιέκδ απυ ημοξ ιεβάθμοξ Πένζεξ ιζηνμβνάθμοξ αθθά ζηαδζαηά απέηηδζε ηδκ ζκδζηή ηεπκμηνμπία), δ κνπζηθή (μζ ιμοζμοθιάκμζ εζζήβαβακ κέα ιμοζζηά υνβακα απυ ηδκ Πενζία ηαζ ηδκ Κεκηνζηή Ώζία, αθθά ηονζάνπδζε ημ
348
παναδμζζαηυ ζκδζηυ ζζηάν. Σα ανπζηεηημκζηά ικδιεία ηδξ επμπήξ εηείκδξ είκαζ άθεμκα ζε υθεξ ηζξ ζκδζηέξ επανπίεξ. Ο αοημηνάημναξ Υνπξάκ (1628-57) ιε ημ πνμζςκφιζμ αρ Σδαράλ (Κμζιμηνάημναξ) έβζκε βκςζηυξ βζα ημ ιαοζςθείμ πμο ακήβεζνε ζηδ ικήιδ ηδξ αβαπδιέκδξ ημο βοκαίηαξ Μνπκηάδ, έκα ηαθθζηεπκζηυ ηαζ ανπζηεηημκζηυ ανζζημφνβδια, πμο ηαζ ζήιενα αηυια εεςνείηαζ απυ ηα θαιπνυηενα ζζημνζηά ικδιεία, ημ Σαηδ Μαράι. Σμ ικδιείμ αοηυ πενζέπεζ ζημζπεία ζκδζηήξ, πενζζηήξ ηαζ ιμοζμοθιακζηήξ ηεπκμηνμπίαξ, πενζαάθθεηαζ απυ έκα εαοιαζηυ ηήπμ ηαζ έκα ιεβάθμ αοθάηζ κενμφ πμο ημ ιαοζςθεία ακηακαηθάηαζ πάκς ημο. Σδκ μιμνθζά ημο ικδιείμο ζοκμδεφεζ δ νμιακηζηή ζζημνία ζογοβζηήξ αβάπδξ ηαζ αθμζίςζδξ, πνάβια πμο ημ ηάκεζ κα είκαζ έκα απυ ηα πζμ δδιμθζθή ημονζζηζηά ζδιεία ημο ηυζιμο ηαζ έπεζ ακαηδνοπεεί απυ ημκ ΟΔΒ ςξ Μλεκείν Παγθφζκηαο Πνιηηηζηηθήο Κιεξνλνκηάο. Δ ζοκεπήξ ακηίδναζδ ηςκ ζκδμοζζηχκ ζηδκ ιμοζμοθιακζηή ηαηαπίεζδ ηδξ λέκδξ δοκαζηείαξ, αθθά ηαζ μζ ιεηαλφ ηςκ Μμββυθςκ δζαιάπεξ βζα ηδκ εηάζημηε δζαδμπή ημο ενυκμο, έθενε ζηαδζαηή παναηιή ηδξ αοημηναημνίαξ. Σμ 1739 μζ Πένζεξ εηιεηαθθεουιεκμζ ηδκ αδοκαιία ηδξ αοημηναημνίαξ, επζηέεδηακ ζηδκ Εκδία, ηαηέζηνερακ ημ Αεθπί ηαζ ηαηέθααακ υθδ ηδκ πενζμπή δοηζηά ημο Εκδμφ. Ώημθμφεδζακ επζδνμιέξ Ώθβακχκ ηαζ ηαοηυπνμκα πμθθμί ημπζημί πμθέιανπμζ απμζπμφζακ απυ ηδκ ηονζανπία ηςκ Μμββυθςκ, ηιήιαηα ηδξ αοημηναημνίαξ, δδιζμονβχκηαξ ηα δζηά ημοξ ηναηίδζα. Αδιζμονβήεδηακ δεηάδεξ απυ αοηά ιε δβέηεξ ημοξ ιαπαναβζάδεξ, αοηυκμιμοξ ημπζημφξ δβειυκεξ ιε δζηυ ημοξ ζηναηυ ηαζ αζαθή ζφκμνα. Ήηακ δ εοηαζνία βζα ημοξ Βονςπαίμοξ κα εηιεηαθθεοεμφκ αοηή ηδκ άκανπδ ηαηάζηαζδ πμο είπε δδιζμονβδεεί. Χξ ηζξ ανπέξ ημο 17μο αζχκα, ζηζξ εάθαζζεξ ημο Εκδζημφ μζ Πμνημβάθμζ είπακ ηονζανπήζεζ επί ημο ανααζημφ καοηζημφ ηαζ είπακ δδιζμονβήζεζ ζηδκ Εκδία. Βηηυξ ηδξ Γηυα ηαζ ανηεηέξ άθθεξ ηηήζεζξ. Οζ Οθθακδμί εηηυπζζακ ημοξ Πμνημβάθμοξ ηαζ απέηηδζακ ηζ αοημί ηάπμζεξ ηηήζεζξ ηονίςξ ζηδκ πενζμπή ηδξ ΐεββάθδξ. ιςξ εκδζαθένμκηακ πενζζζυηενμ βζα ηδ Μαθαζζία ηαζ ηδκ Εκδμκδζία ηδκ μπμία ηαηέηηδζακ ηαζ ίδνοζακ ηδκ πυθδ Μπαηάαζα (ζήιενα Σγαηάνηα). Οζ επυιεκμζ Βονςπαίμζ πμο δζείζδοζακ ζηδκ πενζμπή ήηακ μζ ΐνεηακμί, πμο απυ ημκ 17μ αζχκα ίδνοζακ ηδκ Δηαηξία Αλαηνιηθψλ Ηλδηψλ ηαζ ημ 1639 δδιζμφνβδζακ ηδκ πνχηδ ημοξ ηηήζδ ζημ Μακηνάξ ηαζ ηαηέηηδζακ ηζξ μθθακδζηέξ ηηήζεζξ ζηδκ Εκδία. Σμ 1764, μ ηεθεοηαίμξ ηαζ αδφκαιμξ πζα Μμββυθμξ αοημηνάημναξ απ Ώθάι ΐ΄ παναπχνδζε ζημοξ ΐνεηακμφξ ηδ ΐεββάθδ ηαζ άθθεξ δομ επανπίεξ. Δ Βηαζνία ιμκμπςθμφζε πζα υθμ ημ ειπυνζμ ηδξ ΐεββάθδξ ηαζ δ εηιεηάθθεοζδ ηςκ κηυπζςκ είπε απμηέθεζια κα εκζηήρεζ πείκα απυ ηδκ μπμία πέεακακ δέηα εηαημιιφνζα Εκδμί, ιεηαλφ 1769 ηαζ 1773. Μέπνζ ηα ιέζα ημο 19μο αζχκα μζ ΐνεηακμί έθεβπακ υθδ ζπεδυκ ηδκ ζκδζηή οπμήπεζνμ ζηδκ μπμία πενζθαιαακυηακ μζ ζδιενζκέξ Εκδία, Παηζζηάκ ηαζ Μπαβηθακηέξ. Γζα κα ιπμνέζμοκ κα εθέβλμοκ ηδκ απακή αοηή πχνα, μζ ΐνεηακμί πνδζζιμπμζμφζακ Εκδμφξ ιζζεμθυνμοξ πμο ημοξ δζμζημφζακ Άββθμζ αλζςιαηζημί. Ώκηίζημζπα επάκδνςζακ ημοξ ζηναημφξ ηςκ ιαπαναβζάδςκ ιε δζημφξ ημο εηπαζδεοηέξ-αλζςιαηζημφξ. Σμ 1858, ιζα πθδνμθμνία υηζ μζ ΐνεηακμί γδημφζακ απυ ημοξ Εκδμφξ ζηναηζχηεξ κα βναζάνμοκ ηαξ υπθα ημοξ ιε πμζνζκυ (νοπανυ βζα ημοξ ιμοζμοθιάκμοξ) ή αμδζκυ
349
(ζενυ βζα ημοξ ζκδμοζζηέξ) θίπμξ, μδήβδζε ζηδ Μεγάιε Δμέγεξζε ηςκ κηυπζςκ ζηναηζςηζηχκ. Δ ελέβενζδ ηαηαπκίβδηε ζημ αίια ηαζ μ έθεβπμξ ηςκ ΐνεηακχκ ζηδ πχνα έβζκε αηυια πζμ αζθοηηζηυξ. Δ ΐαζίθζζζα ΐζηηςνία ακαηδνφπεδηε αοημηνάηεζνα ηςκ Εκδζχκ, ημ ειπυνζμ έβζκε απμηθεζζηζηυ ανεηακζηυ ιμκμπχθζμ, μζ Εκδμί οπάθθδθμζ ήηακ ηαημπθδνςιέκμζ, μζ θυνμζ ήηακ αανείξ ηαζ υθμζ θμαμφκηακ ημκ αίαζμ πνμζδθοηζζιυ ημοξ ζημ πνζζηζακζζιυ. Σμ 1885 ζδνφεδηε ημ Ηλδηθφ Δζληθφ Κνγθξέζν, δ πνχηδ μνβακςιέκδ πνμζπάεεζα ηςκ Εκδχκ κα απαθθαβμφκ απυ ηδ ανεηακζηή ηαηαπίεζδ ηαζ ηονζανπία. Οζ ιμοζμοθιάκμζ ςξ ιεζμρδθία δζπάζηδηακ, επεζδή πμθθμί πίζηεοακ υηζ μζ Εκδμοζζηέξ εα ακηζηαηαζηήζμοκ ημοξ ΐνεηακμφξ ζημκ έθεβπμ ηδξ πχναξ. Έηζζ ημ 1906, πμθθμί απυ αοημφξ απμπχνδζακ απυ ημ Κμβηνέζμ ηαζ ίδνοζακ ημκ Μνπζνπικαληθφ χλδεζκν. Σμ 1919, ειθακίγεηαζ έκαξ κέμξ πμθζηζηυξ πμο εα ζδιαδέρεζ υπζ ιυκμ ηδκ ζκδζηή αθθά ηαζ ηδκ παβηυζιζα ζζημνία: ν Μαράηκα Γθάληη.
Ο Μαράηκα Γθάληη (1869-1947) Σν πξαγκαηηθφ φλνκά ηνπ ήηαλ Μνράληαο, αιιά έκεηλε γλσζηφο κε ηελ επσλπκία Μαράηκα, πνπ ζηα ζαλζθξηηηθά ζεκαίλεη «Μεγάιε Φπρή». Σν πξνζσλχκην απηφ ιέγεηαη φηη ηνπ ην απέδσζε ν κεγάινο Ηλδφο ζπγγξαθέαο Ρακπηληξαλάζ Σαγθόξ (βξαβείν Νφκπει Λνγνηερλίαο). Ο Γθάληη ππήξμε ν ςπρή ηνπ θηλήκαηνο αλεμαξηεζίαο ησλ Ηλδψλ θαη εκπλεπζηήο ηεο κεζφδνπ ηεο παζεηηθήο αληίζηαζεο (κε βίαο) θαηά ησλ Βξεηαλψλ θαηαθηεηψλ θαη παγθφζκην ζχκβνιν ηνπ αγψλα ησλ ιαψλ γηα αλεμαξηεζία.. Ζ νηθνγέλεηά ηνπ αλήθε ζε αλψηεξε θνηλσληθή ηάμε (θάζηα) ηνπ θξαηηδίνπ ηνπ Γθνπηδαξάη θαη ν παππνχο φπσο θαη ν παηέξαο ηνπ δηαηέιεζαλ πξσζππνπξγνί ηνπ. Αλήθε ζηελ ηλδνπηζηηθή ζξεζθεία ησλ δατληζηψλ πνπ πξέζβεπε ηελ ρνξηνθαγία, ηελ απνθπγή βιάβεο νπνηνπδήπνηε δσληαλνχ νξγαληζκνχ θαη ηελ αλνρή κεηαμχ ησλ ζξεζθεπηηθψλ θνηλνηήησλ θαη ηάμεσλ. Απνθνίηεζε απφ αγγιηθφ γπκλάζην ηεο Ηλδίαο θαη ην 1885 πήγε ζην Λνλδίλν λα ζπνπδάζεη λνκηθά. Δθεί παξάιιεια κε ηηο ζπνπδέο ηνπ αζρνιήζεθε κε ηηο δηάθνξεο ζξεζθείεο (βνπδηζκφ, βξαρκαληζκφ, αιιά θαη ρξηζηηαληζκφ) θαη ηηο θηινζνθηθέο ηνπο δηαθνξέο. Γελ ήηαλ ηδηαίηεξα ζξεζθεπφκελν άηνκν, φκσο ηεξνχζε ηελ απνρή απφ ηελ θαηαλάισζε θξέαηνο θαη νηλνπλεπκαησδψλ. ηαλ πήξε ην πηπρίν ηνπ γχξηζε ζηελ Ηλδία θαη πξνζπάζεζε λα ζηαδηνδξνκήζεη σο δηθεγφξνο, ρσξίο ηδηαίηεξε επηηπρία. Σν 1893 δέρηεθε πξφηαζε κηαο ηλδηθήο εκπνξηθήο εηαηξίαο γηα κηα ζέζε λνκηθνχ ζπκβνχινπ ζηα γξαθεία ηεο ζηελ Πξαηηφξηα ηεο Νφηηαο Αθξηθήο, βξεηαληθήο απνηθίαο ηφηε. Βξέζεθε αληηκέησπνο κε ηηο θνβεξέο θπιεηηθέο δηαθξίζεηο πνπ ίζρπαλ ζεζκνζεηεκέλα εθεί, αιιά θαη ησλ άζιησλ ζπλζεθψλ εξγαζίαο θαη δσήο, φρη κφλν ησλ ληφπησλ καχξσλ αιιά γεληθά θαηά ησλ εγρξψκσλ θαη ησλ Ηλδψλ κεηαλαζηψλ. Ο ίδηνο έλνησζε ηελ ηαπείλσζε φηαλ δηψρηεθε απφ ην δηθαζηήξην επεηδή αξλήζεθε λα βγάιεη ην παξαδνζηαθφ ηλδηθφ θάιπκκα ηνπ θεθαιηνχ ηνπ. Δπίζεο δέρζεθε ηε βίαηε επίζεζε νδεγνχ άκαμαο, φηαλ αξλήζεθε λα παξαρσξήζεη ηε ζέζε ηνπ ζε ιεπθφ ζπλεπηβάηε ηνπ. Χο αληίδξαζε γη’ απηή ηελ θαηάζηαζε νξγάλσζε ηνπο Ηλδνχο ζην «Ηλδηθφ Κνγθξέζν ηνπ Ναηάι», κε
350
ζηφρν ηελ εηξεληθή πίεζε γηα ηελ βειηίσζε απηήο ηεο απαξάδεθηεο θαηάζηαζεο. ηαλ μέζπαζε ν πφιεκνο ησλ Μπφεξο, ν Γθάληη νξγάλσζε έλα λνζειεπηηθφ ζψκα απφ Ηλδνχο γηα ηελ πεξίζαιςε ησλ Άγγισλ ηξαπκαηηψλ θαη γηα ηελ πξάμε ηνπ απηή παξαζεκνθνξήζεθε απφ ηε Βξεηαληθή θπβέξλεζε. Δγθαηαζηάζεθε ζην Γηνράλεζκπνπξγθ θαη ζπλέρηζε ηελ εθζηξαηεία θαηά ησλ δηαθξίζεσλ θαη ηεο εθκεηάιιεπζεο, νξγαλψλνληαο κνπζνπικάλνπο, Ηλδνχο θαη άιινπο κε ηε κέζνδν ηεο παζεηηθήο αληίζηαζεο. Δπί ηέινπο ην 1913, ν ζηξαηεγφο Γηαλ καηο, δέρηεθε φια ζρεδφλ ηα αηηήκαηα ησλ Ηλδψλ ηεο Νφηηαο Αθξηθήο θαη ν Γθάληη επέζηξεςε κεηά απφ έλα ρξφλν ζηελ Ηλδία. Δληάρζεθε ζην Ηλδηθφ Δζληθφ Κνγθξέζν θαη θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ Α’ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ, ελζάξξπλε ηνπο Ηλδνχο λα θαηαηαρζνχλ ζην βξεηαληθφ ζηξαηφ, φηαλ νη Άγγινη ππνζρέζεθαλ απηνδηάζεζε ζηε ρψξα, κεηά ηε λίθε ηνπο. Ακέζσο κεηά, θήξπμε κπντθνηάξηζκα θαηά ησλ βξεηαληθψλ πξντφλησλ θαη εμαπέιπζε έλα θχκα παζεηηθήο αληίζηαζεο κε απεξγίεο θαη θιείζηκν θαηαζηεκάησλ ζε φιε ηε ρψξα. Γηα ηε δηάδνζε ησλ ηδεψλ ηνπ εμέδσζε ηελ εθεκεξίδα Ζ λέα Ηλδία. Σν 1930 έθαλε κηα πξάμε πνιηηηθή αλππαθνήο, ηελ πεξίθεκε «πνξεία ηνπ αιαηηνχ», φπνπ καδί κε νπαδνχο ηνπ πνξεχηεθαλ 400 ρηιηφκεηξα πξνο ηε ζάιαζζα θαη έβγαιαλ αιάηη, ζέινληαο κ’ απηφ ηνλ ηξφπν λα δηακαξηπξεζνχλ θαηά ηνπ βξεηαληθνχ κνλνπσιίνπ άιαηνο. Φπιαθίζηεθε γηα ηελ πξάμε ηνπ απηή καδί κε εμήληα ρηιηάδεο νπαδνχο ηνπ, φπσο θπιαθίζηεθε θαη αξθεηέο άιιεο θνξέο (1922, 1930, 1933, 1942). ια απηά φκσο είραλ μεζήθσζε ηελ παγθφζκηα θνηλή γλψκε θαη ν Γθάληη έγηλε ην ζχκβνιν ηνπ ειεχζεξνπ πλεχκαηνο θαη ηνπ αγψλα ησλ ιαψλ γηα απηνδηάζεζε θαη αλεμαξηεζία. Οη ηδέεο ζπλνςίδνληαλ ζε ιίγεο απιέο ιέμεηο: αιήζεηα, κε βία, ρνξηνθαγία, αζθεηηζκφο, απιφηεηα θαη πίζηε. Μεηά ηνλ Πφιεκν, άξρηζαλ νη δηεξγαζίεο γηα ηελ απηνδηάζεζε ηεο ρψξαο. κσο θάλεθαλ πηα θαζαξά θαη νη ζεκαληηθέο δηαθνξέο κεηαμχ ησλ ηλδνπηζηψλ θαη ησλ κνπζνπικάλσλ. Παξά ηηο πξνζπάζεηεο ηνπ Γθάληη, άξρηζε ηξνκεξή αιιεινζθαγή κεηαμχ ησλ δπν θνηλνηήησλ κε εθαηνληάδεο ρηιηάδεο λεθξνχο. Σειηθά ε ρψξα έγηλε αλεμάξηεηε ην 1947, αιιά ρσξίζηεθε ζε δπν θξάηε, ηελ Ηλδία θαη ην Παθηζηάλ. Σν ζξεζθεπηηθφ κίζνο ήηαλ ηφζν ηζρπξφ, πνπ ζηηο 13 Ηαλνπαξίνπ 1948, έλαο θαλαηηθφο ηλδνπηζηήο πνπ αδπλαηνχζε λα θαηαλνήζεη ηελ εμίζσζε ησλ ηλδνπηζηψλ κε ηνπο κνπζνπικάλνπο πνπ θήξπζζε ν Γθάληη, ηνλ δνινθφλεζε έμσ απφ ην ζπίηη ηνπ ζην Γειρί. Οη αγψλεο, νη ηδέεο θαη ε πξνζσπηθφηεηά ηνπ επεξέαζαλ εθαηνκκχξηα αλζξψπνπο ζε φιν ηνλ θφζκν θαη ζπλέβαιαλ ζηελ εμάιεηςε ηεο απνηθηνθξαηίαο ζε δηάζηεκα ιηγφηεξν απφ 20 ρξφληα κεηά ην ζάλαηφ ηνπ. Πξνζσπηθφηεηεο, κεηαμχ ησλ νπνίσλ ν Μάξηηλ Λνχζεξ Κηλγθ θαη ν Νέιζνλ Μαληέια αθνινχζεζαλ ην παξάδεηγκα ηνπ αγψλα ρσξίο βία.
Δ Εκδία έβζκε ακελάνηδηδ ημ 1947, αθθά πςνίζηδηε ζε δομ ηνάηδ ιε ηνζηήνζμ ηδ ενδζηεία ηδξ πθεζμρδθίαξ ηςκ ηαημίηςκ, ζηδκ Εκδία ηαζ ζημ Παηζζηάκ (Αοηζηυ ηαζ Ώκαημθζηυ, ημ μπμίμ ανβυηενα απμζπίζηδηε ηαζ έβζκε κέμ ηνάημξ, ημ Μπαβηθακηέξ). ήιενα ζηδκ ζκδζηή οπμήπεζνμ ζοκοπάνπμοκ ηα ελήξ ηνάηδ: Δ Αδιμηναηία ηδξ Εκδίαξ, ημ Παηζζηάκ, ημ Μπαβηθακηέξ, ημ Νεπάθ, ημ Μπμοηάκ, δ νζ Λάκηα, ηαζ μζ Μαθδίαεξ.
351
Οη Μνγγφινη θαη νη Σάηαξνη ΟΗ ΜΟΓΓΟΛΟΗ: Οζ Μμββυθμζ είκαζ εεκμθμβζηυξ πνμζδζμνζζιυξ ηςκ θαχκ ηδξ Κεκηνζηήξ Ώζίαξ, πμο δ θοθεηζηή ημοξ ηαηαβςβή οπμδδθχκεζ πνμέθεοζδ απυ ημκ πχνμ ηδξ μνμζεζνάξ Ώθηάζ ηαζ ηδξ ζδιενζκήξ Μμββμθίαξ, αυνεζα ηδξ ενήιμο Γηυιπζ ηαζ κυηζα ηδξ ζαδνίαξ. Οζ ανπαζμθμβζηέξ ένεοκεξ δείπκμοκ υηζ δ Μμββμθία ηαημζημφκηακ απυ ημ 3000-2000 π.Υ. ηαζ μζ θαμί αζπμθμφκηακ ιε ημ ηοκήβζ ημ ράνεια ηαζ ηδκ ηηδκμηνμθία. Οζ Μμββυθμζ είπακ ηδ θήιδ πμθειζζηχκ, ήηακ άνζζημζ ζππείξ ηαζ ημ άθμβμ ήηακ πάκηα μ ζφκηνμθυξ ημοξ, υπζ ιυκμ ζημοξ πμθέιμοξ αθθά ημ πνδζζιμπμζμφζακ βζα ιεηαθμνέξ, βζα άζηδζδ, βζα ηδ βεςνβία ηαζ βζα ημ βάθα ημο. Γφνς ζημκ 1μ ι.Υ. αζχκα, ήηακ βκςζηή δ πνήζδ ημο ζζδήνμο ηαζ εηείκδ πενίπμο ηδκ επμπή ανπίγμοκ κα δζαιμνθχκμκηαζ μζ πνχηεξ ηναηζηέξ μκηυηδηεξ. Ώπυ ημκ 5μ ςξ ημκ 9μ αζχκα είπακ ζπδιαηζζεεί ηναηζηέξ θοθεηζηέξ ηονίςξ (ιμββμθζηέξ ηαζ ημονακζηέξ ή ημονηζηέξ) εκχζεζξ υπςξ ηςκ Γμοάκ-Γμοάκ πμο ήθεβπακ ηαζ ηδ Μακηγμονία, ηςκ Σμονακχκ, ηςκ Εμοβμφνςκ, ηςκ Κζνβζγίςκ. Σμκ 10μ αζχκα ειθακίγεηαζ δ πνχηδ αλζυθμβδ αοημηναημνία απυ ηα ιμββμθζηά θφθα ηςκ Υζηάκ. Βίκαζ δ αοημηναημνία ηςκ Λζάμ πμο ηοαένκδζε ηιήια ηδξ αυνεζα Κίκαξ, ηδξ Μακηγμονίαξ ηαζ ηδξ ακαημθζηήξ Μμββμθίαξ απυ ημ 916 ςξ ημ 1125, υηακ ηαηαθφεδηε απυ ηδκ ιακηγμονζακή δοκαζηεία ηςκ Σζζκ. Οζ δηηδιέκμζ Υζηάκ (Λζάμ) ιε ιεβάθμ ιένμξ ημο πθδεοζιμφ ιεηακάζηεοζακ δοηζηά πνμξ ηδκ πενζμπή ηςκ Εμοβμφνςκ (Σμονηεζηάκ), κίηδζακ ημο εθηγμφημοξ Σμφνημοξ ηαζ ίδνοζακ ημ ΐαζίθεζμ ημο Καναπζηάκ, ημ μπμίμ άκηελε πενίπμο έκα αζχκα, ςξ ημ 1218 υηακ ηαηαζηνάθδηε απυ ημκ Σγέκβηζξ Υακ. Μεηά ηδκ πηχζδ ηςκ Λζάμ δ πχνα ιμζνάζηδηε ζε δζάθμνα ιμββμθζηά θοθεηζηά ηναηίδζα, θεμοδανπζηήξ δμιήξ. Σδ επμπή εηείκδ έθεαζακ πνζζηζακμί (κεζημνζακμί) ζεναπυζημθμζ απυ ηδκ Μέζδ Ώκαημθή ηαζ άνπζζακ κα ηδνφηημοκ ηδ ενδζηεία ημοξ. Οζ Μμββυθμζ ανπζηά ήηακ ζαιακζζηέξ (παβακζζηέξ), δδθαδή πίζηεοακ ζε ιζα ακχηενδ εεσηή δφκαιδ, πμο οπήνπε ηαζ ημο παναημθμοεμφζε απυ ημκ μονακυ. Ώνβυηενα πνμζπχνδζακ ζημο εζαεηζακυ ΐμοδζζιυ, υιςξ βεκζηχξ επέδεζλακ ακμπή ζηζξ άθθεξ ενδζηείεξ, ήηακ ακμζπημί ζηα ηδνφβιαηα ηαζ θέβεηαζ υηζ μ πνχημξ δβειυκαξ ημοξ μ Σγέκβηζξ Υακ ζοιπαεμφζε ημ πνζζηζακζζιυ. ηα ηέθδ ημο 12μο αζχκα, μζ ημπζημί άνπμκηεξ ηδξ πχναξ δζελήβαβακ ιεηαλφ ημοξ πμθέιμοξ βζα ηδκ επζηνάηδζή ημοξ. Σεθζηά, μ θφθανπμξ δβειυκαξ Σεκνπηδίλ ηαηάθενε κα επζηναηήζεζ ηαζ ημ 1206 δ ζοκέθεοζδ ηςκ Μμββυθςκ θοθάνπςκ, ημκ ελέθελε ςξ ‘Μεβάθμ Υακ’ ή ‘Εζπονυηενμ Δβειυκα’ ή υπςξ έιεζκε βκςζηυξ ζηδκ ζζημνία, Σδέλγθηο Υαλ. Δ εηθμβή αοηή ζδιαημδμηεί ηδκ έκανλδ ηδξ φπανλδξ ημο εκζαίμο ηνάημοξ ηςκ Μμββυθςκ, ιε πνςηεφμοζα ημ Καναημνμφι. Σμ ηνάημξ αοηυ έιεθε βνήβμνα κα ιεηαηναπεί ζηδκ ιεβαθφηενδ αοημηναημνία πμο βκχνζζε πμηέ μ ηυζιμξ ηαζ μ Σγέκβηζξ Υακ κα πάνεζ ηδ εέζδ ημο ιεηαλφ ηςκ ιεβάθςκ ζηναηδθαηχκ ηαζ ηαηαηηδηχκ, υπςξ μ Ώθέλακδνμξ, μ Ώηηίθαξ ηαζ μ Ναπμθέςκ.
Ο Σδέλγθηο Υαλ (1162-1227) Ο Σεκνπηδίλ γελλήζεθε ζε έλα ρσξηφ, θνληά ζηε ιίκλε Βατθάιε θαη ήηαλ γηνο ελφο ηνπηθνχ θπιάξρνπ, πνπ δνινθνλήζεθε ζε ζπγθξνχζεηο κεηαμχ κνγγνιηθψλ θαη ηαηαξηθψλ θπιψλ. Έθεβνο αθφκε αγσλίζηεθε λα επηβάιεη ηελ εμνπζία ηνπ ζηηο δηάθνξεο αιιεινζπαξαζζφκελεο ηνπηθέο θπιέο θαη 352
κεηά απφ καθξνρξφληεο θαη αηκαηεξέο ζπξξάμεηο, αλαδείρζεθε ηειηθά απφ ην Μεγάιν πκβνχιην ησλ Μνγγφισλ θπιάξρσλ, σο ν Υαλ φισλ ησλ κνγγνιηθψλ θαη ηαηαξηθψλ θχισλ ηεο πεξηνρήο θαη πήξε ην φλνκα Σδέλγθηο Υαλ. Ο Σδέλγθηο έθαλε πξσηεχνπζά ηνπ ην Καξαθνξνχκ θαη γξήγνξα απέδεημε αμηνζαχκαζηε νξγαλσηηθή θαη ζηξαηησηηθή ηθαλφηεηα. Οξγάλσζε ζπγθεληξσηηθά ην θξάηνο ηνπ, θαζηέξσζε ππνρξεσηηθή ζηξαηνινγία θαη έθηηαμε αμηφκαρν ζηξαηφ. Ζ λνκνζεζία πνπ επέβαιε ήηαλ απιή. Ο ζηξαηησηηθφο θαη πνιηηηθφο (αζηηθφο) θψδηθαο ν νλνκαδφκελνο «Γηάζα» (δηαηαγή ή δηάηαγκα) πνπ ζέζπηζε, ήηαλ έλα γξαπηφ ζε πάππξν θείκελν, πνπ ήηαλ πξνζηηφ ζε ειάρηζηνπο θαη θαζφξηδε πνηλέο γηα θάζε παξάβαζή ηνπ. Ζ πην ζπλεζηζκέλε ηηκσξία ήηαλ ε ζαλαηηθή θαηαδίθε. Γελ μέξνπκε ιεπηνκέξεηεο απηνχ ηνπ θεηκέλνπ, γηαηί δελ δηαζψζεθε, φκσο έδσζε ζηε Μνγγνιία ηε κνξθή ελφο απζηεξά δνκεκέλνπ, κε ηεξαξρία θαη ηάμεηο θξάηνπο. Ζ πξψηε επηζεηηθή ελέξγεηα ήηαλ θαηά ηεο Γπλαζηείαο ησλ Σζηλ πνπ θαηείραλ ηελ Μαληδνπξία θαη ηε βφξεηα Κίλα. Σν 1213 ηνπο λίθεζε θαη πξνέιαζε λφηηα, έθζαζε ζην Πεθίλν ην 1215 θαη ην θαηέιαβε, αλαγθάδνληαο ηνπο Κηλέδνπο νλγθ λα απνζπξζνχλ λνηηφηεξα (Νφηηνη νλγθ). Σν 1218 ζπλέβε απηφ πνπ κεηέηξεςε ην λνκαδηθφ νκνζπνλδηαθφ θξάηνο ηνπ Σδέλγθηο ζε κηα παγθφζκηα απηνθξαηνξία. Έλα θαξαβάλη Μνγγφισλ κε εκπνξεχκαηα, ηαμίδεπε πξνο ηα πεξζηθά εδάθε, φηαλ ν ηνπηθφο θπβεξλήηεο ηεο ζπλνξηαθήο επαξρίαο (πεξίπνπ ζην ζεκεξηλφ Οπδκπεθηζηάλ), ην ζηακάηεζε, κε ηνλ ηζρπξηζκφ φηη ζην θαξαβάλη ππήξραλ θαηάζθνπνη, ζθφησζε ηνπο ηαμηδηψηεο θαη άξπαμε ηα εκπνξεχκαηά ηνπο. Ήηαλ κηα αζπγρψξεηε πξνζβνιή ησλ άγξαθσλ λφκσλ ηνπ εκπνξίνπ φιεο ηεο Αζίαο θαη ν Σδέλγθηο έζηεηιε πξέζβεηο ζηε ακαξθάλδε πξσηεχνπζα ηνπ παλίζρπξνπ άρε ηεο ηνπξθνπεξζηθήο απηνθξαηνξίαο ηεο Υνξεζκίαο ε νπνία εθηεηλφηαλ εθηφο ηεο Πεξζίαο θαη ζηα εδάθε ησλ ζεκεξηλψλ Αθγαληζηάλ, Οπδκπεθηζηάλ θαη Σνπξθκεληζηάλ, ηνλ άρε Μνράκελη γηα λα δηακαξηπξεζεί θαη λα δεηήζεη ηελ ηηκσξία ηνπ δξάζηε. Ο άρεο ηαπείλσζε θαη ζθφησζε ηνπο πξέζβεηο, παξαβηάδνληαο άιιε κηα θνξά ηνπο άγξαθνπο αιιά απνδεθηνχο απφ φινπο θαλφλεο ηνπ ζεβαζκνχ ησλ πξεζβεπηψλ. Ο Σδέλγθηο θήξπμε ακέζσο ηνλ πφιεκν. Σν αλππφιεπην σο ηφηε θξάηνο ησλ Μνγγφισλ, δηέιπζε ζε δπν ρξφληα ηελ απέξαληε Πεξζηθή απηνθξαηνξία. Ο κνγγνιηθφο ζηξαηφο ζπληξίβνληαο θάζε αληίζηαζε θαηέιαβε θαη ην ηζρπξφ ηζιακηθφ θξάηνο Υνξακζάξ, ηνπ Σνχξθνπ εγεκφλα Σνπξγθνχη αρ ζηελ Κεληξηθή Αζία, ην Αθγαληζηάλ, ην Ηξάλ, ιεειάηεζε φιεο ηηο κεγάιεο πφιεηο φπσο νη Μπνπράξα, ακαξθάλδε, Υεξάη θαη άιιεο θαη έζθαμε αλειεψο ηνπο θαηνίθνπο ηνπο. Ο Σδέλγθηο δελ ζηακάηεζε εθεί. Αθνχ αξρηθά έθαλε επηδξνκέο ζηε βφξεηα Ηλδία, ζηε ζπλέρεηα θαηέιαβε ηελ Αξκελία, ην Αδεξκπατηδάλ θαη ηε Γεσξγία θαη εηζέβαιε ζηε Ρσζία θζάλνληαο κέρξη ην Γλείπεξν. Ζ αγξηφηεηεο ησλ ζηξαηησηψλ ηνπ Σδέλγθηο Υαλ έκεηλαλ ζηελ ηζηνξία. πνηεο πφιεηο αληηζηέθνληαλ, νη Μνγγφινη ηηο θαηέζηξεθαλ θαη έζηελαλ ππξακίδεο κε ηα θεθάιηα ησλ αηρκαιψησλ. Οη κφλνη πνπ αληηζηάζεθαλ κε επηηπρία ήηαλ νη (ηαηαξηθήο θαηαγσγήο) Βνχιγαξνη ηνπ Βφιγα. Ζ άθημε ησλ Μνγγφισλ αλεζχρεζε ζνβαξά ηνπο Δπξσπαίνπο, πνπ ηψξα έβιεπαλ κηα λέα ζνβαξή
353
απεηιή φπσο εθείλε ηνπ Αηηίια πνπ πξηλ κεξηθνχο αηψλεο, παξά ιίγν λα εξεκψζεη ηελ ήπεηξν. Ζ ηαρχηεηα ησλ θαηαθηήζεψλ ηνπ εληππσζηάδεη. ε κφιηο εθηά ρξφληα είρε πεξάζεη δηα ππξφο θαη ζηδήξνπ θαη ππνηάμεη ην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο Αζίαο θαη ην έλα ηξίην ζρεδφλ ηεο Δπξψπεο! Ο Σδέλγθηο Υαλ ην 1225 επέζηξεςε ζην Καξαθνξνχκ γηα λα πξνεηνηκάζεη κηα αθφκα εηζβνιή ζηελ Κίλα. Γελ πξφιαβε λα ηελ πξαγκαηνπνηήζεη γηαηί δπν ρξφληα αξγφηεξα, ζε κηα άζθεζε έπεζε απφ ην άινγφ ηνπ θαη πέζαλε απφ εζσηεξηθή αηκνξξαγία. Σν ηεξάζηην θξάηνο πνπ είρε δεκηνπξγήζεη ζε πνιχ ιίγα ρξφληα εθηεηλφηαλ απφ ηηο αθηέο ηεο Κίλαο σο ηελ Αλαηνιηθή Δπξψπε θαη απφ ηε ηβεξία σο ηελ Ηλδία. Πξηλ πεζάλεη φξηζε σο δηάδνρφ ηνπ ην γην ηνπ Ογθνληάη. Οη δηάδνρνί ηνπ (κεηά ην ζάλαην θαη ηνπ γηνπ ηνπ Ογθνληάη ην 1241) κνηξάζηεθαλ ηελ απηνθξαηνξία δεκηνπξγψληαο δηθά ηνπο βαζίιεηα (ραλάηα) θαη απηνθξαηνξίεο. ηαδηαθά νη Μνγγφινη θαηαθηεηέο ζπγρσλεχηεθαλ κε ηνπο ιανχο πνπ είραλ θαηαθηήζεη θαη ελζσκαηψζεθαλ κ’ απηνχο εζληθά θαη ζξεζθεπηηθά. Μηα ζνβαξή ζπλέπεηα ηεο κνγγνιηθήο επέθηαζεο, είλαη ε απψζεζε πνιιψλ ηνπξθηθψλ θχισλ δπηηθφηεξα θαη ε κφληκε πηα εγθαηάζηαζή ηνπο ζην ρψξν ηεο Μέζεο Αλαηνιήο, πξάγκα πνπ επεξέαζε ζεκαληηθά ηελ ηζηνξία ηεο αλαηνιηθήο Μεζνγείνπ.
Σμκ Σγέκβηζξ δζαδέπεδηε ςξ Αεφηενμξ Υακ, μ ηνζηυημημξ βζμξ ημο Ογθνληάη, μ μπμίμξ ελεθίπεδηε ζε ζηναηδθάηδ υπςξ μ παηέναξ ημο. Σμ 1231 εζζέααθε ζηδκ Κμνέα ηαζ ημ 1240 ηαηέθααε ημ Κίεαμ ηδξ Ρςζίαξ ηαζ ζηδ ζοκέπεζα εζζέααθε ζηδκ Πμθςκία ηαζ ηδκ Οοββανία. Πνμπχνδζε πνμξ ηδ Γενιακία ηαζ υηακ πθδζίαγε ηδ ΐζέκκδ, πέεακε ημ 1241. Ο ζηναηυξ ημο βφνζζε ζηδκ παηνίδα ηαζ μζ Μμββυθμζ δεκ εζζέααθακ πζα ζηδκ Βονχπδ. Σμκ Οβημκηάζ δζαδέπεδηε μ βζμξ ημο Γθνπγηνχθ Υαλ μ μπμίμξ πέεακε ζφκημια ηαζ αοηυκ, μ αδεθθυξ ημο Μαλγθνχ Υαλ Σμ 1242 μζ Μμββυθμζ επεηέεδζακ ηαηά ημο ζεθηγμοηζημφ ζμοθηακάημο ‘Ρμοι’ ηδξ Μζηνάξ Ώζίαξ. Οζ εθηγμφημζ πανά ηδ αμήεεζα ηςκ ΐογακηζκχκ ηδξ Σναπεγμφκηαξ (δ Κςκζηακηζκμφπμθδ ήηακ αηυια ζηα πένζα ηςκ Λαηίκςκ) δηηήεδηακ ηαζ ακαβηάζηδηακ κα ακαβκςνίζμοκ ηδκ επζηονζανπία ηςκ Μμββυθςκ. Ώθθά ιζα ηυζμ ιεβάθδ αοημηναημνία δεκ ήηακ δοκαηυ κα δζαηδνδεεί εκζαία επί πμθφ. Έηζζ ιεηά ημ εάκαημ ημο Κμοιπθάζ Υακ πςνίζηδηε ζηα ηέζζενα ααζίθεζα (πακάηα) πμο ηοπζηά ήηακ οπυ ημκ έθεβπμ ημο Μεβάθμο Υακ ηδξ Μμββμθίαξ. Ώοηά ήηακ: - Σν Μεγάιν Υαλάην πμο πενζθάιαακε ηδ Μμββμθία ηαζ μθυηθδνδ ηδκ Κίκα ιε ζδιακηζηέξ πυθεζξ ημ Καναημνμφι ηδξ Μμββμθίαξ ηαζ ημ Καιπαθμφη (ζδιενζκυ Πεηίκμ). Ο ηοαενκήηδξ ημο Μεβάθμο Υακάημο έθενε ημκ ηίηθμ ημο Μεβάθμο Υακ, μζ ηοαενκήηεξ ηςκ άθθςκ πακάηςκ ήηακ απθχξ Υακ. Ο εββμκυξ ημο Σγέκβηζξ, μ δεφηενμξ ζπμοδαίμξ Μμββυθμξ ζηναηδθάηδξ Κνπκπιάη Υαλ έβζκε Μεβάθμξ Υακ ημ 1260. Βίκαζ αοηυξ πμο ηαηέθααε υθδ ηδκ Κίκα, ηαηέθοζε ηδ Αοκαζηεία ηςκ μκβη ηαζ εβηαείδνοζε ηδκ ιμββμθζηή δοκαζηεία Γζμοάκ. Μεηέθενε ηδκ πνςηεφμοζά ημο ζημ Πεηίκμ ηαζ ημ πθμφηζζε ιε εαοιαζηά μζημδμιήιαηα, καμφξ ακάηημνα ηαζ ηήπμοξ. Τζμεέηδζε ημ αμοδζζιυ ςξ επίζδιδ ενδζηεία ηδξ επζηνάηεζάξ ημο ηαζ έδςζε πκμή ζημκ ηζκεγμ-ιμββμθζηυ πμθζηζζιυ.
354
Ο Κμοιπθάζ επζπείνδζε κα εζζαάθεζ ηαζ ζηδκ Εαπςκία, αθθά δομ θμνέξ έκαξ ηοθχκαξ (μ εεσηυξ θακηθάδε βζα ημοξ Εάπςκεξ) δζάθοζε ημ ζηυθμ ημο. ιςξ πέηοπε κα ηαηαζηήζεζ οπμηεθή ημ Θζαέη ηαζ ηδ ΐυνεζα Καιπυηγδ. θεξ αοηέξ μζ ηαηαηηήζεζξ ηαζ μζ θεδθαζίεξ ηςκ ηαηαηηδιέκςκ ζχνεοζακ αιφεδηα πθμφηδ ζηδ Μμββμθία, δ μπμία βκχνζζε ιζα πνςημθακή μζημκμιζηή άκεδζδ. Βιπμνεφιαηα απυ υθμ ημκ ηυζιμ βέιζγακ ηα ιαβαγζά, ηα ζπίηζα ηαζ ηα παθάηζα ηδξ Μμββμθίαξ αθθά ηαζ ηδξ Κίκαξ. Ώνπαβιέκμξ πνοζυξ ηαζ ηθειιέκμζ πμθφηζιμζ θίεμζ ζηυθζγακ ηα ηαθφιιαηα ηδξ ηεθαθήξ ηαζ ηα εκδφιαηα ηςκ Υακ ηαζ ηςκ αοθζηχκ ημοξ. Ο πθμφημξ ηαζ δ πμθοηέθεζα ηδξ ιμββμθζηήξ αοθήξ (ζηδκ Κίκα) πενζβνάθμκηαζ ιε θεπημιένεζεξ απυ ημκ Μάνημ Πυθμ. Ο Κμοιπθάζ οπμδέπεδηε εενιά ημκ παηένα ηαζ ημ εείμ ημο Μάνημ ηαζ ανβυηενα ηαζ ημκ ίδζμ, ημοξ μπμίμοξ ηίιδζε ακάθμβα. Μεηά ημ εάκαημ ημο Κμοιπθάζ Υακ, μ Σάηανμξ δβέηδξ ημο Ενάκ Μαρκνχη Γαδάλ Υαλ αζπάζηδηε ημκ ζζθαιζζιυ. Ώπυ ηυηε ζηδκ έδνα ημο Υακάημο ηδκ Σαονίδα, ζδιεζχεδηε αλζμζδιείςηδ αηιή ηςκ βναιιάηςκ ηαζ ηςκ ηεπκχκ. Ώπυ ηα ιέζα ημο 14μο αζχκα, ημ Υακάημ ημο Ενάκ έπαρε κα οπάνπεζ υηακ δζαζπάζηδηε ζε δζάθμνεξ ιμοζμοθιακζηέξ δοκαζηείεξ. διακηζηή πνμζςπζηυηδηα ηδξ επμπήξ εηείκδξ είκαζ μ Πένζδξ ζζημνζηυξ Ραζίλη αι-Νηηλ (1247-1318), μ μπμίμξ έβναρε, ιεηαλφ άθθςκ ηαζ έκα μβηςδέζηαημ ένβμ βζα ηδκ ζζημνία ημο ζζθαιζημφ ηυζιμο ηδξ επμπήξ ημο, ημ Jami al-Tawarikh (Δπηηνκή ησλ Υξνληθψλ). Σμ ένβμ αοηυ εεςνείηαζ απυ ηα ζδιακηζηυηενα ζζημνζηά ένβα βζαηί πενζβνάθεζ ηα βεβμκυηα ηαζ ημκ πμθζηζζιυ ιζαξ εονφηαηδξ πενζμπήξ, απυ ηδ Μμββμθία ηαζ ηδκ Κίκα, ςξ ηα ηνάηδ ηςκ ζηεπχκ ηδξ Κεκηνζηήξ Ώζίαξ, ηδκ Πενζία, ηα Ώνααζηά ηνάηδ ηαζ ηα ηνάηδ ηδξ Ώκαημθζηήξ Βονχπδξ. Απυ ηα ένβα ημο ακηθμφιε πμθθέξ πθδνμθμνίεξ υπζ ιυκμ βζα ηα ζδιακηζηά βεβμκυηα, αθθά ηαζ ηα ήεδ, ηζξ ζοκήεεζεξ ηαζ ημοξ θαμφξ ηδξ πενζυδμο αοηήξ. Ώνηεηά πνυκζα ανβυηενα έγδζε ζηδκ Πενζία ηαζ μ ζπμοδαζυηενμξ ιζκζαημονίζηαξ (ιζηνμβνάθμξ) γςβνάθμξ ηδξ Ώκαημθήξ μ Κακάι Αλη-ληηλ Μπερδάλη (1450-1535). Ο Σμφνημξ κμιπεθίζηαξ ζοββναθέαξ Οξράλ Πακνχθ ημκ ικδιμκεφεζ ζημ ένβμ ημο Με ιέλε θφθθηλν, πμο ακαθένεηαζ ζημοξ ιζκζαημονίζηεξ ηδξ Οεςιακζηήξ αοημηναημνίαξ. Σμ Υακάημ ημο Ενάκ έπαρε κα οθίζηαηαζ απυ ηα ιζζά ημο 14 μο αζχκα, υηακ ακηζηαηαζηάεδηε απυ ανηεηά ιζηνυηενα ηνάηδ. Σν Υαλάην ηνπ Ηξάλ (Ηιραλάην) πμο πενζθάιαακε ημ Ώθβακζζηάκ, ηιήια ηδξ αυνεζαξ Εκδίαξ, ημ Ενάκ ηαζ ηδ Μεζμπμηαιία, ιε ζδιακηζηέξ πυθεζξ ηδ ΐαβδάηδ, ηδκ Σαονίδα, ηαζ ημ Υενάη. Εδνφεδηε απυ ημκ άθθμ εββμκυ ημο Σγέκβηζξ Υακ, ημκ Υνπιαγνχ Υαλ (1217-1265). Ο Υνπιαγνχ ζεσξείηαη απφ ηνπο κεγαιχηεξνπο θαηαζηξνθείο ηνπ κνπζνπικαληθνχ πνιηηηζκνχ, υηακ ημ 1258 εζζέααθε ζηδ Μεζμπμηαιία ηαζ δζέθοζε ημ Ώνααζηυ Υαθζθάημ ηςκ Ώαααζζδχκ ηδξ ΐαβδάηδξ. Κονίερε ηαζ θεδθάηδζε ηδ ΐαβδάηδ, ζθάγμκηαξ 200.000 απυ ημοξ ηαημίημοξ ηδξ. Λεδθάηδζε ηαζ ηαηάζηνερε υθα ηα ζδιακηζηά ικδιεία ηαζ ηαθθζηεπκήιαηα. Καηάζηνερε επίζδξ ημκ ανπαίμ πενζζηυ πμθζηζζιυ ηαζ οπέηαλε ημοξ Πένζεξ ιμοζμοθιάκμοξ Ώζαζίκμοξ.
355
Σδκ πνμέθαζδ ηςκ Μμββυθςκ ζηαιάηδζακ μζ Μαιεθμφημζ ηδξ Ώζβφπημο, μζ μπμίμζ ημ 1260 ημοξ κίηδζακ ηαζ ειπυδζζακ ηζξ θζθμδμλίεξ ημοξ κα ηαηαζημφκ ιεζμβεζαηή δφκαιδ. Σν Υαλάην ηεο Υξπζήο Οξδήο (Κίκπηζαθ) πμο εηηεζκυηακ απυ ηδ θίικδ Ώνάθδ ηαζ ημκ Καφηαζμ ςξ ηδκ ακαημθζηή Βονςπασηή Ρςζία ιε ηζξ πυθεζξ ανάζ ηαζ Καγάκ. Ώπυ ηδκ έδνα ημο Υακάημο, ανάζ πέναζακ μζ αδεθθμί Πυθμ ζημ ηαλίδζ ημοξ βζα ηδκ Κίκα. Ο Μπένηε Υακ πμο ημοξ οπμδέπεδηε ήηακ αδεθθυξ ημο Κμοιπθάζ, αθθά είπε ήδδ αζπαζεεί ημ Εζθάι ηαζ ιζθμφζε ηα ημονηζηά. Βπεζδή είπε ένεεζ ζε νήλδ ιε ηα βεζημκζηά ιμββμθζηά πακάηα, ζοκήρε ζοιιαπία ιε ημοξ Μαιεθμφημοξ Σμφνημοξ ηδξ Ώζβφπημο. Σμ Υακάημ ηδξ Υνοζήξ Ονδήξ, οπμηάπεδηε ανβυηενα ζημκ άθθμ ιεβάθμ Σμονημιμββυθμ ηαηαηηδηή Σακεξιάλν ημ 1370. Μεηά πενίπμο πεκήκηα πνυκζα δζαζπάζηδηε ζημ Υακάημ ημο Ώζηναηάκ ηαζ ζημ ζδιακηζηυηενμ ηιήια ημο πμο ήηακ ημ Υακάημ ηςκ Σαηάνςκ ηδξ Κνζιαίαξ. Σμ 1502, μ Σάηανμξ Υακ ηδξ Κνζιαίαξ (οπμηεθήξ ηδξ Οεςιακζηήξ αοημηναημνίαξ) θεδθάηδζε ηδκ πνςηεφμοζα ανάζ ηαζ ημ Υακάημ αοηυ έπαρε κα οπάνπεζ. - Σν Υαλάην Σζαγθαηάη, πμο ήθεβπε ηδκ Κεκηνζηή Ώζία ιε ζδιακηζηέξ πυθεζξ ηδ αιανηάκδδ, ηδ Μπμοπάνα ηαζ ηδκ Σαζηέκδδ. Σμ ηνάημξ αοηυ ηαζ μζ πυθεζξ ημο ανίζημκηακ ζημ ηέκηνμ ημο ειπμνίμο υθδξ ηδξ Ώζίαξ, ιζαξ ηαζ ήηακ ημ ζηαονμδνυιζ ημο Γξφκνπ ηνπ Μεηαμηνχ πμο ζοκέδεε ηα ιεβάθα θζιάκζα ηδξ Μεζμβείμο ιε ηδκ Κίκα, ηδκ Εκδία ηαζ ηδ Μμββμθία. ημ Υακάημ αοηυ, ζηα ιέζα ημο 14μο αζχκα ειθακίζηδηε έκαξ αηυια ιεβάθμξ Μμββυθμξ ζηναηδθάηδξ μ ημονημιμβββμθζηήξ ηαηαβςβήξ, μ Σζιμφν Υακ ή Σζιμφν Λακβη (μ Υςθυξ) ή, υπςξ έβζκε βκςζηυξ ζηδκ Βονχπδ, Σακεξιάλνο.
Ο Σακεξιάλνο ή Σηκνύξ Λαλγθ (1336-1406) Ο Σηκνχξ γελλήζεθε ζε έλα ρσξηφ 50 ρηιηφκεηξα λφηηα ηεο ακαξθάλδεο (ζην ζεκεξηλφ Οπδκπεθηζηάλ) θαη ήηαλ γηνο ελφο ηνπξθφθσλνπ Μνγγφινπ θπιάξρνπ πνπ είρε αζπαζηεί ηνλ ηζιακηζκφ. Τπφ ηελ παηξηθή θαζνδήγεζε, ν λεαξφο Σηκνχξ εμαζθήζεθε ζηελ ηππαζία θαη ζηηο πνιεκηθέο ηέρλεο, αιιά ζπνχδαζε θαη ζενινγία, έγηλε κάιηζηα θαη κειεηεηήο ηνπ Κνξαλίνπ. Πξνζέθεξε ηηο ππεξεζίεο ηνπ ζηνλ Σνχξθν εγεκφλα ηεο πεξηνρήο θαη ζπκκεηείρε ζηηο θαηαθηεηηθέο επηρεηξήζεηο θαηά ηνπ Αθγαληζηάλ. ε κηα απφ ηηο κάρεο ηξαπκαηίζηεθε ζην πφδη θαη έκεηλε αλάπεξνο (ρσιφο). Δμ αηηίαο ηεο αλαπεξίαο ηνπ απηήο πήξε ην πξνζσλχκην Λαλγθ. Σν 1369 αλαθήξπμε ηνλ εαπηφ ηνπ εκίξε ηεο πφιεο Μπάιρ θαη ηνλ επφκελν ρξφλν θαηέιαβε ηελ ακαξθάλδε, έγηλε εγεκφλαο (Υαλ) ηεο θαη ηελ έθαλε πξσηεχνπζα ηνπ θξάηνπο ηνπ Σα επφκελα ρξφληα ηεο δσήο, αζρνιήζεθε κφλν κε πνιεκηθέο επηδξνκέο θαη θαηαθηήζεηο. Ο ζηξαηφο ηνπ νξγαλψζεθε ζηα πξφηππα ηνπ Σδέλγθηο Υαλ, αιιά κε πεξηζζφηεξνπο πεδνχο. Χο ην 1381 θαηέιαβε θαηά ζεηξά φιε ηελ Πεξζία θαη ην Αθγαληζηάλ, θαηφπηλ ηηο πεξηνρέο ηεο Μέζεο Αλαηνιή, ηε Γεσξγία θαη ηελ δπηηθή ηβεξία. Νίθεζε ην Υαλάην ηελ Υξπζήο Οξδήο θαη ην θαηέζηεζε ππνηειέο 356
ηνπ. Σν 1394-9 ζηξάθεθε θαη πάιη αλαηνιηθά φηαλ επέδξακε ζηελ Ηλδία θαη θαηέιαβε ην Γειρί. 80.000 αηρκάισηνη θαη θάηνηθνη ηνπ Γειρί ζθαγηάζηεθαλ θαη πςψζεθαλ πχξγνη απφ ηα θνκκέλα θεθάιηα ηνπο. Ήηαλ ε ζεηξά ησλ Οζσκαλψλ Σνχξθσλ. Σν 1401, εηζέβαιε ζηε Βαγδάηε θαη γηα δεχηεξε θνξά ε πνιχπαζε απηή πφιε έδεζε ηνλ φιεζξν θαη ηε ζθαγή. Λέγεηαη φηη ν Σηκνχξ δήηεζε απφ ηνπο ζηξαηηψηεο ηνπ λα ηνπ θέξνπλ απφ δπν θνκκέλα θεθάιηα ν θαζ’ έλαο. Αθάζεθηνο πξνρψξεζε πξνο ην Υαιέπη, ιεειάηεζε ηε Γακαζθφ θαη εηζέβαιε ζηε Μηθξά Αζία. Βάδηζε σο ηελ Άγθπξα φπνπ ηνλ Απξίιην ηνπ 1402 δφζεθε ε απνθαζηζηηθή κάρε κε ηα νζσκαληθά ζηξαηεχκαηα ηνπ ζνπιηάλνπ Βαγηαδήη Α’. Οη Σνχξθνη έπαζαλ παλσιεζξία θαη ν ίδηνο ν Βαγηαδήη αηρκαισηίζηεθε. Λέγεηαη ν Σηκνχξ ηνλ έθιεηζε ζε ζηδεξέλην θινπβί θαη ηνλ πεξηέθεξε, εμεπηειίδνληαο ηνλ ψζπνπ ν Βαγηαδήη δελ κπφξεζε λα αληέμεη θαη απηνθηφλεζε ρηππψληαο ην θεθάιη ηνπ ζηα θάγθεια ηνπ θινπβηνχ ηνπ. Ο Σηκνχξ θαηέιαβε φιε ηελ Μηθξά Αζία, ζθαγίαζε θαη εμαλδξαπφδηζε ρηιηάδεο θαηνίθνπο, αλεμαξηήησο θπιήο ή ζξεζθείαο, νη δε Λαηίλνη εγεκφλεο ηεο κχξλεο έθπγαλ παληθφβιεηνη. Οη ζρέζεηο ηνπ κε ηνπο Βπδαληηλνχο ήηαλ θαιέο θαη δελ πείξαμε ηα εδάθε ηνπο. ‘Άιισζηε απηή ε λίθε ηνπ Σηκνχξ επί ησλ Σνχξθσλ, έδσζε ζεκαληηθή αλάζα ζην Βπδάληην, ηνπ νπνίνπ ν πην επηθίλδπλνο ερζξφο ήηαλ ε Οζσκαληθή Απηνθξαηνξία. Οη Οζσκαλνί ηειηθά θαηέιπζαλ ηελ Βπδαληηλή απηνθξαηνξία κεηά απφ πελήληα ρξφληα. Ο Σακεξιάλνο γχξηζε ζηελ Κεληξηθή Αζία, γηα πξνεηνηκάζεη ηελ επφκελε εθζηξαηεία ηνπ θαηά ηελ Κίλαο, πνπ πξηλ ιίγα ρξφληα είρε εθδηψμεη ηελ κνγγνιηθή δπλαζηεία ησλ απνγφλσλ ηνπ Κνπκπιάη Υαλ. κσο θαηά ηελ πξψηε θάζε ηεο επηρείξεζεο, πέζαλε ην Φεβξνπάξην ηνπ 1405. Σάθεθε ζηε ακαξθάλδε, θαη ην καπζσιείν ηνπ εθεί, ζεσξείηαη έλα ζπνπδαίν κλεκείν ηζιακηθήο ηέρλεο. Ο Σακεξιάλνο παξά ηελ αλακθηζβήηεηε ζθιεξφηεηα θαη σκφηεηα πνπ επέδεημε ζηνπο θαηαθηεκέλνπο ιανχο, είλαη γλσζηφο σο πξνζηάηεο ησλ ηερλψλ. Οη πφιεηο ηεο Κεληξηθήο Αζίαο θαη ηδίσο ε ακαξθάλδε γέκηζαλ κε αξρηηεθηνληθά αξηζηνπξγήκαηα. Απφ ηηο θαηαθηεκέλεο ρψξεο έθεξλε θνληά ηνπ ηνπο πην θεκηζκέλνπο θαιιηηέρλεο (δσγξάθνπο, κηθξνγξάθνπο, πνηεηέο) θαη ηνπο θαινχζε λα δεκηνπξγνχλ, ρσξίο πεξηνξηζκνχο. κσο ην φλνκά ηνπ έγηλε ζπλψλπκν ηεο ζθαγήο θαη ηεο βαξβαξφηεηαο. Δθαηνληάδεο ρηιηάδεο είλαη νη άκαρνη πνπ ζθαγηάζηεθαλ αλαίηηα, δεθάδεο είλαη νη πφιεηο πνπ ιεειαηήζεθαλ θαη θαηαζηξάθεθαλ.
Μεηά ημ εάκαημ ημο Σαιενθάκμο, υπςξ ζοκήεςξ ζοιααίκεζ υηακ έκαξ ιεβάθμξ δβέηδξ εηθείπεζ, ημ ηενάζηζμ ηνάημξ ημο δζαιεθίζηδηε ηαζ μζ απυβμκμί ημο, μζ Σζιμονίδεξ, ηοαένκδζακ ηα ηνάηδ ηδξ Κεκηνζηήξ Ώζίαξ ςξ ημκ 16μ αζχκα, υηακ Ρςζία ηαζ δ ακενπυιεκδ Οεςιακζηή αοημηναημνία, απμννυθδζε ηα πενζζζυηενα απυ αοηά. Έκαξ απυ ημοξ πζμ επζθακείξ απμβυκμοξ ημο, μ Μπάιπμον ίδνοζε ημ 1497, ηδκ Μνγγνιηθή Γπλαζηεία ηεο Ηλδίαο, πμο ηοαένκδζε ηδ πχνα βζα πενζζζυηενα απυ 200 πνυκζα. ΟΗ ΣΑΣΑΡΟΗ: Οζ Βονςπαίμζ ηαζ μζ ιμοζμοθιάκμζ ημο Μεζαίςκα, ηνμιαβιέκμζ απυ ηζξ άβνζεξ επζδνμιέξ ηςκ ιμββμθζηχκ ηαζ ημονηζηχκ θφθςκ πμο πνμένπμκηακ απυ ηδκ Κεκηνζηή Ώζία, μκυιαγακ βεκζηχξ ημοξ εζζαμθείξ αοημφξ Σάηανμοξ ή Σάνηανμοξ. Οζ Σάηανμζ ήηακ ημονηυθςκμξ θαυξ (ιάθθμκ ιμββμθζηυ θφθμ) πμο
357
ηαημζημφζε ζηδκ πενζμπή ηδξ θίικδξ ΐασηάθδξ ηαζ εκχεδηε ιε ημοξ Μμββυθμοξ ηαηά ηδκ πενίμδμ ηδξ ναβδαίαξ ελάπθςζήξ ημοξ δοηζηά. Μεηά ηδ δζαίνεζδ ηδξ Μμββμθζηήξ Ώοημηναημνίαξ, δ πανμοζία ηςκ Σαηάνςκ έβζκε ζδζαίηενα αζζεδηή ζημ ηιήια πμο έιεζκε βκςζηυ ςξ δ Υνοζή Ονδή ηαζ ηάθοπηε ιεβάθμ ιένμξ ηδξ Βονςπασηήξ Ρςζίαξ. Ββηαηαζηάεδηακ δοηζηά ηςκ Οοναθίςκ ηαζ ακαιίπεδηακ ιε δζάθμνα ημονηζηά θφθα. Ώπυβμκμζ ηςκ Σαηάνςκ ήηακ μζ ΐμφθβανμζ ημο ΐυθβα. ήιενα Σάηανμζ γμοκ ζηδ Ρςζία, ζημκ Καφηαζμ, ζηδκ Σμονηία, ζηδκ Φζκθακδία ηαζ αθθμφ.
358
22. Ο ΜΔΑΗΧΝΑ Με ημκ υνμ Μεζαίσλαο (ή θνηεηλνί Αηψλεο) πνμζδζμνίγεηαζ ημ πνμκζηυ δζάζηδια ηδξ Βονςπασηήξ ζζημνίαξ απυ ημ 476, έημξ ηδξ ηαηάννεοζδξ ημο δοηζημφ ηιήιαημξ ηδξ Ρςιασηήξ Ώοημηναημνίαξ (ηαη’ άθθμοξ ημ 395, έημξ ημο εακάημο ημο Θεμδμζίμο πμο επέααθε ημ πνζζηζακζζιυ ηαζ πχνζζε ζηα δφμ ηδκ αοημηναημνία) έςξ ημ 1492, έημξ ηδξ ακαηάθορδξ ηδξ Ώιενζηήξ, αθθά ηαζ ημο ηέθμοξ ηδξ ιμοζμοθιακζηήξ Εζπακίαξ ηδκ ίδζα πνμκζά. Άθθμζ ζζημνζημί μνίγμοκ ημ ηέθμξ ημο Μεζαίςκα ιε ηδκ πηχζδ ηδξ Κςκζηακηζκμφπμθδξ ή ιε ημ ηέθμξ ημο Βηαημκηαεημφξ Πμθέιμο (ηαζ ηα δομ βεβμκυηα ημ 1453) ή ηδκ εθεφνεζδ ηδξ ηοπμβναθίαξ ημ 1455. ΐέααζα μζ πνμκμθμβίεξ είκαζ ζοιααηζηέξ ηαζ ηακείξ δεκ οπμζηδνίγεζ υηζ ημ 476 ηάπμζμξ ζζημνζηυξ ηδξ Βονχπδξ ακαθχκδζε: Δλδηαθέξνληεο θαηξνί! Ζ Ρσκατθή Απηνθξαηνξία ηειείσζε θαη απφ ζήκεξα δνχκε ηελ επνρή ηνπ Μεζαίσλα. Σμκ 15μ αζχκα ηα ζζημνζηά βεβμκυηα ηαζ δ ηοπμβναθία επέηνερε ηδκ εφημθδ ηαζ βνήβμνδ δζάδμζδ ηςκ ζδεχκ, μζ Μεβάθεξ Ώκαηαθφρεζξ δζεφνοκακ ημοξ μνίγμκηεξ ηςκ θαχκ ηδξ Γδναζάξ Δπείνμο ηαζ ανβυηενα, δ εηηθδζζαζηζηή Μεηαννφειζζδ άνπζζε κα αιθζζαδηεί ηδ ηονζανπία ημο Παπζζιμφ. θα αοηά επζηάποκακ ηδκ έθεοζδ ηδξ Ώκαβέκκδζδξ. ΐέααζα μζ πνμκμθμβίεξ είκαζ ζοιααηζηέξ ηαζ ιπμνμφιε κα πνμζδζμνίζμιε πνμκζηά ηδ ιεζαζςκζηή πενίμδμ απυ ημκ 5μ ςξ ημκ 15μ αζχκα. Ο υνμξ θνηεηλνί Αηψλεο ή Υξφλνη, απμδίδεηαζ ζημκ Εηαθυ θυβζμ, μοιακζζηή ηαζ πμζδηή Πεηξάξρε πμο έγδζε ημκ 14μ αζχκα. Ο Πεηνάνπδξ εεςνμφζε υηζ δ ηθαζζζηή πενίμδμξ ηδξ Βθθάδαξ ηαζ ηδξ Ρχιδξ ελέθναγε ημ ζηαθζηυ ιεβαθείμ. Σαλίδερε ζε δζάθμνα ιένδ ηδξ Βονχπδξ, ακαηαθφπημκηαξ λακά ηαζ ακαδδιμζζεφμκηαξ ηα ηθαζζζηά εθθδκζηά ηαζ νςιασηά ηείιεκα. πςξ ηαζ μζ άθθμζ μοιακζζηέξ ηδξ επμπήξ ημο ήεεθε κα λακαγςκηακέρεζ ηδκ θαηζκζηή βθχζζα ηαζ έαθεπε ημοξ πνμδβμφιεκμοξ εκκέα αζχκεξ ςξ ιζα πενίμδμ ζηαζζιυηδηαξ ηαζ αδοκαιίαξ παναβςβήξ πμθζηζζιμφ, αθθά ηαζ έκα δζάθεζιια ιεηαλφ ηδξ ηθαζζζηήξ ανπαζυηδηαξ ηαζ ηδξ ακαβέκκδζδξ ημο ηθαζζηζζιμφ. Έκαξ άθθμξ μοιακζζηήξ ηαζ ζζημνζηυξ, ιεηαβεκέζηενμξ ημο Πεηνάνπδ, μ Φιάβην Μπηφλην πνδζζιμπμίδζε ημκ υνμ Μεζαίσλαο, βζα κα εηθνάζεζ αηνζαχξ αοηή ηδκ ζδέα ημο δζαθείιιαημξ ιεηαλφ δομ ηθαζζζηχκ επμπχκ. ΐέααζα μ υνμξ Μεζαίσλαο (υπςξ έπεζ ιείκεζ ζημ ιοαθυ ιαξ, ςξ ζζημνζηή πενίμδμξ ζημηαδζζιμφ ηαζ μπζζεμδνυιδζδξ), έπεζ άθθδ έκκμζα βζα ημοξ ηαημίημοξ ηςκ ιεζμβεζαηχκ θαχκ πμο είπακ ήδδ γήζεζ πνμδβιέκμ πμθζηζζιυ ζηα πθαίζζα ηδξ νςιασηήξ αοημηναημνίαξ ηαζ άθθδ βζα ημοξ βενιακζημφξ ή ζθααζημφξ θαμφξ πμο βζα πνχηδ θμνά πέναζακ ζε ζθαίνα πμθζηζζιμφ. Βπίζδξ μζ θαμί ηδξ αογακηζκήξ αοημηναημνίαξ αίςζακ δζαθμνεηζηά απυ ημοξ θαμφξ ηδξ Αοηζηήξ Βονχπδξ ηδκ ιεζαζςκζηή επμπή. Σμκίγμιε επίζδξ, υηζ μ Μεζαίςκαξ αθμνά ημοξ εονςπασημφξ θαμφξ ηαζ ηαιζά ζπέζδ δεκ έπεζ ιε ημκ ανααζηυ ηαζ βεκζηυηενα ημκ ιμοζμοθιακζηυ ηυζιμ, πμο ηδκ πενίμδμ εηείκδ γμφζε ηδκ αηιή ηδξ επζζηδιμκζηήξ ηαζ πμθζηζζηζηήξ ημο ακάπηολδξ. Πμθφ δε πενζζζυηενμ δεκ αθμνά ημοξ Ώζζαηζημφξ θαμφξ ηδξ Εκδίαξ, ηδξ Κίκαξ ηαζ άθθςκ. Σμ ηέθμξ ηδξ πενζυδμο ηςκ Μεγάισλ Μεηαλαζηεχζεσλ (4μξ-9μξ αζ.) δ απμδμπή ημο πνζζηζακζζιμφ ηαζ ηδξ ηονζανπίαξ ημο Πάπα ηαζ δ ζηέρδ ημο Κανθμιάβκμο ημ 800, ζδιαημδμηεί ημ ηέθμξ ηδξ ακανπίαξ πμο επέθενακ αοηέξ μζ αίαζεξ ιεηακαζηεφζεζξ
359
ηαζ ακαηαηαηάλεζξ ηαζ μζ θαμί ηδξ Βονχπδξ άνπζζακ κα δδιζμονβμφκ ηζξ πνχηεξ ηναηζηέξ μκηυηδηεξ ηαζ κα ζπδιαηίγμκηαζ ηα πνχηα ααζίθεζα πμο απμηέθεζακ ημκ πονήκα ηςκ ηναηχκ πμο ζηαδζαηά ιεηαζπδιαηίζεδηακ ζηδ ζδιενζκή ημοξ ιμνθή. Οζ ‘αάναανμζ’ θαμί εκζςιαηχεδηακ ιε ημοξ κηυπζμοξ ηαζ δδιζμονβήεδηακ λακά ηάζεζξ πνμξ ηδ βκχζδ ηαζ ημκ πμθζηζζιυ. Δ ιίλδ ηςκ πμθζηζζιχκ ηςκ κεμθενιέκςκ ιε ηα οπυθμζπα ημο ηθαζζζημφ πμθζηζζιμφ ηαζ μζ πνζζηζακζηέξ επζννμέξ δδιζμφνβδζακ έκα κέμ πμθζηζζιυ ηαζ έκα δζαθμνεηζηυ ιμκηέθμ ημζκςκίαξ. Γζα πανάδεζβια δ εβηαηάζηαζδ ηςκ Φνάβηςκ ζηδ Γαθθία, δδιζμφνβδζε (είκαζ κςνίξ κα πμφιε κέμ έεκμξ) ιζα κέα ημζκςκία, ηδ Γαθθζηή πμο ζηαδζαηά ηαζ πςνίξ αίαζεξ ακαηανάλεζξ ακηζηαηέζηδζε ηδ Γαθαημ-Ρςιασηή. Ώοηή δ ‘ιεηάθθαλδ’ έβζκε ζε υθεξ ηζξ πνχδκ νςιασηέξ επανπίεξ, ζε ηυζμ ιεβάθμ πνμκζηυ δζάζηδια, πμο μφηε ηαζ μζ ίδζμζ μζ Ρςιαίμζ δεκ ηδκ ακηζιεηχπζζακ ςξ απεζθή. Οζ Οζηνμβυηεμζ ηαζ μζ ΐμονβμοκδμί ζηδκ Εηαθία, μζ ΐδζζβυηεμζ ζηδ Εζπακία αθθά ηαζ μζ Φνάβημζ ζηδ Γαθθία, εεχνδζακ υηζ ήηακ μζ ζοκεπζζηέξ ηδξ νςιασηήξ πανάδμζδξ ηαζ ζεαάζηδηακ ημοξ εεζιμφξ ηδξ. Οζ ηεθεοηαίμζ αζχκεξ ημο Μεζαίςκα (12μξ ηαζ 13μξ), ζδιαδεφηδηακ απυ ηδκ ημνφθςζδ ηδξ ζζπφμξ ημο παπζζιμφ, πμο μδήβδζε ζε ζοβηνμφζεζξ ιεηαλφ ημο Πάπα ηαζ ηςκ ημζιζηχκ δβεηχκ βζα ηα υνζα ηδξ δζηαζμδμζίαξ εκυξ εηάζημο. Δ ίδνοζδ ηςκ ιμκαζηζηχκ ηαβιάηςκ, (ακελάνηδηα απυ ημοξ θυβμοξ πμο δδιζμονβήεδηακ) εκεάννοκε ηδ ιεθέηδ ηςκ ηθαζζζηχκ ηαζ ηδκ ελάπθςζδ ηδξ βκχζδξ. Οζ ηαονμθμνίεξ ζοκέααθακ ζηδκ εδναίςζδ ηδξ θεμοδανπίαξ, ιζαξ ηαζ μζ ζππυηεξ πμο ζηναηεφμκηακ βζα ημκ ‘ζενυ’ ζημπυ, απμηημφζακ ζε ακηάθθαβια βαίεξ ιαγί ιε ημοξ πςνζημφξ πμο ηζξ ηαθθζενβμφζακ, αθθά ηαζ ζηδκ ακηαθθαβή βκχζδξ ιε ημοξ Άνααεξ ηαζ ηζξ πνμδβιέκεξ επζζηήιεξ ημοξ. Βπίζδξ μζ πυθειμζ πμο ηονζανπμφζακ εηείκδ ηδκ πενίμδμ, είπακ ηαζ ηδκ ηαθή ημοξ πθεονά. Δ καοηζθία (ΐεκεημί, Γεκμοάηεξ, Πμνημβάθμζ, Εζπακμί, Οθθακδμί ηαζ ΐνεηακμί) ηαζ ημ ειπυνζμ (ηονίςξ ΐνεηακμί ηαζ Οθθακδμί) έδςζακ κέα χεδζδ ζηδ ιάεδζδ ηαζ ζε υθεξ ηζξ εονςπασηέξ πυθεζξ ζδνφεδηακ πακεπζζηήιζα, υπμο δζδάζημκηακ μζ θζθμζμθία, δ εεμθμβία ηαζ μζ εεηζηέξ επζζηήιεξ. Δ Γμηεζηή ηέπκδ ηαζ ανπζηεηημκζηή εηθνάζηδηακ ιε ηδκ ακέβενζδ επζαθδηζηχκ ηαεεδνζηχκ καχκ απυ ημκ 12μ ςξ ημκ 16μ αζχκα. Σμκ 13μ ηαζ 14μ αζχκα, μ ζοκδοαζιυξ δζαθυνςκ παναβυκηςκ μδήβδζε ζε ημζκςκζηή ηαζ μζημκμιζηή ακαζηάηςζδ. Ο Μαχξνο Θάλαηνο (δ επζδδιία πακμφηθαξ 1347-1351) ηαζ μ Δθαηνληαεηήο Πφιεκνο ιεηαλφ Γαθθίαξ ηαζ Ώββθίαξ (1337-1453), είπακ ςξ απμηέθεζια ηδ δναιαηζηή ιείςζδ ηςκ πθδεοζιχκ ηδξ Βονχπδξ. θα ηα παναπάκς ζε ζοκδοαζιυ ιε ηδκ ιεβάθδ εθεφνεζδ ηδξ ηοπμβναθίαξ ζοκέηεζκακ ζηδκ έκανλδ ημο αιθζζαήηδζδξ ημο ηφνμοξ ηςκ ηθδνζηχκ, ηαζ ζηδκ ειθάκζζδ ηδξ Ώκαβέκκδζδξ.
Ο ρεκαηηζκφο ησλ Κξαηψλ θαη ν Φενπδαιηζκφο Ώπυ ημκ 9μ αζχκα ηαζ ιεηά, υηακ μζ ιεηακαζηεφζεζξ ηςκ θαχκ είπακ πζα ζπεδυκ μθμηθδνςεεί, δ Βονχπδ άνπζζε κα ιμνθμπμζείηαζ ζε ζοβηνμηδιέκεξ ηναηζηέξ μκηυηδηεξ. Χξ ηυηε ζηδκ Ώκαημθή οπήνπε δ ΐογακηζκή αοημηναημνία ςξ ζοκέπεζα ηδξ νςιασηήξ ηαζ ζηδ Αφζδ ηα νςιαζμ-ααναανζηά ααζίθεζα ηςκ ΐδζζβυηεςκ (ζηδ Γαθθία ηαζ Εζπακία), ηςκ ΐακδάθςκ (ζηδ ΐυνεζα Ώθνζηή ηαζ κδζζά ηδξ Μεζμβείμο), ηςκ Λμιαανδχκ (ζηδ αυνεζα Εηαθία), ηςκ Οζηνμβυηεςκ (ζηδκ Εηαθία), 360
ηςκ Φνάβηςκ (ζηδ Γαθθία ηαζ Γενιακία) ηαζ ηςκ Ώββθμ-αλυκςκ (ζηδ ΐνεηακία). Δ επζηνάηδζδ ημο Υνζζηζακζζιμφ ηαζ δ οζμεέηδζδ ηςκ νςιασηχκ εεζιχκ απυ ημοξ Φνάβημοξ ηαζ ημοξ Γυηεμοξ, αθθά ηαζ δ απμδμπή ηαζ εέθδζδ απυ ημοξ ίδζμοξ, κα εεςνδεμφκ ζοκεπζζηέξ ηαζ οπεναζπζζηέξ ημο νςιασημφ πμθζηζζιμφ, μδήβδζε ζηδ δδιζμονβία ημο πνχημο ιεβάθμο ζοβηνμηδιέκμο ηνάημοξ ηδξ Αφζδξ, ηδξ θναβηζηήξ Ώβίαξ Ρςιασηήξ Ώοημηναημνίαξ οπυ ημκ Καξινκάγλν. Μεηά ηδ δζάθοζδ ηδξ δοκαζηείαξ ημο Κανθμιάβκμο δ Βονχπδ άνπζζε κα δζαζνείηαζ ζε εεκζηέξ πενζμπέξ (βαθθζηή, βενιακζηή, ζηαθζηή), πνάβια πμο άκμζλε ημ δνυιμ βζα ηδκ ηαηάηιδζδ ημο δπείνμο ζε πενζζζυηενα ηνάηδ. ηαδζαηά ηαζ ιέπνζ ημκ 14μ αζχκα οπήνπακ ζηδκ Βονχπδ ηα ηνάηδ: Νμναδβία (ιε ηδκ Εζθακδία), μοδδία (ιε ιεβάθμ ιένμξ ηδξ Φζκθακδίαξ), Αακία, ηςηία, Ώββθία (ιε ηδκ Οοαθία), Γαθθία, Ενθακδία, Πμνημβαθία. Δ Καζηίθδ ηαζ Ώναβμκία, πμο ηαηαθάιαακακ ημ ιεβαθφηενμ ιένμξ ηδξ Εζπακίαξ ηαζ ημ Μμοζμοθιακζηυ Υαθζθάημ ηδξ Γνακάδαξ. Δ Εηαθία ήηακ πςνζζιέκδ ζημ ΐαζίθεζμ ηςκ Αομ ζηεθζχκ ζημ κυημ, ζημ Παπζηυ Κνάημξ, ζηδ ΐεκεηία ηαζ ζηδ Γέκμαα. Δ Ώβία Ρςιασηή Ώοημηναημνία ζημ πχνμ πμο ζήιενα είκαζ δ Γενιακία ηαζ ημ αυνεζμ ηιήια ηδξ Εηαθίαξ. Δ Πμθςκία, Οοββανία, ημ ιεβάθμ ΐαζίθεζμ ηδξ Λζεμοακίαξ, εναία, ΐμοθβανία. Δ ζοννζηκςιέκδ ΐογακηζκή Ώοημηναημνία. Σμ πχνμ ηδξ Ρςζίαξ ηαηείπακ ημ ιμββμθζηυ Υακάημ ηδξ Υνοζήξ Ονδήξ ηαζ ηα οπμηεθή ημο πνζβηζπάηα ηαζ πακάηα. Ήδδ θμζπυκ απυ ηυηε δ Βονχπδ άνπζζε κα δζαιμνθχκεηαζ ηαζ κα παίνκεζ ιμνθή πμο ιε ηζξ ιεθθμκηζηέξ πμθειζηέξ ζοβηνμφζεζξ, εεκζηέξ ακαηαηαηάλεζξ, ηαζ ακελανηδημπμζήζεζξ εα ηαηαθήλεζ ζημ ζδιενζκυ πάνηδ. Οζ δβειυκεξ ηςκ ιεζαζςκζηχκ ηναηχκ, βζα κα ιπμνμφκ κα εθέβπμοκ ηδκ επζηνάηεζά ημοξ, αθθά ηαζ βζα ηδκ αζθάθεζά ημοξ δδιζμφνβδζακ ημ ημζκςκζηυ ηαζ πμθζηζηυ ζφζηδια πμο απμηαθείηαζ ‘θενπδαιηζκφο’. Ο θεμοδαθζζιυξ είκαζ έκαξ βεκζηυξ υνμξ πμο ακαθένεηαζ ζηζξ αιμζααίεξ κμιζηέξ, πμθζηζηέξ ηαζ ζηναηζςηζηέξ οπμπνεχζεζξ ιεηαλφ ηςκ εοβεκχκ ηαζ ημο δβειυκα. Ο δβειυκαξ παναπςνμφζε ζε εοβεκείξ πμθειζζηέξ ιεβάθεξ εηηάζεζξ βδξ πμο πενζθάιαακακ υπζ ιυκμ πςνζά αθθά ηαζ πυθεζξ μθυηθδνεξ (θέμοδα ή ηζιάνζα). ηζξ πενζμπέξ πμο ήηακ οπυ ημκ έθεβπυ ηςκ θεμοδανπχκ, υθμζ μζ πμθίηεξ ήηακ οπυ ηδκ απυθοηδ ελμοζία ημοξ. Οζ πςνζημί (δμοθμπάνμζημζ) ηαθθζενβμφζακ ηα πςνάθζα ημο βαζμηηήιμκα, ιε ιυκμ δζηαίςια κα γμοκ ιε ηζξ μζημβέκεζέξ ημοξ ηαζ κα αιείαμκηαζ εθάπζζηα απυ ημ πνμσυκ ηδξ παναβςβήξ βζαηί έπνεπε κα ηαηααάθμοκ ημ ‘δυζζιμ’, έκαξ είδμξ εκμζηίμο ή θυνμο ημ μπμίμ ηζξ πενζζζυηενεξ θμνέξ ήηακ δοζαάζηαπημ. θμζ μζ άννεκεξ ηάημζημζ ήηακ οπμπνεςιέκμζ κα ζηναηεφμκηαζ υπμηε μ θεμοδάνπδξ ημ έηνζκε ακαβηαίμ. Ο ααζζθζάξ εθάπζζηδ δζηαζμδμζία είπε ζηδκ πενζμπή πμο ήθεβπε μ θεμοδάνπδξ. ε ακηάθθαβια, μζ εοβεκείξ ήηακ οπμηεθείξ ζημκ δβειυκα, ημο ηαηέααθακ θυνμοξ ηαζ είπακ ηδκ οπμπνέςζδ κα ημκ οπεναζπίγμκηαζ απυ ηάεε λέκδ ή αηυια ηαζ κηυπζα επζαμοθή. Ο δβειυκαξ έηζζ ήηακ ελανηδιέκμξ απυ ημοξ θεμοδάνπεξ, μζ μπμίμζ πμθθέξ θμνέξ απμηημφζακ ζδιακηζηή ζζπφ πμο βίκμκηακ ηάπμηε ηαζ επζηίκδοκμζ βζα ηδκ ηεκηνζηή ελμοζία. Σα δμοηάηα ηαζ μζ αανμκίεξ, ζοιπενζθένμκηακ εκίμηε ςξ αοηυκμια ηνάηδ. Υαναηηδνζζηζηυ πανάδεζβια μ Γνπιηέικνο ν Καηαθηεηήο πμο απυ οπμηεθήξ ημο Γάθθμο ααζζθζά, έβζκε μ ίδζμξ ααζζθζάξ ηδξ Ώββθίαξ. Σμ θεμοδανπζηυ ζφζηδια αοηυ ήηακ άβνζμ ηαζ ηαηαπζεζηζηυ, μ θαυξ αβνάιιαημξ, ελαεθζςιέκμξ ηαζ πεζκαζιέκμξ ήηακ ζηδ δζάεεζδ ημο βαζμηηήιμκα μ
361
μπμίμξ είπε δζηαίςια γςήξ ηαζ εακάημο επί ηςκ δμοθμπάνμζηχκ ημο. Ο άθθμξ πυθμξ ηδξ ελμοζίαξ ήηακ ημ δζεθεανιέκμ ζεναηείμ, πμο ιε υπθμ ημκ αθμνζζιυ ηαζ ηδκ απεζθή ηδξ ιεηά εάκαημκ ηζιςνίαξ, πμοθμφζε ηα θεβυιεκα ‘ζοβπςνμπάνηζα’ ζε θαυ ηαζ εοβεκείξ ηαζ εδζαφνζγε. Δ ελμοζία ηδξ ηαεμθζηήξ εηηθδζίαξ ήηακ απυθοηδ, ιζαξ ηαζ μζ πνμθήρεζξ, δ δεζζζδαζιμκία ηαζ δ ηοθθή ενδζημθδρία επέααθακ ηδκ οπμηαβή ηαζ ζημ θεμοδάνπδ ηαζ ζημκ ζενέα. Σμ θεμοδανπζηυ ζφζηδια ακ ηαζ είκαζ ζοκδεδειέκμ ιε ηδκ Βονχπδ ηαζ ημκ Μεζαίςκα, εθανιυζηδηε ιε δζαθμνεηζηέξ ιμνθέξ, ζηδκ Κίκα, ηδκ Εαπςκία (ιε ημοξ ζμβημφκ), ηδκ Εκδία ηαζ αθθμφ. ημ ΐογάκηζμ, ιεηά ημκ 11μ αζχκα, ιε ηδκ έθεοζδ ηςκ Λαηίκςκ ΐεκεηχκ ηαζ Γεκμοαηχκ, οπήνπακ θεμοδάνπεξ πμο ηαηείπακ ηενάζηζεξ εηηάζεζξ ζηζξ Κοηθάδεξ, ζηδ ιφνκδ, ζηδ Υίμ, ζηδκ Βφαμζα ηαζ ζηδκ Πεθμπυκκδζμ. Ο θεμοδαθζζιυξ άνπζζε κα παναηιάγεζ ζηα ηέθδ ημο Μεζαίςκα, υηακ δ δφκαιδ ηδξ ελμοζίαξ ζοβηεκηνχεδηε ζηα πένζα ηςκ δβειυκςκ ζζπονχκ εεκχκ-ααζζθείςκ υπςξ δ Ώββθία, δ Γαθθία ηαζ δ Εζπακία. Αζαηδνήεδηε ιέπνζ ηδκ επμπή πμο μζ έιπμνμζ απέηηδζακ πθμφημ ηαζ ζζπφ ηέημζα, χζηε μζ βαζμηηήιμκεξ άνπζζακ κα ελανηχκηαζ απυ αοημφξ ηαζ ημ θεμοδανπζηυ ζφζηδια άνπζζε κα εηθείπεζ. Σμ ηεθεζςηζηυ πηφπδια ζημ θεμοδαθζζιυ δυεδηε απυ ηδ Γαθθζηή επακάζηαζδ. Δ Γενιακία ιέπνζ ηδκ μνζζηζηή ηδξ έκςζδ ημκ 19μ αζχκα, ήηακ δζαζνειέκδ ζε πμθθά ηναηίδζα πμο είπακ ηζξ νίγεξ ημοξ ζημ εεζιυ ηςκ ιεβάθςκ βαζμηηδιυκςκ.
