ΣΑΤΡΟ . ΣΑΦΤΛΑΚΖ
ΤΝΟΠΣΗΚΖ ΠΑΓΚΟΜΗΑ ΗΣΟΡΗΑ ΚΑΗ ΟΗ ΠΡΧΣΑΓΧΝΗΣΔ ΣΖ (2ε Έθδνζε)
ΣΟΜΟ Β’
ΑΘΖΝΑ 2016
455
Ώθηεξσκέλν ζηνπο: ΠνηεηΫο ηνπ Λφγνπ θαη ηεο ΣΫρλεο : Ώτδελζηάηλ, Ώηζρχιν, Ώξηζηνθάλε, ΐαλ Γθφγθ, ΐέξληη, ΐηξγίιην, Γθαίηε, Γθφγηα, Γθξέθν, Γξίθθηζ, ξζνλ Γνπέιιεο, Αάληε, Δζίνδν, Θενδσξάθε, Εεξψλπκν Μπνο, Καβάθε, Καδαληδάθε, Μαξία Κάιαο, Λενλάξλην ληα ΐίληζη, Μαγηαθφθζθη, Μαξθέο, Μηθειάληδειν, Μφηζαξη, Υέλξπ Μνπξ, Μπεηφβελ, Μπεηιο, Μπνκπ Νηχιαλ, Μπξερη, Νεξνχδα, Νηηέγθν Ρηβέξα, Νηνζηνγηέθζθη, Οκάξ Καγηάκ, κεξν, Πηθάζν, Πινχηαξρν, Πξαμηηέιε, Ρνληέλ, αίμπεξ, απθψ, άξα Μπεξλάξ, εθέξε, ηλ-Βθί-Οπλλίλλη, Σνιζηφη, Σνπινχδ-Λσηξέθ, Σζατθφθζθη, Σζάξιη Σζάπιηλ, Φειιίλη, Υέκηλγνπέη, ΠνηεηΫο ηεο Γηαλφεζεο θαη ηεο Δπηζηάκεο : Ώβεξξφε, Ώβηθέλα, Άτλζηατλ, Άληακ κηζ, Ώξηζηνηέιε, Ώξίζηαξρν, Ώξρηκήδε, Γαιηιαίν, Γθξφπηνπο, Ααξβίλν, Αεκφθξηην, Βξαηνζζέλε, Βπθιείδε, Δξάθιεηην, Δξφδνην, Θαιή, Θνπθπδίδε, Εκκάλνπει Καλη, Εππνθξάηε, Καξι Μαξμ, Κνκθνχθην, Κνπέξληθν, Μαξία Κηνπξί, Νίηζε, Νεχησλα, Ξελνθψληα, Οππελράηκεξ, Πιάησλα, Ππζαγφξα, αξηξ. ελέθα, σθξάηε, Τπαηία, Φέξκη, Φιέκηλγθ, Φξφπλη, ΠνηεηΫο ηεο ΔπαλΪζηαζεο, ησλ Αιιαγψλ θαη ησλ Αλαθαιχςεσλ: Ώδειθνχο Ράηη, Ώξκφδην & Ώξηζηνγείηνλα, Γάην & Σηβέξην Γξάθρν, Γηφκν Κελπάηα, Γθάληη, Γνπηεκβέξγην, Βκηιηάλν Γαπάηα, Έληηζνλ, Εεζνχ, Κνιφκβν, Κχξν ηεο Πεξζίαο, Λέληλ, Ληθ Έξηθζνλ, Λπθνχξγν, Μαγγειάλν, Μαξηίλν Λνχζεξν, Μσπζή, Νέιζνλ Μαληέια, Παηξίο Λνπκνχκπα, Πεξηθιή, Ρήγα Φεξαίν, Ρφδα Λνχμεκπνπξγθ, ηκφλ Μπνιηβάξ, φισλα, πάξηαθν, Σζάη Λνπλ, Σζε Γθνπεβάξα, Υακνπξακπί, Υν Σζη Μηλρ Υάξε ζ’ απηνχο ν θφζκνο καο έγηλε πην φκνξθνο, πην πινχζηνο, πην δηαζθεδαζηηθφο, πην ελδηαθέξσλ, πην άλεηνο, πην αηζηφδνμνο θαη νη νξίδνληέο ηνπ δηεπξχλζεθαλ θαη ζπλερίδνπλ λα δηεπξχλνληαη.
456
ΠΔΡΗΔΥΟΜΔΝΑ ΓΔΤΣΔΡΟ ΣΟΜΟ 26. Ζ Απνηθηνθξαηέα θαη ηα θξΪηε ησλ Ϊιισλ επεέξσλ Δ Ώκεξηθή Ο Βεληακίλ Φξαγθιίλνο Οη Ώκεξηθαληθέο Βπαλαζηάζεηο Ο Γεψξγηνο Οπάζηγθηνλ Ο ηκφλ Μπνιηβάξ Δ Ώθξηθή Ο Μνράκελη Άιπ Δ Ώζία Δ Χθεαλία Ο Παηξίο Λνπκνχκπα
462 464 467 468 469 477 480 481 485 487 489
27. Ο Γηαθσηηζκφο θαη ε Γαιιηθά ΔπαλΪζηαζε Ο Αηαθσηηζκφο Ο Καξηέζηνο Οη Βγθπθινπαηδηζηέο Ο Βνιηαίξνο Δ Γαιιηθή Βπαλάζηαζε θαη νη Ναπνιεφληεηνη Πφιεκνη Ζ Μαξία Αληνπαλέηα Ο Ρνβεζπηέξνο O Ναπνιέσλ
28. Ο 17νο θαη 18νο Αηψλαο
491 491 492 496 497 499 499 503 505
507
Οη Σέρλεο θαη νη Βπηζηήκεο Ο Ησάλλεο εβαζηηαλφο Μπαρ Ο Μφηζαξη Ο Μπεηφβελ Ο Γθφγηα Ο Γθαίηε Ο Οπΐιιηακ Υάξβετ Ο Γθφηθξηλη Λάηκπληηο Ο Ηζαάθ Νεχησλ Ο Λαβνπαδηέ Ο Σδαίεκο Βαη Ο Άληακ κηζ Σα θξάηε ηεο Βπξψπεο ζηα ηέιε ηνπ 18νπ αηψλα Ο Φξεηδεξίθνο Β’ ν Μέγαο ηεο Πξσζίαο Ο Πέηξνο Α’ ν Μέγαο ηεο Ρσζίαο Ζ Αηθαηεξίλε Β’ ε Μεγάιε 457
507 509 511 512 513 517 518 520 522 523 526 527 528 532 534 536
29. Απφ ην πλΫδξην ηεο ΒηΫλλεο σο ην 1860 Σν πλέδξην ηεο ΐηέλλεο Δ Βιιεληθή Βπαλάζηαζε Ο Αδακάληηνο Κνξαήο Ο Λφξδνο Βχξσλ Ο Θεφδσξνο Κνινθνηξψλεο Ο Ησάλλεο Καπνδίζηξηαο Δ Βπξψπε Ο Σδσλ Νηάιηνλ Ο Κάξνινο Γαξβίλνο Ζ Βαζίιηζζα Βηθησξία Ο Λνπί Νηαγθέξ Ο Λνπί Παζηέξ Ο Δξξίθνο Νηπλάλ Ο Καξι Μαξμ θαη ν Φξήληξηρ Έλγθειο Ο Αιέμαλδξνο Πνχζθηλ Ο Νηνζηνγηέθζθη Δ Ώκεξηθή Δ Ώζία Δ Ώθξηθή Δ Χθεαλία
30. Ο Κφζκνο απφ ην 1861 σο ην 1914 Δ Βπξψπε Ο Είγθκνπλη Φξφπλη Ο Αιεμάληεξ Γθξάρακ Μπει Ζ Μαξία Κηνπξί Ο ηην θνλ Μπίζκαξθ Ο Ρέληγθελ Ο Δξξίθνο ιήκαλ Ο Διεπζέξηνο Βεληδέινο Ο Κσλζηαληίλνο Καβάθεο O Σδνπδέππε Γθαξηκπάιληη Ο Γνπιηέικν Μαξθφλη Ο Βίλζελη Βαλ Γθνγθ Ο Λέσλ Σνιζηφη Ο Άιθξελη Νφκπει Δ Ώκεξηθή Ο Αβξαάκ Λίλθνιλ Οη Οπίικπεξ θαη ξβηι Ράηη Ο Σφκαο Έληηζνλ Δ Ώζία Ο απηνθξάηνξαο Μαηζνπρίην ή Μέηηδη Δ Ώθξηθή Δ Χθεαλία 458
540 540 544 546 548 549 551 553 557 559 560 564 565 566 571 575 576 578 581 584 585
587 586 587 691 595 597 600 603 604 606 607 610 611 616 620 620 621 624 625 627 627 630 632
Ο Έξλεζη Ράδεξθνξλη
632
31. Ο ΜεγΪινο Πφιεκνο (Α’ Παγθφζκηνο Πφιεκνο) Δ αθνξκή θαη νη αηηίεο ηνπ πνιέκνπ Δ πνξεία ηνπ πνιέκνπ Δ Εξιαλδηθή Βμέγεξζε ηνπ Πάζρα Ο ‘άιινο’ Πφιεκνο Ζ Μάηα Υάξη Σν ηέινο ηνπ πνιέκνπ θαη νη ζπλέπεηέο ηνπ Ο Εσξδ Κιεκαλζψ Ζ Ρφδα Λνχμεκπνπξγθ
32. Ζ Ρσζηθά ΔπαλΪζηαζε
634 634 637 642 644 645 646 649 650
654
Δ Βπαλάζηαζε ηνπ Φεβξνπαξίνπ θαη ε Πξνζσξηλή Κπβέξλεζε Ο Λέσλ Σξφηζθη Οη δέθα κέξεο πνπ ζπγθιφληζαλ ηνλ θφζκν – Ο Οθηψβξεο Ο Λέληλ Σα δχζθνια ρξφληα – Ο εκθχιηνο – Δ πείλα
33. Ο Μεζνπφιεκνο (1919σοην1939) Δ Βπξψπε Ο Αιεμάληεξ Φιέκηλγθ Ο Υέλξπ Μνπξ Ο Αδφιθνο Υίηιεξ Ο Αιβέξηνο Ατλζηάηλ Ο Βάιηεξ Γθξφπηνπο Ο Καξαζενδσξή Κσλζηαληίλνο Ο Νίθνο Καδαληδάθεο Ο Γεψξγηνο Παπαληθνιάνπ Ο Μπέξλαξλη σ Ο Πάκπιν Πηθάζν Ο αιβαδφξ Νηαιί Ο Μπελίην Μνπζνιίλη Ο Δλξίθν Φέξκη Ο Ησζήθ ηάιηλ Δ Ώκεξηθή Ο Φξαλθιίλνο Ρνχζβειη Ο Γνπφιη Νηίζλευ Ο Σδνλ ηάηλκπεθ Ο Νηηέγθν Ρηβέξα & ε Φξίληα Κάιν Δ Ώζία Ο Μάν Σζε-ηνπλγθ Δ Ώθξηθή
34. Ο Β’ Παγθφζκηνο Πφιεκνο
654 656 659 660 663
667 667 671 675 681 686 688 693 699 702 703 707 710 712 715 720 729 731 735 739 740 741 743 748
749
Οη αθνξκέο θαη νη επζχλεο Δ έλαξμε Οη επηρεηξήζεηο ην 1940-41
749 751 753 459
Ο Οπΐλζηνλ Σζφξηζηι Ο Σίην Σα ζηξαηφπεδα ζπγθέληξσζεο θαη εμφλησζεο Δ Γεξκαληθή θαηνρή ηεο Βιιάδαο θαη ε Ώληίζηαζε Οη επηρεηξήζεηο 1942-45 θαη ην ηέινο ηνπ πνιέκνπ Ο Ρφκπεξη Οππεξλράηκεξ Ο Κφζκνο κεηά ηνλ πφιεκν
35. Ζ θαηΪξξεπζε ηεο απνηθηνθξαηέαο Ο Γηαβαραξιάι Νερξνχ Ο Υν Σζη-κηλρ Ο Γθακάι Ακπληέι Νάζζεξ Ο αξι ληε Γθσι
754 757 759 764 768 774 781
785 787 789 792 795
36. Ο Φπρξφο Πφιεκνο
799
Ο Μαθαξζηζκφο θαη ην θπλήγη ησλ καγηζζψλ Ο Πφιεκνο ηεο Κνξέαο Δ θξίζε ηνπ νπέδ θαη ε Οπγγξηθή Βπαλάζηαζε Ο Νηθήηα Υξνπζηζφθ Ο δηαζηεκηθφο αληαγσληζκφο Ο Βέξλεξ θνλ Μπξάνπλ Δ επαλάζηαζε ηεο Κνχβαο θαη ε θξίζε ησλ ππξαχισλ Ο Φηληέι Κάζηξν Ο Σδσλ Κέλλεληπ Σν ηείρνο ηνπ ΐεξνιίλνπ Δ άλνημε ηεο Πξάγαο Ο πφιεκνο ηνπ ΐηεηλάκ Δ θαηάξξεπζε ηνπ Κνκκνπληζκνχ θαη ην ηέινο ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ Ο Μηραήι Γθνξκπαηζφθ
37. Ζ Σερλνινγέα πνπ θαιπΪδεη
800 802 803 805 807 810 813 814 816 818 820 824 826 827
832
Σν DNA Ο Διεθηξνληθφο Τπνινγηζηήο (Computer) Ο Κφλξαλη Σζνχδε Ο Μπηι Γθέηηο Σν Αηαδίθηπν (Internet) Σν Κηλεηφ Σειέθσλν Δ Κισλνπνίεζε Δ Ναλνηερλνινγία Δ Παγθνζκηνπνίεζε
38. Ο Μεηαπνιεκηθφο Κφζκνο θαη ηα γεγνλφηα σο ηνλ 21ν αη. Δ Βπξψπε Οη Μπεηιο Ο Εαλ-Πσι αξηξ Ο Κσλζηαληίλνο Καξακαλιήο Ζ Μαξία Κάιιαο Ο Οδπζζέαο Διχηεο
833 834 835 836 837 839 840 842 843
847 847 849 851 854 858 860
460
Ο Μίθεο Θενδσξάθεο Ζ Μειίλα Μεξθνχξε Ο Φεληεξίθν Φειιίλη Δ Ώκεξηθή Ο Μάξηηλ Λνχζεξ Κηλγθ Ο Μπνκπ Νηχιαλ Ο Μίιηνλ Φξίληκαλ Ο Άξζνπξ Μίιιεξ Ο Πειέ Δ Ώζία Ο Σελγθ Ξηάν-πηλγθ Ζ Ίληηξα Γθάληη Ο Αγηαηνιάρ Υνκετλί Ο Γηάζεξ Αξαθάη Δ Ώθξηθή Ο Νέιζνλ Μαληέια
861 864 866 868 869 870 873 875 877 879 879 880 882 885 886 887
39, Βηβιηνγξαθέα 40. Δπξεηάξην νλνκΪησλ
888 895
461
26. Ζ ΑΠΟΗΚΗΟΚΡΑΣΗΑ ΚΑΗ ΣΑ ΚΡΑΣΖ ΣΧΝ ΑΛΛΧΝ ΖΠΔΗΡΧΝ Ο φξνο Ώπνηθηνθξαηία ζεκαίλεη ηελ επέθηαζε ηεο θπξηαξρίαο ελφο θξάηνπο, πέξαλ ησλ ζπλφξσλ ηνπ ή κε ηελ ίδξπζε απνηθηψλ ζε κηα θαηαθηεκέλε πεξηνρή ή κε ηελ θαηνρή εμαξηεκέλσλ δηνηθεηηθά θαη νηθνλνκηθά απφ απηφ πεξηνρψλ, ζηηο νπνίεο ν γεγελήο πιεζπζκφο ή ππνηάζζεηαη ή εθδηψθεηαη (ή θακηά θνξά εμνληψλεηαη!). Δ θαηάιεςε κηαο πεξηνρήο γίλεηαη, θπζηθά, ρσξίο ηελ απνδνρή ησλ πιεζπζκψλ ηεο πεξηνρήο πνπ θαηαθηάηαη. Οη απνηθηνθξάηεο γεληθά ειέγρνπλ ηηο πινπηνπαξαγσγηθέο πεγέο, ηελ εξγαζία θαη ηελ αγνξά ηεο πεξηνρήο πνπ απνηθίζηεθε θαη, ζπρλά επηβάινπλ ηηο θνηλσληθέο, πνιηηηζηηθέο, ζξεζθεπηηθέο θαη γισζζηθέο αθφκα δνκέο ηνπο ζηνλ θαηαθηεκέλν πιεζπζκφ (πνιηηηζηηθφο ηκπεξηαιηζκφο). Δ ζπλεζέζηεξε δηθαηνινγία πνπ ρξεζηκνπνηήζεθε γηα ηε λνκηκνπνίεζε ηεο απνηθηνθξαηίαο είλαη φηη ηα ήζε θαη νη αμίεο ηνπ απνηθηνθξάηε είλαη αλψηεξα απφ απηά ηνπ απηφρζνλα. ΐέβαηα ζεκαληηθφ ξφιν έπαημε θαη ν ξαηζηζκφο πνπ γελλήζεθε απφ ηελ απνηθηνθξαηία, φπσο θαη νη ςεπδνεπηζηεκνληθέο ζεσξίεο πνπ αλαπηχρζεθαλ ηνλ 17ν θαη 18ν αηψλα (ε βηνινγηθή θαη πνιηηηζηηθή αλσηεξφηεηα ηεο ιεπθήο θπιήο, πνπ ηελ ηνπνζεηεί ζηελ ππξακίδα ησλ αλζξψπηλσλ θπιψλ θαη ‘θπζηθά’ έρεη ηελ επζχλε ηεο θπξηαξρίαο επί ησλ κε επξσπατθήο θαηαγσγήο, πιεζπζκψλ). Δ απνηθηνθξαηία δελ πξέπεη λα ζπγρέεηαη κε ηνλ Ώπνηθηζκφ, δειαδή ηεο κεηαθηλήζεηο ησλ ιαψλ (θπξίσο Φνηλίθσλ θαη Βιιήλσλ) πνπ γίλνληαλ γηα λα βξεζεί έλαο λένο ηφπνο εγθαηάζηαζεο ηνπ πιενλάδνληνο πιεζπζκνχ κηαο πφιεο ή ελφο θξάηνπο. Οη άπνηθνη, δελ ήηαλ απνηθηνθξάηεο, δελ θαηαπίεδαλ ηνλ ληφπην πιεζπζκφ (αλ ππήξρε) θαη ην θπξηφηεξν, ίδξπαλ λέεο, αλεμάξηεηεο απφ ηελ κεηξφπνιε, πφιεηο-θξάηε. Οχηε επίζεο, πξέπεη λα ζπγθξίλεηαη κε ηηο Μεηαλαζηεχζεηο ιαψλ ή θπιψλ ηεο αξραηφηεηαο (Ασξηέσλ, θπζψλ, Γαιαηψλ, Κειηψλ) ή ηεο πξψηεο ρηιηεηίαο κ.Υ., (Ώγγινζαμφλσλ, Γεξκαλψλ, ΐίθηλγθο, Μνγγφισλ θιπ.), πνπ έγηλαλ κε ζθνπφ ηελ βίαηε θαηάιεςε εδαθψλ θαη ηελ εγθαηάζηαζή ηνπο εθεί, γηα ην κνλαδηθφ ιφγν φηη ηα εδάθε ζηα νπνία δνχζαλ πξηλ δελ κπνξνχζαλ πηα λα ηνπο ζξέςνπλ θπξίσο ιφγσ ππεξπιεζπζκνχ ή κεηαβνιήο ησλ θιηκαηηθψλ ζπλζεθψλ. Οη ιανί απηνί πνπ κεηαλάζηεπζαλ, θπξηάξρεζαλ γηα θάπνην δηάζηεκα ζηνπο ληφπηνπο, αιιά ζηαδηαθά ζπγρσλεχηεθαλ καδί ηνπο θαη δεκηνπξγήζεθαλ θξάηε κε εληαία εζληθή ζπλείδεζε. Οη πξψηνη πνπ έζπξαλ ην ρνξφ ηεο απνηθηνθξαηίαο ήηαλ απηνί πνπ είραλ (ηνλ 15ν αηψλα) ηνλ ηζρπξφηεξν ζηφιν ηνπ θφζκνπ, νη Πνξηνγάινη. Ήηαλ νη πξψηνη πνπ άξρηζαλ ηηο εμεξεπλήζεηο θαη ηε δεκηνπξγία εκπνξηθψλ βάζεσλ θαη ζηαζκψλ ζηε Απηηθή Ώθξηθή (1460-1488), ζηηο Ελδίεο (ν ΐάζθν ληα Γθάκα ην 1498, ηελ Γθφα θαη ηελ Καιθνχηα), ζηε ΐξαδηιία ην 1500, ζηελ Ελδνλεζία ην 1512, ζηελ Κίλα ην 1513 θαη ζηελ Εαπσλία ην 1541. Οη εμεξεπλήζεηο άξρηζαλ απφ ηελ αλάγθε εμεχξεζεο λέσλ ζαιάζζησλ νδψλ γηα ηελ πξνκήζεηα δάραξεο, πνιχηηκσλ ιίζσλ, ρξπζνχ θαη θπξίσο ησλ δπζεχξεησλ θαη πεξηδήηεησλ κπαραξηθψλ, ηα νπνία σο ηφηε πξνκεζεχνληαλ απφ ηνπο Άξαβεο κνπζνπικάλνπο εκπφξνπο, νη νπνίνη ηα πνπινχζαλ κνλνπσιηαθά ζηηο λαπηηθέο δπλάκεηο ηεο Μεζνγείνπ, ΐελεηία θαη Γέλνβα. 462
Οη Πνξηνγάινη είλαη επίζεο απηνί πνπ άξρηζαλ πξψηνη, ηελ πην απνθξνπζηηθή κνξθή ηεο απνηθηνθξαηίαο, ην Ανπιεκπφξην. Με ηε κεζνιάβεζε Ώξάβσλ εκπφξσλ, έθεξλαλ θαη πνπινχζαλ ζηελ Βπξψπε θαη ηε ΐφξεηα Ώθξηθή, καχξνπο ζθιάβνπο. Ώξγφηεξα, φηαλ δεκηνχξγεζαλ ηνπο πξψηνπο εκπνξηθνχο ζηαζκνχο ζηα παξάιηα ηεο Ώλαηνιηθήο θαη ηεο Απηηθήο θαη ηεο Ώθξηθήο, δελ είραλ αλάγθε ηνπο Άξαβεο, γηαηί κπνξνχζαλ κφλνη ηνπο λα αξπάδνπλ ηνπο ηζαγελείο ηεο ελδνρψξαο. ηηο εμεξεπλήζεηο αθνινχζεζαλ νη Εζπαλνί, νη νπνίνη κεηά ηελ αλαθάιπςε ηεο Ώκεξηθήο ην 1492, θαηέιαβαλ ην Μεμηθφ ησλ Ώδηέθσλ κε ηνλ Κνξηέο, ην Πεξνχ ησλ Ίλθαο κε ηνλ Πηδάξν, αξγφηεξα φιε ζρεδφλ ηε Νφηηα Ώκεξηθή θαη ην 1567 ηηο Φηιηππίλεο. Καη νη δπν ρψξεο εθκεηαιιεχηεθαλ κε απιεζηία ηηο πινπηνπαξαγσγηθέο πεγέο ησλ ρσξψλ πνπ θαηαιάκβαλαλ, θαη εμφλησλαλ ρσξίο νίθην ηνπο γεγελείο πιεζπζκνχο (ζπρλά κε ην πξφζρεκα φηη ήηαλ άπηζηνη εηδσινιάηξεο θαη απνιίηηζηνη). Οη θαηαθηεηέο θξάηεζαλ ην κνλνπψιην ηνπ εκπνξίνπ ησλ πξντφλησλ ησλ απνηθηψλ, πξνο ηηο ρψξεο ηεο Βπξψπεο κε απνηέιεζκα, άιιεο λέεο λαπηηθέο δπλάκεηο φπσο ε Οιιαλδία, ε Γαιιία θαη ε Ώγγιία,, λα επηδηψμνπλ λα απνθηήζνπλ θαη απηέο, κε ηε ζεηξά ηνπο, ηνλ έιεγρν ησλ αγνξψλ ησλ πξψησλ πιψλ. Πξψηνη νη Οιιαλδνί εθηφπηζαλ ηνπο Πνξηνγάινπο απφ ηελ Ελδνλεζία, ηελ Ελδία, ηηο αθηέο ηεο λφηηαο Ώθξηθήο θαη ηεο βφξεηαο ΐξαδηιίαο (Γνπτάλα). Οη Οιιαλδνί έδσζαλ έκθαζε ζηηο θαιιηέξγεηεο εδαθψλ θαη ζην εκπφξην ησλ πξντφλησλ ηνπο θαη φρη ζηελ εγθαηάζηαζε απνίθσλ (κε εμαίξεζε ηε Νφηηα Ώθξηθή). Οη Γάιινη απφ ηηο αξρέο ηνπ 17νπ αηψλα ίδξπαλ εκπνξηθέο εηαηξίεο γηα ηελ εθκεηάιιεπζε ησλ αζηαηηθψλ ηνπο εδαθψλ θαη δεκηνχξγεζαλ απνηθίεο ζηνλ Καλαδά, ηε Λνπηδηάλα, ζηα λεζηά ησλ Ώληηιιψλ, ζηε ελεγάιε ηεο Ώθξηθήο, ζηηο Ελδίεο θαη ζηελ Ελδνθίλα. Σειεπηαίνη αιιά φρη ακειεηένη νη Άγγινη, απφ ην 18 ν αηψλα άξρηζαλ λα θαηαιακβάλνπλ λέα αιιά θαη παιηά εδάθε εθδηψθνληαο ηνπο Πνξηνγάινπο, ηνπο Εζπαλνχο θαη ηνπο Γάιινπο. Δ Ώγγιία έγηλε ζχληνκα ε κεγαιχηεξε απνηθηαθή δχλακε, πνπ ζπλδχαζε ηελ εθκεηάιιεπζε ησλ θαηερνκέλσλ ρσξψλ κε θίλεηξα ζξεζθεπηηθά, πνιηηηθά θαη πνιηηηζηηθά. ε αξθεηέο απφ ηηο απνηθίεο ηνπο νη Άγγινη, άξρηζαλ λα εγθαζηζηνχλ πιεζπζκνχο, νη νπνίνη δέλνληαλ κε ηε λέα ηνπο παηξίδα θαη δεκηνπξγνχζαλ ζπκθέξνληα, πνπ θάπνηεο θνξέο δελ ήηαλ παξάιιεια κε ηε κεηξφπνιε. ην ηέινο ηνπ 18νπ αηψλα, ε ΐξεηαλία έιεγρε ην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο βφξεηαο Ώκεξηθήο, κεγάια ηκήκαηα ηεο Ώζίαο θαη Ώθξηθήο θαη νιφθιεξε ηελ Ώπζηξαιία. Ώπφ ηνλ 19ν αηψλα ζην θιακπ ησλ απνηθηνθξαηψλ, κπήθαλ ε Γεξκαλία (Κακεξνχλ, Σαλγθαλίθα, Σφγθν), ε Εηαιία (Βξπζξαία, νκαιία, Ληβχε) θαη ην ΐέιγην (Κνλγθφ). Σειεπηαία ρψξα πνπ εκθαλίζηεθε σο απνηθηαθή δχλακε ήηαλ νη Δλσκέλεο Πνιηηείεο (Φηιηππίλεο, Πφξην Ρίθν, Υαβάε). 463
Δ απνηθηνθξαηία, εθηφο ησλ γλσζηψλ δεηλψλ πνπ επέθεξε ζηηο θαηαθηεκέλεο ρψξεο (εθκεηάιιεπζε ηνπ πινχηνπ ηνπο, δνπιεκπφξην, βίαηε πνιηηηθή θαη ζξεζθεπηηθή επηβνιή), πξνθάιεζε θαη βαζχηαηεο αιιαγέο. Καηαζθεπάζηεθαλ δξφκνη, ζηδεξνδξνκηθέο γξακκέο, λέεο πφιεηο, ιηκάληα θαη νη ληφπηνη έκαζαλ γηα πινπηνπαξαγσγηθέο πεγέο ζηε ρψξα ηνπο, πνπ πξηλ δελ ππνςηάδνληαλ θαλ ηελ χπαξμή ηνπο. Αεκηνπξγήζεθε θαη κηα ληφπηα ειίη, αλζξψπσλ πνπ ζπλεξγάζηεθαλ κε ηηο ρψξεο θαηνρήο, ζπνχδαζαλ ζε επξσπατθά παλεπηζηήκηα, πηνζέηεζαλ ηηο πνιηηηθέο θαη πνιηηηζηηθέο αξρέο ηεο Αχζεο θαη αξγφηεξα αλέιαβαλ ηελ εγεζία ησλ θηλεκάησλ αλεμαξηεζίαο θαη ζηε ζπλέρεηα ηα ελία ηεο εμνπζίαο ζηηο ειεχζεξεο πηα ρψξεο ηνπο.
Ζ Ακεξηθή Ζ Ηζπαλία, κεηά ην πξψην ηαμίδη ηνπ Κνιφκβνπ, άξρηζε λα θαηαιακβάλεη λεζηά θαη επεηξσηηθά εδάθε κε γξήγνξν ξπζκφ. Οη θνλθηζηαδφξνη (εμεξεπλεηέο θαη θαηαθηεηέο) ηεο θαηέιαβαλ ζηαδηαθά ηα λεζηά ησλ Ώλαηνιηθψλ Ελδηψλ, ηελ Κνχβα, ην Πφξην Ρίθν, ηε Φιψξηδα, ηνλ Παλακά θαη ηελ Νηθαξάγνπα (φπνπ αλαθάιπςαλ ηηο καξηπξίεο ηνπ αξραίνπ πνιηηηζκνχ ησλ Μάγηα). Ο Κνξηέο θαηέιαβε ην Μεμηθφ, θαηάζηξεςε ηνλ ζπνπδαίν πνιηηηζκφ ησλ Ώδηέθσλ θαη ζηε ζέζε ησλ εξεηπίσλ ηεο πξσηεχνπζάο ηνπο Σελνρηηηιάλ, ρηίζηεθε ε Πφιε ηνπ Μεμηθνχ. ηε βφξεηα Ώκεξηθή ζπλέρηζαλ θαη αλαθάιπςαλ ηνλ πνηακφ Μηζζηζζηππή, ην Σέμαο θαη ζηα δπηηθά έθηαζαλ κέρξη ην Γθξάλη Κάλπνλ. ηε λφηηα Ώκεξηθή, ν Πηδάξν κε ειάρηζηνπο άληξεο, επαλέιαβε ην έγθιεκα ηνπ Κνξηέο, θαηαζηξέθνληαο ηνλ άιιν ζεκαληηθφ ακεξηθαληθφ πνιηηηζκφ, ησλ Ίλθαο. ε κηθξφ ρξνληθφ δηάζηεκα, ε Εζπαλία είρε θαηαιάβεη φιε ηε λφηηα Ώκεξηθή, εθηφο ηεο ΐξαδηιίαο, πνπ αλήθε ζηελ Πνξηνγαιία. Βίρε δεκηνπξγήζεη ηελ πην εθηεηακέλε απηνθξαηνξία ηνπ θφζκνπ, κεγαιχηεξε θαη απφ απηή ησλ Μνγγφισλ. κσο γηα ην κφλν πνπ ελδηαθέξζεθαλ νη Εζπαλνί θαηαθηεηέο, ήηαλ ε απνκχδεζε ηνπ πινχηνπ ησλ πεξηνρψλ πνπ αλαθάιππηαλ. Ίδξπζαλ πφιεηο ζηα ζηξαηεγηθά ζεκεία θαη επηβιήζεθαλ ζηνπο ηζαγελείο πιεζπζκνχο κε ηελ ηξνκνθξαηία ησλ φπισλ θαη ηελ Εεξάο Βμέηαζεο. Ζ Πνξηνγαιία, κεηά ηελ αλαθάιπςε ηεο ΐξαδηιίαο απφ ηνλ Κακπξάι ην 1500, αδηαθφξεζε γηα αξθεηά ρξφληα γηα ηε λέα ηεο θηήζε, επεηδή ήηαλ απαζρνιεκέλε κε ηηο πεξηνρέο ηεο αλαηνιηθήο Ώζίαο. ηε ΐξαδηιία έθηαζαλ Εζπαλνί, νη νπνίνη δεκηνχξγεζαλ έλαλ νηθηζκφ θαη νη Γάιινη Οπγελφηνη δεηψληαο λέα παηξίδα. Οη Πνξηνγάινη φκσο, κεηά απφ ζπλερείο ζπγθξνχζεηο κε ηνπο Εζπαλνχο, Γάιινπο θαη Οιιαλδνχο, θαηάθεξαλ λα δηαηεξήζνπλ ηνλ έιεγρν ηεο ηεξάζηηαο απηήο απνηθίαο ηνπο. Ώπφ ην 1532, νη Πνξηνγάινη άξρηζαλ λα νξγαλψλνπλ ηελ θηήζε ηνπο, ζέινληαο λα εθκεηαιιεπζνχλ ηελ άθζνλε μπιεία, ηε δάραξε θαη ην ρξπζφ ηεο. ε φιε ηελ παξάθηηα πεξηνρή δεκηνπξγήζεθαλ κεγάια αγξνθηήκαηα ζηα νπνία εξγάδνληαλ ππνρξεσηηθά ηζαγελείο Ελδηάλνη θαη αξγφηεξα καχξνη ζθιάβνη πνπ ηνπο κεηέθεξαλ θαηά ρηιηάδεο απφ ηηο αθξηθαληθέο πνξηνγαιηθέο θηήζεηο ηεο Ώθξηθήο. Έηζη δεκηνπξγήζεθε κηα παλίζρπξε ηάμε αξηζηνθξαηψλ-γαηνθηεκφλσλ πνπ επεξέαζε θαη επεξεάδεη αθφκα ην νηθνλνκηθφ ζχζηεκα ηεο ρψξαο. ην λφηην ηκήκα ηεο ρψξαο, νη ηζαγελείο εμνληψζεθαλ αιχπεηα θαη ζρεδφλ εμαθαλίζηεθαλ, ελψ αληίζεηα ζην βνξξά, ηα ππθλά δάζε ηνπ Ώκαδνλίνπ ηνπο πξνζηάηεπαλ θαη πνιιέο 464
θπιέο δηαηήξεζαλ (κέρξη θαη ζήκεξα) ηηο δηθέο ηνπο δνκέο, ζπλήζεηεο θαη παξαδφζεηο. Ζ Γαιιία απφ ην 1608, είρε ηδξχζεη ηελ πφιε ηνπ Κεκπέθ ζηνλ θφιπν ηνπ Ώγίνπ Λαπξέληηνπ ζηνλ Καλαδά, πνπ ήηαλ ν ππξήλαο ηεο Νέαο Γαιιίαο, πνπ ζήκεξα απνηειεί ηελ νκψλπκε λνηηναλαηνιηθή επαξρία ηνπ Καλαδά. ε ηξία ρξφληα ηδξχζεθε θαη ν νηθηζκφο ηνπ Μφληξεαι θαη νη Γάιινη πξνρψξεζαλ κέρξη ηε ιίκλε Μίζηγθαλ. Ώπφ ηελ πεξηνρή ησλ Μεγάισλ Ληκλψλ, αθνινχζεζαλ ην ξνπ ηνπ Μηζζηζζηππή, θαη έθηαζαλ ζην Κφιπν ηνπ Μεμηθνχ. Βθεί ην 1682, ίδξπζαλ ηελ Λνπηδηάλα (πξνο ηηκήλ ηνπ Λνπδνβίθνπ ΕΑ’). Σν 1718, ίδξπζαλ ηελ Νέα Οξιεάλε, πνπ έγηλε ε πξσηεχνπζα ηεο ηεξάζηηαο πεξηνρήο ηεο Λνπηδηάλα. Σψξα ε Γαιιία έιεγρε έλα εθηεηακέλν ηκήκα ηεο βφξεηα Ώκεξηθήο, απφ ην βφξεην Καλαδά σο ηνλ Κφιπν ηνπ Μεμηθνχ, πεξηνξίδνληαο ηνπο Άγγινπο ζε κηα ισξίδα ζηελ αλαηνιηθή αθηή. κσο νη Άγγινη άπνηθνη είραλ ήδε έλα πιεζπζκφ 200.000 θαηνίθσλ, φηαλ φινη νη Γάιινη ζηελ αραλή έθηαζε πνπ είραλ θαηαιάβεη, δελ μεπεξλνχζαλ ηνπο 12.000. Οη Γάιινη Οπγελφηνη πνπ αλαδεηνχζαλ λέν ηφπν εγθαηάζηαζεο, ζηνλ νπνίν έιπηδαλ φηη ζα έρνπλ ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία, δελ έγηλαλ δεθηνί ζηε Νέα Γαιιία κε απνηέιεζκα λα ζηξαθνχλ ζε άιιεο πεξηνρέο ηεο ππφ αγγιηθφ έιεγρν ΐφξεηαο Ώκεξηθήο θαη ζηε Νφηηα Ώθξηθή. ηα λεζηά ηεο Καξατβηθήο νη Γάιινη θαηέιαβαλ θαη απνίθεζαλ ηε Μαξηηλίθα θαη ηε Γνπαδεινχπε. Οη Οιιαλδνί, ίδξπζαλ κηα δηθή ηνπο απνηθία, κεηαμχ ησλ λνηίσλ (ΐηξηδίληα, Μέξπιαλη) θαη ησλ βνξείσλ (Μαζαρνπζέηε, Μέηλ) βξεηαληθψλ απνηθηψλ, ζηελ πεξηνρή πνπ είλαη ζήκεξα ε Νέα Τφξθε, ηελ νπνία νλφκαζαλ Νέα Οιιαλδία, κε πξσηεχνπζα ην ιηκάλη ηνπ Νένπ Άκζηεξληακ (ζεκεξηλφ Μαλράηαλ). Βθεί θνληά θαη νη νπεδνί, ίδξπζαλ κηα κηθξή απνηθία, ηελ Νέα νπεδία, ε νπνία γξήγνξα απνξξνθήζεθε απφ ηνπο Οιιαλδνχο απνίθνπο. κσο φηαλ μέζπαζε ν αγγιννιιαλδηθφο λαπηηθφο πφιεκνο, νη Άγγινη θαηέιαβαλ ηελ Νέα Οιιαλδία. Ζ Αγγιία ίδξπζε ηελ πξψηε ηεο απνηθία ζηελ Ώκεξηθή, ζηε Νέα Γε ην 1583. Σνλ επφκελν ρξφλν, αγγιηθά πινία ππφ ηνλ Γνπφιηεξ Ράιευ, απνβηβάδνληαη ζηηο αθηέο ηεο ΐ. Καξνιίλαο. Ολφκαζαλ φιε ηελ έθηαζε ηεο βφξεηαο Ώκεξηθήο ΐηξηδίληα γηα λα ηηκήζνπλ ηελ παξζέλα (virgin) βαζίιηζζά ηνπο Βιηζάβεη Ώ’. Δ απνηθία εμαθαλίζηεθε ζχληνκα, ίζσο απφ επίζεζε Ελδηάλσλ, φκσο ζηνλ ζπγγξαθέα, πνηεηή θαη εμεξεπλεηή Ρέηιπ, ν ζχγρξνλνο άλζξσπνο νθείιεη δπν πξντφληα πνπ έθεξε ζηελ Βπξψπε απφ ηελ Ώκεξηθή: Σν έλα είλαη ε παηΪηα (αιήζεηα πψο δνχζαλ νη άλζξσπνη πξηλ ηελ παηάηα;) θαη ην άιιν ν θαπλφο (έρεη εηπσζεί φηη, απηφ ην πξντφλ είλαη ε εθδίθεζε ησλ Ελδηάλσλ, γηαηί έρεη ζθνηψζεη πνιχ πεξηζζφηεξα ‘ρισκά πξφζσπα’, απ’ φζνπο ηζαγελείο ζθφησζαλ νη Βπξσπαίνη ζηελ ακεξηθαληθή ήπεηξν). Δ πξψηε κφληκε εγθαηάζηαζε Άγγισλ απνίθσλ, έγηλε ην 1607 ζηε ΐηξηδίληα, φπνπ ηδξχζεθε ε πφιε Σδετκζηάνπλ (πξνο ηηκή ηνπ βαζηιηά Εάθσβνπ), πνπ ζεσξείηαη θαη ν ππξήλαο απηνχ πνπ ζήκεξα νλνκάδεηαη Δλσκέλεο Πνιηηείεο. Γξήγνξα ε απνηθία ηεο ΐηξηδίληα ζηέξησζε, ράξε ζηε θαιιηέξγεηα ηνπ θαπλνχ πνπ παξήγαγε θαη ηνλ έζηειλε ζηελ Βπξψπε. Βθεί ηδξχζεθε θαη ην πξψην θνηλνβνχιην ηεο Ώκεξηθήο Δ ΐνπιή ησλ Ώζηψλ ηεο ΐηξηδίληα πνπ απνηέιεζε ην πξφηππν θαη γηα ηηο άιιεο απνηθίεο πνπ ηδξχζεθαλ αξγφηεξα. Ο ζεζκφο ηεο δνπιείαο άξρηζε ζηε ΐφξεηα Ώκεξηθή, φηαλ έλα θαξάβη γεκάην κε καχξνπο απφ ηελ Ώθξηθή, έθηαζε ζηε ΐηξηδίληα ην 1619. Δ δνπιεία ήηαλ ηφηε έλα απνδεθηφ θνηλσληθφ θαη νηθνλνκηθφ θαηλφκελν. Σα ηεξάζηηα θηήκαηα γεο 465
απαηηνχζαλ πνιιά εξγαηηθά ρέξηα θαη ηα κφλα - θζελά - πνπ νη γαηνθηήκνλεο κπνξνχζαλ λα απνθηήζνπλ, ήηαλ νη καχξνη πνπ έθεξλαλ απφ ηελ Ώθξηθή θαηά ρηιηάδεο νη δνπιέκπνξνη. Οη ζθιάβνη απηνί δνχιεπαλ απφ ηελ αλαηνιή σο ηε δχζε ηνπ ήιηνπ (εθηφο ηεο Κπξηαθήο), έρνληαο γηα ακνηβή κφλν ζηέγε θαη ηξνθή. πλήζσο νη ζθιάβνη γελληφληαλ, κεγάισλαλ, παληξεχνληαλ θαη πέζαλαλ ζην ίδην θηήκα κε ην ίδην αθεληηθφ. Οη Άγγινη ζπλέρηζαλ λα ηδξχνπλ απνηθίεο, φπσο ε Μέξπιαλη (πξνο ηηκή ηεο βαζίιηζζαο Μαξίαο), ε Μαζαρνπζέηε, ην Μέηλ ην Νηνχ Υακζάηξ θαη άιιεο. Οη πξνζηξηβέο κεηαμχ ξσκαηνθαζνιηθψλ θαη πξνηεζηαληψλ (αιιά θαη άιισλ πξνηεζηαληψλ κε αγγιηθαλνχο θαη πνπξηηαλνχο) απνίθσλ, είραλ ζαλ απνηέιεζκα λα ςεθηζηεί ην 1649 ε Πξάμε Ώλεμηζξεζθίαο. Οη άπνηθνη νξγάλσζαλ ηηο θνηλσλίεο ηνπο κε εθθιεζίεο, αγνξά, ζρνιεία θαη δελ είραλ ηίπνηε πηα λα δειέςνπλ απφ ηηο επξσπατθέο πφιεηο. Σν 1636 ηδξχζεθε ην πξψην παλεπηζηήκην ζε ακεξηθαληθφ έδαθνο, ην ΥΪξβαξλη ηεο Μαζαρνπζέηεο θαη ηξία ρξφληα αξγφηεξα ζηήζεθε ζηελ ίδηα πνιηηεία ην πξψην ηππνγξαθείν. Σν 1664, νη Άγγινη θαηέιαβαλ ηελ απνηθία Νέα Οιιαλδία θαη κεηνλφκαζαλ ην Νέν Άκζηεξληακ ζε Νέα Τφξθε. Έηζη ελνπνηήζεθαλ νη αγγιηθέο θηήζεηο ηεο βφξεηαο Ώκεξηθήο. Σν 1670 επεθηάζεθαλ ζηελ Καξνιίλα θαη νλφκαζαλ ην ιηκάλη ηεο Σζάξιεζηνλ απφ ην φλνκα ηνπ βαζηιηά Καξφινπ ΐ’. Σν 1682, νη πξνηεζηάληεο Κνπάθεξνη, κε εγέηε ηνπο ηνλ Γνπίιιηακ Πελ, ίδξπζαλ ηελ Πελζπιβάληα κε πξσηεχνπζα ηελ Φηιαδέιθεηα. ιεο απηέο νη θαηαθηήζεηο γίλνληαλ εηο βάξνο ησλ γεγελψλ Ελδηάλσλ, ηνπο νπνίνπο εθηφπηδαλ ή εμφλησλαλ ζε ζπλερείο ζπγθξνχζεηο. Βπίζεο δελ έιεηςαλ νη ζξεζθεπηηθέο ζπγθξνχζεηο θαη κεηαμχ πξνηεζηαληψλ θαη θαζνιηθψλ, αιιά θαη κεηαμχ πξνηεζηαληψλ, κεηαμχ ηνπο (εθηειέζεηο θαη δησγκνί θνπάθεξσλ θαη πνπξηηαλψλ). Σν 1700, ε Μαζαρνπζέηε θαη ε Νέα Τφξθε, ςήθηζαλ λφκν κε ηνλ νπνίν δηέηαδαλ φινπο ηνπο θαζνιηθνχο ηεξείο λα εγθαηαιείςνπλ ηελ απνηθία, επί πνηλή ζαλάηνπ. Σνλ 17ν αηψλα ε Βπξψπε δνχζε ζε θαζεζηψο δησγκψλ ησλ καγηζζψλ. Τπνινγίδεηαη φηη κφλν ζηελ Ώγγιία εθηειέζηεθαλ 40.000 ‘κάγηζζεο’ ζηε κεγάιε ηνπο πιεηνςεθία αζψεο γξηνχιεο. Δ παξάλνηα απηή κεηαθέξζεθε θαη ζηηο απνηθίεο. Βίλαη γλσζηή ε ππφζεζε ησλ Μαγηζζψλ ηνπ άιεκ ζηε Μαζαρνπζέηε. Τπφ θαζεζηψο καδηθήο πζηεξίαο, 13 γπλαίθεο θαη 6 άληξεο απαγρνλίζηεθαλ (εθεί δελ έθαηγαλ ηνπο αηξεηηθνχο θαη ηηο κάγηζζεο) θαη ζα ππήξρε θαη ζπλέρεηα, αλ δελ επελέβαηλε λα ζπζηήζεη θαη λα επηβάιεη ςπρξαηκία ν πξφεδξνο ηνπ παλεπηζηεκίνπ ηνπ Υάξβαξλη. Γηα ηηο Μάγηζζεο ηνπ άιεκ, ν Ώκεξηθαλφο ζπγγξαθέαο Άξζνπξ Μίιιεξ, έγξαςε ην νκψλπκν ζεαηξηθφ έξγν. Δ επέθηαζε ησλ απνηθηψλ ζπλερίζηεθε ξαγδαία. Σν 1733 ηδξχζεθε ε Γεσξγία. Ώπφ ηνπο Γάιινπο θαηειήθζεζαλ, νη επαξρίεο ηνπ Καλαδά, Νέα θσηία ην 1745, ην Κεκπέθ ην 1759 θαη ε ππφινηπε Νέα Γαιιία ην 1763. Ήδε ην 1750 νη Ώγγιηθέο απνηθίεο ηεο βφξεηαο Ώκεξηθήο αξηζκνχζαλ 1.500.000 θαηνίθνπο (νη 300.000 καχξνη ζθιάβνη) θαη ε κεγαιχηεξε πφιε, ε ΐνζηφλε είρε 15.000. Ώληίζεηα ε ηεξάζηηα έθηαζε πνπ έιεγρε ε Γαιιία, απφ ηνλ Καλαδά σο ηε Λνπηδηάλα, είρε κφιηο 80.000 απνίθνπο. Βπίζεο ε Ώγγιία κεηά απφ ζπλερείο ζπγθξνχζεηο κε ηνπο Γάιινπο, πξφζζεζε ζηηο θηήζεηο ηεο θαη ηελ πεξηνρή ηεο Λνπηδηάλα, αλαηνιηθά ηνπ Μηζζηζζηππή, εθηφο ηεο Νέαο Οξιεάλεο. Δ Εζπαλία παξαρψξεζε ζηνπο Άγγινπο ηε 466
Φιψξηδα, αιιά πήξε απφ ηνπο Γάιινπο φιε ηελ πεξηνρή ηεο Λνπηδηάλα δπηηθά ηνπ Μηζζηζζηππή. Οη απνηθηαθέο επεθηάζεηο ζπλνδεχνληαλ θαη απφ νηθνλνκηθή θαη πνιηηηζηηθή αλάπηπμε θαη άξρηζε λα σξηκάδεη ε ηδέα απνγαιαθηηζκνχ ησλ απνηθηψλ απφ ηε κεηξφπνιε. Έλαο ζεκαληηθφο επηζηήκνλαο, αιιά θαη πνιηηηθφο ήηαλ ν Βεληακέλ Φξαγθιέλνο (Benjamin Franklin).
Ο Βεληακίλ Φξαγθιίλνο (1706-1790) Ο ζπγγξαθέαο, εθδφηεο, θπζηθφο, εθεπξέηεο, εθδφηεο, πνιηηηθφο θαη δηπισκάηεο ΐεληακίλ Φξαγθιίλνο είλαη ν πξψηνο Ώκεξηθαλφο πνπ απέθηεζε θήκε ζηελ Βπξψπε, ηφζν γηα ηελ επηζηεκνληθή, φζν θαη γηα ηελ πνιηηηθή δξαζηεξηφηεηα. Χο πνιηηηθφο ζεσξείηαη έλαο απφ ηνπο Παηέξεο ηνπ Ακεξηθαληθνχ Έζλνπο. Γελλήζεθε ζηε ΐνζηφλε, απφ θησρή νηθνγέλεηα Άγγισλ πνπξηηαλψλ κεηαλαζηψλ. Έκαζε ηελ ηππνγξαθία απφ ηνλ κεγαιχηεξν αδειθφ ηνπ θαη έγηλε ν ίδηνο ηππνγξάθνο, εθδφηεο εθεκεξίδσλ (ηελ Δθεκεξίδα ηεο Πελζπιβάληα) ζηε Φηιαδέιθεηα θαη έκπνξνο θαη πινχηηζε αξθεηά απφ ηηο δξαζηεξηφηεηέο ηνπ απηέο. Με δηθή ηνπ πξσηνβνπιία ηδξχζεθε ε ιέζρε δηαλννπκέλσλ Junto ε νπνία ίδξπζε ηελ πξψηε θηλεηή βηβιηνζήθε, ηελ πξψηε ππξνζβεζηηθή ππεξεζία ηεο Ώκεξηθήο, ηελ Ώκεξηθαληθή Φηινζνθηθή Βηαηξία θαη ηελ Ώθαδεκία ηεο Φηιαδέιθεηαο ε νπνία αξγφηεξα κεηαζρεκαηίζζεθε ζην Παλεπηζηήκην ηεο Πελζπιβάληα. Ο Φξαγθιίλνο αζρνιήζεθε ηδηαίηεξα κε ηηο επηζηήκεο θαη κειέηεζε ην θαηλφκελν ηνπ ειεθηξηζκνχ. Δ ζεσξία ηνπ γηα ηνλ ζεηηθφ θαη αξλεηηζκφ ειεθηξηζκφ δεκνζηεχζεθε ζε άξζξα ηνπ, πνπ κεηαθξάζηεθαλ ζηα γεξκαληθά, γαιιηθά θαη ηηαιηθά θαη έθαλαλ αίζζεζε ζηε Βπξψπε. Σν 1752 πξαγκαηνπνίεζε ην παζίγλσζην πείξακά ηνπ, αλπςψλνληαο έλα ραξηαεηφ θαηά ηε δηάξθεηα κηαο ζχειιαο. ηνλ ραξηαεηφ ππήξρε κηα κεηαιιηθή αθίδα πνπ ζπλδεφηαλ κε ην έδαθνο κε έλα κεηαιιηθφ λήκα. Έηζη αλαθάιπςε ην αιεμηθέξαπλν πνπ ηνπ πξνζέδσζε αθφκα κεγαιχηεξν επηζηεκνληθφ θχξνο. Οη θεξαπλνί πνπ σο ηφηε αληηκεησπίδνληαλ κε πξνζεπρέο, έπαςαλ λα είλαη θίλδπλνο θαη ηα αιεμηθέξαπλα ηνπνζεηήζεθαλ παληνχ, αθφκα θαη ζηνπο ηξνχινπο ησλ εθθιεζηψλ, σο απφδεημε φηη ε επηζηήκε ήηαλ ηζρπξφηεξε απφ ηηο πξνζεπρέο. Έγηλε κέινο ηεο Ώγγιηθήο ΐαζηιηθήο Βηαηξίαο θαη ηεο Γαιιηθήο Ώθαδεκίαο Βπηζηεκψλ. Ώζρνιήζεθε επίζεο κε ηε κεηεσξνινγία, ηελ σθεαλνινγία θαη ηε κεραληθή. Παξάιιεια αζρνιήζεθε κε ηελ πνιηηηθή. Σν 1751 έγηλε κέινο ηνπ Κνηλνβνπιίνπ ηεο Πελζπιβάληα. Υξεζηκνπνηήζεθε ζε δηάθνξεο δηπισκαηηθέο απνζηνιέο ζηε Γαιιία θαη Ώγγιία, ππνζηεξίδνληαο πάληνηε ηηο ζέζεηο ησλ απνίθσλ γηα ηελ ραιάξσζε ηνπ αζθπθηηθνχ πνιηηηθνχ θαη νηθνλνκηθνχ ειέγρνπ ηεο κεηξφπνιεο πάλσ ζηηο απνηθίεο θαη ηελ κείσζε ηεο θνξνινγίαο. ηαλ απφ ην 1775 ήηαλ θαλεξφ φηη ε ζχγθξνπζε κεηαμχ ησλ απνίθσλ θαη ησλ βαζηιηθψλ ζηξαηεπκάησλ ήηαλ θνληά, πήξε αλνηρηά ζέζε ππέξ ηεο αλεμαξηεζίαο θαη αλαδείρζεθε εθπξφζσπνο ηεο Πελζπιβάληα ζην Δπεηξσηηθφ Κνγθξέζν. Σελ ίδηα ρξνληά μέζπαζε ε Ώκεξηθαληθή Βπαλάζηαζε. Σελ 4ε Ενπιίνπ ηνπ 1776, ν ΐεληακίλ Φξαγθιίλνο κε ηνπο κεηέπεηηα πξνέδξνπο Σφκαο Σδέθεξζνλ θαη Σδσλ Άληακο ζπλέηαμαλ ηελ Γηαθήξπμε ηεο Αλεμαξηεζίαο. Καηά ηε δηάξθεηα ηνπ πνιέκνπ, εζηάιε ζην Παξίζη, φπνπ έγηλε δεθηφο κε ελζνπζηαζκφ θαη πέηπρε ζπκθσλία θηιίαο θαη ζπλεξγαζίαο κε ηε Γαιιία ηνπ Λνπδνβίθνπ ΕΣ‟, κε ηελ νπνία νη Ώκεξηθαλνί εθνδηάζηεθαλ κε γαιιηθά φπια θαη 467
μεθίλεζε έλα εθζηξαηεπηηθφ ζψκα κε Γάιινπο εζεινληέο γηα λα βνεζήζεη ηνπο επαλαζηάηεο. Σν 1781 ζπκκεηείρε ζηηο δηαπξαγκαηεχζεηο κε ηελ αγγιηθή θπβέξλεζε πνπ θαηέιεμαλ ζηελ αλαγλψξηζε ηεο ακεξηθαληθήο αλεμαξηεζίαο ηνλ επφκελν ρξφλν. Σν 1787, εθιέρζεθε κέινο ηεο Βζλνζπλέιεπζεο θαη ζπκκεηείρε ελεξγά ζηελ θαηάξηηζε ηνπ Ώκεξηθαληθνχ πληάγκαηνο καδί κε ηνλ Γεψξγην Οπάζηγθηνλ. Ο Φξαγθιίλνο είλαη απφ ηνπο πξψηνπο πνπ ππνζηήξηδαλ ηελ θαηάξγεζε ηνπ απερζνχο ζεζκνχ ηεο δνπιείαο, πνπ ήηαλ επξχηαηα δηαδεδνκέλνο ζηηο λφηηεο πνιηηείεο ησλ ΔΠΏ. Ο ζάλαηφο ηνπ ην 1790 ζεσξήζεθε σο ζεκαληηθή απψιεηα γηα ην λενζχζηαην θξάηνο ην νπνίν ηνλ ηίκεζε θαη ηνλ ηηκά σο έλα απφ ηνπο βαζηθνχο ζπληειεζηέο ηεο αλεμαξηεζίαο ηνπ. Σν 1868 εθδφζεθε ε Απηνβηνγξαθία ηνπ.
Δ ηδέα ηεο αλεμαξηεζίαο ησλ απνίθσλ απφ ηελ Ώγγιία, απνθηνχζε φιν θαη πεξηζζφηεξνπο νπαδνχο. ηαλ ην 1765, ε Ώγγιία γηα λα απμήζεη ηα έζνδά ηεο, επέβαιε ηνλ ‘Φφξν ηνπ Υαξηνζήκνπ’ νη άπνηθνη απνθάζηζαλ λα κπνυθνηάξνπλ ηα αγγιηθά πξντφληα, πξάγκα πνπ νδήγεζε ζε ρξενθνπία πνιιέο αγγιηθέο επηρεηξήζεηο. Σν 1770, έγηλε ζηε ΐνζηφλε, ε πξψηε ζχγθξνπζε κεηαμχ απνίθσλ θαη βαζηιηθψλ ζηξαηεπκάησλ. ε κηα δηαδήισζε θάπνηνη άπνηθνη πέηαμαλ ρηνλφκπαιεο ζηνπο ζηξαηηψηεο θη απηνί απάληεζαλ κε ππθλά ππξά ελαληίνλ ηνπ πιήζνπο, κε απνηέιεζκα πέληε λεθξνχο θαη αξθεηνχο ηξαπκαηίεο. Σν γεγνλφο απηφ πήξε ζεκαληηθέο δηαζηάζεηο θαη νλνκάζηεθε ε θαγή ηεο ΐνζηφλεο. Βπίζεο ην 1773 φηαλ επηβιήζεθε έλαο (κηθξφο) θφξνο ζην ηζάη, κηα νκάδα θαηνίθσλ ηεο Μαζαρνπζέηεο, κεηακθηεζκέλνη ζε Ελδηάλνπο, έξημαλ έλα νιφθιεξν θνξηίν ηζαγηνχ ζηα λεξά ηνπ ιηκαληνχ ηεο ΐνζηφλεο. Ώπηή ε πξάμε νλνκάζηεθε Σν πάξηη ηνπ ηζαγηνχ. Δ αγγιηθή θπβέξλεζε απάληεζε, κε ην θιείζηκν ηνπ ιηκαληνχ ηεο ΐνζηφλεο, ηελ αλαζηνιή ηεο ιεηηνπξγίαο ησλ αληηπξνζσπεπηηθψλ ζεζκψλ ζηε Μαζαρνπζέηε θαη άιια ζθιεξά κέηξα. Σν 1774 ζπλήιζε ην Πξψην Δπεηξσηηθφ Κνγθξέζν κε εθπξνζψπνπο απφ 12 απφ ηηο 13 απνηθίεο (ε Γεσξγία δελ αληηπξνζσπεχηεθε). Ώλάκεζα ζηνπο 56 αληηπξνζψπνπο ήηαλ θαη ν Γεψξγηνο Οπάζηγθηνλ θαη ν ακ Άληακο. Σν Κνγθξέζν απνθάζηζε ην ζρεκαηηζκφ ηνπηθψλ κνλάδσλ πνιηηνθπιαθήο. Βπίζεο δηαθήξπμε ηα δηθαηψκαηα γηα ηε ‘δσή, ηελ ειεπζεξία θαη ηελ ηδηνθηεζία’ ησλ απνίθσλ. Σν 1775, έλα βξεηαληθφ εθζηξαηεπηηθφ ζψκα επηρείξεζε λα δεκεχζεη ηα φπια θαη ην κπαξνχηη πνπ είραλ ζπγθεληξψζεη νη άπνηθνη ηεο Μαζαρνπζέηεο. ην Λέμηλγθηνλ, 70 πνιηηνθχιαθεο άπνηθνη ππνδέρζεθαλ ηνπο ζηξαηηψηεο ηνπ βαζηιηά κε ππξά. Τπνρσξψληαο πξνο ηε ΐνζηφλε, νη ζηξαηηψηεο δέρνληαλ ζπλερψο ζπνξαδηθέο επηζέζεηο απφ άηαθηνπο θαη γεσξγνχο. Ήηαλ ε πξψηε πνιεκηθή επηρείξεζε Πνιέκνπ ηεο Ώκεξηθαληθήο Ώλεμαξηεζίαο.
Οη Ακεξηθαληθέο Δπαλαζηάζεηο Οη Ζλσκέλεο Πνιηηείεο ηεο Ακεξηθήο: ηηο 23 Ώπξηιίνπ 1775 ην Κνγθξέζν ηεο πνιηηείαο ηεο Μαζαρνπζέηεο θάιεζε ππφ ηα φπια 13500 απνίθνπο. Δ είδεζε ηεο κάρεο ηνπ Λέμηλγθηνλ ζθφξπηζε ελζνπζηαζκφ ζε φιν ηνλ πιεζπζκφ ησλ 13 απνηθηψλ. Ώπφ φιεο ηεο πνιηηείεο ηεο Νέαο Ώγγιίαο, ζπγθεληξψλνληαλ εζεινληέο γηα λα επηηεζνχλ ζηελ ππφ αγγιηθφ έιεγρν ΐνζηφλε.
468
Τπήξμαλ βέβαηα θαη πνιινί πνπ δελ επηζπκνχζαλ ηελ απφζρηζε απφ ηε κεηξφπνιε θαη αξθεηνί απφ ηνπο απνίθνπο πνιέκεζαλ ζην πιεπξφ ησλ βαζηιηθψλ δπλάκεσλ, άιινη δε παξέκεηλαλ ακέηνρνη θαη νπδέηεξνη. κσο ην επαλαζηαηηθφ πλεχκα ήηαλ πνιχ ηζρπξφ θαη ππεξίζρπζε ην πλεχκα ηεο εμέγεξζεο θαη ηεο αηζηνδνμίαο γηα ηελ ηειηθή λίθε. Σνλ Μάην ζπλήιζε ην Αεχηεξν Δπεηξσηηθφ Κνγθξέζν, απφ φιεο ηηο απνηθίεο, ζην νπνίν ζπκκεηείρε ν Σφκαο Σδέθεξζνλ θαη ν ΐεληακίλ Φξαγθιίλνο. Σν Κνγθξέζν αλέιαβε ‘επαλαζηηθψ δηθαίσ’, λνκνζεηηθέο, δηθαζηηθέο θαη εθηειεζηηθέο εμνπζίεο θαη απνθάζηζε νκφθσλα φηη νη απνηθίεο βξηζθφηαλ ζε θαηάζηαζε άκπλαο θαη φξηζε ηνλ Γεψξγην ΟπΪζηγθηνλ σο ζηξαηεγφ θαη δηνηθεηή ηνπ λένπ ζηξαηνχ.
Ο Γεώξγηνο Οπάζηγθηνλ (1732-1799) Ο Οπάζηγθηνλ ππήξμε έλαο απφ ηνπο πξσηαγσληζηέο ηεο Ώκεξηθαληθήο Βπαλάζηαζεο, ν ζηξαηησηηθφο ηεο εγέηεο, ν πξψηνο πξφεδξνο ηνπ λενζχζηαηνπ θξάηνπο ησλ Δλσκέλσλ Πνιηηεηψλ θαη ν εθ ησλ βαζηθψλ εηζεγεηψλ ηνπ πξψηνπ ζχγρξνλνπ δεκνθξαηηθνχ πληάγκαηνο. Γελλήζεθε ζηελ απνηθία ηεο ΐηξηδίληα, απφ νηθνγέλεηα εχπνξσλ κεηαλαζηψλ. ε ειηθία 20 εηψλ θαηαηάρζεθε ζηνλ αγγιηθφ ζηξαηφ. πκκεηείρε ζηηο ερζξνπξαμίεο ελαληίσλ Ελδηάλσλ θαη Γάιισλ ζηελ πεξηνρή ησλ Μεγάισλ Ληκλψλ, δηαθξίζεθε θαη πξνήρζε ζην βαζκφ ηνπ ζπληαγκαηάξρε. ε ειηθία 23 εηψλ ήηαλ ήδε δηνηθεηήο ηεο πνιηηνθπιαθήο ηεο ΐηξηδίληα. Σν 1758 παξαηηήζεθε απφ ην ζηξαηφ θαη ηνλ επφκελν ρξφλν παληξεχηεθε ηελ Μάξζα Κάζηηο, κηα πινχζηα - θαηείρε 60.000 ζηξέκκαηα γεο - ρήξα κε δπν παηδηά. Ώζρνιήζεθε κε ηε δηαρείξηζε ηεο κεγάιεο ηνπ πεξηνπζίαο (θαπλά, ζηηεξά, εκπφξην θιπ.) θαη ζχληνκα έγηλε έλαο απφ ηνπο πινπζηφηεξνπο απνίθνπο Σν 1774, ν Οπάζηγθηνλ εμειέγε εθπξφζσπνο ηεο ΐηξηδίληα ζην Πξψην Δπεηξσηηθφ Κνγθξέζν, νη απνθάζεηο ηνπ νπνίνπ γηα κπντθνηάδ ησλ βξεηαληθψλ πξντφλησλ ππξνδφηεζαλ ηα γεγνλφηα πνπ αθνινχζεζαλ. Σν 1775 νξγάλσζε ηα έλνπια ηκήκαηα ηεο ΐηξηδίληα θαη ηνλ Ενχλην, ην Αεχηεξν Δπεηξσηηθφ Κνγθξέζν ησλ επέιεμε σο αξρηζηξάηεγν ηνπ κφιηο ζρεκαηηζζέληνο επαλαζηαηηθνχ ζηξαηνχ. Δ ζπκβνιή ηνπ Οπάζηγθηνλ ζηελ επηηπρή γηα ηνπο απνίθνπο έθβαζε ηνπ Πνιέκνπ ηεο Αλεμαξηεζίαο (1775-1782) ήηαλ απνθαζηζηηθή. Πήξε άηαθηα ζψκαηα αλεθπαίδεπησλ απνίθσλ θαη ζπγθξφηεζε ηαθηηθφ ζηξαηφ, εμαζθάιηζε ηελ αλεθνδηαζκφ ησλ κνλάδσλ θαη ηελ πεηζαξρία. Φξφληηζε γηα ηελ θαιιηέξγεηα εζληθήο ζπλείδεζεο θαη ηε δηαηήξεζε ηνπ πςεινχ εζηθνχ ηνπ ζηξαηεχκαηνο, αθφκα θη φηαλ δελ πήγαηλαλ θαιά ηα πξάγκαηα. εκαληηθνί ζηαζκνί ηνπ πνιέκνπ ήηαλ ε θαηάιεςε ηεο Βνζηφλεο, νη κάρεο ηνπ Σξέληνλ, ηεο αξαηφλγθα θαη ε απνθαζηζηηθή ηνπ Γηνξθηάνπλ (1781), πνπ νπζηαζηηθά ζήκαλε ηε ιήμε ηνπ πνιέκνπ. Δ ζπλζήθε εηξήλεο ηνπ 1782, επηζεκνπνίεζε ηε γέλλεζε ησλ Δλσκέλσλ Πνιηηεηψλ.
469
Μεηά ηε ιήμε ηνπ πνιέκνπ, ν Οπάζηγθηνλ απνζχξζεθε ζην θηήκα ηνπ, αζρνινχκελνο κε ηηο θαιιηέξγεηεο θαη ην εκπφξην. κσο ην 1787 θιήζεθε μαλά λα ππεξεηήζεη ηε ρψξα ηνπ, σο πξφεδξνο ηεο πληαθηηθήο πλέιεπζεο ηεο Φηιαδέιθεηαο θαη εξγάζηεθε γηα ηε ζχληαμε ηνπ πξψηνπ πληάγκαηνο ησλ ΔΠΏ, πνπ ήηαλ θαη ην πην δεκνθξαηηθφ ηνπ ζχγρξνλνπ θφζκνπ. Σν 1789 εμειέγε απφ ηνπο εθιέθηνξεο πακςεθεί, πξψηνο πξφεδξνο ησλ ΔΠΏ θαη κεηά ηέζζεξα ρξφληα γηα δεχηεξε ζεηεία. Βπί πξνεδξίαο ηνπ θαηνρπξψζεθαλ νη δεκνθξαηηθνί ζεζκνί, άξρηζε ε επέθηαζε ηνπο θξάηνπο πξνο ηε Αχζε, πξνζηέζεθαλ λέεο πνιηηείεο (ΐεξκφλη, Κεληάθη θαη Σελεζζή), ηδξχζεθαλ ε εζληθή ηξάπεδα θαη ην νκνζπνλδηαθφ δηθαζηήξην. Σν λενζχζηαην θξάηνο ζπλήςε δηπισκαηηθέο ζρέζεηο κε φια ηα ζεκαληηθά θξάηε θαη εμνκάιπλε ηηο ζρέζεηο ηνπ κε ηελ πξψελ κεηξφπνιε, Ώγγιία. Με ηε ιήμε ηεο δεχηεξεο ζεηείαο ηνπ, ν Οπάζηγθηνλ απνραηξέηεζε ηνλ ακεξηθαληθφ ιαφ θαη απνζχξζεθε απφ ηε δεκφζηα δσή. Οη ζπκπαηξηψηεο ηνπ ηνλ ηίκεζαλ, φπσο άιισζηε ηνπ άμηδε σο έλα απφ ηνπο Παηέξεο ηνπ Έζλνπο. Σελ επνρή εθείλε ε δνπιεία ήηαλ απνδεθηή απφ ηελ θνηλσλία σο κηα αλαγθαία πεγή θηελψλ εξγαηηθψλ ρεξηψλ. ηαλ θιεξνλφκεζε ηα νηθνγελεηαθά ηνπ θηήκαηα, είρε 36 ζθιάβνπο θαη κεηά ην γάκν ηνπ άιινη 30 πξνζηέζεθαλ ζηνλ πξνζσπηθφ ηνπ. Χο ην 1799, ρξνληά ηνπ ζαλάηνπ ηνπ, ζπλνιηθά 316 καχξνη ζθιάβνη εξγάδνληαλ ζηα θηήκαηά ηνπ. Χο πνιηηηθφο θαη πξφεδξνο ησλ ΔΠΏ δελ ηφικεζε λα πάξεη κέηξα ελαληίνλ ηεο δνπιείαο (ίζσο γηαηί θνβφηαλ ηελ αληίδξαζε ησλ λφηησλ πνιηηεηψλ, πξάγκα πνπ κεξηθέο δεθαεηίεο αξγφηεξα νδήγεζε ηε ρψξα ζε εκθχιην πφιεκν). κσο ζηε δηαζήθε ηνπ, φξηζε φηη κεηά ην ζάλαην ηεο ζπδχγνπ ηνπ, νη ζθιάβνη ηνπο ζα απνθηνχζαλ ηελ ειεπζεξία ηνπο. Φξφληηζε κάιηζηα γηα ηελ εθπαίδεπζε ησλ παηδηψλ ηνπο θαη γηα ηελ νηθνλνκηθή ελίζρπζε ησλ ειηθησκέλσλ.
ηηο 4 Ηνπιένπ 1776, ην Αεχηεξν Δπεηξσηηθφ Κνγθξέζν ςήθηζε ηε Αηαθήξπμε ηεο Ώλεμαξηεζίαο, πνπ απνηειεί θαη ηελ ηδξπηηθή πξάμε ησλ Δλσκέλσλ Πνιηηεηψλ ηεο Ώκεξηθήο. Δ δηαηήξεζε ηεο ζπλνρήο ζην λέν νκφζπνλδν θξάηνο δελ ήηαλ εχθνιε. Τπήξραλ δηαθνξέο κεηαμχ θηιειεπζέξσλ θαη ζπληεξεηηθψλ, κεηαμχ Φεληεξαιηζηψλ (Οκνζπνλδηαθψλ) θαη ησλ αληηπάισλ ηνπο. Οη πξψηνη ήζειαλ ηελ δηεχξπλζε θαη νη δεχηεξνη ηε ζπξξίθλσζε ησλ εμνπζηψλ ησλ θεληξηθψλ νξγάλσλ ηεο νκνζπνλδίαο. Σελ επνρή εθείλε ζπληάρζεθε απφ ηνλ Σδαίεκο Μάληηζνλ (κεηέπεηηα πξφεδξν) ε Γηαθάξπμε ησλ ΓηθαησκΪησλ, ε νπνία είλαη επεξεαζκέλε απφ ηηο ηδέεο ηνπ Αηαθσηηζκνχ, απφ ηελ αληίζηνηρε αγγιηθή ηνπ 1689 θαη απφ ηελ επίζεο αγγιηθή Μάγθλα Κάξηα ηνπ 1215. Δ Αηαθήξπμε πξνζηαηεχεη ηα δηθαηψκαηα ηνπ πνιίηε θαη νξίδεη ηηο ειεπζεξίεο ηνπ ιφγνπ, ηνπ ηχπνπ, ηνπ ζπλέξρεζζαη, ηεο ζξεζθεπηηθήο ιαηξείαο, ηεο θαηνρήο φπινπ θαη απαγνξεχεη ηελ ζχιιεςε θαη θξάηεζε ρσξίο αηηηνινγεκέλν έληαικα θαη ηα βαζαληζηήξηα. Σν 1796, ζηηο εζληθέο εθινγέο αλακεηξήζεθαλ ν θεληεξαιηζηήο Σδσλ Άληακο θαη ν αληίπαιφο ηνπ Σφκαο Σδέθεξζνλ. Ο Άληακο έγηλε ν δεχηεξνο πξφεδξνο ησλ ΔΠΏ. Βπί ησλ εκεξψλ ηνπ ε πξσηεχνπζα κεηαθέξζεθε απφ ηε Φηιαδέιθεηα ζηε ζεκεξηλή Οπάζηγθηνλ. Σνλ δηαδέρζεθε, ην 1800, ν Σφκαο Σδέθεξζνλ (1743-1826), ν πξσηεξγάηεο ηεο Αηαθήξπμεο ηεο Ώλεμαξηεζίαο. Χο γεξνπζηαζηήο είρε πξνηείλεη ηελ θαηάξγεζε ηεο δνπιείαο ζε φιεο ηηο πνιηηείεο, αιιά ε πξφηαζε απνξξίθζεθε κε κηα ςήθν δηαθνξά. Βπίζεο είρε πξνσζήζεη ην Θέζπηζκα πεξί ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο, κε ην νπνίν 470
επηηεχρζεθε ν δηαρσξηζκφο Κξάηνπο-Βθθιεζίαο. Σν ζεκαληηθφηεξν γεγνλφο ηεο πξνεδξηθήο ηνπ ζεηείαο, είλαη ε αγνξά ηεο Λνπτδηάλα απφ ηνλ Ναπνιένληα έλαληη επηεινχο ηηκήκαηνο (κφιηο 15 εθαηνκκχξηα δνιάξηα). Με ηελ αγνξά απηή δηπιαζηάζηεθε ζρεδφλ ε έθηαζε ησλ ΔΠΏ θαη ηέζεθαλ νη βάζεηο γηα ηελ ηαρχηεξε νηθνλνκηθή αλάπηπμε ηεο ρψξαο. Βπίζεο επί ησλ εκεξψλ ηνπ ην Οράην έγηλε ε 17ε πνιηηεία ησλ ΔΠΏ. Αελ θαηάθεξε λα θαηαξγήζεη ηε δνπιεία, φκσο απαγφξεπζε ηελ εηζαγσγή ζηε ρψξα λέσλ ζθιάβσλ. Ο Σδέθεξζνλ επαλεμειέγε θαη γηα δεχηεξε πξνεδξηθή ζεηεία. Βπί πξνεδξίαο ηνπ Σδαίεκο Μάληηζνλ, επηά λέεο πνιηηείεο ελζσκαηψζεθαλ ζηηο ΔΠΏ. Ο επφκελνο πξφεδξνο ήηαλ ν Σδαίεκο Μνλξφε (1758-1831), ν νπνίνο δηακφξθσζε ην πεξίθεκν Αφγκα Μνλξφε. ΐάζεη ηνπ δφγκαηνο απηνχ, απαγνξεπφηαλ ε παξαπέξα απνηθηαθή δηείζδπζε ζηελ ακεξηθαληθή ήπεηξν, απαγνξεπφηαλ ε παξέκβαζε ησλ Βπξσπαίσλ ζηα ακεξηθαληθά πξάγκαηα, φπσο θαη αληηζηνίρσο ε παξέκβαζε Ώκεξηθαλψλ ζηηο επξσπατθέο δηελέμεηο, δειαδή δηαθεξχρζεθε ε αξρή Δ Ώκεξηθή γηα ηνπο Ώκεξηθαλνχο. Βπί πξνεδξίαο Μνλξφε εμαγνξάζηεθε ε Φιψξηδα απφ ηνπο Εζπαλνχο θαη νξηνζεηήζεθαλ ηα ζχλνξα κε ηνλ Καλαδά. Σν 1845 ην Σέμαο ελζσκαηψζεθε σο λέα πνιηηεία, αιιά ην γεγνλφο απηφ πξνθάιεζε πφιεκν κε ην Μεμηθφ. Με ηε ζπλζήθε εηξήλεο ηνπ 1848, ην Μεμηθφ ππνρξεψζεθε λα παξαρσξήζεη ζηηο ΔΠΏ ηεξάζηηεο εθηάζεηο, απφ ηηο νπνίεο δεκηνπξγήζεθαλ νη λέεο πνιηηείεο Καιηθφξληα, Νέν Μεμηθφ, Νεβάδα, Ώξηδφλα θαη Γηνχηα. Δ ζπλερήο δηφγθσζε θαη επέθηαζε ηεο ρψξαο θαη ε αλάγθε πιεζπζκηαθήο θάιπςεο ησλ λέσλ εδαθψλ, δεκηνχξγεζε ηεξάζηην κεηαλαζηεπηηθφ ξεχκα, απφ ηηο παιηέο ζηηο λέεο πνιηηείεο, αιιά θαη απφ ηελ Βπξψπε πξνο ηηο ΔΠΏ. Βπίζεο ε απμαλφκελε νηθνλνκηθή δηαθνξά κεηαμχ ηνπ αλαπηπγκέλνπ βηνκεραληθνχ βνξξά θαη ηνπ θαζπζηεξεκέλνπ αγξνηηθνχ λφηνπ, έθεξε ζην πξνζθήλην αληηπαιφηεηεο, κηα απφ ηηο νπνίεο ήηαλ θαη ην θαζεζηψο ηεο δνπιείαο. Ώπηφο ν απερζήο ζεζκφο ήηαλ θαη ε αθνξκή ηνπ μεζπάζκαηνο ηνπ αηκαηεξνχ Ώκεξηθαληθνχ Βκθπιίνπ Πνιέκνπ. Δ Ώκεξηθαληθή Βπαλάζηαζε ήηαλ έλα απφ ηα ζεκαληηθφηεξα γεγνλφηα ηεο Παγθφζκηαο Εζηνξίαο. Οη ηδέεο ηεο ειεπζεξίαο, ηεο δεκνθξαηίαο, ηεο ηζφηεηαο, ηεο αλζξψπηλεο αμηνπξέπεηαο θαη ηεο αλνρήο ζηε δηαθνξεηηθφηεηα ζξεζθείαο, θπιήο ή εζληθφηεηαο, ζχληνκα πέξαζαλ ηα ζηελά φξηα ησλ ΔΠΏ, κεηαιακπαδεχζεθαλ ζηελ Βπξψπε φπνπ θχζεμε δπλαηφο ν αέξαο ηεο αιιαγήο κε ηε Γαιιηθή Βπαλάζηαζε θαη αθνινχζσο κε ην μεζήθσκα ησλ ιαψλ ηεο ΐαιθαληθήο (Βιιεληθή Βπαλάζηαζε). Ώθνινχζεζαλ νη επαλαζηάζεηο ησλ ππφινηπσλ θξαηψλ ηεο Ώκεξηθαληθήο επείξνπ. Οη ηδέεο ηεο Ώκεξηθαληθήο θαη ηεο Γαιιηθήο Βπαλάζηαζεο, πέξαζαλ ζηα πληάγκαηα ησλ πεξηζζφηεξσλ ρσξψλ ηεο Βπξψπεο θαη ηεο Ώκεξηθήο. Δ αζηηθή ηάμε, παξά ηηο θπζηνινγηθέο αληηδξάζεηο ησλ επγελψλ, ηνπ θιήξνπ θαη ησλ πάζεο θχζεο εθπξνζψπσλ ηεο ζηαζηκφηεηαο θαη ηεο νπηζζνδξφκεζεο, πήξε ζηαδηαθά ζηα ρέξηα ηεο ηα ελία ηεο εμνπζίαο.
Ο Καλαδάο: Ο πξψηνο Βπξσπαίνο πνπ επηζθέθζεθε ηηο θαλαδηθέο αθηέο ήηαλ ν Γελνβέδνο Σδηνβάλλη Κακπφην, πνπ εμεξεχλεζε ηελ πεξηνρή γηα ινγαξηαζκφ ηνπ αγγιηθνχ ζηέκκαηνο θαη έκεηλε γλσζηφο απφ ηελ αγγιηθή ηνπ νλνκαζία Σδσλ Κάκπνη. ΟΕ Γάιινη αξγφηεξα πξνζάξηεζαλ ηηο αλαηνιηθέο αθηέο απφ ηνλ θφιπν ηνπ Ώγίνπ Λαπξεληίνπ σο ην Λακπξαληφξ θαη νλφκαζαλ ηνλ αλαηνιηθφ Καλαδά Νέα Γαιιία. Οη Άγγινη φκσο κεηά απφ ζπλερείο ζπγθξνχζεηο πνπ θξάηεζαλ σο ην 1763, 471
θαηάθεξαλ λα θαηνρπξψζνπλ ηελ ηεξάζηηα απηή έθηαζε, σο θηήζε ηνπ βξεηαληθνχ ζηέκκαηνο. Σν 1867 ηδξχζεθε ε Οκνζπνλδία ηνπ Καλαδά, απηνδηνηθνχκελε απνηθία ηεο Ώγγιίαο θαη κεηά ηνλ Ώ’ Παγθφζκην Πφιεκν, αλαγλσξίζηεθε ε αλεμαξηεζία ηεο ρψξαο, ε νπνία ηππηθά, αλαγλσξίδεη σο αλψηαηα άξρνληα ηνλ εθάζηνηε ΐξεηαλφ βαζηιηά. Δ γαιιφθσλε πνιηηεία ηνπ Κεκπέθ, αλήθεη ζην νκφζπνλδν θξάηνο, παξά ηηο θαηά θαηξνχο πξνζπάζεηεο απφζρηζήο ηεο.
Σν Μεμηθφ : Σν Μεμηθφ ήηαλ γλσζηφ σο ε Νέα Εζπαλία κηα απφ ηηο κεγαιχηεξεο ηζπαληθέο απνηθίεο. Δ θαηάθηεζε ηεο ρψξαο ζπλνδεχηεθε απφ άγξηεο ζθαγέο θαη βίαηνπο εθρξηζηηαληζκνχο ησλ ηζαγελψλ Μάγηαο θαη Ώδηέθσλ. Δ ηζπαληθή Εεξά Βμέηαζε βαξχλεηαη κε ρηιηάδεο ζαλάηνπο θαη ζε νξηζκέλεο θεληξηθέο πιαηείεο ησλ πφιεσλ, νη ππξέο γηα ηνπο θαηαδηθαζκέλνπο, δελ έζβελαλ ζρεδφλ πνηέ. ηε ρψξα αλαθαιχθζεθαλ ηεξάζηηα απνζέκαηα ρξπζνχ θαη αξγχξνπ, ηα νπνία εθκεηαιιεχζεθε ε Εζπαλία γηα λα ρξεκαηνδνηήζεη ηνπο πνιέκνπο ηεο ζηελ επξσπατθή ήπεηξν. Δ βηνκεραλία δελ αλαπηχρζεθε ηδηαίηεξα, αιιά ε γεσξγία θαη ε θηελνηξνθία έδσζαλ ζεκαληηθή ψζεζε ζηελ νηθνλνκία ηεο πεξηνρήο, πνπ φκσο δελ μέθπγε απφ ηελ θαζπζηέξεζε, ζε ζρέζε κε ηηο γεηηνληθέο ηεο αγγιηθέο απνηθίεο. Δ άθημε απνίθσλ απφ ηελ Εζπαλία, αχμεζε ηνλ αξηζκφ ησλ θαηνίθσλ, αιιά θαη ησλ ιεγφκελσλ ‘θξενιψλ’ (ιεπθψλ πνπ γελλήζεθαλ ζην Μεμηθφ), πνπ απνθηνχζαλ εζληθή ζπλείδεζε θαη επηδεηνχζαλ ηελ αλεμαξηεζία ηεο ρψξαο. ηηο 16 επηεκβξίνπ 1810, ζηε κηθξή πφιε Νηνιφξεο, έλαο ηεξέαο ν Μηγθέι Ηληάιγθν (Miguel Hidalgo, 1753-1811), αθνινπζνχκελνο απφ ιίγνπο Ελδηάλνπο, μεθίλεζε ηνλ αγψλα κε ζπλζήκαηα γηα ηελ αλεμαξηεζία ηνπ Μεμηθνχ θαη ηελ εθδίσμε ησλ Εζπαλψλ. ε ιηγφηεξν απφ έλα ρξφλν, ζρεκαηίζηεθε έλαο επαλαζηαηηθφο ζηξαηφο απνηεινχκελνο απφ 200.000 άληξεο, θπξίσο Ελδηάλνπο, πνπ βάδηζε θαηά ηεο πφιεο ηνπ Μεμηθνχ. Δ επαλάζηαζε απέηπρε θαη ν Εληάιγθν καδί κε άιινπο ηξεηο εγέηεο, αθνξίζηεθαλ θαη ηνπθεθίζηεθαλ. Ώιιά ε επαλάζηαζε πνπ μεθίλεζε ν Παηέξαο ηεο κεμηθαληθήο αλεμαξηεζίαο είρε αξρίζεη θαη ηειηθά ην 1821 ε ρψξα έγηλε αλεμάξηεηε. Ο αληηβαζηιέαο Ώγθνζηίλ απηναλαθεξχζεθε απηνθξάηνξαο ην 1822, αιιά ε βαζηιεία ηνπ δηάξθεζε κφιηο δέθα κήλεο θαη κεηά απφ ζηξαηησηηθφ θίλεκα, ν ‘απηνθξάηνξαο’ ηνπθεθίζηεθε. Ώθνινχζεζαλ ζπλερή ζηξαηησηηθά πξαμηθνπήκαηα θαη ηειηθά επηβιήζεθε ν ηζρπξφο άλδξαο άληα Άλλα πνπ θπβέξλεζε δηθηαηνξηθά ηε ρψξα απφ ην 1833 σο ην 1855. Δ απφζρηζε ηνπ Σέμαο ην 1848, πξνθάιεζε πφιεκν κε ηηο Δλσκέλεο Πνιηηείαο, απφ ηνλ νπνίν ην Μεμηθφ έραζε ην έλα ηξίην ηεο έθηαζήο ηνπ. Ώθνινχζεζε έλαο άγξηνο εκθχιηνο πφιεκνο κεηαμχ Φηιειεπζέξσλ θαη πληεξεηηθψλ, (πνπ ηνπο ππνζηήξηδε ε Βθθιεζία θαη νη κεγάινη γαηνθηήκνλεο) πνπ θξάηεζε δψδεθα ρξφληα (1848-60). Οη Φηιειεχζεξνη κε πξφεδξν ηνλ (κνλαδηθφ σο ηψξα Ελδηάλν) Μπελίην Υνπαξέδ (1806-1872) επηθξάηεζαλ. Καηαξγήζεθαλ ηα πξνλφκηα ηνπ θιήξνπ θαη ηνπ ζηξαηνχ, δηαιχζεθαλ ηα εηδηθά δηθαζηήξηα, νη Εεζνπίηεο εθδηψρζεθαλ θαη ν θαζνιηθηζκφο έπαςε λα είλαη ε επίζεκε ζξεζθεία ηνπ θξάηνπο. Σν 1861, ην ηεξάζηην ρξένο ηνπ Μεμηθνχ, ήηαλ ην πξφζρεκα γηα ηηο κεγάιεο επξσπατθέο δπλάκεηο Εζπαλία, Ώγγιία θαη Γαιιία λα επέκβνπλ θαη λα ζηείινπλ ζηξαηησηηθά ζψκαηα. Οη δπν πξψηεο απνζχξζεθαλ ζχληνκα, αιιά νη Γάιινη θαηέιαβαλ ηελ Πφιε ηνπ Μεμηθνχ θαη δηνξγάλσζαλ έλα (λφζν) δεκνςήθηζκα, κε 472
ην νπνίν αλαβίσζε ε απηνθξαηνξία θαη απηνθξάηνξαο εμειέγε ν Ώςβνχξγνο Μαμηκηιηαλφο Α’. Οη ΔΠΏ ζε εθαξκνγή ηνπ Αφγκαηνο Μνλξφε ππνζηήξημαλ ηνλ Υνπαξέδ κε ρξήκαηα θαη φπια. Σν 1867, ν (δεχηεξνο ζηελ ηζηνξία ηνπ Μεμηθνχ) απηνθξάηνξαο ζπλειήθζε θαη ηνπθεθίζηεθε καδί κε δπν ζηξαηεγνχο ηνπ. Ο Υνπαξέδ έγηλε θαη πάιη πξφεδξνο (ζεσξείηαη σο έλαο απφ ηνπο ηθαλφηεξνπο κεμηθαλνχο πξνέδξνπο) θαη παξέκεηλε σο ην ζάλαηφ ηνπ. Ώθνινχζεζε ε δηθηαηνξία ηνπ Πνξθχξην Νηηάδ πνπ θπβέξλεζε ηε ρψξα σο ην 1910. Βπί ηεο δηαθπβέξλεζήο ηνπ, θνξπθψζεθε ε αληίζεζε κεηαμχ ησλ πινχζησλ γαηνθηεκφλσλ θαη ησλ εμαζιησκέλσλ δνπινπάξνηθσλ. Έλαο γαηνθηήκνλαο ν Φξαλζίζθν Μαδέξν θαη έλαο πξψελ ιεζηήο ν Πάληζν Βίιιηα, μεζήθσζαλ ην ιαφ θαη έδησμαλ ηνλ Νηηάδ. Ο Μαδέξν πήξε ηελ εμνπζία, αιιά απνδείρζεθε έλαο αθφκα αλίθαλνο εγέηεο. Οη αγξφηεο ζπλέρηζαλ ηηο εμεγέξζεηο κε ηνλ ΐίιιηα ζην βνξξά θαη ηνλ θινγεξφ επαλαζηάηε Δκηιηάλν Εαπάηα ζην λφην, λα δηαθεξχζζνπλ φηη δελ ζα ζηακαηήζνπλ ηνλ αγψλα σο ηε ζηηγκή πνπ νη ρσξηθνί ζα κπνξνχλ λα δνπλ κε αμηνπξέπεηα απφ ην εηζφδεκά ηνπο. Καη νη δπν δνινθνλήζεθαλ, αιιά ν αγψλαο ηνπο επέβαιε κεηαξξπζκίζεηο ζην κεμηθαληθφ ζχληαγκα, πνπ θαη ζήκεξα αθφκα ζεσξνχληαη πξσηνπνξηαθέο. ήκεξα ην Μεμηθφ είλαη κηα δεκνθξαηία κε κεγάια θνηηάζκαηα πεηξειαίνπ θαη κεγάιεο θνηλσληθέο αληζφηεηεο, πνπ δεη ππφ ηε ζθηά ηνπ κεγάινπ ηεο γείηνλα, ησλ ΔΠΏ.
Οη ρψξεο ηεο Κεληξηθήο θαη Νφηηαο Ακεξηθήο: Μεηά ηε κεμηθαληθή επαλάζηαζε ηνπ 1821, θαηέξξεπζε ε ηζπαληθή θπξηαξρία θαη ζηελ Κεληξηθή Ώκεξηθή. Αεκηνπξγήζεθε κηα λέα δεκνθξαηία ζην πξφηππν ησλ ΔΠΏ, ε Οκνζπνλδία ησλ Βλσκέλσλ Βπαξρηψλ ηεο Κεληξηθήο Ώκεξηθήο. Δ δεκνθξαηία απηή δελ έδεζε πνιχ θαη κεηά απφ εκθχιην πφιεκν (1838-1840), δηαιχζεθε θαη δεκηνπξγήζεθαλ ηα θξάηε, Γνπαηεκάια, Νηθαξάγνπα, αιβαδφξ, Κνζηαξίθα θαη Ολδνχξα. Ο Παλακάο ήηαλ επαξρία ηεο Κνινκβίαο σο ην 1903, φηαλ νη ΔΠΏ ζέινληαο λα απνθηήζνπλ ηνλ έιεγρν ηεο Αηψξπγαο πνπ εηνηκαδφηαλ, ππνθίλεζαλ κηα ‘εμέγεξζε’, πνπ νδήγεζε ζηνλ ηεξκαηηζκφ ηεο θνινκβηαλήο θπξηαξρίαο θαη ζηελ αλεμαξηεζία ηεο ηερλεηήο απηήο ρψξαο. Ώπφ ηφηε ν Παλακάο είλαη ππφ ηελ (αλεπίζεκε) επηθπξηαξρία ησλ ΔΠΏ.
Ζ Βξαδηιία: Δ Πνξηνγαιία εθκεηαιιεχηεθε ηε κεγάιε απηή απνηθία ηεο, αδηαθνξψληαο γηα ηνπο θαηνίθνπο, ηεο ιεπθνχο ή ηζαγελείο. Ώπνκπδνχζε ηνλ νξπθηφ ηεο πινχην (ρξπζφ θαη πνιχηηκνπο ιίζνπο), ηελ μπιεία ηεο θαη ηε γεσξγηθή ηεο παξαγσγή (δάραξε θαη θαθέ). Δ ζπλερηδφκελε εθκεηάιιεπζε ηεο Πνξηνγαιίαο, έθεξλε νηθνλνκηθή αζθπμία ζηελ ηεξάζηηα απνηθία ηεο θαη νη ΐξαδηιηάλνη, έρνληαο πηα απνθηήζεη εζληθή ζπλείδεζε, αληηδξνχζαλ δεηψληαο αλεμαξηεζία. Μεηά ηελ Ώκεξηθαληθή θαη ηε Γαιιηθή Βπαλάζηαζε, ην θηιειεχζεξν πλεχκα πνπ επηθξαηνχζε ζε φιε ηελ ακεξηθαληθή ήπεηξν, ππνρξέσζε ην βαζηιηά ηεο Πνξηνγαιίαο Εσάλλε Σ’, λα νξίζεη ην γην ηνπ Πέηξν, αληηβαζηιέα ηεο Πνξηνγαιίαο. Ο Πέηξνο γξήγνξα ζπκπαξαηάρζεθε κε ην εζληθφ θίλεκα ησλ βξαδηιηάλσλ, βνήζεζε ζην ζρεκαηηζκφ θηιειεχζεξεο θπβέξλεζεο (1822) θαη ζηε ζχγθιεζε 473
πληαθηηθήο πλέιεπζεο πνπ αλαθήξπμε ηελ αλεμαξηεζία ηεο ρψξαο. ηέθζεθε απηνθξάηνξαο ηεο ΐξαδηιίαο σο Πέηξνο Ώ’. Γξήγνξα ν απηνθξάηνξαο απνγνήηεπζε ην ιαφ, γηαηί δηάιπζε ηελ Βζλνζπλέιεπζε θαη πξνζπαζνχζε λα θπβεξλήζεη απνιπηαξρηθά. Βπίζεο νδήγεζε ηε ρψξα ζε αηκαηεξφ πφιεκν θαηά ηεο Ώξγεληηλήο, κε απνηέιεζκα λα ραζεί ε Οπξνπγνπάε. ηαλ πέζαλε ν Εσάλλεο Σ’, ν Πέηξνο πξνηίκεζε ηνλ ηίηιν ηνπ βαζηιηά ηεο Πνξηνγαιίαο θαη παξαηηήζεθε ππέξ ηνπ γηνπ ηνπ Πέηξνπ ΐ’. Ο Πέηξνο ΐ’ θπβέξλεζε πελήληα ρξφληα θαη ην 1870 θαηάξγεζε ηε δνπιεία απαγνξεχνληαο ηε κεηαθνξά καχξσλ θαη δηέηαμε ηελ απειεπζέξσζε ησλ δνχισλ. Οη δπζαξεζηεκέλνη απφ ηελ θαηάξγεζε ηεο δνπιείαο γαηνθηήκνλεο, απφ θνηλνχ κε ηνπο θιεξηθνχο θαη ηνπο ζηξαηησηηθνχο, εμεγέξζεθαλ ην 1889 θαη ν Πέηξνο ΐ’ ππνρξεψζεθε ζε παξαίηεζε θαη έθπγε απφ ηε ρψξα. Σν 1901 ςεθίζηεθε έλα λέν, ζρεηηθά θηιειεχζεξν ζχληαγκα θαη ε ρψξα έγηλε νκνζπνλδία κε ηελ νλνκαζία Δλσκέλεο Πνιηηείεο ηεο ΐξαδηιίαο. Ώπφ ηφηε σο ην 1985, ζηε ρψξα ελαιιάζζνληαη δηθηάηνξεο θαη δεκνθξαηηθέο θπβεξλήζεηο. Δ πξσηεχνπζά ηεο ε Μπξαδίιηα, ρηηζκέλε ζηε θαξδηά ηεο ρψξαο ζρεδηάζηεθε απφ ηνλ κεγάιν βξαδηιηάλν αξρηηέθηνλα ζθαξ Νηεκάηεξ κε κνληέξλα θαη εληππσζηαθά θηίξηα. Σε ΐξαδηιία δηαζρίδεη ν Ώκαδφληνο πνπ κε ηνπο παξαπνηάκνπο ηνπ θαιχπηεη ην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο ρψξαο θαη ηα ηξνπηθά δάζε ηνπ είλαη πλεχκνλαο δσήο γηα φιν ηνλ θφζκν. Βθεί δνπλ δεθάδεο θπιέο ηζαγελψλ, πνπ εμαθνινπζνχλ λα ληχλνληαη, λα θπλεγνχλ θαη λα δνπλ, φπσο έθαλαλ θαη πξηλ ηελ έιεπζε ησλ ιεπθψλ ζηελ ήπεηξν.
Ζ Αξγεληηλή, ε Παξαγνπάε, ε Οπξνπγνπάε : Οη Εζπαλνί, φηαλ αλαθάιπςαλ ηνλ πνηακφ Μαξ ληε Πιάηα, ίδξπζαλ ηελ πφιε Ώζνπλζηφλ (ζεκεξηλή πξσηεχνπζα ηεο Παξαγνπάεο). Σν κεηαλαζηεπηηθφ ξεχκα πνπ δεκηνπξγήζεθε απφ ηελ Βπξψπε, θαηά ηνλ Σξηαθνληαεηή Πφιεκν, έθεξε πνιινχο Βπξσπαίνπο ζηελ πεξηνρή θαη έλα άζεκν ρσξηφ ζηηο φρζεο ηνπ Μαξ ληε Πιάηα, έγηλε ε πφιε ηνπ Μπνπέλνο Άηξεο Οη άπνηθνη ζε ζπλεξγαζία κε ηνπο Εεζνπίηεο ηεξαπνζηφινπο, εμφλησζαλ ζρεδφλ νινθιεξσηηθά ηνπο ηζαγελείο. ήκεξα ε Ώξγεληηλή είλαη ε ρψξα ηεο ιαηηληθήο Ώκεξηθήο κε ακειεηέν πνζνζηφ κε ιεπθψλ θαηνίθσλ. Δ πεξηνρή αλήθε δηνηθεηηθά ζηελ αληηβαζηιεία ηνπ Πεξνχ. Σν 1776 ηδξχζεθε ε αληηβαζηιεία ηνπ Λα Πιάηα κε έδξα ην Μπνπέλνο Άηξεο θαη θάιππηε ηελ πεξηνρή πνπ ζήκεξα είλαη ε Ώξγεληηλή, ε Οπξνπγνπάε θαη ε Παξαγνπάε. Οη κεγάιεο αιιαγέο ζηελ Βπξψπε ηελ επνρή ησλ πνιέκσλ ηνπ Ναπνιένληα, δελ άθεζαλ αλεπεξέαζηε θαη ηε καθξηλή απηή απνηθία ηεο Εζπαλίαο. Σν 1810 μέζπαζε ζηε Λα Πιάηα επαλαζηαηηθφ θίλεκα θαηά ησλ Εζπαλψλ. Πξψηε ε Παξαγνπάε ην 1813, θαηάθεξε λα απαιιαγεί ηφζν απφ ηελ ηζπαληθή θπξηαξρία, φζν θαη απφ ηελ αξγεληηλή θεδεκνλία θαη λα θαηαζηεί αλεμάξηεην θξάηνο. Δ Οπξνπγνπάε αθνχ γηα ιίγν πεξηήιζε ππφ ηελ θαηνρή ησλ ΐξαδηιηάλσλ, αλεμαξηεηνπνηήζεθε ην 1828. Δ Ώξγεληηλή ππφ ηελ εγεζία ηνπ Υνζέ ληε αλ Μαξηίλ (Jose de San Martin, 1778-1850), εζληθνχ ήξσα θαη απειεπζεξσηή ηεο, επηζεκνπνίεζε ηελ αλεμαξηεζία ηεο ζηελ Βζλνζπλέιεπζε ηνπ 1816 θαη πήξε ηελ νλνκαζία Δλσκέλεο Βπαξρίεο ηνπ Ρίν ληε ια Πιάηα. Ο Υνζέ Μαξηίλ ζχληνκα νξγάλσζε έλα καρεηηθφ θαη ελζνπζηψδε ζηξαηφ, πέξαζε ηηο Άλδεηο θαη ζπλέηξηςε ηνπο Εζπαλνχο ζε δπν κάρεο πνπ είραλ σο απνηέιεζκα ηελ απειεπζέξσζε ηεο Υηιήο. ηε ζπλέρεηα 474
θαηεπζχλζεθε πξνο ην βνξξά, κπήθε ζηε Λίκα θαη αλαθεξχρζεθε Πξνζηάηεο ηνπ Πεξνχ. Μεηά απφ κηα ζπλάληεζε πνπ είρε ζην Βθνπαδφξ, κε ηνλ άιιν κεγάιν επαλαζηάηε ηεο Νφηηαο Ώκεξηθήο, ηκφλ Μπνιηβάξ, απνζχξζεθε, απφ ηελ ελεξγφ δξάζε. Ώξγφηεξα έθπγε γηα ηελ Βπξψπε, φπνπ θαη πέζαλε ην 1850. Δ ρψξα είλαη ηεξάζηηα ζε έθηαζε, αιιά πινχζηα ζε νξπθηά θαη ζηηο εθηεηακέλεο πεδηάδεο ηεο εθηξέθνληαη εθαηνκκχξηα δψα, θπξίσο βννεηδή, πνπ ηελ θαζηζηνχλ έλα απφ ηνπο κεγαιχηεξνπο παξαγσγνχο ηνπ θφζκνπ ζε θξέαο. ΐέβαηα θαη εθεί, φπσο θαη ζηηο πεξηζζφηεξεο ιαηηλνακεξηθαληθέο ρψξεο, ηα ζηξαηησηηθά πξαμηθνπήκαηα ήηαλ ζπρλά. ηαζκφ ζηελ ηζηνξία ηεο Ώξγεληηλήο, απνηειεί ε άλνδνο ζηε εμνπζία ηνπ ζηξαηεγνχ Υνπάλ Πεξφλ ην 1946. Σν θφκκα ηνπ Πεξφλ κε θηινιατθά αιιά θαη ιατθίζηηθα θαη θαζίδνληα ζπλζήκαηα, απέθηεζε γξήγνξα επξχηαηε ιατθή βάζε θαη νη νπαδνί ηνπ (νη πεξνληζηέο) ήηαλ παλίζρπξνη γηα αξθεηά ρξφληα, αθφκα θαη κεηά ηνλ ζάλαην ηνπ αξρεγνχ ηνπο. εκαληηθφ ξφιν ζηνλ ηξφπν δηαθπβέξλεζεο θαη ζηνλ επεξεαζκφ ηεο θνηλήο γλψκεο έπαημε ε ζχδπγνο ηνπ Πεξφλ, ε Δχα (Δβίηα) Πεξφλ (1919-1952). Γελλεκέλε ζ’ έλα θησρηθφ ρσξηφ ηεο επαξρίαο, ήξζε ζην Μπνπέλνο Άηξεο θαη ζηαδηνδξφκεζε ζην ξαδηφθσλν θαη ζηε ζθελή σο εζνπνηφο. Γλψξηζε ηνλ ζπληαγκαηάξρε ηφηε Πεξφλ ν νπνίνο ηελ παληξεχηεθε ην 1945. Γξήγνξα αλαθαηεχηεθε κε ηελ πνιηηηθή θαη κεηά ηελ άλνδν ηνπ Πεξφλ ζηελ εμνπζία, έγηλε παλίζρπξε. Ήιεγρε ηα θηινπεξνληζηηθά εξγαηηθά ζπλδηθάηα, νη εξγάηεο ηελ ζαχκαδαλ θαη ηε ιάηξεπαλ, θαη νη θαλαηηθνί νπαδνί ηεο απνθαινχληαλ descamisados (ρσξίο πνπθάκηζν). Ίδξπζε ην θηιαλζξσπηθφ Ίδξπκα Βχα Πεξφλ ην νπνίν δηαρεηξηδφηαλ ηεξάζηηα ρξεκαηηθά πνζά γηα αγαζνεξγίεο, αιιά θαη επεξέαδε ζεκαληηθά ηελ θνηλή γλψκε. Ίδξπζε επίζεο ην Γπλαηθείν Πεξνληζηηθφ Κφκκα θαη παξά ηηο αληηδξάζεηο ησλ αμησκαηηθψλ θαη ηεο ειίη ηεο ρψξαο, θαηάθεξε λα εθιεγεί ζην αμίσκα ηνπ αληηπξνέδξνπ (κε πξφεδξν θπζηθά ηνλ Πεξφλ). Σεο απνλεκήζεθε επίζεκα θαη ν ηίηινο ηεο Πλεπκαηηθήο Δγέηηδνο ηνπ Έζλνπο. Ο ζάλαηφο ηεο ζε ειηθία κφιηο 33 εηψλ, ζπγθιφληζε φρη κφλν ηελ Ώξγεληηλή, αιιά θαη νιφθιεξν ηνλ θφζκν. Σελ θεδεία ηεο παξαθνινχζεζαλ κε απεξίγξαπηεο ζθελέο αιινθξνζχλεο θαη ζπαξαγκνχ εθαηνληάδεο ρηιηάδεο πνιίηεο. Ο κχζνο ηεο Ββίηαο πνπ δηαηεξείηαη δσληαλφο σο ζήκεξα, ψζεζε πνιινχο θαιιηηέρλεο λα γξάςνπλ κνπζηθά έξγα, φπεξεο, λα θηινηερλήζνπλ αγάικαηα θαη πίλαθεο. Σν 1996 ην θηλεκαηνγξαθηθφ κηνχδηθαι Ββίηα κε ηελ Μαληφλα ζηνλ ξφιν ηεο Βχαο Πεξφλ, έγηλε παγθφζκηα επηηπρία.
Ζ Υηιή: Ώπφ ηνλ 15ν αηψλα ε Υηιή είρε θαηαθηεζεί απφ ηνπο Ίλθαο θαη απνηεινχζε ηκήκα ηεο απηνθξαηνξίαο ηνπο. Ο πξψηνο Βπξσπαίνο πνπ έθηαζε ζηε ρψξα ήηαλ ν Μαγγειάλνο θαηά ηνλ πεξίθεκν Αηάπινπ ηεο Γεο. Σν 1541,νη Εζπαλνί ππέηαμαλ ηνπο ηζαγελείο θαη ίδξπζαλ ηελ πφιε αληηάγν. ήκεξα νη κηγάδεο (απφ επηκημία ιεπθψλ θαη ηζαγελψλ) ππεξβαίλνπλ ηα δπν ηξίηα ηνπ πιεζπζκνχ ηεο ρψξαο. Σν 1810 νη Υηιηαλνί εμεγέξζεθαλ θαη έδσζαλ ππφζηαζε ζην Υηιηαλφ θξάηνο, φκσο ζχληνκα νη Εζπαλνί ην θαηέιπζαλ. Σελ αλεμαξηεζία ηεο ε ρψξα ηελ νθείιεη ζην Ώξγεληηλφ Υνζέ ληε αλ Μαξηίλ, πνπ ην 1817 ππνρξέσζε ηνπο Εζπαλνχο λα απνρσξήζνπλ. 475
Δ Υηιή είλαη ε ρψξα ηεο ιαηηληθήο Ώκεξηθήο, πνπ νη δεκνθξαηηθνί ζεζκνί ιεηηνχξγεζαλ νκαιά θαη ηα πξαμηθνπήκαηα ήηαλ ζπάληα. κσο ην 1970, ν ζνζηαιηζηήο αιβαδφξ Αιιηέληε (1908-73) επηθεθαιήο ηνπ ζπλαζπηζκνχ ζνζηαιηζηψλ, θνκκνπληζηψλ θαη ξηδνζπαζηψλ Λατθή Βλφηεηα θέξδηζε ηηο εθινγέο. Ο Ώιιηέληε επηρείξεζε λα εθαξκφζεη έλα πξφγξακκα εηξεληθήο επαλάζηαζεο πνπ πεξηιάκβαλε, ηνλ έιεγρν ζε βαζηθνχο ηνκείο ηεο εζληθήο παξαγσγήο (φπσο ηα πινπζηφηαηα θνηηάζκαηα ραιθνχ) θαη ηνπ ηξαπεδηθνχ ζπζηήκαηνο, επξχηαηεο εζληθνπνηήζεηο, αλαδαζκφ ηεο γεο, θαηάξγεζε πξνλνκίσλ ησλ μέλσλ - θπξίσο ακεξηθαληθψλ - εηαηξηψλ θαη επξχηαην πξφγξακκα ιατθήο επηκφξθσζεο. Βπίζεο αλέπηπμε θηιηθέο ζρέζεηο κε ηε νβηεηηθή Έλσζε θαη ηελ Κνχβα. ια απηά ζπλάληεζαλ ηελ ζθνδξή αληίδξαζε ηεο αληηπνιίηεπζεο θαη θπξίσο ηνπ ζηξαηνχ. Με ηελ νηθνλνκηθή θαη εζηθή ππνζηήξημε ησλ κπζηηθψλ ππεξεζηψλ ησλ ΔΠΏ (βιέπε CIA), ην 1973, ν ζηξαηεγφο Ώνπγθνχζην Πηλνζέη ηέζεθε επηθεθαιήο ελφο αηκαηεξφηαηνπ πξαμηθνπήκαηνο. Οη θηλεκαηίεο δελ δίζηαζαλ νχηε λα βνκβαξδίζνπλ κε αεξνπιάλα ην πξνεδξηθφ κέγαξν, ζην νπνίν ν πξφεδξνο Ώιιηέληε κε ιίγνπο ζπλεξγάηεο ηνπ ακπλφηαλ ρσξίο ειπίδα. Φπζηθά φινη ζθνηψζεθαλ θαη εγθαηαζηάζεθε κηα απφ ηηο πην ζηπγλέο ζηξαηησηηθέο δηθηαηνξίεο, κε ζπιιήςεηο, εθηειέζεηο θαη εμαθαλίζεηο αληηπάισλ. Δ δηθηαηνξία αθχξσζε φιν ην κεηαξξπζκηζηηθφ έξγν ηνπ Ώιιηέληε θαη απνθαηέζηεζε ηελ παιηά ηάμε πξαγκάησλ. Δ δεκνθξαηία επαλήιζε κφιηο ην 1990. Ο Υηιηαλφο πνηεηήο Πάκπιν Νεξνχδα (1904-1973), θάηνρνο ηνπ βξαβείνπ Νφκπει, θαη θίινο ηνπ Ώιιηέληε, πέζαλε ιίγεο κέξεο κεηά ηελ επηβνιή ηεο ζηξαηησηηθήο δηθηαηνξίαο. Σν επηθφ έξγν ηνπ Νεξνχδα Canto General, κεινπνίεζε έμνρα ν Έιιελαο ζπλζέηεο Μίθεο Θενδσξάθεο .
Ζ Κνινκβία, ε Βελεδνπέια, ην Δθνπαδφξ: Δ Κνινκβία ήηαλ ηκήκα ηεο αληηβαζηιείαο ηνπ Πεξνχ, αιιά ην 1717, καδί κε ηε ΐελεδνπέια, απνηέιεζε ηκήκα ηεο αληηβαζηιείαο ηεο Νέαο Γξαλάδαο. Καηά ηε δηάξθεηα ηνπ επαλαζηαηηθνχ ππξεηνχ ηεο δεχηεξεο δεθαεηίαο ηνπ 19νπ αηψλα, ν Κνινκβηαλφο ζηξαηεγφο Φξαλζίζθν αληάληεξ κε ην ΐελεδνπειάλν επαλαζηάηε ηκφλ Μπνιηβάξ εηζέβαιαλ ζηα εδάθε ηεο Νέαο Γξαλάδαο θαη απειεπζέξσζαλ ηελ Μπνγθνηά. Με πξσηνβνπιία ηνπ Μπνιηβάξ, δεκηνπξγήζεθε ε Αεκνθξαηία ηεο Μείδνλνο Κνινκβίαο (πξνο ηηκή ηνπ Κνιφκβνπ) πνπ πεξηιάκβαλε ηηο ζεκεξηλέο Κνινκβία, ΐελεδνπέια, Βθνπαδφξ θαη Παλακά. Σν 1830 ε δεκνθξαηία απηή δηαιχζεθε θαη ε Κνινκβία έγηλε αλεμάξηεην θξάηνο. Σα πξαμηθνπήκαηα θαη νη ζπγθξνχζεηο κεηαμχ θηιειεπζέξσλ θαη ζπληεξεηηθψλ, ήηαλ ζπλήζεο πξαθηηθή ζηε ρψξα, κέρξη πξηλ ιίγεο δεθαεηίεο. ηελ Κνινκβία ππάξρνπλ ηεξάζηηεο παξάλνκεο θπηείαο θφθαο θαη νη έκπνξνη ηεο θνθαΎλεο έρνπλ δεκηνπξγήζεη έλα παλίζρπξν ‘θαξηέι’, πνπ θακηά θπβέξλεζε σο ηψξα δελ θαηάθεξε λα ειέγμεη. Δ Κνινκβία ππεξεθαλεχεηαη γηα ην κεγάιν ηέθλν ηεο, ηνλ ζπγγξαθέα Γθακπξηέι Γθαξζία Μαξθέο (Gabriel Garcia Marquez, 1927-2014) πνπ θέξδηζε ην Νφκπει Λνγνηερλίαο ην 1982. Οη Εζπαλνί ην 1498, αλαθάιπςαλ ζηηο εθβνιέο ηνπ πνηακνχ Οξελφθν έλα ιηκλαίν νηθηζκφ θαη ηνλ νλφκαζαλ ΐελεδνπέια (κηθξή ΐελεηία). πσο θαη ζηηο άιιεο λνηηνακεξηθαληθέο απνηθίεο, ν άλεκνο ηεο αλεμαξηεζίαο θπζνχζε απφ ηηο αξρέο ηνπ 19νπ αηψλα. Δ ΐελεδνπέια ήηαλ ε πξψηε ρψξα πνπ θήξπμε ηελ 476
αλεμαξηεζία ηεο ην 1811 κε εγέηε ηνλ ζηξαηεγφ Μηξάληα θαη βαζηθφ ηνπ ζπλεξγάηε ηνλ ηκφλ Μπνιηβάξ. κσο απηή ε ειεπζεξία θξάηεζε κφλν έλα ρξφλν, γηαηί ν ηζπαληθφο ζηξαηφο θαηέιαβε ηελ πεξηνρή, εθηέιεζε πνιινχο επαλαζηάηεο θαη ζπλέιαβε ηνλ Μηξάληα. Ο Μπνιηβάξ άξρηζε έλα επίκνλν απειεπζεξσηηθφ αγψλα πνπ θαηέιεμε ζηελ ίδξπζε ηεο Αεκνθξαηίαο ηεο Μείδνλνο Κνινκβίαο. ηαλ ε δεκνθξαηία απηή δηαιχζεθε ε ΐελεδνπέια έγηλε αλεμάξηεηε. Δ ρψξα απηή αθνινχζεζε ηελ πνξεία ησλ πεξηζζνηέξσλ ιαηηλνακεξηθαληθψλ θξαηψλ, κε ζπλερείο ελαιιαγέο ζηελ εμνπζία κε εκθχιηεο ζπγθξνχζεηο θαη ζηξαηησηηθά πξαμηθνπήκαηα. ηε ΐελεδνπέια αλαθαιχθζεθαλ ηεξάζηηα θνηηάζκαηα πεηξειαίνπ, πνπ έδσζαλ κεγάιε νηθνλνκηθή ψζεζε ζηε ρψξα. Σν Βθνπαδφξ (Εζεκεξηλφο), απεηέιεζε ηκήκα ηεο Αεκνθξαηίαο ηεο Μείδνλνο Κνινκβίαο σο ην 1830 πνπ απνζρίζηεθε θαη ηδξχζεθε ε αλεμάξηεηε δεκνθξαηία. Σν 1832 ελζσκαηψζεθαλ ζην Βθνπαδφξ ηα λεζηά ηνπ Βηξεληθνχ Γθαιαπάγθνο, γλσζηά απφ ηηο έξεπλεο ηνπ Άγγινπ θπζηνδίθε Καξφινπ Ααξβίλνπ θαη ζεκαληηθφο ηνπξηζηηθφο πφινο έιμεο. Ώπφ ηελ πξσηεχνπζά ηεο ρψξαο Κίην, πεξλά ν Εζεκεξηλφο, απφ ηνλ νπνίν πήξε ηελ νλνκαζία ηεο ε ρψξα.
Ο ηκόλ Μπνιηβάξ (1783-1830) Ο πξσηεξγάηεο ηεο αλεμαξηεζίαο ηνπ κεγαιχηεξνπ ηκήκαηνο ηεο ππφ ηζπαληθφ έιεγρν Νφηηαο Ώκεξηθήο απνθαιείηαη El Libertador (ν Ώπειεπζεξσηήο), αιιά θαη ν Γεψξγηνο Οπάζηγθηνλ ηεο Νφηηαο Ακεξηθήο. Γελλήζεθε ζην Καξάθαο ηεο ΐελεδνπέιαο, απφ νηθνγέλεηα γαηνθηεκφλσλ ηζπαληθήο θαηαγσγήο. Δ νηθνγέλεηα εθηφο ησλ άιισλ είρε ζηελ θαηνρή ηεο θαη νξπρεία ρξπζνχ, πνπ θπζηθά ηεο άθελαλ ζεκαληηθά εηζνδήκαηα. Οη γνλείο πέζαλαλ λσξίο θαη ν ηκφλ κεγάισζε ππφ ηελ επίβιεςε ηνπ παηδαγσγνχ ηνπ Ρνδξίγεο, πνπ ήηαλ καζεηήο ηνπ Ρνπζζψ. ε λεαξή ειηθία ηαμίδεςε ζηελ Βπξψπε, πνπ βξηζθφηαλ ηφηε ζηελ θνξχθσζε ησλ πνιέκσλ ηνπ Ναπνιένληα. Βθεί γλψξηζε ηηο ηδέεο ηνπ Αηαθσηηζκνχ θαη ησλ Βγθπθινπαηδηζηψλ ηνπ Ρνπζζψ, ηνπ ΐνιηέξνπ, ηνπ Μνληεζθηέ, ηνπ Λνθ πνπ ζηεξέσζαλ ηελ πίζηε ηνπ ζηηο αμίεο ηεο ειεπζεξίαο. Έγηλε κέινο ηεο Σεθηνληθήο ηνάο. Δ ζηέςε ηνπ Ναπνιένληα σο απηνθξάηνξα ηεο Γαιιίαο, πξνθάιεζε ηελ απνζηξνθή ηνπ λεαξνχ ηκφλ, πνπ πίζηεςε φηη ν Γάιινο εγέηεο είρε πξνδψζεη ηηο γαιιηθέο δεκνθξαηηθέο αξρέο. Βπέζηξεςε ζην Καξάθαο ην 1807 θαη γηα ηξία ρξφληα αζρνιήζεθε κε ηε δηαρείξηζε ηεο πεξηνπζίαο ηνπ. Σν 1811, ζπλεξγάζηεθε κε ηνλ επαλαζηάηε ζηξαηεγφ Μηξάληα ζηελ θήξπμε ηεο Πξψηεο Αεκνθξαηίαο ηεο ΐελεδνπέιαο. Οη Εζπαλνί φκσο αλέθηεζαλ ην έιεγρν ηεο θαηάζηαζεο, ζπλέιαβαλ ηνλ Μηξάληα, αιιά ν Μπνιηβάξ θαηέθπγε ζηελ Νέα Γξαλάδα (Κνινκβία), απ‟ φπνπ ζπλέρηζε ηνλ αγψλα. Σν 1813, επηθεθαιήο ελφο ζηξαηησηηθνχ ζψκαηνο θαηέιαβε θαη πάιη ην Καξάθαο θαη θαηέιαβε ηελ εμνπζία. Σφηε πήξε ην πξνζσλχκην Ο Διεπζεξσηήο. Ώιιά θη απηή ηε θνξά νη Εζπαλνί αλαθαηέιαβαλ ηελ πξσηεχνπζα θαη ν ηκφλ δηέθπγε ζηελ Σδακάηθα θαη απφ θεη ζηελ αλεμάξηεηε δεκνθξαηία ηεο Ώτηήο. Σν 1819, ν Μπνιηβάξ επηθεθαιήο αληαξηηθνχ ζψκαηνο, ελψζεθε κε ηηο δπλάκεηο ηνπ Κνινκβηαλνχ επαλαζηάηε αληάληεξ θαη επηηέζεθαλ ζηα ηζπαληθά ζηξαηεχκαηα θαη κπήθαλ ζηελ Μπνγθνηά, πξσηεχνπζα ηεο Νέαο Γξαλάδαο. Σν 477
1819 εθιέρζεθε πξφεδξνο ηεο Μείδνλνο Κνινκβίαο (πεξηιάκβαλε ηα ζεκεξηλά θξάηε Κνινκβία, ΐελεδνπέια, Βθνπαδφξ θαη Παλακάο) θαη αξγφηεξα θαη πξφεδξνο ηεο ΐελεδνπέιαο. Ώθνχ εδξαηψζεθε ε απειεπζέξσζε θαη ησλ ππνινίπσλ εδαθψλ ηεο ΐελεδνπέιαο θαη ηνπ Εζεκεξηλνχ, ν Μπνιηβάξ βάδηζε πξνο ηηο Άλδεηο γηα λα δηψμεη ηνπο Εζπαλνχο θαη απφ ην Πεξνχ. Σνλ Ενχιην ηνπ 1822, ζπλαληήζεθε ζην Γθνπαγηαρίι ηνπ Βθνπαδφξ κε ηνλ άιιν λνηηακεξηθαλφ ήξσα, ηνλ Ώξγεληηλφ ζηξαηεγφ-επαλαζηάηε Υνζέ ληε αλ Μαξηίλ, ν νπνίνο είρε ήδε επηηχρεη ηελ απειεπζέξσζε ηεο Ώξγεληηλήο, ηεο Υηιήο θαη κεγάινπ κέξνπο ηνπ Πεξνχ. Βίρε επίζεο αλαθεξπρζεί Πξνζηάηεο ηνπ Πεξνχ θαη είρε θαηαξγήζεη ην ζεζκφ ηεο δνπιείαο. Καλείο δελ έκαζε ηη ζπδήηεζαλ νη δπν επαλαζηάηεο, αιιά κεηά ηε ζπλάληεζε ν Υνζέ Μαξηίλ έθπγε γηα ηελ Ώξγεληηλή, ελψ ν Μπνιηβάξ κε ηε βνήζεηα ηνπ άιινπ επαλαζηάηε θαη θίινπ ηνπ απφ ηε ΐελεδνπέια, Αληφλην νχθξε έδησμε ηνπο Εζπαλνχο, κπήθε ζηε Κνχζθν θαη νινθιήξσζε ηελ απειεπζέξσζε ηεο ρψξαο. Βθιέρζεθε και πξφεδξνο (δηθηάηνξαο) ηνπ Πεξνχ. Σν 1825, ην βφξεην ηκήκα ηνπ Πεξνχ, απνζρίζηεθε θαη αλαθεξχρζεθε ε Αεκνθξαηία ηεο ΐνιηβίαο (απφ ηνλ φλνκα ηνπ Μπνιηβάξ) ηεο νπνίαο εθιέρηεθε πξψηνο πξφεδξνο. Σν χληαγκα ηεο ΐνιηβίαο, γξάθηεθε απφ ηνλ ίδην ηνλ Μπνιηβάξ Παξά ηηο πξνζπάζεηεο ηνπ Μπνιηβάξ, ε εχζξαπζηε νκνζπνλδία ηεο Μείδνλνο Κνινκβίαο, δηαζπάζηεθε θαη δεκηνπξγήζεθαλ νη αλεμάξηεηεο δεκνθξαηίεο Κνινκβία, ΐελεδνπέια θαη Βθνπαδφξ. Πέζαλε απφ θπκαηίσζε ζηηο 17 Αεθεκβξίνπ 1830. Σηκήζεθε απφ φια ηα λνηηνακεξηθαληθά θξάηε πνπ ηνπ έρνπλ αθηεξψζεη πφιεηο, νδνχο θαη αγάικαηα. Ώγάικαηά ηνπ ππάξρνπλ επίζεο ζην Μεμηθφ, ζηηο ΔΠΏ, ζηε Νφηηα Ώθξηθή, ζηε ΐξεηαλία, ζηελ Ώίγππην θαη αιινχ.
Σν Πεξνχ θαη ε Βνιηβία: Σν 1537 ν Πηδάξν θαηέιπζε ηελ απηνθξαηνξία ησλ Ίλθαο θαη πξνζάξηεζε ηελ πεξηνρή ζην ηζπαληθφ ζηέκκα. Σν 1542, ηδξχζεθε ε ηεξάζηηα ζε έθηαζε, αληηβαζηιεία ηνπ Πεξνχ, ε νπνία πεξηιάκβαλε φιεο ζρεδφλ ηεο ηζπαληθέο θηήζεηο ηεο Νφηηαο Ώκεξηθήο. Σνλ 18ν αηψλα, ε αληηβαζηιεία δηαζπάζηεθε ζηα δπν, ζηελ αληηβαζηιεία ηεο Νέαο Γξαλάδαο (ΐελεδνπέια) θαη ζηελ αληηβαζηιεία ηνπ Λα Πιάηα (Ώξγεληηλή). Καη εδψ ηελ θαηάθηεζε ησλ Εζπαλψλ, αθνινχζεζαλ ζθαγέο ησλ ηζαγελψλ θαη βίαηνο εθρξηζηηαληζκφο φζσλ απέκεηλαλ. Ο απφερνο ηεο Ώκεξηθαληθήο Βπαλάζηαζεο θαη ηεο Γαιιηθήο πνπ επαθνινχζεζε, ψζεζε ηνπο ιανχο (ηζαγελείο, κηγάδεο αιιά θαη ιεπθνχο) ππφ ηελ θαζνδήγεζε ηνπ ηκφλ Μπνιηβάξ απφ ηε ΐελεδνπέια θαη ηνπ Υνζέ ληε αλ Μαξηίλ απφ ηελ Ώξγεληηλή, λα επηδεηήζνπλ ηελ αλεμαξηεζία ηνπο. Ο Υνζέ Μαξηίλ, απειεπζέξσζε κεγάιν κέξνο ηνπ Πεξνχ θαη θήξπμε ηελ αλεμαξηεζία ηνπ. Οη πνιίηεο ηνπ Πεξνχ ηνλ εμέιεμαλ Πξνζηάηε ηεο ρψξαο. Σνλ Ενχιην ηνπ 1822, ν Μπνιηβάξ ζπλαληήζεθε κε ηνλ Υνζέ Μαξηίλ ζηνλ Εζεκεξηλφ. Ο Υνζέ Μαξηίλ επέζηξεςε ζηελ Ώξγεληηλή θαη ν Μπνιηβάξ κε ηνλ ζηξαηεγφ νχθξε νινθιήξσζαλ ηελ απειεπζέξσζε ηνπ Πεξνχ. Ο Μπνιηβάξ αλαθεξχρζεθε Πξφεδξνο ηνπ Πεξνχ. Σν 1825, ην βφξεην ηκήκα ηνπ Πεξνχ, απνζρίζηεθε θαη ηδξχζεθε ε Αεκνθξαηία ηεο ΐνιηβίαο, πνπ νλνκάζηεθε έηζη απφ ην φλνκα ηνπ πξψηνπ ηεο πξνέδξνπ θαη ζπληάθηε ηνπ πληάγκαηφο ηεο ηκφλ Μπνιηβάξ.
Σν Πφξην Ρίθν: Σν λεζί (ζεκαίλεη Πινχζην Ληκάλη) αλαθαιχθζεθε απφ ηνλ Υξηζηφθνξν Κνιφκβν ην 1493. χληνκα απνηθίζηεθε απφ Εζπαλνχο νη 478
δεκηνχξγεζαλ κεγάια αγξνθηήκαηα θαη απφ ηηο αξρέο ηνπ 16νπ αηψλα, άξρηζαλ λα κεηαθέξνπλ εθεί λέγξνπο ζθιάβνπο. Ο επαλαζηαηηθφο άλεκνο ησλ αξρψλ ηνπ 19 νπ αηψλα δελ θχζεμε ζην λεζί θαη νη Εζπαλνί είραλ ην θαηείραλ σο ην 1898, φηαλ έραζαλ ηνλ πφιεκν κε ηηο ΔΠΏ, νη νπνίεο ην θαηέιαβαλ (καδί κε ηελ Κνχβα θαη ηηο Φηιηππίλεο) θαη εγθαηέζηεζαλ έλα ηδηφκνξθν είδνο απνηθηαθνχ θαζεζηψηνο. Οη θάηνηθνη ηνπ Πφξην Ρίθν ινγίδνληαη κελ Ώκεξηθαλνί πνιίηεο, ρσξίο φκσο εθινγηθφ δηθαίσκα. Βθαηνληάδεο ρηιηάδεο Πνξηνξηθαλνί έρνπλ κεηαλαζηεχζεη θαη δνπλ ζηηο ΔΠΏ.
Ζ Κνχβα: πσο θαη ην Πφξην Ρίθν, ην λεζί αλαθαιχθζεθε απφ ηνλ Κνιφκβν, απνηθίζηεθε θπξίσο απφ Εζπαλνχο θαη εηζήρζεζαλ ρηιηάδεο καχξνη ζθιάβνη γηα λα εξγαζηνχλ ζηα κεγάια αγξνθηήκαηα. Ο ζεζκφο ηεο δνπιείαο θαηαξγήζεθε κφιηο ην 1886. Καηά ην δεχηεξν κηζφ ηνπ 19νπ αηψλα, νη Κνπβαλνί πξαγκαηνπνίεζαλ ζπλνιηθά ηξεηο εμεγέξζεηο δεηψληαο ηελ αλεμαξηεζία ηνπο, αιιά φιεο απέηπραλ. Σν 1898 ην λεζί πεξηήιζε ζηελ θπξηαξρία ησλ ΔΠΏ, ε νπνία ηεξκαηίζηεθε επίζεκα ην 1902. Σν 1959, ν δηθεγφξνο Φηληέι Κάζηξν, κε αληαξηηθέο νκάδεο πνπ είρε δεκηνπξγήζεη ζηα νξεηλά ηνπ λεζηνχ, θαηέιπζε ην δηεθζαξκέλν θαζεζηψο ηνπ δηθηάηνξα Μπαηίζηα θαη κπήθε ζξηακβεπηηθά ζηελ Ώβάλα. Πνιχ ζχληνκα ν Κάζηξν εγθαζίδξπζε έλα ηδηφκνξθν πξνζσπνπαγέο ζνζηαιηζηηθφ θαζεζηψο κε κνλαδηθφ θνξέα εμνπζίαο ην Κνκκνπληζηηθφ Κφκκα ηεο Κνχβαο. Παξά ηηο αληηδξάζεηο θαη ηηο αλνηρηέο επεκβάζεηο ησλ ΔΠΏ, ην θαζεζηψο εδξαηψζεθε θαη έρνληαο ηελ ππνζηήξημε ηεο (ηφηε) νβηεηηθήο Έλσζεο, αλέβαζε αηζζεηά ην βηνηηθφ επίπεδν ηνπ ιανχ. κσο ην 1962, ν θφζκνο φινο παξαθνινχζεζε κε θνκκέλε ηελ αλάζα, ηελ πξνζπάζεηα εγθαηάζηαζεο ζνβηεηηθψλ ππξαχισλ ζην λεζί, πνπ παξά ιίγν λα νδεγήζεη ζε παγθφζκηα ζχξξαμε. ΐαζηθφο ζπλεξγάηεο ηνπ Φηληέι Κάζηξν, ππήξμε ν Δξλέζην ‘Σζε’ Γθνπεβάξα (1928-1967), ν νπνίνο εγθαηέιεηςε ην ππνπξγηθφ ηνπ αμίσκα θαη κε κηα κηθξή νκάδα έλνπισλ νπαδψλ ηνπ πξνζπάζεζε λα κεηαιακπαδεχζεη ηηο ηδέεο ηεο επαλάζηαζεο ζηε Νφηηα Ώκεξηθή. Οη Ώκεξηθαλνί ζνξπβήζεθαλ κε ηελ πξννπηηθή δεκηνπξγίαο θαη άιιεο Κνχβαο ζηελ ήπεηξν θαη άζθεζαλ πηέζεηο ζηε ΐνιηβηαλή θπβέξλεζε λα ‘θιείζεη’ επεηγφλησο ην ζέκα. Ο Σζε ζθνηψζεθε απφ έλα ζηξαηησηηθφ απφζπαζκα, ζηε ΐνιηβία ην 1967, αιιά έκεηλε ζην κπαιφ ησλ λέσλ ηδίσο αλζξψπσλ, σο ην ζχκβνιν ηεο επαλάζηαζεο, ηεο αλαηξνπήο θαη ηεο πίζηεο ζηα ηδαληθά. Ώθφκα θαη ζήκεξα πφζηεξο κε ηε θσηνγξαθία ηνπ ππάξρνπλ ζε ρηιηάδεο λεαληθά δσκάηηα.
Ζ Ηζπαληφια: Βίλαη ην λεζί πνπ αλαθάιπςε ν Κνιφκβνο ην 1492, θαη ζήκεξα είλαη ρσξηζκέλν ζε δπν θξάηε, ηελ Ώτηή ζην δπηηθφ ηεο ηκήκα θαη ηε Ανκηληθαλή Αεκνθξαηία ζην αλαηνιηθφ. Σν 1496 ν αδειθφο ηνπ Κνιφκβνπ, ΐαξζνινκαίνο ίδξπζε ζηηο λφηηεο αθηέο ηνπ λεζηνχ, ηνλ παιαηφηεξν επξσπατθφ νηθηζκφ πνπ ηνλ νλφκαζε Πφιε ηνπ Ώγίνπ Ανκελίθνπ. ηηο αξρέο ηνπ 16νπ αηψλα, νη Εζπαλνί, πξαγκαηνπνίεζαλ αιεζηλή γελνθηνλία εμνληψλνληαο φιν ζρεδφλ ηνλ ληφπην πιεζπζκφ θαη άξρηζαλ καδηθέο εηζαγσγέο καχξσλ δνχισλ. ήκεξα ν πιεζπζκφο θαη ησλ δπν θξαηψλ ηνπ λεζηνχ απνηειείηαη ζηε πιεηνςεθία ηνπ απφ καχξνπο απνγφλνπο εθείλσλ ησλ δνχισλ. Σν 1697 επηζεκνπνηήζεθε ν ρσξηζκφο ηνπ λεζηνχ
479
ζην αλαηνιηθφ πνπ θξάηεζαλ νη Εζπαλνί θαη ζην δπηηθφ πνπ έγηλε γαιιηθή θηήζε θαη πνπ κηιάλε ζήκεξα ηε γαιιηθή. Σν 1791, ζην δπηηθφ ηκήκα (γαιιηθφ) νη καχξνη θάηνηθνη επεξεαζκέλνη απφ ηνλ απφερν ηεο Γαιιηθήο Βπαλάζηαζεο μεζεθψζεθαλ θαη θαηάζθαμαλ φινπο ζρεδφλ ηνπο ιεπθνχο, ππφ ηελ εγεζία ηνπ λέγξνπ επαλαζηάηε Σνπζζαίλ Λ’ Οπβεξηχξ (Toussaint L’ Ouvertur, 1743-1803). Σν 1794 ε Βπαλαζηαηηθή πλέιεπζε ζην Παξίζη θαηάξγεζε ην ζεζκφ ηεο δνπιείαο θαη αλαγλψξηζε θαζεζηψο ηζνλνκίαο κε ηνπο λέγξνπο. Σνλ επφκελν ρξφλν νη Εζπαλνί αλαγθάζηεθαλ λα παξαρσξήζνπλ ζηνπο Γάιινπο θαη ην αλαηνιηθφ ηκήκα ηνπ λεζηνχ θαη ν Σνπζζαίλ Λ’ Οπβεξηχξ έγηλε ν ζηξαηησηηθφο δηνηθεηήο ηεο Εζπαληφιαο. Σν 1801 ζπγθάιεζε εζληθή ζπλέιεπζε πνπ ηνλ εμέιεμε πξφεδξν ηεο Ώτηήο. Χο πξφεδξνο θαηάξγεζε θάζε ζξεζθεπηηθή ή θπιεηηθή δηάθξηζε θαη θαζηέξσζε ηελ ηζφηεηα ησλ δηθαησκάησλ θαη ησλ ππνρξεψζεσλ ησλ πνιηηψλ. ηαλ ν ζηξαηεγφο ηνπ Ναπνιένληα Λεθιέξθ εηζέβαιε ζηελ Ώτηή θαη ζπλέιαβε ηνλ Λ’ Οπβεξηχξ, νη Ώτηηλνί εμαγξησκέλνη μεζεθψζεθαλ θαη κε εγέηε ηνπο ηνλ λέγξν Γαλ-Γαθ Νηεζζαιίλ, απειεπζέξσζαλ ηε ρψξα θαη ίδξπζαλ ην πξψην θξάηνο εγρξψκσλ ζηελ Ώκεξηθή. Ο Νηεζζαιίλ απηναλαθεξχρζεθε απηνθξάηνξαο ηεο Ώτηήο κε ην φλνκα Εάθσβνο . Δ απηαξρηθή πνιηηηθή ηνπ ‘απηνθξάηνξα’ πξνθάιεζε εμέγεξζε, θαη δηάζπαζε ηεο Ώτηήο. ην βφξεην ηκήκα ηεο έλαο νλφκαηη Κξηζηφθ, αλαγφξεπζε ηνλ εαπηφ ηνπ βαζηιηά θαη ζην λφηην πξφεδξνο έγηλε ν ζπλεηφο ζηξαηεγφο Πεηηφλ. Σνλ δηαδέρζεθε ν Γαλ Πηέξ Μπνπαγηέ, ν νπνίνο πέηπρε λα ελζσκαηψζεη ζην θξάηνο ηνπ ηηο ηζπαλνθξαηνχκελεο αλαηνιηθέο πεξηνρέο. Ο Μπνπαγηέ είλαη ν πξψηνο πνιηηηθφο εγέηεο πνπ αληαπνθξίζεθε ζηηο εθθιήζεηο ηνπ Ώδακαληίνπ Κνξαή θαη αλαγλψξηζε ηελ πνιηηηθή ππφζηαζε ηεο επαλαζηαηεκέλεο ηφηε, Βιιάδαο. Οη Εζπαλνί ην 1821, επαλέθηεζαλ ην έιεγρν ηνπ αλαηνιηθνχ ηκήκαηνο, σο ην 1844, φηαλ κεηά απφ λέα εμέγεξζε απνρψξεζαλ θαη αλαθεξχρζεθε ε αλεμάξηεηε Ανκηληθαλή Αεκνθξαηία. Καη ζηηο δπν ρψξεο ηνπ λεζηνχ ηα πξαμηθνπήκαηα θαη νη αλαηξνπέο ησλ θπβεξλήζεσλ, ήηαλ κέρξη πξηλ ιίγεο δεθαεηίεο ξνπηίλα.
Ζ Αθξηθή Δ αλαθάιπςε ηεο Ώκεξηθήο θαη νη ζπλερείο πφιεκνη γηα ηελ θαηάθηεζή ηεο απαζρφιεζαλ ζρεδφλ απνθιεηζηηθά ηα επξσπατθά θξάηε σο ην ηέινο ηνπ 18 ν αηψλα. Μφλν ε Πνξηνγαιία, πνπ πξψηε είρε μεθηλήζεη ηηο εμεξεπλήζεηο θαη ηηο αλαθαιχςεηο ζηελ Ώθξηθή θαη ηηο Ελδίεο, άξρηζε λα θαηαιακβάλεη θάπνηα εδάθε ηεο Ώθξηθήο, σο εκπνξηθνχο ζηαζκνχο γηα ηελ εθκεηάιιεπζε ησλ πξντφλησλ ηεο ελδνρψξαο θαη ηνλ αλεθνδηαζκφ ησλ πινίσλ ηεο. Δ θχξηα ηκπεξηαιηζηηθή δχλακε κεηά ηνπο λαπνιεφληεηνπο πνιέκνπο, ε Ώγγιία, φηαλ έραζε ηνλ έιεγρν ησλ ακεξηθαληθψλ ηεο απνηθηψλ, άξρηζε λα επεθηείλεη ηηο βιέςεηο ηεο ζηηο άιιεο επείξνπο θπξίσο ζηελ Ώθξηθή, ηελ Χθεαλία θαη ηελ Ελδία. Ώθνινχζεζαλ ε Γαιιία θαη ε Οιιαλδία πνπ επεθηάζεθαλ ζηελ Ώθξηθή θαη ηε λνηηναλαηνιηθή Ώζία. Δ Εζπαλία κεηά ηηο απψιεηεο ησλ απνηθηψλ ηεο ζηελ Ώκεξηθή, είρε πάςεη πηα λα παίδεη πξσηεχνληα ξφιν ζηα δηεζλή πξάγκαηα, ελψ ε Πνξηνγαιία πνπ θαηείρε ήδε αξθεηέο παξάθηηεο πεξηνρέο ηεο Ώθξηθήο, θαηάθεξε λα θξαηήζεη ζεκαληηθέο εθηάζεηο. Καη νη δπν απηέο ρψξεο ηεο Εβεξηθήο, δηαηήξεζαλ θάπνηεο θηήζεηο ζηελ Ώθξηθή θαη ηελ 480
Ώζία. ην ηέινο ηνπ 19νπ αηψλα ζην ρνξφ κπήθαλ θαη ε Γεξκαλία, ε Εηαιία θαη ην ΐέιγην. Δ Ώθξηθή ήηαλ ε ήπεηξνο πνπ έγηλε ν θαη’ εμνρήλ ζηφρνο ησλ απνηθηνθξαηψλ. ηηο αξρέο ηνπ 21νχ αηψλα ειάρηζηεο πεξηνρέο ηεο ήηαλ αλεμάξηεηεο. Ζ Αίγππηνο: Δ ρψξα ηνπ Νείινπ πέξαζε ην 1250 απφ ηνπο Άξαβεο, ζηνπο Μακεινχθνπο θαη ηειηθά ην 1517 έγηλε ηκήκα ηεο Οζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο. Δ ζχγρξνλε ηζηνξία ηεο Ώηγχπηνπ αξρίδεη κε ηελ εηζβνιή ηνπ Ναπνιένληα ην 1798. Δ εηζβνιή ήηαλ απνηπρεκέλε γηα ηνλ Ναπνιένληα, φκσο είρε θαη ηα ζεηηθά ηεο. Ώπηά ήηαλ ε αλαθάιπςε ηεο ηήιεο ηεο Ρνδέηαο απφ Γάιινπο αμησκαηηθνχο θαη αξγφηεξα ε απνθξππηνγξάθεζε ησλ ηεξνγιπθηθψλ ηεο απφ ηνλ αξραηνιφγν ΕαλΦξαλζνπά ακπνιηφλ θαη ε κεηαιακπάδεπζε ησλ ηδεψλ ηεο Γαιιηθήο Βπαλάζηαζεο ζε πνιινχο Ώηγχπηηνπο, πνπ πίζηεςαλ πσο επηηέινπο, κεηά απφ δπν ρηιηάδεο ρξφληα μέλεο θαηνρήο, ήηαλ θαηξφο γηα ηελ αλεμαξηεζία ηεο ρψξαο ηνπο. Σν έλαπζκα ην έδσζε γηα έλαο θηιφδνμνο αμησκαηηθφο ηνπ ηνπξθηθνχ ζηξαηνχ ν ΜνρΪκελη Άιπ.
Ο Μνράκελη Άιπ (1769-1849) Ο ζεκειησηήο ηεο ζχγρξνλεο Ώηγχπηνπ θαη ηδξπηήο ηεο δπλαζηείαο πνπ θπβέξλεζε ηε ρψξα σο ην 1952, ήηαλ ν αιβαληθήο θαηαγσγήο Μνράκελη Άιπ. Ο Μνράκελη γελλήζεθε ζηελ Καβάια θαη ιέγεηαη φηη, φηαλ αθφκα ήηαλ παηδί ν παηέξαο ηνπ απνθεθαιίζηεθε απφ ηνπο Οζσκαλνχο. Σνλ πηνζέηεζε ν Σνχξθνο θξνχξαξρνο ηεο Καβάιαο πνπ ηνλ πάληξεςε κε κηα ζπγγελή ηνπ κε ηελ νπνία έθαλε πέληε παηδηά (απφ ηα 95 πνπ απφθηεζε ζπλνιηθά!). Βπίζεο ηνλ ψζεζε λα αθνινπζήζεη θαξηέξα ζηνλ Οζσκαληθφ ζηξαηφ. Ο Ναπνιέσλ εηζέβαιε ζηελ ππφ νζσκαληθφ έιεγρν Ώίγππην, κε ζηφρν λα απνθφςεη ηηο γξακκέο επηθνηλσλίαο ησλ Άγγισλ κε ηελ Ελδία. „κσο νη Άγγινη ζηε λαπκαρία ηνπ Νείινπ (θνληά ζηελ Ώιεμάλδξεηα) θαηέζηξεςαλ ηνλ γαιιηθφ ζηφιν. Οη Οζσκαλνί έζηεηιαλ ζηξαηεχκαηα, κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη ε κνλάδα ηνπ λεαξνχ Μνράκελη, γηα λα αληηκεησπίζνπλ ηνπο Γάιινπο εηζβνιείο. Οη Γάιινη παξά ηελ λαπηηθή ηνπο ήηηα, θξάηεζαλ ηελ Ώίγππην γηα ηξία ρξφληα, κέρξη ην 1801, φηαλ νη ελσκέλεο δπλάκεηο ησλ Άγγισλ θαη Οζσκαλψλ, ηνπο έδησμαλ απφ ηελ Ώίγππην. Μεηά ηελ εθδίσμε ησλ Γάιισλ, ππήξμε έλα θελφ εμνπζίαο ζηε ρψξα. Οη ζηξαηηψηεο δελ είραλ πάξεη ηνπο κηζζνχο ηνπο θαη ιηπνηαθηνχζαλ ή γίλνληαλ ιεζηέο. Ο Μνράκελη άξπαμε ηελ επθαηξία θαη κε ηε ζπλεξγαζία ηνπηθψλ θπιάξρσλ, θιεξηθψλ θαη πινπζίσλ εκπφξσλ ηνπ ΚαΎξνπ θαηφξζσζε λα αλαγλσξηζζεί σο ν εγέηεο ηεο ρψξαο. Ο Οζσκαλφο ζνπιηάλνο ειίκ Γ’, αλαγλψξηζε ηελ εμνπζία ηνπ Μνράκελη θαη ηνπ έδσζε ηνλ ηίηιν ηνπ ΐαιή (αληηβαζηιέα) Παζά ηεο Ώηγχπηνπ. Καηά ηα επφκελα πέληε ρξφληα αγσλίζηεθε γηα λα επηβάιεη ηελ εμνπζία ηνπ επί ησλ Μακεινχθσλ πνιέκαξρσλ, ησλ ηνπηθψλ νπιαξρεγψλ θαη ησλ δηαθφξσλ εγεκφλσλ ηνπ νπδάλ, ην νπνίν πξνζάξηεζε ζηελ επηθξάηεηά ηνπ. Πξνρψξεζε φκσο ζε δηνηθεηηθέο, νηθνλνκηθέο θαη ζηξαηησηηθέο κεηαξξπζκίζεηο κε ζηφρν λα θάλεη ηελ Ώίγππην ηζρπξφ θαη ζχγρξνλν, νξγαλσκέλν θαη ζχγρξνλν θξάηνο. 481
Κάιεζε Βπξσπαίνπο αμησκαηηθνχο γηα ηελ εθπαίδεπζε ηνπ ζηξαηνχ ηνπ θαη έζεζε ππφ ηνλ έιεγρφ ηνπ ηελ κεγάιε πεξηνπζία ηνπ κνπζνπικαληθνχ ηεξαηείνπ. Οη ηεξείο ήηαλ πηα δεκφζηνη ππάιιεινη θαη κηζζνδνηνχληαλ απφ ην θξάηνο. Βλίζρπζε ηελ γεσξγία κε λέεο θαιιηέξγεηεο (απφ ηφηε ε Ώίγππηνο είλαη κηα απφ ηηο κεγαιχηεξεο βακβαθνπαξαγσγνχο ρψξεο ηνπ θφζκνπ), πξνζηάηεπζε ην εκπφξην θαη ηε βηνηερλία θαη επηδίσμε λα αθππλίζεη ηελ αηγππηηαθή εζληθή ζπλείδεζε. Γηα ην ζθνπφ απηφ ίδξπζε ζρνιεία θαη επαγγεικαηηθά εθπαηδεπηήξηα θαζψο θαη παλεπηζηήκηα. ηαλ ν επηθπξίαξρνο Οζσκαλφο ζνπιηάλνο Μαρκνχη ΐ‟ ηνπ δήηεζε λα ηνλ βνεζήζεη ζηελ αληηκεηψπηζε ηεο Βιιεληθήο Βπαλάζηαζεο ηνπ 1821, ν Μνράκελη έζηεηιε εθζηξαηεπηηθφ ζψκα ζηελ Πεινπφλλεζν, κε επηθεθαιήο ην γην ηνπ Ηκπξαήκ, ν νπνίνο είρε ζεκαληηθέο επηηπρίεο. κσο, νη ελσκέλνη αηγππηηαθφο θαη νζσκαληθφο ζηφινο, ππέζηεζαλ ζπληξηβή απφ ην ζηφιν ησλ Μεγάισλ Απλάκεσλ ηεο επνρήο, ηεο Ώγγιίαο, ηεο Γαιιίαο θαη ηεο Ρσζίαο ζην Ναβαξίλν ην 1827, γεγνλφο πνπ νδήγεζε ζηελ αλαγλψξηζε ηεο αλεμαξηεζίαο ηεο Βιιάδαο θαη ηελ απνρψξεζε ηνπ ζηξαηνχ ηνπ Εκπξαήκ. Γηα αληάιιαγκα ηεο βνήζεηαο πνπ πξνζέθεξε ζην ζνπιηάλν ζηελ ειιεληθή επαλάζηαζε, ν Μνράκελη πξνζάξηεζε ηελ Κξήηε θαη ηε Θάζν. κσο ην 1831, ν Εκπξαήκ κε αηγππηηαθά ζηξαηεχκαηα εηζέβαιε θαη θαηέιαβε ηε πξία θαη πξνρψξεζε πξνο ηε Μηθξά Ώζία. ηαλ επελέβεζαλ νη Μεγάιεο Απλάκεηο, ν Μνράκελη αλαθάιεζε ην ζηξαηφ ηνπ θαη απέδσζε ζην νπιηάλν ηε πξία θαη ηελ Κξήηε. ε αληάιιαγκα πέηπρε ηελ αλαγλψξηζή ηνπ απφ ηνλ νπιηάλν, σο θιεξνλνκηθνχ άξρνληα ηεο Ώηγχπηνπ. Πέζαλε απφ άλνηα θαη ηνλ δηαδέρζεθε ν γηνο ηνπ, Εκπξαήκ. ην Κάηξν ππάξρεη ηέκελνο θαη ζηε γελέηεηξά ηνπ Καβάια, ην άγαικά ηνπ.
Οη δηάδνρνη ηνπ Μνράκελη Άιπ δελ ήηαλ ην ίδην ηθαλνί κε απηφλ. Σν κφλν ζεκαληηθφ γεγνλφο ηνπ ηέινπο ηνπ 19νπ αηψλα ήηαλ ε δηάλνημε ηεο Αηψξπγαο ηνπ νπέδ απφ ηνλ Λεζζές ην 1869. Δ δηψξπγα ειεγρφηαλ απφ βξεηαλν-γαιιηθή εηαηξία. Δ ρψξα ζπαξαζζφηαλ απφ ηηο έξηδεο κεηαμχ ησλ ρξηζηηαλψλ Κνπηψλ θαη ησλ κνπζνπικάλσλ, θαη ππήξρε γεληθά δπζπηζηία απέλαληη ζηνπο Ββξαίνπο, Έιιελεο θαη Απηηθνχο εκπφξνπο πνπ είραλ εγθαηαζηαζεί ζηηο κεγάιεο αηγππηηαθέο πφιεηο. Δ δνινθνλία κεξηθψλ Κνπηψλ ην 1882, ήηαλ ην πξφζρεκα γηα λα επέκβνπλ νη Άγγινη θαη λα κεηαηξέςνπλ ηελ Ώίγππην ζε πξνηεθηνξάην. Σν θαζεζηψο απηφ εμάξηεζεο δηάξθεζε ηππηθά σο ην 1922,φηαλ αλέιαβε ηελ εμνπζία ν βαζηιηάο Φνπάλη Ώ’, νπζηαζηηθά φκσο ν ρψξα ήηαλ πιήξσο εμαξηεκέλε απφ ηε ΐξεηαλία. Σν 1952, ζηξαηησηηθφ πξαμηθφπεκα αλέηξεςε ηνλ ηειεπηαίν βαζηιηά Φαξνχθ θαη αλαθήξπμε ηε δεκνθξαηία. Δ εγέηεο ηνπ πξαμηθνπήκαηνο Γθακάι Ακπληέι Νάζεξ εζληθνπνίεζε ηελ Αηψξπγα θαη αληηκεηψπηζε κε επηηπρία ηελ επέκβαζε ησλ ΐξεηαλψλ θαη ησλ Γάιισλ. Ο Νάζεξ εδξαίσζε ηελ αλεμαξηεζία ηεο ρψξαο ηνπ, ηελ θαηέηαμε ζηελ νκάδα ησλ αδεζκεχησλ ρσξψλ θαη ελέπλεπζε εζληθή ππεξεθάλεηα ζηνπο Ώηγχπηηνπο. Σν νπδάλ: Σν νπδάλ επί Μνράκελη Άιπ ήηαλ κέξνο ηεο αηγππηηαθήο επηθξάηεηαο. Σν 1870 νη ΐξεηαλνί αλέιαβαλ ηελ εμνπζία, ηππηθά σο εληνινδφρνη ηεο Ώηγχπηνπ. Δ πξνθιεηηθή απνηθηαθή εθκεηάιιεπζε θαη νη βάξβαξεο κέζνδνη δηνίθεζεο ησλ ΐξεηαλψλ, πξνθάιεζαλ ηελ εμέγεξζε ησλ νπδαλψλ, νη νπνίνη, ππφ ηελ εγεζία ηνπ θαλαηηθνχ ηζιακηζηή Μαρληί μεζεθψζεθαλ, θαηέιαβαλ ην Υαξηνχκ 482
ην 1884 θαη εμφλησζαλ ηνπο Άγγινπο, θαη ηνλ δηνηθεηή ηνπο ζηξαηεγφ Γθφξληνλ. Οη νπαδνί ηνπ Μαρληί άληεμαλ κφλν ιίγα ρξφληα σο ην 1887 φηαλ ν ΐξεηαλφο ζηξαηεγφο Κίηζελεξ δηέιπζε ην ζνπδαληθφ ζηξαηφ θαη επέβαιε Ώγγιν-αηγππηηαθή ζπγθπξηαξρία, νπζηαζηηθά φκσο βξεηαληθφ πξνηεθηνξάην. Μεηά ηελ άλνδν ηνπ Νάζεξ ζηελ εμνπζία ηεο Ώηγχπηνπ, ε ΐξεηαλία ππνρξεψζεθε λα απνρσξήζεη απφ ην νπδάλ, ην νπνίν έγηλε αλεμάξηεην θξάηνο. Ζ Ληβχε: Μεηά ηνπο Άξαβεο ε Ληβχε πέξαζε ππφ ηελ επηθπξηαξρία ηεο Οζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο. Σν 1911 νη Εηαινί κεηά απφ πφιεκν κε ηελ Σνπξθία θαηέιαβαλ νξηζκέλεο παξάθηηεο πφιεηο. Μεηά ηελ άλνδν ησλ θαζηζηψλ ηνπ Μνπζνιίλη ζηελ εμνπζία, ε Ληβχε θαηειήθζε νιφθιεξε θαη έγηλε ηηαιηθή επαξρία. Μεηά ηνλ Αεχηεξν Παγθφζκην Πφιεκν, ν βαζηιηάο Ίληξηο αλαθήξπμε ηελ αλεμαξηεζία ηεο ρψξαο ηνπ. Σν 1969, ν βαζηιηάο αλαηξάπεθε κε ζηξαηησηηθφ πξαμηθφπεκα, απφ ηνλ ζπληαγκαηάξρε Μνακάξ Καληάθη, ν νπνίνο θαηέιπζε ηε κνλαξρία θαη αλαθήξπμε ηε Ώξαβηθή Ληβπθή Αεκνθξαηία. Δ Ληβχε είλαη απφ ηηο κεγάιεο πεηξειαηνπαξαγσγνχο ρψξεο ηνπ θφζκνπ. Σπλεζία, Αιγεξία, Μαξφθν: Δ Σπλεζία, φπσο θαη νη άιιεο ρψξεο ηεο βφξεηαο Ώθξηθήο, πέξαζε απφ ηνπο Ρσκαίνπο, ζηνπο ΐπδαληηλνχο, ζηνπο Άξαβεο θαη ην 1881 θαηαιήθζεθε απφ ην γαιιηθφ ζηξαηφ θαη απνηέιεζε θηήζε ηεο Γαιιίαο. Οη Γάιινη εθζπγρξφληζαλ ηελ γεσξγία, ηε βηνηερλία θαη ην εμαγσγηθφ εκπφξην, εθκεηαιιεχζεθαλ φκσο παξάιιεια ηνπο πινπηνπαξαγσγηθνχο πφξνπο ηεο ρψξαο. Οη ζπλερείο αγψλεο ηνπ ιανχ ηεο ρψξαο απέδσζαλ θαξπνχο ην 1956 φηαλ ε ρψξα αλεμαξηεηνπνηήζεθε θαη αλέιαβε ν πξψηνο πξφεδξνο Υακπίκπ Μπνπξγθίκπα. Δ Ώιγεξία, απφ ην 1830 ήηαλ ππφ γαιιηθή θαηνρή. Οη Γάιινη άπνηθνη ήηαλ εθαηνληάδεο ρηιηάδεο, πνιινί απφ ηνπο νπνίνπο είραλ γελλεζεί εθεί θαη ζεσξνχζαλ ηελ Ώιγεξία παηξίδα ηνπο. Οη Ώιγεξηλνί φκσο ήηαλ απνθαζηζκέλνη λα επηηχρνπλ ηελ απηνδηάζεζε ηεο ρψξαο ηνπο. Σν 1954 ηδξχζεθε ην Βζληθφ Ώπειεπζεξσηηθφ Μέησπν, νη αγψλεο ηνπ νπνίνπ θιφληζαλ θαη δίραζαλ ηε Γαιιία. ηαλ ν Γάιινο πξφεδξνο Νηε Γθνι απνθάζηζε λα παξαρσξήζεη απηνλνκία ζηελ Ώιγεξία, νη αληηδξάζεηο ηνπ ζηξαηνχ ήηαλ βίαηεο θαη ν ίδηνο ν πξφεδξνο έγηλε ζηφρνο πξαμηθνπεκάησλ θαη πνιιψλ δνινθνληθψλ απνπεηξψλ. Σειηθά ε Γαιιία ππνρξεψζεθε λα αλαγλσξίζεη ην λέν θξάηνο, ην 1962. Σν Μαξφθν, ιφγσ ηεο ζέζεο ηνπ ήηαλ απνκαθξπζκέλν απφ ηελ Ώξαβία θαη γη’ απηφ νη εγέηεο ηνπ είραλ ζεκαληηθή απηνλνκία θαη αλεμαξηεζία. κσο ε γεηηλίαζή ηνπ κε ηελ Εβεξηθή ρεξζφλεζν είρε σο ζπλέπεηα ζπλερείο πνιέκνπο κε ηνπο Εζπαλνχο θαη ηνπο Πνξηνγάινπο, νη νπνίνη θαηέιαβαλ πνιιέο παξαιηαθέο βάζεηο ζηε Μεζφγεην θαη ηνλ Ώηιαληηθφ. Χο αληίβαξν, νη Μαξνθηλνί ππφγξαςαλ ην 1767 ζπκθσλία, κε ηελ νπνία παξαρσξνχζαλ εκπνξηθά θαη λαπηηθά πξνλφκηα ζηε Γαιιία. Ώπφ ηφηε αξρίδεη ε γαιιηθή δηείζδπζε ζηε ρψξα. Οη Γάιινη κε ηνπο Εζπαλνχο θαηείραλ ηκήκαηα ηνπ καξνθηλνχ εδάθνπο, αιιά ηα κέηξα πνπ έπαηξλαλ γηα λα θαηαζηείινπλ ηηο ιατθέο αληηδξάζεηο ήηαλ ζθιεξά. Σν 1912 ε ρψξα έγηλε επίζεκα γαιιηθφ πξνηεθηνξάην, εθηφο θάπνησλ εδαθψλ πνπ θαηείρε ε Εζπαλία. Δ καξνθηλή αληίζηαζε θαηά ησλ θαηαθηεηψλ ήηαλ ζθνδξή θαη ην 1956 ε ρψξα απέθηεζε ηελ αλεμαξηεζία ηεο. Ζ Ληβεξία: Δ πεξηνρή ηεο Ληβεξίαο ήηαλ γλσζηή απφ ηνλ 15ν αηψλα ζηνπο Πνξηνγάινπο λαπηηθνχο πνπ είραλ ηδξχζεη εθεί, φπσο θαη ζε πνιιά άιια ζεκεία ηεο 483
Απηηθήο Ώθξηθήο, εκπνξηθνχο ζηαζκνχο. Σν 1815, ηδξχζεθε ζηηο ΔΠΏ ε Ώκεξηθαληθή Βηαηξεία Ώπνηθηζκνχ, ε νπνία είρε σο ζθνπφ ηελ εμεχξεζε πεξηνρήο, γηα λα κεηαθέξεη ηνπο καχξνπο απειεχζεξνπο ηεο Ώκεξηθήο. Έηζη αγνξάζηεθαλ εθηάζεηο γεο ζηε Απηηθή Ώθξηθή θαη άξρηζε ε απνζηνιή ησλ καχξσλ. Σν 1822, ηδξχζεθε ε πφιε Μνλξνβία (απφ ην φλνκα ηνπ Ώκεξηθαλνχ πξνέδξνπ Μνλξφε) θαη ην λέν θξάηνο νλνκάζηεθε Ληβεξία (απφ ην αγγιηθφ Liberty). Σν χληαγκα ηεο ρψξαο πξνέβιεπε πξνεδξηθή Αεκνθξαηία, παξφκνηα κε εθείλε ησλ ΔΠΏ. Βίλαη ε πξψηε δεκνθξαηία ζηελ Ώθξηθαληθή ήπεηξν. Ζ Νφηηνο Αθξηθή: Οη πξψηνη Βπξσπαίνη πνπ εγθαηαζηάζεθαλ ζηε Νφηηα Ώθξηθή ήηαλ νη Οιιαλδνί πνπ πεξί ην 1650, ίδξπζαλ βάζε αλεθνδηαζκνχ ησλ πινίσλ ηνπο ζηελ πεξηνρή ηνπ Ώθξσηεξίνπ. κσο ζχληνκα ν ζηαζκφο απηφο έγηλε απνηθία κεηαλαζηψλ, θπξίσο γεσξγψλ απφ ηελ Οιιαλδία, πνπ νλνκάζηεθαλ Μπφεξο (απφ ηελ νιιαλδηθή ιέμε πνπ ζεκαίλεη γεσξγφο). Ώξγφηεξα πξνζηέζεθαλ Οπγελφηνη πνπ έθπγαλ απφ ηε Γαιιία ιφγσ ησλ δηψμεσλ θαη Γεξκαλνί. Οη ιεπθνί ζηαδηαθά επεμέηεηλαλ ηηο θηήζεηο ηνπο, παξά ηελ αληίζηαζε ησλ καχξσλ ηζαγελψλ Μπαληνχ θαη Γνπινχ. Σν 1795, νη Μπφεξο έθνςαλ ηνπο δεζκνχο κε ηε κεηξφπνιε θαη αλαθήξπμαλ ηελ απνηθία ηνπ Ώθξσηεξίνπ, αλεμάξηεηε δεκνθξαηία. κσο κεηά ην 1820, έθζαζαλ Άγγινη κεηαλάζηεο νη νπνίνη ππνρξέσζαλ ηνπο Μπφεξο λα κεηαθηλεζνχλ βφξεηα, λα εθδηψμνπλ κε ηε ζεηξά ηνπο, ηνπο Γνπινχ ηεο πεξηνρήο θαη λα δεκηνπξγήζνπλ ηε Αεκνθξαηία ηνπ Σξάλζβααι θαη ην Βιεχζεξν Κξάηνο ηεο Οξάγγεο. Σα ηεξάζηηα απνζέκαηα ρξπζνχ θαη δηακαληηψλ ηεο ρψξαο φκσο, ήηαλ ζνβαξφ θίλεηξν γηα λα θαηαθηήζνπλ νη ΐξεηαλνί ηε ρψξα. Ο πφιεκνο Μπφεξο θαη Άγγισλ θξάηεζε πνιιά ρξφληα. Παξά ηηο αξρηθέο ηνπο επηηπρίεο, νη Μπφεξο ππνρξεψζεθαλ λα ζπλζεθνινγήζνπλ ην 1902, ηα νιιαλδηθά θξάηε θαηαξγήζεθαλ θαη φιε ε ρψξα έγηλε απηνδηνηθνχκελε βξεηαληθή απνηθία. Μεηά ηνλ Πξψην Παγθφζκην Πφιεκν θαη ε γεξκαληθή απνηθία ηεο Ννηηνδπηηθήο Ώθξηθήο (Νακίκπηα), πέξαζε ππφ ηνλ έιεγρν ηεο Νφηηαο Ώθξηθήο. Δ ρψξα πξνφδεπζε θαη ζχληνκα είρε ην πςειφηεξν βηνηηθφ επίπεδν απφ φια ηα αθξηθαληθά θξάηε. Βθηφο ηνπ νξπθηνχ ηεο πινχηνπ, αλαπηχρζεθε ε βηνκεραλία θαη ην εκπφξην. ια απηά φκσο έγηλαλ, απνκνλψλνληαο ηελ πιεηνςεθία ησλ καχξσλ θαηνίθσλ ηεο κε έλα απηαξρηθφ θαζεζηψο ην απαξράηλη. Οη καχξνη (θαη νη κηγάδεο θαη Ώζηάηεο) δνχζαλ ζε γθέην, πθίζηαλην δηαθξίζεηο ζηε δνπιεηά, ζηα ζρνιεία, ζηα λνζνθνκεία, ζηηο ζπγθνηλσλίεο, αθφκα θαη ζηνπο δξφκνπο. Αελ είραλ πνιηηηθά δηθαηψκαηα θαη φπνηνη ηνικνχζαλ λα δηακαξηπξεζνχλ, βαζαλίδνληαλ θαη θπιαθίδνληαλ. Σν θαζεζηψο απηφ έλνησζε ζην πεηζί ηνπ θαη ν κειινληηθφο εγέηεο ηεο Ελδίαο Μαράηκα Γθάληη πνπ έδεζε γηα ιίγν εθεί. Ώπηφ βέβαηα έθεξε αληηδξάζεηο θαη νη καχξνη δεκηνχξγεζαλ αληηζηαζηαθέο νξγαλψζεηο θαη θφκκαηα, κε ζηφρν ηελ θαηάξγεζε ηνπ απαξάδεθηνπ θαζεζηψηνο δηαθξίζεσλ. Ώλάκεζα ζ’ απηνχο πνπ θπιαθίζηεθαλ ήηαλ θαη ν εγέηεο ηνπ Βζληθνχ Ώθξηθαληθνχ Κνγθξέζνπ, ν Νέιζνλ Μαληέια, κηα πξαγκαηηθά ζεκαληηθή θπζηνγλσκία, παγθφζκηαο εκβέιεηαο. Σν ξαηζηζηηθφ θαζεζηψο ηεο Ν. Ώθξηθήο απνκνλψζεθε απφ φια ηα θξάηε ηεο Γεο, νη ζθαγέο ζηα γθέην, ηα βαζαληζηήξηα θαη νη ζπιιήςεηο πξνθάιεζαλ θαηαθξαπγή. Σν θαζεζηψο ηειηθά απειεπζέξσζε ηνλ Μαληέια θαη ην απαξράηλη θαηέξξεπζε. Σν 1993 ηνπ απνλεκήζεθε ην βξαβείν Νφκπει γηα ηελ Βηξήλε, ην 1994 έγηλαλ ειεχζεξεο εθινγέο ζηηο νπνίεο ζπκκεηείραλ καδηθά νη καχξνη θαη ν Νέιζνλ Μαληέια έγηλε ν πξψηνο καχξνο πξφεδξνο ζηελ ηζηνξία ηεο ρψξαο. 484
ηηο 3 Αεθεκβξίνπ 1967, ν Ννηηναθξηθαλφο ρεηξνχξγνο Κξίζηηαλ Μπάξλαξλη (1922-2001) πξαγκαηνπνίεζε ηελ πξψηε κεηακφζρεπζε θαξδηάο ζην θφζκν. Ο αζζελήο πνπ ηελ δέρζεθε επέδεζε γηα 18 κέξεο κφλν, αιιά ε αξρή είρε γίλεη. Ο επφκελνο αζζελήο έδεζε 19 κήλεο θαη ε ηξίηε γηα 24 ρξφληα.
Ζ Αηζηνπία: Βίλαη ην κφλν αθξηθαληθφ θξάηνο πνπ δελ έδεζε ηνλ απνηθηαθφ δπγφ. Ο βαζηιηάο ηεο Εσάλλεο Α’ (1872-1889) αλαθήξπμε πξσηεχνπζα ηνπ θξάηνπο ηεο Ώληίο Ώκπέκπα (Νέν Λνπινχδη). Ο Μελειίθ ΐ’ (1889-1913) λίθεζε ηνπο Εηαινχο πνπ ζέιεζαλ λα θαηαιάβνπλ ηε ρψξα ζηα πιαίζηα ηεο επεθηαηηθήο πνιηηηθήο ηνπο (ε γεηηνληθή νκαιία ήηαλ ηηαιηθή θηήζε). Δ Εηαιία ηνπ Μνπζνιίλη φκσο κεηά απφ έλα άληζν πφιεκν (1936-1941) ηελ θαηέιαβε, παξά ηηο αληηδξάζεηο ηεο παγθφζκηαο θνηλήο γλψκεο θαη ηεο Κνηλσλίαο ησλ Βζλψλ.
Ζ Αζία Μεηά ηε δηάιπζε ηεο Οζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο, ε πινχζηα ζε πεηξέιαην πεξηνρή ηεο Μέζεο Ώλαηνιήο (ζεκεξηλά Εξάθ, πξία, Λίβαλνο, Παιαηζηίλε, Ενξδαλία, Κνπβέηη), πεξηήιζαλ ζε θαζεζηψο αλαξρίαο θαη αζάθεηαο. Οη ληθεηέο ηνπ Πξψηνπ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ ΐξεηαλνί θαη Γάιινη, έιαβαλ ‘εληνιέο’ απφ ηελ Κνηλσλία ησλ Βζλψλ, γηα ηελ ‘πξνζηαζία’ ησλ δηακνξθνχκελσλ λέσλ αξαβηθψλ ρσξψλ. Σππηθά δελ ήηαλ απνηθίεο, αιιά γηα αξθεηέο δεθαεηίεο, ηα πξαμηθνπήκαηα θαη νη δηνξηζκνί θπβεξλήζεσλ θαη βαζηιέσλ ήηαλ ζπρλά. Οη ρψξεο απηέο θαη θπξίσο ε ΐξεηαλία θαη αξγφηεξα θαη νη ΔΠΏ, εθκεηαιιεχηεθαλ ηηο πεηξειαηνπεγέο, κε απνηθηαθνχ ραξαθηήξα ζπκβάζεηο. Οη κηθηέο πεηξειατθέο εηαηξείεο φπσο ε Angloiranian θαη ε Aramco, απνκπδνχζαλ ηνλ εζληθφ πινχην κε ηελ ζπλαίλεζε ησλ ‘θπβεξλήζεσλ’ ησλ ρσξψλ απηψλ. ηε Ννηηναλαηνιηθή Ώζία φκσο νη αγγιηθέο, γαιιηθέο θαη νιιαλδηθέο απνηθίεο, αθνινχζεζαλ επίζεο ηελ ίδηα ζρεδφλ πνξεία κε απηέο ηεο Ώθξηθήο. Οη Άγγινη θαηείραλ κηα ηεξάζηηα πεξηνρή πνπ θάιππηε φιε ηελ ηλδηθή ππνήπεηξν (ζεκεξηλά Παθηζηάλ, Ελδία, Μπαγθιαληέο θαη ξη Λάλθα), ηε ΐηξκαλία θαη ηε Μαιαηζία. Οη Γάιινη ηε ρεξζφλεζν ηεο Ελδνθίλαο (ζήκεξα ΐηεηλάκ, Λάνο θαη Κακπφηδε) θαη νη Οιιαλδνί ηελ Ελδνλεζία.
Οη Ηλδίεο: Σν 1498 ν ζαιαζζνπφξνο θαη εμεξεπλεηήο ΐάζθν ληα Γθάκα αλαθάιπςε ηε ζαιάζζηα νδφ πξνο ηελ Ελδία θαη νη Πνξηνγάινη ζχληνκα απέθηεζαλ εκπνξηθνχο ζηαζκνχο ζηηο θηήζεηο ηνπο ζηε Γθφα θαη ζε άιιεο παξάιηεο πφιεηο, γηα ηελ εθκεηάιιεπζε ησλ κπαραξηθψλ θαη ησλ πνιχηηκσλ ιίζσλ ηεο Ελδίαο. Ώθνινχζεζαλ νη Οιιαλδνί, νη νπνίνη εθηφπηζαλ ηνπο Πνξηνγάινπο θαη πξνρψξεζαλ ζηελ θαηάθηεζε ηεο Ελδνλεζίαο. Σειηθά νη Άγγινη ήηαλ νη ηειηθνί θαηαθηεηέο θαη επηθξάηεζαλ ζε φιε ηελ ρεξζφλεζν, ηνλ 18ν αηψλα. Δ Ώγγιηθή Βηαηξία ησλ Ώλαηνιηθψλ Ελδηψλ είρε πεηχρεη απφ ηνπο Ελδνχο κνλάξρεο θαη απφ ηελ αγγιηθή θπβέξλεζε ζεκαληηθά πξνλφκηα εθκεηάιιεπζεο ησλ πινπηνπαξαγσγηθψλ πεγψλ ησλ Ελδηψλ θαη απέθηεζε ζηαδηαθά ηζρχ ηνπηθήο θπβέξλεζεο. Δ πξψηε κεγάιε εμέγεξζε ησλ Ελδψλ μέζπαζε ην 1857 ε νπνία θαηαπλίγεθε θπζηθά, αιιά έλα απφ ηα ζχκαηά ηεο ήηαλ ε Βηαηξία Ώλαηνιηθψλ Ελδηψλ. Δ Βηαηξία έραζε φια ηεο ηα πξνλφκηα θαη ε εμνπζία ηεο ζεκαληηθήο απηήο απνηθίαο πέξαζε θαηεπζείαλ ζην αγγιηθφ ζηέκκα. Δ βαζίιηζζα ΐηθησξία πξφζζεζε ζηνπο ηίηινπο ηεο 485
θαη απηφλ ηεο απηνθξάηεηξαο ησλ Ελδηψλ. Οη Άγγινη έθηηαμαλ ζηελ ρψξα νδηθφ θαη ζηδεξνδξνκηθφ δίθηπν, ζρνιεία ζηα νπνία πξνσζνχζαλ ηελ αγγιηθή θνπιηνχξα, βηνκεραλίεο θαη ζπκπεξηέιαβαλ Ελδνχο ζηελ λνκνζεηηθή εμνπζία. κσο νη Ελδνί αληηδξνχζαλ ζηελ μέλε θαηνρή θαη ζηε βαξηά θνξνινγία. Σν 1885 ηδξχζεθε ην Ελδηθφ Βζληθφ Κνγθξέζν, αιιά νη κνπζνπικάλνη ηεο ΐεγγάιεο θνβνχκελνη φηη νη Ελδνπηζηέο ζα ηνπο παξακεξίζνπλ, δεκηνχξγεζαλ ην 1906 ηνλ Μνπζνπικαληθφ χλδεζκν. Σν 1919 εηζήιζε ζηνλ πνιηηηθφ ζηίβν, ν εζληθφο εγέηεο ηεο Ελδίαο, ν ΜαρΪηκα ΓθΪληη. Με βαζηθά ζπλζήκαηα ηελ ‘αλππαθνή’ θαη ηε ‘κε βία’ μεζήθσζε θαη ζπζπείξσζε ηνπο Ελδνχο, αλεμάξηεηα απφ ηηο ζξεζθεπηηθέο ηνπο πεπνηζήζεηο θαη ζε ιίγα ρξφληα, ε ΐξεηαλία ζπλεηδεηνπνίεζε φηη δελ ήηαλ δπλαηφ λα θξαηήζεη γηα πνιχ αθφκα κε ηε βία, απηή ηε κεγάιε ρψξα. ηηο 15 Ώπγνχζηνπ ηνπ 1947, αλαγλσξίζηεθε ε αλεμαξηεζία δχν λέσλ ρσξψλ, ηεο Αεκνθξαηίαο ηεο Ελδίαο θαη ηνπ κνπζνπικαληθνχ Παθηζηάλ. ΐέβαηα απηφο ν ρσξηζκφο ήηαλ επίπνλνο θαη αηκαηεξφο. Αψδεθα εθαηνκκχξηα άλζξσπνη, κνπζνπικάλνη θαη ηλδνπηζηέο αληαιιάρζεθαλ θαη ρηιηάδεο ζθνηψζεθαλ ζηηο αηκαηεξέο ζπγθξνχζεηο. Έλα απφ ηα ζχκαηα ηεο ζξεζθεπηηθήο αδηαιιαμίαο ήηαλ ν ίδηνο ν Γθάληη πνπ δνινθνλήζεθε ηνλ Εαλνπάξην ηνπ 1948 απφ έλα θαλαηηθφ ηλδνπηζηή. Σν 1971 ην Ώλαηνιηθφ Παθηζηάλ απνζρίζηεθε θαη ην λέν κνπζνπικαληθφ θξάηνο νλνκάζηεθε Μπαγθιαληέο. Σν λεζί ηεο Κευιάλεο ην 1948, απνηέιεζε ρσξηζηφ θξάηνο θαη ζήκεξα νλνκάδεηαη ξη Λάλθα. Σν 1960 ε ηξηκάβν Μπαληαξαλάηθε (1916-2000) έγηλε ε πξψηε γπλαίθα πξσζππνπξγφο ηεο Ώζίαο.
Ζ Ηλδνθίλα: Δ Υεξζφλεζνο ηεο Ελδνθίλαο, πεξηιακβάλεη ηηο πξψελ γαιιηθέο απνηθίεο πνπ ζήκεξα απνηεινχλ ηα θξάηε ΐηεηλάκ, Λάνο θαη Κακπφηδε, ηελ αγγιηθή απνηθία ηεο ΐηξκαλίαο (ζήκεξα Μπαλκάξ) θαη ην βαζίιεην ηνπ ηάκ (ζήκεξα Σατιάλδε). Δ Γαιιία απέθηεζε ηηο θηήζεηο ηεο κεηά ηνλ πφιεκν κε ηελ Κίλα ην 1885 θαη δεκηνχξγεζε κηα νκνζπνλδία πξνηεθηνξάησλ κε πξσηεχνπζα ηε ατγθφλ. Οη ηνπηθνί εγεκφλεο, φπσο ν απηνθξάηνξαο ηνπ ΐηεηλάκ, ν βαζηιηάο ηεο Κακπφηδεο θαη ν βαζηιηάο ηνπ Λνπάλγθ Πξακπάγθ, δηαηήξεζαλ ηηο ζέζεηο ηνπο αιιά ε πξαγκαηηθή εμνπζία βξηζθφηαλ ζηα ρέξηα ησλ Γάιισλ. Σν 1940 ηε κε θαηερφκελε απφ ηνπο Γεξκαλνχο Γαιιία, θπβεξλνχζε ε ιεγφκελε Κπβέξλεζε ηνπ ΐηζχ ππφ ηνλ ζηξαηεγφ Πεηαίλ. Οπζηαζηηθά ε θπβέξλεζε απηή βξηζθφηαλ ππφ γεξκαληθή θεδεκνλία. Καηφπηλ ‘αηηήκαηνο’ ησλ Γεξκαλψλ ην ΐηζχ παξαρψξεζε ζηνπο Εάπσλεο ην δηθαίσκα δηέιεπζεο απφ ηελ Ελδνθίλα, γηα λα επηηεζνχλ ζηελ Κίλα. Ώπηφ εμππεξεηνχζε θαη ηα κεγαιφπλνα ζρέδηα ησλ Εαπψλσλ γηα ηελ θπξηαξρία ηνπο ζηνλ Βηξεληθφ θαη πξάγκαηη βνήζεζε θαη ζηε θαηάιεςε ηεο νιιαλδηθήο απνηθίαο ηεο Ελδνλεζίαο. Οη Εάπσλεο δηαηήξεζαλ ηελ γαιιηθή γξαθεηνθξαηηθή δνκή ηεο Ελδνθίλαο. ηαλ κεηά ηνλ πφιεκν ε Γαιιία ζέιεζε λα επηβεβαηψζεη ηελ θηήζε ησλ εδαθψλ απηψλ, βξέζεθε αληηκέησπε κε ηελ νξγαλσκέλε αληηζηαζηαθή νξγάλσζε ησλ ΐηέη Μηλρ, πνπ είρε δεκηνπξγεζεί απφ ζπκκαρία εζληθηζηψλ θαη θνκκνπληζηψλ, ππφ ηελ εγεζία ηνπ ΐηεηλακέδνπ επαλαζηάηε Υν Σζη Μηλρ. Καηά ηε δηάξθεηα ηνπ πνιέκνπ νη Ώκεξηθαλνί είραλ εληζρχζεη ηνπο ΐηέη Μηλρ ζηνλ αληηζηαζηαθφ ηνπο αγψλα θαηά 486
ησλ Εαπψλσλ. ηηο 2 επηεκβξίνπ 1945 ν Υν Σζη Μηλρ θήξπμε ηελ αλεμαξηεζία ηεο Λατθήο Αεκνθξαηίαο ηνπ ΐηεηλάκ. Οη Γάιινη βνεζνχκελνη απφ ΐξεηαλνχο, Ελδνχο θαη Εάπσλεο αηρκαιψηνπο πνιέκνπ, αλέθηεζαλ ηνλ έιεγρν ηεο Ελδνθίλαο. Ο αηκαηεξφο Πφιεκνο ηεο Ελδνθίλαο ήηαλ κηα δνθηκαζία γηα ηνπο Γάιινπο, πνπ εηηεκέλνη (κεηά ηελ ζπληξηβή ηνπο ζην Νηηέλ Μπηέλ Φνπ), απνζχξζεθαλ θαη παξαηηήζεθαλ απφ θάζε αμίσζε επί ηεο Ελδνθίλαο. Σνπο πεξίκελαλ νη επφκελεο ηαπεηλψζεηο ζην Μαξφθν θαη ζηε Ώιγεξία. Σν Λάνο θαη ε Κακπφηδε έγηλαλ αλεμάξηεηα θξάηε ηελ ίδηα ρξνληά, αιιά ηα πάζε ηεο πεξηνρήο δελ είραλ αθφκα ηειεηψζεη. Οη Ώκεξηθαλνί πήξαλ ηε ζέζε ησλ Γάιισλ θαη θξάηεζαλ ηνλ έιεγρν ηεο θπβέξλεζεο αλδξεηθέισλ ηνπ Ννηίνπ ΐηεηλάκ. Σε ζέζε ησλ ΐηεη Μηλρ πήξαλ ηψξα νη ΐηεηθφλγθ, επέιηθηα αληάξηηθα ζψκαηα θαιά εθπαηδεπκέλσλ βηεηλακέδσλ, πνπ ρηππνχζαλ απξνεηδνπνίεηα θαη εμαθαλίδνληαλ ζηε δνχγθια. Οη Ώκεξηθαλνί έζηειλαλ ζπλερψο πνιεκνθφδηα θαη ζηξαηφ, πνπ έθηαζε ηνπο 500.000 άλδξεο. κσο, φπσο θαη νη Γάιινη, ππνρξεψζεθαλ λα απνζπξζνχλ εηηεκέλνη ην 1975 θαη ην ΐηεηλάκ έγηλε εληαίν θξάηνο. Δ ατγθφλ κεηνλνκάζηεθε ζε Πφιε ηνπ Υν Σζη Μηλρ πξνο ηηκή ηνπ κεγάινπ πνιηηηθνχ θαη επαλαζηάηε, πνπ νδήγεζε ηε ρψξα ηνπ ζηελ αλεμαξηεζία. Ζ Ηλδνλεζία: Οη Πνξηνγάινη ήηαλ απηνί πνπ βξήθαλ ην δξφκν γηα ην αξρηπέιαγνο ησλ 17500 λεζηψλ ηεο Ελδνλεζίαο. Σν 1506 νη λαχηεο ηεο απνζηνιήο ηνπ δηάπινπ ηεο Γεο ηνπ Μαγγειάλνπ (ν ίδηνο είρε ήδε ζθνησζεί ζηηο Φηιηππίλεο) ήηαλ ε πξψηε επαθή Βπξσπαίσλ κε ηα λεζηά. Λίγν αξγφηεξα, ην 1511, νη Πνξηνγάινη απφ ηε ρεξζφλεζν ηεο Μαιαηζίαο επεθηάζεθαλ ζηα λεζηά, ρσξίο φκσο λα δεκηνπξγήζνπλ ζηαζεξέο βάζεηο γηα απνηθίεο. Οη Οιιαλδνί απφ ην 1602 είραλ ηδξχζεη ηελ Οιιαλδηθή Βηαηξία Ώλαηνιηθψλ Ελδηψλ θαη ζχληνκα εθηφπηζαλ ηνπο Πνξηνγάινπο. Παξά ηηο αληηδξάζεηο ησλ γεγελψλ, άξρηζαλ λα δεκηνπξγνχλ εκπνξηθνχο ζηαζκνχο. Σν 1619 ίδξπζαλ ηελ πφιε Μπαηάβηα (ζεκεξηλή Σδαθάξηα) θαη άξρηζαλ λα εθκεηαιιεχνληαη ηα κπαραξηθά θαη ηα ηξνπηθά πξντφληα ησλ λεζηψλ.. Ώξγφηεξα αλαθαιχθζεθαλ θαη θνηηάζκαηα θαζζίηεξνπ θαη πεηξειαίνπ. Οη κεγάιεο αληηδξάζεηο ησλ ληφπησλ αλάγθαζαλ ηνπο Οιιαλδνχο λα πάξνπλ, κεηά θαηά ηα ηέιε ηνπ 19νπ αηψλα, κέηξα θηιειεπζεξνπνίεζεο ηεο νηθνλνκίαο θαη λα εληζρχζνπλ ηελ ηδησηηθή πξσηνβνπιία. Σεξάζηηεο επελδχζεηο Οιιαλδψλ θεθαιαηνχρσλ θαηεπζχλζεθαλ πξνο ηελ Εάβα θαη ηα άιια κεγάια λεζηά. Μεηά ηνλ Πξψην Παγθφζκην πφιεκν, ηδξχζεθαλ ην Κνκκνπληζηηθφ Κφκκα ηεο Ελδνλεζίαο θαη ην Βζληθφ Κφκκα κε εγέηε ηνλ νεθάξλν ην νπνίν κεηά απφ δηψμεηο κεηνλνκάζηεθε ζε Ελδνλεζηαθφ Κφκκα. Σν 1940 ε Οιιαλδία θαηαιήθζεθε απφ ηνπο Γεξκαλνχο θαη ην 1942 ε Ελδνλεζία απφ ηνπο Εάπσλεο. Οη Εάπσλεο θνιάθεπζαλ ηα παηξησηηθά αηζζήκαηα ησλ Ελδνλεζίσλ κε ην ζχλζεκα Δ Ώζία ζηνπο Ώζηάηεο, αιιά θαη απηνί εθκεηαιιεχζεθαλ άγξηα ηηο πινπηνπαξαγσγηθέο πεγέο ηεο ρψξαο. Μεηά ηελ ήηηα ηεο Εαπσλίαο, ε ρψξα θεξχρζεθε αλεμάξηεην θξάηνο ζηηο 17 Ώπγνχζηνπ 1945. Ο πξψηνο ηεο πξφεδξνο ήηαλ ν νεθάξλν ν νπνίνο θπβέξλεζε ηε ρψξα σο ην 1965, φηαλ έλα ζηξαηησηηθφ αληηθνκνπληζηηθφ πξαμηθφπεκα ππφ ηνλ ζηξαηεγφ νπράξην, ηνλ αλέηξεςε, εμαπέιπζε έλα άγξην θπλεγεηφ ησλ θνκκνπληζηψλ (γίλεηαη ιφγνο γηα 1.000.000 λεθξνχο, άληξεο γπλαίθεο θαη παηδηά!) θαη επέβαιε δηθηαηνξία. 487
Ζ Χθεαλία Απζηξαιία: Πξηλ ηελ άθημε ηνπ Σδαίεκο Κνπθ, ηελ Ώπζηξαιία είραλ επηζθεθζεί νη Οιιαλδνί ΐίιιεκ Γηαλζφλ (1605) θαη Άβει Σάζκαλ (1642), απφ ηνλ νπνίν πήξε ην φλνκά ηεο ε Σαζκαλία, ην κεγάιν λεζί ζηα λφηηα ηεο Ώπζηξαιίαο. Ο Γηαλζφλ είρε ραξηνγξαθήζεη ηηο βνξεηνδπηηθέο αθηέο ηεο Ώπζηξαιίαο ηελ νπνία είρε νλνκάζεη Νέα Οιιαλδία. κσο νη Οιιαλδνί, πηζηεχνληαο φηη νη αλαθαιχςεηο απηέο δελ παξνπζίαδαλ νηθνλνκηθφ ελδηαθέξνλ, δελ έδσζαλ ζπλέρεηα. Ο Άγγινο ζαιαζζνπφξνο Κνπθ, ζε έλα εμεξεπλεηηθφ ηαμίδη γηα ηελ αλαθάιπςε ηεο Terra Australis Incognita (Άγλσζηεο Νφηηαο Γεο), έθζαζε ην 1770 ζηηο λνηηναλαηνιηθέο αθηέο ηνπ λεζηνχ, ηηο ραξηνγξάθεζε θαη ηηο έδσζε ηελ νλνκαζία Νέα Νφηηνο Οπαιία. Ήηαλ ε επνρή πνπ ε Ώγγιία έραλε ηηο απνηθίεο ηεο ζηελ Ώκεξηθή θαη ε θαηλνχξηα απηή ήπεηξνο πξνζθεξφηαλ γηα επνηθηζκφ. Δ πξψηε απνζηνιή κε πεξίπνπ 1000 απνίθνπο (απφ ηνπο νπνίνπο ηα ηξία ηέηαξηα ήηαλ θαηάδηθνη) έθηαζε ζηηο απζηξαιηαλέο αθηέο ηνλ Εαλνπάξην 1788 θαη απεηέιεζε ηνλ ππξήλα ηνπ κειινληηθνχ θξάηνπο ηεο Ώπζηξαιίαο. ηηο αξρέο ηνπ 19 νπ αηψλα νη άπνηθνη είραλ απμεζεί ζηηο 40.000 κε θχξηα αζρνιία ηελ θηελνηξνθία. Δ αλαθάιπςε θνηηαζκάησλ ρξπζνχ ην 1850,έθεξε ρηιηάδεο λένπο απνίθνπο φρη κφλν απφ ηελ Ώγγιία, αιιά θαη απφ ηελ Εξιαλδία, ηελ επεηξσηηθή Βπξψπε, ηελ Ώκεξηθή, αθφκα θαη απφ ηελ Κίλα θαη ν πιεζπζκφο ηεο ρψξαο μεπέξαζε ην 1.200.000. Δ αχμεζε ηνπ πιεζπζκνχ θαη ε εδαθηθή επέθηαζε είρε θαηαζηξνθηθέο ζπλέπεηεο γηα ηνλ ηζαγελή πιεζπζκφ ηνπ λεζηνχ, ηνπο ιεγφκελνπο αβνξίγηλεο (aboriginals), νη νπνίνη εμνληψζεθαλ αιχπεηα (ζην λεζί ηεο Σαζκαλίαο δελ έκεηλε νχηε έλαο). Ώθφκα θαη ζήκεξα, νη ιίγνη αβνξίγηλεο δνπλ ζε εθηάζεηο πνπ ηνπο έρεη παξαρσξήζεη ε θπβέξλεζε θαη απνηεινχλ γξαθηθή ηνπξηζηηθή αηξαμηφλ. Δ αλεμαξηεζία ηεο Ώπζηξαιίαο ήξζε νκαιά. Σν 1901 ε βξεηαληθή θπβέξλεζε αλαγλψξηζε επίζεκα ηελ χπαξμε ηνπ νκνζπνλδηαθνχ θξάηνπο ηεο Ώπζηξαιίαο (ζηα φξηα ηεο ΐξεηαληθήο Κνηλνπνιηηείαο), ν εθάζηνηε θπβεξλήηεο ηνπ νπνίνπ ζα είλαη εθπξφζσπνο ηνπ βξεηαληθνχ ζηέκκαηνο. Σν πξψην θνηλνβνχιην ηεο ρψξαο ζπλήιζε ηνλ Μάην ηνπ 1901. Δ Ώπζηξαιία είλαη ζήκεξα κηα απφ ηηο πην πξνεγκέλεο ρψξεο ηνπ θφζκνπ.
Νέα Εειαλδία: Δ ηζηνξία ηεο Νέαο Γειαλδίαο είλαη παξάιιειε κε απηή ηεο κεγάιεο ηεο αδειθήο, ηεο Ώπζηξαιίαο. Υαξηνγξαθήζεθε απφ ηνλ Κνπθ ζε ηξία αιιεπάιιεια ηαμίδηα θαη άξρηζε λα επνηθίδεηαη απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1830. Ώπφ ην 1907 είλαη αλεμάξηεην θξάηνο, αιιά αλαγλσξίδεη σο αλψηαην άξρνληα ηνλ εθάζηνηε βαζηιηά ή βαζίιηζζα ηεο Μεγάιεο ΐξεηαλίαο. Οη άπνηθνη ησλ λεζηψλ απηψλ, ζεβάζηεθαλ ηελ χπαξμε ησλ απηνρζφλσλ Μανξί, νη νπνίνη έρνπλ ίζα πνιηηηθά δηθαηψκαηα, ζπκκεηέρνπλ ζε θπβεξλεηηθέο ζέζεηο θαη εθπξνζσπνχληαη ζην θνηλνβνχιην ηεο ρψξαο. Ο πνιηηηζκφο ησλ Μανξί, απνηειεί πλεπκαηηθή θιεξνλνκηά ηεο ρψξαο θαη πξνβάιιεηαη έληνλα.
Νεζηά: ηελ Χθεαλία αλήθνπλ εθαηνληάδεο λεζηά, ηεο Πνιπλεζίαο, Μηθξνλεζίαο θαη Μειαλεζίαο, πνπ είηε είλαη θηήζεηο άιισλ κεγάισλ θξαηψλ, φπσο ηεο Γαιιίαο (Νέα Καιεδνλία), ηεο Νέαο Γειαλδίαο (Νεζηά Κνπθ), ηεο ΐξεηαλίαο (λεζηά 488
Πίηθεξλ) θαη ησλ ΔΠΏ (Γθνπάκ, ακφα θαη ε Υαβάε ε νπνία είλαη πνιηηεία ησλ ΔΠΏ) είηε είλαη αλεμάξηεηα (Νανπξνχ, Σφγθα, Νεζηά Μάξζαι, Φίηδη, Κηξηκπάηη, ΐαλνπάηνπ θαη άιια). Εδηαίηεξν ελδηαθέξνλ παξνπζηάδεη έλα απνκνλσκέλν (νη πιεζηέζηεξεο αθηέο ηεο Ώκεξηθήο, απέρνπλ 3600 ρηιηφκεηξα), ζηνλ Βηξεληθφ Χθεαλφ λεζί ηεο Πνιπλεζίαο, ην Νεζί ηνπ Πάζρα πνπ αλήθεη ζηε Υηιή. ην κηθξφ λεζάθη - πεξίπνπ ζαλ ηελ Ώκνξγφ - απηφ ππάξρνπλ εθαηνληάδεο κνλνιηζηθά αγάικαηα (κεγάιηζνη), κεγάισλ δηαζηάζεσλ ηα ιεγφκελα ‘κνΪη’. Τπάξρνπλ επίζεο ηείρε θαηαζθεπαζκέλα απφ γηγάληηνπο νγθφιηζνπο. Αηαηεξνχληαη αθφκα πεηξφγιππηα δειαδή γιππηά ζθαιηζκέλα ζε πέηξα θαη μπιφγιππηα θαιιηηερλήκαηα. Δ ρξνλνινγία θαηαζθεπήο ηνπο ππνινγίδεηαη κεηαμχ ηνπο 10 νπ θαη ηνπ 16νπ αηψλα. Καλείο δελ γλσξίδεη αθφκα πνηνο ιαφο ηα θαηαζθεχαζε, ηη πνιηηηζκφο ήηαλ απηφο, αλ απηά ηα κνάη είλαη είδσια θάπνηνπ ζενχ ή ζεψλ. Μεξηθνί ππνζέηνπλ φηη ζην λεζί έθζαζαλ ηζαγελείο απφ ην Πεξνχ (ίζσο εμ αηηίαο ησλ ‘θαπέισλ’ πνπ θνξνχλ κεξηθά κνάη, θαη πνπ κνηάδνπλ κε απηά πνπ θνξνχλ νη ηζαγελείο ηνπο Πεξνχ), άιινη ζεσξνχλ φηη αλαπηχρζεθε έλα πνιπλεζηαθφο πνιηηηζκφο απφ έλα ιαφ πνπ εμαθαλίζζεθε πξηλ απφ εθαηνληάδεο ρξφληα. Οη πην επθάληαζηνη κηιάλ γηα UFO απφ ην δηάζηεκα. Πάλησο είλαη έλα απφ ηα ηζηνξηθά θαη πνιηηηζηηθά αηλίγκαηα πνπ αθφκα δελ έρεη βξεζεί ε ιχζε ηνπο. Μεηά ηνλ Αεχηεξν Παγθφζκην Πφιεκν, νη αληηδξάζεηο ησλ ιαψλ ζε φιεο ζρεδφλ ηεο απνηθίεο ηεο Ώθξηθήο, αιιά θαη ηεο Ώζίαο πήξαλ ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο ραξαθηήξα επαλαζηαηηθφ. Σα εζληθά απειεπζεξσηηθά θηλήκαηα αλέδεημαλ ηζηνξηθνχο εγέηεο φκσο ν Κελπάηα ζηελ Κέλπα, ν Νθξνχκαρ ζηελ Γθάλα, ν Μπελ Μπειά ζηελ Ώιγεξία, ν Μαθάξηνο ζηελ Κχπξν, ν Γθάληη ζηελ Ελδία, ν εγθφξ ζηε ελεγάιε, ν Λνπκνχκπα ζην Κνλγθφ, ν Υν Σζη Μηλρ ζην ΐηεηλάκ θαη πνιινί άιινη, ππνρξέσζαλ ηηο Βπξσπατθέο απνηθηνθξαηηθέο ρψξεο λα παξαρσξνχλ ζέινληαο θαη κε, αλεμαξηεζία ζηηο απνηθίεο ηνπο.
Ο Παηξίο Λνπκνύκπα (1925-1961) Ο Παηξίο Λνπκνχκπα (θαη ν Ελδφο εγέηεο Μαράηκα Γθάληη) είλαη ην παγθφζκην ζχκβνιν ηνπ αγψλα ησλ ππφδνπισλ ιαψλ, γηα ηελ εζληθή αλεμαξηεζία. Βίλαη κηα απφ ηηο θνξπθαίεο κνξθέο ηεο ζχγρξνλεο αθξηθαληθήο ηζηνξίαο. Γελλήζεθε ζε έλα ρσξηφ ηνπ ΐειγηθνχ (ηφηε) Κνλγθφ, απφ θαζνιηθή νηθνγέλεηα πνπ αλήθε ζηε θπιή Σειέια. πνχδαζε ζε θαζνιηθή ηεξαπνζηνιηθή ζρνιή θαη δνχιεςε σο ηαρπδξνκηθφο ζηελ πφιε Λεφπνιληβηι (ζεκεξηλή Κηλζάζα). Ώζρνιήζεθε κε ηελ πνιηηηθή σο κέινο ηνπ βειγηθνχ Κφκκαηνο ησλ Φηιειεχζεξσλ θαη εθιέρζεθε πξφεδξνο ηνπ ζπλδηθάηνπ ησλ θνγθνιέδσλ δεκνζίσλ ππαιιήισλ. Μεηά ην 1956 αλέπηπμε πνιηηηθή θαη ζπλδηθαιηζηηθή δξαζηεξηφηεηα θαη αξζξνγξαθνχζε ζε αξθεηέο εθεκεξίδεο. Σν 1958 ίδξπζε ην δηαθπιεηηθφ Δζληθφ Κίλεκα ηνπ Κνλγθφ κε ζηφρν ηηο κεηαξξπζκίζεηο ηνπ ππάξρνληνο θαζεζηψηνο. Σνλ ίδην ρξφλν ζηελ Παλαθξηθαληθή Αηάζθεςε ηεο Άθθξα, επεξεαζκέλνο απφ ηηο απφςεηο ηνπ εγέηε ηεο Γθάλα, Κβάκε Νθξνχκαρ δηαθήξπμε φηη ζηφρνο ηνπ ήηαλ ε εζληθή αλεμαξηεζία ηνπ Κνλγθφ.
489
Σν 1959, άξρηζαλ αηκαηεξέο ηαξαρέο ζηε ρψξα θαη ν Λνπκνχκπα ζπλειήθζε θαη θπιαθίζηεθε. Σν Κνλγθφ ζπγθινληδφηαλ απφ θαζεκεξηλέο επαλαζηαηηθέο ζπγθξνχζεηο θαη ε βειγηθή θπβέξλεζε ππνρξεψζεθε λα ζπγθαιέζεη ζηηο ΐξπμέιεο δηάζθεςε (ζηελ νπνία ζπκκεηείρε θαη ν Λνπκνχκπα) θαη λα απνδερζεί ηειηθά ηνλ ηεξκαηηζκφ ηνπ απνηθηαθνχ θαζεζηψηνο θαη ηελ πξνθήξπμε εθινγψλ γηα ηελ αλάδεημε ηεο πξψηεο ειεχζεξεο θπβέξλεζεο ηνπ ηεο ρψξαο. Σν Μάην ηνπ 1960, ην θφκκα ηνπ Λνπκνχκπα θέξδηζε ηηο εθινγέο θαη ν ίδηνο αλαδείρζεθε ν πξψηνο πξσζππνπξγφο ηνπ Κνλγθφ κε πξφεδξν ηεο Αεκνθξαηίαο ηνλ Καδαβνχκπνπ. Ήηαλ ε επνρή ηεο έλαξμεο ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ θαη νη ΔΠΏ αλαηξίρηαδαλ αθφκα θαη ζηελ ππνςία, φηη θάπνηνο Ώθξηθαλφο εγέηεο ζα έθαλε πξνζπάζεηα λα ζηξέςεη ηε ρψξα ηνπ πξνο ηα αξηζηεξά. Σνπο ήηαλ ήδε αξθεηφ ην αγθάζη ηεο Κνχβαο δίπια ηνπο. Ώκέζσο, εθδειψζεθε ζηελ πινχζηα ζε νξπθηά επαξρία ηεο Καηάγθα, απνζρηζηηθφ θίλεκα κε εγέηε ηνλ (άλζξσπν ησλ ΐέιγσλ;) Μσξίο Σζνκπέ. Οη ΐέιγνη ππνζηήξημαλ αλνηρηά ηνλ Σζνκπέ θαη ζπγθξφηεζαλ έλνπια ζψκαηα γηα ηελ αλαηξνπή ηεο θπβέξλεζεο. ηαλ ν Λνπκνχκπα δήηεζε ηελ παξέκβαζε ηνπ ΟΔΒ θαη ηε βνήζεηα ησλ άιισλ αθξηθαληθψλ θξαηψλ θαη ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο, αληέδξαζαλ ηφζν νη Απηηθέο Απλάκεηο (ε CIA έβαιε ην ρεξάθη θη εδψ) φζν θαη ν πξφεδξνο Καδαβνχκπνπ, ν νπνίνο ηνλ θαζαίξεζε απφ ην πξσζππνπξγηθφ ηνπ αμίσκα. Ο Λνπκνχκπα αξλήζεθε ηε λνκηκφηεηα ηεο απφθαζεο ηνπ πξνέδξνπ θαη έρνληαο ηε ιατθή ππνζηήξημε ζπλέρηζε λα θπβεξλά. Ώιιά ν αξρεγφο ηνπ ζηξαηνχ Ενδέθ Μνκπνχηνπ κε πξαμηθφπεκα αλέηξεςε ηελ θπβέξλεζε θαη έζεζε ππφ πεξηνξηζκφ ηνλ πξσζππνπξγφ. ηαλ ν Λνπκνχκπα επηρείξεζε λα δηαθχγεη, νη ζηξαηηψηεο ηνπ Καδαβνχκπνπ ηνλ ζπλέιαβαλ θαη ηνλ θπιάθηζαλ. Σνλ Εαλνπάξην ηνπ 1961, κεηαθέξζεθε κε αεξνπιάλν ζηελ Καηάγθα. Βθεί νη κηζζνθφξνη ηνπ Σζνκπέ, παξνπζία ΐέιγσλ αμησκαηηθψλ, ηνλ βαζάληζαλ άγξηα θαη ηειηθά ηνλ εθηέιεζαλ, καδί κε δπν άιινπο ζπλεξγάηεο ηνπ. Βπίζεκα αλαθνίλσζαλ φηη ζθνηψζεθε απφ «αγαλαθηηζκέλνπο πνιίηεο», φηαλ πξνζπάζεζε λα δξαπεηεχζεη, αιιά νη ζπλζήθεο ζαλάηνπ έγηλαλ γλσζηέο θαη πξνθάιεζαλ δηεζλή θαηαθξαπγή. Ο ηξαγηθφο ζάλαηνο ηνπ Λνπκνχκπα ηνλ αλέδεημε ζε ζχκβνιν ηνπ αγψλα φισλ ησλ Ώθξηθαλψλ γηα ειεπζεξία, εζληθή αλεμαξηεζία θαη δεκνθξαηία. ηε Μφζρα έλα παλεπηζηήκην πνπ ζπνπδάδνπλ θπξίσο θνηηεηέο ηεο Ώθξηθήο θέξεη ην φλνκά ηνπ. ηηο δεθαεηίεο ηνπ 1960 θαη ηνπ 1970, δεθάδεο λέεο αλεμάξηεηεο ρψξεο, απφ ηελ Ώθξηθή, ηελ Ώζία, θαη ηα λεζηά ηεο Χθεαλίαο πξνζηέζεθαλ ζηνλ παγθφζκην ράξηε θαη νη ζεκαίεο ηνπο πςψζεθαλ ζην θηίξην ηνπ ΟΔΒ ηζφηηκεο κε φιεο ηηο άιιεο ζεκαίεο ηνπ θφζκνπ.
490
27. Ο ΓΗΑΦΧΣΗΜΟ ΚΑΗ Ζ ΓΑΛΛΗΚΖ ΔΠΑΝΑΣΑΖ Ο Γηαθσηηζκφο Ο φξνο Αηαθσηηζκφο αλαθέξεηαη ζε κηα ζεηξά απφ αιιαγέο ζηελ επξσπατθή δηαλφεζε, ηηο Βπηζηήκεο θαη ηα Γξάκκαηα. πσο θαη ζε αξθεηέο άιιεο ηζηνξηθέο επνρέο, (Μεζαίσλαο, Ώλαγέλλεζε, Μεηαξξχζκηζε), ην φλνκα Αηαθσηηζκφο δφζεθε απφ κεηαγελέζηεξνπο ηζηνξηθνχο γηα λα ζεκαηνδνηήζεη ηελ επνρή πνπ νη θηιφζνθνη, νη επηζηήκνλεο θαη νη άλζξσπνη ησλ γξακκάησλ δηέξξεμαλ ηνπο δεζκνχο κε ην παξειζφλ θαη αληηθαηέζηεζαλ ην ζθνηαδηζκφ θαη ηελ άγλνηα, κε ην θσο ηεο Ώιήζεηαο θαη ηεο Λνγηθήο. Βπίζεο είλαη δχζθνιν λα πξνζδηνξηζηεί ρξνληθά ην πφηε άξρηζε ε επνρή ηνπ Αηαθσηηζκνχ, αιιά γεληθά ζεσξείηαη φηη απνηειεί ηζηνξηθή ζπλέρεηα ηνπ Ώλζξσπηζκνχ (Οπκαληζκνχ) ηεο Ώλαγέλλεζεο θαη θαιχπηεη ηνπο 17ν θαη 18ν αηψλεο. Οη εθπξφζσπνη ηνπ Αηαθσηηζκνχ πξέζβεπαλ ηνλ νξζνινγηζκφ θαη ηελ πίζηε ζηελ πξφνδν θαη αμίσλαλ αιιαγέο ζε φινπο ηνπο ηνκείο ηεο αλζξψπηλεο δξαζηεξηφηεηαο, ζηελ παηδεία, ηελ πνιηηηθή, ηελ νηθνλνκία θαη ηε ζξεζθεία. Ήηαλ ππέξκαρνη ησλ αηνκηθψλ ειεπζεξηψλ θαη θαηά ηεο ηπξαλληθήο δεζπνηείαο ησλ θνζκηθψλ αξρφλησλ, αιιά θαη ηεο θαηαπηεζηηθήο θαη ζθνηαδηζηηθήο αληίιεςεο ηφζν ηεο κεζαησληθήο Καζνιηθήο, φζν θαη ηεο λεφηεξεο Πξνηεζηαληηθήο Βθθιεζίαο. Σα ζηνηρεία πνπ ζπλζέηνπλ ηνλ Αηαθσηηζκφ, είλαη ζε γεληθέο γξακκέο: Ο θφζκνο είλαη θαηεγνξεκαηηθά νξζνινγηθφο, δειαδή είλαη αληηιεπηφο κε ηε ινγηθή ζθέςε, (rationalism=νξζνινγηζκφο). Δ αιήζεηα απνδεηθλχεηαη κφλν κε ηελ εκπεηξηθή παξαηήξεζε, ηε ρξήζε ηεο ινγηθήο θαη ηε ζπζηεκαηηθή ακθηζβήηεζε, (empiricism = εκπεηξηζκφο). Δ αλζξψπηλε εκπεηξία είλαη ην ζεκέιην ηεο θαηαλφεζεο ηεο αιήζεηαο. Δ απζεληία δελ κπνξεί λα θπξηαξρήζεη επί ηεο εκπεηξίαο. Δ δσή ηνπ αλζξψπνπ, αηνκηθή θαη θνηλσληθή, κπνξεί λα γίλεη θαηαλνεηή θαη ιεηηνπξγεί κε ηνλ ίδην ηξφπν πνπ είλαη θαηαλνεηφο θαη ιεηηνπξγεί ν θπζηθφο θφζκνο. Δ ηζηνξία ηνπ αλζξψπνπ είλαη θαηά θχξην ιφγν ε ηζηνξία ηεο πξνφδνπ. Ο άλζξσπνο κπνξεί λα βειηησζεί κε ηελ παηδεία θαη ηελ αλάπηπμε ηεο ηθαλφηεηαο ηεο ινγηθήο. Σα ζξεζθεπηηθά δφγκαηα δελ έρνπλ θακηά ζέζε ζηελ θαηαλφεζε ηνπ θπζηθνχ θαη ηνπ αλζξψπηλνπ θφζκνπ. Οη ξίδεο ηνπ Αηαθσηηζκνχ μεθηλάλε απφ ηηο αλαθαιχςεηο ηνπ Κνπέξληθνπ θαη ηνπ Γαιηιαίνπ, πνπ έζεζαλ ππφ ακθηζβήηεζε πνιιέο ηδέεο πνπ ζεσξνχληαλ σο ηφηε δεδνκέλεο θαη θαιχπηνληαλ απφ ηελ εγθπξφηεηα ηεο Βθθιεζίαο. Ο Αηαθσηηζκφο είλαη ζηελά ζπλδεδεκέλνο κε ηελ Βπηζηεκνληθή Βπαλάζηαζε. Δ Βπηζηεκνληθή Βπαλάζηαζε κε θχξηνπο εθπξνζψπνπο ηνπο Κνπέξληθν, Ώληξέα ΐεδάιηνπο, Οπίιιηακ Γθίικπεξη, Σχρν Μπξάρε, Φξάλζηο Μπέηθνλ, Γαιηιαίν, Κέπιεξ, Μνληαίλ, Υάξβετ, Νεχησλα θαη πνιινχο άιινπο, κε πεηξάκαηα θαη απνδείμεηο, άξρηζε λα αλαηξέπεη δφγκαηα, δνμαζίεο θαη επηζηεκνληθέο απζεληίεο πνπ ήηαλ αθιφλεηεο σο ηφηε. Αελ ήηαλ ιίγεο νη θνξέο πνπ ε ακθηζβήηεζή ηνπο έθεξλε ηνλ ηεξνεμεηαζηή ηφζν θνληά πνπ κηα ζπίζα θαη κφλν, κπνξνχζε λα αλάςεη ηελ ππξά. Ώλαηξάπεθαλ αθιφλεηεο 491
σο ηφηε ζεσξίεο, φπσο ε θνζκνινγηθή ζεσξία ηνπ Ώξηζηνηέιε πνπ ηνπνζεηνχζε ηε Γε ζην θέληξν ηνπ ζθαηξηθνχ ζχκπαληνο, ην κνληέιν ηεο θίλεζεο ησλ πιαλεηψλ ηνπ Πηνιεκαίνπ Κιαχδηνπ, νη ηαηξηθέο απφςεηο ηνπ Γαιελνχ φηη νη αζζέλεηεο ήηαλ απνηέιεζκα ηεο αλαηξνπήο ηεο ηζνξξνπίαο ησλ ηεζζάξσλ ρπκψλ ηνπ ζψκαηνο θιπ. Οη θπξηφηεξνη εθπξφζσπνη ηνπ Αηαθσηηζκνχ ήηαλ νη Οιιαλδνί Γθξφηηνπο θαη πηλφδα, νη Άγγινη Φξάλζηο Μπέηθνλ, Σφκαο Υνκπο, Σδσλ Λνθ, Νηέεβηλη Υηνπκ θαη Εζαάθ Νεχξσλ, νη Γάιινη Καξηέζηνο, Νηηληεξψ, Παζθάι, ΐνιηαίξνο, Ρνπζζψ, Μνληεζθηέ, θαη Νη’ Ώιακπέξ θαη νη Γεξκαλνί Γθφηθξηλη Λάηκπληηο, Κξίζηηαλ Σνκάδηνπο, Εκκάλνπει Καλη θαη Μφδεο Μέληειζνλ. Έλαο απφ ηνπο πξψηνπο ζηνραζηέο ηνπ 17 νπ αηψλα πνπ εθάξκνζε λέεο κεζφδνπο ζηηο αλζξσπηζηηθέο επηζηήκεο ήηαλ ν Άγγινο νξζνινγηζηήο θηιφζνθνο Σφκαο Υνκπο (Thomas Hobbes, 1588-1679), ηνπ νπνίνπ ην έξγν Λεβηάζαλ είλαη έλα απφ ηα πην επαλαζηαηηθά βηβιία ηεο επξσπατθήο πνιηηηθήο ηζηνξίαο. Ο Υνκπο έδεημε απφ λσξίο ελδηαθέξνλ θαη γηα ηνπο θιαζζηθνχο, (δηάβαζε ην έξγν ηνπ Ενπιίνπ Καίζαξα, ηνλ Βπθιείδε θαη κεηάθξαζε ηνλ Θνπθπδίδε θαη ηνλ κεξν) θαη γηα ηηο λέεο επηζηήκεο. Πήγε ζηελ Εηαιία θαη γλψξηζε ην Γαιηιαίν, ελψ δηάβαζε κε ελδηαθέξνλ ην έξγν ηνπ Οπίιιηακ Υάξβετ γηα ηηο λέεο κεζφδνπο ηεο ηαηξηθήο επηζηήκεο ζηελ αλζξψπηλε θπζηνινγία θαη γηα ηελ θπθινθνξία ηνπ αίκαηνο. Ώζρνιήζεθε θαη κε ηε γεσκεηξία, ηε θπζηθή, ηελ ηζηνξία θαη ηελ πνιηηηθή θηινζνθία. Έγξαςε πνιιά έξγα θαη πξαγκαηείεο. Σν 1651 θπθινθφξεζε ν Λεβηάζαλ πνπ έθαλε ακέζσο αίζζεζε ζηνπο ιφγηνπο, ζηνπο εθθιεζηαζηηθνχο θαη ζηνπο πνιηηηθνχο θχθινπο. Οη Γάιινη θαζνιηθνί θαη νη Άγγινη πξνηεζηάληεο ην απνθήξπμαλ ακέζσο θαη ην ζεψξεζαλ θήξπγκα αζετζκνχ θαη πιηζκνχ. Ώπφ ην έξγν ηνπ πξνθχπηεη φηη ε βαζηθή αξρή ηεο θηινζνθίαο ηνπ είλαη φηη ε γλψζε απνηειεί πξντφλ ινγηζκνχ. Ο νξζφο ιφγνο απνηειεί ηε κφλε πεγή γλψζεο. Ο Υνκπο εμίζσζε ηε γλψζε ησλ πξαγκάησλ κε ηελ ηζρχ, ζηελ νπνία πεξηιακβάλεηαη θαη ε πνιηηηθή εμνπζία. ην Λεβηάζαλ ν Υνκπο εθζέηεη ηηο απφςεηο ηνπ πνπ πξνβιέπνπλ ηελ θαζππφηαμε ηεο εθθιεζίαο ζην θπξίαξρν θνζκηθφ θξάηνο θαη ηελ εγθαζίδξπζε θξαηηθνχ πξνηεζηαληηθνχ θαζεζηψηνο. Καηαγγέιιεη ηε ζξεζθεπηηθή δεηζηδαηκνλία, ηελ νπνία πεξηιακβάλεη φκσο, κφλν ην ξσκαηνθαζνιηθφ δφγκα. Ο Υνκπο θαηαιήγεη ζε δπν ξηδνζπαζηηθά ζπκπεξάζκαηα: - ινη νη αλζξψπηλνη λφκνη πεγάδνπλ απφ ηνπο θπζηθνχο λφκνπο, αλ νη αλζξψπηλνη μεθχγνπλ απφ ηνπο θπζηθνχο λφκνπο, ζα αθνινπζήζεη ε θαηαζηξνθή. - ινη νη κνλάξρεο θπβεξλνχλ φρη κε ηελ ζετθή βνχιεζε, αιιά κε ηε βνχιεζε ηνπ ιανχ. Σν έξγν ηνπ Υνκπο άζθεζε επίδξαζε ζε θηινζφθνπο φπσο ν πηλφδα, ν Λνθ, ν Υηνπκ, ν Ράζει θαη άιινη. Έλαο απφ ηνπο ζεκειησηέο ηεο θηινζνθηθήο ζθέςεο ηεο επνρήο ηνπ Αηαθσηηζκνχ, αιιά θαη δηαθεθξηκέλνο επηζηήκνλαο ήηαλ ν Γάιινο ΚαξηΫζηνο.
Ο Καξηέζηνο (Rene Descartes 1596-1650) Ο Καξηέζηνο είλαη ν εθιαηηληζκέλνο ηχπνο ηνπ νλφκαηνο ηνπ Γάιινπ θηιφζνθνπ, καζεκαηηθνχ θαη ζπγγξαθέα René Descartes. Ο Καξηέζηνο ζεσξείηαη ν ζεκειησηήο ηεο ζχγρξνλεο θηινζνθίαο αιιά θαη ν παηέξαο ησλ ζχγρξνλσλ καζεκαηηθψλ. Δ θηινζνθηθή ηνπ άπνςε ζπκππθλψζεθε ζην απφθζεγκα cogito ergo sum (ζθέθηνκαη, άξα ππάξρσ). Γελλήζεθε απφ εχπνξε νηθνγέλεηα επγελψλ θαη ζπνχδαζε ζην Παλεπηζηήκην ηνπ Πνπαηηέ, απφ φπνπ πήξε ην πηπρίν ηεο 492
Ννκηθήο, αιιά δελ εμάζθεζε πνηέ ην επάγγεικα. Τπεξέηεζε ζηνλ νιιαλδηθφ ζηξαηφ θαη πήξε κέξνο ζηηο επηρεηξήζεηο θαηά ησλ Εζπαλψλ. Σαμίδεςε ζηε Ααλία, ηε Γεξκαλία ηελ Εηαιία θαη εγθαηαζηάζεθε γηα ιίγν ζηελ Οιιαλδία φπνπ αζρνιήζεθε κε δεηήκαηα θηινζνθίαο, κεηαθπζηθήο, καζεκαηηθψλ θαη θπζηθήο θαη δεκνζίεπζε δηάθνξεο πξαγκαηείεο. Βπέζηξεςε ζην Παξίζη φπνπ γλψξηζε επηθαλείο θηινζφθνπο θαη επηζηήκνλεο θαη ην 1629 επέζηξεςε ζηελ Οιιαλδία, φπνπ έδεζε είθνζη ρξφληα. Βθεί ζπλέγξαςε ην - βαζηζκέλν ζηελ θίλεζε ηεο Γεο έξγν ηνπ Ο θφζκνο ή πξαγκαηεία πεξί θσηφο, αιιά δελ ηφικεζε λα ην εθδψζεη, φηαλ πιεξνθνξήζεθε ηελ θαηαδίθε ηνπ Γαιηιαίνπ ζηε Ρψκε, επεηδή νη απφςεηο ηνπ ήηαλ πεξίπνπ ηαπηφζεκεο κε ηηο δηθέο ηνπ. ηαλ κεηά απφ θάπνηα ρξφληα θάπνηνο θίινο ηνλ πιεξνθφξεζε φηη ππάξρεη πξφζβαζε ζηελ Εεξά Βμέηαζε (πηζαλψο „ιαδσκέλνο‟ ηεξνεμεηαζηήο!), ν Καξηέζηνο ηνπ απάληεζε φηη, αδηαθνξνχζε πνηα πνηλή ζα ηνπ επηβιεζεί, θηάλεη λα κελ πέζεη ζηα ρέξηα ηεξνεμεηαζηψλ. Ώθνινχζεζε ε δεκνζίεπζε ηξηψλ πξαγκαηεηψλ ηνπ Ζ δηνπηξηθή, Σα κεηέσξα θαη Ζ γεσκεηξία. ην ηειεπηαίν ν Καξηέζηνο άλνημε έλα δξφκν γηα ηελ ελνπνίεζε ηεο άιγεβξαο θαη ηεο γεσκεηξίαο θαη ζεσξείηαη ν επηλνεηήο ηεο Ώλαιπηηθήο Γεσκεηξίαο. Σν ζεκαληηθφηεξν ίζσο έξγν ηνπ πνπ γξάθηεθε ζηα γαιιηθά, γηα λα γίλεη θαηαλνεηφ, φπσο είπε θαη ν ίδηνο, απφ ην επξχ θνηλφ θαη φρη κφλν απφ ηνπο ζνθνχο, είλαη Ο Λφγνο πεξί ηεο κεζφδνπ γηα ηελ νξζή θαζνδήγεζε ηνπ Λνγηθνχ θαη ηελ αλαδήηεζε ηεο Αιήζεηαο κέζσ ηεο Δπηζηήκεο. Βίλαη ην πην δηαβαζκέλν έξγν ηνπ Καξηέζηνπ θαη απηφ πνπ επέδξαζε πεξηζζφηεξν ζηε ζχγρξνλε θηινζνθηθή ζθέςε. ηελ πξαγκαηεία ηνπ - πνπ δελ νινθιεξψζεθε - Ζ κειέηε ηνπ αλζξψπηλνπ ζψκαηνο, αλέθεξε φηη νη αξηεξίεο θαη νη θιέβεο, είλαη νη νδνί, κέζσ ησλ νπνίσλ ε θαξδηά ζηέιλεη ην αίκα, πνπ πεξηέρεη ηηο ζξεπηηθέο νπζίεο, ζε φιν ην ζψκα. ην έξγν απηφ ζηεξίρζεθε ν ζεκαληηθφο Άγγινο γηαηξφο Οπΐιιηακ Υάξβετ, γηα λα πεξηγξάςεη ηελ δηπιή (κηθξή- κεγάιε) θπθινθνξία ηνπ αίκαηνο. Σν 1641 δεκνζίεπζε ζηα ιαηηληθά (θαη αξγφηεξα ζηα γαιιηθά) ην έξγν ηνπ Μεηαθπζηθνί ηνραζκνί πνπ πξνθάιεζε ηηο ζεηηθέο αληηδξάζεηο θηινζφθσλ, φπσο ν Υνκπο θαη ν Γθαζζαληί, αιιά θαη ηηο αξλεηηθέο ησλ ζενιφγσλ. ηελ πξνηεζηαληηθή (θαη αλεθηηθή) Οιιαλδία απαγνξεχηεθε ε θπθινθνξία απηνχ ηνπ έξγνπ, θαη ν ίδηνο ν Καξηέζηνο, αλ θαη βαζηά θαζνιηθφο, θαηεγνξήζεθε σο άζενο. ηελ θαζνιηθή Γαιιία απαγνξεχηεθε ε δηδαζθαιία ηνπ θαη ην βηβιίν κπήθε ζην θαηάινγν απαγνξεπκέλσλ βηβιίσλ ηεο Βθθιεζίαο (Index). To 1644 εθδφζεθε ζην Άκζηεξληακ ην βηβιίν ηνπ Αξρέο ηεο Φηινζνθίαο, αθηεξσκέλν ζηε θίιε ηνπ πξηγθίπηζζα Βιηζάβεη ηεο ΐνεκίαο, ην έξγν απηφ ε γλψζε παξνπζηάδεηαη σο έλα δέληξν, νη ξίδεο ηνπ νπνίνπ είλαη ε κεηαθπζηθή, ν θνξκφο ηνπ ε θπζηθή θαη ηα θιαδηά ηνπ ε ηαηξηθή, ε κεραληθή θαη ε εζηθή. Σν 1647 επηζηξέθεη ζην Παξίζη θαη ζπλαληά ηνλ Υνκπο, ηνλ Γθαζζαληί θαη γλσξίδεη ηνλ θπζηθφ θαη θηιφζνθν Παζθάι. Ο θαξδηλάιηνο Μαδαξίλνο, εθ κέξνπο ηνπ βαζηιηά Λνπδνβίθνπ ΕΑ‟, ζε «αλαγλψξηζε ηεο πξνζθνξάο ηνπ Καξηέζηνπ ζην αλζξψπηλν γέλνο» ηνπ ελέθξηλε εηήζηα επηρνξήγεζε 3000 ιηβξψλ. Σν 1649, απνδέρζεθε ηελ πξφζθιεζε ηεο βαζίιηζζαο ηεο νπεδίαο Υξηζηίλαο, λα ηελ κπήζεη ζηελ θηινζνθία ηνπ. ηελ ηνθρφικε ηνλ ππνδέρζεθαλ κε κεγάιεο 493
ηηκέο, φκσο ε εχζξαπζηε πγεία ηνπ δελ άληεμε ην θνβεξφ θξχν ηνπ ζνπεδηθνχ ρεηκψλα θαη ν Καξηέζηνο πέζαλε ηνλ επφκελν ρξφλν απφ πλεπκνλία, ζε ειηθία κφιηο 54 εηψλ.
Ώθφκα έλαο Γάιινο καζεκαηηθφο, θπζηθφο θαη θηιφζνθνο πνπ ζεκάδεςε έληνλα ηελ πνξεία ηεο επηζηεκνληθήο ζθέςεο ηνπ 17νπ αηψλα, ήηαλ ν Παζθάι Μπιαίδ (Pascal Blaise, 1623-62). Μηα ηδηνθπία πνπ ελψ πέζαλε πνιχ λένο, πξφιαβε λα αθήζεη πίζσ ηνπ ηεξάζηην επηζηεκνληθφ θαη θηινζνθηθφ έξγν. Ο Παζθάι ήηαλ παηδί ζαχκα θαη ν παηέξαο ηνπ θξφληηζε γηα ηελ εθπαίδεπζή ηνπ. ε ειηθία 11 εηψλ άξρηζε λα αζρνιείηαη κε ηηο θπζηθέο επηζηήκεο θαη ηα καζεκαηηθά. Δ πξψηε ηνπ κειέηε είρε ηνλ ηίηιν Πξαγκαηεία πεξί ησλ ήρσλ ησλ παιινκέλσλ ζσκάησλ. ηα 16 ηνπ ρξφληα αλέπηπμε ζηελ Πξαγκαηεία πεξί θσληθψλ ηνκψλ ην ζεψξεκα πνπ θέξεη ην φλνκά ηνπ θαη είλαη γλσζηφ σο ην Θεψξεκα ηνπ Παζθάι. Σν 1642 επηλφεζε κηα ππνινγηζηηθή κεραλή γηα ηε γξήγνξε εθηέιεζε πξνζζέζεσλ θαη αθαηξέζεσλ, πνπ νλνκάζηεθε Παζθαιίλα. Γηα ηελ εθεχξεζή ηνπ απηή, πήξε δίπισκα επξεζηηερλίαο θαη ππφδεηγκά ηεο βξίζθεηαη ζην Ώξρείν Μέηξσλ θαη ηαζκψλ, ζην Παξίζη. Σν 1647 αζρνιήζεθε κε ηελ πδξνζηαηηθή θαη αλάιπζε ηελ Ώξρή ησλ ζπγθνηλσλνχλησλ δνρείσλ. Μειέηεζε ην βαξφκεηξν, (πνπ είρε αλαθαιχςεη πξηλ ιίγα ρξφληα ν Σνξηθέιη) θαη απέδεημε φηη κπνξνχζε λα ρξεζηκνπνηεζεί θαη γηα ηε κέηξεζε ηνπ χςνπο. Ώπέδεημε κε πεηξάκαηα, φηη κε ηελ αχμεζε ηνπ χςνπο ε αηκνζθαηξηθή πίεζε ειαηηψλεηαη θαη αληίζηξνθα. Λίγν αξγφηεξα, ζε ζπλεξγαζία κε ηνλ δηάζεκν καζεκαηηθφ Φεξκά, (Pierre de Ferma, 1601-65) αλάπηπμε ηηο αξρέο ελφο λένπ θιάδνπ ησλ καζεκαηηθψλ πνπ νλνκάζηεθε Θεσξία ησλ πηζαλνηήησλ, ε νπνία επεξέαζε ηελ αλάπηπμε ησλ ζχγρξνλσλ νηθνλνκηθψλ θαη θνηλσληθψλ επηζηεκψλ. Ο Παζθάι είλαη ν πξψηνο πνπ δηαηχπσζε ηελ αξρή ηεο Ώξηζκεηηθήο επαγσγήο θαη απφ ηνπο πξψηνπο πνπ αζρνιήζεθε κε ηνλ Ώπεηξνζηηθφ ινγηζκφ. Σν 1654, εγθαηέιεηςε ηελ επηζηήκε θαη αθνζηψζεθε ζηε θηινζνθία θαη ηε ζενινγία. Ώπνζχξεηαη ζε έλα κνλαζηήξη ηαλζεληθψλ (θαζνιηθφ ζξεζθεπηηθφ θίλεκα) θαη ζπγγξάθεη ηηο Βπηζηνιέο ελφο επαξρηψηε, δεθανθηψ θείκελα κε ηα νπνία επηηίζεηαη ζηηο πξαθηηθέο ησλ Εεζνπτηψλ, έλα άξηζην ινγνηερληθφ έξγν, ην νπνίν φκσο, θαηαδηθάζηεθε σο αηξεηηθφ απφ ηνλ πάπα. Μεηά ην ζάλαηφ ηνπ εθδφζεθε ην έξγν ηνπ νη ηνραζκνί, έλα θηινζνθηθφ, ζενινγηθφ αιιά θαη ινγνηερληθφ θείκελν, ην νπνίν θαηέηαμε ηνλ Παζθάι ζηελ θαηεγνξία ησλ κεγάισλ θηινζφθσλ. Έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθνχο ζηνραζηέο ηνπ 17 νπ αηψλα, θχξηνο ππέξκαρνο ηεο ειεπζεξίαο ηεο ζθέςεο θαη ηνπ παλζετζκνχ, ε ζθέςε ηνπ νπνίνπ άζθεζε κεγάιε επίδξαζε ζηνπο κεηαγελέζηεξνπο, ήηαλ θαη ν Οιιαλδφο Μπαξνχρ ή Βελέδηθηνο πηλφδα (Baruch Spinoza, 1632-77). Ήηαλ απφ νηθνγέλεηα, εθδησρζέλησλ απφ ηελ Εζπαλία, Ββξαίσλ. Ώπφ λσξίο έλνησζε ηε ζξεζθεπηηθή κηζαιινδνμία, φηαλ αθνξίζηεθε σο αηξεηηθφο απφ ην ζπκβνχιην ησλ ξαβίλσλ θαη θάπνηνο θαλαηηθφο ζξεζθφιεπηνο επηρείξεζε λα ηνλ καραηξψζεη. χκθσλα κε ηηο απφςεηο ηνπ, φπσο παξνπζηάδνληαη ζηηο πξαγκαηείεο ηνπ, ακθηζβεηεί ηελ ηδέα ηνπ πεξηνχζηνπ ιανχ θαη 494
απνξξίπηεη ηελ έλλνηα ηνπ Θενχ πνπ δίλεη ηνπο λφκνπο ηνπ ζηνλ Ώβξαάκ. Έξγα ηνπ είλαη ηα Πεξί δηαλνίαο, Φηινζνθία, Ώξρέο ηεο θαξηεζηαλήο θηινζνθίαο, ζην νπνίν παξνπζίαδε ηηο δηαθνξεηηθέο απφ ηνλ Καξηέζην κεηαθπζηθέο ηνπ αληηιήςεηο. Σν 1655 φηαλ εμέδσζε ηελ Πνιηηηθνζενινγηθή πξαγκαηεία δεκηνπξγήζεθαλ ηφζν έληνλεο αληηδξάζεηο πνπ αλαγθάζηεθε λα θαηαθχγεη ζηε Υάγε. Πέζαλε ζε ειηθία 45 εηψλ, πξηλ πξνιάβεη λα δεη δεκνζηεπκέλν ην αξηζηνχξγεκά ηνπ Ζ Ζζηθή πνπ πεξηιάκβαλε πέληε βηβιία. Δ θηινζνθηθή αληίιεςε ηνπ πηλφδα είλαη επηθεληξσκέλε ζηελ αλαδήηεζε ηεο ζσηεξίαο ηνπ αλζξψπνπ πνπ βξίζθεηαη ζηελ πξαγκάησζε ηεο επδαηκνλίαο θαη ηεο ειεπζεξίαο. Ώπηή ε ζσηεξία βξίζθεηαη ζηε ζπλέλσζε ηνπ αλζξψπνπ κε ην Θεφ, ν νπνίνο είλαη ε ίδηα ε Φχζε (Deus sive natura). H άπνςε ηνπ Καξηέζηνπ φηη ην ηδαληθφ ηνπ νξζνινγηζκνχ βξίζθεηαη ζηε καζεκαηηθή ζθέςε, ηνλ βξίζθεη ζχκθσλν. Ο παλζετζκφο ηνπ πηλφδα επέδξαζε ζην Βπξσπατθφ Αηαθσηηζκφ θαη ζηελ εδξαίσζε ηεο ηδέαο ηεο αλεμηζξεζθίαο θαη ηεο αληίιεςεο φηη ν Θεφο πξέπεη λα είλαη πξνζηηφο ζην αλζξψπηλν ινγηθφ. Ο ηειεπηαίνο ζεκαληηθφο θηιφζνθνο ηνπ 17νπ αηψλα, ηνπ νπνίνπ νη ζθέςεηο επέδξαζαλ ζηηο ηδέεο ηεο Ώκεξηθαληθήο Βπαλάζηαζεο, αιιά θαη βξήθαλ ηε ζέζε ηνπο ζηα επξσπατθά ζπληάγκαηα ησλ αζηηθψλ δεκνθξαηηψλ κεηά ηε Γαιιηθή Βπαλάζηαζε, ήηαλ ν Άγγινο Σδσλ Λνθ (John Locke, 1632-1704). O Λνθ ζπνχδαζε ηαηξηθή θαη ζρνιαζηηθή θηινζνθία. Γνεηεχηεθε φηαλ κειέηεζε ηα ζπγγξάκκαηα ησλ Καξηέζηνπ, Σφκαο Υνκπο θαη Φξάλζηο Μπέηθνλ, απαξλήζεθε ηε ζρνιαζηηθή θηινζνθία θαη απνθάζηζε λα αζρνιεζεί κε ηε ζπγγξαθή. Σν 1689 εθδφζεθε (αλψλπκα) ην Ανθίκην πεξί αλεμηζξεζθίαο, ζην νπνίν ππνζηεξίδεηαη φηη ε άζθεζε ησλ ζξεζθεπηηθψλ θαζεθφλησλ πξέπεη λα είλαη ειεχζεξε θαη ην θξάηνο λα κελ παξεκβαίλεη ζ’ απηήλ. Σνλ επφκελν ρξφλν εμέδσζε ην έξγν κε ην νπνίν εηζήγαγε ηνλ εκπεηξηζκφ ζηε θηινζνθία, ην Ανθίκην γηα ηελ αλζξψπηλε λφεζε. ’ απηφ ππνζηήξηδε φηη ε αλζξψπηλε ςπρή είλαη ‘άγξαθν ραξηί’ ην νπνίν γεκίδεη κε γλψζεηο απφ ηηο εκπεηξίεο ηεο δσήο. ην άιιν ηνπ έξγν Απν πξαγκαηείεο πεξί ηεο δηαθπβέξλεζεο παξνπζηάδεη ηηο ζεκειηψδεηο αξρέο πνπ πξέπεη λα δηέπνπλ ηελ ζπληαγκαηηθή θηιειεχζεξε δεκνθξαηία. Ο Λνθ πίζηεπε φηη ζηνλ πνιίηε πξέπεη λα αλαγλσξίδνληαη νξηζκέλα απαξάγξαπηα δηθαηψκαηα, φπσο απηά ηεο δσήο, ηεο πξνζσπηθήο ειεπζεξίαο θαη ηεο ηδηνθηεζίαο θαη ηφληδε φηη νη θπβεξλήζεηο αληινχλ ηελ εμνπζία ηνπο κφλν απφ ηε ζπλαίλεζε ησλ πνιηηψλ. Ο Λνθ ππνζηήξηδε φηη Ο ιαφο δηαηεξεί ην δηθαίσκα λα θαηαξγεί λνκνζεηήκαηα, φηαλ θξίλεη φηη απηά πξνδίδνπλ ηελ εκπηζηνζχλε πνπ παξείρε ζηνπο λνκνζέηεο ηνπο, δειαδή ππεξαζπηδφηαλ ην δηθαίσκα ηεο επαλάζηαζεο. Οη απφςεηο ηνπ Λνθ επεξέαζαλ ζεκαληηθνχο κεηαγελέζηεξνπο θηινζφθνπο, φπσο νη Λάηκπληηο, νπελάνπεξ, Καλη.
Οη Δγθπθινπαηδηζηέο Σν φλνκα Βγθπθινπαηδηζηέο δφζεθε ζε κηα νκάδα Γάιισλ θηινζφθσλ, επηζηεκφλσλ θαη αλζξψπσλ ησλ γξακκάησλ, πνπ ζπλέβαιαλ ζηελ έθδνζε ηεο πεξίθεκεο Encyclopédie αιιά θαη ζε άιινπο πνπ ζεσξήζεθαλ νπαδνί ησλ αξρψλ ηεο. Οη Βγθπθινπαηδηζηέο ζεσξνχληαη νη Ώπφζηνινη ηνπ Αηαθσηηζκνχ. Σε ζπγγξαθή ηνπ έξγνπ, εκπλεχζηεθε ν θηιφινγνο, ζπγγξαθέαο θαη θηιφζνθνο Νηελί Νηηληεξψ (Denis Diderot, 1713-84). Ο ίδηνο ήηαλ άζενο θαη πιηζηήο θαη ηα 495
έξγα ηνπ είραλ ζηφρν ηελ δεηζηδαηκνλία θα ηελ ζξεζθνιεςία. Φπιαθίζηεθε ην 1749, φηαλ θπθινθφξεζε ην βηβιίν ηνπ Βπηζηνιή ησλ ηπθιψλ, πξνο ρξήζε απηψλ πνπ βιέπνπλ κε ην νπνίν δηαθσκσδνχζε ηηο ζξεζθεπηηθέο ηδενιεςίεο. Δ Σζαξίλα Ώηθαηεξίλε ΐ’ ε Μεγάιε, ηνλ θάιεζε θαη έκεηλε γηα δπν ρξφληα ζηελ Πεηξνχπνιε γηα λα ππνβάιεη πξνηάζεηο γηα ην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα ηεο Ρσζίαο. Με ηνλ καζεκαηηθφ Νη’ Ώιακπέξ απνθάζηζαλ ηελ έθδνζε έξγνπ κε ηνλ ηίηιν Λεμηθφ ησλ Βπηζηεκψλ, ησλ Σερλψλ θαη ησλ Βπαγγεικάησλ. Δ πξφζεζή ηνπο ήηαλ λα θαιχςνπλ αιθαβεηηθά φια ηα πεδία ηεο αλζξψπηλεο γλψζεο απφ ηε ζθνπηά ηνπ Αηαθσηηζκνχ. Γηα ηε ζχληαμε ηνπ κεγάινπ απηνχ έξγνπ ζπλεξγάζηεθαλ πνιινί δηαλνεηέο θαη επηζηήκνλεο. Καιχθζεθε ζπγγξαθηθά απφ ηνπο Νη’ Ώιακπέξ (καζεκαηηθά, θηινζνθία, ζξεζθείεο), Νηηληεξψ (νηθνλνκηθά, θηινζνθία, κεραληθή), βαξφλν Νη’ Οικπάρ (ρεκεία, κεηαιιεηνινγία), Γαλ-Γαθ Ρνπζζψ (κνπζηθή θαη πνιηηηθή ζεσξία), ΐνιηαίξν (ηζηνξία, ινγνηερλία, θηινζνθία), Μνληεζθηέ θαη πνιινχο άιινπο. Ο πνιπγξαθφηεξνο ήηαλ ν ιφγηνο Λνπί ληε Γσθνχξ (Louis De Jaucourt) πνπ έγξαςε ζπλνιηθά 18.000 άξζξα γηα ηε ρεκεία, ηελ παζνινγία, ηε βνηαλνινγία, ηελ πνιηηηθή ηζηνξία θ.α. ηαλ νινθιεξψζεθε ε Βγθπθινπαίδεηα απαξηίδνληαλ απφ 35 ηφκνπο πνπ πεξηείραλ 71.818 άξζξα. Ο πξψηνο ηφκνο θπθινθφξεζε ην 1751 θαη ν δεχηεξνο ηνλ επφκελν Εαλνπάξην θαη ακέζσο ζπλάληεζαλ ηελ αληίδξαζε ηεο Βθθιεζίαο θαη ησλ ζπληεξεηηθψλ, πνπ πέηπραλ ηελ αλαζηνιή ηεο έθδνζεο ηνπ έξγνπ γηαηί πξφζβαιε ηε βαζηιηθή απνιπηαξρηθή εμνπζία θαη ηελ Βθθιεζία. κσο κεηά ην 1753 ε έθδνζε ζπλερίζηεθε ρσξίο δηαθνπή. Σν κεγάιν απηφ έξγν ήηαλ έλα ζεζαπξνθπιάθην γλψζεο θαη ηαπηφρξνλα κηα ππξηηηδαπνζήθε. Οη εθδφηεο ηνπ πίζηεπαλ φηη αλ θάπνηε ν πνιηηηζκφο θαηαζηξεθφηαλ, ε αλζξσπφηεηα ζα κπνξνχζε λα ηνλ μαλαζηήζεη, αλαηξέρνληαο απιψο ζηηο ζειίδεο ηεο Βγθπθινπαίδεηαο. Ο θηιφζνθνο θαη πνιηηηθφο ζηνραζηήο βαξφλνο Μνληεζθηέ (Montesquieu, 16891755) ζεσξείηαη ν δηακνξθσηήο ηεο ζχγρξνλεο πνιηηηθήο ζθέςεο θαη ν εκπλεπζηήο ησλ πνιηηηθψλ ζέζεσλ ηνπ Αηαθσηηζκνχ. Σν πξψην απφ ηα ζεκαληηθά ηνπ έξγα νη Πεξζηθέο επηζηνιέο ηνπ εμαζθάιηζε ηελ εθινγή ηνπ ζηε Γαιιηθή Ώθαδεκία θαη ιίγν αξγφηεξα ζηε ΐαζηιηθή Βηαηξία ηνπ Λνλδίλνπ. Σν δεχηεξν έξγν ηνπ θέςεηο γηα ηα αίηηα ηνπ κεγαιείνπ θαη ηεο παξαθκήο ησλ Ρσκαίσλ, είλαη κηα κειέηε ηεο ηζηνξίαο ηεο Ρψκεο απφ ηελ ίδξπζή ηεο σο ηελ άισζε ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο. Ο Μνληεζθηέ είλαη ν πξψηνο πνπ ρξεζηκνπνηεί ηνλ φξν ΐπδαληηλή Ώπηνθξαηνξία γηα ην αλαηνιηθφ ξσκατθφ θξάηνο, ζέινληαο λα δηαρσξίζεη ηνλ αξραίν ειιεληθφ θαη ξσκατθφ πνιηηηζκφ, απφ ηελ δηαθζνξά θαη παξαθκή ηνπ Μεζαίσλα. Ο πξνζδηνξηζκφο ‘βπδαληηλφο’ δειψλεη, θαηά ηνλ ζπγγξαθέα, ηελ δνιηφηεηα, ππνθξηζία θαη ζξεζθνιεςία πνπ επηβιήζεθαλ απφ ηνπο Ρσκαίνπο ζηνπο ιανχο ησλ ΐαιθαλίσλ θαη ηεο Μηθξάο Ώζίαο, κε ηδενινγηθφ πξφζρεκα ηελ ρξηζηηαληθή ζξεζθεία. Σν ηξίην ηνπ πνιχηνκν έξγν Σν Πλεχκα ησλ Νφκσλ ηνλ θαζηέξσζε σο έλα απφ ηνπο θνξπθαίνπο πνιηηηθνχο θηινζφθνπο ηεο επνρήο ηνπ θαη πνιινί ην ζεσξνχλ ηζάμην κε ηα Πνιηηηθά ηνπ Ώξηζηνηέιε. ην έξγν απηφ ν Μνληεζθηέ αλαπηχζζεη ηελ ηδέα ελφο παγθφζκηνπ δηθαίνπ (ζήκεξα ζα ην ιέγακε Αηεζλέο Αίθαην). Ο ζπγγξαθέαο ζεσξεί φηη ε ειεπζεξία ηνπ πνιίηε εμαζθαιίδεηαη κε ηε δηαίξεζε ηνπ θξάηνπο ζε ηξεηο αλεμάξηεηεο εμνπζίεο, ηε λνκνζεηηθή, ηελ εθηειεζηηθή θαη ηε 496
δηθαζηηθή. Οη ηδέεο απηέο ελέπλεπζαλ ηνπο ζπληάθηεο ηνπ ζπληάγκαηνο ησλ ΔΠΏ θαη ησλ άιισλ αζηηθψλ δεκνθξαηηψλ πνπ αθνινχζεζαλ. ΐξήθαλ ζεκαληηθή απήρεζε ζηε επνρή ηνπ θαη βνήζεζαλ ζηελ απνηειεζκαηηθή πξνεηνηκαζία ηεο Γαιιηθήο Βπαλάζηαζεο. Πνιινί απφ ηνπο πξσηαγσληζηέο ηεο (Μαξά, Ρνβεζπηέξνο, αηλ Γπζη θαη άιινη) ρξεζηκνπνίεζαλ ζηνπο ιφγνπο ηνπο αλαθνξέο απφ ην Πλεχκα ησλ Νφκσλ ηνπ Μνληεζθηέ. ήκεξα απηή ε δηάθξηζε ησλ εμνπζηψλ ζεσξείηαη απηνλφεηε γηα θάζε δεκνθξαηηθφ χληαγκα. Οη δπν άιινη ζεκαληηθνί εθπξφζσπνη ηεο νκάδαο ησλ Βγθπθινπαηδηζηψλ ήηαλ ν Ρνπζζψ θαη ν ΐνιηαίξνο. Ο θηιφζνθνο, ζπγγξαθέαο θαη πνιηηηθφο ζηνραζηήο ΕαλΕαθ Ρνπζζψ (Jean-Jacques Rousseau, 1712-78) ήηαλ Γαιινειβεηφο (γελλήζεθε ζηε Γελεχε) απφ νηθνγέλεηα Καιβηληζηψλ. κσο λσξίο αζπάζηεθε ηνλ θαζνιηθηζκφ, αιιά θαη πάιη επέζηξεςε ην 1754 ζηνπο θφιπνπο ηεο πξνηεζηαληηθήο εθθιεζίαο. ην Παξίζη γλψξηζε ηνλ Νηηληεξψ θαη ζπλεξγάζηεθε καδί ηνπ γξάθνληαο άξζξα γηα ηε κνπζηθή, γηα ηελ Βγθπθινπαίδεηα πνπ εηνίκαδε. Έγξαςε πιεζψξα ζπγγξακκάησλ θαη δπν φπεξεο. Σν κπζηζηφξεκά ηνπ Νέα ΒινΎδ έγηλε κεγάιε εθδνηηθή επηηπρία θαη ηνλ θαζηέξσζε ζηνπο ξνκαληηθνχο ζπγγξαθείο. ηαλ ν ΐνιηαίξνο ζέιεζε λα ηδξχζεη ζέαηξν ζηε Γελεχε, ν Ρνπζζψ ελαληηψζεθε, ζεσξψληαο φηη ην ζέαηξν είλαη πεγή αλεζηθφηεηαο θαη θέξδηζε ηελ ερζξφηεηα ηνπ Γάιινπ ζπγγξαθέα θαη θηινζφθνπ. Άιισζηε ν ξνκαληηζκφο ηνπ Ρνπζζψ δελ ηαίξηαδε κε ηνλ νξζνινγηζκφ ησλ ππνινίπσλ Βγθπθινπαηδηζηψλ θαη ιφγσ θαη ηνπ δχζηξνπνπ ραξαθηήξα ηνπ ζχληνκα έκεηλε ρσξίο θίινπο. Δ θηινζνθηθή ηνπ ζθέςε ήηαλ επεξεαζκέλε απφ ηνπο Σδσλ Λνθ θαη Σφκαο Υνκπο. Ώληίζηνηρα ην έξγν ηνπ επέδξαζε ζηε θηινζνθηθή ζθέςε ηνπ Καλη θαη ηνπ Υέγθει. Σν ζεκαληηθφηεξν έξγν ηνπ είλαη ην Κνηλσληθφ πκβφιαην. Ώπηφ πνπ θπξηαξρεί ζηα γξαπηά ηνπ είλαη ην πάζνο ηνπ γηα ηελ ηζφηεηα κεηαμχ φισλ ησλ αλζξψπσλ θαη ην αίζζεκα φηη νη θνηλσληθέο δηαθξίζεηο ηεο επνρήο ηνπ είλαη απαξάδεθηεο. Φξνλνχζε φηη ‘νη άλζξσπνη γελληνχληαη απφ ηε θχζε ηνπο θαινί, φκσο δηαθζείξνληαη απφ ηελ εθθιεζία ηελ θαθή παηδεία θαη ηηο θνηλσληθέο ζπλζήθεο. Ο κφλνο δξφκνο βειηίσζεο είλαη ε ειεπζεξία’.
Ο Βνιηαίξνο (1694-1778) Σν πξαγκαηηθφ φλνκα είλαη Φξαλζνπά-Μαξί Ώξνπέ, αιιά έκεηλε γλσζηφο κε ην φλνκα ΐνιηαίξνο (Voltaire), φηαλ ην 1719 δεκνζίεπζε κε απηφ ην ςεπδψλπκν ηνλ Οηδίπνδα ην πξψην απφ ηηο 52 ζεαηξηθά έξγα πνπ έγξαςε ζπλνιηθά. Βθηφο απφ ζεαηξηθφο ζπγγξαθέαο ήηαλ θαη δνθηκηνγξάθνο, πνηεηήο, ηζηνξηθφο, αιιά θπξίσο ην θηινζνθηθφ ηνπ έξγν ηνλ θαηαηάζζεη ζηελ θνξπθή ησλ εθπξνζψπσλ ηνπ Αηαθσηηζκνχ θαη ησλ απνζηφισλ ηνπ νξζνινγηζκνχ, ηεο αλεθηηθφηεηαο θαη ηεο ειεπζεξίαο ηεο ζθέςεο. Έγξαςε επίζεο πνίεζε, πξαγκαηείεο, ηζηνξηθά έξγα, θηινζνθηθνχο κχζνπο θαη άπεηξεο επηζηνιέο (πάλσ απφ 20.000). Οη επηζηνιέο ηνπ θαηέιεγαλ κε ηε θξάζε ζπληξίςηε ηελ αηζρξφηεηα, δειαδή ην θαλαηηζκφ θαη ηε ζξεζθεπηηθή κηζαιινδνμία. Σν 1717 έγξαςε θάπνηνπο πνιηηηθνχο ζαηηξηθνχο ζηίρνπο θαη απηφ ηνπ ζηνίρεζε κηα ελδεθάκελε θπιάθηζε. Σε θπιαθή έγξαςε ηελ Henriade, έλα επηθφ πνίεκα πνπ έγηλε δεθηφ κε επαίλνπο. χληνκα έγηλε πνιχ γλσζηφο θαη απέθηεζε ζεκαληηθή πεξηνπζία. ηαλ κεηά απφ κηα δηακάρε ηνπ κε θάπνηνλ απιηθφ, απεηιήζεθε κε λέα θπιάθηζε, πξνηίκεζε λα δηαθχγεη ζηελ Ώγγιία. Βθεί έκαζε ηελ αγγιηθή γιψζζα θαη ήξζε ζε επαθή κε ηα έξγα ησλ Σδσλ Λνθ, 497
Φξάλζηο Μπέηθνλ, Νεχησλα θαη αίμπεξ. Βληππσζηάζηεθε απφ ηα ζεαηξηθά έξγα ηνπ ηειεπηαίνπ, αιιά θπξίσο απφ ην αγγιηθφ θνηλνβνπιεπηηθφ ζχζηεκα θαη ηηο πνιηηηθέο ειεπζεξίεο πνπ απνιάκβαλε ν κέζνο Άγγινο πνιίηεο. ηελ Ώγγιία έγξαςε δνθίκηα, κηα ελδηαθέξνπζα βηνγξαθία ηνπ βαζηιηά Καξφινπ ΗΒ’ ηεο νπεδίαο θαη ην θηινζνθηθφ έξγν ηνπ Αγγιηθά Γξάκκαηα πνπ κεηαθξάζηεθε φηαλ επέζηξεςε ζηε Γαιιία σο Φηινζνθηθέο επηζηνιέο. ην έξγν απηφ εθζεηάδεη ηελ αλεμηζξεζθία θαη ηνπο θηιειεχζεξνπο ζεζκνχο ηεο Ώγγιίαο, ελψ αληίζεηα θαπηεξηάδεη ηελ γαιιηθή απνιπηαξρία θαη ηε κηζαιινδνμία ηεο Καζνιηθήο Βθθιεζίαο. Μφιηο θπθινθφξεζε ζηε Γαιιία ην έξγν απηφ απαγνξεχηεθε θαη θάεθε, ν εθδφηεο θπιαθίζηεθε θαη ν ΐνιηαίξνο αλαγθάζηεθε λα θχγεη θαη πάιη απφ ην Παξίζη θαη λα θαηαθχγεη ζηε Λσξξαίλε. Σν 1750 πήγε ζηνλ Γεξκαλία κεηά απφ πξφζθιεζε ηνπ θαιιηεξγεκέλνπ, θηιφηερλνπ θαη ιφγηνπ Γεξκαλνχ βαζηιηά ηεο Πξσζίαο Φξεηδεξίθνπ ηνπ Μεγάινπ θαη εγθαηαζηάζεθε παίξλνληαο έλα γελλαίν κηζζφ, ζηελ απιή ηνπ, ζην Πφηζληακ. Μεηά απφ δηαθσλία κε ηνλ βαζηιηά, έθπγε ην 1753 απφ ηε Γεξκαλία θαη πήγε ζηε Γελεχε. κσο ζην θαιβηληζηηθφ θαζεζηψο ηεο Γελεχεο, δελ ππήξρε ρψξνο γηα ζέαηξν (ηνλ θαηήγγεηιε άιισζηε θαη ν Ρνπζζψ, ν νπνίνο ζεσξνχζε ην ζέαηξν αλήζηθν) θαη απφ θεη έθπγε θαη πάιη θαη βξέζεθε ζην θηήκα ηνπ ζην Φεξλέ, θνληά ζηα ειβεηηθά ζχλνξα. Βθεί έκεηλε γηα είθνζη ρξφληα θαη έγξαθε ζπλερψο θηινινγηθά θαη θηινζνθηθά έξγα. Ήηαλ πνιπγξαθφηαηνο θαη εθηηκάηαη φηη ην ζχλνιν ησλ γξαπηψλ ηνπ ππεξβαίλεη ηηο 30.000 ζειίδεο. Έλαο θηινζνθηθφο κχζνο, πνπ ζεσξείηαη έλα απφ ην πην πλεπκαηψδε έξγα ηνπ είλαη ν Ώγαζνχιεο (Candide), κε ην νπνίν δηαθσκσδεί ηνλ Ρνπζζψ θαη ηνλ Λάηκπληηο. Δ Πξαγκαηεία πεξί Αλεμηζξεζθίαο ήηαλ κηα ζθιεξή θξηηηθή θαηά ηνπ ζξεζθεπηηθνχ θαλαηηζκνχ ησλ Εεζνπηηψλ. Έλα άιιν ζεκαληηθφ έξγν ηνπ ήηαλ ην Φηινζνθηθφ Λεμηθφ, κε ην νπνίν δειψλεη ηελ αληίζεζή ηνπ ζηελ απνιπηαξρία θαη ην δνγκαηηζκφ θαη ππεξαζπίδεηαη ηελ πνιηηηθή θαη πλεπκαηηθή ειεπζεξία. Τπνζηήξημε ηελ έθδνζε ηεο Δγθπθινπαίδεηαο θαη έγξαςε αξθεηά άξζξα γη‟ απηήλ. Σν 1777 έγξαςε κηα επηζηνιή ζηε ηζαξίλα ηεο Ρσζίαο Αηθαηεξίλε (ηε Μεγάιε), κε ηελ νπνία ππνζηήξηδε ηνλ αγψλα ηεο αλεμαξηεζίαο ησλ Βιιήλσλ (ην 1770, είρε μεζπάζεη αθφκα κηα ειιεληθή επαλάζηαζε κε ππνθίλεζε ησλ Ρψζσλ) θαη άιιε επηζηνιή ζηνλ Φξεηδεξίθν ηεο Πξσζίαο, ζηελ νπνία δεηνχζε ηε κεζνιάβεζή ηνπ γηα λα ζηακαηήζνπλ νη ζθαγέο ησλ Βιιήλσλ απφ ηνπο Οζσκαλνχο. Βπέζηξεςε ζην Παξίζη ην 1778 γηα λα παξαθνινπζήζεη ηελ παξάζηαζε ηνπ ζεαηξηθνχ έξγνπ ηνπ Δηξήλε θαη ηνπ επηθπιάρηεθε ζξηακβεπηηθή ππνδνρή. Λίγν αξγφηεξα πέζαλε, αιιά ε Βθθιεζία αξλήζεθε ηε ζξεζθεπηηθή ηνπ ηαθή. ε ιίγα ρξφληα μέζπαζε ε Γαιιηθή Δπαλάζηαζε θαη ην 1792 ηα ιείςαλά ηνπ κεηαθέξζεθαλ ζην Πάλζενλ. Οη επηδηψμεηο γηα ηηο νπνίεο ν ΐνιηαίξνο αγσλίζηεθε ζε φιε ηνπ ηε δσή, ήηαλ απηέο ηεο αλεξρφκελεο θηιειεχζεξεο αζηηθήο ηάμεο, δειαδή ε πξνάζπηζε ησλ δηθαησκάησλ ηνπ αλζξψπνπ, ε ειεπζεξία θαη ε ηζφηεηα φισλ ησλ πνιηηψλ απέλαληη ζην λφκν, ε εμάιεηςε ηεο απνιπηαξρίαο θαη ηεο κηζαιινδνμίαο.
498
Ζ Γαιιηθή Δπαλάζηαζε θαη νη Ναπνιεφληεηνη Πφιεκνη Δ Γαιιηθή Βπαλάζηαζε, ήηαλ ην θπζηνινγηθφ απνηέιεζκα κηαο δηεξγαζίαο πνπ είρε αξρίζεη ήδε απφ ηελ επνρή ηεο Ώλαγέλλεζεο, ζπλερίζηεθε κε ην θίλεκα ηνπ Αηαθσηηζκνχ ηνπ 17νπ θαη 18νπ αηψλα θαη θνξπθψζεθε κε ηελ Ώκεξηθαληθή Βπαλάζηαζε πνπ είρε μεζπάζεη θαη επηθξαηήζεη κφιηο ιίγα ρξφληα πξηλ. Σνλ 18ν αηψλα ζηε Γαιιία επηθξαηνχζε αλαιινίσην ην ζχζηεκα ηεο απφιπηεο κνλαξρίαο, φπσο ζηελ επνρή ηνπ Λνπδνβίθνπ ΕΑ’. Ο βαζηιηάο λνκνζεηνχζε, έρνληαο ζην πιάη ηνπ ειάρηζηνπο θξαηηθνχο ιεηηνπξγνχο (ππνπξγνχο), ν ίδηνο θαζφξηδε ηνπο θφξνπο, νη νπνίνη πήγαηλαλ θαηεπζείαλ ζην βαζηιηθφ ηακείν θαη ν ίδηνο φξηδε ηνλ ηξφπν δηάζεζεο ησλ θξαηηθψλ εζφδσλ. Παξά ηελ άζιηα νηθνλνκηθή θαηάζηαζε ηεο γαιιηθήο νηθνλνκίαο, πνπ θηλδχλεπε κε ρξενθνπία, ε πνιπηειήο δηαβίσζε ηεο απιήο ησλ ΐεξζαιιηψλ, απνξξνθνχζε πάλσ απφ ην 20% ηνπ θξαηηθνχ πξνυπνινγηζκνχ. Οη θαζεκεξηλέο γηνξηέο θαη δεμηψζεηο θφζηηδαλ ακχζεηα πνζά. Δ βαζίιηζζα Μαξέα-ΑληνπαλΫηα (1755-1793) μφδεπε αιφγηζηα απφ ην θξαηηθφ ηακείν, γηα θνζκήκαηα, θνκκψζεηο θαη ηνπαιέηεο.
Ζ Μαξία Αληνπαλέηα (1755-1793) Ήηαλ ην δέθαην πέκπην παηδί ηνπ απηνθξάηνξα ηεο Ώπζηξίαο Φξαγθίζθνπ Ώ‟ θαη ηεο Μαξίαο Θεξεζίαο, θαη έθεξε ηνλ ηίηιν ηεο αξρηδνχθηζζαο. Ώλαηξάθεθε φπσο φιεο νη πξηγθίπηζζεο ηεο επνρήο πνπ πξννξίδνληαλ γηα ζχδπγνη γφλσλ βαζηιηθψλ νίθσλ, ρσξίο ηδηαίηεξε κφξθσζε, αιιά καζαίλνληαο ρνξφ, ηππαζία, θέληεκα, κνπζηθή, θαινχο ηξφπνπο θαη μέλεο γιψζζεο. Δ κεηέξα ηεο ζέινληαο λα βειηηψζεη ηηο ζρέζεηο ηεο ρψξαο ηεο κε ηελ Γαιιία, θαηάθεξε κεηά απφ δηαπξαγκαηεχζεηο λα ηελ παληξέςεη ζε ειηθία κφιηο 15 εηψλ, κε ηνλ δεθαεμάρξνλν εγγνλφ ηνπ βαζηιηά Λνπδνβίθνπ ΕΒ‟ θαη δηαδφρνπ (δειθίλνπ) ηνπ γαιιηθνχ ζξφλνπ Λνπδνβίθν (κεηέπεηηα ΕΣ‟). Απν ρξφληα κεηά ηελ εγθαηάζηαζή ηεο ζηηο ΐεξζαιιίεο, ν ζπάηαινο ηξφπνο δσήο ηεο, νη θαζεκεξηλέο δεμηψζεηο θαη γεχκαηα, ηα πνιπηειή ξνχρα θαη θνζκήκαηα πνπ θνξνχζε, πξνθαινχζαλ δπζαξέζθεηα ζηνπο Γάιινπο πνιίηεο πνπ ππέθεξαλ απφ ηε θηψρεηα θαη ηηο ζηεξήζεηο. Κπθινθνξνχζαλ πνιιά εηο βάξνο ηεο (ηα πεξηζζφηεξα δελ αληαπνθξηλφηαλ πξνο ηελ αιήζεηα, φπσο ε θήκε φηη είρε νκνθπινθηιηθέο ζρέζεηο ή φηη είρε εξσηηθφ δεζκφ κε ηνλ αδειθφ ηνπ βαζηιηά) θαη ν ιαφο ηελ ζεσξνχζε μέλε θαη ηελ απνθαινχζε πεξηθξνλεηηθά ε Απζηξηαθή θαη Madame Deficit (θπξία Έιιεηκκα). Ο Λνπδνβίθνο ΗΣ’, αγαζφο θαη πξάνο, αιιά άβνπινο θαη άπεηξνο, ζηέθζεθε βαζηιηάο ην 1774, κε θαληαζκαγνξηθέο ηειεηέο θαη πξνθιεηηθή επίδεημε πινχηνπ. Υάξηζε ζηε γπλαίθα ηνπ ην Μηθξφ Σξηαλφλ, έλα κηθξφ (ζε ζρέζε κε ηηο ΐεξζαιιίεο) αιιά πνιπηειέο θαη παλέκνξθν αλάθηνξν. Σα ζρφιηα εηο βάξνο ηεο θνξπθψζεθαλ φηαλ μέζπαζε ην ζθάλδαιν ηνπ πεξηδέξαηνπ, ελφο θνζκήκαηνο 1.600.000 ιηξψλ (πηζαλφηαηα ε βαζίιηζζα δελ ην παξήγγεηιε πνηέ, αιιά ε θνηλή γλψκε ήηαλ ηφζν ερζξηθή ελαληίνλ ηεο πνπ ήηαλ έηνηκε λα δερζεί νπνηαδήπνηε θήκε, αιεζηλή ή φρη). Δ κεηέξα ηεο, ε Μαξία Θεξεζία κε ηελ νπνία είραλ ππθλή αιιεινγξαθία, ηε ζπκβνχιεπε λα είλαη πξνζεθηηθή ζηηο ζρέζεηο ηεο θαη λα κελ πξνθαιεί. Ο αδειθφο ηεο θαη λένο απηνθξάηνξαο ηεο Ώπζηξίαο, Ησζήθ Β’, επηζθέθζεθε ηε 499
Γαιιία θαη αληηιήθζεθε ην ερζξηθφ πλεχκα πνπ επηθξαηνχζε θαηά ηεο αδειθήο ηνπ. Πξνζπάζεζε θαη ηελ έπεηζε λα πεξηνξίζεη ηηο ζπαηάιεο, αιιά ε θαηαηγίδα πιένλ ήηαλ πνιχ θνληά. Άιισζηε είρε ήδε γελλήζεη δπν θνξίηζηα θαη δπν αγφξηα θαη ν ξφινο ηεο κεηέξαο ηελ ππνρξέσζε λα αζρνιείηαη ηνλ πεξηζζφηεξν ρξφλν κε ηα παηδηά ηεο. Δ επαλάζηαζε ηνπ 1789 πξνζγείσζε ην βαζηιηθφ δεχγνο ζηελ πξαγκαηηθφηεηα. Ο Λνπδνβίθνο απνδέρζεθε εθψλ-άθσλ ην θαζεζηψο ηεο ζπληαγκαηηθήο κνλαξρίαο θαη ε βαζηιηθή νηθνγέλεηα, κεηαθφκηζε ζπλνδεπφκελε απφ πιήζνο ιανχ, απφ ηηο ΐεξζαιιίεο, ζηα αλάθηνξα ηνπ Κεξακεηθνχ ζην Παξίζη. Δ Μαξία Ώληνπαλέηα είρε ζπλερείο επαθέο κε ηελ απζηξηαθή απιή θαη κε θηινβαζηιηθνχο έμσ απφ ηα ζχλνξα ηεο Γαιιίαο. Σν 1791, έπεηζε ην βαζηιηά λα ην ζθάζνπλ πξνο ην βνξξά, κεηακθηεζκέλνη ζε απινχο αζηνχο. ηελ πφιε ΐαξέλ φκσο θάπνηνο ηνπο αλαγλψξηζε θαη νδεγήζεθαλ μαλά πίζσ ζην Παξίζη. ηαλ καζεχηεθε φηη ε βαζίιηζζα είρε επαθέο κε ηνλ αδειθφ ηεο θαη λέν απηνθξάηνξα ηεο Ώπζηξίαο Λενπφιδν Β’ (ν Εσζήθ είρε πεζάλεη), γηα λα δηαηάμεη ηα απζηξηαθά ζηξαηεχκαηα λα εηζβάινπλ ζηε Γαιιία, ν ιαφο ηνπ Παξηζηνχ μεζεθψζεθε, εηζέβαιε ζηα αλάθηνξα θαη θαηάζθαμε ηε θξνπξά. Σν βαζηιηθφ δεχγνο θπιαθίζηεθε. Με απφθαζε ηεο Βζληθήο πλέιεπζεο ε κνλαξρία θαηαξγήζεθε. κσο νη ζθαγή ησλ θηινβαζηιηθψλ ζπλερίδνληαλ αλεμέιεγθηε γηα εκέξεο. Δ θαιχηεξε θίιε ηεο βαζίιηζζαο, πξηγθίπηζζα ληε Λακπάι, ζθαγηάζηεθε θαη ην θνκκέλν θεθάιη ηεο, θαξθψζεθε ζε έλα μχιν, ην νπνίν πςψζεθε κέρξη ην παξάζπξν πνπ θξαηνχληαλ ε Μαξία Ώληνπαλέηα, ε νπνία θπζηθά ιηπνζχκεζε ζηε ζέα απηή. Ο Λνπδνβίθνο δηθάζηεθε γηα εζράηε πξνδνζία θαη θαξαηνκήζεθε ηνλ Εαλνπάξην 1793. Δ βαζίιηζζα απφ ην θειί ηεο άθνπζε ηηο ραξνχκελεο ηαρέο ηνπ πιήζνπο, φηαλ έπεζε ε ιεπίδα ηεο γθηινηίλαο. Δ Μαξία Ώληνπαλέηα θιήζεθε λα δηθαζηεί γηα ζπλνκσζία θαηά ηεο Γαιιηθήο Αεκνθξαηίαο ζηηο 14 Οθησβξίνπ ηνπ ίδηνπ ρξφλνπ. Ήηαλ κφιηο 38 εηψλ, αιιά φινη είδαλ κηα ιηπφζαξθε, αηεκέιεηε θαη πξφσξα γεξαζκέλε γπλαίθα, ε νπνία δελ έθαλε ηίπνηα γηα λα ππεξαζπίζεη ηνλ εαπηφ ηεο. Σελ θαηεγφξεζαλ γηα πάξα πνιιά, αθφκα θαη γηα ζεμνπαιηθέο ζρέζεηο κε ηνλ ελληάρξνλν γην ηεο. Καηαδηθάζηεθε γηα πξνδνζία θαη νδεγήζεθε θάησ απφ ηηο θαηάξεο θαη ηνπο ριεπαζκνχο ηνπ ζπγθεληξσκέλνπ πιήζνπο, ζηε γθηινηίλα ζηηο 16 Οθησβξίνπ 1793.
Δ δνκή ηεο θνηλσλίαο είρε δηαηεξεζεί κεζαησληθή θαη νη πξνλνκηνχρνη (νη επγελείο θαη ν αλψηεξνο θιήξνο) πνπ δελ απνηεινχζαλ πάλσ απφ ην 2% ηνπ ιανχ, θαηείραλ ην κεγαιχηεξν κέξνο ησλ γεσξγηθψλ γαηψλ, δελ πιήξσλαλ θφξνπο θαη δνχζαλ πξνθιεηηθά ζπάηαιε θαη πνιπηειή δσή. Ο ππφινηπνο ιαφο (ε Σξίηε Σάμε φπσο απνθαινχληαλ) δειαδή νη αγξφηεο θαη ε αλεξρφκελε αζηηθή ηάμε ησλ εκπφξσλ θαη ησλ επαγγεικαηηψλ, δελ είρε θαλέλα πξνλφκην, παξά κφλν ηελ ππνρξέσζε θαηαβνιήο θφξσλ θαη ηελ απφιπηε ππαθνή. Έλαο επγελήο, κε έλα απιφ έγγξαθν, κπνξνχζε λα ζηείιεη ζηε θπιαθή, φπνηνλ θαηήγγειιε, ρσξίο θαλέλα απνδεηθηηθφ ζηνηρείν θαη ρσξίο δηθαζηηθή απφθαζε. Σελ ίδηα επνρή ζηελ Ώγγιία, ην Κνηλνβνχιην ήηαλ παλίζρπξν. Ώπηφ ςήθηδε ηνπο λφκνπο θαη ν βαζηιηάο απιψο ηνπο πξνζππέγξαθε. Καλείο δελ ζπιιακβαλφηαλ αλ δελ ππήξρε λφκνο πνπ λα νξίδεη ην αδίθεκα θαη θαλείο δελ θπιαθηδφηαλ αλ δελ ππήξρε δηθαζηηθή απφθαζε. Οη θηιειεχζεξεο ηδέεο ησλ Αηαθσηηζηψλ, νη απφςεηο ηνπ Μνληεζθηέ γηα ηνλ δηαρσξηζκφ ησλ εμνπζηψλ, ε δπλακηθή αλάπηπμε ηνπ 500
θηλήκαηνο ησλ Σεθηφλσλ, ην μχπλεκα ηεο, φιν θαη ηζρπξφηεξεο νηθνλνκηθά, αζηηθήο ηάμεο θαη νη ηδέεο ηεο Ώκεξηθαληθήο Βπαλάζηαζεο, δελ ήηαλ δπλαηφλ λα κελ επηδξάζνπλ ζηε ζθέςε ησλ πεξηζσξηνπνηεκέλσλ θνηλσληθά εθπξνζψπσλ ηεο Σξίηεο Σάμεο ηεο Γαιιίαο. Γηα λα πιήμεη ηελ Ώγγιία, παξαδνζηαθή αληίπαιν ηεο Γαιιίαο, ν βαζηιηάο έζηεηιε εθζηξαηεπηηθφ ζψκα ππφ ηνλ καξθήζην ληε Λαθαγηέη (1757-1834) λα βνεζήζεη ηνλ αγψλα ησλ επαλαζηαηεκέλσλ Ώκεξηθαλψλ. ‘κσο ην θφζηνο απηήο ηεο ζηξαηησηηθήο επηρείξεζεο θαιχθζεθε κε πξφζζεηνπο θφξνπο πνπ επηβάξπλε ηε ήδε άζιηα νηθνλνκηθή θαηάζηαζε ηνπ ιανχ. ηαλ ν ππνπξγφο νηθνλνκηθψλ Καιφλ, επηρείξεζε λα ζεζπίζεη κέηξα γηα ηε θνξνινγία ησλ επγελψλ, απηνί αληέδξαζαλ έληνλα θαη πξνθάιεζαλ ηελ απφιπζή ηνπ. Ο άβνπινο θαη κάιινλ αδηάθνξνο βαζηιηάο Λνπδνβίθνο ΗΣ’, απνκνλσκέλνο ζηηο ΐεξζαιιίεο, αδπλαηνχζε λα δερζεί ηα κελχκαηα ηεο ζχειιαο πνπ πιεζίαδε. κσο ην Ώχγνπζην ηνπ 1788, αλαγθάζηεθε λα δερζεί ηελ ζχγθιεζε ησλ Γεληθψλ Σάμεσλ. Οη Γεληθέο Σάμεηο ήηαλ ε εζληθή ζπλέιεπζε αληηπξνζψπσλ ησλ ηξηψλ ηάμεσλ (ηνπ θιήξνπ πνπ αληηπξνζψπεπε 150.000 άηνκα, ησλ επγελψλ κε 500.000 θαη ηεο Σξίηεο Σάμεο κε 24.500.000 άηνκα). Οη αληηπξφζσπνη ηεο Σξίηεο Σάμεο ήηαλ φινη ζρεδφλ κεγαιναζηνί, δηθεγφξνη, γηαηξνί, ζπκβνιαηνγξάθνη, έκπνξνη, ηξαπεδίηεο, ιίγνη ζηξαηησηηθνί θαη ειάρηζηνη επγελείο. Δ ηειεπηαία θνξά πνπ είραλ ζπγθιεζεί νη Γεληθέο Σάμεηο ήηαλ ην 1614. Οη ηάμεηο ςήθηδαλ θάζε κηα ρσξηζηά θη έηζη ε Σξίηε Σάμε κεηνςεθνχζε πάληα. κσο απηή ηε θνξά, ζηηο 5 ΜαΎνπ 1789, ε Σξίηε Σάμε αληέδξαζε. Ώπνρψξεζε θαη απηναλαθεξχρζεθε ζε Βζληθή πλέιεπζε θαη ζηηο 9 Ενπιίνπ ζε πληαθηηθή. ηαλ ν ιαφο πιεξνθνξήζεθε φηη ν βαζηιηάο ζπγθεληξψλεη ζηξαηεχκαηα ζην Παξίζη, μεζεθψζεθε, άξπαμε ηα φπια θαη ζηηο 14 Ενπιίνπ θαηέιαβε ην θξνχξην ηεο ΐαζηίιεο, έζθαμε ηνλ δηνηθεηή ηεο θαη απειεπζέξσζε φζνπο θξαηνχκελνπο βξίζθνληαλ εθεί. Σν πξψην αίκα ρχζεθε εθείλε ηελ εκέξα ζηνπο παξηζηλνχο δξφκνπο φηαλ πεξίπνπ εθαηφ άλζξσπνη έραζαλ ηε δσή ηνπο. Σν ζχλζεκα πνπ επηθξάηεζε ζηηο δηαδειψζεηο ήηαλ Βιεπζεξία-Εζφηεηα-Ώδειθφηεηα θαη νη πνιίηεο θνξνχζαλ κε πεξεθάληα ηελ θνλθάξδα πνπ ηα ρξψκαηά ηεο (κπιε-άζπξν-θφθθηλν) εμέθξαδαλ απηφ ην ζχλζεκα. Δ εκέξα απηή ζεσξείηαη ε ελαξθηήξηα ηεο Γαιιηθήο Βπαλάζηαζεο θαη είλαη ε εζληθή γηνξηή ησλ Γάιισλ. ηηο 26 Ώπγνχζηνπ, κε πξνηξνπή ηνπ θηιειεχζεξνπ αξηζηνθξάηε Λαθαγηέη (πνπ είρε γπξίζεη απφ ηελ Ώκεξηθή φπνπ πνιέκεζε ζην πιάη ηνπ Οπάζηγθηνλ θαη γλψξηδε ήδε γηα ηελ Αηαθήξπμε ηεο Ώλεμαξηεζίαο ησλ ΔΠΏ) ε Βζληθή πλέιεπζε ςήθηζε ηελ Αηαθήξπμε ησλ Αηθαησκάησλ ηνπ Ώλζξψπνπ θαη ηνπ Πνιίηε. Δ Αηαθήξπμε πεξηιάκβαλε ζπλνιηθά 17 άξζξα πνπ εμέθξαδαλ ηα ηδαληθά ηνπ Αηαθσηηζκνχ, δειαδή ηφληδαλ ηα δηθαηψκαηα ηεο ειεπζεξίαο, ηεο αζθάιεηαο, ηεο ηδηνθηεζίαο θαη ηεο αληίδξαζεο ζε θάζε κνξθή θαηαπίεζεο. Βπίζεο πξνέβιεπε ηελ αλεμηζξεζθία, ηελ ειεπζεξία γλψκεο θαη ην δηαρσξηζκφ ησλ εμνπζηψλ. Πεγή θάζε εμνπζίαο είλαη απνθιεηζηηθά ν ιαφο. Καλέλα ζψκα, θαλέλα άηνκν δελ κπνξεί λα αζθήζεη εμνπζία πνπ δελ απνξξέεη απφ ην ιαφ. Ο Λνπδνβίθνο αξλήζεθε λα δερζεί ηηο απνθάζεηο ηεο πλέιεπζεο, αιιά νη Παξηζηλνί πνπ δνχζαλ ζηνλ ππξεηφ ηεο επαλάζηαζεο, ζπγθεληξψζεθαλ ζηηο ΐεξζαιιίεο θαη ηνλ νδήγεζαλ ζξηακβεπηηθά κε φιε ηε βαζηιηθή νηθνγέλεηα, ζηα
501
αλάθηνξα ηνπ Κεξακεηθνχ. Σε θχιαμή ηνπο εθεί αλέιαβε ν Λαθαγηέη, ν νπνίνο κηιψληαο κε ηε Μαξία Ώληνπαλέηα, μεθαζάξηζε φηη ηνπο ζεσξνχζε θξαηνχκελνπο. Σν Ννέκβξην ε Βπαλάζηαζε εζληθνπνίεζε ηελ εθθιεζηαζηηθή πεξηνπζία θαη ηνλ επφκελν κήλα εμέδσζε γξακκάηηα ζηεξηγκέλα ζηελ αμία ηεο πεξηνπζίαο απηήο. Γξήγνξα ηα γξακκάηηα απηά κεηαηξάπεθαλ ζε ραξηνλνκίζκαηα. κσο ε ζπλνρή ησλ επαλαζηαηψλ δελ ζα δηαξθέζεη πνιχ. Οη ιατθνί δεκηνπξγνχλ ηελ Λέζρε ησλ Ώβξάθσησλ (Sans-culottes) θαη νη αζηνί ηε Λέζρε ησλ Κνξδειηέξσλ, κε εγέηεο ηνπ Νηαληφλ (1759-1794) θαη Μαξά 1743-1793) θαη ηε Λέζρε ησλ Εαθσβίλσλ ππφ ηνλ Ρνβεζπηέξν. Σνλ Ενχλην 1791 ε βαζηιηθή νηθνγέλεηα επηρείξεζε λα δξαπεηεχζεη πξνο ηελ Φιάλδξα, αιιά ζην δξφκν ηνπο αλαγλψξηζαλ θαη ηνπο αλάγθαζαλ λα επηζηξέςνπλ ζην Παξίζη. Βθεί ν Λνπδνβίθνο αλαγθάζηεθε λα νξθηζηεί πίζηε ζην χληαγκα ηεο θνηλνβνπιεπηηθήο κνλαξρίαο. ηε Ννκνζεηηθή πλέιεπζε ηνπ Οθησβξίνπ, είραλ ήδε δηακνξθσζεί νη ηάζεηο (θφκκαηα): Οη πληεξεηηθνί (Αεμηά) ππφ ηνλ Λαθαγηέη, πνπ ζεσξνχλ φηη ε Βπαλάζηαζε έιεμε, νη αζηνί Γηξνλδίλνη ππφ ηνλ Μπηζζφ (Κέληξν), πνπ είλαη ππέξ ηεο ελφηεηαο αζηψλ θαη ιατθψλ θαη νη ιατθνί Οξεηλνί θαη Εαθσβίλνη ππφ ηνπο Μαξά θαη Ρνβεζπηέξν (Ώξηζηεξά), πνπ πηζηεχνπλ φηη ε Βπαλάζηαζε πξέπεη λα ζπλερηζηεί. Ώπηνί νη δηαρσξηζκνί επηθξάηεζαλ θαη ηζρχνπλ αθφκα ζε φια ηα θνηλνβνχιηα ηνπ θφζκνπ. κσο ν πφιεκνο κε ηελ Ώπζηξία είρε αξρίζεη θαη νη πξψηεο απνηπρίεο ηνπ γαιιηθνχ ζηξαηνχ, εληείλνπλ ηε ιατθή δπζαξέζθεηα θαη ππνρξεψλνπλ ηε Ννκνζεηηθή πλέιεπζε λα θεξχμεη ηελ Παηξίδα ζε θίλδπλν θαη ε πξσηνβνπιία ησλ θηλήζεσλ πεξλά ζηα ρέξηα ηεο επαλαζηαηηθήο Κνκκνχλαο ηνπ Παξηζηνχ κε επηθεθαιήο ηνπο ιατθνχο εγέηεο Ρνβεζπηέξν, Μαξά θαη Νηαληφλ. ηηο 10 Ώπγνχζηνπ ν ιαφο θαηέιαβε ηνλ Κεξακεηθφ, ν βαζηιηάο θαζαηξείηαη θαη θπιαθίδεηαη κε ηελ νηθνγέλεηά ηνπ. Ο ιαφο αλεμέιεγθηνο εηζέβαιε ζηηο θπιαθέο, δνινθνλψληαο ρσξίο δηάθξηζε επγελείο, θιεξηθνχο θαη θνηλνχο θπιαθηζκέλνπο. ηε λέα πκβαηηθή πλέιεπζε επηθξάηεζαλ νη Οξεηλνί, νη νπνίνη απνθάζηζαλ ηελ παξαπνκπή ηνπ Λνπδνβίθνπ ΗΣ’ ζε δίθε θαη ηελ άκεζε εθηέιεζή ηνπ ζηηο 21 Εαλνπαξίνπ 1793. Δ εθηέιεζε ηνπ βαζηιηά είρε ζπλέπεηα ηελ αλαδσπχξσζε ηνπ πνιέκνπ κε ηνπο εμσηεξηθνχο ερζξνχο, ησλ νπνίσλ ηελ εγεζία αλέιαβε πιένλ ε Ώγγιία θαη ην μέζπαζκα θηινβαζηιηθψλ εμεγέξζεσλ ζηελ αγξνηηθή δπηηθή Γαιιία θαη ζπγθεθξηκέλα ζηε ΐαλδέα. Οη Οξεηλνί ζπγθξφηεζαλ ηελ Βπηηξνπή Βζληθήο σηεξίαο ππφ ηνλ Νηαληφλ, ζπλέιαβαλ 22 απφ ηελ εγεζία ησλ Γηξνλδίλσλ πνπ αληηδξνχζαλ θαη ηνπο εθηέιεζαλ. Δ ρψξα βξίζθεηαη ζε ράνο. Ώληηκεησπίδεη ερζξηθή εηζβνιή θαη εμσηεξηθέο εμεγέξζεηο. Ο Μαξά δνινθνλείηαη απφ κηα λεαξή αξηζηνθξάηηζζα, ηελ αξιφηα Κνξληέ. Δ Κνξληέ ζηελ απνινγία ηεο επαλέιαβε ηα ιφγηα ηνπ Ρνβεζπηέξνπ γηα ηελ εθηέιεζε ηνπ Λνπδνβίθνπ: θφησζα έλα, γηα λα ζψζσ 100.000. Φπζηθά απηφ δελ ηελ έζσζε θαη νδεγήζεθε ζηε γθηινηίλα. Σν επηέκβξην 1793 ε πεξίνδνο ηεο Σξνκνθξαηίαο άξρηζε κε ηε ζπγθξφηεζε ηεο δεχηεξεο Βπηηξνπήο Βζληθήο σηεξίαο ππφ ηελ ηξηαλδξία Ρνβεζπηέξνπ, αηλ Γπζη θαη Κνπηφλ. ην φλνκα ηεο Βπαλάζηαζεο πνπ θηλδχλεπε αλεζηάιε ην χληαγκα θαη αλαθιήζεθαλ νη ειεπζεξίεο ηνπ ιφγνπ, ηνπ ηχπνπ, ηεο ζπλάζξνηζεο θαη άξρηζαλ αλεμέιεγθηεο εθηειέζεηο. Δ Σξνκνθξαηία δηάξθεζε σο ηηο 18 Ενπιίνπ 1794 (ν Ενχληνο θαη Ενχιηνο 1794 νλνκάζηεθαλ Μεγάιε 502
Σξνκνθξαηία). Τπνινγίδεηαη φηη ζην δηάζηεκα ησλ έλδεθα κελψλ πνπ δηάξθεζε, εθηειέζηεθαλ 30 έσο 40.000 άλζξσπνη, φρη κφλν θηινβαζηιηθνί θαη αξηζηνθξάηεο, αιιά θαη κεηξηνπαζείο πνιηηηθνί θαη κεγαιναζηνί. Μεηαμχ ησλ ζπκάησλ ηεο ηξνκνθξαηίαο, εθηφο ηνπ βαζηιηθνχ δεχγνπο θαη ησλ απιηθψλ, πεξηιακβάλνληαη θαη πνιιά ζεκαληηθά νλφκαηα ηεο γαιιηθήο πνιηηηθήο, ηεο επηζηήκεο θαη ηεο δηαλφεζεο, φπσο ν πξφεδξνο ηεο Σξίηεο Σάμεο θαη δήκαξρνο ηνπ Παξηζηνχ Γαλ πιβαίλ Μπειχ, ν ειιεληθήο θαηαγσγήο, ζπνπδαίνο ξνκαληηθφο πνηεηήο Ώληξέ εληέ, ν δεκφζηνο θαηήγνξνο ηνπ Βπαλαζηαηηθνχ Αηθαζηεξίνπ Φνπθηέ-Σελβίγ, ν κεγάινο ρεκηθφο θαη παηέξαο ηεο ζχγρξνλεο ρεκείαο Ώληνπάλ Λαβνπαδηέ, ν θαλαηηθφο ππνζηεξηθηήο ηεο Βπαλάζηαζεο Ανχθαο ηεο Οξιεάλεο, γλσζηφο θαη σο Φίιηππνο-Εζφηεο (ν γηνο ηνπ Λνπδνβίθνο-Φίιηππνο έγηλε ην 1830 βαζηιηάο ηεο Γαιιίαο), ε Μαληάκ Ρνιάλ, ππνθφκηζζα, αιιά θαλαηηθή ππνζηεξίθηξηα ηεο Βπαλάζηαζεο (ιίγν πξηλ ηνλ απνθεθαιηζκφ ηεο, ππνθιίζεθε ζην άγαικα ηεο Βιεπζεξίαο, πνπ δέζπνδε ζηελ Πιαηεία ηεο Βπαλάζηαζεο θαη είπε: Χ Βιεπζεξία! Πφζα εγθιήκαηα γίλνληαη ζην φλνκά ζνπ!), ν δηαλννχκελνο θαη πξσηνπφξνο ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ θηλήκαηνο Γξάθρνο Μπακπέθ θαη θπζηθά νη ίδηνη νη πξσηαγσληζηέο ηεο ηξνκνθξαηίαο, Νηαληφλ, Κνπηφλ, αηλ-Γπζη, Νηεκνπιέλ, Βκπέξ θαη ν ΡνβεζπηΫξνο.
Ο Ρνβεζπηέξνο (1758-1794) Ο Μαμηκηιηαλφο Ρνβεζπηέξνο (Maximilien François Marie Isidore de Robespierre) ππήξμε ν πην ακθηιεγφκελνο πνιηηηθφο-επαλαζηάηεο ηεο ηζηνξίαο ηεο Γαιιίαο. Βίλαη ε πην αηληγκαηηθή κνξθή ηεο Βπαλάζηαζεο θαη ν ζξχινο πνπ έρεη δεκηνπξγεζεί γχξσ απφ απηφλ, θάλεη αξθεηά δχζθνιε ηελ αληηθεηκεληθή αμηνιφγεζή ηνπ. Έρεη ραξαθηεξηζηεί απφ θινγεξφο επαλαζηάηεο σο θαη ζεξηψδεο δνινθφλνο. Γελλήζεθε ζηελ πφιε Ώξάο θαη ζπνχδαζε λνκηθά ζην Παξίζη. ηε γελέηεηξά ηνπ εξγάζηεθε σο δηθεγφξνο, αιιά παξάιιεια αζρνιήζεθε κε ηελ πνίεζε θαη ηε κνπζηθή θη έγηλε κέινο ηεο Ώθαδεκίαο ηνπ Ώξάο. Σν 1789 εμειέγε εθπξφζσπνο ηεο πφιεο ηνπ ζηε πλέιεπζε ησλ Γεληθψλ Σάμεσλ (κεηέπεηηα Βζληθή πλέιεπζε), φπνπ δηαθξίζεθε γηα ηε ζαθήλεηα ησλ επηρεηξεκάησλ ηνπ θαη ηελ ζεξκή ππνζηήξημε αξρψλ φπσο ε ειεπζεξίεο ηεο γλψκεο, ησλ ζπλαζξνίζεσλ θαη ηνπ ηχπνπ, ε θαηάξγεζε ηεο δνπιείαο θαη ησλ δηαθξίζεσλ θαηά ησλ Ββξαίσλ, ε θαηάξγεζε ησλ ηίηισλ επγελείαο θαη ε θαηάξγεζε ηεο πνηλήο ηνπ ζαλάηνπ(!). Δ ιηηή θαη ελάξεηε δσή ηνπ, ε πεξηθξφλεζή ηνπ πξνο ην ρξήκα θαη ε εκκνλή ηνπ ζηελ ππνζηήξημε ησλ εζηθψλ αμηψλ, ψζεζαλ ηνλ Μαξά λα ηνπ πξνζδψζεη ην ραξαθηεξηζκφ ν Αδηάθζνξνο. Μεηά ην 1790 έγηλε πξφεδξνο ηεο Λέζρεο ησλ Εαθσβίλσλ θαη φηαλ νη Οξεηλνί πήξαλ ηελ εμνπζία ηέζεθε επηθεθαιήο ηεο Κνκκνχλαο ηνπ Παξηζηνχ θαη εμειέγε σο αληηπξφζσπνο ηεο πξσηεχνπζαο ζηε πκβαηηθή πλέιεπζε. Ήηαλ απφ απηνχο πνπ ςήθηζαλ ππέξ ηεο άκεζεο εθηέιεζεο ηνπ Λνπδνβίθνπ θαη κάιηζηα κε πξνεδξηθφ δηάηαγκα θαη φρη θαηφπηλ δίθεο. Χο κέινο ηεο Βπηηξνπήο Βζληθήο σηεξίαο, έζεζε ηελ Βζληθή πλέιεπζε ππφ ηνλ έιεγρφ ηεο θαη σο ππεχζπλνο ηεο Αεκφζηαο Ώζθάιεηαο θαη Αηθαηνζχλεο, 503
πξνρψξεζε ζε πξνγξαθέο, αθφκα θαη πξψελ ζπληξφθσλ ηνπ φπσο ν Βκπέξ, ν Νηεκνπιέλ θαη ν Νηαληφλ. Ο ηειεπηαίνο, θαζψο ε πνκπή ησλ κειινζαλάησλ πεξλνχζε κπξνζηά απφ ηνλ Ρνβεζπηέξν ηνπ θψλαμε: «χληνκα ζα κε αθνινπζήζεηο». Καηά ηελ Πεξίνδν ηεο Σξνκνθξαηίαο, ην Βπαλαζηαηηθφ Αηθαζηήξην έζηειλε θαζεκεξηλά κε ζπλνπηηθέο δηαδηθαζίεο, ζηε ιαηκεηφκν αθφκα θαη βάζεη κφλν ππνςηψλ, δεθάδεο θαη εθαηνληάδεο Γάιινπο πνιίηεο, βαζηιφθξνλεο, κεηξηνπαζείο, αλαξρηθνχο, επγελείο, θιεξηθνχο, άληξεο, γπλαίθεο, αθφκα θαη παηδηά. Ο Ρνβεζπηέξνο ήηαλ πηα ν αδηαθηινλίθεηνο αξρεγφο ηεο Βπαλάζηαζεο, εμειέγε πξφεδξνο ηεο Βζλνζπλέιεπζεο, αιιά ε ςπρξφηεηα θαη ν άθακπηνο δνγκαηηζκφο ηνπ, ελέπλεαλ ηνλ θφβν, αθφκα θαη ζηνπο ζηελνχο ζπλεξγάηεο ηνπο. Πξνρψξεζε ζε ξηδηθέο αιιαγέο ηεο ζξεζθείαο θαη ηνπ εκεξνινγίνπ. Καζηεξψζεθε (απφ κηα ηδέα πνπ ππήξρε ζην βηβιίν ηνπ Ρνπζζψ Σν Κνηλσληθφ πκβφιαην) ε ιαηξεία ηνπ Τπέξηαηνπ ληνο θαη ν Ρνβεζπηέξνο αλαθεξχρζεθε Μέγαο Πνληίθηθαο. Σν Τπέξηαην Ολ δηέθεξε απφ ηνλ Θεφ ησλ Υξηζηηαλψλ, ήηαλ έλαο ξηδνζπάζηεο δεκνθξαηηθφο, φπσο νη Εαθσβίλνη. Μεηά ηελ 22 Ενπλίνπ 1794, κε εηζήγεζε ηνπ αηλ Γπζη, απινπζηεχζεθε ε δηαδηθαζία παξαπνκπήο θαη θαηαδίθεο ησλ ππφπησλ. Οη δίθεο θαη νη εθηειέζεηο γίλνληαλ ηαρχηαηα θαη ζην Παξίζη επηθξαηνχζε ε «λαπηία ηεο ιαηκεηφκνπ» θαη ν απφιπηνο ηξφκνο θαη δελ άξγεζε λα μεζπάζεη ε αληίδξαζε. Οη θεληξψα αληηπνιίηεπζε ζπλαζπίζηεθε κε αξθεηνχο απφ ηνπο ζπληξφθνπο ηνπ Ρνβεζπηέξνπ θαη κε ην πξαμηθφπεκα ηεο «9εο Θεξκηδφξ ηνπ έηνπο 2» (δειαδή 27 Ενπιίνπ 1794) θαηάγγεηιαλ ηελ ηπξαλλία θαη ζπλέιαβαλ ηνλ Ρνβεζπηέξν. Σελ επνκέλε εκέξα ν ίδηνο θαη 21 ζπλεξγάηεο ηνπ, κεηαμχ ησλ νπνίσλ ν αηλ Γπζη, ν Κνπηφλ θαη ν αδειθφο ηνπ Ώχγνπζηνο, εθηειέζηεθαλ ζηελ γθηινηίλα, ρσξίο θαλ λα ππάξμεη δηθαζηηθή απφθαζε. Σελ εθηέιεζε παξαθνινχζεζε κε δεησθξαπγέο, πιήζνο ιανχ, ν ίδηνο ιαφο πνπ δεησθξαχγαδε θαη ζηηο εθηειέζεηο ησλ αληηπάισλ ηνπ Ρνβεζπηέξνπ.
Σελ εθηέιεζε ηνπ Ρνβεζπηέξνπ, αθνινχζεζε ε θαξαηφκεζε δεθάδσλ αθφκα ζπλεξγαηψλ ηνπ, ε Βπηηξνπή Κνηλήο σηεξίαο δηαιχζεθε, ε Λέζρε ησλ Εαθσβίλσλ έθιεηζε θαη ε νκαιφηεηα απνθαηαζηάζεθε. Δ πκβαηηθή πλέιεπζε, πνπ ηψξα ειεγρφηαλ απφ ηνπο κεηξηνπαζείο, ςήθηζε λέν χληαγκα, ηνλ Ώχγνπζην ηνπ 1795. ΐάζεη απηνχ ε Ννκνζεηηθή εμνπζία κνηξαδφηαλ ζε δπν ζψκαηα, ζηε ΐνπιή θαη ζηε Γεξνπζία θαη ε Βθηειεζηηθή ήηαλ ην πεληακειέο Αηεπζπληήξην. Σνλ Οθηψβξην ηνπ 1795, μέζπαζε ζην Παξίζη κηα θηινκνλαξρηθή εμέγεξζε ηελ νπνία θαηέζηεηιε έλαο λένο αμησκαηηθφο, ν νπνίνο είρε δηαθξηζεί θαη ζηελ απειεπζέξσζε ηεο Σνπιψλαο απφ ηνπο θηινβαζηιηθνχο, ν ΝαπνιΫσλ ΒνλαπΪξηεο. ην κεηαμχ νη ζπλαζπηζκέλνη ερζξνί ηεο Γαιιίαο (Ώγγιία, Ώπζηξία, Ρσζία) άξρηζαλ λα απεηινχλ πάιη ηε ρψξα. Ο Ναπνιέσλ, θαη’ εληνιή ηνπ Αηεπζπληεξίνπ εηζέβαιε ζηελ Εηαιία θαη λίθεζε ηα απζηξηαθά ζηξαηεχκαηα. ηε ζπλέρεηα δηέιπζε ην παπηθφ θξάηνο θαη θπιάθηζε ηνλ πάπα Πίν η’. Μεηά απφ ηηο λίθεο απηέο εθζηξάηεπζε ζηελ Ώίγππην θαη ηε Μέζε Ώλαηνιή θαη ην 1799, έγηλε δεθηφο ζην Παξίζη, ζαλ ήξσαο. Δ εθζηξαηεία ηεο Ώηγχπηνπ ζεκαδεχηεθε απφ έλα ζεκαληηθφ πνιηηηζηηθφ γεγνλφο. Ώλαθαιχθηεθε ε ηξίγισζζε ηήιε ηεο Ρνδέηαο, ηελ νπνία θαηφξζσζε λα απνθξππηνγξαθήζεη ν Εαλ Φξαλζνπά ακπνιηφλ.
504
Σε λχρηα ηεο 9εο Ννεκβξίνπ 1799, κε πξαμηθφπεκα, αλέηξεςε ην Αηεπζπληήξην, δηέιπζε ηα δπν λνκνζεηηθά ζψκαηα θαη ηελ εμνπζία αλέιαβε ηξηκειήο Τπαηεία, κε Πξψην Όπαην ηνλ ίδην. Έηζη ηειείσζε ε Πξψηε Γαιιηθή Αεκνθξαηία θαη αξρίδεη ε πεξίνδνο ηεο Πξψηεο Ώπηνθξαηνξίαο. Οη Γάιινη επαλαζηάηεζαλ, αλέηξεςαλ ηε κνλαξρία, έζηεζαλ κηα δεκνθξαηία ζηεξηγκέλε ζηνλ Σξφκν θαη κε αλαθνχθηζε είδαλ λα αλαηέιιεη κηα λέα επνρή κνλαξρίαο, ε ιεγφκελε Πξψηε Ώπηνθξαηνξία ππφ ηνλ Ναπνιένληα.
Ο Ναπνιέωλ (1769-1821) Ο Ναπνιέσλ ΐνλαπάξηεο απεθιήζε θαη έκεηλε ζηελ ηζηνξία σο Μέγαο. Θεσξείηαη κηα απφ ηηο κεγαιχηεξεο ζηξαηησηηθέο κεγαινθπΎεο ηεο ηζηνξίαο θαη ζπγθξίλεηαη κε ηνλ Ώιέμαλδξν, ηνλ Ενχιην Καίζαξα θαη ηνλ Σδέλγθηο Υαλ. Οη Γάιινη ηνλ ιάηξεςαλ γηαηί έθαλε ηε ρψξα ηνπο θπξίαξρε ηεο Βπξψπεο θαη ηεο έδσζε ιάκςε θαη κεγαιείν. Σν ηίκεκα βέβαηα πνπ θαηέβαιε ε Γαιιία ήηαλ ηεξάζηην. Τπνινγίδεηαη φηη πάλσ απφ έλα εθαηνκκχξην ήηαλ νη λεαξνί Γάιινη πνπ άθεζαλ ηα θφθαιά ηνπο ζηα δηάθνξα πεδία ησλ καρψλ, γη‟ απηφ ην κεγαιείν. κσο, παξά ην φηη ν Ναπνιέσλ δελ πίζηεςε πνηέ ζηνλ ζεζκφ ηνπ θνηλνβνπιεπηηζκνχ θαη ηεο ιατθήο θπξηαξρίαο, νη ηδέεο ηεο Γαιιηθήο Βπαλάζηαζεο κεηαθέξζεθαλ κε ηηο ζεκαίεο ησλ Γάιισλ ζηξαηησηψλ ζε φιε ηελ Βπξψπε, ξίδσζαλ θαη απέθηεζαλ θιαδηά θαη παξαθιάδηα. Δ θνηλνβνπιεπηηθή αζηηθή δεκνθξαηία, είλαη ζήκεξα ην θπξίαξρν πνιίηεπκα, φρη κφλν ζηελ Βπξψπε, αιιά θαη ζε φιεο ζρεδφλ ηηο πξνεγκέλεο ρψξεο ηνπ θφζκνπ. Γελλήζεθε ζηελ Κνξζηθή, ιίγν θαηξφ κεηά ηελ πξνζάξηεζε ηνπ λεζηνχ ζηε Γαιιία, απφ ηε Αεκνθξαηία ηεο Γέλνβαο. Πνιχ λσξίο θνίηεζε ζηε ζηξαηησηηθή Ώθαδεκία ζηε Γαιιία θαη ζε ειηθία κφιηο 16 εηψλ, ήηαλ ήδε αλζππνινραγφο ηνπ γαιιηθνχ ζηξαηνχ. Ήηαλ εξγαηηθφο θαη θηινκαζήο, δηάβαδε Ρνπζζψ θαη ΐνιηαίξν, ηηο βηνγξαθίεο ηνπ Ώιεμάλδξνπ θαη ηνπ Ενπιίνπ Καίζαξα θαη θαζψο ήηαλ θαη ππέξκεηξα θηιφδνμνο, έςαρλε ηελ επθαηξία γηα ηε δφμα. ηαλ μέζπαζε ε επαλάζηαζε, ε Γαιιία ήηαλ ζπλερψο ζε πνιεκηθέο ζπγθξνχζεηο κε μέλεο δπλάκεηο. Δ πξψηε απνζηνιή ηνπ Ναπνιένληα ήηαλ ε αλαθαηάιεςε ηεο Σνπιψλαο ην 1794, απφ ηνπο μεζεθσκέλνπο θηινκνλαξρηθνχο θαη ηνπο Άγγινπο πνπ ηνπο ελίζρπαλ. Σνλ Οθηψβξην ηνπ 1795, επηθεθαιήο ππξνβνιαξρίαο θαηέζηεηιε κηα άιιε ιατθή εμέγεξζε ζην Παξίζη. Μεηά απφ απηά πξνήρζε ζε ηαμίαξρν θαη αλέιαβε ηε δηνίθεζε ηνπ γαιιηθνχ ζηξαηνχ ζην κέησπν ηεο Εηαιίαο. Με ηαρχηαηε πξνέιαζε θαη αιιεπάιιειεο λίθεο θαηέιαβε ην Μηιάλν θαη ίδξπζε ηελ Πέξαλ ησλ Άιπεσλ Αεκνθξαηία. Καηέιπζε ηε Αεκνθξαηία ηεο ΐελεηίαο θαη απέθηεζε ηα Εφληα λεζηά, πνπ ήηαλ σο ηφηε βελεηηθή θηήζε. Με ηε ζπλζήθε εηξήλεο ε Γαιιία απέθηεζε απφ ηελ Ώπζηξία ηηο Κάησ Υψξεο. Ο Ναπνιέσλ νξγάλσζε ηελ εθζηξαηεία ζηελ Ώίγππην, γηα λα απεηιεζεί ε αγγιηθή θπξηαξρία ζηελ Ελδία. Παξά ηηο αξρηθέο επηηπρίεο, ε εθζηξαηεία ήηαλ θαηαζηξνθηθή γηα ην γαιιηθφ λαπηηθφ, ην νπνίν θαηαζηξάθεθε απφ ηνλ Άγγιν λαχαξρν Νέιζνλ θαη ν Ναπνιέσλ αλαγθάζηεθε λα επηζηξέςεη ζηε Γαιιία ην 1799. Σελ ίδηα επνρή ν θφβνο ηεο επεθηαηηθήο πνιηηηθήο ηεο Γαιιίαο δεκηνχξγεζε ην ζπλαζπηζκφ ηεο Ώγγιίαο, Ώπζηξίαο θαη Ρσζίαο. Με πξφθαζε ηνλ εμσηεξηθφ απηφ θίλδπλν, ν Ναπνιέσλ νξγάλσζε ην Πξαμηθφπεκα ηεο 18εο 505
Μπξπκέξ έηνπο 8 (9 Ννεκβξίνπ 1799) κε ην νπνίν θαζηέξσζε λέν χληαγκα κε εθηειεζηηθή εμνπζία κηα ηξηκειή Τπαηεία θαη κε Πξψην Όπαην ηνλ εαπηφ ηνπ. Με ην χληαγκα απηφ ηειεηψλεη ε πεξίνδνο ηεο Βπαλάζηαζεο. Ώθνινπζνχλ νη αιιεπάιιεινη πφιεκνη κε εγέηε ηνλ Ναπνιένληα θαη πνιιέο θαη ζεκαληηθέο λίθεο. Σν 1802 νλνκάδεηαη ηζφβηνο Όπαηνο θαη ην 1804, κεηά απφ έλα δεκνςήθηζκα αλαθεξχρζεθε θιεξνλνκηθφο απηνθξάηνξαο. ηηο 2 Αεθεκβξίνπ, ν πάπαο Πίνο Γ‟ έζηεςε ηνλ Ναπνιένληα θαη ηε γπλαίθα ηνπ Ησζεθίλα, απηνθξαηνξηθφ δεχγνο ηεο Γαιιίαο. Σν ζεκαληηθφηεξν εηξεληθφ επίηεπγκα ηνπ Ναπνιένληα ήηαλ ε θσδηθνπνίεζε ηεο λνκνζεζίαο. Ο Ναπνιεφληεηνο Κψδηθαο ελνπνίεζε ηελ πιεζψξα ησλ λφκσλ πνπ ππήξραλ πξηλ θαη κεηά ηελ Βπαλάζηαζε θαη απινπνίεζε ην λνκηθφ πιαίζην. ηνλ θψδηθα πεξηέρνληαη πνιιέο απφ ηηο θαηαθηήζεηο ηεο Βπαλάζηαζεο (ηζφηεηα απέλαληη ζην λφκν, αλεμηζξεζθία, θαηάξγεζε πξνλνκίσλ θαη δηαθξίζεσλ), ήηαλ δε γξακκέλνο ζηελ απιή γαιιηθή. Ώθνινχζεζε ν εκπνξηθφο θαη ν πνηληθφο θψδηθαο. Δ λνκνζεζία ηνπ Ναπνιένληα απνηειεί ηνλ θνξκφ ησλ λνκνζεζηψλ πνιιψλ επξσπατθψλ ρσξψλ (θαη ηεο Βιιάδαο). Ο Ναπνιέσλ φληαο εμφξηζηνο είπε: «Δ δφμα κνπ δελ είλαη φηη θέξδηζα 40 κάρεο, ην ΐαηεξιφ ζα ζβήζεη ηελ αλάκλεζή ηνπο. Ώπηφ φκσο πνπ ζα δεη γηα πάληα ζα είλαη ν Κψδηθάο κνπ». Οη πφιεκνη ζπλερίζηεθαλ. Μηα απφ ηηο ζεκαληηθφηεξεο αλακεηξήζεηο ηνπ Ναπνιένληα ήηαλ ην 1800 ζην Μαξέγθν ηεο Εηαιίαο ελαληίνλ ησλ Ώπζηξηαθψλ (ηφηε ηα γαιιηθά ζηξαηεχκαηα πιεζίαζαλ ηε ΐηέλλε). Σνλ επφκελν ρξφλν, ν πάπαο Πίνο Γ‟, κε θνλθνξδάην ηνπ, απνδέρζεθε ηελ θαηάζηαζε πνπ είρε δεκηνπξγεζεί ζηελ Γαιιία, απνδέρζεθε ηελ απψιεηα ησλ εθθιεζηαζηηθψλ θηεκάησλ θαη ηε κηζζνδνζία ηνπ θιήξνπ απφ ην θξάηνο. Σν 1805, ν γαιιηθφο ζηφινο ππέζηε πξαγκαηηθή θαηαζηξνθή απφ ηνπο Άγγινπο ζην Σξαθάιγθαξ, θνληά ζηηο ηζπαληθέο αθηέο. Ο λαχαξρνο Νέιζνλ ζθνηψζεθε εθεί, αιιά ε αγγιηθή ππεξνρή ζηηο ζάιαζζεο δελ ακθηζβεηήζεθε πηα. Μεηά ηελ ήηηα ηνπ απηή ν Ναπνιέσλ παξαηηήζεθε απφ ηελ ηδέα ηεο απφβαζεο ζηελ Ώγγιία. Ώθνινχζεζαλ νη λίθεο ηνπ Ναπνιένληα ζην Οπικ, ζην Ανχζηεξιηηο θαη ζηελ Ηέλα φηαλ ν γαιιηθφο ζηξαηφο έθηαζε ζην ΐεξνιίλν. Σν 1810 ρψξηζε ηελ Εσζεθίλα θαη παληξεχηεθε ηε Μαξία ΛνπΎδα, θφξε ηνπ απηνθξάηνξα ηεο Ώπζηξίαο Φξαγθίζθνπ Ώ‟. Σν 1812, ε Γαιιία έιεγρε ακέζσο ή εκκέζσο (κε δνξπθνξηθά θξάηε ζηα νπνία ν Ναπνιέσλ είρε δηνξίζεη εγεκφλεο ηνπο αδειθνχο ή ζηξαηεγνχο ηνπ) ζρεδφλ φιε ηελ Βπξψπε. Δ ζηξαηησηηθή κεραλή πνπ είρε νξγαλψζεη κε λέεο ηερλνινγίεο θαη άξηζηε εθπαίδεπζε, ήηαλ ε απνηειεζκαηηθφηεξε ηεο Βπξψπεο. Ώπφ ην 1800 σο ην 1812 ζηξαηνιφγεζε έλα εθαηνκκχξην άληξεο. Ώπφ ηηο θαηαθηεκέλεο ρψξεο αληινχζε (εθηφο απφ ηνλ πινχην ηνπο) πνιεκνθφδηα θαη ζηξαηηψηεο. ηαλ εηζέβαιε ζηε Ρσζία ην 1812, απφ ηνπο 600.000 ζηξαηηψηεο ηνπ, κφιηο ην έλα ηξίην ήηαλ Γάιινη. Δ εθζηξαηεία ηεο Ρσζίαο ήηαλ κηα θαηαζηξνθή. ΟΕ Ρψζνη ππφ ηνλ γεξαηφ ζηξαηεγφ Κνπηνχδνθ, ππνρσξνχζαλ ηαθηηθά, αθήλνληαο ηελ θακέλε γε θαη ηνλ αλειέεην ξσζηθφ ρεηκψλα λα ηζαθίζεη ηνπο εηζβνιείο. Παξφιν πνπ ν Ναπνιέσλ θαηέιαβε ηελ ππξπνιεκέλε απφ ηνπο Ρψζνπο θαη έξεκε Μφζρα, ε πείλα ην θξχν θαη ε ηειηθή επίζεζε ησλ Ρψζσλ, απνδεθάηηζαλ ην ζηξαηφ ηνπ. Μφλν 30.000 θαηάθεξαλ λα επηζηξέςνπλ πίζσ. (αθξηβψο ηελ ίδηα ηαθηηθή ζα αθνινπζήζνπλ νη νβηεηηθνί απέλαληη ζηνπο Γεξκαλνχο ηνπ Υίηιεξ, κεηά απφ πεξίπνπ 130 ρξφληα!). Οη αληίπαινί ηνπ αληηιήθζεθαλ ηψξα, φηη ν Ναπνιέσλ δελ ήηαλ αλίθεηνο. Σνλ Οθηψβξην ηνπ 1813, ν γαιιηθφο ζηξαηφο ζηε Λεηςία, ππέζηε ζπληξηπηηθή ήηηα απφ ηηο ελσκέλεο δπλάκεηο ηεο Ώγγιίαο, Ώπζηξίαο, Ρσζίαο, Πνξηνγαιίαο, 506
νπεδίαο, Πξσζίαο θαη κηθξφηεξσλ. Δ ζχγθξνπζε απηή νλνκάζηεθε ε Μάρε ησλ Δζλψλ θαη ηα ζχκαηα μεπέξαζαλ ηηο 100.000. Ο Ναπνιέσλ παξαηηήζεθε ζηηο 11 Ώπξηιίνπ 1814 θαη απνζχξζεθε ζην λεζί Έιβα, πνπ ηνπ παξαρσξήζεθε σο πξνζσπηθή εγεκνλία. Σα Παξίζη θαηαιήθζεθε απφ ηνπο ζπκκάρνπο θαη ε κνλαξρία παιηλνξζψζεθε κε βαζηιηά ηνλ Λνπδνβίθν ΕΔ‟. κσο ν Ναπνιέσλ δελ είρε πεη αθφκα ηελ ηειεπηαία ηνπ ιέμε. Σελ 1 ε Μαξηίνπ 1805, έθπγε θξπθά απφ ηελ Έιβα, απνβηβάζηεθε ζηηο Κάλεο θαη κε ειάρηζηνπο άληξεο, αιιά κε πνιιέο ππνζρέζεηο γηα εηξήλε, δεκνθξαηία θαη αζθάιεηα, πήξε ηελ εμνπζία θαη πάιη ζηα ρέξηα ηνπ. Σνλ ππνδέρζεθαλ κε ελζνπζηαζκφ, νη ίδηνη άλζξσπνη πνπ ιίγν πξηλ ηνλ θαηαξηφηαλ θαη είραλ δειψζεη πίζηε θαη αθνζίσζε ζηνλ ΐαζηιηά. Οη ζχκκαρνη φκσο δελ έθαηζαλ κε ζηαπξσκέλα ρέξηα. πγθέληξσζαλ κηα ηεξάζηηα ζηξαηηά απφ 800.000 άλδξεο ελψ ν απηνθξάηνξαο δελ κπφξεζε λα ζπγθεληξψζεη πάλσ απφ 125.000. Δ ηειηθή κάρε δφζεθε ζηηο 18 Ενπλίνπ 1815, ζην Βαηεπλό ηνπ ΐειγίνπ. Ο Άγγινο ζηξαηεγφο Οπέιηλγθηνλ θαη ν Πξψζνο Μπιχρεξ, ζπλέηξηςαλ ηνπο Γάιινπο θαη ε πεξηπέηεηα ησλ εθαηφ εκεξψλ ηνπ Ναπνιένληα έιεμε. Ο βαζηιηάο γχξηζε θαη πάιη, ε Γαιιία πεξηνξίζηεθε ζηα πξν ηνπ 1790 ζχλνξά ηεο θαη θαηέβαιε ζηνπο ζπκκάρνπο ππέξνγθεο πνιεκηθέο απνδεκηψζεηο. Ο Ναπνιέσλ εμνξίζηεθε ζην λεζί ηεο Ώγίαο Βιέλεο (αλνηθηά ησλ αθξηθαληθψλ αθηψλ), θαη ζηηο 5 ΜαΎνπ 1821, πέζαλε ελψ ππαγφξεπε ηα απνκλεκνλεχκαηά ηνπ. Ο Ναπνιέσλ επεξέαζε θαζνξηζηηθά ηελ πνξεία, φρη κφλν ηεο γαιιηθήο αιιά θαη ηεο επξσπατθήο ηζηνξίαο. Οη ζεζκνί ηεο Βπαλάζηαζεο, ηεο Τπαηείαο θαη ηεο Ώπηνθξαηνξίαο, επηδνχλ αθφκα. Σα εζληθναπειεπζεξσηηθά θηλήκαηα θαη νη ζεκαληηθέο θνηλσληθέο αιιαγέο πνπ αθνινχζεζαλ ζηηο επξσπατθέο ρψξεο (Βιιάδα, εξβία, Οιιαλδία, Πνισλία, Εζπαλία, Εηαιία θαη αιινχ) ήηαλ απφξξνηα ηεο δηάδνζεο ησλ ηδεψλ ηνπ Αηαθσηηζκνχ θαη ηεο Βπαλάζηαζεο. Ώμηνζεκείσην είλαη ην γεγνλφο φηη ν πξσηνκάξηπξαο θαη θήξπθαο ηεο αλεμαξηεζίαο ησλ ιαψλ ηεο ΐαιθαληθήο, Ρήγαο Φεξαίνο, ζπλειήθζε ζηελ Σεξγέζηε, ελψ πήγαηλε λα ζπλαληήζεη ην Ναπνιένληα.
Ο Λνπδνβίθνο ΕΔ’ απνδέρζεθε ηνπο πεξηζζφηεξνπο ζεζκνχο ηεο Βπαλάζηαζεο (ηελ λαπνιεφληεηα λνκνζεζία θαη ηεο θαηαθηήζεηο ηεο πληαθηηθήο φπσο ηζνλνκία, πνιηηηθέο ειεπζεξίεο θιπ.) θαη βαζίιεπζε σο ζπληαγκαηηθφο κνλάξρεο. Ο παλέμππλνο θαη ηθαλφο δηπισκάηεο (έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο δηπισκάηεο ηεο ηζηνξίαο), ΣαιιευξΪλδνο (Charles Maurice de Talleyrand, 17541838), πνπ είρε ππεξεηήζεη ηνλ πξνεγνχκελν βαζηιηά Λνπδνβίθν ΕΣ’, ηελ Βπαλάζηαζε θαη ηνλ Ναπνιένληα, πξνζέθεξε ηηο ππεξεζίεο ηνπ θαη ζηνλ λέν βαζηιηά. Χο Τπνπξγφο ησλ Βμσηεξηθψλ, κε ηνπο επηδέμηνπο ρεηξηζκνχο ηνπ (ζπκκεηείρε απνθαζηζηηθά ζην πλέδξην ηεο ΐηέλλεο) γξήγνξα μαλάδσζε ζηε Γαιιία ην θχξνο κηαο κεγάιεο επξσπατθήο δχλακεο.
507
28. Ο 17νο ΚΑΗ 18νο ΑΗΧΝΑ Οη Σέρλεο θαη νη Δπηζηήκεο Δ πεξίνδνο ηεο άλζεζεο ηνπ Αηαθσηηζκνχ πνπ αθνινχζεζε απηήλ ηεο Ώλαγέλλεζεο, ζπλνδεχηεθε απφ κηα δεκηνπξγηθή έθξεμε ζηνπο ρψξνπο ησλ Βπηζηεκψλ θαη ησλ Σερλψλ. Βίλαη ηφζνη πνιινί νη επηζηήκνλεο, νη ζπγγξαθείο θαη νη θαιιηηέρλεο πνπ ζεκάδεςαλ κε ην έξγν ηνπο ηελ επνρή εθείλε, πνπ είλαη ζρεδφλ αδχλαην λα αλαθεξζνχλ φινη. Θα παξαζέζνπκε φκσο, φζν πην ζπλνπηηθά γίλεηαη, ιίγνπο απφ απηνχο πνπ μερψξηζαλ ζε θάζε ηνκέα. Θα αξρίζνπκε απφ ηνπο πην αδηθεκέλνπο ηεο ηζηνξίαο, ηνπο κνπζηθνχο. Δ Μνπζηθή είλαη ε Σέρλε θαη ε Βπηζηήκε πνπ αζρνιείηαη κε ηνπο ήρνπο. Δ Μνπζηθή είλαη ηφζν παιηά, φζν θαη ε Γιψζζα θαη εμειίρζεθε παξάιιεια κε ηνλ άλζξσπν. Οη αξραίνη Έιιελεο κε ηνλ φξν Μνπζηθή, ελλννχζαλ αξρηθά ηελ Πνίεζε, ην Μέινο θαη ην Υνξφ σο εληαία ελφηεηα ηερλψλ, πνπ θαιιηεξγήζεθε ηδηαίηεξα ζην Θέαηξν, ελψ ηε ζεσξία ηεο Μνπζηθήο ηελ εμέθξαδε ν θιάδνο ηεο Ώξκνληθήο. Δ Μνπζηθή δελ αλήθεη ζηνπο εηδηθνχο, είλαη δηαρξνληθή, παγθφζκηα θαη παλαλζξψπηλε πνιηηηζηηθή αμία. Ο άλζξσπνο έρεη ζηελή ζρέζε κε ηε κνπζηθή θαη απηφ επηβεβαηψλεηαη, απφ ηηο κνπζηθέο ζπλζέζεηο πνπ ππάξρνπλ γηα θάζε ζηηγκή ηεο δσήο: λαλνπξίζκαηα, έξσηαο, κνηξνιφγηα, εκβαηήξηα, ζξεζθεπηηθνί χκλνη, κνπζηθή γηα ην ρνξφ, γηα ηελ επαλάζηαζε, γηα ην γιέληη. Σελ αμία ηεο Μνπζηθήο χκλεζαλ ζεκαληηθέο παγθφζκηεο πλεπκαηηθέο πξνζσπηθφηεηεο φπσο ν σθξάηεο, ν Πιάησλαο, ν Ππζαγφξαο, ν Καξηέζηνο, ν Γθαίηε, ν Ρνιιάλ θαη θπζηθά νη κεγάινη κνπζηθνί φπσο ν Μπεηφβελ, ν ΐάγθλεξ,ν ηξαβίλζθη θαη άιινη. Γηα λα απνιαχζεη θάπνηνο έλα κνπζηθφ έξγν δελ ρξεηάδνληαη εηδηθέο γλψζεηο, ην κφλν πνπ ρξεηάδεηαη ε δηάζεζε θάπνηνπ ρξφλνπ γηα λα ην αθνχζεη. Δ αηζζεηηθή απφιαπζε ηνπ αθνχζκαηνο έρεη βέβαηα ζρέζε κε ηνλ κνπζηθφ πνιηηηζκφ πνπ ν θαζέλαο καο είλαη εμνηθεησκέλνο. Έλαο Βπξσπαίνο πνπ αθνχεη ηελ 9 ε πκθσλία ηνπ Μπεηφβελ θαη έλαο ΐξαδηιηάλνο πνπ αθνχεη ζάκπα, απνιακβάλνπλ θαη νη δπν ηε κνπζηθή, αιιά δελ εμάγνπλ ηα ίδηα αηζζεηηθά ζπκπεξάζκαηα. Οη κεγάινη κνπζηθνί ζπλζέηεο πνπ δηαθξίζεθαλ απφ ηελ Ώλαγέλλεζε σο ηηο αξρέο ηνπ 19νπ αηψλα είλαη πάξα πνιινί. Θα αλαθέξνπκε κεξηθνχο απφ απηνχο. Ο γλσζηφηεξνο ζπλζέηεο ηνπ 16νπ αηψλα ήηαλ ν Εηαιφο ξνκαληηθφο Σδηνβάλη Παιεζηξίλα (1525-94), ν νπνίνο ζπλέζεζε πάλσ απφ 500 εθθιεζηαζηηθνχο χκλνπο, ιεηηνπξγίεο, νξαηφξηα θαη καδξηγάιηα. Δ Ώλαγέλλεζε θέξλεη ηε κπαξφθ θαη ζηε κνπζηθή. Οη θπξηφηεξνη εθπξφζσπνί ηεο ήηαλ: Ο Εηαιφο ζπλζέηεο θαη ηξαγνπδηζηήο Κιανχληην Μνληεβέξληη (1567-1643) πνπ έγξαςε ηελ παιαηφηεξε ζσδφκελε φπεξα Οξθέαο. Ο Φξαληζέζθν θαξιάηη (1666-1741) ζπλέζεζε εθθιεζηαζηηθνχο χκλνπο θαη ν πην γλσζηφο αδειθφο ηνπ Ώιεζζάληξν θαξιάηη (1660-1725) πνπ έγξαςε φπεξεο θαη νξαηφξηα. Οη γηνη ηνπ ηειεπηαίνπ, Πηέηξν Φηιίππν θαξιάηη (1679-1750) θαη Νηνκέληθν θαξιάηη (16851757), έγξαςαλ κνπζηθή γηα εθθιεζηαζηηθά φξγαλα. Ο Σνκάζν Ώικπηλφλη (16711751), ζπλέζεζε ζνλάηεο, θαληάηεο θαη ζπκθσληθά έξγα. 508
Ο επίζεο Εηαιφο Αληφλην Βηβάιληη (1678-1741), γελλήζεθε ζηε ΐελεηία θαη ήηαλ πνιπγξαθφηαηνο. Βπεηδή ν παηέξαο ηνπ ήηαλ θνχξλαξεο, έιεγαλ γη’ απηφλ φηη ‘μεθνπξλίδεη’ ζσξεδφλ ηε κνπζηθή, φπσο ν παηέξαο ηνπο μεθνχξληδε ςσκηά. Παξνπζίαζε ηα έξγα ηνπ ζε φιε ηελ Εηαιία, ζηε ΐηέλλε θαη ζηελ Πξάγα. Έγξαςε πάλσ απφ 500 θνλζέξηα (ην 350 γηα βηνιί - ν ίδηνο ήηαλ δεμηνηέρλεο ηνπ βηνιηνχ), 46 φπεξεο, 73 ζνλάηεο, ζπκθσληθά έξγα, κνπζηθή δσκαηίνπ θαη ζξεζθεπηηθνχο χκλνπο. Ο Μπαρ, έκαζε γηα ηνλ ζπλάδειθφ ηνπ θαη δηαζθεχαζε κεξηθέο ζπλζέζεηο ηνπ. Πέζαλε ζρεδφλ άγλσζηνο θαη ην έξγν ηνπ μεράζηεθε γηα 200 ρξφληα πεξίπνπ. Σελ δεθαεηία ηνπ 1920, παξνπζηάζηεθαλ ζε έλα Εηαιφ βηβιηνπψιε, θάπνηνη κνλαρνί θαη πξνζέθεξαλ παιηά βηβιία θαη παξηηηνχξεο. Βπηπρψο ν παιαηνπψιεο είρε κνπζηθή παηδεία θαη αλαγλψξηζε ζηηο παξηηηνχξεο έξγα ηεο επνρήο κπαξφθ θαη δηέβιεςε φηη κπνξεί λα ήηαλ ηνπ ΐηβάιληη. Παξαδφμσο ε ζπιινγή απηή είρε κφλν ηηο δπγέο ζειίδεο. Οη αξρέο (ηφηε ε Εηαιία είρε δηθηαηνξηθφ θαζεζηψο ππφ ηνλ Μνπζνιίλη) άξρηζαλ λα ςάρλνπλ ηηο κνλέο ζειίδεο θαη ηειηθά ηηο εληφπηζαλ ζηα ρέξηα ελφο ππέξγεξνπ βηνκήραλνπ, ν νπνίνο γλσξίδνληαο ηε ζεκαζία ηνπο, ηηο παξάδσζε κεηά απφ θνξηηθέο πηέζεηο ηνπ θαζεζηψηνο. Μφλν ηφηε ην ηεξάζηην έξγν ηνπ ΐηβάιληη έγηλε γλσζηφ ζην επξχ θνηλφ. Σν πην δεκνθηιέο έξγν ηνπ ΐηβάιληη είλαη ην θνλζέξην γηα βηνιί Οη Σέζζεξηο Βπνρέο. Ο θχθινο ησλ κπαξφθ κνπζηθψλ θιείλεη κε ηνλ Γεξκαληθήο θαηαγσγήο θαη Άγγιν ππήθνν Υέληει (Georg Friedrich Händel, 1685-1759). Έγηλε αξρηκνπζηθφο ηνπ εγεκφλα ηνπ Ώλνβέξνπ θαη αξγφηεξα δηεπζπληήο ηεο ΐαζηιηθήο Ώθαδεκίαο ηεο Μνπζηθήο ζην Λνλδίλν. Έγξαςε 14 ηηαιηθέο φπεξεο, κεξηθέο απφ ηηο νπνίεο (Radamisto, Giulio Cesare) ηνλ έθαλαλ γλσζηφ ζηελ Βπξψπε. Έλα απφ ηα δεκνθηιή ηνπ έξγα είλαη Δ κνπζηθή ησλ ππξνηερλεκάησλ. Βπίζεο ζπλέζεζε 22 νξαηφξηα, απφ ηα νπνία ν δηάζεκνο Μεζζίαο ηνπ, είλαη ην έξγν πνπ παίδεηαη ζπλερψο κέρξη θαη ζήκεξα. Δ κνπζηθή ηνπ Υέληει, ήηαλ ε γέθπξα ηνπ πεξάζκαηνο ηεο επνρήο κπαξφθ ζηε θιαζζηθή επνρή ηεο κνπζηθήο. Σν έξγν ηνπ επεξέαζε ηνπ κεηαγελέζηεξνπο ζπλζέηεο φπσο ηνπο Υάηληλ, Μφηζαξη θαη Μπεηφβελ. O πξψηνο κεγάινο θιαζζηθφο ζπλζέηεο ήηαλ ν Γεξκαλφο Μπαρ.
Ο Ηωάλλεο εβαζηηαλόο Μπαρ (1685-1750) Ο Μπαρ (Johann Sebastian Bach) γελλήζεθε ζην „Ώηδελαρ ηεο Θνπξηγγίαο, απφ νηθνγέλεηα κε κνπζηθή παξάδνζε 300 εηψλ. Ο παππνχο, ν παηέξαο θαη ηα αδέιθηα ηνπ ήηαλ φιε κνπζηθνί. πλνιηθά ε νηθνγέλεηα απφ ηνλ παιαηφηεξν ηνλ Υαλο Μπαρ, πνπ πέζαλε ην 1526 σο ηνλ λεφηεξν Γθένξγθ Φξήληξηρ Μπαρ πνπ πέζαλε ην 1860, «παξήγαγε» νγδφληα κνπζηθνχο, θαη ζεσξείηαη κνλαδηθφ θαηλφκελν. Σα έξγα ηνπ θαιχπηνπλ έλα επξχ θάζκα θαη θζάλνπλ ηνλ αξηζκφ 1126(!). Ώπφ απηά 222 είλαη θαληάηεο, 23 είλαη κεγάιεο θιίκαθαο ρνξσδηαθά, 274 νξαηφξηα θαη άιια ζξεζθεπηηθά έξγα, 223 είλαη έξγα γηα εθθιεζηαζηηθφ φξγαλν, 222 γηα θιεηδνθχκβαιν, 5 γηα ιανχην, 40 είλαη κνπζηθή δσκαηίνπ, 30 νξρεζηηθά θαη 54 είλαη θαλφλεο θαη θνχγθεο. 509
Δ ζπνπδαηφηεηα ηνπ ηεξάζηηνπ απηνχ έξγνπ δελ έγηλε ακέζσο αληηιεπηή, παξά ην φηη νη πην δηαπξεπείο κνπζηθνί ηεο επνρήο, ν Υάηληλ, ν Μφηζαξη θαη ν Μπεηφβελ, εθδήισλαλ ηελ εθηίκεζή ηνπο γηα ηνλ κεγάιν κνπζνπξγφ. Μεηά ηα κέζα ηνπ 19νπ αηψλα, άξρηζαλ λα παίδνληαη δηάθνξα έξγα ηνπ θαη ζήκεξα δελ ππάξρεη νξρήζηξα ζηνλ θφζκν πνπ λα κελ έρεη ζην ξεπεξηφξηφ ηεο θάπνηα έξγα ηνπ Μπαρ. Θεσξείηαη έλαο απφ ηνπο κεγαιχηεξνπο ζπλζέηεο φισλ ησλ επνρψλ. Οη γνλείο ηνπ πέζαλαλ λσξίο θαη ν Μπαρ κεγάισζε κε ηνλ αδειθφ ηνπ Εσάλλε-Υξηζηφθνξν πνπ ηνπ δίδαμε εθθιεζηαζηηθφ φξγαλν. Σν 1703, ζε ειηθία 18 εηψλ δηνξίζηεθε βηνινλίζηαο ηνπ δνχθα ηεο ΐατκάξεο θαη ζπγρξφλσο νξγαλίζηαο ζε κηα εθθιεζία. Σν 1708 εγθαηαζηάζεθε ζηε Θνπξηγγία, θαη παληξεχηεθε ηε Μαξία-ΐαξβάξα κε ηελ νπνία απέθηεζαλ επηά παηδηά. Σν 1714 έγηλε δηεπζπληήο ηεο νξρήζηξαο ηεο ΐατκάξεο. ηε ΐατκάξε ν Μπαρ γλσξίδεη ηελ ηηαιηθή φπεξα ηεο επνρήο, ε νπνία επεξέαζε ηα θσλεηηθά εθθιεζηαζηηθά έξγα. Σν 1720 πέζαλε ε γπλαίθα ηνπ θαη ηνλ επφκελν ρξφλν μαλαπαληξεχηεθε ηελ ηξαγνπδίζηξηα ηεο φπεξαο ΆλλαΜαγδαιελή, κε ηελ νπνία απέθηεζαλ 6 γηνπο θαη 7 θφξεο, ν Μπαρ είρε δειαδή ζπλνιηθά 20 παηδηά. Ώπφ απηά νη ηέζζεξηο γηνη έγηλαλ δηάζεκνη ζπλζέηεο. ηαλ ην 1722, πέζαλε ν νξγαλίζηαο ηεο εθθιεζίαο ηνπ Ώγίνπ Θσκά ηεο Λεηςίαο, δηάζεκνη νξγαλίζηεο ηεο επνρήο δελ ελδηαθέξζεθαλ λα θαιχςνπλ ηελ θελή θαη πξνζειήθζε ν Μπαρ. ηα βηβιία ηνπ δήκνπ ηεο Λεηςίαο ππάξρεη ε ζεκείσζε «πξνζιάβακε φηη ππήξρε δηαζέζηκν, γηαηί θαιχηεξνη δελ ππήξραλ»! Σν 1747 πξνζθιήζεθε απφ ηνλ Φξεηδεξίθν ΐ‟ (ηνλ Μεγάιν) ηεο Πξσζίαο ζην Πφηζληακ. Βθεί ν Μπαρ απηνζρεδίαζε κε επηηπρία πάλσ ζε έλα ζέκα πνπ ηνπ έδσζε ν ίδηνο ν Φξεηδεξίθνο. ηε Λεηςία έκεηλε είθνζη νθηψ ρξφληα εξγαδφκελνο ζθιεξά. Βθηφο απφ νξγαλίζηαο ζπλέζεηε θαη θαληάηεο, νξαηφξηα, ιεηηνπξγίεο. Βθεί δεκηνχξγεζε πάλσ απφ 300 έξγα. Δ εληαηηθή δνπιεηά ηνπ δεκηνχξγεζε ζηαδηαθά ηχθισζε. Παξά ηα φηη γλψξηδε ηε δνπιεηά ηνπ Υέληει, κε ηνλ νπνίν ήηαλ ζπλνκήιηθνη, είραλ ηελ ίδηα θαηαγσγή θαη αλάινγεο ζηαδηνδξνκίεο, δελ ηνλ ζπλάληεζε πνηέ. Πέζαλε ζηε Λεηςία απφ απνπιεμία.
Έλαο άιινο θιαζζηθφο Γεξκαλφο ζπλζέηεο ήηαλ ν Κξηζηφθ Γθινπθ (1714-87), ν νπνίνο ζεσξείηαη ν αλακνξθσηήο ηνπ γεξκαληθνχ ιπξηθνχ ζεάηξνπ θαη απφ ηηο κεγάιεο κνξθέο ηεο ηζηνξίαο ηεο φπεξαο.. Ώθνχ κειέηεζε ζηελ Εηαιία ηελ φπεξα εγθαηαζηάζεθε ζηε ΐηέλλε, φπνπ ζπλέζεζε δέθα ηξεηο φπεξεο. πλνιηθά 48 ζθεληθά έξγα (κεηαμχ ηνπο ηα Οξθέαο θαη Βπξπδίθε, Άιθεζηε θαη Εθηγέλεηα ελ Ώπιίδη), 7 ζνλάηεο θαη 18 ζπκθσλίεο. Ο Ώπζηξηαθφο Φξάληο Γηφζεθ Υάηληλ (1732-1809), ήηαλ απηνδίδαθηνο ζηε κνπζηθή παηδεία. Ξεθίλεζε ηελ ζηαδηνδξνκία ηνπ παίδνληαο σο ζπλνδφο βηνιηζηήο ή πηαλίζηαο ζε ρνξεπηηθά θέληξα. Σν 1761 δηνξίζηεθε σο απιηθφο ζπλζέηεο θαη ζηε ζπλέρεηα σο αξρηκνπζηθφο ηεο απιήο ηνπ πξίγθηπα Βζηεξράδπ, φπνπ ζπλέζεζε ζπκθσλίεο γηα θνπαξηέηα εγρφξδσλ. ηε ζέζε απηή παξέκεηλε πεξίπνπ 30 ρξφληα θαη δεκηνχξγεζε ηα πεξηζζφηεξα απφ ηα έξγα ηνπ. Σν 1790 πξνζθαιείηαη γηα κηα πεξηνδεία ζην Λνλδίλν θαη εθεί γξάθεη 12 ζπκθσλίεο, κεηαμχ ησλ νπνίσλ ηε 510
ηξαηησηηθή θαη ηε πκθσλία ηεο Βθπιήμεσο πνπ ζεσξνχληαη απφ ηα πην ζεκαληηθά ηνπ έξγα. ηε ΐηέλλε είρε ηελ ηχρεη λα παξαδψζεη καζήκαηα κνπζηθήο ζην λεαξφ ηφηε Μπεηφβελ ν νπνίνο είρε έξζεη λα δηδαρζεί απφ ηνλ Μφηζαξη, αιιά απηφο είρε ήδε πεζάλεη. Σν ζπλνιηθφ κνπζηθφ έξγν ηνπ πεξηιακβάλεη πάλσ απφ 600 έξγα κεηαμχ ησλ νπνίσλ 106 ζπκθσλίεο, 84 θνπαξηέηα εγρφξδσλ, 24 φπεξεο, θνλζέξηα θαη νξαηφξηα. Καηά ηα ηέιε ηνπ 18νπ αηψλα ε ΐηέλλε ήηαλ ε κνπζηθή πξσηεχνπζα ηεο Βπξψπεο. Δ απιή ηνπ απηνθξάηνξα Εσζήθ ΐ’ ζπγθέληξσλε ηελ αθξφθξεκα ησλ κνπζηθψλ θαη νη πεξηζζφηεξνη ζπλζέηεο φπεξαο, παξνπζίαδαλ ηα έξγα ηνπο ζηηο δηάθνξεο αίζνπζεο θαη ζέαηξα ηεο πφιεο. Ο Εηαιφο Αληφλην αιηέξη (1750-1825), απφ ηα 16 ηνπ ήηαλ ζηελ ΐηέλλε θαη ην 1790 παξνπζίαζε ηελ πξψηε ηνπ φπεξα ζην Αεκνηηθφ Θέαηξν ηεο πφιεο. Σν 1774 νλνκάζηεθε απιηθφο ζπλζέηεο θαη ην 1788 αξρηκνπζηθφο ηνπ απηνθξάηνξα. Βίρε άξηζηεο ζρέζεηο κε ηνπο άιινπο ζπλζέηεο Υάηληλ θαη Γθινπθ, ελψ είρε καζεηέο ηνπ, ηνπο Ληζη, Μπεηφβελ θαη νχκπεξη θαη ην λεφηεξν γην ηνπ Μφηζαξη, Φξάληο. Ώληίζεηα νη ζρέζεηο ηνπ κε ηνλ Μφηζαξη δελ ήηαλ πνηέ θαιέο, κάιηζηα ν πξφσξνο ζάλαηνο ηνπ Μφηζαξη, έδσζε ιαβή ζε θήκεο φηη ν αιηέξη επηρείξεζε λα ηνλ δειεηεξηάζεη. Μεηά ην ζάλαην ηνπ αιηέξη, ν Ρψζνο ζπγγξαθέαο Ώιέμαλδξνο Πνχζθηλ έγξαςε κηα δξακαηηθή κειέηε γηα ην ακάξηεκα ηεο δεινθζνλίαο κε ηίηιν Μφηζαξη θαη αιηέξη θαη ν επίζεο Ρψζνο ζπλζέηεο Ρίκζθη-Κφξηζαθνθ πηνζεηψληαο ηελ άπνςε ηνπ Πνχζθηλ ζπλέζεζε κηα φπεξα κε ηνλ ίδην ηίηιν. Σν θηλεκαηνγξαθηθφ έξγν ηνπ Μίινο Φφξκαλ Ώκαληένπο πνπ θέξδηζε θαη ην ζθαξ ηνπ 1984, βαζίζηεθε πάλσ ζ’ απηέο ηηο θήκεο, αλ θαη βέβαηα ε ππνηηζέκελε εγθιεκαηηθή πξάμε ηνπ αιηέξη, δελ απνδείρζεθε πνηέ. Ο αιηέξη έγξαςε 40 φπεξεο θαη αξθεηά άιια κνπζηθά έξγα.
Ο Μόηζαξη (1756-1791) Ο Μφηζαξη (Wolfgang Amadeus Mozart), καδί κε ηνλ Υάηληλ θαη ηνλ Μπεηφβελ απνηεινχλ ηνπο θπξηφηεξνπο εθπξνζψπνπο ηνπ ιεγφκελνπ βηελλέδηθνπ θιαζηθηζκνχ. Ο παηέξαο ηνπ Λενπφιδνο ήηαλ κνπζηθφο θαη άξρηζε λα παξαδίλεη καζήκαηα ζην γην ηνπ απφ ηελ ειηθία ησλ ηεζζάξσλ εηψλ. Σν 1761 ν παηέξαο ηνπ παξνπζίαζε ηνλ Ώκαληένπο ζην θνηλφ ηνπ άιηζκπνπξγθ ζαλ παηδί-ζαχκα καδί κε ηελ αδειθή ηνπ Μαξία-Άλλα πνπ ηνλ ζπλφδεπε. Σνλ επφκελν ρξφλν έπαημε γηα ηελ απηνθξάηεηξα Μαξία Θεξεζία (κεηέξα ηνπ Ησζήθ Β’ θαη ηεο Μαξίαο Αληνπαλέηαο), ε νπνία γηα λα ηνλ επραξηζηήζεη ηνπ ράξηζε έλα παηδηθφ θνπζηνχκη. Ώπφ ην 1763 σο ην 1765 πξαγκαηνπνίεζε ζπλαπιίεο ζην Λνλδίλν, ζην Παξίζη, ζηε Υάγε (εθεί ηππψζεθαλ έμη ζνλάηεο ηνπ), ζην Άκζηεξληακ, ηε Λνδάλε θαη ζε αξθεηέο γεξκαληθέο πφιεηο. ην Λνλδίλν γλσξίζηεθε κε ηνλ Γηφραλ Κξίζηηαλ Μπαρ, γην ηνπ Ησάλλε-εβαζηηαλνχ Μπαρ. ην κεηαμχ ν λεαξφο ζπλζέηεο έγξαςε ηξεηο φπεξεο θαη έλα νξαηφξην. Σν 1769, ήηαλ 13 εηψλ θαη ήδε δηεπζπληήο θνλζέξησλ ηεο νξρήζηξαο ηεο αξρηεπηζθνπήο ηνπ άιηζκπνπξγθ. Σα επφκελα ηξία ρξφληα πξαγκαηνπνίεζε πεξηνδείεο ζηελ Εηαιία, παξνπζίαζε φπεξέο ηνπ ζηε Ρψκε, ζην Μηιάλν, ζηε Φισξεληία, ζηελ Πάληνβα θαη ζε άιιεο πφιεηο θαη πήξε αξθεηέο παξαγγειίεο 511
γηα ζπλζέζεηο. Βθεί δπκψζεθε κε ηελ ηηαιηθή κνπζηθή παξάδνζε θαη ηελ ηηαιηθή φπεξα. ην Μηιάλν αλέβεθε ε πξψηε φπεξα Μηζξηδάηεο ν βαζηιηάο ηνπ Πφληνπ. Σα επφκελα ηαμίδηα ήηαλ ζην Μφλαρν θαη ζηε ΐηέλλε, φπνπ γλψξηζε θαη ζπλδέζεθε κε θηιία κε ηνλ Υάηληλ ν νπνίνο ηνλ βνήζεζε ζηελ βειηίσζε ηεο ηερληθήο ηνπ. Ο Μφηζαξη αθηέξσζε ζην θίιν ηνπ έμη θνπαξηέηα. Ώπφ ην 1781 εγθαηαζηάζεθε κφληκα ζηε ΐηέλλε θαη εθεί γξάθεη καλησδψο. Βθεί έγξαςε αξθεηά απφ ηα αξηζηνπξγήκαηά ηνπ φπσο Ο Ηδνκελέαο, Οη Γάκνη ηνπ Φίγθαξν, Ζ αξπαγή απφ ην αξάη θαη άιια. Ώπέθηεζε αξθεηνχο καζεηέο θαη έδηλε ηδησηηθέο ζπλαπιίεο γηα επγελείο θαη πινχζηνπο αζηνχο. Ώπφ ην 1784, Ώκαληένπο πξνζρψξεζε, φπσο θαη Υάηληλ, ζηνλ Βιεπζεξνηεθηνληζκφ. ηελ Πξάγα, ζπλέζεζε ηελ φπεξα Νηνλ Σδηνβάλη πνπ έγηλε δεθηή κε ελζνπζηαζκφ. Μεηά απφ παξαγγειία ηνπ απηνθξάηνξα γξάθεη ην Έηζη θάλνπλ φιεο. Σν επηέκβξην ηνπ 1791 αλέβεθε ζηε ΐηέλλε Ο Μαγηθφο Απιφο. Σν ηειεπηαίν έξγν ην Ρέθβηεκ έκεηλε εκηηειέο γηαηί ζηηο 5 Αεθεκβξίνπ 1791, ν Μφηζαξη πέζαλε, δηαθαηερφκελνο απφ ηελ ηδέα φηη ην έξγν απηφ ζα γηλφηαλ ε δηθή ηνπ λεθξψζηκε αθνινπζία. ηα ιίγα ρξφληα πνπ έδεζε ν Μφηζαξη άθεζε ηεξάζηην έξγν ζε φγθν, αιιά θαη ζε πνηφηεηα. 15 ιεηηνπξγίεο, 20 φπεξεο, 41 ζπκθσλίεο, 50 θνλζέξηα, 100 έξγα κνπζηθήο δσκαηίνπ θαη άιια, ήηαλ ε θιεξνλνκηά ηνπ κεγάινπ απηνχ κνπζνπξγνχ ζηελ αλζξσπφηεηα.
Ο ηειεπηαίνο ησλ ‘θιαζζηθψλ’ ηνπ 18νπ αηψλα θαη ν πξψηνο ησλ ξνκαληηθψλ, είλαη ν Μπεηφβελ
Ο Μπεηόβελ (1770-1827) Ο Μπεηφβελ (Ludwig van Beethoven) ζεσξείηαη ν κεγαιχηεξνο ζπλζέηεο φισλ ησλ επνρψλ. Γελλήζεθε ζηε ΐφλλε απφ νηθνγέλεηα κνπζηθψλ θαη δηδάρζεθε κνπζηθή απφ ηνλ παηέξα ηνπ. Σν 1787 ήξζε ζηε ΐηέλλε γηα λα ζπνπδάζεη σο καζεηήο ηνπ Μφηζαξη, φκσο ακέζσο γχξηζε ζηε Γεξκαλία, γηαηί αξξψζηεζε ε κεηέξα ηνπ. ηαλ μαλαγχξηζε ζηε ΐηέλλε ην 1792, ν Μφηζαξη είρε πεζάλεη θαη ζπλέρηζε ηηο ζπνπδέο ηνπ σο καζεηήο ηνπ Υάηληλ θαη αξγφηεξα ηνπ αιηέξη. Σν πην ηξαγηθφ γεγνλφο ηεο δσήο ήηαλ ε θψθσζή ηνπ. Ήδε απφ ηα 26 ηνπ είρε πξνβιήκαηα βαξεθνΎαο, ε νπνία ζηαδηαθά ρεηξνηέξεπε θαη ην 1818 ήηαλ ηειείσο θνπθφο. Ώπηή ε θαηάζηαζε ηνπ πξνμέλεζε ζνβαξά πξνβιήκαηα επηθνηλσλίαο αιιά θαη ςπρνινγηθά (ιέγεηαη φηη θάπνηα ζηηγκή ζθέθηεθε λα απηνθηνλήζεη). Έπαςε ηηο δεκφζηεο εκθαλίζεηο ηνπ θαη δεκηνχξγεζε ηελ εληχπσζε κηζάλζξσπνπ. Ίζσο απηφο είλαη θαη ν ιφγνο πνπ δελ παληξεχηεθε πνηέ. Βίλαη ηξαγηθή εηξσλεία ην γεγνλφο φηη ν άλζξσπνο πνπ έγξαςε κεξηθά απφ ηα αξηζηνπξγήκαηα ηεο παγθφζκηαο κνπζηθήο, δελ είρε ηελ δπλαηφηεηα λα ηα αθνχεη !. Κη φκσο ζην δηάζηεκα ηεο απφιπηεο θψθσζήο ηνπ θαηφξζσζε λα ζπλζέζεη έξγα πνπ ζεσξνχληαη απφ ηα θνξπθαία ηνπ. ην έξγν ηνπ πεξηιακβάλνληαη 9 ζπκθσλίεο, κηα φπεξα (Φηληέιην), 32 ζνλάηεο (ε Απαζηνλάηα θαη ε νλάηα ηνπ ειελφθσηνο ζεσξνχληαη απφ ηα θνξπθαία έξγα ηνπ) θαη 5 θνλζέξηα γηα πηάλν, θνπαξηέηα θαη πνιιά άιια. ηελ Βλάηε πκθσλία ηνπ, πνπ παξνπζηάζηεθε ζην θνηλφ ην 1824, παξεηζθξέεη έλα
512
ρνξσδηαθφ γηα ηέζζεξηο ηξαγνπδηζηέο, κε αξηζηνπξγεκαηηθά κεινπνηεκέλν ην πνίεκα ηνπ ίιιεξ Χδή ζηε Υαξά. Δ Σξίηε πκθσλία ηνπ ήηαλ αθηεξσκέλε ζην Ναπνιένληα, ν νπνίνο, φπσο πίζηεπε ν Μπεηφβελ, ζα πινπνηνχζε ηα δεκνθξαηηθά ηδαληθά ηνπ γαιιηθνχ ιανχ. ηαλ ν Ναπνιέσλ ηνλ δηέςεπζε κε ηηο πξάμεηο ηνπ, ν ζπλζέηεο δηέγξαςε ην φλνκά ηνπ θαη νλφκαζε ηε πκθσλία ηνπ Eroica (Δξσηθή). Δ κνπζηθή ηνπ κεγάινπ απηνχ ζπλζέηε δελ ζηακάηεζε λα παίδεηαη απφ φιεο ηηο νξρήζηξεο ηνπ θφζκνπ. Έρεη μεπεξάζεη ηα επξσπατθά φξηα θαη αθνχγεηαη απφ ιανχο κε δηαθνξεηηθή κνπζηθή θνπιηνχξα, φπσο νη Εάπσλεο θαη νη Κηλέδνη. Σν 1915, θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ Πξψηνπ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ, νη ζπκκαρηθέο δπλάκεηο πνπ πνιεκνχζαλ ηε Γεξκαλία θαη ηελ Ώπζηξία φξηζαλ σο χκλν ηνπο ηνλ Βλάηε πκθσλία. Δ Κνηλσλία ησλ Βζλψλ πηνζέηεζε σο χκλν ηεο ηελ Χδή ζηε Υαξά. Ώπφ ην 1972, ν χκλνο ηεο Βπξσπατθήο Έλσζεο είλαη θαη πάιη ε Βλάηε. Σν θαζεζηψο ηεο Κίλαο ζεσξεί επηζήκσο φηη ε Βλάηε πκθσλία εθθξάδεη ηελ ‘λίθε κέζα απφ ηελ πάιε ηνπ ιανχ ελάληηα ζηνπο θαηαπηεζηέο ηνπ’. Πέζαλε ζηε ΐηέλλε θαη ηελ θεδεία ηνπ παξαθνινχζεζαλ ρηιηάδεο θάηνηθνη ηεο πφιεο.
Μεηά απφ ηνπο κεγάινπο θαιιηηέρλεο ηεο Ώλαγέλλεζεο, ν δσγξάθνο πνπ μερσξίδεη ηνλ 17ν αηψλα είλαη ν Οιιαλδφο Ρέκπξαλη (Rembrandt van Rijn, 160669), πνπ θαη ζήκεξα αθφκα ζπγθαηαιέγεηαη κεηαμχ ησλ θνξπθαίσλ δσγξάθσλ φισλ ησλ επνρψλ. Παξαγσγηθφηαηνο, θηινηέρλεζε πεξίπνπ 450 πίλαθεο, 1600 ζρέδηα δσγξαθηθήο θαη 290 ραξαθηηθά. Ώπφ απηά πεξίπνπ ηα 100 είλαη απηνπξνζσπνγξαθίεο πνπ ρξνληθά εθηείλνληαη απφ ην 1624 σο ην ηέινο ηεο δσήο ηνπ. Οη πίλαθέο ηνπ θνζκνχλ ηα πεξηζζφηεξα Μνπζεία ηνπ θφζκνπ. ην Rijkmuseum ηνπ Άκζηεξληακ ππάξρνπλ πνιιά απφ ηα γλσζηφηεξα έξγα ηνπ. Σελ επνρή εθείλε ε ηερλνηξνπία ηνπ Εηαινχ Καξαβάηδην (1571-1610) είρε επεξεάζεη ηνπο Οιιαλδνχο θαιιηηέρλεο, κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη ν Ρέκπξαλη. ηαλ δσγξάθηζε ην (αζπλήζηζην ζέκα γηα ηελ επνρή ηνπ) Μάζεκα αλαηνκίαο, έγηλε επξχηαηα γλσζηφο θαη άξρηζε λα παίξλεη πνιιέο παξαγγειίεο. Σα ζεκαληηθφηεξα έξγα ηνπ είλαη ηα Νπρηεξηλή πεξίπνινο, Δ απαγσγή ηεο Βπξψπεο, Δ Θπζία ηνπ Εζαάθ, Δ Ααλάε, Ο Μχινο, Δ ΐεζεζδά, Δ άξλεζε ηνπ Πέηξνπ, Ο Ρέκπξαλη λένο, θαη πνιιά άιια. Ώπφ ηα ραξαθηηθά ηνπ μερσξίδνπλ ηα Σξία δέληξα, Δ επηζηξνθή ηνπ αζψηνπ, Ο Φάνπζη ζην εξγαζηήξηφ ηνπ. Ο Εζπαλφο δσγξάθνο Βειάζθεζ (1599-1660) είλαη έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο θαιιηηέρλεο ηεο επνρήο κπαξφθ. Φηινηέρλεζε θπξίσο πξνζσπνγξαθίεο ηεο ηζπαληθήο βαζηιηθήο απιήο. Άζθεζε επίδξαζε ζηνπο εκπξεζηνληζηέο δσγξάθνπο ηνπ 19νπ αηψλα θαη δπν άιινη κεγάινη Εζπαλνί, ν Πηθάζν θαη ν Νηαιί αλαπαξήγαγαλ νξηζκέλα ζέκαηά ηνπ. εκαληηθά έξγα ηνπ Ο Ώπφιισλ ζην εξγαζηήξη ηνπ Δθαίζηνπ, Ο ΐάθρνο, Οη δεζπνηλίδεο ησλ ηηκψλ θαη Ο Πάπαο Ελλνθέληηνο Γ. Ώξθεηά ρξφληα κεηά ηνλ Ρέκπξαλη, έλαο άιινο Εζπαλφο θαιιηηέρλεο, άθεζε ηε ζθξαγίδα ηνπ ζηελ ηζηνξία ηεο δσγξαθηθήο, ν δσγξάθνο θαη ραξάθηεο Φξαλζίζθν Γθόγηα (1746-1828). Σν έξγν ηνπ μεπέξαζε θαηά πνιχ ηα φξηα ηεο Εζπαλίαο θαη κεηά ην ζάλαηφ ην ή θήκε εμαπιψζεθε ζε φιε ηελ Βπξψπε. Καηαηάζζεηαη ζηελ πεξίνδν ξνθνθφ θαη ηνπ ξνκαληηζκνχ θαη πεξηιακβάλεη πεξίπνπ 700 πίλαθεο δσγξαθηθήο, 900 ζρέδηα θαη 300 ραξαθηηθά. 513
Σν 1786 νλνκάζηεθε δσγξάθνο ηνπ βαζηιηά ηεο Εζπαλίαο Καξφινπ Γ’ θαη ζηε ζπλέρεηα ηνπ δηαδφρνπ ηνπ Καξφινπ Γ’ θαη απέθηεζε ζεκαληηθή θήκε θαη πεξηνπζία. Σν 1800 θηινηέρλεζε ηνλ ηνικεξφ πίλαθά ηνπ Ζ γπκλή Μάγηα πνπ ζεσξείηαη απφ ηα δηαζεκφηεξα γπκλά ηεο ηζηνξίαο. Λίγν αξγφηεξα θηινηέρλεζε ηε Νηπκέλε Μάγηα, ην ίδην „ζεκλφηεξν‟ ζέκα, πηζαλψο γηα λα εκθαλίδεη ηνλ έλα απφ ηνπο δπν ζηνπο θαιεζκέλνπο ηνπο, αλάινγα κε ηελ „εζηθή‟ ηνπο. Γηα ηνπο πίλαθεο απηνχο θιήζεθε ζε απνινγία απφ ηελ Εεξά Βμέηαζε θαη ηνλ γιίησζε ε ζρέζε ηνπ κε ηελ απιή. Οη πίλαθεο φκσο θαηαζρέζεθαλ. ηαλ ηα ζηξαηεχκαηα ηνπ Ναπνιένληα εηζέβαιαλ ην 1808 ζηελ Εζπαλία, ν Γθφγηα, φπσο θαη πνιινί άιινη Εζπαλνί πνιίηεο πνπ δηαηεξνχζαλ θηιηθά αηζζήκαηα πξνο ην Αηαθσηηζκφ θαη ηε Γαιιηθή Βπαλάζηαζε, δηράζηεθε γηα ηελ ζηάζε πνπ έπξεπε λα θξαηήζεη απέλαληη ζηνπο εηζβνιείο θαη ζηνλ εγθάζεην βαζηιηά Ησζήθ Βνλαπάξηε (αδειθφ ηνπ Ναπνιένληα). Σειηθά δηαηήξεζε ηε ζέζε ηνπ σο δσγξάθνπ ηεο απιήο θαη δσγξάθηζε Γάιινπο θαη Εζπαλνχο ζηξαηησηηθνχο θαη κηα πξνζσπνγξαθία ηνπ Εσζήθ ΐνλαπάξηε. Σν δηαζεκφηεξν έξγν ηνπ απηήο ηεο πεξηφδνπ είλαη ν πίλαθαο Οη ζπκθνξέο ηνπ Πνιέκνπ. Μεηά ηελ ήηηα ηνπ Ναπνιένληα, ε κνλαξρία παιηλνξζψζεθε αιιά ν Γθφγηα ζπλέρηζε λα πξνζθέξεη ηηο ππεξεζίεο ηνπ θαη ζην λέν βαζηιηά Φεξδηλάλδν Γ‟, παξφιν πνπ είρε ππεξεηήζεη θαη ην θαηνρηθφ θαζεζηψο. Σφηε απνζαλάηηζε ηελ καδηθή εθηέιεζε 400 Εζπαλψλ παηξησηψλ απφ ηνπο ζηξαηηψηεο ηνπ Ναπνιένληα, ζην πεξίθεκν πίλαθά ηνπ 3 Μαΐνπ 1808. Σα έξγα ηνπ Γθφγηα επεξέαζαλ αξθεηνχο κεηαγελέζηεξνπο θαιιηηέρλεο, φπσο ηνλ Νηειαθξνπά, ηνλ Γαβίδ θαη αξθεηνχο άιινπο ξνκαληηθνχο δσγξάθνπο. Σν έξγν ηνπ Μαλέ Ζ εθηέιεζε ηνπ απηνθξάηνξα Μαμηκηιηαλνχ ζπκίδεη ηνλ αλάινγν πίλαθα ηνπ Γθφγηα 3 ΜαΎνπ.
Ο Γάιινο Εαθ-Λνπί Γαβίδ (Jacques-Luis David, 1748-1825), ζεσξείηαη ν πξσηεξγάηεο ηνπ επξσπατθνχ λενθιαζηθηζκνχ ζηε δσγξαθηθή. Καηά ηελ Βπαλάζηαζε ηάρηεθε κε ηνπο Εαθσβίλνπο θαη έγηλε ζηελφο ζπλεξγάηεο ηνπ Ρνβεζπηέξνπ, ηνλ νλφκαζαλ κάιηζηα θαη Ρνβεζπηέξν ηεο δσγξαθηθήο. ληαο βνπιεπηήο ζηε πκβαηηθή ςήθηζε ηελ θαηαδίθε ζε ζάλαην ηνπ Λνπδνβίθνπ. Μεηά ηελ πηψζε ηνπ Ρνβεζπηέξνπ, θπιαθίζηεθε γηα ιίγν θαη αξγφηεξα έγηλε κεγάινο ζαπκαζηήο ηνπ Ναπνιένληα θαη νη πην γλσζηνί πίλαθεο ηνπ απηνθξάηνξα έγηλαλ απφ απηφλ. Σα ζεκαληηθφηεξα έξγα ηνπ: Δ αξπαγή ησλ αβίλσλ, Ο ζάλαηνο ηνπ σθξάηε, Ο φξθνο ησλ Οξαηίσλ, Δ δνινθνλία ηνπ Μαξά, Δ ζηέςε ηνπ Ναπνιένληα, Ο Λεσλίδαο ζηηο Θεξκνπχιεο, Δ Βιέλε θαη ν Πάξηο, Δ Ώλδξνκάρε ζξελεί ηνλ Έθηνξα, Ο ΐειηζάξηνο, Δ θπξία Ρεθακηέ, Ο Ναπνιέσλ ζην γξαθείν ηνπ, Ο ζπκφο ηνπ Ώρηιιέα θαη αξθεηά άιια. Σνλ 17ν αηψλα, εθηφο ησλ δηαθσηηζηψλ θαη ησλ εγθπθινπαηδηζηψλ ε Γαιιία έρεη λα επηδείμεη θαη άιινπο ζεκαληηθνχο ζπγγξαθείο. Έλαο απφ απηνχο ήηαλ ν ‘παξακπζάο’ Λαθνληαίλ (Jean de la Fontaine, 1621-95). Ήηαλ πνηεηήο, αιιά ηε θήκε ηνπ δελ ηελ απέθηεζε απφ ηελ πνίεζε, αιιά απφ ηνπο Μχζνπο ηνπ. Σν πιηθφ γηα ην δσδεθάηνκν έξγν ην ζπγθέληξσζε απφ ηνλ δηαζεκφηεξν παξακπζά ηεο αξραηφηεηαο ηνλ Ώίζσπν, αιιά θαη απφ ηνπο κεηαγελέζηεξνπο Φαίδξν, ηνλ Ρσκαίν 514
Οξάηην θαη απφ ηελ ηλδηθή κπζνινγία. Οη Μχζνη είλαη έκκεηξεο κηθξέο ηζηνξηνχιεο, ζηηο νπνίεο αλζξσπνπνηεκέλα δψα παξνπζηάδνπλ ρηνπκνξηζηηθά, ραξαθηεξηζηηθνχο ηχπνπο φισλ ησλ θνηλσληθψλ ηάμεσλ, ηνλίδνληαο ηηο αδπλακίεο θαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπο. Ο Κνξλέιηνο (Pierre Corneille, 1606-84) ζεσξείηαη ν παηέξαο ηεο γαιιηθήο ηξαγσδίαο θαη έλαο εθ ησλ ‘Σξηψλ Μεγάισλ’ ηνπ ζεάηξνπ ηεο. Έθαλε ηελ εκθάληζή ηνπ ζηα ζεαηξηθά δξψκελα ηνπ Παξηζηνχ κε ηελ θσκσδία Μειίηε θαη αθνινχζεζαλ σο ην 1635 πέληε αθφκα θσκσδίεο, κηα ηιαξνηξαγσδία θαη κηα ηξαγσδία, ε Μήδεηα. Σνλ επφκελν ρξφλν αλέβαζε ην αξηζηνχξγεκά ηνπ ηλη (Le Sid) κηα ηιαξνηξαγσδία πνπ ζεσξείηαη ζηαζκφο ζηελ ηζηνξία ηνπ γαιιηθνχ ζεάηξνπ. Μεηά απφ ηξία ρξφληα παξνπζίαζε ηξεηο αθφκα ηξαγσδίεο, πνπ καδί κε ην ηλη απνηεινχλ ηελ θιαζζηθή ηεηξαινγία ηνπ Κνξλέιηνπ, ηηο Ο Οξάηηνο, Ο Κίλλαο θαη Ο Πνιχεπθηνο. Σα έξγα πνπ έγξαςε σο ην ηέινο ηεο δσήο ηνπ είλαη δεθάδεο. κσο σο ραξαθηήξαο δελ ήηαλ ν θαιχηεξνο. Οη ζχγρξνλνί ηνπ Μνιηέξνο θαη Ραθίλαο ππέζηεζαλ απφ απηφλ θάζε ζεκηηή ή θαη αζέκηηε δίσμε. Ο Κνξλέιηνο έθαλε φηη κπνξνχζε γηα λα αλαθφςεη ηελ άλνδν ηνπ πξψηνπ θαη λα ζπθνθαληήζεη ηηο επηηπρίεο ηνπ δεχηεξνπ. Ο ζεαηξηθφο ζπγγξαθέαο θαη εζνπνηφο Jean-Baptist Poquelin ή φπσο έκεηλε γλσζηφο ν Μνιηέξνο (Molière, 1622-73) είλαη ν έλαο απφ ηνπο ‘Σξεηο Μεγάινπο’ (ίζσο ν κεγαιχηεξνο), ηνπ γαιιηθνχ ζεάηξνπ ηνπ 17νπ αηψλα (νη άιινη δπν είλαη ν Κνξλέιηνο θαη ν Ραθίλαο). Πνιχ λένο, ην 1642, γλψξηζε ηελ εζνπνηφ Μαληιέλ Μπεδάξ, εγθαηέιεηςε ηηο ζπνπδέο ηνπ θαη έθηηαμαλ έλα ζίαζν ην Έλδνμν Θέαηξν (!) κε ην νπνίν έδηλαλ παξαζηάζεηο ζε φιε ηε Γαιιία, παίδνληαο θπξίσο δηαζθεπαζκέλεο ηηαιηθέο θσκσδίεο. Ο Μνιηέξνο φληαο εζνπνηφο, άξρηζε παξάιιεια λα γξάθεη δηθά ηνπ ζεαηξηθά έξγα. Δ απνθαζηζηηθή θακπή ζηε ζηαδηνδξνκία ηνπ ήηαλ ην 1658, έπαημε κπξνζηά ζην Λνπδνβίθν ΕΑ’ κηα θσκσδία ηνπ Κνξλέιηνπ θαη κηα θάξζα δηθή ηνπ. Ο βαζηιηάο ηνλ ελίζρπζε νηθνλνκηθά θαη ν Μνιηέξνο άξρηζε λα γξάθεη έξγα γηα ηελ απιή θαη λα γίλεηαη επξχηεξα γλσζηφο. Σφηε έθαλε ηελ γλσξηκία ηνπ Λαθνληαίλ θαη ηνπ Ραθίλα. ηηο θσκσδίεο ηνπ ζαηίξηδε, κε πξαγκαηηθά ζπηλζεξνβφινπο δηαιφγνπο, ηνπο κηθξναζηνχο, ηελ ππνθξηζία ησλ ζξεζθφιεπησλ, ηεο παλνπξγίεο ησλ άπηζησλ ζπδχγσλ, ηηο πνλεξηέο ησλ ππεξεηψλ θαη φπνην θνηλσληθφ θαηλφκελν κπνξνχζε λα ζρνιηάζεη κε ηελ πέλα, αιιά θαη κε ην ππνθξηηηθφ ηνπ ηαιέλην. ηαλ αλέβεθε ην ηειεπηαίν ηνπ έξγν Ο θαηά θαληαζία αζζελήο ν ίδηνο θξαηνχζε ηνλ πξσηαγσληζηηθφ ξφιν θαη παξά ην φηη ήηαλ ζνβαξά άξξσζηνο, επέκελε λα παίμεη. κσο φηαλ ηειείσζε ε ηέηαξηε παξάζηαζε, θαηέξξεπζε θαη ζε ιίγεο ψξεο πέζαλε. Ο θιήξνο αξλήζεθε ηελ ηαθή ζε ‘ηεξφ ηφπν’. Ο βαζηιηάο έδσζε ηελ άδεηα λα ηαθεί λχρηα, αιιά ρσξίο ζξεζθεπηηθή πνκπή. κσο, ρηιηάδεο ιανχ πνπ αθνινχζεζαλ ηελ θεδεία ηνπ, ήηαλ κηα πξαγκαηηθή κεγαινπξεπήο πνκπή. Σα έξγα πνπ έγξαςε είλαη δεθάδεο θαη παίδνληαη επί ηέζζεξηο αηψλεο ζπλερψο, απφ φια ηα ζέαηξα ηνπ θφζκνπ. Μεξηθνί ηίηινη απφ ηα πην γλσζηά ηνπ είλαη: ρνιείν Γπλαηθψλ, Ο Σαξηνχθνο, Ο κηζάλζξσπνο, Ο Ώξρνληνρσξηάηεο, Οη θαηεξγαξηέο ηνπ θαπίλνπ, Γάκνο κε ην ζηαληφ, Ο Ανλ Γνπάλ θαη άιια.
515
O Ραθίλαο (Jean Racine, 1639-99) απφ λσξίο ζηξάθεθε ζηε ινγνηερλία θαη ηελ πνίεζε. Σν 1658 πήγε ζην Παξίζη φπνπ γλψξηζε ηνλ Μνιηέξν θαη ηνλ Λαθνληαίλ θαη ζπλδέζεθε καδί ηνπο κε θηιία. Σν 1660 έγξαςε ηελ Νχκθε ηνπ εθνπάλα, κηα σδή γηα ηνπο γάκνπο ηνπ Λνπδνβίθνπ ΕΑ’, πνπ εθηφο απφ ηελ επηηπρία, ηνπ ράξηζε ηνλ ηίηιν ηνπ ‘επίζεκνπ πνηεηή’ θαη έλα εηήζην επίδνκα απφ ηελ απιή. Ώπφ ηφηε αζρνιήζεθε κε ηε ζπγγξαθή ζεαηξηθψλ έξγσλ. Βθηφο απφ κηα θσκσδία κε ηνλ ηίηιν Οη θηιφδηθνη (ε ππφζεζή ηεο ζπκίδεη ηνπο θήθεο ηνπ Ώξηζηνθάλε), φια ηα άιια έξγα ηνπ είλαη ηξαγσδίεο. Μεξηθά απφ ηα ζεκαληηθφηεξα έξγα ηνπ είλαη: Δ Ώλδξνκάρε, Δ ΐεξελίθε, Ο ΐαγηαδήη, Δ Εθηγέλεηα, Δ Φαίδξα θαη άιια. Ο ζεκαληηθφηεξνο δηάδνρνο ηνπ Μνιηέξνπ, ήηαλ ν Μπσκαξζαί (Pierre Beaumarchais, 1732-99). Έγξαςε αξθεηά ζεαηξηθά έξγα, αιιά έκεηλε γλσζηφο γηα ηηο δπν θσκσδίεο ηνπ: Ο θνπξέαο ηεο εβίιιεο πνπ ε ινγνθξηζία θαζπζηέξεζε ην αλέβαζκά ηνπ γηα ηξία ρξφληα (Ο Εηαιφο ζπλζέηεο Ρνζζίλη έγξαςε ηελ νκφηηηιε φπεξα). Καη Ο Γάκνο ηνπ Φίγθαξν ην νπνίν παξνπζηάδεη έλα ιατθφ ηχπν, ηνλ θνπξέα Φίγθαξν λα ακθηζβεηεί ηελ θαινζχλε ησλ επγελψλ θαη λα ζαξθάδεη ηε καθαξηφηεηα ηεο απιήο. Γξάθηεθε ην 1776, αιιά παίρηεθε ηειηθά ην 1784. Λέρηεθε φηη ‘ην έξγν απηφ, έθαλε γηα ηελ Βπαλάζηαζε, πεξηζζφηεξα απφ ηελ πηψζε ηεο ΐαζηίιεο’. Ώπφ απηφ εκπλεχζηεθε ν Μφηζαξη, ηελ φπεξά ηνπ κε ηνλ ίδην ηίηιν. Οη θηιφζνθνη ηνπ Αηαθσηηζκνχ επέδξαζαλ θαη ζηνπο θηινζφθνπο ηεο Κεληξηθήο Βπξψπεο. Έλαο απφ απηνχο είλαη ν Γεξκαλφο Ηκκάλνπει Καλη (1724-1804). Ο ηδξπηήο ηεο θξηηηθήο-ππεξβαηηθήο θηινζνθίαο Καλη, ζεσξείηαη απφ ηνπο κεγαιχηεξνπο θηινζφθνπο ηεο Βπξψπεο, πνπ άλνημε λένπο δξφκνπο γηα ηελ θηινζνθηθή ζθέςε. Γελλήζεθε ζηελ Καηλημβέξγε, πξσηεχνπζα ηφηε ηεο Πξσζίαο (ζήκεξα Καιίληλγθξαλη θαη αλήθεη ζηε Ρσζία). ’ απηή ηελ πφιε κεγάισζε, ζπνχδαζε, δίδαμε, έγηλε δηάζεκνο θαη πέζαλε. Σν 1755 αλαγνξεχηεθε δηδάθησξ θαη ην 1770 ηαθηηθφο θαζεγεηήο ζην παλεπηζηήκην ηεο γελέηεηξάο ηνπ. Αίδαμε Λνγηθή θαη Μεηαθπζηθή θαη παξάιιεια παξέδηδε καζήκαηα Φπζηθήο, Κνζκνινγίαο, Θενινγίαο, Ώλζξσπνινγίαο θαη Γεσγξαθίαο! Ώπφ ην 1781 σο ην 1790 εμέδσζε ηα ηξία βηβιία κε ηα νπνία ζεκειίσζε ηε θηινζνθία ηνπ: Κξηηηθή ηνπ θαζαξνχ ιφγνπ, Κξηηηθή ηνπ πξαθηηθνχ ιφγνπ θαη Κξηηηθήο ηεο θξηηηθήο δχλακεο. ηαλ εθδφζεθε ε Κξηηηθή ηνπ θαζαξνχ ιφγνπ, ν Καλη ππεξεθαλεχηεθε φηη πξαγκαηνπνίεζε ηελ ‘θνπεξλίθεηα επαλάζηαζε’ ζηε θηινζνθία. Ήηαλ πξάγκαηη ην ζεκειηψδεο έξγν ηεο θαληηαλήο θηινζνθίαο. Σν 1793, εθδφζεθε ην ζχγγξακκά ηνπ Δ ζξεζθεία εληφο ησλ νξίσλ ηνπ απινχ ιφγνπ, πνπ πξνθάιεζε αληηδξάζεηο θαη απαγνξεχηεθε απφ ηελ πξσζηθή ινγνθξηζία. Δ θπβέξλεζε ηνλ θαηεγφξεζε φηη, ‘θάλεη θαθή ρξήζε ηεο θηινζνθίαο θαη πξνζβάιεη ηα ζεκειηψδε ρξηζηηαληθά δφγκαηα’ θαη ηνπ απαγφξεπζε λα δίλεη δηαιέμεηο γηα ζξεζθεπηηθά ζέκαηα. Ο Καλη φκσο επαλήιζε ζηα ζενινγηθά ζέκαηα κε ην βηβιίν ηνπ Δ δηέλεμε ησλ ρνιψλ, κε ην νπνίν ακθηζβεηνχζε ην δηθαίσκα ησλ αξρψλ λα έρνπλ απφςεηο ζε θηινζνθηθά ζέκαηα. Δ θήκε ηνπ Καλη απιψζεθε ζε φιε ηελ Βπξψπε θαη νη ζεσξίεο ηνπ δεκηνχξγεζαλ έλα λέν θηινζνθηθφ ξεχκα. Ο ζπνπδαίνο Γεξκαλφο επηζηήκνλαο, 516
ζπγγξαθέαο θαη πνηεηήο Γθαίηε, ραξαθηήξηζε ηνλ Καλη σο ηνλ ζεκαληηθφηεξν ησλ ζχγρξνλσλ θηινζφθσλ θαη είπε φηη: ‘ή δηδαζθαιία ηνπ εηζρψξεζε βαζηά ζηνλ γεξκαληθφ πνιηηηζκφ’ θαη φηη, ‘επεξέαζε ηνπο πάληεο, αθφκα θη απηνχο πνπ δελ ηνλ έρνπλ δηαβάζεη’. Ο Γεξκαλφο ζεαηξηθφο ζπγγξαθέαο θαη πνηεηήο ίιιεξ (Friedrich Schiller, 17591805), είλαη έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθνχο εθπξνζψπνπο ηνπ ξνκαληηζκνχ. Σν έξγν ηνπ Οη ιεζηέο πξνβάιεη ηα ηδαληθά ηεο πάιεο ηνπ αλζξψπνπ ελάληηα ζηελ θνηλσληθή αδηθία. Βπίζεο κε ηα έξγα ηνπ Ραδηνπξγία θαη Έξσο θαη Δ ζπλνκσζία ηνπ Φηέζθν επηηίζεηαη ζηηο ξαδηνπξγίεο ησλ απιηθψλ. Έγξαςε επίζεο ηα Νηνλ Κάξινο, ΛνπΎδα Μίιεξ θαη Μαξία ηηνχαξη. Σν πνίεκά ηνπ Χδή ζηε Υαξά κεινπνηήζεθε απφ ηνλ Μπεηφβελ θαη απνηειεί κέξνο ηεο 9εο πκθσλίαο. Δ θηιία ηνπ κε ηνλ Γθαίηε είρε ζεκαληηθή επίδξαζε ζηνλ ίιιεξ. Άιια έξγα ηνπ Δ Παξζέλνο ηεο Οξιεάλεο θαη Ο Γνπιηέικνο Σέιινο. Με ηνλ θίιν θαη ζχληξνθφ ηνπ ήηαλ ππεχζπλνη ησλ παξαζηάζεσλ ηνπ Θεάηξνπ ηεο ΐατκάξεο. Ο άιινο ζεκαληηθφο ζπγγξαθέαο θαη πνηεηήο ηεο Γεξκαλίαο, είλαη ν Γθαέηε.
Ο Γθαίηε (1749-1832) Ο Γθαίηε (Johann Wolfgang Goethe) ήηαλ έλαο πνιπηάιαληνο ιφγηνο. Ήηαλ πνηεηήο, ζπγγξαθέαο, δξακαηνπξγφο, δσγξάθνο θαη επηζηήκνλαο. Τπεξέηεζε γηα κηα δεθαεηία θαη σο Τπνπξγφο Βζσηεξηθψλ ηνπ Ανπθάηνπ ηεο ΐατκάξεο. Γελλήζεθε ζηε Φξαλθθνχξηε θαη απφ κηθξή ειηθία έγξαθε ζηίρνπο. Ο παηέξαο ηνπ ηνλ πίεζε λα γξαθηεί ζηε λνκηθή ζρνιή, αιιά γξήγνξα ηελ εγθαηέιεηςε γηαηί ηα ελδηαθέξνληά ηνπ ήηαλ ζηξακκέλα πξνο ηε ινγνηερλία θαη ηδηαίηεξα ζηε δσγξαθηθή θαη ην ζρέδην. Παξαθνινχζεζε φκσο καζήκαηα ηαηξηθήο, ρεκείαο θαη βνηαληθήο θαη παξάιιεια έγξαςε ζηα γεξκαληθά, ηα πξψηα εξσηηθά ηνπ ηξαγνχδηα. Σν 1774, ν ζάλαηνο ελφο θίινπ ηνπ ηνλ ζπγθιφληζε θαη έγξαςε ην κπζηζηφξεκά ηνπ Σα πάζε ηνπ Βέξζεξνπ, απφ ην νπνίν ν Γθαίηε απέθηεζε θήκε ζε φιε ηελ Βπξψπε θαη έγηλε ην αγαπεκέλν ηνπ Ναπνιένληα. Σν κπζηζηφξεκα απηφ δεκηνχξγεζε νιφθιεξν θνηλσληθφ θίλεκα, πνπ έθηαζε σο ζε απηνθηνλίεο λέσλ. Σνλ ίδην ρξφλν θαη ελψ άξρηζε λα δηακνξθψλεη ηνλ Φάνπζη γξάθεη ηα δξάκαηα Δγθκνλη θαη ηέιια.. Μεηά δηνξίζηεθε γηα αξθεηφ θαηξφ, ππνπξγφο ηνπ Ανπθάηνπ ηεο ΐατκάξεο, ρσξίο λα ζηακαηήζεη λα γξάθεη πνηήκαηα θαη κπαιάληεο. Σν 1779 έγξαςε ην έκκεηξν δξάκα Ηθηγέλεηα. Σν 1786, απαιιαγκέλνο πηα απφ δεκφζηα αμηψκαηα, πξαγκαηνπνίεζε έλα ηαμίδη ζηελ Εηαιία. Βθεί γλψξηζε απφ θνληά ην έξγν ησλ κεγάισλ ηεο ηηαιηθήο Ώλαγέλλεζεο (Μηραήι Άγγεινπ, Λενλάξλην, Ραθαήι) θαη έγξαςε ην ηξίηνκν έξγν ηνπ Σαμίδη ζηελ Ηηαιία» Σν 1789 έγξαςε ην πνηεηηθφ δξάκα Σνξθνπάην Σάζζν. Βθείλε ηελ επνρή γλψξηζε θαη ζπλδέζεθε κε θηιία κε ηνλ πνηεηή ίιιεξ, κε ηνλ νπνίν εμέδηδαλ γηα ηέζζεξα ρξφληα ην Αικαλάθ ησλ Μνπζψλ. Παξάιιεια αζρνιήζεθε θαη κε επηζηεκνληθά ζέκαηα ζην πεδίν ηεο παιαηνληνινγίαο, ηεο αλαηνκίαο θαη ηεο βνηαληθήο. Βμέδσζε έλα δνθίκηα γηα ηνλ γξαλίηε θαη ην ζεκαληηθφ Ζ κεηακφξθσζε ησλ θπηψλ. 517
Σν 1797, θπθινθφξεζε ην έπνο Δξκάλλνο θαη Γσξνζέα, γξακκέλν θαηά ην πξφηππν ηνπ Δξφδνηνπ ζε ελλέα κέξε, πνπ αληηζηνηρνχλ ζηηο ελλέα Μνχζεο. ηαλ ην 1805 πέζαλε ν ίιιεξ έγξαςε ηνλ Δπίινγν ζηελ θακπάλα ηνπ ίιιεξ. Σν 1809 έγξαςε έλα απφ ηα αξηζηνπξγήκαηα ηνπ γεξκαληθνχ πεδνχ ιφγνπ, ην απηνβηνγξαθηθφ Πνίεζε θαη Αιήζεηα. Σν 1810 θπθινθφξεζε ην βηβιίν ηνπ Ζ Θεσξία ησλ ρξσκάησλ, ην νπνίν πεξηέρεη ηηο πην πξφζθαηεο θαη αθξηβείο πεξηγξαθέο γηα ηηο „έγρξσκεο ζθηέο‟ , ηε „δηάζιαζε‟, ηα „δηνπηξηθά ρξψκαηα‟ θαη ηνλ „αρξσκαηηζκφ‟. Δ εηζαγσγή ηνπ βηβιίνπ απνθαιχπηεη ηελ θηινζνθία ηεο επηζηήκεο ηνπ ζπγγξαθέα. Ώξθεηνί κεηαγελέζηεξνη θπζηθνί φπσο ν Υάηδελκπεξγθ (1901-76) θαη Υέικρνιηο (18211894) θαη θηιφζνθνη φπσο ν νπελάνπεξ (1788-1860) θαη ν Βηηγθελζηάηλ (1889-1951), γνεηεχηεθαλ απφ ηε ζεσξία ηνπ Γθαίηε. Σν 1823 νινθιήξσζε ηελ Σξηινγία ηνπ πάζνπο, πνπ απνηειεί θαη ηελ εμηζηφξεζε ησλ εξψησλ ηνπ, πνπ ηνλ βαζάληδαλ σο εθείλε ηελ γεξνληηθή πηα ειηθία Έλα ρξφλν πξηλ πεζάλεη, νινθιήξσζε ην έξγν ηεο δσήο ηνπ ηνλ αξηζηνπξγεκαηηθφ Φάνπζη, κηα ηξαγσδία ζε δπν κέξε, πνπ ζεσξείηαη έλα απφ ηα ζεκαληηθφηεξα επξσπατθά ινγνηερληθά έξγα. Ο Φάνπζη ήηαλ ππαξθηφ πξφζσπν, έλα Γεξκαλφο αιρεκηζηήο πνπ έδεζε σο ηηο αξρέο ηνπ 16 νπ αηψλα. ην έξγν, ν Φάνπζη πνπιά ηελ ςπρή ηνπ ζην δηάβνιν (Μεκθηζηνθειήο), πξνθεηκέλνπ λα εμαζθαιίζεη ηε γλψζε ηεο αιεζηλήο έλλνηαο ηεο δσήο. κπζηζηνξήκαηα θαη θηλεκαηνγξαθηθά έξγα.
Ο ζεκαληηθφηεξνο Άγγινο ζπγγξαθέαο ηνπ 18νπ αηψλα ήηαλ ν Γαληήι Νηεθφε (Daniel Defoe, 1661-1731), πνπ έγξαςε ην θιαζζηθφ κπζηζηφξεκά Ρνβηλζψλ Κξνχζνο. Σν βηβιίν απηφ εμσξαΎδεη ηελ απνηθηνθξαηία θαη ηνλίδεη ηελ ππεξνρή ηνπ ιεπθνχ αλζξψπνπ, απέλαληη ζηνλ απνιίηηζην καχξν. Πάλησο αληαλαθινχζε ηε λννηξνπία ηεο επνρήο ηνπ θαη είλαη απφ ηα πην θαινγξακκέλα ινγνηερληθά έξγα ηνπ αηψλα. Ο ρψξνο ησλ Βπηζηεκψλ ζπλέρηζε ηελ εθξεθηηθή πνξεία πνπ άξρηζε απφ ηελ επνρή ηεο Ώλαγέλλεζεο θαη ζπλερίδεηαη σο ζήκεξα. ινη νη θιάδνη ηεο Βπηζηήκεο έρνπλ λα παξνπζηάζνπλ δεθάδεο νλφκαηα πνπ άθεζαλ ηελ ζθξαγίδα ηνπο ζηελ ηζηνξία ηεο έξεπλαο, ησλ εθεπξέζεσλ θαη ηεο ζεκειίσζεο λέσλ ηδεψλ. Παξαθάησ ζα αλαθέξνπκε ιίγνπο απφ απηνχο γηαηί ε απαξίζκεζε θαη κφλν ησλ νλνκάησλ ησλ θηινζφθσλ, γηαηξψλ, θπζηθψλ, ρεκηθψλ, αζηξνλφκσλ, καζεκαηηθψλ, κεραληθψλ, νηθνλνκνιφγσλ θαη άιισλ επηζηεκφλσλ είλαη ζρεδφλ αδχλαηε. ηελ ηαηξηθή μερσξίδεη ε κεγάιε κνξθή ηνπ Άγγινπ Οπΐιιηακ ΥΪξβετ.
O Οπΐιιηακ Χάξβεϊ (1578-1657) Ο γηαηξφο Υάξβετ (William Harvey) είλαη απηφο πνπ αλαθάιπςε ηελ δηπιή θπθιηθή ξνή ηνπ αίκαηνο θαη ηεο ιεηηνπξγίαο ηεο θαξδηάο. Μεηά απφ ηηο βαζηθέο ηνπ ζπνπδέο ζηε ρψξα ηνπ, πήγε ζηελ Εηαιία, φπνπ καζήηεπζε θνληά ζε δηάζεκνπο γηαηξνχο θαη αλαηφκνπο φκσο ν Ηεξψλπκνο Φακπξίηζη (1537-1619). Βξγάζηεθε σο γηαηξφο ζην λνζνθνκείν Άγηνο ΐαξζνινκαίνο ηνπ Λνλδίλνπ θαη παξάιιεια αζρνιήζεθε κε ηελ αλαηνκηθή θαη ηε θπζηνινγία. ηνπο αζζελείο ηνπ ζπγθαηαιέγνληαλ ν θηιφζνθνο Φξάλζηο Μπέηθνλ θαη νη βαζηιείο Ηάθσβνο Α’ θαη o δηάδνρφο ηνπ Κάξνινο Α’. Μειέηεζε ην βηβιίν ηνπ Γάιινπ επηζηήκνλα θαη θηιφζνθνπ Καξηέζηνπ Πεξηγξαθή ηνπ αλζξψπηλνπ ζψκαηνο ζην νπνίν ν ζπγγξαθέαο αλέιπε ην ξφιν 518
ηεο θαξδηάο θαη ησλ αξηεξηψλ θαη θιεβψλ ζην ζψκα ηνπ αλζξψπνπ. Βπί είθνζη ρξφληα έθαλε πεηξάκαηα, κε λεθξνηνκέο ζε ζψκαηα θαηαδίθσλ, αιιά θαη ζε πεξηζζφηεξα απφ 80 είδε δψσλ. Σν 1616, ζε κηα ζεηξά δηαιέμεσλ, αλαθνίλσζε ηα απνηειέζκαηα ησλ σο ηφηε εξεπλψλ ηνπ. Μεηά απφ 12 ρξφληα θπθινθφξεζε ην πξψην βηβιίν ηνπ Αλαηνκηθή κειέηε γηα ηελ θίλεζε ηεο θαξδηάο θαη ηνπ αίκαηνο ζηα δψα ην νπνίν ζεσξείηαη θιαζζηθφ, γηαηί παξνπζηάδεη κηα απφ ηηο κεγαιχηεξεο ηαηξηθέο απνθαιχςεηο. ην βηβιίν απηφ ν Υάξβετ αλέηξεςε ηηο απφςεηο ηνπ κεγάινπ γηαηξνχ ηεο αξραηφηεηαο Γαιελνχ, ν νπνίνο ελψ είρε πξαγκαηνπνηήζεη δεθάδεο λεθξνηνκέο θαη κειέηεζε ηηο ιεηηνπξγίεο ηεο θαξδηάο θαη ησλ αγγείσλ, δελ ππνςηάζηεθε, φηη ην αίκα θπθινθνξεί κέζσ ησλ αξηεξηψλ θαη ησλ θιεβψλ, νχηε φηη ε θαξδηά παίδεη ην ξφιν αληιίαο πνπ πξνσζεί ην αίκα ζηελ θπθινθνξία. Ο Υάξβετ απέδεημε ηελ χπαξμε ηεο κηθξήο θαη κεγάιεο θπθινθνξίαο ηνπ αίκαηνο, νη νπνίεο δηέπνληαη απφ ηνπο λφκνπο ηεο πδξαπιηθήο. Οη αξηεξίεο απνκαθξχλνπλ ην αίκα απφ ηελ θαξδηά, ελψ νη θιέβεο ην δηνρεηεχνπλ ζ‟ απηήλ. Βπεηδή ηφηε δελ ππήξρε κηθξνζθφπην, ν Υάξβετ δελ κπφξεζε λα εληνπίζεη ηα αηκνθφξα αγγεία, πνπ θπθινθνξνχλ ην αίκα ζηηο αξηεξίεο θαη ζηηο θιέβεο, αιιά ζπκπέξαλε ηελ χπαξμή ηνπο. Σα ηξηρνεηδή αγγεία αλαθάιπςε ιίγν κεηά ην ζάλαην ηνπ Υάξβετ, ην 1661, ν Εηαιφο γηαηξφο θαη βηνιφγνο Μαξηζέιιν Μαιπίγγη (Marcello Μalpighi, 1628-94). Πξηλ αθφκα γελλεζεί ν Υάξβετ, ν Εζπαλφο ζενιφγνο θαη γηαηξφο Μηραήι εξβέηνπο (151153), - ν νπνίνο θάεθε ζηελ ππξά απφ θαλαηηθνχο θαιβηληζηέο ζηε Γελεχε - ήηαλ ν πξψηνο πνπ είρε γξάςεη γηα ηελ θπθινθνξία ηνπ αίκαηνο, αιιά δπζηπρψο ηα ρεηξφγξαθά ηνπ θαηαζηξάθεθαλ. Σν έξγν απηφ ηνπ Υάξβετ, πνπ έδσζε απάληεζε ζην πξφβιεκα πνπ βαζάληδε φρη κφλν ηνλ Γαιελφ, αιιά θαη ηνλ Ηππνθξάηε, ηνλ Αξηζηνηέιε θαη ηνλ Βεδάιηνπο, δέρζεθε επηζέζεηο απφ επηθαλείο, αιιά ζπληεξεηηθνχο γηαηξνχο ηεο επνρήο ηνπ. Πάλησο ν κεγάινο απηφο θπζηνιφγνο, επηχρεζε λα δεη ηελ γεληθή αλαγλψξηζε πξηλ θχγεη απφ ηε δσή. Ο ίδηνο αζρνιήζεθε θαη κε ηελ εκβξπνινγία, Σν 1651 δεκνζίεπζε ηα ζπκπεξάζκαηα εξεπλψλ ηνπ κε ηίηιν Μειέηεο γηα ηελ αλαπαξαγσγή ησλ δψσλ θαη ιίγν αξγφηεξα δεκνζίεπζε ην βηβιίν ηνπ Πεξί ηνθεηνχ πνπ ηνλ θαζηέξσζε σο ηελ θνξπθή ηεο βξεηαληθήο καηεπηηθήο.
Ο Οιιαλδφο Άληνλ βαλ Λέηβελρνπθ (Anton van Leeuwenhoek, 1632-1723) γλσζηφο σο ν παηέξαο ηεο κηθξνβηνινγίαο, δελ παξαθνινχζεζε ηαηξηθέο ζπνπδέο, αιιά ε ελαζρφιεζή ηνπ κε ηελ νπηηθή θαη ηδηαίηεξα κε ηνπο κεγεζπληηθνχο θαθνχο, ηνλ βνήζεζε λα επηηχρεη ηελ ηειεηνπνίεζε ηνπ κηθξνζθνπίνπ θαη λα θάλεη ζεκαληηθέο αλαθαιχςεηο ζηε βηνινγία θαη ζηε κηθξνβηνινγία. Υξεζηκνπνηψληαο ην ρεηξνπνίεην κηθξνζθφπηφ ηνπ, αλαθάιπςε ζε κηα ζηαγφλα λεξνχ, έλα νιφθιεξν άγλσζην θφζκν, πνπ φπσο απέδεημε πνιχ αξγφηεξα ν Παζηέξ, είρε κεγάιε ζεκαζία γηα ηνλ άλζξσπν. Παξαηήξεζε θαη πεξηέγξαςε ηνπ κνλνθχηηαξνπο νξγαληζκνχο, πνπ ζηελ αξρή ηνπο νλφκαζε animacules (δσνκφξηα) θαη πνπ ζήκεξα ηνπο νλνκάδνπκε γεληθψο κηθξννξγαληζκνχο. Βίλαη ν πξψηνο πνπ παξαηήξεζε κηθξνζθνπηθά ηηο κπτθέο ίλεο, 519
ηα βαθηεξίδηα θαη ηα ζπεξκαηνδσάξηα. Βξεχλεζε ηε κνξθνινγία ησλ εξπζξψλ αηκνζθαηξίσλ ζηνλ άλζξσπν θαη ζηα δψα θαη ηελ θπθινθνξία ηνπ αίκαηνο κέζσ ησλ ηξηρνεηδψλ αγγείσλ. Δ ζεκαληηθφηεξε αλαθάιπςή ηνπ είλαη ε χπαξμε κηθξνβίσλ θαη ε πεξηγξαθή δηαθφξσλ κηθξννξγαληζκψλ, φπσο νη κηθξφθνθθνη θαη ε ζπεηξνραίηε ηνπ ζηφκαηνο. Καηά ηε δηάξθεηα ηεο δσήο ηνπ ν Λέηβελρνπθ θαηαζθεχαζε πεξηζζφηεξνπο απφ 500 νπηηθνχο θαθνχο θαη πεξίπνπ 400 δηαθνξεηηθνχο ηχπνπο κηθξνζθνπίσλ (ζήκεξα δηαζψδνληαη κφλν 9), ηθαλνχο λα κεγεζχλνπλ ην παξαηεξνχκελν αληηθείκελν 275 θνξέο. Έλαο άιινο γηαηξφο πξνζέθεξε ζηελ αλζξσπφηεηα θαη έκεηλε ζηελ ηζηνξία σο έλαο αθφκε επεξγέηεο ηεο είλαη ν Άγγινο Έληνπαξλη Σδέλλεξ (Edward Jenner, 1749-1823). Μέρξη ηελ επνρή ηνπ ε επινγηά ήηαλ κηα κεηαδνηηθή λφζνο πνπ νδεγνχζε ζην ζάλαην πεξί ην 15% φζσλ πξνζβάιινληαλ απφ απηήλ θαη άιινη ηφζνη πεξίπνπ πθίζηαλην παξακφξθσζε κε ζεκάδηα ζην πξφζσπν (‘βινγηνθνκκέλνη’). Βπί αηψλεο νη γηαηξνί πξνζπαζνχζαλ λα βξνπλ ηξφπν λα αληηκεησπίζνπλ απηή ηε λφζν. Ήμεξαλ φηη φζνη αζζελνχζαλ απφ απηή ηε λφζν θαη επηβίσλαλ, δελ πξνζβάιινληαλ μαλά, δειαδή απνθηνχζαλ αλνζία. Ο Σδέλλεξ ήηαλ γηαηξφο ηεο επαξρίαο θαη παξαηήξεζε φηη φζνη αγξφηεο πξνζβάιινληαλ απφ ηελ αζζέλεηα ησλ βννεηδψλ, ηε δακαιίηηδα, απνθηνχζαλ αλνζία θαηά ηεο επινγηάο. Σν 1796, ε Βπξψπε ππέθεξε απφ κηα αθφκα επηδεκία επινγηάο, πνπ ζθφησζε 60 εθαηνκκχξηα αλζξψπνπο. Σε ρξνληά εθείλε πεηξακαηίζηεθε εκβνιηάδνληαο έλα αλήιηθν αγφξη κε πγξφ απφ πξνζβεβιεκέλε κε δακαιίηηδα αγξφηηζζα θαη ζηε ζπλέρεηα, ρνξήγεζε ζην αγφξη ηνλ ηφ ηεο επινγηάο. Σν παηδί δελ πξνζβιήζεθε θαη απηφ ηνπ έδσζε ηε βεβαηφηεηα φηη ε πξαθηηθή απηή κπνξεί λα έρεη επεξγεηηθά απνηειέζκαηα. Σν 1798, ν Σδέλλεξ θαηέγξαςε ηα απνηειέζκαηα ησλ πεηξακαηηζκψλ ηνπ ζην έξγν ηνπ Έξεπλα πεξί ησλ αηηηψλ θαη ησλ απνηειεζκάησλ ηνπ εκβνιίνπ ηεο επινγηάο, ην νπνίν έθαλε αίζζεζε ζηνλ ηαηξηθφ θφζκν ηεο Βπξψπεο. Σν 1806, πξψηε ε Βιβεηία επέβαιε ηνλ εκβνιηαζκφ θαη αθνινχζεζαλ ε ΐαπαξία θαη ε Έζζε ζηε Γεξκαλία. ε ιίγν θαηξφ ε θαηάξα ηεο επινγηάο ήηαλ παξειζφλ. Μηα πνιχπιεπξε πξνζσπηθφηεηα κε δξαζηεξηφηεηα ζε πνιινχο ηνκείο ηεο επηζηήκεο θαη έλα απφ ηα ζεκαληηθφηεξα πλεχκαηα ηνπ επξσπατθνχ πνιηηηζκνχ, ήηαλ ν Γεξκαλφο θηιφζνθνο, αιιά θαη ζενιφγνο, καζεκαηηθφο, θπζηθφο, ηζηνξηθφο θαη λνκηθφο Γκόηθπινη Λάιμπνιηρ (Gottfried Leibniz, 1646-1716). Έρεη απνθιεζεί ν „πνιπκαζέζηεξνο άλδξαο κεηά ηνλ Ώξηζηνηέιε‟. Ήηαλ ζε κεγάιν βαζκφ απηνδίδαθηνο θαη απέθηεζε ζεκαληηθή κφξθσζε, κειεηψληαο απφ πνιχ κηθξφο ηα βηβιία ηεο βηβιηνζήθεο ηνπ παηέξα ηνπ πνπ ήηαλ θη απηφο λνκηθφο θαη θηιφζνθνο. πνχδαζε λνκηθή θαη θηινζνθία ζην παλεπηζηήκην ηεο γελέηεηξάο ηνπ Λεηςίαο θαη ζε ειηθία 17 εηψλ παξνπζίαζε ηε δηαηξηβή ηνπ Πεξί ηεο αξρήο ηνπ αηφκνπ κε ηελ νπνία αλαγνξεχηεθε ζε δηδάθηνξα ηεο Ννκηθήο. Σαμίδεςε ζην Παξίζη, φπνπ γλψξηζε ηα έξγα ησλ Γάιισλ θηινζφθσλ θαη καζεκαηηθψλ (Καξηέζηνπ, Παζθάι), ζην Λνλδίλν, φπνπ παξνπζίαζε ηελ ππνινγηζηηθή κεραλή ηνπ θαη ζηελ Οιιαλδία πνπ έθαλε ηε γλσξηκία ηνπ θηιφζνθνπ πηλφδα. Δ ππνινγηζηηθή κεραλή ηνπ Λάηκπληηο βξίζθεηαη ζήκεξα ζην 520
παλεπηζηήκην ηνπ Ώλνβέξνπ. Μηα παξφκνηα ππνινγηζηηθή κεραλή είρε θαηαζθεπάζεη ν Παζθάι γηα πξνζζέζεηο θαη αθαηξέζεηο κφλν, ελψ ηνπ Λάηκπληηο εθηεινχζε θαη πνιιαπιαζηαζκνχο δηαηξέζεηο θαη εμαγσγέο ξηδψλ. Βπίζεο δηαηχπσζε ην ‘δπαδηθφ ζχζηεκα’ κε ηα ςεθία 0 θαη 1, πνπ απνηειεί ηε βάζε ηεο ινγηθήο ησλ ζεκεξηλψλ ζπζηεκάησλ, ησλ ειεθηξνληθψλ ππνινγηζηψλ. ηα καζεκαηηθά επίζεο, έρεη ζπλδέζεη ην φλνκά ηνπ κε ηελ επηλφεζε θαη ηελ αλάπηπμε ηεο ζεσξίαο ηνπ απεηξνζηηθνχ ινγηζκνχ , πξάγκα πνπ ηνλ έθεξε ζε ζχγθξνπζε κε ην Νεχησλα, ν νπνίνο είρε δηαηππψζεη ηελ ίδηα ζεσξία, ζρεδφλ ηαπηφρξνλα κε ηνλ Λάηκπληηο. Ώζρνιήζεθε ζπζηεκαηηθά κε ηελ ηζηνξία θαη ηε γεσινγία θαη κε πνιιά ζέκαηα ησλ ζεηηθψλ επηζηεκψλ, φπσο κε ηα πδξαπιηθά πηεζηήξηα, ηνπο σξνινγηαθνχο κεραληζκνχο θαη άιια. Ήηαλ κέινο ηεο Ώθαδεκίαο Βπηζηεκψλ ηνπ Παξηζηνχ θαη ζπλέβαιε ζηελ ίδξπζε ηεο Ώθαδεκίαο ηνπ ΐεξνιίλνπ (ηεο νπνίαο ππήξμε θαη πξφεδξνο) θαη ησλ Ώθαδεκηψλ ηεο Αξέζδεο, ηεο Πεηξνχπνιεο θαη ηεο ΐηέλλεο. Δ θηινζνθηθή ζθέςε ηνπ Λάηκπληηο είλαη ζθνξπηζκέλε ζε δηάθνξεο δεκνζηεχζεηο, ρεηξφγξαθα (ηα πεξηζζφηεξα δεκνζηεχηεθαλ κεηά ην ζάλαηφ ηνπ), άξζξα θαη επηζηνιέο. Δ πξαγκαηεία ηνπ κε ηνλ ηίηιν Θενδηθία, είλαη ηφζν θηινζνθηθφ, φζν θαη ζενινγηθφ έξγν. Σν ζεσξνχκελν σο ζεκαληηθή πξνζθνξά ζηε Μεηαθπζηθή έξγν ηνπ Μνλαδνινγία, δεκνζηεχζεθε κεηά ην ζάλαηφ ηνπ θαη απνηειείηαη απφ 90 αθνξηζκνχο. Ο Άληεξο Κέιζηνο (1701-44) ήηαλ αζηξνλφκνο απφ ηε νπεδία. Ήηαλ θαζεγεηήο ζην Παλεπηζηήκην ηεο Οπςάια θαη ν ηδξπηήο ηνπ αζηεξνζθνπείνπ ηεο ίδηαο πφιεο. Έθαλε ζεκαληηθέο παξαηεξήζεηο γηα ην ΐφξεην έιαο κε ηηο νπνίεο απέδεημε φηη ππάξρεη ζρέζε απηνχ ηνπ θαηλνκέλνπ κε ηηο δηαηαξαρέο ηνπ καγλεηηθνχ πεδίνπ ηεο Γεο. Σν φλνκά ηνπ είλαη ζπλδεδεκέλν κε ηελ εθεχξεζε ηνπ εθαηνληάβαζκνπ ζεξκνκέηξνπ πνπ θέξεη ην φλνκά ηνπ. Καηαζθεχαζε ην ζεξκφκεηξν ζην νπνίν ην 0 ήηαλ ην ζεκείν βξαζκνχ ηνπ λεξνχ θαη ην 100 ην ζεκείν ηήμεσο. Ώξγφηεξα απηή ε θιίκαθα αληηζηξάθεθε απφ ηνλ ζπκπαηξηψηε ηνπ Κάξνιν Ληλλαίν θαη είλαη απηή πνπ ρξεζηκνπνηεί ζήκεξα φινο ν θφζκνο, εθηφο απφ ηηο ΔΠΏ πνπ ρξεζηκνπνηνχλ ηελ θιίκαθα Φαξελάηη (32 βαζκνί ην ζεκείν ηήμεο θαη 212 ην ζεκείν βξαζκνχ ηνπ χδαηνο). Έλαο άιινο νπεδφο, ν γηαηξφο θαη βνηαλνιφγνο Κάξνινο Ληλλαίνο (1707-86), αζρνιήζεθε θπξίσο κε ηε βνηαληθή θαη έγξαςε ην ζεκαληηθφ έξγν χζηεκα ηεο Φχζεο, ζην νπνίν κειεηά ηα ηξία ‘βαζίιεηα’ ηεο θχζεο, ηα δψα, ηα θπηά θαη ηα πεηξψκαηα. ην βηβιίν απηφ, πνπ ηνπ ράξηζε παγθφζκηα αλαγλψξηζε, πεξηιακβάλεη έλα λέν ζχζηεκα γηα ηελ νλνκαηνινγία ησλ θπηψλ. Πεξηγξάθεη πεξηζζφηεξα απφ 4.200 είδε δψσλ, κεηαμχ απηψλ θαη ηνπ αλζξψπνπ. Βίλαη απηφο πνπ εηζήγαγε ηνλ
521
φξν έκθξσλ άλζξσπνο (homo sapiens) θαη ηνλ δηαρψξηζε απφ ηνλ άλζξσπν ησλ ζπειαίσλ (homo troglodytes). Σαμηλφκεζε επηζηεκνληθά ηα θπηά θαη ηα δψα θαη ηα ρψξηζε ζε ΐαζίιεηα κεηά ζε θιάζεηο, ζε ηάμεηο, ζε νηθνγέλεηεο, ζε γέλε θαη ζε είδε. Δ ηαμηλφκεζε απηή βαζίζηεθε ζηελ χπαξμε θνηλψλ θπζηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ. Βπίζεο αληέζηξεςε ηελ θιίκαθα ηνπ Κειζίνπ ζηε κνξθή πνπ ηελ μέξνπκε ζήκεξα, δειαδή ην 0 είλαη ην ζεκείν ηήμεο θαη ην 100 ην ζεκείν βξαζκνχ ηνπ λεξνχ. Ο Ληλλαίνο είλαη απφ ηνπο ηδξπηέο ηεο νπεδηθήο Ώθαδεκίαο Βπηζηεκψλ θαη ν πξψηνο ηεο πξφεδξνο. Ήηαλ πνιπγξαθφηαηνο θαη έγξαςε κεηαμχ ησλ άιισλ ηα Γέλε θπηψλ, Σάμεηο θπηψλ, Δ θηινζνθία ηεο βνηαληθήο θαη ηαμηδησηηθά έξγα. ηελ Οπςάια ππάξρεη αθφκα ν απζεληηθφο θήπνο ηνπ Ληλλαίνπ. Μηα απφ ηηο ζεκαληηθφηεξεο επηζηεκνληθέο πξνζσπηθφηεηεο αιιά θαη φισλ ησλ επνρψλ, είλαη ν Άγγινο θπζηθφο, αζηξνλφκνο θαη καζεκαηηθφο ΗζαΪθ Νεχησλ.
Ο Ηζαάθ Νεύηωλ (Isaac Newton, 1642-1727) Ο παηέξαο ηεο θιαζζηθήο Φπζηθήο Εζαάθ Νεχησλ ή Νηνχηνλ (Isaac Newton) ζεσξείηαη ν θνξπθαίνο επηζηήκνλαο ηεο Ώγγιίαο θαη κηα απφ ηηο ζεκαληηθφηεξεο επηζηεκνληθέο θπζηνγλσκίεο ηνπ θφζκνπ. Ο Εζαάθ γελλήζεθε ρσξίο παηέξα. Δ κεηέξα ηνπ μαλαπαληξεχηεθε θαη άθεζε ηνλ κηθξφ γηα νθηψ ρξφληα κε ηε γηαγηά ηνπ. ηαλ πέζαλε ν παηξηφο ηνπ, ε κεηέξα ηνπ γχξηζε πίζσ κε ηξία εηεξνζαιή αδέιθηα ηνπ. Ο Νεχησλ ήηαλ ζξεζθφιεπηνο θαη θξαηνχζε έλα είδνο εκεξνινγίνπ, ην „ακαξηνιφγην‟, φπνπ ζεκείσλε ηηο ακαξηίεο πνπ πίζηεπε φηη δηέπξαηηε. Βθεί αλαθέξεηαη κε δήιηα θαη κλεζηθαθία ζην γεγνλφο θαη πηζηεχεηαη φηη ν ζηξπθλφο θαη αληηθνηλσληθφο ραξαθηήξαο ηνπ επεξεάζηεθε απφ ηελ ζπκπεξηθνξά ηεο κεηέξαο ηνπ. ηα 18 ηνπ εηζήρζε ζην παλεπηζηήκην ηνπ Κέκπξηηδ, φπνπ ζπνχδαζε ιαηηληθά, ειιεληθά, Φπζηθή θαη Μαζεκαηηθά. Μειέηεζε ηε θηινζνθία ηνπ Ώξηζηνηέιε, ηνλ Κέπιεξ, ην Γαιηιαίν, ηε Γεσκεηξία ηνπ Καξηέζηνπ θαη ηα ηνηρεία ηνπ Βπθιείδε. Οη απφςεηο ηνπ Καξηέζηνπ θαη ηνπ Μπέηθνλ, φηη ε απζεληία ηνπ Ώξηζηνηέιε έπξεπε λα αληηθαηαζηαζεί απφ ηα πεηξάκαηα θαη ηηο παξαηεξήζεηο, ηνλ έβξηζθαλ ζχκθσλν. ην δνθίκηφ ηνπ Οξηζκέλα θηινζνθηθά εξσηήκαηα, αλαθέξεη: Φίινο ν Πιάησλ, θίινο ν Αξηζηνηέιεο, αιιά θηιηάηε ε αιήζεηα. Δ πξψηε ζεκαληηθή δνπιεηά ηνπ ήηαλ ε κειέηε ησλ ηδηνηήησλ ηνπ θσηφο. ην ζχγγξακκά ηνπ Πεξί ρξσκάησλ απνθάιπςε φηη ην ιεπθφ θσο είλαη κηα δέζκε φισλ ησλ ρξσκάησλ ηνπ νπξάληνπ ηφμνπ. Υξεζηκνπνηψληαο ηνπο λφκνπο ηεο δηάζιαζεο θαη αληαλάθιαζεο ηνπ θσηφο θαηαζθεχαζε ην 1668, ην πξψην θαηνπηξηθφ ηειεζθφπην, πνπ ρξεζηκνπνηείηαη θαη ζήκεξα ζηα αζηεξνζθνπεία. ια ηα ζπκπεξάζκαηα ησλ εξεπλψλ ηνπ γηα ην θσο θαη ηελ νπηηθή δεκνζηεχζεθαλ ζηελ πεξίθεκε εξγαζία ηνπ Οπηηθή, ην 1704. Βίλαη γλσζηφο ν ζξχινο, φηη ν Νεχησλ ζπλέιαβε ηελ ηδέα ηνπ Νόκνπ ηεο βαξύηεηαο θαη ζηε ζπλέρεηα ηνπ Νόκνπ ηεο παγθόζκηαο έιμεο, φηαλ είδε έλα κήιν λα πέθηεη θάησ απφ ηε κειηά. πλέδεζε ηελ πηψζε ηνπ κήινπ κε ηελ θίλεζε ηεο ειήλεο γχξσ απφ ηε Γε θαη ζπκπέξαλε φηη ε δχλακε πνπ αζθεί ε Γε ζην κήιν θαη ζηε ειήλε είλαη ε ίδηα. Καηέιεμε επίζεο ζην ζπκπέξαζκα, 522
φηη νη πιαλήηεο θαη νη θνκήηεο έιθνληαη απφ ηνλ Ήιην θαη νη δνξπθφξνη απφ ηνπο πιαλήηεο. ην ζχγγξακκα απηφ ν Νεχησλ δηαηχπσζε επίζεο ηνπο ηξεηο λεπηψλεηνπο Νφκνπο ηεο θίλεζεο. Οη λφκνη ηνπ Νεχησλα γηα ηελ θίλεζε ζπκπιεξψζεθαλ ηνλ 20φ αηψλα κε ηε Θεσξία ηεο ρεηηθφηεηαο ηνπ Ώτλζηάηλ (γηα ηηο κεγάιεο ηαρχηεηεο) Βθιέρζεθε κέινο (θαη αξγφηεξα πξφεδξνο) ηεο αγγιηθήο ΐαζηιηθήο Βηαηξίαο θαη ηεο Γαιιηθήο Ώθαδεκίαο. Σν ιακπξφηεξν επηζηεκνληθφ ηνπ έξγν Μαζεκαηηθέο αξρέο ηεο θπζηθήο θηινζνθίαο, γλσζηφηεξν θαη σο Αξρέο (Principia) απνηέιεζε ην ζεκέιην ηεο ζχγρξνλεο επηζηήκεο θαη εηδηθφηεξα ηεο θπζηθήο θαη δεκηνπξγεί έλα ζχλνιν λφκσλ πνπ εμεγνχλ ηηο θηλήζεηο ηεο Γεο, ηεο ειήλεο, ησλ πιαλεηψλ, ηηο παιίξξνηεο θ.α. Δ ζπκβνιή ηνπ ζηα καζεκαηηθά είλαη θαη ε κνξθνπνίεζε ηνπ απεηξνζηηθνχ ινγηζκνχ (δηαθνξηθνχ θαη νινθιεξσηηθνχ). Γηα ην ζέκα απηφ ν νμχζπκνο θαη εξηζηηθφο Νεχησλ, ήξζε ζε ζχγθξνπζε κε ηνλ Λάηκπληηο, πνπ είρε θη απηφο θαηαιήμεη ζηελ ίδηα αλαθάιπςε. Σα έξγα ηνπ γηα ηα καζεκαηηθά είλαη αξθεηά φπσο Αλάιπζε ζε εμηζψζεηο κε απεηξάξηζκνπο φξνπο, Μέζνδνο ησλ ξνψλ θαη ησλ απεηξνζεηξψλ, Οηθνπκεληθή αξηζκεηηθή, Πξαγκαηεία πεξί ηνπ ηεηξαγσληζκνχ ησλ θακπχισλ θαη άιια. πσο είπακε παξαπάλσ ν Νεχησλ ήηαλ ζξεζθφιεπηνο. Ώζρνιήζεθε εθηφο ησλ άιισλ θαη κε ηελ αιρεκεία ηελ αζηξνινγία θαη ηε ζενινγία θαη έγξαςε εξγαζίεο φπσο Ζ ηζηνξία ηεο Δθθιεζίαο, Ζ ηζηνξία ηεο Γεκηνπξγίαο, Παξαηεξήζεηο ζηηο πξνθεηείεο ηνπ Γαληήι θαη ζηελ Απνθάιπςε ηνπ Ησάλλε. Πίζηεπε θαηά ιέμε ηα ηεξά θείκελα θαη πξνζπαζνχζε λα ππνινγίζεη (ππάξρνπλ 4500 ζειίδεο ζεκεηψζεψλ ηνπ πάλσ ζ‟ απηφ ην ζέκα) πφηε ζα γίλεη ε Αεπηέξα Παξνπζία! Σειηθά θαηέιεμε ζην ζπκπέξαζκα φηη απηφ ζα ζπκβεί ην 2060, φηαλ ζα αξρίζεη ε βαζηιεία ησλ αγίσλ. Μάιηζηα έρεη θξαηήζεη θαη κηα ζέζε γηα ηνλ εαπηφ ηνπ, αλάκεζά ηνπο. Δ απήρεζε ηνπ έξγνπ ηνπ κεγάινπ απηνχ επηζηήκνλα ήηαλ επξχηαηε ζηελ παηξίδα ηνπ θαη ζην ππφινηπν θφζκν. πνπδαίνη κεηαγελέζηεξνη καζεκαηηθνί θαη αζηξνλφκνη, φπσο ν Λένλαξλη πιεξ ζηελ πδξνδπλακηθή, ν Ενδέθ Λαλγθξάλδ ζηελ αλαιπηηθή κεραληθή θαη ν Πηέξ-ηκφλ Λαπιάο ζηελ νπξάληα κεραληθή, εθάξκνζαλ ηηο ζεσξίεο ηνπ Νεχησλα κε ζεκαληηθά απνηειέζκαηα.
Ο Βιβεηφο καζεκαηηθφο θαη θπζηθφο Λένλαξλη πιεξ (Leonard Euler, 171165), ππήξμε έλαο απφ ηνπο παξαγσγηθφηεξνπο επηζηήκνλεο, κε έξγν ζηνπο ηνκείο ηεο Φπζηθήο θαη ηεο Μεραληθήο. πλέγξαςε πάλσ απφ 70 βηβιία θαη 900 άξζξα πάλσ ζε ζεσξεηηθά θαη πξαθηηθά ζέκαηα ηεο επηζηήκεο. πνχδαδε ζενινγία θαη καζεκαηηθά ζην παλεπηζηήκην ηεο ΐαζηιείαο, φηαλ πιεξνθνξήζεθε φηη ζηελ Πεηξνχπνιε ηεο Ρσζίαο, ππήξρε θελή έδξα ησλ Μαζεκαηηθψλ.. Άξρηζε ζπνπδέο ζηα καζεκαηηθά θαη ην 1727 έθζαζε ζηελ Ρσζία ηελ εκέξα ηνπ ζαλάηνπ ηεο ηζαξίλαο Ώηθαηεξίλεο Ώ’. Έγηλε κέινο ηεο Ώθαδεκίαο Βπηζηεκψλ ηεο Πεηξνχπνιεο. Παξφιν πνπ ζε ειηθία 28 εηψλ έραζε ηελ φξαζε απφ ην έλα ηνπ κάηη, ν πιεξ εξγαδφηαλ αθαηαπφλεηα, δεκνζηεχνληαο επηζηεκνληθά άξζξα γηα ηελ λαππεγηθή, ηε λαπζηπινΎα, ηε κνπζηθή, ηε γεσκεηξία, ηα καζεκαηηθά, ηε κεραληθή, ηηο θηλήζεηο ησλ πιαλεηψλ, αθφκα θαη κε ηε ραξηνγξάθεζε Σν 1741 απνδέρζεθε πξφζθιεζε ηνπ βαζηιηά ηεο Πξσζίαο Φξεηδεξίθνπ, λα αλαιάβεη ηε επηζηεκνληθή δηεχζπλζε ηεο Ώθαδεκίαο ηνπ ΐεξνιίλνπ. Παξέκεηλε ζηε ζέζε απηή σο ην 1766 φηαλ ε λέα ηζαξίλα ηεο Ρσζίαο Ώηθαηεξίλε ΐ’ (ε Μεγάιε) ηνλ 523
θάιεζε θαη πάιη ζηελ εγεζία ηεο Ώθαδεκίαο Βπηζηεκψλ ηεο Πεηξνχπνιεο, ζέζε πνπ παξέκεηλε σο ην ζάλαηφ ηνπ. Ώλ θαη έραζε θαη ην άιιν ηνπ κάηη ην 1766, ζπλέρηζε λα εξγάδεηαη, ππαγνξεχνληαο ηηο εξγαζίεο ηνπ θαη θάλνληαο καζεκαηηθνχο ππνινγηζκνχο κε ην κπαιφ ηνπ. Οη αλαθαιχςεηο θαη ηα ζεσξήκαηα πνπ θέξνπλ ην φλνκά ηνπ είλαη δεθάδεο, φπσο νη γσλίεο πιεξ (θίλεζε άθακπησλ ζσκάησλ), ε ζηαζεξά πιεξ θαη νη κεηαβνιέο πιεξ (απεηξνζεηξέο), εμηζψζεηο πιεξ (πδξνδπλακηθή), νη πνιπγσληθέο θακπχιεο πιεξ (δηαθνξηθέο εμηζψζεηο) θαη πνιιά άιια. O πιεξ εηζήγαγε ηα θπξηφηεξα αιγεβξηθά ζχκβνια πνπ ρξεζηκνπνηνχκε θαη ζήκεξα. Αεκηνχξγεζε ηελ επηζηήκε ηεο Τδξνδπλακηθήο θαη ζπλέβαιε απνθαζηζηηθά ζηε δηακφξθσζε ησλ ζεσξηψλ ησλ αξηζκψλ, ησλ άπεηξσλ ζεηξψλ θαη ησλ δηαθνξηθψλ εμηζψζεσλ. Ο Γάιινο θπζηθφο, καζεκαηηθφο θαη αζηξνλφκνο Πηέξ-ηκφλ Λαπιάο (PierreSimon Laplace, 1749-1827), ππήξμε απφ ηνπο κεγαιχηεξνπο επηζηήκνλεο ηεο επνρήο ηνπ. Ξεθηλψληαο απφ ηνπο λφκνπο ηνπ Νεχησλα γηα ηελ έιμε ησλ νπξαλίσλ ζσκάησλ, ζπλφςηζε θαη επεμέηεηλε ην έξγν ησλ κεγάισλ αζηξνλφκσλ πνπ έδεζαλ πξηλ απφ απηφλ. ηνλ ηνκέα ηεο Οπξάληαο Μεραληθήο, εμέηαζε ηηο αιιεινεπηδξάζεηο ηνπ Ήιηνπ ησλ πιαλεηψλ θαη ησλ δνξπθφξσλ. ηε Φπζηθή, ε Βμίζσζε ηνπ Λαπιάο ζηηο δηαθνξηθέο εμηζψζεηο, θάλεθε πνιχ ρξήζηκε. ην πεληάηνκν έξγν ηνπ Πξαγκαηεία γηα ηελ Οπξάληα Μεραληθή, εθηφο απφ ηα δηθά ζπκπεξάζκαηα, έρεη ζπκπεξηιάβεη θαη ηηο απφςεηο ησλ Νεχησλα, Υάιιευ, πιεξ, Λαγθξάλδ (1736-1813) θαη άιισλ. ην εθιατθεπκέλν Έθζεζε γηα ην παγθφζκην ζχζηεκα, ν Λαπιάο επηβεβαίσζε ηελ ζεσξία φηη ην πιαλεηηθφ καο ζχζηεκα πξνήιζε απφ ζπκπχθλσζε ελφο ηεξάζηηνπ λεθειψκαηνο. Ώπηή ηελ άπνςε είρε ππνζηεξίμεη θαη ν Καλη θαη γη’ απηφ ε ζεσξία απηή απνθαιείηαη Θεσξία ΚαληΛαπιάο. Δ πξνζθνξά ηνπ Λαπιάο ζηε ζεσξία ησλ πηζαλνηήησλ, αλαιχεηαη ζην βηβιίν ηνπ Ώλαιπηηθή ζεσξία ησλ πηζαλνηήησλ. Μειέηεζε επίζεο ηα ηπρεξά παηρλίδηα θαη ηηο γεσκεηξηθέο πηζαλφηεηεο. Ο Νεχησλ, ν Ώτλζηάηλ. ν Μάμγνπει θαη ν Λαβνπαδηέ (Antoine-Laurent de Lavoisier) ζεσξνχληαη νη ζεκειησηέο ησλ ζχγρξνλσλ ζεηηθψλ επηζηεκψλ
Ο Αληνπάλ-Λωξάλ Λαβνπαδηέ (1743-94) Ο Γάιινο Ώληνπάλ-Λσξάλ Λαβνπαδηέ ζεσξείηαη ν παηέξαο ηεο ζχγρξνλεο ρεκείαο. Ώπφ πξνηξνπή ηνπ παηέξα ηνπ μεθίλεζε λνκηθέο ζπνπδέο, αιιά ζχληνκα δηαπίζησζε φηη ηνλ ελδηέθεξαλ νη θπζηθέο επηζηήκεο. Παξαθνινχζεζε παλεπηζηεκηαθέο δηαιέμεηο καζεκαηηθψλ, ρεκείαο, νξπθηνινγίαο θαη βνηαληθήο. Σειηθά ηνλ θαηέθηεζε ε ρεκεία θαη ήδε ην 1766 ζε ειηθία κφιηο 23 εηψλ, πήξε ρξπζφ κεηάιιην ηεο Γαιιηθήο Ώθαδεκίαο Βπηζηεκψλ γηα κηα πξαγκαηεία ηνπ θαη δπν ρξφληα αξγφηεξα έγηλε θαη κέινο ηεο Ώθαδεκίαο. Σν εξεπλεηηθφ πλεχκα ηνπ Λαβνπαδηέ, ηνλ νδήγεζε ζηελ πίζηε φηη ηα επηζηεκνληθά ζπκπεξάζκαηα βγαίλνπλ απφ ηελ παξαηήξεζε, αιιά είλαη απαξαίηεηε θαη αθξηβήο κέηξεζε γηα ηελ απφδεημή ηνπο. Βηζήγαγε ηε Υεκηθή επαλάζηαζε φηαλ αλέηξεςε ηελ επηθξαηνχζα σο ηφηε αληίιεςε ηνπ Αξηζηνηέιε φηη ηα ζεκειηψδε ζηνηρεία είλαη ε γε, ην λεξφ, ν αέξαο θαη ε θσηηά. Αηαπίζησζε φηη απηά είλαη ρεκηθέο ελψζεηο γλσζηψλ ζηνηρείσλ πνπ δηαρσξίδνληαη ή ελψλνληαη αλάινγα κε ηηο ζεξκνθξαζίεο. 524
Με ηηο εξγαζίεο ηνπ ζρεηηθά κε ηελ θαχζε δηαθφξσλ νπζηψλ ζε θιεηζηά δνρεία, απέδεημε φηη ην ζπλνιηθφ βάξνο ησλ θαηφκελσλ πιηθψλ καδί κε ηα αέξηα πνπ παξάγνληαη παξακέλεη αλαιινίσην. Ώπηφ ην θαηλφκελα ζηεξίρζεθε ζην Νόκν ηεο αθζαξζίαο ηεο ύιεο. Με ηε βνήζεηα ηνπ Λαπιάο δηαπίζησζε φηη ε δσηθή ζεξκφηεηα, νθείιεηαη ζηε βξαδεία θαχζε νπζηψλ ζηνλ νξγαληζκφ. Ο Λαβνπαδηέ νλφκαζε ην αέξην πνπ ζπληεινχζε ζηελ θαχζε Ομπγόλν, ήηαλ δε ν πξψηνο πνπ θαηαλφεζε ηε ζεκαζία ηνπ αεξίνπ απηνχ ζηα θαηλφκελα ηεο δχκσζεο θαη ηεο αλαπλνήο. Βπίζεο αλαθάιπςε ην ζεκαληηθφηεξν ζπζηαηηθφ ηνπο αηκνζθαηξηθνχ αέξα, ην Άδσην θαη θαζφξηζε φξνπο πνπ ρξεζηκνπνηεί αθφκα θαη ζήκεξα ε ρεκεία, φπσο νμέα, νμείδηα θαη άιαηα. Σν 1789, ππέβαιε ζηελ Ώθαδεκία ηε ηνηρεηψδε Πξαγκαηεία ηεο Υεκείαο ζηελ νπνία δηαηχπσλε ηνλ λφκν ηεο αθζαξζίαο ηεο χιεο θαη έδηλε έλα πίλαθα 55 γλσζηψλ ρεκηθψλ ζηνηρείσλ. Ο ζχγρξνλνο θαηάινγνο ησλ ρεκηθψλ ζηνηρείσλ, είλαη νπζηαζηηθά κηα δηεπξπκέλε εθδνρή ηνπ θαηαιφγνπ ηνπ Λαβνπαδηέ. κσο ν εθ ησλ αξρεγψλ ησλ Εαθσβίλσλ Μαξά (ιέγεηαη φηη ερζξεπφηαλ ηνλ Λαβνπαδηέ, γηαηί απέξξηςε αίηεζή ηνπ λα γίλεη κέινο ηεο Ώθαδεκίαο) ηνλ θαηήγγεηιε γηα απάηε (ν Λαβνπαδηέ θαη ν πεζεξφο ηνπ ήηαλ κέιε θνξνεηζπξαθηηθήο εηαηξίαο). Ο ηίηινο επγελείαο πνπ έθεξε ν κεγάινο ρεκηθφο, δελ ηνπ έδηλε πνιιέο ειπίδεο, ηηο εκέξεο εθείλεο ηεο Σξνκνθξαηίαο. Καηαδηθάζηεθε ζε ζάλαην. ηαλ δήηεζε λα εθηειεζηεί ιίγν αξγφηεξα, γηα λα κπνξέζεη λα νινθιεξψζεη έλα απφ ηα πεηξάκαηά ηνπ, ν πξφεδξνο ηνπ δηθαζηεξίνπ, απέξξηςε ην αίηεκά ηνπ ιέγνληαο: „Δ Αεκνθξαηία δελ έρεη αλάγθε απφ κεγαινθπΎεο‟!. Ο Λαβνπαδηέ εθηειέζηεθε ζηε ιαηκεηφκν ζηηο 8 ΜαΎνπ 1794. Ο καζεκαηηθφο θαη αζηξνλφκνο Ενδέθ Λαγθξάλδ, φηαλ έκαζε ηελ εθηέιεζε, είπε: «Υξεηάζηεθε κφλν κηα ζηηγκή γηα λα θνπεί απηφ ην θεθάιη, αιιά ίζσο πεξάζνπλ εθαηφ γηα λα γελλεζεί άιιν αληάμηφ ηνπ‟. Ο Ρψζνο ιφγηνο θαη επηζηήκνλαο Μηραήι Λνκνλφζνθ (1711-1765), πξνζέθεξε πνιιά ζηελ ξσζηθή θηινινγία θαη επηζηήκε. Έγξαςε πνίεζε θαη ζέαηξν, ηε Ρσζηθή Γξακκαηηθή θαη ηελ Εζηνξία ηεο αξραίαο Ρσζίαο. Ήηαλ πνιπκαζέζηαηνο θαη αζρνιήζεθε θαη κε ηε θπζηθή, ηε ρεκεία, ηε γεσγξαθία θαη ηελ αζηξνλνκία. Βίλαη ν πξψηνο πνπ παξαηήξεζε αηκφζθαηξα ζηελ Ώθξνδίηε. πλέβαιε ζηελ ίδξπζε ηνπ πξψηνπ εξγνζηαζίνπ ρξσκαηηζηνχ γπαιηνχ πνπ βνήζεζε ζηε δεκηνπξγία παξάδνζεο θαηαζθεπήο κσζατθψλ ζηε Ρσζία. Ο ίδηνο θαηαζθεχαζε θαη έλα γλσζηφ κσζατθφ κε ην Πέηξν Ώ’. Ίδξπζε ην πξψην ρεκηθφ εξγαζηήξην ηεο Ρσζίαο, ζε κηα επνρή πνπ ε Ρσζία δελ είρε επηζηεκνληθή παξάδνζε θαη είρε κείλεη αξθεηά πίζσ απφ ηελ ππφινηπε Βπξψπε. Ίζσο απηφο είλαη θαη ν ιφγνο πνπ ην έξγν ηνπ δελ έγηλε επξχηεξα γλσζηφ. Ο κφλνο πνπ αλαγλψξηζε ηελ αμία ηεο επηζηεκνληθήο ηνπ πξνζθνξάο ήηαλ ν Γεξκαλφο Λένλαξλη πιεξ. Ο Λνκνλφζνθ θαη ν πιεξ 525
ζπλέβαιαλ ζηελ ίδξπζε ηνπ Παλεπηζηεκίνπ ηεο Μφζραο. Έλαο θξαηήξαο ηεο ειήλεο, νλνκάζηεθε πξνο ηηκή ηνπ Λνκνλφζνθ. Ο θψηνο κεραληθφο θαη εθεπξέηεο Σδέεμρ Βαη (James Watt, 1736-1819) ζπλέβαιε απνθαζηζηηθά ζηε Βηνκεραληθή Δπαλάζηαζε κε ηελ θαηαζθεπή κηαο βειηησκέλεο αηκνκεραλήο, ε νπνία κε ρακειφ θφζηνο παξείρε ζηαζεξή ηζρχ. Αελ είλαη ν εθεπξέηεο ηεο αηκνκεραλήο, κηαο θαη άιινη πξηλ απφ απηφλ είραλ θαηαζθεπάζεη θάηη παξφκνην. Σνλ 1ν κ.Υ. ν κεραληθφο Ήξσλ ν Αιεμαλδξεχο, είρε πεξηγξάςεη κηα ζπζθεπή πνπ ζα κπνξνχζε λα ζεσξεζεί πξφδξνκνο ηεο αηκνκεραλήο. Ώξγφηεξα ν Γάιινο θπζηθφο Νηελί Παπέλ (Denis Papin, 16471712), ζε ζπλεξγαζία κε ηνλ Λάηκπληηο, θαηαζθεχαζε κηα αηκνκεραλή άληιεζεο χδαηνο. Βπίζεο ην 1712, ν Άγγινο Σφκαο Νηνπθφκελ (Thomas Newcomen, 1664-1729) είρε θαηαζθεπάζεη κηα παξφκνηα κεραλή, πεξηνξηζκέλεο φκσο απνηειεζκαηηθφηεηαο. Ο ΐαη πξνρψξεζε ζε νπζηαζηηθέο βειηηψζεηο ηεο εθεχξεζεο ηνπ Νηνπθφκελ θαη ην 1790 παξνπζίαζε ηελ αηκνκεραλή δηπιήο δξάζεο πνπ πήξε ην φλνκά ηνπ σο Μεραλή ηνπ Βαη. πλεηαηξίζηεθε κε ηνλ κεραληθφ θαη βηνκήραλν Μπνχιηνλ θαη άξρηζαλ λα παξάγνπλ καδηθά κεραλέο γηα πνιιέο ρξήζεηο. Σελ επνρή ηεο Ώκεξηθαληθήο θαη ηεο Γαιιηθήο Βπαλάζηαζεο, κηα λέα επαλάζηαζε, εηξεληθή απηή ηε θνξά εμαπιψζεθε ξαγδαία, ε ΐηνκεραληθή Βπαλάζηαζε. Γηα ηελ επηηπρία ηεο επαλάζηαζεο απηήο ζπληέιεζαλ πνιινί επηζηήκνλεο θαη εθεπξέηεο, αιιά έλα ζεκαληηθφ κεξίδηφ ηεο νθείιεηαη ζηε ξαγδαία εμάπισζε ηεο εθαξκνγήο ηεο αηκνκεραλήο. Ώξγφηεξα θαηαζθεπάζηεθαλ κεραλέο γηα ηελ θίλεζε ησλ πινίσλ θαη γηα αηκνθίλεηα ηξέλα. Λέγεηαη φηη, φηαλ ν πξψηνο πνπ θαηαζθεχαζε ην αηκφπινην, ν Ώκεξηθαλφο Ρφκπεξη Φνχιηνλ (Robert Fulton, 1765-1815) παξνπζίαζε ζην Ναπνιένληα ην ζρέδηφ ηνπ γηα ηελ θαηαζθεπή πινίνπ κε αηκνθίλεζε, ν ζηξαηεγφο ην πεξηεξγάζηεθε θαη ξψηεζε δχζπηζηα: „Πνχ είλαη ηα παληά;‟.
Ο Εηαιφο θπζηθφο Αιεζάληξν Βφιηα (1745-1827) ήηαλ απηφο ηνπ νπνίνπ νη εξγαζίεο ζπλέβαιαλ νπζηαζηηθά ζηε ΐηνκεραληθή Βπαλάζηαζε. Σν 1774 έγηλε θαζεγεηήο ηεο Φπζηθήο, αιιά ην πάζνο ηνπ ήηαλ ε κειέηε ηνπ ειεθηξηζκνχ. Σνλ επφκελν ρξφλν επηλφεζε κηα ζπζθεπή πνπ νλφκαζε Διεθηξνθφξν, πνπ παξήγαγε ζηαηηθφ ειεθηξηζκφ. Δ αξρή ηεο ιεηηνπξγίαο ηεο ζπζθεπήο απηήο, απνηειεί θαη ζήκεξα ηελ βάζε θαηαζθεπήο ησλ ειεθηξηθψλ ζπζζσξεπηψλ ή κπαηαξηψλ. Μειέηεζε ηε ρεκεία ησλ αεξίσλ θαη αλαθάιπςε ην κεζάλην. Βπηλφεζε επίζεο ηελ Λπρλία πδξνγφλνπ. Ώξγφηεξα κε ηνλ Λαπιάο θαη ηνλ Λαβνπαδηέ πήξε κέξνο ζε πεηξάκαηα γηα ηελ εχξεζε ησλ αηηίσλ ηνπ αηκνζθαηξηθνχ ειεθηξηζκνχ. Σέινο ην 1800, αλαθάιπςε ηελ βνιηατθή ζηήιε (απφ ην φλνκά ηνπ), ηελ πεγή παξαγσγήο ζηαζεξνχ ειεθηξηθνχ ξεχκαηνο, πνπ είλαη νπζηαζηηθά ε πξψηε κπαηαξία. Σν φλνκα ηνπ ΐφιηα δφζεθε πξνο ηηκή ηνπ ζηε κνλάδα ηάζεο ηνπ ειεθηξηθνχ ξεχκαηνο ην βνιη. Βπίζεο έλαο θξαηήξαο ηεο ειήλεο θέξεη ην φλνκά ηνπ. Ο θηιφζνθνο θαη νηθνλνκνιφγνο Άληακ κηζ (1723-90) είλαη ν ηδξπηήο ηεο ζχγρξνλεο πνιηηηθήο νηθνλνκίαο θαη ν ζεσξεηηθφο ζεκειησηήο ηνπ νηθνλνκηθνχ θηιειεπζεξηζκνχ. Οη ζεσξίεο ηνπ επεξέαζαλ ηνπο κεγαιχηεξνπο νηθνλνκνιφγνπο 526
ηνπ 19νπ αηψλα φπσο ν Ρηθάξλην θαη ν Καξι Μαξμ θαη ηνπ 20νχ, φπσο ν Κέηλο θαη ν Φξήληκαλ.
Ο Άληακ κηζ (1723-90) Ο Άληακ κηζ γελλήζεθε ζηε θσηία. πνχδαζε θηινζνθία ζηε Γιαζθφβε θαη ιαηηληθά, ειιεληθά θαη αγγιηθή θηινινγία ζηελ Ομθφξδε. Σν 1751 δηνξίζηεθε θαζεγεηήο ηεο Φηινζνθίαο ηεο Δζηθήο ζηε Γιαζθφβε θαη εθεί γλσξίζηεθε κε επξχ θχθιν επηζηεκφλσλ θαη θηινζφθσλ, κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη ν Σδαίεκο Βαη. Σα πξψηα έξγα ηνπ πνπ δεκνζηεχζεθαλ ήηαλ ηα Θεσξία ησλ εζηθψλ αληηιήςεσλ θαη Μαζήκαηα ξεηνξηθήο. Πξαγκαηνπνίεζε ηαμίδηα ζηε Γαιιία θαη Βιβεηία φπνπ γλψξηζε ηνπο θηινζφθνπο ηνπ Αηαθσηηζκνχ Νη’ Αιακπέξ, Διβέηην θαη Βνιηαίξν θαη ηνλ νηθνλνκνιφγν Σπξγθφ. Σν 1766 έγηλε κέινο ηεο ΐαζηιηθήο Ώθαδεκίαο ηνπ Λνλδίλνπ. Σν 1776 εθδφζεθε ην έξγν πνπ ηνλ έθαλε δηάζεκν, ην Έξεπλα ηεο θχζεο θαη ησλ αηηηψλ ηνπ Πινχηνπ ησλ Δζλψλ. Σν βηβιίν απηφ είρε κεγάιε απήρεζε θαη εμαζθάιηζε ζηνλ κηζ, ηελ γεληθή αλαγλψξηζε θαη ην ζεβαζκφ. Ήηαλ ν ζεκέιηνο ιίζνο γηα ηελ αλάπηπμε ηεο νηθνλνκηθήο επηζηήκεο. Δ βαζηθή ηδέα ηνπ Πινχηνπ ησλ Δζλψλ ζηεξίδεηαη ζηελ άπνςε φηη ε αγνξά είλαη έλαο απηνξξπζκηδφκελνο κεραληζκφο, πνπ δελ επηδέρεηαη θακηά εμσηεξηθή παξέκβαζε. Ώλ ε πξνζθνξά ηεο πνζφηεηαο ελφο αγαζνχ δελ είλαη επαξθήο γηα λα θαιχςεη ηεο δήηεζε, ε ηηκή ηνπ ζα αλέβεη αλαπφθεπθηα. κσο ην θέξδνο, ζα νδεγήζεη ζηελ αχμεζε ηεο παξαγσγήο, απφ άιινπο θαη ν αληαγσληζκφο ζα κεηψζεη ηελ ηηκή, ζε ζεκείν πνπ απηή ζα ηζνξξνπήζεη θνληά ζην θφζηνο παξαγσγήο. Ο κηζ πηζηεχεη φηη θάζε άλζξσπνο επηδηψθεη κφλν ην πξνζσπηθφ ηνπ θέξδνο, αιιά απηή ε επηδίσμε πξνάγεη ζπρλά, έζησ θαη αθνχζηα ην ζπκθέξνλ ηεο θνηλψλ Ο ζπγγξαθέαο είλαη ζαθψο θαηά νπνηαζδήπνηε θξαηηθήο παξέκβαζεο ζηελ αγνξά θαη ζηελ νηθνλνκία γεληθψο. Πίζηεπε ζην ειεχζεξν εκπφξην θαη ήηαλ ελαληίνλ ησλ δαζκψλ θαη θάζε κνξθήο δηαηίκεζεο. Οη παξεκβάζεηο ζηελ αγνξά νδεγνχλ ζρεδφλ πάληα ζηελ αχμεζε ησλ ηηκψλ. Ώιιά ήηαλ θαη ελαληίνλ ησλ κνλνπσιίσλ, ιέγνληαο φηη „φηαλ νη παξαγσγνί ηνπ ίδηνπ πξντφληνο ζπδεηνχλ, θαηαιήγνπλ ζε ζπλσκνζία θαηά ηνπ θνηλνχ, κε ζπκθσλεκέλεο απμήζεηο ηηκψλ‟. Οη απφςεηο ηνπ Άληακ κηζ εμέθξαδαλ θαη εθθξάδνπλ αθφκε ηνλ νηθνλνκηθφ θηιειεπζεξηζκφ.
Ο άιινο κεγάινο νηθνλνκνιφγνο κεηά ηνλ Άληακ κηζ ήηαλ ε Άγγινο (εβξατθήο θαηαγσγήο) ηξαπεδίηεο Νηέεβηλη Ρηθάξλην (David Ricardo, 1772-1823). (Ο κηζ, ν Ρηθάξλην θαη ν Μάιζνπο ήηαλ νη ηξεηο ΐξεηαλνί πνπ ζεκάδεςαλ ηελ παγθφζκηα νηθνλνκηθή επηζηήκε κε ηηο απφςεηο ηνπο). Ώπέθηεζε κεγάιε πεξηνπζία ζην Υξεκαηηζηήξην ηνπ Λνλδίλνπ θαη ηα ελδηαθέξνληά ηνπ ήηαλ πνιπζρηδή. Ώζρνιήζεθε κε ηελ ινγνηερλία, ηα καζεκαηηθά (ηα νπνία είρε ζπνπδάζεη), ηε γεσινγία, ηε ρεκεία, αθφκα θαη γηα ηελ πνιηηηθή. Σν ελδηαθέξνλ ηνπ γηα ηα νηθνλνκηθά άξρηζε φηαλ ην 1799 δηάβαζε ηνλ Πινχην ησλ Βζλψλ ηνπ Άληακ κηζ. Ώζρνιήζεθε κε ηε ζπγγξαθή νηθνλνκηθψλ βηβιίσλ, φπσο Δ πςειή ηηκή ηνπ ρξπζνχ, κηα απφδεημε ηεο ππνηίκεζεο ησλ 527
ηξαπεδνγξακκαηίσλ (1810) ζην νπνίν πξφηεηλε ηελ πηνζέηεζε κεηαιιηθνχ λνκίζκαηνο. Σν Ανθίκην πεξί ηεο ρακειήο ηηκή ηνπ θαιακπνθηνχ, ζηα θέξδε ηνπ εκπνξίνπ (1815) θαη ην Ώξρέο ηεο πνιηηηθήο θνξνιφγεζεο θαη ηεο νηθνλνκίαο (1817) πνπ ζπλεγνξνχζε ππέξ ηνπ ειεχζεξνπ εκπνξίνπ θαη θαηέιεγε ζην ζπκπέξαζκα φηη ε αμία ηεο γεο απμάλεη, κε ηελ αχμεζε ηνπ πιεζπζκνχ. Σν ηειεπηαίν ζεσξείηαη απφ ηα ζεκειηψδε θείκελα ηεο αγγιηθήο νηθνλνκίαο θαη επεξέαζε ηηο απφςεηο ηνπ ηξίηνπ ΐξεηαλνχ νηθνλνκνιφγνπ, ηνπ Μάιζνπο. Ο Άγγινο Σφκαο Μάιζνπο (Thomas Malthus, 1766-1834) έκεηλε γλσζηφο γηα ηελ απαηζηφδνμε νηθνλνκηθή ζεσξία ηνπ πνπ απεθιήζε Μαιζνπζηαληζκφο. χκθσλα κ’ απηήλ ε αλεμέιεγθηε αχμεζε ηνπ πιεζπζκνχ, (ν νπνίνο απμάλεηαη κε γεσκεηξηθή πξφνδν, ζε αληίζεζε κε ηελ παξαγσγή ησλ ηξνθίκσλ πνπ απμάλεηαη κε αξηζκεηηθή πξφνδν) ζα νδεγήζεη κε βεβαηφηεηα ζηελ θαηαζηξνθή ηεο αλζξσπφηεηαο. Σα πξνιεπηηθά κέηξα πνπ πξφηεηλε γηα ηελ απνηξνπή απηνχ ηνπ θαθνχ, ήηαλ ε ζεμνπαιηθή εγθξάηεηα θαη ν γάκνο ζε πξνρσξεκέλε ειηθία! Ο Μάιζνπο έρεη απνθιεζεί θαη ν παηέξαο ηεο ζχγρξνλεο επηζηήκεο ηεο δεκνγξαθίαο. Σηο ηδέεο ηνπ Μάιζνπο απνδέρζεθε θαη ν Ρηθάξλην, αιιά ζπλάληεζαλ θαη ηε ζθνδξή θξηηηθή ησλ Έλγθειο θαη Μαξμ. ΐέβαηα ε δσή ηνλ δηάςεπζε. ήκεξα κεηά απφ δπν αηψλεο, ν πιεζπζκφο ηεο Γεο έρεη ζρεδφλ εμαπιαζηαζηεί θαη ηα ηξφθηκα πνπ παξάγνπλ ε γεσξγία, ε θηελνηξνθία θαη ε βηνκεραλία (αλεμάξηεηα αλ ε θαηαλνκή ηνπο είλαη άδηθε) επαξθνχλ θαη νη δπλαηφηεηεο αχμεζεο ηεο παξαγσγήο ηνπο είλαη ζρεδφλ απεξηφξηζηεο.
Σα Κξάηε ηεο Δπξψπεο ζηα ηέιε ηνπ 18νπ Αηψλα Μεηά ηελ Ώκεξηθαληθή θαη ηε Γαιιηθή Βπαλάζηαζε, ν θφζκνο δελ κπνξνχζε λα είλαη πηα ν ίδηνο. ΐέβαηα ε πεξίνδνο πνπ εμεηάδνπκε είλαη ν 18νο αηψλαο, ε επνρή πνπ ζπλέβεζαλ ηα γεγνλφηα απηά. Δ επίδξαζή ηνπο φκσο έγηλε εκθαλήο ηνλ 19ν αηψλα, φρη κφλν ζηελ πνιηηηθή, αιιά θαη ζηεο ηέρλεο, ζηηο επηζηήκεο, ζηελ νηθνλνκία θαη γεληθά ζε θάζε ηνκέα ηεο αλζξψπηλεο δξαζηεξηφηεηαο.
Ζ Αγγιία (Μεγάιε Βξεηαλία): Σνλ Γνπιηέικν Γ’ ηεο Οξάγγεο, δηαδέρζεθε ην 1702, ε θφξε ηνπ θαζνιηθνχ Εάθσβνπ ΐ’ πνπ είρε εθζξνληζηεί ην 1688 θαη αδειθή ηεο Μαξίαο ΐ’, ε Άλλα Ώ’ ηεο Μεγάιεο ΐξεηαλίαο (1665-1714). Ώπφ ην Μάην ηνπ 1707 ε Ώγγιία θαη ε θσηία ελψζεθαλ ζε έλα βαζίιεην θαη απφ ηφηε ε ρψξα νλνκάδεηαη Μεγάιε ΐξεηαλία. Οη δπν ρψξεο δηαηήξεζαλ ηνπο λφκνπο ηνπο θαη ηε ζξεζθεία ηνπο, αιιά είραλ πιένλ εληαίν Κνηλνβνχιην θαη ζεκαία. Σν 1710 θπβεξλνχζε ην θφκκα ησλ Φηιειεπζέξσλ. ηηο εθινγέο θέξδηζε ην θφκκα ησλ πληεξεηηθψλ θαη γηα πξψηε θνξά έγηλε νκαιή κεηαβίβαζε εμνπζίαο, πξάγκα πνπ έγηλε πξφηππν γηα φιεο ηηο ρψξεο πνπ πηνζέηεζαλ ην θνηλνβνπιεπηηθφ ζχζηεκα. Δ Άλλα απέθηεζε 18 παηδηά, αιιά πέζαλαλ φια λέα. Έηζη ηελ δηαδέρζεθε ν δηζέγγνλνο ηνπ Εάθσβνπ Ώ’ θαη πξίγθηπαο ηνπ Ώλνβέξνπ Γεψξγηνο Ώ’ (1660-1727). Ο γεξκαληθήο θαηαγσγήο λένο κνλάξρεο, δελ κηινχζε αγγιηθά θαη ελδηαθέξζεθε ειάρηζηα γηα ηε δηαθπβέξλεζε ηεο ρψξαο, αθήλνληάο ηελ ζηνπο πνιηηηθνχο. Ώπηφ είρε θαη ην θαιφ ηνπ, γηαηί απφ ηφηε ζηε ΐξεηαλία ν κνλάξρεο είλαη ηππηθά αξρεγφο ηνπ θξάηνπο, θαη ηηο επζχλεο ηεο δηαθπβέξλεζεο ηηο έρεη ν εθάζηνηε πξσζππνπξγφο. 528
Σνλ δηαδέρζεθε ν Γεψξγηνο ΐ’ (1683-1760) θαη απηφλ ν Γεψξγηνο Γ’ (17381820). Βπί ηεο βαζηιείαο ηνπ ηειεπηαίνπ, ν Κνπθ αλαθάιπςε θαη πξνζάξηεζε ζην ζηέκκα ηελ Ώπζηξαιία θαη ηε Νέα Γειαλδία, αιιά ε ΐξεηαλία έραζε ηνλ πφιεκν απφ ηνπο απνίθνπο ηεο Ώκεξηθήο, νη νπνίνη ίδξπζαλ ηηο Δλσκέλεο Πνιηηείεο. Σν 1717, ηδξχζεθε ζην Λνλδίλν ε πξψηε Μεγάιε Σεθηνληθή ηνά. Ο Βιεπζεξνηεθηνληζκφο ή απιψο Σεθηνληζκφο ή Μαζνλία, ήηαλ - θαη είλαη αθφκα κηα δηεζλήο θίλεζε κε έληνλα ραξαθηεξηζηηθά κπζηηθηζκνχ, αιιά θαη ζξεζθεπηηθά (ηεξαηείν, απζηεξή ηεξαξρία, ηειεηνπξγίεο θιπ.). κσο έλα αθφκα ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ είλαη ε αλεμηζξεζθία, κπνξεί λα γίλεη κέινο θάπνηνο ρσξίο λα ελδηαθέξνπλ θαλέλα νη ζξεζθεπηηθέο ηνπ πεπνηζήζεηο. Σα πξψηα ζεκάδηα ηνπ Σεθηνληζκνχ, εληνπίδνληαη ηνλ 14ν αηψλα, φηαλ νη ζπληερλίεο ησλ νηθνδφκσλ ησλ θαζεδξηθψλ λαψλ, ζε κπζηηθέο ζπλαληήζεηο ηνπο αληάιιαζαλ κπζηηθά ηεο ηέρλεο ηνπο, αιιά θαη θαιιηεξγνχζαλ δεζκνχο αδειθνζχλεο θαη θηιίαο, πνπ επηζθξαγίδνληαλ κε φξθνπο, ζπκβνιηθέο ρεηξνλνκίεο θαη ηειεηνπξγίεο. Σνλ 18ν αηψλα, απφ ηελ Ώγγιία ν Σεθηνληζκφο δηαδίδεηαη ζηελ Βπξψπε, ηδηαίηεξα ζηε Γαιιία, φπνπ πξνζιακβάλεη αληηζξεζθεπηηθφ, αληηθιεξηθφ θαη ξηδνζπαζηηθφ πνιηηηθφ ραξαθηήξα θαη ππνζηεξίδεηαη απφ ηνπο Αηαθσηηζηέο θαη ηνπο θηιειεχζεξνπο. Ώπφ ηε Γαιιία πεξλά ζηε Γεξκαλία θαη δηαδίδεηαη ζε φιε ηελ Βπξψπε. Δ Καζνιηθή Βθθιεζία θαηαδίθαζε ηνλ Σεθηνληζκφ, κε αιιεπάιιειεο παπηθέο εγθπθιίνπο θαη ε Εεξά Βμέηαζε θαηαδίθαδε, φπνπ κπνξνχζε ηνπο Σέθηνλεο. Ώθνινχζεζε πνιχ αξγφηεξα θαη ε Οξζφδνμε Βθθιεζία. Πνιινί γλσζηνί θαιιηηέρλεο, πνιηηηθνί θαη επηζηήκνλεο ππήξμαλ ηέθηνλεο, φπσο ν λνηηακεξηθαλφο επαλαζηάηεο Μπνιηβάξ, ν Κίπιηλγθ, ν Μφηζαξη, ν ηκπέιηνπο, ν Ώιηέληε, Οπγθψ, ν Μπεηφβελ, ν ΐνιηαίξνο, ν Φξεηδεξίθνο ΐ’ ηεο Πξσζίαο, ν Μπαρ, ν Γθαίηε, ν Καπνδίζηξηαο, ν Κνινθνηξψλεο, ν Γαξηβάιδεο, ν πξφεδξνο ηνπ Μεμηθνχ Υνπαξέδ, ν Νέιζνλ, ν Ααξβίλνο θαη πνιιά κέιε ηεο ειιεληθήο Φηιηθήο Βηαηξίαο θαη ηεο ηηαιηθήο ησλ Καξκπνλάξσλ. Σελ 1ε Εαλνπαξίνπ 1801, ε Μεγάιε ΐξεηαλία, ελψζεθε κε ην ΐαζίιεην ηεο Εξιαλδίαο θαη ζρεκαηίζηεθε ηε Δλσκέλν ΐαζίιεην. Ώπηφ ην ζρήκα θξάηεζε σο ην 1922, φηαλ ηδξχζεθε ε (θαζνιηθή) Αεκνθξαηία ηεο Εξιαλδίαο θαη κφλν ην βφξεην (πξνηεζηαληηθφ) ηκήκα ηνπ ηξιαλδηθνχ λεζηνχ παξέκεηλε ζην λέν ζρήκα Δλσκέλν ΐαζίιεην ηεο Μεγάιεο ΐξεηαλίαο θαη ηεο ΐφξεηαο Εξιαλδίαο. Δ ΐξεηαλία πξσηνζηάηεζε ζηνλ αγψλα θαηά ηνπ Ναπνιένληα. Ο Γάιινο απηνθξάηνξαο, παξά ηελ επηζπκία ηνπ δελ ηφικεζε λα επηρεηξήζεη απφβαζε ζηα λεζηά - άιισζηε ην βξεηαληθφ λαπηηθφ ήηαλ παλίζρπξν. Σν 1905, ν ελσκέλνο ζηφινο ησλ Γάιισλ θαη Εζπαλψλ, ππέζηε ζπληξηπηηθή ήηηα απφ ηελ λαχαξρν Νέιζνλ (πνπ ζηε κάρε απηή έραζε ηε δσή ηνπ) ζηε Ναπκαρία ηνπ Σξαθάιγθαξ θαη απφ ηφηε δελ ακθηζβεηήζεθε ε βξεηαληθή λαπηηθή ππεξνρή.
Ζ Απζηξία: Δ θνληηλφηεξε ζηελ Οζσκαληθή απηνθξαηνξία επξσπατθή δχλακε, είρε ζπλερψο πξνζηξηβέο κε ηνπο Σνχξθνπο. Σν 1717, νη Ώπζηξηαθνί αηθληδίαζαλ ηα νζσκαληθά ζηξαηεχκαηα θαη θαηέιαβαλ ην ΐειηγξάδη. ‘ηαλ ν απηνθξάηνξαο ηεο γεξκαληθήο Ώγίαο Ρσκατθήο Ώπηνθξαηνξίαο, Κάξνινο Σ’ (1685-1740) πέζαλε, ηνλ δηαδέρζεθε ε θφξε ηνπ Μαξέα Θεξεζέα 529
(1717-80) 23 εηψλ ηφηε, ε νπνία απφθηεζε θαη ηνπο ηίηινπο ηεο αξρηδνχθηζζαο ηεο Ώπζηξίαο, ηεο βαζίιηζζαο ηεο Οπγγαξίαο θαη ηεο ΐνεκίαο θαη ηεο εγεκνλίδαο ησλ Κάησ Υσξψλ. Δ Μαξία Θεξεζία ήηαλ κηα ηζρπξή θαη θσηηζκέλε πξνζσπηθφηεηα θαη επί ησλ εκεξψλ ηεο εληζρχζεθε ην θχξνο ησλ Ώςβνχξγσλ. Παξφιν πνπ ακθηζβεηήζεθε – θαη κε πνιέκνπο - ν ηξφπνο πνπ δηαδέρζεθε ηνλ παηέξα ηεο, θαηάθεξε λα ζψζεη ηελ αθεξαηφηεηα ηνπ θξάηνπο ηεο θαη λα επηβάιεη ζηνλ απηνθξαηνξηθφ ζξφλν θαη ηνλ ζχδπγφ ηεο Φξαγθίζθν Ώ’ (1708-65). Βπί βαζηιείαο ηεο αλαδηνξγαλψζεθε ην ζηξάηεπκα, θαηαξγήζεθε ε δνπιεία θαη ηα βαζαληζηήξηα, επηβιήζεθε θνξνιφγεζε ησλ επγελψλ θαη ηνπ θιήξνπ, εηζήρζε ε γεληθή δεκνηηθή εθπαίδεπζε θαη ππνζηεξίρζεθαλ νη θαιέο ηέρλεο θαη ηα γξάκκαηα. Ώπφ ηα 16 παηδηά ηεο, δπν γηνη ηεο ν Εσζήθ ΐ’ (1741-90) θαη κεηά ν Λενπφιδνο ΐ’ (1747-92) έγηλαλ νη επφκελνη απηνθξάηνξεο ηεο Ώπζηξίαο θαη ε θφξε ηεο ε Μαξία Ώληνπαλέηα (1755-93) έγηλε βαζίιηζζα ηεο Γαιιίαο αιιά θαη θαξαηνκήζεθε απφ ηνπο Γάιινπο επαλαζηάηεο. Σν Λενπφιδν δηαδέρζεθε ν γηνο ηνπ Φξαγθίζθνο ΐ’ (1768-1835), ν νπνίνο ήξζε αξθεηέο θνξέο αληηκέησπνο κε ηνλ Ναπνιένληα. Σν 1810, κεηά απφ κηα αθφκα ήηηα, ππνρξεψζεθε λα δερζεί ην γάκν ηνπ Γάιινπ απηνθξάηνξα κε ηελ θφξε ηνπ Μαξία ΛνπΎδα. Ο Φξαγθίζθνο ήηαλ ν ηειεπηαίνο απηνθξάηνξαο ηεο Ώγίαο Ρσκατθήο Ώπηνθξαηνξίαο θαη ν πξψηνο ηεο Ώπζηξίαο σο Φξαγθίζθνο Ώ’
Ζ Γαιιία: Ο Λνπδνβίθνο ΕΑ’ πέζαλε ην 1715 κεηά απφ 72 ρξφληα βαζηιείαο, έρνληαο δήζεη πεξηζζφηεξν θαη απφ ην γην ηνπ θαη απφ ηνλ πξσηφηνθν εγγνλφ ηνπ. Σν δηαδέρζεθε ν δηζέγγνλφο ηνπ Λνπδνβίθνο ΕΒ’ (1710-74). ηηο κέξεο ηνπ έζθαζε κηα απφ ηηο κεγαιχηεξεο ‘ρξεκαηηζηεξηαθέο θνχζθεο’ φισλ ησλ επνρψλ, δπζθνιεχνληαο ηα ήδε δχζθνια νηθνλνκηθά ηνπ γαιιηθνχ ιανχ. Ο Λνπδνβίθνο έδεζε φιε ηνπ ηε δσή απνκνλσκέλνο ζηηο ΐεξζαιιίεο αζρνινχκελνο κε ην θπλήγη, ηηο δεμηψζεηο θαη ηηο καηηξέζεο. Δ εξσκέλε ηνπ Μαληάκ ληε Πνκπαληνχξ έγηλε δηάζεκε γηα ηελ νκνξθηά ηεο, αιιά θαη γηα ηελ πνιηηηθή επηξξνή πνπ αζθνχζε ζην Γάιιν βαζηιηά. Βθείλε ηελ επνρή άξρηζαλ λα θάλνπλ ηελ εκθάληζή ηνπο νη πξψηνη ιφγηνη ηνπ Αηαθσηηζκνχ, φπσο ν Μνληεζθηέ, πνπ θήξπζζαλ ηελ δηάθξηζε ησλ εμνπζηψλ, ζε κηα καθάξηα αξηζηνθξαηία θαη αθφκα πην καθάξηα βαζηιηθή απιή. Σνλ Λνπδνβίθν, δηαδέρζεθε ν εγγνλφο ηνπ Λνπδνβίθνο ΕΣ’. Ο Ρνπζζψ, ν ΐνιηαίξνο, ν Νηηληεξψ θαη νη άιινη εγθπθινπαηδηζηέο θαη θηιφζνθνη ηνπ Αηαθσηηζκνχ θαζψο θαη ζπγγξαθείο, φπσο ν Μπσκαξζέ ζηξψλνπλ ην δξφκν ζηελ επαλάζηαζε πνπ έξρεηαη. Ο βαζηιηάο φκσο ελδηαθεξφηαλ γηα ην θπλήγη θαη ηελ θιεηζξνπνηία θαη ηα πξνβιήκαηα ηνπ θξάηνπο είραλ πεξάζεη ζε ρέξηα αλίθαλσλ θαη θνιάθσλ πνιηηηθψλ. Σν θαδάλη ήηαλ έηνηκν γηα ηελ έθξεμε πνπ δελ ζα αξγνχζε!.
Ζ Ηζπαλία: Δ Εζπαλία είρε πάςεη πηα λα παίδεη ζεκαληηθφ ξφιν ζηα επξσπατθά πξάγκαηα. Σν 1759 πέζαλε ν Φεξδηλάλδνο Σ’ θαη ηνλ δηαδέρζεθε ν αδειθφο ηνπ Κάξνινο ηεο Νεάπνιεο, ν νπνίνο βαζίιεςε σο Κάξνινο Γ’ (1716-1788) ηεο Εζπαλίαο. Ο γηνο θαη δηάδνρφο ηνπ Κάξνινο Α’ (1748-1819) κεηά ηε Γαιιηθή Βπαλάζηαζε, πξνζρψξεζε ζηελ αληηγαιιηθή ζπκκαρία, αιιά γλψξηζε κφλν ήηηεο. Ώξγφηεξα ζπκκάρεζε κε ηνπο Γάιινπο θαηά ηεο Ώγγιίαο, αιιά θαη πάιη εηηήζεθε φηαλ ν Άγγινο λαχαξρνο Νέιζνλ ζπλέηξηςε ηνλ ελσκέλν ηζπαληθφ θαη γαιιηθφ ζηφιν ζηε Ναπκαρία ηνπ Σξαθάιγθαξ ην 1805. Ο Ναπνιέσλ φκσο παξά ηε 530
ζπκκαρία, εηζέβαιιε ην 1808 ζηελ Εζπαλία θαη δηφξηζε βαζηιηά ηεο ηνλ αδειθφ ηνπ Εσζήθ ΐνλαπάξηε. Ο Κάξνινο παξαηηήζεθε ππέξ ηνπ γηνπ ηνπ, ν νπνίνο κεηά ηελ ήηηα ηνπ Ναπνιένληα, απνθαηαζηάζεθε ζην ζξφλν ηνπ, σο Φεξδηλάλδνο Γ’ (17841833). Δ εηζβνιή ζηε Εζπαλία ήηαλ έλα απφ ηα ζνβαξά ιάζε ηνπ Ναπνιένληα, γηαηί ν ιαφο αληηζηάζεθε κε έλα ζπλερή αληαξηνπφιεκν (ηφηε ρξεζηκνπνηήζεθε ε ιέμε guerilla, πνπ ζεκαίλεη ‘κηθξφο πφιεκνο’) δεκηνπξγψληαο κηθξά θαη επέιηθηα ζψκαηα, πνπ ρηππνχζαλ ηνπο Γάιινπο μαθληθά θαη έθεπγαλ.
Οη Κάησ Υψξεο (Οιιαλδία, Βέιγην): Σν 1795, κεηά ηε Γαιιηθή Βπαλάζηαζε, νη Γάιινη θαηέιαβαλ ηηο Κάησ Υψξεο, έδησμαλ ηνλ θπβεξλήηε Γνπιηέικν Β’ θαη ίδξπζαλ ηελ ΐαηαβηθή Αεκνθξαηία, ε νπνία επί Ναπνιένληα νλνκάζηεθε Βαζέιεην ηεο Οιιαλδίαο, κε βαζηιηά αθφκα έλα αδειθφ ηνπ Γάιινπ απηνθξάηνξα, ηνλ Λνπδνβίθν ΐνλαπάξηε. Μεηά ηελ ήηηα ηνπ Ναπνιένληα, ν Γνπιηέικνο Ώ’ (17721843), ζηέθζεθε βαζηιηάο ηε Οιιαλδίαο. Σν λφηην ηκήκα ηεο ρψξαο, νλνκάζηεθε ΐέιγην. ην ΐέιγην δεκηνπξγήζεθαλ πξνβιήκαηα, επεηδή νη πεξηζζφηεξνη απφ ηνπο κηζνχο θαηνίθνπο ηνπ ήηαλ γαιιφθσλνη θαη θαζνιηθνί, ελψ ε επίζεκε γιψζζα ηνπ θξάηνπο ήηαλ ηα θιακαλδηθά. Σν 1830, νη ΐέιγνη επαλαζηάηεζαλ, απνζπάζηεθαλ απφ ηελ Οιιαλδία θαη ίδξπζαλ έλα λέν θξάηνο ην ΒΫιγην.
Ζ Οζσκαληθή Απηνθξαηνξία: Σν 1683, νη Ώπζηξηαθνί λίθεζαλ ηνπο Οζσκαλνχο έμσ απφ ηα ηείρε ηεο ΐηέλλεο. Σν 1687 θαηέιαβαλ ηε ΐνχδα, πξσηεχνπζα ηεο Οπγγαξίαο θαη ην 1669, φιε ζρεδφλ ε Οπγγαξία έγηλε ηκήκα ηεο Ώπζηξίαο. Σν 1717 νη Ώπζηξηαθνί θαηέιαβαλ θαη ην ΐειηγξάδη. Ήηαλ πηα εκθαλέο φηη νη Οζσκαλνί δελ απνηεινχζαλ πηα απεηιή γηα ηελ Βπξψπε θαη φηη είρε αξρίζεη ε παξαθκή ηεο ηεξάζηηαο απηήο απηνθξαηνξίαο.
Ζ Πνισλία: Σν 1569 ην ΐαζίιεην ηεο Πνισλίαο ζρεκάηηζε κε ην Μεγάιν Ανπθάην ηεο Ληζνπαλίαο, ηελ Έλσζε ηνπ Λνχκπιηλ ή φπσο είλαη γλσζηφηεξε ηελ Κνηλνπνιηηεία Πνισλίαο-Ληζνπαλίαο. Ήηαλ έλα ηεξάζηην θξάηνο πνπ θάιππηε φρη κφλν ηεο πεξηνρέο ησλ ζεκεξηλψλ δπν απηψλ θξαηψλ, αιιά θαη ηε Λεπθνξσζία, ηε Λεηνλία, κεγάια ηκήκαηα ηεο Οπθξαλίαο, Βζζνλίαο θαη ηεο Απηηθήο Ρσζίαο. Ήηαλ κηα έλσζε δπν θαζπζηεξεκέλσλ θενπδαξρηθψλ θαη αγξνηηθψλ θξαηψλ. Σν πάλσ ρέξη ην είραλ νη θαζνιηθνί Πνισλνί επγελείο, ελψ ν ιαφο θαζνιηθνί θαη νξζφδνμνη (Οπθξαλνί, Λεπθνξψζνη, Ρψζνη), γλψξηδε ηελ θαηαπίεζε θαη ηε κηδέξηα. Παξφιν ην κέγεζφο ηεο ε Κνηλνπνιηηεία ήηαλ αδχλαηε θαη επάισηε ζηξαηησηηθά θαη ζπλεπψο ιεία ησλ ηζρπξψλ γεηηφλσλ ηεο, Ρψζσλ, Πξψζσλ θαη Ώπζηξηαθψλ. Σν 1772 πξαγκαηνπνηήζεθε ν Πξψηνο Αηακειηζκφο ηεο Πνισλίαο, ν νπνίνο είρε ζαλ απνηέιεζκα ηελ πεξαηηέξσ απνδπλάκσζε ηεο Κνηλνπνιηηείαο. εκαληηθή εκεξνκελία γηα ηελ Πνισλία είλαη ε ςήθηζε ηνπ πληάγκαηνο ηεο 3εο ΜαΎνπ 1791, πνπ ζεσξείηαη ην δεχηεξν (κεηά ην Ώκεξηθαληθφ) θσδηθνπνηεκέλν χληαγκα ηνπ θφζκνπ θαη ην πξψην ηεο Βπξψπεο. Δ Ρσζία φκσο δελ απνδέρζεθε ην χληαγκα θαη εηζέβαιε ζηελ Πνισλία, κε απνηέιεζκα λα αθνινπζήζεη ν Αεχηεξνο Αηακειηζκφο κεηαμχ Ρσζίαο θαη Πξσζίαο. Ο Σξίηνο θαη ηειεπηαίνο Αηακειηζκφο έγηλε ην 1795, κεηαμχ ησλ Ρσζίαο, Πξσζίαο θαη Ώπζηξίαο θαη ε Πνισλία έζβεζε απφ ην ράξηε. Ο Πνισλία έγηλε αλεμάξηεην θξάηνο, κεηά ηελ ήηηα ηεο Γεξκαλίαο ζηνλ Ώ’ Παγθφζκην Πφιεκν ην 1918. 531
Ζ Πνξηνγαιία: πσο θαη ε Εζπαλία, ε Πνξηνγαιία ήηαλ πηα κηα πεξηζσξηαθή
επξσπατθή ρψξα. Σελ 1ε Ννεκβξίνπ 1755, έλαο ηζρπξφηαηνο ζεηζκφο έπιεμε ηε ρψξα γθξεκίδνληαο φια ζρεδφλ ηα θηίξηα ηεο Ληζαβφλαο. Ώθνινχζεζε έλα ηξνκαθηηθφ ηζνπλάκη πνπ ζάξσζε ηα παξάιηα. Δ Ληζαβφλα θάεθε απφ ππξθαγηά πνπ αθνινχζεζε ην ζεηζκφ θαη πεξηζζφηεξνη απφ 60.000 άλζξσπνη έραζαλ ηε δσή ηνπο. Ήηαλ ε κεγαιχηεξε θπζηθή θαηαζηξνθή ηεο ζχγρξνλεο Βπξψπεο. ηαλ ν ζηξαηφο ηνπ Ναπνιένληα εηζέβαιε ζηελ Εβεξηθή, ε βαζηιηθή νηθνγέλεηα δηέθπγε ζηελ ΐξαδηιία. Ο βαζηιηάο Εσάλλεο Σ’ (1767-1826) ζηέθζεθε θαη βαζηιηάο ηεο ΐξαδηιίαο θαη παξέκεηλε εθεί αθφκα θαη κεηά ηελ ήηηα ηνπ Ναπνιένληα. Βπέζηξεςε ζηε Ληζαβφλα ην 1821, αθήλνληαο ην γην ηνπ Πέηξν Ώ’, σο αληηβαζηιέα ηεο ΐξαδηιίαο.
Ζ Πξσζία: Σν 1688 Βθιέθηνξαο ηνπ ΐξαλδεκβνχξγνπ ήηαλ ν Φξεηδεξίθνο Γ’. Σν ΐξαλδεκβνχξγν δηέζεηε ηζρπξφ θαη θαιά νξγαλσκέλν ζηξαηφ, αιιά ήηαλ ηκήκα ηεο Ώγίαο Ρσκατθήο Ώπηνθξαηνξίαο (Ώπζηξίαο). Σαπηφρξνλα ν εθάζηνηε εθιέθηνξαο ηνπ ΐξαλδεκβνχξγνπ ήηαλ θαη Ανχθαο ηεο Πξσζίαο, ε νπνία ήηαλ αλεμάξηεηε θαη δελ αλήθε ζηελ Ώπηνθξαηνξία. Ο Φξεηδεξίθνο ππνζρέζεθε ηε βνήζεηα θαη ηελ ππνζηήξημε ησλ πνιεκηθψλ ελεξγεηψλ ηεο Ώπζηξίαο (ελαληίνλ ηεο Γαιιίαο θαη ηεο Οζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο), κε ηελ πξνυπφζεζε φηη ζα αλαγλσξηδφηαλ θαη σο βαζηιηάο Πξσζίαο. λησο, κε ηελ έγθξηζε ηνπ απηνθξάηνξα ζηέθζεθε ην 1701 ζηελ Καηλημβέξγε (ζεκεξηλφ Καιίληγθξαλη ηεο Ρσζίαο), σο Φξεηδεξίθνο Ώ’ (16511713). Ο βαζηιηάο ελδηαθέξζεθε ζεξκά γηα ηελ αλάπηπμε ησλ ηερλψλ θαη ησλ γξακκάησλ θαη αλαζπγθξφηεζε ην ΐεξνιίλν, φπνπ εθηφο ησλ άιισλ ίδξπζε ηελ Ώθαδεκία ησλ Σερλψλ θαη ηελ Ώθαδεκία ησλ Βπηζηεκψλ. Σνλ δηαδέρζεθε ν γηνο ηνπ Φξεηδεξίθνο-Γνπιηέικνο Ώ’ (1688-1740), πνπ απνθιήζεθε ν ζηξαηηψηεο-βαζηιηάο, ν νπνίνο έζεζε ηηο βάζεηο ηεο κεηαηξνπήο ηνπ πξσζηθνχ ζηξαηνχ ζε κηα θαινιαδσκέλε πνιεκηθή κεραλή. Δ Πξσζία είρε πιεζπζκφ 2,5 εθαηνκκπξίσλ θαη ν ζηξαηφο ηεο δηέζεηε 80.000 άλδξεο θαη ήηαλ ν πην κεγάινο θαη ν πην θαιχηεξα εθπαηδεπκέλνο ηεο Βπξψπεο. Σν πξφβιεκά ηνπ Γνπιηέικνπ ήηαλ ν γηνο ηνπ θαη δηάδνρνο ηνπ ζξφλνπ Φξεηδεξίθνο, έλαο επαίζζεηνο λένο, πνπ αγαπνχζε ηελ κνπζηθή θαη ηε ινγνηερλία θαη ήηαλ νκνθπιφθηινο. Δ ζπκπεξηθνξά ηνπ βαζηιηά απέλαληη ζην γην ηνπ ήηαλ ηφζν ηξαρηά, πνπ ν λεαξφο δηάδνρνο, φηαλ πιεξνθνξήζεθε φηη ν παηέξαο ηνπ ζρεδίαδε ην γάκν ηνπ κε κηα Ώγγιίδα πξηγθίπηζζα, απνπεηξάζεθε λα ην ζθάζεη απφ ηε ρψξα κε ην θίιν ηνπ. κσο ζπλειήθζεζαλ θαη ν βαζηιηάο ππνρξέσζε ηνλ Φξεηδεξίθν λα παξαθνινπζήζεη ηελ εθηέιεζε ηνπ θίινπ ηνπ! Ο Φξεηδεξίθνο, κεηά ην ζάλαην ηνπ παηέξα ηνπ ην 1740 ζηέθζεθε βαζηιηάο ηεο Πξσζίαο θαη αλαδείρζεθε ζηνλ ζεκαληηθφηεξν Πξψζν εγεκφλα, ηφζν γηα ηα πνιεκηθά ηνπ επηηεχγκαηα, πνπ θαηέιεμαλ ζην δηπιαζηαζκφ ηεο έθηαζεο ηεο ρψξαο ηνπ, φζν θαη ην εηξεληθφ ηνπ έξγν πνπ ηνλ θαηάηαμε ζε έλα απφ ηνπο θχξηνπο εθθξαζηέο ηεο Φσηηζκέλεο Αεζπνηείαο. Έκεηλε ζηελ ηζηνξία σο ν Φξεηδεξέθνο Β’ ν ΜΫγαο.
532
Ο Φξεηδεξίθνο Β’ ν Μέγαο ηεο Πξωζίαο (1712-86) Ο Φξεηδεξίθνο (Friedrich) πξηλ αλέβεη ζην ζξφλν κειεηνχζε θηινζνθία θαη αιιεινγξαθνχζε κε ην Βνιηαίξν. Δ επηξξνή ηνπ Γάιινπ ζηνραζηή είλαη εκθαλήο ζην έξγν ηνπ λεαξνχ δηαδφρνπ Αληη-Μαθηαβέιη, πνπ έγξαςε αλψλπκα θαη ην εμέδσζε ν ΐνιηαίξνο ζηελ Οιιαλδία. Ο Φξεηδεξίθνο είλαη ν πξψηνο κνλάξρεο πνπ ππνζηήξημε φηη «ν βαζηιηάο είλαη ν πξψηνο ππεξέηεο ηνπ θξάηνπο». Σν 1740 ν παηέξαο ηνπ πέζαλε θαη ν Φξεηδεξίθνο επέδεημε ακέζσο φηη παξάιιεια κε ηελ ελαζρφιεζή ηνπ κε ηε ινγνηερλία θαη ηηο ηέρλεο, κπνξνχζε εμ ίζνπ θαιά λα αζθήζεη δηπισκαηία θαη δπλακηθή πνιηηηθή θαη απέδεημε φηη δηέζεηε ζπνπδαίν ζηξαηησηηθφ ηαιέλην. Μηα απφ ηηο πξψηεο ηνπ ελέξγεηεο ήηαλ ηα δεηήζεη απφ ηελ απηνθξάηεηξα ηεο Ώπζηξίαο Μαξία Θεξεζία ηελ παξαρψξεζε ηεο ηιεζίαο (ζεκεξηλφ ηκήκα ηεο Πνισλίαο). ηαλ απηή αξλήζεθε αθνινχζεζαλ δπν αηκαηεξνί πφιεκνη πνπ θαηέιεμαλ ζηελ ελζσκάησζε ηεο ηιεζίαο ζην βαζίιεην ηεο Πξσζίαο, αιιά θαη ζηελ παξάιιειε αλαγλψξηζε ηνπ ζπδχγνπ ηεο Μαξίαο Θεξεζίαο Φξαγθίζθνπ Ώ, σο λφκηκνπ απηνθξάηνξα. Ώθνινχζεζε ν Βπηαεηήο Πφιεκνο (1756-63) θαηά ηνλ νπνίν ε Πξσζία κφλε ηεο (αιιά κε νηθνλνκηθή βνήζεηα ηεο Ώγγιίαο) αλακεηξήζεθε κε ηελ Ώπζηξία, Γαιιία, Ρσζία, νπεδία θαη άιια κηθξφηεξα θξάηε. Ο πφιεκνο κεηά απφ πνιιέο κεηαπηψζεηο (ην 1759 ηα ξσζηθά ζηξαηεχκαηα έθηαζαλ κέρξη ην ΐεξνιίλν), θαηέιεμε ζηελ ζπλζήθε ηνπ Παξηζηνχ πνπ επηθχξσλε ηελ θπξηαξρία ηνπ Φξεηδεξίθνπ ζηε ηιεζία θαη νπζηαζηηθά επηβεβαίσλε ηελ ζηξαηησηηθή ππεξνρή ηεο Πξσζίαο. Μεηά απφ επηδέμηεο δηπισκαηηθέο θηλήζεηο πνπ θαηέιεμαλ ζην Πξψην Αηακειηζκφ ηεο Πνισλίαο, ν Φξεηδεξίθνο επεμέηεηλε ηελ θπξηαξρία ηνπ ζηε Απηηθή Πξσζία. Σέινο ην 1785, επέβαιε ηελ ζπγθξφηεζε ηεο Έλσζεο ησλ Γεξκαληθψλ Δγεκνληψλ (Πξσζία, αμνλία, Ώλφβεξν θαη άιινη) κε ηελ νπνία ηα πεξηζζφηεξα γεξκαληθά θξαηίδηα απνθφπηνληαλ απφ ηελ απηνθξαηνξία ησλ Ώςβνχξγσλ. Σφηε κπήθαλ ε βάζεηο γηα ηελ ζπλέλσζε ηνπ γεξκαληθνχ έζλνπο ζε εληαίν θξάηνο, πξάγκα πνπ επηηεχρζεθε αξθεηέο δεθαεηίεο αξγφηεξα. Παξφιν πνπ ν Φξεηδεξίθνο ήηαλ ππέξκαρνο ηεο απφιπηεο κνλαξρίαο, πίζηεπε φηη ην έξγν ηνπ κνλάξρε δελ είλαη λα απνθνκίζεη ίδηα νθέιε, αιιά ε ππεξεζία ηνπ πξνο ην θξάηνο. Ώλαδηνξγάλσζε ηηο θξαηηθέο ππεξεζίεο, πεξηφξηζε ηελ θξαηηθή ζπαηάιε, ίδξπζε θξαηηθά κνλνπψιηα, θαηάξγεζε ηα βαζαληζηήξηα θαη εθζπγρξφληζε ην ζηξάηεπκα κε ηελ ίδξπζε ηξαηησηηθήο Ώθαδεκίαο. Ώθνινχζεζε πνιηηηθή αλεμηζξεζθίαο (ν ίδηνο ήηαλ άζενο) θαη θαηάξγεζε ηε ινγνθξηζία ηνπ ηχπνπ. Ήηαλ δηαλννχκελνο θαη ζηελ απιή ζπγθεληξψλνληαλ νη δηαλνεηέο θαη επηζηήκνλεο θαη κνπζηθνί ηεο Βπξψπεο, φπσο ν πιεξ, ν Καλη, ν Βνιηαίξνο, ν Μπαρ θαη αξθεηνί άιινη. Ο ίδηνο έγξαςε πνιηηηθά θαη ηζηνξηθά έξγα θαη έπαηδε θιάνπην. Ίδξπζε ηελ Κξαηηθή Οξρήζηξα θαη ηελ Κξαηηθή ΐηβιηνζήθε ηνπ ΐεξνιίλνπ.
533
ηαλ κεηά απφ 46 ρξφληα βαζηιείαο ν Φξεηδεξίθνο πέζαλε, ηνλ δηαδέρζεθε ν αληςηφο ηνπ Φξεηδεξίθνο Γνπιηέικνο ΐ’ (1744-1797). Ο λένο βαζηιηάο ζπκκεηείρε ζηνπο δπν επφκελνπο δηακειηζκνχο ηεο Πνισλίαο (θαη ηεο Ληζνπαλίαο), πνπ είραλ σο απνηέιεζκα ηελ εμαθάληζε απφ ην ράξηε ηνπ θξάηνπο απηνχ. κσο εθαηνκκχξηα Πνισλνί πνπ ππνρξεψζεθαλ λα γίλνπλ Πξψζνη ππήθννη, δελ ζπκβηβάζηεθαλ πνηέ κ’ απηήλ ηελ ηδέα θαη αγσλίδνληαλ πάληα γηα ηελ αλεμαξηεζία ηνπο ε νπνία έγηλε πξαγκαηηθφηεηα κφλν ην 1918.
Ζ Ρσζία: ‘ηαλ ν γηνο ηνπ Μηραήι Ώ’ ηδξπηή ηεο δπλαζηείαο ησλ Ρνκαλφθ, ν ηζάξνο Ώιέμηνο Ώ’ (1629-1676) πέζαλε, ε Ρσζία είρε επεθηαζεί ζηα δπηηθά κέρξη ην Κίεβν θαη ζηα αλαηνιηθά, είρε θαηαιάβεη φιε ζρεδφλ ηε ηβεξία, ηδξχνληαο νηθηζκνχο θαηά κήθνο ηνπ πνηακνχ Ώκνχξ, σο ηα ζχλνξα κε ηε Μαληδνπξία. Ο γηνο ηνπ Φηνληφξ Γ’ (1661-1682) ήηαλ ε πξψηνο Ρψζνο εγεκφλαο πνπ απέθηεζε θάπνηα ζηνηρεηψδε δπηηθή κφξθσζε θαη παξάιιεια ελζάξξπλε ην άλνηγκα ηεο Ρσζίαο ζηε δπηηθή παηδεία. Ίδξπζε θαη κηα Ώθαδεκία Βπηζηεκψλ ζηελ νπνία κπνξνχζε θαλείο λα δηδαρζεί φ,ηη δελ ήηαλ απαγνξεπκέλν απφ ηε Ρσζηθή Οξζφδνμε Βθθιεζία. Ο Φηνληφξ πέζαλε κφιηο 21 εηψλ θαη ηνλ δηαδέρζεθαλ απφ θνηλνχ, ν δηαλνεηηθά θαζπζηεξεκέλνο δεθαεμάρξνλνο αδειθφο ηνπ Εβάλ Β’ (16661696) θαη ν εηεξνζαιήο αδειθφο ηνπ ΠΫηξνο Α’, κφιηο 10 εηψλ ηφηε. Ώληηβαζίιηζζα νξίζηεθε ε θηιφδνμε αδειθή ηνπο Άλλα, πνπ είρε θαη ηελ πξαγκαηηθή εμνπζία. Ο Πέηξνο κφιηο έγηλε 17 ρξνλψλ, θξφληηζε λα ζπγθεληξψζεη γχξσ ηνπ κεξηθνχο αθνζησκέλνπο επγελείο θαη ζηξαηησηηθνχο θαη αλέηξεςε ηελ Άλλα, ρσξίο φκσο λα πεηξάμεη ηνλ αδειθφ ηνπ, ν νπνίνο παξέκεηλε ζπλαπηνθξάηνξαο σο ην ζάλαηφ ηνπ. Ο Πέηξνο απνδείρζεθε έλαο κεγάινο κεηαξξπζκηζηήο θαη εθζπγρξνληζηήο εγεκφλαο, πνπ άιιαμε ηειείσο ηελ φςε ηεο αγξνηηθήο, απνκνλσκέλεο θαη θαζπζηεξεκέλεο Ρσζίαο θαη ηελ κεηέηξεςε ζε κεγάιε θαη ηζρπξή επξσπατθή δχλακε.