Ζ Δθθιεζία θαη νη Αηξέζεηο Δ Υνζζηζακζηή Βηηθδζία, είκαζ μ ιυκμξ μνβακςιέκμξ εεζιυξ πμο επέγδζε άεζηημξ απυ ηδκ πηχζδ ηδξ Αοηζηήξ Ρςιασηήξ Ώοημηναημνίαξ. Οζ θαμί πμο ιεηακάζηεοακ ηαζ ηαηαηημφζακ ηδκ Εηαθία, ηδ Γαθθία ηαζ ηδκ Εζπακία, αημθμφεδζακ ημ πανάδεζβια ημο Φνάβημο ααζζθζά Κθμαίξ Ώ’ ηαζ πνμζδθοηίζηδηακ ζημ πνζζηζακζζιυ. Πμθθμί απυ αοημφξ ήηακ ανεζακμί (ΐδζζβυηεμζ, Οζηνμβυηεμζ) αθθά βνήβμνα ιεηαζηνάθδηακ πνμξ ημκ ηαεμθζηζζιυ. Δ Βηηθδζία ήηακ μ ηφνζμξ πανάβμκηαξ ιεθέηδξ ηαζ δζαηήνδζδξ ηδξ θαηζκζηήξ ηαζ εθθδκζηήξ βναιιαηείαξ, ηδξ ζοκέπζζδξ ηδξ βκχζδξ, ημο επδνεαζιμφ ηςκ ηεπκχκ ηαζ ηδξ δζαηήνδζδξ ημο εθέβπμο ημο ιδπακζζιμφ δζμίηδζδξ ιέζς ημο εεζιμφ ηςκ επζζηυπςκ. Οζ επίζημπμζ ηδκ επμπή εηείκδ ήηακ μζ ιυκμζ ιμνθςιέκμζ, ακάιεζα ζημοξ ααζζθείξ, ημοξ εοβεκείξ ηαζ ημοξ βαζμηηήιμκεξ ιε απμηέθεζια κα δζαδναιαηίγμοκ ζδιακηζηυ νυθμ ζηδ δζαιυνθςζδ ηδξ δζαηοαένκδζδξ ηςκ πενζθενεζχκ ηδξ δζηαζμδμζίαξ ημοξ. Δ πανέιααζδ ηδξ Βηηθδζίαξ ζημ διενμθυβζμ είκαζ ζδιακηζηή. Ώπυ ηδκ ακαθμνά ηδξ ΐίαθμο ζηδ Θεία Αδιζμονβία, επέααθε ημ νοειυ ηςκ επηά διενχκ ηδξ εαδμιάδαξ (έλδ ιένεξ ζοκ ιζα ακάπαοζδξ). Καζ ζημ ΐογάκηζμ δ Βηηθδζία ήηακ ζζπονή, αθθά εηεί ημκ πνχημ θυβμ ημκ είπε μ αοημηνάημναξ, μ μπμίμξ απμθάζζγε πμζμξ εα εηθεβεί Παηνζάνπδξ ή πυηε εα απμθοεεί. Άθθςζηε εηεί, μζ δβειυκεξ, μζ αοθζημί ηαζ μζ εοβεκείξ πμο ημοξ πενζζημίπζγακ ήηακ ζοκήεςξ ιμνθςιέκμζ ηαζ υπζ ζπάκζα θυβζμζ. Σμ Μεγάιν ρίζκα ημο 1054 ιεηαλφ ηδξ Αοηζηήξ ηαζ Ώκαημθζηήξ Βηηθδζίαξ, ακ ηαζ δεκ ήηακ ηεναοκυξ εκ αζενία, ήηακ δ πανζζηζηή αμθή ζηδκ ήδδ εφεναοζηδ εκυηδηα ημο πνζζηζακζημφ ηυζιμο. Δ επέιααζδ ηςκ Γάθθςκ ααζζθέςκ ζημ εεζιυ ηδξ Παπμζφκδξ ιε ηδ ιεηαθμνά ηδξ έδναξ ημο Πάπα ζηδκ Ώαζκζυκ (1305-1378) – δ απμηαθμφιεκδ Βαβπισληαθή αηρκαισζία – ηαζ ημ μκμιαγυιεκμ Γπηηθφ ρίζκα πμο αημθμφεδζε (1378-1414), ζοκηέθεζε ζηδκ απμδοκάιςζδ ηδξ απυθοηδξ ζζπφμξ ημο παπζζιμφ ηαζ 362
ζηδκ έκανλδ αιθζζαήηδζδξ ημο Πάπα, πμο ανβυηενα έθενε ηδκ πνμηεζηακηζηή Μεηαννφειζζδ. Δ Βηηθδζία ηαζ πνζκ ημ πίζια δεκ ήηακ εκζαία. Ώπυ ημοξ πνχημοξ αζχκεξ ηδξ φπανλήξ ηδξ δ ‘επίζδιδ’ (πμο είπε ηδκ οπμζηήνζλδ ημο δβειυκα) Βηηθδζία ακηζιεηχπζζε δζάθμνεξ αζνέζεζξ. Ώίνεζδ εεςνείηαζ ηάεε πανέηηθζζδ απυ ηδ επίζδιδ δζδαζηαθία ηαζ ηα ηαεζενςιέκα δυβιαηα ηδξ Βηηθδζίαξ, απυ έκα ιέθμξ ή ιζα μνβακςιέκδ μιάδα ιεθχκ. Αεηάδεξ αζνέζεζξ θφηνςζακ ηδκ πνχηδ πζθζεηία, πμο ακηζιεηςπίζηδηακ ιε απμηήνολδ ιέζς Οζημοιεκζηχκ οκυδςκ ή ηαζ αθμνζζιχκ ηαζ δζςβιχκ ηςκ μπαδχκ ημοξ. Οζ ηονζυηενεξ απυ αοηέξ ήηακ: - Ο Γλσζηηθηζκφο, απυ ηζξ παθαζυηενεξ, ακαημθζηήξ πνμέθεοζδξ, αζνέζεζξ, (2 μξ ηαζ μξ 3 αζ.) ιε ζδιακηζηυηενμοξ εηπνμζχπμοξ ημκ ίκσλα ηνλ Μάγν, ημκ Κανπμηνάηδ ημκ ΐαθεκηίκμ ηαζ άθθμοξ. φιθςκα ιε ημοξ βκςζηζηζζηέξ δ ‘βκςζηζηή ζηακυηδηα’ έπεζ παναπςνδεεί ‘εθ ζείαο απνθαιχςεσο’ ζε θίβμοξ ηα ιοδιέκμοξ. - Ο Αξεηαληζκφο απυ ημ υκμια ημο ζδνοηή ηδξ Λίαομο ζενςιέκμο Άξεηνπ, μ μπμίμξ απέννζπηε ηδ εευηδηα ημο Εδζμφ ηαζ οπμζηήνζγε υηζ μ Τηφο θαη Λφγνο ηνπ Θενχ είκαζ δδιζμφνβδια ημο Θεμφ ηαζ υπζ εευηδηα. Ο Ώνεζακζζιυξ απέηηδζε πμθθμφξ μπαδμφξ, ηονίςξ ζηδκ Ώκαημθζηή Βηηθδζία, ιεηαλφ ηςκ μπμίςκ ηαζ ζδιακηζημί Εενάνπεξ. Καηαδζηάζηδηε απυ ηδκ Πνχηδ ηαζ ηδ Αεφηενδ Οζημοιεκζηή φκμδμ. Οπαδμί ημο Ώνεζακζζιμφ ήηακ μζ πενζζζυηενμζ δβέηεξ ηςκ βενιακζηχκ θφθςκ πμο ιεηακάζηεοζακ ζηδ Νυηζα Βονχπδ ηδκ πενίμδμ ηςκ Μεβάθςκ Μεηακαζηεφζεςκ. - Ο Απνιηλαξηζκφο, δζδαζηαθία ημο Ώπμθζκάνζμο ηδξ Λαμδζηείαξ, ζφιθςκα ιε ηδκ μπμία μ Υνζζηυξ είπε έκα πνυζςπμ ηαζ ςξ εη ημφημο δεκ ήηακ δοκαηυ κα έπεζ δομ θφζεζξ, ηδκ ακενχπζκδ ηαζ ηδ εεία. - Ο Νεζηνξηαληζκφο, δζδαζηαθία ημο Ώνπζεπζζηυπμο Κςκζηακηζκμοπυθεςξ Νεζηφξηνπ, πμο απμδεπυηακ ηδκ άννδηηδ έκςζδ ηδξ εείαξ ηαζ ηδξ ακενχπζκδξ θφζδξ ημο Εδζμφ. Ο Νεζημνζακζζιυξ, πανά ηδκ ηαηαδίηδ ημο απυ ηδ Σνίηδ Οζημοιεκζηή φκμδμ, πήνε ιεβάθδ έηηαζδ ηαζ απέηηδζε εηαημιιφνζα μπαδμφξ ζηδκ Πενζία, ζηζξ Εκδίεξ, ηδκ Κίκα, ηδ ονία, ηδκ Ώίβοπημ ηαζ ζε άθθεξ αζζαηζηέξ πενζμπέξ. Οζ Μμββυθμζ Υακ αβηάθζαζακ ημκ Νεζημνζακζζιυ πνζκ ζηναθμφκ μνζζηζηά ζημ ιμοζμοθιακζζιυ. ήιενα οπάνπμοκ αηυια Νεζημνζακμί ζηδ ονία. - Ο Μνλνθπζηηηζκφο, πμο δίδαζηε υηζ δ ακενχπζκδ θφζδ ημο Εδζμφ, ελαθακίζεδηε ηαζ απμννμθήεδηε απυ ηδκ εεία θφζδ ημο. Πανά ηδκ ηαηαδίηδ ημο απυ ηδκ επίζδιδ Βηηθδζία μ ιμκμθοζζηζζιυξ ζήιενα οπάνπεζ ηαζ εηπνμζςπείηαζ απυ ημοξ Κυπηεξ ηδξ Ώζεζμπίαξ ηαζ ηδξ Ώζβφπημο. - Ο Παπιηθηαληζκφο, απυ ημ υκμια ημο Ώπυζημθμο Παφθμο, ηζξ επζζημθέξ ημο μπμίμο ηαζ ιυκμ ακαβκχνζγε δ αίνεζδ, απυ ηα απμζημθζηά ένβα ηδξ Καζκήξ Αζαεήηδξ. Οζ Παοθζηζακμί απέννζπηακ ηδκ Παθζά Αζαεήηδ, ηα Μοζηήνζα, ηδκ εηηθδζζαζηζηή ζενανπία, ηδκ μνβακςιέκδ θαηνεία, ηζξ εζηυκεξ ηαζ ημ ζφιαμθμ ημο ηαονμφ. Θεςνμφζακ υηζ μ Εδζμφξ, δεκ ήηακ εευξ αθθά Άββεθμξ απεζηαθιέκμξ απυ ημκ Θευ. Βπδνέαζακ ζδιακηζηά ημοξ εζημκμιάπμοξ ημοξ ΐογακηίμο, αθθά δζχπηδηακ άβνζα ηαζ πμθθμί απυ αοημφξ ηαηέθοβακ ζηδκ Πενζία, υπμο απμννμθήεδηακ απυ ημοξ Νεζημνζακμφξ. - Ο Βαιληελζηαληζκφο απυ ημκ υκμια ημο ζδνοηή ημο Πέηεν ΐάθκημ, μ μπμίμξ ηήνολε ηδ εεεθμκηζηή θηχπεζα ηαζ ηδκ απθυηδηα, ηαζ δ αίνεζή ημο ήηακ πνμζδθςιέκδ ζημ βνάιια ηδξ ΐίαθμο. Αζχπηδηακ άβνζα απυ ηδκ Καεμθζηή Βηηθδζία ημκ 12μ ηαζ 13μ αζχκα. Οζ εκαπμιείκακηεξ μπαδμί πνμζπχνδζακ ζημκ
363
Πνμηεζηακηζζιυ ηαζ θίβμζ μπαδμί απέιεζκακ ιέπνζ ζήιενα ζημ Πεδειυκηζμ ζηδ Νυηζα Εηαθία. - Βπίζδξ αζνέζεζξ ήηακ μ Μνλνζειεηηζκφο, ν Μαξθηαληζκφο, ν Πειαγηαληζκφο, ν Χξηγεληζκφο, ν Μνλαρηζκφο, ν Γνθεηηζκφο, ν Μνλαξρηαληζκφο, νη Σξηαδηθνί, νη Γνλαηηζηέο, νη Δηθνλνκάρνη, νη Βνγφκηινη πμο επδνέαζακ ζηδ Αφζδ ημοξ Καζαξνχο ηαζ ανηεηέξ άθθεξ. Οζ Καζαξνί ακηζιεηςπίζηδηακ αίαζα ιε απίζηεοηδ ζηθδνυηδηα ηαζ αζιαημποζία, ιε εζδζηή ζηαονμθμνία, ηδ θεβυιεκδ Αικπηγελζηαλή, πμο ελαπέθοζε εκακηίμκ ημοξ μ Πάπαξ Ηλλνθέληηνο Γ’, υπςξ εα δμφιε παναηάης. Μεηά ημ πίζια επζζδιμπμζήεδηε δ δζάζπαζδ ηδξ Βηηθδζίαξ ζε δομ ηιήιαηα πμο ημ έκα ηαηδβμνμφζε ημ άθθμ ςξ αζνεηζηυ : Σδκ Αλαηνιηθή Οξζφδνμε ηαζ ηδκ Γπηηθή Καζνιηθή ή Ρσκαηνθαζνιηθή, μζ δμβιαηζηέξ δζαθμνέξ ηςκ μπμίςκ ήηακ αζήιακηεξ. Σμ ζδιακηζηυ ζημζπείμ πμο ημοξ πχνζγε ήηακ ακ πνςημηαεεδνία ακήηε ζημκ Οζημοιεκζηυ Παηνζάνπδ ηδξ Κςκζηακηζκμφπμθδξ (ημ ΐογάκηζμ ήηακ ημ ζζπονυ πνζζηζακζηυ ηνάημξ ηδξ Ώκαημθήξ ηαζ δ Βηηθδζία εθεβπυηακ απμθφηςξ απυ ηδκ ημζιζηή ελμοζία, ημκ εηάζημηε αοημηνάημνα) ή ημκ πξψην θαηά ηελ ηάμε Παηξηάξρε (primus inter pares) ημκ Πάπα ηδξ Ρχιδξ. Ο δεφηενμξ ζζπονζγυηακ υηζ δ Βπζζημπή ηδξ Ρχιδξ πμο ίδνοζε - ηαζ ιανηφνδζε εηεί - μ Ώπυζημθμξ Πέηνμξ, ηδκ ηαηέζηδζε ζζημνζηυ ηαζ πκεοιαηζηυ ηέκηνμ ημο Υνζζηζακζζιμφ. Ο Ρςιαζμηαεμθζηζζιυξ επζηνάηδζε, ιέπνζ ηδκ επμπή ηδξ πνμηεζηακηζηήξ Μεηαννφειζζδξ, ζε υθεξ ηζξ δοηζηέξ πχνεξ απυ ηδκ Πμθςκία ηαζ ηδ ηακδζκααία ςξ ηδκ Εζπακία ηαζ ηδ ΐυνεζα Ώθνζηή. Μεηά ημ πίζια εκζζπφεδηε ζδιακηζηά μ νυθμξ ηςκ Κανδζκαθίςκ, μζ μπμίμζ πνδζζιμπμζήεδηακ απυ ημοξ εηάζημηε Πάπεξ βζα ηδκ απμηνμπή πμθζηεζαηχκ (ημζιζηχκ) πανειαάζεςκ ζηδκ εηθμβή ημο Πμκηίθζηα. Σμ Κνλθιάβην ησλ Καξδηλαιίσλ ακέθααε μοζζαζηζηά ηδ δζμίηδζδ ηδξ Ρςιαζμηαεμθζηήξ Βηηθδζίαξ ηαζ ηδκ εηθμβή ημο Πάπα πμο ιέπνζ ηυηε εηθεβυηακ απυ ημκ ηθήνμ ηαζ ημ θαυ ηδξ Ρχιδξ. Δ ηονζανπία ημο Πάπα επί ηδξ ημζιζηήξ ελμοζίαξ επζαεααζχεδηε ιε ηδ ζηέρδ ημο Κανθμιάβκμο ημ 800, ιε ημκ ηίηθμ ημο Ώοημηνάημνα ηςκ Ρςιαίςκ. Ο Πάπαο Λέσλ Γ’ έηακε πνήζδ ηδξ ελμοζίαξ ημο κα παναπςνεί ημκ ηίηθμ ημο νςιαίμο αοημηνάημνα, ζηδνζβιέκμξ ζε έκα - απμδεδεζβιέκα πθαζηυ - έββναθμ, ηδ Γσξεά ηνπ Κσλζηαληίλνπ έκα δζάηαβια ημο Μ. Κςκζηακηίκμο πμο παναπςνμφζε ζημκ ηυηε Πάπα πιβέζηξν Α’ ηαζ ζημοξ δζαδυπμοξ ημο ηδκ ηονζανπία ηδξ Αοηζηήξ Ρςιασηήξ Ώοημηναημνίαξ. Μ’ αοηυ ημ έββναθμ μζ πάπεξ ημο Μεζαίςκα εειεθίςκακ ηζξ εηάζημηε απαζηήζεζξ ημοξ ηαζ παναπςνμφζακ ηίηθμοξ ηαηά ημ δμημφκ. ιςξ δ ακάδεζλδ ηαζ ζζπονμπμίδζδ εεκζηχκ ηναηχκ ιεηά ημκ 13μ αζχκα, έθενε πμθθέξ θμνέξ ακηζιέηςπδ ηδκ Βηηθδζία ιε ηδκ ημζιζηή ελμοζία. Έηζζ ημ 1309 μ ααζζθζάξ ηδξ Γαθθίαξ οπμπνέςζε ημκ Πάπα κα ιεηαθένεζ ηδκ έδνα ημο ζηδκ Ώαζκζυκ (1309-1337) πνάβια πμο επέθενε ακηζδνάζεζξ ηαζ ζφβποζδ ιε απμηέθεζια κα οπάνπμοκ ηαοηυπνμκα δομ ηαζ ηνεζξ Πάπεξ. Δ ηαηάζηαζδ ελμιαθφκεδηε ημ 1417 υηακ απμηαηαζηάεδηε δ εκυηδηα ηδξ εηηθδζίαξ, αθθά ημ βυδηνμ ημο Πάπα είπε ηνςεεί πθέμκ. Έηζζ απυ ημκ 16μ έηημ αζχκα άνπζζακ μζ μνβακςιέκεξ πνμζπάεεζεξ αιθζζαήηδζδξ ημο πνςηείμο ηαζ ημο αθάεδημο ημο Πάπα, πμο μδήβδζακ ζηδ Μεηαννφειζζδ.
364
Οη ηαπξνθνξίεο Μεηά ηδκ ήηηα ημο αογακηζκμφ αοημηνάημνα Ρσκαλνχ Γηνγέλε ημ 1071, ζημ Μαηγζηένη απυ ημοξ εθηγμφημοξ Σμφνημοξ μζ μπμίμζ έθηαζακ ιέπνζ ηδ Νίηαζα ηδξ ΐζεοκίαξ, ήηακ θακενυ υηζ, μ ιεβαθφηενμξ ηίκδοκμξ βζα ηδκ Αφζδ δεκ ήηακ πθέμκ μζ Άνααεξ (ακ ηαζ ηαηείπακ αηυια ημ ιεβαθφηενμ ιένμξ ηδξ Εζπακίαξ), αθθά μζ Σμφνημζ. Βίπακ δδιζμονβήζεζ ιζα ηενάζηζα αοημηναημνία πμο λεηζκμφζε απυ ηδ Μπμοπάνα ηδξ Κεκηνζηήξ Ώζίαξ ηαζ έθηακε ςξ ηδκ Μζηνά Ώζία ηαζ ηδκ Εενμοζαθήι. Δ ηαηάθδρδ ηδξ Εενμοζαθήι απυ ημοξ εθηγμφημοξ ήηακ δ αθμνιή βζα ηδκ έκανλδ ηςκ ηαονμθμνζχκ. Χξ ηυηε ημ πνμζηφκδια ζημοξ Ώβίμοξ Συπμοξ απυ ημοξ πνζζηζακμφξ, ήηακ ιζα πανάδμζδ ελαβκζζιμφ, πμο ηναημφζε απυ ημκ 7 μ αζχκα ηαζ βζκυηακ πςνίξ πνμζηυιιαηα απυ ημοξ Άνααεξ πμο ηαηείπακ ηδκ Παθαζζηίκδ. Σα αίηζα αέααζα ήηακ πενζζζυηενμ μζημκμιζηά ηαζ πμθζηζηά πανά ενδζηεοηζηά. Δ πχνεξ ηδξ Ώκαημθήξ (ηαζ ημ ΐογάκηζμ), ήηακ πνμδβιέκεξ πμθζηζζηζηά ηαζ μζημκμιζηά, ημ ειπυνζμ ακεμφζε ηαζ μζ θαμί ημοξ είπακ πμθφ ορδθυηενμ αζμηζηυ επίπεδμ απυ αοηυ ηςκ εονςπασηχκ θαχκ ημοξ μπμίμοξ ααζάκζγακ δ θηχπεζα, δ πείκα, δ άβκμζα, μζ πνμθήρεζξ, μζ αννχζηζεξ, μ οπενπθδεοζιυξ ηαζ δ έθθεζρδ έζης ηαζ ζημζπεζςδχκ ζοκεδηχκ οβζεζκήξ ηαζ αζθάθεζαξ. Ήηακ θμζπυκ ακαβηαία δ ιεηαηίκδζδ ιεβάθςκ ηιδιάηςκ ημο πθδεοζιμφ πνμξ πθμοζζυηενεξ πχνεξ (υπςξ βίκεηαζ ζήιενα ιε ηζξ ιεηαηζκήζεζξ ηςκ μζημκμιζηχκ ιεηακαζηχκ). Σμ 1095 ζημ Κθενιυκ, μ Πάπαο Οπξβαλόο Β’ ηήνολε ημκ ζενυ πυθειμ ηαηά ηςκ ιμοζμοθιάκςκ πμο ηαηείπακ ημοξ Ώβίμοξ Συπμοξ. Σα ηίκδηνα βζα υπμζμκ εα ζοιιεηείπε ζηδκ ζηαονμθμνία ήηακ ζδιακηζηά: Ώπαθθαβή απυ αιανηίεξ, ζοιιεημπή ζηα θάθονα, παναπχνδζδ βαζχκ ηαζ ιεηά εάκαημκ ζίβμονδ Πανάδεζζμξ.
Ο πάπαο Οπξβαλόο Β’ (πεξ. 1040-1099) Ο Οπξβαλφο είλαη ν πάπαο ηνπ νπνίνπ ηνλ φλνκα είλαη άξξεθηα ζπλδεδεκέλν κε ηηο ηαπξνθνξίεο. Γελλήζεθε ζε έλα ρσξηφ ηνπ Μάξλε ηεο Γαιιίαο απφ νηθνγέλεηα επγελψλ θαη ην θνζκηθφ ηνπ φλνκα ήηαλ Οληφ ληε Λαλγθεξί. Μεηά απφ θαιέο ζπνπδέο ζηε ζενινγία, ρεηξνηνλήζεθε δηάθνλνο ζηε Ρεκο. Έγηλε θαηά ζεηξά κνλαρφο, εγνχκελνο θαη ην 1079 νλνκάζηεθε θαξδηλάιηνο θαη δηνξίζηεθε Δπίζθνπνο ‘Οζηηαο απφ ηνλ Πάπα Γξεγφξην Ε’ . Σν 1088, παξά ηηο αληηδξάζεηο ηνπ απηνθξάηνξα ηεο Γεξκαλίαο Δξξίθνπ Γ’ λα επηβάιεη ην δηθφ ηνπ πάπα, ν Οπξβαλφο εμειέγε ζην χπαην αμίσκα ηεο Ρσκαηνθαζνιηθήο Δθθιεζίαο. Χο πάπαο ζεσξείηαη απφ ηνπο πην αμηφινγνπο, κνξθσκέλνπο θαη ζπλεηνχο. Γηαθήξπμε ηελ αλσηεξφηεηα ηεο παπηθήο έλαληη ηεο θνζκηθήο εμνπζίαο, θαηάξγεζε ην γάκν ησλ θιεξηθψλ θαη επηδίσμε ηελ εμάπισζε ηνπ κνλαρηζκνχ. κσο ην ζεκαληηθφηεξν γεγνλφο, γηα ην νπνίν έκεηλε ζηελ ηζηνξία, ήηαλ ε ζχγθιηζε ηεο εθθιεζηαζηηθήο πλφδνπ ηνπ 1095 ζηελ πφιε Κιεξκφλ ηεο Γαιιίαο. Δθεί ηελ 27 Ννεκβξίνπ, ν Πάπαο Οπξβαλφο αλεβαζκέλνο ζε κηα εμέδξα, εθθψλεζε ελψπηνλ πνιππιεζνχο αθξναηεξίνπ αξρφλησλ, θιεξηθψλ θαη
365
ιανχ, έλα ζπλαξπαζηηθφ ιφγν, πνπ έκειε λα ζεκαδέςεη ηε πνξεία ηεο Δπξψπεο θαη ηεο Μέζεο Αλαηνιήο γηα ηνπο επφκελνπο αηψλεο. Αθνχ εμηζηφξεζε φηη νη ειηδνχθνη Σνχξθνη είραλ θαηαιάβεη ηνπο Αγίνπο Σφπνπο, κίαηλαλ ηα ρξηζηηαληθά ηεξά θαη εκπφδηδαλ ηνπο πξνζθπλεηέο λα πάλε ζηελ Ηεξνπζαιήκ, θάιεζε ηα ρξηζηηαληθά θξάηε θαη ην ιαφ λα ελσζνχλ ζε ηεξφ πφιεκν θαηά ησλ «απίζησλ» γηα ηελ αλάθηεζε ηεο Ηεξνπζαιήκ. Ο πφιεκνο θεξχρηεθε ζην «φλνκα ηνπ Θενχ» θαη ζχκθσλα κε ηα ιεγφκελα ηνπ Πάπα, ν ζηαπξνθφξνο κε ηε ζπκκεηνρή ηνπ θαη κφλν ζηνλ πφιεκν θαη ηε ζθαγή, (ε νπνία ινγαξηαδφηαλ ζαλ πξάμε επιάβεηαο), ζα πήγαηλε ζηελ Παξάδεηζν θαη ζα θέξδηδε κηα ζέζε ζην πιεπξφ ηνπ Κπξίνπ, γηαηί ζα έπαηξλε άθεζε γηα φια ηα ακαξηήκαηα πνπ είρε ήδε δηαπξάμεη. Δπίζεο, γηα πηζαλά κειινληηθά αδηθήκαηα, αθφκα θαη γηα θφλνπο, ν ζηαπξνθφξνο ζα θξηλφηαλ απφ εθθιεζηαζηηθά θαη φρη απφ θνζκηθά δηθαζηήξηα. Αιιά ν Πάπαο πξφζθεξε θαη επίγεηεο επηβξαβεχζεηο. Ο πνιεκηζηήο ηνπ Θενχ, κπνξνχζε λα γίλεη ηδηνθηήηεο ηεο γεο πνπ θαηαιάκβαλε, θεξδίδνληαο ηίηινπο ηδηνθηεζίαο θαη επγελείαο. Δπίζεο ζα ζπκκεηείρε ζηελ δηαλνκή ησλ ιαθχξσλ πνπ ζα άξπαδαλ απφ ηηο πινχζηεο πεξηνρέο ηεο Μηθξάο Αζίαο θαη ηεο Παιαηζηίλεο. Ο ιφγνο ηνπ Πάπα έγηλε δεθηφο κε ελζνπζηαζκφ θαη κε θξαπγέο «είλαη ζέιεκα Θενχ» θαη «ζηελ Ηεξνπζαιήκ». Κηλεηνπνηήζεθαλ εγεκφλεο, επγελείο, θιεξηθνί θαη ιαφο απ’ φιε ηελ Δπξψπε. Έηζη μεθίλεζε ν Πξψηε ηαπξνθνξία πνπ είλαη κηα απφ ηηο ειάρηζηεο πνπ πέηπραλ ηνλ ζθνπφ ηνπο. Σνλ Ηνχλην ηνπ 1099, νη ζηαπξνθφξνη κπήθαλ ζηελ Ηεξνπζαιήκ, ηελ ιεειάηεζαλ, έζθαμαλ αδηαθξίησο ζξεζθεχκαηνο - ηνπο πεξηζζφηεξνπο θαηνίθνπο ηεο θαη ίδξπζαλ ην Φξαγθηθφ βαζίιεην ηεο Ηεξνπζαιήκ. Αθνινχζεζαλ αξθεηέο άιιεο ζηαπξνθνξίεο. Ο Πάπαο Οπξβαλφο πέζαλε δπν εβδνκάδεο κεηά ηελ θαηάιεςε, πξηλ φκσο κάζεη ην γεγνλφο ηεο «απειεπζέξσζεο» ηεο Ηεξνπζαιήκ, ηνπ νπνίνπ ν ίδηνο ήηαλ ν εκπλεπζηήο θαη πξσηαγσληζηήο. Σφηε νη εηδήζεηο έθζαλαλ πνιχ αξγά!
Ζ Πξψηε ηαπξνθνξία: Σμ πνχημ ηφια ηςκ ζηαονμθυνςκ ήηακ έκα απείεανπμ ζοκμκεφθεοια απυ Γενιακμφξ ηονίςξ, αθθά ηαζ άθθμοξ Βονςπαίμοξ πμθίηεξ, ζηδκ πθεζμρδθία ημοξ θηςπμφξ ηαζ ελαεθζςιέκμοξ, ημοξ μπμίμοξ είπε λεζδηχζεζ έκαξ ιμκαπυξ μ Πέηξνο ν Δξεκίηεο. Ήηακ δ θεβυιεκδ ηαπξνθνξία ησλ Φησρψλ. ηδ πμνεία ημοξ πνμξ ηδκ Κςκζηακηζκμφπμθδ θεδθαημφζακ ηα εανασηά βηέημ ηςκ πυθεςκ πμο ζοκακημφζακ. Ο αοημηνάημναξ Ώθέλζμξ Ώ’ Κμικδκυξ αζάζηδηε κα δζεοημθφκεζ ημκ αζφκηαπημ αοηυ ζονθεηυ, κα πενάζεζ ζηδ Μ. Ώζία, υπμο ημοξ πενίιεκακ μζ εθηγμφημζ πμο ημοξ ηαηάζθαλακ ημκηά ζηδ Νίηαζα. Ώημθμφεδζε ημ δεφηενμ, μνβακςιέκμ αοηή ημ θμνά, ηφια ιε επζηεθαθήξ εοβεκείξ θεμοδάνπεξ υπςξ Βαιδνπίλνο ηεο Φιάλδξαο, ν Ραυκφλδνο ηεο Σνπινχδεο θαη ν Γνδεθξείδνο ληε Μπνπγηφλ. Έθεαζακ ζηδκ Κςκζηακηζκμφπμθδ ηα Υνζζημφβεκκα ημο 1096. Ώοηή ηδ θμνά μ Ώθέλζμξ, πνζκ ημοξ αμδεήζεζ κα πενάζμοκ ημ ΐυζπμνμ, ημοξ οπμπνέςζε κα ζοιθςκήζμοκ υηζ ηα εδάθδ πμο εα ηαηαθάιαακακ εα ακήηακ ζηδ αογακηζκή αοημηναημνία ηαζ μζ ίδζμζ εα ήηακ οπμηεθείξ ημο αοημηνάημνα. Ο ζζδδνυθναηημξ ζηναηυξ πνμπχνδζε ηαηαθαιαάκμκηαξ ηζξ πυθεζξ ηδξ Μζηνάξ Ώζίαξ πςνίξ ιεβάθδ ακηίζηαζδ. Δ Ώκηζυπεζα ακηζζηάεδηε ζηδκ πμθζμνηία ημοξ επί εθηά ιήκεξ ηαζ υηακ δ πυθδ έπεζε ζηα πένζα ημοξ ημκ Εμφκζμ ημο 1098, αημθμφεδζε ακεθέδηδ ζθαβή, υπζ ιυκμ ηςκ Σμφνηςκ αθθά ηαζ ηςκ Βαναίςκ ηαζ πνζζηζακχκ
366
ηαημίηςκ ηδξ. Σδκ ίδζα πνμκζά, μζ Φαηζιίδεξ ηδξ Ώζβφπημο είπακ ακαηηήζεζ ηδκ Εενμοζαθήι απυ ημοξ Σμφνημοξ. Οζ ζηαονμθυνμζ πμθζυνηδζακ ηδκ Εενή Πυθδ ηαζ ζηζξ 14 Εμοθίμο 1099, ιπήηακ ιέζα έζθαλακ ημοξ Άνααεξ πμο είπακ ηαηαθφβεζ ζηα ηγαιζά ημοξ, έηαρακ ημοξ Βαναίμοξ ηαζ θεδθάηδζακ ηδκ πυθδ. Οζ Λαηίκμζ ίδνοζακ ημ Βαζίιεην ηεο Ηεξνπζαιήκ, ιε πνχημ ααζζθζά ημκ Γνδεθξείδν, μ μπμίμξ υιςξ πνμηίιδζε ημκ ηίηθμ ημο Πξνζηάηε ηνπ Παλαγίνπ Σάθνπ. Αζμνίζηδηε ηαεμθζηυξ Παηνζάνπδξ ηαζ μ μνευδμλμξ ηθήνμξ παναιενίζηδηε. Εδνφεδηακ άθθα δομ θναβηζηά ηνάηδ ηδξ Έδεζζαξ ηαζ ηδξ Ώκηζυπεζαξ ηαζ ανηεηά διζακελάνηδηα θέμοδα. Μεηά απυ έκα πνυκμ μ Γμδεθνείδμξ πέεακε ηαζ ααζζθζάξ ακαηδνφπηδηε μ Βαιδνπίλνο Α’. Οζ ιμοζμοθιάκμζ ακηζδνμφζακ ζοκεπχξ ηαζ πνμζπαεμφζακ ιε ζοκεπείξ επζεέζεζξ κα πενζμνίζμοκ ημοξ Λαηίκμοξ εζζαμθείξ. Ο Σμφνημξ δβέηδξ Ννπξεληίλ ημ 1146, ιεηά απυ πμθζμνηία ηαηέθααε ηδκ Έδεζζα ζθάγμκηαξ (νμοηίκα πζα!) υθμοξ ημοξ Λαηίκμοξ ηαζ Ώνιέκζμοξ ηαημίημοξ ηδξ πυθδξ. Γζα 45 πνυκζα υθδ δ πενζμπή ζπαναζζυηακ απυ ζοβηνμφζεζξ Λαηίκςκ, Σμφνηςκ, Ώνάαςκ ηαζ ΐογακηζκχκ ηαζ απυ κέα ηφιαηα ζηαονμθυνςκ πμο ήεεθακ ηζ αοημί κα ζοιιεηάζπμοκ ζηζξ θεδθαζίεξ ηαζ ημκ πθμοηζζιυ. Ζ Γεχηεξε ηαπξνθνξία: Δ πηχζδ ηδξ Έδεζζαξ ηαζ δ δφζημθδ εέζδ ηςκ θναβηζηχκ ηναηχκ ηδξ Παθαζζηίκδξ ηαζ ηδξ ονίαξ, οπμπνέςζακ ημκ Πάπα κα γδηήζεζ ημ 1145, απυ ημοξ δβειυκεξ ηδξ Γαθθίαξ Λνπδνβίθν Ε’ ηαζ ηδξ Γενιακίαξ Κνξξάδν Γ’ κα ζοιιεηάζπμοκ μζ ίδζμζ ζε ιζα κέα ζηαονμθμνία. Πνάβιαηζ μ Κμννάδμξ ηέεδηε επζηεθαθήξ ζδιακηζηήξ ζηναηζάξ, αθθά ζημ Αμνφθαζμ ηδξ Μ. Ώζίαξ έπεζε ζε εκέδνα ηςκ Σμφνηςκ ηαζ μ ζηναηυξ ημο δζαθφεδηε άηαηηα. Ο Λμοδμαίημξ ιε ημ δζηυ ημο ζηνάηεοια έθηαζε ζηδ ιζηνά Ώζία, εκχεδηε ιε ηα οπμθείιιαηα ημο ζηναημφ ημο Κμννάδμο ηαζ ημκ Εμφκζμ ημο 1148, μζ δομ ιμκάνπεξ ηαζ μ ααζζθζάξ ηδξ Εενμοζαθήι ΐαθδμοίκμξ Γ’ απμθάζζζακ κα εηζηναηεφζμοκ ηαηά ηδξ Ααιαζημφ ηδκ μπμία οπενάζπζγε μ Νμονεκηίκ. ηακ δ πμθζμνηία απέηοπε, ημ ζηαονμθμνζηυ ζηνάηεοια δζαθφεδηε ηαζ μζ δομ δβειυκεξ επέζηνερακ άδμλα πίζς. Βκ ης ιεηαλφ, μ αεγίνδξ ημο Νμονεκηίκ, μ ζνημφπ είπε ηαηαθάαεζ ηδκ Ώίβοπημ ηςκ Φαηζιζδχκ ηαζ ημ 1169, μ ακζρζυξ ημο μ αιαληίλ ακαηδνφπεδηε δβειυκαξ ηδξ Ώζβφπημο, ίδνοζε ηδ δοκαζηεία ηςκ Ώβζμοαζδχκ ηαζ ιεηά ημ εάκαημ ημο Νμονεκηίκ έβζκε μοθηάκμξ ηδξ ονίαξ ηαζ ηδξ Ώζβφπημο. Σμ 1187 ηαηέθααε ηδκ Εενμοζαθήι ηαζ επέηνερε ζημοξ δηηδιέκμοξ ζηαονμθυνμοξ ηαζ ζημ θαυ ηδξ πυθδξ κα θφβμοκ πςνίξ κα ημοξ πεζνάλεζ. Ζ Σξίηε ηαπξνθνξία: Δ πηχζδ ηδξ Εενμοζαθήι έηακε ιεβάθδ αίζεδζδ ζηδκ Βονχπδ. Ο Πάπαο Γξεγφξηνο Ζ’ ηάθεζε ημοξ Βονςπαίμοξ ζε ιζα κέα ζηαονμθμνία. Πνχημξ λεηίκδζε μ Φξεηδεξίθνο Βαξβαξφζαο ηδξ Γενιακίαξ ημ 1189. Πνμπχνδζε κζηδθυνα ςξ ηδκ Κζθζηία, αθθά εηεί μ Γενιακυξ ααζζθζάξ ζηδκ πνμζπάεεζά ημο κα δζαζπίζεζ έθζππμξ έκα πμηάιζ, πκίβδηε ηαζ μ ζηναηυξ ημο επέζηνερε ζηδκ παηνίδα. Οζ ααζζθείξ ηδξ Ώββθίαξ Ρηράξδνο (ν Λενληφθαξδνο) ηαζ ηδξ Γαθθίαξ Φίιηππνο Αχγνπζηνο έθεαζακ ζηδκ Παθαζζηίκδ (ζηδ δζαδνμιή μ Ρζπάνδμξ ηονίεοζε ηδκ Κφπνμ, ηδκ μπμία παναπχνδζε ζημοξ ΝαΎηεξ ζππυηεξ) ηαζ ημκ Εμφθζμ ημο 1191, ηαηέθααακ ηδκ Άηνα ηαζ έζθαλακ – ςξ ζοκήεςξ - υθμοξ ημοξ ιμοζμοθιάκμοξ ηαημίημοξ ηδξ. Ο Φίθζππμξ επέζηνερε ζηδ Γαθθία, αθθά μ Ρζπάνδμξ ζοκέπζζε ηζξ επενμπναλίεξ ιε ημκ αιαληίλ. Τπάνπμοκ δζάθμνμζ ενφθμζ ζπεηζημί ιε ηδκ εηηίιδζδ ηαζ ημ αθθδθμζεααζιυ ηςκ δομ αοηχκ ακηζπάθςκ, πμο ηήνδζακ ημοξ ηακυκεξ ηδξ
367
ζππμζφκδξ ηαζ ημο πμθέιμο, υπςξ ήηακ απμδεηημί ηυηε. ηακ μ αθακηίκ ζοιθχκδζε ιε ημκ Ρζπάνδμ υηζ εα επέηνεπε ζημοξ πνζζηζακμφξ κα εζζένπμκηαζ ζηδκ Εενμοζαθήι βζα πνμζηφκδια, μ ηεθεοηαίμξ επέζηνερε ζηδκ Ώββθία. Ζ Σεηάξηε ηαπξνθνξία: Ο Πάπαο Ηλλνθέληηνο Γ’ (1161-1216). ακέθααε ηδκ πνςημαμοθία βζα ιζα κέα ζηαονμθμνία ημ 1199. Σμ Ώπνίθζμ ημο 2002, μζ ζηαονμθυνμζ είπακ ζοβηεκηνςεεί ζηδ ΐεκεηία, δ μπμία - ιεβάθδ καοηζηή δφκαιδ ηδξ επμπήξ - είπε ακαθάαεζ κα ημοξ ιεηαθένεζ έκακηζ αδνήξ αιμζαήξ. ιςξ μ ζηναηυξ ηςκ ζηαονμθυνςκ ήηακ ιζηνυηενμξ ημο ακαιεκμιέκμο ηαζ μζ δβέηεξ ημοξ αδοκαημφζακ κα ηαηααάθμοκ ημ ηίιδια. Έηζζ ζοιθςκήεδηε ιε ημκ ΐεκεηυ δυβδ Δλξίθν Γάλδνιν (1107;-1205) κα εηζηναηεφζμοκ ηαηά ηδξ δαθιαηζηήξ πυθδξ Γάνα, πμο ανζζηυηακ οπυ ημκ έθεβπμ ημο ααζζθζά ηδξ Οοββανίαξ ηαζ απυ ηα θάθονα κα ελμζημκμιδεμφκ ηα έλμδα ηδξ ζηαονμθμνίαξ. κηςξ ηαηέθααακ ηαζ θεδθάηδζακ ηδ Γάνα, πανά ηδξ ακηζννήζεζξ ημο Πάπα επεζδή δ Γάνα ήηακ πνζζηζακζηή πυθδ. Βηεί έθεαζε ημ 1202 μ Αιέμηνο Άγγεινο, (βζμξ ημο αοημηνάημνα ημο ΐογακηίμο Εζαάηζμο, πμο είπε εηενμκζζηεί ηαζ ηοθθςεεί απυ ημκ αδεθθυ ημο Αιέμην Γ’) μ μπμίμξ πνυηεζκε ζημοξ ζηαονμθυνμοξ κα ημκ αμδεήζμοκ κα ηαηαθάαεζ ημ ενυκμ ημο παηένα ημο ιε ακηάθθαβια ηδ ζοιιεημπή ημο ΐογακηίμο ζηδ ζηαονμθμνία, ηδκ οπμηαβή ηδξ Ώκαημθζηήξ Βηηθδζίαξ ζηδ Ρχιδ ηαζ ηδκ ηαηααμθή ιεβάθμο πμζμφ. Πνάβιαηζ μ ζηαονμθμνζηυξ ζηυθμξ έααθε πθχνδ βζα ηδκ Κςκζηακηζκμφπμθδ, μ ζθεηενζζηήξ Ώθέλζμξ Γ’ εβηαηέθεζρε ηδκ Πυθδ παίνκμκηαξ ιαγί ημο ηαζ ημ αοημηναημνζηυ ηαιείμ ηαζ μ Εζαάηζμξ ιε ημ βζμ ημο Αιέμην Γ’ ακαηδνφπεδηακ ζοκαοημηνάημνεξ. ιςξ μ θαυξ ηδξ Πυθδξ ελεβένεδηε, βζαηί ακηζδνμφζε ζηδ αανζά θμνμθμβία πμο ημο επζαθήεδηε βζα κα ιαγεοηεί ημ ηενάζηζμ πμζυ πμο έπνεπε κα ηαηααθδεεί ζημοξ Λαηίκμοξ, αθθά ηαζ ζηδκ οπμηαβή ημο ζηδκ παπζηή ελμοζία. Ώκαηήνολε κέμ αοημηνάημνα ημκ Αιέμην Δ’ Μνχξηδνπθιν, μπμίμξ θοθάηζζε ημκ Εζαάηζμ ηαζ δζέηαλε κα ζηναββαθίζμοκ ημκ Ώθέλζμ Α’. Οζ ζηαονμθυνμζ ακηέδναζακ ζηδ δμθμθμκία ημο θίθμο ηαζ ζοιιάπμο ημοξ Ώθέλζμο Α’ ηαζ ζηζξ 12 Ώπνζθίμο 1204, ηαηέθααακ ηδκ Κςκζηακηζκμφπμθδ. Οζ θεδθαζίεξ ηαζ μζ ζθαβέξ πμο επαημθμφεδζακ ήηακ άβνζεξ. Δ ΐογακηζκή αοημηναημνία ηαηαθφεδηε ηαζ μζ εζζαμθείξ ελέθελακ ςξ αοημηνάημνα ημο κεμζφζηαημο θαηζκζημφ αογακηζκμφ ηνάημοξ, ημκ Βαιδνπίλν ηεο Φιάλδξαο. Δ ζηαονμθμνία ηαηά ηςκ ‘απίζηςκ’ ηαηέθδλε ζηδκ ηαηάθδρδ εκυξ ιεβάθμο πνζζηζακζημφ ηνάημοξ. Ζ ηαπξνθνξία ησλ Παηδηψλ: Σμ 1212, δομ πανυιμζα ηζκήιαηα έβζκακ ζηδ Γενιακία ηαζ ηδ Γαθθία, ιε πνςηαβςκζζηέξ κεανμφξ πμο είδακ υναια ιε ημκ Εδζμφ κα ημοξ ηαθεί κα δβδεμφκ ζηαονμθμνίαξ ιε παζδζά, βζα ηδκ απεθεοεένςζδ ηδξ Εενμοζαθήι. ηδκ πνχηδ, έκαξ κεανυξ Γενιακυξ αμζηυξ μ Νζηυθαξ, ηέεδηε επζηεθαθήξ ιζα ζηναηζάξ κεανχκ, πμο πέναζακ ηζξ Άθπεζξ ηαζ έθηαζακ ζηδ Γέκμαα. Βηεί ιάηαζα πενίιεκακ κα ακμίλμοκ ηα κενά (υπςξ ημοξ είπε οπμζπεεεί μ Νζηυθαξ) ηαζ κα θακεί δνυιμξ πμο εα ημοξ αμδεμφζε κα ιεηααμφκ μδζηχξ ζηδκ Παθαζζηίκδ. Κάιπμζμζ βφνζζακ πίζς, ηαζ ηάπμζμζ άθθμζ πήβακ ιέπνζ ηδ Μαζζαθία, υπμο πζεακυηαηα πμοθήεδηακ ςξ δμφθμζ ζηα ζηθααμπάγανα ηδξ επμπήξ. ηδ δεφηενδ έκαξ άθθμξ κεανυξ Γάθθμξ αμζηυξ, μ ηέθακμξ ζζπονίζηδηε υηζ ιεηέθενε έκα βνάιια ημο Εδζμφ πνμξ ημκ ααζζθζά ηδξ Γαθθίαξ. Καηάθενε κα ζοβηεκηνχζεζ έκα πθήεμξ 20.000 κεανχκ, ημοξ μδήβδζε ζηδ Μαζζαθία υπμο
368
επζαζαάζηδηακ ζε πθμία βζα ηδκ Παθαζζηίκδ. ιςξ μζ πθμζμηηήηεξ ημοξ μδήβδζακ ζηα ζηθααμπάγανα, απ’ υπμο εθάπζζημζ λακαβφνζζακ πίζς. Ζ Πέκπηε ηαπξνθνξία: Σμ 1217 μ ααζζθζάξ ηδξ Οοββανίαξ Αλδξέαο ηέεδηε επζηεθαθήξ ιζαξ ζηναηζάξ απυ Οφββνμοξ ηαζ Γενιακμφξ, έθηαζε ιέπνζ ηδκ Άηνα ηαζ βφνζζε πίζς ζηδκ παηνίδα ημο. Σμ 1218, ιζα άθθδ ζηναηζά Γενιακχκ έθηαζε ζηδκ Παθαζζηίκδ, εκχεδηε ιε ημοξ Οφββνμοξ ημο Ώκδνέα ηαζ επζηέεδηακ ζηδκ Ώίβοπημ. Βηεί ηαηέθααακ ηδ Ααιζέηηδ, αθθά μζ ιεηαλφ ημοξ πνμζηνζαέξ ηαζ μ ηίκδοκμξ κα ημοξ απμηυρεζ μ Ώζβφπηζμξ μοθηάκμξ, ημοξ ακάβηαζε κα επζζηνέρμοκ άδμλα πίζς ζηδκ Βονχπδ. Ζ Αικπηγελζηαλή ηαπξνθνξία: Σμ 12μ ηαζ 13μ αζχκα, ζηδκ πενζμπή ημο Λαβηεκηυη ηδξ κμηζμδοηζηήξ Γαθθίαξ (ζηδκ μπμία ανίζηεηαζ ηαζ δ πυθδ Ώθιπί απυ ηδκ μπμία πήνε ημ υκμιά ηδξ δ ζηαονμθμνία) είπε ζζπονμπμζδεεί έκα ενδζηεοηζηυ ηίκδια, επδνεαζιέκμ απυ ημοξ Παοθζηζακμφξ ηαζ ημοξ ΐμβμιίθμοξ ηςκ ΐαθηακίςκ ηαζ είπε απμηηήζεζ πζθζάδεξ μπαδμφξ. Ώοημί ήηακ μζ Καζαξνί μζ μπμίμζ ιεηαλφ ηςκ άθθςκ, δεκ δεπυηακ ηδκ εηηθδζζαζηζηή ζενανπία, απέννζπηακ ηδκ ηνεμθαβία ηαζ ηδκ Παθαζά Αζαεήηδ, δεκ ακαβκχνζγακ ηαιζά δζάηνζζδ ιεηαλφ ακδνχκ ηαζ βοκαζηχκ, εεςνμφζακ ημκ Εδζμφ απθυ άββεθμ ηαζ υπζ εευ ηαζ ηαοηδνίαγακ ηδ δζαθεμνά, ηδκ απθδζηία, ηδ θαβκεία ηαζ ημκ πθμοηζζιυ ηςκ ηθδνζηχκ. Δ Καεμθζηή Βηηθδζία ακηζιεηχπζζε ημο Καεανμφξ επενζηά, ςξ απμζηάηεξ ηαζ αζνεηζημφξ ηαζ ημ 1209, μ Πάπαξ Ηλλνθέληηνο Γ’ ηήνολε ζηαονμθμνία εκακηίμκ ημοξ. Ο ααζζθζάξ ηδξ Γαθθίαξ Λνπδνβίθνο Θ’ ηαζ μζ αανυκμζ ημο ελαπέθοζακ ζηθδνμφξ δζςβιμφξ ηαζ άβνζεξ ζθαβέξ πμο θάκηαγακ απάκενςπεξ αηυια ηαζ βζα ηα ιέηνα ημο Μεζαίςκα. Υαναηηδνζζηζηή είκαζ δ πενίπηςζδ ηδξ πηχζδξ ηδξ πυθδξ Μπεγζέ πμο οπενάζπζγακ μζ Καεανμί, ζηα πένζα ηςκ ζηαονμθυνςκ ιεηά απυ πμθζμνηία. ηακ μ θεβάημξ ημο Πάπα, μ Αξλψ-Ακνξχ νςηήεδηε πχξ εα λεπςνίζμοκ ημοξ πζζημφξ ηαεμθζημφξ απυ ημοξ αζνεηζημφξ ηαημίημοξ ηδξ πυθδξ, αοηυξ έδςζε ηδ πζμ ηοκζηή απάκηδζδ ζηδκ ζζημνία ηδξ Βηηθδζίαξ: θνηψζηε ηνπο φινπο! Ο Θεφο κπνξεί λα μερσξίζεη ηνπο δηθνχο ηνπ (!!!). Αέηα πέκηε πζθζάδεξ βοκαίηεξ, παζδζά ηαζ άθθμζ άιαπμζ ελμκηχεδηακ. Οζ Καεανμί οπυ ηδκ δβεζία ημο ηυιδ ηδξ Σμοθμφγδξ Ρατιυκδμο, ακηζζηάεδηακ απεβκςζιέκα βζα πμθθά πνυκζα. Γζα πνχηδ θμνά ζηδκ Σμοθμφγδ εθανιυζηδηακ μζ ιέεμδμζ ηαζ δζαδζηαζίεξ ηδξ Ηεξάο Δμέηαζεο. Οζ ηάημζημζ μθυηθδνςκ πςνζχκ μδδβμφκηακ ζηδ πονά ηαζ ηαίβμκηακ γςκηακμί. Σμ ηεθεοηαίμ ζδιείμ ακηίζηαζδξ ημ Μμκζεβηφν έπεζε ιεηά απυ επηάιδκδ πμθζμνηία ημ 1244 ηαζ μζ δζαηυζζμζ δέηα ηεθεοηαίμζ οπεναζπζζηέξ ημο ελμκηχεδηακ μιαδζηά ζε ιζα ηενάζηζα πονά. Οζ εηηαεανζζηζηέξ επζπεζνήζεζξ ηεθείςζακ ημ 1255 υηακ ηαζ μζ ηεθεοηαίμζ Καεανμί έπαρακ κα οπάνπμοκ. Οζ εθάπζζημζ πμο βθίηςζακ εκχεδηακ ιε ημοξ ΐαθκηεκζζακμφξ ηδξ Εηαθίαξ. Δ Ώθιπζβεκζζακή ηαονμθμνία έπαζλε ζδιακηζηυ νυθμ ζηδ δδιζμονβία ημο Σάβιαημξ ηςκ Αμιζκζηακχκ ηαζ ηδξ Ηεξάο Δμέηαζεο. Ζ Έθηε ηαπξνθνξία: Σμ 1228 μ ααζζθζάξ ηδξ Γενιακίαξ Φξεηδεξίθνο Β’ απεζθήεδηε ιε αθμνζζιυ απυ ημκ Πάπα Γξεγφξην Θ’ ηαζ οπμπνεχεδηε κα ηεεεί επζηεθαθήξ ιζαξ κέαξ ηαονμθμνίαξ. Ο μοθηάκμξ ηδξ Ώζβφπημο βζα κα απμθφβεζ ημκ πυθειμ δέπεδηε κα ημο παναπςνήζεζ ηδκ Εενμοζαθήι ηαζ ημκ Φεανμοάνζμ ημο 1229, ζημ καυ ημο Πακαβίμο Σάθμο, μ Φνεζδενίημξ ζηέθηδηε ααζζθζάξ ηδξ πυθδξ. φκημια υιςξ έθοβε βζα ηδκ παηνίδα ημο. Σμ ααζίθεζμ ηδξ Εενμοζαθήι ηαηαθφεδηε
369
μνζζηζηά ημ 1244, υηακ μ μοθηάκμξ ηδξ Ώζβφπημο Ώβζμφιπ ηδκ ηαηέθααε, ηδκ θεδθάηδζε ηαζ έζθαλε υζμοξ πνζζηζακμφξ δεκ πνυθααακ κα θφβμοκ. Ζ Έβδνκε ηαπξνθνξία: Ο ιυκμξ πμο έιεζκε πζζηυξ ζημ εεζιυ ηςκ ζηαονμθμνζχκ, μ ααζζθζάξ ηδξ Γαθθίαξ Λνπδνβίθνο Θ’ έθηαζε ημ 1248 ζηδ Ααιζέηηδ ηδξ Ώζβφπημο. Σδκ άκμζλδ ημο 1250 υιςξ δηηήεδηε απυ ημοξ Ώζβφπηζμοξ ηαζ ζοκεθήθεδ αζπιάθςημξ. Οζ ζηαονμθυνμζ ηαηέααθακ 400.000 πνοζά κμιίζιαηα ςξ θφηνα βζα ηδκ απεθεοεένςζδ ημο ααζζθζά ηαζ επέζηνερακ άδμλα ζηδ Γαθθία. Ζ γδνε ηαπξνθνξία: Ο ίδζμξ Λμοδμαίημξ λεηίκδζε ημ 1270 ηαζ αοηή ηδ ζηαονμθμνία. Ώπμθάζζζε κα απμαζααζεεί ζηδκ Σφκζδα βζα κα ααδίζεζ ηαηά ηδξ Ώζβφπημο. ιςξ εηεί ιζα επζδδιία πακχθδξ ζηυηςζε ημοξ πενζζζυηενμοξ ζηαονμθυνμοξ ηαζ ιαγί ημοξ ηαζ ημ Λμοδμαίημ. Ο Πάπαο Γξεγφξηνο Η’ ηήνολε ημ 1274 ηδκ Έλαηε ηαπξνθνξία δ μπμία υιςξ δεκ πναβιαημπμζήεδηε πμηέ. θα ηα μπονά ηςκ Λαηίκςκ ζηδκ Παθαζζηίκδ εα ηαηαθδθεμφκ απυ ημοξ Άνααεξ, ιε ηεθεοηαία ηδκ Άηνα, δ μπμία έπεζε ημ 1291, δίκμκηαξ έηζζ ηέθμξ ζηδκ ηαημπή παθαζζηζκζαηχκ εδαθχκ, πμο δζήνηεζε ζπεδυκ ηνεζξ αζχκεξ. Μεηά ηδκ πηχζδ ηδξ Άηναξ μ πάπαξ Νζηυθαμξ Α’ ηήνολε ιζα κέα ζηαονμθμνία, αθθά ηακείξ δεκ ακηαπμηνίεδηε ζημ ηάθεζιά ημο. Δ ζδέα ηςκ ζηαονμθμνζχκ είπε ηεθεζχζεζ μνζζηζηά. Ώηυια ηαζ υηακ έπεζε δ Κςκζηακηζκμφπμθδ ηαζ μζ ΐεκεημί ηάθεζακ ημοξ εονςπαίμοξ δβειυκεξ βζα ιζα κέα ζηαονμθμνία εκ μκυιαηζ ηδξ ηαεμθζηήξ πνζζηζακμζφκδξ, δεκ οπήνλε ηαιζά εεηζηή απάκηδζδ. Οζ ζοκέπεζεξ ηςκ ζηαονμθμνζχκ ήηακ ανηεηέξ ηαζ ζδιακηζηέξ. Οζ ακαημθζημί πμθζηζζιμί, μ ανααζηυξ ηαζ μ αογακηζκυξ έβζκακ εονφηενα βκςζημί ζηδ Αφζδ ηαζ ακηίεεηα πμθθμί εεζιμί ηδξ Αφζδξ έβζκακ απμδεηημί απυ ηδκ άθθδ πθεονά. Σμ ειπυνζμ ακαπηφπεδηε ηαζ δδιζμονβήεδηε ζηδκ Βονχπδ ιζα νςιαθέα αζηζηή ηάλδ πμο άνπζζε κα αιθζζαδηεί ηδκ ζζπφ ημο παπζζιμφ. Οζ ζηαονμθμνίεξ επίζδξ έζπεζνακ ηδκ ζδέα ηδξ απμζηζαηήξ επέηηαζδξ ηδξ Αφζδξ πμο άνπζζε ιεηά απυ δομ αζχκεξ.
Σα κνλαζηηθά ηάγκαηα θαη ε Ηεξά Δμέηαζε ΣΑ ΜΟΝΑΣΗΚΑ ΣΑΓΜΑΣΑ : Ο Μμκαπζζιυξ έπεζ ηζξ νίγεξ ημο ζηδκ Ώκαημθή, αθθά ζηδ Αοηζηή Βηηθδζία μνβακχεδηε ζηα θεβυιεκα Σάβιαηα, ηα μπμία ιενζηέξ θμνέξ απέηηδζακ ζζπφ ηαζ πθμφημ ηαζ επδνέαγακ υπζ ιυκμ ηα εηηθδζζαζηζηά πνάβιαηα, αθθά ηαζ ηζξ απμθάζεζξ ηδξ ημζιζηήξ ελμοζίαξ. Σα ιμκαζηζηά ηάβιαηα πμο δδιζμονβήεδηακ είκαζ δεηάδεξ, εδχ εα ακαθένμιε ηα ζδιακηζηυηενα. Έκα απυ ηα παθαζυηενα ήηακ αοηυ ηςκ Βελεδηθηίλσλ (ακδνζηυ ηαζ βοκαζηείμ), πμο πήνε ημ υκμιά ημο απυ ημκ Άβζμ ΐεκέδζηημ ηαζ ζδνφεδηε ημ 529. Σμ ιμκαζηήνζ ηςκ ΐεκεδζηηίκςκ ζηδκ Εηαθία ήηακ ημ ιυκμ ηέκηνμ ηδξ επμπήξ ημο πμο δ εθθδκζηή βθχζζα δζδαζηυηακ ζοζηδιαηζηά. Βπδνεαζιέκα απυ ημοξ ΐεκεδζηηίκμοξ, ζδνφεδηακ ηα ηάβιαηα ηςκ ηιβεζηξίλσλ (ημο αβίμο ζθαέζηνμο), ηςκ Σζηζηεξηαλψλ ηαζ ηςκ Σξαππηζηψλ (πμο ηδνμφζακ δζανηή ζζςπή). θα αοηά έπμοκ ςξ ημζκυ παναηηδνζζηζηυ υηζ δ δνάζδ ημοξ πενζμνζγυηακ ιέζα ζημ ιμκαζηήνζ. Σδκ επμπή ηςκ ζηαονμθμνζχκ ζδνφεδηακ ηα Ηππνηηθά Σάγκαηα, ηα μπμία ζοκδφαγακ ημκ ιμκαπζζιυ ιε ηδκ ζππμζφκδ, ημ ζηαονυ ιε ημ λίθμξ ηαζ πμθέιδζακ ηαηά ηςκ Ώνάαςκ, αθθά πνδζζιμπμζήεδηακ απυ ηδκ Βηηθδζία ηαζ βζα ηδκ επζαμθή
370
ηδξ ηαηά αζνεηζηχκ ηαζ άθθςκ ακηζπάθςκ ηδξ. Ώοηά ήηακ ηςκ Ησαλληηψλ (ζήιενα ηδξ Μάιηαο), ηδξ Ρφδνπ, ημ Γεξκαληθφ ηάγκα ηεο Αγίαο Μαξίαο ησλ Σεπηφλσλ, ημ Αγγιηθφ ηνπ Αγίνπ Θσκά ηεο Άθξαο ηαζ ημο Νανχ (μζ Ναΐηεο). Οζ ΝαΎηεξ ηδκ επμπή ηςκ ζηαονμθμνζχκ ηαηείπακ ηαζ οπενάζπζγακ ιε ηα υπθα δεηάδεξ μπονά ζηδ ονία ηαζ ζηδ Παθαζζηίκδ, είπακ οπυ ημκ έθεβπυ ημοξ ηδκ Ρυδμ ηαζ ηδκ Κφπνμ, απέηηδζακ δε ηυζμ πθμφημ ηαζ δφκαιδ πμο έθεαζακ ζημ ζδιείμ κα δακείγμοκ ζακ ηναπεγίηεξ, εοβεκείξ, δβειυκεξ ηαζ επζζηυπμοξ. Δ δφκαιδ αοηή πμο απέηηδζακ είπε ζοκέπεζα κα θακμφκ επζηίκδοκμζ ζηδκ ημζιζηή ηαζ ηονίςξ ζηδκ εηηθδζζαζηζηή ελμοζία. ημ ηέθμξ ημο 13μο αζχκα, μ Πάπαξ Κθήιδξ Β’ ημοξ ηαηδβυνδζε βζα ‘αίνεζδ’ ηαζ ςξ ημ 1312 μζ ΝαΎηεξ δζαθφεδηακ αίαζα ηαζ ηα πενζμοζζαηά ημοξ ζημζπεία ζηδ Γαθθία, ηδκ Εηαθία ηαζ ζε άθθεξ πχνεξ ηαηαζπέεδηακ. Πμθθά ιέθδ ηαζ μζ δβέηεξ ημοξ ζοκεθήθεδζακ, ααζακίζηδηακ ηαζ εηηεθέζηδηακ. Ο ηεθεοηαίμξ Μεβάθμξ Μάβζζηνμξ ημο Σάβιαημξ Εαθ ληε Μνιαί, ηάδηε ζηδκ πονά ημ 1314. Πμθθά βνάθηδηακ βζα ηδ δνάζδ, ηα αιφεδηα πθμφηδ ηαζ ηα ‘ιοζηήνζα’ πμο παναηηήνζγακ ημ πακίζπονμ Σάβια ηςκ Νασηχκ. Σα ανπεία ημο Σάβιαημξ ηαεχξ ηαζ ιεβάθμ ιένμξ ηδξ ηζκδηήξ πενζμοζίαξ ημοξ δεκ ανέεδηε πμηέ. Άθθδ ηαηδβμνία ιμκαζηζηχκ ηαβιάηςκ είκαζ ηα θεβυιεκα Δπαηηηθά Σάγκαηα, πμο ηα ιέθδ ημοξ γμφζακ ζε απυθοηδ θηχπεζα, πενζπθακχιεκα ζηζξ πυθεζξ ηαζ ζηδκ φπαζενμ, ζοκδοάγμκηαξ ηδκ επαζηεία ιε ημ ηήνοβια. Με ημκ ηαζνυ υιςξ δ θηχπεζα ηςκ ηαβιάηςκ αοηχκ πενζμνίζηδηε ηαζ μνζζιέκα δδιζμφνβδζακ ζδιακηζηέξ πενζμοζίεξ. Σα επαζηζηά ηάβιαηα ήηακ ανηεηά υιςξ ηα ζδιακηζηυηενα ήηακ μζ Φξαγθηζθαλνί ηαζ μζ Γνκηληθαλνί. Οζ Φναβηζζηακμί ή ειάζζνλεο αδειθνί, είκαζ ίζςξ ημ ζπμοδαζυηενμ ηαζ ημ ιεβαθφηενμ απυ ηα ιμκαζηζηά ηάβιαηα. Σμ ηάβια πήνε ημ υκμιά ημοξ απυ ημκ ζδνοηή ημο, ημκ Άγην Φξαγθίζθν ηεο Αζίδεο.
Ο Άγηνο Φξαγθίζθνο ηεο Αζίδεο (1182-1226) Ο Φξαγθίζθνο εκθαλίζηεθε ζε κηα επνρή ηδηαίηεξα δχζθνιε γηα ηελ Καζνιηθή Δθθιεζία. Σελ επνρή εθείλε ζπαξαζζφηαλ απφ ηελ εκθάληζε αξθεηψλ αηξεηηθψλ θηλεκάησλ, ν παπηζκφο πξσηαγσληζηνχζε ζηηο πνιηηηθέο ζπγθξνχζεηο θαη ην ηεξαηείν, ηδηαίηεξα νη θαξδηλάιηνη θαη νη επίζθνπνη ήηαλ άπιεζηνη, δηεθζαξκέλνη θαη ηπξαλληθνί. Σν θπξηφηεξν, νη επίζθνπνη ήηαλ ζχκκαρνη ησλ θενπδαξρψλ πνπ θαηαπίεδαλ κε αγξηφηεηα ηνπο ιανχο ηεο Δπξψπεο. κσο ν Φξαγθίζθνο δελ έιαβε επηθξηηηθή ζέζε απέλαληη ζ’ απηά ηα θαηλφκελα, νχηε επηδίσμε λα παίμεη ξφιν αλακνξθσηή ηεο Δθθιεζίαο, αληίζεηα παξέκεηλε πηζηφ θαη αθνζησκέλν ηέθλν ηεο. Κήξπμε ηελ εηξήλε, ηελ ηζφηεηα κεηαμχ ησλ αλζξψπσλ, ηελ πεξηθξφλεζε ηνπ πινχηνπ θαη ηελ αμηνπξέπεηα ηεο θηψρεηαο, ηελ αγάπε πξνο φια ηα πιάζκαηα ηνπ Θενχ (είλαη θαη ν πξνζηάηεο-άγηνο ησλ δψσλ), θαη ηελ ειπίδα φηη ηειηθά ζα επηθξαηήζεη ε Βαζηιεία ηνπ Κπξίνπ. Γελλήζεθε ζηελ Αζίδε απφ παηέξα πινχζην έκπνξν θαη κεηέξα Γαιιίδα. Βαθηίζηεθε Ησάλλεο, αιιά ν παηέξαο ηνπ Πηέηξν ληη Μπεξλαληφλε, πνπ δελ ήηαλ ηδηαίηεξα ζξήζθνο, απνθάζηζε λα ηνπ πξνζζέζεη ην φλνκα Φξαγθίζθνο 371
(ζηα ηηαιηθά Φξαλζέζθν, ίζσο ιφγσ ηεο θαηαγσγήο ηεο κεηέξαο ηνπ). Έκαζε ιαηηληθά θαη γαιιηθά θαη σο λένο δηαζθέδαδε κε θίινπο ηνπ ζε μελχρηηα θαη πνηά θαη απνιάκβαλε ηηο ραξέο κηαο εχπνξεο δσήο. Ήηαλ ζπλαηζζεκαηηθφο θαη βνεζνχζε ηνπο θησρνχο, ηνπο ιεπξνχο θαη ηνπο αζζελείο ηεο πεξηνρήο. Σν 1204, πήξε κέξνο ζε κηα ζχγθξνπζε κεηαμχ ηεο Αζίδεο θαη ηεο Πεξνχηδηα, αηρκαισηίζηεθε θαη θπιαθίζηεθε γηα έλα ρξφλν. ηε θπιαθή πέξαζε κηα ζνβαξή ζξεζθεπηηθή θξίζε πνπ ηνλ ψζεζε ζηε απφθαζε λα αθηεξσζεί νιφςπρα ζην Θεφ. ηαλ απνθπιαθίζηεθε εγθαηέιεηςε ηνπ λεαξνχο θίινπο ηνπ θαη αθηεξψζεθε ζηελ πξνζεπρή. ’ έλα ηαμίδη ηνπ ζηε Ρψκε εληππσζηάζηεθε απφ ηνλ αξηζκφ θαη ηελ θαηάζηαζε ησλ δεηηάλσλ θαη αξξψζησλ πνπ πεξίκελαλ θάπνηα βνήζεηα έμσ απφ ηελ εθθιεζία. ηαλ γχξηζε ζηελ Αζίδε, πνχιεζε ηα πθάζκαηα ηνπ παηέξα ηνπ γηα λα ηα δψζεη ηα ρξήκαηα, γηα ηελ απνθαηάζηαζε ησλ δεκηψλ ελφο λανχ. Ο παηέξαο ηνπ νξγίζηεθε θαη νδήγεζε ην γην ηνπ ζηνλ επίζθνπν κε ηελ απαίηεζε λα ηνπ επηζηξαθνχλ ηα ρξήκαηα. Ο Φξαγθίζθνο έβγαιε ηα ξνχρα ηνπ, ηα πέηαμε ζηνλ παηέξα ηνπ θαη αθνχ θφξεζε έλα καλδχα πνπ ηνπ έδσζε ν επίζθνπνο απνζχξζεθε ζηα βνπλά. Άξρηζε λα θεξχηηεη θαη ζχληνκα απέρηεζε καζεηέο θαη δνχζε καδί ηνπο ρσξίο λα έρνπλ ηελ παξακηθξή πεξηνπζία. Ενχζαλ κφλν απφ ηελ πξνζσπηθή ηνπο εξγαζία θαη ηηο ειεεκνζχλεο. Έθηηαμε έλα θαλνληζκφ γηα ηελ νκάδα ηνπ πνπ ηελ νλφκαζε ειάζζνλεο αδειθνί, ηνλ νπνίν ελέθξηλε ν Πάπαο Ηλλνθέληηνο Γ’. Σν 1212, ίδξπζε θαη γπλαηθείν ηκήκα κε επηθεθαιήο ηελ - κεηέπεηηα αγία - Κιάξα (αδειθφηεηα ησλ θησρψλ Κιαξηζζψλ). Σν 1216, ζηε Ρψκε γλσξίζηεθε κε ηνλ θιεξηθφ Γνκίληθν (ηδξπηή ηνπ ηάγκαηνο ησλ Γνκηληθαλψλ) κε ηνλ νπνίν ζπλδέζεθε κε ζηελή θηιία. Σν ηάγκα ησλ Φξαγθηζθαλψλ κεγάισλε θαη ήδε αξηζκνχζε πεξηζζφηεξα απφ 5000 κέιε. Σν 1224, απνζχξζεθε απφ ηελ εγεζία ηνπ ηάγκαηνο θαη αθνζηψζεθε ζηελ πξνζεπρή. χκθσλα κε ηελ παξάδνζε ελψ πξνζεπρφηαλ αηζζάλζεθε λα απνηππψλνληαη ζηα ρέξηα, ζηα πφδηα θαη ζηα πιεπξά ηνπ ην ζηίγκαηα ησλ θαξθηψλ ηνπ Δζηαπξσκέλνπ. Πέζαλε ζηηο 3 Οθησβξίνπ 1226 θαη δπν ρξφληα αξγφηεξα αλαθεξχρζεθε άγηνο ηεο Καζνιηθήο Δθθιεζίαο. Ο Άγηνο Φξαγθίζθνο ηεο Αζίδεο θαη ε Αγία Αηθαηεξίλε ηεο ηέλα, είλαη νη πξνζηάηεο-άγηνη ηεο Ηηαιίαο. Αθφκα θαη ζήκεξα νη Φξαγθηζθαλνί είλαη απφ ηα ηζρπξφηεξα ηάγκαηα ηεο Καζνιηθήο Δθθιεζίαο.
Λίβα πνυκζα πνζκ ανπίζεζ δ Ώθιπζβεκζζακή ζηαονμθμνία, έκαξ Εζπακυξ ιμκαπυξ μ Γνκίληθνο (Νηνκίλγθν ληε Γθνπζκάλ 1170-1221), πδβαίκμκηαξ ιαγί ιε ημκ επίζημπμ Νηζέβημ ημο Οζιά ζε απμζημθή ζηδκ Βονχπδ πέναζε ηα Πονδκαία. ηδ κμηζμδοηζηή Γαθθία, ζηδκ πενζμπή ηδξ Σμοθμφγδξ, ζοκάκηδζε ηάπμζμοξ μπαδμφξ ηςκ Καεανχκ. Έγδζε ιζα αηιυζθαζνα αίνεζδξ. θδ δ πενζμπή έανζεε απυ ηήνοηεξ ημο πανάδμλμο αοημφ δυβιαημξ, πμο είπακ απμιαηνοκεεί απυ ηδκ Βηηθδζία ηαζ έδεζπκακ εθάπζζημ ζεααζιυ ζημκ Αμιίκζημ, ζημκ επίζημπυ ημο ή ηαζ ζημκ ίδζμ ημκ πμκηίθζηα. Οζ ζενμηήνοηεξ αοημί δεκ ήηακ αβνάιιαημζ θακαηζημί υπςξ μζ πενζζζυηενμζ ηαεμθζημί παπάδεξ, αθθά ζςζηά εηπαζδεοιέκμζ εοβεκζημί ηαζ πμθζηζζιέκμζ άκενςπμζ. Φμνμφζακ απθά νμφπα ηαζ ήηακ ειθακχξ θηςπμί. Οθυηθδνεξ ημζκυηδηεξ ηνέιμκηακ απυ ηα πείθδ ημοξ δείπκμκηαξ επζεοιία βζα βκχζδ ηαζ ηήνδζδ ηςκ δζδαζηαθζχκ ημοξ. Ο Αμιίκζημξ ζοβηθμκίζηδηε απυ αοηή ηδκ ειπεζνία ηαζ ιέζα ημο βεκκήεδηε δ ζδέα κα αμδεήζεζ ζηδκ ελαθάκζζδ ηδξ αίνεζδξ.
372
Ήηακ θακενυ υηζ ιυκμ ορδθμφ επζπέδμο ηήνοηεξ, ζηακμί κα ακηζπαναηάλμοκ μνεά επζπεζνήιαηα, εα ιπμνμφζακ κα ακηζιεηςπίζμοκ ηδκ αίνεζδ ηςκ Καεανχκ. Ο Αμιίκζημξ επζζηνέθμκηαξ, έηαηζε βζα ιενζημφξ ιήκεξ ζηδ κυηζα Γαθθία ιεθεηχκηαξ ηζξ εέζεζξ ηαζ ηζξ ιεευδμοξ ηςκ Καεανχκ. Πείζηδηε υηζ δ ακηζιεηχπζζή ημοξ δεκ ήηακ δοκαηυκ κα βίκεζ ιε ημοξ απαίδεοημοξ ζενείξ ηδξ Βηηθδζίαξ ηαζ ιε ηδκ αθαγμκζηή επίδεζλδ πθμφημο απυ ημοξ ηανδζκάθζμοξ ιε ηζξ αημθμοείεξ ηαζ ηα εκηοπςζζαηά ημοξ νμφπα. οιπένακε υηζ: Ο δήινο πξέπεη λα αληηκεησπηζηεί κε δήιν, ε ηαπεηλνθξνζχλε κε ηαπεηλνθξνζχλε, ε ςεχηηθε επζέβεηα κε ηελ αιεζηλή, ην θήξπγκα ηνπο ςεχδνπο κε ηελ δηαθήξπμε ηεο αιήζεηαο. Σεθζηά ημ 1217, πήνε απυ ημκ Πάπα Οκχνζμ Γ’ βναπηή άδεζα κα ζδνφζεζ ημ ιμκαζηζηυ Σάγκα ησλ Ηεξνθεξχθσλ πζμ βκςζημφ ςξ νη Γνκηληθαλνί. Ο ζηυπμξ ημο Αμιίκζημο ήηακ κα πανάβεζ, ιέζς ημο ηάβιαημξ, ιμνθςιέκμοξ ηήνοηεξ, ηαβιέκμοξ ζηδ θηχπεζα ηαζ ζηδκ ηαπεζκυηδηα ηαζ απαθθαβιέκμοξ απυ ηάεε οθζηή αδοκαιία. Αδιζμονβήεδηακ πμθθά ηέκηνα ζπμοδχκ ζε υθδ ηςκ Βονχπδ, απυ ηα μπμία ακαδείπεδηακ ζδιακηζηέξ πνμζςπζηυηδηεξ ηδξ Βηηθδζίαξ, υπςξ μ Θσκάο Αθνπτλάηεο, ν Σφκαο Μπέθεη, ε Αγία Αηθαηεξίλε ηεο ηέλα ηαζ άθθμζ. Ο Αμιίκζημξ πέεακε ημ 1221 (δ Βηηθδζία ημκ ακαηήνολε άβζμ), αθθά ημ Σάβια πμο ίδνοζε έβζκε πακίζπονμ ηαζ ελαπθχεδηε ζε υθεξ ηζξ πχνεξ. Ήηακ μ ηφνζμξ ηνμθμδυηδξ ζηεθεπχκ ηδξ Ηεξάο Δμέηαζεο, ημο ζζδδνμφ αναπίμκα ηδξ Βηηθδζίαξ πμο πνδζζιμπμζήεδηε ζηδκ ηαηαπμθέιδζδ ηςκ αζνεηζηχκ, ηςκ Βαναίςκ, ηςκ ιαβζζζχκ ηαζ ηάεε πναβιαηζημφ ή θακηαζηζημφ επενμφ ηδξ. Ζ ΗΔΡΑ ΔΞΔΣΑΖ : Δ Βηηθδζία απυ ηδκ ανπή ηδξ φπανλήξ ηδξ ακηζιεηχπζγε ηζξ αζνέζεζξ ηαζ ημοξ αζνεηζημφξ ιε έκα απυ ηα δοκαηά ηδξ υπθα, ημκ αθμνζζιυ. οκήεςξ ιεηά ημκ αθμνζζιυ αημθμοεμφζακ δζχλεζξ, αηυια ηαζ εηηεθέζεζξ, ηονίςξ απυ ηδκ ημζιζηή ελμοζία. Ο πνχημξ αζνεηζηυξ πμο εηηεθέζηδηε ήηακ (385) μ επίζημπμξ Πνζζζθθζακυξ απυ ηδκ Εζπακία, μ μπμίμξ υηακ ηαηαδζηάζηδηε απυ ιζα φκμδμ βζα αίνεζδ, απεοεφκεδηε πνμξ ημκ αοημηνάημνα Μάλζιμ. ιςξ αοηυξ δζέηαλε ημκ απμηεθαθζζιυ ημο Πνζζζθθζακμφ ηαζ έλδ μπαδχκ ημο. Δ πνάλδ αοηή ζοκάκηδζε ηζξ ακηζννήζεζξ επζθακχκ εηηθδζζαζηζηχκ δβεηχκ, υπςξ μ Ακβξφζηνο ηνπ Μηιάλνπ ηαζ μ επίζημπμξ Ρψκεο ηξίθηνο (είκαζ μ πνχημξ πμο πνδζζιμπμίδζε ημκ ηίηθμ Πάπαξ), μζ μπμίμζ δεκ δζαθςκμφζακ ςξ πνμξ ηδκ πμζκή, είπακ ακηζννήζεζξ υιςξ ςξ πνμξ ηδκ δζηαζμδμζία, δεκ ζοιθςκμφζακ δδθαδή ιε ηδκ επζαμθή πμζκχκ βζα εηηθδζζαζηζηά εέιαηα απυ ηδκ ημζιζηή ελμοζία. Σμ 1118, μ ΐογακηζκυξ αοημηνάημναξ Αιέμηνο Α’ δζέηαλε ηδκ εακάηςζδ ζηδκ πονά ημο δβέηδ ηςκ ΐμβμιίθςκ, Βαζηιείνπ ηνπ Φπζηθνχ. Μέπνζ ηυηε οπήνλακ ζπμναδζηέξ ηαηαδίηεξ αζνεηζηχκ, αθθά υπζ ζε μνβακςιέκδ αάζδ. Σμ 1231, μ Πάπαο Γξεγφξηνο Θ’ ελέδςζε ιζα ΐμφθα ιε ηδκ μπμία γδημφζε απυ εζδζηά εηηθδζζαζηζηά δζηαζηήνζα, ηδκ ηαηαδίηδ ζε ζζυαζα δεζιά βζα ημοξ ιεηακμζςιέκμοξ αζνεηζημφξ ηαζ ζε εάκαημ βζ’ αοημφξ πμο επέιεκακ ζηζξ απυρεζξ ημοξ. Βπεζδή υιςξ δεκ έπνεπε μζ ηθδνζημί κα αάθμοκ ηα πένζα ημοξ ιε αίια γήηδζε απυ ηδκ ημζιζηή ελμοζία κα εηηεθεί ηζξ ηαηαδζηαζηζηέξ απμθάζεζξ. Σδ ζφκεεζδ ηςκ δζηαζηδνίςκ αοηχκ ηδκ ακέθααακ δμιζκζηακμί ηθδνζημί. φιθςκα ιε ιζα κέα ΐμφθα ημο Ηλλνθέληηνπ Γ’ ημ 1252, δ ζημζπεζμεεζία ηαζ μζ απμδείλεζξ ηδξ ηαηδβμνίαξ βζα αίνεζδ ακαηέεδηε ζε επζθεβιέκμοξ ακαηνζηέξ ημοξ ηεξνεμεηαζηέο, μζ μπμίμζ είπακ ημ δζηαίςια κα ελεηάγμοκ ιάνηονεξ (ζοπκυηαηα ‘ηαηαζηεοαζιέκμοξ’)
373
ηαζ κα οπμαάθμοκ ημοξ φπμπημοξ ζε ααζακζζηήνζα βζα κα απμζπάζμοκ ηδκ μιμθμβία εκμπήξ ημοξ. Δ Εενά Βλέηαζδ βνήβμνα ακέπηολε ιζα ιεεμδμθμβία ηνυιμο ηαζ εθέβπμο ηςκ πάκηςκ, πμο ήηακ ηυζμ εκηοπςζζαηά απμηεθεζιαηζηή, πμο ανβυηενα ακηέβναρακ ηζξ ιεευδμοξ ηδξ, δ ιοζηζηή αζηοκμιία ημο ηάθζκ ηαζ ηα SS ημο Υίηθεν. ε ηάεε πενζθένεζα δζμνζγυηακ μ Μέγαο Ηεξνεμεηαζηήο, μ μπμίμξ είπε δζηαίςια κα επζζηέπηεηαζ ιε μθυηθδνδ αημθμοεία απυ βναιιαηείξ, ζοιαμθαζμβνάθμ, βζαηνυ, ζοιαμφθμοξ, αμδεμφξ, οπδνέηεξ, αηυια ηαζ έκμπθμοξ ζοκμδμφξ, πςνίξ πνμεζδμπμίδζδ, υπμζα πυθδ, πςνζυ, πακεπζζηήιζα ή αηυια ηαζ ιμκαζηήνζ ήεεθε. Βηεί, ζοβηέκηνςκε υθμοξ ημοξ πμθίηεξ ηαζ ηθδνζημφξ ηαζ ιεηά απυ ιζα ζφκημιδ θεζημονβία, ηαθμφζε υπμζμκ ήεεθε κα μιμθμβήζεζ υηζ είκαζ αζνεηζηυξ κα πνμζέθεεζ. ΐεααίςξ βίκμκηακ δεηηέξ ηάεε είδμοξ ιανηονίεξ, ‘ηανθχιαηα’, ηαηαββεθίεξ ηαζ οπμδείλεζξ. Ο φπμπημξ εθυζμκ μιμθμβμφζε ηδκ εκμπή ημο ηαζ δήθςκε εζθζηνζκή ιεηάκμζα, ηαηαδζηαγυηακ ζε κδζηεία, ή ιαζηίβςζδ, ή θοθάηζζδ ή ηαηάζπεζδ ηδξ πενζμοζίαξ ημο, ή ηάπμζεξ άθθεξ πμζκέξ. οκήεςξ μ ιεηακμχκ ήηακ οπμπνεςιέκμξ κα ηαηαββείθεζ ηάπμζμκ υηζ ημκ ιφδζε ζηδκ αίνεζδ ή άθθμοξ πμο βκχνζγε υηζ ήηακ αζνεηζημί. ηδκ απεθπζζία ημο έδζκε υπμζμ υκμια ημο ενπυηακ ζημ ιοαθυ, αηυια ηαζ ηάπμζμο πακηεθχξ αεχμο. Έηζζ επζαθήεδηε έκα ηαεεζηχξ ηνυιμο ηαζ ηα ααζακζζηήνζα έβζκακ εεζιυξ ζηδ Αφζδ βζα ανηεημφξ αζχκεξ. Σα ιανηφνζα πμο οπέααθε, ζε εζδζηέξ αίεμοζεξ, ημ δζηαζηήνζμ ηδξ Εενήξ Βλέηαζδξ ημκ φπμπημ, είπακ ηέημζμ εφνμξ ηαζ ηυζδ πμζηζθία, πμο λεπενκμφζακ ηαζ ηδκ πζμ δζεζηναιιέκδ θακηαζία. Σνμπαθίεξ πμο φρςκακ ημ εφια δειέκμ πζζεάβηςκα, μ ‘ηνμπυξ’ πμο πάκς ημο λάπθςκακ ημ εφια ηαζ ηέκηςκακ ηα ιέθδ ημο ςξ ηδκ ελάνενςζδ, δ ‘ενάηα’ υηακ ημπμεεημφζακ ακαιιέκα ηάναμοκα ζημ αθεζιιέκμ ιε θίπμξ ζχια ημο ηαηδβμνμφιεκμο, ημ ‘πςκί’ ιε ημ μπμίμ έποκακ κενυ ζημ ζηυια ημο ακαηνζκυιεκμο, αθμφ ημο είπακ ηθείζεζ ηδ ιφηδ ηαζ άθθα πμθθά ακαηνζπζαζηζηά πμο είκαζ πενζηηυ κα ηα ακαθένμοιε. Δ ακενχπζκδ εθεονεηζηυηδηα δεκ έπεζ υνζα! ηακ ημ εφια εκ ηέθεζ ηαηαδζηαγυηακ ζε εάκαημ, ηδκ εηηέθεζδ ηδξ πμζκήξ ακαθάιαακακ μζ ημζιζηέξ ανπέξ. Δ υθδ ηεθεηή ηδξ εηηέθεζδξ ήηακ ηεθεημονβζηή (auto da fe, ζηα ζζπακζηά ‘πνάλδ πίζηδξ’). Ώνηεηέξ ιένεξ πνζκ, βζκυηακ δδιυζζα ακαημίκςζδ ηδξ ιέναξ ηαζ ημο ηυπμο ηδξ εηηέθεζδξ, ζοκήεςξ ιζα ηεκηνζηή πθαηεία. Γζα κα είκαζ πζμ εκηοπςζζαηυ ημ εέαια, μζ εηηεθέζεζξ ήηακ μιαδζηέξ, πμθθέξ θμνέξ ιε δεηάδεξ εφιαηα. Οζ ηαηάδζημζ μδδβμφκηακ εκ πμιπή, ζακ θζηακεία, ιε ιπνμζηά ημοξ ηοιπακζζηέξ ηαζ ημοξ δήιζμοξ, πίζς ημοξ ηαηάδζημοξ ιε ηνίπζκμ πζηχκα, αημθμοεμφζακ μζ ζενμελεηαζηέξ, μζ ζενείξ, μζ ζηναηζςηζημί ηαζ μζ αλζςιαημφπμζ. ημκ ηυπμ ηδξ εηηέθεζδξ δζααάγμκηακ μζ ηαηαδζηαζηζηέξ απμθάζεζξ. Ώκ ηδκ φζηαηδ ζηζβιή μ ηαηάδζημξ έδεζπκε ιεηάκμζα, ημο θένμκηακ ιε εοζπθαπκία ζηναββαθίγμκηάξ ημκ, χζηε κα ιδκ οπμθένεζ ζηδ θςηζά! Βζδζηή ικεία πνέπεζ κα βίκεζ ιε ηδκ Εζπακζηή Εενά Βλέηαζδ. Ώκ ηαζ ζδνφεδηε ιυθζξ ημ 1478 (αηυια δ Γνακάδα ήηακ ανααζηυ Υαθζθάημ), ήηακ ελ ανπήξ υνβακμ ηςκ Εζπακχκ ααζζθέςκ (Φενδζκάκδμο ηαζ Εζααέθθαξ ηυηε) ηαζ υπζ ημο Πάπα. Δ αβνζυηδηα ηδξ ζζπακζηήξ Εενάξ Βλέηαζδξ λεπέναζε ηάεε πνμδβμφιεκμ. Σμκ Νμέιανζμ ημο 1478, ιυκμ ζηδ εαίθθδ ηάδηακ μιαδζηά 288 εφιαηα ηαζ άθθα 79 ηαηαδζηάζηδηακ ζε ζζυαζα. Σέζζενα πνυκζα ανβυηενα δζμνίζηδηε Μέβαξ Εενμελεηαζηήξ μ Θσκάο Σνξθνπεκάδα (1420-1498), ενοθζηυξ βζα ηδ ζηθδνυηδηά
374
ημο ηαζ ημκ ανζειυ ηςκ αζνεηζηχκ, ιμοζμοθιάκςκ ηαζ Βαναίςκ πμο έζηεζθε ζηδκ πονά. ηδκ Εζπακία, μζ Βαναίμζ δεκ είπακ εκμπθδεεί απυ ημοξ ιμοζμοθιάκμοξ, μ πθδεοζιυξ ημοξ είπε αολδεεί, μζ πενζζζυηενμζ αζπμθμφκηακ ιε ημ ειπυνζμ ηαζ ήηακ εφπμνμζ. ηακ επζηνάηδζακ μζ πνζζηζακμί, άνπζζακ μζ αίαζμζ πνμζδθοηζζιμί, μζ δζχλεζξ ηαζ μζ ηαηαδίηεξ ηςκ Βαναίςκ, μζ δε πενζμοζίεξ ημοξ πενκμφζακ ζηα πένζα ηςκ ζενμελεηαζηχκ ηαζ ηςκ δβειυκςκ. Δ Εζπακζηή Εενά Βλέηαζδ, ζοκέπζζε ηζξ δναζηδνζυηδηέξ ηδξ ηαζ ζημ Νέμ Κυζιμ. Εδνφεδηακ ζενά δζηαζηήνζα ζημ Μελζηυ ηαζ ζημ Πενμφ, υπμο ιεηαλφ ηςκ άθθςκ έζηεθκακ ζηδκ πονά ηαζ άπζζημοξ Εκδζάκμοξ, αθθά ηαζ πνμηεζηάκηεξ πμο έπζακακ αζπιαθχημοξ ηαηά ημοξ ζοκεπείξ πμθέιμοξ πμο είπακ ιε ημοξ Άββθμοξ ζηδκ Ώιενζηή. ηδ Γαθθία ηαζ Γενιακία δ Εενά Βλέηαζδ δεκ εδίςηε ιυκμ αζνεηζημφξ, αθθά ηαζ μιμθοθυθζθμοξ ηαζ ιάβζζζεξ. Σμ θπλήγη ησλ καγηζζψλ είπε δεηάδεξ πζθζάδεξ αεχα εφιαηα ηαζ ζε μνζζιέκα πςνζά μζ ζενμελεηαζηέξ έζηεζθακ ζπεδυκ ημ ζφκμθμ ηςκ βοκαζηχκ ζηδκ πονά. Οζ ‘ιάβζζζεξ’ δεκ ήηακ μζ δφζιμνθεξ βνζέξ πμο έπμοιε ζημ ιοαθυ ιαξ, αθθά ζοκήεςξ (υπςξ θαίκεηαζ ηαζ απυ ημοξ ζπεηζημφξ ηαηαθυβμοξ) κέα ημνίηζζα ηαζ ημπέθεξ 17 ςξ 30 εηχκ. ηδ Εηαθία ημ 1542, ζδνφεδηε ημ οιαμφθζμ βζα ημ Αυβια ηδξ Πίζηδξ πμο ήηακ δ επίζδιδ μκμιαζία ηδξ ζηαθζηήξ Εενάξ Βλέηαζδξ. Πμθθμί ζενμελεηαζηέξ έβζκακ ανβυηενα Πάπεξ. Θφιαηά ηδξ οπήνλακ υπζ ιυκμ αζνεηζημί αθθά ηαζ επζζηήιμκεξ ηαζ πμθθμί πζζημί ηαεμθζημί πμο δεκ πίζηεοακ υηζ μ πθμφημξ ζοκάδεζ ιε ηδκ πίζηδ ηαζ απέννζπηακ ηάεε είδμοξ ζδζμηηδζία. διακηζηά εφιαηά ηδξ Εηαθζηήξ Εενάξ Βλέηαζδξ ήηακ μ αβνλαξφια, μ Γαιηιαίνο ηαζ μ θζθυζμθμξ Σδνξληάλν Μπξνχλν. Σμ ζδιακηζηυηενμ εφια ηςκ Γενιακχκ ζενμελεηαζηχκ ήηακ μ Γηαλ Υνπο ηαζ ηςκ Άββθςκ δ Εαλ λη’ Αξθ. ηδ ΐνεηακία ηαζ ηδ ηακδζκααία δ Εενά Βλέηαζδ είπε εθάπζζηδ δναζηδνζυηδηα. Μεηά ημκ 15μ αζχκα, δ θασηή δοζθμνία, αθθά ηαζ μζ ημζκςκζηέξ ηαζ πμθζηζηέξ αθθαβέξ πμο είπακ πνμηφρεζ, πενζυνζζακ ηδ δναζηδνζυηδηα ηδξ Εενάξ Βλέηαζδξ. Μεηά ηδ Γαθθζηή επακάζηαζδ, ηαηανβήεδηε μνζζηζηά ζηδκ Εζπακία ημ 1834. Καζ ιυκμ ημ υκμιά ηδξ πνμλεκμφζε ηυζδ ακαηνζπίθα, χζηε κα αθθάλεζ ανηεηέξ θμνέξ ημ επίζδιμ υκμιά ηδξ. ήιενα (ιεηά απυ απυθαζδ ημο Πάπα Παφθμο Σ’ ημ 1965) μκμιάγεηαζ Δπηηξνπή Γφγκαηνο θαη Πίζηεσο.