Ο Πέηξνο Α’ ν Μέγαο ηεο Ρωζίαο (1672-1725) Ο Πέηξνο ήηαλ γηνο ηνπ ηζάξνπ Ώιέμηνπ Ώ‟ απφ ηνλ δεχηεξν γάκν ηνπ κε ηε Ναηαιία. Ο Ώιέμηνο κε ηελ πξψηε ηνπ γπλαίθα ηε Μαξία είραλ 13 παηδηά, απφ ηα νπνία επέδεζαλ κφλν ηξία, ηνλ Φηνληφξ Α’, πνπ ηνλ δηαδέρζεθε ζην ζξφλν αιιά πέζαλε ζηα 21 ηνπ, ηνλ δηαλνεηηθά θαζπζηεξεκέλν Ηβάλ Δ’ πνπ ζπκβαζίιεπζε κε ηνλ κφιηο δεθαεηή Πέηξν θαη, ηελ νθία πνπ αλέιαβε ηελ επηηξνπεία ησλ δπν ζπκβαζηιέσλ, σο αληηβαζίιηζζα. Καηά ηελ πεξίνδν ηεο αληηβαζηιείαο ηεο αδειθήο ηνπ, ν Πέηξνο δνχζε θνληά ζηε Μφζρα, φπνπ θαηνηθνχζαλ πνιινί Βπξσπαίνη έκπνξνη. Ώπφ ηηο επαθέο καδί ηνπο, εληππσζηάζηεθε απφ ηνλ επξσπατθφ πνιηηηζκφ, ελψ παξάιιεια έδεημε κεγάιε θηινκάζεηα. Ώπφ ηφηε ε ζθέςε ηνπ ήηαλ ζηξακκέλε πξνο ηε δπηηθή θνπιηνχξα θαη πίζηεςε φηη φθεηιε λα ζχξεη ηε ρψξα απφ ην κεζαησληθφ ηέικα θαη ηελ θαζπζηέξεζε θαη λα ηελ εθζπγρξνλίζεη. Έκαζε γεξκαληθά, γαιιηθά, νιιαλδηθά, αγγιηθά θαη έκαζε ηηο ηέρλεο ηνπ μπινπξγνχ, ηνπ σξνινγνπνηνχ θαη ηνπ ηππνγξάθνπ. Αελ ακέιεζε φκσο λα ζπγθξνηήζεη θαη κηθξά έλνπια ζψκαηα, πνπ αξγφηεξα ζα απνηεινχζαλ ηνλ ππξήλα ηνπ νξγαλσκέλνπ ξσζηθνχ ζηξαηνχ. Σν 1689, κε πίεζε ηεο κεηέξαο ηνπ παληξεχηεθε ηελ Βπδνμία, κε ηελ νπνία απέθηεζαλ έλα γην ηνλ Ώιέμην. Ο γάκνο φκσο απηφο δηαιχζεθε ζε ιίγα ρξφληα 534
θαη ε Βπδνμία έγηλε κνλαρή. ηαλ έγηλε 17 εηψλ, θηλήζεθε κε ηηο πηζηέο ηνπ ζηξαηησηηθέο κνλάδεο, θαηέιαβε ηελ εμνπζία θαη ππνρξέσζε ηελ αδειθή ηνπ νθία λα θιεηζηεί ζε κνλαζηήξη. κσο δελ πείξαμε ηνλ Εβάλ, κε ηνλ νπνίν εμαθνινχζεζαλ λα ζπκβαζηιεχνπλ σο ην 1696, φηαλ ν αδειθφο ηνπ πέζαλε. Δ Ρσζία ήηαλ εθηεηακέλε ρψξα, αιιά δελ είρε πξφζβαζε νχηε ζηνλ Βχμεηλν Πφλην, πνπ ηα βφξεηα παξάιηά ηνπ ήηαλ νζσκαληθή θηήζε, νχηε ζηε ΐαιηηθή, πνπ ηελ θαηείραλ ε Πξσζία, ε Ληζνπαλία, ε Πνισλία θαη ε νπεδία. Φπζηθά δελ δηέζεηε νχηε ζηφιν. Σν 1696 κεηά απφ πφιεκν κε ηελ Οζσκαληθή απηνθξαηνξία θαηέιαβε ηελ Ώδνθηθή θαη επηηέινπο, απέθηεζε ζαιάζζηα πξφζβαζε ηεο ρψξαο πξνο ηνλ Βχμεηλν. ηε ζπλέρεηα ν Πέηξνο έθαλε θάηη πξσηνθαλέο. Άθεζε ηε δηαθπβέξλεζε ηεο ρψξαο ζε έκπηζηνχο ηνπ επγελείο θαη κε ιίγνπο θίινπο αλαρψξεζε γηα ηελ Βπξψπε. Ο ζηφρνο ηνπ ήηαλ λα εμαζθαιίζεη ππνζηήξημε ησλ ρξηζηηαληθψλ επξσπατθψλ απιψλ (Ώγγιίαο, Ώπζηξίαο) ζε έλα ζπλαζπηζκφ θαηά ησλ Οζσκαλψλ. πλάληεζε φκσο ηελ απξνζπκία θη έηζη αθνχ έζηεηιε ηνπο ζπλνδνχο ηνπ πίζσ ζηε Ρσζία, παξέκεηλε ζηε Απηηθή Βπξψπε γηα λα κειεηήζεη ηα λέα επηηεχγκαηα ζηελ ηερλνινγία, ηελ νηθνλνκία, ηελ πνιηηηθή θαη ηνλ πνιηηηζκφ. ηελ Οιιαλδία θαη ζηελ Ώγγιία ζπνχδαζε λαππεγηθή, δνπιεχνληαο παξάιιεια σο μπινπξγφο ζηα λαππεγεία. Βπίζεο κειέηεζε ηε ζηξαηησηηθή ηερλνινγία ηεο Ώπζηξίαο θαη έζηεηιε έλα έκπηζην θίιν ηνπ ζηε Μάιηα γηα λα δηδαρζεί ηελ πνιεκηθή ηαθηηθή ησλ Εσαλληηψλ Εππνηψλ. κσο ην 1698, μέζπαζε ζηε Ρσζία (κε ππνθίλεζε ηεο αδειθήο ηνπ νθίαο;) εμέγεξζε ησλ ζηξέιηζη (ζηξαηησηηθά ζψκαηα απνηεινχκελα απφ γφλνπο επγελψλ ησλ ιεγφκελσλ βνγηάξσλ) θαη ν Πέηξνο γχξηζε εζπεπζκέλα πίζσ. Σελ θαηέζηεηιε κε πξσηνθαλή βηαηφηεηα, απνθεθαιίδνληαο 1200 ζηαζηαζηέο. Λέγεηαη φηη ν ίδηνο ζπκκεηείρε ζηελ εθηέιεζε. Ώκέζσο κεηά μεθίλεζε έλα ξηδνζπαζηηθφ πξφγξακκα εθζπγρξνληζκνχ, κε ζηφρν λα κεηαηξέςεη ηε Ρσζία ζε ζχγρξνλε θνηλσλία, θαηά ηα δπηηθνεπξσπατθά πξφηππα. Οη ζεκαληηθφηεξεο ελέξγεηέο ηνπ ήηαλ: - Αεκηνχξγεζε κφληκν ζηξάηεπκα, θαηά ηα γεξκαληθά πξφηππα. Πεξηφξηζε ηα πξνλφκηα ησλ βνγηάξσλ, απαγφξεπζε ηηο εζληθέο ζηνιέο θαη ηηο καθξηέο γελεηάδεο πνπ έθεξαλ νη επγελείο, σο ζχκβνια ηζρχνο θαη θχξνπο. ζνη βνγηάξνη ήζειαλ λα ηελ δηαηεξήζνπλ πιήξσλαλ θφξν γελεηάδαο (!) - Ίδξπζε λαπηηθέο ζρνιέο κε Οιιαλδνχο θαη Άγγινπο εθπαηδεπηέο θαη λαππήγεζε ζηφιν. Σν 1698 εγθαηλίαζε ηνλ πξψην ξσζηθφ λαχζηαζκν. - Βθζπγρξφληζε ηελ εθπαίδεπζε (κέρξη ηφηε ε κφξθσζε ήηαλ πξνλφκην ηνπ θιήξνπ), κε ηελ ίδξπζε δεθάδσλ ζρνιψλ, φπσο ηξαηησηηθή, Εαηξηθή, ρνιή Μεραληθψλ, ρνιή Φπζηθψλ Βπηζηεκψλ, Κνιιέγην Οηθνλνκηθψλ θαη ΐηνκεραληθψλ ζπνπδψλ. Βλζάξξπλε ηηο ζπνπδέο ησλ λεαξψλ Ρψζσλ ζηελ Βπξψπε. Σν 1703 επέηξεςε ηελ θπθινθνξία ηεο πξψηεο εθεκεξίδαο κε ηίηιν ΐεληνκφζηη (Υξνληθά). - Άιιαμε ην θαηαζηαηηθφ ηεο ξσζηθήο νξζφδνμεο Βθθιεζίαο θαη πεξηφξηζε ηελ ηζρχ ηνπ παηξηαξρείνπ κε ηελ ζεζκνζέηεζε Εεξάο πλφδνπ, ππφ ηνλ έιεγρφ ηνπ. Αήκεπζε ηελ ηεξάζηηα πεξηνπζία ησλ κνλαζηεξηψλ θαη ησλ εθθιεζηαζηηθψλ ηδξπκάησλ. Καηήξγεζε ην παιηφ ξσζηθφ εκεξνιφγην (ην έηνο άξρηδε απφ ηελ 1 ε 535
επηεκβξίνπ θαη ε κέηξεζε ησλ εηψλ άξρηδε απφ θηίζεσο θφζκνπ!). ζνη ρξεζηκνπνηνχζαλ ην παιηφ εκεξνιφγην πιήξσλαλ θφξν εκεξνινγίνπ. Ννκηκνπνίεζε ην θάπληζκα, αιιά επέβαιιε πςεινχο θφξνπο ζηνλ θαπλφ. (θαη παλέμππλνο θαη θνξνκπήρηεο!). - Πξνζηάηεπζε ηελ εκπνξηθή θαη βηνκεραληθή δξαζηεξηφηεηα θαη κεηαξξχζκηζε ην αζηηθφ θαη εκπνξηθφ δίθαην. Ίδξπζε εκπνξηθφ επηκειεηήξην. - Πξαγκαηνπνίεζε έλα πνιχρξνλν (1700-21) πφιεκν κε ηελ ηζρπξφηαηε ηφηε νπεδία, ζπκκαρψληαο κε ηνπο αληηπάινπο ηεο, Πξψζνπο, Ααλνχο, Πνισλνχο. ηαλ έιεμε ν πφιεκνο κε εθαηέξσζελ λίθεο θαη ήηηεο, ε Ρσζία είρε θεξδίζεη ζεκαληηθά εδάθε ζηε ΐαιηηθή. ην δέιηα ηνπ πνηακνχ Νέβα, ίδξπζε ην 1703, ηελ Ώγία Πεηξνχπνιε, Γηα ην ρηίζηκν ηεο σξαηφηαηεο απηήο πφιεο, ν Πέηξνο θάιεζε ζπνπδαίνπο κεραληθνχο θαη αξρηηέθηνλεο απφ ηε Αχζε θαη ρξεζηκνπνίεζε γηα εξγάηεο ρηιηάδεο δνπινπάξνηθνπο θαη νπεδνχο αηρκαιψηνπο. Σν 1718, ε Ώγία Πεηξνχπνιε έγηλε ε πξσηεχνπζα ηεο Ρσζίαο (ην 1917, νη κπνιζεβίθνη κεηέθεξαλ μαλά ηελ πξσηεχνπζα ζηε Μφζρα). ε πφιεκν κε ηελ Πεξζία, ε Ρσζία θέξδηζε ηηο δπηηθέο αθηέο ηεο Καζπίαο, αιιά έραζε ηελ Ώδνθηθή απφ ηνπο Οζσκαλνχο. ια ηα παξαπάλσ δελ πξαγκαηνπνηήζεθαλ αλαίκαθηα. Βπηβιήζεθαλ κε ζηδεξέληα ππγκή θαη κε άγξηα θαηαζηνιή θάζε αληίδξαζεο. Αελ δίζηαζε λα δηαηάμεη ηε δνινθνλία αθφκα θαη ηνπ ζπληεξεηηθνχ γηνπ ηνπ Ώιέμηνπ, φηαλ πίζηεςε φηη ζπκκεηείρε ζε ζπλνκσζία βνγηάξσλ γηα ηελ αλαηξνπή ηνπ. Ο Πέηξνο είλαη απφ ηνπο ιίγνπο πνπ θέξνπλ επάμηα ηνλ ηζηνξηθφ ραξαθηεξηζκφ Μέγαο. Ήηαλ έλαο θσηηζκέλνο εγέηεο πνπ πέηπρε λα κεηαηξέςεη, κφλν γηαηί ην ήζειε απηφο, ηελ νπηζζνδξνκηθή Ρσζία έλα κεγάιν, ηζρπξφ θαη ζχγρξνλν θξάηνο πνπ απφ ηφηε σο ζήκεξα θπξηαξρεί ζηε δηεζλή πνιηηηθή ζθελή.
Ο Πέηξνο πέζαλε κφιηο 53 εηψλ ην 1725 θαη ηνλ δηαδέρζεθε ε ηαπεηλήο θαηαγσγήο, δεχηεξε γπλαίθα ηνπ Ώηθαηεξίλε Ώ’ (1684-1727), ε νπνία βαζίιεπζε κφλν δπν ρξφληα. Μεηά ην ζάλαηφ ηεο ζην ζξφλν αλέβεθε ν εγγνλφο ηνπ Πέηξνπ (γηνο ηνπ εθηειεζζέληνο γηνπ ηνπ Ώιέμηνπ) Πέηξνο ΐ’, ν νπνίνο ζε ηξία ρξφληα πέζαλε ζε ειηθία 15 εηψλ. Ώθνινχζεζε ε θφξε ηνπ Εβάλ Β’, Άλλα Ώ’, απηήλ ν Εβάλ Σ’ θαη απηφλ ε θφξε ηνπ Μεγάινπ Πέηξνπ, Βιηζάβεη Ώ’ (1709-1762). Βπί βαζηιείαο ηεο ηδξχζεθε ην Παλεπηζηήκην ηεο Μφζραο απφ ηνλ Λνκνλφζνθ, θαη ε Ώθαδεκία Καιψλ Σερλψλ θαη ηα Υεηκεξηλά Ώλάθηνξα ζηελ Ώγία Πεηξνχπνιε. Σελ Βιηζάβεη δηαδέρζεθε ν ζρεδφλ θαζπζηεξεκέλνο δηαλνεηηθά γηνο ηεο Άλλαο Ώ’, Πέηξνο Γ’ (1728-1762). Ο Πέηξνο είρε παληξεπηεί ηελ Γεξκαλίδα πξηγθίπηζζα νθία-Ώπγνχζηα, ε νπνία κεηά ην γάκν ηεο έγηλε νξζφδνμε θαη πήξε ην φλνκα Ώηθαηεξίλε. Ώπηή, ζε αληίζεζε κε ηνλ άληξα ηεο ήηαλ παλέμππλε θαη εξγαηηθή. Πξηλ ν Πέηξνο ζπκπιεξψζεη εμάκελν ζην ζξφλν, ε γπλαίθα ηνπ εγήζεθε ζπλνκσζίαο καδί κε ηνλ εξαζηή ηεο, ηνλ αμησκαηηθφ ηνπ ηππηθνχ Γξεγφξε Οξιψθ, ηνλ αλέηξεςε θαη αλαθεξχρζεθε απηή ηζαξίλα, ε Αηθαηεξέλε Β’ (1729-1796), πνπ πήξε ηελ πξνζσλπκία ε ΜεγΪιε. Ο Πέηξνο βξέζεθε ζηξαγγαιηζκέλνο ππφ αδηεπθξίληζηεο ζπλζήθεο ζηε θπιαθή.
536
Ζ Αηθαηεξίλε Β’ ε Μεγάιε (1729-1796) Γηα πξψηε θνξά απφ ην ζάλαην ηνπ Πέηξνπ Ώ‟, ε πνιηηηθή ηνπ κεγάινπ απηνχ εγεκφλα βξήθε ζνβαξφ ζπλερηζηή ζην πξφζσπν ηεο Ώηθαηεξίλεο. Δ 34ρξνλε βαζηιεία ηεο ραξαθηεξίζηεθε σο Φσηηζκέλε Γεζπνηεία. Δ ηζαξίλα ελδηαθέξζεθε ηδηαίηεξα γηα ηηο ηδέεο ησλ Βγθπθινπαηδηζηψλ ΐνιηαίξνπ θαη Νηηληεξφ, κε ηνπο νπνίνπο δηαηεξνχζε θηιία θαη αιιεινγξαθία θαη δεηνχζε ηηο ηδέεο ηνπο γηα ηελ αλάπηπμε ηνπ θξάηνπο. Ο ΐνιηαίξνο ηελ απνθαινχζε θνιαθεπηηθά ην Άζηξν ηνπ Βνξξά θαη ε εκίξακηο ηεο Ρσζίαο θαη ηελ θαινχζε λα βνεζήζεη ηνπο επαλαζηαηεκέλνπο Έιιελεο. Βπεξεαζκέλε απφ ηηο αξρέο ηνπ πξσηνπφξνπ ηνπ Αηαθσηηζκνχ Μνληεζθηέ, επηρείξεζε λα δηακνξθψζεη θηιειεχζεξν χληαγκα. Δ επηηξνπή πνπ αλέιαβε ηε ζχληαμή ηνπ, δελ θαηέιεμε ζε νξηζηηθφ θείκελν, ιφγσ δηαθσλίαο ησλ κειψλ ηεο, φκσο ηα πνξίζκαηά ηεο ρξεζίκεπζαλ ζηηο κεηαγελέζηεξεο λνκνζεηηθέο κεηαξξπζκίζεηο Δ Ώηθαηεξίλε ζηεξίρζεθε ζηελ εχλνηα ησλ επγελψλ, ζηνπο νπνίνπο παξαρψξεζε πνιιά πξνλφκηα εηο βάξνο ησλ δνπινπάξνηθσλ, πξάγκα πνπ νδήγεζε ην ιαφ ζε αξθεηέο εμεγέξζεηο. Ώληίζεηα απνδπλάκσζε ηνλ θιήξν, θξαηηθνπνίεζε πνιιά εθθιεζηαζηηθά θηήκαηα, ηα νπνία πνχιεζε ζε επγελείο γηα λα εληζρχζεη ην πεληρξφ θξαηηθφ ηακείν. Σν μέζπαζκα ηεο Γαιιηθήο Βπαλάζηαζεο ηελ ηξφκαμε θαη ε πνιηηηθή έγηλε αθφκα πην απνιπηαξρηθή θαη απηαξρηθή. Δ ηζαξίλα ήηαλ κνξθσκέλε θαη ελίζρπζε ηα γξάκκαηα. Ίδξπζε ην πξψην ζρνιείν ζειέσλ ηεο Ρσζίαο θαη αλακφξθσζε ηελ Ρσζηθή Ώθαδεκία Βπηζηεκψλ. Σν Μνπζείν Δξκηηάδ πνπ ζήκεξα θαηαιακβάλεη φια ηα Υεηκεξηλά Ώλάθηνξα, άξρηζε σο πξνζσπηθή ζπιινγή ηεο Ώηθαηεξίλεο. Ήηαλ ιάηξηο ηεο φπεξαο θαη ίδξπζε ην ζέαηξν Μπνιζφη, γηα λα παξνπζηάδνληαη εθεί κπαιέην θαη φπεξεο. Πξνζθάιεζε ηνλ Γάιιν Βγθπθινπαηδηζηή Νηηληεξφ γηα δπν ρξφληα ζηελ Πεηξνχπνιε, γηα λα ηεο ππνβάιεη πξνηάζεηο γηα ηελ κεηαξξχζκηζε ηνπ ξσζηθνχ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο. Δ εμσηεξηθή πνιηηηθή ηεο Ώηθαηεξίλεο ζεκαδεχηεθε απφ πνιέκνπο ελαληίνλ ηεο Πνισλίαο, (πνπ νπζηαζηηθά δηαιχζεθε) απφ ηελ νπνία απέζπαζε ηελ αλαηνιηθή Ληζνπαλία θαη κεγάιν κέξνο ηεο Οπθξαλίαο θαη ελαληίνλ ηεο Οζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο. ηνλ Ώ‟ Ρσζνηνπξθηθφ πφιεκν (1768-1774), ν ξσζηθφο ζηφινο ππφ ηνλ λαχαξρν Ώιέμην Οξιψθ (αδειθφ ηνπ Γξεγφξε) έθηαζε ζην Ώηγαίν θη απηφ πξνθάιεζε ηνλ μεζεθσκφ (ηα Οξισθηθά ηνπ 1770) ησλ Βιιήλσλ. Δ Ώηθαηεξίλε κε ην πεξίθεκν Διιεληθφ ζρέδην ζρεδίαδε ηελ ίδξπζε αλεμάξηεηνπ ειιεληθνχ θξάηνπο, κε πξσηεχνπζα ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε θαη απηνθξάηνξα ηνλ εγγνλφ ηεο Κσλζηαληίλν. κσο νη Ρψζνη γξήγνξα εγθαηέιεηςαλ ηνπο Έιιελεο θαη ε επαλάζηαζή ηνπο είρε αηκαηεξή θαη απνηπρεκέλε θαηάιεμε. Δ Οζσκαληθή απηνθξαηνξία, ππέγξαςε ηε πλζήθε ηνπ Κηνπηζνχθ-Κατλαξηδή (1774), κε ηελ νπνία παξαρσξνχζε ηελ Κξηκαία ζηε Ρσζία θαη επέηξεπε ηελ ειεχζεξε δηέιεπζε ησλ πινίσλ κε ξσζηθή ζεκαία απφ ηα ηελά. Οη πεξηζζφηεξνη Έιιελεο θαξαβνθχξεδεο χςσζαλ ηφηε ηελ ξσζηθή ζεκαία ζηα πινία ηνπο γηα λα εθκεηαιιεπζνχλ απηφλ ηνλ φξν ηεο ζπλζήθεο. Με
537
ηελ ίδηα ζπλζήθε αλαγλσξίζηεθε ζηε Ρσζία ην δηθαίσκα πξνζηαζίαο ησλ ππφδνπισλ ρξηζηηαληθψλ ιαψλ ηεο Οζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο. Ώθνινχζεζε ν ΐ‟ Ρσζνηνπξθηθφο Πφιεκνο (1787-1792) θαη λέα απνηπρεκέλε ειιεληθή εμέγεξζε (ηφηε δηαθξίζεθε ν ζαιαζζνκάρνο Λάκπξνο Καηζψλεο). Με ηε πλζήθε ηνπ Ηάζηνπ (1792), ε Σνπξθία αλαγλψξηζε ηε ξσζηθή θπξηαξρία ζηελ Κξηκαία θαη ζε άιιεο πεξηνρέο. Βθεί ηδξχζεθαλ νη πφιεηο Οδεζζφο θαη Υεξζψλ. Δ Ώηθαηεξίλε πέζαλε ην 1796 θαη ηελ δηαδέρζεθε ν γηνο ηεο Παχινο Α’ (17541801). Δ ηζηνξία έρεη θαηαγξάςεη ηε ζπκβνιή θπξίσο ηνπ Πέηξνπ αιιά θαη ηεο Ώηθαηεξίλεο, ζηε κεηαηξνπή ηεο θαζπζηεξεκέλεο, ζξεζθφιεπηεο θαη κεζαησληθήο Ρσζίαο ζε έλα απφ ηα ηζρπξφηεξα θξάηε ηνπ θφζκνπ.
Ο Παχινο δνινθνλήζεθε ην 1801 θαη ζην ζξφλν αλήιζε ν γηνο ηνπ Αιέμαλδξνο Α’ (1777-1825). Ο λένο ηζάξνο ζηηο αξρέο ηεο βαζηιείαο ηνπ πξνζπάζεζε λα απνθηήζεη (φπσο θαη ε γηαγηά ηνπ Ώηθαηεξίλε) ηελ θήκε ηνπ θσηηζκέλνπ δεζπφηε. Καηάξγεζε ηα βαζαληζηήξηα θαη ηελ πξνιεπηηθή ινγνθξηζία θαη έδσζε ακλεζηία ζηνπο πνιηηηθνχο θξαηνχκελνπο. Σν 1804 ε Ρσζία ελεπιάθε ζε πφιεκν κε ηελ Πεξζία, πνπ θξάηεζε ελλέα ρξφληα θαη ηεξκαηίζηεθε κε ηελ πξνζάξηεζε ηεο Γεσξγίαο θαη άιισλ πεξηνρψλ ηνπ Καπθάζνπ ζηελ Ώπηνθξαηνξία. Βπίζεο απέζπαζε απφ ηελ Οζσκαληθή απηνθξαηνξία ηε ΐεζζαξαβία θαη απφ ηε νπεδία, ηελ Φηλιαλδία. Δ Ρσζία ήηαλ πηα κηα ηεξάζηηα ζε έθηαζε ρψξα, πνπ έθηαλε σο ηελ Ώιάζθα ηεο Ώκεξηθήο. Σν 1812 ν Ναπνιέσλ έθαλε ην κεγάιν ιάζνο λα εηζβάιεη ζηε Ρσζία επηθεθαιήο κηα ζηξαηηάο 600.000 αλδξψλ. Οη Ρψζνη ηνλ πνιεκνχζαλ αιιά ππνρσξνχζαλ ηαθηηθά, αθήλνληαο πίζσ ηνπο θακέλε γε. Μεηά απφ ηε λίθε ηνπ έμσ απφ ηε Μφζρα πνπ ηνπ ζηνίρεζε δεθάδεο ρηιηάδεο ζηξαηηψηεο, ν Ναπνιέσλ κπήθε ζηε έξεκε θαη θιεγφκελε ξσζηθή πξσηεχνπζα. Ώθνχ παξέκεηλε γηα ιίγν ζηε Μφζρα, ν Ναπνιέσλ δηέηαμε ππνρψξεζε ζηελ παηξίδα. κσο ν θαιχηεξνο ζηξαηεγφο ησλ Ρψζσλ ήηαλ ν ρεηκψλαο. Σν θνβεξφ θξχν, ε πείλα θαη εμάληιεζε, αιιά θαη ηα ρηππήκαηα ηνπ ξσζηθνχ ζηξαηνχ, πνπ ηνπο θπλεγνχζε αλειέεηα, απνδεθάηηζαλ ηελ ηεξάζηηα ζηξαηηά ηνπ Ναπνιένληα, πνπ θαηφξζσζε λα γπξίζεη ζηε Γαιιία κε ειάρηζηνπο άλδξεο. Σελ ίδηα ηαθηηθή είραλ αθνινπζήζεη ζηελ αξραηφηεηα νη θχζεο έλαληη ησλ Πεξζψλ εηζβνιέσλ ηνπ Ααξείνπ, ν Πέηξνο ν Ώ’ έλαληη ησλ νπεδψλ ηνπ Καξφινπ Εΐ’ θαη ηελ ίδηα ηαθηηθή αθνινχζεζαλ θαη πάιη νη Ρψζνη ην 1941 απέλαληη ζηνπο Γεξκαλνχο ηνπ Υίηιεξ. Ήηαλ ε αξρή ηνπ ηέινπο ηνπ Ναπνιένληα, πνπ εηηήζεθε αξρηθά ζηε Λεηςία θαη ηειηθά ζην ΐαηεξιφ. ινη φκσο αλαγλψξηδαλ φηη ε θαηαζηξνθή ηνπ Ναπνιένληα ήηαλ ε εθζηξαηεία ηνπ ζηε Ρσζία. Ο Ώιέμαλδξνο Ώ’ είρε αλεβάζεη πνιχ ςειά ην θχξνο ηνπ θαη ην θχξνο ηεο Ρσζίαο. Μεηά ηελ ήηηα ηνπ Ναπνιένληα, ν ξσζηθφο ζηξαηφο κπήθε ζην Παξίζη καδί κε ηηο άιιεο ζπκκαρηθέο δπλάκεηο.
Ζ νπεδία: Σνλ 17ν αηψλα ε νπεδία ήηαλ κηα απφ ηηο κεγάιεο επξσπατθέο δπλάκεηο, κε νξγαλσκέλν θαη ηζρπξφ ζηξαηφ. Σα εδάθε ηεο θάιππηαλ φιε ηε ζεκεξηλή νπεδία, ηελ Φηλιαλδία θαη ηηο αλαηνιηθέο αθηέο ηεο ΐαιηηθήο. Σν 1697 αλέβεθε ζην ζξφλν ηεο νπεδίαο ν Κάξνινο ΗΒ’ (1682-1718), γλσζηφο θαη σο ν
538
Ώιέμαλδξνο ηνπ ΐνξξά. Σν 1700, νη ζπλαζπηζκέλεο δπλάκεηο ησλ Ααλψλ, Ρψζσλ θαη Πνισλψλ εηζέβαιαλ ζηε επηθξάηεηα ηνπ λεαξνχ, κφιηο 18 εηψλ βαζηιηά. Ο Κάξνινο κε κηα αζηξαπηαία θίλεζε, θαηέιαβε θαη ιεειάηεζε ηελ Κνπεγράγε, ππνρξεψλνληαο ηνπο Ααλνχο ζε ζπλζεθνιφγεζε. Ώπνβηβάζηεθε κεηά ζηελ αλαηνιηθή αθηή ηεο ΐαιηηθήο γηα λα ρηππήζεη ηνπο Ρψζνπο ηνπ Πέηξνπ Ώ’. ηαλ πέηπρε ηελ πξψηε ηνπ λίθε θαηά ησλ Ρψζσλ θαη θαηέιαβε ηελ πφιε Νάξβα, λνκίδνληαο φηη μεκπέξδεςε κε ηε Ρσζία, ζηξάθεθε ζηελ Πνισλία, ηελ νπνία ζπλέηξηςε κεηά απφ πεληαεηή πφιεκν. Σν 1708, έθαλε ην ιάζνο πνπ επαλέιαβαλ θη άιινη εηζβνιείο ηεο Ρσζίαο, λα πξνρσξήζεη βαζεηά ζηελ αραλή απηή ρψξα. Πξνρσξνχζε επί έμε κήλεο ζπλερψο, βξίζθνληαο κπξνζηά ηνπ κφλν θακέλε γε, ελψ ν δξηκχο ξσζηθφο ρεηκψλαο απνδεθάηηδε ηνλ παγσκέλν θαη πεηλαζκέλν ζηξαηφ ηνπ. ηαλ ν Πέηξνο έθξηλε πσο ε ζηηγκή ήηαλ θαηάιιειε, επηηέζεθε ζηελ Πνιηάβα (ην 1709) ζηε ζνπεδηθή ζηξαηηά θαη ηελ απνδεθάηηζε. Οη νπεδνί ππνρψξεζαλ ζηελ παηξίδα ηνπο. Λέγεηαη φηη ν Πέηξνο είπε: ‘Ώλ ν Κάξνινο πηζηεχεη φηη είλαη ν Ώιέμαλδξνο, δηαπίζησζε φηη εγψ δελ είκαη Ααξείνο’. Ο Κάξνινο κεηά απφ πέληε ρξφληα , άξρηζε μαλά πνιέκνπο θαηά ησλ Ααλψλ θαη ησλ Ννξβεγψλ. ε κηα κάρε ζην λνξβεγηθφ κέησπν, ζθνηψζεθε απφ ερζξηθή ζθαίξα (ή ίζσο ζνπεδηθή, κηαο θαη νη νπεδνί είραλ απαπδήζεη κε ηνπο ζπλερείο πνιέκνπο ηνπ). Μεηά απφ απηή ηελ ήηηα θαη ην ζάλαην ηνπ Καξφινπ, ε νπεδία έπαςε λα είλαη κεγάιε επξσπατθή δχλακε θαη ηε ζέζε ηεο πήξε ε αλεξρφκελε Ρσζία.
Σν Κξεκιέλν, ζχκβνιν κεγαινπξΫπεηαο θαη ηζρχνο ηεο Ρσζέαο
539
29. ΑΠΟ ΣΟ ΤΝΔΓΡΗΟ ΣΖ ΒΗΔΝΝΖ Χ ΣΟ 1860 Ο 19νο αηψλαο κπνξεί ρξνλνινγηθά λα θαιχπηεη ηελ ρξνλνινγηθή πεξίνδν απφ ην 1801 σο ην 1900, ηζηνξηθά φκσο εμεηάδεηαη σο κηα ρξνληθή ελφηεηα πνπ θαιχπηεη ηα ηζηνξηθά γεγνλφηα πνπ μεθίλεζαλ απφ ην πλέδξην ηεο ΐηέλλεο ηνπ 1814-5 σο ην μέζπαζκα ηνπ Πξψηνπ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ ην 1914. Οη δπν ηειεπηαίνη αηψλεο ηεο ηζηνξίαο (19νο θαη 20φο) απνηεινχλ πνζνζηφ κηθξφηεξν απφ ην 3% ηεο ζπλνιηθήο πεξηφδνπ ησλ εβδνκήληα πεξίπνπ αηψλσλ ηεο θαηαγεγξακκέλεο ηζηνξίαο. κσο ζηνπο δπν απηνχο αηψλεο, ηα γεγνλφηα είλαη ηφζν ππθλά, νη πξφνδνη ζηηο επηζηήκεο θαη ζηηο εθεπξέζεηο είλαη ζπλερείο θαη θιηκαθνχκελεο, απηνί πνπ δηαθξίζεθαλ θαη επεξέαζαλ ηα γξάκκαηα, ηηο θαιέο ηέρλεο, ηελ ινγνηερλία θαη ηελ πνίεζε, ηελ πνιηηηθή, ηε θηινζνθία θαη θάζε ηνκέα ηεο αλζξψπηλεο δξαζηεξηφηεηαο, είλαη εθαηνληάδεο ή θαη ρηιηάδεο αθφκα. Έηζη δελ είλαη δπλαηφ λα αθνινπζήζνπκε ηνλ ίδην ηξφπν παξάζεζεο ησλ ηζηνξηθψλ γεγνλφησλ θαη ησλ επηθαλψλ αλζξψπσλ, πνπ είρακε σο ηψξα. Γηα λα παξακείλεη ε ιέμε πλνπηηθή ζηνλ ηίηιν καο, ε εμηζηφξεζε ησλ γεγνλφησλ ζα γίλεη, (φηαλ ηα γεγνλφηα δελ είλαη παγθφζκηα ή δε αθνξνχλ θάπνηα επξχηεξε πεξηνρή), θξάηνο πξνο θξάηνο, αλά πεξίπνπ 50 ρξφληα (αλαιφγσο ηεο αιιεινπρίαο ησλ γεγνλφησλ) θαη ηαπηφρξνλα ζα πξνβάιινληαη, νη επηζηήκνλεο, εθεπξέηεο, πνιηηηθνί, επηζηήκνλεο, ινγνηέρλεο, θαιιηηέρλεο θαη φζνη άιινη ζπλέβαιαλ κε ηνλ ηξφπν ηνπο ζηελ εμέιημε απηψλ ησλ γεγνλφησλ. Δ ρξνληθή πεξίνδνο πνπ ζα θαιχςνπκε αξρίδεη απφ ην πλέδξην ηεο ΐηέλλεο ην 1814 θαη ιήγεη ην 1914 (έηνο έλαξμεο ηνπ Πξψηνπ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ)
Σν πλέδξην ηεο Βηέλλεο Δ Μάρε ηεο Λεηςίαο ή φπσο νλνκάζηεθε ε Μάρε ησλ Βζλψλ (ηελ ίδηα νλνκαζία πήξε θαη ε κάρε ζηα Καηαιαπληθά Πεδία ην 451, πνπ είρε σο απνηέιεζκα ηελ ήηηα ηνπ Ώηηίια, απφ ηα πνιπεζληθά ζηξαηεχκαηα ηνπ ζηξαηεγνχ ησλ Ρσκαίσλ Ώέηηνπ), δηεμήρζε ζηηο 16-19 Οθησβξίνπ 1813, κεηαμχ ησλ δπλάκεσλ ηνπ Ναπνιένληα (Γαιιία θαη δνξπθφξνη ηεο, Ανπθάην ηεο ΐαξζνβίαο θαη Γεξκαληθή Οκνζπνλδία ηνπ Ρήλνπ) θαη ησλ ζπλαζπηζκέλσλ αληηγαιιηθψλ δπλάκεσλ (Ώπζηξία, Πξσζία, Ρσζία, νπεδία, ΐξεηαλία). Ήηαλ ε κεγαιχηεξε κάρε ηεο ηζηνξίαο, ζηελ νπνία ζπκκεηείραλ πάλσ κηζφ εθαηνκκχξην άλδξεο. Μφλν κεηά απφ έλα αηψλα, ζηνλ Πξψην Παγθφζκην Πφιεκν, ζα ζπγθεληξσζνχλ ζηξαηνί απηνχ ηνπ πιήζνπο. Δ ήηηα ηνπ Ναπνιένληα, κεηά ηελ θαηαζηξνθηθή εηζβνιή ζηε Ρσζία, ήηαλ ζρεδφλ νινθιεξσηηθή. Παξφια απηά φκσο, ν απηνθξάηνξαο αξληφηαλ θάζε ζθέςε ζπλζεθνιφγεζεο. Σα ζηξαηεχκαηα ηνπ ζπλαζπηζκνχ πξνρσξνχζαλ πξνο ην Παξίζη θαη ηαπηφρξνλα μεζεθψζεθαλ θαηά ησλ Γάιισλ, νη Οιιαλδνί, νη Βιβεηνί, νη Γεξκαλνί ηεο Οκνζπνλδίαο ηνπ Ρήλνπ θαη νη Εηαινί. ηαλ νη ζχκκαρνη έθηαζαλ ζηα γαιιηθά ζχλνξα, ζηηο δηαπξαγκαηεχζεηο πνπ επηηέινπο άξρηζαλ, ν Ναπνιέσλ πεηζκαηηθά δελ δέρζεθε ηελ επαλαθνξά ηεο Γαιιίαο ζηα πξν ηνπ 1792 ζχλνξα. ηηο 31 Μαξηίνπ 1814, νη χκκαρνη κπήθαλ ζην Παξίζη θαη φξηζαλ θπβέξλεζε ππφ ηνλ Σαιευξάλδν. Ο Ναπνιέσλ παξαηηήζεθε νξηζηηθά ζηηο 12 Ώπξηιίνπ γηα ην 540
λεζί Έιβα, (θνληά ζηελ παηξίδα ηνπ Κνξζηθή) πνπ ηνπ παξαρσξήζεθε σο πξνζσπηθή εγεκνλία, ελψ ζηε Γαιιία ν Λνπδνβίθνο ΕΔ’ (ν αδειθφο ηνπ βαζηιηά πνπ θαξαηνκήζεθε) αλεξρφηαλ ζηνλ ζξφλν ηεο Γαιιίαο. ηηο 31 ΜαΎνπ ππνγξάθεθε ε πλζήθε ηνπ Παξηζηνχ, κεηαμχ ησλ πκκάρσλ θαη ηεο Γαιιίαο. Δ ζπλζήθε απηή πξνέβιεπε επαλαθνξά ησλ ζπλφξσλ ηεο Γαιιίαο ζηα πξν ηεο Γαιιηθήο επαλάζηαζεο φξηα θαη θακηά θχξσζε γηα ηελ εηηεκέλε ρψξα, εθηφο ηεο απψιεηαο ησλ λεζηψλ ευρειιψλ, πνπ έγηλαλ αγγιηθή απνηθία. Ώκέζσο κεηά ζπλεθιήζε ζηελ πξσηεχνπζα ηεο Ώπζηξίαο ην πλέδξην ηεο Βηέλλεο ζην νπνίν εθηφο ησλ ληθεηξηψλ δπλάκεσλ ζπκκεηείρε ε Γαιιία, ε Ααλία θαη αξθεηά γεξκαληθά θξαηίδηα. Ο ζθνπφο ηνπ πλεδξίνπ ήηαλ ε νξηζηηθή δηεπζέηεζε ησλ ζπλφξσλ ησλ θξαηψλ ηεο επείξνπ, ε ζπκθσλία ηζνξξνπίαο δπλάκεσλ θαη ε επηβνιή ηεο εηξήλεο. Ώπηνί πνπ έιαβαλ ηηο απνθάζεηο ήηαλ νη εθπξφζσπνη ησλ κεγάισλ δπλάκεσλ, ηεο Ώπζηξίαο {πνπ ηελ εθπξνζσπνχζε ν ππνπξγφο ησλ Βμσηεξηθψλ Κιέκελο Μέηεξληρ (Klemens von Metternich, 17331859) ν νπνίνο θαη πξνέδξεπε ηνπ πλεδξίνπ}, ηεο Πξσζίαο, ηεο Ρσζίαο θαη ηεο Μεγάιεο ΐξεηαλίαο. κσο ε ηθαλφηεηα ηνπ εθπξνζψπνπ ηεο Γαιιίαο Σαιιευξάλδνπ, επέβαιε ηελ θσλή ηεο εηηεκέλεο Γαιιίαο, σο ηζφηηκε κε απηή ησλ ληθεηψλ. Σν πλέδξην ηεο ΐηέλλεο, δηήξθεζε απφ ηελ 1 Ννεκβξίνπ 1814 σο ηηο 8 Ενπλίνπ 1815. Οη ζεκαληηθφηεξεο απνθάζεηο πνπ πήξε ήηαλ: - Δ Γαιιία έραζε φιεο ηηο θαηαθηεκέλεο απφ ηνλ Ναπνιένληα πεξηνρέο. Δ κνλαξρία παιηλνξζψζεθε ππφ ηνλ Λνπδνβίθν ΕΔ’. Σν πλέδξην δελ επέβαιε πνιεκηθέο απνδεκηψζεηο ζηε Γαιιία, θπξίσο γηα λα κελ μππλήζεη ζηνπο Γάιινπο ην αίζζεκα ηεο εθδίθεζεο. - Εδξχζεθε ην ΐαζίιεην ηεο Οιιαλδίαο, ην νπνίν ην 1830 ρσξίζηεθε ζε δπν θξάηε, ηελ Οιιαλδία θαη ην ΐέιγην. - Δ Ααλία, ιφγσ ηεο θηινγαιιηθήο ζηάζεο ηεο, έραζε ηε Ννξβεγία, ε νπνία παξαρσξήζεθε ζηελ νπεδία. Δ νπεδία θαη ε Ννξβεγία ελψζεθαλ ππφ εληαίν ζηέκκα. Δ έλσζε απηή δηαηεξήζεθε σο ην 1905. Σν ζπλέδξην εγγπήζεθε ηηο ειεπζεξίεο θαη ηα δηθαηψκαηα ησλ Ννξβεγψλ. - Δ Βιβεηία θέξδηζε ηε Γελεχε θαη αλαθεξχρζεθε νπδέηεξε (εμαθνινπζεί λα είλαη αθφκα θαη ζήκεξα). - Δ Ρσζία ηελ Φηλιαλδία απφ ηε νπεδία, ηε ΐεζζαξαβία απφ ηελ Σνπξθία θαη θαηνρχξσζε ηνλ έιεγρφ ηεο επί ηνπ κεγαιχηεξνπ κέξνπο ηνπ Ανπθάηνπ ηεο Πνισλίαο. Δ Ρσζία αλαδχζεθε απφ ηνπο λαπνιεφληεηνπο πνιέκνπο, σο ε λέα αλεξρφκελε κεγάιε δχλακε ηεο Βπξψπεο. - Δ Πξσζία θέξδηζε ηε αμνλία θαη πνιιά ηκήκαηα ηεο πεξηνρήο ηνπ Ρήλνπ. Καηνρχξσζε θη απηή ηελ θπξηαξρία ηεο επί ησλ πνισληθψλ εδαθψλ πνπ θαηείρε. - Δ Ώπζηξία θέξδηζε ηε ΐελεηία θαη ηε Λνκβαξδία ζηελ Εηαιία θαη θάπνηα πνισληθά εδάθε, αιιά έραζε πνιιέο γεξκαληθέο πεξηνρέο πξνο ηελ Πξσζία. Πήξε φκσο ην Σπξφιν θαη ην άιηζκπνπξγθ. Ώπφ ην 1804, είρε εγθαηαιεηθζεί ν φξνο Ώγία Ρσκατθή Ώπηνθξαηνξία θαη ηψξα ε επίζεκε νλνκαζία ηεο ήηαλ Ώπηνθξαηνξία ηεο Ώπζηξίαο. Σν 1867 νλνκάζηεθε Ώπζηξννπγγξηθή Ώπηνθξαηνξία. - Δ ΐξεηαλία θξάηεζε ηε Μάιηα, ηελ Βιηγνιάλδε θαη πήξε ηα λεζηά ηνπ Ενλίνπ Πειάγνπο απφ ηε Γαιιία. Κέξδηζε αξθεηέο απνηθίεο (ηελ Κευιάλε θαη ην 541
Ώθξσηήξην ηεο Καιήο Βιπίδαο απφ ηελ Οιιαλδία θαη θάπνηα λεζηά ηεο Καξατβηθήο, απφ ηελ Εζπαλία θαη ηε Γαιιία). Αελ θέξδηζε εδάθε ζηελ Βπξψπε (εθηφο ησλ Ενλίσλ), αιιά αλαδείρζεθε σο ε κεγαιχηεξε απνηθηαθή δχλακε ηνπ θφζκνπ θαη επηβεβαηψζεθε ε λαπηηθή ηεο ππεξνρή. - ηελ Εζπαλία επαλήιζε ν βαζηιηάο Φεξδηλάλδνο Γ’ ν νπνίνο αλαγλσξίζηεθε επίζεο θαη σο βαζηιηάο ησλ Αχν ηθειηψλ (ηθειία θαη πεξηνρή ηεο Νάπνιεο). - Δ πεξηνρή ηεο Γέλνβαο (Πεδεκφληην) έγηλε ηκήκα ηνπ βαζηιείνπ ηεο αξδελίαο. Σν 1861 κφιηο, ε Εηαιία έγηλε αλεμάξηεην βαζίιεην. - Σελ Οκνζπνλδία ησλ Γεξκαληθψλ Κξαηψλ, απνηεινχζαλ ηα γεξκαληθά θξαηίδηα (πξηγθηπάηα, δνπθάηα θ.α.) πνπ κεηψζεθαλ απφ 300 ζε 38. Σν Ώλφβεξν έγηλε βαζίιεην. Ώξγφηεξα - ην 1871 - φια απηά ελψζεθαλ κε ηελ Πξσζία θαη ζρεκάηηζαλ ηελ Ώπηνθξαηνξία ηεο Γεξκαλίαο. Βθηφο ησλ εδαθηθψλ δηεπζεηήζεσλ ην πλέδξην έιαβε θαη ηελ απφθαζε ηεο θαηάξγεζεο ηνπ δνπιεκπνξίνπ, σο αληίζεηνπ κε ηνλ πνιηηηζκφ θαη ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα. Βπίζεο εγγπήζεθε ηελ ειεπζεξία ηεο λαπζηπινΎαο ζηνλ Ρήλν θαη ζηνπο πεξηζζφηεξνπο πνηακνχο ηεο Βπξψπεο Οη ζπκκεηέρνληεο ζην πλέδξην εθπξνζσπνχζαλ βαζηιηθνχο νίθνπο θαη θνληφθζαικα αγλφεζαλ ηα δεκνθξαηηθά θαη εζληθηζηηθά αηηήκαηα, πνπ άξρηζαλ λα γίλνληαη έληνλα ζε φιε ηελ Βπξψπε, κεηά ηε Γαιιηθή Βπαλάζηαζε. Αελ πξνέβιεςαλ ηηο επηπηψζεηο πνπ είραλ νη ηδέεο ηεο, νη νπνίεο αλέδεημαλ λέεο δπλάκεηο ηεο δεκνθξαηίαο θαη ηεο εζληθήο απειεπζέξσζεο, ζηνπο ιανχο ηεο επείξνπ. Δ βαζηθή ηδέα ηεο πνιηηηθήο πνπ πηνζέηεζαλ ήηαλ λα απνθαηαζηήζνπλ ην status quo ante bellum (ηελ θαζεζηεθπία ηάμε, φπσο ήηαλ πξηλ ηνλ πφιεκν). Ώπηφ βέβαηα δελ εκπφδηζε, νχηε ην εζληθηζηηθφ μχπλεκα ησλ ιαψλ (ηδίσο ησλ ππφδνπισλ, ζηελ Οζσκαληθή απηνθξαηνξία), νχηε ηελ επαλάζηαζε ησλ έξβσλ, νχηε ην μέζπαζκα ηεο Βιιεληθήο Βπαλάζηαζεο ηνπ 1821, νχηε ηα δεκνθξαηηθά θηλήκαηα ηνπ 1848, νχηε ηελ εζληθή αθχπληζε ησλ Εηαιψλ ηνπ 1861. Ώπφ ηελ άιιε φκσο, ην πλέδξην ηεο ΐηέλλεο, είλαη έλα απφ ηα ζεκαληηθφηεξα γεγνλφηα ηνπ 19νπ αηψλα. Με πξνθνξηθή ζπκθσλία θπξίσλ, ηα θξάηε-κέιε ηνπ πλεδξίνπ ζπκθψλεζαλ φηη ζα ζπλαληηνχληαη ηαθηηθά θαη φηη ζα έθαλαλ θάζε ηη ην δπλαηφ, γηα λα απνθεπρζεί έλαο λένο πφιεκνο. Πξάγκαηη αθνινχζεζαλ ηα πλέδξηα ηνπ 1818 ζην Ώημ-Λα-απέι, ηνπ 1820 ζην Σξνπάνπ, ηνπ 1821 ζην Λάηκπαρ (ζεκεξηλή Ληνπκπιηάλα) θαη ηνπ 1822 ζηε ΐεξφλα, ηα νπνία φκσο δελ είραλ ηε βαξχηεηα ηνπ πλεδξίνπ ηεο ΐηέλλεο. Σν γεγνλφο φκσο είλαη φηη ε Βπξψπε, κεηά ηηο ζπκθσλίεο θαη ηηο δηεπζεηήζεηο ηνπ πλεδξίνπ πνπ θαζηέξσζαλ ηελ ηζνξξνπία δπλάκεσλ ζηελ ήπεηξν, παξέκεηλε εηξεληθή γηα πεξίπνπ 100 ρξφληα. Δ εηξήλε δηαηαξάρζεθε κφλν απφ ηνπηθήο ζεκαζίαο πνιέκνπο φπσο ηνλ Κξηκατθφ Πφιεκν (1854-56) θαη ηνλ Γαιιν-πξσζηθφ Πφιεκν ηνπ 1870-71. Ώιιά, ε εζληθή ππξηηηδαπνζήθε ηεο Βπξψπεο, ήηαλ ηα ΐαιθάληα. Σν 1800, ε ρεξζφλεζνο ήηαλ κνηξαζκέλε αλάκεζα ζε δπν απηνθξαηνξίεο, ηελ νζσκαληθή θαη ηε απζηξηαθή. ε δηάζηεκα ιίγσλ δεθαεηηψλ, ζην ρψξν ηεο βαιθαληθήο δεκηνπξγήζεθαλ αξθεηά λέα θξάηε, πνπ δεκηνπξγήζεθαλ ζε φζν ην δπλαηφ νκνηνγελή, εζληθή βάζε, φπσο ε εξβία, ε Βιιάδα, ην Μαπξνβνχλην, ε ΐνπιγαξία, ε Ρνπκαλία θαη αθνινχζεζαλ ηνλ επφκελν αηψλα ε Οπγγαξία θαη ε Ώιβαλία. 542
Οη έξβνη δνχζαλ επί πεξίπνπ ηέζζεξηο αηψλεο (απφ ην 1459) ππφ ηελ θαηνρή ησλ Οζσκαλψλ, αιιά δηαηεξνχζαλ ηε ζξεζθεπηηθή θαη γισζζηθή ηνπο ηαπηφηεηα, ράξε ζηελ πνιηηηθή ηεο νζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο, πνπ είρε ρσξίζεη ηνπο ιανχο ηεο ζε κηιηέηηα. Οη ιάβνη θαη νη Έιιελεο ππήθννη, αλήθαλ ζην Υξηζηηαληθφ Οξζφδνμν κηιηέηη. Δ ζξεζθεπηηθή πνιηηηθή ησλ Οζσκαλψλ ήηαλ αλεθηηθή θαη εθφζνλ ππάθνπαλ ζηνπο λφκνπο θαη πιήξσλαλ ηνπο θφξνπο, δελ πηέδνληαλ λα αιιαμνπηζηήζνπλ θαη λα αζπαζηνχλ ην Εζιάκ, Μφλν ζηε ΐνζλία πνπ είραλ ζπγθεληξσζεί αξθεηνί απφκαρνη γελίηζαξνη θαη είραλ απνθηήζεη γαίεο εθεί, δεκηνπξγήζεθε έλαο δπλακηθφο ηζιακηθφο ππξήλαο. Δ ΐνζλία (φρη ε Βξδεγνβίλε) παξακέλεη αθφκα θαη ζήκεξα, έλαο ηζιακηθφο ζχιαθαο ηεο Βπξψπεο. Σν κηθξφ νξεηλφ θξαηίδην ηνπ Μαπξνβνπλίνπ, παξέκεηλε εκηαλεμάξηεην, κε εγέηε ηνλ εθάζηνηε επίζθνπν. Λφγσ ηνπ δχζβαηνπ αιιά θαη άγνλνπ εδάθνπο ηνπ, νη Οζσκαλνί δελ έθαλαλ πνηέ ζνβαξέο πξνζπάζεηεο θαηάιεςήο ηνπ. Ο Πέηξνο Ώ’ (1782-1830), ζεσξείηαη απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο εγεκφλεο ηνπ Μαπξνβνπλίνπ θαη ζεκειησηήο ηνπ κηθξνχ απηνχ ζεξβφθσλνπ θξάηνπο. Δ θαηνρή ηεο, γεηηνληθήο ζηε εξβία, Οπγγαξίαο απφ ηελ Ώπζηξία θαη νη Σνπξθναπζηξηαθνί πφιεκνη ηνπ 1788-91, έθεξαλ πνιχ θνληά ζην ζεξβηθφ ιαφ ηεο λέεο ηδέεο ηνπ Αηαθσηηζκνχ θαη ειεπζεξίαο ηεο ιαψλ. Βπίζεο ν ηαρχηαηνο εθζπγρξνληζκφο ησλ νκφδνμσλ θαη νκφθπισλ Ρψζσλ, έδσζε λέεο ειπίδεο ζηνπο έξβνπο. Σν 1804, νη έξβνη κε εγέηε ηνπο ηνλ Καξαγηφξγηεβηηο ή Καξαγηψξγε ηεο εξβίαο (1768-1817), επαλαζηάηεζαλ θαη απειεπζέξσζαλ ην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο ρψξαο ηνπο, αληηκεησπίδνληαο κε επηηπρία ηηο ηνπξθηθέο επηζέζεηο. κσο ε Ρσζία, δελ βνήζεζε ηνπο έξβνπο θαη νη Οζσκαλνί ην 1813, έζεζαλ πάιη ηε ρψξα ππφ ηνλ έιεγρφ ηνπο, αλαγθάδνληαο ηνλ Καξαγηψξγε λα θαηαθχγεη ζηε ΐεζζαξαβία. Βθεί έγηλε κέινο ηεο κπζηηθήο ειιεληθήο επαλαζηαηηθήο νξγάλσζεο Φηιηθή Βηαηξία, κε ζηφρν λα βνεζήζεη ζην μεζεθσκφ ησλ ιαψλ ηεο ΐαιθαληθήο. Σν 1815, ηδξχζεθε ην ππνηειέο ζηελ Οζσκαληθή απηνθξαηνξία, απηφλνκν πξηγθηπάην ηεο εξβίαο, κε πξψην εγεκφλα ηνλ Μίινο Οκπξέλνβηηο (1780-1860), ν νπνίνο κεζφδεπζε ηε δνινθνλία ηνπ Καξαγηψξγε θαη ίδξπζε ηνλ νίθν ησλ Οκπξέλνβηηο. Ο νίθνο απηφο θπβέξλεζε ηε ρψξα σο ην 1903, φηαλ ηνλ αληηθαηέζηεζε ν νίθνο ησλ Καξαγηφξγηεβηηο. ηαλ μέζπαζε ε Βιιεληθή Βπαλάζηαζε ηνπ 1821, ν Οκπξέλνβηηο θξάηεζε απνζηάζεηο θαη δελ βνήζεζε ηνπο επαλαζηάηεο. Σν 1835 ππνρξεψζεθε λα παξαρσξήζεη χληαγκα θαη ην θξάηνο απηφ παξέκεηλε σο θφξνπ ππνηειέο ζηνπο Οζσκαλνχο σο ην 1867, φηαλ έθπγε θαη ν ηειεπηαίνο Οζσκαλφο ζηξαηηψηεο απφ ηα εδάθε ηνπ. Σν 1882, ηδξχζεθε επίζεκα ην ΐαζίιεην ηεο εξβίαο. Σν 1918, κε ηε ιήμε ηνπ Πξψηνπ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ, ε εξβία, ην Μαπξνβνχλην, ε ΐνζλία, ε Κξναηία θαη ε ινβελία, ελψζεθαλ ζε έλα θξάηνο κε ηελ νλνκαζία ΐαζίιεην ηεο Γηνπγθνζιαβίαο. Δ Βνπιγαξία, κεηά απφ πεξίπνπ πέληε αηψλεο νζσκαληθήο θαηνρήο, έγηλε θαη πάιη απηφλνκν θξάηνο (πξηγθηπάην), ην 1878, κε ηελ πλζήθε ηνπ Ώγίνπ ηεθάλνπ κε ηελ νπνία ηεξκαηίζηεθε έλαο αθφκα ξσζνηνπξθηθφο πφιεκνο. κσο νη Μεγάιεο Απλάκεηο, θνβνχκελεο ηελ χπαξμε ελφο, ζπκκαρηθνχ ηεο Ρσζίαο, ηζρπξνχ ζιαβηθνχ θξάηνπο ζηα ΐαιθάληα, πεξηφξηζαλ κε ηελ πλζήθε ηνπ ΐεξνιίλνπ 1878, ηα φξηα ηνπ λένπ θξάηνπο δεκηνπξγψληαο έλα θξάηνο-καμηιάξη, ηελ Ώλαηνιηθή Ρσκπιία. Σν
543
1908 ε ΐνπιγαξία απνξξφθεζε ηελ Ώλαηνιηθή Ρσκπιία θαη ηδξχζεθε ην ΐαζίιεην ηεο ΐνπιγαξίαο. Δ ζεκεξηλή Ρνπκαλία βξηζθφηαλ ππφ δηπιή θαηνρή, ηεο Ώπζηξίαο θαη ηεο Οζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο. Μφιηο ην 1859, ε Μνιδαβία θαη ε ΐιαρία ελψζεθαλ θαη ζρεκάηηζαλ ην πξηγθηπάην ηεο Ρνπκαλίαο, ην νπνίν αλαγλσξίζηεθε σο αλεμάξηεην θξάηνο κε ηε πλζήθε ηνπ ΐεξνιίλνπ ηνπ 1878. Σν 1881 ην θξάηνο νλνκάζηεθε ΐαζίιεην ηεο Ρνπκαλίαο ππφ ηνλ βαζηιηά Κάξνιν Ώ’ (1839-1914). Δ Αιβαλία ήηαλ ηκήκα ηεο Οζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο σο ην 1912. Οη Ώιβαλνί ζπλεξγάζηεθαλ κε ηνπο Σνχξθνπο θαη ην κεγαιχηεξν κέξνο ηνπ πιεζπζκνχ ηεο ρψξαο αζπάζηεθε ην Εζιάκ, νη δε αιβαληθήο θαηαγσγήο, Οζσκαλνί παζάδεο θαη ζηξαηεγνί ήηαλ αξθεηνί. Τπήξμαλ κεκνλσκέλεο εμεγέξζεηο ην 1843 θαη ην 1857, δείγκα αθχπληζεο ηεο εζληθήο ζπλείδεζεο ησλ Ώιβαλψλ. Οη ληθήηξηεο δπλάκεηο ηνπ Αεπηέξνπ ΐαιθαληθνχ Πνιέκνπ, Βιιάδα θαη εξβία ήζειαλ λα πξνζαξηήζνπλ ηνλ λφηην θαη βφξεην ηκήκα ηεο ρψξαο αληίζηνηρα, αιιά αληέδξαζαλ ε Εηαιία θαη ε Ώπζηξία, νη νπνίεο απεχρνληαλ ηελ χπαξμε ηζρπξνχ ζεξβηθνχ θξάηνπο ζηα ζχλνξά ηνπο. Με ηελ ζπκπαξάζηαζε ησλ δπν απηψλ δπλάκεσλ, νη Ώιβαλνί εζληθηζηέο ππφ ηνλ Εζκαήι Κεκάι θήξπμαλ ην 1912, ηε ρψξα, αλεμάξηεην θξάηνο. Σν 1925, αλαγγέιζεθε ε ίδξπζε ηεο Αεκνθξαηίαο ηεο Ώιβαλίαο ππφ ηελ πξνεδξία ηνπ Ώρκέη Γψγνπ (1895-1961). Σν 1928 ην θξάηνο νλνκάζηεθε ΐαζίιεην ηεο Ώιβαλίαο κε πξψην βαζηιηά ηνλ Γψγνπ Ώ’.
Ζ Διιεληθή Δπαλάζηαζε Ώπφ ηελ πηψζε ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο ην 1453, σο ηελ ήηηα ηεο ΐελεηίαο θαη ηελ θαηάιεςε ηεο Κξήηεο απφ ηνπο Οζσκαλνχο ην 1669, ειάρηζηεο νξγαλσκέλεο θη απηέο ηνπηθνχ ραξαθηήξα - αληηδξάζεηο ελάληηα ζηελ νζσκαληθή θαηνρή, ππήξμαλ απφ ηνπο Έιιελεο. Δ ηζηνξηθή Ναπκαρία ηεο Ναππάθηνπ έδσζε αθνξκή γηα επαλαζηαηηθά θηλήκαηα πνπ εθδειψζεθαλ ζηελ Μάλε, ηε ηεξεά, ηε Μαθεδνλία ηε Θεζζαιία θαη ηελ Ήπεηξν, πνπ θαηεζηάιεζαλ εχθνια απφ ηνπο θαηαθηεηέο. Οη Οζσκαλνί ζέινληαο λα ζηεξηρζνχλ ζηνλ ληφπην πιεζπζκφ γηα ηε ηήξεζε ηεο ηάμεο, νξγάλσζαλ έλνπια ζψκαηα ηνπο αξκαηνινχο, ηα νπνία θξνπξνχζαλ ηηο ζεκαληηθφηεξεο αξηεξίεο θαη θαίξηεο ζέζεηο ησλ θαηαθηεκέλσλ πεξηνρψλ. Με ηνλ θαηξφ φκσο, νη αξκαηνινί έδεημαλ ηάζεηο αλεμαξηεηνπνίεζεο θαη φρη ζπάληα ζπλεξγάδνληαλ κε άιια έλνπια αληάξηηθα ζψκαηα ιεζηψλ, θνξνθπγάδσλ αιιά θαη θπλεγεκέλσλ απφ ηνπο Σνχξθνπο πνιηηψλ, ηνπο ιεγφκελνπο θιέθηεο. Δ απεηζαξρία ησλ αξκαηνιψλ, αλάγθαζε ηελ Πχιε λα θαηαξγήζεη ην 1721 ην ζεζκφ απηφ. Οη ‘θιέθηεο’ έπαημαλ ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ Βπαλάζηαζε ηνπ 1821 θαη δηάζεκα νλφκαηα απφ ηνπο πξσηαγσληζηέο ηνπ απειεπζεξσηηθνχ αγψλα, πξνέξρνληαλ απφ ηηο ηάμεηο ηνπο, φπσο ν Θφδσξνο Κνινθνηξψλεο, ν Γεψξγηνο Καξατζθάθεο, ν Οδπζζέαο Ώλδξνχηζνο θαη άιινη. Σν 1768, ε ηζαξίλα ηεο Ρσζίαο Ώηθαηεξίλε ΐ’, κε πξνηξνπή ησλ αδειθψλ Οξιψθ, πξνρψξεζε ζηελ θήξπμε πνιέκνπ θαηά ηεο Οζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο. Ο Ώιέμηνο Οξιψθ (αδειθφο ηνπ εξαζηή ηεο Ώηθαηεξίλεο, Γξεγφξε) ζε ζπλεξγαζία κε ην αμησκαηηθφ ηνπ ξσζηθνχ ζηξαηνχ Έιιελα Γεψξγην Παπάδσιε, νξγάλσζε ηελ πξνεηνηκαζία επαλάζηαζεο ησλ Βιιήλσλ, πνπ ζα εθδεισλφηαλ ηαπηφρξνλα κε ηελ 544
άθημε ζην Ώηγαίν ηνπ ξσζηθνχ ζηφινπ. Πξάγκαηη ην Φεβξνπάξην ηνπ 1770, ν ζηφινο θαηέπιεπζε ζηε Μάλε θαη ακέζσο νη ηνπηθνί νπιαξρεγνί (Κνινθνηξσλαίνη, Μαπξνκηραιαίνη θαη άιινη) έδσζαλ ην ζχλζεκα ηεο εμέγεξζεο. Δ επαλάζηαζε γξήγνξα πήξε δηαζηάζεηο θαη εμαπιψζεθε ζηελ Πεινπφλλεζν θαη ηε ηεξεά. ηελ Κξήηε κε νξκεηήξην ηα θαθηά, εθδειψζεθε δπλακηθή εμέγεξζε πνπ φκσο είρε δξακαηηθή εμέιημε, κε ζθαγέο θαη ηνλ καξηπξηθφ ζάλαην ηνπ εγέηε ηεο εμέγεξζεο Ααζθαινγηάλλε. Ο ζνπιηάλνο έζηεηιε γξήγνξα έλα ζηξαηησηηθφ ζψκα ζηελ Πεινπφλλεζν, ην νπνίν δηέιπζε ηηο ελσκέλεο ειιελνξσζηθέο δπλάκεηο ζηελ Σξίπνιε. ε ιίγνπο κήλεο, νη Σνχξθνη ζπλέηξηςαλ ηα ππνιείκκαηα ησλ ειιεληθψλ δπλάκεσλ ζηελ Μάλε (εθεί ζθνηψζεθε θαη ν Κσλζηαληήο Κνινθνηξψλεο, παηέξαο ηνπ Θεφδσξνπ) θαη ε επαλάζηαζε πήξε ηέινο. Μεηά ηελ λίθε ηνπ ξσζηθνχ ζηφινπ ζηα ζηελά ηεο Υίνπ, ν πφιεκνο ηεξκαηίζηεθε κε ηε πλζήθε ηνπ Κηνπηζνχθ Κατλαξηδή ην 1774. Δ ζπλζήθε απηή αλαγλψξηδε ζηνπο Ρψζνπο ην δηθαίσκα πξνζηαζίαο ησλ νξζφδνμσλ ιαψλ ηεο ΐαιθαληθήο θαη ηελ ειεχζεξε λαπζηπινΎα πινίσλ ππφ ξσζηθή ζεκαία ζηα ηνπξθηθά χδαηα. Ώπηφ επλφεζε ηδηαίηεξα ηελ αλάπηπμε ηεο ειιεληθήο εκπνξηθήο λαπηηιίαο. Οη θαξαβνθχξεδεο ηεο Όδξαο, ησλ πεηζψλ θαη ησλ Φαξψλ χςσζαλ ζηα πινία ηνπο ηε ξσζηθή ζεκαία Ώθνινχζεζε ν λένο ξσζνηνπξθηθφο πφιεκνο (1787-1792). Ώπηή ηε θνξά μεζεθψζεθαλ νη Έιιελεο ηεο Δπείξνπ θαη ηεο Απηηθήο ηεξεάο. Σα απηφλνκα νξεηλά θαη απνκνλσκέλα ρσξηά ηνπ νπιίνπ, κε επηθεθαιήο ηνπο νπιαξρεγνχο Λάκπξν Σδαβέια θαη Γηψξγν Μπφηζαξε, θξάηεζαλ γηα ηξία ρξφληα δσληαλή ηελ εμέγεξζε θαη κφιηο ην 1792 ν Ώιή Παζάο ησλ Εσαλλίλσλ, πέηπρε λα ηα ππνηάμεη. Παξάιιεια κηθξφο ζηνιίζθνο ειιεληθψλ πινίσλ κε επηθεθαιήο ηνλ Λάκπξν Καηζψλε (1752-1804), ν νπνίνο είρε ππεξεηήζεη ζην ξσζηθφ λαπηηθφ, ρηππνχζε ηα ηνπξθηθά πινία ζηα παξάιηα ηεο πξίαο, ηεο Ώηγχπηνπ θαη ηεο Κχπξνπ, έρνληαο ζεκαληηθέο επηηπρίεο. Μεηά απφ κηα ήηηα ζηελ Άλδξν θαη ηε ιήμε ηνπ πνιέκνπ ην 1792, αλαγθάζηεθε λα απνζπξζεί ζηε Ρσζία. Βθεί ε Ώηθαηεξίλε ηνπ παξαρψξεζε έλα θηήκα. Δ Γαιιηθή Βπαλάζηαζε θαη ην θηιειεχζεξν πλεχκα πνπ ζθφξπηζε ζε φιε ηελ Βπξψπε, βξήθε απήρεζε θαη ιφγηνπο ηεο δηαζπνξάο, ζηνπο Έιιελεο ησλ παξνηθηψλ ηνπ εμσηεξηθνχ, ζηνπο κνξθσκέλνπο Φαλαξηψηεο θαη θπζηθά θαη ζηνπο θαηερφκελνπο ιανχο ηεο ΐαιθαληθήο. Ώλάκεζα ζ’ απηνχο ν Ράγαο Φεξαένο ά Βειεζηηλιάο (1757-98), ζπλέιαβε ηελ ηδέα θαη δηαηχπσζε ην ππεξεζληθφ ζρέδην ηεο εμέγεξζεο φισλ ησλ ππφδνπισλ ιαψλ ηεο Οζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο, αλεμάξηεηα απφ εζληθφηεηα ή ζξεζθεία θαη ηε δεκηνπξγία κηαο βαιθαληθήο νκνζπνλδίαο. Σχπσζε ηε Υάξηα ηεο Βιιάδνο, ηνλ επαλαζηαηηθφ χκλν Θνχξην θαη έλα θείκελν πνπ πεξηείρε κεηαμχ άιισλ θαη ηε Αηαθήξπμε ησλ Αηθαησκάησλ ηνπ Ώλζξψπνπ θαη ηνπ Πνιίηε. Σν 1797, ν Ρήγαο ζπλειήθζε απφ ηνπο Ώπζηξηαθνχο θαη κεηά απφ πνιχκελεο αλαθξίζεηο παξαδφζεθε ζηνπο Σνχξθνπο, νη νπνίνη ηνλ εθηέιεζαλ καδί κε επηά ζπληξφθνπο ηνπ. Σν 1809, κε πξσηνβνπιία ηεο Κχπξηαο δηαλννχκελεο Βιηζάβεη Λνπκάθε (κεηέξαο ηνπ πνηεηή Ώληξέ εληέ), ηδξχζεθε ζην Παξίζη κηα κπζηηθή νξγάλσζε κε ηίηιν Βιιελφγισζζνλ Ξελνδνρείνλ κε ζηφρν ηε κειέηε ηνπ αξραηνειιεληθνχ πνιηηηζκνχ, νπζηαζηηθά φκσο ν ζθνπφο ηεο ήηαλ ε πξνεηνηκαζία ηεο επαλάζηαζεο. Σν 1814, ηδξχζεθε ζηε ΐηέλλε απφ επηθαλείο Έιιελεο ηεο δηαζπνξάο (κεηαμχ ησλ νπνίσλ ν Αδακάληηνο Κνξαήο θαη ν Ησάλλεο Καπνδίζηξηαο), ε Φηιφκνπζνο 545
Βηαηξία κε θχξηνπο ζηφρνπο ηε ζπγθέληξσζε πφξσλ γηα ηελ ίδξπζε ζρνιείσλ ζην ειιαδηθφ ρψξν, ηελ επάλδξσζή ηνπο κε θσηηζκέλνπο δαζθάινπο θαη ηελ απνζηνιή λέσλ ζηελ Βπξψπε γηα ζπνπδέο.
Ο Αδακάληηνο Κνξαήο (1748-1833) Ήηαλ ιφγηνο θαη πνηεηήο απφ ηε κχξλε. πνχδαζε ζην Άκζηεξληακ θαη ζην Μνλπειηέ ηεο Γαιιίαο θπζηθή θαη ηαηξηθή, αιιά ην πάζνο ηνπ ήηαλ ε ινγνηερλία θαη ε θηινινγία. Μεηέθξαζε ζηα γαιιηθά πνιινχο Έιιελεο θιαζζηθνχο. Ήζειε λα απνθαζάξεη ηελ ειιεληθή γιψζζα, φρη κφλν απφ ηηο ηνπξθηθέο αιιά θαη απφ ηηο πνηθίιεο επηδξάζεηο πνπ επέθεξαλ ζ‟ απηήλ νη γιψζζεο πνπ ρξεζηκνπνηνχζαλ νη Έιιελεο ηεο δηαζπνξάο θαη πνπ ηελ λφζεπαλ. Πξνψζεζε γηα ην ζθνπφ απηφ, ηε δεκηνπξγία κηαο ιφγηαο γιψζζαο, ηεο θαζαξεχνπζαο, φπσο απνθιήζεθε. Βηνίκαδε κάιηζηα έλα ιεμηθφ κε ηνλ ηίηιν Άηαθηα, απφ ην νπνίν εθδφζεθαλ πέληε ηφκνη θαη άιινη δχν κεηά ην ζάλαηφ ηνπ. Βπεξεαζκέλνο απφ ηηο απφςεηο ηνπ Αηαθσηηζκνχ, θαπηεξίαδε ηε ζηάζε ηεο Βιιεληθήο Οξζφδνμεο Βθθιεζίαο, πνπ θπβεξλνχζε ην ειιεληθφ κηιηέηη πξνο φθεινο θαη ινγαξηαζκφ ησλ θπξίαξρσλ Οζσκαλψλ. Ήηαλ παξψλ ζην μέζπαζκα ηεο Γαιιηθήο Βπαλάζηαζεο θαη ηνλ επεξέαζαλ ηα θηιειεχζεξα θαη επαλαζηαηηθά ηεο θεξχγκαηα. Ολεηξεπφηαλ ηελ αλαζχζηαζε κηα ειιεληθήο δεκνθξαηίαο παξφκνηαο κε απηήλ ηεο επνρήο ηνπ Πεξηθιή, κε πξφεδξφ ηεο ηνλ Γάιιν επαλαζηάηε Λαθαγηέη. Θαχκαδε ηνλ εθ ησλ πξσηεξγαηψλ ηεο Ώκεξηθαληθήο Βπαλάζηαζεο Σφκαο Σδέθεξζνλ, κε ηνλ νπνίν δηαηεξνχζε αιιεινγξαθία.
Σν 1914, ζηελ Οδεζζφ ηεο Ρσζίαο, ηδξχεηαη ζηα πξφηππα ησλ κπζηηθψλ νξγαλψζεσλ ηεο επνρήο (Σέθηνλεο, Καξκπνλάξνη), ε Φηιηθά Δηαηξέα απφ ηξεηο παηξηψηεο, ηνλ Βκκαλνπήι Ξάλζν (1772-1851) πνπ ήηαλ θαη κέινο Σεθηνληθήο ηνάο, ηνλ Νηθφιαν θνπθά (1779-1851) θαη ηνλ Ώζαλάζην Σζαθάισθ (1792-1851) πνπ ήηαλ θαη απφ ηα ηδξπηηθά κέιε ηνπ Βιιελφγισζζνπ Ξελνδνρείνπ. Ο ζηφρνο ηεο ήηαλ θαζαξφο: ε πξνεηνηκαζία ησλ Βιιήλσλ γηα ηελ επεξρφκελε επαλάζηαζε. Δ κχεζε ήηαλ ηειεηνπξγηθή θαη απφ ηα κέιε ηεο ήηαλ ππνρξεσηηθή ε απφιπηε κπζηηθφηεηα. Οη Φηιηθνί επηθνηλσλνχζαλ κε θψδηθεο, ςεπδψλπκα θαη κπζηηθέο ιέμεηο. Χο ην 1817, ηα κέιε ηεο Βηαηξίαο δελ μεπεξλνχζαλ ηα 40, φκσο κεηά ην 1818, νη κπήζεηο ήηαλ καδηθέο θαη ην 1821, έθηαλαλ ηηο αξθεηέο δεθάδεο ρηιηάδεο, κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη επηθαλείο αζηνί, έκπνξνη, θιεξηθνί, νπιαξρεγνί, θαξαβνθχξεδεο, θνηηεηέο θαη πνιινί Έιιελεο ηεο δηαζπνξάο. Ώπφ ηνλ Ώπξίιην ηνπ 1820, ηελ αξρεγία ηεο Φηιηθήο Βηαηξίαο, αλέιαβε ν αμησκαηηθφο ηεο θξνπξάο ηνπ ηζάξνπ Ώιεμάλδξνπ Ώ’ ηεο Ρσζίαο, Αιέμαλδξνο Τςειάληεο (1792-1828). ηε κάρε ηεο Αξέζδεο ηεο Ρσζίαο θαη ησλ ζπκκάρσλ ηεο θαηά ηνπ Ναπνιένληα, είρε ράζεη ην έλα ρέξη ηνπ. Ο Τςειάληεο ήζειε λα ζπλελψζεη ζηελ επαλάζηαζε θαη ηνπο έξβνπο, ΐνχιγαξνπο, Ώιβαλνχο θαη Ρνπκάλνπο παηξηψηεο. Ώπηφο ήηαλ θαη έλαο απφ ηνπο ιφγνπο πνπ απνθάζηζε λα μεθηλήζεη ηελ επαλάζηαζε απφ ηε Μνιδαβία.
546
ηηο 24 Φεβξνπαξίνπ 1821, ν Τςειάληεο πεξλά ηνλ πνηακφ Πξνχζν θαη εηζέξρεηαη ζην Εάζην. Βθεί εθδίδεη κηα επαλαζηαηηθή πξνθήξπμε, κε ηελ νπνία θαιεί ηνπ Έιιελεο λα εμεγεξζνχλ, δηαβεβαηψλνληαο φηη ‘κηα θξαηαηά δχλακηο’ (ελλννχζε πξνθαλψο ηε Ρσζία) είλαη έηνηκε λα βνεζήζεη ηνλ αγψλα. Σν ζχλνιν ηνπ ζηξαηνχ ηνπ έθζαλε ηηο 7000, κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη έλαο ιφρνο θνηηεηψλ απφ ηα ειιεληθά ζρνιεία ηεο Οδεζζνχ, ηεο ΐιαρίαο θαη ηεο Μνιδαβίαο, ν Εεξφο Λφρνο. Μεηά απφ θάπνηεο επηηπρείο κάρεο κε ηνπο Σνχξθνπο, ζηηο 7 Ενπλίνπ ηα επαλαζηαηηθά ζηξαηεχκαηα ππέζηεζαλ ζπληξηπηηθή ήηηα ζην Αξαγαηζάλη, ν Εεξφο Λφρνο απνδεθαηίζηεθε θαη ην θίλεκα ζηε Μνιδαβία θαη ηε ΐιαρία, αθνχ αληηζηάζεθε σο ην επηέκβξην, απνδπλακψζεθε ηειείσο. Δ Τςειάληεο απνγνεηεπκέλνο απφ ηελ απνθήξπμε ηεο επαλάζηαζεο απφ ηνλ ηζάξν, δηέθπγε πξνο ηελ Ώπζηξία, αιιά ζπλειήθζε θαη πέζαλε ζηε θπιαθή ην 1828. Σν Μάξηην ηνπ 1821, έθηαζε ζηε Μάλε ηεο Πεινπνλλήζνπ έλα θαξάβη θνξησκέλν κε πξνθεξχμεηο. Οη θηιηθνί ηεο πεξηνρήο, Παπαθιέζζαο, Κνινθνηξψλεο, Ώλαγλσζηαξάο, Πιαπνχηαο, Νηθεηαξάο, Καξαηδάο θαη άιινη, μεζεθψλνπλ ηελ Πάηξα (21 Μαξηίνπ), θαηαιακβάλνπλ ηελ Καιακάηα (23 Μαξηίνπ), πνιηνξθνχλ ηελ Ώθξνθφξηλζν (24 Μαξηίνπ) θαη ηα Καιάβξπηα. Χο ηηο 28 Μαξηίνπ φινη ε Πεινπφλλεζνο βξηζθφηαλ ζηα ρέξηα ησλ επαλαζηαηψλ, εθηφο ηεο Σξίπνιεο θαη ηεο πεξηνρήο ηεο. Κακηά ηζηνξηθή πεγή δελ επηβεβαηψλεη ηελ ‘Όςσζε ηνπ ιαβάξνπ ηεο Βπαλάζηαζεο ζηελ Ώγία Λαχξα, απφ ηνλ Παιαηψλ Παηξψλ Γεξκαλφ’, απηφ απνηειεί κεηαγελέζηεξν εζληθφ θαη ζξεζθεπηηθφ ηδενιφγεκα, γηα λα ζπλδπάζεη ηελ ζξεζθεπηηθή ενξηή ηνπ Βπαγγειηζκνχ κε ηνλ εζληθναπειεπζεξσηηθφ αγψλα ηνπ ’21. Γξήγνξα ε θσηηά ηεο επαλάζηαζεο εμαπιψζεθε ζηε ηεξεά, ηα λεζηά, ηελ Κξήηε, ηελ Κχπξν, ηε Μαθεδνλία θαη ζηηο άιιεο πεξηνρέο ηεο ρψξαο. Οη Οζσκαλνί θιείζηεθαλ ζηα θάζηξα ησλ πφιεσλ, πεξηκέλνληαο εληζρχζεηο απφ ηελ Πχιε. ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε ηελ Κχπξν, ηελ Έθεζν, ην Δξάθιεην, ηε κχξλε θαη αιινχ, νη εμαγξησκέλνη Σνχξθνη, πξνέβεζαλ ζε ζθαγέο. Ο Παηξηάξρεο Γξεγφξηνο Β’, αλ θαη είρε αθνξίζεη ηνλ Τςειάληε θαη είρε απνθεξχμεη ηελ επαλάζηαζε, θαιψληαο ηνπο πηζηνχο λα κελ ηελ αθνινπζήζνπλ, βαζαλίζηεθε θαη θξεκάζηεθε απφ ηνλ ηνπξθηθφ φριν, ηελ εκέξα ηνπ Πάζρα. ιε ηε ρξνληά, πξαγκαηνπνηήζεθαλ δεθάδεο ζπγθξνχζεηο κεηαμχ ησλ επαλαζηαηψλ θαη ησλ Οζσκαλψλ, κε εθαηέξσζελ λίθεο θαη ήηηεο, αιιά θαη άγξηεο ζθαγέο. ηα λεζηά, νη θαξαβνθχξεδεο, έζεζαλ ηα θαξάβηα ηνπο ζηε δηάζεζε ηνπ αγψλα. Καη γξήγνξα θπξηάξρεζαλ ζηε ζάιαζζα. Σν φπιν ησλ λαπηηθψλ ήηαλ ην κπνπξιφην, κηθξφ πινηάξην θνξησκέλν κε εθξεθηηθά, κε ην νπνίν νη λαπηηθνί, αλαηίλαδαλ ηα ηνπξθηθά πινία. Δ θαηάζηαζε άξρηζε λα μεθαζαξίδεη θαη νη επαλαζηάηεο ζπλεηδεηνπνίεζαλ φηη πξέπεη λα δεκηνπξγήζνπλ ηνλ ππξήλα ελφο ζχγρξνλνπ θξάηνπο. ηηο 20 Αεθεκβξίνπ 1821, ζηελ Βπίδαπξν ζπλήιζε ε Ώ’ Βζληθή πλέιεπζε, ζηελ νπνία ζπκκεηείραλ 60 αληηπξφζσπνη. Σελ 1ε Εαλνπαξίνπ 1822, ε πλέιεπζε θήξπμε ηελ αλεμαξηεζία ηεο Βιιάδαο θαη θαηέζεζε ην θείκελν ηνπ 547
Πξνζσξηλνχ Πνιηηεχκαηνο ηεο Βιιάδνο, ην νπνίν έζεηε ηηο βάζεηο ηεο δνκήο ηνπ θξάηνπο. Πξνέβιεπε ‘Βθηειεζηηθφ’ θαη ‘ΐνπιεπηηθφ’ ζψκα θαη αλεμάξηεην ‘Αηθαζηηθφ’. Σν θείκελν απηφ ήηαλ ζαθψο εκπλεπζκέλν απφ ηα γαιιηθά επαλαζηαηηθά πληάγκαηα ηνπ 1793 θαη 1795. Σν ζεκαληηθφηεξν γεγνλφο ηνπ 1822, είλαη ε θαηάιεςε ηεο Υίνπ απφ ηνπο Οζσκαλνχο θαη ε ζθαγή πνπ επαθνινχζεζε. Τπνινγίδεηαη φηη πεξίπνπ 30.000 θάηνηθνη ηνπ λεζηνχ, ζαλαηψζεθαλ ή αηρκαισηίζηεθαλ γηα λα πνπιεζνχλ σο ζθιάβνη. Σν λεζί εξεκψζεθε. Δ θαηαζηξνθή ηεο Υίνπ, ζπγθιφληζε φρη κφλν ηνπο Έιιελεο, αιιά ζπληάξαμε θαη ηνπο ιανχο ηεο Βπξψπεο. Δ Βπαλάζηαζε έγηλε γλσζηή ζηελ Βπξψπε θαη ζηελ Ώκεξηθή θαη πξνθάιεζε ζπγθίλεζε θαη θχκα ζπκπάζεηαο. Παληνχ γίλνληαλ έξαλνη θαη εθθιήζεηο γηα βνήζεηα πξνο ηνπο μεζεθσκέλνπο Έιιελεο. Γξάθηεθαλ πνηήκαηα, ζεαηξηθά έξγα αθφκα θαη δσγξαθηθνί πίλαθεο (πνιχ γλσζηά είλαη ηα έξγα ηνπ Γάιινπ Delacroix, γηα ηε ζθαγή ηεο Υίνπ θαη ηελ έμνδν ηνπ Μεζνινγγίνπ). Βθαηνληάδεο δηαλννχκελνη, ζηξαηησηηθνί θαη απινί πνιίηεο απφ ηελ Εηαιία, ηε Γαιιία, ηε Γεξκαλία, ηε ΐξεηαλία θαη αιινχ, νη γλσζηνί Φηιέιιελεο έθηαζαλ ζηελ Βιιάδα ζέινληαο λα πνιεκήζνπλ εζεινληηθά, ζην πιάη ησλ δηάζεκσλ νπιαξρεγψλ ηεο επαλάζηαζεο, ηνπ Κνινθνηξψλε, ηνπ Καξατζθάθε ηνπ Πιαπνχηα. Μεηαμχ απηψλ ήηαλ θαη ν δηάζεκνο ΐξεηαλφο πνηεηήο Λφξδνο Βχξσλ.
Ο Βχξσλ (Μπάπξνλ, 1788-1824) Ο ΐχξσλ (George Gordon Byron) ήηαλ ξνκαληηθφο θαη ζαηηξηθφο πνηεηήο. Θεσξείηαη απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο εθπξνζψπνπο ξνπ ξνκαληηζκνχ θαη ηα έξγα ηνπ δηαβάδνληαη αθφκα θαη ζήκεξα. Ήηαλ θεκηζκέλνο γηα ηελ έθιπηε δσή ηνπ, ηνπο πνιινχο έξσηέο ηνπ κε πνιιέο γπλαίθεο θαη ηνπ θαηαινγίδνληαλ αθφκα θαη αηκνκηθηηθέο, αιιά θαη νκνθπινθηιηθέο ηάζεηο. Έγξαςε εθαηνληάδεο πνηήκαηα θαη πεδά απφ ηα νπνία ηα ζεκαληηθφηεξα ήηαλ ην απηνβηνγξαθηθφ πνίεκα Σν πξνζθχλεκα ηνπ Σζάηιλη Υάξνιλη, Ο Γνλ Ενπάλ, Ζ θφξε ησλ Αζελψλ θαη Ζ θαηάξα ηεο Αζελάο. Σν ηειεπηαίν γξάθηεθε γηα λα θαπηεξηάζεη ηελ αξπαγή ησλ καξκάξσλ ηεο Ώθξφπνιεο απφ ηνλ ζπκπαηξηψηε ηνπ Λφξδν Έιγηλ. Σν 1823 ηαμίδεςε ζηελ Εηαιία θαη εληάρζεθε ζηελ επαλαζηαηηθή νξγάλσζε ησλ Καξκπνλάξσλ, πνπ είρε ζηφρν ηελ πάιε ησλ Εηαιψλ θαηά ησλ Ώπζηξηαθψλ, πνπ θαηείραλ ην κεγαιχηεξν ηκήκα ηνπ βνξξά ηεο ρεξζνλήζνπ. Βθεί ελεκεξσλφηαλ γηα ηελ εμέιημε ηεο επαλάζηαζεο ζηελ Βιιάδα θαη ηειηθά απνθάζηζε λα έξζεη θαη λα ζπλδξάκεη ν ίδηνο ζηνλ αγψλα. Δ άθημή ηνπ δηάζεκνπ πνηεηή ζην Μεζνιφγγη ηνλ Εαλνπάξην ηνπ 1824, ελζνπζίαζε ηνπο επαλαζηάηεο, αιιά θαη ελίζρπζε ηα θηιειιεληθά αηζζήκαηα φιεο ηεο Βπξψπεο. Δ ειιεληθή πξνζσξηλή θπβέξλεζε (Μαπξνθνξδάηνο), ηνπ απέλεηκε ηελ ηδηφηεηα ηνπ Έιιελα πνιίηε θαη ηνλ δηφξηζε ζπληαγκαηάξρε ππξνβνιηθνχ. κσο ην πγξφ θιίκα ηνπ Μεζνινγγίνπ θαη ε θαθή πγεία ηνπ, ηνπ πξνθάιεζαλ εινλνζία θαη πέζαλε ζηηο 19 Ώπξηιίνπ 1824, θαηά ηε δηάξθεηα ηεο πνιηνξθίαο ηεο πφιεο απφ ηα νζσκαληθά ζηξαηεχκαηα. Οη Έιιελεο ηνλ ζξήλεζαλ ζαλ δηθφ ηνπο άλζξσπν θαη ηνλ ηίκεζαλ ζαλ εζληθφ ήξσα.
548
Σν πνηεηηθφ έξγν ηνπ δεκηνχξγεζε νιφθιεξε ζρνιή, ηνλ βπξσληζκφ θαη ζαπκάζηεθε απφ πξνζσπηθφηεηεο, φπσο νη Γθαίηε, έιιευ, Νίηζε, Οπγθφ, Λακαξηίλνο, Πνχζθηλ θαη πνιινί άιινη.
Δ πνξεία ηνπ πνιέκνπ ζπλερίζηεθε, θαη ηα επφκελα ρξφληα κε επηηπρίεο αιιά θαη ήηηεο. Σνλ Μάξηην 1823, ε βξεηαληθή θπβέξλεζε ππφ ηνλ πξσζππνπξγφ Γεψξγην Κάλληλγθ (George Canning, 1770-1827), αλαγλσξέδεη ηνπο Έιιελεο σο εκπφιεκν Έζλνο, αλαγλσξίδνληαο έηζη de facto ηελ Βιιεληθή αλεμαξηεζία. Σν ζιηβεξφ γεγνλφο φκσο, ηεο πεξηφδνπ 1823-5, ήηαλ ην μέζπαζκα εκθπιίνπ πνιέκνπ, εμ αηηίαο ηεο δηρφλνηαο (εζληθφ ζπνξ!) κεηαμχ δχν παξαηάμεσλ, ησλ πνιηηηθψλ πνπ εθπξνζσπνχζαλ θπξίσο νη Φαλαξηψηεο ππφ ηνλ Ώιέμαλδξν Μαπξνθνξδάην (1791-1865) θαη ησλ ζηξαηησηηθψλ πνπ ήηαλ θπξίσο νη παιηνί θιέθηεο ππφ ηνλ ζεκαληηθφηεξν νπιαξρεγφ ηνπ αγψλα, Θεφδσξν Κνινθνηξψλε (1770-1843). Βπηθξάηεζαλ νη πξψηνη, κε απνηέιεζκα ηε θπιάθηζε ηνπ Κνινθνηξψλε θαη πνιιψλ άιισλ αγσληζηψλ θαη ηε ζαλάησζε ελφο άιινπ δπλακηθνχ νπιαξρεγνχ, ηνπ Οδπζζέα Ώλδξνχηζνπ. Ο Κνινθνηξψλεο ζε λεαξή ειηθία, ππεξέηεζε ζην ειιεληθφ ζψκα ηνπ αγγιηθνχ ζηξαηνχ ζηε Γάθπλζν θαη ηηκήζεθε κε ην βαζκφ ηνπ ζπληαγκαηάξρε. Σν 1818 κπήζεθε ζηε Φηιηθή Βηαηξία θαη κε ην μέζπαζκα ηεο Βπαλάζηαζεο, βξέζεθε απφ ηελ αξρή ζηε πξψηε γξακκή ηνπ αγψλα. Πξσηαγσλίζηεζε ζε θξίζηκεο επηρεηξήζεηο, φπσο ε θαηάιεςε ηεο Καιακάηαο, ε άισζε ηεο Σξίπνιεο, νη λίθεο ζην ΐαιηέηζη θαη ζηα Αεξβελάθηα θαη αλαδείρζεθε ζε αξρηζηξάηεγν ηεο Πεινπνλλήζνπ. ηνλ εκθχιην πφιεκν ηνπ 1823-5, ζθνηψζεθε ν γηνο ηνπ θαη ν ίδηνο θπιαθίζηεθε ζην Ναχπιην. Ώπνθπιαθίζηεθε γηα λα αληηκεησπίζεη ηα νζσκαληθά θαη αηγππηηαθά ζηξαηεχκαηα ηνπ Εκπξαήκ πνπ είραλ θαηαθιχζεη ηελ Πεινπφλλεζν θαη είραλ θέξεη ζηα πξφζπξα δηάιπζεο ηελ επαλάζηαζε. Ώληηκεηψπηζε ηνλ ερζξφ κε θιεθηνπφιεκν σο ην 1827, φηαλ κεηά ηε Ναπκαρία ηνπ Ναβαξίλνπ, ν Εκπξαήκ αλαγθάζηεθε λα εγθαηαιείςεη ηελ Βιιάδα. Μεηά ηελ απειεπζέξσζε ηεο ρψξαο, ππήξμε έλζεξκνο νπαδφο ηνπ πξψηνπ θπβεξλήηε ηεο Εσάλλε Καπνδίζηξηα. Μεηά ηε δνινθνλία ηνπ θπβεξλήηε, ππνζηήξημε ηελ εθινγή ηνπ ζσλα σο βαζηιηά ηεο Βιιάδαο. Καηά ηε δηάξθεηα ηεο αληηβαζηιείαο - ν ζσλ ήηαλ αλήιηθνο - θαηεγνξήζεθε γηα εζράηε πξνδνζία θαη θαηαδηθάζηεθε (καδί κε έλα άιιν νπιαξρεγφ, ηνλ Πιαπνχηα) ζε ζάλαην. Μεηά ηελ ελειηθίσζε ηνπ ζσλα, πήξε ράξε, νλνκάζηεθε ζηξαηεγφο θαη δηνξίζηεθε κέινο ηνπ πκβνπιίνπ ηεο Βπηθξαηείαο. ληαο αγξάκκαηνο, ππαγφξεπζε ηα απνκλεκνλεχκαηά ηνπ ζην Γεψξγην Σεξηζέηε, θαη θπθινθφξεζαλ κε ηίηιν Γηήγεζηο ζπκβάλησλ ηεο Διιεληθήο θπιήο. Σα γεγνλφηα πνπ πεξηγξάθνληαη ζην βηβιίν απηφ, απνηεινχλ πνιχηηκε ηζηνξηθή πεγή.
549
Βθηφο απφ ηνλ Κνινθνηξψλε, ηνλ Πιαπνχηα θαη ηνλ Καξατζθάθε πνπ αλαθέξζεθαλ ήδε, ζα πξέπεη λα παξαηεζνχλ έζησ κφλν ηα νλφκαηα κεξηθψλ απφ ηα ζεκαληηθά πξφζσπα πνπ έπαημαλ ξφιν ζηελ πνξεία ηεο Βπαλάζηαζεο, φπσο ν Μάξθνο Μπφηζαξεο, ε Μπνπκπνπιίλα, ν Αεκήηξηνο Τςειάληεο (αδειθφο ηνπ Ώιέμαλδξνπ), ν Γεσξγάθεο Οιχκπηνο, ν Παπαθιέζζαο, ν Θεφδσξνο Αειεγηάλλεο, ε Μαπξνγέλλνπο, ν Ώζαλάζηνο Αηάθνο, Μηανχιεο, ν Λπθνχξγνο Λνγνζέηεο, ν Καλάξεο, ν Αεκήηξηνο Πιαπνχηαο, ν Ώιέμαλδξνο Μαπξνθνξδάηνο, ν Κίηζνο Σδαβέιαο, ν Πεηξφκπεεο Μαπξνκηράιεο, ν Γεψξγηνο Κνπληνπξηψηεο θαη εθαηνληάδεο άιινη. Σν 1824, ν νπιηάλνο δήηεζε ηε βνήζεηα ηνπ ππνηεινχο ηνπ, Μνράκελη Άιπ ηεο Ώηγχπηνπ, γηα λα αληηκεησπίζεη ηελ επαλάζηαζε. Ώπηφο αληαπνθξίζεθε θαη έζηεηιε ην γην ηνπ Εκπξαήκ κε ζηξαηφ ζηελ Πεινπφλλεζν. Ο ελσκέλνο ηνπξθναηγππηηαθφο ζηφινο, εμνπδεηέξσζε ηελ αληίζηαζε ηεο Κξήηεο θαη θαηέιαβε θαη θαηάζηξεςε ηα λεζηά Κάζν θαη Φαξά. Ο Βιιεληθφο ζηφινο αληηκεηψπηζε κε επηηπρία ην ερζξηθφ ζε δπν θξίζηκεο λαπκαρίεο θαη νπζηαζηηθά εκπφδηζε άιιεο επεκβάζεηο ζηνπ ζηα λεζηά. κσο ν Εκπξαήκ κε ηζρπξφηαην ζηξαηφ θαηαιάκβαλε ην έλα κεηά ην άιιν ηα ειιεληθά θάζηξα. Παληθφβιεηε ε θπβέξλεζε απειεπζέξσζε ηνλ Κνινθνηξψλε γηα λα αληηκεησπίζεη ηε δχζθνιε θαηάζηαζε, αιιά ην κφλν πνπ κπνξνχζε λα θάλεη ν έκπεηξνο πνιέκαξρνο, ήηαλ λα εθαξκφζεη ηαθηηθή αληαξηνπνιέκνπ, θξαηψληαο απιψο δσληαλή ηε θιφγα ηεο επαλάζηαζεο. Σν Αεθέκβξην 1825, άξρηζε ε πνιηνξθία ηνπ Μεζνινγγίνπ, πνπ θαηέιεμε ζηελ πεξίθεκε Έμνδν, ησλ απειπηζκέλσλ θαη πεηλαζκέλσλ πνιηνξθεκέλσλ, ζηηο 10 Ώπξηιίνπ ηνπ 1826 θαη νη Σνπξθναηγχπηηνη πνιηνξθεηέο, ηνπο απνδεθάηηζαλ. Καηά ηε δηάξθεηα ηεο πνιηνξθίαο, πέζαλε ζηελ πφιε ν Λφξδνο ΐχξσλ. Δ Έμνδνο ηνπ Μεζνινγγίνπ ζεσξείηαη απφ ηα εξσηθφηεξα γεγνλφηα ηεο επαλάζηαζεο θαη ζπγθίλεζε θαη εληππσζίαζε ηνπο Βπξσπαίνπο. Σν Ώπξίιην ηνπ 1827, ε Σξίηε Βζληθή πλέιεπζε ζηελ Σξνηδήλα, πήξε δπν ζεκαληηθέο απνθάζεηο: Βμέιεμε σο θπβεξλήηε ηεο Βιιεληθήο Πνιηηείαο ηνλ Εσάλλε Καπνδίζηξηα. Πξφηεηλε θαη ςήθηζε ην Πνιηηηθφλ χληαγκα ηεο Βιιάδνο, πνπ ζεσξείηαη έλα απφ ην πην θηιειεχζεξα θαη άξηηα πληάγκαηα ηεο επνρήο ηνπ. Με απηέο ηηο απνθάζεηο, άλνημε νπζηαζηηθά ην θεθάιαην ηεο ηζηνξίαο ηνπ ζχγρξνλνπ ειιεληθνχ θξάηνπο. Βλ ησ κεηαμχ, ν λένο ηζάξνο ηεο Ρσζίαο Νηθφιανο Ώ’ απνθάζηζε λα αλαιάβεη πξσηνβνπιία γηα ηελ επίιπζε ηνπ ειιεληθνχ πξνβιήκαηνο. Οη ππνπξγνί Βμσηεξηθψλ ηεο Ρσζίαο θαη ηεο ΐξεηαλίαο, ππέγξαςαλ ηνλ Ώπξίιην 1825, ην Πξσηφθνιιν ηεο Πεηξνχπνιεο, κε ην νπνίν αλαγλσξηδφηαλ ην δηθαίσκα ηεο πνιηηηθήο αλεμαξηεζίαο ζηνπο Έιιελεο. Δ Πξσζία θαη ε Ώπζηξία ην απέξξηςαλ, αιιά ζηηο 6 Ενπιίνπ 1827, ε Γαιιία, ε ΐξεηαλία θαη ε Ρσζία. ππέγξαςαλ ην Πξσηφθνιιν ηνπ Λνλδίλνπ κε ην νπνίν θαινχζαλ ηνπο Οζσκαλνχο θαη ηνπο Έιιελεο λα δηαθφςνπλ ηηο ερζξνπξαμίεο. Έζηεηιαλ δε, ηειεζίγξαθν ζηελ Τςειή Πχιε λα απνδερζεί εληφο 15 εκεξψλ ηνπο φξνπο ηνπ Πξσηνθφιινπ. ηαλ ν νπιηάλνο απέξξηςε ην ηειεζίγξαθν, νη ελσκέλνη ζηφινη ησλ ηξηψλ δπλάκεσλ, ρηχπεζαλ ζηηο 20 Οθησβξίνπ 1827, ηνλ ηνπξθναηγππηηαθφ ζηφιν ζην Ναβαξίλν θαη ηνλ εθκεδέληζαλ, βπζίδνληαο 60 πινία. Σν επηζηέγαζκα ήξζε κε ηνλ λέν ξσζνηνπξθηθφ πφιεκν 1828-1830. ηαλ νη Ρψζνη πιεζίαζαλ ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε, ν νπιηάλνο αλαγλψξηζε θαη επίζεκα ην λέν ειιεληθφ θξάηνο. Πξψηνο Κπβεξλήηεο ηεο Βιιεληθήο Πνιηηείαο, ήηαλ ν ΗσΪλλεο Καπνδέζηξηαο. 550
Ο Ηωάλλεο Καπνδίζηξηαο (1776-1831) Ώλέιαβε ηα θαζήθνληά ηνπ ηνλ Εαλνπάξην 1828. Δ θαηάζηαζε ηεο ρψξαο ήηαλ απειπηζηηθή. Πνιιέο πεξηνρέο ηεο βξηζθφηαλ αθφκα ζηα ρέξηα ηνπ ερζξνχ, ε Βχβνηα βξηζθφηαλ ζηα ρέξηα ηνπ Οζσκαλνχ ζηξαηεγνχ Κηνπηαρή θαη ε ηεξεά Βιιάδα, ηνπ Ώηγχπηηνπ Εκπξαήκ. Σα ηακεία ηνπ θξάηνπο ήηαλ άδεηα, ε ρψξα ηεινχζε ζρεδφλ ππφ πηψρεπζε θαη δελ ππήξρε θακηά πνιηηηθή ή θξαηηθή δνκή. Βπηθξαηνχζαλ ε αλαξρία, ε ιεζηεία θαη ε πεηξαηεία. Ο πφιεκνο είρε θαηαζηξέςεη ηα πεξηζζφηεξα θηίξηα θαη ηηο έζησ θαη ππνηππψζεηο ππνδνκέο ησλ πφιεσλ. Δ ρψξα είρε πιεζπζκφ κφιηο 600.000 θαηνίθσλ, ελψ νη Έιιελεο πνπ δνχζαλ ζηελ θαηερφκελε απφ ηνπο Οζσκαλνχο Βιιάδα, μεπεξλνχζαλ ηα 2.500.000. Ο Καπνδίζηξηαο γελλήζεθε ζηελ Κέξθπξα, ζπνχδαζε ζηελ Εηαιία θαη ππεξέηεζε σο δηπισκάηεο ζηελ ππεξεζία ηνπ Σζάξνπ Αιέμαλδξνπ Α’. πκκεηείρε κε ηε ξσζηθή αληηπξνζσπεία ζην πλέδξην ηεο Βηέλλεο θαη δηεηέιεζε Τπνπξγφο Βμσηεξηθψλ ηεο Ρσζίαο (1816-22). Τπήξμε κέινο ηεο Φηιηθήο Βηαηξίαο. ηαλ ε Βζληθή πλέιεπζε ηεο Σξνηδήλαο ηνπ πξφηεηλε λα αλαιάβεη θπβεξλήηεο, παξαηηήζεθε απφ ηε ξσζηθή θπβέξλεζε θαη έθηαζε ζηελ Βιιάδα. Οη ηξεηο Μεγάιεο Απλάκεηο ππφγξαςαλ ην λέν Πξσηφθνιιν ηνπ Λνλδίλνπ ηνπ 1830, ην νπνίν θαζφξηδε ηα ζχλνξα ηεο Βιιάδαο ζηε γξακκή ΐφινπ-Άξηαο, θαινχζε ην νπιηάλν θαη ηελ Βιιεληθή θπβέξλεζε λα απνζχξνπλ ηα ζηξαηεχκαηα ηνπο, πέξαλ ησλ νξίσλ απηψλ θαη νπζηαζηηθά ήηαλ ε δηπισκαηηθή πξάμε ηεο ίδξπζεο ηνπ Βιιεληθνχ Κξάηνπο. Ο λένο θπβεξλήηεο έδεημε ηθαλφηεηα θαη εμαηξεηηθή δξαζηεξηφηεηα. Έδσζε έκθαζε ζηελ αλάπηπμε ηεο εζληθήο νηθνλνκίαο, ηνλ εθζπγρξνληζκφ ηεο γεσξγίαο, ηελ δηαλνκή εζληθψλ γαηψλ (πξψελ νζσκαληθέο ηδηνθηεζίεο) ζηνπο αθηήκνλεο θαη ζηνπο βεηεξάλνπο ηεο επαλάζηαζεο. Πξνζπάζεζε γηα ηε δεκηνπξγία βηνκεραλίαο. Άξρηζε λα νξγαλψλεη ηελ παηδεία, ηε δηθαηνζχλε θαη ηε δεκφζηα δηνίθεζε θαηά ηα επξσπατθά πξφηππα. Οξγάλσζε ηαθηηθφ ζηξαηφ θαη ζηφιν. Ώπνθαηέζηεζε ην αίζζεκα αζθαιείαο θαη επλνκίαο κε ηελ πάηαμε ηεο ιεζηείαο θαη ηεο πεηξαηείαο. Φξφληηζε γηα ηελ πεξίζαιςε ησλ πξνζθχγσλ, ησλ ζπκάησλ πνιέκνπ θαη ηελ εμαγνξά ησλ αηρκαιψησλ. κσο νη πξνζπάζεηέο ηνπ απηέο ζπλάληεζαλ ηελ αληίδξαζε ησλ κεγάισλ γαηνθηεκφλσλ θαη ησλ ηνπηθψλ αξρφλησλ, κε απνηέιεζκα ηελ δνινθνλία ηνπ ζην Ναχπιην, ην πξσί ηεο 27 επηεκβξίνπ 1831, απφ ηνπο αδειθνχο Μαπξνκηράιε. Δ δνινθνλία ηνπ δηέθνςε ηνλ πξνγξακκαηηζκέλν απφ ηνλ ίδην, νηθνλνκηθφ, θνηλσληθφ θαη πνιηηηζηηθφ εθζπγρξνληζκφ ηεο ρψξαο. Ίζσο αλ δνχζε, ε πνξεία ηεο ρψξαο λα ήηαλ δηαθνξεηηθή.
Δ δνινθνλία ηνπ Καπνδίζηξηα, έθεξε πάιη ηε ρψξα ζην ράνο, ζην δηραζκφ θαη ζηα πξφζπξα δηάιπζεο. Ο νξηζκφο ηνπ Ώπγνπζηίλνπ Καπνδίζηξηα (αδειθνχ ηνπ Εσάλλε), κε κέιε ηεο θπβέξλεζεο ην Θ. Κνινθνηξψλε θαη Ε. Κσιέηηε, δελ θαηεχλαζε ηα πλεχκαηα. Ο Ώπγνπζηίλνο παξαηηήζεθε ζηηο 30 Μαξηίνπ 1832, αιιά 551
νη ζπγθξνχζεηο κεηαμχ ησλ αληηκαρνκέλσλ κεξίδσλ (νη Έιιελεο είραλ ρσξηζηεί ζε ηξία θφκκαηα, ην Ώγγιηθφ, ην Ρσζηθφ θαη ην Γαιιηθφ) δελ ζηακάηεζαλ. Οη ηξεηο ‘Πξνζηάηηδεο’ Απλάκεηο απνθάζηζαλ ηελ εθινγή ηνπ αλήιηθνπ πξίγθηπα ηεο ΐαπαξίαο ζσλα (1815-67), σο βαζηιέα ηεο Βιιάδνο. Ο δεθαεπηαεηήο ζσλ έθζαζε ζην Ναχπιην ζηηο 25 Εαλνπαξίνπ 1833, ζπλνδεπφκελνο απφ ηελ ηξηκειή Ώληηβαζηιεία πνπ ζα αζθνχζε ηελ εμνπζία, σο ηελ ελειηθίσζή ηνπ. Άξρηζε έηζη ε ηζηνξία ηεο ειιεληθήο κνλαξρίαο πνπ ζα θπξηαξρνχζε κε δηαθνπέο θαη κεηαπηψζεηο ηε ρψξα, σο ηα ηέιε ζρεδφλ ηνπ 20νχ αηψλα. Δ Ώληηβαζηιεία θπβέξλεζε σο ην 1835, κε ζηξαηφ απνηεινχκελν θπξίσο απφ ΐαπαξνχο αμησκαηηθνχο. Σν Αεθέκβξην 1834, ε πξσηεχνπζα κεηαθέξζεθε ζηελ Ώζήλα, κηα πφιε κφιηο 10.000 θαηνίθσλ κε ηα πεξηζζφηεξα ζπίηηα ηεο γθξεκηζκέλα απφ ηνλ πφιεκν, ε νπνία δελ δηέζεηε επαξθή θηίξηα γηα λα ζηεγάζνπλ ηηο δεκφζηεο ππεξεζίεο. Σν 1836, ν ζσλ παληξεχηεθε ηελ Γεξκαλίδα δνχθηζζα Ώκαιία (1818-75) κε ηελ νπνία δελ απέθηεζαλ παηδηά. Σν 1837 ηδξχζεθε ην πξψην Παλεπηζηήκην ζηελ Ώζήλα. Ο ζσλ θπβέξλεζε απνιπηαξρηθά θαη δηφξηδε ΐαπαξνχο πξσζππνπξγνχο (αξρηγξακκαηείο) θαη αξλήζεθε ηε ζέζπηζε πληάγκαηνο, πξάγκαηα πνπ πξνθάιεζαλ δπζαξέζθεηα θαη αληηδξάζεηο. Σελ 3ε επηεκβξίνπ 1843, μέζπαζε επαλάζηαζε απφ αμησκαηηθνχο φισλ ησλ παξαηάμεσλ θαη ν ζσλ ππνρξεψζεθε λα απνδερζεί ηελ ζέζπηζε πληάγκαηνο. Πξάγκαηη ηνλ επφκελν ρξφλν ςεθίζηεθε έλα ζπληεξεηηθφ χληαγκα θαη δηελεξγήζεθαλ νη πξψηεο εθινγέο. κσο ε δεκνηηθφηεηα ηνπ ζσλα έπεθηε δηαξθψο θαη ιφγσ ππεξεμνπζηψλ πνπ αζθνχζε απζαίξεηα, πηζηεχνληαο πάληα ζηελ ‘ειέσ Θενχ βαζηιεία’, αιιά θαη εμ αηηίαο ησλ ζπλερψλ επεκβάζεσλ μέλσλ δπλάκεσλ ζηα εζσηεξηθά ηεο ρψξαο. Πξφζζεηα πξνβιήκαηα ήηαλ ε έιιεηςε δηαδφρνπ θαη άξλεζε ηνπ ζσλα λα αζπαζηεί ην νξζφδνμν δφγκα. Δ επαλάζηαζε άξρηζε ηνλ Οθηψβξην ηνπ 1862, απφ ηελ Ώηησιναθαξλαλία θαη γξήγνξα εμαπιψζεθε ζε φιε ηε ρψξα. Ο βαζηιηάο αλαγθάζηεθε λα παξαηηεζεί θαη επηβηβάζηεθε κε ηελ Ώκαιία, ζε έλα βξεηαληθφ πνιεκηθφ πινίν. Πέζαλε ζηε ΐαπαξία ζε ειηθία 52 εηψλ. Οη Μεγάιεο δπλάκεηο εμέιεμαλ γηα λέν βαζηιηά ηνλ γηφ ηνπ βαζηιηά ηεο Ααλίαο, Υξηζηηαλφ-Γνπιηέικν-Γεψξγην, πνπ βαζίιεπζε σο Γεψξγηνο Ώ’ (1845-1913). Δ ΐξεηαλία σο ρεηξνλνκία θαιήο ζέιεζεο ζην λέν βαζηιηά, παξαρψξεζε ην 1864, ηα Εφληα Νεζηά ζηελ Βιιάδα θαη ακέζσο βνπιεπηέο ηνπο ελζσκαηψζεθαλ ζην ειιεληθφ θνηλνβνχιην. Ώπφ ηα λεζηά ηνπ Ενλίνπ θαηαγφηαλ θαη ν εζληθφο πνηεηήο ηεο Βιιάδαο Γηνλχζηνο νισκφο (1798-1857). Καηαγφηαλ απφ ηε Γάθπλζν θαη ζπνχδαζε ζηελ Εηαιία. Έγξαςε ηα πξψηα ηνπ πνηήκαηα ζηα ηηαιηθά. Μειέηεζε ηα δεκνηηθά ηξαγνχδηα θαη ηελ Κξεηηθή ινγνηερλία απφ ηελ νπνία επεξεάζηεθε θαη είλαη ν πξψηνο Έιιελαο ινγνηέρλεο πνπ έγξαςε ζηελ απιή ‘δεκνηηθή’ γιψζζα. Σν 1823, εκπλεπζκέλνο απφ ηελ Βπαλάζηαζε, έγξαςε ζηε Γάθπλζν, ηνλ Όκλν ζηελ Βιεπζεξία, έλα καθξνζθειέο πνίεκα 158 ηεηξάζηηρσλ, ην νπνίν ηππψζεθε ζην Μεζνιφγγη. Σν 1828 κεινπνηήζεθε απφ ηνλ Νηθφιαν Μάληδαξν, θαη ην 1865 θαζηεξψζεθε σο ν ειιεληθφο εζληθφο χκλνο. Μεξηθά απφ ηα έξγα ηνπ είλαη: Πνίεκα ζην Λφξδν ΐχξσλα, Βιεχζεξνη Πνιηνξθεκέλνη, Ο Κξεηηθφο, Ο Πφξθπξαο, Δ θαηαζηξνθή ησλ Φαξψλ θαη ην πεδφ Δ γπλαίθα ηεο Γάθπλζνο. 552
Ζ Δπξψπε Ζ Απζηξία: Δ Ώπζηξία βγήθε εληζρπκέλε απφ ηνπο Ναπνιεφληεηνπο πνιέκνπο.
Κπξίαξρε θπζηνγλσκία ηνπ πξψηνπ κηζνχ ηνπ 19νπ αηψλα, ήηαλ ν ππνπξγφο Βμσηεξηθψλ θαη - απφ ην 1821 - θαγθειάξηνο Μέηεξληρ, ν νπνίνο θαηφξζσζε επηβάιεη ηελ αληηδξαζηηθή ηνπ πνιηηηθή ζην πλέδξην ηεο ΐηέλλεο θαη ζπλεπψο ζε φιε ηελ ήπεηξν γηα πεξηζζφηεξα απφ 30 ρξφληα. Βηδηθφηεξα ζηε ρψξα ηνπ επέβαιε ινγνθξηζία, ζπλερή παξαθνινχζεζε θαη θαηαδίσμε θάζε θηιειεχζεξεο θίλεζεο. Ο Μέηεξληρ νξγάλσζε θαη ηε Γεξκαληθή Οκνζπνλδία κηα έλσζε 38 γεξκαληθψλ θξαηηδίσλ, ηελ νπνία θξάηεζε ππφ ηνλ απζηεξφ έιεγρν ηεο Ώπζηξίαο, κε ζηφρν λα ηελ ‘πξνζηαηεχζεη’ απφ ην θηιειεπζεξηζκφ θαη απφ ηνλ εμσηεξηθφ θίλδπλν πνπ αληηπξνζψπεπαλ νη άιιεο κεγάιεο δπλάκεηο, ε Γαιιία θαη ε Ρσζία. Βπίζεο θξαηνχζε κε ζηδεξέλην ρέξη ηελ Εηαιία θαη δελ δίζηαζε λα επέκβεη ζηε Νάπνιε, φηαλ ππήξμε κηα θηιειεχζεξε επαλαζηαηηθή θίλεζε, απφ ηνπο Καξκπνλάξνπο. κσο ε Ώπζηξία, δελ κπφξεζε λα αληηηαρζεί ζην ρσξηζκφ ηνπ ΐειγίνπ απφ ηελ Οιιαλδία, νχηε ζηελ ηειηθή επηθξάηεζε ηεο Βιιεληθήο Βπαλάζηαζεο, θπξίσο ιφγσ ηεο αληίδξαζεο ηεο ΐξεηαλίαο, ηεο πην θηιειεχζεξεο ρψξαο ηεο ππεξζπληεξεηηθήο Βπξψπεο. Σν 1835, ηνλ Φξαγθίζθν δηαδέρζεθε ν γηνο ηνπ Φεξδηλάλδνο Ώ’). Σν 1848, ήηαλ ε ρξνληά ησλ επαλαζηάζεσλ ζηελ επξσπατθή ήπεηξν. Δ θσηηά μεθίλεζε απφ ηε Γαιιία θαη γξήγνξα επεθηάζεθε ζηελ ειεγρφκελε απφ ηνπο Ώπζηξηαθνχο Εηαιία θαη ζηελ ίδηα ηελ απηνθξαηνξία. Οη Ώπζηξηαθνί μεζεθψζεθαλ θαη κε αηκαηεξέο δηαδειψζεηο ζηε ΐηέλλε δεηνχζαλ δεκνθξαηηθέο ειεπζεξίεο. Ο Φεξδηλάλδνο Ώ’ ηνλ Ώπξίιην ππνρξεψζεθε λα παξαρσξήζεη χληαγκα, πνπ πξνέβιεπε αληηπξνζσπεπηηθή θπβέξλεζε. Ο θχξηνο εθθξαζηήο ηεο αληίδξαζεο Μέηεξληρ αλαγθάζηεθε λα παξαηηεζεί θαη λα θαηαθχγεη ζην Λνλδίλν. Οη Σζέρνη ζπγθάιεζαλ Παλζιαβηθφ πλέδξην δεηψληαο ηζφηεηα ησλ Γεξκαλψλ κε ηνπ ιάβνπο ζηα πιαίζηα ηεο απηνθξαηνξίαο. Οη Οχγγξνη ππφ ηελ εγεζία ηνπ Λάγηνο Κφζζνπη (Lajos Kossuth, 1802-94), δεηνχζαλ αλεμαξηεζία θαη ε απζηξηαθή απιή ζπλαίλεζε ζην ζρεκαηηζκφ νπγγξηθήο εζληθήο θπβέξλεζεο. κσο φηαλ ηα απζηξηαθά ζηξαηεχκαηα έπλημαλ ηα θηλήκαηα ζηελ Εηαιία, ηελ Σζερία, επηηέζεθαλ θαη θαηέιαβαλ ηε ΐνπδαπέζηε ηνλ Εαλνπάξην ηνπ 1849. Ο Κφζζνπη, ίδξπζε ηελ Οπγγξηθή Αεκνθξαηία ζην αλαηνιηθφ ηκήκα ηεο ρψξαο. κσο ν ηζάξνο Νηθφιανο Ώ’ ηεο Ρσζίαο δελ ήζειε δεκνθξαηηθφ αγθάζη ζηα πιεπξά ηνπ θαη ηνλ Ώχγνπζην ηνπ 1949, ν ξσζηθφο ζηξαηφο δηέιπζε ηε βξαρχβηα απηή δεκνθξαηία. Ο Κφζζνπη δηέθπγε θαη θαηέθπγε κέζσ Σνπξθίαο θαη Γαιιίαο ζηε ΐξεηαλία θαη αθνινχζσο ζηηο ΔΠΏ. Παληνχ ηνλ δέρζεθαλ κε ελζνπζηαζκφ θαη αλαγλψξηζαλ ηε δξάζε ηνπ. Οη Οχγγξνη ηνλ ηηκνχλ σο εζληθφ ήξσα. Δ απζηξηαθή απηνθξαηνξία είρε πξνζσξηλά δηαζσζεί, αιιά ν Φεξδηλάλδνο αλαγθάζηεθε λα παξαηηεζεί (ιφγσ ηεο πνιπεηνχο ζπλεξγαζίαο ηνπ κε ηνλ κηζεηφ Μέηεξληρ). Νένο απηνθξάηνξαο αλέιαβε ν δεθανθηάρξνλνο Φξαγθίζθνο Ησζήθ Α’ ν νπνίνο θπβέξλεζε ηε ρψξα επί 68 ρξφληα!. Οη ιανί φκσο δελ εζχραζαλ. Οη Οχγγξνη δεηνχζαλ απηνλνκία θαη ν Φξαγθίζθνο-Εσζήθ ην 1867, πξνρψξεζε ζε ζπληαγκαηηθή κεηαξξχζκηζε κε ηελ νπνία ην θξάηνο ρσξηδφηαλ ζηα δπν: ηελ Ώπηνθξαηνξία ηεο Ώπζηξίαο θαη ζην ΐαζίιεην ηεο Οπγγαξίαο, ην θαζέλα απφ ηα νπνία είρε δηθφ ηνπ χληαγκα θαη θπβέξλεζε. Δ ακπληηθή θαη ε εμσηεξηθή πνιηηηθή 553
ήηαλ θνηλή. Δ Απαδηθή απηή κνλαξρία, ε Ώπζηξννπγγξηθή Ώπηνθξαηνξία έδεζε σο ηνλ Πξψην Παγθφζκην Πφιεκν, ρσξίο άιιεο αλαηαξάμεηο. Απν ζπνπδαίνη κνπζηθνί έδεζαλ ηνλ 19ν αηψλα Ο Γηφραλ ηξάνπο παηέξαο (180449) θαη ν Γηφραλ ηξάνπο γηνο (1825-99). Ο παηέξαο έγηλε γλσζηφο γηα ηα πεξίθεκα βηελλέδηθα βαιο θαη ε κνπζηθή ζπληέιεζε ζηελ δηεζλή δηάδνζε απηνχ ηνπ ρνξνχ. Ο γηνο ηνπ εθηφο απφ ηα βαιο (Ο σξαίνο γαιάδηνο Ανχλαβεο, είλαη ην πην γλσζηφ ηνπ) πνπ ζπλέζεζε αθνινπζψληαο ηελ παηξηθή παξάδνζε, έγηλε δηάζεκνο γηα ηηο νπεξέηεο ηνπ. Οη πην γλσζηέο είλαη ε Νπρηεξίδα θαη ν ΐαξφλνο Ώηζίγγαλνο. Δ κνπζηθή παξάδνζε ηεο Ώπζηξίαο ζπλερίζηεθε κε ηνλ ζπνπδαίν ζπλζέηε Φξαληο νχκπεξη (Franz Peter Schubert, 1797-1828). Βμαηξεηηθά παξαγσγηθφο, ζηε δηάξθεηα ηεο ζχληνκεο δσήο ηνπ (πέζαλε 31 εηψλ), ζπλέζεζε πεξηζζφηεξα απφ 600 ιήληεξ (γεξκαληθφ παξαδνζηαθφ ηξαγνχδη), ζπκθσλίεο, φπεξεο, ζνλάηεο, νξαηφξηα, κνπζηθή δσκαηίνπ θαη άιια. Ήηαλ καζεηήο ηνπ αιηέξη θαη γλψξηζε ηνλ Μπεηφβελ ηνλ νπνίν ζαχκαδε. Ο Φξαληο Ληζη (Franz Liszt, 1811-86), ήηαλ Οχγγξνο, αιιά ππήθννο ηεο Ώπζηξίαο. Μαδί κε ηνλ νπέλ ζεσξνχληαη νη κεγαιχηεξνη ξνκαληηθνί πηαλίζηεο ηνπ 19νπ αηψλα. Ήηαλ έλαο απφ ηνπο πνιινχο καζεηέο ηνπ αιηέξη. ην Παξίζη γλψξηζε πξνζσπηθφηεηεο φπσο ν ζπγγξαθέαο ΐηθηφξ Οπγθψ, ν πνηεηήο Λακαξηίλνο, ν Εηαιφο ζπλζέηεο Ρνζζίλη θαη ν Πνισλφο ζπλζέηεο νπέλ. Έγξαςε πνιιά έξγα γηα νξρήζηξα θαη γηα ζφιν πηάλν ηα νπνία ζεσξνχληαη αξηζηνηερληθά. Βπίζεο 13 ζπκθσληθά πνηήκαηα εκπλεπζκέλα απφ ηε ινγνηερλία, φπσο Φάνπζη, Μαξγαξίηα θαη άιια. Σα πην δηάζεκα φκσο έξγα ηνπ είλαη νη 19 Οπγγξηθέο Ραςσδίεο πνπ έγξαςε επεξεαζκέλνο απφ ηε κνπζηθή ησλ ηζηγγάλσλ ηεο παηξίδαο ηνπ Οπγγαξίαο. Έλαο άιινο απζηξηαθφο ππήθννο, γελλεκέλνο ζηελ Σζερία, ήηαλ ν θιεξηθφο, θπζηνδίθεο θαη γελεηηζηήο Γθξέγθνξ Μέληει (Gregor Mendel, 1822-84), πνπ απνθαιείηαη ν παηέξαο ηεο ζχγρξνλεο γελεηηθήο απφ ηηο κειέηεο πνπ πξαγκαηνπνίεζε ζρεηηθά κε ηνπο κεραληζκνχο ηεο θιεξνλνκηθφηεηαο ζηα θπηά. ληαο κνλαρφο, αζρνιήζεθε ζην θήπν ηνπ κνλαζηεξηνχ, κε κηα ζεηξά δηαθφξσλ ηχπσλ κπηδειηψλ θαη ηα πεηξάκαηα ηνλ νδήγεζαλ ζηε δηαηχπσζε δπν λφκσλ ζρεηηθά κε ηελ θιεξνλνκηθή κεηάδνζε ραξαθηεξηζηηθψλ ησλ θπηψλ απφ γεληά ζε γεληά. Ώξγφηεξα νη λφκνη απηνί έγηλαλ γλσζηνί σο νη Νφκνη ηεο Μεληειηθήο θιεξνλνκηθφηεηαο θαη απεηέιεζαλ ηε βάζε ηεο γέλλεζεο ηεο επηζηήκεο ηεο Γελεηηθήο. Ώλ θαη πξαγκαηνπνίεζε δπν δεκνζηεχζεηο, ηα απνηειέζκαηα ησλ εξεπλψλ ηνπ αγλνήζεθαλ γηα πεξηζζφηεξν απφ 30 ρξφληα, απφ ηελ επηζηεκνληθή θνηλφηεηα. Δ αλαγλψξηζε ήξζε κεηά ην ζάλαηφ ηνπ. Σν 1900 ηξεηο θπζηνδίθεο έλαο Οιιαλδφο, έλαο Γεξκαλφο θαη έλαο Ώπζηξηαθφο, εξγαδφκελνη ρσξηζηά, θαηέιεμαλ ζηα ίδηα ζπκπεξάζκαηα ηνπ Μέληει. Σελ ίδηα ρξνληά, έλαο ΐξεηαλφο επηζηήκνλαο, ν ΟπΎιιηακ Μπάηεζνλ δηάβαζε ην έξγν ηνπ Μέληει θαη ην παξνπζίαζε ζηε ΐαζηιηθή Ώθαδεκία. Μφιηο ηφηε ν Μέληει, θέξδηζε ηελ αλαγλψξηζε πνπ ηνπ άμηδε θαη ηελ νπνία ζηεξήζεθε, φζν δνχζε. 554
Ζ Μεγάιε Βξεηαλία: Μεηά ηνπο Ναπνιεφληεηνπο πνιέκνπο θαη ην πλέδξην ηεο ΐηέλλεο, ε ΐξεηαλία, φπσο θαη νη άιιεο επξσπατθέο ρψξεο, έγηλε ζπληεξεηηθφηεξε ζηα ζέκαηα ησλ αηνκηθψλ ειεπζεξηψλ θαη ησλ δηθαησκάησλ ησλ εξγαδνκέλσλ. Δ αλάπηπμε ησλ βηνκεραληψλ θαη ησλ βηνηερληψλ ήηαλ ξαγδαία, αιιά ε έλδεηα ηνπ ιανχ ήηαλ ηέηνηα, πνπ φινη ζρεδφλ, αλαγθάδνληαλ λα δνπιεχνπλ ζηα εξγνζηάζηα κε εμεπηειηζηηθνχο φξνπο. Δ εξγαζία ησλ γπλαηθψλ θαη ησλ παηδηψλ ήηαλ αθφκα θζελφηεξε γηα ηνπο επηρεηξεκαηίεο θαη, (θαζψο δελ ππήξραλ κέηξα πξνζηαζίαο ηεο εξγαζίαο ή πεξηνξηζκνχ ηνπ σξαξίνπ, νχηε θαλ ζπιινγηθέο ζπκβάζεηο) είρε γίλεη θαζεζηψο ε εξγαζία απφ ηελ αλαηνιή σο ηε δχζε ηνπ ήιηνπ, αλήιηθσλ παηδηψλ ή αθφκα θαη εγθχσλ γπλαηθψλ. Αελ επηηξεπφηαλ ε ζπγθξφηεζε νξγαλσκέλσλ εξγαηηθψλ ζσκαηείσλ θαη θάζε δηακαξηπξία ή θίλεκα γηα ηε βειηίσζε ηεο θαηάζηαζεο, ραξαθηεξηδφηαλ σο ηαθσβηληζκφο θαη θπζηθά φπνηνο δηακαξηπξφηαλ πθίζηαην θαη ηηο ζπλέπεηεο. Πάλησο νη πξψηεο, έζησ θαη απνηπρεκέλεο, θηλήζεηο γηα ηε δεκηνπξγία εξγαηηθψλ ζσκαηείσλ, έγηλαλ. Οη πάκθησρνη άλεξγνη ηεο επνρήο, ζεσξνχζαλ φηη ηα λέα κεραλήκαηα ήηαλ ε αηηία ηεο αλεξγίαο θαη ηεο θηψρεηαο. ηε δεθαεηία ηνπ 1810, αλαπηχρζεθε έλα θίλεκα θαηαζηξνθήο ησλ κεραλψλ, πνπ νλνκάζηεθε ην θίλεκα ησλ Λνπδδηηψλ (απφ ην φλνκα ηνπ εγέηε ηνπο, εξγάηε Ned Ludd), ην νπνίν αληηκεησπίζηεθε απφ ηηο αξρέο κε βίαηα θαηαζηαιηηθά κέηξα, ζαλαηηθέο θαηαδίθεο θαη εμνξίεο. Ώθνινχζεζε ε ςήθηζε λφκσλ πνπ ζθφπεπαλ ζηνλ πεξηνξηζκφ ηεο ειεπζεξίαο ησλ δεκφζησλ ζπγθεληξψζεσλ, ηνπ ιφγνπ θαη ηνπ ηχπνπ. Ώπφ ηφηε απνθαινχληαη Λνπδδίηεο, φζνη αληηκάρνληαη ηελ ηερλνινγηθή εμέιημε, φπσο γηα παξάδεηγκα νη ακαμάδεο πνπ έζπαγαλ ηα πξψηα απηνθίλεηα. Σν 1820, κεηά απφ 60 ρξφληα βαζηιείαο πέζαλε ν Γεψξγηνο Γ’ θαη ην δηαδέρζεθε ν γηνο ηνπ Γεψξγηνο Α’ (1762-1830). Σν 1830, ηνλ δηαδέρζεθε ν αδειθφο ηνπ Οπίιιηακ Α’ (1765-1837). Ο Γεψξγηνο Κάλληλγθ (1770-1827) σο Τπνπξγφο Βμσηεξηθψλ θαη αξγφηεξα πξσζππνπξγφο, δηαθνξνπνηήζεθε απφ ηε ζθιεξή Γξακκή Μέηεξληρ πνπ επηβιήζεθε απφ ην πλέδξην ηεο ΐηέλλεο, θαηά ησλ απειεπζεξσηηθψλ θηλεκάησλ πνπ ζπγθιφληδαλ ηελ Λαηηληθή Ώκεξηθή, θαη ηα ΐαιθάληα. Ώλαγλψξηζε ηα λέα θξάηε ηεο Ώκεξηθήο, πνπ δεκηνπξγήζεθαλ, απφ ηελ θαηάξξεπζε ηνπ ηζπαληθνχ απνηθηαθνχ ζπζηήκαηνο. Βπίζεο ε ΐξεηαλία ηνπ Κάλληλγθ, ήηαλ ε πξψηε πνπ αλαγλψξηζε απφ ην Μάξηην ηνπ 1823, ηνπο επαλαζηαηεκέλνπο Έιιελεο, σο Έζλνο ζε πφιεκν, πνπ απνηεινχζε ηελ πξψηε δηπισκαηηθή αλαγλψξηζε ηνπ ειιεληθνχ θξάηνπο, πνπ κφιηο άξρηζε λα δηακνξθψλεηαη. (ηελ Ώζήλα ππάξρεη ην άγαικά ηνπ ζηελ νκψλπκε πιαηεία). Ώπηέο νη πξάμεηο ηεξκάηηζαλ νπζηαζηηθά ηελ ηζρχ ησλ απνθάζεσλ ηνπ πλεδξίνπ ηεο ΐηέλλεο θαη ησλ επνκέλσλ πνπ ην αθνινχζεζαλ Μηα θηιειεχζεξε απφθαζε πνπ ππνρξεψζεθε λα πάξεη ε βξεηαληθή θπβέξλεζε ήηαλ ε απνθαηάζηαζε ησλ δηθαησκάησλ ησλ Ρσκαηνθαζνιηθψλ. Μέρξη ην 1829, νη θαζνιηθνί δελ είραλ δηθαίσκα λα εθιέγνληαη ζην Κνηλνβνχιην θαη έηζη ε ζπληξηπηηθή πιεηνςεθία ησλ Εξιαλδψλ (εθηφο ηνπ βνξξά) δελ εθπξνζσπνχληαλ. Παξά ηηο αληηδξάζεηο ν πξσζππνπξγφο Γνπέιηλγθηνλ ςήθηζε ην λφκν, κε ηνλ φξν φηη ν θαζνιηθφο βνπιεπηήο ζα νξθίδνληαλ φηη δελ ζα επηρεηξνχζε λα αλαηξέςεη ηελ Ώγγιηθαληθή εθθιεζία. Βπίζεο ην 1832, ην δηθαίσκα ηεο ςήθνπ επεθηάζεθε θαη ζηε κεζαία ηάμε (κέρξη ηφηε ςήθηδαλ κφλν νη γαηνθηήκνλεο θαη νη πινχζηνη). ΐέβαηα 555
αθφκα ην κεγαιχηεξν κέξνο ηνπ βξεηαληθνχ ιανχ δελ είρε δηθαίσκα ςήθνπ, αιιά ην πξψην βήκα είρε γίλεη. Σν 1833 ε δνπιεία θαηαξγήζεθε ζε φιεο ηηο ρψξεο ηεο βξεηαληθήο απηνθξαηνξίαο. Ώπαγνξεχηεθε ε εξγαζία ζε παηδηά θάησ ησλ ελλέα εηψλ θαη πεξηνξίζηεθαλ νη ψξεο εξγαζίαο ζε κεγαιχηεξα παηδηά ζηηο 12! Έλα πξαγκαηηθφ δξάκα γηα ην ιαφ ηεο Ηξιαλδίαο έθεξε ε θαηαζηξνθή ηεο ζνδεηάο ηεο παηάηαο ην 1845. Δ κνλνθαιιηέξγεηα ηεο παηάηαο είρε επηβιεζεί ζηελ Εξιαλδία απφ ηε βξεηαληθή θπβέξλεζε. Οη άλζξσπνη ιηκνθηνλνχζαλ (κέζα ζε ηέζζεξα ρξφληα πεξηζζφηεξνη απφ έλα εθαηνκκχξην άλζξσπνη πέζαλαλ απφ ηελ πείλα) ή κεηαλάζηεπαλ θαηά θχκαηα ζηελ Ώκεξηθή. Δ βξεηαληθή θπβέξλεζε δελ έθαλε ηίπνηα γηα λα βνεζήζεη ηνπ ππεθφνπο ηεο πνπ ππέθεξαλ. Δ νξγή ησλ Εξιαλδψλ μέζπαζε κε βίαηεο δηακαξηπξίεο πνπ αληηκεησπίζηεθαλ κε αλάινγε βηαηφηεηα. κσο ήηαλ μεθάζαξν πηα, φηη ε Εξιαλδία δελ ζα εηξήλεπε, αλ δελ απνθηνχζε ηελ αλεμαξηεζία ηεο. Δ επαλαζηαηηθή θσηηά ηεο Βπξψπεο ηνπ 1848 δελ επέθεξε αλάινγεο αλαηαξάμεηο ζηε ΐξεηαλία. Οη δεκνθξαηηθέο ειεπζεξίεο είραλ ήδε αξρίζεη λα ζεζπίδνληαη αξθεηά ρξφληα πξηλ θαη αξθεηέο άιιεο επηβιήζεθαλ ζηαδηαθά αξγφηεξα θαη ρσξίο αηκαηνρπζίεο. Σν 1858 θαηαξγήζεθαλ νη ζξεζθεπηηθέο δηαθξίζεηο θαη νη πεξηνπζηαθέο πξνυπνζέζεηο πνπ απαηηνχληαλ γηα ην δηθαίσκα ηνπ εθιέγεζζαη. Δ ΐξεηαλία άπισλε ηα απνηθηνθξαηηθά ηεο πινθάκηα ζε θάζε γσληά ηεο Ώθξηθήο, ηεο Ώζίαο θαη ηεο Χθεαλίαο. Πξφηππν ηκπεξηαιηζηηθνχ πνιέκνπ ήηαλ νη δπν Πφιεκνη ηνπ Οπίνπ κε ηελ Κίλα, κε ηνπο νπνίνπο νη Απηηθέο Απλάκεηο - κε πξψηε ηε ΐξεηαλία - επέβαιαλ ζηελ ζηξαηησηηθά αδχλακε Κίλα, εμεπηειηζηηθνχο θαη ηαπεηλσηηθνχο φξνπο. Δ βξεηαληθή ξνκαληηθή πνίεζε εθπξνζσπείηαη απφ ηνλ γλσζηφ καο, απφ ηελ Βιιεληθή Βπαλάζηαζε Λφξδν ΐχξσλα (George Gordon Byron) θαη ηνλ ΠΫξζπ Ϋιιευ (Percy Shelley, 1792-1822). Ο έιιευ ήηαλ ζηελφο θίινο ηνπ ΐχξσλα, ζεξκφο θηιέιιελαο θαη ππνζηεξηρηήο ηεο ηξιαλδηθήο αλεμαξηεζίαο. Σν πξψην πνίεκά ηνπ ΐαζίιηζζα Μπακπ, απνηειείηαη απφ 2014 ζηίρνπο θαη επηθξίλεη ηελ αλζξψπηλε δηαθζνξά απφ ηελ πνιηηηθή, ηε ζξεζθεία θαη ηε ζπκβαηηθή εζηθή. Γηα ην έξγν ηνπ απηφ ζεσξήζεθε άζενο, επαλαζηάηεο θαη αλήζηθνο. Πέζαλε πνιχ λένο (πλίγεθε ζε βαξθάδα ζηελ Εηαιία), αιιά έγξαςε πάξα πνιιά έξγα, κεηαμχ ησλ νπνίσλ ην Ώιάζηνξ ή ην πλεχκα ηεο κνλαμηάο, Πξνκεζέαο Λπφκελνο (ζεσξείηαη απφ ηα θνξπθαία ηεο αγγιηθήο ινγνηερλίαο), Βιιάο (εκπλεπζκέλν απφ ηελ Βιιεληθή Βπαλάζηαζε), ΏδσλαΎο θαη αξθεηά άιια. Δ γπλαίθα ηνπ ε ζπγγξαθέαο Μαίξε έιιευ (1797-1851), έγηλε δηάζεκε απφ ην κπζηζηφξεκά ηεο Φξαλθεζηάηλ. Μηα άιιε ΐξεηαλίδα ζπγγξαθέαο ήηαλ ε Σδέελ Ώζηελ (Jane Austen, 17751817), ε νπνία έγηλε γλσζηή θπξίσο γηα ην κπζηζηφξεκά ηεο Πεξεθάληα θαη Πξνθαηάιεςε. Άιια έξγα ηεο είλαη Δ Έκκα θαη Λνγηθή θαη Βπαηζζεζία. Σδσξηδ Έιιηνη (George Elliot, 1819-80) ήηαλ ην ινγνηερληθφ ςεπδψλπκν ηεο Mary-Anne Evans. Ήηαλ απφ ηηο ζεκαληηθφηεξεο πνηήηξηεο θαη ζπγγξαθείο ηεο ΐηθησξηαλήο επνρήο. Σν βηβιίν ηεο Silas Marner, δηδάζθεηαη αθφκα θαη ζήκεξα ζηα βξεηαληθά ζρνιεία θαη θνιιέγηα. Έρεη επεξεαζηεί απφ ην έξγν ηεο Σδέελ ζηελ. Ο ζεσξνχκελνο θνξπθαίνο ΐξεηαλφο ινγνηέρλεο κεηά ηνλ αίμπεξ, είλαη ν ζπγγξαθέαο ΚΪξνινο Νηέθελο (Charles Dickens, 1812-1870), κε πινχζην ζπγγξαθηθφ έξγν, πνπ αθφκα θαη ζήκεξα είλαη δεκνθηιέο θαη ηα βηβιία ηνπ εθδίδνληαη θαη πσινχληαη ζε φιν ηνλ θφζκν. ε λεαξή ειηθία ζέιεζε λα αζρνιεζεί 556
κε ην ζέαηξν σο εζνπνηφο, φκσο ηειηθά ηνλ θέξδηζε ε ινγνηερλία. Ξεθίλεζε γξάθνληαο δηεγήκαηα πνπ δεκνζηεπφηαλ ζε εθεκεξίδεο θαη πεξηνδηθά. Μεηά άξρηζε λα δεκνζηεχεη ζε ζπλέρεηεο ζαηηξηθά έξγα θαη θαηάθεξε λα δεκηνπξγήζεη ηνλ δεκνθηιή θχξην Πίθγνπτθ, πνπ αλέδεημε ηνλ ζπγγξαθέα ηνπ αθφκα πην δεκνθηιή. Ώθνινχζεζαλ ηα γλσζηά κπζηζηνξήκαηά ηνπ ιηβεξ ΣνπΎζη, Σν παιαηνπσιείν (πνχιεζε ηφηε 100.000 αληίηππα, ξεθφξ γηα ηελ επνρή ηνπ). Σα βηβιία ηνπ γλψξηζαλ ηεξάζηηα επηηπρία ζηηο ΔΠΏ, ζηελ Εηαιία θαη ζηηο άιιεο επξσπατθέο ρψξεο. Βπίζεο αγαπεηά θαη ζηα παηδηά, ήηαλ ηα πνιιά ρξηζηνπγελληάηηθα κπζηζηνξήκαηα θαη δηεγήκαηα πνπ έγξαςε. Πνιιά απφ ηα βηβιία ηνπ έγηλαλ ζεαηξηθέο δηαζθεπέο θαη ππήξρε επνρή πνπ 20 ζέαηξα ηαπηνρξφλσο (!), έπαηδαλ δηαζθεπέο έξγσλ ηνπ Νηίθελο. Άιια ζεκαληηθά έξγα ηνπ ήηαλ ν Ααβίδ Κφπεξθειλη Σν ζθνηεηλφ ζπίηη, Δ ηζηνξία δχν πφιεσλ (κε ζέκα ηε Γαιιηθή Βπαλάζηαζε), Οη Μεγάιεο Πξνζδνθίεο, Αχζθνινη θαηξνί θαη πνιιά αθφκα. Σν έξγν ηνπ επεξέαζε ηνλ Νηνζηνγηέθζθη, ηνλ Κάθθα θαη ηνλ Μαξθ Σνπαίλ. ήκεξα πνιιά έξγα ηνπ παίδνληαη ζην ζέαηξν θαη έρνπλ γπξηζηεί θηλεκαηνγξαθηθέο ηαηλίεο. ηνλ επηζηεκνληθφ ρψξν δηαθξίζεθαλ αξθεηνί ΐξεηαλνί θαη ζηελ έξεπλα θαη ζηηο αλαθαιχςεηο. Έλαο απφ απηνχο ήηαλ ν ρεκηθφο θαη θπζηθφο Σδσλ ΝηΪιηνλ (1766-1844). Ο Νηάληον ήηαλ έλαο απηνδίδαθηνο επηζηήκνλαο. κσο απφ κηθξφο κάζαηλε φηη είρε ζρέζε κε ηε κεηεσξνινγία, ηα καζεκαηηθά, ηε ρεκεία θαη ηε θπζηθή θαη ελδηαθεξφηαλ γηα ηα πεηξάκαηα πνπ απνδείθλπαλ ηνπο θπζηθνχο λφκνπο. Μειεηψληαο ην ΐφξεην έιαο, ηνλ αέξα ηεο αηκφζθαηξαο θαη ηνπο πδξαηκνχο, ελδηαθέξζεθε γηα ηηο ηδηφηεηεο ησλ αεξίσλ θαη ζχληνκα δηαηχπσζε δπν ζεκειηψδεηο λφκνπο πνπ δηέπνπλ ηελ ζπκπεξηθνξά ηνπο. Ώπφ ηε κειέηε ησλ αεξίσλ θαηέιεμε ζην ζπκπέξαζκα φηη, απηά απνηεινχληαη απφ κηθξνζθνπηθά ζσκαηίδηα, πνπ ηα νλφκαζε άηνκα, ρξεζηκνπνηψληαο έηζη ηνλ φξν ηνπ Γεκνθξίηνπ, ν νπνίνο είρε θαηαιήμεη ζην ίδην ζπκπέξαζκα ηνλ 5ν π.Υ. αηψλα. Σα θχξηα ζεκεία ηεο αηνκηθήο ζεσξίαο ηνπ Νηάιηνλ είλαη: - Σα ζηνηρεία ηεο χιεο απνηεινχληαη απφ κηθξνζθνπηθά ζσκαηίδηα πνπ νλνκάδνληαη άηνκα - ια ηα άηνκα ελφο ζπγθεθξηκέλνπ ζηνηρείνπ είλαη αθξηβψο ηα ίδηα. - Σα άηνκα ελφο ζηνηρείνπ δηαθέξνπλ απφ ηα άηνκα ελφο άιινπ ζηνηρείνπ. - Σα άηνκα ελφο ζηνηρείνπ κπνξνχλ λα ελσζνχλ κε ηα άηνκα ελφο άιινπ θαη λα ζρεκαηίζνπλ κηα έλσζε, Μηα ζπγθεθξηκέλε έλσζε έρεη ηνλ ίδην αξηζκφ θαη ηχπν αηφκσλ, κε ηα ζηνηρεία πνπ ηελ απαξηίδνπλ. - Σα άηνκα δελ κπνξνχλ λα δεκηνπξγεζνχλ, λα δηαηξεζνχλ ζε κηθξφηεξα ηκήκαηα, νχηε λα θαηαζηξαθνχλ ζε κηα ρεκηθή δηαδηθαζία. Μηα ρεκηθή αληίδξαζε, απιψο αιιάδεη ηνλ ηξφπν πνπ ηα άηνκα ζπλδπάδνληαη κεηαμχ ηνπο. 557
Ο ίδηνο ν Νηάιηνλ έπαζρε απφ κηα κνξθή αρξσκαηνςίαο (δελ κπνξνχζε λα δηαθξίλεη ην πξάζηλν απφ ην θφθθηλν ρξψκα). Δ αζζέλεηα απηή νλνκάζηεθε δαιηνληζκφο. Σν 1826 ηηκήζεθε κε ην ρξπζφ κεηάιιην ηεο ΐαζηιηθήο Ώθαδεκίαο θαη πήξε ηνλ ηίηιν ηνπ επίηηκνπ δηδάθηνξα ησλ παλεπηζηεκίσλ ηεο Ομθφξδεο θαη ηνπ Βδηκβνχξγνπ.
Έλαο άιινο ΐξεηαλφο απηνδίδαθηνο επηζηήκνλαο ήηαλ ν Μάηθι Φαξαληέη (Michael Faraday, 1791-1867). Παηδί εξγαηηθήο νηθνγέλεηαο, εξγαδφηαλ απφ 14 εηψλ σο βηβιηνδέηεο. κσο κειεηνχζε κε καλία φζα επηζηεκνληθνχ ελδηαθέξνληνο βηβιία θπζηθήο θαη ρεκείαο, πεξλνχζαλ απφ ην ρέξη ηνπ. Παξάιιεια άξρηζε λα εθηειεί απιά πεηξάκαηα. Με κεξηθέο θηάιεο θαη έλα θνκκάηη μχινπ, θαηαζθεχαζε κηα ειεθηξνζηαηηθή γελλήηξηα, αξγφηεξα κηα βνιηατθή ζηήιε θαη κε ηε βνήζεηά ηεο πξνρψξεζε λα πξαγκαηνπνηεί ειεθηξνρεκηθά πεηξάκαηα. Ώπφ ην 1812 εξγάζηεθε σο βνεζφο ηνπ, γλσζηνχ ηφηε, ρεκηθνχ Υάκθξη Νηέηβη ζην ΐαζηιηθφ Ελζηηηνχην θαη ην 1825, έγηλε δηεπζπληήο ηνπ Ελζηηηνχηνπ. ηνλ ηνκέα ηεο Υεκείαο, αλαθάιπςε δπν λέεο ελψζεηο ηνπ άλζξαθα πξαγκαηνπνίεζε έξεπλεο γηα ην ριψξην, κειέηεο γηα ηελ πγξνπνίεζε ησλ αεξίσλ (απηφ ηνλ νδήγεζε ζηελ αλαθάιπςε ηνπ βελδνιίνπ), γηα ηα θξάκαηα ηνπ ράιπβα θαη ηελ Παξαζθεπή νπηηθήο πάινπ. Δ ζεκαληηθφηεξε θαη ηζηνξηθή ζπκβνιή ηνπ Φαξαληέη ζηελ επηζηήκε ήηαλ ε αλαθάιπςε ηεο ειεθηξνκαγλεηηθήο επαγσγήο, δειαδή ηελ κεηάβαζε απφ ην καγλεηηζκφ ζηνλ ειεθηξηζκφ. Ώθνινχζεζε ε εθεχξεζε ηεο ειεθηξνγελλήηξηαο. Ανχιεςε επίζεο ζηα θαηλφκελα ηνπ ζηαηηθνχ ειεθηξηζκνχ θαη δηαπίζησζε φηη θάζε πιηθφ έρεη ηε δηθή ηνπ επαγσγηθή ηθαλφηεηα. πλερηζηήο ηεο δνπιεηάο ηνπ Φαξαληέη ήηαλ ν θψηνο Σδαίεκο Κιεξθ Μάμγνπει (James Clerk Maxwell, 1831-79). Αηεηέιεζε θαζεγεηήο ηεο Φπζηθήο Φηινζνθίαο θαη ηεο Ώζηξνλνκίαο ζην Παλεπηζηήκην ηνπ Λνλδίλνπ θαη θαζεγεηήο ηεο Πεηξακαηηθήο Φπζηθήο ηνπ Παλεπηζηεκίνπ ηνπ Κέκπξηηδ. Δ ζπλεηζθνξά ηνπ ζε φια ζρεδφλ ηα πεδία ηεο θπζηθήο, (νπηηθή, ζεξκνδπλακηθή, ειεθηξνκαγλεηηζκφο, θηλεηηθή ησλ αεξίσλ) θαη ηεο αζηξνλνκίαο είλαη ζεκαληηθή. Μειέηεζε ηε θχζε ησλ δαθηπιίσλ ηνπ Κξφλνπ θαη ππνιφγηζε ηελ ηαρχηεηα ηνπ θσηφο (300.000 ρηιηφκεηξα ην δεπηεξφιεπην). Θεσξείηαη ν ζεκειησηήο ηεο ζεσξίαο ηνπ Διεθηξνκαγλεηηζκνχ. Ο ΐξεηαλφο καζεκαηηθφο θαη εθεπξέηεο Σζάξιο Μπάκπαηδ (Charles Babbage, 1792-1871), ζεσξείηαη απφ ηνπο παηέξεο ησλ ζχγρξνλσλ ειεθηξνληθψλ ππνινγηζηψλ. Σν 1642 ν Παζθάι επηλφεζε κηα ζπζθεπή πνπ πξαγκαηνπνηνχζε πξνζζέζεηο θαη αθαηξέζεηο θαη ην 1671,ν Λάηκπληηο, είρε εθεχξεη κηα ππνινγηζηηθή κεραλή, πνπ έθαλε επηπξνζζέησο πνιιαπιαζηαζκφ θαη δηαίξεζε. Ο Μπάκπαηδ είρε ζρεκαηίζεη έλα φκηιν λεαξψλ επηζηεκφλσλ ηελ ‘Ώλαιπηηθή Βηαηξία’ κε ζθνπφ ηελ κειέηε θαη δηάδνζε ηνπ δηαθνξηθνχ ινγηζκνχ ηνπ Λάηκπληηο. Σφηε θαηαζθεχαζε έλα ππνινγηζηή πνπ έθαλε πξάμεηο κε νθηαςήθηνπο αξηζκνχο θαη αξγφηεξα ηνλ βειηίσζε κε κηα λέα κεραλή πνπ είρε ρσξεηηθφηεηα είθνζη ςεθίσλ. Σφηε ζπλέιαβε ηελ ηδέα ηεο ρξήζεο δηάηξεησλ θαξηψλ, γηα λα ππάξρεη ην ζηνηρείν ηεο ‘κλήκεο’. Απζηπρψο φκσο, ηφηε ε βξεηαληθή θπβέξλεζε δηέθνςε ηελ ρξεκαηνδφηεζε ηεο έξεπλαο θαη ην έξγν ηνπ Μπάκπαηδ ζηακάηεζε εθεί. κσο ε δνπιεηά ηνπ ζπλέβαιε ζεκαληηθά ζηελ κεραλνινγία ησλ πξψησλ ππνινγηζηηθψλ κεραλψλ, πνπ άξρηζαλ λα θαηαζθεπάδνληαη έλα αηψλα αξγφηεξα. 558
Καλέλα επηζηεκνληθφ έξγν ζηνλ θφζκν δελ θαηεγνξήζεθε, ινηδνξήζεθε ή δελ πξνμέλεζε κεγαιχηεξεο αληηδξάζεηο απφ απηφ ηνπ ΐξεηαλνχ θπζηνδίθε Καξφινπ Γαξβέλνπ (Charles Darwin). ήκεξα ν Ααξβίλνο ζεσξείηαη κηα απφ ηηο κεγαιχηεξεο θπζηνγλσκίεο ζην ρψξν ησλ θπζηθψλ επηζηεκψλ θαη ηεο επηζηεκνληθήο έξεπλαο γεληθφηεξα. Δ ζεσξίεο ηνπ γηα ηε θπζηθή επηινγή θαη ηελ εμέιημε, απνηεινχλ ζήκεξα αλαπφζπαζηα κέξε ηεο επηζηήκεο ηεο ΐηνινγίαο.
Γαξβίλνο Κάξνινο (1809-82) Ο Ααξβίλνο ζε ειηθία 16 άξρηζε λα ζπνπδάδεη ηαηξηθή. κσο ε αλαηνκία θαη ε ρεηξνπξγηθή δελ ηξάβεμαλ ην ελδηαθέξνλ ηνπ θαη ν παηέξαο ηνπ ηνλ έγξαςε ζηε ζενινγηθή ζρνιή ηνπ Κέκπξηηδ γηα λα γίλεη θιεξηθφο. Ο λεαξφο Κάξνινο έδεημε πνιχ κεγαιχηεξν ελδηαθέξνλ ζηελ κειέηε ησλ ζθαζαξηψλ, ησλ ςαξηψλ θαη ησλ πνπιηψλ, παξά γηα ηα ζενινγηθά πξνβιήκαηα. ηαλ έλαο θαζεγεηήο ηεο βνηαλνινγίαο ηνπ Κέκπξηηδ, ηνπ πξφηεηλε λα ζπκκεηάζρεη σο θπζηνδίθεο ζε κηα επηζηεκνληθή απνζηνιή, κε ην πινίν Μπήγθι, ν Ααξβίλνο απνδέρζεθε κε ραξά. Σν ηαμίδη θξάηεζε πέληε ρξφληα, εμεξεπλψληαο ηηο αθηέο ηεο Νφηηαο Ώκεξηθήο, ησλ λεζηψλ Γθαιαπάγθνο, ηεο Νέαο Γειαλδίαο ηεο Ώπζηξαιίαο θαη ηνπ Ελδηθνχ Χθεαλνχ. Ο Ααξβίλνο κειεηνχζε ζε θάζε ζεκείν πνπ ζηακαηνχζαλ, ηνπο δσληαλνχο νξγαληζκνχο, ηα θπηά θαη ηα δψα, ηνπο δηαθνξεηηθνχο ιανχο ηζαγελείο θαη απνίθνπο, ηα γεσινγηθά θαηλφκελα, ηα παιαηνληνινγηθά επξήκαηα θαη ηα απνιηζψκαηα εμαθαληζζέλησλ ζειαζηηθψλ θαη εξπεηψλ. Παξαηεξψληαο δηάθνξα είδε ζπίλσλ (έκεηλαλ γλσζηνί σο ζπίλνη ηνπ Γαξβίλνπ) δηαπίζησζε φηη ηα ξάκθε ηνπο δηέθεξαλ, αλάινγα κε ην θπζηθφ πεξηβάιινλ ηνπο, πξάγκα πνπ απνδείθλπε ηελ πξνζαξκνζηηθφηεηα ησλ εηδψλ αλάινγα κε ην είδνο δηαηξνθήο ηνπο. ηε Υηιή βίσζε ην θαηλφκελνπ ηνπ ζεηζκνχ θαη απφ ηηο Άλδεηο ζπλέιιεμε φζηξαθα. ηε Γε ηνπ Ππξφο, ήξζε ζε επαθή κε ηνπο πξσηφγνλνπο ηζαγελείο θαη - ζχκθσλα κε ηηο αληηιήςεηο ηεο επνρήο - δπζθνιεχηεθε λα ηνπο θαηαηάμεη ζην αλζξψπηλν είδνο. Γηα φιεο απηέο ηηο παξαηεξήζεηο, θξαηνχζε ιεπηνκεξείο ζεκεηψζεηο. ηε δηάξθεηα ηνπ ηαμηδηνχ ηνπ δηάβαζε ην βηβιίν ηνπ γεσιφγνπ Σζάξιο Λάηει, ε κειέηε ηνπ νπνίνπ ηνλ νδήγεζε ζηελ αξρηθή ζχιιεςε ηεο ηδέα ηεο εμέιημεο ησλ εηδψλ. Βπέζηεςε ζηελ Ώγγιία ην 1836 θαη άξρηζε λα εθδίδεη ηηο επηζηεκνληθέο ζέζεηο ηνπ ζε κνξθή έθζεζεο κε ηίηιν Σαμίδη εξεπλψλ ηεο γεσινγίαο θαη ηεο θπζηθήο ηζηνξίαο ησλ δηαθφξσλ ρσξψλ πνπ επηζθέθζεθε ην Μπήγθι. Οη παξαηεξήζεηο ηνπ εληππσζίαζαλ ηνλ επηζηεκνληθφ θφζκν θαη ζε ειηθία 30 εηψλ, έγηλε κέινο ηεο ΐαζηιηθήο Βηαηξίαο. Σν 1859 εμέδσζε ην βηβιίν Ζ θαηαγσγή ησλ εηδψλ, κέζσ ηεο θπζηθήο επηινγήο ή ε επηθξάηεζε ησλ ηζρπξφηεξσλ θπιψλ, ζηνλ αγψλα γηα ηελ επηβίσζε. ε δπν ρξφληα εθδφζεθε ην δεχηεξν βηβιίν ηνπ Ζ Πξνέιεπζε ηνπ Αλζξψπνπ θαη ε επηινγή ζε ζρέζε κε ην Φχιν. ηα βηβιία απηά ν Ααξβίλνο αλαιχεη ηηο αξρέο ηεο ζεσξίαο ηεο θπζηθήο επηινγήο θαη ηεο εμέιημεο ησλ εηδψλ: 1. Λφγσ ηνπ κεγάινπ αξηζκνχ ησλ απνγφλσλ θάζε έκβηνπ φληνο, πξνθαιείηαη αγψλαο επηβίσζεο, αλάκεζα ζηα είδε. 2. ηνλ αγψλα απηφ επηθξαηνχλ ηα είδε πνπ είλαη πξνζαξκνζκέλα λα επηβηψζνπλ ζην πεξηβάιινλ πνπ δνπλ. 3. Ο άλζξσπνο πξνέξρεηαη απφ ηελ εμέιημε θαηψηεξσλ δψσλ Σα βηβιία απηά πξνθάιεζαλ ζάιν θπξίσο απφ ηελ πιεπξά ηεο Βθθιεζίαο θαη ησλ ζξεζθεπφκελσλ επηζηεκφλσλ. Ώθνινχζεζαλ ρηιηάδεο θξηηηθέο, άξζξα, 559
θαξηθαηνχξεο, γεινηνγξαθίεο, παξσδίεο θαη ζάηηξεο. Οη αληηδξάζεηο, θπξίσο γηα ηε ζεσξία φηη άλζξσπνο είλαη πξντφλ εμέιημεο απφ άιια δψα, αθφκα θαη ζήκεξα είλαη έληνλεο ζε θνηλσλίεο πνπ νη ζξεζθεπηηθέο πξνθαηαιήςεηο είλαη βαζεηά ξηδσκέλεο, φπσο ζε νξηζκέλεο λφηηεο πνιηηείεο ησλ ΔΠΏ, φπνπ πξνθιήζεθαλ αθφκα θαη δηθαζηηθέο απνθάζεηο γηα ηελ απαγφξεπζε ησλ δηδαζθαιηψλ ησλ ζεσξηψλ ηνπ Ααξβίλνπ ζηα ζρνιεία θαη ζηα παλεπηζηήκηα. Ο ίδηνο ν ζπγγξαθέαο ησλ ζεσξηψλ, απέθπγε ηε ζχγθξνπζε κε ηελ Βθθιεζία. ηαλ ν Κάξνινο Μαξμ ηειείσζε ηε ζπγγξαθή ηνπ «Κεθαιαίνπ» ηνπ, πξφηεηλε ζηνλ Ααξβίλν λα ηνπ ην αθηεξψζεη, φκσο απηφο αξλήζεθε, ζεσξψληαο απηφ ην ζχγγξακκα σο ερζξηθφ πξνο ηελ Βθθιεζία. ηαλ φκσο ην 1851, πέζαλε ε δεθάρξνλε θφξε ηνπ Άλλπ, έραζε θάζε πίζηε ζην Θεφ. Ο ίδηνο πξνηηκνχζε λα δειψλεη αγλσζηηθηζηήο θαη φρη άζενο. Ο Ααξβίλνο έγξαςε θαη αξθεηά άιια βηβιία Γεσινγίαο θαη Φπζηθήο.
Σν 1837 ν βαζηιηάο Οπίιηακ Α’ πέζαλε θαη ηνλ δηαδέρζεθε ζην ζξφλν ε αληςηά ηνπ Βηθησξέα, κφιηο 18 εηψλ, ε νπνία έκειιε λα βαζηιεχζεη επί 64 ρξφληα θαη λα ζπλδέζεη ην φλνκά ηεο κε κηα νιφθιεξε επνρή ηε ΐηθησξηαλή επνρή. Μφλν ν Φξαγθίζθνο-Εσζήθ ηεο Ώπζηξίαο θαηάθεξε λα ηελ μεπεξάζεη, βαζηιεχνληαο επί 68 ρξφληα. Δ πεξίνδνο ηεο βαζηιείαο ηεο ζπλδέζεθε κε ην δηπιαζηαζκφ ηεο έθηαζεο ηεο βξεηαληθήο απνηθηαθήο απηνθξαηνξίαο κε ηελ θνξχθσζε ηεο ΐηνκεραληθήο επαλάζηαζεο θαη κε ηε ζπληαγκαηηθή ξχζκηζε ηνπ πνιηηεχκαηνο ηεο ρψξαο, πνπ εδξαηψζεθε σο ζπληαγκαηηθή κνλαξρία.
Ζ Βηθηωξία, βαζίιηζζα ηεο Βξεηαλίαο 1819-1901 Δ ΐηθησξία θαηαγφηαλ απφ ηνλ γεξκαληθφ νίθν ηνπ Ώλνβέξνπ θαη ε πξψηε ηεο γιψζζα ήηαλ ηα γεξκαληθά. Ώπφ ειηθία ηξηψλ εηψλ δηδάρζεθε αγγιηθά, αξραία ειιεληθά, ιαηηληθά θαη γαιιηθά. Σξία ρξφληα κεηά ηελ άλνδφ ηεο ζην ζξφλν, παληξεχηεθε ηνλ μάδειθφ ηεο πξίγθηπα Αιβέξην (1819-61), ν νπνίνο έπαημε εκκέζσο ζεκαληηθφ ξφιν ζηηο βξεηαληθέο πνιηηηθέο εμειίμεηο, ιφγσ ηεο ζεκαληηθήο επηξξνήο πνπ αζθνχζε ζηε ζχδπγφ ηνπ. Με ηνλ Ώιβέξην, ε βαζίιηζζα απέθηεζε ελλέα παηδηά, ηα νπνία αξγφηεξα πξαγκαηνπνίεζαλ γάκνπο κε δηάθνξνπο βαζηιηθνχο νίθνπο, πξάγκα πνπ πξνζέδσζε ζηε ΐηθησξία ηνλ ηίηιν ηεο Γηαγηάο ηεο Δπξψπεο. (κεηαμχ άιισλ, ν Γεξκαλφο Κάηδεξ Γνπιηέικνο Β’ ήηαλ εγγνλφο ηεο θαη ν βαζηιηάο ηεο Βιιάδαο Γεψξγηνο Α’ αληςηφο ηεο). Σν βαζηιηθφ δεχγνο αζθνχζε εμσηεξηθή πνιηηηθή, έρνληαο ππθλή αιιεινγξαθία κε ηνπο βαζηιηθνχο νίθνπο ηεο Βπξψπεο, αιιά θαη κέζσ ελφο πξνζσπηθνχ δηθηχνπ πιεξνθνξηψλ πνπ είρε νξγαλψζεη ν βαζηιηθφο ζχδπγνο. Σν γεγνλφο απηφ δεκηνπξγνχζε αληηδξάζεηο ζηελ θπβέξλεζε θαη ηε δπζαξέζθεηα ηνπ Τπνπξγνχ Βμσηεξηθψλ Πάικεξζηνλ (1784-1865). Ο ππνπξγφο ππνζηήξηδε ηα θηιειεχζεξα θηλήκαηα ηεο Βπξψπεο θαη απηφ απνηεινχζε αθφκα κεγαιχηεξε δπζαξέζθεηα ζηελ απιή. Απν γεγνλφηα έθεξαλ ηελ ηειηθή ζχγθξνπζε: Σν πξψην ήηαλ ην θάςηκν ηνπ ζπηηηνχ ηνπ Παηζίθηθν, (ελφο Πνξηνγάινπ Ββξαίνπ πνπ είρε βξεηαληθή ππεθνφηεηα), απφ ηνλ φριν ηνπ Πεηξαηά ην Πάζρα ηνπ 1850. Ο Πάικεξζηνλ έζηεηιε ηνλ βξεηαληθφ ζηφιν λα 560
απνθιείζεη ην ιηκάλη ηνπ Πεηξαηά, απαηηψληαο απνδεκίσζε. Δ βαζίιηζζα ζχκσζε κε απηή ηελ ελέξγεηα γηαηί ζεψξεζε φηη δελ έπξεπε λα ηαπεηλσζεί ν ειιεληθφο βαζηιηθφο νίθνο. Σν πνηήξη μερείιηζε φηαλ ν Πάικεξζηνλ αλαγλψξηζε ην πξαμηθφπεκα ηνπ Ναπνιένληα Γ’ ζηε Γαιιία θαη πάιη παξά ηελ αληίζεηε άπνςε ηεο βαζίιηζζαο. Ο ππνπξγφο απνπέκθζεθε, ε θπβέξλεζε θαηέξξεπζε, αιιά νη ζεζκνί ζηε ΐξεηαλία ιεηηνπξγνχζαλ θαη φηαλ ν Πάικεξζηνλ έγηλε πξσζππνπξγφο ην 1855 θαη ην 1859, ε βαζίιηζζα ππνρξεψζεθε λα ζπλεξγαζηεί καδί ηνπ. Σν 1857, μέζπαζαλ ζνβαξέο ηαξαρέο ζηελ Ελδία, φηαλ καζεχηεθε φηη ηα θπζίγγηα πνπ έζηειλε ν βξεηαληθφο ζηξαηφο, είραλ αιεηθζεί κε αγειαδηλφ ιίπνο, πξάγκα απαξάδεθην γηα ηνπο ηρ. Δ εμέγεξζε θαηεζηάιε κε ρηιηάδεο εθηειέζεηο θαη ε θπξηαξρία ηεο ρψξαο, πέξαζε απφ ηελ Βηαηξία Ώλαηνιηθψλ Ελδηψλ, ζην βξεηαληθφ ζηέκκα. Δ ΐηθησξία πξφζζεζε ζηνπο ηίηινπο ηεο θαη απηφλ ηεο Απηνθξάηεηξαο ησλ Ηλδηψλ. Σν 1861, ν Ώιβέξηνο πέζαλε θαη ε βαζίιηζζα ζπγθινλίζηεθε. Χο ην ζάλαηφ ηεο θνξνχζε καχξα ξνχρα θαη θαηαζθεχαζε πνιιά κλεκεία θαη θηίξηα πξνο ηηκή ηνπ. Δ ΐηθησξία απνκνλψζεθε θαη νη δεκφζηεο εκθαλίζεηο ηεο έγηλαλ ζπάληεο. Σν 1864, φηαλ ζην ειιεληθφ ζξφλν αλήιζε ν αληςηφο ηεο Γεψξγηνο Ώ‟, ε ΐηθησξία παξαρψξεζε ζηελ Βιιάδα ηα Βπηάλεζα. Σν 1868, ν ηφηε πξσζππνπξγφο Γιάδζησλ, επέβαιε κηα ζεηξά κεηαξξπζκίζεσλ (δηεχξπλζε εθινγηθνχ ζψκαηνο, κπζηηθφηεηα ηεο ςήθνπ, πεξηνξηζκφο ηεο ηζρχνο ηεο ΐνπιήο ησλ Λφξδσλ), ηηο νπνίεο έζησ θαη απξφζπκα, απνδέρζεθε ε βαζίιηζζα. Σν 1874, ε ΐξεηαλία απφθηεζε ηελ πιεηνςεθία ησλ κεηνρψλ ηεο Βηαηξίαο ηεο Αηψξπγαο ηνπ νπέδ, εμαζθαιίδνληαο έηζη ηελ γξήγνξε θαη αζθαιή πξφζβαζε ησλ πινίσλ ηεο ζηνλ Ελδηθφ Χθεαλφ. Σν 1878, ε Οζσκαληθή απηνθξαηνξία, σο αλαγλψξηζε ηεο ππνζηήξημεο ηεο ΐξεηαλίαο ζην ξσζνηνπξθηθφ πφιεκν, ηεο παξαρψξεζε ηελ Κχπξν. Χο ηα ηέιε ηνπ αηψλα, ε ΐξεηαλία είρε θάκςεη ηελ αληίζηαζε ησλ Ώθγαλψλ θπιάξρσλ, λίθεζε κεηά απφ δπν πνιέκνπο ηνπο Οιιαλδνχο Μπφεξο ζηε Νφηηα Ώθξηθή, επελέβε θαη θαηέπλημε εμεγέξζεηο ζηελ Ώίγππην θαη ην νπδάλ. ηε βξεηαληθή απηνθξαηνξία ηεο ΐηθησξίαο „ν Ήιηνο δελ δχεη πνηέ‟!. Σν 1897, ενξηάζηεθε κε κεγαινπξέπεηα ζε φιε ηελ απηνθξαηνξία ην „αδακάληηλν ησβειαίν‟ ηεο βαζίιηζζαο, κηα επθαηξία γηα λα ηνληζηεί ε αίγιε θαη ε ελφηεηα ηεο ΐξεηαλίαο πνπ ελζάξθσλε ε ΐηθησξία. ηηο 22 Εαλνπαξίνπ 1901, κε ηνλ εξρνκφ ηνπ 20νχ αηψλα, έθπγε ε ΐηθησξία. ηε θεδεία ηεο πξνζήιζαλ φινη νη εζηεκκέλνη ηεο Βπξψπεο. Μαδί κε ηε βαζίιηζζα έθπγε θαη κηα νιφθιεξε επνρή πνπ είρε ζπλδεζεί καδί ηεο.
Ζ Γαιιία: Σνλ Λνπδνβίθν ΕΔ’ δηαδέρζεθε ην 1824, ν αδειθφο ηνπ Κάξνινο Ε’ (1757-1836), ν πξψηνο βαζηιηάο ηεο Γαιιίαο πνπ δελ νλνκαδφηαλ Λνπδνβίθνο εδψ θαη 214 ρξφληα! Βλψ ν πξνεγνχκελνο βαζηιηάο είρε ζπκβηβαζηεί κε ηνπο ζεζκνχο ηεο Γαιιηθήο Βπαλάζηαζεο, ν Κάξνινο ζέιεζε λα επηβάιεη ηνλ απνιπηαξρηθφ ηξφπν δηαθπβέξλεζεο, αγλνψληαο ηα απνηειέζκαηα εθινγψλ θαη δηνξίδνληαο θπβεξλήζεηο ηεο αξεζθείαο ηνπ. ηηο 27-29 Ενπιίνπ 1830, μέζπαζε ε ιεγφκελε Ενπιηαλή Βπαλάζηαζε θαη ν βαζηιηάο ππνρξεψζεθε λα εγθαηαιείςεη ηε ρψξα. Οη επαλαζηάηεο απεπζχλζεθαλ ζην γην ηνπ νλνκαδφκελνπ Φίιηππνο –Εζφηεο (πνπ είρε ςεθίζεη ππέξ ηεο εθηέιεζεο ηνπ Λνπδνβίθνπ ΕΣ’), ηνλ Λνπδνβίθν-Φίιηππν (1773-1850), ν νπνίνο πξνηίκεζε ηνλ ηίηιν ηνπ ΐαζηιηά ησλ Γάιισλ αληί ηεο 561
Γαιιίαο, έλδεημε φηη δελ ήηαλ ‘ειέσ Θενχ’ βαζηιηάο, αιιά εθιεγκέλνο απφ ηνλ γαιιηθφ ιαφ. κσο ζχληνκα ν λένο βαζηιηάο επέβαιε ινγνθξηζία θαη ζέζπηζε λφκνπο κε ηνπο νπνίνπο ζπιιακβάλνληαλ θαη θαηαδηθάδνληαλ φζνη ζηξέθνληαλ θαηά ηεο θπβέξλεζεο. Σν 1830, γηα αζήκαληε αθνξκή (έλα ραζηνχθη πνπ έδσζε ν εγέηεο ηνπ Ώιγεξίνπ ζε έλα Γάιιν πξφμελν), γαιιηθά ζηξαηεχκαηα απνβηβάζηεθαλ ζην Ώιγέξη θαη σο ην 1848, ε ρψξα θαηαιήθζεθε. Αηαηεξήζεθε σο γαιιηθή θηήζε σο ηε δεθαεηία ηνπ 1960. Σε δεθαεηία ηνπ 1840 ε Γαιιία πεξλνχζε ζνβαξή νηθνλνκηθή θξίζε. Σαπηφρξνλα ηα αηηήκαηα γηα ηνλ ηεξκαηηζκφ ηεο δηαθζνξάο θαη ηελ επέθηαζε ηνπ δηθαηψκαηνο ςήθνπ ήηαλ επηηαθηηθά. Σν Φεβξνπάξην ηνπ 1848, ην Παξίζη γέκηζε νδνθξάγκαηα θαη μέζπαζε επαλάζηαζε. Ο Λνπδνβίθνο-Φίιηππνο αλαγθάζηεθε λα παξαηηεζεί θαη αλαθεξχρζεθε ε Αεχηεξε Γαιιηθή Αεκνθξαηία. κσο ε κνξθή πνπ έπξεπε λα έρεη ε δεκνθξαηία απηή, ήηαλ αληηθείκελν δηαθσληψλ. Οη κεηξηνπαζείο δεκνθξάηεο ήζειαλ απιψο δεκνθξαηηθέο θαη θηιειεχζεξεο αιιαγέο. Οη ζνζηαιηζηέο ήζειαλ ηα εξγνζηάζηα λα δηεπζχλνληαη απφ ηνπο εξγάηεο. Βπηρεηξήζεθε πξάγκαηη λα εθαξκνζηεί απηφ ην κνληέιν, αιιά απέηπρε θαη ιφγσ θαθήο νξγάλσζεο θαη εθ αηηίαο ηεο αληίδξαζεο ησλ ζπληεξεηηθψλ ζηξσκάησλ ηεο θνηλσλίαο. Οη αλαξρηθνί ηνπο νπνίνπο εθπξνζσπνχζε ν νλνκαδφκελνο Παηέξαο ηνπ Ώλαξρηζκνχ Πηεξ Ενδέθ Πξνπληφλ (Pierre Joseph Prudhon, 1809-1865), δελ ζπκθσλνχζε κε θαλέλα, γηαηί ήηαλ αληίζεηνο κε θάζε κνξθή εμνπζίαο. Σν θχξην ζχλζεκά ηνπο ήηαλ Δ ηδηνθηεζία είλαη θινπή. ηηο εθινγέο ηνπ Ώπξηιίνπ πνπ αθνινχζεζαλ, πιεηνςήθεζαλ νη θηιειεχζεξνη δεκνθξαηηθνί ππφ ηνλ Αιθφλζν Λακαξηίλν (Alphonse de Lamartine, 1790-1869). {Ο Λακαξηίλνο εθηφο απφ πνιηηηθφο ήηαλ θαη ζεκαληηθφο πνηεηήο θαη ζπγγξαθέαο. Σν πνίεκά ηνπ Δ Λίκλε ζεσξείηαη απφ ηα θιαζζηθά ηεο γαιιηθήο ινγνηερλίαο}. Δ θπβεξλεηηθή αζηάζεηα ππνρξέσζε ηε ρψξα ζε λέα πξνζθπγή ζηηο εθινγέο ηνλ Ενχλην, απφ ηηο νπνίεο πξνέθπςε πφισζε Αεμηάο-Ώξηζηεξάο. ηελ λέα εζλνζπλέιεπζε εμειέγε ν αληςηφο ηνπ Μεγάινπ Ναπνιένληα, ν ΛνπδνβίθνοΝαπνιέσλ Βνλαπάξηεο (1808-1873). Δ εζλνζπλέιεπζε ελέθξηλε ην λέν χληαγκα, βάζεη ηνπ νπνίνπ ν αξρεγφο ηνπ θξάηνπο θαη Πξφεδξνο ηεο Αεκνθξαηίαο, εθιέγεηαη γηα ηέζζεξα ρξφληα κε θαζνιηθή ςεθνθνξία. Ο Λνπδνβίθνο-Ναπνιέσλ θέξδηζε ηηο εθινγέο κε ην ζπληξηπηηθφ πνζνζηφ ηνπ 75%. Ήηαλ έλαο πεξηνξηζκέλσλ ηθαλνηήησλ άλζξσπνο, αιιά έθεξε έλα κπζηθφ γηα ηνπο Γάιινπο φλνκα. Σν 1836 θαη ην 1840, επηρείξεζε κε πξαμηθφπεκα λα πάξεη ηελ εμνπζία, αιιά απέηπρε θαη θπιαθίζηεθε. Σν 1846 δξαπέηεπζε θαη εγθαηαζηάζεθε ζηε ΐξεηαλία. Δ επαλάζηαζε ηνπ 1848 ήηαλ ε επθαηξία πνπ επηδίσθε. Χο πξφεδξνο ηεο Αεκνθξαηίαο άζθεζε αθφκα πην ζπληεξεηηθή δηαθπβέξλεζε απφ απηή ηνπ βαζηιηά θαη θαηέζηεηιε κεζνδηθά θάζε θηιειεχζεξε θσλή. ηηο 2 Αεθεκβξίνπ 1851 θαη ελψ πιεζίαδε ε εκεξνκελία λέσλ πξνεδξηθψλ εθινγψλ, πξαγκαηνπνίεζε πξαμηθφπεκα, θήξπμε δηθηαηνξία, δηέιπζε ηελ εζλνζπλέιεπζε, ζπλέιαβε ηνπο εγέηεο ηεο αληηπνιίηεπζεο θαη πξνθήξπμε δεκνςήθηζκα, κε ην νπνίν κε 92% (!), (θάπνηνη άιινη ζα μεπεξάζνπλ θαηά πνιχ απηφ ην πνζνζηφ, έλα αηψλα αξγφηεξα) εμειέγε πξφεδξνο γηα 10 ρξφληα. Έλα ρξφλν αξγφηεξα ε Αεχηεξε Γαιιηθή Αεκνθξαηία θαηαιχζεθε θαη αλαθεξχρζεθε ε Αεχηεξε Ώπηνθξαηνξία κε 562
απηνθξάηνξα ηνλ ίδην σο Ναπνιένληα Γ’. Ο ζπγγξαθέαο ΐηθηφξ Οπγθψ ηνλ ραξαθηήξηζε Ναπνιέσλ ν Μηθξφο. Ώπφ ηνπο Γάιινπο θαιιηηέρλεο ηεο πεξηφδνπ μερσξίδεη ν δσγξάθνο, ραξάθηεο θαη γιχπηεο Ολνξέ Νησκηέ (Honoré Daumier, 1808-79), έλαο απφ ηνπο εθπξνζψπνπο ηνπ επξσπατθνχ ξεαιηζκνχ. Υαξαθηεξίζηεθε ν Σηηάλαο ηεο γεινηνγξαθίαο. Αηαθξίζεθε γηα ηηο ζαηηξηθέο ιηζνγξαθίεο θαη ηελ πνιηηηθή γεινηνγξαθία. Μηα γεινηνγξαθία ηνπ κε ηίηιν Ο Γαξγαληνχαο, πνπ ζαηίξηδε ην βαζηιηά Λνπδνβίθν-Φίιηππν λα θαηαπίλεη αρφξηαγα ηνπ θφξνπο ησλ πνιηηψλ, ηνπ ζηνίρηζε θπιάθηζε θαη εγθιεηζκφ ζε ςπρηαηξείν. εκαληηθά έξγα ηνπ είλαη Ο θαηά θαληαζία αζζελήο’, Δ εμέγεξζε, Ο Ανλ Κηρψηεο, Δ Αεκνθξαηία, Οη παίρηεο ηνπ ζθαθηνχ θαη άιια. Έλαο αθφκα ζεκαληηθφο Γάιινο ραξάθηεο ήηαλ ν παξαγσγηθφηαηνο Γθνπζηάβ Νηνξέ (Gustave Doré, 1882-1883). Αεκηνχξγεζε εθαηνληάδεο εηθφλεο κε ηηο νπνίεο εηθνλνγξάθεζε βηβιία ησλ Μπαιδάθ, Αάληε (Θεία Κσκσδία), Μίιηνλ, Θεξβάληεο (Ανλ Κηρψηεο), Πφε (ην Κνξάθη), Ρακπειέ θαη άιισλ. Έλαο άιινο δσγξάθνο, ν ξνκαληηθφο αιιά θαη ζεσξνχκελνο απφ ηνπο πξνδξφκνπο ηνπ εκπξεζηνληζκνχ ήηαλ ν ΔπγΫληνο ΝηειαθξνπΪ (Eugene Delacroix, 1798-1863). Έκεηλε γλσζηφο απφ ηα έξγα ηνπ, εκπλεπζκέλα απφ ηελ Γαιιηθή Βπαλάζηαζε (Δ Βιεπζεξία νδεγεί ην ιαφ), ηελ Βιιεληθή Βπαλάζηαζε (Δ ζθαγή ηεο Υίνπ, Μεζνιφγγη), αιιά θαη άιια φπσο νη πξνζσπνγξαθίεο ηεο Γεσξγίαο άλδε θαη ηνπ νπέλ. Ο πηαλίζηαο θαη ζπλζέηεο Φξεηδεξέθνο νπΫλ (Fryderyk Chopin, 1810-49), ήηαλ Πνισλφο απφ παηέξα Γάιιν. Ώπφ 8 εηψλ έπαηδε δεκνζίσο πηάλν θαη ζηε ΐαξζνβία ηνλ ζεσξνχζαλ σο ηνλ δεχηεξν Μφηζαξη. Ώπφ ην 1831 δνχζε ζην Παξίζη, φπνπ γλψξηζε ηνλ Οχγγξν ζπλζέηε Φξαληο Ληζη θαη ηνλ Γάιιν Βθηφξ Μπεξιηφδ. Δ ζπειιψδεο ζρέζε ηνπ κε ηελ θαηά 6 ρξφληα κεγαιχηεξή ηνπ, εθθεληξηθή ζπγγξαθέα Γεσξγία άλδε ζρνιηάζηεθε , θπξίσο ιφγσ ηεο δηαθνξάο ειηθίαο θαη ηεο ζπκπεξηθνξάο ηεο άλδε (θάπληδε δεκνζίσο θαη θνξνχζε αληξηθά ξνχρα). Πέζαλε πνιχ λένο, κάιινλ απφ θπκαηίσζε. Έγξαςε κπαιάληεο, πξεινχδηα, θνλζέξηα γηα πηάλν θαη νξρήζηξα θαη ζνλάηεο. Ώμηνπνίεζε κνπζηθά ηνπο παξαδνζηαθνχο ρνξνχο ηεο παηξίδαο ηνπ, Πνισλέδα θαη Μαδνχξθα. Έλαο απφ ηνπο πην ζπνπδαίνπο Γάιινπο ζπγγξαθείο ήηαλ ν ΟλνξΫ ληε ΜπαιδΪθ (Balzac 1799-1850). Ήηαλ πνιπγξαθφηαηνο θαη έγξαςε 91 κπζηζηνξήκαηα, 30 λνπβέιεο, 5 ζεαηξηθά έξγα θαη πξαγκαηείεο. Οη ήξσέο ηνπ μεπεξλνχλ ηηο 2.500. Έξγα ηνπ Οη ρσξηάηεο, Δ εμαδέιθε Μπέηηπ, Ο κπάξκπα-Γθνξηφ, Δ Βπγελία Γθξαληέ. Σν ζεκαληηθφηεξν ζεσξείηαη Δ Ώλζξψπηλε Κσκσδία έλα ηεξάζηην (24 ηφκσλ) έξγν, πνπ απνηειείηαη απφ αιιεινζπλδεφκελα κπζηζηνξήκαηα, πνπ απνηεινχλ θαζξέθηε ηεο θνηλσλίαο ηεο επνρήο ηνπ. Ο πνηεηήο Ϊξι Μπσληιαέξ (Charles Baudelaire, 1821-1867) έκεηλε γλσζηφο ζηελ ηζηνξία ηεο ινγνηερλίαο γηα ηε ζπιινγή πνηεκάησλ ηνπ Σα Άλζε ηνπ Καθνχ. Σα πνηήκαηά ηνπ ζεσξήζεθαλ φηη ‘πξνζβάινπλ ηα δεκφζηα θαη ρξεζηά ήζε’ θαη ζηελ δεχηεξε έθδνζή ηνπο ην δηθαζηήξην απαγφξεπζε ηε δεκνζίεπζε έμε απφ απηά. Έγξαςε θαη άιια έξγα θαη κεηαθξάζεηο, αιιά ηα Άλζε ηνπ Καθνχ, ζεσξνχληαη έλα απφ ηα αξηζηνπξγήκαηα ηεο παγθφζκηαο πνίεζεο. Ο κεγαιχηεξνο ίζσο Γάιινο ζπγγξαθέαο ηνπ 19νπ αηψλα, πνπ έδεζε απφ θνληά ηα δξακαηηθά γεγνλφηα ηεο επνρήο εθείλεο ήηαλ ν Βηθηφξ Οπγθψ (Victor Hugo 563
1802-85). Ξεθίλεζε ηε ζηαδηνδξνκία ηνπ γξάθνληαο πνίεζε θαη ζεαηξηθά έξγα (Κξφκβει, Βξγάλεο). Σν 1831 κε ην κπζηζηφξεκα Δ Παλαγία ησλ Παξηζίσλ, γλσξίδεη ηελ θαηαμίσζε θαη εθιέγεηαη κέινο ηεο Γαιιηθήο Ώθαδεκίαο. Τπνζηήξημε ηνλ Λνπδνβίθν-Ναπνιένληα ζηελ αλάξξεζή ηνπ ζηελ πξνεδξία ηεο ΐ’ Αεκνθξαηίαο, αιιά φηαλ απηναλαθεξχρζεθε απηνθξάηνξαο, ζηξάθεθε κε κέλνο ελαληίνλ ηνπ θαη γηα λα απνθχγεη ηε ζχιιεςε θαηέθπγε ζην ΐέιγην. ηε δηάξθεηα ηεο εμνξίαο ηνπ έγξαςε δπν πνιηηηθά καληθέζηα ελάληηα ζην Ναπνιένληα ηνλ νπνίν νλφκαδε Μηθξφ. Ο ραξαθηεξηζκφο απηφο (ζε αληηδηαζηνιή κε ηνλ Μεγάιν) ζα κείλεη σο πξνζσλχκην ζηνλ Ναπνιένληα Γ’. Παξάιιεια έγξαςε ηελ Εζηνξία ελφο εγθιήκαηνο ζην νπνίν εμηζηνξεί ηα γεγνλφηα ηεο επνρήο. Σν 1862 θπθινθφξεζε ην ζεκαληηθφηεξν έξγν ηνπ Οη Άζιηνη πνπ αγαπήζεθε πνιχ απφ ηα ιατθά ζηξψκαηα θαη ραξαθηεξίζηεθε σο ην ‘λέν θνηλσληθφ επαγγέιην’. ην βηβιίν απηφ, κέζα απφ ηελ εμηζηφξεζε ελφο κεγάινπ έξσηα, παξαζέηεη ηε γαιιηθή ηζηνξία κηζνχ αηψλα. Ο πάπαο φκσο, ην θαηαρψξηζε ζην Index. Σν 1870 κε ηελ αλαθήξπμε ηεο Σξίηεο Αεκνθξαηίαο επηζηξέθεη ζην Παξίζη θαη ην 1876 αλαθεξχζζεηαη ηζφβηνο γεξνπζηαζηήο. Σελ 1ε Ενπλίνπ 1885, δπν εθαηνκκχξηα Γάιινη ζπλφδεςαλ ην λεθξφ κεγάιν ζπγγξαθέα, απφ ηελ Ώςίδα ηνπ Θξηάκβνπ σο ην Πάλζενλ. Ο ζπγγξαθέαο Ώιέμαλδξνο Ανπκάο (1802-1870), έγξαςε ηα δπν πνιπδηαβαζκέλα κπζηζηνξήκαηα Ο θφκεο Μνληερξήζην θαη Οη ηξεηο ζσκαηνθχιαθεο. Ο Ώιέμαλδξνο Ανπκάο πηφο (1824-1895), ζπλέρηζε ηελ παηξηθή παξάδνζε θαη έγξαςε έλα επίζεο δεκνθηιέο κπζηζηφξεκα, Δ θπξία κε ηηο θακέιηεο. ην έξγν απηφ βαζίζηεθε ε φπεξα ηνπ ΐέξληη Σξαβηάηα. ην ρψξν ηεο επηζηήκεο θαη ησλ εθεπξέζεσλ, μερσξίδνπλ ν Λνπί Μπξάηγ (Luis Braille, 1809-1852), ν νπνίνο αλαθάιπςε ην νκψλπκν ζχζηεκα γξαθήο γηα ηνπο ηπθινχο, ν Λνπέ ΝηαγθΫξ θαη ν Λνπέ ΠαζηΫξ.
Ο Λνπί Νηαγθέξ (Louis Daguerre,1787-1851) Ο Νηαγθέξ είλαη ν άλζξσπνο πνπ πξψηνο εθάξκνζε ηελ πξαθηηθή κέζνδν ηεο θσηνγξάθεζεο. Ήηαλ δσγξάθνο θαη αζθνχζε ην επάγγεικα ηνπ ζθελνγξάθνπ γηα ζεαηξηθέο παξαζηάζεηο ζηελ πεξα. Σν 1822 παξνπζίαζε ζην Παξίζη, ην «δηφξακα», έλα είδνο παλνξακηθψλ πηλάθσλ πνπ απεηθφληδαλ δηάθνξεο πφιεηο, πνπ εκθαλίδνληαλ κε εληππσζηαθά θσηηζηηθά εθέ. Σν 1827, γλψξηζε ηνλ ζπκπαηξηψηε ηνπ Ενδέθ Νηέπο (Joseph Nieps, 1765-1833), ν νπνίνο είρε ήδε εθεχξεη κηαο κνξθήο θσηνγξαθηθή κέζνδν απνηχπσζεο θαη είρε ήδε παξνπζηάζεη ηελ πξψηε θσηνγξαθία. πλεηαηξίζηεθε καδί ηνπ, αιιά ην 1833 ν Νηέπο πέζαλε θαη ν Νηαγθέξ ζπλέρηζε κφλνο ηνπο ηηο έξεπλεο. Σν 1837 θαηφξζσζε λα νινθιεξψζεη έλα ζχζηεκα πξαθηηθήο θσηνγξάθεζεο, πνπ έκεηλε γλσζηφ απφ ην φλνκά ηνπ, σο δαγεξνηππία. Ώλ θαη ν Νηέπο ήηαλ ν πξψηνο πνπ εθάξκνζε, έζησ θαη ππνηππσδψο, ηελ θσηνγξαθηθή απηή κέζνδν, ν Νηαγθέξ έκεηλε σο ν πξψηνο άλζξσπνο πνπ θαηάθεξε λα απνηππψζεη εηθφλεο θαη πξφζσπν, ρσξίο ρξψκαηα θαη κνιχβηα. 564
Ώλ θαη δελ θαηνρχξσζε ηελ επξεζηηερλία, ε γαιιηθή θπβέξλεζε, αλαγλσξίδνληαο ηελ πξνζθνξά ηνπ, αγφξαζε ηελ εθεχξεζε απηή θαη ηνπ ρνξήγεζε ηζφβην επίδνκα. Δ αλαθάιπςε απηή έθαλε αίζζεζε ζε φιν ηνλ θφζκν θαη ε ρξήζε ηεο δαγεξνηππίαο γεληθεχηεθε ζε φιν ηνλ θφζκν.
Ο άιινο Γάιινο επηζηήκνλαο, πνπ ζεσξείηαη κηα απφ ηεο ζεκαληηθφηεξεο κνξθέο ηεο ζχγρξνλεο επηζηήκεο ηεο ηαηξηθήο θαη ν ζεκειησηήο ηεο κηθξνβηνινγίαο, είλαη ν βηνιφγνο Λνπέ ΠαζηΫξ (Luis Pasteur)
Ο Λνπί Παζηέξ 1822-1895 Ο Παζηέξ ήηαλ ην 1848 θαζεγεηήο ηεο θπζηθήο ζηε Νηηδφλ, φηαλ πξαγκαηνπνίεζε ηα πξψηα πεηξάκαηα πνπ νδήγεζαλ ζηε ζεκαληηθή αλαθάιπςε πνπ αθνξνχζε ζηηο ζπκκεηξηθέο κνξθέο ησλ αιάησλ ηνπ ηξπγηθνχ νμέσο, πνπ έζεζαλ ηηο βάζεηο ηεο ηεξενρεκείαο. Ώπηή ε αλαθάιπςε ηνλ θαηέηαμε απφ ηφηε, αλάκεζα ζηνπο κεγάινπο επηζηήκνλεο ηεο επνρήο. Ώξγφηεξα σο θαζεγεηήο ζην Παλεπηζηήκην ηεο Ληι αζρνιήζεθε κε ην θαηλφκελν ηεο δχκσζεο, ε νπνία σο ηφηε ζεσξείην ρεκηθή δηεξγαζία. Ο Παζηέξ απέδεημε φηη ε δηαδηθαζία ηεο δχκσζεο νθείιεηαη ζηε δξάζε ζπγθεθξηκέλσλ κνλνθχηηαξσλ κηθξννξγαληζκψλ. Ώπφ απηφ έθζαζε ζην ζπκπέξαζκα φηη νξηζκέλα είδε, επηβιαβψλ γηα ηνλ άλζξσπν κηθξννξγαληζκψλ, ζα κπνξνχζαλ λα θαηαζηξαθνχλ κεηά απφ βξαζκφ θαη ζχληνκε ζέξκαλζε, κε ηελ πξνυπφζεζε φηη ζα ιακβάλνληαη ηα θαηάιιεια πξνθπιαθηηθά κέζα γηα λα κελ ππάξμεη λέα κφιπλζε. Ώπηή ε αλαθάιπςε απνδείρζεθε ζσηήξηα γηα ηνπο νηλνπαξαγσγνχο, αιιά νδήγεζε θαη ζε λέα κέζνδν ζπληήξεζεο ησλ ηξνθίκσλ. Δ κέζνδνο απηή, πνπ είρε ηεξάζηηεο επηπηψζεηο ζηελ ηαηξηθή, αιιά ζηε βηνκεραλία ησλ ηξνθίκσλ θαη γεληθφηεξα ζηελ νηθνλνκία, νλνκάζηεθε πξνο ηηκή ηνπ παζηεξίσζε. ηε ζπλέρεηα σο θαζεγεηήο ηεο νξβφλεο, θαζηέξσζε ηηο έλλνηεο ησλ „αεξνβίσλ‟ θαη „αλαεξνβίσλ‟ κηθξννξγαληζκψλ. Ώπέδεημε φηη πξφμελνη νξηζκέλσλ αζζελεηψλ ήηαλ ηα κηθξφβηα θαη εηζήγαγε ηηο αληηζεπηηθέο κεζφδνπο ζηε ρεηξνπξγηθή Γηα φια απηά ν Παζηέξ ηηκήζεθε σο κέινο ηεο Ώθαδεκίαο Βπηζηεκψλ, αιιά ε εληαηηθή δνπιεηά ηνπ πξνθάιεζε κεξηθή παξάιπζε ην 1868. κσο ζπλέρηζε λα πεηξακαηίδεηαη πάλσ ζηε λφζν ηνπ άλζξαθα, πνπ πξνζβάιεη ηα βννεηδή, άιια δψα θαη ηνλ άλζξσπν, ζηε εξπζξά ησλ ρνίξσλ θαη λα κειεηά ινηκψδε λνζήκαηα φπσο ε ρνιέξα θαη ν επηιφρεηνο ππξεηφο. Ώλαθάιπςε θαη πεξηέγξαςε ην ζηξεπηφθνθθν θαη ην ζηαθπιφθνθθν. Ο αθαηαπφλεηνο επηζηήκνλαο επηζθξάγηζε ην έξγν ηνπ κε ηελ αλαθάιπςε ηνπ αληηιπζζηθνχ εκβνιίνπ, κεηά απφ έξεπλεο πέληε εηψλ ζε αζζελή δψα. Δ αλαθάιπςε απηή πξνθάιεζε ζαπκαζκφ θαη νξηζκέλνη έθζαζαλ ζην ζεκείν λα πξνηείλνπλ ην δηαρσξηζκφ ηεο ηζηνξίαο ζε „πξν‟ θαη „κεηά‟ Παζηέξ επνρή. Σν 1888 ηδξχζεθε ην Ηλζηηηνχην Παζηέξ πνπ αθφκα θαη ζήκεξα αζρνιείηαη κε ηελ ηαηξηθή έξεπλα. Δ πξνζθνξά ηνπ Λνπί Παζηέξ ζηελ επηζηήκε θαη ζηελ αλζξσπφηεηα είλαη πξαγκαηηθά ηεξάζηηα θαη δίθαηα θαηέρεη πεξίνπηε ζέζε κεηαμχ ησλ θνξπθαίσλ επηζηεκφλσλ ηεο ηζηνξίαο.
565
Ζ Διβεηία: Σν 1747 μέζπαζε εκθχιηνο πφιεκνο κεηαμχ πξνηεζηαληψλ θαη θαζνιηθψλ θαληνληψλ. Οη ληθεηέο πξνηεζηάληεο, θαζηέξσζαλ έλα λέν χληαγκα πνπ, πξνέβιεπε νκνζπνλδηαθφ θξάηνο, θαηά ην πξφηππν ησλ Δλσκέλσλ Πνιηηεηψλ. Έλαο δηάζεκνο Βιβεηφο ήηαλ ν Δξξέθνο ΝηπλΪλ. Σν 1859, ζηε κάρε ηνπ νιθεξίλν κεηαμχ ησλ ζηξαηψλ ηεο Ώπζηξίαο απφ ηε κηα κεξηά θαη ηεο Γαιιίαο θαη ηνπ ΐαζηιείνπ ηεο αξδελίαο απφ ηελ άιιε, βξέζεθε θαη ν Βιβεηφο ιφγηνο θαη αλζξσπηζηήο Εππίκορ Νηςνάν (1828-1910). πγθινλίζηεθε απφ ην ζέακα ρηιηάδσλ ηξαπκαηηψλ πνπ εθιηπαξνχζαλ γηα βνήζεηα, αξγνπεζαίλνληαο απφ ηηο πιεγέο ηνπο πνπ αηκνξξαγνχζαλ. Ώλ θαη δελ ήηαλ γηαηξφο, έζηεζε έλα πξφρεηξν λνζνθνκείν θνληά ζην πεδίν ηεο κάρεο θαη κε ηε βνήζεηα κεξηθψλ εζεινληψλ, έζσζε αξθεηέο δσέο θαη απφ ηηο δπν αληίπαιεο παξαηάμεηο. Μεηά απφ απηφ, απνθάζηζε λα αθηεξψζεη ηε δσή ηνπ ζηελ ίδξπζε ελφο δηεζλνχο πγεηνλνκηθνχ ζψκαηνο, πνπ ζα ήηαλ ζεβαζηφ απφ θάζε εκπφιεκν θαη ζα είρε ζηφρν ηελ πεξίζαιςε φζσλ είραλ αλάγθε. Βμέδσζε ην βηβιίν ηνπ Αλακλήζεηο απφ ην νιθεξίλν, ην νπνίν πξνθάιεζε ζπγθίλεζε, αιιά θαη ην ελδηαθέξνλ πνιιψλ ζηξαηησηηθψλ θαη πνιηηηθψλ εγεηψλ ηεο Βπξψπεο. Σν 1863, ππνγξάθεθε ζηε Γελεχε ζχκθσλν απφ δψδεθα (αξρηθά) ρψξεο, πνπ ήηαλ θαη ε ηδξπηηθή πξάμε ηεο νξγάλσζεο ηνπ Γηεζλνχο Δξπζξνχ ηαπξνχ. ηνπο επφκελνπο δπν πνιέκνπο, ην 1866 κεηαμχ Πξσζίαο θαη Ώπζηξίαο θαη ην 1870-1 κεηαμχ Γαιιίαο θαη Πξσζίαο, ν Βξπζξφο ηαπξφο, πεξηέζαιςε πεξηζζφηεξνπο απφ κηζφ εθαηνκκχξην ηξαπκαηίεο θαη αζζελείο. ήκεξα ν Βξπζξφο ηαπξφο (Δκηζέιελνο γηα ηηο κνπζνπικαληθέο ρψξεο), αλαγλσξίδεηαη απφ φιεο ηηο ρψξεο ηνπο θφζκνπ θαη ην έξγν πνπ πξνζθέξεη είλαη πξαγκαηηθά αλππνιφγηζην. Ο Νηπλάλ πξφζθεξε φιε ηνπ ηελ πεξηνπζία γηα ηνπο ζθνπνχο ηεο νξγάλσζεο θαη ζπλέρηζε λα ελδηαθέξεηαη γηα αλζξσπηζηηθά δεηήκαηα, φπσο ε πεξίζαιςε ησλ αηρκαιψησλ πνιέκνπ, ε εζληθή απνθαηάζηαζε ησλ Ββξαίσλ, ε θαηάξγεζε ηεο δνπιείαο θαη άιια. Σν 1901 θέξδηζε ην πξψην βξαβείν Νφκπει γηα ηελ Δηξήλε. ήκεξα δεθάδεο ζεξαπεπηήξηα, λνζνθνκεία θαη ηδξχκαηα, θέξνπλ ην φλνκά ηνπ.
Ζ Ηζπαλία: Μεηά ηελ πηψζε ηνπ Ναπνιένληα, ζην ζξφλν ηεο Εζπαλίαο αλήιζε ν Φεξδηλάλδνο Γ’ (1784-1833), έλαο αληηδξαζηηθφο κνλάξρεο πνπ ζηεξηδφηαλ κφλν απφ ην ζηξαηφ θαη ηελ Βθθιεζία. Ο Λαφο αληηδξνχζε δεηψληαο θηιειεχζεξν χληαγκα. Σνλ Εαλνπάξην ηνπ 1820 ν ζηξαηφο επαλαζηάηεζε θαη έδησμε ην βαζηιηά, αιιά επελέβεζαλ γαιιηθά ζηξαηεχκαηα (κε εληνιή ηνπ πλεδξίνπ ηεο ΐηέλλεο) θαη ηνλ απνθαηέζηεζαλ ζην ζξφλν ηνπ. Σν 1833 ηνλ δηαδέρζεθε ε Εζαβέιια ΐ’. Σν 1834, ε δηαβφεηε ηζπαληθή Εεξά Βμέηαζε θαηαξγήζεθε επηηέινπο, επίζεκα. Ώπφ ην Φεβξνπάξην 1873 σο ηνλ Αεθέκβξην 1874 ζηελ Εζπαλία επηθξάηεζε ε Πξψηε Εζπαληθή Αεκνθξαηία. Γξήγνξα φκσο ζηε ρψξα απνθαηαζηάζεθε ην κνλαξρηθφ θαζεζηψο.
566
Ζ Ηηαιία: Δ ηηαιηθή ρεξζφλεζνο εμαθνινχζεζε λα είλαη θαηαθεξκαηηζκέλε. ην βνξξά ην κεγαιχηεξν κέξνο (Λνκβαξδία, ΐελεηία), ήηαλ ππφ ηνλ αζθπθηηθφ απζηξηαθφ έιεγρν. ην ΐαζίιεην ηεο αξδελίαο αλήθαλ ην Πεδεκφληην θαη ε αβνΎα. ην λφην ν Φεξδηλάλδνο Ώ’ βαζίιεπζε ζηε ηθειία θαη ζηε Νάπνιε (ΐαζίιεην ησλ Αχν ηθειηψλ) θαη ν πάπαο δηαηεξνχζε ηνλ έιεγρν ηνπ θέληξνπ ηεο ρψξαο. ηαλ ην 1820 ν ιαφο Νάπνιεο μεζεθψζεθε δεηψληαο χληαγκα, ηα απζηξηαθά ζηξαηεχκαηα, απνθαηέζηεζαλ ηελ ηάμε, εθαξκφδνληαο πιήξσο ην πλεχκα ηνπ πλεδξίνπ ηεο ΐηέλλεο. Δ αληαξζία νξγαλψζεθε απφ ηελ κπζηηθή νξγάλσζε ησλ Καξκπνλάξσλ, πνπ είρε ηδξπζεί θαηά ηα πξφηππα ησλ άιισλ κπζηηθψλ νξγαλψζεσλ ηεο επνρήο, ησλ Σεθηφλσλ θαη ησλ Αεθεκβξηζηψλ. Ώληίζηνηρε νξγάλσζε ζηελ ηνπξθνθξαηνχκελε Βιιάδα ήηαλ ε Φηιηθή Βηαηξία. Οη ζηφρνη ησλ Καξκπνλάξσλ ήηαλ ε απειεπζέξσζε ηεο Εηαιίαο θαη ε ίδξπζε ελφο αλεμάξηεηνπ θαη θπξίαξρνπ θξάηνπο. Εδξχζεθαλ θαηά ηε δηάξθεηα ηεο θαηνρήο ηεο Νάπνιεο απφ ηα ζηξαηεχκαηα ηνπ Ναπνιένληα θαη γξήγνξα ην θίλεκα εμαπιψζεθε ζηε αξδελία, ην Πεδεκφληην θαη ζηα Παπηθά θξάηε. Σν πλεχκα ηνπο ήηαλ θηιειεχζεξν θαη αληηθιεξηθφ θαη θπζηθά πξνθάιεζαλ ηελ ερζξφηεηα ηνπ πάπα, ν νπνίνο εμ αξρήο θαηαδίθαζε ην θίλεκά ηνπο. Σν 1830, μέζπαζε λέα αλαηαξαρή ζηε Νάπνιε, αιιά απηή ηε θνξά νη Ώπζηξηαθνί, έρνληαο δηθά ηνπο πξνβιήκαηα, δελ βνήζεζαλ ηνλ βαζηιηά, ν νπνίνο ππνρξεψζεθε πιένλ λα παξαρσξήζεη χληαγκα. Οη πάπεο εμαθνινχζεζαλ λα κέλνπλ πίζσ απφ ην πλεχκα ησλ θαηξψλ θαη αθνινπζνχζαλ αληηδξαζηηθή πνιηηηθή, ερζξηθή ζε θάζε θηιειεχζεξε θίλεζε. Ο πάπαο Γξεγφξηνο Σ’ (1766-1846), φηαλ αληηκεηψπηζε ιατθή εμέγεξζε, θάιεζε ηα απζηξηαθά ζηξαηεχκαηα λα ηελ θαηαζηείινπλ. Σν 1832, εμέδσζε εγθχθιην κε ηελ νπνία θαηαδίθαδε ηελ ειεπζεξία ηνπ ιφγνπ, ηελ αλεμηζξεζθία θαη θάζε απφπεηξα εμέγεξζεο θαηά ηνπ λφκηκνπ εγεκφλα. Δ θαηάζηαζε άξρηζε λα αιιάδεη ην 1846, φηαλ ζηνλ παπηθφ ζξφλν αλήιζε ν θηιειεχζεξσλ αληηιήςεσλ, Πίνο Θ’ (1792-1878). Πξάγκαηη ν λένο πάπαο ακλήζηεπζε ηνπο πνιηηηθνχο θξαηνχκελνπο, πεξηφξηζε ζεκαληηθά ηε ινγνθξηζία θαη έθαλε κεηαξξπζκίζεηο ζηελ απνλνκή δηθαηνζχλεο. Δ επαλάζηαζε ηνπ 1848 ζηε Γαιιία έδσζε ην έλαπζκα γηα λέεο ηαξαρέο ζηελ απζηξηαθή Λνκβαξδία. ην Μηιάλν ν ιαφο μεζεθψζεθε θαη ε ΐελεηία θήξπμε ηελ αλεμαξηεζία ηεο. Σαπηφρξνλα ε αξδελία θήξπμε ηνλ πφιεκν θαηά ηεο Ώπζηξίαο θαη ζηε Ρψκε μέζπαζαλ ηαξαρέο. Ο Πίνο Θ’ αλαγθάζηεθε λα παξαρσξήζεη θάπνην ππνηππψδεο χληαγκα, αιιά έθπγε απφ ηε Ρψκε, εγθαηαζηάζεθε ζηε Νάπνιε θαη εγθαηέιεηςε ηηο θηιειεχζεξεο απφςεηο ηνπ. ηε Ρψκε ν ιαφο αλαθήξπμε ηε Ρσκατθή Αεκνθξαηία. Γξήγνξα φκσο ηα πάληα άιιαμαλ. Οη Ώπζηξηαθνί ηζάθηζαλ ηνπο επαλαζηάηεο ζηε Λνκβαξδία θαη ηε ΐελεηία, λίθεζαλ ηε αξδελία θαη νη Γάιινη ηνπ Ναπνιένληα Γ’ θαηάιαβαλ ηε Ρψκε, θαηέιπζαλ ηε βξαρχβηα δεκνθξαηία θαη ν Πάπαο επέζηξεςε πίζσ ην 1850. Δ ‘ηάμε’ είρε απνθαηαζηαζεί! κσο νη ηχρεο ηεο Εηαιίαο ζχληνκα ζα άιιαδαλ. Σν 1852 ν (κειινληηθφο πξψηνο βαζηιηάο ηεο Εηαιίαο) βαζηιηάο ΐίθησξ Βκκαλνπήι ΐ’ (1820-78) δηφξηζε ηνλ θηιειεχζεξν θφκε Κακίιιν Καβνχξ (1810-61), πξσζππνπξγφ ηνπ ΐαζηιείνπ ηεο αξδελίαο. ηφρνο ηνπ Καβνχξ ήηαλ ε ελνπνίεζε ηεο Εηαιίαο. Σν 1858 έπεηζε ηνλ Ναπνιένληα Γ’ ηεο Γαιιίαο λα εηζβάιεη κε γαιιηθφ ζηξαηφ ζηε Λνκβαξδία, ζην 567
πιεπξφ ηνπ ζηξαηνχ ηεο αξδελίαο. Δ θαίξηα κάρε δφζεθε ζην νιθεξίλν ζηηο 4 Ενπλίνπ 1859. Ήηαλ αηκαηεξφηαηε κε 5.600 λεθξνχο θαη πάλσ απφ 26.000 ηξαπκαηίεο. Οη Ώπζηξηαθνί εηηήζεθαλ θαη κεηά ηε ζπκθσλία εηξήλεο, ην ΐαζίιεην ηεο αξδελίαο θέξδηζε ηε Λνκβαξδία θαη νη Ώπζηξηαθνί θξάηεζαλ κφλν ηε ΐελεηία. Οη Γάιινη φκσο σο αληάιιαγκα γηα ηε βνήζεηα πνπ πξνζέθεξαλ, πξνζάξηεζαλ ηε Νίθαηα θαη ηε αβνΎα πξνθαιψληαο ηελ νξγή ησλ Εηαιψλ. Ώπηφ ήηαλ ην απνθαζηζηηθφ βήκα γηα ηελ ελνπνίεζε ηεο Εηαιίαο. ηε κάρε ηνπ νιθεξίλν, ν Βιβεηφο Βξξίθνο Νηπλάλ, εκπλεχζηεθε ηελ ίδξπζε ηνπ Βξπζξνχ ηαπξνχ. Δ Εηαιία είλαη κηα ρψξα κε ηεξάζηηα κνπζηθή παξάδνζε. Σελ επνρή εθείλε αξθεηνί Εηαινί δηαθξίζεθαλ ζην ηνκέα απηφ ηεο ηέρλεο. Ο Νηθνιφ Παγθαλίλη (1782-1840), ήηαλ - θαη παξακέλεη θαη ζήκεξα αθφκα - ν επηθαλέζηεξνο Εηαιφο δεμηνηέρλεο ηνπ βηνιηνχ. Σαπηφρξνλα έγξαςε θαη ζπνπδαίεο ζπλζέζεηο γηα ην φξγαλν απηφ. Θπκίδνπκε φηη ν ΐηβάιληη, εθηφο απφ ζπνπδαίνο ζπλζέηεο, ήηαλ θη απηφο έλαο βηξηνπφδνο ηνπ βηνιηνχ. Ο Σδναθίλν Ρνζζίλη (Gioachino Rossini, 1792-1868) είλαη απφ ηνπο κεγάινπο Εηαινχο ζπλζέηεο. Έγξαςε πάλσ απφ 30 φπεξεο, εθθιεζηαζηηθή θαη κνπζηθή δσκαηίνπ. Οη γλσζηφηεξεο φπεξέο ηνπ ήηαλ ν Κνπξέαο ηεο εβίιιεο (βαζηζκέλν ζην νκφηηηιν ζεαηξηθφ έξγν ηνπ Γάιινπ Μπσκαξζαί) θαη ν Γνπιηέικνο Σέιινο. Ο Γθαεηάλν Νηνληηζέηηη (Gaetano Donizetti, 1707-1848), είλαη καδί κε ηνλ Ρνζζίλη θαη ηνλ Μπειιίλη ε ζπλζεηηθή ηξηάδα φπεξαο ηνπ ιεγφκελνπ Εηαιηθνχ κπειθάλην (Bel canto). Έγξαςε 75 φπεξεο (κεηαμχ απηψλ ε Λνπηζία ληε Λακεξκνχξ θαη ν Ππγκαιίσλ), 16 ζπκθσλίεο 193 ηξαγνχδηα, 28 θαληάηεο, 3 νξαηφξηα θαη πνιιά άιια. Ο ηξίηνο ηνπ κπειθάλην είλαη ν Βηηζέληδν Μπειιίλη (Vincentzo Bellini, 180135). Πέζαλε πνιχ λένο, αιιά πξφιαβε λα αθήζεη πίζσ ηνπ 11 φπεξεο, κεηαμχ απηψλ θαη ηελ πεξίθεκε Νφξκα, ηελ νπνία εξκήλεπζε ηδαληθά ηνλ 20φ αηψλα, ε Μαξία Κάιαο. Ο Αληφλην Καλφβα (1757-1822) είλαη ν ζεκαληηθφηεξνο Εηαιφο γιχπηεο θαη έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο ηνπ 19νπ αηψλα. Σα καξκάξηλα γπκλά ηνπ είλαη αξηζηνπξγεκαηηθά. Γλσζηφηεξα έξγα ηνπ Οη Σξεηο Υάξηηεο, Δ Μαγδαιελή, Έξσο & Φπρή, Ο Πεξζέαο θξαηά ην θεθάιη ηεο Μέδνπζαο, Δ Βιέλε ηεο Σξνίαο θαη άιια.
Ζ Οιιαλδία, ην Βέιγην, ην Λνπμεκβνχξγν: Μεηά ηηο απνθάζεηο ηνπ πλεδξίνπ ηεο ΐηέλλεο, νη Κάησ Υψξεο νλνκάζηεθαλ ΐαζίιεην ηεο Οιιαλδίαο κε βαζηιηά ηνλ Γνπιηέικν Ώ’ (1772-1843). Οη Οιιαλδνί ήηαλ πξνηεζηάληεο θαη κηινχζαλ ηεο θιακαλδηθή γιψζζα. κσο ζην λφηην ηκήκα ηεο ρψξαο, ην ΐέιγην, ε πιεηνςεθία ησλ θαηνίθσλ ήηαλ θαζνιηθνί θαη γαιιφθσλνη. Έηζη απηή ε έλσζε δελ θξάηεζε θαη πνιχ. Σνλ Ώχγνπζην ηνπ 1830 νη ΐέιγνη επαλαζηάηεζαλ θαη ζηηο 4 Οθησβξίνπ, ην λέν θξάηνο ΐαζίιεην ηνπ ΐειγίνπ αλαθήξπμε ηελ αλεμαξηεζία ηνπ, ππφ ηνλ Λενπφιδν Ώ’ (1790-1865). Δ αλαθήξπμε ηνπ λένπ θξάηνπο εξρφηαλ ζε αληίζεζε κε ηηο απνθάζεηο ηνπ πλεδξίνπ ηεο ΐηέλλεο, αιιά ε ΐξεηαλία, απφ ηελ αξρή αλαγλψξηζε θαη ππνζηήξημε ην ΐέιγην. Δ Οιιαλδία ηειηθά, αλαγθάζηεθε λα απνδερζεί ηελ απφζρηζε θαη ην 1939, έγηλε ε ηειηθή δηεπζέηεζε ησλ ζπλφξσλ ησλ δπν θξαηψλ.
568
Σελ ίδηα ρξνληά αλαγλσξίζηεθε ε αλεμαξηεζία ηνπ Μεγάινπ Ανπθάηνπ ηνπ Λνπμεκβνχξγνπ. Σν 1848, έηνο ησλ επξσπατθψλ επαλαζηάζεσλ, ππφ ηελ πίεζε ησλ Φηιειεπζέξσλ, ν βαζηιηάο ηεο Οιιαλδίαο Γνπιηέικνο ΐ’, αλαγθάζηεθε λα απνδερζεί ηελ ζέζπηζε πληάγκαηνο. Σε ίδηα ρξνληά θαη ην ΐέιγην ζέζπηζε ηελ επέθηαζε ηνπ δηθαηψκαηνο ςήθνπο ζε πεξηζζφηεξνπο πνιίηεο.
Ζ Πνξηνγαιία: ηαλ ην 1807, ν ζηξαηφο ηνπ Ναπνιένληα εηζέβαιε ζηελ Πνξηνγαιία, ε βαζηιηθή νηθνγέλεηα δηέθπγε ζηε ΐξαδηιία. Σν 1816, ε ΐξαδηιία νλνκάζηεθε βαζίιεην θαη θνηλφο βαζηιηάο ηεο Πνξηνγαιίαο θαη ηεο ΐξαδηιίαο, ζηέθζεθε ν Εσάλλεο Σ’ (1767-1826). Σν 1820 ζηελ Πνξηνγαιία ν ιαφο δεηνχζε έληνλα θηιειεχζεξν χληαγκα θαη ν Εσάλλεο επέζηξεςε ζηε ρψξα, αθήλνληαο ζην γην ηνπ Πέηξν Ώ’ ην βαζίιεην ηεο ΐξαδηιίαο.
Ζ Πξσζία (θαη ε Γεξκαλία): Ο Μέηεξληρ ζέινληαο λα δεκηνπξγήζεη έλα αληίβαξν ζηελ απμαλφκελε δχλακε ηεο Ρσζίαο, πέηπρε ζην πλέδξην ηεο ΐηέλλεο ηελ παξαρψξεζε ζηελ Πξσζία ζεκαληηθψλ εδαθψλ ζηε Ρελαλία θαη ζηε αμνλία. Δ Πξσζία πξσηνζηάηεζε ζηε δεκηνπξγία ηεισλεηαθήο έλσζεο ησλ γεξκαληθψλ θξαηψλ, ζηα νπνία πεξηιάκβαλε ηα θξάηε ηεο Γεξκαληθήο Οκνζπνλδίαο θαη ηελ Ώπζηξία. Δ έλσζε ηεο Γεξκαλίαο ζε έλα εληαίν θξάηνο δελ ήηαλ καθξηά. Ο Γνπιηέικνο Γ’ πέζαλε ην 1840 θαη ηνλ δηαδέρζεθε ν γηνο ηνπ Φξεηδεξίθνο Γνπιηέικνο Α’ (1795-1861). Σν 1848, φπσο ζρεδφλ ζε φιε ηελ Βπξψπε, μέζπαζαλ ηαξαρέο ζην ΐεξνιίλν θαη ν βαζηιηάο, ηξνκαγκέλνο απφ ηηο εμεγέξζεηο πνπ αληηκεηψπηδε ε Ώπζηξία, έζησ θαη απξφζπκα, έθαλε θάπνηεο θηιειεχζεξεο παξαρσξήζεηο. κσο αξλήζεθε λα εγεζεί πξνζπάζεηα ελνπνίεζεο ησλ γεξκαληθψλ θξαηψλ θαη λα απνδερζεί ην ζηέκκα πνπ ηνπ πξνζθέξζεθε. Σν 1861 ηνλ δηαδέρζεθε ν αδειθφο ηνπ Γνπιηέικνο Ώ’ (17971888). ηελ θνηιάδα ηνπ Νεάληεξηαι ηεο Ρελαλίαο, αλαθαιχθζεθαλ ην 1856, απνιηζσκέλα νζηά θαη έλα θξαλίν πνπ αλήθαλ ζε έλα πξσηφγνλν είδνο αλζξψπνπ, πνπ έδεζε ζηελ Βπξψπε θαη ηε Μέζε Ώλαηνιή, πξηλ πεξίπνπ 350.000 έσο 130.000 ρξφληα. Ο καθξηλφο απηφο πξφγνλφο καο νλνκάζηεθε Άλζξσπνο ηνπ Νεάληεξηαι. Σν 1810 ηδξχζεθε ζην ΐεξνιίλν, ην πξψην Παλεπηζηήκην έξεπλαο ηνπ θφζκνπ, πνπ ζπλέβαιε ζηελ πξφνδν ηεο επηζηήκεο θαη ζηελ πξναγσγή ηεο Γεξκαλίαο ζηελ θνξπθή ηεο επηζηεκνληθήο γλψζεο. Λεηηνχξγεζε σο πξφηππν θαη ζχληνκα ην αθνινχζεζαλ φιεο ζρεδφλ νη πξνεγκέλεο ρψξεο ηνπ θφζκνπ. Σα γεξκαληθά παλεπηζηήκηα αλέδεημαλ επηζηήκνλεο πνπ ζεκάδεςαλ ηνπο δπν επφκελνπο αηψλεο. Έλαο απφ απηνχο ήηαλ ν καζεκαηηθφο, αζηξνλφκνο θαη θπζηθφο, Καξι Φξήληξηρ Γθάνπο (Carl Friedrich Gauss, 1777-1855). Ώπφ ηα παηδηθά ηνπ ρξφληα έδεημε ηηο εμαηξεηηθέο ηθαλφηεηέο ηνπ ζηνπο καζεκαηηθνχο ππνινγηζκνχο. Μειέηεζε ηα έξγα ηνπ Νεχησλα θαη ηνπ πιεξ θαη ήηαλ πεπεηζκέλνο φηη φιεο νη επηζηεκνληθέο αλαθαιχςεηο έπξεπε λα απνδεηθλχνληαη κε αθξίβεηα. Μάιηζηα απφ 19 ρξνλψλ, θξαηνχζε ζε έλα εκεξνιφγην, φπνπ θαηέγξαθε ηηο επηζηεκνληθέο πξνηάζεηο πνπ απνδείμεηο ηνπο είραλ νινθιεξσζεί. Σν εκεξνιφγην απηφ, βξέζεθε κεηά ην ζάλαηφ ηνπ, ην 1898 θαη απνηειεί έλα ζεκαληηθφ ηζηνξηθφ επηζηεκνληθφ ληνθνπκέλην. Φσηίδεη ηελ πξνζσπηθφηεηα ηνπ Γθάνπο, αιιά θαη ηηο ζεκαληηθφηεξεο καζεκαηηθέο αλαδεηήζεηο ηνπ αηψλα ηνπ. 569
Σν 1807 δηνξίζηεθε δηεπζπληήο ηνπ αζηεξνζθνπείνπ ηνπ Γθαίηηγθελ θαη παξέδηλε καζήκαηα ζην παλεπηζηήκην. Αελ ζπκπαζνχζε ηνπο θηινζφθνπο ηνπο νπνίνπο ζεσξνχζε άζρεηνπο πξνο ηα καζεκαηηθά. Ώζρνιήζεθε εθηφο ησλ καζεκαηηθψλ θαη κε ηε θπζηθή, ηε γεσκεηξία θαη ηελ αζηξνλνκία. Ο θηιφζνθνο Φξάληξηρ ΥΫγθει γλσζηφο ζηελ Βιιάδα θαη σο Έγεινο (Friedrich Hegel, 1770-1831), ζεσξείηαη ν θνξπθαίνο δηαλνεηήο ηνπ 19νπ αηψλα θαη ν ζεκειησηήο ηεο λεφηεξεο θηινζνθίαο. πνχδαζε θηινζνθία θαη ζενινγία θαη έγηλε θαζεγεηήο ηνπ παλεπηζηεκίνπ ηεο Εέλα. Βπεξεαζκέλνο απφ ηνλ Καλη, έγξαςε ην 1807, ην πξψην ηνπ ζεκαληηθφ έξγν, ηε Φαηλνκελνινγία ηνπ Πλεχκαηνο θαη αξγφηεξα ηελ Βπηζηήκε ηεο Λνγηθήο. Σν 1818, ήηαλ ήδε αλαγλσξηζκέλνο σο ν επηθαλέζηεξνο Γεξκαλφο θηιφζνθνο θαη ηελ ίδηα ρξνληά δηνξίζηεθε θαζεγεηήο ζην Παλεπηζηήκην ηνπ ΐεξνιίλνπ. ηελ πφιε απηή αλέπηπμε ν Υέγθει ηελ θηινζνθηθή ηνπ δξάζε, κέζσ ησλ παξαδφζεσλ θαη ραξαθηεξίζηεθε σο ν Πξψζνο θξαηηθφο θηιφζνθνο. Με ην θηινζνθηθφ ζχζηεκα, πνπ νλνκάζηεθε απφιπηνο ηδεαιηζκφο, ν Υέγθει δέρεηαη φηη ην πλεχκα ηαπηίδεηαη κε ην απφιπην θαη δηαηξείηαη ζε ηξία κέξε, ηε ινγηθή, ηε θηινζνθία ηεο θχζεο θαη ηε θηινζνθία ηνπ πλεχκαηνο. Σα ηξία απηά κέξε αληηπξνζσπεχνπλ ηηο ηξεηο δηαιεθηηθέο βαζκίδεο, ηε ζέζε, ηελ άξλεζε θαη ηε ζχλζεζε. εκαληηθά έξγα ηνπ είλαη, ΐαζηθέο αξρέο ηεο θηινζνθίαο ηνπ Αηθαίνπ, Δ ηζηνξίαο ηεο Φηινζνθίαο, Δ Φηινζνθία ηεο Θξεζθείαο θαη άιια. Ο θηιφζνθνο Αξζνχξνο νπελάνπεξ (Arthur Schopenhauer, 1788-1860) είλαη ν θηιφζνθνο ηεο κεηαθπζηθήο ηεο βνχιεζεο θαη ηεο απαηζηνδνμίαο. Μειέηεζε ηα έξγα ηνπ Πιάησλα θαη ηνπ Καλη, ηα νπνία ηνλ επεξέαζαλ βαζεηά, θαζψο θαη ηελ ηλδηθή θηινζνθία. Δ γλσξηκία θαη ε θηιία ηνπ κε ηνλ Γθαίηε, έπαημε θη απηή ζεκαίλνληα ξφιν ζηε ζθέςε ηνπ. Σν 1819 εμέδσζε ην έξγν ηνπ Ο Κφζκνο σο βνχιεζε θαη σο παξάζηαζε, ζην νπνίν δηαηχπσλε ήδε ηηο απαηζηφδνμεο αληηιήςεηο ηνπ. Ο νπελάνπεξ ζπλερίδεη ηε ζεσξία γλψζεο ηνπ Καλη, ζχκθσλα κε ηελ νπνία φηη είλαη αληηθεηκεληθφ, ππάξρεη κφλν ζε ζρέζε κε θάηη ππνθεηκεληθφ. Δ θηινζνθία ηνπ νπελάνπεξ επεξέαζε ηελ ςπρνινγία ηνπ Φξφπλη, θαζψο θαη θαιιηηέρλεο θαη θηινζφθνπο, φπσο ν ΐάγθλεξ, ν Σφκαο Μαλ θαη ν Νίηζε. Δ θήκε ηνπ ζηξαηεγνχ Καξι θνλ Κιανχδεβηηο (Carl von Clausewitz, 17801831), δελ νθείιεηαη ζηνπο αγψλεο ηνπ ζην πεδίν ηεο κάρεο (πνπ ππήξμαλ θαη ήηαλ ζεκαληηθνί), αιιά ζηηο ξηδνζπαζηηθέο ζηξαηησηηθέο θαη πνιηηηθέο απφςεηο, πνπ πεξηέρνληαη ζην ‘θιαζζηθφ’ βηβιίν ηνπ ‘Πεξί Πνιέκνπ’. Καηά ηελ άπνςε ηνπ ζπγγξαθέα, ν πφιεκνο είλαη έλα πνιηηηθφ θαηλφκελν θαη γηα λα θαηαθχγεηο ζ’ απηφλ, νθείιεηο λα έρεηο ζαθή γλψζε ησλ πνιηηηθψλ θαη νηθνλνκηθψλ ζπλζεθψλ πνπ επηθξαηνχλ ζηηο θνηλσλίεο ηνπ ερζξνχ, αιιά θαη ησλ ζπκκάρσλ ζνπ. Οη ζεσξίεο ηνπ Κιανχδεβηηο πηνζεηήζεθαλ ζηαδηαθά απφ πνιινχο ζηξαηησηηθνχο, αιιά θαη πνιηηηθνχο, γηα έλα νιφθιεξν αηψλα. ήκεξα ηελ επνρή ηεο πιεξνθνξηθήο θαη ηνπ ειεθηξνληθνχ πνιέκνπ, ίζσο είλαη αλαρξνληζηηθέο θαη μεπεξαζκέλεο. Μεξηθέο γλσζηέο ξήζεηο ηνπ ζπγγξαθέα είλαη: Ο Πφιεκνο είλαη ε ζπλέρηζε ηεο Πνιηηηθήο κε άιια κέζα, Γηα λα εμαζθαιίζεηο ηελ εηξήλε, πξέπεη λα είζαη πξνεηνηκαζκέλνο γηα πφιεκν, Ο κεγαιχηεξνο ερζξφο ελφο θαινχ ζρεδίνπ, είλαη ην φλεηξν ελφο ηέιεηνπ ζρεδίνπ, Βίλαη θαιχηεξα λα δξάζεηο ακέζσο, έζησ θαη ιάζνο, παξά λα δηζηάζεηο θαη λα πεξάζεη ε ψξα ηεο δξάζεο.
570
Σελ επνρή εθείλε έδεζε ν κεγάινο ζπλζέηεο, δηεπζπληήο νξρήζηξαο θαη ζεσξεηηθφο ηεο κνπζηθήο Ρέραξλη ΒΪγθλεξ (Richard Wagner, 1813-83). Έκεηλε γλσζηφο γηα ηηο επηθέο ηνπ φπεξεο (κνπζηθά δξάκαηα). Άιιαδε ηφπν δηακνλήο ζπλερψο (ΐχηεκβεξγθ, Ρίγα, Λνλδίλν Παξίζη) επεηδή ρξσζηνχζε κνλίκσο θαη νη δαλεηζηέο ηνλ θπλεγνχζαλ. Σειηθά δηνξίζηεθε αξρηκνπζηθφο ηεο πεξαο ηεο Αξέζδεο. κσο θαη απφ θεη έθπγε, ιφγσ ησλ θηιειεχζεξσλ ηδεψλ ηνπ θαη θαηέθπγε ζην Γπξίρε. ην Παξίζη γλψξηζε θαη παληξεχηεθε ηελ θφξε ηνπ Ληζη. Βθεί έθαλε ηε γλσξηκία κε ηνπο Γθνπλψ, αηλ-αλο, Ρνζζίλη, Μπσληιαίξ, Σνιζηφη. Σν 1871, εγθαηαζηάζεθε ηειηθά, κε ηε δεχηεξε ζχδπγφ ηνπ, ζην Μπάπξσηη, φπνπ κε ηελ νηθνλνκηθή ελίζρπζε ηνπ βαζηιηά ηεο ΐαπαξίαο Λνπδνβίθνπ, ρηίζηεθε έλα εληππσζηαθφ ζέαηξν, γηα ηελ παξνπζίαζε ησλ παξαζηάζεσλ ησλ έξγσλ ηνπ. Σν πξψην Φεζηηβάι ηνπ Μπάπξσηη έγηλε ηνλ Ώχγνπζην 1876 θαη απφ ηφηε θάζε θαινθαίξη γίλεηαη εθεί ζπλερψο θαη παξνπζηάδνληαη απνθιεηζηηθά έξγα ηνπ ΐάγθλεξ. Ήηαλ κηα κνπζηθή ηδηνθπία, αιιά μελφθνβνο θαη αληηζεκίηεο θαη ζεσξψληαο ηνλ εαπηφ ηνπ κεγαινθπΎα, πίζηεπε φηη φινο ν θφζκνο πεξηζηξεθφηαλ γχξσ απφ απηφλ. Ο Υίηιεξ ηνλ ιάηξεπε θαη ηα έξγα ηνπ ΐάγθλεξ είραλ μερσξηζηή ζέζε ζηε λαδηζηηθή Γεξκαλία. Οη ζεκαληηθφηεξεο φπεξέο ηνπ ήηαλ: Δ ηεηξαινγία Σν δαρηπιίδη ησλ Νηκπεινχγθελ ζηελ νπνία πεξηιακβάλνληαη, Ο ρξπζφο ηνπ Ρήλνπ, Δ ΐαιθπξία, Ο Γίγθθξελη θαη ην Λπθφθσο ησλ Θεψλ), Ο ηπηάκελνο Οιιαλδφο, Σξηζηάλνο θαη Εδφιδε, Οη αξρηηξαγνπδηζηέο ηεο Νπξεκβέξγεο θαη Πάξζηθαι. Σν 1848, ήηαλ ην έηνο ησλ αιπζηδσηψλ επαλαζηαηηθψλ αλαβξαζκψλ ηεο Βπξψπεο. κσο ε ρξνληά απηή ζεκαδεχηεθε απφ έλα άιιν γεγνλφο πνπ έκειε λα απνδεηρζεί ε κήηξα πνπ γέλλεζε ηηο επαλαζηάζεηο ηνπ επφκελνπ αηψλα. Ήηαλ ε έθδνζε ηνπ Κνκκνπληζηηθνχ Μαληθέζηνπ απφ ηνπο Καξι Μαξμ θαη Φξάληξηρ Έλγθειο.
Ο Καξι Μαξμ & ν Φξήληξηρ Έλγθειο Ο Γεξκαλφο νηθνλνκνιφγνο θαη θηιφζνθνο Καπλ Μαπξ (Karl Marx, 181883) θαηαγφηαλ απφ θηιειεχζεξσλ αληηιήςεσλ εβξατθή νηθνγέλεηα. Βπεηδή ε ζξεζθεία έπαηδε ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ θνηλσλία ησλ Πξσζίαο, ν παηέξαο ηνπ (αλ θαη θαηάγνληαλ απφ νηθνγέλεηα ξαβίλσλ) αζπάζηεθε ηνλ Λνπζεξαληζκφ, ην ίδην έθαλε θαη ν γηνο ηνπ. πνχδαζε λνκηθά θαη θηινζνθία ζηε ΐφλλε θαη ζην ΐεξνιίλν. Μεηά ηηο ζπνπδέο ηνπ εξγάζηεθε γηα θάπνην δηάζηεκα σο δεκνζηνγξάθνο ζε κηα εθεκεξίδα ηεο Κνινλίαο. κσο ε ινγνθξηζία ηεο επνρήο ήηαλ απζηεξή θαη ν Μαξμ πξνηίκεζε λα εγθαηαιείςεη ηελ Πξσζία θαη λα θαηαθχγεη ζην Παξίζη. Βθεί ήξζε ζε επαθή κε ηα ξεχκαηα ηνπ γαιιηθνχ ζνζηαιηζκνχ θαη ησλ πξσηεξγαηψλ ηνπ αλαξρηζκνχ. Γλψξηζε ηνλ Ρψζν Μπαθνχληλ, θαη ηνπο Γάιινπο Λνπί Μπιάλθ θαη Πξνπληφλ. Βλαληίνλ ησλ απφςεσλ ηνπ ηειεπηαίνπ έγξαςε ην 1847 ην βηβιίν ηνπ Ζ αζιηφηεηα ηεο θηινζνθίαο.