Οη ηειεπηαίνη αηψλεο ηνπ Μεζαίσλα (Πφιεκνη, Κξάηε, Πνιηηηζκφο) Καηά ηδ δζάνηεζα ημο 12μο ηαζ 13μο αζχκα ζηδκ Βονχπδ, οπήνλακ ναβδαίεξ πνυμδμζ ζηζξ ακαηαθφρεζξ, εθεονέζεζξ ηαζ ηαζκμημιίεξ, πενζζζυηενεξ απ’ υηζ ηα πνμδβμφιεκα πίθζα πνυκζα. Δ επμπή είδε ιεβάθεξ ηεπκμθμβζηέξ πνμυδμοξ υπςξ, δ παξαζθεπή ηνπ ραξηηνχ (ηζκέγζηδ εθεφνεζδ πμο ηδκ οζμεέηδζακ μζ Άνααεξ ηαζ ηεθζηά ηαζ μζ Βονςπαίμζ), δ αλέκε βζα ηδκ ηθςζημτθακημονβία (πζεακυηαηα απυ ηδκ Εκδία), δ καγλεηηθή ππμίδα, πμο έθηαζε απυ ηδκ Κίκα ζηα ηέθδ ημο 12μο αζχκα ηαζ έδςζε ιεβάθδ χεδζδ ζηδ καοζζπθμΎα, ηα γπαιηά νξάζεσο (εθεονέεδηακ ζηδκ Εηαθία πενίπμο ημ 1280), μ αζηξνιάβνο (εθεφνεζδ ημο Ηππάξρνπ - ή ημο Θέςκμξ ηαζ ηδξ Τπαηίαο - πμο λακαβφνζζε ζηδκ Βονχπδ, ιέζς ηδξ ιμοζμοθιακζηήξ Εζπακίαξ), μζ αξαβηθνί αξηζκνί, δ ππξίηηδα (ηζ αοηή απυ ημοξ Κζκέγμοξ), δ ηαηαζηεοή ξνινγηψλ, δ λαππήγεζε ηεπκμθμβζηά πνμδβιέκςκ πθμίςκ πμο εηηυξ απυ ηδκ χεδζδ πμο έδςζε 375
ζημ ειπυνζμ, πνμεημίιαζε ηδκ Βπμπή ηςκ Μεγάισλ Δμεξεπλήζεσλ θαη Αλαθαιχςεσλ. Πνέπεζ κα ζδιεζςεεί υηζ εηείκμοξ ημοξ αζχκεξ ιε ηδκ ακάπηολδ ημο ειπμνίμο ηαζ ηδξ αζμηεπκίαξ, άνπζζε κα δδιζμονβείηαζ ηαζ κα ζζπονμπμζείηαζ δ αζηζηή ηάλδ. ηδκ ΐυνεζα Βονχπδ ζπδιαηίζηδηε ιζα έκςζδ ηςκ ειπμνζηχκ πυθεςκ βζα ηδκ οπενάζπζζδ ηςκ ειπμνζηχκ ηονίςξ ζοιθενυκηςκ ημοξ, δ Υαλζεαηηθή Έλσζε (απυ ηδ θέλδ πάκζα πμο ζδιαίκεζ ζοκηεπκία). Δ βέκκδζή ηδξ πνμκμθμβείηαζ ημ 1241, υηακ ηα ιεβάθα βενιακζηά θζιάκζα Λφιπεη ηαζ Ώιαμφνβμ οπέβναρακ έκα ζφιθςκμ ειπμνζηήξ ζοκενβαζίαξ. ημ ζφιθςκμ πνμζπχνδζακ ζηαδζαηά ειπμνζηέξ πυθεζξ ηδξ Ρςζίαξ, ηδξ Λζεμοακίαξ, ηδξ μοδδίαξ, ηδξ Οθθακδίαξ ηαζ ηδξ Ώββθίαξ. Οζ πυθεζξ πμο ακήηακ ζηδκ Υακζεαηζηή Έκςζδ, απέηηδζακ ειπμνζηά πνμκυιζα ηαζ αμήεδζακ πμθφ ζηδκ άκμδμ ημο αζμηζημφ επζπέδμο ηςκ θαχκ ηδξ Βονχπδξ. Μεηά ηδκ ακαηάθορδ ηδξ Ώιενζηήξ, δ Έκςζδ άνπζζε κα παναηιάγεζ. θα αοηά αμήεδζακ ηζξ ηέπκεξ (ανπζηεηημκζηή, γςβναθζηή, ιμοζζηή, θμβμηεπκία) κα ακαπηοπεμφκ, ιεηά απυ ανηεημφξ αζχκεξ απμοζίαξ απυ ηδκ εονςπασηή πμθζηζζηζηή γςή. ΐέααζα ηα πενζζζυηενα δδιζμονβήιαηα πενζζηνέθμκηακ βφνς απυ ηδκ Βηηθδζία ηαζ ηζξ πνζζηζακζηέξ παναδυζεζξ ηαζ ζζημνίεξ απυ ηζξ βναθέξ. Βίκαζ μζ επμπή ηςκ ηνμααδμφνςκ ηαζ ηςκ ζππμηζηχκ επχκ. Ώπυ ηδκ Βηηθδζία ακαδφεδηακ ανηεηέξ πνμζςπζηυηδηεξ εηείκδ ηδκ επμπή. Μζα απυ ηζξ ζδιακηζηυηενεξ ήηακ μ Σόκαο Μπέθεη.
Ο Σόκαο Μπέθεη (1118-1170) ηε κεζαησληθή Αγγιία, ε Δθθιεζία ήηαλ παλίζρπξε. Ο θφβνο ηεο Κφιαζεο ήηαλ πξαγκαηηθφο θαη φινη πίζηεπαλ φηη κφλν ε Καζνιηθή Δθθιεζία είρε ηελ δχλακε λα ηνπο βνεζήζεη θεξδίζνπλ ηε Βαζηιεία ησλ Οπξαλψλ. Ο εθπξφζσπνο ηεο Δθθιεζίαο ζηελ Αγγιία ήηαλ ν Αξρηεπίζθνπνο ηνπ Καληέξκπνπξπ, ν δεχηεξνο πφινο ηεο εμνπζίαο, κεηά ηνλ βαζηιηά. Ο βαζηιηάο ηεο Αγγιίαο δελ κπνξνχζε λα θνπλήζεη ηνλ Πάπα απφ ηε ζέζε ηνπ, αιιά ν Πάπαο είρε ηε δχλακε λα αθνξίζεη ηνλ βαζηιηά θαη λα θαηαδηθάζεη ηελ ςπρή ηνπ ζηελ Κφιαζε. Γηα ηνλ αγγιηθφ ιαφ, ππήξρε πάληα ην εξψηεκα – ζε πνηφλ έπξεπε λα ππαθνχεη ζην βαζηιηά ή ζηνλ Πάπα;. ηελ πξαγκαηηθφηεηα φκσο νη δπν απηέο εμνπζίεο ζπλήζσο ζπλεξγάδνληαλ γηα ηελ δηαηήξεζε ηεο εμνπζίαο ηνπο. κσο ζηελ πεξίπησζε ηνπ Σφκαο Μπέθεη (φπσο θαη αξγφηεξα ηνπ Δξξίθνπ ηνπ Ζ’ κε ηνλ Σφκαο Μνξ) ε ζχγθξνπζε ήηαλ αλαπφθεπθηε. Ο Σφκαο ζπνχδαζε ζενινγία ζην Παξίζη θαη δίθαην ζηελ Μπνιφληα. Μεηά πξνζθιήζεθε ζηελ αθνινπζία ηνπ αξρηεπηζθφπνπ ηνπ Καληέξκπνπξπ. Ζ κφξθσζε θαη ε πξνζσπηθφηεηά ηνπ, εληππσζίαζαλ ηνλ βαζηιηά Δξξίθν Β’, ν νπνίνο ην 1154 ηνλ δηφξηζε θαγθειάξην. Eγγνλφο ηνπ Γνπιηέικνπ ηνπ Καηαθηεηή o Δξξίθνο, είρε θιεξνλνκήζεη κεγάιν κέξνο ηεο Γαιιίαο ηνλ νπνίν ήηαλ κέξνο ηνπ Βαζηιείνπ ηεο Αγγιίαο. ηαλ ν Δξξίθνο βξηζθφηαλ γηα θξαηηθέο ππνζέζεηο ζηε Γαιιία, άθελε ηα ελία ηεο εμνπζίαο ηεο Αγγιίαο ζηνλ Σφκαο – ηφζε εκπηζηνζχλε έηξεθε πξνο ην πξφζσπφ ηνπ. Άιισζηε ήηαλ θαη θίινη, έθαλαλ
376
παξέα, πήγαηλαλ καδί γηα θπλήγη θαη ήηαλ θαη νη δπν ιάηξεο ηνπ θαινχ πνηνχ θαη ηεο ηππαζίαο. ηαλ ην 1162, ν ζξφλνο ηνπ αξρηεπηζθφπνπ ρήξεςε, θαλείο δελ εμεπιάγε πνπ ν Δξξίθνο δηφξηζε λέν αξρηεπίζθνπν ηνλ Σφκαο. Ο Μπέθεη ήηαλ δηζηαθηηθφο γηα ην δηνξηζκφ απηφ θαη έγξαςε έλα γξάκκα ζην βαζηιηά ιέγνληάο ηνπ φηη «ε θηιία καο κπνξεί λα κεηαζηξαθεί ζε κίζνο», πξάγκα πνπ απνδείρηεθε πξνθεηηθφ. Πξάγκαηη, ζην λέν ηνπ αμίσκα ν Σφκαο απνδείρζεθε ζθιεξφο θαη άθακπηνο ππεξαζπηζηήο ηεο Δθθιεζίαο, απέλαληη ζηηο θνζκηθέο παξεκβάζεηο θαη δελ δίζηαζε αθφκα θαη λα αθνξίζεη αμησκαηνχρνπο ηεο Απιήο θαη ηεο Δθθιεζίαο. Ζ ζχγθξνπζε δελ άξγεζε λα έξζεη φηαλ ν βαζηιηάο ζέζπηζε λφκν, ν νπνίνο φξηδε φηη νη απνθάζεηο ησλ εθθιεζηαζηηθψλ δηθαζηεξίσλ έπξεπε λα επηθπξψλνληαη απφ ηελ απιή. Ο Σφκαο δηαθψλεζε θαη γηα λα απνθχγεη ηελ νξγή ηνπ βαζηιηά, θαηέθπγε γηα έμη ρξφληα ζηε Γαιιία. ηαλ ην 1170 επέζηξεςε, ην πιήξσκα ηνλ ππνδέρηεθε κε ραξά. ηαλ φκσο ν Σφκαο δήηεζε απφ ηνλ Πάπα λα αθνξίζεη ηνλ αξρηεπίζθνπν ηνπ Γηνξθ γηαηί πήξε ην κέξνο ηνπ βαζηιηά, ν Δξξίθνο νξγίζηεθε θαη ιέγεηαη φηη αλαξσηήζεθε: ‘Γελ βξίζθεηαη θαλείο λα κε απαιιάμεη απφ απηφλ ηνλ ελνριεηηθφ παπά;’. Σξεηο ηππφηεο πήξαλ θαηά γξάκκα ηελ βαζηιηθή επηζπκία θαη ζηηο 29 Γεθεκβξίνπ 1170, ηνλ δνινθφλεζαλ κέζα ζηνλ θαζεδξηθφ λαφ. Σν 1173 ν Σφκαο Μπέθεη αλαθεξχρζεθε άγηνο θαη έλα ρξφλν αξγφηεξα ν Δξξίθνο Β’ δήηεζε δεκφζηα ζπγλψκε πάλσ απφ ηνλ ηάθν ηνπ. Ο ηάθνο έγηλε δεκνθηιέο πξνζθχλεκα σο ην 1538, φηαλ κε ηελ Μεηαξξχζκηζε ηνπ Δξξίθνπ Ζ’ θαηαζηξάθεθε κε δηαηαγή ηνπ βαζηιηά. Ο ζάλαηνο ηνπ Σφκαο ελέπλεπζε ζεαηξηθά έξγα φπσο ην Φνληθφ ζηε Δθθιεζηά ηνπ Σ. . Έιιηνη θαη ν Μπέθεη ηνπ Αλνχηγ.
Μζα άθθδ πνμζςπζηυηδηα ημο 13μο αζχκα ήηακ μ Εηαθυξ θζθυζμθμξ ηαζ εεμθυβμξ Θσκάο Αθνπτλάηεο (1225-1274). Θεςνείηαζ απυ ημοξ ζπμοδαίμοξ ενιδκεοηέξ ημο Ώνζζημηέθδ ηαζ ιζα απυ ηζξ πζμ ζδιακηζηέξ πνμζςπζηυηδηεξ ηδξ ιεζαζςκζηήξ θζθμζμθίαξ. Δ ζφκδεζδ ηδξ πνζζηζακζηήξ πίζηδξ ιε ημ ένβμ ημο Ώνζζημηέθδ, ηονζάνπδζε ζηδκ εονςπασηή θζθμζμθία βζα αζχκεξ. Έβναρε πμθθά ένβα, ανηεηά απυ ηα μπμία παναηηδνίγμκηαζ ηθαζζζηά, υπςξ δ Θενινγηθή νχκα, δ Υξπζή Αιπζίδα ηαζ εκκέα ιεθέηεξ βζα ηα ένβα ημο Ώνζζημηέθδ. ηζξ ανπέξ ημο 14μο αζχκα δ ακάπηολδ ηδξ Βονχπδξ ακαηυπδηε ηαζ μ πθδεοζιυξ ηδξ ιεζχεδηε. Ο οπενπθδεοζιυξ ηαζ ιζα ζεζνά ηθζιαηζηχκ αθθαβχκ έθενε ηδκ Μεγάιε Πείλα (1315-1317). Τπήνλακ ηζ άθθεξ πενίμδμζ πείκαξ, αθθά ηδκ ηνζεηία αοηή δ Βονχπδ έγδζε ιαγζημφξ εακάημοξ απυ πείκα ηαζ μζ θαμί ηδξ έθηαζακ ςξ ημκ ηακζααθζζιυ ηαζ ηδκ εακάηςζδ ανεθχκ. Ώημθμφεδζε μ Μαχξνο Θάλαηνο (1347-1351), ιζα ηνμιενή επζδδιία αμοαςκζηήξ πακχθδξ (πακμφηθαξ) πμο απθχεδηε ζηαδζαηά ζε υθδ ηδκ ήπεζνμ ηαζ ζηυηςζε ημ έκα, ίζςξ ηαζ ηα δφμ ηνίηα ημο πθδεοζιμφ ηδξ. ηδ Γαθθία ηαζ ζηδκ Ώββθία λέζπαζακ αβνμηζηέξ ελεβένζεζξ, πμο δφζημθα ηαηαπκίβδηακ. Σέθμξ, μ Δθαηνληαεηήο Πφιεκνο (1337-1453) πμο λεηίκδζε απυ ηδκ απαίηδζδ ημο Άββθμο ιμκάνπδ επί ημο βαθθζημφ ενυκμο, ειπέδςζε ζημοξ πμθίηεξ ηςκ ειπμθέιςκ πςνχκ ηδκ ζδέα ηδξ εεκζηυηδηαξ, πμο δζάανςζε ημ ηονίανπμ ςξ ηυηε θεμοδαθζηυ ζφζηδια. Ήηακ δ πνχηδ θμνά πμο πνδζζιμπμζήεδηακ ζηδκ Βονχπδ πονμαυθα υπθα (δ πονίηζδα έθηαζε ζηδκ ήπεζνμ απυ ηδκ Κίκα, ιέζς ηςκ
377
Μμββυθςκ). Ο πυθειμξ αοηυξ ηεθείςζε ιε ηδκ μνζζηζηή εηδίςλδ ηςκ Άββθςκ απυ ηα βαθθζηά εδάθδ.
Ζ Αγγιία: Δ ηαηάηηδζδ ηδξ πχναξ απυ ημκ Γμοθζέθιμ ιεηά ηδ Μάπδ ημο Υάζηζκβηξ ημ 1066, εδναίςζε ημοξ Νμνιακδμφξ ζηδκ ελμοζία, δδιζμφνβδζε ηδκ πζμ ζοβηεκηνςηζηή ηαζ ιμκανπία ηδξ Βονχπδξ ηαζ άθθαλε ηδ βθχζζα ηαζ ημκ πμθζηζζηζηυ πνμζακαημθζζιυ ηδξ πχναξ πνμξ ηα βαθθζηά πνυηοπα. Σμ 1215, μ Ησάλλεο ν Αθηήκσλ (1167-1216) (πμο δζαδέπεδηε ζημ ενυκμ ημκ αδεθθυ ημο Ρζπάνδμ ημκ Λεμκηυηανδμ) ιεηά απυ πμθοεηείξ δζαιάπεξ ιε ημοξ αανυκμοξ ηαζ ημκ ηθήνμ, οπμπνεχεδηε κα δεπεεί ανηεηέξ παναπςνήζεζξ ηαζ εκ ηέθεζ κα οπμβνάρεζ ηδκ Μάγθλα Κάξηα (Μεβάθμξ Υάνηδξ). Οζ ζδιακηζηυηενεξ δζαηάλεζξ αοημφ ημο εββνάθμο πμο μ ααζζθζάξ απμδέπεδηε ηαζ εββοήεδηε ηδκ εθανιμβή ημοξ, είκαζ: 1. Δ οπμπνέςζδ ημο ααζζθζά κα ιδκ επζαάθεζ θυνμοξ ή ζηναημθμβία πςνίξ ηδκ έβηνζζδ ημο Μεβάθμο οιαμοθίμο (ήηακ μ πνυδνμιμξ ημο ιεθθμκηζημφ Κμζκμαμοθίμο). 2. Δ ακαβκχνζζδ ηςκ ελμοζζχκ ημο Μεβάθμο οιαμοθίμο. 3. Ο ζεααζιυξ ηδξ πνμζςπζηήξ εθεοεενίαξ, έηζζ πμο ηακείξ κα ιδκ θοθαηίγεηαζ, κα ιδκ ηζιςνείηαζ ιε πνυζηζιμ ή κα ελμνίγεηαζ πςνίξ δζηαζηζηή απυθαζδ πμο εα εηδίδεηαζ ιε αάζδ ημοξ κυιμοξ ημοξ ηνάημοξ. Ώοηά ηα εοενβεηήιαηα πνμμνίγμκηακ ανπζηά βζα ημοξ εοβεκείξ ηαζ ημκ ηθήνμ, αθθά ζηαδζαηά επεηηάεδηακ ζε υθμοξ ημοξ πμθίηεξ. Σμ ζδιακηζηυηαημ αοηυ έββναθμ έεεζε ηζξ αάζεζξ ημο Κμζκμαμοθεοηζζιμφ ζηδκ Ώββθία, αθθά ήηακ ηαζ ημ πνυηοπμ βζα ηδ δδιζμονβία ημο πμθζηζημφ πμθζηζζιμφ ηδξ Βονχπδξ. Μεηά ημ 1337, δ Ώββθία επζηεκηνχεδηε ζηζξ αθέρεζξ ηδξ επί ηδξ Γαθθίαξ ηαζ ζημκ Βηαημκηαεηή Πυθειμ. Μεηά ηδκ κίηδ ημο Βννίημο Β’ ζηδ ιάπδ ημο Ώγεκημφν επί ημο Γάθθμο ιμκάνπδ ημ 1415, θάκδηε υηζ ηα δομ ααζίθεζα εα εκχκμκηακ, αθθά μ βζμξ ημο μ Βννίημξ Σ’ πμο ημκ δζαδέπεδηε, δεκ εηιεηαθθεφηδηε ηδκ εοηαζνία αοηή. Μεηά ηδκ θήλδ ημο Βηαημκηαεημφξ Πμθέιμο, λέζπαζε ειθφθζμξ πυθειμξ ιεηαλφ ημο μίημο ηδξ Τυνηδξ ηαζ ημο μίημο Λακηάζηεν, βζα ηδκ δζαδμπή ημο αββθζημφ ενυκμο, μ θεβυιεκμξ Πφιεκνο ησλ Ρφδσλ πμο ηνάηδζε 30 μθυηθδνα πνυκζα (14551485) ηαζ πμο ηέθεζςζε ιε ηδκ επζηνάηδζδ ημο μίημο ηδξ Τυνηδξ. ΐαζζθζάξ ζηέθεδηε μ Δξξίθνο Ε’, μ μπμίμξ ζηαεενμπμίδζε ημ πμθίηεοια ηδξ πχναξ ιεηά απυ πμθθά πνυκζα δοκαζηζηχκ ζοβηνμφζεςκ.
Ζ Γαιιία: Σμ 1364, ζηέθεδηε ααζζθζάξ ηδξ Γαθθίαξ μ Κάξνινο Δ’ ν νθφο. Ήηακ, υπςξ δδθχκεζ ηαζ ημ πνμζςκφιζυ ημο, έκαξ ζοκεηυξ ααζζθζάξ, μ μπμίμξ ηαηάθενε κα ακαηαηαθάαεζ ζδιακηζηά εδάθδ ηδξ πχναξ ημοξ απυ ημοξ Άββθμοξ. ιςξ μζ δζάδμπμί ημο δεκ ήηακ ζηακμί ηαζ ζοπκά πμθειμφζακ ιεηαλφ ημοξ. Σμ 1422, μ δεθθίκμξ (επίδμλμξ δζάδμπμξ) αοημακαηδνφπεδηε ααζζθζάξ ηδξ Γαθθίαξ ςξ Κάνμθμξ Γ’ αθθά δεκ ζηέθεδηε ζηδ Ρειξ (υπμο επί εκκέα αζχκεξ - απυ ημκ ηαζνυ ημο Κθμαίξ - ήηακ μ παναδμζζαηυξ πχνμξ ζηέρδξ ηςκ Γάθθςκ ααζζθέςκ) βζαηί δ πυθδ ήηακ οπυ ηδκ ηαημπή ηςκ Άββθςκ ηαζ έηζζ εεςνδηζηά πανέιεζκε δεθθίκμξ. Οζ Άββθμζ έπμκηαξ πάθζ ηαηαθάαεζ ιεβάθμ ιένμξ ηδξ Γαθθίαξ πνμπχνδζακ πνμξ ηδκ Ονθεάκδ. Ώκ δ Ονθεάκδ έπεθηε, ηζκδφκεοε υθδ δ πχνα. Συηε ζοκέαδ ηάηζ πανάλεκμ. Μζα κεανή ημπέθα ειθακίζηδηε ζημ Κάνμθμ ηαζ ημκ δζααεααίςζε υηζ μ Θευξ ηδξ είπε ακαεέζεζ ηδκ απμζημθή κα ζχζεζ ηδ Γαθθία. Ήηακ δ Εαλ λη’ Αξθ.
378
Ζ Εαλ λη’ Αξθ (1412-1431) Δίλαη γλσζηή θαη σο Ησάλλα ηεο Λσξξαίλεο θαη σο ε Παξζέλνο ηεο Οξιεάλεο. Δίλαη ε εζληθή εξσίδα ηεο Γαιιίαο θαη έρεη αλαγλσξηζζεί σο αγία απφ ηελ ξσκαηνθαζνιηθή Δθθιεζία. Γελλήζεθε θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ Δθαηνληαεηνχο Πνιέκνπ ζην ρσξηφ Νηνκξεκί ηεο Λσξξαίλεο απφ εχπνξε νηθνγέλεηα. Απφ ηελ ειηθία ησλ δψδεθα εηψλ «άθνπγε» ηηο θσλέο ηνπ Αξράγγεινπ Μηραήι, ηεο Αγίαο Αηθαηεξίλεο θαη ηεο Αγίαο Μαξγαξίηαο, πνπ ηελ θαινχζαλ λα πάξεη πξσηνβνπιία γηα λα θχγνπλ νη Άγγινη απφ ηε ρψξα ηεο θαη λα ζηέςεη ηνλ δειθίλν Κάξνιν Ε’, βαζηιηά ζηνλ θαζεδξηθφ λαφ ηεο Ρεκο. Σν λέν θνξίηζη είρε ελδνηαζκνχο γηαηί ηφζν ε ειηθία ηεο, φζν θαη ην θχιν ηεο ήηαλ εκπφδηα γηα ζηξαηησηηθή δξάζε. κσο νη «θσλέο» ζπλέρηδαλ γηα ρξφληα θαη φηαλ νη Άγγινη πνιηφξθεζαλ ηελ Οξιεάλε, ε Ησάλλα δήηεζε λα εκθαληζζεί ελψπηνλ ηνπ δειθίλνπ. {Δθείλε ηελ επνρή, κεηά απφ δηαιείκκαηα εηξήλεο θαη εηηψλ ησλ Γάιισλ, ήηαλ θαλεξφ φηη ε έλσζε ησλ δπν βαζηιείσλ ππφ ην ζθήπηξν ηνπ Άγγινπ κνλάξρε, ήηαλ πνιχ πηζαλή. Μεηά απφ κηα ζεηξά αλίθαλσλ Γάιισλ βαζηιέσλ, νη λνξκαλδηθήο θαηαγσγήο Άγγινη βαζηιείο ζα θαηαθηνχζαλ θαη ηελ ππφινηπε ρψξα. Ο Γάιινο βαζηιηάο Κάξνινο η’ ήηαλ ηξειφο θαη αλίθαλνο λα θπβεξλήζεη θαη ν βαζηιηάο ηεο Αγγιίαο Δξξίθνο Δ’ βξήθε ηελ επθαηξία λα ηζαθίζεη ην γαιιηθφ ζηξαηφ ζην Αδελθνχξ θαη λα θαηαιάβεη ηηο θπξηφηεξεο γαιιηθέο πφιεηο. Σν 1422 θαη νη δπν βαζηιηάδεο πέζαλαλ θαη ν Δξξίθνο Ε’ ζηέθζεθε βαζηιηάο ηεο Αγγιίαο} Μεηά απφ δπν απνηπρεκέλεο πξνζπάζεηεο, ε Ησάλλα θαηάθεξε λα ζπλαληεζεί κε ηνλ Κάξνιν ηνλ νπνίν εληππσζίαζε, ιέγνληάο ηνπ φηη ήζειε λα αλαιάβεη ηελ επζχλε ηεο εθδίσμεο ησλ Άγγισλ εηζβνιέσλ. Ο δειθίλνο ηελ έζηεηιε ζε ζενιφγνπο ζην Πνπαηηέ γηα λα ειέγμνπλ ηελ εηιηθξίλεηά ηεο, κεηά ηελ εθνδίαζε κε παλνπιία, άινγν, ζπαζί, ιάβαξν θαη ζπλνδεία θαη ζηηο 29 Απξηιίνπ 1429 (ήηαλ κφλν 17 εηψλ) ε Ησάλλα έθζαζε ζηελ πνιηνξθεκέλε Οξιεάλε. ηνπο πέληε κήλεο ηεο πνιηνξθίαο πνπ πξνεγήζεθαλ ηεο άθημεο ηεο Ησάλλαο, νη Γάιινη είραλ θάλεη κφλν κηα απφπεηξα λα επηηεζνχλ ζηνπο πνιηνξθεηέο ηνπο, πνπ θαηέιεμε ζε θαηαζηξνθή. Ο εγέηεο ησλ γαιιηθψλ ζηξαηεπκάησλ Ησάλλεο ηεο Οξιεάλεο, αξλήζεθε λα ηεο επηηξέςεη λα κεηέρεη ζηα πνιεκηθά ζπκβνχιηα. κσο ζχληνκα ε θαηάζηαζε άιιαμε, φηαλ ηηο επφκελεο κέξεο νη Γάιινη θαηέιαβαλ δπν αγγιηθά νρπξά. ηε ζπλέρεηα, πήξε κφλε ηεο πξσηνβνπιία θαη κεηά απφ κηα ζεηξά καρψλ, ε πνιηνξθία ιχζεθε. Βέβαηα πνιιά απφ ηα πεξηζηαηηθά πνπ αλαθέξνληαη γηα ηα πνιεκηθά θαηνξζψκαηα ηεο Ησάλλαο, δελ έρνπλ απνδεηρζεί, άιισζηε θαη ε ίδηα έρεη πεξάζεη πηα ζηε ζθαίξα ηνπ ζξχινπ Μεηά απφ απηή ηελ επηηπρία, ε Ησάλλα νλνκάζηεθε ζπλδηνηθεηήο ηνπ ζηξαηεχκαηνο θαη νη Γάιινη άξρηζαλ λα αλαθαηαιακβάλνπλ ηηο πφιεηο ηνπο. ηαλ θαηαιήθζεθε θαη ε Ρεκο, έγηλε εθεί ε επίζεκε ζηέςε ηνπ Καξφινπ Ε’ πνπ έπαςε πιένλ λα απνθαιείηαη δειθίλνο. Ζ Ησάλλα επέκελε λα βαδίζνπλ θαηά
379
ηνπ Παξηζηνχ πνπ ην θξαηνχζαλ νη Βνπξγνπλδνί κε ηνπο ζπκκάρνπο ηνπο Άγγινπο, αιιά ν Κάξνινο αξλήζεθε. ηηο 13 Μαΐνπ 1430, ζε κηα αςηκαρία θνληά ζηε Κνκπηέλε, ε Ησάλλα ζπλειήθζε απφ ηνπο Βνπξγνπλδνχο. Δθείλε ηελ επνρή, ε νηθνγέλεηα ελφο αηρκαιψηνπ κπνξνχζε λα ηνλ ειεπζεξψζεη θαηαβάιινληαο ιχηξα. Ζ νηθνγέλεηα ηεο Ησάλλαο αδπλαηνχζε λα θαηαβάιεη ην ηίκεκα θαη ν βαζηιηάο Κάξνινο ιέγεηαη φηη - αξλήζεθε. Οη Άγγινη ηελ αγφξαζαλ απφ ηνπο Βνπξγνπλδνχο θαη ηελ παξέπεκςαλ ζε δίθε κε ηελ θαηεγνξία ηεο καγείαο ηεο αθνιαζίαο θαη ηεο αίξεζεο, ζηελ πξσηεχνπζα ηεο αγγιηθήο Γαιιίαο ηε Ρνπέλ. Ζ Ησάλλα βαζαλίζηεθε γηα λα νκνινγήζεη ηα εγθιήκαηά ηεο, αιιά θαηαδηθάζηεθε θαη ζηηο 30 Μαΐνπ ηνπ 1431 θάεθε ζηελ ππξά ζηελ πιαηεία ηεο Ρνπέλ. Ζ δξάζε θαη ν ζάλαηνο ηεο Ησάλλαο, ελέπλεπζαλ πνιινχο ζεαηξηθνχο θαη ηζηνξηθνχο ζπγγξαθείο, δσγξάθνπο θαη ζθελνζέηεο θηλεκαηνγξάθνπ.
Μεηά ημ εάκαημ ηδξ Γακ κη’ Ώνη, μζ ΐμονβμοκδμί ζοκήρακ εζνήκδ ιε ημκ Γάθθμ ααζζθζά. Σμ 1436, μζ Γάθθμζ απεθεοεένςζακ ημ Πανίζζ. Σμ 1453 έβζκε δ ηεθζηή ιάπδ ιεηαλφ ηςκ δφμ ακηζπάθςκ. Οζ Γάθθμζ πνδζζιμπμίδζακ βζα πνχηδ θμνά πονμαμθζηυ ηαζ κίηδζακ ημοξ Άββθμοξ μζ μπμίμζ απμζφνεδηακ μνζζηζηά απυ ηδ Γαθθία εηηυξ απυ ημ Καθαί ηαζ ιενζηά ιζηνά ηιήιαηα ηδξ Αοηζηήξ Γαθθίαξ. Σμκ Κάνμθμ Γ’ ημκ δζαδέπεδηε μ βζμξ ημο Λνπδνβίθνο ΗΑ’ μ μπμίμξ πνμζάνηδζε ηαζ ηδ ΐμονβμοκδία ζημ ααζίθεζμ ηδξ Γαθθίαξ ηαζ δ πχνα πήνε πενίπμο ηδ ζδιενζκή ηδξ ιμνθή. Ο Λμοδμαίημξ ΕΏ’ ίδνοζε ημ πνχημ ηαποδνμιείμ ηδξ Βονχπδξ.
Ζ Ηζπαλία: Σμ 1212, μ ααζζθζάξ Ώθθυκζμξ Δ’ ηδξ Καζηίθδξ, ζοκεπίγμκηαξ ημκ ιαηνμπνυκζμ πυθειμ ηαηά ηςκ ιμοζμοθιάκςκ, ημοξ κίηδζε ζε ιζα ιάπδ ζηδ κυηζα Εζπακία. Ήδδ δ δφκαιδ ηςκ Μαονζηακχκ είπε ζδιακηζηά αζεεκήζεζ ηαζ δζαηδνμφζακ αηυια ιυκμ ημ Υαθζθάημ ηδξ Γνακάδαξ. Σμ 1474, ααζίθζζζα ηδξ Καζηίθδξ έβζκε δ Ηζαβέιια Α’ ηαζ ημ 1479 ααζζθζάξ ηδξ Ώναβμκίαξ έβζκε μ ζφγοβυξ ηδξ, Φεξδηλάλδνο Β’ (1452-1516). Σα δομ ααζίθεζα πανυθμ πμο δζαηήνδζακ ημοξ δζημφξ ημοξ κυιμοξ, εκχεδηακ ζε ιζα πχνα, ηδκ Εζπακία. Καζ μζ δομ ήηακ ζζπονμί ααζζθείξ ηαζ αιέζςξ άνπζζακ πνμζπάεεζεξ κα εκχζμοκ υθδ ηδ πχνα οπυ ημ ζηήπηνμ ημοξ.
Ζ Βαζίιηζζα Ηζαβέιια (1451-1504) Κφξε ηνπ Ησάλλε Β’ ηεο Καζηίιεο θαη ηεο Ηζαβέιιαο ηεο Πνξηνγαιίαο θαη ζχδπγνο ηνπ Φεξδηλάλδνπ Β’ ηεο Αξαγνλίαο, έκεηλε γλσζηή θαη σο Ηζαβέιια ε Καζνιηθή. ηαλ πέζαλε ν παηέξαο ηεο (1454) ζην ζξφλν ηεο Καζηίιεο αλήιζε ν εηεξνζαιήο αδειθφο ηεο Δξξίθνο Γ’. To 1469 παληξεχηεθε ην δηάδνρν ηνπ ζξφλνπ ηεο Αξαγνλίαο, Φεξδηλάλδν, ρσξίο ηελ έγθξηζε ηνπ αδειθνχ ηεο, πνπ θνβήζεθε φηη ν βαζηιηθφο νίθνο ηεο Αξαγνλίαο ζα είρε βιέςεηο επί ηεο Καζηίιεο θαη φξηζε σο δηάδνρφ ηνπ, ηελ θφξε ηνπ Ησάλλα. ηαλ ην 1474 πέζαλε ν Δξξίθνο, αλαθεξχρζεθαλ δπν βαζίιηζζεο, ε Ηζαβέιια πνπ είρε ηελ ππνζηήξημε ηεο Καζνιηθήο Δθθιεζίαο θαη ε Ησάλλα, πνπ ηελ ππνζηήξηδε ν Πνξηνγάινο βαζηιηάο, Αιθφλζνο Δ’. Ζ δηακάρε κεηαμχ ησλ δπν
380
βαζηιηζζψλ έιεμε ην 1479, φηαλ επηθξάηεζαλ νη δπλάκεηο πνπ ππνζηήξηδαλ ηελ Ηζαβέιια θαη ππνρξέσζαλ ηελ Ησάλλα λα θιεηζηεί ζε κνλαζηήξη. Έηζη ην βαζηιηθφ δεχγνο εμνπζίαδε δπν ηππηθψο ρσξηζηά βαζίιεηα, πνπ θάιππηαλ ζρεδφλ ην ζχλνιν ηεο Ηζπαλίαο (Ζ Ναβάξα πξνζαξηήζεθε ην 1512). Έλα ρξφλν αξγφηεξα ζην Σνιέδν, ην δεπγάξη αλαγλψξηζε έλα ζχλνιν λφκσλ θαη θσδίθσλ πνπ απεηέιεζαλ ηε βάζε ηεο λνκνζεζίαο ηνπ εληαίνπ θξάηνπο. Με ηηο δηνηθεηηθέο κεηαξξπζκίζεηο πνπ γξήγνξα ζέζπηζαλ νη δπν βαζηιείο, απνδπλακψζεθαλ νη κεγάινη γαηνθηήκνλεο θαη εληζρχζεθε ε θεληξηθή (βαζηιηθή) εμνπζία. Καη νη δπν ήηαλ θαλαηηθνί θαζνιηθνί, φκσο έζεζαλ ηελ ππφ ηνλ απφιπην έιεγρφ ηνπο ηελ Ηζπαληθή Ηεξά Δμέηαζε πνπ κφιηο είρε ηδξπζεί. Σν 1483, επέιεμαλ κάιηζηα θαη ηνλ δηαβφεην Σνξθνπεκάδα, πξνζσπηθφ εμνκνινγεηή ηεο Ηζαβέιιαο, σο Μέγα Ηεξνεμεηαζηή. Ζ Ηεξά Δμέηαζε ιεηηνχξγεζε σο θξαηηθφο κεραληζκφο θαηαζηνιήο θάζε αληίδξαζεο θαη δίσμε φρη κφλν αηξεηηθνχο, αιιά θαη κνπζνπικάλνπο θαη θπξίσο ηνπο Δβξαίνπο (παξά ηηο αληηξξήζεηο ηεο Ηζαβέιιαο), 200.000 απφ ηνπο νπνίνπο ππνρξεψζεθαλ λα εγθαηαιείςνπλ ηε ρψξα πξνο ηελ Θεζζαινλίθε θαη ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε. Σφηε ε Οζσκαληθή απηνθξαηνξία ήηαλ αθφκε αλεθηηθή πξνο ηνπο αιιφζξεζθνπο. Οη πεξηνπζίεο ηνπο πέξαζαλ ζηα ρέξηα ηεο απιήο θαη ηεο Ηεξάο Δμέηαζεο, φκσο ε ρψξα ππέζηε νηθνλνκηθφ πιήγκα απφ ηελ απψιεηα ρηιηάδσλ ηθαλφηαησλ εκπφξσλ θαη ηερληηψλ. Σν Υαιηθάην ηεο Γξαλάδαο, βξηζθφηαλ ζηα ρέξηα ησλ Μαπξηηαλψλ απφ ηνλ ν 8 αηψλα. Ήηαλ ε ηειεπηαία εζηία ηεο πάλσ απφ επηά αηψλεο αξαβηθήο θαηνρήο ηεο Ηζπαλίαο. Οη βαζηιείο ηεο Ηζπαλίαο ζηξαηνιφγεζαλ κηζζνθφξνπο απφ φιε ηελ Δπξψπε, ηνπο εθνδίαζαλ κε θαλφληα ηειεπηαίαο ηερλνινγίαο θαη άξρηζαλ λα θαηαιακβάλνπλ ζηαδηαθά ηα εδάθε ηνπ ραιηθάηνπ. Σν 1491 άξρηζε ε πνιηνξθία ηεο πφιεο ηεο Γξαλάδαο θαη σο ην ηέινο ηνπ ρξφλνπ, έπεζε. ηηο 2 Ηαλνπαξίνπ 1492 ε Ηζαβέιια θαη ν Φεξδηλάλδνο κπήθαλ ζηελ πφιε, παξέιαβαλ ηα θιεηδηά ηεο απφ ηνλ ηειεπηαίν Άξαβα ππεξαζπηζηή ηεο Μπνακπληίι θαη κεηέηξεςαλ ην κεγαινπξεπέο ηέκελνο ηεο Γξαλάδαο ζε εθθιεζία. Ζ ζπλζήθε παξάδνζεο πξνέβιεπε ζεβαζκφ ησλ ζξεζθεπηηθψλ δηθαησκάησλ ησλ θαηνίθσλ ηεο – πξάγκα πνπ δελ θξάηεζε πνιχ. Σν 1502 νη κνπζνπικάλνη ππνρξεψζεθαλ ή λα βαθηηζηνχλ ή λα απειαζνχλ. Σν δεχηεξν γεγνλφο πνπ ζεκάδεςε ηελ βαζηιεία ηεο Ηζαβέιιαο ήηαλ ε ηειηθή απφθαζε ηεο λα ρξεκαηνδνηήζεη ην ηαμίδη ηνπ Υξηζηόθνξνπ Κνιόκβνπ γηα ηελ αλαθάιπςε ηνπ δπηηθνχ δξφκνπ πξνο ηηο Ηλδίεο. Δίρε ήδε απνξξίςεη ηελ αίηεζε ηνπ Κνιφκβνπ ηξεηο θνξέο, πξηλ αιιάμεη ηελ απφθαζή ηεο θαη δερηεί ηνπο φξνπο ηνπ (λα γίλεη Ναχαξρνο - λα νλνκαζηεί αληηβαζηιέαο απηφο ή/θαη νη απφγνλνί ηνπ ζηηο λέεο γαίεο - λα δηθαηνχηαη ην 10% ησλ θεξδψλ πνπ ζα απνθφκηδε ην ζηέκκα απφ απηή ηελ απνζηνιή). Δπέζηξεςε σο ήξσαο ζε έλα ρξφλν, θέξλνληαο καδί ηνπο ηζαγελείο Ηλδηάλνπο θαη ρξπζάθη, ρσξίο λα μέξεη φηη αλαθάιπςε κηα λέα ήπεηξν, ηελ Ακεξηθή (αρ, απηή ε πεξηέξγεηα ηνπ Κνιφκβνπ!). Ζ Ηζπαλία κπήθε πξψηε ζηνλ ρξπζφ αηψλα ησλ αλαθαιχςεσλ θαη ησλ απνηθηψλ. ε δπν ρξφληα ε Ηζαβέιια θαη ν Φεξδηλάλδνο ππέγξαςαλ κε ηελ Πνξηνγαιία ζπλζήθε, κε ηελ νπνία κνίξαδαλ κεηαμχ ηνπο ηνλ θφζκν, εθηφο ηεο Δπξψπεο (ινγάξηαδαλ ρσξίο ηνλ μελνδφρν – ηε Βξεηαλία!). Πξηλ πεζάλεη ε βαζίιηζζα γλψξηζε ηξία ρηππήκαηα ηεο κνίξαο. Πέζαλαλ δηαδνρηθά ν γηνο ηεο Ησάλλεο, ε θφξε ηεο θαη βαζίιηζζα ηεο Πνξηνγαιίαο Ηζαβέιια θαη ν εγγνλφο ηεο ν Μηγθνπέι. Οη ηίηινη ηεο πέξαζαλ ζηελ θφξε ηεο Ησάλλα ηελ Σξειή πνπ ν γάκνο ηεο κε ηνλ Φίιηππν ηνλ Χξαίν ήηαλ
381
πξνβιεκαηηθφο. Ζ Ηζαβέιια πέζαλε ην 1504 θαη ν ηάθνο ηεο βξίζθεηαη ζηε Γξαλάδα, ζην πιάη ηνπ Φεξδηλάλδνπ.
Ζ Ρσζία: Μέπνζ ημκ 15μ αζχκα, ημ ιεβαθφηενμ ιένμξ ηδξ Ρςζίαξ ήηακ οπυ ηδκ ηαημπή ηδξ ιμββμθζηήξ Υνοζήξ Ονδήξ ή ηςκ οπμηεθχκ ηδξ, νςζζηχκ ηαζ ηαηανζηχκ δμοηάηςκ. ‘ιςξ ημ 1462, μ Ηβάλ Γ’ (1440-1505) έβζκε Μέβαξ Πνίβηζπαξ ηδξ Μμζπμαίαξ. Σμ 1471 πακηνεφηδηε ηδκ Γςή, ακζρζά ημο ηεθεοηαίμο αοημηνάημνα ημο ΐογακηίμο Κςκζηακηίκμο ΕΏ’ Παθαζμθυβμο. ημ βάιμ αοηυ, μ Εαάκ ηαζ υθμζ μζ δζάδμπμί ημο ζηδνίγμοκ ημκ ζζπονζζιυ ημοξ υηζ είκαζ ηθδνμκυιμζ ηδξ ΐογακηζκήξ Ώοημηναημνίαξ ηαζ πνμζηάηεξ ηδξ Ονεμδμλίαξ ζε υθμ ημκ ηυζιμ. Αζαηήνολε υηζ δ Μυζπα είκαζ δ Σξίηε Ρψκε (ιεηά ηδ Ρχιδ ηαζ ηδκ Κςκζηακηζκμφπμθδ). Θεςνείηαζ μ ζδνοηήξ ημο ζφβπνμκμο νςζζημφ ηνάημοξ. Ο Εαάκ ιίζεςζε εζδζηεοιέκμοξ Εηαθμφξ ανπζηέηημκεξ βζα ημ πηίζζιμ ημο Κξεκιίλνπ. Άνπζζε κα επεηηείκεζ ημ ηνάημξ ημο ηαζ υηακ πνμζάνηδζε ημ Νυαβημνμκη μκυιαζε ημ ααζίθεζυ ημο Ρςζία (ακηί Μμζπμαία) ηαζ ήθεβπε πθέμκ ημ ιεβαθφηενμ ηιήια ηδξ Βονςπασηήξ Ρςζίαξ. Δ Ρςζία ημο Εαάκ ήηακ απυ ηυηε ημ ιεβαθφηενμ ζε έηηαζδ ηνάημξ ηδξ Βονχπδξ, ακ ηαζ μ πθδεοζιυξ ηδξ έθηακε ιυθζξ ηα 7 εηαημιιφνζα, υηακ ηδκ ίδζα επμπή δ Γαθθία ανζειμφζε 12 εηαημιιφνζα ηαημίημοξ. Σμ 1480, απέηνμοζε κέα εζζαμθή ηςκ Σαηάνςκ ηαζ ανκήεδηε πθέμκ κα ημοξ ηαηααάθεζ ημκ εηήζζμ θυνμ οπμηεθείαξ. Ο Εαάκ απμηθήεδηε Μέβαξ βζαηί έεεζε ηα εειέθζα ημο ζζπονμφ ηνάημοξ ηδξ Ρςζίαξ.
Ζ Γεξκαλία: Σμ 962, ζηέθηδηε ζηδ Ρχιδ μ ζσλ Α’ ςξ μ πνχημξ αοημηνάημναξ ηδξ Αγίαο Ρσκατθήο Απηνθξαηνξίαο ηνπ Γεξκαληθνχ Έζλνπο. Μέπνζ ημ 1125 δ αοημηναημνία είπε εκζςιαηχζεζ ηδ ΐυνεζα Εηαθία ηαζ ηδκ ΐμονβμοκδία. Σμ 1215, μ Φξεηδεξίθνο Β’ ήηακ μ δβειυκαξ ηδξ αοημηναημνίαξ ηαζ ηαοηυπνμκα ααζζθζάξ ηδξ ζηεθίαξ. Ήηακ ζε ζοκεπή ζφβηνμοζδ ιε ημκ Πάπα ελ αζηίαξ ηδξ μπμίαξ ακαβηάζηδηε κα δβδεεί ηδξ η’ ηαονμθμνίαξ, ηαηέθααε ιάθζζηα, έζης ηαζ πνυζηαζνα ηδκ Εενμοζαθήι. Ο Φνεζδενίημξ ήηακ μοζζαζηζηά άεεμξ ηαζ έκμζςεε ημ ίδζμ άκεηα ιε Βαναίμοξ ηαζ ιμοζμοθιάκμοξ θυβζμοξ, υζμ ηαζ ημοξ πνζζηζακμφξ. Έβναθε πμίδζδ ηαζ είπε πμθθά εκδζαθένμκηα. Ίδνοζε έκα απυ ηα παθαζυηενα πακεπζζηήιζα ηδξ Βονχπδξ, ζηδ Νεάπμθδ ηδξ Εηαθίαξ ημ 1224. Σμκ 15μ αζχκα δ Σζεπία, ιένμξ ηδξ Πμθςκίαξ ηαζ δ ΐμδιία ήηακ ηιήιαηα ηδξ Ώοημηναημνίαξ, δ μπμία υιςξ ήηακ δζαζνειέκδ ζε πμθθά ιζηνά πνζβηζπάηα ηαζ ηναηίδζα. Βηείκδ ηδκ επμπή έγδζε μ Σζέπμξ θυβζμξ, ηθδνζηυξ ηαζ ενδζηεοηζηυξ ιεηαννοειζζηήξ Γηαλ Υνπο (1369-1415), μ μπμίμξ εεςνείηαζ μ εεκζηυξ ήνςαξ ηαζ παηέναξ ηδξ ηζεπζηήξ θμβμηεπκίαξ. Σμ 1400 ακέθααε ηδ δζεφεοκζδ ηδξ Θεμθμβζηήξ πμθήξ ημο Πακεπζζηδιίμο ηδξ Πνάβαξ ηαζ ιεηέθναζε ηδκ Καζκή Αζαεήηδ ζηδκ ηζέπζηδ βθχζζα. Κήνοζζε ηδκ εηηθδζζαζηζηή ιεηαννφειζζδ, ηδκ εεκζηή αθφπκζζδ ηαζ αβςκζγυηακ ιε πάεμξ εκακηίμκ ηςκ ζοπςνμπανηζχκ, ελαβνζχκμκηαξ έηζζ ημοξ παπζημφξ. Ο θαυξ ήηακ ιαγί ημο, αθθά υηακ ιε πνςημαμοθία ημο Γενιακμφ αοημηνάημνα πνμζήθεε ζηδκ εηηθδζζαζηζηή φκμδμ ηδξ Κςκζηακηίαξ ζηδκ Βθαεηία, βζα κα δχζεζ ελδβήζεζξ ζημοξ ζοκμδζημφξ, θοθαηίζηδηε, ααζακίζηδηε, ηαηαδζηάζηδηε ηαζ ηεθζηά ηάδηε ζηδκ πονά ζηζξ 6 Εμοθίμο 1415. Δ εηηέθεζή ημο πνμηάθεζε αίαζεξ ακηζδνάζεζξ ημο ηζεπζημφ θαμφ πμο ημκ ακέδεζλε ζε εεκζηυ ήνςα. Οζ μπαδμί ημο, μκμιάζηδηακ Υμοζίηεξ ηαζ ζπδιάηζζακ
382
έκα ενδζηεοηζηυ ηίκδια ιε εεκζηζζηζηά παναηηδνζζηζηά, πνυδνμιμ ηδξ πνμηεζηακηζηήξ ιεηαννφειζζδξ. Ώπυ ημ 1438 ηαζ βζα ηνζαηυζζα ζοκεπή πνυκζα μζ αοημηνάημνεξ πνμένπμκηακ απυ ηδκ αοζηνζαηή μζημβέκεζα ηςκ Ώραμφνβςκ. Πάκηςξ μζ θεμοδάνπεξ ζηδ πχνα ήηακ ηυζμ ζζπονμί πμο μζ αοημηνάημνεξ εθάπζζηδ ζζπφ είπακ ζηα δεηάδεξ θεμοδανπζηά ηναηίδζα πμο απμηεθμφζακ ηδκ αοημηναημνία ημοξ.
Ζ Ηηαιία: Δ πχνα ήηακ πςνζζιέκδ ζε πμθθά ημιιάηζα. Σα Παπζηά ηνάηδ ζημ ηέκηνμ, δ ζηεθία, δ κυηζα Εηαθία ηαζ έκα ηιήια ηδξ αυνεζαξ ακήηακ ζηδκ βενιακζηή Ώβία Ρςιασηή Ώοημηναημνία. Ώπυ ημκ 12μ αζχκα ζηδ αυνεζα Εηαθία οπήνπε έκα ιςζασηυ αοηυκμιςκ ειπμνζηχκ ηαζ καοηζηχκ πυθεςκ-ηναηχκ, υπςξ δ Φθςνεκηία, δ Μπμθυκζα, δ Πίγα, δ Γέκμοα ηαζ δ ΐεκεηία. Οζ δομ ηεθεοηαίεξ ανίζημκηακ ζε δζανηείξ πνμζηνζαέξ ιεηαλφ ημοξ. Πθμφζζα ηαζ θδιζζιέκδ ήηακ δ Αδιμηναηία ηδξ ΐεκεηίαξ πμο ηοαενκζυηακ απυ έκα ζοιαμφθζμ εοβεκχκ οπυ ημκ Αυβδ. Σμ ζζπονυ καοηζηυ ηδξ ηαζ ημ μνβακςιέκμ ειπυνζμ ηδκ έηακακ απυ ηζξ πζμ εοδιενμφζεξ ηαζ μνβακςιέκεξ ηναηζηέξ μκηυηδηεξ ηδξ επμπήξ. Σδκ πενίμδμ εηείκδ μ Μάξθν Πφιν πναβιαημπμίδζε ημ ηαλίδζ ημο ζηδκ Κίκα ηςκ Μμββυθςκ. Δ ΐεκεηία ηαηάθενε ηεθζηά ημ 1381, κα ζοκηνίρεζ ηδ Γέκμοα, αθθά μ κέμξ ηδξ ιεβάθμξ ακηίπαθμξ ήηακ δ Οεςιακζηή αοημηναημνία, δ μπμία απεζθμφζε ηζξ ηηήζεζξ ηδξ ζηα εθθδκζηά κδζζά. Δ ΐεκεηία είκαζ δ πνχηδ πυθδ πμο εθάνιμζε ηανακηίκα. ε ιζα επζδδιία πακμφηθαξ, επέηνεπε ηδκ είζμδμ ζηδκ πυθδ, ιυκμ ιεηά απυ ιζα πενίμδμ ακαιμκήξ ζανάκηα διενχκ (δ θαξαληίλα πνμένπεηαζ απυ ηδκ βαθθζηή θέλδ quarante=ζανάκηα). Σμ 1423 αβυναζε απυ ημ ΐογάκηζμ ηδκ Θεζζαθμκίηδ, αθθά ζε εθηά πνυκζα ηδκ ηαηέθααακ μζ Σμφνημζ. (Δ επέκδοζή ηδξ δεκ απέδςζε ηα ακαιεκυιεκα!) Σεθζηά έπαζε υθεξ ηζξ ηηήζεζξ ηδξ ζηδκ Βθθάδα εηηυξ απυ ηδκ Κνήηδ ηαζ ηδκ Κφπνμ ηδκ μπμία ηαηάηηδζε ημ 1489. Μεηά ηδκ πηχζδ ηδξ Κςκζηακηζκμφπμθδξ μζ ΐεκεημί ηαζ μ Πάπαξ ίλημξ Α’ πνμζπάεδζακ κα ηδνφλμοκ ηζκδημπμίδζδ ηαηά ηςκ Σμφνηςκ, αθθά δ επμπή ηςκ ζηαονμθμνζχκ είπε πζα πενάζεζ. Σμ 1492 έβζκε πάπαξ μ Αιέμαλδξνο η’ Βνξγίαο, μ μπμίμξ έιεζκε πενζαυδημξ βζα ηδ δζαθεμνά, ηδ πθζδή ηαζ ημ κεπμηζζιυ ημο. Έκαξ δμιζκζηακυξ ιμκαπυξ μ Ηεξψλπκνο αβνλαξφια (1452-1498), ηαηήββεζθε ιε δνζιφηδηα ημκ ηνυπμ γςήξ ηςκ παπχκ ηαζ ηςκ ακχηενςκ ηθδνζηχκ ηαεχξ ηαζ βεκζηά ηδκ οθζζηζηή ζηνμθή ηςκ εοβεκχκ ηδξ επμπήξ, υπςξ δ μζημβέκεζα ηςκ Μεδίηςκ πμο ηοαενκμφζε ηυηε ηδ Φθςνεκηία. ηακ μ Μέδζημξ Λνξέληζν ν Μεγαινπξεπήο πέεακε ημ 1492, μ ααμκανυθα ακαηήνολε ηδ Γεκνθξαηία ηεο Φισξεληίαο ηδξ μπμίαξ ακχηαημξ άνπςκ ήηακ μ Θευξ ηαζ μ κυιμξ ηδξ ημ Βοαββέθζμ. Ήηακ ηυζμ θακαηζηυξ πμο ζοβηέκηνςζε υθα ηα ημζιήιαηα, πμφδνεξ, ανχιαηα, πενμφηεξ, βοκαζηεία ηαπέθα, ‘παβακζζηζηά’ αζαθία (ιεηαλφ ηςκ μπμίςκ ένβα ημο ΐζνβζθίμο, ημο Πεηνάνπδ ηαζ ημο ΐμηηάηζμο), θθάμοηα ηαζ άθθα ιμοζζηά υνβακα, αβάθιαηα, επζηναπέγζα παζπκίδζα, αηυια ηαζ γςβναθζημφξ πίκαηεξ ιε παβακζζηζηά εέιαηα ηαζ ηα έηαρε υθα ζε ιζα ιεβάθδ θςηζά, ηδ δζααυδηδ Φσηηά ηεο Μαηαηνδνμίαο, ζηδκ ηεκηνζηή πθαηεία ηδξ Φθςνεκηίαξ. Βηεί ηάδηακ ηαζ ανηεηά ένβα ηέπκδξ, ιεηαλφ ηςκ μπμίςκ ηαζ ένβα ημο Μπνηηηζέιη. Ο ιεβάθμξ γςβνάθμξ ήηακ μπαδυξ ημο ααμκανυθα ηαζ πνμζθένεδηε κα ηα πεηάλεζ μ ίδζμξ ζηδ θςηζά. ιςξ ηα ηδνφβιαηά ημο ιμκαπμφ έανζζηακ
383
απήπδζδ ζημκ ζηαθζηυ θαυ ηαζ αοηυ εμνφαδζε ημκ Πάπα ηαζ ημοξ εοβεκείξ, μζ μπμίμζ ημκ πανέπειρακ ζε δίηδ ςξ αζνεηζηυ ηαζ ζπζζιαηζηυ. Καηαδζηάζηδηε ζε εάκαημ, αοηυξ ηαζ δομ άθθμζ μπαδμί ημο ηνειάζηδηακ ηαζ ηα πηχιαηά ημοξ παναδυεδηακ ζηδκ πονά ζηδκ ίδζα πθαηεία πμο είπε ακάρεζ ηδ Φσηηά ηεο Μαηαηνδνμίαο. Ώκ ηαζ πζζηυξ ηαεμθζηυξ ιέπνζ ημ ηέθμξ ημο, μ ααμκανυθα εεςνείηαζ έκαξ απυ ημοξ πνμδνυιμοξ ηδξ Μεηαννφειζζδξ ημο Λμφεδνμο. Ο ζοββναθέαξ ημο Ζγεκφλα, Νηθνιφ Μαθηαβέιιη ήηακ πανχκ ζηδκ εηηέθεζδ ημο ααμκανυθα ηαζ έβναρε βζ’ αοηήκ.
Ζ Ληζνπαλία ιε ημ ιεβαθφηενμ ιένμξ ηδξ Πμθςκίαξ, ηδξ Λεοημνςζίαξ ηαζ ηδξ Οοηνακίαξ είπε ζπδιαηίζεζ έκα ηενάζηζμ ηνάημξ ζημ ηέκηνμ ηδξ Βονχπδξ. Ζ Οζσκαληθή Απηνθξαηνξία, ήηακ ηυηε δ ιεβαθφηενδ δφκαιδ ηδξ επμπήξ ηαζ έθηακε ζηδκ Βονχπδ ςξ ημ Αμφκααδ. Δ έηηαζή ηδξ ηάθοπηε ιζα ηενάζηζα πενζμπή, απυ ηδκ Πενζία ςξ ημ Μανυημ. Ζ Βνπξγνπλδία ήηακ έκα ζζπονυ Αμοηάημ ζηα αυνεζα ηδξ Γαθθίαξ ηαζ ηάθοπηε ιεβάθμ ιένμξ ημο ΐεθβίμο ηαζ ηδξ Οθθακδίαξ.
Οη Δπηζηήκεο θαη νη Σέρλεο ηνλ Μεζαίσλα πςξ υθμζ μζ ημιείξ ηδξ ημζκςκζηήξ γςήξ, έηζζ ηαζ μζ ηέπκεξ ηαζ μζ επζζηήιεξ εθάπζζηδ ακάπηολδ είπακ ιεηά ηδκ πηχζδ ηδξ Ρςιασηήξ αοημηναημνίαξ. Σμ ΐογάκηζμ απμηεθμφζε ελαίνεζδ ζηδ ζημηεζκή αοηή πενίμδμ ηδξ Βονχπδξ. Καηά ηδ δζάνηεζα ηδξ πζθζεημφξ φπανλδξ ηδξ αογακηζκήξ αοημηναημνίαξ δ πμίδζδ, δ γςβναθζηή, δ αβζμβναθία, δ ιζηνμβναθία, δ δζαημζιδηζηή, δ ηεναιζηή, δ ηαηαζηεοή ημζιδιάηςκ ηαζ ημιρμηεπκδιάηςκ, δ ανπζηεηημκζηή, δ ζζημνζμβναθία, δ θζθμθμβία, δ κμιζηή είπακ πμθθμφξ ηαζ ζηακμφξ εηπνμζχπμοξ. ιςξ ζηδκ οπυθμζπδ Βονχπδ ςξ ημκ 12μ αζχκα δεκ οπάνπεζ ηίπμηε αλζυθμβμ, εηηυξ ηςκ εεμθμβζηχκ ηεζιέκςκ, ηδξ ηαθθζβναθίαξ, ηδξ γςβναθζηήξ, ηδξ αβζμβναθίαξ ηαζ ηδξ ανπζηεηημκζηήξ. πεδυκ υθα αοηά ζπεηίγμκηαζ ιε ηδ ενδζηεία πμο ήηακ ημ ηονίανπμ ζημζπείμ ηδξ πενζυδμο. Δ Κειηηθή, δ Ρνκαλέζθ (απυ ηδκ επμπή ημο Κανθμιάβκμο ςξ ημκ 11μ αζχκα) ηαζ δ Γνηζηθή ηέπκδ ανήηακ ηδκ ζδιακηζηυηενδ έηθναζή ημοξ ζηδκ ανπζηεηημκζηή, ηονίςξ ιε ιμκαζηήνζα ηαζ ιεβαθμπνεπείξ καμφξ ηαζ ζηδκ αβζμβναθία. Οζ ζηαονμθμνίεξ υιςξ, ήηακ δ αζηία κα βκςνίζμοκ μζ Βονςπαίμζ υπζ ιυκμ ηδ αογακηζκή, αθθά ηαζ ηδκ ζζθαιζηή ηέπκδ ηαζ κα ένεμοκ ζε επαθή ιε ηζξ πνμδβιέκεξ επζζηδιμκζηέξ βκχζεζξ ηςκ ανααζηχκ θαχκ. Συηε άνπζζε δεζθά-δεζθά κα ειθακίγμκηαζ μζ πνχημζ ζδιακηζημί θμβμηέπκεξ, πμζδηέξ, γςβνάθμζ, ιζηνμβνάθμζ ηαζ άθθμζ ηαθθζηέπκεξ πμο έααθακ ηζξ αάζεζξ βζα ηδκ επενπυιεκδ έηνδλδ ηςκ Σεπκχκ ηαζ ηςκ Βπζζηδιχκ ηδξ Ώκαβέκκδζδξ πμο αημθμφεδζε. Ώπυ ημοξ Άνααεξ μζ Βονςπαίμζ πήνακ ηαζ ηζξ βκχζεζξ ημοξ ζπεηζηά ιε ηδκ εθθδκζηή θζθμζμθία ηαζ επζζηήιεξ. Μεθεηδηέξ ημο Πθάηςκα ηαζ ημο Ώνζζημηέθδ λεθφηνςκακ ζε ζπεδυκ ηάεε πυθδ ηαζ πακεπζζηήιζμ ηδξ δπείνμο. Έκαξ απυ ημοξ παθαζυηενμοξ αθθά ηαζ έβηονμοξ ζπμθζαζηέξ ηδξ ανζζημηεθζηήξ θζθμζμθίαξ είκαζ μ Εηαθυξ θυβζμξ, εεμθυβμξ, δάζηαθμξ ηδξ Καεμθζηήξ Βηηθδζίαξ ηαζ θζθυζμθμξ Θσκάο Αθνπτλάηεο, ημκ μπμίμκ ακαθέναιε παναπάκς. Μπμνεί δ Ώκαβέκκδζδ κα ανπίγεζ ηοπζηά κα ιεηνά απυ ημ 1453 ή ημ 1492, υιςξ ζηδκ Εηαθία
384
ηαζ εζδζηυηενα ζηδκ Φισξεληία, μ ακαβεκκδζζαηυξ άκειμξ άνπζζε κα πκέεζ ιενζηέξ δεηαεηίεξ κςνίηενα. Δ Φθςνεκηία ήηακ ‘δδιμηναηία’ ηαζ είπε ηδκ ηφπδ κα ηοαενκάηαζ απυ ηδκ μζημβέκεζα ηςκ Μεδίθσλ. Οζ Μέδζημζ ήηακ πθμφζζα μζημβέκεζα (ιεηαλφ ηςκ άθθςκ ηαζ ηναπεγίηεξ ημο πάπα), πμο εοκυδζακ, πνδιαημδυηδζακ, πνμχεδζακ ηαζ ακέδεζλακ ηζξ ηέπκεξ ζε ζδιείμ πμο δ Φθςνεκηία ημο 15 μο ηαζ 16μο αζχκα κα δζακφεζ ημκ Υνοζυ Ώζχκα ηδξ (παβηυζιζαξ) Σέπκδξ. Συηε έθαιρακ ζδιακηζηέξ πνμζςπζηυηδηεξ ηδξ Σέπκδξ ηαζ ηςκ Βπζζηδιχκ πμο ηα υνζά ημοξ λεπέναζακ ημοξ αζχκεξ ηαζ αηυια ηαζ ζήιενα ηα ένβα ημοξ ζοβηαηαθέβμκηαζ ιεηαλφ ηςκ ανζζημονβδιάηςκ ηδξ παβηυζιζαξ ηθδνμκμιζάξ. Δ πμίδζδ εηπνμζςπείηαζ απυ ημοξ Εηαθμφξ Πεηξάξρε (1304-1374) ηαζ Αάκηδ. Ο Πεηνάνπδξ, πμο θέβεηαζ υηζ είκαζ μ πνχημξ πμο πνδζζιμπμίδζε ημκ υνμ θνηεηλνί Υξφλνη βζα κα πενζβνάρεζ ηα πνυκζα πμο πνμδβήεδηακ απυ ηδκ πηχζδ ηδξ Ρχιδξ ςξ ηδκ επμπή ημο, ήηακ απυ ηδκ Σμζηάκδ. Έβναρε πάνα πμθθά ένβα ζηα θαηζκζηά ηαζ ζηαθζηά. Σα ζδιακηζηυηενα είκαζ Οη Έκκεηξεο Δπηζηνιέο, ημ επζηυ Αθξηθή, ημ Βνπθνιηθφ πνίεκα ηαζ ημ ζδιακηζηυηαημ ηίρνη ή Σξαγνχδηα, ενςηζηά ηναβμφδζα αθζενςιέκα ζηδ αβαπδιέκδ ημο Λάνπξα. Ο Γάληεο Ώθζβηζένζ είκαζ μ ζπμοδαίμξ πμζδηήξ ημο Μεζαίςκα, μ ιεβαθφηενμξ ηδξ Εηαθίαξ ηαζ έκαξ απυ ημοξ ζδιακηζηυηενμοξ ημο ηυζιμο.
Ο Γάληεο Αιηγθηέξη (1265-1321) Ο Γάληεο (Dante Alighieri) γελλήζεθε ζηε Φισξεληία, απφ επηθαλή αιιά φρη ηδηαίηεξα εχπνξε νηθνγέλεηα. Απφ λένο κειέηεζε θηινζνθία, ιαηηληθή γξακκαηεία θαη πνίεζε. Ο ζαπκαζκφο ηνπ γηα ην Ρσκαίν πνηεηή Βηξγίιην, πεξηγξάθεηαη ζην έξγν ηνπ. Σν ζεκαληηθφηεξν έξγν ηνπ είλαη ε Θεία Κσκσδία έλα απφ ηα αξηζηνπξγήκαηα ηεο παγθφζκηαο ινγνηερλίαο. Ο Γάληεο ζεσξείηαη επίζεο θαη ν δηακνξθσηήο ηεο λεφηεξεο ηηαιηθήο γιψζζαο. ε ειηθία κφιηο ελλέα εηψλ γλψξηζε ηε Βεαηξίθε, θφξε ηνπ Φφιθν Πνξηηλάξη ηελ νπνία εξσηεχηεθε θεξαπλνβφια, θαη κάιινλ ρσξίο θαλ λα ηεο έρεη κηιήζεη πνηέ. Σελ έβιεπε ζπρλά, πηζαλφηαηα ραηξεηηνχληαλ ζην δξφκν, αιιά πνηέ δελ ηελ γλψξηζε απφ θνληά. Ήηαλ έλαο ‘ηππνηηθφο’, ζησπειφο, πιαησληθφο έξσηαο πνπ ηέιεησζε ην 1290 κε ηνλ πξφσξν ζάλαην ηεο Βεαηξίθεο. Ζ αγάπε ηνπ γηα ηε Βεαηξίθε (ν Πεηξάξρεο κε δηαθνξεηηθφ ηξφπν εθδήισζε ηελ αγάπε ηνπ γηα ηε Λάνπξα), ήηαλ πηζαλφηαηα ε αθνξκή ηεο αθνζίσζεο ηνπ Γάληε ζηε ιαηηληθή ινγνηερλία, ηε θηινζνθία θαη ηελ πνίεζε. Σελ ππεξθφζκηα αγλφηεηα ηεο Βεαηξίθεο, πκλεί κεηαγελέζηεξα ζην έξγν ηνπ. Παληξεχηεθε ηελ Γθέκκα Νηνλάηη θαη απέθηεζαλ ηξία αγφξηα θαη έλα θνξίηζη ηε Βεαηξίθε, ε νπνία πηζαλψο ηνλ θξφληηζε ηηο ηειεπηαίεο ηνπ κέξεο. Σελ επνρή εθείλε ε Φισξεληία ήηαλ δηραζκέλε αλάκεζα ζε δπν θφκκαηα ηνπο Γνπέιθνπο θαη ηνπο Γηβειίλνπο. Οη Γνπέιθνη ήηαλ ππεξαζπηζηέο ηνπ πάπα, ελψ νη Γηβειίλνη είραλ ηελ ππνζηήξημε ηνπ Γεξκαλνχ απηνθξάηνξα. Ο Γάληεο ππνζηήξημε ηνπο πξψηνπο θαη κάιηζηα ζπκκεηείρε ζηηο κάρεο επηθξάηεζήο ηνπο. Αιιά θαη νη ληθεηέο ρσξίζηεθαλ ζε δπν αληίπαια θφκκαηα ηνπο Μαχξνπο (ζπληεξεηηθνχο) θαη ηνπο Άζπξνπο (δεκνθξαηηθνχο). Ο Γάληεο πήξε ην κέξνο ησλ Άζπξσλ, αιιά φηαλ επηθξάηεζαλ νη Μαχξνη, ηνλ
385
θαηαδίθαζαλ ζε εμνξία. Καηέθπγε ζηε Βεξφλα θαη ζηε Λνχθα (πηζαλψο γηα έλα δηάζηεκα δπν εηψλ βξέζεθε θαη ζην Παξίζη), φπνπ άξρηζε λα γξάθεη. Έγξαςε ζηα ιαηηληθά κηα ζπνπδή γηα ηελ ηηαιηθή γιψζζα κε ηίηιν Γηα ηελ επγισηηία ηεο ηηαιηθήο, θαη ην πνιηηηθφ ζχγγξακκα Μνλαξρία. ηα ηηαιηθά έγξαςε ηα έξγα Νέα Εσή θαη ηίρνη. Σα ηειεπηαία ρξφληα ηεο δσήο ηνπ ηα πέξαζε ζηε Ραβέλλα φπνπ θαη αθνζηψζεθε ζηε ζπγγξαθή ηεο Θείαο Κσκσδίαο. Σν έξγν αξρηθά ν Γάληεο ην νλφκαζε Κσκσδία αιιά ν Βνθθάθηνο ην 1355 ην απνθάιεζε Θεία Κσκσδία, γηα λα ηνλίζεη ηελ κεγάιε πνηεηηθή ηνπ αμία. Δίλαη γξακκέλν ζηα ηηαιηθά θαη ρσξηζκέλν ζηνλ πξφινγν θαη ζε ηξεηο ελφηεηεο (Κφιαζε, Καζαξηήξην, Παξάδεηζνο) απφ 33 άζκαηα ε θάζε κηα, ζπλνιηθά 100 άζκαηα, πνπ απνηεινχληαη απφ 14.233 ελδεθαζχιιαβνπο ζηίρνπο. Σν ζέκα ηνπ έξγνπ είλαη έλα θαληαζηηθφ ηαμίδη ηνπ ζπγγξαθέα ζην βαζίιεην ησλ λεθξψλ, κε νδεγφ ηνπ (ζηηο δπν πξψηεο ελφηεηεο) ηνλ επηθφ πνηεηή Βηξγίιην ζηαικέλν απφ ηελ Βεαηξίθε. Ζ Βεαηξίθε βξίζθεηαη ζηελ Παξάδεηζν θαη κεζνιαβεί κεηαμχ ηνπ Θενχ θαη ησλ αλζξψπσλ, αξγφηεξα δε ζα είλαη ε νδεγφο ηνπ ζπγγξαθέα ζηελ Παξάδεηζν. -Ζ Κφιαζε, ε νπνία πεξηγξάθεηαη λα έρεη θσλνεηδή κνξθή, ρσξίδεηαη ζε ελλέα θχθινπο πνπ αληηζηνηρνχλ ζε ελλέα ζαλάζηκα ακαξηήκαηα. Δθεί βξίζθνληαη νη εγθιεκαηίεο θαη νη πνιηηηθνί αληίπαινη ηνπ Γάληε θαη βαζαλίδνληαη θξηρηά. - Σν Καζαξηήξην ρσξίδεηαη ζε επηά αλνδηθέο ζηεθάλεο θαη είλαη ην κέξνο πνπ γίλεηαη ε θάζαξζε ηεο ελάξεηεο αλζξψπηλεο ςπρήο (ζχκθσλα κε ηεο αληηιήςεηο ηεο Καζνιηθήο Δθθιεζίαο) πξηλ απηή γίλεη δεθηή ζηελ Παξάδεηζν. - Ζ Παξάδεηζνο, πνπ ηελ ρσξίδνπλ ελλέα ζθαίξεο θαη ζηελ νπνία ν Γάληεο πεξηγξάθεη ηε ζπλάληεζή ηνπ κε ηνπο Αγίνπο θαη ηνπο κεγάινπο δηαλνεηέο. Οδεγφο ηνπ ζηελ Παξάδεηζν είλαη ε αγαπεκέλε ηνπ Βεαηξίθε. Πέζαλε ζηε Ραβέλλα θαη ηνλ έζαςαλ κε κεγάιεο ηηκέο. Ο Γάιινο θαιιηηέρλεο Gustave Doré δεκηνχξγεζε κηα ζεηξά ραξαθηηθψλ γηα ηε Θεία Κσκσδία. Δπίζεο ζεκαληηθνί θαιιηηέρλεο φπσο φ Ηζπαλφο Salvador Dali, ν Ηηαιφο Botticelli θαη άιινη έρνπλ εηθνλνγξαθήζεη ην ζεκαληηθφ απηφ έξγν. Μεηαθξάζεηο ηνπ έξγνπ έγηλαλ ζε φιεο ηηο γιψζζεο ηνπ θφζκνπ. ηελ Διιάδα ην έξγν γλψξηζε πνιιέο κεηαθξάζεηο απφ ηηο νπνίεο μερσξίδεη απηή ηνπ Νίθνπ Καδαληδάθε.
ηδ θμβμηεπκία μ ζδιακηζηυηενμξ εηπνυζςπμξ ηδξ επμπήξ ήηακ μ Βνθθάθηνο (Giovanni Boccaccio, 1313-1375), έκαξ Εηαθυξ βζμξ ειπυνμο ηδξ Φθςνεκηίαξ, πμο απυ ηδ κεακζηή ημο δθζηία έκμζςζε έθλδ βζα ημοξ ανπαίμοξ ηθαζζζημφξ. Έγδζε ηδκ επζδδιία ηδξ πακμφηθαξ ηδκ μπμία πενζβνάθεζ ζηδκ εζζαβςβή ημο ζδιακηζηυηενμφ ημο ένβμο Σν Γεθαήκεξν. διακηζηή ζηζβιή ηδξ γςήξ ημο ήηακ δ βκςνζιία ημο ηαζ δ ιαηνμπνυκζα θζθία ημο ιε ημκ Πεηξάξρε, πμο ζδιάδερε ηδ θμβμηεπκζηή ημο πμνεία. Ονζζιέκα απυ ηα ένβα ημο είκαζ ημ ιοεζζηυνδια Ο Φηιφθαινο, ηα πμζήιαηα Φηιφζηξαηνο, Θεζείο, Δξσηηθή Οπηαζία, Βνπθνιηθφ άζκα, δ ζάηζνα Σν Κνξάθη ηαζ ημ Γεθαήκεξν. Σμ ηεθεοηαίμ πμο απμηεθείηαζ απυ 100 δζδβήιαηα ενςηζημφ πενζεπμιέκμο, εεςνείηαζ απυ ηα ηθαζζζηά ένβα ηδξ παβηυζιζαξ θμβμηεπκίαξ. Βκέπκεοζε άθθμοξ ζοββναθείξ υπςξ μ Μμθζένμξ, μ αίλπδν, μ Εςκάεακ μοΎθη ηαζ μ Λυπε δε ΐέβα. Βπίζδξ ημ Αεηαήιενμ βονίζηδηε ηαζ ηζκδιαημβναθζηή ηαζκία. ηδκ ανπζηεηημκζηή μ Φθςνεκηίκμξ Φηιίππν Μπξνπλειιέζθη (1337-1446), είκαζ μ επζθακέζηενμξ εηπνυζςπυξ ηδξ. Ο Φζθίππμ ηαηαζηεφαζε ιεβαθμπνεπείξ εηηθδζίεξ ηαζ ειπκεοζιέκμξ απυ ημκ ηνμφθμ ηδξ Ώβίαξ μθίαξ ηδξ Κςκζηακηζκμφπμθδξ, ηαηαζηεφαζε ημκ ηνμφθμ ηδξ άκηα Μανία κηεθ Φζυνε ηδξ 386
Φθςνεκηίαξ . Βπίζδξ ηδ ααζζθζηή ημο ακ Λμνέκηγμ ηαζ ημ Νμζμημιείμ ηςκ Ονθακχκ. ηζξ εζηαζηζηέξ ηέπκεξ, μζ πζμ βκςζημί εηπνυζςπμζ ημοξ είκαζ ηαζ πάθζ Εηαθμί, μ Μπνηηηζέιη (1445-1510), μ Φζθίππμ Λίπζ (1406-1469) ηαζ μ Φνα Ώκηγέθζημ (13951455) βζα ηδ γςβναθζηή, μ Νηνλαηέιν (1386-1466) βζα ηδ βθοπηζηή ηαζ μ Σδηφηην (1267-1337) βζα ηδ γςβναθζηή ηαζ ανπζηεηημκζηή. Ο Μπμηζηζέθζ ήηακ θακαηζηυξ μπαδυξ ημο ααμκανυθα ηαζ ιε ηδκ εέθδζή ημο έηαρε ιενζηά ένβα ημο πμο εεςνμφκηακ παβακζζηζηά, ζηδκ δζααυδηδ Φσηηά ηεο καηαηνδνμίαο ζηδ Φθςνεκηία. Έκα άθθμ πμθοηάθακημ ηέηκμ ηδξ Σμζηάκδξ ήηακ μ Πηέξν ληε ια Φξαλζέζθα (14201492), ιαεδιαηζηυξ, βεςιέηνδξ, αθθά ηαζ γςβνάθμξ. Αομ ιεβαθμθοΎεξ ηδξ ηέπκδξ ηαζ ηδξ επζζηήιδξ, παζδζά ηδξ Σμζηάκδξ ηζ αοημί, ημκ Μηραήι Άγγειν ηαζ ημκ Λενλάξλην ληα Βίληζη εα ημοξ ζοκακηήζμοιε ζημ ηεθάθαζμ ηδξ Αλαγέλλεζεο. Βδχ υιςξ πνέπεζ κα ακαθένμιε μκμιαζηζηά ημκ ζδιακηζηυ Άββθμ θναβηζζηακυ ηαθυβενμ ηαζ θζθυζμθμ ηαζ ζπμοδαίμ επζζηδιμκζηυ ενεοκδηή Ρφηδεξ Μπέηθνλ (Roger Bacon, 1214-1294) βκςζηυ ηαζ ςξ Doctor Mirabilis (ηαηαπθδηηζηυξ δάζηαθμξ). Ο Μπέζημκ ιεθέηδζε ημκ Ώνζζημηέθδ ηαζ ημοξ Άνααεξ επζζηήιμκεξ ηαζ αζπμθήεδηε ιε ηα ιαεδιαηζηά, ηδκ μπηζηή, ηδκ αθπδιεία, ηδκ παναζηεοή πονίηζδαξ, ηδκ αζηνμθμβία, ηδκ αζηνμκμιία ηαζ ηδ εέζδ ηαζ ημ ιέβεεμξ ηςκ μονάκζςκ ζςιάηςκ. ηα ηείιεκά ημο πνμέαθερε ηζξ ιεθθμκηζηέξ εθεονέζεζξ ημο ηδθεζημπίμο, ημο ιζηνμζημπίμο, ηςκ ζπηάιεκςκ ιδπακχκ ηαζ ηςκ αηιυπθμζςκ. Πνχημξ ακαβκχνζζε ημ ‘πνςιαηζηυ θάζια’, αζχκεξ πνζκ ακαηαθφρεζ ημ θαζιαημζηυπζμ μ Εζαάη Νεφηςκ. Βίκαζ μ πνχημξ πμο πζεακυηαηα, οπμρζάζηδηε ηδκ φπανλδ ηςκ ιζηνμαίςκ, αθθά αοηή δ ‘οπμρία’ πέναζε, δοζηοπχξ βζα ηδκ ακενςπυηδηα, απαναηήνδηδ βζα πμθθμφξ αζχκεξ. Σμ ζδιακηζηυηενμ υιςξ επζζηδιμκζηυ βεβμκυξ ημο ηεθεοηαίμο αζχκα ημο Μεζαίςκα ήηακ δ εθεφνεζδ ηδξ ηοπμβναθίαξ απυ ημκ Γενιακυ πνοζμπυμ Ησάλλε Γνπηεκβέξγην (Johannes Gutenberg).
Ο Ηωάλλεο Γνπηεκβέξγηνο (1398-1468) Ζ ηππνγξαθία ήηαλ γλσζηή ζηελ Κίλα απφ ηνλ 10ν αηψλα θαη ζηεξηδφηαλ ζηε ράξαμε ηδενγξακκάησλ θαη εηθφλσλ ζε μχιηλεο πηλαθίδεο ηηο νπνίεο πίεδαλ ζε ράξηηλεο επηθάλεηεο (θάηη ζαλ ζθξαγίδα). ηα κέζα ηνπ 11νπ αηψλα ν Κηλέδνο Μπη ελγθ βειηίσζε ηελ κέζνδν κε ηελ ρξήζε θηλεηψλ ζηνηρείσλ θαηαζθεπαζκέλσλ απφ πειφ (πνξζειάλε). Αξγφηεξα νη Κηλέδνη θαη νη Κνξεάηεο άξρηζαλ λα ρξεζηκνπνηνχλ θηλεηά κεηαιιηθά ζηνηρεία. Μηα κνξθή ηππνγξαθίαο άιισζηε, πνπ ήηαλ ζε ρξήζε απφ ηελ αξραηφηεηα, ήηαλ νη ζθξαγηδφιηζνη θαη νη ζθξαγίδεο. ηαλ φκσο ν Γνπηεκβέξγηνο (Johannes Gutenberg) ζπλέιαβε ηελ ηδέα ηεο ρξήζεο θηλεηψλ ηππνγξαθηθψλ ζηνηρείσλ γηα ηελ εθηχπσζε θεηκέλσλ, νη Δπξσπαίνη δελ γλψξηδαλ ηελ θηλεδηθή ηερληθή. Ζ εθεχξεζε ηνπ Γνπηεκβέξγηνπ αλαπηχρζεθε αλεμάξηεηα απφ ηελ ζρεηηθά φκνηα θηλεδηθή ηερληθή. κσο, ζε 387
ζρέζε κε ηα ρηιηάδεο θηλεδηθά ηδενγξάκκαηα, ην επξσπατθφ αιθάβεην δηέζεηε ειάρηζηα γξάκκαηα, ηα νπνία κπνξνχζαλ λα αλαπαξαρζνχλ εχθνια θαη ζε πνιιά ζηνηρεία. Μεηά απφ απηή ηελ εθεχξεζε ε Δπξψπε πξνφδεπζε κε ηαρχηαηνπο ξπζκνχο θαη ήηαλ κηα απφ ηηο ζεκαληηθφηεξεο παξακέηξνπο ηεο κεηάβαζεο ηεο επείξνπ απφ ηνπο ζθνηεηλνχο ρξφλνπο ηνπ Μεζαίσλα ζηε ιακπξή πεξίνδν ηεο Αλαγέλλεζεο. Γελ μέξνπκε πνιιά πξάγκαηα γηα ηε δσή ηνπ. Γελλήζεθε γχξσ ζηα ηέιε ηνπ 14νπ αηψλα ζην Μάηληο ηεο Γεξκαλίαο. Έγηλε ρξπζνρφνο θαη γχξσ ζην 1430 έδεζε ζην ηξαζβνχξγν φπνπ εμάζθεζε ην επάγγεικά ηνπ. Παξάιιεια φκσο πξαγκαηνπνηνχζε κπζηηθά πεηξάκαηα γηα ηελ θαηαζθεπή κηαο ηππνγξαθηθήο κεραλήο. Σν 1448 επέζηξεςε ζην Μάηληο θαη μέξνπκε φηη πήξε έλα ρξεκαηηθφ δάλεην απφ ηνλ γακπξφ ηνπ, πηζαλφηαηα γηα ηελ θαηαζθεπή ηεο ηππνγξαθηθήο πξέζαο πνπ ήζειε λα αλαπηχμεη. Μέρξη ην 1450 ε πξέζα ήηαλ έηνηκε λα ιεηηνπξγήζεη θαη ιέγεηαη κάιηζηα φηη ηχπσζε έλα γεξκαληθφ πνίεκα, ην πξψην έληππν ηεο Δπξψπεο. Ο Ησάλλεο έπεηζε ηφηε έλα πινχζην ηξαπεδίηε, ην Γηφραλ Φπζη λα ηνπ δαλείζεη 800 θηνξίληα. Ο Φπζη, ν γακπξφο ηνπ Πέηεξ έθεξ θαη ν Γνπηεκβέξγηνο, έγηλαλ ζπλεηαίξνη γηα λα εθκεηαιιεπηνχλ ηελ εθεχξεζε ηνπ ηειεπηαίνπ. Καηαζθεπάζηεθαλ δπν πξέζεο θαη απφ ην 1452, άξρηζαλ λα ηππψλνπλ ζξεζθεπηηθά θείκελα γηα ηελ Δθθιεζία θαη ιαηηληθέο γξακκαηηθέο. κσο ν Φπζη ήξζε ζε ζχγθξνπζε κε ηνλ Γνπηεκβέξγην γηα νηθνλνκηθνχο ιφγνπο θαη θαηάθεξε λα θεξδίζεη, κε δηθαζηηθή απφθαζε, ηελ θπξηφηεηα ησλ κεραλεκάησλ θαη λα ζπλερίζεη ηελ δνπιεηά κφλν κε ηνλ έθεξ. Σν 1455 ηππψζεθαλ (ζε ραξηί θαη πεξγακελή) 300 αληίηππα κηαο Βίβινπ 1282 ζειίδσλ. Λίγν αξγφηεξα ηππψζεθε ην Φαιηήξη, πνπ είρε πνιχρξσκα αξρηθά γξάκκαηα. Ζ Βίβινο ηνπ Γνπηεκβέξγηνπ ζεσξείηαη ζήκεξα, ε πνιπηηκφηεξε έθδνζε βηβιίνπ ζην θφζκν. Ο Ησάλλεο ζρεδφλ ρξενθνπεκέλνο, μαλάξρηζε ηε δνπιεηά ηνπ κε έλα κηθξφ εθηππσηηθφ εξγαζηήξην θαη ηχπσζε κηα Βίβιν. Δπεηδή φκσο δελ ππέγξαθε νχηε έβαδε εκεξνκελία ζε θακηά απφ ηηο εξγαζίεο ηνπ, είλαη πνιχ δχζθνιν λα μερσξίζνπλ νη δηθέο ηνπ ηππνγξαθηθέο παξαγσγέο. Πηζαλφηαηα, έλα Καζνιηθφ Λεμηθφ 744 ζειίδσλ πνπ ηππψζεθε ζε 300 αληίηππα ζην Μάηληο ην 1460, είλαη έξγν ηνπ δηθνχ ηνπ εξγαζηεξίνπ. ην κεηαμχ ην εξγαζηήξην ησλ Φπζη-έθεξ εμέδσζε ην πξψην βηβιίν κε φλνκα ηππνγξάθνπ θαη εκεξνκελία, ήηαλ ην Φαιηήξη ηνπ Μάηληο, πνπ ηππψζεθε ηνλ Αχγνπζην ηνπ 1457. Σν βηβιίν απηφ κε ππεξεθάλεηα αλαθνηλψλεη φηη ηππψζεθε κε ηε λέα κέζνδν, ρσξίο φκσο λα αλαθέξεη πνπζελά ην φλνκα ηνπ Γνπηεκβέξγηνπ. Σν 1462, ν Ησάλλεο εγθαηαζηάζεθε ζην Έιηβηι, φπνπ πηζαλψο αλέιαβε ηελ επίβιεςε κηαο λέαο εθηππσηηθήο κεραλήο πνπ αλήθε ζηνπο αδειθνχο Μπερηεξκχληζε. Σν 1465 ην επίηεπγκα ηνπ Γνπηεκβέξγηνπ αλαγλσξίζηεθε θαη ηνπ απνλεκήζεθε απφ ηνλ Αδφιθν ηνπ Ναζζάνπ ν ηίηινο ηνπ «Υφθκαλ» (θχξηνο ηεο Απιήο). Ζ αλαγλψξηζε απηή ζπλνδεχηεθε απφ κηα εηήζηα ρξεκαηηθή ρνξεγία θαη θάπνηεο αθνξνιφγεηεο πνζφηεηεο ζηηαξηνχ θαη θξαζηνχ. Πέζαλε ην 1468 ζην Μάηληο, αιιά ε εθθιεζία θαη ην θνηκεηήξην πνπ ηάθεθε, θαηαζηξάθεθαλ αξγφηεξα θαη έηζη ράζεθε ν ηάθνο ηνπ. Πξψηε αλαθνξά ζηνλ εθεπξέηε ηεο ηππνγξαθίαο, έγηλε ην 1504 απφ ηνλ θαζεγεηή Ίβν Βίηηηλγθ.
388
Δ εθεφνεζδ ημο Γμοηειαένβζμο πμο ζδιαημδμηεί ημ ηέθμξ ημο Μεζαίςκα, ζοκέααθε απμθαζζζηζηά ζηζξ επακαζηαηζηέξ ελεθίλεζξ πμο αημθμφεδζακ. Δ ηοπμβναθία ζήιαζκε πμθθά αζαθία ιε παιδθέξ ηζιέξ. Μέπνζ ημ έημξ 1500, δδθαδή ιυθζξ πέκηε δεηαεηίεξ απυ ηδκ κέα εθεφνεζδ, είπακ ήδδ ηοηθμθμνήζεζ πάκς απυ εκκέα εηαημιιφνζα ακηίηοπα 30.000 δζαθμνεηζηχκ ηίηθςκ! Δ αάζδ ηδξ βκχζδξ δζεονφκεδηε απενζυνζζηα. Οζ ακαηαθφρεζξ ηςκ ενεοκδηχκ, ηοπχκμκηακ ηαζ βίκμκηακ ηηήια ηαζ άθθςκ ενεοκδηχκ. Σα πακεπζζηήιζα ηδξ Βονχπδξ ηφπςκακ ιε πονεηχδεζξ νοειμφξ, ηθαζζζημφξ ηαζ ζφβπνμκμοξ ζοββναθείξ, κέεξ ζδέεξ ηαζ ενεοκδηζηέξ ενβαζίεξ. Δ Βηηθδζία δεκ ιπμνμφζε πθέμκ κα εθέβλεζ υθδ αοηή ηδκ ηενάζηζα ηοπμβναθζηή ζοβημιζδή ηαζ ημ Index (μ ηαηάθμβμξ ηςκ απαβμνεοιέκςκ αζαθίςκ) πμο δδιζμονβήεδηε απυ ηα ιέζα ημο 16μο αζχκα, απνδζηεφηδηε ζηαδζαηά, ακ ηαζ ηαηανβήεδηε πμθφ ανβυηενα, ημ 1966. Σμκ Μεζαίςκα επίζδξ ζδνφεδηακ ζηδκ Βονχπδ ηαζ ηα πνχηα Πακεπζζηήιζα (ιε ηδ ζφβπνμκδ έκκμζα ημο υνμο). Σμ πνχημ Πακεπζζηήιζμ ζηδκ ζζημνία, εεςνείηαζ δ Αθαδεκία ηνπ Πιάησλα (4μξ π.Υ. αζχκαξ). Σμ πνχημ ιεζαζςκζηυ εονςπασηυ πακεπζζηήιζμ ήηακ αοηυ ηδξ Μαγλαχξαο ζηδκ Κςκζηακηζκμφπμθδ πμο ζδνφεδηε ημ 849 επί Μζπαήθ Γ’. Σμκ ίδζμ αζχκα ζδνφεδηε ημ Πακεπζζηήιζμ ημο αιέξλν ηδξ Εηαθίαξ ηαζ ημ 1088 ημ Πακεπζζηήιζμ ηδξ Μπνιφληαο. Σμ Πακεπζζηήιζμ ημο Πανζζζμφ (ανβυηενα νξβφλλεο) ζδνφεδηε ημ 1100 ηαζ ημ Πακεπζζηήιζμ ηδξ Ομθφξδεο ημ 1111.
άληξν Μπνηηηζέιη: Ζ Γέλλεζε ηεο Αθξνδίηεο
389
23. ΟΗ ΣΟΤΡΚΟΗ - Ζ ΟΘΧΜΑΝΗΚΖ ΑΤΣΟΚΡΑΣΟΡΗΑ ΟΗ ΣΟΤΡΚΟΗ: Σμονηζημί μκμιάγμκηαζ μζ θαμί πμο έπμοκ ημζηίδα ηδκ Κεκηνζηή ηαζ ΐυνεζα Ώζία, ιζθμφκ βθχζζεξ πμο ακήημοκ ζηδκ ημονακζηή (ημονηζηή) μζημβέκεζα ηαζ πμο ιμζνάγμκηαζ, θίβμ-πμθφ ημζκά ζζημνζηά ηαζ πμθζηζζηζηά παναηηδνζζηζηά. Ο υνμξ ηνπξθηθφο εεςνείηαζ βεκζηά υηζ εηπνμζςπεί έκα εονφ βθςζζζηυ (ηαζ υπζ απαναίηδηα εεκζηυ) παναηηδνζζιυ. Ο υνμξ Σνχξθνο ακαθένεηαζ ζημ έεκμξ ηαζ ζηδκ εεκζηυηδηα. Οζ ημονηζηέξ βθχζζεξ είκαζ έκαξ ηθάδμξ ηδξ μοναθμαθηασηήξ μιάδαξ βθςζζχκ ηαζ είκαζ απυ ηζξ πζμ εονέςξ βεςβναθζηά ελαπθςιέκεξ βθχζζεξ, βζαηί μιζθμφκηαζ απυ ηδκ Βονχπδ ςξ ηδ ζαδνία. Οζ ημονηζημί θαμί έπμοκ δζάθμνμοξ ηθάδμοξ ηαζ μ ζοκμθζηυξ ημοξ πθδεοζιυξ ζήιενα οπμθμβίγεηαζ (ζηα ημονηζηά ηνάηδ ηαζ ζηζξ ημονηυθςκεξ ιεζμκυηδηεξ πμο γμοκ ζε άθθα ηνάηδ) ζε 150 εηαημιιφνζα πενίπμο. Οζ ιζζμί απυ αοημφξ γμοκ ζηδ Σμονηία ηαζ μζ οπυθμζπμζ ζηα ημονηζηά ηνάηδ Ώγενιπασηγάκ, Καγαηζηάκ, Κζνβζζηάκ, Σμονηιεκζζηάκ ηαζ Οογιπεηζζηάκ. ηδ Ρςζζηή Οιμζπμκδία, ημ Σαηανζζηάκ, δ Γζαημοηία, δ Σμφαα ηαζ ημ Μπαζημνημζηάκ είκαζ αοηυκμιεξ ημονηζηέξ πενζμπέξ ιε δζηή ημοξ ζδιαία, ημζκμαμφθζμ, κυιμοξ ηαζ επίζδιδ βθχζζα (εηηυξ ηδξ νςζζηήξ ηαζ) ηδκ ημονηζηή. Βπίζδξ ζηδκ Κίκα δ αοηυκμιδ πενζμπή Ξζκβζάκη (ηςκ Οοσβμφνςκ) είκαζ ημονηυθςκδ, υπςξ ηαζ ζηδκ Οοηνακία δ αοηυκμιδ Αδιμηναηία ηδξ Κνζιαίαξ, πμο είκαζ δ παηνίδα ηςκ Σαηάνςκ ηδξ Κνζιαίαξ. Σέθμξ οπάνπμοκ ημονηζηέξ ιεζμκυηδηεξ ζημ Ενάκ, ημ Ενάη, ηδ Γεςνβία, ημ Ώθβακζζηάκ ημ Σαηγζηζζηάκ, ηδκ δοηζηή Μμββμθία, ηδ ΐμοθβανία ηαζ ηδκ Βθθάδα. Σμονηζημί θαμί άνπζζακ κα ιεηακαζηεφμοκ δοηζηά απυ ημκ 4 μ πενίπμο αζχκα (Οφκκμζ, Άαανμζ, Ώθακμί) ηαζ ανβυηενα άθθα παναηθάδζα ημοξ (Μαβοάνμζ, Φίκκμζ, ΐμφθβανμζ) εβηαηαζηάεδηακ ζηδκ Ώκαημθζηή Βονχπδ. Πενί ημκ 10μ αζχκα μζ Οβμφγζμζ Σμφνημζ ηςκ ΏθηαΎςκ Ονέςκ (πμο ιζθμφζακ ιζα ημονακζηή δζάθεηημ), άνπζζακ κα ιεηαηζκμφκηαζ πνμξ ηδκ Κεκηνζηή ηαζ Ώκαημθζηή Ώζία ηαζ εβηαηαζηάεδηακ ζηζξ εφθμνεξ πεδζάδεξ, ιεηαλφ ηδξ Καζπίαξ ηαζ ηδξ Ώνάθδξ. Γφνς ζηα 1000 έκα δοκαιζηυ θφθμ, μζ εθηγμφημζ πμο είπακ ήδδ αζπαζεεί ημκ ζζθαιζζιυ, ηαηέθααακ ιεβάθεξ εηηάζεζξ ζηδ Μεζμπμηαιία, ηδ ονία, ηδκ ακαημθζηή Μζηνά Ώζία ηαζ ημ Ώθβακζζηάκ. ηακ ηαηέθααακ ηαζ ηδκ Πενζία δδιζμφνβδζακ ημ Κνάημξ ηςκ Μεβάθςκ εθηγμφηςκ. Ώκαπυθεοηηα ήνεακ ζε ζφβηνμοζδ ιε ηδ ΐογακηζκή αοημηναημνία. Σμκ Ώφβμοζημ ημο 1071, μζ εθηγμφημζ ιε δβέηδ ημκ Αιπ Αξζιάλ ζοκέηνζρακ ζηδ Μάπδ ημο Μαηγζηένη ημοξ ΐογακηζκμφξ, ζοκέθααακ ημκ αοημηνάημνα Ρσκαλφ Γηνγέλε ηαζ ζζπονμπμίδζακ έηζζ ηδ εέζδ ημοξ ζηδ Μέζδ Ώκαημθή. Σμ 1176 μ Μαλνπήι Κνκλελφο επζπείνδζε επίεεζδ ηαηά ηςκ εθηγμφηςκ ζημ Μονζμηέθαθμ αθθά ηα ζηναηεφιαηα ημο Κζθίηγ Ώνζθάκ ΐ’ κίηδζακ βζα δεφηενδ θμνά ημοξ ΐογακηζκμφξ μζ μπμίμζ έπαζακ ημ ιεβαθφηενμ ιένμξ ηδξ Μζηνάξ Ώζίαξ. Εδνφεδηε ηυηε ημ νπιηαλάην ηνπ Ρνπκ (Ρςιακίαξ). Δ πνςηεφμοζα ημο, ημ Εηυκζμ άνπζζε απυ ηυηε κα ιεηααάθθεηαζ ζε ζδιακηζηυ ζζθαιζηυ πμθζηζζηζηυ ηέκηνμ, ιζα ‘δεφηενδ ΐαβδάηδ’.
390
Δ ηαηάθδρδ ηδξ Εενμοζαθήι απυ ημοξ εθηγμφημοξ ήηακ δ αθμνιή βζα ηδκ έκανλδ ηδξ Πνχηδξ ηαονμθμνίαξ. Πνζκ υιςξ ηαηαθάαμοκ ηδκ Παθαζζηίκδ μζ Αοηζημί, μζ Φαηζιίδεξ ηδξ Ώζβφπημο είπακ ήδδ εηδζχλεζ απυ ηεζ ημοξ εθηγμφημοξ. Ώπυ ηα ιζζά ημο 12μο αζχκα ημ ηενάζηζμ ηνάημξ ηςκ εθηγμφηςκ είπε δζαιεθζζηεί ζε ανηεηά δζαθμνεηζηά ζμοθηακάηα ή ειζνάηα. Οζ εθηγμφημζ πανήηιαζακ ιεηά ηδκ εζζαμθή ηςκ Μμββυθςκ ζηδ Μέζδ Ώκαημθή ηαζ ιζα κέα ημονηζηή δφκαιδ ακαδφεδηε, ημ ημονημιακζηυ θφθμ ηςκ Οζσκαλψλ. Έκα άθθμ ζδιακηζηυ ημονηζηυ ηνάημξ ήηακ αοηυ ηςκ Μαιεθμφηςκ ηδξ Ώζβφπημο. Οζ Μαιεθμφημζ (απυ ημκ ανααζηυ mamluk πμο ζδιαίκεζ ζηθάαμξ) ηονζάνπδζακ ζηδκ Ώίβοπημ ηαζ ηδ ονία απυ ημ 1250 ςξ ημ 1517 υηακ δ Ώίβοπημξ πνμζανηήεδηε ζηδκ Οεςιακζηή αοημηναημνία. Ζ ΟΘΧΜΑΝΗΚΖ ΑΤΣΟΚΡΑΣΟΡΗΑ: Μεηά ηδ κίηδ ηςκ εθηγμφηςκ ζημ Μαηγζηένη, έκα άθθμ θφθμ ηςκ Οβμφγζςκ Σμφνηςκ δδιζμφνβδζε ζηδκ Ώκαημθία έκα οπμηεθέξ ζημοξ εθηγμφημοξ ηνάημξ, ημ Οζσκαληθφ ζνπιηαλάην ή κπεειίθη. ιςξ ιεηά ηδ δοκαιζηή ειθάκζζδ ηςκ Μμββυθςκ ηςκ 13μ αζχκα, ημ ιπεδθίηζ ηαηέννεοζε ηαζ δ πενζμπή ιμζνάζηδηε ζε ιζηνά ημονηζηά πνζβηζπάηα (ιπεδθίηζα), οπμηεθή ζημ ιμββμθζηυ πακάημ. Σμ υκμια ημο ηνάημοξ, πνμένπεηαζ απυ ημκ πνχημ ιπέδ ημο ζμοθηακάημο, ημκ Οζκάλ Α’ (1281-1326), μ μπμίμξ δζαηήνολε ηδκ ακελανηδζία ημο Οεςιακζημφ ηνάημοξ ημ 1299. Βκχ ηα άθθα ημονηζηά ιπεδθίηζα είπακ ζοκεπείξ πνμζηνζαέξ ιεηαλφ ημοξ, μ δζάδμπμξ ημο Οζιάκ, μ Οξράλ (13241360) επελέηεζκε ημ ηνάημξ ημο, ηονίςξ εζξ αάνμξ ηδξ ζοκεπχξ ζοννζηκμφιεκδξ αογακηζκήξ αοημηναημνίαξ. Μεηαηίκδζε ηδκ πνςηεφμοζά ημο ζηδκ Πνμφζα ηαζ δδιζμφνβδζε ηδκ Οεςιακζηή Κοαένκδζδ, έκα εεζιυ πμο εα έιεκε ακαθθμίςημξ βζα ηέζζενζξ αζχκεξ. Έεεζε ηζξ κμιμεεηζηέξ αάζεζξ ημο ηνάημοξ ημο ηαζ ςξ ζηυπμ ηδκ επέηηαζδ ημο ζμοθηακάημο. Ο ηνίημξ ιπέδξ (ζμοθηάκμξ) ηςκ Οεςιακχκ, ήηακ μ Μνπξάη Α’ (1360-1389) μ μπμίμξ επελέηεζκε ημ ηνάημξ ημο ζηα ΐαθηάκζα. Σμ 1389 ζηδ Μάρε ηνπ Κνζζπθνπεδίνπ κίηδζε ημκ ζηναηυ ηςκ έναςκ. Οζ Οεςιακμί πνεζάζηδηακ άθθα ελήκηα πνυκζα βζα κα οπμηάλμοκ ηεθζηά ηδ εναία. Ο Μμονάη εθάνιμζε πνχημξ ημκ εεζιυ ηςκ βεκζηζάνςκ (απυ ημ βεκή ζαξί – κέμ ζηνάηεοια). Οζ βεκίηζανμζ ήηακ επίθεηηεξ ζηναηζςηζηέξ ιμκάδεξ, απυ ζηναημθμβδιέκμοξ κέμοξ πνζζηζακμφξ (ηονίςξ Έθθδκεξ, έναμοξ ηαζ Ώθαακμφξ) πμο οπμπνεχκμκηακ κα αζπαζεμφκ ημ Εζθάι. Δ εηπαίδεοζή ημοξ ήηακ πμθφ ζηθδνή ηαζ δ πεζεανπία ημοξ οπμδεζβιαηζηή. Ήηακ οπμπνεςηζηά άβαιμζ ηαζ δζέιεκακ ζε ζηναηχκεξ. Γζα πμθθά πνυκζα, μζ βεκίηζανμζ απμηεθμφζακ ηαζ ηδκ πνμζςπζηή θνμονά ημο εηάζημηε μοθηάκμο. ιςξ ιε ημκ ηαζνυ απέηηδζακ ιεβάθδ δφκαιδ ηαζ ιεηά ημκ 17μ αζχκα ήηακ ιζα απυ ηζξ δοκάιεζξ πμο επδνέαγακ αηυια ηαζ ηζξ απμθάζεζξ ηδξ ηοαένκδζδξ. Ο δζάδμπμξ ημο Μμονάη, Βαγηαδήη Α’ (1389--1402) ηαηέθοζε ηα οπμθείιιαηα ηδξ αμοθβανζηήξ δοκαζηείαξ ηαζ ηαηέθααε ηδ Θεζζαθία. Ξεηίκδζε πμθζμνηία βζα ηδκ ηαηάθδρδ ηδξ Κςκζηακηζκμφπμθδξ, δ μπμία ζχεδηε ηυηε, πάνδ ζηδκ εζζαμθή ημο Μμββυθμο ηαηαηηδηή Σακεξιάλνπ, πμο ζοκέηνζρε ημοξ Οεςιακμφξ ζηδ Μάρε ηεο Άγθπξαο ημ 1402 ηαζ αζπιαθχηζζε ημκ ίδζμ ημκ ΐαβζαγήη. Ο Μπέδξ Μνπξάη Β’ (1360-1451) ιεηαηίκδζε ηδκ πνςηεφμοζά ημο ζηδκ εναηζηή Ώδνζακμφπμθδ ζηδκ μπμία ζηέθεδηε νπιηάλνο, ακαηαηέθααε ηδ Θεζζαθμκίηδ, ηαηέηηδζε ηδκ Ήπεζνμ ηαζ πνμζάνηδζε ηδ εναία. Ο επυιεκμξ ηαζ ιεβαθφηενμξ ζηυπμξ ημο Μμονάη ήηακ πθέμκ δ ηαηάθδρδ ηδξ Κςκζηακηζκμφπμθδξ. 391
Δ Πυθδ έπεζε ηεθζηά ημ 1453, απυ ημκ βζμ ημο, ημκ Μσάκεζ Β’ ηαζ έβζκε δ κέα πνςηεφμοζα ηδξ Οεςιακζηήξ Ώοημηναημνίαξ.
Ο Μωάκεζ ν Πνξζεηήο (1432-1481) Έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο θαηαθηεηέο αιιά θαη ζπνπδαίνπο Σνχξθνπο εγεκφλεο θαη εζληθφο ήξσαο ηεο Σνπξθίαο, ν Μσάκεζ γελλήζεθε ζηελ Αδξηαλνχπνιε, απφ κεηέξα ρξηζηηαλή ζθιάβα. ε ειηθία δψδεθα εηψλ, δηαδέρζεθε ηνλ παηέξα ηνπ, ν νπνίνο παξαηηήζεθε απφ ην ζξφλν. κσο, νη Δπξσπαίνη εθκεηαιιεπφκελνη ην λεαξφ ηεο ειηθίαο ηνπ λένπ ζνπιηάλνπ, επηηέζεθαλ. Οη Οχγγξνη έθηαζαλ κέρξη ηε Βάξλα θαη νη Βελεηνί έθιεηζαλ κε ην ζηφιν ηνπο, ηνλ Διιήζπνλην. Σαπηφρξνλα νη γελίηζαξνη εμεγέξζεθαλ θαηά ηνπ ζνπιηάλνπ θαη ην ράνο θαη ν παληθφο πνπ δεκηνπξγήζεθε, αλάγθαζαλ ηνλ Μνπξάη Β’ λα επαλέιζεη εζπεπζκέλα ζην ζξφλν. Σν 1444 ζπλέηξηςε ηνπ Οχγγξνπο ζηε Βάξλα θαη έβαιε ηάμε ζην βαζίιεηφ ηνπ, ζέηνληαο σο άκεζν ζηφρν ηελ θαηάιεςε ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο. ηαλ ν Μνπξάη πέζαλε ην 1451, ν Μσάκεζ αλέιαβε ακέζσο λα πινπνηήζεη ην φλεηξν ηνπ παηέξα ηνπ. Ζ Κσλζηαληηλνχπνιε ηφηε ήηαλ απνκνλσκέλε θαη πεξηθπθισκέλε απφ ηελ ηνπξθηθή επηθξάηεηα. Κηλδχλεπε φκσο λα πέζεη ζηα ρέξηα ησλ Βελεηψλ, νη νπνίνη κπνξνχζαλ λα θηλήζνπλ κηα λέα ζηαπξνθνξία γηα λα δηψμνπλ ηνπο Οζσκαλνχο απφ ηελ Δπξψπε. Άιισζηε ν λένο ζνπιηάλνο, νξακαηηδφηαλ κηα πξσηεχνπζα αληάμηα ηεο απηνθξαηνξίαο πνπ ζρεδίαδε λα δεκηνπξγήζεη θαη ε Πφιε, παξφιν πνπ είρε πηα ειάρηζηνπο θαηνίθνπο θαη ζρεδφλ θακηά επαξρία, είρε αθφκα ηε ιάκςε κηα απηνθξαηνξηθήο πξσηεχνπζαο. Ο ζνπιηάλνο θξφληηζε λα ζπλάςεη ζπλζήθεο εηξήλεο κε ηνπο Οχγγξνπο θαη ηνπο Βελεηνχο, κε φξνπο επλντθνχο γη’ απηνχο. Αθνχ έθιεηζε απηά ηα κέησπα, έρηηζε ζην Βφζπνξν έλα θάζηξν, ην Ρνχκειε-Υηζάξ, θιείλνληαο έηζη ηελ πξφζβαζε ερζξηθψλ πινίσλ. ηηο 6 Απξηιίνπ 1453 κε κεγάιν ζηξαηφ θαη ηζρπξφ ππξνβνιηθφ πνιηφξθεζε ηελ Πφιε, ε νπνία ακχλζεθε γηα 54 κέξεο θαη ηειηθά έπεζε ζηηο 29 Μαΐνπ 1453. Αθνινχζεζε ζθαγή θαη ιεειαζία, αιιά ν Μσάκεζ εθδειψλνληαο ηελ πξφζεζή ηνπ λα θαηαζηήζεη ηελ πφιε πξσηεχνπζά ηνπ, άξρηζε γξήγνξα ηελ αλνηθνδφκεζή ηεο θαη ηνλ επνηθηζκφ ηεο κε ηνπξθηθφ πιεζπζκφ απφ άιιεο πεξηνρέο. Δπέηξεςε φκσο ζηνπο παιηνχο ρξηζηηαλνχο θαηνίθνπο ηεο λα επαλέιζνπλ, αθνχ ηνπο παξαρψξεζε εγγπήζεηο γηα ηελ αζθάιεηα θαη ηελ πεξηνπζία ηνπο. Μεηέηξεςε ηελ Αγία νθία ζε κνπζνπικαληθφ ηέκελνο θαη άιιαμε ην φλνκα ηεο πφιεο ζε Ηζηαλκπνχι. Πξφζζεζε ζηνπο ηίηινπο ηνπο θαη απηφλ ηνπ Καίζαξα ηεο Ρψκεο, φκσο ζηελ ηζηνξία έκεηλε κε ηελ πξνζσλπκία ν Πνξζεηήο. Σα ηειεπηαία ππνιείκκαηα ηνπ Βπδαληίνπ, δειαδή ε απηνθξαηνξία ηεο Σξαπεδνχληαο θαη ην Γεζπνηάην ηνπ Μηζηξά θαηαιεθζήθαλε ζχληνκα. Ο Μσάκεζ θξάηεζε ηε βπδαληηλή δηνηθεηηθή δνκή θαη ηελ πξνζάξκνζε ζην νζσκαληθφ θξάηνο. πγθέληξσζε ζηελ απιή ηνπ Ηηαινχο θαιιηηέρλεο (ν Gentille Bellini θηινηέρλεζε ην πνξηξέην ηνπ θαη δηαθφζκεζε ην αλάθηνξν), Έιιελεο ιφγηνπο θαη κνπζνπικάλνπο επηζηήκνλεο θαη ίδξπζε θνιιέγηα θαη Παλεπηζηήκην.
392
Έδεημε κεγάιε αλνρή ζηνπο πηζηνχο ησλ άιισλ ζξεζθεηψλ (πξάγκα εμαηξεηηθφ ζπάλην γηα ηελ κεζαησληθή Δπξψπε), φξηζε ηνλ Παηξηάξρε, εγέηε ηνπ ρξηζηηαληθνχ κηιηέη (απηφλνκε ρξηζηηαληθή θνηλφηεηα) θαη ηνπ δήηεζε λα κεηαθξάζεη ηα ρξηζηηαληθά θείκελα ζηελ ηνπξθηθή γιψζζα. Γεληθψο ζηελ Οζσκαληθή απηνθξαηνξία, ε Οξζφδνμε Δθθιεζία είρε πξνλνκηαθή αληηκεηψπηζε ζε ζρέζε κε ηε Ρσκαηνθαζνιηθή. Γηα λα απνδείμεη φηη ήηαλ ν Καίζαξαο ηεο Ρψκεο ζρεδίαδε λα θαηαθηήζεη θαη ηελ Αησλία Πφιε. Σέινο θσδηθνπνίεζε ην πνηληθφ θαη ην ζπληαγκαηηθφ δίθαην. Έλα αηψλα αξγφηεξα ν νπιετκάλ ν Μεγαινπξεπήο (ν Ννκνζέηεο), ηειεηνπνίεζε θαη νξηζηηθνπνίεζε ηελ νζσκαληθή λνκνζεζία. πλέρηζε ηεο θαηαθηήζεηο ηνπ ζηελ Αζία θζάλνληαο κέρξη ηα πεξζηθά ζχλνξα. ‘Έθηηαμε ηζρπξφ λαπηηθφ θαη θαηάθεξε λα αληηκεησπίζεη ηνπο Γελνπάηεο, αιιά ρξεηάζηεθε αξθεηά ρξφληα θαη έλα πφιεκν κε ηε Βελεηία γηα λα ηηο απνζπάζεη ηε Δχβνηα θαη ηα πεξηζζφηεξα λεζηά ηνπ Αηγαίνπ. Καηέζηεζε ππνηειέο ηνπ ην ηαηαξηθφ ραλάην ηεο Κξηκαίαο. Ζ Αιβαλία θαηαιχζεθε ηειηθά κεηά ην 1478, φηαλ πέζαλε ν θεληέξκπεεο ή Γεώξγηνο Καζηξηώηεο, (ν εζληθφο ήξσαο ησλ Αιβαλψλ). Ο θεληέξκπεεο επί 25 ρξφληα είρε απνθξνχζεη κε επηηπρία ηηο ηνπξθηθέο εηζβνιέο. Ζ επίζεζε ησλ Σνχξθσλ ζηελ Βιαρία απνθξνχζηεθε απφ ηνλ εγεκφλα ηεο, Βιάλη Σέπεο ή Παινπθωηή, γλσζηνχ θαη σο Γξάθνπια. ηε ζπλέρεηα θαηέιαβε θαη ηε εξβία, ελψ ηειηθά έθαλε απφβαζε ζηελ Ηηαιία θαη θαηέιαβε ην Οηξάλην ην 1480. Σα ζρέδηά ηνπ, λα βαδίζεη θαηά ηεο Ρψκεο, δηέθνςε ν ζάλαηφο ηνπ, ην Μάην ηνπ 1481.
Σμκ Μςάιεε ΐ’ αημθμφεδζε έκαξ αζχκαξ ζοκεπχκ ηαηαηηήζεςκ ηαζ επέηηαζδξ ηδξ Οεςιακζηήξ αοημηναημνίαξ. Σαοηυπνμκα υιςξ οπήνλε ηαζ άκεδζδ ηςκ βναιιάηςκ. Ο μεςιακζηυξ πμθζηζζιυξ ήηακ έκα ιίβια πμθζηζζιχκ, ημο ανααζημφ, ημο πενζζημφ, ημο ιμββμθζημφ ηαζ ημο ζζθαιζημφ, δεκ απέννζρε υιςξ, ακηίεεηα οζμεέηδζε πμθθά απυ υζα οπήνπακ ζηζξ ηαηαηηδιέκεξ πχνεξ υπςξ ημ ΐογάκηζμ ηαζ δ Μεζμπμηαιία. Δ Οεςιακζηή αοημηναημνία επεδείηκοε πναβιαηζηή ενδζηεοηζηή ακμπή ηαζ μζ αθθυενδζημζ οπήημμί ηδξ απμθάιαακακ πθήνδ εθεοεενία θαηνείαξ, ιε ιυκδ οπμπνέςζδ ηδκ ηαηααμθή ηςκ θυνςκ. Ο Μςάιεε δδιζμφνβδζε ημ ζφζηδια ηςκ μεςιακζηχκ κηιιηεηίσλ δδθαδή ηςκ ενδζηεοηζηχκ εεκχκ ιέζα ζηα πθαίζζα ημο μεςιακζημφ ηνάημοξ. Σμ πνχημ ιζθθζέηζ ήηακ ημ ειιεληθφ ηαζ ανβυηενα δδιζμονβήεδηακ ημ αξκεληθφ ηαζ ημ εβξατθφ. ΐεααίςξ οπήνπε ηαζ ημ ηνπξθηθφ, οπυ ηδκ δβεζία ζημο εΐρε ηνπ Ηζιάκ, αλίςια ακηίζημζπμ ιε αοηυ ημο Παηνζάνπδ πμο ήηακ μ δβέηδξ ημο ειιεληθνχ κηιιηεηίνπ. Ώπυ ημ 1492, μζ δζχλεζξ ηδξ Εενάξ Βλέηαζδξ, οπμπνέςζακ ημοξ Βαναίμοξ κα εβηαηαθείρμοκ ηδκ Εζπακία. Βπί μοθηάκμο Βαγηαδήη Β’, (1481-1512) μζ Βαναίμζ αοημί ανήηακ ηαηαθφβζμ ζηδ Θεζζαθμκίηδ ηαζ ζηδκ Κςκζηακηζκμφπμθδ, υπμο έγδζακ ημοξ επυιεκμοξ αζχκεξ. Ώνβυηενα οπυ ηδκ πίεζδ ηςκ Μεβάθςκ Αοκάιεςκ, ακαβκςνίζηδηακ ημ θαζνιηθφ ηαζ ημ πξνηεζηαληηθφ ιζθθζέηζα, ηα μπμία δεκ οπάημοακ ζημοξ κυιμοξ ημο ηνάημοξ, αθθά πάνζξ ζημ ζφζηδια ηςκ δηνκνινγήζεσλ (ειπμνζηά πνμκυιζα ηαζ εηενμδζηία) πεζνίγμκηακ ιυκα ημοξ ηζξ οπμεέζεζξ ημοξ. Ώοηά ηα ιζθθζέηζα δεκ ακαβκςνίγμκηακ ςξ μεςιακζηά ηαζ ηα ιέθδ ημοξ εεςνμφκηακ λέκμζ, μζ βκςζημί ιεβαληίλνζ. Σμκ Μςάιεε δζαδέπεδηε ιζα ζεζνά ζηακχκ ηαζ απμηεθεζιαηζηχκ ζμοθηάκςκ ιε ημνφθςζδ ηδκ πενίμδμ ημο νπιετκάλ Α’ ηνπ Μεγαινπξεπνύο. Βπί ααζζθείαξ ημο 393
παηένα ημο ηαζ άθθμο ιεβάθμο - ιεηά ημκ Μςάιεε ΐ’ – ηαηαηηδηή, ημο ειίκ Α’ (1512-1520), είπακ πνμζανηδεεί ζηδκ αοημηναημνία υθδ δ Μζηνά Ώζία, δ ονία, δ Παθαζζηίκδ, δ Ώίβοπημξ ηαζ δ Ώνααία ιε ηζξ ζενέξ πυθεζξ ηδξ Μέηηα ηαζ Μεδίκα. Ο εθίι κίηδζε ηαζ ημκ άπδ ηδξ Πενζίαξ, Εζιαήθ ηαζ απέηηδζε ημκ ηίηθμ ημο ιμκαδζημφ πθέμκ Υαιίθε ηνπ Ηζιάκ. ηακ ηαηέηηδζε ηαζ ηδκ Ώίβοπημ ηςκ Μαιεθμφηςκ ηαζ ηαηέθοζε ηδκ δοκαζηεία ηςκ Ώαααζζδχκ, απέηηδζε ημ ζπαεί ηαζ ημκ ιακδφα ημο Πνμθήηδ ηαζ πνυζεεζε ζημοξ ηίηθμοξ ημο ηαζ αοηυκ ημο Πξνζηάηε ηνπ Ηζιάκ. Δ επμπή ημο εθίι ηαζ ιέπνζ ημ εάκαημ ημο μοθεσιάκ ημ 1566, εεςνείηαζ μ πνοζυξ αζχκαξ μζημκμιζηήξ ηαζ πμθζηζζηζηήξ ακάπηολδξ ηδξ Οεςιακζηήξ αοημηναημνίαξ ηαζ ηδκ αημθμφεδζε ιζα ιαηνά πενίμδμξ ζηναηζςηζηήξ ηαζ πμθζηζηήξ ζηαεενυηδηαξ.
Ο νπιεϊκάλ ν Μεγαινπξεπήο (1494-1566) Ο γηνο ηνπ ειίκ, ν νπιετκάλ Α’, είλαη ν ζεκαληηθφηεξνο ίζσο ζνπιηάλνο ηεο Οζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο, αιιά θαη έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο εγεκφλεο ηνπ θφζκνπ ηεο επνρήο ηνπ. Γλσζηφο ζηε Γχζε σο ν Μεγαινπξεπήο θαη ζηνλ κνπζνπικαληθφ θφζκν σο ν Ννκνζέηεο, αλέβεθε ζην ζξφλν κεηά ην ζάλαην ηνπ παηέξα ηνπ ην 1520. Γελλήζεθε ζηελ Σξαπεδνχληα θαη απφ ηελ ειηθία ησλ επηά άξρηζε λα κειεηά ηζηνξία, θηινινγία, ζενινγία, επηζηήκεο θαη ζηξαηησηηθέο ηέρλεο. Απφ πνιχ λένο δηνξίζηεθε δηνηθεηήο ζε δηάθνξεο πεξηθέξεηεο ηεο απηνθξαηνξίαο θαη απέθηεζε δηνηθεηηθή εκπεηξία. ηαλ θαηαθηήζεθε ε Παιαηζηίλε απφ ηνπο Μακεινχθνπο, ν νπιετκάλ δηέηαμε λα μαλαρηηζηνχλ ηα ηείρε ηεο Ηεξνπζαιήκ, ηα νπνία ζψδνληαη θαη ζήκεξα. Ακέζσο κεηά ηελ άλνδφ ηνπ ζην ζξφλν, ζε ειηθία 26 εηψλ, θαηέζηεηιε κηα αληαξζία ηνπ θπβεξλήηε ηεο Γακαζθνχ θαη ζηε ζπλέρεηα θαηέιαβε ην Βειηγξάδη (1521) ζθάδνληαο φινπο ηνπο Οχγγξνπο ππεξαζπηζηέο ηνπ. Γελ άξγεζε λα θαηαθηήζεη θαη ην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο Οπγγαξίαο, κεηά απφ κηα ζαλαηεθφξα κάρε ζηελ νπνία ζθνηψζεθε ν βαζηιηάο ηεο Λνπδνβίθνο θαη 30.000 καρεηέο ηνπ, δηεηζδχνληαο έηζη φιν θαη πην θνληά ζην θέληξν ηεο Δπξψπεο. Σνλ επφκελν ρξφλν ππνρξέσζε ηνπο Ησαλλίηεο Ηππφηεο λα ζπλζεθνινγήζνπλ θαη λα ηνπ παξαδψζνπλ ηε Ρφδν θαη λα εγθαηαζηαζνχλ ζηε Μάιηα. Σν 1529 έθηαζε ζηελ Απζηξία θαη πνιηφξθεζε ηε Βηέλλε, αιιά δελ θαηάθεξε λα ηελ θπξηεχζεη. ηελ Αλαηνιή πξαγκαηνπνίεζε επηηπρή εθζηξαηεία θαηά ηεο Πεξζίαο θαη θαηέιαβε ηελ Σαπξίδα, ηε Βαγδάηε θαη ην Αδεξκπατηδάλ. Ο νζσκαληθφο ζηφινο θπξηαξρνχζε πιένλ ζηνλ Πεξζηθφ θφιπν θαη ζηελ Δξπζξά Θάιαζζα. Σελ ίδηα επνρή ν δηαβφεηνο πεηξαηήο Υατξεληίλ Μπαξκπαξφζαο, απφ ηε Μπηηιήλε, ηξνκνθξαηνχζε ηε Μεζφγεην θαη ην 1529 θαηέιαβε έλα ηζπαληθφ θξνχξην ζην Μαξφθν θαη ζηε ζπλέρεηα ηελ Σχληδα θαη ην Αιγέξη. Κέξδηζε ηελ εθηίκεζε ηνπ ζνπιηάλνπ, ν νπνίνο ηνλ δηφξηζε αξρηλαχαξρν (Καπνπδάλ Παζά) ηνπ νζσκαληθνχ ζηφινπ. Σν 1538 λίθεζε ηνλ ηζπαληθφ ζηφιν ζηελ Πξέβεδα θαη ην ηνπξθηθφ λαπηηθφ θπξηαξρνχζε γηα αξθεηέο δεθαεηίεο ζηε Μεζφγεην. Σα απηφλνκα θξάηε ησλ Βεξβέξσλ ηεο Σξίπνιεο, ηεο Σπλεζίαο, ηνπ Αιγεξίνπ θαη ηνπ Μαξφθνπ έγηλαλ ππνηειή ζηνλ νπιηάλν. Ζ απφπεηξα ηνπ νπιετκάλ λα θαηαιάβεη ηε Μάιηα θαη λα δηψμεη ην ηάγκα ησλ Ηππνηψλ ηεο
394
Μάιηαο (πξψελ Ησαλληηψλ) ζπλάληεζε ηελ ζθιεξή αληίζηαζε ησλ πνιεκηζηψλκνλαρψλ. Μεηά απφ ηεηξάκελε πνιηνξθία θαη φηαλ ε πφιε είρε θαηαζηξαθεί θαη νη κηζνί ηνπιάρηζηνλ ππεξαζπηζηέο ηεο ζθνηψζεθαλ, ήξζε ζε βνήζεηά ηεο ν ηζπαληθφο ζηφινο. Οη Οζσκαλνί έιπζαλ ηελ πνιηνξθία, αθήλνληαο 30.000 λεθξνχο. Ζ Οζσκαληθή απηνθξαηνξία είρε θηάζεη πηα ζην απφγεην ηεο έθηαζήο ηεο. ε κηα λέα εθζηξαηεία θαηά ηεο Οπγγαξίαο, ν ζνπιηάλνο ππέζηε θαξδηαθή πξνζβνιή θαη πέζαλε ην 1566. Σνλ δηαδέρζεθε ν γηνο ηνπ ειίκ Β’, ν νπνίνο παξέιαβε έλα θξάηνο πνπ ηα φξηά ηνπ έθηαλαλ απφ ηα Καξπάζηα σο ηελ Αξαβία θαη απφ ην Μαξφθν σο ηνλ Πεξζηθφ θφιπν. Ο νπιετκάλ εθηφο απφ ηηο ζηξαηησηηθέο επέδεημε θαη πνιηηηθέο θαη δηνηθεηηθέο ηθαλφηεηεο. Δπί ησλ εκεξψλ ηνπ πξνζάξκνζε ηελ νζσκαληθή λνκνζεζία ζηε ζαξία (ην ηζιακηθφ δίθαην) θαη νη Σνχξθνη ηνλ ζπκνχληαη ζήκεξα κε ην πξνζσλχκην ν Ννκνζέηεο. Πξνζηάηεπζε ηηο ηέρλεο θαη ηα γξάκκαηα, έρνληαο ζηελ ππεξεζία ηεο απιήο ηνπ δεθάδεο δσγξάθνπο, θαιιηγξάθνπο, ρξπζνρφνπο, πνηεηέο αιιά θαη αξρηηέθηνλεο θαη επηζηήκνλεο, νη νπνίνη κηζζνδνηνχληαλ απφ ην παιάηη. Ο ίδηνο ν νπιηάλνο ήηαλ αμηφινγνο πνηεηήο. Δίρε ηθαλνχο ζπκβνχινπο θαη ζπλεξγάηεο, φπσο ν ζπνπδαίνο ειιεληθήο θαηαγσγήο αξρηηέθηνλαο ηλάλ (1489-1580). Ο ηλάλ (ην ρξηζηηαληθφ ηνπ φλνκα ήηαλ Ησζήθ) άθεζε έλα ηεξάζηην έξγν, ρηίδνληαο 79 ηεκέλε, 34 αλάθηνξα θαη πάλσ απφ 300 άιια δεκφζηα θηίξηα, φπσο λνζνθνκεία, γέθπξεο, ζρνιεία, ινπηξά, θξνληίδνληαο εθηφο απφ ηελ αξρηηεθηνληθή ηνπο θαη ηνλ πεξηβάιινληα ρψξν ηνπο κε θήπνπο, απιέο θαη δηαθνζκεηηθά ζηνηρεία. Γπν απφ ηα πην νλνκαζηά ηεκέλε πνπ θαηαζθεχαζε ήηαλ ην ηέκελνο ηνπ νπιετκάλ ζηελ Κσλζηαληηλνχπνιε θαη ην Σέκελνο ηνπ ειίκ ζηελ Αδξηαλνχπνιε. ια ηα ηεκέλε πνπ θαηαζθεχαζε ήηαλ βαζηζκέλα ζην ζρέδην ηεο Αγίαο νθίαο. Ο ηλάλ ζεσξείηαη έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο αξρηηέθηνλεο ηεο Δπξψπεο, ηζάμηνο ηνπ Μηραήι Άγγεινπ Ζ Κσλζηαληηλνχπνιε έγηλε κηα ζχγρξνλε επξσπατθή πξσηεχνπζα. Πινπηίζηεθε κε δξφκνπο, αλάθηνξα, κεγαινπξεπή θηίξηα, πδξαγσγεία, ηεκέλε, ρακάκ, ζενινγηθέο ζρνιέο, βνηαληθφ θήπν, γέθπξεο, θξνχξηα θαη άιια δεκφζηα νηθνδνκήκαηα. Σα ρακάκ ήηαλ δεκφζηα ινπηξά, γηαηί νη Οζσκαλνί, (ελ αληηζέζεη κε ηνπο ρξηζηηαλνχο ηεο Γπηηθήο Δπξψπεο πνπ ήηαλ ξππαξνί θαη γεκάηνη δσχθηα, αθφκα θη φηαλ θνξνχζαλ ηα πνιπηειή ξνχρα ηνπο) δνχζαλ ζε αξθεηά πξνρσξεκέλεο ζπλζήθεο πγηεηλήο θαη γεληθψο ήηαλ θαζαξνί. ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε άλνημαλ ηφηε ηα πξψηα θαθελεία ζηνλ θφζκν.
Ο εάκαημξ ημο μοθεσιάκ είκαζ ημ μνυζδιμ ηδξ απανπήξ ηδξ παναηιήξ ημο Οεςιακζημφ ηνάημοξ. Δ εκδοκάιςζδ ηςκ Αοηζηχκ ιμκανπζχκ εηιδδέκζζε ηδκ ςξ ηυηε μεςιακζηή οπενμπή ζηδ Μεζυβεζμ. Σμ ζδιακηζηυηενμ βεβμκυξ ημο 16μο αζχκα είκαζ δ Ναπκαρία ηεο Ναππάθηνπ (1571) ιεηαλφ ημο εκςιέκμο ζηυθμο ηδξ Ηεξάο πκκαρίαο (ΐεκεηχκ, Γεκμοαηχκ, ημο Πάπα, ημο Αμοηάημο ηδξ ααμΎαξ, ηςκ Εππμηχκ ηδξ Μάθηαξ ηαζ ηςκ Ώραμονβζηχκ ααζζθείςκ ηδξ Εζπακίαξ ηαζ Ώοζηνίαξ, οπυ ηδκ δβεζία ημο Γνλ Υνπάλ ηεο Απζηξίαο) αθ’ εκυξ ηαζ, ημο μεςιακζημφ ζηυθμο οπυ ηδκ δβεζία ημο Καπνπδάλ Αιί παζά αθ’ εηένμο. ηδ Ναφπαηημ ηαηαζηνάθδηε μ μεςιακζηυξ ζηυθμξ ηαζ είπε ςξ απμηέθεζια, ηδκ ηονζανπία ηςκ καοηζηχκ δοκάιεςκ ηδξ Αφζδξ επί ηςκ ειπμνζηχκ δνυιςκ, αθθά ηαζ
395
ζηδκ ελαθάκζζδ ηδξ πεζναηείαξ ζηδ Μεζυβεζμ. ηδκ καοιαπία αοηή ηναοιαηίζηδηε ζμαανά, (έπαζε ημ πένζ ημο) μ ιεβάθμξ Εζπακυξ ζοββναθέαξ Μηραήι Θεξβάληεο. Πανά ηδκ μεςιακζηή ήηηα, δ ΐεκεηία έπαζε ηδκ Κφπνμ ημκ ίδζμ πνυκμ ιε ηδ καοιαπία. Δ παναηιή ημο ηνάημοξ πςνίγεηαζ απυ ημοξ ζζημνζημφξ ζε δομ ζηάδζα: Σμ πνχημ (1699-1827) πμο επζηνάηδζε δ ζηαζζιυηδηα, δ αοημηναημνία άνπζζε κα πάκεζ εδάθδ ζηα δοηζηά ζφκμνα, αθθά ηνάηδζε ηδ εέζδ ηδξ ςξ ζζπονήξ πενζθενεζαηήξ δφκαιδξ. Σμ δεφηενμ (1827-1908) υηακ ημ ηνάημξ έπακε εδάθδ ζε υθα ηα ιέηςπα ηαζ οπήνπε δζμζηδηζηή αζηάεεζα ελ αζηίαξ ηδξ ηαηάννεοζδξ ηδξ ζοβηεκηνςηζηήξ ελμοζίαξ. Δ παναηιή είπε δζάθμνεξ αζηίεξ. Δ οπενμπή ηςκ Αοηζηχκ ζηδ ζηναηζςηζηή ηεπκμθμβία, δ απμδοκάιςζδ ηδξ πεζεανπίαξ ηςκ βεκζηζάνςκ, μζ μπμίμζ είπακ απμηηήζεζ ηυζδ ζζπφ ηαζ πθμφημ πμο πμθθέξ θμνέξ επέααθακ ηδ εέθδζή ημοξ ζημ ζμοθηάκμ, δ ζζπονμπμίδζδ ημο ενδζηεοηζημφ ζοκηδνδηζζιμφ, δ βεκζηεοιέκδ δζαθεμνά πμο έθηακε αηυια ηαζ ζηδκ ηαηααμθή πεζθεζηνχ βζα ηδκ ελαβμνά δδιυζζμο αλζχιαημξ ηαζ δ μζημκμιζηή απμδοκάιςζδ ημο ηνάημοξ ήηακ ιενζηέξ απυ αοηέξ. Δ μζημκμιία ηδξ ζηδνζγυηακ ζηδ αάζδ ανβφνμο, αθθά υηακ δ Εζπακία πθδιιφνζζε ηδκ Βονχπδ ιε άνβονμ απυ ημκ Νέμ Κυζιμ, ημ μεςιακζηυ κυιζζια απμδοκαιχεδηε ναβδαία. ’ αοηυ ζοκηέθεζε ηαζ δ ημπή απυ ημοξ ΐεκεημφξ, ζε ηενάζηζεξ πμζυηδηεξ ηίαδδθςκ (ιε ιεζςιέκδ πμζυηδηα ανβφνμο) μεςιακζηχκ κμιζζιάηςκ. Ο πθδεςνζζιυξ ηαζ δ μζημκμιζηή ηαπελία ημο θαμφ έθενε ανηεηέξ ακηανζίεξ αβνμηχκ αθθά ηαζ ζηναηζςηζηχκ. ημ ζηναηζςηζηυ ημιέα οπήνλακ ηάπμζεξ επζηοπίεξ ιε ηδκ απυζπαζδ απυ ηδ ΐεκεηία ηδξ Κφπνμο ημ 1571 ηαζ ηδ Κνήηδξ (ιεηά απυ πμθζμνηία 24 εηχκ, ημο Υάκδαηα) ημ 1669. ιςξ δ δεφηενδ πμθζμνηία ηδξ ΐζέκκδξ ηαζ δ ιάπδ πμο επαημθμφεδζε ημκ επηέιανζμ ημο 1683, ηαηέθδλε ζε ζοκηνζπηζηή ήηηα ηςκ μεςιακζηχκ ζηναηεοιάηςκ απυ ηζξ εκςιέκεξ δοκάιεζξ ηςκ Πμθςκχκ, Ώοζηνζαηχκ ηαζ Γενιακχκ, οπυ ηδκ δβεζία ημο Πμθςκμφ ααζζθζά Ησάλλε νβηέθζθη. Οζ Οεςιακμί ακαβηάζηδηακ κα απμζονεμφκ ηαζ κα εβηαηαθείρμοκ ηάεε ζδέα επέηηαζδξ ημοξ δοηζηά. Τπμπνεχεδηακ ιάθζζηα κα οπμβνάρμοκ ηδ οκεήηδ ημο Κάνθμαζηξ, ημ 1699, ιε ηδκ μπμία παναπςνμφζακ ηδκ Οοββανία ηαζ ηδκ Σνακζοθαακία ζημοξ Ώοζηνζαημφξ. Δ Ρςζία ημο 18μο αζχκα είπε βίκεζ πζα ιζα ιεβάθδ δφκαιδ ηαζ επίθμαμξ ακηίπαθμξ βζα ημοξ Οεςιακμφξ. Μεηά απυ έκα άηοπμ βζα ημοξ ηεθεοηαίμοξ, πυθειμ (1789-1774) μζ Ρχζμζ ηδξ ηζανίκαξ Μεγάιεο Αηθαηεξίλεο, επέααθακ ηδκ ζοκεήηδ ημο Κζμοηζμφη-Κασκανηγή, ιε ηδκ μπμία μζ Οεςιακμί έπακακ ηδκ Κνζιαία. Έκαξ ζμαανυξ υνμξ ηδξ ζοκεήηδξ αοηήξ, ήηακ δ παναπχνδζδ ζημοξ Ρχζμοξ ημο δζηαζχιαημξ κα επειααίκμοκ ζηζξ Παναδμοκάαζεξ Δβειμκίεξ ηαζ δ εθεοεενία καοζζπθμΎαξ ζηα πθμία ιε νςζζηή ζδιαία. Οζ Έθθδκεξ καοηζημί εηιεηαθθεφηδηακ ημκ ηεθεοηαίμ αοηυ υνμ, ορχκμκηαξ ηδξ νςζζηή ζδιαία ζηα πθμία ημοξ. Δ παναηιή ηδξ αοημηναημνίαξ ήηακ ειθακήξ ηαζ έβζκακ δζάθμνεξ πνμζπάεεζεξ ιεηαννοειίζεςκ. Ο μοθηάκμξ ειίκ Γ’ (1789-1807) έηακε ηα ζδιακηζηυηενα αήιαηα. Φίθμξ ημο ααζζθζά ηδξ Γαθθίαξ Λμοδμαίημο ΕΣ’, αθθδθμβναθμφζε ιαγί ημο γδηχκηαξ ημο κα ημκ αμδεήζεζ κα θένεζ ζηδ πχνα ημο ηα ηεπκμθμβζηά επζηεφβιαηα ηδξ Αφζδξ. Ίδνοζε ζηναηζςηζηέξ ζπμθέξ ιδπακζηχκ ηαζ βζαηνχκ ηαζ έηακε ζμαανέξ πνμζπάεεζεξ εηζοβπνμκζζιμφ ηςκ εκυπθςκ δοκάιεςκ. Αδιζμφνβδζε επίζδξ ηζξ πνχηεξ ηεπκζηέξ ζπμθέξ βζα ηδκ εηιάεδζδ ηςκ δοηζηχκ επζζηδιχκ ηαζ
396
ηςκ κέςκ ηεπκμθμβζχκ. ιςξ αοηέξ μζ πνμζπάεεζεξ ζοκάκηδζακ ηδκ ζθμδνή ακηίδναζδ ηςκ βεκζηζάνςκ, μζ μπμίμζ ηαηάθενακ κα ημκ εηενμκίζμοκ ηαζ κα ημκ δμθμθμκήζμοκ. Ο ελάδεθθυξ ημο Μαρκνχη Β’ (1808-1839) ζοκέπζζε ημ ένβμ ημο εθίι ηαζ υηακ μζ βεκίηζανμζ λεζδηχεδηακ ηαζ πάθζ ημ 1826, δεκ δίζηαζε κα ημοξ ζθαβζάζεζ ηαζ κα ηαηανβήζεζ ημ εεζιυ αοηυ βζα πάκηα. Σμ ίδζμ έηακε ηαζ ιε ημ πκεοιαηζηυ ζηήνζβια ηςκ βεκζηζάνςκ, ημοξ δεναίζδδεξ. Κδνφπεδηακ εηηυξ κυιμο, μζ δβέηεξ ημοξ εηηεθέζηδηακ ηαζ ηα ηηίνζά ημοξ ηαηεδαθίζηδηακ. Σμ 1830, μ Μαπιμφη ηαηάνβδζε ηαζ ημ ζφζηδια ηςκ ηζιανίςκ, εκχ επέααθε ημ ημζημφιζ ηαζ ηδκ ζηναηζςηζηή ζημθή ηαηά ηα εονςπασηά πνυηοπα ηαζ επέααθε ημ θέζζ ακηί ημ ζανίηζ. ιςξ ημ ηέθμξ ημο 18μο ηαζ μ 19μξ αζχκαξ ήηακ δ επμπή ηδξ εεκζηήξ αθφπκζζδξ ηςκ θαχκ ζηδκ Ώιενζηή, ζηδκ Βονχπδ ηαζ θοζζηά ηαζ ζηδκ μεςιακζηή αοημηναημνία. Σδκ Ώιενζηακζηή Βπακάζηαζδ, αημθμφεδζε δ Γαθθζηή πμο μζ ζδέεξ ηδξ λεζήηςζακ ημοξ ηαηαπζεζιέκμοξ θαμφξ ηδξ βδναζάξ δπείνμο. εζνά είπακ μζ θαμί ηδξ Νυηζαξ Ώιενζηήξ πμο ιε δβέηδ ημοξ ημκ ηκφλ Μπνιηβάξ, άνπζζακ κα δζχπκμοκ ημοξ Εζπακμφξ δοκάζηεξ ημοξ. Αεκ ιπμνμφζακ θμζπυκ ηα ΐαθηάκζα κα ιείκμοκ απ’ έλς απυ αοηυ ημ παβηυζιζμ πακδβφνζ. Οζ ΐμφθβανμζ, μζ Ώθαακμί, μζ έναμζ, μζ ΐθάπμζ, μζ Μαονμαμφκζμζ ηαζ μζ Έθθδκεξ έηακακ ζοκεπείξ πνμζπάεεζεξ κα δζχλμοκ ημοξ Οεςιακμφξ ηαηαηηδηέξ ημοξ. Έκαξ Έθθδκαξ, αθθά πνςηίζηςξ οπενεεκζηυξ επακαζηάηδξ, μναιαηζζηήξ, δζακμμφιεκμξ ηαζ πμζδηήξ ήηακ μ Ρήγαο Φεξαίνο ή Βειεζηηλιήο.
Ο Ρήγαο Φεξαίνο ή Βειεζηηλιήο (1757-1798) Σν πξαγκαηηθφ ηνπ φλνκα ήηαλ Αληψληνο Κπξηαδήο. Γελλήζεθε απφ εχπνξε ειιεληθή νηθνγέλεηα βιάρηθεο θαηαγσγήο ζην Βειεζηίλν ηεο Θεζζαιίαο θαη γηα ην ιφγν απηφ άιιαμε ην επίζεηφ ηνπ ζε Βειεζηηλιήο. Σν Βειεζηίλν ζηελ αξραηφηεηα νλνκαδφηαλ Φέξξαη θαη νη κεηαγελέζηεξνη ιφγηνη πξφζζεζαλ ζην φλνκά ηνπ ην Φεξαίνο κε ην νπνίν έγηλε επξχηεξα γλσζηφο. Απφ ηα ειάρηζηα πνπ γλσξίδνκε γηα ηε λεαληθή ηνπ ειηθία, είλαη φηη ηα πξψηα ηνπ γξάκκαηα ηα δηδάρζεθε ζηε Εαγνξά ηνπ Πειίνπ θαη αξγφηεξα πήγε ζηα Ακπειάθηα γηα επξχηεξε κφξθσζε. Έγηλε δάζθαινο ζην Πήιην, αιιά ζε κηα ζπκπινθή, ζθφησζε έλα Σνχξθν πξφθξηην θαη αλαγθάζηεθε γηα ιίγν, λα θαηαθχγεη ζην Ληηφρσξν ηνπ Οιχκπνπ φπνπ θαη θαηαηάρηεθε ζηνπο αξκαηνινχο (έλνπινη αληάξηεο). Σαμίδεςε ζηελ Κσλζηαληηλνχπνιε θη εθεί έκαζε γαιιηθά θαη γεξκαληθά. Γλσξίζηεθε κε ηνλ πξίγθηπα Αιέμαλδξν Τςειάληε. ηαλ ν ηειεπηαίνο δηνξίζηεθε εγεκφλαο ηεο Μνιδαβίαο, έθπγε καδί ηνπ θαη ζχληνκα έγηλε γξακκαηέαο ηνπ εγεκφλα ηεο Βιαρίαο, Μαπξνγέλλε. ην Βνπθνπξέζηη γλσξίζηεθε κε ηελ εθεί θνηλσλία ησλ Φαλαξησηψλ θαη κε ηνπο «θσηηζκέλνπο» (νπαδνχο ηνπ Γηαθσηηζκνχ) ιφγηνπο ηεο Ζγεκνληθήο Αθαδεκίαο - θάηη ζαλ Παλεπηζηήκην. Δθεί έκαζε γηα ηε Γαιιηθή Δπαλάζηαζε θαη άξρηζε λα πηζηεχεη φηη θάηη παξφκνην ζα κπνξνχζε λα ζπκβεί θαη κε ηνπο ππφδνπινπο νξζφδνμνπο ρξηζηηαληθνχο ιανχο ησλ Βαιθαλίσλ, ψζηε λα πεηχρνπλ ηελ απηνδηάζεζή ηνπο. Μεηά ην ξσζνηνπξθηθφ πφιεκν ηνπ 1787 θαη ηελ ήηηα ηεο Σνπξθίαο, ν
397
Μαπξνγέλλεο απνθεθαιίζηεθε σο ππεχζπλνο ηεο ήηηαο θαη ν Ρήγαο θαηέθπγε ζηε Βηέλλε. ηε Βηέλλε, πξσηεχνπζα ηεο Απζηξηαθήο Απηνθξαηνξίαο ππήξρε κεγάιε ειιεληθή θνηλφηεηα. Δθεί ηχπσζε δπν βηβιία ηνπ ην ρνιείνλ ησλ ληειηθάησλ εξαζηψλ, δηεγήκαηα εκπινπηηζκέλα κε ηξαγνχδηα θαη ην Φπζηθήο Απάλζηζκα, εθιατθεπκέλε ζπιινγή απφ γεξκαληθά θαη γαιιηθά εγρεηξίδηα θπζηθήο θαη αζηξνλνκίαο. ην βηβιίν απηφ ππάξρεη θαη ε θξάζε φπνηνο ειεχζεξα ζπιινγάηαη, ζπιινγάηαη θαιά. ια απηά ηα ηχπσλε ζην ηππνγξαθείν ηνπ Μαξθίδε Πνχιηνπ πνπ εμέδηδε κηα ειιελφγισζζε εθεκεξίδα κε ηίηιν Ζ Δθεκεξίο. ηε Βηέλλε επίζεο εμέδσζε κηα ζεηξά απφ ράξηεο, έλα ηεο Μνιδαβίαο, έλα ηεο Βιαρίαο θαη έλα (εθδνηηθφ επίηεπγκα γηα ηελ επνρή ηνπ), δσδεθάθπιιν δηαζηάζεσλ 2,07Υ2,02 κ. ηελ Υάξηα ηεο Διιάδαο, πνπ εθηφο απφ γεσγξαθηθφο είλαη θαη ηζηνξηθφο εκπινπηηζκέλνο κε άθζνλα ζηνηρείσλ αξραίσλ νλνκαζηψλ πφιεσλ, πνηακψλ, ρσξψλ κε επηζεκάλζεηο αξραηνινγηθψλ ρψξσλ θαη ζρεδηαγξάκκαηα καρψλ θαη λαπκαρηψλ. Ο Ρήγαο έγξαθε ζηε δεκνηηθή γιψζζα, αληί γηα ηελ θιαζζηθίδνπζα πνπ ρξεζηκνπνηνχζαλ ηφηε νη ιφγηνη. Ο επαλαζηαηηθφο αλαβξαζκφο ηεο Δπξψπεο θαη νη λίθεο ηνπ Ναπνιένληα ελζνπζηάδνπλ ηνλ Ρήγα θαη ζπλαξπάδνπλ ηνπο Έιιελεο, αιιά θαη ηνπο άιινπο βαιθάληνπο πνπ δνπλ ζηελ Απζηξία. Σχπσζε επίζεο ην Δπαλαζηαηηθφ Μαληθέζην θαη ηελ Πξνθήξπμε έλα είδνο ζπληάγκαηνο, ζχκθσλα κε ην νπνίν, φινη Αιβαλνί, Έιιελεο, Αξκέλεδεο, Βιάρνη θαη Σνχξθνη, ρσξίο εμαίξεζε ζξεζθείαο ή γιψζζαο, είλαη ίζνη ζηνλ λφκν ζηε κφξθσζε θαη ζηε δηνίθεζε. Γελ είλαη βέβαην φηη ίδξπζε ή ζπκκεηείρε ζε επαλαζηαηηθή ή κπζηηθή νξγάλσζε. Φπζηθά είρε επαθέο κε εθαηνληάδεο πξνζσπηθφηεηεο, επαλαζηάηεο, ιφγηνπο, εκπφξνπο θαη άιινπο. Έθηηαμε κηα ηακπαθέξα θηηαγκέλε απφ ξίδεο δάθλεο ηνπ ηεξνχ ηνπ Απφιισλα θαη ηελ έζηεηιε ζηνλ Ναπνιένληα κε ηελ παξάθιεζε λα ηνλ ζπλαληήζεη ζηελ Ηηαιία. ηελ πνξεία ηνπ γηα ηελ πξαγκαηνπνίεζε απηήο ηεο ζπλάληεζεο θαη ελψ βξηζθφηαλ ζηελ Σεξγέζηε ηνλ πξφδσζε έλαο Έιιελαο έκπνξνο ν Γεκήηξηνο Οηθνλφκνπ, ζπλεηαίξνο ηνπ ζπλεξγάηε ηνπ Ρήγα, Αληψλε Κνξσληνχ, πνπ ήηαλ καδί ηνπ. Ζ απζηξηαθή αζηπλνκία ηνπο ζπλέιαβε θαη ηνπο νδήγεζε ζηε Βηέλλε. Δθεί αθνχ αλαθξίζεθαλ ν Ρήγαο θαη επηά ζχληξνθνί ηνπ, εζηάιεζαλ κε ζπλνδεία ζην Βειηγξάδη θαη παξαδφζεθαλ ζηνπο Οζσκαλνχο. Καηφπηλ δηαηαγήο απφ ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε, ζηηο 24 Ηνπλίνπ 1798, ν Ρήγαο θαη νη επηά ζηξαγγαιίζηεθαλ θαη ηα πηψκαηά ηνπο ξίρηεθαλ ζην Γνχλαβε. Άγαικα ηνπ Ρήγα ππάξρεη ηελ έμσ απφ ην Παλεπηζηήκην ηεο Αζήλαο θαη ζην Βειηγξάδη. Ο Ρήγαο ζεσξείηαη πξφδξνκνο ηνπ λενειιεληθνχ Γηαθσηηζκνχ θαη πξσηνκάξηπξαο ηνπ απειεπζεξσηηθνχ αγψλα φισλ ησλ ιαψλ ηεο Βαιθαληθήο. Ο επαλαζηαηηθφο χκλνο ηνπ ν Θνχξηνο κηιάεη γηα φινπο ηνπο ππφδνπινπο ιανχο ησλ Οζσκαλψλ απφ ηε Βνζλία σο ηελ Αξαβία θαη ηνλίδεη: Καιιίηεξα κηαο ψξαο ειεχζεξε δσή, παξά ζαξάληα ρξφληα ζθιαβηά θαη θπιαθή.
Σδκ πενίμδμ ηςκ ιεηαννοειίζεςκ ηςκ ζμοθηάκςκ εθίι Γ’ ηαζ Μαρκνχη Β’ ζοκεπίζηδηε δ ζοννίηκςζδ ηςκ εδαθχκ ηδξ αοημηναημνίαξ. Οζ απμζηζαηέξ επειαάζεζξ ηςκ εονςπασηχκ δοκάιεςκ ζηζξ αθνζηακζηέξ ηηήζεζξ ηδξ, δ εεκζηή αθφπκζζδ ηςκ ααθηακζηχκ θαχκ ηαζ μζ επειαάζεζξ ηζξ Ρςζίαξ ήηακ ιενζηέξ απυ ηζξ αζηίεξ αοηήξ ηδξ ζοννίηκςζδξ. Σδκ εηζηναηεία ημο Ναπμθέμκηα ζηδκ Ώίβοπημ ημ 1798, αημθμφεδζε ημ απμζπζζηζηυ ηίκδια ημο Μσράκελη Άιπ. Σμ 1805 λέζπαζε δ ιεβάθδ ζεναζηή επακάζηαζδ, ημ 1812 δ Ρςζία απέζπαζε ηδ ΐεζζανααία ηαζ δ 398
ακηανζία ημο Ώθί Παζά αμήεδζε ηδκ έκανλδ ηδξ επακάζηαζδξ ηςκ Βθθήκςκ ημο 1821. Ο λεζδηςιυξ ηςκ Βθθήκςκ πνμηάθεζε ηδκ επέιααζδ ηςκ Μεβάθςκ Αοκάιεςκ, ιε απμημνφθςια ηδ Ναπκαρία ηνπ Ναβαξίλνπ ημ 1827 πμο μδήβδζε ζηδκ ακαβκχνζζδ ηδξ ακελανηδζίαξ ηδξ Βθθάδαξ ηαζ ζηδκ αοημκμιία ηδξ εναίαξ. Σμ 1830 μζ Γάθθμζ ηαηέθααακ ηδκ Ώθβενία ηαζ ημ 1831 μ Μςπάιεκη Άθο ηδξ Ώζβφπημο εζζέααθε ζηδ ονία. Βπί ααζζθείαξ ημο Αβδνχι Αδίδ (1861-1876) ηαζ πανά ηζξ ιεηαννοειίζεζξ πμο είπακ βίκεζ ζοκεπίζηδηακ μζ ελεβένζεζξ ηαζ μζ απμζπίζεζξ εδαθχκ. Με ηδ ζοκεήηδ ημο Ώβίμο ηεθάκμο πμο οπμβνάθδηε ιεηά απυ έκα κέμ νςζμημονηζηυ πυθειμ (1878) ακελανηδημπμζήεδηακ δ εναία, ημ Μαονμαμφκζμ ηαζ δ Ρμοιακία εκχ αοημκμιήεδηε δ ΐμοθβανία. Δ Βθθάδα ηένδζζε ηδ Θεζζαθία ηαζ ηδκ Άνηα, εκχ απέηοπε αηυια ιζα επακάζηαζδ ζηδκ Κνήηδ. Σδκ ίδζα πνμκζά δ Κφπνμξ παναπςνήεδηε ζηδκ Ώββθία, ημ 1881 μζ Γάθθμζ ηαηέθααακ ηδκ Σοκδζία ηαζ μζ Άββθμζ ηδκ Ώίβοπημ. Δ ιαηνυπνμκδ ααζζθεία ημο Αβδνχι Υακίη Β’ (1876-1909) ήηακ ζπεηζηά εζνδκζηή. Πναβιαημπμζήεδηε ιυκμ έκαξ ζφκημιμξ πυθειμξ ιε ηδκ Βθθάδα ημ 1897, πμο πανά ηδκ κίηδ ηςκ Οεςιακχκ, μδήβδζε θίβμ ανβυηενα ηδκ Κνήηδ ζε αοημκυιδζδ απυ ηδκ αοημηναημνία. ιςξ δ ημζκςκζηή ακαηαναπή ζημ εζςηενζηυ ηδξ πχναξ ήηακ ιεβάθδ ηαζ έκα πθαηφ ζχια, κέςκ ιμνθςιέκςκ ζε δοηζηά πακεπζζηήιζα, αλζςιαηζηχκ ηαζ δζακμμοιέκςκ (μζ Νένη Οζσκαλνί ή Νεφηνπξθνη), πίεγε βζα ηδκ εέζπζζδ ζοκηάβιαημξ. Ο ζμοθηάκμξ απμδέπεδηε ηδκ ρήθζζδ ζοκηάβιαημξ πμο υνζγε υηζ δ πχνα ήηακ ημζκμαμοθεοηζηή ζοκηαβιαηζηή ιμκανπία, αθθά μ αοηανπζηυξ Ώαδμφθ Υαιίη δεκ ιπυνεζε κα πνμζανιμζεεί ζημ πκεφια ηςκ ηαζνχκ. Γνήβμνα αβκυδζε ηδκ φπανλδ ηαηαζηαηζημφ πάνηδ ηδξ πχναξ , ημκ ηαηάνβδζε ζηδκ πνάλδ ηαζ ζοκέπζζε κα ηοαενκά ιε ημκ δζηυ αοηανπζηυ ηνυπμ δζαηοαένκδζδξ. Σμ πνχημ ημονηζηυ φκηαβια έγδζε ιυκμ δομ πνυκζα. Δ Οεςιακζηή αοημηναημνία απμηαθμφκηακ πζα μ Μεγάινο Αζζελήο υπζ ηυζμ βζα ηδκ ηαηή μζημκμιζηή ηδξ ηαηάζηαζδ, υζμ βζα ημ μθμέκα ηαζ ιεβαθφηενμ πμθζηζζηζηυ πάζια πμο ηδκ πχνζγε απυ ηζξ άθθεξ εονςπασηέξ δοκάιεζξ. ηδκ πναβιαηζηυηδηα ημ πνυαθδια ηδξ αοημηναημνίαξ, ήηακ απμηέθεζια ηδξ ακζηακυηδηαξ κα ζοκδζαθθαβεί ιε ημκ ελςηενζηυ ζιπενζαθζζιυ ηαζ ημκ ακενπυιεκμ εζςηενζηυ εεκζηζζιυ. Δ ηεθζηή θάζδ ηδξ δζάθοζδξ ηδξ αοημηναημνίαξ άνπζζε ιε ηδ ζηναηζςηζηή ελέβενζδ ημο 1908 πμο οπμηζκήεδηε απυ ηδκ ιοζηζηή μνβάκςζδ Έλσζε θαη ηεο Πξφνδνο ηαζ ημ ηίκδια ηςκ Νεφηνπξθσλ. Οζ Νευημονημζ, έπμκηαξ ηαζ ηδ ζοκδνμιή ηδξ αζηζηήξ ηάλδξ (αοηή ηδκ απμηεθμφζακ ηονίςξ Βαναίμζ, Έθθδκεξ ηαζ Ώνιέκζμζ, έιπμνμζ ηαζ αζμιήπακμζ) επακέθενακ ιε ζηναηζςηζηυ πναλζηυπδια, ζε ζζπφ ημ φκηαβια ημο 1876 ηαζ επέααθακ ηδκ ζφβηθζζδ ημο Κμζκμαμοθίμο. ηακ μ Ώαδμφθ Υαιίη πνμζπάεδζε ηαζ πάθζ κα επακαθένεζ ημ αοηανπζηυ ηαεεζηχξ, ημκ εηενυκζζακ ηαζ ημκ ακηζηαηέζηδζακ ζημ ενυκμ ιε ημκ αδεθθυ ημο Μερκέη Δ’ (1909-1918). Σμ ηίκδια ηςκ Νευημονηςκ πνμηάθεζε ακηζδνάζεζξ ζηα ΐαθηάκζα, δ ΐμοθβανία ακελανηδημπμζήεδηε ηαζ δ Ώοζηνία πνμζάνηδζε ηδ ΐμζκία ηαζ ηδκ Βνγεβμαίκδ. Σμ 1911 λέζπαζε πυθειμξ ιε ηδκ Εηαθία δ μπμία απέζπαζε απυ ηδκ αοημηναημνία ηδ Λζαφδ ζηδκ Ώθνζηή ηαζ ηα Αςδεηάκδζα ζημ Ώζβαίμ. ε έκα πνυκμ ηα εκςιέκα πνζζηζακζηά ααζίθεζα ηδξ Βθθάδαξ, εναίαξ, ΐμοθβανίαξ ηαζ Μαονμαμοκίμο λεηίκδζακ ημκ Πξψην Βαιθαληθφ Πφιεκν (1912-1913) πμο είπε ςξ
399
απμηέθεζια ηδκ απχθεζα υθςκ ζπεδυκ ηςκ ααθηακζηχκ εδαθχκ απυ ημοξ Οεςιακμφξ, εηηυξ ηδξ Ώκαημθζηήξ Θνάηδξ ιε ηδκ Κςκζηακηζκμφπμθδ. ηακ ημ 1914 άνπζζε μ Πνχημξ Παβηυζιζμξ Πυθειμξ, δ Οεςιακζηή αοημηναημνία ηάπεδηε ζημ πθεονυ ηδξ Γενιακίαξ ηαζ ηςκ ζοιιάπςκ ηδξ. Δ ήηηα ηςκ Κεκηνζηχκ Αοκάιεςκ ηαηέθδλε ζηδκ οκεήηδ ηςκ εανχκ ημο 1920, ζφιθςκα ιε ηδκ μπμία, υθδ δ ανααζηή Μέζδ Ώκαημθή (ονία, Παθαζζηίκδ, Λίαακμ, Ενάη), πνμζανηήεδηακ ζηζξ Αοηζηέξ Αοκάιεζξ ηαζ δ Ώκαημθζηή Θνάηδ ιαγί ιε ηδκ πενζμπή ηδξ ιφνκδξ, πενζήθεακ ζηδκ ηαημπή ηδξ Βθθάδαξ. Πνμαθεπυηακ επίζδξ δ ίδνοζδ εηηεηαιέκμο ανιεκζημφ ηνάημοξ ηαζ αοημκυιδζδ ηςκ ημονδζηχκ πενζμπχκ. Δ Κςκζηακηζκμφπμθδ ηαζ ηα ηεκά πενκμφζακ οπυ δζεεκή έθεβπμ. Σμ 1918 πέεακε μ ζμοθηάκμξ ηαζ ημκ δζαδέπεδηε μ αδεθθυξ ημο Μερκέη η’ (1918-1922), ηεθεοηαίμξ μοθηάκμξ ηδξ Οεςιακζηήξ Ώοημηναημνίαξ ηαζ 100 μξ Υαθίθδξ. Σμ 1915 εκχ δζανημφζε μ πυθειμξ, ζηδκ Ώκαημθία, λέζπαζακ ιειμκςιέκεξ ακηανζίεξ Ώνιεκίςκ. Ώοηέξ μδήβδζακ ζημ κυιμ Σαπζίν, αάζεζ ημο μπμίμο, ιεηαλφ Εμοκίμο 1915 ηαζ Ώπνζθίμο 1916, εηαημκηάδεξ πζθζάδεξ Ώνιεκίςκ οπμπνεχεδηακ κα εβηθεζζεμφκ ζε ζηναηυπεδα ζοβηέκηνςζδξ ηαζ κα μδδβδεμφκ ζηδ εακάηςζδ ή ζημκ εηπαηνζζιυ. Οζ αζαζιμί, μζ ηνειάθεξ, μζ πκζβιμί, μζ δζχλεζξ ηαζ δ ηάεε είδμοξ ζθαβή ακδνχκ, βοκαζηχκ ηαζ παζδζχκ, μδήβδζακ ζε ιαγζηυ εάκαημ πζθζάδεξ Ώνιεκίμοξ (απυ 800.000 ςξ 1.500.000). Βίκαζ δ πνχηδ Γελνθηνλία ημο 20μο αζχκα (δ δεφηενδ είκαζ ημ Οθμηαφηςια ηςκ Βαναίςκ, ζημκ ΐ’ Παβηυζιζμ Πυθειμ). Δ οκεήηδ ηςκ εανχκ, πμο ζοννίηκςκε ηδκ αοημηναημνία ζηα υνζα ηδξ Μζηνάξ Ώζίαξ, ανήηε ακηίεεημοξ ανηεημφξ εεκζηζζηέξ αλζςιαηζημφξ, μζ μπμίμζ απμθάζζζακ κα ηζκδεμφκ δοκαιζηά. Ο ζηυπμξ ημοξ δεκ ήηακ δ ακααίςζδ ηςκ κεηνήξ πθέμκ Οεςιακζηήξ αοημηναημνίαξ, αθθά δ δδιζμονβία εκυξ εεκζημφ ημονηζημφ ηνάημοξ, ααζζζιέκμο ζημοξ ημονηυθςκμοξ πθδεοζιμφξ ηδξ Ώκαημθίαξ, δ απεθεοεένςζδ ηδξ πενζμπήξ ηδξ ιφνκδξ ηαζ δ εηδίςλδ ηςκ Βθθήκςκ απυ ηδ Μζηνά Ώζία. Οοζζαζηζηά βζα πνχηδ θμνά μ πνμζδζμνζζιυξ Σνχξθνο ζήιαζκε εεκζηή ηαηαβςβή ηαζ υπζ ιζα αηυιδ ενδζηεοηζηή μιάδα (έζης ηαζ ηονίανπδ), ζηα πθαίζζα ηδξ Οεςιακζηήξ αοημηναημνίαξ. Δβέηδξ ηδξ μιάδαξ ηςκ αλζςιαηζηχκ αοηχκ, ακαδείπηδηε μ ιεηέπεζηα ζδνοηήξ ηαζ πνχημξ πνυεδνμξ ηδξ Σμονηζηήξ Αδιμηναηίαξ, Μνπζηαθά Κεκάι (Αηαηνύξθ).
Ο Μνπζηαθά Κεκάι Αηαηνύξθ (1881-1938) Θεσξείηαη θαη είλαη ν ζεκαληηθφηεξνο Σνχξθνο πνιηηηθφο, επαλαζηάηεο, κεηαξξπζκηζηήο θαη αλακνξθσηήο ηνπ ηνπξθηθνχ θξάηνπο θαη έλαο απφ ηνπο πην ξηδνζπαζηηθνχο εγέηεο ηεο ζχγρξνλεο παγθφζκηαο ηζηνξίαο. Γελλήζεθε ζηε ππφ νζσκαληθφ έιεγρν, Θεζζαινλίθε. Ο παηέξαο ηνπ ν Αιβαλφο Αιί Ρηδά ήηαλ ηεισλεηαθφο θαη αξγφηεξα μπιέκπνξνο πέζαλε φηαλ ν Μνπζηαθά ήηαλ επηά εηψλ θαη ηνλ κεγάισζε ε κάλα ηνπ Ενπκπευληέ Υαλνχκ. ε ειηθία δψδεθα εηψλ γξάθηεθε ζε ζηξαηησηηθή ζρνιή ζηε Θεζζαινλίθε θαη κεηά απφ δπν ρξφληα ζηελ ρνιή Αμησκαηηθψλ ζην Μνλαζηήξη. Σν 1899 θνίηεζε ζηε ηξαηησηηθή Αθαδεκία ηεο
400
Κσλζηαληηλνχπνιεο θαη κεηά ζηε ρνιή Δπηηειψλ Αμησκαηηθψλ. Δίθνζη ηεζζάξσλ εηψλ ήηαλ ινραγφο. Καηά ηε δηάξθεηα ηεο θνίηεζήο ηνπ επεξεάζηεθε απφ ηηο εζληθηζηηθέο θαη θηιειεχζεξεο ηδέεο ησλ Νεφηνπξθσλ θαη άξρηζε λα αλαπηχζζεη πνιηηηθή δξαζηεξηφηεηα. Σν 1907, δηνξίδεηαη ζηε Θεζζαινλίθε, ε νπνία είρε γίλεη ην θέληξν δξαζηεξηφηεηαο ηεο νξγάλσζεο «Έλσζε θαη Πξφνδνο». Πνιέκεζε θαηά ησλ Ηηαιψλ ζηε Ληβχε θαη θαηά ησλ Βνπιγάξσλ ζηνλ Βαιθαληθφ πφιεκν. Σαμίδεςε ζηε Βνπιγαξία, Γαιιία, Απζηξία θαη Γεξκαλία θαη επεξεάζηεθε βαζεηά απφ ηα πνιηηεχκαηα θαη ηηο ζπλζήθεο δσήο ησλ δπηηθψλ θνηλσληψλ, πξάγκα πνπ ζα επηδξάζεη ζηηο κεηέπεηηα κεηαξξπζκηζηηθέο ηνπ απνθάζεηο. ηνλ Πξψην Παγθφζκην Πφιεκν δηαθξίζεθε ζηηο κάρεο θαηά ησλ Βξεηαλψλ θαη Γάιισλ ζηελ Καιιίπνιε θαη ζηε ζπλέρεηα θαηά ησλ Ρψζσλ ζηελ Αλαηνιία. ε ειηθία 36 ήηαλ ήδε ηαμίαξρνο. Σνλ ηειεπηαίν ρξφλν ηνπ πνιέκνπ σο δηνηθεηήο ηξαηηάο, βξηζθφηαλ ζηελ Παιαηζηίλε θαη νξγάλσζε κε επηηπρία ηελ ππνρψξεζε ησλ νζσκαληθψλ ζηξαηεπκάησλ πξνο ην βνξξά, φηαλ νη Βξεηαλνί πξνήιαπλαλ ξαγδαία. Μεηά ηελ ήηηα ηεο Γεξκαλίαο θαη ησλ ζπκκάρσλ ηεο θαη ηελ αλαθσρή πνπ αθνινχζεζε, ν Μνπζηαθά βξέζεθε ζηελ Κσλζηαληηλνχπνιε, φπνπ βξήθε ην ζπκκαρηθφ ζηφιν αγθπξνβνιεκέλν ζην ιηκάλη ηεο. ιεο νη πιεξνθνξίεο κηινχζαλ γηα ηνπο ηαπεηλσηηθνχο φξνπο θαη ηνλ επηθείκελν δηακειηζκφ ηεο απηνθξαηνξίαο. Οξγάλσζε ηνπο νπαδνχο ηεο εζληθηζηηθήο ηδέαο, ελάληηα ζηελ παζεηηθή ζηάζε ηνπ ζνπιηάλνπ θαη ηεο Απιήο ηνπ. Ζ θπβέξλεζε γηα λα ηνλ απνκαθξχλεη ηνλ δηφξηζε δηνηθεηή ψκαηνο ζηηο αλαηνιηθέο επαξρίεο γηα λα νξγαλψζεη ηελ απνζηξάηεπζε ηνπ ζηξαηνχ θαη λα θαηαζηείιεη ηηο αληαξζίεο αηάθησλ πνπ αληηδξνχζαλ ζηνλ αθνπιηζκφ. Ήηαλ νη εκέξεο ηεο απφβαζεο ειιεληθψλ ζηξαηεπκάησλ ζηε κχξλε, πξάγκα πνπ μεζήθσζε ηα παηξησηηθά αηζζήκαηα φρη κφλν ησλ ζηξαηησηηθψλ αιιά θαη φινπ ηνπ ιανχ. Αληίζεηα κε ηηο εληνιέο πνπ είρε, κφιηο έθζαζε ζηε ακςνχληα, άξρηζε λα νξγαλψλεη λέν εζληθφ ζηξαηφ θαη ππέγξαςε καδί κε άιινπο ζηξαηησηηθνχο πξσηφθνιιν αληίζηαζεο θαηά ησλ ζπκκαρηθψλ ζηξαηεπκάησλ θαη πξνψζεζεο αληαξηνπνιέκνπ ελαληίνλ ηνπο. Ο νπιηάλνο ηνλ δηέγξαςε απφ ηηο ηάμεηο ηνπ ζηξαηνχ θαη ηνλ θήξπμε εθηφο λφκνπ. κσο ν Μνπζηαθά ζπγθάιεζε Δζληθή πλέιεπζε ζην Δξδεξνχκ θαη κηα δεχηεξε ζηε εβάζηεηα, ε νπνία δηαθήξπμε ηελ δεκηνπξγία ηεο «Σνπξθίαο γηα ηνπο Σνχξθνπο» θαη εμέιεμε ηνλ Κεκάι πξφεδξν ηεο «Δηαηξίαο γηα ηελ πξνάζπηζε ησλ εζληθψλ δηθαησκάησλ». Ο νπιηάλνο κε ηελ ηδηφηεηά ηνπ σο Υαιίθεο, θήξπμε ηεξφ πφιεκν ελαληίνλ ησλ εζληθηζηψλ θαη θαηαδίθαζε ζε ζάλαην ηνλ Μνπζηαθά. ε απάληεζε ,ν Μνπζηαθά άξρηζε λα νξγαλψλεη ηαθηηθφ ζηξαηφ θαη ζηηο 23 Μαΐνπ 1920, ζπγθαιεί ζηελ Άγθπξα ηελ «Μεγάιε Δζλνζπλέιεπζε», ε νπνία ηνλ εμέιεμε πξφεδξν ηεο Πξνζσξηλήο Κπβέξλεζεο θαη ςήθηζε έλα ζχληαγκα, ην νπνίν κεηαζρεκάηηδε ηελ Οζσκαληθή Απηνθξαηνξία ζε εζληθφ ηνπξθηθφ θξάηνο, ηελ Σνπξθηθή Γεκνθξαηία. Σν λέν θξάηνο άξρηζε ζηαδηαθά λα αλαγλσξίδεηαη θαη λα αλαθηά εδάθε απφ ηνπο νβηεηηθνχο (ην Καξο), Γάιινπο (ηελ Κηιηθία), ηνπο Ηηαινχο (ηελ Αηηάιεηα θαη ην Ηθφλην), ηνπο χξνπο (ηελ Αιεμαλδξέηηα). Ο ηειεπηαίνο αληίπαινο, ε Διιάδα εηηήζεθε ηνλ Αχγνπζην ηνπ 1922 θαη εγθαηέιεηςε ηε κχξλε, ηεξκαηίδνληαο έηζη ηελ ηξηζρηιηεηή ειιεληθή παξνπζία ζηελ Ησλία. ηηο 23 Οθησβξίνπ 1923, ε Δζλνζπλέιεπζε ηεο Άγθπξαο, θήξπμε ηε ρψξα θνηλνβνπιεπηηθή δεκνθξαηία θαη πακςεθεί πξψην ηεο Πξφεδξν, ηνλ Μνπζηαθά Κεκάι. Οη Βξεηαλνί εγθαηέιεηςαλ ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε θαη ν ηειεπηαίνο
401
ζνπιηάλνο δηέθπγε ζην εμσηεξηθφ. Έλα ρξφλν αξγφηεξα θαηαιχζεθε θαη ην Υαιηθάην θαη ε Άγθπξα έγηλε ε λέα πξσηεχνπζα ηνπ θξάηνπο. Ο Κεκάι ίδξπζε ην Λατθφ Γεκνθξαηηθφ Κφκκα πνπ κνλνπψιεζε ηελ εμνπζία σο ην 1948. Ο Κεκάι ήηαλ πηα ν απφιπηνο θπξίαξρνο ελφο νηθνλνκηθά θαη πνιηηηζηηθά θαζπζηεξεκέλνπ θξάηνπο. Οη κεηαξξπζκίζεηο πνπ επέβαιε ήηαλ θπξηνιεθηηθά ξηδνζπαζηηθέο. Μεξηθέο κφλν απφ απηέο ήηαλ: - Αλαγλψξηζε ηζφηεηαο αλδξψλ θαη γπλαηθψλ. Οη Σνπξθάιεο απφθηεζαλ δηθαίσκα ςήθνπ θαη εθινγήο ζε δεκφζηα αμηψκαηα, πνιχ πξηλ απφ ηηο γπλαίθεο ησλ πεξηζζφηεξσλ επξσπατθψλ θξαηψλ. Απαγφξεπζε ηελ πνιπγακία, ηα ραξέκηα, ηελ απνπνκπή ησλ γπλαηθψλ θαη ηελ αληζφηεηα ζηελ θιεξνλνκηά - Αλαγλψξηζε ηνπ θνζκηθνχ ραξαθηήξα ηνπ θξάηνπο θαη δηαρσξηζκφο ηνπ απφ ην ηεξαηείν θαη ηε ζξεζθεία. Ο Κεκάι πίζηεπε φηη νη ζξεζθεπηηθέο παξαδφζεηο θαη πξνιήςεηο θξαηνχζαλ καθξηά ηε ρψξα θαη ην ιαφ απφ ην δπηηθφ πνιηηηζκφ. Σαπηφρξνλα θαηάξγεζε ηα ζξεζθεπηηθά ηδξχκαηα, ζρνιεία, θαη κνλαζηήξηα. - Καηάξγεζε ην θέζη θαη ην θεξεηδέ ζηνπο άλδξεο θαη ζηηο γπλαίθεο θαη παξφηξπλε ην ιαφ λα θνξά ελδπκαζίεο επξσπατθνχ ηχπνπ. - Αλαγλψξηζε ηα εξγαηηθά δηθαηψκαηα. - Οξγάλσζε ζχγρξνλν ηαθηηθφ ζηξαηφ. - Καηάξγεζε ηα ζξεζθεπηηθά δηθαζηήξηα ησλ θαηήδσλ θαη ηνλ (ζξεζθεπηηθφ) λφκν ηεο ζαξίαο κε ηε ζέζπηζε εκπνξηθνχ, αζηηθνχ θαη πνηληθνχ θψδηθα. Με ην λέν ζχγρξνλν αζηηθφ θψδηθα επέβαιε ηελ ρξήζε νηθνγελεηαθνχ επηζέηνπ. - Κξαηηθνπνίεζε φιεο ηεο μέλεο εηαηξίεο πνπ είραλ εγθαηαζηαζεί ζηελ Σνπξθία. Παξάιιεια φκσο ελζάξξπλε ηελ ηδησηηθή πξσηνβνπιία, ηελ νπνία ζεσξνχζε κνριφ γηα ηελ νηθνλνκηθή αλάπηπμε ηεο ρψξαο. - Τπνζηήξημε ηνλ πνιηηηζκφ κε ηελ αλάπηπμε ηεο φπεξαο, ηνπ ζεάηξνπ, ηνπ κπαιέηνπ ηνπ θηλεκαηνγξάθνπ θαη ησλ θαιψλ ηερλψλ. Ηδξχζεθαλ Μνπζεία ζε φιεο ηηο κεγάιεο πφιεηο. Νέεο εθεκεξίδεο θαη ηππψλνληαλ θαη άξρηζαλ λα εθδίδνληαη πνιιά βηβιία πνίεζεο θαη ινγνηερλίαο. Εήηεζε ηελ έληαμε ζηελ πνιηηηζηηθή θιεξνλνκηά ηεο ρψξαο, ηεο ηζηνξίαο ησλ Υηηηηηψλ, ησλ Φξπγίσλ, ησλ Λπδψλ θαη ησλ άιισλ ιαψλ ηεο Αλαηνιίαο. - Σν 1928, μεθίλεζε ε γισζζηθή κεηαξξχζκηζε. Θέζπηζε ην ιαηηληθφ αιθάβεην, αληί ηνπ σο ηφηε ρξεζηκνπνηνχκελνπ αξαβηθνχ. Ξεθίλεζε εθζηξαηεία θάζαξζεο ηεο ηνπξθηθήο γιψζζαο, κε αληηθαηάζηαζε ησλ ρηιηάδσλ πεξζηθψλ θαη αξαβηθψλ ιέμεσλ κε αληίζηνηρεο ηνπξθηθέο. Ζ κεηαξξχζκηζε απηή είλαη ζηαζκφο ζηελ πνιηηηζηηθή αλάπηπμε ηεο ρψξαο. ηελ εμσηεξηθή πνιηηηθή επηδίσμε ηε ζχλαςε θαιψλ ζρέζεσλ κε φιεο ηηο ρψξεο, αθφκα θαη κε ηε λεαξή νβηεηηθή Έλσζε. Σν 1932, ε επίζθεςε ηνπ Διεπζέξηνπ Βεληδέινπ, πξσζππνπξγνχ ηεο Διιάδαο, κέρξη πξηλ απφ δέθα ρξφληα ζαλάζηκεο αληηπάινπ ηεο Σνπξθίαο, ζεκαηνδφηεζε ηελ έλαξμε θαιψλ ζρέζεσλ ησλ δπν γεηηνληθψλ θξαηψλ. Ο Βεληδέινο ην 1934, πξφηεηλε λα απνλεκεζεί ζηνλ Κεκάι ην Βξαβείν Νφκπει γηα ηελ Δηξήλε, απνδεηθλχνληαο έκπξαθηα ην ζεβαζκφ ηνπ ζηνλ κεγάιν αληίπαιν. Σηκψληαο ηελ πξνζθνξά ηνπ Μνπζηαθά Κεκάι, ζηε δεκηνπξγία ηνπ ζχγρξνλνπ θξάηνπο ε Δζλνζπλέιεπζε ηνλ νλφκαζε Αηαηούρκ (ν παηέξαο ησλ Σνχξθσλ). Απέθηεζε επηά θφξεο θαη έλα γην. Ζ θφξε ηνπ Λαηίθε Υαλνχκ έγηλε ε πξψηε γπλαίθα πηιφηνο καρεηηθνχ αεξνπιάλνπ ζηνλ θφζκν. Πέζαλε απφ θίξξσζε ην 1938 θαη ζάθηεθε ζε Μαπζσιείν πνπ θέξεη ην φλνκά ηνπ ζηελ Άγθπξα. Ο Κεκάι ηηκάηαη ζηελ Σνπξθία θαη ζηάδηα, γέθπξεο, θξάγκαηα θαη αεξνδξφκην, θέξνπλ ην φλνκά ηνπ. Αγάικαηά ηνπ ππάξρνπλ εθηφο απφ ηελ
402
Σνπξθία, ζηελ Κνχβα, ηε Νέα Εειαλδία θαη ηελ Απζηξαιία. Ο ΟΖΔ ηηκψληαο ηα εθαηφ ρξφληα απφ ηε γέλλεζή ηνπ φξηζε ην 1981, σο ’Έηνο Αηαηνχξθ.