571
ην Παξίζη επίζεο, έθαλε ηε γλσξηκία ηνπ ζπκπαηξηψηε ηνπ θηινζφθνπ Φξήληξηρ Έλγθειο, κε ηνλ νπνίν ζπλδέζεθε κε ζηελή θηιία πνπ δηαηεξήζεθε σο ην ηέινο ηεο δσήο ηνπ. Ο Μαξμ δηαπίζησζε φηη κε ηνλ Έλγθειο είραλ θαηαιήμεη (θηινζνθηθά) ζην ίδην ζπκπέξαζκα απφ δηαθνξεηηθνχο δξφκνπο. Σν 1845 ζπγγξάθνπλ καδί ηελ Γεξκαληθή ηδενινγία, έξγν πνπ δεκνζηεχηεθε κφιηο ην 1932, ζην νπνίν δηαηππψλεηαη ε ζεσξία πνπ νλνκάζηεθε Ηζηνξηθφο πιηζκφο. Βπίζεο γξάθνπλ ηελ Αγία Οηθνγέλεηα. Οη δξαζηεξηφηεηεο ησλ δπν θηινζφθσλ, ελφριεζαλ ηηο γαιιηθέο αξρέο θαη ηνπο απέιαζαλ. Ώθνχ έκεηλαλ γηα ιίγν ζηηο ΐξπμέιιεο θαη ζηε Πξσζία, ην 1847 πήξαλ κέξνο ζην ζπλέδξην ηεο «Έλσζεο ησλ Κνκκνπληζηψλ», γεξκαληθήο επαλαζηαηηθήο νξγάλσζεο πνπ έδξεπε ζην Λνλδίλν. Οη Μαξμ θαη Έλγθειο αλέιαβαλ λα ζπληάμνπλ ηνλ ζεσξεηηθφ θαη πνιηηηθφ πξφγξακκα ηεο νξγάλσζεο. Έηζη γελλήζεθε ην Κνκκνπληζηηθφ Μαληθέζην. Χο βάζε γηα ηε ζπγγξαθή ηνπ ρξεζηκνπνηήζεθε ην θείκελν ηνπ Έλγθειο Οη αξρέο ηνπ Κνκκνπληζκνχ. Ώιιά ην Μαληθέζην θέξεη ηελ ζθξαγίδα ηεο κεγαινθπΎαο ηνπ Μαξμ. Οη βαζηθέο αξρέο ηνπ Μαληθέζηνπ ήηαλ: - Καηάξγεζε ηεο ηδηνθηεζίαο ηεο γεο. ιεο νη γαίεο αλήθνπλ ζην θξάηνο - Οη θφξνη εηζνδήκαηνο ζα απμάλνπλ πξννδεπηηθά θαη ζα γίλνληαη φιν θαη πην πςεινί. Καηάξγεζε ηνπ θιεξνλνκηθνχ δηθαηψκαηνο - Καηάζρεζε ησλ πεξηνπζηψλ ησλ θπγάδσλ ζην εμσηεξηθφ - πγθέληξσζε θαη κνλνπψιεζε ηεο ηξαπεδηθήο πίζηεο απφ ηελ θεληξηθή θξαηηθή ηξάπεδα. - Σα εξγνζηάζηα θαη ηα κέζα παξαγσγήο αλήθνπλ ζην θξάηνο. - Σα κέζα επηθνηλσλίαο θαη κεηαθνξψλ αλήθνπλ ζην θξάηνο - Ίζε ακνηβή γηα ίζε εξγαζία - πλεξγαζία αγξνηηθήο θαη βηνκεραληθήο παξαγσγήο. ηαδηαθή θαηάξγεζε ηεο δηάθξηζεο κεηαμχ πφιεο θαη ρσξηνχ, κε ηελ πην δίθαηε θαηαλνκή ηνπ πιεζπζκνχ ηεο ρψξαο - Πιήξεο δσξεάλ εθπαίδεπζε ζε δεκφζηα ζρνιεία. Καηάξγεζε ηεο παηδηθήο εξγαζίαο. ρέζε ηεο παηδείαο κε ηε βηνκεραληθή παξαγσγή, θαη άιια πνιιά. ηαλ μέζπαζαλ νη επαλαζηάζεηο ζηε Γαιιία θαη Γεξκαλία ην 1848, ν Μαξμ βξέζεθε ζηελ Κνινλία, φπνπ εθδίδεη, πάληα καδί κε ηνλ Έλγθειο, ηελ Νέα Δθεκεξίδα ηνπ Ρήλνπ. Σν ηειεπηαίν ηεο θχιιν ηεο 19 Μαξηίνπ 1849, ηππψζεθε νιφθιεξν κε θφθθηλν κειάλη θαη ηίηιν Υεηξαθέηεζε ηεο εξγαηηθήο ηάμεο. Δ επαλάζηαζε θαηεζηάιε θαη ν Μαξμ θαηέθπγε θαη πάιη ζην Λνλδίλν. ην Λνλδίλν έδεζε ηα ππφινηπα ρξφληα ηεο δσήο ηνπ, ζε άζρεκε νηθνλνκηθή θαηάζηαζε. Αελ είρε άιινπο πφξνπο εθηφο απφ θάπνηα πεληρξά εηζνδήκαηα, απφ αληαπνθξίζεηο ζε δπν εθεκεξίδεο. Βπηπρψο ν θίινο ηνπ ν Έλγθειο ηνλ βνεζνχζε νηθνλνκηθά. ηε ΐξεηαλία κειέηεζε ζπζηεκαηηθά ηεο ζπλζήθεο εξγαζίαο ζηα εξγνζηάζηα θαη ηνπο θιαζζηθνχο ζπγγξαθείο έξγσλ πνιηηηθήο νηθνλνκίαο. Βθεί ζπλέγξαςε ηα δπν ζεκαληηθά έξγα ηνπ Κξηηηθή ηεο πνιηηηθήο νηθνλνκίαο, ην 1859 θαη ην πεξίθεκν Κεθάιαην, (ν πξψηνο ηφκνο ην 1867, νη δπν άιινη κεηά ην ζάλαηφ ηνπ κε ηε θξνληίδα ηνπ Έλγθειο). 572
Οη απφςεηο ησλ δπν απηψλ θηινζφθσλ αζθνχζαλ έληνλε θξηηηθή ζην θαπηηαιηζηηθφ ζχζηεκα, φρη κε βάζε εζηθά επηρεηξήκαηα, αιιά βαζηζκέλεο ζηνλ θνηλσληθφ θαη πνιηηηθφ πξνβιεκαηηζκφ. Πξφηεηλαλ ην αλψηεξν ζνζηαιηζηηθφ ζχζηεκα λα αληηθαηαζηήζεη ηνλ θαπηηαιηζκφ, φπσο ν ηειεπηαίνο αληηθαηέζηεζε σο αλψηεξνο ηελ θενπδαξρία. ια απηά απνηέιεζαλ ηε ζεσξεηηθή βάζε ηνπ θνκκνπληζηηθνχ ζπζηήκαηνο. ηνλ 20φ αηψλα εγθαζηδξχζεθαλ θνκκνπληζηηθέο θπβεξλήζεηο ζε πνιιέο θαη κεγάιεο (Ρσζία, Κίλα) θαη κηθξφηεξεο ρψξεο θαη δεθάδεο θηλήκαηα θαη επαλαζηάζεηο έγηλαλ ζην φλνκα ηνπ ζνζηαιηζκνχ. Ο Μαξμ πέζαλε ην 1883 θαη ηάθεθε ζην Λνλδίλν. Σν κλεκείν ζην νπνίν είλαη ζακκέλνο απνηειεί ζεκείν πξνζθπλήκαηνο, αιιά είλαη θαη πφινο επίζθεςεο ηνπξηζηψλ. Δ δσή ηνπ Φπήνηπισ Ένγκελρ (Friedrich Engels, 1820-95), είλαη παξάιιειε κε απηή ηνπ θίινπ ηνπ Καξι Μαξμ. Ο Έλγθειο εθηφο ησλ έξγσλ πνπ ζπλέγξαςε κε ηνλ Μαξμ, έγξαςε θαη ηα έξγα Ζ δηαιεθηηθή ηεο Φχζεο, Ζ θαηαγσγήο ηεο νηθνγέλεηαο, ηεο αηνκηθήο ηδηνθηεζίαο θαη ηνπ Κξάηνπο, Οη αγξνηηθνί πφιεκνη ζηε Γεξκαλία, Ο Λνπδνβίθνο Φφπεξκπαρ θαη ην ηέινο ηεο θιαζζηθήο γεξκαληθήο θηινζνθίαο, Ζ θαηάζηαζε ηεο εξγαηηθήο ηάμεο ζηελ Αγγιία θαη άιια. Μεηά ην ζάλαην ηνπ Μαξμ, ζήθσζε ην βάξνο ηεο θαζνδήγεζεο ηνπ παγθφζκηνπ θνκκνπληζηηθνχ θηλήκαηνο. Βκπλεχζηεθε ηε δεκηνπξγία κηαο ζνζηαιηζηηθήο Αηεζλνχο
Ζ Ρσζία: Σν 1805, ε Ρσζία κε ηελ θαηάθηεζε ηεο Φηλιαλδίαο θαη ηελ επέθηαζε ησλ θηήζεσλ ηεο Ώιάζθαο πξνο ην λφην, σο ζρεδφλ ηελ Καιηθφξληα, είρε θηάζεη ζην απφγεην ηεο έθηαζήο ηεο. Βίρε απνξξνθήζεη θαη ην ‘Ανπθάην ηεο Πνισλίαο’ θαη ν ηζάξνο ηεο Ρσζίαο έθεξε θαη ηνλ ηίηιν ηνπ βαζηιηά ηεο Πνισλίαο. ηελ Πνισλία είρε παξαρσξεζεί έλα θαζεζηψο απηνδηνίθεζεο, αιιά επηθεθαιήο ηνπ ζηξαηνχ ηεο ήηαλ Ρψζνο ζηξαηεγφο. Ο ηζάξνο Ώιέμαλδξνο Ώ’ είρε απνθηήζεη θχξνο θαη είρε επηβάιεη ηε Ρσζία σο κηα απφ ηηο ηζρπξφηεξεο ρψξεο ηεο Βπξψπεο. ηαλ πέζαλε ην 1825, ηνλ δηαδέρζεθε ν κηθξφηεξνο αδειθφο ηνπ Νηθφιανο Ώ’ (1796-1855). Δ ζηέςε ηνπ φκσο ζπλνδεχηεθε απφ έλα ζηξαηησηηθφ θίλεκα ππέξ ηνπ αδειθνχ Κσλζηαληίλνπ θαη ππέξ ηεο ζέζπηζεο θηιειεχζεξνπ. πληάγκαηνο. Οη θηλεκαηίεο πξνέξρνληαλ απφ ηηο ηάμεηο ησλ Αεθεκβξηζηψλ, κηαο νξγάλσζεο βαζηζκέλεο ζηα πξφηππα φκνησλ κπζηηθψλ νξγαλψζεσλ (Σέθηνλεο, Φηιηθή Βηαηξία, Καξκπνλάξνη). ηηο ηάμεηο ηηο πεξηιακβάλνληαλ ζεκαληηθνί δηαλννχκελνη ηεο επνρήο θαη πνιινί ζπγγξαθείο θαη πνηεηέο, φπσο ν Πνχζθηλ, έηξεθαλ θηιηθά αηζζήκαηα πξνο απηήλ. Δ εμέγεξζε θαηεζηάιε κε βηαηφηεηα απφ ηνλ Νηθφιαν Ώ’, πνπ ήηαλ ε πξνζσπνπνίεζε ηνπ δεζπνηηζκνχ θαη ηεο αληίδξαζεο, θαη νη εγέηεο ηεο απαγρνλίζηεθαλ. ηε Ρσζία επηβιήζεθε άγξηα ινγνθξηζία θαη ε ηξνκεξή κπζηηθή αζηπλνκία, φπσο θαη ε Οξζφδνμε Βθθιεζία, ζηήξηδαλ ην θαζεζηψο κε φια ηα κέζα. Οη πνιπάξηζκνη Ββξαίνη ηεο ρψξαο, ήηαλ ππφ ζπλερή δησγκφ απφ ηνπο θαλαηηθνχο θιεξηθνχο. Σν 1825 κεηά απφ έλα πφιεκν κε ηελ Πεξζία, ε Ρσζία πξνζάξηεζε ην κεγαιχηεξν κέξνο ηνπ Καπθάζνπ, ζην νπνίν πεξηιακβαλφηαλ θαη ε Ώξκελία. Σν 1830 νη Πνισλνί εμεγέξζεθαλ δεηψληαο πιήξε απηνδηάζεζε, αιιά ην απνηέιεζκα ήηαλ λα ράζεη ε Πνισλία ην εηδηθφ θαζεζηψο ηεο απηνλνκίαο θαη λα γίλεη κηα αθφκα ξσζηθή επαξρία. Δ Ρσζία είλαη κηα απφ ηηο ιίγεο ρψξεο πνπ δελ επεξεάζηεθαλ απφ ηελ αιπζίδα επαλαζηάζεσλ ηεο Βπξψπεο. ηαλ κάιηζηα δεκηνπξγήζεθε ε Αεκνθξαηία ηεο 573
Οπγγαξίαο αλάκεζα ζηελ Ώπζηξία θαη ηε Ρσζία, ν Νηθφιανο Ώ’ ηζάθηζε ηνπο επαλαζηάηεο, αλαθνπθίδνληαο έηζη ηελ απζηξηαθή κνλαξρία. κσο ε αχμεζε ηεο ηζρχνο ηεο ξσζηθήο απηνθξαηνξίαο θαη ε παξάιιειε απνδπλάκσζε ηεο νζσκαληθήο, αλεζπρνχζε ηηο δπηηθέο δπλάκεηο πνπ ήζειαλ ηνπο Οζσκαλνχο απνδπλακσκέλνπο κελ, αιιά ηνπ ρεξηνχ ηνπο. Έηζη ηνλ επηέκβξην 1854, γαιιηθέο θαη βξεηαληθέο δπλάκεηο απνβηβάζηεθαλ ζηηο αθηέο ηεο Κξηκαίαο θαη άξρηζε ν ιεγφκελνο Πφιεκνο ηεο Κξηκαίαο. Σνλ Εαλνπάξην ηνπ 1855 ζηηο ζπκκαρηθέο δπλάκεηο πξνζηέζεθαλ θαη 10.000 ζηξαηηψηεο ηνπ βαζηιείνπ ηεο αξδελίαο. Ήηαλ κηα θίλεζε ηνπ πξσζππνπξγνχ Καβνχξ λα θεξδίζεη ηελ ππνζηήξημε ησλ Μεγάισλ Απλάκεσλ, ζηα ζρέδηά ηνπ γηα ηελ ηηαιηθή ελνπνίεζε. Ο πφιεκνο δηάξθεζε δπν ρξφληα θαη πεξηζζφηεξνη απφ 400.000 άλδξεο ζθνηψζεθαλ, πέζαλαλ απφ αξξψζηηεο ή ηξαπκαηίζηεθαλ θαη απφ ηα δπν εκπφιεκα κέξε. ην δηάζηεκα απηφ Ο ηζάξνο Νηθφιανο Ώ’ πέζαλε θαη ηνλ δηαδέρζεθε ν γηνο ηνπ Ώιέμαλδξνο ΐ’ (1818-1881). Ο πφιεκνο έιεμε κε ήηηα ηεο Ρσζίαο, ε νπνία δέρζεθε λα κε δηαηεξεί ζηφιν ζηε Μαχξε Θάιαζζα. Έηζη ν Οζσκαληθή απηνθξαηνξία κπνξνχζε λα αηζζάλεηαη πεξηζζφηεξν αζθαιήο. ηνλ πφιεκν απηφ έκεηλε ηζηνξηθή ε δξάζε ηεο ΐξεηαλίδαο λνζνθφκνπ Φιφξελο Νάηηηλγθαηει (Florence Nightingale, 1820-1910), ε νπνία ηέζεθε επηθεθαιήο νκάδαο λνζνθφκσλ θαη πξφζθεξε πξάγκαηη πνιχηηκν αλζξσπηζηηθφ έξγν. ε πνιχ ιίγν ρξφλν θαηφξζσζε λα εμαιείςεη ηηο θχξηεο αηηίεο ζλεζηκφηεηαο ησλ ηξαπκαηηψλ (κνιχλζεηο, επηδεκηθέο λφζνη), επηβάιινληαο απζηεξνχο θαλφλεο πγηεηλήο. Βπέβαιε θαζαξηφηεηα παληνχ, απνκαθξχλνληαο έληνκα θαη ηξσθηηθά, εγθαηέζηεζε ινπηξά, πξνκεζεχηεθε θαξκαθεπηηθφ πιηθφ, θξφληηζε γηα ηελ αχμεζε ηνπ αξηζκνχ ησλ γηαηξψλ θαη ησλ λνζειεπηψλ θαη ίδξπζε αλαξξσηήξηα γηα ηελ απνζεξαπεία ησλ ηξαπκαηηψλ θαη ησλ αζζελψλ. Έγηλε γλσζηή κε ηελ πξνζσλπκία ε αδειθή ηεο ιάκπαο επεηδή έκελε θαη ηηο λχρηεο ζην πιεπξφ ησλ αζζελψλ, ηνπο θξφληηδε θαη ηνπο έδηλε ειπίδα θαη θνπξάγην. Ώλ θαη αξξψζηεζε ζνβαξά θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ πνιέκνπ, δελ ζηακάηεζε λα εξγάδεηαη αθνχξαζηα, σο ηε ζηηγκή πνπ εγθαηέιεηςε ην κέησπν θαη ν ηειεπηαίνο ηξαπκαηίαο. Δ δξάζε ηεο ζπλερίζηεθε ζηε ΐξεηαλία φπνπ κεηαμχ άιισλ ζπλέβαιε ζηελ ίδξπζε ηξαηησηηθή Εαηξηθήο ρνιήο ζην Λνλδίλν θαη ηεο πξψηεο ζηνλ θφζκν ρνιήο Ννζνθφκσλ. Σηκήζεθε απφ ηελ βξεηαληθή θπβέξλεζε θαη ν Αηεζλήο Βξπζξφο ηαπξφο ζέζπηζε πξνο ηηκή ηεο κεηάιιην γηα λνζνθφκνπο πνπ δηαθξίλνληαλ ζηελ άζθεζε ησλ θαζεθφλησλ ηνπο. Δ Ρσζία δελ είρε αθφκα δεκηνπξγήζεη παξάδνζε ζηηο επηζηήκεο. Ο καζεκαηηθφο Νηθνιάη Λνκπαηζέθζθη (1793-1856), ηάξαμε ηα λεξά ηεο γεσκεηξίαο, αλαηξέπνληαο ηηο ζεσξίεο ηεο Βπθιείδεηαο γεσκεηξίαο, νηθνδνκψληαο ηελ Τπεξβνιηθή γεσκεηξία. χκθσλα κε ηε ζεσξία ηνπ, απφ έλα ζεκείν εθηφο επζείαο, πεξλάλε πεξηζζφηεξεο απφ κηα παξάιιειεο ζ’ απηήλ. ηαλ ην 1830 θπθινθφξεζε ην βηβιίν ηνπ Βπί ησλ αξρψλ ηεο γεσκεηξίαο, ιίγνη ην εθηίκεζαλ. κσο φηαλ θαη 574
άιινη επηζηήκνλεο (Γεξκαλνί, Εηαινί, Οχγγξνη) παξνπζίαζαλ παξφκνηεο ζεσξίεο, ν Λνκπαηζέθζθη, αλαγλσξίζηεθε σο ν ζεκειησηήο ηεο ‘κε επθιείδεηαο γεσκεηξίαο’. Ώλ φκσο ε Ρσζία ήηαλ αθφκα θαζπζηεξεκέλε ζηηο πξνφδνπο ηεο επηζηήκεο, ζηα Γξάκκαηα, παξά ηελ ηζαξηθή θαηαπίεζε θαη ηε απξνθάιππηε ινγνθξηζία, εκθαλίζηεθαλ νη πξψηνη ζπνπδαίνη ζπγγξαθείο θαη πνηεηέο, πνπ έβαιαλ ηα ζεκέιηα ηεο δεκηνπξγίαο ηεο πεξίθεκεο ξσζηθήο ινγνηερλίαο. Ο ζπγγξαθέαο Νηθνιάη Γθφγθνι (1809-52), ζεσξείηαη ν παηέξαο ηνπ ξσζηθνχ ξεαιηζκνχ θαη ην έξγν ηνπ επεξέαζε ηελ εμέιημε ηεο ξσζηθήο αιιά θαη ηεο παγθφζκηαο ινγνηερλίαο. Δ γλσξηκία ηνπ κε ην Πνχζθηλ, έζηξεςε ην ελδηαθέξνλ ηνπ γηα ηε ινγνηερλία. Σν πην γλσζηά ηνπ έξγα είλαη, νη Νεθξέο ςπρέο, ην ζεαηξηθφ Ο επηζεσξεηήο θαη ηα δηεγήκαηα Σν παιηφ θαη Σάξαο Μπνχικπα. Ο Ηβάλ Σνπξγθέληεθ (1818-83), απφ λένο δηάβαδε κε πάζνο ηα έξγα ηνπ Πνχζθηλ θαη ηνπ Γθφγθνι θαη έθαλε ηελ εκθάληζή ηνπ ζε έλα ινγνηερληθφ πεξηνδηθφ πνπ είρε ηδξχζεη ν Πνχζθηλ, κε ην πνίεκά ηνπ Δ γξηά βειαληδηά. Ώλ θαη θαηαγφηαλ απφ πινχζηα αξηζηνθξαηηθή νηθνγέλεηα, είρε ηαρζεί κε πάζνο ππέξ ηεο θαηάξγεζεο ηεο δνπινπαξνηθίαο. Δ ζπιινγή δηεγεκάησλ ηνπ κε ηίηιν Ώλακλήζεηο ελφο θπλεγνχ κε ην νπνίν θαλέξσλε ηηο θηιειεχζεξεο απφςεηο ηνπ, ζεσξήζεθε επηθίλδπλν απφ ηελ ηζαξηθή αζηπλνκία, ε νπνία ηνλ έζεζε ππφ πεξηνξηζκφ ζην θηήκα ηνπ. Βπίζεο έξγα ηνπ είλαη, Παηέξεο θαη παηδηά, Ο θαπλφο, Ώπάηεηε γε θαη άιια.
Ο Αιέμαλδξνο Πνύζθηλ (1799-1837) Ο κεγαιχηεξνο πνηεηήο ηεο Ρσζίαο θαη ζεσξνχκελνο σο ν ζεκειησηήο ηεο ξσζηθήο ινγνηερλίαο, είλαη ν Ώιέμαλδξνο Πνχζθηλ. ινη νη κεηαγελέζηεξνη Ρψζνη ζπγγξαθείο (Γθφγθνι, Σνπξγθέληεθ, Σνιζηφη, Σζέρσθ, Νηνζηνγηέθζθη) δηάβαζαλ ην έξγν ηνπ θαη επεξεάζηεθαλ απφ απηφ. Ο λεαξφο Ώιέμαλδξνο θνίηεζε ζην ιχθεην ηεο επνρή πνπ αθφκα ζηε Ρσζία θπζνχζε ην θηιειεχζεξν πλεχκα ηεο πξψηεο πεξηφδνπ ηεο βαζηιείαο ηνπ ηζάξνπ Ώιέμαλδξνπ Ώ‟. Θαχκαδε ην έξγν ηνπ Λφξδνπ ΐχξσλα, θαη έρνληαο ηηο ίδηεο απφςεηο κ‟ απηφλ έγηλε κέινο ηεο Φηιηθήο Δηαηξίαο. Μάιηζηα θξαηνχζε θαη έλα εκεξνιφγην ζην νπνίν ζεκείσλε ηα γεγνλφηα ηεο Βιιεληθήο Βπαλάζηαζεο. ηα έξγα ηνπ ηεο πεξηφδνπ 1817-1820 είλαη εκθαλείο νη θηιειεχζεξεο απφςεηο ηνπ πνηεηή θαζψο θαη ε ζηξνθή ηνπ πξνο ηνλ ξνκαληηζκφ. Σν ζεκαληηθφηεξν έξγν ηεο πεξηφδνπ απηήο είλαη ην Ρνπζιάλ θαη Λνπληκίια πνπ ζεσξείηαη νξφζεκν ηεο ξσζηθήο πνίεζεο. Ώλ θαη δελ ήηαλ κέινο ηεο επαλαζηαηηθήο νξγάλσζεο ησλ Αεθεκβξηζηψλ, νη ππνςίεο φηη θάπνηα αλψλπκα ζαηηξηθά πνηήκαηα πνπ θπθινθνξνχζαλ ήηαλ δηθά ηνπ, ηνλ αλάγθαζαλ λα θαηαθχγεη ζηελ Κξηκαία. Βθεί έγξαςε ην πεξίθεκν πνίεκα Σν ζηληξηβάλη ησλ δαθξχσλ, αιιά θαη άιια φπσο ην ηηιέην (πνπ εθζεηάδεη ηε δνινθνλία ηνπ Ενπιίνπ Καίζαξα – αιιά θαη θάζε ηπξάλλνπ), Αδειθνί Λεζηέο, Ο αηρκάισηνο ηνπ Καπθάζνπ, θαη ηε Γαβξηειηάδα έλα αζπξφζηνκν πνίεκα πνπ παξσδνχζε ηνλ Βπαγγειηζκφ, πξάγκα πνπ ηνπ ζηνίρεζε ηελ παξαπνκπή ηνπ ζε δίθε. Σν έκκεηξν δξάκα Δπγέληνο Οληέγθηλ θαη ην ηζηνξηθφ ζεαηξηθφ Μπνξίο Γθνληνχλσθ ζεσξνχληαη ηα θνξπθαία ηνπ, εηδηθά δε ην δεχηεξν, ζηαζκφο ζηε 575
ηζηνξία ηνπ ξσζηθνχ ζεάηξνπ. Άιια έξγα ηνπ (πνιπγξαθφηαηνπ Πνχζθηλ) είλαη Ζ Νηάκα Πίθα, Διεγεία, Δγθαηαιείπνληαο κηα μέλε ρψξα, Μφηζαξη θαη αιηέξη, Ο κπξνχηδηλνο θαβαιάξεο θαη άιια. ηαλ ην 1837 έλα θνζκηθφο Γάιινο άξρηζε λα πνιηνξθεί ηε γπλαίθα ηνπ Ναηαιία, ν Πνχζθηλ ηνλ πξνθάιεζε ζε κνλνκαρία. Βθεί ηξαπκαηίζηεθε ζαλάζηκα θαη πέζαλε ζε δπν κέξεο, ζε ειηθία κφιηο 38 εηψλ. ινη ε Ρσζία ηνλ ζξήλεζε θαη ζε πνιιέο πφιεηο ππάξρνπλ αγάικαηα θαη κνπζεία αθηεξσκέλα ζην κεγάιν απηφλ Ρψζν πνηεηή.
Δ Ρσζία, κε ηνπο Γθφγθνι, Λέξκνληνβ, Σνπξγθέληεθ, Πνχζθηλ, αιιά θαη κε απηνχο πνπ αθνινχζεζαλ φπσο νη Νηνζηνγηέθζθη, Σνιζηφη, Νεθξάζνθ, Ώληξέγηεθ, Έξεκπνπξγθ, Πάζηεξλαθ θαη πνιινχο άιινπο είρε απφ λσξίο δεκηνπξγήζεη παξάδνζε (ζε αληίζεζε κε ην ρψξν ησλ επηζηεκψλ, πνπ αλαπηχρζεθε κφιηο ηνλ ηειεπηαίν αηψλα), ζην ρψξν ηεο πνίεζεο θαη ηεο πεδνγξαθίαο Έλαο απφ ηνπο θνξπθαίνπο, είλαη ν Φηνληφξ Νηνζηνγηέθζθη.
Ο Φηνληόξ Νηνζηνγηέθζθη (1821-1881) Θεσξείηαη ν κεγαιχηεξνο Ρψζνο ζηνραζηήο θαη κπζηζηνξεκαηνγξάθνο θαη έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο ηνπ θφζκνπ. Γελλήζεθε ζηε Μφζρα θαη ζπνχδαζε ζε ζηξαηησηηθή ζρνιή κεραληθψλ, αιιά γξήγνξα εγθαηέιεηςε ην ζηξάηεπκα γηα λα αθνζησζεί ζηε ινγνηερλία. Αηάβαδε κε πάζνο ηνπο Ρψζνπο Πνχζθηλ θαη Γθφγθνι, αιιά θαη ηα έξγα ησλ αίμπεξ, Μνιηέξνπ, Θεξβάληεο, Μπαιδάθ θαη άιισλ. Ώιιά ην πιηθφ γηα ηα έξγα ηνπ ην πξφζθεξε ε ίδηα ε θνηλσλία. Έδεζε απφ θνληά ηηο ππνβαζκηζκέλεο γεηηνληέο, ηε θηψρηα ηελ εμαζιίσζε θαη ηε κηδέξηα ησλ απιψλ αλζξψπσλ θαη κεηέθεξε απηέο ηηο εηθφλεο ζηα κπζηζηνξήκαηά ηνπ. Ώπφ ην πξψην ηνπ κπζηζηφξεκα Ο θησρφθνζκνο, έδεημε φηη ήηαλ έλαο θνηλσληθφο επαλαζηάηεο, αιιά θαη ζπνπδαίνο ινγνηέρλεο. Γξήγνξα ήξζε ζε επαθή κε επαλαζηαηηθέο νκάδεο πνπ είραλ επεξεαζηεί απφ ηηο απφςεηο ησλ Γάιισλ ζνζηαιηζηψλ θαη είραλ ζηφρν ηελ θαηάξγεζε ηεο δνπινπαξνηθίαο, ηε δεκηνπξγία απηφλνκσλ ζπλεηαηξηζκψλ θαη ηελ θηιειεπζεξνπνίεζε ηεο θνηλσλίαο. ηαλ δεκνζίεπζε ηηο απφςεηο απηέο, ζπλειήθζε απφ ηελ παληνδχλακε ηζαξηθή αζηπλνκία θαη θαηαδηθάζηεθε ζε ζάλαην γηα εζράηε πξνδνζία (1849). Λίγν πξηλ ηελ εθηέιεζε, ε πνηλή ηνπ κεηαηξάπεθε ζε θαηαλαγθαζηηθά έξγα ζηε ηβεξία. ην κζθ πνπ κεηαθέξζεθε, ππέθεξε βαζαληζηήξηα θαη εμεπηειηζκνχο αιιά θαη απφ θξίζεηο επηιεςίαο πνπ ζα ηνλ ηαιαλίδνπλ ζε φιε ηνπ ηε δσή. Σν κφλν βηβιίν πνπ κπνξνχζε λα δηαβάδεη εθεί, ήηαλ ην Βπαγγέιην, πνπ ζεκάδεςε ηελ αιιαγή ησλ απφςεσλ ηνπ Νηνζηνγηέθζθη. ηξάθεθε πξνο ηε ζξεζθεία, άξρηζε λα νξακαηίδεηαη ην ξφιν ηεο Ρσζίαο γηα ηε ζσηεξία ηεο άζεεο Βπξψπεο θαη ηελ επέθηαζε ηεο ζιαβηθήο επηξξνήο κε ηελ αλαβίσζε ηεο κεγάιεο νξζφδνμεο απηνθξαηνξίαο κε πξσηεχνπζα ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε. Καξπφο ηεο νδπλεξήο εκπεηξίαο ηνπ ζπγγξαθέα ζηελ εμνξία ήηαλ ην έξγν Αλακλήζεηο απφ ην ζπίηη ησλ πεζακέλσλ πνπ εθδφζεθε ην 1862 θαη ηνπ ράξηζε παγθφζκηα αλαγλψξηζε. Βπί ηέινπο ην 1859 πήξε ράξε θαη εγθαηαζηάζεθε ζηελ Πεηξνχπνιε, φπνπ άξρηζε λα ζπγγξάθεη θαη λα εθδίδεη λέα βηβιία ηνπ, φπσο Σν φλεηξν ηνπ ζείνπ, Ο θίινο ηεο νηθνγέλεηαο θαη ην ξνκαληηθφ κπζηζηφξεκα Σαπεηλνί θαη Καηαθξνλεκέλνη. ην επφκελν έξγν ηνπ Ο παίρηεο, παξνπζηάδεη ηνλ εαπηφ ηνπ, θαζψο ην πάζνο ηνπ 576
γηα ηε ξνπιέηα ήηαλ αθαηαλίθεην. Ώθνινπζνχλ ηα βηβιία πνπ ηνπ ράξηζαλ παγθφζκηα δφμα θαη ηνλ θαηέηαμαλ κεηαμχ ησλ κεγαιχηεξσλ ζπγγξαθέσλ ηεο ηζηνξίαο: Έγθιεκα θαη Σηκσξία, Ο Ζιίζηνο, Ο αηψληνο ζχδπγνο, Ο έθεβνο, Σν εκεξνιφγην ελφο ζπγγξαθέα, Οη δαηκνληζκέλνη θαη πνιιά δηεγήκαηα. {ην βηβιίν ηνπ Οη αδειθνί Καξακαδφθ ππάξρεη εκβφιηκε κηα κηθξή ηζηνξία: Σελ επνρή ηεο Εεξάο Βμέηαζεο, έξρεηαη μαλά ζηε Γε ν Υξηζηφο θαη εκθαλίδεηαη ζηε εβίιε ηεο Εζπαλίαο. Βθεί πξαγκαηνπνηεί ζαχκαηα, ν θφζκνο ηνλ ζαπκάδεη θαη ηξέρεη πίζσ ηνπ, αιιά απηφ δελ αξέζεη ζηηο αξρέο. Ο Υξηζηφο ζπιιακβάλεηαη θαη πξνζάγεηαη κπξνζηά ζηνλ Μεγάιν Εεξνεμεηαζηή. Ώπηφο ηνλ αλαθξίλεη θαη ηνλ θαηεγνξεί φηη παξεκβαίλεη ζην ξφιν ηεο Βθθιεζίαο. Σνλ δηαηάζζεη λα εμαθαληζηεί θαη λα κελ μαλαθαλεί ζηε Γε, δηαθνξεηηθά ηνλ απεηιεί φηη ζα ηνλ ζηείιεη ζηελ ππξά}. Σν έξγν ηνπ επεξέαζε πνιινχο απφ ηνπο κεγάινπο ζπγγξαθείο φπσο ν Νίηζε, ν Κάθθα, ν Σφκαο Μαλ, ν ηέθαλ Σζβάηρ, ν Πξνχζη, ν Ώικπέξ Κακχ, ν Γηλη θαη άιινη. Σα έξγα ηνπ έρνπλ κεηαθξαζηεί ζε φιεο ηηο γιψζζεο ηνπ θφζκνπ θαη έρνπλ γίλεη ηαηλίεο ζηνλ θηλεκαηνγξάθν, αιιά θαη δηαζθεπάζηεθαλ γηα ην ζέαηξν.
Μηα εγεηηθή κνξθή ζην ρψξν ηνπ αλαξρηζκνχ θαη ηνπ επαλαζηαηηθνχ θηλήκαηνο είλαη ν Ρψζνο δηαλννχκελνο Μηραήι Μπαθνχληλ (1814-75). Βίλαη έλαο απφ ηνπο πξσηνπφξνπο ηνπ αλαξρηθνχ θηλήκαηνο καδί κε ηνλ ΐξεηαλφ Οπίιιηακ Γθφληβηλ, ην Γάιιν Πηέξ Πξνπληφλ θαη ην Ρψζν Πηφηξ Κξνπφηθηλ. Ο Μπαθνχληλ μεθίλεζε σο αμησκαηηθφο ηνπ ζηξαηνχ, αιιά ε αληίζεζή ηνπο ζην απηαξρηθφ ηζαξηθφ θαζεζηψο, ηνλ νδήγεζε ζε παξαίηεζε θαη ζε θπγή ζε ρψξεο ηεο Απηηθήο Βπξψπεο. Ώλάπηπμε δξαζηεξηφηεηα ζηνπο θφιπνπο ησλ Γεξκαλψλ θνκκνπληζηψλ θαη γηα λα απνθχγεη δηψμεηο, θαηέθπγε ζην Παξίζη. Βθεί γλψξηζε ηνπο Μαξμ, Έλγθειο, Πξνπληφλ θαη άιινπο θαη άξρηζε λα αξζξνγξαθεί θαηά ηνπ ηζαξηθνχ απνιπηαξρηζκνχ. Καηαδηθάζηεθε εξήκελ απφ ξσζηθφ δηθαζηήξην θαη δεκεχηεθε ε πεξηνπζία ηνπ. Οη γαιιηθέο αξρέο ηνλ έδησμαλ απφ ηε ρψξα θαη ην 1848 βξέζεθε ζηελ εμεγεξκέλε Αξέζδε. Καηαδηθάζηεθε ζε ζάλαην απφ γεξκαληθφ θαη ζηε ζπλέρεηα απφ απζηξηαθφ δηθαζηήξην, φκσο ηειηθά παξαδφζεθε ζηε ξσζηθή αζηπλνκία. Οη Ρψζνη ηνλ έζηεηιαλ εμνξία ζηε ηβεξία, αιιά ην 1859 θαηφξζσζε λα δξαπεηεχζεη θαη κέζσ Εαπσλίαο θαη ΔΠΏ έθηαζε ζηελ Ώγγιία. Ώπφ θεη άξρηζε λα γξάθεη βηβιία κε ηηο απφςεηο ηνπ, αιιά θαη λα ηαμηδεχεη ζε φιε ηελ Βπξψπε, πξνζπαζψληαο λα ζπγθξνηήζεη κηα δηεζλή επαλαζηαηηθή νξγάλσζε. Πξάγκαηη ίδξπζε ηηο αλαξρηθέο ‘Αηεζλήο Ώδειθφηεηα’ θαη ‘Αηεζλήο Έλσζε ηεο νζηαιηζηηθήο Αεκνθξαηίαο’. Χο κέινο ηεο Πξψηεο Αηεζλνχο (θνκκνπληζηηθήο) ζπγθξνχζηεθε κε ηνλ Μαξμ θαη ηνπο κεηά ηνλ Μαξμ θνκκνπληζηέο εγέηεο, νη νπνίνη ηνλ ζεσξνχζαλ ‘δηαζπαζηή ηνπ εξγαηηθνχ θηλήκαηνο’ θαη δηαγξάθεθε. Χο ην ηέινο ηεο δσήο ηνπ έγξαθε θαη αγσληδφηαλ γηα ηηο ηδέεο ηνπ.
Ζ νπεδία, ε Γαλία: Σν 1809 ν ζνπεδηθφο ζηξαηφο βξηζθφηαλ ζηα φξηα ηεο θαηαζηξνθήο ζην ξσζηθφ κέησπν θαη κε πξαμηθφπεκα αλέηξεςε ηνλ βαζηιηά Γνπζηαχν Α’ Νένο βαζηιηάο ηεο ζηέθζεθε ν Κάξνινο ΕΓ’ (1748-1818), ν νπνίνο δέρζεθε ηελ παξαρψξεζε ηεο Φηλιαλδίαο ζηε Ρσζία. Σν πλέδξην ηεο ΐηέλλεο, παξαρψξεζε ζηε νπεδία ηελ Ννξβεγία (πνπ ηελ απφζπαζε απφ ηελ Ααλία, ε νπνία θξάηεζε θηιηθή πξνο ηνλ Ναπνιένληα ζηάζε), θαη επηθχξσζε ηελ απψιεηα ηεο Φηλιαλδίαο, πξνο φθεινο ηεο Ρσζίαο. 577
Σν 1818, ν Κάξνινο πέζαλε θαη ηνλ δηαδέρζεθε ν ζεηφο ηνπ γηνο, ν Γάιινο ζηξαηεγφο Μπεξλαληφη, πνπ ζηέθζεθε σο Κάξνινο ΕΑ’ – Εσάλλεο ηεο νπεδίαο (1763-1844), ν νπνίνο αθνινχζεζε ηελ ίδηα ππεξζπληεξεηηθή πνιηηηθή πνπ είρε επηβάιεη ην πλεχκα ηνπ πλεδξίνπ ηεο ΐηέλλεο. Σνλ δηαδέρζεθε ν γηνο ηνπ ζθαξ Ώ’, ν νπνίνο ην 1848 απνδέρζεθε ήπηεο κεηαξξπζκίζεηο, έδσζε πεξηζζφηεξα δηθαηψκαηα ζηηο γπλαίθεο θαη απειεπζέξσζε ην εκπφξην. Μεηά ηελ εθδήισζε ησλ επαλαζηάζεσλ πνπ ζάξσλαλ ηελ Βπξψπε, ν βαζηιηάο ηεο Ααλίαο Φξεηδεξίθνο Γ’ παξαρψξεζε χληαγκα πνπ θαζηέξσλε αληηπξνζσπεπηηθή δηαθπβέξλεζε ζηε ρψξα.
Ζ Οζσκαληθή Απηνθξαηνξία: Ο νπιηάλνο Μαρκνχη ΐ’ πνπ αληηθαηέζηεζε ηνλ κεηαξξπζκηζηή ειίκ Γ’, αληηκεηψπηζε έλα πφιεκν κε ηε Ρσζία, ηελ εμέγεξζε ησλ έξβσλ θαη ηελ Βιιεληθή Βπαλάζηαζε. ηαλ επηρείξεζε λα εθζπγρξνλίζεη ην ζηξαηφ, νη γελίηζαξνη μεζεθψζεθαλ θαη ν ζνπιηάλνο δηέηαμε ηε δηάιπζε ηνπ ζψκαηφο ηνπο θαη ην ζθαγηαζκφ πάλσ απφ 6.000 απφ απηνχο. Ο Μνράκελη Άιπ ηεο Ώηγχπηνπ, βνήζεζε ην ζνπιηάλνο ζηελ αληηκεηψπηζε ηεο επαλάζηαζεο ησλ Βιιήλσλ, αιιά ζε αληάιιαγκα πήξε ηελ Κξήηε θαη ηε Θάζν θαη εηζέβαιε ζηε πξία. ηαλ νη κεγάιεο δπλάκεηο ηνλ ππνρξέσζαλ λα επηζηξέςεη ηελ Κξήηε θαη λα απνρσξήζεη απφ ηε πξία, ην απνδέρζεθε, αιιά θέξδηζε ηελ αλεμαξηεζία ηεο Ώηγχπηνπ απφ ηελ Οζσκαληθή απηνθξαηνξία. Δ απηνθξαηνξία είρε πνιχ εμαζζελήζεη θαη ν Σζάξνο Νηθφιανο Ώ’ ηελ απνθαινχζε ηνλ Μεγάιν Ώζζελή ηεο Βπξψπεο θαη πξνζπαζνχζε λα πείζεη ηνπο ΐξεηαλνχο λα ζπλαηλέζνπλ ζηελ δηάιπζε ηεο. κσο νη ΐξεηαλνί πξνηηκνχζαλ κηα Οζσκαληθή απηνθξαηνξία, αδχλακε θαη ηνπ ρεξηνχ ηνπο, παξά λα δπλακψζεη πεξηζζφηεξν ε Ρσζία. Έηζη ε ΐξεηαλία κε ηε Γαιιία πξνρψξεζαλ ζηελ θήξπμε ηνπ πνιέκνπ ηεο Κξηκαίαο (1854-56) κε ηελ νπνία πέηπραλ ηελ δηαζθάιηζε ηεο εδαθηθήο αθεξαηφηεηαο ηεο Οζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο.
Ζ Ακεξηθή Οη Ζλσκέλεο Πνιηηείεο: Σν 1803, ην λεαξφ θξάηνο ησλ ΔΠΏ, αγφξαζε απφ ηνλ Ναπνιένληα ηε Λνπτδηάλα, αληί επηεινχο ηηκήκαηνο θαη ε έθηαζε ηεο ρψξαο δηπιαζηάζηεθε. Σν 1805, πξαγκαηνπνηήζεθε ε πξψηε επηζεηηθή πξάμε ησλ ΔΠΏ, φηαλ ν ζηφινο ηνπο βνκβάξδηζε ηελ Σξίπνιε ηεο Ληβχεο, γηα λα ζηακαηήζεη ηελ πεηξαηεία πνπ πξαγκαηνπνηνχζαλ ζπζηεκαηηθά ηα ΐεξβεξηθά θξάηε (Ώιγεξία, Μαξφθν θαη Σπλεζία), πνπ ηππηθά βξηζθφηαλ ππφ νζσκαληθή επηθπξηαξρία. Σν 1823, ν πξφεδξνο εμήγγεηιε ην Αφγκα Μνλξφε, κε ην νπνίν απαγφξεπε ζηηο επξσπατθέο δπλάκεηο λα επεκβαίλνπλ ζηα εζσηεξηθά ησλ ρσξψλ ηεο ακεξηθαληθήο επείξνπ θαη αληίζηνηρα νη ΔΠΏ δεζκεπφηαλ λα κε αλακηγλχνληαη ζηηο επξσπατθέο ππνζέζεηο. ηηο πξνεδξηθέο εθινγέο ηνπ 1824, εθαξκφζηεθε γηα πξψηε θνξά ε θαζνιηθή ςήθνο γηα ηνπο άξξελεο θαη ιεπθνχο πνιίηεο κφλν. Σν 1825, νινθιεξψζεθε ε δηάλνημε ηεο δηψξπγαο Ήξη, ε νπνία ζπλέδεε ηνλ πνηακφ Υάληζνλ κε ηηο Μεγάιεο Λίκλεο. Ώπηφ θαηέζηεζε ηε Νέα Τφξθε ην κεγαιχηεξν ιηκάλη, αιιά θαη ηελ πνιππιεζέζηεξε πφιε ηεο ρψξαο. Σν 1846, νη Μνξκφλνη (ρξηζηηαληθή ζξεζθεπηηθή αίξεζε, πνπ δελ αλήθεη ζε θαλέλα απφ ηα επίζεκα ρξηζηηαληθά δφγκαηα) γηα λα απνθχγνπλ ηνπο δησγκνχο, 578
έθπγαλ νκαδηθά θαη κε βντδάκαμεο θαηεπζχλζεθαλ πξνο ηε Αχζε. Έθηαζαλ ζηελ πεξηνρή ηεο Μεγάιεο Ώικπξήο Λίκλεο (Great Salt Lake) εθεί πνπ ζήκεξα είλαη ε πνιηηεία ηεο Γηνχηα θαη ίδξπζαλ κηα ζενθξαηηθή θνηλφηεηα. Δ Γηνχηα, αθφκα θαη ζήκεξα απνθαιείηαη ε ‘Πνιηηεία ησλ Μνξκφλσλ’. Σν 1846, κε αθνξκή ηε δηεθδίθεζε ηνπ Σέμαο, νη ΔΠΏ θήξπμαλ ηνλ πφιεκν ζην Μεμηθφ. Σν επηέκβξην ηνπ επφκελνπ έηνπο ηα ακεξηθαληθά ζηξαηεχκαηα θαηέιαβαλ ηελ Πφιε ηνπ Μεμηθνχ. Σν Μεμηθφ ππνρξεψζεθε λα ππνγξάςεη ζπλζήθε, ζχκθσλα κε ηελ νπνία, νη ΔΠΏ θέξδηδαλ ην Σέμαο θαη ηελ έθηαζε απφ ηνλ πνηακφ Ρίν Γθξάληε σο ηε ΐφξεηα Καιηθφξληα. ηελ λέα πνιηηεία θάπνηνη αλαθάιπςαλ ρξπζφ. Ώπφ ην 1849 άξρηζε ε πεξίνδνο πνπ νλνκάδεηαη ππξεηφο ηνπ ρξπζνχ (Gold Rush). Πάλσ απφ ηξηαθφζηεο ρηιηάδεο άλζξσπνη ζπλέξξεπζαλ ζηελ Καιηθφξληα, απφ ηελ Ώκεξηθή θαη ην εμσηεξηθφ, κε ηελ ειπίδα φηη ζα γίλνληαλ γξήγνξα πινχζηνη. Βιάρηζηνη βέβαηα ην θαηφξζσζαλ, αιιά απηή ε ζπξξνή λέσλ θαηνίθσλ ζηελ πνιηηεία, βνήζεζε ηε γξήγνξε αλάπηπμή ηεο, φηαλ άξρηζαλ λα θαηαζθεπάδνληαη δξφκνη, ζηδεξνδξνκηθέο γξακκέο θαη ιηκάληα. Έλαο αζήκαληνο ςαξάδηθνο νηθηζκφο, κέζα ζε ιίγα ρξφληα έγηλε ε πφιε ηνπ αλ Φξαλζίζθν. Σν κεγάιν πξφβιεκα φκσο πνπ απαζρνινχζε ηε ρψξα ήηαλ ε δνπιεία. Σν 1820, απφ ηηο 24 πνιηηείεο, νη κηζέο πνπ ήηαλ θαη νη πην πινχζηεο θαη εθβηνκεραληζκέλεο ηνπ βνξξά, είραλ θαηαξγήζεη ην ζεζκφ θαη νη άιιεο κηζέο, αγξνηηθέο θπξίσο ηνπ λφηνπ, ηνλ δηαηεξνχζαλ. ηηο βφξεηεο πνιηηείεο δεκηνπξγήζεθε έλα ‘θίλεκα γηα ηελ θαηάξγεζε ηεο δνπιείαο’, ζέκα πνπ πξνθαινχζε ζπγθίλεζε ζε πνιινχο δηαλννχκελνπο, αιιά θαη απινχο πνιίηεο. Δ ζπγγξαθέαο Υάξξηεη ηφνπ (1811-96) έγξαςε ην 1852, ην θιαζζηθφ αξηζηνχξγεκά ηεο Δ θαιχβα ηνπ Μπάξκπα Θσκά, πνπ έγηλε ηεξάζηηα εθδνηηθή επηηπρία θαη κεηαθξάζηεθε ζε δπν κφιηο ρξφληα, ζε 60 γιψζζεο. ηηο εθινγέο ηνπ Ννεκβξίνπ1960, ν δεδεισκέλνο αληίπαινο ηεο δνπιείαο, ππνςήθηνο ηνπ Ρεπνπκπιηθαληθνχ θφκκαηνο Ώβξαάκ Λίλθνιλ θέξδηζε θαη αλαθεξχρζεθε 16νο πξφεδξνο ησλ Δλσκέλσλ Πνιηηεηψλ. Μεηά έλα κήλα απφ ηελ εθινγή ηνπ, ε πνιηηεία ηεο Νφηηαο Καξνιίλαο, απνρψξεζε απφ ηελ Έλσζε ησλ Πνιηηεηψλ. Ήηαλ ε αξρή ελφο αηκαηεξνχ εκθπιίνπ πνιέκνπ πνπ ζα ζεκαδέςεη γηα πνιιέο δεθαεηίεο ηελ ηζηνξία ησλ Δλσκέλσλ Πνιηηεηψλ. Οη Ώκεξηθαλνί έθαλαλ ζεκαληηθά βήκαηα ζηελ ηερλνινγία, αλ θαη ζην ηνκέα ησλ επηζηεκψλ, πζηεξνχζαλ αθφκα έλαληη ηεο Βπξψπεο. Απν ζεκαληηθέο εθεπξέζεηο, έθαλαλ ηε δσή ησλ πνιηηψλ πην εχθνιε θαη βνήζεζαλ ζηελ πξφνδν θαη ηελ αλάπηπμε. Δ ξαπηνκεραλή απφ ηνλ Διία Υάνπ (Elias Howe) θαη ν αλειθπζηήξαο απφ ηνλ Διίζα ηηο (Elisha Otis, 1811-61). Ο αλειθπζηήξαο ζπλέβαιε νπζηαζηηθά ζηελ αλέγεξζε ησλ νπξαλνμπζηψλ, ιίγα ρξφληα αξγφηεξα. Άιινη ζεκαληηθνί θαη εθεπξέηεο (ζα αθνινπζήζνπλ εθαηνληάδεο ηηο επφκελεο δεθαεηίεο) ήηαλ ν άκηνπει Μνξο θαη νη Οπίιιηακ Μφξηνλ. Ο άκηνπει Μνξο (Samuel Morse, 1791-1872), ήηαλ δσγξάθνο θαη κάιηζηα έλα απφ ηα έξγα ηνπ είλαη ην πνξηξέην ηνπ θίινπ ηνπ, Γάιινπ επαλαζηάηε Λαθαγηέη. Αίδαμε Καιέο Σέρλεο ζην Παλεπηζηήκην ηεο Νέαο Τφξθεο. Σν 1832, επηζηξέθνληαο απφ ηελ Βπξψπε, άθνπζε γηα έλα ειεθηξνκαγλήηε θαη ηηο πηζαλέο εθαξκνγέο ηνπ. Ο Μνξο ζπλέιαβε ηελ ηδέα θαηαζθεπήο κηαο ζπζθεπήο πνπ ζα ζηεξηδφηαλ ζηνλ ειεθηξνκαγλεηηζκφ. Σν 1835, ρξεζηκνπνηψληαο έλα ξνιφη θαη άιια πιηθά 579
θαηαζθεχαζε έλα ηειέγξαθν πνπ κπνξνχζε λα κεηαδψζεη ηειείεο θαη παχιεο. ε ηξία ρξφληα είρε επεμεξγαζηεί έλα θψδηθα πνπ νη ζπλδπαζκνί ησλ ηειεηψλ θαη παπιψλ αληηζηνηρνχζαλ ζε γξάκκαηα ηνπ αιθαβήηνπ, ν γλσζηφο καο Κψδηθαο Μνξο. Δ ηαρχηεηα κεηάδνζεο ελφο κελχκαηνο ήηαλ πεξίπνπ δέθα ιέμεηο ην ιεπηφ. Σν 1844, κε θξαηηθή ελίζρπζε έλσζε ηειεγξαθηθά ηελ ΐαιηηκφξε κε ηελ Οπάζηγθηνλ κηα απφζηαζε 40 πεξίπνπ κηιίσλ. Σν πξψην ηειεγξαθηθφ κήλπκα ζηελ ηζηνξία έιεγε: What hath God wtouhgt (Σν θαηφξζσζε ν Θεφο). Ώθνινχζεζε ξαγδαία εμάπισζε ηεο λέαο εθεχξεζεο θαη ζε 20 ρξφληα, ην κήθνο ησλ ηειεγξαθηθψλ γξακκψλ ζηηο ΔΠΏ, μεπεξλνχζε ηηο 200.000 κίιηα. Ο Μνξο ήηαλ απφ ηνπο πξψηνπο πνπ εθάξκνζαλ ηε ηερληθή ηεο δαγεξνηππίαο ζηε ρψξα ηνπ. Ο νδνληνγηαηξφο Οπΐιιηακ Μφξηνλ (1819-68), γλψξηδε πνιχ θαιά ηνλ πφλν ηνπ αζζελή θαη είλαη απηφο πνπ έθαλε ην πξψην ζεκαληηθφ βήκα γηα ηε λάξθσζε πξηλ ηε ρεηξνπξγηθή επέκβαζε. Βληππσζηάζηεθε απφ ηα πεηξάκαηα ηνπ ζπλαδέιθνπ ηνπ Οξάηηνπ Γνπέιο, κε ηα νπνία έθαλε εμαγσγέο δνληηψλ, ρξεζηκνπνηψληαο πξσηνμείδην ηνπ αδψηνπ (ηιαξπληηθφ αέξην), αλαδήηεζε πην δξαζηηθφ κέζν λάξθσζεο. Πεηξακαηίζηεθε πξψηα ζηνλ εαπηφ ηνπ ρξεζηκνπνηψληαο ηνλ αηζέξα θαη ζηελ ζπλέρεηα, εθάξκνζε ηε ρξήζε ηνπ ζε νδνληηαηξηθέο επεκβάζεηο. Παξνπζίαζε δεκφζηα ηε ρξήζε ηνπ ζην λνζνθνκείν ηεο ΐνζηφλεο, θαηά ηελ δηάξθεηα εγρείξεζεο αθαίξεζεο φγθνπ. ηαλ ν αζζελήο ζπλήιζε, πεξηέγξαςε έλα αίζζεκα γδαξζίκαηνο, αιιά φρη πφλνπ. Ο Μφξηνλ εγθαηέιεηςε ηελ νδνληηαηξηθή θαη έγηλε αλαηζζεζηνιφγνο. κσο δελ έιαβε δίπισκα επξεζηηερλίαο γηαηί δελ ήζειε λα απνθαιχςεη ηε ζχλζεζε ηνπ αεξίνπ πνπ ρξεζηκνπνηνχζε. Πέζαλε πάκπησρνο. ηα ακεξηθαληθά γξάκκαηα μερσξίδεη ν πνηεηήο, ζπγγξαθέαο θαη θξηηηθφο Έληγθαξ Άιιαλ Πφε (1809-49). Τπήξμε ν πξψηνο γλσζηφο Ώκεξηθαλφο ζπγγξαθέαο πνπ δνχζε απνθιεηζηηθά απφ ηε ζπγγξαθή. Έγξαςε θπξίσο καθάβξηεο ηζηνξίεο, ηζηνξίεο κπζηεξίνπ θαη αζηπλνκηθά κπζηζηνξήκαηα. Σν πνίεκά ηνπ Σν θνξάθη ζεσξείηαη απφ ηα αξηζηνπξγήκαηα ηεο ακεξηθαληθήο ινγνηερλίαο.
ην Μεμηθφ κεηά ηελ ήηηα απφ ηηο Δλσκέλεο Πνιηηείεο θαη ηελ απψιεηα ησλ βφξεησλ επαξρηψλ ηνπ, αλαηξάπεθε ν πξφεδξνο άληα Άλλα θαη αλέιαβε ην 1858, ν θηιειεχζεξνο Μπελίην Υνπαξέδ. Ο Υνπαξέδ είλαη ν κνλαδηθφο σο ζήκεξα Ελδηάλνο πξφεδξνο ηνπ Μεμηθνχ θαη ππεξέηεζε ζην χπαην αμίσκα ηεο ρψξαο επί πέληε ζεηείεο. Ο δεχηεξνο ηλδηάλνο πξφεδξνο θξάηνπο ηεο ακεξηθαληθήο επείξνπ, ήηαλ ν Έβν Μνξάιεο, πνπ εμειέγε κφιηο ην 2006 ζηε ΐνιηβία. Ο λένο πξφεδξνο θαηάξγεζε ηελ Εεξά Βμέηαζε θαη ηα πξνλφκηα ηνπ θιήξνπ. Ο Καζνιηθηζκφο δελ ήηαλ πιένλ ε επίζεκε ζξεζθεία ηνπ Μεμηθνχ. ηε Νφηηα Ώκεξηθή, κεηά απφ έλα πφιεκν (1825-1828) κεηαμχ ηεο Βξαδηιίαο θαη ηεο Αξγεληηλήο, ε Οπξνπγνπάε απνθηά ηελ αλεμαξηεζία ηεο. Ζ Βξαδηιία ήηαλ ε κφλε ρψξα ηεο ακεξηθαληθήο επείξνπ (εθηφο ηνπ Καλαδά, πνπ αλήθε ζηε ΐξεηαλία) πνπ είρε κνλαξρηθφ πνιίηεπκα. Σελ επνρή εθείλε ν αδειθφο ηεο βαζίιηζζαο Μαξίαο ηεο Πνξηνγαιίαο, βαζίιεπζε σο ν απηνθξάηνξαο ηεο ΐξαδηιίαο Πέηξνο ΐ’. Σν 1830, ε Αεκνθξαηία ηεο Μείδνλνο Κνινκβίαο δηαιχεηαη θαη ηδξχνληαη ε Κνινκβία, ε Βελεδνπέια, ην Δθνπαδφξ θαη ν Παλακάο. Ο Παλακάο, πξψελ 580
επαξρία ηεο Κνινκβίαο, ήηαλ έλα ‘θαηαζθεπαζκέλν’ απφ ηηο Δλσκέλεο Πνιηηείεο θξάηνο, πνπ ζηφρν είραλ ηε δηάλνημε θαη θπζηθά θαη ηνλ νηθνλνκηθφ έιεγρν ηεο Αηψξπγαο πνπ είραλ ζθνπφ λα θαηαζθεπάζνπλ. Μεηά απφ εκθχιην πφιεκν κεηαμχ 1838-40, ε Οκνζπνλδία ησλ Βλσκέλσλ Βπαξρηψλ ηεο Κεληξηθήο Ώκεξηθήο, νδεγείηαη ζε δηάιπζε θαη ηδξχνληαη ε Γνπαηεκάια, ην αιβαδφξ, ε Νηθαξάγνπα, ε Ολδνχξα θαη ε Κνζηαξίθα.
Ζ Αζία Ζ Κίλα: ηηο αξρέο ηνπ 19νπ αηψλα ε δπλαζηεία ησλ Μαληζνχ βξηζθφηαλ πηα ζε παξαθκή. Δ πφιε ηεο Καληφλαο ήηαλ ηφηε ε κεγαιχηεξε πφιε ηνπ θφζκνπ κε πεξίπνπ 1.500.000 θαηνίθνπο. Οη κεγάιεο δπλάκεηο ηεο Αχζεο θαη θπξίσο ε ΐξεηαλία, αζθνχζαλ κεγάιε νηθνλνκηθή πίεζε ζην θξάηνο πνπ ππέθεξε απφ ππεξπιεζπζκφ θαη βηνκεραληθή θαζπζηέξεζε. Οη ΐξεηαλνί θέξδηδαλ ηεξάζηηα πνζά απφ ην εκπφξην ηνπ νπίνπ ησλ Ελδηψλ θαη ζηελ Καληφλα είραλ δηνξίζεη αληηπξνζψπνπο ηνπο, πνπ δηαθηλνχζαλ ην φπην, αγλνψληαο ηνπ λφκνπο ηνπ θξάηνπο. ΐέβαηα ε δηαθίλεζε θαη ε ρξήζε ηνπ νπίνπ ήηαλ απζηεξά απαγνξεπκέλα ζηελ ίδηα ηε ΐξεηαλία, αιιά απηφ δελ εκπφδηδε ηε βξεηαληθή θπβέξλεζε λα πξνζηαηεχεη επίζεκα ην πξνζνδνθφξν απηφ εκπφξην, ζηε Κίλα. ηαλ ν απηνθξάηνξαο δηέηαμε ηελ απαγφξεπζε ηνπ εκπνξίνπ ηνπ νπίνπ, ε ΐξεηαλνί επελέβεζαλ ζηξαηησηηθά θαη ππνρξέσζαλ ηελ θηλεδηθή θπβέξλεζε λα ππνγξάςεη ηαπεηλσηηθή ζπλζήθε, λα αλνίμεη θαη άιια ιηκάληα γηα ην δπηηθφ εκπφξην θαη λα θαηαβάιεη εκπνξηθέο θαη πνιεκηθέο απνδεκηψζεηο!. Ήηαλ ν Πξψηνο Πφιεκνο ηνπ νπίνπ πνπ θξάηεζε απφ ην 1839 σο ην 1842. Οη ΐξεηαλνί κεηά ηε λίθε ηνπο απηή ζπλέρηζαλ ην εκπφξην ηνπ νπίνπ, θαηέιαβαλ ην Υνλγθ-Κνλγθ θαη απέθηεζαλ ηνλ έιεγρν ησλ θπξηφηεξσλ ιηκαληψλ ηεο ρψξαο. Δ επηηπρία ηεο ΐξεηαλίαο παξαθίλεζε θαη άιιεο ηκπεξηαιηζηηθέο δπλάκεηο λα δεηήζνπλ κεξίδην απφ ηελ θηλεδηθή πίηα. Δ Κίλα ππνρξεψζεθε λα ππνγξάςεη αλάινγεο εμεπηειηζηηθέο ζπλζήθεο κε ηε Γαιιία, ηε Ρσζία θαη ηηο Δλσκέλεο Πνιηηείεο. ηαλ ν εμαγξησκέλνο ιαφο μεζεθψζεθε δηακαξηπξφκελνο γηα ηηο ζπλερείο ηαπεηλψζεηο, νη Απηηθνί κε ηελ αλνρή ηνπ απηνθξάηνξα, ζπλέηξηςαλ ηελ επαλάζηαζε κε αηκαηεξφ ηξφπν. ην Αεχηεξν Πφιεκν ηνπ νπίνπ 1856-1860), αλππνιφγηζηνο αξηζκφο Κηλέδσλ έραζαλ ηε δσή ηνπο απφ ηηο ζθαγέο πνπ αθνινχζεζαλ. Σφηε γηα πξψηε θνξά εθαξκφζηεθε ε αξρήο ηεο Βηεξνδηθίαο, ζχκθσλα κε ηελ νπνία νη μέλνη ππήθννη πνπ δηέπξαηηαλ αδίθεκα ζηελ Κίλα, δηθάδνληαλ κφλν απφ ηα δηθαζηήξηα ηεο ρψξαο ηνπο θαη φρη απφ απηά ηεο Κίλαο. ιεο απηέο νη ηαπεηλψζεηο θαη νη εμεπηειηζκνί απφ ηνπο κηζεηνχο μέλνπο, πξνθάιεζαλ ηελ εμέγεξζε ηνπ ιανχ ηεο Κίλαο. Οη Κηλέδνη αδπλαηνχζαλ λα δερζνχλ, φηη έλαο ιαφο πνπ πξνζέθεξε ηφζα πνιιά ζην πνιηηηζκφ, πνπ δηέδσζε ην ραξηί, ηελ πνξζειάλε ηεο ππξίηηδα, ηελ ππμίδα, ηελ ηππνγξαθία, ην κεηάμη θαη ηφζα άιια, έπξεπε λα ππνθχςεη ηψξα, εμ αηηίαο ηεο αλίθαλεο εγεζίαο ηνπ, ζε μέλνπο ‘βάξβαξνπο’ δπλάζηεο. Πξνθιήζεθε έλαο εκθχιηνο πφιεκνο, πνπ απνθιήζεθε Δ αληαξζία Σάηπηλγθ 1851-64). Ο εκθχιηνο πφιεκνο πνπ αθνινχζεζε απηή ηελ αληαξζία είλαη απφ ηνπο πην αηκαηεξνχο ηεο ηζηνξίαο κε ζχκαηα πνπ ππνινγίδνληαη κεηαμχ 20 θαη 50 εθαηνκκπξίσλ λεθξψλ. 581
Δγέηεο ηεο επαλάζηαζεο ήηαλ ν Υνλγθ Ξηνπ-θνπάλ (Hong Xiuquan, 1814-64). Ο Υνλγθ ήηαλ αγξφηεο, ρξηζηηαλφο θαη αξθεηά κνξθσκέλνο γηα ηελ επνρή εθείλε. Σν 1843 είδε έλα φξακα, κηαο καπξνθνξεκέλεο κνξθήο πνπ ηνλ θαινχζε λα θαζαξίζεη ηε Γε απφ ηελ ακαξηία. Πίζηεςε φηη ε καπξνθνξεκέλε κνξθή ήηαλ ν Θεφο θαη ν ίδηνο, ν γηνο ηνπ Θενχ θαη αδειθφο ηνπ Εεζνχ – ν λένο Μεζζίαο πνπ είρε απνζηνιή λα ηδξχζεη έλα λέν βαζίιεην. Ο Υνλγθ γξήγνξα θαηάθεξε λα ζπγθεληξψζεη ζηξαηφ, λα ηδξχζεη ην Οπξάλην ΐαζίιεην ηεο Μεγάιεο Βηξήλεο θαη λα απνθηήζεη έιεγρν κεγάινπ ηκήκαηνο ηεο λφηηαο Κίλαο, ρσξίο ζνβαξέο αληηζηάζεηο εμ αηηίαο ηνπ θιίκαηνο δηάιπζεο πνπ επηθξαηνχζε ηφηε ζηε ρψξα. Σν ‘βαζίιεην’ απηφ δηάξθεζε πεξίπνπ 15 ρξφληα θαη ν εκθχιηνο πφιεκνο θφζηηζε ηφζεο δσέο, πνπ κφλν ν Αεχηεξνο Παγθφζκηνο Πφιεκνο μεπέξαζε ηα ζχκαηά ηνπ. Οη δπν πφιεκνη ηνπ Οπίνπ, ε αληαξζία Σάηπηλγθ, ε πείλα θαη νη θπζηθέο θαηαζηξνθέο, θφζηηζαλ ζηελ Κίλα πεξίπνπ 200 εθαηνκκχξηα δσέο. Δ κεγάιε απηή ρψξα ήηαλ ηφζν εμαζζελεκέλε πνπ ήηαλ αλππεξάζπηζην έξκαην ζηα ρέξηα ησλ Μεγάισλ Απλάκεσλ ηεο επνρήο. Ο Υνλγθ πέζαλε (ιέγεηαη φηη απηνθηφλεζε) φηαλ ην ζλεζηγελέο θξάηνο ηνπ ήηαλ ζηηο παξακνλέο παξάδνζήο ηνπ ζηηο θπβεξλεηηθέο δπλάκεηο.
Ζ Ηαπσλία ζπλέρηζε ηελ πνιηηηθή ηνπ απνκνλσηηζκνχ θαη ηεο μελνθνβίαο, θξαηψληαο ηα ιηκάληα ηεο θιεηζηά γηα ηνπο μέλνπο. Μφιηο ηε δεθαεηία ηνπ 1850, ππφ ηελ πίεζε ησλ ακεξηθαληθψλ πνιεκηθψλ πινίσλ, ππφγξαςαλ ηελ πξψηε εκπνξηθή ζπκθσλία κε ηηο ΔΠΏ (1854), ε ιεγφκελε πλζήθε Καλαγθάβα. Δ Ώκεξηθαλνί έθεξαλ ζηελ Εαπσλία πξντφληα δπηηθήο ηερλνινγίαο θαη νη Εάπσλεο άξρηζαλ πηα λα ζθέθηνληαη ζνβαξά ηνλ ηεξκαηηζκφ ηεο απηναπνκφλσζεο. Ώθνινχζεζαλ παξφκνηεο ζπλζήθεο κε ηε Ρσζία, ηε Γαιιία θαη ηελ ΐξεηαλία. Ο βαζηιηάο ηνπ ηάκ Ράκα Γ’(1788-1851), έλαο απφ ηνπο ηζρπξφηεξνπο εγεκφλεο ηεο Ννηηναλαηνιηθήο Ώζίαο, έθαλε θάπνηα αλνίγκαηα ζην δπηηθφ εκπφξην. Σν 1826, ππέγξαςε εκπνξηθή ζπκθσλία κε ηε ΐξεηαλία θαη αξγφηεξα κε ηηο Δλσκέλεο. Ώθνινπζψληαο επηζεηηθή πνιηηηθή, πξνζπάζεζε λα θεξδίζεη ηνλ έιεγρν ηεο ρεξζνλήζνπ ηεο Ελδνθίλαο. Σν 1829 θέξδηζε ην Λάνο, αιιά έραζε ην Βηεηλάκ. Σν ηάκ είρε αλαπηχμεη ζηελέο εκπνξηθέο ζρέζεηο κε ηελ Κίλα. Σνλ Ράκα Γ’ δηαδέρζεθε ν Ράκα Α’ (1804-68), ν νπνίνο ήζειε ηνλ εθδπηηθηζκφ ηνπ θξάηνπο ηνπ θαη γηα ην ζθνπφ απηφ ζπλήςε εκπνξηθέο ζπκθσλίεο κε ηε ΐξεηαλία θαη ηηο ΔΠΏ. Ήηαλ ζπλεηφο εγεκφλαο θαη πξνζπάζεζε λα έρεη θαιέο ζρέζεηο ηφζν κε ηνπο Γάιινπο πνπ θαηείραλ ηελ Ελδνθίλα, φζν θαη κε ηνπο ΐξεηαλνχο πνπ έιεγραλ ηε ΐηξκαλία. Καηφξζσζε έηζη λα δηαηεξήζεη ηελ αλεμαξηεζία ηεο ρψξαο. ηελ Ηλδία, νη ΐξεηαλνί απνθηνχζαλ ηνλ έιεγρν φιν θαη κεγαιχηεξνπ ηκήκαηνο ηεο ρψξαο. Σηο ζπγθνηλσλίεο ελίζρπζε ε εηζαγσγή ζηδεξνδξφκσλ θαη αηκφπινησλ. Σν κεγαιχηεξν κέξνο ησλ βξεηαληθψλ ζηξαηεπκάησλ ζηελ Ελδία, απνηεινχληαλ απφ Ελδνχο -κφλν νη αμησκαηηθνί ήηαλ ΐξεηαλνί. Σν 1857 εηζήρζε έλαο λένο ηχπνο θπζηγγίνπ, θαηαζθεπαζκέλν απφ αιεηκκέλν κε ιίπνο ραξηί, πνπ έπξεπε ν ζηξαηηψηεο λα ην μεζθίζεη κε ηα δφληηα ηνπ πξηλ γεκίζεη κε κπαξνχηη ην φπιν ηνπ. Σφηε θπθινθφξεζε ε θήκε κεηαμχ ησλ ηλδνπηζηψλ φηη ην ιίπνο ήηαλ απφ αγειάδα, ηεξνχ δψνπ ζχκθσλα κε ηε ζξεζθεία ηνπο. Ώληίζηνηρα κεηαμχ ησλ κνπζνπικάλσλ ζηξαηησηψλ ε θήκε έιεγε φηη ην ιίπνο ήηαλ ρνηξηλφ, δειαδή απφ ξππαξφ δψν 582
ζχκθσλα κε ην Εζιάκ. Μεηά απφ απηφ νη ζηξαηηψηεο αξλήζεθαλ λα ρξεζηκνπνηήζνπλ ηα λέα θπζίγγηα. Οη ΐξεηαλνί αληέδξαζαλ – βιαθσδψο - κε βηαηφηεηα θπιαθίδνληαο θάπνηνπο ζηξαηηψηεο. Ώκέζσο μέζπαζε εμέγεξζε ππφ ηελ εγεζία ηνπ Μπαραληνχξ ΐ’ (ηειεπηαίνπ απηνθξάηνξα ηεο Μνγγνιηθήο Ελδηθήο Ώπηνθξαηνξίαο, 1775-1862) θαη ζθνηψζεθαλ πνιινί ΐξεηαλνί θπξίσο άκαρνη. Οη ΐξεηαλνί δχζθνια θαηέζηεηιαλ ηελ εμέγεξζε, θαηέιπζαλ ηελ Μνγγνιηθή δπλαζηεία θαη ε ρψξα πέξαζε ην 1858, απφ ηε ΐξεηαληθή Βηαηξία ησλ Ώλαηνιηθψλ Ελδηψλ, ππφ ηνλ άκεζν έιεγρν ηνπ βξεηαληθνχ ζηέκκαηνο. Ώθνινχζεζαλ εθαηνληάδεο εθηειέζεηο θαη θπιαθίζεηο επαλαζηαηψλ. Ζ Βηξκαλία (ή Μπνχξκα, ην ζεκεξηλφ Μπαλκάξ) έγηλε βξεηαληθή ην 1824, κεηά απφ ηξεηο ζπλερείο ζθιεξνχο πνιέκνπο .
Σν Αθγαληζηάλ ήηαλ καθξηά απφ ηα θέληξα ηεο βξεηαληθήο θπξηαξρίαο. Παξφια απηά νη ΐξεηαλνί πξνζπάζεζαλ λα ειέγμνπλ ηε ρψξα, αιιά νη ζθιεξνί πνιέκαξρνη ηνπ Ώθγαληζηάλ, πξνθάιεζαλ ζνβαξφηαηεο απψιεηεο ζηε απνηθηνθξαηηθή απηή δχλακε. Ώπφ ηφηε νη ΐξεηαλνί παξαθνινπζνχζαλ ηηο εμειίμεηο θαη αληηδξνχζαλ κφλν φηαλ ππήξρε θίλδπλνο λα πέζεη ε ρψξα ζηα ρέξηα ηεο Πεξζίαο ε ηεο Ρσζίαο. Έηζη ην 1856, ε ΐξεηαλία ζηακάηεζε ηελ ζρεδηαδφκελε εηζβνιή ηεο Πεξζίαο.
Ζ Πεξζία είρε απνδπλακσζεί κεηά απφ ζπλερείο πνιέκνπο κε ηελ Οζσκαληθή απηνθξαηνξία θαη ηε Ρσζία. Ο ηειεπηαίνο πφιεκνο κε ηε Ρσζία, έιεμε ην 1828, κε απνηέιεζκα λα θεξδίζεη θάπνηα εδάθε ζηελ Τπεξθαπθαζία. Δ ΐξεηαλία είρε αξρίζεη ήδε λα επεξεάδεη δηπισκαηηθά ηελ εμσηεξηθή πνιηηηθή ηεο ρψξαο. Σν 1848, ζάρεο ηεο Πεξζίαο ζηέθζεθε ν Νάζεξ νπλη-Νηηλ (1820-50), ν νπνίνο άξρηζε θάπνηεο πξνζπάζεηεο εθζπγρξνληζκνχ ηεο ρψξαο. ηελ Ηλδνλεζέα, νη Οιιαλδνί θαηέζηεηιαλ θαη ηηο ηειεπηαίεο εμεγέξζεηο θαη εδξαίσζαλ ηελ θπξηαξρία ηνπο ζηα λεζηά. Σν 1815, έγηλε κηα ηξνκεξή έθξεμε ηνπ εθαηζηείνπ Σάκπνξα ηεο Εάβαο πνπ πξνθάιεζε ην ζάλαην ρηιηάδσλ θαηνίθσλ ηνπ λεζηνχ. Δ ηέθξα πνπ απειεπζεξψζεθε, πξνθάιεζε ηελ αιιαγή ηνπ θιίκαηνο ζε φιν ηνλ θφζκν. ηελ Νέα Ώγγιία ησλ ΔΠΏ, νλφκαζαλ ην 1816 Έηνο ρσξίο θαινθαίξη, γηαηί ρηφληζε αθφκα θαη ηνλ Ενχιην. Σν 1819 ΐξεηαληθή Βηαηξία Ώλαηνιηθψλ Ελδηψλ, ίδξπζε ηε ζχγρξνλε πφιε ηεο
ηγθαπνχξεο
Ζ Αθξηθή Ζ Αίγππηνο: ηαλ ην 1849 πέζαλε ν Μνράκελη Άιπ, παζάο ηεο Ώηγχπηνπ αλέιαβε ν Μνράκελη αΎλη (1822-63), νπνίνο είρε ζπνπδάζεη ζηελ Βπξψπε θαη ήζειε λα εθζπγρξνλίζεη ηε ρψξα (πνπ ήηαλ αθφκα ππνηειήο ζηελ Οζσκαληθή απηνθξαηνξία). Σν 1856 παξαρψξεζε ην δηθαίσκα δηάλνημεο ηεο Αηψξπγαο ηνπ νπέδ ζε γαιιηθή
583
εηαηξία, παξά ηελ αληίζεζε ηεο ΐξεηαλίαο, πνπ θνβφηαλ φηη φ έιεγρνο ηεο Αηψξπγαο ηζρπξνπνηνχζε ηε Γαιιία. κσο ην Φεβξνπάξην ηνπ 1859, άξρηζαλ νη εξγαζίεο δηάλνημεο, ππφ ηελ δηνίθεζε ηνπ Φεξδηλάλδνπ Λεζές (Ferdinand de Lesseps 1805-1894), παξά ηελ αληίδξαζε ησλ ΐξεηαλψλ πνπ θνβφηαλ φηη ν έιεγρνο ηεο Αηψξπγαο ζα ηζρπξνπνηνχζε ηνπο Γάιινπο, εηο βάξνο ηνπο. Σν 1822 ηδξχζεθε ε Ληβεξία απφ καχξνπο απειεπζεξσκέλνπο δνχινπο ησλ Δλσκέλσλ Πνιηηεηψλ. Ολφκαζαλ ηνλ πξψην ηνπο νηθηζκφ (αξγφηεξα πξσηεχνπζα ηνπ θξάηνπο) Μνλξνβία, πξνο ηηκή ηνπ πξνέδξνπ ησλ ΔΠΏ Μνλξφε. Δ Ληβεξία θαη ε Ώηζηνπία ήηαλ ηα κφλα αθξηθαληθά θξάηε πνπ δελ έγηλαλ πνηέ επξσπατθέο απνηθίεο. Δ Ληβεξία ην 1847 αλαθεξχρζεθε αλεμάξηεηε δεκνθξαηία θαη αλαγλσξίζηεθε απφ φιεο ηηο Μεγάιεο Απλάκεηο. ηελ Αηζηνπία, ην 1855 αλήιζε ζην ζξφλν ν Θεφδσξνο ΐ’ (1818-1868), ν νπνίνο θαηάθεξε λα ελψζεη ηε ρψξα θαη έθαλε ζεκαληηθέο πξνζπάζεηεο εθζπγρξνληζκνχ ηεο. Καηάξγεζε ηε θενπδαξρία θαη πξνζπάζεζε λα ειέγμεη ηελ παλίζρπξε θνπηηθή ρξηζηηαληθή εθθιεζία. ηελ Νφηην Αθξηθή, ν βαζηιηάο ησλ Γνπινχ άθα (1787-1828), ρξεζηκνπνηψληαο ζχγρξνλα φπια θαη άγξηα επηζεηηθφηεηα πνπ ζχκηδαλ ηνπο κεγάινπο Μνγγφινπο θαηαθηεηέο, θαηάθεξε λα δεκηνπξγήζεη ην κεγαιχηεξν αθξηθαληθφ θξάηνο. κσο νη σκφηεηεο θαη νη νκαδηθέο εθηειέζεηο, είραλ σο απνηέιεζκα ηε δνινθνλία ηνπ. Ο άθα είλαη γηα ηνπο Γνπινχ έλαο ζπνπδαίνο εγέηεο θαη εζληθφο ήξσαο θαη αθφκα θαη ζήκεξα, νη ζξχινη θαη νη ηζηνξίεο ηνπ ιανχ απηήο ηεο θπιήο, αλαθέξνληαη ζ’ απηφλ ζαλ έλα κπζηθφ θαη αλίθεην πνιέκαξρν. Μεηά ην ζάλαηφ ηνπ άθα φκσο, νη Γνπινχ επηδφζεθαλ ζε εκθχιηεο δηακάρεο, ρσξίο λα δίλνπλ ζεκαζία ζηελ απνηθηαθή επέθηαζε ησλ Οιιαλδψλ Μπφεξο, νη νπνίνη δηείζδπαλ ζην εζσηεξηθφ ηεο ρψξαο θαη ίδξπζαλ ην θξάηνο ηνπ Σξάλζβααι. Σν 1856 ην θξάηνο απηφ νλνκάζηεθε Αεκνθξαηία ηεο Νφηηαο Ώθξηθήο. Ώπφ ηελ άιιε νη ΐξεηαλνί είραλ δεκηνπξγήζεη ζηέξεεο βάζεηο ζηελ απνηθία ηνπ Ώθξσηεξίνπ θαη ζε άιια ζεκαληηθά ιηκάληα ηεο Νφηηαο Ώθξηθήο. Σν 1843 θέξδηζαλ απφ ηνπο Μπφεξο ηελ επαξρία ηνπ Ναηάι.
Ζ Χθεαλία ηελ Απζηξαιία νη άπνηθνη (νη πεξηζζφηεξνη πξψελ θαηάδηθνη ηεο ΐξεηαλίαο πνπ εμνξίδνληαλ ζηελ απνκνλσκέλε απηή απνηθία) άξρηζαλ λα επεθηείλνληαη ζην εζσηεξηθφ ηεο επείξνπ. Δ επέθηαζε ζπλνδεχηεθε απφ ηελ εθηφπηζε θαη ηελ εμφλησζε ηνπ κεγαιχηεξνπ κέξνπο ησλ απηνρζφλσλ θαηνίθσλ ηεο (αβνξίγηλεο). Ώπφ ην 1803, άξρηζε λα απνηθίδεηαη θαη ε Σαζκαλία. Σν 1850 ε ΐξεηαλία παξαρψξεζε ζηνπο Ώπζηξαινχο ην δηθαίσκα λα εθιέγνπλ λνκνζεηηθά ζψκαηα. Μηα απφ ηηο πξψηεο πξάμεηο ησλ λέσλ εθιεγκέλσλ ζσκάησλ ήηαλ λα απαγνξεχζνπλ ηελ είζνδν ζηε ρψξα λέσλ θαηαδίθσλ θαη έηζη ν αξηζκφο ησλ ειεπζέξσλ απνίθσλ, μεπέξαζε γηα πξψηε θνξά ηνλ αξηζκφ ησλ θαηαδίθσλ. 584
Σν 1851, αλαθαιχθζεθε ρξπζφο θνληά ζε κηα κηθξή ηφηε πφιε, ηε Μειβνχξλε. Σν λέν δηαδφζεθε ζε φιε ηελ Ώπζηξαιία, θαη ζε φιν ηνλ άιιν θφζκν. Άξρηζε ηφηε έλαο ππξεηφο ρξπζνχ, παξφκνηνο κε απηφλ ηεο Καιηθνξλίαο ηνπ 1849. Υηιηάδεο ρξπζνζήξεο ζπλέξξεαλ γηα λα πξνιάβνπλ λα πάξνπλ κεξίδην απφ ηελ ‘πίηα’. Δ Μειβνχξλε ζε ηξία ρξφληα αχμεζε ηνλ πιεζπζκφ ηεο απφ 29.000 ζε 123.000 θαηνίθνπο θαη ν πιεζπζκφο ηεο Ώπζηξαιίαο ππεξδηπιαζηάζηεθε. Δ ρψξα άξρηζε λα απνθηά ππνδνκέο, ζηδεξνδξνκηθφ δίθηπν, δξφκνπο θαη αθηνπιντθή ζχλδεζε κε ηελ Βπξψπε θαη ηηο άιιεο επείξνπο. Δ Ώπζηξαιία θαη ε Νέα Γειαλδία, έγηλαλ αλεμάξηεηα θξάηε ηνλ 20φ αηψλα, αιιά δηαηήξεζαλ ηνπο δεζκνχο ηνπο κε ηελ ΐξεηαλία, αλαγλσξίδνληαο ηνλ εθάζηνηε ΐξεηαλφ βαζηιηά, σο αλψηαην άξρνληα. Βπίζεο ζπκκεηείραλ θαη ζηνπο δπν Παγθνζκίνπο Πνιέκνπο ζην πιεπξφ ηεο ΐξεηαλίαο. ηε Νέα Εειαλδία, πνπ σο ην 1840 ήηαλ επαξρία ηεο Ώπζηξαιίαο, ε απνηθηνπνίεζε κφιηο άξρηδε θαη νη πξψηνη ΐξεηαλνί άπνηθνη αιιά θαη νη ηεξαπφζηνινη άξρηζαλ λα απνβηβάδνληαη ζηα λεζηά. Οη απηφρζνλεο Μανξί ζηελ αξρή ηνπο πνπινχζαλ ηε γε ηνπο, αιιά ζηαδηαθά αληηιήθζεθαλ φηη αλ ζπλέρηδαλ έηζη ζα ηελ έραλαλ. Τπήξμαλ εληάζεηο κεηαμχ ησλ απνίθσλ θαη ησλ Μανξί. Ο ΐξεηαλφο άπνηθνο Σδαίεκο Μπάζκπη (James Busby) είρε θαηαθέξεη λα ζπλελψζεη 35 αξρεγνχο θπιψλ ησλ Μανξί λα θεξχμνπλ ηελ αλεμαξηεζία ηεο Οκνζπνλδίαο ησλ Δλσκέλσλ Φπιψλ ηεο Νέαο Γειαλδίαο. ηηο 6 Φεβξνπαξίνπ 1840, ππνγξάθεθε ε πλζήθε Γνπατηάλγθη (Treaty of Waitangi) κεηαμχ ησλ αξρεγψλ ησλ θπιψλ ηνπ ησλ Μανξί θαη εθπξνζψπνπ ηνπ βξεηαληθνχ ζηέκκαηνο. Δ πλζήθε απηή ζεσξείηαη ε ηδξπηηθή πξάμε ηνπ θξάηνπο ηεο Νέαο Γειαλδίαο. Δ κεηάθξαζε απηήο ηεο πλζήθεο ζηε γιψζζα ησλ Μανξί, έδηλε δηαθνξεηηθή εξκελεία απφ απηήλ ηνπ αγγιηθνχ θεηκέλνπ. Οη κελ Μανξί επέκελαλ θαη επηκέλνπλ αθφκα φηη ζπκθσλήζεθε απηνλνκία, νη ΐξεηαλνί ζεσξνχλ φηη ζπκθσλήζεθε, ηα λεζηά λα θαηαζηνχλ βξεηαληθή απνηθία. Σν 1850 νη ΐξεηαλνί παξαρψξεζαλ ζηε Νέα Γειαλδία δηθαίσκα εθινγήο δηθήο ηεο θπβέξλεζεο, ην 1907 απέθηεζε ηελ απηνδηάζεζή ηεο θαη ην 1947 αλαγλσξίζηεθε σο αλεμάξηεην θξάηνο.
585
30. Ο ΚΟΜΟ ΑΠΟ ΣΟ 1861 Χ ΣΟ 1914 Ζ Δπξψπε Ζ Απζηξία (Ζ Απζηξννπγγξηθή Απηνθξαηνξία): Μεηά ηελ ηξαγηθή θαηάιεμε ηεο νπγγξηθήο εμέγεξζεο ηνπ 1849, ε Ώπζηξία κεηαζρεκαηίζζεθε κε ζπληαγκαηηθή κεηαξξχζκηζε ην 1867, ζε Απαδηθή κνλαξρία. Ο Φξαγθίζθνο Ησζήθ Α’ (Franz Joseph, 1830-1916), έθεξε ηνπο ηίηινπο ηνπ απηνθξάηνξα ηεο Ώπζηξίαο θαη ηνπ βαζηιηά ηεο Οπγγαξίαο. Σα δπν θξάηε είραλ ρσξηζηά λνκνζεηηθά ζψκαηα θαη θπβεξλήζεηο θαη θνηλνχο κφλν ηνπο ππνπξγνχο Βμσηεξηθψλ, Άκπλαο θαη Οηθνλνκηθψλ. Δ Ώπζηξία έιεγρε ηελ Λνκβαξδία θαη ηε ΐελεηία, ηα εδάθε ηεο ζεκεξηλήο Ώπζηξίαο ηελ Σζερία θαη ηε λφηηα Πνισλία. Δ Οπγγαξία είρε ππφ ηελ θαηνρή ηεο ηηο ζεκεξηλέο Κξναηία, ινβελία, Βνζλία, ινβαθία θαη βφξεηα Ρνπκαλία. Οη ιάβνη, νη Πνισλνί, νη Ρνπκάλνη θαη νη άιινη ιανί ηεο Ώπζηξννπγγαξίαο, είραλ θάζε ιφγν λα δεηνχλ ίζε ηνπιάρηζηνλ ξχζκηζε κε ηνπο Οχγγξνπο, αιιά ηψξα αληηδξνχζαλ νη Οχγγξνη. Δ απηνθξαηνξία είρε ράζεη ηελ παιηά ηεο αίγιε θαη ηζρχ. Ώληηδξνχζε ζπλερψο ζηηο πξνζπάζεηεο ηηο Πξσζίαο γηα ηελ ελνπνίεζε ησλ γεξκαληθψλ θξαηψλ, πξάγκα πνπ ηελ νδήγεζε ζε πφιεκν κε ηελ Πξσζία (Πφιεκνο ησλ επηά εβδνκάδσλ, 1866). Οη Ώπζηξηαθνί εηηήζεθαλ θαη ππνρξεψζεθαλ λα δερζνχλ ηελ ίδξπζε ηεο ΐνξεηνγεξκαληθήο Οκνζπνλδίαο ε νπνία νδήγεζε ζην ζρεκαηηζκφ ηεο Γεξκαληθήο Ώπηνθξαηνξίαο ην 1871. ηε καθξφρξνλε βαζηιεία ηνπ ν Φξαγθίζθνο Εσζήθ, δέρζεθε απαλσηά ρηππήκαηα ηεο κνίξαο. Ο αδειθφο ηνπ Μαμηκηιηαλφο, ν νπνίνο είρε δηνξηζηεί απφ ηνπο Γάιινπο απηνθξάηνξαο ηνπ Μεμηθνχ εθηειέζηεθε απφ ηνπο επαλαζηάηεο ην 1867. ηνλ γην ηνπ θαη δηάδνρν ηνπ ζξφλνπ Ρνδφιθν, (θηιειεχζεξσλ θαη αληηθιεξηθψλ αληηιήςεσλ) είρε επηβάιεη έλα γάκν, παξά ηε ζέιεζή ηνπ. Ώπειπηζκέλνο ν Ρνδφιθνο απηνθηφλεζε καδί κε ηελ αγαπεκέλε ηνπ Μαξία ΐεηζέξα, ζην θπλεγεηηθφ πεξίπηεξν ηνπ Μάγηεξιηλγθ, θνληά ζηε ΐηέλλε. Δ ξνκαληηθή θαη δξακαηηθή απηή ππφζεζε, ελέπλεπζε πνιιά ιατθά κπζηζηνξήκαηα, φπεξεο θαη ζεαηξηθά θαη θηλεκαηνγξαθηθά έξγα. Μεηά ηελ απηνθηνλία ηνπ γηνπ ηεο, ε γπλαίθα ηνπ Φξαγθίζθνπ Εσζήθ, απηνθξάηεηξα Βιηζάβεη (1837-98), πνπ έγηλε παζίγλσζηε σο ίζζπ απφ ηελ νκψλπκε θηλεκαηνγξαθηθή ζεηξά, έραζε ζρεδφλ ηα ινγηθά ηεο θαη ηαμίδεπε ζπλερψο γηα λα μεράζεη ην δξάκα απηφ, έρνληαο πάληα καδί ηεο ηνλ δάζθαιφ ηεο ζηελ ειιεληθή γιψζζα Κσλζηαληίλν Υξηζηνκάλν. Σν 1897, ε αδειθή ηεο θάεθε δσληαλή ζε κηα ππξθαγηά ζην Παξίζη. Σν 1898, ε ίδηα ε Βιηζάβεη, ελψ βξηζθφηαλ ζηελ Βιβεηία δνινθνλήζεθε απφ έλα Εηαιφ αλαξρηθφ. Καη ηέινο, ν αληςηφο ηνπ Φξαγθίζθνπ θαη δηάδνρνο ηνπ ζξφλνπ, ν αξρηδνχθαο Φεξδηλάλδνο θαη ε γπλαίθα ηνπ, δνινθνλήζεθαλ ζην εξάγεβν, ζηηο 28 Ενπλίνπ ηνπ 1814, απφ έλα έξβν εζληθηζηή. Δ δνινθνλία απηή ήηαλ ε αθνξκή ηνπο έλαξμεο ηνπ πην αηκαηεξνχ πνιέκνπ πνπ είρε γλσξίζεη σο ηφηε ν θφζκνο (κφλν ν εκθχιηνο πφιεκνο ηεο Κίλαο 1851-64, είρε πεξηζζφηεξα ζχκαηα), ηνπ Πξψηνπ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ.
586
Απν ζεκαληηθνί Οχγγξνη ζπλζέηεο έδεζαλ θαη δεκηνχξγεζαλ εθείλε ηελ επνρή. Ήηαλ ν ‘εζλνκνπζηθνιφγνο’ Μπέια Μπάξηνθ (1881-1945) θαη ν Φξαλο Λέραξ (1780-1948) πνπ έγξαςε νπεξέηεο θαη βαιο. Απν Σζέρνη ζεκάδεςαλ επίζεο ην ρψξν ηεο ηέρλεο. Ο έλαο είλαη ν ζπλζέηεο Μπέληξηρ κέηαλα (1824-84) πνπ ζπλέζεζε φπεξεο θαη ην ζπκθσληθφ πνίεκα Ο Μνιδάβαο. Ο άιινο είλαη ν εβξατθήο θαηαγσγήο, ζπγγξαθέαο Φξάληο Κάθθα (1883-1924). Ο Κάθθα έγξαςε ηα έξγα ηνπ ζηε γεξκαληθή γιψζζα θαη ζεσξείηαη ν ζπνπδαηφηεξνο γεξκαλφθσλνο κνληεξληζηήο πεδνγξάθνο. Σα έξγα ηνπ Κάθθα δηαπλένληα απφ απαηζηνδνμία, ε νπνία είλαη εκθαλήο ζην αζθπθηηθφ γξαθεηνθξαηηθφ θαη ζπρλά παξάινγν, πεξηβάιινλ πνπ δξνπλ νη ήξσεο ηνπ. Έγξαςε αξθεηά δηεγήκαηα, αιιά ηα γλσζηφηεξα έξγα ηνπ είλαη Ο Πχξγνο, Δ δίθε θαη Δ Ώκεξηθή. Ο επίζεο εβξατθήο θαηαγσγήο Ώπζηξηαθφο ςπρίαηξνο θαη θπζηνιφγνο Εέγθκνπλη Φξφπλη (Sigmund Freud), ζεσξείηαη ν ζεκειησηήο ηεο επηζηήκεο ηεο Φπραλάιπζεο.
Ο Είγθκνπλη Φξόπλη (1856-1939) Ο Φξφπλη γελλήζεθε ζηε Σζερία, αιιά ζχληνκα ε νηθνγέλεηά ηνπ, εμ αηηίαο ηνπ ηζέρηθνπ αληηζεκηηηζκνχ, πνπ ζηξεθφηαλ θπξίσο ελαληίνλ ησλ γεξκαλφθσλσλ Ββξαίσλ, κεηαθφκηζε ζηε ΐηέλλε. Μφιηο πήξε ην πηπρίν ηαηξηθήο απφ ην Παλεπηζηήκην ηεο ΐηέλλεο, ζπλεξγάζηεθε κε κηα ςπρηαηξηθή θιηληθή θαη άλνημε ην δηθφ ηνπ λεπξνινγηθφ ηαηξείν. Αηνξίζηεθε πθεγεηήο ηεο λεπξνπαζνινγίαο ζην Παλεπηζηήκην θαη ηαμίδεςε ζην Παξίζη γηα λα κειεηήζεη λεπξνινγία. Σν 1895 εμέδσζε ην πξψην βηβιίν, κε ηίηιν Μειέηεο γηα ηελ Τζηεξία, έξγν πνπ ζεσξείηαη ην ζεκέιην ηεο Φπραλάιπζεο. Σν 1905, πεξηγξάθεη θαη νλνκαηίδεη ηελ αγάπε ηνπ αγνξηνχ πξνο ηε κεηέξα ηνπ (ή ηνπ θνξηηζηνχ πξνο ηνλ παηέξα ηνπ) θαη ηελ αληίζηνηρε εθδήισζε δήιεηαο πξνο ηνλ άιιν γνληφ, σο Οηδηπφδεην χκπιεγκα. Σν 1899 εθδφζεθε έλα απφ ηα ζεκαληηθφηεξα (θαηά πνιινχο ην θνξπθαίν) έξγα ηνπ Ζ εξκελεία ησλ νλείξσλ κε βαζηθφ ζέκα ηελ δηεξεχλεζε ηνπ νλείξνπ σο εθδήισζε ηεο επηζπκίαο. Δ βαζηθή άπνςε ηνπ βηβιίνπ, είλαη φηη ην φλεηξν απνηειεί πάληνηε ηελ εθπιήξσζε κηαο αλεθπιήξσηεο επηζπκίαο, ν νπνία φκσο (απην)ινγνθξίλεηαη πξηλ γίλεη ζπλεηδεηή. Δ αμία ηνπ βηβιίνπ απηνχ αλαγλσξίζηεθε κεηά απφ πεξίπνπ δέθα ρξφληα, αθνχ δέρζεθε πξψηα αξθεηέο ζθσπηηθέο θαη πεξηθξνλεηηθέο θξηηηθέο. ηε ΐηέλλε ν Φξφπλη νξγάλσζε εηδηθά ζεκηλάξηα (νκαδηθέο ζπλεδξίεο) ςπραλάιπζεο. ‟ απηά ζπκκεηείραλ νη δηάζεκνη ςπρνιφγνη, ν Ώπζηξηαθφο ζεκειησηήο ηεο Αηνκηθήο Φπρνινγίαο Άιθξελη Άληιεξ (1870-1937), θαη ν Βιβεηφο εηζεγεηήο ηεο ζρνιήο ηεο Ώλαιπηηθήο Φπρνινγίαο Καξι Γηνπγθ (8751961). ηε δηάξθεηα ηνπ πνιέκνπ 1914-18, κεγάινο αξηζκφο ζηξαηησηψλ ππέθεξε απφ „ςπρσηηθέο λεπξψζεηο‟, πεδίν ζην νπνίν εχξηζθε εθαξκνγή ε ςπραλάιπζε. Ο Φξφπλη παξνπζίαζε ηελ εξγαζία ηνπ Γξφκνη ηεο ςπραλαιπηηθήο ζεξαπείαο πνπ είρε κεγάιε επηηπρία. Ώθνινχζεζαλ ηα βηβιία ηνπ Πέξαλ ηεο αξρήο ηεο εδνλήο θαη Σν Δγψ θαη ην Απηφ κε ηα νπνία επέθηεηλε ην πεδίν έξεπλαο θαη δξάζεο ηεο ςπραλάιπζεο. Έγξαςε αθφκα ηα βηβιία Ο Νηνζηνγηέθζθη θαη ε παηξνθηνλία πνπ ζεσξείηαη θνξπθαίν ζηελ ςπρνινγία ηεο 587
ινγνηερλίαο θαη ην Ζ δπζθνξία ζηνλ πνιηηηζκφ, ην νπνίν απνηειεί ηε ζπκβνιή ηνπ ζπγγξαθέα ζηελ Δθαξκνζκέλε Φπρνινγία. Ώλέπηπμε ηελ ηερληθή ηεο ςπραλάιπζεο σο κεζφδνπ αληηκεηψπηζεο ησλ ςπρηθψλ αζζελεηψλ. Πην γλσζηφο είλαη γηα ηελ παηξφηεηα ηεο ηδέαο φηη ηα θαηαπηεζκέλα ζεμνπαιηθά έλζηηθηα, παίδνπλ ζπρλά θχξην ξφιν ζηηο λεπξψζεηο θαη ηηο ςπρνινγηθέο αζζέλεηεο. Πίζηεπε φηη ην ζεμνπαιηθφ έλζηηθην θαη νη επηζπκίεο γελληνχληαη ζηελ βξεθηθή θαη φρη ζηελ εθεβηθή ειηθία. Οη επηζηεκνληθέο ζεσξίεο ηνπ Φξφπλη θαη νη ηερληθέο ζεξαπείαο πνπ αλέπηπμε, απεηέιεζαλ αληηθείκελν ακθηζβήηεζεο θαη κεξηθέο θνξέο θαη ινηδνξίαο. κσο είλαη βέβαην φηη νη απφςεηο ηνπ δελ επέδξαζαλ κφλν ζηελ ςπρνινγία, ζηελ ςπρηαηξηθή θαη ηελ ςπραλάιπζε, αιιά θαη ζε άιινπο επηζηεκνληθνχο ηνκείο φπσο ε θνηλσληνινγία, ε θηινζνθία, αθφκα θαη ζηελ ηέρλε. ηαλ ν Υίηιεξ θαηέιαβε ην 1933 ηελ εμνπζία ζηε Γεξκαλία, ηα βηβιία ηνπ Φξφπλη θάεθαλ - καδί κε ρηιηάδεο άιια. Βπίζεο απαγνξεχηεθε ε ζπκκεηνρή Ββξαίσλ ζηα επηζηεκνληθά ζπκβνχιηα. Σφηε άξρηζε ηε ζπγγξαθή ηνπ ηειεπηαίνπ ηνπ βηβιίνπ Ο άλζξσπνο Μσπζήο θαη ε κνλνζετζηηθή ζξεζθεία, πνπ εθθξάδεη ηηο ηδέεο ηνπ γχξσ απφ ηελ εθαξκνγή ηεο ςπραλάιπζεο ζηελ ηζηνξία ηνπ εβξατθνχ ιανχ. ηαλ ε Ώπζηξία θαηειήθζε απφ ηα γεξκαληθά ζηξαηεχκαηα ην 1938, ν Φξφπλη (κε ηε κεζνιάβεζε ηνπ Ώκεξηθαλνχ πξέζβε) θαηάθεξε λα θχγεη θαη λα θαηαθχγεη ζην Λνλδίλν, φπνπ έγηλε δεθηφο κε ηηκέο. Βθεί πέζαλε κεηά απφ έλα ρξφλν, ππνθχπηνληαο ζηελ αξξψζηηα πνπ ηνλ βαζάληδε αξθεηά ρξφληα.
Σν Βέιγην: Σελ δεθαεηία ηνπ 1870 ν ΐξεηαλφο εμεξεπλεηήο Υέλξπ ηάλιευ (18411904), αλαθαιχπηεη ην Κνλγθφ. Ο βαζηιηάο ηνπ ΐειγίνπ Λενπφιδνο ΐ’ (18351909), ίδξπζε ην 1876 ηελ Αηεζλή Ώθξηθαληθή Βηαηξία, κε ζηφρν ηνλ ‘εθπνιηηηζκφ’ ηεο επείξνπ, παξάιιεια φκσο πξνζθάιεζε μέλνπο επελδπηέο ζην Κνλγθφ, γηα ηελ νηθνλνκηθή εθκεηάιιεπζε ηεο ρψξαο απηήο. Σν ‘πλέδξην ηνπ ΐεξνιίλνπ’ (1884-85) πνπ ζπλήιζε γηα ξπζκίζεη ηνπο θαλφλεο απνηθηνπνίεζεο ηεο Ώθξηθήο, απνθάζηζε ηελ παξαρψξεζε ηνπ Κνλγθφ ζην Λενπφιδν, σο πξνζσπηθή ηδηνθηεζία ηνπ κε ηελ νλνκαζία Βιεχζεξν (!) Κξάηνο ηνπ Κνλγθφ. Σν 1908, ην ‘θξάηνο’ απηφ έγηλε απνηθία ηνπ ΐειγίνπ κε ηελ νλνκαζία ΐειγηθφ Κνλγθφ. Δ απνηθία απηή (80 θνξέο κεγαιχηεξε απφ ην ΐέιγην), ππέθεξε ηελ νηθνλνκηθή εθκεηάιιεπζε θαη ηε ζηπγλή θαηαπίεζε, πνπ μεζήθσζε αθφκα θαη ηνπο ΐξεηαλνχο πνπ θαηήγγεηιαλ ηηο απάλζξσπεο κεζφδνπο, κε ηηο νπνίεο νη ΐέιγνη απνηθηνθξάηεο θπβεξλνχζαλ ηε ρψξα. Δ ιεειαζία ησλ πινπηνπαξαγσγηθψλ πεγψλ, ηα βαζαληζηήξηα θαη νη αλαίηηνη αθξσηεξηαζκνί, βηαζκνί, δνινθνλίεο θαη θάζε είδνπο βηαηφηεηα απφ ηνπο ΐέιγνπο απνηθηνθξάηεο, έδσζαλ ηελ αθνξκή ζην κεγάιν Ώκεξηθαλφ ζπγγξαθέα Μαξθ Σνπαίελ λα γξάςεη ην 1905, έλα θπιιάδην κε ηίηιν Ο Μνλφινγνο ηνπ βαζηιηά Λενπφιδνπ ζην νπνίν θαηήγγειιε ηελ άπιεζηε αξπαθηηθφηεηα ησλ αλζξψπσλ ηνπ βαζηιηά θαζψο θαη ηηο απάλζξσπεο κεζφδνπο πνπ ρξεζηκνπνηνχζαλ. Σν 1960, ν άλεκνο ηεο αλεμαξηεζίαο πνπ θπζνχζε ζε φιε ηελ αθξηθαληθή ήπεηξν, έδσζε θαη ζην πνιχπαζν Κνλγθφ ηελ αλεμαξηεζία ηνπ.
Ζ Βνπιγαξία: Χο ην 1878 εμαθνινπζνχζε λα είλαη επαξρία ηεο Οζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο. Μεηά ην πλέδξην ηνπ ΐεξνιίλνπ, αλαγλσξίζηεθε θάπνηα κνξθή απηνλνκίαο ζην βφξεην ηκήκα ηεο. Σν αλαηνιηθφ ηκήκα, ε Ώλαηνιηθή Ρσκπιία, είρε 588
πεξηνξηζκέλε απηνδηνίθεζε. Σν 1886, ε Ώλαηνιηθή Ρσκπιία επαλαζηάηεζε θαη ελψζεθε κε ηε ΐνπιγαξία, ππφ ηελ εγεζία ελφο Γεξκαλνχ πξίγθηπα, πνπ βαζίιεςε σο Φεξδηλάλδνο Ώ’ (1861-1948). Σν 1908 φιε ε ρψξα ελψζεθε πιένλ ζε έλα εληαίν θξάηνο, ην ΐαζίιεην ηεο ΐνπιγαξίαο θαη ν Φεξδηλάλδνο νλνκάζηεθε ηζάξνο. Σνλ επφκελν ρξφλν αλαγλσξίζηεθε θαη απφ ηνλ ζνπιηάλν. Σν 1912, κε ηνπο ζπκκάρνπο ηεο ηελ Βιιάδα, ηε εξβία θαη ην Μαπξνβνχλην θήξπμαλ ηνλ Ώ’ ΐαιθαληθφ πφιεκν θαηά ηεο Οζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο, ε νπνία πεξηνξίζηεθε πιένλ ζηελ Βπξψπε, ζε έλα κηθξφ ηκήκα ηεο Θξάθεο. κσο ζηε ζπλέρεηα νη εδαθηθέο βιέςεηο ηεο ΐνπιγαξίαο ζηε Μαθεδνλία θαη ηε Θξάθε, ηελ νδήγεζαλ ζε ζχγθξνπζε (ΐ’ ΐαιθαληθφο) κε ηελ Βιιάδα. Δ ΐνπιγαξία εηηήζεθε θαη πεξηνξίζηεθε ζηα ζεκεξηλά ηεο φξηα ζπλ ην κεγαιχηεξν ηκήκα ηεο Θξάθεο. κσο ε ζπκκεηνρή ηεο ζηνλ Πξψην Παγθφζκην Πφιεκν ζην πιεπξφ ησλ Κεληξηθψλ Ώπηνθξαηνξηψλ, ηεο ζηνίρηζε ηελ απψιεηα ηεο Θξάθεο, ππέξ ηεο Βιιάδαο.
Ζ Βξεηαλία: ην ηέινο ηνπ 19νπ αηψλα, ε ΐξεηαλία δελ ήηαλ κφλν ε θπξίαξρε λαπηηθή δχλακε ηνπ θφζκνπ, αιιά θαη ε κεγαιχηεξε ηκπεξηαιηζηηθή δχλακε ηνπ θφζκνπ. Καηείρε ήδε ηηο Ελδίεο, ην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο Χθεαλίαο, κεγάια ηκήκαηα ηεο Ώθξηθήο θαη πνιιά λεζηά ζηελ Ώζία θαη ηελ Ώκεξηθή. Ήιεγρε ζπλνιηθά ην έλα ηέηαξην ηνπ πιαλήηε θαη επεξέαδε νηθνλνκηθά ηηο πεξηζζφηεξεο ρψξεο ηνπ θφζκνπ. ηε Νφηηα Ώθξηθή ελεπιάθε ζε έλα νδπλεξφ πφιεκν κε ηνπο Μπφεξο (1899-1902) πνπ έιεμε κε βξεηαληθή λίθε θαη πξνζζήθε κηαο αθφκα απνηθίαο ζηελ ζεηξά ησλ απνηθηψλ ηεο. Καηά ηε δηάξθεηα ηνπ Ώκεξηθαληθνχ Βκθπιίνπ Πνιέκνπ, ε ΐξεηαληθή θπβέξλεζε, ελ αληηζέζεη κε ην ιαφ, ζησπεξά ηάρζεθε κε ην κέξνο ηεο πλνκνζπνλδίαο (ησλ Ννηίσλ) θαη λαππήγεζε γηα ινγαξηαζκφ ηεο έλα πινίν, ελψ δέρζεθε παξαγγειίεο θαη γηα άιια. Δ πξνεηδνπνίεζε ησλ ΐνξείσλ, φηη ε ζηάζε απηή ζα είρε ζπλέπεηεο, αλάγθαζε ηε βξεηαληθή θπβέξλεζε λα ππαλαρσξήζεη, απφ ην θφβν επίζεζεο ησλ ΔΠΏ ζην Καλαδά. Σν 1875, ε βξεηαληθή θπβέξλεζε αγφξαζε ην 44% ησλ κεηνρψλ ηεο εηαηξίαο ηεο Αηψξπγαο ηνπ νπέδ θαη έηζη εθηφο απφ ηελ έλαξμε ηεο δηείζδπζεο ηεο ΐξεηαλίαο ζηελ Ώίγππην, απέθηεζε θαη ηνλ έιεγρν ελφο πνιχ ζπληνκφηεξνπ δξφκνπ γηα ηελ Ελδία. Σν 1900 ηα εξγαηηθά ζπλδηθάηα θαηάθεξαλ λα ηδξχζνπλ ην Βξγαηηθφ Κφκκα, πνπ έκειιε λα παίμεη ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ πνιηηηθή δσή ηεο ρψξαο. ηηο αξρέο ηνπ 20νχ αηψλα νη γπλαίθεο νξγάλσζαλ ην θίλεκα γηα ηελ απφθηεζε δηθαηψκαηνο ςήθνπ. Σν 1903, ην θίλεκα απηφ πήξε κνξθή ζηε ΐξεηαλία κε ηελ νξγάλσζε Πνιηηηθή θαη Κνηλσληθή Έλσζε Γπλαηθψλ ζηελ νπνία πξσηνζηαηνχζε ε Έκκειηλ Πάλθρεξζη (Emmelin Pankhurst, 1858-1928). Οη γπλαίθεο πνπ κεηείραλ ζ’ απηφ ην θίλεκα νλνκάζηεθαλ ζνπθξαδέηεο (απφ ηε ιέμε suffrage, πνπ ζεκαίλεη δηθαίσκα ςήθνπ) θαη ινηδνξήζεθαλ θαη ζπθνθαληήζεθαλ άγξηα. Οη γπλαίθεο δηαδήισλαλ, δέλνληαλ κε αιπζίδεο, πξαγκαηνπνηνχζαλ απεξγίεο πείλαο, θπιαθίδνληαλ θαη πξνπειαθίδνληαλ. Σν θίλεκα γξήγνξα απέθηεζε κηκήηξηεο ζηηο άιιεο ρψξεο ηεο Βπξψπεο θαη ζηελ Ώκεξηθή. Καηά ηε δηάξθεηα ηνπ πνιέκνπ 1914-18, φηαλ νη άληξεο ήηαλ ζην κέησπν, νη γπλαίθεο θιήζεθαλ λα πξνζθέξνπλ ππεξεζίεο ζε ζεσξνχκελεο σο ηφηε ‘αληξηθέο 589
δνπιεηέο’, απνδεηθλχνληαο έηζη φηη ήηαλ εμ ίζνπ ηθαλέο. Μεηά ηνλ πφιεκν, ην θίλεκα έγηλε πην δπλακηθφ θαη ην 1918 ην βξεηαληθφ θνηλνβνχιην παξαρψξεζε πεξηνξηζκέλν θαη ην 1928 πιήξεο δηθαίσκα ςήθνπ. ηηο ΔΠΏ κε ζπληαγκαηηθή ηξνπνπνίεζε, νη γπλαίθεο απέθηεζαλ δηθαίσκα ςήθνπ ην 1920. Λίγν πξηλ ηε ιήμε ηνπ πνιέκνπ ζηε Νφηηα Ώθξηθή πέζαλε ε ΐαζίιηζζα ΐηθησξία, ε βαζηιεία ηεο νπνίαο ζεκάδεςε κηα νιφθιεξε επνρή. Σελ δηαδέρζεθε ν γηνο ηεο Βδνπάξδνο Γ’ (1841-1910), έλαο 59ρξνλνο γιεληδέο θαη θαινθαγάο. εβάζηεθε ηνπο ζεζκνχο θαη βαζίιεπζε ρσξίο αλαηαξάμεηο θαη παξεκβάζεηο ζηα πνιηηηθά πξάγκαηα. πλέβαιε πάλησο ζηε ξχζκηζε ησλ δηαθσληψλ κε ηε Γαιιία. Δ ΐξεηαλία ζπκθψλεζε ζηε γαιιηθή θπξηαξρία ηνπ Μαξφθνπ, κε αληάιιαγκα ηε ζπλαίλεζε ηεο Γαιιίαο, ζηε θπξηαξρία ησλ ΐξεηαλψλ ζηελ Ώίγππην. Δ ζπκκαρία κεηαμχ ησλ δπν θξαηψλ πνπ νλνκάζηεθε Βγθάξδηα πλελλφεζε (Entente Cordiale), ζα δηαδξακαηίζεη ζπνπδαίν ξφιν ζηνλ επηθείκελν πφιεκν. Δ αλεξρφκελε δχλακε ηεο Βπξψπεο ε ελσκέλε Γεξκαλία, ήηαλ ε κφλε ρψξα πνπ είρε ηηο δπλαηφηεηεο λα αληαγσληζηεί ηε ΐξεηαλία ζηελ λαπηηθή ηζρχ, εθδήισλε θαλεξά ηηο πξνζέζεηο ηεο γηα λα κπεη θη απηή ζηνλ απνηθηνθξαηηθφ ρνξφ. Άξρηζε ηφηε έλαο θνβεξφο αληαγσληζκφο, κε λαππήγεζε ηζρπξψλ θαη βαξηά εμνπιηζκέλσλ πινίσλ (ηα ληξέληλνη) θαη θαηαζθεπή φιν θαη ηζρπξφηεξσλ θαλνληψλ. Βθηφο Βπξψπεο νη Δλσκέλεο Πνιηηείεο θαη ε Εαπσλία, αλαπηχζζνληαλ ξαγδαία, νηθνλνκηθά αιιά θαη ζηξαηησηηθά θαη ζηηο αξρέο ηνπ 20νχ αηψλα, θαηαηάζζνληαλ πιένλ ζηελ νκάδα ησλ Μεγάισλ Απλάκεσλ ηνπ θφζκνπ. Μεηά ηελ ήηηα ηεο Ρσζίαο ζηνλ πφιεκν κε ηελ Εαπσλία ην 1905, ε ΐξεηαλία θαη ε Γαιιία δελ ηελ έβιεπαλ πηα σο θίλδπλν θαη ζέιεζαλ λα ηελ πξνζεηαηξηζηνχλ. Έηζη ζπλήςαλ ζπκκαρία καδί ηεο, ηε γλσζηή Σξηπιή πλελλφεζε ή φπσο είλαη γλσζηή Ώληάλη, ε νπνία θάλεθε σο αληίβαξν ηεο Σξηπιήο πκκαρίαο πνπ ηελ απνηεινχζαλ ε Γεξκαλία, ε Ώπζηξννπγγαξία θαη ε Εηαιία. Ήηαλ πηα θαλεξφ φηη ν πφιεκνο ζα ήηαλ αλαπφθεπθηνο. Σν κεγάιν αγθάζη φκσο ηεο ΐξεηαλίαο ήηαλ ην ηξιαλδηθφ δήηεκα. Οη Εξιαλδνί δελ έπαςαλ λα αγσλίδνληαη γηα ηελ αλεμαξηεζία ηνπο θαη κέζα ζην θνηλνβνχιην, αιιά θαη έμσ απφ απηφ κε θάζε ηξφπν. Ώιιά αθφκα θη φηαλ γίλνληαλ απφ ηελ θπβέξλεζε, θάπνηεο ζθέςεηο ή ζρέδηα γηα παξαρψξεζε απηνδηάζεζεο ζηελ Εξιαλδία, αληηδξνχζαλ κε βηαηφηεηα, νη Πξνηεζηάληεο ηεο ΐφξεηαο Εξιαλδίαο, πνπ δελ κπνξνχζαλ λα δερζνχλ φηη ζα ήηαλ πνιίηεο κηαο θαζνιηθήο ρψξαο. Ο πφιεκνο πνπ μεθίλεζε ην 1914, απιψο αλέζηεηιε ηνλ αγψλα ησλ Εξιαλδψλ. Σν 1911 ν Βδνπάξδνο πέζαλε. Σνλ δηαδέρζεθε ν γηνο ηνπ Γεψξγηνο Β’ (1865-1936). Ο γλσζηφηεξνο ΐξεηαλφο ζπγγξαθέαο ηεο βηθησξηαλήο επνρήο, ήηαλ …Εξιαλδφο, ν ζθαξ Γνπάηιλη (1854-1900). Έγξαςε πνηήκαηα, κπζηζηνξήκαηα (Σν πνξηξέην ηνπ Νηφξηαλ Γθξέπ, Ο Βπηπρηζκέλνο Πξίγθηπαο θαη άιια παξακχζηα) θαη ζεαηξηθά έξγα. (Μηα γπλαίθα ρσξίο ζεκαζία, Ο ηδαληθφο ζχδπγνο, Δ ζεκαζία ηνπ λα είζαη ζνβαξφο θαη άιια). Σα απζηεξά βηθησξηαλά ήζε δελ ζπγρσξνχζαλ ηελ νκνθπινθηιία ηνπ θαη θαηαδηθάζηεθε θαη θπιαθίζηεθε γη’ απηφ. Ο γηαηξφο Σδφηδεθ Λίζηεξ (1827-1912), δηνξίζηεθε θαζεγεηήο ηεο Υεηξνπξγηθήο ζην Παλεπηζηήκην ηεο Γιαζθφβεο ην 1860. Βθεί παξαηήξεζε φηη νη ζάλαηνη (θπξίσο απφ γάγγξαηλα) ησλ αζζελψλ πνπ είραλ ρεηξνπξγεζεί ήηαλ ηφζν πνιινί πνπ ν θφζκνο πίζηεπε φηη ε αλζξψπηλε δσή δηέηξερε κεγαιχηεξν θίλδπλν ζην ρεηξνπξγείν, παξά ζηα πεδία ησλ καρψλ! ΐαζηζκέλνο ζηηο παξαηεξήζεηο ηνπ 590
Λνπί Παζηέξ γηα ηηο κηθξνβηαθέο δπκψζεηο θαη ηα ζεπηηθά θαηλφκελα, άξρηζε λα πεηξακαηίδεηαη ην 1865, ρξεζηκνπνηψληαο θαηληθφ νμχ γηα ηε ζεξαπεία ησλ κνιπζκέλσλ ηξαπκάησλ. Σν πνζνζηφ ησλ ζαλάησλ κεηψζεθε ακέζσο ζην 45% γηα λα θηάζεη κεηά απφ 4 ρξφληα ζην 15%. Ο Λίζηεξ ηηκήζεθε γηα ηελ πξνζθνξά ηνπ απηή θαη δηεηέιεζε γηαηξφο ηεο βαζίιηζζαο ΐηθησξίαο. Δ αλαθάιπςή ηνπ απηή έζσζε ρηιηάδεο αλζξψπηλεο δσέο θαη κάιηζηα εηπψζεθε (ππεξβνιηθφ ίζσο) φηη ν Λίζηεξ κε ηε κέζνδφ ηνπ έζσζε πεξηζζφηεξνπο αλζξψπνπο απφ φζνπο ράζεθαλ ζε φινπο ηνπο πνιέκνπο ηνπ 19νπ αηψλα. Έδσζε ην φλνκά ηνπ ζην γλσζηφ αληηζεπηηθφ Listerine. Ο ΓθξΪρακ Μπει (Alexander Graham Bell), ν εθεπξέηεο ηνπ ηειεθψλνπ ήηαλ θψηνο θαη παξφιν πνπ εξγάζηεθε θαη παξνπζίαζε ηελ εθεχξεζή ηνπ ζηηο ΔΠΏ, ηνλ θαηαγξάθνκε ζηνπο κεγάινπο ΐξεηαλνχο επηζηήκνλεο.
Ο Γθξάρακ Μπέι (1847-1922) πνχδαζε ζην Βδηκβνχξγν θαη απφ λσξίο έδεημε ελδηαθέξνλ γηα ηελ αλαπαξαγσγή θσλεηηθψλ ήρσλ, επεξεαζκέλνο απφ ηελ επαγγεικαηηθή ελαζρφιεζε ηνπ παηέξα ηνπ ζηελ νξζνθσλία θαη ηε δηδαζθαιία ησλ θσθψλ. Σν 1871 κεηαθφκηζε ζηε ΐνζηφλε θαη ζην εθεί παλεπηζηήκην δεκηνχξγεζε θψδηθα νκηιίαο γηα ηνπο θσθαιάινπο κε θηλήζεηο ησλ ρεξηψλ, ησλ ρεηιηψλ θαη ηεο γιψζζαο. Σνλ επφκελν ρξφλν άλνημε ζρνιή εθπαίδεπζεο δαζθάισλ γηα θσθαιάινπο. Ώπφ ην 1875 πξαγκαηνπνηνχζε έξεπλεο πνπ θαηέιεμαλ ζηελ εθεχξεζε ηνπ ηειεθψλνπ. Σν 1876 ην Γξαθείν Βπξεζηηερληψλ ησλ ΔΠΏ, ηνπ ρνξήγεζε δίπισκα κε ην νπνίν θαηνρχξσλε ηελ εθεχξεζε κηαο ζπζθεπήο πνπ κεηέδηδε ηνλ ήρν θαη ηε θσλή ηειεγξαθηθψο. Σελ ίδηα κέξα αιιά ιίγεο ψξεο πην αξγά, έλαο νλφκαηη Γθξέη, είρε ππνβάιεη αίηεζε ρνξήγεζεο δηπιψκαηνο επξεζηηερλίαο γηα κηα παξφκνηα εθεχξεζε. Παξά ηηο δηθαζηηθέο αγσγέο πνπ ακθηζβεηνχζαλ ηελ πξσηηά ηνπ ζηελ εθεχξεζε, ν Μπει πξνρψξεζε ζηελ ίδξπζε εηαηξίαο κε ζθνπφ ηελ εθκεηάιιεπζε ηεο εθεχξεζή ηνπο. Δ εηαηξία πνπ γξήγνξα έγηλε ε κεγαιχηεξε ηδησηηθή επηρείξεζε ζην θφζκν, είλαη ν ζεκεξηλφο θνινζζφο ΏΣ&Σ. Δ εηαηξία κπήθε ζην ρξεκαηηζηήξην θαη ν Μπει έγηλε πάκπινπηνο. Με ηα θέξδε ηνπ ρξεκαηνδφηεζε ηελ ακεξηθαληθή εηαηξία γηα ηε δηδαζθαιία θαη ηελ νκηιία ησλ θσθαιάισλ. Σν 1877 παληξεχηεθε κηα θσθάιαιε πξψελ καζήηξηά ηνπ, ηε Μέηκπει. Αελ ζηακάηεζε λα εξγάδεηαη θαη λα εξεπλά θαη πξαγκαηνπνίεζε δπν αθφκα εθεπξέζεηο, πνπ φκσο γξήγνξα μεπεξάζηεθαλ θαη μεράζηεθαλ, ην θσηφθσλν θαη ην γξαθφθσλν. Βπίζεο πεηξακαηίζηεθε γηα ηε δπλαηφηεηα πηήζεο ηνπ αλζξψπνπ θαη ην 1919 θαηαζθεχαζε έλα ζαιάζζην ζθάθνο κε πηεξχγηα (πδξνπηέξπγν).
Ζ Γαιιία: Μεηά ην 1860, ν Ναπνιέσλ Γ’ ραιάξσζε ηνλ θαηαπηεζηηθφ ηξφπν δηαθπβέξλεζεο, κε ηελ ελίζρπζε ησλ εμνπζηψλ ηνπ θνηλνβνπιίνπ θαη ηε ζέζπηζε κηαο ζεηξάο θηιειεχζεξσλ κέηξσλ. Ώπηά ηα κέηξα νδήγεζαλ φκσο ζηελ ηζρπξνπνίεζε αληηπάισλ πξνο ηνλ Ναπνιένληα θνκκάησλ.
591
Σν 1862 πξνέθπςε πξφβιεκα κε ηα ρξέε ηνπ Μεμηθνχ πξνο ηηο επξσπατθέο ρψξεο. Δ ΐξεηαλία, ε Εζπαλία θαη ε Γαιιία έζηεηιαλ εθζηξαηεπηηθά ζψκαηα ζην Μεμηθφ γηα λα εηζπξάμνπλ ην ρξένο κε ηε βία. Σελ επνρή εθείλε, νη ΔΠΏ ζπληαξάζζνληαλ απφ εκθχιην πφιεκν θαη δελ είραλ θακηά δηάζεζε λα επέκβνπλ. Δ ΐξεηαλία θη νη Εζπαλία απέζπξαλ γξήγνξα ηηο δπλάκεηο ηνπο, αιιά ν Ναπνιέσλ – αλνήησο - πίζηεςε φηη ήηαλ επθαηξία λα δεκηνπξγήζεη έλα θξάηνο ππφ ηελ επηθπξηαξρία ηεο Γαιιίαο. ‘Καηαζθεχαζε’ γηα ην ζθνπφ απηφ ηελ Μεμηθαληθή Ώπηνθξαηνξία θαη ηνπνζέηεζε σο απηνθξάηνξα ηνλ αδειθφ ηνπ Φξαγθίζθνπ Εσζήθ Ώ’ ηεο Ώπζηξίαο, Μαμηκηιηαλφ. Ο λένο εγεκφλαο ηνπ Μεμηθνχ βαζίιεπζε κφλν ηξία ρξφληα. Ο ιαφο γξήγνξα μεζεθψζεθε, ελάληηα ζηνλ απηνθξάηνξακαξηνλέηα, ν άηπρνο Μαμηκηιηαλφο ηνπθεθίζηεθε ην 1867, νη Γάιινη απνρψξεζαλ απφ ηε ρψξα θαη ν ηλδηάληθεο θαηαγσγήο Μπελίην Υνπαξέδ έγηλε πξφεδξνο ηεο Μεμηθαληθήο Αεκνθξαηίαο. Σν 1870 ν Ναπνιέσλ Γ’ δηαπξάηηεη έλα αθφκα νιέζξην ιάζνο. Με αζήκαληε αθνξκή (ηελ δηαδνρή ηνπ ηζπαληθνχ ζξφλνπ), θεξχζζεη ηνλ πφιεκν θαηά ηεο Πξσζίαο Οη Πξψζνη εηζέβαιαλ ηαρχηαηα ζηελ Ώιζαηία θαη ηε Λσξξαίλε θαη πεξηθχθισζαλ ηηο απξνεηνίκαζηεο γαιιηθέο δπλάκεηο ζην Μεηο, νη νπνίεο παξαδφζεθαλ, καδί κε ηνλ απηνθξάηνξα ηελ 1ε επηεκβξίνπ. Σα λέα ηεο παξάδνζεο ηνπ απηνθξάηνξα πξνθάιεζαλ ζην Παξίζη ιατθή εμέγεξζε θαη θαηάξξεπζε ηνπ θαζεζηψηνο. πγθξνηήζεθε βηαζηηθά πξνζσξηλή θπβέξλεζε, αιιά νη Πξψζνη θαηέιαβαλ ηε γαιιηθή πξσηεχνπζα ζηηο 18 Εαλνπαξίνπ 1871. Αηεμήρζεζαλ εθινγέο θαη ε λέα εζλνζπλέιεπζε ζπλήιζε ζην Μπνξληψ. Ώξρεγφο ηεο λέαο θπβέξλεζεο νξίζηεθε ν Λνπί Σηέξ, γλσζηφο ζηελ Βιιάδα θαη σο Θηέξζνο (1797-1877), ν νπνίνο γξήγνξα ζπλήςε ζπλζήθε εηξήλεο, κε ηελ νπνία ε Γαιιία παξαρσξνχζε ηελ Ώιζαηία θαη κεγάιν κέξνο ηεο Λσξξαίλεο ζηνπο Πξψζνπο. κσο ν θφβνο ηεο παιηλφξζσζεο ηεο κνλαξρίαο, νδήγεζε ην ιαφ ηνπ Παξηζηνχ λα εθιέμεη ηνπο ζνζηαιηζηέο ππνςήθηνπο ζηηο δεκνηηθέο εθινγέο ηεο 26 Μαξηίνπ. Οη λένη δεκνηηθνί άξρνληεο ζπλέπεμαλ ηε ιεγφκελε Κνκκνχλα ηνπ Παξηζηνχ, ε νπνία εθηεινχζε ρξέε θπβέξλεζεο, εμήγγεηιε ζνζηαιηζηηθά κέηξα πνπ ηξφκαμαλ ηνπο ζπληεξεηηθνχο αζηνχο. Οη νπαδνί ηεο Κνκκνχλαο έζηεζαλ νδνθξάγκαηα γηα λα ππεξαζπίζνπλ ηελ πφιε. κσο κε εληνιή ηνπ Σηέξ ζηηο 21 ΜαΎνπ, ν ζηξαηφο εηζέβαιε ζην Παξίζη θαη γηα ηξεηο εκέξεο, εθηεινχζε κε ζπλνπηηθέο δηαδηθαζίεο ζηνπο δξφκνπο ηνπο θνκκνπλάξνπο. Ο απνινγηζκφο ηξαγηθφο: 30.000 λεθξνί, 40.000 ζπιιήςεηο, 10.000 θαηαδίθεο. Δ Κνκκνχλα ηνπ Παξηζηνχ έδεζε κφλν 11 εβδνκάδεο. Δ κνλαξρία θαηαξγήζεθε νξηζηηθά θαη γελλήζεθε ε Σξίηε Γαιιηθή Αεκνθξαηία κε πξψην πξφεδξν ηνλ Σηέξ. Ώπνθαηαζηάζεθαλ νη ζπληαγκαηηθέο ειεπζεξίεο, ε εθπαίδεπζε ήηαλ ππνρξεσηηθή, δσξεάλ θαη ‘ιατθή’ (απαιιαγκέλε απφ ηελ επηξξνή ηνπ θιήξνπ). Δ ήηηα απφ ηελ Πξσζία, ππνρξέσζε ηελ θπβέξλεζε λα εληζρχζεη ην ζηξαηφ. Σαπηφρξνλα ε Γαιιία επεμέηεηλε ηηο απνηθίεο ηεο ζηελ Ελδνθίλα, Μαδαγαζθάξε, θαη ζε κεγάιν κέξνο ηεο Ώθξηθήο θαη έγηλε ε δεχηεξε κεηά ηε ΐξεηαλία - απνηθηαθή δχλακε. Σν 1881 πξνζάξηεζε ηελ Σπλεζία θαη ην 1912 ην Μαξφθν. Σν 1894, μέζπαζε κηα ηζηνξία, ε πεξηβφεηε Τπφζεζε Νηξευθνχο θαη ζα ηαιαλίζεη, ζα ζπληαξάμεη θαη ζα δηράζεη ηε ρψξα γηα κηα νιφθιεξε δεθαεηία. ηε Γαιιία, φπσο θαη ζε φιε ηελ ππφινηπε Βπξψπε, ππήξραλ πάληα νη πξνθαηαιήςεηο θαηά ησλ Ββξαίσλ, αιιά αληίζεηα απφ ηελ πξαθηηθή ηεο Γεξκαλίαο, ηεο Ώπζηξίαο 592
θαη ηεο Ρσζίαο, νη Ββξαίνη ηεο Γαιιίαο, δελ απνθιείνληαλ απφ πςειφβαζκεο θξαηηθέο ή ζηξαηησηηθέο ζέζεηο. Ο εβξατθήο θαηαγσγήο ινραγφο Αιθξέλη Νηξευθνχο ππεξεηνχζε ζην Τπνπξγείν Πνιέκνπ. Σν 1894, ε Τπεξεζία Πιεξνθνξηψλ ηνπ ζηξαηνχ αλαθαιχπηεη κηα επηζηνιή πξνο ηνλ ζηξαηησηηθφ αθφινπζν ηεο Γεξκαλίαο, ζηελ νπνία αλαγγέιιεηαη ε απνζηνιή ζηξαηησηηθψλ κπζηηθψλ ηεο Γαιιίαο. Δ γξαθνινγηθή εμέηαζε πνπ δηαηάρζεθε, απέδσζε ηελ επηζηνιή ζηνλ Νηξευθνχο, ν νπνίνο ζπιιακβάλεηαη, θαζαηξείηαη θαη εθηνπίδεηαη Σν 1896, ν λένο δηνηθεηήο ηεο Τπεξεζίαο πιεξνθνξηψλ, αλαθαιχπηεη φηη ν ζπληάθηεο ηεο επηζηνιήο, ήηαλ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ν ηαγκαηάξρεο Βζηεξραδχ, αιιά ε θπβέξλεζε αληί λα πξνρσξήζεη ζε αλαζεψξεζε ηεο δίθεο ηνπ Νηξευθνχο, κεηαζέηεη ην δηνηθεηή. Οη θίινη ηνπ εμφξηζηνπ αμησκαηηθνχ, θαηαθεχγνπλ ζηε δεκνζηνπνίεζε ηεο ππφζεζεο κέζσ ηνπ ηχπνπ. ηε θχιν ηεο 13 Ώπγνχζηνπ 1898, ε εθεκεξίδα Ώπγή (L’ Aurore) δεκνζηεχεη κηα αλνηρηή επηζηνιή ηνπ ζπγγξαθέα Δκίι Ενιά (1840-1902) κε ηίηιν Καηεγνξψ (J’ accuse). Σν Τπνπξγείν Άκπλαο, έθαλε ην ιάζνο λα κελχζεη ην Γνιά. Δ δίθε πξνθάιεζε πάηαγν ζηε ρψξα, αιιά θαη πξνζέιθπζε ην παγθφζκην ελδηαθέξνλ. Οη πνιίηεο ρσξίζηεθαλ ζε δπν παξαηάμεηο, κε ηνπο αληηδξαζηηθνχο, ηνπο αληηζεκίηεο, ηελ Βθθιεζία θαη ηνπο κηιηηαξηζηέο απφ ηε κηα θαη ηνπο πξννδεπηηθνχο θαη θηιειεχζεξνπο απφ ηελ άιιε. Σειηθά ν Νηξευθνχο απνθαηαζηάζεθε ζην ζηξαηφ κφιηο ην 1906, αθνχ ηαιαηπσξήζεθε άδηθα γηα δέθα νιφθιεξα ρξφληα. Δ ππφζεζε απηή, ήηαλ ε αθνξκή γηα λα αθνινπζήζεη κε λφκν ν ρσξηζκφο Βθθιεζίαο-Κξάηνπο θαη λα θιείζνπλ πνιιέο εθθιεζηαζηηθέο νξγαλψζεηο, ζρνιεία θαη ηδξχκαηα. Σελ πξψηε δεθαεηία ηνπ 20νχ αηψλα ε ζρέζεηο ηεο Γαιιίαο κε ηε Γεξκαλία ρεηξνηέξεπαλ ζπλερψο κε δηάθνξεο αθνξκέο. Ήηαλ θαλεξφ φηη ε Βπξψπε ήηαλ ρσξηζκέλε θαη ε ζχγθξνπζε δελ ζα αξγνχζε. Δ Γαιιία αχμεζε ηηο ζηξαηησηηθέο ηεο δαπάλεο θαη ηελ ζηξαηησηηθή ζεηεία ζε ηξία ρξφληα θαη πξνρψξεζε ζηε ζχλαςε ζηξαηησηηθήο ζπκκαρίαο κε ηελ ΐξεηαλία θαη ηε Ρσζία (Entente Cordiale). Σν 1889 έγηλε ζην Παξίζη ε Παγθφζκηα Έθζεζε. Με απηή ηελ επθαηξία ν Γάιινο κεραληθφο Γθνπζηάβ Άηθει, ζρεδίαζε θαη έρηηζε ηνλ πεξίθεκν Πχξγν ηνπ Άηθει, πνπ απνηειεί θφζκεκα θαη ζχκβνιν ηεο Γαιιίαο. Δ πνιπηάιαληε άξα Μπεξλάξ (Sarah Bernhard, 1844-1923), ήηαλ ζπγγξαθέαο, δσγξάθνο θαη γιχπηξηα, αιιά έκεηλε γλσζηή σο κηα απφ ηηο κεγαιχηεξεο εζνπνηνχο ηεο Γαιιία θαη ηνπ θφζκνπ. Ξεθίλεζε λα παίδεη ζηε ζθελή απφ 18 εηψλ θαη ζπλέρηζε σο ην ζάλαηφ ηεο. Βίλαη απφ ηηο πξψηεο εζνπνηνχο πνπ έπαημε ζην (βσβφ) θηλεκαηνγξάθν Ο Ενιά δελ έγηλε γλσζηφο κφλν απφ ην Καηεγνξψ. Τπήξμε απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο θξηηηθνχο ηέρλεο θαη ππεξαζπηζηήο ησλ λέσλ ξεπκάησλ φπσο ν εκπξεζηνληζκφο. Χο ζπγγξαθέαο είλαη ν θχξηνο εθθξαζηήο ηνπ γαιιηθνχ λαηνπξαιηζκνχ. Έγξαςε πνιιά έξγα, αξθεηά απφ ηα νπνία έγηλαλ ηδηαίηεξα δεκνθηιή, φρη κφλν ζηε Γαιιία, αιιά ζε φιν ηνλ θφζκν. Μεξηθά απφ απηά είλαη: Δ 593
Ναλά, Ο γηαηξφο Παζθάι, Δ ηαβέξλα, Δ θνηιηά ηνπ Παξηζηνχ, ην αξηζηνπξγεκαηηθφ Γεξκηλάι, Δ γε, Σν αλζξψπηλν θηήλνο θαη άιια. Έλαο άιινο ζπγγξαθέαο κε παγθφζκηα θήκε θαη εθαηνκκχξηα αληίηππα ησλ βηβιίσλ ηνπ λα πσινχληαη αθφκα θαη ζήκεξα, ήηαλ ν Ηνχιηνο Βεξλ (1828-1905). Πξσηνπφξνο ησλ κπζηζηνξεκάησλ επηζηεκνληθήο θαληαζίαο, ζηα νπνία πξνέβιεπε εθεπξέζεηο πνπ δελ είραλ πξαγκαηνπνηεζεί, φπσο ηνπ αεξνπιάλνπ, ηνπ ππνβξπρίνπ, ηνπ δηαζηεκνπινίνπ θαη άιιεο. Σα έξγα ηνπ αγαπήζεθαλ φζν ιίγσλ ζπγγξαθέσλ θπξίσο απφ παηδηά, αιιά θαη απφ ελήιηθεο. Έγξαςε κεηαμχ άιισλ: Ο Γχξνο ηνπ θφζκνπ ζε 80 εκέξεο, Ώπφ ηε Γε ζηε ειήλε, Σαμίδη ζην θέληξν ηεο Γεο, Ο δεθαπεληαεηήο πινίαξρνο, Ο Μηραήι ηξνγγψθ, Βίθνζη ρηιηάδεο ιεχγεο θάησ απφ ηε ζάιαζζα, Σν Ώηγαίν ζηηο θιφγεο θαη πνιιά άιια. Σν 1901, ην πξψην βξαβείν Νφκπει γηα ηε ινγνηερλία, θέξδηζε ν Γάιινο πνηεηήο νπιχ Πξπληφκ (Sully Prydhomme, 1839-1907). Δ γαιιηθή κνπζηθή ηνπ ηέινπο ηνπ 19νπ αηψλα εθπξνζσπείηαη απφ ηνπο ζπλζέηεο Κισλη Νηεκππζζχ (1862-1918), κε φπεξεο (Οξθέαο θαη Μειηζζάλζε), πξεινχδηα, νξρεζηηθά θαη ηξαγνχδηα, ηνλ Γσξδ Μπηδέ (1838-75), πνπ έγηλε δηάζεκνο κε ηελ φπεξα Κάξκελ θαη ηνλ Μσξίο Ραβέι (1875-1937) πνπ ζπλέζεζε φπεξεο, θαληάηεο, κνπζηθή κπαιέηνπ θαη άιια (γλσζηφηεξν έξγν ηνπ ην Μπνιεξφ). Μηα έθζεζε ηνπ 1874 κε έξγα ησλ Κισλη Μνλέ (1840-1926), Βληγθάξ Νηεγθά (1834-1917), Κακίι Πηζζαξφ (1831-1903), Πηέξ Χγθχζη Ρελνπάξ (1841-1919), Πσι εδάλ (1839-1906) θαη άιισλ, έδσζε ην φλνκα ζε κηα λέα ‘ζρνιή’ ηεο δσγξαθηθήο, ηνλ εκπξεζηνληζκφ. Δ έθζεζε απηή ηάξαμε ηα λεξά ηεο ηέρλεο, δεκηνχξγεζε ζηελ αξρή αξλεηηθέο αληηδξάζεηο θαη ζθσπηηθά πήξε ην φλνκα απηφ απφ έλα πίλαθα ηνπ Μνλέ κε ηίηιν Βληππψζεηο-Ώλαηνιή Διίνπ (Impression-Soleil Levant). Ώξγφηεξα ζηε ρνξεία ησλ εκπξεζηνληζηψλ θαηαηάρζεθαλ θαη νη Πσι Γθσγθέλ (1848-1903), Βληνπάξ Μαλέ (1832-83), Γσξδ εξά (1859-91). Ο εκπξεζηνληζκφο ραξαθηεξίδεηαη απφ ηηο βαζηθέο ηερληθέο: - Μηθξέο πηλειηέο πνπ δελ απνηππψλνπλ πνιιέο ιεπηνκέξεηεο ηνπ ζέκαηνο, αιιά κφλν ηα βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ. - Υξήζε ησλ βαζηθψλ ρξσκάησλ, κε κηθξή αλάκημε κεηαμχ ηνπο. - Υξήζε ηνπ καχξνπ ρξψκαηνο, κφλν φηαλ απηφ απνηειεί κέξνο ηνπ ζέκαηνο. Οη εκπξεζηνληζηέο δελ ην αλακίγλπαλ κε άιια ρξψκαηα, νχηε ην ρξεζηκνπνηνχζαλ γηα ζθηάζεηο. Βπίζεο νη δσγξάθνη ηνπ εκπξεζηνληζκνχ: - Γσγξάθηδαλ γξήγνξα, ρσξίο λα πεξηκέλνπλ νπσζδήπνηε λα ζηεγλψζεη ην ρξψκα. - Έδηλαλ έκθαζε ζηνλ ηξφπν πνπ ην θσο αληαλαθιάηαη πάλσ ζηα αληηθείκελα. - Γσγξάθηδαλ κε έληνλα θαη θσηεηλά ρξψκαηα, θπξίσο ζε αλνηρηνχο ρψξνπο. Έλαο άιινο ζεκαληηθφο Γάιινο δσγξάθνο θαη ραξάθηεο ν Σνπινχδ-Λσηξέθ (Toulouse-Lautrec, 1864-1901), θηλήζεθε παξάιιεια κε ηνπο εκπξεζηνληζηέο, αιιά αλεμάξηεηα, ζην θιίκα ηεο art nouveau. Δ δσή ηνπ ζθξαγίζηεθε φηαλ απφ αηχρεκα, ζηελ παηδηθή ηνπ ειηθία, ηα πφδηα ηνπ έκεηλαλ αηξνθηθά, κε απνηέιεζκα λα αλαπηπρζεί άληζα ην ππφινηπν ζψκα ηνπ, θαη λα κείλεη λάλνο χςνπο 1,35 κ. Έγηλε δεθηφο ζηε ρνιή Καιψλ Σερλψλ ηνπ Παξηζηνχ θαη εθεί γλψξηζε ηνλ πεξίθεκν Οιιαλδφ δσγξάθν ΐαλ Γθφγθ ν νπνίνο 594
ηνλ εληππσζίαζε θαη, ηνπο Γάιινπο εκπξεζηνληζηέο εξά, Γθσγθέλ θαη Νηεγθά. Ο ηειεπηαίνο ηνλ επεξέαζε ζεκαληηθά, αιιά φκσο θξάηεζε ηε δηθή απηφλνκε ηερλνηξνπία. Φηινηερλνχζε αθίζεο γηα ηα δηάθνξα θακπαξέ ηεο Μνλκάξηεο, ησλ νπνίσλ, παξά ηε δπζκνξθία ηνπ, ήηαλ ηαθηηθφο ζακψλαο. Γσγξάθηδε ηε παξηζηλή λπρηεξηλή δσή, ηνπο ηχπνπο ηνπ ζεάηξνπ, ηνπ ηζίξθνπ θαη ησλ πνξλείσλ. ε ηαμίδη ηνπ ζηελ Εζπαλία γλψξηζε ην έξγν ηνπ Γθξέθν θαη ηνπ Γθφγηα. Δ δσή πνπ έθαλε ζην Παξίζη ηνλ νδήγεζε ζηνλ αιθννιηζκφ θαη ζηνλ πξφσξν ζάλαην, ζηα 37 ηνπ κφιηο ρξφληα. Δ κεηέξα ηνπ δψξηζε ηνπο πίλαθεο ηνπ ζην γαιιηθφ θξάηνο, αιιά ε πξνζθνξά ηεο απεξξίθζε επεηδή ηα έξγα ηνπ θξίζεθαλ άζεκλα θαη ηειηθά απηά ζηεγάζηεθαλ ζηελ παηξίδα ηνπ ηελ Άικπη, φπνπ δεκηνπξγήζεθε ην Μνπζείν Σνπινχδ- Λσηξέθ. ηα ιίγα ρξφληα δεκηνπξγίαο ηνπ, άθεζε πεληαθφζηνπο πίλαθεο, πεξίπνπ ηξεηο ρηιηάδεο ζθίηζα θαη ζρέδηα θαη 380 ιηζνγξαθίεο. Σα πεξηζζφηεξα βξίζθνληαη ζην Μνπζείν ηνπ, ελψ ππάξρνπλ ιίγα, ζην Λνχβξν, ζην Βξκηηάδ ηεο Πεηξνχπνιεο ζην Λνλδίλν θαη ζε νξηζκέλα ακεξηθαληθά κνπζεία. ηε γιππηηθή μερσξίδεη κηα απφ ηηο κεγαιχηεξεο θπζηνγλσκίεο ηεο ζχγρξνλεο ηέρλεο, ν άλζξσπνο πνπ κε ηα έξγα ηνπ επεξέαζε ηε γιππηηθή ηνπ 20νχ αηψλα, ν Αχγνπζηνο Ρνληέλ (Auguste Rodin, 1840-1917). Ώλ θαη επεξεάζηεθε απφ ηνλ Μηραήι Άγγειν, δηαθνξνπνηείηαη απφ θάζε άιιν θαιιηηέρλε θαη ηα έξγα ηνπ είλαη απφ ηα πην δεκνθηιή ηεο παγθφζκηαο ηέρλεο. Αεκηνχξγεζε αξθεηέο πξνηνκέο, θεξακηθά, ραξαθηηθά θαη άθεζε πεξίπνπ 7000 ζρέδηα, αιιά ηα αξηζηνπξγήκαηά ηνπ είλαη ηα γιππηά απφ κάξκαξν ή κπξνχληδν. Σα πην δηάζεκα έξγα ηνπ είλαη Σν θηιί, Ο δηαλννχκελνο, Οη αζηνί ηνπ Καιαί θαη πνιιά άιια. ην Παξίζη ππάξρεη ην Μνπζείν Ρνληέλ (ην μελνδνρείν πνπ δηέκελε), αιιά ππάξρνπλ θαη κνπζεία αθηεξσκέλα ζην έξγν ηνπ ζην Σφθην θαη ζηε Φηιαδέιθεηα ησλ ΔΠΏ. Σνλ ρψξν ηεο γαιιηθήο επηζηήκεο θνζκεί κηα Πνισλέδα, ε Μαξέα Κηνπξέ (Marie Sklodowska Curie).
Ζ Μαξία Κηνπξί (1867-1934) Δ Μαξία Κηνπξί ππήξμε ε πην δηάζεκε ζχγρξνλε γπλαίθα επηζηήκνλαο, κειέηεζε ην θαηλφκελν ηεο ξαδηελέξγεηαο θαη αλαθάιπςε, ζε ζπλεξγαζία κε ηνλ άλδξα ηεο, ηα ζηνηρεία Ράδην θαη Πνιψλην. Σηκήζεθε δπν θνξέο κε βξαβείν Νφκπει, ην 1903 γηα ηε Φπζηθή θαη ην 1911 γηα ηε Υεκεία. Γελλήζεθε ζηελ Πνισλία (ξσζηθή επαξρία ηφηε) κε ην φλνκα Μάλπα θινληφβζθα θαη απφ λσξίο έδεημε ελδηαθέξνλ γηα ηηο ζεηηθέο επηζηήκεο. κσο ζηελ Ρσζία ηφηε, δελ επηηξεπφηαλ ζηα θνξίηζηα λα θνηηνχλ ζην παλεπηζηήκην. Έηζη βξέζεθε ζην Παξίζη, φπνπ κε κεγάιεο νηθνλνκηθέο δπζθνιίεο θαηάθεξε λα απνθνηηήζεη απφ ην Παλεπηζηήκην ηεο νξβφλλεο κε πηπρία ζηα καζεκαηηθά, ζηε θπζηθή θαη ζηε ρεκεία. Σν 1894 γλσξίζηεθε κε ηνλ Πέηξν Κηνπξί (1859-1906), πηπρηνχρν θη απηφλ ηεο Φπζηθήο θαη παληξεχηεθαλ ζχληνκα. Ώπφθηεζαλ δπν θφξεο, ηε, Δχα Κηνπξί πνπ έγηλε ζπγγξαθέαο θαη έγξαςε ηελ βηνγξαθία ηεο κεηέξαο ηεο κε ηίηιν Μαληάκ Κηνπξί, θαη ηελ Δηξήλε Ενιηφ-Κηνπξί, πνπ ζπνχδαζε θη απηή θπζηθφο, 595
παληξεχηεθε ηνλ Φξεληεξίθ Γνιηφ θαη βξαβεχηεθε θη απηή, απφ θνηλνχ κε ην ζχδπγφ ηεο, κε Νφκπει Υεκείαο ην 1935. Πξαγκαηηθά κηα ζπνπδαία νηθνγέλεηα!. Με ηνλ άληξα ηεο άξρηζαλ λα εξγάδνληαη ζην δήηεκα ηεο χπαξμεο αθηηλνβνιίαο ζε νξπθηά ηνπ νπξαλίνπ. Δ Μαξία νλφκαζε απηή ηελ αθηηλνβνιία ξαδηελέξγεηα θαη ηα ζψκαηα πνπ ηελ εθπέκπνπλ, ξαδηελεξγά. Δ χπαξμε ηεο ξαδηελέξγεηαο είρε δηαπηζησζεί ιίγν ρξφλν πξηλ, απφ έλα άιιν Γάιιν θπζηθφ ηνλ Αλξί Μπεθεξέι (Henri Bequerel, 1852-1908), κε ηνλ νπνίν κνηξάζηεθε ε Μαξία θαη ν ζχδπγφο ηεο Πέηξνο, ην Νφκπει ηνπ 1903. ηηο έξεπλέο ηνπ, ην δεχγνο Κηνπξί αλαθάιπςε φηη θαη ην ζηνηρείν θζφξην ήηαλ ξαδηελεξγφ επίζεο. Ώπφ εθεί θαηέιεμαλ ζην ζπκπέξαζκα φηη ν κφλνο παξάγνληαο αθηηλνβνιίαο ξαδηελέξγεηαο, ήηαλ ν πνζφηεηα ηνπ νπξαλίνπ πνπ πεξηείρε θάζε νξπθηφ θαη φρη ην είδνο ηνπ νξπθηνχ. πλεπψο ε ξαδηελέξγεηα είλαη αηνκηθή ηδηφηεηα ηνπ νπξαλίνπ. πλερίδνληαο ηηο έξεπλεο ε Μαξία αλαθάιπςε δπν λέα ζηνηρεία πνπ ηα νλφκαζε ξάδην θαη πνιψλην (πξνο ηηκή ηεο παηξίδαο ηεο). ηαλ ην 1906, ν Πέηξνο ζθνηψζεθε ζε νδηθφ αηχρεκα, ε Μαξία πήξε ηε ζέζε ηνπ ζηελ έδξα ηεο νξβφλλεο θαη ήηαλ ε πξψηε γπλαίθα θαζεγήηξηα ηνπ Παλεπηζηεκίνπ απηνχ. Δ Μαξία ζπλέρηζε ηηο έξεπλεο κφλε ηψξα πηα. Μπφξεζε λα ππνινγίζεη ηε κνλάδα κέηξεζεο ηεο ξαδηελέξγεηαο, ε νπνία πξνο ηηκή ηεο, νλνκάζηεθε θηνπξί. ηνλ πφιεκν ε Κηνπξί νξγάλσζε ηελ αθηηλνινγηθή εμέηαζε ησλ ηξαπκαηηψλ θαη αθηέξσζε ηνλ ρξφλν ηεο ζηελ εθπαίδεπζε ξαδηνιφγσλ. Έθαλε δπν ηαμίδηα ζηελ Ώκεξηθή θαη ν πξφεδξνο ησλ ΔΠΏ ηεο δψξηζε έλα γξακκάξην ξαδίνπ, αμίαο ηφηε 100.000 δνιαξίσλ. Πέζαλε απφ ιεπραηκία (πηζαλφηαηα απφ ηελ ξαδηελέξγεηα ηνπ νπξαλίνπ πνπ δελ ζηακάηεζε λα επεμεξγάδεηαη) ην 1934.
ηνλ ηνκέα ησλ εθεπξέζεσλ, ε Γαιιία έρεη λα επηδείμεη ηνλ θηλεκαηνγξάθν, κηα ζπνπδαία πξαγκαηηθά εθεχξεζε, απφ ηνπο αδειθνχο Λνπί (1864-1948) θαη Χγθχζη (1862-1954) Λπκηέξ. Ο παηέξαο ηνπο είρε εξγνζηάζην παξαγσγήο θσηνγξαθηθψλ εηδψλ θαη ν Λνπί εξγαδφηαλ εθεί σο θπζηθφο, ελψ ν αδειθφο ηνπ ήηαλ ν δηεπζπληήο. ηαλ ην 1894, ν Ώκεξηθαλφο εθεπξέηεο Σφκαο Έληηζνλ, έθαλε επίδεημε ηεο λέαο εθεχξεζήο ηνπ θηλεηνζθφπην ζην Παξίζη, ν Λνπί άξρηζε λα αλαδεηά ηξφπν γηα ηελ απνηχπσζε θαη ηελ πξνβνιή ηεο θίλεζεο ζε θηικ. Σν Φεβξνπάξην ηνπ 1894, πήξαλ δίπισκα επξεζηηερλίαο, γηα κηα κεραλή πξνβνιήο δηάηξεηνπ θηικ. Σνλ Μάξηην ζε έλα επηζηεκνληθφ ζπλέδξην πξφβαιαλ ην πξψην ηνπο θηικ Έμνδνο απφ ην εξγνζηάζην Λπκηέξ θαη ζηηο 28 Αεθεκβξίνπ, πξαγκαηνπνίεζαλ ηελ πξψηε δεκφζηα πξνβνιή θηλεκαηνγξαθηθήο ηαηλίαο, κε εηζηηήξην ζε κηα αίζνπζα ηνπ Γθξάλ Καθέ ηνπ Παξηζηνχ. Πξφβαιαλ δέθα ηαηλίαο, δηαξθείαο απφ 35’’ σο 45’’ ε θάζε κηα. Οη θηλνχκελεο εηθφλεο ηεο λέαο εθεχξεζεο πνπ νλνκάζηεθε Κηλεκαηνγξάθνο (cinématographe ή απινχζηεξα cinema) ελζνπζίαζαλ ην θνηλφ. Οη αδειθνί Λπκηέξ πξφβαιαλ ηελ εθεχξεζή ηνπο ζην Λνλδίλν θαη ζηε Νέα Τφξθε. κσο νη ίδηνη πίζηεπαλ φηη ‘ν θηλεκαηνγξάθνο δελ έρεη κέιινλ’ θαη φηη ν θφζκνο γξήγνξα ζα βαξηφηαλ λα βιέπεη εηθφλεο θαζεκεξηλήο δσήο. Πνχιεζαλ ηελ εθεχξεζή ηνπο ζηνλ Γφξδ Μειηέ θαη ζηξάθεθαλ ζηελ επεμεξγαζία ηεο έγρξσκεο θσηνγξαθίαο, ηελ νπνία πξάγκαηη έβγαιαλ ζηελ αγνξά ην 1907. Δ εηαηξία ηνπο ήηαλ κηα απφ ηηο κεγαιχηεξεο θαη πινπζηφηεξεο ηεο Βπξψπεο. 596
Ζ Γεξκαλία, (ε Πξσζία): Ο λένο βαζηιηάο ηεο Πξσζίαο Γνπιηέικνο Ώ’ πνπ αλέβεθε ζην ζξφλν ην 1861, επηχρεζε λα έρεη άμηνπο ζπλεξγάηεο, νη νπνίνη άιιαμαλ ηνπο πξνζαλαηνιηζκνχο ηεο ρψξαο. Ο Τπνπξγφο Πνιέκνπ Έκηι θνλ Ρφνλ (1803-1879) κε ηνλ ζπλεξγάηε ηνπ ζεσξεηηθφ πνιέκνπ Φνλ Μφιηθε (1800-1891), βάιζεθαλ λα θάλνπλ ηνλ πξσζηθφ ζηξαηφ, ηνλ ηζρπξφηεξν ηεο Βπξψπεο. Δ ζηξαηησηηθή ζεηεία έγηλε ηξηεηήο θαη δεκηνπξγήζεθε κηα κφληκε δχλακε απφ εθέδξνπο. Ο Μφιηθε, αληηιήθζεθε γξήγνξα φηη ν ζηδεξφδξνκνο ήηαλ ε ιχζε γηα ηηο κεηαθηλήζεηο κεγάισλ κνλάδσλ ηνπ ζηξαηνχ, θαη γξήγνξα ζηε ρψξα απιψζεθε έλα ππθλφ ζηδεξνδξνκηθφ δίθηπν. Σαπηφρξνλα θαη έλα εμ ίζνπ ππθλφ ζχζηεκα ηειεγξάθνπ θάιπςε ηελ Πξσζία. Ο ηξίηνο ζεκαληηθφο ζπλεξγάηεο ηνπ βαζηιηά ηεο Πξσζίαο, ήηαλ ν ηην θνλ Μπέζκαξθ (Otto von Bismarck, 1815-98), ν νπνίνο δηεηέιεζε θαγθειάξηνο (πξσζππνπξγφο) ηεο Πξσζίαο (θαη ηεο ελσκέλεο Γεξκαλίαο) γηα 28 νιφθιεξα ρξφληα.
Ο Όηην Μπίζκαξθ (1815-98) Ο Μπίζκαξθ είλαη κηα απφ ηηο ζεκαληηθφηεξεο θπζηνγλσκίεο ηεο ζχγρξνλεο ηεο ζχγρξνλεο επξσπατθήο ηζηνξίαο θαη ν πξσηεξγάηεο ηεο ελνπνίεζεο ηεο Γεξκαλίαο. Τπεξέηεζε ηελ Πξσζία απφ ηε ζέζε ηνπ θαγθειάξηνπ απφ ην 1852 σο ηε 1871 θαη ακέζσο κεηά πάιη σο θαγθειάξηνο ηεο εληαίαο Γεξκαλίαο σο ην 1890. Έκεηλε ζηελ ηζηνξία κε ην πξνζσλχκην Ο ηδεξνχο Καγθειάξηνο. Γφλνο νηθνγέλεηαο ζηξαηησηηθψλ, ζπνχδαζε λνκηθά θαη αζρνιήζεθε κε ηελ πνιηηηθή. Οη ζέζεηο ηνπο ήηαλ άθξσο ζπληεξεηηθέο, θηινκνλαξρηθέο θαη ππνζηήξηδε ηνλ απνθιεηζκφ ησλ Ββξαίσλ απφ ηα δεκφζηα αμηψκαηα. Τπεξέηεζε σο πξεζβεπηήο ζηελ Πεηξνχπνιε θαη ζην Παξίζη. Σν 1862 εθιήζε λα αλαιάβεη θαγθειάξηνο θαη ππνπξγφο Βμσηεξηθψλ. Ώκέζσο έδεημε ηηο πξνζέζεηο ηνπ, παίξλνληαο κηα ζεηξά κέηξσλ, κε ηα νπνία ελίζρπε ηελ θπβεξλεηηθή εμνπζία θαη απνδπλάκσλε ην θνηλνβνχιην. Ο ζηφρνο ηνπ ήηαλ έθδεινο απφ ηελ αξρή: έλα εληαίν γεξκαληθφ θξάηνο κε ηελ Πξσζία ζε πξσηαγσληζηηθφ ξφιν. Ώπφ ηελ αξρή έδεημε επεθηαηηθέο ηάζεηο θαη ην 1864 επηηέζεθε ζηε Ααλία θαη απέζπαζε ηηο γεξκαλφθσλεο επαξρίεο ιέβηρ θαη Υφιζηάηλ. Καηφπηλ πξνθάιεζε ηνλ Πφιεκν ησλ επηά εβδνκάδσλ κε ηελ Ώπζηξία (1866) γηα λα ηελ απνδπλακψζεη ζην αγψλα γηα ηελ πξσηνθαζεδξία ησλ γεξκαληθψλ θξαηψλ. Δ Πξσζία θέξδηζε ην Ώλφβεξν, ηελ Έζζε θαη ηελ Φξαλθθνχξηε, έζεζε ππφ ηελ θεδεκνλία ηεο ηε λενζπζηαζείζα Βνξεηνγεξκαληθή Οκνζπνλδία θαη εμνβέιηζε νπζηαζηηθά ηελ Ώπζηξία απφ ηηο γεξκαληθέο ππνζέζεηο. Σα θξάηε ηεο λφηηαο Γεξκαλίαο, κε ηζρπξφηεξν ηε ΐαπαξία, ππέγξαςαλ ζπλζήθεο ζπκκαρίαο κε ηελ Πξσζία. Ήηαλ ζαθέο φηη ηα γεξκαληθά θξάηε θαη θξαηίδηα βάδηδαλ πιένλ ζην δξφκν ηεο ελνπνίεζήο ηνπο. Δ Μπίζκαξθ κεξίκλεζε γηα ηελ ζέζπηζε νκνζπνλδηαθνχ πληάγκαηνο θαη ηελ θαζνιηθή ςήθν ησλ (αλδξψλ) πνιηηψλ. Οη ζηξαηησηηθέο επηηπρίεο θαη ε ηζρπξνπνίεζε ησλ Πξσζίαο, αλεζχρεζαλ ηε Γαιιία ηνπ Ναπνιένληα Γ‟. Με – αζήκαληε - αθνξκή ηε δηαδνρή ηνπ Εζπαληθνχ ζξφλνπ, μέζπαζε ν γαιιν-πξσζηθφο πφιεκνο. Ο ζηξαηφο ηεο Πξσζίαο θαη ηεο 597
ΐνξεηνγεξκαληθήο Οκνζπνλδίαο, θαιχηεξα πξνεηνηκαζκέλνο θαη εμνπιηζκέλνο, ππφ ηελ εγεζία ηνπ ζηξαηάξρε θνλ Μφιηθε, πξνέιαζε θαη λίθεζε (ηελ 1ε επηεκβξίνπ 1870 ζην εληάλ) θαηά θξάηνο ηνπο Γάιινπο, ζπιιακβάλνληαο αλάκεζα ζηνπο αηρκαιψηνπο θαη ηνλ Γάιιν απηνθξάηνξα. ηε Γαιιία απνθαηαζηάζεθε ε Αεκνθξαηία, αιιά ε εζπεπζκέλε άκπλα ησλ Γάιισλ, δελ έζσζε ην Παξίζη πνπ έπεζε ηνλ Εαλνπάξην 1871 ζηα ρέξηα ησλ Πξψζσλ. Δ ζπλζήθε εηξήλε ήηαλ ηαπεηλσηηθή γηα ηνπο Γάιινπο, πνπ έραζαλ ηεο Ώιζαηία θαη ηε Λσξξαίλε θαη ππνρξεψζεθαλ ζε θαηαβνιή ππέξνγθεο πνιεκηθήο απνδεκίσζεο. Με ηε ζχκθσλε γλψκε θαη θξαηψλ ηεο λφηηαο Γεξκαλίαο, ζηηο 18 Εαλνπαξίνπ 1871, ζηελ Ώίζνπζα ησλ Καηφπηξσλ ηνπ αλαθηφξνπ ησλ ΐεξζαιιηψλ, ν Γνπιηέικνο Α, αλαθεξχρζεθε απηνθξάηνξαο ηεο εληαίαο Γεξκαληθήο Ώπηνθξαηνξίαο, γλσζηήο θαη σο Γεχηεξν Ράηρ. Ο βαζηθφο εκπλεπζηήο θαη ζεκειησηήο ηεο γεξκαληθήο ελνπνίεζεο, ήηαλ ν Μπίζκαξθ, ν νπνίνο ηηκήζεθε κε ην ηίηιν ηνπ πξίγθηπα θαη δηαηήξεζε ηε ζέζε ηνπ θαγθειάξηνπ ηνπ λενζχζηαηνπ θξάηνπο. Δ εζσηεξηθή πνιηηηθή ηνπ θαγθειάξηνπ επηθεληξψζεθε ζε δηψμεηο θαηά ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ θφκκαηνο, κε ηελ απαγφξεπζε ζπγθεληξψζεσλ θαη ζπιιήςεηο ησλ εγεηψλ ηνπ. Βπίζεο πξνζπάζεζε λα κεηψζεη ηελ επηξξνή ηεο θαζνιηθήο Βθθιεζίαο (ήηαλ ηζρπξή ζηε ΐαπαξία θαη ζηε Ρελαλία), κε κηα ζεηξά αληηθαζνιηθψλ λφκσλ, ηελ ζέζπηζε ηνπ πνιηηηθνχ γάκνπ, ηνλ έιεγρν ηεο εθπαίδεπζεο απφ ηελ πνιηηεία, ην δηψμηκν ησλ Εεζνπτηψλ απφ ηε ρψξα θαη ηελ θαηάξγεζε ησλ παξαεθθιεζηαζηηθψλ νξγαλψζεσλ. κσο απηφο ν ζπληεξεηηθφο πνιηηηθφο, πηζηψλεηαη κε ηε ζέζπηζε κέηξσλ θνηλσληθήο αζθάιηζεο θαη ηελ θαζηέξσζε ηεο ζχληαμεο ζηα 65. Δ ίδηα ειηθία ζχληαμεο ηζρχεη σο ζήκεξα, αλ θαη απφ ηφηε έρεη αλέιζεη θαηαθφξπθα ν κέζνο φξνο δσήο ηνπ αλζξψπνπ. Δ ρψξα εθβηνκεραλίζηεθε γξήγνξα θαη μεπέξαζε ζε παξαγσγή ηε Γαιιία, ελψ πιεζίαζε ηε ΐξεηαλία. Σν γεξκαληθφ εκπφξην νξγαλψζεθε θαη ε Γεξκαλία αλαδείρζεθε ζε κηα απφ ηηο κεγάιεο νηθνλνκηθέο δπλάκεηο. πλήςε ζπκκαρία κε ηελ Ώπζηξννπγγαξία (1879) ζηελ νπνία πξνζρψξεζε θαη ε Εηαιία (1882) θαη δεκηνπξγήζεθε ε ιεγφκελε Σξηπιή πκκαρία, ε νπνία φκσο πξνθάιεζε ηελ αληίζηνηρε ζπζπείξσζε ηεο ΐξεηαλίαο ηεο Γαιιίαο θαη ηεο Ρσζίαο νη νπνίεο ζπλέπεμαλ ηελ Σξηπιή πλελλφεζε (Ώληάλη). Ώπφ ηε δεθαεηία ηνπ 1880 ε Γεξκαλία κπήθε ζην ρνξφ ηεο δεκηνπξγίαο απνηθηψλ, ζπκκεηέρνληαο ζην δηακειηζκφ ηεο Ώθξηθήο. Οη απνηθίεο ηεο ήηαλ ην Σφλγθν, ην Κακεξνχλ, ε Γεξκαληθή Ννηηνδπηηθή Ώθξηθή (ζεκεξηλή Νακίκπηα) θαη ε Γεξκαληθή Ώλαηνιηθή Ώθξηθή (ζήκεξα Σαλδαλία, Ρνπάληα θαη Μπνπξνχληη). Σν 1888, ν Γνπιηέικνο Ώ‟ πέζαλε θαη ηνλ δηαδέρζεθε ν γηνο ηνπ Φξεηδεξίθνο Γ‟, ζε ηξεηο κήλεο πέζαλε θη απηφο. Σνλ δηαδέρζεθε ν γηνο ηνπ Γνπιηέικνο Β’ (1859-1941), ν νπνίνο έκειιε λα είλαη ν ηειεπηαίνο Γεξκαλφο απηνθξάηνξαο. Ο Γνπιηέικνο δελ ζπκθσλνχζε κε ηελ πξνζεθηηθή εμσηεξηθή πνιηηηθή ηνπ γεξαηνχ θαγθειάξηνπ θαη ηνλ απέπεκςε ην 1890. Ο Μπίζκαξθ απνζχξζεθε απφ ηελ πνιηηηθή θαη άξρηζε ηε ζπγγξαθή ησλ απνκλεκνλεπκάησλ ηνπ. Σν έξγν ηνπ θέςεηο θαη αλακλήζεηο εθδφζεθε ην 1898, έηνο ηνπ ζαλάηνπ ηνπ ζε ειηθία 83 εηψλ. Παξά ηελ ζπληεξεηηθή θαη απηαξρηθή δηαθπβέξλεζή ηνπ, ν Μπίζκαξθ, παξακέλεη έλαο απφ ηνπο κεγάινπο ηεο επξσπατθήο πνιηηηθή ηζηνξίαο.
Ο Γνπιηέικνο ΐ’ (εγγνλφο ηεο βαζίιηζζαο ηεο ΐξεηαλίαο, ΐηθηψξηαο) είλαη γλσζηφο θαη σο Κάηδεξ, απφ ην ξσκατθφ Καίζαξ απφ ην νπνίν πξνέξρεηαη θαη ην 598
αληίζηνηρν ξσζηθφ Σζάξνο. Ήηαλ επθπήο, αιιά παξνξκεηηθφο θαη πξνζβιεηηθφο ζηε ζπκπεξηθνξά ηνπ. Ώπηφ ην απνδεηθλχεη θαη ε ζθαηά απνπνκπή ηνπ Μπίζκαξθ, πνπ ζε ειηθία 75 εηψλ ήηαλ έηνηκνο λα απνζπξζεί, αθνχ είρε πξνζθέξεη ηφζα ζηε ρψξα ηνπ. Οη κεηά ηνλ Μπίζκαξθ θπβεξλήζεηο αθνινχζεζαλ πην θηιειεχζεξε πνιηηηθή θαη πξνζπάζεζαλ λα κεηψζνπλ ηελ επηξξνή ησλ ζνζηαιηζηψλ κε ηε ζέζπηζε πξφζζεησλ κέηξσλ θνηλσληθήο αζθάιηζεο, παξνρή ηαηξνθαξκαθεπηηθήο πεξίζαιςεο θαη άιισλ θηιεξγαηηθψλ κέηξσλ. Δ Γεξκαλία κπήθε δπλακηθά θαη ζην ρνξφ ησλ εμνπιηζκψλ, εθζπγρξνλίδνληαο ηηο έλνπιεο δπλάκεηο ηεο. Έδσζε κεγάιε έκθαζε ζηελ αλάπηπμε ηνπ λαπηηθνχ ηεο, κε ηε λαππήγεζε κεγάισλ ζσξεθηψλ, ζθνπεχνληαο λα γίλεη ε δεχηεξε, κεηά ηε ΐξεηαλία λαπηηθή δχλακε. ηελ εμσηεξηθή πνιηηηθή, ε Γεξκαλία πξνζέγγηζε θηιηθά ηελ εμαζζελεκέλε Οζσκαληθή απηνθξαηνξία, αλαιακβάλνληαο ηελ νξγάλσζε θαη ηνλ εθζπγρξνληζκφ ηνπ ζηξαηνχ ηεο θαη ηελ θαηαζθεπή κηαο ηεξάζηηαο ζηδεξνδξνκηθήο γξακκήο απφ ην ΐεξνιίλν σο ηε ΐαγδάηε, κε ζθνπφ ηελ εμαζζέληζε ηεο βξεηαληθήο επηξξνήο ζηε Μέζε Ώλαηνιή. Δ ηαρεία εθβηνκεράληζε ηεο Γεξκαλίαο είρε σο ζπλέπεηα ηελ αλάδεημε πνιιψλ θαη ζπνπδαίσλ επηζηεκφλσλ θαη εξεπλεηψλ-εθεπξεηψλ. Έλαο απφ απηνχο, ήηαλ ν Νηθφιανο ηην (Nikolaus August Otto, 1832-91), ν νπνίνο θαηαζθεχαζε ηνλ δίρξνλν θαη ζηε ζπλέρεηα - ηεηξάρξνλν, θηλεηήξα εζσηεξηθήο θαχζεο. ηελ εθεχξεζή ηνπ απηή βαζίζηεθε ε θαηαζθεπή εθαηνληάδσλ εθαηνκκπξίσλ κεραλψλ γηα απηνθίλεηα, αεξνπιάλα θαη άιιεο ρξήζεηο. Σν 1864, ν ηην ίδξπζε κε έλα ζπλεηαίξν ηελ εηαηξία Ν.Ώ. Otto & Co.. Δ εηαηξία ππάξρεη αθφκα θαη ζήκεξα κε ηελ επσλπκία Deutz AG πνπ είλαη ε παιαηφηεξε θαηαζθεπάζηξηα κεραλψλ ζηνλ θφζκν κε 140 ρξφληα εκπεηξίαο. Σν 1864, θαηαζθεχαζε ηε δίρξνλε κεραλή πνπ θηλνχληαλ κε αέξην θαη ην 1867 ζηε Αηεζλή Έθζεζε ηνπ Παξηζηνχ, πήξε ην ρξπζφ βξαβείν. Άξρηζαλ ακέζσο κεγάιεο πσιήζεηο, νη νπνίεο απνγείσζαλ ηα θέξδε ηεο εηαηξίαο. Σν 1872, πξνζειήθζε ζηελ εηαηξία ν κεραληθφο Γθφηιηκπ Νηαίκιεξ (Gottlieb Daimler, 1834-1900, κε ηνλ νπνίνλ ν ηην πξνζπαζνχζαλ λα αλαπηχμνπλ ηελ ηεηξάρξνλε κεραλή εζσηεξηθήο θαχζεο. Σν Μάην ηνπ 1876, ν ηην παξνπζίαζε ην πξψην ηεηξάρξνλν κνληέιν ην νπνίν ζηελ επφκελε δεθαεηία πέηπρε πσιήζεηο 30.000 θνκκαηηψλ. Σν 1879 έλαο άιινο Γεξκαλφο κεραληθφο θαη εθεπξέηεο o Καξι Μπέλδ (Karl Friedrich Benz,1844-1929), παξνπζίαζε ην πξψην απηνθίλεην, πνπ θηλνχληαλ κε κεραλή εζσηεξηθήο θαχζεο θαη ρξεζηκνπνηνχζε πγξφ θαχζηκν (motorwagen). Σν 1882, ν Νηαίκιεξ απνρψξεζε απφ ηελ εηαηξία θαη δεκηνχξγεζε ηε δηθή ηνπ κε ηίηιν Daimler Motoren Gesellschaft ή DMG. Σνλ επφκελν ρξφλν αλάπηπμε έλα αλψηεξν (απφ απηφ ηνπ ηην) ζχζηεκα αλάθιεμεο, ρξεζηκνπνηψληαο ειαθξφηεξα πιηθά θαη κε ιεηηνπξγία κεραλήο ζηηο 800 πεξίπνπ ζηξνθέο ην ιεπηφ (ηνπ ηην απέδηδαλ 180-200 ζηξνθέο). Σν 1885 πξνζάξκνζε απηή ηε κεραλή ζε έλα πνδήιαην θαη δεκηνχξγεζε ην πξψην κνηνπνδήιαην. Σελ ίδηα ρξνληά ν Μπέλδ, πξφιαβε ηνλ Νηαίκιεξ θαη θαηαζθεχαζε ην πξψην (ηξίθπθιν) απηνθίλεην, ρξεζηκνπνηψληαο κηα κεραλή παξφκνηα κε απηήλ ηνπ ηην, αιιά κε 400 ζηξνθέο ην ιεπηφ. Σν 1886 άξρηζε ηελ καδηθή παξαγσγή θαη ηελ πψιεζε απηνθηλήησλ. 599
Λίγν αξγφηεξα θαη ν Νηαίκιεξ άξρηζε ηελ παξαγσγή θαη πψιεζε απηνθηλήησλ έρνληαο θη απηφο ηελ ίδηα εκπνξηθή επηηπρία. Σελ ίδηα επνρή ζηηο Δλσκέλεο Πνιηηείεο, ε βηνκεραλία ηνπ Υέλξπ Φφξλη, άξρηζε ηελ καδηθή παξαγσγή θζελψλ απηνθηλήησλ, θάλνληαο απηφ ην κέζν κεηαθνξάο, πνιχ δεκνθηιέο θαη πξνζηηφ ζηνπο εξγαδφκελνπο. Σν 1926, ε εηαηξίεο ηνπ Νηαίκιεξ (πέζαλε ην 1909) θαη ηνπ Μπέληδ ζπγρσλεχηεθαλ θαη δεκηνχξγεζαλ κηα λέα εηαηξία πνπ εμειίρζεθε ζηνλ βηνκεραληθφ θνινζζφ Daimler-Benz, πνπ παξάγεη κεηαμχ άιισλ θαη ηα απηνθίλεηα Μεξζεληέο. Οη ηην, Νηαίκιεξ, Μπέληδ θαη ν Ώκεξηθαλφο Φνξλη, είλαη νη πξσηνπφξνη παξαγσγνί, ελφο πξντφληνο, πνπ πνπιηέηαη ζπλερψο πάλσ απφ έλα αηψλα ζε εθαηνκκχξηα θνκκάηηα εηεζίσο θαη θαλείο δελ κπνξεί λα πξνβιέςεη, ηη ζα κπνξέζεη λα ην αληηθαηαζηήζεη. Ώθφκα έλαο Γεξκαλφο εθεπξέηεο κεραλήο εζσηεξηθήο θαχζεο είλαη ν Ρνχληνιθ Νηήδει (Rudolf Diesel, 1818-1913). Σν 1892, ν Νηήδει πήξε δίπισκα επξεζηηερλίαο γηα έλα ζεξκηθφ θηλεηήξα πςειήο απφδνζεο πνπ είρε επηλνήζεη. Σν 1896, παξνπζίαζε ην βειηησκέλν κνληέιν ηεο κεραλήο πνπ θέξεη ην φλνκά ηνπ (ληεδεινκεραλή), ε νπνία μερσξίδεη απφ ηνπο άιινπο θηλεηήξεο, γηα ηνλ πνιχ κεγαιχηεξν βαζκφ απφδνζήο ηεο. Σν πιενλέθηεκά ηεο είλαη φηη ιεηηνπξγεί κε θαχζηκν ην βαξχ πεηξέιαην θη έηζη είλαη θζελφηεξε θαη αζθαιέζηεξε απφ ηηο άιιεο πνπ ρξεζηκνπνηνχλ παξάγσγα ηνπ πεηξειαίνπ. Δ κεραλή ληήδει είλαη θαηάιιειε γηα κεγάια κεηαθνξηθά κέζα (πινία, θνξηεγά, ηξέλα) θαη γηα ηε ιεηηνπξγία βηνκεραληθψλ κνλάδσλ Ο Φεξδηλάλδνο Εέππειηλ (Ferdinand von Zeppelin, 1838-1917), βξέζεθε ζηηο ΔΠΏ θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ Ώκεξηθαληθνχ Βκθπιίνπ Πνιέκνπ θαη εληππσζηάζηεθε απφ ηα αεξφζηαηα, ηα νπνία ρξεζηκνπνηνχζαλ νη εκπφιεκνη θπξίσο γηα θαηαζθνπεπηηθνχο ιφγνπο. Ώπφ ην 1880 ν Γέππειηλ θαηαπηάζηεθε κε ηελ θαηαζθεπή ελφο θαηεπζπλφκελνπ αεξφπινηνπ ην νπνίν ζα κπνξνχζε λα ρξεζηκνπνηεζεί γηα κεηαθνξέο επηβαηψλ. Πξάγκαηη άξρηζε λα παξάγεη νρήκαηα ζε αεξνδπλακηθφ ζρήκα πνχξνπ, πνπ πήξαλ ην φλνκα Γέππειηλ θαη λα θάλεη ηηο πξψηεο πηήζεηο. Σν 1908 νη γεξκαληθέο έλνπιεο δπλάκεηο αγφξαζαλ δνθηκαζηηθά έλα Γέππειηλ θαη ην 1909 άξρηζαλ επηβαηηθέο πηήζεηο απφ ηελ πνιηηηθή αεξνπνξία. Χο ην 1914 ζε 1,500 πηήζεηο κεηαθέξζεθαλ αζθαιψο 35.000 επηβάηεο. Ο Γέππειηλ πέζαλε ην 1917, πξηλ ηε ιήμε ηνπ πνιέκνπ θαη δελ πξφιαβε λα δεη ηηο πεξαηηέξσ εμειίμεηο ηνπ αεξνπινίνπ ηνπ. Σν 1929 έλα Γέππειηλ LΓ 127, ήηαλ ην πξψην αλζξψπηλν θαηαζθεχαζκα πνπ έθαλε ην γχξν ηνπ θφζκνπ ζε 21 εκέξεο, 5 ψξεο θαη 31’. κσο, ην θχθλεην άζκα ησλ επηβαηεγψλ Γέππειηλ, ήηαλ ε ππξθαγηά πνπ μέζπαζε ζην Υίληεκπνπξγθ ιίγν πξηλ ηελ πξνζγείσζή ηνπ ζηε Νέα Τφξθε ην 1939 θαη ζθφησζε ηνπο 35 απφ ηνπο 96 επηβάηεο θαη πιήξσκα.
Ο Βίιρεικ Ρέληγθελ (1845-1923) Έλαο άιινο Γεξκαλφο θπζηθφο, ν Βίιρεικ Ρέληγθελ (Wilhelm Roentgen), έθαλε ην 1895 κηα αλαθάιπςε πνπ έδσζε ζεκαληηθή ψζεζε ζηε δηαγλσζηηθή ηαηξηθή. Κάλνληαο πεηξάκαηα κε θαζνδηθέο αθηίλεο, αλαθάιπςε ηελ έθιπζε ελφο είδνπο αφξαηεο αθηηλνβνιίαο. Λφγσ ηεο άγλσζηεο θχζεο απηήο ηεο 600
αθηηλνβνιίαο, ν Ρέληγθελ νλφκαζε ηηο αθηίλεο ηεο, Αθηίλεο Υ. Μεηά απφ επίπνλε κειέηε, θαηέιεμε ζηα ζπκπεξάζκαηα: Α. Οη αθηίλεο Υ κπνξνχλ λα πξνθαιέζνπλ ηελ αθηηλνβνιία θαη άιισλ ρεκηθψλ νπζηψλ. Β. Ώπηέο νη αθηίλεο, έρνπλ ηελ ηδηφηεηα λα δηαπεξλνχλ αληηθείκελα αδηαπέξαζηα απφ ην θπζηθφ θσο. Αηαπίζησζε φηη δηαπεξλνχλ ηε ζάξθα, αιιά φρη ηα νζηά. ηαλ ηνπνζέηεζε ην ρέξη ηνπ αλάκεζα ζην ζσιήλα παξαγσγήο ησλ αθηίλσλ θαη ζηε θσζθνξίδνπζα πιάθα, δηέθξηλε πάλσ ζηελ νζφλε ηε ζθηά ησλ νζηψλ ηνπο ρεξηνχ ηνπ. Γ. Οη αθηίλεο Υ αθνινπζνχλ επζεία πνξεία θαη δελ εθηξέπνληαη απφ καγλεηηθά πεδία. Δ δεκνζίεπζε ηεο έθζεζεο κε απηά ηα ζπκπεξάζκαηα, πξνθάιεζε ελζνπζηαζκφ ζηνλ επηζηεκνληθφ θφζκν, ζε ζεκείν ψζηε ηνλ πξψην ρξφλν λα δεκνζηεπζνχλ πάλσ απφ ρίιηεο δηαηξηβέο πάλσ ζ‟ απηφ ην ζέκα. Ο Γάιινο θπζηθφο Αλξχ Μπεθεξέι (πνπ κνηξάζηεθε ην ΐξαβείν Νφκπει Φπζηθήο ηνπ 1903 κε ην δεχγνο Κηνπξί), δηεμάγνληαο έξεπλα πάλσ ζηηο αθηίλεο Υ, αλαθάιπςε ηελ ξαδηελέξγεηα. Ο Ρέληγθελ ήηαλ ν πξψηνο ζηνλ νπνίν απνλεκήζεθε ην πξψην βξαβείν Νφκπει Φπζηθήο, ην 1901. Δ αθηίλεο Υ νλνκάζηεθαλ αθηίλεο Ρέληγθελ πξνο ηηκή απηνχ πνπ ηηο αλαθάιπςε. Οη αθηίλεο Ρέληγθελ βξήθαλ εθαξκνγή θπξίσο ζηηο ηαηξηθέο θαη νδνληηαηξηθέο δηαγλψζεηο. Βπίζεο ρξεζηκνπνηνχληαη ζηε ξαδηνζεξαπεία γηα ηελ θαηαζηξνθή ή ηελ αλαθνπή αλάπηπμεο ησλ θαξθηληθψλ φγθσλ. Έρνπλ φκσο θαη βηνκεραληθέο εθαξκνγέο, γηα ηελ αλίρλεπζε ππθλφηεηαο πγξψλ θαη άιιεο ρξήζεηο.
Ώθφκα έλαο θπζηθφο, ν Υάηλξηρ Υεξηο (1857-94), απέδεημε κε πεηξάκαηα ηελ χπαξμε ησλ ξαδηνθσληθψλ θπκάησλ θαη ζεσξείηαη σο έλαο απφ ηνπο ζεκειησηέο ηεο ειεθηξνδπλακηθήο. Σν 1887 θαηφξζσζε λα πξνζδηνξίζεη φηη ε ηαρχηεηα κεηάδνζεο ησλ ειεθηξνκαγλεηηθψλ θπκάησλ ζην ρψξν, είλαη ίζε κε ηελ ηαρχηεηα ηνπ θσηφο. Ο πξφσξνο ζάλαηφο ηνπ, δηέθνςε κηα ιακπξή ζηαδηνδξνκία. Σα εξηδηαλά θχκαηα νλνκάζηεθαλ έηζη πξνο ηηκή ηνπ Έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο ζχγρξνλνπο δηαλνεηέο, πνπ επεξέαζε ηε γεξκαληθή αιιά θαη ηελ επξσπατθή ζθέςε ήηαλ ν Φξεηδεξίθνο Νίηζε (Friedrich Nietzsche, 1844-1900), πνπ ζεσξείηαη έλαο απφ ηνπο πξψηνπο ‘ππαξμηζηέο’ θηινζφθνπο. Ώλ θαη ζπνχδαζε αξρηθά Θενινγία (πξνεξρφηαλ απφ ζξεζθεπφκελε νηθνγέλεηα θαη ν παηέξαο ηνπ ήηαλ πάζηνξαο) θαη Φηινινγία, γξήγνξα ζηξάθεθε ζηε Φηινζνθία, επεξεαζκέλνο θπξίσο απφ ην έξγν ηνπ νπελάνπεξ. Δ γλσξηκία ηνπ κε ηνλ ΐάγθλεξ, ηνλ νδήγεζε λα γξάςεη ην πξψην ηνπ έξγν Δ γέλλεζε ηεο ηξαγσδίαο, κε ην νπνίν εηζήγαγε ηε δηάθξηζε αλάκεζα ζην απνιιψλην (νξζνινγηθφ) θαη ην δηνλπζηαθφ (παξάθνξν) ζηνηρείν ζηνλ άλζξσπν. Σν 1883, παξνπζίαζε ην ζεσξνχκελν αξηζηνχξγεκά ηνπ Σάδε έθε Γαξαηνχζηξα, ζην νπνίν ππφ κνξθή αθνξηζκψλ, παξνπζίαζε ην ζχλνιν ηεο θηινζνθίαο ηνπ. Έγξαςε αθφκα πνιιά βηβιία, ηα νπνία μερσξίδνπλ, φρη κφλν γηα ηηο θηινζνθηθέο ηνπο ζέζεηο, αιιά θαη γηα ηελ ινγνηερληθή ηνπο αμία θαη ηελ θαζαξφηεηα ηνπ ιφγνπ ηνπ. Οξηζκέλα απφ ηα έξγα ηνπ: Πέξαλ ηνπ θαινχ θαη ηνπ θαθνχ, Δ γελεαινγία ηεο 601
εζηθήο, ν Ώληίρξηζηνο, Σν ιπθφθσο ησλ εηδψισλ, Δ πεξίπησζε ΐάγθλεξ θαη ην απηνβηνγξαθηθφ ηνπ Εδνχ ν Άλζξσπνο. Δ ζθέςε ηνπ Νίηζε άζθεζε επίδξαζε ζηελ ππαξμηαθή θηινζνθία (Υάηληεγθεξ, Γηάζπεξο), ζηελ ςπρνινγία (Φξφπλη) θαη ζηε ινγνηερλία (Σφκαο Μαλ, Υέξκαλ Έζζε, Ώληξέ Γηλη θ.α.). Σε γεξκαληθή κνπζηθή παξάδνζε ζπλέρηζε ν θιαζζηθφο ζπλζέηεο Γηνράλεο Μπξάκο (1833-97).
Ζ Γαλία: Σν 1863, ζην ζξφλν ηεο ρψξαο αλήιζε ν Υξηζηηαλφο Θ’ (1818-1906). Σνλ επφκελν θηφιαο ρξφλν, ε Πξσζία κε κηα αηθληδηαζηηθή επίζεζε, απέζπαζε ηηο γεξκαλφθσλεο επαξρίεο ιέβηρ θαη Υνιζηάηλ. Ώπφ ην ηέινο ηνπ 19νπ αηψλα, άξρηζε ε εθβηνκεράληζε ηεο ρψξαο. Δ ρψξα κεηά ηεο απνθάζεηο ηνπ πλεδξίνπ ηεο ΐηέλλεο ηήξεζε (θαη ηεξεί κέρξη ηηο κέξεο καο) απζηεξή νπδεηεξφηεηα. Ώπηφ ηεο έδσζε νηθνλνκηθή επκάξεηα θαη αμηνπηζηία θαη ε κηθξή απηή δεκνθξαηία, ήηαλ απφ ηφηε ‘ν Σξαπεδίηεο ηεο Βπξψπεο’. Σνλ Ώχγνπζην 1897, έλαο Ββξαίνο απφ ηελ Οπγγαξία, ν Σένληνξ Υέξηζει, νξγάλσζε ζηε ΐαζηιεία ην Πξψην ησληζηηθφ πλέδξην. Βίρε πξνεγεζεί ε έθδνζε θπιιαδίνπ κε ηίηιν Σν Ββξατθφ θξάηνο. Ο ζηφρνο ηνπ ζπλεδξίνπ ήηαλ, νη Ββξαίνη λα απνθηήζνπλ δηθή ηνπο παηξίδα θαη λα απνθχγνπλ ηηο δηψμεηο πνπ ζηηο πεξηζζφηεξεο επξσπατθέο ρψξεο, ήηαλ ζπλεζηζκέλνο θαηλφκελν. Σν θίλεκα ηνπ Υέξηζει νλνκάζηεθε ησληζκφο.
Ζ Διβεηία:
Ζ Διιάδα: Μεηά ηελ πξνζάξηεζε ησλ Ενλίσλ Νήζσλ ην 1864, ε Βιιάδα πξνζάξηεζε ην 1881, ηε Θεζζαιία θαη κέξνο ηεο Δπείξνπ (Άξηα). Σν 1893, έγηλε πξαγκαηηθφηεηα ε δηάλνημε ηνπ Εζζκνχ ηεο Κνξίλζνπ, πνπ ζπληφκεπε ηε δηαδξνκή απφ ην Ώηγαίν πξνο ην Εφλην θαηά πεξίπνπ 360 ρηιηφκεηξα. ην παξειζφλ είραλ επηρεηξήζεη ηε δηάλνημε ν Ενχιηνο Καίζαξαο, ν Ώδξηαλφο θαη ν Νέξσλαο ν νπνίνο θαη έθαλε έλαξμε ησλ εξγαζηψλ ην 67 κ.Υ., αιιά δελ νινθιεξψζεθαλ. Ώθφκα παιαηφηεξα, ν ηχξαλλνο ηεο πφιεο Πεξίαλδξνο δεκηνχξγεζε ηελ πεξίθεκε Αηνιθφ, δειαδή ρεξζαία νδφ κε ηελ νπνία ηα πινία εζχξνλην πάλσ απφ ηνλ Εζζκφ. Σν 1900, έλαο ΐξεηαλφο αξραηνιφγνο, ν Άξζνπξ Έβαλο (1851-1941), άξρηζε αλαζθαθέο ζηελ Κξήηε. Δ αξραηνινγηθή ζθαπάλε, έθεξε ζην θσο ην αλάθηνξν ηεο Κλσζνχ θαη επηβεβαίσζε γηα πξψηε θνξά ηελ χπαξμε ηνπ Μηλσηθνχ Πνιηηηζκνχ, ν νπνίνο σο ηφηε αλαθεξφηαλ ζε κχζνπο. Ο Κξεηηθφο έκπνξνο θαη ιάηξεο ηνπ Κξεηηθνχ Πνιηηηζκνχ Μίλσο Καινθαηξηλφο είρε αλαθαιχςεη απφ ην 1894, δπν απνζήθεο ηνπ αλαθηφξνπ, αιιά ε νζσκαληθή δηνίθεζε ηνπ λεζηνχ δελ ηνπ επέηξεςε λα πξνρσξήζεη. Ο Έβαλο καδί κε ηα αλάθηνξα, αλαθάιπςε θαη 3.000 πήιηλεο πηλαθίδεο, ηηο νπνίεο αληέγξαςε γηα λα επηρεηξήζεη ηε κεηάθξαζή ηνπο. Σν ζπκπέξαζκα πνπ θαηέιεμε, ήηαλ φηη ππήξραλ δπν ηχπνη γξαθήο, ν έλαο απφ ηνπο νπνίνπο αλήθε ζε ιαφ πνπ έδεζε εθεί πξηλ ηελ Μπθελατθή πεξίνδν. Οη κεγάιεο αξραηνινγηθέο αλαθαιχςεηο ζηηο Μπθήλεο, ζηελ Σίξπλζν θαη θπξίσο ζηε Μηθξά Ώζία, φπνπ ήξζαλ ζην θσο ηα αλάθηνξα ηεο αξραίαο Σξνίαο, νθείινληαη ζην Γεξκαλφ Δξξέθν ιάκαλ.
602
Ο Δξξίθνο ιήκαλ (1822-90) Ο Γεξκαλφο Δξξίθνο ιήκαλ (Heinrich Schliemann), ήηαλ έλαο εξαζηηέρλεο αξραηνιφγνο, ν νπνίνο απφ πνιχ κηθξφο είρε ζαγελεπζεί απφ ηελ αλάγλσζε ησλ νκεξηθψλ επψλ θαη είρε ζέζεη σο ζθνπφ ηεο δσήο ηελ αλαθάιπςε ηεο Σξνίαο. Αηάβαδε πνιχ θαη σο ην ηέινο ηεο δσήο ηνπ θαηάθεξε λα κηιά 18 γιψζζεο, κεηαμχ ησλ νπνίσλ αξραία θαη ζχγρξνλα ειιεληθά. Ώπφ ην εκπφξην κε Ρσζία, Ώκεξηθή θαη Οιιαλδία θαηάθεξε λα γίλεη αξθεηά πινχζηνο, πξάγκα πνπ ηνπ επέηξεςε λα αζρνιεζεί επί ηέινπο ρσξίο πξνβιήκαηα, κε ηελ πξαγκαηνπνίεζε ησλ ζηφρσλ ηνπ. Σν 1868, έθαλε έλα ελεκεξσηηθφ ηαμίδη ζηελ Πεινπφλλεζν, ζηελ Ώζήλα θαη ζηελ πεξηνρή Υηζαξιίθ ηεο Μηθξάο Ώζίαο, πνπ φπσο πίζηεπε βξηζθφηαλ ε αξραία Σξνία. Αεκνζίεπζε ηηο εληππψζεηο ηνπ ζην βηβιίν Ηζάθε, Πεινπφλλεζνο, Σξνία, ην νπνίν ηνπ εμαζθάιηζε ηνλ ηίηιν ηνπ επίηηκνπ δηδάθηνξα ηνπ Παλεπηζηεκίνπ ηνπ Ρνζηφθ. Ώπφ ην 1869 εγθαηαζηάζεθε κφληκα ζηελ Ώζήλα, παληξεχηεθε ηε νθία Βγθαζηξσκέλνπ κε ηελ νπνία απέθηεζαλ δπν παηδηά, ηνλ Ώγακέκλνλα θαη ηελ Ώλδξνκάρε. Με απξνζπκία, δέρζεθε λα βαθηηζηνχλ κε ζξεζθεπηηθή ηειεηή θαη επηζεκνπνίεζε ηελ ηειεηή, κε ηελ απαγγειία νκεξηθψλ ζηίρσλ αθνπκπψληαο ζηα θεθάιηα ησλ παηδηψλ ηνπ ηελ Ηιηάδα. Ώπφ ην 1870 σο ην 1873 πξαγκαηνπνηνχζε αλαζθαθέο ζην ιφθν Υηζαξιίθ θαη ηα επξήκαηα ηνπ έδσζαλ ηε βεβαηφηεηα φηη είρε αλαθαιχςεη ηελ Σξνία.. Σν Μάην ηνπ 1873, αλαθάιπςε πιήζνο ρξπζψλ θαη αξγπξψλ θνζκεκάησλ, ηα νπνία νλφκαζε Θεζαπξφ ηνπ Πξηάκνπ. Δ γπλαίθα ηνπ νθία, θσηνγξαθήζεθε θνξψληαο κέξνο ησλ θνζκεκάησλ ηνπ ζεζαπξνχ. Σν ζεζαπξφ απηφ ηνλ δψξηζε ζην Μνπζείν ηνπ ΐεξνιίλνπ, αιιά κεηά ηνλ Αεχηεξν Παγθφζκην Πφιεκν, απηφο ράζεθε κπζηεξησδψο. ΐέβαηα ν ίδηνο αλαγλψξηζε αξγφηεξα, φηη απηφ πνπ αλαθάιπςε δελ ήηαλ ε Σξνία ηνπ Πξηάκνπ, αιιά αλήθε ζε παιαηφηεξεο αθφκα επνρέο. Ώπφ ην 1876, ν ιήκαλ άξρηζε αλαζθαθέο ζηελ Βιιάδα. ηηο Μπθήλεο αλαθάιπςε ηνπο βαζηιηθνχο ηάθνπο θαη ηνπο ζεζαπξνχο (κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη ε πεξίθεκε κάζθα ηνπ Αγακέκλνλα), νη νπνίνη απνηέιεζαλ ηελ βάζε ηεο κπθελατθήο ζπιινγήο ηνπ Βζληθνχ Ώξραηνινγηθνχ Μνπζείνπ ηεο Ώζήλαο. Ο ιήκαλ ππνζηήξημε φηη είρε αλαθαιχςεη ηα αλάθηνξα ησλ Ώηξεηδψλ θαη ηνλ ηάθν ηνπ Ώγακέκλνλα, αλ θαη απηφ ακθηζβεηείηαη απφ ηνπο αξραηνιφγνπο. Ώπηέο νη αλαθαιχςεηο ηνπ ιήκαλ πξνθάιεζαλ ζαπκαζκφ ζε φιν ηνλ θφζκν, αιιά θαη πνιιέο αξλεηηθέο θαη ζεηηθέο ζπδεηήζεηο, κεηαμχ ησλ ινγίσλ θαη ησλ αξραηνιφγσλ, ζρεηηθά κε ηελ αμηνιφγεζε ησλ επξεκάησλ. Ώθνχξαζηνο ν ιήκαλ ζπλέρηζε ηηο αλαζθαθέο ζηελ Εζάθε, ζηνλ Οξρνκελφ, ζηελ Σίξπλζα (εθεί έθεξε ζην θσο ην πξψην αλάθηνξν ησλ κπθελατθψλ ρξφλσλ) θαη μαλά ζηε Μηθξά Ώζία. Σν 1890 πέζαλε. Έγξαςε πνιιά βηβιία ζρεηηθά κε ηηο αλαζθαθέο θαζψο θαη ηελ απηνβηνγξαθία ηνπ. Δ γπλαίθα ηνπ παξαρψξεζε ζην ειιεληθφ δεκφζην ην ζπίηη ηνπο, ην Ηιίνπ Μέιαζξνλ, θαζψο θαη ηε λνκηζκαηηθή ηνπ ζπιινγή. ήκεξα εθεί ζηεγάδεηαη ην Ννκηζκαηηθφ Μνπζείν.
603
Σν 1894 επίζεο, έλαο Γάιινο παηδαγσγφο θαη ηζηνξηθφο, ν Πηέξ ληε Κνπκπεξηέλ (Pierre de Coubertin, 1863-1937) ζπλεθάιεζε ζην Παξίζη έλα ζπλέδξην 12 θξαηψλ, κε ζηφρν ηελ αλαβίσζε ησλ Οιπκπηαθψλ Ώγψλσλ, πνπ είρε θαηαξγήζεη ν Ρσκαίνο απηνθξάηνξαο Θενδφζηνο Ώ’ απφ ηνλ 4ν αηψλα. Ώπνθαζίζηεθε ε ίδξπζε Αηεζλνχο Οιπκπηαθήο Βπηηξνπήο κε πξφεδξν ηνλ Έιιελα ζπγγξαθέα Αεκήηξην ΐηθέια (1835-1918) θαη γξακκαηέα ηνλ Πηέξ ληε Κνπκπεξηέλ θαη ε πξαγκαηνπνίεζε ησλ πξψησλ ζχγρξνλσλ Οιπκπηαθψλ Ώγψλσλ ζηελ Ώζήλα ην 1896. Πξάγκαηη, νη πξψηνη ζχγρξνλνη Οιπκπηαθνί Ώγψλεο, πξαγκαηνπνηήζεθαλ κε κεγάιε επηηπρία, απφ ηηο 6 σο ηηο 15 Ώπξηιίνπ 1896. ε 43 αγσλίζκαηα ζπκκεηείραλ 18 ρψξεο κε 241 αζιεηέο. Οη πεξηζζφηεξεο ρψξεο πνπ ζπκκεηείραλ ήηαλ επξσπατθέο, αιιά ήξζαλ επίζεο αζιεηέο απφ ηελ Ώπζηξαιία, ηηο ΔΠΏ θαη ηνλ Καλαδά. Ώλ θαη νη αξηζκνί απηνί θαληάδνπλ κηθξνί, νη αγψλεο απηνί ήηαλ ην κεγαιχηεξν αζιεηηθφ γεγνλφο πνπ είρε πνηέ πξαγκαηνπνηεζεί σο ηφηε. Σα αγσλίζκαηα ζηίβνπ έγηλαλ ζην Παλαζελατθφ ηάδην, πνπ είρε δηακνξθσζεί θαη αλαθαηληζηεί νιφθιεξν απφ κάξκαξν, κε δαπάλεο ηνπ επηρεηξεκαηία Γεσξγίνπ Ώβέξσθ, ν νπνίνο δαπάλεζε ην αζηξνλνκηθφ γηα ηελ επνρή ηνπ πνζφ ησλ 920.000 δξαρκψλ. Σν γεγνλφο ησλ αγψλσλ, ήηαλ ε λίθε ζην Μαξαζψλην Αξφκν, ελφο λεαξνχ λεξνπιά απφ ην Μαξνχζη, ηνπ πχξνπ Λνχε (1873-1940. ηελ Ώζήλα έγηλαλ επίζεο θαη νη ιεγφκελνη Μεζν-νιπκπηαθνί αγψλεο ηνπ 1906. Δ Κξήηε, πνπ εμαθνινπζνχζε λα βξίζθεηαη ππφ νζσκαληθή θαηνρή, έθαλε ζπλερψο επαλαζηάζεηο, πνπ αλ θαη αλεπηηπρείο, μεζήθσλαλ ην ιαφ ηεο ειεχζεξεο Βιιάδαο. ηαλ κηα λέα επαλάζηαζε μέζπαζε ην 1897, ε θνξηηζκέλε ζπλαηζζεκαηηθά θνηλή γλψκε πίεδε ηελ θπβέξλεζε, λα βνεζήζεη ηνπο επαλαζηάηεο. ηαλ ηειηθά εζηάιεζαλ ζην λεζί πινία θαη έλνπιεο δπλάκεηο, μέζπαζε πφιεκνο αλάκεζα ζηελ Βιιάδα θαη ηελ Σνπξθία. Ο νζσκαληθφο ζηξαηφο, αλαδηνξγαλσκέλνο θαη εθζπγρξνληζκέλνο απφ Γεξκαλνχο αμησκαηηθνχο, λίθεζε εχθνια ηηο ειιεληθέο δπλάκεηο. κσο παξά ηελ ειιεληθή ήηηα, νη Μεγάιεο Απλάκεηο πίεζαλ ηνλ νπιηάλν, ν νπνίνο παξαρψξεζε απηνλνκία ζην λεζί, πνπ παξέκεηλε ηππηθά ππφ ηελ επηθπξηαξρία ηνπ. Πξψηνο Όπαηνο Ώξκνζηήο (θπβεξλήηεο) ηεο Κξήηεο νξίζηεθε ν λεφηεξνο γηνο ηνπ βαζηιηά ηεο Βιιάδνο, ν πξίγθηπαο Γεψξγηνο. κσο νη Κξεηηθνί επέκελαλ γηα ηελ έλσζε ηνπ λεζηνχ κε ηελ Βιιάδα. Μηα λέα εμέγεξζε κε εγέηε ηνλ ΔιεπζΫξην ΒεληδΫιν απέηπρε φηαλ νη Μεγάιεο Απλάκεηο αξλήζεθαλ ηελ έλσζε. Ο Όπαηνο Ώξκνζηήο παξαηηήζεθε. Σν 1909 ε έλσζε έγηλε de facto θαη αθνινχζεζε αξγφηεξα ε αλαγλψξηζή ηεο.
Ο Διεπζέξηνο Βεληδέινο (1863-1936) Ο κεγαιχηεξνο πνιηηηθφο ηεο λεφηεξεο Βιιάδαο, Βιεπζέξηνο ΐεληδέινο, γελλήζεθε ζηελ Κξήηε θαη ζπνχδαζε λνκηθά ζην Παλεπηζηήκην ηεο Ώζήλαο. πκκεηείρε σο ζχκβνπινο (ππνπξγφο) Αηθαηνζχλεο ζηελ θπβέξλεζε πνπ ζρεκάηηζε ν πξίγθηπαο Γεψξγηνο, φκσο ήξζε ζε ζχγθξνπζε καδί ηνπ, φηαλ δηαθψλεζε κε ηνλ απηαξρηθφ ηξφπν δηαθπβέξλεζεο ηνπ Όπαηνπ Ώξκνζηή. ηαλ μέζπαζε πνιηηηθή θξίζε ζηελ Βιιάδα ν ζηξαηφο κε πξαμηθφπεκά ηνπ θάιεζε ην Κξεηηθφ πνιηηηθφ λα αλαιάβεη ηελ πξσζππνπξγία ηεο ρψξαο. ηηο εθινγέο πνπ αθνινχζεζαλ ν ΐεληδέινο θέξδηζε ηελ πιεηνςεθία θαη ακέζσο πξνρψξεζε ζε αλαζεψξεζε ηνπ πληάγκαηνο. 604
Έλα απφ ηα πξψηα ηνπ κειήκαηα ήηαλ ε αλαδηνξγάλσζε ηνπ ζηξαηνχ θαη ε λαππήγεζε ηζρπξνχ ζηφινπ. Δ επηζπκία ηνπ ιανχ γηα ηελ απειεπζέξσζε ησλ ππφδνπισλ Βιιήλσλ ηεο Δπείξνπ, Μαθεδνλίαο, Θξάθεο θαη Μηθξάο Ώζίαο ήηαλ δπλαηή θαη ε ήηηα ηνπ 1897 δελ είρε μεραζηεί εχθνια. Ο ΐεληδέινο πξνρψξεζε ζε ππνγξαθή ακπληηθήο ζπκθσλίαο κε ηε ΐνπιγαξία, ηε εξβία θαη ην Μαπξνβνχλην (πνπ θη απηέο είραλ παξφκνηεο κε ηνπο Έιιελεο βιέςεηο) θαη ζηηο 4 Οθησβξίνπ 1912 μέζπαζε ν πφιεκνο (Α’ Βαιθαληθφο Πφιεκνο) ησλ ηεζζάξσλ ζπκκάρσλ κε ηελ Οζσκαληθή απηνθξαηνξία. Δ λίθε ησλ ζπκκάρσλ ήηαλ γξήγνξε. Ο ειιεληθφο ζηξαηφο απειεπζέξσζε ηελ Ήπεηξν, ηα λεζηά ηνπ Ώηγαίνπ θαη ηε Μαθεδνλία. Εδηαίηεξε επηηπρία ζεσξήζεθε ε θαηάιεςε ηεο Θεζζαινλίθεο, ηελ νπνία επνθζαικηνχζαλ θαη νη ΐνχιγαξνη. Δ Θεζζαινλίθε ηφηε ήηαλ κηα δηεζλήο πφιε. Ώπφ ηνπο 155.000 θαηνίθνπο ηεο 61.000 ήηαλ Ββξαίνη, 43.000 Σνχξθνη, 40.000 Έιιελεο, 6.000 ΐνχιγαξνη θαη 5.000 άιιεο εζλφηεηεο. Σν Μάξηην ηνπ 1913 δνινθνλήζεθε ζηε Θεζζαινλίθε ν βαζηιηάο Γεψξγηνο θαη ηνλ δηαδέρζεθε ν γηνο ηνπ Κσλζηαληίλνο (1868-1923). Δ δηαδνρή απηή είρε ζεκαληηθέο θαη νδπλεξέο ζπλέπεηεο γηα ηελ ειιεληθή ηζηνξία. Ώθνινχζεζε ν πφιεκνο ηεο Βιιάδαο κε ηε ΐνπιγαξία (Β’ Βαιθαληθφο Πφιεκνο), πνπ έιεμε κε ειιεληθή λίθε. Σν ηέινο ησλ δπν απηψλ πνιέκσλ βξήθε ηελ Βιιάδα, λα έρεη δηπιαζηάζεη ηελ έθηαζε θαη ηνλ πιεζπζκφ ηεο, πξάγκα πνπ θαηά θχξην ιφγν ήηαλ έξγν ηνπ ΐεληδέινπ. Σν μέζπαζκα ηνπ Πξψηνπ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ έθεξε αληηκέησπνπο ηνλ βαζηιηά κε ηνλ πξσζππνπξγφ. Δ πξψηνο ήζειε ηελ νπδεηεξφηεηα ηεο ρψξαο θαη ν δεχηεξνο δηαβιέπνληαο ηε λίθε ηεο Ώληάλη, επέκελε λα εηζέιζεη ε Βιιάδα ζηνλ πφιεκν ζην πιεπξφ ησλ ζπκκάρσλ θαη λα έρεη κεξίδην απφ ηελ πίηα ηεο ππφ δηάιπζε Οζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο. Ώπηφ έθεξε ζηε ρψξα ηνλ Γηραζκφ κε βαζηιηθή θπβέξλεζε ζηελ Ώζήλα θαη βεληδειηθή ζηε Θεζζαινλίθε. Ήδε ε Μαθεδνλία ήηαλ θαηεηιεκκέλε απφ γαιιηθά ζηξαηεχκαηα θαη νη έλνπιεο δπλάκεηο πνπ έιεγρε ν ΐεληδέινο, πνιέκεζαλ ζην πιεπξφ ηνπο. ηαλ ηειείσζε ν πφιεκνο, ν Κσλζηαληίλνο έθπγε απφ ηε ρψξα, θαη ε Βιιάδα κε ηε πλζήθε ησλ Βεξζαιιηψλ είρε θεξδίζεη ηε Θξάθε θαη ηεο είρε παξαρσξεζεί ν έιεγρνο ηεο πεξηνρήο ηεο κχξλεο. Βλψ φιε ε Βπξψπε έγιπθε ηηο πιεγέο ηεο απφ ηνλ αηκαηεξφ πφιεκν, ε Βιιάδα εμαθνινχζεζε λα πνιεκά ζε έλα εθηεηακέλν κέησπν ζηε Μηθξά Ώζία. Ώπέλαληη ηνπο ήηαλ έλαο απνθαζηζκέλνο ζηξαηησηηθφο ν Μνπζηαθά Κεκάι, ν αλακνξθσηήο ηνπ ζχγρξνλνπ ηνπξθηθνχ θξάηνπο. Σν 1920 ν ΐεληδέινο έραζε ηηο εθινγέο, ν Κσλζηαληίλνο επαλήιζε ζην ζξφλν ηνπ, αιιά νη ζχκκαρνη πνπ δελ μέραζαλ ηελ ερζξηθή πξνο απηνχο ζηάζε ηνπ βαζηιηά, ζηακάηεζαλ λα ππνζηεξίδνπλ ηελ Βιιάδα. Ο ζηξαηφο είρε θηάζεη θνληά ζηελ Άγθπξα, φηαλ ν Κεκάι εμαπέιπζε ηελ επίζεζε ηνπ. Οη Έιιελεο έραζαλ ηνλ πφιεκν, απνρψξεζαλ απφ ηε Μηθξά Ώζία θαη απφ ηελ Ώλαηνιηθή Θξάθε. Βλάκηζη εθαηνκκχξηα Έιιελεο, εγθαηέιεηςαλ ηηο εζηίεο ηνπ θαη ε Βιιάδα γέκηζε πξφζθπγεο. Δ Μηθξαζηαηηθή Καηαζηξνθή ήηαλ έλα απφ ηα κεγαιχηεξα πιήγκαηα γηα ηε ρψξα. Ο ΐεληδέινο έγηλε πάιη πξσζππνπξγφο θαη ππέγξαςε ηε πλζήθε ηεο Λνδάλεο πνπ έθεξε επηηέινπο ηελ εηξήλε ζηε ρψξα κεηά απφ δέθα ζπλερή ρξφληα πνιέκνπ. Σν 1924 έγηλε αθφκα κηα θνξά πξσζππνπξγφο, αιιά ζχληνκα παξαηηήζεθε. Ώθνινχζεζε αθφκα κηα ζεηεία, ε ηεηξαεηία 1928-33. Ο ΐεληδέινο θαη ν Κεκάι 605
ππέγξαςαλ ζχκθσλν θηιίαο θαη ζπλεξγαζίαο ην 1930. Σν 1933 νξθίζηεθε αθφκα γηα ηειεπηαία θνξά πξσζππνπξγφο, αιιά ζε δπν κήλεο έραζε ηηο εθινγέο θαη κεηαλάζηεπζε ζην Παξίζη, φπνπ πέζαλε ην 1936. Θεσξείηαη ν αλακνξθσηήο ηεο λεφηεξεο Βιιάδαο θαη έρεη ηηκεζεί φζν ιίγνη πνιηηηθνί. Οδνί θαη πιαηείεο, αθφκα θαη ην λέν αεξνδξφκην ηεο Ώζήλαο θέξνπλ ην φλνκά ηνπ, ελψ αγάικαηά ηνπ ππάξρνπλ ζηηο πεξηζζφηεξεο πφιεηο ηεο ρψξαο.
Δ Βιιάδα είρε κπεη ζην λέν αηψλα κε πξννπηηθέο αλάπηπμεο θαη κε ειπίδεο φηη ε ρψξα ζα θαηάθεξλε λα θεξδίζεη ηα εδάθε ζηα νπνία δνχζαλ εθαηνκκχξηα Έιιελεο. Βλ κέξεη ην πέηπρε ζχληνκα, ράξηο ζηε δηνξαηηθφηεηα ηνπ ΐεληδέινπ θαη ζηηο ζσζηέο δηπισκαηηθέο ηνπ θηλήζεηο. Ώιιά πιεζίαδε ε ιαίιαπα ηνπ Μεγάινπ Πνιέκνπ. Οη Σέρλεο θαη ηα Γξάκκαηα αλζνχζαλ θαη δελ είλαη ιίγνη νη αμηφινγνη θαιιηηέρλεο, δσγξάθνη, γιχπηεο, εζνπνηνί, ζπγγξαθείο θαη πνηεηέο, πνπ αθφκα θαη ζήκεξα δηαβάδνληαη. Ώπηφ πνπ πάληα αλζνχζε ζηε ρψξα ήηαλ ε πνίεζε (είλαη ηπραίν άιισζηε φηη ε Βιιάδα θαη ηα δπν Νφκπει πνπ θέξδηζε πξνέξρνληαλ απφ ην ρψξν απηφ;). Έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο πνηεηέο, πνπ ηα έξγα ηνπ έρνπλ κεηαθξαζηεί ζηηο πεξηζζφηεξεο γιψζζεο ηνπ θφζκνπ, είλαη ν Καβάθεο.
Ο Κωλζηαληίλνο Καβάθεο (1863-1933) Ο Καβάθεο πνηεηήο κε παγθφζκηα αθηηλνβνιία, γελλήζεθε ζηελ Ώιεμάλδξεηα ηεο Ώηγχπηνπ απφ πινχζηα νηθνγέλεηα ηεο ειιεληθήο παξνηθίαο. Σν 1882 κηα εζληθηζηηθή εμέγεξζε ησλ Ώηγχπηησλ θαηά ησλ ΐξεηαλψλ, ζα ηνλ αλαγθάζεη λα θαηαθχγεη γηα ηξία ρξφληα ζηελ Κσλζηαληηλνχπνιε. Βθεί κειέηεζε αξραία θαη κεζαησληθή ειιεληθή θηινινγία θαη άξρηζε λα γξάθεη ηα πξψηα ηνπ πνηήκαηα. ηελ Πφιε επίζεο ζα εθδεισζεί θαη νκνθπινθηιηθή ηνπ ηάζε. Γχξηζε ζηελ Ώιεμάλδξεηα ην 1885, αθνχ παξαηηήζεθε απφ ηε βξεηαληθή θαη πήξε ηελ ειιεληθή ππεθνφηεηα θαη εξγάζηεθε σο ππάιιεινο ηνπ Υξεκαηηζηεξίνπ θαη ην 1891 δεκνζίεπζε ην πξψην ηνπ πνίεκα κε ηίηιν Κηίζηαη. Σαμίδεςε ζην Παξίζη, ζην Λνλδίλν θαη ζηελ Ώζήλα, φπνπ γλψξηζε ζεκαληηθνχο ινγνηέρλεο ηεο επνρήο (Πνιέκεο, Ξελφπνπινο, Πνξθχξαο). Πνιχ αξγφηεξα γλψξηζε θαη ηνλ κεγάιν πεδνγξάθν Νίθν Καδαληδάθε. Γξάθεη ζπλερψο θαη κεξηθά απφ ηα πξψηα πνηήκαηά ηνπ ηεο πεξηφδνπ 1893-99, πνπ αγαπήζεθαλ είλαη: Σα θεξηά, Έλαο γέξνο, Πεξηκέλνληαο ηνπο Βαξβάξνπο, Σν πξψην ζθαιί, Θεξκνπχιεο, Ζ Πφιηο, Σείρε, Δπηζπκίεο, Φσλέο, Σα άινγα ηνπ Αρηιιέσο, Οη ςπρέο ησλ γεξφλησλ θαη άιια. Ο ίδηνο ν Καβάθεο ρσξίδεη ην έξγν ηνπ ζε ηξεηο πεξηνρέο ή θχθινπο: Σνλ ηζηνξηθφ, ηνλ θηινζνθηθφ θαη ηνλ εδνληθφ ή αηζζεζηαθφ. Ο ηειεπηαίνο εθδειψλεηαη κεηά ην 1918, φηαλ ν πνηεηήο, απνθαζίδεη λα απειεπζεξσζεί απφ ηηο θνηλσληθέο δεζκεχζεηο θαη πξνθαηαιήςεηο, απνζαθελίδνληαο ηελ ηδηνξξπζκία ησλ εξσηηθψλ ηνπ πνηεκάησλ. Υαξαθηεξηζηηθά πνηήκαηα απηήο ηεο πεξηφδνπ είλαη: Γπν λένη 23 έσο 24 εηψλ, Μέξεο ηνπ 1908, Δλ Μεγάιε Διιεληθή Απνηθία, Αο θξφληηδαλ θαη άιια.
606
Ο πνηεηήο δελ εμέδσζε πνηέ ζπγθεληξσκέλν ην έξγν ηνπ ζε ζπιινγή. Ώπηφ έγηλε κεηά ην ζάλαηφ ηνπ. Πέζαλε ζηελ Ώζήλα, ηελ εκέξα πνπ ζπκπιήξσλε ηα εβδνκεθνζηά ηνπ γελέζιηα. Σν έξγν ηνπ ζπλνιηθά απνηειείηαη απφ 256 πνηήκαηα, απφ ηα νπνία ηα 154 είλαη ηα „αλαγλσξηζκέλα‟, ηα 27 ηα δεκνζίεπζε κελ, αιιά ηα „απνθήξπμε‟ ν ίδηνο (ηα απνθεξπγκέλα) θαη άιια 75 βξέζεθαλ ζην αξρείν ηνπ κεηά ην ζάλαηφ ηνπ θαη δεκνζηεχηεθαλ σο ην 1968. Έγξαςε επίζεο θαη πεδά
Ο ζεκαληηθφηεξνο Έιιελαο δσγξάθνο ηνπ 19νπ αηψλα ήηαλ ν Νηθφιανο Γχδεο (1842-1901). Έξγα ηνπ Σα αξξαβσληάζκαηα, Σν θξπθφ ζρνιεηφ, Σν Σάκα, Δ Εζηνξία θαη άιια. Βθπξφζσπνο ηεο εζνγξαθηθήο πεδνγξαθίαο ππήξμε ν νλνκαδφκελνο Άγηνο ησλ ειιεληθψλ γξακκάησλ Ώιέμαλδξνο Παπαδηακάληεο (1851-1911). Οη πην γλσζηνί πνηεηέο ηεο επνρήο ήηαλ ν ζαηηξηθφο Γεψξγηνο νπξήο 19631919) θαη ν Γεψξγηνο Αξνζίλεο (1859-1951). Ζ Ηηαιία: Μεηά ην ηέινο ηνπ πνιέκνπ ηεο Γαιιίαο θαη ηνπ Bαζηιείνπ ηεο αξδελίαο θαηά ηεο Ώπζηξίαο (1859), ε αξδελία πήξε ηε Λνκβαξδία, αιιά φρη ηε ΐελεηία θαη ε Γαιιία ζε αληάιιαγκα γηα ηε βνήζεηα πνπ πξνζέθεξε πξνζάξηεζε ηε Νίθαηα θαη ηε αβνΎα, πξνθαιψληαο έηζη ηελ νξγή ησλ Εηαιψλ. Οη ιανί ησλ κηθξψλ θξαηηδίσλ ηεο βφξεηαο Εηαιίαο, ε Μνδέλα, ε Πάξκα, ε Σνζθάλε θαη ε Ρσκαλία απφ ηα παπηθά θξάηε, μεζεθψζεθαλ, αλέηξεςαλ ηνπο εγεκφλεο ηνπο θαη ελψζεθαλ κε ηελ αλεξρφκελε δχλακε ηνπ βαζηιείνπ ηεο αξδελίαο. Σψξα κφλν ην βαζίιεην ηεο ηθειίαο κε ηε Νάπνιε θαη ηα Παπηθά θξάηε δελ αλήθαλ ζην ακηγψο ηηαιηθφ απηφ θξάηνο. Ο πξσζππνπξγφο ηεο αξδελίαο θφκεο Κακίιιν Καβνχξ, ελζάξξπλε θαη ελίζρπζε νηθνλνκηθά ηνλ ΓθαξηκπΪιληη λα αλαιάβεη δξάζε γηα ηελ ελνπνίεζε ηεο Εηαιίαο.
Ο Σδνπδέππε Γθαξηκπάιληη (1807-82) Βίλαη έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο επαλαζηάηεο θαη πνιηηηθνχο ηεο ηζηνξίαο θαη απφ ηνπο πξσηεξγάηεο ηεο ηηαιηθήο ελνπνίεζεο. Υαξαθηεξίζηεθε σο Ο Ήξσαο ησλ Γχν Κφζκσλ γηα ηε ζπκκεηνρή ηνπ ζε επαλαζηάζεηο ηεο Λαηηληθήο Ώκεξηθήο θαη ηεο Εηαιίαο. Ώπφ λσξίο είρε πνιηηηθέο αλεζπρίεο θαη ζπκκεηείρε ζε κηα απνηπρεκέλε επαλάζηαζε ζην Πεδεκφληην, πξάγκα πνπ ηνπ ζηνίρεζε κηα ζαλαηηθή θαηαδίθε εξήκελ, γηαηί πξφιαβε θαη δηέθπγε ζηε Νφηηα Ώκεξηθή. Βθεί πήξε κέξνο ζε κηα άιιε απνηπρεκέλε επαλάζηαζε, πνπ είρε ζηφρν ηελ απφζπαζε ηεο επαξρίαο Ρίν Γθξάληε απφ ηε ΐξαδηιία. ηε ζπλέρεηα πήγε ζηελ Οπξνπγνπάε, νξγάλσζε έλα παξαζηξαηησηηθφ ζψκα ηνπο Δξπζξνρίησλεο θαη βνήζεζε ηνλ αγψλα ηεο ρψξαο απηήο, θαηά ησλ επεθηαηηθψλ βιέςεσλ ηεο Ώξγεληηλήο. Γχξηζε ζηελ Εηαιία ην 1848, ζπλεξγάζηεθε κε ηνπο θηιειεχζεξνπο ηεο Ρψκεο θαη εμειέγε βνπιεπηήο ηεο ΐνπιήο ηεο Ρψκεο. Δγήζεθε ηεο πνξείαο 5.000 ζηξαηησηψλ πξνο ηε ΐελεηία, αιιά θη απηή ηνπ ε θίλεζε απέηπρε θαη ζπλειήθζε απφ ην ζηξαηφ ηνπ ΐαζηιείνπ ηεο αξδελίαο. 607
Ώπφ ην 1857 είλαη αληηπξφεδξνο ηεο Δζληθήο Ηηαιηθήο Δηαηξίαο, ζην πιεπξφ ηνπ πξσζππνπξγνχ Καβνχξ, κε ζηφρν ηελ ελνπνίεζε ηεο ρψξαο. πκκεηείρε ζην πφιεκν ηνπ 1859 θαηά ησλ Ώπζηξηαθψλ θαη δηαθξίζεθε. Σνλ επφκελν ρξφλν, κε παξφηξπλζε ηνπ Καβνχξ, ηέζεθε επηθεθαιήο 1000 Βξπζξνρηηψλσλ θαη θαηφξζσζε λα απειεπζεξψζεη ηε ηθειία, πνπ κε ην δεκνςήθηζκα πνπ αθνινχζεζε, ελψζεθε κε ην βαζίιεην ηεο αξδελίαο πνπ ήιεγρε πηα, φιε ηε βφξεηα Εηαιία. Δ επφκελε θίλεζή ηνπ ήηαλ ε απειεπζέξσζε ηεο Νάπνιεο. Βθεί ππνδέρζεθε ηνλ βαζηιηά Βίθησξα Δκκαλνπήι Β’, (1820-78), ηνλ νπνίν αλαγλψξηζε σο βαζηιηά ηεο Εηαιίαο. ηηο 17 Μαξηίνπ 1861, αλαθεξχρζεθε επίζεκα ε ίδξπζε ηνπ ΐαζηιείνπ ηεο Εηαιίαο κε πξσηεχνπζα ην Σνξίλν (απφ ην 1865 πξσηεχνπζα έγηλε ε Φισξεληία). ην λέν βαζίιεην πξνζρψξεζαλ θαη ηα πεξηζζφηεξα παπηθά θξάηε. Πξφηεηλε ζην βαζηιηά λα νξγαλψζνπλ εθζηξαηεία θαηά ηεο Ρψκεο, πνπ αλήθε ζηνλ πάπα, αιιά ν βαζηιηάο δίζηαζε λα απνδερζεί ηελ εηζήγεζή ηνπ. Παξφια απηά επηρείξεζε δπν θνξέο λα βαδίζεη θαηά ηεο Ρψκεο, ρσξίο επηηπρία. Μεηά ηελ ήηηα ηεο Ώπζηξίαο απφ ηελ Πξσζία, ε ΐελεηία πξνζαξηήζεθε ζηελ Εηαιία. Δ ηειεπηαία πνιεκηθή επηρείξεζε πνπ πήξε κέξνο ν Γθαξηκπάιληη, ήηαλ ν πφιεκνο Πξσζίαο- Γαιιίαο ην 1871. Βθιέρζεθε αξγφηεξα δπν θνξέο βνπιεπηήο ηεο ηηαιηθήο ΐνπιήο θαη απνζχξζεθε ζην θηήκα ηνπ γξάθνληαο ηα απνκλεκνλεχκαηά ηνπ. ρεδίαδε λα έξζεη ζηα ΐαιθάληα θαη λα ζπκβάιεη ζηνπο απειεπζεξσηηθνχο αγψλεο ησλ Βιιήλσλ θαη ησλ έξβσλ, γηα ηελ εθδίσμε ησλ Σνχξθσλ απφ ηηο πεξηνρέο πνπ θαηνηθνχζαλ νη ππφδνπινη ζπκπαηξηψηεο ηνπο, αιιά ηνλ πξφιαβε ν ζάλαηνο ην 1882. κσο νη γηνί ηνπ ζπλέρηζαλ ηελ επαλαζηαηηθή δξάζε ηνπ παηέξα ηνπο. Ο Ρηηζηφηηη Γθαξηκπάιληη (1847-1924) ζπκκεηείρε κε 300 εζεινληέο, ζηνλ άηπρν γηα ηελ Βιιάδα πφιεκν ηνπ 1897. Ο άιινο ηνπ γηνο ν Πεππίλν (1879-1950), επηθεθαιήο ζψκαηνο εζεινληψλ γαξηβαιδηλψλ, ζπκκεηείρε ζηελ θαηάιεςε ηεο Δπείξνπ, απφ ηνλ ειιεληθφ ζηξαηφ, θαηά ηνλ Πξψην ΐαιθαληθφ Πφιεκν.
Μφιηο νη Εηαινί πιεξνθνξήζεθαλ ηελ ήηηα ησλ Γάιισλ ζην εληάλ, βάδηζαλ θαηά ηεο Ρψκεο, ηελ θαηέιαβαλ ρσξίο αληίζηαζε θαη ζηηο 2 Οθησβξίνπ 1870, ε Ρψκε έγηλε ε πξσηεχνπζα ηνπ εληαίνπ πιένλ ηηαιηθνχ βαζηιείνπ κε πξψην βαζηιηά ηνλ ΐίθησξα Βκκαλνπήι ΐ’. Ώκέζσο άξρηζαλ νη πξνζπάζεηεο εθζπγρξνληζκνχ ηεο ρψξαο, θαηαζθεπάζηεθε ζηδεξνδξνκηθφ δίθηπν, δεκηνπξγήζεθε ηζρπξφ λαπηηθφ, εληζρχζεθε ην εκπφξην θαη ε βηνκεραλία θαη ε Εηαιία ήηαλ πηα κηα απφ ηηο κεγάιεο επξσπατθέο δπλάκεηο. Ο Πάπαο Πίνο Θ’ (1792-1878), ζπλερίδνληαο ηελ αληηδξαζηηθή πνιηηηθή ηνπ ΐαηηθαλνχ θαη παξά ην πλεχκα ησλ θαηξψλ, εμέδηδε εγθπθιίνπο, κε ηηο νπνίεο θαηαδίθαδε ην ζνζηαιηζκφ, ηνλ εζληθηζκφ, ηελ αλεμηζξεζθία. Βπέκελε φηη ε Βθθιεζία πξέπεη λα ειέγρεη ηελ παηδεία θαη λα έρεη ιφγν ζηα ζέκαηα πνιηηηζκνχ θαη επηζηήκεο. Σν απνθνξχθσκα ήηαλ ε δηαθήξπμε, απφ ηε χλνδν ηνπ ΐαηηθαλνχ, ηνπ δφγκαηνο ηνπ αιάζεηνπ ηνπ πάπα. Σν λέν ηηαιηθφ θξάηνο, αλαγλψξηζε ηελ θπξηαξρία ηνπ πάπα ζην ΐαηηθαλφ θαη ην δηθαίσκα λα αληαιιάζζεη δηπισκάηεο κε ηηο άιιεο ρψξεο. κσο ν πάπαο ρνισκέλνο απφ ηελ νξηζηηθή απψιεηα ηεο θνζκηθήο εμνπζίαο, ζεψξεζε ηνλ εαπηφ ηνπ σο Έγθιεηζην ηνπ ΐαηηθαλνχ θαη δελ βγήθε πηα απφ ηα φξηα ηεο ‘επηθξάηεηάο’ ηνπ γηα αξθεηέο δεθαεηίεο.
608
Δ Εηαιία ζέινληαο λα κε κείλεη έμσ απφ ην ρνξεία ησλ απνηθηνθξαηηθψλ θξαηψλ, θαηέιαβε ηε δεθαεηία ηνπ 1880 ηελ Βξπζξαία θαη νη βιέςεηο ηεο επεθηείλνληαλ θαη πξνο ηελ Ώηζηνπία, ηελ νπνία ήζειε λα κεηαηξέςεη ζε πξνηεθηνξάην. κσο κηα πξνζπάζεηα θαηάιεςεο ηεο αλεμάξηεηεο απηήο ρψξαο, θαηέιεμε ζε ηαπεηλσηηθή ήηηα γηα ηελ Εηαιία. Σν 1900 ν βαζηιηάο Οπκβέξηνο Ώ’ δνινθνλήζεθε απφ αλαξρηθνχο θαη ζην ζξφλν αλήιζε ν γηνο ηνπ Βίθησξ Δκκαλνπήι Γ’ (1869-1947). Σελ ίδηα ρξνληά ε Εηαιία πξνζάξηεζε ηε Ληβχε, ηε δεχηεξε απνηθία ηεο ζηελ αθξηθαληθή ήπεηξν. Σν 1902, ε Εηαιία επαλεπηβεβαίσζε ηε ζπκκεηνρή ηεο ζηελ Σξηπιή πκκαρία, κε ηελ Γεξκαλία θαη ηελ Ώπζηξννπγγαξία. Δ κνπζηθή παξάδνζε ηεο Εηαιίαο ζπλερίζηεθε κε ηνλ Σδνπδέππε Βέξληη 1813-1901), έλα απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο ζπλζέηεο φπεξαο ηνπ 19νπ αηψλα. Ο ζπλζέηεο ζπλέδεζε ην φλνκά ηνπ κε κεξηθέο απφ ηηο ζπνπδαηφηεξεο κνπζηθέο ζπλζέζεηο πνπ αγαπήζεθαλ θαη ηξαγνπδήζεθαλ φζν ιίγεο άιιεο, αιιά θαη κε ην θίλεκα Risorgimento πνπ εμέθξαδε ηνλ πφζν ησλ Εηαιψλ γηα ηελ έλσζε ηεο Εηαιίαο. Έγξαςε πάλσ απφ 25 φπεξεο, νη πεξηζζφηεξεο απφ ηηο νπνίεο έγηλαλ επηηπρίεο φρη κφλν ζηελ επνρή ηνπ, αιιά είλαη δεκνθηιείο αθφκα θαη ζήκεξα. Σα κνπζηθά ζέαηξα φινπ ηνπ θφζκνπ, αλεβάδνπλ ηα έξγα ηνπ Νακπνχθν, Οη Λνκβαξδνί, Μάθβεζ, Ρηγθνιέηην, Σξαβηάηα, Σξνβαηφξε, Δ δχλακε ηνπ πεπξσκέλνπ, Ο ρνξφο ησλ κεηακθηεζκέλσλ, Ανλ Κάξινο, Οζέινο, ΏΎληα, Βξλάλη, Φάιζηαθ θαη άιιεο. ηαλ αλέβεθε ν Νακπνχθν, ην ζξηακβηθφ θνκκάηη Va, pensero, πνπ ηξαγνπδνχζαλ νη Ββξαίνη σο χκλν επραξηζηίαο γηα ηελ απειεπζέξσζή ηνπο απφ ην δπγφ ηνπ Ναβνπρνδνλφζνξα, μεζήθσζε ηνπο Εηαινχο θαη νη ηνίρνη ηνπ Μηιάλνπ θαη ησλ άιισλ ηηαιηθψλ πφιεσλ γέκηζαλ απφ ην ζχλζεκα Viva Verdi, πνπ είρε δηπιή ζεκαζία. Γεησθξαχγαδαλ γηα ηνλ εζληθφ ηνπο ζπλζέηε, αιιά έπαηδαλ κε ηα αξρηθά Vittorio Emmanuelle Re D’ Italia, δεηψληαο λα θχγνπλ νη Ώπζηξηαθνί, λα ελσζεί ε Εηαιία θαη ν βαζηιηάο ηεο αξδελίαο λα γίλεη βαζηιηάο φιεο ηεο Εηαιίαο. Σν 1871 ν ΐέξληη ζπκκεηέρνληαο ζηηο ενξηαζηηθέο εθδειψζεηο γηα ην άλνηγκα ηεο Αηψξπγαο ηνπ νπέδ, εγθαηλίαζε ηελ πεξα ηνπ ΚαΎξνπ, αλεβάδνληαο ηελ ΏΎληα, πνπ ππήξμε παγθφζκην θαιιηηερληθφ γεγνλφο. Ο Σδηάθνκν Πνπηζίλη (Giacomo Puccini, 1858-1924), o ‘δηάδνρνο’ ηνπ ΐέξληη ζηελ φπεξα ήηαλ γφλνο νηθνγέλεηαο κνπζηθψλ πνπ θξαηνχζε γηα πέληε γεληέο. Βξγαδφηαλ σο νξγαλίζηαο ζε δηάθνξεο εθθιεζίεο ηεο επαξρίαο ηνπ φηαλ παξαθνινχζεζε ζηελ Πίδα κηα παξάζηαζε ηεο ΏΎληα ηνπ ΐέξληη, ε νπνία ηνλ εληππσζίαζε θαη απνθάζηζε λα αθνζησζεί νινθιεξσηηθά κε ηε κνπζηθή. πνχδαζε ζην Χδείν ηνπ Μηιάλνπ θαη άξρηζε λα ζπλζέηεη κνπζηθά θνκκάηηα θαη φπεξεο. Ο κεγάινο ηνπ ζξίακβνο ήηαλ φηαλ ην 1893, παξνπζίαζε ηελ φπεξα Μαλφλ Λεζθψ ε νπνία ηνλ έθαλε γλσζηφ ζε φιε ζρεδφλ ηεο Βπξψπε. Ώθνινχζεζαλ ηα αξηζηνπξγεκαηηθά Μπνέκ, Σφζθα θαη ε Μαληάκ Μπάηηεξθιάπ.
609
Ο Πνπηζίλη πέζαλε ην 1924 αθήλνληαο ηηο δπν ηειεπηαίεο ζθελέο ηνπ έξγνπ ηνπ Σνπξαληφ αζπκπιήξσηεο. Σν έξγν (αλ θαη είρε νινθιεξσζεί απφ ηνλ Φξάλθν Ώιβάλν) πξσηνπαξνπζηάζηεθε απφ ηνλ θνξπθαίν Εηαιφ αξρηκνπζηθφ Ώξζνχξν Σνζθαλίλη, ην 1926. ηαλ έθζαζε ζην ζεκείν πνπ ν Πνπηζίλη είρε ζηακαηήζεη, ν Σνζθαλίλη έθιεηζε απφηνκα ηελ παξάζηαζε ιέγνληαο: Βδψ ε φπεξα ηειεηψλεη, ζ’ απηφ ην ζεκείν ν Μαέζηξν άθεζε θάησ ηελ πέλα ηνπ. Ο εβξατθήο θαηαγσγήο δσγξάθνο θαη γιχπηεο Ακεληέν Μνληηιηάλη (Amedeo Modigliani, 1884-1920), αλ θαη πέζαλε κφιηο 36 ρξνλψλ άθεζε ηελ πξνζσπηθή ηνπ ζθξαγίδα ζηελ ηέρλε, αλ θαη ζηελ αξρή επεξεάζηεθε απφ ηνλ εδάλ θαη ηνπο άιινπο Γάιινπο εκπξεζηνληζηέο. Βξγάζηεθε κέρξη ην ζάλαηφ ηνπ ζην Παξίζη θαη γλψξηζε πξνζσπηθφηεηεο φπσο ν Οπηξηιφ, ν Πηθάζν, ν Ώπνιηλαίξ, ν νπηίλ, ν Κνθηψ, ν Ρηβέξα θ.α. ηα πνξηξέηα ησλ νπνίσλ, απνηεινχλ κέξνο ηεο θαιιηηερληθήο ηνπ δεκηνπξγίαο. Σα γπκλά ηνπ ζθαλδάιηζαλ ηελ επνρή ηνπ αιιά ζεσξνχληαη αξηζηνπξγεκαηηθά. ηα 24 γιππηά ηνπ έξγα (θπξίσο ζε ςακκίηε) είλαη εκθαλείο νη λέγξηθεο θαη θπθιαδηθέο επηδξάζεηο. Δ Εηαιία πξνφδεπε θαη ζηηο επηζηήκεο θαη ζηελ ηερλνινγία. Βίλαη αξθεηνί απηνί πνπ δηέπξεςαλ ζε φινπο ηνπο ηνκείο ησλ επηζηεκψλ. Έλαο απφ απηνχο είλαη θπζηθφο θαη εθεπξέηεο ΓνπιηΫικν Μαξθφλη.
Ο Μαξθόλη Γνπιηέικν (1874-1937) Έλαο απφ ηνπο πξσηνπφξνπο ηεο επηζηήκεο θαη ηεο ηερλνινγίαο, ν Μαξθφλη γελλήζεθε ζηε Μπνιφληα, θαη απφ λσξίο έδεημε ελδηαθέξνλ γηα ηνλ ειεθηξηζκφ, ηε θπζηθή θαη ηα πεηξάκαηα. ε ειηθία 20 εηψλ έκαζε γηα ηα πεηξάκαηα ηνπ Γεξκαλνχ θπζηθνχ Υάηλξηρ Υέξηο γηα ηα ειεθηξνκαγλεηηθά θχκαηα. πλέιαβε ηελ ηδέα ηεο ρξήζεο ησλ θπκάησλ απηψλ γηα ηελ απνζηνιή ζεκάησλ ρσξίο ηε ρξήζε θαισδίσλ, φπσο γηλφηαλ κε ηνλ ηειέγξαθν. Άξρηζε ακέζσο λα πεηξακαηίδεηαη γηα ηελ εθαξκνγή απηήο ηεο ηδέαο. Ώπνηέιεζκα ησλ πεηξακάησλ ηνπ ήηαλ ε θαηαζθεπή ελφο ζπζηήκαηνο αζπξκάηνπ ηειεγξάθνπ θαη ην 1895, θαηφξζσζε λα επηθνηλσλήζεη κε έλα δέθηε, πνπ βξηζθφηαλ ζε απφζηαζε πεξίπνπ 2 ρηιηνκέηξσλ. ηαλ ζηελ Εηαιία ηα πεηξάκαηά ηνπ δελ βξήθαλ αληαπφθξηζε εγθαηαζηάζεθε ζηελ Ώγγιία, φπνπ έιαβε δίπισκα επξεζηηερλίαο θαη ην 1898 έζηεηιε κήλπκα ζηελ άιιε αθηή ηεο Μάγρεο. πλέρηζε λα βειηηψλεη ηε ζπζθεπή ηνπ θαη ην 1901 έζηεηιε ην πξψην αζχξκαην κήλπκα απφ ηε ΐξεηαλία ζηελ Ώκεξηθή. Ίδξπζε ζην Λνλδίλν ηελ εηαηξία „Ώζχξκαηνο Σειεγξαθηθή Βηαηξία Μαξθφλη‟, αξγφηεξα ζηηο ΔΠΏ ηελ „Ώκεξηθαληθή Βηαηξία Μαξθφλη‟ θαη ηε „Αηεζλή Βηαηξία Μαξθφλη‟ θαη εγθαζηζηνχζε ζηαζκνχο γηα ηελ επηθνηλσλία κε πινία. Δ απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο εθεχξεζεο ηνπ Μαξθφλη, απνδείρζεθε ην 1909, φηαλ ην πινίν Γεκνθξαηία βπζίζηεθε. Υάξε ζηε ρξήζε ηνπ αζχξκαηνπ, νη ζσζηηθέο δπλάκεηο έθηαζαλ έγθαηξα θαη έζσζαλ ην κεγαιχηεξν κέξνο ηνπ πιεξψκαηνο. Σν 1909 ν εθεπξέηεο ηηκήζεθε κε ην βξαβείν Νφκπει Φπζηθήο.
610
Καηά ηα επφκελα ρξφληα, ν Μαξθφλη πεηξακαηίζηεθε πάλσ ζηα βξαρέα θαη ππεξβξαρέα θχκαηα, ζηα νπνία βαζίδεηαη ε ξαδηνθσλία. Σν 1924 πέηπρε ηε ξαδηνεπηθνηλσλία ηεο ΐξεηαλίαο κε ηελ Ώπζηξαιία κέζσ ησλ βξαρέσλ θπκάησλ. ηαλ ην 1937 ν Μαξθφλη πέζαλε, φινη νη ξαδηνθσληθνί ζηαζκνί ηνπ θφζκνπ ζίγεζαλ γηα δπν ιεπηά, γηα λα ηηκήζνπλ ηε κλήκε ηνπ. Αελ έρεη μαλαγίλεη πνηέ θάηη παξφκνην.
Ζ Ηζπαλία: Σν 1860 ζηελ Εζπαλία μέζπαζε εμέγεξζε ησλ θηιειεπζέξσλ πνπ δεηνχζαλ χληαγκα. Δ βαζίιηζζα Εζαβέιια ΐ’ έθπγε γηα ηε Γαιιία. Δ λέα θπβέξλεζε ςήθηζε χληαγκα πνπ παξείρε δηθαίσκα ςήθνπ ζε φινπο (ηνπο άλδξεο) θαη αλαγλσξίζηεθαλ ε ειεπζεξία ηνπ ηχπνπ θαη ε αλεμηζξεζθία. Δ δηαδνρή ηνπ ζξφλνπ ηεο Εζπαλίαο ήηαλ ε αθνξκή ηνπ πνιέκνπ Πξσζίαο-Γαιιίαο ην 1870. Σελ ρξνληά εθείλε ν ζξφλνο πξνζθέξζεθε ζην γην ηνπ βαζηιηά ηεο Εηαιίαο ΐίθησξα Βκκαλνπήι ΐ’, ν νπνίνο βαζίιεπζε γηα δπν ρξφληα σο Ώζκνδαίνο Ώ’. Τπνρξεψζεθε λα παξαηηεζεί φηαλ αλαθεξχρζεθε ε βξαρχβηα Πξψηε Εζπαληθή Αεκνθξαηία, ε νπνία θξάηεζε κφιηο δπν ρξφληα, αιιά φκσο δελ θαηάθεξε λα εξεκήζεη ηε ρψξα. Σειηθά ην 1875, ν γηνο ηεο Εζαβέιιαο, Ώιθφλζνο Εΐ’, αλήιζε ζην ζξφλν, απηφο απνδέρζεθε ην θηιειεχζεξν χληαγκα θαη ηα πλεχκαηα εξέκεζαλ. Σν 1898 κηα εμέγεξζε ηεο ηειεπηαίαο ηζπαληθήο απνηθίαο ζηελ Ώκεξηθή, ηεο Κνχβαο, θαηέιεμε ζε πνιεκηθή ζχγθξνπζε κε ηηο Δλσκέλεο Πνιηηείεο κε θαηαζηξνθηθά γηα ηελ Εζπαλία απνηειέζκαηα. ρη κφλν έραζε ηελ Κνχβα, αιιά νη ΔΠΏ ηεο απέζπαζαλ θαη ηηο Φηιηππίλεο θαη ην λεζί Γθνπάκ ζηνλ Βηξεληθφ Χθεαλφ. Έηζη απφ ηελ ηεξάζηηα ηζπαληθή απνηθηαθή απηνθξαηνξία, απέκελαλ κφλν ειάρηζηεο κηθξέο απνηθίεο ζηελ Ώθξηθή.
Ζ Οιιαλδία: Μεηά ην ρσξηζκφ ηεο απφ ην ΐέιγην, ε θαηάζηαζε ζηε ρψξα ήηαλ ήξεκε. Δ Οιιαλδία, παξά ην κέγεζφο ηεο, ήηαλ πάληα κεγάιε λαπηηθή θαη εκπνξηθή δχλακε. Δ θπξηφηεξε απνηθία ηεο παξέκελε ε Ελδνλεζία. Σελ επνρή εθείλε έδεζε ν κεγαιχηεξνο κεηά ηνλ Ρέκπξαλη, Οιιαλδφο δσγξάθνο, ν Βέλζελη Βαλ Γθνγθ.
Ο Βίλζελη Βαλ Γθνγθ (1853-90) Έλαο απφ ηνπο κεγάινπο δσγξάθνπο ηνπ θφζκνπ, ν ΐαλ Γθνγθ, γλψξηζε φζν δνχζε ηελ απαμίσζε θαη ηελ απνηπρία (πνχιεζε κφλν έλα πίλαθά ηνπ), γηα λα αλαγλσξηζηεί κεηά ην ζάλαηφ ηνπ σο κεγάινο θαιιηηέρλεο θαη ηα έξγα ηνπ λα θνζκνχλ ηα κεγάια κνπζεία ηνπ θφζκνπ θαη νη ηηκέο ηνπο ζηηο δεκνπξαζίεο λα θηάλνπλ ηα εθαηνκκχξηα δνιάξηα. Καηαηάζζεηαη ζηνπο κεηά-εκπξεζηνληζηέο θαιιηηέρλεο, αλ θαη δεκηνχξγεζε, ηα ηειεπηαία ρξφληα ηεο δσήο ηνπ θαη αξθεηά εμπξεζηνληζηηθά έξγα. ε πεξίπνπ 10 ρξφληα δεκηνπξγηθήο δσήο, άθεζε 864 πίλαθεο, 1037 ζρέδηα, 150 πδαηνγξαθίεο θαη 133 ζθίηζα . πνχδαζε ειιεληθά, ιαηηληθά θαη ζενινγία θαη δηνξίζηεθε ηεξνθήξπθαο ζην Μπνξηλάδ ηνπ ΐειγίνπ, φπνπ δνχζε αλάκεζα ζηνπο αλζξαθσξχρνπο, βηψλνληαο ηελ αζιηφηεηα θαη ηελ έλδεηα ησλ αλζξψπσλ απηψλ. Σφηε απνθαζίδεη λα αζρνιεζεί κε ηε δσγξαθηθή. Σν 1886 πήγε ζην Παξίζη, θνληά ζηνλ αδειθφ Σεφ, έκπνξν ηέρλεο. Βθεί παξαθνινχζεζε καζήκαηα δσγξαθηθήο θαη γλσξίζηεθε κε πνιινχο θαιιηηέρλεο, φπσο νη Νηεγθά, Γθσγθέλ, Πηζαξφ, εξά, Σνπινχδ-Λσηξέθ θαη θπζηθά επεξεάζηεθε απφ ην εκπξεζηνληζηηθφ 611
θίλεκα. ην Λνχβξν γλψξηζε ηα έξγα παιαηφηεξσλ θαιιηηερλψλ θαη εληππσζηάζηεθε απφ ηε γηαπσλέδηθε ηέρλε. Σν1888 εγθαηαζηάζεθε ζηελ Ώξι ηεο Νφηηαο Γαιιίαο. Γλσξίδεη γηα πξψηε θνξά ηε Μεζφγεην, θαη ην έληνλν θσο, ε αγξνηηθή δσή ησλ θαηνίθσλ θαη ηα ηνπία ηεο πεξηνρήο ηνλ εκπλένπλ λα δεκηνπξγήζεη κηα ζεηξά απφ πίλαθεο, πνπ πξνζπαζνχλ λα ηα απνηππψζνπλ. Υξεζηκνπνηεί έληνλα ρξψκαηα, ην θίηξηλν, ην κπιε, ην πξάζηλν θαη νη πίλαθεο απηήο ηεο πεξηφδνπ είλαη ραξαθηεξηζηηθνί, φπσο Ζ έλαζηξε λχρηα θαη αξθεηνί πίλαθεο κε ειηνηξφπηα θαη ρσξάθηα. ηελ Ώξι ηνλ επηζθέθηεθε ν θίινο ηνπ Πσι Γθσγθέλ. ε κηα θξίζε ηξέιαο ν ΐαλ Γθνγθ επηρείξεζε λα καραηξψζεη ηνλ θίιν ηνπ θαη φηαλ ζπλήιζε, έθνςε (απφ ηχςεηο;) έλα ηκήκα ηνπ αξηζηεξνχ απηηνχ ηνπ. Κιείζηεθε ζε ςπρηαηξείν θαη αξγφηεξα ζην Παξίζη, ν Πηζαξφ ηνπ ζχζηεζε ην γηαηξφ Πσι Γθαζέ. Ο γηαηξφο αγφξαζε ην 1890, ηνλ πίλαθα ηνπ ΐαλ Γθνγθ ην Κφθθηλν ακπέιη, πνπ είλαη ν κνλαδηθφο πίλαθαο πνπ πνπιήζεθε φζν δνχζε ν θαιιηηέρλεο. Σφηε δσγξάθηζε δπν πίλαθεο κε ηελ Πξνζσπνγξαθία ηνπ γηαηξνχ Γθαζέ. Ο έλαο απφ απηνχο αγνξάζηεθε ζε κηα δεκνπξαζία (κεηά απφ πεξίπνπ 100 ρξφληα) απφ άγλσζην ζπιιέθηε, ζην αζηξνλνκηθφ πνζφ ησλ 82,5 εθαηνκκπξίσλ δνιαξίσλ. Σν θαινθαίξη ηνπ 1890 ν θαιιηηέρλεο εκθαλίδεη έληνλα ζεκάδηα θαηάζιηςεο. ηηο 27 Ενπιίνπ απηνππξνβνιήζεθε ζην ζηήζνο θαη ζε δπν κέξεο πέζαλε, ζηελ αγθαιηά ηνπ αδειθνχ ηνπ Σεφ, ν νπνίνο ηνλ αθνινχζεζε κεηά απφ έμε κήλεο. Ώκέζσο κεηά ην ζάλαηφ ηνπ πξαγκαηνπνηήζεθαλ κεγάιεο εθζέζεηο έξγσλ ηνπ ζην Παξίζη (1901), ζην Άκζηεξληακ, ζηελ Κνινλία, ζηε Νέα Τφξθε θαη ζην Λνλδίλν. ην Άκζηεξληακ ππάξρεη ην Μνπζείν ΐαλ Γθνγθ πνπ θηινμελεί ηε κεγαιχηεξε ζπιινγή έξγσλ ηνπ, ζην θφζκν.
Ζ Ννξβεγία: Όζηεξα απφ πέληε αηψλεο θπξηαξρίαο ηεο Ααλίαο θαη κεηά ηεο νπεδίαο, ν λνξβεγηθφο ιαφο κεηά απφ δεκνςήθηζκα, αλαθήξπμε ηελ αλεμαξηεζία ηνπ ζηηο 7 Ενπλίνπ 1905, κε πξσηεχνπζα ηε Υξηζηηαλία (ζεκεξηλφ ζιν). Δ νπεδηθή ΐνπιή απνδέρζεθε ην ‘βεινχδηλν δηαδχγην’ θαη αλαγλψξηζε ην λέν θξάηνο. Ο πξίγθηπαο Κάξνινο ηεο Ααλίαο, εμειέγε πξψηνο βαζηιηάο ηεο Ννξβεγίαο κε ην φλνκα Υάαθνλ Θ’. Δ ρψξα απηή είλαη απφ ηηο πξψηεο ζηνλ θφζκν, πνπ αλαγλψξηζαλ ην δηθαίσκα ςήθνπ ησλ γπλαηθψλ. Ο κεγαιχηεξνο ζπγγξαθέαο ηεο Ννξβεγίαο, κε παγθφζκηα αθηηλνβνιία, είλαη Υέλξηθ Ίςελ (Henrik Ibsen, 1828-1906). Έγξαςε πνιιά κπζηζηνξήκαηα θαη ζεαηξηθά έξγα. εκαληηθφηεξα απφ απηά: Ο Μπξάλη, Πέεξ Γθπλη, Ο απηνθξάηνξαο θαη ν Γαιηιαίνο (αλαθέξεηαη ζηνλ Ενπιηαλφ ηνλ Παξαβάηε θαη ζηε ζχγθξνπζε ρξηζηηαληζκνχ θαη παγαληζκνχ), Σν ζπίηη ηεο θνχθιαο, Οη βξηθφιαθεο, Έλαο ερζξφο ηνπ ιανχ, Οη αγξηφπαπηεο, Έληα Γθάκπιεξ, θαη ν Ώξρηκάζηνξαο φιλεο. Πνιιά απφ απηά παίδνληαη θαη ζήκεξα ζε φια ηα κεγάια ζέαηξα ηνπ θφζκνπ. Έλαο άιινο ζεκαληηθφο Ννξβεγφο ζπγγξαθέαο ήηαλ ν Κλνπη Υάκζνπλ (18591952). Βπεξεάζηεθε απφ ηνπο κεγάινπο Ρψζνπο ζπγγξαθείο θαη ηδηαίηεξα απφ ηνλ Νηνζηνγηέθζθη. Γηα ηηο λνπβέιεο ηνπ, Ο Παλ θαη Δ πείλα θαη ην κπζηζηφξεκα Δ επινγία ηεο Γεο θέξδηζε ην βξαβείν Νφκπει Λνγνηερλίαο ην 1920. Έγηλε νπαδφο 612
ηνπ εζληθνζνζηαιηζκνχ θαη ζαπκαζηήο ηνπ Υίηιεξ θαη ζπλεξγάζηεθε κε ηνλ Ννξβεγφ ππνζηεξηρηή ησλ Γεξκαλψλ θαηαθηεηψλ ηεο παηξίδαο ηνπ ΚνπΎζιηλγθ, αιιά θαη κε ηνπο ίδηνπο ηνπο Γεξκαλνχο. Μεηά ηελ απειεπζέξσζε ηεο Ννξβεγίαο, θαηαδηθάζηεθε – ιφγσ κεγάιεο ειηθίαο - ζε θπιάθηζε ιίγσλ κελψλ, αιιά έδεζε ηελ ππφινηπε δσή ηνπ, απνκνλσκέλνο απφ ηνπο ζπκπαηξηψηεο ηνπ θαη απφ ηα εθαηνκκχξηα ησλ αλαγλσζηψλ ηνπ ζε φιν ηνλ θφζκν. Έλαο απφ ηνπο πξνδξφκνπο ηνπ εμπξεζηνληζκνχ ζηε δσγξαθηθή ήηαλ ν Δληβάξ Μνπλρ (Edwar Munch, 1863-1944). Σν πην δηάζεκν έξγν ηνπ είλαη Δ θξαπγή.
Ζ Οζσκαληθή Απηνθξαηνξία: Δ απηνθξαηνξία ήηαλ πιένλ έλαο γίγαληαο πνπ θαλεξά θαηέξξεε. Δ ΐξεηαλία ηεο είρε απνζπάζεη ηελ Ώίγππην, ε Γαιιία είρε πξνζαξηήζεη ηελ Σπλεζία θαη ην Ώιγέξη θαη ε Βιιάδα ηε Θεζζαιία θαη ηελ Άξηα. Σν 1876 ζεζπίζηεθε γηα πξψηε θνξά έλα θάπσο θηιειεχζεξν χληαγκα. Σν 1878, αλήιζε ζην ζξφλν ν Ώβδνχι Υακίη ΐ’, κε ππνζρέζεηο γηα εθδεκνθξαηηζκφ. κσο φηαλ ην πλέδξην ηνπ ΐεξνιίλνπ, γηα λα παξεκπνδίζεη ην ξσζηθφ επεθηαηηζκφ, ηνπ έδσζε έζησ θαη πξνζσξηλά, ην ‘θηιί ηεο δσήο’, ν ζνπιηάλνο επέζηξεςε ζηνλ απνιπηαξρηθφ ηξφπν δηαθπβέξλεζεο, θαηαξγψληαο ην χληαγκα. Σν 1895 κηα αξκεληθή εμέγεξζε θαηεζηάιε κε σκφηεηα θαη άγξηεο ζθαγέο πνπ πξνθάιεζαλ θαηαθξαπγή ζηελ Βπξψπε. Σν 1896, κηα νκάδα εμφξηζησλ θηιειεχζεξσλ ζρεκάηηζε έλα εζληθηζηηθφ θαη πνιηηηθφ φκηιν, ηνπο Νεφηνπξθνπο πνπ βξήθε απήρεζε ζηηο ηάμεηο ησλ αμησκαηηθψλ θαη ησλ κνξθσκέλσλ ζηξσκάησλ, νη νπνίεο δεηνχζαλ δεκνθξαηηθέο κεηαξξπζκίζεηο. ην ηέινο ηεο δεθαεηίαο 1890 νη ζπλερείο εμεγέξζεηο ζηελ Κξήηε, νδήγεζαλ ζηελ απηνλνκία ηνπ λεζηνχ θαη ήηαλ θαλεξφ φηη γξήγνξα ζα ελσλφηαλ κε ηελ ππφινηπε Βιιάδα. ηαλ ην 1908 νη ζηξαηησηηθνί ηεο Μαθεδνλίαο ζηαζίαζαλ, ν Ώβδνχι Υακίη αλαγθάζηεθε λα επαλαθέξεη ην χληαγκα ηνπ 1876. κσο κηα λέα εμέγεξζε αμησκαηηθψλ ην 1909 ππφ ηνλ Βκβέξ Παζά, αλάγθαζαλ ην ζνπιηάλν ζε παξαίηεζε ππέξ ηνπ Μερκέη Β’. κσο ε ζπξξίθλσζε ηεο απηνθξαηνξίαο ζπλερίζηεθε. Σν 1911 ε Ληβχε έγηλε ηηαιηθφ πξνηεθηνξάην θαη ην 1912 (Ώ’ ΐαιθαληθφο Πφιεκνο), νη ελσκέλεο δπλάκεηο ηεο Βιιάδαο, ηεο εξβίαο, ηεο ΐνπιγαξίαο θαη ηνπ Μαπξνβνπλίνπ, πεξηφξηζαλ ηα επξσπατθά ζχλνξα ηεο απηνθξαηνξίαο ζε έλα κηθξφ ηκήκα ηεο Θξάθεο. Οη Γεξκαλνί αλέιαβαλ ηελ αλαδηνξγάλσζε θαη ηνλ εθζπγρξνληζκφ ηνπ νζσκαληθνχ ζηξαηνχ θαη ε απηνθξαηνξία πξνζδέζεθε ζην άξκα ηεο Σξηπιήο πκκαρίαο.
Ζ Πνξηνγαιία: ηαλ ε δνπιεία θαηαξγήζεθε ζηηο Δλσκέλεο Πνιηηείεο, ε Πνξηνγαιία, αλαγθάζηεθε λα ηελ θαηαξγήζεη θη απηή κε ηε ζεηξά ηεο, ην 1868. Σν 1908 ν βαζηιηάο Κάξνινο Ώ’ θαη ν δηάδνρνο γηνο ηνπ δνινθνλήζεθαλ ζηε Ληζαβφλα. Δ ιατθή δπζθνξία γηα ην ηελ απνιπηαξρηθή δηαθπβέξλεζε έπαηξλε κεγάιεο δηαζηάζεηο θαη ζε δπν ρξφληα, ν λένο βαζηιηάο Μαλνπήι ΐ’ αληηκεηψπηζε κηα εμέγεξζε πνπ ηνλ αλάγθαζε λα εγθαηαιείςεη ηε ρψξα θαη λα θαηαθχγεη ζηε ΐξεηαλία.
613
Ώλαθεξχρζεθε ε Αεκνθξαηία ηεο Πνξηνγαιίαο κε πξψην πξφεδξν ηνλ Γναθίκ Μπξάλθα. Δ δεκνθξαηία δελ άληεμε πνιχ θαη ην 1926 αλαθεξχρζεθε δηθηαηνξία, ηελ νπνία δηαδέρζεθε ην θαζηζηηθφ θαζεζηψο ηνπ αιαδάξ ην 1932.
Ζ Ρνπκαλία: Μεηά ην πλέδξην ηνπ ΐεξνιίλνπ, ε Ρνπκαλία θήξπμε ηελ αλεμαξηεζία ηεο, κε βαζηιηά ην Γεξκαλφ πξίγθηπα Κάξνιν Ώ’ (1839-1914). Ο λένο βαζηιηάο πξφζδεζε ηε ρψξα ζηα άξκα ηεο Σξηπιήο πκκαρίαο.
Ζ Ρσζία: Με ηνλ ηζάξν Ώιέμαλδξν ΐ’, ην νπηζζνδξνκηθφ θαη απηαξρηθφ ξσζηθφ θαζεζηψο, έδεημε ηάζεηο θηιειεπζεξνπνίεζεο. Σν 1861 κε ηζαξηθφ δηάηαγκα απειεπζεξψζεθαλ νη δνπινπάξνηθνη, ηελ ίδηα ρξνληά πνπ ζηηο θηιειεχζεξεο θαη δεκνθξαηηθέο Δλσκέλεο Πνιηηείεο καηλφηαλ ν εκθχιηνο πφιεκνο, αθξηβψο γηα ηελ θαηάξγεζε ηεο δνπιείαο. Σν 1863 νη Πνισλνί εμεγέξζεθαλ αθφκα κηα θνξά, δεηψληαο αλεμαξηεζία. Οη Ρψζνη απάληεζαλ κε ζθιεξά κέηξα, θαηάξγεζαλ ηελ (πεξηνξηζκέλε) αλεμαξηεζία ηεο Πνισλίαο θαη επέβαιαλ ηε ππνρξεσηηθή δηδαζθαιία ηεο ξσζηθήο γιψζζαο, ζηα ζρνιεία. Σν 1864 ην ζχζηεκα απνλνκήο δηθαηνζχλεο εθζπγρξνλίζηεθε θαη ην 1870 εθαξκφζηεθε κηα κνξθή ηνπηθήο απηνδηνίθεζεο. Σν 1874 ε ζηξαηησηηθή ζεηεία επεθηάζεθε θαη γηα ηα παηδηά ησλ επγελψλ. Σν 1867 ήηαλ ε ρξνληά ελφο ζεκαληηθνχ γεγνλφηνο, νη ζπλέπεηεο ηνπ νπνίνπ ζα γίλνπλ νξαηέο πνιχ αξγφηεξα. Δ Ρσζία ησλ ηξηψλ επείξσλ, πνχιεζε ζηηο Δλσκέλεο Πνιηηείεο ηελ Ώιάζθα θαη έηζη πεξηνξίζηεθε ζε δπν επείξνπο κφλν. Σν 1877 ε Ρσζία θήξπμε αθφκα έλα πφιεκν θαηά ηεο Οζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο. Ο ξσζηθφο ζηξαηφο, κε κεγάιεο απψιεηεο θαηάθεξε ηνλ Εαλνπάξην ηνπ 1878 λα θηάζεη ζηα πξνάζηηα ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο. Μεηά απφ αληίδξαζε ησλ ΐξεηαλψλ, νη Ρψζνη δελ πξνρψξεζαλ θαη δέρζεθαλ λα ππνγξάςνπλ ηε πλζήθε ηνπ Ώγίνπ ηεθάλνπ, κε ηελ νπνία ν ζνπιηάλνο αλαγλψξηδε ηελ αλεμαξηεζία ηεο εξβίαο, ηνπ Μαπξνβνπλίνπ, ηεο Ρνπκαλίαο θαη νπζηαζηηθά θαη ηεο ΐνπιγαξίαο. κσο ε ζπλζήθε απηή κεηά απφ πίεζε ηεο ΐξεηαλίαο θαη ηεο Ώπζηξίαο, αλαζεσξήζεθε ζην πλέδξην ηνπ ΐεξνιίλνπ ην 1878, ην νπνίν επηβεβαίσζε ηελ αλεμαξηεζία ησλ ηξηψλ βαιθαληθψλ ρσξψλ, ρψξηζε ηε ΐνπιγαξία ζε ηξία ηκήκαηα, παξαρσξνχζε ηε ΐεζζαξαβία ζηε Ρσζία θαη ηελ Κχπξν ζηε ΐξεηαλία. ην εζσηεξηθφ ηεο ρψξαο, νη θηιειεχζεξεο δπλάκεηο, αιιά θαη ηα λέα θηλήκαηα ησλ ζνζηαιηζηψλ θαη ησλ αλαξρηθψλ, δεηνχζαλ επίκνλα πεξηζζφηεξεο ειεπζεξίεο θαη κεηαξξπζκίζεηο. Σν 1881, ν Ώιέμαλδξνο ΐ’ δνινθνλήζεθε ζηελ Ώγία Πεηξνχπνιε, απφ αλαξρηθνχο θαη ηνλ δηαδέρζεθε ν γηνο ηνπ Ώιέμαλδξνο Γ’ (184594). Ο λένο ηζάξνο δελ αθνινχζεζε ηε κεηξηνπαζή πνιηηηθή ηνπ παηέξα ηνπ θαη πήξε ζθιεξά θαη θαηαπηεζηηθά κέηξα. Σα κέηξα επεθηάζεθαλ θαη ζε φζνπο δελ ήηαλ νξζφδνμνη, κε απνηέιεζκα λα εληαζνχλ νη δησγκνί θαηά ησλ Ββξαίσλ, πνιινί απφ ηνπο νπνίνπο άξρηζαλ λα κεηαλαζηεχνπλ ζηηο Δλσκέλεο Πνιηηείεο. Καηά ηε δηάξθεηα ηεο βαζηιείαο ηνπ Ώιεμάλδξνπ Γ’ ε Ρσζία άξρηζε ελζηεξλίδεηαη ηελ ηερλνινγία ηεο Αχζεο, λα απνθηά βαξηά βηνκεραλία, εληζρχζεθε ν εκπνξηθφο ηεο ζηφινο θαη αλαπηχρζεθε ην ζηδεξνδξνκηθφ δίθηπν. Δ εθβηνκεράληζε είρε σο απνηέιεζκα ηε ζπζζψξεπζε αγξνηψλ ζηηο πφιεηο θαη ηελ απφηνκε αχμεζε ηνπ αξηζκνχ ησλ εξγαηψλ, νη νπνίνη εξγάδνληαλ ππφ άζιηεο ζπλζήθεο. Οη ξηδνζπαζηηθέο ηδέεο ηνπ ζνζηαιηζκνχ θαη ησλ αλαξρηθψλ πνπ είραλ 614
πνιινχο νπαδνχο ζηε Ρσζία, άξρηζαλ λα βξίζθνπλ απήρεζε θαη ζην βηνκεραληθφ πξνιεηαξηάην ηεο ρψξαο Σν 1894 ε Ρσζία ππέγξαςε ζχκθσλν κε ηε Γαιιία θαη νπζηαζηηθά έγηλε ην ηξίην ζθέινο ηεο Σξηπιήο πλελλφεζεο (Ώληάλη). Ώκέζσο κεηά ν Ώιέμαλδξνο πέζαλε θαη ηνλ δηαδέρζεθε ν γηνο ηνπ Νηθφιανο Β’ (1868-1918). Ο Νηθφιανο Ρνκαλφθ ππήξμε ν ηειεπηαίνο ηζάξνο ηεο Ρσζίαο. Ο ραξαθηήξαο θαη νη ηχρεο ηνπ είλαη παξάιιειεο κε απηέο ηνπ Γάιινπ βαζηιηά Λνπδνβίθνπ ΕΣ’. Σνπ έρνπλ απνλεκεζεί νη πξνζσλπκίεο ηνπ Μάξηπξα, ιφγσ ηεο ηξαγηθήο εθηέιεζήο ηνπ απφ ηνπο κπνιζεβίθνπο, ηνπ Ώγίνπ, απφ ηε Ρσζηθή Βθθιεζία θαη ηνπ Ώηκνζηαγνχο, ιφγσ ησλ ηξαγηθψλ γεγνλφησλ πνπ ζπλέβεζαλ ηελ εκέξα ηεο ελζξφληζήο ηνπ. ηηο 13 ΜαΎνπ 1896, φηαλ 500.000 ιανχ είραλ ζπγθεληξσζεί γηα λα παξαθνινπζήζνπλ ηελ ηειεηή, δεκηνπξγήζεθε παληθφο θαη πνδνπαηήζεθαλ κέρξη ζαλάηνπ 1389 πνιίηεο. Σν απηνθξαηνξηθφ δεχγνο ζνθαξηζκέλν, επηζθεπηφηαλ φιε ηελ εκέξα ηα λνζνθνκεία γηα λα ζπκπαξαζηαζεί ζηνπο πιεγέληεο. κσο ην βξάδπ παξέζηεζαλ - γηα δηπισκαηηθνχο ιφγνπο, φπσο εηπψζεθε - ζε δεμίσζε ηεο γαιιηθήο πξεζβείαο. Ο ιαφο δελ ζπγρψξεζε πνηέ απηή ηελ ηειεπηαία πξάμε ηνπ Νηθνιάνπ θαη απηφο είλαη ν ιφγνο πνπ ραξαθηεξηζκνχ ηνπ σο αηκνζηαγνχο. Σν 1898 ηδξχζεθε ην Ρσζηθφ νζηαιδεκνθξαηηθφ Κφκκα, ν πξφδξνκνο ηνπ Κνκκνπληζηηθνχ Κφκκαηνο. Βκπλεπζηήο ηνπ ήηαλ ν καξμηζηήο επαλαζηάηεο Γθεφξγθη Πιεράλνθ (1857-1918), θίινο θαη ζπλεξγάηεο ηνπ Λέληλ. Σν 1903 ην θφκκα δηαζπάζηεθε ζε δπν πηέξπγεο, ζηνπο (κεηξηνπαζείο) Μελζεβίθνπο, κε ηνλ Πιεράλνθ θαη ζηνπο (ξηδνζπαζηηθνχο) Μπνιζεβίθνπο, κε ηνλ Λέληλ. Καηά ηε δηάξθεηα ηνπ Πξψηνπ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ ν Πιεράλνθ δηαθψλεζε κε ηνπο κπνιζεβίθνπο, σο πξνο ην ραξαθηήξα ηνπ πνιέκνπ. Σν θφκκα ζχληνκα απέθηεζε βαζηέο ξίδεο ζην ιαφ, εθκεηαιιεπφκελν ηελ απμαλφκελε δπζαξέζθεηα, εμ αηηίαο ηεο έιιεηςεο ειεπζεξηψλ, ησλ κεγάισλ ζηεξήζεσλ θαη ηεο θαηαπίεζεο πνπ αζθνχζαλ νη βηνκήραλνη θαη νη γαηνθηήκνλεο ζηνπο εξγάηεο θαη ηνπο αγξφηεο. Δ δπζαξέζθεηα έγηλε αθφκα πην έληνλε εμ αηηίαο ηνπ αηπρνχο πνιέκνπ κε ηελ Εαπσλία ην 1904-5. Ο πφιεκνο μέζπαζε γηα ηνλ έιεγρν ηεο Μαληδνπξίαο. Οη Ρψζνη είραλ ζην ιηκάλη Πνξη Άξζνπξ κηα κεγάιε λαπηηθή βάζε. Οη Εάπσλεο είραλ εηνηκαζηεί πξνζεθηηθά, είραλ λαππεγήζεη κεγάιν ζηφιν θαη ν ζηξαηφο ηνπο είρε εθπαηδεπηεί απφ ΐξεηαλνχο αμησκαηηθνχο. Υηχπεζαλ αηθληδηαζηηθά ην Πνξη Άξζνπξ θαη ην θαηέιαβαλ κεηά απφ πνιχλεθξε θαη πνιχκελε πνιηνξθία. Ώθνινχζεζε κηα κεγάιε θαη επίζεο πνιχλεθξε κάρε ζην Μνχθδελ, πνπ έιεμε κε ξσζηθή ήηηα. Σν Μάην 1905, ν ξσζηθφο ζηφινο θαηαζηξάθεθε απφ ηνλ ηαπσληθφ θαη ν πφιεκνο έιεμε κε απξφζκελε ξσζηθή ήηηα. Ώπηή ε ζχξξαμε ήηαλ ε πξψηε ζηελ νπνία κηα επξσπατθή δχλακε εηηάην απφ κηα άιιε, κε επξσπατθή. κσο απέδεημε θαη ηελ αδπλακία ηνπ ξσζηθνχ ζηξαηνχ. Σελ Κπξηαθή 22 Εαλνπαξίνπ 1905, κηα εηξεληθή δηαδήισζε εξγαηψλ ηεο Πεηξνχπνιεο ρηππήζεθε βίαηα απφ ηνλ ηζαξηθφ ζηξαηφ, κε απνηέιεζκα ηνπιάρηζηνλ 130 εξγάηεο λα ζθνησζνχλ. Ολνκάζηεθε ε Μαησκέλε Κπξηαθή. Ώθνινχζεζαλ ηαξαρέο θαη γεληθή απεξγία. Ο ηζάξνο δελ κπφξεζε λα δεη ηα ζεκεία ησλ θαηξψλ. Παξά ηηο εηζεγήζεηο θάπνησλ ζπκβνχισλ ηνπ γηα ηελ δηεμαγσγή ειεχζεξσλ εθινγψλ θαη ηελ παξνρή ζηνηρεησδψλ πνιηηηθψλ ειεπζεξηψλ, ν Νηθφιανο ππαλαρσξνχζε θάζε θνξά θαη δηέιπε ηελ κηα Ανχκα (θνηλνβνχιην) κεηά ηελ άιιε (ζπλνιηθά ηέζζεξηο). Οη 615
νζηαιδεκνθξάηεο ζπγθξφηεζαλ ην πξψην εξγαηηθφ ζνβηέη (ζπκβνχιην) αιιά γξήγνξα ε αζηπλνκία ην δηέιπζε θαη ζπλέιαβε ηα κέιε ηνπ. Ο κηθξφο ηζάξεβηηο (δηάδνρνο ηνπ ζξφλνπ) Ώιέμαλδξνο, έπαζρε απφ αηκνθηιία, αζζέλεηα επηθίλδπλε, πνπ δελ κπνξνχζαλ λα ζεξαπεχζνπλ νη γηαηξνί. Δ κεηέξα ηνπ ηζαξίλα Ώιεμάλδξα, απειπηζκέλε αιιά θαη θαλαηηθά ζξεζθφιεπηε, βξήθε παξεγνξηά θαη απνθνχκπη ζην πξφζσπν ηνπ Γξεγφξε Ραζπνχηηλ (1872-1916). Ο Ραζπνχηηλ ήηαλ έλα κπζηηθηζηήο θαιφγεξνο, ηζαξιαηάλνο, αθφιαζηνο, αγξάκκαηνο θαη βξψκηθνο. κσο θαηάθεξε λα πεξηνξίζεη ηα ζπκπηψκαηα ηεο αζζέλεηαο ηνπ κηθξνχ ηζάξεβηηο θαη απηφ ηνλ έθαλε επλννχκελν ηεο ηζαξίλαο. Έγηλε παλίζρπξνο θαη θπξηνιεθηηθά ‘έιπλε θαη έδελε’ κέζα ζηελ ηζαξηθή απιή, γηα κηα νιφθιεξε δεθαεηία. Δ ζπκπεξηθνξά ηνπ αθφιαζηνπ θαιφγεξνπ φπσο νλνκάζηεθε, πξνθάιεζε ζθάλδαιν θαη νη ηζηνξίεο (πξαγκαηηθέο ή θαληαζηηθέο) γηα ηα εξσηηθά θαηνξζψκαηά ηνπ θπθινθνξνχζαλ απφ ζηφκα ζε ζηφκα, ζε φιε ηε Ρσζία. ηαλ ν ηζάξνο πήγε ζην κέησπν ην 1916 - θαηφπηλ νδεγηψλ ηνπ Ραζπνχηηλ - ε ηζαξίλα έγηλε πεηζήλην φξγαλν ηνπ θαιφγεξνπ, ν νπνίνο ηελ έπεηζε λα δηνξίδεη ή λα παχεη θξαηηθνχο αμησκαηνχρνπο θαηά ην θέθη ηνπ. Σν πξφβιεκα έιπζε κηα νκάδα αγαλαθηηζκέλσλ αμησκαηηθψλ, νη νπνίνη θαηάθεξαλ θαη δνινθφλεζαλ ηνλ επηθίλδπλν θαιφγεξν. κσο ε θήκε ηνπ ήηαλ ηέηνηα, πνπ ν ιαφο πίζηεςε φηη ήηαλ άγηνο. Οξηζηηθφ ηέινο ζηηο θήκεο απηέο, έδσζαλ νη κπνιζεβίθνη, φηαλ έθαςαλ κπζηηθά ην πηψκα ηνπ. Σα ζθάλδαια, ε θαηαπίεζε, ε θηψρεηα, ε απνιπηαξρηθή δηαθπβέξλεζε θαη ηειηθά ν πφιεκνο πνπ μέζπαζε ην 1914, κε εθαηνκκχξηα Ρψζνπο ζηξαηηψηεο λεθξνχο, πνπ έραζαλ ηε δσή ηνπο απφ ηελ αληθαλφηεηα ηεο πνιηηηθήο θαη ζηξαηησηηθήο εγεζίαο θαη ηελ έιιεηςε ζηνηρεηψδνπο πνιεκηθήο πξνεηνηκαζίαο, έθεξαλ ηελ επαλάζηαζε ηνπ 1917. Δ αλάπηπμε ηεο βηνκεραλίαο ζηε Ρσζία ζπλεηέιεζε θαη ζηελ παξάιιεια αλάπηπμε ησλ επηζηεκψλ. Ο ρεκηθφο Νηκίηξη Μεληειέγηεθ (1834-1907), έγηλε δηάζεκνο ζε φιν ηνλ θφζκν, φηαλ ην 1869, δεκνζίεπζε ηνλ πξψην Πεξηνδηθφ πίλαθα ησλ ζηνηρείσλ. Σν 1871 δεκνζίεπζε έλα λέν πίλαθα ησλ 63 γλσζηψλ ηφηε ζηνηρείσλ. Σν ζεκαληηθφ ζ’ απηφλ ηνλ πίλαθα, ήηαλ φηη ν Μεληειέγηεθ πξφβιεςε ηελ χπαξμε ζηνηρείσλ, ηα νπνία δελ είραλ αθφκα αλαθαιπθζεί, αθήλνληαο θελά ζηνλ πίλαθά ηνπ, ηα νπνία ζπκπιεξψζεθαλ απφ κεηαγελέζηεξνπο ρεκηθνχο. Σν βηβιίν ηνπ Οη αξρέο ηεο Υεκείαο ζεσξείηαη αθφκα θαη ζήκεξα θιαζζηθφ ζην είδνο ηνπ. Πξνο ηηκή ηνπ, ην ρεκηθφ ζηνηρείν 101, νλνκάζηεθε ‘κελδειέβην’. Σν φλνκα ηνπ θπζηνιφγνπ Ηβάλ Παβιφθ (1849-1936) ηαπηίζηεθε κε ηα πεηξάκαηα πνπ πξαγκαηνπνίεζε γχξσ απφ ηα εμαξηεκέλα αληαλαθιαζηηθά. Οη έξεπλέο ηνπ έγηλαλ θπξίσο ζε ζθχινπο, ζηνπο νπνίνπο παξαηήξεζε φηη ε έθθξηζε ζάιηνπ, δελ γίλεηαη κφλν κε ηε ζέα ηεο ηξνθήο, αιιά θαη κε ηελ απιή αλάκλεζή ηεο. Σν πείξακα κε ην ζθπιί, πνπ παξνπζίαδε ζηειφξξνηα κε ην άθνπζκα ηνπ θνπδνπληνχ πνπ ηνλ θαινχζε γηα θαγεηφ, είλαη θιαζζηθφ. Ο Παβιφθ είλαη ν πξψηνο Ρψζνο επηζηήκνλαο πνπ βξαβεχηεθε κε Νφκπει Εαηξηθήο ην 1904, γηα ηηο κειέηεο ηνπ γχξσ απφ ηε θπζηνινγία ηεο πέςεο. ηηο Καιέο Σέρλεο ν εβξατθήο θαηαγσγήο δσγξάθνο Μαξθ αγθάι (18871985), ζεσξείηαη έλαο απφ ηνπο πξσηνπφξνπο ηεο κνληέξλαο ηέρλεο, ην έξγν ηνπ φκσο δχζθνια εληάζζεηαη ζε θάπνην απφ ηα πνιιά θηλήκαηα ηεο κνληέξλαο 616
δσγξαθηθήο. Ο αγθάι (θαη ν Πηθάζν) επηχρεζε λα δεη φζν αθφκα δνχζε, ηα έξγα ηνπ ζην Μνπζείν ηνπ Λνχβξνπ. Ο Κνλζηαληίλ ηαληζιάβζθη (1863-1938) εζνπνηφο, ζθελνζέηεο θαη έλαο απφ ηνπο ηδξπηέο ηνπ Θεάηξνπ Σέρλεο ηεο Μφζραο, ζεσξείηαη έλαο απφ ηνπο αλακνξθσηέο ηεο ζεαηξηθήο ηέρλεο ηνπ 20νχ αηψλα. θελνζέηεζε θαη έπαημε ν ίδηνο ζε πνιιά απφ ηα έξγα ηνπ Σζέρνθ θαη ζπλέβαιε ζηελ αλάδεημε ηνπ ζπγγξαθέα ζε έλα απφ ηνπο κεγαιχηεξνπο δξακαηνπξγνχο. Ώλέβαζε επίζεο έξγα ησλ Ίςελ, Σνπξγθηέληεθ, Γθφγθνι, Μπσκαξζαί, Μνιηέξνπ, αιιά θαη θιαζζηθψλ φπσο ν Ώηζρχινο θαη ν αίμπεξ. Δ δνπιεηά ηνπ είρε επίδξαζε ζε πνιιέο ρψξεο ηεο Βπξψπεο θαη ηεο Ώκεξηθήο θαη δεθάδεο θαιιηηέρλεο ηνπ ζεάηξνπ θαη ηνπ θηλεκαηνγξάθνπ, κειέηεζαλ θαη εθάξκνζαλ ηηο δηδαζθαιίεο ηνπ. Ο Άληνλ Σζέρνθ (1860-1904), είλαη έλαο απφ ηνπο κεγάινπο Ρψζνπο ζπγγξαθείο θαη δξακαηνπξγνχο. Ώλ θαη ζπνχδαζε ηαηξηθή ηελ νπνία θαη εμάζθεζε, ε κεγάιε ηνπ αγάπε ήηαλ ε ινγνηερλία. Απν άιινη κεγάινη ηεο ξσζηθήο ινγνηερλίαο, ν Γθφξθη θαη ν Σνιζηφη ήηαλ θίινη ηνπ θαη ζαπκαζηέο ηνπ. Μάιηζηα φηαλ ν ηζάξνο Νηθφιανο ΐ’ αθχξσζε ηελ εθινγή ηνπ Γθφξθη, ιφγσ ησλ επαλαζηαηηθψλ ηνπ απφςεσλ, ζηελ Ώθαδεκία, ν ήδε αθαδεκατθφο Σζέρνθ, παξαηηήζεθε γηα λα εθδειψζεη ηε ζπκπαξάζηαζή ηνπ. Έγξαςε αξθεηέο λνπβέιεο θαη δηεγήκαηα (ην ζνχξνππν, Δ ζηέπα, Δ κνλνκαρία, Θάιακνο 6, Δ θπξία κε ην ζθπιάθη, Οη ρσξηθνί θαη άιια). κσο ηα ζεαηξηθά ηνπ έξγα (Ο Γιάξνο, Ο βπζζηλφθεπνο, Οη ηξεηο αδειθέο, Ο ζείνο ΐάληαο) θαη ηα κνλφπξαθηα (Οη βιαβεξέο ζπλέπεηεο ηνπ θαπλνχ, Πξφηαζε γάκνπ, Δ αξθνχδα) ηνλ αλάδεημαλ ζε έλα απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο επξσπαίνπο ζεαηξηθνχο ζπγγξαθείο. Σα έξγα ηνπ επηχρεζαλ λα παξνπζηαζηνχλ απφ ηνλ ηαληζιάβζθη, ζην Θέαηξν Σέρλεο ηεο Μφζραο, αιιά εμαθνινπζνχλ θαη παίδνληαη ζηηο ζεαηξηθέο αίζνπζεο φισλ ησλ κεγάισλ πφιεσλ ηνπ θφζκνπ. Δ ινγνηερλία είρε πάληα παξάδνζε ζηε Ρσζία. Δ παξνπζία ηνπ Σνιζηφη (Lev Tolstoy) ζηα ξσζηθά γξάκκαηα, επηβεβαηψλεη φηη ε αιπζίδα ησλ Γθφγθνι, Σνπξγθηέληεθ, Πνχζθηλ, Λέξκνληνθ, Νηνζηνγηέθζθη, Σζέρνθ θαη πνιιψλ άιισλ πνπ αθνινχζεζαλ, δελ είλαη ηπραία.
Ο Λέωλ Σνιζηόη (1828-1910) Ο Σνιζηφη δελ ήηαλ κφλν έλαο κεγάινο ζπγγξαθέαο ζπνπδαίσλ κπζηζηνξεκάησλ. Ήηαλ παξάιιεια θαη δνθηκηνγξάθνο, θηιφζνθνο, εηξεληζηήο, ρξηζηηαλφο αλαξρηθφο, εθπαηδεπηηθφο κεηαξξπζκηζηήο θαη δηαλννχκελνο. Καη νη δπν γνλείο ηνπ θαηάγνληαλ απφ αξηζηνθξαηηθέο νηθνγέλεηεο. Κιεξνλφκεζε ηεξάζηηα θηεκαηηθή πεξηνπζία κε ρσξάθηα θαη δνπινπάξνηθνπο, ζηε Γηάζλαγηα Πνιηάλα πνπ γελλήζεθε. πνχδαζε ζηε Φηινζνθηθή ζρνιή θαη ην 1851 θαηαηάρζεθε εζεινληηθά ζην ζηξαηφ. Τπεξέηεζε αξθεηά ζηνλ Καχθαζν θαη ν ζπγρξσηηζκφο ηνπ κε ηνπο αλζξψπνπο ηνπ ιανχ θαη ηνλ ηξφπν δσήο ηνπ εθεί, ηνπ έδσζε αθνξκή λα γξάςεη θάπνηα αθεγήκαηα, φπσο Ζ επηδξνκή, Πσο πέζαλε ε αγάπε, Σν πξσηλφ ελφο γαηνθηήκνλα. πκκεηείρε ζηνλ πφιεκν ηεο Κξηκαίαο θαη βξέζεθε ζηελ πνιηνξθεκέλε εβαζηνχπνιε. Καξπφο ηεο εκπεηξίαο ηνπ απηήο ήηαλ κηα ηξηινγία ζρεηηθά κε ηελ πνιηνξθία κε ηίηιν Γηεγήκαηα ηεο εβαζηνχπνιεο, πνπ δεκνζηεχζεθε ην 1855. Ο ηζάξνο Ώιέμαλδξνο ΐ‟, ηελ δηάβαζε, ηνπ άξεζε πνιχ 617
θαη δήηεζε λα κεηαθξαζηεί ζηα γαιιηθά. Ήδε ν Σνιζηφη είρε αλαγλσξηζηεί σο έλαο θαηαμησκέλνο ζπγγξαθέαο. Σν 1857 παξαηηήζεθε απφ ην ζηξαηφ θαη ίδξπζε ζην θηήκα ηνπ έλα ζρνιείν γηα παηδηά θαη κεγάινπο, φπνπ δίδαζθε ν ίδηνο κε δηθέο ηνπ παηδαγσγηθέο κεζφδνπο. Σαμίδεςε ζε αξθεηέο ρψξεο ηεο Βπξψπεο κε ζηφρν λα πινπηίζεη ηηο παηδαγσγηθέο ηνπ γλψζεηο θαη γχξηζε ζηε Ρσζία, φπνπ ζπλέρηζε ηηο δηδαζθαιίεο. Σν 1863 δεκνζίεπζε ηνπο Κνδάθνπο, πνπ είραλ ζεκαληηθή επηηπρία. Ώπφ ην 1865 αξρίδεη θαη δεκνζηεχεη ζε ζπλέρεηεο ην κεγάιν ηνπ έξγν Πφιεκνο θαη Δηξήλε, πνπ απνηειεί έλα απφ ηα αξηζηνπξγήκαηα ηεο παγθφζκηαο ινγνηερλίαο. Μεηά ην 1870 λα κειεηά αξραία ειιεληθά θαη λα δηαβάδεη κε ζαπκαζκφ κεξν. Παξάιιεια, σο απφδεημε φηη ηα παηδαγσγηθά ζέκαηα ηνλ ελδηαθέξνπλ πάληα, εθδίδεη έλα Αιθαβεηάξην. Ώπφ ην 1875 σο ην 1977 δεκνζηεχεη ζε ζπλέρεηεο έλα άιιν αξηζηνχξγεκα ηεο ξσζηθήο ινγνηερλίαο, ηελ Άλλα Καξέληλα. Μεηά ην 1879, ν Σνιζηφη πεξλά κηα ςπρνινγηθή θξίζε, πνπ ηνλ θάλεη εζσζηξεθή, θαιιηεξγεί ν ίδηνο ηε γε, θνξά ξνχρα κνπδίθνπ θαη ζηξέθεηαη ζην Θεφ. Βθδίδεη κηα ζεηξά βηβιία, φπσο Μηα εμνκνιφγεζε, ε ηη ζπλίζηαηαη ε πίζηε κνπ;, Λνηπφλ ηη πξέπεη λα θάλνπκε;, Ζ ρξηζηηαληθή δηδαζθαιία, Γελ κπνξψ λα ζσπάζσ θαη άιια, πνπ βξήθαλ απήρεζε θαη πξνθάιεζαλ ζπξξνή νπαδψλ ηνπ ζην αγξφθηεκά ηνπ. Ο ζπγγξαθέαο αγσλίδεηαη γηα ηελ θαηάξγεζε ηεο ζαλαηηθήο πνηλήο, γηα ηελ παξαρψξεζε γεο ζηνπο αγξφηεο, ηδέεο πνπ ηνλ θάλνπλ ζεβαζηφ θαη αγαπεηφ ζε φιν ηνλ θφζκν. Σν 1900, ζην δνθίκηφ ηνπ Πεξί αλαξρίαο, ζπληζηά ηα έξγα ηνπ Κξνπφηθηλ θαη ηνπ Πξνπληφλ, ελψ παξάιιεια απνξξίπηεη ηελ επαλάζηαζε κε βίαηα κέζα. Σα έξγα απηά έδσζαλ ζην ζπγγξαθέα ηνλ ακθηιεγφκελν πνιηηηθφ ραξαθηεξηζκφ αλαξρηθφο ρξηζηηαλφο. Σν 1908 γξάθεη ζε κηα ηλδηθή εθεκεξίδα ην Γξάκκα ζε έλα ηλδνπηζηή, ην νπνίν δηάβαζε ν Γθάληη (πνπ βξηζθφηαλ ηφηε ζηε Νφηην Ώθξηθή). Άξρηζε ηφηε αιιεινγξαθία κεηαμχ ησλ δπν ηνπο. ηαλ ν Γθάληη δηάβαζε Σν βαζίιεην ηνπ Θενχ βξίζθεηαη κέζα ζνπ, απνθάζηζε φηη ν αγψλαο ηνπ ζα θηλεζεί ζηα φξηα ηεο „κε βίαο‟. Παξάιιεια γξάθεη θαη ινγνηερληθά έξγα, φπσο Ζ ζνλάηα ηνπ Κξψπηζεξ, Ο παηήξ έξγηνο, Αθέληεο θαη Γνχινο θαη ην ζεαηξηθφ Σν θξάηνο ηνπ δφθνπ. Σν ηειεπηαίν απφ ηα κεγάια έξγα ηνπ είλαη ε Αλάζηαζε, γηα ην νπνίν ε ξσζηθή Βθθιεζία ηνλ αθφξηζε. Σα έξγα ηνπ Σνιζηφη εθδφζεθαλ θαη εθδίδνληαη ζε φιν ηνλ θφζκν θαη αξθεηά απφ απηά έγηλαλ θηλεκαηνγξαθηθέο ηαηλίεο.
Ώθφκα έλαο απφ ηελ κεγάιε ζεηξά ησλ Ρψζσλ ζπγγξαθέσλ είλαη ν Μαμίκ Γθφξθη (1868-1936), ν νπνίνο ζεσξείηαη ν ηδξπηήο θαη ν θχξηνο εθπξφζσπνο ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ. Ώληίζεηα απφ ηνλ Σνιζηφη, ν Γθφξθη πέξαζε ηα παηδηθά ηνπ ρξφληα κε κεγάιεο ζηεξήζεηο θαη αλαγθάζηεθε λα θάλεη δηάθνξα ρεηξσλαθηηθά επαγγέικαηα γηα λα δήζεη. Αηάβαδε φκσο κεηά καλίαο θαη ζαχκαδε ηνπο Γθφγθνι, Σνιζηφη, Φισκπέξ, Μπαιδάθ. Σν 1892 δεκνζίεπζε έλα δηήγεκα ζε κηα εθεκεξίδα ππνγξάθνληαο κε ην ςεπδψλπκν Γθφξθη (πηθξφο, ζηα ξσζηθά), ελψ ην πξαγκαηηθφ ηνπ φλνκα ήηαλ 618
Ώιεμέη Πέζθνθ. Ώπφ ην 1900 άξρηζε λα ζπλεξγάδεηαη κε ηνλ Σζέρνθ θαη ηνλ Σνιζηφη θαη έγξαθε ζεαηξηθά έξγα γηα ην Θέαηξν Σέρλεο ηεο Μφζραο. Οη απφςεηο ηνπ Γθφξθη ήηαλ επαλαζηαηηθέο θαη ηνπ ζηνίρεζαλ ηελ έδξα ζηελ Ώθαδεκία. πκκεηείρε ζηελ απνηπρεκέλε επαλάζηαζε ηνπ 1905, ζπλειήθζε θαη θπιαθίζηεθε. κσο ν Γθφξθη ήηαλ ήδε γλσζηφο ζηελ Βπξψπε θαη κεηά απφ έληνλεο εθθιήζεηο πξνο ηνλ ηζάξν, απνθπιαθίζηεθε. Καηέθπγε ζηελ Εηαιία σο πνιηηηθφο εμφξηζηνο θαη επέζηξεςε ζηε Ρσζία κεηά ηελ αλάιεςε ηεο εμνπζίαο απφ ηνπο κπνιζεβίθνπο. πλεξγάζηεθε κε ηε λέα ζνβηεηηθή εμνπζία θαη ην 1932 έγηλε ν πξψηνο πξφεδξνο ηεο Έλσζεο νβηεηηθψλ ζπγγξαθέσλ. Πέζαλε ην 1936 θαη ηάθεθε ζηελ Κφθθηλε Πιαηεία ηεο Μφζραο. Σα ζεκαληηθφηεξα έξγα ηνπ είλαη: Σα ζεαηξηθά, Οη κηθξναζηνί, ην βπζφ, Οη ερζξνί, Οη ηειεπηαίνη, θαη ηα πεδά Οηθνγέλεηα Οξιψθ, Βίθνζη έμε άληξεο θαη έλα θνξίηζη, ηα μέλα ρέξηα, Δ Μάλα. Σν ηειεπηαίν (ε Μάλα) ζεσξείηαη θιαζζηθφ έξγν ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ, γπξίζηεθε θηλεκαηνγξαθηθή ηαηλία θαη απνηέιεζε ηε βάζε ηνπ ζεαηξηθνχ έξγνπ ηνπ Μπξερη κε ηνλ ίδην ηίηιν. ηνπο κεγαιχηεξνπο Βπξσπαίνπο κνπζνπξγνχο ηνπ 19νπ αηψλα, μερσξηζηή ζέζε θαηέρεη ν Πηφηξ Σζατθφθζθη (1840-93). πνχδαζε Ννκηθή θαη εξγάζηεθε σο δεκφζηνο ππάιιεινο γηα βηνπνξηζηηθνχο ιφγνπο. Ώπφ ην 1864 άξρηζε λα ζπλζέηεη έξγα, φπσο νη Υαξαθηεξηζηηθνί ρνξνί θαη ε νλάηα γηα πηάλν. Σα έξγα ηνπ παίρζεθαλ ζε φιεο ηηο κεγάιεο πξσηεχνπζεο ηεο Βπξψπεο θαη είρε γίλεη δηάζεκνο σο έλαο απφ ηνπο κεγαιχηεξνπο ζπλζέηεο κπαιέηνπ θαη φπεξαο. Σα θπξηφηεξα έξγα ηνπ είλαη: Μπαιέην – Δ Λίκλε ησλ Κχθλσλ, Δ Χξαία θνηκσκέλε, Ο θαξπνζξαχζηεο. πεξα : Δ Παξζέλνο ηεο Οξιεάλεο, ΐνεβφδαο, Γηνιάληα, Βπγέληνο Οληέγηλ, Νηάκα Πίθα (πάλσ ζην έξγν ηνπ Πνχζθηλ). Βπίζεο έμε ζπκθσλίεο νθηψ νξρεζηηθέο ζνπίηεο, πνιιά θνλζέξηα θαη κνπζηθή δσκαηίνπ.
Ζ εξβία θαη ην Μαπξνβνχλην: Μεηά ην πλέδξην ηνπ ΐεξνιίλνπ ην1885 θαη ηππηθά πιένλ, αλαγλσξίζηεθε ε αλεμαξηεζία ηεο εξβίαο θαη ηνπ Μαπξνβνπλίνπ απφ ηελ Οζσκαληθή απηνθξαηνξία. Σν 1889 ζην ζξφλν ηεο εξβίαο αλήιζε ν Ώιέμαλδξνο Ώ’ Οκπξέλνβηηο, ν νπνίνο θπβέξλεζε απνιπηαξρηθά θαη δίσμε ηνπο θηιειεχζεξνπο θαη ηνπο εζληθηζηέο. Ο Ώιέμαλδξνο δνινθνλήζεθε κε πξαμηθφπεκα ηεο εζληθηζηηθήο νξγάλσζεο Μαχξε Υείξα. Νένο κνλάξρεο επειέγε απφ ην θνηλνβνχιην, ν Πέηξνο Ώ’ Καξαγηψξγεβηηο (1844-1921). Ο λένο βαζηιηάο άιιαμε ηνλ πξνζαλαηνιηζκφ ηεο ρψξαο πξνο ηελ Ώληάλη, πξάγκα πνπ βξήθε ζχκθσλν ην ιαφ, ν νπνίνο κηζνχζε ηνπο Ώπζηξηαθνχο πνπ θαηείραλ ηελ ΐνζλία θαη ηελ Βξδεγνβίλε. Σν 1912 (Ώ’ ΐαιθαληθφο Πφιεκνο) ε εξβία, ην Μαπξνβνχλην, ε Βιιάδα θαη ε ΐνπιγαξία θήξπμαλ ηνλ πφιεκν θαηά ηεο Οζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο, ν νπνίνο ηειείσζε ληθεθφξα, κε ζεκαληηθά εδαθηθά θέξδε γηα ηνπο ληθεηέο. Έλα απνηέιεζκα απηνχ ηνπ πνιέκνπ ήηαλ θαη ε δεκηνπξγία, ελφο αθφκα βαιθαληθνχ θξάηνπο, ηεο Αιβαλίαο. ηηο 24 Ενπλίνπ 1914, ν Πέηξνο παξαηηήζεθε ππέξ ηνπ γηνπ ηνπ Ώιέμαλδξνπ (1888-1934). Μεηά απφ ηέζζεξηο κέξεο, δνινθνλήζεθε ζην εξάγεβν ν δηάδνρνο ηεο Ώπζηξίαο Φεξδηλάλδνο. Ο Μεγάινο Πφιεκνο άξρηζε.
619
Ζ νπεδία: Δ νπεδία πξνρσξνχζε ην δξφκν ηεο αλάπηπμεο θαη ηεο νηθνλνκηθήο επεκεξίαο ρσξίο θξαδαζκνχο θαη θνηλσληθέο ζπγθξνχζεηο. Ώπνδέρζεθε ηελ απφζρηζε ηεο Ννξβεγίαο θαη απφ ηφηε ζπλεξγάδνληαη θηιηθά, φπσο θαη καδί κε ηνπο άιινπο θαλδηλαβνχο γείηνλέο ηεο. Ο ζεκαληηθφηεξνο νπεδφο επηζηήκνλαο ηνπ 19νπ αηψλα, ήηαλ ν ρεκηθφο, κεραληθφο, εθεπξέηεο θαη βηνκήραλνο Άιθξελη Νφκπει.
Ο Άιθξελη Νόκπει (1833-96) Ο παηέξαο ηνπ Άιθξελη Νφκπει, Εκκάλνπει ήηαλ θη απηφο εθεπξέηεο φπισλ θαη εθξεθηηθψλ. Μηα απφ ηηο εθεπξέζεηο ηνπ ήηαλ ε ππνβξχρηα λάξθε, ηελ νπνία πνχιεζε ζηε Ρσζία. Βθεί έδεζε θαη γλψξηζε ηε ρεκεία θαη ηε κεραληθή θαη ν λεαξφο Άιθξελη. Βθεί άξρηζε λα πεηξακαηίδεηαη κε ηε βηνκεραληθή παξαγσγή ηεο ληηξνγιπθεξίλεο. ηαλ επέζηξεςε ην 1859 ζηε ηνθρφικε, εθεχξε έλα ππξνθξνηεηή βξνληψδνπο πδξαξγχξνπ θαη πήξε δίπισκα επξεζηηερλίαο. κσο ζε κηα έθξεμε ζην εξγνζηάζην παξαγσγήο ληηξνγιπθεξίλεο, ζθνηψζεθε ν αδειθφο ηνπ θαη ηέζζεξηο άιινη. Δ ζνπεδηθή θπβέξλεζε δελ επέηξεςε ηε ζπλέρηζε ηεο ιεηηνπξγίαο ηνπ εξγνζηαζίνπ. Ο Νφκπει ζπλέρηζε ηα πεηξάκαηα ζε κηα κανχλα, ζην θέληξν κηαο ιίκλεο γηα ηελ απνθπγή λέσλ ζπκάησλ. Σν 1866 πέηπρε ηελ παξαζθεπή ληηξνγιπθεξίλεο κε ππξηηηθή γε. Σελ αζθαιή απηή εθξεθηηθή χιε νλφκαζε δπλακίηηδα θαη απφ απηή ηελ εθεχξεζε έγηλε παζίγλσζηνο, αιιά θαη πνιχ πινχζηνο. Αελ ζηακάηεζε φπσο ηηο έξεπλεο θαη ζηε ζπλέρεηα αλαθάιπςε ηε δειαηηλνδπλακίηε θαη ηελ άθαπλε ππξίηηδα. Σν 1889 πνχιεζε ηελ ηειεπηαία απηή εθεχξεζε ζηελ θπβέξλεζε ηεο Εηαιίαο θαη εγθαηαζηάζεθε ζην αλ Ρέκν, φπνπ θαη πέζαλε. Παξά ηελ ελαζρφιεζή ηνπ κε φπια θαη εθξεθηηθά ν Νφκπει ήηαλ εηξεληζηήο θαη αγαπνχζε ηε ινγνηερλία. Με ηε δηαζήθε ηνπ δηέζεζε ην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο πεξηνπζίαο πνπ είρε απνθηήζεη, ζηε δεκηνπξγία ελφο ηδξχκαηνο, πνπ ζα έρεη σο ζθνπφ ηελ απνλνκή (θάζε ρξφλν) βξαβείνπ ζε άηνκα πνπ δηαθξίλνληαη γηα ηελ πξνζθνξά ηνπο ζηνπο ηνκείο ηεο Βηξήλεο, ηεο Εαηξηθήο, ηεο Υεκείαο, ηεο Φπζηθήο θαη ηεο Λνγνηερλίαο. Έηζη, θάζε ρξφλν ζηηο 10 Αεθεκβξίνπ (εκεξνκελία ηνπ ζαλάηνπ ηνπ Νφκπει) απνλέκνληαη ηα ζεκαληηθφηεξα βξαβεία ηνπ θφζκνπ, ζ‟ απηνχο πνπ δηέπξεςαλ ζηνπο παξαπάλσ ηνκείο ηεο αλζξψπηλεο δξαζηεξηφηεηαο. Σν 1968, ζεζπίζηεθε θαη Νφκπει Οηθνλνκίαο, ην νπνίν ρξεκαηνδνηείηαη απφ ηελ Βζληθή Σξάπεδα ηεο νπεδίαο. ια ηα βξαβεία απνλέκνληαη απφ ηε νπεδηθή Ώθαδεκία, εθηφο απφ ην βξαβείν γηα ηελ Βηξήλε, ην νπνίν απνλέκεη ε Ώθαδεκία ηεο Ννξβεγίαο. Σν 1958 δφζεθε ην φλνκα ηνπ Νφκπει ζην ρεκηθφ ζηνηρείν 102 (λνκπέιην).
Ζ Ακεξηθή Οη Ζλσκέλεο Πνιηηείεο:
Μεηά ηελ εθινγή ηνπ δεισκέλνπ αληηπάινπ ηνπ ζεζκνχ ηεο δνπιείαο, ΑβξαΪκ Λέλθνιλ ζηελ πξνεδξία ησλ ΔΠΏ, νη Νφηηα Καξνιίλα απνρψξεζε απφ ηελ Έλσζε θαη ζηηο 8 Φεβξνπαξίνπ 1861, καδί κε άιιεο έμη (Γεσξγία, Ώιακπάκα, Φιψξηδα, Μηζζηζζηπή, Λνπτδηάλα θαη Σέμαο) λφηηεο 620
πνιηηείεο πνπ ππνζηήξηδαλ ηε δνπιεία, ίδξπζαλ ηελ Οκνζπνλδία ησλ Πνιηηεηψλ ηεο Ώκεξηθήο. Σνλ Ώπξίιην, άιιεο ηέζζεξηο πνιηηείεο πξνζρψξεζαλ ζηελ Οκνζπνλδία, νη ΐφξεηα Καξνιίλα, ε ΐηξηδίληα, ν Ώξθάλζαο θαη ην Σελλεζζή. Σν δπηηθφ ηκήκα ηεο ΐηξηδίληα παξέκεηλε ζηελ Έλσζε θαη ηδξχζεθε ε πνιηηεία ηεο Απηηθήο ΐηξηδίληα. Πξσηεχνπζα ηεο Οκνζπνλδίαο νξίζηεθε ην Ρίηζκνλη ηεο ΐηξηδίληα. ηηο 14 Ώπξηιίνπ 1861, νη δπλάκεηο ηεο Οκνζπνλδίαο (Νφηηνη), βνκβάξδηζαλ θαη θαηέιαβαλ ην νρπξφ ηεο Έλσζεο (ΐφξεηνη), άκηεξ, ζην ιηκάλη Σζάξιεζηνλ ηεο ΐηξηδίληα. Ήηαλ ε πξψηε πνιεκηθή πξάμε ηνπ Ώκεξηθαληθνχ Βκθπιίνπ Πνιέκνπ, κεηαμχ ηνπ αγξνηηθνχ Νφηνπ θαη ηνπ βηνκεραληθνχ ΐνξξά, πνπ ζα δηαξθέζεη σο ηηο 9 Ώπξηιίνπ 1865. Δ Έλσζε είρε πιεζπζκφ 22 εθαηνκκχξηα, κπνξνχζε λα παξαηάμεη πάλσ απφ 2 εθαηνκκχξηα άλδξεο,, είρε αλαπηπγκέλε βηνκεραλία θαη εκπφξην θαη ηζρπξφ λαπηηθφ. Δ Οκνζπνλδία είρε κφιηο 10 εθαηνκκχξηα πιεζπζκφ (απφ ηα νπνία ηα 3 ήηαλ δνχινη), παξάηαμε πάλσ απφ έλα εθαηνκκχξην άλδξεο, νη αμησκαηηθνί ηεο ήηαλ ηθαλφηεξνη θαη θαιχηεξα εθπαηδεπκέλνη, αιιά ην λαπηηθφ ηεο ήηαλ ζρεδφλ αλχπαξθην. Σα δπν πξψηα ρξφληα ηνπ πνιέκνπ, ε πνξεία ήηαλ ακθίξξνπε, παξά ηηο κεγάιεο απψιεηεο θαη απφ ηα δπν κέξε. Δ κάρε ζην Γθέηηπζκπνπξγθ (Ενχιηνο 1863) έγεηξε ηελ πιάζηηγγα πξνο ηελ πιεπξά ηεο Έλσζεο. Ώκέζσο κεηά ν πφιεκνο κεηαθέξζεθε ζηα εδάθε ηεο Οκνζπνλδίαο. Σνλ Ώπξίιην ηνπ 1865 ν ζηξαηεγφο Γθξαλη ησλ ΐνξείσλ θαηέιαβε ηελ πξσηεχνπζα Ρίηζκνλη θαη ν αξρηζηξάηεγνο ησλ Ννηίσλ Λε ππέγξαςε ηε ζπλζεθνιφγεζε ηεο Οκνζπνλδίαο. Δ ληθήηξηα Έλσζε δελ πξνέβε ζε θαλελφο είδνπο αληίπνηλα ή εθδηθεηηθέο πξάμεηο. Ώληίζεηα πξνζπάζεζε λα απνθαηαζηήζεη ηελ ελφηεηα ηεο ρψξαο θαη λα επνπιψζεη ηηο πιεγέο απηνχ ηνπ αδειθνθηφλνπ πνιέκνπ, πνπ ζθφησζε πάλσ απφ 820.000 θπξίσο λένπο Ώκεξηθαλνχο θαη ζπζζψξεπζε δεκηέο δηζεθαηνκκπξίσλ δνιαξίσλ.
Ο Αβξαάκ Λίλθνιλ (1809-65) Ο Αβπαάμ Λίνκολν, έλαο απφ ηνπο πην ζεκαληηθνχο πνιηηηθνχο ηεο Ώκεξηθήο, είλαη ηππηθφ παξάδεηγκα απηνδεκηνχξγεηνπ Ώκεξηθαλνχ. Ώλ θαη θαηαγφηαλ απφ θησρή νηθνγέλεηα ηνπ Κεληάθη, θαηάθεξε λα πάξεη πηπρίν λνκηθήο θαη λα δηαθξηζεί γξήγνξα ζηνλ πνιηηηθφ ζηίβν, ππνζηεξίδνληαο πάληα κε ζζέλνο, φηη ν ζεζκφο ηεο δνπιείαο δελ έρεη ζέζε ζε κηα ειεχζεξε θαη δεκνθξαηηθή ρψξα. ηηο εθινγέο ηνπ 1860 πέηπρε λα εθιεγεί πξφεδξνο κε ην θφκκα ησλ Ρεπνπκπιηθαλψλ. Δ εθινγή ηνπ φκσο πξνθάιεζε ηε ξήμε κε ηηο πνιηηείεο ηνπ Νφηνπ, ζηηο νπνίεο ε δνπιεία ήηαλ λφκηκε. Πξηλ αθφκα νξθηζηεί ν λένο πξφεδξνο, είρε ηδξπζεί ε Οκνζπνλδία θαη άξρηζε ακέζσο ν εκθχιηνο πφιεκνο. Σν 1862, ελψ ν πφιεκνο καηλφηαλ, ν Λίλθνιλ ππέγξαςε ηελ θαηάξγεζε ηεο δνπιείαο ζηηο πνιηηείεο ηεο Οκνζπνλδίαο, κε ηε δηεπθξίληζε φηη νη πξψελ ηδηνθηήηεο ησλ δνχισλ ζα απνδεκησζνχλ Ώπηφ ζπλέβαιε ψζηε πνιινί λέγξνη απφ ην Νφην λα εληαρζνχλ ζην ζηξαηφ ηεο Έλσζεο. Δ δηαξθείαο κφιηο ηξηψλ ιεπηψλ, νκηιία ηνπ Λίλθνιλ ζην λεθξνηαθείν πνπ δεκηνπξγήζεθε ζην Γθέηηπζκπνπξγ γηα ηνπο πεζφληεο απηήο ηεο πνιχλεθξεο 621
κάρεο, ζεσξείηαη απφ ηηο ζεκαληηθφηεξεο ηεο ακεξηθαληθήο ηζηνξίαο θαη παξαιιειίδεηαη κε ηνλ Δπηηάθην ηνπ Πεξηθιή. Ώλ θαη ν πφιεκνο ζπλερηδφηαλ, νη εθινγέο ηνπ 1884, έγηλαλ θαλνληθά. Ο Λίλθνιλ ηφληζε φηη κεηά ηελ – δηαθαηλφκελε - λίθε ηεο Έλσζεο ζα εθαξκφζεη πνιηηηθήο εζληθήο ζπκθηιίσζεο. Κέξδηζε ηηο εθινγέο, αιιά ζηηο 14 Ώπξηιίνπ 1965 (πέληε κφιηο κέξεο κεηά ηε ιήμε ηνπ πνιέκνπ), ππξνβνιήζεθε ζαλάζηκα, ελψ παξαθνινπζνχζε κηα ζεαηξηθή παξάζηαζε, απφ έλα θαλαηηθφ ππνζηεξηρηή ησλ Ννηίσλ. Ο Λίλθνιλ ηηκήζεθε θαη απφ ηε ρψξα ηνπ, αιιά θαη απφ φιν ηνλ πνιηηηζκέλν θφζκν, σο έλαο απφ ηνπο απφ ηνπο κεγάινπο πνιηηηθνχο θαη αλακνξθσηέο ηεο ηζηνξίαο. Ώγάικαηά ηνπ ππάξρνπλ ζηηο πεξηζζφηεξεο ακεξηθαληθέο πφιεηο.
Μεηά ηε ιήμε ηνπ εκθπιίνπ αθνινχζεζαλ ηξνπνπνηήζεηο ηνπ πληάγκαηνο, πνπ θαηαξγνχζαλ ηε δνπιεία θαη αλαγλψξηδαλ ηελ ηδηφηεηα ηνπ πνιίηε ησλ ΔΠΏ κε πιήξε δηθαηψκαηα, ζε φζνπο είραλ γελλεζεί ζηηο ΔΠΏ. Ώπηφ εμαγξίσζε ηνπο ιεπθνχο ηνπ Νφηνπ πνπ δέρζεθαλ κελ ηελ ήηηα, αιιά δελ κπνξνχζαλ λα αλερζνχλ φηη νη (πξψελ) δνχινη ηνπο ήηαλ ίζνη κε απηνχο. Αεκηνπξγήζεθε έηζη ε πεξηβφεηε Κνπ Κινπμ Κιαλ, απφ θαλαηηθνχο ξαηζηζηέο ιεπθνχο πξνηεζηάληεο, νη νπνίνη δελ ζηξέθνληαλ κφλν θαηά ησλ καχξσλ, αιιά θαη θαηά ησλ θαζνιηθψλ θαη ησλ Ββξαίσλ. Βθαηνληάδεο άηπρνη καχξνη, βαζαλίζηεθαλ, βηάζηεθαλ, δνινθνλήζεθαλ θαη ιηληζαξίζηεθαλ ηηο επφκελεο δεθαεηίεο απφ ηε ξαηζηζηηθή απηή νξγάλσζε. ην κεηαμχ νη Δλσκέλεο Πνιηηείεο επεθηείλνληαλ πξνο ηα δπηηθά. Πξνζηέζεθαλ ην Κάλζαο θαη ε Νεβάδα, αιιά απηή ε επέθηαζε δελ γηλφηαλ αλαίκαθηα. Υηιηάδεο κάρεο έγηλαλ θαηά ησλ γεγελψλ Ηλδηάλσλ θαη θάζε κάρε ήηαλ κηα άγξηα ζθαγή ηνπο. Ήηαλ κηα γελνθηνλία. ζνη απφ ηνπο Ελδηάλνπο γιίησζαλ απφ ηηο ζθαγέο, θιείζηεθαλ ζε θαηαπιηζκνχο, νη νπνίνη απνηεινχλ ζήκεξα ηνπξηζηηθφ αμηνζέαην! Ώπηή ε επέθηαζε πξνο ηα δπηηθά, παξνπζηάζηεθε αξγφηεξα απφ ηνλ ακεξηθαληθφ θηλεκαηνγξάθν, σο έλαο ζπλερήο αγψλαο ησλ ‘θαιψλ’ ιεπθψλ, ελαληίνλ ησλ ‘θαθψλ’ Ελδηάλσλ, νη νπνίνη φκσο πάληα έραλαλ ηελ θξίζηκε κάρε. Σε δεθαεηία ηνπ 1880 νινθιεξψζεθε ε δηεπεηξσηηθή ζηδεξνδξνκηθή ζχλδεζε κεηαμχ Ώηιαληηθνχ θαη Βηξεληθνχ. Ο πιεζπζκφο ησλ ΔΠΏ κεγάισλε αικαησδψο θαη ζπλερψο θαηέθζαλαλ κεηαλάζηεο απφ ηελ Βπξψπε: Εξιαλδνί, Πνισλνί, Εηαινί, Ββξαίνη απφ ηελ Ρσζία θαη άιινη. ηαλ άξρηζαλ λα κεηαλαζηεχνπλ ζσξεδφλ Κηλέδνη, ε θπβέξλεζε, ππνρξεψζεθε ην 1883, λα πάξεη κέηξα πεξηνξηζκνχ ηεο κεηαλάζηεπζεο. Σν 1886 ζηήζεθε ζηε Νέα Τφξθε ην πεξίθεκν Άγαικα ηεο Διεπζεξίαο, δψξν ηεο Γαιιίαο. Ο πξψηνο νπξαλνμχζηεο ρηίζηεθε ζην Μαλράηαλ. Σν 1867, νη ΔΠΏ αγφξαζαλ απφ ηε Ρσζία, αληί 7,2 εθαηνκκπξίσλ δνιαξίσλ ηελ Αιάζθα. Δ αγνξά απηή, ζεσξήζεθε αζχκθνξε θαη αληηκεησπίζηεθε κε εηξσλεία θαη ριεπαζκνχο. Πνιχ αξγφηεξα απνδείρζεθε φηη ε γε ηεο Ώιάζθαο δελ είρε κφλν ρξπζφ, αιιά θαη άθζνλν πεηξέιαην. Σνλ Μάην ηνπ 1886, ηα εξγαηηθά ζπλδηθάηα ζην ηθάγν, θηλεηνπνίεζαλ καδηθέο απεξγίεο θαη δηαδειψζεηο κε βαζηθφ αίηεκα ηελ θαζηέξσζε νθηαψξνπ. Οη δηαδεισηέο κφλν ζηελ πφιε απηή έθξαζαλ ηνπο 80.000 θαη ηελ ηέηαξηε εκέξα άξρηζαλ βίαηεο ζπγθξνχζεηο κε ηελ αζηπλνκία κε απνηέιεζκα ην ζάλαην έληεθα. Οη πξσηαίηηνη ζπλειήθζεζαλ θαη πέληε απφ απηνχο θαηαδηθάζηεθαλ ζε ζάλαην. Ώπφ ην γεγνλφο απηφ, θαζηεξψζεθε δηεζλψο ε Δξγαηηθή Πξσηνκαγηά.
622
Σν 1895 νη Κνπβαλνί επαλαζηάηεζαλ. Οη Εζπαλνί αληέδξαζαλ κε βηαηφηεηα θαη δηέπξαμαλ θξηθαιεφηεηεο, κε απνηέιεζκα λα μεζεθσζεί ε θνηλή γλψκε ησλ ΔΠΏ. Δ ακεξηθαληθή θπβέξλεζε, κε ην πξφζρεκα ηεο πξνζηαζίαο ησλ πνιηηψλ ηεο έζηεηιε ζηελ Ώβάλα ην πνιεκηθφ Μέηλ. Σν πινίν απηφ θαηαζηξάθεθε απφ κηα ηξνκεξή έθξεμε (απφ άγλσζηε αηηία) θαη απηφ ήηαλ ε αθνξκή θήξπμεο ηνπ πνιέκνπ θαηά ηεο Εζπαλίαο ηνλ Ώπξίιην 1898. ε κφιηο ηέζζεξηο κήλεο, νη Εζπαλνί έραζαλ ηνλ πφιεκν θαη νη ΔΠΏ θαηέιαβαλ θαη ηηο Φηιηππίλεο, ην λεζί Γθνπάκ θαη ην Πφξην Ρίθν. Σνλ ίδην ρξφλν πξνζάξηεζαλ εηξεληθά θαη ηα λεζηά ηεο Υαβάεο. Έηζη νη Δλσκέλεο Πνιηηείεο έγηλαλ αθφκα ηκπεξηαιηζηηθή θαη απνηθηνθξαηηθή δχλακε ηνπ θφζκνπ. Ήδε νη Ώκεξηθαλνί, νη Εάπσλεο θαη νη κεγάιεο επξσπατθέο δπλάκεηο, είραλ ελεξγή αλάκημε ζηελ ιεζηξηθή εθκεηάιιεπζε ηεο αδχλακεο Κίλαο θαη ζπλέβαιαλ ζηελ αηκαηεξή θαηαζηνιή ηεο εμέγεξζεο ησλ Μπφεξο. Σν 1901 πξφεδξνο ησλ ΔΠΏ, εμειέγε ν Θεφδσξνο Ρνχζβειη (1858-1919), απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο Ώκεξηθαλνχο πνιηηηθνχο. Αηεηέιεζε πξφεδξνο σο ην 1909 θαη ε δηαθπβέξλεζή ηνπ ζπλέβαιε νπζηαζηηθή ζηε ξαγδαία νηθνλνκηθή αλάπηπμε ηεο ρψξαο. Δ πνιηηηθή ήηαλ ε επηβνιή ηεο εηξήλεο… αθφκα θαη κε ηε βία. Δ γλσζηή θξάζε ηνπ Να κηιάο κε ην θαιφ, αιιά λα έρεηο καδί ζνπ θαη έλα ξαβδί εμέθξαδε επαθξηβψο ηελ ακεξηθαληθή πνιηηηθή ησλ αξρψλ ηνπ 20νχ αηψλα. Βίλαη ν πξψηνο Ώκεξηθαλφο πνπ ηηκήζεθε κε ην Νφκπει Βηξήλεο ην 1906, γηα ηε ζπκβνιή ηνπ ζηε ιήμε ηνπ Ρσζν-Εαπσληθνχ πνιέκνπ. ηηο 4 Ννεκβξίνπ 1903 ν ιαφο ηνπ Παλακά, κε ακεξηθαληθή ππνθίλεζε, επαλαζηάηεζε δεηψληαο ηεο απφζρηζε ηεο επαξρίαο απφ ηελ Κνινκβία (ε νπνία δπζηξνπνχζε ζηελ άλνηγκα δηψξπγαο πνπ ζα ζπλέδεε ηνλ Ώηιαληηθφ κε ηνλ Βηξεληθφ). ε δπν κέξεο νη ΔΠΏ αλαγλψξηζαλ ην λέν θξάηνο θαη ζηηο 18 Ννεκβξίνπ (εθπιεθηηθή ηαρχηεηα θαη ζπλέπεηα!) ν Παλακάο ππέγξαςε ηε ζπκθσλία κε ηελ νπνία επέηξεπε ζηηο ΔΠΏ λα αξρίζνπλ εξγαζίεο δηάλνημεο ηεο δηψξπγαο. Δ Γηψξπγα ηνπ Παλακά εγθαηληάζηεθε ζηηο 15 Ώπγνχζηνπ 1914. ηηο εθινγέο ηνπ 1912 πξφεδξνο αλαδείρζεθε έλαο λένο εγέηεο, ν Γνχληξννπ ΟπΎιζνλ. Με ηελ πξνζρψξεζε ηεο Οθιαρφκα, ηνπ Νένπ Μεμηθνχ θαη ηεο Ώξηδφλα, νη πνιηηείεο έθηαζαλ ηνλ αξηζκφ 48. Οη ΔΠΏ έιεγραλ αθφκα ηηο θηήζεηο ηνπο Υαβάε, Φηιηππίλεο, Πφξην Ρίθν θαη Ώιάζθα. ηηο 14 Ώπξηιίνπ 1912, ζπλέβε έλα απφ ηα δηαζεκφηεξα θαη πην πνιχλεθξα λαπάγηα ηεο ηζηνξίαο. Σν λεφηεπθην θαη ζεσξεηηθψο αβχζηζην ππεξσθεάλην Σηηαληθφο, πξνζέθξνπζε ζε παγφβνπλν θαη βπζίζηεθε ζε ιηγφηεξν απφ ηξεηο ψξεο, παίξλνληαο καδί ηνπ θαη πεξηζζφηεξνπο απφ 1500 επηβάηεο, θπξίσο ΐξεηαλνχο θαη Ώκεξηθαλνχο. Έρνπλ γπξηζηεί δεθάδεο θηλεκαηνγξαθηθέο ηαηλίεο θαη έρνπλ γξαθηεί πνιιά κπζηζηνξήκαηα γχξσ απφ απηφ ην λαπάγην. Ο θηλεκαηνγξάθνο ηελ δεθαεηία ηνπ 1910, είρε γίλεη πιένλ ην δεκνθηιέζηεξν κέζν ςπραγσγίαο ηνπ ιανχ. Άξρηζαλ λα δεκηνπξγνχληαη νη πξψηεο κεγάιεο εηαηξίεο παξαγσγήο θηλεκαηνγξαθηθψλ έξγσλ θαη λα μερσξίδνπλ νη δηάζεκνη εζνπνηνί ηνπ βσβνχ θηλεκαηνγξάθνπ, ηα ‘αζηέξηα’ φπσο ραξαθηεξίδνληαλ, φπσο ε Μαίξε Πίθθνξλη, ν Νηάγθιαο Φαίξκπαλθο θαη ν. Σζάξιη Σζάπιηλ Ο βξεηαληθήο θαηαγσγήο Σζάξιη Σζάπιηλ(1889-1977) ζεσξείηαη αθφκα θαη ζήκεξα, έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο εζνπνηνχο θαη ζθελνζέηεο ηνπ παγθφζκηνπ θηλεκαηνγξάθνπ. Καζηέξσζε ηνλ αγαζφ, ηίκην, αμηνπξεπή θαη πάκθησρν ηχπν ηνπ ‘αλζξσπάθνπ’ κε ην κνπζηαθάθη, ηνπ ραξαθηεξηζηηθνχ αξιψ. 623
Γχξηζε πάλσ απφ 80 ηαηλίεο (νη πεξηζζφηεξεο ηνπ βσβνχ) πνιιέο απφ ηηο νπνίεο έγηλαλ παγθφζκηεο επηηπρίεο, φπσο Ο κεηαλάζηεο, Ο δξαπέηεο, Σν ρακίλη, Ο ρξπζνζήξαο, Σν ηζίξθν θαη νη νκηινχζεο Μνληέξλνη θαηξνί, Ο κεγάινο δηθηάηνξαο, Σα θψηα ηεο Ράκπαο, Ο θχξηνο ΐεξληνχ, Έλαο βαζηιηάο ζηε Νέα Τφξθε θαη πνιιέο άιιεο. Δ αλάπηπμε ηεο ρψξαο ζπλέβαιε θαη ζηε ξαγδαία αχμεζε ηεο κεηαλάζηεπζεο θαη ηνπ πιεζπζκνχ ηεο. Σν 1901 νη θάηνηθνί ηεο ππεξέβαηλαλ ηα 90.000.000 θαη ε Νέα Τφξθε ήηαλ ε κεγαιχηεξε πφιε ηνπ θφζκνπ. ηνπο ακεξηθαληθνχο δξφκνπο θπθινθνξνχζαλ ήδε πάλσ απφ 15.000 απηνθίλεηα. Δ βηνκεραλία ηεο ήηαλ απφ ηηο πην πξνεγκέλεο θαη ε λαπηηιία ηεο ζπλαγσληδφηαλ ηελ γεξκαληθή γηα ηε δεχηεξε ζέζε (ε βξεηαληθή είρε πάληα πξψηε). Οη εθεπξέζεηο ήηαλ εθαηνληάδεο θαη δελ είλαη δπλαηφ λα αλαθεξζεί εδψ, νχηε κηθξφ πνζνζηφ απφ απηέο. Μηα απφ ηηο εθεπξέζεηο πνπ ζπλέβαιιαλ ζηηο ηεξάζηηεο αιιαγέο πνπ δηακφξθσζαλ ηνλ θφζκν ηνπ 20νχ αηψλα, ήηαλ απηή ηνπ αεξνπιάλνπ απφ ηνπο αδειθνχο Οπέικπεξ θαη ξβηι ΡΪηη.
Οη Οπίικπεξ (1867-19120 θαη Όξβηι (1871-1948) Ράηη Σν παξάδνμν γεγνλφο κε ηνπο αδειθνχο Οπίικπεξ (Wilbur) θαη ξβηι (Orville Wright) Ράηη είλαη φηη δελ ζπνχδαζαλ, δελ ηειείσζαλ θαλ ην γπκλάζην. κσο απφ λσξίο έδεημαλ φηη είραλ θιίζε ζηε κεραληθή θαη ηελ αεξνπινΎα. Ώζρνιήζεθαλ κε ηελ θαηαζθεπή ηππνγξαθηθψλ κεραλψλ, εμέδσζαλ κάιηζηα θαη κηα ηνπηθή εθεκεξίδα. Σν 1892, άλνημαλ κηα επηρείξεζε θαηαζθεπήο θαη επηδηφξζσζεο πνδειάησλ. Παξάιιεια κειεηνχζαλ φια ηα ζρεηηθά κε ηελ αεξνλαππεγηθή ζπγγξάκκαηα κε θχξην ζηφρν ηεο εμεχξεζε ηξφπνπ εμαζθάιηζεο ηεο πηήζεο. Σν 1899 μεθίλεζαλ λα πεηξακαηίδνληαη κε ραξηαεηνχο θαη αλεκφπηεξα ρσξίο θηλεηήξα, κε ζηφρν λα πεηχρνπλ ηνλ έιεγρν ηεο θίλεζήο ηνπο. πλέρηζαλ θαηαζθεπάδνληαο φιν θαη πην εμειηγκέλνπο ηχπνπο αλεκνπιάλσλ, ην 1901 θαη ην 1902. Σν 1903 είραλ επηηέινπο θαηαζθεπάζεη ην πξψην δηπιάλν αλεκφπηεξν κε θηλεηήξα θαη ειεγρφκελε πηήζε, πνπ νλνκάζηεθε Flyer 1. Δ πξψηε ηζηνξηθή πηήζε πξαγκαηνπνηήζεθε ζηε ΐφξεηα Καξνιίλα ην πξσί ηεο 17εο Αεθεκβξίνπ 1903 θαη δηήξθεζε κφιηο 12 δεπηεξφιεπηα γηα λα θαιχςεη κηα απφζηαζε 40 κέηξσλ. Λίγεο ψξεο αξγφηεξα ε δεχηεξε πηήζε θξάηεζε 59‟‟ θαη θάιπςε απφζηαζε 280 κέηξσλ. Με ην επφκελν κνληέιν ηνπο, ην Flyer 2 πξαγκαηνπνίεζαλ ην 1904 πάλσ απφ 100 κηθξέο πηήζεηο. Σνλ Οθηψβξην 1905, νη αδειθνί Ράηη, κε βειηησκέλν αεξνπιάλν ην Flyer 3, πξαγκαηνπνίεζαλ κηα θαλνληθή πηήζε πνπ θάιπςε 25 κίιηα ζε 38 ιεπηά. κσο παξά ηηο ηφζεο πηήζεηο, ε θνηλή γλψκε δπζπηζηνχζε ζην γεγνλφο φηη ν άλζξσπνο κπνξνχζε λα πεηάμεη. Δ εθεκεξίδα Υέξαιλη Σξίκπηνπλ δεκνζίεπζε έλα άξζξν κε ηίηιν Ηπηάκελνη ή ςεχηεο; Ο Οπίικπεξ κεηέθεξε ηα αεξνζθάθε ζην Παξίζη θαη πξαγκαηνπνίεζε ην 1908 κηα επίδεημε πξαγκαηνπνηψληαο κηα πηήζε 124 ρηιηνκέηξσλ ζε 2 ψξεο θαη 20 ιεπηά. Βθεί ίδξπζε εηαηξία θαη δέρζεθε ηηο πξψηεο παξαγγειίεο. Σν 1909, νη δπν 624
αδειθνί ίδξπζαλ ηελ πξψηε βηνκεραλία αεξνπιάλσλ ζηε Νέα Τφξθε θαη πήξαλ παξαγγειίεο απφ ηελ θπβέξλεζε γηα ην ζηξαηφ. Ο Οπίικπεξ πέζαλε ην 1912 ζε ειηθία 42 εηψλ. Ο ξβηι πνχιεζε ην 1915 ηηο κεηνρέο ηεο εηαηξίαο θαη έδεζε σο ην 1948. Δ εθεχξεζή ηνπο φκσο είλαη κηα απφ ηηο ζεκαληηθφηεξεο ηηο ηζηνξίαο θαη ζπλέβαιε ζηελ ηαρχηαηε αλάπηπμε ησλ ζπγθνηλσληψλ. Με ην αεξνπιάλν ε Γε καο έγηλε πνιχ κηθξφηεξε!
Ο Υέλξπ Φφξλη (1863-1947) είλαη ν ηδξπηήο ηεο βηνκεραλίαο απηνθηλήησλ Φνξλη θαη ν εκπλεπζηήο ηεο κεζφδνπ καδηθήο παξαγσγήο ζε ζπλαξκνιφγεζε ελ ζεηξά (assembly line). Ο Φνξλη δελ είρε κφξθσζε, κφιηο ηειείσζε ην δεκνηηθφ ζρνιείν εξγάζηεθε σο εκπεηξηθφο ηερληθφο ζε δηάθνξεο βηνκεραλίεο ηνπ Νηεηξφηη. Σν 1887 πξνζειήθζε ζηελ εηαηξία Έληηζνλ σο αξρηκεραληθφο. Ήηαλ ε επνρή πνπ νη Γεξκαλνί Καξι Μπέληο θαη Γθφηιηκπ Νηαίκιεξ άξρηζαλ λα δηνρεηεχνπλ ηα πξψηα ηνπο απηνθίλεηα ζηελ αγνξά. Ο Φνξλη άξρηζε λα ζθέθηεηαη ζνβαξά ηελ θαηαζθεπή ελφο εκπνξεχζηκνπ ηχπνπ απηνθηλήηνπ. Ίδξπζε ην 1899, ηελ Βηαηξία Ώπηνθηλήησλ ηνπ Νηεηξφηη θαη ην 1903 ηελ Φνξλη Μφηνξο θαη άξρηζε λα παξάγεη απηνθίλεηα. Δ κεγάιε ηνπ επηηπρία, πνπ έθαλε ηελ εηαηξία ηνπ κηα θνινζζηαία νηθνλνκηθή απηνθξαηνξία, ήηαλ ε παξαγσγή ηνπ πεξίθεκνπ Μνληέινπ Σ, ελφο απηνθηλήηνπ ηερλνινγηθά άξηηνπ θαη ηαπηφρξνλα ρακεινχ θφζηνπο. Ο Φνξλη ην πέηπρε απηφ εθαξκφδνληαο πξσηνπνξηαθέο κεζφδνπο παξαγσγήο, πνχ πέηπραλ ηελ αχμεζε ηεο εξγαηηθήο παξαγσγηθφηεηαο θαη ηεο απνηειεζκαηηθφηεηα.. Σα απνηειέζκαηα ήηαλ πξάγκαηη εθπιεθηηθά. Σν 1908 ην Μνληέιν Σ, θφζηηδε 825 δνιάξηα, ην 1926 ε ηηκή ηνπ είρε πέζεη ζηα 290 δνιάξηα. Σν 1921 νη πσιήζεηο ηνπ μεπέξαζαλ ην 1.000.000 ηεκάρηα. Σν απηνθίλεην, απφ είδνο πνιπηειείαο, έγηλε πξνζηηφ ζηνπο εξγάηεο θαη ηνπο αγξφηεο. Δ επηηπρία ηνπ εγρεηξήκαηνο ηνπ Φνξλη έγηλε θαλεξή, φηαλ ην 1914, απνθάζηζε φηη ην ρακειφηεξν εκεξνκίζζην ησλ εξγαηψλ ησλ εξγνζηαζίσλ ηνπ ζα ήηαλ 5 δνιάξηα, πνζφ δηπιάζην απφ ηα ζπλήζε κεξνθάκαηα ηεο επνρήο! Κη φκσο ν Φνξλη έγηλε έλαο απφ ηνπο πινπζηφηεξνπο αλζξψπνπο ηνπ θφζκνπ. Ο εθεπξέηεο κε ηα 1097 δηπιψκαηα επξεζηηερλίαο κφλν ζηηο Δλσκέλεο Πνιηηείεο θαη αξθεηψλ αθφκα ζηε Γεξκαλία, ΐξεηαλία θαη Γαιιία, ν άλζξσπνο πνπ θψηηζε θπξηνιεθηηθά ηελ πθήιην, ήηαλ ν Σφκαο Έληηζνλ (Thomas Edison) πνπ ζεσξείηαη ν πην ζπνπδαίνο εθεπξέηεο ηνπ θφζκνπ.
Ο Σόκαο Έληηζνλ (1847-1931) Ο Έληηζνλ, παηδί θησρήο νηθνγέλεηαο, δελ πήγε ζρνιείν γηαηί έπαζρε απφ βαξεθνΎα θαη έκαζε ηα πξψηα ηνπ γξάκκαηα απφ ηελ κεηέξα ηνπ πνπ ήηαλ δαζθάια. ε ειηθία κφιηο δέθα εηψλ, δηάβαζε έλα βηβιίν θπζηθήο θαη νξγάλσζε κέζα ζην ζπίηη ηνπ έλα κηθξφ εξγαζηήξην ρεκείαο γηα λα αζρνιεζεί κε ηελ έξεπλα. ηα δψδεθα, είρε θηηάμεη έλα κεγαιχηεξν εξγαζηήξην ζ‟ έλα εγθαηαιεηκκέλν βαγφλη, φπνπ ηχπσλε κηα εθεκεξίδα θαη παξάιιεια πνπινχζε εθεκεξίδεο ζην δξφκν γηα λα κπνξέζεη λα ρξεκαηνδνηήζεη ηα πεηξάκαηά ηνπ. Σν 1862, έλα γεγνλφο άιιαμε ηε δσή ηνπ. Έζσζε έλα κηθξφ αγφξη απφ ηηο γξακκέο ηνπ ηξέλνπ θαη βέβαην ζάλαην. Ο παηέξαο ηνπ παηδηνχ γηα λα ηνπ εθθξάζεη ηε επγλσκνζχλε ηνπ, έκαζε ζην λεαξφ Σφκαο λα ρεηξίδεηαη ηνλ ηειέγξαθν. Ο Έληηζνλ γξήγνξα
625
έγηλε άξηζηνο ηειεγξαθεηήο θαη πξνζειήθζε απφ ηελ ηειεγξαθηθή εηαηξία ηεο ΐνζηφλεο. Σν 1868 άξρηζε λα αζρνιείηαη πεηξακαηηθά κε ην ειεθηξηζκφ θαη παξνπζίαζε ηελ πξψηε εθεχξεζε, κηα ζπζθεπή θαηαγξαθήο ησλ ςήθσλ ζηηο ςεθνθνξίεο ηνπ Κνγθξέζνπ. Σνλ επφκελν ρξφλν κηα λέα εθεχξεζε κε ηελ νπνία παξέρνληαλ ηειεγξαθηθά πιεξνθνξίεο γηα ηελ ηηκή ηνπ ρξπζνχ ζε ζπλδξνκεηέο, πνπιήζεθε ζην πνζφ ησλ 40.000 δνιαξίσλ. Με ηα ρξήκαηα απηά άλνημε έλα εξγνζηάζην θαηαζθεπήο δηαθφξσλ κεραλεκάησλ βειηίσζεο ηνπ ηειεγξάθνπ. Σν εξγνζηάζην απηφ ήηαλ ηαπηφρξνλα θαη έλα επηζηεκνληθφ θέληξν εξεπλψλ, επαλδξσκέλν κε ηερληθνχο θαη επηζηήκνλεο θαη ζχληνκα έγηλε κηα θπςέιε παξαγσγήο εθεπξέζεσλ. Δ πξψηε κεγάιε εθεχξεζε ηνπ Έληηζνλ ήηαλ ν θσλφγξαθνο, πνπ παξνπζηάζηεθε ην 1877 θαη ηνλ έθαλε δηάζεκν. ε δπν ρξφληα πήξε αθφκα έλα δίπισκα επξεζηηερλίαο γηα ηνλ ειεθηξηθφ ιακπηήξα ππξάθησζεο κε λήκα απφ άλζξαθα. Σν 1882 ίδξπζε ηνλ πξψην ζηαζκφ ειεθηξηθήο ελέξγεηαο ζηελ Νέα Τφξθε, ε νπνία ήηαλ ε πξψηε πφιε ζην θφζκν πνπ ειεθηξνθσηίζηεθε, εγθαηληάδνληαο έηζη κηα λέα επνρή γηα ηελ αλζξσπφηεηα. Σν 1889 ίδξπζε ηελ Edison General Electric πνπ αξγφηεξα εμειίρζεθε ζηε ζεκεξηλή κεγαιχηεξε βηνκεραλία ηνπ θφζκνπ. Δ απαξίζκεζε θαη κφλν ησλ εθεπξέζεσλ ηνπ Έληηζνλ ζα γέκηδε πνιιέο ζειίδεο. Ώλαθέξνκε ελδεηθηηθά ην θζνξνζθφπην, ηε βειηησκέλε θηλεκαηνγξαθηθή κεραλή, ηε βειηησκέλε γξαθνκεραλή, ην θηλεηνζθφπην, ηηο κπαηαξίεο, ηνλ πνιχγξαθν, ηερληθέο θαηαζθεπήο ηζηκέληνπ, ρεκηθψλ πξντφλησλ θαη άιισλ εηδψλ. Πέζαλε ζην εξγαζηήξηφ ηνπ ζε ειηθία 84 εηψλ, ελψ εξγαδφηαλ πάλσ ζε κηα λέα κέζνδν νηθνλνκηθήο εθκεηάιιεπζεο ηνπ θανπηζνχθ.
ηνλ ηνκέα ησλ Σερλψλ θαη ησλ Γξακκάησλ, νη Ώκεξηθαλνί θαιιηηέρλεο θαη ζπγγξαθείο, άξρηζαλ λα γίλνληαη γλσζηφηεξνη θαη πέξαλ ησλ νξίσλ ηεο ρψξαο ηνπο. Ο δηαζεκφηεξνο ζπγγξαθέαο, θαη επζπκνγξάθνο ήηαλ ν Μαξθ Σνπαίελ (Mark Twain, 1835-1910). Σα κπζηζηνξήκαηά ηνπ γηα παηδηά φπσο Οη πεξηπέηεηεο ηνπ Σνκ φγηεξ. Ο Πξίγθηπαο θαη ν Φησρφο, Οη πεξηπέηεηεο ηνπ Υσθεικπέξπ Φηλ, Έλαο Γηάλθεο ηνπ Κνλέθηηθαη ζηελ απιή ηνπ βαζηιηά Ώξζνχξνπ, είλαη αθφκα θαη ζήκεξα δεκνθηιή. Ο Μαξθ Σνπαίελ ζην θπιιάδηφ ηνπ Ο κνλφινγνο ηνπ βαζηιηά Λενπφιδνπ, ζηειίηεπζε ηηο αγξηφηεηεο πνπ δηέπξαηηαλ νη ΐέιγνη, ζηελ πξνζσπηθή ηδηνθηεζία ηνπ βαζηιηά ηνπ ΐειγίνπ Βιεχζεξν Κξάηνο ηνπ Κνλγθφ.
Σν Μεμηθφ: Σν 1863, ε Γαιιία κε ην πξφζρεκα ηεο είζπξαμεο ησλ ρξεψλ ηνπ Μεμηθνχ, επέβαιε ζηε ρψξα ηνλ ‘απηνθξάηνξα’ Μαμηκηιηαλφ (αδειθφ ηνπ απηνθξάηνξα ηεο Ώπζηξίαο Φξαγθίζθνπ Εσζήθ). κσο ζχληνκα νη Μεμηθαλνί, νη νπνίνη πνηέ δελ αλέρηεθαλ ηνλ μελφθεξην εγεκφλα, επαλαζηάηεζαλ θαη ν Μαμηκηιηαλφο ηνπθεθίζηεθε, ηέζζεξα κφιηο ρξφληα απφ ηελ αλάξξεζή ηνπ ζην ζξφλν. Πξφεδξνο ηεο Αεκνθξαηίαο ηνπ Μεμηθνχ, εμειέγε θαη πάιη ν Ελδηάλνο Μπελίην Υνπαξέδ, ν νπνίνο θπβέξλεζε ηε ρψξα σο ην ζάλαηφ ηνπ ην 1872. 626
Σν 1876, ν ζηξαηεγφο Πνξθχξην Νηηάδ (1830-1915) αλέιαβε ηελ πξνεδξία ηεο ρψξαο ηελ νπνία θπβέξλεζε δηθηαηνξηθά, σο ην 1911, φηαλ ηνλ αλέηξεςε ν θηιειεχζεξνο Φξαλζίζθν Μαδέξν. Ο Παλακάο : Ο Παλακάο ήηαλ επαξρία ηεο Αεκνθξαηίαο ηεο Κνινκβίαο. ηαλ νη ΔΠΏ ζέιεζαλ λα αλαιάβνπλ ηε δηάλνημε δηψξπγαο πνπ ζα ζπλέδεε ηνλ Ώηιαληηθφ κε ην Βηξεληθφ, ππνδαχιηζαλ ‘επαλάζηαζε’ ησλ θαηνίθσλ ηνπ Παλακά, ζηηο 4 Ννεκβξίνπ 1903. ηηο 8 ηνπ ίδηνπ κήλα νη ΔΠΏ είραλ αλαγλσξίζεη ην λέν θξάηνο θαη ζηηο 18 ε θπβέξλεζε ηνπ Παλακά, ππέγξαςε ζπκθσλία κε ηελ νπνία παξαρσξνχζε ζηηο ΔΠΏ ην δηθαίσκα δηάλνημεο θαη εθκεηάιιεπζεο ηεο δηψξπγαο!.
Ζ Αζία Ζ Ηαπσλία: Σνλ Φεβξνπάξην 1867, ν λένο απηνθξάηνξαο Μαηζνπρέην ά ΜΫηηδη (1852-1912) έθξηλε φηη ε απηναπνκφλσζε ηεο ρψξαο δελ νδεγνχζε πνπζελά θαη ήηαλ θαηξφο λα εθζπγρξνληζηεί θαη λα αθνινπζήζεη ηελ πνξεία ησλ άιισλ κεγάισλ δπλάκεσλ ηεο Αχζεο. Μφιηο αλήιζε ζην ζξφλν, εμαλάγθαζε ζε παξαίηεζε ηνλ παλίζρπξν ζνγθνχλ Σνθνπγθάβα Κέηθη, ηεξκαηίδνληαο έηζη κηα παξάδνζε επηά αηψλσλ θπξηαξρίαο ηεο νηθνγέλεηαο Σνθνπγθάβα. Δ απηνθξάηνξαο εγθαηλίαζε κηα λέα επνρή εθζπγρξνληζκνχ θαη αλακφξθσζεο ηνπ θξάηνπο ηνπ πνπ νλνκάζηεθε πεξίνδνο Μέηηδη (1868-1912).
Ο απηνθξάηνξαο Μαηζνπρίην ή Μέηηδη (1852-1912) Σν φλνκα ηνπ αλακνξθσηή απηνθξάηνξα Μαηζνπρίην είλαη ζπλδεδεκέλν κε ηελ Δπνρή Μέηηδη ή θσηηζκέλε δηαθπβέξλεζε θαη νη Γηαπσλέδνη ηνλ μέξνπλ σο απηνθξάηνξα Μέηηδη. Πξηλ αλέιζεη ζην ζξφλν, ε Εαπσλία ηνπ ήηαλ κηα απνκνλσκέλε, θενπδαξρηθή, ππναλάπηπθηε βηνκεραληθά θαη ζηε ρψξα θπξηαξρνχζαλ νη ζνγθνχλ πνπ θπβεξλνχζαλ ζρεδφλ αλεμέιεγθηα ηα πεξίπνπ 250 θξαηίδηα. „ηαλ ν Μαηζνπρίην πέζαλε ην 1812. ε Εαπσλία είρε πεξάζεη κηα εζσηεξηθή εηξεληθή πνιηηηθή, θνηλσληθή θαη βηνκεραληθή επαλάζηαζε θαη είρε αλαδπζεί σο κηα απφ ηηο κεγάιεο παγθφζκηεο δπλάκεηο. Ο Μαηζνπρίην αλήιζε ζην ζξφλν ζε ειηθία 15 εηψλ ζε κηα απφ ηηο θξίζηκεο θάζεηο ηεο ηαπσληθήο ηζηνξίαο, φηαλ είρε εληαζεί ε δηακάρε κεηαμχ ησλ ζπληεξεηηθψλ θαη θενπδαξρηθψλ δπλάκεσλ απφ ηε κηα κεξηά θαη ησλ πξννδεπηηθψλ θαη ξηδνζπαζηηθψλ κεηαξξπζκηζηψλ απφ ηελ άιιε. Οη δεχηεξνη πνπ πίζηεπαλ φηη πξνείρε ε ελφηεηα ηεο ρψξαο, ζπζπεηξψζεθαλ γχξσ απφ ηνλ αλήιηθν απηνθξάηνξα. Πξάγκαηη ζε έλα ρξφλν, είρε απνθαηαζηαζεί ε απηνθξαηνξηθή ηζρχο θαη κε ηελ απνπνκπή ηνπ Σνθνπγθάβα Κέηθη απνδπλακψζεθαλ νη ηνπηθνί ζνγθνχλ ηεο νηθνγέλεηαο Σνπθνπγθάβα θαη ην 1871, νη ηνπηθνί θενπδάξρεο-δηνηθεηέο ησλ επαξρηψλ, αληηθαηαζηάζεθαλ κε θξαηηθνχο αμησκαηνχρνπο. Μηα απφ ηηο πξψηεο πξάμεηο ηνπ απηνθξάηνξα ήηαλ ε κεηαθίλεζε απφ ην Κηφην, πνπ ήηαλ πξσηεχνπζα γηα πάλσ απφ 1000 ρξφληα, ζην Έλην, πνπ
627
νλνκάζηεθε ηφηε, Σφθπν. Με ηε ζπκβνιηθή απηή πξάμε, δήισλε φηη άξρηδε κηα λέα επνρή γηα ηε ρψξα. Ώκέζσο άξρηζαλ νη κεηαξξπζκίζεηο: Καηαξγήζεθαλ νη θενπδαξρηθέο ζρέζεηο ζηελ αγξνηηθή παξαγσγή, νξγαλψζεθε εζληθφο ζηξαηφο απφ ζηξαηφ πνπ πξνεξρφηαλ απφ φιεο ηηο ηάμεηο θαη εθπαηδεπκέλν απφ Γεξκαλνχο εθπαηδεπηέο, λαππεγήζεθε ηζρπξφ λαπηηθφ, θαηνρπξψζεθε ε ειεχζεξε επηινγή επαγγέικαηνο, δφζεθε έκθαζε ζηελ αλάπηπμε ηεο παηδείαο κε ηελ επηβνιή ηεο ππνρξεσηηθήο εθπαίδεπζεο, δεκηνπξγήζεθε ηαρπδξνκηθή ππεξεζία, εθδφζεθαλ νη πξψηεο εθεκεξίδεο, θαηαζθεπάζηεθε ε πξψηε ζηδεξνδξνκηθή γξακκή, θαηαξγήζεθε ν ζεζκφο ησλ ζακνπξάη θαη πεξηνξίζηεθαλ νη εμνπζίεο ησλ επγελψλ, θαζηεξψζεθε ην γξεγνξηαλφ εκεξνιφγην, ζεζπίζηεθε χληαγκα ζηα γεξκαληθά πξφηππα πνπ πξνέβιεπε ηε ιεηηνπξγία Βνπιήο, αλαπηχρζεθαλ δηπισκαηηθέο θαη εκπνξηθέο ζρέζεηο κε φια ηα κεγάια θξάηε ηνπ θφζκνπ. ια απηά έγηλαλ πνιχ γξήγνξα θαη θπζηθά πξνθάιεζαλ αληηδξάζεηο απφ ηνπο άκεζα ζηγφκελνπο επγελείο θαη ζακνπξάη, νη νπνίνη μεζεθψζεθαλ ην 1877. Ο λένο ζηξαηφο, ζχγρξνλα εμνπιηζκέλνο θαη εθπαηδεπκέλνο θαηέζηεηιε εχθνια ηελ αληαξζία θαη επηζθξάγηζε ην ηέινο ηεο θενπδαξρηθήο Εαπσλίαο. Ο Μαηζνπρίην πέζαλε ην 1912, αθήλνληαο έλα θξάηνο παλίζρπξν νηθνλνκηθά θαη ζηξαηησηηθά, πνπ ήιεγρε εθηφο ησλ ηαπσληθψλ λεζηψλ, ηελ Κνξέα, ηελ Μαληδνπξία θαη ηε Φνξκφδα.
εκαληηθή ζπκκεηνρή ζηελ ξαγδαία αλακφξθσζε ηεο Εαπσλίαο είρε θαη πνιηηηθφο Ίην Υηξνκπνχκη. Αηεηέιεζε ηέζζεξηο θνξέο πξσζππνπξγφο απφ ην 1885 σο ην 1901 θαη έθεξε ζε πέξαο ηηο πεξηζζφηεξεο απφ ηηο κεηαξξπζκίζεηο ηνπ απηνθξάηνξα. Δ ξαγδαία ελίζρπζε ηνπ δηεζλνχο θχξνπο ηεο ρψξαο, νη ληθεθφξνη πφιεκνη θαηά ηεο Κίλαο (1894-5) θαη θπξίσο θαηά ηεο Ρσζίαο (1904-5) αλάδεημαλ ηελ Εαπσλία ζε πξσηαγσλίζηξηα δχλακε ηεο Άπσ Ώλαηνιήο, αιιά θαη κηα απφ ηηο ηζρπξφηεξεο ρψξεο ηεο Γεο. Ώπηφ βέβαηα είρε θαη επηπηψζεηο ζηελ εζληθή ππεξεθάλεηα θαη εδξαηψζεθε ν ππεξεζληθηζκφο θαη ν ηαπσληθφο κηιηηαξηζκφο πνπ ζα είρε ζεκαληηθέο επηπηψζεηο ζηε κειινληηθή ηζηνξία ηεο ρψξαο. Βηδηθφηεξα, ν πφιεκνο κε ηε Ρσζία θαη ε ληθεθφξα έθβαζή ηνπ, παξά ηηο κεγάιεο απψιεηεο, ήηαλ έλα μάθληαζκα γηα φιν ηνλ θφζκν, πνπ ζεσξνχζε φηη νη ‘θπξίαξρνη ιεπθνί’ Ρψζνη ζα έθαλαλ πεξίπαην ζην πφιεκν θαηά ησλ ‘ππναλάπηπθησλ’ Ώζηαηψλ. Οη επξσπατθέο εθεκεξίδεο άξρηζαλ λα θάλνπλ ιφγν γηα ηνλ ‘θίηξηλν θίλδπλν’.
Ζ Κίλα: Οη πφιεκνη ηνπ Οπίνπ, ε εμέγεξζε Σάηπηλγθ πνπ θφζηηζε δεθάδεο εθαηνκκχξηα δσέο θαη νη θπζηθέο θαηαζηξνθέο, έθεξαλ ζηε ρψξα ην ράνο. Οη ΐξεηαλνί έδσζαλ ηέινο ζηελ εμέγεξζε Σάηπηλγθ, εγνχκελνη απηνθξαηνξηθψλ ζηξαηεπκάησλ ην 1864. Δ ρψξα ήηαλ ζην έιενο ησλ κεγάισλ δπλάκεσλ. ηελ ίδηα ηελ Κίλα, νη μέλνη θαηείραλ ηα θπξηφηεξα ιηκάληα θαη είραλ ππφ ηνλ νπζηαζηηθφ έιεγρφ ηνπο ην εμσηεξηθφ εκπφξην. Δ Γαιιία είρε πξνζαξηήζεη ηελ Ελδνθίλα, ε ΐξεηαλία ηε ΐηξκαλία θαη ε Εαπσλία ππνζηήξηδε ηελ αλεμαξηεζία ηεο Κνξέαο απφ ηελ Κίλα. Ώπηφ πξνθάιεζε ην 1894 πφιεκν κεηαμχ ηεο Εαπσλίαο θαη ηεο Κίλαο. Ο θφζκνο κε έθπιεμε είδε φηη έλα ηεξάζηην θξάηνο φπσο ε Κίλα, έραζε γξήγνξα ηνλ πφιεκν. Οη Εάπσλεο θαηέιαβαλ ηελ Μαληδνπξία θαη απεηινχζαλ λα βαδίζνπλ ζην Πεθίλν. Με ηε ζπλζήθε εηξήλεο ε Κίλα αλαγλψξηζε ηελ αλεμαξηεζία ηεο Κνξέαο θαη 628
παξαρψξεζε ζηελ Εαπσλία ηε Φνξκφδα (ζεκεξηλή Σατβάλ). Λίγα ρξφληα αξγφηεξα ε Κνξέα πέξαζε ππφ ηελ θαηνρή ηεο Εαπσλίαο. Οη Ρψζνη ππέγξαςαλ ζπκθσλία κε ηελ Κίλα γηα ηελ θαηαζθεπή ζηδεξνδξνκηθήο γξακκήο πνπ ζα πεξλνχζε απφ ηε Μαληδνπξία, ζηελ νπνία είραλ θαηαζθεπάζεη λαπηηθή βάζε, ην Πνξη Άξζνπξ. Οη Γεξκαλνί είραλ θαηαιάβεη κηα ρεξζφλεζν ζηελ Κίηξηλε Θάιαζζα θαη φια έδεηρλαλ φηη νη Μεγάιεο Απλάκεηο εηνηκάδνληαλ λα δηακειίζνπλ ηελ Κίλα, φπσο είραλ θάλεη θαη ζηελ Ώθξηθή. Καη ην επηέκβξην 1898, ε Υήξα απηνθξάηεηξα η Ξη (1835-1908), πήξε νπζηαζηηθά ηα ελία ηεο δηαθπβέξλεζεο απφ ηνλ απηνθξάηνξα αληςηφ ηεο. Ήηαλ έμππλε, αιιά αιινπξφζαιιε θαη θπξίσο αληίζεηε ζε θάζε πξνζπάζεηα εθζπγρξνληζκνχ ηεο ρψξαο. Σν 1900 μέζπαζε αθφκα κηα ιατθή επαλάζηαζε, ε Βμέγεξζε ησλ Μπφμεξο. Οη Μπφμεξο ήηαλ κηα εζληθηζηηθή επαλαζηαηηθή νξγάλσζε κε ηίηιν Δ εηαηξία ηεο γξνζηάο ηεο δίθαηεο αξκνλίαο, πνπ ζηξεθφηαλ θαηά ησλ κηζεηψλ δπηηθψλ θαη ησλ Εαπψλσλ. Δ απηνθξάηεηξα θαηξνζθνπηθά ηνπο ππνζηήξημε, αιιά ηελ θξίζηκε ζηηγκή ηνπο εγθαηέιεηςε ζην έιενο ησλ μέλσλ. ηαλ νη επαλαζηάηεο επηρείξεζαλ λα θαηαιάβνπλ ηελ πεξηνρή ηνπ Πεθίλνπ πνπ έιεγραλ νη μέλεο πξεζβείεο, έλαο ζηξαηφο πεξίπνπ 35.000 θαιά νπιηζκέλσλ θαη εθπαηδεπκέλσλ αλδξψλ απφ 8 ρψξεο (ΐξεηαλία, Γαιιία, Ρσζία, Γεξκαλία, Εηαιία, Ώπζηξία, Εαπσλία θαη ΔΠΏ), κπήθε ζην Πεθίλν, θαηέζηεηιε ηελ εμέγεξζε θαη πξνέβε ζε θνβεξά αληίπνηλα θαηά δηθαίσλ θαη αδίθσλ. Υηιηάδεο Κηλέδνη απνθεθαιίζηεθαλ δεκνζίσο. Δ Κίλα ππφγξαςε αθφκα κηα άιιε ηαπεηλσηηθή θαη εμεπηειηζηηθή ζπλζήθε πνπ πξνέβιεπε ππέξνγθεο απνδεκηψζεηο γηα ηηο ‘αδηθεζείζεο’ μέλεο δπλάκεηο. ιεο απηέο νη ηαπεηλψζεηο ψζεζαλ αξθεηνχο Κηλέδνπο παηξηψηεο λα αξρίζνπλ λα νξγαλψλνληαη γηα ηελ αλαηξνπή ηεο αλίθαλεο δπλαζηείαο ησλ Μαληζνχ θαη ηελ επηβνιή δεκνθξαηίαο. ηελ νξγάλσζε Βπαλαζηαηηθφο πλαζπηζκφο εγήζεθε έλαο ζπνπδαζκέλνο ζην εμσηεξηθφ γηαηξφο, ν νπλ Γηαη ελ, κε πξνθαλή ζηφρν ηελ επαλαζηαηηθή πνιηηηθή αιιαγή ηεο ρψξαο θαη ηελ πιήξε απειεπζέξσζή ηεο απφ ηελ εμάξηεζε ησλ μέλσλ. Σν 1908 ε Υήξα Ώπηνθξάηεηξα πέζαλε θαη ζην ζξφλν αλήιζε ν αλήιηθνο Πνπ Γη. κσο, φηαλ ην 1911, νη μέλνη ζέιεζαλ λα εθκεηαιιεπζνχλ θαη ην ζηδεξνδξνκηθφ δίθηπν ηεο Κίλαο, ν ιαφο μεζεθψζεθε αθφκα κηα θνξά. Δ κνλαξρία θαηαιχζεθε θαη αλαθεξχρζεθε ε Κηλεδηθή Αεκνθξαηία κε πξνζσξηλφ ηεο πξφεδξν ηνλ νπλ Γηαη ελ. Δ λενζχζηαηε δεκνθξαηία δελ κπφξεζε λα απνθχγεη ηνπο εκθχιηνπο ζπαξαγκνχο, πνπ παξά ηηο πξνζπάζεηεο ηνπ νπλ Γηαη ελ (πέζαλε ην 1925) ζπλερίζηεθαλ, πφηε κεηαμχ δηαθφξσλ ηνπηθψλ πνιεκάξρσλ θαη πφηε κεηαμχ εζληθηζηψλ θαη θνκκνπληζηψλ.
Ζ Κνξέα: Δ ρψξα παξέκελε ππφ θηλεδηθφ έιεγρν σο ην 1876 φηαλ ε Εαπσλία αλαγλψξηζε ηελ αλεμαξηεζία ηεο. Ώπφ ην 1882 ππνγξάθεθαλ ζπλζήθεο κε ηηο ΔΠΏ, ηελ ΐξεηαλία θαη ηε Ρσζία κε ηηο νπνίεο παξαρσξνχζε ζηηο δπηηθέο ρψξεο εκπνξηθά πξνλφκηα θαη εηεξνδηθία. Μεηά ηνλ πφιεκν Εαπσλίαο-Κίλαο, ε Κνξέα πέξαζε ζηε ζθαίξα επηξξνήο ηεο πξψηεο. κσο κεηά ηνλ πφιεκν Εαπσλίαο-Ρσζίαο ε ρψξα ήηαλ νπζηαζηηθά ππφ ηαπσληθή θαηνρή θαη ην 1910 πξνζαξηήζεθε επίζεκα ζηελ Εαπσλία.
629
Ζ Ηλδνλεζία: Δ Γάιινη θαηέθηεζαλ ην Λάνο θαη ηε Κακπφηδε θαη καδί κε ην ΐηεηλάκ φιε ε ρεξζφλεζνο ηεο Ελδνλεζίαο εθηφο απφ ην ηάκ, απνηεινχζε ηελ Γαιιηθή Ελδνθίλα. Οη ΐξεηαλνί πίεζαλ ηνπο Γάιινπο λα κελ πξνζαξηήζνπλ ην ηάκ θαη λα αλαγλσξίζνπλ ηελ αλεμαξηεζία ηνπ, δηαηεξψληαο ην σο θξάηνοκαμηιάξη κεηαμχ ησλ γαιιηθψλ θαη ησλ βξεηαληθψλ θηήζεσλ.
Ζ Αθξηθή Οη Απνηθίεο: Δ ΐξεηαλία, ε Γαιιία, ε Πνξηνγαιία, ε Εζπαλία, ην ΐέιγην, ε Γεξκαλία θαη ε Εηαιία είραλ κνηξάζεη, ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο κε ακνηβαίεο ζπκθσλίεο, φιε ηελ ήπεηξν (εθηφο ηεο Ώηζηνπίαο θαη ηεο Ληβεξίαο) ζε απνηθίεο. Αελ έρεη ζεκαζία λα ηηο αλαθέξνκε κηα-κηα, άιισζηε κεηά ηε ιήμε ηνπ ΐ’ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ, ζηαδηαθά απέθηεζαλ ηελ αλεμαξηεζία ηνπο. Δ ΐξεηαλία θαηείρε ηε κεξίδα ηνπ ιένληνο ειέγρνληαο ηηο Ελδίεο, ηελ Ώπζηξαιία ηνλ Καλαδά θαη ην κεγάιν κέξνο ηεο Ώθξηθήο, πεξίπνπ ην 40% ηνπ πιαλήηε. ηελ Ώθξηθή απφ ηνπο Γάιινπο είραλ θαηαιεθζεί ην Μαξφθν, ε Ώιγεξία θαη ε Σχληδα, ην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο Κεληξηθήο Ώθξηθήο θαη ε Μαδαγαζθάξε. Ώπφ ηνπο Εηαινχο ε Κπξελατθή θαη ε Σξηπνιίηηδα (ζεκεξηλή Ληβχε), ε Βξπζξαία θαη ε νκαιία.. Δ Γεξκαλία θαηείρε ην Σφγθν (ζήκεξα ηκήκα ηεο Γθάλαο), ηελ Σαλγθαλίθα (ζήκεξα ηκήκα ηεο Σαλδαλίαο) ην Κακεξνχλ θαη ηε Ννηηνδπηηθή Ώθξηθή (ζεκεξηλή Νακίκπηα). Οη Πνξηνγάινη ήιεγραλ ηελ Μνδακβίθε θαη ηελ Ώγθφια . Οη Εζπαλνί ηελ Εζπαληθή αράξα (ζεκεξηλά ηκήκαηα ηεο Μαπξηηαλίαο θαη ηνπ Μαξφθνπ) θαη ηέινο νη ΐέιγνη ην Κνλγθφ.
Ζ Αίγππηνο: Σν 1863 αληηβαζηιηάο ηεο Ώηγχπηνπ (ε ρψξα ήηαλ αθφκα ππνηειήο ζηελ νζσκαληθή απηνθξαηνξία) έγηλε ν Εζκαήι (1830-1895). Έθαλε ζεκαληηθέο πξνζπάζεηεο εθζπγρξνληζκνχ ηεο ρψξαο ηνπ θαηαζθεπάδνληαο ζηδεξνδξνκηθφ θαη ηειεγξαθηθφ δίθηπν, γέθπξεο θαη ζρνιεία θαη ρξεκαηνδφηεζε ην κεγάιν έξγν ηεο δηάλνημεο ηεο Αηψξπγαο ηνπ νπέδ. Δ Αηψξπγα εγθαηληάζηεθε ηελ 17 Ννεκβξίνπ 1869 κε ενξηαζκνχο ζηνπο νπνίνπο παξαβξέζεθαλ πνιινί Βπξσπαίνη εγέηεο. Ο Εηαιφο ζπλζέηεο ΐέξληη, ζπκκεηέρνληαο ζηνπο ενξηαζκνχο παξνπζίαζε ην 1871 ζηελ πεξα ηνπ ΚαΎξνπ ηε ζπνπδαία φπεξά ηνπ ΏΎληα. ια ηα κεγάια έξγα γνλάηηζαλ νηθνλνκηθά ηε ρψξα θαη γηα λα αληηκεησπίζεη ηα ρξέε ηεο, ν Εζκαήι πνχιεζε ζηε ΐξεηαλία κεγάιν κέξνο ησλ κεηνρψλ ηεο εηαηξίαο ηεο Αηψξπγαο ηνπ νπέδ θαη ηελ θαηέζηεζε ην κεγαιχηεξν κέηνρν. Σν 1882 κηα εζληθηζηηθή επαλάζηαζε θαηά ησλ μέλσλ, έδσζε αθνξκή ζηε ΐξεηαλία λα επέκβεη γηα λα πξνζηαηεχζεη ηε Αηψξπγα, αιιά νπζηαζηηθά κεηέηξεςε ηελ Ώίγππην ζε πξνηεθηνξάην ππφ απφιπην βξεηαληθφ έιεγρν. Σν 1906, νη Οζσκαλνί παξαρψξεζαλ ηε ρεξζφλεζν ηνπ ηλά ζηελ Ώίγππην. Σν 1914, ε ρψξα κεηαηξάπεθε πιένλ επίζεκα, ζε βξεηαληθφ πξνηεθηνξάην.
Σν νπδάλ: Σν 1883, έλαο θαλαηηθφο κνπζνπικάλνο εζληθηζηηθήο, ν Μαγθληί (1844-1885) εγήζεθε θηλήκαηνο θαηά ησλ Ώηγππηίσλ θαη ησλ ΐξεηαλψλ. Πέηπρε ηξεηο θαηά ζεηξά λίθεο θαη φηαλ ν ΐξεηαλφο ζηξαηεγφο Γθφξληνλ θαηέιαβε ην 630
Υαξηνχκ, ν Μαγθληί κεηά απφ πνιχκελε πνιηνξθία ηα αλαθαηέιαβε θαη έζθαμε φινπο ηνπο μέλνπο ζηξαηηψηεο θαη ηνλ ίδην ηνλ Γθφξληνλ. Οη ΐξεηαλνί έζηεηιαλ κηα ζηξαηηά, (εμνπιηζκέλε κε ην λέν φπιν, ην πνιπβφιν) ππφ ηνλ ζηξαηεγφ Κίηζελεξ. Οη νπαδνί ηνπ Μαγθληί (ν νπνίνο ελησκεηαμχ είρε πεζάλεη) ακχλζεθαλ, αιιά ηα πνιπβφια ηνπο ηζάθηζαλ. Σν νπδάλ γηα πνιιά ρξφληα ηέζεθε ππφ θνηλφ έιεγρν ηεο ΐξεηαλίαο θαη ηεο Ώηγχπηνπ, γλσζηφ σο Ώγγιναηγππηηαθφ νπδάλ.
Ζ Αηζηνπία: Ώπφ ην 1894, νη Εηαινί είραλ ππφ ηνλ έιεγρφ ηνπο ηελ Βξπζξαία. Χο λέα απνηθηνθξαηηθή δχλακε, ζέιεζαλ λα πξνζαξηήζνπλ θαη ηελ Ώηζηνπία, ζηελ νπνία βαζίιεπε ν Μελειίθ ΐ’ (1844-1913). Πξάγκαηη ην 1896 εηζέβαιαλ ζηε ρψξα, αιιά ν Μελειίθ ηνπο αληηκεηψπηζε ζηε Μάρε ηεο Άδνπαο θαη θαηήγαγε ζξηακβεπηηθή λίθε. Τπνρξέσζε ηνπο Εηαινχο ζε ππνρψξεζε αθήλνληαο πίζσ ηνπο 10.000 λεθξνχο. Δ Εηαιία κηα επξσπατθή δχλακε, ηαπεηλψζεθε απφ ηνπο ‘θαζπζηεξεκέλνπο’ Ώηζίνπεο. Ώλ θαη αλαγλψξηζε ηελ αλεμαξηεζία ηεο αθξηθαληθήο απηήο ρψξαο, δελ μέραζε ηελ ήηηα ηεο. Σε ζπκήζεθε ν Μνπζνιίλη ην 1935. ηα ηέιε ηνπ 19νπ αηψλα θαη ηηο πξψηεο δεθαεηίεο ηνπ 20νχ, ε Ώηζηνπία θαη ε Ληβεξία, παξέκελαλ νη κφλεο αλεμάξηεηεο αθξηθαληθέο ρψξεο.
Ζ Νφηηνο Αθξηθή: Σν 1867 αλαθαιχθζεθαλ δηακάληηα θαη πην γξήγνξνη νη ΐξεηαλνί θαηέιαβαλ ηελ πεξηνρή θαη ίδξπζαλ ηελ πφιε Κίκπεξιπ, ε νπνία έγηλε θέληξν εμφξπμεο θαη εκπνξίνπ δηακαληηψλ. ε ιηγφηεξν απφ είθνζη ρξφληα αλαθαιχθζεθαλ θαη θνηηάζκαηα ρξπζνχ. Ώπηή ηε θνξά ηδξχζεθε ε πφιε Γηνράλεζκπνπξγθ γηα ηελ εθκεηάιιεπζε ρξπζνξπρείσλ. Σν 1877, νη ΐξεηαλνί πξνζάξηεζαλ ηελ ειεγρφκελε απφ ηνπο Μπφεξο (Οιιαλδνχο απνίθνπο) Αεκνθξαηία ηεο Νφηηαο Ώκεξηθήο. Μεηά απφ αληίδξαζε ησλ Μπφεξο, νη ΐξεηαλνί απνδέρζεθαλ εθ λένπ ηελ αλεμαξηεζία ηεο ρψξαο κε πξφεδξν ηνλ Μπφεξ, Πάνπινπο Κξνχγθεξ (1825-1904). ηε βξεηαληθή απνηθία ηνπ Ώθξσηεξίνπ, πξσζππνπξγφο ην 1890, ήηαλ ν έζηι Ρφνπληο (1853-1902), έλαο επηρεηξεκαηίαο (ήηαλ ν ηδξπηήο ηεο εηαηξίαο De Beers, ε νπνία αθφκα θαη ζήκεξα ειέγρεη ην 60% ηνπ παγθφζκηνπ εκπνξίνπ δηακαληηψλ), αιιά θαη ζθιεξνππξεληθφο απνηθηνθξάηεο ν νπνίνο πίεδε ηε ΐξεηαλία λα επεθηαζεί ζηα ελδφηεξα ηεο Ώθξηθήο, κε ζηφρν νη βξεηαληθέο απνηθίεο λα θζάλνπλ απφ ην Ώθξσηήξην σο ηε Μεζφγεην. Δ απνηθία πνπ βξηζθφηαλ βφξεηα ησλ εδαθψλ ησλ Μπφεξο, νλνκάζηεθε Ρνδεζία (ζεκεξηλέο Γάκπηα θαη Γηκπάκπνπε) απφ ην φλνκά ηνπ. Έηζη νη Μπφεξο ήηαλ θπθισκέλνη απφ βξεηαληθέο απνηθίεο. Δ ζχγθξνπζε ήηαλ αλαπφθεπθηε θαη πξάγκαηη ηνλ Οθηψβξην ηνπ 1899, μέζπαζε ν Πφιεκνο ησλ Μπφεξο. Ο πφιεκνο ήηαλ ζθιεξφο θαη νη Μπφεξο άληεμαλ σο ην Μάην ηνπ 1902. Οη ΐξεηαλνί θέξδηζαλ θαη δεκηνπξγήζεθε ε Ννηηναθξηθαληθή Έλσζε έλα θξάηνο κε ηζφηηκνπο πνιίηεο ηνπο ΐξεηαλνχο θαη ηνπο Μπφεξο. Ώιιά ην ‘ιεπθφ’ απηφ θξάηνο επέβαιιε ζθιεξή ξαηζηζηηθή πνιηηηθή επί ηεο πιεηνςεθίαο ησλ καχξσλ θαηνίθσλ ηεο ρψξαο θαη ησλ άιισλ ‘έγρξσκσλ’ κεηαλαζηψλ, φπσο νη Ελδνί εξγάηεο, νη νπνίνη ήηαλ πνιπάξηζκνη ζηε Νφηηα Ώθξηθή. Έλαο απφ ηνπο Ελδνχο πνπ ζα ππνζηεί απηή ηε ζθιεξή ξαηζηζηηθή πνιηηηθή ήηαλ θαη ν Μαράηκα Γθάληη. Ώπφ εθεί ν Γθάληη
631
μεθίλεζε ηε πνιηηηθή ηνπ ηεο ‘παζεηηθήο αληίζηαζεο’ δειαδή ηεο αλππαθνήο ζηε βία ηεο εμνπζίαο, ρσξίο άζθεζε βίαο.
Ζ Χθεαλία Σα λεζηά ηνπ Δηξεληθνχ: πσο θαη ε Ώθξηθή, νη απνηθηνθξαηηθέο δπλάκεηο κνίξαζαλ ηα λεζηά ηνπ Βηξεληθνχ Χθεαλνχ. Οη Δλσκέλεο Πνιηηείεο κεηά απφ ηνλ πφιεκν κε ηελ Εζπαλία θαηέιαβαλ ηελ Γθνπάκ θαη ηηο Φηιηππίλεο. Οη Φηιηππηλέδνη εμεγέξζεθαλ αξθεηέο θνξέο πξνμελψληαο ζεκαληηθέο ακεξηθαληθέο απψιεηεο. Οη Φηιηππίλεο έγηλαλ απηνθπβεξλψκελε θηήζε ην 1934 θαη απέθηεζαλ ηελ αλεμαξηεζία ηνπο ην 1946. Οη Ώκεξηθαλνί θαηείραλ επίζεο σο θηήζε ηε Υαβάε θαη ην 1950 έγηλε ε πεληεθνζηή πνιηηεία ησλ ΔΠΏ. Δ Γαιιία, ε ΐξεηαλία θαη ε Γεξκαλία είραλ κνηξαζηεί ηα λεζηά ηεο Μηθξνλεζίαο θαη ηεο Πνιπλεζίαο. Δ Οιιαλδία θαηείρε ηελ Ελδνλεζία.
Ζ Απζηξαιία: Οη ηειεπηαίνη θαηάδηθνη απφ ηε ΐξεηαλία, έθζαζαλ εθεί ην 1867 θαη νη λένη άπνηθνη πιένλ ήηαλ κφλν ειεχζεξνη άλζξσπνη. κσο ν θφβνο αιινίσζεο ηνπ ραξαθηεξηζκνχ ηεο ρψξαο σο ‘ιεπθήο’, ππνρξέσζε ηελ απζηξαιηαλή θπβέξλεζε, λα απαγνξεχζεη ην 1888, ηελ είζνδν Κηλέδσλ θαη Εαπψλσλ κεηαλαζηψλ Σν 1897 ηδξχζεθε ε Κνηλνπνιηηεία ηεο Ώπζηξαιίαο, πνπ νπζηαζηηθά έλσζε ηε ρψξα ππφ εληαία θεληξηθή θπβέξλεζε. Δ επίζεκε αλαθήξπμή ηεο έγηλε ηελ 1 ε Εαλνπαξίνπ 1901. Σν 1902 δφζεθε δηθαίσκα ςήθνπ ζηηο γπλαίθεο. Σν 1909, ε Κακπέξα έγηλε ε νκνζπνλδηαθή πξσηεχνπζα ηεο Ώπζηξαιίαο.
Ζ Νέα Εειαλδία: Σν 1860 νη απηφρζνλεο Μανξί επαλαζηάηεζαλ δεηψληαο ηζνηηκία. Ώληίζεηα κε ηηο Δλσκέλεο Πνιηηείεο θαη ηελ Ώπζηξαιία, φπνπ νη Ελδηάλνη θαη νη Ώβνξίγηλεο αληίζηνηρα εμνινζξεχηεθαλ αιχπεηα θαη ηειηθά ππνηάρζεθαλ, ζηελ Νέα Γειαλδία, αλαγλσξίζηεθαλ σο ηζφηηκνη πνιίηεο ηεο ρψξαο κε πιήξε δηθαηψκαηα. Οη Μανξί δηαηεξνχλ ηε γιψζζα ηνπο θαη ηηο παξαδφζεηο ηνπο. Οη Μανξί βνπιεπηέο θαηέρνπλ ηε ζέζε ηνπο ζην εζληθφ θνηλνβνχιην. Σν 1881, ε Νέα Γειαλδία, φπσο θαη ε Ώπζηξαιία, απαγφξεπζε ηελ είζνδν Κηλέδσλ κεηαλαζηψλ. Δ Νέα Γειαλδία είλαη ε πξψηε ρψξα ζηνλ θφζκν, πνπ ζεζκνζέηεζε ηελ ςήθν ησλ γπλαηθψλ, απφ ην 1893. Δ Ώπζηξαιία αθνινχζεζε ην 1902. Σν 1897 νη Μανξί απέθηεζαλ θνηλνβνπιεπηηθή εθπξνζψπεζε. Σν 1907 αλαθεξχρζεθε ζε απηνθπβεξλψκελε ρψξα, φπσο ε Ώπζηξαιία θαη ν Καλαδάο. Έλαο ζπνπδαίνο Νενδειαλδφο επηζηήκνλαο, παγθφζκηαο αθηηλνβνιίαο ήηαλ ν Έξλεζη ΡΪδεξθνξλη (Ernest Rutherford).
Ο Έξλεζη Ράδεξθνξλη (1871-1937) Ο Ράδεξθνξλη γελλήζεθε θαη ζπνχδαζε ζηε Νέα Γειαλδία. ε ειηθία 23 εηψλ είρε ήδε απνθηήζεη ηξία πηπρία ζηε θπζηθή θαη ζηα καζεκαηηθά θαη γηα ηηο εξγαζίεο ηνπ ζηε θχζε ησλ ειεθηξνκαγλεηηθψλ θπκάησλ θαη ηελ αζχξκαηε ηειεγξαθία θέξδηζε κηα ππνηξνθία γηα ην Παλεπηζηήκην ηνπ Καίκπξεηδ ζηε
632
ΐξεηαλία. Σν 1898 δέρζεθε κηα έδξα θπζηθήο ζε θαλαδηθφ παλεπηζηήκην θαη ην 1919 μαλαγχξηζε ζην Καίκπξεηδ σο εξεπλεηήο. Έλα απφ ηα πξψηα επηζηεκνληθά ηνπ ζπκπεξάζκαηα (ζε ζπλεξγαζία κε ηνλ ΐξεηαλφ ρεκηθφ Φξέληεξηθ φληπ), ήηαλ ε ζεσξία ηεο ξαδηελέξγεηαο. χκθσλα κε απηήλ ηα ξαδηελεξγά ζηνηρεία, θάζε θνξά πνπ εθπέκπνπλ ξαδηελεξγέο αθηίλεο (ηηο νπνίεο νλφκαζε αθηίλεο Άιθα, ΐήηα θαη Γάκα), κεηαζηνηρεηψλνληαη δειαδή κεηαβάιινληαη ζε δηαθνξεηηθήο κνξθήο ζηνηρεία θαη αιιάδνπλ ζέζε ζην πεξηνδηθφ πίλαθα. Ώθφκα δηαηχπσζε ηε ζεσξία ηεο „εκηδσήο‟, δειαδή φηη θάζε ξαδηελεξγφ πιηθφ ράλεη ηε κηζή ξαδηελέξγεηά ηνπ ζε ζηαζεξή ρξνληθή πεξίνδν (ρξφλνο ππνδηπιαζηαζκνχ). Δ αλαθάιπςε απηή βξήθε ζεκαληηθέο εθαξκνγέο ζηε γεσινγία θαη ζηελ αξραηνινγία. Σν 1908 ν Ράδεθνξλη θέξδηζε ην βξαβείν Νφκπει Φπζηθήο. Σν 1911 πεξηέγξαςε ην πιαλεηηθφ κνληέιν ηνπ αηφκνπ, κε ηα ζεηηθά θνξηηζκέλα πξσηφληα θαη ηα αξλεηηθά θνξηηζκέλα ειεθηξφληα θαη ηηο ζπγθεθξηκέλεο ηξνρηέο πεξηθνξάο ηνπο. Σν 1921 ππνζηήξημε φηη ππάξρεη θαη ηξίην ζσκαηίδην, νπδέηεξν ην νπνίν νλφκαζε λεηξφλην. Μφιηο ην 1932 έλαο άιινο θπζηθφο, ν Σζάληγνπτθ επηβεβαίσζε ηελ χπαξμε ηνπ λεηξνλίνπ θαη πξνζδηφξηζε ηε κάδα ηνπ. Ο Ράδεξθνξλη απέδεημε φηη ην άηνκν έρεη ππξήλα, αιιά θαη φηη ν ππξήλαο απηφο έρεη δνκή, απφ ηελ νπνία κπνξεί λα απνζπαζηεί ηκήκα ηεο. Έζεζε έηζη ηηο βάζεηο γηα ηελ λέα επηζηήκε ηεο ππξεληθήο θπζηθήο. Έγξαςε ζεκαληηθά επηζηεκνληθά βηβιία, φπσο ηε Ραδηελέξγεηα θαη ηελ Νέα Αιρεκεία. Απν θξαηήξεο ηεο ειήλεο θαη ηνπ Άξε πήξαλ ην φλνκά ηνπ θαη ην αηνκηθφ ζηνηρείν Νν 104 νλνκάζηεθε Ραδεξθφξληην.
633
31. Ο ΜΔΓΑΛΟ ΠΟΛΔΜΟ (Α’ ΠΑΓΚΟΜΗΟ ΠΟΛΔΜΟ) Ζ αθνξκή θαη νη αηηίεο ηνπ πνιέκνπ Μεηά ην πλέδξην ηεο ΐηέλλεο ηνπ 1815 θαη ηηο εδαθηθέο δηεπζεηήζεηο πνπ ζπκθσλήζεθαλ ζ’ απηφ, ε Βπξψπε πέξαζε έλα νιφθιεξν αηψλα εηξήλεο. Οη ειάρηζηεο εμαηξέζεηο (Κξηκατθφο Πφιεκνο, Πφιεκνο Πξσζίαο-Γαιιίαο) δελ ηάξαμαλ ηδηαίηεξα ηελ εξεκία ησλ 100 ζρεδφλ εηψλ εηξήλεο πνπ πέξαζαλ απφ ηφηε. Σηο πξψηεο δεθαεηίεο ηνπ 20νχ αηψλα, νη κεγάιεο δπλάκεηο ηεο Βπξψπεο είραλ ρσξηζηεί ζε δπν ζηξαηφπεδα: Σν έλα ήηαλ ε Σξηπιή πκκαρία, κε ηηο Κεληξηθέο Ώπηνθξαηνξίεο (Γεξκαλία, Ώπζηξννπγγαξία) θαη ηελ Εηαιία θαη ην άιιν ε Βγθάξδηα πλελλφεζε ή Ώληάλη, κε ηε Γαιιία, ηε ΐξεηαλία θαη ηε Ρσζία. Καη ηα δπν κέξε είραλ απνδπζεί ζε κηα μέθξελε θνχξζα εμνπιηζκψλ κε πξσηαγσλίζηξηεο ηε Γεξκαλία θαη ηε ΐξεηαλία. Δ Οζσκαληθή Ώπηνθξαηνξία είρε πξν πνιινχ πάςεη λα παίδεη ζεκαληηθφ ξφιν ζηα επξσπατθά πξάγκαηα, άιισζηε κεηά ηνλ Ώ’ ΐαιθαληθφ πφιεκν, ην επξσπατθφ ηεο ηκήκα είρε πεξηνξηζηεί ζε κηα κηθξή εδαθηθή έθηαζε ηεο Θξάθεο, γχξσ απφ ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε. Ώθνχ γηα αξθεηέο δεθαεηίεο είρε ηελ ππνζηήξημε ηεο ΐξεηαλίαο, αξγφηεξα πξνζδέζεθε ζην άξκα ησλ Κεληξηθψλ Ώπηνθξαηνξηψλ θαη νη Γεξκαλνί ζηξαηησηηθνί ζχκβνπινη, είραλ αλαιάβεη ηελ αλαδηνξγάλσζε θαη εθζπγρξνληζκφ ηνπ νζσκαληθνχ ζηξαηνχ. Οη Γεξκαλνί επίζεο δεκηνχξγεζαλ ηε ζεκαληηθή ζηδεξνδξνκηθή γξακκή ΐεξνιίλνπ – ΐαγδάηεο πνπ δηέζρηδε ηελ Οζσκαληθή Ώπηνθξαηνξία. Ήηαλ πάλησο θαλεξφ φηη ε κπαξνπηαπνζήθε ηεο Βπξψπεο ήηαλ ηα ΐαιθάληα θαη θπξίσο νη ζρέζεηο ηεο Ώπζηξννπγγαξίαο κε ηνπο ιάβνπο. Δ Ώπζηξννπγγξηθή απηνθξαηνξία δελ είρε ηελ εζληθή νκνηνγέλεηα ηεο Γαιιίαο, ηεο Εηαιίαο ή ηεο Γεξκαλίαο. Ήηαλ έλα ζπλνλζχιεπκα εζληθνηήησλ, Γεξκαλψλ κφιηο ην 25%, Οχγγξσλ 20%, Σζέρσλ 13%, ινβάθσλ 5%, Πνισλψλ 10%, Ρνπκάλσλ 7% θαη Ννηηνζιάβσλ (Κξναηψλ, ινβέλσλ έξβσλ, ΐφζλησλ) πεξί ην 16%. Οη ππφινηπνη ήηαλ Εηαινί, Οπθξαλνί, Σζηγγάλνη θαη άιινη. Αελ ήηαλ ιίγεο νη θνξέο πνπ νη ιανί απηνί, είραλ εμεγεξζεί δεηψληαο απηνλνκία θαη αλεμαξηεζία. Οη Οχγγξνη είραλ πεηχρεη ηελ αλαγλψξηζε ηεο απηνλνκίαο ηνπο, αιιά νη άιινη ιανί παξέκελαλ απιψο ππήθννη ηεο απηνθξαηνξίαο. Δ Ρσζία, ππνδαχιηδε ην εζληθφ θξφλεκα ησλ ιάβσλ θαη νη επηηπρίεο ηεο εξβίαο ζηνπο ΐαιθαληθνχο πνιέκνπο, αλαδσπχξσζαλ ηηο ειπίδεο ησλ βαιθάλησλ ιάβσλ γηα λα ελσζνχλ ζε έλα εληαίν ηζρπξφ θξάηνο. Δ πξνζάξηεζε ηεο ΐνζλίαο-Βξδεγνβίλεο απφ ηελ Ώπζηξννπγγξηθή απηνθξαηνξία ην 1908, ήηαλ ε αθνξκή ηεο δεκηνπξγίαο κηαο κπζηηθήο ηξνκνθξαηηθήο νξγάλσζεο λέσλ, θπξίσο ζπνπδαζηψλ, ηεο Νεαξήο ΐνζλίαο. Σν 1911, κηα άιιε κπζηηθή εζληθηζηηθή νξγάλσζε έξβσλ αμησκαηηθψλ κε ηνλ ηίηιν Σν Μαχξν Υέξη (ε ζεξβηθή ηεο νλνκαζία ήηαλ Έλσζε ή Θάλαηνο), είρε ζηφρν ηελ απειεπζέξσζε ησλ ζιαβηθψλ ιαψλ θαη ηε δεκηνπξγία ηεο Μεγάιεο εξβίαο. Δ νξγάλσζε απηή είρε πξαγκαηνπνηήζεη ηελ δνινθνλία ηνπ έξβνπ βαζηιηά Ώιέμαλδξνπ Οκπξέλνβηηο ην 1903. Δγέηεο ηνπ Μαχξνπ Υεξηνχ ήηαλ ν έξβνο αμησκαηηθφο Νηξαγθνπληίλ Νηηκίηξηεβηηο, γλσζηφο σο Άπηο (1877-1917). Ο Άπηο ζηφρεπε αξρηθά ζηελ δνινθνλία ηνπ απηνθξάηνξα ηεο Ώπζηξννπγγαξίαο 634
Φξαγθίζθνπ Εσζήθ, αιιά κηα απφπεηξα πνπ ζρεδηάζηεθε ην 1911, δελ πέηπρε. Ο επφκελνο ζηφρνο ηεο ήηαλ ε δνινθνλία ηνπ δηαδφρνπ ηνπ απζηξηαθνχ ζξφλνπ Φεξδηλάλδνπ. Σν Μαχξν Υέξη εμφπιηζε θαη θαζνδήγεζε ηε Νεαξή ΐνζλία θαη, κηα κηθξή νκάδα έμε λεαξψλ αλέιαβε ηελ πξαγκαηνπνίεζε ηνπ ζηφρνπ. Δ επθαηξία δφζεθε ηνλ Ενχλην 1914, φηαλ ν αληςηφο ηνπ απηνθξάηνξα Φξαγθίζθνπ Εσζήθ θαη δηάδνρνο ηνπ ζξφλνπ ηεο Ώπζηξννπγγαξίαο Ώξρηδνχθαο Φεξδηλάλδνο Φξαγθίζθνο (1863-1914), απνθάζηζε λα επηζθεθζεί κε ηε γπλαίθα ηνπ νθία, ην εξάγεβν, πξσηεχνπζα ηεο λέαο επαξρίαο ηεο απηνθξαηνξίαο, ΐνζλίαο-Βξδεγνβίλεο. Ο Φεξδηλάλδνο γλψξηδε φηη ν απηνθξάηνξαο-ζείνο ηνπ, ήηαλ ν ζηφρνο ηεο ελαληίνλ ηνπ απνηπρεκέλεο απφπεηξαο ην 1911, αιιά παξφια απηά ήζειε λα απνδείμεη φηη ζηελ απηνθξαηνξία επηθξαηεί ν λφκνο θαη ε ηάμε. Σν πξσί ηεο 28 Ενπλίνπ, έγηλε ε πξψηε απφπεηξα, αιιά ελψ ηξαπκάηηζε κεξηθνχο ηεο θξνπξάο δελ πέηπρε ηνλ Ώξρηδνχθα. Παξά ηηο ζπζηάζεηο ηεο θξνπξάο, ν Φεξδηλάλδνο ζπλερίδνληαο ην πξφγξακκά ηνπ ζέιεζε λα επηζθεθζεί ηνπο ηξαπκαηίεο ηεο πξσηλήο επίζεζεο, ζην λνζνθνκείν. Ώπηή ηε θνξά νη ζπλσκφηεο δελ αζηφρεζαλ. Ο εηθνζάρξνλνο εξβν-ΐφζληνο θνηηεηήο Γαβξίιν Πξίλζηπ ππξνβφιεζε ην πξηγθηπηθφ δεπγάξη θαη ηνπο ηξαπκάηηζε ζαλάζηκα. Ο Πξίλζηπ, πνπ έκεηλε ζηελ ηζηνξία σο Ο Άλζξσπνο πνπ άξρηζε ηνλ Πξψην Παγθφζκην Πφιεκν, επηρείξεζε ακέζσο κεηά λα απηνθηνλήζεη, αιιά ζπλειήθζε θαη πέζαλε κεηά απφ ηέζζεξα ρξφληα ζε απζηξηαθή θπιαθή απφ θπκαηίσζε. Ώπφ ηε ζηηγκή απηή ηα γεγνλφηα εμειίρζεθαλ ξαγδαία. Οη ζηξαηησηηθνί ηεο Ώπζηξίαο, πίζηεςαλ φηη ήξζε ε ζηηγκή λα ζπληξίςνπλ ηε εξβία, πνπ απνηεινχζε εκπφδην ζηα επεθηαηηθά ηνπο ζρέδηα ζηα ΐαιθάληα, αιιά θαη θαζνδεγνχζε ηηο εμεγέξζεηο ησλ ιάβσλ ππεθφσλ ηεο απηνθξαηνξίαο. ηηο 23 Ενπιίνπ, απζηξηαθή θπβέξλεζε, κε ηελ ελζάξξπλζε ηεο Γεξκαλίαο, επέδσζε ζηε ζεξβηθή έλα πξνθιεηηθφ ηειεζίγξαθν κε ηαπεηλσηηθνχο γηα ηνπο έξβνπο φξνπο. Δ εξβία έρνληαο ηελ ππνζηήξημε ηεο Ρσζίαο απέξξηςε ην απζηξηαθφ ηειεζίγξαθν. ηηο 28 Ενπιίνπ ε Ώπζηξία θήξπμε ηνλ πφιεκν θαηά ηεο εξβίαο θαη ηελ επνκέλε βνκβάξδηζε ην ΐειηγξάδη. Δ Ρσζία θήξπμε γεληθή επηζηξάηεπζε θαη ζε απάληεζε ε Γεξκαλία θήξπμε ηελ 1ε Ώπγνχζηνπ, ηνλ πφιεκν θαηά ηεο Ρσζίαο. ηαλ ε ζχκκαρνο ηεο Ρσζίαο, ε Γαιιία θάιεζε κε ηε ζεηξά ηεο γεληθή επηζηξάηεπζε, ε Γεξκαλία ζε δπν κέξεο θήξπμε ηνλ πφιεκν θαη θαηά ηεο Γαιιίαο θαη ακέζσο ηα γεξκαληθά ζηξαηεχκαηα εηζέβαιαλ ζην νπδέηεξν Λνπμεκβνχξγν θαη ην ΐέιγην. Δ βξεηαληθή θπβέξλεζε είρε πξνεηδνπνηήζεη ηε Γεξκαλία φηη ηπρφλ παξαβίαζε ησλ ζπλφξσλ ηνπ νπδέηεξνπ ΐειγίνπ, ζα πξνθαινχζε ζχξξαμε θαη πξάγκαηη ζηηο 4 Ώπγνχζηνπ θαη ε ΐξεηαλία κε ηε ζεηξά ηεο κπήθε ζηνλ πφιεκν. Έηζη ήδε ζηηο αξρέο Ώπγνχζηνπ 1914, είραλ ήδε κπεη ζηνλ πφιεκν φιεο νη κεγάιεο επξσπατθέο δπλάκεηο (κφλν ε Εηαιία, αλ θαη ήηαλ κέινο ηεο Σξηπιήο πκκαρίαο, αλαθνίλσζε φηη ζεσξνχζε ηνλ πφιεκν επηζεηηθφ θαη ζα παξέκελε νπδέηεξε. κσο ην 1915 κπήθε ζην πφιεκν ζην πιεπξφ ηεο Ώληάλη) θαη ε εξβία, ην Μαπξνβνχλην θαη ην ΐέιγην. Δ Ρνπκαλία, κέινο θη απηή ηεο Σξηπιήο πκκαρίαο, κπήθε ζηνλ πφιεκν ηαζζφκελε κε ηελ Ώληάλη, ην 1916 Δ Οζσκαληθή απηνθξαηνξία, ζπκκεηείρε ζην πιεπξφ ησλ Κεληξηθψλ Απλάκεσλ κεηά απφ πξνεηνηκαζία ηεζζάξσλ κελψλ, φπσο θαη ΐνπιγαξία. Με ηελ Ώληάλη ηάρζεθε θαη ε Πνξηνγαιία.
635
ηελ Βιιάδα ππήξμε δηρνγλσκία κεηαμχ ηνπ βαζηιηά Κσλζηαληίλνπ (ε γπλαίθα ηνπ, ε βαζίιηζζα νθία ήηαλ αδειθή ηνπ Κάηδεξ Γνπιηέικνπ) πνπ ζπκπαζνχζε ηε Γεξκαλία θαη, ηνπ πξσζππνπξγνχ ΐεληδέινπ ν νπνίνο επέκελε φηη ε ρψξα φθεηιε λα ζπκκεηάζρεη ζηνλ πφιεκν ζην πιεπξφ ηεο Ώληάλη. Ο δηνξαηηθφο ΐεληδέινο ήηαλ πεηζκέλνο φηη ε ήηηα ηεο Σξηπιήο πκκαρίαο θαη ζπλεπψο ηεο Οζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο θαη ηεο ΐνπιγαξίαο, ζα πξνζπφξηδε ζεκαληηθά εδαθηθά θέξδε γηα ηελ Βιιάδα. Δ δηρνγλσκία απηή θαηέιεμε ζηνλ Βζληθφ Αηραζκφ, κε απνηέιεζκα λα ππάξμνπλ γηα αξθεηφ ρξνληθφ δηάζηεκα δπν θπβεξλήζεηο, ε βαζηιηθή ζηε Ώζήλα θαη ε βεληδειηθή θηιηθή πξνο ηελ Ώληάλη, ζηε Θεζζαινλίθε. Δ δεχηεξε θήξπμε ηνλ πφιεκν θαηά ηεο Γεξκαλίαο θαη ησλ ζπκκάρσλ ηεο ην πιεπξφ ηεο ΐξεηαλίαο, ηάρζεθαλ θαη νη ρψξεο ηεο Κνηλνπνιηηείαο, Ελδία, Ώπζηξαιία, Νέα Γειαλδία, Ννηηναθξηθαληθή Έλσζε θαη Καλαδάο. Βπίζεο ε Εαπσλία βάζεη ζπλζήθεο κε ηε ΐξεηαλία, θήξπμε ηνλ πφιεκν ζηηο 13 Ώπγνχζηνπ, θαηά ησλ Κεληξηθψλ Απλάκεσλ. Οπδέηεξεο επξσπατθέο ρψξεο έκεηλαλ ε Βιβεηία, ε Οιιαλδία, ε Εζπαλία, ε νπεδία, ε Ααλία θαη ε Ννξβεγία. Οη Δλσκέλεο Πνιηηείεο θήξπμαλ ηνλ πφιεκν ζηε Γεξκαλία, κφιηο ην 1917, αιιά ε ζπκβνιή ηεο ρψξαο απηήο ήηαλ θαζνξηζηηθή γηα ηελ έθβαζε ηνπ πνιέκνπ. Έηζη άξρηζε ν Μεγάινο Πφιεκνο (αξγφηεξα νλνκάζηεθε Πξψηνο Παγθφζκηνο) πνπ θξάηεζε ρίιηεο πεληαθφζηεο κέξεο. Καλείο απφ ηνπο εγέηεο πνπ απνθάζηζαλ ηνλ πφιεκν απηφλ, δελ θαληαδφηαλ φηη ζα δηαξθνχζε ηφζν πνιχ, νη πεξηζζφηεξνη πίζηεπαλ φηη ζα ηειείσλε σο ηα Υξηζηνχγελλα ηνπ 1914, αιιά θξάηεζε σο ην Ννέκβξην 1918. Καλείο επίζεο δελ κπνξνχζε λα θαληαζηεί ηηο ζπλέπεηεο, ην αηκαηνθχιηζκα Βπξψπεο κε πάλσ απφ δέθα εθαηνκκχξηα λεθξνχο (ρσξίο ηα ζχκαηα ηεο παλδεκίαο ηε ηζπαληθήο γξίπεο) θαη δεθάδεο εξεηπσκέλεο πφιεηο. Ώπηφο ν πφιεκνο απνζαλαηίζηεθε γηα πξψηε θνξά κε δεθάδεο ρηιηάδεο θσηνγξαθίεο. Βπίζεο γηα πξψηε θνξά ρξεζηκνπνηήζεθαλ ηα αεξνπιάλα θαη ηα αεξφπινηα δέππειηλ, ηα ππνβξχρηα, νη ηνξπίιεο, ηα ζσξαθηζκέλα νρήκαηα (ηαλθο) θαη πινία (ζσξεθηά). Έγηλε επξχηαηε ρξήζε ρεκηθψλ αεξίσλ θαη ελαέξησλ βνκβαξδηζκψλ. Δ αθνξκή ηεο έλαξμεο ηνπ πνιέκνπ ήηαλ ε δνινθνλία ηνπ Φεξδηλάλδνπ ζην εξάγεβν, αιιά νη αηηίεο είλαη πνιιέο. Οη ηζηνξηθνί, αλάινγα κε ηελ πιεπξά απφ ηελ νπνία πξνέξρνληαη, δίλνπλ θαη ηε δηθή ηνπο εθδνρή γηα ηνπο ιφγνπο πνπ νδήγεζαλ ηελ Βπξψπε ζηε ζθαγή. Γεληθά απνδεθηέο αηηίεο πνπ νδήγεζαλ ζην μέζπαζκα ηνπ πνιέκνπ είλαη: - Ο Μηιηηαξηζκφο. ηαλ ην 1882 δεκηνπξγήζεθε ε Σξηπιή πκκαρία κεηαμχ Γεξκαλίαο, Ώπζηξννπγγαξίαο θαη Εηαιίαο, αθνινχζεζε ην 1894 ε ζπκκαρία Γαιιίαο-Ρσζίαο, ην 1904 ε Βγθάξδηα πλελλφεζε κεηαμχ ΐξεηαλίαο θαη Γαιιίαο θαη ηέινο ην 1907, ε Σξηπιή πλελλφεζε (Ώληάλη) κεηαμχ ΐξεηαλίαο, Γαιιίαο θαη Ρσζίαο. Οη ζηξαηεγνί πίεδαλ ηηο θπβεξλήζεηο ησλ κεγάισλ δπλάκεσλ γηα ζπλερή αχμεζε ησλ ζηξαηησηηθψλ δαπαλψλ, κε ην επηρείξεκα φηη θάπνην άιιν αληίπαιν θξάηνο, ηνπο είρε μεπεξάζεη ζηελ θνχξζα ησλ εμνπιηζκψλ. ηε Γεξκαλία κεηά ηε λίθε ηεο επί ηεο Γαιιίαο θαη ηελ ελνπνίεζή ηεο ην 1871, ην πάλσ ρέξη ην πήξαλ νη ζηξαηεγνί, πνπ πξνρψξεζαλ ζηε δεκηνπξγία κηαο ζχγρξνλεο θαη άξηζηα εθπαηδεπκέλεο ζηξαηησηηθήο κεραλήο, πνπ γξήγνξα έγηλε ε ηζρπξφηεξε ηεο Βπξψπεο θαη πξνθάιεζε αλάινγεο θηλήζεηο θαη απφ ηηο άιιεο επξσπατθέο δπλάκεηο. Οη ζηξαηνί ηεο Γεξκαλίαο θαη ηεο Γαιιίαο είραλ δηπιαζηαζηεί απφ ην 1870 σο ην 1914. Τπήξρε ππξεηψδεο αληαγσληζκφο κεηαμχ ΐξεηαλίαο θαη 636
Γεξκαλίαο γηα ηνλ έιεγρν ησλ ζαιαζζψλ. ηαλ ε ΐξεηαλία λαππήγεζε ηα ζσξεθηά dreadnought, νη Γεξκαλία αθνινχζεζε ακέζσο κε ηε λαππήγεζε εμ ίζνπ ηζρπξψλ πνιεκηθψλ πινίσλ. - Ο Εκπεξηαιηζκφο. Ώπφ ην δεχηεξν κηζφ ηνπ 19νπ αηψλα, άξρηζε ν αληαγσληζκφο γηα ηελ θαηάθηεζε θαη επέθηαζε απνηθηαθψλ εδαθψλ ζηελ Ώθξηθή θαη ζηηο άιιεο επείξνπο. Δ ΐξεηαλία είρε απνηθίεο θαη ζηηο πέληε επείξνπο θαη ε Γαιιία ήιεγρε κεγάινο κέξνο ηεο Ώθξηθήο θαη ζεκαληηθά εδάθε ηεο Ώζίαο. Δ Γεξκαλία θαη ε Εηαιία, έζησ θαη αξγά αλαδχζεθαλ σο απνηθηνθξαηηθέο δπλάκεηο θαη ζέιεζαλ λα πάξνπλ θη απηέο κεξίδην απφ ηελ ‘αθξηθαληθή πίηα’. - Ο Βζληθηζκφο. Μεηά ην πλέδξην ηεο ΐηέλλεο ηνπ 1815, νη ληθεηέο ηνπ Ναπνιένληα ζρεδίαζαλ ην λέν ράξηε ηεο Βπξψπεο, αθήλνληαο ηελ Εηαιία θαη ηε Γεξκαλία δηαηξεκέλεο ζε πνιιά θξαηίδηα θαη αγλνψληαο ηηο επηζπκίεο ησλ Πνισλψλ, ησλ Σζέρσλ θαη θπξίσο ησλ ιαψλ ηεο ΐαιθαληθήο πνπ ήζειαλ λα απαιιαγνχλ απφ ηελ νζσκαληθή αιιά θαη ηελ απζηξηαθή θπξηαξρία. Δ ειιεληθή αλεμαξηεζία θαη ε έλσζε ησλ Εηαιψλ θαη ησλ Γεξκαλψλ ζε εληαία θξάηε, αλαδσπχξσζε ηηο εζληθέο δηεθδηθήζεηο ησλ ιάβσλ ηεο ΐαιθαληθήο, πνπ ηηο ππνδαχιηδε ε Ρσζία θαιιηεξγψληαο ην ζχλζεκα ηνπ Παλζιαβηζκνχ. - Ο Μεγάινο Ώζζελήο. Ήδε απφ ηνλ 18ν αηψλα, ήηαλ θαλεξή ε παξαθκή ηεο Οζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο. ηα ηέιε ηνπ 19νπ ε παξαθκή ήηαλ ξαγδαία θαη νη κεγάιεο επξσπατθέο δπλάκεηο, ζπλαγσλίδνληαλ ζηελ αξπαγή ηκεκάησλ ηνπ Μεγάινπ Ώζζελή, φπσο απνθαινχζαλ ηελ απηνθξαηνξία. Δ ΐξεηαλία ήιεγρε ηελ Ώίγππην, ε Εηαιία ηε Ληβχε θαη ε Γαιιία ηε Σχληδα θαη ην Ώιγέξη. Δ Ρσζία ήζειε ηνλ έιεγρν ησλ ηελψλ γηα λα κπνξεί ν ζηφινο ηεο λα έρεη γξήγνξε πξφζβαζε ζηε Μεζφγεην. Δ Γεξκαλία επνθζαικηψληαο ηα πεηξέιαηα ηεο Μέζεο Ώλαηνιήο, ζπκκάρεζε κε ην ζνπιηάλν θαη αλέιαβε ηελ αλαδηνξγάλσζε ηνπ νζσκαληθνχ ζηξαηνχ θαη ηελ δεκηνπξγία ηεο ζηδεξνδξνκηθήο γξακκήο ΐεξνιίλνπ-ΐαγδάηεο. Οη βαιθαληθνί πφιεκνη αλέδεημαλ αθφκα πεξηζζφηεξν ηελ αδπλακία ηεο Οζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο θαη απηφ άλνημε ηελ φξεμε ηεο Ώπζηξννπγγαξίαο γηα πεξαηηέξσ εδαθηθή επέθηαζε ζηε ΐαιθαληθή, πξνθαιψληαο φκσο ηελ αληίδξαζε ηεο Ρσζίαο, ε νπνία είρε αλαιάβεη ην ξφιν ηνπ ‘πξνζηάηε’ ησλ βαιθάλησλ ιάβσλ.
Ζ πνξεία ηνπ πνιέκνπ ηα ΐαιθάληα, νη πξψηεο πνιεκηθέο αςηκαρίεο άξρηζαλ κεηαμχ ησλ Ώπζηξηαθψλ θαη ησλ έξβσλ ζηηο 12 Ώπγνχζηνπ. Παξά ηηο αξρηθέο ζεξβηθέο επηηπρίεο, νη Ώπζηξηαθνί θαηέιαβαλ ην ΐειηγξάδη ζηηο 2 Αεθεκβξίνπ, αιιά φηαλ έθηαζαλ πνιεκνθφδηα θαη εληζρχζεηο απφ ην ιηκάλη ηεο Θεζζαινλίθεο (πνπ είρε θαηαιεθζεί απφ ηελ Ώληάλη) νη έξβνη απψζεζαλ θαη πάιη ηνπο Ώπζηξηαθνχο. κσο ηνλ Οθηψβξην ηνπ 1915, φηαλ ε ΐνπιγαξία κπήθε ζηνλ πφιεκν ζην πιεπξφ ηεο Ώπζηξίαο θαη ηεο Γεξκαλίαο, ν ζεξβηθφο ζηξαηφο αλαγθάζηεθε ζε έμη εβδνκάδεο ζε κηα νδπλεξή νπηζζνρψξεζε. Μέζσ ηεο Ώιβαλίαο 150.000 έξβνη ζηξαηηψηεο θαηέθπγαλ ζπληεηαγκέλνη ζηελ Κέξθπξα. Δ εξβία θαη ην Μαπξνβνχλην θαηειήθζεζαλ απφ ηα ζηξαηεχκαηα ησλ Κεληξηθψλ Απλάκεσλ. Δ πξψηε κεγάιε ζχγθξνπζε ζην Ώλαηνιηθφ κέησπν έγηλε ην επηέκβξην κεηαμχ ηεο Γεξκαλία θαη ηεο Ρσζίαο, ε νπνία θαηέιεμε ζηελ πξψηε ήηηα ηεο δεχηεξεο. Οη Γεξκαλνί ζπλέιαβαλ 125.000 Ρψζνπο αηρκαιψηνπο. 637
κσο ζην Απηηθφ κέησπν, νη Γεξκαλνί ζπλάληεζαλ ζζελαξή αληίζηαζε απφ ην αδχλακν ΐέιγην, πνπ αλέηξεςε ηα ζρέδηά ηνπο γηα γξήγνξε πξνέιαζε ζηελ θαξδηά ηεο Γαιιίαο. ην πνηακφ Μάξλε έγηλαλ θνληθφηαηεο ζπγθξνχζεηο κε κεγάιεο απψιεηεο θαη απφ ηηο δπν παξαηάμεηο. Υηιηάδεο λέα παηδηά, Γάιινη θαη Γεξκαλνί έραζαλ ηε δσή ηνπο, φπσο επίζεο θαη πνιινί ΐξεηαλνί πνπ ζπκκεηείραλ ζηελ άκπλα ηνπ ΐειγίνπ. Οη δπν ζηξαηνί αθηλεηνπνηήζεθαλ ζε κηα ηεξάζηηα γξακκή απφ ηε Μάγρε σο ηα ειβεηηθά ζχλνξα θαη άξρηζε ν πφιεκνο ησλ ραξαθσκάησλ. Σν ραξάθσκα έγηλε ην θχξην ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ Μεγάινπ Πνιέκνπ θαη ηδηαίηεξα ηνπ Απηηθνχ Μεηψπνπ. Υηιηάδεο ρηιηνκέηξσλ ζθάθηεθαλ θαη νη ζηξαηηψηεο ρψζεθαλ ζηα πνιπδαίδαια ιαγνχκηα. Βθεί δνχζαλ, έηξσγαλ θαη θνηκφηαλ, αλάκεζα ζηηο ιάζπεο, ηε βξψκα, ηηο ςείξεο θαη ηνπο αξνπξαίνπο. Μεηαμχ ησλ ραξαθσκάησλ ππήξρε ε ιεγφκελε λεθξή δψλε. ηη θαηλφηαλ λα θηλείηαη ζηε δψλε απηή δερφηαλ βξνρή ηηο ζθαίξεο θαη ηηο ρεηξνβνκβίδεο. Σα ζηξαηεχκαηα πεξηνξίζηεθαλ ζε αηθληδηαζηηθέο επηζέζεηο θαηά ηνπ αληηπάινπ θαη γξήγνξε επηζηξνθή ζην ραξάθσκα. Μέρξη ηα Υξηζηνχγελλα νη ειπίδεο γηα γξήγνξν ηεξκαηηζκφ ηνπ πνιέκνπ είραλ ραζεί. Άξρηζε λα γίλεηαη θαλεξφ φηη απηή ε ζχξξαμε δελ ζα ηειείσλε γξήγνξα θαη απηφ είρε ζεκαληηθέο επηπηψζεηο ζην εζηθφ ησλ ζηξαηησηψλ ησλ εκπνιέκσλ. Καλείο φκσο δελ κπνξνχζε λα θαληαζηεί φηη εθαηνληάδεο ρηιηάδεο δπζηπρηζκέλνη ζηξαηηψηεο ζα δνχζαλ θαζεισκέλνη ζηα ραξαθψκαηα γηα ηέζζεξα νιφθιεξα ρξφληα. Ώπηνί πνπ πέζαλαλ απφ αξξψζηηεο θαη επηδεκίεο ήηαλ πνιχ πεξηζζφηεξνη απφ απηνχο πνπ έραζαλ ηε δσή ηνπο απφ ερζξηθή ζθαίξα. Ώπφ ην Αεθέκβξην άξρηζαλ λα εκθαλίδνληαη ηα πξψηα γεξκαληθά δέππειηλ ζηηο αθηέο ηεο Μάγρεο. Σα αεξφπινηα απηά ρξεζηκνπνηήζεθαλ - θαη απφ ηηο δπν πιεπξέο - θπξίσο σο αλαγλσξηζηηθά, αιιά θαη γηα βνκβαξδηζκνχο. Δ ΐξεηαλία δέρζεθε επηζέζεηο απφ δέππειηλ ηνλ Ώπξίιην ηνπ ‘15. Δ πξψηε επίζεζε δέππειηλ ζην Λνλδίλν έγηλε ζηηο 31 ΜαΎνπ 1915 θαη ζηνίρεζε 28 λεθξνχο θαη 60 ηξαπκαηίεο. Δ δξάζε ηνπο ζηακάηεζε φηαλ ηα πξψηα πνιεκηθά αεξνπιάλα έθαλαλ ηελ εκθάληζή ηνπο ηνλ πάλσ απφ ηνλ νπξαλφ ηνπ Λνλδίλνπ, θαη άξρηζαλ νη πξψηεο αεξνκαρίεο ηεο ηζηνξίαο. ηε ζάιαζζα ε βξεηαληθή θπξηαξρία απεηιήζεθε απφ ηα γεξκαληθά ππνβξχρηα U-boats. Δ Γεξκαλία δηέζεηε απφ ηελ αξρή ηνπ πνιέκνπ 29 ηέηνηα ππνβξχρηα ηα νπνία άξρηζαλ ηε δξάζε ηνπο ην επηέκβξην 1914, ξίρλνληαο ηνξπίιεο θαη βπζίδνληαο ηξία βξεηαληθά πνιεκηθά. ηαλ νη ΐξεηαλνί άξρηζαλ λα λαξθνζεηνχλ ηα πεξάζκαηα, ε Γεξκαλία απνθάζηζε λα θεξχμεη ηε ζαιάζζηα πεξηνρή γχξσ απφ ηα βξεηαληθά λεζηά, εκπφιεκε δψλε, λα επηηίζεηαη ρσξίο πξνεηδνπνίεζε θαη λα ηνξπηιίδεη θαη επηβαηηθά πινία. ηηο 7 ΜαΎνπ 1915, θνληά ζηηο ηξιαλδηθέο αθηέο, κηα γεξκαληθή ηνξπίιε ήηαλ αξθεηή γηα λα βνπιηάμεη ην πνιπηειέο επηβαηεγφ βξεηαληθφ πινίν Λνπδηηάληα, καδί κε 1198 απφ ηνπο ζπλνιηθά 1962 επηβάηεο θαη πιήξσκα. Σν πινίν εξρφηαλ απφ ηηο Δλσκέλεο Πνιηηείεο θαη είρε πξνεηδνπνηεζεί απφ ηε γεξκαληθή πξεζβεία ηεο Οπάζηγθηνλ γηα ηνλ θίλδπλν λα ππνζηεί επίζεζε. κσο απέπιεπζε θαλνληθά καδί κε 197 επηβάηεο ακεξηθαληθήο ππεθνφηεηαο (νη 128 πλίγεθαλ). Βίραλ ήδε σο ηφηε βπζηζηεί αξθεηά εκπνξηθά πινία. Ώιιά ν ηνξπηιηζκφο ηνπ Λνπδηηάληα πξνθάιεζε θχκα δηακαξηπξηψλ ζε φιν ηνλ θφζκν θαη ηδηαίηεξα ζηηο 638
νπδέηεξεο αθφκα ΔΠΏ. Τπήξμαλ θσλέο γηα άκεζε είζνδν ηεο ρψξαο ζηνλ πφιεκν, αιιά ν πξφεδξνο Γνχληξννπ Οπΐιζνλ (1856-1924) ήηαλ πνιχ πξνζεθηηθφο θαη έθξηλε πσο ήηαλ αθφκα πξφσξε κηα ηέηνηα απφθαζε. Ο άδηθνο ζάλαηνο ρηιηάδσλ ακάρσλ, κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη αξθεηά παηδηά, ππνρξέσζε ηε γεξκαληθή θπβέξλεζε λα πεξηνξίζεη ηε δξάζε ησλ ππνβξπρίσλ ηεο, ζε θαζαξά πνιεκηθνχο ζηφρνπο. Ο βξεηαληθφο πνιεκηθφο ζηφινο ζε κηα επίδεημε δχλακεο ζηε Ναπκαρία ηεο Γηνπηιάλδεο ηνλ Ενχλην 1916 θαη παξά ηηο ζεκαληηθέο απψιεηεο πνπ ππέζηε, ππνρξέσζε ηα γεξκαληθά πνιεκηθά πινία, λα παξακείλνπλ ειιηκεληζκέλα σο ην ηέινο ηνπ πνιέκνπ. Ώκέζσο κεηά άξρηζε ν λαπηηθφο απνθιεηζκφο ηεο Γεξκαλίαο, απφ ηα βξεηαληθά πινία. Ώπηφ είρε ζεκαληηθέο επηπηψζεηο ζηελ νηθνλνκία ησλ Κεληξηθψλ απηνθξαηνξηψλ, γηαηί πεξηνξίζηεθαλ νη εηζαγσγέο πξψησλ πιψλ θαη ηξνθίκσλ. ηνλ νινθιεξσηηθφ απηφ πφιεκν έθαλε ηελ εκθάληζή ηνπ αθφκα έλα λέν πνιεκηθφ φπιν, ηα δειεηεξηψδε αέξηα. Οη Γάιινη μεθίλεζαλ πξψηνη ηε ρξήζε ρεκηθψλ αεξίσλ, εμαπνιχνληαο πξνο ηε γεξκαληθή πιεπξά ρεηξνβνκβίδεο κε δαθξπγφλν αέξην. κσο, ηνλ Ώπξίιην ηνπ 1915, ζηελ πφιε Τπξ ηνπ ΐειγίνπ νη Γεξκαλνί εμαπέιπζαλ θαηά ησλ ΐξεηαλψλ θαη Καλαδψλ 168 ηφλνπο ζαλαηεθφξνπ αεξίνπ ρισξίλεο (γλσζηφ σο ππεξίηεο απφ ην φλνκα ηεο πφιεο Τπξ). ε ιίγα ιεπηά εθαηνληάδεο άλδξεο έραζαλ ηε δσή ηνπο απφ αζθπμία θαη ρηιηάδεο άιινη θαηέθπγαλ ζηα ζηξαηησηηθά λνζνθνκεία. Οη ΐξεηαλνί θαη νη Γάιινη απάληεζαλ αλάινγα θαη ζηα ραξαθψκαηα εκθαλίζηεθαλ νη πξψηεο αληηαζθπμηνγφλεο κάζθεο. Οη κάζθεο ζηελ αξρή ήηαλ έλα απιφ βξεγκέλν παλί αιιά εμειίρζεθαλ γξήγνξα ζε νιφθιεξν κεραληζκφ, πνπ έθαλε ηνπο ζηξαηηψηεο πνπ ηηο θνξνχζαλ λα κνηάδνπλ κε ππεξθπζηθά ηέξαηα. Ώθφκα θαη ζηα δψα ηνπ ζηξαηνχ πξνζάξκνζαλ αλάινγεο πξνζηαηεπηηθέο κάζθεο. Σν πην ζαλαηεθφξν αέξην ήηαλ ην αέξην κνπζηάξδαο πνπ ρξεζηκνπνηήζεθε απφ ηνπο Γεξκαλνχο ην επηέκβξην ηνπ ‘17. Σν αέξην απηφ ήηαλ θαπζηηθφ θαη πξνθαινχζε εμσηεξηθή θαη εζσηεξηθή αηκνξξαγία θαη θνβεξνχο πφλνπο. Πνιινί ζηξαηηψηεο πνπ πξνζβιήζεθαλ απφ αέξην κνπζηάξδαο ππέθεξαλ σο θαη ηέζζεξηο εβδνκάδεο, πξηλ πεζάλνπλ. Ώπφ ηνλ αλειέεην πφιεκν αεξίσλ πξνζβιήζεθαλ ζπλνιηθά 1.260.000 ζηξαηηψηεο απφ ηνπο νπνίνπο πέζαλαλ πεξίπνπ 90.000. Σν Μάην 1915, ε Εηαιία θήξπμε ηνλ πφιεκν ζηηο πξψελ ζπκκάρνπο ηεο Γεξκαλία θαη Ώπζηξία. Δ ζπλεηζθνξά ηεο Εηαιίαο δελ ήηαλ ζεκαληηθή, φηαλ κάιηζηα εηηήζεθε απφ ηνλ απζηξηαθφ ζηξαηφ ζην Καπνξέην, δήηεζε βνήζεηα απφ ηνπο ζπκκάρνπο ηεο θαη ζεκαληηθέο κνλάδεο απνζπάζηεθαλ απφ ην Απηηθφ κέησπν γηα λα απνζηαινχλ ζην ηηαιηθφ κέησπν. Σνλ Ώπξίιην 1916 ε Ρνπκαλία κπήθε ζηνλ πφιεκν ζην πιεπξφ ηεο Ώληάλη, αιιά ζχληνκα θαηαιήθζεθε απφ απζηξηαθά θαη γεξκαληθά ζηξαηεχκαηα θαη ε ξνπκαληθή θπβέξλεζε θαηέθπγε ζην Εάζην ηεο Μνιδαβίαο. Σα νζσκαληθά ζηξαηεχκαηα είραλ ζηελ αξρή ζεκαληηθέο επηηπρίεο. Καηάθεξαλ λα απνθξνχζνπλ ληθεθφξα ηελ απφβαζε ζηξαηεπκάησλ ηεο Ώληάλη ζηε ρεξζφλεζν ηεο Καιιίπνιεο (εθεί δηαθξίζεθε θαη ν Μνπζηαθά Κεκάι) θαη λα απσζήζνπλ ηνπ ΐξεηαλνχο, Γάιινπο, Ώπζηξαινχο θαη Νενδειαλδνχο ζηε Μεζνπνηακία. Μφιηο ηνλ Μάξηην ηνπ ‘17 θαηαιήθζεθε ε ΐαγδάηε απφ βξεηαληθά ζηξαηεχκαηα, αθνινχζεζε
639
ε Εεξνπζαιήκ θαη ην επηέκβξην ηνπ ‘18, ν ηνπξθηθφο ζηξαηφο ππέζηε ζπληξηπηηθή ήηηα απφ ηηο ελσκέλεο δπλάκεηο ηεο ΐξεηαλίαο θαη ησλ Ώξάβσλ. Σν 1915 κηα απνηπρεκέλε επηρείξεζε ησλ νζσκαληθψλ δπλάκεσλ θαηά ησλ Ρψζσλ ηνπ Καπθάζνπ, έδσζε ηελ αθνξκή λα θαηεγνξεζνχλ νη Ώξκέληνη πνπ δνχζαλ ζηελ απηνθξαηνξία σο πξνδφηεο. Οη πνιπάξηζκνη αξκεληθήο θαηαγσγήο ζηξαηηψηεο ηνπ νζσκαληθνχ ζηξαηνχ, αθνπιίζηεθαλ ακέζσο θαη εζηάιεζαλ ζε ζηξαηφπεδα ζπγθέληξσζεο. Ώπφ ηνλ Ενχλην ηνπ 1915 άξρηζε ε ζπζηεκαηηθή εμφλησζε ησλ Ώξκελίσλ ηεο Κηιηθίαο θαη ηεο πεξηνρήο ηεο Ώξκελίαο αλαηνιηθά ηεο ιίκλεο ΐαλ πνπ δνχζαλ πεξίπνπ 1.700.000 Ώξκέληνη. Ήηαλ ε πξψηε νξγαλσκέλε απφ θξάηνο καδηθή ζθαγή ελφο ιανχ. Οη θάηνηθνη ησλ πεξηνρψλ πνπ δνχζαλ νη Ώξκέληνη ζπγθεληξψλνληαλ θαη εθηνπίδνληαλ ζρεκαηίδνληαο κεγάιεο πνξείεο ζαλάηνπ πξνο ηηο εξήκνπο ηεο πξίαο θαη ηεο Μεζνπνηακίαο. ηνπο δξφκνπο πνπ δελ έθηαλαλ ηα βιέκκαηα δεκνζηνγξάθσλ ή δπηηθψλ παξαηεξεηψλ, νη αηρκάισηνη ζθαγηάδνληαλ νκαδηθά ρσξίο νίθην. ηαλ νινθιεξψζεθε ε εμφλησζε, είραλ απνκείλεη κεξηθέο ρηιηάδεο ζηελ Κσλζηαληηλνχπνιε θαη ζηε κχξλε. Πεξίπνπ 300.000 δηέθπγαλ πξνο ην Ρσζηθφ Καχθαζν. Τπνινγίδεηαη φηη κέρξη ηνλ Ώπξίιην ηνπ 1916 είραλ εμνλησζεί απφ 800.000 σο 1.500.000 Ώξκέληνη. Δ Γελνθηνλία ησλ Ώξκελίσλ είλαη ε πξψηε καδηθή εζλνθάζαξζε ηνπ 20νχ αηψλα θαη απνηειεί πξάγκαηη έλα ζηίγκα ηεο ζχγρξνλεο ηζηνξίαο. Σν Ννέκβξην ηνπ ‘16, νη επαλαζηαηεκέλεο θαηά ηνπ βαζηιηά Κσλζηαληίλνπ δπλάκεηο ζρεκάηηζαλ ζηε Θεζζαινλίθε ηελ Πξνζσξηλή Κπβέξλεζε ηεο Βιιάδαο, ππφ ηνλ Βιεπζέξην ΐεληδέιν. Ήδε ε Μαθεδνλία είρε θαηαιεθζεί απφ γαιιηθά θαη ζεξβηθά ζηξαηεχκαηα ηεο Ώληάλη, πνπ κάρνληαλ θαηά ησλ ΐνπιγάξσλ θαη ησλ Ώπζηξηαθψλ. Δ Πξνζσξηλή Κπβέξλεζε αλαθνίλσζε φηη βξηζθφηαλ ζε εκπφιεκε θαηάζηαζε κε ηε ΐνπιγαξία θαη ηε Γεξκαλία θαη ζχληνκα νη ειιεληθέο δπλάκεηο πξνζηέζεθαλ ζηα ραξαθψκαηα πνπ είραλ δεκηνπξγεζεί θαη εθεί απφ ηνπο άλδξεο ηεο Ώληάλη. Σν 1917 κε πξσηνβνπιία ησλ Γάιισλ, ν βαζηιηάο Κσλζηαληίλνο εμαλαγθάζηεθε ζε παξαίηεζε, ππέξ ηνπ γηνπ ηνπ Ώιεμάλδξνπ θαη ην ειιεληθφ θξάηνο, εληαίν πιένλ κε πξσζππνπξγφ ηνλ ΐεληδέιν, θήξπμε θαη επίζεκα ηνλ πφιεκν θαηά ησλ Κεληξηθψλ Ώπηνθξαηνξηψλ. Ώπφ ηνλ Φεβξνπάξην σο ην Ννέκβξην 1916, νη κάρεο ραξαθσκάησλ ζηελ πεξηνρή ΐεξληέλ θφζηηζαλ ζηνπο Γεξκαλνχο 450.000 θαη ζηνπ Γάιινπο 540.000 άλδξεο. Σελ ίδηα πεξίπνπ πεξίνδν ζηελ πεξηνρή νκ ηεο Γαιιίαο ρξεζηκνπνηήζεθαλ γηα πξψηε θνξά ηα ζσξαθηζκέλα νρήκαηα ή ηάλθο. Ο απηνθξάηνξαο ηεο Ώπζηξννπγγαξίαο Φξαγθίζθνο Εσζήθ, πέζαλε ην Ννέκβξην 1916, ζε ειηθία 86 εηψλ, ρσξίο λα πξνιάβεη λα δεη ην ηέινο ηνπ πνιέκνπ, ηελ ήηηα θαη ηε δηάιπζε ηεο απηνθξαηνξίαο. ΐαζίιεςε επί 68 ρξφληα, ζπάδνληαο ην ξεθφξ ηεο βαζίιηζζαο ΐηθησξίαο ηεο ΐξεηαλίαο, πνπ βξηζθφηαλ ζην ζξφλν επί 64 ρξφληα. Σνλ δηαδέρζεθε ν αληςηφο ηνπ Κάξνινο Ώ’(1887-1922) πνπ ήηαλ θαη ν ηειεπηαίνο Ώςβνχξγνο κνλάξρεο. ηηο αξρέο ηνπ ‘17, παξά ηηο κεξηθέο επηηπρίεο ησλ ζπκκάρσλ ηεο Ώληάλη, νη ζηξαηνί ησλ δπν παξαηάμεσλ εμαθνινπζνχζαλ γηα ηξίηε ρξνληά λα είλαη θαζεισκέλνη ζηα ραξαθψκαηα θαη λα αιιεινζθνηψλνληαη, ρσξίο θαλείο λα έρεη ζεκαληηθφ εδαθηθφ φθεινο. Οη άληξεο ησλ εκπνιέκσλ ρσξψλ είραλ φινη ζρεδφλ επηζηξαηεπζεί. Τπήξρε ζεκαληηθή έιιεηςε ρεξηψλ γηα ηα εξγνζηάζηα παξαγσγήο φπισλ, γηα ηηο βηνηερλίεο, 640
γηα ηηο γεσξγηθέο εξγαζίεο αθφκα θαη γηα ηελ νδήγεζε ιεσθνξείσλ θαη ηξακ. Οη γπλαίθεο, πνπ είραλ ήδε πξηλ ηνλ πφιεκν αξρίζεη αγψλεο γηα ηζφηεηα θαη θαηάθηεζε ηνπ δηθαηψκαηνο ηεο ςήθνπ, εθιήζεζαλ ηψξα λα θαιχςνπλ ηα θελά, θαη λα εξγαζηνχλ ζε κέρξη ηφηε ζεσξνχκελεο ‘αληξηθέο’ δνπιεηέο. Οη ζνπθξαδέηεο αλέζηεηιαλ ηηο αγσληζηηθέο θηλεηνπνηήζεηο ηνπο θαη ζπληάρζεθαλ κε ηηο θπβεξλεηηθέο εθθιήζεηο γηα ζπκκεηνρή ησλ γπλαηθψλ ζηνλ αγψλα. Βθαηνληάδεο ρηιηάδεο γπλαίθεο, άθεζαλ ην λνηθνθπξηφ θαη ηελ θξνληίδα ησλ παηδηψλ, ή κάιινλ ηα θξάηεζαλ θαη παξάιιεια, γέκηζαλ ηα εξγνζηάζηα, ηηο ππεξεζίεο ζπγθνηλσληψλ, ηηο δεκφζηεο ππεξεζίεο, ηα λνζνθνκεία θαη ηα ρσξάθηα. ια ηα αληξηθά επηρεηξήκαηα πεξί ηεο δηαθνξάο ησλ θχισλ, ηεο ππεξνρήο ηνπο ‘ηζρπξνχ’ θχινπ, θαηαξξίθζεθαλ ζηελ πξάμε. ηελ Ρσζία ηα πξάγκαηα δελ πήγαηλαλ θαιά. Σηο αξρηθέο επηηπρίεο δηαδέρζεθαλ απαλσηέο ήηηεο. Οη θησρά εμνπιηζκέλνη θαη επηπφιαηα εθπαηδεπκέλνη Ρψζνη ζηξαηηψηεο ήηαλ εχθνιε ιεία γηα ηνπο Γεξκαλνχο. Οη λεθξνί Ρψζνη ηνπ κεηψπνπ, πνπ φπσο θαη ζηε Αχζε είραλ θαζεισζεί ζηα ραξαθψκαηα, έθηαζαλ ηνπο 1.700.000 θαη νη ηξαπκαηίεο πνιχ πεξηζζφηεξνπο. Δ πείλα απφ ηηο ειιείςεηο θαη ε κηδέξηα ηνπ ιανχ πνπ ε ηζαξηθή αζηπλνκηθή θαηαπίεζε ηελ έθαλε αθφκα ρεηξφηεξε, δεκηνπξγνχζαλ κηα θαηάζηαζε εθξεθηηθή. Αελ ήηαλ ιίγνη νη ζηξαηηψηεο πνπ ιηπνηαθηνχζαλ απφ ην κέησπν γηα λα γπξίζνπλ ζηα ρσξηά ηνπο θαη ζηα ρσξάθηα ηνπο. Σνλ Φεβξνπάξην 1917, απαλσηέο απεξγίεο θαη δηαδειψζεηο κε ζπλζήκαηα Κάησ ν πφιεκνο, Κάησ ε πείλα θαη ρη ζηελ Μνλαξρία μεζπνχλ ζηελ Πεηξνχπνιε. Σα θπβεξλεηηθά ζηξαηεχκαηα - κηα κνλάδα Κνδάθσλ - απηή ηε θνξά, ζε αληίζεζε κε ην 1905, αξλήζεθαλ λα ρηππήζνπλ ηνπο δηαδεισηέο θαη πνιινί ζηξαηηψηεο ζπληάρζεθαλ κε ηνπο επαλαζηάηεο. ηαλ νη απεξγίεο θαη νη δηαδειψζεηο επεθηάζεθαλ θαη ζηε Μφζρα, ν Σζάξνο Νηθφιανο ΐ’ παξαηηήζεθε, ππέξ ηνπ αδειθνχ ηνπ Μηραήι, ν νπνίνο φκσο αξλήζεθε ην ζηέκκα. Σε εμνπζία αλέιαβε ε Πξνζσξηλή Κπβέξλεζε, ππφ ηνλ πξίγθηπα Λβνθ (ηνπ πληαγκαηηθνχ Αεκνθξαηηθνχ Κφκκαηνο) θαη ππνπξγφ Πνιέκνπ ηνλ ζνζηαιεπαλαζηάηε Αιέμαλδξν Κεξέλζθη (1881-1970) ε νπνία δηαβεβαίσζε ηνπο ζπκκάρνπο φηη ε Ρσζία παξακέλεη πηζηή ζηηο πνιεκηθέο ηεο ππνρξεψζεηο. κσο νη κπνιζεβίθνη επέκελαλ ζηνλ άκεζν ηεξκαηηζκφ ηνπ πνιέκνπ, ελψ αληίζεηα νη κελζεβίθνη ήηαλ ππέξ ηεο ζπλέρηζήο ηνπ. Οη ζχκκαρνη ππνζηήξηδαλ ηνπο κελζεβίθνπο, ελψ ε Γεξκαλία ηάρζεθε - επλφεηα - κε ηνπο κπνιζεβίθνπο. Σνλ Ώπξίιην έθηαζε απφ ηελ Βπξψπε ν εγέηεο ησλ κπνιζεβίθσλ Λέληλ, ν νπνίνο θαηαδίθαζε ηνλ ‘ηκπεξηαιηζηηθφ’ πφιεκν θαη ηνπο ‘ζνζηαι-ζσβηληζηέο’ (φπσο απνθαινχζε ηνπο κελζεβίθνπο θαη ηνλ Πιεράλσθ). Δ γεξκαληθή αληεπίζεζε ηνπ Ενπιίνπ ηνπ 1916, ζπάεη ην ξσζηθφ κέησπν. Σνλ Ώχγνπζην νη Γεξκαλνί θαηαιακβάλνπλ ηε Φηλιαλδία θαη ην επηέκβξην είλαη θνληά ζηελ Πεηξνχπνιε. Οη κπνιζεβίθνη επσθεινχληαη απφ ην ράνο, ηελ αδπλακία ηεο θπβέξλεζεο θαη ηελ ιατθή αγαλάθηεζε θαη ηε λχρηα ηεο 7εο Ννεκβξίνπ 1917, αλαηξέπνπλ ηνλ Κεξέλζθη δηαιχνπλ ηε Ανχκα θαη θαηαιακβάλνπλ ηελ εμνπζία. ηηο 3 Μαξηίνπ 1918 (νη ζπλνκηιίεο είραλ αξρίζεη απφ ην Αεθέκβξην ηνπ πεξαζκέλνπ έηνπο), ν Λατθφο Βπίηξνπνο Βμσηεξηθψλ Τπνζέζεσλ (Τπνπξγφο Βμσηεξηθψλ) ηεο θπβέξλεζεο ησλ κπνιζεβίθσλ Λέσλ Σξφηζθη, ππνγξάθεη κε ηε Γεξκαλία θαη ηελ Ώπζηξία ηε πλζήθε ηνπ Μπξεζη-Ληηφθζθ κε ηελ νπνία ε Ρσζία 641
εγθαηαιείπεη ηε Φηλιαλδία, ηελ Πνισλία, ηελ Οπθξαλία θαη ηηο ΐαιηηθέο Υψξεο θαη αλαιακβάλεη ηελ θαηαβνιή πνιεκηθψλ απνδεκηψζεσλ. Έηζη ηειείσζε ε ζπκκεηνρή ηεο Ρσζίαο ζην Μεγάιν Πφιεκν θαη άλνημε κηα λέα. Σε Ρσζηθή Βπαλάζηαζε, πνπ ζπληάξαμε ηνλ θφζκν, ζα ηε μαλαδνχκε κε ιεπηνκέξεηεο ζην επφκελν θεθάιαην. ηηο Δλσκέλεο Πνιηηείεο ν πξφεδξνο ΟπΎιζνλ ήζειε λα κπεη ε ρψξα ηνπ ζηνλ πφιεκν, παξά ηα αληίζεηα αηζζήκαηα ηεο πιεηνςεθίαο ηνπ ακεξηθαληθνχ ιανχ. ηαλ φκσο ε γεξκαληθή θπβέξλεζε αλαθνίλσζε φηη ν ππνβξπρηαθφο πφιεκνο ζα ζπλερηζηεί ρσξίο πεξηνξηζκνχο, ν ΟπΎιζνλ πξνρψξεζε ζε δηαθνπή ησλ δηπισκαηηθψλ ζρέζεσλ κε ηε Γεξκαλία θαη δήισζε φηη αλ ζην κέιινλ βπζηζζεί έζησ θαη έλα ακεξηθαληθφ πινίν, νη ΔΠΏ ζα ππεξαζπηζηνχλ ηελ ειεπζεξία ηεο λαπζηπινΎαο. Με απηή ηνπ ηε δήισζε ν πξφεδξνο πξνεηνίκαδε ηελ θνηλή γλψκε ηεο Ώκεξηθήο γηα ηε κεγάιε πηζαλφηεηα εηζφδνπ ηεο ρψξαο ζηνλ πφιεκν. Έηζη φηαλ ζηηο 19 Μαξηίνπ 1917, ηνξπηιίζηεθε θαη βπζίζηεθε αχηαλδξν έλα αθφκα ακεξηθαληθφ πινίν, ην Κνγθξέζν ησλ ΔΠΏ ελέθξηλε ακέζσο ηελ πξφηαζε ηνπ ΟπΎιζνλ γηα θήξπμε πνιέκνπ. Δ είζνδνο ησλ ΔΠΏ ζην πφιεκν ζήκαλε γηα ηνπο ζπκκάρνπο ηεο, φρη κφλν λέα ζηξαηεχκαηα γηα ηα επξσπατθά κέησπα, αιιά θαη ζεκαληηθή βνήζεηα ζε φπια θαη πινία. Άιισζηε ακέζσο κεηά, νη πεξηζζφηεξεο ιαηηλνακεξηθαληθέο ρψξεο, φπσο ε ΐξαδηιία, ην Πεξνχ, ε ΐνιηβία θαη άιιεο αθνινχζεζαλ ηηο ΔΠΏ θεξχζζνληαο ηνλ πφιεκν θαηά ηεο Γεξκαλίαο. ιεο απηέο έζεζαλ ζηε δηάζεζε ησλ ζπκκάρσλ ηνλ εκπνξηθφ ηνπο ζηφιν θαη, φια ηα γεξκαληθά πινία πνπ βξίζθνληαλ ζηα ιηκάληα ηνπο θαηαζρέζεθαλ. Δ ζέζε ηεο Γεξκαλίαο ζηε ζάιαζζα έγηλε πνιχ δπζρεξήο θαη ηα πξνβιήκαηα αλεθνδηαζκνχ ηεο πνιιαπιαζηάζηεθαλ.
Ζ Ηξιαλδηθή Δμέγεξζε ηνπ Πάζρα Βλψ ν Μεγάινο Πφιεκνο βξηζθφηαλ ζηελ θνξχθσζή ηνπ, μέζπαζε ζηελ Εξιαλδία ε Βμέγεξζε ηνπ Πάζρα ηνπ 1916. Δ θήξπμε ηνπ πνιέκνπ ην 1914, έδσζε ηελ επθαηξία θαη ην πξφζρεκα ζηε ΐξεηαλία λα αλαζηείιεη ηελ απνθαζηζκέλε εθαξκνγή ηεο κεξηθήο απηνλνκίαο (εθηφο ηεο πξνηεζηαληηθήο πεξηνρήο ηνπ ιζηεξ, ζην βφξεην ηκήκα ηνπ λεζηνχ). Οη Εξιαλδνί εζληθηζηέο εμαγξηψζεθαλ κε απηή ηελ ππαλαρψξεζε ηεο βξεηαληθήο θπβέξλεζεο θαη απνθάζηζαλ λα αληηδξάζνπλ. Δ εμέγεξζε πνπ νξγαλψζεθε απφ ηελ κπζηηθή επαλαζηαηηθή νξγάλσζε Εξιαλδηθή Αεκνθξαηηθή Ώδειθφηεηα δηήξθεζε απφ ηηο 24 σο ηηο 30 Ώπξηιίνπ 1916. Πξσηαγσληζηέο ηεο εμέγεξζεο ήηαλ ν εγέηεο ησλ Εξιαλδψλ Βζεινληψλ, δηθεγφξνο θαη πνηεηήο Πάηξηθ Πεξο (1879-1916) θαη ν ζνζηαιηζηήο εγέηεο ηνπ κηθξνχ ηξαηνχ ησλ Εξιαλδψλ Πνιηηψλ Σδαίεκο Κφλλνιπ. Οη νξγαλσηέο ηεο εμέγεξζεο ππνιφγηδαλ ζε ζηξαηησηηθή θαη νηθνλνκηθή βνήζεηα απφ ηε Γεξκαλία, ε νπνία φκσο απαζρνιεκέλε κε ηνλ πφιεκν έζηεηιε κφλν έλα πινίν θνξησκέλν κε φπια. Σν πινίν ζπλειήθζε απφ ην βξεηαληθφ λαπηηθφ, ηα φπια θαηαζρέζεθαλ θαη ν Εξιαλδφο κεζνιαβεηήο Ρφηδεξ Κέηδκελη δηθάζηεθε κε ηελ θαηεγνξία ηεο πξνδνζίαο θαη εθηειέζηεθε. κσο νη νξγαλσηέο ηεο εμέγεξζεο απνθάζηζαλ λα πξνρσξήζνπλ, παξά ηηο επηθπιάμεηο πνιιψλ πνπ έβιεπαλ ηε βέβαηε ήηηα. Σχπσζαλ θαη δηέλεηκαλ 2500 αληίηππα ηεο Αηαθήξπμεο ηεο Πξνζσξηλήο 642
Κπβέξλεζεο ηεο Αεκνθξαηίαο ηεο Εξιαλδίαο ηελ νπνία ππέγξαθαλ ν Πήξο, ν Κφλλνιπ θαη άιινη πέληε επαλαζηάηεο. Σε Αεπηέξα ηνπ Πάζρα, πξψηε κέξα ηεο εμέγεξζεο, παξά ηηο πξνζδνθίεο ησλ νξγαλσηψλ, κφιηο 1200 επαλαζηάηεο ζπγθεληξψζεθαλ θαη θαηέιαβαλ ην θηίξην ηνπ Κεληξηθνχ Σαρπδξνκείνπ, ην νπνίν κεηέηξεςαλ ζε ζηξαηεγείν ηνπο. Καηέιαβαλ επίζεο θαη ηέζζεξα άιια θηίξηα ηνπ Ανπβιίλνπ. Ο Πήξο αλέιαβε πξφεδξνο ηεο Πξνζσξηλήο Κπβέξλεζεο θαη ν Κφλλνιπ ζηξαηησηηθφο δηνηθεηήο. Ο Πήξο δηάβαζε ζηνπο ζπγθεληξσκέλνπο ηε Αηαθήξπμε θαη ζην ζηξαηεγείν πςψζεθε ε πξάζηλε ζεκαία ηεο Αεκνθξαηίαο ηεο Εξιαλδίαο. Οη εγέηεο ηεο εμέγεξζεο γλψξηδαλ πσο δελ είραλ ειπίδεο, αιιά πξνρψξεζαλ απνθαζηζκέλνη λα απνδείμνπλ ζηνπο ΐξεηαλνχο φηη δελ κπνξνχζαλ λα θξαηνχλ ζπλερψο ηελ Εξιαλδία ζηελ θαηνρή ηνπο, παξά ηε ζέιεζε ησλ Εξιαλδψλ. Σηο δπν πξψηεο κέξεο θάλεθε πσο νη επαλαζηάηεο ήιεγραλ ηελ θαηάζηαζε θαη νη ΐξεηαλνί αηθληδηαζκέλνη θήξπμαλ ακέζσο ην ζηξαηησηηθφ λφκν. κσο κέρξη ηελ Σεηάξηε ηνπ Πάζρα είραλ θζάζεη εληζρχζεηο θαη είραλ ζπγθεληξσζεί εηθνζαπιάζηνη ΐξεηαλνί ζηξαηηψηεο θαη Εξιαλδνί αζηπλνκηθνί, ελψ ζην ιηκάλη ηνπ Ανπβιίλνπ, κηα θαλνληνθφξνο άξρηζε λα βνκβαξδίδεη ηα ζεκεία πνπ θξαηνχζαλ νη εμεγεξκέλνη ζηελ πφιε. Πνιιά θηίξηα άξπαμαλ θσηηά θαη πνιινί αζψνη πνιίηεο ζθνηψζεθαλ. Καζψο νη καρεηέο ηνπ Εξιαλδηθνχ Αεκνθξαηηθνχ ηξαηνχ δελ θνξνχζαλ ζηνιέο, νη ΐξεηαλνί ππξνβνινχζαλ αδηαθξίησο θαη θαηά αφπισλ πνιηηψλ. Χο ην άββαην ην πξσί, φια είραλ ηειεηψζεη. 142 ΐξεηαλνί ζηξαηηψηεο θαη αζηπλνκηθνί, 64 επαλαζηάηεο θαη 254 πνιίηεο είραλ ζθνησζεί θαη ην θέληξν ηνπ Ανπβιίλνπ είρε εξεηπσζεί απφ ηηο βφκβεο. ηήζεθε ακέζσο έθηαθην ζηξαηνδηθείν θαη νη Πήξο, Κφλλνιπ θαη άιινη 13 απφ ηνπο εγέηεο ηνπθεθίζηεθαλ. Ώπφ ηνπο ππφινηπνπο εγέηεο ν Μάηθι Κφιιηλο δηέθπγε θαη ζπλέρηζε λα νξγαλψλεη ηελ αληίζηαζε θαη ν Ήκνλ ληε Βαιέξα (Eamon de Valera, 1882-1975) - κειινληηθφο πξψηνο πξφεδξνο ηεο ειεχζεξεο Εξιαλδίαο - αλ θαη ζπλειήθζε θαη θαηαδηθάζηεθε ζε ζάλαην, δελ ηνπθεθίζηεθε γηαηί ήηαλ Ώκεξηθαλφο ππήθννο. Ώθέζεθε ειεχζεξνο κε ηελ ακλεζηία ηνπ 1917. Δ αηκαηεξή Βμέγεξζε ηνπ Πάζρα ηνπ 1916 απέηπρε αιιά νη Εξιαλδνί εζληθηζηέο δελ απνζαξξχλζεθαλ. Δ πνιηηηθή ηνπο πηέξπγα ην ηλλ Φάηλ (ζηα ηξιαλδηθά ζεκαίλεη ‘εκείο κφλνη’), ζπκκεηείρε ζηηο βξεηαληθέο εθινγέο ηνπ 1918 θαη θέξδηζε ηελ ζπληξηπηηθή πιεηνςεθία ησλ ηξιαλδηθψλ εδξψλ ηνπ βξεηαληθνχ θνηλνβνπιίνπ. κσο νη εθιεγκέλνη Εξιαλδνί βνπιεπηέο δελ πήγαλ ζην Λνλδίλν, πξνρψξεζαλ κφλνη ζηελ ζπγθξφηεζε ηξιαλδηθνχ θνηλνβνπιίνπ ζην Ανπβιίλν, αλαθήξπμαλ ηελ αλεμαξηεζία ηεο ρψξαο θαη εμέιεμαλ ηνλ Δκνλ ληε ΐαιέξα πξψην πξφεδξν ηεο δεκνθξαηίαο. Οη ΐξεηαλνί δελ απνδέρζεθαλ ηελ αλεμαξηεζία ηεο Εξιαλδίαο θαη επελέβεζαλ ζηξαηησηηθά αθφκα κηα θνξά. Ο Εξιαλδηθφο Αεκνθξαηηθφο ηξαηφο αληηζηάζεθε θαη αθνινχζεζε λέα αηκαηνρπζία, σο ην Αεθέκβξην ηνπ 1921. Σφηε κε ηελ εηξελεπηηθή ζπκθσλία ηνπ Λνλδίλνπ ε ΐξεηαλία αλαγλψξηζε επηηέινπο ην Βιεχζεξν Κξάηνο ηεο Εξιαλδίαο (26 λφηηεο θνκεηείεο) ελψ νη 6 θνκεηείεο ηνπ ιζηεξ ζην βνξξά παξέκεηλαλ ελσκέλεο ζην βξεηαληθφ ζηέκκα. κσο ε ζπκθσλία ηελ νπνία ππέγξαςε γηα ηελ Εξιαλδία ν Μάηθι Κφιιηλο, πξνέβιεπε θαζεζηψο αλάινγν κε απηφ ηνπ Καλαδά, δειαδή ηε βξεηαληθή επηθπξηαξρία. 643
Ο Ήκνλ ληε ΐαιέξα δελ απνδέρζεθε απηή ηε ξχζκηζε, παξαηηήζεθε θαη αθνινχζεζε έλαο άγξηνο δηεηήο (1921-23) εκθχιηνο πφιεκνο. Σν 1932 ην θφκκα ηνπ ληε ΐαιέξα (ην ίδξπζε ν ίδηνο φηαλ απνζρίζηεθε απφ ην ηλλ Φάηλ) θέξδηζε ηηο εθινγέο θαη απηφο αλέιαβε ηελ πξσζππνπξγία θαη ην Τπνπξγείν Βμσηεξηθψλ. Σν 1937 κε δεκνςήθηζκα πέηπρε ηνλ ηεξκαηηζκφ ηνπ θαζεζηψηνο ηεο Βιεχζεξεο Εξιαλδίαο, θαη ηελ αλαθήξπμε ηεο Αεκνθξαηίαο ηεο Εξιαλδίαο ε νπνία δελ είρε πιένλ θαλέλα δεζκφ εμάξηεζεο κε ηε ΐξεηαλία. Ο Ήκνλ ληε ΐαιέξα ρξεκάηηζε πνιιέο θνξέο πξσζππνπξγφο θαη πξφεδξνο ηεο Αεκνθξαηίαο. Δ Εξιαλδία ήηαλ πιένλ αλεμάξηεην θξάηνο, αιιά ν αγψλαο γηα ηελ έλσζε ηνπ λεζηνχ ζπλερίδεηαη αθφκα. Υηιηάδεο άλζξσπνη έρνπλ ράζεη ηε δσή ηνπο απφ ηηο ζπγθξνχζεηο ηνπ IRA κε ηνπο πξνηεζηάληεο θαη ηνπο ΐξεηαλνχο. Δ πξνηεζηαληηθή πιεηνςεθία ησλ Εξιαλδψλ ηνπ ΐνξξά αληηδξά θαη δελ δηαθαίλεηαη ιχζε.
Ο «άιινο» Πφιεκνο ηε Γαιιία θαη ζηελ Εηαιία, ην αδηέμνδν θαη ε παξάηαζε ηνπ πνιέκνπ ζηα ραξαθψκαηα, είρε δεκηνπξγήζεη θιίκα θφπσζεο, δπζαξέζθεηαο θαη απνγνήηεπζεο. Βηδηθά κεηά ην άθνπζκα ηεο επαλάζηαζεο ηνπ Φεβξνπαξίνπ 1917 ζηε Ρσζία, εκθαλίζηεθαλ πνιιά θξνχζκαηα νξγαλσκέλεο αληαξζίαο. Οκάδεο εηξεληζηψλ, αλαξρηθψλ, δηεζληζηψλ θαη καξμηζηψλ θαινχζαλ ζε άκεζν ηεξκαηηζκφ ηνπ πνιέκνπ. ηαλ ηα θαηλφκελα απεηζαξρίαο ή αλππαθνήο πνιιαπιαζηάζηεθαλ, ππήξμαλ αξθεηέο εθηειέζεηο γηα παξαδεηγκαηηζκφ. Σν δεχηεξν εμάκελν ηνπ 1917, ζην γαιιηθφ κέησπν επηβιήζεθαλ πεξηζζφηεξεο απφ 630 θαηαδίθεο ζε ζάλαην θαη ζην ηηαιηθφ 750 ζηξαηηψηεο ζηάιζεθαλ ζην εθηειεζηηθφ απφζπαζκα. Παξάιιεια κε ην πνιεκηθφ κέησπν δεκηνπξγήζεθε θαη ηα κέησπα ηεο πξνπαγάλδαο θαη ηεο θαηαζθνπείαο. Οη εθεκεξίδεο, θαη νη πξνπαγαλδηζηέο (θιεξηθνί, δεκφζηα πξφζσπα) θαη ησλ δπν πιεπξψλ έγξαθαλ δηάθνξεο, ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο ππνβνιηκαίεο θαληαζηηθέο, ηζηνξίεο γηα ζεξησδίεο ηνπ ερζξνχ. ηνπο Σάηκο ηνπ Λνλδίλνπ δεκνζηεχηεθε ε ‘είδεζε’ φηη θάπνηνο είρε δεη Γεξκαλνχο λα θφβνπλ ηα ρέξηα ελφο παηδηνχ πνπ θξεκφηαλ απφ ηε θνχζηα ηεο κάλαο ηνπ. Δ ηζηνξία κεγεζχλζεθε θαη ζε ιίγν έλαο ηεξέαο δηαβεβαίσλε φηη ζηε ΐξεηαλία ππήξραλ ‘εηθνζάδεο θνξηηζηψλ απφ ην ΐέιγην, πνπ νη Γεξκαλνί ηνπο είραλ θφςεη ηα ρέξηα’. Ώπφ ηελ άιιε πιεπξά ην Γεξκαληθφ Πξαθηνξείν Βηδήζεσλ κεηέδσζε ηελ ‘είδεζε’ φηη είραλ ζπιιεθζεί ηξεηο Γάιινη πνπ πξνζπαζνχζαλ λα κνιχλνπλ έλα πεγάδη ζην Μεηο κε βαθίινπο παλψιεο θαη ρνιέξαο. Βθαηνληάδεο ηέηνηεο ηζηνξίεο γξάθνληαλ ή θπθινθνξνχζαλ πξνθνξηθά θαη δπλάκσλαλ ην πφιεκν ηεο πξνπαγάλδαο. Ο θφβνο ηεο θαηαζθνπίαο έθαλε ηηο θπβεξλήζεηο λα θάλνπλ ζπλερείο εθθιήζεηο ζηνλ πιεζπζκφ λα είλαη ηδηαίηεξα πξνζεθηηθφο ζην ηη ιέεη θαη ζε πνηφλ ηα ιέεη. ε φιεο ηηο ππεξεζίεο, ηδηαίηεξα ησλ ππνπξγείσλ Πνιέκνπ, Βζσηεξηθψλ θαη Βμσηεξηθψλ, είραλ δεκηνπξγεζεί εηδηθέο κνλάδεο αληηθαηαζθνπίαο, πνπ αγξππλνχζαλ θαη αλέθεξαλ ην θάζε ηη πνπ έπεθηε ζηελ αληίιεςή ηνπο θαη ην ζεσξνχζαλ χπνπην. Ο κπζηηθφο πφιεκνο ηεο θαηαζθνπίαο ήηαλ ην ίδην ζθιεξφο κε ηνλ αλνηθηφ πφιεκν ζην κέησπν. Δ εμάπισζε ηεο ηειεθσλίαο, ηνπ ηειεγξάθνπ θαη ηεο θσηνγξαθίαο, έδσζε ζεκαληηθά ηερλνινγηθά φπια ζηνλ πφιεκν απηφ. Μηα ζπλαξπαζηηθή πεξίπησζε θαηαζθνπείαο πνπ έκεηλε ζηελ ηζηνξία, ήηαλ απηή ηεο ζξπιηθήο ΜΪηα ΥΪξη. 644
Ζ Μάηα Χάξη (1876-1917) Δ Μάηα Υάξη ίζσο δελ ήηαλ ε ζεκαληηθφηεξε, αιιά ζίγνπξα ήηαλ ε πην δηάζεκε θαηάζθνπνο ηνπ 20νχ αηψλα, πνπ ε θήκε ηεο, ή κάιινλ ν ζξχινο δηαηεξείηαη αλαιινίσηνο σο ζήκεξα. Ήηαλ Οιιαλδή θαη ην πξαγκαηηθφ ηεο φλνκα ήηαλ Γεξηξνχδε Γέιιε. ε ειηθία 19 ρξνλψλ παληξεχηεθε έλαλ Οιιαλδφ αμησκαηηθφ θαη ηνλ αθνινχζεζε ζηελ Ελδνλεζία, πνπ ππεξεηνχζε ζε απνηθηαθή κνλάδα εθεί. Ο γάκνο απηφο ζχληνκα δηαιχζεθε θαη ε Γεξηξνχδε εγθαηαζηάζεθε ζην Παξίζη, φπνπ άξρηζε ηε ζηαδηνδξνκία ηεο σο ρνξεχηξηα ηλδνλεζηαθψλ ρνξψλ, κε ην θαιιηηερληθφ ηεο φλνκα Μάηα Υάξη („ην θσο ηεο εκέξαο‟ ζηε γιψζζα ησλ Μαιαίσλ). Βηζρψξεζε εχθνια ζηα θνζκηθά ζαιφληα ηνπ Παξηζηνχ θαη δελ δπζθνιεχηεθε λα ζπλάςεη εξσηηθέο ζρέζεηο κε ζεκαληηθά πξφζσπα ηεο επνρήο. Σν 1906 πεξηνδεχνληαο ηελ Βπξψπε, ζπλδέζεθε κε έλα Γεξκαλφ αμησκαηηθφ ηεο απηνθξαηνξηθήο θξνπξάο, κέζσ ηνπ νπνίνπ γλσξίζηεθε κε αξθεηνχο αλψηεξνπο επηηειηθνχο αμησκαηηθνχο ηνπ ΐεξνιίλνπ. Ώπφ ηφηε ιέγεηαη φηη είρε επαθέο κε ηηο γεξκαληθέο κπζηηθέο ππεξεζίεο θαη φηη παξαθνινχζεζε ζηξαηησηηθά γπκλάζηα. ηαλ μέζπαζε ν πφιεκνο επέζηξεςε ζηελ Οιιαλδία θαη ηνλ Αεθέκβξην ηνπ 1915, γχξηζε πάιη ζην Παξίζη. Αελ είρε πξφβιεκα λα γλσξίζεη θαη λα ζπλδεζεί εξσηηθά κε αξθεηνχο αμησκαηηθνχο, απφ ηνπο νπνίνπο απνζπνχζε πιεξνθνξίεο. Βθεί ζηξαηνινγήζεθε θαη απφ ηηο γαιιηθέο κπζηηθέο ππεξεζίεο, παίδνληαο έηζη δηπιφ παηρλίδη, θαζψο ζπλέιιεγε θαη κεηέδηδε πιεξνθνξίεο θαη ζηηο δπν εκπφιεκεο πιεπξέο. Σνλ Εαλνπάξην 1917, νη γαιιηθέο κπζηηθέο ππεξεζίεο θαηάθεξαλ λα απνθσδηθνπνηήζνπλ έλα ηειεγξάθεκα ηνπ Γεξκαλνχ ζηξαηησηηθνχ αθνινχζνπ ζηε Μαδξίηε, πνπ αλέθεξε φηη είρε ζεκαληηθέο πιεξνθνξίεο απφ ηνλ πξάθηνξα Δ-21. Οη Γάιινη κεηά απφ έξεπλα, ηαπηνπνίεζαλ ηνλ πξάθηνξα Δ-21, ζην πξφζσπν ηεο Μάηα Υάξη. Σν Φεβξνπάξην ζπλειήθζε θαη ζηηο αλαθξίζεηο νκνιφγεζε ηηο ζρέζεηο ηεο κε ηηο γεξκαληθέο κπζηηθέο ππεξεζίεο, ππνζηήξημε φκσο φηη νη πιεξνθνξίεο πνπ ηνπο έδηλε ήηαλ αζήκαληεο θαη αληίζεηα εξγαδφηαλ γηα ηα ζπκθέξνληα ηεο Γαιιίαο. Σν ζηξαηνδηθείν ζην νπνίν παξαπέκθζεθε, δελ πείζηεθε απφ ηνπο ηζρπξηζκνχο ηεο θαη ε Μάηα Υάξη θαηαδηθάζηεθε ζε ζάλαην. Άιισζηε εθείλε ηελ επνρή, ε ζηαζηκφηεηα ηνπ κεηψπνπ, νη εθαηνληάδεο ρηιηάδεο λεθξνί, ην πεζκέλν εζηθφ ησλ ζηξαηησηψλ θαη νη επαλεηιεκκέλεο αληαξζίεο, ρξεηάδνληαλ εμηιαζηήξην ζχκα θαη απηφ βξέζεθε ζην πξφζσπν ηεο femme fatale ρνξεχηξηαο θαη θαηαζθφπνπ Μάηα Υάξη. ηήζεθε κε αμηνπξέπεηα θαη δέρηεθε ηα ππξά ηνπ εθηειεζηηθνχ απνζπάζκαηνο ζηηο 15 Οθησβξίνπ 1917. Δ πεξηπεηεηψδεο δσή ηεο ζξπιηθήο Μάηα Υάξη κεηαθέξζεθε ζε αξθεηέο θηλεκαηνγξαθηθέο ηαηλίεο (ε πην γλσζηή είλαη ε νκψλπκε ηαηλία ηνπ 1931, κε ηελ Γθξέηα Γθάξκπν θαη ηνλ Ρακφλ Ννβάξν), ζε βηβιία θαη ελέπλεπζε πνιιά ηξαγνχδηα.
645
Σν ηέινο ηνπ πνιέκνπ θαη νη ζπλέπεηέο ηνπ ηα ηέιε Ενπλίνπ 1917, έθηαζε ζηε Γαιιία ε Πξψηε Μεξαξρία ηνπ Ώκεξηθαληθνχ Βθζηξαηεπηηθνχ ψκαηνο θαη σο ην ηέινο ηνπ ρξφλνπ νη Ώκεξηθαλνί ζηξαηηψηεο ήηαλ κφιηο 175.000. Αελ ήηαλ πνιινί θαη θπζηθά ήηαλ απεηξνπφιεκνη. κσο ε ξνή ηνπ πνιεκηθνχ πιηθνχ απφ ηηο ηεξάζηηεο βηνκεραλίεο ησλ ΔΠΏ ήηαλ κεγάιε αλαθνχθηζε γηα ηηο θνπξαζκέλεο θαη εμαληιεκέλεο απφ ηνλ ζπλερή πφιεκν ησλ 40 κελψλ, Γαιιία θαη ΐξεηαλία. Ώιιά ε Γεξκαλία βξηζθφηαλ ζε πνιχ δπζρεξέζηεξε ζέζε. Δ απνγξαθή πιεζπζκνχ ηνπ 1916 έδεημε φηη ππήξραλ πάλσ απφ ελάκηζη εθαηνκκχξην γπλαίθεο πεξηζζφηεξεο απφ ηνπο άληξεο θαη νη απαζρνινχκελνη είραλ κεησζεί θαηά 3.500.000 ζε ζρέζε κε ηελ πξηλ ηνλ πφιεκν θαηάζηαζε. Ο ζπκκαρηθφο λαπηηθφο απνθιεηζκφο είρε ζηεξήζεη ηε Γεξκαλία απφ ζεκαληηθέο πνζφηεηεο εηδψλ δηαηξνθήο θαη πξψησλ πιψλ. Δ παξαγσγή είρε πέζεη θαηά 35% πεξίπνπ θαη νη ππνζηηηδφκελνη θάηνηθνη ησλ πφιεσλ έηξσγαλ – αλ έβξηζθαλ - γνγγχιηα αληί γηα παηάηεο. Δ θπβέξλεζε επέβαιε δειηίν ζην θξέαο, ην γάια, ην ςσκί θαη ην βνχηπξν, αιιά θαη πάιη ε παξαγσγή δελ ήηαλ επαξθήο λα θαιχςεη θαη ηηο κεησκέλεο πνζφηεηεο ησλ δειηίσλ. Σν πξφβιεκα έγηλε αθφκα κεγαιχηεξν φηαλ παξνπζηάζηεθε θαη κεγάιε έιιεηςε ζαπνπληνχ πνπ έθεξε αξξψζηηεο θαη ςείξεο. Παξά ηελ παξνηκηψδε γεξκαληθή πεηζαξρία, νη δηακαξηπξίεο, νη δηαδειψζεηο θαη νη απεξγίεο ήηαλ θαζεκεξηλφ ζρεδφλ θαηλφκελν. Σνλ Εαλνπάξην ηνπ 1918 μέζπαζε κηα αθφκα κεγάιε απεξγία θαη ήηαλ ζρεδφλ βέβαην, φηη ην θαζεζηψο θηλδχλεπε ή απφ θαηάξξεπζε ή απφ επαλάζηαζε. ηηο αξρέο ηνπ 1918, ε ζπλζεθνιφγεζε ηεο επαλαζηαηεκέλεο Ρσζίαο ζην Μπξεζη Ληηφθζθ, απνδέζκεπζε κεγάιεο ζηξαηησηηθέο κνλάδεο, νη νπνίεο κεηαθέξζεθαλ ζην ηεικαησκέλν Απηηθφ κέησπν. Ώπηφ επέηξεςε ζην γεξκαληθφ επηηειείν λα πξαγκαηνπνηήζεη ην Μάξηην, κηα ζεηξά κεγάισλ επηζέζεσλ, νη νπνίεο ππνρξέσζαλ ηηο δπλάκεηο ηεο Ώληάλη ζε ππνρψξεζε αξθεηψλ ρηιηνκέηξσλ. κσο νη εθεδξείεο ησλ Ώκεξηθαλψλ νη νπνίεο θαηέθζαλαλ ζπλερψο, αλαλέσλαλ ηηο βαξχηαηεο ζπκκαρηθέο απψιεηεο, ελψ νη Γεξκαλνί δελ είραλ δπλαηφηεηα πιήξσζεο ησλ θελψλ πνπ δεκηνπξγνχζαλ νη δηθέο ηνπο απψιεηεο. Δ θαηάζηαζε άξρηζε λα αιιάδεη άξδελ απφ ην θαινθαίξη, φηαλ νη ζπλερείο επηζέζεηο ησλ ζηξαηεπκάησλ ηεο Ώληάλη, αλάγθαζαλ ηνπο Γεξκαλνχο ζε ππνρψξεζε. Σαπηφρξνλα ζην βαιθαληθφ κέησπν, ε πξνζζήθε δέθα λέσλ ειιεληθψλ κεξαξρηψλ αχμεζε ηελ πίεζε ζηελ ηαιαηπσξεκέλε θαη εμαληιεκέλε ΐνπιγαξία, ε νπνία ππνρξεψζεθε λα ζπλζεθνινγήζεη ζην ηέινο επηεκβξίνπ. Οη δπλάκεηο ηεο Ώληάλη ζπλέρηζαλ ηελ πξνέιαζε θαη απειεπζέξσζαλ ην ΐειηγξάδη. Δ Οζσκαληθή Ώπηνθξαηνξία ήηαλ ε δεχηεξε πνπ αθνινχζεζε ηελ ΐνπιγαξία θαη ζηηο 30 Οθησβξίνπ, κε ηε ζπλζήθε ηνπ Μνχδξνπ ζηε Λήκλν, παξαρψξεζε ζηνπο πκκάρνπο ηα Ααξδαλέιηα θαη ηα ζεκαληηθφηεξα ζηξαηεγηθά ζεκεία ηεο απηνθξαηνξίαο, ζηε Μεζνπνηακία, ηε πξία θαη ηελ Τεκέλε.. Δ Ώπζηξννπγγαξία κεηά ηε ζπλζεθνιφγεζε ηεο ΐνπιγαξίαο θαη ηελ θαηάξξεπζε ηνπ ηηαιηθνχ κεηψπνπ, δελ είρε άιιν δξφκν, παξά απηφλ ηεο παξάδνζεο, πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ζηηο 3 Ννεκβξίνπ. ηηο 11 Ννεκβξίνπ ν Κάξνινο Ώ’ εγθαηαιείπεη ην ζξφλν κηαο απηνθξαηνξίαο πνπ νπζηαζηηθά είλαη πηα παξειζφλ.
646
ηε Γεξκαλία, ε ζηξαηησηηθή εγεζία πξνζπαζνχζε λα παξαηείλεη ην αλαπφθεπθην νδπλεξφ ηέινο. κσο ηα γεγνλφηα ήηαλ ξαγδαία. ηηο 3 Ννεκβξίνπ ζηαζίαζαλ νη λαχηεο ηνπ ζηφινπ, αθνινχζεζαλ επαλαζηαηηθέο θηλήζεηο ζε δηάθνξεο πφιεηο κε απνθνξχθσκα ηελ εμέγεξζε ηνπ ιανχ ηνπ ΐεξνιίλνπ. ηηο 9 αλαθεξχρζεθε δεκνθξαηία κε πξφεδξν ηνλ Φηιίπ άηληεκαλ θαη ζηηο 10 νξθίζηεθε λέα θπβέξλεζε κε πξσζππνπξγφ ηνλ ζνζηαιδεκνθξάηε Φξήληξηρ Έκπεξη. Ο Κάηδεξ Γνπιηέικνο θαηέθπγε ζηελ Οιιαλδία, φπνπ θαη παξέκεηλε σο ην ηέινο ηεο δσήο ηνπ. ηηο 11 Ννεκβξίνπ ν πφιεκνο ηειείσζε κε ηελ παξάδνζε ηεο Γεξκαλίαο. Ο θφζκνο αηκαηνθπιίζηεθε θαη νη λεθξνί μεπέξαζαλ ηα 10.000.000 ζηξαηηψηεο θαη αξθεηνχο πνιίηεο. Σνλ κεγαιχηεξν θφξν αίκαηνο πιήξσζαλ ε Ρσζία θαη ε Γεξκαλία κε 1,7 εθαηνκκχξηα λεθξνχο ε θάζε κηα, ε Γαιιία κε 1,4 εθ., ε Εηαιία κε 460.000, ε Ώπζηξννπγγαξία κε 1,2 εθ., ε ΐξεηαλία κε 1 εθαηνκκχξην (ΐξεηαλνχο, Ελδνχο, Καλαδνχο, Ώπζηξαινχο θ.α.), ε Οζσκαληθή απηνθξαηνξία κε πεξίπνπ 2.000.000 (πεξηιακβάλνληαη θαη νη Ώξκέληνη ησλ ζθαγψλ ηνπ 1915-6) λεθξνχο! Οη βαιθαληθέο ρψξεο είραλ βαξχηαηεο απψιεηεο κε ηε εξβία λα κεηξά 725.000, ηε Ρνπκαλία 680.000, ηε ΐνπιγαξία 190.000 θαη ηελ Βιιάδα 180.000 ρακέλεο δσέο. Οη Δλσκέλεο Πνιηηείεο έραζαλ 117.000 άλδξεο. Οη ηξαπκαηίεο ήηαλ ππεξδηπιάζηνη. Οη αηρκάισηνη θαη απφ ηηο δπν πιεπξέο μεπέξαζαλ ηα 8.000.000. Ώλ θαη νη ζπλζήθεο θξάηεζεο ησλ αηρκαιψησλ ήηαλ θαθέο, δελ έθζαζαλ ηηο αθξφηεηεο ηνπ Αεπηέξνπ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ.
Οη πλζάθεο Δηξάλεο: Δ αλαθσρή ππνγξάθεθε ζηηο 11 Ννεκβξίνπ 1918, ζε έλα ζηδεξνδξνκηθφ βαγφλη ζηελ Κνκπηέλε ηεο Γαιιίαο. Βθ κέξνπο ησλ ζπκκάρσλ ππέγξαςε ν Γάιινο ζηξαηάξρεο Φνο θαη εθ κέξνπο ηε Γεξκαλίαο ν Μαηίαο Έξηζκπεξγθεξ. Ώθνινχζεζαλ νη ζπλζήθεο ησλ ΐεξζαιιηψλ κε ηε Γεξκαλία, ηνπ Ώγίνπ Γεξκαλνχ κε ηελ Ώπζηξννπγγαξία, ηνπ Νετγχ κε ηε ΐνπιγαξία θαη ησλ εβξψλ κε ηελ Οζσκαληθή απηνθξαηνξία. Δ πλζήθε ησλ ΐεξζαιιηψλ πηνζέηεζε ηελ πξφηαζε ηνπ πξνέδξνπ ησλ ΔΠΏ ΟπΎιζνλ γηα ηελ ίδξπζε ελφο δηεζλνχο νξγαληζκνχ - ηεο Κνηλσλίαο ησλ Βζλψλ - κε ζηφρν ηε εηξεληθή δηεπζέηεζε ησλ δηαθνξψλ κεηαμχ ησλ εζλψλ θαη ηελ απνθπγή λέσλ πνιέκσλ. Σν ηέινο ηνπ πνιέκνπ γηνξηάζηεθε κε ιατθνχο παλεγπξηζκνχο ζηηο ληθήηξηεο ρψξεο θαη κε αηζζήκαηα αλαθνχθηζεο θαη ιχηξσζεο ζηηο εηηεκέλεο. Χο ζπλέπεηα ησλ παξαπάλσ πλζεθψλ Βηξήλεο θαη ηεο Ρσζηθήο Βπαλάζηαζεο, κεηά ην 1918 ν ράξηεο ηεο Βπξψπεο άιιαμε δξακαηηθά. Σέζζεξεηο απηνθξαηνξηθέο δπλαζηείεο δελ ππήξραλ πηα, νη Ρνκαλφθ ηεο Ρσζίαο, νη Υνεηδφξιελ ζηε Γεξκαλία, νη Ώςβνχξγνη ζηελ Ώπζηξία θαη νη ζνπιηάλνη ζηελ Οζσκαληθή απηνθξαηνξία. Οη φξνη ηεο πλζήθεο ησλ ΐεξζαιιηψλ: Οη ζεκαληηθφηεξεο εδαθηθέο αιιαγέο θαη θπξψζεηο γηα ηνπο εηηεκέλνπο, ήηαλ: - Δ Ώπζηξννπγγαξία δελ ππήξρε πηα. ηε ζέζε ηεο δεκηνπξγήζεθαλ νη Αεκνθξαηίεο ηεο Ώπζηξίαο, ηεο Σζερνζινβαθίαο, ην βαζίιεην (απφ ην 1920 κε αληηβαζηιέα ηνλ Μίθινο Υφξηπ) ηεο Οπγγαξίαο. Βπίζεο θαηερφκελα εδάθε ηεο δηαιπκέλεο απηνθξαηνξίαο απνηέιεζαλ ηκήκαηα ηνπ λένπ βαζηιείνπ ηεο Γηνπγθνζιαβίαο (πνπ δεκηνπξγήζεθε απφ ηελ έλσζε ηεο εξβίαο, ηνπ Μαπξνβνπλίνπ, ηεο ΐνζλίαο-Βξδεγνβίλεο, ηεο Κξναηίαο θαη ηεο ινβελίαο). Ώθφκα ηκήκαηα ηεο απηνθξαηνξίαο απέζπαζαλ ε Εηαιία ε Ρνπκαλία θαη ε Πνισλία. 647
- Δ Ρσζηθή απηνθξαηνξία επίζεο έπαςε λα ππάξρεη θαη ηδξχζεθε ε Έλσζε νβηεηηθψλ νζηαιηζηηθψλ Αεκνθξαηηψλ. Ώπφ θαηερφκελα ηκήκαηά ηεο Ρσζίαο δεκηνπξγήζεθαλ ε Φηλιαλδία, ε Πνισλία, ε Βζζνλία, ε Ληζνπαλία θαη ε Λεηνλία. - Δ Οζσκαληθή απηνθξαηνξία δηαηεξήζεθε πξνζσξηλά σο ηίηινο (ην 1920 αλαθεξχρζεθε ε Σνπξθηθή Αεκνθξαηία), αιιά πεξηνξίζηεθε εδαθηθά ζηε Μηθξά Ώζία θαη ζε έλα πνιχ κηθξφ ηκήκα ηεο Θξάθεο, κε ηελ ππφ δηεζλή έιεγρν Κσλζηαληηλνχπνιε. Έραζε ηελ Ώλαηνιηθή Θξάθε πνπ πξνζαξηήζεθε ζηελ Βιιάδα θαη ηε πεξηνρή ηεο κχξλεο πνπ εηέζε ππφ ειιεληθή δηνίθεζε, ηε πξία θαη ηνλ Λίβαλν (ππφ Γαιιηθή εληνιή) θαη ηε Μεζνπνηακία, ηελ Τπεξηνξδαλία θαη ηελ Παιαηζηίλε (ππφ βξεηαληθή εληνιή ηεο Κνηλσλίαο ησλ Βζλψλ). ηα εδάθε ηεο Ώξαβίαο δεκηνπξγήζεθαλ ε ανπδηθή Ώξαβία θαη ε Τεκέλε. - Δ ΐνπιγαξία έραζε ηε Απηηθή Θξάθε, πνπ πξνζαξηήζεθε ζηελ Βιιάδα. - Σέινο ε Γεξκαληθή απηνθξαηνξία, έγηλε Αεκνθξαηία ηεο Γεξκαλίαο. πξξηθλψζεθε εδαθηθά παξαρσξψληαο ηελ Ώιζαηία θαη ηε Λσξξαίλε ζηε Γαιιία, ζεκαληηθά πξσζηθά εδάθε θαη ηε ηιεζία ζηελ Πνισλία, ην βφξεην (δαλφθσλν) ιέβηρ ζηε Ααλία θαη θάπνηα εδάθε ζην ΐέιγην. Δ πεξηνρή ηνπ άαξ κε ηα πινχζηα αλζξαθσξπρεία πέξαζε ππφ γαιιηθφ έιεγρν θαη εθκεηάιιεπζε γηα 15 ρξφληα. Οη γεξκαληθέο απνηθίεο ζηελ Ώθξηθή θαη ηνλ Βηξεληθφ παξαρσξήζεθαλ ζηνπο πκκάρνπο. Οη φξνη ηεο εηξήλεο εηδηθά γηα ηελ Γεξκαλία ήηαλ επαρζείο θαη ηαπεηλσηηθνί: Ο γεξκαληθφο ζηξαηφο δελ έπξεπε λα ππεξβαίλεη ηνπο 100.000 άλδξεο θαη ην λαπηηθφ ηα 6 πνιεκηθά, 12 θαηαδξνκηθά θαη 6 πινία ζπλνδείαο. Σα ππνβξχρηα, ηα ηαλθο θαη ε αεξνπνξία θαηαξγήζεθαλ. Δ Ρελαλία έγηλε απνζηξαηηθνπνηεκέλε δψλε. Ώπαγνξεχηεθε νπνηαδήπνηε έλσζε κε ηελ Ώπζηξία ζην κέιινλ. Ώπαγνξεχηεθε ε παξαγσγή, εηζαγσγή ή εμαγσγή φπισλ θαη ρεκηθψλ θαη δειεηεξησδψλ αεξίσλ. Δ Γεξκαλία ππνρξεψζεθε ζηελ θαηαβνιή πνιεκηθψλ απνδεκηψζεσλ, ζε ρξπζφ, άλζξαθα, ράιπβα, αγξνηηθά πξντφληα, εξγνζηάζηα, φπια, ζπλνιηθήο αμίαο 132 δηζεθαηνκκπξίσλ ρξπζψλ κάξθσλ, πνζφ ηξνκαθηηθφ θαη δπζβάζηαρην γηα κηα ήδε θαηαζηξακκέλε νηθνλνκία. Οη φξνη απηνί δεκηνχξγεζαλ έλα αίζζεκα αδηθίαο θαη ηαπείλσζεο, αιιά θαη ξεβαλζηζηηθήο δηάζεζεο ζην γεξκαληθφ ιαφ, πνπ δελ άξγεζε λα βξεη ηελ έθθξαζή ηεο, ιίγα ρξφληα αξγφηεξα ζην πξφζσπν ηνπ Ώδφιθνπ Υίηιεξ. Δ Γαιιία είρε πάξεη ηελ εθδίθεζή ηεο γηα ηελ ήηηα ηεο απφ ηελ Πξσζία ην 1871. Δ θαηνρή γεξκαληθψλ εδαθψλ θαη νη ηεξάζηηεο απνδεκηψζεηο ήηαλ απάληεζε αλάινγσλ γεξκαληθψλ απαηηήζεσλ ηνπ πνιέκνπ εθείλνπ. Άιισζηε ν Μεγάινο Πφιεκνο θφζηηζε ζηε Γαιιία θνβεξή αηκνξξαγία ζε αλζξψπηλν δπλακηθφ αιιά θαη ζε θαηαζηξνθέο πφιεσλ θαη ππνδνκψλ, κεγαιχηεξεο απφ ηνπο άιινπο ζπκκάρνπο ηεο. Σν Απηηθφ κέησπν πνπ πάλσ απφ ηέζζεξα ρξφληα ήηαλ ην ζθιεξφηεξν ζέαηξν ζπγθξνχζεσλ, βξηζθφηαλ ζε γαιιηθά εδάθε. Γη’ απηφ θαη ε Γαιιία ζεσξήζεθε ν κεγάινο ληθεηήο απηνχ ηνπ πνιέκνπ. Ο πξσζππνπξγφο ηεο Εσξδ Κιεκαλζψ (Georges Clemenceau) αγσλίζηεθε θαη επέβαιε ηνπο δηθνχο ηνπ φξνπο ζηελ πλζήθε ησλ ΐεξζαιιηψλ.
648
Ο Εώξδ Κιεκαλζώ (1841-1929) Γλσζηφο κε ην παξαηζνχθιη Ο Σίγξεο γηα ηε καρεηηθφηεηά ηνπ ν Κιεκαλζψ, κηα απφ ηηο πην επηθαλείο πνιηηηθέο πξνζσπηθφηεηεο ηεο ζχγρξνλεο Γαιιίαο, ρξεκάηηζε δπν θνξέο πξσζππνπξγφο ηεο ρψξαο ηνπ, ηελ πεξίνδν 1906-09 θαη απφ ηνλ Ννέκβξην 1917 σο ην 1920. Βθηφο απφ πνιηηηθφο, ππήξμε θαη ζπγγξαθέαο, δεκνζηνγξάθνο θαη εθδφηεο εθεκεξίδαο. πνχδαζε ηαηξηθή θαη ζπκκεηείρε ελεξγά ζηνπο θνηηεηηθνχο θηιειεχζεξνπο θχθινπο πνπ αληηκάρνληαλ ηελ απηαξρηθή δηαθπβέξλεζε ηνπ Ναπνιένληα Γ‟. Μεηά απφ κηα θαηαδίθε, ιίγσλ κελψλ θαηέθπγε ζηηο Δλσκέλεο Πνιηηείεο θαη εληππσζηάζηεθε απφ ηνπο θηιειεχζεξνπο ζεζκνχο πνπ είραλ ζεζπηζηεί εθεί. Βπέζηξεςε ζην Παξίζη ην 1870 θαη εθιέρζεθε ηελ ίδηα ρξνληά δήκαξρνο Μνλκάξηεο θαη απφ ηε ζέζε απηή ζπλέβαιε ζηελ άκπλα ηνπ Παξηζηνχ θαηά ησλ Πξψζσλ. Σν 1876 εθιέρζεθε βνπιεπηήο θη αγσλίζηεθε γηα ηελ ακλήζηεπζε ησλ αξηζηεξψλ νπαδψλ ηεο Κνκνχλαο ηνπ Παξηζηνχ θαζψο θαη θαηά ηεο πηζαλφηεηαο επαλφξζσζεο ηεο κνλαξρίαο. Βμέδσζε ηελ εθεκεξίδα Γηθαηνζχλε θαη αξγφηεξα θαη ηελ Απγή (L’ Aurore) απφ ηελ νπνία πξνπαγάλδηδε ηηο πνιηηηθέο ζέζεηο ηνπ, φπσο ηηο θνηλσληθέο κεηαξξπζκίζεηο, ην δηαρσξηζκφ θξάηνπο-εθθιεζίαο θαη πην θηιειεχζεξε εμσηεξηθή πνιηηηθή. Ώπφ ηηο ζηήιεο ηεο Απγήο θξάηεζε απνθαζηζηηθή ζηάζε ζηελ ππφζεζε Νηξεπθνχο θαη δεκνζίεπζε ζ‟ απηήλ ηελ πεξίθεκε αλνηθηή επηζηνιή ηνπ Γνιά κε ηίηιν Καηεγνξψ! Ώπφ ην 1902 σο ην ζάλαηφ ηνπ εθιέγεηαη ζπλερψο γεξνπζηαζηήο, ην 1906 αλαιακβάλεη ην Τπνπξγείν Βμσηεξηθψλ ηελ ίδηα ρξνληά νξθίδεηαη πξσζππνπξγφο. Ώπφ ηε ζέζε απηή εξγάζηεθε γηα ηε ζχζθημε ησλ ζρέζεσλ ηεο ρψξαο ηνπ κε ηε ΐξεηαλία γηα ηελ αληηκεηψπηζε ελφο πηζαλνχ πνιέκνπ κε ηηο Κεληξηθέο Ώπηνθξαηνξίεο. ηαλ έπεζε ε θπβέξλεζή ηνπ ην 1909, πξσζππνπξγφο εμειέγε ν Ώξηζηείδεο Μπξηάλ, ζην νπνίν ν Κιεκαλζψ αζθνχζε απφ ηελ εθεκεξίδα ηνπ Διεχζεξνο Άλζξσπνο δξηκχηαηε θξηηηθή γηα ηελ κε επαξθή πνιεκηθή πξνεηνηκαζία. ηαλ ην 1914 μέζπαζε ν πφιεκνο επέθξηλε εθείλνπο πνπ δεηνχζαλ εηξήλε κε θάζε ζπζία. Σν Ννέκβξην ηνπ 1917, ζην πην θξίζηκν ζηάδην ηνπ πνιέκνπ αλέιαβε πάιη πξσζππνπξγφο. Κξάηεζε παξάιιεια θαη ην ππνπξγείν Πνιέκνπ θαη αλαζπγθξφηεζε ην ζηξάηεπκα. Ώγσλίζηεθε γηα ηελ αλαζηήισζε ηνπ εζηθνχ ησλ ελφπισλ δπλάκεσλ θαη δηφξηζε αξρεγφ ηνπ επηηειείνπ ην ζηξαηάξρε Φνο. Παξά ηα 76 ρξφληα ηνπ επηζθεπηφηαλ ζπρλά ην κέησπν θαη εθθσλνχζε ιφγνπο πνπ εκςχρσλαλ ηνπο απνγνεηεπκέλνπο θαληάξνπο ησλ ραξαθσκάησλ. Δ ζπκβνιή ηνπ ζηε ηειηθή λίθε ζεσξείηαη απνθαζηζηηθή θαη νλνκάζηεθε Ο παηέξαο ηεο λίθεο. Τπνζηήξημε κε πάζνο ηηο βαξχηαηεο ηαπεηλσηηθέο θπξψζεηο θαηά ηεο εηηεκέλεο Γεξκαλίαο θαη ήξζε ζε αληίζεζε κε ηνλ πξφεδξν ησλ ΔΠΏ Οπΐιζνλ ηνλ νπνίν ζεσξνχζε πνιχ ηδεαιηζηή. Τπήξμε ζεξκφο θίινο ηνπ Έιιελα πξσζππνπξγνχ Διεπζεξίνπ Βεληδέινπ. Σν 1920 έραζε ηηο εθινγέο θαη απνζχξζεθε νξηζηηθά απφ ηελ πνιηηηθή. Ο ΐξεηαλφο πξσζππνπξγφο Λφπλη Σδσξηδ ζρνιίαζε εηξσληθά ηελ εθινγηθή ήηηα ηνπ Κιεκαλζψ: «Ώπηή ηε θνξά, ε Γαλ λη‟ Ώξθ θάεθε απφ Γάιινπο». Έγξαςε αξθεηά βηβιία κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη ηα απνκλεκνλεχκαηά ηνπ, ζηα νπνία ζεψξεζε πνιχ πηζαλφ έλα λέν πφιεκν ηεο Γαιιίαο κε ηε Γεξκαλία. 649
Οη παξηαθηζηΫο: ηελ εηηεκέλε Γεξκαλία, κεηά ηελ θπγή ηνπ Κάηδεξ Γνπιηέικνπ, νη δεκνθξαηηθνί πνιηηηθνί πνπ αλέιαβαλ ηηο ηχρεο ηεο ρψξαο, πξνζπάζεζαλ γξήγνξα λα βάινπλ ζε ηάμε, ην ράνο πνπ είρε πξνθχςεη απφ ηηο ζπλέπεηεο ηνπ πνιέκνπ. Σν ΐεξνιίλν βξηζθφηαλ ζε επαλαζηαηηθφ αλαβξαζκφ θαη νη πνιηηηθνί ζπλήιζαλ ζηε κηθξή πφιε ΐατκάξε, φπνπ έζεζαλ ηηο βάζεηο γηα ην λέν δεκνθξαηηθφ χληαγκα ηεο Γεξκαλίαο θαη πξνθήξπμαλ εθινγέο. ην ΐεξνιίλν είρε μεζπάζεη ε Βπαλάζηαζε ησλ παξηαθηζηψλ. Πξηλ ηνλ πφιεκν ην νζηαιδεκνθξαηηθφ Κφκκα ήηαλ ην κεγαιχηεξν γεξκαληθφ θφκκα. κσο ε θήξπμε ηνπ πνιέκνπ έθεξε αληίζεηε ηελ αξηζηεξά πηέξπγα ηνπ θφκκαηνο θαη έλαο βνπιεπηήο ηεο ν Καξι Λίκπθλερη (1871-1919), ήηαλ ν κφλνο πνπ ζην Ράηρζηαγθ (γεξκαληθφ θνηλνβνχιην) ςήθηζε θαηά ηνπ πνιέκνπ. Σν Αεθέκβξην ηνπ 1914, ίδξπζε καδί κε άιινπο ζπληξφθνπο θαη ηελ Ρφδα Λνχμεκπνπξγθ ηελ νξγάλσζε πάξηαθνο, πνπ γξήγνξα θεξχρζεθε παξάλνκε. Ο Λίκπθλερη επηζηξαηεχηεθε θαη ππεξέηεζε ζην αλαηνιηθφ κέησπν θαη αξγφηεξα θπιαθίζηεθε σο ηνλ Οθηψβξην ηνπ 1918.
Ζ Ρόδα Λνύμεκπνπξγθ (1871-1919) Ήηαλ Γεξκαλίδα απφ εβξατθή νηθνγέλεηα πνισληθήο θαηαγσγήο. Γελλήζεθε ζηελ Πνισλία πνπ βξηζθφηαλ ηφηε ππφ ξσζηθή θαηνρή. ε ειηθία 18 εηψλ, εγθαηαζηάζεθε ζηε Γπξίρε, φπνπ παξάιιειε κε ηηο ζπνπδέο ηεο (θηινζνθία, ηζηνξία θαη καζεκαηηθά) δηάβαζε έξγα ησλ Μαξμ θαη Έλγθειο. Μαδί κε άιινπο Πνισλνχο ίδξπζε ην 1893, ην Πνισληθφ νζηαιδεκνθξαηηθφ Κφκκα πνπ αξγφηεξα κεηνλνκάζηεθε ζε Κνκκνπληζηηθφ. Ώπφ λσξίο ηάρζεθε ππέξ ηεο επηθξάηεζεο ηνπ ζνζηαιηζκνχ κε επαλαζηαηηθέο κεζφδνπο θαη θαηέθξηλε ηνλ Λέληλ γηα ηηο ζέζεηο ηνπ πεξί „απηνδηάζεζεο ησλ ιαψλ‟ ηηο νπνίεο ζεσξνχζε παξαράξαμε ηνπ Μαξμηζκνχ θαη εθηφο ηεο ινγηθήο ηεο πάιεο ησλ ηάμεσλ. Σν 1889 παληξεχηεθε κε ηνλ Γθνχζηαβ Λχκπεθ, απέθηεζε ηελ γεξκαληθή ππεθνφηεηα θαη εγθαηαζηάζεθε ζην ΐεξνιίλν. Βληάρζεθε ακέζσο ζηελ αξηζηεξή πηέξπγα ηνπ νζηαιδεκνθξαηηθνχ Κφκκαηνο θαη άξρηζε λα δεκνζηεχεη δηάθνξα άξζξα θαη θπιιάδηα κε ηηο απφςεηο ηεο. Ήηαλ θαηά ηεο ζπκκεηνρήο ησλ ζνζηαιηζηψλ ζηηο «αζηηθέο» θπβεξλήζεηο θαη ηεο κεηαηξνπήο ηνπ «ηκπεξηαιηζηηθνχ πνιέκνπ» ζε «επαλαζηαηηθφ πφιεκν». Αίδαζθε Μαξμηζκφ θαη Οηθνλνκία ζην εθπαηδεπηηθφ θέληξν ηνπ θφκκαηνο θαη κεηαμχ ησλ καζεηψλ ηεο ήηαλ ν κεηέπεηηα πξφεδξνο ηεο Αεκνθξαηίαο ηεο ΐατκάξεο, Φξήληξηρ Έκπεξη. Μφιηο θεξχρζεθε ν Μεγάινο Πφιεκνο ην Κφκκα ηάρζεθε ππέξ ηνπ (κφλν ν Λίκπθλερη ςήθηζε θαηά) θαη ε Ρφδα κε ην ηνλ Λίκπθλερη απνγνεηεπκέλνη ίδξπζαλ ηελ νκάδα Γηεζλήο πνπ αξγφηεξα πήξε ηελ νλνκαζία πάξηαθνο θαη δηεμήγαγε πξνπαγάλδα θαηά ηνπ πνιέκνπ θαη ηνπ «γεξκαληθνχ ηκπεξηαιηζκνχ». Δ νξγάλσζε θεξχρζεθε παξάλνκε θαη ε Ρφδα θπιαθίζηεθε, φπσο ν Λίκπθλερη (κεηά ηελ ππνρξεσηηθή ζηξαηησηηθή ππεξεζία ηνπ). ηε θπιαθή έγξαςε έλα απφ ηα δηαζεκφηεξα έξγα ηεο ην Ζ θξίζε ηεο νζηαιδεκνθξαηίαο. Υαηξέηηζε ηελ επηθξάηεζε ησλ κπνιζεβίθσλ ζηε Ρσζία ην 1917 ηελ νπνία ζεψξεζε σο ηελ αθεηεξία ηεο παγθφζκηαο πξνιεηαξηαθήο επαλάζηαζεο. 650
Ώπειεπζεξψζεθε ιίγν πξηλ ηε ζπλζεθνιφγεζε ηεο Γεξκαλίαο θαη θηλήζεθε δξαζηήξηα δεηψληαο ηελ ακλήζηεπζε ησλ πνιηηηθψλ θξαηνπκέλσλ θαη ηελ θαηάξγεζε ηεο ζαλαηηθήο πνηλήο. ηηο 9 Ννεκβξίνπ 1918, ηελ ίδηα κέξα πνπ αλαγγέιζεθε επίζεκα ε ίδξπζε ηεο Αεκνθξαηίαο ηεο Γεξκαλίαο, νη παξηαθηζηέο εμήγγεηιαλ ηελ ίδξπζε ηεο Γεξκαληθήο Λατθήο Αεκνθξαηίαο. Σελ 1ε Εαλνπαξίνπ 1919, κε πξσηνβνπιία ηεο Λνχμεκπνπξγθ θαη ηνπ Λίκπθλερη, ε νκάδα πάξηαθνο καδί κε άιιεο επαλαζηαηηθέο νκάδεο, ίδξπζαλ ην Κνκκνπληζηηθφ Κφκκα ηεο Γεξκαλίαο. Βξγάηεο ηνπ θφκκαηνο καδί κε ζηξαηηψηεο θαη λαχηεο ζρεκάηηζαλ επαλαζηαηηθά ζπκβνχιην (θαηά ην πξφηππν ησλ νβηέη) ζην ΐεξνιίλν, ζην Μφλαρν, ζην Ώκβνχξγν θαη αιινχ κε ζηφρν ηελ εγθαζίδξπζε ζνζηαιηζηηθήο δεκνθξαηίαο. Βπηρείξεζαλ λα παξαθηλήζνπλ ην ιαφ ηνπ ΐεξνιίλνπ ζε εμέγεξζε θαη γηα έμη εκέξεο ε πξσηεχνπζα ζπγθινληδφηαλ απφ επεηζφδηα κεηαμχ ησλ παξηαθηζηψλ θαη ηνπ ζηξαηνχ. Οη εμεγεξκέλνη αληηκεησπίζηεθαλ θπξίσο κε εμαηξεηηθή βηαηφηεηα απφ ηηο παξαζηξαηησηηθέο αθξνδεμηέο νκάδεο Freicorps. Σα Freikorps απνηεινχληαλ απφ απνιπκέλνπο ζηξαηηψηεο ηνπ κεηψπνπ πνπ έςαρλαλ λα βξνπλ εμηιαζηήξηα ζχκαηα γηα ηελ ήηηα θαη ηελ ηαπείλσζε ηεο παηξίδαο. ηηο 15 Εαλνπαξίνπ ε Ρφδα ζπλειήθζε καδί κε ηνλ Λίκπθλερη θαη εθαηνληάδεο άιινπο ζπληξφθνπο ηνπο. Οη δπν εγέηεο βαζαλίζηεθαλ θαη μπινθνπήζεθαλ κέρξη ζαλάηνπ. Ο ζθιεξφο ζάλαηνο ηεο Ρφδαο θαη ησλ ζπληξφθσλ ηεο πξνθάιεζε παγθφζκηα ζπγθίλεζε. Ώγάικαηά ηεο θαη κλεκεία ππάξρνπλ ζε πνιιά ζεκεία ηνπ θφζκνπ. Γξάθηεθαλ πνιιά βηβιία γηα ηελ πξνζθνξά ηεο ζην παγθφζκην επαλαζηαηηθφ θίλεκα θαη ν Γεξκαλφο δξακαηνπξγφο Μπέξηνιλη Μπξερη έγξαςε έλα πνηεηηθφ επηηάθην πνπ κεινπνίεζε ν ζπλζέηεο Κνπξη Βάηι.