Σμκ Κειάθ, δζαδέπεδηε ζηδκ πνμεδνία ηαζ ζημ ηυιια μ ζηεκυξ ημο ζοκενβάηδξ Εζιέη Εκμκμφ. Δ Οεςιακζηή Ώοημηναημνία έγδζε 7,5 αζχκεξ, ηονζάνπδζε βζα πμθφ ζηδ δζεεκή ζηδκή ηαζ ηαηέννεοζε βζαηί πανέιεζκε πνμζδθςιέκδ ζημ πανεθευκ, υηακ υπζ ιυκμ δ Βονχπδ, αθθά ηαζ δ Ώιενζηή ηαζ δ Εαπςκία πνμπςνμφζακ ιε βνήβμνα αήιαηα ζηδκ πμθζηζηή, πμθζηζζηζηή, ηεπκμθμβζηή ηαζ πμθζηζζηζηή ακάπηολδ. Ώηυια ηζ υηακ ηάπμζμζ ιεηαννοειζζηέξ δβειυκεξ επζπείνδζακ ηάπμζα δεζθά αήιαηα πνμξ ημκ εηζοβπνμκζζιυ, ημ ηαεοζηενδιέκμ, μπζζεμδνμιζηυ ηαζ ακηζδναζηζηυ ενδζηεοηζηυ ηαζ πμθζηζηυ ηαηεζηδιέκμ, ηα αηφνςκε.
Οη ληθεηέο Σνύξθνη εηζέξρνληαη ζηελ θαηεζηξακκέλε κύξλε
403
24. Ζ ΔΠΟΥΖ ΣΧΝ ΑΝΑΚΑΛΤΦΔΧΝ ΚΑΗ ΔΞΔΡΔΤΝΖΔΧΝ Δ Βπμπή ηςκ Ώκαηαθφρεςκ ή μ Ώζχκαξ ηςκ Βλενεοκήζεςκ ηαθφπηεζ ιζα πενίμδμ απυ ηζξ ανπέξ ημο 15μο αζχκα ηαζ ζοκεπίζηδηε ςξ ηζξ ανπέξ ημο 17μο αζχκα. Σδκ επμπή εηείκδ ηα εονςπασηά πθμία ηαλίδεοακ ζε υθμ ημκ ηυζιμ, ακαγδηχκηαξ κέμοξ ειπμνζημφξ δνυιμοξ ηαζ πεθάηεξ ή πνμιδεεοηέξ βζα κα ηνμθμδμηδεεί μ ακαπηοζζυιεκμξ ηαπζηαθζζιυξ ηδξ Γδναζάξ Δπείνμο. Ώκαγδημφζακ επίζδξ πνμσυκηα πμο δεκ πανήβαβε δ Βονχπδ, υπςξ ηα ιπαπανζηά ηαζ πμθφηζια ιέηαθθα υπςξ πνοζυ ηαζ άνβονμ. Πμθθμί εέθδζακ κα ακαηαθφρμοκ κέμοξ ζοκημιυηενμοξ δνυιμοξ βζα ηδκ Ώζία πενζπθέμκηαξ ηδκ Ώθνζηή πνμξ ηα ακαημθζηά ή ηαζ πνμξ ηα δοηζηά, βζα κα απμθφβμοκ ηδ δζέθεοζδ ιέζα απυ μεςιακζηά ηαζ άθθα επενζηά εδάθδ. Δ Βπμπή ηςκ Ώκαηαθφρεςκ πνμέηορε απυ ηζξ κέεξ ηεπκμθμβίεξ ηαζ ζδέεξ πμο ακαπηφπεδηακ ζηζξ ηεθεοηαίεξ δεηαεηίεξ ημο Μεζαίςκα ηαζ ζηζξ ανπέξ ηδξ Ώκαβέκκδζδξ, ζηδ πανημβναθία, ζηδ καοζζπθμΎα. ζηδ καοπδβζηή ηαζ ζηδ πνήζδ ηδξ πονίηζδαξ, ηδξ πολίδαξ, ηαζ ημο αζηνμθάαμο. διακηζηά ζοκέααθε επίζδξ ηαζ δ εθεφνεζδ ηςκ ζζηζμθυνςκ βαθζμκίςκ ηαζ ανβυηενα ηδξ ηανααέθαξ απυ ημοξ θαμφξ ηδξ Εαδνζηήξ. Ώοηά ηα πθμία ήηακ ζοκδοαζιυξ Νμνιακδζηχκ ηαζ Μεζμβεζαηχκ κεςηενζζιχκ ιε Ώνααζηά ζημζπεία. Ήηακ ηα πνχηα πθμία πμο ιπμνμφζακ κα αθήζμοκ ηδ ζπεηζηά ήνειδ Μεζυβεζμ ηαζ κα ακμζπεμφκ ζημκ Ώηθακηζηυ Χηεακυ. Οζ ηαονμθμνίεξ ήηακ ιζα ηαλζδζςηζηή ειπεζνία βζα ημοξ εονςπασημφξ θαμφξ, πμο μζ ιεηαηζκήζεζξ ημοξ ζπάκζα πενκμφζακ ηδκ ειαέθεζα εκυξ ηαλζδζμφ πςνζμφ-πυθδξ. Ώηυια ηζ υηακ ημ Ανμιμθυβζμ ΐεκεηία-Παθαζζηίκδ είπε βίκεζ πζα νμοηίκα, μ ηυζιμξ ημο 13μο αζχκα έιεζκε έηπθδηημξ υηακ έιαεε απυ ημ αζαθίμ ημο Μάνημ Πυθμ βζα ηα αμοκά ηαζ ηζξ ενήιμοξ πμο έπνεπε κα δζαζπίζεζ βζα κα θηάζεζ ζηδκ αοθή ημο Μεβάθμο Υακ, ημο πακίζπονμο Μμββυθμο αοημηνάημνα ηδξ Κίκαξ ή απυ ηζξ πενζβναθέξ ηςκ πνοζχκ πφνβςκ ημο πενίενβμο κδζζμφ Γζπάκβημο υπςξ έθεβακ ηυηε μζ Εηαθμί ηδκ Εαπςκία. πςξ ημ ηαλίδζ αοηυ ήηακ πμθφ ιαηνζκυ ηαζ επζηίκδοκμ ηαζ ήηακ πζμ ζχθνμκ κα ηάηζεζ ηακείξ ζπίηζ ημο. ΐέααζα οπήνπε ηαζ δ θφζδ ημο ηαλζδζμφ ιε ημ πθμίμ. Ώθθά ηδκ επμπή εηείκδ ηα εαθαζζζκά ηαλίδζα δεκ ήηακ πμθφ δδιμθζθή βζα ανηεημφξ θυβμοξ. Έκαξ απυ αοημφξ ήηακ υηζ ηα ηανάαζα ήηακ πμθφ ιζηνά (ημ πθμίμ ιε ημ μπμίμ δ απμζημθή ημο Μαββεθάκμο έηακε ημ βφνμ ημο ηυζιμο, ηαζ πμο ηνάηδζε ηάπμζα πνυκζα, δεκ ήηακ πμθφ ιεβαθφηενμ απυ έκα ζδιενζκυ θενζιπυη), είπακ πθήνςια 20-50 άκηνεξ, πμο ηαλίδεοακ ηάης απυ άεθζεξ ζοκεήηεξ, δ δε δζαηνμθή ημοξ ήηακ αηυια πζμ άεθζα, ιζαξ ηαζ ηυηε δεκ ήλενακ ηίπμηε απυ ημκζέναεξ, υπζ ζπάκζα δε, έηνςβακ ηαημδζαηδνδιέκα ηαζ πμθθέξ ζάπζα ηνυθζια. Οζ άκενςπμζ ηδξ επμπήξ εηείκδξ δεκ ήλενακ ηίπμηε απυ ιζηνυαζα (μ ζμθυξ ηαθυβενμξ ημο 13μο αζχκα Ρφηδεξ Μπέηθνλ πμο θέβεηαζ υηζ είπε οπμρζαζηεί ηδκ φπανλή ημοξ, ηνάηδζε ημ ιοζηζηυ βζα ημκ εαοηυ ημο) ηαζ έηζζ δ εκδζζιυηδηα ηςκ πθδνςιάηςκ ήηακ ηενάζηζα. Ώπυ ημοξ 265 καοηζημφξ πμο ζοκυδερακ ημκ Μαββεθάκμ ημ 1519, ζημ πενίθδιμ ηαλίδζ ημο πενίπθμο ηδξ Γδξ, ιυκμ 18 βφνζζακ πίζς, ηνία πνυκζα ανβυηενα. Ώηυια ηαζ ημκ 17 μ αζχκα, πμο ημ ειπυνζμ ιεηαλφ ηδξ Βονχπδξ ηαζ ηςκ Εκδζχκ είπε ακαπηοπεεί ζδιακηζηά, εκδζζιυηδηα ηδξ ηάλδξ ημο 40% ζηα πθδνςιάηςκ ηςκ πθμίςκ πμο ηαλίδεοακ απυ ημ Άιζηενκηαι ζηδ Εκδμκδζία ιε επζζηνμθή, δεκ ήηακ ηάηζ
404
αζοκήεζζημ. Οζ πζμ πμθθμί πέεαζκακ απυ ζημναμφημ, ιζα αζεέκεζα πμο πνμηαθμφζε δ έθθεζρδ θνέζηςκ θαπακζηχκ. Τπυ αοηέξ ηζξ ζοκεήηεξ, είκαζ ηαηακμδηυ υηζ ηα εαθάζζζα ηαλίδζα δεκ πνμζέθηοακ ηα ηαθθίηενα ζημζπεία ημο πθδεοζιμφ. Οζ πζμ βκςζημί εαθαζζμπυνμζ, υπςξ μ Κνιφκβνο, μ Μαγγειάλνο ηαζ μ Βάζθν ληα Γθάκα, ηαλίδεοακ επζηεθαθήξ πθδνςιάηςκ πμο απμηεθμφκηακ απυ απυθμζημοξ θοθαηχκ, ηοπμδζχηηεξ, πμνημθμθάδεξ ηαζ ιεθθμκηζημφξ θμκζάδεξ. Σμ πμκημπυνα πθμία ακηζιεηχπζγακ ηαζ άθθεξ δοζημθίεξ. Ώπυ ημκ 13 μ αζχκα άνπζζακ κα πνδζζιμπμζμφκ ηδκ πολίδα (ηδκ έιαεακ απυ ημοξ Κζκέγμοξ ιέζς ηςκ Ώνάαςκ, ηαηά ηζξ ζηαονμθμνίεξ) αθθά ζοπκά είπακ θακεαζιέκμοξ ή δεκ είπακ ηακ πάνηεξ. Ώκ ήηακ ηοπενμί βφνζγακ ζηδ αάζδ ημοξ ιεηά απυ ηάπμζα πνυκζα, δζαθμνεηζηά άθδκακ ηα ημηαθάηζα ημοξ ζε ηάπμζεξ αθζθυλεκεξ αηηέξ, ή βίκμκηακ ηνμθή βζα ηα ράνζα. Σμ ζδιακηζηυηενμ ηίκδηνμ βζα κα λεηζκήζμοκ μζ ακαγδηήζεζξ ηαζ ηα ιεβάθα ηαλίδζα ήηακ ειπμνζηυ. Σα πζμ πμθφηζια αβαεά ηδξ επμπήξ ήηακ ηα ιπαπανζηά, πμο έθεακακ ζηδκ Βονχπδ απυ ηδκ Άπς Ώκαημθή ιέζς ηςκ Ώνάαςκ ειπυνςκ. Ο ζηυπμξ ηςκ πνχηςκ ελενεοκδηχκ ήηακ κα ακαηαθφρμοκ κέμοξ αζθαθείξ δνυιμοξ βζα ηδκ Ώκαημθή, είηε βφνς απυ ηδκ Ώθνζηή είηε ηνααχκηαξ πνμξ ηδ Αφζδ. Οζ πνχημζ ιεβάθμζ εαθαζζμπυνμζ ηδξ Μεζμβείμο ήηακ μζ ΐεκεημί ηαζ μζ Γεκμοάηεξ, αθθά δ ηζιή ηςκ πνχηςκ ελενεοκήζεςκ ηςκ αηηχκ ημο Ώηθακηζημφ ακήηεζ ζημοξ Πμνημβάθμοξ. Πξέπεη λα ζεκεησζεί εδώ, όηη από ηελ αξραηόηεηα ππήξραλ ηνικεξνί ζαιαζζνπόξνη, ηνπο νπνίνπο εδώ απιώο ζα ππελζπκίζνπκε : Οη Φνίληθεο θαη νη Καξρεδόληνη ήηαλ νη πξώηνη πνπ πέξαζαλ ηα ζηελά ηνπ Γηβξαιηάξ. Σύκθσλα κε ηνλ Ηξόδνην, ν Φαξαώ Νεθώ Β’ έζηεηιε θνηληθηθά πινία λα πξαγκαηνπνηήζνπλ ην γύξν ηεο Αθξηθήο. Τνλ 6ν αηώλα π.Χ. ν Καξρεδόληνο Άννων ο Θαλασσοπόρος κε 60 πινία ίδξπζε εκπνξηθνύο ζηαζκνύο ζην Μαξόθν, ηε Μαπξηηαλία, ηε Σελεγάιε θαη ηε Σηέξα Λεόλε. Τν 4 ν αηώλα π.Χ., ν Πσθέας ο Μασσαλιώτης, ηαμίδεπε σο ηα βξεηαληθά λεζηά, ιέγεηαη δε όηη έθηαζε σο ηηο λνξβεγηθέο αθηέο ή ηελ Ιζιαλδία (ηε Θνύιε). Οη Βίθηλγθο ηαμίδεςαλ σο ηελ Γξνηιαλδία θαη πεξί ην 1000 κ.Χ. ν Λιυ Έρικσον αλαθάιπςε ηελ Ακεξηθή (!) πέληε ζρεδόλ αηώλεο πξηλ ηνλ Κνιόκβν, όηαλ πξνζέγγηζε ηηο αλαηνιηθέο αθηέο ηνπ Καλαδά. Εθεί ίδξπζαλ κηα απνηθία ην 1003 πνπ έδεζε κόλν ηξία ρξόληα, εμ αηηίαο ηεο ερζξηθήο ζηάζεο ησλ Εζθηκώσλ. Σμ 1415, μ πνίβηζπαξ Βννίημξ, βκςζηυξ ηαζ ςξ μ Δξξίθνο ν Θαιαζζνπφξνο, βζμξ ημο ααζζθζά ηδξ Πμνημβαθίαξ Ησάλλε Α’ λεηίκδζε κα ελενεοκήζεζ ηδκ αμνεζμδοηζηή Ώθνζηή. Ώκαηάθορε έκα πνμξ έκα ηα Κακάνζα κδζζά, πανημβνάθδζε ηζξ Ώγυνεξ, είδε ηζξ εηαμθέξ ημο πμηαιμφ εκεβάθδ ηαζ έθηαζε ςξ ημ Πνάζζκμ Ώηνςηήνζμ ηαζ ηα κδζζά ημο. Οζ Πμνημβάθμζ εηιεηαθθεφηδηακ αιέζςξ ηζξ ακαηαθφρεζξ ηαζ είκαζ μζ πνχημζ πμο άνπζζακ επίζδια ημ δμοθειπυνζμ. Άνπζζακ κα πμοθάκε ιαφνμοξ ζηθάαμοξ ζημοξ πθμφζζμοξ Βονςπαίμοξ ηαζ ζημοξ Άνααεξ ηδξ ΐυνεζαξ Ώθνζηήξ. ηδκ ανπή ημοξ αβυναγακ απυ ιμοζμοθιάκμοξ ειπυνμοξ, αθθά υηακ ανέεδηακ ζηζξ εηαμθέξ ημο πμηαιμφ εκεβάθδ, ηαηάθααακ υηζ ιπμνμφζακ ηαζ ιυκμζ ημοξ κα αζπιαθςηίγμοκ ιαφνμοξ, πςνίξ κα ιεζμθααμφκ λέκμζ δμοθέιπμνμζ. Ώπυ ημ 1441, έθενκακ πενίπμο 1000 ιαφνμοξ ζηθάαμοξ ηάεε πνυκμ. Σμ 1471, έθεαζακ ζηζξ αηηέξ κυηζα ηδξ απάναξ ηαζ εηεί ακαηάθορακ ηαζ πνοζάθζ. Οκυιαζακ ηδξ πενζμπή Υξπζή Αθηή ηαζ εηεί ζδνφεδηακ μζ πνχηεξ απμζηίεξ.
405
Σμ 1486, μ Πμνημβάθμξ εαθαζζμπυνμξ Βαξζνινκαίνο Νηηάδ, έθηαζε ζημ κμηζυηενμ άηνμ ηδξ Ώθνζηήξ. Σμ μκυιαζε Αθξσηήξην ησλ Καηαηγίδσλ, αθθά ανβυηενα μζ επυιεκμζ Πμνημβάθμζ καοηζημί πμο ακηζθήθεδηακ ηδ ζδιαζία ημο αηνςηδνίμο αοημφ βζα ηα ηαλίδζα ημοξ πνμξ ηδκ Εκδία ημ ιεημκυιαζακ ζε Αθξσηήξην ηεο Καιήο Διπίδαο. Έκα πνυκμ ανβυηενα έκαξ άθθμξ Πμνημβάθμξ μ Πέληξν ληε Κνβηιηάλ, δζέζπζζε ηδ Μεζυβεζμ ηαζ απυ ηδκ Ώίβοπημ, ιέζς ηδξ Βνοενάξ Θάθαζζαξ, πνμζέββζζε ημ Άκηεκ ηαζ αημθμοεχκηαξ ηδκ πμνεία πμο αημθμφεδζε δεηαμηηχ αζχκεξ πνζκ μ καφανπμξ ημο Μεβάθμο Ώθελάκδνμο, Νέαξρνο, έθεαζε ςξ ηδκ Γηυα ηαζ ηδκ Καθημφηα. Βηεί πθδνμθμνήεδηε βζα ημ κδζί ηδξ εθήκδξ (Μαδαβαζηάνδ), πμο υπςξ πίζηεοακ ηυηε, ανζζηυηακ ζηα ιζζά ημο δνυιμο ιεηαλφ Ώθνζηήξ ηαζ Εκδζχκ. ηδκ επζζηνμθή ημο πάθζ απυ ηδκ Βνοενά εάθαζζα, επζζηέθεδηε ημ ααζίθεζμ ημο Μαφνμο Νεβημφξ (Ώζεζμπία), ημο μπμίμο μζ πνυβμκμζ ηαζ μζ οπήημμζ είπακ αζπαζηεί ημ πνζζηζακζζιυ απυ ημκ 4μ αζχκα. Ώπ’ υθα αοηά ηα ηαλίδζα μζ Πμνημβάθμζ βεςβνάθμζ ηαζ πανημβνάθμζ είπακ πεζζηεί πζα, υηζ μ δνυιμξ πνμξ ηδκ Εκδία ήηακ υπζ εφημθμξ, αθθά εθζηηυξ. Μενζημί υιςξ επέιεκακ υηζ μ ζοκημιυηενμξ δνυιμξ βζα ηδκ Ώζία ανζζηυηακ πνμξ ηδκ Αφζδ ηζ υηζ ακ δζέζπζγακ ημκ Ώηθακηζηυ, εα έθηακακ ζηδκ Κίκα. Ήδδ, ηαζ πανά ηζξ ακηζδνάζεζξ ηδξ Βηηθδζίαξ ηαζ ηζξ πονέξ ηδξ Εενάξ Βλέηαζδξ (πμο δεκ έηαζβακ ιυκμ αζνεηζημφξ ηαζ ιάβζζζεξ, αθθά ηαζ δζακμμφιεκμοξ υπςξ ηαζ ηάεε έκα πμο ημθιμφζε κα αιθζζαδηήζεζ ηδκ επζζηδιμκζηή αοεεκηία ηδξ Βηηθδζίαξ), μζ εαθαζζμπυνμζ, μζ ελενεοκδηέξ ηαζ μζ πανημβνάθμζ είπακ πεζζηεί, υηζ δ Γδ δεκ ήηακ επίπεδδ ζακ πζάημ, αθθά ζηνμββοθή. Οζ Άνααεξ είπακ ιεθεηήζεζ ηαζ απμδεπεεί ημ (βεςηεκηνζηυ) δθζαηυ ζφζηδια, υπςξ ηαζ ηδκ ζηνμββοθυηδηα ηδξ Γδξ, πμο οπμζηήνζλε μ Πηνιεκαίνο Κιαχδηνο ημκ 2μ αζχκα π.Υ., ζηδ Αφζδ υιςξ, μζ απυρεζξ ημοξ Κμπένκζημο βζα ημ δθζμηεκηνζηυ ζφζηδια πμο επζαεααίςκακ υηζ δ Γδ είκαζ ζηνμββοθή, δεκ εα δμοκ ημ θςξ ηδξ δδιμζζυηδηαξ (βζα ημ θυαμ ηδξ Βηηθδζίαξ) πανά ιυκμ ιεηά ημ εάκαηυ ημο. Έκαξ απυ ημοξ έκεενιμοξ εζαζχηεξ ημο δοηζημφ δνυιμο πνμξ ηζξ Εκδίεξ ήηακ έκαξ Γεκμαέγμξ καοηζηυξ, μ Υξηζηόθνξνο Κνιόκβνο.
Ο Υξηζηόθνξνο Κνιόκβνο (1451-1506) Ζ Ηζηνξία απέδσζε ζην Υξηζηφθνξν Κνιφκβν ηελ ηηκή ηεο αλαθάιπςεο ηεο Ακεξηθήο. Δίλαη γλσζηφ φκσο φηη πεξίπνπ πεληαθφζηα ρξφλν πξηλ, νη Βίθηλγθο κε επηθεθαιήο ην γην ηνπ Έξηθ ηνπ Κφθθηλνπ, ηνλ Ληθ Έξηθζνλ, πάηεζαλ ην πφδη ηνπο ζηηο πεξηνρέο πνπ ζήκεξα αλήθνπλ ζηνλ Καλαδά (Νέα Γε), αιιά ε αλαθάιπςε απηή δελ είρε ζπλέρεηα. Ζ αλαθάιπςε φκσο ηνπ Κνιφκβνπ είλαη ζεκαληηθή γηαηί άιιαμε ηελ φςε ηνπ θφζκνπ θαη άλνημε έλα λέν θεθάιαην ζηελ ηζηνξία ηεο αλζξσπφηεηαο. Μηα λέα ηεξάζηηα ήπεηξνο πξνζηέζεθε ζηνλ ήδε (φρη πνιχ φκσο) Παιαηφ Κφζκν θαη ζεκαηνδφηεζε ηελ έλαξμε κηαο λέαο πεξηφδνπ, ηεο Πεξηφδνπ ηεο Απνηθηνθξαηίαο, πνπ θξάηεζε σο ηνλ 20φ αηψλα. Ζ αλαθάιπςε απηή πξφζθεξε δηέμνδν ζηνλ δηαξθψο απμαλφκελν πιεζπζκφ ηεο Δπξψπεο (ζε βάξνο ησλ γεγελψλ πιεζπζκψλ, νη νπνίνη ζθαγηάζηεθαλ θαη ζπξξηθλψζεθαλ αξηζκεηηθά) θαη ζρεηηθά ζχληνκα δεκηνπξγήζεθε κηα νκάδα λέσλ εζλψλ, ε νπνία επεξέαζε βαζεηά ηελ πνξεία θαη ηνλ πνιηηηζκφ ησλ εζλψλ ηνπ Παιαηνχ Κφζκνπ. Ο αλάπηπμε ηνπ πνιηηηζκνχ φκσο, είρε ζαλ ζπλέπεηα ηελ θαηάιπζε ησλ ήδε ππαξρφλησλ πνιηηηζκψλ (Ίλθαο, Αδηέθσλ θαη άιισλ), νη
406
νπνίνη θπξηνιεθηηθά εμαθαλίζηεθαλ. Πξνζηέζεθε κηα λέα πεγή νξπθηνχ θαη δαζηθνχ πινχηνπ θαη λέεο πεγέο ηξνθίκσλ (παηάηα, θαιακπφθη, θαπλφο θαη άιια) πνπ άιιαμε ηελ νηθνλνκία ηνπ θφζκνπ. Ο Υξηζηφθνξνο γελλήζεθε ζηελ Γέλνπα, πηζαλφηαηα ην 1451, ν παηέξαο ηνπ ήηαλ πθαληνπξγφο θαη ν αδειθφο ηνπ Βαξζνινκαίνο εξγάζηεθε σο ραξηνγξάθνο ζηελ Πνξηνγαιία. ε λεαξή ειηθία πξαγκαηνπνηνχζε ηαμίδηα ζην Αηγαίν θαη πηζαλφλ ζηε Υίν, ε ππφ βξηζθφηαλ ηφηε ππφ ηελ θπξηαξρία ηεο Γέλνπαο. ε έλα ηαμίδη απφ ηελ Γέλνπα πξνο ηε Βφξεηα Δπξψπε, ην πινίν δέρηεθε επίζεζε απφ Πνξηνγάινπο, ν Κνιφκβνο ηξαπκαηίζηεθε θαη βξέζεθε ζηε Ληζαβφλα φπνπ ππήξρε κηα παξνηθία Γελνπαηψλ εκπφξσλ. Σν 1478, ζπκκεηείρε ζε έλα ηαμίδη ζηε Μαδέξα. Δθεί γλσξίζηεθε κε ηελ θφξε ελφο Πνξηνγάινπ επγελνχο, ηε Φειίππα, ηελ νπνία παληξεχηεθε θαη απέθηεζε καδί ηεο έλα γην, ηνλ Νηηέγθν. Ζ γπλαίθα ηνπ πέζαλε ζχληνκα, αιιά ν γάκνο ηνπ απηφο ηνπ πξφζθεξε κηα θαιή ζέζε αλάκεζα ζηελ πνξηνγαιηθή θνηλσλία. Σελ επνρή εθείλε ν Υξηζηφθνξνο κειεηνχζε ηηο γεσγξαθηθέο πξαγκαηείεο, αθεγήζεηο θαη ράξηεο ηνπ ηξάβσλα, ηνπ Πηνιεκαίνπ, ηνπ Πιίληνπ, ηνπ Μάξθν Πφιν θαη θπξίσο έλα γξάκκα θαη έλα ράξηε πνπ έζηεηιε ζηελ πνξηνγαιηθή απιή ν Πάνιν Σνζθαλέιη, έλαο θισξεληηαλφο αζηξνλφκνο, Ο Σνζθαλέιη, κε πξνθαλψο ιάζνο ππνινγηζκνχο ηεο πεξηκέηξνπ ηεο Γεο, ππνζηήξηδε φηη ν ζπληνκφηεξνο δξφκνο γηα ηελ Αζία ήηαλ πξνο ηε Γχζε. Ο Υξηζηφθνξνο πείζηεθε φηη αλ αθνινπζνχζε απηφ ην δξφκν, ζα έθηαλε ζηηο αλαηνιηθέο αθηέο ηεο Αζίαο θαη ζηηο πινχζηεο ζε κπαραξηθά θαη ρξπζάθη Ηλδίεο. Γηα ηελ πξαγκαηνπνίεζε ηνπ ζθνπνχ ηνπ απηνχ, απεπζχλζεθε αξρηθά γηα ρξεκαηνδφηεζε ζην βαζηιηά Ησάλλε Β’ ηεο Πνξηνγαιίαο, νπνίνο φκσο αξλήζεθε. ηε ζπλέρεηα έθαλε αλεπηηπρείο θξνχζεηο πξνο ηε Γέλνπα θαη ηελ Αγγιία, φηαλ ηειηθά έγηλε δεθηφο ην 1486, απφ ηνπο Ηζπαλνχο βαζηιείο Ηζαβέιια θαη Φεξδηλάλδν. Οη φξνη πνπ έζεηε ν Κνιφκβνο γηα ηελ πξαγκαηνπνίεζε ηνπ ηαμηδηνχ (λα νλνκαζηεί Ναχαξρνο, λα γίλεη αληηβαζηιέαο ησλ λέσλ εδαθψλ θαη λα δηθαηνχηαη ην 10% ησλ πξνζφδσλ ηνπ ζηέκκαηνο απφ απηή ηελ απνζηνιή), απνξξίθζεθαλ ηξεηο θνξέο, ψζπνπ ε Ηζαβέιια δέρηεθε ην 1492 (ρξνληά πνπ θαηαιχζεθε ην αξαβηθφ ραιηθάην ηεο Κφξδνβαο θαη ε Ηζπαλία ελψζεθε θάησ απφ εληαίν ζηέκκα), λα ρξεκαηνδνηήζεη ηελ απνζηνιή ηξηψλ πινίσλ, γηα ηελ επίηεπμε ηνπ παξάηνικνπ εγρεηξήκαηνο. ηελ απφθαζε απηή, βνήζεζε ε αληηπαιφηεηα ηεο ρψξαο κε ηελ Πνξηνγαιία ε νπνία θπξηαξρνχζε ηφηε ζηηο ζάιαζζεο θαη πξαγκαηνπνηνχζε ζπλερψο αλαθαιχςεηο. ηηο 3 Απγνχζηνπ ηνπ 1492, απφ ην ηζπαληθφ ιηκάλη Πάινο, απέπιεπζαλ ηα πινία άληα Μαξία κε θπβεξλήηε ηνλ Κνιφκβν θαη νη θαξαβέιεο Πίληα θαη Νίληα κε ζπλνιηθφ πιήξσκα 90 αλδξψλ, πνιινί απφ ηνπο νπνίνπο ήηαλ πξψελ θαηάδηθνη, πνπ απνθπιαθίζηεθαλ κε ηνλ φξν λα ζπκκεηάζρνπλ ζην ηαμίδη. ηαλ έθηαζαλ ζηε Μαδέξα έκεηλαλ εθεί γηα 25 κέξεο θαη ζηηο 6 επηεκβξίνπ θηλήζεθαλ πξνο ηα λνηηνδπηηθά ζε άγλσζηα λεξά. Σαμίδεπαλ ζπλερψο ρσξίο ίρλνο ζηεξηάο ζηνλ νξίδνληα, νη πξνιεπηηθνί λαχηεο πίζηεπαλ φηη έπιεαλ γηα ηελ άθξε ηνπ θφζκνπ θαη άξρηζαλ λα εκθαλίδνληαη θξνχζκαηα αληαξζίαο. Μεηά ηηο 8 Οθησβξίνπ είδαλ ηα πξψηα ζαιαζζνπνχιηα θαη θαηάιαβαλ φηη πιεζίαδαλ ζε ζηεξηά. Πξάγκαηη ζηηο 12 Οθησβξίνπ είδαλ ηηο αθηέο ελφο κηθξνχ
407
λεζηνχ ηνπ ζπγθξνηήκαηνο Μπαράκεο πνπ νη ηζαγελείο ην νλφκαδαλ Γθνπαλαράλη. ηηο 13, ν Κνιφκβνο απνβηβάζηεθε, χςσζε ηελ ηζπαληθή ζεκαία θαη νλφκαζε ην λεζί αλ αιβαδφξ. Οη ηζαγελείο, πνπ ν Κνιφκβνο ηνπο νλφκαζε Ηλδηάλνπο πηζηεχνληαο πάληα φηη βξηζθφηαλ ζηηο Ηλδίεο, ήηαλ θηιηθνί θαη εηξεληθνί. ηε ζπλέρεηα, αλαθάιπςε ηελ Κνχβα θαη ηελ Ηζπαληφια (ζεκεξηλή Ατηή). Σα Υξηζηνχγελλα ην άληα Μαξία πξνζάξαμε θαη ν Κνιφκβνο απφ ηα πιηθά ηνπ έθηηαμε ζην αλ αιβαδφξ έλα θξνχξην, ην Λα Ναβηδάδ ζην νπνίν εγθαηέζηεζε 39 εζεινληέο. ηηο 4 Ηαλνπαξίνπ 1493, επηβηβάζηεθε ζην Νίληα, ζην νπνίν θφξησζε κεγάιεο πνζφηεηεο ρξπζνχ, πνιχηηκσλ ιίζσλ, δεηγκάησλ θπηψλ θαη θαξπψλ θαη κεξηθνχο ηζαγελείο θαη ζηηο 15 ηνπ ίδηνπ κήλα έθηαζε ζην Πάινο, φπνπ ηνπ επηθπιάρζεθε ζεξκή ππνδνρή θαη έγηλε δεθηφο απφ ην βαζηιηθφ δεχγνο κε κεγάιεο ηηκέο. Ολνκάζηεθε θπβεξλήηεο θαη αληηβαζηιέαο ησλ λέσλ πεξηνρψλ. Σνλ επηέκβξην ηνπ 1493 έθπγε γηα ην δεχηεξν ηαμίδη ηνπ κε 17 πινία θαη 1500 άλδξεο, αλαθάιπςε ηε Γνκίληθα θαη ηε Γνπαδεινχπε. ηαλ έθηαζε ζην θξνχξην Λα Ναβηδάδ αλαθάιπςε φηη θαη νη 39 άλδξεο πνπ είρε αθήζεη είραλ ζθνησζεί απφ ηνπο ηζαγελείο, εμ αηηίαο ηεο θαθήο ζπκπεξηθνξάο ησλ Ηζπαλψλ απέλαληί ηνπο. Δθεί ίδξπζε ηελ πφιε Ηζαβέιια πνπ είλαη ε πξψηε απνηθία ησλ Δπξσπαίσλ ζηελ Ακεξηθή. Άθεζε ηνλ αδειθφ ηνπ Βαξζνινκαίν, επηθεθαιήο ηεο απνηθίαο θαη επέζηξεςε ζηελ Ηζπαλία κε πνιινχο ηζαγελείο ηνπο νπνίνπο πνχιεζε σο ζθιάβνπο. Σν Μάην ηνπ 1498 μεθίλεζε ην ηξίην ηνπ ηαμίδη ζην νπνίν αλαθάιπςε ην Σξηληληάλη θαη έθηαζε σο ηηο εθβνιέο ηνπ πνηακνχ Οξελφθνπ, ζηε ζεκεξηλή Βελεδνπέια. Σν ηειεπηαίν (ηέηαξην) ηαμίδη ηνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ην Μάην ηνπ 1502. Δμεξεχλεζε ηα λεζηά ηεο Καξατβηθήο θαη ηηο αλαηνιηθέο αθηέο ηεο Κεληξηθήο Ακεξηθήο ηελ Νηθαξάγνπα θαη ηελ Ολδνχξα. ηνλ Παλακά, ε απφζηαζε πνπ ηνλ ρψξηδε απφ ηνλ Δηξεληθφ Χθεαλφ ήηαλ κφιηο 70 ρηιηφκεηξα. Δπέζηξεςε νξηζηηθά ζηελ Ηζπαλία ηνλ επηέκβξε ηνπ 1504, ε ιίγν πέζαλε ε πξνζηάηηδά ηνπ Ηζαβέιια θαη ν Υξηζηφθνξνο έδεζε ηα δπν ηειεπηαία ρξφληα ηεο δσήο ηνπ ζηελ αθάλεηα. Ο Κνιφκβνο πέζαλε ρσξίο λα έρεη πνηέ ζπλεηδεηνπνηήζεη φηη αλαθάιπςε κηα λέα ήπεηξν. Σάθεθε ζην Βαγηαδνιίδ, αιιά ηα νζηά ηνπ κεηαθέξζεθαλ θαηά θαηξνχο ζηνλ Άγην Γνκίληθν, ζηελ Αβάλα θαη ηειηθά ην 1898, ηνπνζεηήζεθαλ ζε έλα κεγαινπξεπέο βάζξν ζηνλ θαζεδξηθφ λαφ ηεο εβίιιεο. Αγάικαηά ηνπ ππάξρνπλ ζηελ Ηζπαλία θαη ζε πνιιέο άιιεο ρψξεο ηνπ Παιηνχ θαη ηνπ Νένπ Κφζκνπ. Μηα ρψξα ηεο Νφηηαο Ακεξηθήο νλνκάζηεθε Κνινκβία πξνο ηηκήλ ηνπ.
Δ Ώιενζηή πήνε ημ υκμιά ηδξ απυ ημκ Εηαθυ ελενεοκδηή ηαζ πανημβνάθμ Ακέξηθν Βεζπνχηζη (1454-1512). Έηακε δομ ηαλίδζα ιεηαλφ ημο 1499 ηαζ ημο 1502 ηαζ ακαηάθορε ηζξ ακαημθζηέξ αηηέξ ηδξ Νυηζαξ Ώιενζηήξ ηαζ ήηακ μ πνχημξ πμο ακηζθήθεδηε υηζ επνυηεζημ βζα κέα ήπεζνμ ηαζ υπζ βζα ηδκ Ώζία. ηακ επέζηνερε ζηδκ Βονχπδ, ηφπςζε έκα παβηυζιζμ πάνηδ, ζημκ μπμίμ εέθμκηαξ κα μζηεζμπμζδεεί ηδκ δυλα ημο Κμθυιαμο, μκυιαζε ημ Νέμ Κυζιμ, Ώιενζηή, απυ ημ υκμιά ημο. Σδκ ακαηάθορδ ηδξ κέαξ δπείνμο, αημθμφεδζε δ ηαπφηαηδ απμζηζμπμίδζή ηδξ. ε θίβα πνυκζα εηαημκηάδεξ πζθζάδεξ θηςπμί, απυηθδνμζ, ηαηαδζςβιέκμζ απυ ηδκ ελμοζία ηαζ ηδκ Βηηθδζία, εβηθδιαηίεξ, θζθυδμλμζ, ηοπμδζχηηεξ ηαζ άθθμζ ηάημζημζ ηδξ Βονχπδξ, πμο δεκ είπακ ζημκ ήθζμ ιμίνα, πθδιιφνζζακ ηζξ αηηέξ ηδξ. Σμοξ ζοκυδεοακ ιζζεμθυνμζ ηαζ παπάδεξ, μζ μπμίμζ άνπζζακ κα ελμκηχκμοκ πςνίξ έθεμξ
408
ημοξ ζεαβεκείξ ηαηαζηνέθμκηαξ πμθζηζζιμφξ αζχκςκ. Οζ ελενεοκδηέξ ηαζ ηαηαηηδηέξ Δξλάλ Κνξηέο ηαζ Φξαλζίζθν Πηδάξν, ιε εθάπζζημοξ ιζζεμθυνμοξ, ελαθάκζζακ δομ ζδιακηζημφξ πμθζηζζιμφξ, αοημφξ ηςκ Αδηέθσλ ηαζ ηςκ Ίλθαο ηαζ απμδεηάηζζακ ακαίηζα ημοξ πθδεοζιμφξ ημοξ. Δ ζζπακζηή Ηεξά Δμέηαζε πμο βνήβμνα εβηαηαζηάεδηε ζημ Μελζηυ, ζημ Πενμφ ηαζ αθθμφ, ηήνοζζε πεζζηζηά ηζξ δζδαζηαθίεξ ημο Θεμφ ηδξ αβάπδξ, ηαίβμκηαξ ημοξ Εκδζάκμοξ πμο έιεκακ πζζημί ζηδ ενδζηεία ημοξ. ζμζ δεκ αζπάγμκηακ ημκ πνζζηζακζζιυ, ελμκηχκμκηακ αθφπδηα. Οζ Εζπακμί πχνζζακ ηζξ ηηήζεζξ ημοξ ζε δομ ηιήιαηα, πμο ηα ηοαενκμφζε απυ έκαξ ακηζααζζθέαξ: Σδξ Νέαο Ηζπαλίαο πμο πενζθάιαακε ημ Μελζηυ, ηδκ Κεκηνζηή Ώιενζηή ηαζ ηα κδζζά ηδξ Κανασαζηήξ ηαζ ημο Πεξνχ ζημ μπμίμ ακήηακ υθεξ μζ πενζμπέξ ηδξ Νυηζαξ Ώιενζηήξ. Οζ Βονςπαίμζ άπμζημζ έθενακ ιαγί ημοξ, εηηυξ ηςκ άθθςκ, ηαζ ηζξ ιεηαδμηζηέξ αζεέκεζεξ ηφθμ, πμθένα, πακχθδ, ζφθζθδ, αθεκκυννμζα, πμο εακάηςζακ ηαηά πζθζάδεξ ημοξ πανεέκμοξ απυ αοηέξ ηζξ αννχζηζεξ, μνβακζζιμφξ ηςκ ζεαβεκχκ Εκδζάκςκ. Βκ ης ιεηαλφ μζ Πμνημβάθμζ δεκ είπακ εβηαηαθείρεζ ηδκ πνμζπάεεζά ημοξ κα ακμίλμοκ δνυιμ βζα ηδκ Εκδία απυ ηδκ Ώκαημθή ηαζ ηεθζηά ακηαιείθεδηακ. Ο Βάζθν ληα Γθάκα ακάθααε απυ ημ ααζζθζά ηδκ απμζημθή κα θηάζεζ ζηδκ Εκδία. Πνάβιαηζ, ιε ηέζζενα πθμία ηαζ 170 άκδνεξ λεηίκδζε ζηζξ 8 Εμοθίμο 1497, αημθμφεδζε ηδκ πμνεία ημο ΐανεμθμιαίμο Νηζάγ ηαηάθενε κα θεάζεζ ζημ Αθξσηήξην ηεο Καιήο Διπίδαο ζε 93 ιένεξ. Καηυπζκ αημθμφεδζε αμνζκή πμνεία ηαηά ιήημξ ηδξ Ώκαημθζηήξ Ώθνζηήξ ηαζ ζηδ Μμιπάζα ηδξ Κέκοαξ πνμζέθααε έκα Εκδυ πθμδβυ, μ μπμίμξ ημκ μδήβδζε ζηδκ Καθημφηα ηδξ Εκδίαξ ζηζξ 20 ΜαΎμο 1498. Ώκ ηαζ ακηζιεηχπζζε ηδκ επενυηδηα ηςκ ιμοζμοθιάκςκ ειπυνςκ, μζ μπμίμζ είπακ ηυηε ημ ιμκμπχθζμ ηςκ πνμσυκηςκ ηδξ Εκδίαξ, ηαηάθενε κα βειίζεζ ηα αιπάνζα ημο ιπαπανζηά ηαζ κα πάνεζ ηαζ ιενζημφξ Εκδμφξ ιαγί ημο. Δ επζζηνμθή ήηακ δοζημθυηενδ ηαζ πμθθά ιέθδ ημο πθδνχιαημξ πέεακακ απυ ζημναμφημ. Σεθζηά ζηζξ 9 επηειανίμο 1499 μ ΐάζημ βφνζζε ζηδκ Πμνημβαθία ιε δομ πθμία ηαζ ιυκμ 55 άκδνεξ! ιςξ ημ ηαλίδζ ζηέθεδηε απυ επζηοπία, βζαηί μ ζηυπμξ ηδξ εφνεζδξ δνυιμο βζα ηδκ Εκδία επζηεφπεδηε. Έλζ ιήκεξ ανβυηενα, έκαξ άθθμξ Πμνημβάθμξ ελενεοκδηήξ μ Πέληξν Αιβαξέδ Κακπξάι (1467-1520) λεηίκδζε βζα ηδκ Εκδία, αθθά ζηα κδζζά ημο Πνάζζκμο Ώηνςηδνίμο, ιζα ηαηαζβίδα ημκ ακάβηαζε κα ζηναθεί κμηζμδοηζηά. Έηζζ ηοπαία ακαηάθορε ηδ ΐναγζθία ηαζ κμιίγμκηαξ υηζ ήηακ κδζί ηδκ μκυιαζε ΐένα Κνμογ ηαζ έζηεζθε έκα ηανάαζ ζηδκ Πμνημβαθία κα ιεηαθένεζ ημ κέμ. Καηυπζκ ζοκέπζζε ημ ηαλίδζ ημο ηαζ ζηδκ πμνεία ακαηάθορε ηδ Μαδαβαζηάνδ (ηδκ μκυιαζε Άβζμ Λαονέκηζμ) ηαζ ηεθζηά έθηαζε ζηδκ Καθημφηα απυ υπμο αβυναζε πζπένζ ηαζ ιπαπανζηά. ιςξ ζε ζοιπθμηέξ ιε ιμοζμοθιάκμοξ ειπυνμοξ ζημηχεδηακ ιενζημί Πμνημβάθμζ καοηζημί ηαζ δ Πμνημβαθία έπνεπε κα εηδζηδεεί, βζα κα δζαηδνήζεζ ημ ηφνμξ ηδξ. Ο Καιπνάθ βφνζζε ζηδ Λζζααυκα ηαζ μ ααζζθζάξ δζέηαλε ημ 1502, ημκ ΐάζημ κηα Γηάια κα πάεζ λακά ζηδκ Εκδία ιε είημζζ πθμία, ιε ζηυπμ ηδκ επζαμθή ακηζπμίκςκ ηαηά ηςκ ιμοζμοθιάκςκ. Πνάβιαηζ μ ΐάζημ ήηακ ζηθδνυξ. Έλς απυ ηζξ αηηέξ ηδξ Εκδίαξ ζοκέθααε έκα ανααζηυ επζααηδβυ πθμίμ πμο βφνζγε απυ ηδ Μέηηα ιε 380 επζαάηεξ, ιεηαλφ ημοξ ηαζ πμθθά βοκαζηυπαζδα. Ο ΐάζημ αθμφ άνπαλε ημ ειπυνεοια πμο ιεηέθενε, έααθε θςηζά ζημ ανααζηυ πθμίμ πμο ηάδηε ιε ημοξ επζαάηεξ ημο. Καηυπζκ απαίηδζε απυ ημκ ημπζηυ δβειυκα κα δζχλεζ υθμοξ ημοξ
409
ιμοζμοθιάκμοξ ειπυνμοξ ηζ υηακ αοηυξ δίζηαζε, μζ Πμνημβάθμζ ημκ έπεζζακ αμιαανδίγμκηαξ ημ θζιάκζ ηδξ Καθημφηαξ. Ο ΐάζημ ζηδκ επζζηνμθή ημο, ίδνοζε πμνημβαθζηέξ απμζηίεξ ζηδ Μμγαιαίηδ ηαζ ζηδ Μαδαβαζηάνδ. Ο ααζζθζάξ ημκ ηίιδζε ηαζ ημκ δζυνζζε ακηζααζζθέα ηδξ Εκδίαξ. Δ Πμνημβαθία είπε πζα βίκεζ εαθαζζμηνάηεζνα ηαζ δ ιεβαθφηενδ απμζηζαηή δφκαιδ, μζ Άνααεξ έπαζακ ηδκ ειπμνζηή ημοξ δφκαιδ ηαζ ζηδ εάθαζζα, αθθά ηαζ μζ ειπμνζημί δνυιμζ ηδξ λδνάξ, έπαζακ ηδ πνμδβμφιεκδ ζδιαζία ημοξ. ηδ ΐεκεηία (ημ ιεβάθμ μζημκμιζηυ ηαζ ειπμνζηυ ηέκηνμ ηδξ επμπήξ, ηάηζ ζακ ηδκ ζδιενζκή Γμουθ ηνήη) ηα κέα ηδξ ακαηάθορδξ κέςκ δνυιςκ βζα ηα ιπαπανζηά, έθενακ εθίρδ ηαζ μζ ιεημπέξ ηαζ ηα μιυθμβα έπαζακ ημ 40-50% ηδξ αλίαξ ημοξ! Οζ ΐεκεημί ηαζ μζ Γεκμοάηεξ, πμο ιμκμπςθμφζακ ημ ειπυνζμ ιε ημοξ ιμοζμοθιάκμοξ, είδακ κα θεάκμοκ θεδκυηενα αζζαηζηά ειπμνεφιαηα απυ άθθμοξ δνυιμοξ ηαζ απμνμφζακ βζαηί δεκ ακέεεζακ αοημί πνχημζ ζημκ Κμθυιαμ, ηδκ απμζημθή, αθθά ηχνα ήηακ ανβά. Ο Ώηθακηζηυξ είπε βίκεζ ημ κέμ ηέκηνμ ειπμνίμο ηαζ καοζζπθμΎαξ, μζ παθζέξ ηαθέξ ιένεξ ηδξ ζηαθζηήξ δυλαξ πέναζακ ηαζ δ Μεζυβεζμξ πενζμνίζηδηε ζημ νυθμ ιζαξ ιεβάθδξ πενζθενεζαηήξ εάθαζζαξ. Βθηά πνυκζα ιεηά ημ εάκαημ ημο Κμθυιαμο, άνπζζε πζα κα είκαζ ζαθέξ ζημοξ βεςβνάθμοξ ηδξ Βονχπδξ, υηζ δ κέα ήπεζνμξ δεκ ήηακ μζ Εκδίεξ. Ο Εζπακυξ ημκηζζηαδυν ηαζ ελενεοκδηήξ Βάζθν ληε Μπαικπφα ηαηάθενε κα δζαζπίζεζ ημκ Εζειυ ημο Πακαιά ηαζ κα ακηζηνφζεζ ιπνμζηά ημο ιζα απένακηδ εαθάζζζα έηηαζδ, πμο επζαεααίςζε ηδκ φπανλδ εκυξ κέμο ςηεακμφ, ημο Βζνδκζημφ. Φοζζμθμβζηά ήνεε δ χνα ηάπμζμξ, έζης ηαζ αημφζζα, κα ηάκεζ ημ βφνμ ημο ηυζιμο. Δ ηζιή αοηή ακήηεζ ηαζ πάθζ ζε έκα αηυια Πμνημβάθμ, ημ Φεξδηλάλδν Μαγγειάλν, πμο έηακε ημ ηαλίδζ βζα θμβανζαζιυ ημο ζζπακζημφ ζηέιιαημξ.
Ο Φεξδηλάλδνο Μαγγειάλνο (1480-1521) Ο Μαγγειάλνο, (ή κάιινλ αθξηβέζηεξα ε απνζηνιή ηνπ Μαγγειάλνπ, γαηί ν ίδηνο πέζαλε πξηλ ην ηαμίδη ηνπ πεξαησζεί κε επηηπρία), έκεηλε ζηελ ηζηνξία σο ν πξψηνο άλζξσπνο πνπ ηαμηδεχνληαο δπηηθά, έθαλε ηνλ πεξίπινπ ηεο γήηλεο ζθαίξαο. Γελλήζεθε ζην Πφξην θαη απφ λεαξή ειηθία κπήθε ζηελ αθνινπζία ηεο βαζίιηζζαο Διενλφξαο, ζπδχγνπ ηνπ βαζηιηά ηεο Πνξηνγαιίαο Ησάλλε Β’. ηαλ ήηαλ 24, θαηαηάρζεθε ζην ζηξαηφ θαη ππεξέηεζε σο πιήξσκα ζηνλ πνξηνγαιηθφ ζηφιν πνπ πνιεκνχζε ην λαπηηθφ εκπφξην ησλ κνπζνπικάλσλ. Σν 1506 ηξαπκαηίζηεθε ζε κηα ζχγθξνπζε ζηελ Καιθνχηα θαη κεηαθέξζεθε ζηελ Πνξηνγαιία. Σν 1510 ζπκκεηείρε σο αμησκαηηθφο ζηηο επηρεηξήζεηο θαηάιεςεο ηεο ρεξζνλήζνπ ηεο Μαιάθθα (ηγθαπνχξε). Ζ επηηπρία απηή εδξαίσζε ηελ πνξηνγαιηθή ππεξνρή ζηηο ζάιαζζεο ηεο Αζίαο. Λέγεηαη φηη ηφηε ηαμίδεςε σο ηα Νεζηά ησλ Μπαραξηθψλ (λεζηά Μνινχθεο, κεηαμχ ηεο ζεκεξηλήο Ηλδνλεζίαο θαη ησλ Φηιηππίλσλ) θαη ηφηε άξρηζε ζηα ζνβαξά λα ζθέθηεηαη ην κεγάιν εμεξεπλεηηθφ ηαμίδη. Σν 1512 ζπκκεηείρε ζηελ εθζηξαηεία θαηά ηνπ Μαξφθνπ, ζηελ νπνία ηξαπκαηίζηεθε θαη έκεηλε ρσιφο. Αξγφηεξα παξαηηήζεθε απφ ην ζηξαηφ θαη
410
πέξαζε ζηελ Ηζπαλία. Σν 1517 έγηλε δεθηφο απφ ηνλ βαζηιηά ηεο Ηζπαλίαο Κάξνιν Α’ (κεηέπεηηα απηνθξάηνξα ηεο Αγίαο Ρσκατθήο Απηνθξαηνξίαο ησλ Γεξκαλψλ, Κάξνιν Δ’) ζηνλ νπνίν αλέπηπμε ην ζρέδηφ ηνπ γηα ηελ πξαγκαηνπνίεζε λαπηηθήο απνζηνιήο πξνο ηα Νεζηά ησλ Μπαραξηθψλ. Ζ απνζηνιή έπξεπε λα θαηεπζπλζεί δπηηθά, γηαηί ν δξφκνο πξνο ηα αλαηνιηθά ειεγρφηαλ απνιχησο απφ ηνπο Πνξηνγάινπο. Βέβαηα ε απνζηνιή απηή είρε σο πξνυπφζεζε ηελ χπαξμε πεξάζκαηνο κεηαμχ Αηιαληηθνχ θαη Δηξεληθνχ. Πηζαλνινγείηαη, φηη είρε πιεξνθνξίεο φηη νη εθβνιέο ηνπ πνηακνχ Ρίν ληε ια Πιάηα ήηαλ ην άλνηγκα ηνπ πεξάζκαηνο απηνχ. Ζ Ηζπαλία ήζειε δηαθαψο λα επεθηείλεη ηελ θπξηαξρία ηεο ζηηο ζάιαζζεο ηεο Αλαηνιήο θη έηζη ν Κάξνινο απνδέρζεθε ηελ πξφηαζε ηνπ Φεξδηλάλδνπ. Ζ απνζηνιή απνηεινχκελε απφ πέληε πινία θαη 265 άλδξεο δηαθφξσλ εζληθνηήησλ, απέπιεπζε απφ ηε εβίιιε ζηηο 10 Απγνχζηνπ 1519.. ην πιήξσκα αλήθε θαη ν ηζηνξηνγξάθνο Αληφλην Πηγθαθέηηα πνπ θαηέγξαςε φιν ην ηζηνξηθφ ηεο απνζηνιήο. ηηο 13 Γεθεκβξίνπ, κεηά απφ έλα πνιπηάξαρν ηαμίδη, ν ζηφινο έθζαζε ζην Ρίν ηεο Βξαδηιίαο φπνπ αλεθνδηάζηεθε. ηηο 10 Ηαλνπαξίνπ 1520 πξνζέγγηζαλ ηηο εθβνιέο ηνπ Μαξ ληε ια Πιάηα, φπνπ ν Μαγγειάλνο δηαπίζησζε ην ιάζνο ησλ πιεξνθνξηψλ θαη ζπλέρηζε ηελ πνξεία πξνο ην λφην. Σν θξχν, νη ηξηθπκίεο θαη ε αλαζθάιεηα έθεξαλ εμέγεξζε ηνπ πιεξψκαηνο ηελ νπνία ν Μαγγειάλνο αληηκεηψπηζε ζθιεξφηαηα, απνθεθαιίδνληαο ηνλ πξσηαίηην. Ζ απνζηνιή έκεηλε γηα νθηψ κήλεο ζην ιηκάλη αλ Υνπιηάλ ηεο Αξγεληηλήο θαη επηρεηξνχζε λα βξεη θάπνην πέξαζκα. Ήξζε ζε επαθή κε ηνπο ηζαγελείο ηεο πεξηνρήο, ηνπο Παηαγφλεο, νη νπνίνη δελ αληηκεηψπηζαλ θηιηθά ηνπο μέλνπο ηαμηδηψηεο. Δπί ηέινπο ζηηο 21 Οθησβξίνπ, ν Μαγγειάλνο βξήθε ην πέξαζκα πνπ δεηνχζε. Ο δηάπινπο ηνπ δαηδαιψδνπο πνξζκνχ (νλνκάζηεθε Πνξζκόο ηνπ Μαγγειάλνπ) απνδείρζεθε εμαηξεηηθά επηθίλδπλνο θαη ηειηθά ηξία (απφ ηα πέληε) πινία κέζα απφ θξχν, ζχειιεο, ηζρπξά ξεχκαηα θαη άκεζν θίλδπλν πξφζθξνπζεο ζηνπο απφθξεκλνπο βξάρνπο θαη ηειηθά ζηηο 28 Ννεκβξίνπ αληίθξηζαλ ζηνλ σθεαλφ ηεο Γχζεο. Ο Φεξδηλάλδνο ηνλ βξήθε πνιχ ήζπρν θαη ηνπ έδσζε ην φλνκα Δηξεληθόο. ηηο βφξεηεο αθηέο ηνπ πνξζκνχ ηνπ Μαγγειάλνπ, νη ηζαγελείο άλαβαλ θσηηέο θαη ε πεξηνρή απηή νλνκάζηεθε Γε ηνπ Ππξόο. Σν ηαμίδη ζπλερίζηεθε γηα εβδνκάδεο ρσξίο λα κπνξνχλ λα αλεθνδηαζηνχλ πνπζελά. Πνιινί άλδξεο πέζαλαλ απφ πείλα θαη δίςα, αθνχ έθηαζαλ λα θάλε αθφκα θαη ηα πνληίθηα θαη ζρνηληά ησλ πινίσλ. Σειηθά ζηηο 6 Μαξηίνπ ηνπ 1521 έθηαζαλ ζηα λεζηά Μαξηάλεο θαη Γθνπάκ, ηα νπνία ν Μαγγειάλνο νλφκαζε «λεζηά ησλ θιεθηψλ». ε ιίγεο κέξεο ε απνζηνιή έθηαζε ζηηο Φηιηππίλεο (ηα λεζηά απηά ηα νλφκαζε έηζη πξνο ηηκήλ ηνπ Φηιίππνπ Β’, γηνπ ηνπ Καξφινπ Δ’) αιιά ζηελ αξρή πίζηεςε φηη είραλ θηάζεη ζηα Νεζηά ησλ Μπαραξηθψλ. ηηο 17 Απξηιίνπ θαηεπζχλζεθε ζην λεζί ησλ Φηιηππίλσλ, εκπνχ. Δθεί έπεηζε ηνλ ηνπηθφ βαζηιηά λα αζπαζηεί ν ίδηνο θαη νη ππήθννί ηνπ ηνλ ρξηζηηαληζκφ. κσο ζηηο 27 Απξηιίνπ, φηαλ ν Μαγγειάλνο ήξζε ζε ζχγθξνπζε κε ην θχιαξρν ηνπ γεηηνληθνχ λεζηνχ Μαθηάλ, ζθνηψζεθε ζηε κάρε καδί κε αξθεηνχο άλδξεο ηνπ. Οη ππφινηπνη παληθφβιεηνη επηβηβάζηεθαλ ζηα πινία θαη αλαρψξεζαλ. Σν ηαμίδη ηεο επηζηξνθήο ήηαλ αξθεηά πεξηπεηεηψδεο. ηηο 4 Μαΐνπ θαηαζηξάθεθε ην έλα πινίν θαη ζηηο 8 Ννεκβξίνπ εγθαηαιείθζεθε ην άιιν. Έκεηλε κφλν ε Βηθηψξηα κε θπβεξλήηε ηνλ Υνπάλ εκπάζηηαλ Διθάλν. Πέξαζαλ απφ ηηο Μνινχθεο θαη ηε Βφξλεν θαη γηα ιίγεο δεθάδεο κίιηα δελ πξνζέγγηζαλ ηελ Απζηξαιία, ε νπνία έκειιε λα αλαθαιπθζεί πνιχ αξγφηεξα.
411
ηηο 6 επηεκβξίνπ 1522 ν θπβεξλήηεο θαη κφλν 18 κέιε ηνπ πιεξψκαηνο (αλάκεζά ηνπο θαη ν ηζηνξηνγξάθνο Αληφλην Πηγθαθέηηα) απφ ηα 265 πνπ μεθίλεζαλ, έθηαζαλ ηειηθά ζηελ Ηζπαλία. Σν ηαμίδη απηφ πνπ θξάηεζε ηξία νιφθιεξα ρξφληα, θφζηηζε πνιιά ζε αλζξψπνπο θαη ρξήκα, αιιά εδξαίσζε ηελ πεπνίζεζε φηη ε Γε είλαη ζηξνγγπιή θαη φηη ε ήπεηξνο πνπ είρε πξφζθαηα αλαθαιχςεη ν Κνιφκβνο δελ ήηαλ νη Ηλδίεο, αιιά κηα εληειψο λέα ήπεηξνο. Ο Μαγγειάλνο ηηκάηαη σο έλαο απφ ηνπο κεγαιχηεξνπο εμεξεπλεηέο ηεο ηζηνξίαο.
Ώπυ ηυηε μζ δομ ιεβάθεξ εαθάζζζεξ δοκάιεζξ, δ Πμνημβαθία ηαζ δ Εζπακία αθζένςζακ υθδ ημοξ ηδκ εκενβδηζηυηδηα ζηδκ ακάπηολδ ημο ειπμνίμο ιε ηδκ Ώιενζηή ηαζ ηζξ Εκδίεξ. Ο Πάπαο Αιέμαλδξνο η’ Βνξγίαο (1431-1503) - έκαξ απυ ημοξ πζμ δζεθεανιέκμοξ πμο εηθέπηδηακ πμηέ ζηδκ εέζδ αοηή - ημ 1494, βζα κα πνμθάαεζ ηδκ έκμπθδ ζφβηνμοζδ ιεηαλφ αοηχκ ηςκ δομ ηαεμθζηχκ δοκάιεςκ, ιε ηδ θεβυιεκδ πλζήθε ηεο Σνξδεζίιαο, πχνζζε ημκ ηυζιμ ζε δομ ίζα ιένδ: Οζ Εζπακμί ήηακ ηονίανπμζ ζε υθεξ ηζξ κέεξ βαίεξ δοηζηά ημο 40μφ ιεζδιανζκμφ, εκχ μζ Πμνημβάθμζ ακαημθζηά. Έηζζ μζ Εζπακμί είπακ ημ δζηαίςια κα απμζηίζμοκ υθδ ζπεδυκ ηδκ αιενζηακζηή ήπεζνμ ιε ηδκ ελαίνεζδ εκυξ ιεβάθμο ηιήιαημξ ηδξ ΐναγζθίαξ πμο πανέιεζκε ζηδκ πμνημβαθζηή ζθαίνα επζννμήξ ηαζ μζ Πμνημβάθμζ έθεβπακ ημ ιεβαθφηενμ ιένμξ ηδξ Ώθνζηήξ ηαζ ηζξ Εκδίεξ. Ώοηή δ ‘ζοκεήηδ’ έβζκε πςνίξ ημκ ‘λεκμδυπμ’, δδθαδή ημοξ Άββθμοξ ηαζ Οθθακδμφξ απμζηζμηνάηεξ (πμο βνάθακε ζηα παθζά ημοξ ηα παπμφηζζα ηζξ παπζηέξ απμθάζεζξ) ηαζ ημκ 17 μ ηαζ 18μ αζχκα ίδνοζακ ηζξ δζηέξ ημοξ απμζηίεξ, υπμο ημοξ επέηνεπε δ δφκαιδ ηςκ υπθςκ ημοξ ηαζ ιυκμ!. Δ κέα ήπεζνμξ άνπζζε κα βίκεηαζ ακηζηείιεκμ ελενεφκδζδξ απυ Εζπακμφξ ηαζ άθθμοξ ημθιδνμφξ ελενεοκδηέξ αθθά ηαζ ηαηαηηδηέξ. οκακηήζαιε ήδδ ημοξ ημκηζζηαδυνεξ Κνξηέο ηαζ Πηδάξν πμο ιε ημ ζηαονυ ζημ έκα πένζ ηαζ ημ ζπαεί ζημ άθθμ, ηαηέζηνερακ δομ ζδιακηζημφξ βδβεκείξ πμθζηζζιμφξ. Βπίζδξ ημκ Βάζθν Μπαικπφα πμο δζέζπζζε ημκ Πακαιά ηαζ έθηαζε ζημκ Βζνδκζηυ. Ο επίζδξ Εζπακυξ Υνπάλ Πνλζέ ληε Λεφλ (1460-1521) ζοκυδερε ημκ Κμθυιαμ ζημ δεφηενμ ηαλίδζ ημο ζηδκ Ώιενζηή. Έβζκε ηοαενκήηδξ ημο Πυνημ Ρίημ ηαζ είκαζ μ πνχημξ Βονςπαίμξ πμο πάηδζε ζημ έδαθμξ ηςκ Δκςιέκςκ Πμθζηεζχκ. Σμκ Μάνηζμ ημο 1513 ιε ελενεοκδηζηή απμζημθή έθηαζε ζηδ κμηζμδοηζηή πενζμπή ηδξ αυνεζαξ Ώιενζηήξ, ηδκ μπμία μκυιαζε Φθυνζκηα, δδθαδή ‘θμοθμοδάηδ’ ίζςξ επεζδή δ πενζμπή ήηακ ακεζζιέκδ εηείκδ ηδκ επμπή. Ο Φξαλζίζθν ληε Κνξνλάδν (1510-1554) Εζπακυξ ηοαενκήηδξ ιελζηακζηχκ επανπζχκ, ημ 1540 επζηεθαθήξ ιεβάθμο ελενεοκδηζημφ ζχιαημξ ακαηάθορε ηζξ κμηζμδοηζηέξ πενζμπέξ ηςκ Δκςιέκςκ Πμθζηεζχκ (ζδιενζκέξ Ώνζγυκα, Νέμ Μελζηυ, Σέλαξ ηαζ Κάκζαξ) ηαζ ελενεφκδζε ημκ πμηαιυ Κμθμνάκημ. Ο Εηαθυξ (Γεκμοάηδξ) Σγζμαάκζ Καιπυημ, βκςζηυξ πενζζζυηενμ ιε ημ αββθζηυ ημο υκμια Σδσλ Κάκπνη (John Cabot, 1450-1499), έιαεε βζα ημ κέμ δνυιμ πνμξ ηζξ ‘Εκδίεξ’ πμο είπε ακαηαθφρεζ μ Κμθυιαμξ. Πζζηεφμκηαξ υηζ ηα ιπαπανζηά ένπμκηακ απυ ηδκ Ώκαημθζηή Ώζία, πνυηεζκε ζημκ Φενδζκάκδμ ηδξ Εζπακίαξ κα πνδιαημδμηήζεζ ηδκ απμζημθή ημο πνμξ ηα δοηζηά ηαζ υπζ κμηζμδοηζηά (δνμιμθυβζμ πμο είπε αημθμοεήζεζ μ Κμθυιαμξ). Δ Εζπακυξ ααζζθζάξ απέννζρε ηδκ πνυηαζή ημο ηαζ μ Κάιπμη απεοεφκεδηε ζημκ ααζζθζά ηδξ Ώββθίαξ Βννίημ Γ’. Ο ααζζθζάξ υπζ
412
ιυκμ δέπηδηε αθθά ημο πμνήβδζε πθήνδ ηαζ ελμοζζμδυηδζδ κα ηαηαθάαεζ βζα θμβανζαζιυ ημο ηα εδάθδ πμο εα ακαηάθοπηε. Σμ 1496, μ Κάιπμη λεηίκδζε απυ ημ Μπνίζημθ ιε έκα πθμίμ, αθθά πνζκ θεάζεζ ζηδκ Εζθακδία, βφνζζε πίζς, επεζδή λέζπαζακ δζαθςκίεξ ιε ηα ιέθδ ημο πθδνχιαημξ ή ημ πζεακυηενμ, απυ ηα παβυαμοκα πμο ειπυδζγακ ημ δνυιμ ημο. Σμκ επυιεκμ πνυκμ επζπείνδζε ημ δεφηενμ ηαλίδζ ημο ιε έκα ιζηνυ πθμίμ 50 ηυκςκ ημ Matthew ηαζ ιυκμ 18 άκδνεξ ηαζ ζηζξ 24 Εμοκίμο 1497, απμαζαάζηδηε ζηδκ αηηή ηδξ Νέαξ Γδξ, ζημκ ζδιενζκυ Κακαδά. Σμ αηνζαέξ ζδιείμ απμαίααζδξ δεκ είκαζ ελαηνζαςιέκμ, αθθά βεκζηχξ πζζηεφεηαζ υηζ ήηακ ημ αηνςηήνζμ Μπμκααίζηα. Σμκ επυιεκμ πνυκμ επζπείνδζε αηυια έκα ηαλίδζ ιε πέκηε πθμία, απυ ηα μπμία βφνζζε ιυκμ ημ έκα. Πμηέ δεκ ιάεαιε ηζ ζοκέαδ αθθά πζεακυηαηα μ Κάιπμη ηαζ ηα ηέζζενα άθθα πθμία, πάεδηακ ζηδ εάθαζζα. Ο Γάθθμξ εαθαζζμπυνμξ Εαθ Καξηηέ (Jacques Cartier, 1491-1557), ιε εκημθή ημο ααζζθζά ηδξ Γαθθίαξ Φναβηίζημο Ώ’, επζπείνδζε κα ακαηαθφρεζ ημ βνξεηλφ πέξαζκα (ακηίζημζπμ ημο κμηίμο, ημο Μαββεθάκμο) απυ ηδκ Ώιενζηή πνμξ ηδκ Ώζία. Σμ 1534 έθηαζε ζημ Λαιπνακηυν ημο Κακαδά ηαζ έζηδζε ηδ βαθθζηή ζδιαία δζαηδνφζζμκηαξ υηζ υζεξ πχνεξ ανζζηυηακ δοηζηά (δδθαδή πενίπμο μ ζδιενζκυξ Κακαδάξ) ακήηακ ζημ βαθθζηυ ζηέιια. ε δομ επυιεκα ηαλίδζα ημο, μ Κανηζέ ελενεφκδζε ημκ πμηαιυ Άβζμ Λαονέκηζμ, ςξ ηδ εέζδ ημο ζδιενζκμφ Μυκηνεαθ ηαζ επζπείνδζε ηδκ πνχηδ απμίηδζή ημο απυ ημοξ Γάθθμοξ. Έκαξ άθθμξ Γάθθμξ μ πανημβνάθμξ ακνπήι ληε ακπιαίλ (Samuel de Champlain, 1567-1635) έθηαζε ημ 1603, ζηδ ΐυνεζα Ώιενζηή ςξ ιέθμξ ειπμνζηήξ απμζημθήξ βζα ηδκ πνμιήεεζα βμοκχκ. Έθηζαλε έκα πάνηδ ημο πμηαιμφ Ώβίμο Λαονέκηζμο, ημκ μπμίμ δδιμζίεοζε υηακ βφνζζε ζηδ Γαθθία. Ο ααζζθζάξ Βννίημξ Α’ ημο γήηδζε κα ακαθάαεζ κα ελενεοκήζεζ ηδκ πενζμπή ηαζ μ αιμοήθ, ημ 1608, ίδνοζε ηδκ πυθδ ημο Κειπέη, ζδιενζκή πνςηεφμοζα ηδξ ζδιενζκήξ βαθθυθςκδξ επανπίαξ Κειπέη ημο Κακαδά. Βπίζδξ μπφνςζε ηδκ πυθδ ημο Μυκηνεαθ ηαζ ελενεφκδζε ημκ πμηαιυ Οηάαα. Σμ 1633, μ ηυηε Γάθθμξ πνςεοπμονβυξ, ηανδζκάθζμξ Ρζζεθζέ ημκ δζυνζζε δζμζηδηή ηδξ Νέαο Γαιιίαο, υπςξ μκμιάζηδηε δ κέα βαθθζηή ηηήζδ. Ο Κμγάημξ Γέξκαθ Σηκνθέγηεβηηο (1532-1585), ημ 1581 ακέθααε κα επμζηίζεζ ηδκ ακαημθζηά ηςκ Οοναθίςκ πενζμπή, βζα θμβανζαζιυ ηδξ Ρςζίαξ. Ώθμφ ιε ημοξ Κμγάημοξ ημο δζέθοζε ημ ηαηανζηυ πακάημ ηδξ ζαδνίαξ, έθηαζε ςξ ηζξ ιαηνζκέξ ζηέπεξ ηδξ ζαδνίαξ ημκηά ζηδ ζδιενζκή πυθδ Σμιπυθζη. Δ απμζημθή ημο Γένιαη ζδιαημδμηεί ηδκ έκανλδ ηδξ ηαηάθδρδξ ηαζ απμζηζζιμφ ηδξ ζαδνίαξ απυ ηδ Ρςζία. Ο Οθθακδυξ εαθαζζμπυνμξ ηαζ ελενεοκδηήξ Βίιιεκ Μπάξεληο (Willem Barents, 1550-1597), πνμζπάεδζε κα ακαηαθφρεζ ημκ δνυιμ πνμξ ηδκ Κίκα πθέμκηαξ αμνεζμακαημθζηά (ηαηά ιήημξ ηςκ αυνεζςκ αηηχκ ηδξ Βονχπδξ ηαζ ηδξ Ρςζίαξ). Σμ 1594 ακαηάθορε ημ κδζί Νυααβζα Γειπθζά, αθθά απμηθείζηδηε απυ ημοξ πάβμοξ. Σμ επυιεκμ έημξ ακαηάθορε έκα εηηεηαιέκμ ανπζπέθαβμξ ημ μπμίμ μκυιαζε πζηζαένβδ (απυ ημ μθθακδζηυ spits Bergen, πμο ζδιαίκεζ αζπιδνά υνδ). Ώπμηθείζηδηε αηυια ιζα θμνά απυ ημοξ πάβμοξ ηαζ ηεθζηά πέεακε ζηδ πενζυκδζμ Κυθα, ημκηά ζημ Μπμονιάκζη. Ο Μπάνεκηξ είκαζ μ πνχημξ εαθαζζμπυνμξ πμο έθηαζε ηυζμ αυνεζα . Πνμξ ηζιή ημο, δ εάθαζζα ιεηαλφ ηδξ Νμναδβίαξ ηαζ ηδξ Ρςζίαξ (κυηζα ημο Ώνηηζημφ Χηεακμφ), μκμιάζηδηε Θάιαζζα ηνπ Μπάξεληο.
413
Έκαξ άθθμξ Οθθακδυξ εαθαζζμπυνμξ μ Βίιιεκ Γηαλζφλ (Willem Janszoon, 1570-1630), είκαζ μ πνχημξ Βονςπαίμξ πμο πάηδζε ημ πυδζ ημο ζηδκ Ώοζηναθία. Ο Γζακζυκ λεηίκδζε ημ 1605 απυ έκα θζιάκζ ηδξ Εάααξ, πνμξ ηζξ αηηέξ ηδξ Νέαξ Γμοζκέαξ. Έθηαζε ζημκ πμηαιυ Πεκθάδεν (ζηδ αμνεζμακαημθζηή Ώοζηναθία, ζδιενζκή επανπία Κμοίκζθακη), κμιίγμκηαξ υηζ ανίζηεηαζ ζηδ Νέα Γμοζκέα. Υανημβνάθδζε πενίπμο 320 πζθζυιεηνα ηδξ αηηήξ, πνζκ ηδκ εβηαηαθείρεζ ελ αζηίαξ ημο εθχδμοξ εδάθμοξ ηαζ ηδξ επενυηδηαξ ηςκ ζεαβεκχκ. ηζξ αρζιαπίεξ ιαγί ημοξ ζημηχεδηακ ανηεημί άκηνεξ ημο. Γφνζζε πίζς ζηδκ Εάαα ηαζ μκυιαζε ηδ κέα πενζμπή ‘Νέα Γδθακδία’ (απυ ηδκ επανπία Γδθακδία ηδξ Οθθακδίαξ). Δ μκμιαζία αοηή δεκ οζμεεηήεδηε ηαζ ανβυηενα ημ υκμια αοηυ δυεδηε απυ ημκ Σάζιακ ζηδ ζδιενζκή κδζζςηζηή πχνα Νέα Γδθακδία. Ώηυια έκαξ Οθθακδυξ εαθαζζμπυνμξ ηαζ έιπμνμξ μ Άβει Σάζκαλ (1603-1659) λεηίκδζε ενεοκδηζηέξ απμζημθέξ βζα θμβανζαζιυ ηδξ Οιιαλδηθήο Δηαηξίαο ησλ Αλαηνιηθψλ Ηλδηψλ. Σμ Νμέιανζμ ημο 1642 έθηαζε ζε έκα ιεβάθμ κδζί πμο ημ μκυιαζε Γε ηνπ Βαλ Νηίκελ πνμξ ηζιή ημο βεκζημφ δζμζηδηή ηςκ Οθθακδζηχκ Εκδζχκ (ανβυηενα πήνε ημ υκμιά ημο ηαζ μκμιάζηδηε Σαζκαλία). οκέπζζε ημ ηαλίδζ πνμξ ηα ακαημθζηά ηαζ ημκ Αεηέιανζμ είδε ημ κυηζμ κδζί ηδξ Νέαξ Γδθακδίαξ ηαζ αβηονμαυθδζε ζε έκα υνιμ. Βηεί δέπεδηε επίεεζδ απυ ημοξ ζεαβεκείξ Μαμνί,, πμο ιε πμθειζηά ηακυ ζηυηςζακ ηέζζενζξ άκδνεξ ημο ηαζ μκυιαζε ημ ιένμξ Αθηή ησλ Γνινθφλσλ (ζήιενα Υνοζή Ώηηή). ηδκ επζζηνμθή ημο πνμξ ηδκ Εάαα, ακαηάθορε ηα κδζζά Συβημ ηαζ Φίηγζ. Ο Σάζιακ πναβιαημπμίδζε ημ 1644, έκα δεφηενμ ηαλίδζ κυηζα ηδξ Νέαξ Γμοζκέαξ. Έθηαζε ζηδκ Ώοζηναθία, πανημβνάθδζε υθδ ηδ αμνεζακαημθζηή αηηή ηδξ ηαζ έηακε εηηεηαιέκεξ παναηδνήζεζξ βζα ηδ βδ ηαζ ημοξ ηαημίημοξ ηδξ. ιςξ μζ ακαηαθφρεζξ ημο Σάζιακ, δεκ είπακ ζοκέπεζα, βζαηί βζα έκα ζπεδυκ αζχκα, μζ Βονςπαίμζ δεκ απμίηδζακ ηδκ Νέα Γδθακδία ηαζ ηδκ Ώοζηναθία. Δ ζοκέπεζα ακήηεζ ζημοξ Άββθμοξ ηαζ ζημκ Σδαίεκο Κνπθ.
Ο Σδαίεκο Κνπθ (1728-1779) Ο Άγγινο ζαιαζζνπφξνο εμεξεπλεηήο θαη ραξηνγξάθνο Σδαίεκο Κνπθ, άθεζε πινπζηφηαην εμεξεπλεηηθφ έξγν, πξφζθεξε πνιιά ζηηο επηζηήκεο θαη έζεζε ηηο βάζεηο ηεο παξνπζίαο ησλ βξεηαληθψλ απνηθηνθξαηψλ ζηελ Χθεαλία. Δίλαη ν πξψηνο Δπξσπαίνο πνπ πάηεζε ηηο αλαηνιηθέο αθηέο ηεο Απζηξαιίαο, απηφο πνπ αλαθάιπςε ηα λεζηά Υαβάε θαη ν πξψηνο πνπ φρη κφλν έθαλε ηνλ πεξίπινπ ηεο Νέαο Γεο θαη ηεο Νέαο Εειαλδίαο, αιιά θαη ηηο ραξηνγξάθεζε. Ήηαλ γηνο εξγάηε ζηελ θνκεηεία ηεο Τφξθεο θαη ακέζσο κεηά ηε βαζηθή ηνπ εθπαίδεπζε, θαηαηάρζεθε ζην εκπνξηθφ λαπηηθφ. Δθεί κειεηνχζε άιγεβξα, ηξηγσλνκεηξία, λαπζηπινΐα θαη αζηξνλνκία, επηζηήκεο πνπ ηνλ βνήζεζαλ πνιχ ζηελ κειινληηθή ηνπ θαξηέξα. Σν 1755 ππεξέηεζε σο θπβεξλήηεο πνιεκηθνχ πινίνπ ζηηο επηρεηξήζεηο ησλ Βξεηαλψλ θαηά ησλ Γάιισλ ηνπ Κεκπέθ. Παξάιιεια πξαγκαηνπνηνχζε βπζνκεηξήζεηο θαη ραξηνγξαθήζεηο ησλ εθβνιψλ ηνπ Αγίνπ Λαπξέληηνπ, ησλ θαλαδηθψλ παξαιίσλ, θαη ηεο Νέαο Γεο, πξάγκα πνπ πξνθάιεζε ην ζαπκαζκφ θαη ηελ αλαγλψξηζε ησλ ηθαλνηήησλ ηνπ απφ ηνπο αλσηέξνπο ηνπ. Σν 1768 ην Βξεηαληθφ Ναπαξρείν θαη ε (επηζηεκνληθή) Βαζηιηθή Δηαηξία αλέζεζαλ ζηνλ Σδαίεκο ηελ πξψηε ηνπ εμεξεπλεηηθή απνζηνιή ζηνλ Δηξεληθφ δηνξίδνληάο ηνλ θπβεξλήηε ηνπ Endeavour. Απέπιεπζε ζηηο 26 Απγνχζηνπ απφ 414
ην Πιχκνπζ παίξλνληαο καδί ηνπ αζηξνλφκνπο, δσγξάθνπο (γηα λα δσγξαθίδνπλ δψα, θπηά θαη αλζξψπνπο), ραξηνγξάθνπο θαη βνηαλνιφγνπο. Πέξαζε ην Αθξσηήξην Υνξλ θαη έθηαζε ζηελ Σατηή ζηηο 13 Απξηιίνπ ηνπ 1769, φπνπ νη αζηξνλφκνη κειέηεζαλ ην θαηλφκελν ηεο δηάβαζεο ηεο Αθξνδίηεο απφ ηνλ ειηαθφ δίζθν. Ο επφκελνο ζηφρνο ηνπ Κνπθ ήηαλ ε αλαθάιπςε ηεο Terra Australis Incognita (ηεο Άγλσζηεο Νφηηαο Ζπείξνπ) πνπ ε Βαζηιηθή Δηαηξία πίζηεπε φηη ππήξρε. Ο Κνπθ παξά ηηο επηθπιάμεηο ηνπ, θηλήζεθε δπηηθά θαη ζηηο 6 Οθησβξίνπ 1769 έθηαζε ζηα λεζηά ηεο Νέαο Εειαλδίαο, ηα νπνία είρε αλαθαιχςεη ην 1642 ν Σάζκαλ, αιιά πνηέ δελ μαλαθνχζηεθε θάηη γη’ απηά. Ο Κνπθ παξέκεηλε εθεί έμη κήλεο θαη ραξηνγξάθεζε ηα λεζηά κε κεγάιε αθξίβεηα, ζεκεηψλνληαο θαη ηελφ ηνπ Κνπθ (πνπ ν Σάζκαλ δελ είρε δεη) πνπ ρσξίδεη ηνλ Νφηην απφ ην Βφξεην Νεζί. Ήξζε ζε επαθή κε ηνπο ηζαγελείο Μανξί ησλ λεζηψλ, νη νπνίνη δελ έδεημαλ θηιηθέο δηαζέζεηο. ηηο 19 Απξηιίνπ 1770, έθηαζε ζηηο λνηηναλαηνιηθέο αθηέο ηεο Απζηξαιίαο θαη κε κεγάιε δπζθνιία απέθπγε ηε ζπληξηβή ηνπ πινίνπ ηνπ ζην Μεγάιν Κνξαιιηνγελέο Φξάγκα πνπ εκπνδίδεη ηελ πξνζέγγηζε ζηηο αθηέο, θαη ραξηνγξάθεζε φιε ζρεδφλ ηελ αλαηνιηθή αθηνγξακκή ηεο. Οη βνηαλνιφγνη ζπλέιιεμαλ αξθεηά δείγκαηα ηεο πινχζηαο ρισξίδαο εθεί. Δπίζεο ήξζαλ ζε επαθή κε ηνπο ηζαγελείο ηεο πεξηνρήο, ηνπ ιεγφκελνπο Αβνξηγίλεο. Σέινο ζην αγγιηθφ ιεμηθφ πξνζηέζεθε θαη ε ιέμε θαγθνπξφ, φπσο νλφκαδαλ νη ηζαγελείο ην γλσζηφ καξζηπνθφξν δψν. Δπέζηξεςε κέζσ ηνπ Αθξσηεξίνπ ηεο Καιήο Διπίδαο ζηελ Αγγιία ηνλ Ηνχλην ηνπ 1771 θαη έγηλε δεθηφο κε ελζνπζηαζκφ. Δίρε πεηχρεη ην ζθνπφ ηνπ ηαμηδηνχ ηνπ θαη άλνημε ην δξφκν γηα ηελ βξεηαληθή θπξηαξρία ζηελ Χθεαλία, πςψλνληαο ηε ζεκαία ηεο ζηηο πεξηνρέο πνπ εμεξεπλνχζε. Σν δεχηεξν ηαμίδη ηνπ (1772-1775) είρε ζηφρν ηελ αλαθάιπςε ηεο Terra Incognita θαη μεθίλεζε ηνλ επφκελν ρξφλν κε ηα πινία Resolution (ζην νπνίν επέβαηλε ν ίδηνο ν Κνπθ) θαη Adventure, κε θαηεχζπλζε ην Νφηην Πφιν. Έθηαζε ζην λνηηφηεξν πιάηνο πνπ είρε πνηέ θζάζεη άλζξσπνο, αιιά ηα ηεξάζηηα παγφβνπλα θαη νη ζθιεξέο ζπλζήθεο ηνλ ππνρξέσζαλ λα θαηαθχγεη ζηε Νέα Εειαλδία. Αθνχ αλαθάιπςε αξθεηά λεζηά ηεο Χθεαλίαο (κεηαμχ ησλ νπνίσλ ηα λεζηά ηνπ Πάζρα, ηελ Καιεδνλία θαη ην Βαλνπάηνπ), επέζηξεςε ζηελ Αγγιία. Ο ζηφρνο ηνπ ηξίηνπ ηαμηδηνχ ηνπ Κνπθ πνπ μεθίλεζε ην 1776, ήηαλ ε αλαθάιπςε ηνπ βφξεηνπ πεξάζκαηνο απφ ηνλ Δηξεληθφ πξνο ηνλ Αηιαληηθφ. Σν 1778, ν Κνπθ ήηαλ ν πξψηνο Δπξσπαίνο πνπ επηζθέθζεθε ηα λεζηά ηεο Υαβάεο. Πξνρψξεζε βφξεηα θαη ραξηνγξάθεζε φιε ηελ δπηηθή αθηή ηεο βφξεηαο Ακεξηθήο. Έθηαζε σο ηελ Αιάζθα, φκσο ζηνλ Βεξίγγεην πνξζκφ, ηα δπν ζθάθε ηεο απνζηνιήο, αληηκεηψπηζαλ αλππέξβιεηα πξνβιήκαηα κε ηα παγφβνπλα θαη γχξηζαλ πίζσ μαλά ζηε Υαβάε. Δθεί έγηλαλ θηιηθά δεθηνί απφ ηνπο ηζαγελείο, αιιά φηαλ ν Κνπθ, κεηά ηελ θινπή κηαο βάξθαο, δηέηαμε ηε ζχιιεςε ελφο θπιάξρνπ, νη ληφπηνη εμεγέξζεθαλ. ηηο 14 Φεβξνπαξίνπ 1779, ζε κηα ζπκπινθή ν Κνπθ θαη αξθεηνί απφ ηνπο άληξεο ηνπ ζθνηψζεθαλ απφ ηνπο εμαγξησκέλνπο ηζαγελείο.