Δ πεξίνδνο ηεο λέαο δεκνθξαηηθήο Γεξκαλίαο κέρξη ηελ άλνδν ηνπ Υίηιεξ ζηελ εμνπζία ην 1933, νλνκάδεηαη πεξίνδνο ηεο Αεκνθξαηίαο ηεο ΐατκάξεο. Οη εθινγέο ηνπ Φεβξνπαξίνπ 1919, ζηηο νπνίεο ζπκκεηείραλ θαη νη γπλαίθεο, ε ζνζηαιδεκνθξάηεο θέξδηζαλ ηελ ζρεηηθή πιεηνςεθία. Πξσζππνπξγφο εμειέγε ν Φίιηπ άηληεκαλ θαη πξφεδξνο ηεο Αεκνθξαηίαο ν Φξήληξηρ Έκπεξη (1871-1925). Σν χληαγκα ηεο ΐατκάξεο πξνέβιεπε νκνζπνλδηαθφ θξάηνο απφ 17 κεγάια θαη κηθξά θξαηίδηα θαη ππεξεμνπζίεο ηνπ πξνέδξνπ. κσο γεληθά ήηαλ έλα δεκνθξαηηθφ χληαγκα θαη αξθεηά πξννδεπηηθφ γηα ηα κέηξα ηεο επνρήο εθείλεο.
Ζ Κνηλσλέα ησλ Δζλψλ: Μηα απφ ηηο ζεκαληηθέο απνθάζεηο πνπ πήξε ε Αηάζθεςε ηεο Βηξήλεο ζηηο ΐεξζαιιίεο, ήηαλ ε ίδξπζε ηεο Κνηλσλίαο ησλ Βζλψλ. Οη ιανί ζπγθινλίζηεθαλ απφ ηελ αλζξσπνζθαγή θαη δεηνχζαλ ηξφπνπο λα απνθεπρζεί ε επαλάιεςή ηεο ζην κέιινλ. Ήδε απφ ην 1915 ζηε ΐξεηαλία, ζηε Γαιιία, ζηε Γεξκαλία (ε γεξκαληθή θπβέξλεζε απαγφξεπζε ακέζσο θάζε ζρεηηθή θίλεζε) θαη ζηηο ΔΠΏ είραλ δεκηνπξγεζεί θηλήκαηα γηα ηε δεκηνπξγία κηαο Έλσζεο Κξαηψλ πνπ ζα είρε ζηφρν ηελ δηαηηεζία ησλ δηαθνξψλ κεηαμχ ησλ θξαηψλ. Ο πξφεδξνο ΟπΎιζνλ ηνλ Εαλνπάξην 1918, παξνπζηάδνληαο ηνπο ζθνπνχο ηνπο πνιέκνπ ζηνλ νπνίν ζπκκεηείρε ε ρψξα ηνπ, πξφηεηλε ηε δεκηνπξγία ‘κηαο Γεληθήο Έλσζεο ησλ Βζλψλ, γηα ηελ εμαζθάιηζε ηεο αλεμαξηεζίαο θαη ηεο εδαθηθήο αθεξαηφηεηαο φισλ ησλ ρσξψλ, κηθξψλ ή κεγάισλ’. Δ Εδξπηηθή Πξάμε (θαηαζηαηηθφ) ηεο Κνηλσλίαο ησλ Βζλψλ, πξνέβιεπε ηελ Γεληθή πλέιεπζε φισλ ησλ κειψλ ηεο θαη έλα πκβνχιην πνπ ζπκκεηείραλ κφληκα - νη πέληε Μεγάιεο Απλάκεηο (ΔΠΏ, Γαιιία, ΐξεηαλία, Εηαιία θαη Εαπσλία) - θαη 651
άιια ηέζζεξα κε κφληκα κέιε. Δ έδξα ηεο νξίζηεθε ε Γελεχε θαη ε πξψηε πλέιεπζε πξαγκαηνπνηήζεθε ηνλ Ννέκβξην ηνπ 1920. Παξά ην γεγνλφο φηη ε Κνηλσλία ησλ Βζλψλ δελ πέηπρε ηελ απνηξνπή ησλ ηνπηθψλ ζπξξάμεσλ (επίζεζε ηεο Εηαιίαο ζηελ Ώηζηνπία, ηεο Εαπσλίαο ζηελ Κίλα, ηεο Γεξκαλίαο ζηελ Σζερνζινβαθία) θαη ελ ηέιεη ηνπ Αεπηέξνπ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ, είλαη έλαο ζεκαληηθφο δηεζλήο ζεζκφο κε ζηφρν ηελ εκπέδσζε ηεο εηξήλεο κέζσ ηεο ζπλελλφεζεο θαη ηεο θαηαλφεζεο, κεηαμχ ησλ εζλψλ. Άιισζηε παξά ηελ απνηπρία ηεο απηή, ε ίδξπζε ηνπ Οξγαληζκνχ Δλσκέλσλ Βζλψλ κε ηνπο ίδηνπο ζηφρνπο, κεηά ηνλ ΐ΄ Παγθφζκην Πφιεκν, απνδεηθλχεη φηη ε ινγηθή ηεο ίδξπζήο ηεο ήηαλ νξζή.
Ζ Ηζπαληθά Γξέπε: Δ παλδεκία ηεο γξίπεο ηνπ 1918-19 ήηαλ κηα παγθφζκηα θαηαζηξνθή πνπ ζθφησζε πεξηζζφηεξνπο αλζξψπνπο απφ φζνπο ν Μεγάινο Πφιεκνο. Οη ζάλαηνη ππνινγίδνληαη κεηαμχ 20 θαη 40 εθαηνκκπξίσλ, αλ θαη θάπνηνη ηνπο ππνινγίδνπλ ζε πνιχ πεξηζζφηεξνπο, γηαηί δελ ππήξμαλ έγθπξα ζηαηηζηηθά ζηνηρεία γηα ηελ έθηαζε ηεο αζζέλεηαο απηήο ζηελ Ώθξηθή θαη ηελ Ώζία. Οη ζάλαηνη απφ ηελ Εζπαληθή γξίπε ή ηλθινπέληζα, ην πξψην ρξφλν, μεπέξαζαλ απηνχο ηεο επηδεκίαο ρνιέξαο ηνπ Μεζαίσλα (Μαχξνο Θάλαηνο), πνπ θξάηεζε ηέζζεξα ρξφληα θαη ζέξηζε θπξηνιεθηηθά ηελ Βπξψπε (1347-1351). Καλείο δελ μέξεη απφ πνχ άξρηζε ε επηδεκία απηή. ρη πάλησο απφ ηελ Εζπαλία, ε νπνία ηφηε ήηαλ νπδέηεξε ρψξα θαη, ε απνπζία ινγνθξηζίαο επέηξεςε ζηνλ ηχπν ηεο ρψξαο, λα δψζεη κεγάιε δεκνζηφηεηα ζηελ έθηαζε θαη ηηο ζπλέπεηεο ηεο λφζνπ. Δ πηζαλφηεξε εθδνρή είλαη φηη πξνήιζε ην Μάξηην ηνπ 1918 απφ έλα ζηξαηφπεδν ζην Κάλζαο ησλ ΔΠΏ ζην νπνίν ζπλσζηίδνληαλ ρηιηάδεο ζηξαηηψηεο, πνπ πξνεηνηκάδνληαλ λα ηαμηδέςνπλ ζηελ Βπξψπε γηα λα ζπκκεηάζρνπλ ζηνλ πφιεκν. Πξνζβιήζεθαλ αξρηθά 107 άηνκα, αιιά φζνη δελ αξξψζηεζαλ ή θάλεθε πσο αλέξξσζαλ έθπγαλ γηα ηελ Βπξψπε. Ώπηνί πηζαλψο ήηαλ νη θνξείο ηνπ ηνχ. ηα ρηιηάδεο ρηιηφκεηξα ραξαθσκάησλ ηνπ κεηψπνπ νη ζπλζήθεο πγηεηλήο δελ ήηαλ θαη νη θαιχηεξεο. Σα πνληίθηα θαη νη αζζέλεηεο (θπκαηίσζε, ηχθνο, αθφκα θαη ρνιέξα) ζέξηδαλ πεξηζζφηεξνπο απφ φζνπο πέζαηλαλ απφ ερζξηθά ππξά. Καζψο ε αζζέλεηα ζθφησλε θπξίσο λένπο αλζξψπνπο, ε ζλεζηκφηεηα ζην Απηηθφ κέησπν μεπέξαζε ην 32% ησλ ζηξαηησηψλ πνπ πξνζβιήζεθαλ απφ ηνλ ηφ. ηε Γεξκαλία πνπ ππέθεξε απφ έιιεηςε θαξκάθσλ θαη ηξνθίκσλ ε θαηάζηαζε ήηαλ εθηφο ειέγρνπ. ηελ Ώθξηθή θαη ζηελ Ώζία ηα πξάγκαηα ήηαλ ρεηξφηεξα. Οη δεκνζηνγξάθνη αλέθεξαλ απφ ηελ Κίλα φηη ε ηλθινπέληζα πέξαζε απφ θεη ‘ζαλ έλα παιηξξντθφ θχκα’ θαη φηη ζηελ Ελδία νη δξφκνη είραλ γεκίζεη θνξκηά. Οη επηζηήκνλεο ηα είραλ ράζεη, θαζψο δελ κπνξνχζαλ λα εληνπίζνπλ ηνλ ηφ θαη λα αλαθαιχςνπλ έλα απνηειεζκαηηθφ εκβφιην. Δ δηάγλσζε ήηαλ εχθνιε: ςειφο ππξεηφο, πφλνη ζηα απηηά ή ζηα κάηηα ή ζηελ πιάηε, δαιάδα θαη αηνλία. Οη εθεκεξίδεο ζπληζηνχζαλ δηάθνξα γηαηξνζφθηα θαη νη γηαηξνί ηε ρξήζε κάζθαο ζε φινπο ηνπο δεκφζηνπο ρψξνπο. Δ επηδεκία θνξπθψζεθε ην Ννέκβξην ηνπ 1918 θαη ηνλ Μάξηην ηνπ 1919, ν ηφο ζηακάηεζε λα κεηαδίδεηαη μαθληθά, φπσο άξρηζε. Δ ηζπαληθή ηλθινπέληζα ήηαλ ην θεξαζάθη ζηελ ηνχξηα ηνπ Μεγάινπ Πνιέκνπ.
652
Ο Πφιεκνο θαη ε ΣΫρλεο: Ο Μεγάινο Πφιεκνο ελέπλεπζε εθαηνληάδεο θαιιηηέρλεο θαη ζπγγξαθείο. Πνιινί απφ απηνχο ππεξέηεζαλ θαη θαηέγξαςαλ κε ηνλ ηξφπν ηνπο ηε θξίθε πνπ έδεζαλ. Οη δσγξάθνη ν Ώπζηξηαθφο Έγθνλ ίιε (Egon Schile), νη ΐξεηαλνί Πσι Ναο, ΟπΎιιηακ ξπελ, νη Γεξκαλνί ηην Νηίμ, Μαμ Μπέθκαλ θαη Λφβηο Κφξηλη, ν Γάινο Ώληξέ Μαξ θαη ν επίζεο Γάιινο δσγξάθνο θαη γιχπηεο Γσξδ Μπξαθ, άθεζαλ ζεκαληηθά έξγα γηα ηνλ πφιεκν, φπσο απηνί ηνλ βίσζαλ. Κάπνηνη πέζαλαλ ζην πφιεκν φπσο ν Εηαιφο Οπκπέξην Μπνηζηφλη, ν Γεξκαλφο Ώνπγθνχζη Μάθε θαη ν Γάιινο γιχπηεο Ώλξχ Γθσηηέ-Μπξδέζθα. Ο κεγάινο Εζπαλφο Πάκπιν Πηθάζν, δσγξάθηζε ηνλ πνισληθήο θαηαγσγήο θίιν ηνπ Γάιιν πνηεηή Γθπγηψκ Απνιηλαίξ (1880-1918), πνπ ππεξέηεζε ζην γαιιηθφ ππξνβνιηθφ θαη ηξαπκαηίζηεθε ζην Απηηθφ κέησπν. Βπίζεο πνιινί ζπγγξαθείο ζηξαηεχζεθαλ θαη έγξαςαλ γηα ηε θξίθε ηνπ πνιέκνπ, φπσο ν Γεξκαλφο Έξηρ Μαξία-Ρεκάξθ κε ην παζίγλσζην κπζηζηφξεκά ηνπ Οπδέλ λεφηεξν απφ ην Απηηθφ Μέησπν, ν λνκπειίζηαο Ώκεξηθαλφο Έξλεζη Υέκηλγνπετ κε ην έξγν ηνπ Ώπνραηξεηηζκφο ζηα πια, ν Σζέρνο Γηάξνζιαβ Υάζεθ πνπ έγξαςε ην Ο θαιφο ζηξαηηψηεο βέηθ. Ο Υάζεθ ζπλειήθζε αηρκάισηνο απφ ηνπο Ρψζνπο, έδεζε ηελ επαλάζηαζε θαη έγηλε κέινο ηνπ θφκκαηνο ησλ κπνιζεβίθσλ. Άιινη ζεκαληηθνί ζπγγξαθείο πνπ ππεξέηεζαλ κε ζηνιή ζηνλ πφιεκν ήηαλ νη ΐξεηαλνί ψκεξζεη Μσκ, Ρίηζαξλη Άιληηλγηνλ, ν Ώκεξηθαλφο Σδσλ Νηνλ Πάζνο, ν Γάιινο Ώλξί Μπαξκπχο θαη αξθεηνί άιινη. Οη ΐξεηαλνί Ρφκπεξη Γθξέεβο, Γίγθθξηλη αζνχλ θαη Σ.Β. Λψξελο (ν γλσζηφο καο Λψξελο ηεο Ώξαβίαο) θαη ν Καλαδφο Σδσλ Μαθ Ρε, έγξαςαλ απνκλεκνλεχκαηα, πνηήκαηα θαη εκεξνιφγηα ηνπ πνιέκνπ. Ο βξαβεπκέλνο κε ην Νφκπει Λνγνηερλίαο 1915, Γάιινο ζπγγξαθέαο Ρνκαίλ Ρνιιάλ (Romain Rolland, 1866-1944) ήηαλ αλζξσπηζηήο θαη εηξεληζηήο. Έδσζε φιν ην πνζφ ηνπ βξαβείνπ ηνπ ζηνλ Βξπζξφ ηαπξφ. Έγξαςε ην ζπνπδαίν αληηπνιεκηθφ έξγν Πάλσ απφ ηε ζχξξαμε πνπ εληππσζίαζε ηνπο θηιεηξεληζηέο ηεο Βπξψπεο, αιιά ελφριεζε ηνπο Γάιινπο εζληθηζηέο. Τπφ ηελ πίεζή ηνπο ν Ρνιιάλ θαηέθπγε θαη έδεζε ζηελ εηξεληθή Βιβεηία Βπίζεο γπξίζηεθαλ δεθάδεο θηλεκαηνγξαθηθέο ηαηλίεο κε ζέκα ηνλ Μεγάιν πφιεκν. Μεξηθέο απφ απηέο: Οη Σέζζεξηο Εππφηεο ηεο Ώπνθάιπςεο, Οπδέλ λεφηεξν απφ ην Απηηθφ Μέησπν, Οη άγγεινη ηεο Κφιαζεο, Ο ινρίαο Γηνξθ, Σα κνλνπάηηα ηεο Αφμαο, Ο Λψξελο ηεο Ώξαβίαο, Ο Αφθησξ Γηβάγθν, Χ! ηη ππέξνρνο Πφιεκνο, Καιιίπνιε, Ο Γηάλλεο πήξε ην φπιν ηνπ, Σν ρακέλν ηάγκα, Υαξνχκελα Υξηζηνχγελλα. Ο Σζάξιη Σζάπιηλ γχξηζε ην 1918 ην Παξνπζηάζηε αξκ!, ν ηάλιευ Κηνχκπξηθ ην 1957 ην ηαπξνί ζην κέησπν θαη ην 1959 ν Μάξην Μνληηζέιη ην αξηζηνπξγεκαηηθφ Ο Μεγάινο Πφιεκνο κε ηνλ ΐηηφξην Γθάζκαλ θαη ηνλ Ώικπέξην φξληη.
Δπηζηξνθά απφ ην κΫησπν
653
32. Ζ ΡΧΗΚΖ ΔΠΑΝΑΣΑΖ Ζ Δπαλάζηαζε ηνπ Φεβξνπαξίνπ θαη ε Πξνζσξηλή Κπβέξλεζε Δ ζεηξά ησλ γεγνλφησλ ηνπ 1917 ζηελ ηζαξηθή Ρσζία πνπ θνξπθψζεθαλ κε ηελ εγθαζίδξπζε ηνπ θξάηνπο ησλ νβηέη, γλσζηνχ σο Έλσζε νβηεηηθψλ νζηαιηζηηθψλ Αεκνθξαηηψλ (ΒΑ), ήηαλ δπν επαλαζηάζεηο: ε ‘αζηηθή’ Βπαλάζηαζε ηνπ Φεβξνπαξίνπ θαη ε ‘πξνιεηαξηαθή’ Οθησβξηαλή Βπαλάζηαζε. Καηά θαλφλα αλαθέξνληαη καδί σο ε Ρσζηθή Βπαλάζηαζε. Δ Ρσζηθή Βπαλάζηαζε έρεη ξίδεο βαζηά κέζα ζηελ ηζηνξία ηεο ρψξαο. Γηα αηψλεο ην απνιπηαξρηθφ θαη θαηαπηεζηηθφ ηζαξηθφ θαζεζηψο θπβεξλνχζε ηε ρψξα θαη ην κεγαιχηεξν κέξνο ηνπ πιεζπζκνχ ηεο δνχζε θάησ απφ απαξάδεθηα άζιηεο νηθνλνκηθέο θαη θνηλσληθέο ζπλζήθεο. Καηά ηελ δηάξθεηα ηνπ 19 νπ θαη ζηηο αξρέο ηνπ 20νχ αηψλα, νξγαλψζεθαλ θαηά θαηξνχο απφ εξγάηεο, ζπνπδαζηέο, αγξφηεο, αθφκα θαη κέιε ηεο αξηζηνθξαηίαο δηάθνξα θηλήκαηα κε ζηφρν ηελ αλαηξνπή ηεο απηαξρηθήο δηαθπβέξλεζεο. Απν απφ ηηο ζεκαληηθφηεξεο, αιιά απνηπρεκέλεο πξνζπάζεηεο γηα εγθαζίδξπζε ζπληαγκαηηθήο κνλαξρίαο, έγηλαλ ην 1825 θαηά ηνπ ηζάξνπ Νηθνιάνπ Ώ’ θαη, ε επαλάζηαζε ηνπ 1905. κσο ε αλνξγάλσηε θαη αλεπηηπρήο αλάκημε ηεο Ρσζίαο ζην Μεγάιν Πφιεκν, πξφζζεζε ηε ιατθή αγαλάθηεζε ζηελ θπβεξλεηηθή δηαθζνξά θαη αληθαλφηεηα. Ώπηή ηε θνξά δελ ήηαλ κφλν ν ιαφο πνπ μεζεθψζεθε, αιιά καδί ηνπ ήηαλ θαη ζηξαηηψηεο θαη λαχηεο, πνπ έδεζαλ ηελ αλεπάξθεηα ηεο εγεζίαο ηνπο, πνπ ηνπο έζηειλε ζαλ πξφβαηα ζην ζθαγείν ηνπ κεηψπνπ. Δ θαθή νηθνλνκηθή θαηάζηαζε, ε θαζπζηεξεκέλε βηνκεραλία θαη ε αλνξγάλσηε γεσξγία δελ κπνξνχζαλ λα αληέμνπλ ην βάξνο ηεο ζχγθξνπζεο κε ηελ ηζρπξή θαη εθβηνκεραληζκέλε Γεξκαλία. Δ Ρσζηθή βηνκεραλία δελ κπνξνχζε λα θαιχςεη νχηε ηνλ νπιηζκφ, ηα ηξφθηκα θαη ην ξνπρηζκφ πνπ απαηηνχληαλ γηα λα θαιχςεη ηηο αλάγθεο ελφο ηεξάζηηνπ ζηξαηεχκαηνο πνιιψλ εθαηνκκπξίσλ αλδξψλ. Σα εξγνζηάζηα ήηαλ ιίγα, ε παξαγσγηθφηεηα ρακειή θαη ην ζηδεξνδξνκηθφ θαη νδηθφ δίθηπα αλεπαξθή. ηα ραξαθψκαηα νη ζηξαηηψηεο πεηλνχζαλ θαη πνιιέο θνξέο δελ είραλ παπνχηζηα, αθφκα θαη φπια. Οη ξσζηθέο απψιεηεο ζε λεθξνχο, ηξαπκαηίεο θαη αηρκαιψηνπο ήηαλ νη κεγαιχηεξεο απφ νπνηνλδήπνηε άιιν πφιεκν ζην παξειζφλ θαη ην εζηθφ ησλ ζηξαηησηψλ απφ ηελ πείλα, ηηο απψιεηεο θαη ηηο ήηηεο ήηαλ αλχπαξθην. Οη κηζνί αγξφηεο είραλ επηζηξαηεπζεί θαη νη νηθνγέλεηέο ηνπο πεηλνχζαλ, γηαηί νη γαηνθηήκνλεο (θνπιάθνη) ηηο έδησρλαλ απφ ηα θηήκαηά ηνπο. Οη ιηπνηάθηεο κεηξνχληαλ ζε εθαηνληάδεο ρηιηάδεο. ηηο πφιεηο ε θαηάζηαζε δελ ήηαλ θαιχηεξε. Σελ έιιεηςε ηξνθίκσλ ηελ έθαλε ρεηξφηεξε ην απεξγηαθφ θχκα πνπ ζάξσλε ηηο πφιεηο. Οη ηηκέο ησλ πξντφλησλ εθηνμεχηεθαλ θαη ε πείλα απεηινχζε ηνπο θαηνίθνπο ησλ αζηηθψλ θέληξσλ. Παξά ηηο πξνεηδνπνηήζεηο φηη ε θαηάζηαζε άξρηζε λα μεθεχγεη απφ ηνλ έιεγρν ηεο θπβέξλεζεο, ν Σζάξνο Νηθφιανο ΐ’ αξλήζεθε λα θάλεη ηελ παξακηθξή ππνρψξεζε, νχηε θαλ λα δψζεη απμεκέλεο εμνπζίεο ζηε Ανχκα (Κνηλνβνχιην) γηα λα εθηνλψζεη θάπσο ηελ θαηάζηαζε.
654
Δ πξψηε επαλάζηαζε πνπ αλέηξεςε ηελ απηαξρηθή ηζαξηθή κνλαξρία, άξρηζε ζηηο 23 Φεβξνπαξίνπ ζχκθσλα κε ην Ενπιηαλφ εκεξνιφγην πνπ ίζρπε ηφηε ζηε Ρσζία (ηνλ Εαλνπάξην ηνπ 1918, ε ζνβηεηηθή θπβέξλεζε πηνζέηεζε ην Γξεγνξηαλφ εκεξνιφγην, αιιά ηα κέρξη ηφηε γεγνλφηα, ζα δίδνληαη κε ην Ενπιηαλφ εκεξνιφγην). Με αθνξκή ηελ Δκέξα ηεο Γπλαίθαο δεθάδεο ρηιηάδεο εξγάηξηεο, ζχδπγνη ζηξαηησηψλ αιιά θαη κέιε ζηξαηησηηθψλ ηκεκάησλ πιεκκχξηζαλ ηνπο δξφκνπο ηεο Πεηξνχπνιεο, δεηψληαο λα ζηακαηήζνπλ ν πφιεκνο θαη νη απμήζεηο ησλ ηηκψλ ησλ ηξνθίκσλ. Σηο επφκελεο δπν κέξεο νη δηαδειψζεηο γηγαληψλνληαη θαη ειάρηζηα εξγνζηάζηα ιεηηνπξγνχλ. Σελ Κπξηαθή 26 Φεβξνπαξίνπ κηα κνλάδα αλνίγεη ππξ θαηά δηαηαγή ηνπ ηζάξνπ θαη ζθνηψλεη 169 δηαδεισηέο. Ώκέζσο πνιινί ζηξαηηψηεο απφ δηάθνξα ζηξαηφπεδα ηεο πξσηεχνπζαο, εμαγξησκέλνη γηα ηηο επηζέζεηο θαηά ησλ δηαδεισηψλ, ελψλνληαη κε ηνπο επαλαζηάηεο, θέξνληαο καδί ηνπο θαη ηα φπια ηνπο. Οη απνζήθεο πνιεκνθνδίσλ ιεειαηνχληαη θαη νη εξγάηεο εμνπιίδνληαη. ηαδηαθά φιεο νη κνλάδεο ηεο θξνπξάο ηεο Πεηξνχπνιεο, ζπλνιηθά 150.000 άληξεο εγθαηαιείπνπλ ηα πφζηα ηνπο θαη ζπληάζζνληαη κε ηνπο δηαδεισηέο. Δ ηζαξηθή θπβέξλεζε θαηέξξεπζε. Τπήξραλ ηψξα δπν θνξείο εμνπζίαο, Σν νβηέη ησλ Βξγαηψλ θαη ηξαηησηψλ ηεο Πεηξνχπνιεο θαη ε Πξνζσξηλή Κπβέξλεζε πνπ ζρεκαηίζηεθε απφ κέιε ηεο Ανχκαο. Σν νβηέη δξαζηεξηνπνηήζεθε ακέζσο εθιέγνληαο επηηξφπνπο, πνπ επηθνξηίζηεθαλ λα αληηκεησπίζνπλ ην επηζηηηζηηθφ πξφβιεκα ηεο πξσηεχνπζαο. Οη επίηξνπνη εμέδσζαλ δηαηαγέο γηα ηελ άκεζε απειεπζέξσζε ησλ ρηιηάδσλ πνιηηηθψλ θξαηνπκέλσλ (ηα πεξηζζφηεξα κέιε ηεο εγεζίαο ηνπ Μπνιζεβηθηθνχ Κφκκαηνο είραλ ζπιιεθζεί), φξηζε εθπξνζψπνπο ησλ επαλαζηαηεκέλσλ ζηξαηησηψλ ζηα θπβεξλεηηθά γξαθεία, δηέηαμε ηε ζχιιεςε ησλ ππνπξγψλ ηνπ ηζάξνπ θαη ζηηο 28 Φεβξνπαξίνπ εμέδσζε ην πξψην θχιιν ηνπ επίζεκνπ νξγάλνπ ηνπ, ηεο Εζβέζηηα. Με ηελ πεξίθεκε Αηαηαγή Νν 1 πξνο ηνπο ζηξαηηψηεο θαη ηνπο λαχηεο, ην νβηέη ηεο Πεηξνχπνιεο ηνπο θαινχζε λα ππαθνχλ κφλν ζηα νβηέη, λα εθιέμνπλ ηνπο δηθνχο ηνπο αληηπξνζψπνπο, ζηνπο νπνίνπο θαη κφλν νθείινπλ ππαθνή. Ο ζηξαηησηηθφο ραηξεηηζκφο θαηαξγήζεθε. Σν νβηέη ηεο Πεηξνχπνιεο κπνξνχζε ηφηε, ζην ράνο πνπ επηθξαηνχζε, λα αξπάμεη εχθνια ηελ εμνπζία. κσο ε ζχγρπζε γηα ηε ζπλέρηζε ή κε ηνπ πνιέκνπ θαη ε έιιεηςε κηαο εγεηηθήο πξνζσπηθφηεηαο, φπσο ν Λέληλ (γχξηζε απφ ηελ Βιβεηία ζηηο 3 Ώπξηιίνπ) δελ ηνπο επέηξεςε λα πξνρσξήζνπλ πην πέξα απφ ηηο θηλήζεηο απηέο. Αεκηνπξγήζεθαλ νβηέη ζηε Μφζρα θαη ζηηο κεγάιεο ξσζηθέο πφιεηο. Δ Πξνζσξηλή Κπβέξλεζε πνπ ζρεκαηίζηεθε ζηηο 28 Φεβξνπαξίνπ, φξηζε επηηξφπνπο (ππνπξγνχο) θαη δήηεζε ηελ έθπησζε ηνπ ηζάξνπ. Ο Νηθφιανο παξαηηήζεθε ππέξ ηνπ αδειθνχ ηνπ Μηραήι, αιιά απηφο δελ απνδέρζεθε ην ζηέκκα. Δ απηνθξαηνξηθή νηθνγέλεηα ηέζεθε ππφ πεξηνξηζκφ ζην αλάθηνξν ηνπ Σζάξθνγηε έιν, θνληά ζηελ Πεηξνχπνιε. Σνλ Ώχγνπζην ε θπβέξλεζε Κεξέλζθη ηνπο κεηαθίλεζε ζηελ πφιε Σνκπφιζθ ηεο ηβεξίαο θαη αξγφηεξα νη Μπνιζεβίθνη ζην Γηεθαηεξίλκπνπξγθ. Δ Πξνζσξηλή Κπβέξλεζε επαλδξψζεθε απφ θηιειεχζεξνπο αζηνχο κε ηελ εμαίξεζε ηνπ ζνζηαιεπαλαζηάηε Αιεμάληεξ Κεξέλζθη., ν νπνίνο αλέιαβε ην Τπνπξγείν Αηθαηνζχλεο θαη αξγφηεξα ηνπ Πνιέκνπ. Πξσζππνπξγφο αλέιαβε ν 655
πξίγθηπαο Λβνθ. Δ λνκηκφηεηα ηεο Πξνζσξηλήο Κπβέξλεζεο αλαγλσξίζηεθε απφ ην νβηέη ηεο Πεηξνχπνιεο θαη απφ ηε ζηξαηησηηθή δηνίθεζε. Δ Κπβέξλεζε πήξε γξήγνξα απνθάζεηο πνπ ηελ έθαλαλ δεκνθηιή ζην ιαφ: Αηέιπζε ηελ ηζαξηθή αζηπλνκία, θαηάξγεζε φινπο ηνπο πεξηνξηζκνχο ηεο ειεπζεξίαο γλψκεο, ηνπ ηχπνπ, ησλ ζπλαζξνίζεσλ, ηε ζαλαηηθή πνηλή θαη επίζεο φιεο ηηο θπιεηηθέο ή ζξεζθεπηηθέο δηαθξίζεηο. Ώλαγλψξηζε αθφκα ην δηθαίσκα ηεο χπαξμεο ηεο Πνισλίαο σο ειεχζεξνπ θαη αλεμάξηεηνπ θξάηνο. Οη εμνπζίεο ηεο φκσο πεξηνξίδνληαλ απφ ηελ φιν θαη απμαλφκελε ηζρχ ησλ νβηέη. Ο ππνπξγφο πνιέκνπ Ώιεμάληξ Γθνχζθνθ νκνιφγεζε: ‘Ώιινίκνλν, ε θπβέξλεζε δελ έρεη πξαγκαηηθή εμνπζία. Σν ζηξάηεπκα, νη ζηδεξφδξνκνη, ηα ηαρπδξνκεία θαη ηειεγξαθεία βξίζθνληαη ζηα ρέξηα ησλ νβηέη. Δ Πξνζσξηλή Κπβέξλεζε ππάξρεη, φζν ηα νβηέη επηηξέπνπλ λα ππάξρεη’. Τπήξρε φκσο έλα ζεκαληηθφ ζεκείν δηαθσλίαο κεηαμχ ηεο Πξνζσξηλήο Κπβέξλεζεο θαη ηνπ νβηέη. Δ πξψηε ππνζηήξηδε ηε ζπλέρηζε ηνπ πνιέκνπ θαη ην ζεβαζκφ ησλ ππνρξεψζεσλ ηεο ρψξαο πξνο ηνπο ζπκκάρνπο, ελψ ην νβηέη είρε ηαρζεί ππέξ ηεο άκεζεο εμφδνπ ηεο ρψξαο απφ ηνλ πφιεκν. Αέρζεθε κφλν ηνλ φξν φηη ν ξσζηθφο ζηξαηφο νθείιεη λα πνιεκήζεη γηα λα ππεξαζπηζηεί ηε ρψξα. Κάιεζε κάιηζηα ηνπο εξγάηεο ησλ εκπνιέκσλ ρσξψλ λα πηέζνπλ ηηο θπβεξλήζεηο ηνπο γηα λα ζηακαηήζνπλ νη ερζξνπξαμίεο. κσο πξηλ ηελ άθημε ηνπ Λέληλ, νη εγέηεο ησλ Μπνιζεβίθσλ Λεβ Κάκελεθ θαη Εσζήθ ηάιηλ ζην Παλξσζηθφ πλέδξην ηνπ θφκκαηνο ζηηο 29 Μαξηίνπ, ηάρζεθαλ ππέξ ηεο ζπκκαρίαο κε ηνπο Μελζεβίθνπο θαη ηνπο νζηαιεπαλαζηάηεο θαη ηεο ππνζηήξημεο ηεο Πξνζσξηλήο Κπβέξλεζεο. Μφλν έλαο νκηιεηήο βξέζεθε εθηφο θιίκαηνο θαη ππνζηήξημε ηελ θαηάιεςε ηεο εμνπζίαο απφ ην θφκκα θαη ηελ εγθαζίδξπζε ηεο δηθηαηνξίαο ηνπ πξνιεηαξηάηνπ. ηηο 3 Ώπξηιίνπ έθζαζαλ ζηε Πεηξνχπνιε ν Λέληλ, ν Γελφβηεθ θαη άιινη κπνιζεβίθνη εγέηεο. Ο Λέληλ αλαιακβάλεη ακέζσο ηελ εγεζία ησλ κπνιζεβίθσλ θαη αιιάδεη άξδελ ηελ πνιηηηθή ηνπο. Σάζζεηαη ππέξ ηνπ άκεζνπ ηεξκαηηζκνχ ηνπ πνιέκνπ, ηεο αλάιεςεο ηεο εμνπζίαο απφ ηα νβηέη, ηεο θαηάιεςε ηεο γεο απφ ηνπο αγξφηεο θαη ησλ εξγνζηαζίσλ απφ ηνπο εξγάηεο. Δ πξνπαγάλδα ηνπ Λέληλ ζπλνςίδεηαη ζηα ζπλζήκαηα: Βηξήλε-Γε-Φσκί θαη ιε ε Βμνπζία ζηα νβηέη. ηηο 4 ΜαΎνπ έξρεηαη ζηελ Πεηξνχπνιε ν Λέσλ Σξφηζθη,
Ο Λέωλ Σξόηζθη (1879-1940) Ο Λέσλ Σξφηζθη ήηαλ εβξατθήο θαηαγσγήο θαη ην πξαγκαηηθφ ηνπ φλνκα ήηαλ Λεβ Μπξνλζηάηλ. Ώπφ λεαξφο εληάρζεθε ζην επαλαζηαηηθφ θίλεκα θαη έγηλε κέινο ηνπ Ρσζηθνχ Βξγαηηθνχ νζηαιηζηηθνχ Αεκνθξαηηθνχ Κφκκαηνο. Σν 1898 ζπλειήθζε γηα ηε δξάζε ηνπ θαη θαηαδηθάζηεθε ζε εμνξία ζηε ηβεξία. Ώπφ ηε εμνξία θαηάθεξε λα δξαπεηεχζεη θαη βξέζεθε ζην Λνλδίλν, φπνπ ζπλάληεζε ηνπο Πιεράλσθ, Λέληλ, Μαξηψθ θαη άιινπο επαλαζηάηεο. Σν 1903 ην θφκκα δηαζπάζηεθε ζηνπο Μπνιζεβίθνπο ππφ ηνπο Λέληλ θαη Πιεράλσθ θαη ζηνπο Μελζεβίθνπο ππφ ηνλ Μαξηψθ. Ο Σξφηζθη αθνχ ηάρζεθε γηα ιίγν κε ηνπο Μελζεβίθνπο, ηνπο εγθαηέιεηςε θαη σο ην 1917 δήισλε «κε-εληαγκέλνο ζνζηαιηζηήο δεκνθξάηεο». Βθείλν ηνλ θαηξφ άξρηζε λα δηαηππψλεη ηε ζεσξία ηνπ πεξί ηεο Γηαξθνχο Δπαλάζηαζεο.
656
Μεηά ηα γεγνλφηα ηνπ 1905 γχξηζε ζηε Ρσζία θαη ζπλέρηζε ηελ επαλαζηαηηθή ηνπ δξάζε. πλειήθζε θαη θαηαδηθάζηεθε αθφκα κηα θνξά ζε εμνξία ζηε ηβεξία. Αξαπέηεπζε θαη πάιη θαη αθνχ έκεηλε γηα ιίγν ζην Λνλδίλν, βξέζεθε ζηε ΐηέλλε φπνπ παξέκεηλε γηα ηα επφκελα επηά ρξφληα. Βθεί άξρηζε λα ηππψλεη ηελ 15λζήκεξε εθεκεξίδα Πξάβληα (Αιήζεηα), ε νπνία απεπζπλφηαλ ζηνπο Ρψζνπο εξγάηεο θαη έγηλε δεκνθηιήο γηαηί δελ ήηαλ εληαγκέλε ζε θακηά θνκκαηηθή θξάμηα. Ώξγφηεξα ε επίζεκε εθεκεξίδα ηνπ θφκκαηνο ησλ κπνιζεβίθσλ πήξε ηνλ ίδην ηίηιν. Με ηελ έθξεμε ηνπ Μεγάινπ Πνιέκνπ, ν Σξφηζθη έθπγε απφ ηε ΐηέλλε, πήγε ζην Παξίζη, απφ θεη απειάζεθε θαη κέζσ Μαδξίηεο έθηαζε ζηε Νέα Τφξθε, φπνπ παξέκεηλε σο ηελ επαλάζηαζε ηνπ Φεβξνπαξίνπ 1917. Σν Μάην θηάλεη ζηελ Πεηξνχπνιε, εληάζζεηαη ακέζσο ζην θφκκα ησλ Μπνιζεβίθσλ θαη δειψλεη ηελ απφιπηε ηαχηηζε ησλ απφςεψλ ηνπ κε απηέο ηνπ Λέληλ. πλέβαιε νπζηαζηηθά ζηελ επηηπρία ηεο Οθησβξηαλήο Βπαλάζηαζεο θαη ζηελ πιήξε επηθξάηεζή ηεο. Χο θνκηζάξηνο (ππνπξγφο) Βμσηεξηθψλ ηεο λεαξήο ζνβηεηηθήο θπβέξλεζεο ππέγξαςε κε ηε Γεξκαλία ηε πλζήθε Μπξεζη-Ληηφθζθ, κε ηελ νπνία ε Ρσζία απνδερφηαλ κελ ηνπο δπζκελείο γη‟ απηήλ φξνπο, αιιά έβγαηλε απφ ην παηγλίδη ηνπ πνιέκνπ. ην δηάζηεκα 1918-1925 σο θνκηζάξηνο Πνιέκνπ, θαηάθεξε λα νξγαλψζεη ηα αζχληαρηα επαλαζηαηηθά απνζπάζκαηα ζε αμηφκαρν θαη πεηζαξρηθφ ζηξαηφ, ηνλ δηάζεκν Κφθθηλν ηξαηφ. Ο ζηξαηφο απηφο θαηάθεξε λα απνθξνχζεη κε επηηπρία φιεο ηηο επηζέζεηο ησλ αληηπάισλ ηνπ ζνβηεηηθνχ θαζεζηψηνο. ΐαξχλεηαη φκσο κε ηελ άγξηα θαηαζηνιή ηεο ζνζηαιηζηηθήο επαλαζηαηηθήο εμέγεξζεο ηεο Κξνζηάλδεο ην 1921. Μεηά ην ζάλαην ηνπ Λέληλ, ήξζε ζε επζεία αληηπαξάζεζε κε ηνλ άιιν δηεθδηθεηή ηεο θνκκαηηθήο εγεζίαο ηνλ Ησζήθ ηάιηλ. Με ηνλ ηάιηλ ζπληάρζεθαλ θαη ηα επηθαλή εγεηηθά ζηειέρε Γελφβηεθ θαη (ν ζχδπγνο ηεο αδειθήο ηνπ Σξφηζθη) Κάκελεθ. Δ θαζνδηθή πνξεία ηνπ Σξφηζθη κεηά ηελ επηθξάηεζε ηνπ ηάιηλ ήηαλ ηιηγγηψδεο: Σν 1924 ην θφκκα θαηαδίθαζε ηελ πνιηηηθή ηνπ, αθνινχζεζε θαη ε θαηαδίθε ηνπ απφ ηελ Κνκκνπληζηηθή Γηεζλή, ην 1925 απνκαθξχλεηαη απφ ην ππνπξγείν, ην 1926 εθπίπηεη απφ ηελ θνκκαηηθή εγεζία, ην 1927 δηαγξάθεηαη απφ ην θφκκα, ην 1928 εθηνπίδεηαη ζην Σνπξθεζηάλ θαη ην 1929 εθδηψθεηαη απφ ηε νβηεηηθή Έλσζε σο ερζξφο ηεο ζνβηεηηθήο εμνπζίαο!. Ώπφ ην 1929 σο ην 1933 παξακέλεη ζηελ Σνπξθία, απφ φπνπ θαηαγγέιιεη ηηο κεζφδνπο ηνπ ηάιηλ θαη ηδξχεη ηελ Σεηάξηε Γηεζλή, κε ηελ νπνία ζπληάρζεθαλ νη πεξηζζφηεξεο αξηζηεξέο πηέξπγεο ησλ επξσπατθψλ θνκκνπληζηηθψλ θνκκάησλ. Σν 1933 πήγε ζηε Γαιιία θαη κεηά δπν ρξφληα ζηε Ννξβεγία. Ώπφ εθεί απειάζεθε κεηά απφ πίεζε ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο θαη έδεζε ζηελ Πφιε ηνπ Μεμηθνχ. ην κεηαμχ ζηελ παηξίδα, ν ηάιηλ είρε αξρίζεη καδηθέο εθθαζαξίζεηο θαη εθηειέζεηο κειψλ ηεο «παιηάο θξνπξάο» θαη νη θαηεγνξίεο θαηά ηνπ Σξφηζθη μεθηλνχζαλ απφ «ζπλνκσζία θαηά ηεο δσήο ηνπ ηάιηλ» θαη έθζαλαλ σο ηηο «επαθέο κε μέλεο κπζηηθέο ππεξεζίεο». κσο παξά ηηο πξνθπιάμεηο πνπ έπαηξλε δελ απέθπγε ην δνινθνληθφ ρηχπεκα κε ηζεθνχξη κέζα ζην ζπίηη ηνπ, απφ θάπνηνλ Ρακφλ Μεξθαληέξ, πξάθηνξα ηεο ΝKVD (κπζηηθήο ζνβηεηηθήο ππεξεζίαο πνπ πξνεγήζεθε ηεο KGB). Δ δνινθνλία ηνπ Σξφηζθη ζεσξείηαη έλα απφ ηα πην εηδερζή εγθιήκαηα 657
ηνπ ηάιηλ. Ο δνινθφλνο ηνπ, αθνχ εμέηηζε ηελ πνηλή ηνπ ζην Μεμηθφ θαηέθπγε ζηε νβηεηηθή Έλσζε ε νπνία ηνλ παξαζεκνθφξεζε ην 1961. Πέζαλε ζηελ Κνχβα ην 1978. Ο Σξφηζθη είλαη έλαο απφ ηνπο πην ακθηιεγφκελνπο πνιηηηθνχο άλδξεο ηεο ηζηνξίαο. Αηψρηεθε θαη θαηαγγέιζεθε απφ ηνπο ζπληξφθνπο ηνπ, αιιά θαη θαηεγνξήζεθε δξηκχηαηα απφ ηνπο αληηπάινπο ηνπ, αληηθνκνπληζηέο θαη κε. Οη νπαδνί φκσο ηνλ ιάηξεςαλ ζαλ ήξσα θαη „κάξηπξα‟ θαη ε Σεηάξηε Αηεζλήο θαηάθεξε λα επηβηψζεη θαη λα ππάξρνπλ ηκήκαηά ηεο αθφκα θαη ζήκεξα ζε θάζε γσληά ηνπ θφζκνπ. Ο Σξφηζθη ήηαλ πνιπγξαθφηαηνο. Μεξηθά απφ ηα έξγα ηνπ: Ηζηνξία ηεο Ρσζηθήο Δπαλάζηαζεο, Λνγνηερλία θαη Δπαλάζηαζε, Σξνκνθξαηία θαη Κνκκνπληζκφο, Ο Λέληλ, Ζκεξνιφγην ηεο εμνξίαο, Σα καζήκαηα ηνπ Οθηψβξε, Θεξκηληφξ θαη αληηζεκηηηζκφο, Ζ πξνδνκέλε επαλάζηαζε θαη άιια.
ηηο 3 Ενπλίνπ μεθηλά ζηελ Πεηξνχπνιε ην Πξψην Παλξσζηθφ πλέδξην ησλ νβηέη, ζην νπνίν ηελ πιεηνςεθία είραλ νη Μελζεβίθνη θαη νη νζηαιδεκνθξάηεο. Σν πλέδξην ζρεδφλ νκφθσλα απνθαζίδεη ηελ έμνδν ηεο ρψξαο απφ ηνλ πφιεκν, αιιά παξά ηηο αληηξξήζεηο ησλ Μπνιζεβίθσλ εθθξάδεη ηελ ππνζηήξημή ηνπ ζηελ Πξνζσξηλή Κπβέξλεζε. Οη Μελζεβίθνη δήηεζαλ ηνλ αθνπιηζκφ ησλ Μπνιζεβίθσλ, πξάγκα κάιινλ απίζαλν κηαο θαη κεγάιν κέξνο ησλ νξγαλσκέλσλ Μπνιζεβίθσλ ήηαλ ζηξαηηψηεο θαη λαχηεο. ηηο 18 Ενπλίνπ ν Κεξέλζθη δηαηάζζεη κεγάιε επίζεζε θαηά ησλ Γεξκαλψλ. Ο ζρεδφλ απνδηνξγαλσκέλνο απφ ηηο ιηπνηαμίεο θαη ρσξίο πνιεκνθφδηα, ηξφθηκα θαη εζηθφ, ξσζηθφο ζηξαηφο ζπληξίβεηαη εχθνια αθήλνληαο 150.000 λεθξνχο. Βθαηνληάδεο ρηιηάδεο θαληάξνη, εγθαηαιείπνπλ ην κέησπν θαη πάλε ζηα ρσξηά ηνπο γηα ζπκκεηάζρνπλ ζηε δηαλνκή γαηψλ. ηηο 3, 4 θαη 5 Ενπιίνπ πξαγκαηνπνηνχληαη φιν θαη καδηθφηεξεο απεξγίεο θαη δηαδειψζεηο εξγαηψλ θαη νπιηζκέλσλ ζηξαηησηψλ ζηνπο δξφκνπο ηεο Πεηξνχπνιεο κε βαζηθφ ζχλζεκα ιεο νη εμνπζίεο ζηα νβηέη. Δ Πξνζσξηλή Κπβέξλεζε ρηππά ηνπο δηαδεισηέο θαη ππάξρνπλ δεθάδεο λεθξνί. Σα γξαθεία θαη ηα πηεζηήξηα ηεο Πξάβληα θαηαζηξέθνληαη, εθαηνληάδεο κπνιζεβίθνη ζπιιακβάλνληαη κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη ν Σξφηζθη θαη ηα πεξηζζφηεξα κέιε ηεο Κεληξηθήο Βπηηξνπήο. Ο Λέληλ πνπ θαηεγνξήζεθε σο ‘πιεξσκέλνο πξάθηνξαο ηνπ γεξκαληθνχ ηκπεξηαιηζκνχ’, θαηαθεχγεη ζηε Φηλιαλδία γηα λα απνθχγεη ηε ζχιιεςε. ηηο 7 Ενπιίνπ ν Κεξέλζθη αλαιακβάλεη πξφεδξνο ηεο θπβέξλεζεο ζηελ νπνία ζπκκεηέρνπλ νη πληαγκαηηθνί Αεκνθξάηεο, νη Φηιειεχζεξνη, νη Μελζεβίθνη θαη νη νζηαιδεκνθξάηεο. Δ θπβέξλεζε ηαιαληεχεηαη κεηαμχ ηεο ζνζηαιηζηηθήο δεκνθξαηίαο θαη ηεο ζηξαηησηηθήο δηθηαηνξίαο. Αηνξίδεη δηνηθεηή ηνπ ηξαηνχ ηνλ ζηξαηεγφ Λαβξ Κνξλίισθ. ην 6ν πλέδξην ηνπ Κφκκαηνο ησλ Μπνιζεβίθσλ πνπ ζπλέξρεηαη ζηελ Πεηξνχπνιε απφ ηηο 26 Ενπιίνπ, κφλν ν ηάιηλ εκθαλίδεηαη απφ ηελ Κεληξηθή Βπηηξνπή θαη εθθσλεί ηελ εηζήγεζε. Σν ζπλέδξην απνθάζηζε φηη ε εηξεληθή επαλάζηαζε είλαη αδχλαηε. Ώθφκα απνθάζηζε ηελ πηνζέηεζε ηεο αξρήο ηνπ Αεκνθξαηηθνχ πγθεληξσηηζκνχ. Οη θνβηζκέλνη πιένλ θηιειεχζεξνη θαινχλ ηνλ ζηξαηεγφ Κνξλίισθ λα επηηεζεί ζηελ Πεηξνχπνιε θαη λα επηβάιεη δηθηαηνξία. κσο νη ζηδεξνδξνκηθνί πνπ ειέγρνληαη απφ ηνπο Μπνιζεβίθνπο, αξλνχληαη λα κεηαθέξνπλ ην ζηξαηφ ηνπ 658
Κνξλίισθ απφ ην κέησπν ζηελ πξσηεχνπζα. Ο ζηξαηφο πξνρσξά κε ηα πφδηα θαη ελψ ε Πεηξνχπνιε εηνηκάδεηαη γηα εκθχιηα ζχξξαμε, νη κπνιζεβίθνη ζηξαηηψηεο πείζνπλ ην κεγαιχηεξν κέξνο ησλ κνλάδσλ ηνπ Κνξλίισθ λα ιηπνηαθηήζνπλ θαη λα πεξάζνπλ ζηελ αληίζεηε πιεπξά. Ο ζηξαηφο ηνπ Κνξλίισθ δηαιχεηαη. ηελ Πεηξνχπνιε νη νπιηζκέλνη ζηξαηηψηεο θαη εξγάηεο μεπεξλνχλ ηηο 40.000 θαη νη Μπνιζεβίθνη ειέγρνπλ πιένλ ηελ πιεηνςεθία ηνπ νβηέη ηεο πφιεο ην νπνίν δεηά λα πάξεη ζηα ρέξηα ηνπ ηελ εμνπζία. Ο Κεξέλζθη αλαθεξχζζεη ηε Ρσζία ‘Αεκνθξαηία’ θαη ζπιιακβάλεη ηνλ Κνξλίισθ αιιά ε Πξνζσξηλή Κπβέξλεζε είλαη νπζηαζηηθά αλίζρπξε. ηηο 7 Οθησβξίνπ ν Λέληλ επηζηξέθεη θξπθά ζηελ Πεηξνχπνιε θαη ε Κεληξηθή Βπηηξνπή ησλ Μπνιζεβίθσλ εγθξίλεη ηελ πξφηαζή ηνπ γηα ηελ αλαηξνπή ηεο Πξνζσξηλήο Κπβέξλεζεο. Σν νβηέη ηεο πξσηεχνπζαο απνθαζίδεη ηελ ζπγθξφηεζε ηξαηησηηθήο Βπαλαζηαηηθήο Βπηηξνπήο, πνπ ζα εγεζεί ηεο εμέγεξζεο. ιεο ηηο επφκελεο κέξεο ρηιηάδεο εξγάηεο, ζηξαηηψηεο θαη λαχηεο μεζεθψλνπλ ηνπο ζπλαδέιθνπο ηνπο κε ηελ πξνηξνπή ‘ε ψξα έθηαζε, εκείο νη πξνιεηάξηνη ζα πάξνπκε ηψξα ηελ εμνπζία’.
Οη δέθα κέξεο πνπ ζπγθιφληζαλ ηνλ θφζκν – Ο Οθηψβξεο Ο ηίηινο είλαη δαλεηζκέλνο απφ ην πεξίθεκν ρξνληθφ ηνπ Ώκεξηθαλνχ δεκνζηνγξάθνπ Σδσλ Ρηλη πνπ έδεζε απφ θνληά ηα ζπγθινληζηηθά γεγνλφηα. Οη κέξεο πνπ αθνινχζεζαλ ήηαλ πξαγκαηηθά ζπγθινληζηηθέο. Δ δχλακε θξνχζεο ησλ Μπνιζεβίθσλ ήηαλ ε Κφθθηλε Φξνπξά πνπ ηελ απνηεινχζαλ εξγάηεο ηεο Πεηξνχπνιεο, λαχηεο ηνπ ζηφινπ ηεο Κξνζηάλδεο θαη θάπνηεο ζηξαηησηηθέο κνλάδεο ηεο θξνπξάο ηεο πξσηεχνπζαο. ηηο 23 Οθησβξίνπ, ν Σξφηζθη θαηαθέξλεη λα ‘απαιινηξηψζεη’ 100.000 φπια απφ ην θξνχξην Πέηξνπ θαη Παχινπ πνπ πξνζηάηεπε ηα Υεηκεξηλά Ώλάθηνξα. Ώπφ ηηο 24 ν Σξφηζθη δίλεη δηαηαγή ζηηο κνλάδεο ηεο Βξπζξάο Φξνπξάο λα θαηαιάβνπλ φιεο ηηο γέθπξεο ηνπ πνηακνχ Νέβα θαη φια ηα ζηξαηεγηθά ζεκεία ηεο πφιεο. Οη Μπνιζεβίθνη θαηαιακβάλνπλ επίζεο ην Κεληξηθφ Σαρπδξνκείν, ηνπο θπξηφηεξνπο ζηαζκνχο ησλ ηξέλσλ, ηα εξγνζηάζηα παξαγσγήο ξεχκαηνο, ηελ Κξαηηθή Σξάπεδα, ην Σειεθσλείν θαη Σειεγξαθεία θαη ηα θπξηφηεξα θπβεξλεηηθά θηίξηα. Δ Πξνζσξηλή Κπβέξλεζε, αλίζρπξε λα αληηκεησπίζεη ηα γεγνλφηα, ζπλεδξηάδεη ζηα Υεηκεξηλά Ώλάθηνξα. Σν πξσί ηεο 25εο Οθησβξίνπ (7ε Ννεκβξίνπ) αξρίδεη ζην κφιλπ ην 2ν Παλξσζηθφ πλέδξην ησλ νβηέη, ζην νπνίν νη Μπνιζεβίθνη θαηέρνπλ ηελ απφιπηε πιεηνςεθία. Ώπφ ηνπο 650 αληηπξνζψπνπο νη 390 είλαη Μπνιζεβίθνη. Ο Λέληλ γίλεηαη δεθηφο κε ελζνπζηαζκφ θαη αλαγγέιιεη ηελ ‘νηθνδφκεζε ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ζπζηήκαηνο’. ηηο 21.45’ ην βξάδπ ην θαηαδξνκηθφ Ώβξφξα (Ώπγή) δίλεη ην ζχλζεκα κε έλα άζθαηξν θαλνληνβνιηζκφ. Οη Μπνιζεβίθνη κε επηθεθαιήο ηνλ Βιαληηκίξ Αληφλσθ-Οβζέλθν (1883-1939) εθνξκνχλ θαη θαηαιακβάλνπλ ζηηο 2 ην πξσί ηα Υεηκεξηλά Ώλάθηνξα ρσξίο λα ρπζεί ζηαγφλα αίκα (παξά ηα ζξπινχκελα πεξί ηνπ αληηζέηνπ). Σα κέιε ηεο Πξνζσξηλήο Κπβέξλεζεο ζπιιακβάλνληαη αιιά ν Κεξέλζθη δηαθεχγεη ζην ΐνξξά γηα λα πξνζπαζήζεη λα νξγαλψζεη ηελ αληεπαλάζηαζε. Σελ 26ε ζρεκαηίδεηαη ε λέα θπβέξλεζε πνπ νλνκάδεηαη πκβνχιην ησλ Ώληηπξνζψπσλ ηνπ Λανχ, ππφ ηελ πξνεδξία ηνπ ΛΫληλ. Ο Σξφηζθη έγηλε θνκηζάξηνο 659
(ππνπξγφο) ησλ Βμσηεξηθψλ, ν Ρχθσθ ησλ Βζσηεξηθψλ, ε Ώιεμάλδξα Κνινληάη ηεο Πξφλνηαο, ν Σδεξδίλζθη ηεο Ώζθάιεηαο θαη ν ηάιηλ ησλ Βζλνηήησλ. Δ Κεληξηθή Βπηηξνπή ησλ Μπνιζεβίθσλ απνηειείηαη απφ 25 κέιε. Ώπφ απηνχο κφλν νη 7 ζα πεζάλνπλ απφ θπζηθά αίηηα (κεηαμχ απηψλ ν Λέληλ θαη ηάιηλ) ή ζηνλ πφιεκν, νη ππφινηπνη ζα εθηειεζηνχλ ή ζα δνινθνλεζνχλ – φπσο ν Σξφηζθη - ζηηο εθθαζαξίζεηο ηνπ ηάιηλ ηε δεθαεηία ηνπ ’30. Σελ 27ε Οθησβξίνπ ε ζνβηεηηθή εμνπζία απιψλεηαη ζην Μηλζθ, ζην Καδάλ, ζηελ Κξνζηάλδε θαη ζε άιιεο πέληε κεγάιεο ξσζηθέο πφιεηο θαη κέρξη ηελ 3 ε Ννεκβξίνπ ζηελ Σαζθέλδε, ζην Μπαθνχ θαη ζηε Μφζρα. ηηο 18 ηα νβηέη επηθξαηνχλ ζην ΐιαδηβνζηφθ.
Ο Λέληλ (1870-1924) Σν πξαγκαηηθφ ηνπ φλνκα ήηαλ ΐιαληηκίξ Ίιηηο Οπιηάλσθ. Βίλαη έλαο απφ ηνπο κεγαιχηεξνπο επαλαζηάηεο ηεο ηζηνξίαο, ν εγέηεο ηεο Ρσζηθήο Βπαλάζηαζεο θαη ησλ Μπνιζεβίθσλ (ηνπ Κνκκνπληζηηθνχ Κφκκαηνο) ν ηδξπηήο ηνπ πξψηνπ ζνζηαιηζηηθνχ θξάηνπο ζηνλ θφζκν, ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο. Παξάιιεια ππήξμε δηαλνεηήο θαη ζεσξεηηθφο ηνπ Μαξμηζκνχ θαη ζπγγξαθέαο κε πινχζην έξγν (ηα βηβιία πνπ έγξαςε απφ ην 1899 σο ην ηέινο ηεο δσήο ηνπ ππεξβαίλνπλ ηα 50) πάλσ ζε ζέκαηα πνιηηηθήο, θηινζνθίαο, νηθνλνκίαο, ζξεζθείαο, ηέρλεο θαη ινγνηερλίαο. Γελλήζεθε ζηελ πφιε ηκπίξζθ απφ θηιειεχζεξε αζηηθή νηθνγέλεηα. Ώπφ λσξίο άξρηζε λα κειεηά ηα ζπγγξάκκαηα ησλ Μαξμ θαη Έλγθειο θαη ην 1887 γξάθηεθε ζηε Ννκηθή ζρνιή ηνπ Παλεπηζηεκίνπ ηνπ Καδάλ αιιά ε ελεξγφο ζπκκεηνρή ηνπ ζην θνηηεηηθφ θίλεκα ηνπ ζηνίρηζε εμνξία ιίγσλ κελψλ. Σν 1891 ηειείσζε ηηο ζπνπδέο θαη πήξε άδεηα εμαζθήζεσο ηνπ δηθεγνξηθνχ επαγγέικαηνο. Σελ ίδηα ρξνληά ν αδειθφο ηνπ Ώιεμάληξ εθηειέζηεθε κε απαγρνληζκφ γηα ηε ζπκκεηνρή ηνπ ζε ζπλσκνζία γηα ηε δνινθνλία ηνπ ηζάξνπ Ώιεμάλδξνπ Γ‟. Σν γεγνλφο απηφ ζπληάξαμε ηνλ ΐιαληηκίξ θαη απνθάζηζε λα αθηεξψζεη ηε δσή ηνπ ζηελ επαλάζηαζε. Ώζθψληαο ζηελ Πεηξνχπνιε ην επάγγεικα ηνπ δηθεγφξνπ, αλάπηπμε πινχζηα επαλαζηαηηθή δξάζε, ελψ παξάιιεια αλαδεηά ηξφπνπο εθαξκνγήο ηεο επαλαζηαηηθήο ζεσξίαο ζε πξάμε. Σν 1895 ζπιιακβάλεηαη απφ ηε δηαβφεηε ηζαξηθή αζηπλνκία Ορξάλα, θπιαθίδεηαη γηα έλα ρξφλν θαη θαηφπηλ εμνξίδεηαη γηα ηξία ρξφληα ζηε ηβεξία. Καηά ηε δηάξθεηα ηεο εμνξίαο ηνπ παληξεχεηαη ηελ Ναληέδληα Κξνχπζθαγηα, νινθιεξψλεη ην βηβιίν ηνπ Ζ αλάπηπμε ηνπ θαπηηαιηζκνχ ζηε Ρσζία θαη επηιέγεη ην επαλαζηαηηθφ ςεπδψλπκν Λένιν κε ην νπνίν ζα γίλεη γλσζηφο. Σν 1900 φηαλ επέζηξεςε απφ ηελ εμνξία πήγε ηε Γελεχε θαη άξρηζε λα εθδίδεη ηελ εθεκεξίδα Ίζθξα (Φιφγα). πγγξάθεη ηα βηβιία ηνπ Ση λα θάλνπκε; θαη Γπν βήκαηα κπξνο έλα πίζσ, κε ηα νπνία δηαζαθελίδεη ηελ άπνςή ηνπ γηα έλα επαλαζηαηηθφ θφκκα. Σν 1903 κεηέρεη ζην πλέδξην ηνπ Ρσζηθνχ νζηαιηζηηθνχ Κφκκαηνο θαη έξρεηαη ζε ζχγθξνπζε κε ηνλ Πιεράλσθ. Σν θφκκα δηαζπάηαη ζε δπν πηέξπγεο, ησλ Μπνιζεβίθσλ (Λέληλ) θαη ησλ Μελζεβίθσλ (Πιεράλσθ). Σν 1905 βξίζθεηαη γηα ιίγν ζηελ Πεηξνχπνιε, αιιά κεηά ηελ 660
απνηπρία ηεο επαλάζηαζεο μαλαγπξίδεη ζηε Γελεχε. Γπξίδεη ηελ Βπξψπε ζπκκεηέρνληαο ζε δηάθνξα ζνζηαιηζηηθά ζπλέδξηα θαη γξάθεη αθαηάπαπηα. ηαλ θεξχρζεθε ν Μεγάινο Πφιεκνο δξαζηεξηνπνηήζεθε, θαηεγνξψληαο ηνπο εγέηεο ησλ ζνζηαιηζηηθψλ θνκκάησλ φηη ππνζηήξημαλ ηε ζπκκεηνρή ησλ ρσξψλ ηνπο ζηνλ πφιεκν, αληί λα πξσηαγσληζηήζνπλ γηα ηελ εηξήλε. Μφιηο πιεξνθνξήζεθε ηελ εθδήισζε ηεο επαλάζηαζεο ηνπ Φεβξνπαξίνπ 1917 θαη ηελ αλαηξνπή ηνπ ηζάξνπ, έθηαζε ζηελ Πεηξνχπνιε. Βθεί γξήγνξα δηαπίζησζε φηη ηα αζηηθά θφκκαηα πνπ πιεηνςεθνχζαλ ζηελ Πξνζσξηλή Κπβέξλεζε ήηαλ αδχλακα θαη άηνικα θαη δηείδε ηελ επθαηξία ηεο θαηάιεςεο ηεο εμνπζίαο απφ ηνπο Μπνιζεβίθνπο θαη ηελ επηβνιή ηνπ θαζεζηψηνο πνπ νξακαηηδφηαλ. Σν Ενχιην 1917 έγηλε ε πξψηε απφπεηξα θαηάιεςεο ηεο εμνπζίαο, ε νπνία απέηπρε θαη γηα λα απνθχγεη ηε ζχιιεςε θαηέθπγε ζην εμσηεξηθφ. ηηο 7 Οθησβξίνπ επέζηξεςε παξάλνκα θαη ζπκθψλεζε ακέζσο κε ηελ πξφηαζε ηνπ Σξφηζθη φηη ηψξα ήηαλ ε επθαηξία ηεο αλαηξνπήο ηεο Πξνζσξηλήο Κπβέξλεζεο θαη ηεο θαηάιεςεο ηεο εμνπζίαο. Σελ λχρηα ηεο 25 εο πξνο 26ε ηα Υεηκεξηλά Ώλάθηνξα θαηαιήθζεθαλ απφ ηνπο Μπνιζεβίθνπο. ηηο 26 ηελ εμνπζία αλέιαβε ην πκβνχιην ησλ Βπηηξφπσλ ηνπ Λανχ κε πξφεδξν ηνλ Λέληλ. Δ ζπκβνιή ηνπ ζηελ επηηπρία αιιά θαη ζηελ επηθξάηεζε ηεο επαλάζηαζεο ζηελ αραλή Ρσζία ήηαλ ζεκειηψδεο. Βπέβαιε ηελ απνρψξεζε ηεο ρψξαο απφ ηνλ πφιεκν κε ηελ ππνγξαθή απφ ηνλ Σξφηζθη ζηε ζπλζήθε εηξήλεο κε ηε Γεξκαλία, έζησ θαη αλ απηή είρε σο ζπλέπεηα ηελ απψιεηα ηεο Φηλιαλδίαο, ηεο Πνισλίαο θαη ησλ ΐαιηηθψλ Υσξψλ. Δ πλζήθε απηή δεκηνχξγεζε αληηδξάζεηο θαη ην νζηαιεπαλαζηαηηθφ Κφκκα απέζπξε ηελ ππνζηήξημή ηνπ απφ ηελ θπβέξλεζε. Ήηαλ κέρξη ην ζάλαηφ ηνπ ν αδηακθηζβήηεηνο εγέηεο πνπ θαηφξζσζε λα αληηκεησπίζεη κε επηηπρία ηνλ εκθχιην πφιεκν απφ ηελ αληεπαλάζηαζε ησλ Λεπθψλ Ρψζσλ απφ δηάθνξνπο ζπληεξεηηθνχο θαη θηινκνλαξρηθνχο ζηξαηεγνχο, αιιά θαη ηελ μέλε επέκβαζε. Ήηαλ ν εκπλεπζηήο ηεο Νέαο Οηθνλνκηθήο Πνιηηηθήο (ΝΒΠ) κε ηελ νπνία ε Ρσζία κπφξεζε λα μεπεξάζεη ηα ηεξάζηηα νηθνλνκηθά πξνβιήκαηα θαη ηελ πείλα απφ ηηο κεγάιεο ειιείςεηο ηξνθίκσλ, πνπ πξνέθπςαλ. Σνλ Εαλνπάξην 1918 επέδεζε απφ κηα δνινθνληθή απφπεηξα ελαληίνλ ηνπ απφ ηελ Φάληα Καπιάλ πνπ ήηαλ κέινο ηνπ νζηαιηζηηθνχ Βπαλαζηαηηθνχ Κφκκαηνο. Δ Καπιάλ δηθάζηεθε, ρσξίο λα καξηπξήζεη ηνπο ζπλεξγνχο ηεο θαη εθηειέζηεθε, αιιά νη δπν ζθαίξεο, ζηνλ ψκν θαη ζηνλ πλεχκνλα ηνπ Λέληλ, πηζαλψο ζπλέβαιαλ ζηελ επηδείλσζε ηεο πγείαο ηνπ. Σνλ Μάξηην ηνπ 1919 ν Λέληλ θαη θνκκνπληζηέο εγέηεο απφ φιν ηνλ θφζκν, θαηήγγεηιαλ ηελ Β’ (νζηαιηζηηθή) Γηεζλή γηα ηε ζηάζε ηεο ζην Μεγάιν Πφιεκν θαη ίδξπζαλ ηελ Γ’ Κνκκνπληζηηθή Γηεζλή (Κνκηληέξλ) κε βαζηθφ ζηφρν ηελ πξνψζεζε ηεο παγθφζκηαο επαλάζηαζεο. Σν Κφκκα ησλ Μπνιζεβίθσλ κεηνλνκάζηεθε ζε Κνκκνπληζηηθφ Κφκκα. Σν 1922 βιέπνληαο ηηο δπλάκεηο ηνπ λα ηνλ εγθαηαιείπνπλ ζέζπηζε ηε ζέζε ηνπ Γεληθνχ Γξακκαηέα ηνπ θφκκαηνο, ηελ νπνία θαηέιαβε ν Εσζήθ ηάιηλ. Ώκέζσο κεηά ν Λέληλ εηζήρζε ζην ρεηξνπξγείν γηα λα αθαηξεζεί ε ζθαίξα ζηνλ πλεχκνλα απφ ηελ δνινθνληθή απφπεηξα ηνπ 1918. κσο κηα ζπκθφξεζε ηνλ άθεζε παξάιπην θαη αλίθαλν λα κηιήζεη. Φπζηθά ε ζέζε ηνπ ηάιηλ ηζρπξνπνηήζεθε θαη δελ άξγεζαλ νη απνκαθξχλζεηο „αλεπαξθψλ‟ θνκκαηηθψλ ζηειερψλ, ηα πεξηζζφηεξα απφ ηα νπνία ήηαλ νπαδνί ηνπ βαζηθνχ αληαγσληζηή ηνπ γηα ηελ δηαδνρή, ηνπ Σξφηζθη.
661
Ο Λέληλ παξά ηελ θαθή θαηάζηαζε ηεο πγείαο ηνπ, ππαγφξεπζε ζηε γξακκαηέα ηνπ ηελ επηζπκία ηνπ γηα αληηθαηάζηαζε ηνπ ηάιηλ. κσο ν ζάλαηφο ηνπ ζηηο 21 Εαλνπαξίνπ 1924, ζηακάηεζε ηηο εμειίμεηο θαη ε επηβνιή ηνπ ηάιηλ ζην θφκκα έγηλε απφιπηε. Ο ξφινο ηνπ Λέληλ ζηε δηακφξθσζε φρη κφλν ηεο ξσζηθήο, αιιά θαη ηεο παγθφζκηαο ζχγρξνλεο ηζηνξίαο είλαη θαηαιπηηθφο. Καηφξζσζε λα εθαξκφζεη ζηελ πξάμε ηηο ζεσξίεο ησλ Μαξμ θαη Έλγθειο. Ώλεμάξηεηα απφ ηηο κεηέπεηηα εμειίμεηο, θαλείο δελ κπνξεί λα ακθηζβεηήζεη ηηο ηθαλφηεηεο θαη ηελ ηδηνθπία ηνπ κεγάινπ απηνχ επαλαζηάηε, νχηε ηηο πξνζέζεηο ηνπ γηα ηε ξηδνζπαζηηθή αιιαγή ησλ θνηλσληθψλ δνκψλ πξνο φθεινο ησλ πνιιψλ. Θαπκάζηεθε θαη αγαπήζεθε απφ εθαηνκκχξηα νπαδνχο ζε φιν ηνλ θφζκν. Δ θσηνγξαθία ηνπ κπήθε αθφκα θαη ζε εηθνλνζηάζηα δίπια ζηηο εηθφλεο ησλ αγίσλ. Καηάθηεζε ην ζεβαζκφ νπαδψλ θαη αληηπάισλ, φζν ιίγνη εγέηεο ζηελ ηζηνξία. Σν φλνκά ηνπ κπήθε δίπια ζ‟ απηφ ηνπ Μαξμ θαη πνιιά αξηζηεξά θηλήκαηα νλνκάζηεθαλ Μαξμηζηηθά-Λεληληζηηθά. Δ Πεηξνχπνιε ε πφιε ζηελ νπνία έδξαζε ν Λέληλ, κεηνλνκάζηεθε πξνο ηηκή ηνπ ζε Λέληλγθξαλη. Καζηεξψζεθαλ βξαβεία θαη παξάζεκα κε ην φλνκά ηνπ θαη ηα βηβιία ηνπ εθδφζεθαλ ζε φιεο ηηο γιψζζεο ηνπο θφζκνπ. Ώγάικαηα θαη κλεκεία ηνπ Λέληλ ππάξρνπλ ζε φιεο ζρεδφλ ηεο πφιεηο ηεο Ρσζίαο θαη ησλ πξψελ ζνζηαιηζηηθψλ ρσξψλ. Βπίζεο ζηελ Εηαιία, ηε Ννξβεγία, ηελ Ελδία, ζηε ΐξεηαλία, ζηε Γηκπάκπνπε, ζηελ Κνχβα, αθφκα θαη ζηηο Δλσκέλεο Πνιηηείεο.
Σν πξσί ηεο 26εο Ννεκβξίνπ 1917, ν Λέληλ έγξαςε ηελ έθθιεζή ηνπ Πξνο ηνπο Πνιίηεο ηεο Ρσζίαο. Με απηήλ αλήγγεηιε ηελ κεηαβίβαζε ηεο θξαηηθήο εμνπζίαο απφ ηα ρέξηα ηεο Βπαλαζηαηηθήο ηξαηησηηθήο Βπηηξνπήο ζην πκβνχιην ησλ Βπηηξφπσλ ηνπ Λανχ. Σν πξψην απηφ έγγξαθν ηεο ληθεθφξαο επαλάζηαζεο ηνηρνθνιιήζεθε ζηνπο δξφκνπο ηεο Πεηξνχπνιεο. Δ λέα επαλαζηαηηθή θπβέξλεζε εθδίδεη θαζεκεξηλψο δηαηάγκαηα πνπ πξνεηνηκάδνπλ ην ιαφ γηα ηηο επηθείκελεο ζαξσηηθέο αιιαγέο. Δ πξφζεζή ηεο λα ζηακαηήζεη ακέζσο ν πφιεκνο θαη λα δηαλεκεζεί ε γε ζηνπο αγξφηεο ηελ θάλνπλ ηδηαίηεξα δεκνθηιή ζηα ιατθά ζηξψκαηα. Χο ην ηέινο Ννεκβξίνπ έρεη επηθξαηήζεη ζε φιε ζρεδφλ ηε ρψξα. ηηο 12 Μαξηίνπ 1918, πξσηεχνπζα ηεο νζηαιηζηηθήο Αεκνθξαηίαο ηεο Ρσζίαο γίλεηαη ε Μφζρα. Μεηά απφ πέληε ρξφληα, αλαθεξχζζεηαη θαη πξσηεχνπζα ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο
Σα δχζθνια ρξφληα – Ο εκθχιηνο – Ζ πείλα Οη Μπζηηθέο Τπεξεζίεο Αζθαιείαο: ηηο 7 Αεθεκβξίνπ 1917, ηδξχεηαη ε ΣζεΚα, ε δηαβφεηε θξαηηθή ππεξεζία Ώζθαιείαο ππφ ηνλ Φειίμ Σδεξδίλζθη (18771926), επηθνξηηζκέλε γηα ηελ αληηκεηψπηζε ησλ αληεπαλαζηαηηθψλ νκάδσλ θαη ησλ ζακπνηέξ ησλ θπβεξλεηηθψλ απνθάζεσλ. Δ Σζε-Κα νξγαλψζεθε ζηα πξφηππα ηεο ηζαξηθήο κπζηηθήο ππεξεζίαο αζθαιείαο Ορξάλα θαη έδξαζε πεξίπνπ κε ηηο ίδηεο κεζφδνπο. Δ Σζε-Κα εμαπφιπζε ηε εξπζξά ηξνκνθξαηία θαηά ησλ αληηπάισλ ηνπ λένπ θαζεζηψηνο. Οη ζηφρνη ηεο ήηαλ νη ‘ερζξνί ηνπ ιανχ’ θαη νη ‘ηαμηθνί ερζξνί’ ζηνπο νπνίνπο εθηφο απφ ηα κέιε ηεο κπνπξδνπαδίαο πεξηιακβαλφηαλ νη θηιειεχζεξνη, νη κεηξηνπαζείο ζνζηαιηζηέο, νη γαηνθηήκνλεο, νη αλψηεξνη θιεξηθνί αθφκα θαη νη δηαθσλνχληεο θνκκνπληζηέο. 662
Σν θιίκα ήηαλ ηέηνην πνπ ε παξακηθξή ππνςία ή θαηαγγειία φηη θάπνηνο ζπκπαζνχζε ηνπο Λεπθνχο ή αληηδξνχζε ζηηο απνθάζεηο ηεο θπβέξλεζεο, νδεγνχζε ζηελ εθηέιεζή ηνπ κε ζπλνπηηθέο δηαδηθαζίεο. Μεηά ηελ απφπεηξα δνινθνλίαο ηνπ Λέληλ ην 1918, ρηιηάδεο ‘αληεπαλαζηάηεο’ εθηειέζηεθαλ. Δ Σζε-Κα έπαημε ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ θαηάπλημε ηεο ζνζηαιηζηηθήο εμέγεξζεο ησλ λαπηψλ ηεο Κξνζηάλδεο ηνλ Μάξηην ηνπ 1921. Υηιηάδεο εμεγεξκέλνη ζθνηψζεθαλ θαη εθαηνληάδεο εθηειέζηεθαλ κεηά ηελ θαηαζηνιή ηεο αληαξζίαο. Σν 1922 ε Σζε-Κα κεηνλνκάζηεθε ζε GPU, αξγφηεξα ζε NKVD θαη ηέινο ζηε ζχγρξνλή καο KGB. Ζ εθηέιεζε ηεο ηζαξηθήο νηθνγέλεηαο: Σν θαινθαίξη 1918 νη Λεπθνί πιεζίαδαλ ζην Γηεθαηεξίλκπνπξγθ, φπνπ δηέκελε ππφ θξάηεζε ν ηζάξνο Νηθφιανο ΐ’ θαη ε νηθνγέλεηά ηνπ. Δ αξρηθή πξφζεζε ησλ Μπνιζεβίθσλ ήηαλ λα θέξνπλ ηνλ ηζάξν ζην δηθαζηήξην. Ώιιά ν θίλδπλνο ηεο απειεπζέξσζήο ηνπ απφ ηα πξνειαχλνληα αληεπαλαζηαηηθά ζηξαηεχκαηα, νδήγεζε ην ηνπηθφ νβηέη ζηελ απφθαζε ηεο άκεζεο εθηέιεζήο ηνπ. ηηο 2.30’ ην πξσί ηεο 17 Ενπιίνπ έλα κηθξφ απφζπαζκα ππξνβφιεζε ηνλ ηζάξν, ηε γπλαίθα ηνπ, ηα πέληε ηνπο παηδηά, ηηο δπν ππεξέηξηεο θαη ηνλ γηαηξφ ηνπο. Σα ζψκαηά ηνπο θάεθαλ κε νμχ θαη ζάθηεθαλ ζε έλα πεγάδη. Αελ καζεχηεθε πνηέ πνηνο δηέηαμε ηελ εθηέιεζε ηεο νηθνγέλεηαο. Ο Λέληλ ην έκαζε αξγφηεξα αιιά δελ έθαλε θαλέλα ζρφιην. Σα νζηά ηεο νηθνγέλεηαο βξέζεθαλ ην 1991 (κεηά ηελ θαηάξξεπζε ηνπ ζνβηεηηθνχ θαζεζηψηνο) θαη ην 1998 ηνπνζεηήζεθαλ ζε έλα παξεθθιήζη ζην θξνχξην Πέηξνπ θαη Παχινπ ζηελ Πεηξνχπνιε, φπνπ βξίζθνληαη νη ηάθνη πνιιψλ άιισλ ηζάξσλ. Δ Ρσζηθή Οξζφδνμε Βθθιεζία ηνπο αγηνπνίεζε. Ζ Κνκκνπληζηηθή Γηεζλήο: Δ Ρσζηθή Βπαλάζηαζε ιεηηνχξγεζε ζαλ καγλήηεο ζηα ζνζηαιηζηηθά θαη εξγαηηθά θηλήκαηα ηνπ θφζκνπ. Δ Μφζρα είρε γίλεη ε Μέθθα ησλ εξγαηψλ φινπ ηνπ θφζκνπ. Οη πιεξνθνξίεο γηα ηελ θνζκνγνλία πνπ ζπληεινχληαλ ζηε Ρσζία, γέκηδαλ ηηο πξψηεο ζειίδεο ησλ εθεκεξίδσλ, αιιά θαη ειπίδα ζηηο θαξδηέο ησλ θαηαπηεζκέλσλ ηνπ πιαλήηε. Ήηαλ ζα λα γελλήζεθε κηα λέα ζξεζθεία, αιιά ν παξάδεηζνο πνπ ππνζρφηαλ βξηζθφηαλ ζηε Γε. Οη κπνιζεβίθνη επαλαζηάηεο Λέληλ, Σξφηζθη, Γελφβηεθ, Κάκελεθ, ηάιηλ, Μπνπράξηλ, Ρχθσθ, Καιίληλ, Κνινληάη, Σφκζθπ θαη πνιινί άιινη, έγηλαλ γλσζηνί ζε θάζε γσληά ηνπ πιαλήηε θαη πνιιέο θνξέο νη εθδειψζεηο ησλ νπαδψλ ηνπο έθηαλαλ ζηα φξηα ηεο ζξεζθεπηηθήο ιαηξείαο. Οη αξηζηεξέο πηέξπγεο ησλ ζνζηαιηζηηθψλ θνκκάησλ, γίλνληαλ ξηδνζπαζηηθφηεξεο θαη άξρηζαλ λα δεκηνπξγνχληαη λέα θφκκαηα. Σα πξψηα θνκκνπληζηηθά θφκκαηα πνπ ηδξχζεθαλ ην 1918, ήηαλ θαηά ζεηξά ηεο Ώπζηξίαο, Οπγγαξίαο, Πνισλίαο, Βιιάδαο, Οιιαλδίαο, Φηλιαλδίαο, Ώξγεληηλήο θαη Γεξκαλίαο. Μεηά ην 1919 αθνινχζεζε ε δεκηνπξγία δεθάδσλ άιισλ. ηηο 2 Μαξηίνπ 1918 ζπλήιζε ζηε Μφζρα ην Πξψην πλέδξην ηεο Κνκκνπληζηηθήο Αηεζλνχο ζην νπνίν πήξαλ κέξνο 53 αληηπξφζσπνη απφ 30 επξσπατθά, ακεξηθαληθά θαη αζηαηηθά θνκκνπληζηηθά θαη ξηδνζπαζηηθά θφκκαηα. Έλαο απφ ηνπ ζπλέδξνπο ήηαλ θαη ν δεκνζηνγξάθνο θαη ζπγγξαθέαο Σδσλ Ρηλη σο εθπξφζσπνο ηνπ θφκκαηνο ησλ νζηαιηζηψλ Βξγαηψλ ησλ ΔΠΏ. Μέζα ζε θιίκα ελζνπζηαζκνχ απνδέρζεθαλ ηηο εηζεγήζεηο ηνπ Λέληλ γηα ηε Αηθηαηνξία ηνπ πξνιεηαξηάηνπ θαη ηειηθφο θαξπφο ηνπ πλεδξίνπ ήηαλ ε ίδξπζε ηεο (Σξίηεο) 663
Κνκκνπληζηηθήο Αηεζλνχο (ΚνκηληΫξλ). Μεηαμχ ησλ άιισλ ζηφρσλ πνπ έζεζε ε Κνκηληέξλ ήηαλ θαη ε πάιε κε φια ηα δηαζέζηκα κέζα, αθφκα θαη κε ηα φπια, γηα ηελ αλαηξνπή ηεο δηεζλνχο κπνπξδνπαδίαο θαη ε δεκηνπξγία κηα παγθφζκηαο νβηεηηθήο δεκνθξαηίαο, απαξαίηεην κεηαβαηηθφ ζηάδην γηα ηελ θαηάξγεζε ησλ ζπλφξσλ. Σν Αεχηεξν πλέδξην ηεο Κνκκνπληζηηθήο Αηεζλνχο έγηλε πάιη ζηε Μφζρα ηνλ Ενχιην ηνπ 1920 κε ηε ζπκκεηνρή 217 ζπλέδξσλ απφ 37 ρψξεο θαη 27 θνκκνπληζηηθά θφκκαηα. πκκεηείραλ επίζεο θαη ηα ζνζηαιηζηηθά θφκκαηα ηεο Γαιιίαο, ηεο Εηαιίαο θαη νη νζηαιδεκνθξάηεο ηεο Γεξκαλίαο. Σα δπν πξψηα απηά ζπλέδξηα είλαη ηζηνξηθά θαη ζεσξνχληαη ζηαζκνί γηα ην παγθφζκην επαλαζηαηηθφ θίλεκα. Δ κεγάιε πιεηνςεθία ησλ ζπλέδξσλ απφ φιν ηνλ θφζκν ζπκκεηείραλ κε αληδηνηειή ελζνπζηαζκφ, ζάξξνο θαη αθιφλεηε πίζηε γηα ηελ νξζφηεηα ηεο Τπφζεζεο πνπ απφ φξακα, γίλνληαλ πηα απηή πξαγκαηηθφηεηα. Πξψηνο πξφεδξνο ηεο Κνκκνπληζηηθήο Αηεζλνχο εμειέγε ν Γθξηγθφξη Γελφβηεθ. Παξέκεηλε ζηε ζέζε απηή γηα εθηά ρξφληα θαη απνιχζεθε απφ ηνλ ηάιηλ σο πξνζθείκελνο ζηνλ Σξφηζθη. Σνλ αληηθαηέζηεζε ν Νηθνιάη Μπνπράξηλ, ν νπνίνο έκεηλε σο ην 1928, φηαλ αλέιαβε ν ίδηνο ν ηάιηλ. Καη νη δπν πξψηνη πξφεδξνη εθηειέζηεθαλ θαηά ηηο ζηαιηληθέο εθθαζαξίζεηο ηεο δεθαεηίαο ηνπ ’30. Ο ηάιηλ κεηαρεηξίζηεθε ηελ Κνκηληέξλ ζαλ έλα φξγαλν ηεο εμσηεξηθήο πνιηηηθήο ηνπ. Σν ηειεπηαίν πλέδξην ηεο Κνκκνπληζηηθήο Αηεζλνχο πξαγκαηνπνηήζεθε ην 1935. Αηαιχζεθε επίζεκα ην 1943. Ο Δκθχιηνο Πφιεκνο: Δ πλζήθε ηνπ Μπξέζη-Ληηφθζθ κε ηε Γεξκαλία, ζεσξήζεθε ηαπεηλσηηθή απφ πνιινχο Ρψζνπο ζπληεξεηηθνχο θαη θηινκνλαξρηθνχο αμησκαηηθνχο ηνπ ηζαξηθνχ ζηξαηνχ, νη νπνίνη αληέδξαζαλ θηλνχκελνη θαηά ηνπ λεαξνχ ζνβηεηηθνχ θαζεζηψηνο. Οη ‘Λεπθνί’ ζηξαηεγνί Άληνλ Νηελίθηλ, Λαβξ Κνξλίισθ, Πηφηξ ΐξάγθει, Νηθνιάη Γνπληέληηο, ν λαχαξρνο Ώιεμάληξ Κφιηζαθ θαη αξθεηνί άιινη επηρείξεζαλ, άιινηε ζπλεξγαδφκελνη θαη άιινηε αλεμάξηεηα, λα πιήμνπλ κε ην ζηξαηφ ηνπο ηνλ Κφθθηλν ηξαηφ πνπ κφιηο είρε δηακνξθσζεί. Βίραλ ηελ νηθνλνκηθή θαη πιηθή ππνζηήξημε ηεο ΐξεηαλίαο θαη ηεο Γαιιίαο πνπ είραλ ζνβαξνχο ιφγνπο λα θνβνχληαη ηηο εμαγγειίεο ηνπ Λέληλ γηα ηελ επεξρφκελε παγθφζκηα πξνιεηαξηαθή επαλάζηαζε. Ο Βκθχιηνο πφιεκνο δηήξθεζε απφ ην 1918 σο ην ηέινο ηνπ 1920 θαη βνήζεζε ηνπο Μπνιζεβίθνπο λα εδξαηψζνπλ θαη λα επεθηείλνπλ ηελ εμνπζία ηνπο. Οη καρεηέο ηνπ Κφθθηλνπ ηξαηνχ ππφ ηελ εγεζία ηνπ Σξφηζθη, πνιέκεζαλ κε αιεζηλφ παηξησηηζκφ, πηζηεχνληαο φηη ππεξαζπίδνληαλ ην δηθφ ηνπο θαζεζηψο, αιιά ηαπηφρξνλα θαη ηνπο εξγάηεο φινπ ηνπ θφζκνπ. ηα εδάθε πνπ ήιεγραλ, νη Λεπθνί άζθεζαλ έληνλε ιεπθή ηξνκνθξαηία κε άγξηεο ζθαγέο θαη εθηειέζεηο πνπ πξνθάιεζαλ κεγάιεο αληηδξάζεηο ζηελ επξσπατθή θνηλή γλψκε. Ο έλαο κεηά ηνλ άιιν νη Λεπθνί ζηξαηεγνί εηηήζεθαλ θαη νη πεξηζζφηεξνη εθηειέζηεθαλ. Οη εηαίξνη ηεο Ώληάλη (κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη ε Βιιάδα), έζηεηιαλ, ελψ δηαξθνχζε αθφκα ν Μεγάινο Πφιεκνο (Μάξηηνο 1918), ζηξαηησηηθέο κνλάδεο ζηελ Οπθξαλία θαη ζην Μπνπξκάλζθ θαη ηνλ Ώξράγγειν ηεο ΐφξεηαο Ρσζίαο, αιιά ε ζπκκεηνρή ησλ θνπξαζκέλσλ απφ ηνλ καθξνρξφλην Παγθφζκην Πφιεκν ζηξαηησηψλ ηνπο ζε ζπγθξνχζεηο κε ηνπο κπνιζεβίθνπο, ήηαλ πεξηνξηζκέλε. Οη πην δξαζηήξηνη ήηαλ νη Εάπσλεο πνπ θαηείραλ ήδε ηελ Κνξέα θαη ηελ Μαληδνπξία θαη έζηεηιαλ ζηε ηβεξία 28.000 ζηξαηηψηεο (αξγφηεξα απμήζεθα ζε 70.000) θαη 664
θαηέιαβαλ ην ΐιαδηβνζηφθ. Οη ιανί αληέδξαζαλ έληνλα ζ’ απηήλ ηελ επέκβαζε κε θχξην ζχλζεκα Κάησ ηα ρέξηα απφ ηε νβηεηηθή Ρσζία, αιιά θαη ζηξαηηψηεο θαη νη λαχηεο ησλ ζπκκάρσλ ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο αξλήζεθαλ λα πνιεκήζνπλ ηνλ Κφθθηλν ηξαηφ. Οη μέλεο δπλάκεηο απνρψξεζαλ ζχληνκα απφ ηα ξσζηθά εδάθε. Δ επαλάζηαζε ήηαλ ν αδηακθηζβήηεηνο ληθεηήο θαη ε ζνβηεηηθή θπβέξλεζε άξρηζε λα αλαγλσξίδεηαη θαη επίζεκα απφ φια ηα θξάηε. ην ηέινο ηνπ 1922, ε νβηεηηθή Ρσζία θαη νη (ηππηθψο) αλεμάξηεηεο ζνβηεηηθέο δεκνθξαηίεο ηεο Οπθξαλίαο, ηεο Λεπθνξσζίαο, ηνπ Ώδεξκπατηδαλ, ηεο Ώξκελίαο, ηεο Γεσξγίαο ζπκθψλεζαλ ζηελ έλσζή ηνπο ζε κηα νκνζπνλδία κε ηελ νλνκαζία Έλσζε νβηεηηθψλ νζηαιηζηηθψλ Αεκνθξαηηψλ (ΒΑ). Ζ Πείλα: Δ ζπκκεηνρή ηεο Ρσζίαο ζην Μεγάιν Πφιεκν, ε Βπαλάζηαζε ηνπ ’17 θαη ν Βκθχιηνο πφιεκνο πνπ αθνινχζεζε δελ άθεζαλ κφλν εθαηνκκχξηα λεθξνχο θαη ηξαπκαηίεο. Βθηφο απφ ηηο κεγάιεο εδαθηθέο απψιεηεο, ε ρψξα ππέζηε ηεξάζηηεο νηθνλνκηθέο θαηαζηξνθέο. Καηαζηξακκέλα ή εγθαηαιεηκκέλα εξγνζηάζηα, ζπαζκέλα θαη άρξεζηα κεραλήκαηα, γθξεκηζκέλεο γέθπξεο, μεισκέλν ζηδεξνδξνκηθφ θαη ξεκαγκέλν νδηθφ δίθηπν, θακέλα ρσξάθηα θαη ιεειαηεκέλεο ζηάλεο, εθαηνκκχξηα άλεξγνη, αλχπαξθην ζχζηεκα θνηλσληθήο πξφλνηαο, απνδηνξγαλσκέλνο θξαηηθφο κεραληζκφο, λνζνθνκεία ρσξίο ππνδνκέο θαη θαξκαθεπηηθφ πιηθφ, ζπλέζεηαλ έλα εθηαιηηθφ ζθεληθφ γηα ηε λέα θπβέξλεζε ησλ κπνιζεβίθσλ. Δ βηνκεραληθή παξαγσγή ήηαλ κφιηο ην 15% θαη ε αγξνηηθή κφιηο έθζαλε ζην 35% ηεο πξνπνιεκηθήο παξαγσγήο. Σν εκπφξην είρε ηειείσο απνδηνξγαλσζεί θαη νη εηζαγσγέο ηξνθίκσλ ήηαλ αλχπαξθηεο. Βπηπιένλ ε αθξαία θαη άθξσλ αγξνηηθή πνιηηηθή ησλ κπνιζεβίθσλ (Πνιεκηθφο Κνκκνπληζκφο) κε ηελ άγξηα θαηαδίσμε ησλ θνπιάθσλ (κεγάισλ γαηνθηεκφλσλ) θαη ηελ απαιινηξίσζε φισλ ησλ πνζνηήησλ ηεο αγξνηηθήο παξαγσγήο, αθφκα θαη απηψλ πνπ νη αγξφηεο θξαηνχζαλ γηα ηε ζπληήξεζε ησλ νηθνγελεηψλ ηνπο, ππνρξέσζε ηνπο θαιιηεξγεηέο ζηε κείσζε ηεο παξαγσγήο ηνπο ή ζηε δηνρέηεπζή ηεο ζηε καχξε αγνξά. Σν ίδην θαηλφκελν παξνπζηάζηεθε θαη ζηελ θηελνηξνθηθή παξαγσγή. Σν θξέαο θαη ην βνχηπξν ήηαλ πηα είδε πνιπηειείαο. Σν επηζηέγαζκα φισλ ησλ παξαπάλσ ήηαλ ε μεξαζία πνπ ελέζθεςε ηελ άλνημε θαη ην θαινθαίξη ηνπ 1921 θαη θαηάζηξεςε ηηο ζνδηέο ησλ δεκεηξηαθψλ. Αελ ππήξραλ θαλ νη ζπφξνη γηα ηηο θαιιηέξγεηεο ηεο επφκελεο ρξνληάο. Δ πείλα ζέξηζε ηνλ πιεζπζκφ θαη νη ζάλαηνη ήηαλ καδηθνί. Μφλν ηελ άλνημε ηνπ 1922 πέζαλαλ απφ πείλα έλα εθαηνκκχξην άλζξσπνη. Σν θαζεζηψο παληθνβιήζεθε θαη θήξπμε αγψλα γηα ηελ εμεχξεζε ηξνθίκσλ γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηνπ θαθνχ. Αεκηνπξγήζεθε ε Βπηηξνπή ΐνήζεηαο ησλ Πιεγέλησλ ε νπνία ζπγθέληξσλε ρηιηάδεο ηφλνπο ςσκί, παηάηεο θαη άιια ηξφθηκα ηα νπνία δηαλέκνληαλ απφ πξφρεηξα καγεηξεία πνπ ζηήζεθαλ ζε θάζε γσληά ηεο ρψξαο. Οη αλζξσπηζηηθέο νξγαλψζεηο φινπ ηνπ θφζκνπ θηλεηνπνηήζεθαλ. Ώπφ ηελ Ώκεξηθή, ηε Γαιιία, ηελ Εηαιία, ηελ Εηαιία θαη αιινχ ζπγθεληξψλνληαλ θάξκαθα, ηξφθηκα, ηκαηηζκφο θαη ζπφξνη γηα ηελ αλαθνχθηζε ησλ πεηλαζκέλσλ Ρψζσλ. Δ ζνδεηά ηνπ θαινθαηξηνχ ηνπ 1922, ήηαλ θαιή (βέβαηα ήηαλ κφιηο ε κηζή ηεο πξνπνιεκηθήο), θαη ε θαηάζηαζε άξρηζε επί ηέινπο λα βειηηψλεηαη. Πξψηνο ν Σξφηζθη πξφηεηλε ην 1920, ηελ εθαξκνγή κηαο ραιαξήο νηθνλνκηθήο πνιηηηθήο πνπ ζα έδηλε θίλεηξα ζηνπο παξαγσγνχο, αιιά ε πξφηαζή απνξξίθζεθε. 665
κσο ην Μάξηην ηνπ επφκελνπ ρξφλν ν Λέληλ ζέζπηζε ηε Νέα Οηθνλνκηθή Πνιηηηθή (ΝΒΠ), ζεσξψληαο φηη ε Ρσζία δελ ήηαλ αθφκα έηνηκε γηα ην ζνζηαιηζκφ. Με ηε ΝΒΠ επεηξάπε ζηνπο αγξφηεο λα κηζζψλνπλ εξγαηηθά ρέξηα γηα λα απμήζνπλ ηελ παξαγσγή ηνπο, ηελ νπνία - κεηά ηε θαηαβνιή ησλ θφξσλ - κπνξνχζαλ λα δηαζέηνπλ ειεχζεξα ζηνπο κηθξνχο εκπφξνπο. Δ ΝΒΠ, ε θξαηηθή θηλεηνπνίεζε θαη ε καδηθή βνήζεηα ησλ ιαψλ ηεο Βπξψπεο θαη ηεο Ώκεξηθήο άξρηζαλ λα απνδίδνπλ θαξπνχο. κσο απφ ην 1921 σο 1923 είραλ ράζεη ηε δσή ηνπο απφ πείλα 3 σο 5 εθαηνκκχξηα άλζξσπνη. Σα επφκελα ρξφληα, ράξηο θπξίσο ζηε ΝΒΠ ε θαηάζηαζε άιιαμε. Δ ζνδεηά ηεο παηάηαο ηνπ 1925 ήηαλ 50% κεγαιχηεξε απφ ηνπ 1913. Δ θαιιηεξγήζηκε γε δηπιαζηάζηεθε, νη αξηζκνί ησλ νηθφζηησλ δψσλ απνθαηαζηάζεθαλ. Σα εξγνζηάζηα άξρηζαλ λα παξάγνπλ θαη πάιη θαη ε παξαγσγή ππνδεκάησλ, δάραξεο ραξηηνχ, πεηξειαίνπ, ειεθηξηθήο ελέξγεηαο θαη άιισλ εηδψλ απμήζεθε ζεκαληηθά. Σν 1923 νη ηδηψηεο έκπνξνη ήιεγραλ ην 83% ηνπ ιηαληθνχ εκπνξίνπ. Δ βηνκεραληθή παξαγσγή ηνπ 1926 μεπέξαζε γηα πξψηε θνξά απηή ηνπ 1913. ΐέβαηα ε Ρσζία εμαθνινπζνχζε λα πζηεξεί ζεκαληηθά έλαληη ησλ άιισλ ρσξψλ ηεο Αχζεο, αιιά ηα ζεκάδηα ηεο αλάθακςεο ήηαλ απηά. Μεηά ην ζάλαην ηνπ Λέληλ ην 1924, ε ΝΒΠ ζπλερίζηεθε θαη ηειηθά ν ηάιηλ ηελ θαηάξγεζε νξηζηηθά ην 1928 κε ηελ εθαξκνγή ηνπ πξψηνπ Πεληαεηνχο Πιάλνπ.
666
33. Ο ΜΔΟΠΟΛΔΜΟ (1919 σο ην 1939) Δ εηθνζαεηία πνπ κεζνιάβεζε κεηαμχ ησλ δπν Παγθνζκίσλ Πνιέκσλ νλνκάδεηαη ζπκβαηηθά Βπνρή ηνπ Μεζνπνιέκνπ. Βίλαη γεκάηε πνιηηηθά γεγνλφηα, κε θχξην ραξαθηεξηζηηθφ ηελ άλνδν ηνπ Βζληθηζκνχ θαη ηελ εκθάληζε θαη εδξαίσζε ζηελ εμνπζία (θπξίσο ησλ επξσπατθψλ θξαηψλ) κνλνθνκκαηηθψλ θαη απηαξρηθψλ θαζεζηψησλ. Ο Κνκκνπληζκφο, ν Φαζηζκφο θαη ν Ναδηζκφο θαη ηα ζπγγελή ηνπο θηλήκαηα, απεηινχλ ηελ αζηηθή θνηλνβνπιεπηηθή δεκνθξαηία, φπσο απηή άξρηζε λα δηακνξθψλεηαη απφ ηα ηέιε ηνπ 19νπ αηψλα σο ηελ έλαξμε ηνπ Μεγάινπ Πνιέκνπ ην 1914. Οη ιανί παξαζπξκέλνη απφ κεγαιφζηνκεο δηαθεξχμεηο θαη ζπλζήκαηα, εληππσζηαζκέλνη απφ ηελ ξψκε θαη ηελ ηζρχ ησλ λέσλ θαζεζηψησλ, αξρίδνπλ λα ακθηβάινπλ γηα ην κέιινλ θαη ηελ πνηνηηθή αλσηεξφηεηα ηεο θνηλνβνπιεπηηθήο δεκνθξαηίαο. Φαζηζηηθά θαη νινθιεξσηηθά – θαλεξά ή θξπθά - θαζεζηψηα εγθαζίζηαληαη ζηηο Εηαιία, Γεξκαλία, Ώπζηξία, Εζπαλία, Πνξηνγαιία, Βιιάδα, Οπγγαξία, Ώιβαλία, Ρνπκαλία, ΐνπιγαξία, Πνισλία, Ληζνπαλία, θαη ζε άιιεο ρψξεο. Πνιινί ζπληάζζνληαη κε ηα θηλήκαηα θαη ηα θαζεζηψηα απηά, άιινη ππνηάζζνληαη. Τπάξρνπλ φκσο – επηπρψο – θαη θάπνηνη πνπ αληηζηέθνληαη. Δ ζχγθξνπζε είλαη αλαπφθεπθηε, αιιά θαλείο δελ μέξεη πφηε ζα μεζπάζεη θαη πνηνο ζα είλαη ν ληθεηήο. Παξάιιεια φκσο ε Βπνρή ηνπ Μεζνπνιέκνπ εκθαλίδεη ηαπηφρξνλα κηα εθπιεθηηθή πξφνδν ησλ επηζηεκψλ. Νέεο αλαθαιχςεηο, λέεο εθεπξέζεηο, λέεο ηερλνινγίεο, αιιάδνπλ ηε δσή ηνπ θαζεκεξηλνχ πνιίηε θαη ππφζρνληαη έλα θαιχηεξν κέιινλ γηα ηνλ ίδηνλ θαη ηα παηδηά ηνπ. Υαξαθηεξηζηηθφ ηεο εηθνζαεηίαο επίζεο είλαη ε νξκεηηθή άλνδνο πνπ ραξαθηεξίδεη ηηο Σέρλεο θαη ηα Γξάκκαηα, κε θαηλνχξηεο ηερλνηξνπίεο, επαλαζηαηηθέο θφξκεο, αιιά θαη – κελ ην μερλάκε θη απηφ - κε ζηξαηεπκέλε ηέρλε. Καη ε λενιαία ηνπ Μεζνπνιέκνπ δηαζθέδαδε αθνχγνληαο κνπζηθή ηδαδ θαη ρνξεχνληαο ηζάξιεζηνλ. Δ επνρή ηεο Παγθνζκηνπνίεζεο (πνπ ζεσξείηαη – κάιινλ ιαλζαζκέλα - πξντφλ ηνπ 21νπ αηψλα θαη έρεη δαηκνλνπνηεζεί ζηηο κέξεο καο) άξρηζε αθξηβψο ηελ εηθνζαεηία απηή. Δ ηαρχηαηε αλάπηπμε ησλ ηειεπηθνηλσληψλ θαη ησλ κεηαθνξψλ, ην αεξνπιάλν, ε επηβνιή γλσζηψλ ζε φιν ηνλ θφζκν πξντφλησλ κεγάισλ εηαηξηψλ, ην ξαδηφθσλν, ν θηλεκαηνγξάθνο, νη θαιιηηερληθέο αληαιιαγέο κεηαμχ ησλ ρσξψλ, άξρηζαλ λα θέξλνπλ ηνπο ιανχο θνληχηεξα. Σν πην ραξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα είλαη ην κεγάιν θξαρ ηνπ Υξεκαηηζηεξίνπ ηεο Νέαο Τφξθεο ην 1929. Δ νηθνλνκηθή θξίζε πνπ μέζπαζε ζηηο Δλσκέλεο Πνιηηείεο, εμαπιψζεθε ζαλ επηδεκία ζε φιεο ηηο ρψξεο ηνπ θφζκνπ θαη ηδηαίηεξα ζηηο αλεπηπγκέλεο επξσπατθέο. Θα δνχκε ηα γεγνλφηα ηεο εηθνζαεηίαο εμεηάδνληαο ηηο ζεκαληηθφηεξεο θνηλσληθέο, πνιηηηθέο, επηζηεκνληθέο θαη πνιηηηζηηθέο εμειίμεηο, φπσο δηακνξθψζεθαλ θξάηνο πξνο θξάηνο, αξρίδνληαο απφ ηελ Βπξψπε.
Ζ Δπξψπε Ζ Αιβαλία: Μεηά ηνπο ΐαιθαληθνχο πνιέκνπο θαη ηελ ήηηα ηεο Οζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο, αλαγλσξίζηεθε ε αλεμαξηεζία ηεο Ώιβαλίαο. Μεηά ηνλ Μεγάιν Πφιεκν ε ρψξα έγηλε κέινο ηεο Κνηλσλίαο ησλ Βζλψλ, αιιά νπζηαζηηθά ηνλ έιεγρφ ηεο είρε ε Εηαιία. 667
Σν 1925 ν Ώρκέη Γψγνπ αλαθεξχρζεθε πξαμηθνπεκαηηθά πξφεδξνο ηεο Ώιβαληθήο Αεκνθξαηίαο θαη ζε ηξία ρξφληα απηναλαθεξχρζεθε βαζηιηάο ηεο ρψξαο. ηηο 7 Ώπξηιίνπ 1939 ε Ώιβαλία κεηαηξάπεθε ζε ηηαιηθφ πξνηεθηνξάην.
Ζ Απζηξία: Σν ηέινο ηνπ Μεγάινπ Πνιέκνπ βξήθε ηελ άιινηε θξαηαηά απηνθξαηνξία, λα έρεη ζπξξηθλσζεί ζε έλα κηθξφ γεξκαλφθσλν θξάηνο, ηε Αεκνθξαηία ηεο Ώπζηξίαο. Σν κφλν πνπ ζχκηδε ηα ‘πεξαζκέλα κεγαιεία’ ήηαλ ε απηνθξαηνξηθή πξσηεχνπζά ηεο ε ΐηέλλε. Οη Ώπζηξηαθνί - φπσο άιισζηε θαη νη Γεξκαλνί - πηθξακέλνη θαη ηαπεηλσκέλνη απφ ηελ ήηηα θαη ηνπο φξνπο πνπ επέβαιαλ νη ληθεηέο, πξνζέβιεπαλ ζε κηα ζπλέλσζε (Anschluß - Άλζινπο) κε ηελ νκνγάιαθηε Γεξκαλία. κσο νη ζπλζήθεο εηξήλεο απαγφξεπαλ ξεηά ηελ έλσζε ησλ δπν γεξκαληθψλ θξαηψλ. Με ην χληαγκα ηνπ 1920 ν Ώπζηξία έγηλε νκνζπνλδηαθφ θξάηνο κε 9 νκφζπνλδα θξαηίδηα. Οη δπν ζεκαληηθφηεξεο πνιηηηθέο παξαηάμεηο πνπ ελαιιάζζνληαλ ζηελ εμνπζία ήηαλ νη νζηαιηζηέο θαη νη Βζληθηζηέο. Σν 1930 ε ζπληεξεηηθή απζηξηαθή θπβέξλεζε ππέγξαςε ζπλζήθε θηιίαο κε ηε ηηαιηθή θαζηζηηθή θπβέξλεζε ηνπ Μνπζνιίλη, πξάγκα πνπ πξνθάιεζε αληηδξάζεηο ηφζν ηεο ζνζηαιηζηηθήο αληηπνιίηεπζεο, φζν θαη ησλ Απηηθψλ Απλάκεσλ. ηαλ ην 1932, ζηελ θπβέξλεζε αλήιζε ν ρξηζηηαλνζνζηαιηζηήο Έλγθεικπεξη Νηφιθνπο (18921934), ε ζπλεξγαζία κε ηελ Εηαιία έγηλε ζηελφηεξε θαη ήηαλ θαλεξή ε κεηαηξνπή ηεο Ώπζηξίαο ζε έλα αθφκα θαζηζηηθφ θξάηνο. Βθείλε ηελ επνρή, ε νηθνλνκηθή θξίζε πνπ κάζηηδε ηελ Βπξψπε θαη ε άλνδνο ησλ λαδηζηψλ ηνπ - απζηξηαθήο θαηαγσγήο - Υίηιεξ ζηε Γεξκαλία, έθαλαλ αθφκα πην ζπληεξεηηθή ηελ πνιηηηθή ηεο Ώπζηξίαο. Ο Νηφιθνπο έζεζε εθηφο λφκνπ ην Βζληθνζνζηαιηζηηθφ (λαδηζηηθφ) θφκκα ηεο Ώπζηξίαο θαη θηλήζεθε πξνο ηελ επηβνιή κνλνθνκκαηηθνχ θαζεζηψηνο, φκνηνπ κε απηφ ηεο Εηαιίαο. Αεκηνχξγεζε (θαηά ηα ηηαιηθά πξφηππα) παξαζηξαηησηηθά θιεξηθνθαζηζηηθά ζψκαηα ηα νπνία ηξνκνθξαηνχζαλ θάζε αληίζεηε θσλή. Σνλ Ενχιην ηνπ 1934, νη απζηξηαθνί λαδηζηέο θιηκάθσζαλ ηηο αληηδξάζεηο ηνπο κε θνξχθσκα ηε δνινθνλία ηνπ Νηφιθνπο. Δ αλεμαξηεζία ηεο Ώπζηξίαο δηαζψζεθε πξνζσξηλά φηαλ ν Μνπζνιίλη έζηεηιε ζηξαηησηηθέο κνλάδεο ζηα απζηξηαθά ζχλνξα. Ο λένο θαγθειάξηνο Κνπξη θνλ νχζληγθ (1897-1977) αληηζηάζεθε φζν κπνξνχζε ζηηο αθφξεηεο πηέζεηο ησλ Ώπζηξηαθψλ θαη Γεξκαλψλ λαδί, αιιά ηειηθά ζηηο 12 Μαξηίνπ 1938, ηα γεξκαληθά ζηξαηεχκαηα εηζέβαιαλ απξνθάιππηα ζηελ Ώπζηξία. Μεηά απφ έλα ‘δεκνςήθηζκα’ ην 99,75% (!) ησλ Ώπζηξηαθψλ ςήθηζε ππέξ ηεο έλσζεο ηεο ρψξαο ηνπο κε ηε Γεξκαλία θαη ε Ώπζηξία έγηλε γεξκαληθή επαξρία. Ώκέζσο άξρηζαλ καδηθέο δηψμεηο θνκκνπληζηψλ θαη Ββξαίσλ. ζνη απφ ηνπο ηειεπηαίνπο κπνξνχζαλ, εγθαηέιεηςαλ καδηθά ηε ρψξα θαη ε Ώπζηξία ζηεξήζεθε πνιχηηκνπο επηζηήκνλεο φπσο ν Παηέξαο ηεο ςπραλάιπζεο Φξφπλη, ν θηιφζνθνο Λνχλβηρ ΐηηγθελζηάηλ (Ludwig Wittgenstein, 1889-1951), ν θπζηθφο ΐίθησξ Υεο θαη ε ζπνπδαία ππξεληθφο θπζηθφο Λίδε Μάηηλεξ. Ο Βίθησξ Υεο (Victor Hess, 1883-1964) δίδαμε ζηα Παλεπηζηήκηα ηνπ Γθξάηο θαη ηνπ Ίλζκπνπξγθ. Με πεηξάκαηα πνπ πξαγκαηνπνίεζε κε αεξφζηαηα επέδεημε φηη ε αθηηλνβνιία πνπ ηνλίδεη ηελ αηκφζθαηξα ηεο γεο έρεη θνζκηθή πξνέιεπζε. Γηα ηελ αλαθάιπςε ησλ θνζκηθψλ αθηίλσλ θέξδηζε ην ΐξαβείν Νφκπει Φπζηθήο ηνπ 1936 668
(ην κνηξάζηεθε κε ηνλ ζνπεδηθήο θαηαγσγήο Ώκεξηθαλφ Καξι Άληεξζνλ). κσο ε γπλαίθα ηνπ ήηαλ Ββξαία θαη γη’ απηφ κεηά ην Άλζινπο ηνπ ‘38 αλαγθάζηεθε λα θαηαθχγεη ζηελ Ώκεξηθή Δ Λίδε Μάηηλεξ (Lise Meitner, 1878-1968) εξγάζηεθε επί 30 ρξφληα ζην ΐεξνιίλν καδί κε ηνλ Γεξκαλφ λνκπειίζηα παηέξα ηεο ππξεληθήο ρεκείαο ηην Υαλ (Otto Hahn) πάλσ ζε ζέκαηα ππξεληθήο θπζηθήο θαη ρεκείαο. Μαδί κε ηνλ Υαλ αλαθάιπςαλ ην ξαδηελεξγφ ζσκαηίδην πξσηαθηίλην. Σε δεθαεηία ηνπ ’30 είρε μεθηλήζεη κηα παγθφζκηα επηζηεκνληθή θνχξζα κεηαμχ ησλ Έξλεζη Ράδεξθνξλη ζηε ΐξεηαλία, Βηξήλεο Γνιηφ-Κηνπξί ζηε Γαιιία, Βλξίθν Φέξκη ζηελ Εηαιία θαη ηεο νκάδαο ηεο Μάηηλεξ ζηε Γεξκαλία, γηα ηελ αλαθάιπςε ζηνηρείσλ βαξχηεξσλ απφ ην νπξάλην. Μεηά ην Άλζινπο, ε Μάηηλεξ δηέθπγε ζηελ νπεδία θαη εξγάζηεθε ζην παλεπηζηήκην ηεο ηνθρφικεο. Βθεί εξκήλεπζε ην θαηλφκελν ηεο ππξεληθήο ζράζεο θαη πξφηεηλε πηνζέηεζε ηνπ φξνπ ζράζε ζηελ ππξεληθή νξνινγία. ηε Κνπεγράγε κε ην Ααλφ αηνκηθφ θπζηθφ Νειο Μπνξ θαηάθεξε λα δηαζπάζεη ην άηνκν ηνπ νπξαλίνπ κε ειαθξά απψιεηα κάδαο πνπ είρε κεηαηξαπεί ζε ελέξγεηα.
Σν Βέιγην: Σν ΐέιγην φπσο θαη ε γεηηνληθή ηνπ Οιιαλδία ήηαλ απφ ηηο επξσπατθέο ρψξεο κε δεκνθξαηηθή δηαθπβέξλεζε θαη ήξεκν πνιηηηθφ βίν. Σν 1992 ην ΐέιγην θαζηέξσζε θαη ηε θιακαλδηθή σο ηελ δεχηεξε επίζεκε γιψζζα ηνπ βαζηιείνπ, δίλνληαο έλα ηέινο ζε έλα ππαξθηφ δηραζηηθφ πξφβιεκα, κηαο θαη ηα θιακαλδηθά ήηαλ ε γιψζζα ηεο πιεηνςεθίαο ηνπ πιεζπζκνχ ηνπ. Ο ΐέιγνο ηεξέαο, καζεκαηηθφο, θπζηθφο, αζηξνλφκνο θαη θνζκνιφγνο Ενξδ Λεκαίηξ (Georges Lemaître, 1894-1966) είλαη ν πξψηνο πνπ ππνζηήξημε (1927) ηε ζεσξία ηνπ δηαζηειιφκελνπ χκπαληνο, απηή πνπ αξθεηά ρξφληα αξγφηεξα νλνκάζηεθε ε ζεσξία ηεο Μεγάιεο Έθξεμεο (Big Bang). Ο φξνο Big Bang αλαθέξζεθε εηξσληθά γηα πξψηε θνξά ην 1950 ζε κηα εθπνκπή ηνπ BBC – φκσο επηθξάηεζε ρσξίο ην εηξσληθφ ηνπ πεξηερφκελν. χκθσλα κε απηή ηε ζεσξία, ην χκπαλ δεκηνπξγήζεθε απφ κηα ππεξβνιηθά ππθλή θαη ζεξκή θαηάζηαζε πξηλ απφ 13,7 δηζεθαηνκκχξηα ρξφληα. Μέρξη ηφηε νη έλλνηεο ηνπ ρψξνπ θαη ηνπ ρξφλνπ δελ ππήξραλ. ηαλ ην άηνκν απηφ εμεξξάγε, απφ ηε κάδα ηεο χιεο ηνπ δεκηνπξγήζεθαλ νη γαιαμίεο θαη ηα αζηέξηα.
Ζ Βνπιγαξία: Δ ήηηα ηεο ρψξαο ζην Μεγάιν Πφιεκν έθεξε γηα ιίγν δηάζηεκα ηε δεκνθξαηία. κσο νη ζπλερείο ζπγθξνχζεηο εζληθηζηψλ θαη αξηζηεξάο είρε σο ζπλέπεηα αιιεπάιιεια πξαμηθνπήκαηα. Σν 1933, ρξνληά αλφδνπ ηνπ Υίηιεξ ζηελ εμνπζία ηεο Γεξκαλίαο, κε αθνξκή ηνλ εκπξεζκφ ηνπ Ράηρζηαγθ ζπλειήθζεζαλ ζην ΐεξνιίλν νη ΐνχιγαξνη θνκκνπληζηέο εγέηεο Αεκεηξφθ, Πνπφθ, Σάλεθ. Σν 1935, ν βαζηιηάο Μπφξηο Γ’ (γηνο ηνπ Φεξδηλάλδνπ πνπ παξαηηήζεθε κεηά ηελ ήηηα ηεο ρψξαο ηνπ) ζπγθέληξσζε φιεο ηηο εμνπζίεο ζηα ρέξηα ηνπ θαη επέβαιε θαζεζηψο ζπγθαιπκκέλεο δηθηαηνξίαο δηνξίδνληαο πξσζππνπξγνχο αλδξείθεια. Σνλ Μάξηην ηνπ 1941, ε ΐνπιγαξία ζπληάρζεθε κε ηνλ Άμνλα θαη ηνλ επφκελα κήλα επέηξεςε ζηα γεξκαληθά ζηξαηεχκαηα λα δηέιζνπλ απφ ηε ρψξα θαη λα επηηεζνχλ θαηά ηεο Γηνπγθνζιαβίαο θαη ηεο Βιιάδαο. Οη Γεξκαλνί ζε αληαπφδνζε παξαρψξεζαλ ζηνπο ΐνχιγαξνπο, ηε δηνίθεζε κεγάινπ κέξνπο ηεο Μαθεδνλίαο θαη ηεο Θξάθεο θαζψο θαη ηκεκάησλ ηεο Γηνπγθνζιαβίαο θαη ηεο Ρνπκαλίαο. ηε 669
Θξάθε ν ειιεληθφο πιεζπζκφο ππέζηε ηα πάλδεηλα (ζθαγή Ανμάηνπ, εθηειέζεηο, δηψμεηο ησλ Ββξαίσλ θιπ.) απφ ηελ πξνζπάζεηα εθβνπιγαξηζκνχ ηεο πεξηνρήο. Σν 1943 ε Γεξκαλία πίεζε ηε ΐνπιγαξία λα θεξχμεη ηνλ πφιεκν θαηά ησλ ζπκκάρσλ. Ο Μπφξηο πξάγκαηη θήξπμε ηνλ πφιεκν θαηά ηεο ΐξεηαλίαο θαη ησλ ΔΠΏ, αιιά αξλήζεθε λα ην θάλεη θαη θαηά ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο. Οη ζχκκαρνη κεηά απφ απηφ βνκβάξδηζαλ ηε φθηα, πξνμελψληαο κεγάιεο θαηαζηξνθέο ζηελ πξσηεχνπζα. Σν επηέκβξην 1944 νη νβηεηηθνί εηζέβαιαλ ζηε ΐνπιγαξία θαη ην ειεγρφκελν απφ ηνπο θνκκνπληζηέο Παηξησηηθφ Μέησπν αλέηξεςε ην βαζηιηθφ θαζεζηψο θαη επέβαιε κεηά απφ δεκνςήθηζκα Λατθή Αεκνθξαηία. Ο βνπιγαξηθήο θαηαγσγήο Ώκεξηθαλφο θπζηθφο Σδσλ Ώηαλάζνθ (1903-1955) είλαη ν εθεπξέηεο ηνπ πξψηνπ ςεθηαθνχ ειεθηξνληθνχ ππνινγηζηή (1937).
Ζ Βξεηαλία: Οη πξψηεο εθινγέο κεηά ηνλ πφιεκν έγηλαλ ην Αεθέκβξην ηνπ 1918 κε λίθε ηνπ Λφπλη Σδσξηδ. Ο πξσζππνπξγφο αζρνιήζεθε κε ην θιείζηκν ηνπ Εξιαλδηθνχ δεηήκαηνο θαη ην Αεθέκβξην ηνπ 1922 έγηλε ε αλαθήξπμε ηνπ Βιεχζεξνπ Κξάηνπο ηεο Εξιαλδίαο, πνπ άθελε ζηε ΐξεηαλία ηηο έμη πξνηεζηαληηθέο επαξρίεο ζην βνξξά ηνπ λεζηνχ. Οη θαζνιηθνί θαη νη πξνηεζηάληεο δελ έπαςαλ κέρξη θαη ζήκεξα λα κάρνληαη νη κελ γηα ηελ έλσζε νιφθιεξνπ ηνπ λεζηνχ, νη δε γηα ηελ δηαηήξεζε ηεο ΐφξεηαο Εξιαλδίαο ζηνπο θφιπνπο ηεο Μεγάιεο ΐξεηαλίαο. Σν 1921 ηηο εθινγέο ηηο θέξδηζαλ νη πληεξεηηθνί, αιιά ην λεαξφ θφκκα ησλ Βξγαηηθψλ ήξζε δεχηεξν. Οη Φηιειεχζεξνη δελ θαηάθεξαλ πηα λα αλαθηήζνπλ ηελ δχλακή ηνπο θαη σο ζήκεξα ελαιιάζζνληαη ζηελ εμνπζία νη πληεξεηηθνί κε ηνπο Βξγαηηθνχο. Σν 1924 πξψηνο εξγαηηθφο πξσζππνπξγφο νξθίζηεθε ν Ράκζπ ΜαθΝηφλαιλη (Ramsey Macdonald, 1866-1937). κσο ε δεκηνπξγία ηεο Κνκηληέξλ θαη νη δηαθεξχμεηο ηνπ Λέληλ πεξί παγθφζκηαο επαλάζηαζεο ήηαλ αθφκα λσπέο θαη κφλν ε ιέμε ‘ζνζηαιηζκφο’ ηξφκαδε ηνπο ζπληεξεηηθνχο δπηηθνχο. ηαλ ήξζε ζηε δεκνζηφηεηα κηα (ραιθεπκέλε;) επηζηνιή ηνπ πξνέδξνπ ηεο Κνκηληέξλ Γελφβηεθ πξνο ην βξεηαληθφ εξγαηηθφ θφκκα, ε θπβέξλεζε παξαηηήζεθε θαη νη πληεξεηηθνί θέξδηζαλ άλεηα ηηο εθινγέο. Σν 1926 ν Καλαδάο, ε Ώπζηξαιία, ε Νέα Γειαλδία θαη ε Νφηηνο Ώθξηθή αλαγλσξίζηεθαλ σο αλεμάξηεηα θξάηε κε κφλν ζπλδεηηθφ θξίθν ηνλ βαζηιηά ηεο ΐξεηαλίαο, ηνλ νπνίν αλαγλσξίδνπλ σο αλψηαην άξρνληά ηνπο. Σν 1929 γηα πξψηε θνξά ζηε ΐξεηαλία ςήθηζαλ φιεο νη γπλαίθεο πάλσ απφ 21 εηψλ. Σν θξαρ ηνπ ρξεκαηηζηεξίνπ ηνπ 1929 θαη ε νηθνλνκηθή θξίζε ζηηο Δλσκέλεο Πνιηηείεο είραλ επηπηψζεηο θαη ζηελ Βπξψπε. Δ νηθνλνκηθή θαηάζηαζε ζηε ΐξεηαλία δελ ήηαλ θαζφινπ θαιή θαη ε αλεξγία κάζηηδε ηα ιατθά ζηξψκαηα. Σα θφκκαηα ζρεκάηηζαλ θπβέξλεζε ζπλαζπηζκνχ γηα λα αληηκεησπίζνπλ ηελ θαηάζηαζε. πκθσλήζεθε ε εγθαηάιεηςε ηνπ Καλφλα ηνπ Υξπζνχ, ε ζηαδηαθή ππνηίκεζε ηεο ζηεξιίλαο θαη ε επηβνιή εηζαγσγηθψλ δαζκψλ ζηα ηξφθηκα γηα ηελ πξνζηαζία ησλ ΐξεηαλψλ αγξνηψλ. Σν Εαλνπάξην ηνπ 1936 πέζαλε ν βαζηιηάο Γεψξγηνο Β’ θαη ηνλ δηαδέρζεθε ν γηνο ηνπ Βδνπάξδνο Δ’ (1894-1972). κσο ν δεζκφο ηνπ λένπ βαζηιηά κε κηα θνηλή ζλεηή (θξίθε!) θαη επηπιένλ Ώκεξηθαλίδα (δπν θνξέο θξίθε!) θαη αθφκα δπν θνξέο παληξεκέλε θαη ρσξηζκέλε (ηξεηο θνξέο θξίθε!) πξνθάιεζε ηηο ζθνδξέο αληηδξάζεηο ηεο Ώγγιηθαληθήο Βθθιεζίαο, ηεο απιήο, ηεο αξηζηνθξαηίαο θαη ησλ ζπληεξεηηθψλ ΐξεηαλψλ. Ο Βδνπάξδνο αξλήζεθε λα ρσξίζεη ηελ αγαπεκέλε ηνπ 670
Γνπφιηο ίκπζνλ θαη ππνρξεψζεθε ζε παξαίηεζε ηνλ ίδην ρξφλν ππέξ ηνπ αδειθνχ ηνπ Γεσξγίνπ Σ’ (1905-1952). Σν 1937 πξσζππνπξγφο ηεο ρψξαο ήηαλ ν πληεξεηηθφο Νέβηι Σζάκπεξιαηλ (Neville Chamberlain, 1869-1940). πλέρηζε ηελ πνιηηηθή ηεο ‘κε επέκβαζεο’ ηνπ πξνθαηφρνπ ηνπ ζηελ ζπαξαζζφκελε απφ ηνλ εκθχιην πφιεκν Εζπαλία. Δ ΐξεηαλία θαη ε Γαιιία (ηφηε ζηελ θπβέξλεζε ήηαλ ην Λατθφ Μέησπν) καδί κε άιιεο 27 ρψξεο ζηηο νπνίεο ζπκπεξηιακβάλνληαλ ε Εηαιία θαη ε νβηεηηθή Έλσζε ζπκθψλεζαλ λα κελ αλακηρζνχλ εθεί. κσο ν Υίηιεξ θαη ν Μνπζνιίλη,, βνήζεζαλ αλνηρηά ηνλ εζληθηζηή αθξνδεμηφ ζηξαηεγφ Φξάλθν λα ηζαθίζεη ηνπο δεκνθξαηηθνχο αληίπαινχο ηνπ. Ο Σζάκπεξιαηλ αθνινχζεζε θαηεπλαζηηθή πνιηηηθή απέλαληη ηνπ Υίηιεξ, φηαλ ε Γεξκαλία πξνζάξηεζε ηελ Ώπζηξία ην 1938. Παξά ηηο εθθιήζεηο πνιιψλ βνπιεπηψλ φπσο ν Άληνλη Ήληελ θαη ν ΟπΎλζηνλ Σζφξηζηι, φηη ε πξνζάξηεζε ήηαλ ζαθήο παξαβίαζε ηεο πλζήθεο ησλ ΐεξζαιιηψλ, ν Σζάκπεξιαηλ αδξάλεζε. Δ Γεξκαλία εμνπιηδφηαλ θαη πάιη κε ηαρείο ξπζκνχο θαη ήηαλ θαλεξφ φηη θάπνηα ζηηγκή ε ζχγθξνπζε ζα ήηαλ αλαπφθεπθηε. Καη φκσο ε ΐξεηαλία ηνπ Σζάκπεξιαηλ έπαημε έλα βξψκηθν παηρλίδη εηο βάξνο ηεο θίιεο θαη ζπκκάρνπ ηεο Σζερνζινβαθίαο. Σν επηέκβξην 1938 ζην Μφλαρν, ν Σζάκπεξιαηλ θαη νη Νηαιαληηέ ηεο Γαιιίαο, Μνπζνιίλη ηεο Εηαιίαο θαη Υίηιεξ ηεο Γεξκαλίαο, ππέγξαςαλ ην χκθσλν ηνπ Μνλάρνπ βάζεη ηνπ νπνίνπ ε Γεξκαλία πξνζαξηνχζε ηε νπδεηία, ην βνξεηνδπηηθφ ηκήκα ηεο Σζερνζινβαθίαο. ηαλ ν πξφεδξνο ηεο Σζερνζινβαθίαο Έληνπαξλη Μπέλεο δηακαξηπξήζεθε ζηνλ Σζάκπεξιαηλ γη’ απηή ηελ επαίζρπληε ζπκθσλία, πήξε ηελ απάληεζε φηη ν ΐξεηαλία δελ κπνξνχζε λα δηαθηλδπλεχζεη πφιεκν γηα ηε νπδεηία. Ο Σζάκπεξιαηλ γχξηζε ζηε ΐξεηαλία σο ληθεηήο δείρλνληαο ζηνπο δεκνζηνγξάθνπο ην χκθσλν. Δ θνηλή γλψκε ήηαλ ζην πιεπξφ ηνπ γηαηί ζεψξεζε πσο εμαζθαιίζηεθε ε εηξήλε. ηαλ φκσο ην Μάξηην ηνπ επνκέλνπ ρξφλνπ, ε Γεξκαλία εηζέβαιε θαη θαηέιαβε ηελ ππφινηπε Σζερνζινβαθία, ν Σζάκπεξιαηλ θαηάιαβε φηη ήηαλ πνιχ δχζθνιν λα αλαραηηηζζεί ε επηζεηηθφηεηα ηνπ Υίηιεξ θαη ε βξεηαληθή θπβέξλεζε εγγπήζεθε ηελ εδαθηθή αθεξαηφηεηα ηεο Πνισλίαο, ε νπνία ήηαλ ην πηζαλφηεξν επφκελν ζχκα. Πξάγκαηη, φηαλ ηελ 1ε επηεκβξίνπ 1939 ν Γεξκαλία εηζέβαιε ζηελ Πνισλία, ε θπβέξλεζε ηνπ Σζάκπεξιαηλ θήξπμε ηνλ πφιεκν ζηε Γεξκαλία Έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο ΐξεηαλνχο επηζηήκνλεο, πνπ κε ηελ αλαθάιπςή ηνπ έζσζε εθαηνκκχξηα αλζξψπηλεο δσέο είλαη ν ΑιεμΪληεξ ΦιΫκηλγθ.
Ο Αιεμάληεξ Φιέκηλγθ (1881-1955) Σν φλνκα ηνπ θψηνπ γηαηξνχ-κηθξνβηνιφγνπ Alexander Fleming ηαπηίζηεθε κε ηελ πεληθηιίλε πνπ ζεσξείηαη ε κεγαιχηεξε ζεξαπεπηηθή αλαθάιπςε ηνπ 20 νχ αηψλα. πνχδαζε ηαηξηθή ζην Λνλδίλν θαη κεηά ηελ απνθνίηεζή ηνπ, εξγάζηεθε κε ηνλ δηάζεκν κηθξνβηνιφγν Ώ. Ράηη ζην παλεπηζηεκηαθφ εξγαζηήξην γλσζηφ σο Ηλζηηηνχην Ράηη. (ζήκεξα νλνκάδεηαη Ράηη θαη Φιέκηλγθ). πκκεηείρε ζην πφιεκν σο ζηξαηησηηθφο γηαηξφο θαη εθεί αζρνιήζεθε θπξίσο κε ηηο κνιχλζεηο ησλ ηξαπκάησλ ησλ ζηξαηησηψλ. Παξαηήξεζε φηη πνιιά αληηζεπηηθά φρη κφλν δελ ήηαλ απνηειεζκαηηθά, αιιά πνιιέο θνξέο ήηαλ θαη βιαπηηθά γηαηί θαηέζηξεθαλ θαη ηα πγηή θχηηαξα ηνπ νξγαληζκνχ. 671
Έκεηλε ζην Απηηθφ κέησπν σο ην ηέινο ηνπ πνιέκνπ θαη απέθηεζε ζεκαληηθή εκπεηξία ζηνλ ηνκέα ησλ ινηκψμεσλ. Μεηά ηνλ πφιεκν αλέιαβε ηε ζέζε ηνπ θαζεγεηή ηεο ΐαθηεξηνινγίαο θαη αζρνιήζεθε θπξίσο κε ηελ αλαθάιπςε ηνπ απνηειεζκαηηθνχ απνιπκαληηθνχ δειαδή ηεο ρεκηθήο νπζίαο πνπ ζα θαηάζηξεθε ηα παζνγφλα κηθξφβηα, ρσξίο λα βιάπηεη ηνλ νξγαληζκφ. Βπί ηέζζεξα ρξφληα δηεμήγαγε έξεπλεο πάλσ ζην αληηθείκελν απηφ. Σν 1922 αλαθάιπςε κηα θπζηθή αληηζεπηηθή νπζία ηνπ νξγαληζκνχ πνπ νλφκαζε ιπζνδχκε (απφ ηηο ειιεληθέο ιέμεηο έλδπκν θαη ιχσ). Αηαπίζησζε φηη ε ιπζνδχκε πνπ εμππεξεηεί ηελ άκπλα ηνπ νξγαληζκνχ ππάξρεη ζην αίκα, ζην ζάιην, ζηα δάθξπα θαη ζην ιεχθσκα ηνπ απγνχ. Βίρε αληηζεπηηθέο ηδηφηεηεο γηαηί θαηαζηξέθεη ηα κηθξφβηα, ρσξίο λα πξνθαιεί βιάβεο ζηα θχηηαξα. Σν 1928 ε κεγάιε αλαθάιπςε ήξζε ηπραία. πσο πεξηγξάθεη ν ίδηνο ν Φιέκηλγθ «ζε κηα αλαπηπγκέλε εξγαζηεξηαθή θαιιηέξγεηα ζηαθπιφθνθθνπ, είδα έλα ηκήκα λα θαηαζηξέθεηαη, ιφγσ ηεο γεηηλίαζήο ηεο κε κηα απνηθία κνχριαο». Έηζη απφ απηφ ην ηπραίν γεγνλφο, αλαθάιπςε ην θαηλφκελν ηνπ αληαγσληζκνχ ησλ κηθξνβίσλ θαη ηεο „αληηβηνηηθήο ελέξγεηαο‟, γελλήζεθε ε πεληθηιίλε. κσο ε επηζηεκνληθή θνηλφηεηα δελ έδεημε ελδηαθέξνλ ζηηο αλαθνηλψζεηο ηνπ Φιέκηλγθ θαη ν ίδηνο γηα δέθα ρξφληα δελ έδσζε ζπλέρεηα. κσο απφ ην 1939 δπν άιινη ΐξεηαλνί εξεπλεηέο, νη Υάνπαξλη Φιφξη θαη Έξλζη Σζαίελ, πνπ είραλ δηαβάζεη ηηο δεκνζηεχζεηο ηνπ Φιέκηλγθ θαη ην 1941 θαηάθεξαλ θαη παξήγαγαλ ηελ πεληθηιίλε ζε θαζαξή θξπζηαιιηθή κνξθή. Βλζαξξπκέλνο ν Φιέκηλγθ άξρηζε λα ρξεζηκνπνηεί ην θάξκαθν ζε αζζελείο. Ο Αεχηεξνο Παγθφζκηνο Πφιεκνο είρε αξρίζεη θαη νη θπβεξλήζεηο ηεο ΐξεηαλίαο θαη ησλ ΔΠΏ ρξεκαηνδφηεζαλ ηελ παξαγσγή ηεο πεληθηιίλεο ε νπνία ρξεζηκνπνηήζεθε θπξίσο ζηνπο ηξαπκαηίεο ηνπ κεηψπνπ. Μεηά ην 1944 άξρηζε ε καδηθή παξαγσγή ηνπ θαξκάθνπ γηα φιν ηνλ θφζκν. Υξεζηκνπνηείηαη γηα ηε ζεξαπεία ηεο ζχθηιεο, ηεο βιελλφξξνηαο, ηεο δηθζεξίηηδαο, ηεο πλεπκνλίαο, ηεο γάγγξαηλαο, ηεο κεληγγίηηδαο θαη ζε ζσξεία άιισλ ινηκψμεσλ. ηνλ Φιέκηλγθ ην 1944 απνλεκήζεθε ν ηίηινο ηνπ ηππφηε („ζεξ‟) θαη ην 1945 κνηξάζηεθε ην Νφκπει Εαηξηθήο κε ηνπο Φιφξη θαη Σζαίελ. Ώλαγνξεχηεθε δηδάθηνξαο ζε πεξηζζφηεξα απφ 30 παλεπηζηήκηα φινπ ηνπ θφζκνπ κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη ηεο Ώζήλαο. Παληξεχηεθε ηελ Ώκαιία ΐνπξέθα Φιέκηλγθ (αξγφηεξα βνπιεπηή ηνπ ειιεληθνχ θνηλνβνπιίνπ). Βληαθηάζηεθε ην 1955 σο εζληθφο ήξσαο ζηνλ Καζεδξηθφ λαφ ηνπ Ώγίνπ Παχινπ.
Έλαο άιινο θψηνο κεραληθφο-εξεπλεηήο είλαη ν εθεπξέηεο ηνπ πξψηνπ ζπζηήκαηνο ηειεφξαζεο Σδσλ Μπαίξλη (John Logie Baird, 1888-1946). Βίλαη ν πξψηνο πνπ θαηφξζσζε λα κεηαδψζεη (ην 1925) εηθφλεο αλζξψπηλσλ κνξθψλ ζε κηθξή απφζηαζε. Σν 1927 κεηαβίβαζε εηθφλεο κεηαμχ Λνλδίλνπ θαη Γιαζθφβεο θαη ην 1929 έθαλε ηελ πξψηε πεηξακαηηθή εθπνκπή ηειεφξαζεο απφ ην BBC. Παξφιν πνπ ην ζχζηεκα ηνπ εθηνπίζηεθε απφ ην πην πξνεγκέλν ζχζηεκα ηεο εηαηξίαο Μαξθφλη, ζπλέρηζε λα εξγάδεηαη πάλσ ζε ζέκαηα έγρξσκεο ηειεφξαζεο. Ο ειβεηηθήο θαηαγσγήο ΐξεηαλφο καζεκαηηθφο θαη θπζηθφο Πσι Νηηξάθ (19021984), είλαη απφ ηνπο βαζηθνχο ζεκειησηέο ηεο θβαληνκεραληθήο. Θεσξείηαη απφ ηνπο θνξπθαίνπο επηζηήκνλεο, θαηά πνιινχο ηζάμηνο ηνπ Ώτλζηάηλ. Σν 1930 κε ηελ 672
εξγαζία ηνπ Θεσξία ηνπ πνδηηξνλίνπ (αληηειεθηξνλίνπ), δηαηχπσζε ηε ζεσξία ηνπ αληηζσκαηίνπ ε νπνία επηβεβαίσζε ηελ χπαξμε ηεο αληηχιεο. Σηκήζεθε κε ην Νφκπει Φπζηθήο ην 1933. Έλαο απφ ηνπο θνξπθαίνπο νηθνλνκνιφγνπο ηνπ 20νχ αηψλα πνπ κε ηα έξγα ηνπ δεκηνχξγεζε ηε ιεγφκελε Κευλζηαλή ρνιή ζηελ Οηθνλνκηθή Βπηζηήκε είλαη ν Σδσλ Κέπλο (John Keynes, 1883-1946). Δ επαλαζηαηηθή καθξννηθνλνκηθή ζεσξία ηνπ γηα ηηο αηηίεο ηεο αλεξγίαο, επεξέαζαλ βαζηά ηελ αλάκημε ηνπ θξάηνπο ζηελ νηθνλνκία. Χο εθπξφζσπνο ηνπ βξεηαληθνχ Τπνπξγείνπ Οηθνλνκηθψλ ζηελ ππνγξαθή ηεο πλζήθεο ησλ ΐεξζαιιηψλ, ζεψξεζε φηη νη φξνη θαη νη νηθνλνκηθέο ππνρξεψζεηο πνπ επηβιήζεθαλ ζηελ εηηεκέλε Γεξκαλία ήηαλ επαρζείο θαη ηηο απφςεηο ηνπ ηηο αλάπηπμε ζην βηβιίν ηνπ Οη νηθνλνκηθέο επηπηψζεηο ηεο εηξήλεο. Καηά ηελ άπνςε ηνπ Κέπλο νη θπξψζεηο θαηά ηεο Γεξκαλίαο ήηαλ δηαπνηηζκέλεο απφ πλεχκα εθδηθεηηθφηεηαο θαη θαηέζηξεθαλ νινθιεξσηηθά ηνλ νηθνλνκηθφ ηζηφ ηεο εηηεκέλεο ρψξαο, ζε ζεκείν ψζηε ε Γεξκαλία λα κελ είλαη ζε ζέζε λα αληαπνθξηζεί πξνο ηηο ππνρξεψζεηο ηεο. Ο Κέπλο δηθαηψζεθε, φηαλ κεηά απφ δέθα ρξφληα, νη ζχκκαρνη αλαγθάζηεθαλ λα ζπκβηβαζζνχλ κε κηθξφηεξα πνζά. Σν 1929, φηαλ ε νηθνλνκηθή θξίζε κάζηηδε θαη ηελ Βπξψπε, ν Κέπλο πξφηεηλε έλα καδηθφ πξφγξακκα δεκνζίσλ έξγσλ, κε ζηφρν ηελ θαηαπνιέκεζε ηεο αλεξγίαο. Δ ζεσξία ηνπ Κέπλο πξνηείλεη ηελ παξέκβαζε ηνπ θξάηνπο πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηεο αλαδηαλνκήο κέξνπο ησλ θεξδψλ ηνπ θεθαιαίνπ ζηηο νηθνλνκηθά ρακειφηεξεο ηάμεηο κε ζηφρν ηελ απνθπγή θνηλσληθψλ ζπγθξνχζεσλ. Καηά ηε δηάξθεηα ηνπ Αεπηέξνπ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ, δεκνζίεπζε ηελ εξγαζία ηνπ Πψο ζα πιεξσζεί ν Πφιεκνο ζηελ νπνία εθζέηεη ηηο απφςεηο ηνπ γηα ηελ νηθνλνκηθή πνιηηηθή ζε θαηξφ πνιέκνπ. Ήηαλ απφ ηνπο πξσηαγσληζηέο ηεο ίδξπζεο ηνπ Αηεζλνχο Ννκηζκαηηθνχ Σακείνπ θαη ηεο Παγθφζκηαο Σξάπεδαο. ηφρνο ησλ δπν απηψλ ζεζκψλ είλαη ε δηαηήξεζε ηεο λνκηζκαηηθήο ηζνξξνπίαο θαη ε αχμεζε ησλ επελδχζεσλ απφ ηηο πινχζηεο πξνο ηηο θησρέο ρψξεο ηνπ θφζκνπ. Σα Γξάκκαηα γλψξηζαλ άλζεζε ζηε ΐξεηαλία ηνπ Μεζνπνιέκνπ. Σν 1907. ην πξψην Νφκπει Λνγνηερλίαο ζε αγγιφθσλν ζπγγξαθέα απνλεκήζεθε ζηνλ 42 εηψλ ηφηε, Ράληγηαξλη Κίπιηλγθ (Rudyard Kipling, 1865-1936). Ο γελλεκέλνο ζηελ Ελδία, ΐξεηαλφο ζπγγξαθέαο θαη πνηεηήο είλαη (κέρξη ζήκεξα) ν λεαξφηεξνο απνδέθηεο ηνπ βξαβείνπ απηνχ. Έγξαςε αξθεηά κπζηζηνξήκαηα, λνπβέιεο θαη παηδηθά βηβιία. Σα γλσζηφηεξα είλαη Κηκ, Ο άλζξσπνο πνπ ζα γηλφηαλ βαζηιηάο, Σν βηβιίν ηεο δνχγθιαο, Ο Παθ πάλσ απφ ην ιφθν Πνπθ. Σν πνίεκά ηνπ Ώλ (If) είλαη απφ ηα δηαζεκφηεξα (αλ θαη φρη απφ ηα θαιχηεξα) πνηήκαηα ηεο αγγιφθσλεο ινγνηερλίαο. Ο ηξιαλδηθήο θαηαγσγήο φκεξζεη Μσκ (Somerset Maugham, 1874-1965), είλαη απφ ηνπο γλσζηφηεξνπο ΐξεηαλνχο πεδνγξάθνπο θαη ζεαηξηθνχο ζπγγξαθείο. Σν ζεκαληηθφηεξν κπζηζηφξεκά ηνπ Ώλζξψπηλε δνπιεία είλαη έλα θιαζζηθφ έξγν ηεο αγγιηθήο ινγνηερλίαο. Έγξαςε αξθεηά ζεαηξηθά έξγα, πνπ αθφκα παίδνληαη ζηηο 673
ζθελέο ηεο Βπξψπεο θαη ηεο Ώκεξηθήο θαη νξηζκέλα έρνπλ γίλεη θαη θηλεκαηνγξαθηθά έξγα, φπσο Δ Καξνιίλα, Δ ηεξή θιφγα, Δ βξνρή θαη άιια. Άιινο έλα γελλεκέλνο ζηε Ελδία, ΐξεηαλφο ζπγγξαθέαο θαη πνηεηήο, ήηαλ ν Σδσξηδ Οξγνπει (George Orwell, 1903-1950). εκαληηθφο ζηαζκφο ηεο δσήο ηνπ ήηαλ ε ζπκκεηνρή ηνπ ζηνλ Εζπαληθφ Βκθχιην Πφιεκν (1936-39) θαη ηηο εκπεηξίεο ηνπ απφ θεη ηηο δηαηχπσζε ζην βηβιίν ηνπ Πεζαίλνληαο ζηελ Καηαινλία. Οη πνιηηηθέο ηνπ ζέζεηο ήηαλ ζαθψο ζνζηαιηζηηθέο, αιιά ηελ αληίζεζή ηνπ κε ην ζνζηαιηζηηθφ ζχζηεκα, ηηο δηαηχπσζε ζην θιαζζηθφ αιιά θαη πνιπδηαβαζκέλν βηβιίν ηνπ Δ θάξκα ησλ δψσλ. Σν 1949 θπθινθφξεζε αθφκα έλα αξηζηνπξγεκαηηθφ (θαη πξνθεηηθφ) βηβιίν ηνπ ην 1984, ζην νπνίν πεξηγξάθεη έλα κειινληηθφ θαη αξθεηά πηζαλφ εθηαιηηθφ αζηπλνκηθφ θξάηνο, φπνπ ηα πάληα ειέγρνληαη θαη εμειίζζνληαη ππφ ην άγξππλν βιέκκα ηνπ Μεγάινπ Αδειθνχ. ινη γλσξίδνπλ ηνλ δαηκφλην ληέληεθηηβ έξινθ Υνικο απφ ηα βηβιία, ηηο δεθάδεο θηλεκαηνγξαθηθέο ηαηλίεο, ζεαηξηθά έξγα θαη ηειενπηηθέο ζεηξέο. Βίλαη πνιχ πην δηάζεκνο απφ ηνλ δεκηνπξγφ ηνπ θψην ζπγγξαθέα Άξζνπξ Κφλαλ Νηφπι (Arthur Conan Doyle, 1859-1930). Ο Νηφπι ζπλέγξαςε θαη αξθεηά άιια έξγα θαη ηζηνξηθά κπζηζηνξήκαηα. κσο φηαλ έγξαςε ην βηβιίν Σν ηειεπηαίν πξφβιεκα ζην νπνίν ‘ζθφησλε’ ηνλ δεκνθηιή ήξσα ηνπ, ε θαηαθξαπγή ησλ αλαγλσζηψλ ήηαλ ηφζν κεγάιε, πνπ ν ζπγγξαθέαο ππνρξεψζεθε λα ηνλ επαλαθέξεη ζηε δσή κε ην παζίγλσζην έξγν ηνπ Σν ζθπιί ηεο Μπάζθεξβηι θαη ζπλέρηζε γξάθνληαο θαη άιια βηβιία γηα ηνλ έξινθ Υνικο. Άιιε κηα πεξίπησζε πνπ ν ήξσαο μεπέξαζε ηε δεκνηηθφηεηα ηνπ δεκηνπξγνχ ηνπ, είλαη απηή ηνπ παλέμππλνπ ΐέιγνπ ληέληεθηηβ Δξαθιή Πνπαξφ, πνπ ήηαλ πιάζκα ηεο θαληαζίαο ηεο Αγθάζα Κξίζηη (Agatha Christie, 1891-1975). Δ Κξίζηη έγξαςε πάλσ απφ 100 αζηπλνκηθά κπζηζηνξήκαηα κε ήξσα ηνλ Πνπαξφ ηα πεξηζζφηεξα απφ ηα νπνία έζπαζαλ ξεθφξ πσιήζεσλ ζε πνιιέο ρψξεο. Οη πσιήζεηο ησλ βηβιίσλ ηεο ζε φιν ηνλ θφζκν ζπλαγσλίδνληαη απηέο ηεο ΐίβινπ. ηε Γαιιία κφλν, ηα βηβιία ηεο Κξίζηη πνπ έρνπλ πνπιεζεί μεπεξλνχλ ηα 40 εθαηνκκχξηα αληίηππα, δηπιάζηα ζρεδφλ απφ απηά ηνπ δεκνθηινχο ζπγγξαθέα Βκίι Γνιά. Σν έξγν ηεο Δ πνληηθνπαγίδα αλέβεθε ζε ζέαηξν ηνπ Λνλδίλνπ ην 1952 θαη ζπκπιήξσζε 25 ζπλερή ρξφληα παξαζηάζεσλ πνπ μεπέξαζαλ ηηο 20.000!. Δ Κξίζηη δεκηνχξγεζε θαη κηα ζειπθή εξσίδα ηελ Μηο Μάξπι, κηα απιή νμπδεξθή λνηθνθπξά πνπ θαηαθέξλεη λα ιχλεη φια ηα αζηπλνκηθά πξνβιήκαηα, βξίζθνληαο απιέο θαη ινγηθέο εμεγήζεηο, ρξεζηκνπνηψληαο κφλν ην κπαιφ ηεο. Πάξα πνιιά απφ ηα βηβιία ηεο Ώγθάζα Κξίζηη έρνπλ γίλεη ζεαηξηθέο θαη θηλεκαηνγξαθηθέο επηηπρίεο. Δ βξεηαληθή παξάδνζε ησλ γπλαηθψλ ζπγγξαθέσλ φπσο ηεο Σδέελ ζηελ, ηεο Μαίξεο έιιευ θαη ησλ αδειθψλ Έκηιπ θαη αξιφη Μπξνληέ, ζπλερίζηεθε κε ηελ Βηξηδίληα Γνπιθ (Virginia Woolf, 1882-1941). Έγηλε γλσζηή γηα ην αλεμάξηεην πλεχκα ηεο θαη παξφιν πνπ δελ εληάρζεθε πνηέ ζην θεκηληζηηθφ θίλεκα, νη ηάζεηο ηεο γηα ηελ απειεπζέξσζε ηεο γπλαίθαο απφ ηνπο πεξηνξηζκνχο θαη ηελ ππνθξηζία ηεο βηθησξηαλήο θνηλσλίαο είλαη εκθαλήο ζηα έξγα ηεο. εκαληηθά βηβιία ηεο είλαη Σν καθξηλφ ηαμίδη, Νχρηα θαη κέξα, Σν δσκάηην ηνπ Εαθψβ, Δ θπξία Νηφιγνπευ, ην θάξν, Σα θχκαηα, Έλα δηθφ ζνπ δσκάηην, Οξιάλην, Σξεηο γθηλέεο θαη άιια. Δ ΐηξηδίληα Γνπιθ ππέθεξε απφ λεπξηθέο θξίζεηο θαη πνιιέο θνξέο είρε ππνβιεζεί ζε ζεξαπεία. Σν 1941 θαη ελψ ν Αεχηεξνο Παγθφζκηνο Πφιεκνο 674
βξηζθφηαλ ζηελ θνξχθσζή ηνπ, απηνθηφλεζε κπαίλνληαο ζε έλα θνληηλφ πνηάκη, κε ηηο ηζέπεο ηεο γεκάηεο πέηξεο. Δ δσή ηεο ΐηξηδίληα Γνπιθ ελέπλεπζε αξθεηέο βηνγξαθίεο, κπζηζηνξήκαηα θαη θηλεκαηνγξαθηθά έξγα. Ο Ώκεξηθαλφο ζεαηξηθφο ζπγγξαθέαο Έληνπαξλη Άικπη έγξαςε ην Πνηνο θνβάηαη ηε ΐηξηδίληα Γνπιθ κηα κεγάιε ζεαηξηθή θαη θηλεκαηνγξαθηθή επηηπρία. Ο επίζεο Ώκεξηθαλφο ζπγγξαθέαο Μάηθι Κάλληλγθακ έγξαςε ην βηνγξαθηθφ κπζηζηφξεκα Οη ψξεο ην νπνίν έγηλε θαη θηλεκαηνγξαθηθή ηαηλία. Δ εζνπνηφο Νηθφι Κίληκαλ πνπ εξκήλεπζε ην ξφιν ηεο Γνπιθ θέξδηζε ην 2002, ζθαξ πξψηνπ γπλαηθείνπ ξφινπ γηα απηή ηεο ηελ εξκελεία. Ο ζεκαληηθφηεξνο ίζσο γιχπηεο θαη ραξάθηεο ηνπ 20νχ αηψλα είλαη ν ΐξεηαλφο ΥΫλξπ Μνπξ.
Ο Χέλξπ Μνπξ (1896-1986) Ο Μνπξ (Henry Moore) έγηλε γλσζηφο γηα ηα κεγάιεο θιίκαθαο αθεξεκέλα γιππηά έξγα ηνπ απφ ρπηεπηφ κπξνχηδν ή κάξκαξν. Με ηελ ίδηα επθνιία επεμεξγαδφηαλ θαη ηελ πέηξα ή ην μχιν Βπεξεάζηεθε απφ ηελ ηέρλε ησλ ηεξάζηησλ πέηξηλσλ γιππηψλ ησλ Σνιηέθσλ θαη ησλ Μάγηαο ηεο Ώκεξηθήο, φηαλ ηα ζπλάληεζε γηα πξψηε θνξά ζε κηα έθζεζε ζην Παξίζη. ε αξθεηά καξκάξηλα θαη κπξνχηδηλα έξγα ηνπ κε ζέκα Ξαπισκέλε γπλαηθεία κνξθή είλαη εκθαλήο ε επίδξαζε ηεο ηέρλεο ησλ αξραίσλ απηψλ ιαψλ. Βπίζεο ζην ΐξεηαληθφ Μνπζείν αλαθάιπςε ηελ νκνξθηά ηεο γιππηηθήο ησλ πνιηηηζκψλ ηεο Ώθξηθήο, ησλ Κπθιάδσλ (πνιιά γιππηά ηνπ ζπκίδνπλ επίζεο θπθιαδηθά εδψιηα) θαη ηεο Ώηγχπηνπ. Σν 1924 επηζθέθζεθε ζηελ Εηαιία θαη κειέηεζε ην έξγν ησλ κεγάισλ Εηαιψλ θαιιηηερλψλ φπσο ηνπ Μηραήι Άγγεινπ θαη ηνπ Σδηφην. Σν 1928 έθαλε ηελ πξψηε ηνπ έθζεζε θαη πήξε ηελ πξψηε ηνπ παξαγγειία απφ ηελ βξεηαληθή θπβέξλεζε γηα έλα γιππηφ ηνπ κεηξφ ηνπ Λνλδίλνπ. Ώπφ ην 1930 ζηξέθεηαη ζηνλ Μνληεξληζκφ θαη καδί κε άιινπο θαιιηηέρλεο δεκηνπξγνχλ νκάδα κε ζηφρν ηελ πξνψζεζε ηεο αθεξεκέλεο ηέρλεο ζηε ΐξεηαλία, πνπ ήηαλ θάηη θαηλνχξην γηα ηνπο κε κπεκέλνπο ζηα ζχγρξνλα ξεχκαηα ηεο ηέρλεο. ε επαλεηιεκκέλεο επηζθέςεηο ηνπ ζην Παξίζη ζπλάληεζε πξννδεπηηθνχο θαιιηηέρλεο φπσο ν Πηθάζν, ν Μπξαθ θαη ν Σδαθνκπέηη. Σν 1936 ζπκκεηείρε ζηε Αηεζλή νπξεαιηζηηθή Έθζεζε πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ζην Λνλδίλν. Μεηά ηνλ Πφιεκν, ην 1946 έγηλε κεγάιε έθζεζε ησλ γιππηψλ ηνπ ζην Μνπζείν Μνληέξλαο Σέρλεο ηεο Νέαο Τφξθεο (ΜΟΜΏ) θαη θέξδηζε ηελ δηεζλή αλαγλψξηζε. Σα επφκελα ρξφληα αθνινχζεζαλ πεξηζζφηεξεο απφ 100 εθζέζεηο θαη απαλσηέο βξαβεχζεηο. Οη ζπλερείο παξαγγειίεο πνπ δερφηαλ, ηνπ ράξηζαλ ηελ νηθνλνκηθή άλεζε, ηελ εθηίκεζε θαη ηνλ ζεβαζκφ ηεο παγθφζκηαο θαιιηηερληθήο θνηλφηεηαο. Ώγαπεκέλα ηνπ ζέκαηα ήηαλ Ζ κεηέξα θαη ην παηδί ην Οηθνγελεηαθφ χκπιεγκα θαη ε Ξαπισκέλε γπλαίθα. Ο Μνπξ αζρνιήζεθε επίζεο κε ηε ραξαθηηθή. εκαληηθά ραξαθηηθά ηνπ έξγα είλαη εκπλεπζκέλα απφ ηε
675
ζπγθέληξσζε ησλ ακάρσλ ζηνπο ζηαζκνχο ηνπ ππφγεηνπ ζηδεξνδξφκνπ, θαηά ηε δηάξθεηα ησλ γεξκαληθψλ βνκβαξδηζκψλ ηνπ Λνλδίλνπ. Σηκήζεθε απφ πνιιά παλεπηζηήκηα, Ώθαδεκίεο θαη θπβεξλήζεηο κε δηαθξίζεηο θαη παξάζεκα. ηελ Art Galery ηνπ Οληάξην, ππάξρεη ε κεγαιχηεξε ζπιινγή έξγσλ ηνπ Μνπξ ζηνλ θφζκν.
Ζ Γαιιία: Σν ηέινο ηνπ πνιέκνπ βξήθε ηε Γαιιία ληθήηξηα κελ, αιιά έρνληαο ππνζηεί ηα ζεκαληηθφηεξα πιήγκαηα απφ ηνπο άιινπο δπηηθνχο ζπκκάρνπο ηεο. Σα 2,5 εθαηνκκχξηα λεθξνί θαη ηξαπκαηίεο, νη θαηεζηξακκέλεο βηνκεραληθέο θαη αγξνηηθέο ππνδνκέο θαη ν ππέξκεηξνο δαλεηζκφο επηβάξπλαλ ηελ νηθνλνκία πέξα απφ ηα φξηα αληνρήο ηεο. Δ Γεξκαλία αδπλαηνχζε λα ηεξήζεη ηηο ππέξνγθεο νηθνλνκηθέο επηβαξχλζεηο πνπ ηηο επηβιήζεθαλ θαη ην 1923 ν γαιιηθφο ζηξαηφο θαηέιαβε ηελ πινχζηα ζε άλζξαθα θαη βηνκεραληθή πεξηνρή ηνπ Ρνπξ, πξνθαιψληαο έηζη ηε αγαλάθηεζε ηεο ΐξεηαλίαο θαη ηεο Ώκεξηθήο, αιιά θαη ηελ αλαβίσζε ηνπ εζληθηζηηθνχ αηζζήκαηνο ησλ Γεξκαλψλ. Γηα λα αλαθνπθηζηεί ε γεξκαληθή νηθνλνκία, νη ζχκκαρνη δέρηεθαλ ηελ κείσζε ηνπ χςνπο ησλ απνδεκηψζεσλ θαη νη Γάιινη απνζχξζεθαλ ηνλ επφκελν ρξφλν απφ ην Ρνπξ. Βπίζεο ε Γεξκαλία έγηλε δεθηή ζηελ Κνηλσλία ησλ Βζλψλ. Δ Γαιιία φκσο θνβφηαλ ηελ αλαβίσζε ηεο ηζρχνο ηεο Γεξκαλίαο. Αεκηνχξγεζε έλα πιέγκα ζπκκαρηψλ κε γεηηνληθέο ζηε Γεξκαλία ρψξεο, φπσο ε Πνισλία, ε Σζερνζινβαθία, ε Ρνπκαλία (ε ‘κηθξή Ώληάλη’) θαη άξρηδε λα θαηαζθεπάδεη ηελ πεξίθεκε ακπληηθή Γξακκή Μαδηλφ ζε φιν ην κήθνο ησλ ζπλφξσλ ηεο κε ηε Γεξκαλία. Σν 1935 ππέγξαςε κε ηελ απνκνλσκέλε νβηεηηθή Έλσζε ζχκθσλν πξνζηαζίαο ηεο εδαθηθήο αθεξαηφηεηαο ζε πεξίπησζε επίζεζεο απφ άιιν επξσπατθφ θξάηνο. Σν θχξην ραξαθηεξηζηηθφ ηεο πεξηφδνπ ηνπ Μεζνπνιέκνπ ζηε Γαιιία, είλαη ε ζπλερήο αληηπαξάζεζε Ώξηζηεξάο- Αεμηάο. Σν 1935 ε απμαλφκελε ηάζε επηβνιήο θαζηζηηθψλ θαζεζηψησλ ζηελ Βπξψπε θαη ε άλνδνο ηνπ Υίηιεξ ζηε Γεξκαλία, ππνρξέσζε ηα θφκκαηα ηεο Ώξηζηεξάο, Κνκκνπληζηηθφ ππφ ηνλ Μσξίο Σνξέδ (1900-1964), νζηαιηζηηθφ ππφ ηνλ ραξηζκαηηθφ πνιηηηθφ Λεφλ Μπινπκ θαη Ρηδνζπαζηηθφ ππφ ηνλ Βληνπάξ Νηαιαληηέ (1884-1970) λα ζρεκαηίζνπλ ην Λατθφ Μέησπν πνπ θέξδηζε ηηο εθινγέο ηνπ ΜαΎνπ 1936 θαη αλέιαβε ηα ελία ηεο θπβέξλεζεο κε επηθεθαιήο ην ζνζηαιηζηή Λεφλ Μπινπκ (1872-1950). Ο Μπινπκ ήηαλ ν πξψηνο εβξατθήο θαηαγσγήο πξσζππνπξγφο ηεο Γαιιίαο θαη ε θαηαγσγή ηνπ απηή ήηαλ αθφκα έλα επηρείξεκα ησλ Γάιισλ αθξνδεμηψλ θαηά ηεο λέαο θπβέξλεζεο. Μεηαμχ ησλ άιισλ ε Αεμηά θαηεγνξνχζε ην Λατθφ Μέησπν φηη ήηαλ ππνρείξην ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο. Δ αξηζηεξή θπβέξλεζε άξρηζε λα ζεζπίδεη ζεκαληηθέο κεηαξξπζκίζεηο κεηαμχ ησλ νπνίσλ ηελ ‘εβδνκάδα ησλ 40 σξψλ’ θαη ηελ εζληθνπνίεζε ηεο Σξάπεδαο ηεο Γαιιίαο θαη ηεο πνιεκηθήο βηνκεραλίαο. Δ θπβέξλεζε πεξηιάκβαλε γηα πξψηε θνξά θαη γπλαίθεο ππνπξγνχο, κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη ηελ θάηνρν ηνπ Νφκπει Υεκείαο ‘35, Βηξήλε Γνιηφ Κηνπξί 1897-1956. (Δ Βηξήλε ήηαλ θφξε ηεο Μαξίαο Κηνπξί). ηελ Εζπαλία ηελ ίδηα επνρή ζηελ θπβέξλεζε ήηαλ αληίζηνηρα ην Εζπαληθφ Λατθφ Μέησπν. ηαλ ην θαινθαίξη ηνπ ‘36 ν ζηξαηεγφο Φξάλθν κε ηνπο θαιαγγίηεο ηνπ, πξαγκαηνπνίεζε ην θαζηζηηθφ θίλεκα θαηά ηεο λφκηκεο θπβέξλεζεο, ν Λεφλ Μπινπκ ππνζρέζεθε βνήζεηα ζηελ ηζπαληθή θπβέξλεζε. κσο ηα ζπληεξεηηθά ζηειέρε ηεο θπβέξλεζεο, ε γαιιηθή δεμηά θαη ε βξεηαληθή θπβέξλεζε αληέδξαζαλ 676
έληνλα θαη ππνρξέσζαλ ηε γαιιηθή θπβέξλεζε λα πηνζεηήζεη ηελ αξρή ηεο κε επέκβαζεο πνπ νπζηαζηηθά βνεζνχζε ην Φξάλθν. Δ θπβέξλεζε ηνπ Λατθνχ Μεηψπνπ δελ αληέδξαζε επίζεο φηαλ ε ρηηιεξηθή Γεξκαλία εηζέβαιε ζηελ Ώπζηξία θαη ηελ ελζσκάησζε ζην Ράηρ. Σνλ Ώπξίιην ’38 ν Μπινπκ αληηθαηαζηάζεθε απφ ηνλ ξηδνζπάζηε Νηαιαληηέ. Ο Νηαιαληηέ ζπκκεηείρε θαη ππέγξαςε καδί κε ην Σζάκπεξιαηλ ηε δηαβφεηε πκθσλία ηνπ Μνλάρνπ, πνπ μεπνπινχζε ηε ζχκκαρφ ηνπο Σζερνζινβαθία ζηε Γεξκαλία. Μεηά ην Μφλαρν ε θπβέξλεζε ηνπ Λατθνχ Μεηψπνπ δηαζπάζηεθε θαη έπεζε. Σνλ Ώχγνπζην ηνπ ‘39, κεηά ηελ ππνγξαθή ηνπ πεξίθεκνπ ζπκθψλνπ Γεξκαλίαο- νβηεηηθήο Έλσζεο (Μνιφηνθ-Ρίκπεληξνπ) ην γαιιηθφ Κνκκνπληζηηθφ Κφκκα εηέζε εθηφο λφκνπ θαη ν εγέηεο ηνπ Μσξίο Σνξέδ θαηέθπγε ζηε Μφζρα. Δ Γαιιία πξνζδεκέλε πιένλ ζην άξκα ηεο ζπκκαρίαο κε ηε ΐξεηαλία, ππνρξεψζεθε λα κπεη ζηνλ πφιεκν, φηαλ ν Υίηιεξ ηνλ επηέκβξην ηνπ ‘39, εηζέβαιε ζηελ Πνισλία. Δ Γαιιία είρε πάληα εμέρνπζα ζέζε ζηα Γξάκκαηα θαη ζηηο Σέρλεο. Καηά ηε δηάξθεηα ηνπ Μεζνπνιέκνπ αλαπηχρζεθε ην θίλεκα ηνπ ληαληατζκνχ, κηα θαιιηηερληθή ηάζε πνπ θάιππηε ην ρψξν ησλ εηθαζηηθψλ ηερλψλ, ηελ πνίεζε θαη ην ζέαηξν. Σν θίλεκα απηφ μεθίλεζε (ζηε Γαιιία; ζηε Γεξκαλία; ην πηζαλφηεξν ζηελ Βιβεηία) σο δηακαξηπξία ελάληηα ζηε βαξβαξφηεηα ηνπ πνιέκνπ θαη ραξαθηεξίδεηαη απφ εζθεκκέλν παξαινγηζκφ θαη απφξξηςε ησλ σο ηφηε παξαδερηψλ κνξθψλ ηέρλεο. Ο Νηαληατζκφο επεξέαζε ηα κεηαγελέζηεξα θηλήκαηα ηνπ ζνπξεαιηζκνχ, ηνπ θνπηνπξηζκνχ, ηνπ θπβηζκνχ θαη άιισλ. Έλαο απφ ηνπο πξψηνπο ληαληατζηέο θαιιηηέρλεο ήηαλ θαη ν πνηεηήο Γθπγηψκ Απνιιηλαίξ. (Πνιέκεζε θαη ηξαπκαηίζηεθε ζην Μεγάιν Πφιεκν). Έλα αθφκα θαιιηηερληθφ θίλεκα πνπ αλαπηχρζεθε ηδηαίηεξα ζηε Γαιιία ηνπ Μεζνπνιέκνπ ήηαλ απηφ ηνπ θπβηζκνχ κε θπξηφηεξνπο εθπξνζψπνπο ηνλ δσγξάθν θαη γιχπηε Γσξδ Μπξαθ (Georges Braque, 1882-1963) θαη ηνλ Εζπαλφ Πηθάζν. Ο λνκπειίζηαο ηνπ 1947 ζπγγξαθέαο Αληξέ Εηλη (André Gide, 1869-1951) είλαη απφ ηηο ζεκαληηθέο πξνζσπηθφηεηεο ηεο γαιιηθήο ινγνηερλίαο. ε ηαμίδηα ηνπ ζηελ Ώθξηθή γλψξηζε ηελ απνηθηαθή θαηαπίεζε ηελ νπνία θαηήγγεηιε κε ηα βηβιία ηνπ Σαμίδη ζην Κνλγθφ θαη Βπηζηξνθή απφ Σζαλη. Σν 1932 απνδέρζεθε ηα ηδαληθά ηνπ θνκκνπληζκνχ θαη αλάπηπμε έληνλε δξαζηεξηφηεηα. κσο κεηά απφ έλα ηαμίδη ζηε Μφζρα απνγνεηεπκέλνο απφ ηηο εθεί εληππψζεηο ηνπ δηέξξεμε ηνπο δεζκνχο ηνπ κε ην θίλεκα. Γλσζηά έξγα ηνπ είλαη Ο αλεζηθνιφγνο, Γήηλεο ηξνθέο, Δ ζηελή πχιε, Δ Εζαβέιια θαη άιια. Ο Φξαλζνπά Μσξηάθ (Francois Mauriac, 1885-1970) είλαη αθφκα έλαο Γάιινο ζπγγξαθέαο θαη πνηεηήο πνπ ηηκήζεθε κε ην Νφκπει Λνγνηερλίαο ην 1952. Βίλαη πνιπγξαθφηαηνο θαη αλ θαη ραξαθηήξηζε ηνλ εαπηφ ηνπ σο ‘έλα θαζνιηθφ πνπ γξάθεη κπζηζηνξήκαηα’ πνιέκεζε ηνλ ζπληεξεηηζκφ ηεο Καζνιηθήο Βθθιεζίαο. Βίλαη απφ ηνπο πην δεκνθηιείο ζπγγξαθείο ζηε Γαιιία θαη ηα πεξηζζφηεξα έξγα ηνπ έρνπλ κεηαθξαζηεί ζε πνιιέο γιψζζεο. Μεξηθά απφ ηα έξγα ηνπ είλαη Φηιί ζην ιεπξφ, Δ γελλήησξ, Δ εξεκηά ηνπ έξσηα, ν θφκπνο ησλ ερηδλψλ, Δ δσή ηνπ Υξηζηνχ. Οη ζπγγξαθείο θαη πνηεηέο Ώληξέ Μπξεηφλ (1896-1966), Λνπί Ώξαγθφλ (18971982) θαη ν πνηεηήο Πσι Βιπάξ (1895-1952) πήξαλ κέξνο ζην θίλεκα ηνπ ληαληατζκνχ θαη αξγφηεξα είλαη απφ ηνπο βαζηθνχο εκπλεπζηέο ηνπ ππεξξεαιηζηηθνχ θηλήκαηνο. Καη νη ηξεηο ηάρζεθαλ ζην πιεπξφ ηνπ θνκκνπληζηηθνχ 677
θηλήκαηνο. Ο Μπξεηφλ έγξαςε ην Μαληθέζην ηνπ νπξεαιηζκνχ. Ο Ώξαγθφλ ηηκήζεθε κε ην ΐξαβείν Λέληλ ην 1957. Ώπηφο θαη ν Βιπάξ παξέκεηλαλ κέιε ηνπ Κνκκνπληζηηθνχ Κφκκαηνο ηεο Γαιιίαο σο ην ζάλαηφ ηνπο. Ο Μπξεηφλ φκσο απφ λσξίο θαηήγγεηιε ηε βηαηφηεηα ηνπ ζηαιηληζκνχ θαη ην 1938 επηζθέθζεθε ζην Μεμηθφ ηνλ Σξφηζθη. Ο Μπξεηφλ, ν Σξφηζθη θαη ν Μεμηθαλφο δσγξάθνο Νηηέγθν Ρηβέξα, ζπλππέγξαςαλ έλα θείκελν κε ηίηιν Γηα κηα αλεμάξηεηε επαλαζηαηηθή Σέρλε. Ο πνηεηήο θαη ζελαξηνγξάθνο Εαθ Πξεβέξ (Jacques Prevert, 1900-1977) δελ ζηξαηεχηεθε θνκκαηηθά, θαη ζπλδέζεθε γηα ιίγν κε ην ζνπξεαιηζηηθφ θίλεκα ρσξίο λα παίμεη ζεκαληηθφ ξφιν. Σν πνηεηηθφ έξγν ζπλδπάδεη ην ρηνχκνξ, ηελ επαηζζεζία, ηελ ηξπθεξφηεηα, αιιά θαη ηελ θαηαδίθε θάζε κνξθήο θαηαπίεζεο. Σα πνηήκαηά εθδφζεθαλ ζε ζπιινγή γηα πξψηε θνξά ην 1945 κε ηίηιν Κνπβέληεο. Άιιεο πνηεηηθέο ηνπ ζπιινγέο είλαη νη Εζηνξίεο, Θέακα, Δ βξνρή θαη ε θαινθαηξηά, Κπθεψλα. Ώξθεηά απφ ηα πνηήκαηά ηνπ έγηλαλ ηξαγνπδηζηηθέο επηηπρίεο. Χο έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθνχο Γάιινπο ζελαξηνγξάθνπο ζπλεξγάζηεθε κε ηνλ ζθελνζέηε Μαξζέι Καξλέ ζηα έξγα Σν ιηκάλη ησλ απνθιήξσλ, Ξεκεξψλεη, Οη επηζθέπηεο ηεο λχρηαο, νη Βξαζηέο ηεο ΐεξφλαο θαη ζην αξηζηνπξγεκαηηθφ Σα παηδηά ηνπ Παξαδείζνπ. Βπίζεο κε ηνλ αδειθφ ηνπ Πσι γχξηζαλ ην πνηεηηθφ ληνθηκαληέξ κνξθν Παξίζη. Έλαο αθφκα θάηνρνο βξαβείνπ Νφκπει Λνγνηερλίαο (1927) θαη απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο θηινζφθνπο ηνπ 20νχ αηψλα, είλαη ν εβξατθήο θαηαγσγήο (απφ παηέξα Πνισλνεβξαίν θαη κεηέξα Εξιαλδή) Αλξί Μπεξμφλ (Henrie Bergson, 1859-1941). Ο εηζεγεηήο ηεο Βλνξαηηθήο Φηινζνθίαο απέθηεζε ελζνπζηψδεηο νπαδνχο – κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη ν κεγάινο Έιιελαο ζπγγξαθέαο Νίθνο Καδαληδάθεο - αιιά θαη απζηεξνχο επηθξηηέο. Ώλ θαη ε απήρεζε ηεο δηδαζθαιίαο ηνπ κεηψζεθε κεηά ηνλ Πξψην Παγθφζκην Πφιεκν, νη απφςεηο λεφηεξσλ Γάιισλ ζηνραζηψλ φπσο ν αξηξ, ν Μεξιψ-Πνληχ θαη ν Λεβηλά, είλαη επεξεαζκέλεο απφ απηήλ. Σν ‘66 ην βηβιίν ηνπ Νηειέδ Μπεξμνληζκφο αλαλέσζε θαη αθχπληζε ην ελδηαθέξνλ γηα ην έξγν ηνπ Μπεξμφλ. ηαλ νη Γεξκαλνί θαηέιαβαλ ηε Γαιιία, ε θπβέξλεζε ηνπ ΐηζχ ππνζρέζεθε ζηνλ Μπεξμφλ φηη ζα εμαηξεζεί απφ ηηο καδηθέο δηψμεηο ησλ Ββξαίσλ θαη ζα δηαηεξήζεη ηηο ζέζεηο ηνπ (ήηαλ θαζεγεηήο θαη κέινο ηεο Γαιιηθήο Ώθαδεκίαο). κσο απηφο παξά ην φηη είρε αζπαζζεί ηνλ θαζνιηθηζκφ, ηέζεθε αιιειέγγπνο κε ηελ εβξατθή θνηλφηεηα ηεο Γαιιίαο, αξλήζεθε θάζε δηάθξηζε θαη επέκελε ζηε δηαηήξεζε ηνπ νλφκαηφο ηνπ ζηηο ιίζηεο ησλ Ββξαίσλ. Πέζαλε ηνλ Εαλνπάξην ηνπ 1941. Μεξηθά απφ ηα έξγα ηνπ: Όιε θαη κλήκε, Δ δεκηνπξγηθή εμέιημε, Οη δπν πεγέο ηεο εζηθήο θαη ηεο ζξεζθείαο, Σν γέιην, Αηάξθεηα θαη ηαπηφρξνλν. Καηά ηε δηάξθεηα ηνπ Μεζνπνιέκνπ θαη αξθεηά ρξφληα κεηά, ζηελ πάληα ελδηαθέξνπζα λπρηεξηλή δσή ηνπ Παξηζηνχ, θπξηαξρνχζε κηα ζξπιηθή κνξθή: ε καχξε Ώκεξηθαλίδα ρνξεχηξηα, ηξαγνπδίζηξηα θαη εζνπνηφο Ενδεθίλα Μπέηθεξ (Josephine Baker, 1906-75). Σελ νλφκαζαλ Μαχξν Αηακάληη ή Κξενιή ΐαζίιηζζα ή θαη Μαχξε Ώθξνδίηε. Ξεθίλεζε ηελ θαξηέξα ηεο ζηα βαξηεηέ ηνπ Μπξφληγνπαηε. Σν 678
1925 έθηαζε ζην Παξίζη γηα λα παξνπζηάζεη κηα επηζεψξεζε λέγξσλ θαιιηηερλψλ. Δ επηζεψξεζε δελ είρε επηηπρία, αιιά ν δηεπζπληήο ησλ θεκηζκέλσλ Follies Bergère εληππσζηάζηεθε απφ ην ρνξφ ηδαδ θαη ηελ θσκηθή δεηλφηεηα ηεο λεαξήο Γνδεθίλαο θαη ηεο πξφηεηλε ζπλεξγαζία. Πνιχ γξήγνξα ε Γνδεθίλα έγηλε έλα απφ ηα δηάζεκα αζηέξηα ηεο Γαιιίαο αιιά θαη ηεο Βπξψπεο ζην ρψξν ηεο δηαζθέδαζεο. Σν ‘25 ζην Θέαηξν ησλ Διπζίσλ, παξνπζίαδε ζην παξηζηλφ θνηλφ ηνπο εμσηηθνχο ρνξνχο ηεο θνξψληαο ζρεδφλ ηίπνηα ή κφλν κηα δψλε απφ κπαλάλεο θαη μεζεθψλνληαο ην αθξναηήξην. Ήηαλ καθξάλ ε πην αθξηβνπιεξσκέλε θαιιηηέρληδα ηεο Βπξψπεο θαη πνιχ ζχληνκα, ην θχιν θαη ην ρξψκα ηνπ δέξκαηφο ηεο ζεσξνχληαλ πιενλεθηήκαηα, αθφκα θαη απφ ηνπο ξαηζηζηέο ζπκπαηξηψηεο ηεο. Καηά ηε δηάξθεηα ηνπ πνιέκνπ εξγάζηεθε γηα ηνλ Βξπζξφ ηαπξφ θαη θαηάθεξε λα ζπιιέγεη πιεξνθνξίεο γηα ηνπο ζπκκάρνπο. Δ γαιιηθή θπβέξλεζε ηελ παξαζεκνθφξεζε γηα ηελ πξνζθνξά ηεο απηή. Με ηνλ δεχηεξν ζχδπγφ ηεο πηνζέηεζαλ δψδεθα παηδηά απφ φιν ηνλ θφζκν, απνδεηθλχνληαο έκπξαθηα ηελ πίζηε ηεο φηη φιεο νη θπιέο ηνπ θφζκνπ είλαη ίζεο. Σν 1963 πεξπάηεζε ζην πιεπξφ ηνπ Μάξηηλ Λνχζεξ Κηλγθ ζηελ πεξίθεκε Πνξεία πξνο ηελ Οπάζηγθηνλ, θαηά ησλ θπιεηηθψλ δηαθξίζεσλ. Ζ Γεξκαλία: ηηο 14 Ώπγνχζηνπ 1919, δεκνζηεχηεθε ην λέν δεκνθξαηηθφ χληαγκα ηεο Γεξκαλίαο (ην ιεγφκελν ηεο ΐατκάξεο). Σν λέν νκνζπνλδηαθφ θξάηνο απνηειείην απφ 17 θξαηίδηα θαη επηθεθαιήο ηνπ ήηαλ ν εθιεγκέλνο απφ θαζνιηθή ςεθνθνξία Πξφεδξνο, ν νπνίνο αζθνχζε ηελ εθηειεζηηθή εμνπζία. Σν χληαγκα θαζηέξσλε ηε δσξεάλ παηδεία, ηελ νθηάσξε εξγαζία, ηελ θνηλσληθή αζθάιηζε γηα φινπο, ηηο ζπιινγηθέο ζπκβάζεηο θαη θαηνρχξσλε ηα ζεκειηψδε δηθαηψκαηα ησλ πνιηηψλ. Ήηαλ ε πξψηε πξνζπάζεηα κεηαηξνπήο ηεο ρψξαο ζε θηιειεχζεξε θνηλνβνπιεπηηθή δεκνθξαηία. ηηο εθινγέο ηνπ Φεβξνπαξίνπ 1919 ςήθηζαλ γηα πξψηε θνξά νη γπλαίθεο. Πξφεδξνο εμειέγε ν Φξήληξηρ Έκπεξη (Friedrich Ebert, 1871-1925) θαη θαγθειάξηνο ν Φίιηπ άηληεκαλ (Philipp Scheidemann, 1865-1939). κσο ηα ζεκαληηθφηεξα εκπφδηα γηα ηελ παγίσζε ηεο Αεκνθξαηίαο δελ ήηαλ ιίγα: Οη βαξχηαηνη φξνη ηεο πλζήθεο ησλ ΐεξζαιιηψλ ηνπο νπνίνπο ππνρξεψζεθε λα απνδερζεί ην γεξκαληθφ Ράηρζηαγθ. Δ ζνβαξφηαηε νηθνλνκηθή θξίζε, ε θιηκαθνχκελε αλεξγία θαη ε αικαηψδεο άλνδνο ηνπ πιεζσξηζκνχ. Δ ηζρπξφηαηε ζηξαηνθξαηηθή αθξνδεμηά, νη ξαηζηζηέο θαη νη εζληθηζηέο νη νπνίνη φρη κφλν δελ ήζειαλ λα απνδερζνχλ φηη είραλ θαη απηνί επζχλε γηα ηελ ήηηα, αιιά θαιιηεξγνχζαλ ζπλερψο ην κχζν πεξί ‘πηζψπιαηνπ ρηππήκαηνο’ απφ ηνπο Ββξαίνπο, ηνπο ζνζηαιηζηέο θαη ηνπο δεκνθξάηεο. Οη εμηξεκηζηέο ηεο δεμηάο ήηαλ αληίζεηνη ζε θάζε δεκνθξαηηθή κεηαξξχζκηζε θαη επηζπκνχζαλ έλα απηαξρηθφ θαζεζηψο ζαλ απηφ ηεο απηνθξαηνξίαο ηνπ 1871. Δ άθξα αξηζηεξά θαηεγνξνχζε ηνπο ζνζηαιδεκνθξάηεο πνπ θπβεξλνχζαλ φηη πξφδσζαλ ηηο ηδέεο ηνπ εξγαηηθνχ θηλήκαηνο κε ηελ θαηαζηνιή ηεο θνκκνπληζηηθήο επαλάζηαζεο. Καη παξάιιεια νη ζπλερείο απεξγίεο θαη θνηλσληθέο ηαξαρέο πνπ πξνθαινχζαλ νη νξγαλψζεηο θαη ηα θφκκαηα ηεο αξηζηεξάο, εκπφδηδαλ ηελ νηθνλνκηθή αλάπηπμε θαη φμπλαλ ηηο αληηζέζεηο. Καη νη δπν αθξαίεο παξαηάμεηο δηέζεηαλ ηα δηθά ηνπο παξαζηξαηησηηθά ζψκαηα, ε δεμηά ηα Freikorps θαη ε αξηζηεξά ηελ Βξπζξά Φξνπξά πνπ φρη ζπάληα 679
ζπγθξνχνληαλ ζηνπο δξφκνπο ησλ κεγάισλ πφιεσλ. Παξά ηελ θαηάπλημε ηεο επαλαζηαηηθήο απφπεηξαο ησλ παξηαθηζηψλ ηνπ ΐεξνιίλνπ ηνλ Εαλνπάξην 1919, πνπ είρε σο απνηέιεζκα ηε δνινθνλία πάλσ απφ 1000 νπαδψλ ηεο αξηζηεξάο κεηαμχ ησλ νπνίσλ ε Ρφδα Λνχμεκπνπξγθ θαη ν Καξι Λίκπθλερη, λέα πξνζπάζεηα επηβνιήο θνκκνπληζηηθνχ θαζεζηψηνο επηρεηξήζεθε ηνλ Ώπξίιην ηνπ ίδηνπ ρξφλνπ. Κνκνπληζηέο, αλαξρηθνί θαη κέιε ηεο αξηζηεξάο ηνπ νζηαιηζηηθνχ Κφκκαηνο αλαθεξχμαλ ηε ΐαπαξηθή νβηεηηθή Αεκνθξαηία θαη ζχληνκα ζηξαηνιφγεζαλ ζηνλ Κφθθηλν ηξαηφ (θαηά ηα ζνβηεηηθά πξφηππα) 20.000 νπιηζκέλνπο άληξεο. κσο ζε ιηγφηεξν απφ έλα κήλα ηα Freikorps θαη ηκήκαηα ηνπ ηαθηηθνχ ζηξαηνχ, κπήθαλ ζην Μφλαρν θαη δηέιπζαλ ηε ‘νβηεηηθή Αεκνθξαηία’ εθηειψληαο ηνπο εγέηεο ηεο θαη εθαηνληάδεο νπαδνχο. Σν ‘23 ε Γεξκαλία δήισζε φηη αδπλαηεί λα ζπλερίζεη λα θαηαβάιεη ηηο πνιεκηθέο απνδεκηψζεηο. Δ γαιιηθή θπβέξλεζε αληέδξαζε ακέζσο θαη ζηηο 11 Εαλνπαξίνπ, γαιιηθά θαη βειγηθά ζηξαηεχκαηα θαηέιαβαλ ηελ πινχζηα ζε παξαγσγή άλζξαθα θαη ράιπβα, βηνκεραληθή πεξηνρή ηνπ Ρνπξ. Οη Γεξκαλνί εμνξγίζηεθαλ απφ ηελ θαηνρή θαη άξρηζαλ ακέζσο καδηθέο απεξγίεο, παζεηηθή αληίζηαζε, αθφκα θαη ζακπνηάδ πνπ θξάηεζαλ νθηψ κήλεο θαη ζπληέιεζαλ ζηελ θαηάξξεπζε ηεο γεξκαληθήο νηθνλνκίαο. Δ γεξκαληθή θπβέξλεζε γηα λα θαιχςεη ηελ απψιεηεο απφ ηελ παξαγσγή ηεο πεξηνρήο ηνπ Ρνπξ, άξρηζε λα εηζάγεη ηεξάζηηεο πνζφηεηεο βηνκεραληθψλ πξντφλησλ θαη ηξνθίκσλ. Βπίζεο γηα λα θαιχςεη ηηο αλάγθεο ησλ δπν εθαηνκκπξίσλ απεξγψλ εμέδηδε αλεμέιεγθηα ραξηνλνκίζκαηα. Ώπηά ηξνθνδφηεζαλ κηα πεξίνδν μέθξελνπ πιεζσξηζκνχ. Δ θπβέξλεζε εμέδηδε ρξήκα, ην ρξήκα απηφ θαζεκεξηλά έραλε ηελ αμία ηνπ θαη ε θπβέξλεζε εμέδηδε λέν ρξήκα. Ο θαχινο απηφο θχθινο δελ είρε ηέινο. Σν 1918 έλα ακεξηθαληθφ δνιάξην αληηζηνηρνχζε ζε 4,2 κάξθα, ην Ώχγνπζην ‘23 έθηαζε ζην 1.000.000 κάξθα θαη ην Ννέκβξην ηνπ ίδηνπ ρξφλνπ ε αμία ηνπ δνιαξίνπ μεπέξαζε ηα 4,2 ηξηζεθαηνκκχξηα (!) κάξθα. Δ ηηκή κηαο θξαηδφιαο ςσκηνχ πνπ ην 1918 ήηαλ 0,62 κάξθα, ηνλ Ννέκβξην ‘23 έθηαζε ζηα 201 δηζεθαηνκκχξηα! Δ αμία ηνπ ραξηηνχ πνπ ηππσλφηαλ ην λφκηζκα, μεπέξαζε ηελ αμία ηελ νπνία εθπξνζσπνχζε θαη νη πνιίηεο γηα λα δεζηαζνχλ, έθαηγαλ ζηηο ζφκπεο ραξηνλνκίζκαηα αληί γηα μχια. Σνλ Ώχγνπζην ‘23 νη πνιηηηθνί ηεο Γεξκαλίαο γηα λα αληηκεησπίζνπλ ηελ θαηάζηαζε ζρεκάηηζαλ λέα θπβέξλεζε ζπλαζπηζκνχ ππφ ηνλ θηιειεχζεξν Γθνχζηαβ ηξέδεκαλη (Gustav Stresemann 1878-1929). Ο λένο θαγθειάξηνο θήξπμε ηε ρψξα ζε θαηάζηαζε έθηαθηεο αλάγθεο, ζηακάηεζε ηελ απεξγία ζην Ρνπξ, εμέδσζε λέν λφκηζκα θαη ζηακάηεζε ηελ εθηχπσζε λέσλ πιεζσξηζηηθψλ ραξηνλνκηζκάησλ, αλέιαβε λα θαηαβάιεη ηκεκαηηθά ηηο πνιεκηθέο απνδεκηψζεηο θαη δήηεζε νηθνλνκηθή βνήζεηα απφ ηε ΐξεηαλία θαη ηηο ΔΠΏ. Ώπφ ηηο αξρέο ηνπ ‘24, ε νηθνλνκηθή θαηάζηαζε ζηε Γεξκαλία άξρηζε λα ζηαζεξνπνηείηαη. Δ γαιιηθή θαηνρή μεζήθσζε θχκα δηακαξηπξίαο ζε φιν ηνλ θφζκν θαη έθαλε ηε Γεξκαλία ζπκπαζή αθφκα θαη ζηνπο ιανχο ησλ ληθεηξηψλ ρσξψλ. Σειηθά νη Γάιινη απνρψξεζαλ ηνλ Ώχγνπζην ηνπ ‘25. Ο ηξέδεκαλ ήηαλ έλαο κεηξηνπαζήο ξεαιηζηήο θαη ηθαλφο πνιηηηθφο. Χο Τπνπξγφο Βμσηεξηθψλ (παξέκεηλε ζηε ζέζε απηή σο ην ζάλαηφ ηνπ ην ‘29), κε ηε πλζήθε ηνπ Λνθάξλν ηνπ ‘25, πξνζπάζεζε λα εμαιείςεη ηηο ερζξφηεηεο θαη ηα κίζε ηνπ πνιέκνπ θαη δεκηνχξγεζε πνιχ θαιέο ζρέζεηο κε ηνπο εγέηεο ησλ πξψελ 680
αληηπάισλ ηεο ρψξαο ηνπ, ΐξεηαλίαο, Δλσκέλσλ Πνιηηεηψλ θαη αθφκα θαη ηεο Γαιιίαο (κεηά ην ηέινο ηεο θαηνρήο ηνπ Ρνπξ θέξδηζε - καδί κε ην Γάιιν πξσζππνπξγφ Ώξηζηείδε Μπξηάλ - ην Νφκπει Βηξήλεο ηνπ 1926). Ώπνθαηέζηεζε έηζη ην δηπισκαηηθφ θχξνο ηεο ρψξαο ηνπ ε νπνία αξγφηεξα έγηλε δεθηή σο ηζφηηκν κέινο ζηελ Κνηλσλία ησλ Βζλψλ. Ο ζάλαηφο ηνπ ην ‘29 ζε ειηθία κφιηο 51 εηψλ, ζεκάδεςε ην ηέινο ηεο ‘ρξπζήο επνρήο’ ηεο Αεκνθξαηίαο ηεο ΐατκάξεο. Σνλ Φεβξνπάξην ηνπ ‘25 πέζαλε ν πξφεδξνο ηεο Αεκνθξαηίαο Έκπεξη θαη ηνλ δηαδέρζεθε ν εθπξφζσπνο ησλ εζληθηζηψλ θαη δεκνθηιήο ζηξαηάξρεο Πάνπι θνλ Υίληελκπνπξγθ Οη ζπλερείο ηαπεηλψζεηο ηεο Γεξκαλίαο, ε θαηνρή ηνπ Ρνπξ θαη ε νηθνλνκηθή θαηάξξεπζε δεκηνχξγεζαλ ζνβαξέο αληηδξάζεηο. Οη ζηξαηησηηθνί θαη ε δεκαγσγηθή δεμηά θαηεγνξνχζαλ, ηψξα (εθηφο ησλ κφληκσλ ζηφρσλ ηνπο αξηζηεξψλ θαη Ββξαίσλ) θαη ηε ‘δεηιή’ δεκνθξαηηθή θπβέξλεζε φηη πξνδίδεη ηε ρψξα. Σν άληξν ηεο αληηδξαζηηθήο, ιατθίζηηθεο θαη αληηζεκηηηθήο αθξνδεμηάο παξέκελε ε ΐαπαξία θαη ε πξσηεχνπζά ηεο ην Μφλαρν. Βθεί ηελ εγεζία ελφο κηθξνχ αθξνδεμηνχ θφκκαηνο, ηνπ Κφκκαηνο ησλ Γεξκαλψλ Βξγαηψλ, αλέιαβε έλαο πξψελ δεθαλέαο ηνπ γεξκαληθνχ ζηξαηνχ, ν άζεκνο ηφηε απζηξηαθήο θαηαγσγήο Αδφιθνο Υέηιεξ. Σν θφκκα απηφ ζχληνκα κεηνλνκάζηεθε ζε Βζληθφ νζηαιηζηηθφ Κφκκα ησλ Γεξκαλψλ Βξγαηψλ (NSDAP) ή ζπληνκφηεξα ησλ θφκκα ησλ Ναδί θαη επξφθεηην λα γίλεη ην φξγαλν ηεο πηψζεο ηεο Αεκνθξαηίαο ηεο ΐατκάξεο. Ο Υίηιεξ, ζαπκαζηήο ηνπ Μνπζνιίλη θαη ηεο Πνξείαο πξνο ηε Ρψκε πνπ ηνλ έθεξε ζηελ εμνπζία ηεο Εηαιίαο, επηρείξεζε κε κνριφ ην Κφκκα, εγέηε ‘βηηξίλα’ ηνλ δεκνθηιή ζηξαηεγφ Λνχληεληνξθ θαη ηνπο ζπλεξγάηεο ηνπ Γθαίξηλγθ, Βο, Ρεκ λα επαλαιάβεη ην εγρείξεκα απηφ. ηηο 9 Ννεκβξίνπ 1923, ηξεηο ρηιηάδεο λαδί πιαηζησκέλνη απφ ηα Σάγκαηα Βθφδνπ (SA), ηηο παξαζηξαηησηηθέο νκάδεο ηνπ θφκκαηνο μεθίλεζαλ απφ κηα κππξαξία ηνπ Μνλάρνπ θαη βάδηζαλ ζηνπο δξφκνπο ηεο πφιεο δηαθεξχζζνληαο ηε ρξενθνπία ηεο ηνπηθήο θπβέξλεζεο θαη ηελ αλάιεςε ηεο εμνπζίαο απφ ηνπο εζληθηζηέο λαδί. Σν πξαμηθφπεκα ηεο κππξαξίαο, φπσο νλνκάζηεθε, δελ ζα ήηαλ ηζηνξηθά άμην ιφγνπ λα κλεκνλεπηεί (άιισζηε δεθάδεο παξφκνηα θηλήκαηα –ηεο δεμηάο θαη ηεο αξηζηεξάο - ζπλέβεζαλ ζηε ρψξα κεηά ηελ ήηηα), αλ δελ ήηαλ ην πξναλάθξνπζκα ηεο θαηαθιπζκηαίαο αιιαγήο πνπ επξφθεηην λα επαθνινπζήζεη ηα επφκελα ρξφληα ζηε Γεξκαλία θαη ησλ δξακαηηθψλ επηπηψζεσλ πνπ ζα είρε απηή, ζηελ Βπξψπε θαη ζηνλ ππφινηπν θφζκν. Σν πξαμηθφπεκα απέηπρε, ν Υίηιεξ θαη αξθεηνί ζπλεξγάηεο ηνπ ζπλειήθζεζαλ, δηθάζηεθαλ κε ηελ θαηεγνξίαο ηεο πξνδνζίαο θαη θπιαθίζηεθαλ, αιιά ε αξρή είρε γίλεη.
Ο Αδόιθνο Χίηιεξ (1889-1945) Έρνπλ γξαθεί δεθάδεο ρηιηάδεο άξζξα, έρνπλ εθδνζεί εθαηνληάδεο βηβιία, έρνπλ γπξηζηεί δεθάδεο θηλεκαηνγξαθηθέο ηαηλίεο, έρνπλ ηξαβερηεί ρηιηάδεο θσηνγξαθίεο γηα ηνλ άλζξσπν πνπ θαηάθεξε λα παξαζχξεη ηνλ θφζκν ζηνλ αηκαηεξφηεξν πφιεκν ηεο ηζηνξίαο, πνπ δελ ππάξρεη πεξηζψξην λα γξάςνπκε ηίπνηα θαηλνχξην γηα ηνλ Ώδφιθν Υίηιεξ. Άιισζηε ηα γεγνλφηα ηνπ επνκέλνπ θεθαιαίνπ (Αεχηεξνο Παγθφζκηνο Πφιεκνο) είλαη παξάιιεια θαη ζρεδφλ ηαπηηζκέλα κε ηα ηειεπηαία έμη ρξφληα ηεο δσήο ηνπ, πνπ ηψξα ζα πεξηνξηζηνχκε ζηα ζεκαληηθφηεξα ζεκεία ηεο εθπιεθηηθήο δηαδξνκήο ελφο 681
απνηπρεκέλνπ Ώπζηξηαθνχ θαιιηηέρλε θαη άζεκνπ Γεξκαλνχ δεθαλέα πνπ κεηακνξθψζεθε ξαγδαία ζε εγέηε ελφο κεγάινπ έζλνπο θαη ην νδήγεζε ζηελ νινθιεξσηηθή ζρεδφλ θαηαζηξνθή. Γελλήζεθε ζε έλα απζηξηαθφ ρσξηφ θνληά ζηα γεξκαληθά ζχλνξα. ε ειηθία 16 εηψλ ζέιεζε λα αθνζησζεί ζηε δσγξαθηθή. κσο αλ θαη πίζηεπε φηη ήηαλ πξνηθηζκέλνο θαιιηηέρλεο, ε Ώθαδεκία Καιψλ Σερλψλ ηεο ΐηέλλεο, απέξξηςε δπν θνξέο ηηο αηηήζεηο ηνπ γηα εγγξαθή. Σν 1908, πέζαλε ε κεηέξα ηνπ θαη ν Υίηιεξ εγθαηαζηάζεθε ζηελ ΐηέλλε, δψληαο ζηεξεκέλα απφ ηελ πψιεζε θηελψλ δσγξαθηθψλ πηλάθσλ, θαη ηαρπδξνκηθψλ δειηαξίσλ. ηελ πξσηεχνπζα ηεο Ώπζηξννπγγαξίαο ήξζε γηα πξψηε θνξά ζε επαθή κε ηηο εζληθηζηηθέο ηδέεο ηνπ Παγγεξκαληζκνχ, ηηο ζνιέο θαη αζαθείο απφςεηο πεξί θπιεηηθήο θαζαξφηεηαο (ηεο Ώξίαο θπιήο) θαη ηηο αληηζεκηηηθέο ζέζεηο δηαθφξσλ πνιηηηθψλ ηεο επνρήο. ηε ΐηέλλε επίζεο, ζα αγαπήζεη ηελ φπεξα θαη ζα ιαηξέςεη ην κεγαιείν ηεο κνπζηθήο ηνπ ΐάγθλεξ. Σν 1913 ζα εγθαηαζηαζεί ζην Μφλαρν θαη ηνλ επφκελν ρξφλν κε ην μέζπαζκα ηνπ πνιέκνπ ζα ζηξαηεπζεί εζεινληηθά ζην γεξκαληθφ πεδηθφ. Πνιέκεζε ζην Απηηθφ κέησπν θαη ηξαπκαηίζηεθε δπν θνξέο. Σνπ απνλεκήζεθε παξάζεκν θαη ν βαζκφο ηνπ δεθαλέα. Πξνο ην ηέινο ηνπ πνιέκνπ ζα ηξαπκαηηζηεί ζνβαξά απφ ηνμηθά αέξηα πνπ ηνλ έπιεμαλ ζηα κάηηα κε θίλδπλν λα ράζεη ηελ φξαζή ηνπ θαη ην ηέινο ηνπ πνιέκνπ ηνλ βξήθε ζην λνζνθνκείν. Μεηά ηε λνζειεία ηνπ γχξηζε θαη πάιη ζην Μφλαρν. Βθεί έγηλε κάξηπξαο ησλ θαζεκεξηλψλ ζρεδφλ ζπγθξνχζεσλ κεηαμχ ησλ αθξαίσλ εζληθηζηψλ θαη ησλ αξηζηεξψλ θαη ηεο θαηάξξεπζεο ηεο βξαρχβηαο ΐαπαξηθήο νβηεηηθήο Αεκνθξαηίαο ηνπ 1919. Γίλεηαη έλα απφ ηα πξψηα κέιε ηνπ Γεξκαληθνχ Δξγαηηθνχ Κφκκαηνο (DAP) θαη γλσξίδεη εθεί ηνπο Ρνχληνιθ Δο θαη Έξλζη Ρεκ θαζψο θαη ηνλ αληηζεκίηε ζπγγξαθέα Νηίηξηρ Έθαξη ν νπνίνο δηαβιέπεη ζην πξφζσπν ηνπ Υίηιεξ ηνλ άλζξσπν πνπ κε ηε ξεηνξηθή ηνπ ηθαλφηεηα κπνξεί λα πξνζειθχζεη ηα πιαηηά ιατθά ζηξψκαηα ζηε αθξνδεμηά ηδενινγία ηνπ θφκκαηνο. Σν 1920 κε πξσηνβνπιία ηνπ Υίηιεξ, ζηνλ ηίηιν ηνπ θφκκαηνο πξνηάζζεηαη ην Δζληθφ νζηαιηζηηθφ (NSDAP) θαη ηνλ επφκελν ρξφλν αλαιακβάλεη ν ίδηνο ηελ εγεζία ηνπ. Αηαθεξχζζεη φηη έλαο απφ ηνπο ζηφρνπο ηνπ θφκκαηνο είλαη ε πξαγκάησζε ηεο Μεγάιεο Γεξκαλίαο. ηε ΐαπαξία είλαη πηα κηα πξνζσπηθφηεηα, αιιά ζηελ ππφινηπε Γεξκαλία ζεσξείηαη γξαθηθφο θαη δελ ηνλ παίξλνπλ ζηα ζνβαξά. Σν θζηλφπσξν ηνπ 1923 ην θφκκα δηέζεηε κφιηο 50.000 κέιε, φκσο ν αξηζκφο ηνπ νξγάλνπ θξνχζεο ηνπ, ησλ δηαβφεησλ Σαγκάησλ Δθφδνπ-SA ηνπ Ρεκ μεπεξλνχζε ηηο 15.000. ηηο ηάμεηο ησλ νπαδψλ ηνπ θφκκαηνο βξέζεθε θαη ν ζηξαηεγφο Έξηρ Λνχληεληνξθ. Παξά ηε ζπκκεηνρή ηνπ ζηξαηεγνχ, ην πξαμηθφπεκα ηεο κππξαξίαο ην Ννέκβξην 1923 απέηπρε θαη ν Υίηιεξ κε κεξηθνχο ζπλεξγάηεο θαηαδηθάζηεθε ζε πεληαεηή θπιάθηζε. ηε θπιαθή ππαγφξεπζε ζην ζηέιερνο ηνπ θφκκαηνο Βο ηνλ πξψην ηφκν ηνπ βηβιίνπ ηνπ Ο αγψλαο κνπ (Mein Kampf), πνπ εθδφζεθε ην „25 (ν δεχηεξνο ην „26). Σν απηνβηνγξαθηθφ, πξνπαγαλδηζηηθφ θαη ηδενινγηθφ απηφ βηβιίν απηφ απνηέιεζε ην „επαγγέιην‟ ηνπ εζληθνζνζηαιηζκνχ. Κεληξηθφ ζέκα ηνπ βηβιίνπ είλαη ε λίθε ηνπ ηζρπξνχ επί ηνπ αδχλαηνπ θαη ε πεξηθξφλεζε ησλ αηνκηθψλ δηθαησκάησλ.
682
Μεηά ηελ ζχληνκε απνθπιάθηζή ηνπ, ν Υίηιεξ νξγάλσζε ηεξαξρηθά ην θφκκα ηνπ κε βαζηθφηεξνπο ζπλεξγάηεο ηνπο Γθαίξηλγθ, Υίκιεξ, Γθαίκπειο, Ράηλραξη Υάπλξηρ, Μπφξκαλ, Άιθξελη Ρφδελκπεξγθ, Δο, Ρεκ θαη άιινπο, θαη ζπγθξφηεζε έλα αθφκα παξαζηξαηησηηθφ ζψκα, ηα SS ηα νπνία αλαδείρζεθαλ νη „πξαηηνξηαλνί‟ θαη νη ζηπινβάηεο ηνπ θαζεζηψηνο πνπ επξφθεηην λα εγθαζηδξπζεί. Παξφια απηά ην θφκκα δελ θαηάθεξε ηα επφκελα ρξφληα λα θεξδίζεη ηηο ιατθέο κάδεο θαη παξέκελε κηθξφ. ηηο εθινγέο ηνπ 1928 δηέζεηε ζην θνηλνβνχιην κφιηο δψδεθα βνπιεπηέο. Δ κεγάιε επθαηξία παξνπζηάζηεθε φηαλ ηα έηε 1929-30 μέζπαζε ε παγθφζκηα νηθνλνκηθή θξίζε. Δ Γεξκαλία πνπ κεηαμχ 1923-29 είρε αλαθάκςεη απφ ηηο νηθνλνκηθέο ζπλέπεηεο ηεο ήηηαο, είρε ληθήζεη ην ηέξαο ηνπ πιεζσξηζκνχ θαη βάδηδε ην δξφκν ηεο νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο, βξέζεθε μαλά ζε λέα δίλε ηεο νηθνλνκηθήο θαρεμίαο. Ο άξηζηνο ξήηνξαο Υίηιεξ ρξεζηκνπνηψληαο ζνζηαιηζηηθέο δηαθεξχμεηο, θαηφξζσζε λα πξνζειθχζεη εθαηνκκχξηα αλέξγσλ θαη θησρψλ εξγαηψλ (νη πεξηζζφηεξνη ππνζηεξηρηέο σο ηφηε, ηνπ ηζρπξνχ Κνκκνπληζηηθνχ Κφκκαηνο) θαη παξάιιεια νη εζληθηζηηθέο θαη αληηαξηζηεξέο θξαπγέο ηνπ, θέξδηζαλ ηελ νηθνλνκηθή ζηήξημε ηνπ κεγάινπ θεθαιαίνπ. ην θνηλνβνχιην νη έδξεο ησλ Ναδί αλήιζαλ ην 1930 ζε 107, ην 1932 ζε 230 θαη κεηψζεθαλ ζηηο λέεο εθινγέο ηνπ Ννεκβξίνπ 1932 ζε 196. Σελ ίδηα ρξνληά ν Υίηιεξ έζεζε ππνςεθηφηεηα γηα ηελ Πξνεδξία ηεο Αεκνθξαηίαο θαη έραζε απφ ηνλ γεξαηφ ζηξαηάξρε Υίληεκπνπξγθ. Οη κπσπηθέο ζπληεξεηηθέο θαη εζληθηζηηθέο δπλάκεηο ηεο ρψξαο έβιεπαλ πηα ηνλ Υίηιεξ σο ηνλ κνλαδηθφ ηθαλφ λα αληηκεησπίζεη ηνλ θνκκνπληζηηθφ θίλδπλν, αιιά θαη λα εγγπεζεί ηελ αζθάιεηα θαη ηελ επεκεξία ηεο ρψξαο. Μεηά απφ αιιεπάιιειεο θπβεξλεηηθέο θξίζεηο, ν Πξφεδξνο κεηά θαη απφ εηζήγεζε ηνπ θαγθειάξηνπ Φνλ Πάπελ, φξθηζε ζηηο 30 Εαλνπαξίνπ 1933 σο θαγθειάξην ηεο Γεξκαληθήο Αεκνθξαηίαο. Οη εμειίμεηο πνπ αθνινχζεζαλ ήηαλ θαηαηγηζηηθέο. ην ηέινο ηεο πξνεθινγηθήο εθζηξαηείαο ζηηο 27 Φεβξνπάξηνπ „33 ν εκπξεζκφο ηνπ Ράηρζηαγθ (λαδηζηηθή πξνβνθάηζηα, φπσο απνδείρζεθε πνιχ αξγφηεξα) έδσζε ηελ αθνξκή ζηνλ Υίηιεξ λα εμαπνιχζεη θχκα ηξνκνθξαηίαο θαηά ησλ αληηπάισλ ηνπ (θνκκνπληζηψλ, ζνζηαιηζηψλ θαη φρη κφλν) θαη λα επεξεάζεη ππέξ απηνχ ηα απνηειέζκαηα ησλ εθινγψλ ηνπ Μαξηίνπ. ηηο εθινγέο ηεο 5 Μαξηίνπ „33 ην NSDAP θέξδηζε ην 43,9 % θαη αθνχ εμνβέιηζε κε ζπιιήςεηο θαη απαγνξεχζεηο, ηνπο 81 θνκκνπληζηέο βνπιεπηέο απφ ην θνηλνβνχιην, κε ηηο ςήθνπο ηνπ θαζνιηθνχ Κεληξψνπ Κφκκαηνο θαη ηνπ ζπληεξεηηθνχ Λατθνχ Αεκνθξαηηθνχ Κφκκαηνο, ν Υίηιεξ νπζηαζηηθά απέθηεζε δηθηαηνξηθέο εμνπζίεο θαη εγθαζίδξπζε έλα απφιπηα πξνζσπνπαγέο θαζεζηψο. ηηο 10 ΜαΎνπ „33 πξαγκαηνπνηήζεθε ην ηειεηνπξγηθφ δεκφζην θάςηκν ρηιηάδσλ „εβξατθψλ‟, αληη-λαδί θαη „παξαθκηαθψλ‟ βηβιίσλ (κεηαμχ ησλ νπνίσλ έξγα ησλ Μαξμ, Έξηρ-Μαξία Ρεκάξθ, Σφκαο Μαλ, Μπέξηνιη Μπξερη, Ώτλζηάηλ, Φξφπλη, Ώληξέ Γηλη, Πξνπζη, Γνιά, ηέθαλ Σζβάηρ, Σδαθ Λφληνλ, Κάθθα, Υέκηλγνπαίε). Βθαηνληάδεο θνηηεηέο θαη κέιε ησλ SA θαη ησλ SS, έζπαγαλ βηβιηνζήθεο, ζπλαγσγέο θαη ζπίηηα αληηθξνλνχλησλ „απαιινηξίσλαλ‟ ηα βηβιία ησλ θηινζφθσλ, αθαδεκατθψλ θαη ζπγγξαθέσλ πνπ είρε απνθεξχμεη ην Τπνπξγείν Πξνπαγάλδαο θαη θξαηψληαο πιαθάη θαη ζεκαίεο παξήιαπλαλ ζηνπο δξφκνπο ηνπ ΐεξνιίλνπ θαη ηα πέηαγαλ ζηε ηεξάζηηα ππξά πνπ είρε αλάςεη ζηελ Πιαηεία ηεο πεξαο. Ήηαλ έλα ζιηβεξφ ζέακα, αλ θαη ζηελ ηζηνξία παξφκνηεο θαηαδίθεο θαη εκπξεζκνί βηβιίσλ δελ ήηαλ θάηη αζπλήζηζην. Σν Μάην „33 ηα ζπλδηθάηα θαηαξγήζεθαλ θαη ηδξχζεθε ην ειεγρφκελν απφ ηνπο λαδί Γεξκαληθφ Βζληθφ Μέησπν. Με κηα ζεηξά δηαηαγκάησλ φια ηα 683
θφκκαηα δηαιχζεθαλ θαη ην NSDAP έγηλε ην κνλαδηθφ λφκηκν θφκκα. Σν θφκκα ήηαλ πηα παληνχ, ζηε δεκφζηα δηνίθεζε, ζηηο επηρεηξήζεηο, ζηελ εθπαίδεπζε, ζηε δηθαηνζχλε, ζηελ εθθιεζία, ζηνλ αζιεηηζκφ. Ο επφκελνο ζηφρνο ηνπ Υίηιεξ ήηαλ ηα πηζηά ζην θφκκα, αιιά αλεμέιεγθηα SA. Ο ζηξαηφο είρε επαλεηιεκκέλα δηακαξηπξεζεί ζηνλ πξφεδξν Υίληεκπνπξγθ γη‟ απηφλ ηνλ αζχδνην θνκκαηηθφ ζηξαηφ. Ο αξρεγφο ησλ Σαγκάησλ Βθφδνπ ν Ρεκ πίεδε ηνλ Υίηιεξ γηα ηελ ελζσκάησζή ηνπο ζηνλ ηαθηηθφ ζηξαηφ. Οη ζηξαηεγνί απείιεζαλ κε ζηξαηησηηθφ λφκν. Οη εθπξφζσπνη ηνπ κεγάινπ θεθαιαίνπ εμέθξαδαλ ην θφβν ηνπο γηα ηα „αηξεηηθά θαη ζνζηαιηζηηθά‟ θεξχγκαηα ηνπ Ρεκ. Ο Υίηιεξ απνθάζηζε λα μεκπεξδεχεη κηα θαη θαιή απφ απηνχο πνπ κε ηε δξάζε ηνπο ηνλ έθεξαλ ζηελ θαγθειαξία, αιιά πνπ ηψξα άξρηζαλ λα γίλνληαη επηθίλδπλνη γηα ηνλ ίδην θαη ηε ρψξα. Σελ 30ή Ενπλίνπ „34 (πνπ έγηλε γλσζηή σο Ζ Νχρηα ησλ Μεγάισλ Μαραηξηψλ), ν ίδηνο ν Υίηιεξ κε ηελ επίιεθηε θνκκαηηθή θξνπξά ηνπ ηα SS ηνπ Υίκιεξ, ζπλέιαβε αηθληδηαζηηθά ηνλ Ρεκ θαη ηελ εγεζία ησλ SA. ε φιε ηε ρψξα εθαηνληάδεο ζηειέρε ησλ Σαγκάησλ Βθφδνπ ζπλειήθζεζαλ θαη εθηειέζηεθαλ ρσξίο θαλ λα γλσξίδνπλ ην ιφγν. Πνιινί λνκίδνληαο φηη πξφθεηηαη γηα πξαμηθφπεκα ησλ αληηπάισλ ηνπ θφκκαηνο εθηειέζηεθαλ θξαπγάδνληαο Heil Hitler. ηηο 2 Ώπγνχζηνπ „34 ν Υίληεκπνπξγθ πέζαλε. Ώκέζσο κεηά, ηα αμηψκαηα ηνπ Πξνέδξνπ θαη ηνπ θαγθειαξίνπ ζπγρσλεχηεθαλ θαη ν Υίηιεξ αλαγνξεχηεθε ζε Φχξεξ (Ώξρεγφο). Ώπηφ επηθπξψζεθε θαη ηππηθά κε δεκνςήθηζκα ζην νπνίν ην 89,9% ησλ ςεθνθφξσλ απνδέρηεθε ηηο απεξηφξηζηεο εμνπζίεο ηνπ Υίηιεξ σο αδηακθηζβήηεηνπ αξρεγνχ θξάηνπο, θπβέξλεζεο, θφκκαηνο θαη αλψηαηνπ δηνηθεηή ησλ ελφπισλ δπλάκεσλ. Μεηά απφ απηφ ζηε Γεξκαλία απιψζεθε έλα δίθηπν ηξνκνθξαηίαο, κε θπιαθέο, ζηξαηφπεδα ζπγθέληξσζεο θαη δνινθνλίεο ησλ αληηπάισλ ηνπ θαζεζηψηνο (θνκκνπληζηψλ, ζνζηαιηζηψλ, δεκνθξαηψλ, ζπληεξεηηθψλ). Παξάιιεια, βάζεη ησλ λαδηζηηθψλ ζεσξηψλ πεξί θπιεηηθήο θαζαξφηεηαο, εμαπνιχζεθε έλα θχκα δησγκψλ θαηά ησλ ιάβσλ, ηζηγγάλσλ, νκνθπινθίισλ, αλαπήξσλ αιιά θπξίσο ησλ Ββξαίσλ. Πνιινί ζεκαληηθνί εβξατθήο θαηαγσγήο επηζηήκνλεο, θαιιηηέρλεο θαη ζπγγξαθείο αλαγθάζηεθαλ λα εγθαηαιείςνπλ ηε ρψξα θαη λα θαηαθχγνπλ ζην εμσηεξηθφ γηα λα απνθχγνπλ ηηο δηψμεηο. Οη δηψμεηο θαηά ησλ Ββξαίσλ πξνζέιαβαλ ηε κνξθή πξσηνθαλνχο (επίζεκεο θξαηηθήο) γελνθηνλίαο κε καδηθέο εθηειέζεηο ζε ζαιάκνπο αεξίσλ ζηα δεθάδεο ζηξαηφπεδα εμφλησζεο πνπ δεκηνπξγήζεθαλ γη‟ απηνχο. Ήδε απφ ην 1935 κε ηνπο Νφκνπο ηεο Νπξεκβέξγεο νη Ββξαίνη απνζηεξήζεθαλ ηεο γεξκαληθήο ππεθνφηεηαο, απαγνξεχηεθαλ νη γάκνη κεηαμχ Ββξαίσλ θαη Ώξίσλ θαη ζε πνιιά θαηαζηήκαηα θαη εζηηαηφξηα είραλ αλαξηεζεί επηγξαθέο πνπ δήισλαλ φηη νη Ββξαίνη δελ ήηαλ εππξφζδεθηνη. ηηο 9 θαη 10 Ννεκβξίνπ „38, ζηε Γεξκαλία θαη ηελ Ώπζηξία, ν θνκκαηηθφο ζηξαηφο θαηέιαβε, ιεειάηεζε θαη έθαςε ζπίηηα, ζπλαγσγέο θαη καγαδηά (έζπαδαλ ηηο βηηξίλεο ηνπο κε ζθπξηά, εμ νπ θαη ε νλνκαζία Ζ Νχρηα ησλ Κξπζηάιισλ - Kristallnacht). Βθαηνληάδεο Ββξαίνη ζαλαηψζεθαλ απφ ρηππήκαηα θαη πάλσ απφ 30.000 εζηάιεζαλ ζηα ζηξαηφπεδα ζπγθέληξσζεο. Σν 1935 ν Υίηιεξ παξά ηελ ξεηή απαγφξεπζε ηεο πλζήθεο ησλ ΐεξζαιιηψλ, επαλαθέξεη ηελ ππνρξεσηηθή ζηξαηησηηθή ζεηεία θαη ηνλ επφκελν ρξφλν ζηξαηησηηθνπνηεί ηε Ρελαλία θαη ελζσκαηψλεη ζην Ράηρ ηελ πεξηνρή ηνπ άαξ. Οη δπηηθέο δπλάκεηο έθαλαλ ηα ζηξαβά κάηηα, πηζηεχνληαο φηη ε λέα ηζρπξή Γεξκαλία, ήηαλ ην κειινληηθφ αλάρσκα πηζαλήο ζνβηεηηθήο επέθηαζεο. 684
Σνλ Οθηψβξην 1936 ν Υίηιεξ ζπκκάρεζε κε ηνλ Μνπζνιίλη θαη εγθαζηδξχζεθε ν Άμνλαο ΐεξνιίλνπ-Ρψκεο. Σνλ Μάξηην 1938 ε Γεξκαλία ελζσκάησζε ηελ Ώπζηξία. Σνλ επηέκβξην 1938, ν Υίηιεξ, ν Μνπζνιίλη, ν ΐξεηαλφο πξσζππνπξγφο Σζάκπεξιαηλ θαη ν Γάιινο πξσζππνπξγφο Νηαιαληηέ, ππέγξαςαλ ην δηαβφεην χκθσλν ηνπ Μνλάρνπ, κε ην νπνίν ε Γεξκαλία εηζέβαιε αλελφριεηε ζηε Σζερνζινβαθία. Σνλ Ώχγνπζην 1939 νη ππνπξγνί Βμσηεξηθψλ ηεο Γεξκαλίαο θαη ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο ππέγξαςαλ ην χκθσλν κε επίζεζεο (γλσζηφ σο χκθσλν Μνιφηνθ-Ρίκπεληξνπ) κε ην νπνίν ζπκθσλήζεθε ν δηακειηζκφο ηεο Πνισλίαο. Καη ηέινο ηελ 1ε επηεκβξίνπ „39 ηα γεξκαληθά ζηξαηεχκαηα εηζέβαιαλ ζηελ Πνισλία, ππξνδνηψληαο έηζη ηελ έλαξμε ηνπ Αεπηέξνπ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ. Δ νινθιεξσηηθή ήηηα ηεο Γεξκαλίαο θαη ν θφβνο ηνπ εμεπηειηζκνχ ηεο παξάδνζεο, αλάγθαζαλ ηνλ Υίηιεξ λα απηνθηνλήζεη (καδί κε ηνλ λεφλπκθε γπλαίθα ηνπ Δχα Μπξάνπλ), ζηηο 30 Ώπξηιίνπ „45. Δ ηζηνξία έρεη αθφκα πνιιά λα πεη γηα ην θαηλφκελν Ώδφιθνο Υίηιεξ. Σνπ έρνπλ πξνζάςεη ραξαθηεξηζκνχο φπσο: ηξειφο, παξαλντθφο, κεγαινθπήο εγέηεο, ηχξαλλνο, ζρηδνθξελήο, αζεκαληφηεηα, δηθηάηνξαο θαη πνιινχο άιινπο. Καλείο δελ μέξεη ηη ζα γηλφηαλ ε Γεξκαλία, αλ ν Υίηιεξ δελ απνθάζηδε ηνλ πφιεκν, αιιά εμαθνινπζνχζε λα θπβεξλά ηε κεγάιε απηή ρψξα, έζησ θαη απνιπηαξρηθά φπσο μεθίλεζε. Δ Γεξκαλία ηελ εμαεηία 1933-39 αλαζπγθξνηήζεθε, ε βηνκεραλία, ε γεσξγία θαη ην εκπφξην θαη ζπλεπψο ε νηθνλνκία αλαπηχρζεθαλ ηαρχηαηα, ν πιεζσξηζκφο ηηζαζεχηεθε, ε αλεξγία εμαιείθζεθε θαη ν ιαφο είδε κηα πξσηνθαλή άλνδν ηνπ βηνηηθνχ ηνπ επηπέδνπ. Δ ρψξα γέκηζε δξφκνπο, ζρνιεία, γπκλαζηήξηα, ρψξνπο αλαςπρήο, απηνθίλεηα θαη ε πξννπηηθή γηα ηηο επφκελεο γεληέο ήηαλ ιακπξή. κσο ε θαηαζηξνθηθή επεθηαηηθή πνιηηηθή ηνπ Υίηιεξ πνπ δελ δίζηαζε λα μεθηλήζεη έλα αθφκα νιέζξην γηα ηε ρψξα ηνπ θαη ηελ Βπξψπε πφιεκν, εμαλέκηζε φια ηα αγαζά ηεο εηξήλεο θαη ε Γεξκαλία κεηαηξάπεθε ζε ζσξφ εξεηπίσλ.
Δ άλνδνο ηνπ Υίηιεξ ζηελ εμνπζία θαη ν θνκκαηηθφο έιεγρνο ζε φινπο ηνπο ηνκείο ηεο θνηλσληθήο θαη πνιηηηζηηθήο δσήο, ππνρξέσζε πνιινχο Ώπζηξηαθνχο θαη Γεξκαλνχο επηζηήκνλεο, ζπγγξαθείο θαη θαιιηηέρλεο (φρη κφλν εβξατθήο θαηαγσγήο) λα εθπαηξηζηνχλ. Ώλάκεζα ζ’ απηνχο είδακε ήδε ηνπο Ώπζηξηαθνχο ίγθκνπλη Φξφπλη, Λνχληβηρ ΐηηγθελζηάηλ, ΐίθηνξ Υεο θαη Λίδε Μάηηλεξ. Οη Γεξκαλνί, φπσο ν λνκπειίζηαο ζπγγξαθέαο Σφκαο Μαλ θαη ν ζεαηξηθφο ζπγγξαθέαο θαη πνηεηήο Μπέξηνιη Μπξερη δελ ήηαλ εβξατθήο θαηαγσγήο, αιιά πξνηίκεζαλ λα εθθξάζνπλ ηελ αληίζεζή ηνπο ζην λαδηζηηθφ θαζεζηψο εθεί πνπ κπνξνχζαλ λα ην θάλνπλ ειεχζεξα. Βπίζεο ν κεγάινο αξρηηέθηνλαο ΐάιηεξ Γθξφπηνπο αλ θαη αξείαο θαηαγσγήο θαη ν εβξατθήο θαηαγσγήο θπζηθφο (αξγφηεξα θέξδηζε θαη απηφο Νφκπει Φπζηθήο) Μαμ Μπφξλ εγθαηέιεηςαλ ηε Γεξκαλία κφιηο νη Ναδί αλήιζαλ ζηελ εμνπζία. Ο ζπλζέηεο Κνπξη ΐάηι θαη ε πνιηηηθφο επηζηήκσλ θαη θηιφζνθνο Υάλα Άξελη ήηαλ εβξατθήο θαηαγσγήο θαη μέθπγαλ (καδί κε πνιινχο άιινπο) απφ ην βέβαην εγθιεηζκφ ηνπο ζε ζηξαηφπεδν ζπγθέληξσζεο. ηα εθαηνληάδεο ζεκαληηθά νλφκαηα αμηφινγσλ επηζηεκφλσλ θαη δηαλννπκέλσλ πνπ δηέθπγαλ απφ ηε Γεξκαλία πεξηιακβάλνληαη αθφκα απηά ησλ θηιφζνθσλ θαη θνηλσληνιφγσλ Υέξκπεξη Μαξθνχδε (1898-1979), Σενληφξ Ώληφξλν (1903-1969) θαη Μαμ Υνξθράηκεξ (1895-1973). Καη νη ηξεηο ήηαλ εβξατθήο θαηαγσγήο θαη 685
εγθαηαζηάζεθαλ ζηελ Ώκεξηθή. Δ πην ηξαληαρηή πεξίπησζε είλαη ηνπ λνκπειίζηα θπζηθνχ ΑιβΫξηνπ ΑτλζηΪηλ.
Ο Αιβέξηνο Αϊλζηάηλ (1879-1955) Ο κεγαιχηεξνο ίζσο θπζηθφο ηνπ 20νχ αηψλα θαη έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο επηζηήκνλεο φισλ ησλ επνρψλ. Σν πεξηνδηθφ Time ζην ηεχρνο ηεο 31/12/1999 ηνλ αλαθήξπμε σο ην Πξφζσπν ηνπ Αηψλα. Γελλήζεθε ζην Οπικ ηεο Γεξκαλίαο απφ εβξατθή νηθνγέλεηα. χληνκα ε νηθνγέλεηά ηνπ κεηαθφκηζε ζην Μφλαρν θαη αξγφηεξα ζην Μηιάλν ηεο Εηαιίαο, φπνπ ηειείσζε ην γπκλάζην. πνχδαζε ζην Παλεπηζηήκην ηεο Γπξίρεο θαη εξγάζηεθε γηα ιίγν σο δεκφζηνο ππάιιεινο ζηε ΐέξλε. Μεηά ην 1905, δίδαμε σο θαζεγεηήο ζηα παλεπηζηήκηα ηεο Πξάγαο, ηεο Γπξίρεο θαη ηνπ ΐεξνιίλνπ. Έγξαςε θαη δεκνζίεπζε δηάθνξεο εξγαζίεο ζηηο νπνίεο: Αηαηχπσζε ηε ζεσξία φηη ππάξρνπλ ζσκαηίδηα θσηφο, ηα θσηφληα θαη αλέπηπμε ην θσηνειεθηξηθφ θαηλφκελν. Γηα ηελ εξγαζία απηή θέξδηζε ην βξαβείν Νφκπει ηεο Φπζηθήο ην 1921. Ώπέδεημε φηη ε ηαρχηεηα ηνπ θσηφο θηάλεη ηα 300.000 ρηιηφκεηξα ην δεπηεξφιεπην θαη φηη απηή ε ηαρχηεηα παξακέλεη ζηαζεξή απ‟ φπνπ θη αλ κεηξεζεί. Δ ηαρχηεηα απηή είλαη ε κεγαιχηεξε πνπ ππάξρεη ζην ζχκπαλ θαη δελ κπνξεί λα μεπεξαζηεί. Με ηελ εξγαζία ηνπ κε ηίηιν Ζ θίλεζε κηθξψλ ζσκαηίσλ πνπ ηζνξξνπνχλ ζε ζηάζηκν πγξφ ζχκθσλα κε ηε ζεσξία ηεο επαγσγήο εμήγεζε ην θαηλφκελν ηεο «θίλεζεο Μπξάνπλ» απνδεηθλχνληαο φηη ηα άηνκα ππάξρνπλ πξαγκαηηθά. Αηαηχπσζε ηελ πεξίθεκε Θεσξία ηεο ρεηηθφηεηαο πνπ ζεσξείηαη απφ ηα κεγαιχηεξα επηζηεκνληθά επηηεχγκαηα ηνπ αλζξψπνπ. χκθσλα κε ηε ζεσξία απηή, ε χιε είλαη κηα κνξθή ελέξγεηαο θαη ε ελέξγεηα κηα κνξθή χιεο. Μεηαμχ ηνπο ζπλδένληαη κε ηελ πεξίθεκε εμίζσζε: Β = mc2 φπνπ Β = ελέξγεηα, m = κάδα θαη c2 = ην ηεηξάγσλν ηεο ηαρχηεηαο ηνπ θσηφο. Ώπηφ ζεκαίλεη φηη αλ θαηαζηξαθεί απεηξνειάρηζηε κάδα (πνζφηεηα χιεο) απηή κεηαηξέπεηαη ζε ηεξάζηηα πνζφηεηα ελέξγεηαο. ηελ αξρή ηεο ζεσξίαο ηεο ζρεηηθφηεηαο βαζίδεηαη ε αηνκηθή ελέξγεηα θαη ε θαηαζθεπή (αξγφηεξα ησλ αηνκηθψλ φπισλ Ο Ώτλζηάηλ έγηλε δηάζεκνο ζε φιν ηνλ θφζκν, αιιά ζπλέρηζε λα εξγάδεηαη πάλσ ζε ζέκαηα θπζηθήο θαη αξγφηεξα δηαηχπσζε ηελ άπνςε φηη νη θσηεηλέο αθηίλεο ησλ άζηξσλ θακππιψλνληαη φηαλ πεξλνχλ θνληά ζηελ επηθάλεηα ηνπ Διίνπ, ιφγσ ηεο βαξχηεηάο ηνπ. Ώπηή ε ζεσξία επηβεβαηψζεθε ην 1919 απφ ηελ Ώθαδεκία Βπηζηεκψλ ηνπ Λνλδίλνπ απφ παξαηεξήζεηο ζε κηα έθιεηςε Διίνπ. ηαλ νη Ναδί θαηέιαβαλ ηελ εμνπζία ζηε Γεξκαλία ν Ώτλζηάηλ ιφγσ ηεο εβξατθήο ηνπ θαηαγσγήο δελ είρε άιιε ιχζε παξά λα θαηαθχγεη ζηηο Δλσκέλεο Πνιηηείεο, φπνπ δήηεζε θαη απέθηεζε ηελ ακεξηθαληθή ππεθνφηεηα. Πέξαζε ην ππφινηπν ηεο δσήο ηνπ ζην Ελζηηηνχην Ώλψηεξσλ πνπδψλ ηνπ Παλεπηζηεκίνπ ηνπ Πξίλζηνλ. 686
Σν „39 κε κηα επηζηνιή ζηνλ πξφεδξν ησλ ΔΠΏ Φξάλθιηλ Ρνχζβειη ηνλ πξνεηδνπνίεζε φηη νη Γεξκαλνί εξγάδνληαλ πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηεο θαηαζθεπήο αηνκηθήο βφκβαο. πληζηνχζε ζην πξφεδξν λα πξνρσξήζνπλ νη ΔΠΏ ζηε ρξεκαηνδφηεζε γηα ηελ θαηαζθεπή ηεο βφκβαο απηήο. Οη Δλσκέλεο Πνιηηείεο πξνρψξεζαλ γξήγνξα ζηε δεκηνπξγία ηνπ Δξεπλεηηθνχ Πξνγξάκκαηνο Μαλράηαλ κε ζηφρν ηελ πινπνίεζε ηνπ ζηφρνπ απηνχ. κσο ν Ώτλζηάηλ δελ πήξε κέξνο ζην πξφγξακκα, γηαηί ήηαλ αληίζεηνο κε ηε ρξεζηκνπνίεζε ηεο βφκβαο απηήο. Σν „52 ηνπ πξνηάζεθε λα αλαιάβεη ηελ πξνεδξία ηνπ λεαξνχ θξάηνπο ηνπ Εζξαήι, αιιά απηφο δελ ηελ απνδέρζεθε. Δ πξνζθνξά ηνπ Ώιβέξηνπ Ώτλζηάηλ έρεη αλαγλσξηζηεί απφ ηελ παγθφζκηα επηζηεκνληθή θνηλφηεηα ε νπνία ησλ έρεη θαηαηάμεη ζηε ρνξεία ησλ κεγάισλ επηζηεκφλσλ ηεο ηζηνξίαο, πιάη ζηνλ Βπθιείδε, ηνλ Γαιηιαίν, ην Νεχησλα. Ώιιά θαη νη απινί άλζξσπνη, αθφκα θη αλ αδπλαηνχλ ηα θαηαλνήζνπλ ηηο επηζηεκνληθέο ζεσξίεο ηνπ, έρνπλ ηαπηίζεη ην φλνκά ηνπ κε ηε κεγαινθπΎα.
ηηο επηζηήκεο θαη ηδηαίηεξα ζηε Φπζηθή θαη ζηε Υεκεία, ε Γεξκαλία είρε πάληα λα επηδείμεη πιεζψξα επηζηεκφλσλ. Πην πάλσ αλαθεξζήθακε ζηελ εβξατθήο θαηαγσγήο Ώπζηξηαθή θπζηθφ Λίδε Μάηηλεξ ε νπνία ζπλεξγάζηεθε κε ηνλ ‘παηέξα ηεο ππξεληθήο ρεκείαο’ Γεξκαλφ ρεκηθφ ηην Υαλ (1879-1967) θαη αλαθάιπςαλ καδί ην ρεκηθφ ζηνηρείν πξσηαθηίλην. ηνλ Καλαδά ν Υαλ ζπλεξγάζηεθε γηα έλα ρξφλν (1905) κε ηνλ Νενδειαλδφ θπζηθφ Έξλεζη Ράδεξθνξλη. Οη εξγαζίεο ηνπ Υαλ, ηεο Μάηηλεξ, ηνπ Εηαινχ Φέξκη, ηνπ δεχγνπο Γνιηφ-Κηνπξί θαη άιισλ επηζηεκφλσλ νδήγεζαλ ηε γεξκαληθή θπβέξλεζε λα πξνρσξήζεη ζην ζρεδηαζκφ θαηαζθεπήο αηνκηθήο βφκβαο. Μεηά ην ηέινο ηνπ πνιέκνπ ζπλειήθζε απφ ηνπο ΐξεηαλνχο (φπσο φινη νη Γεξκαλνί επηζηήκνλεο πνπ εξγάδνληαλ γηα ην πξφγξακκα ηεο θαηαζθεπήο ηεο βφκβαο) θαη έκαζε θαζπζηεξεκέλα φηη ηνπ είρε απνλεκεζεί ην Νφκπει Υεκείαο απφ ην 1944. ηαλ έκαζε ηε ξίςε ησλ αηνκηθψλ βνκβψλ ζηελ Υηξνζίκα θαη ην Ναγθαζάθη, απνπεηξάζεθε λα απηνθηνλήζεη, ζεσξψληαο φηη είρε κέξνο ηεο επζχλεο γη’ απηή ηελ ηξαγσδία. Ώπφ ηνπο πξψηνπο πνπ θαηάιαβαλ ηε ζεκαζία ηεο Θεσξίαο ηεο ρεηηθφηεηαο ηνπ Ώτλζηάηλ θαη ζπλέβαιε ζεκαληηθά ζηελ πξνψζεζή ηεο θαη ζηελ απνδνρή ηεο απφ ηελ επηζηεκνληθή θνηλφηεηα ήηαλ ν θπζηθφο Μαμ Πιάλθ (Max Planck, 1858-1947). Θεσξείηαη απφ ηνπο πην ζεκαληηθνχο θπζηθνχο ηνπ 20νχ αηψλα θαη ν Παηέξαο ηεο θβαληηθήο Φπζηθήο. πνχδαζε ζηα παλεπηζηήκηα ηνπ Μνλάρνπ θαη ηνπ ΐεξνιίλνπ θαη νη εμαηξεηηθέο ηνπ επηδφζεηο ηνπ ράξηζαλ ηνλ ηίηιν ηνπ δηδάθηνξα ζε ειηθία κφιηο 21 εηψλ. Αίδαμε ζην παλεπηζηήκην ηνπ ΐεξνιίλνπ σο ην 1926 θαη αξγφηεξα αλέιαβε ηε ηνλ ηνκέα ηεο ζεσξεηηθήο θπζηθήο ζην Ελζηηηνχην Κάηδεξ Γνπιηέικνο πνπ απφ ην 1948 έρεη κεηνλνκαζηεί ζε Μαμ Πιαλθ. Δ ζεσξία ηνπ φηη ε αθηηλνβνινχκελε ελέξγεηα – δειαδή ε ελέξγεηα ησλ θπκάησλ ηνπ θσηφο – απνηειείηαη απφ κηθξά ζσκαηίδηα ηα νπνία νλφκαζε θβάληα, απνηέιεζε ηε βάζε ησλ θβαληηθψλ ζεσξηψλ πνπ αλαπηχρζεθαλ αξγφηεξα θαη
687
πινχηηζαλ ηηο γλψζεηο καο γχξσ απφ ηελ χιε θαη ηε θχζε ηεο αθηηλνβνιίαο. Γηα ηε ζεσξία ηνπ απηή ν Πιάλθ θέξδηζε ην Νφκπει Φπζηθήο ην ‘18. πλεξγάηεο ηνπ Ώτλζηάηλ, ηεο Λίδε Μάηηλεξ θαη άιισλ εβξατθήο θαηαγσγήο επηζηεκφλσλ θαηεγνξήζεθε γηα δηδαζθαιία εβξατθψλ επηζηεκνληθψλ απφςεσλ, αιιά δελ δηψρηεθε ιφγσ ηνπ δηεζλνχο ηνπ θχξνπο. Αελ επηδίσμε πνηέ λα εγθαηαιείςεη ηε ρψξα θαη έδεζε κε εληηκφηεηα θαη αμηνπξέπεηα. Έλαο αθφκα Γεξκαλφο θπζηθφο πνπ θέξδηζε Νφκπει Φπζηθήο ην 1932 ήηαλ ν Βέξλεξ Υάηδελκπεξγθ (Werner Heisenberg, 1901-76) έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο επηζηήκνλεο ηνπ 20νχ αηψλα θαη ν δεκηνπξγφο ηεο Κβαληηθήο Μεραληθήο. πνχδαζε Θεσξεηηθή Φπζηθή ζην Παλεπηζηήκην ηνπ Μνλάρνπ θαη αλαθεξχρζεθε δηδάθηνξαο ην ‘23. Ώπφ ην ‘24 σο ην ‘26 εξγάζηεθε ζηελ Κνπεγράγε θαη ζπλεξγάζηεθε κε ηνλ ζπνπδαίν Ααλφ ζεσξεηηθφ θπζηθφ Νειο Μπνξ. Σν ‘27 ν Υάηδελκπεξγθ ζε ζπλεξγαζία κε ηνλ Νειο Μπνξ δηαηχπσζε ηελ ‘αξρή ηεο απξνζδηνξηζηίαο’ ή ‘αξρή ηεο αβεβαηφηεηαο’. Δ αξρή απηή έδσζε κηα λέα εξκελεία γηα ηνλ θπζηθφ θφζκν, φπσο ην θχκα θαη ην ζσκαηίδην είλαη δηαθνξεηηθέο ζεσξήζεηο ηνπ ίδηνπ πξάγκαηνο. ηε ζέζε ηεο αηηηφηεηαο ηεο Φπζηθήο, κπήθε ε ηπραηφηεηα ησλ γεγνλφησλ. Ώπφ ην 1927 σο ην ‘41 ήηαλ θαζεγεηήο ηνπ Παλεπηζηεκίνπ ηεο Λεηςίαο. Σν 1932 ηνπ απνλεκήζεθε ην Νφκπει Φπζηθήο. Καηά ηε δηάξθεηα ηνπ πνιέκνπ εξγάζζεθε κε ηελ νκάδα θαηαζθεπήο ηεο γεξκαληθήο αηνκηθήο βφκβαο. Αελ γλσξίδνκε αλ αληέδξαζε πνηέ γηα ηηο απηνεμνξίεο ή δηψμεηο ζπλαδέιθσλ ηνπ επηζηεκφλσλ ιφγσ ηεο εβξατθήο ηνπο θαηαγσγήο ή ηεο αληίζεζήο ηνπο πξνο ην θαζεζηψο. Μεηά ηνλ πφιεκν πάλησο, εξγάζηεθε γηα ηελ επηζηεκνληθή αλφξζσζε ηεο ρψξαο ηνπ. Σν λαδηζηηθφ θαζεζηψο ηεο Γεξκαλίαο θαη ν αζθπθηηθφο έιεγρνο πνπ επέβαιε ζε φινπο ηνπο ηνκείο ηεο θνηλσληθήο θαη πνιηηηθήο, αιιά θπξίσο ηεο πνιηηηζηηθήο δσήο, λέθξσζε θπξηνιεθηηθά πνιηηηζηηθά ηε ρψξα, επλνχρηζε ηελ θαιιηηερληθή δεκηνπξγία θαη απνςίισζε ην έκςπρν δπλακηθφ ηνπ πνιηηηζκνχ ηεο ρψξαο. Ώξθεηνί εθπξφζσπνί ηνπ πνπ δελ κπνξνχζαλ λα ζπκβηβαζηνχλ κε ηηο επηηαγέο θαη ηηο απηαξρηθέο θαη κηζαιιφδνμεο απφςεηο ηνπ λένπ θαζεζηψηνο, αλαγθάζηεθαλ λα εθπαηξηζηνχλ γηα λα κπνξέζνπλ λα εθθξαζζνχλ ειεχζεξα. Έλαο απφ απηνχο ήηαλ ν Βάιηεξ Γθξφπηνπο (Walter Gropius), έλαο απφ ηνπο θνξπθαίνπο Βπξσπαίνπο αξρηηέθηνλεο, ν ηδξπηήο ηνπ πεξίθεκνπ αηζζεηηθνχ θηλήκαηνο Μπάνπρανπο (Bauhaus). Ο Γθξφπηνπο καδί κε ηνλ Βιβεηφ Λε Κνξκππδηέ ζεσξνχληαη νη πξσηνπφξνη θαη κεγάινη δάζθαινη ηεο ζχγρξνλεο αξρηηεθηνληθήο.