415
Σα ηαμίδηα ηνπ Κνπθ δελ ήηαλ κφλν ζεκαληηθά ιφγσ ηεο αλαθαιχςεψλ πνπ πξαγκαηνπνίεζε. Ζ ζπλεηζθνξά ηνπ ζηηο επηζηήκεο ηεο ραξηνγξαθίαο, ηεο γεσγξαθίαο, ηεο αζηξνλνκίαο, ηεο βνηαλνινγίαο θαη ηεο αλζξσπνινγίαο ήηαλ ζπνπδαία. Με ηε ζπλδξνκή ηεο Βαζηιηθήο Δηαηξίαο, ζηα ηαμίδηα ηνπ ζπλνδεπφηαλ απφ αξθεηνχο επηζηήκνλεο. Οη βνηαλνιφγνη ζπλέιιεμαλ θαη έζηεηιαλ ζην Λνλδίλν ηνπιάρηζηνλ 3000 δείγκαηα θπηψλ. Οη δσγξάθνη δσγξάθηδαλ φρη κφλν ηα ηνπία, αιιά θαη ηα δψα θαη ηνπο ηζαγελείο, ηηο θαηνηθίεο ηνπο θαη ηηο ελδπκαζίεο ηνπο. Οη αθξηβείο ραξηνγξαθήζεηο ηνπ Κνπθ βνήζεζαλ πνιχ ηνπο κειινληηθνχο λαπηηθνχο.
Με ημκ Κμοη μ πάνηδξ ημο ηυζιμο ζπεδυκ ζοιπθδνχεδηε. Οζ ακαηαθφρεζξ αέααζα δεκ ζηαιάηδζακ. Αεηάδεξ είκαζ μζ ελενεοκδηέξ ηδξ απακμφξ αιενζηακζηήξ δπείνμο, ηδξ εκδμπχναξ ηδξ Ώθνζηήξ, υπςξ ηαζ ηδξ Ώοζηναθίαξ. Σζξ ελενεοκήζεζξ αημθμφεδζακ μζ απμζηζζιμί, έκα άθθμ ιεβάθμ ηεθάθαζμ ηδξ ζζημνίαξ ηδξ ακενςπυηδηαξ. Σεθεοηαίμζ (19μξ αζχκαξ) ελενεοκήεδηακ ηαζ μζ Πυθμζ, απυ ημκ Νμναδβυ Ρφαιλη Ακνχδζελ (ηδκ Ώκηανηηζηή) ηαζ ημοξ ΐνεηακμφξ Ρφκπεξη θφηη (Ώκηανηηζηή) ηαζ Σδαίεκο Ρνο (ΐυνεζμ Πυθμ) ηαζ ανηεημφξ άθθμοξ.
Ο Οδπζζέαο θαη νη εηξήλεο ηνπ John William Watehouse. Ο άλζξσπνο ηαμίδεπε πάληα θαη αλαθάιππηε λένπο ηόπνπο
416
25. Ζ ΑΝΑΓΔΝΝΖΖ ΚΑΗ Ζ ΘΡΖΚΔΤΣΗΚΖ ΜΔΣΑΡΡΤΘΜΗΖ Με ημκ υνμ Αλαγέλλεζε παναηηδνίγμιε ημ πμθζηζζηζηυ, ζζημνζηυ ηαζ ημζκςκζηυ θαζκυιεκμ πμο ζδιαημδμηεί ημ πέναζια απυ ημ Μεζαίςκα ζηδ ζφβπνμκδ επμπή. Υνμκζηά πνμζδζμνίγεηαζ υηζ ηαθφπηεζ ηδκ πενίμδμ απυ ημκ 14μ ςξ ημκ 16μ αζχκα. ΐέααζα οπάνπεζ μ ηίκδοκμξ, κα πάνεζ ηάπμζμξ ηζξ διενμιδκίεξ ηαηά βνάιια. Πζζηεφμοιε υηζ μ Μεζαίςκαξ είκαζ ιζα πενίμδμξ ζηυημοξ ηαζ άβκμζαξ. Καζ λαθκζηά ημ νμθυζ ηδξ ζζημνίαξ έηακε ‘ηθζη’ ηαζ μζ πυθεζξ ηαζ ηα παθάηζα πθδιιφνζζακ θςξ, δ παζδεία, μζ ηέπκεξ ηαζ μζ επζζηήιεξ κεηνακαζηήεδηακ, μζ άκενςπμζ δεκ πενίιεκακ πζα κα πεεάκμοκ βζα κα δμοκ ημκ Πανάδεζζμ, αθθά άνπζζακ κα πνμζπαεμφκ κα ημκ δδιζμονβήζμοκ ζηδ Γδ. Σέημζεξ πνμκζηέξ δζαπςνζζηζηέξ βναιιέξ δεκ οπάνπμοκ. Ο 15μξ αζχκαξ ακήηεζ ζημ Μεζαίςκα, αθθά μζ αθθαβέξ πμο ζδιεζχεδηακ ηυηε ήηακ ναβδαίεξ. Οζ Μεγάιεο Αλαθαιχςεηο πμο δζεφνοκακ ημκ Κυζιμ, δ εθεφνεζδ ηαζ δζάδμζδ ηδξ ηοπμβναθίαξ, δ πμθζηζζηζηή άκεδζδ ηδξ Βονχπδξ ηαζ ζδζαίηενα ηδξ Εηαθίαξ, δ άκμδμξ ηδξ ειπμνζηήξ ηαζ αζμιδπακζηήξ αζηζηήξ ηάλδξ, δ ζφβηνμοζδ ηςκ ημζιζηχκ δβειυκςκ ιε ηδκ Καεμθζηή Βηηθδζία βζα ημκ έθεβπμ ηδξ ελμοζίαξ ηαζ δ ενδζηεοηζηή Μεηαννφειζζδ, ήηακ ιενζηά απυ ηα ηαεμνζζηζηά ζδιεία πμο ζήιακακ ηδκ Μεβάθδ Ώθθαβή. Μέπνζ ηαζ ημκ 15μ αζχκα, μζ πμθίηεξ ηδξ Βονχπδξ ζηδ ζοκηνζπηζηή πθεζμρδθία ημοξ ήηακ αδαείξ ηαζ αβνάιιαημζ. ηδκ πακζπενιία βθςζζχκ ηαζ θαχκ ηδξ δπείνμο, μ ιμκαδζηυξ ζοκδεηζηυξ ηνίημξ ηςκ ιμνθςιέκςκ (ζοββναθέςκ, επζζηδιυκςκ, θμβίςκ, θζθμζυθςκ ηαζ ηθδνζηχκ), ήηακ δ θαηζκζηή. Δ θαηζκζηή - ηαζ ζε ιζηνυηενμ ααειυ δ εθθδκζηή - ήηακ δ δζεεκήξ βθχζζα, πμο ήηακ ηαηακμδηή βζα υπμζμκ ήλενε κα δζααάγεζ ηαζ ήεεθε κα έπεζ επαθή ιε ηζξ κέεξ ζδέεξ (πμο δ ηοπμβναθία ηζξ έηακε πζα, πνμζζηέξ ζε υθμοξ). Ώοηή ήηακ δ βθχζζα ηαζ ηςκ πακεπζζηδιίςκ πμο ιεηά ημκ 11μ ηαζ 12μ αζχκα άνπζζακ κα ζδνφμκηαζ ζε υθεξ ηζξ ιεβάθεξ πυθεζξ. πμζμξ ηαλίδεοε απυ ηδκ Πνάβα ςξ ηδ Λζζααυκα ηαζ απυ ηδ Φθςνεκηία ςξ ηδ Κναημαία, ιπμνμφζε κα ιζθήζεζ, κα βνάρεζ ηαζ κα δζααάζεζ, κα δζδάλεζ ηαζ κα δζδαπηεί, βκςνίγμκηαξ, (εηηυξ ηδξ ιδηνζηήξ ημο ηαζ) ηδ θαηζκζηή βθχζζα. Ώκ μ Έναζιμξ, ηάημζημξ ιζα ιζηνήξ επανπζαηήξ μθθακδζηήξ πυθδξ, έβναθε ζημ μθθακδζηά, εα βζκυηακ ηαηακμδηυξ ιυκμ απυ ημοξ ζοιπαηνζχηεξ ημοξ πμο ηυηε δεκ λεπενκμφζακ ηα πέκηε εηαημιιφνζα. Οζ εηδυηεξ ημο εα έπνεπε κα ιεηαθνάζμοκ ηα ηείιεκά ημοξ ζε πενζζζυηενεξ απυ είημζζ δζαθμνεηζηέξ βθχζζεξ (ιε ηενάζηζμ μζημκμιζηυ ηυζημξ) ηαζ ημ πζεακυηενμ είκαζ υηζ εα έιεκε έκαξ άζδιμξ ημπζηυξ δζακμμφιεκμξ. ιςξ ηα ηείιεκά ημο ήηακ βναιιέκα ζηα θαηζκζηά ηαζ έβζκακ βνήβμνα ηηήια εκυξ εονφηαημο ημζκμφ ζε ηάεε βςκζά ηδξ Δπείνμο. Ο Έξαζκνο οπήνλε μ πνχημξ ζοκεζδδηυξ Βονςπαίμξ ή Πνιίηεο ηνπ Κφζκνπ (mundi civis).
Ο Έξαζκνο (Δrasmus ή Desiderious) (1466-1536) Ο Έξαζκνο ήηαλ θηιφινγνο, ινγνηέρλεο, ζενιφγνο, παηδαγσγφο, πξσηνπφξνο ηεο θίλεζεο πνπ νλνκάδνπκε Οπκαληζκφ θαη πξφδξνκνο ηεο Μεηαξξχζκηζεο ηνπ Λνχζεξνπ. Σν πξαγκαηηθφ ηνπ φλνκα είλαη Γθέξραξλη Γθέξραξληο, αιιά έκεηλε γλσζηφο σο Έξαζκνο (απφ ηελ ειιεληθή ιέμε εξάζκηνο πνπ ζεκαίλεη αμηαγάπεηνο) ή Νηεδηληέξηνπο (επηζπκεηφο ζηα ιαηηληθά).
417
Γελλήζεθε ζην Ρφηεξληακ θαη κνξθψζεθε ζε ζρνιεία θαη κνλαζηήξηα. Γξήγνξα έγηλε θάηνρνο ηεο ιαηηληθήο γιψζζαο θαη αθνζηψζεθε ζηε κειέηε ησλ Λαηίλσλ θιαζζηθψλ, φπσο ηνλ Βηξγίιην, ηνλ Οξάηην θαη ηνλ Κηθέξσλα, πξνζπαζψληαο λα απνδείμεη ηε ζπλάθεηα ηεο θιαζζηθήο αξραηφηεηαο κε ην ρξηζηηαληζκφ. Αξγφηεξα (1495) πήγε ζην Παξίζη θαη ζπνχδαζε αξραία ειιεληθή θηινινγία θαη ζρνιαζηηθή θηινζνθία. Δθδήισζε ηελ απαξέζθεηά ηνπ γηα ηε ξερφηεηα θαη ηελ δηαθζνξά ησλ ζενιφγσλ ηεο νξβφλλεο θαη έθπγε γηα ηελ Αγγιία. ηελ Ομθφξδε γλψξηζε θαη ζπλδέζεθε θηιηθά κε ηνλ θηιφζνθν Σφκαο Μνξ θαη ζπλάληεζε ηνλ λεαξφ πξίγθηπα θαη κεηέπεηηα βαζηιηά ηεο Αγγιίαο Δξξίθν Ζ’. Γίδαμε γηα θάπνην δηάζηεκα ζην παλεπηζηήκην ηνπ Κέκπξηηδ θαη θαηά ηε δηάξθεηα ηεο παξακνλήο ηνπο ζηελ Αγγιία, κεηέθξαζε - ζε ζπλεξγαζία κε ηνλ Σφκαο Μνξ - Δπξηπίδε («Δθάβε» θαη «Ηθηγέλεηα ελ Απιίδη») θαη Λνπθηαλφ, ζηα ιαηηληθά. Σν 1506 πήγε ζην Σνξίλν ηεο Ηηαιίαο, φπνπ πήξε ην δηδαθηνξηθφ ηνπ θαη ζπλδέζεθε κε ηνλ θηιειιεληθφ θχθιν ηεο πιαησληθήο Νέαο Αθαδεκίαο ηεο Φισξεληίαο. ηε Βελεηία ζπλδέζεθε κε ηνλ γλσζηφ ηππνγξάθν Άιδν Μαλνχηην, ν νπνίνο εμέδσζε έξγα ηνπ ζηε Γεξκαλία, ην Βέιγην θαη ηελ Διβεηία. Καηφπηλ πήγε ζηε Ρψκε, φπνπ ηνλ δέρζεθαλ κε ηηκέο. Ο Έξαζκνο αξλήζεθε λα απνδερζεί ηεξαηηθά αμηψκαηα, πξνηηκψληαο λα δηαηεξήζεη ηελ ειεπζεξία ηεο ζθέςεο θαη ηεο έξεπλαο. Σν 1509, ν Δξξίθνο Ζ’ αλέβεθε ζην ζξφλν θαη ν Έξαζκνο επέζηξεςε εθεί ειπίδνληαο φηη άξρηδε κηα λέα ρξπζή επνρή γηα ηελ Αγγιία. Δθεί νινθιήξσζε ηελ ζάηηξα Μσξίαο Δγθψκην, ηεο νπνίαο σο θεληξηθή ηδέα, ε κσξία εκθαλίδεηαη σο ζνθία θαη ε ζνθία σο κσξία. Με ην έξγν απηφ θαπηεξίαδε ηηο ζπλζήθεο ησλ εθθιεζηαζηηθψλ παξαζθελίσλ. Σν έξγν γλψξηζε αιιεπάιιειεο εθδφζεηο θαη ν Έξαζκνο ηελ παλεπξσπατθή αλαγλψξηζε. ην δηάζηεκα ηεο παξακνλήο ηνπο ζηελ Αγγιία, ήηαλ ν πξψηνο πνπ δίδαμε ειιεληθά ζην Κέκπξηηδ. Δμέδσζε ην ειιεληθφ θείκελν ηεο Καηλήο Γηαζήθεο κε ηαπηφρξνλε ιαηηληθή κεηάθξαζε. Σν θείκελν απηφ έγηλε δεθηφ απφ ηε Καζνιηθή Δθθιεζία, αιιά θαη ρξεζηκνπνηήζεθε απφ ηνλ Μαξηίλν Λνχζεξν σο βάζε γηα ηε κεηάθξαζή ηεο ζηα Γεξκαληθά. Απφ ην 1521 σο ην 1528 εγθαηαζηάζεθε ζηε Βαζηιεία ηεο Διβεηίαο, φπνπ γξάθεη αθαηάπαπζηα. Δθδίδεη ην Φηιηθέο ζπλνκηιίεο, ηνλ Γηάινγν γηα ηελ ζσζηή πξνθνξά ηνπ ειιεληθνχ θαη ηνπ ιαηηληθνχ ιφγνπ, ην Κηθεξσληαλφο, ηξηάληα ηφκνπο κε ηνπο εθθιεζηαζηηθνχο παηέξεο θαη άιια. ηε Βαζηιεία έδεζε ηε Μεηαξξχζκηζε ηνπ Λνχζεξνπ. Αλ θαη ν ίδηνο ν Έξαζκνο είρε θαπηεξηάζεη ηηο πξαθηηθέο ηεο Καζνιηθήο Δθθιεζίαο, νη βηαηφηεηεο ησλ νπαδψλ ηνπ Λνχζεξνπ, ηνλ ππνρξέσζαλ λα αζθήζεη δξηκεία θξηηηθή θαηά ηε Μεηαξξχζκηζεο, ππνζηεξίδνληαο φηη ν άλζξσπνο πξέπεη λα είλαη ειεχζεξνο (λα επηιέγεη) θαη ηάρζεθε ππέξ ηεο ελφηεηαο ηεο Δθθιεζίαο. Μεηέθξαζε θαη εμέδσζε δεθάδεο θείκελα Διιήλσλ θαη Λαηίλσλ ζπγγξαθέσλ, κεηαμχ ησλ νπνίσλ νη Πινχηαξρνο, ελέθαο, Κηθέξσλ, νπεηψληνο, Ηεξψλπκνο, Αξηζηνηέιεο, Πηνιεκαίνο, Χξηγέλεο θαη άιινη. Άιια έξγα ηνπ είλαη Ζ παηδεία ηνπ ρξηζηηαλνχ εγεκφλα, ην Δγρεηξίδην ηνπ ρξηζηηαλνχ ζηξαηηψηε, ε Αδαγία νη πδεηήζεηο, ε Γηαηξηβή γηα ηελ ειεχζεξε θξίζε θαη πνιιά άιια. Τπνινγίδεηαη φηη ζε φιε ηε δηάξθεηα ηεο δσήο ηνπ, έγξαςε πεξίπνπ 38 εθαηνκκχξηα ιέμεηο (!). Σα
418
πεξηζζφηεξα απφ ηα βηβιία ηνπ εληάρζεθαλ ζην Index ηεο Καζνιηθήο Δθθιεζίαο. Πέζαλε ζηε Βαζηιεία θαη ηάθεθε ζηνλ θαζεδξηθφ λαφ ηεο πφιεο. Σν έξγν ηνπ επεξέαζε ζεκαληηθά, γηα αηψλεο ηελ πλεπκαηηθή δσή ηεο Δπξψπεο.
Δ ηηαιηθή ηαζ ηονίςξ δ θισξεληηαλή άκεδζδ ημο 15μο αζχκα πμο έδςζε πκμή ζηδ Ώκαβέκκδζδ, ακηζπνμζςπεφζεζ ηδκ επακαζφκδεζδ ηδξ Αφζδξ ιε ηδκ ηθαζζζηή ανπαζυηδηα, ηδκ ειπέδςζδ ηδξ βκχζδξ, ηδκ ζοκεζδδημπμίδζδ ηδξ ζδιαζίαξ ηδξ εοδιενίαξ ηχνα, (μ ακαβεκκδζζαηυξ μοιακζζιυξ) ηαζ ηδκ έηνδλδ ηδξ δζαζπμνάξ ηδξ βκχζδξ, ιέζς ηδξ ηοπμβναθίαξ. Βπί πθέμκ, δ δδιζμονβία κέςκ ηεπκζηχκ ζηδκ ηέπκδ, ηδκ πμίδζδ ηαζ ηδκ ανπζηεηημκζηή, μδήβδζε ζηδκ νζγμζπαζηζηή αθθαβή ζημ φθμξ ηαζ ηδκ μοζία ηςκ ηεπκχκ ηαζ ηςκ βναιιάηςκ.
Ο Πνιηηηζκφο θαη νη Δπηζηήκεο Δ Ώκαβέκκδζδ είκαζ δ απεθεοεένςζδ απυ ηα άηεβηηα εεμθμβζηά δυβιαηα ημο Μεζαίςκα ζε υθα ηα πεδία δζακυδζδξ. Βίκαζ δ επμπή ηδξ βέκκδζδξ ηδξ ζφβπνμκδξ επζζηήιδξ, δδθαδή ηδξ μνεμθμβζζηζηήξ ηαζ ζοζηδιαηζηήξ ιεθέηδξ ημο φιπακημξ, ηδξ θφζδξ ηαζ ημο ακενχπζκμο ζχιαημξ. ηδκ αζηνμκμιία μ Κνπέξληθνο ηαζ μ Κέπιεξ άκμζλακ ημ δνυιμ βζα ημ Γαιηιαίν. ηα ιαεδιαηζηά, μζ επζζηήιμκεξ πνμπςνμφκ πένακ απυ ημοξ Έθθδκεξ ηαζ Άνααεξ ηαζ επζθφμοκ ηνζημαάειζεξ ελζζχζεζξ. ηδκ ζαηνζηή, δ ακαημιία δίκεζ απακηήζεζξ ζε πμθθά ενςηδιαηζηά ιε ηδκ απεοεείαξ παναηήνδζδ ημο ακενχπζκμο ζχιαημξ. ημ πκεοιαηζηυ πεδίμ, μ μοιακζζιυξ ηαηαηηά ηα πακεπζζηήιζα, ανπίγεζ δ δζδαζηαθία ηδξ εθθδκζηήξ ηαζ ζδνφμκηαζ έδνεξ ακενςπζζηζηχκ ζπμοδχκ. Έκα άθθμ ζδιακηζηυ ζημζπείμ πμο ζοκέααθθε ζηζξ ζπμοδαίεξ αθθαβέξ ημο 15 μο αζχκα ήηακ δ παναηιή ηαζ ηεθζηά πηχζδ ηδξ Κςκζηακηζκμφπμθδξ ημ 1453. Αεηάδεξ ΐογακηζκμί-Έθθδκεξ θυβζμζ, ηαηέθοβακ ζηδ Ρχιδ ηαζ ζηδ Φθςνεκηία ηαζ ακακέςζακ ημ εκδζαθένμκ ηςκ Αοηζηχκ βζα ηδκ εθθδκμνςιασηή πμθζηζζηζηή ηθδνμκμιζά, πνάβια πμο ίζςξ ακηζπνμζςπεφεζ ημ ηέθμξ ηδξ παθζάξ ενδζηεοηζηήξ ηάλδξ ζηδκ Βονχπδ. Έκαξ απυ αοημφξ ήηακ μ Μαλνπήι Υξπζνισξάο (1353-1415) πμο ιεηέθναζε ζηα θαηζκζηά ημκ ιδνμ ηαζ ημκ Πθάηςκα. Έδςζε ζμαανή χεδζδ ζηδ άκεδζδ ηςκ εθθδκζηχκ ζπμοδχκ ζηδκ Εηαθία, δζδάζημκηαξ εθθδκζηή βναιιαηζηή ηαζ ηθαζζζημφξ ζοββναθείξ ζηδ Φθςνεκηία, ζηδ ΐεκεηία ηαζ ζε άθθεξ πυθεζξ. Βπίζδξ μ πθαηςκζηυξ θζθυζμθμξ Γεψξγηνο Γεκηζηφο ή Πιήζσλ (1355-1452) ζοββναθέαξ ημο De Differentiis (πενζβναθή ηςκ δζαθμνχκ ηςκ πενί Θεμφ απυρεςκ ημο Πθάηςκα ηαζ ημο Ώνζζημηέθδ) ηαζ ηδξ χλνςεο ησλ δνγκάησλ ηνπ Εσξνάζηξε θαη ηνπ Πιάησλα, ιε ηδκ μπμία ελέεεηε ηζξ δζηέξ ημο πμθοεεσζηζηέξ απυρεζξ.
419
Άθθμζ ζδιακηζημί ΐογακηζκμί δζακμδηέξ πμο ανήηακ ζηέβδ ζε εονςπασηά πακεπζζηήιζα οπήνλακ μζ Λαφληθνο ηαζ Γεκήηξηνο Υαιθνθνλδχιεο, μ Γεψξγηνο Σξαπεδνχληηνο, μ ηανδζκάθζμξ Βεζζαξίσλ (ανβυηενα πνχημξ Καεμθζηυξ Παηνζάνπδξ Κςκζηακηζκμφπμθδξ), μ Ηαλφο Λάζθαξηο, μ Θεφδσξνο Γαδήο, μ Ησάλλεο Αξγπξφπνπινο, μ Γεκήηξηνο Καβάθεο. Ο ηθαζζζηυξ ηαζ μ ηθαζζηίγςκ πμθζηζζιυξ έζηνερε ημ εκδζαθένμκ ζηζξ δδιμηναηζηέξ ζδέεξ ηδξ Ώεήκαξ ηαζ ηδξ Ρχιδξ. Ο ηθαζζηζζιυξ ανήηε εθανιμβή ζηδ θμβμηεπκία ηαζ ηδκ ηέπκδ. Οζ βθφπηεξ, μζ γςβνάθμζ ηαζ μζ ανπζηέηημκεξ, πνδζζιμπμίδζακ νςιασηά πνυηοπα ηαζ ηθαζζζηά εέιαηα. Σδκ επμπή εηείκδ έγδζακ δομ ιεβαθμθοείξ πμθοηάθακημζ Εηαθμί, μ Λενλάξλην ληα Βίληζη ηαζ μ Μηραήι Άγγεινο.
Ο Λενλάξλην ληα Βίληζη (1452-1519) Ο Λενλάξλην είλαη ν ραξαθηεξηζηηθφο Homo Universalis (θαζνιηθφο ή παγθφζκηνο άλζξσπνο), δειαδή ν ηδαληθφο άλζξσπνο ηεο Αλαγέλλεζεο. O Homo Universalis ζπκπχθλσζε φια ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ηδαληθνχ αλαγελλεζηαθνχ αλζξψπνπ: πνιπκαζήο, κε θξηηηθφ θαη εξεπλεηηθφ πλεχκα θαη κε έληνλε ηελ ηάζε ελαζρφιεζεο κε θάζε αληηθείκελν ηεο επηζηήκεο θαη ηεο ηέρλεο. Πξάγκαηη ν Λενλάξλην αζρνιήζεθε εθηφο απφ ηε δσγξαθηθή θαη ηε γιππηηθή, ηε κεραληθή, ηελ αλαηνκία, ηελ αξρηηεθηνληθή, ηε κνπζηθή, ηε γεσκεηξία, ηε θπηνινγία, ηε βηνινγία θαη κε πνιιά αθφκα ζέκαηα ηεο επηζηήκεο. Δίλαη απηφο πνπ εγθαηλίαζε ηελ θιαζζηθή πεξίνδν ηεο Αλαγέλλεζεο, ν εξκελεπηήο ησλ πξνβιεκάησλ ηνπ θφζκνπ θαη ν ζεκειησηήο ησλ λέσλ επηζηεκνληθψλ πξνζαλαηνιηζκψλ. Γελλήζεθε ζην Βίληζη ηεο Σνζθάλεο, θνληά ζηε Φισξεληία θαη ήηαλ λφζνο γηνο ελφο ζπκβνιαηνγξάθνπ θαη κηαο ρσξηθήο. Απφ κηθξφο έδεημε δείγκαηα ηνπ θαιιηηερληθνχ ηνπ ηαιέληνπ θαη ν παηέξαο ηνπ ηνλ έζηεηιε γηα ζπνπδέο ζην εξγαζηήξην ηνπ δσγξάθνπ, κηθξνγξάθνπ, γιχπηε θαη αξρηηέθηνλα Αληξέα ληει Βεξφθην. Δθεί απέθηεζε ηηο βάζεηο θαη εμνηθεηψζεθε κε ηε δσγξαθηθή θαη ηελ αξρηηεθηνληθή, αιιά ηαπηφρξνλα ηνλ απαζρνινχζε ε κειέηε ηεο θπζηθήο θαη ησλ καζεκαηηθψλ. Πηζαλψο ηελ ίδηα επνρή παξαθνινχζεζε ηηο παξαδφζεηο ηνπ θηινζφθνπ Ησάλλε Αξγπξφπνπινπ πνπ είρε θαηαθχγεη ζηε Φισξεληία κεηά ηελ πηψζε ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο. Σν 1472, σο αλεμάξηεηνο θαιιηηέρλεο πιένλ γίλεηαη δεθηφο ζηε «πληερλία ησλ Εσγξάθσλ ηεο Φισξεληίαο». Σφηε δσγξαθίδεη ην πξψην γλσζηφ ηνπ έξγν ην ρέδην ηνπίνπ ηεο θνηιάδαο ηνπ Άξλνπ, πνπ θέξεη ρξνλνινγία 1473. Πξφθεηηαη γηα ην πξψην απηφλνκν έξγν «ηνπίνπ» ηεο επξσπατθήο ηέρλεο, αθνχ κέρξη ηφηε ην ηνπίν ρξεζίκεπε κφλν σο θφλην γηα ηηο παξαζηάζεηο πνπ απεηθφληδαλ ηα δσγξαθηθά έξγα. Χο ην 1482 δσγξαθίδεη αξθεηά έξγα. Σφηε εγθαηαιείπεη ηε Φισξεληία θαη εγθαζίζηαηαη ζην Μηιάλν γηα λα εξγαζηεί σο ζηξαηησηηθφο κεραληθφο ηνπ εγεκφλα ηεο πφιεο Κφκε Λνπδνβίθνπ θφξηζα. Με ηνλ ηίηιν ηνπ Εσγξάθνπ θαη κεραληθνχ ηνπ Γνχθα, αζρνιήζεθε κε ηελ γιππηηθή, αξρηηεθηνληθή, ηελ πδξαπιηθή, ηε κεραληθή θαη ηα νρπξσκαηηθά έξγα. Τπάξρνπλ δεθάδεο ζεκεηψζεηο ηνπ Λενλάξλην εθείλεο ηεο πεξηφδνπ ζρεηηθέο κε ηελ
420
αξρηηεθηνληθή, ηελ ηέρλε, ηε κεραληθή θαη ηελ αλαηνκία ηνπ αλζξψπηλνπ ζψκαηνο, εκπινπηηζκέλεο κε πνιχηηκα ζρέδηα. Φπζηθά αζρνιήζεθε θαη κε ηε δσγξαθηθή, κε γλσζηφηεξν απφ ηα έξγα ηνπ ηνλ Μπζηηθφ Γείπλν. Μεηά ηελ ήηηα ηνπ θφξηζα απφ ηνπ Γάιινπο, ν Λενλάξλην πήγε γηα έλα δηάζηεκα ζηε Βελεηία θαη ην 1500 επέζηξεςε ζηε Φισξεληία, φπνπ ηνλ δέρζεθαλ κε ηηκέο. Γελ ζηακαηά λα δσγξαθίδεη (ηφηε είδε ην θσο ην πην δηάζεκν ίζσο έξγν ηνπ, ε Μφλα-Λίδα), παξάιιεια φκσο απαζρνιήζεθε ζηελ ππεξεζία ηνπ αξρεγνχ ηνπ παπηθνχ ζηξαηνχ Καίζαξα Βνξγία σο ζηξαηησηηθφο κεραληθφο. Δθπφλεζε ζρέδηα γηα ηε ζχλδεζε ηεο Φισξεληίαο κε ηε ζάιαζζα θαη αζρνιήζεθε θαη κε ηελ επηζηεκνληθή έξεπλα. {Ζ Μφλα-Λίδα ή Σδηνθφληα ζεσξείηαη κηα απφ ηεο ζεκαληηθφηεξεο πξνζσπνγξαθίεο ηεο παγθφζκηαο ηέρλεο. Παξνπζηάδεη κηα γπλαηθεία κνξθή κε θφλην έλα ειεχζεξν ηνπίν, πνπ ρακνγειά αηληγκαηηθά (πνιιά γξάθηεθαλ απφ ηφηε γηα ην πεξίθεκν αηληγκαηηθφ ρακφγειν ηεο Σδηνθφληα), δσγξαθηζκέλε κε απαιά ρξψκαηα θαη ήξεκεο γξακκέο. Ζ αλάιπζε ηνπ πίλαθα απαζρνιεί ηερλνθξηηηθνχο θαη κειεηεηέο κέρξη θαη ζήκεξα}. Σν 1513, ν Λενλάξλην έγηλε δεθηφο απφ ηνλ Πάπα Λένληα Γ’ θαη θηινμελήζεθε απφ ηνλ Ηνχιην ησλ Μεδίθσλ (αδειθφ ηνπ Πάπα) ζην Βαηηθαλφ. κσο δελ θαηφξζσζε λα πάξεη θάπνηα παξαγγειία γηα ην Βαηηθαλφ, ζην νπνίν εξγάδνληαλ ππξεησδψο ηφηε ν Ραθαήι, ν Μηραήι Άγγεινο θαη ν Μπξακάληε. Δθεί δσγξάθηζε ηνλ Άγην Ησάλλε ηνλ Βαπηηζηή. Σν 1516 δέρζεθε πξφζθιεζε ηνπ βαζηιηά ηεο Γαιιίαο Φξαγθίζθνπ Α’ θαη νλνκάζηεθε Πξψηνο δσγξάθνο θαη αξρηηέθηνλαο κεραληθφο ηνπ βαζηιηά. Δγθαηαζηάζεθε ζην Παξίζη θαη δσγξάθηδε γηα ηνλ Γάιιν εγεκφλα ελψ ζπλέρηδε ηηο κειέηεο ηνπ γηα ηε δσγξαθηθή ηελ αλαηνκία θαη ηα αξρηηεθηνληθά θαη αξδεπηηθά έξγα. Άθεζε πνιιά έξγα κεηαμχ ησλ νπνίσλ ε Παλαγία κε ην γαξχθαιιν, ε Κπξία κε ηελ Δξκίλα, ε Παλαγία ησλ Βξάρσλ, ε Πξνζσπνγξαθία ηεο Ηζαβέιιαο λη’ Έζηε, ν Δπαγγειηζκφο, ν Άγηνο Ηεξψλπκνο, Ζ Πξνζθχλεζε ησλ Μάγσλ θαη δεθάδεο ζθίηζα θαη ζρέδηα. Άθεζε επίζεο πνιιέο ζεκεηψζεηο πάλσ ζηελ αξρηηεθηνληθή, ηε θπζηθή, ηα φπια, ηηο κεραλέο, κειέηεο θαη ζρέδηα γηα ηνπο ζπληειεζηέο ηεο ηξηβήο, γηα ηε θίλεζε ησλ ξεπζηψλ, γηα νρπξσκαηηθά θαη αξδεπηηθά έξγα, γηα ηελ αεξνδπλακηθά θαη ηελ θίλεζε ησλ πνπιηψλ απφ φπνπ πξνέθπςαλ ηα ζρέδηά ηνπ γηα ηηο ηπηάκελεο κεραλέο. Παξάιιεια έθαλε δηάθνξεο κειέηεο πάλσ ζηελ αλζξψπηλε αλαηνκία. Απφ ζρέδηά ηνπ θαίλεηαη φηη κειεηνχζε ηηο δηαζηάζεηο ηνπ θξαλίνπ ηνπ αλζξψπνπ θαη ηηο θνηιφηεηεο ηνπ εγθεθάινπ. ρεδίαζε επίζεο ηνλ Άλζξσπν ηνπ Βηηξνχβηνπ (Ο Βηηξνχβηνο ήηαλ Ρσκαίνο αξρηηέθηνλαο θαη κεραληθφο ηνπ 1νπ π.Υ. αη.), πνπ απνδεηθλχεη φηη ην αλζξψπηλν ζψκα, κε ηα ρέξηα ζε έθηαζε, κπνξνχζε λα ρσξέζεη ζε δχν ηέιεηα γεσκεηξηθά ζρήκαηα, ηνλ θχθιν θαη ην ηεηξάγσλν θαη πσο ην θέληξν ηνπ ζψκαηνο ήηαλ ν αθαιφο. Πέζαλε ζηηο 2 Μαΐνπ 1519 θαη ηάθεθε ζην βαζηιηθφ παξεθθιήζη ηνπ Αγίνπ Φινξεληίλνπ, ην νπνίν θαηαζηξάθεθε θαηά ηε Γαιιηθή Δπαλάζηαζε.
Ίζςξ δ πζμ ζπμοδαία θοζζμβκςιία ζηδκ ζζημνία ηςκ εζηαζηζηχκ ηεπκχκ, έκαξ άθθμξ πνμζηζζιέκμξ ηαζ πμθοηάθακημξ δδιζμονβυξ απυ ηδκ Σμζηάκδ πμο έγδζε ηδκ ίδζα επμπή ιε ημκ Λεμκάνκημ, είκαζ μ βθφπηδξ ηαζ γςβνάθμξ Μηραήι Άγγεινο.
421
Ο Μηραήι Άγγεινο (1475-1564) Ο γιχπηεο, δσγξάθνο, πνηεηήο θαη αξρηηέθηνλαο Μηραήι Άγγεινο ή Μηθειάληδειν (Michelangelo Buonarroti) ζεσξείηαη, έλαο απφ ηνπο πην ζεκαληηθνχο, αλ φρη ν ζεκαληηθφηεξνο, θαιιηηέρλεο θαη δεκηνπξγφο ηεο ηζηνξίαο. Ο ζχγρξνλφο ηνπ επίζεο δσγξάθνο θαη αξρηηέθηνλαο Σδηφξηδην Βαδάξη (1511-1574) γλσζηφο θπξίσο απφ ην πεξίθεκν έξγν ηνπ Ο βίνο ησλ πην εμαίξεησλ δσγξάθσλ, γιππηψλ θαη αξρηηεθηφλσλ, ραξαθηεξίδεη ηνλ - ελ δσή αθφκα - Μηραήι Άγγειν, ζετθφ (Il divino). Γελλήζεθε ζηε κηθξή πφιε Καπξέδε, θνληά ζηε Φισξεληία, πνπ ζήκεξα πξνο ηηκήλ ηνπ νλνκάδεηαη Καπξέδε Μηθειάληδειν. ηα 13 ηνπ μεθίλεζε σο καζεηεπφκελνο ζην εξγαζηήξη δσγξαθηθήο ηνπ Νηνκέληθν Γθηξιαληάγην ζηε Φισξεληία. κσο ην ελδηαθέξνλ ηνπ λεαξνχ ήηαλ ζηξακκέλν ζηε γιππηηθή (ν ίδηνο ηελ απνθαινχζε «πξψηηζηε ηέρλε») θαη επηζθεπηφηαλ ζπρλά ηελ Κήπν ησλ Μεδίθσλ πνπ ήηαλ γεκάηνο απφ αξραία θαη ζχγρξνλα γιππηά. Ο εγεκφλαο ηεο Φισξεληίαο Μέδηθνο Λαπξέληηνο, ηνλ δέρζεθε ππφ ηελ πξνζηαζία ηνπ θαη εγθαηαζηάζεθε ζην εξγαζηήξη ηεο απιήο. Δθεί γλψξηζε ηνλ θηιφζνθν Μαξηζίιην Φηηζίλην θαη ηνλ πνηεηή Άγγειν Πνιηηζηάλν, νη νπνίνη ηνλ εηζήγαγαλ ζηηο ηδέεο ηνπ λενπιαησληζκνχ. Σελ ίδηα επνρή πηζαλφλ γλψξηζε θαη ηνλ θινγεξφ πνιέκην θαηά ηεο δηαθζνξάο ησλ εθθιεζηαζηηθψλ θαη θνζκηθψλ αξρφλησλ, αβνλαξφια θαη (ζε αληίζεζε κε ηνλ Λενλάξλην) ν λεαξφο θαιιηηέρλεο επεξεάζηεθε απφ ηα θεξχγκαηά ηνπ. Σελ ίδηα επνρή δεκηνχξγεζε θαηά παξαγγειία ηνπ Λαπξέληηνπ, ηα δπν πξψηα γιππηά έξγα ηνπ, ηελ Παλαγία ηεο θάια θαη ηελ Μάρε ησλ Κεληαχξσλ. Μεηά ην ζάλαην ηνπ Λαπξέληηνπ (1492) ν Μηραήι Άγγεινο θηινμελήζεθε ζε έλα κνλαζηήξη, φπνπ ηνπ παξαρσξήζεθε ην δηθαίσκα λα κειεηήζεη αλαηνκία ζηα πηψκαηα γεηηνληθνχ λνζνθνκείνπ. Δθεί θηινηέρλεζε έλα μπιφγιππην Δζηαπξσκέλν ηνλ νπνίν δψξηζε ζην κνλαζηήξη. Σν 1496, έθαλε ην πξψην ηνπ ηαμίδη ζηε Ρψκε, φπνπ παξέκεηλε πέληε ρξφληα. Δθεί δεκηνχξγεζε ηνλ Μεζπζκέλν Βάθρν θαη ηελ πεξίθεκε Πηεηά (Θξήλνο) πνπ ζπλέβαιε ζηε θαηαμίσζή ηνπ σο κεγάινπ θαιιηηέρλε. Καηά ηε δηάξθεηα ηεο δσήο ηνπ θαηαζθεχαζε άιιεο ηξεηο Πηεηά (βξίζθνληαη ζηνλ θαζεδξηθφ λαφ θαη ζηελ Αθαδεκία ηεο Φισξεληίαο, θαη ε ηξίηε ζην Μηιάλν). Δπέζηεςε ζηε Φισξεληία θαη επί ηέζζεξα ρξφληα θηινηέρλεζε αξθεηά δσγξαθηθά θαη γιππηηθά έξγα, κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη ν κεγάισλ δηαζηάζεσλ καξκάξηλνο Γαβίδ, απφ ηα ζεκαληηθφηεξα έξγα ηνπ. Ο Γαβίδ απνηέιεζε ζχκβνιν ηεο Γεκνθξαηίαο ηεο Φισξεληίαο θαη ηνπνζεηήζεθε ζηε θεληξηθή Πηάηζα ληε ια ηληνξία. Ο λένο πάπαο Ηνχιηνο Β’ ηνλ θάιεζε ζηε Ρψκε θαη ηνπ αλέζεζε ηελ θαηαζθεπή ηνπ καπζσιείνπ ηνπ πνπ ζα ηνπνζεηνχζε ζηελ λέα βαζηιηθή ηνπ Αγίνπ Πέηξνπ. κσο ν πάπαο ζχληνκα κεηάλησζε θαη ην έξγν απηφ δελ πξνρψξεζε. Θπκσκέλνο ν θαιιηηέρλεο μαλαγχξηζε ζηε Φισξεληία θαη κάιηζηα ζθεθηφηαλ λα απνδερζεί ηελ πξφηαζε ηνπ νπιηάλνπ Βαγηαδήη Β’ λα αλαιάβεη ηελ θαηαζθεπή γέθπξαο ζηελ Κσλζηαληηλνχπνιε. κσο ην 1508, δέρζεθε λέα πξφζθιεζε ηνπ πάπα γηα ηελ δηαθφζκεζε ηνπ ζφινπ ηεο Καπέια ηζηίλα (παπηθφ παξεθθιήζη). Δξγάζηεθε γηα ηέζζεξα ρξφληα θαη θαηαζθεχαζε έλα κλεκεηψδεο έξγν κε πεξηζζφηεξεο απφ 300 βηβιηθέο θηγνχξεο θαη ζξεζθεπηηθέο
422
παξαζηάζεηο. κσο πξφζζεζε θαη αξθεηά ζέκαηα απφ ηελ αξραία ειιεληθή θαη ξσκατθή παξάδνζε (ίβπιια). ια ηνπ ηα έξγα, γιππηηθά ή δσγξαθηθά ήηαλ αξηζηνπξγήκαηα. Λέγεηαη φηη φηαλ ηειείσζε ηνλ Μσπζή ηνπ (βξίζθεηαη ζηε Ρψκε) απεπζχλζεθε ζην άγαικα θαη ξψηεζε: «Γηαηί δε κνπ κηιάο;» Σν 1513. πέζαλε ν πάπαο θαη ζην ζξφλν αλήιζε ν Λέσλ Η’ (γηνο ηνπ Λαπξέληηνπ ησλ Μεδίθσλ θαη παηδηθφο θίινο ηνπ Μηραήι Άγγεινπ), ν νπνίνο ηνπ αλέζεζε ηελ θαηαζθεπή ηεο πξφζνςεο ηνπ λανχ ηνπ αλ Λνξέληδν ζηε Φισξεληία. Δξγάζηεθε γη’ απηφ ηξία ρξφληα, φηαλ ν πάπαο απέζπξε μαθληθά ηελ παξαγγειία θαη ην έξγν απηφ έκεηλε εκηηειέο, φπσο θαη αξθεηά άιια, φκσο φ,ηη έθηηαμε απνηειεί ζπνπδαίν δείγκα ζπλχπαξμεο ηεο γιππηηθήο κε ηελ αξρηηεθηνληθή. Σν 1535 θαη ελψ ηξεηο πάπεο είραλ πεζάλεη, δηνξίζηεθε απφ ηνλ Πάπα Παχιν Γ’ Εσγξάθνο, γιχπηεο θαη αξρηηέθηνλαο ηνπ Βαηηθαλνχ θαη αλέιαβε λα δσγξαθίζεη ηελ Γεπηέξα Παξνπζία ζηελ Καπέια ημηίλα. Οινθιεξψζεθε κεηά απφ έμη ρξφληα θαη κεηά αζρνιήζεθε κε ηε ζρεδίαζε ηνπ ηξνχινπ ηεο βαζηιηθήο ηεο Αγίνπ Πέηξνπ. Πέζαλε ζηηο 18 Φεβξνπαξίνπ 1564. ηε δηαζήθε ηνπ αλαθέξεη φηη αθήλεη «ηελ ςπρή ηνπ ζην Θεφ, ην ζψκα ηνπ ζηε γε θαη ηα πιηθά αγαζά ηνπο ζηνπο θνληηλνχο ζπγγελείο». Μεηά ην ζάλαηφ ηνπ εθδφζεθαλ ηα πνηήκαηά ηνπ πνπ ραξαθηεξίζηεθαλ σο ε «πλεπκαηηθή ηνπ βηνγξαθία», γηαηί επηηξέπνπλ λα γίλνπλ γλσζηέο νη ζθέςεηο, ηα ζπλαηζζήκαηα θαη ηα εξσηηθά ηνπ «πηζηεχσ». Δξσηεχηεθε αξθεηνχο λένπο, νξηζκέλνη απφ ηνπο νπνίνπο είραλ πνδάξεη γηα λα δεκηνπξγήζεη ηα εθπιεθηηθήο νκνξθηάο αληξηθά ζψκαηα, φπσο ηνπ Γαβίδ, ηνλ Βάθρν, δηάθνξεο εθδνρέο ηνπ θιάβνπ (ν ζλήζθσλ, ν γελεηνθφξνο, ν Άηιαο θαη άιιεο). Γηα έλα λέν 16 ρξφλσλ πνπ πέζαλε κφιηο έλα ρξφλν κεηά ηε γλσξηκία ηνπο έγξαςε 48 επηηάθηα επηγξάκκαηα. Ο κεγάινο ηνπ έξσηαο (ιέγεηαη φηη ήηαλ πιαησληθφο) ήηαλ ν Σνκάζν Καβαιηέξη πνπ παξά ηα 37 ρξφληα δηαθνξά ζηε ειηθία ηνπο, παξέκεηλε πηζηφο ζηνλ Μηραήι Άγγειν σο ην ζάλαηφ ηνπ. Ο θαιιηηέρλεο ηνπ έγξαςε πνιιά ζνλέηα θαη ηνπ αθηέξσζε αξθεηά δσγξαθηθά ζρέδηα, φπσο ηνλ Γαλπκήδε θαη ηνλ Φαέζσλα. Πάλησο αλαθέξεηαη θαη ν έξσηάο ηνπ γηα κηα επγελή ρήξα, ηελ Βηηφξηα Κνιφλα. Σν έξγν πνπ άθεζε είλαη κεγάιν ζε δεθάδεο γιππηά, ζρέδηα θαη δσγξαθηθά έξγα θαζψο θαη ζηελ αξρηηεθηνληθή. Απνηειεί απφ κφλν ηνπ κηα επνρή!
Δ ζηαθζηή πενζυκδζμξ (δ Εηαθία δεκ οπήνπε ηυηε ςξ εκζαίμ ηνάημξ) ακηζπνμζςπεφεηαζ απυ δεηάδεξ άθθμοξ ηαθθζηέπκεξ, εηηυξ αοηχκ πμο ακαθέναιε ήδδ, ζημ ηεθάθαζμ βζα ημ Μεζαίςκα ηαζ ζημ πανυκ. Ώηυια έκαξ απυ ημοξ ζδιακηζημφξ εηπνμζχπμοξ ηδξ ιεβάθδξ θθςνεκηζακήξ ζπμθήξ, είκαζ μ Ραθαήι ή Ραθαέιιν (1483-1520). Ώπυ κεανυξ ιεθέηδζε ημ ένβμ ημο Λεμκάνκημ κηα ΐίκηζζ ηαζ ημο Μζηεθάκηγεθμ. Σμ 1514 μκμιάζηδηε ανπζηέηημκαξ ηδξ οπυ ακέβενζδ ααζζθζηήξ ημο Ώβίμο Πέηνμο ζηδ Ρχιδ. Βηεί θζθμηέπκδζε ηα πμνηνέηα ηςκ παπχκ Ηνπιίνπ Β’ ηαζ Λένληνο Η’ (ημ ηεθεοηαίμ εεςνείηαζ έκα απυ ηα ανζζημονβήιαηά ημο). Ώπυ ηα δεηάδεξ ένβα πμο δδιζμφνβδζε εα ακαθένμιε ηδ ρνιή ησλ Αζελψλ πμο πανζζηάκεζ ημκ Πθάηςκα ηαζ ημκ Ώνζζημηέθδ κα πενζζημζπίγμκηαζ απυ ζμθμφξ υπςξ μ ςηνάηδξ, μ Βοηθείδδξ ηαζ άθθμζ, μ Άγηνο εβαζηηαλφο, μζ Σξεηο Υάξηηεο, δ Μαληφλα κε ην ςάξη, μ Θξίακβνο ηεο Γαιάηεηαο, πμθθέξ πνμζςπμβναθίεξ ηαζ άθθα. Θα ηεθεζχζμοιε ιε ηα ηέηκα ηδξ Φθςνεκηίαξ ιε ημκ γςβνάθμ, βθφπηδ, ιμοζζηυ, ζοββναθέα ηαζ πνοζμπυμ Μπελβελνχην Σζειιίλη (1500-1571). Βνβάζηδηε ζηδ Φθςνεκηία, Ρχιδ (υπμο οπδνέηδζε ζημ παπζηυ κμιζζιαημημπείμ) ΐεκεηία,
423
Πάκημαα, Νεάπμθδ ηαζ Πανίζζ. Σα βκςζηυηενα ένβα ημο είκαζ μ πάθηζκμξ Πεξζέαο, δ ιπνμφηγζκδ Νχκθε ηνπ Φνληαηλεκπιψ μζ ιανιάνζκμζ Νάξθηζζνο ηαζ Απφιισλ θαη Τάθηλζνο ηαζ δ πενίθδιδ πνοζή Αιαηηέξα. Έβναρε δομ ιεθέηεξ βζα ηδ πνοζμπμΎα ηαζ ηδ βθοπηζηή ηαζ ηδκ Απηνβηνγξαθία ημο. Βηηυξ ηδξ θθςνεκηζακήξ, οπήνλε ζηδκ ζηαθζηή πενζυκδζμ ηαζ ιζα άθθδ ζδιακηζηή ζπμθή ιε ζδιακηζημφξ εηπνμζχπμοξ. Ώοηή ήηακ δ ζπμθή ηςκ ΐεκεηχκ γςβνάθςκ. Ο Σδηάθνπν Μπειίλη (1396-1470) {Ζ Μαληφλα θαη ην Βξέθνο} ηαζ μζ βζμζ ημο Σδεληίιε Μπειίλη (1429-1507) μ μπμίμξ θζθμηέπκδζε ημ πνξηξέην ηνπ Μσάκεζ ηνπ Καηαθηεηή ηαζ Σδηνβάλη Μπειίλη (1430-1516) [Ζ γηνξηή ησλ Θεψλ, Γπλαίθα θνηηάδεηαη ζηνλ θαζξέθηε ηαζ Ζ Αγσλία ζηε Γεζζεκαλή]. Ο εκπαζηηάλν ληει Πηφκπν (1485-1547) ιε ζδιακηζηυηενα ένβα ημο ηδκ Αλάζηαζε ηνπ Λαδάξνπ ηαζ ημ Πνξηξέην ηνπ Αληξέα Νηφξηα. Ο ιεβάθμξ Σηζηαλφο (1488-1576) γςβνάθζζε δεηάδεξ ένβα, ιεηαλφ ηςκ μπμίςκ δ Γαλάε, δ Αξπαγή ηεο Δπξψπεο ηδκ μπμία ακηέβναρε ανβυηενα μ Ρμφιπεκξ ηαζ δ Πηεηά. ημ ενβαζηήνζ ημο Σζζζακμφ, άνπζζε πζεακυηαηα, ηδκ εονςπασηή ημο ηανζένα μ Δι Γθξέθν (Γνκήληθνο Θενηνθφπνπινο). Ο Πάνιν Βεξνλέδε, απυ ηδ ΐενυκα (1528-1588) δδιζμφνβδζε ημ Γάκν ηεο Καλά ηαζ μ ηεθεοηαίμξ αθθά ίζςξ ζεκαληηθφηεξνο δσγξάθνο ηεο βελεηηθήο ζρνιήο, ν Σηληνξέηην (1518-1594), ένβα ημο μ Μπζηηθφο Γείπλνο, Σν Θαχκα ησλ θιάβσλ, δ Παξάδνζε ηεο Αξζηλφεο, δ Μεηαθνξά ηνπ ζψκαηνο ηνπ Αγίνπ Μάξθνπ ζηε Βελεηία ηαζ δ Μαληφλα κε ην βξέθνο. Δ Ώκαβέκκδζδ απθχεδηε απυ ηδκ Εηαθία ζε υθδ ηδκ Βονχπδ, μζ θαμί οζμεεημφζακ ημ κέμ πκεφια ηαζ μ άκειμξ ηδξ αθθαβήξ θφζαβε ζε ηάεε βςκζά ηδξ δπείνμο. Ξεπςνζζηή εέζδ ζημκ ηυζιμ ηςκ ηαθθζηεπκχκ ηδξ Ώκαβέκκδζδξ ηαηέπεζ μ εθθδκζηήξ ηαηαβςβήξ Εζπακυξ γςβνάθμξ Γνκήληθνο Θενηνθόπνπινο βκςζηυηενμξ ςξ Δι Γθξέθν.
Ο Γνκήληθνο Θενηνθόπνπινο – Δι Γθξέθν (1541-1614) Ζ πξσηφηππε δσγξαθηθή ηνπ Γνκίληθνπ, νη ππεξβνιηθά επηκεθπκέλεο κνξθέο ηνπ, ηα ζπζηξεθφκελα ζψκαηα πνπ θάπνηεο θνξέο ζχκηδαλ θιφγεο θαη ηα εθθξαζηηθά ηνπ ρξψκαηα, δελ αληαπνθξίλνληαλ κε ηα αηζζεηηθά πξφηππα ηεο επνρήο ηνπ θαη δελ ήηαλ ιίγνη εθείλνη πνπ ηα ζεσξνχζαλ αθξφηεηεο. Απηά, ζε ζπλδπαζκφ κε ηνλ πνιπηειή ηξφπν δσήο ηνπ, ηελ ειιεληθή θαηαγσγή θαη ηελ βελεηζηάληθε ηερλνηξνπία ηνπ, ήηαλ αθνξκή λα ππνηηκεζεί ην έξγν ηνπ απφ ηνπο Ηζπαλνχο θαη κφιηο ην 1838 (ηξεηο αηψλεο αξγφηεξα), νθηψ απφ ηα έξγα ηνπ έγηλαλ δεθηά ζε έλα Ηζπαληθφ Μνπζείν Σέρλεο. ήκεξα ν Γνκήληθνο ή Δι Γθξέθν (ν Έιιελαο») αλαγλσξίδεηαη σο έλαο απφ ηνπο κεγαιχηεξνπο δσγξάθνπο ηεο Αλαγέλλεζεο θαη σο ν ζεκαληηθφηεξνο πξνζσπνγξάθνο φισλ ησλ επνρψλ. Ο Γνκήληθνο γελλήζεθε ζηνλ Υάλδαθα (φπσο ιεγφηαλ ηφηε ην Ζξάθιεην) ηεο Κξήηεο πνπ ήηαλ βελεηζηάληθε θηήζε. Ζ θιίζε ηνπ γηα ηε δσγξαθηθή, ψζεζε ηνλ παηέξα ηνπ λα ηνλ ζηείιεη σο καζεηεπφκελν ζε έλα απφ ηα πνιιά εξγαζηήξηα αγηνγξαθίαο πνπ ππήξραλ ζηελ Κξήηε. ε ειηθία 22 εηψλ ήηαλ «καΐζηξνο» δειαδή αζθνχζε ήδε ην επάγγεικα ηνπ δσγξάθνπ. Απφ ηα αξρεία, 424
καζαίλνκε φηη ν παηέξαο ηνπ ιεγφηαλ Γεψξγηνο θαη ήηαλ θξαηηθφο ππάιιεινο, ν αδειθφο ηνπ Μαλνχζνο θαη φηη ν ίδηνο ν Γνκήληθνο είρε νηθνγέλεηα (1563). Σν 1566, εγθαηαζηάζεθε ζηε Βελεηία γηα λα δηεπξχλεη ηηο γλψζεηο ηνπ γηα ηε δσγξαθηθή. Πηζαλφηεηα εξγάζηεθε ζην εξγαζηήξη ηνπ Σηζηαλνχ, πνπ ήηαλ αξθεηά ειηθησκέλνο ηφηε. ηε Βελεηία εληππσζηάζηεθε απφ ηηο θαηλνχξηεο αλαδεηήζεηο ησλ κεγάισλ θαιιηηερλψλ ηεο επνρήο ηνπ Βεξνλέδε, ηνπ Σηληνξέηην (ίζσο πέξαζε θαη απφ ην εξγαζηήξη ηνπ θαη ζίγνπξα επέδξαζε ζηε κειινληηθή ηνπ ηερλνηξνπία). Σν 1570 εγθαηαζηάζεθε ζηε Ρψκε, έγηλε κέινο ηεο ζπληερλίαο ησλ δσγξάθσλ θαη άλνημε δηθφ ηνπ εξγαζηήξην. Δθεί ηνλ νλφκαζαλ Δι Γθξέθν. Σν 1576 γχξηζε ζηε Βελεηία, αιιά ηνλ επφκελν ρξφλν κηα επηδεκία ινηκνχ έπιεμε ηελ πφιε (πνπ ζθφησζε πνιινχο, κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη ν Σηζηαλφο) θαη επέζηξεςε ζηε Ρψκε απφ φπνπ αλαρψξεζε γηα ηελ Ηζπαλία. Ζ Ηζπαλία ήηαλ ηφηε πνιχ ηζρπξή θαη πινχζηα, απφ ηηο εηζαγσγέο ρξπζνχ θαη αξγχξνπ απφ ηηο απνηθίεο ηεο ζηελ Ακεξηθή θαη ήηαλ πφινο έιμεο θαιιηηερλψλ. Έκεηλε γηα ιίγν ζηε Μαδξίηε, φπνπ γλψξηζε ηελ Υεξφληκα ληε ιαο Κνπέβαο, κε ηελ νπνία έδεζε φιε ηνπ ηε δσή (δελ είλαη γλσζηφ αλ παληξεχηεθαλ) θαη απέθηεζαλ έλα γην ηνλ Γεψξγην-Δκκαλνπήι. Δθεί δεκηνχξγεζε κηα ζεηξά πνξηξέησλ, φπσο ηνλ Ηππφηε κε ην ρέξη ζην ζηήζνο, ηνλ Πνκπέν Λεφλη, ηελ Πξνζσπνγξαθία γπλαίθαο, ηελ πεξίθεκε Γπλαίθα κε ηελ εξκίλα θαη ε Μεηαλννχζα Μαγδαιελή. Σειηθά εγθαηαζηάζεθε κφληκα ζην Σνιέδν, πφιε αξηζηνθξαηηθή, θνζκνπνιίηηθε θαη βαζεηά θαζνιηθή. Δθεί άξρηζε λα παίξλεη ζνβαξέο παξαγγειίεο φπσο ηελ εηθνλνγξάθεζε ηνπ κνλαζηεξηνχ ηνπ Αγίνπ Γνκηλίθνπ (ζήκεξα ζψδνληαη κφλν ηξεηο πίλαθεο απφ ηνπο νθηψ πνπ δσγξάθηζε) θαη ν πεξίθεκνο πίλαθαο πνπ βξίζθεηαη ζηνλ θαζεδξηθφ λαφ ηνπ Σνιέδν, Ο Γηακνηξαζκφο ησλ ηκαηίσλ ηνπ Υξηζηνχ. Σν 1580 πήξε παξαγγειία απφ ηνλ βαζηιηά Φίιηππν Β’ λα δσγξαθίζεη ζην αλάθηνξν Δζθνξηάι, ην Μαξηχξην ηνπ Αγίνπ Μαπξηθίνπ. Ο πίλαθαο θάλεθε πνιχ ηνικεξφο ζην ζξεζθφιεπην βαζηιηά, ν νπνίνο πιήξσζε ηνλ θαιιηηέρλε, αιιά δελ ηνπ έδσζε άιιε παξαγγειία. Σν 1586 ν Γνκήληθνο δσγξαθίδεη έλα ηεξάζηην (480Υ360 εθ.) πίλαθα πνπ πνιινί ηνλ ζεσξνχλ ην αξηζηνχξγεκά ηνπ, ηελ Σαθή ηνπ Κφκε Οξγθάζ, πνπ είλαη πξάγκαηη έξγν σξηκφηεηαο. Ο δσγξάθνο έρεη απνβάιεη πιένλ ηηο βελεηζηάληθεο θαηαβνιέο ηνπ θαη απέθηεζε έλα πξνζσπηθφ χθνο. Ο πίλαθαο εκθαλίδεη δπν επίπεδα, ην πάλσ κέξνο εηθνλίδεη ηελ αλάιεςε ηνπ λεθξνχ ζηνπο νπξαλνχο θαη ζην θάησ, ζε κηα ζεηξά πνξηξέησλ εκθαλίδνληαη γλσζηνί άξρνληεο θαη ηεξσκέλνη, θαζψο θαη ν γηνο ηνπ θαιιηηέρλε (8 ρξνλψλ ηφηε) θαη νη Άγηνη ηέθαλνο θαη Απγνπζηίλνο. Ο πίλαθαο απηφο ήηαλ ε αθνξκή λα θηάλνπλ ζην δσγξάθν δεθάδεο παξαγγειίεο θαη γηα ηα επφκελα ρξφληα εξγάδεηαη εληαηηθά θαη πνιιέο πξνζσπνγξαθίεο, ζεηξέο αγίσλ (Πέηξνο, Γνκήληθνο, Ησζήθ, Φξαγθίζθνο θαη άιινη), ζξεζθεπηηθέο ζπλζέζεηο, (Ζ ζηέςε ηεο Παλαγίαο, Ζ πξνζθχλεζε ησλ πνηκέλσλ, Ζ Βάπηηζε, Ο Δπαγγειηζκφο») πίλαθεο γηα εηθνλνζηάζηα θαη πνιιά άιια. ψδνληαη κφλν δπν απφ ηηο ηνπνγξαθίεο ηνπ, ε ζεκαληηθή είλαη ε Άπνςε ηνπ Σνιέδν πνπ βξίζθεηαη ζην Μεηξνπνιηηηθφ Μνπζείν ηεο Νέαο Τφξθεο. ηα ηέιε ηεο δσήο ηνπ δσγξαθίδεη θαη ηνλ κνλαδηθφ πίλαθα κε κπζνινγηθφ ζέκα ηνλ Λανθφνληα. Ο Γνκήληθνο αζρνιήζεθε θαη κε ηελ αξρηηεθηνληθή θαη ηε γιππηηθή. Ζ πην ελδηαθέξνπζα δνπιεηά ηνπ ήηαλ ε αλέγεξζε ηνπ λανχ ηνπ Αγίνπ Γνκελίθνπ ηνπ Πξεζβπηέξνπ, ηνλ νπνίν δηαθφζκεζε κε δηθά ηνπ γιππηά θαη δσγξαθηθά έξγα.
425
Ο θαιιηηέρλεο ππέγξαθε πάληα ηα έξγα ηνπ «Γνκήληθνο Θενηνθφπνπινο, ν Κξήο, επνίεη», ζεκάδη φηη δελ μέραζε ηελ θαηαγσγή ηνπ, παξφιν πνπ αζπάζηεθε ηνλ θαζνιηθηζκφ. Πέζαλε ζηηο 7 Απξηιίνπ 1614 θαη ηάθεθε ζην λαφ ηνπ Αγίνπ Γνκελίθνπ. Ζ ηέρλε ηνπ επεξέαζε ζην κέιινλ πνιινχο ζεκαληηθνχο θαιιηηέρλεο φπσο ν Δπγέληνο Νηειαθξνπά, ν Πσι εδάλ θαη Δληνπάξ Μαλέ. Ο κεγάινο θπβηζηήο θαιιηηέρλεο ηνπ 20νχ αηψλα Πάκπιν Πηθάζζν δσγξάθηζε ηηο Γεζπνηλίδεο ηεο Αβηληφλ αθνχ κειέηεζε ηνλ πίλαθα ηνπ Θενηνθφπνπινπ Σν άλνηγκα ηεο πέκπηεο ζθξαγίδαο. χκθσλα κε ηνλ Πηθάζζν, ε δνκή ηνπ Γθξέθν είλαη θπβηζηηθή. ην έξγν ηνπ Πηθάζζν Σν πνξηξέην ελφο δσγξάθνπ κεηά ηνλ Δι Γθξέθν είλαη κηα θπβηζηηθή εθδνρή ηνπ πίλαθα ηνπ Γνκίληθνπ Γεψξγηνο Δκκαλνπήι Θενηνθφπνπινο.
ηδκ Οθθακδία ηαζ ημ ΐέθβζμ λεπςνίγμοκ πμθθμί ηαθθζηέπκεξ πμο δδιζμφνβδζακ ιζα λεπςνζζηή ακαβεκκδζζαηή ‘ζπμθή’ ηδ θεβυιεκδ Φιακαλδηθή. Ο Πέηεξ Μπξνχγθει ν Πξεζβχηεξνο (1525-69) ιε ζδιακηζηά ένβα, υπςξ δ Πηψζε ηνπ Ίθαξνπ, μ Πχξγνο ηεο Βαβέι ηαζ μ Αγξνηηθφο Γάκνο. Ώημθμφεδζακ ζηδκ ηέπκδ μζ βζμί ημο Πέηεξ Μπξνχγθει ν Νεφηεξνο ηαζ Γηαλ Μπξνχγθει ν Πξεζβχηεξνο, μ εββμκυξ ημο Γηαλ Μπξνχγθει ν Νεφηεξνο ηαζ μ δζζέββμκυξ ημο Αβξαάκ Μπξνχγθει. Βπίζδξ γςβνάθμξ μ Ρφηδηεξ Βαλ ληεξ Βάπληελ (1399-1464). ιςξ μ ζδιακηζηυηενμξ Φθαιακδυξ γςβνάθμξ, πμο ιάθθμκ ηαηαηάζζεηαζ ζημοξ ηαθθζηέπκεξ ημο Μεζαίςκα, ήηακ μ Γηαλ Βαλ Άηθ (1385-1441). Σα ζδιακηζηυηενα ένβα ημο είκαζ ημ πμθφπηοπμ ημο ηαεεδνζημφ καμφ ηδξ Γηεκη ημο ΐεθβίμο Ζ Λαηξεία ηνπ Μπζηηθνχ Ακλνχ, ην Πνξηξέην ησλ Αξλνιθίλη ηαζ ημ Πνξηξέην ηνπ άληξα κε ην θφθθηλν ηνπξκπάλη. Ώηυια έκαξ Οθθακδυξ γςβνάθμξ είκαζ μ Πέηεξ Πανπι Ρνχκπελο (1577-1640) ιε ζδιακηζηά ένβα Ζ θξίζε ηνπ Πάξη ηαζ Αδάκ θαη Δχα. Ο Οθθακδυξ Ηεξψλπκνο Μπνο (1450-1516), ακήηεζ ηζ αοηυξ ζημοξ ιεζαζςκζημφξ ηαθθζηέπκεξ ηαζ επδνέαζε ημοξ Φθαιακδμφξ Μπνμφβηεθ ηαζ ημκ Εηαθυ Ραθαήθ. Ο Μπμξ ήηακ έκαξ εηηεκηνζηυξ ηαθθζηέπκδξ, ενδζηεοηζηχκ μναιάηςκ πμο ηα πενζζζυηενα είπακ κα ηάκμοκ ιε ηα ιανηφνζα ηδξ Κυθαζδξ. Έβζκε ζφκημια βκςζηυξ ηαθθζηέπκδξ ηαζ δεπυηακ ανηεηέξ παναββεθίεξ απυ ηδκ Οθθακδία ηαζ απυ ημ ελςηενζηυ. Γςβνάθζζε πμθθά ηέιπθα εηηθδζζχκ ηαζ ηνίπηοπα, ιεηαλφ ηςκ μπμίςκ ημ δζάζδιμ Ο θήπνο ησλ επίγεησλ εδνλψλ. Ο ‘Κήπμξ’ είκαζ ιζα ακαθμνά ημο ηαθθζηέπκδ πάκς ζημ εέια εκυξ απυ ηα επηά εακάζζια αιανηήιαηα, ηδξ θαβκείαξ. ημ ανζζηενυ θφθθμ ημο ηνίπηοπμο εζημκίγμκηαζ μ Ώδάι ηαζ δ Βφα, ιε πμθθά πενίενβα γχα ζημκ ηήπμ ηδξ Βδέι. ημ ιεζαίμ ηονζανπεί ημ εέια ηςκ ζανηζηχκ απμθαφζεςκ ηαζ ειθακίγμκηαζ ηνμιαηηζηά πμοθζά ηαζ πενίενβα θοηά. ημ δελζυ απεζημκίγεηαζ δ Κυθαζδ υπμο πανμοζζάγμκηαζ δζάθμνμζ ηφπμζ αιανηςθχκ ηαζ θακηαζηζηέξ ηζιςνίεξ. ηακ ηθείκεζ ημ ηνίπηοπμ, ειθακίγεηαζ δ δδιζμονβία ηδξ Γδξ απυ Θευ. Ο αηνζαήξ ανζειυξ ηςκ ένβςκ ημο Μπμξ δεκ είκαζ ελαηνζαςιέκμξ, βζαηί ζπάκζα οπέβναθε ή πνμκμθμβμφζε ημοξ πίκαηέξ ημο. Σα δζαζςεέκηα ένβα ημο οπμθμβίγμκηαζ ζε 30 ιε 40. Κάπμζα απυ ηα ένβα ημο πμο αεααζςιέκα ακήημοκ ζημκ ηαθθζηέπκδ είκαζ: Σα Δπηά ζαλάζηκα ακαξηήκαηα, Ο Γάκνο ελ Καλά, Ζ πξνζθχλεζε ησλ Μάγσλ, Σν πινίν ησλ ηξειιψλ, Ο πεηξαζκφο ηνπ Αγίνπ Αλησλίνπ, Ο άζσηνο πηφο, Ίδε ν Άλζξσπνο ηαζ ανηεηά άθθα. Σα πενζζζυηενα απυ ηα ένβα ημο Μπμξ ανίζημκηαζ ζημ Μμοζείμ Πνάδμ ηδξ Μαδνίηδξ.
426
Σμ ένβμ ημο Μπμξ είκαζ βεκζηά απαζζζυδμλμ ηαζ δζαηαηέπεηαζ απυ ηδκ ίδζα έιιμκδ ζδέα πμο ααζάκζγε ημοξ πμθίηεξ ημο Μεζαίςκα: ημκ πεζναζιυ, ηδκ αιανηία ηαζ ηδκ ηζιςνία ηδξ Κυθαζδξ. Έπεζ επδνεαζηεί απυ ηδ ιαβεία, ηδκ αθπδιεία, ηζξ αζνέζεζξ ηαζ βεκζηά εηθνάγεζ ηδξ θμαίεξ ηδξ επμπήξ ημο. Σα εέιαηά ημο αζπμθμφκηαζ ιε ηδκ αιανηία ηαζ ηδκ πηχζδ ηδξ δεζηήξ ημο ακενχπμο ηαζ απεζημκίγμοκ ηεναηυιμνθμοξ δαίιμκεξ, ακενςπυιμνθα γχα ηαζ ηνμιαηηζηέξ ιδπακέξ πμο πνμηαθμφκ ημ δέμξ. Σμκ 15μ αζχκα ημκ εεςνμφζακ αζνεηζηυ, αθθά ανβυηενα ακαβκςνίζηδηε ςξ έκαξ απυ ημοξ ζδιακηζηυηενμοξ ηαθθζηέπκεξ ηδξ επμπήξ ημο. ηδκ Ώββθία μζ ηαθθζηέπκεξ πμο λεπχνζζακ ήηακ μ ιζκζαημονίζηαξ Νίθνιαο Υίιηαξλη (1547-1619) ηαζ μ ανπζηέηημκαξ Ηλίγθν Σδφνπλο (1573-1677). ηδ Γαθθία ηδξ Ώκαβέκκδζδξ, ζδιεζχκμοιε ημοξ κηληαηνπξίζηεο Εαλ Κινπέ (1480-1541) ηαζ ημ βζυ ημο Φξαλζνπά Κινπέ (1510-1572), ημκ ανπζηέηημκα Φηιίπ Νηειφξκ (1510-1570), ημκ βθφπηδ ηαζ ανπζηέηημκα Εαλ Κνπδφλ (1510-1565) ηαζ ημκ ζδιακηζηυ βθφπηδ Εεξκαίλ Πηιφλ (1525-1590). Σέθμξ μζ ζδιακηζηυηενμζ Γενιακμί ηαθθζηέπκεξ είκαζ: μ Υαλο Υνικπάηλ ν Νεφηεξνο (1497-1543), γςβνάθμξ ηαζ βζμξ ηαζ αδεθθυξ γςβνάθςκ. Έγδζε ζηδ ΐαζζθεία ηδξ Βθαεηίαξ, υπμο βκχνζζε ημκ Έξαζκν ηαζ ζοιιεηείπε ζηδ ιεηάθναζδ ηδξ ΐίαθμο ζηα βενιακζηά απυ ημκ Λνχζεξν. Βπίζδξ ζημ Λμκδίκμ γςβνάθζζε πίκαηεξ βζα ηδ ααζζθζηή αοθή, ηαζ ηα πμνηνέηα ηδξ Σδέηλ έηκνπξ (ηνίηδξ ζογφβμο ημο Βννίημο Δ’) ηαζ ημο Σφκαο Μνξ. Ο ζδιακηζηυηενμξ ίζςξ Γενιακυξ γςβνάθμξ, ιαεδιαηζηυξ ηαζ πανάηηδξ Άικπξερη Νηχξεξ (1471-1528), απυ ηδ Νονειαένβδ. Σαλίδερε δομ θμνέξ ζηδκ Εηαθία, υπμο ιεθέηδζε ημ ένβμ ημο Ραθαήθ ηαζ ημο Λεμκάνκημ κηα ΐίκηζζ, βεβμκυξ πμο επέδναζε ζδιακηζηά ζημ ένβμ ημο. Ξεπςνίγμοκ ηα παναηηζηά Οη Σέζζεξηο Ηππφηεο ηεο Απνθαιχςεσο, Ζ Μειαγρνιία, ηαζ δ λοθμβναθία ημο, Αδάκ θαη Δχα . Γςβνάθζζε πμθθέξ πνμζςπμβναθίεξ ηαζ ελέδςζε έκα αζαθίμ ιε εέια ηδ βεςιεηνία ηαζ ηδκ πνμμπηζηή. Ο αδεθθυξ ημο Άθιπνεπη, μ Υαλο Νηχξεξ (1490-1538) ήηακ επίζδξ γςβνάθμξ ηαζ πανάηηδξ ηαζ ενβάζηδηε ζηδ Κναημαία ηαζ ζηδ ααζζθζηή αοθή ηδξ Πμθςκίαξ. Δ Ώκαβέκκδζδ δεκ ήνεε ιυκμ ζηζξ Σέπκεξ. Ήνεε ηαζ ζηα Γνάιιαηα, ηδ Φζθμζμθία ηαζ ηζξ Βπζζηήιεξ. Ώκαθέναιε πζμ πάκς ημοξ πνςημπυνμοξ ζοββναθείξ ηαζ δζακμμφιεκμοξ Πεηνάνπδ, ΐμηάηζμ, Αάκηδ ηαζ Έναζιμ. Δ επμπή εηείκδ εοηφπδζε κα γήζεζ πμθθμφξ πμζδηέξ, ζοββναθείξ ηαζ εεαηνζημφξ ζοββναθείξ. Οζ ζδιακηζηυηενμζ είκαζ: Ο Εηαθυξ πμζδηήξ Λνπδνβίθν Αξηφζην (1474-1533) έβζκε βκςζηυξ απυ ημ επζηυ ημο ένβμ Orlando Furioso (Οξιάλδνο Μαηλφκελνο). Ο πμζδηήξ Σνξθνπάην Σάζζν (1544-1595), βζα ημ έπμξ ημο Ζ Απειεπζεξσκέλε Ηεξνπζαιήκ ζημ μπμίμ πενζβνάθεζ θακηαζηζηέξ ιάπεξ ιεηαλφ πνζζηζακχκ ηαζ ιμοζμοθιάκςκ ηαηά ηδκ Πνχηδ ηαονμθμνία. Ο επίζδξ Εηαθυξ πμθζηζηυξ ηαζ ζοββναθέαξ Φξαληζέζθν Γθνπτηζηαξληίλη (1483-1540), εεςνείηαζ μ παηέξαο ηεο ζχγρξνλεο ηζηνξίαο βζαηί είκαζ μ πνχημξ πμο πνδζζιμπμίδζε κημημοιέκηα ηαζ ηναηζηά έββναθα, ζηδκ ζοββναθή ηδξ Εζημνίαξ ηδξ Εηαθίαξ. Ο Πμνημβάθμξ Λνπΐο ληε Κακφεο (1524-1580), εεςνείηαζ αηυια ηαζ ζήιενα μ ζδιακηζηυηενμξ πμζδηήξ ηδξ Πμνημβαθίαξ ηαζ ημκ ζοβηνίκμοκ ιε ημκ ιδνμ ηδκ ΐζνβίθζμ ηαζ ημκ Αάκηδ. Έβναρε θονζηή πμίδζδ ηαζ δνάια, αθθά έιεζκε βκςζηυξ βζα
427
ημ έπμξ ημο Os Lusiadas (μζ Λμογζηακμί), πμο αθδβείηαζ ηα ηαημνεχιαηα ηςκ πνχηςκ Πμνημβάθςκ ελενεοκδηχκ. Δ Εζπακίδα Αγία Σεξέδα ηεο Άβηια (1515-1582), έβναρε ένβα πμο ακήημοκ ζηδκ ιοζηζηζζηζηή θζθμθμβία ημο ηαεμθζηζζιμφ. Δ ααζίθζζζα Μαξγαξίηα ηεο Ναβάξαο (1492-1549), ζφγοβμξ ημο ααζζθζά Βννίημο ΐ’ ήηακ πνμζηάηδξ ηςκ πκεοιαηζηχκ ακενχπςκ, αθθά ηαζ αλζυθμβδ ζοββναθέαξ δ ίδζα. Έβναρε δζάθμνα πμζήιαηα ηαζ ιζα ζοθθμβή ζζημνζχκ ημ Δπηαήκεξνλ. Ο Εζπακυξ εεαηνζηυξ ζοββναθέαξ ηαζ πμζδηήξ Λφπε ληε Βέγα (1562-1635), εεςνείηαζ μ ζδιακηζηυηενμξ ζοββναθέαξ ηδξ Εζπακίαξ, ιεηά ημκ Θεναάκηεξ. Έβναρε πμθθά εεαηνζηά ένβα, ιεηαλφ ηςκ μπμίςκ, Ο Υνξνδηδάζθαινο, Ο θχινο θαη ην Παρλί, Φνπέληε Οβερνχλα, Ζ Υαδή Γπλαίθα ηαζ άθθα. Ο εεκζηυξ ζοββναθέαξ ηδξ Εζπακίαξ ηαζ εεςνμφιεκμξ έκαξ απυ ημοξ πζμ ζδιακηζημφξ ηδξ παβηυζιζαξ θμβμηεπκίαξ είκαζ μ Μηραήι Θεξβάληεο.
Ο Μηραήι Θεξβάληεο (1547-1616) Ο Θεξβάληεο (Miguel de Cervantes) νθείιεη ηε δφμα ηνπ ζην αξηζηνχξγεκα Ο Γνλ Κηρψηεο, πνπ είλαη ην βηβιίν κε ηηο πεξηζζφηεξεο εθδφζεηο ζηνλ θφζκν, κεηά ηε Βίβιν. Έγξαςε επίζεο θαη αξθεηά πνηήκαηα, ηξηάληα πεξίπνπ ζεαηξηθά έξγα, έλα κπζηζηφξεκα θαη έλα άιιν πεδνγξάθεκα κε ηίηιν Τπνδεηγκαηηθά Γηεγήκαηα. Γελλήζεθε απφ νηθνγέλεηα επγελνχο θαηαγσγήο, αιιά ε θαθή νηθνλνκηθή ηεο θαηάζηαζε, ηελ ππνρξέσλε λα αιιάδεη ζπρλά ηφπν θαηνηθίαο, γηα λα απνθεχγεη ηνπο πηζησηέο ηεο. Απφ ηελ κηθξή πφιε Αιθαιά ληε Δλάξεο πνπ γελλήζεθε ν Θεξβάληεο, ε νηθνγέλεηα κεηαθφκηζε δηαδνρηθά ζε δηάθνξεο πφιεηο (Βαγηαδνιίβ, Μαδξίηε εβίιιε) θαη θαηέιεμε ην 1566 πάιη ζηε Μαδξίηε. πνχδαζε κάιινλ θησρηθά ζε έλα θνιιέγην Ηεζνπηηψλ θαη νινθιήξσζε ηηο ζπνπδέο θνληά ζηνλ νπκαληζηή ηεξέα Υνπάλ Λνπέζ ληε γηνο, ν νπνίνο θαη δεκνζίεπζε ηα πξψηα ζνλέηα θαη πνηήκαηα, ζηα ιαηηληθά, ηνπ λεαξνχ καζεηή ηνπ. Ζ κάιινλ ρακειή πνηφηεηα απηψλ ησλ πξσηφιεησλ, δελ έδεηρλε φηη ν δεκηνπξγφο ηνπο ζα γίλεη έλαο απφ ηνπο δηαζεκφηεξνπο ζπγγξαθείο ηνπ θφζκνπ. Σν 1569 ν Θεξβάληεο βξέζεθε ζηελ ππφ ηζπαληθή θαηνρή Ηηαιία θαη θαηεηάγε ζην ζηξαηφ σο ππαμησκαηηθφο. ηηο 7 Οθησβξίνπ 1571, ζπκκεηείρε ζηελ πεξίθεκε Ναπκαρία ηεο Ναππάθηνπ θαηά ηνπ Οζσκαληθνχ ζηφινπ. Ο Θεξβάληεο παξφιν πνπ εθείλε ηελ εκέξα ήηαλ άξξσζηνο κε ςειφ ππξεηφ, πνιέκεζε γελλαία, δέρζεθε δπν ηξαχκαηα ζην ζηήζνο θαη έλα ζην αξηζηεξφ ρέξη, ην νπνίν έκεηλε παξάιπην γηα φιε ηνπ ηε δσή. Παξφια απηά ζπλέρηζε ηε ζηξαηησηηθή ηνπ ζηαδηνδξνκία θαη ππεξέηεζε ζε δηάθνξεο κνλάδεο ζηε Γέλνβα θαη ηε αξδελία. Σν θαξάβη ζην νπνίν επέβαηλε ν Θεξβάληεο επηζηξέθνληαο απφ ηελ Ηηαιία ζηελ παηξίδα ηνπ ην 1575, έπεζε ζχκα αιγεξηλψλ πεηξαηψλ, θαη ν ζπγγξαθέαο καδί κε ηνλ αδειθφ ηνπ πνπιήζεθαλ σο ζθιάβνη. Παξέκεηλαλ ζηελ αηρκαισζία γηα πέληε ρξφληα θαη ειεπζεξψζεθαλ φηαλ ε νηθνγέλεηά ηνπο θαηέβαιε ιχηξα θαη επέζηξεςαλ ζηελ Ηζπαλία. ην δηάζηεκα 1583-1587 ζπγγξάθεη πνιιά ζεαηξηθά
428
έξγα, αξθεηά απφ ηα νπνία παίρηεθαλ ζηε ζθελή. Απφ απηά κφλν δπν δηαζψζεθαλ, ε Ννπκάλζηα θαη ε πλζήθε ηνπ Αιγεξίνπ. Σφηε ηειείσζε ην έξγν Γαιάηεηα εκπλεπζκέλν απφ ηνλ έξσηά ηνπ πξνο ηελ 19ρξνλε Καηαιίλα, ηελ νπνία παληξεχηεθε ην 1584. Παξά ηελ επηηπρία ησλ έξγσλ ηνπ, ε νηθνλνκηθή ηνπ θαηάζηαζε ήηαλ θαθή θαη αλαγθάζηεθε λα ππεξεηήζεη σο βνεζφο πξνκεζεπηή ηνπ βαζηιηθνχ ζηφινπ θαη αξγφηεξα σο θνξνεηζπξάθηνξαο. Απηφ ηνπ έδσζε ηελ επθαηξία λα γπξίζεη ηηο πφιεηο θαη ηα ρσξηά ηεο Ηζπαλίαο, φπνπ γλψξηζε ηα ήζε θαη ηα έζηκα ησλ ρσξηθψλ, πξάγκα πνπ ηνλ βνήζεζε αξγφηεξα ζηελ ζπγγξαθή ησλ έξγσλ ηνπ. Ζ ρξενθνπία φκσο, ηνπ ηξαπεδίηε πνπ ν Θεξβάληεο θαηέζεηε ηηο εηζπξάμεηο, ζεσξήζεθε σο ζπλέξγεηα ζε απάηε θαη απηφ ηνλ νδήγεζε ζηε θπιαθή. Δθεί ζπλέγξαςε αξθεηά έξγα (ξνκάληδεο, ζνλέηα, πνηήκαηα) θαη άξρηζε ηνλ Γνλ Κηρψηε ηνπ. Σν 1603 ειεχζεξνο πηα, ηειείσζε ην πξψην κέξνο ηνπ έξγνπ ηνπ θαη εθδφζεθε ην 1605. Ζ επηηπρία ήηαλ ξαγδαία, έθαλε ηέζζεξεο απαλσηέο εθδφζεηο θαη κεηαθξάζηεθε ζηα αγγιηθά, γαιιηθά θαη πνξηνγαιηθά. Παξά ηελ επηηπρία απηή δελ πξφιαβε λα γλσξίζεη ηελ αλαγλψξηζε. Ο Θεξβάληεο γλψξηζε ηελ απαμίσζε θαη ην θζφλν θηαζκέλσλ δξακαηνπξγψλ φπσο ν (δηάζεκνο ηφηε) ζεαηξηθφο ζπγγξαθέαο Λφπε δε Βέγα πνπ έγξαςε κάιηζηα φηη «ν Θεξβάληεο είλαη ν ρεηξφηεξνο ησλ πνηεηψλ θαη ν Γνλ Κηρψηεο ην ρεηξφηεξν έξγν ηνπ». ην κεηαμχ εμέδσζε ηα Τπνδεηγκαηηθά Γηεγήκαηα θαη ην πνηεηηθφ έξγν Σαμίδη ζηνλ Παξλαζζφ. Δπίζεο πνιινί μεραζκέλνη ζήκεξα, θξαηηθνδίαηηνη ινγνηέρλεο θαη κέιε ηεο Ηεξάο Δμέηαζεο ζεψξεζαλ ην έξγν απηφ σο αζήκαλην θαη αηξεηηθφ. Ο Γαηκφληνο Ηππφηεο Γνλ Κηρψηεο ηεο Λα Μάληζα, φπσο είλαη ν πιήξεο ηίηινο ηνπ έξγνπ ηνπ, κεηαθξάζηεθε ζε φιεο ηηο γιψζζεο ηνπ θφζκνπ, έγηλε θηλεκαηνγξαθηθή ηαηλία, ζήξηαι γηα ηελ ηειεφξαζε, ηζηνξία εηθνλνγξαθεκέλε, θφκηθ, φπεξα, κπαιέην, ηίηινο γηα κνπζηθά έξγα, αθφκα θαη αγάικαηα ηνπ ππάξρνπλ ζε φιν ηνλ θφζκν. Αθφκα θαη ε πεξηθέξεηα ηεο θαηαγσγήο ηνπ «Ηππφηε ηεο ειεεηλήο κνξθήο» ε Λα Μάληζα θαη νη αλεκφκπινί ηεο, είλαη πφινο έιμεο γηα ηνπο ηνπξίζηεο. Ζ θήκε ηνπ ήξσα-ηππφηε έρεη μεπεξάζεη θαη απηή αθφκα ηε θήκε ηνπ δεκηνπξγνχ ηνπ, ηνπ Μηγθέι ληε Θεξβάληεο. Ο Θεξβάληεο ήηαλ πνιπγξαθφηαηνο, θαη έγξαθε σο ην ηέινο ηεο δσήο ηνπ . Σν ηειεπηαίν ηνπ έξγν ήηαλ ην κπζηζηφξεκα Σα βάζαλα ηνπ Πεξζηιέο θαη ηεο ηγηκνχλδαο. Πέζαλε ζηηο 23 Απξηιίνπ 1616. πκπησκαηηθά ηελ ίδηα εκεξνκελία, πέζαλε θαη ν θνξπθαίνο Άγγινο ζεαηξηθφο ζπγγξαθέαο Οπίιιηακ αίμπεξ.