Ο Βάιηεξ Γθξόπηνπο (1883-1969) Ο Γθξφπηνπο γελλήζεθε ζην ΐεξνιίλν θαη ζπνχδαζε αξρηηεθηνληθή ζην Μφλαρν θαη ζην Πνιπηερλείν ηνπ ΐεξνιίλνπ. Σν 1910 άλνημε δηθφ ηνπ αξρηηεθηνληθφ γξαθεία, φπνπ εηδηθεχηεθε ζηελ „λέα νηθνδφκεζε‟ βηνκεραληθψλ θηηξίσλ ζηε Γεξκαλία. Υξεζηκνπνίεζε λέα – γηα ηελ επνρή πιηθά – φπσο ηνλ ράιπβα θαη ην γπαιί πνπ ζπλδπάδνπλ θαηαζθεπαζηηθά αιιά θαη αηζζεηηθά πιενλεθηήκαηα. ηνλ Μεγάιν Πφιεκν ζηξαηεχηεθε θαη Απηηθφ κέησπν θαη ην „19 θιήζεθε ζηε ΐατκάξε λα δηεπζχλεη ηε ρνιή Βθαξκνζκέλσλ Σερλψλ θαη ηελ Ώθαδεκία Καιψλ Σερλψλ. Ο Γθξφπηνπο ζπλέλσζε ηηο δπν απηέο ζρνιέο ζηε δηεζλψο γλσζηή Μπανπράνπο. Σν Bauhaus έγηλε έλα νιφθιεξν αηζζεηηθφ θίλεκα πνπ επεξέαζε φρη κφλν ηελ αλάπηπμε ηεο ζχγρξνλεο 688
αξρηηεθηνληθήο, αιιά θαη ηεο δσγξαθηθήο θαη ησλ εθαξκνζκέλσλ ηερλψλ, φπσο ην έπηπιν, ε θσηνγξαθία θαη ηα είδε πγηεηλήο θαη αμεζνπάξ ηνπ ζπηηηνχ. Σν 1923 ην Bauhaus κεηαθνκίδεη ζηελ πφιε Νηαζάνπ ζε λέεο εγθαηαζηάζεηο. Σν θηίξην πνπ ζηεγάζηεθε ζεσξείηαη έλα απφ ηα ζεκαληηθφηεξα έξγα ηνπ. Βθεί ζρεδηάδνληαη θαη θαηαζθεπάδνληαη λέα ζχγρξνλα ζρνιηθά θηίξηα, εξγνζηάζηα, πξφηππα ζπίηηα θαη ζπγθξνηήκαηα θαηνηθηψλ ζην Νηαζάνπ, ζηελ Καξιζξνχε θαη ην ΐεξνιίλν. Σελ ίδηα ρξνληά ν Γθξφπηνπο παξνπζίαζε κηα απφ ηηο πην δηάζεκεο δνπιεηέο ηνπ, ηα ρεξνχιηα πφξηαο πνπ ζπρλά ιέγεηαη απφ πνιινχο φηη επεξέαζαλ βαζεηά ηελ αηζζεηηθή ηεο θαηαζθεπήο ζπηηηψλ ηνπ αηψλα καο. Σν „33 επηθξαηεί ζηελ Γεξκαλία ν Υίηιεξ θαη κεηαμχ ησλ εθαηνληάδσλ επηζηεκφλσλ πνπ δέρνληαη επίζεζε απφ ηνπο λαδί είλαη θαη ν Γθξφπηνπο, ην δε Bauhaus ραξαθηεξίδεηαη σο «λαφο ηνπ Μαξμηζκνχ». Σν „34 θαηαθεχγεη ζηελ Ώγγιία φπνπ εξγάζηεθε γηα ηξία ρξφληα θαη „37 θιήζεθε λα δηδάμεη αξρηηεθηνληθή ζην παλεπηζηήκην Υάξβαξλη ησλ ΔΠΏ. Χο θαζεγεηήο εηζήγαγε ηηο ηδέεο θαη ην ζρεδηαζκφ ηνπ Bauhaus ζε κηα νιφθιεξε γεληά Ώκεξηθαλψλ αξρηηεθηφλσλ. Σν „46 ίδξπζε έλα γξαθείν κειεηψλ κε ηίηιν πλεξγαηηθή ησλ Αξρηηεθηφλσλ (The Architects Collaborative) ή φπσο είλαη πεξηζζφηεξν γλσζηφ TAC. Σν γξαθείν απηφ ζρεδίαζε δεθάδεο κεγάια θηίξηα ζηηο Δλσκέλεο Πνιηηείεο θαη ζε φιν ηνλ θφζκν (Σν Κέληξν Μεηαπηπρηαθψλ πνπδψλ ηνπ Υάξβαξλη, ηνλ νπξαλνμχζηε ηεο Παλακέξηθαλ ζηε Νέα Τφξθε, ην θηίξην ηεο πξεζβείαο ησλ ΔΠΏ ζηελ Ώζήλα, ηα παλεπηζηήκηα ηεο ΐαγδάηεο θαη ηεο Μνζνχιεο ζην Εξάθ θαη πνιιά άιια). Σν 1950 επαλήιζε ζην ΐεξνιίλν θαη ζπλέρηζε λα εξγάδεηαη. ρεδίαζε αξθεηά θξαηηθά θαη ηδησηηθά θηηξηαθά ζπγθξνηήκαηα. Σν 1960 θαηαζθεχαζε κηα νιφθιεξε ζπλνηθία ηνπ ΐεξνιίλνπ πνπ νλνκάζηεθε Πφιε ηνπ Γθξφπηνπο (Gropiusstadt).
Έλαο απφ ηνπο ζπνπδαίνπο ζχγρξνλνπο θηινζφθνπο, αιιά θαη απφ ηνπο ειάρηζηνπο ζεκαληηθνχο πλεπκαηηθνχο αλζξψπνπο πνπ φρη κφλν ζπκβηβάζηεθαλ αιιά θαη ζπλεξγάζηεθαλ κε ην ρηηιεξηθφ θαζεζηψο, είλαη ν Μάξηηλ Υάηληεγθεξ (Martin Heidegger, 1889-1976). Βίλαη απφ ηηο πην ακθηιεγφκελεο πξνζσπηθφηεηεο ηνπ 20νχ αηψλα. Σν 1927 απέθηεζε κεγάιε θήκε κε ην έξγν ηνπ Βίλαη θαη Υξφλνο θαη ηνλ επφκελν ρξφλν νξίζηεθε θαζεγεηήο ζην Παλεπηζηήκην ηνπ Φξάηκπνπξγθ. Σν ‘33, ρξνληά αλφδνπ ηνπ Υίηιεξ ζηελ εμνπζία, εθιέρηεθε πξχηαλεο ηνπ ίδηνπ Παλεπηζηεκίνπ θαη έγηλε κέινο ηνπ θφκκαηνο ησλ λαδί. Θέζπηζε κάιηζηα ην ραηξεηηζκφ Heil Hitler κέζα ζηηο αίζνπζεο δηδαζθαιίαο θαη πήξε κέηξα θαηά ησλ καξμηζηψλ θαη ησλ Ββξαίσλ. Ο ίδηνο ηζρπξίδεηαη φηη ην έθαλε γηα λα δηαηεξήζεη ηελ απηνλνκία ηνπ Παλεπηζηεκίνπ, ην γεγνλφο είλαη φηη ην ‘34 – κεηά ηελ αηκαηεξή Νχρηα ησλ Μεγάισλ Μαραηξηψλ – παξαηηήζεθε απφ ην θφκκα. Δ θάζαξζε κε ηελ απνκάθξπλζε ησλ ζπλεξγαηψλ ησλ Ναδί ηεο Γεξκαλίαο κεηά ηνλ πφιεκν, πηζαλψο ζα άθελε ηνλ Υάηληεγθεξ ζηελ αθάλεηα ( ηνπ είρε απαγνξεπζεί λα δηδάζθεη), αιιά ην έξγν ηνπ έζσζε ηνπ ε δηάζεκε πνιηηηθφο επηζηήκσλ Υάλα Άξελη (Hannah Arendt, 1906-1975). Δ καξμίζηξηα θαη Ββξαία Υάλα ππήξμε καζήηξηά ηνπ θαη εξσκέλε - γηα ιίγα ρξφληα - ηνπ ζπληεξεηηθνχ θαζνιηθνχ θαζεγεηή ηεο απφ ην 689
1924. ηαλ άξρηζαλ νη δηψμεηο ησλ Ββξαίσλ ην 1933 θαηάθεξε λα δηαθχγεη θαη λα βξεζεί ζηηο ΔΠΏ φπνπ δηέπξεςε (ζεκαληηθφηεξν έξγν ηεο Οη πεγέο ηνπ Οινθιεξσηηζκνχ). Σν 1950 κε ην θχξνο ηεο βνήζεζε λα ζπάζεη ε απνκφλσζε θαη λα εθδνζνχλ ηα έξγα ηνπ Υάηληεγθεξ ζηηο Δλσκέλεο Πνιηηείεο θαη αιινχ. Δ δνπιεηά φκσο ηνπ Υάηληεγθεξ άλνημε λένπο δξφκνπο ζηε θηινζνθηθή ζθέςε. Σα έξγα ηνπ θζάλνπλ ηνπο 100 ηφκνπο. εκαληηθφηεξνη ηίηινη: Ο Καλη θαη ην πξφβιεκα ηεο Μεηαθπζηθήο, Φαηλνκελνινγία θαη Θενινγία, Ση είλαη Μεηαθπζηθή; Ση είλαη Φηινζνθία; Πεξί ηεο νπζίαο ηεο αιήζεηαο, θαη άιια. Μηα κεγάιε θαιιηηέρληδα πνπ ζπλεξγάζηεθε πξνζσπηθά κε ηνλ Υίηιεξ θαη πξφβαιε ην έξγν ηνπ θαζεζηψηνο ηνπ, ήηαλ ε ζεκαληηθή ζθελνζέηηο Λέλη Ρήθελζηαι (Leni Riefenstahl, 1902-2003). Ήηαλ επίζεο εζνπνηφο θαη ρνξεχηξηα, αιιά δηαθξίζεθε ζηε ζθελνζεζία ηνπ θηλεκαηνγξάθνπ, γηα ηελ αηζζεηηθή ηεο θαη ηε ρξεζηκνπνίεζε ζχγρξνλσλ ηερληθψλ. Υξεζηκνπνίεζε κε ηέρλε ην γπκλφ αλζξψπηλν ζψκα θαη δεκηνχξγεζε κηα κηθξή επαλάζηαζε ζηελ ηζηνξία ηνπ θηλεκαηνγξάθνπ. Σν γλσζηφηεξν έξγν ηεο είλαη Δ δχλακε ηεο ζέιεζεο έλα εληππσζηαθφ ληνθηκαληέξ γηα ην ζπλέδξην ηνπ Βζληθνχ νζηαιηζηηθνχ Κφκκαηνο (Ναδί) ηνπ ‘34 ζηε Νπξεκβέξγε. Σν θαζεζηψο ρξεζηκνπνίεζε απηφ ην θηικ σο έλα ηζρπξφ πξνπαγαλδηζηηθφ φπιν. Σν έξγν ηεο Οιχκπηα γπξίζηεθε κε αθνξκή ηελ δηεμαγσγή ησλ Οιπκπηαθψλ Ώγψλσλ ηνπ ‘36 ζην ΐεξνιίλν. Οη πξαγκαηηθά επηηπρεκέλνη απηνί αγψλεο ήηαλ γηα ην θαζεζηψο, κηα πξψηεο ηάμεσο επθαηξία παγθφζκηαο πξνβνιήο. Καηά ηελ εηζβνιή ησλ Γεξκαλψλ ζηελ Πνισλία, ε Λέλη ήηαλ εθεί κε ζηνιή SS θαη πηζηφιη ζηε δψλε ηεο! Κηλεκαηνγξάθεζε ηελ παξέιαζε ηεο λίθεο ηνπ Υίηιεξ ζηε ΐαξζνβία. Βίρε άξηζηεο ζρέζεηο εθηφο απφ ηνλ Υίηιεξ θαη κε ηνλ Τπνπξγφ Πξνπαγάλδαο Γηφδεθ Γθαίκπειο. Γηα θάπνηα απφ ηα έξγα ηεο ρξεζηκνπνίεζε θξαηνχκελνπο ησλ ζηξαηνπέδσλ ζπγθέληξσζεο. Μεηά ηνλ πφιεκν ζπλειήθζε θαη θξαηήζεθε ζε ζηξαηφπεδν αηρκαιψησλ πνιέκνπ ζηε Γεξκαλία. κσο παξά ηηο πνιχκελεο αλαθξίζεηο δελ δηθάζηεθε πνηέ. Ώξγφηεξα πξνζπάζεζε λα δεκηνπξγήζεη λέα έξγα, αιιά ζπλάληεζε ηελ αληίδξαζε, ηελ νμεία θξηηηθή θαη ηελ αδπλακία λα βξεη ρξεκαηνδφηε. Ώζρνιήζεθε κε ηε θσηνγξαθία θαη ηελ ππνβξχρηα θηλεκαηνγξάθεζε. Πέζαλε ζε ειηθία 101 ρξνλψλ. Μηα άιιε κεγάιε θαιιηηέρληο, πνπ φκσο δελ ζπκβηβάζηεθε πνηέ κε ην θαζεζηψο ηεο παηξίδαο ηεο ήηαλ ε ηξαγνπδίζηξηα θαη εζνπνηφο ηνπ θηλεκαηνγξάθνπ, έλαο ζξχινο ηεο νζφλεο ε Μάξιελ Νηήηξηρ (Marlene Dietrich, 1901-92). Ξεθίλεζε ηελ θαξηέξα ηεο απφ ην ‘23, αιιά απηφ πνπ ηελ απνγείσζε σο κεγάιε ζηαξ ζην θηλεκαηνγξαθηθφ ζηεξέσκα, ήηαλ ν ξφινο ηεο αηζζεζηαθήο ηξαγνπδίζηξηαο θακπαξέ Λφια-Λφια ζην θηικ ηνπ ‘29 Γαιάδηνο Άγγεινο. Πξηλ αθφκα πξνβιεζεί ε ηαηλία ε Μάξιελ απνδέρζεθε έλα δειεαζηηθφ ζπκβφιαην ζηηο ΔΠΏ. Πξσηαγσλίζηεζε ζε πνιιέο ηαηλίεο φπσο Μαξφθν, Δ αηηκαζκέλε, ν Κήπνο ηνπ Ώιιάρ, Φιφγα θαη Πάζνο, Ο δνινθφλνο έξρεηαη θάζε βξάδπ, Ο άξρσλ ηνπ ηξφκνπ, Μάξηπξαο θαηεγνξίαο, Δ δίθε ηεο Νπξεκβέξγεο θαη ζπλεξγάζηεθε κε ζπνπδαίνπο ζθελνζέηεο φπσο ν Οπάηιληεξ, ν Υίηζθνθ, ν ξζνλ Γνπέιιεο. Σελ επνρή ηνπ πνιέκνπ ήηαλ δεκνθηιέζηαηε θαη ζηα δπν αληίπαια ζηξαηφπεδα. Οη Γεξκαλνί αιιά θαη νη ΐξεηαλνί θαη Ώκεξηθαλνί ζηξαηηψηεο άθνπγαλ κε ελζνπζηαζκφ θαη ηξαγνπδνχζαλ ην ηξαγνχδη ηεο, Ληιί Μαξιέλ (ην είρε πξσηνηξαγνπδήζεη ε Λάιε Άληεξζνλ). ηαλ ε Ώκεξηθή κπήθε ζην πφιεκν, ε 690
Μάξιελ δηαζθέδαδε ηνπο ζηξαηηψηεο κε ζπρλέο επηζθέςεηο ζηηο εκπφιεκεο πεξηνρέο. Ο ζεκαληηθφηεξνο Γεξκαλφο πεδνγξάθνο θαη δνθηκηνγξάθνο ηνπ 20νχ αηψλα είλαη ν Σφκαο Μαλ (Thomas Mann, 1875-1955). Ώπφ λσξίο άξρηζε λα αζρνιείηαη κε ηελ ινγνηερλία θαη ην 1901 δεκνζηεχηεθε ην πξψην αμηφινγν κπζηζηφξεκά ηνπ κε ηίηιν Μπνχληεκπξννθο (Παξαθκή κηαο νηθνγέλεηαο), πνπ ηνπ εμαζθάιηζε ηελ αλαγλψξηζε ηνπ αλαγλσζηηθνχ θνηλνχ. Ώθνινχζεζαλ ην Θάλαηνο ζηε ΐελεηία θαη ην Μαγηθφ ΐνπλφ θαη ε απνλνκή ηνπ Νφκπει Λνγνηερλίαο ην ‘29. Δ ππνζηήξημε ηεο Αεκνθξαηίαο ηεο ΐατκάξεο θαη ε αληίζεζή ηνπ πξνο ηνπο λαδί, ηνλ ππνρξέσζαλ λα θαηαθχγεη ζηελ Βιβεηία, ελψ βξηζθφηαλ ζηε ζπγγξαθή ηνπ επηθνχ ηνπ έξγνπ Ο Εσζήθ θαη νη αδειθνί ηνπ. Σν θαζεζηψο ηνπ Υίηιεξ ηνπ απνζηέξεζε ηε γεξκαληθή ηζαγέλεηα θαη ηα βηβιία ηνπ, θαζψο θαη πνιιψλ άιισλ ζπγγξαθέσλ, θάεθαλ δεκνζίσο ζηελ ππξά. Σν ‘38 κεηνίθηζε ζηηο ΔΠΏ, φπνπ δίδαμε ζην Πξίλζηνλ θαη ην ‘44 απέθηεζε ηελ ακεξηθαληθή ηζαγέλεηα. Μεηά ηνλ πφιεκν, αεδηαζκέλνο απφ ηηο δηψμεηο ηεο Βπηηξνπήο Ώληηακεξηθαληθψλ Βλεξγεηψλ θαηά αξηζηεξψλ θαη πξννδεπηηθψλ δηαλννπκέλσλ θαη θαιιηηερλψλ, έθπγε θαη εγθαηαζηάζεθε θαη πάιη ζηελ Βιβεηία, φπνπ θαη πέζαλε. Άιια αμηφινγα βηβιία ηνπ είλαη: Δ Λφηηε ζηε ΐατκάξε κε ην νπνίν αζρνιείηαη κε ηελ πξνζσπηθφηεηα ηνπ Γθαίηε, Ο δφθησξ Φάνπζηνπο παξαιιαγή ηνπ έξγνπ ηνπ Γθαίηε ‘Φάνπζη’ φκσο ην ηέινο δελ θέξλεη ηε ιχηξσζε, αιιά ηελ θαηαζηξνθή, Ο εθιεγκέλνο, Βμνκνινγήζεηο ηνπ κεγαιναπαηεψλα Φέιημ Κξνπι. Ώθφκα έλαο ζπνπδαίνο Γεξκαλφο ν ζεαηξηθφο ζπγγξαθέαο, πνηεηήο, ζεσξεηηθφο θαη ζθελνζέηεο ηνπ ζεάηξνπ, πνπ εγθαηέιεηςε ηε ρψξα ηνπ ιφγσ ηεο επηθξάηεζεο ησλ Ναδί ήηαλ ν Μπέξηνιη Μπξερη (Bertolt Brecht, 1898-1956). Ο Μεγάινο Πφιεκνο ηνλ βξήθε ζηξαηεπκέλν θαη απφ ην κέησπν είλαη εκπλεπζκέλα ην πνίεκά ηνπ Θξχινο ηνπ λεθξνχ ζηξαηηψηε θαη ην πξψην ηνπ ζεαηξηθφ έξγν ΐάαι. Σα επφκελα ζεαηξηθά έξγα ηνπ Σακπνχξια κέζα ζηε λχρηα θαη ηε δνχγθια ησλ πφιεσλ, παίδνληαη ζε ζέαηξα ηνπ Μνλάρνπ θαη ν Μπξερη γίλεηαη γλσζηφο σο πξννδεπηηθφο ζπγγξαθέαο, αιιά κπαίλεη ζηε ιίζηα πξνγξαθψλ ηνπ Υίηιεξ θαηά ην απνηπρεκέλν Πξαμηθφπεκα ηεο κππξαξίαο. Ώθνινχζσο γξάθεη ηελ θσκσδία Ο άληξαο είλαη άληξαο θαη εθδίδεη ηελ πνηεηηθή ηνπ ζπιινγή Σν πξνζεπρεηάξη ηεο ηζέπεο. πλεξγάδεηαη κε ηνλ ζπλζέηε Κνπξη ΐάηι ν νπνίνο γξάθεη ηελ εμαηξεηηθή κνπζηθή γηα ην ζπνπδαίν έξγν ηνπ Μπξερη πεξα ηεο Πεληάξαο θαη ην 1928 ην αλεβάδεη ζην ΐεξνιίλν κε κεγάιε επηηπρία. Ώθνινχζεζαλ αξθεηά κεηαμχ ησλ νπνίσλ Δ πηήζε ηνπ Λίληκπεξγθ, Δ Ώγία Εσάλλα ησλ ζθαγείσλ, Δ Μάλα. Ώκέζσο κεηά ηελ άλνδν ηνπ Υίηιεξ ν Μπξερη εγθαηαιείπεη ζηε Γεξκαλία. ην Παξίζη, ηελ ίδηα επνρή πνπ ζηελ παηξίδα ηνπ θαίλε ηα βηβιία ηνπ, αλεβάδεη Σα εθηά ζαλάζηκα ακαξηήκαηα ησλ κηθξναζηψλ θαη ην Σξφκνο θαη αζιηφηεηα ηνπ Σξίηνπ Ράηρ. Σαμηδεχεη ζηε Ααλία, ηελ Βιβεηία (εθεί αξρίδεη ην Ο βίνο ηνπ Γαιηιαίνπ), νπεδία, Φηλιαλδία, Μφζρα θαη θαηαιήγεη ζηελ Καιηθφξληα ησλ ΔΠΏ. Πάληα παξαγσγηθφο ν Μπξερη γξάθεη κεηαμχ άιισλ θαη ηα: Δ Μάλα-Κνπξάγην, Ο Καιφο 691
άλζξσπνο ηνπ εηζνπάλ, Ο Κχξηνο Πνχληηια θαη ν δνχινο ηνπ Μάηη, Ο Κχθινο κε ηελ θηκσιία, Δ άλνδνο θαη ε πηψζε ηνπ Ώξηνχξν Οχη . Ώλάκεζα ζηνπο δησρζέληεο απφ ηνλ Μαθαξζηζκφ πλεπκαηηθνχο αλζξψπνπο ζηηο ΔΠΏ, δελ έιιεηςε θπζηθά θαη ν Μπξερη. Γπξίδεη ζην Ώλαηνιηθφ ΐεξνιίλν, φπνπ κε ηε γπλαίθα ηνπ θαη εζνπνηφ Έιελα ΐάηγθει ζα εγθαηαζηαζνχλ ζην ζέαηξν Berliner Ensemble θαη ζα δίλνπλ ζπλερψο παξαζηάζεηο. Έγξαςε δπν ζεσξεηηθά έξγα ην Μηθξφ φξγαλν γηα ην Θέαηξν θαη ην Δ δηαιεθηηθή ζην Θέαηξν. Ώλ θαη ηηκήζεθε πνιιέο θνξέο απφ ην θαζεζηψο ηεο Ώλαηνιηθήο Γεξκαλίαο, ε φπεξά ηνπ Λνχθνπινο ελφριεζε ην θνκκαηηθφ θαηεζηεκέλν θαη ην ζέαηξν ζηακάηεζε ηηο παξαζηάζεηο ηνπ γηα ιίγνπο κήλεο. Σν ‘55 ηνπ απνλεκήζεθε ην ΐξαβείν ηάιηλ θαη ηνλ επφκελν ρξφλν πέζαλε.
Ζ Γηνπγθνζιαβία: Ώκέζσο κεηά ηνλ πφιεκν ηδξχζεθε ην λέν θξάηνο κε ηε καθξφζπξηε νλνκαζία ΐαζίιεην ησλ έξβσλ, ησλ Κξναηψλ θαη ησλ ινβέλσλ κε βαζηιηά ηνλ Ώιέμαλδξν Ώ’. Οη αηψληνη αληίπαινη νη νξζφδνμνη έξβνη θαη νη θαζνιηθνί Κξνάηεο είραλ ζπλερψο ζπγθξνχζεηο θαη φηαλ θάπνηνο Κξνάηεο πνιηηηθφο δνινθνλήζεθε, νη βνπιεπηέο ηεο Κξναηίαο ίδξπζαλ δηθφ ηνπο θνηλνβνχιην ζην Γάγθξεκπ. Ο βαζηιηάο ηφηε έθαλε θάηη ζχλεζεο ζηελ Βπξψπε ηνπ Μεζνπνιέκνπ: Σνλ Εαλνπάξην ‘29, αλέζηεηιε ηελ ηζρχ ηνπ πληάγκαηνο, δηάιπζε ηε ΐνπιή θαη εγθαζίδξπζε βαζηιηθή δηθηαηνξία. Άιιαμε θαη ην φλνκα ηνπ θξάηνπο ζε Γηνπγθνζιαβία. Δ Γηνπγθνζιαβία ζπκκεηείρε κε ηε Ρνπκαλία θαη ηε Σζερνζινβαθία ζηε ζπκκαρία κε ηε Γαιιία πνπ νλνκάζηεθε Μηθξή Ώληάλη.
Ζ Διβεηία: Δ ρψξα απηή ήηαλ θαη παξέκεηλε νπδέηεξε θαη έγηλε κέινο ηεο Κνηλσλίαο ησλ Βζλψλ, κφλν φηαλ ε δηεζλήο θνηλφηεηα εγγπήζεθε ηελ νπδεηεξφηεηά ηεο. Έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο αξρηηέθηνλεο θαη πνιενδφκνπο ηνπ 20νχ αηψλα, φπσο θαη ν Γεξκαλφο Γθξφπηνπο, ήηαλ ν Λε Κνξκππδηέ (Charles Edouard Jeanneret ςεπδψλπκν Le Corbusier, 1887-1965). Ήηαλ πξσηνπφξνο ηεο ζεσξεηηθήο κειέηεο ζχγρξνλνπ ζρεδηαζκνχ πνπ απέβιεπε ζηελ παξνρή θαιχηεξσλ ζπλζεθψλ δσήο, ησλ θαηνίθσλ ησλ κεγαινππφιεσλ. ρεδίαζε έπηπια θαη εθπφλεζε ζρέδηα γηα ηελ αλάπηπμε ησλ πφιεσλ ηνπ Παξηζηνχ, ηνπ Ώιγεξίνπ θαη ηνπ Μπνπέλνο Άηξεο. Μεηά ην 1945 ζρεδίαζε θαη εθηέιεζε ηελ αλέγεξζε ηεο ‘θαηαθφξπθεο πφιεο’ (ζπγθξφηεκα θαηνηθηψλ) ζηε Μαζζαιία θαη ζηε ζπλέρεηα θάηη παξφκνην ζηε Νάληε θαη ζην ΐεξνιίλν. Έγηλε παγθνζκίσο γλσζηφο κε ην ζρεδηαζκφ θηηξίσλ θαη ζπγθξνηεκάησλ ζηελ Ελδία, ζηηο ΔΠΏ, ζηελ Εαπσλία θαη ζηελ Βιβεηία. Ο Βιβεηφο γιχπηεο, ραξάθηεο θαη δσγξάθνο Αικπέξην Σδηαθνκέηηη (Alberto Giacometti, 1901-1966) ζεσξείηαη απφ ηνπο ζεκαληηθνχο δεκηνπξγνχο ηεο ζνπξεαιηζηηθήο γιππηηθήο. Βπεξεαζκέλνο απφ ηελ θπθιαδηθή, αηγππηηαθή θαη αθξηθαληθή γιππηηθή δνχιεςε κε πειφ, πέηξα, κπξνχηδν, γχςν θαη μχιν θαη πξνο ην ηέινο ρξεζηκνπνίεζε ην ζχξκα. Έξγα ηνπ ππάξρνπλ ζε φια ηα κεγάια κνπζεία ηνπ θφζκνπ.
692
Ζ Διιάδα: Δ επηκνλή ηνπ ΐεληδέινπ λα ζπκκεηάζρεη ε ρψξα ζηνλ Μεγάιν Πφιεκν ζην πιεπξφ ηεο Ώληάλη είρε πνιιαπιά απνηειέζκαηα: Σν 1917, ν ΐαζηιηάο Κσλζηαληίλνο απνκαθξχλζεθε θαη ζην ζξφλν αλήιζε ν γηνο ηνπ Ώιέμαλδξνο Ώ’ (1893-1920). Με απφθαζε ηεο Αηάζθεςεο ηνπ Παξηζηνχ ε νπνία επηθπξψζεθε αξγφηεξα κε ηε πλζήθε ησλ εβξψλ ε Βιιάδα πήξε απφ ηελ Οζσκαληθή απηνθξαηνξία, ηα λεζηά ηνπ Ώηγαίνπ Ίκβξν θαη Σέλεδν, ηελ Θξάθε (εθηφο ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο) θαη αλέιαβε ηνλ έιεγρν ηεο πεξηνρήο ηεο κχξλεο ζηε Μηθξά Ώζία. Δ κχξλε παξέκελε ππφ ηελ επηθπξηαξρία ηνπ νπιηάλνπ, αιιά ηε δηνίθεζε ζα αζθνχζε Έιιελαο Όπαηνο Ώξκνζηήο. Δ πλζήθε πξνέβιεπε φηη κεηά απφ πέληε ρξφληα νη θάηνηθνί ηεο ζα απνθάζηδαλ κε δεκνςήθηζκα, αλ ε πεξηνρή ζα ππήγεην ζηελ Βιιάδα. Θεξκφο ππνζηεξηθηήο ησλ ειιεληθψλ δηεθδηθήζεσλ ήηαλ ν ΐξεηαλφο πξσζππνπξγφο Λφπλη Σδσξηδ, ελψ επηθπιάμεηο είρε ε Γαιιία (ε νπνία άξρηζε λα πξνζεγγίδεη θηιηθά ηελ Σνπξθία) θαη ζεκαληηθέο αληηξξήζεηο ε Εηαιία, ε νπνία θαηείρε ηα Ασδεθάλεζα θαη ηελ Ώηηάιεηα ζηε Μηθξά Ώζία. Δ πεξίθεκε Μεγάιε Εδέα (ε αλαβίσζε ηεο ΐπδαληηλήο απηνθξαηνξίαο κε πξσηεχνπζα ηελ Πφιε θαη εθδίσμε ησλ Σνχξθσλ ζηελ Ώλαηνιία), ηελ νπνία νλεηξεχνληαλ γεληέο θαη γεληέο Βιιήλσλ άξρηζε λα γίλεηαη πξαγκαηηθφηεηα. Πνιινί πίζηεςαλ φηη ε αθφκα πεξαηηέξσ εμάπισζε ηνπ θξάηνπο ήηαλ ζρεηηθά εχθνιε ππφζεζε. Άιισζηε θαη νη εθαηνληάδεο ρηιηάδεο ειιεληθήο θαηαγσγήο Οζσκαλνί ππήθννη, πίζηεςαλ αθξάδαληα φηη ήξζε πηα ε ψξα ηεο απειεπζέξσζεο απφ δνπιεία αηψλσλ. Ήδε απφ ην Φεβξνπάξην ηνπ ‘18 νη Έιιελεο ηνπ Πφληνπ είραλ μεζεθσζεί θαη είραλ αλαθεξχμεη ηελ Βιιεληθή Αεκνθξαηία ηνπ Πφληνπ κε πξσηεχνπζα ηελ Σξαπεδνχληα. ηαλ κάιηζηα ζηηο 19 ΜαΎνπ ‘19, ν ειιεληθφο ζηξαηφο απνβηβάζηεθε ζηε κχξλε ρηιηάδεο Βιιήλσλ θαηνίθσλ ηεο, ππνδέρζεθαλ ηνπο ζηξαηηψηεο σο απειεπζεξσηέο θαη πνιινί λένη ηεο πφιεο έζπεπζαλ λα θαηαηαγνχλ ζην ζηξαηφ. Οη Έιιελεο θξάηεζαλ ηε κχξλε σο ηνλ Ώχγνπζην ηνπ 1922. κσο ζην κηθξφ απηφ δηάζηεκα, ζηελ πφιε έγηλαλ κεγάιεο θαη ζεκαληηθέο πξφνδνη ζε φινπο ηνπο ηνκείο, πνπ αθνξνχζαλ φινπο ηνπο θαηνίθνπο ηεο. Κηίζηεθαλ λνζνθνκεία, ζρνιεία, θαηαπνιεκήζεθαλ νη ελδεκηθέο αζζέλεηεο (ηξάρσκα, εινλνζία, θζίζε) κε ζχγρξνλεο κεζφδνπο, δεκηνπξγήζεθε απνρεηεπηηθφ θαη νδηθφ δίθηπν, νξγαλψζεθε ιεμηαξρεία θαη ζηαηηζηηθή ππεξεζία. Εδξχζεθε ην πξψην Παλεπηζηήκην ηεο κχξλεο απφ ηνλ καζεκαηηθφ Κσλζηαληέλν Καξαζενδσξά.
Ο Κωλζηαληίλνο Καξαζενδωξή (1873-1950) Ο Καξαζενδσξή γελλήζεθε ζην ΐεξνιίλν απφ Πνιίηεο γνλείο. Ώθνινχζεζε ηελ νηθνγέλεηά ηνπ ζηηο επξσπατθέο πξσηεχνπζεο ΐεξνιίλν, Πεηξνχπνιε θαη ΐξπμέιιεο, ζηηο νπνίεο ν παηέξαο ηνπ ππεξέηεζε σο πξεζβεπηήο ηεο Οζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο. Έηζη πξηλ αθφκα ζπκπιεξψζεη ηελ εθεβεία ηνπ, κηινχζε ηνπξθηθά, ειιεληθά, γαιιηθά θαη γεξκαληθά. ην γπκλάζην δηαθξίζεθε ζηα καζεκαηηθά θεξδίδνληαο επί δπν ζπλερείο ρξνληέο ηελ πξψηε ζέζε ζηνλ ζρεηηθφ δηαγσληζκφ ησλ ΐέιγσλ καζεηψλ. Βθεί ζπνχδαζε θαη πήξε ην πηπρίν ηνπ Πνιηηηθνχ Μεραληθνχ. Βξγάζηεθε ζηε Μπηηιήλε θαη αξγφηεξα ζηελ Ώίγππην φπνπ ζπκκεηείρε ζηελ θαηαζθεπή ηνπ θξάγκαηνο ηνπ Ώζζνπάλ θαη έθαλε κεηξήζεηο ζηελ Ππξακίδα ηνπ Υένπα. Βθεί θαηάιαβε φηη ηα καζεκαηηθά ήηαλ ε 693
κεγάιε ηνπ αγάπε, εγθαηέιεηςε ην επάγγεικα ηνπ κεραληθνχ θαη παξαθνινχζεζε καζεκαηηθά ζην Παλεπηζηήκην ηνπ ΐεξνιίλνπ. Ώπφ ην 1909 σο ην 1920 δίδαμε ζε αξθεηά γεξκαληθά παλεπηζηήκηα θαη γλσξίζηεθε κε ζεκαληηθνχο καζεκαηηθνχο ηεο επνρήο ηνπ φπσο ν Μαμ Πιαλθ, ν Ατλζηάηλ, ν βάξηο θαη άιινη. πλεξγάζηεθε κε ηνλ Ώτλζηάηλ ζηελ νινθιήξσζε ηεο Θεσξίαο ηεο ρεηηθφηεηαο θαη ιέγεηαη φηη ν κεγάινο απηφο καζεκαηηθφο δήηεζε αξθεηέο θνξέο ηε ζπλδξνκή ηνπ Καξαζενδσξή. Ώζρνιήζεθε κε ην Λνγηζκφ ησλ Μεηαβνιψλ θαη ζηε ζπλέρεηα κε φινπο ηνπ θιάδνπο ησλ καζεκαηηθψλ: ζεσξία πξαγκαηηθψλ ζπλαξηήζεσλ, ζεσξία κηγαδηθψλ ζπλαξηήζεσλ, δηαθνξηθέο εμηζψζεηο, ζεσξία ζπλφισλ, γεσκεηξηθή νπηηθή, ζεξκνδπλακηθή, δηαθνξηθή γεσκεηξία, ζχκκνξθεο απεηθνλίζεηο, ηελ αζηξνλνκία θαη άιια. Βηδηθφηεξα κε ηελ κειέηε ηνπ ζην Λνγηζκφ ησλ Μεηαβνιψλ, άλνημε ην δξφκν γηα ηε Θεσξία ηεο ρεηηθφηεηαο, πξάγκα πνπ πξνθάιεζε ηελ αλαγλψξηζε ηνπ Ώτλζηάηλ. Ώπνθάζηζε λα δηαθφςεη ηελ ζπνπδαία αθαδεκατθή ηνπ θαξηέξα ζηε Γεξκαλία, φηαλ κεηά απφ πξφζθιεζε ηνπ ΐεληδέινπ ν Καξαζενδσξή αλέιαβε ηελ νξγάλσζε ηνπ Εσλίνπ Παλεπηζηεκίνπ ζηε κχξλε. Πξάγκαηη ην (πξψην ζηε κχξλε) Παλεπηζηήκην ηδξχζεθε θαη ν Καξαζενδσξή έκεηλε ζηε κχξλε σο ηελ θαηάξξεπζε ηνπ ειιεληθνχ κεηψπνπ ηνλ Ώχγνπζην ηνπ‟22. Καηφξζσζε φκσο λα δηαζψζεη απφ ηελ θαηαζηξνθή ηελ βηβιηνζήθε θαη πνιιά επηζηεκνληθά φξγαλα ηνπ Εσλίνπ Παλεπηζηεκίνπ θαη λα ηα κεηαθέξεη θαη λα ηα δσξίζεη ζην Παλεπηζηήκην ηεο Ώζήλαο. ήκεξα απηή ε δσξεά εθηίζεηαη ζην Μνπζείν Φπζηθψλ Βπηζηεκψλ ηνπ Παλεπηζηεκίνπ. Αηνξίζηεθε θαζεγεηήο ζην ΒΜΠ. Σν „24 απνγνεηεπκέλνο απφ ηε κηδέξηα ησλ ειιεληθψλ ζρνιψλ δέρζεθε λα αλαιάβεη θαζεγεηηθή έδξα ζην Μφλαρν. Σν „26 αλαγνξεχηεθε Ώθαδεκατθφο ζηε λεντδξπζείζα Ώθαδεκία ησλ Ώζελψλ θαη ην „30, πάιη κεηά απφ πξφζθιεζε ηνπ ΐεληδέινπ αλέιαβε ηελ αλαδηνξγάλσζε ηνπ Παλεπηζηεκίνπ Ώζελψλ θαη ηελ νξγάλσζε ηνπ λενζχζηαηνπ Παλεπηζηεκίνπ Θεζζαινλίθεο. Πέζαλε ζην Μφλαρν. Τπήξμε κέινο ησλ αθαδεκηψλ ΐεξνιίλνπ, Μνλάρνπ, Κνινλίαο, Ρψκεο, Μπνιφληαο θαη Ώζήλαο.
Οη πξψηεο κέξεο ηεο θαηάιεςεο ηεο κχξλεο φκσο, ζπλνδεχηεθαλ απφ βηαηφηεηεο θαη αθξφηεηεο εηο βάξνο ησλ Σνχξθσλ θαηνίθσλ ηεο. ην κεηαμχ, πνιινί εζληθηζηέο Σνχξθνη αμησκαηηθνί, κε επηθεθαιήο ηνλ Μνπζηαθά Κεκάι, είραλ αξλεζεί λα απνδερζνχλ ηνπο φξνπο ηεο πλζήθεο ησλ εβξψλ θαη πξνρψξεζαλ ζην ζρεκαηηζκφ εζληθήο θπβέξλεζεο θαη ηελ αλαηξνπή ηνπ νπιηάλνπ. Ο Κεκάι ζπλήςε ζπκθσλία κε ηε νβηεηηθή Έλσζε ε νπνία εμαζθάιηδε ηα βνξεηναλαηνιηθά ζχλνξα ηεο Σνπξθίαο. Ώθνινχζσο ζπκθψλεζε θαη κε ηελ Εηαιία, ε νπνία απέζπξε ην ζηξαηφ ηεο απφ ηε Μηθξά Ώζία. Σψξα απεξίζπαζηνο άξρηζε ηελ νξγάλσζε θαη ηνλ εμνπιηζκφ ηαθηηθνχ ηνπξθηθνχ ζηξαηνχ κε ζηφρν ηελ εθδίσμε ησλ Βιιήλσλ απφ ηελ Μηθξά Ώζία. Οη πξψηνη πνπ ππέζηεζαλ ηελ κήλε ησλ Σνχξθσλ ήηαλ νη Πφληηνη. Υηιηάδεο ζπλειήθζεζαλ θαη εθηειέζηεθαλ θαη νη ππφινηπνη δηέθπγαλ πξνο ην ζνβηεηηθφ Καχθαζν ή ηελ επεηξσηηθή Βιιάδα. Ο Κεκάι ήηαλ πιένλ ν αδηακθηζβήηεηνο 694
εγέηεο θαη ‘εζλάξρεο’ ηνπ ηνπξθηθνχ ιανχ, ν νπνίνο κεηά απφ δεθαεηίεο εηηψλ, ηαπεηλψζεσλ θαη εδαθηθήο ζπξξίθλσζεο, πξνζέβιεπε ζηε δεκηνπξγία ελφο λένπ ηζρπξνχ θαη ‘εζληθψο θαζαξνχ’ θξάηνπο, απαιιαγκέλνπ απφ μέλα ζηνηρεία θαη ζηξαηνχο. Ο ΐεληδέινο κε ηελ πξνηξνπή ησλ Άγγισλ, αιιά θαη ππφ ηελ πίεζε πνιιψλ αμησκαηηθψλ ηνπ θαη ησλ ελζνπζησδψλ Βιιήλσλ ηεο Μηθξάο Ώζίαο, απνθάζηζε λα εηζβάιεη ζηελ ελδνρψξα. Ο ζηξαηφο πξνρψξεζε έρνληαο αξθεηέο επηηπρίεο θαη έθζαζε ζρεδφλ κέρξη ηελ Άγθπξα, αλαπηπγκέλνο ζε έλα ηεξάζηην κέησπν. ηηο εθινγέο ηεο 1εο Ννεκβξίνπ 1920 (πξηλ ιίγεο κέξεο, είρε πεζάλεη ν βαζηιηάο Ώιέμαλδξνο), ν ιαφο θνπξαζκέλνο απφ ηνπο ζπλερείο πνιέκνπο θαη ηελ καθξφρξνλε δηαθπβέξλεζε ηνπ ΐεληδέινπ, έθεξε ζηελ εμνπζία ηελ θηινβαζηιηθή αληηπνιίηεπζε. Σν θφθθηλν παλί ησλ ζπκκάρσλ, ν βαζηιηάο Κσλζηαληίλνο επαλήιζε ζην ζξφλν θαη ν ΐεληδέινο απηνεμνξίζηεθε ζην Παξίζη. Δ ‘εθθαζάξηζε’ ηνπ θξαηηθνχ κεραληζκνχ θαη ηνπ ζηξαηησηηθνχ επηηειείνπ απφ ηα βεληδειηθά ζηνηρεία, έθεξε αλαζηάησζε ζην ζηξάηεπκα, ην νπνίν ήδε είρε αξρίζεη λα βξίζθεηαη ζε δπζρεξή ζέζε, απφ ηηο επηζέζεηο ηνπ φιν θαη θαιχηεξα εθπαηδεπκέλνπ θαη εμνπιηζκέλνπ ηνπξθηθνχ ζηξαηνχ. Δ λέα θπβέξλεζε βξέζεθε πξν κεγάινπ νηθνλνκηθνχ πξνβιήκαηνο ην νπνίν αληηκεηψπηζε κε ηε ‘δηρνηφκεζε’ ησλ ραξηνλνκηζκάησλ. Ώιιά ην κεγαιχηεξν πξφβιεκα ήηαλ νη ζχκκαρνη, νη νπνίνη – ρνισκέλνη απφ ηελ επάλνδν ηνπ Κσλζηαληίλνπ - δελ ζέιεζαλ λα ζπλδξάκνπλ ζηελ πξνζπάζεηα ηεο Βιιάδνο λα απεκπιαθεί απφ ην αδηέμνδν ηνπ Μηθξαζηαηηθνχ κεηψπνπ. Ο Κεκάι ζίγνπξνο γηα ηελ ηειηθή επηθξάηεζή ηνπ, θξάηεζε αδηάιιαθηε ζηάζε, απαηηψληαο ηελ άκεζε απνρψξεζε ησλ ειιεληθψλ ζηξαηεπκάησλ απφ ηε Μηθξά Ώζία θαη ηελ Ώλαηνιηθή Θξάθε. Ο ειιεληθφο ζηξαηφο θαζεισκέλνο ζε έλα κέησπν 750 ρηιηνκέηξσλ, παξαθνινπζνχζε απιψο ηελ αλαζπγθξφηεζε ησλ ηνπξθηθψλ δπλάκεσλ. Δ απνγνήηεπζε ζπλνδεχηεθε απφ ιηπνηαμίεο θαη ην λεαξφ ηφηε Κνκκνπληζηηθφ Κφκκα Βιιάδαο εχξηζθε πξφζθνξν έδαθνο, ζηελ πξνπαγάλδα ηνπ γηα άκεζε παχζε ησλ ερζξνπξαμηψλ. Δ ηνπξθηθή επίζεζε εθδειψζεθε ζηηο 13 Ώπγνχζηνπ ‘22 θαη πνιχ γξήγνξα ην ειιεληθφ κέησπν θαηάξξεπζε. Οη ειιεληθέο κνλάδεο – εθηφο ειάρηζησλ εμαηξέζεσλ –δηαιχζεθαλ, εγθαηέιεηςαλ ην κέησπν θαη επέζηξεθαλ ζηελ Βιιάδα κε φηη κέζν εχξηζθαλ, αθήλνληαο ζηελ ηχρε ηνπο ηηο εθαηνληάδεο ρηιηάδεο ηνπ ειιεληθνχ πιεζπζκνχ ηεο Μηθξάο Ώζίαο. Οη Σνχξθνη – ππήξραλ εθηφο ηνπ ηαθηηθνχ ζηξαηνχ θαη άηαθηα ηκήκαηα, νη ‘ηζέηεο’ – πήξαλ ηελ εθδίθεζή ηνπο πάλσ ζηνλ πιεζπζκφ απηφ κε ζθαγέο, βηαζκνχο, ζπιιήςεηο θαη βαζαληζηήξηα. Δ πφιε ηεο κχξλεο έδεζε κηα πξαγκαηηθή ηξαγσδία. Οη πνιίηεο έηξεμαλ ζην ιηκάλη ειπίδνληαο λα βξνπλ ηξφπν δηαθπγήο. Δ πφιε θαηγφηαλ, νη ηζέηεο έζθαδαλ αδηαθξίησο γέξνπο θαη γπλαηθφπαηδα, ελψ πνιινί θπβεξλήηεο ησλ ζπκκαρηθψλ πινίσλ, παξαθνινπζνχζαλ κε αδηαθνξία ηε ζθαγή. Βιάρηζηνη απφ απηνχο αληαπνθξίζεθαλ ζηηο εθθιήζεηο θαη δέρηεθαλ λα κεηαθέξνπλ ηνπο πξφζθπγεο σο ηελ απέλαληη αθηή ηεο Μπηηιήλεο. Ο ελζνπζηαζκφο πνπ αθνινχζεζε ηελ θαηάιεςε ηεο κχξλεο ην ‘19, θαηέιεμε ζε κηα πξαγκαηηθή εζληθή ηξαγσδία θαη πξσηνθαλή θαηαζηξνθή. Δ Μεγάιε Εδέα εληαθηάζηεθε νξηζηηθά. Μεηά απφ 3000 ρξφληα ε Εσλία δελ είρε πηα ειιεληθφ πιεζπζκφ. Δ Βιιάδα ππνρξεψζεθε - εθηφο ηεο εθθέλσζεο ηεο Μηθξάο Ώζίαο - λα παξαδψζεη ηελ Ώλαηνιηθή Θξάθε, ηελ Ίκβξν θαη ηελ Σέλεδν θαη λα δερζεί, κεηά ηε ζπκθσλεζείζα αληαιιαγή πιεζπζκψλ, 1.500.000 νκνεζλείο Μηθξαζηάηεο, πνπ 695
εγθαηαζηάζεθαλ πηα κφληκα ζηε ρψξα. Ήηαλ κηα απφ ηηο κεγαιχηεξεο κεηαθηλήζεηο πιεζπζκψλ ζηεο ηζηνξίαο. Οη ζηξαηησηηθέο κνλάδεο πνπ απέθπγαλ ηε δηάιπζε, κε επηθεθαιήο ηνλ ζπληαγκαηάξρε Νηθφιαν Πιαζηήξα (1883-1953) απαίηεζαλ πξαμηθνπεκαηηθά ηελ απνρψξεζε ηνπ βαζηιηά Κσλζηαληίλνπ θαη ην ζρεκαηηζκφ λέαο (επαλαζηαηηθήο) θπβέξλεζεο. Οη Έμη ζεσξεζέληεο πξσηαίηηνη ηεο ήηηαο δηθάζηεθαλ θαη εθηειέζηεθαλ ακέζσο. Ο λένο βαζηιηάο Γεψξγηνο ΐ’ ππνρξεψζεθε ζε παξαίηεζε ην ‘23 θαη νη εθινγέο έθεξαλ πάιη ην ΐεληδέιν ζηελ θπβέξλεζε. Δ πιεηνςεθία ηεο λέαο ΐνπιήο απαηηνχζε ηελ άκεζε αιιαγή ηνπ πνιηηεχκαηνο, ν ΐεληδέινο δηαθψλεζε θαη παξαηηήζεθε θαη ζηηο 24 Μαξηίνπ ‘24 ε λέα ππφ ηνλ Ώιέμαλδξν Παπαλαζηαζίνπ θπβέξλεζε αλαθήξπμε ηελ αβαζίιεπηε Αεκνθξαηία, κε πξψην πξφεδξν ην λαχαξρν Παχιν Κνπληνπξηψηε (1855-1935). Δ ρψξα είρε δηραζηεί θαη αθφκα κηα θνξά ε Αεκνθξαηία απνδείρζεθε πνιχ εχζξαπζηε. Άιισζηε ζηελ Βπξψπε θαη εηδηθφηεξα ζηα ΐαιθάληα ε δεκνθξαηία δελ επδνθηκνχζε ηδηαίηεξα εθείλε ηελ επνρή. Ο ζηξαηεγφο Θεφδσξνο Πάγθαινο (ν παππνχο ηνπ γλσζηνχ καο Θφδσξνπ) θήξπμε κε πξαμηθφπεκα δηθηαηνξία, γηα λα αλαηξαπεί επίζεο κε πξαμηθφπεκα ηνλ επφκελν ρξφλν θαη ν Κνπληνπξηψηεο έγηλε θαη πάιη ν λφκηκνο πξφεδξνο. ηηο εθινγέο ηνπ ‘28 ν ΐεληδέινο αλαδείρηεθε αθφκα κηα θνξά πξσζππνπξγφο. Ώθνινχζεζε πνιηηηθή θηιίαο θαη ζπλεξγαζίαο κε ηηο γεηηνληθέο ρψξεο θαη επηζθέθζεθε ηνλ Κεκάι Ώηαηνχξθ ζηελ Σνπξθία. Σν ‘33 έγηλε γηα ηειεπηαία θνξά πξσζππνπξγφο. Δ παγθφζκηα νηθνλνκηθή θξίζε πνπ μέζπαζε κεηά ην θξαρ ηνπ ακεξηθαληθνχ ρξεκαηηζηεξίνπ, είρε θπζηθά θαη επηπηψζεηο ζηε θησρή θαη αγξνηηθή Βιιάδα. Δ θνηλσληθή βαιβίδα αζθαιείαο γηα ηηο θησρέο ρψξεο φπσο ε Εξιαλδία, ε Πνισλία θαη ε Εηαιία ήηαλ ε καδηθή κεηαλάζηεπζε ζηελ Ώκεξηθή θαη απφ ηνλ θαλφλα απηφ δελ μέθπγε θαη ε Βιιάδα. Υηιηάδεο λένη άλζξσπνη έθεπγαλ λα αλαδεηήζνπλ θαιχηεξε ηχρε εθεί. Ώπφ ηελ άιιε κεξηά ε λεαξή νβηεηηθή Έλσζε απνηεινχζε ην θάξν θαη ηελ ειπίδα ησλ θησρψλ θαη θαηαηξεγκέλσλ θαη ηα ηνπηθά θνκκνπληζηηθά θφκκαηα ήηαλ ηζρπξά θαη, ή ζπκκεηείραλ ζε θπβεξλήζεηο (Λατθά Μέησπα Εζπαλίαο θαη Γαιιίαο) ή αληηκεησπίδνληαλ κε θαηαζηαιηηθά κέηξα, φπσο απαγνξεχζεηο, θπιαθίζεηο θαη εμνξίεο θαη επηβνιή δηθηαηνξίαο. ηελ Βιιάδα ην Κνκκνπληζηηθφ Κφκκα άπισζε ξίδεο θπξίσο κεηαμχ ησλ πξνζθχγσλ ηεο Μηθξάο Ώζίαο, αιιά θαη ησλ θησρψλ εξγαηψλ ησλ πφιεσλ. ηηο εθινγέο ηνπ 1932 εμέιεμε γηα πξψηε θνξά 10 βνπιεπηέο. Δ ειιεληθή Αεκνθξαηία, επεξεαζκέλε απφ ηελ ήηηα ηνπ ’22, ην δηραζκφ κεηαμχ κνλαξρηθψλ θαη δεκνθξαηηθψλ παξαηάμεσλ θαη θπξίσο απφ ηα απνιπηαξρηθά θαη θαζηζηηθά θαζεζηψηα πνπ μεθχηξσλαλ θαη πιήζαηλαλ ρξφλν κε ην ρξφλν ζηελ Βπξψπε, έπαζρε απφ πξσηνθαλή αζηάζεηα. Μεηαμχ 1924-35, ε ρψξα έδεζε 23 θπβεξλεηηθέο αιιαγέο, κηα δηθηαηνξία θαη 13 θηλήκαηα! ηαλ ζηηο εθινγέο ηνπ 1935 θέξδηζαλ ηα θηινκνλαξρηθά θφκκαηα, νη θηινβαζηιηθνί ζηξαηεγνί, κε πξσηεξγάηε ηνλ (βεληδεινγελή) Γεψξγην Κνλδχιε, επέβαιαλ ζηε ΐνπιή ηελ θαηάξγεζε ηεο αβαζίιεπηεο δεκνθξαηίαο θαη ηελ δηελέξγεηα δεκνςεθίζκαηνο. Σν πξνδήισο λφζν δεκνςήθηζκα ηεο 3εο Ννεκβξίνπ ‘35, επαλέθεξε ηε κνλαξρία κε ην 97% ησλ ςεθηζάλησλ!. Ήηαλ ηφζνο ν δήινο ησλ δηθαζηηθψλ αληηπξνζψπσλ θαη ησλ ππεπζχλσλ δηεμαγσγήο ηνπ δεκνςεθίζκαηνο, πνπ ζε αξθεηά ηκήκαηα ε ςεθίζαληεο 696
ππέξ ηεο κνλαξρίαο ππεξέβαηλαλ θαηά πνιχ ηνλ αξηζκφ ησλ εγγεγξακκέλσλ ςεθνθφξσλ (!). Ο ΐαζηιηάο Γεψξγηνο ΐ’ (1890-1947) επαλήιζε ζην ζξφλν θαη νη εθινγέο ηνπ Εαλνπαξίνπ ηνπ 1936 εκθάληζαλ κηα ηζνςεθία κνλαξρηθψλ (132 έδξεο) θαη δεκνθξαηηθψλ (141 έδξεο) θνκκάησλ θαη ξπζκηζηή ην ΚΚΒ κε 15 έδξεο! Δ κπζηηθή ζπκθσλία ηνπ εγέηε ησλ Φηιειεπζέξσλ Θεκηζηνθιή νθνχιε θαη ηνπ εθπξνζψπνπ ηνπ ΚΚΒ θιάβαηλα, δεκνζηνπνηήζεθε θαη δεκηνχξγεζε πνιηηηθφ ζάιν θαη θπζηθά απέηξεςε ηνλ ζρεκαηηζκφ βηψζηκεο θπβέξλεζεο. Δ αθνξκή γηα δηθηαηνξία δφζεθε κεηά απφ κηα αηκαηεξή θαηαζηνιή κηαο δηαδήισζεο θαπλεξγαηψλ ζηε Θεζζαινλίθε. Δ εηθφλα κηαο κάλαο πνπ ζξελνχζε ην λεθξφ δηαδεισηή γην ηεο, ελέπλεπζε ηνλ πνηεηή Γηάλλε Ρίηζν (1909-90), λα γξάςεη ην πεξίθεκν πνίεκά ηνπ Βπηηάθηνο πνπ κεινπνηήζεθε έμνρα απφ ηνλ ζπλζέηε Μίθε Θενδσξάθε ην ‘60. Έηζη ζηηο 4 Ώπγνχζηνπ ‘36, ν βαζηιηάο Γεψξγηνο ΐ’ φξηζε πξσζππνπξγφ ην ζηξαηεγφ Εσάλλε Μεηαμά (ην θφκκα ηνπ ζηηο εθινγέο ηνπ ’36, είρε απνζπάζεη ην 3,90% ησλ ςήθσλ θαη είρε θεξδίζεη κφιηο 7 έδξεο ζηε ΐνπιή) ν νπνίνο κε ηε ζχκθσλε γλψκε ηνπ πξψηνπ, δηάιπζε ηε ΐνπιή, επέβαιε ζηξαηησηηθφ λφκν θαη θήξπμε δηθηαηνξία. Ο Ησάλλεο Μεηαμάο (1871-1941) είρε ζπλδεζεί κε θηιία κε ηνλ δηάδνρν ηφηε Κσλζηαληίλν απφ ηνλ αηπρή πφιεκν ηνπ 1897. πνχδαζε ζηελ Πνιεκηθή Ώθαδεκία ηνπ ΐεξνιίλνπ θαη αξγφηεξα ζπκκεηείρε ζε πνιιέο κάρεο ησλ ΐαιθαληθψλ Πνιέκσλ. ηαλ ην 1920 ν επαλειζψλ βαζηιηάο Κσλζηαληίλνο ηνπ δήηεζε λα αλαιάβεη ηε αξρηζηξαηεγία ηνπ κεηψπνπ ηεο Μηθξάο Ώζίαο, ν Μεηαμάο αξλήζεθε, γηαηί απφ ηελ έλαξμε ησλ επηρεηξήζεσλ ήηαλ βέβαηνο γηα ηελ ειιεληθή ήηηα. Μεηά ην 1922 ίδξπζε ησλ Κφκκα ησλ Βιεπζεξνθξφλσλ, αιιά φπνηε ζπκκεηείρε ζηηο εθινγέο (νη ζπλερείο θπβεξλεηηθέο αιιαγέο θαη ηα πξαμηθνπήκαηα, έζεηαλ θαηά θαηξνχο εθηφο λφκνπ θαη εθηφο ρψξαο ηνπο εθάζηνηε θνκκαηηθνχο αληηπάινπο), νη ςεθνθφξνη ηνπ έδηλαλ πάληα κηθξά πνζνζηά, ζε ζεκείν λα ζθέπηεηαη ηελ απνρψξεζε απφ ηελ πνιηηηθή. ηαλ κεηά ηηο εθινγέο ηνπ ‘36 ηα κεγάια θφκκαηα δελ κπφξεζαλ λα ζρεκαηίζνπλ θπβέξλεζε, ν βαζηιηάο ηνλ Ώπξίιην δηφξηζε πξσζππνπξγφ ηνλ Μεηαμά, ν νπνίνο ππνζηεξίρζεθε απφ φια ηα θφκκαηα πιελ ηνπ ΚΚΒ. Δ δηθηαηνξία επηβιήζεθε κε ηελ επίθιεζε ηνπ θνκκνπληζηηθνχ θηλδχλνπ θαη ηεο έθξπζκεο δηεζλνχο θαηάζηαζεο. Σν θαζεζηψο ήηαλ έλα θαθέθηππν ηεο θαζηζηηθήο Εηαιίαο, κε ηνλ ραηξεηηζκφ ηνπ πςσκέλνπ ρεξηνχ, ηελ ζπλερή πξνβνιή ηνπ ‘εζληθνχ εγέηε’, ηελ θαηάξγεζε ησλ θνκκάησλ θαη ησλ ζπλδηθάησλ (πξφεδξνο ηεο ΓΒΒ ήηαλ ν Τπνπξγφο Βξγαζίαο!), ηνλ έιεγρν ηεο λενιαίαο (κε ηελ παξαζηξαηησηηθή νξγάλσζε ΒΟΝ), ηεο παηδείαο, ηνπ αζιεηηζκνχ, ηεο Βθθιεζίαο θαη ηελ θπιάθηζε ή εμνξία φισλ ησλ πνιηηηθψλ ηνπ αληηπάισλ. Παξά ηελ ηδενινγηθή ηνπ ζπγγέλεηα κε ηα θαζεζηψηα ηεο Εηαιίαο θαη ηεο Γεξκαλίαο (ν ππνπξγφο Πξνπαγάλδαο ηνπ γεξκαληθνχ Ράηρ, Γθαίκπειο, είρε επηζθεθζεί ηελ Ώζήλα θαη είρε γίλεη ελζνπζησδψο δεθηφο απφ ην δηθηαηνξηθφ θαζεζηψο), ν Μεηαμάο θαη ν Γεψξγηνο δηαηήξεζαλ άξηζηεο ζρέζεηο κε ηε ΐξεηαλία θαη ήδε νη ΐξεηαλνί ήηαλ ελήκεξνη ηεο απφθαζεο ηεο Βιιάδνο λα παξακείλεη νπδέηεξε ζε πεξίπησζε πνιέκνπ. ηαλ ην ‘39 θεξχρζεθε ν πφιεκνο, νη ζπλερείο γεξκαληθέο επηηπρίεο, ψζεζαλ ηνλ Μνπζνιίλη λα βξεη έλα εχθνιν ζηφρν γηα λα ηζνδπγίζεη ηηο επηηπρίεο ηνπ Υίηιεξ. 697
Ο ζηφρνο πνπ επειέγε ήηαλ ε Βιιάδα. Σν Ώχγνπζην ηνπ ’40, έλα ηηαιηθφ ππνβξχρην ηνξπίιηζε θξπθά, ην θαηαδξνκηθφ Έιιε ζην ιηκάλη ηεο Σήλνπ θαη ζηηο 28 Οθησβξίνπ δήηεζε κε ηειεζίγξαθν ηελ δηέιεπζε ηηαιηθψλ ζηξαηεπκάησλ απφ ηελ Βιιάδα. Φπζηθά ην ηειεζίγξαθν απνξξίθζεθε απφ ην Μεηαμά θαη μέζπαζε ν ειιελντηαιηθφο πφιεκνο, ν νπνίνο εμειίρζεθε ζε εμεπηειηζηηθή ήηηα γηα ηνλ ππεξφπηε Μνπζνιίλη. Οη Έιιελεο αληηκεηψπηζαλ κε επηηπρία ηνπο εηζβνιείο Εηαινχο, νη νπνίνη πνιεκνχζαλ ζηα αθηιφμελα βνπλά ηεο Ώιβαλίαο ρσξίο λα μέξνπλ γηαηί θαη θπξίσο ρσξίο θίλεηξν, μέξνληαο φηη νη αληίπαινί ηνπο δελ πξνθάιεζαλ ηνλ βιαθψδε απηφ πφιεκν. Δ ειιεληθέο λίθεο ήηαλ νη πξψηεο επηηπρίεο θαηά ηνπ Άμνλα θαη ραηξεηίζηεθαλ κε ελζνπζηαζκφ απφ ην ζπκκαρηθφ ζηξαηφπεδν θαη θπξίσο απφ ηε ΐξεηαλία πνπ κεηά ηε ζπλζεθνιφγεζε ηεο Γαιιίαο, πνιεκνχζε ζρεδφλ κφλε ηεο. Οη ζπλερείο ήηηεο θαη ππνρσξήζεηο ηνπ ηηαιηθνχ ζηξαηνχ, αλάγθαζαλ ηνλ Υίηιεξ λα θαζπζηεξήζεη ηελ πξνγξακκαηηζκέλε επίζεζε ησλ Γεξκαλψλ ζηε Ρσζία θαη λα πξνρσξήζεη πξνο ηα ΐαιθάληα ηνλ Ώπξίιην ηνπ ‘41. ε ιίγεο κέξεο ε γεξκαληθή πνιεκηθή κεραλή θαηέιαβε ηε Γηνπγθνζιαβία θαη ζχληνκα ε Βιιάδα ππνρξεψζεθε λα ζπλζεθνινγήζεη θαη λα δερζεί ηξηπιή - Γεξκαληθή, Εηαιηθή θαη ΐνπιγαξηθή θαηνρή. Μηα απφ ηηο ζπλέπεηεο ηεο Ρσζηθήο Βπαλάζηαζεο ήηαλ θαη ε ‘ζηξάηεπζε’ θαιιηηερλψλ θαη ινγνηερλψλ ζηηο λέεο ηδέεο θαη ειπίδεο πνπ έζπεηξε ην ζπγθινληζηηθφ απηφ γεγνλφο. Βθηφο ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο, πνιινί - Γάιινη θπξίσο - ινγνηέρλεο θαη θαιιηηέρλεο εληάρζεθαλ ζην θνκκνπληζηηθφ θίλεκα θαη έζεζαλ ηελ ηέρλε ηνπο ζηελ ππεξεζία ηνπ ζθνπνχ. Δ ζηξαηεπκέλε ηέρλε βξήθε θπζηθά θαη ζηελ Βιιάδα εθθξαζηέο, φπσο ν πνηεηήο Κψζηαο Βάξλαιεο (1884-1984) – θιάβνη Πνιηνξθεκέλνη, Σν θσο πνπ θαίεη, Δ αιεζηλή απνινγία ηνπ σθξάηε, Δ κπαιάληα ηνπ θπξ Μέληηνπ, Οη κνηξαίνη, Δ κάλα ηνπ Υξηζηνχ, Ο νδεγεηήο. Ο ΐάξλαιεο έθαλε επίζεο θαη ζπνπδαίεο κεηαθξάζεηο έξγσλ αξραίνπ ζεάηξνπ θαη έγξαθε επηθπιιίδεο θαη θξηηηθέο ζε εθεκεξίδεο. ηξαηεπκέλνη πνηεηέο ήηαλ επίζεο ν Γηάλλεο Ρίηζνο θαη κεηά νη Νηθεθφξνο ΐξεηηάθνο, Μαλφιεο Ώλαγλσζηάθεο, Σάζνο Λεηβαδίηεο, νη πεδνγξάθνη Κψζηαο Υαηδφπνπινο, Έιιε Ώιεμίνπ, Αηδψ σηεξίνπ, Θέκνο Κνξλάξνο θαη αξγφηεξα νη Αεκήηξεο Υαηδήο, Κψζηαο Κνηδηάο, νη θξηηηθνί θαη ηζηνξηθνί Γηάλλεο Κνξδάηνο, Σάζνο ΐνπξλάο θαη πνιινί άιινη. Τπφ ηελ επξχηεξε έλλνηα ηεο ζηξαηεπκέλεο (φρη απαξαίηεηα αξηζηεξήο) ινγνηερλίαο ζα κπνξνχζακε λα ζεκεηψζνπκε θαη ηνπο ζεκαληηθνχο πεδνγξάθνπο ηξαηή Μπξηβήιε (1890-1969) γηα ην αληηπνιεκηθφ ηνπ κπζηζηφξεκα Δ Γσή ελ Σάθσ, θαη Διία ΐελέδε (1904-1973) γηα ην Ννχκεξν 31328 κε ην νπνίν πεξηγξάθεη ηελ αηρκαισζία ελφο Έιιελα Μηθξαζηάηε απφ ηνπο Σνχξθνπο. Ο ζεκαληηθφηεξνο πνηεηήο ηνπ Μεζνπνιέκνπ ήηαλ ν Κσζηήο Παιακάο (18591943) πνπ ζεσξείηαη φπσο θαη ν Γεψξγηνο Αξνζίλεο, έλαο απφ ηνπο αλαλεσηέο ησλ λενειιεληθψλ Γξακκάησλ. Βίλαη απφ ηνπο πξψηνπο ινγνηέρλεο πνπ έγξαςαλ ζηε δεκνηηθή γιψζζα. Δ θαζηέξσζή ηνπ ήξζε φηαλ εθιήζε λα γξάςεη ηνλ Όκλν ησλ Οιπκπηαθψλ Ώγψλσλ ηνπ 1896. Ο χκλνο απηφο - ζε κνπζηθή πχξνπ ακάξα αθνχγεηαη αθφκα θαη ζήκεξα ζε θάζε ελαξθηήξηα ηειεηή ησλ αγψλσλ. Σν έξγν ηνπ Ο ηάθνο πνπ απνηειεί πνίεκα-κνηξνιφη γηα ηνλ πξφσξν ζάλαην ηνπ γηνπ ηνπ Άιθε. Ώθνινχζεζαλ ε Ώζάιεπηε δσή, Δ θνηληθηά, ην ιπξηθφ Ο 698
Ασδεθάινγνο ηνπ γχθηνπ, Δ θινγέξα ηνπ βαζηιηά, Οη βσκνί θαη Οη θαεκνί ηεο Ληκλνζάιαζζαο. Έγξαςε επίζεο θαη δηεγήκαηα θαη ην ζεαηξηθφ δξάκα Δ ηξηζεχγελε. Σν έξγν ηνπ Ίακβνη θαη αλάπαηζηνη κεινπνηήζεθε απφ ηνλ θνξπθαίν κνπζνπξγφ Μαλφιε Καινκνίξε (1883-1962). Ο Παιακάο έγηλε έλα απφ ηα ηδξπηηθά κέιε ηεο Ώθαδεκίαο Ώζελψλ. Σν έξγν ηνπ κεηαθξάζηεθε ζε πνιιέο γιψζζεο θαη επεξέαζε πνιινχο απφ ηνπο κεηαγελέζηεξνπο πνηεηέο. Πέζαλε θαηά ηε δηάξθεηα ηεο γεξκαληθήο θαηνρήο ηνλ Φεβξνπάξην 1943. Δ θεδεία ηνπ ζηελ νπνία ζπγθεληξψζεθαλ δεθάδεο ρηιηάδεο Ώζελαίνη, πήξε ην ραξαθηήξα αληηζηαζηαθήο πξάμεο. Ο ζεκαληηθφο πνηεηήο θαη αλαλεσηήο ησλ δειθηθψλ ενξηψλ Άγγεινο ηθειηαλφο (1884-1951) απήγγεηιε πάλσ ζην ηάθν ηνπ έλα ζπγθηλεηηθφ πνίεκα-επηθήδεην πνπ θαηέιεγε: ’ απηφ ην θέξεηξν αθνπκπά ε Βιιάδα! Ο πνιπδηαβαζκέλνο θαη πην γλσζηφο ίζσο ζχγρξνλνο Έιιελαο πεδνγξάθνο, αιιά θαη πνηεηήο θαη θηιφζνθνο, κε παγθφζκηα αλαγλψξηζε θαη θχξνο ήηαλ ν Νέθνο ΚαδαληδΪθεο.
Ο Νίθνο Καδαληδάθεο (1883-1957) Ο πην κεηαθξαζκέλνο Έιιελαο ζπγγξαθέαο, ν Νίθνο Καδαληδάθεο γελλήζεθε ζην Μεγάιν Κάζηξν (ζήκεξα Δξάθιεην) ηεο ππφ νζσκαληθφ δπγφ Κξήηεο. Βθεί έδεζε σο ην ηέινο ησλ γπκλαζηαθψλ ηνπ ζπνπδψλ θαη ην 1902 γξάθηεθε ζηε λνκηθή ζρνιή ηεο Ώζήλαο. Βθεί εκθαλίζηεθε κε ην πξψην ηνπ κπζηζηφξεκα θηο θαη Κξίλνο ην νπνίν ππέγξαςε κε ςεπδψλπκν. Σν 1907 πήγε γηα κεηαπηπρηαθέο ζπνπδέο ζην Παξίζη. Βθεί παξαθνινχζεζε ηηο δηαιέμεηο ηνπ Αλξί Μπεξμφλ, νη θηινζνθηθέο απφςεηο ηνπ νπνίνπ ηνλ εληππσζίαζαλ. Βπίζεο επεξεάζηεθε απφ ηε θηινζνθία ηνπ Νίηζε, ην έξγν ηνπ νπνίνπ κάιηζηα απνηέιεζε θαη ην ζέκα ηεο δηδαθηνξηθήο ηνπ δηαηξηβήο. Οη επηξξνή ησλ δπν απηψλ θηινζφθσλ είλαη εκθαλήο ζην έξγν ηνπ Ζ Αζθεηηθή. Βθηφο απφ ηνπο δπν απηνχο ζηνραζηέο, ζηε δσή θαη ην έξγν ηνπ ζπγγξαθέα άθεζαλ ηα ίρλε ηνπ θαη ν κεξνο, ν Αάληεο, ν ΐνχδαο, ν Φξφπλη θαη νη δηδαζθαιίεο ηνπ Ενπδατζκνχ θαη ηνπ Υξηζηηαληζκνχ. Σν 1910 επηζηξέθεη ζηελ Ώζήλα ζπκκεηέρεη ζηελ ίδξπζε ηνπ Δθπαηδεπηηθνχ Οκίινπ θαη θάλεη ηε γλσξηκία κε ηνλ πνηεηή Άγγειν ηθειηαλφ, κε ηνλ νπνίν ζπλδέεηαη κε ζηελή θαη καθξνρξφληα θηιία. (Σν 1946 ε Δηαηξία ησλ Διιήλσλ ζπγγξαθέσλ πξφηεηλε ην ηθειηαλφ θαη ηνλ Καδαληδάθε γηα ην Νφκπει Λνγνηερλίαο, αιιά ην εκθπιηαθφ πλεχκα ηεο επνρήο ήηαλ ηέηνην, πνπ ε πξφηαζε απηή ηνξπηιίζηεθε απφ ηελ ίδηα ηελ ειιεληθή Πνιηηεία!). Σν 1911 παληξεχηεθε ηε Γαιάηεηα Καδαληδάθε, (1881-1962) - ην γέλνο Ώιεμίνπ, αδειθή ηεο Έιιεο Αιεμίνπ θαη νη δπν ζεκαληηθέο πξνζσπηθφηεηεο ησλ ειιεληθψλ γξακκάησλ. Σν 1917 ζηε Μάλε γλσξίδεη έλα γλήζην ιατθφ θαη ζπκφζνθν 699
άλζξσπν ηνλ Γηψξγν Γνξκπά, ν νπνίνο ζα απνηειέζεη αξγφηεξα ηνλ θεληξηθφ ήξσα ηνπ κπζηζηνξήκαηφο ηνπ Βίνο θαη πνιηηεία ηνπ Αιέμε Ενξκπά. Σν βηβιίν απηφ ην 1964, έγηλε κεγάιε δηεζλήο θηλεκαηνγξαθηθή επηηπρία απφ ηνλ ζθελνζέηε Μηράιε Καθνγηάλλε, κε ηνλ Άληνλη ΚνπΎλ ζηνλ επψλπκν ξφιν θαη ηνλ Άιαλ Μπέηηο ζην ξφιν ηνπ ζπγγξαθέα. Δ ηαηλία απέζπαζε ηξία ζθαξ θαη ε κνπζηθή ηνπ Μίθε Θενδσξάθε, ην πεξίθεκν „ζπξηάθη‟, ήηαλ ηεο κφδαο ζε νιφθιεξν ηνλ θφζκν, γηα δεθαεηίεο. Σν 1919 ν ΐεληδέινο ηνλ θαιεί λα αλαιάβεη σο δηεπζπληήο ηνπ Τπνπξγείνπ Πεξίζαιςεο, ηελ επζχλε ηνπ επαλαπαηξηζκνχ ησλ Βιιήλσλ ηνπ Καπθάζνπ, νη νπνίνη θηλδχλεπαλ απφ δηψμεηο ηνπ λεαξνχ ζνβηεηηθνχ θαζεζηψηνο. Οη εκπεηξίεο ηνπ απφ ηηο επαθέο κε ηνπο πξφζθπγεο ηνπ έδσζαλ ηελ αθνξκή λα γξάςεη αξγφηεξα ην βηβιίν ηνπ Ο Υξηζηφο μαλαζηαπξψλεηαη. Μεηά ηελ ήηηα ηνπ ΐεληδέινπ ην „20 παξαηηείηαη απφ ην Τπνπξγείν θαη ηαμηδεχεη ζε πνιιέο ρψξεο. Γηα θάπνην δηάζηεκα πξνζρσξεί ζην βνπδηζκφ θαη γξάθεη ηελ ζεαηξηθή ηξαγσδία Βνχδαο. ηελ Ώζίδε γλσξίδεη ην έξγν θαη ηε δσή ηνπ Ώγίνπ Φξαγθίζθνπ θαη γξάθεη ηνλ Φησρνχιε ηνπ Θενχ. Βληππσζηαζκέλνο απφ ηε ξσζηθή επαλάζηαζε, πιεζηάδεη ηηο θνκκνπληζηηθέο ηδέεο (δελ εληάρζεθε πνηέ ζην θφκκα, αιιά νη ηδέεο ηνπ ήηαλ πάληα επαλαζηαηηθέο) θαη ραξαθηεξίδεη ηνλ Λέληλ σο ηνλ ηξίην κεγάιν Πξνθήηε – κεηά ην Υξηζηφ θαη ην ΐνχδα. Ώπφ ην „23 σο ην „26 ηαμηδεχεη σο απεζηαικέλνο εθεκεξίδαο ζηε Ρσζία, ζηελ Παιαηζηίλε, ζηελ Κχπξν, ηελ Εζπαλία, ηελ Ώίγππην, ηελ Εηαιία θαη γξάθεη ηα Σαμηδησηηθά ηνπ (ζπλνιηθά 9 βηβιία). Σν „35 κεηά απφ έλα ηαμίδη ηνπ ζηελ Εαπσλία ζα γξάςεη ηνλ Βξαρφθεπν. Μεηαθξάδεη ηνλ Φάνπζη ηνπ Γθαίηε θαη γξάθεη ηελ ηξαγσδία Μέιηζζα. Σν „37 εγθαηαζηάζεθε ζηελ Ώίγηλα θαη αζρνιήζεθε κε ηε ζπγγξαθή ηεο Οδχζζεηαο, ελφο επηθνχ πνηήκαηνο πνπ απνηειεί θαηά θάπνην ηξφπν ηε ζπλέρεηα ηεο νκεξηθήο Οδχζζεηαο. Σν έξγν – έλαο πξαγκαηηθφο άζινο – νινθιεξψζεθε ην „38 θαη απνηειείηαη απφ 24 ξαςσδίεο θαη 33.333 ζηίρνπο! ηε ζπλέρεηα γξάθεη ζηα γαιιηθά ην έξγν Σφληα-Ράκπα πνπ εθδίδεηαη ζηε Γαιιία κε ην ςεπδψλπκν Νηθνιάη Καδάλ. Μεηαθξάδεη ζηα ειιεληθά ηε Θεία Κσκσδία ηνπ Αάληε θαη ηελ πεξίνδν ηεο θαηνρήο, ζε ζπλεξγαζία κε ηνλ Εσάλλε Καθξηδή ηελ Ηιηάδα θαη ηελ Οδχζζεηα ηνπ Οκήξνπ. Οινθιεξψλεη ηνλ Ενξκπά θαη γξάθεη ηηο ηξαγσδίεο Κσλζηαληίλνο Παιαηνιφγνο θαη Καπνδίζηξηαο. ηηο κεηαθξάζεηο ηνπ πεξηιακβάλνληαη επίζεο έξγα ηνπ Νίηζε (Ζ γέλλεζε ηεο ηξαγσδίαο, Σάδε έθε Εαξαηνχζηξαο), ν Ζγεκφλαο ηνπ Μαθηαβέιη, πνιιά παηδηθά βηβιία ηνπ Ενπιίνπ ΐεξλ, ηνπ Κάξνινπ Νηίθελο θαη άιισλ. Μεηά ηελ απειεπζέξσζε ζπκκεηέρεη γηα ιίγνπο κήλεο ζηελ θπβέξλεζε Θεκηζηνθιή νθνχιε σο Τπνπξγφο Άλεπ Υαξηνθπιαθίνπ θαη παληξεχεηαη ηε δεχηεξε γπλαίθα ηνπ ηελ Βιέλε ακίνπ-Καδαληδάθε. Ώπφ ην „46 εγθαζίζηαηαη κφληκα ζηελ Ώληίκπ ηεο Γαιιίαο θαη γξάθεη αζηακάηεηα. Μεξηθνί ηίηινη: Ο Καπεηάλ Μηράιεο, Οη αδειθνθάδεο (αλαθέξεηαη ζηνλ ειιεληθφ εκθχιην ζπαξαγκφ), Αλαθνξά ζηνλ Γθξέθν (ραξαθηεξίζηεθε σο πνηεηηθή απηνβηνγξαθία), Ο ηειεπηαίνο πεηξαζκφο θαη ηα δξάκαηα φδνκα θα Γφκνξξα, Υξηζηφθνξνο Κνιφκβνο, Κνχξνο ή Θεζέαο. Ο Καδαληδάθεο είλαη πηα δηάζεκνο ζπγγξαθέαο θαη ηα έξγα ηνπ κεηαθξάδνληαη ζε δεθάδεο γιψζζεο. Σν κπζηζηφξεκα Ο ηειεπηαίνο πεηξαζκφο πξνθαιεί αληηδξάζεηο θαη ζηελ Καζνιηθή θαη ζηελ Οξζφδνμε Βθθιεζία. Δ Καζνιηθή ελέηαμε ην έξγν ζην Index γηα λα ιάβεη ηελ ηειεγξαθηθή απάληεζε ηνπ ζπγγξαθέα: ην δηθαζηήξηφ ζνπ Κχξηε θάλσ έθεζε (Σεξηπιηαλφο). Δ Βιιαδηθή Οξζφδνμε Βθθιεζία ηνλ αθφξηζε, αιιά ν Παηξηάξρεο Ώζελαγφξαο – 700
πξνο ηηκή ηνπ – δελ επηθχξσζε ηνλ αθνξηζκφ. κσο νη αληηδξάζεηο ησλ ζξεζθεπηηθψλ θαη παξαθξαηηθψλ νξγαλψζεσλ θαη ησλ αθξνδεμηψλ εληχπσλ ζπλερίζηεθαλ γηα ρξφληα, αθφκα θαη κεηά ην ζάλαην ηνπ ζπγγξαθέα. Σν 1988 ν Σειεπηαίνο Πεηξαζκφο έγηλε θηλεκαηνγξαθηθή ηαηλία απφ ηνλ ζθελνζέηε Μάξηηλ θνξηζέδε, κε ηνλ ΓνπΎιεκ Νηαθφε ζην ξφιν ηνπ Υξηζηνχ, ηνλ Υάξβετ Κατηέι, ηνπ Ενχδα θαη ηελ Μπάξκπαξα Υέξζευ ζην ξφιν ηεο Μαγδαιελήο. Δ ηαηλία πξνθάιεζε δπλακηθέο αληηδξάζεηο απφ ζξεζθεπηηθέο νξγαλψζεηο. ηηο ΔΠΏ θαηεγνξήζεθε σο πνξλνγξαθηθφ, ζηε Γαιιία πέηαμαλ βφκβεο κνιφηνθ ζηελ θηλεκαηνγξαθηθή αίζνπζα πνπ ην πξφβαιε, ζην Μεμηθφ θαη ζηε Υηιή θαη ζε άιιεο ρψξεο απαγνξεχηεθε απφ ηηο αξρέο γηα αξθεηά ρξφληα θαη ζηελ Βιιάδα πξαγκαηνπνηήζεθαλ δπλακηθέο δηαδειψζεηο Σν „57 πξνηάζεθε θαη πάιη γηα ην βξαβείν Νφκπει Λνγνηερλίαο. Έραζε απφ ηνλ Γάιιν Ώικπέξ Κακχ κε κηα ςήθν δηαθνξά. Ο Κακχ είπε φηη ν Καδαληδάθεο άμηδε ην βξαβείν εθαηφ θνξέο πεξηζζφηεξν απφ ηνλ ίδην! ηαλ ν ζπγγξαθέαο πέζαλε ηνλ Οθηψβξην ηνπ „57, ε Βθθιεζία αξλήζεθε ηελ ηαθή ηνπ! κσο ζην ηέινο επηθξάηεζε ε ζσθξνζχλε θαη ν Καδαληδάθεο ηάθεθε ζηνλ πξνκαρψλα Μαξηηλέγθν ζηα βελεηζηάληθα ηείρε ηνπ Δξαθιείνπ. Σελ θεδεία ηνπ αθνινχζεζαλ δεθάδεο ρηιηάδεο ιανχ. ηνλ ηάθν ηνπ ε πιάθα γξάθεη: Γελ ειπίδσ ηίπνηε, Γελ θνβνχκαη ηίπνηα, Δίκαη ιέθηεξνο.
Σν ειιεληθφ ζέαηξν επηχρηζε λα έρεη ζηηο ηάμεηο ηνπ ηελ ίδηα πεξίπνπ επνρή δπν απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο εζνπνηνχο, πνπ ζθξάγηζαλ κε ην πέξαζκά ηνπο ηελ ηζηνξία ηνπ. Ήηαλ ν Αηκίιηνο Βεάθεο (1884-1951) θαη ε Μαξίθα Κνηνπνχιε (1887-1954). Ο Ώηκίιηνο ΐεάθεο βγήθε ζην ζέαηξν απφ 17 ρξνλψλ. Έπαημε ζε δηάθνξεο ζθελέο αιιά ε ζπλεξγαζία ηνπ κε ηελ επίζεο λέα εζνπνηφ Κνηνπνχιε ηελ πεξίνδν 1515-16 αλέδεημε θαη ηνπο δπν ζε ζεκαληηθά θαη αλεξρφκελα λέα ζεαηξηθά αζηέξηα. Δ θαζηέξσζή ηνπ ήξζε κε ηελ εξκελεία ηνπ ζην Οηδίπνδα Σχξαλλν πνπ παξνπζίαζε ε Βηαηξία Βιιεληθνχ Θεάηξνπ ην 1919 θαη ζηε ζπλέρεηα έπαημε ζε έξγα ησλ Γθφγθνι, Νηνζηνγηέθζθη θαη Ξελφπνπινπ. πλεξγάζηεθε κε ηελ άιιε κεγάιε εζνπνηφ ηεο επνρήο ηελ Κπβέιε θαη πάιη κε ηελ Κνηνπνχιε 1925-27. Ώξγφηεξα ζρεκαηίδεη ζίαζν κε ηνλ Ώιέμε Μηλσηή θαη ηελ Καηίλα Παμηλνχ. Δ ζπλεξγαζία ηνπ κε ην Βζληθφ Θέαηξν ηνπ έδσζε ηελ επθαηξία λα πξαγκαηνπνηήζεηο εθπιεθηηθέο εκθαλίζεηο ζε δεθάδεο έξγα κε ζπγθινληζηηθφηεξε εκθάληζή ηνπ απηή ηνπ ΐαζηιηά Λεξ ηνπ αίμπεξ. ηελ θαηνρή νξγαλψζεθε ζηελ αληίζηαζε θαη αθνινχζεζε ην αξηζηεξφ θίλεκα ΒΏΜ ζηελ ππνρψξεζή ηνπ. Οη δηψμεηο ησλ ληθεηψλ ηνπ εκθπιίνπ ηνλ θνχξαζαλ θαη απνζχξζεθε απφ ηελ ελεξγφ δξάζε. Δ Μαξίθα Κνηνπνχιε ήηαλ θφξε εζνπνηψλ θαη εκθαλίζηεθε ζην ζέαηξν ζε ειηθία κφιηο 40 εκεξψλ! ηα έμε ηεο έπαηδε κηθξνχο ξφινπο θαη αθνινπζνχζε ηνπο γνλείο ζηηο πεξηνδείεο ηνπο ζηελ Βιιάδα θαη ηε κχξλε. Ώπφ ην 1908 δεκηνχξγεζε ην δηθφ ηεο ζίαζν ηνλ νπνίν δηαηήξεζε σο ην ηέινο. ην ζέαηξν πνπ έθεξε ην φλνκά ηεο (ζηελ Οκφλνηα) ελζάξθσζε δεθάδεο ζεκαληηθψλ ξφισλ. πλεξγάζηεθε κε ηνλ ΐεάθε θαη κε ηνλ Μπξάη, φπσο θαη κε ηελ ‘αληίπαιφ’ ηελ Κπβέιε. Ώλέδεημε έξγα Βιιήλσλ ζπγγξαθέσλ φπσο νη Ξελφπνπινο, Νηξβάλαο, Παληειήο Υνξλ, Υξηζηνκάλνο, Φαζάο, Σεξδάθεο θαη πχξνο Μειάο. Ώπφ ην ζέαηξφ ηεο πέξαζαλ θαη αλαδείρζεθαλ πξνζσπηθφηεηεο ηνπ ζεάηξνπ φπσο νη Γηψξγνο Παπάο, Έιιε Λακπέηε, Μαίξε Ώξψλε, Λάκπξνο Κσλζηαληάξαο, Μίκεο Φσηφπνπινο. Δ 701
Κνηνπνχιε έπαημε φια ηα ζεαηξηθά είδε, φπσο εζνγξαθία, βνπιεβάξην, θσκεηδχιην, επηζεψξεζε, αξραία θσκσδία θαη ξνκαληηθφ ζέαηξν. Δ ηειεπηαία ηεο εκθάληζε ζηε ζθελή ήηαλ ζηελ Οξέζηεηα ην 1949. Έλαο άιινο Έιιελαο – επηζηήκνλαο απηή ηε θνξά – πνπ γλψξηζε ηε δηεζλή αλαγλψξηζε ήηαλ ν γηαηξφο, εξεπλεηήο, θηιφζνθνο θαη ζεκειησηήο ηνπ θιάδνπ ηεο απνθνιηδσηηθήο θπηηαξνινγίαο ν νπνίνο βνεζάεη ηελ έγθαηξε δηάγλσζε θαη πξφιεςε ηνπ θαξθίλνπ ηεο κήηξαο, Γεψξγηνο ΠαπαληθνιΪνπ.
Γεώξγηνο Παπαληθνιάνπ (1883-1962) πνχδαζε ηαηξηθή ζην Παλεπηζηήκην ηεο Ώζήλαο θαη ζπλέρηζε ηηο κεηαπηπρηαθέο ηνπ ζπνπδέο ζηε Γεξκαλία. κσο δελ ήζειε λα αθνινπζήζεη ην ηαηξηθφ επάγγεικα (ν παηέξαο ηνπ ήηαλ θη απηφο γηαηξφο) θαη πξνηίκεζε λα αθνζησζεί ζηελ έξεπλα. Ώπνθάζηζε λα εγθαηαζηαζεί ζηηο Δλσκέλεο Πνιηηείεο κε ηε γπλαίθα ηνπ θαη πνιχηηκε βνεζφ ηνπ ζηηο κειινληηθέο ηνπ έξεπλεο Μάρε (Ώλδξνκάρε). Βξγάζηεθε ζην παλεπηζηήκην Κνξλέι απφ ην 1914 σο ην 1961, απνθηψληαο δηαδνρηθά φινπο ηνπο ηίηινπο ηεο αθαδεκατθήο ηεξαξρίαο, ρσξίο πνηέ λα αζθήζεη δηδαθηηθφ έξγν. Οη έξεπλέο ηνπ επηθεληξψζεθαλ ζηελ εμέηαζε θνιπηθψλ επηρξηζκάησλ, ζηε δηεξεχλεζε ηνπ κεληαίνπ θχθινπ ηεο πεξηφδνπ θαη ζηελ ζρέζε ηνπο κε ηνλ θαξθίλν ηεο κήηξαο. Δ πξψηε ηνπ αλαθνίλσζε ην 1928, κε ηίηιν Νέα δηάγλσζε ηνπ θαξθίλνπ ζπλερίζηεθε κε θιηληθέο παξαηεξήζεηο, αξρηθά κε πεηξακαηφδσα θαη ζην ηειηθφ ζηάδην κε γπλαίθεο. Μηα απφ ηηο πξψηεο ήηαλ ε ζχδπγφο ηνπ ηελ νπνία απνθαινχζε „ε γπλαίθα κνπ θαη ην ζχκα κνπ‟. Χο ην 1939 είρε πεηχρεη λα ηαμηλνκήζεη ηα θνιπηθά επηρξίζκαηα ζε πέληε θαηεγνξίεο, αλάινγα κε ην βαζκφ επηθηλδπλφηεηαο. Ώθνινχζεζαλ πεξίπνπ 160 δεκνζηεχζεηο θαη ζηαδηαθά ν Παπαληθνιάνπ αλαγλσξίζηεθε δηεζλψο σο ν «Dr. Pap ν άλζξσπνο πνπ ράξηζε δσή ζε εθαηνκκχξηα γπλαίθεο φινπ ηνπ θφζκνπ». Δ δνθηκαζία Παπαληθνιάνπ ή Pap test γηα ηελ έγθαηξε δηάγλσζε ηνπ θαξθίλνπ ηεο κήηξαο θαη άιισλ θπηηαξνινγηθψλ αζζελεηψλ ηνπ γπλαηθείνπ αλαπαξαγσγηθνχ ζπζηήκαηνο θαη ζπλεπψο γηα ηελ επηηπρή αληηκεηψπηζή ηνπο, εθαξκφδεηαη αθφκα θαη ζήκεξα ζε φια ηα λνζνθνκεία ηνπ θφζκνπ. Σν 1961 κεηαθφκηζε ζην Ματάκη γηα λα εξγαζηεί ζην Ηλζηηηνχην Έξεπλαο ηνπ Καξθίλνπ ‘Γεψξγηνο Παπαληθνιάνπ’ ηνπ Παλεπηζηεκίνπ ηνπ Ματάκη. κσο πέζαλε πξηλ αθφκα απηφ αλνίμεη. Δ Ώλδξνκάρε Παπαληθνιάνπ πξνζπάζεζε λα ζπλερίζεη ην έξγν ηνπ σο ην ζάλαηφ ηεο ην 1982, πηζηεχνληαο φηη νη έξεπλεο θαξπνθνξνχλ κέζα ζηα επηζηεκνληθά εξγαζηήξηα. Ο Παπαληθνιάνπ ηηκήζεθε κε πιήζνο βξαβείσλ θαη ηηκεηηθψλ δηαθξίζεσλ απφ ηηο Δλσκέλεο Πνιηηείεο, απφ ηα Δλσκέλα Έζλε θαη απφ ηελ Βιιάδα.
Ζ Ηξιαλδία: Μεηά ηελ απνηπρεκέλε εμέγεξζε ηνπ Πάζρα ηνπ 1916, νη Εξιαλδνί δελ ζηακάηεζαλ ηνπο αγψλεο γηα ηελ απνδέζκεπζή ηνπο απφ ηε μέλε θπξηαξρία. Σν 1921 νη ΐξεηαλνί αλαγλψξηζαλ ην Βιεχζεξν Κξάηνο ηεο Εξιαλδίαο αιιά κέζα ζηα πιαίζηα ηεο ΐξεηαληθήο Κνηλνπνιηηείαο. Ώπηή ε ξχζκηζε πξνθάιεζε δηελέμεηο ζηνπο θφιπνπο ησλ ίδησλ ησλ Εξιαλδψλ θαη ηέινο ην 1938 κε δεκνςήθηζκα, 702
αλαθεξχρζεθε ε Αεκνθξαηία ηεο Εξιαλδίαο (Eire, φπσο είλαη ε θειηηθή ιέμε γηα ηελ Εξιαλδία), απαιιαγκέλε ηειείσο απφ θάζε δεζκφ κε ηε ΐξεηαλία. κσο πάιη κε δεκνςήθηζκα ε ΐφξεηα - θαη πξνηεζηαληηθή -Εξιαλδία, πξνηίκεζε λα παξακείλεη ηκήκα ηεο ΐξεηαλίαο. ηνλ πφιεκν ε Εξιαλδία θξάηεζε απζηεξά νπδέηεξε ζηάζε. Σα ηξιαλδηθά Γξάκκαηα έρνπλ λα παξνπζηάζνπλ πνιινχο θαη ζεκαληηθνχο ζπγγξαθείο, άιισζηε δελ είλαη ηπραίν πνπ απηή ε κηθξή ρψξα έρεη λα επηδείμεη ηέζζεξηο θαηφρνπο βξαβείσλ Νφκπει Λνγνηερλίαο. Ο επηθαλέζηεξνο Εξιαλδφο πνηεηήο, θαη ζεαηξηθφο ζπγγξαθέαο ήηαλ ν Οπΐιιηακ Μπάηιεξ Γαίεηο (W. B. Yeats, 1865-1939). Βπεξεαζκέλνο απφ ηνλ δσγξάθν παηέξα ηνπ αζρνιήζεθε γηα ιίγν κε ηε δσγξαθηθή, αιιά ζχληνκα ηελ εγθαηέιεηςε θαη αθνζηψζεθε ζηε ινγνηερλία. ηξάθεθε ζηε κειέηε ησλ αλαηνιηθψλ ζξεζθεηψλ, ζηε καγεία θαη ην ππεξθπζηθφ, αιιά γξήγνξα έγηλε κέινο ελφο απφ ηα ηξιαλδηθά επαλαζηαηηθά θηλήκαηα. Ώπφ ην 1922 σο ην ΄28 ππήξμε γεξνπζηαζηήο ηνπ Βιεχζεξνπ Κξάηνπο ηεο Εξιαλδίαο. Σν 1923 ηηκήζεθε κε ην βξαβείν Νφκπει Λνγνηερλίαο. εκαληηθφηεξα έξγα ηνπ: Έλα φξακα, Ο αέξαο κεο ζηηο θαιακηέο, ηαπξνδξφκηα, Σειεπηαία πνηήκαηα. Έγξαςε επίζεο ζεαηξηθά έξγα, δηεγήκαηα θαη δνθίκηα. Ο ζπγγξαθέαο Σδαίεκο Σδφπο (James Joyce, 1882-1941) έγηλε γλσζηφο θπξίσο γηα ην δεκνθηιέο κπζηζηφξεκά ηνπ Οδπζζέαο. Έδεζε ζηελ Εηαιία, Βιβεηία, Οιιαλδία θαη Γαιιία. Σν 1919 επηρείξεζε λα δεκνζηεχζεη απνζπάζκαηα ηνπ Οδπζζέα ζε ακεξηθαληθφ πεξηνδηθφ, αιιά νη αξρέο απαγφξεπζαλ ηε ζπλέρεηά ηνπ, επεηδή θξίζεθε άζεκλν. Σειηθά δεκνζηεχηεθε ην 1922, ακέζσο έθαλε αίζζεζε θαη νη θξηηηθέο ήηαλ επλντθέο. Σν έξγν απηφ ζεσξείηαη ην θνξπθαίν ηνπ αλ θαη έγξαςε θαη άιια αμηφινγα έξγα, φπσο ε ζπιινγή δηεγεκάησλ Οη Ανπβιηλέδνη, ην απηνβηνγξαθηθφ Σν πνξηξέην ελφο θαιιηηέρλε, Σν μχπλεκα ηνπ Φίλλεγθαλ, ην ζεαηξηθφ Οη εμφξηζηνη θαη κηα πνηεηηθή ζπιινγή.
Ο Μπέξλαξλη ω (1856-1950) Έλαο απφ ηνπο κεγαιχηεξνπο ζχγρξνλνπο δξακαηνπξγνχο πνπ μεπέξαζε θαηά πνιχ ηα φξηα ηεο Εξιαλδίαο (πνπ ήηαλ ε θαηαγσγή ηνπ) θαη ηεο ΐξεηαλίαο πνπ έδεζε, θαη έγηλε δεκνθηιήο ζε φιν ηνλ θφζκν, είλαη ν πνιπγξαθφηαηνο Σδσξηδ Μπέξλαξλη σ (George Bernard Shaw). Βίλαη ν κνλαδηθφο άλζξσπνο πνπ ηηκήζεθε κε ην Νφκπει Λνγνηερλίαο ηνπ 1925 θαη κε ην θηλεκαηνγξαθηθφ ζθαξ ηνπ 1938 γηα ην ζελάξην ηνπ έξγνπ ηνπ Ππγκαιίσλ. Σν ίδην έξγν δηαζθεπαζκέλν ζε κηνχδηθαι κε ηίηιν Χξαία κνπ Κπξία (κε ηνλ Ρεμ Υάξηζνλ θαη ηελ ληξευ Υέκπνξλ) πήξε ην ζθαξ κνπζηθήο ηνπ 1964. Ώπφ ην 1876 εγθαηαζηάζεθε ζην Λνλδίλν θαη άξρηζε λα γξάθεη δνθίκηα θαη θξηηηθέο βηβιίνπ, ηέρλεο, κνπζηθήο θαη θπξίσο ζεάηξνπ, ζε δηάθνξα πεξηνδηθά. Έγξαςε επίζεο θάπνηα κπζηζηνξήκαηα ρσξίο ηδηαίηεξε επηηπρία. Σν 1882 πξνζρψξεζε ζηε Φαβηαλή Δηαηξία, κηα νξγάλσζε κε ζηφρν ηελ πξνψζεζε ηνπ ζνζηαιηζκνχ κε εηξεληθά κέζα. Ο σ έγηλε απφ ηα ελεξγά ζηειέρε θαη παξέκεηλε κέινο ηεο γηα 27 ρξφληα. 703
Σε δεθαεηία ηνπ 1890 άξρηζε λα αζρνιείηαη ζπζηεκαηηθά κε ην ζέαηξν. Έγξαςε ζπλνιηθά πάλσ απφ 60 ζεαηξηθά έξγα, πάξα πνιιά δε απφ απηά έγηλαλ επηηπρίεο φρη κφλν ζην αγγιφθσλν ζέαηξν αιιά ζε φιεο ηηο ζεαηξηθέο ζθελέο ηνπ θφζκνπ. Ώθφκα θαη ζήκεξα ην ζεαηξηθφ θνηλφ ησλ κεγαιχηεξσλ επξσπατθψλ θαη ακεξηθαληθψλ πφιεσλ, ςπραγσγείηαη κε θάπνην απφ ηα έξγα ηνπ. Ξεθίλεζε κε ηξία έξγα πνπ θπθινθφξεζαλ κε ηνλ ζπλδεηηθφ ηίηιν Σξία δπζάξεζηα έξγα (πίηηα ρεξψλ, Ο εξσηχινο θαη Σν επάγγεικα ηεο θπξίαο Γνπψξξελ). Σν ηειεπηαίν απαγνξεχηεθε απφ ηελ απζηεξή βηθησξηαλή ινγνθξηζία θαη νη ζπληειεζηέο ηεο παξάζηαζεο ζηε Νέα Τφξθε βξέζεθαλ ζηε θπιαθή. Μφιηο ην 1925 πήξε άδεηα λα παηρζεί ζην βξεηαληθφ ζέαηξν. Ώθνινχζεζαλ ηα Σέζζεξα επράξηζηα έξγα (Κάληηηα, ν άλζξσπνο ηεο κνίξαο, Γελ κπνξείο λα μέξεηο θαη Ο άλζξσπνο θαη ηα φπια). Σν ηειεπηαίν ην δηαζθεχαζε ν ζθαξ ηξάνπο ζε νπεξέηα κε ηίηιν Ο ζνθνιαηέληνο ζηξαηηψηεο. Ώλαθέξνπκε επηιεθηηθά θάπνηα απφ ηα ζεαηξηθά ηνπ σ: Δ ηζηνξηθή ζάηηξα Καίζαξ θαη Κιενπάηξα, Άλζξσπνο θαη Τπεξάλζξσπνο, Ο Αλδξνθιήο θαη ην ιηνληάξη, Σαγκαηάξρεο Βαξβάξα, Ο Ππγκαιίσλ, Σν ζπίηη ηνπ ζπαξαγκνχ, ηα βξάρηα, Ο εθαηνκκπξηνχρνο, ην πξάγκαηη αξηζηνπξγεκαηηθφ Αγία Ησάλλα πνπ ζεσξήζεθε σο ην ζπνπδαηφηεξν κεηά ηνλ αίμπεξ αγγιφθσλν έξγν. Πνιιά απφ ηα έξγα ηνπ γπξίζηεθαλ ηαηλίεο. Βθηφο απφ ην Ππγκαιίσλ θαη ην Χξαία κνπ θπξία, ηαηλίεο έγηλαλ: Ο άλζξσπνο θαη ηα φπια, Σαγκαηάξρεο Βαξβάξα, Καίζαξ θαη Κιενπάηξα (κε ηελ ΐίβηαλ Λε), Ο Αλδξνθιήο, Ο εθαηνκκπξηνχρνο (κε ηε νθία Λφξελ θαη ηνλ Πήηεξ έιιεξο). Πέζαλε ζε ειηθία 94 ρξνλψλ.
Ώθφκα έλαο Εξιαλδφο ζεαηξηθφο ζπγγξαθέαο, πεδνγξάθνο θαη πνηεηήο θαη θάηνρνο Νφκπει Λνγνηερλίαο 1969, είλαη ν άκνπει Μπέθεη (Samuel Beckett, 1906-1989). Δ γλσξηκία ηνπ κε ην ζπκπαηξηψηε ηνπ Σδαίεκο Σδφπο ηνλ επεξέαζε βαζεηά θαη άξρηζε λα αζρνιείηαη ζπζηεκαηηθά κε ηε ινγνηερλία. Ώπφ ην ‘30 άξρηζε λα γξάθεη θαη λα δεκνζηεχεη ηα πξψηα ηνπ ινγνηερλήκαηα. Βγθαηεζηεκέλνο ζηε Γαιιία, γλψξηζε ηε γεξκαληθή θαηνρή θαη πήξε κέξνο ζηελ αληίζηαζε. Γηα ηε δξάζε ηνπ παξαζεκνθνξήζεθε απφ ηε γαιιηθή θπβέξλεζε. Έγξαςε – ζηα γαιιηθά – ην κπζηζηφξεκα Μεξζηέ θαη Κακηέ θαη άξρηζε λα αζρνιείηαη κε ην ζέαηξν γξάθνληαο ην Πεξηκέλνληαο ηνλ Γθνληφ πνπ ζεσξείηαη απφ ηα ραξαθηεξηζηηθφηεξα έξγα ηνπ. ηε ζπλέρεηα έγξαςε ηελ Σξηινγία Μαιιφπ θαη ην Σέινο ηνπ παηρληδηνχ. Άιια έξγα ηνπ, Δ ηειεπηαία ηαηλία ηνπ Κξάππ, Χ! νη επηπρηζκέλεο κέξεο, Έλαο κνλφινγνο, Καηαζηξνθή, Νχρηα θαη φλεηξα. Ο Μπέθεη, ν Ενλέζθν, ν Γαλ Γελέ θαη ελ κέξεη ν Πίληεξ είλαη νη θαη’ εμνρήλ εθπξφζσπνη ηνπ Θέαηξνπ ηνπ Παξάινγνπ.
Ζ Ηζπαλία: Δ ρψξα απηή δελ ππέζηε ηηο θαηαζηξνθέο ηνπ Μεγάινπ Πνιέκνπ. Παξέκεηλε νπδέηεξε θαη απηφ ηελ βνήζεζε ζεκαληηθά ηελ αλάπηπμε ηεο νηθνλνκίαο ηεο. κσο ην 1921 ζην θαηερφκελν Μαξφθν ν ιαφο ππφ ηελ εγεζία ηνπ Ώκπλη ειΚαξίκ (1882-1963) εμεγέξζεθε θαη εμφλησζε 12.000 Εζπαλνχο εγθαζηδξχνληαο ηελ Αεκνθξαηία ηνπ Ρηθ. Γξήγνξα νη Γάιινη πνπ αλεζχρεζαλ γηα ηελ επέθηαζε ηεο αληαξζίαο ζην ηκήκα ηνπ Μαξφθνπ πνπ θαηείραλ απηνί, έζηεηιαλ κηα κεγάιε ζηξαηηά θαη ηαρχηαηα θαηέιπζαλ ηε βξαρχβηα απηή Αεκνθξαηία – έδεζε κφιηο πέληε ρξφληα. 704
Δ Εζπαλία επίζεο αληηκεηψπηδε θαη έλα ηζρπξφ απηνλνκηζηηθφ κέησπν ζηελ Καηαινλία, φπνπ νη θηλεηνπνηήζεηο είραλ δπλακηθφ ραξαθηήξα. Σν επηέκβξην 1923, ν ζηξαηησηηθφο δηνηθεηήο ηεο ΐαξθειψλεο Μηγθέι Πξίκν ληε Ρηβέξα (18701930) κε ηε ζπγθαηάζεζε ηνπ βαζηιηά Ώιθφλζν ΕΓ’ (1886-1941) αλέηξεςε κε πξαμηθφπεκα ηελ λφκηκε θπβέξλεζε θαη αλαθεξχρζεθε δηθηάηνξαο. Παξά ηελ επηβνιή απζηεξήο ινγνθξηζίαο ζηνλ Σχπν, ηηο δηψμεηο θαη ηηο θπιαθίζεηο πνιηηηθψλ αληηπάισλ θαη ζπλδηθαιηζηψλ θαη ηνλ αζθπθηηθφ έιεγρν ησλ εθπαηδεπηηθψλ ηδξπκάησλ, νη αληηδξάζεηο ησλ δεκνθξαηηθψλ πνιηηψλ δελ ζηακάηεζαλ απφ ηελ πξψηε κέξα ηεο επηβνιήο ηνπ θαζεζηψηνο. Ο – ζπλππεχζπλνο – βαζηιηάο, αλαγθάζηεθε ηειηθά ηνλ Εαλνπάξην ηνπ 1930 λα εθδηψμεη ηνλ δηθηάηνξα, αιιά ήηαλ πηα αξγά. ηηο δεκνηηθέο εθινγέο ηνπ Ώπξηιίνπ 1931 ηα αληηκνλαξρηθά θφκκαηα θέξδηζαλ κε ζπληξηπηηθή πιεηνςεθία, φιεο ηηο κεγάιεο πφιεηο θαη ν Ώιθφλζνο αλαγθάζηεθε λα παξαηηεζεί θαη λα εγθαηαιείςεη ηε ρψξα. Άξρηζε ε πεξίνδνο ηεο Αεχηεξεο Εζπαληθήο Αεκνθξαηίαο ε νπνία δελ έκειιε λα καθξνεκεξεχζεη. Δ πξψηε – Πξνζσξηλή – θπβέξλεζε δηαιχζεθε γξήγνξα εμ αηηίαο ησλ δηαθσληψλ ησλ Φηιειεπζέξσλ κε ηνπο πληεξεηηθνχο. Οη πξψηνη επέκελαλ ζηελ εθαξκνγή κηαο ζθιεξήο αληηεθθιεζηαζηηθήο πνιηηηθήο πνπ έθηαζε ζε αθξφηεηεο εηο βάξνο εθθιεζηαζηηθψλ θαη κνλαζηηθψλ ηδξπκάησλ. Δ ηζπαληθή θαζνιηθή εθθιεζία είρε ππνζηεξίμεη αλεπηθχιαθηα ηε δηθηαηνξία θαη είρε αληηηαρζεί ζε θάζε εθζπγρξνληζηηθφ θαη δεκνθξαηηθφ κέηξν. Δ επφκελε θπβέξλεζε ζπλαζπηζκνχ Ώξηζηεξψλ Ρεπνπκπιηθάλσλ θαη νζηαιηζηψλ κε πξφεδξν ηνλ ζπγγξαθέα Μαλνπέι Ώζάληα (Manuel Azana 18801940), πξνρψξεζε ζε κηα ζεηξά κέηξσλ λέαο εξγαηηθήο λνκνζεζίαο, ρσξηζκνχ ηεο εθπαίδεπζεο απφ ηελ Βθθιεζία θαη παξαρψξεζε απηνδηνίθεζεο ζηελ Καηαινλία. κσο ζπλάληεζε θαη πάιη αληίδξαζε απφ ηηο ζπληεξεηηθέο δπλάκεηο, αιιά θαη απφ ηα ειεγρφκελα απφ ηνπο αλαξρηθνχο θαη θνκκνπληζηέο ζπλδηθάηα. Δ πνιηηηθή θαηάζηαζε ήηαλ αλεμέιεγθηε θαη νμχλζεθε αθφκα πεξηζζφηεξν φηαλ ην 1935 ην Λατθφ Μέησπν πήξε ηελ εμνπζία. Οη αηκαηεξέο ζπγθξνχζεηο κεηαμχ αθ’ ελφο ησλ αξηζηεξψλ θαη αλαξρηθψλ νξγαλψζεσλ θαη αθ’ εηέξνπ ηεο θαζηζηηθήο Εζπαληθήο Φάιαγγαο (πνπ ηδξχζεθε απφ ηνλ Υνζέ Ώληφλην Πξίκν ληε Ρηβέξα, γην ηνπ δηθηάηνξα) θνξπθψζεθαλ φηαλ δνινθνλήζεθε ν Κάιβν νηέιν, επηθαλέο ζηέιερνο ηεο δεμηάο θαη ζπλειήθζε (εθηειέζηεθε αξγφηεξα κεηά απφ ‘δίθε’ δηθαζηεξίνπ απνηεινχκελνπ απφ θνκκνπληζηέο θαη αλαξρηθνχο ηνπ Λατθνχ Μεηψπνπ), ν Πξίκν ληε Ρηβέξα. Ήηαλ ην έλαπζκα γηα ηελ αξρή ελφο απφ ηνπο ζθιεξφηεξνπο θαη πην αηκαηεξνχο εκθπιίνπο πνιέκνπο ηεο Βπξψπεο. Σελ εγεζία ηνπ θηλήκαηνο ηεο εθθιεζηαζηηθήο θαη θαζηζηηθήο δεμηάο, αλέιαβε ν ζηξαηεγφο Φξαλζίζθν Φξάλθν (1892-1975) ν νπνίνο ζηηο 17 Ενπιίνπ 1936 μεθίλεζε έλα ζηξαηησηηθφ πξαμηθφπεκα θαη απηναλαθεξχρζεθε αξρεγφο ηνπ θξάηνπο (jefe de estado). Ο Φξάλθν δελ είρε θξχςεη πνηέ ηα ζπληεξεηηθά θαη θηινκνλαξρηθά ηνπ αηζζήκαηα θαη ε δεκνθξαηηθή θπβέξλεζε ηνλ κεηέζεζε δπζκελψο ζηα Καλάξηα Νεζηά. Μεηά ηε δνινθνλία ηνπ Κάιβν νηέιν, άξρηζε ακέζσο πξνεηνηκαζίεο γηα πξαμηθφπεκα θαη έρνληαο ζην πιεπξφ ηνπ ηνπο ζηξαηεγνχο Μφια θαη αλρνχξρν πέηπρε λα θαηαιάβεη ζεκαληηθέο πεξηνρέο ηεο ηβεξηθήο ρεξζνλήζνπ. Με ηελ νηθνλνκηθή θαη ζηξαηησηηθή ππνζηήξημε ηεο Εηαιίαο ηνπ Μνπζνιίλη, ηνπ Πάπα, ηεο Πνξηνγαιίαο θαη ηεο ρηηιεξηθήο Γεξκαλίαο, θαηάθεξε κεηά απφ έλα ηξηεηή ζθιεξφ 705
εκθχιην πφιεκν λα επηβιεζεί ησλ δεκνθξαηηθψλ θαη αξηζηεξψλ αληηπάισλ ηνπ θαη λα αλαθεξπρζεί – εθηφο απφ αξρεγφο ηνπ θξάηνπο – πξσζππνπξγφο, αξρηζηξάηεγνο θαη εγέηεο ηνπ Κφκκαηνο ηεο Φάιαγγαο. Γξήγνξα αλαθάιεζε φιεο ηηο πξννδεπηηθέο κεηαξξπζκίζεηο ησλ εηηεκέλσλ δεκνθξαηηθψλ, απνθαηάζηεζε ηα πξνλφκηα ηεο Βθθιεζίαο, ε νπνία καδί κε ην ζηξαηφ έγηλαλ ηα βαζηθά ζηεξίγκαηά ηνπ θαη εθηέιεζε ρηιηάδεο πνιηηηθνχο αληηπάινπο ηνπ επηβάιινληαο θαζεζηψο ηξφκνπ. Παξά ηνπο θηιηθνχο θαη ηδενινγηθνχο δεζκνχο ηνπ κε ηα θξάηε ηνπ Άμνλα, θξάηεζε νπδεηεξφηεηα ζηνλ Παγθφζκην Πφιεκν, πξάγκα πνπ δηέζσζε ην θαζεζηψο ηνπ. Ο Φπρξφο Πφιεκνο πνπ μέζπαζε κεηαμχ ησλ ληθεηξηψλ δπλάκεσλ (θπξίσο ΔΠΏ θαη νβηεηηθήο Έλσζεο) ‘λνκηκνπνίεζε’ ην ζθφδξα αληηθνκνπληζηηθφ θαζεζηψο ηνπ Φξάλθν θαη ην ελέηαμε ζηε Απηηθή πκκαρία. Πέζαλε ην 1975 έρνληαο πξνιάβεη λα νξίζεη σο δηάδνρφ ηνπ ηνλ - ζεκεξηλφ – βαζηιηά Υνπάλ Κάξινο (εγγνλφ ηνπ Ώιθφλζνπ ΕΓ΄), ν νπνίνο φκσο απνδείρζεθε αξθεηά έμππλνο θαη ακέζσο κεηά ηελ άλνδφ ηνπ ζην ζξφλν, άλνημε ην δξφκν γηα ηε δεκνθξαηηθή νκαιφηεηα ζηελ Εζπαλία. Σν θαζηζηηθφ θξαλθηθφ θαζεζηψο πέζαλε κε ην ζάλαην ηνπ εγέηε ηνπ. Ο Εζπαληθφο εκθχιηνο πφιεκνο, ήηαλ κηα δνθηκαζία φρη κφλν γηα ηελ ίδηα ηελ Εζπαλία, αιιά θαη γηα ηελ Βπξψπε. πγθξνχζηεθαλ νη δπν θφζκνη, πνπ εθπξνζσπνχζαλ νη κελ ηα δηθηαηνξηθά θαη θαζηζηηθά θαζεζηψηα, νη δε ηα δεκνθξαηηθά θαη αξηζηεξά-ζνζηαιηζηηθά. Ήηαλ ε γεληθή δνθηκή ηνπ πνιέκνπ πνπ δελ ζα αξγνχζε λα μεζπάζεη. Δ Γαιιία (ζηελ θπβέξλεζε βξηζθφηαλ ηφηε ην Λατθφ Μέησπν, ππφ ηνλ Λεφλ Μπινπκ) θαη ε ΐξεηαλία, ζπκθψλεζαλ λα θξαηήζνπλ νπδέηεξε ζηάζε, πξάγκα πνπ νπζηαζηηθά ιεηηνχξγεζε ππέξ ηνπ Φξάλθν. Οη θηιειεχζεξνη θαη νη αξηζηεξνί ηεο Βπξψπεο θαη ηεο Ώκεξηθή, ηάρζεθαλ κε ελζνπζηαζκφ ζην πιεπξφ ηεο λφκηκεο θπβέξλεζεο, αιιά νη ζπληεξεηηθνί, νη θαλαηηθνί θαζνιηθνί θαη νη ειεγρφκελεο απφ θηιηθά πξνο ηνλ Φξάλθν θαζεζηψηα Γεξκαλία θαη Εηαιία, ελίζρπζαλ κε θάζε ηξφπν ηνπο θηλεκαηίεο. Σν θεληξηθφ ζχλζεκα πνπ θπξηαξρνχζε ζην ζηξαηφπεδν ησλ δεκνθξαηηθψλ ήηαλ ην No Pasaran! – Αελ ζα πεξάζνπλ!. Σν θψλαμε γηα πξψηε θνξά ην ζηέιερνο ηνπ Κνκκνπληζηηθνχ Κφκκαηνο Εζπαλίαο, ε Νηνιφξεο Ηκπαξνχξη (1895-1989) ε ζξπιηθή Παζηνλάξηα. Δ Εκπαξνχξη κε ην πάζνο ηεο ελέπλεπζε θαη εκςχρσζε ηνπο Εζπαλνχο αιιά θαη ηνπο μέλνπο ππεξαζπηζηέο ηεο λφκηκεο θπβέξλεζεο, απφ ηνπο θηλεκαηίεο ηεο Φάιαγγαο. Αηεηέιεζε Γεληθή Γξακκαηέαο ηνπ Κφκκαηνο ηελ πεξίνδν 1944-60 θαη πξφεδξφο ηνπ απφ ην 1960 σο ην ζάλαηφ ηεο. Ο Μνπζνιίλη έζηεηιε 60.000 Εηαινχο ζηξαηηψηεο λα πνιεκήζνπλ ζην πιεπξφ ησλ θηλεκαηηψλ. Οη γεξκαληθέο εληζρχζεηο έθζαλαλ ηνπο 15.000 θαη ε Πνξηνγαιία έζηεηιε ζην Φξάλθν 20.000 άλδξεο. Σν ζχλζεκα ησλ εζληθηζηηθψλ δπλάκεσλ ηνπ Φξάλθν ήηαλ: Dios, Fueros, Patria y Rey ( Θεφο, Βιεπζεξία, Παηξίδα θαη βαζηιηάο) ηηο 26 Ώπξηιίνπ 1937, 21 γεξκαληθά θαη 3 ηηαιηθά αεξνπιάλα βνκβάξδηζαλ θαη ηζνπέδσζαλ ηελ κηθξή βαζθηθή πφιε Γθεξλίθα, ζθνηψλνληαο εθαηνληάδεο άκαρνπο 706
θαηνίθνπο ηεο. Ώπηφο ν αλαίηηνο θαη ζθιεξφο βνκβαξδηζκφο μεζήθσζε θχκα δηακαξηπξηψλ ζε φιν ηνλ θφζκν. πγθινληζκέλνο απφ ηε ζεξησδία απηή, ν κεγάινο Εζπαλφο δσγξάθνο ΠΪκπιν ΠηθΪζν δσγξάθηζε ηε δηάζεκε ηνηρνγξαθία ηνπ (3,49Υ7,76 κ.) πνπ θέξεη ηίηιν ην φλνκα ηεο καξηπξηθήο απηήο πφιεο θαη παξνπζηάδεη ηελ απφγλσζε, ηε βηαηφηεηα θαη ηελ απαλζξσπηά ηνπ πνιέκνπ.
Ο Πάκπιν Πηθάζν (1881-1973) Ο δσγξάθνο θαη γιχπηεο Πάκπιν Πηθάζν είλαη κηα απφ ηηο πην αλαγλσξίζηκεο θπζηνγλσκίεο ηεο ηέρλεο ηνπ 20νχ αηψλα. Γελλήζεθε ζηε Μάιαγα θαη ηα πξψηα καζήκαηα δσγξαθηθήο ηα πήξε απφ ηνλ επίζεο δσγξάθν παηέξα ηνπ. ηαλ ν παηέξαο ηνπ έγηλε θαζεγεηήο ζηε ρνιή Καιψλ Σερλψλ ηεο ΐαξθειψλεο, ν λεαξφο Πάκπιν ηνλ αθνινχζεζε θαη ζε ειηθία 14 ρξνλψλ ζπνχδαζε εθεί θαη δηαθξίζεθε γηα ηελ δχλακε ηεο έθθξαζήο ηνπ. Σνπο πίλαθεο πνπ δσγξάθηδε ηνπο ππέγξαθε κε ην παηξηθφ φλνκα Ruiz Blasco, αιιά απφ ην 1901 ρξεζηκνπνηεί ηνλ φλνκα ηεο κεηέξαο ηνπ θαη ππνγξάθεη απιψο Picasso. Ώπφ ην 1900 εγθαζίζηαηαη ζην Παξίζη, ζηε ζπλνηθία Μνλκάξηε, πνπ απνηειεί ην θέληξν ηεο θαιιηηερληθήο δσήο ηεο Βπξψπεο, φπνπ ζπλαληηνχληαλ ηα λέα ξεχκαηα ηεο ινγνηερλίαο θαη ηεο ηέρλεο. Σφηε αξρίδεη ε πεξίνδνο δεκηνπξγίαο ηνπ θαιιηηέρλε πνπ ραξαθηεξίδεηαη σο ε Γαιάδηα πεξίνδνο(1901-04) γηαηί ηα ρξψκαηα πνπ ρξεζηκνπνηεί είλαη ην κπιε θαη ην γαιάδην θαη νη απνρξψζεηο ηνπο. Σα ζέκαηα είλαη θαηά θαλφλα „ιππεηεξά‟ θαη απεηθνλίδνπλ, αθξνβάηεο, πφξλεο, γέξνπο, επαίηεο θαη ζιηκκέλεο κεηέξεο. Δ Γαιάδηα Πεξίνδνο είλαη θπξίσο επεξεαζκέλε απφ ηελ ηζπαληθή δσγξαθηθή. Ώθνινπζεί ε ιεγφκελε Ρνδ ή Ρφδηλε πεξίνδνο (190507) ζηελ νπνία ηα ζέκαηα γίλνληαη ιπξηθά θαη εχζπκα θαη ηα ρξψκαηα πνπ ρξεζηκνπνηεί είλαη ε απνρξψζεηο ηνπ θεξακηθνχ ζηηο νπνίεο επηθξαηνχλ νη γήηλνη ηφλνη. Σελ πεξίνδν απηή θάλεη ηε γλσξηκία κε ηνλ πνηεηή Γθπγηψκ Απνιιηλαίξ κε ηνλ νπνίν ζα ζπλδεζεί κε καθξά θηιία. Γίλεηαη γλσζηφο αθφκα θαη πέξαλ ησλ νξίσλ ηεο Βπξψπεο. Σελ ίδηα πεξίνδν έλαο Ρψζνο ζπιιέθηεο ζα αγνξάζεη 50 απφ ηα έξγα ηνπ θαιιηηέρλε. Σν 1906 κε ηελ Απηνπξνζσπνγξαθία θαη ην 1907 κε άιια έξγα ηνπ πεξλά ζηε Νέγξηθε Πεξίνδν, πνπ μερσξίδεη απφ ηε ρξεζηκνπνίεζε ηχπσλ ηεο αθξηθαληθήο πιαζηηθήο, κε έκθαζε ζηα έληνλα ραξαθηεξηζηηθά Σελ πεξίνδν εθείλε γλσξίδεηαη κε ηνπο ζνπξεαιηζηέο Ώληξέ Μπξεηφλ θαη Πσι Βιπάξ θαη ηνπο θαιιηηέρλεο Μαηίο, Ρνπζζψ θαη Μπξαθ. Με ηνλ Μπξαθ αλαπηχζζνπλ ηελ επαλαζηαηηθή ηερλνηξνπία ηνπ Κπβηζκνχ θαη αξρίδεη γηα ηνλ Πηθάζν ε Πεξίνδνο ηνπ Αλαιπηηθνχ Κπβηζκνχ (1907-12). Ώληηπξνζσπεπηηθφηεξν έξγν ηεο πεξηφδνπ απηήο είλαη Οη Γεζπνηλίδεο ηεο Αβηληφλ πνπ ζεσξείηαη ζηαζκφο ζηελ ηζηνξία ηεο Σέρλεο. Πάληα κε ηνλ Μπξαθ πξνρσξά ζην επφκελν βήκα θαη ε πεξίνδνο 1912-15 νλνκάδεηαη Πεξίνδνο ηνπ πλζεηηθνχ Κπβηζκνχ. Δ θπβηζηηθή νπηηθή ησλ δπν θαιιηηερλψλ εμειίζζεηαη κε ηε ρξεζηκνπνίεζε ηεο ηερληθήο ηνπ θνιιάδ. Μεηά ην 1920 αζρνιείηαη θαη κε ηε γιππηηθή, φπσο θαη κε ηηο γξαθηθέο ηέρλεο – ζρέδην, μπινγξαθία, ραιθνγξαθία, ιηζνγξαθία θαη παξάγεη εθαηνληάδεο έξγα. 707
Σν „36 ε θπβέξλεζε ηνπ Λατθνχ Μεηψπνπ ηεο Εζπαλίαο ηνλ θαιεί λα αλαιάβεη ηε δηεχζπλζε ηνπ Μνπζείνπ Πξάδν. Ώπφ ηε ζέζε απηή θαηάθεξε λα δηαζψζεη ηνπο ζεζαπξνχο ηνπ Μνπζείνπ απφ ηνλ θαηαζηξνθηθφ ηζπαληθφ εκθχιην πφιεκν. Σν ‟37 ζπγθινληζκέλνο απφ ηνλ άγξην βνκβαξδηζκφ ηεο Γθεξλίθα, δσγξαθίδεη ηελ πεξίθεκε νκφηηηιε ηνηρνγξαθία ηνπ. Μεηά ηελ ήηηα ησλ δεκνθξαηηθψλ εγθαζίζηαηαη θαη πάιη ζηε Γαιιία. Μεηά ην ηέινο ηνπ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ γίλεηαη κέινο ηνπ Κνκκνπληζηηθνχ Κφκκαηνο θαη εθθξάδεη, κε ηνλ ηξφπν ηνπ, ηελ αιιειεγγχε ηνπ ζε πνιινχο δησθφκελνπο αξηζηεξνχο ηελ επνρή ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ. Σν ζθίηζν ηνπ Αλζξψπνπ κε ην γαξχθαιιν, πνπ απεηθφληδε ηνλ Νίθν Μπεινγηάλλε, πνπ ηφηε δηθαδφηαλ κε ηελ θαηεγνξία ηεο θαηαζθνπείαο ζε ηξαηνδηθείν ηεο Ώζήλαο, έθαλε ην γχξν ηνπ θφζκνπ, αιιά δελ απέηξεςε ηελ εθηέιεζή ηνπ ην Μάξηην ηνπ ‟53. Σν 1962 ηηκήζεθε κε ην ΐξαβείν Λέληλ γηα ηελ Βηξήλε. Σν 1967 ν Πηθάζν δψξηζε ζην ηθάγν έλα ηεξάζηην άγαικα, γλσζηφ σο ηθάγν-Πηθάζν θαη είλαη έλα απφ ηα ραξαθηεξηζηηθά αμηνζέαηα ηεο πφιεο. Βμαθνινχζεζε λα εξγάδεηαη αζηακάηεηα σο ην ζάλαηφ ηνπ ην 1973, ζε ειηθία 92 εηψλ. Δ απαξίζκεζε θαη κφλν ησλ εθαηνληάδσλ έξγσλ ηνπ ρξεηάδεηαη νιφθιεξνπο ηφκνπο. ια ηα κεγάια κνπζεία ηνπ θφζκνπ, επηδηψθνπλ λα απνθηήζνπλ θαη λα πξνβάινπλ θάπνηνπο απφ ηνπο πίλαθέο ηνπ θαη ζηηο δεκνπξαζίεο έξγσλ ηέρλεο, νη ηηκέο ησλ έξγσλ ηνπ Πηθάζν ζπάλε ηα ξεθφξ. Σν 2004 ν πίλαθαο Σν αγφξη κε ηελ πίπα πνπιήζεθε πξνο 104 εθαηνκκχξηα δνιάξηα.
Οη θηλεκαηίεο ηνπ Φξάλθν πξνρσξνχζαλ θαη έζησ θαη δχζθνια, θαηαιάκβαλαλ πφιεηο. Δ πξνέιαζή ηνπο ζπλνδεπφηαλ απφ αθξφηεηεο, ζπιιήςεηο, βαζαληζκνχο θαη εθαηνληάδεο εθηειέζεηο ζηειερψλ ησλ αξηζηεξψλ θνκκάησλ, δηαλννπκέλσλ , αθφκα θαη απιψλ πνιηηψλ πνπ απιψο θάπνηνο ηνπο είρε θαηαγγείιεη σο αξηζηεξνχο ή αλαξρηθνχο. Ώλάκεζα ζ‟ απηνχο πνπ ράζεθαλ άδηθα ήηαλ ν γλσζηφο ζεαηξηθφο ζπγγξαθέαο θαη πνηεηήο Φεληεξίθν Γθαξζία Λόξθα (1898-1936). Ο Λφξθα απφ λσξίο εγθαηέιεηςε ηε Ννκηθή γηα λα αζρνιεζεί κε ηε ινγνηερλία, ηε κνπζηθή θαη ηε δσγξαθηθή. Ώπφ ην 1919 εγθαηαζηάζεθε ζηε Μαδξίηε θαη εθεί κεηαμχ άιισλ, έθαλε ηε γλσξηκία ηνπ ζνπξεαιηζηή Λνπΐο Μπνπληνπέι (1900-83), πνπ αξγφηεξα εμειίρζεθε ζε έλα απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο Εζπαλνχο ζθελνζέηεο ηνπ θηλεκαηνγξάθνπ θαη ηνπ άιινπ ζεκαληηθνχ Εζπαλνχ δσγξάθνπ αιβαδφξ Νηαιί. ηε Μαδξίηε έγξαςε θαη ην πξψην ηνπ ζεαηξηθφ έξγν Ζ Καηάξα ηεο πεηαινχδαο ην νπνίν ήηαλ κηα εκπνξηθή απνηπρία. Ώθνινχζεζε ην Μαξηάλα Πηλέδα πνπ αλέβεθε κε επηηπρία ζε ζέαηξν ηεο ΐαξθειψλεο κε ζθεληθά ηνπ αιβαδφξ Νηαιί. Σα πξψηα ηνπ πνηήκαηα θπθινθφξεζαλ κε ηίηιν Βηβιίν πνηεκάησλ. Μεηαμχ 1924-27 γξάθεη ην Ρνκαλζέξν Υηηάλν (Σζηγγάληθν ξνκάληδν) πνπ απνηειεί ζχλζεζε 18 πνηεκάησλ ( Έρνπλ κεινπνηεζεί απφ ηνλ Μίθε Θενδσξάθε). Ώπφ ην1933 σο ην ‟36 γξάθεη ηα πην ζεκαληηθά ζεαηξηθά ηνπ φπσο, Σν ζπίηη ηεο Μπεξλάξληα Άικπα, Ο καησκέλνο γάκνο, Ζ ζαπκαζηή κπαισκαηνχ, Γέξκα, Θξήλνο γηα ηνλ Ηγλάζην άληζεζ Μερίαο θαη άιια.
708
Σν 1936 μεζπά ν εκθχιηνο πφιεκνο θαη νη εζληθηζηέο ζπιιακβάλνπλ ηνλ Λφξθα ζηε Γξαλάδα. ηηο 19 Ώπγνχζηνπ δνινθνλείηαη, ρσξίο αθφκα λα μέξεη θαλείο νχηε ηα αίηηα ηεο ζχιιεςεο θαη δνινθνλίαο, νχηε θαλ ηνλ ηφπν πνπ ηνλ έζαςαλ.
Ώπφ ηελ άιιε πιεπξά, απινί δεκνθξαηηθνί άλζξσπνη, αιιά θαη δηαλννχκελνη, θαιιηηέρλεο θαη πνιηηηθνί μεζεθψζεθαλ θαη έζπεπζαλ λα βνεζήζνπλ ηελ άκπλα ησλ δεκνθξαηηθψλ. Δ Κνκκνπληζηηθή Αηεζλήο (Κνκηληέξλ) ζπλέβαιε νπζηαζηηθά ζηε ζηξαηνιφγεζε εζεινληψλ πνπ έζπεπδαλ λα βνεζήζνπλ ηε λφκηκε δεκνθξαηηθή θπβέξλεζε ηεο Μαδξίηεο. Οη Αηεζλείο Σαμηαξρίεο απνηεινχληαλ απφ ελζνπζηψδεηο, αιιά άπεηξνπο πνιεκηζηέο απφ θάζε γσληά ηεο Βπξψπεο θαη ηεο Ώκεξηθήο. ρεκαηίζηεθαλ κνλάδεο (ηαμηαξρίεο, ηάγκαηα, ιφρνη) αλά ρψξα, ε Λίλθνιλ γηα ηνπο Ώκεξηθαλνχο, ε Σαίικαλ γηα ηνπο θαλδηλαβνχο θαη Γεξκαλνχο, ε Κφλνιπ γηα ηνπο Εξιαλδνχο, ε Αεκεηξφθ γηα ηνπο ΐαιθάληνπο (πεξηιάκβαλε θαη πεξίπνπ 160 Έιιελεο) θιπ. Ώλάκεζά ζ’ απηνχο πνπ πνιέκεζαλ ή ζπλεηζέθεξαλ κε ηε ζπκπαξάζηαζή ηνπο ζηνλ αγψλα ησλ δεκνθξαηηθψλ βξίζθνληαλ ζεκαληηθά νλφκαηα ηεο δηαλφεζεο, ηεο ηέρλεο θαη ηεο πνιηηηθήο, φπσο ν Ώκεξηθαλφο λνκπειίζηαο ζπγγξαθέαο Έξλεζη Υεκηλγνπέε, ν επίζεο Ώκεξηθαλφο ζπγγξαθέαο Νηνο Πάζνο, ν κεηέπεηηα θαγθειάξηνο ηεο Γεξκαλίαο ΐίιιπ Μπξαλη, ν Γάιινο ζπγγξαθέαο θαη πνιηηηθφο Ώληξέ Μαιξψ, ν Υηιηαλφο λνκπειίζηαο πνηεηήο Πάκπιν Νεξνχδα, ν ΐξεηαλφο ζπγγξαθέαο Σδσξηδ ξγνπει, ν επίζεο ΐξεηαλφο πνηεηήο Λψξη Λε, ε Γαιιίδα θηιφζνθνο ηκφλ ΐέηι, ν νβηεηηθφο ζπγγξαθέαο Διία Έξεκπνπξγθ, ε αλαξρηθή ζπγγξαθέαο Έκκα Γθφιληκαλ, ν κεηέπεηηα εγέηεο ηεο Γηνπγθνζιαβίαο Σίην, νη θνκκνπληζηέο εγέηεο ν Εηαιφο ΛνπΎηδη Λφγθν, ν Ώιβαλφο Μερκέη έρνπ, ν Γηνπγθνζιάβνο Μίινβαλ Σδίιαο, ν Κχπξηνο Βδεθίαο Παπατσάλλνπ, ν Οχγγξνο Λάδιν Ράηθ, ν νπγγξηθήο θαηαγσγήο ΐξεηαλφο ζπγγξαθέαο Άξζνπξ Καίζιεξ θαη πνιινί άιινη. πλνιηθά 40.000 μέλνη εζεινληέο πιαηζίσζαλ ηηο Αηεζλείο Σαμηαξρίεο θαη πεξηζζφηεξνη απφ 6.000 απφ απηνχο δελ γχξηζαλ πίζσ (αλάκεζά ηνπο θαη 43 Έιιελεο). Ο Υεκηλγνπέε έγξαςε ην πεξίθεκν Γηα πνηνλ ρηππά ε θακπάλα, πνπ αλαθέξεηαη ζηνλ ηζπαληθφ εκθχιην θαη επίζεο ν ξγνπει έγξαςε ην Πξνζθχλεκα ζηελ Καηαινλία ην ζηξαηφπεδν ησλ δεκνθξαηηθψλ δελ επηθξαηνχζε ζπλνρή. Σα παλίζρπξα εξγαηηθά ζπλδηθάηα, είραλ εμνπιηζηεί απφ ηελ θπβέξλεζε, αιιά είραλ ρσξηζηεί ζε θνκκνπληζηηθέο, ηξνηζθηζηηθέο θαη αλαξρηθέο νκνζπνλδίεο, νη νπαδνί ησλ νπνίσλ ζπρλά ζπγθξνχνληαλ κεηαμχ ηνπο. Βπίζεο θάζε θφκκα δηαηεξνχζε ηε δηθή ηνπ παξαζηξαηησηηθή έλνπιε πνιηηνθπιαθή. Δ νβηεηηθή Έλσζε ήηαλ ε κφλε μέλε ρψξα πνπ βνεζνχζε ηε δεκνθξαηηθή θπβέξλεζε κε αμησκαηηθνχο-εθπαηδεπηέο θαη νπιηζκφ, αιιά απηφ ελδπλάκσζε ην Κνκκνπληζηηθφ Κφκκα, ην νπνίν είρε ηνλ έιεγρν ηεο πιεηνςεθίαο ησλ αμησκαηηθψλ ηνπ ζηξαηνχ θαη φρη ζπάληα θαζφξηδε θαη ηε ζχλζεζε ηεο θπβέξλεζεο. Οη αθξφηεηεο δελ έιεηςαλ θη εδψ, εθαηνληάδεο ζπιιήςεηο θαη εθηειέζεηο φρη κφλν αληηπάισλ δεμηψλ θαη θαιαγγηηψλ, αιιά θαη πάλσ απφ 7.000 κνλαρψλ, θαινγξαηψλ, απιψλ παπάδσλ θαη 12 επηζθφπσλ. Πνιιέο εθηειέζεηο θαη κάιηζηα νη πεξηζζφηεξεο κε ζπλνπηηθέο δηαδηθαζίεο ππήξμαλ θαη κεηαμχ ησλ δηαθφξσλ παξαηάμεσλ κέζα ζην δεκνθξαηηθφ ζηξαηφπεδν. Κνκκνπληζηέο εθηεινχζαλ ηξνηζθηζηέο, αλαξρηθνί δνινθνλνχζαλ θνκκνπληζηέο, ηξνηζθηζηέο αθφπιηδαλ 709
αλαξρηθνχο θαη πάεη ιέγνληαο. Ήηαλ έλαο άιινο εκθχιηνο κέζα ζην εκθχιην πφιεκν Παξά ηε ζζελαξή ηνπο αληίζηαζε θαη ηηο θάπνηεο επηηπρίεο ηνπο, νη δεκνθξαηηθνί δελ άληεμαλ ζην ηέινο. ηηο 28 Μαξηίνπ 1939 έπεζε ε Μαδξίηε (ζχκθσλα κε ηνλ εζληθηζηή ζηξαηεγφ Μφια, φιν ην δηάζηεκα ηνπ εκθπιίνπ, ηελ άκπλα ησλ δεκνθξαηηθψλ ηεο Μαδξίηεο ππνλφκεπε ε Πέκπηε Φάιαγγα. Δ έθθξαζε απηή έκεηλε ζην δηεζλέο ιεμηιφγην θαη ππνδειψλεη ηνπο εληφο κηα πνιηνξθεκέλεο πφιεο ή εκπφιεκεο ρψξαο αλζξψπνπο ηνπ ερζξνχ, πνπ δξνπλ κε ζηφρν ηελ απνδπλάκσζε ηεο άκπλάο ηεο. Ο Υεκηλγνπέε έγξαςε ην βηβιίν ηνπ Δ Πέκπηε Φάιαγγα θαη άιιεο 49 ηζηνξίεο). Σελ επφκελε κέξα παξαδφζεθε θαη ε ΐαιέληζηα, ηειεπηαία πξσηεχνπζα ησλ δεκνθξαηηθψλ. Σελ 1ε Ώπξηιίνπ ν Φξάλθν δήισζε πσο ν πφιεκνο είρε ιήμεη θαη ε λίθε γηνξηάζηεθε κε κηα ηεξάζηηα παξέιαζε ησλ εζληθηζηηθψλ ζηξαηεπκάησλ ζηε Μαδξίηε. Σα απνκεηλάξηα ηνπ δεκνθξαηηθνχ ζηξαηνχ δήηεζαλ θαη βξήθαλ θαηαθχγην ζηε γεηηνληθή Γαιιία. Οη πεξηζζφηεξνη απφ φζνπο έκεηλαλ, ζπλειήθζεζαλ απφ ηνπο εζληθηζηέο θαη εθηειέζηεθαλ αλειεψο κε ζπλνπηηθέο δηαδηθαζίεο. Ώπηφο ν εκθχιηνο πφιεκνο ζηνίρηζε ζηελ Εζπαλία πεξηζζφηεξν απφ κηζφ εθαηνκκχξην λεθξνχο θαη αλππνιφγηζηεο νηθνλνκηθέο θαηαζηξνθέο. Δ Εζπαλία ηνπ Γθφγηα, ηνπ ΐειάζθεζ, ηνπ Γθξέθν, ηνπ Μηξφ, ηνπ Πηθάζν ππεξεθαλεχεηαη γηα έλα αθφκα ζπνπδαίν παηδί ηεο, ηνλ εθθεληξηθφ δσγξάθν θαη γιχπηε αιβαδφξ Νηαιέ.
Ο αιβαδόξ Νηαιί (1904-1989) Ο Νηαιί είλαη ν ζεκαληηθφηεξνο εθπξφζσπνο ηνπ ζνπξεαιηζκνχ θαη απφ ηνπο πην ελδηαθέξνληεο θαιιηηέρλεο ηνπ 20νχ αηψλα, φρη κφλν γηα ηελ εθθεληξηθφηεηά ηνπ, αιιά γηα ηελ πνηθηιία θαη ηελ πξσηνηππία ησλ ζεκάησλ θαη ηελ εθπιεθηηθή θαληαζία κε ηελ νπνία «έληπζε» ηα έξγα ηνπ. Σν 1922 μεθίλεζε ζπνπδέο ζηελ Ώθαδεκία Σερλψλ ηεο Μαδξίηεο. Ώξρηθά ελδηαθέξζεθε γηα ηνλ Κπβηζκφ, αιιά κηαο θαη δελ ππήξραλ αθφκα ζηε Μαδξίηε θπβηζηέο θαιιηηέρλεο, νη γλψζεηο ηνπ γηα ην θαιιηηερληθφ απηφ θίλεκα έκεηλαλ πεξηνξηζκέλεο. κσο ηνλ έζειμε ν ληαληατζκφο θαη ην κειινληηθφ ηνπ έξγν έρεη επεξεαζηεί, ρσξίο φκσο λα εληάζζεηαη ζ‟ απηφλ. Σν 1924 γλσξίδεηαη κε ηνλ πνηεηή θαη δξακαηνπξγφ Φεληεξίθν Γθαξζία Λφξθα θαη ηνλ ζθελνζέηε Λνπτο Μπνπληνπέι. Γηα ηνλ πξψην θαηαζθεχαζε ηα ζθεληθά ηνπ ζεαηξηθνχ ηνπ έξγνπ Μαξηάλα Πηλέδα θαη κε ηνλ δεχηεξν ζπλεξγάζηεθαλ ζηε πξαγκαηνπνίεζε ηεο πξψηεο ζνπξεαιηζηηθήο θηλεκαηνγξαθηθήο ηαηλίαο κε ηίηιν Ο Αλδαινπζηαλφο ζθχινο (1929). ην Παξίζη ζπλαληά ηνλ Πηθάζν, γλσξίδεηαη κε ηνλ Αληξέ Μπξεηφλ θαη γίλεηαη επίζεκα κέινο ηνπ ζνπξεαιηζηηθνχ θηλήκαηνο. Σελ ίδηα επνρή ζπλαληά ηελ ξσζηθήο θαηαγσγήο Έιελα Νηηαθφλνλα, ζχδπγν ηνπ Γάιινπ πνηεηή Πσι Διπάξ, γλσζηή κε ην φλνκα Γθαιά (1894-1982), ε νπνία ζα γίλεη ε κνχζα ηνπ θαη αξγφηεξα ζχδπγφο ηνπ. Ο ίδηνο ραξαθηεξίδεη ηελ θαηά δέθα ρξφληα κεγαιχηεξή ηνπ Γθαιά σο «έλα απφ ηα σξαηφηεξα έξγα ηεο Ώλαγέλλεζεο» θαη ηελ απνθαιεί «Βλάηε πκθσλία». ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‟30 επηλνεί ηελ παξαλντθή-θξηηηθή κέζνδν πνπ απνηειεί έλα είδνο ζνπξεαιηζηηθήο ηερληθήο πνπ ζπλδπάδεηαη κε θξνυδηθά 710
ζηνηρεία. Σν 1932 ζπκκεηέρεη ζηελ πξψηε κεγάιε έθζεζε ζνπξεαιηζηηθήο ηέρλεο ζηηο ΔΠΏ θαη γίλεηαη επξχηεξα γλσζηφο, θαζψο ηα έξγα ηνπ απνζπνχλ επλντθφηαηεο θξηηηθέο. Δ ζησπεξή ππνζηήξημή ηνπ ζηνλ Φξάλθν θαη ζηνπο εζληθηζηέο θαηά ηνλ ηζπαληθφ εκθχιην πφιεκν, ηνλ απνμελψλεη απφ ηνπο πεξηζζφηεξνπο επξσπαίνπο θαιιηηέρλεο θαη ηνπο θίινπο ηνπ, πνπ έρνπλ ηαρζεί κε ην κέξνο ησλ δεκνθξαηηθψλ. Ο Μπξεηφλ ηνλ δηέγξαςε απφ ην ζνπξεαιηζηηθφ θίλεκα, αιιά ν Νηαιί δειψλεη απηάξεζθα φηη ν ίδηνο είλαη φινο ν ζνπξεαιηζκφο. Σν 1940 εγθαζίζηαηαη ζηελ Ώκεξηθή θαη ηνλ επφκελν ρξφλν πξαγκαηνπνηείηαη κεγάιε έθζεζε ησλ έξγσλ ηνπ ζην Μνπζείν Μνληέξλαο Σέρλεο ηεο Νέαο Τφξθεο, ε νπνία νινθιεξψλεη ηελ αλαγλψξηζή ηνπ. Σελ ίδηα απνρή γξάθεη ηελ Απηνβηνγξαθία ηνπ (The secret life of Salvador Dali). ηελ Ώκεξηθή ζπλεξγάζηεθε κε ηνλ Γνπφιηεξ Νηίζλευ γηα ηελ παξαγσγή ηεο κηθξνχ κήθνπο ηαηλίαο θηλνπκέλσλ ζρεδίσλ Destino. Δ ηαηλία απηή βγήθε ζηηο αίζνπζεο κφιηο ην 2003 (κεηά ην ζάλαην ηνπ Νηίζλευ θαη ηνπ Νηαιί) θαη θέξδηζε ην ζθαξ ζηελ θαηεγνξία ηεο. Σν 1948 επηζηξέθεη ζηελ Εζπαλία θαη ην θαζεζηψο Φξάλθν ηνλ ππνδέρεηαη κε ηηκέο. Γσγξαθίδεη κάιηζηα θαη ην πνξηξέην ηεο θφξεο ηνπ δηθηάηνξα. κσο ππνζηεξίδεη ζεξκά ην έξγν ηνπ Λφξθα, αλ θαη ν πνηεηήο ήηαλ απαγνξεπκέλνο απφ ην θαζεζηψο. Οη πνιηηηθέο ηνπ ζέζεηο ήηαλ αζαθείο θαη ν ίδηνο δήισλε πσο ήηαλ „αλαξρν-κνλαξρηθφο‟. πλδέεηαη ζηελφηεξα κε ηνλ θαζνιηθηζκφ θαη δσγξαθίδεη αξθεηά θαη ζεκαληηθά έξγα κε ζξεζθεπηηθφ πεξηερφκελν (Ζ Παλαγία ηνπ ιηκαληνχ, Ο Υξηζηφο ηνπ Αγίνπ Ησάλλε ηνπ ηαπξνχ, Ο Μπζηηθφο Γείπλνο, Ζ ηαχξσζε). Πξαγκαηνπνηνχληαη εθζέζεηο ηνπ ζε φιεο ηηο κεγάιεο πφιεηο ηνπ θφζκνπ θαη ν ίδηνο αζρνιείηαη θαη κε ηε ραξαθηηθή, ηε κηθξνγξαθία, ηε γιππηηθή (πξνηνκή ηνπ Γάληε), ηελ θεξακηθή θαη ηελ ζθελνγξαθία. Καηαζθεχαζε επίζεο αξθεηά θνζκήκαηα. Σαπηφρξνλα γξάθεη θαη αξθεηά βηβιία φπσο Σν εκεξνιφγην κηαο ηδηνθπίαο, Οη θεξαηάδεο ηεο παιηάο κνληέξλαο ηέρλεο, Σα θαηά Νηαιί Πάζε θαη άιια. Ώπφ ην 1960 σο ην 1974 αζρνιείηαη κε ηε δεκηνπξγία ηνπ Θεάηξνπ-Μνπζείνπ Γθαιά-αιβαδφξ Νηαιί ζηε γελέηεηξά ηνπ Φηγέξαο ηεο Καηαινλίαο. Σν ‟82 πεζαίλεη ε Γθαιά, γεγνλφο πνπ ηνπ πξνμέλεζε βαζεηά θαηάζιηςε ζε ζεκείν λα επηρεηξήζεη απφπεηξα απηνθηνλίαο. Ώπφ ηφηε σο ην ζάλαηφ ηνπ ην 1989 δελ εξγάζηεθε πηα. Ο ηάθνο ηνπ βξίζθεηαη ζε κηα θξχπηε ζην Θέαηξν-Μνπζείν ηνπ. Ο βαζηιηάο Υνπάλ Κάξινο ηεο Εζπαλίαο ηνπ απέλεηκε ην 1982 ηνλ ηίηιν ηνπ Μαξθεζίνπ. Ο Νηαιί δσγξάθηζε ζπλνιηθά πεξηζζφηεξνπο απφ 1500 πίλαθεο, έλα κεγάιν αξηζκφ ζρεδίσλ, θαηαζθεχαζε δεθάδεο γιππηά, εηθνλνγξαθήζεηο βηβιίσλ, ζθεληθά ζεάηξνπ θαη πνιιά άιια.
Ο Ηζπαληθφο Δκθχιηνο Πφιεκνο, πέξαζε απφ ηελ αξρή ηα φξηα ηεο ηνπηθήο ζχξξαμεο θαη ζπγθίλεζε φζν ιίγα ηζηνξηθά γεγνλφηα ηνπο ιανχο ηνπ θφζκνπ. Ήηαλ θαλεξφ φηη ε ζχγθξνπζε ησλ δπν ηζπαληθψλ παξαηάμεσλ, αληηπξνζψπεπε ηε ζχγθξνπζε δπν δηαθνξεηηθψλ θφζκσλ, δπν αληίζεησλ ηδενινγηψλ. Πνηέ ζηελ ηζηνξία δελ ζπγθεληξψζεθαλ εζεινληηθά ηφζνη πνιινί άλζξσπνη απφ ηφζν πνιιά θξάηε θαη πήγαλ λα ζθνησζνχλ γηα λα πνιεκήζνπλ γη’ απηφ πνπ πίζηεπαλ δίθαην. Έρνπλ γξαθηεί εθαηνληάδεο ηζηνξηθά βηβιία θαη κπζηζηνξήκαηα θαη έρνπλ γπξηζηεί δεθάδεο θηλεκαηνγξαθηθέο ηαηλίεο γηα ην ζέκα απηφ. 711
Ζ Ηηαιία: Μεηά ην Μεγάιν Πφιεκν, νη Εηαινί έκεηλαλ κε ηελ πηθξία, φηη παξά ηνπο 600.000 λεθξνχο ηεο, ηα εδαθηθά ηεο νθέιε ήηαλ ειάρηζηα. Κέξδηζε κφλν ην Νφηην Σπξφιν απφ ηελ Ώπζηξία, φρη φκσο ηελ πεξηνρή ηνπ Φηνχκε (ζεκεξηλφ Ρηγηέθα ηεο Κξναηίαο) πνπ δηεθδηθνχζε. Οη εζληθηζηηθέο δπλάκεηο ηεο Εηαιίαο θαη ε λεαξή νξγάλσζε ησλ Φαζηζηψλ ηνπ Μνπζνιίλη, έθαλαλ ζεκαία ηνπο ην δήηεκα ηνπ Φηνχκε. Σνλ επηέκβξην ηνπ 1919 ν κέληνξαο ηνπ Μνπζνιίλη, ζπγγξαθέαο θαη πνηεηήο Γθακπξηέιε λη’ Ώλλνχληζην (1863-1938) θαηέιαβε πξαμηθνπεκαηηθά ην Φηνχκε, επηθεθαιήο 2000 βεηεξάλσλ ηνπ πνιέκνπ θαη αηάθησλ. Κήξπμε ηελ αλεμαξηεζία ηεο πεξηνρήο ηελ νπνία νλφκαζε Εηαιηθφ Ώληηβαζίιεην ηνπ Καξλάξν θαη απηναλαθεξχρζεθε Duce (δηθηάηνξαο). Σν 1920 ππνρξεψζεθε δηα ηεο βίαο απφ ηελ ηηαιηθή θπβέξλεζε λα εγθαηαιείςεη ην Φηνχκε, ην νπνίν νλνκάζηεθε Βιεχζεξε Πνιηηεία, θαη απνζχξζεθε ζην ζπίηη ηνπ ρσξίο λα αλακηρζεί μαλά κε ηελ πνιηηηθή. Σελ ίδηα επνρή ε νηθνλνκηθή θαηάζηαζε ηεο ρψξαο ήηαλ θαθή, ε αλεξγία πςειή θαη ν θνηλσληθφο αλαβξαζκφο έθεξε κεγάιεο εξγαηηθέο θηλεηνπνηήζεηο, ηηο νπνίεο ππνδαχιηδε θαη ην ηζρπξφ ηηαιηθφ θνκκνπληζηηθφ θφκκα. Ο Μνπζνιίλη εκθαλίζηεθε σο ν ππεξαζπηζηήο ηεο θνηλσληθήο εηξήλεο θαη ηεο νηθνλνκηθήο ζηαζεξφηεηαο. Δγείην ηνπ θηλήκαηνο ηνπ θαζηζκνχ θαη δεκηνχξγεζε κηα πξνζσπηθή δχλακε θξνχζεο, έλα παξαζηξαηησηηθφ ζψκα, ηνπο κειαλνρίησλεο. Σελ ηαθηηθή απηή ζα κηκεζεί αξγφηεξα ν Υίηιεξ ζηε Γεξκαλία θαη ζα θαηαιάβεη θη απηφο ηελ εμνπζία.
Ο Μπελίην Μνπζνιίλη (1883-1945) Ο παηέξαο ηνπ αλήθε ζην ζνζηαιηζηηθφ ρψξν θαη έδσζε ζην γην ηνπ ην φλνκα ηνπ ηλδηάληθεο θαηαγσγήο, ζνζηαιηζηή, επαλαζηάηε θαη πξνέδξνπ ηνπ Μεμηθνχ Μπελίην Υνπαξέδ. Ο ίδηνο απφ λσξίο αλακείρζεθε ζην ζνζηαιηζηηθφ θίλεκα θαη ην 1910 ζην Φηφξιη εθδίδεη κηα ζνζηαιηζηηθή εθεκεξίδα θαη γίλεηαη γξακκαηέαο ηεο ηνπηθήο νξγάλσζεο ηνπ νζηαιηζηηθνχ θφκκαηνο. Λίγν αξγφηεξα εγθαζίζηαηαη ζην Μηιάλν γίλεηαη αξρηζπληάθηεο ηεο επίζεκεο εθεκεξίδα ηνπ θφκκαηνο Avanti. κσο ιίγν κεηά ηελ θήξπμε ηνπ Μεγάινπ Πνιέκνπ, αιιάδεη γξακκή θαη θεξχζζεηαη ππέξ ηεο εηζφδνπ ηεο Εηαιίαο ζηνλ πφιεκν, ζέζε αληίζεηε κε απηή ηνπ θφκκαηνο, ην νπνίν ηνλ απνιχεη απφ ηνλ εθεκεξίδα. Μεηά ηνλ πφιεκν ηδξχεη ηελ νξγάλσζε Ππξήλεο Δπαλαζηαηηθήο Γξάζεο θαη εθδίδεη ηελ εθεκεξίδα Il popolo d’ Italia, ζηξαηεχεηαη θαη ηξαπκαηίδεηαη. Ώκέζσο κεηά ηνλ πφιεκν, νξγαλψλεη παξαζηξαηησηηθέο νκάδεο (ηνπο Μειαλνρίησλεο), ν νπνίεο επηηίζεληαη θαηά απεξγψλ εξγαηψλ, θεξδίδνληαο ηηο ζπκπάζεηεο θαη ηελ νηθνλνκηθή ζηήξημε ησλ βηνκεράλσλ. Μεηνλνκάδεη ηελ νξγάλσζε ηνπ ζε Δζληθφ Φαζηζηηθφ Κφκκα θαη ζηηο εθινγέο ηνπ ‟21 εθιέγεη 37 βνπιεπηέο. Βμαγγέιιεη φηη ν θαζηζκφο απνηειεί ππέξβαζε ησλ θαηεζηεκέλσλ πνιηηηθψλ ηνπνζεηήζεσλ „αξηζηεξά-δεμηά‟ θαη επηδεηθηηθά ηνπνζεηεί ηνπο βνπιεπηέο ηνπ ζηα ηειεπηαία έδξαλα ηνπ θνηλνβνπιίνπ απισκέλνπο ζε φιεο ηηο πηέξπγεο. Οη νξγαλσκέλεο νκάδεο ησλ Μειαλνρηηψλσλ εηζβάινπλ ζε δηάθνξεο ηηαιηθέο πφιεηο θαη εγθαζηδξχνπλ βίαηα θαζηζηηθέο δηνηθήζεηο. 712
ηηο 28 Οθησβξίνπ ηνπ ‟22, ν Μνπζνιίλη επηθεθαιήο 60.000 κειαλνρηηψλσλ νξγαλψλεη ηελ πεξίθεκε Πνξεία πξνο ηε Ρψκε θαη παξαηάζζεηαη απέλαληη απφ ηελ αζηπλνκία. Ο θφβνο εκθπιίνπ πνιέκνπ, ππνρξέσζε ηνλ βαζηιηά ΐίθησξ Βκκαλνπήι Γ‟ λα δψζεη ζην Μνπζνιίλη εληνιή ζρεκαηηζκνχ θπβέξλεζεο. Έρνληαο αξρηθά ηελ ππνζηήξημε ησλ Φηιειεπζέξσλ, ζε ηξία ρξφληα απνθηά δηθηαηνξηθέο εμνπζίεο, επηβάιιεη ινγνθξηζία, δηαιχεη ηα άιια θφκκαηα, απνθηά ηνλ έιεγρν ησλ ζπλδηθάησλ δεκηνπξγψληαο απνθιεηζηηθά θαζηζηηθέο δηνηθήζεηο θαη ηδξχεη ηε Φαζηζηηθή Πνιηηνθπιαθή, παγηψλνληαο έηζη έλα πξνζσπνπαγέο νινθιεξσηηθφ θαζεζηψο. Ο Νηνχηζε (αξρεγφο) φπσο απνθιήζεθε, έδσζε κεγάιε έκθαζε ζηελ πξνπαγάλδα κε ηνλ αζθπθηηθφ έιεγρν ηνπ ηχπνπ, ηνπ ξαδηνθψλνπ, ηεο παηδείαο, αθφκα θαη ηνπ θηλεκαηνγξάθνπ. Βπηβεβαηψλνληαο ηηο εζληθηζηηθέο δηαθεξχμεηο ηνπ ην θαζηζηηθφ θαζεζηψο, ην ‟24 ελζσκάησζε ην Φηνχκε θαη ιίγν αξγφηεξα επέβαιε ζηε Ληβχε πιήξε δηνηθεηηθφ έιεγρν. Σν ‟29 έδσζε ιχζε ζηε καθξνρξφληα δηέλεμε ηηαιηθνχ θξάηνπο θαη Πάπα, ππνγξάθνληαο ην Κνλθνξδάην, κε ην νπνίν αλαγλσξηδφηαλ ε αλεμαξηεζία ηεο θξαηηθήο νληφηεηαο ηνπ ΐαηηθαλνχ. Σν ‟35 επηηέζεθε απξφθιεηα ελαληίνλ ηεο (νηθνλνκηθά θαη ζηξαηησηηθά) αλίζρπξεο Ώηζηνπίαο, πξνθαιψληαο ηελ παγθφζκηα θαηαθξαπγή. Σνλ επφκελν ρξφλν επηζεκνπνηήζεθε ε ζπκκαρία Μνπζνιίλη-Υίηιεξ (Άμνλαο Βεξνιίλνπ-Ρψκεο) θαη ε Εηαιία αλακείρζεθε ελεξγά ζηνλ ηζπαληθφ εκθχιην πφιεκν, ζηέιλνληαο ζηξαηφ, αεξνπιάλα θαη πνιεκνθφδηα ζηνπο εζληθηζηέο ηνπ Φξάλθν θαη απνρψξεζε απφ ηελ Κνηλσλία ησλ Βζλψλ. Σν 38 ππέγξαςε κε ηνπο άιινπο Βπξσπαίνπο εγέηεο ην χκθσλν ηνπ Μνλάρνπ, κε ην νπνίν δηαιχζεθε νπζηαζηηθά ε Σζερνζινβαθία. Σέινο ην ‟39, θαηέιαβε θαη πξνζάξηεζε ηελ Ώιβαλία, ηελ νπνία κεηάηξεςε ζε ηηαιηθφ πξνηεθηνξάην, θάλνληαο εκθαλείο ηηο βιέςεηο ηνπ θαηά ηεο Βιιάδαο. ηαλ θεξχρζεθε ν πφιεκνο, ην επηέκβξην ηνπ ‟39, ν Μνπζνιίλη δελ αλακείρζεθε πεξηκέλνληαο λα δεη πξνο ηα πνχ ζα γχξεη ε πιάζηηγγα. Μεηά ηελ θαηάξξεπζε ηεο Γαιιίαο, ηα ηηαιηθά ζηξαηεχκαηα εηζέβαιαλ ρσξίο ζρεδφλ λα ζπλαληήζνπλ αληίζηαζε. Οη επηηπρίεο ηνπ Υίηιεξ (Σζερνζινβαθία, Πνισλία, Γαιιία, Ααλία, Ννξβεγία) ηνλ ελφριεζαλ. Ήζειε λα απνδείμεη φηη ε Εηαιία ππφ ηελ εγεζία ηνπ ήηαλ εμ ίζνπ ηζρπξή θαη φηη κπνξνχζε λα αλαβηψζεη ην κεγαιείν ηεο Ρσκατθήο απηνθξαηνξίαο, κε ηελ θπξηαξρία ηεο ρψξαο ηνπ ζηε Μεζφγεην. Βμ ίζνπ θαιφο ξήηνξαο κε ηνλ Υίηιεξ, ήηαλ ζπλάκα ζεαηξηθφο θαη κεγαιφζηνκνο, κε ξεηνξηθέο ππεξβνιέο, φπσο φηαλ κηινχζε γηα ηελ αθαηαλίθεηε ηζρχ ησλ ηηαιηθψλ φπισλ. Δ ζθνδξή επηζπκία ηνπ λα απνδείμεη ζηνλ Υίηιεξ (θαη ζην εαπηφ ηνπ) ηελ ηηαιηθή ηζρχ, ηνλ ψζεζε λα απνθαζίζεη ηνλ πφιεκν θαηά ηεο Βιιάδαο, αλ θαη ν ζηξαηφο ηνπ δελ ήηαλ έηνηκνο γηα ηέηνην εγρείξεκα. Βηζέβαιε ηνλ Οθηψβξην ηνπ ‟40, φκσο νη επαλεηιεκκέλεο ήηηεο ησλ Εηαιψλ απφ ηνλ ειιεληθφ ζηξαηφ απέδεημαλ φηη ε Εηαιία ήηαλ έλαο γίγαληαο κε πήιηλα πφδηα. Ο Υίηιεξ εηζβάινληαο ζηελ Βιιάδα έζσζε ηνλ Μνπζνιίλη απφ ηελ νινθιεξσηηθή θαηαζηξνθή. Δ Εηαιία κεηά απφ απηφ δελ είρε έπαημε ζνβαξφ ζηξαηησηηθφ ξφιν ζην πφιεκν. Κήξπμε βέβαηα ηνλ πφιεκν ζηε νβηεηηθή Έλσζε, κεηά ηελ εηζβνιή ησλ Γεξκαλψλ θαη έζηεηιε θαη ζηξαηεχκαηα λα ππνζηεξίμνπλ ηε γεξκαληθή πξνέιαζε. Βπίζεο ζπληάρζεθε κε ηε Γεξκαλία θαηά ησλ ΔΠΏ. κσο κεηά ηελ ήηηα ησλ δπλάκεσλ ηνπ Άμνλα ζηε βφξεηα Ώθξηθή θαη ηελ απφβαζε ησλ ζπκκάρσλ ζηε ηθειία θαη ζηε λφηηα Εηαιία, ην θχξνο ηνπ Νηνχηζε ήηαλ αλχπαξθην. Σν Μεγάιν Φαζηζηηθφ πκβνχιην ηνλ θαζαίξεζε ζηηο 25 Ενπιίνπ ηνπ 713
‟43 θαη ηελ επνκέλε ν βαζηιηάο δηέηαμε ηε ζχιιεςή ηνπ θαη ηνλ πεξηνξηζκφ ηνπ ζε θάπνην νξεηλφ ρσξηφ. ε ιίγεο εβδνκάδεο ε Εηαιία ζπλζεθνιφγεζε. Σν επηέκβξην ηνπ ίδηνπ ρξφλνπ, κηα νκάδα Γεξκαλψλ αιεμηπησηηζηψλ κε κηα ηνικεξή επηρείξεζε θαηάθεξε λα απειεπζεξψζεη ηνλ Μνπζνιίλη θαη λα ηνλ κεηαθέξεη ζηε Γεξκαλία, φπνπ ηνλ δέρζεθε κε ηηκέο ν Υίηιεξ. ην ηέινο ηνπ ‟43 ίδξπζε ζηε ππφ γεξκαληθφ έιεγρν βφξεηα Εηαιία, ηελ Ηηαιηθή Κνηλσληθή Γεκνθξαηία ή φπσο είλαη γλσζηή ηελ Γεκνθξαηία ηνπ αιφ. Ήηαλ έλα θξάηνοκαξηνλέηα ησλ Γεξκαλψλ, αιιά απηφ δελ εκπφδηζε ην Μνπζνιίλη λα εμαπνιχζεη δηψμεηο θαηά πάλησλ, αθφκα θαη πξψελ ζπλεξγαηψλ ηνπ, κεηαμχ ησλ νπνίσλ ηνλ γακπξφ ηνπ (ζχδπγν ηεο θφξεο ηνπ) Γθαιεάηζν Σζηάλν θαη ηνλ ζηελφ ζπλεξγάηε ηνπ ζηξαηεγφ Βκίιην Νηε Μπφλν, νη νπνίνη ηνπθεθίζηεθαλ γηα πξνδνζία (είραλ ςεθίζεη ζην Φαζηζηηθφ πκβνχιην ηελ έθπησζε ηνπ Μνπζνιίλη). ηαλ ην γεξκαληθφ κέησπν ηεο Εηαιίαο θαηέξξεπζε, ν Μνπζνιίλη πξνζπάζεζε λα δηαθχγεη ζηελ Βιβεηία, κεηακθηεζκέλνο ζε Γεξκαλφ ζηξαηηψηε. κσο αλαγλσξίζηεθε απφ κηα νκάδα θνκκνπληζηψλ αληαξηψλ θαη ζπλειήθζε. ηηο 28 Ώπξηιίνπ ηνπ „45, ηνπθεθίζηεθε, καδί κε ηελ εξσκέλε ηνπ Κιάξα Πεηάηζη. Σα πηψκαηά ηνπο, καδί κε άιισλ πέληε ζπλεξγαηψλ εθηέζεθαλ ζε θνηλή ζέα, θξεκαζκέλα αλάπνδα ζε κηα απφ ηηο πιαηείεο ηνπ Μηιάλνπ. Ο Υίηιεξ έκαζε ηελ ηξαγηθή ηχρε ηνπ ζπκκάρνπ ηνπ θαη δήισζε φηη απηφο δελ ζα ππνζηεί ηέηνην εμεπηειηζκφ. Πξάγκαηη, δπν κέξεο αξγφηεξα απηνθηφλεζε, καδί κε ηελ λεφλπκθε ζχδπγφ ηνπ Βχα Μπξάνπλ, έρνληαο απφ πξηλ δψζεη νδεγίεο λα θανχλ ηα ζψκαηά ηνπο.
Δ γλσζηφηεξε Εηαιίδα επηζηήκσλ ηεο πεξηφδνπ ηνπ Μεζνπνιέκνπ ήηαλ ε γηαηξφο, θηιφζνθνο θαη παηδαγσγφο Μαξία Μνληεζζφξη (1870-1952). Βίλαη γλσζηή γηα ηε θηινζνθία ηεο θαη ηε κέζνδν ηεο εθπαίδεπζεο ησλ παηδηψλ απφ ηε γέλλεζε σο ηελ εθεβεία. Οη παηδαγσγηθέο ηεο κέζνδνη εθαξκφδνληαη ζήκεξα ζε πνιιά δεκφζηα θαη ηδησηηθά εθπαηδεπηήξηα – Μνληεζζνξηαλά - ζε φιν ηνλ θφζκν. Δ βαζηθή αξρή ηεο ζεσξίαο ηεο ήηαλ ν ‘παηδνθεληξηζκφο’ δειαδή ν ζεβαζκφο ηεο πξνζσπηθφηεηαο ηνπ παηδηνχ. Σν 1907 ίδξπζε έλα παηδηθφ ζηαζκφ γηα παηδηά εξγαηψλ ηνλ νπνίν νλφκαζε Casa dei bambini (ησλ ζπίηη ησλ κηθξψλ παηδηψλ) θαη άξρηζε λα εθαξκφδεη ηηο ζεσξίεο ηεο γηα ηελ αγσγή ησλ παηδηψλ πνπ ζηεξηδφηαλ ζηελ ηδέα φηη ηα παηδηά δελ απνθεχγνπλ ηε δνπιεηά, εθφζνλ ππάξρεη ην θαηάιιειν πεξηβάιινλ. ην ζηαζκφ απηφ φια ηα αληηθείκελα, αθφκα θαη ηα έπηπια ήηαλ πξνζαξκνζκέλα ζηηο δηαζηάζεηο θαη ηηο αλάγθεο ησλ παηδηψλ. Δ κφλε ελαζρφιεζε ηεο παηδαγσγνχδαζθάιαο, ήηαλ λα παξεκβαίλεη φηαλ θάπνην παηδί δελ ζπγθεληξσλφηαλ ή ελνρινχζε ηα άιια παηδηά. Σν θαζηζηηθφ θαζεζηψο ηνπ Μνπζνιίλη, απαγφξεπζε ηε ιεηηνπξγία ησλ ζρνιείσλ ηεο, θαη ην 1934 ε Μνληεζζφξη εγθαηαζηάζεθε ζηελ Οιιαλδία. Βθεί ίδξπζε Σν Μνληεζζνξηαλφ Βθπαηδεπηηθφ Κέληξν θαη έδεζε σο ην ζάλαηφ ηεο. Ο πην ζεκαληηθφο Εηαιφο επηζηήκνλαο ηεο πεξηφδνπ ηνπ Μεζνπνιέκνπ ήηαλ ν θπζηθφο Δλξίθν Φέξκη.
714
Ο Δλξίθν Φέξκη (1901-1954) Ο Φέξκη πήξε δηδαθηνξηθφ ηεο Φπζηθήο ζην Παλεπηζηήκην ηεο Πίδαο ζε ειηθία κφιηο 21 εηψλ. ηα 26 ηνπ είρε ήδε δεκνζηεχζεη κηα εξγαζία ζρεηηθή κε ηελ θβαληηθή ζηαηηζηηθή θαη ήηαλ θαζεγεηήο ζην Παλεπηζηήκην ηεο Ρψκεο. Ώπφ ην 1932 σο ην ‟34 κε αξθεηά πεηξάκαηά ηνπ αζρνιήζεθε κε ην βνκβαξδηζκφ ησλ πεξηζζνηέξσλ γλσζηψλ ρεκηθψλ ζηνηρείσλ κε λεηξφληα θαη απέδεημε φηη ηα άηνκα πνπ πξνέθππηαλ απφ ηέηνηνπο κεηαζρεκαηηζκνχο, ήηαλ ξαδηελεξγά. Βπίζεο απέδεημε φηη ε κείσζε ηεο ηαρχηεηαο ησλ λεηξνλίσλ θαζψο πεξλνχζαλ απφ ζηξψκαηα παξαθίλεο ή λεξνχ, δηεπθφιπλε ηελ απνξξφθεζή ηνπο απφ ηα άηνκα. Δ αλαθάιπςε απηή νδήγεζε ζηελ θαηαζθεπή ησλ ππξεληθψλ αληηδξαζηήξσλ. Παξφιν πνπ ην θαζεζηψο ηνπ Μνπζνιίλη δελ εθάξκνζε ηα εμνλησηηθά κέηξα θαηά ησλ Ββξαίσλ φπσο έθαλε ε Γεξκαλία, είρε ζεζπίζεη αξθεηνχο αληηζεκηηηθνχο λφκνπο. Δ γπλαίθα ηνπ Φέξκη ήηαλ Ββξαία θαη ν ίδηνο δελ ζπκπαζνχζε ηε θαζηζηηθή θπβέξλεζε ηεο ρψξαο ηνπ. Έηζη φηαλ ην 1938 ν Φέξκη θέξδηζε ην Νφκπει Φπζηθήο θαη πήγε ζηε ηνθρφικε κε ηε γπλαίθα ηνπ, δελ γχξηζε πηα ζηελ Εηαιία, αιιά θαηέθπγε ζηηο ΔΠΏ. Σν Παλεπηζηήκην ηεο Κνινχκπηα ηνλ δέρζεθε κε ραξά θαη ηνπ πξφζθεξε κηα ζέζε θαζεγεηή θαη εξεπλεηή. Ώπφ ην 1939 είρε εηδνπνηήζεη ηελ ακεξηθαληθή θπβέξλεζε γηα ηελ πηζαλφηεηα θαηαζθεπήο ππξεληθνχ φπινπ απφ ηνπ Γεξκαλνχο φκσο απηφ ιήθζεθε ζνβαξά ππ‟ φςε κφλν κεηά ηελ ζρεηηθή επηζηνιή ηνπ Ώτλζηάηλ ζην πξφεδξν Ρνχζβειη. Ο Φέξκη επηιέρζεθε λα εγεζεί ηεο νκάδαο επηζηεκφλσλ πνπ ζα θαηαζθεχαδε ηνλ πξψην αληηδξαζηήξα. ηηο 22 Αεθεκβξίνπ 1942, ζην Παλεπηζηήκην ηνπ ηθάγν, έγηλε ε πξψηε επηηπρεκέλε ιεηηνπξγία αηνκηθνχ αληηδξαζηήξα θαη ηελ εκέξα απηή αξρίδεη ε ππξεληθή επνρή γηα ηελ αλζξσπφηεηα. Μεηά απφ απηφ απνθαζίζηεθε ε επηηάρπλζε ηνπ Πξνγξάκκαηνο Μαλράηαλ γηα ηελ θαηαζθεπή ηεο αηνκηθήο βφκβαο, ζην νπνίν ν Φέξκη πήξε ελεξγφ κέξνο. Ήηαλ παξψλ ζηελ πξψηε δνθηκή ηεο βφκβαο ζηελ έξεκν ηεο Νένπ Μεμηθνχ. Πήξε ηελ ακεξηθαληθή ππεθνφηεηα θαη κεηά ηνλ πφιεκν δηνξίζηεθε θαζεγεηήο ζην Ελζηηηνχην Ππξεληθψλ πνπδψλ ηνπ Παλεπηζηεκίνπ ηνπ ηθάγν. Ο Φέξκη ζεσξείηαη απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο θπζηθνχο ζηνλ θφζκν θαη απφ ηνπο δεκηνπξγνχο ηεο ππξεληθήο επνρήο, καδί κε ηελ Ώπζηξηαθή Λίδε Μάηηλεξ, ην Γεξκαλφ ηην Υαλ, ηε Ααλφ Νειο Μπνξ, θαη ην δεπγάξη ησλ Γάιισλ ΕνιηφΚηνπξί. Πέζαλε ζε ειηθία 53 εηψλ. Σν ρεκηθφ ζηνηρείν κε αηνκηθφ αξηζκφ 100, νλνκάζηεθε „θέξκην‟ πξνο ηηκή ηνπ.
Έλαο άιινο ζεκαληηθφο Εηαιφο πνπ εγθαηέιεηςε ηε ρψξα ηνπ εμ αηηίαο ηνπ θαζηζηηθνχ θαζεζηψηνο, ήηαλ ν δηάζεκνο δηεπζπληήο νξρήζηξαο Αξηνχξν Σνζθαλίλη (1867-1957). Βξκήλεπζε φπεξεο θαη ζπκθσληθά έξγα φισλ ζρεδφλ ησλ κεγάισλ Βπξσπαίσλ ζπλζεηψλ, φπσο ησλ ΐέξληη, Μπεηφβελ, ΐάγθλεξ, Πνπηζίλη, Μπξακο, Σζατθφθζθη, Νηεκππζζχ θαη πνιιψλ άιισλ. ηνλ ηνκέα ησλ Γξακκάησλ μερσξίδεη ν ζπγγξαθέαο Λνπΐηδη Πηξαληέιιν (18671936) Ο Πηξαληέιιν έγξαςε πνίεζε, δηήγεκα, δνθίκην, αξθεηά κπζηζηνξήκαηα, 715
αιιά ην ζέαηξν ηνλ θαζηέξσζε σο έλα απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο ζεαηξηθνχο ζπγγξαθείο ηνπ 20νχ αηψλα. Σα έξγα ηνπ θαζηέξσζαλ ηνλ ‘πηξαληειιηζκφ’, κηα μερσξηζηή ζεαηξηθή ηάζε. Ώπφ ηα πην γλσζηά έξγα ηνπ είλαη: Σν λνπ ζνπ Σδαθνκίλν!, Έηζη είλαη, αλ έηζη λνκίδεηε, Δ εδνλή ηεο ηηκηφηεηαο, Σν παηρλίδη ησλ ξφισλ, Έμη πξφζσπα δεηνχλ ζπγγξαθέα, Βξξίθνο Α’, πσο κε ζέιεηο, Ώπφςε απηνζρεδηάδνκε θαη πνιιά άιια. Σν 1934, ηνπ απνλεκήζεθε ην Νφκπει Λνγνηερλίαο.
Ζ Λεηνλία, ε Ληζνπαλία θαη ε Δζζνλία: Μεηά ηελ Βπαλάζηαζε ζηε Ρσζία, νη ηξεηο ΐαιηηθέο ρψξεο, απέθηεζαλ ηελ αλεμαξηεζία ηνπο ε νπνία αλαγλσξίζηεθε απφ ην λέν ζνβηεηηθφ θαζεζηψο. Σν 1926 πξψηε ε Ληζνπαλία θαη ην 1934 ε Λεηνλία αθνινχζεζαλ ηελ επξσπατθή ηάζε θαη απέθηεζαλ θαζηζηηθά θαζεζηψηα. Δ Βζζνλία δηαηήξεζε κηαο κνξθήο δεκνθξαηία, αλ θαη βξηζθφηαλ θη απηή πιεζηέζηεξα ζηε θαζηζηηθή κέζνδν δηαθπβέξλεζεο.
Ζ Οπγγαξία: Δ Ρσζηθή Βπαλάζηαζε πξνθάιεζε ην 1919, δπν ζεκαληηθέο απφπεηξεο θαηάιεςεο ηεο εμνπζίαο απφ ηα ηνπηθά θνκκνπληζηηθά θφκκαηα. Δ πξψηε ζηε Γεξκαλία ηνλ Εαλνπάξην πνπ γξήγνξα θαηεζηάιε αηκαηεξά, κε απνηέιεζκα ηε δνινθνλία απφ ηα freicorps εθαηνληάδσλ ζηειερψλ ηνπ θφκκαηνο, κεηαμχ ησλ νπνίσλ ηεο Ρφδαο Λνχμεκπνπξγθ θαη ηνπ Καξι Λίκπθλερη. Δ δεχηεξε ζηελ Οπγγαξία. Σν ηέινο ηνπ Μεγάινπ Πνιέκνπ βξήθε ηελ κεγάιε Οπγγαξία, έλα απφ ηνπο δπν πφινπο ηεο Ώπζηξννπγγξηθήο απηνθξαηνξίαο, λα έρεη ζπξξηθλσζεί ζε έλα κηθξφ θξάηνο. Σα δπν ηξίηα ησλ εδαθψλ ηεο απνζπάζηεθαλ θαη έγηλαλ ηκήκαηα ηεο Ρνπκαλίαο θαη ησλ λέσλ ρσξψλ πνπ δεκηνπξγήζεθαλ, ηεο Σζερνζινβαθίαο, ηεο Γηνπγθνζιαβίαο θαη ηεο Πνισλίαο. ηηο 13 Οθησβξίνπ ηνπ ‘18 ν ηειεπηαίνο Ώςβνχξγνο απηνθξάηνξαο απνζχξζεθε θαη ζηηο 16 ε ρψξα αλαθεξχρζεθε Αεκνθξαηία κε πξψην πξφεδξν ηνλ δεκνθξαηηθφ θηιειεχζεξν θφκε Μηράιπ Κάξνιπτ (1875-1955). Σν ράνο επηθξαηνχζε ζ’ απηή ηελ αγξνηηθή θπξίσο ρψξα, νη δεκφζηεο ππεξεζίεο δελ ιεηηνπξγνχζαλ θαη ν ζηξαηφο βξηζθφηαλ ζε απνζχλζεζε. Δ κφλε νξγαλσκέλε πνιηηηθή δχλακε ήηαλ ην νζηαιδεκνθξαηηθφ Κφκκα. Σν θφκκα ήιεγρε κεγάιν κέξνο ηεο εξγαηηθήο ηάμεο, αιιά φρη ηνπο αγξφηεο πνπ ήηαλ ζπληεξεηηθνί, αληηζεκίηεο, δεκέλνη κε ηε γε ηνπο θαη πξνζεισκέλνη ζηελ έλλνηα ηεο ηδηνθηεζίαο. Ώπηά πνπ ζπλέβεζαλ ζην νζηαιδεκνθξαηηθφ Κφκκα ηεο Οπγγαξίαο απφ ην ηέινο ηνπ 1918 σο ηνλ Ώχγνπζην 1919 ζπκίδνπλ πνιχ ηα αληίζηνηρα ξσζηθά γεγνλφηα. Ώξρεγφο ηεο αξηζηεξήο πηέξπγαο ηνπ θφκκαηνο ήηαλ ν εβξατθήο θαηαγσγήο Μπέια Κνπλ (1886-1938). Βίρε ππεξεηήζεη ζηνλ ζηξαηφ ηεο Ώπζηξννπγγαξίαο θαη ζπλειήθζε αηρκάισηνο ησλ Ρψζσλ ην 1916. Ήηαλ παξψλ ζηε Ρσζηθή Βπαλάζηαζε θαη ην Μάξηην ηνπ 1918 ίδξπζε ηελ νπγγξηθή νκάδα ηνπ θφκκαηνο ησλ Μπνιζεβίθσλ. Βπέζηεςε ζηελ Οπγγαξία ε νπνία βξηζθφηαλ ζε απνζχλζεζε ιφγσ ησλ εδαθηθψλ απνζπάζεσλ, ηνπ νηθνλνκηθνχ καξαζκνχ θαη ηεο δηακάρεο ησλ θνκκάησλ. Ο Μπέια Κνπλ εθκεηαιιεχηεθε ηελ ζπγθπξία θαη ζε ζπλεξγαζία κε ηνπο ζνζηαιδεκνθξάηεο, ζηηο 22 Μαξηίνπ 1919 αλαθήξπμε ηε νβηεηηθή Αεκνθξαηία ηεο Οπγγαξίαο, θαηά ηα κπνιζεβηθηθά πξφηππα. Σν λέν θαζεζηψο αληέγξαςε ηηο βίαηεο κεζφδνπο ηεο Σζε-Κα, εμαπνιχνληαο εξπζξά 716
ηξνκνθξαηία αιιά δελ κπφξεζε λα θεξδίζεη ηε ιατθή ππνζηήξημε. Ώληέδξαζαλ φρη κφλν νη αζηνί, αιιά θαη νη αγξφηεο ηέινο δε θαη νη ζχκκαρνη ηνπ Μπέια Κνπλ, νη ζνζηαιδεκνθξάηεο. Σελ 1ε Ώπγνχζηνπ 1919, ζπλδπαζκέλε επίζεζε Σζέρσλ θαη Ρνπκάλσλ, αιιά θαη θαζνδεγνχκελσλ απφ ηε Γαιιία Οχγγξσλ αληεπαλαζηαηψλ ππφ ηνλ λαχαξρν Μίθινο Υφξηπ (1868-1957), αλάγθαζαλ ηε βξαρχβηα ζνβηεηηθή θπβέξλεζε ηνπ Μπέια Κνπλ λα δηαιπζεί. Ο Υφξηπ εμαπέιπζε κε ηε ζεηξά ηνπ ιεπθή ηξνκνθξαηία εθηειψληαο αιχπεηα ηνπο νπαδνχο ηνπ Μπέια Κνπλ. Ο ίδηνο ν Μπέια Κνπλ θαηέθπγε ζηε Ρσζία, φπνπ εθηειέζηεθε θαη απηφο, φπσο θαη ρηιηάδεο άιινη θνκκνπληζηέο ην 1938 (ή ην 39) θαηά ηηο ζηαιηληθέο εθθαζαξίζεηο. Ο αθξνδεμηφο εζληθηζηήο Υφξηπ απηναλαθεξχρζεθε αληηβαζηιηάο θαη θπβέξλεζε δηθηαηνξηθά (αθφκα κηα επξσπατθή δηθηαηνξία ηνπ Μεζνπνιέκνπ) ηε ρψξα. πκκάρεζε κε ηε Γεξκαλία ηνπ Υίηιεξ θαη ηα νπγγξηθά ζηξαηεχκαηα εηζέβαιαλ καδί κε ηα γεξκαληθά ζηε νβηεηηθή Έλσζε ηνλ Ενχλην 1941. ηαλ νη Ρψζνη πιεζίαδαλ ηελ Οπγγαξία ν Υφξηπ δήηεζε ζπλζεθνιφγεζε θαη νη Γεξκαλνί θαηέιαβαλ ηε ρψξα αλαγθάδνληαο ηνλ Υφξηπ ζε παξαίηεζε. Ο Οχγγξνο εγέηεο θξαηήζεθε σο αηρκάισηνο ζηε Γεξκαλία θαη απειεπζεξψζεθε απφ ηνπο ζπκκάρνπο, φηαλ ε Γεξκαλία θαηέξξεπζε. Καηέζεζε σο κάξηπξαο ζηε Αίθε ηεο Νπξεκβέξγεο.
Ζ Πνισλία: Ώπφ ηα ηέιε ηνπ 18νπ αηψλα ε Πνισλία είρε πάςεη λα πθίζηαηαη σο θξάηνο θαη είρε δηακειηζζεί κεηαμχ ηεο Ρσζίαο, ηεο Ώπζηξίαο θαη ηεο Πξσζίαο. Σν 1807 Ναπνιέσλ έθαλε κηα πξνζπάζεηα αλαζχζηαζεο κε ηελ ίδξπζε ελφο θξάηνποδνξπθφξνπ, ηνπ Μεγάινπ Ανπθάηνπ ηεο ΐαξζνβίαο, αιιά κεηά ηελ ήηηα ηνπ ΐαηεξιφ, ην πλέδξην ηεο ΐηέλλεο επηβεβαίσζε ηνλ νξηζηηθφ δηακειηζκφ ηεο ρψξαο. Έλα πεξίπνπ αηψλα αξγφηεξα, ην 1919 κε ηε πλζήθε ησλ ΐεξζαιιηψλ, ζπκθσλήζεθε ε ίδξπζε ηεο αλεμάξηεηεο Αεκνθξαηίαο ηεο Πνισλίαο. Ήδε απφ ην Ννέκβξην ηνπ ’18, κεηά ηελ θαηάξξεπζε ηεο Ώπζηξίαο, είρε εγθαηαζηαζεί Πξνζσξηλή θπβέξλεζε ζηε ΐαξζνβία. Ο ηζρπξφο άλδξαο ηεο Πνισλίαο ήηαλ ν ζηξαηεγφο Γηφζεθ Πηιζνχληζθη (Jozef Pilsudski, 1867-1935), ν νπνίνο έπαημε ζεκαληηθφ ξφιν ζηε δεκηνπξγία ηαθηηθνχ πνισληθνχ ζηξαηνχ, φπσο θαη ζηνλ αγψλα γηα ηελ αλεμαξηεζία ηεο ρψξαο. Χο ην 1926 ε Πνισλία είρε δηάθνξεο ελαιιαζζφκελεο θπβεξλήζεηο ζπλαζπηζκνχ. κσο νχηε θη απηή ε ρψξα μέθπγε απφ ηε κνίξα πνιιψλ άιισλ ρσξψλ ηεο επνρήο ηνπ Μεζνπνιέκνπ. Σν Μάην ηνπ ’26 ν Πηιζνχληζθη αλαθήξπμε ηνλ εαπηφ ηνπ ‘εγέηε εζηθήο εμπγίαλζεο’ θαη θπβέξλεζε δηθηαηνξηθά ηε ρψξα σο ην ζάλαηφ ηνπ ην ’35. Οη κπσπηθνί θαη αλίθαλνη δηάδνρνί ηνπ δελ αληηιήθζεθαλ ηηο επεθηαηηθέο βιέςεηο ηνπ Υίηιεξ, νχηε αθφκα θη φηαλ ε γεηηνληθή Σζερνζινβαθία εμαθαλίζηεθε απφ ην ράξηε κεηά ηελ πξνζάξηεζή ηεο απφ ηε Γεξκαλία. Δ Πνισλία απνδέρζεθε κελ ηηο εγγπήζεηο ησλ Απηηθψλ Απλάκεσλ, αγλφεζε φκσο ηε γεηηνληθή νβηεηηθή Έλσζε, ε νπνία ζπκθψλεζε κε ηε Γεξκαλία ην δηακειηζκφ ηεο ρψξαο κε ην ζχκθσλν Μνιφηνθ-Ρίκπεληξνπ. Δ ζπλέπεηα ήηαλ λα δερζεί επίζεζε απφ ηα γεξκαληθά ζηξαηεχκαηα ηελ 1ε επηεκβξίνπ 1939 θαη λα θαηαξξεχζεη ζε ιίγεο εβδνκάδεο. Οη νβηεηηθνί εηζέβαιαλ ιίγν αξγφηεξα απφ ηα αλαηνιηθά, απνζπψληαο ζεκαληηθά εδάθε ηεο.
717
Ζ Πνξηνγαιία: Ώθφκα κηα επξσπατθή ρψξα πνπ αθνινχζεζε ην δξφκν ηεο θαζηζηηθήο δηθηαηνξίαο. Μεηά απφ αξθεηά ρξφληα πνιηηηθήο αζηάζεηαο, ην 1932 ν Αληφλην ληε Οιηβηέηξα αιαδάξ (1889-1970) επέβαιε ην Estato Novo (Νέν Κξάηνο), δειαδή έλα απνιπηαξρηθφ θαζηζηηθφ θαζεζηψο πνπ θξάηεζε αθφκα ηέζζεξα ρξφληα κεηά ην ζάλαηφ ηνπ. ηαλ μέζπαζε ν Εζπαληθφο Βκθχιηνο Πφιεκνο ην 1936, ν αιαδάξ ηάρζεθε ακέζσο ζην πιεπξφ ησλ θαιαγγηηψλ ηνπ Φξάλθν θαη ηνλ βνήζεζε κε φπια θαη ρξήκαηα. Πεξίπνπ 10.000 Πνξηνγάινη έζπεπζαλ λα πνιεκήζνπλ ηελ ηζπαληθή δεκνθξαηία, σο αληίβαξν ζηηο Αηεζλείο Σαμηαξρίεο. Σν κεγαιχηεξν κέξνο ηεο ζηξαηησηηθήο βνήζεηαο ηεο Γεξκαλίαο θαη ηεο Εηαιίαο πξνο ηνλ Φξάλθν, πεξλνχζε κέζσ ηεο Πνξηνγαιίαο. κσο ε Πνξηνγαιία – φπσο θαη ε Εζπαλία – δελ ζπληάρζεθε κε ηνλ Άμνλα θαη ηήξεζε νπδεηεξφηεηα θαηά ηνλ Αεχηεξν Παγθφζκην Πφιεκν, πξάγκα πνπ βνήζεζε ην θαζεζηψο ηνπ αιαδάξ λα επηβηψζεη, φηαλ φια ηα άιια θαζηζηηθά θαζεζηψηα ηεο Βπξψπεο θαηέξξεαλ.
Ζ Ρνπκαλία: Δ ρψξα απηή δηπιαζηάζηεθε κεηά ηνλ Μεγάιν Πφιεκν. πκκεηείρε ζηε Μηθξή Ώληάλη πνπ δεκηνχξγεζε ε Γαιιία, κε ηε Γηνπγθνζιαβία, θαη ηελ Σζερνζινβαθία. Πξνζπάζεζε λα δηαηεξήζεη κηα θνηλνβνπιεπηηθή δεκνθξαηία, αιιά δελ κπφξεζε λα απνθχγεη ηελ πεπαηεκέλε ησλ άιισλ βαιθαληθψλ (αιιά θαη αξθεηψλ άιισλ επξσπατθψλ) ρσξψλ. Σν 1938 θεξχρζεθε βαζηιηθή δηθηαηνξία θαη φηαλ μέζπαζε ν Παγθφζκηνο πφιεκνο, ε πίεζε ηεο Γεξκαλίαο ηελ αλάγθαζε λα παξαρσξήζεη εδάθε ζηε ΐνπιγαξία (λφηηα Ανβξνπηζά) θαη ζηελ Οπγγαξία (βφξεηα Σξαλζπιβαλία), ελψ ε νβηεηηθή Έλσζε πξνζάξηεζε βίαηα ηε ΐεζζαξαβία. Ώπηέο νη εδαθηθέο απψιεηεο πξνθάιεζαλ ην επηέκβξην ηνπ 1940, θαζηζηηθφ πξαμηθφπεκα θαη δηθηαηνξία απφ ηνλ ζηξαηεγφ Γηνλ Αληνλέζθνπ (1882-1946). Ο βαζηιηάο Κάξνινο ΐ’ παξαηηήζεθε ππέξ ηνπ γηνπ ηνπ Μηραήι θαη εγθαηέιεηςε ηε ρψξα. Δ Ρνπκαλία ζπκκάρεζε κε ηε Γεξκαλία, άξρηζε δησγκνχο θαηά ησλ Ββξαίσλ θαη ησλ δεκνθξαηηθψλ. Τπνινγίδεηαη φηη ε θπβέξλεζε ηνπ Ώληνλέζθνπ εμφλησζε 280380.000 Ββξαίνπο θαη πάλσ απφ 11.000 ηζηγγάλνπο ζηε Ρνπκαλία θαη ζηε Ρσζία. Κήξπμε ηνλ πφιεκν θαηά ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο θαη εηζέβαιε ζηε ρψξα απηή, ηελ ίδηα κέξα κε ηε Γεξκαλία. Σνλ Ώχγνπζην ηνπ 1944, φηαλ ν Κφθθηλνο ηξαηφο πιεζίαδε ηε ρψξα, φια ηα θφκκαηα ζηα νπνία ζπκπεξηιακβάλνληαλ νη νζηαιηζηέο θαη νη Κνκκνπληζηέο, εμεγέξζεθαλ, ζπλέιαβαλ ηνλ Ώληνλέζθνπ θαη ε λέα θπβέξλεζε πξνζρψξεζε ζηνπο ζπκκάρνπο. Ο Ώληνλέζθνπ δηθάζηεθε θαη εθηειέζηεθε κε ηνπθεθηζκφ. Ο επηθαλέζηεξνο Ρνπκάλνο ζπγγξαθέαο είλαη ν Δπγέληνο Ηνλέζθν (1909-1994), ν πην γλσζηφο εθπξφζσπνο ηνπ Θεάηξνπ ηνπ Παξάινγνπ. Ώπφ ην 1939 έδεζε θαη δεκηνχξγεζε ζηε Γαιιία. Σα γλσζηφηεξα έξγα ηνπ: Δ θαιαθξή ηξαγνπδίζηξηα, Ο ξηλφθεξνο, Οη θαξέθιεο, Ο βαζηιηάο πεζαίλεη.
Ζ νπεδία θαη νη άιιεο θαλδηλαβηθέο ρψξεο: Δ θαλδηλαβία ήηαλ ζηελ Βπξψπε κηα φαζε δεκνθξαηηθψλ θξαηψλ θαη νη ιανί ηεο νπεδίαο, ηεο Ααλίαο, ηεο Ννξβεγίαο θαη ηεο αλεμάξηεηεο (κεηά ηελ επηθξάηεζε ηεο Οθησβξηαλήο Βπαλάζηαζεο ζηε Ρσζία) Φηλιαλδίαο, δνχζαλ ζε θαζεζηψο ειεπζεξίαο, θνηλσληθήο εηξήλεο θαη ζπλερνχο αχμεζεο ηνπ βηνηηθνχ ηνπο επηπέδνπ.
718
O Ααλφο θπζηθφο Νειο Μπνξ (Niels Bohr, 1885-1962) ζεσξείηαη ν κεγαιχηεξνο, κεηά ηνλ Ώτλζηάηλ ζεσξεηηθφο θπζηθφο ηνπ 20νχ αηψλα. Βίλαη ν δεκηνπξγφο ηεο θβαληηθήο ζεσξίαο θαη απφ ηνπο ζεκειησηέο ηεο θβαληηθήο θπζηθήο. ‘Ήδε απφ ην 1908 ν Μπνξ βξαβεχηεθε κε ρξπζφ ην κεηάιιην ηεο ΐαζηιηθήο Ώθαδεκίαο Βπηζηεκψλ, γηα ηελ εξγαζία ηνπ πάλσ ζηα θαηλφκελα ηεο επηθαλεηαθήο ηάζεο ησλ πγξψλ. ε παλεπηζηήκηα ηεο Ώγγιίαο ζπλεξγάζηεθε κε δηάζεκνπο θπζηθνχο, κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη ν Νενδειαλδφο Έξλεζη Ράδεθνξλη. Έρνληαο σο βάζε ηηο ζεσξίεο ηνπ Ράδεθνξλη, δεκνζίεπζε (1913) ηελ άπνςή ηνπ γηα ηε δνκή ηνπ αηφκνπ. Βηζήγαγε ηε ζεσξία ησλ ειεθηξνλίσλ πνπ γπξίδνπλ ζε ηξνρηά γχξσ απφ ηνλ ππξήλα ηνπ αηφκνπ. Ο πξνζδηνξηζκφο ηεο ηδηφηεηαο θάζε ζηνηρείνπ εμαξηάηαη απνιχησο απφ ηνλ αξηζκφ ησλ ειεθηξνλίσλ πνπ βξίζθνληαη ζηελ εμσηεξηθή ηξνρηά. Βπίζεο εηζήγαγε ηε ζεσξία φηη έλα ειεθηξφλην, ππφ νξηζκέλεο πξνυπνζέζεηο, κπνξεί λα εθπέκςεη έλα θσηφλην (ειαθξχ θβάληνπκ) πνπ θέξεη δηαθνξεηηθή ελέξγεηα. Οη απφςεηο απηέο ηνπ Νειο Μπνξ είλαη ε βάζε ηεο ζεσξίαο ησλ θβάλησλ Βπέζηξεςε ζηε Ααλία θαη αζρνιήζεθε κε ηε δεκηνπξγία ηνπ Παλεπηζηεκηαθνχ Ελζηηηνχηνπ Θεσξεηηθήο Φπζηθήο, πνπ αθφκα θαη ζήκεξα ζπγθαηαιέγεηαη ζηα πην πξνσζεκέλα εξεπλεηηθά θέληξα ηνπ θφζκνπ. πλεξγάζηεθε κε ηελ Ώπζηξηαθή θπζηθφ Λίδε Μάηηλεξ φηαλ απηή έθπγε απφ ηε ρψξα ηεο κεηά ηελ έλσζή ηεο κε ηε Γεξκαλία. ηαλ νη Γεξκαλνί θαηέιαβαλ θαη ηε Ααλία, ν Μπνξ (είρε κεηέξα Ββξαία) αλαγθάζηεθε λα θαηαθχγεη ζηε νπεδία θαη απφ θεη ζηηο ΔΠΏ, φπνπ εξγάζηεθε ζην Πξφγξακκα Μαλράηαλ ζην Νέν Μεμηθφ, κε ζηφρν ηελ θαηαζθεπή ηεο πξψηεο αηνκηθήο βφκβαο. Μεηά ηνλ πφιεκν επηρείξεζε (αλεπηηπρψο) λα πείζεη ηνπ εγέηεο ησλ ΔΠΏ θαη ηεο ΐξεηαλίαο, λα αμηνπνηήζνπλ εηξεληθά ηελ λέα κνξθή ελέξγεηαο (αηνκηθή) ζε ζπλεξγαζία κε ηε νβηεηηθή Έλσζε. Ο Νειο Μπνξ βξαβεχηεθε κε ην Νφκπει Φπζηθήο ην 1922. Δ νπεδή εζνπνηφο ηνπ θηλεκαηνγξάθνπ Γθξέηα Γθάξκπν (1905-1990) αλαγλσξίδεηαη παγθνζκίσο σο έλαο απφ ηνπο κχζνπο ηεο νζφλεο. Ώθφκα θαη ζήκεξα ζεσξείηαη ε κεγαιχηεξε θαη πην κπζηεξηψδεο ζηαξ πνπ δεκηνχξγεζε ην Υφιπγνπλη. Γελλήζεθε ζηε ηνθρφικε (ην πξαγκαηηθφ ηεο φλνκα ήηαλ Γθξέηα Γθνχζηαθζνλ) θαη απφ 14 εηψλ αλαγθάζηεθε λα δνπιέςεη γηα λα βνεζήζεη νηθνλνκηθά ηελ νηθνγέλεηά ηεο. ηα 17 ηεο θέξδηζε κηα ππνηξνθία ζηε ζρνιή Αξακαηηθνχ Θεάηξνπ. Βθεί γλσξίζηεθε κε ηνλ ζθελνζέηε Μάνπξηηδ ηίιιεξ, ν νπνίνο ηεο έδσζε ην φλνκα Γθάξκπν (κε ην νπνίν έγηλε δηάζεκε) θαη ηελ πξνψζεζε δίδνληάο ηεο ζεκαληηθνχο ξφινπο. Έπαημε ζε δπν ζνπεδηθέο θαη κηα γεξκαληθή ηαηλία. Σελ αλαθάιπςε ν Ώκεξηθαλφο παξαγσγφο Λνχηο Μάγεξ θαη ζχληνκα ε Γθξέηα βξέζεθε ζηελ Ώκεξηθή θαη έθιεηζε ζπκβφιαην κε ηελ Μέηξν-Γθφιληνπτλ-Μάγεξ. Δ εηαηξία άξρηζε λα ηελ πξνβάιεη σο ηε λέα κπζηεξηψδε θαη αηληγκαηηθή ζνχπεξζηαξ θαη νη θξηηηθνί θαη ην θνηλφ ηεο έδεημαλ εχλνηα θαη ζαπκαζκφ. Ήηαλ ε επνρή ηνπ ζξηάκβνπ ηνπ βσβνχ θηλεκαηνγξάθνπ. Δ Γθάξκπν πξσηαγσλίζηεζε ζηηο 719
ηαηλίεο Δ γπλαίθα πεηξαζκφο, άξθα θαη δηάβνινο, Δ ζεία γπλαίθα θαη ε αηζζεζηαθή θαη βαζηά θσλή ηεο βνήζεζε λα πεξάζεη κε επθνιία ηελ αιιαγή ηνπ νκηινχληνο θηλεκαηνγξάθνπ. Μεξηθέο ηαηλίεο ηεο ήηαλ νη: Άλλα Κξίζηη, Μάηα Υάξη, Άλλα Καξέληλα, Δ θπξία κε ηηο θακέιηεο, ΐαζίιηζζα Υξηζηίλα, Γθξαλη Οηέι, Μαξία ΐαιέθζθα, Νηλφηζθα θαη Αηπξφζσπε γπλαίθα. Σν 1941 ζε ειηθία κφιηο 36 εηψλ πήξε ηελ απφθαζε λα απνζπξζεί απφ ηελ θαιιηηερληθή δξάζε. Ώπφ ηφηε σο ην 1990 πνπ πέζαλε, έδεζε ζησπειή θαη απνκνλσκέλε, απνθεχγνληαο ηα θψηα ηεο δεκνζηφηεηαο θαη ηηο δειψζεηο Ζ νβηεηηθή Έλσζε: Ο ηάιηλ ήδε απφ ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ ’30, είρε επηβιεζεί ζε φιε ηε ρψξα σο ν αδηακθηζβήηεηνο εγέηεο ηεο. ηγά-ζηγά ε χπαξμε ηνπ νβηεηηθνχ θαζεζηψηνο αλαγλσξηδφηαλ αθφκα θαη απφ ηνπο πην ζθιεξνχο αληηπάινπο ηνπ. Οη ΔΠΏ αλαγλψξηζαλ ηελ θπβέξλεζε ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο ην ‘33 θαη ην ‘34 έγηλε δεθηή σο κέινο ηεο Κνηλσλίαο ησλ Βζλψλ. Δ ρψξα ήηαλ κηα νκνζπνλδία 15 νβηεηηθψλ Αεκνθξαηηψλ κε κεγαιχηεξε ηε Ρσζηθή ε νπνία θάιππηε πεξίπνπ ην 75% ηεο ζπλνιηθήο ηεο έθηαζεο. ηηο πεξηζζφηεξεο ρψξεο ηεο Βπξψπεο είραλ επηβιεζεί δεμηά νινθιεξσηηθά θαη θαζηζηηθά θαζεζηψηα θαη ν ξεαιηζηήο ηάιηλ αθνινπζνχζε κεηξηνπαζή πνιηηηθή, απνθεχγνληαο έηζη ηελ θαηεγνξία φηη ζα επηρεηξνχζε ηελ εμαγσγή ηεο επαλάζηαζεο κέζσ ησλ ηνπηθψλ θνκκνπληζηηθψλ θνκκάησλ (φπνπ απηά ήηαλ λφκηκα) πνπ ήιεγρε κε ηελ Κνκηληέξλ. κσο ζην ίδην ην θφκκα θαη ζηνπο πεξηζζφηεξνπο βεηεξάλνπο κπνιζεβίθνπο επαλαζηάηεο – ηδηαίηεξα κεηά ηελ εθδίσμε ηνπ Σξφηζθη – ππήξραλ θσλέο ακθηζβήηεζεο γηα ηηο κεζφδνπο δηαθπβέξλεζεο, ηελ έιιεηςε δεκνθξαηίαο θαη ηελ απφιπηε αδηαθάλεηα ζην εζσηεξηθφ ησλ θφκκαηνο. Δ δεθαεηία ηνπ ’30 ζεκαδεχηεθε απφ κηα καδηθή εθθαζάξηζε ζηειερψλ ηνπ θφκκαηνο θαη ηνπ ζηξαηνχ, ‘ερζξψλ ηνπ ιανχ’, ηξνηζθηζηψλ , αιιά θαη απιψλ πνιηηψλ πνπ πήξε ηξνκαθηηθέο δηαζηάζεηο. Σν φλνκα ηνπ ηΪιηλ έγηλε ζπλψλπκν κε ηελ ζθιεξφηεηα, ηε δηθηαηνξία, ηηο καδηθέο δνινθνλίεο θαη ηελ ηξνκνθξαηία.
Ο Ηωζήθ ηάιηλ (1879-1953) Γελλήζεθε ζηε Γεσξγία ηνπ Καπθάζνπ θαη ην φλνκά ηνπ ήηαλ Εσζήθ ΐεζαξηφλνβηηο Σδνπθαζβίιη. Σν ηάιηλ (Ώηζαιέληνο) ήηαλ ην ςεπδψλπκν πνπ ρξεζηκνπνηνχζε ζηελ παξάλνκε επαλαζηαηηθή ηνπ δξάζε. Βίλαη ν άλζξσπνο πνπ κε πξαγκαηηθά αηζαιέληα ππγκή, επηβιήζεθε ζηε ρψξα ηνπ θαη ζην παγθφζκην θνκκνπληζηηθφ θίλεκα, εμνινζξεχνληαο φινπο ηνπο πηζαλνχο (ή θαληαζηηθνχο) αληηπάινπο ηνπ. Ώιιά ηαπηφρξνλα, θαηά ηε δηάξθεηα ησλ πεξίπνπ 30 εηψλ ηεο απφιπηεο θπξηαξρίαο ηνπ, κεηέηξεςε ηελ θαζπζηεξεκέλε ρψξα ηνπ ζε κηα απφ ηηο δπν ηζρπξφηεξεο ζηξαηησηηθά ρψξεο ηνπ θφζκνπ θαη πξσηαγσλίζηξηα ηεο δηεζλνχο ζθελήο θαη ησλ ηζηνξηθψλ εμειίμεψλ ηεο. Δ ζπκβνιή ηνπ ζηελ λίθε ησλ ζπκκάρσλ θαηά ηνπ Άμνλα, έρεη αλαγλσξηζηεί σο θαζνξηζηηθή θαη απνθαζηζηηθή.
720
Πνιχ λσξίο εγθαηέιεηςε ηηο ζενινγηθέο ηνπ ζπνπδέο γηα λα αθνζησζεί ζην επαλαζηαηηθφ θίλεκα. Έγηλε κέινο ηνπ νζηαιδεκνθξαηηθνχ Κφκκαηνο θαη κεηά ηε δηάζπαζή ηνπ ηάρζεθε κε ηελ πιεπξά ησλ κπνιζεβίθσλ. Ώπφ ην 1902 σο ην 1912 ζπλειήθζε θαη θαηαδηθάζηεθε πέληε θνξέο, αιιά πάληα θαηάθεξλε λα δξαπεηεχεη. Τπήξμε ν πξψηνο δηεπζπληήο ηεο επίζεκεο εθεκεξίδαο ησλ κπνιζεβίθσλ Πξάβληα. Σν 1913 ζπλειήθζε γηα έθηε θνξά θαη εθηνπίζηεθε ζηε ηβεξία σο ην Φεβξνπάξην ηνπ ‟17, φηαλ απειεπζεξψζεθε απφ ηελ επαλάζηαζε πνπ αλέηξεςε ηε κνλαξρία. Σελ πεξίνδν πνπ πξνεγήζεθε ηεο Οθησβξηαλήο επαλάζηαζεο, ν ηάιηλ ήηαλ κέινο ηνπ Πνιηηηθνχ Γξαθείνπ ηνπ θφκκαηνο θαη ηεο Κεληξηθήο Βπηηξνπήο ησλ νβηέη. Μεηά ηελ επαλάζηαζε αλέιαβε θαζήθνληα Βπηηξφπνπ ηνπ Λανχ (ππνπξγνχ) γηα ηηο εζλφηεηεο θαη απφ ην Μάξηην ηνπ ‟22 αλήιζε ζηε ζέζε ηνπ Γεληθνχ Γξακκαηέα ηνπ θφκκαηνο, ηελ νπνία δηαηήξεζε σο ην ηέινο ηεο δσήο ηνπ. Ώπφ ηε ζέζε απηή είρε ζεκαληηθφ έιεγρν ηνπ θνκκαηηθνχ κεραληζκνχ, πξάγκα πνπ ηνπ επέηξεςε, ακέζσο κεηά ην ζάλαην – θαη παξά ηελ επηζπκία – ηνπ Λέληλ λα ζπκκεηάζρεη ζηελ ηξφηθα πνπ αλέιαβε ηελ εγεζία ηνπ θφκκαηνο καδί κε ηνπο Γθξηγθφξη Εελφβηεθ θαη Λεβ Κάκελεθ. Ώκέζσο κεηά εζηίαζε ηα ππξά ηνπ ζηνλ επηθαλέζηεξν κπνιζεβίθν θαη επίδνμν εγέηε ηνπ θφκκαηνο Λένλ Σξφηζθη, ηνλ νπνίν πξννδεπηηθά εμνβέιηζε απφ φιεο ηηο βαζκίδεο ηεο θνκκαηηθήο ηεξαξρίαο θαη ηνλ ππνρξέσζε λα απηνεμνξηζηεί ζηελ Σνπξθία θαη αξγφηεξα ζην Μεμηθφ. Μεηά ην ‟25 ζηξάθεθε θαηά ησλ ππνινίπσλ ελδνθνκκαηηθψλ αληηπάισλ ηνπ (Ράληεθ, Γελφβηεθ, Κάκελεθ, Μπνπράξηλ) θαη εδξαίσζε ηε ζέζε ηνπ σο ν απφιπηνο θπξίαξρνο φρη κφλν ζηε νβηεηηθή Έλσζε, αιιά θαη ζην παγθφζκην θνκκνπληζηηθφ θίλεκα θαη ν απζεληηθφο εθθξαζηήο ηνπ «καξμηζκνχ – ιεληληζκνχ». Δ ιαηξεία πξνο ην πξφζσπν ηνπ ηάιηλ πήξε ηε κνξθή ζξεζθεπηηθνχ παξνμπζκνχ θαη ε πξνζσπνιαηξία – φπσο νλνκάζηεθε – εληάζεθε κεηά ηε Μεγάιε Σξνκνθξαηία ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‟30 θαη δηαηεξήζεθε ακείσηε σο ην ζάλαηφ ηνπ. Ώπφ ην 1928 άξρηζε ζηε ρψξα ε εθαξκνγή ησλ «πεληάρξνλσλ νηθνλνκηθψλ πιάλσλ» θαη ε ππνρξεσηηθή θνιεθηηβνπνίεζε, δειαδή ε ζπλέλσζε ησλ αγξνηηθψλ ηδηνθηεζηψλ ζε θνιρφδ. Ώπηφ πξνθάιεζε αληηδξάζεηο ζηνλ αγξνηηθφ πιεζπζκφ κε απνηέιεζκα ηελ θάζεηε πηψζε ηεο παξαγσγήο γεσξγηθψλ πξντφλησλ θαη έλα λέν ιηκφ (1932-33). Δ απάληεζε ηνπ ηάιηλ ήηαλ έλα πξσηνθαλέο θχκα δηψμεσλ θαηά ησλ θνπιάθσλ. Οη θνπιάθνη ήηαλ «εχπνξνη» αγξφηεο (ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο ήηαλ απινί θησρνί κηθξνθηεκαηίεο) νη νπνίνη θαηεγνξήζεθαλ γηα ζακπνηάξηζκα ηεο ζνβηεηηθήο νηθνλνκίαο θαη εθαηνληάδεο ρηιηάδεο απφ απηνχο αληηκεησπίζηεθαλ απφ ην θξάηνο σο εγθιεκαηίεο, κε δηψμεηο, εμνξίεο, εγθιεηζκνχο ζε γθνπιάγθ (ζηξαηφπεδα εξγαζίαο), θπιαθίζεηο, αθφκα θαη εθηειέζεηο. Σν απνηέιεζκα ήηαλ ε θάζεηε πηψζε ηεο αγξνηηθήο παξαγσγήο πνπ πξνθάιεζε έλα αθφκα ιηκφ (1932-33) κε ζχκαηα πάλσ απφ 5 εθαηνκκχξηα ζηελ Απηηθή Ρσζία θαη ηελ Οπθξαλία. Σα πεληάρξνλα πιάλα φκσο, παξά ηηο αληηδξάζεηο ηνπ αγξνηηθνχ πιεζπζκνχ, είραλ θαη ηηο ζεηηθέο ηνπο φςεηο, επεηδή είραλ ζαλ απνηέιεζκα ηελ ζηαδηαθή κεηαηξνπή ηεο θαζπζηεξεκέλεο θαη γεσξγηθήο Ρσζίαο, ζηελ αλαπηπζζφκελε βηνκεραληθά νβηεηηθή Έλσζε. Δ βηνκεραληθή αλάπηπμε ήηαλ
721
απαξαίηεηε γηα ηελ αλάδεημε ηνπ δηεζλψο απνκνλσκέλνπ λεαξνχ θξάηνπο ζε ηζρπξή ζηξαηησηηθή δχλακε. Δ - κπζηεξηψδεο - δνινθνλία ελφο απφ ηα πην εμέρνληα κέιε ηνπ θαζεζηψηνο (θαη πηζαλνχ δηεθδηθεηή ηεο εμνπζίαο) εξγθέη Κίξνθ, ην Αεθέκβξην ηνπ ‟34, ήηαλ ε αθνξκή γηα λα μεζπάζεη ζηε ρψξα έλα πξσηνθαλέο θχκα ηξνκνθξαηίαο θαη θνκκαηηθψλ εθθαζαξίζεσλ. Δ Μεγάιε Σξνκνθξαηία φπσο νλνκάζηεθε ε πεξίνδνο ησλ εθθαζαξίζεσλ ζεκαδεχηεθε απφ ηηο αιιεπάιιειεο «Αίθεο ηεο Μφζραο» ζηηο νπνίεο παξέιαζαλ σο θαηεγνξνχκελνη ηα πεξηζζφηεξα κέιε ηεο Κεληξηθήο Βπηηξνπήο ηνπ θφκκαηνο. Βθηειέζηεθαλ ηα πην επηθαλή ζηειέρε ηεο Παιαηάο Φξνπξάο ηεο Οθησβξηαλήο Βπαλάζηαζεο, κεηαμχ ησλ νπνίσλ νη Γελφβηεθ, Κάκελεθ, Ράληεθ, Ρίθνθ, Μπνπράξηλ, ν «θφθθηλνο ζηξαηάξρεο» Σνπραζέθζθη θαη άιια 92 απφ ηα 139 κέιε ηεο Κ.Β. ηνπ θφκκαηνο. Ώπφ ηνπο πεξίπνπ 2000 ζπλέδξνπο ηνπ 17 νπ πλεδξίνπ (1934) εθηειέζηεθε ην 56% θαη απφ ηα 3,5 εθαηνκκχξηα ησλ κειψλ ηνπ θφκκαηνο, επέδεζαλ κφιηο 1.900.000. Καλείο δελ γλσξίδεη ηνλ ζπλνιηθφ αξηζκφ ησλ ζπκάησλ ηεο Μεγάιεο ηαιηληθήο Σξνκνθξαηίαο ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‟30, αιιά απηά ππνινγίδνληαη πάλσ απφ 800.000 εθηειεζκέλνπο (κεηά απφ «δίθε») θαη απηνί πνπ εθηνπίζηεθαλ, εμνξίζηεθαλ, δηψρηεθαλ ή εμνληψζεθαλ κε δηάθνξεο κεζφδνπο μεπεξλνχλ ηα 5 εθαηνκκχξηα. Μεηαμχ απηψλ ν Λένλ Σξφηζθη (δνινθνλήζεθε ζην Μεμηθφ), θαη ν Οχγγξνο επαλαζηάηεο Μπέια Κνπλ. Δ ηξνκνθξαηία ηειείσζε κε ηελ εθηέιεζε θαη ησλ «ηξνκνθξαηψλ» δειαδή ησλ κειψλ ηεο Μπζηηθήο Ώζηπλνκίαο. Ήξζε πιένλ θαη ε ζεηξά ησλ παλίζρπξσλ αξρεγψλ ηεο, ηνπ Γηαθφληα θαη ηνπ δηαδφρνπ ηνπ Νηθνιάη Γηεδφθ λα αληηκεησπίζνπλ ην εθηειεζηηθφ απφζπαζκα. Ώπφιπηνο θπξίαξρνο πιένλ, ν ηάιηλ επέβαιε έλα απνιπηαξρηθφ, απηαξρηθφ θαη πξνζσπνπαγέο θαζεζηψο, απφ ηα πην κνλνιηζηθά ηεο ηζηνξίαο. „Άιισζηε ηελ ίδηα επνρή, παξφκνηα (θπξίσο θαζηζηηθά) θαζεζηψηα θπβεξλνχζαλ ηηο πεξηζζφηεξεο επξσπατθέο ρψξεο (Γεξκαλία, Εηαιία, Πνισλία, Πνξηνγαιία, ΐαιηηθά θξάηε, ΐαιθάληα – θαη ε Βιιάδα – θαη άιιεο). Ο κεγάινο θίλδπλνο γηα ηε νβηεηηθή Έλσζε ήηαλ ε Γεξκαλία ηνπ Υίηιεξ θαη ε επηζεηηθή ηκπεξηαιηζηηθή πνιηηηθή ηεο. Λίγεο κέξεο πξηλ ηελ έλαξμε ηνπ ΐ‟ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ, ν Μνιφηνθ (γηα ηε νβηεηηθή Έλσζε) θαη ν Ρίκπεληξνπ (γηα ηε Γεξκαλία) ππέγξαςαλ ην πεξίθεκν χκθσλν κε Δπίζεζεο κεηαμχ ησλ δπν δηθηαηνξηψλ. Ώκέζσο κεηά ηελ εηζβνιή ηεο Γεξκαλίαο ζηελ Πνισλία, ν ζνβηεηηθφο ζηξαηφο εηζέβαιε ζηελ ίδηα ρψξα απφ ηα αλαηνιηθά θαη θαηέιαβε έλα κεγάιν ηκήκα ηεο. Σαπηφρξνλα θαηέιπζε ηελ αλεμαξηεζία ησλ ηξηψλ ΐαιηηθψλ θξαηψλ (Λεηνλία, Ληζνπαλία θαη Βζζνλία) θαη ηηο κεηέηξεςε ζε ζνβηεηηθέο δεκνθξαηίεο. Σέινο ν ηάιηλ επηηέζεθε θαη ζηελ Φηλιαλδία. Δ κηθξή απηή ζθαλδηλαβηθή ρψξα αληηζηάζεθε ζζελαξά, αιιά ηειηθά έραζε ζεκαληηθά απφ ηα αλαηνιηθά εδάθε ηεο. Σν χκθσλν κε ηε Γεξκαλία, δελ εκπφδηζε ηνλ Υίηιεξ, λα εηζβάιεη (φηαλ ζεψξεζε φηη ήηαλ ε θαηάιιειε ζηηγκή) ζηελ ίδηα ηε νβηεηηθή Έλσζε ηνλ Ενχλην ηνπ ‟41. Παξά ηηο αξρηθέο επηηπρίεο πνπ έθεξαλ ηνλ γεξκαληθφ ζηξαηφ ζηα πξφζπξα ηεο Μφζραο, ν Υίηιεξ δελ απέθπγε ηελ κνίξα φισλ ησλ εηζβνιέσλ ηεο Ρσζίαο. Δ αλαζχληαμε ηνπ ζνβηεηηθνχ ζηξαηνχ θαη ν «ζηξαηεγφορεηκψλαο», ππνρξέσζαλ ηνπο Γεξκαλνχο ζε ζπλερείο ήηηεο θαη ππνρσξήζεηο θαη ην „45 νη Ρψζνη ζηξαηηψηεο χςσζαλ ηε ζνβηεηηθή ζεκαία, ζηελ θαξδηά ηνπ ΐεξνιίλνπ. Ο ηάιηλ ζεσξήζεθε - φρη άδηθα - ν θχξηνο παξάγνληαο ηεο λίθεο θαη ε πξνζσπνιαηξία (ζηελ ίδηα ηνπ ηε ρψξα, αιιά θαη ζηνπο θνκκνπληζηέο θαη ζπκπαζνχληεο ζε φιν ηνλ θφζκν) άγγημε ηα φξηα ηεο πζηεξίαο. 722
Δ νβηεηηθή Έλσζε ήηαλ πηα έλαο κεγάινο παίρηεο ηεο παγθφζκηαο πνιηηηθήο θαη δηπισκαηηθήο ζθελήο, ηζφηηκνο κε ηηο άιιεο ληθήηξηεο κεγάιεο δπλάκεηο, ΔΠΏ, ΐξεηαλία θαη Γαιιία. Δ Βπξψπε κνηξάζηεθε ζε ζθαίξεο επηξξνήο θαη ζχληνκα φιεο νη ρψξεο ηεο Ώλαηνιηθήο Βπξψπεο (απφ ηελ Πνισλία σο ηελ Ώιβαλία θαη κεγάιν ηκήκα ηεο Γεξκαλίαο), απέθηεζαλ θπβεξλήζεηο πνπ ειέγρνληαλ απφ ηα ηνπηθά θνκκνπληζηηθά θφκκαηα θαη κεηαηξάπεθαλ ζε δνξπθφξνπο ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο. Δ Απηηθή Βπξψπε πνπ αθφκα δελ είρε ζπλέιζεη απφ ην ηξνκαθηηθφ ζνθ ηνπ πνιέκνπ, ηξνκνθξαηεκέλε απφ ηε ζνβηεηηθή επέθηαζε, ππνρξεψζεθε λα εληαρζεί ζηε ζθαίξα ηεο άιιεο κεγάιεο παγθφζκηαο δχλακεο, ησλ ΔΠΏ. Δ αληηπαιφηεηα ησλ δπν ζηξαηνπέδσλ δεκηνχξγεζε έλα θιίκα θφβνπ θαη αλαζθάιεηαο ζηνπο ιανχο θαη άξρηζε κηα ηξνκαθηηθή θνχξζα εμνπιηζκψλ, θπξίσο κε λέαο ηερλνινγίαο ππξεληθά φπια. Δ πεξίνδνο απηή, ηεο έληαζεο θαη ησλ εθαηέξσζελ απεηιψλ θξάηεζε σο ην ηέινο ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‟80 θαη απνθιήζεθε Φπρξφο Πφιεκνο. Σν Μάξηην ηνπ ‟53, ν ηάιηλ πέζαλε θαη θεδεχηεθε κε εληππσζηαθέο θαη εηιηθξηλείο εθδειψζεηο πέλζνπο, νδχλεο θαη ιαηξείαο ζε φιν ηνλ θφζκν. Μφλν κεηά ην 20φ πλέδξην ηνπ Κ.Κ. ηεο νβηεηηθήο ην ‟56 έγηλαλ γλσζηά ηα ηξνκαθηηθά εγθιήκαηα, πνπ δηαπξάρζεθαλ, φρη κφλν θαηά ησλ αληηπάισλ ηνπ θαζεζηψηνο, αιιά θαη θαηά κειψλ θαη θίισλ ηνπ θφκκαηνο. Σν πνξηξέην ηνπ „αγαζνχ παηεξνχιε‟ γξήγνξα απνδνκήζεθε θαη ν ηάιηλ πήξε ηε ζέζε ελφο αθφκα ζηπγλνχ θαη αηκνζηαγνχο δηθηάηνξα ηεο παγθφζκηαο ηζηνξίαο. κσο παξφια απηά, δελ πξέπεη λα παξαγλσξηζηεί θαη ε ζεκαληηθή ζπκβνιή ηνπ ζηελ πξναγσγή ηεο θαζπζηεξεκέλεο, αγξνηηθήο θαη θησρήο νβηεηηθήο Έλσζεο, ζε κηα απφ ηηο ηζρπξφηεξεο –βηνκεραληθά θαη ζηξαηησηηθά- ρψξεο ηνπ θφζκνπ.
Ο αξρηθφο ελζνπζηαζκφο πνπ επηθξάηεζε ζηνπο ιανχο κεηά ηελ επηηπρή επηβνιή ηεο επαλάζηαζεο, είρε άκεζε απήρεζε θαη ζηνπο πλεπκαηηθνχο αλζξψπνπο ζε φιν ηνλ θφζκν. Πνιινί γλσζηνί δσγξάθνη, πνηεηέο, ζθελνζέηεο, ζπγγξαθείο ζηξαηεχηεθαλ ζην θνκκνπληζηηθφ θίλεκα ησλ ρσξψλ ηνπο θαη κε ηα έξγα ηνπο πξνσζνχζαλ ηελ ηδέα ηεο Μεγάιεο Ώιιαγήο. Φπζηθά ζηελ ίδηα ηε ρψξα ηεο επαλάζηαζεο, εθαηνληάδεο θαιιηηέρλεο κε ηηο δεκηνπξγίεο ηνπο, πξνπαγάλδηδαλ ηηο λέεο ηδέεο πνπ ζθφξπηδαλ ηελ ειπίδα ‘ζηεο Γεο ηνπο θνιαζκέλνπο’. Σν Κνκκνπληζηηθφ Κφκκα, γξήγνξα αληηιήθζεθε ηελ ηξνκαθηηθή δχλακε ηεο πξνπαγάλδαο απηήο ηεο κνξθήο θαη θξφληηζε λα ηελ πνδεγεηήζεη. Ώξλήζεθε λα πηνζεηήζεη ηα ζχγρξνλα θαιιηηερληθά ξεχκαηα ηεο επνρήο ηνπ Μεζνπνιέκνπ (θπβηζκφο, θνπηνπξηζκφο, ληαληατζκφο, ζνπξεαιηζκφο θ.α.) ηα νπνία απέξξηπηε σο ‘πξντφληα ηεο δηεθζαξκέλεο αζηηθήο ηάμεο’ θαη επέβαιε ην κνληέιν ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ δειαδή ηεο ζηξαηεπκέλεο (ζηελ ππφζεζε ηνπ ιανχ) ηέρλεο. Σν απνηέιεζκα ήηαλ ε παξαγσγή ρηιηάδσλ έξγσλ ηέρλεο, ηα πεξηζζφηεξα ησλ νπνίσλ φκσο, ειάρηζηε ζρέζε είραλ κε ηελ ίδηα ηελ ηέρλε. Λίγνη κφλν απφ ηνπο πλεπκαηηθνχο αλζξψπνπο ησλ πξψησλ δεθαεηηψλ ηεο λεαξήο ζνβηεηηθήο Έλσζεο έγηλαλ γλσζηνί γηα ηελ ζπλεηζθνξά ηνπο ζηελ ηέρλε. Καη ήηαλ απηνί πνπ πίζηεςαλ νιφςπρα ζηηο θαιέο πξνζέζεηο ηεο επαλάζηαζεο θαη ζπληάρζεθαλ καδί ηεο κε ηε ζέιεζή ηνπο - φπσο ν κεγάινο ζπγγξαθέαο Μαμίκ Γθφξθη - θαη φρη επθαηξηαθά ή σθειηκηζηηθά. Απν απφ απηνχο ήηαλ ν πνηεηήο θαη ζεαηξηθφο ζπγγξαθέαο Μαγηαθφθζθη θαη ν ζθελνζέηεο ηνπ θηλεκαηνγξάθνπ Ατδελζηάηλ.
723
Ο Βιαληηκήξ Μαγηαθφθζθη (1893-1930) γελλήζεθε ζε έλα ρσξηφ ηεο Γεσξγίαο – ζήκεξα νλνκάδεηαη Μαγηαθφθζθη πξνο ηηκή ηνπ. ε ειηθία 15 εηψλ κεηαθφκηζε κε ηελ νηθνγέλεηά ηνπ ζηε Μφζρα θαη έγηλε κέινο ηνπ θφκκαηνο ησλ Μπνιζεβίθσλ. Γηα ηε δξάζε ηνπ θπιαθίδεηαη γηα 11 κήλεο. ηε θπιαθή δηαβάδεη πνιχ θαη αξρίδεη λα γξάθεη ηνπο πξψηνπο ηνπ ζηίρνπο. Μεηά ηελ απνθπιάθηζή ηνπ γξάθηεθε ζηε ρνιή Γσγξαθηθήο, Γιππηηθήο θαη Ώξρηηεθηνληθήο ηεο Μφζραο θαη ζπλερίδεη λα γξάθεη ζηίρνπο. Βληάρζεθε ζηελ πξσηνπνξηαθή νκάδα ησλ θπβνθνπηνπξηζηψλ θαη ην 1912 δεκνζηεχεη ην Μαληθέζην ηεο νκάδαο απηήο κε ηίηιν Υαζηνχθη ζην γνχζην ηνπ θνηλνχ, κε ην νπνίν απνξξίπηεη ηνπο κεγάινπο Ρψζνπο θιαζζηθνχο Πνχζθηλ, Νηνζηνγηέθζθη, Σνιζηφη. Σν 1913 αλεβάδεη ζηελ Πεηξνχπνιε ην πνηεηηθφ ηνπ κνλφδξακα ΐιαληηκήξ Μαγηαθφθζθη – Μηα ηξαγσδία. Δ βίαηε θαη πξνθιεηηθή ζπκπεξηθνξά ηνπ θαη ην ηδηφκνξθν ληχζηκφ ηνπ πξνθαινχλ ηνπο ζπληεξεηηθνχο Ρψζνπο θαη ην 1914 απνβάιιεηαη απφ ηε ζρνιή ηνπ. Σν 1915 παξνπζηάδεη ζε θακπαξέ ηεο Πεηξνχπνιεο ην πνίεκά ηνπ Ο αδέζπνηνο ζθχινο, κηα ζάηηξα θαηά ησλ πνιεκνθαπήισλ. Σνλ ίδην ρξφλν γλσξίδεηαη κε ηελ Ληιιή Μπξίθ, (γπλαίθα ηνπ εθδφηε ηνπ) ζηελ νπνία αθηεξψλεη ην ζεκαληηθφ ηνπ πνίεκα πνλδπισηφ Φιάνπην. Σν καθξνζθειέο πνίεκα Σν χλλεθν κε Παληειφληα, ζεσξείηαη απφ ηα ζπνπδαηφηεξα έξγα ηνπ. ΐξηζθφηαλ καδί κε ηνπο ππφινηπνπο κπνιζεβίθνπο ζηελ Πεηξνχπνιε φηαλ μέζπαζε ε Οθησβξηαλή Βπαλάζηαζε θαη ηάρζεθε νιφςπρα (φπσο θαη νη άιινη θνπηνπξηζηέο θαη αξθεηνί άιινη θαιιηηέρλεο θαη δηαλννχκελνη) ζην πιεπξφ ηεο. Γξάθεη ζπλερψο πνίεζε (Χδή ζηελ Βπαλάζηαζε, Ώξηζηεξφ Βκβαηήξην), θηινηερλεί πξνπαγαλδηζηηθέο αθίζεο θαη παξνπζηάδεη ην ζεαηξηθφ ηνπ ΜπζηήξηνΜπνχθν ζην Αεχηεξν πλέδξην ηεο Κνκηληέξλ. Σν 1923 ίδξπζε ην ΛΒΦ (Ώξηζηεξφ Μέησπν Σέρλεο) πνπ έπαημε ζεκαληηθφ ξφιν ζηε δηακφξθσζε ηεο ζνβηεηηθήο θαιιηηερληθήο δσήο. Χο αληαπνθξηηήο ηεο Εζβέζηηα ηαμίδεςε ζε πνιιέο ρψξεο ηεο Βπξψπεο θαη ηεο Ώκεξηθήο. Σν 1928 γξάθεη ην πην ζεκαληηθφ ζεαηξηθφ ηνπ έξγν Ο θνξηφο πνπ αλεβάζηεθε κε κνπζηθή ηνπ νζηάθνβηηο. Ώπηνθηφλεζε ην 1930. Θεσξείηαη ν κεγαιχηεξνο ζνβηεηηθφο πνηεηήο θαη ε ηέρλε ηνπ επεξέαζε ζπνπδαίνπο πεδνγξάθνπο θαη πνηεηέο φπσο νη Ρψζνη Πάζηεξλαθ θαη Γεθηνπζέλθν, ν Υηιηαλφο λνκπειίζηαο Πάκπιν Νεξνχδα, ν Γάιινο Πνι Βιπάξ θαη νη Έιιελεο Γηάλλεο Ρίηζνο (ήηαλ ν κεηαθξαζηήο ηνπ έξγνπ ηνπ Μαγηαθφθζθη ζηελ Βιιάδα), Μαλφιεο Ώλαγλσζηάθεο θαη Σίηνο Παηξίθηνο. Ο εξγθέη Ατδελζηάηλ (1898-1948) γελλήζεθε ζηε Ρίγα ηεο Λεηνλίαο απφ παηέξα γεξκαλνεβξατθήο θαηαγσγήο θαη κεηέξα Ρσζίδα. Θεσξείηαη σο ζήκεξα ν θνξπθαίνο Ρψζνο ζθελνζέηεο θαη ζεσξεηηθφο ηνπ θηλεκαηνγξάθνπ. Ώξρηθά αζρνιήζεθε κε ην ζέαηξν θαη αλέβαζε αξθεηά ζεαηξηθά έξγα ζηε Μφζρα. Μεηά ηελ επηθξάηεζε ηεο επαλάζηαζεο αζρνιήζεθε ζπζηεκαηηθά κε ηνλ θηλεκαηνγξάθν. Σν πξψην ηνπ έξγν ήηαλ ε Ώπεξγία (1924). Σν επφκελν πνπ γπξίζηεθε ην 1925 ζε ζχληνκν ρξνληθφ δηάζηεκα ζηελ Οδεζζφ, ήηαλ ην Θσξεθηφ 724
Πνηέκθηλ. Σν έξγν απηφ ζπγθαηαιέγεηαη ζηα αξηζηνπξγήκαηα ηνπ παγθφζκηνπ θηλεκαηνγξάθνπ θαη ν Ώτδελζηάηλ ζε ειηθία κφιηο 27 εηψλ θαηαμηψλεηαη σο έλαο απφ ηνπο κεγάινπο ηεο θηλεκαηνγξαθηθήο ηέρλεο. Ώθνινπζεί ην θηικ Οθηψβξεο ή Οη δέθα κέξεο πνπ ζπγθιφληζαλ ηνλ θφζκν (1928), ε Γεληθή Γξακκή (1929). Σν 1938 γπξίδεη έλα άιιν αξηζηνχξγεκα, ηνλ Ώιέμαλδξν Νηέθζθπ. Ώπφ ην 1945 μεθηλά ηελ ηξηινγία Εβάλ ν Σξνκεξφο. Βηνηκάζηεθαλ ην δπν πξψηα κέξε, αιιά ην ηξίην δελ ηειείσζε πνηέ, γηαηί ν κεγάινο ζθελνζέηεο πέζαλε ζε ειηθία κφιηο πελήληα εηψλ. Ο εζνπνηφο θαη ζθελνζέηεο θαη έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο ζεσξεηηθνχο ηνπ ζεάηξνπ, ήηαλ γεξκαληθήο θαηαγσγήο ν Βζέβνινλη Μέγεξρνιλη (1874-1940). Πξηλ ηελ επαλάζηαζε είρε ήδε θαηαμησζεί σο έλαο ζεκαληηθφο δεκηνπξγφο θαη είρε ζπλεξγαζηεί κε ηνλ ηαληζιάθζθη, ηνλ Σζέρνθ θαη άιινπο. Βληάρζεθε κε ελζνπζηαζκφ ζηνλ κπνιζεβηθηθφ θφκκα θαη ην 1923, ζην ζέαηξν πνπ θέξεη ην φλνκά ηνπ αλέπηπμε πινχζηα δξάζε, αλεβάδνληαο έξγα ησλ Γθφγθνι, Σζέρσθ, ηαληζιάθζθη, Οζηξφθζθη, θαη θιαζζηθψλ. Ώληηηάρζεθε ζην δφγκα ηνπ θφκκαηνο γηα ηνλ ‘ζνζηαιηζηηθφ ξεαιηζκφ’ θαη ηελ πεξίνδν ησλ ζηαιηληθψλ εθθαζαξίζεσλ, ην ζέαηξφ ηνπ έθιεηζε, ν ίδηνο θαηεγνξήζεθε γηα ‘θνξκαιηζκφ’ θαη σο ‘μέλν ζψκα’ γηα ηε ζνβηεηηθή θνηλσλία. Ο Μέγεξρνιλη ζπλειήθζε ην 1939 θαη ππάξρνπλ πιεξνθνξίεο φηη θαηαδηθάζηεθε θαη εθηειέζηεθε, αθνχ βαζαλίζηεθε ζθιεξά, ην Φεβξνπάξην ηνπ ‘40. Δ κλήκε ηνπ απνθαηαζηάζεθε κεηά ην 1956 θαη αλαγλσξίζηεθε σο έλαο απφ ηνπο κεγαιχηεξνπο ζεαηξηθνχο δεκηνπξγνχο ηνπ 20νχ αηψλα. ηε Ρσζία ν ρνξφο θαη ηδηαίηεξα ην κπαιέην, είραλ παξαδνζηαθά πεξίνπηε ζέζε ζηελ πξνηίκεζε ηνπ ιανχ. Μεγάινη ρνξεπηέο θαη κπαιαξίλεο αλαδχζεθαλ απφ ηα πνιπάξηζκα θαη γλσζηά ζε φιν ηνλ θφζκν ξσζηθά κπαιέηα. Έλαο απφ ηνπο θνξπθαίνπο ρνξεπηέο φρη κφλν ηεο Ρσζίαο, ήηαλ ν Βάζιαβ Νηδίλζθη (Vaslav Nijinsky, 1890-1950) πνπ ζθξάγηδε κε ηελ ηερληθή ηνπ, ηε ρνξεπηηθή ηέρλε ηνπ 20νχ αηψλα. Γελλήζεθε ζην Κίεβν απφ γνλείο πνισληθήο θαηαγσγήο, ρνξεπηέο θαη νη δπν ηνπο. Πξσηνεκθαλίζηεθε ζηε ζθελή κφιηο ηξηψλ εηψλ θαη ην 1900 άξρηζε λα θνηηά ζηελ Ώπηνθξαηνξηθή ρνιή Μπαιέηνπ ηεο Πεηξνχπνιεο. Ώπνθνίηεζε ην 1917 θαη πξνζιήθζεθε ακέζσο σο πξψηνο ρνξεπηήο ζηα Μπαιέηα Μαξίλζθη. Δ νκνξθηά ηνπ, ε ηερληθή ηνπ, ην πεγαίν ηαιέλην ηνπ, ην αέξηλν πέηαγκά ηνπ, αιιά θαη νη κηκηθέο ηθαλφηεηέο ηνπ αλαγλσξίζηεθαλ γξήγνξα θαη πξαγκαηνπνίεζε πνιιέο εκθαλίζεηο ζε δηάθνξεο ζθελέο, κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη ηα πεξίθεκα κπαιέηα Μπνιζφη, ζε θιαζηθνχο ξφινπο ζε έξγα φπσο Δ Λίκλε ησλ Κχθλσλ, Γηδέι, Δ Χξαία Κνηκσκέλε θαη άιινπο. Βκθαλίζηεθε ζε αξθεηέο πξσηεχνπζεο ηεο Νφηηαο θαη ΐφξεηαο Ώκεξηθήο. Δ ηειεπηαία ηνπ εκθάληζε έγηλε ην 1917 ζηε Μεηξνπφιηηαλ πεξα ηεο Νέαο Τφξθεο. Σελ ίδηα ρξνληά δηαπηζηψζεθε φηη έπαζρε απφ βαξηάο κνξθήο ζρηδνθξέλεηα, αλαγθάζηεθε λα εγθαηαιείςεη ην ρνξφ θαη έδεζε σο ην 1950 ζε δηάθνξεο πξσηεχνπζεο ηεο Βπξψπεο. Πέζαλε ζην Λνλδίλν. Παξά ηε ζχληνκε ζηαδηνδξνκία ηνπ, ν Νηδίλζθη άθεζε απνρή ζηε ηζηνξία ηνπ ρνξνχ. Ώπνθιήζεθε ην γδνν Θαχκα θαη Ο Θεφο ηνπ ρνξνχ. 725
πσο θαη ζην κπαιέην, ε Ρσζία είρε παξαδνζηαθά δηαθεθξηκέλνπο κνπζηθνχο θαη ζπλζέηεο. Σνλ Σζατθφθζθη ηνπ 19νπ αηψλα, αθνινχζεζαλ νη ηξαβίλζθη θαη νζηαθφβηηο. Ο Ηγθφξ ηξαβίλζθη (1882-1971) είλαη θαη’ εμνρήλ θνζκνπνιίηεο θαιιηηέρλεο. Έδεζε θαη δεκηνχξγεζε ζε πνιιέο πφιεηο ηεο Βπξψπεο θαη ηεο Ώκεξηθήο. Ώπφ κηθξφο έδεημε ελδηαθέξνλ γηα ηε κνπζηθή θαη ζε ειηθία 20 εηψλ είρε ζπλζέζεη θάπνηα έξγα ηα νπνία παξνπζίαζε ζε έλαλ άιιν κεγάιν Ρψζν ζπλζέηε, ηνλ Ρίκζθη-Κφξζαθνθ. Ώπηφο αλέιαβε λα ηνλ δηδάμεη, αιιά πέζαλε λσξίο (1905). Ο ηξαβίλζθη απφ ην 1910 έδεζε ζην Παξίζη, θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ Μεγάινπ Πνιέκνπ ζηελ Βιβεηία. Μεηά ηελ επαλάζηαζε δελ μαλαγχξηζε ζηελ παηξίδα ηνπ θαη ν ηάιηλ είρε απαγνξεχζεη ηα έξγα ηνπ. Δ απαγφξεπζε ήξζε κφιηο ην 1961, φηαλ πήγε ζηε νβηεηηθή Έλσζε γηα λα ζπκκεηάζρεη ζηηο εθδειψζεηο γηα ηα 80 ρξφληα ηνπ. Έδεζε πνιιά ρξφληα ζηε Γαιιία θαη πήξε ηε γαιιηθή ππεθνφηεηα. πλδέζεθε κε ζηελή θηιία κε ηνλ Πηθάζν. Ώπφ ην 1939 εγθαηαζηάζεθε ζηηο ΔΠΏ. Ο ηξαβίλζθη έγξαςε φπεξεο, κπαιέηα, ζπκθσληθά έξγα, κνπζηθή δσκαηίνπ, έξγα γηα πηάλν θαη πνιιά άιια. Μεξηθά απφ ηα έξγα ηνπ είλαη: ηα κπαιέηα Πεηξνχζθα, Σν αεδφλη, Πνπιηζηλέιια, Δ ηεξνηειεζηία ηεο Άλνημεο, ηα νξρεζηξηθά Δ ηζηνξία ελφο ζηξαηηψηε, Δ ζπκθσλία ησλ ςαικψλ, ηα θνλζέξηα Καπξίηζην γηα πηάλν θαη νξρήζηξα, φπεξεο Οηδίπνπο Σχξαλλνο, Ώπφιισλ Μνπζεγέηεο, ην κειφδξακα Σν θηιί ηεο λεξάηδαο, θαη δεθάδεο άιια. Ο Νηκίηξη νζηαθφβηηο (1906-1975) ήηαλ γφλνο νηθνγέλεηαο κνπζηθψλ απφ ηελ Πεηξνχπνιε. Σν 1919 γξάθηεθε ζην Χδείν ηεο Πεηξνχπνιεο θαη ν ηφηε δηεπζπληήο ηεο Ώιεμάληξ Γθιαδνχλνθ γξήγνξα δηαπίζησζε ην ηαιέλην ηνπ λεαξνχ καζεηή ηνπ θαη ηνλ ππνζηήξημε. Σν 1925, κφιηο απνθνίηεζε απφ ην Χδείν ζπλέζεζε ηελ 1ε ηνπ πκθσλία, ε νπνία ηνπ πξνζέδσζε ακέζσο επξχηαηε αλαγλψξηζε. πλνιηθά ζπλέζεζε 15 ζπκθσλίεο, 15 θνπαξηέηα εγρφξδσλ, δπν φπεξεο, ηξία κπαιέηα, θνλζέξηα γηα πηάλν θαη βηνιί θαη κνπζηθή γηα ηνλ θηλεκαηνγξάθν. Θεσξείηαη απφ ηνπο κεγαιχηεξνπο ζπκθσληζηέο ηνπ 20νχ αηψλα. Δ ζρέζε ηνπ κε ην ζνβηεηηθφ θαζεζηψο ήηαλ αληηθαηηθή. Σν 1936 θηλδχλεπζε λα είλαη έλαο αθφκα απφ ηα εθαηνκκχξηα ησλ δησρζέλησλ ηεο επνρήο ηεο ζηαιηληθήο ηξνκνθξαηίαο, φηαλ ην έξγν ηνπ απνθεξχρζεθε θαη πνιινί θίινη θαη ζπγγελείο ηνπ εμνξίζηεθαλ ή εθηειέζηεθαλ. Σν 1941 βξηζθφηαλ ζην πνιηνξθεκέλν απφ ηνπο Γεξκαλνχο Λέληλγθξαλη θαη εθεί έγξαςε ηα ηξία πξψηα κέξε ηεο 7 εο ζπκθσλίαο ηνπ (πκθσλία ηνπ Λέληλγθξαλη). Σν 1948 ην έξγν ηνπ θαη πάιη απνθεξχρζεθε ζαλ ‘θνξκαιηζηηθφ’ θαη ν ζπλζέηεο πεξηέπεζε ζε δπζκέλεηα σο ην ζάλαην ηνπ ηάιηλ ην ‘53. Σειηθά ην ‘60 πξνζρψξεζε ζην Κνκκνπληζηηθφ Κφκκα. Σηκήζεθε ζηελ παηξίδα ηνπ αιιά θαη δηεζλψο. Πέζαλε ζηε Μφζρα. Έλαο ζπγγξαθέαο απφιπηα ζηξαηεπκέλνο ζηελ ππφζεζε ηνπ θφκκαηνο θαη γλήζηνο εθθξαζηήο ηνπ ‘ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ’ ήηαλ ν Μηραήι νιφρνθ (19051984). Γελλήζεθε ζε έλα ρσξηφ ηεο πεξηνρήο ησλ Κνδάθσλ ηνπ Νηφλ. Μεηά ηελ Οθησβξηαλή Βπαλάζηαζε εληάρζεθε ζηνλ Κφθθηλν ηξαηφ θαη πνιέκεζε ζηνλ εκθχιην πφιεκν θαηά ησλ Λεπθψλ. Ώπφ ην 1926 ζπγγξάθεη ην πην δηάζεκν έξγν ηνπ, ην κπζηζηφξεκα-πνηακφο Ο Ήξεκνο Νηνλ πνπ νινθιεξψζεθε ζε ηέζζεξηο ηφκνπο ην 1940. Βίλαη έλα επηθφ κπζηζηφξεκα πνπ θαιχπηεη ηελ πεξίνδν 1912-1922 θαη απεηθνλίδεη ηελ ζχγθξνπζε δπν θφζκσλ (κπνιζεβίθσλ θαη Κνδάθσλ) απφ ηελ πεξίνδν ηεο εηξήλεο ηνπ ’12, ηεο 726
επαλάζηαζεο ηνπ ’17 θαη ηνπ εκθπιίνπ θαη παξνπζηάδεη ηελ θαηάξξεπζε ησλ παιηψλ παξαδνζηαθψλ αμηψλ θαη ηελ εκθάληζε ησλ λέσλ ηδεσδψλ ζηελ πεξηνρή ηνπ Νηνλ. Γηα ην έξγν ηνπ απηφ θέξδηζε ην ΐξαβείν ηάιηλ ην ’41, Λέληλ ην ‘60 θαη ην Νφκπει Λνγνηερλίαο ην ‘65. Σν έξγν απηφ κεηαθξάζηεθε ζε πνιιέο γιψζζεο θαη γλψξηζε παγθφζκηα επηηπρία. Άιια έξγα ηνπ είλαη Δ ρέξζα γε, Πνιέκεζαλ γηα ηελ παηξίδα, Δ κνίξα ελφο αλζξψπνπ (γπξίζηεθε θαη θηλεκαηνγξαθηθή ηαηλία). Ο νιφρνθ ππήξμε κέινο ηνπ Κφκκαηνο, ηνπ Ώλψηαηνπ νβηέη θαη ηεο Κεληξηθήο Βπηηξνπήο ηνπ. Ήηαλ επίζεο θαη κέινο ηεο Ώθαδεκίαο Βπηζηεκψλ ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο. Ήηαλ θίινο ηνπ ηάιηλ, ηνπ Υξνπζηζφθ, ηνπ Μπξέδληεθ θαη ηνπ Σζεξληέλθν. Ο Μπφξηο Πάζηεξλαθ (1890-1960) ήηαλ έλαο αθφκα ζνβηεηηθφο ζπγγξαθέαο (θαη πνηεηήο) πνπ βξαβεχηεθε κε ην Νφκπει Λνγνηερλίαο 1958. Καηαγφηαλ απφ εβξατθήο θαηαγσγήο νηθνγέλεηα ηεο Μφζραο θαη απφ λσξίο ζηξάθεθε ζηελ πνίεζε, επεξεαζκέλνο θπξίσο απφ ηνπο θνπηνπξηζηέο πνηεηέο Μπινθ θαη Μαγηαθφθζθη. Σε δνθεξή δεθαεηία ηνπ ’30 θαηεγνξήζεθε φηη αγλφεζε ηηο αξρέο ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ξεαιηζκνχ, πεξηέπεζε ζε δπζκέλεηα θαη αζρνιήζεθε θπξίσο κε κεηαθξάζεηο επξσπαίσλ θιαζζηθψλ ζπγγξαθέσλ φπσο ν αίμπεξ. Σν 1956 άξρηζε ηε ζπγγξαθή ηνπ ζεκαληηθφηεξνπ έξγνπ ηνπ Αφθησξ Γηβάγθν ην νπνίν νινθιήξσζε δέθα ρξφληα αξγφηεξα. κσο επεηδή νη ζνβηεηηθέο αξρέο ζεψξεζαλ φηη ην βηβιίν ζηξέθεηαη θαηά ηδεσδψλ θαη ησλ αξρψλ ηεο επαλάζηαζεο, ην απαγφξεπζαλ. Σν βηβιίν θπγαδεχηεθε ζηελ Εηαιία θαη θπθινθφξεζε ακέζσο κε ζεκαληηθή επηηπρία. Μφλν ηνλ πξψην ρξφλν είρε κεηαθξαζηεί ζε 18 γιψζζεο. Σν 1958 ε νπεδηθή Ώθαδεκία ηνλ βξάβεπζε κε ην Νφκπει, αιιά ζηε νβηεηηθή Έλσζε μέζπαζε ζάινο. Ο Πάζηεξλαθ δηαγξάθεθε απφ Έλσζε πγγξαθέσλ θαη θνβνχκελνο ηελ απέιαζε, αξλήζεθε λα παξαιάβεη ην βξαβείν. Ώπνθαηαζηάζεθε κεηά ην ζάλαηφ ηνπ, κφιηο ηε δεθαεηία ηνπ ’80 θαη ηα βηβιία ηνπ άξρηζαλ λα θπθινθνξνχλ ζηελ ρψξα ηνπ. Ο Αφθησξ Γηβάγθν γπξίζηεθε ηαηλία κε βαζηθνχο πξσηαγσληζηέο ηνλ Οκάξ αξίθ θαη ηελ Σδνχιπ Κξίζηη. Δ ηαηλία απηή είρε κεγάιε εκπνξηθή επηηπρία.