Δ Γαθθίδα ζοββναθέαξ ηαζ πμζήηνζα Λνπΐδ Λακπέ (Louise Labé, 1520-1566) έβναρε έκα θειζκζζηζηυ ηείιεκμ ιε ημ μπμίμ παναηζκμφζε ηζξ βοκαίηεξ κα βνάθμοκ ηαζ έκα πεγυ ιε ηίηθμ Ζ κάρε ηνπ έξσηα θαη ηεο ηξέιαο. Σμ πμζδηζηυ ηδξ ένβμ απμηεθμφκ ηνεζξ εθεβείεξ ηαζ 24 ενςηζηά ζμκέηα. Ο ζδιακηζηυηενμξ Γάθθμξ ζοββναθέαξ ηδξ επμπήξ είκαζ μ ιμκαπυξ ηαζ βζαηνυξ Φξαλζνπά Ρακπειέ (1494-1553). Φίθμξ ηζ αοηυξ ημο Έξαζκνπ, ιεθέηδζε ιε πάεμξ ανπαίμοξ ζοββναθείξ ηαζ δδιμζίεοζε πναβιαηείεξ βζα ημκ Γαθδκυ ηαζ ημκ Εππμηνάηδ. Έβναρε ηα ζαηζνζηά ιοεζζημνήιαηα Παληαγθξνπέι ηαζ Γαξγαληνχαο, πμο ζπεηίγμκηαζ ιε ημοξ Εππυηεξ ηδξ ηνμββοθήξ Σναπέγδξ. Σα αζαθία αοηά είπακ ιεβάθδ εηδμηζηή επζηοπία ηαζ μ Ραιπεθέ ηένδζζε ηδκ ακαβκχνζζδ ημο ημζκμφ, αθθά υπζ ηαζ ηδξ εηηθδζίαξ δ μπμία ηα ηαηαδίηαζε ηαζ ηα πνυζεεζε ζημ πενίθδιμ Index ηδξ (ηαηάθμβμξ απμβμνεοιέκςκ αζαθίςκ. Βπίζδξ έβναρε ημ Σξίην Βηβιίν ηαζ ημ Σέηαξην Βηβιίν, πμο απμηεθμφκ ζοκέπεζα ηςκ δομ πνχηςκ. 429
ηδκ Ώββθία αλζυθμβμζ ζοββναθείξ ηδξ Ώκαβέκκδζδξ είκαζ: μ πμζδηήξ Φίιηπ ίληλευ (1554-1586) βκςζηυξ βζα ηα ένβα ημο δ Απνινγία ηεο πνίεζεο ηαζ ημ Αζηξφθηινο θαη ηέιια. Ο Κξίζηνθεξ Μάξιννπ (1564-1593), μ ζδιακηζηυηενμξ ιεηά ημκ αίλπδν εεαηνζηυξ ζοββναθέαξ, έβναρε ιεηαλφ άθθςκ ηαζ ηα Δδνπάξδνο Β’, Γηδψ, ε βαζίιηζζα ηεο Καξρεδφλαο ηαζ Ζξψ θαη Λέαλδξνο. Ο πμζδηήξ Σδσλ Μίιηνλ (1608-1674), έβναρε ημ έπμξ Ο Υακέλνο Παξάδεηζνο. Ο ζοββναθέαξ, πμθζηζηυξ, κμιζηυξ ηαζ ηθδνζηυξ Σφκαο Μνξ (Thomas More, 1478-1536), είκαζ δ πενίπηςζδ εκυξ έκηζιμο ηαζ πανζζιαηζημφ ακενχπμο. πμφδαζε κμιζηά ηαζ ιεθέηδζε ημοξ Έθθδκεξ ηαζ Λαηίκμοξ ηθαζζζημφξ. οκδέεδηε ιε θζθία ιε ημκ Έξαζκν, ημκ μπμίμ θζθμλέκδζε υηακ ήνεε ζημ Λμκδίκμ. Ο ααζζθζάξ Δξξίθνο Ζ’ εηηζιχκηαξ ηζξ ζηακυηδηέξ ημο, ημκ δζυνζζε ανπζηά ααζζθζηυ ζφιαμοθμ ηαζ ηέθμξ (1529) ηαβηεθάνζμ ηδξ Ώββθίαξ. Ώπυ ηδ εέζδ αοηή πνμχεδζε ηδκ ακαιυνθςζδ ημο αββθζημφ δζηαίμο, αθθά οπήνλε ηαζ ακεθέδημξ δζχηηδξ ηςκ αζνεηζηχκ. ηακ μ Βννίημξ εέθδζε κα δζαγεοπεεί ηδκ Ώζηαηενίκδ ηδξ Ώναβμκίαξ, μ Συιαξ Μμν πνμηίιδζε κα παναζηδεεί, ακ ηαζ μζ Άββθμζ ηθδνζημί ζηδκ πθεζμρδθία ημοξ, ακαβκχνζζακ ημκ ααζζθζά ςξ ηδκ ηεθαθή ηδξ Βηηθδζίαξ ηδξ πχναξ. ηακ ιεηά απυ δομ πνυκζα, μ Μμον ανκήεδηε κα παναανεεεί ζηδ ζηέρδ ημο Βννίημο ιε ηδκ Άκκα Μπυθετκ, ζοκεθήθεδ ηαζ δζηάζηδηε βζαηί δεκ δέπεδηε κα ανκδεεί ηδκ αοεεκηία ημο πάπα. Καηαδζηάζηδηε ςξ πνμδυηδξ ηαζ απμηεθαθίζηδηε. Έβναρε ανηεηά θζθμζμθζηά ηαζ ενδζηεοηζηά ηείιεκα, ηδκ Ηζηνξία ηνπ βαζηιηά Ρηράξδνπ Γ’ (αοηυ αμήεδζε ανβυηενα ημκ αίλπδν, κα βνάρεζ ημ μιχκοιμ εεαηνζηυ ένβμ ημο) ηαζ ημ ηθαζζζηυ πμθζηζηυ ημο δμηίιζμ Οπηνπία ζηα θαηζκζηά. Σμ ένβμ πενζβνάθεζ ημοξ εεζιμφξ εκυξ θακηαζηζημφ κδζζμφ, ηδξ Οοημπίαξ, ζηδκ μπμία επζηναηεί ζζυηδηα ακδνχκ ηαζ βοκαζηχκ, ημζκμηηδιμζφκδ ηδξ βδξ, ημζκή παζδεία ηαζ ακελζενδζηία. Ο Συιαξ Μμν ηζιάηαζ ςξ άβζμξ απυ ηδκ Καεμθζηή Βηηθδζία. Ο ημνοθαίμξ εηπνυζςπμξ ηδξ αββθζηήξ ηαζ έκαξ απυ ημοξ ιεβάθμοξ ηδξ παβηυζιζαξ θμβμηεπκίαξ είκαζ μ εεαηνζηυξ ζοββναθέαξ ηαζ πμζδηήξ Οπίιιηακ αίμπεξ.
Ο Οπίιιηακ αίμπεξ (1564-1616) Ο ζπγγξαθέαο, πνηεηήο θαη εζνπνηφο αίμπεξ (William Shakespeare) ζεσξείηαη κηα απφ ηηο θνξπθαίεο κνξθέο ηεο παγθφζκηαο ινγνηερλίαο θαη έλαο απφ ηνπο κεγαιχηεξνπο ζεαηξηθνχο ζπγγξαθείο φισλ ησλ επνρψλ. Σα έξγα ηνπ έρνπλ κεηαθξαζηεί ζε φιεο ζρεδφλ ηηο γιψζζεο ηνπο θφζκνπ θαη ζπλαγσλίδνληαη ζε πσιήζεηο απηέο ηνπ ήξσα ηνπ Θεξβάληεο, ηνπ Γνλ Κηρψηε. Έδεζε ζε κηα επνρή πνπ ζηελ Αγγιία, είραλ ηειεηψζεη νη δπλαζηηθέο έξηδεο, ν Δξξίθνο Ζ’ είρε πηα δηαξξήμεη ηηο ζρέζεηο ηεο ρψξαο κε ηνλ πάπα θαη είρε ηεζεί επηθεθαιήο ηεο Αγγιηθήο Δθθιεζίαο, ε ηππνγξαθία είρε εμαπισζεί θαη ήηαλ πηα επθνιφηεξε ε θαηαγξαθή ηνπ πξνθνξηθνχ ιφγνπ. Δμ άιινπ ε επίδξαζε ηεο ηηαιηθήο αλαγέλλεζεο ησλ ηερλψλ θαη ησλ γξακκάησλ θαη ε ζηξνθή ζηε κειέηε ησλ αξραίσλ θιαζζηθψλ, ζπλέηεηλαλ ζηελ εκθάληζε ζηε ρψξα εθπξνζψπσλ ηνπ νπκαληζκνχ, φπσο ν Σφκαο Μνξ, ν Σδσλ Κνιη, ν ζεξ Σφκαο Έιπνη (ν βξαβεπκέλνο κε Νφκπει πνηεηήο Σφκαο Έιηνη έδεζε ηνλ 20φ αηψλα) θαη άιισλ. 430
Γελλήζεθε επί βαζηιείαο ηεο θφξεο ηνπ Δξξίθνπ, Διηζάβεη Α’, απφ κηθξναζηηθή νηθνγέλεηα ζηε κηθξή επαξρηαθή πφιε ηξάηθνξλη-Απφλ-Έηβνλ. ην ζρνιείν δηδάρζεθε ιαηηληθά, ειιεληθά, ηζηνξία θαη θιαζζηθνχο ζπγγξαθείο. Γελ πξνρψξεζε ζε παλεπηζηεκηαθέο ζπνπδέο (ηφηε ζηελ Αγγιία ππήξραλ κφλν δπν παλεπηζηήκηα ηνπ Κέκπξηηδ θαη ηεο Ομθφξδεο), πηζαλφηαηα επεηδή ηα αθξηβά δίδαθηξα ήηαλ ζεκαληηθφ εκπφδην γηα ηηο νηθνλνκηθέο δπλαηφηεηεο ηεο νηθνγέλεηαο. Παληξεχηεθε ηελ Άλλα θαη απέθηεζαλ ηξία παηδηά. Απφ ηφηε σο ην 1592, πνπ ζην Λνλδίλν παίδεηαη ζηε ζθελή ην έξγν ηνπ Δξξίθνο η’, δελ έρνπκε πιεξνθνξίεο γηα ηε δσή ηνπ Οπίιιηακ. Πξέπεη λα ήηαλ ήδε γλσζηφο ζηνπο ζεαηξηθνχο θχθινπο ηεο πξσηεχνπζαο, γηαηί ζε έλα θπιιάδην ηεο ίδηαο ρξνληάο, δηαβάδνπκε έλα ιίβειν ηνπ επίζεο ζεαηξηθνχ ζπγγξαθέα Ρφκπεξη Γθξήλ, ν νπνίνο επηηίζεηαη κε εκθαλή θζφλν ζην λεαξφ ζπγγξαθέα ραξαθηεξίδνληαο ηνλ «αλαξξηρφκελν θφξαθα». Δμ αηηίαο κηαο επηδεκίαο παλνχθιαο ην 1593-4, ηα ζέαηξα έθιεηζαλ θαη ν Οπίιιηακ αθηεξψζεθε ζηελ πνίεζε. Σφηε έγξαςε ην Αθξνδίηε θαη Άδσληο θαη ην Ο βηαζκφο ηεο Λνπθξεηίαο θαη άξρηζε ηελ ζπγγξαθή ησλ νλέησλ ηνπ. Χο ην 1594, αλέξρεηαη επαγγεικαηηθά, βνεζά νηθνλνκηθά ηελ νηθνγέλεηά ηνπ, απνθηά νηθνγελεηαθφ νηθφζεκν θαη ζπκκεηέρεη σο ζηαζάξρεο ζηε δεκηνπξγία ηνπ «Θηάζνπ ηνπ Καγθειαξίνπ», ν νπνίνο ην 1603 εμαζθάιηζε ηελ ππνζηήξημε ηνπ βαζηιηά Ηαθψβνπ Α’ θαη κεηνλνκάζηεθε ζε «Θίαζν ησλ αλζξψπσλ ηνπ βαζηιηά» θαη είρε σο έδξα ηνπ ην ζέαηξν Globe. Ο ίδηνο ζπκκεηείρε ζηηο παξαζηάζεηο θαη σο εζνπνηφο αλ θαη δελ πξέπεη λα έπαημε ζεκαληηθνχο ξφινπο. Απφ ηφηε ν αίμπεξ ζεσξείην ν θνξπθαίνο Βξεηαλφο ζπγγξαθέαο. Χο ην 1612 έγξαςε 36 ζεαηξηθά έξγα, 154 ζνλέηα θαη αξθεηά πνηήκαηα. Σν 1612, ζηακάηεζε ηελ θαιιηηερληθή θαη ζπγγξαθηθή δξαζηεξηφηεηα θαη γχξηζε νξηζηηθά ζην ηξάηθνξλη θαη αζρνιήζεθε κε ηελ νηθνγέλεηά ηνπ. Δθεί πέζαλε ζηηο 23 Απξηιίνπ 1616 (ηελ ίδηα κέξα πνπ πέζαλε θαη ν Θεξβάληεο) θαη ηάθεθε ζηνλ απιφγπξν ηεο εθθιεζίαο ηεο Αγίαο Σξηάδαο. Δθεί θάκπνζα ρξφληα κεηά, νη ζπκπαηξηψηεο ηνπ αλήγεηξαλ κλεκείν πξνο ηηκήλ ηνπ. Δπεηδή ππάξρνπλ ειάρηζηα ζηνηρεία (καξηπξίεο, ρεηξφγξαθα ηνπ ηδίνπ, θαηαρσξίζεηο ζε αξρεία) γχξσ απφ ηε δσή ηνπ αίμπεξ, ππήξμαλ θάπνηνη πνπ ακθηζβήηεζαλ αθφκα θαη ηελ χπαξμή ηνπ ή ηελ απζεληηθφηεηα ηεο ζπγγξαθήο ηνπ έξγνπ ηνπ. ηε ηδηφγξαθε δηαζήθε ηνπ αλαθέξνληαη κε ιεπηνκέξεηεο ηα πεξηνπζηαθά ηνπ ζηνηρεία, φκσο πνπζελά δελ γίλεηαη θαλ λχμε γηα ηα ζεαηξηθά έξγα ή πνηήκαηά ηνπ θαη πνιχ πεξηζζφηεξν γηα ηα πλεπκαηηθά δηθαηψκαηα. Έηζη ην έξγν ηνπ αίμπεξ απνδίδεηαη απφ θάπνηνπο ζηνλ επγελή Έληνπαξλη ληε Βηξ ή ζε θάπνηνλ άιινλ. Αλεμάξηεηα απφ ην αλ επζηαζνχλ ή φρη απηέο νη απφςεηο, ην γεγνλφο είλαη φηη ην έξγν πνπ άθεζε πίζσ ν κεγάινο απηφο Άγγινο είλαη κλεκεηψδεο. Αλαθέξνκε νξηζκέλα απφ ηα πην γλσζηά ζεαηξηθά ηνπ: Κσκσδίεο: Σν εκέξσκα ηεο ζηξίγγιαο, λεηξν θαινθαηξηάηηθεο λχρηα, Ο έκπνξνο ηεο Βελεηηάο, πσο ζαο αξέζεη θ.ά. Σξαγσδίεο: Ρσκαίνο θαη Ηνπιηέηα, Ρηράξδνο Γ’, Ηνχιηνο Καίζαξ, Άκιεη, Βαζηιηάο Λεξ, Οζέινο θαη άιια. Ηζηνξηθά δξάκαηα: Δξξίθνο η΄, Βαζηιηάο Ησάλλεο, Ρηράξδνο Γ’ θαη άιια. Σα έξγα ηνπ, πνπ αγαπήζεθαλ φζν ιίγσλ ζπγγξαθέσλ, παίδνληαη επί αηψλεο ζε φια ηα ζέαηξα ηνπ θφζκνπ, γλσξίδνπλ αιιεπάιιειεο εθδφζεηο θαη έρνπλ γπξηζηεί ζε πνιιά θηλεκαηνγξαθηθά θηικ.
Σh θίζηα ηςκ ζδιακηζηχκ ζοββναθέςκ ηδξ Ώκαβέκκδζδξ ζοιπθδνχκεζ μ επζηυξ πμζδηήξ Βηηζέληδνο Κνξλάξνο (1553-1614) απυ ηδκ Κνήηδ πμο ήηακ ηυηε εκεηζηή ηηήζδ. Ο Κμνκάνμξ έβναρε ημ επζηυ ημο πμίδια Ο Δξσηφθξηηνο ζε 10.012 431
δεηαπεκηαζφθθααμοξ ζηίπμοξ, ζε απθή ηαεδιενζκή βθχζζα. Θεςνείηαζ απυ ηα ανζζημονβήιαηα ηδξ εθθδκζηήξ θμβμηεπκίαξ. Έβναρε επίζδξ ηδ Θπζία ηνπ Αβξαάκ. Έκαξ άθθμξ ζοββναθέαξ απυ ηδκ Κνήηδ ήηακ ηαζ μ Γεψξγηνο Υνξηάηδεο πμο έβναρε ηδκ ηναβςδία Δξσθίιε. Σδκ επμπή πμο ηα πάκηα, ηαζ ηονίςξ δ αοεεκηία ηδξ ηαεμθζηήξ εηηθδζίαξ ηαζ ημο παπζζιμφ άνπζζακ κα αιθζζαδημφκηαζ, ακαδφεδηακ ζδιακηζημί θζθυζμθμζ. Ο Γενιακυξ Νηθφιανο ηεο Κνχδα (Nikolaus von Kues, 1401-1464), ηθδνζηυξ, ιαεδιαηζηυξ, αζηνμκυιμξ ηαζ θζθυζμθμξ, εεςνείηαζ ιζα απυ ηζξ πζμ εονοιαεείξ ηαζ ζδζμθοείξ θοζζμβκςιίεξ ημο 15μο αζχκα. Βίκαζ μ πνχημξ πμο πνδζζιμπμίδζε ημίθμοξ θαημφξ βζα κα δζμνεχζεζ ηδ ιοςπία. Ο Εηαθυξ αζηνμθυβμξ ηαζ μοιακζζηήξ θζθυζμθμξ Μαξζίιην Φηηζίλν (1433-1439), είκαζ μ πνχημξ πμο ιεηέθναζε ημ ένβμ ημο Πθάηςκα ζηα θαηζκζηά. Τπήνλε ιαεδηήξ ημο Έθθδκα θζθμζυθμο Ησάλλε Αξγπξφπνπινπ (1415-1487) πμο δίδαλε ζε ζηαθζηά πακεπζζηήιζα ιεηά ηδκ πηχζδ ηδξ Κςκζηακηζκμφπμθδξ. ε ζοκενβαζία ιε ημκ άθθμ Έθθδκα θζθυζμθμ Γεψξγην Γεκηζηφ (Πιήζσλα) (1355-1452), πμο οπήνλε απυ ημοξ ζηαπακείξ ηδξ ακααίςζδξ ηδξ βκχζδξ ζηδκ Βονχπδ, πνμζπάεδζε κα εζζάβεζ ημκ κεμπθαηςκζζιυ ηαζ κα ‘πακηνέρεζ’ ημκ Υνζζηζακζζιυ ιε ημκ πθαηςκζζιυ. Ο Εηαθυξ πθαηςκζηυξ θζθυζμθμξ Πίθν ληε ια Μηξάληνια (1463-1494), ζοκδέεδηε θζθζηά ιε ημ ααμκανυθα ηαζ ιε ημκ Φζηζίκμ, αθθά ζε ακηίεεζδ ιε ημκ δεφηενμ, μ Πίημ επδνεάζηδηε απυ ηδκ εανασηή ηαζ ανααζηή ζηέρδ. Καηδβμνήεδηε ςξ αζνεηζηυξ, αθθά ημκ πνμζηάηεοζε μ Λαονέκηζμξ ηςκ Μεδίηςκ. Ώηυια έκαξ ζπμοδαίμξ Εηαθυξ, πμθζηζηυξ ηαζ ζοββναθέαξ ήηακ μ Μαθηαβέιη.
Ο Νηθνιό Μαθηαβέιη (Niccolò Machiavelli, 1469-1527) Ο παηέξαο ηεο ζχγρξνλεο πνιηηηθήο Νηθνιφ Μαθηαβέιη, ήηαλ πνιηηηθφο, κνπζηθφο, πνηεηήο, θσκσδηνγξάθνο θαη πνιηηηθφο θηιφζνθνο. Γελλήζεθε ζηε Φισξεληία, πνπ βξηζθφηαλ ηφηε ζηελ αθκή ηεο αλαγέλλεζήο ηεο. Ζ Ηηαιία, ζε αληίζεζε κε άιιεο κεγάιεο ρψξεο, φπσο ε Γαιιία, ε Ηζπαλία θαη ε Αγγιία ήηαλ δηαηξεκέλε ζε πνιιά κηθξά θξαηίδηα, πξηγθηπάηα θαη πφιεηο θξάηε. Σν 1492, νη Μέδηθνη δηψρηεθαλ απφ ηελ Φισξεληία θη ε πφιε έγηλε δεκνθξαηία. Ο λεαξφο Νηθνιφ δηνξίζηεθε ζε πςειή δεκφζηα ζέζε θαη κε ηελ ηδηφηεηα απηή ηαμίδεςε ζηε Γαιιία, Ηζπαλία, Γεξκαλία θαη ζε πνιιέο ηηαιηθέο πφιεηο θαη γλψξηζε ζεκαληηθνχο εγεκφλεο θαη πξνζσπηθφηεηεο. Μεηαμχ απηψλ θαη ηνλ Καίζαξα Βνξγία (γην ηνπ Πάπα Αιέμαλδξνπ η’), ν νπνίνο εληππσζίαζε ην Νηθνιφ κε ηηο πνιηηηθέο θαη ζηξαηησηηθέο ηθαλφηεηέο ηνπ, πνπ ήηαλ έλα θξάκα απζηεξφηεηαο, πεηζαξρίαο αιιά θαη ζθιεξφηεηαο. Δπέκελε ζηε ζπγθξφηεζε ζηξαηησηηθνχ ζψκαηνο απφ πνιίηεο ηεο Φισξεληίαο, νη νπνίνη αληηθαηέζηεζαλ ηνπο κηζζνθφξνπο πνπ απαζρνινχζε σο ηφηε ε πφιε. Πξάγκαηη δεκηνπξγήζεθε αμηφπηζηνο ζηξαηφο ν νπνίνο θαηφξζσζε λα θαηαιάβεη ηελ αληίπαιε πφιε ηεο Πίδαο. ηαλ φκσο νη Μέδηθνη αλέιαβαλ θαη πάιη ηα ελία ηεο πφιεο, ζπλέιαβαλ, θπιάθηζαλ θαη βαζάληζαλ ηνλ Νηθνιφ. ηαλ απειεπζεξψζεθε, ηεξκάηηζε ηελ πνιηηηθή ηνπ ζηαδηνδξνκία, παξφιν πνπ έιεγε
432
φηη ε πνιηηηθή ήηαλ ην πάζνο ηεο δσήο ηνπ θαη απνζχξζεθε κε ηελ νηθνγέλεηά ηνπ ζην αλ Καζηάλν θαη αζρνιήζεθε κε ηε ζπγγξαθή. Δθεί έγξαςε πνιιά βηβιία, κεηαμχ απηψλ: - Λφγνη ηεο πξψηεο δεθάδαο ησλ έξγσλ ηνπ Σίηνπ Λίβηνπ, πνπ αθηεξψλεηαη ζε δπν επηθαλείο πνιίηεο ηεο Φισξεληίαο . Ο θαξδηλάιηνο Ηνχιηνο Μέδηθνο (αξγφηεξα Πάπαο Κιήκεο Ε’) ηνπ αλέζεζε ηε ζπγγξαθή ηεο Ηζηνξίαο ηεο Φισξεληίαο. Έγξαςε επίζεο ηα έξγα Ζ ηέρλε ηνπ Πνιέκνπ θαη ηελ θσκσδία Ο Μαλδξαγφξαο θαη πνιιά άιια ζηξαηησηηθά, ινγνηερληθά θαη πνιηηηθά θείκελα. κσο ην ζεκαληηθφηεξν έξγν πνπ ηνπ ράξηζε θαη ηελ θήκε πνπ ηνλ αθνινπζεί κέρξη ζήκεξα είλαη ν Ζγεκφλαο (Il Principe) ην νπνίν είλαη αθηεξσκέλν ζηνλ Λαπξέληην Μέδηθν (εγγνλφ ηνπ Λαπξέληηνπ ηνπ Μεγαινπξεπνχο). Δίλαη έλα εγρεηξίδην νδεγηψλ γηα ηνπο εγεκφλεο θαη ηνπο αξρεγνχο θξαηψλ. Ο Μαθηαβέιη επηκέλεη ζηελ άπνςε, φηη έλαο επηηπρεκέλνο εγεκφλαο δελ πξέπεη λα επεξεάδεηαη απφ εζηθέο αξρέο θαη θαλφλεο. Γηα λα δηαζθαιίζεη ηελ εμνπζία ηνπ, ζηεξίδεηαη ζε πξάμεηο πνπ κπνξεί λα δπζαξεζηήζνπλ ην ιαφ ηνπ, αιιά απηφ δελ πξέπεη λα είλαη εκπφδην ζηηο απνθάζεηο ηνπ, πνπ ζα πξέπεη λα ζηεξίδνληαη ζηελ ηζρχ θαη ζηελ παλνπξγία. Δπίζεο ππνζηεξίδεη φηη κφλν ν ζηξαηφο πνπ απνηειείηαη απφ πνιίηεο ηνπ θξάηνπο θαη φρη απφ κηζζνθφξνπο, είλαη αμηφπηζηνο. Πξνεηδνπνηεί ηνλ εγεκφλα λα απνθεχγεη ηνπο θφιαθεο θαη λα επηιέγεη ηθαλνχο ζπλεξγάηεο. Δπίζεο πξνηείλεη φηη ακέζσο κεηά ηελ θαηάιεςε κηαο ρψξαο, ν θαηαθηεηήο πξέπεη λα εθαξκφζεη φιεο ηηο απνθάζεηο πνπ ζηεξίδνληαη ζηε βία, γηα λα κελ είλαη ππνρξεσκέλνο λα πξνζθεχγεη ζ’ απηήλ θαζεκεξηλά. Ο Μαθηαβέιη ππνζηεξίδεη φηη ε βία είλαη βαζηθφ ζπζηαηηθφ ηεο πνιηηηθήο. Γεληθψο ην πφλεκα απηφ ζεσξήζεθε εμ αξρήο σο «βηβιίν νδεγηψλ γηα δηθηάηνξεο» θαη απνθεξχρζεθε φρη κφλν απφ θηινζφθνπο θαη πνιηηηθνχο, αιιά θαη απφ ηελ ίδηα ηελ Δθθιεζία πνπ ην ζπκπεξηέιαβε γηα αηψλεο ζην Index ηεο. Οη επφκελεο γεληέο ζηξαηεγψλ, πνιηηηθψλ, βαζηιέσλ θαη δηθηαηφξσλ κειεηνχζαλ (θαη κειεηνχλ αθφκε) ηηο απφςεηο ηνπ Μαθηαβέιη. Ο Ναπνιένληαο είρε πάληα ην βηβιίν απηφ καδί ηνπ ζηηο εθζηξαηείεο ηνπ. Ο Μνπζνιίλη είρε ην ζάξξνο λα ην εθζεηάζεη δεκνζίσο. Σν παγθφζκην ιεμηθφ πινπηίζηεθε κε κηα λέα ιέμε. Ο Μαθηαβειηζκφο είλαη ζπλψλπκν ηεο ηαθηηθήο ηνπ πνλεξνχ θαη παλνχξγνπ πνιηηηθνχ. Γελ είλαη ινηπφλ ηπραίν πνπ ν Μαθηαβέιη ινγίδεηαη σο ν ζεκειησηήο ηεο ζχγρξνλεο πνιηηηθήο ζθέςεο.
Σεθεοηαίμξ πνμκζηά Εηαθυξ θζθυζμθμξ (ιεθέηδζε ημκ Ώνζζημηέθδ, ημκ Πθάηςκα ηαζ ημκ Θςιά Ώημοσκάηδ) είκαζ μ Σδηνξληάλν Μπξνχλν (Giordano Bruno, 15481600) απυ ηδ Νάπμθδ. Σμ υκμιά ημο ήηακ Φίθζππμξ, αθθά ζηα 15 ημο, έβζκε δμιζκζηακυξ ιμκαπυξ ηαζ πήνε ημ υκμια Σγζμνκηάκμ. Ώπυ κςνίξ εκδζαθένεδηε βζα ηδ θζθμζμθία ηαζ αζπμθήεδηε ιε ηδκ ‘ηέπκδ ηδξ ικήιδξ’ βζα ηδκ μπμία έβναρε ηαζ αζαθίμ. ηακ ελέθναζε αιθζαμθίεξ βζα ηδκ θζθμζμθζηή απυδεζλδ ημο Θεμφ, μ κεανυξ Σγζμνκηάκμ ηαηδβμνήεδηε βζα αίνεζδ ηαζ ηαηέθοβε ζημ ελςηενζηυ. Έιεζκε βζα θίβμ ζηδ Γεκεφδ, αθθά μ αοζηδνυξ ηαθαζκζζιυξ πμο επζηναημφζε ηυηε ζηδκ πυθδ, ημκ οπμπνέςζε κα ηαηαθφβεζ ζηδ Γαθθία. Αίδαλε Ώνζζημηέθδ ζηδκ Σμοθμφγδ ηαζ δζεηέθεζε ζημ Πανίζζ αλαγλψζηεο ημο ααζζθζά Βννίημο Γ’. Σμ 1583, έβζκε δεηηυξ ζηδκ αοθή ηδξ ααζίθζζζαξ Διηζάβεη Α’ ηδξ Ώββθίαξ. Βηεί έβναρε ημζιμθμβζηά ένβα ιε ηα μπμία οπενάζπζγε ηδ δθζμηεκηνζηή εεςνία ημο Κνπέξληθνπ ηαζ απέννζπηε ηζξ απυρεζξ ημο Ώνζζημηέθδ. ιςξ μζ νζγμζπαζηζηέξ ημο 433
απυρεζξ ημκ έηακακ ακεπζεφιδημ ηαζ ακαβηάζηδηε κα θφβεζ ηαζ πάθζ ηαζ κα πάεζ ζηδ Γενιακία, υπμο δίδαλε ζηα πακεπζζηήιζα ηδξ ΐονηειαένβδξ, ηδξ Πνάβαξ ηαζ ηδξ Φνακηθμφνηδξ. Βηεί έβναρε ανηεηά ένβα ζηα θαηζκζηά. ηακ ανέεδηε ζηδκ ΐεκεηία, ιε ηδκ εθπίδα κα ηενδίζεζ ιζα έδνα ζε ζηαθζηυ πακεπζζηήιζμ, ζοκεθήθεδ απυ ηδκ Εενά Βλέηαζδ ηαζ θοθαηίζηδηε ζηδ Ρχιδ. Βηεί ιεηά απυ αθθεπάθθδθεξ ακαηνίζεζξ, ανκήεδηε ιε ζεέκμξ κα απμηδνφλεζ ηζξ απυρεζξ ημο ηαζ κα δδθχζεζ οπμηαβή ζηζξ δζδαζηαθίεξ ηδξ Βηηθδζίαξ. Καηαδζηάζηδηε ζε εάκαημ ηαζ παναδυεδηε αθοζμδειέκμξ ηαζ θζιςιέκμξ ζηδκ πονά ζηζξ 8 Φεανμοανίμο 1600. ημ ζδιείμ ηδξ εηηέθεζήξ ημο, οπάνπεζ ζήιενα ημ άβαθιά ημο. Μενζηά απυ ηα ένβα ημο είκαζ: Ο θεξνπνηφο, Πεξί ζθηψλ ησλ ηδεψλ, Γηα ηελ αηηία, ηελ αξρή θαη ην Έλα, Γηα ην άπεηξν παλ θαη ηνπο θφζκνπο, Γηα ην εξσηθφ πάζνο, Ζ ηέρλε ηνπ Πήγαζνπ. Έκαξ απυ ημοξ ημνοθαίμοξ ηςκ βαθθζηχκ βναιιάηςκ είκαζ μ ζοββναθέαξ ηαζ θζθυζμθμξ Μνληαίλ (Michel de Montaigne, 1533-1592) βκςζηυξ ζηδκ Βθθάδα ςξ Μμκηαίκζμξ. Γυκμξ εοβεκμφξ μζημβέκεζαξ, ζπμφδαζε εθθδκζηά, θαηζκζηά ηαζ κμιζηή. Έβζκε ιέθμξ ημο Κμζκμαμοθίμο ημο Μπμνκηυ ζε δθζηία ιυθζξ 21 εηχκ. Σμ 1570 εβηαηέθεζρε ημ ημζκμαμφθζμ ηαζ απμζφνεδηε ζημκ πφνβμ ημο, ζε ιζα βςκζά ημο μπμίμο δζαννφειζζε ηδκ αζαθζμεήηδ ημο (πάκς απυ 1000 ηυιμζ, ηενάζηζμξ ανζειυξ βζα εηείκδ ηδκ επμπή) ηαζ άνπζζε κα ζοββνάθεζ. Σμ 1572 άνπζζε κα βνάθεζ ηα Γνθίκηα, ένβμ πμο ημκ απαζπυθδζε ςξ ημ ηέθμξ ηδξ γςήξ ημο. Σμ 1581, δ πυθδ ημο Μπμνκηυ ημκ ηάθεζε κα ακαθάαεζ ηδ δδιανπία, εέζδ πμο ηνάηδζε ςξ ημ 1585. οκέπζζε ηδκ ζοββναθή ηςκ Γνθηκίσλ ηαζ ημ 1588 είδε ηδκ πέιπηδ έηδμζδ ημο αζαθίμο ημο ζε ηνεζξ ηυιμοξ. Σμ ζοκμθζηυ ένβμ απμηεθείηαζ απυ 107 ηεθάθαζαδμηίιζα ιε ηίηθμοξ υπςξ Πεξί θηιίαο, Πεξί ηεο αγσγήο ησλ παηδηψλ ηθπ. Δ Καεμθζηή Βηηθδζία ημ εκέηαλε ζηδ θίζηα ηςκ απαβμνεοιέκςκ αζαθίςκ (index). Δ ακαβεκκδζζαηή θζθμζμθία εηπνμζςπείηαζ ζηδκ Ώββθία, απυ έκα απυ ηα επζθακέζηενα ιέθδ ηδξ ημκ πμθζηζηυ, δμηζιζμβνάθμ, ζοββναθέα, κμιζηυ ηαζ πνςηενβάηδ ηδξ ανεηακζηήξ θζθμζμθίαξ Φξάλζηο Μπέηθνλ (Francis Bacon, 1561-1626), βκςζηυξ ζηδκ Βθθάδα ηαζ ςξ Φναβηίζημξ ΐάηςκ. Ο Φνάκζζξ ζπμφδαζε κμιζηά ηαζ πμθφ ζφκημια (1584) έβζκε ιέθμξ ηδξ ΐμοθήξ ηςκ Κμζκμηήηςκ. Δ ΐαζίθζζζα Βθζζάαεη δεκ ημκ ζοιπαεμφζε ζδζαζηένςξ, αθθά ιεηά ημ εάκαηυ ηδξ μ κέμξ ααζζθζάξ Εάηςαμξ Ώ’ ημκ ηίιδζε δζαδμπζηά ιε ηα αλζχιαηα ημο βεκζημφ εζζαββεθέα ηαζ ημο ηαβηεθανίμο. Οκμιάζηδηε αανυκμξ ηαζ ηυιδξ. ιςξ ηαηδβμνήεδηε, δζηάζηδηε ηαζ ηαηαδζηάζηδηε βζα δςνμθδρία ηαζ θοζζηά απμηθείζηδηε απυ ηδκ αοθή ηαζ ημ δδιυζζμ αίμ. Ώπυ ηυηε αζπμθήεδηε ιε ηδκ ένεοκα ηαζ ηδ ζοββναθή. Σμ 1626 πεζναιαηζγυηακ ζηδ ζδέα ηδξ πνδζζιμπμίδζδξ ημο πζμκζμφ βζα ηδ δζαηήνδζδ ημο ηνέαημξ. Γζα ηδκ απυδεζλδ ηδξ εεςνίαξ ημο αβυναζε έκα ημηυπμοθμ ηαζ ημ παναβέιζζε ιε πζυκζ, αθθά απυ ηα πεζνάιαηα αοηά άνπαλε ιζα βενή πκεοιμκία ηαζ πέεακε ζηζξ 9 Ώπνζθίμο. Ο Μπέζημκ ήηακ άνζζημξ πεζνζζηήξ ηδξ αββθζηήξ βθχζζαξ, έβναρε θζθμζμθζηέξ πναβιαηείεξ ηαζ πμθθά ζζημνζηά, θμβμηεπκζηά ηαζ πμθζηζηά ηείιεκα ηαεχξ ηαζ πμζήιαηα. Σα ζδιακηζηυηενα ένβα ημο εεςνμφκηαζ ημ Νέν ξγαλν (είκαζ ζδιακηζηυ βζαηί απέννζπηε ηδκ ελάνηδζδ απυ ηδ θμβζηή ημο Ώνζζημηέθδ ηαζ πνυηεζκε ηδκ
434
ακάβηδ εθανιμβήξ ηδξ επαβςβζηήξ ιεευδμο βζα ηδκ ένεοκα), Ζ Πξφνδνο ηεο κάζεζεο, Ηζηνξία ησλ αλέκσλ, Ηζηνξία ηεο δσήο θαη ηνπ ζαλάηνπ, Γηα ηε ζνθία ησλ αξραίσλ ηαζ άθθα. Σμ ηεθεοηαίμ ημο ένβμ δ Νέα Αηιαληίο εοιίγεζ ηδκ Οπηνπία ημο Συιαξ Μμν, βζαηί πενζβνάθεζ ιζα θακηαζηζηή ημζκυηδηα ζε έκα κδζί ημο Βζνδκζημφ. ιςξ, ηαηά ημκ Μπέζημκ, δ εοδιενία αοηήξ ηδξ ημζκυηδηαξ ελανηάηαζ απυ ηδκ πνμζήθςζδ ηςκ ηαημίηςκ ηδξ ζηδκ επζζηδιμκζηή ένεοκα ηαζ ιυκμ. Βίκαζ μ πνχημξ θζθυζμθμξ πμο οπμζηήνζλε υηζ δ ένεοκα, δ ηεπκμθμβία ηαζ δ επζζηήιδ ιπμνμφκ κα αθθάλμοκ ημκ ηυζιμ. Οζ απυρεζξ ημο εηηζιήεδηακ ανβυηενα απυ ημοξ Γάθθμοξ εηπνμζχπμοξ ημο Αζαθςηζζιμφ, ημκ ΐμθηένμ ηαζ ημκ Νηζκηενυ, μζ μπμίμζ ημκ εεςνμφζακ παηέξα ηεο ζχγρξνλεο επηζηήκεο. ημ πχνμ ηςκ εεηζηχκ επζζηδιχκ επίζδξ, ιεβάθα μκυιαηα πμο ζδιάδερακ ηδκ επζζηήιδ ημοξ, έγδζακ ζε υθεξ ηδξ εονςπασηέξ πχνεξ, ηδκ επμπή ηδξ Ώκαβέκκδζδξ. Ο αιθζθεβυιεκμξ Βθαεηυξ Θεφθξαζηνο Παξάθειζνο (Paracelsus, 1493-1541), εθθδκμθαηζκζηυ υκμια ημο βζαηνμφ, θζθμζυθμο, απμηνοθζζηή ηαζ αθπδιζζηή Μπνκπάζηνπο θνλ Υφλρελράηκ, πμο πήνε ημ υκμια αοηυ ζοκδοάγμκηαξ ηδκ εθθδκζηή θέλδ ‘παξά’ ιε ημ υκμια ημο Λαηίκμο βζαηνμφ Κέθζμο. Ο πενίενβμξ ηαζ ζδζυννοειμξ αοηυξ βζαηνυξ, παναηηδνίζηδηε ςξ μ Λνχζεξνο ηεο Ηαηξηθήο, βζα ηζξ νζγμζπαζηζηέξ αθθά ηαζ ακαηνεπηζηέξ δζδαζηαθίεξ ημο. Γφνζζε ζε πμθθέξ πχνεξ ηδξ Βονχπδξ, ιεθεηχκηαξ ηζξ δζάθμνεξ αννχζηζεξ ηαζ ζηδκ Ώίβοπημ, ζηδκ Παθαζζηίκδ ηαζ ηδκ Κςκζηακηζκμφπμθδ βζα κα ζοκακηήζεζ αθπδιζζηέξ ηαζ κα ιάεεζ ηδκ ηέπκδ ημοξ. Αζμνίζηδηε ηαεδβδηήξ ζημ Πακεπζζηήιζμ ηδξ ΐαζζθείαξ. Αίδαζηε ζηδ βενιακζηή (ηαζ υπζ ζηδκ επίζδιδ βθχζζα ηςκ πακεπζζηδιίςκ, ηδ θαηζκζηή), πενζθνμκμφζε ηα ζοββνάιιαηα ημο Ώαζηέκκα ηαζ ημο Γαθδκμφ (ιυκμ μ Εππμηνάηδξ ζχεδηε απυ ηα πονά ημο), ηαοπδζζμθμβμφζε ηαζ πενζθνμκμφζε επζδεζηηζηά ημ αηαδδιασηυ ήεμξ. Ώπέννζπηε ημ βκςζηζηζζιυ ηαζ ήηακ μπαδυξ ηςκ Νεμπθαηςκζηχκ ηαζ ηςκ Ποεαβμνείςκ. Πίζηεοε υηζ δ Ώζηνμθμβία ιπμνμφζε κα ζοιαάθεζ ζηδ εεναπεία ηςκ αζεεκεζχκ. Γζα υθα αοηά εηδζχπεδηε απυ ημ πακεπζζηήιζμ ηαζ ηαηέθοβε ζηδκ Ώοζηνία, υπμο ηαζ πέεακε. Έβναρε επζζηδιμκζηά ζοββνάιιαηα απυ ηα μπμίμ ηα πζμ βκςζηά είκαζ ημ Μεγάιν Βηβιίν ηεο Υεηξνπξγηθήο ηαζ δ Μεγάιε αζηξνλνκία. Δ πνμζθμνά ημο ζηδ πδιεία ηαζ ηδκ ζαηνζηή ήηακ ζδιακηζηή. Πθμφηζζε ηδ θανιαημθμβία ιε θάνιαηα υπςξ ημ ανζεκζηυ, ημ ακηζιυκζμ, ημ εείμ, ημ θάαδακμ ηαζ πνχημξ εθάνιμζε ηδ πνήζδ ημο οδνανβφνμο ζηδ εεναπεία ηδξ ζφθζθδξ. Θεςνείηαζ μ πνυδνμιμξ ηδξ μιμζμπαεδηζηήξ. Ο Πμνημβάθμξ ιαεδιαηζηυξ ηαζ ημζιμβνάθμξ Πέληξν Ννχλεο (1502-1578), εεςνείηαζ έκαξ απυ ημοξ ζδιακηζηυηενμοξ ιαεδιαηζημφξ ηδξ επμπήξ ηαζ έβζκε βκςζηυξ βζα ηδ ζοκεζζθμνά ημο ζημκ ηεπκζηυ ημιέα ηδξ καοζζπθμΎαξ, δ μπμία ήηακ γςηζηήξ ζδιαζίαξ βζα ηδκ Πμνημβαθία. Ο Φθαιακδυξ βζαηνυξ Αληξέαο Βεδάιηνπο (1473-1543), εεςνείηαζ απυ ημοξ εειεθζςηέξ ηδξ ακαημιζηήξ επζζηήιδξ ηαζ ζοββναθέαξ ημο ζδιακηζηυηενμο ένβμο βζα ηδκ ακαημιία Πεξί ηεο δνκήο ηνπ αλζξψπηλνπ ζψκαηνο. Καηδβμνήεδηε υηζ έηακε ακαημιία ζε ζχια ακενχπμο πμο δεκ είπε αηυια πεεάκεζ ηαζ δ Εενά Βλέηαζδ ημκ ηαηαδίηαζε ζε εάκαημ ζηδκ πονά. χεδηε ιεηά απυ επέιααζδ ημο ααζζθζά Φζθίππμο ΐ’ ηαζ δ πμζκή ημο ιεηαηνάπδηε ζε πνμζηφκδια ζημοξ Ώβίμοξ Συπμοξ. Ο Γάθθμξ βζαηνυξ Ακπξνπάδ Παξέ (1510-1590), πμο οπδνέηδζε ζημ βαθθζηυ ζηναηυ, ακαηάθορε υηζ ακηί κα πνδζζιμπμζείηαζ ηαοηυ θάδζ βζα ημκ ηαοηδνζαζιυ ηαζ
435
απμθφιακζδ ηςκ ηναοιάηςκ, ήηακ απμηεθεζιαηζηυηενμ κα νάαμκηαζ μζ ημιιέκεξ ανηδνίεξ ηαζ κα ηαεανίγμκηαζ ιε ηαηαπνατκηζηέξ αθμζθέξ. Θεςνείηαζ μ παηέξαο ηεο ζχγρξνλεο ρεηξνπξγηθήο. Ο Άββθμξ βζαηνυξ ηαζ θοζζηυξ θζθυζμθμξ Οπίιιηακ Γθίικπεξη (William Gilbert, 1544-1603), πναβιαημπμίδζε ζδιακηζηέξ ένεοκεξ ζημκ δθεηηνζζιυ ηαζ ζηδ ιαβκδηζηή ηαζ εεςνείηαζ μ παηέξαο ηεο ειεθηξηθήο κεραληθήο. Μεηά απυ πεζνάιαηα ηαηέθδλε ζημ ζοιπέναζια υηζ δ Γδ εηπέιπεζ ιαβκδηζζιυ, ηζ αοηυξ είκαζ μ θυβμξ πμο δ πολίδα δείπκεζ ημ αμννά ηαζ υπζ μ Πμθζηυξ Ώζηέναξ ή ηάπμζμ ιαβκδηζηυ κδζί ζημ ΐυνεζμ Πυθμ, υπςξ πίζηεοακ ιέπνζ ηυηε. Βπίζδξ ακαηάθορε ημκ ζηαηζηυ δθεηηνζζιυ ιε ηδ πνήζδ ημο ηεπνζιπανζμφ (ήθεηηνμο) Ο Εηαθυξ ιαεδιαηζηυξ ηαζ ιδπακζηυξ Νηθνιφ Σαξηάιηα (1499-1557) ιεηέθναζε ημκ Ώνπζιήδδ ηαζ ημκ Βοηθείδδ ζηα ζηαθζηά. Βίκαζ μ πνχημξ εθάνιμζε ηα ιαεδιαηζηά ζηδ αθδηζηή ηαζ επίζδξ αοηυξ πμο ηαηυνεςζε κα επζθφζεζ ηνζημαάειζα ελίζςζδ. ηακ μ ηαεδβδηήξ ιαεδιαηζηχκ ημο πακεπζζηδιίμο ημο Μζθάκμο ηαζ αζηνμθυβμξ Σδεξνιάκν Καξληάλν (1501-1576), ημο γήηδζε κα ζοιπενζθάαεζ ηδκ ιέεμδμ επίθοζδξ ηςκ ηνζημααειίςκ ελζζχζεςκ ζημ αζαθίμ πμο επνυηεζημ κα εηδχζεζ, μ Νζημθυ δέπηδηε, αθθά υηακ ηοηθμθυνδζε ημ αζαθίμ ημο Κανκηάκμ, ημ υκμια ημο Σανηάθζα δεκ ακαθένεδηε πμοεεκά. ιςξ, ακ ηαζ δ ιέεμδμξ αοηή θένεζ ημκ μκμιαζία Καλφλαο ηνπ Καξληάλν, δ ζζημνία ακαβκςνίγεζ υηζ μ Σανηάθζα είκαζ αοηυξ πμο ηδκ ακαηάθορε. Πανά ηδκ απάηδ αοηή, μ Κανκηάκμ εεςνείηαζ έκαξ απυ ημοξ ιεβάθμοξ ιαεδιαηζημφξ ηδξ Ώκαβέκκδζδξ. Σμ Βηβιίν γηα ηα δάξηα πμο ζοκέβναρε ημκ ηαηαηάζζεζ ςξ ημκ πνυδνμιμ ηδξ ζεσξίαο ησλ πηζαλνηήησλ. Ο ιαεδιαηζηυξ, αζηνμκυιμξ ηαζ αζηνμθυβμξ Σδσλ Νάπηεξ (1550-1617), απυ ηδ ηςηία, είκαζ αοηυξ πμο ακαηάθορε ημοξ θμβανίειμοξ ηαζ πνδζζιμπμίδζε ηδκ οπμδζαζημθή βζα ημοξ δεηαδζημφξ ανζειμφξ. Ο Νάπζεν επζκυδζε ιδπακή βζα ημκ οπμθμβζζιυ ηςκ θμβανίειςκ ηαζ εεςνείηαζ μ πξφδξνκνο ησλ ζεκεξηλψλ ειεθηξνληθψλ ππνινγηζηψλ. Ο Εηαθυξ Δβαληδειίζηα Σνξηθέιη (1608-1647) ακαηάθορε ημ αανυιεηνμ. Ο Πμθςκυξ Νηθόιανο Κνπέξληθνο, είκαζ μ πνχημξ ζφβπνμκμξ αζηνμκυιμξ πμο δζαηφπςζε ηδκ δθζμηεκηνζηή εεςνία βζα ημ δθζαηυ ιαξ ζφζηδια.
Ο Νηθόιανο Κνπέξληθνο (1473-1543) Ο πνιπηάιαληνο (γηαηξφο, λνκηθφο, θιεξηθφο, ιφγηνο, καζεκαηηθφο θαη αζηξνλφκνο) Κνπέξληθνο, είλαη έλαο απφ ηνπο θχξηνπο εθθξαζηέο ηεο επηζηεκνληθήο Αλαγέλλεζεο. Γελλήζεθε ζην Σνξνχλ ηεο Πνισλίαο απφ επθαηάζηαηε νηθνγέλεηα γεξκαληθήο θαηαγσγήο. Δθεί έκαζε ειιεληθά θαη ιαηηληθά θαη ζηε ζπλέρεηα ζπνχδαζε ηαηξηθή, καζεκαηηθά θαη αζηξνλνκία ζην παλεπηζηήκην ηεο Κξαθνβίαο. πλέρηζε ηηο λνκηθέο θαη ηαηξηθέο ζπνπδέο ηνπ ζηελ Ηηαιία, εθεί ηειεηνπνίεζε ηηο γλψζεηο ηνπ ζηελ ειιεληθή θαη κειεηνχζε ηνλ Πιάησλα θαη άιινπο αξραίνπο ζπγγξαθείο. Μεηαμχ απηψλ ήηαλ θαη ηα ζπγγξάκκαηα ηνπ Αξίζηαξρνπ, ν νπνίνο είρε δηαηππψζεη πξψηνο ηελ ζεσξία φηη ην θέληξν ηνπ ειηαθνχ ζπζηήκαηνο είλαη ν Ήιηνο θαη φηη ε Γε θαη νη άιινη πιαλήηεο πεξηζηξέθνληαη γχξσ απφ απηφλ, θαη φρη φηη ε Γε ήηαλ ην θέληξν ηνπ
436
ειηαθνχ ζπζηήκαηνο, φπσο ππνζηήξημε ν Πηνιεκαίνο Κιαχδηνο θαη πίζηεπε αθξάδαληα ε Καζνιηθή Δθθιεζία. ηελ Μπνιφληα ζπλδέζεθε κε θηιία κε ηνλ θαζεγεηή ηνπ θαη αζηξνλφκν Νηνκέληθν Μαξία Ννβάξα (1454-1504) πνπ ακθηζβεηνχζε ηελ αιήζεηα ηνπ γεσθεληξηθνχ ζπζηήκαηνο ηνπ Πηνιεκαίνπ, θαη ν Νηθφιανο έγηλε βνεζφο ηνπ ζηηο αζηξνλνκηθέο ηνπ παξαηεξήζεηο θαη πηζαλφηαηα επεξεάζηεθε απφ ηηο απφςεηο ηνπ. Σν 1500 πήγε ζηε Ρψκε θαη δίδαμε καζεκαηηθά θαη αζηξνλνκία θαη ηνλ επφκελν ρξφλν επέζηξεςε ζηελ Πνισλία θαη ρεηξνηνλήζεθε ηεξέαο. Έδεζε ζηελ Κξαθνβία θαη ζην Φξφκπνξγθ, φπνπ αζρνιήζεθε θαη κε δηνηθεηηθά ζέκαηα ηεο πφιεο. Σν 1521 πνιέκεζε ελαληίνλ ησλ Σεπηφλσλ ηππνηψλ, ππεξαζπηδφκελνο ηελ Πνισλία θαη ηελ πφιε ηνπ. Απφ ην 1514 αζρνιήζεθε ζπζηεκαηηθά κε ηελ αζηξνλνκία θαη απέθηεζε θήκε ζπνπδαίνπ επηζηήκνλα. Χο ην 1529 είρε δεκνζηεχζεη πάλσ απφ 25 κειέηεο ζρεηηθέο κε ηηο θηλήζεηο ηεο Γεο, ηνπ Ήιηνπ θαη ησλ πιαλεηψλ. Έηζη δηακφξθσζε ζηαδηαθά ηελ «Θεσξία ηνπ Κνπέξληθνπ», ζχκθσλα κε ηελ νπνία ε Γε θαη νη άιινη πεξηζηξέθνληαλ γχξσ απφ ην Ήιην, φκσο ην θέληξν ηνπ ειηαθνχ ζπζηήκαηνο δελ ήηαλ ν Ήιηνο, αιιά ην θέληξν ηεο ηξνρηάο ηεο Γεο. Απηέο νη παξαηεξήζεηο ηνπ, θαηαγξάθεθαλ ζην κεγάιν έξγν ηνπ Πεξί ηεο πεξηζηξνθήο ησλ νπξαλίσλ ζσκάησλ (De revolutionibus orbium coelestium), ζην νπνίν ηεθκεξηψλεη ηε ζεσξία ηνπ. Σν βηβιίν ηππψζεθε ην 1543 θαη έθηαζε ζηα ρέξηα ηνπ δεκηνπξγνχ ηνπ, ζηηο 24 Μαΐνπ 1543, ιίγεο ψξεο πξηλ απηφο πεζάλεη. Σν βηβιίν, πνπ είλαη αθηεξσκέλν ζηνλ πάπα Παχιν Γ’ θάλεη αλαθνξά ζηνλ ππζαγφξεην θηιφζνθν Ηθέηα θαη ζηνλ Φηιφιαν πνπ πίζηεπε φηη ε Γε θηλείηαη, αιιά φρη ζηνλ Αξίζηαξρν. κσο ζην αξρηθφ ρεηξφγξαθν ηνπ βηβιίνπ, ν Αξίζηαξρνο αλαθέξεηαη, αιιά απηή ε αλαθνξά είρε δηαγξαθεί. Ο Κνπέξληθνο θαηεγνξήζεθε φηη απέθπγε λα αλαθέξεη ηηο πεγέο ησλ γλψζεψλ ηνπ, φκσο απηφ, αθφκα θαη αλ έγηλε ζθφπηκα, δελ κεηψλεη θαζφινπ ηελ ζπλεηζθνξά ηνπ ζηε επηζηήκε ηεο αζηξνλνκίαο. ηελ ζεσξία ηνπ Κνπέξληθνπ ζηεξίρζεθαλ φινη νη επφκελνη κεγάινη αζηξνλφκνη, φπσο ν Κέπιεξ, ν Γαιηιαίνο, ν Νεχησλ θ.ά. Σα επηά ζεκεία ησλ παξαηεξήζεσλ ηνπ βηβιίνπ ηνπ Κνπέξληθνπ ήηαλ: 1. Γελ ππάξρεη έλα θέληξν ζην ζχκπαλ, 2. Σν θέληξν ηεο Γεο, δελ είλαη ην θέληξν ηνπ ζχκπαληνο, 3. Σν θέληξν ηνπ ζχκπαληνο είλαη θνληά ζηνλ Ήιην, 4. Ζ απφζηαζε ηεο Γεο απφ ηνλ Ήιην είλαη αζήκαληε ζε ζρέζε κε ηηο απνζηάζεηο κεηαμχ ησλ αζηέξσλ, 5. Ζ πεξηζηξνθή ηεο Γεο εκθαλίδεηαη ζαλ θαζεκεξηλή πεξηζηξνθή ησλ αζηέξσλ, 6. Ο εηήζηνο θχθινο ηεο θίλεζεο ηνπ Ήιηνπ, πξνθαιείηαη απφ ηελ πεξηζηξνθή ηεο Γεο γχξσ απφ ηνλ Ήιην, 7. Ζ θαηλνκεληθή θίλεζε ησλ αζηέξσλ πξνθαιείηαη απφ ηελ θίλεζε ηεο Γεο, απφ ηελ νπνία παξαηεξνχκε ηνπο αζηέξεο.
Σμ αζαθίμ αοηυ ημο Κμπένκζημο, δζέβεζνε ημ εκδζαθένμκ ηςκ επζζηδιυκςκ ιεηαλφ ηςκ μπμίςκ ηαζ μ Αακυξ Σχρν Μπξάρε (Tycho Brahe) ή Σχρσλ (1546-1601). Ο ααζζθζάξ Φνεζδενίημξ ΐ’, παναπχνδζε ζημκ Σφπμ έκα ιζηνυ κδζάηζ ζημ μπμίμ έζηδζε έκα αζηενμζημπείμ. Βηεί έηακε ζδιακηζηέξ παναηδνήζεζξ ηαζ δδιμζίεοζε έκα ηαηάθμβμ 777 αζηένςκ. Ο ιαεδηήξ ημο Σφπμ Μπνάπε Γενιακυξ αζηνμκυιμξ, ιαεδιαηζηυξ ηαζ μπηζηυξ Ησάλλεο Κέπιεξ (Johannes Kepler, 1571-1630), ααζίζηδηε ζηζξ παναηδνήζεζξ ημο Κμπένκζημο ηαζ ημο Σφπμ ηαζ ηαηάθενε κα δζαηοπχζεζ ημοξ κυιμοξ πμο δζέπμοκ ηζξ 437
ηζκήζεζξ ηςκ πθακδηχκ βφνα απυ ημκ Ήθζμ. Ο Κέπθεν εεςνείηαζ μ ζδνοηήξ ηδξ ζφβπνμκδξ αζηνμκμιίαξ ηαζ μπηζηήξ ηαζ έκαξ απυ ημοξ ιεβαθφηενμοξ αζηνμκυιμοξ ηδξ ζζημνίαξ. Ώπεηθήεδ μ Nνκνζέηεο ηνπ Οπξαλνχ. ηακ ζημ ηέθμξ ημο 16μο αζχκα άνπζζακ ζηδ πχνα ημο δζχλεζξ εκακηίμκ ηςκ δζαιανηονμιέκςκ, μ Κέπθεν ηαηέθοβε ζηδκ Πνάβα, υπμο ενβάζηδηε ςξ αμδευξ ημο Σφπμ Μπνάπε. Ο Σφπμ πέεακε ηδκ επυιεκδ πνμκζά ηαζ μ Κέπθεν πήνε ηδκ εέζδ ημο ςξ ιαεδιαηζηυξ ημο αοημηνάημνα Ρμδυθθμο ΐ’. Έηζζ ήνεακ ζηα πένζα ημο ηα πμθφηζια ανπεία ηςκ πμθφπνμκςκ αζηνμκμιζηχκ παναηδνήζεςκ ημο Σφπμ. Έβναρε ανηεηά αζαθία ηαζ δδιμζίεοζε πμθθέξ ιεθέηεξ ζπεηζηέξ ιε ηδ εθήκδ, ηζξ εηθείρεζξ, ημοξ ημιήηεξ ηαζ ηδκ μονά ημοξ. Σμ 1604, παναηήνδζε έκα ζμοπενκυαα ηαζ ημ θαζκυιεκμ αοηυ ημκ μδήβδζε ζημ ζοιπέναζια υηζ ηάηζ πανυιμζμ ζοκέαδ ημ 5-7 π.Υ. έημξ ηδξ βέκκδζδξ ημο Υνζζημφ, πμο υπςξ ζήιενα λένμοιε, δεκ απέπεζ απυ ηδκ πναβιαηζηυηδηα. Ο Κέπθεν αζπμθήεδηε ανηεηά ηαζ ιε ηδκ μπηζηή. Μεθέηδζε ηδκ αηιμζθαζνζηή δζάεθαζδ, ηδ θεζημονβία ημο μθεαθιμφ ηαζ ηδκ ιοςπία ηαζ δδιμζίεοζε δομ ζδιακηζηά αζαθία ημ Οπηηθά ηαζ ηα Γηνπηξηθά. Σμ 1610 ιε δδιμζίεοιά ημο ακαβκχνζζε ηδ ζπμοδαζυηδηα ημο ηδθεζημπίμο πμο είπε αεθηζχζεζ μ Εηαθυξ αζηνμκυιμξ Γαιηιαίνο.
Ο Γαιηιαίνο (1564-1642) Ο ζχγρξνλφο καο δηάζεκνο Ακεξηθαλφο ζεσξεηηθφο θπζηθφο, θνζκνιφγνο θαη θαζεγεηήο ηνπ Παλεπηζηεκίνπ ηνπ Κέκπξηηδ, ηέθελ Υψθηλο, πηζηεχεη φηη ν Γαιηιαίνο έρεη πηζαλψο ζπλεηζθέξεη ζηε δεκηνπξγία ησλ ζχγρξνλσλ θπζηθψλ επηζηεκψλ, πεξηζζφηεξν απφ θάζε άιινλ επηζηήκνλα. Σνλ έρνπλ απνθαιέζεη παηέξα ηεο ζχγρξνλεο θπζηθήο θαη αζηξνλνκίαο αθφκα θαη παηέξα ηεο επηζηήκεο. Καλείο άιινο απφ ηελ επνρή ηνπ Αξηζηνηέιε, δελ πξνζέθεξε ζηηο ζεηηθέο επηζηήκεο ηφζα πνιιά. ηα επηηεχγκαηά ηνπ πεξηιακβάλνληαη ε βειηίσζε ηνπ ηειεζθνπίνπ (ε δηφπηξα ηνπ Γαιηιαίνπ), πνιιέο αζηξνλνκηθέο παξαηεξήζεηο θαη ε απνηειεζκαηηθή ππνζηήξημε ηεο ειηνθεληξηθήο ζεσξίαο ηνπ Κνπέξληθνπ. O Γαιηιαίνο (Galileo Galilei) γελλήζεθε ζηελ Πίδα θαη ην 1581 θαη γξάθηεθε γηα ζπνπδέο ηαηξηθήο ζην Παλεπηζηήκην ηεο πφιεο. ηα 18 ηνπ δηαηχπσζε ην λφκν ηνπ εθθξεκνχο θαη θαηαζθεχαζε έλα φξγαλν γηα ηε κέηξεζε ηνπ ρξφλνπ. κσο απφ λσξίο άξρηζε λα ακθηζβεηεί ηηο δνγκαηηθέο απφςεηο ησλ θαζεγεηψλ ηνπ, πνπ δελ ζηεξίδνληαλ ζηελ επηζηεκνληθή παξαηήξεζε θαη απφδεημε, αιιά ζηε απζεληία ησλ κεγάισλ ζνθψλ ηεο αξραηφηεηαο, φπσο ηνπ Αξηζηνηέιε, ηνπ Γαιελνχ, ηνπ Πηνιεκαίνπ Κιαχδηνπ θαη άιισλ. Γηα παξάδεηγκα, ε άπνςε ηνπ Αξηζηνηέιε (ηελ επνρή εθείλε, ειάρηζηνη ηνικνχζαλ λα ακθηζβεηήζνπλ ηελ αιήζεηα ησλ ζεσξηψλ ηνπ κεγάινπ Έιιελα θηινζφθνπ, ηηο νπνίεο είρε πηνζεηήζεη θαη ε Δθθιεζία), φηη ηα βαξηά αληηθείκελα πέθηνπλ ηαρχηεξα απφ ηα ειαθξηά, ήηαλ έλα απφ ηα αμηψκαηα ηεο Μεραληθήο. Ο Γαιηιαίνο φκσο απέδεημε φηη φια ηα αληηθείκελα πέθηνπλ κε ηελ ίδηα ηαρχηεηα (εθφζνλ ε ηξηβή ηεο αηκφζθαηξαο δελ θαζπζηεξεί ηελ πηψζε ηνπο).
438
Σν 1586, πξαγκαηνπνίεζε ηελ πξψηε ηνπ εθεχξεζε, ηνλ πδξνζηαηηθφ δπγφ. Απηή ε εθεχξεζε θαη νη κειέηεο ηνπ γηα ην θέληξν βάξνπο ησλ ζσκάησλ ηνπ ράξηζαλ κηα έδξα ζην Παλεπηζηήκην ηεο Πίδαο. κσο ην ειεχζεξν πλεχκα πνπ επεδείθλπε ζηηο δηδαζθαιίεο ηνπ θαη ε επηκνλή ηνπ λα ακθηζβεηεί ηηο επηζηεκνληθέο ζεσξίεο πνπ δελ ζηεξίδνληαλ ζε απνδείμεηο, ηνλ έθαλαλ αληηπαζή ζηνπο αθαδεκατθνχο ηεο Πίδαο θαη ηνλ αλάγθαζαλ λα παξαηηεζεί θαη λα επηζηξέςεη ζηε Φισξεληία. Σν 1592 δηνξίζηεθε θαζεγεηήο καζεκαηηθψλ ζην Παλεπηζηήκην ηεο Πάληνβα. Δθεί δεκνζίεπζε κειέηεο γηα ζέκαηα αζηξνλνκίαο θαη κεραληθήο θαη πηνζέηεζε ηελ ειηνθεληξηθή ζεσξία ηνπ Κνπέξληθνπ. Ζ βειηίσζε ηνπ ηειεζθνπίνπ (θαη παιηφηεξα είρε ρξεζηκνπνηεζεί ζπλδπαζκφο νπηηθψλ θαθψλ, κε ηνπο νπνίνπο θάπνηνο κπνξνχζε λα παξαηεξεί καθξηλά αληηθείκελα – πηζαλψο ν πξψηνο ήηαλ ν Οιιαλδφο Υαλο Λίππεξζράηκ), κε ηε ρξήζε ελφο θπξηνχ θαη ελφο θνίινπ θαθνχ κέζα ζε έλα ζσιήλα, ήηαλ έλα κεγάιν επίηεπγκα ηνπ Γαιηιαίνπ. Σν πξψην ηνπ ηειεζθφπην κεγέζπλε ηα αληηθείκελα κφλν ηξεηο θνξέο, αιιά κε βειηηψζεηο θαηαζθεχαζε έλα φξγαλν πνπ κεγέζπλε πεξίπνπ 100 θνξέο ην παξαηεξνχκελν αληηθείκελν. Οη πξψηεο ηνπ παξαηεξήζεηο απέδεημαλ φηη ε ειήλε δελ ήηαλ ιεία, αιιά πεξηείρε θξαηήξεο θαη φξε. Απφ ηε ζθηά ηνπο, θαηάθεξε κε ζεκαληηθή αθξίβεηα λα κεηξήζεη ην χςνο ηνπο. Δπίζεο αλαθάιπςε ηελ χπαξμε ηξηψλ δνξπθφξσλ πνπ πεξηζηξέθνληαλ γχξσ απφ ηνλ πιαλήηε Γία. Αθφκα κηα ζεκαληηθή αλαθάιπςε ηνπ Γαιηιαίνπ ήηαλ ν εληνπηζκφο ησλ ειηαθψλ θειίδσλ. Σηο παξαηεξήζεηο ηνπ απηέο, ηηο δεκνζίεπε ζην βηβιίν ηνπ Αζηξηθφο Σαρπδξφκνο θαη ν Γαιηιαίνο απέθηεζε ηνλ ηίηιν ηνπ Πξψηνπ θηιφζνθνπ θαη καζεκαηηθνχ ηεο απιήο ησλ Μεδίθσλ. ηηο παξαηεξήζεηο ησλ ειηαθψλ θειίδσλ, είρε βνεζφ θαη ζπλεξγάηε ηνπ ηνλ Μπελεληέην Καζηέιιη (1578-1643), έλα Ηηαιφ κνλαρφ πνπ έγηλε δηάζεκνο γηα ηηο κειέηεο ηνπ γηα ηελ θίλεζε ησλ πγξψλ. Ζ ππνζηήξημε ηεο ζεσξίαο ηνπ Κνπέξληθνπ απφ ηνλ Γαιηιαίν, ήηαλ ε αθνξκή γηα ηελ Δθθιεζία λα ηνλ δηαηάμεη, ην 1616, λα εγθαηαιείςεη ηε δηδαζθαιία απηήο ηεο ζεσξίαο. Άιισζηε ην βηβιίν ηνπ Κνπέξληθνπ είρε ήδε πάξεη ηε ζέζε ζην παπηθφ Index. κσο ην 1623, ν λένο πνληίθηθαο Οπξβαλφο Ζ’ ήηαλ ζαπκαζηήο ηνπ θαη ε απαγφξεπζε –έζησ θαη φρη ξεηή – ήξζε. Σα επφκελα ρξφληα αζρνιήζεθε κε ηε ζπγγξαθή ηνπ ζεκαληηθφηεξνπ έξγνπ ηνπ Γηάινγνη ζην νπνίν ηεθκεξίσλε κε ζηνηρεία ηελ ειηνθεληξηθή ζεσξία. Σν βηβιίν πξνθάιεζε αληηδξάζεηο ζηνπο εθθιεζηαζηηθνχο θχθινπο θαη ν ζπγγξαθέαο ηνπ θιήζεθε ην 1633 ζηε Ρψκε, γηα λα δψζεη εμεγήζεηο ελψπηνλ ηεο Ηεξάο Δμέηαζεο. Οη ηεξνεμεηαζηέο ηνλ έθξηλαλ έλνρν γηα «ππνζηήξημε απφςεσλ αληίζεησλ κε ηελ Αγία Γξαθή, φηη ν Ήιηνο θαη φρη ε Γε είλαη ην θέληξν ηνπ ζχκπαληνο θαη φηη ε Γε θηλείηαη απφ ηελ αλαηνιή ζηε δχζε». Σνπ δεηήζεθε λα «απνθεξχμεη θαη λα αλαζεκαηίζεη ηα παξαπάλσ ιάζε» θαη ν ειηθησκέλνο θαη θαηαπηνεκέλνο Γαιηιαίνο φλησο ηα απνθήξπμε γνλππεηήο. (Λέγεηαη φηη ςηζχξηζε «θαη φκσο θηλείηαη», φκσο απηφ είλαη κάιινλ έλαο ζξχινο, γηα λα ζηεξίμεη ηε θήκε ηνπ). Καηαδηθάζηεθε ζε ηζφβην εγθιεηζκφ ζηηο θπιαθέο, αιιά ηελ επφκελε κέξα ν πάπαο κεηέηξεςε ηελ πνηλή ηνπ ζε θξάηεζε θαη’ νίθνλ ζηε Ρψκε, αξγφηεξα δε ηνπ επέηξεςαλ λα απνζπξζεί ζην ζπίηη ηνπ, κε ηελ ππνρξέσζε λα κε θεχγεη ρσξίο άδεηα. Δθεί έκεηλε σο ην ζάλαηφ ηνπ. Έγξαςε αθφκα έλα βηβιίν γηα ηε Μεραληθή, αιιά δελ ηφικεζε λα ην εθδψζεη ζηελ Ηηαιία θαη ην έξγν ηππψζεθε ζηελ Οιιαλδία. Πέζαλε ηπθιφο ην 1642, αιιά ε Δθθιεζία απαγφξεπζε ηελ αλέγεξζε κλεκείνπ πξνο ηηκήλ ηνπ. Ο γηνο ηνπ κάιηζηα, απφ ζξεζθεπηηθφ θαλαηηζκφ έθαςε ηα πεξηζζφηεξα θείκελα ηνπ παηέξα ηνπ γηα λα ζψζεη ηελ ςπρή ηνπ.
439
Ο Γαιηιαίνο ήηαλ ζξεζθεπφκελνο θαη πηζηφο θαζνιηθφο. κσο έκεηλε ην παγθφζκην ζχκβνιν ηεο αληίζηαζεο ζην δνγκαηηζκφ θαη ζηε θίκσζε ηεο ειεχζεξεο ζθέςεο.
Ο Γάθθμξ θανιαημπμζυξ Ννζηξάδακνο (Michel de Nostredame, 1503-1566) δεκ ακήηεζ μφηε ζημοξ ηαθθζηέπκεξ, μφηε ζημοξ θζθυζμθμοξ, μφηε ζε ηαιζά μιάδα επζζηδιυκςκ ηδξ Ώκαβέκκδζδξ. Σδ θήιδ ημο πμο ημκ αημθμοεεί ςξ ηζξ ιένεξ ιαξ, δεκ ήηακ απέηηδζε ςξ θανιαημπμζυξ ηαζ βζαηνυξ, αθθά βζα ηζξ αζηνμθμβζηέξ ημο ‘πξνθεηείεο’. πμφδαζε ζαηνζηή, ηδκ μπμία ελάζηδζε ιε επζηοπία, αμήεδζε ιάθζζηα ζδιακηζηά κα ακηζιεηςπζζηεί δ επζδδιία πακχθδξ ζηδ Λοχκ ηαζ ζημ Ώζλ. Πανάθθδθα αζπμθήεδηε ζοζηδιαηζηά ιε ηδκ αζηνμθμβία ηαζ άνπζζε κα δζαηοπχκεζ ηζξ ‘πνμθδηείεξ’ ημο, πμο εκηοπςζίαζακ υπζ ιυκμ ημοξ απθμφξ πμθίηεξ, αθθά ηαζ πμθθμφξ πνμθδπηζημφξ εοβεκείξ. Σμ 1555 ελέδςζε ημ αζαθίμ ημο Αζηξνινγηθέο εθαηνληάδεο ζημ μπμίμ δζαηφπςκε ιε ζηίπμοξ, πνμαθέρεζξ βζα ηδ πχνα ημο αθθά ηαζ βζα δζάθμνεξ πνμζςπζηυηδηεξ ηδξ επμπήξ. Οζ ‘πνμθδηείεξ’ αοηέξ είκαζ πςνζζιέκεξ ζε ‘εηαημκηάδεξ’ ή ‘αζχκεξ’, είκαζ δεεθδιέκα αζαθείξ ηαζ δζθμνμφιεκεξ ηαζ πςνμφκ πμζηίθεξ ενιδκείεξ. Ώπέηηδζε ηδκ εφκμζα ηδξ ααζίθζζζαξ ηδξ Γαθθίαξ, Αηθαηεξίλεο ησλ Μεδίθσλ ηαζ δζμνίζηδηε πνμζςπζηυξ βζαηνυξ ημο ααζζθζά Βννίημο Θ’. Αομ πνυκζα ανβυηενα πέεακε. Βίπε πνμαθέρεζ ηδκ διενμιδκία ηαζ ημκ ηνυπμ εακάημο ημο (θοζζμθμβζηυξ ηαζ ήνειμξ εάκαημξ). Δ Βηηθδζία ηαηαδίηαζε ημ ένβμ ημο ηαζ εκέηαλε ζημ Index. ιςξ δ θήιδ ημο θηάκεζ ςξ ηζξ ιένεξ ιαξ, μζ εηδυζεζξ ηςκ αζαθίςκ ημο ζε υθμ ημκ ηυζιμ ζοκεπίγμκηαζ ηαζ μζ μπαδμί ημο ζζπονίγμκηαζ υηζ έπμοκ επαθδεεοεεί πμθθέξ απυ ηζξ ‘πνμθδηείεξ’ ημο. Πνζκ ηδκ έθεοζδ ηδξ κέαξ πζθζεηίαξ, ημ 1999 ημ αζαθίμ ημο, πμο πνμθήηεοε ηα επενπυιεκα δεζκά πμο εα έπθδηηακ ηδκ ακενςπυηδηα, βκχνζζε κέεξ εηδυζεζξ ηαζ αολδιέκδ γήηδζδ ζε υθμ ημκ ηυζιμ.
Ζ Θξεζθεπηηθή Μεηαξξχζκηζε Δ επακάζηαζδ ζημ πχνμ ηςκ Σεπκχκ, ηςκ Γναιιάηςκ ηαζ ηςκ Βπζζηδιχκ πμο επέθενε δ Ώκαβέκκδζδ, είπε ηαζ ηδ θοζζηή ηδξ ζοκέπεζα, ηδκ επακάζηαζδ ζημ πχνμ ηδξ Βηηθδζίαξ. Δ δζαθεμνά ηςκ ηθδνζηχκ υθςκ ηςκ ααειίδςκ, απυ ημκ Πάπα ςξ ημοξ ιμκαπμφξ ηςκ ιμκαζηδνζχκ, ηα ζοβπςνμπάνηζα, ημ Μεγάιν ρίζκα ηδξ Ώκαημθζηήξ ιε ηδ Αοηζηή Βηηθδζία, δ δζαιάπδ ηςκ ημζιζηχκ ηαζ εηηθδζζαζηζηχκ δβεηχκ βζα ηδκ ελμοζία ((μζ πάπεξ ηδξ Ώαζκζυκ ηαζ ημ παπζηυ ζπίζια 1308-1416), δ άκμδμξ ηδξ αζηζηήξ ηάλδξ (έιπμνμζ, αζμιήπακμζ, ηναπεγίηεξ), ημ ημζιζηυ πκεφια ηαζ δ αιθζζαήηδζδ ηδξ αοεεκηίαξ ηδξ Βηηθδζίαξ πμο άνπζζε κα επζηναηεί ιεηά ημκ 14μ αζχκα, ηθυκζζακ ηδκ πίζηδ ηςκ ηαεμθζηχκ ζηδκ δβεζία ημοξ. Ώοηέξ ήηακ ιενζηέξ απυ ηζξ αζηίεξ πμο έηακακ ακαπυθεοηηδ ηδ ζφβηνμοζδ ιεηαλφ ηςκ ‘ζοκηδνδηζηχκ’ ηαζ ηςκ ‘ακακεςηζηχκ’ ηάζεςκ ηδξ Βηηθδζίαξ. Δ ακάβηδ ιεηαννφειζζδξ ηδξ Καεμθζηήξ Βηηθδζίαξ, ήηακ ήδδ θακενή απυ ηα ηέθδ ημο Μεζαίςκα. Οζ Καζαξνί, πανυθμ πμο ελμκηχεδηακ ακεθέδηα απυ ηδκ ζηαονμθμνία πμο ηήνολε εκακηίμκ ημοξ μ Πάπαξ (Αικπηγθελζηαλή ηαπξνθνξία), άθδζακ ηα πνχηα ρήβιαηα ακάβηδξ ηάεανζδξ ηαζ αθθαβχκ ζηδκ Βηηθδζία. Ο Καεανμί ηαζ μζ ΐαθκηεκζζακμί είπακ λεηάεανεξ εέζεζξ ηαηά ηδξ εηηθδζζαζηζηήξ ζενανπίαξ ηαζ εεςνμφκηαζ υηζ έααθακ ηα εειέθζα ηδξ ιεηαννφειζζδξ. 440
Ο Άββθμξ εεμθυβμξ Σδσλ Γνπάηθιηθ (John Wycliff, 1320-1384), θμβίγεηαζ ςξ μ πνςημπυνμξ ηςκ αθθαβχκ ζηδκ Βηηθδζία, υηακ ιεηέθναζε ηδ ΐίαθμ ζηδκ αββθζηή βθχζζα ηαζ ηδκ έηακε πνμζζηή ζημ θαυ. Βπίζδξ επζηέεδηε ζηδκ πμθοπναβιμζφκδ ηαζ ημκ πθμφημ ηδξ Βηηθδζίαξ. Καηαδζηάζηδηε - ιεηά εάκαημκ - ηαζ ηα μζηά ιαγί ιε ηα αζαθία ημο ηάδηακ ζηδκ πονά. ιςξ ηα ηδνφβιαηα ημο Γμοάζηθζθ έθηαζακ ζηδκ ΐμδιία ηδξ ηεκηνζηήξ Βονχπδξ. Ο Γηαλ Υνπο ιεηάθναζε ζηα ηζέπζηα ηα ένβα ημο ηαζ δζάδςζε ηζξ ζδέεξ ημο ζημ θαυ, ζημνπχκηαξ ημκ θυαμ ζηζξ ηανδζέξ ηδξ εηηθδζζαζηζηήξ δβεζίαξ. πςξ λένμοιε, μ Υμοξ, ηθήεδηε ζηδ φκμδμ ηδξ Κςκζηακηίαξ ηαζ ηάδηε ζηδ πονά ημ 1415. ιςξ ηα ηδνφβιαηά ημο δδιζμφνβδζακ έκα μθυηθδνμ ιεηαννοειζζηζηυ ηίκδια. Σδκ ίδζα ηφπδ είπε ημ 1498 ηαζ μ Εηαθυξ ιμκαπυξ Ηεξψλπκνο αβνλαξφια, υηακ επζηέεδηε εκακηίμκ ηδξ δζαθεμνάξ ηδξ ανζζημηναηίαξ ηαζ ηδξ εηηθδζζαζηζηήξ δβεζίαξ ηδξ Φθςνεκηίαξ. Ώκ μζ παναπάκς δζαηέθεζακ μζ πνυδνμιμζ, μ Μαξηίλνο Λνύζεξνο εεςνείηαζ μ Παηέξαο ηεο Δθθιεζηαζηηθήο (ή Πξνηεζηαληηθήο) Μεηαξξχζκηζεο.
Ο Μαξηίλνο Λνύζεξνο (1483-1546) Ο Μαξηίλνο Λνχζεξνο ππήξμε Γεξκαλφο κνλαρφο, θαζεγεηήο, ζενιφγνο θαη ν θχξηνο εθθξαζηήο ηεο παπηθήο ακθηζβήηεζεο. Οη δηδαζθαιίεο ηνπ ελέπλεπζαλ ηε Μεηαξξχζκηζε θαη επεξέαζαλ απνθαζηζηηθά ηα δφγκαηα θαη ηελ θνπιηνχξα ησλ παξαδφζεσλ ησλ Λνπζεξηαλψλ θαη ησλ Πξνηεζηαληψλ, θαζψο θαη ηελ πνξεία ηνπ Γπηηθνεπξσπατθνχ πνιηηηζκνχ. Γελλήζεθε ζην Aηζιέκπελ ηεο Γεξκαλίαο θαη κε πξνηξνπή ηνπ παηέξα ηνπ ζπνχδαζε λνκηθά. κσο ζχληνκα εγθαηέιεηςε ηε Ννκηθή θαη εληάρζεθε ζην κνλαζηηθφ ηάγκα ησλ Απγνπζηίλσλ. πνχδαζε ζενινγία θαη ην 1512 έγηλε δηδάθησξ ζην Παλεπηζηήκην ηεο Δξθνχξηεο, φπνπ άξρηζε ηελ δηδαζθαιία ηεο εξκελείαο ηεο Βίβινπ. ε έλα ηαμίδη ηνπ ζηε Ρψκε, γλψξηζε απφ θνληά ηε δηαθζνξά θαη ηνλ πιηζκφ ησλ θιεξηθψλ. κσο, ε πψιεζε ζπρσξνραξηηψλ γηα ηελ νηθνλνκηθή ελίζρπζε ηεο αλέγεξζεο ηεο βαζηιηθήο ηνπ Αγίνπ Πέηξνπ ζηε Ρψκε (κε αληάιιαγκα ηελ άθεζε ησλ ακαξηηψλ ηνπ δσξεηή), ήηαλ ε αθνξκή γηα νμχηαηε θξηηηθή ησλ πξαθηηθψλ ηεο Δθθιεζίαο απφ ηνλ Μαξηίλν. ηηο 31 Οθησβξίνπ 1517, έζηεηιε κηα επηζηνιή ζηνλ αξρηεπίζθνπν ηνπ Μάηληο, δηακαξηπξφκελνο γηα ηελ πψιεζε ησλ ζπρσξνραξηηψλ ζηελ πεξηθέξεηά ηνπ θαη πξνθαιψληαο ηνλ λα δηακαξηπξεζεί γη’ απηφ ην ζέκα. ηελ επηζηνιή ηνπ εζψθιεηζε ηηο πεξίθεκεο «95 Θέζεηο» ηνπ. Πηζαλφηαηα αληίγξαθν ησλ Θέζεσλ ζηε ιαηηληθή γιψζζα, ζπξνθνιιήζεθε θαη ζηελ εθθιεζία ηνπ Πχξγνπ ηεο Βηηηεκβέξγεο ζηε αμνλία (πνπ ήηαλ θαη ρψξνο παλεπηζηεκηαθψλ αλαθνηλψζεσλ), κε ζηφρν λα πξνθαιέζεη ηε βάζε γηα αθαδεκατθή ζπδήηεζε. Οη Θέζεηο απηέο θαπηεξίαδαλ ηε δηαθζνξά ηνπ θιήξνπ θαη ακθηζβεηνχζαλ ην δηθαίσκα ηνπ πάπα λα παξαρσξεί ζπγρψξεζε εθ κέξνπο ηνπ Θενχ. Δπίζεο ν Λνχζεξνο κε ηηο Θέζεηο ηνπ, έζεηε ππφ ακθηζβήηεζε ηηο εμνπζίεο ηνπ πάπα θαη ησλ Δθθιεζηαζηηθψλ πλφδσλ θαη επέκελε φηη ν ίδηνο ζα αθνινπζνχζε πιένλ κφλν ηηο επηηαγέο ηεο Βίβινπ θαη ηεο ινγηθήο. 441
Οη Θέζεηο έγηλαλ δεθηέο κε ηέηνην ελζνπζηαζκφ απφ ην ιαφ, πνπ θαη ν ίδηνο ν Λνχζεξνο, πνπ αξρηθά ήζειε κφλν λα θαπηεξηάζεη ηα θαθψο θείκελα ηεο Δθθιεζίαο, μαθληάζηεθε. πσο ήηαλ θπζηθφ, θιήζεθε απφ ηηο εθθιεζηαζηηθέο αξρέο λα αλαθαιέζεη εληφο 60 εκεξψλ, δηαθνξεηηθά ζα αθνξηδφηαλ. Ο Λνχζεξνο έθαςε κπξνζηά ζε πιήζνο πηζηψλ ηελ «θιήζε» ηνπ θαη ν πάπαο ηνλ αθφξηζε ζηηο 3 Ηαλνπαξίνπ 1521. Ο Λνχζεξνο θηλδχλεπε λα θαηαδηθαζηεί ζηελ ππξά, αιιά είρε ηελ πξνζηαζία ησλ ηνπηθψλ αξρφλησλ θαη ηδηαίηεξα ηνπ πξίγθηπα Φξεηδεξίθνπ ηνπ νθνχ, ν νπνίνο ηνλ βνήζεζε λα θαηαθχγεη θαη λα απνκνλσζεί ζε έλα πχξγν ζην Βάξηκπνπξγθ. Δθεί κεηέθξαζε ηελ Καηλή Γηαζήθε απφ ηα ειιεληθά (κεηάθξαζε ησλ 70) ζηα γεξκαληθά, ζηεξηδφκελνο ζε αλάινγε κεηάθξαζε ηνπ Έξαζκνπ. Ζ κεηάθξαζε απηή, θαζψο θαη απηή ηεο Παιαηάο Γηαζήθεο πνπ ηππψζεθαλ ζε ρηιηάδεο αληίγξαθα, έγηλαλ ζεξκά δεθηέο απφ ην γεξκαληθφ ιαφ. Ο θίινο ηνπ Λνχζεξνπ, Γεξκαλφο ιφγηνο θαη ζενιφγνο Φίιηππνο Μειάγρζσλ (1497-1560), παξνπζίαζε ηηο απφςεηο ηνπ κε ηελ πξαγκαηεία ηνπ Κνηλνί Σφπνη, ζέηνληαο έηζη ηηο βάζεηο ηεο Μεηαξξχζκηζεο. Γεκηνπξγήζεθαλ ζε φιν ηνλ γεξκαλφθσλν ρψξν, ρσξηζηέο απφ ηνπο θαζνιηθνχο, ινπζεξηαλέο θνηλφηεηεο, ζηηο νπνίεο πξνζρψξεζαλ εθηφο απφ απινχο αλζξψπνπο θαη αξθεηνί ηνπηθνί εγεκφλεο. Σν θίλεκα, παξά ηηο ζθνδξέο αληηδξάζεηο ησλ θαζνιηθψλ πήξε κεγάιεο δηαζηάζεηο αιιά, κηαο θαη άλνημε ν αζθφο ηνπ Αηφινπ, ήηαλ θπζηθφ λα αλνηρηνχλ θαη άιινη δξφκνη θαη λα αθνινπζήζνπλ θαη αξθεηέο δηαζπάζεηο (Αλαβαπηηζηέο, Καιβίλνο, βίγγιηνο θαη άιινη). Πξνέθπςαλ θαη πφιεκνη, φπσο ν αηκαηεξφηαηνο Σξηαθνληαεηήο Πφιεκνο (1618-1648). Σν 1530 ν Λνχζεξνο, ν Μειάγρζσλ θαη άιινη ζπλέηαμαλ ηελ Οκνινγία ηεο Απγνχζηαο πνπ απνηειεί έλα απφ ηα βαζηθά θείκελα ηεο Πξνηεζηαληηθήο Μεηαξξχζκηζεο. Σν 1524-5 μέζπαζε ζηε Γεξκαλία ν «Πφιεκνο ησλ Υσξηθψλ», φηαλ ρηιηάδεο αγξφηεο θαη αζηνί, μεζεθψζεθαλ, απαηηψληαο ζξεζθεπηηθή κεηαξξχζκηζε θαη αλαθνχθηζε απφ ηελ θενπδαξρηθή θαηαπίεζε. Ζ επαλάζηαζε πξφιαβε λα εμαπισζεί ζηελ Απζηξία θαη ηελ Διβεηία, αιιά ηειηθά απέηπρε. Μεηαμχ ησλ κεηαξξπζκίζεσλ ήηαλ θαη ε θαηάξγεζε ηεο αγακίαο ηνπ θιήξνπ. Ο ίδηνο ν Λνχζεξνο παληξεχηεθε ηε κνλαρή Καηεξίλα κε ηελ νπνία απέθηεζαλ ηξία αγφξηα θαη ηξία θνξίηζηα. Ήηαλ αδηάιιαθηνο θαη ζθιεξφο γηα φζνπο δελ ζπκθσλνχζαλ κε ηηο απφςεηο ηνπ. Έγξαςε πνιιά βηβιία (ηα «άπαληά» ηνπ πεξηιακβάλνπλ 55 ηφκνπο), κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη ην Πεξί ησλ Δβξαίσλ θαη ησλ ςεπδψλ ηνπο, έλα νμχ αληηζεκηηηθφ βηβιίν, κε ην νπνίν δεηνχζε λα θανχλ νη ζπλαγσγέο θαη ηα ηεξά βηβιία ησλ Δβξαίσλ, λα θαηαζηξαθνχλ ηα ζπίηηα ηνπο, λα θαηαζρεζνχλ ηα ρξήκαηά ηνπο θαη λα ζηεξεζνχλ ησλ δηθαησκάησλ ηνπο. Απηφ ην βηβιίν ρξεζηκνπνηήζεθε κεηά απφ ηέζζεξηο αηψλεο απφ ηνπο Ναδί ηνπ Υίηιεξ, σο ζενινγηθή δηθαηνινγία γηα ηηο ζπζηεκαηηθέο δηψμεηο ηνπο θαηά ησλ Δβξαίσλ. Πέζαλε ζηηο 18 Φεβξνπαξίνπ 1546 ζηελ πφιε πνπ γελλήζεθε θαη ηάθεθε ζην λαφ ηνπ Πχξγνπ ηεο Βηηηεκβέξγεο.
Σμ Πνμηεζηακηζηυ ηίκδια (ή Αζαιανηονυιεκμζ) πμο ακαπηφπεδηε, ηονίςξ ζηζξ πχνεξ ηδξ ΐυνεζαξ Βονχπδξ ηαζ ανβυηενα ηδξ ΐυνεζαξ Ώιενζηήξ, ανζειεί ζήιενα πάκς απυ 400 εηαημιιφνζα πζζημφξ, απυ ημοξ μπμίμοξ μζ Λμοεδνζακμί είκαζ πενίπμο 70 εηαημιιφνζα. Οζ άθθμζ ακήημοκ ζε άθθεξ πνμηεζηακηζηέξ μιάδεξ υπςξ μζ Ώββθζηακμί, μζ Καθαζκζζηέξ, μζ Ώκαααπηζζηέξ, μζ Βοαββεθζζηέξ, μζ Πνεζαοηενζακμί, μζ Μμνιυκμζ, μζ Μεεμδζζηέξ ηαζ δεηάδεξ άθθεξ.
442
Πανυιμζα πμνεία ιε ημ Λμφεδνμ αημθμφεδζε ηαζ μ Βθαεηυξ ζενέαξ Οχιξηρ Εβίγγιηνο (Huldrych Zwingli, 1484-1541) επδνεαζιέκμξ απυ ηζξ απυρεζξ ημο Έναζιμο. Ο πνδιαηζζιυξ, μζ δεζζζδαζιμκίεξ ηαζ δ δζαθεμνά ημο ηαεμθζημφ ηθήνμο, ημκ έζηνερακ πνμξ ηζξ ιεηαννοειζζηζηέξ ζδέεξ. Σάπεδηε εκακηίμκ ηδξ κδζηείαξ, ηδξ αβαιίαξ ημο ηθήνμο, ηδξ θαηνείαξ ηδξ Θεμηυημο, ηςκ αβίςκ ηαζ ηςκ εζηυκςκ, ηαζ ηδξ αοεεκηίαξ ημο πάπα. Οζ νζγμζπαζηζηέξ ημο απυρεζξ βζα ηδκ ηαηάνβδζδ ηςκ ιοζηδνίςκ, ημκ έθενε ακηζιέηςπμ ηαζ ιε ημκ Λμφεδνμ, μ μπμίμξ ημκ εεςνμφζε θακαηζηυ. ημηχεδηε ζε ειθφθζμ πυθειμ ιεηαλφ ηςκ εθαεηζηχκ πνμηεζηακηζηχκ ηαζ ηαεμθζηχκ ηακημκζχκ ηαζ ημ ζχια ημο ηαηαηνεμονβήεδηε απυ ημοξ κζηδηέξ. Οζ απυρεζξ ημο επζηναημφκ ζήιενα ιυκμ ζηδ Γονίπδ ηαζ ζε άθθεξ πυθεζξ ηδξ Βθαεηίαξ. Μζα άθθδ ιεβάθδ ιμνθή ηδξ Μεηαννφειζζδξ είκαζ μ Γάθθμξ εεμθυβμξ Ησάλλεο Καιβίλνο (1509-1564). Σμ 1531, βκχνζζε ζημ Πανίζζ μπαδμφξ ηδξ Μεηαννφειζζδξ ηαζ ζε δομ πνυκζα πνμζπχνδζε ζ’ αοηήκ, αθθά οπμπνεχεδηε κα ηαηαθφβεζ ζηδ ΐαζζθεία ηδξ Βθαεηία, υπμο δδιμζίεοζε ηζξ εέζεζξ ημο ζημ ένβμ Institutio Christianae Religionis. Οζ ακηζδνάζεζξ πμο δδιζμφνβδζε ημ αζαθίμ ημο ημκ ακάβηαζακ κα θφβεζ ηαζ πάθζ πνμξ ηδκ Φνακηθμφνηδ. Σμ 1541 ημ βεκζηυ ζοιαμφθζμ ηδξ πυθδξ ηδξ Γεκεφδξ ημκ ηάθεζε κα μνβακχζεζ ηδ γςή ηδξ πυθδξ ζφιθςκα ιε ηδ δζδαζηαθία ηαζ ημοξ υνμοξ ημο. Ο Καθαίκμξ (ακηίεεηα ιε ημ Λμφεδνμ πμο απμδεπυηακ ηδκ οπμηαβή ηδξ Βηηθδζίαξ ζημ ηνάημξ) επέααθε εεμηναηζηυ ηαεεζηχξ ηαζ δ βεκζηή ζοκέθεοζδ ηςκ ζενμηδνφηςκ ημο ήηακ δ πναβιαηζηή ηοαένκδζδ ηδξ πυθδξ. Αζαίνεζε ημοξ ζενςιέκμοξ ζε ηέζζενζξ ηάλεζξ, μζ μπμίμζ επέααθακ αοζηδνυηαηεξ ηζιςνίεξ ζημοξ απείεανπμοξ πμθίηεξ, πνάβια πμο εφιζγε ανηεηά ηδκ ηαεμθζηή Εενά Βλέηαζδ. Ο Καθαίκμξ ήηακ πζα μ πναβιαηζηυξ δζηηάημναξ ηδξ Γεκεφδξ. Ο ζηοβκυξ ηαζ άηεβηημξ ηνυπμξ επζαμθήξ ηςκ απυρεςκ ημο πνμηάθεζε ελεβένζεζξ ηςκ πμθζηχκ, μζ μπμίεξ ακηζιεηςπίζηδηακ ιε ελαζνεηζηή ζηθδνυηδηα. Έθηαζε ζημ ζδιείμ κα ηάρεζ ζηδ πονά ςξ αζνεηζηυ ημκ Εζπακυ ακενςπζζηή, εεμθυβμ ηαζ βζαηνυ Μηραήι εξβέηνπο (1511-1533), ζδιακηζηή επζζηδιμκζηή πνμζςπζηυηδηα ηδξ επμπήξ, πνάλδ πμο πνμηάθεζε βεκζηή ηαηαηναοβή. Ο εξβέηνπο είρε αλαθαιχςεη φηη ην αίκα θπθινθνξνχζε κέζσ ησλ αξηεξηψλ θαη ησλ θιεβψλ, έλα αηψλα πξηλ ηνλ Υάξβετ. Σμ 1559, μ Καθαίκμξ ίδνοζε ηδκ Ώηαδδιία ηδξ Γεκεφδξ, πμο έβζκε ημ πνχημ πακεπζζηήιζμ ηδξ Μεηαννφειζζδξ. ήιενα Καθαζκζζηέξ οπάνπμοκ ζηδκ Βθαεηία, ζηδκ Οθθακδία, ζηδ ηςηία (δ Πνεζαοηενζακή Βηηθδζία ζδνφεδηε απυ ημκ ηαθαζκζζηή Σδσλ Ννμ), ζηζξ ΔΠΏ ηαζ αθθμφ. Σα ηδνφβιαηα ημο Καθαίκμο ανήηακ επίζδξ έηθναζδ ζημοξ Πμονζηακμφξ ηδξ Ώββθίαξ ημο 17μο αζχκα. ηδ Γαθθία, μζ ηαθαζκζζηέξ Οπγελφηνη ιζιήεδηακ ηδκ αοζηδνή δζμζηδηζηή μνβάκςζδ ηδξ ακηίζημζπδξ ημζκυηδηαξ ηδξ Γεκεφδξ. Πνμζπχνδζακ ζ’ αοημφξ ηαζ πμθθμί εοβεκείξ πμο αιθζζαδημφζακ ηδκ απμθοηανπζηή δζμίηδζδ ημο ααζζθζά. Μεηά απυ ζπμναδζηέξ έκμπθεξ ζοβηνμφζεζξ μζ Ρςιαζμηαεμθζημί ηαζ μζ Οοβεκυημζ, ηαηέθδλακ ζηδκ Δηξήλε ηνπ αηλ Εεξκαίλ (1570) ιε ηδκ μπμία ακαβκςνζγυηακ δ εθεοεενία ηδξ θαηνείαξ πακημφ ηαζ μ έθεβπμξ απυ ημοξ Οοβεκυημοξ ηεζζάνςκ μπονςιέκςκ πυθεςκ (Κμκζάη, Λα Ρμζέθ, Λα ανζηέ ηαζ Μμκημιπάκ). ιςξ δ Αηθαηεξίλε ησλ Μεδίθσλ, ιδηένα ημο ααζζθζά Κανυθμο Θ’, (θέβεηαζ υηζ) μνβάκςζε ηδκ ιεβάθδ ζθαβή ηςκ Οοβεκυηςκ ηαηά ηδ λχρηα ηνπ Αγίνπ Βαξζνινκαίνπ. ηζξ 24 Ώοβμφζημο 1572, μζ ηαεμθζημί ημο Πανζζζμφ άνπζζακ κα ζθάγμοκ ημοξ Οοβεκυημοξ. Δ ζθαβή ελαπθχεδηε ηαζ ζηζξ άθθεξ πυθεζξ ηδξ Γαθθίαξ ηαζ ηνάηδζε
443
ςξ ηζξ 17 επηειανίμο. Σα εφιαηα οπμθμβίγμκηαζ απυ 15 ςξ 110 πζθζάδεξ. Οζ δνάζηεξ αικδζηεφηδηακ ημκ επυιεκμ πνυκμ. Σμ 1598 μ ααζζθζάξ Βννίημξ Α’ ιε ημ Αζάηαβια ηδξ Νάκηδξ εββοήεδηε ενδζηεοηζηή ακμπή, υιςξ ημ 1685, ιε κέμ δζάηαβια ημο Λμοδμαίημο ΕΑ’, μ Πνμηεζηακηζζιυξ ηδνφπηδηε πανάκμιμξ ζηδ Γαθθία. Τπμθμβίγεηαζ υηζ ηυηε, ςξ 500.000 Οοβεκυημζ ηαηέθοβακ ζηδκ Οθθακδία, Ώββθία ηαζ Πνςζία. Ώνβυηενα ανηεημί άθθμζ ιεηακάζηεοζακ ζηδκ Ώιενζηή. ηδκ Ώββθία δ Μεηαννφειζζδ αημθμφεδζε ημ δζηυ ηδξ δνυιμ. Βηεί δ αοζηδνυηδηα ηδξ Καεμθζηήξ Βηηθδζίαξ δεκ είπε ηδ ζζπφ ηςκ άθθςκ πςνχκ ηδξ δπείνμο ηαζ οπήνπε πάκηα έκημκμ ακηζηθδνζηυ πκεφια. ηακ υιςξ ημ 1534, μ ααζζθζάξ Δξξίθνο Ζ’ ήνεε ζε ζφβηνμοζδ ιε ημκ πάπα (ιε αθμνιή ημ δζαγφβζμ ηαζ ημ κέμ ημο βάιμ), ακέθααε μ ίδζμξ ηδκ δβεζία ηδξ Βηηθδζίαξ ηδξ Ώββθίαξ. Σενάζηζεξ εηηάζεζξ εηηθδζζαζηζηήξ βδξ ηαζ ιεβάθδ πενζμοζία πέναζε ζηα πένζα ηδξ αοθήξ ηαζ ηςκ εοβεκχκ. Οζ ηαεμθζημί πμο ακηέδναζακ (υπςξ μ Σφκαο Μνξ), εηηεθέζηδηακ. Ο Βννίημξ πανέιεζκε ηαεμθζηυξ, αθθά υηακ πέεακε, ημκ δζαδέπηδηε μ πνμηεζηάκηδξ ακήθζημξ βζμξ ημο Δδνπάξδνο η’, επί ηδξ ααζζθείαξ ημο μπμίμο δζαηάπεδηε δ αθαίνεζδ ηςκ εζηυκςκ ηαζ ημ ηθείζζιμ ηςκ πανεηηθδζίςκ. Δ μνζζηζηή επζηνάηδζδ ηςκ Πνμηεζηακηχκ (Ώββθζηακχκ) ήνεε επί ααζζθείαξ ηδξ Διηζάβεη Α’. ηδκ πχνα αοηή δ ιεηαννφειζζδ επζαθήεδηε ζπεηζηά πζμ μιαθά απυ άθθεξ εονςπασηέξ πχνεξ, ζηζξ μπμίεξ μ πυθειμξ ηαζ δ ζθαβή ηςκ ακηζπάθςκ ήηακ ζοκδεζζιέκδ πναηηζηή. Δ Καεμθζηή Βηηθδζία ακηέδναζε ιε ηδ θεβυιεκδ Αληηκεηαξξύζκηζε. Σμ 1540 μ Εζπακυξ Ηγλάηηνο Λνγηφια (1491-1556), ίδνοζε ιε ηδκ έβηνζζδ ημο πάπα Παχινπ Γ’ (1468-1549), ημ ιμκαπζηυ ηάβια ηςκ Ηεζνπτηψλ, ζηδνζβιέκμ ζε έκημκα ζηναηζςηζηυ ηακμκζζιυ, ιε ζηυπμ ηδκ ακαζφζηαζδ ηδξ ζζπφμξ ημο ηαεμθζηζζιμφ ηαζ ηδκ επζζηνμθή ηςκ αζνεηζηχκ ζημοξ ηυθπμοξ ηδξ Βηηθδζίαξ. Ο ίδζμξ πάπαξ, ζοβηάθεζε ημ 1545, ηδκ χλνδν ηνπ Σξέλην ηδξ Εηαθίαξ, δ μπμία δζήνηεζε μηηχ πνυκζα. Δ φκμδμξ απμηήνολε ηζξ πνμηεζηακηζηέξ εέζεζξ ηαζ επακααεααίςζε ηζξ πάβζεξ ανπέξ ημο ηαεμθζηζζιμφ. Έδςζε έιθαζδ ζηδκ εηπαίδεοζδ ηςκ ηθδνζηχκ ηαζ απμθαζίζηδηε δ έηδμζδ αζαθίςκ ηαζ μδδβζχκ βζα ηδκ ακηζιεηχπζζδ ηςκ ‘αζνεηζηχκ απυρεςκ’. Βκίζποζε ηδκ πεζεανπία ζηζξ ηάλεζξ ηδξ ζενανπίαξ, επζαεααίςζε ημ ‘πνςηείμ’ ημο πάπα, ακακέςζε ηδξ επζεεηζηή ηαηηζηή ηδξ θμβμηνζζίαξ ιε ηδ δζεφνοκζδ ημο Index ηαζ εκίζποζε ημ νυθμ ηδξ Εενάξ Βλέηαζδξ. Ώπμθαζίζηδηε δ ίδνοζδ ηαζ άθθςκ, ιεηά ημοξ Εδζμοίηεξ, ιμκαζηζηχκ ηαβιάηςκ, υπςξ μζ Καπμοηζίκμζ, μζ Οονζμοθίκεξ ηαζ μζ ΐανκααίηεξ ιε ζημπυ ηδκ εκίζποζδ ηδξ πίζηδξ ημο θαμφ ηαζ ηδκ παναημθμφεδζδ ηαζ έθεβπμ ηδξ δζαθεμνάξ ημο ηθήνμο. Σα ηάβιαηα αοηά έπαζλακ ζδιακηζηυ νυθμ ζηδκ ακηζιεηχπζζδ ηςκ πνμηεζηακηχκ, υπζ ιυκμ ζηδκ Βονχπδ αθθά ηαζ ζηζξ απμζηίεξ ηδξ Ώιενζηήξ. Βπίζδξ ίδνοζακ ζεναπμζημθέξ ζε υθεξ ηζξ βςκζέξ ημο πθακήηδ. Δ Ώκηζιεηαννφειζζδ έπαζλε ζδιακηζηυ νυθμ ζημοξ ενδζηεοηζημφξ (αθθά ζοπκά ηαζ ιε πμθζηζηυ παναηηήνα) πμθέιμοξ πμο ζοκηάναλακ ηδκ ήπεζνμ βζα πενίπμο 100 πνυκζα Δ δζαιάπδ Καεμθζηχκ ηαζ Οοβεκυηςκ ζηδ Γαθθία, μ απεθεοεενςηζηυξ αβχκαξ ηςκ Οθθακδχκ ηαηά ηδξ ζζπακζηήξ ηονζανπίαξ, δ δζαιάπδ ηςκ ααζζθζζζχκ Μανίαξ ηζμφανη ηαζ Βθζζάαεη ηαζ ζηδ ζοκέπεζα δ πνυζηαζνδ επζηνάηδζδ ηςκ Πμονζηακχκ ζηδκ Ώββθία ηαζ μ Σνζαημκηαεηήξ Πυθειμξ ζηδ Γενιακία, ήηακ απμηέθεζια ηδξ ζφβηνμοζδξ ηδξ πνμηεζηακηζηήξ Μεηαννφειζζδξ ιε ηδκ ηαεμθζηή Ώκηζιεηαννφειζζδ.
444
Σα Κξάηε ηεο Δπξψπεο ηνλ 16ν & 17νΑηψλα Ζ Οζσκαληθή Απηνθξαηνξία: ηα ιέζα ημο 16μο αζχκα, δ Οεςιακζηή αοημηναημνία, ήηακ ημ ιεβαθφηενμ ζε έηηαζδ ηνάημξ ηδξ Βονχπδξ ηαζ ηαηείπε (εηηυξ ηδξ Ώζίαξ ηαζ Ώθνζηήξ) υθα ηα ΐαθηάκζα ςξ ηα ζφκμνα ηδξ Ώοζηνίαξ. Ζ Ηζπαλία: Μεηά ηζξ ακαηαθφρεζξ ηαζ ηδκ έκανλδ ηςκ ηαηαηηήζεςκ ηαζ ημο απμζηζζιμφ, δ Εζπακία ήηακ δ ζζπονυηενδ πχνα ηδξ Βονχπδξ ηαζ ίζςξ ηαζ υθμο ημο ηυζιμο. Δ ηυνδ ηδξ Εζααέθθαξ Ώ’, δ Ησάλλα (ε Σξειή) πακηνεφηδηε ημκ Ώραμφνβμ Φίιηππν ηνλ Χξαίν, μ μπμίμξ ακήθεε ζημ ζζπακζηυ ενυκμ ςξ Φίιηππνο Α’ . Ο βζμξ ημοξ ζηέθεδηε ςξ Κάξνινο Α’ ηεο Ηζπαλίαο (πμο ήθεβπε ηυηε υθδ ηδ Νυηζα Εηαθία, ηδ ζηεθία ηαζ ηδ ανδδκία), αθθά ηαζ ςξ Κάξνινο Δ’ ηεο Απζηξίαο. Δ Εζπακία ήηακ δ πχνα πμο επδνεάζηδηε θζβυηενμ απυ ημ ηφια ηδξ ενδζηεοηζηήξ ιεηαννφειζζδξ, πάνζξ ζηζξ άμηκεξ πνμζπάεεζεξ ηδξ ηνμιενήξ ζζπακζηήξ Εενάξ Βλέηαζδξ ηαζ ημο Εβκάηζμο Λμβζυθα πμο ίδνοζε ημ Σάβια Εδζμοζηχκ. Ο ιεβάθμξ ακηίπαθμξ ηδξ πχναξ ζηδ Μεζυβεζμ ήηακ δ Οεςιακζηή αοημηναημνία, πμο απεζθμφζε ηδξ ηηήζεζξ ηδξ ζηδ κυηζα Εηαθία ηαζ ημ ειπυνζμ ηδξ Μεζμβείμο. οβηνμφζεζξ ιε ημοξ Οεςιακμφξ πναβιαημπμζήεδηακ ζηδκ Σφκζδα, ζηδ Ααθιαηία ηαζ ζημ Ώθβένζ. Καε’ υθδ ηδ δζάνηεζα ημο 16μο αζχκα, ζοκεπίζηδηε ημ ελενεοκδηζηυ ηαζ ηαηαηηδηζηυ ένβμ ηςκ Εζπακχκ ζημ Νέμ Κυζιμ. Δ Ώιενζηή απυ ημ Μελζηυ ςξ ηδκ Παηαβμκία (εηηυξ ηδξ ΐναγζθίαξ) ήηακ οπυ ζζπακζηυ έθεβπμ. Σενάζηζμξ πθμφημξ ζοζζςνεουηακ ζηα ηαιεία ημο ηνάημοξ ηαζ ηδξ ήδδ ηενάζηζαξ εηηθδζζαζηζηήξ πενζμοζίαξ, πμο υιςξ δεκ ήηακ ανηεηυξ βζα κα ακηζζηαειίζεζ ηζξ ζοκεπείξ πμθειζηέξ δαπάκεξ. Σμ 1559 μ Κάνμθμξ παναζηήεδηε ηαζ ζημ ενυκμ ηδξ Εζπακίαξ ακήθεε μ βζμξ ημο Φίιηππνο Β’ (ημ αοζηνζαηυ ηιήια ηδξ αοημηναημνίαξ ακέθααε μ αδεθθυξ ημο Κανυθμο, Φενδζκάκδμξ). ημ ζηέιια ημο Φζθίππμο πνμζηέεδηε ηαζ αοηυ ηδξ Πμνημβαθίαξ, δ μπμία υιςξ δζαηήνδζε ηδκ αοημκμιία ηδξ, μκμιάγμκηάξ ημκ Φίιηππν Γ’ ηεο Πνξηνγαιίαο. Ο Φίθζππμξ ΐ’ ήηακ πζζηυξ ηαεμθζηυξ ηαζ δίςλε απδκχξ ημοξ πνμηεζηάκηεξ, αθθά ηαζ ημοξ πνμζδθοηζζιέκμοξ ζημκ πνζζηζακζζιυ Μαονζηακμφξ ηαζ Βαναίμοξ. Οζ δζχλεζξ αοηέξ είπακ ζμαανυ ακηίηηοπμ ζηδκ μζημκμιία ηδξ πχναξ, δ μπμία αζιμνναβμφζε απυ ημοξ ζοκεπείξ πμθέιμοξ ηαηά ηςκ Οεςιακχκ ηαζ ηςκ Γάθθςκ. Σμ 1571, μ εκςιέκμξ πνζζηζακζηυξ ζηυθμξ (ΐεκεημί, Ώοζηνζαημί, Εππυηεξ ηδξ Μάθηαξ, Παπζηά ηνάηδ ηαζ Εζπακία) οπυ ηδκ δβεζία ημο Γνλ Υνπάλ ηνπ Απζηξηαθνχ, εηενμεαθμφξ αδεθθμφ ημο Φζθίππμο, κίηδζακ ημκ μεςιακζηυ ζηυθμ ζηδ Ναπκαρία ηεο Ναππάθηνπ ηαζ δζέθοζακ ημκ ιφεμ ημο ακίηδημο ηςκ Οεςιακχκ. Ο ακηίζημζπμξ υιςξ ιφεμξ ηδξ αήηηδηδξ Ηζπαληθήο Αξκάδαο δζαθφεδηε ημ 1588, υηακ μ ζζπακζηυξ ζηυθμξ, πμο ανζζηυηακ ζηδ Μάβπδ βζα κα ηαηαπμθειήζεζ ηδ ανεηακζηή πεζναηεία, ηαηαζηνάθδηε απυ ημκ ακηίζημζπμ αββθζηυ ηαζ απυ ηδκ ηνζηοιία πμο λέζπαζε εηεί. Ζ Πνξηνγαιία: Πανά ηδ ιζηνή ηδξ έηηαζδ, θυβς ηςκ ηηήζεχκ ηδξ ζηδκ Ώιενζηή, Ώζία ηαζ Ώθνζηή, δ Πμνημβαθία ήηακ ιζα ζζπονή πχνα. Σμ 1580, εκχεδηε δζα ηςκ υπθςκ ιε ηδκ Εζπακία ημο Φζθίππμο ΐ’. Δ έκςζδ αοηή ηνάηδζε ςξ ημ 1640 υηακ μζ Πμνημβάθμζ λεζδηχεδηακ ηαζ ακαηήνολακ ααζζθζά ημοξ ημκ Ησάλλε Γ’. Δ ακελανηδζία ηδξ ακαβκςνίζηδηε αιέζςξ απυ ηδκ Ώββθία ηαζ ηδ Γαθθία, εκχ δ Εζπακία πνμπχνδζε ζηδκ ακαβκχνζζή ηδξ ιεηά απυ 125 πνυκζα. 445
Ζ Απζηξία: Δ Ώβία Ρςιασηή Ώοημηναημνία (μ υνμξ αοηυξ δζαηδνήεδηε ςξ ημ 1806, αθθά πμθφ πνζκ, ζηδκ ημζκή ζοκείδδζδ είπε οπμηαηαζηαεεί ιε ημκ υνμ Απζηξία), ζηδκ μπμία δβεηζηυ νυθμ έπαζγε δ Ώοζηνία, ήηακ ζηδκ πναβιαηζηυηδηα έκα ζοκμκεφθεοια ηναηζδίςκ, πνζβηζπάηςκ ηαζ πυθεςκ, πνμηεζηακηζηχκ ηαζ ηαεμθζηχκ. ηακ ημ 1273, μζ Γενιακμί εηθέηημνεξ, ακάδεζλακ ααζζθζά ημκ Ρνδφιθν Α’ ησλ Αςβνχξγσλ, εβηαζκίαζακ ιζα ιαηνυπνμκδ ηαζ ηαεμνζζηζηή βζα ηδκ Βονχπδ ηαζ ηδκ ίδζα ηδκ Ώοζηνία ζπέζδ, πμο ηνάηδζε βζα 6,5 αζχκεξ, ςξ ημ ηέθμξ ημο Ώ’ Παβημζιίμο Πμθέιμο ημ 1918. Σμ 1477, μ δζάδμπμξ ημο ενυκμο ηαζ ανβυηενα αοημηνάημναξ Μαμηκηιηαλφο Α’, πακηνεφηδηε ηδκ ηυνδ ημο Αμφηα ηδξ ΐμονβμοκδίαξ Καξφινπ ηνπ Φαιαθξνχ, Μαξία. Έηζζ πνμζηέεδηακ ζηζξ ηηήζεζξ ημοξ ζηέιιαημξ, δ ΐμονβμοκδία ηαζ μζ Κάης Υχνεξ. Ο βζμξ ημο Μαλζιζθζακμφ, Φίιηππνο ν Χξαίνο πακηνεφηδηε ηδκ ηυνδ ηδξ Εζααέθθαξ ηαζ ημο Φενδζκάκδμο ηδξ Εζπακίαξ, ηδκ Ησάλλα ηελ Σξειή ηαζ ααζίθερε ηαζ ςξ μ πνχημξ Ώραμφνβμξ δβειυκαξ ηδξ Εζπακίαξ Φίθζππμξ Ώ’. Ο βζμξ ημοξ ζηέθεδηε ημ 1516 ςξ Κάξνινο Α’ ααζζθζάξ ηδξ Εζπακίαξ (Carlos), πμο πενζθάιαακε επίζδξ ηζξ ηηήζεζξ ηδξ ζηεθίαξ, ηδξ ανδδκίαξ ηαζ ηδξ Νάπμθδξ ηαζ ημ 1519 ςξ Κάξνινο Δ’ (Karl) αοημηνάημναξ ηδξ Ώβίαξ Ρςιασηήξ Ώοημηναημνίαξ ηαζ έβζκε δβειυκαξ 26 εηαημιιονίςκ οπδηυςκ ηδξ Βονχπδξ ηαζ ανηεηχκ άθθςκ ηςκ οπενπυκηζςκ ηηήζεςκ! Σμ 1564, οπμπνεχεδηε κα παναζηδεεί απυ ημ αοζηνζαηυ ηιήια ηδξ αοημηναημνίαξ ηαζ ημκ δζαδέπεδηε μ αδεθθυξ ημο Φεξδηλάλδνο Α’, μ μπμίμξ ζοκέδεζε ημ υκμιά ημο ιε ηζξ δομ επζηοπδιέκεξ απμηνμφζεζξ ηςκ Σμφνηςκ ημο μοθεσιάκ ημο Μεβαθμπνεπμφξ εκακηίμκ ηδξ ΐζέκκδξ, ημ 1529 ηαζ ημ 1532. Σμ ζζπακζηυ ηιήια ακέθααε μ βζμξ ημο Φίθζππμξ ΐ’. Σμ 1608 ηα πνμηεζηακηζηά ηναηίδζα ζοβηνυηδζακ ηδκ Δπαγγειηθή Έλσζε οπυ ημκ Βηθέηημνα ημο Παθαηζκάημο, Φξεηδεξίθν Γ’ ηαζ ζε απάκηδζδ ημκ επυιεκμ πνυκμ, ηα ακηίζημζπα ηαεμθζηά ζοβηνυηδζακ ηδκ Καζνιηθή Λίγθα, οπυ ημκ Αμφηα ηδξ ΐαοανίαξ Μαμηκηιηαλφ Α’. Δ Ώοζηνία ηςκ Ώραμφνβςκ, ήηακ ζηδ ιεβάθδ πθεζμρδθία ηδξ Καεμθζηή, υιςξ ζηδκ οπυ ημκ έθεβπυ ηδξ ΐμδιία πθεζμρδθμφζακ μζ Πνμηεζηάκηεξ. ηακ ημ 1617, μ θακαηζηυξ ηαεμθζηυξ Φενδζκάκδμξ έβζκε ααζζθζάξ ηδξ ΐμδιίαξ, μζ πνμηεζηάκηεξ πμθίηεξ ηδξ Πνάβαξ, πέηαλακ απυ ημ πανάεονμ ημοξ Ρςιαζμηαεμθζημφξ δβέηεξ ηαζ ελέθελακ ααζζθζά ημοξ ημκ Φνεζδενίημ Β’. Μεηά ηνεζξ ιένεξ μ Φενδζκάκδμξ έβζκε αοημηνάημναξ ηδξ Ώβίαξ Ρςιασηήξ Ώοημηναημνίαξ ςξ Φεξδηλάλδνο Β’ ηαζ άνπζζε ηζξ πνμεημζιαζίεξ βζα επακαθένεζ ηδκ ΐμδιία οπυ ημκ έθεβπμ ηςκ Ώραμφνβςκ. Έηζζ άνπζζε μ ‘Σξηαθνληαεηήο πφιεκνο’, έκαξ ζπεδυκ πακεονςπασηυξ πυθειμξ, ζημκ μπμίμ ειπθέπηδηακ ηα βενιακζηά ηνάηδ, δ Οθθακδία, δ Γαθθία, δ Ώββθία, δ Εζπακία, δ Αακία ηαζ δ μοδδία. Ο πυθειμξ ήηακ αζιαηδνυηαημξ, μ πθδεοζιυξ ηδξ αοημηναημνίαξ ιεζχεδηε απυ ηα 22 ζηα 17 εηαημιιφνζα ηαζ υθδ δ Κεκηνζηή Βονχπδ βκχνζζε ηδ ιεβαθφηενδ ηαηαζηνμθή ηδξ ζζημνίαξ ηδξ απυ ηδκ επμπή ηςκ επζδνμιχκ ηςκ Μμββυθςκ. Σεθζηά ημ 1648 οπμβνάθηδηε δ πλζήθε ηεο Βεζηθαιίαο ιε ηδκ μπμία δ μοδδία ηένδζγε μνζζιέκα εδάθδ ζηζξ βενιακζηέξ αηηέξ ηδξ ΐαθηζηήξ, δ Γαθθία είπε ιζηνά εδαθζηά ηένδδ ζηδ Γενιακία, δ Βθαεηία ηαζ μζ Κάης Υχνεξ έβζκακ ακελάνηδηεξ, υιςξ υθεζθακ πίζηδ ζημκ αοημηνάημνα ηαζ ακαβκςνίζηδηε δ ενδζηεοηζηή εθεοεενία (εηηυξ ηςκ εδαθχκ ηδξ Ώοζηνίαξ ηαζ ΐμδιίαξ).
446
Βπί ηδξ ααζζθείαξ ημο Λενπφιδνπ Α’ (1658-1706), μζ Οφββνμζ βζα πνχηδ θμνά ακαβκχνζζακ ημο Ώραμφνβμοξ ςξ δβειυκεξ ημοξ. Βπίζδξ μζ Σμφνημζ απμηνμφζηδηακ μνζζηζηά πνμ ηδξ ΐζέκκδξ ημ 1683. Σμ 1701 ζδνφεδηε ημ ααζίθεζμ ηδξ Πνςζίαξ πμο επέδναζε ηαεμνζζηζηά ζηδ βενιακζηή ζζημνία. Οζ ζοκεπείξ ζοβηνμφζεζξ ιε ηδ Γαθθία, ηαζ μ Πυθειμξ ηδξ Εζπακζηήξ Αζαδμπήξ (1701-1714), είπακ ςξ απμηέθεζια ηδκ παναίηδζδ ηςκ Ώραμφνβςκ απυ ηάεε δζεηδίηδζδ επί ημο ζζπακζημφ ενυκμο, αθθά ηαζ ηδκ πνμζάνηδζδ ημο ΐεθβίμο ζημ αοζηνζαηυ ζηέιια. Οη Κάησ Υψξεο: Οζ πυθεζξ ηςκ Κάης Υςνχκ ήηακ απυ ηζξ πζμ εοδιενμφζεξ ηδξ Βονχπδξ, θυβς ηδξ ακαπηοβιέκδξ καοηζθίαξ ηαζ ημο ειπμνίμο. Ο πνμηεζηακηζζιυξ (ζδίςξ μ ηαθαζκζζιυξ) είπε επζηναηήζεζ εηεί πνμηαθχκηαξ ηδκ ακηίδναζδ ημο Φηιίππνπ Β’ ηδξ Εζπακίαξ, ζημ ζηέιια ηδξ μπμίαξ ακήηακ μζ Κάης Υχνεξ. Δ επαπεήξ θμνμθμβία πμο επέααθε μ Φίθζππμξ, αθθά ηαζ μζ ακίηακμζ Εζπακμί ηοαενκήηεξ, πνμηαθμφζακ ζοκεπείξ ελεβένζεζξ ηςκ Οθθακδχκ, μζ μπμίεξ ακηζιεηςπίζηδηακ ιε απίζηεοηδξ αβνζυηδηαξ ζθαβέξ. ιςξ μζ ελεβένζεζξ ηςκ Οθθακδχκ ζοκεπίζηδηακ ηαζ ημ 1579, μζ αυνεζεξ επανπίεξ ηςκ Κάης Υςνχκ ακαηήνολακ ηδκ ακελανηδζία ημοξ ηαζ επέθελακ ςξ πνχημ ηοαενκήηδ ημοξ ημ Γνπιηέικν ηεο Οξάγγεο (1650-1702), μ μπμίμξ ανβυηενα έβζκε ααζζθζάξ ηδξ Ώββθίαξ. Δ Εζπακία ζοκέπζζε ηζξ πμθειζηέξ επζπεζνήζεζξ βζα 80 αηυια πνυκζα, υηακ ημ 1648, ελακηθδιέκδ πθέμκ μζημκμιζηά, οπμπνεχεδηε κα ακαβκςνίζεζ ηδκ ακελανηδζία ηςκ Κάης Υςνχκ. Οζ Οθθακδμί εαθαζζμπυνμζ πνςηαβςκίζηδζακ ζηζξ απμζηζαηή δζείζδοζδ ηδξ πχναξ ημοξ ζηδκ Ώθνζηή ηαζ ηδκ Ώζία. Ζ νπεδία: Με ηδ οκεήηδ ηδξ ΐεζηθαθίαξ, δ μοδδία ηένδζζε ζδιακηζηά εδάθδ ζηδ ΐαθηζηή ηαζ ήηακ έκα ιεβάθμ ηνάημξ πμο ηάθοπηε ηαζ ηζξ ζδιενζκέξ Φζκθακδία, Βζεμκία ηαζ Λεημκία. Ζ Γαλία : Ώπυ ηα ιέζα ημο 15μο αζχκα ςξ ημ 1814, ημ ΐαζίθεζμ ηδξ Αακίαξ ήηακ εκζαίμ ιε ηδ Νμναδβία. ιςξ ιε ηδ βεζημκζηή μοδδία οπήνπακ ζοκεπείξ πνμζηνζαέξ ηαζ πυθειμζ. Βπί ηδξ ααζζθείαξ ημο Υξηζηηαλνχ Γ’ (1534-1550) δ ενδζηεοηζηή ιεηαννφειζζδ ενζάιαεοζε ζηδ Αακία, δ μπμία είκαζ δ πνχηδ πχνα πμο μ θμοεδνακζζιυξ έβζκε δ επίζδιδ ενδζηεία ηδξ. Δ αιφεδηδ πενζμοζία ηδξ Καεμθζηήξ Βηηθδζίαξ ηαηαζπέεδηε. Ζ Ηηαιία: Δ ζηαθζηή πενζυκδζμξ ελαημθμφεδζε κα είκαζ δζαζνειέκδ. Δ κυηζα Εηαθία, δ ζηεθία, δ ανδδκία ηαζ έκα ιζηνυ ηιήια ημο αμννά, ήηακ οπυ ζζπακζηή ηαημπή. Σμ ηέκηνμ εθεβπυηακ απυ ημκ Πάπα, ζδιακηζηέξ αυνεζεξ επανπίεξ ακήηακ ζηδκ Ώοζηνία ηαζ ιυκμ δ Βελεηηθή Γεκνθξαηία ελαημθμοεμφζε κα είκαζ ακελάνηδημ ζηαθζηυ ηνάημξ. Δ ΐεκεηία, ιεηά ηζξ Μεβάθεξ Ώκαηαθφρεζξ είδε ηδκ ζζπφ ηδξ κα θείκεζ. Βίπε αηυια ηηήζεζξ ζηδ Ααθιαηία ηαζ ηδκ Κνήηδ, αθθά πανά ηδκ ζδιακηζηή ηδξ ζοιιεημπή ζηδ Ναοιαπία ηδξ Ναοπάηημο, έπαζε μνζζηζηά ηδκ Κφπνμ απυ ημοξ Οεςιακμφξ. Σεθζηά ηαζ δ Κνήηδ πάεδηε ημ 1669. Οζ ΐεκεημί υιςξ ήηακ πεζζιαηάνδδεξ. Σμ 1684 εζζέααθακ ζηδκ Πεθμπυκκδζμ ηαζ ηαηέθααακ ηάπμζα ηιήιαηά ηδξ. Πνμπχνδζακ ηαζ ιέπνζ ηδκ Ώηηζηή ηαζ ημ 1687, ήηακ δ πνμκζά ιζαξ πνιηηηζηηθήο ηξαγσδίαο. Οζ ΐεκεημί αμιαάνδζζακ ηδκ Ώηνυπμθδ ηδξ Ώεήκαξ, ζηδκ μπμία μζ Οεςιακμί είπακ απμεδηεφζεζ ιπανμφηζ! Μζα αεκεηζζάκζηδ αυιαα πηφπδζε ηδκ ιπανμοηαπμεήηδ ηαζ μ Πανεεκχκαξ, πμο είπε δζαηδνδεεί άεζηημξ βζα 2000 πνυκζα, έβζκε έκαξ ζςνυξ ενεζπίςκ.
447
Ζ Ρσζία: Σμ 1533, μ Εαάκ Α’, έβζκε Μεβάθμξ Αμφηαξ ηδξ Μυζπαξ ηαζ ημ 1547, ήηακ μ πνχημξ πμο πνδζζιμπμίδζε ημκ ηίηθμ ημο Σζάνμο (απυ ημ θαηζκζηυ θαίζαξ) ηδξ Ρςζίαξ. ηδκ ζζημνία έιεζκε ςξ μ Ηβάλ Γ’ ν Σξνκεξόο.
Ο Ηβάλ Γ’ ν Σξνκεξόο (1530-1584) Ο Ηβάλ γηνο ηνπ Βαζηιείνπ Γ’, αλέβεθε ζην ζξφλν ζε ειηθία ηξηψλ εηψλ θαη ηελ επηηξνπεία ηνπ αλέιαβε ε κεηέξα ηνπ Έιελα θαη κεηά ην ζάλαηφ ηεο, νη ζπγγελείο ηεο βνγηάξνη (Ρψζνη θενπδάξρεο, ε παιηά θιεξνλνκηθή αξηζηνθξαηία). Ζ ζθιεξή ζηάζε ησλ βνγηάξσλ, πξνο ηνλ Ηβάλ θαη νη κεηαμχ ηνπο έξηδεο, δεκηνχξγεζαλ ηξαπκαηηθέο εκπεηξίεο ζην λεαξφ Μεγάιν Γνχθα, νη νπνίεο ζπλέβαιαλ ζην κίζνο πνπ έηξεθε πάληα γηα ηνπο βνγηάξνπο, φπσο θαη ζηελ πλεπκαηηθή ηνπ αζηάζεηα. Λέγεηαη φηη (ηζάξνο πηα), κεηαμχ άιισλ σκνηήησλ πνπ δηέπξαηηε, πέηαγε γάηεο θαη ζθχινπο απφ ην παξάζπξν ηνπ Κξεκιίλνπ. Σν 1544 αλαθεξχρζεθε ηζάξνο ηεο Ρσζίαο. Σα πξψηα ρξφληα ηεο βαζηιείαο ηνπ ήηαλ εηξεληθά, ν λεαξφο εγεκφλαο πξνρψξεζε ζε ήπηεο κεηαξξπζκίζεηο θαη πήξε κέηξα εθζπγρξνληζκνχ ηεο ρψξαο. Αλαζεψξεζε ηνλ αζηηθφ θψδηθα, εηζήγαγε ηελ ηππνγξαθία, έθηηαμε ηαθηηθφ ζηξαηφ κε ππξνβφια φπια θαη δεκηνχξγεζε έλα είδνο θνηλνβνπιίνπ, ην πκβνχιην ησλ Δπγελψλ. Οη επγελείο απηνί δηνξίδνληαλ απφ ηνλ ίδην θαη καδί κε ηελ αλεξρφκελε αζηηθή ηάμε θαη ηνπο εκπφξνπο, απνηέιεζαλ ην βαζηθφ ζηήξηγκα ηεο εμνπζίαο ηνπ. Έδσζε έκθαζε ζηελ ελφηεηα θαη ην απηνθέθαιν (απφ ην Παηξηαξρείν ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο) ηεο Ρσζηθήο Οξζφδνμεο Δθθιεζίαο θαη επέβαιε εληαίν ηειεηνπξγηθφ θαη εθθιεζηαζηηθνχο θαλφλεο. Δλίζρπζε ηελ θεληξηθή απηνθξαηνξηθή εμνπζία, πνπ απνδπλάκσζε ηελ ηζρχ ησλ βνγηάξσλ πξνο ηνπο νπνίνπο ήηαλ ηδηαίηεξα ζθιεξφο. Σν 1552 θαηάθεξε λα ζπληξίςεη ην Υαλάην ηνπ Καδάλ θαη λα πξνζαξηήζεη ηελ πεξηνρή ηνπ ζηε Ρσζία. Δηο αλάκλεζε ηεο λίθεο ηνπ αλήγεηξε ζην Κξεκιίλν ηνλ θαζεδξηθφ λαφ ηνπ Αγίνπ Βαζηιείνπ. Τπάξρεη ν κχζνο φηη ν Ηβάλ εληππσζηαζκέλνο απφ ην πεξίιακπξν νηθνδφκεκα, ηχθισζε ηνπο αξρηηέθηνλεο πνπ ην δεκηνχξγεζαλ, ψζηε λα κελ κπνξέζνπλ λα ζρεδηάζνπλ ζην κέιινλ θάηη παξφκνην. Δπίζεο θαηέιπζε ην Υαλάην ηνπ Αζηαράλ θαη θαηάζηξεςε ηε κεγαιχηεξε αγνξά ζθιάβσλ ζην Βφιγα. ηαλ νη Πνισλνί θαη νη Γεξκαλνί δελ επέηξεςαλ ζηε Ρσζία λα αλνίμεη ιηκάλη ζηε Βαιηηθή, ζπλεξγάζηεθε κε ηελ Αγγιία θαη άλνημε γηα ηνπο λαπηηθνχο ηεο ην ιηκάλη ηνπ Αξραγγέινπ, ζην Αξθηηθφ Χθεαλφ. Ζ αιιαγή ζηε ζπκπεξηθνξά ηνπ Ηβάλ ζπλδέεηαη ρξνληθά κε ηνλ ζάλαην ηεο πξψηεο γπλαίθαο ηνπ Αλαζηαζίαο θαη βαξχηαηε αζζέλεηα πνπ έθεξε ηνλ ίδην ζηα πξφζπξα ηνπ ζαλάηνπ, ην 1553. Τπνςηάζηεθε φηη νη βνγηάξνη είραλ δειεηεξηάζεη ηε γπλαίθα ηνπ θαη ζπλσκνηνχζαλ λα αλεβάζνπλ ζην ζξφλν ηνλ μάδεξθφ ηνπ Βιαδίκεξν. Εήηεζε απφ ηνπο βνγηάξνπο λα νξθηζηνχλ πίζηε ζην γην ηνπ θαη δηάδνρν. ζνη απφ απηνχο, πνληάξνληαο ζηελ εχζξαπζηε πγεία ηνπ αξλήζεθαλ, ζαλαηψζεθαλ ακέζσο. Σν θχκα ησλ εθθαζαξίζεσλ παξέζπξε θαη αξθεηνχο αζψνπο φκσο ν Μεηξνπνιίηεο Φίιηππνο. Σν 1558 μέζπαζε πφιεκνο κε ηνπο Πνισλνχο θαη ηνπο Σεχηνλεο Ηππφηεο πνπ θαηείραλ ηηο ρψξεο ηεο Βαιηηθήο. Ο πφιεκνο απηφο πνπ νλνκάζηεθε 448
Ληβνληθφο δηάξθεζε 24 ρξφληα, αιιά ν Ηβάλ δελ θαηάθεξε θαη πάιη λα απνθηήζεη πξφζβαζε ζηε Βαιηηθή. Δθείλα ηα ρξφληα ελέζθεςαλ μεξαζία θαη ιηκφο θαη ε ηηκή ηνπ ζηαξηνχ δεθαπιαζηάζηεθε. Μηα επηδεκία παλνχθιαο ζθφησζε ρηιηάδεο θαηνίθνπο ηνπ Νφβγθνξνλη θαη ζηε ζπλέρεηα ζηε Μφζρα φπνπ πέζαηλαλ 6001000 άλζξσπνη ηελ εκέξα. ια απηά νδήγεζαλ ηνλ Ηβάλ ζηα πξφζπξα παξαθξνζχλεο. Πεξλνχζε απφ παξνμπζκφ νξγήο ζηηο πξνζεπρέο θαη ηηο λεζηείεο. ε έλα μέζπαζκά ηνπ θαηά ηεο πινχζηα πφιεο ηνπ Νφβγθνξνλη, ν Ηβάλ δηέηαμε ηε ζθαγή ησλ θαηνίθσλ ηεο. ηε θαγή ηνπ Νφβγθνξνλη ηνπ 1570, 30-40 ρηιηάδεο θάηνηθνη εμνληψζεθαλ θαη ε πφιε δελ ζπλήιζε πνηέ πηα ζπλήιζε νηθνλνκηθά. Σν 1581, ν Ηβάλ ρηχπεζε ηελ έγθπν λχθε ηνπ γηαηί δελ ήηαλ ληπκέλε ζεκλά, κε απνηέιεζκα απηή λα ράζεη ην παηδί ηεο. ηαλ ν γηνο ηνπ (νλνκαδφηαλ θη απηφο Ηβάλ), ηνπ δήηεζε εμεγήζεηο, ν Ηβάλ ηνλ ρηχπεζε ζην θεθάιη κε έλα αηρκεξφ φξγαλν θαη άζειά ηνπ, ηνλ ζθφησζε. Πέζαλε ην 1584 παίδνληαο κηα παξηίδα ζθάθη κε ηνλ ζχκβνπιφ ηνπ Μπφγληαλ Μπέιζθη. Λέγεηαη φηη ηνλ δειεηεξίαζαλ ν Μπφξηο Γθνληνχλσθ (αξγφηεξα, ην 1598 έγηλε ηζάξνο) θαη ν Μπέιζθη, φηαλ ν Ηβάλ απνπεηξάζεθε λα βηάζεη ηελ αδειθή ηνπ πξψηνπ θαη ζχδπγν ηνπ δεχηεξνπ. Ο Ηβάλ φκσο, έκεηλε ζηελ Ηζηνξία σο ν εγεκφλαο πνπ έθαλε ην θξάηνο ηνπ κηα ζεβαζηή ζχγρξνλε επξσπατθή απηνθξαηνξία εηζάγνληαο κεηαξξπζκηζηηθέο θαηλνηνκίεο. Δίρε θάλεη πξφηαζε γάκνπ ζηε βαζίιηζζα ηεο Αγγιίαο Διηζάβεη Α’ πνπ φκσο απνξξίθζεθε. Αξγφηεξα ν Μπέξλαλη σ είπε φηη, αλ γηλφηαλ απηφο ν αηαίξηαζηνο γάκνο, πνιχ γξήγνξα ν Ηβάλ ν Σξνκεξφο ζα γηλφηαλ Ηβάλ ν Σξνκνθξαηεκέλνο!
Μεηά ημκ Εαάκ αημθμφεδζακ ακίηακμζ δβειυκεξ ηαζ μζ μοδδμί ιε ημοξ Πμθςκμφξ ανήηακ εοηαζνία κα εζζαάθμοκ ζηδ Ρςζία. Σμ 1610 μζ Πμθςκμί οπυ ημκ ηγηκνχλδν Α’ ιπήηακ ζηδ Μυζπα ηαζ ηαηέθααακ ημ Κνειθίκμ. Ο βζμξ ημο Πμθςκμφ ααζζθζά, Βιαδίζιανο ακαηδνφπεδηε ηζάνμξ ηδξ Ρςζίαξ. ιςξ ζφκημια μζ Ρχζμζ ελεβένεδηακ ηαζ ηαηάζθαλακ υζμοξ Πμθςκμφξ δεκ πνυθααακ κα ημ ζηάζμοκ. Ο Μηραήι Ρνκαλφθ (1597-1645), ελεθέβδ κέμξ ηζάνμξ, εβηαζκζάγμκηαξ ηδ δοκαζηεία πμο έιεζκε ζημ νςζζηυ ενυκμ ςξ ημ 1917. Οζ Ρχζμζ ςξ ημ 1637, έθεαζακ ςξ ζημ Βζνδκζηυ Χηεακυ ηαηαθαιαάκμκηαξ υθδ ηδ ζαδνία. Ώπυ ηυηε δ Ρςζία παναιέκεζ δ πζμ εηηεηαιέκδ πχνα ημο ηυζιμο. Ζ Γαιιία: Ώπυ ημ ηέθμξ ημο 15μο ςξ ηα ιέζα ημο 16μο αζχκα δ Γαθθία ανζζηυηακ ζε ζοκεπείξ πμθέιμοξ ιε ηδκ Εζπακία ηαζ ηδκ Ώοζηνία ηςκ Ώραμφνβςκ βζα ηδκ ηονζανπία ηςκ πυθεςκ ηδξ ΐυνεζαξ Εηαθίαξ ηαζ ηδξ Νάπμθδξ. Οζ πυθειμζ αοημί πςνίξ μοζζαζηζηυ απμηέθεζια, απμδοκάιςζακ μζημκμιζηά ημοξ ακηζπάθμοξ ηαζ ηονίςξ ηδκ Εζπακία, πμο έπαρε πζα κα παίγεζ πνςηαβςκζζηζηυ νυθμ ζηα εονςπασηά πνάβιαηα. Ο ααζζθζάξ Λνπδνβίθνο ΗΓ’ (1601-1643), είπε ηδκ εοζηνμθία κα επζθέλεζ βζα ζφιαμοθυ ημο, ημκ ζηακυηαημ πμθζηζηυ ηαζ ηθδνζηυ, θαξδηλάιην Ρηζειηέ (15851642). Ο Ρζζεθζέ ηαηαβυηακ απυ επανπζαηή μζημβέκεζα εοβεκχκ ηαζ βνήβμνα έβζκε επίζημπμξ Λοζυκ ζηδ αμνεζμδοηζηή Γαθθία. ηακ εηπνμζχπδζε ηδκ ηάλδ ηςκ ηθδνζηχκ ζημ Κμζκμαμφθζμ, έβζκε εοκμμφιεκμξ ηδξ ακηζααζίθζζζαξ Μαξίαο ησλ Μεδίθσλ ηαζ πκεοιαηζηυξ ηδξ ααζίθζζζαξ (ζογφβμο ημο ακήθζημο ααζζθζά Λμοδμαίημο ΕΓ’) Άλλαο ηεο Απζηξηαθήο. Ώκέθααε ηζξ βναιιαηείεξ (οπμονβεία) Πμθέιμο ηαζ Βλςηενζηχκ, ζηδ ζοκέπεζα έβζκε ηανδζκάθζμξ ηαζ ημ 1624, μ ααζζθζάξ
449
ημκ δζυνζζε βναιιαηέα Βιπμνίμο ηαζ Ναοηζημφ ηαζ αιέζςξ ιεηά πνυεδνμ ημο ακαηημαμοθίμο (πνςεοπμονβυ). Ώκηζιεηχπζζε ημοξ πνμηεζηάκηεξ Οοβεκυημοξ, ημοξ μπμίμοξ εεςνμφζε δδιμηναηζημφξ ηαζ απεζθή βζα ημ ηαεεζηχξ. Καηάθενε κα πεηφπεζ ηδκ πανάδμζδ ηδξ ηονζυηενδξ πυθδξ πμο έθεβπακ, ηδξ Λα Ρμζέθ ηαζ αιέζςξ ιεηά μ ααζζθζάξ ελέδςζε δζάηαβια ιε ημ μπμίμ, εκχ δζαηήνοζζε ηδκ ακελζενδζηία, ζηενμφζε απυ ημοξ Οοβεκυημοξ ηα πμθζηζηά ημοξ δζηαζχιαηά. Βπίζδξ έπμκηαξ πάκηα ζηυπμ ηδκ εκυηδηα ημο ηνάημοξ οπυ ημκ ααζζθζά, πενζυνζζε ηα δζηαζχιαηα ηςκ εοβεκχκ, πανά ηζξ ζθμδνέξ ακηζδνάζεζξ ημοξ. Ώκ ηαζ ήηακ θακαηζηυξ ηαεμθζηυξ, δεκ δίζηαζε κα ζοιιαπήζεζ, ηαηά ηδ δζάνηεζα ημο Σνζαημκηαεημφξ Πμθέιμο, ιε ημοξ πνμηεζηάκηεξ ηδξ Γενιακίαξ, μοδδίαξ ηαζ Οθθακδίαξ ηαηά ηςκ Ώραμφνβςκ ηδξ Ώοζηνίαξ ηαζ ηδξ Εζπακίαξ, θένκμκηαξ ηδ Γαθθία δβέηζδα δφκαιδ ηδξ Βονχπδξ. ημ εκενβδηζηυ ημο Ρζζεθζέ, μ μπμίμξ οπήνλε πνμζηάηδξ ηςκ βαθθζηχκ Γναιιάηςκ ηαηαβνάθεηαζ δ ίδνοζδ ηδξ Γαθθζηήξ Ώηαδδιίαξ ηαζ δ ακμζημδυιδζδ ημο Πακεπζζηδιίμο ηδξ μναυκκδξ. Πνζκ πεεάκεζ μκυιαζε έκα άθθμ ηθδνζηυ ζηδ εέζδ ημο, ημκ ηανδζκάθζμ Μαδαξέλ. Ο Λμοδμαίημξ ΕΓ’ πέεακε ημκ επυιεκμ πνυκμ. Σμκ δζαδέπεδηε μ βζμξ ημο Λνπδνβίθνο ΗΓ’ (Luis XIV, 1638-1715) μ Βαζηιηάο Ήιηνο. ΐαζίθερε επί 73 πνυκζα πζζηεφμκηαξ υηζ είκαζ μ εηπνυζςπμξ ημο Θεμφ επί ηδξ Γδξ. Πενζυνζζε ηδκ δφκαιδ ηςκ ημζκμαμοθίςκ ηαζ ηςκ δδιμηναηζηχκ ηαζ ακφρςζε ημ εεζιυ ηδξ ααζζθείαξ οπενάκς ηςκ κυιςκ. Δ θνάζδ ημο Σν θξάηνο είκαη εγψ! (L’etat, c’est moi) έιεζκε ζζημνζηή. Καηά ηδ δζάνηεζα ηδξ ααζζθείαξ ημο δ Γαθθία έβζκε δ πζμ μζημκμιζηά ζζπονή πχνα ηδξ Βονχπδξ. Ο ειπμνζηυξ ηαζ πμθειζηυξ ζηυθμξ ηδξ ακαπηφπεδηε ηυζμ, πμο ζοκαβςκζγυηακ ιυκμ ημκ ανεηακζηυ. Δ αζμιδπακία ακαπηφπεδηε ηαζ βζα ηδκ ηάθορδ ηςκ ακαβηχκ ηδξ ζε ενβαηζηά πένζα, ηαθμφζε ημοξ ηαθφηενμοξ ενβάηεξ ηαζ ηεπκίηεξ ηδξ Βονχπδξ. Φοζζηά ακαπηφπεδηε ηαζ ημ δζεεκέξ ειπυνζμ ηαζ ηα βαθθζηά ηανάαζα ιεηέθενακ πνμσυκηα ζε υθα ηα θζιάκζα ηδξ Γδξ. Ο Λμοδμαίημξ επίζδξ πνμχεδζε ηδκ επέηηαζδ ηςκ απμζηζχκ ζημκ Κακαδά, ηδ Λμοσγζάκα (μκμιάζηδηε έηζζ πνμξ ηζιήκ ημο ααζζθζά), ηδ Μαδαβαζηάνδ ηαζ ηδκ Εκδία. Δ ααζζθεία ημο Λμοδμαίημο ζδιαδεφηδηε απυ ηδκ ιεβάθδ άκεδζδ ηςκ βναιιάηςκ ηαζ ηςκ ηεπκχκ. Μεβάθα μκυιαηα παβηυζιζαξ αηηζκμαμθίαξ υπςξ μ Καξηέζηνο, μ Βνιηαίξνο, μ Ραθίλαο, μ Μνιηέξνο, μ Κνξλέτγ (Κμνκήθζμξ) ηαζ άθθμζ, αθθά ηαζ δ ακάπηολδ ηδξ γςβναθζηήξ ηδξ βθοπηζηήξ, ηδξ ιμοζζηήξ, ημο εεάηνμο, ηςκ επζζηδιχκ ηαζ ηδξ ανπζηεηημκζηήξ, έθενακ ηδ Γαθθία ζηδκ πκεοιαηζηή πνςημπμνία ηδξ Βονχπδξ ηαζ ηα βαθθζηά έβζκακ δ βθχζζα ημο πκεφιαημξ ζε υθδ ηδκ ήπεζνμ. Εδνφεδηακ μζ Ώηαδδιίεξ Γθοπηζηήξ ηαζ Γςβναθζηήξ, ηδξ Ώνπζηεηημκζηήξ ηαζ ηςκ Βπζζηδιχκ. Σμ 1682, ημ ακάηημνμ ηςκ ΐενζαθθζχκ έβζκε δ έδνα ηςκ ααζζθέςκ ηδξ Γαθθίαξ. Βίκαζ ημ ιεβαθφηενμ ηαζ πμθοηεθέζηενμ ηδξ Βονχπδξ, έκα ανζζημφνβδια ανπζηεηημκζηήξ. Σα πάκηα είκαζ απυ πνοζυ, ιάνιανμ ηαζ ηνφζηαθθμ, εκχ είκαζ πακημφ δζαημζιδιέκμ ιε ημζπμβναθίεξ, αβάθιαηα ηαζ πίκαηεξ γςβναθζηήξ. Δ ζοκμθζηή έηηαζδ ημο ακαηηυνμο είκαζ 70000 ι2 ηαζ δζαεέηεζ 700 δςιάηζα. Δ Αίζνπζα ησλ Καηφπηξσλ είκαζ έκαξ ηενάζηζμξ δζάδνμιμξ 75 ιέηνςκ ιε πζθζάδεξ ηνφζηαθθα, ηαενέθηεξ ηαζ πνοζά ηενζά πμο θχηζγακ ηζξ πακάηνζαεξ δελζχζεζξ ημο δβειυκα. Σμ ακάηημνμ πθαζζίςκε έκαξ ηενάζηζμξ ηαζ πακέιμνθμξ ηήπμξ έηηαζδξ 800 εηηανίςκ ιε ζζκηνζαάκζα ηαζ ηακάθζα.
450
Σμ πνμζςκφιζμ Βαζηιηάο Ήιηνο ημο απμκειήεδηε βζα ηδκ ελαζνεηζηή ιεβαθμπνέπεζα ηςκ ακαηηυνςκ, αθθά ηαζ ηςκ ειθακίζεςκ ημο ίδζμο, ηδξ μζημβέκεζάξ ημο ηαζ ηςκ αοθζηχκ. Σα ημζημφιζα ημο θμνηςιέκα δζαιάκηζα ηαζ πέηνεξ ηυζηζγακ αιφεδηα πμζά. Οζ δελζχζεζξ βζα εηαημκηάδεξ ηαζ πζθζάδεξ άημια, πμο ζοκμδεφμκηακ απυ απίζηεοηδ επίδεζλδ πθμφημο ηαζ ζπαηάθδξ, ηα ηοπενά παζπκίδζα πμο παίγμκηακ αζηνμκμιζηά πμζά ηαζ ηα δβειμκζηά δχνα ημο ααζζθζά βμκάηζζακ ζηδκ ηονζμθελία ηδκ βαθθζηή μζημκμιία ηα ηεθεοηαία πνυκζα ηδξ ααζζθείαξ ημο. Ο Λμοδμαίημξ απέηηδζε δεηαεπηά παζδζά, απυ ηα μπμία ηα έλζ κυιζια, ιςξ αηφπδζε κα δεζ υθα ηα παζδζά ηαζ ηα εββυκζα ημο κα πεεαίκμοκ έκα-έκα. Σμ δζαδέπεδηε μ δζζέββμκυξ ημο Λνπδνβίθνο ΗΔ’ (1715-1774). Ζ Αγγιία: Σμ 1509 ζηέθεδηε ααζζθζάξ ηδξ Ώββθίαξ μ Δξξίθνο Ζ’, μ μπμίμξ άθδζε ααεζά ηα ζδιάδζα ημο ζηδ ζζημνία ηδξ πχναξ ημο.
Ο Δξξίθνο Ζ’ ηεο Αγγιίαο (1491-1547) Ο Δξξίθνο αλέβεθε ζην ζξφλν ηεο Αγγιίαο κφιηο 18 εηψλ θιεξνλνκψληαο απφ ηνλ παηέξα ηνπ Δξξίθν Ε’ έλα νξγαλσκέλν θαη πινχζην θξάηνο. χκθσλα κε ηελ επηζπκία ηνπ παηέξα ηνπ, παληξεχηεθε ηελ ρήξα ηνπ πξσηφηνθνπ αδειθνχ ηνπ Αξζνχξνπ θαη θφξε ηνπ Φεξδηλάλδνπ θαη ηεο Ηζαβέιιαο ηεο Ηζπαλίαο, Αηθαηεξίλε ηεο Αξαγνλίαο. Ο Δξξίθνο ήηαλ βαζεηά θαιιηεξγεκέλνο, κνπζηθφο, πνηεηήο θαη ζπγγξαθέαο. Ήηαλ επίζεο ιάηξεο ηνπ θπλεγηνχ, θαιφο αζιεηήο θαη πηζηφο θαζνιηθφο. ηαλ ε Δπξψπε ζπληαξαζζφηαλ απφ ην θίλεκα ηνπ πξνηεζηαληηζκνχ, ν Δξξίθνο έγξαςε έλα θείκελν θαηά ηνπ πξνηεζηαληηζκνχ θαη ηνπ Λνχζεξνπ θαη ν πάπαο ηνλ απνθάιεζε Πξνζηάηε ηεο πίζηεο. Δίρε επίζεο ηελ ηθαλφηεηα λα επηιέγεη θαινχο θαη ηαιαληνχρνπο ζπλεξγάηεο φπσο ν θαξδηλάιηνο Σφκαο Γνχιζευ θαη ν ζεκαληηθφο ζπγγξαθέαο, λνκηθφο θαη θιεξηθφο Σόκαο Μνξ (Thomas More). Καη νη δπν δηεηέιεζαλ θαγθειάξηνη ηεο ρψξαο. Ήηαλ έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθνχο βαζηιείο ηεο Αγγιίαο, αιιά ε βαζηιεία ηνπ ζεκαδεχηεθε απφ ηνπο έμη πεξηπεηεηψδεηο γάκνπο ηνπ θαη απφ ηελ δηάξξεμε ησλ ζρέζεψλ ηνπ κε ηνλ πάπα θαη ηε δεκηνπξγία ηεο Αγγιηθαληθήο Δθθιεζίαο. Με ηε γπλαίθα ηνπ Αηθαηεξίλε απέθηεζαλ κηα θφξε ηε Μαξία (αξγφηεξα βαζίιηζζα Μαξία Α’), αιιά δελ κπφξεζαλ λα απνθηήζνπλ ηνλ πεξηπφζεην αξζεληθφ δηάδνρν. Ο Δξξίθνο δήηεζε ηελ άδεηα ηνπ πάπα Κιήκε Ε’ λα αθπξψζεη ην γάκν ηνπ, αιιά ν πάπαο ππφ ηελ πίεζε ηνπ απηνθξάηνξα Καξφινπ Δ’ (αληςηνχ ηεο Αηθαηεξίλεο ηεο Αξαγνλίαο) αξλήζεθε. Ο Δξξίθνο νξγηζκέλνο έδησμε απφ ηε ζέζε ηνπ θαγθειαξίνπ ηνλ Γνχιζευ θαη δηφξηζε ζηε ζέζε ηνπ ηνλ Σφκαο Μνξ. Ο αξρεγφο ηνπ αληηπαπηθνχ θφκκαηνο Σφκαο Κξφκγνπει θαη θχξηνο κνριφο ηεο αγγιηθήο ζξεζθεπηηθήο κεηαξξχζκηζεο ζπκβνχιεςε ηνλ Δξξίθν λα θεξχμεη ηνλ εαπηφ ηνπ αξρεγφ ηεο αγγιηθήο εθθιεζίαο θαη λα θφςεη θάζε δεζκφ κε ηε Ρψκε. Πξάγκαηη ην 1534, κε ηελ Πξάμε Κπξηαξρίαο ηδξχζεθε ε Αγγιηθαληθή Δθθιεζία θαη απνζρίζηεθε απφ ηε Γπηηθή, ηα κνλαζηήξηα δηαιχζεθαλ θαη ε πεξηνπζία ηνπο θαηαζρέζεθε. Ο Σφκαο Μνξ αξλήζεθε λα δερζεί ηελ θπξηαξρία ηνπ βαζηιηά επί ηεο εθθιεζίαο θαη παξαηηήζεθε. Σνλ Ηαλνπάξην ηνπ 1533, ν βαζηιηάο παληξεχηεθε ηελ Άλλα Μπφιευλ. Ζ άξλεζε ηνπ Σφκαο Μνξ λα αλαγλσξίζεη ην γάκν απηφ, ηνπ ζηνίρεζε ηελ
451
θαηαδίθε ζε ζάλαην κε απνθεθαιηζκφ ην 1535. Καη απφ απηφ ην γάκν φκσο δελ γελλήζεθε αγφξη. Ζ Άλλα γέλλεζε έλα θνξίηζη, πνπ αξγφηεξα έγηλε ε βαζίιηζζα Διηζάβεη Α’. Ο Δξξίθνο κε θάπνηα αθνξκή, παξέπεκςε ηε γπλαίθα ηνπ ζην δηθαζηήξην κε ηελ θαηεγνξία ηεο κνηρείαο θαη εζράηεο πξνδνζίαο θαη ε Άλλα εθηειέζηεθε κε απνθεθαιηζκφ. Ο ηξίηνο γάκνο ηνπ Δξξίθνπ ήηαλ κε ηελ Ησάλλα έπκνπξ, κε ηελ νπνία απέθηεζε (επηηέινπο!) δηάδνρν ηνλ κεηέπεηηα Δδνπάξδν η’. Ζ Ησάλλα φκσο πέζαλε ζηε γέλλα. Ο βαζηιηάο, ζέινληαο λα θεξδίζεη ηελ ππνζηήξημε ησλ Γεξκαλψλ πξνηεζηαληψλ, παληξεχηεθε ην 1540 γηα ηέηαξηε θνξά κε ηελ Άλλα ηεο Κιέβεο, ηελ νπνία γλψξηζε βιέπνληαο κφλν έλα πνξηξέην ηεο, θηινηερλεκέλν απφ ηνλ Υαλο Υφικπαηλ ηνλ Νεφηεξν. Καη απηφο ν γάκνο δελ θξάηεζε πνιχ (κφιηο έμη κήλεο) γηαηί ν Δξξίθνο ηελ βξήθε ηφζν άζθεκε, πνπ δελ κπνξνχζε νχηε θαλ λα ηελ πιεζηάζεη! Ζ πέκπηε βαζηιηθή ζχδπγνο ήηαλ ε αληςηά ηνπ Αηθαηεξίλε Υάνπαξλη. Γξήγνξα θη απηή θαηεγνξήζεθε γηα κνηρεία θαη εθηειέζηεθε, φπσο θαη νη ‘εξαζηέο’ ηεο κε απνθεθαιηζκφ, ην 1542. Σειεπηαία ζχδπγνο ηνπ Δξξίθνπ ήηαλ ε Αηθαηεξίλε Παξξ. Γέλλεζε αθφκα κηα θφξε, ηε Μαξία, ε νπνία πέζαλε λέα. Φξφληηζε ηνλ Δξξίθν θαη ηα ηξία άιια ηνπ παηδηά θαη ηνπ εμαζθάιηζε ήξεκε νηθνγελεηαθή δσή. Πέζαλε έλα ρξφλν κεηά ην ζάλαην ηνπ βαζηιηά. Ο Δξξίθνο ήηαλ έλαο απφ ηνπο πην δεκνθηιείο εγεκφλεο ηεο ρψξαο ηνπ. ιεο ηηο απνθάζεηο ηνπο, αθφκα θαη ηηο πην βίαηεο ηηο ζηήξημε ζηε ζπλαίλεζε ηνπ Κνηλνβνπιίνπ, ην νπνίν, αλαβαζκίζηεθε θαη απέθηεζε ζεκαληηθφ θχξνο. Δλίζρπζε ηα Γξάκκαηα θαη ηηο Σέρλεο. Έβαιε ηηο βάζεηο γηα ηελ αλάπηπμε ηζρπξνχ ζηφινπ, κε ηνλ νπνίν αξγφηεξα ε Αγγιία έγηλε παγθφζκηα δχλακε. Δλζσκάησζε ηελ Οπαιία θαη πξνζπάζεζε λα θέξεη θνληχηεξα ηελ Ηξιαλδία νλνκάδνληαο ηνλ εαπηφ ηνπ θαη αξρεγφ ηεο ηξιαλδηθήο εθθιεζίαο.
Σμκ Βννίημ Δ’ δζαδέπεδηε μ βζμξ ημο απυ ηδκ Εςάκκα έοιμον πμο ααζίθερε ςξ Δδνπάξδνο η’ (1537-1553). Ήηακ θζθάζεεκμξ ηαζ ααζίθερε ιυκμ επηά πνυκζα. Σμ ημζκμαμφθζμ ηαζ μ θαυξ εεςνχκηαξ υηζ δ ηυνδ ημο Βννίημο ηαζ ηδξ Ώζηαηενίκδξ ηδξ Ώναβμκίαξ είπε αδζηδεεί, ηδκ ακαηήνολε ααζίθζζζα ςξ Μαξία Α’ (1553-1558). Δ θακαηζηή ηαεμθζηή Μανία ηαζ ζφγοβμξ ημο ααζζθζά ηδξ Εζπακίαξ Φζθίππμο ΐ’ πνμζπάεδζε κα επακαθένεζ ηδ πχνα ζημ παπζηυ ιακηνί. Γζα κα ημ πεηφπεζ, έθηαζε ζημ ζδιείμ κα ηαηαδζηάζεζ ζηδκ πονά πενί ημοξ ηνζαηυζζμοξ πνμηεζηάκηεξ, ιεηαλφ ηςκ μπμίςκ ηαζ ζδιακηζηέξ πνμζςπζηυηδηεξ υπςξ μ ανπζεπίζημπμξ ημο Κακηένιπμονο. Ώηυια ηαζ δ αδεθθή ηδξ ηαζ ιεθθμκηζηή ααζίθζζζα, Βθζζάαεη θοθαηίζηδηε βζα ηάπμζμ δζάζηδια. Γζα ημ θυβμ αοηυ, μ θαυξ ηδξ πνμζέδςζε ηδκ μκμιαζία Αηκνζηαγήο Μαξία (Bloody Mary). Βπί ααζζθείαξ ηδξ μζ Γάθθμζ ηαηέθααακ ημ ηεθεοηαίμ αββθζηυ έδαθμξ ηδξ Βονχπδξ, ημ Καθαί. Σδκ δζαδέπεδηε δ άθθδ ηυνδ ημο Βννίημο ηαζ ηδξ Άκκαξ Μπυθετκ, πμο ααζίθερε ςξ Διηζάβεη Α’
Ζ Διηζάβεη Α’ ηεο Αγγιίαο (1533-1603) Ολνκάζηεθε ε Παξζέλνο βαζίιηζζα γηαηί πνηέ δελ παληξεχηεθε. Βαζίιεςε 45 ρξφληα θαη έδσζε ην φλνκά ηεο ζε κηα απφ ηηο ιακπξφηεξεο πεξηφδνπο ηεο αγγιηθήο ηζηνξίαο, ηελ Διηζαβεηηαλή πεξίνδν. Μαδί κε ηελ Βηθηωξία πνπ βαζίιεςε ηξεηο αηψλεο κεηά, ζεσξνχληαη νη ζεκαληηθφηεξεο πξνζσπηθφηεηεο απφ ηνπο εγεκφλεο ηεο Βξεηαλίαο. ηα ρξφληα ηεο βαζηιείαο ηεο άλζεζαλ ηα 452
γξάκκαηα (ζην ζέαηξν κε ηνπο αίμπεξ θαη Μάξιννπ, ζηε θηινζνθία κε ηνλ Μπέηθνλ), άιισζηε θαη ε ίδηα, φπσο θαη ν παηέξαο ηεο ήηαλ πνηήηξηα θαη ζπγγξαθέαο θαη είρε εμαηξεηηθή κφξθσζε, ηδξχζεθαλ ζεκαληηθά παλεπηζηήκηα, ηέζεθαλ νη βάζεηο γηα ηελ απνηθηνπνίεζε ηεο Βφξεηαο Ακεξηθήο, αλαπηχρζεθε ην εκπφξην θαη ην αγγιηθφ λαπηηθφ έγηλε ην ηζρπξφηεξν ηνπ θφζκνπ. ηαλ πέζαλε ε άηεθλε αδειθή ηεο βαζίιηζζα Μαξία Α’, ν ιαφο θαη ηδηαίηεξα νη πξνηεζηάληεο αλαθνπθίζηεθαλ θαη κε κεγάιε ραξά ππνδέρζεθαλ ηελ αλάξξεζε ηεο Διηζάβεη ζην ζξφλν. Ακέζσο ε λέα βαζίιηζζα έδεημε φηη ήζειε λα θξαηήζεη ηε ρψξα καθξηά απφ ηνπο ζξεζθεπηηθνχο πνιέκνπο ηεο Δπξψπεο θαη πξνζπάζεζε λα θξαηήζεη ηηο ηζνξξνπίεο γηα λα ζπκθηιηψζεη ηηο ζξεζθεπηηθέο αληηζέζεηο ηνπ αγγιηθνχ ιανχ. Ίζσο έλαο απφ ηνπο ιφγνπο πνπ δελ παληξεχηεθε, ήηαλ φηη δελ ήζειε λα αλαθαηεπηεί ζηηο δπλαζηηθέο έξηδεο πνπ καδί κε ηηο ζξεζθεπηηθέο, ηαιάληδαλ ηελ ήπεηξν. Σν 1559 ςεθίζηεθε ν λφκνο βάζεη ηνπ νπνίνπ, ν αγγιηθαληζκφο νξηδφηαλ ε επίζεκε ζξεζθεία ηνπ θξάηνπο. Οη αθξαίνη πξνηεζηάληεο (πνπξηηαλνί) επέκελαλ γηα πην ξηδηθέο κεηαξξπζκίζεηο θαη νη επηζέζεηο ησλ Ρσκαηνθαζνιηθψλ ήηαλ ζπρλέο. Σν 1570 ν πάπαο Πίνο Δ’ ηελ αθφξηζε θαη θάιεζε ηνπο θαζνιηθνχο λα ηελ εθζξνλίζνπλ. Σν 1580 ν πάπαο Γξεγφξηνο ΗΓ’ δηακήλπζε ζηνπο θαζνιηθνχο φηη, ελδερφκελε δνινθνλία ηεο δελ ζα ήηαλ ακαξηία! Ζ θαζνιηθή βαζίιηζζα ηεο θσηίαο θαη μαδέιθε ηεο Διηζάβεη Μαξία ηηνύαξη, ππνρξεψζεθε απφ ηνπο θψηνπο πξνηεζηάληεο πνπ μεζεθψζεθαλ, λα θαηαθχγεη ζην Λνλδίλν. κσο ε Διηζάβεη ηελ έζεζε ππφ πεξηνξηζκφ, γηαηί είρε δηθαηψκαηα δηαδνρήο ηνπ αγγιηθνχ ζξφλνπ θαη ππήξραλ βάζηκνη θφβνη, επηηπρεκέλεο εμέγεξζεο ησλ θαζνιηθψλ, πνπ ζα επέβαιαλ θαη πάιη θαζνιηθή βαζίιηζζα ζηελ Αγγιία. Ζ αλάκλεζε ηεο αηκνζηαγνχο Μαξίαο Α’ ήηαλ αθφκα λσπή. Ζ θξάηεζε ηεο Μαξίαο ηηνχαξη δηήξθεζε 19 ρξφληα. ηαλ ε Διηζάβεη επαλεηιεκκέλα βξέζεθε αληηκέησπε κε απνδείμεηο ζπλσκνζίαο ελαληίνλ ηεο, ππέγξαςε απξφζπκα ηελ θαηαδίθε ζε ζάλαηφ θαη ηνλ απνθεθαιηζκφ ηεο Μαξίαο. Ο κεγάινο λαπηηθφο θαη εκπνξηθφο αληαγσληζηήο ηεο Αγγιίαο εθείλε ηελ πεξίνδν ήηαλ ε θαζνιηθή Ηζπαλία. Ο βαζηιηάο ηεο Φίιηππνο Β’ (θαη γακπξφο ηεο Διηζάβεη, γηαηί είρε παληξεπηεί ηελ αδειθή ηεο Μαξία Α’) κε ηελ ππνζηήξημε ηνπ πάπα, πξνζπαζνχζε λα εκπνδίζεη ηελ εμάπισζε ησλ Άγγισλ ζην εκπφξην θαη ζηηο απνηθίεο ηεο ακεξηθαληθήο επείξνπ. Ζ Διηζάβεη, πάληα πξνζεθηηθή απέθεπγε ηηο απ’ επζείαλ ζπγθξνχζεηο, αιιά δελ απέηξεπε ηνπο Άγγινπο πεηξαηέο, φπσο ν ζαιαζζνπφξνο (θαη δνπιέκπνξνο!) Φξάλζηο Νηξέηθ θαη ν Σδσλ Υψθηλο λα επηηίζεληαη ζε ηζπαληθά ιηκάληα θαη πινία. Δλίζρπε επίζεο ηνλ αγψλα ησλ Οιιαλδψλ πξνηεζηαληψλ θαηά ησλ Ηζπαλψλ πνπ θαηείραλ ηφηε ηηο Κάησ Υψξεο. ηαλ ν Φίιηππνο θαηέιαβε ηελ Πνξηνγαιία, ε Ηζπαλία πίζηεςε φηη ήηαλ παλίζρπξε ζηε ζάιαζζα θαη κπνξνχζε λα αληηκεησπίζεη θάζε αληίπαιν. Ζ ζπκκαρία ηεο Αγγιίαο κε ην αληίπαιν ηεο Ηζπαλίαο ηζιακηθφ Μαξφθν θαη ε απέιαζε ηνπ Ηζπαλνχ πξεζβεπηή ζην Λνλδίλν, κε ηελ θαηεγνξία ηεο θαηαζθνπίαο, ήηαλ νη αθνξκέο πνπ μέζπαζε ν πφιεκνο κεηαμχ ησλ δπν κεγάισλ λαπηηθψλ δπλάκεσλ ηεο επνρήο. Οη Ηζπαλνί κε ηε Μεγάιε Αξκάδα ηνπο, επηηέζεθαλ ηνλ Ηνχιην ηνπ 1588 ζην ζηελφ ηεο Μάγρεο ελαληίνλ ηεο αληίζηνηρεο αγγιηθήο. Οη Άγγινη, θαιχηεξα εμνπιηζκέλνη θαη βνεζνχκελνη απφ ηελ ηξηθπκία πνπ επηθξαηνχζε ζηα ζηελά,
453
πέηπραλ κηα ζπληξηπηηθή λίθε θαηαζηξέθνληαο ηνλ ηζπαληθφ ζηφιν. Ο πφιεκνο θξάηεζε σο ην 1604 (έλα ρξφλν κεηά ην ζάλαην ηεο Διηζάβεη), αιιά νη Άγγινη είραλ ζηαζεξνπνηήζεη πηα ηελ ππεξνρή ηνπο ζηηο ζάιαζζεο πνπ δηαηεξήζεθε γηα ηέζζεξεηο αηψλεο. Ζ βαζίιηζζα πξηλ πεζάλεη φξηζε δηάδνρφ ηεο ηνλ πξνηεζηάληε γην ηεο Μαξίαο ηηνχαξη, Ηάθσβν η’ ηεο θσηίαο, ν νπνίνο βαζίιεπζε σο ν Ηάθσβνο Α’ ηεο Αγγιίαο. Απφ ηφηε ηα δπν θξάηε ελψζεθαλ δπλαζηηθά, δηαηεξψληαο φκσο ην θαζ’ έλα ηνπο δηθνχο λφκνπο θαη ήζε. Ζ Διηζάβεη άθεζε έλα νηθνλνκηθά θαη ζηξαηησηηθά ηζρπξφ θξάηνο πνπ απφ ηφηε πξσηαγσληζηεί ζηελ παγθφζκηα πνιηηηθή ζθελή σο Μεγάιε Γχλακε.
Ο Εάηςαμξ (ααζίθεοζε 1603-1625) δεκ ήηακ ζδζαίηενα δδιμθζθήξ ζημοξ Άββθμοξ ηαζ έιεζκε απθχξ ςξ έκαξ θζθεζνδκζηυξ ιμκάνπδξ. Ήνεε ζε δζάζηαζδ ιε ημ Κμζκμαμφθζμ, υηακ δεκ εέθδζε κα ακαβκςνίζεζ ηα δζηαζχιαηά ημο. Σμκ δζαδέπεδηε μ βζμξ ημο Κάνμθμξ Ώ’ πμο ααζίθεοζε ηαζ ςξ δβειυκαξ ηδξ ηςηίαξ ςξ ημ 1649. Καζ αοηυξ ήνεε ζε ζφβηνμοζδ ιε ημ Κμζκμαμφθζμ, ημ μπμίμ ζοβηαθμφζε ηαζ δζέθοε υπμηε ημ εεςνμφζε ζοιθένμκ βζα ηδ πχνα ηαζ βζα ημκ ίδζμ! Σμ 1642 λέζπαζε ειθφθζμξ πυθειμξ ιεηαλφ ηςκ μπαδχκ ημο Κμζκμαμοθίμο (ημοξ θεβυιεκμοξ ζηξνγγπινθέθαινπο) ηαζ ηςκ μπαδχκ ημο ααζζθζά (ηππφηεο). Οζ πνχημζ ιε ανπδβυ ημοξ ημκ αοζηδνυ πμονζηακυ ιηβεξ Κξφκβει (Oliver Cromwell, 1599-1658), ηαηάθενακ κα οπενζζπφζμοκ ιεηά απυ ηνία πνυκζα πμθέιμο. Ο Κάξνινο Α’ ζοκεθήθεδ ηαζ ημ Κμζκμαμφθζμ, ημ μπμίμ ηχνα ήηακ πεζεήκζμ υνβακμ ημο Κνυιαεθ ημκ ηαηαδίηαζε ζε εάκαημ ηαζ εηηεθέζηδηε ιε απμηεθαθζζιυ. Δ Ώββθία άθθαλε πμθίηεοια ηαζ μκμιάζηδηε Κμζκμπμθζηεία, ιζα ιμνθή δδιμηναηζημφ ηαεεζηχημξ πςνίξ ααζζθζά. Ο απυθοημξ πθέμκ ηφνζμξ ηδξ Ώββθίαξ Κνυιαεθ εηζηνάηεοζε ζηδκ Ενθακδία, ηδκ μπμία οπέηαλε ζε εκκέα ιυθζξ ιήκεξ, ελμκηχκμκηαξ αθφπδηα ηάεε εζηία ακηίζηαζδξ. Έπεζηα ζηνάθδηε ηαηά ημο βζμο ημο εηηεθεζεέκημξ ααζζθζά, ημο Καξφινπ Β’ πμο είπε ζηεθεεί ζηδ ηςηία ααζζθζάξ ηδξ Ώββθίαξ ηαζ ηδξ ηςηίαξ ηαζ ημκ οπμπνέςζε κα ηαηαθφβεζ ζηδ Γαθθία. Ο Κνυιαεθ ακαηδνφπεδηε Λφξδνο Πξνζηάηεο, (μοζζαζηζηά δζηηάημναξ), ηαζ ςξ ημ εάκαηυ ημο ζοβηάθεζε ηαζ δζέθοζε ανηεηέξ θμνέξ ηδ ΐμοθή, ηοαενκχκηαξ ιε ηδκ ζηήνζλδ ημο ζηναημφ. Ώνκήεδηε κα δεπεεί ημ ενυκμ πμο ημο πνμζέθενακ, εδναίςζε ημκ πμονζηακζζιυ ηαζ επέηνερε ζημοξ εηδζςπεέκηεξ Βαναίμοξ κα επζζηνέρμοκ ζηδκ Ώββθία, απυ ηδκ μπμία ημοξ είπε δζχλεζ μ Βδμοάνδμξ Ώ’ πνζκ ηνεζζήιζζζ αζχκεξ.. Πέεακε απυ εθμκμζία ημ 1658 ηαζ ημκ δζαδέπεδηε μ βζμξ ημο Ρίηζανκη. ιςξ ζφκημια ήνεε δ παθζκυνεςζδ ηδξ ααζζθείαξ ηαζ ημ ηέθμξ ημο Πμονζηακζζιμφ. Ο Κάξνινο Β’ (1660-85) δεκ αιθζζαήηδζε ηδκ οπενμπή ημο Κμζκμαμοθίμο ηαζ επακέθενε ηδκ πνμκμιζαηή εέζδ ηδξ αββθζηακζηήξ εηηθδζίαξ. Σμκ δζαδέπεδηε μ αδεθθυξ ημο Ηάθσβνο Β (1685-88), μ μπμίμξ οπήνλε μ ηεθεοηαίμξ ηαεμθζηυξ ααζζθζάξ ηδξ Ώββθίαξ. Οζ πνμηεζηάκηεξ Άββθμζ ημκ εηενυκζζακ ηαζ ζημ ενυκμ ακήθεακ δ (αββθζηακή) αδεθθή ημο Μαξία Β’ (1689-94) ηαζ μ ζφγοβυξ ηδξ ηαζ ακηζααζζθζάξ ηδξ Οθθακδίαξ Γνπιηέικνο ηεο Οξάγγεο πμο ααζίθεοζε ςξ Γνπιηέικνο Γ’ (1689-1702). Ήηακ δ ιμκαδζηή θμνά ζηδκ ζζημνία ηδξ Ώββθίαξ πμο ζοβηοαένκδζακ δφμ ιμκάνπεξ. Σμ ζζημνζηυ βεβμκυξ ηδξ πενζυδμο αοηήξ ήηακ δ ρήθζζδ ηδξ Γηαθήξπμεο ησλ Γηθαησκάησλ ημο 1688. Σμ ζδιακηζηυ αοηυ ηείιεκμ ηαευνζγε ηα δζηαζχιαηα ηςκ πμθζηχκ μζ μπμίμζ εηπνμζςπμφκηακ πθέμκ απυ ημ Κμζκμαμφθζμ, πενζυνζγε ηζξ
454
ελμοζίεξ ημο ιμκάνπδ ηαζ υνζγε ςξ πμθίηεοια ηδξ πχναξ ηδ οκηαβιαηζηή Μμκανπία. Μαγί ιε ηδ Μάγθλα Κάξηα ημο 1215 δ Γηαθήξπμε ησλ Γηθαησκάησλ είκαζ ηα δφμ απυ ηα ζδιακηζηυηενα κμιμεεηήιαηα πμο απμηεθμφκ ημ άβναθμ φκηαβια ηδξ Ώββθίαξ. Δ ακαηνμπή ημο Εαηχαμο ΐ’ ηαζ δ ρήθζζδ ηδξ Αζαηήνολδξ εεςνείηαζ δ εζνδκζηή Έλδνμε (ή Αλαίκαθηε) Αγγιηθή Δπαλάζηαζε. Δ Αζαηήνολδ ηςκ Αζηαζςιάηςκ, ήηακ δ αάζδ ηδξ ακηίζημζπδξ ‘Αζαηήνολδξ ηςκ Αζηαζςιάηςκ ηςκ Δκςιέκςκ Πμθζηεζχκ’ ημο 1789. Δ Ώκαβέκκδζδ, είκαζ δ επμπή ηδξ ηςκ ιεβάθςκ ηαθθζηεπκχκ, θζθμζυθςκ, πμζδηχκ ηαζ ζοββναθέςκ, ηδξ βέκκδζδξ ηδξ ζφβπνμκδξ επζζηήιδξ πμο είπε ςξ ζοκέπεζα ηδκ ηεπκμθμβζηή επακάζηαζδ, ηδξ ακάπηολδξ ημο ειπμνίμο ηαζ ηδξ αζμιδπακίαξ ηαζ ηδξ ηεθζηήξ επζηνάηδζδξ (ανβυηενα) ηδξ αζηζηήξ ηάλδξ ηαζ ημο ηαπζηαθζζιμφ. Βίκαζ δ επμπή πμο ηα ηαιπμφ ηαζ μζ αοεεκηίεξ (ηςκ ηθαζζζηχκ ηαζ ηςκ παπζηχκ) παναιενίζηδηακ ηαζ λεηίκδζε λακά (ιεηά απυ 17 αζχκεξ!) δ ιεθέηδ ημο ζφιπακημξ, ηδξ θφζδξ ηαζ ημο ακενχπζκμο ζχιαημξ. Ο Αζαθςηζζιυξ ηαζ μ Ονεμθμβζζιυξ πμο αημθμφεδζακ, ζηήνζλακ ηδκ αβάπδ βζα ηδκ επίβεζα γςή ηαζ ηδκ ακαγήηδζδ ηδξ εοηοπίαξ εδχ ηαζ ηχνα. Δ Βηηθδζία, δ ζζπφξ ηδξ μπμίαξ ζηδνίπηδηε ζημ θυαμ ηδξ ιεηά εάκαημκ ηζιςνίαξ, ζημ αθμνζζιυ, ζηζξ ηαονμθμνίεξ, ζημκ ηαηάθμβμ ηςκ απαβμνεοιέκςκ αζαθίςκ (Index), αθθά ηαζ ζηδ επίβεζα δίςλδ ιε αζπιή ημο δυναημξ ηδκ Εενά Βλέηαζδ, πενζμνίζηδηε ζηαδζαηά ζηα ημο μίημο ηδξ.
455