Ζ Σνπξθία (Οζσκαληθή Απηνθξαηνξία): Σν ηέινο ηνπ Μεγάινπ Πνιέκνπ βξήθε ηελ άιινηε θξαηαηά Οζσκαληθή Ώπηνθξαηνξία ζπξξηθλσκέλε ζηα φξηα ηεο Μηθξάο Ώζίαο θαη κηα κηθξήο έθηαζεο ηεο Θξάθεο γχξσ απφ ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε. Κη ελψ ν νπιηάλνο Μερκέη Β’ πξνζπαζνχζε λα ζπλδηαιιαγεί κε ηνπο ζπκκάρνπο γηα λα πεξηζψζεη φηη κπνξνχζε, ν ζηξαηεγφο ΜνπζηαθΪ ΚεκΪι καδί κε άιινπο εζληθηζηέο αμησκαηηθνχο, ζρεκάηηζε ηνλ Ώπξίιην ηνπ 1920, ζηελ λέα πξσηεχνπζα Άγθπξα θπβέξλεζε κε ζηφρν λα εθδηψμεη ηνπο Έιιελεο πνπ είραλ θαηαιάβεη ηελ πεξηνρή ηεο κχξλεο θαη ηνπο Εηαινχο πνπ θαηείραλ κηα εθηεηακέλε πεξηνρή ζηε λφηηα Μ. Ώζία. Ώθνχ ήξζε ζε ζπκθσλία κε ηελ Εηαιία ε νπνία απέζπξε ηα ζηξαηεχκαηά ηεο, πξνζέγγηζε ζηε ζπλέρεηα ηε νβηεηηθή Έλσζε κε ηελ νπνία ζπκθψλεζε θαη νξηζηηθνπνίεζε ηα βφξεηα ζχλνξα ηεο Σνπξθίαο. Έηζη κπνξνχζε απεξίζπαζηνο λα αζρνιεζεί κε ηνπο Έιιελεο, πνπ απεξίζθεπηα πξνήιαπλαλ ζηελ αραλή Μηθξά Ώζία. Δ κεγάιε επίζεζε μεθίλεζε ζηηο 18 Ώπγνχζηνπ ηνπ 1922, ην ειιεληθφ κέησπν θαηέξξεπζε γξήγνξα θαη ζε ιίγεο εβδνκάδεο, ν ειιεληθφο ζηξαηφο απνρψξεζε απφ ηελ Μηθξά Ώζία. Οη εθαηνληάδεο ρηιηάδεο ειιεληθήο θαηαγσγήο 727
πνιίηεο έθεπγαλ παληθφβιεηνη κε νπνηνδήπνηε κέζν γηα λα δηαζσζνχλ απφ ηελ κήλε ησλ Σνχξθσλ, νη νπνίνη έθαςαλ ηε κχξλε, έζθαδαλ Έιιελεο θαη Ώξκέληνπο θαη ιεειαηνχζαλ ηηο πεξηνπζίεο ηνπο. Ο ληθεηήο Κεκάι δήηεζε θαη πέηπρε απφ ηνπο ζπκκάρνπο λα ηνπ παξαρσξήζνπλ ηελ αλαηνιηθή Θξάθε, λα θχγνπλ απφ ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε θαη λα απαιιαγεί ε ρψξα απφ ηελ θαηαβνιή πνιεκηθψλ απνδεκηψζεσλ. Καηάξγεζε ηε κνλαξρία θαη αλαθήξπμε ηελ Σνπξθηθή Αεκνθξαηία. Ώκέζσο κεηά άξρηζε ηελ πξνζπάζεηα εθζπγρξνληζκνχ ηνπ θνζκηθνχ ηνπξθηθνχ θξάηνπο, επηβάιινληαο ηελ θαηάξγεζε ηνπ θεζηνχ, ηνπ θεξεηδέ, ηεο πνιπγακίαο. Οη ηζιακηζηέο κπήθαλ ζην πεξηζψξην θαη ζεζπίζηεθαλ ην θνζκηθφ θξάηνο, ηα θφκκαηα, ε ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία, ε θαζνιηθή ςεθνθνξία, ην ιαηηληθφ αιθάβεην, ην Γξεγνξηαλφ εκεξνιφγην θαη ην δπηηθφ κεηξηθφ ζχζηεκα. Καηάξγεζε ηα ζξεζθεπηηθά δηθαζηήξηα θαη αλακφξθσζε ην δίθαην. Ήηαλ κηα πξαγκαηηθή θνζκνγνλία ηελ νπνία επέβαιε ν Κεκάι, αδηαθνξψληαο γηα ηηο αληηδξάζεηο. Αίθαηα πήξε ηελ πξνζσλπκία Ώηαηνχξθ (παηέξαο ησλ Σνχξθσλ) θαη ζεσξείηαη ν δεκηνπξγφο θαη αλακνξθσηήο ηεο ζχγρξνλεο Σνπξθίαο. Με ηε ζπλζήθε ηεο Λνδάλεο θαζνξίζηεθαλ ηα ζχλνξα κε ηελ Βιιάδα θαη ππνρξεψζεθαλ νη ρξηζηηαληθνί πιεζπζκνί ηεο Σνπξθίαο λα κεηαθηλεζνχλ ζηελ Βιιάδα κε αληίζηνηρε κεηαθίλεζε ησλ κνπζνπικαληθψλ πιεζπζκψλ ηεο Βιιάδαο. Ώπνθαηάζηεζε εηξήλε κε ηνπο γείηνλεο ηεο Σνπξθίαο θαη βξήθε αληαπφθξηζε απφ ηνλ Έιιελα πξσζππνπξγφ Βιεπζέξην ΐεληδέιν, ν νπνίνο πξαγκαηνπνίεζε επίζθεςε ζηελ Σνπξθία ην 1932. Ο Κεκάι πέζαλε ην 1938 θαη ηνλ δηαδέρζεθε ν ζηελφο ζπλεξγάηεο ηνπ, ν Εζκέη Ελνλνχ, ν νπνίνο ζπλέρηζε ην κεηαξξπζκηζηηθφ ηνπ έξγν.
Ζ Σζερνζινβαθία: Δ ρψξα ηδξχζεθε ην 1918 κε ηελ έλσζε ηξηψλ επαξρηψλ ηεο Ώπζηξννπγγξηθήο απηνθξαηνξίαο, ηεο ΐνεκίαο, ηεο Μνξαβίαο θαη ηεο ινβαθίαο. Πξψηνο πξφεδξνο ηνπ λένπ θξάηνπο εμειέγε ν θνηλσληνιφγνο θαη θηιφζνθνο Σφκαο Μάδαξπθ (Tomas Mazaryk, 1850-1937). Δ ρψξα απηή ήηαλ κηα επεκεξνχζα αζηηθή δεκνθξαηία ζε αληίζεζε κε φιεο ηηο γεηηνληθέο ηεο (Κεληξηθήο, Ώλαηνιηθήο θαη Νφηηαο Βπξψπεο) πνπ ηηο θπβεξλνχζαλ απνιπηαξρηθά θαζεζηψηα. Φνβνχκελε ηελ αλαζχζηαζε ηεο Ώπζηξηαθήο απηνθξαηνξίαο ε λέα ρψξα γξήγνξα ζπκκάρεζε κε ηε Ρνπκαλία θαη ηελ Γηνπγθνζιαβία θαη δεκηνπξγήζεθε ε απνθαινχκελε ‘Νέα Ώληάλη’. Σν 1935 ηνλ Μάδαξπθ δηαδέρζεθε ν Έληβαξλη Μπέλεο (Edvard Benes, 18841948). Δ πξνζάξηεζε ηεο Ώπζηξίαο ζηε Γεξκαλία (Άλζινπο) βξήθε ηελ Σζερνζινβαθία θπθισκέλε βφξεηα, λφηηα θαη δπηηθά απφ ηνπο δηςαζκέλνπο γηα επέθηαζε Γεξκαλνχο Ναδί. Παξάιιεια ν Υίηιεξ κε ζηφρν ηελ δεκηνπξγία ηεο Μεγάιεο Γεξκαλίαο ππνδαχιηδε ηελ ελφηεηα ηεο Σζερνζινβαθίαο εληζρχνληαο ηηο απνζρηηηθέο ηάζεηο ηεο γεξκαληθήο κεηνλφηεηαο ηεο ρψξαο πνπ δνχζε ζηε νπδεηία, βφξεηα πεξηνρή ηεο ρψξαο. Δ ΐξεηαλία θαη ε Γαιιία αιιά θαη ε νβηεηηθή Έλσζε είραλ ππνγξάςεη ζπλζήθεο θηιίαο κε ηε Σζερνζινβαθία, κε ηηο νπνίεο εγγπφηαλ ηελ εδαθηθή ηεο αθεξαηφηεηα. κσο ηνλ επηέκβξην ηνπ 1938, νη δπν κεγάιεο Απηηθέο Απλάκεηο, ε Εηαιία θαη θπζηθά ε Γεξκαλία, ππέγξαςαλ ην δηαβφεην χκθσλν ηνπ Μνλάρνπ, κε ην νπνίν ε Γεξκαλία απνθηνχζε κεγάια ηκήκαηα ηνπ ηζερνζινβαθηθνχ εδάθνπο (πνπ είραλ πάλσ απφ 50% γεξκαληθφ πιεζπζκφ). Ο δηακειηζκφο ηεο νινθιεξψζεθε 728
ηνλ Μάξηην ηνπ ’39, φηαλ ε Οπγγαξία θαη ε Πνισλία απέζπαζαλ ζεκαληηθά ηκήκαηα ηεο ρψξαο, ε ινβαθία αλαθεξχρζεθε ζε αλεμάξηεην - θαζηζηηθφ δνξπθφξν ηεο Γεξκαλίαο - θξάηνο θαη, ε Γεξκαλία κεηέηξεςε ηα ππνιείκκαηα ηεο ΐνεκίαο θαη Μνξαβίαο ζε πξνηεθηνξάην ηνπ Γ’ Ράηρ. Οη Σζέρνη αληηζηάζεθαλ φζν κπνξνχζαλ ζηελ μέλε επέκβαζε, αιιά φηαλ ν Γεξκαλφο ‘θπβεξλήηεο’ Ράηλραξη Υάπληξηρ δνινθνλήζεθε απφ αληηζηαζηαθνχο, πάξζεθαλ ζθιεξφηαηα κέηξα θαηά ηνπ πιεζπζκνχ (ηφηε θαηαζηξάθεθε νινθιεξσηηθά ε πφιε Λίληηηζε θαη δνινθνλήζεθε ν πιεζπζκφο ηεο) ε ΐνεκία θαη ε Μνξαβία ηέζεθαλ ππφ ηελ άκεζε θαηνρή ηνπ γεξκαληθνχ πιεζπζκνχ.
Ζ Ακεξηθή πσο ήηαλ ε παγθφζκηα ηάζε ηελ πεξίνδν ηνπ Μεζνπνιέκνπ, φια ζρεδφλ ηα θξάηε ηεο ακεξηθαληθήο επείξνπ, κε εμαίξεζε ηνλ Καλαδά, ηηο ΔΠΏ θαη ην Μεμηθφ, είραλ δηθηαηνξηθέο ή θαζηζηηθνχ ηχπνπ θπβεξλήζεηο. Οη δηθηάηνξεο ελαιιάζζνληαλ ζηελ εμνπζία κεηά απφ ζπλήζσο αηκαηεξά πξαμηθνπήκαηα. Οξηζκέλνη απφ απηνχο επηβίσζαλ γηα δεθαεηίεο θαη εθδηψρζεθαλ κεηά απφ ιατθέο εμεγέξζεηο. Οη γλσζηφηεξνη απφ απηνχο ήηαλ: - Ο Κνπβαλφο Φνπιρέλζην Μπαηίζηα ηεο Κνχβαο πνπ θαηέιαβε ηελ εμνπζία ην 1933 θαη εθδηψρζεθε ην 1959 απφ ηνλ επαλαζηαηηθφ ζηξαηφ ηνπ Φηληέι Κάζηξν. - Ο Ραθαέι Λεσλίδαο Σξνπρίιιν, πνπ θπβέξλεζε ζθιεξά θαη απνιπηαξρηθά ηελ Γνκηληθαλή Γεκνθξαηία απφ ην 1930 σο ην 1961 φηαλ δνινθνλήζεθε. - ηε Νηθαξάγνπα ν εθιεγκέλνο ην 1936 πξφεδξνο Ώλαζηάζην νκφδα Γθαξζία εγθαηέζηεζε ην επφκελν έηνο ζηπγλή δηθηαηνξία θαη θπβέξλεζε σο ηε δνινθνλία ηνπ, ην 1956. Ο ίδηνο θαη ε νηθνγέλεηά ηνπ πινχηηζαλ ππέξκεηξα απφ ηελ θαηαιήζηεπζε ηνπ δεκφζηνπ πινχηνπ. Δ δηθηαηνξία νκφδα ήηαλ κηα πνιχ επηθεξδήο νηθνγελεηαθή επηρείξεζε θαζψο έιεγρε ην 1/3 ησλ θηεκάησλ φιεο ηεο ρψξαο. Ο γηνο ηνπ Λνπίο ακφδα ζπλέρηζε σο ην 1963. Μεηά απφ έλα κηθξφ δηάιεηκκα, ην 1967 ηελ εμνπζία αλέιαβε ν άιινο γηνο ν Ώλαζηάζην νκφδα ν Νεφηεξνο, ν νπνίνο ζπλέρηζε απξνθάιππηα ηελ πνιηηηθή ηνπ παηέξα ηνπ. Βπί ηέινπο ην 1979, ην ιατθφ θίλεκα ησλ αληηλίζηαο, εμεδίσμε απφ ηε ρψξα ην κηζεηφ δηθηάηνξα θαη ηελ νηθνγέλεηά ηνπ. - ηε Βξαδηιία, ν Γθεηνχιην ΐάξγθαο, έγηλε πξφεδξνο ην 1930, αιιά ζχληνκα κε ζπληαγκαηηθή κεηαξξχζκηζε θήξπμε θαζηζηηθή δηθηαηνξία - ηελ νπνία απνθαινχζε Νέν Κξάηνο - θαη αθνινχζεζε θηινλαδηζηηθή πνιηηηθή. Σν 1945 (κεηά ηελ ήηηα ηεο Γεξκαλίαο), ν ΐάξγθαο αλαηξάπεθε, αιιά επαλεμειέγε πξφεδξνο ην 1951. ε ηξία ρξφληα έλα ζηξαηησηηθφ πξαμηθφπεκα ηνλ αλέηξεςε θαη πάιη θαη ν ΐάξγθαο απηνθηφλεζε.
Οη Ζλσκέλεο Πνιηηείεο: Δ ρψξα απηή αλαδχζεθε απφ ηε ιαίιαπα ηνπ Μεγάινπ Πνιέκνπ σο ην πην ηζρπξφ (ζηξαηησηηθά, νηθνλνκηθά θαη ηερλνινγηθά) θξάηνο ηνπ θφζκνπ. Δ ζπκκεηνρή ηεο ζηνλ πφιεκν δελ επέθεξε ηηο θαηαζηξνθέο πνπ ππέζηεζαλ νη εκπφιεκνη ηεο Βπξψπεο. Ώληίζεηα ηελ άθεζε αλέπαθε θαη ηελ ελίζρπζε νηθνλνκηθά κε ηα θέξδε πνπ έθεξαλ νη ηεξάζηηεο πσιήζεηο φπισλ, εθνδίσλ, ηξνθίκσλ, πινίσλ θαη αεξνπιάλσλ ζηα εκπφιεκα θξάηε. Ο πξφεδξνο ΟπΎιζνλ ήηαλ ν πξσηαγσληζηήο ησλ εμειίμεσλ θαη ησλ αιιαγψλ πνπ 729
ζπκθσλήζεθαλ κεηά ηε λίθε, ζηηο ΐεξζαιιίεο. κσο παξά ηε ζεκαληηθή ζπκβνιή ηνπ ΟπΎιζνλ ζηελ ίδξπζε ηεο Κνηλσλίαο ησλ Βζλψλ, νη ΔΠΏ – θπξηαξρνχκελεο απφ κηα ηάζε απνκνλσηηζκνχ - δελ δέρζεθαλ λα ζπκκεηάζρνπλ ζ’ απηή, φπσο θαη ζην Αηεζλέο Αηθαζηήξην ηεο Υάγεο, πνπ ηδξχζεθε ην 1922. Δ ακεξηθαληθή απνπζία ζηελ ΚΣΒ, ζπλέβαιε ζηελ απνηπρία ηνπ ζεζκνχ απηνχ. Σν 1920 ζεζκνζεηήζεθε (παξά ηηο αληηδξάζεηο) ην δηθαίσκα ςήθνπ ζηηο γπλαίθεο. Σελ ίδηα ρξνληά ςεθίζηεθε ε πεξίθεκε Πνηναπαγφξεπζε πνπ ηαιάληζε ηε ρψξα γηα 13 ρξφληα θαη ζπλέβαιε ζηελ ξαγδαία αλάπηπμε ησλ εγθιεκαηηθψλ ζπκκνξηψλ γθάλγθζηεξο θαη ηεο Μαθίαο. ε πνιιέο πφιεηο ηα κεγάια ‘αθεληηθά’ ησλ ζπκκνξηψλ, φπσο ν Ώι Καπφλε, δηέθζεηξαλ κε ην άθζνλν ρξήκα πνπ δηέζεηαλ, θξαηηθνχο ιεηηνπξγνχο αζηπλνκηθνχο, δεκάξρνπο, πνιηηηθνχο, δηθαζηέο - θαη απνθάζηδαλ αλεμέιεγθηα γηα ηε δσή ή ην ζάλαην ησλ αληηπάισλ ηνπο (ζπκκνξηηψλ ή κε δηεθζαξκέλσλ δεκνζίσλ ππαιιήισλ). Δ πνηναπαγφξεπζε έιεμε επίζεκα, κφιηο ην 1933 κεηά ηελ άλνδν ζηελ πξνεδξία ηνπ Φξάλθιηλ Ρνχζβειη. Βπίζεο ηε δεθαεηία ηνπ ’20, ν δηάρπηνο θφβνο ηεο εμάπισζεο ηνπ θνκκνπληζκνχ ζηε ξαγδαία αλαπηπζζφκελε ρψξα, πξνθάιεζε ηνλ ιεγφκελν Κφθθηλν ηξφκν κε ζπιιήςεηο, θπιαθίζεηο θαη άιιεο δηψμεηο θαηά πνιιψλ πλεπκαηηθψλ αλζξψπσλ θαη ζπλδηθαιηζηψλ πνπ δεηνχζαλ δηθαηφηεξε θαηαλνκή ηνπ παξαγφκελνπ πινχηνπ. Θχκαηα απηήο ηεο πζηεξίαο ππήξμαλ δπν εξγάηεο κεηαλάζηεο ηηαιηθήο θαηαγσγήο, νη αλαξρηθνί Νηθφια άθθν θαη Μπαξηνινκέν Βαλζέηη. Καηεγνξήζεθαλ γηα έλνπιε ιεζηεία θαη θφλνπο θαη κεηά απφ κηα εκθαλψο κεξνιεπηηθή δίθε κε ακθηιεγφκελνπο κάξηπξεο θαη ρσξίο απηά απνδεηθηηθά ζηνηρεία, θαηαδηθάζηεθαλ ζε ζάλαην απφ δηθαζηήξην ηεο Μαζαρνπζέηεο. ε φιεο ηηο κεγάιεο πφιεηο ηεο Βπξψπεο θαη ηεο Ώκεξηθήο μέζπαζαλ δηαδειψζεηο γηα ηελ απνηξνπή ηεο εθηέιεζήο ηνπο. Αεθάδεο ζεκαίλνληεο πνιηηηθνί θαη πλεπκαηηθνί άλζξσπνη έθαλαλ δειψζεηο, ππνζηεξίδνληαο ηελ αζσφηεηα ησλ δπν αλαξρηθψλ, αιιά απηφ δελ απέηξεςε ηελ εθηέιεζή ηνπο ζηελ ειεθηξηθή θαξέθια, ζηηο 23 Ώπγνχζηνπ ηνπ ’27. Δ εθηέιεζε μεζήθσζε αθφκα κεγαιχηεξν θχκα δηακαξηπξηψλ θαη δηαδειψζεσλ ζηηο ΔΠΏ ζηε Νφηηα Ώκεξηθή, ζην Λνλδίλν, Παξίζη, Γελεχε, ΐεξνιίλν, Γηνράλεζκπνπξγθ, Σφθην θαη αιινχ Μεηά απφ 50 ρξφληα, ζηηο 23 Ώπγνχζηνπ ηνπ ’77 ν θπβεξλήηεο ηεο Μαζαρνπζέηεο Μάηθι Ανπθάθεο, δήισζε φηη ‘πξέπεη λα εμαιεηθζεί νπνηνδήπνηε ζηίγκα βαξχλεη ηνπο δπν αλαξρηθνχο’. Βπίζεο φηη ‘ην πςειφ επίπεδν απνλνκήο ηεο δηθαηνζχλεο γηα ην νπνίν είλαη πεξήθαλε ε πνιηηεία ηνπ, δελ δηαηεξήζεθε ζηε δίθε ησλ άθθν θαη ΐαλζέηη’. Δ άδηθε εθηέιεζε ησλ δπν Εηαιψλ αλαξρηθψλ ελέπλεπζε δεθάδεο πνηήκαηα, θαη ηξαγνχδηα. Γξάθηεθαλ βηβιία, φπεξεο, ζεαηξηθά έξγα θαη γπξίζηεθαλ θηλεκαηνγξαθηθέο ηαηλίεο γηα ην γεγνλφο απηφ. Ο ζπλζέηεο Έλην Μνξηθφλε έγξαςε γηα ην θηλεκαηνγξαθηθφ έξγν άθθν θαη ΐαλζέηη ηηο πεξίθεκεο Μπαιάληεο πνπ ηξαγνπδήζεθαλ απφ ηελ Σδφαλ Μπαέδ θαη έγηλαλ δηεζλήο επηηπρία. Οη άθθν θαη ΐαλζέηη έγηλαλ ήξσεο ηνπ εξγαηηθνχ θαη αλαξρηθνχ θηλήκαηνο. Δ ρψξα αλαπηπζζφηαλ ξαγδαία θαη είρε γίλεη ν πφινο έιμεο ησλ θησρψλ θαη απφθιεξσλ φινπ ηνπ θφζκνπ. Καξάβηα θνξησκέλα κε κεηαλάζηεο πνπ γχξεπαλ θαιχηεξε ηχρε γηα ηνπο ίδηνπο θαη ηηο νηθνγέλεηέο ηνπο, έθηαλαλ ζηα θπξηφηεξα 730
ιηκάληα ηεο Γεο ηεο Βπαγγειίαο. Δ πιεζπζκφο ηεο μεπέξαζε ηα 105 εθαηνκκχξηα ην 1920. Οη πξψηνη λφκνη απζηεξνχ πεξηνξηζκνχ ηεο κεηαλάζηεπζεο (αιιά θαη ηεο εηζφδνπ Ώζηαηψλ, θαζνιηθψλ, Ββξαίσλ θαη θαηνίθσλ ηεο Ώλαηνιηθήο Βπξψπεο) ςεθίζηεθαλ ην 1921. Δ δεθαεηία ηνπ ’20 ήηαλ κηα δεθαεηία επθνξίαο, αηζηνδνμίαο θαη κεγάισλ πξνζδνθηψλ. Ο γξήγνξνο θαη άθνπνο πινπηηζκφο ζεσξήζεθε απφ πνιινχο σο ν εχθνινο δξφκνο θαη απηφ ην επηβεβαίσλε ε ηαρχηαηε άλνδνο ησλ ρξεκαηηζηεξηαθψλ δεηθηψλ. Υηιηάδεο πνιηηψλ αγφξαδαλ νπνηεζδήπνηε κεηνρέο ηνπο πξνζθεξφηαλ, πνληάξνληαο ζηε γξήγνξε άλνδν ηεο ηηκήο. Οη πην πνιινί δαλείδνληαλ απφ ηηο ηξάπεδεο κε ηελ ειπίδα φηη πνιχ γξήγνξα ζα είραλ ζεκαληηθά θέξδε θαη δελ ζα δπζθνιεπφηαλ λα εμνθιήζνπλ ην δάλεην. Δ άλνδνο απηή ηνπ Υξεκαηηζηεξίνπ ήηαλ αιφγηζηε θαη αλεμέιεγθηε - ή φπσο ζα ιέγακε ζήκεξα κηα ‘θνχζθα’ - θαη ήηαλ ε αθνξκή ηεο κεγάιεο ρξεκαηηζηεξηαθήο θξίζεο (Μεγάιν Κξαρ). Δ ππεξαηζηνδνμία πνπ επηθξαηνχζε ζηηο ακεξηθαληθέο επηρεηξήζεηο, νδήγεζε ζε ππεξβνιηθά απνζέκαηα εκπνξεπκάησλ. Ώπηά κε ηε ζεηξά ηνπο δεκηνχξγεζαλ πηψζε ηεο δήηεζεο, πηψζε ησλ ηηκψλ θαη θπζηθά ησλ θεξδψλ. ζνη δηέβιεπαλ ηνλ θίλδπλν άξρηζαλ λα πνπιάλε ηηο κεηνρέο ηνπο θαη απηφ δεκηνχξγεζε αιπζηδσηή αληίδξαζε. Μέζα ζε πέληε κέξεο, απφ ηελ (Μαχξε) Πέκπηε 24 σο θαη ηελ (Μαχξε) Σξίηε 29 Οθησβξίνπ ηνπ ‘29 ην ρξεκαηηζηήξην θαηέξξεπζε ζε ζπλζήθεο παληθνχ. ε ιίγεο ψξεο δεθάδεο δηζεθαηνκκχξηα δνιάξηα έγηλαλ θαπλφο θαη εθαηνκκχξηα Ώκεξηθαλψλ δηαπίζησζαλ φηη έγηλαλ θησρνί απφ ηε κηα κέξα ζηελ άιιε. ην βαξχ θιίκα πνπ δεκηνπξγήζεθε, δεθάδεο ρξεκαηηζηέο θαη επελδπηέο απηνθηφλεζαλ απφ απειπηζία. Σν 1930 κφλν ζηηο ΔΠΏ 1300 Σξάπεδεο ρξενθφπεζαλ θαη ην 1932 νη άλεξγνη μεπεξλνχζαλ ηα 14 εθαηνκκχξηα (πάλσ απφ 20% ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ!). Ο πξφεδξνο Υέκπεξη Υνχβεξ, απνδείρζεθε ηειείσο αλίθαλνο λα αληηκεησπίζεη ηελ θξίζε θαη πήξε άζηνρα κέηξα (πξνζηαηεπηηθνί δαζκνί) πνπ ππνρξέσζαλ ηηο άιιεο ρψξεο λα πάξνπλ αληίζηνηρα, κε ζπλέπεηα ε θξίζε λα γίλεη παγθφζκηα. ηαλ ρηιηάδεο άλεξγνη βεηεξάλνη ηνπ Μεγάινπ Πνιέκνπ ζπγθεληξψζεθαλ ζηελ Οπάζηγθηνλ δεηψληαο επηδφκαηα ή δνπιεηά, ν Υνχβεξ δηέηαμε ηελ αζηπλνκία λα ηνπο δηαιχζεη κε ηε βία ραξαθηεξίδνληαο ηνπο δηαδεισηέο σο θνκκνπληζηέο. Δ βίαηε δηάιπζε ηεο δηαδήισζεο άθεζε πεξηζζφηεξνπο απφ εθαηφ λεθξνχο. Σν ρξεκαηηζηεξηαθφ θξαρ ηεο Wall Street είρε αιπζηδσηέο επηπηψζεηο ζηελ νηθνλνκία φρη κφλν ησλ ΔΠΏ αιιά θαη φινπ ηνπ ππφινηπνπ θφζκνπ. Δ νηθνλνκηθή θξίζε έθεξε ηε κεγάιε πιεηνςεθία ησλ Ώκεξηθαλψλ θαη ησλ Βπξσπαίσλ πνιηηψλ ζε απφγλσζε. Σα εξγνζηάζηα θαη νη επηρεηξήζεηο βιέπνληαο ηηο πσιήζεηο ηνπο λα κεηψλνληαη, απέιπαλ εξγάηεο θαη ππαιιήινπο. Δ αλεξγία θαη ε κείσζε ησλ εηζνδεκάησλ ζπξξίθλσλαλ αθφκα πεξηζζφηεξν ηε δήηεζε θαη απηή ε αιπζίδα ζπλερίζηεθε γηα αξθεηφ θαηξφ. Δ αλάθακςε άξρηζε ζηαδηαθά, ακέζσο κφιηο αλέιαβε ηα θαζήθνληά ηνπ ν λένο πξφεδξνο ΦξΪλθιηλ Ρνχζβειη (Franklin Roosevelt).
Ο Φξάλθιηλ Ρνύζβειη (1882-1945) Ο Ρνχζβειη αλέιαβε ηελ πξνεδξία ηεο ρψξαο ηνπ ζην απνθνξχθσκα ηεο νηθνλνκηθήο θξίζεο. κσο ακέζσο ελέπλεπζε ειπίδα θαη βνήζεζε ηνπο πνιίηεο λα μαλαθεξδίζνπλ ηελ πίζηε ζην εαπηφ ηνπο. ην ιφγν πνπ εθθψλεζε 731
θαηά ηελ ηειεηή ηεο νξθσκνζίαο ηνπ ππνζρέζεθε άκεζε θαη απνηειεζκαηηθή δξάζε θαη ππνγξάκκηζε: Σν κφλν πξάγκα πνπ πξέπεη λα θνβφκαζηε είλαη ν ίδηνο ν θφβνο. Πξνεξρφηαλ απφ εχπνξε νηθνγέλεηα ηεο Νέαο Τφξθεο θαη είρε καθξηλή ζπγγέλεηα κε ην ζπλνλφκαηφ 26ν πξφεδξν ησλ ΔΠΏ Θεφδσξν Ρνχζβειη (1901-1909). {Δ γπλαίθα ηνπ, ε Διεάλνξ Ρνχζβειη (1884-1962) γλσζηή γηα ηνπο θνηλσληθνχο ηεο αγψλεο, ήηαλ καθξηλή μαδέιθε ηνπ θαη αληςηά ηνπ Θεφδσξνπ}. πνχδαζε λνκηθά ζην Υάξβαξλη θαη ζην Κνινχκπηα θαη εμάζθεζε ηε δηθεγνξία σο ην 1910, φηαλ εμειέγε γεξνπζηαζηήο ηεο Νέαο Τφξθεο θαη αξγφηεξα ππεξέηεζε σο ππνπξγφο Ναπηηθψλ ζηελ Κπβέξλεζε ηνπ πξνέδξνπ ΟπΎιζνλ. Σν 1921 πξνζβιήζεθε απφ πνιηνκπειίηηδα κε ζπλέπεηα ηελ παξάιπζε ησλ πνδηψλ. κσο ην γεγνλφο φηη θπθινθνξνχζε πιένλ κε αλαπεξηθφ θαξνηζάθη δελ ζηάζεθε ηθαλφ λα ηνλ εκπνδίζεη λα ζπλερίζεη (κε πείζκα θαη απνθαζηζηηθφηεηα) ηελ πνιηηηθή ηνπ ζηαδηνδξνκία. Σν 1928 θαη ην 1930 εμειέγε θπβεξλήηεο ηεο Νέαο Τφξθεο θαη απέδεημε ηελ ηθαλφηεηά ηνπ ζηελ αληηκεηψπηζε ησλ πξνβιεκάησλ πνπ δεκηνχξγεζε ην θξαρ ηνπ ‟29, ζηνπο πνιίηεο ηεο Πνιηηείαο. Σν Αεκνθξαηηθφ θφκκα ηνλ πξφηεηλε σο ππνςήθην πξφεδξν θαη κεηά ηελ εθινγή ηνπ αλέιαβε ηα θαζήθνληά ηνπ ηνλ Μάξηην ηνπ 1933. Ώκέζσο έζεζε ζε εθαξκνγή έλα κεγαιφπλνν πξφγξακκα νηθνλνκηθνχ εθζπγρξνληζκνχ ηεο ρψξαο, κε ζηφρνπο: ηελ άκεζε αληηκεηψπηζε ησλ ζπλεπεηψλ ηεο νηθνλνκηθήο θξίζεο, ηελ αλαθνχθηζε ησλ ζηξσκάησλ πνπ είραλ ηδηαίηεξα πιεγεί θαη, ηε ζπλνιηθή αληηκεηψπηζε ησλ αζζελψλ δνκψλ ηεο ακεξηθαληθήο νηθνλνκίαο κε ηνλ εθζπγρξνληζκφ θαη ηελ πγηή κεηαξξχζκηζή ηεο. ιε απηή ε πξνζπάζεηα νλνκάζηεθε New Deal (μαλακνίξαζκα ησλ ραξηηψλ ηεο ηξάπνπιαο δειαδή λέν μεθίλεκα). ηηο πξψηεο 100 κέξεο ηνπ new deal ζεζπίζηεθαλ δεθάδεο κέηξα πνπ ε απαξίζκεζή ηνπο θαη κφλν ρξεηάδεηαη αξθεηέο ζειίδεο. Φεθίζηεθαλ λφκνη ππέξ ησλ αγξνηψλ κε ρξεκαηνδφηεζε γηα λέεο θαιιηέξγεηεο θαη κείσζε ησλ αγξνηηθψλ πιενλαζκάησλ πνπ έξηρλαλ ηηο ηηκέο, εγθαηαιείθζεθε ν Καλφλαο ηνπ Υξπζνχ (δειαδή ην δνιάξην έπαςε λα είλαη κεηαηξέςηκν ζε ρξπζφ), ζεζπίζηεθαλ βνεζήκαηα ζε άλεξγνπο θαη άπνξνπο, νξγαλψζεθε πγηέο ηξαπεδηθφ ζχζηεκα κε άκεζν μεθαζάξηζκα ησλ ππεξρξεσκέλσλ ηξαπεδψλ, ξπζκίζηεθε ε ιεηηνπξγία ηνπ ρξεκαηηζηεξίνπ κε λέν αμηφπηζην θαλνληζκφ, θαζηεξψζεθε ζχζηεκα θνηλσληθήο αζθάιηζεο γηα λα έρνπλ νη εξγαδφκελνη αμηνπξεπείο ζπληάμεηο, ζεζπίζηεθαλ κέηξα γηα ηελ ελίζρπζε ηεο βηνκεραλίαο, εμαγγέιζεθε ηεξάζηην πξφγξακκα δεκνζίσλ έξγσλ κε ζθνπφ ηεο αλάπηπμε, αιιά θαη ηελ κείσζε ηεο αλεξγίαο, θαηαξγήζεθε ε πεξηβφεηε πνηναπαγφξεπζε, πνπ κφλν δεκηέο πξνθάιεζε θαη δίραδε ηνλ θνηλσληθφ ηζηφ ηεο ρψξαο. ια απηά είραλ σο άκεζν απνηέιεζκα ηελ ελίζρπζε ηεο πεπνίζεζεο ησλ πνιηηψλ φηη ε αλάθακςε ήηαλ εθηθηή θαη ν παξαγσγηθφο κεραληζκφο άξρηζε θαη πάιη λα εξγάδεηαη κε εληαηηθνχο ξπζκνχο. Δ επηηπρία ηνπ new deal παξά ηελ αληίδξαζε πνπ ζπλάληεζε απφ αξθεηνχο ζηγφκελνπο παξάγνληεο ηεο ακεξηθαληθήο νηθνλνκίαο, αλαγλσξίζηεθε απφ ην ιαφ ν νπνίνο ηνλ επαλεμέιεμε παλεγπξηθά ζηηο εθινγέο ηνπ ‟36. Ώκέζσο κεηά ν Ρνχζβειη ζηξάθεθε ζηελ 732
εμσηεξηθή πνιηηηθή. Ώλαγλψξηζε ηελ θπβέξλεζε ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο, ηεο νπνίαο ηελ χπαξμε αξληφηαλ λα δερζεί ε Ώκεξηθή απφ ην 1917. ΐειηίσζε ηηο ζρέζεηο ηεο ρψξαο ηνπ κε ηα άιια θξάηε ηεο ακεξηθαληθήο επείξνπ θαη δηαβιέπνληαο ηελ πνιεκηθή ζχξξαμε πνπ εξρφηαλ ζηελ Βπξψπε, άξρηζε λα εληζρχεη ηελ πνιεκηθή βηνκεραλία. ηαλ μέζπαζε ν πφιεκνο ν Πξφεδξνο αθνινχζεζε κελ ηελ πνιηηηθή νπδεηεξφηεηαο πνπ επέβαιε ε ινγηθή ηνπ «απνκνλσηηζκνχ» πνπ είρε επηθξαηήζεη απφ 1918 θαη είρε ηζρπξφηαηεο βάζεηο ζην ιαφ, αιιά ελίζρπζε κε φπια, νηθνλνκηθά θαη πνιηηηθά ηε ΐξεηαλία, πνπ αληηκεηψπηδε ζρεδφλ κφλε ηεο ηνλ Άμνλα, κεηά ηελ ήηηα ηεο Γαιιίαο. Βπίζεο ρξεκαηνδφηεζε γελλαία ηελ Κίλα πνπ είρε ππνζηεί ζεκαληηθά πιήγκαηα απφ ηελ ηαπσληθή εηζβνιή. Σν 1940 εμειέγε γηα ηξίηε θαηά ζεηξά ζεηεία. Σνλ Ώχγνπζην ηνπ „41 ππέγξαςε κε ηνλ ΐξεηαλφ πξσζππνπξγφ Σζφξηζηι, ηνλ Υάξηε ηνπ Αηιαληηθνχ κε ηνλ νπνίν μεθαζάξηδαλ νη ζηφρνη ησλ δπν δεκνθξαηηθψλ ρσξψλ, ζηνλ κεηαπνιεκηθφ θφζκν. ηαλ νη Γηαπσλέδνη επηηέζεθαλ αηθληδηαζηηθά ζηνλ ακεξηθαληθφ ζηφιν ζην Πεξι Υάξκπνξ (7 Αεθεκβξίνπ 1941) ε Ώκεξηθή – παξά ην βαξχηαην πιήγκα πνπ είρε ππνζηεί - ήηαλ έηνηκε, πνιηηηθά, εζηθά θαη ζηξαηησηηθά λα αληηκεησπίζεη ηνπο εηαίξνπο ηνπ Άμνλα. Ώκεξηθαληθά εθφδηα θαη ζηξαηφο έθζαζαλ ζηε ΐξεηαλία γηα λα πξνεηνηκάζνπλ ηελ εηζβνιή ζηε Βπξψπε θαη ηαπηφρξνλα άξρηζε έλαο αηκαηεξφηαηνο πφιεκνο θαηά ησλ Εαπψλσλ ζηα λεζηά ηνπ Βηξεληθνχ. Παξά ηελ θαθή θαηάζηαζε ηεο πγείαο ηνπ, ν Ρνχζβειη κεηείρε ζε κηα ζεηξά δηεζλείο δηαζθέςεηο (Καδαλκπιάλθα, Σερεξάλε, Γηάιηα) κε ηνπο πνιεκηθνχο εηαίξνπο ηνπ, πνπ αθνξνχζαλ ζηελ πνξεία ηνπ πνιέκνπ, ζηηο κεηαπνιεκηθέο δηεπζεηήζεηο θαη αλαθαηαηάμεηο θαη ζηελ κεηαρείξηζε ησλ εηηεκέλσλ. Σν 1944 εμειέγε γηα ηέηαξηε (!) θνξά ζηελ πξνεδξία, αιιά ιίγνπο κήλεο αξγφηεξα πέζαλε απφ θαξδηαθή πξνζβνιή ζηηο 12 Ώπξηιίνπ 1945, ιίγεο κέξεο πξηλ απφ ηελ παξάδνζε ηεο Γεξκαλίαο θαη ιίγνπο κήλεο πξηλ ηελ νινθιεξσηηθή ήηηα ηεο Εαπσλίαο. Ο Φξάλθιηλ Ρνχζβειη ζεσξείηαη έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο πνιηηηθνχο εγέηεο φρη κφλν ησλ Δλσκέλσλ Πνιηηεηψλ, αιιά θαη νιφθιεξνπ ηνπ θφζκνπ. Δ ηαρχηεηα κε ηελ νπνία βνήζεζε ηε ρψξα ηνπ λα επαλέιζεη ζηελ νδφ ηεο νηθνλνκηθήο νκαιφηεηαο θαη αλάθακςεο, ν ηξφπνο πνπ ρεηξίζηεθε ηηο ζρέζεηο ηεο ρψξαο ηνπ κε ηηο εκπφιεκεο ρψξεο ηεο Βπξψπεο θαη ηεο Ώζίαο, ν πξσηαγσληζηηθφο ξφινο πνπ δηαδξακάηηζε ζηνλ αηκαηεξφηεξν πφιεκν πνπ γλψξηζε ε ηζηνξία, ε δηπισκαηία, ε κεηξηνπάζεηα θαη ε ζσθξνζχλε πνπ επέδεημε ζηηο δηαβνπιεχζεηο ηνπ κε ηνπο ζπκκάρνπο ηνπ (θπξίσο κε ηάιηλ θαη Σζφξηζηι), δηθαηνινγνχλ απηή ηελ άπνςε.
Δ ξαγδαία νηθνλνκηθή, επηζηεκνληθή, ηερλνινγηθή θαη πνιηηηζηηθή αλάπηπμε ησλ Δλσκέλσλ Πνιηηεηψλ, έθεξε ηε ρψξα απηή ζηελ πξσηνπνξία φισλ ησλ αληίζηνηρσλ ηνκέσλ ησλ αλζξψπηλσλ δξαζηεξηνηήησλ. Έρνπλ λα επηδείμνπλ εθαηνληάδεο επηζηήκνλεο, εθεπξέηεο, θαιιηηέρλεο, ζπγγξαθείο, πνηεηέο, ζπλζέηεο, εζνπνηνχο, πνπ δηαθξίζεθαλ πέξαλ ησλ νξίσλ ηεο ρψξαο ηνπο. Αεθάδεο απφ απηνχο αμηψζεθαλ δηεζλείο δηαθξίζεηο φπσο βξαβεία Νφκπει ζηελ ηαηξηθή, θπζηθή, ρεκεία, νηθνλνκία θαη ινγνηερλία. Θα αλαθέξνπκε παξαθάησ νξηζκέλνπο απφ απηνχο, ρσξίο λα παξαγλσξίδεηαη ε ζεκαληηθή αμία ή πξνζθνξά ησλ άιισλ.
733
Ο Έληγνπτλ Υακπι (Edwin Hubble, 1889-1953) ήηαλ έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο Ώκεξηθαλνχο αζηξνλφκνπο. Έγηλε γλσζηφο απφ ηελ αλαθάιπςε ηεο αχμεζεο ηεο απφζηαζεο ησλ γαιαμηψλ. Ώπηή ε αλαθάιπςε επηβεβαίσζε κε παξαηεξήζεηο ηε ζπλερή δηαζηνιή ηνπ χκπαληνο θαη θαηά ζπλέπεηα ηελ ζεσξία ηεο Μεγάιεο Έθξεμεο (Big Bang). πνχδαζε καζεκαηηθά θαη αζηξνλνκία ζην ηθάγν θαη λνκηθά θαη Εζπαληθά ζηελ Ομθφξδε ζηε ΐξεηαλία. Βξγάζηεθε σο θαζεγεηήο θαη παξάιιεια εμαζθνχζε ηε δηθεγνξία. ε ειηθία 28 εηψλ πήξε δηδαθηνξηθφ απφ ην Παλεπηζηήκην ηνπ ηθάγν θαη ην 1919 απνδέρζεθε κηα ζέζε ζην Ώζηεξνζθνπείν ηνπ φξνπο ΟπΎιζνλ ζηελ Καιηθνξλία, φπνπ παξέκεηλε σο ην ζάλαηφ ηνπ. ην Ώζηεξνζθνπείν απηφ είρε κφιηο εγθαηαζηαζεί ην ηζρπξφηεξν σο ηφηε ηειεζθφπην ηνπ θφζκνπ δηακέηξνπ 100 ηληζψλ ή 2,54 κ. Υξεζηκνπνηψληαο απηφ ην ηειεζθφπην, ν Υακπι απέδεημε φηη νξηζκέλα ‘λεθειψκαηα’ ήηαλ απηφλνκνη γαιαμίεο θαη δελ αλήθαλ ζηνλ δηθφ καο Γαιαμία. Ο Υακπι επηλφεζε έλα ζχζηεκα γηα ηε κνξθνινγηθή ηαμηλφκεζε ησλ γαιαμηψλ πνπ θέξεη ην φλνκά ηνπ. Πξνο ηηκή ηνπ νλνκάζηεθαλ Υακπι έλαο θξαηήξαο ηεο ειήλεο, έλαο αζηεξνεηδήο θαη έλα δηαζηεκηθφ ηειεζθφπην πνπ βξίζθεηαη ζε ηξνρηά απφ ην 1990. Ο θηλεκαηνγξάθνο εμειίρζεθε ζηε κεγαιχηεξε βηνκεραλία ησλ Δλσκέλσλ Πνιηηεηψλ. Οη Ώκεξηθαλνί θηλεκαηνγξαθηθνί παξαγσγνί δηείδαλ έγθαηξα ηελ ηεξάζηηα πνιηηηζηηθή αιιά θαη πνιηηηθή επίδξαζε πνπ ζα απνθηνχζε ην λέν απηφ κέζν ςπραγσγίαο ηνπ θνηλνχ, ρσξίο βέβαηα λα παξαβιέπνπλ ηα ηεξάζηηα θέξδε πνπ ζα κπνξνχζε λα απνθέξεη ν θηλεκαηνγξάθνο. ήκεξα, ν ακεξηθαληθφο θηλεκαηνγξάθνο εμαθνινπζεί λα θπξηαξρεί ζε φιν ηνλ θφζκν θαη νη ηαηλίεο – θαη ηειεηαηλίεο – ακεξηθαληθήο παξαγσγήο πξνβάιινληαη ζε φιεο ηηο αίζνπζεο θαη ηειενπηηθνχο δέθηεο ηνπ θφζκνπ, απνθέξνληαο γηγαληηαία θέξδε ζηηο εηαηξίεο παξαγσγήο. Παξάιιεια αλαπηχρζεθε εμ ίζνπ θαη ην απνθαινχκελν Star System πξνβάιινληαο νλφκαηα εζνπνηψλ (θαη ζθελνζεηψλ) πνπ έγηλαλ αληηθείκελα ιαηξείαο πνιχ πέξαλ ησλ νξίσλ ηεο Ώκεξηθήο. Ώθφκα θαη εζνπνηνί άιιεο εζληθφηεηαο, πνπ ε εκβέιεηά ηνπο δελ μεπεξλνχζε ηα φξηα ηεο ρψξαο ηνπο, κφιηο πέξαζαλ ζηα πιαηψ ηνπ Υφιπγνπλη, πξνβιήζεθαλ θαη έγηλαλ παγθφζκηα ζχκβνια, φπσο ε Γθξέηα Γθάξκπν, ν Σζάξιη Σζάπιηλ, ε Μαίξε Πίθθνξλη, ν Ρνληφιθν ΐαιεληίλν, ε Σδελ Υάξιννπ, ν Ρακφλ Ννβάξν, νη αδειθνί Μαξμ, ε Μάξιελ Νηήληξηρ, ν Μσξίο εβαιηέ, ν Πσι Μηνχλη, ε Οιίβηα ληε Υάβηιιαλη, ν Σδφλπ ΐατζκίιιεξ, ν Έξνι Φιχλ, ν Λψξελο Οιίβηε, ε ΐίβηαλ Λε, ε Ίλγθξηλη Μπέξγθκαλ, ν Ρίηζαξλη Μπάξηνλ, ε ληξευ Υέπκπνξλ, ν Πήηεξ Ο’ Σνπι, ν ηιβέζηεξ ηαιφλε, ν νλ Κφλεξπ, ν Άξλνιλη βαηζελέγθεξ, ν Άληνλη Υφπθηλο, ν Ώληφλην Μπαληέξαο, ν Ράζει Κξφνπ, θαη δεθάδεο άιινη. Έλαο απφ ηνπο πξσηνπφξνπο ζθελνζέηεο ηνπ παγθφζκηνπ θηλεκαηνγξάθνπ ήηαλ ν Νηέηβηλη Γθξίθθηζ (David W. Griffith, 1875-1948), πνπ έρεη απνθιεζεί ν παηέξαο ηεο έβδνκεο ηέρλεο. Ξεθίλεζε ηελ θαξηέξα ηνπ σο εζνπνηφο ηνπ ζεάηξνπ θαη ζεαηξηθφο ζπγγξαθέαο, ρσξίο ηδηαίηεξε επηηπρία θαη ηφηε ζηξάθεθε πξνο ηνλ θηλεκαηνγξάθν Σν 1907 έπαημε έλα ξφιν ζην θηικ σηεξία απφ ηε θσιηά ηνπ αεηνχ θαη ηνλ επφκελν ρξφλν ζθελνζέηεζε ην πξψην έξγν Οη πεξηπέηεηεο ηεο Νηφιιπ, ε επηηπρία ηνπ νπνίνπ ηνλ έζηξεςε νξηζηηθά ζηε ζθελνζεζία. ηα επφκελα πέληε ρξφληα ζθελνζέηεζε (ή ήηαλ θαη παξαγσγφο) πεξηζζφηεξεο απφ 450 (!) ηαηλίεο, πνπ 734
θάιππηαλ πνιιά θηλεκαηνγξαθηθά είδε, φπσο αζηπλνκηθφ, κειφδξακα, ηζηνξηθφ, θσκσδία, έπνο, πεξηπέηεηα. Οη πεξηζζφηεξνη γλσζηνί εζνπνηνί ηεο επνρήο εθείλεο, φπσο ε Μαίξε Πίθθνξλη, ν Νηάγθιαο Φαίξκπαλθο, ν Οπάιιαο Ρελη, ε Μαίε Μαξο έπαημαλ ζηηο ηαηλίεο ηνπ. Μεξηθνί ηίηινη ηαηληψλ ηνπ: Δ γέλλεζε ελφο αλζξψπνπ, Κβν ΐάληηο, Δ κνλαρηθή βίιια. Σν 1915 γπξίδεη ην επηθφ θηικ Δ Γέλλεζε ελφο Έζλνπο πνπ αλαθέξεηαη ζηνλ ακεξηθαληθφ εκθχιην πφιεκν. Θεσξείηαη ην αξηζηνχξγεκά ηνπ θαη έρεη αλαγλσξηζηεί ζαλ κλεκείν ηέρλεο, πνπ επεξέαζε ηελ ηερληθή άιισλ ζπνπδαίσλ ζθελνζεηψλ φπσο ν Ώτδελζηάηλ θαη ν ΐίληνξ. Δ ηαηλία εθζείαδε ηε δξάζε ηεο ξαηζηζηηθήο νξγάλσζεο Κνπ-Κινπμ-Κιαλ θαη θαηεγνξήζεθε γη’ απηφ. Ώθνινχζεζαλ ηα θηικ Μηζαιινδνμία (πξφθεηηαη γηα κηα ηαηλία-πνηακφ απφ ηηο αθξηβφηεξεο πνπ γπξίζηεθαλ πνηέ θαη ζεσξείηαη ε απάληεζε ηνπ Γθξίθθηζ ζηηο θαηεγνξίεο θαηά ηεο πξνεγνχκελήο ηνπ ηαηλίαο), Σα πάζε ηνπ Υξηζηνχ, Δ πηψζε ηεο ΐαβπιψλαο, Δ λχρηα ηνπ Ώγίνπ ΐαξζνινκαίνπ θαη πνιιέο άιιεο. Σν 1919 κε ηνλ Σζάξιη Σζάπιηλ, ηνλ Νηάγθιαο Φαίξκπαλθο θαη ηελ Μαίξε Πίθθνξλη, ηδξχνπλ ηελ εηαηξία United Artists θαη ν Γθξίθθηζ ζθελνζεηεί ηα : Σν ζπαζκέλν θξίλν, Μέζα ζηε ζχειια, Οη δπν νξθαλέο, Ώκεξηθή. Οη δπν ηειεπηαίεο ηνπ ηαηλίεο ήηαλ νκηινχζεο, θαη ζπλέρηζε κε ηα: Ο Ώβξαάκ Λίλθνιλ θαη Ο αγψλαο, κηα εκπνξηθή απνηπρία κεηά απφ ηελ νπνία ν ζθελνζέηεο απνζχξζεθε πηθξακέλνο απφ ηελ ελεξγφ δξάζε ην 1931. Οη εζνπνηνί πνπ πέξαζαλ απφ ηα ακεξηθαληθά ζηνχληην ήηαλ ρηιηάδεο θαη απηνί πνπ δηαθξίζεθαλ πνιιέο εθαηνληάδεο. Βίλαη αδχλαην αθφκα θαη λα παξαζέζνπκε νλφκαηα γηαηί ε απαξίζκεζή ηνπο θαη κφλν ζα απαηηνχζε έλα μερσξηζηφ βηβιίν. Θα κφλν θάλνπκε κλεία ελφο ηδηφκνξθνπ δεπγαξηνχ, πνπ άθεζε ηα ζεκάδηα ηνπ ζηελ ηζηνξία ηνπ θηλεκαηνγξάθνπ θαη παξάιιεια ράξηζε άθζνλν γέιην ζηνπο ζεαηέο φινπ ηνπ θφζκνπ. Ήηαλ νη ιηβεξ Υάξληπ (Oliver Hardy, 1892-1957) θαη ηαλ Λψξει (Stan Laurel, 1890-1965), γλσζηφηεξνη ζην ειιεληθφ θνηλφ σο ν Υνληξφο θαη ν Ληγλφο. Ήηαλ απφ ηα πην δεκνθηιή, ραξηησκέλα θαη κε έμππλν θαη θηλεηζάην ρηνχκνξ θσκηθά δεπγάξηα ηνπ παγθφζκηνπ θηλεκαηνγξάθνπ. Ο ιηβεξ Υάξληπ (ν Υνληξφο) γελλήζεθε ζηηο ΔΠΏ θαη άξρηζε ηελ θαξηέξα ηνπ ην 1914. Γχξηζε – κφλνο - πεξίπνπ 250 κηθξνχ κήθνπο ‘βνπβέο’ ηαηλίεο, απφ ηηο νπνίεο νη 150 θαηαζηξάθεθαλ ζε κηα ππξθαγηά. Παξάιιεια ήηαλ θαη θαιφο ηξαγνπδηζηήο θαη δελ απέθεπγε λα ην απνδείμεη ζηηο ηαηλίεο ηνπ (ζηηο νκηινχζεο). Ο ηαλ Λψξει (ν Ληγλφο) γελλήζεθε ζηε ΐξεηαλία. ηα 16 ηνπ άξρηζε λα εξγάδεηαη σο εζνπνηφο, ην 1912 (22 εηψλ) κεηαλάζηεπζε ζηελ Ώκεξηθή θαη ην 1917 έθαλε ηελ πξψηε εκθάληζε ζε ηαηλία. Γχξηζε γχξσ ζηα 50 θηικ σο (κφλνο) θσκηθφο κε κέηξηα επηηπρία. Σν 1919 νη δπν θσκηθνί ζπλεξγάζηεθαλ γηα ιίγν γπξίδνληαο ηελ θσκσδία Σν ηπρεξφ ζθπιί. Μεηά ζπκκεηείραλ ρσξηζηά ζε θάκπνζα κηθξνχ κήθνπο θηικο θαη ην 1926 επηζεκνπνηήζεθε ε ζπλεξγαζία ηνπο. Γχξηζαλ καδί πάλσ απφ 30 ηαηλίεο ηνπ βσβνχ θαη 70 ηνπ νκηινχληνο θηλεκαηνγξάθνπ. Σν 1945 γχξηζαλ θαη πάιη καδί ζηε Γαιιία - ην ηειεπηαίν ηνπο θηικ Ώηφιε Κ.
735
Ο Γνπόιη Νηίζλεϋ (1901-1966) Ο θηλεκαηνγξαθηθφο παξαγσγφο Γνπόιη Νηίζλεϋ (Walt Disney) ήηαλ ηαπηφρξνλα ζθελνζέηεο, ζελαξηνγξάθνο θαη ζρεδηαζηήο ηαηληψλ θηλνπκέλσλ ζρεδίσλ (cartoons).Οη ηαηλίεο ηνπ έηεξςαλ θαη δηαζθέδαζαλ εθαηνκκχξηα παηδηψλ (θαη φρη κφλν) ζε νιφθιεξν ηνλ θφζκν θαη ζήκεξα - αλ θαη πέξαζαλ πάλσ απφ νγδφληα ρξφληα απφ ηελ πξψηε ηαηλία θαη ζαξάληα απφ ην ζάλαην ηνπ κεγάινπ απηνχ δεκηνπξγνχ - εμαθνινπζνχλ λα πξνβάιινληαη ζε ρηιηάδεο θηλεκαηνγξαθηθέο αίζνπζεο θαη ζηνπο δέθηεο ηεο ηειεφξαζεο ηεο πθειίνπ. Βθαηνκκχξηα είλαη ηα πεξηνδηθά, ηα ηεχρε θαη ηα βηβιία κε ηνπο ήξσεο ηνπ Νηίζλευ πνπ πνπιηνχληαη θάζε ρξφλν ζε φια ηα θξάηε ηεο Γεο. Ο Νηίζλευ είλαη ίζσο, ν άλζξσπνο πνπ επεξέαζε ηνλ ηνκέα ηεο ςπραγσγίαο, πεξηζζφηεξν απφ νπνηνλδήπνηε άιιν ζηνλ θφζκν. Ώπφ λσξίο έδεημε ελδηαθέξνλ γηα ηελ ηέρλε θαη άξρηζε λα θηηάρλεη ζρέδηα θαη ζθίηζα πνπ ηα πνπινχζε ζηνπο γείηνλεο. πνχδαζε Σέρλε ζην ηθάγν θαη αξγφηεξα θέξδηζε ππνηξνθία γηα Ελζηηηνχην Σέρλεο ηνπ Κάλζαο. Βθεί έθαλε ηε γλσξηκία ελφο άιινπ θαιιηηέρλε, ηνπ Δκπ Άηγνπεξθο κε ηνλ νπνίν ίδξπζαλ κηα δηαθεκηζηηθή εηαηξία κε ρξήζε θηλνπκέλσλ ζρεδίσλ. κσο ε εηαηξία απηή ζχληνκα ρξενθφπεζε θαη ην 1923, ν λεαξφο Γνπφιη κε ηνλ αδειθφ ηνπ Ρφπ θαη 40 δνιάξηα ζηελ ηζέπε, πήγαλ ζην Υφιπγνπλη γηα έλα λέν μεθίλεκα. Πξάγκαηη μεθίλεζαλ κηα λέα εηαηξία ηελ Alice Comedies πνπ πξνρψξεζε ζηελ παξαγσγή κηαο ζεηξάο θηλνπκέλσλ ζρεδίσλ ζε ζπλδπαζκφ κε κηα δσληαλή θνπέια εζνπνηφ θαη κε ηνλ ηίηιν Ζ Αιίθε ζηε ρψξα ησλ θηλνπκέλσλ ζρεδίσλ (Alice in cartoonland). Δ ζεηξά είρε ζρεηηθή επηηπρία θαη ν Νηίζλευ πξνρψξεζε ζε κηα λέα ζεηξά κε ηίηιν ζβαιλη ν ηπρεξφο θνχλεινο. Σν 1928 ήξζε επί ηέινπο ε κεγάιε επηηπρία φηαλ μεθίλεζε ε λέα ηνπ ζεηξά κε πξσηαγσληζηή έλα πνληηθφ, ηνλ Μίθπ Μάνπο. Σα πξψηα θηικ ήηαλ βνπβά, αιιά ζην ηξίην ν Μίθπ απέθηεζε ηελ ςηιή ραξαθηεξηζηηθή ηνπ θσλή (ήηαλ ηνπ ίδηνπ ηνπ Νηίζλευ). Ώθνινχζεζαλ πνιιέο ηαηλίεο θαη λένη ηχπνη δψσλ κε αλζξσπφκνξθα ραξαθηεξηζηηθά έγηλαλ νη λένη ήξσεο ηνπ Νηίζλευ θαη ηα ηλδάικαηα ησλ παηδηψλ: Δ Μίλη, ν Γθνχθπ, ν Νηάκπν, ε Μπάκπη, ν Νηφλαιλη Νηαθ κε ηα αληςάθηα ηνπ Υηνχε, Νηηνχε θαη Ληνχε, ν Πινχην, θαη πνιινί άιινη αθφκα, είλαη ηα θεληξηθά πξφζσπα ησλ ηαηληψλ απηψλ, ηφζν επηηπρεκέλα πνπ ζα παξακείλνπλ φπσο ζρεδηάζηεθαλ ηφηε, σο ζήκεξα. Δ επηηπρία πνπ αθνινχζεζε κεηέβαιε ηε κηθξή εηαηξία ηνπ Νηίζλευ ζε κηα ηεξάζηηα βηνκεραλία κε 700 ππαιιήινπο (ην 1935). Δ ηαηλία Λνπινχδηα θαη Γέληξα ήηαλ ε πξψηε πνπ βξαβεχηεθε κε ζθαξ θηλνπκέλσλ ζρεδίσλ. (Ο Νηίζλευ θαηάθεξε λα θεξδίζεη ηα 12 απφ ηα 22 ζθαξ απηήο ηεο θαηεγνξίαο, ην ηειεπηαίν κάιηζηα κεηά ην ζάλαηφ ηνπ. πλνιηθά θέξδηζε 29 ζθαξ γηα ηα έξγα ηνπ). Δ πξψηε ηαηλία θηλνπκέλσλ ζρεδίσλ κεγάινπ κήθνπο ήηαλ Ζ Υηνλάηε θαη νη εθηά λάλνη πνπ πξνβιήζεθε ην 1937. Ήηαλ κηα ηεξάζηηα εκπνξηθή επηηπρία. Ώθνινχζεζαλ Ο Πηλφθην, ε Φαληαζία (ήηαλ ην πάληξεκα θηλνπκέλσλ ζρεδίσλ κε ηελ θιαζζηθή κνπζηθή), Ζ ηαρηνπνχηα, Ζ Αιίθε ζηε ρψξα ησλ ζαπκάησλ, Ο Πήηεξ Παλ, Ζ ιαίδε θαη ν αιήηεο, Σα 101 ζθπιηά ηεο Γαικαηίαο θαη πνιιέο άιιεο. 736
Σν 1950 ε εηαηξία άξρηζε ην γχξηζκα θαλνληθψλ ηαηληψλ κε πξψηε Σν λεζί ησλ ζεζαπξψλ. Δ κεγαιχηεξε επηηπρία ηαηλίαο απηήο ηεο θαηεγνξίαο ήηαλ ε Μαίξε Πφππηλο. Σν 1954 μεθίλεζε ε παξαγσγή ηαηληψλ γηα ηελ ηειεφξαζε. Σν 1955 άξρηζε λα ιεηηνπξγεί ζηελ Καιηθνξλία έλα ηεξάζηην πάξθν ςπραγσγίαο γηα κηθξνχο θαη κεγάινπο, ε Νηίζλευιαλη. Μεηά ην ζάλαην ηνπ Νηίζλευ εγθαηληάζηεθε έλα αθφκα κεγαιχηεξν ζηε Φιψξηδα. Παξφκνηα πάξθα ππάξρνπλ ζην Παξίζη, ζην Υνλγθ Κνλγθ θαη ζην Σφθπν. ήκεξα ε εηαηξία ηνπ Νηίζλευ είλαη κηα νηθνλνκηθή απηνθξαηνξία πνπ εμαθνινπζεί λα ιεηηνπξγεί θαη λα παξάγεη ηαηλίεο, βηβιία, πεξηνδηθά, ξνχρα, ξνιφγηα, βηληενηαηλίεο, κε ηδίξν δηζεθαηνκκπξίσλ δνιαξίσλ θαη θνινζζηαία θέξδε. Ο ηδξπηήο ηεο παξακέλεη έλαο κχζνο πνπ δελ ζα μεραζηεί πνηέ.
Σν 2007 ην Ώκεξηθαληθφ Ελζηηηνχην Κηλεκαηνγξάθνπ γηα λα ηηκήζεη ηα 100 ρξφληα ηνπ θηλεκαηνγξάθνπ ςήθηζε ηηο 100 θαιχηεξεο ηαηλίεο φισλ ησλ επνρψλ. Χο πξψηε επηιέρζεθε ε ηαηλία ηνπ ξζνλ Γνπέιιεο (Orson Welles, 1915-1985) Ο Πνιίηεο Καίελ (νη επφκελεο ήηαλ θαηά ζεηξά Δ Καδαλκπιάλθα, Ο λνλφο, ζα παίξλεη ν άλεκνο θαη Ο Λψξελο ηεο Ώξαβίαο). Σελ ίδηα δηάθξηζε απέλεηκε ζηελ ηαηλία θαη ην αληίζηνηρν ΐξεηαληθφ Ελζηηηνχην. Ο ξζνλ Γνπέιιεο είλαη έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο ζθελνζέηεο θαη εζνπνηνχο ηνπ παγθφζκηνπ θηλεκαηνγξάθνπ (θαη ζεάηξνπ). Παξάιιεια ήηαλ ζπγγξαθέαο θαη παξαγσγφο θηλεκαηνγξάθνπ, ζεάηξνπ, ξαδηφθσλνπ θαη ηειεφξαζεο. Ώπφ παηδί ήηαλ πνιπηάιαληνο θαη αζρνιήζεθε κε ηε κνπζηθή, ηε δσγξαθηθή, ηελ πνίεζε θαη ηελ εζνπνηία. ε ειηθία 16 εηψλ βξέζεθε ζηελ Εξιαλδία θαη κε ηνλ ηζρπξηζκφ φηη ήηαλ γλσζηφ αζηέξη ηνπ ακεξηθαληθνχ ζεάηξνπ, έπαημε θαη ζθελνζέηεζε κεξηθά έξγα γηα ην ζέαηξν. Βπέζηξεςε ζηηο ΔΠΏ θαη αζρνιήζεθε σο εζνπνηφο, αιιά πξνρψξεζε θαη ζηελ ζθελνζεζία θαη παξαγσγή ηαηληψλ. Παξάιιεια δηαηεξνχζε θαη κηα ξαδηνθσληθή εθπνκπή, εκπλεπζκέλε απφ ηελ κπζηζηφξεκα Ο πφιεκνο ησλ Κφζκσλ. ηαλ απφ ηελ εθπνκπή απηή αλήγγεηιε ηελ εηζβνιή Ώξεηαλψλ, πξνθάιεζε παληθφ ζηνπο πνιίηεο. ε ειηθία 26 εηψλ γχξηζε ηνλ Πνιίηε Καίελ (Citizen Kane). Δ ηαηλία είρε σο θεληξηθφ πξφζσπν ηνλ ηζρπξφηαην ηδηνθηήηε εθδνηηθνχ (θίηξηλνπ ηχπνπ) ζπγθξνηήκαηνο ΓνπΎιιηακ Υήξζη. Ο Καίελ είλαη έλαο αδίζηαρηνο θαπηηαιηζηήο, πνπ θάλεη ηα πάληα γηα ην θέξδνο θαη ηελ ηζρχ, δελ έρεη δηζηαγκνχο θαη αλαζηνιέο, αιιά ζην ηέινο κέλεη κφλνο θαη ζπληεηξηκκέλνο. Ο ίδηνο ν ξζνλ Γνπέιιεο ππνδχζεθε ηνλ θεληξηθφ ήξσα. Δ ηαηλία ήηαλ άςνγε απφ θάζε πιεπξά (εξκελεία, θσηνγξαθία, ερνιεςία, θσηηζκφ) θαη παξά ηελ εκπνξηθή ηεο απνηπρία, επεξέαζε ηνπο επφκελνπο ζθελνζέηεο θαη παξαγσγνχο. Ο Γνπέιιεο ζπλέρηζε λα παξάγεη ηαηλίεο, αιιά θαη ζα ππνδχεηαη – θπξίσο θιαζζηθνχο – ξφινπο ζηελ Βπξψπε θαη ζηελ Ώκεξηθή, ζε θηικ φπσο Ο Μάθβεζ, Ο Οζέιινο, Ο θχξηνο Ώξθάληηλ, Ο άξρσλ ηνπ ηξφκνπ, Δ δίθε, Έλαο άλζξσπνο γηα φιεο ηηο επνρέο, Σν ηαμίδη ησλ θαηαξακέλσλ θαη άιιεο. ηε ινγνηερλία ε Δλσκέλεο Πνιηηείεο, θξάηνο ζρεηηθά λέν θαη κε κηθξή πνιηηηζηηθή παξάδνζε, έρεη λα παξνπζηάζεη κηα πιεηάδα ζπγγξαθέσλ κε δηεζλή αλαγλψξηζε. Σξηάληα ρξφληα κεηά ηελ θαζηέξσζε ηνπ ζεζκνχ ησλ βξαβείσλ Νφκπει ινγνηερλίαο, ν ζεαηξηθφο ζπγγξαθέαο θαη δηεγεκαηνγξάθνο ίλθιαηξ
737
Ληνχηο (Sinclair Lewis, 1885-1951) ήηαλ ν πξψηνο Ώκεξηθαλφο ζπγγξαθέαο πνπ ην θέξδηζε. Γλσζηφηεξα έξγα ηνπ Κεληξηθφο δξφκνο, Μπάκπηη, Άξννπζκηζ θαη άιια. Σν 1936 ήξζε ε ζεηξά ελφο απφ ηνπο πην ζεκαληηθνχο Ώκεξηθαλνχο ζεαηξηθνχο ζπγγξαθείο, ηνπ Δπγέληνπ Ο’Νει (Eugene O’ Neill, 1888-1953) λα θεξδίζεη ην Νφκπει. Γελλεκέλνο ζηε Νέα Τφξθε απφ γνλείο ηξιαλδηθήο θαηαγσγήο, επεξεάζηεθε απφ ηε θηινζνθία ηνπ Νίηζε θαη απφ ηε κειέηε ησλ κεγάισλ ζεαηξηθψλ ζπγγξαθέσλ, φπσο ν Ννξβεγφο Ίςελ, ν Ρψζνο Σζέρνθ θαη ν νπεδφο ηξίκπεξγθ. Βίλαη ν πην παηγκέλνο αγγιφθσλνο ζπγγξαθέαο κεηά ηνλ αίμπεξ θαη ηνλ Μπέξλαξλη σ. Σα έξγα ηνπ παίδνληαη ζε πνιιέο ζεαηξηθέο αίζνπζεο φινπ ηνπ θφζκνπ. Μεξηθά απφ απηά είλαη: Πέξα απφ ηνλ νξίδνληα, Άλλα Κξίζηη, Παξάμελν ηληεξκέηδν, Ο καιιηαξφο πίζεθνο. ια ηα παηδηά ηνπ Θενχ έρνπλ θηεξά, ην αξηζηνπξγεκαηηθφ Πφζνη θάησ απφ ηηο ιεχθεο (εκπλεπζκέλν απφ ηηο αξραίεο ειιεληθέο ηξαγσδίεο), ε ηξηινγία Σν πέλζνο ηαηξηάδεη ζηε Διέθηξα, πνπ κεηαθέξεη ηνλ κχζν ησλ Ώηξεηδψλ ζηελ πνπξηηαληθή Ώκεξηθή ηνπ Βκθπιίνπ Πνιέκνπ. Βπίζεο απφ ηα ηειεπηαία ηνπ έξγα Ο παγνπψιεο έξρεηαη θαη ην απηνβηνγξαθηθφ Μαθξχ ηαμίδη ηεο κέξαο κέζα ζηε λχρηα. Ώθνινχζεζε ην 1938, ε πξψηε Ώκεξηθαλίδα γπλαίθα κε Νφκπει Λνγνηερλίαο, ε Πεξι Μπαθ (Pearl Buck, 1872-1973), πνπ έδεζε ηα παηδηθά ηεο ρξφληα ζηελ Κίλα, αθνινπζψληαο ηνπο ηεξαπφζηνινπο γνλείο ηεο. Σα πεξηζζφηεξα βηβιία ηεο είλαη εκπλεπζκέλα απφ ηε δσή ηεο ζηελ Κίλα. Γλσζηφηεξα έξγα ηεο Δ κάλα, Δ Καιή Γε, Δ εμνξία, Ώλαηνιηθφο άλεκνο-Απηηθφο άλεκνο, Αξάθνπ γέλλα, Σν παηδί πνπ δελ κεγάισζε πνηέ. Ο πνηεηήο θαη ζεαηξηθφο ζπγγξαθέαο Σφκαο ηεξλο Έιηνη (T.S. Eliot, 18881965), θέξδηζε ην Νφκπει Λνγνηερλίαο ην 1948. Ώλ θαη γελλεκέλνο ζηελ Ώκεξηθή, εγθαηαζηάζεθε ζηελ Ώγγιία θαη πήξε ηελ βξεηαληθή ππεθνφηεηα. Ώπφ ηελ πνίεζή ηνπ μερσξίδνπλ: Σέζζεξα θνπαξηέηα, Δ έξεκε ρψξα, Σα ηξαγνχδηα ηνπ Άξηει. Ώπφ ηα ζεαηξηθά ηνπ ην Κνθηέηι πάξηη θαη ην Φνληθφ ζηελ εθθιεζηά, πνπ αλαθέξεηαη ζηε δνινθνλία ηνπ αξρηεπηζθφπνπ Σφκαο Μπέθεη, ζηε κεηξφπνιε ηνπ Καληέξκπηνπξε ην 1170, απφ ηππφηεο ηνπ βαζηιηά Βξξίθνπ ΐ’. Σνλ επφκελν ρξφλν (1949) έλαο άιινο Ώκεξηθαλφο ν Οπίιιηακ Φψθλεξ (William Faulkner, 1897-1972) ηηκήζεθε κε ην Νφκπει. Έγξαςε 20 κπζηζηνξήκαηα, πεξηζζφηεξεο απφ 80 ζπιινγέο δηεγεκάησλ θαη πνίεζε. Γλσζηφηεξα κπζηζηνξήκαηά ηνπ: Πιεξσκή ελφο ζηξαηηψηε, αξηφξηο, Καζψο ςπρνξξαγψ, Ώβεζζαιψκ-Ώβεζζαιψκ!, Σν Εεξφ, Οη αγξηνθνηληθηέο θαη άιια. Σν Νφκπει ηνπ 1954 δφζεθε ζε έλα κεγάιν, παγθφζκηαο εκβέιεηαο Ώκεξηθαλφ ζπγγξαθέα ηνλ Έξλεζη Υεκηλγνπέη (Ernest Hemingway, 1899-1961). Ώπφ ηα γπκλαζηαθά ηνπ ρξφληα έγξαθε πνηήκαηα θαη πεδά θαη ζε ειηθία 17 ρξνλψλ άξρηζε ηελ θαξηέξα ηνπ σο αληαπνθξηηήο κηαο εθεκεξίδαο ηνπ Κάλζαο. Δ δεκνζηνγξαθία επεξέαζε ζεκαληηθά ην χθνο γξαθήο ηνπ. ηνλ Μεγάιν Πφιεκν ππεξέηεζε σο νδεγφο αζζελνθφξνπ ζηελ Εηαιία. Βθεί πιεγψζεθε απφ νβίδα θαη πέξαζε αξθεηφ ρξφλν ζε λνζνθνκεία. Δ εκπεηξία ηνπ απφ ην κέησπν ήηαλ ε πεγή έκπλεπζήο ηνπ γηα ην κπζηζηφξεκα Ώπνραηξεηηζκφο ζηα φπια πνπ εθδφζεθε ην ‘29. Σν έξγν γπξίζηεθε θαη θηλεκαηνγξαθηθή ηαηλία, κε ηνλ Γθάξπ Κνχπεξ ζηνλ βαζηθφ ξφιν.
738
Μεηά ηνλ πφιεκν ζπλεξγάζηεθε κε κηα εθεκεξίδα ηνπ Σνξφλην θαη πήγε σο αληαπνθξηηήο ηεο ζην Παξίζη. Ώπφ εθεί έγξαθε γηα δηάθνξα επξσπατθά ζέκαηα (κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη γηα ηνλ ειιελνηνπξθηθφ πφιεκν ηνπ ’22 θαη ηνλ ηνπθεθηζκφ ησλ Έμε). ην Παξίζη έθαλε ηε γλσξηκία αξθεηψλ αγγιφθσλσλ ζπγγξαθέσλ φπσο ν ΄Βδξα Πάνπλη, ε Γεξηξνχδε ηάηλ θαη ν θνη Φηηδέξαιλη. Σν 1925 εμέδσζε ην κπζηζηφξεκα Ο Ήιηνο αλαηέιιεη μαλά πνπ γλψξηζε ζεκαληηθέο πσιήζεηο θαη έγηλε θαη θηλεκαηνγξαθηθή ηαηλία. Έδεζε - σο αληαπνθξηηήο θαη πάιη – απφ θνληά ηνλ Εζπαληθφ εκθχιην πφιεκν θαη δελ έθξπςε ηελ ππνζηήξημή ηνπ ζηελ πιεπξά ησλ δεκνθξαηηθψλ πνπ αγσλίδνληαλ θαηά ησλ θαζηζηψλ ηνπ Φξάλθν. Σελ εκπεηξία ηνπ απφ ηνλ πφιεκν απηφ κεηέθεξε ζην αξηζηνχξγεκά ηνπ Γηα πνηφλ ρηππά ε θακπάλα ζην νπνίν πεξηγξάθεη ηνλ αγψλα ελφο λεαξνχ Ώκεξηθαλνχ εζεινληή ησλ Αηεζλψλ Σαμηαξρηψλ θαηά ησλ θαιαγγηηψλ ζηαζηαζηψλ. Σν βηβιίν απηφ κεηαθέξζεθε ζηελ νζφλε ην 1943 κε πξσηαγσληζηέο ηνλ Γθάξπ Κνχπεξ θαη ηελ Ίλγθξηλη Μπέξγθκαλ. Γηα ηελ εξκελεία ηεο ζην ξφιν ηεο Πηιάξ, ε Βιιελίδα εζνπνηφο Καηίλα Παμηλνχ (1900-73) ηηκήζεθε κε ζθαξ δεπηέξνπ γπλαηθείνπ ξφινπ. Σελ ίδηα επνρή θπθινθφξεζε θαη έλα άιιν ζεκαληηθφ κπζηζηφξεκά ηνπ ην Να έρεηο θαη λα κελ έρεηο, πνπ γπξίζηεθε επίζεο θηλεκαηνγξαθηθή ηαηλία κε ηνλ Υάκθξευ Μπφγθαξη θαη ηελ Λσξήλ Μπαθψι. Σν 1940 εγθαηαζηάζεθε ζε έλα ρσξηφ ηεο Κνχβαο θνληά ζηελ Ώβάλα θαη έδεζε εθεί σο ην ’60. Σν 1952 εθδφζεθε έλα άιιν ζεκαληηθφ ηνπ έξγν Ο γέξνο θαη ε ζάιαζζα, πνπ είρε επίζεο εκπνξηθή επηηπρία θαη γπξίζηεθε επίζεο θαη θηλεκαηνγξαθηθή ηαηλία κε πξσηαγσληζηή ηνλ πέλζεξ Σξέηζπ. Μεηά ηελ επηθξάηεζε ηνπ Κάζηξν ζηελ Κνχβα, εγθαηαζηάζεθε μαλά ζηηο ΔΠΏ ηηο 2 Ενπιίνπ ηνπ ’61 απηνθηφλεζε, απειπηζκέλνο απφ ηελ θαθή θαηάζηαζε ηεο πγείαο ηνπ. Έγξαςε ζπλνιηθά 15 κπζηζηνξήκαηα θαη 11 ζπιινγέο δηεγεκάησλ. Έλαο αθφκα πνιπδηαβαζκέλνο Ώκεξηθαλφο ζπγγξαθέαο, ν Σδνλ ηάηλκπεθ (John Ernst Steinbeck, 1902-1968), επηχρεζε λα γλσξίζεη ηε δηεζλή αλαγλψξηζε, λα θεξδίζεη ην Νφκπει Λνγνηερλίαο ην „62, αιιά θαη λα δεη δέθα εθηά (17!) θηλεκαηνγξαθηθέο ηαηλίεο λα είλαη εκπλεπζκέλεο απφ έξγα ηνπ. Πνιιά απφ απηά έγηλαλ θαη ζεαηξηθά έξγα θαη παίδνληαη θαη αθφκα ζήκεξα. Γελλήζεθε ζηελ Καιηθφξληα απφ παηέξα γεξκαληθήο θαη κεηέξα ηξιαλδηθήο θαηαγσγήο. πνχδαζε ινγνηερλία θαη άξρηζε λα γξάθεη κπζηζηνξήκαηα, ελψ παξάιιεια έγξαθε θαη ζελάξηα γηα ηνλ θηλεκαηνγξάθν. Σα πξψηα ηνπ βηβιία Σν ρξπζφ θχπειιν, Σα ιηβάδηα ηνπ Παξαδείζνπ, ’ έλα άγλσζην Θεφ, δελ είραλ ηδηαίηεξε επηηπρία. Σν 1935 εθδφζεθε ην Tortilla Flat, πνπ είρε σο αληηθείκελν ηε δσή ησλ ηζπαλφθσλσλ εξγαηψλ ηεο Καιηθνξλίαο θαη ηξάβεμε ηελ πξνζνρή ηνπ αλαγλσζηηθνχ θνηλνχ θαη έγηλε θαη ηαηλία. Ώθνινχζεζε ην ζεκαληηθφ ηνπ έξγν Άλζξσπνη θαη Πνληίθηα. Κη απηφ έγηλε θηλεκαηνγξαθηθφ (ηξεηο ηαηλίεο, ζηηο ΔΠΏ, Εξάλ θαη Σνπξθία) θαη ζεαηξηθφ έξγν. Σν 1940 εθδφζεθε ην επηθφ αξηζηνχξγεκά ηνπ Σα ζηαθχιηα ηεο νξγήο πνπ αθεγείηαη ηελ ηζηνξία κηα νηθνγέλεηαο θησρψλ αγξνηψλ απφ ηελ Οθιαρφκα, πνπ ηαμηδεχνπλ ζηελ Καιηθφξληα ηελ επνρή ηεο κεγάιεο νηθνλνκηθήο θξίζεο, γηα λα βξνπλ ηε Γε ηεο Δπαγγειίαο θαη πέθηνπλ ζχκαηα εθκεηαιιεπηψλ. Σν έξγν απηφ 739
ζεσξήζεθε επαλαζηαηηθφ ιφγσ ηεο έληνλεο θνηλσληθήο θξηηηθήο πνπ αζθνχζε. Γπξίζηεθε θαη απηφ ηαηλία κε κεγάιε επηηπρία. Άιια αμηφινγα έξγα ηνπ ήηαλ Ο δξφκνο κε ηηο θάκπξηθεο, Σν καξγαξηηάξη, Έδπζε ην θεγγάξη, Αλαηνιηθά ηεο Δδέκ (κεηαθέξζεθε ην 1955 ζηνλ θηλεκαηνγξάθν κε επηηπρία θάλνληαο γλσζηφ ηνλ λέν εζνπνηφ Σδαίεκο Νηελ). Βπίζεο έγξαςε ην ζελάξηα ηεο ηαηλίαο Βίβα Εαπάηα, κηαο αθφκα εκπνξηθά επηηπρεκέλεο ηαηλίαο κε ηνλ ζπνπδαίν Μάξινλ Μπξάλην.
Σέινο αμηνζεκείσην ήηαλ ην θαηφξζσκα ηνπ Σζαξιο Λίληκπεξγθ (Charles Lindberg, 1902-1974), ν νπνίνο ην 1927 θαηάθεξε λα πξαγκαηνπνηήζεη ηελ πξψηε ρσξίο ζηάζε αεξνπνξηθή πηήζε, απφ ηε Νέα Τφξθε ζην Παξίζη. Σν Μεμηθφ: ηε ρψξα απηή δελ ζεκεηψζεθε ηίπνηα ζεκαληηθφ. Οη πξφεδξνη – απφ ην ίδην πάληα θφκκα, ην Θεζκηθφ Βπαλαζηαηηθφ - ελαιιάζζνληαλ (θακηά θνξά δνινθνλνχληαλ), νη ζρέζεηο κε ηελ κεγάιε γείηνλα ΔΠΏ πεξλνχζαλ απφ ην θξχν ζην δεζηφ. Σν ζεκαληηθφηεξν θνηλσληθφ γεγνλφο ήηαλ ν δηαρσξηζκφο θξάηνποεθθιεζίαο θαη ε δηαλνκή κεγάινπ κέξνπο ηεο εθθιεζηαζηηθήο πεξηνπζίαο ζηνπο αθηήκνλεο. Βπίζεο ε εζληθνπνίεζε ηεο βηνκεραλίαο ηνπ πεηξειαίνπ – ην Μεμηθφ έρεη ηεξάζηηα θνηηάζκαηα – είρε κεγάιε ιατθή απήρεζε, αιιά έθεξε ζπγθξνχζεηο κε ηηο ρψξεο (ΔΠΏ, ΐξεηαλία) ησλ νπνίσλ πνιίηεο είραλ ζπκθέξνληα απφ ηελ εθκεηάιιεπζή ηνπο.
Ο Νηηέγθν Ρηβέξα θαη ε Φξίληα Κάιν ηνλ πνιηηηζηηθφ ηνκέα, μερσξίδεη έλα ηδηφκνξθν θαιιηηερληθφ δεπγάξη, ν Νηηέγθν Ρηβέξα (Diego Rivera, 1886-1957) ν ζεκαληηθφηεξνο ίζσο δσγξάθνο ηεο Λαηηληθήο Ώκεξηθήο ζηνλ 20φ αηψλα θαη ε επίζεο δσγξάθνο ζχληξνθφο ηνπ Φξίληα Κάιν (Frida Kahlo, 1907-1954). Ο Ρηβέξα καδί κε ηνλ Υνζέ Οξφζθν (18831949) θαη ηνλ Νηαβίλη ηθνπέηξνο (1876-1974) είλαη γλσζηνί σο νη εθθξαζηέο ηνπ Κηλήκαηνο ηεο Μεμηθάληθεο Σνηρνγξαθίαο. Ώπφ λσξίο ν Νηηέγθν έδεημε ηελ θιίζε ηνπ ζηε δσγξαθηθή θαη κεηά απφ ζπνπδέο ζην Μεμηθφ, ηαμίδεςε ην 1907 ζηε Μαδξίηε θαη ζην Παξίζη. Ώξγφηεξα γηα κηα δεθαεηία (1911-1921) ζπλέρηζε ηα ηαμίδηα ηνπ ζηελ Βπξψπε θαη γλψξηζε ηνπο Βπξσπαίνπο θιαζζηθνχο ηεο Ώλαγέλλεζεο, αιιά θαη ηνπο εκπξεζηνληζηέο Ρελνπάξ, εδάλ θαη θπβηζηέο Πηθάζζν, Μπξαθ θαη ηνπο ζχγρξνλνπο πξσηνπνξηαθνχο. Ο Εηαιφο δσγξάθνο θαη θίινο ηνπ Μνληηιηάλη δσγξάθηζε ην πνξηξέην ηνπ. Βπέζηξεςε ζηελ παηξίδα ηνπ κε πξφζθιεζε ηεο κεμηθαληθήο θπβέξλεζεο θαη άξρηζε λα δσγξαθίδεη ζε δεθάδεο νηθνδνκήκαηα ηνπ Μεμηθνχ εθαηνληάδεο ηνηρνγξαθίεο κε ζέκαηα απφ ηελ ηζηνξία θαη ηε δσή ηνπ κεμηθαληθνχ ιανχ. Ώπεηθφληδε κεηαμχ άιισλ κνξθέο ηεο κεμηθαληθήο επαλάζηαζεο θαη κλεκεία ησλ αξραίσλ ηζαγελψλ πνιηηηζκψλ (Μάγηαο θαη Ώδηέθσλ). πλνιηθά θηινηέρλεζε 235 ηνηρνγξαθίεο νη νπνίεο θάιππηαλ ρηιηάδεο ηεηξαγσληθά κέηξα. 740
Σν 1922 νξγαλψζεθε ζην Μεμηθαληθφ Κνκκνπληζηηθφ Κφκκα θαη έγηλε κέινο ηεο Κεληξηθήο ηνπ Βπηηξνπήο. κσο ην 1929 ην Κφκκα ηνλ δηέγξαςε γηα „αληηζνβηεηηθέο ελέξγεηεο‟. πλδέζεθε κε θηιία κε ηνλ Σξφηζθη θαη ηνλ βνήζεζε λα θαηαθχγεη ζην Μεμηθφ ην 1937 (φπνπ θαη δνινθνλήζεθε απφ ζηαιηληθφ πξάθηνξα ην 1940). Ο Σξφηζθη έκελε γηα έλα δηάζηεκα ζην ζπίηη ηεο γπλαίθαο ηνπ Ρηβέξα, Φξίληα Κάιν ε νπνία ηνλ αγαπνχζε πνιχ (είραλ θαη κηα ζχληνκε εξσηηθή ζρέζε) θαη δσγξάθηζε θαη έλα πνξηξέην ηεο γη‟ απηφλ. Σν 1929 παληξεχηεθε ηελ θαηά 20 ρξφληα λεφηεξή ηνπ Φξίληα Κάιν. Ο Ρηβέξα ήηαλ παρχο θαη κεγαιφζσκνο θαη ε Φξίληα κηθξφζσκε θαη ην δεπγάξη απνθιήζεθε Ο ειέθαληαο κε ην πεξηζηέξη. Δ ζρέζε ηνπο ήηαλ ζπειιψδεο ιφγσ ηνπ εθξεθηηθνχ ραξαθηήξα θαη ησλ δχν θαη ησλ ακνηβαίσλ απηζηηψλ (Δ Φξίληα είρε ζρέζεηο κε άληξεο θαη γπλαίθεο). Υψξηζαλ ην 1939 θαη παληξεχηεθαλ μαλά ην 1940 ζην αλ Φξαλζίζθν. Δ Φξίληα Κάιν ην 1925 είρε έλα ζνβαξφ απηνθηλεηηζηηθφ αηχρεκα πνπ ηελ ππνρξέσζε λα κείλεη ζην θξεβάηη γηα κήλεο θαη ηεο άθεζε ζνβαξά ηξαχκαηα ζηε ζπνλδπιηθή ζηήιε θαη ζε άιια φξγαλα ηνπ ζψκαηφο ηεο. Βμ αηηίαο απηψλ ησλ ηξαπκάησλ δελ κπφξεζε λα θάλεη παηδηά. Καζεισκέλε εθεί άξρηζε λα δσγξαθίδεη πξνζσπνγξαθίεο ηεο κε ηε βνήζεηα ελφο θαζξέθηε. Γλψξηζε θαη παληξεχηεθε ηνλ Ρηβέξα, ν νπνίνο έγηλε ν ζχκβνπινο θαη κέληνξάο ηεο. Άξρηζε λα δσγξαθίδεη επαγγεικαηηθά, θεξδίδνληαο ηελ θαιιηηερληθή απηνλνκία ηεο απφ ηνλ Νηηέγθν θαη ηελ αλαγλψξηζε. Με πξφζθιεζε ηνπ Ώληξέ Μπξεηφλ νξγάλσζε ην 1939, ζην Παξίζη έθζεζε ησλ έξγσλ ηεο. Σν Μνπζείν ηνπ Λνχβξνπ αγφξαζε έλα πίλαθά ηεο θαη ήηαλ ην πξψην έξγν Μεμηθάλνπ θαιιηηέρλε ηνπ 20νχ αηψλα πνπ απνθηνχζε. Μεηά ην δηαδχγην άξρηζε λα πίλεη πξάγκα πνπ επηδείλσζε ηελ ήδε θαθή ηεο πγεία. ιε ε πνξεία ηεο πγείαο ηεο απνηππψλεηαη ζηηο απηνπξνζσπνγξαθίεο ηεο. Ώπφ ηνπο 143 πίλαθεο πνπ δσγξάθηζε ε Φξίληα, νη 55 ήηαλ πνξηξέηα ηεο. Σα ηειεπηαία ηεο ρξφληα ηα πέξαζε ζην θξεβάηη, αλίθαλε λα θηλεζεί. Σν 2002 πξνβιήζεθε ε ηαηλία Φξίληα κε ζέκα ηε δσή ηεο Φξίληαο Κάιν. Σν 1931, νξγαλψζεθε έθζεζε ησλ έξγσλ ηνπ Ρηβέξα ζην Μνπζείν Μνληέξλαο Σέρλεο ηεο Νέαο Τφξθεο, ε νπνία πξαγκαηηθά εληππσζίαζε. Πήξε δπν ζεκαληηθέο παξαγγειίεο γηα ην Ελζηηηνχην Σερλψλ ηνπ Νηηηξφηη θαη γηα ην Κέληξν Ρνθθέιεξ ηεο Νέαο Τφξθεο. ηαλ παξαδφζεθε ε δεχηεξε κε ηίηιν Ο άλζξσπνο ζην ζηαπξνδξφκη, δηαπηζηψζεθε φηη κηα απφ ηηο κνξθέο ηνπ έξγνπ απεηθφληδε ηνλ Λέληλ. Ξεζεθψζεθε κηα πξαγκαηηθή ζχειια γηα ηνλ „θνκκνπληζηηθφ πίλαθα‟, αθπξψζεθε κηα κεγάιε παξαγγειία γηα ηελ Αηεζλή Έθζεζε ηνπ ηθάγν θαη ν Ρνθθέιεξ απαίηεζε απφ ηνλ θαιιηηέρλε λα δηνξζψζεη ην έξγν απαιείθνληαο ηνλ Ρψζν επαλαζηάηε. ηαλ ν Ρηβέξα αξλήζεθε, ν Ρνθθέιεξ ηνλ απέιπζε θαη δηέηαμε ηελ θαηαζηξνθή ηνπ έξγνπ. Ο θαιιηηέρλεο αλαπαξήγαγε ην έξγν απηφ ζην Μέγαξν Καιψλ Σερλψλ ηεο Πφιεο ηνπ Μεμηθνχ κε ηίηιν Ο άλζξσπνο εμνπζηάδεη ην χκπαλ. ηηο ΔΠΏ ππάξρνπλ θαη άιια έξγα πνπ θνζκνχλ δεκφζηα θηίξηα, φπσο απηφ ηνπ Υξεκαηηζηεξίνπ ηνπ αλ Φξαλζίζθν κε ηίηιν Πινχηνο ηεο Καιηθφξληαο θαη άιιν έλα ζηε ρνιή Καιψλ Σερλψλ ηεο Καιηθφξληαο. Σα έξγα πνπ άθεζε είλαη εθαηνληάδεο. ηελ Πφιε ηνπ Μεμηθνχ ππάξρεη Μνπζείν Νηηέγθν Ρηβέξα.
741
Ζ Αζία Ζ Μέζε Αλαηνιή: Μεηά ηνλ Μεγάιν Πφιεκν θαη ηε δηάιπζε ηεο Οζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο, ε πεξηνρή ηεο Μέζεο Ώλαηνιήο πέξαζε, κε απνθάζεηο ηεο ΚηΒ ππφ ηελ ‘εληνιή’ (mandate) ηεο Γαιιίαο θαη ηεο ΐξεηαλίαο. Σν 1936 νη Γάιινη απνδέρζεθαλ ηππηθά ηελ εζληθή ππφζηαζε ηεο ζπληαγκαηηθήο δεκνθξαηίαο ηεο πξίαο κε πξψην πξφεδξν ηνλ Υαζίκ Ώι Ώηάζζη, νπζηαζηηθά φκσο ε ρψξα έγηλε αλεμάξηεηε ην 1940, κεηά ηελ θαηάξξεπζε ηεο Γαιιίαο. Σν 1926 ν Λίβαλνο (κε πιεζπζκφ 55% Υξηζηηαλνχο θαη Αξνχδνπο θαη ηνπο ππφινηπνπο Μνπζνπικάλνπο) αλαγλσξίζηεθε σο θνηλνβνπιεπηηθή δεκνθξαηία, ρσξηζηά απφ ηε πξία. πσο θαη ε πξία, ε ρψξα απέθηεζε πξαγκαηηθή αλεμαξηεζία ην 1943. Οη Άξαβεο θάηνηθνη ηεο Παιαηζηίλεο, πνπ βξηζθφηαλ ππφ βξεηαληθή εληνιή, αληέδξαζαλ έληνλα ζηε δηαθαηλφκελε πξφζεζε ηεο ΐξεηαλίαο λα παξαρσξήζεη παηξίδα ζηνπο Ββξαίνπο θαη νη δηακάρεο κεηαμχ ησλ δπν εζλνηήησλ (Παιαηζηηλίσλ θαη Ββξαίσλ) ήηαλ απφ ηφηε έληνλεο. Σν 1928, ε πεξηνρή αλαηνιηθά ηνπ Ενξδάλε απνθφπεθε απφ ηελ Παιαηζηίλε θαη αλαθεξχρζεθε ‘αλεμάξηεην’ βαζίιεην κε ην φλνκα Τπεξηνξδαλία, ε ζεκεξηλή Ηνξδαλία. ηελ ππφινηπε πεξηνρή νη ΐξεηαλνί δεκηνχξγεζαλ θξάηε κε ηερλεηά ζχλνξα φπσο ηνπ Εξάθ θαη ηνπ Κνπβέηη. Σν 1932 ε πεξηνρή ηεο Μεζνπνηακίαο νλνκάζηεθε Ηξάθ θαη αλαθεξχρζεθε βαζίιεην, κε ηελ έλσζε ησλ πξψελ νζσκαληθψλ πεξηνρψλ ηεο ΐαγδάηεο, ηεο ΐαζφξαο θαη ηεο Μνζνχιεο. Σν 1934 άξρηζε λα ιεηηνπξγεί ν πξψηνο πεηξειαηαγσγφο απφ ηε Μνζνχιε πξνο ηε Μεζφγεην. Σν εκηξάην ηνπ Κνπβέηη απέθηεζε ηελ αλεμαξηεζία ηνπ κφιηο ην 1961. Δ ΐφξεηα Τεκέλε θήξπμε ηελ αλεμαξηεζία ηεο (απφ ηελ Οζσκαληθή απηνθξαηνξία) ην 1918 θαη έγηλε δεκνθξαηία ην ’62. Σν 1967 νη ΐξεηαλνί ππνρξεψζεθαλ λα απνρσξήζνπλ απφ ην Άληελ, ην νπνίν ελψζεθε ζην εληαίν πιένλ θξάηνο ηεο Τεκέλεο. Σν 1932 ν βαζηιηάο ηεο Υεηδάηδεο Εκπλ ανχλη (1876-1953), θαηήγγεηιε ηε ζρέζε ππνηέιεηαο κε ηε ΐξεηαλία θαη έλσζε φιε ζρεδφλ ηελ Ώξαβηθή ρεξζφλεζν ζε έλα εληαίν απηαξρηθφ βαζίιεην πνπ νλνκάζηεθε ανπδηθή Αξαβία. Σα απνζέκαηα πεηξειαίνπ ηεο ρψξαο απηήο, ηεο έρνπλ ραξίζεη ακχζεην πινχην. κσο επί 75 ρξφληα ην απζηεξφ ζενθξαηηθφ θαζεζηψο παξακέλεη αλαιινίσην θαη πξνζεισκέλν ζηνπο νπηζζνδξνκηθνχο ζεζκνχο, πνπ ε νηθνγέλεηα ανχλη επέβαιε θαη δηαηεξεί κε δξαθφληεηνπο λφκνπο. Σέινο ζην Ηξάλ, ε πξαμηθνπεκαηηθή άλνδνο ζην ζξφλν ηνπ ηαγκαηάξρε Ρεδά Υαλ Παριεβί ην 1925, έδσζε ην έλαπζκα ηνπ εθζπγρξνληζκνχ ηεο ρψξαο, θαηά ην πξφηππν ηεο γεηηνληθήο ηεο Σνπξθίαο. κσο ην παλίζρπξν ηζιακηθφ θίλεκα ηεο ρψξαο αληηδξνχζε ζε θάζε κεηαξξπζκηζηηθή πξνζπάζεηα, ζεσξψληαο φηη ε ρψξα δελ πξέπεη λα πηνζεηεί μέλα (δπηηθά) πξφηππα. Σν 1935 ε Πεξζία πήξε επίζεκα ην φλνκα Εξάλ.
742
Ζ Ηλδία: Καηά ηε δηάξθεηα ηνπ Μεγάινπ Πνιέκνπ νη Ελδνί, παξά ηελ αληίζεζή ηνπο ζηε βξεηαληθή θαηνρή ηεο ρψξαο ηνπο, θαηαηάρζεθαλ ζην ζηξαηφ θαη πνιέκεζαλ ζην πιεπξφ ησλ ΐξεηαλψλ, πηζηεχνληαο ηηο ππνζρέζεηο ηνπο φηη κεηά ηε λίθε, ε ΐξεηαλία ζα ηνπο παξαρσξνχζε απηνδηάζεζε. ηαλ δηαςεχζηεθαλ νη ειπίδεο ηνπο, ην ηζρπξφ Ελδηθφ Βζληθφ Κνγθξέζν, κε εγέηε ηνλ Μαράηκα Γθάληη, θήξπμε κπνυθνηάδ ζηα βξεηαληθά πξντφληα θαη θάιεζε ηνλ ηλδηθφ ιαφ ζε παζεηηθή αληίζηαζε. Ο ζεξκφο θήξπθαο ηεο ‘κε βίαο’, ηεο πίζηεο θαη ηνπ αζθεηηζκνχ Γθάληη, γξήγνξα έγηλε ν εζληθφο εγέηεο πνπ ελέπλεπζε πίζηε ζην ιαφ, φηη ε πνιππφζεηε απηνδηάζεζε δελ ήηαλ καθξηά. Σν 1930 εθαξκφδνληαο ηελ ‘πνιηηηθή αλππαθνήο’ μεθίλεζε ηελ ‘πνξεία ηνπ αιαηηνχ’, κηα δηαδξνκή 400 ρηιηνκέηξσλ πξνο ηε ζάιαζζα, γηα λα βγάινπλ αιάηη, δηακαξηπξφκελνη έηζη γηα ην βξεηαληθφ κνλνπψιην ηνπ αιαηηνχ. Οη ΐξεηαλνί αληέδξαζαλ έληνλα θπιαθίδνληαο ηνλ Γθάληη θαη ρηιηάδεο νπαδνχο ηνπ. Οη ζπλερείο ζπιιήςεηο θαη θπιαθίζεηο ηνπ Γθάληη, ηνλ κεηέηξεςαλ ζε παγθφζκην ζχκβνιν ειεχζεξνπ πλεχκαηνο θαη ηνπ αγψλα γηα ειεπζεξία θαη απηνδηάζεζε ησλ ιαψλ. (Σελ επνρή εθείλε εθαηνκκχξηα Ώθξηθαλψλ θαη Ώζηαηψλ βξηζθφηαλ ππφ απνηθηνθξαηηθφ θαζεζηψο). Ο Γθάληη θαηάθεξε αθφκα θαη απηφ πνπ θαηλφηαλ αθαηφξζσην, λα ελψζεη ζηνλ αγψλα ηεο αλεμαξηεζίαο ηνπ ηλδνπηζηέο θαη ηνπο κνπζνπικάλνπο, πνπ είραλ αγεθχξσηεο δηαθνξέο. ηαλ ηειηθά κεηά ηνλ ΐ’ Παγθφζκην Πφιεκν ην 1947, ε ΐξεηαλία αλαγθάζηεθε λα παξαρσξήζεη αλεμαξηεζία ζηελ Ελδία, δεκηνπξγήζεθαλ δπν ρσξηζηά θξάηε, ε ηλδνπηζηηθή Αεκνθξαηία ηεο Ελδίαο θαη ην κνπζνπικαληθφ Παθηζηάλ. Πξψηνο πξσζππνπξγφο ηεο Αεκνθξαηίαο ηεο Ελδίαο ήηαλ ν Παληίη Νερξνχ. Ζ Κίλα: Σν 1921 ηδξχζεθε ην Κνκκνπληζηηθφ Κφκκα ηεο Κίλαο, πνπ έκειιε λα παίμεη ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ θηλεδηθή θαη παγθφζκηα ηζηνξία. Μεηά ην ζάλαην ηνπ ηδξπηή ηεο Αεκνθξαηίαο ηεο Κίλαο νπλ Γηαη-ζελ ην 1925, ηζρπξφο άληξαο ζην Κνπφκηηαλγθ (Βζληθφ Λατθφ θφκκα) αλαδείρζεθε ν Σζαλγθ Κάη-ζεθ (1887-1975), ν νπνίνο, αλ θαη εθπαηδεπκέλνο ζηε νβηεηηθή Έλσζε, έζηξεςε ην θφκκα πξνο ηα δεμηά θαη απέιπζε ηνπο νβηεηηθνχο ζπκβνχινπο ηνπ νπλ Γηαη-ελ θαη ζηξάθεθε πξνο ηνπο ηζρπξνχο ζπληεξεηηθνχο επηρεηξεκαηίεο. Ο Σζαλγθ Κάη-ζεθ θαηφξζσζε ζχληνκα – κε ηε βνήζεηα ηνπ Κνκκνπληζηηθνχ Κφκκαηνο - λα εγθαζηδξχζεη εζληθηζηηθή θπβέξλεζε κε πξσηεχνπζα ην Ναλθίλ. Παξφια απηά ην ’27, ν Σζαλγθ ζηξάθεθε θαηά ησλ θνκκνπληζηψλ, εμαπνιχνληαο έλα πξσηνθαλέο θχκα δηψμεσλ θαη ζθαγψλ. Σν Κνκκνπληζηηθφ Κφκκα φκσο θαηάθεξε λα δηαηεξήζεη ηνλ έιεγρν ζε ιίγεο απνκαθξπζκέλεο πεξηθέξεηεο φπσο ην Γηαλγθζί, πνπ είλαη γλσζηέο σο ‘θφθθηλεο βάζεηο’. Ο Σζαλγθ απνξξνθεκέλνο ζηνλ εκθχιην αγψλα θαηά ησλ θνκκνπληζηψλ δελ αληέδξαζε ζηελ Εαπσληθή εηζβνιή ζηε βφξεηα Κίλα θαη ηελ ίδξπζε ηνπ απφιπηα ειεγρφκελνπ απφ ηνπο Εάπσλεο θξάηνπο ηεο Μαληδνπξίαο, επηθεθαιήο ηνπ νπνίνπ ηνπνζέηεζαλ ηνλ κνλάξρε-καξηνλέηα (θαη ηειεπηαίν απηνθξάηνξα ηεο Κίλαο) Πνπ Γη. Οη κφλνη πνπ αληηζηάζεθαλ ζηνπο μέλνπο εηζβνιείο ήηαλ νη θνκκνπληζηέο, νη νπνίνη φκσο – αδχλακνη ζηξαηησηηθά – απιψο ηνπο παξελνρινχζαλ κε ηελ ηαθηηθή ηνπ αληαξηνπνιέκνπ. Σν 1937 νη Εάπσλεο βνκβάξδηζαλ ηε αγθάε εηζέβαιαλ ζηελ Κίλα θαη ζε ιίγεο κέξεο θαηέιαβαλ ην Ναλθίλ θαη ην Πεθίλν. 743
Δ εθζηξαηεία εμφλησζεο ησλ θνκκνπληζηψλ απφ ηηο δπλάκεηο ηεο Κνπφκηηαγθ θνξπθψζεθε κεηά ην 1933-4, φηαλ κεγάιν ηκήκα θνκκνπληζηηθψλ δπλάκεσλ λα βξέζεθε πεξηθπθισκέλν απφ ηνπο εζληθηζηέο. Σνλ Οθηψβξην ηνπ ’34, πεξίπνπ εθαηφ ρηιηάδεο θνκκνπληζηέο γηα λα μεθχγνπλ απφ ηνλ εζληθηζηηθφ θινηφ, αξρίδνπλ ηελ Μεγάιε Πνξεία δηαλχνληαο κηα απφζηαζε 12.500 ρηιηνκέηξσλ. Βθεί έιακςε ε πξνζσπηθφηεηα ηνπ εγέηε ηνπο Μάν Σζε-ηνπλγθ.
Ο Μάν Σζε-ηνπλγθ (1893-1976) Ο Μάν πξνεξρφηαλ απφ αγξνηηθή νηθνγέλεηα ηεο επαξρίαο Υνπλάλ. πνχδαζε ζηελ Παηδαγσγηθή Ώθαδεκία θαη ζπκκεηείρε ην ‟18 ζηελ ίδξπζε Βηαηξίαο Λατθήο Βπηκφξθσζεο θαη ην 1921 ήηαλ έλαο απφ ηα ηδξπηηθά κέιε ηνπ Κνκκνπληζηηθνχ Κφκκαηνο ηεο Κίλαο. ηαλ ην 1927 ν εζληθηζηήο εγέηεο Σζαλγθ Κάη-ζεθ μεθίλεζε ηηο δηψμεηο θαη ζθαγέο ησλ θνκκνπληζηψλ, ν Μάν κε ζηφρν ηεο απνθπγή αηρκαισζίαο θαη εμφλησζεο ησλ καρεηψλ ηνπ θφκκαηνο, εγήζεθε ηεο πεξίθεκεο Μεγάιεο Πνξείαο. {ηελ πξαγκαηηθφηεηα ππήξμαλ πεξηζζφηεξεο ηεο κηαο πνξείεο, απφ ηηο δηάθνξεο πεξηθέξεηεο πνπ ειέγρνληαλ απφ ηνπο θνκκνπληζηέο. }. Ο Μάν ήηαλ ήδε πξφεδξνο ηεο Κηλεδηθήο νβηεηηθήο Αεκνθξαηίαο ζηελ πεξηθέξεηα Γηαλγθζί. Σνλ Οθηψβξην ηνπ ‟34, ε Πξψηε ηξαηηά κε 86.000 καρεηέο θαη 15.000 δηνηθεηηθφ θαη βνεζεηηθφ πξνζσπηθφ θαη κε εγέηεο ηνλ Μάν θαη ηνλ Σζνπ Δλιάη μεθίλεζε απφ ηελ Γηαλγθηζί θαη κεηά απφ πνξεία 12500 ρηιηνκέηξσλ ζε δηάζηεκα 370 εκεξψλ έθζαζε απνδεθαηηζκέλε (κφιηο 7.000) ζηελ πφιε ελμί ζηα ΐΑ ηεο ρψξαο. Σν Πνιηηηθφ Γξαθείν ηνπ θφκκαηνο πνπ ζπλήιζε εθεί, αλαγλσξίδνληαο ηνλ εγεηηθφ ξφιν ηνπ Μάν ηνλ αλάδεημε ζηε ζέζε ηνπ Γ. Γξακκαηέα. Ώπφ ην ‟35 θαη κεηά, ε δχλακε ηνπ Κφκκαηνο απμάλεηαη κε γνξγνχο ξπζκνχο. Δ πφιεκνο θαηά ησλ Εαπψλσλ (1937-1945), ππνρξεψλεη ηνπο δπν ζαλάζηκνπο ερζξνχο, ηελ Κνπνκηηάλγθ ηνπ Σζάλγθ Κάη-ζεθ θαη ηνπο Κνκκνπληζηέο ηνπ Μάν λα ζπκκαρήζνπλ πξνζσξηλά. Έηζη ην Κφκκα απέθηεζε ζχληνκα έλα πνιπάξηζκν θαη αμηφκαρν ζηξαηφ, έηνηκν λα δηεθδηθήζεη ηελ εμνπζία ηεο ρψξαο, κεηά ηελ ήηηα ηεο Εαπσλίαο ην ‟45. Ο Μάν εθάξκνζε ηελ ηαθηηθή ηνπ αληαξηνπνιέκνπ δηαηππψλνληαο ηε ζεσξία: ηαλ ν ερζξφο πξνειαχλεη, ππνρσξψ. ηαλ ζηξαηνπεδεχεη ηνλ παξελνριψ. ηαλ εμαληιείηαη, ηνλ ζθπξνθνπψ. Καη φηαλ ππνρσξεί, ηνλ θαηαδηψθσ. Ο Μάν – παξά ηηο ππνδείμεηο ηνπ ηάιηλ, πνπ ζπληζηνχζε ζπλεξγαζία κε ηνπο εζληθηζηέο θαη απνθπγή ξήμεο – πξνρψξεζε ζε αλακέηξεζε κε ηελ Κνπνκηηάλγθ. Ώθνινχζεζε έλαο αηκαηεξφο εκθχιηνο πφιεκνο (1946-49) πνπ έιεμε κε ηελ επηθξάηεζε ησλ θνκκνπληζηψλ θαη ηελ αλαθήξπμε ηεο Κίλαο ζε Λατθή Αεκνθξαηία ηελ 1ε Οθησβξίνπ 1949. Ο Σζάλγθ Κάη εθ κε ηα απνκεηλάξηα ηνπ εηηεκέλνπ ζηξαηνχ ηνπ, θαηέθπγε ζην λεζί ηεο Φνξκφδαο, φπνπ ίδξπζε ηε Αεκνθξαηία ηεο Κίλαο (ζήκεξα γλσζηή σο Σατβάλ). Σν έξγν πνπ αλέιαβε ε λέα θνκκνπληζηηθή θπβέξλεζε ήηαλ πνιχ δχζθνιν. Παξέιαβε κηα θησρή, αγξνηηθή, θαζπζηεξεκέλε θαη θαηεζηξακκέλε ρψξα κε εθαηνληάδεο εθαηνκκχξηα θησρνχο, πεηλαζκέλνπο θαη αγξάκκαηνπο θαηνίθνπο. Ο Μάν δήηεζε ακέζσο ζεκαληηθή νηθνλνκηθή θαη ηερληθή βνήζεηα 744
απφ ηε νβηεηηθή Έλσζε (ε νπνία κφιηο είρε βγεη θη απηή θαζεκαγκέλε απφ ηνλ ΐ΄ Παγθφζκην Πφιεκν). Άξρηζε ην ηηηάλην έξγν ηεο αλαζπγθξφηεζεο θαη εθζπγρξνληζκνχ ηνπ πην πνιπάξηζκνπ θξάηνπο ηνπ θφζκνπ. Σν 1950 ην λέν θαζεζηψο εηζέβαιε ζην Θηβέη θαη ην κεηέηξεςε ζε θηλεδηθή επαξρία, ππνρξεψλνληαο ηνλ ζξεζθεπηηθφ εγέηε Ααιάη Λάκα λα θαηαθχγεη ζην εμσηεξηθφ. Σελ ίδηα ρξνληά ε Κίλα ελεπιάθε ζηνλ αηκαηεξφ πφιεκν ηεο Κνξέαο, πνπ ηειείσζε κε ηελ αλαθσρή ηξία ρξφληα αξγφηεξα. ηνλ πφιεκν απηφ ζθνηψζεθε ν πξσηφηνθνο γηνο ηνπ Μάν. Μεηά ην 1956 θαη ηελ «απνζηαιηλνπνίεζε» ζηε νβηεηηθή Έλσζε, ε Κίλα άξρηζε λα δηαρσξίδεη ηηο ζέζεηο ηεο απφ ηε κεγάιε ζχκκαρφ ηεο θαη ην κέρξη ην 1963 είρε επέιζεη νξηζηηθή ξήμε κε εθαηέξσζελ θαηεγνξίεο γηα «ηαμηθή ζπλζεθνιφγεζε», «εγθαηάιεηςε ηεο επαλάζηαζεο» θαη «ζπκθηιίσζε κε ηνλ ηκπεξηαιηζκφ». Ώπφ ηηο ρψξεο ηνπ θνκκνπληζηηθνχ ζπλαζπηζκνχ, κφλν ε κηθξή Ώιβαλία ηνπ Βκβέξ Υφηδα ζηάζεθε ζην πιεπξφ ηεο Κίλαο. Σν 1958 ην Κφκκα απνθάζηζε ηελ έλαξμε ηνπ Μεγάινπ Άικαηνο πξνο ηα Δκπξφο θαη φινη νη πνιίηεο σζήζεθαλ λα ζπκβάιινπλ ζηνλ αγψλα γηα ηελ αχμεζε ηεο παξαγσγήο ράιπβα. Σν απνηέιεζκα ήηαλ κηα ηεξάζηηα νηθνλνκηθή θαηαζηξνθή, πνπ πξνθάιεζε πνιιά εθαηνκκχξηα ζαλάηνπο απφ πείλα θαη έθεξε ηε ρψξα αξθεηά ρξφληα πίζσ. Φπζηθά ην πξφγξακκα απηφ εγθαηαιείθζεθε, αιιά νη ζπλέπεηέο ηεο απνηπρίαο ηνπ ήηαλ ηεξάζηηεο. Σνλ Μάην ηνπ „66 ν Μάν (ηφηε είπε ην πεξίθεκν αθήζηε φια ηα ινπινχδηα λα αλζήζνπλ) θαη ην Κφκκα, θήξπμαλ ηελ πεξηβφεηε Πξνιεηαξηαθή Πνιηηηζηηθή Δπαλάζηαζε, θαιψληαο ηνπο πνιίηεο λα κελ εθεζπράδνπλ, «λα μεθνξησζνχλ ηα θηιειεχζεξα αζηηθά ζηνηρεία θαη λα ζπλερίζνπλ ηελ πάιε ησλ ηάμεσλ». Πνιινί απνδίδνπλ ηελ θίλεζε απηή ηνπ Μάν, ζηελ απνηπρία ηνπ Μεγάινπ Άικαηνο θαη ζηελ πξνζπάζεηά ηνπ λα θεξδίζεη ηνλ εζσθνκκαηηθφ αγψλα απφ ηνπο αληηπάινπο ηνπ, ηνλ «αξηζηεξφ» Ληλ Πηάν θαη ηνπο «δεμηνχο» Σελγθ Χζηάν-πίλγθ (κεηέπεηηα εγέηε ηνπ θφκκαηνο θαη ηεο ρψξαο) θαη Ληνπ άν-ζη (πξφεδξνο ηεο Κίλαο, πέζαλε ζηε θπιαθή ην ‟69). Δ Πνιηηηζηηθή Βπαλάζηαζε ζηεξίρζεθε ζηνπο Δξπζξνθξνπξνχο, θαλαηηζκέλα λέα παηδηά, πνπ θξαδαίλνληαο ην Κφθθηλν Βηβιίν κε ηηο ξήζεηο ηνπ Μάν θαη κε ζχλζεκα Καηαζηξέςηε ηνλ παιηφ θφζκν θαη δεκηνπξγήζηε ηνλ λέν έθαλαλ επηζέζεηο επί δηθαίσλ θαη αδίθσλ, θαηέζηξεθαλ παλεπηζηήκηα, λανχο θαη πνιηηηζηηθά κλεκεία ηεο ρψξαο σο εθθπιηζηηθά θαη παξαθκαζκέλα, εμεπηέιηδαλ θαζεγεηέο, ζπγγξαθείο θαη γεληθά δηαλννχκελνπο, δηαπφκπεπαλ, βαζάληδαλ αθφκα θαη δνινθνλνχζαλ θάζε ππνηηζέκελν αληίπαιν ή «αληηθνηλσληθφ ζηνηρείν» θαη βχζηζαλ ηε ρψξα ζηελ αλαξρία θαη ην ράνο. Αελ μέξνπκε αλ ν ππέξγεξνο θαη άξξσζηνο Μάν, αληηιήθζεθε ηη ζπλέβαηλε θαη ηελ έθηαζε πνπ πήξε ε πεξίθεκε Πνιηηηζηηθή Δπαλάζηαζε. Ο ζάλαηφο ηνπ ην 1976 ηειείσζε θαη ηελ «επαλάζηαζε» θαη ηελ επνρή ηνπ ίδηνπ. Δ Κίλα κπήθε ζηε ιεγφκελε «κεηακαντθή επνρή». Ο Μάν Σζε-ηνπλγθ απνδείρζεθε κηα απφ ηηο πην δπλακηθέο θαη νμπδεξθείο πξνζσπηθφηεηεο ηεο ζχγρξνλεο ηζηνξίαο, κε εγεηηθέο ηθαλφηεηεο θαη πνιηηηθφ θξηηήξην θαη άθεζε έληνλε ηε ζθξαγίδα ηνπ ζηηο εμειίμεηο ηεο ρψξαο ηνπ πνπ αθνινχζεζαλ. Δ Κίλα ζε ιίγεο δεθαεηίεο έγηλε έλα κεγάιν θξάηνο. Δ βηνκεραλία θαη ην εκπφξην αλαπηχρζεθαλ θαη ζήκεξα αληαγσλίδεηαη ηηο πξνεγκέλεο ρψξεο ηνπ πιαλήηε. Δ κφξθσζε έγηλε ιατθφ θηήκα θαη ε γπλαίθα, πνπ έκελε γηα ρηιηεηίεο ζην πεξηζψξην, πήξε ηε ζέζε ηεο ζηελ θνηλσλία. πσο φκσο είλαη θπζηθφ ζε έλα νινθιεξσηηθφ θαζεζηψο, δελ έιεηςαλ νη βηαηφηεηεο, νη απζαηξεζίεο. Οη λεθξνί απφ ηνλ εκθχιην πφιεκν, απφ ηελ πείλα, 745
απφ ην Μεγάιν Άικα, θαη απφ ηελ Πνιηηηζηηθή Δπαλάζηαζε κεηξνχληαη ζε εθαηνκκχξηα. Οη ζεσξίεο ηνπ Μάν βξήθαλ απήρεζε ζηε Αχζε. Σηο δεθαεηίεο ‟60 θαη ΄70 νη Μαντθέο νκάδεο ζε πνιιά θνκκνπληζηηθά θφκκαηα ηεο Βπξψπεο θαη ηεο Ώκεξηθήο, ήηαλ ηφζν ηζρπξέο πνπ ζπρλά θαηάθεξλαλ λα ηα δηαζπάζνπλ θαη λα ηδξχζνπλ έλα λέν θφκκα. ήκεξα, ειάρηζηε ηζρχ έρνπλ πηα.
Ζ Ηαπσλία: ην Μεγάιν Πφιεκν ε ρψξα είρε ζπληαρζεί κε ηηο δπλάκεηο ηεο Ώληάλη θαη (κνινλφηη ε ζπκκεηνρή ηεο ζηηο ερζξνπξαμίεο ήηαλ ακειεηέα) σο ληθήηξηα, θαηέιαβε κε ‘εληνιή’ απφ ηελ ΚηΒ ηα λεζησηηθά ζπκπιέγκαηα ηνπ Βηξεληθνχ (Μαξηάλεο, Καξνιίλεο θαη Μάξζαι) πνπ βξίζθνληαλ πξηλ ππφ Γεξκαληθφ έιεγρν. Ώπφ ην 1905 θαηείρε ηελ θηλεδηθή Φνξκφδα θαη απφ ην 1910 ηελ Κνξέα. Βίραλ επίζεο ππφ ηνλ νηθνλνκηθφ θαη πνιηηηθφ έιεγρν κεγάιεο εθηάζεηο ηεο Κίλαο. Δ Εαπσλία κε ηε ξαγδαία νηθνλνκηθή, βηνκεραληθή θαη ζηξαηησηηθή ηεο αλάπηπμε, έπαηδε πιένλ ξφιν Μεγάιεο Αχλακεο. Ώθνινπζψληαο επεθηαηηθή πνιηηηθή, κεηά ηελ επηθξάηεζε ησλ Μπνιζεβίθσλ ζηε Ρσζία, θαηέιαβε ξσζηθά εδάθε φπσο ηκήκα ηνπ λεζηνχ αραιίλε, ηκήκαηα ηεο ηβεξίαο θαη ηε ξσζηθή (Βμσηεξηθή) Μαληδνπξία. Ώπφ ηα ξσζηθά εδάθε απνρψξεζε, κεηά ηε δηπισκαηηθή πξνζέγγηζε ηεο ρψξαο κε ηε νβηεηηθή Έλσζε ην 1925. Σν επηέκβξην ηνπ 1923 έλαο ηξνκεξφο ζεηζκφο θαη ε ππξθαγηά πνπ αθνινχζεζε θαηάζηξεςε ην Σφθπν, αθήλνληαο πάλσ απφ 200.000 λεθξνχο. Σν Αεθέκβξην ηνπ ’26 πέζαλε ν απηνθξάηνξαο Γηνζηρίην θαη ηνλ δηαδέρζεθε ν γηνο ηνπ Υηξνρίην (1901-1989), ε βαζηιεία ηνπ νπνίνπ ήηαλ πνιχρξνλε θαη ηαξαρψδεο. Παξαδφμσο ε πεξίνδνο ηεο εγεκνλίαο ηνπ απνθιήζεθε (παξαδνζηαθά ζηελ Εαπσλία ε πεξίνδνο ηεο βαζηιείαο ελφο απηνθξάηνξα παίξλεη κεηά ην ζάλαηφ ηνπ κηα νλνκαζία) Λακπξή Βηξήλε. Μεηά ηελ άλνδφ ηνπ ζην ζξφλν, ζηαδηαθά ππνβηβάδνληαη νη δεκνθξαηηθνί θαη θνηλνβνπιεπηηθνί ζεζκνί θαη αληίζηνηρα εληζρχνληαη νη ζηξαηησηηθνί θαη ηα ηκπεξηαιηζηηθά θαη κηιηηαξηζηηθά ζηνηρεία. Έηζη ην ‘31 ε Εαπσλία θαηέιαβε ηελ θηλεδηθή (Βζσηεξηθή) Μαληδνπξία, ηελ αλαθήξπμε αλεμάξηεην θξάηνο κε ην φλνκα Μαληζνπθνχν θαη εγθαηέζηεζε κηα θπβέξλεζε αλδξεηθέισλ κε ‘απηνθξάηνξα’ ηνλ Πνπ Γη (1906-1967) - ν ηειεπηαίνο Κηλέδνο απηνθξάηνξαο -. Σελ ίδηα ρξνληά ηαπσληθά αεξνπιάλα βνκβάξδηζαλ ηελ αγθάε κε ην πξφζρεκα ηεο πξνζηαζίαο ησλ Εαπψλσλ ππεθφσλ απφ πξάμεηο αληεθδίθεζεο ησλ Κηλέδσλ. Οη πξάμεηο απηή μεζήθσζαλ αληηδξάζεηο ζηε δηεζλή θνηλφηεηα θαη ε Εαπσλία απνρψξεζε απφ ηελ Κνηλσλία ησλ Βζλψλ. Σνλ Μάην 1932, φηαλ πιένλ ην θνηλνβνπιεπηηθφ πνιίηεπκα ήηαλ νπζηαζηηθά αλχπαξθην, ζηελ θπβέξλεζε αλήιζαλ νη αθξαίνη εζληθηζηέο ππφ ηνλ πξσζππνπξγφ Μαθφην ατην (1932-4). Σν ‘37 ε ρψξα ζπκκάρεζε κε ηε θαζηζηηθή Εηαιία θαη ηε Γεξκαλία ηνπ Υίηιεξ, δηεπξχλνληαο έηζη ηνλ Άμνλα. Σνλ Ενχιην ηεο ίδηαο ρξνληάο μέζπαζε ν ηλν-ηαπσληθφο πφιεκνο, κε εηζβνιή ηαπσληθψλ ζηξαηεπκάησλ ζηελ Κίλα θαη θαηάιεςε ησλ ζεκαληηθφηεξσλ πφιεσλ ηεο αθηήο. Ώπηή ε επίζεζε είλαη νπζηαζηηθά ε έλαξμε ηνπ ΐ’ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ. Δ θαηάιεςε ηεο πξσηεχνπζαο Ναλθίλ, ζπλνδεχηεθε απφ αθξφηεηεο θαη αλειέεηεο ζθαγέο ηνπ άκαρνπ πιεζπζκνχ. Δ Κίλα σο ην 1945, φηαλ ηειείσζε ν πφιεκνο, κεηξνχζε πάλσ απφ 20 εθαηνκκχξηα λεθξνχο, απφ ηνπο νπνίνπ ην 90% ήηαλ άκαρνη. Οη Κηλέδνη δελ έρνπλ πνηέ ζπγρσξήζεη ηελ Εαπσλία γηα ηελ εηζβνιή, ηηο ιεειαζίεο θαη ηηο ζθαγέο. 746
Οη Γηαπσλέδνη κηιηηαξηζηέο κε ην ζχλζεκα ηεο απειεπζέξσζεο ηεο Ώζίαο απφ ηνπο δπηηθνχο ηκπεξηαιηζηέο - Δ Ώζία ζηνπο Ώζηάηεο – θαζνδεγνχζαλ θαη εκθπζνχζαλ ζην ιαφ ηδέεο φπσο ε ηπθιή αθνζίσζε ζηνλ απηνθξάηνξα, ην αίζζεκα ηεο πεηζαξρίαο, ην αίζζεκα ηεο ζπζίαο γηα ηελ παηξίδα, ηελ αλσηεξφηεηα ηεο θπιήο, ηελ πεξηθξφλεζε ησλ δπηηθψλ αμηψλ, ηελ θαηαπνιέκεζε ηεο εγθιεκαηηθφηεηαο θαη ηεο δηάβξσζεο ησλ εζψλ θαη ησλ ηαπσληθψλ παξαδφζεσλ. ηαδηαθά ε Εαπσλία απέθηεζε κηα ηξνκαθηηθή πνιεκηθή κεραλή, κηα απφ ηηο ηζρπξφηεξεο, αμηφπηζηεο θαη πην πεηζαξρεκέλεο ηνπ θφζκνπ. Δ επηζεηηθή πνιηηηθή ηεο Εαπσλίαο ζπλερίζηεθε κε ηελ θαηάιεςε ηεο (Γαιιηθήο) Ελδνθίλαο ην 1940 – κεηά ηελ πηψζε ηεο Γαιιίαο. Δ ηκπεξηαιηζηηθή απηή πνιηηηθή, πξνθάιεζε ηελ αληίδξαζε ηεο ΐξεηαλίαο θαη ησλ ΔΠΏ, νη νπνίεο απάληεζαλ κε απαγφξεπζε – εκπάξγθν - εμαγσγψλ θαπζίκσλ ζηελ Εαπσλία. Με ηε ζεηξά ηεο ε Εαπσλία θαηέιαβε ηηο πινχζηεο ζε πεηξέιαην Οιιαλδηθέο Ώλαηνιηθέο Ελδίεο (Ελδνλεζία) θαη απνθάζηζε λα αξρίζεη πφιεκν κε ηηο δπν δπηηθέο δπλάκεηο. Σν 1941 θαηέιαβαλ θαη ην – βξεηαληθφ – Υνλγθ Κνλγθ. Οη Ώκεξηθάλνη πεξίκελαλ αηθληδηαζηηθή ηαπσληθή επίζεζε, αιιά ζε ιάζνο ζεκείν. Βίραλ πξνεηνηκάζεη αλάινγα ηηο δπλάκεηο ηνπο ζηηο Φηιηππίλεο, αιιά φλησο αηθληδηάζηεθαλ φηαλ ζηηο 7 Αεθεκβξίνπ 1941, ηα ηαπσληθά αεξνπιάλα θαηέζηξεςαλ νινθιεξσηηθά ηνλ ζηφιν ηνπο ζην Πεξι Υάξκπνξ ηεο Υαβάεο. Ώθνινχζεζε ε θήξπμε πνιέκνπ ησλ ΔΠΏ θαηά ηεο Εαπσλίαο. Μεηά ηελ πηψζε ηεο Γεξκαλίαο ηνλ Μάην ηνπ 1945, νη ζχκκαρνη (ζηε ζπλδηάζθεςε ηνπ Πφζληακ) θάιεζαλ ηελ Εαπσλία λα παξαδνζεί ρσξίο φξνπο. Παξά ην φηη ε ήηηα ήηαλ πιένλ νξαηή θαη νη βνκβαξδηζκνί ησλ ηαπσληθψλ πφιεσλ ήηαλ ζθνδξνί κε ρηιηάδεο ζχκαηα, νη Εάπσλεο ζηξαηνθξάηεο απέξξηςαλ ηελ ζπλζεθνιφγεζε. ηαλ φκσο ε Υηξνζίκα ζηηο 6 θαη ην Ναγθαζάθη ζηηο 8 Ώπγνχζηνπ 1945 δέρζεθαλ ηηο πξψηεο αηνκηθέο βφκβεο ηεο ηζηνξίαο, κε δεθάδεο ρηιηάδεο λεθξνχο θαη ηξαπκαηίεο, ν απηνθξάηνξαο Υηξνρίην δήισζε ηελ απφθαζε ηεο Εαπσλίαο γηα παξάδνζε. Ζ Κνξέα: Δ Εαπσλία πξνζάξηεζε ηελ Κνξέα ην 1910 θαη ηνπνζέηεζε Γεληθφ Αηνηθεηή Εάπσλα αμησκαηηθφ ν νπνίνο ππήγεην θαη’ επζείαλ ζηνλ απηνθξάηνξα Υηξνρίην. Ο ηαπσληθφο ζηξαηφο θαηνρήο θέξζεθε βάλαπζα ζηνλ θνξεαηηθφ ιαφ θαη δεθάδεο ρηιηάδεο λέα θνξίηζηα κεηαθέξζεθαλ ζηελ Εαπσλία, γηα ηελ ‘ςπραγσγία’ ησλ Εαπψλσλ ζηξαηησηψλ. Σν 1919 ζρεκαηίζηεθε (παξάλνκε) Πξνζσξηλή Κπβέξλεζε ηεο Κνξέαο, ε νπνία εμέδσζε ηελ Αηαθήξπμε Ώλεμαξηεζίαο ηεο ρψξαο. Δ Πξνζσξηλή Κπβέξλεζε αλαγλσξίζηεθε απφ ηελ εζληθηζηηθή θπβέξλεζε ηεο Κίλαο θαη είρε σο έδξα ηεο ηε αγθάε. Μεηά ηελ εηζβνιή ηεο Εαπσλίαο ζηελ Κίλα, ε Πξνζσξηλή Κπβέξλεζε κεηαθέξζεθε ζηελ θηλεδηθή ελδνρψξα. Σν 1940 ζρεκαηίζηεθε ν Κνξεαηηθφο Ώπειεπζεξσηηθφο ηξαηφο κε ζηφρν ηεο εθδίσμε ησλ Εαπψλσλ θαη ηνλ επφκελν ρξφλν ε Πξνζσξηλή Κπβέξλεζε θήξπμε ηνλ πφιεκν θαηά ηεο Γεξκαλίαο θαη ηεο Εαπσλίαο, ελψ ν ζηξαηφο ηεο ζπκκεηείρε ζε επηρεηξήζεηο θαηά ησλ Εαπψλσλ ζηελ Κίλα θαη ζηε λνηηναλαηνιηθή Ώζία. Απζηπρψο ε ηαιαηπσξία ηνπ θξάηνπο απηνχ δελ ηειείσζε κε ην ηέινο ηνπ πνιέκνπ. Μεηά ηελ παξάδνζε ηεο Εαπσλίαο, ε Κνξέα ρσξίζηεθε ζηα δχν. Σν βφξεην ηκήκα εηέζε ππφ ηνλ έιεγρν ησλ νβηεηηθψλ θαη νη ΔΠΏ έιεγραλ ην λφην. Δ 747
δηαίξεζε ηεο ρψξαο έγηλε νξηζηηθή φηαλ ην 1950, μέζπαζε ν πφιεκνο ηεο Κνξέαο πνπ πήξε δηεζλείο δηαζηάζεηο.
Ζ Αθξηθή Δ Ώθξηθαληθή ήπεηξνο εμαθνινπζνχζε λα βξίζθεηαη ππφ απνηθηνθξαηηθφ δπγφ κε ηελ εμαίξεζε ηεο Ώηζηνπίαο θαη ηεο Ληβεξίαο. Δ κεγαιχηεξε απνηθηαθή δχλακε ήηαλ θπζηθά ε ΐξεηαλία. Δ Αίγππηνο ήηαλ θαη’ φλνκα κφλν αλεμάξηεηε γηαηί ε ΐξεηαλία αζθνχζε πάλσ ηεο αζθπθηηθφ ζηξαηησηηθφ θαη πνιηηηθφ έιεγρν. Μεηά ηελ αλάξξεζε ζην ζξφλν ηνπ βαζηιηά Φαξνχθ (1920-1965), ε ΐξεηαλία απνδέρζεθε ηελ απφζπξζε ησλ ζηξαηησηηθψλ δπλάκεσλ (εθηφο ηεο Αηψξπγαο ηνπ νπέδ θαη ηεο λαπηηθήο βάζεο ηεο Ώιεμάλδξεηαο) θαη ε Ώίγππηνο έγηλε κέινο ηεο ΚηΒ. Σν νπδάλ ζηα λφηηα ηεο Ώηγχπηνπ βξηζθφηαλ ππφ ηνλ έιεγρν ηεο Ώηγχπηνπ θαη ηεο ΐξεηαλίαο, αιιά ην αθεληηθφ ήηαλ βέβαηα ε δεχηεξε. Μεηά ηελ ήηηα ηεο Γεξκαλίαο ε πξψελ απνηθία ηεο, ε Γεξκαληθή Ώλαηνιηθή Ώθξηθή, πέξαζε κε εληνιή ηεο ΚηΒ ππφ ηνλ έιεγρν ηεο ΐξεηαλίαο κε ην φλνκα Σαλγθαλίθα. Δ Γεξκαληθή Ννηηνδπηηθή Ώθξηθή πέξαζε ππφ ηνλ έιεγρν ηεο Ννηηναθξηθαληθήο Έλσζεο (νπζηαζηηθά θαη πάιη ηεο ΐξεηαλίαο). ήκεξα ηελ μέξνπκε κε ηελ νλνκαζία Νακίκπηα. ην ζξφλν ηεο Αηζηνπίαο αλήιζε ην 1930 ν Υατιέ ειαζηέ (1892-1975) ν νπνίνο αλέιαβε ηελ πξνζπάζεηα εθζπγρξνληζκνχ ηεο ρψξαο, κε ηελ θαηάξγεζε ηεο δνπιείαο θαη ηε δεκηνπξγίαο ζηξαηνχ θαη αεξνπνξίαο. κσο νη έλνπιεο δπλάκεηο ηεο ρψξαο ήηαλ πνιχ αδχλακεο γηα λα αληηκεησπίζνπλ ηνλ Εηαιηθφ ζηξαηφ ηνπ Μνπζνιίλη, πνπ ην 1936 εηζέβαιε ζηε ρψξα θαη ηελ θαηέιαβε. Δ ΚηΒ απνδείρζεθε ηειείσο αλίζρπξε ζηηο εθθιήζεηο ηνπ Υατιέ ειαζηέ. Οη Εηαινί απνρψξεζαλ ην 1941 κεηά ηελ ήηηα ηνπο απφ ηηο βξεηαληθέο δπλάκεηο θαη ε ηάμε ζηε ρψξα απνθαηαζηάζεθε.
Ζ μεγλνηαζηΪ ηνπ ΜεζνπνιΫκνπ: Ζ απειεπζεξσκΫλε κφδα ζην ληχζηκν θαη ε ηξειά κφδα ηνπ ρνξνχ ΣζΪξιεζηνλ. Ζ γπλαέθα θαπλέδεη δεκνζέσο θαη ςεθέδεη
748
34. Ο ΓΔΤΣΔΡΟ ΠΑΓΚΟΜΗΟ ΠΟΛΔΜΟ Γηα δεχηεξε θνξά ζην πξψην κηζφ ηνπ 20νχ αηψλα, ε αλζξσπφηεηα έπεζε ζηε δίλε ηνπ πνιέκνπ. Δ γεληά πνπ έδεζε ην Μεγάιν Πφιεκν 1914-18 δελ πξφιαβε λα ζπλέιζεη απφ ηηο πιεγέο ηνπ. Αελ ήηαλ ιίγνη απηνί πνπ αθνχ πνιέκεζαλ, γχξηζαλ ζηα ζπίηηα ηνπο, έθαλαλ θαξηέξα θαη νηθνγέλεηα θαη ηψξα θιήζεθαλ θαη πάιη (νη ίδηνη ή - φρη ζπάληα - ηα παηδηά ηνπο), λα ληπζνχλ θαη πάιη ζην ραθί. Ο πφιεκνο πνπ δηακφξθσζε θαηά κεγάιν κέξνο, ηνλ θφζκν φπσο ηνλ μέξνπκε ζήκεξα, μεθίλεζε ην επηέκβξην ηνπ1939, κε ηελ εηζβνιή ηεο Γεξκαλίαο ζηελ Πνισλία. Βίλαη ν αηκαηεξφηεξνο θαη θαηαζηξνθηθφηεξνο πφιεκνο ηεο ηζηνξίαο. Ήηαλ ζηελ θπξηνιεμία έλαο νινθιεξσηηθφο πφιεκνο. Οη λεθξνί μεπέξαζαλ ηα 50 εθαηνκκχξηα απφ ηνπο νπνίνπο ην 70% άκαρνη. Οη θαηεζηξακκέλεο θαη εξεηπσκέλεο πφιεηο ζηελ Βπξψπε θαη ζηελ Ώζία ήηαλ δεθάδεο, κε αρξεζηεπκέλα νδηθά θαη ζηδεξνδξνκηθά δίθηπα θαη ππνδνκέο, ε πνιηηηζηηθή θαηαζηξνθή αλππνιφγηζηε θαη δεθάδεο ρηιηάδεο νηθνγέλεηεο δηαιχζεθαλ. Δ γεσξγηθή, θηελνηξνθηθή θαη βηνκεραληθή παξαγσγή ηεο Βπξψπεο έπεζαλ δξακαηηθά θαη ρξεηάζηεθαλ αξθεηά ρξφληα γηα λα επαλέιζνπλ ζηα πξν ηνπ πνιέκνπ επίπεδα.
Οη αθνξκέο θαη νη επζχλεο Γηα ηηο αθνξκέο πνπ νδήγεζαλ ηελ αλζξσπφηεηα ζ’ απηή ηελ αιιεινζθαγή, ππάξρνπλ πνιιέο απφςεηο, πνπ πνηθίινπλ αλάινγα κε ηελ πνιηηηθή θαη ηδενινγηθή ηνπνζέηεζε ή πξνέιεπζε απηνχ πνπ ηηο δηαηππψλεη. Βίλαη πνιχ δχζθνιν νη απφςεηο απηέο λα απνθνξηηζηνχλ απφ ην πξαγκαηηθφ γεγνλφο ησλ εγθιεκάησλ ησλ λαδηζηψλ ηεο Γεξκαλίαο θαη ησλ Εαπψλσλ κηιηηαξηζηψλ, θαηά ησλ θαηαθηεκέλσλ ιαψλ ηεο Βπξψπεο θαη ηεο Ώζίαο. Εδηαίηεξα είλαη αδχλαην λα αγλνεζνχλ θαη λα κελ αλαθεξζνχλ ηα λαδηζηηθά ζηξαηφπεδα ζπγθέληξσζεο θαη εμφλησζεο εθαηνκκπξίσλ Ββξαίσλ, ιάβσλ, ηζηγγάλσλ, δηαλνεηηθά θαζπζηεξεκέλσλ, νκνθπινθίισλ θαη γεληθψο αληηθξνλνχλησλ, νχηε ε αδηθαηνιφγεηεο καδηθέο ζθαγέο αζψσλ αηρκαιψησλ πνιέκνπ θαη Κηλέδσλ πνιηηψλ θαη απφ ηνπο Εάπσλεο ζηξαηνθξάηεο. Δ άπνςε πνπ επηθξαηεί είλαη (θπζηθά, ησλ ληθεηψλ) φηη, ν θχξηνο ππεχζπλνο ηνπ πνιέκνπ είλαη ν Υίηιεξ, πνπ κε ηηο δεκαγσγηθέο, ηκπεξηαιηζηηθέο θαη ιατθίζηηθεο απφςεηο ηνπ, θαηάθεξε λα αξπάμεη ηελ εμνπζία ζηε Γεξκαλία θαη ζηε ζπλέρεηα λα κεηαηξέςεη ην θξάηνο ζε κηα ζνβηληζηηθή επηζεηηθή πνιεκηθή κεραλή θαη λα ζηξέςεη ηνλ θαλαηηζκέλν γεξκαληθφ ιαφ θαηά ηεο ππφινηπεο Βπξψπεο, επηδεηψληαο ηελ αχμεζε ηνπ Γσηηθνχ ρψξνπ (Lebensraum) ηνπ, εηο βάξνο ησλ γεηηνληθψλ ηνπ (θπξίσο αλαηνιηθψλ) ιαψλ. Αελ πξέπεη φκσο λα αγλννχληαη θαη νη βαξχηαηεο επζχλεο ησλ Εαπψλσλ θαη ησλ Εηαιψλ ζπκκάρσλ ηνπ Άμνλα, πνπ νπζηαζηηθά πξψηνη μεθίλεζαλ ηελ παγθφζκηα δηακάρε, εηζβάινληαο νη κελ πξψηνη ζηελ Μαληδνπξία θαη ζηε ζπλέρεηα ζηελ Κίλα, νη δε δεχηεξνη ζηελ αδχλακε θαη αλππεξάζπηζηε Ώηζηνπία. 749
ΐαξχηαηεο επζχλεο έρεη θαη ίδηνο ν γεξκαληθφο ιαφο, πνπ φρη κφλν αλέρζεθε αιιά θαη (ζηε κεγάιε πιεηνςεθία ηνπ) πηνζέηεζε ηα θαζηζηηθά, κηζαιιφδνμα, ξαηζηζηηθά θαη αθξαία θεξχγκαηα ησλ Ναδί. Ήηαλ παζίγλσζηεο νη δηψμεηο, ηα βαζαληζηήξηα νη θπιαθίζεηο θαη νη εθηειέζεηο (ρσξίο δηθαζηηθέο απνθάζεηο) ησλ πνιηηηθψλ αληηπάισλ ηνπ Υίηιεξ. ινη ζρεδφλ γλψξηδαλ θαη απνδέρνληαλ – ελεξγεηηθά ή ζησπεξά - ηνπο βαλδαιηζκνχο θαηά ησλ Ββξατθψλ θαηαζηεκάησλ θαη ησλ ζπλαγσγψλ, ηνπο μπινδαξκνχο, ηηο ηαπεηλψζεηο, ηηο ζπιιήςεηο θαη ηα ζηξαηφπεδα ζπγθέληξσζεο (θαη αξγφηεξα καδηθήο εμφλησζεο) ησλ θηιειεπζέξσλ, θνκκνπληζηψλ, ζνζηαιηζηψλ, Ββξαίσλ, νκνθπιφθηισλ, ηζηγγάλσλ θαη άιισλ. ινη ζρεδφλ ήμεξαλ πνχ πήγαηλαλ νη ζηξαηηέο ησλ εμαζιησκέλσλ θαξαβαληψλ απφ άλδξεο, γπλαίθεο θαη παηδηά, πνπ νδεγνχληαλ αγειεδφλ ζηα ζηξαηφπεδα, κεηά ζηνπο ζαιάκνπο αεξίσλ θαη αξγφηεξα ζηα θξεκαηφξηα πνπ θάπληδαλ νιεκεξίο. Οη Γεξκαλνί ζηξαηησηηθνί, αμησκαηηθνί θαη απινί πνιίηεο, ζπκκεηείραλ ελεξγά ζηηο ζπιιήςεηο, καδηθέο εθηειέζεηο ακάρσλ πνιηηψλ γηα αληίπνηλα, ιεειαζίεο θαη θαηαζηξνθέο ρσξηψλ θαη πφιεσλ ζηηο θαηερφκελεο πεξηνρέο ηεο Βπξψπεο. πκκεηείραλ ζηελ ζπγθέληξσζε ακάρσλ (Ββξαίσλ θαη άιισλ πνιηηψλ) θαη ζηελ απνζηνιή ηνπο ζηα ζηξαηφπεδα ζπγθέληξσζεο θαη εμφλησζεο ηεο Γεξκαλίαο. Τπάξρεη βέβαηα θαη ε άπνςε ησλ εηηεκέλσλ – Γεξκαλψλ – πνπ επηξξίπηνπλ κεγάιν κέξνο ηεο επζχλεο γηα ην μέζπαζκα ηνπ πνιέκνπ, ζηελ αιαδνληθή ζηάζε ησλ ληθεηψλ ηνπ Μεγάινπ Πνιέκνπ 1914-18, ζηηο βαξχηαηεο εδαθηθέο θαη νηθνλνκηθέο θπξψζεηο, πνπ επέβαιε ζηε ρψξα ηνπο θαη ηελ Ώπζηξία, ε πλζήθε ησλ ΐεξζαιιηψλ. Οη θπξψζεηο απηέο εμεπηέιηζαλ εζληθά θαη εμνπζέλσζαλ νηθνλνκηθά ηνλ γεξκαληθφ ιαφ θέξλνληάο ηνλ ζηα φξηα ηεο πείλαο θαη ηεο απειπηζίαο. Έηζη ήηαλ εχθνιν λα παγηδεπηεί ζηνλ εζληθηζηηθή θαη ξεβαλζηζηηθή πξνπαγάλδα ησλ λαδηζηψλ θαη λα ηνπο αθνινπζήζεη, ζέινληαο λα απνθαηαζηήζεη ην γφεηξν θαη ηελ εζληθή ηνπ πεξεθάληα. Δ επίθιεζε ηνπ Υίηιεξ γηα ηα εζληθά δίθαηα, ηελ απνθαηάζηαζε ηεο εζληθήο αμηνπξέπεηαο θαη ηελ ‘πξνζηαζία’ ησλ εζληθψλ κεηνλνηήησλ ζηελ Σζερνζινβαθία, ηελ Πνισλία θαη ηε δπηηθή νβηεηηθή Έλσζε, βξήθε πξφζθνξν έδαθνο θαη έγηλε ελζνπζησδψο δεθηή απφ ηελ κεγάιε πιεηνςεθία ηνπ γεξκαληθνχ ιανχ. Δ ‘επζχλε’ είλαη κηα ιέμε-θνπζηνχκη πνπ θνξηέηαη φιεο ηηο κέξεο, φιεο ηηο ψξεο θαη ηαηξηάδεη ζε φινπο, αλάινγα κε ηελ νπηηθή ηνπο γσλία. ε έλα πφιεκν απηνχ ηνπ κεγέζνπο θαη απηήο ηεο έθηαζεο, δελ ππάξρεη – θπζηθά - κφλν έλαο ππεχζπλνο ε Γεξκαλία θαη ν Υίηιεξ. ινη φζνη ελεπιάθεζαλ ζ’ απηφλ είραλ θαη αλάινγν κεξίδην επζχλεο. Οη ληθεηέο ηνπ Μεγάινπ Πνιέκνπ ζχκκαρνη ηεο Ώληάλη, πνπ ππνρξέσζαλ ηε Γεξκαλία ζηελ ππνγξαθή ηεο ηαπεηλσηηθήο ζπλζήθεο ησλ ΐεξζαιιηψλ, επηβάιινληάο ηεο εμνπζελσηηθέο πνιεκηθέο απνδεκηψζεηο. Δ Γαιιία πνπ κε ην πξφζρεκα ηεο είζπξαμεο ησλ πνιεκηθψλ απνδεκηψζεσλ, εηζέβαιε ζην Ρνπξ, πξνζβάιινληαο βάλαπζα ηελ εζληθή ππεξεθάλεηα ηνπ γεξκαληθνχ ιανχ. Οη δπηηθέο δεκνθξαηηθέο θπβεξλήζεηο πνπ εθαξκφδνληαο ηελ πνιηηηθή θαηεπλαζκνχ, παξαηεξνχζαλ, ρσξίο λα αληηδξνχλ, ηνλ ηαρχηαην, επηθίλδπλν θαη βαξχηαην επαλεμνπιηζκφ ηεο Γεξκαλίαο, θαηά παξάβαζε ηεο πλζήθεο ησλ ΐεξζαιιηψλ, ελψ ήηαλ θαλεξφ πνχ νδεγνχζε απηφο ν επαλεμνπιηζκφο. 750
Οη ίδηεο θπβεξλήζεηο πνπ ζπκθψλεζαλ λα κελ επέκβνπλ ζηνλ Εζπαληθφ εκθχιην πφιεκν, αθήλνληαο ηνλ Υίηιεξ θαη ηνλ Μνπζνιίλη λα βνεζνχλ απξνθάιππηα ηνπο ζηαζηαζηέο θαιαγγίηεο ηνπ Φξάλθν. Δ πνιηηηθή ηνπ απνκνλσηηζκνχ ησλ Δλσκέλσλ Πνιηηεηψλ, νη θπβεξλήζεηο ησλ νπνίσλ παξαθνινπζνχζαλ απαζείο, ηελ Εηαιία λα ‘θαηαπίλεη’ ηε θησρή θαη αλππεξάζπηζηε Ώηζηνπία θαη λα κεηαηξέπεη ηελ Ώιβαλία ζε πξνηεθηνξάην ηεο, ηελ Εαπσλία λα θαηαιακβάλεη ηελ Μαληδνπξία θαη λα εηζβάιεη ζηελ Κίλα (αξγφηεξα θαη ηελ Ελδνθίλα θαη Ελδνλεζία) θαη ηε Γεξκαλία λα πξνζαξηά ηελ Ώπζηξία θαη λα εηζβάιεη ζηελ Σζερνζινβαθία – ιεο θαη απηά ηα θαηλφκελα αθνξνχζαλ κφλν ηνπο ‘άιινπο’-. Δ ίδηα πνιηηηθή θξάηεζε ηηο ΔΠΏ έμσ απφ ηελ Κνηλσλία ησλ Βζλψλ κε απνηέιεζκα ηελ απνδπλάκσζε ηνπ θχξνπο ηνπ ζεζκνχ απηνχ. Ο πξσζππνπξγνί ηεο ΐξεηαλίαο Σζάκπεξιαηλ θαη Γαιιίαο Νηαιαληηέ πνπ ππέγξαςαλ ηα επαίζρπλην χκθσλν ηνπ Μνλάρνπ, αθήλνληαο ηελ ζχκκαρφ ηνπο Σζερνζινβαθία έξκαην ζηηο αξπαθηηθέο δηαζέζεηο ηνπ Υίηιεξ, ν νπνίνο ηελ θαηαθεξκάηηζε ακέζσο κεηά. Δ νβηεηηθή Έλσζε ηνπ ηάιηλ πνπ, παξακνλέο ηεο έλαξμεο ηνπ πνιέκνπ, ππέγξαςε κε ηε - θαλαηηθή ηδενινγηθή ηεο αληίπαιν - Γεξκαλία, ην δηαβφεην χκθσλν κε Βπίζεζεο (Μνιφηνθ-Ρίκπεληξνπ), κε ην νπνίν ιχζεθαλ ηα ρέξηα ηνπ Υίηιεξ γηα λα εηζβάιεη αλελφριεηνο ζηελ Πνισλία απφ ηα δπηηθά, ελψ νη νβηεηηθνί εηζέβαιαλ ζηελ ίδηα άκνηξε ρψξα απφ ηα αλαηνιηθά. κσο δελ ζα αξγνχζε θαη ε ίδηα ε νβηεηηθή Έλσζε, λα δηαπηζηψζεη – κε ηε ζεηξά ηεο - ηελ αμηνπηζηία ηεο ππνγξαθήο ηνπ Υίηιεξ. Ώθφκα θαη ηα ‘κηθξά’ θξάηε ηεο Βπξψπεο θαη ηεο ακεξηθαληθήο επείξνπ, πνπ αθνινπζψληαο ηελ ηάζε ησλ κεγάισλ δηθηαηνξηψλ, απαξλήζεθαλ ηνλ θνηλνβνπιεπηηζκφ θαη απνδέρζεθαλ θαζηζηηθέο θαη απηαξρηθέο δηθηαηνξίεο (Πνξηνγαιία, Βιιάδα, ΐνπιγαξία, Ρνπκαλία, Οπγγαξία, ΐαιηηθά θξάηε, Πνισλία, Νηθαξάγνπα, Ώτηή, Κνχβα θαη πνιιά άιια). ιεο νη θπβεξλήζεηο ηνπ θφζκνπ πνπ γλψξηδαλ (απφ δεκνζηνγξάθνπο, απφ πιεξνθνξίεο ησλ δηπισκαηηθψλ θαη κπζηηθψλ ηνπο ππεξεζηψλ, απφ πνιηηηθνχο πξφζθπγεο, απφ θπγάδεο, απφ δεκνθξαηηθνχο θαη θηιειεχζεξνπο θαη άιινπο), ηηο δηψμεηο ησλ Ββξαίσλ θαη αληηθξνλνχλησλ ζηε Γεξκαλία, ηε δεκηνπξγία δεθάδσλ ζηξαηνπέδσλ ζπγθέληξσζεο, ηελ εμφλησζε ησλ πνιηηηθψλ αληηπάισλ – θαη φρη κφλν – ηνπ λαδηζηηθνχ θαζεζηψηνο, ρσξίο λα πξνβνχλ νχηε ζε ηππηθέο πξάμεηο δηακαξηπξίαο.
Ζ έλαξμε Έηζη ην θαινθαίξη ηνπ ’39, ηα πάληα έδεηρλαλ φηη ν πφιεκνο ήηαλ πηα πνιχ θνληά. ηηο 31 Ώπγνχζηνπ έλα θαιά πξνεηνηκαζκέλν - απφ ηηο γεξκαληθέο κπζηηθέο ππεξεζίεο - πξνβνθαηφξηθν ‘επεηζφδην’ ζηα γεξκαλνπνισληθά ζχλνξα, έδσζε ην έλαπζκα ηεο έλαξμεο ησλ ερζξνπξαμηψλ ηελ επφκελε θηφιαο κέξα. Οη γεξκαληθέο δπλάκεηο κε άξηζηα εμνπιηζκέλν θαη εθπαηδεπκέλν ζηξαηφ 1,5 εθαηνκκπξίνπ αλδξψλ, πνπ ηνλ ζπλφδεπαλ εθαηνληάδεο πνιεκηθά αεξνζθάθε θαη ηεζσξαθηζκέλα εηζέβαιαλ ζηελ Πνισλία, εθαξκφδνληαο ηε κέζνδν ηνπ αζηξαπηαίνπ πνιέκνπ (blitzkrieg). 751
Ο πνισληθφο ζηξαηφο κε ειάρηζηα θαη παιηά αεξνπιάλα θαη ηαλθο, ακχλζεθε εξσηθά κελ, αιιά ρσξίο θακηά ειπίδα. Δ επέιαζε ηνπ πνισληθνχ ηππηθνχ θαηά ησλ γεξκαληθψλ ζσξαθηζκέλσλ, ζα είρε ην ραξαθηήξα ην θσκηθνχ αλ δελ ήηαλ ηξαγηθή ε αλειέεηε ζθαγή ησλ ηππέσλ θαη ν απνδεθαηηζκφο ηνπο. Δ γεξκαληθή πξνέιαζε ήηαλ ηαρχηαηε. ε ηξεηο βδνκάδεο ε πνισληθή άκπλα θαηέξξεπζε θαη ε ΐαξζνβία έπεζε ζηηο 27 επηεκβξίνπ. Οη ζχκκαρνη ηεο Πνισλίαο, ε ΐξεηαλία θαη ε Γαιιία δελ είραλ άιιν δξφκν απφ ην λα θεξχμνπλ (3 επηεκβξίνπ) ηνλ πφιεκν θαηά ηεο Γεξκαλίαο. Ώθνινχζεζαλ νη ρψξεο ηεο ΐξεηαληθήο Κνηλνπνιηηείαο Ώπζηξαιία, Νέα Γειαλδία, Καλαδάο θαη Νφηηα Ώθξηθή. Οη Δλσκέλεο Πνιηηείεο δηαθήξπμαλ ηελ νπδεηεξφηεηά ηνπο. ρεδφλ ηαπηφρξνλα (17/9) ε νβηεηηθή Έλσζε ζηεξηγκέλε ζην χκθσλν Μνιφηνθ- Ρίκπεληξνπ, εηζέβαιε ζηελ άκνηξε ρψξα θαη θαηέιαβε ην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο αλαηνιηθήο Πνισλίαο, ην νπνίν πξνζαξηήζεθε ζηηο νβηεηηθέο Αεκνθξαηίεο ηεο Οπθξαλίαο θαη ηεο Λεπθνξσζίαο. Παξάιιεια ζνβηεηηθά ζηξαηεχκαηα εγθαηαζηάζεθαλ ζηηο ηξεηο βαιηηθέο ρψξεο Ληζνπαλία, Λεηνλία θαη Βζζνλία, νη νπνίεο αλαθεξχρζεθαλ λέεο ζνβηεηηθέο δεκνθξαηίεο ζηα πιαίζηα ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο. ηε ζπλέρεηα νη νβηεηηθνί επεηέζεζαλ θαηά ηεο Φηλιαλδίαο, ε νπνία αληηζηάζεθε ζζελαξά γηα πεξίπνπ ηέζζεξηο κήλεο, πξηλ ζπλζεθνινγήζεη θαη εθρσξήζεη ηνλ Εζζκφ ηεο Καξειίαο. Έλα ζνβαξφ γεγνλφο ηεο ζνβηεηηθήο εηζβνιήο ζηελ Πνισλία, είλαη ε θαγή ηνπ Αάζνπο ηνπ Καηχλ. Οη ζνβηεηηθνί είραλ ζπιιάβεη σο αηρκαιψηνπο πνιέκνπ, αξθεηέο ρηιηάδεο Πνισλνχο αμησκαηηθνχο θαη επηθαλείο πνιίηεο (εξγνζηαζηάξρεο, δηθεγφξνπο, ζπγγξαθείο, επηζηήκνλεο, ηεξείο θαη αμησκαηνχρνπο) κε δηάθνξεο θαηεγνξίεο φπσο ‘ζακπνηάδ’, ‘θαηαζθνπεία’ θαη άιιεο. κσο απφ ηνλ Ώπξίιην σο ηνλ Οθηψβξην ηνπ 1940 κε πξνζσπηθή δηαηαγή ηνπ ηάιηλ θαη ηνπ Τπνπξγνχ Ώζθαιείαο Λαβξέληη Μπέξηα*, πεξίπνπ 20.000 Πνισλνί αμησκαηηθνί θαη πνιίηεο εθηειέζηεθαλ απφ ηελ NKVD σο ‘αληηδξαζηηθνί θαη ‘αληεπαλαζηάηεο’. Οη καδηθέο απηέο εθηειέζεηο θαη εληαθηαζκνί, έγηλαλ ζην δάζνο ηνπ Καηχλ, θνληά ζηε ξσζηθή πφιε κνιέλζθ. Σν 1943 νη πξνειαχλνληεο Γεξκαλνί αλαθνίλσζαλ ηελ αλαθάιπςε ησλ νκαδηθψλ απηψλ ηάθσλ, θαη θπζηθά ην εθκεηαιιεχηεθαλ πξνπαγαλδηζηηθά. Ώληίζεηα νη νβηεηηθνί απέδσζαλ ην έγθιεκα απηφ ζηνπο Γεξκαλνχο θαη πξνζπάζεζαλ λα ην εληάμνπλ ζηα εγθιήκαηα πνιέκνπ ζηηο δίθεο ηεο Νπξεκβέξγεο. Μφλν ην 1990, κεηά ηελ πηψζε ηνπ θνκκνπληζηηθνχ θαζεζηψηνο, νη Ρψζνη απνδέρζεθαλ ηελ ελνρή θαη έδσζαλ ζηε δεκνζηφηεηα ηηο δηαηαγέο ηεο εθηέιεζεο απηήο. * Ο Λαβξέληη Μπέξηα (1899-1953) έγηλε γλσζηφο θπξίσο γηα ην ξφιν ηνπ ζηηο δηψμεηο θαη εθηειέζεηο ησλ αληηπάισλ ηνπ ηάιηλ ηελ πεξίνδν ησλ Μεγάισλ Βθθαζαξίζεσλ, ζηε δεθαεηία ηνπ ’30 θαη γηα ηηο παξαπάλσ εθηειέζεηο ησλ Πνισλψλ αηρκαιψησλ. Μεηά ην ζάλαην ηνπ ηάιηλ, ν Μπέξηα δηθάζηεθε σο ‘πξνδφηεο’, ‘αληεπαλαζηάηεο’, ‘ηξνκνθξάηεο’ θαη ‘βηαζηήο’ θαη εθηειέζηεθε κε ηε ζεηξά ηνπ, ηνλ Αεθέκβξην ηνπ ’53.
752
Οη επηρεηξήζεηο ην 1940-41 Δ γεξκαληθή πνιεκηθή κεραλή θαηλφηαλ αλίθεηε. Σνλ Ώπξίιην ηνπ ’40 εηζβάιιεη ζηε Ααλία ε νπνία δελ έρεη θακηά δπλαηφηεηα αληίζηαζεο θαη ζπλζεθνινγεί. ηελ Ννξβεγία ν αξρεγφο ηνπ κηθξνχ Βζληθνζνζηαιηζηηθνχ θφκκαηνο Βίληθνπλ Κνπΐζιηλγθ (1887-1945), ζακπνηάξηζε ηε λνξβεγηθή άκπλα θαη ζπλεξγάζηεθε κε ηνπο εηζβνιείο. Ώπηναλαθεξχρζεθε πξσζππνπξγφο θαη παξέκεηλε ζ’ απηή ηε ζέζε σο ην Μάην ηνπ ’45, φηαλ ε ρψξα ειεπζεξψζεθε θαη ν ΚνπΎζιηλγθ δηθάζηεθε κε ηελ θαηεγνξία ηεο πξνδνζίαο θαη εθηειέζηεθε. Σν φλνκα ηνπ ΚνπΎζιηλγθ έρεη ζπλδεζεί δηεζλψο, κε απηφ ηνπ πξνδφηε ηεο παηξίδαο ηνπ θαη ζπλεξγάηε μέλσλ θαηαθηεηψλ. ην Απηηθφ Μέησπν νη Γάιινη πίζηεπαλ φηη ζα επαλαιεθζεί ε παξαηεηακέλε κάρε ησλ ραξαθσκάησλ ηνπ πξνεγνχκελνπ πνιέκνπ. Σελ δεθαεηία ηνπ ’30, είραλ θαηαζθεπάζεη ηελ απφξζεηε – φπσο πίζηεπαλ – Γξακκή Μαδηλφ, έλα ηεξάζηην ζε έθηαζε νρπξσκαηηθφ έξγν, θαηά κήθνο ησλ Γαιινγεξκαληθψλ ζπλφξσλ. κσο νη Γεξκαλνί απηφεηνη επηηέζεθαλ απφ ηα δπηηθά ζηελ Οιιαλδία θαη ζην ΐέιγην - νη νπνίεο ζπλζεθνιφγεζαλ ζε δπν εβδνκάδεο – θαη απφ ηα αλαηνιηθά ζην Λνπμεκβνχξγν. Καη απφ ηηο δπν πιεπξέο θχθισζαλ ηνλ γαιιηθφ ζηξαηφ θαη αρξήζηεπζαλ ηελ Γξακκή Μαδηλφ. ηε γαιιηθή πφιε Ανπλθέξθε (ζηα γαιινβειγηθά ζχλνξα) εγθισβίζηεθαλ απφ ηηο 26 ΜαΎνπ, απφ ηηο γεξκαληθέο δπλάκεηο, εθαηνληάδεο ρηιηάδεο άλδξεο ηνπ βξεηαληθνχ θαη γαιιηθνχ ζηξαηνχ. Πξαγκαηνπνηήζεθε κηα γηγαληηαία πξνζπάζεηα εθθέλσζεο κε θάζε πισηφ κέζν θαη ηειηθά σο ηηο 3 Ενπλίνπ, 120.000 Γάιινη θαη 220.000 ΐξεηαλνί ζηξαηηψηεο δηέθπγαλ ηελ αηρκαισζία. Ήηαλ κηα εληππσζηαθή επηηπρία πνπ έδσζε κηα αλάζα ζην ζηξαηφπεδν ησλ πκκάρσλ ζην νπνίν επηθξαηνχζε ε απαηζηνδνμία. ην ππφινηπν γαιιηθφ κέησπν, ε γεξκαληθή πξνέιαζε ήηαλ ξαγδαία. Ο Μνπζνιίλη ζέιεζε λα κελ είλαη απψλ ζηελ βέβαηε λίθε ησλ Γεξκαλψλ θαη ζηηο 10 Ενπλίνπ, θήξπμε ηνλ πφιεκν θαηά ηεο Γαιιίαο θαη ηεο ΐξεηαλίαο θαη ηηαιηθά ζηξαηεχκαηα εηζέβαιαλ ζηε ήδε εηηεκέλε Γαιιία. ηηο 14 Ενπλίνπ νη Γεξκαλνί κπήθαλ ζξηακβεπηηθά ζην αλππεξάζπηζην Παξίζη. ηηο 22, νη Γάιινη ζα ζπλζεθνινγήζνπλ θαη επίζεκα ππνγξάθνληαο ηελ παξάδνζή ηνπο ζε έλα βαγφλη ηξαίλνπ, ζηελ Κνκπηέλε. Δ επηινγή ηεο ζέζεο θαη ηεο πφιεο απηήο έγηλε απφ ηνλ ίδην ηνλ Υίηιεξ, γηαηί ζ’ εθείλν αθξηβψο ην ζεκείν ην 1918, νη Γεξκαλνί είραλ ππνγξάςεη ηελ δηθή ηνπο παξάδνζε. Δ θαηνρή ηνπ βνξεηναλαηνιηθνχ ηκήκαηνο ηεο Γαιιίαο ζα δηαξθέζεη ηξία νιφθιεξα ρξφληα. Δ γαιιηθή θπβέξλεζε αθνχ εθθέλσζε ηελ πξσηεχνπζα, πξνζπάζεζε λα δψζεη κηα φζν ην δπλαηφ αμηνπξεπέζηεξε ιχζε. Βπηθξάηεζαλ νη ζπλζεθνιφγνη, νη νπνίνη ζρεκάηηζαλ ηελ θπβέξλεζε ηνπ ΐηζχ ή φπσο επίζεκα νλνκάζηεθε ηεο Γαιιηθήο Πνιηηείαο. Δ θπβέξλεζε-καξηνλέηα ησλ Γεξκαλψλ, έιεγρε ην λνηίσο ηνπ πνηακνχ Λίγεξα ηκήκα ηεο ρψξαο, κε εγέηε (πξφεδξν) ηνλ ήξσα ηνπ Μεγάινπ Πνιέκνπ Φηιίπ Πεηαίλ (Philippe Petain, 1856-1951) θαη πξσζππνπξγφ ηνλ θηινλαδηζηή Πηέξ Λαβάι. Δ αλππφιεπηε απηή θπβέξλεζε ζπλεξγάζηεθε απφιπηα κε ηνλ θαηαθηεηή θαη θαηάξξεπζε ακέζσο κεηά ηελ απφβαζε ησλ πκκάρσλ ζηε Γαιιία ην 1944. Οη ζπλεξγάηεο ησλ Γεξκαλψλ δηθάζηεθαλ θαη θαηαδηθάζηεθαλ ζε ζάλαην. Ο Λαβάι εθηειέζηεθε ελψ ε πνηλή ηνπ ππέξγεξνπ Πεηαίλ κεηαηξάπεθε ζε ηζφβηα δεζκά – πέζαλε ζηε θπιαθή. 753
Δ θαηάξξεπζε ηεο Γαιιίαο, άθεζε ηε ΐξεηαλία κφλε ηεο λα αληηκεησπίδεη ηελ Γεξκαλία, πνπ ήδε έιεγρε ην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο Βπξψπεο. Ο Υίηιεξ απνθάζηζε ηελ έλαξμε ηεο επηρείξεζεο Θαιάζζηνο Λέσλ κε ζηφρν ηελ θαηάιεςε ηεο ΐξεηαλίαο. Ώπφ ην δεχηεξν δεθαήκεξν ηνπ Ώπγνχζηνπ άξρηζαλ νη γεξκαληθνί αεξνπνξηθνί βνκβαξδηζκνί θαηά ιηκαληψλ, αεξνδξνκίσλ, απνζεθψλ ππξνκαρηθψλ, θαη βηνκεραληψλ πνπ πξνθάιεζαλ ζεκαληηθέο δεκηέο. Ώπφ ηηο αξρέο επηεκβξίνπ ζην ζηφραζηξν ησλ Γεξκαλψλ πηιφησλ κπήθε ην Λνλδίλν θαη άιιεο κεγάιεο βξεηαληθέο πφιεηο (Λίβεξπνπι, Κάξληηθ, Μπξίζηνι). Ώπηέο νη επηρεηξήζεηο, παξά ηηο ηεξάζηηεο θαηαζηξνθέο θαη αλζξψπηλεο απψιεηεο, αληηκεησπίζηεθαλ κε επηηπρία απφ ηελ βξεηαληθή αεξνπνξία (RAF), ε νπνία φρη κφλν πξνθάιεζε κεγάιεο απψιεηεο ζηνλ ερζξφ, αιιά αληαπέδσζε κε βνκβαξδηζκφ ηνπ ΐεξνιίλνπ θαη ηνπ Ώκβνχξγνπ. Δ Μάρε ηεο Ώγγιίαο φπσο νλνκάζηεθαλ απηέο νη αεξνκαρίεο, αλάγθαζαλ ηνλ Υίηιεξ λα καηαηψζεη ηα ζρέδηα ηεο επηρείξεζεο Θαιάζζηνο Λέσλ θαη λα ζηξέςεη ην ελδηαθέξνλ ηνπ αλαηνιηθά, πξνο ηε νβηεηηθή Έλσζε. Δ επηηπρήο αληηκεηψπηζε ηεο Μάρεο ηεο Ώγγιίαο απφ ηε RAF, έδσζε ειπίδεο ζηνπο θαηαπηνεκέλνπο απφ ηηο γεξκαληθέο λίθεο δεκνθξαηηθνχο θαη θηιειεχζεξνπο ιανχο. εκαληηθφηαηε ζπκβνιή ζηε δηαηήξεζε πςεινχ εζηθνχ ηνπ βξεηαληθνχ ιανχ θαη ζηελ επηηπρή απηή έθβαζε, είρε ν λένο πξσζππνπξγφο ηεο ΐξεηαλίαο Οπΐλζηνλ Σζφξηζηι (Winston Churchill).
Ο Οπΐλζηνλ Σζόξηζηι (1874-1965) Σν ακεξηθαληθφ πεξηνδηθφ Time, ζεσξεί φηη νη πνιηηηθνί πνπ άθεζαλ ηε ζθξαγίδα ηνπο ζηνλ 20φ αηψλα είλαη έμη : Οη Λέληλ, ηάιηλ, Υίηιεξ, Μάν Σζε-ηνπλγθ, Ρνχζβειη θαη ν Σζφξηζηι. Οη ηέζζεξηο πξψηνη απέθηεζαλ ηελ εμνπζία κε επαλάζηαζε ή πξαμηθφπεκα θαη ηελ δηαηήξεζαλ θπβεξλψληαο απνιπηαξρηθά κε δηψμεηο θαη εθηειέζεηο ησλ αληηπάισλ ηνπο. Οη Ρνχζβειη θαη Σζφξηζηι είλαη νη κφλνη πνπ θέξδηζαλ ηελ εμνπζία κε δεκνθξαηηθέο δηαδηθαζίεο. Ο πνιηηηθφο, ζπγγξαθέαο (θαη εξαζηηέρλεο δσγξάθνο) Σζφξηζηι απνθιήζεθε ν παηέξαο ηεο Νίθεο σο έλαο απφ ηνπο αξρηηέθηνλεο ηεο ηειηθνχ απνηειέζκαηνο ηνπ Αεπηέξνπ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ θαη ηνπο δηακνξθσηέο ηνπ ζεκεξηλήο πνιηηηθήο θαηάζηαζεο θαη ράξηε ηεο Βπξψπεο. Παξάιιεια ππήξμε θαη αμηφινγνο ζπγγξαθέαο. Έγξαςε αξθεηά βηβιία θαη θέξδηζε ην Νφκπει Λνγνηερλίαο ην 1953. Γφλνο νηθνγέλεηαο επγελψλ θαη πνιηηηθψλ, ζπνχδαζε θηινινγία θαη ηζηνξία θαη αθνινχζεζε ηε ζηξαηησηηθή θαξηέξα. Χο αμησκαηηθφο ηνπ ηππηθνχ, ππεξέηεζε ζηελ Κνχβα, ηελ Ελδία, ην Ώθγαληζηάλ (έγξαςε παξάιιεια ηελ ηζηνξία ηνπ εθζηξαηεπηηθνχ ζψκαηνο πνπ ππεξέηεζε εθεί), ηελ Ώίγππην θαη ην νπδάλ. Έγξαςε έλα άιιν βηβιίν αλακλήζεσλ κε ηίηιν The River War. Παξαηηήζεθε απφ ην ζηξαηφ, αιιά σο πνιεκηθφο αληαπνθξηηήο εθεκεξίδαο ηνπ Λνλδίλνπ, φηαλ βξέζεθε ζηε Νφηηα Ώθξηθή γηα λα θαιχςεη ηνλ πφιεκν ησλ Μπφεξο, αηρκαισηίζηεθε. Μεηά ηελ απειεπζέξσζή ηνπ έγξαςε αθφκα δπν βηβιία απφ ηηο εκπεηξίεο ηνπ εθεί. 754
Σν 1900 εθιέρζεθε γηα πξψηε θνξά βνπιεπηήο κε ην πληεξεηηθφ θφκκα. „ηαλ δηαθψλεζε κε ηελ πνιηηηθή ηνπ θφκκαηνο κεηαπήδεζε ζηνπο Φηιειεχζεξνπο κε ηνπο νπνίνπο επαλεμειέγε ην 1906. Ώλέιαβε επαλεηιεκκέλσο ππνπξγηθά ραξηνθπιάθηα θαη θαηά ηνλ Ώ‟ Παγθφζκην Πφιεκν θαηείρε ην αμίσκα ηνπ Πξψηνπ Λφξδνπ ηνπ Ναπαξρείνπ. Σηο εκπεηξίεο ηνπ απφ ην Μεγάιν Πφιεκν ηηο θαηέγξαςε ζην βηβιίν ηνπ The World Crisis. Ώξγφηεξα σο Τπνπξγφο ηξαηησηηθψλ (1919-21) πξσηνζηάηεζε ζηηο απφπεηξεο ησλ ζπκκάρσλ λα αλαηξέςνπλ ηνπο κπνιζεβίθνπο ζηελ επαλαζηαηεκέλε Ρσζία. Σν 1924 επέζηξεςε ζηνπο πληεξεηηθνχο θαη θέξδηζε αθφκα κηα θνξά βνπιεπηηθή έδξα, αιιά φηαλ ν εγέηεο ηνπ θφκκαηνο Σζάκπεξιαηλ έγηλε πξσζππνπξγφο ην 1937, ν Σζφξηζηι δελ αλέιαβε ππνπξγηθφ ραξηνθπιάθην. Σελ πεξίνδν απηή δεκνζηεχηεθαλ αθφκα ηξία βηβιία ηνπ, κε γλσζηφηεξν ην Αλαηνιηθφ Μέησπν. Ο Σζφξηζηι δηέβιεπε ηνπο θηλδχλνπο πνπ εγθπκνλνχζε ε επηθξάηεζε ηνπ Υίηιεξ ζηε Γεξκαλία θαη είρε ηαρζεί ππέξ κηαο απνθαζηζηηθήο θαη δπλακηθήο αληηκεηψπηζήο ηνπ. Αηαθψλεζε αλνηρηά κε ην χκθσλν ηνπ Μνλάρνπ ηνπ ‟38 θαη ε έθξεμε ηνπ πνιέκνπ δηθαίσζε ηηο ζέζεηο ηνπ. ε πνιχ θξίζηκε θάζε ηνπ πνιέκνπ, ζηηο 10 ΜαΎνπ ηνπ ‟40 αλέιαβε ηελ πξσζππνπξγία ηεο ρψξαο θαη ζρεκάηηζε θπβέξλεζε ζπλαζπηζκνχ, ν ίδηνο δε θξάηεζε ηε ζέζε θαη ηνπ Τπνπξγνχ Άκπλαο. ηελ ηζηνξηθή ηνπ αγφξεπζε ζην Κνηλνβνχιην, ηφληζε φηη δελ έρεη λα πξνζθέξεη ζην βξεηαληθφ ιαφ άιιν απφ αίκα, κφρζν, δάθξπα θαη ηδξψηα θαη πσο ν κνλαδηθφο ζηφρνο ηνπ ήηαλ ε νινθιεξσηηθή λίθε. Μεηά ηελ παξάδνζε ηεο Γαιιίαο, ε ΐξεηαλία παξέκεηλε κφλε θαη κε ηελ ελζάξξπλζε ηνπ πξσζππνπξγνχ (Θα πνιεκήζνπκε ζηε ζάιαζζα, ζηηο πεδηάδεο θαη ζηνπο ιφθνπο, ζα ππεξαζπίζνπκε ην λεζί καο θαη δελ ζα παξαδνζνχκε πνηέ! – we shall never, never surrender!) αληηκεηψπηζε κε επηηπρία ηνπο βνκβαξδηζκνχο ησλ γεξκαληθψλ αεξνπιάλσλ. Βπίζεο ζηε κάρε ησλ ζαιαζζψλ, θαηάθεξε λα πεξηνξίζεη ην θνβεξφ φπιν ησλ γεξκαληθψλ ππνβξπρίσλ (κφλν ηελ πεξίνδν 1939-40 πεξηζζφηεξα απφ 600 βξεηαληθά – θπξίσο εκπνξηθά - πινία βπζίζηεθαλ απφ γεξκαληθέο ηηο ηνξπίιεο ησλ ππνβξπρίσλ) θαη λα θαηαζηήζεη ην λαπηηθφ ηεο ρψξαο ηνπ, θπξίαξρν ηνπ Ώηιαληηθνχ. Παξά ηηο δπζρέξεηεο, φηαλ ηνλ Οθηψβξην ηνπ ‟40 ν Μνπζνιίλη εηζέβαιε ζηελ Βιιάδα, έζηεηιε εθζηξαηεπηηθφ ζψκα, ην νπνίν πνιέκεζε θαη ζηε Μάρε ηεο Κξήηεο ην Μάην ηνπ ‟41. Βπίζεο ηνλ Ώπξίιην ηνπ 41 ν βξεηαληθφο ζηξαηφο λίθεζε ηνπο Εηαινχο ζηελ Ώηζηνπία θαη ηελ απειεπζέξσζε. Ώκέζσο κεηά ηελ γεξκαληθή επίζεζε θαηά ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο - θαη παξά ηε ζαθή θαη πάγηα αληηζνβηεηηθή ηνπ ζέζε – ν Σζφξηζηι δηαθήξπμε ηελ αλάγθε ζχλαςεο αληηρηηιεξηθήο ζπκκαρίαο κε ηνλ ηάιηλ. Σελ ίδηα επνρή είρε αξθεηέο ζπλαληήζεηο κε ηνλ πξφεδξν ησλ - νπδέηεξσλ αθφκα - ΔΠΏ, Ρνχζβειη θαη θαηάθεξε λα απνζπάζεη ζεκαληηθή βνήζεηα ζε πνιεκηθά εθφδηα θαη ηξφθηκα. Σνλ Αεθέκβξην ηνπ ‟41, κεηά ηελ θαηαζηξνθή ηνπ ακεξηθαληθνχ ζηφινπ απφ ηνπο Εάπσλεο ζην Πεξι Υάξκπνξ, νη ΔΠΏ θήξπμαλ ηνλ πφιεκν θαηά ησλ δπλάκεσλ ηνπ Άμνλα θαη αλέηξεςαλ δξακαηηθά ην ζπζρεηηζκφ ησλ δπλάκεσλ. Δ ζπκβνιή ηνπ Σζφξηζηι (θαη ηνπ Ρνχζβειη) ζηε δεκηνπξγία κηα δηεζλνχο νξγάλσζεο, δηαδφρνπ ηεο Κνηλσλίαο ησλ Βζλψλ ήηαλ ζεκαληηθή. Σελ 1 ε Εαλνπαξίνπ 1942, ε ΐξεηαλία, νη ΔΠΏ, ε Κίλα, ε νβηεηηθή Έλσζε θαη νη εθπξφζσπνη 22 άιισλ θπβεξλήζεσλ (αξθεηέο απφ απηέο εμφξηζηεο, φπσο ε
755
ειιεληθή) ππέγξαςαλ ηελ Αηαθήξπμε ησλ Δλσκέλσλ Βζλψλ κε ηελ νπνία ηδξχζεθε ν ΟΔΒ. Με ηνπο ζπκκάρνπο ηνπ είρε αξθεηέο δηαζθέςεηο ζηελ Καδακπιάλθα, ζην Κάηξν, ζηελ Σερεξάλε, ζηε Μφζρα, θαη ηελ ζεκαληηθφηεξε ηνλ Φεβξνπάξην ηνπ ‟45 ζηε Γηάιηα, κε ηνπο ηάιηλ θαη Ρνχζβειη. Βθεί ζπκθσλήζεθε ε κεηαρείξηζε ηεο Γεξκαλίαο κεηά ηε δηαθαηλφκελε ήηηα ηεο, θαη θαζνξίζηεθαλ ν λένο ράξηεο ηεο Βπξψπεο θαη νη ζθαίξεο επηξξνήο , πνπ ρψξηζαλ θαη πάιη ηελ Βπξψπε, κεηά ηνλ πφιεκν. Καηά ηε δηάξθεηα ηεο ηειεπηαίαο δηάζθεςεο ησλ ληθεηξηψλ δπλάκεσλ ζην Πφηζληακ ηεο Γεξκαλίαο ηνλ Ενχιην ηνπ ‟45, ην πληεξεηηθφ Κφκκα έραζε ηηο εθινγέο θαη ν Σζφξηζηι παξαηηήζεθε. Σνλ αληηθαηέζηεζε ν λένο πξσζππνπξγφο Κιέκελη Άηιπ ηνπ Βξγαηηθνχ Κφκκαηνο. ηελ αληηπνιίηεπζε πιένλ αζρνιήζεθε δίδνληαο δηαιέμεηο θαη κε ηε ζπγγξαθή. Βμέδσζε ην πνιχηνκν έξγν ηνπ Ο Γεχηεξνο Παγθφζκηνο Πφιεκνο (πνπ ηνπ ράξηζε θαη ην Νφκπει Λνγνηερλίαο). Βθεί κεηαμχ άιισλ, παξαηίζεηαη κε σκφηεηα, ν δηάινγνο κεηαμχ ηάιηλ θαη Σζφξηζηι, κε ηνλ νπνίν θαζνξίδνληαλ πάλσ ζε έλα ραξηί νη ηχρεο πνιιψλ επξσπατθψλ θξαηψλ θαη ην κέιινλ εθαηνκκπξίσλ πνιηηψλ. ε κηα δηάιεμή ηνπ ην 1946, ζηελ Ώκεξηθή κίιεζε γηα πξψηε θνξά γηα ην ηδεξνχλ Παξαπέηαζκα ελλνψληαο ηηο ρψξεο ηεο Ώλαηνιηθήο Βπξψπεο πνπ είραλ πξνζρσξήζεη ζηε ζθαίξα επηξξνήο ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο θαη απνηεινχζαλ έλα εληαίν κπινθ, απέλαληη ζην άιιν κπινθ ηνπ νπνίνπ εγέηηδα δχλακε ήηαλ πιένλ νη Δλσκέλεο Πνιηηείεο. Ο φξνο απηφο ρξεζηκνπνηήζεθε επξχηαηα ηηο επφκελεο δεθαεηίεο ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ. Ο Σζφξηζηι κίιεζε πξψηνο γηα ηελ αλάγθε δεκηνπξγίαο ησλ Ζλσκέλσλ Πνιηηεηψλ ηεο Δπξψπεο, ηδέα πνπ άξρηζε αξγφηεξα λα παίξλεη ζάξθα θαη νζηά κε ηελ δεκηνπξγία ηεο Βπξσπατθήο Έλσζεο. Βπίζεο ήηαλ ν πξψηνο πνπ εμέθξαζε ηελ ηδέα δεκηνπξγίαο ελφο ζηξαηησηηθνχ ζπλαζπηζκνχ ησλ δπηηθψλ θξαηψλ. Καη απηή ηδέα πινπνηήζεθε αξγφηεξα κε ηελ ίδξπζε ηνπ ΝΏΣΟ. Σν 1951 επαλεμειέγε ζηελ πξσζππνπξγία σο ην 1955 πνπ παξαηηήζεθε. Καηά ηε δηάξθεηα ηεο δεχηεξεο ζεηείαο ηνπ ήηαλ θαλεξή ε ηάζε ζπξξίθλσζεο ηεο βξεηαληθήο απηνθξαηνξίαο (κε ηελ αλάπηπμε ησλ εζληθψλ απειεπζεξσηηθψλ θηλεκάησλ ησλ ιαψλ ησλ απνηθηψλ), γεγνλφο πνπ επέηξεςε ζηηο Δλσκέλεο Πνιηηείεο λα αλαδεηρζνχλ ζηε κνλαδηθή εγέηηδα δχλακε ηεο Αχζεο. Σν ηειεπηαίν ηνπ βηβιίν ήηαλ ε πνιχηνκε Ηζηνξία ησλ Αγγιφθσλσλ Λαψλ. Σν 1964, 90 εηψλ πηα, παξαηηήζεθε απφ βνπιεπηήο θαη ηνλ επφκελν ρξφλν πέζαλε.
Ώπφ ηελ έλαξμε ηνπ πνιέκνπ ε Γεξκαλία είρε κφλν λίθεο ελψ ε ζχκκαρφο ηεο Εηαιία αθνινχζεζε απιψο ηνπο Γεξκαλνχο κεηά ηε λίθε ηνπο ζηε Γαιιία, θεξχζζνληαο ηνλ πφιεκν θαηά κηα ρψξαο πνπ ήδε θαηέξξεε. Ο Μνπζνιίλη ήζειε δηαθαψο λα επηδείμεη θη απηφο λίθεο θαη ηνλ Οθηψβξην ηνπ ’40, φηαλ ε ΐξεηαλία είρε κείλεη κφλε ηεο λα αληηκεησπίδεη ηνλ Άμνλα, πίζηεςε φηη ε (νπδέηεξε κελ, αιιά – παξά ηελ ηδενινγηθή ζπγγέλεηα ηεο θπβέξλεζεο Μεηαμά κε ηα θαζηζηηθά θαζεζηψηα ηνπ Άμνλα - αγγιφθηιε) Βιιάδα, ζα ήηαλ εχθνιε ιεία. Έηζη ηελ 28ε, κφιηο πέληε ψξεο κεηά ηελ επίδνζε ελφο ηειεζηγξάθνπ θαη ηελ άκεζε απφξξηςή ηνπ απφ ηνλ Έιιελα (δηθηάηνξα) πξσζππνπξγφ Εσάλλε Μεηαμά,
756
ηα ηηαιηθά ζηξαηεχκαηα, εηζέβαιαλ ζηε ρψξα, απφ ηελ Ώιβαλία ε νπνία ήδε βξηζθφηαλ ππφ ηηαιηθή θαηνρή. κσο ν ειιεληθφο ιαφο - αλ θαη ήηαλ ζαθψο αληίζεηνο κε ηε δηθηαηνξία πνπ είραλ επηβάιεη ν βαζηιηάο Γεψξγηνο ΐ’ θαη ν Μεηαμάο - ζπληάρζεθε ακέζσο κε ηελ θπβέξλεζε θαη έζπεπζε λα ζηξαηεπζεί γηα λα αληηκεησπίζεη ηνλ απξφθιεην εηζβνιέα. ηα ρηνληζκέλα βνπλά ηεο Δπείξνπ, ν πφιεκνο ήηαλ πνιχ δχζθνινο. Ώιιά ζε πνιχ ζχληνκν ρξνληθφ δηάζηεκα, νη Εηαινί (πνπ δελ ήμεξαλ νχηε γηαηί πνιεκνχζαλ, νχηε ηί γχξεπαλ ζε θείλα ηα αθηιφμελα κέξε) είραλ απσζεζεί θαη ν ειιεληθφο ζηξαηφο πξνρσξνχζε κε επηηπρία, θαηαιακβάλνληαο ηε κηα κεηά ηελ άιιε ηηο αιβαληθέο πφιεηο θαη ρσξηά. Δ ληθεθφξα πξνέιαζε ησλ ειιεληθψλ ζηξαηεπκάησλ, ήηαλ ε πξψηε λίθε θαηά δπλάκεσλ ηνπ Άμνλα θαη ραηξεηίζηεθε κε ελζνπζηαζκφ απφ ηνπο ζπκκάρνπο. Ο ηχπνο ηεο ΐξεηαλίαο, ησλ ΔΠΏ θαη ησλ άιισλ ζπκκάρσλ, δεκνζίεπε δηζπξάκβνπο αιιά θαη δεθάδεο γεινηνγξαθίεο γηα ηνλ ππεξθίαιν Μνπζνιίλη θαη ηελ επνλείδηζηε ήηηα ηνπ. Δ απαλσηέο ήηηεο ησλ ηηαιηθψλ ζηξαηεπκάησλ θαη ε άθημε ζηελ Βιιάδα βξεηαληθνχ εθζηξαηεπηηθνχ ζψκαηνο ην Μάξηην ηνπ ’41, ππνρξέσζαλ ηνλ Υίηιεξ λα αλαβάιεη ηελ ζρεδηαδφκελε γεξκαληθή εηζβνιή ζηε νβηεηηθή Έλσζε θαη λα ζηξαθεί πξνο ηα ΐαιθάληα εθαξκφδνληαο ην ζρέδην επηρεηξήζεσλ Μαξίηα. Σελ 6ε Ώπξηιίνπ 1941 ε Γεξκαλία θήξπμε ηνλ πφιεκν θαηά ηεο Γηνπγθνζιαβίαο θαη ηεο Βιιάδαο. Δ Γηνπγθνζιαβία ζπλζεθνιφγεζε ζε δέθα κέξεο θαη ζηε ρψξα εγθαηαζηάζεθε θπβέξλεζε δσζίινγσλ. Δ Κξναηία έγηλε ‘αλεμάξηεηε’ θαη ζπλεξγάζηεθε ζηελά κε ηνλ Άμνλα Οη Κξνάηεο θαζίζηεο πξαγκαηνπνίεζαλ καδηθέο δηψμεηο θαη εθηειέζεηο έξβσλ παηξησηψλ, πξάμε πνπ αλαδσπχξσζε ηελ παξαδνζηαθή ερζξφηεηα έξβσλΚξναηψλ. κσο ν Κξνάηεο ζηξαηησηηθφο θαη πνιηηηθφο Γηφζηπ Μπξνδ Σέην (1892-1980) αληέδξαζε ζρεδφλ ακέζσο θαη νξγάλσζε έλα πξαγκαηηθά κεγάιν αληάξηηθν (παξηηδάληθν) απειεπζεξσηηθφ θίλεκα, κε ζηξαηνινγεκέλνπο έξβνπο, ινβέλνπο θαη Κξνάηεο καρεηέο. Ο Σίην γελλήζεθε ζε έλα ρσξηφ ηεο Κξναηίαο πνπ ηφηε απνηεινχζε επαξρία ηεο Ώπζηξννπγγξηθήο Ώπηνθξαηνξίαο. ην Μεγάιν Πφιεκν ππεξέηεζε ζηνλ απζηξηαθφ ζηξαηφ θαη ζπλειήθζε αηρκάισηνο απφ ηνπο Ρψζνπο. Έδεζε ηελ Ρσζηθή Βπαλάζηαζε θαη φηαλ επέζηξεςε ζηελ παηξίδα ηνπ ην 1920 έγηλε κέινο ηνπ Γηνπγθνζιαβηθνχ Κ.Κ. Σν ‟37 έγηλε Γεληθφο Γξακκαηέαο ηνπ Κφκκαηνο, αθνχ είρε δηαηειέζεη θαη κέινο ηεο Γξακκαηείαο ηεο Κνκκνπληζηηθήο Αηεζλνχο (Κνκηληέξλ) ζηε Μφζρα. Ήδε απφ ην 1942 ν Λατθφο Ώπειεπζεξσηηθφο ηξαηφο ηεο Γηνπγθνζιαβίαο ππφ ηελ εγεζία ηνπ Σίην, έιεγρε ην 20% ηνπ εδάθνπο ηεο ρψξαο θαη ήηαλ έλα απφ ηα θαιχηεξα νξγαλσκέλα αληάξηηθα ζψκαηα ηεο θαηερφκελεο Βπξψπεο. Δ Γηνπγθνζιαβία απειεπζεξψζεθε ην 1944 θαη κε ηε βνήζεηα ηνπ Κφθθηλνπ ζηξαηνχ θαη αλαθεξχρζεθε Λατθή Οκνζπνλδηαθή Αεκνθξαηία κε πξφεδξν ηνλ Σίην. κσο απηφο γξήγνξα δηαθψλεζε κε ηελ πνιηηηθή ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο, ήξζε ζε ξήμε κε ηνλ ηάιηλ θαη ην 1948 ε Γηνπγθνζιαβία 757
εθδηψρζεθε απφ ηελ Κνκηλθφξκ (ηε δηάδνρν νξγάλσζε ηεο Κνκηληέξλ). ηαλ φιεο νη ρψξεο ηνπ αλαηνιηθνχ κπινθ δηέξξεμαλ ηηο ζρέζεηο ηνπο κε ηνλ Σίην, απηφο ζηξάθεθε γηα βνήζεηα πξνο ηελ Αχζε, ρσξίο φκσο λα εγθαηαιείςεη ηελ αδέζκεπηε πνιηηηθή ηεο ρψξαο ηνπ. Ο Σίην ήηαλ έλαο απφ ηνπο εγέηεο ηνπ Κηλήκαηνο ησλ Αδεζκεχησλ (καδί κε ηνλ Νάζεξ ηεο Ώηγχπηνπ, ηνλ Νερξνχ ηεο Ελδίαο, ηνλ νεθάξλν ηεο Ελδνλεζίαο θαη ηνλ Νθξνχκαρ ηεο Γθάλα θαη θέξδηζε ηνλ παγθφζκην ζεβαζκφ θαη αλαγλψξηζε, σο ν ζεκαληηθφηεξνο πνιηηηθφο εγέηεο ηεο ρψξαο ηνπ θαη έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο παξάγνληεο ηεο δηεζλνχο ζθελήο.
Δ Βιιάδα κε αλνηρηφ ήδε ην κέησπν θαηά ηεο Εηαιίαο ζηελ Ώιβαλία, ππνρξεψζεθε λα αλνίμεη θαη δεχηεξν θαηά ηεο Γεξκαλίαο ζηα ζχλνξα κε ηε ΐνπιγαξία. Ο ζηξαηφο αληηζηάζεθε φζν κπνξνχζε ζηε ζαξσηηθή πνιεκηθή γεξκαληθή κεραλή, φκσο κεηά ηε δηάζπαζε ηεο γηνπγθνζιαβηθήο άκπλαο θαη ηελ, απφ ηα δπηηθά θάζνδν ησλ Γεξκαλψλ πξνο ηε Θεζζαινλίθε, ε ζπλέρηζε ηνπ πνιέκνπ ήηαλ κάηαηε. ηηο 21 Ώπξηιίνπ ηνπ ‘41 ν ζηξαηεγφο Γεψξγηνο Σζνιάθνγινπ (1886-1948) ππέγξαςε ηελ αλαθσρή, ζηηο 23 ν βαζηιηάο θαη ε θπβέξλεζε Σζνπδεξνχ (ν Μεηαμάο είρε ήδε πεζάλεη) έθπγαλ γηα ηελ Κξήηε θαη ζηηο 27 νη γεξκαληθέο δπλάκεηο κπήθαλ ζε κηα Ώζήλα πνπ ηελ βξήθαλ κε θιεηζηά ζπίηηα θαη άδεηνπο δξφκνπο. ηηο 30 ν Σζνιάθνγινπ ζρεκάηηζε ηελ πξψηε θπβέξλεζε δσζίινγσλ. Δ ηειεπηαία πξάμε ηνπ ειιελνγεξκαληθνχ πνιέκνπ παίρζεθε ζηελ Κξήηε. Βθεί είραλ ζπγθεληξσζεί ηα ππνιείκκαηα ηνπ ειιεληθνχ ζηξαηνχ θαη ηζρπξέο βξεηαληθέο (ζηηο νπνίεο ζπκκεηείραλ θαη Ώπζηξαινί θαη Νενδειαλδνί) κνλάδεο. Δ Μάρε ηεο Κξήηεο άξρηζε κε έλα ηζρπξφηαην δεθαπελζήκεξν βνκβαξδηζκφ απφ εθαηνληάδεο γεξκαληθά αεξνπιάλα, θαηά αεξνδξνκίσλ, πινίσλ, ιηκαληψλ αιιά θαη πφιεσλ. Ώπφ ηηο 20 ΜαΎνπ άξρηζε ε ξίςε επίιεθησλ κνλάδσλ αιεμηπησηηζηψλ, νη νπνίνη αληηκεησπίζηεθαλ φρη κφλν απφ ηηο έλνπιεο ζπκκαρηθέο δπλάκεηο, αιιά θαη απφ ηνλ ίδην ην ιαφ ηεο Κξήηεο, πνπ πξνζπαζνχζε λα εμνληψζεη ηνπο εηζβνιείο πνπ έξρνληαλ απξφζθιεηνη απφ ηνλ αέξα. Οη γεξκαληθέο απψιεηεο ήηαλ ηξνκεξέο, αιιά ηειηθά θαηάθεξαλ λα θξαηήζνπλ ην αεξνδξφκην ηνπ Μάιεκε ζηα Υαληά. ’ απηφ άξρηζαλ λα πξνζγεηψλνληαη δεθάδεο αεξνπιάλα θαηάθνξηα κε πεδηθφ, πνιεκνθφδηα θαη άξκαηα θαη λα επεθηείλνληαη ζηαδηαθά ζην λεζί. Σελ 1ε Ενπλίνπ, φιε ε Κξήηε είρε πέζεη ζε γεξκαληθά ρέξηα. κσο ην θφζηνο γηα ηνπο Γεξκαλνχο ήηαλ δπζβάζηαρην θαη ν Υίηιεξ δελ επηρείξεζε πηα παξφκνηα επίζεζε κε αιεμηπησηηζηέο ζε θαλέλα απφ ηα επφκελα κέησπα, σο ην ηέινο ηνπ πνιέκνπ. Σξεηο κφιηο κέξεο κεηά ηελ είζνδν ησλ Γεξκαλψλ ζηελ Ώζήλα, ζηηο 30 ΜαΎνπ ηνπ ’41, δπν ηνικεξνί λένη ν Μαλφιεο Γιέδνο θαη ν Ώπφζηνινο άληαο, θαηάθεξαλ λα αλαξξηρεζνχλ ζηελ Ώθξφπνιε θαη λα αξπάμνπλ ηελ γεξκαληθή ζεκαία κε ηε ζβάζηηθα, πνπ είρε πςσζεί εθεί. Δ πξάμε απηή ζεσξείηαη θαη ηηκάηαη σο ε πξψηε αληηζηαζηαθή πξάμε θαηά ησλ γεξκαληθψλ δπλάκεσλ θαηνρήο ζηελ Βιιάδα θαη κηα απφ ηηο πξψηεο ζηελ θαηερφκελε Βπξψπε. Ώκέζσο κεηά ηα ΐαιθάληα, ν Υίηιεξ έζεζε ζε εθαξκνγή ην ζρέδην Μπαξκπαξφζα γηα ηελ επίζεζε θαηά ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο. ηηο 22 Ενπλίνπ 1941, ρσξίο λα πξνεγεζεί θήξπμε πνιέκνπ κηα ηεξάζηηα ζηξαηηά 3.000.000 αλδξψλ, 3.600 ζσξαθηζκέλσλ θαη 4.400 αεξνπιάλσλ εηζέβαιε ζηα ξσζηθά ζχλνξα, αλνίγνληαο έλα 758
γηγαληηαίν κέησπν, απφ ηνλ Ώξθηηθφ Κχθιν σο ηε Μαχξε Θάιαζζα. Μαδί ηνπο ήηαλ θαη 50.000 Φηιαλδνί, 250.000 Ρνπκάλνη. Βπίζεο Εηαινί, Οχγγξνη, ινβάθνη, αληηθνκκνπληζηέο Ρψζνη θαη Οπθξαλνί, θαζψο θαη εζεινληέο απφ ηηο πεξηζζφηεξεο ρψξεο ηεο Βπξψπεο. Ώλ θαη νη ζνβηεηηθέο κπζηηθέο ππεξεζίεο είραλ εγθαίξσο πξνεηδνπνηήζεη γηα ηελ εηζβνιή, ν ηάιηλ αηθληδηάζηεθε. Ο Κφθθηλνο ηξαηφο πζηεξνχζε ζε αξηζκφ (πεξίπνπ 2,5 εθαηνκκχξηα) θαη εμνπιηζκφ. Δ γεξκαληθή πξνέιαζε ήηαλ ξαγδαία. Μέρξη ηελ 1ε επηεκβξίνπ είραλ θαηαιεθζεί νη ΐαιηηθέο ρψξεο θαη είρε θπθισζεί ην Λέληλγθξαλη (ε πνιηνξθία ηνπ Λέληλγθξαλη θξάηεζε 29 νιφθιεξνπο κήλεο θαη 1.000.000 πνιίηεο ηνπ πέζαλαλ, απφ ηνπο νπνίνπο νη 200.000 απφ πείλα), ε Λεπθνξσζία, ε Οπθξαλία, ε Κξηκαία θαη κεγάια ηκήκαηα ηνπ ξσζηθνχ εδάθνπο. Δ Μφζρα θεξχρζεθε ζε θαηάζηαζε πνιηνξθίαο θαη πνιιέο βηνκεραλίεο θαη ππεξεζίαο κεηαθηλνχληαλ πξνο ηα Οπξάιηα. Οη Ρψζνη ππνρσξνχζαλ εθαξκφδνληαο ηελ παιηά θαη δνθηκαζκέλε ηαθηηθή ‘θακέλεο γεο’. Δ πξνέιαζε ησλ Γεξκαλψλ ζπλνδεχηεθε απφ θνβεξέο αθξφηεηεο. Οη λαδηζηηθέο ζεσξίεο θαηέηαζζαλ ηνπο ιάβνπο (θαη θπζηθά θαη ηνπο Ββξαίνπο) ζε θαηψηεξε αλζξψπηλε βαζκίδα απφ απηήλ ησλ Ώξίσλ. Υηιηάδεο Ρψζνη, Οπθξαλνί, Λεπθνξψζνη πνιίηεο δηψρηεθαλ, βαζαλίζηεθαλ, εθηειέζηεθαλ γηα αζήκαληεο αθνξκέο ή ρσξίο θακηά αθνξκή. Καηά ηελ θαηάιεςε ηνπ Κηέβνπ, 34.000 Ββξαίνη εθηειέζηεθαλ θαη ζάθηεθαλ ζε νκαδηθνχο ηάθνπο. Χο ην ηέινο ηνπ παξάινγνπ απηνχ πνιέκνπ ε νβηεηηθή Έλσζε είρε 20.700.000 λεθξνχο, απφ ηνπο νπνίνπο ην 1/3 πνιίηεο!. Οη ερζξνπξαμίεο επεθηάζεθαλ θαη πέξαλ ηεο Βπξψπεο, ζηε βφξεηα Ώθξηθή, ζηε Μέζε Ώλαηνιή θαη ζηε λνηηναλαηνιηθή Ώζία. κσο ην ζεκαληηθφηεξν γεγνλφο ζηελ πνξεία απηνχ ηνπ πνιέκνπ ήηαλ ν βνκβαξδηζκφο ηνπ ακεξηθαληθνχ ζηφινπ, ζην Πεξι Υάξκπνξ ηεο Υαβάεο, απφ εθαηνληάδεο ηαπσληθά αεξνπιάλα ζηηο 7 Αεθεκβξίνπ ηνπ ’41. Οη Ώκεξηθαλνί αηθληδηάζηεθαλ, αιιά απηή ε πξάμε έπεηζε θαη ηνπο πην ζεξκνχο ππνζηεξηθηέο ηνπ Ώπνκνλσηηζκνχ φηη νη ΔΠΏ δελ είραλ άιιν δξφκν απφ ηελ ζπκκεηνρή ζηνλ πφιεκν θαηά ησλ δπλάκεσλ ηνπ Άμνλα. Πξάγκαηη ηελ επνκέλε νη Δλσκέλεο Πνιηηείεο θήξπμαλ ηνλ πφιεκν θαηά ηεο Εαπσλίαο θαη ηξεηο κέξεο αξγφηεξα ε Γεξκαλία δηαθήξπμε φηη βξίζθεηαη ζε πφιεκν κε ηελ Ώκεξηθή. Με ηελ απφθαζε γηα ζπκκεηνρή ηεο κεγάιεο απηήο ρψξαο -κε ηα αλεμάληιεηα ζρεδφλ εθφδηα ζε αλζξψπηλν πιηθφ, φπια, αεξνπιάλα, ηξφθηκα θαη εμνπιηζκφ - ζηηο ερζξνπξαμίεο, ε πιάζηηγγα έγεηξε απνθαζηζηηθά πξνο ηε κεξηά ησλ πκκάρσλ θαη ν Πφιεκνο έγηλε πιένλ Παγθφζκηνο.
Σα ζηξαηφπεδα ζπγθέληξσζεο - εμφλησζεο Σν ζέκα ησλ λαδηζηηθψλ ζηξαηνπέδσλ ζπγθέληξσζεο θαη ζηξαηνπέδσλ εμφλησζεο θνκκαηηθψλ πνιηηηθψλ αληηπάισλ, αηρκαιψησλ πνιέκνπ, Ββξαίσλ, ιάβσλ, Σζηγγάλσλ, νκνθπινθίισλ, καξηχξσλ ηνπ Εερσβά, αηφκσλ κε δηαλνεηηθή θαη ζσκαηηθή αλαπεξία, αθφκα θαη ηεξσκέλσλ, είλαη έλα απφ ηα θξηθηαζηηθφηεξα θαη απερζέζηεξα ‘επηηεχγκαηα’ ηεο αλζξψπηλεο ηζηνξίαο. Ώπνηειεί πξαγκαηηθά αλεμίηειν ζηίγκα γηα ηνλ γεξκαληθφ, αιιά θαη γηα νιφθιεξν ηνλ επξσπατθφ πνιηηηζκφ. Βίλαη πξαγκαηηθά άμην απνξίαο, πψο έλαο ιαφο κε ηφζν αλαπηπγκέλν πνιηηηζηηθφ, πλεπκαηηθφ θαη ηερλνινγηθφ επίπεδν φπσο ν γεξκαληθφο, έθηαζε ζ’ απηφ ην απίζηεπην ζεκείν. Πψο εκπηζηεχηεθε θαη αθνινχζεζε ηπθιά 759
κσξνθηιφδνμεο κεηξηφηεηεο φπσο ν Υίκιεξ, ν Γθαίξηλγθ, ν Γθαίκπειο, ν Ρεκ, ν Βο θαη εθηεινχζε ρσξίο ίρλνο αληίξξεζεο ηηο φπνηεο εληνιέο ηνπο. Έρνπλ γξαθεί ρηιηάδεο ινγνηερληθά θαη επηζηεκνληθά βηβιία θαη άξζξα, έρνπλ γπξηζηεί εθαηνληάδεο θηλεκαηνγξαθηθέο θαη ηειενπηηθέο ηαηλίεο, δεθάδεο θαιιηηέρλεο (δσγξάθνη, γιχπηεο, ζπλζέηεο θαη πνηεηέο) έρνπλ αζρνιεζεί κε ην ζέκα, πνπ δελ κέλεη εδψ παξά λα παξαζέζνπκε κε ζπληνκία ηα γεγνλφηα. Ώκέζσο κεηά ηελ άλνδν ηνπ Υίηιεξ ζηελ εμνπζία ην ’33, ην λαδηζηηθφ θφκκα άξρηζε ηε δεκηνπξγία ζηξαηνπέδσλ ζπγθέληξσζεο. Σα ζηξαηφπεδα απηά δεκηνπξγήζεθαλ κε ζθνπφ ησλ εγθιεηζκφ πνιηηηθψλ θξαηνπκέλσλ, κειψλ αληηπάισλ θνκκάησλ, ‘αληηθνηλσληθψλ ζηνηρείσλ’, δεκνζηνγξάθσλ, πνιηηψλ νη νπνίνη είραλ θαηεγνξεζεί – έζησ θαη αλαπφδεηθηα - γηα αληηλαδηζηηθή ζπκπεξηθνξά θαη γεληθψο θάζε αλεπηζχκεηνπ ζηελ θπβέξλεζε θαη ζην θφκκα πνιίηε. Οη θξαηνχκελνη ζηέιλνληαλ ζ’ απηά ηα ζηξαηφπεδα ρσξίο λα έρεη πξνεγεζεί δίθε ή δηθαζηηθή απφθαζε, ζπλήζσο κε απφθαζε ηνπ ηνπηθνχ θνκκαηηθνχ ζηειέρνπο, ή αθφκα θαη ελφο κέινπο ησλ SA ή ησλ SS. Σα πξψηα ρξφληα, ηα ζηξαηφπεδα απηά ήηαλ θπξίσο ζηξαηφπεδα (αλαγθαζηηθήο) εξγαζίαο. Μεηά ηελ θήξπμε ηνπ πνιέκνπ απηά πνιιαπιαζηάζηεθαλ κέζα θαη έμσ απφ ηε Γεξκαλία θαη αξθεηά έγηλαλ ζηξαηφπεδα εμφλησζεο. Ήδε ζηηο 12 Μαξηίνπ ηνπ ’33, πξηλ πεξάζνπλ δπν κήλεο απφ ηελ θαηάθηεζε ηεο εμνπζίαο, άλνημε ην πξψην ζηξαηφπεδν ζπγθέληξσζεο ζην ξηελκπνπξγθ, έμσ απφ ην ΐεξνιίλν. ε 10 κέξεο εγθαηληάζηεθε απφ ηνλ αξρεγφ ησλ SS Υάηλξηρ Υίκιεξ (Heirich Himmler, 1900-1945), έλα απφ πην δηαβφεηα ζηξαηφπεδα ζπγθέληξσζεο ζην Νηαράνπ, θνληά ζην Μφλαρν. Ο Υίκιεξ γελλήζεθε ην 1900 ζην Μφλαρν, ππεξέηεζε ζην γεξκαληθφ ζηξαηφ, αιιά δελ πξφιαβε λα πνιεκήζεη. Σν 1918 σο κέινο δεμηάο παξαζηξαηησηηθήο νξγάλσζεο ζπλέβαιιε ζηελ θαηάξξεπζε ηεο νβηεηηθήο Αεκνθξαηίαο ηνπ Μνλάρνπ. Σν 1923 πξνζρψξεζε ζην Βζληθνζνζηαιηζηηθφ Κφκκα θαη ζπκκεηείρε ζην απνηπρεκέλν Πξαμηθφπεκα ηεο Μππξαξίαο. Σν 1929 δηνξίζζεθε αξρεγφο ηεο θνκκαηηθήο παξαζηξαηησηηθήο νξγάλσζεο Schulzstaffel (ησλ γλσζηψλ ηαγκάησλ SS). Σν 1934 ν Υίκιεξ θαη ε νξγάλσζή ηνπ ζπλέβαιαλ απνθαζηζηηθά ζηε δηάιπζε ηεο άιιεο θνκκαηηθήο παξαζηξαηησηηθήο – θαη ελνριεηηθήο γηα ηνλ Υίηιεξ – νξγάλσζεο ησλ Σαγκάησλ Βθφδνπ (SA), πξαγκαηνπνηψληαο ηηο καδηθέο εθηειέζεηο ηνπ αξρεγνχ ηεο Ρεκ θαη ησλ κειψλ ηεο, θαζψο θαη δνινθνλίεο πνιηηηθψλ αληηπάισλ ηνπ θφκκαηνο φπσο ν πξψελ θαγθειάξηνο Κνπξη θνλ ιάηρεξ. Ήηαλ ε γλσζηή Νχρηα ησλ Μεγάισλ Μαραηξηψλ. Ώπφ ηνλ Ενχλην ηνπ ’36 ν Υίκιεξ είλαη έλαο απφ ηνπο ηζρπξφηεξνπο παξάγνληεο ηεο λαδηζηηθήο Γεξκαλίαο γηαηί, εθηφο απφ εγέηεο ησλ SS, γίλεηαη αξρεγφο ηεο θξαηηθήο γεξκαληθήο αζηπλνκίαο ηελ νπνία απνηεινχζαλ ε Ώζηπλνκία Σάμεσο, ε Ώζηπλνκία Αίσμεο Βγθιήκαηνο (Kripo) θαη ε δηαβφεηε Μπζηηθή Ώζηπλνκία (Gestapo).
760
Ήηαλ ν θχξηνο ππεχζπλνο γηα ηε δεκηνπξγία ησλ ζηξαηνπέδσλ ζπγθέληξσζεο θαη θέξεη ην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο επζχλεο γηα ηελ εμφλησζε εθαηνκκπξίσλ θξαηνπκέλσλ, θπξίσο Ββξαίσλ. ε κηα νκηιία ηνπ πξνο ηνπο ηνπνηεξεηέο (γθανπιάηηεξο) ησλ SS ζηηο 4 Οθησβξίνπ ηνπ ’43 ζην Πφδλαλ ηεο Πνισλίαο, πεξηέγξαςε κε ιεπηνκέξεηα ηηο κεζφδνπο ηεο Σειηθήο ιχζεο (εμνιφζξεπζεο ησλ Ββξαίσλ, πεξηιακβαλνκέλσλ γπλαηθψλ θαη παηδηψλ). Δ καγλεηνζθνπεκέλε απηή νκηιία, πνπ ζψδεηαη θαη ζήκεξα, ρξεζηκνπνηήζεθε σο απνδεηθηηθφ ζηνηρείν ζηε Αίθε ηεο Νπξεκβέξγεο. ηηο 23 Ώπξηιίνπ 1945, φηαλ ήηαλ βέβαηε πιένλ ε θαηάξξεπζε ηεο Γεξκαλίαο, ν Υίκιεξ πξνζπάζεζε λα δηαπξαγκαηεπζεί κφλνο ηνπ, ηε ζπλζεθνιφγεζε. Ώπηφ πξνθάιεζε ηε κήλε ηνπ Υίηιεξ, ν νπνίνο ηνλ απνθάιεζε πξνδφηε θαη ηνπ αθαίξεζε φια ηα θξαηηθά θαη θνκκαηηθά αμηψκαηα. Μεηά ηε ζπλζεθνιφγεζε ηεο Γεξκαλίαο, απηνθηφλεζε ζην γξαθείν ηνπ ΐξεηαλνχ αλαθξηηή. Σελ 1ε Ώπξηιίνπ ηνπ ’33, ην Βζληθνζνζηαιηζηηθφ θφκκα άξρηζε επίζεκα ην κπντθνηάξηζκα ησλ εβξατθψλ θαηαζηεκάησλ. ηηο 10 ΜαΎνπ νη Ναδί θαίλε ζηηο πιαηείεο αληηθαζηζηηθά – θαη φρη κφλν - βηβιία γλσζηψλ Γεξκαλψλ θαη μέλσλ ζπγγξαθέσλ. Σν επηέκβξην ηνπ ’35 ςεθίδνληαη νη θπιεηηθνί λφκνη ηεο Νπξεκβέξγεο, βάζεη ησλ νπνίσλ νη Ββξαίνη ηεο Γεξκαλίαο απνγπκλψλνληαη απφ ηα δηθαηψκαηα ηνπ πνιίηε θαη απνθηνχλ ηελ ηδηφηεηα ηνπ ‘ππεθφνπ’ ηνπ Σξίηνπ Ράηρ. Ώπαγνξεχεηαη ηνπο Ββξαίνπο λα έρνπλ ζεμνπαιηθέο ζρέζεηο ή λα παληξεχνληαη κε Άξηνπο. Με ηνπο λφκνπο απηνχο ήηαλ απαξαίηεηε ε απφθηεζε πηζηνπνηεηηθνχ θπιεηηθήο θαζαξφηεηαο, γηα ηε ζχλαςε νπνηνπδήπνηε γάκνπ. Σνλ Ννέκβξην ηνπ ’38, ρηιηάδεο εμαγξησκέλνη ‘θαζαξφαηκνη’ Άξηνη ζθνξπίδνπλ ηνλ ηξφκν ζηηο κεγάιεο γεξκαληθέο πφιεηο, ζπάδνληαο θαη ιεειαηψληαο εβξατθά θαηαζηήκαηα θαη ζπλαγσγέο (9 ε Ννεκβξίνπ: Δ Νχρηα ησλ Κξπζηάιισλ). Έλα κήλα κεηά ηελ θήξπμε ηνπ πνιέκνπ ηνλ Οθηψβξην ηνπ ’39, ςεθίζηεθε ν λφκνο γηα ηελ εθαξκνγή ηεο επζαλαζίαο ζηνπο αλίαηα άξξσζηνπο φπσο πάζρνληεο απφ επηιεςία, εγθεθαιίηηδα, ζχθηιε, ζρηδνθξέλεηα θαη άιιεο αζζέλεηεο. Αεκηνπξγήζεθαλ έμη θέληξα εμφλησζεο ππφ ηελ επίβιεςε ησλ SS. Οη ζπγγελείο ησλ αζζελψλ, έπαηξλαλ απιψο ηελ πιεξνθνξία φηη ν αζζελήο απεβίσζε θαη ην ζψκα ηνπ θάεθε ζε θξεκαηφξην. Σνλ επηέκβξην ηνπ ’41 φινη νη Ββξαίνη ηεο Γεξκαλίαο, αθφκα θη αλ βξίζθνληαλ κέζα ζε γθέην, ππνρξεψζεθαλ λα θνξνχλ ζην ζηήζνο ηνπο έλα θίηξηλν ηξίγσλν (ή θίηξηλν άζηξν ηνπ Ααβίδ). Σν κέηξν επεθηάζεθε αξγφηεξα - κε δηαθνξεηηθνχ ρξψκαηνο ηξίγσλν, θφθθηλν γηα ηνπο πνιηηηθνχο θξαηνχκελνπο, πξάζηλν γηα ηνπο εγθιεκαηίεο, ξνδ γηα ηνπο νκνθπινθίινπο, καχξν γηα ηα ‘αληηθνηλσληθά ζηνηρεία’ κσβ γηα ηνπο Μάξηπξεο ηνπ Εερσβά. Σνλ ίδην κήλα άξρηζαλ νη πξψηεο δνθηκαζηηθέο καδηθέο εθηειέζεηο ζε ζαιάκνπο αεξίσλ, ζην ζηξαηφπεδν εμφλησζεο ηνπ Άνπζβηηο. ην δηαβφεην απηφ ζηξαηφπεδν έγηλαλ νη πεξηζζφηεξεο εθηειέζεηο θξαηνπκέλσλ (πεξίπνπ 1.100.000). Άιια κεγάια ζηξαηφπεδα εμφλησζεο ήηαλ ηεο Σξεκπιίλθα, ηνπ Μανπηράνπδελ, ηνπ Μπέιζεθ, ηνπ Μπνχρελβαιλη, ηνπ Γφκπηκπνξ, ηεο Σεξεδίλα θαη δεθάδεο άιια. Σνλ Εαλνπάξην ηνπ ’42 ζε κηα ζπγθέληξσζε 15 θνξπθαίσλ Ναδί θαη SS ππφ ηελ πξνεδξία ηνπ Ράηλραξη Υάηληξηρ ππαξρεγνχ ηνπ Υίκιεξ, απνθαζίζηεθε ε έλαξμε 761
εθαξκνγήο ηνπ ζρεδίνπ γηα ηελ ηειηθή ιχζε, κε ζηφρν ηεο εθθαζάξηζε ηεο Βπξψπεο απφ θάζε Ββξαίν. ηα πξαθηηθά απηήο ηεο ζπλάληεζεο, ν αξηζκφο ησλ Ββξαίσλ πνπ έπξεπε λα εμνλησζνχλ ππνινγίζηεθε ζε 11 εθαηνκκχξηα (ηα 8 ζηε νβηεηηθή Έλσζε). Ώπνθαζίζηεθαλ επίζεο θαη νη κέζνδνη ζαλάησζήο ηνπο. Δ Γελνθηνλία ησλ Ββξαίσλ πήξε ηελ νλνκαζία ηειηθή ιχζε ηνπ εβξατθνχ δεηήκαηνο θαη είλαη πεξηζζφηεξν γλσζηή σο Οινθαχησκα. Αελ ζα πεξηγξάςνπκε νχηε ηα ζηξαηφπεδα, νχηε ηηο κεζφδνπο εμφλησζεο, νχηε ηνπο ηξφπνπο κεηαθνξάο, κεηαρείξηζεο, ζίηηζεο, δηακνλήο θαη ηειηθήο εμφλησζεο ησλ θξαηνπκέλσλ ζηα δεθάδεο ζηξαηφπεδα ζηε Γεξκαλία, ηελ Πνισλία, ηελ Λεπθνξσζία θαη αιινχ. Ξέξνπκε φηη εθηειέζηεθαλ εθαηνκκχξηα αζψνη πνιίηεο απφ φιε ηελ Βπξψπε. ηαλ κεηά ηελ θαηάξξεπζε ηεο Γεξκαλίαο, νη Ρψζνη. νη Ώκεξηθαλνί θαη νη άιινη ζχκκαρνη θαηαιάκβαλαλ θάπνην απφ απηά ηα ζηξαηφπεδα, έκελαλ έθπιεθηνη απφ ηα αλζξψπηλα ξάθε πνπ αληίθξηδαλ, απφ ηνπο ζαιάκνπο αεξίσλ, απφ ηνπο φγθνπο ησλ πξντφλησλ πνπ είραλ ζπζζσξεπηεί απφ ξνπρηζκφ, παπνχηζηα, γπαιηά αιιά θαη καιιηά θαη δφληηα ησλ θξαηνχκελσλ. Βίλαη φκσο ζιηβεξφ ην γεγνλφο φηη κεγάιεο βηνκεραλίεο παξήγαγαλ δειεηεξηψδε αέξηα γλσξίδνληαο ηε ρξήζε γηα ηελ νπνία πξννξίδνληαλ. Βίλαη ην ίδην ζιηβεξφ ην γεγνλφο φηη εθαηνληάδεο επηζηήκνλεο (θπξίσο γηαηξνί) εξγάζηεθαλ θαη ζπλεξγάζηεθαλ ζηηο ρηιηάδεο εθηειέζεηο, αιιά θαη ζηα πεηξάκαηα πνπ γίλνληαλ κε πεηξακαηφδσα ηνπο ίδηνπο ηνπο θξαηνχκελνπο. Έλαο απφ ηνπο δηαζεκφηεξνπο γηαηξνχο πνπ ρξεζηκνπνίεζαλ θξαηνπκέλνπο σο πεηξακαηφδσα ήηαλ ν Γηφδεθ Μέγθειε (1911-1979), ν νπνίνο νλνκάζηεθε άγγεινο ηνπ Θαλάηνπ. Μέινο ηνπ Κφκκαηνο θαη ησλ SS, ν Μέγθειε δηνξίζηεθε ην 1943 ζην ζηξαηφπεδν εμφλησζεο ηνπ Άνπζβηηο. Βθεί έθαλε πεηξάκαηα θπξίσο ζε δηδχκνπο θαη ζε λάλνπο, ζέινληαο λα δηαπηζηψζεη ηα αίηηα ηεο ‘αλσκαιίαο’. Βπίζεο ζπλέθξηλε κε πεηξάκαηα παηδηά ηζηγγάλσλ κε παηδηά άιισλ θξαηνπκέλσλ, κε ζθνπφ λα ππνζηεξίμεη επηζηεκνληθά ηηο θπιεηηθέο λαδηζηηθέο ζεσξίεο. θφησλε θξαηνχκελνπο κε ελέζεηο θνξκφιεο γηα λα κπνξέζνπλ νη βνεζνί ηνπ λα πξαγκαηνπνηνχλ λεθξνςίεο. Καη βέβαηα φπσο φινη νη γηαηξνί ησλ ζηξαηνπέδσλ, ρψξηδε ηελ θάζε θνπξληά θξαηνπκέλσλ πνπ έθζαλε, ζε ηθαλνχο γηα εξγαζία. Οη ππφινηπνη νδεγνχληαλ ζηνπο ζαιάκνπο αεξίσλ. Μεηά ηελ ήηηα ηεο Γεξκαλίαο θαηέθπγε ζηε Νφηηα Ώκεξηθή. Ο αξηζκφο ησλ θξαηνπκέλσλ ζηα ζηξαηφπεδα είλαη ηεξάζηηνο θαη θαίλεηαη φηη μεπέξαζε ηα 20 εθαηνκκχξηα (θπξίσο πνιίηεο απφ φιε ηελ Βπξψπε). Οη λεθξνί απφ αέξηα, αζηηία, εθηειέζεηο θαη άιινπο ηξφπνπο ζαλάησζεο ππνινγίδνληαη ζε πεξίπνπ 10 εθαηνκκχξηα, απφ ηνπο νπνίνπο ην 50% Ββξαίνη, θαη 15% νβηεηηθνί αηρκάισηνη πνιέκνπ. Οη ζηελφηεξνη ζπλεξγάηεο ηνπ Υίκιεξ ζηελ ηειηθή ιχζε ήηαλ ν ππαξρεγφο ηνπ Ράηλραξη Υάηληξηρ (Reinhard Heydrich, 1904-42) θαη ν Άληνιθ Άηρκαλ (Adolf Eichmann, 1906-62). Ο Υάηλξηρ δνινθνλήζεθε ην ’42 απφ αληηζηαζηαθνχο ζηελ Πξάγα. Δ πξάμε απηή πξνθάιεζε βάξβαξα αληίπνηλα απφ ηηο γεξκαληθέο δπλάκεηο θαηνρήο. Βηζέβαιαλ ζην ηζερηθφ ρσξηφ Λίληηηζε θαη εθηέιεζαλ φινπο ηνπο άληξεο ηνπ (ζπλνιηθά 340) πάλσ απφ 16 εηψλ, έζηεηιαλ ηηο γπλαίθεο ζηα ζηξαηφπεδα ζπγθέληξσζεο θαη ηα κηθξά παηδηά γηα πηνζεζία απφ γεξκαληθέο νηθνγέλεηεο. Σν ρσξηφ θάεθε σο ην ηειεπηαίν ζπίηη. Παξφκνηεο πξάμεηο έγηλαλ ζηελ Βιιάδα κε ηελ Κάλδαλν, ηα 762
Καιάβξπηα θαη ην Αίζηνκν, ζηε Γηνπγθνζιαβία κε ην Κξαθνχγηεβαηο, ζηε Γαιιία κε ην Οξαληνχξ-ζπξ-Γθιάλ, ζηελ Εηαιία θαη ζηελ Οιιαλδία. ην νπθξαληθφ ρσξηφ Κεξηειίδπ ζθαγηάζηεθε ην ζχλνιν ηνπ πιεζπζκνχ ηνπ (2892 πνιίηεο). Ο Άηρκαλ ήηαλ απφ ηνπο πην δξαζηήξηνπο εθηειεζηέο ηνπ ζρεδίνπ γηα ηελ ηειηθή ιχζε ηνπ εβξατθνχ δεηήκαηνο. Χο ππεχζπλνο κεηαθνξάο θξαηνπκέλσλ ζηα ζηξαηφπεδα εμφλησζεο, βαξχλεηαη κε ηελ απνζηνιή εθαηνληάδσλ ρηιηάδσλ Ββξαίσλ ζηνπο ζαιάκνπο αεξίσλ. Μφλν ην 1944 έζηεηιε 437.000 Ββξαίνπο ηεο Οπγγαξίαο ζην ζάλαην. Μεηά ηνλ πφιεκν θαηάθεξε λα δηαθχγεη ζηε Νφηηα Ώκεξηθή. Βθεί ηνλ αλαθάιπςε ην 1960, ε εβξατθή κπζηηθή ππεξεζία Μνζάλη θαη θαηάθεξε λα ηνλ κεηαθέξεη ζην Εζξαήι, φπνπ δηθάζηεθε γηα ηνπο ζαλάηνπο πνπ πξνθάιεζε. Βθηειέζηεθε κε απαγρνληζκφ ηνλ Ενχλην ηνπ ’62. Γηα ην νινθαχησκα έρνπλ γξαθεί πνιιά βηβιία θαη έρνπλ γπξηζηεί αξθεηέο ηαηλίεο. Έλα βηβιίν πνπ ζπγθηλεί αθφκα φιν ηνλ θφζκν είλαη Σν Δκεξνιφγην ηεο Άλλαο Φξαλθ. Δ εβξατθήο θαηαγσγήο Γεξκαλίδα Άλλα Φξάλθ (1929-1945) ήηαλ κφιηο ηεζζάξσλ εηψλ, φηαλ νη Ναδί θαηέιαβαλ ηελ εμνπζία ζηε Γεξκαλία. ηαλ ήηαλ θαλεξφ φηη νη δηψμεηο θαηά ησλ Ββξαίσλ ήηαλ αλαπφθεπθηεο, ε ηεηξακειήο νηθνγέλεηα Φξαλθ θαηέθπγε ζην Άκζηεξληακ. Βθεί έδεζαλ ήξεκα γηα επηά ρξφληα ηα νπνία ήηαλ θαη ηα πην επηπρηζκέλα ηεο κηθξήο Άλλαο. Σν ‘40 νη Γεξκαλνί θαηέιαβαλ ηελ Οιιαλδία ε νηθνγέλεηα παγηδεχηεθε θαη φηαλ άξρηζαλ θαη εθεί νη δηψμεηο ησλ Ββξαίσλ, ε νηθνγέλεηα αλαγθάζηεθε ην 1942, λα θξπθηεί ζηε ζνθίηα ελφο Οιιαλδνχ θίινπ, καδί κε ηέζζεξηο άιινπο Ββξαίνπο. Δ Άλλα άξρηζε λα θξαηά εκεξνιφγην απφ ηνλ Ενχλην ηνπ 42. Έδεζαλ έγθιεηζηνη ζηε ζνθίηα γηα δπν νιφθιεξα ρξφληα, σο ηνλ Ώχγνπζην ηνπ ‟44 φηαλ ην θξεζθχγεηφ ηνπο πξνδφζεθε. Καη νη νθηψ Ββξαίνη κεηαθέξζεθαλ ζε ζηξαηφπεδα φπνπ φινη βξήθαλ ην ζάλαην, εθηφο απφ ηνλ παηέξα ηεο Άλλαο, ηην Φξαλθ. Δ Άλλα πέζαλε απφ ηχθν ηνλ Μάξηην ηνπ ’45 ζην ζηξαηφπεδν ΜπέξγθελΜπέιζελ, ιίγεο βδνκάδεο πξηλ ηελ παξάδνζε ηεο Γεξκαλίαο. Ο ηην Φξαλθ επέζηξεςε ζην Άκζηεξληακ θαη βξήθε ηπραία ην εκεξνιφγην ηεο θφξεο ηνπ. Σν γξακκέλν ζηα νιιαλδηθά εκεξνιφγην, εθδφζεθε ζε βηβιίν, κεηαθξάζηεθε ζε πεξηζζφηεξεο απφ 50 γιψζζεο θαη έρεη πνπιήζεη σο ηψξα 25 εθαηνκκχξηα αληίηππα. Σν βηβιίν πεξηγξάθεη ηε δσή ηεο Άλλαο, σο ηελ 1 ε Ώπγνχζηνπ 1944 θαη απνηειεί έλα κηθξφ ινγνηερληθφ αξηζηνχξγεκα. Με βάζε ην βηβιίν έρνπλ γπξηζηεί δεθάδεο θηλεκαηνγξαθηθέο θαη ηειενπηηθέο ηαηλίεο, θαζψο θαη ζεαηξηθά έξγα. Δ κηθξή Άλλα έγηλε κάξηπξαο θαη ην ζχκβνιν ηνπ Οινθαπηψκαηνο ησλ Ββξαίσλ. Έμσ απφ ην ζπίηη ζην νπνίν θξπβφηαλ ε νηθνγέλεηα Φξαλθ (ηψξα Μνπζείν ηεο Άλλαο Φξαλθ) ππάξρεη ην άγαικα ηεο Άλλαο.
763
Ζ Γεξκαληθή Καηνρή ηεο Διιάδαο θαη ε Αληίζηαζε Οη Γεξκαλνί εηζέβαιαλ ζηελ Βιιάδα ηελ 6ε Ώπξηιίνπ ηνπ ’41, ζηηο 20 ν Σζνιάθνγινπ ππέγξαςε ηελ ζπλζεθνιφγεζε, ζηηο 27 νη Γεξκαλνί κπήθαλ ζηελ Ώζήλα θαη ηελ 1ε Ενπλίνπ έπεζε θαη ε Κξήηε, παξά ηε ιπζζψδε αληίζηαζε φρη κφλν ησλ ειιεληθψλ θαη βξεηαληθψλ δπλάκεσλ, αιιά θαη ηνπ ίδηνπ ηνπ ιανχ ηνπ λεζηνχ, πνπ ρηππνχζε κε φηη φπια δηέζεηε ηνπο Γεξκαλνχο αιεμηπησηηζηέο. Μεηαμχ απηψλ ήηαλ θαη ε θάηνηθνη ελφο ρσξηνχ ησλ Υαλίσλ ηεο Καλδάλνπ. ε αληίπνηλα ζηηο 3 Ενπλίνπ, νη θαηαθηεηέο πξαγκαηνπνίεζαλ κηα βάξβαξε πξάμε. ηαλ κπήθαλ ζηελ Κάλδαλν, ζθφησζαλ φζνπο θαηνίθνπο βξήθαλ εθεί θαη ηζνπέδσζαλ ην ρσξηφ. Φεχγνληαο άθεζαλ κηα επηγξαθή ζηα γεξκαληθά θαη ζηα ειιεληθά. Ήηαλ ε πξψηε νκαδηθή εμφλησζε θαηνίθσλ πνπ έγηλε γηα αληίπνηλα θαη παξαδεηγκαηηζκφ. Θα αθνινπζνχζαλ πνιιέο άιιεο παξφκνηεο ζην Αίζηνκν, ζηα Καιάβξπηα, αιιά θαη ζηελ Σζερνζινβαθία, ηελ Γηνπγθνζιαβία, ηελ Γαιιία, ηε νβηεηηθή Έλσζε, θαη ζε άιιεο θαηερφκελεο ρψξεο. Παξ’ φιν πνπ επηθξάηεζε ε έθθξαζε Γεξκαληθή Καηνρή, ε ρψξα ππέζηε ηξηπιή θαηνρή. Ώπφ ηνπο Γεξκαλνχο, ηνπο ΐνπιγάξνπο θαη ηνπο -εηηεκέλνπο! - Εηαινχο. Οη ΐνχιγαξνη θαηέιαβαλ ηκήκα ηεο Ώλαηνιηθήο Μαθεδνλίαο θαη ην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο Θξάθεο, εθηφο ηνπ ηκήκαηνο ηνπ Ν. Έβξνπ ζηα ηνπξθηθά ζχλνξα πνπ θξάηεζαλ νη Γεξκαλνί. (Ώιεμαλδξνχπνιε, Κνκνηελή, Ξάλζε, Καβάια, Αξάκα θαη έξξεο, φπσο θαη ηα λεζηά ακνζξάθε θαη Θάζν). Οη ΐνχιγαξνη ελζσκάησζαλ απηά ηα εδάθε ζηελ επηθξάηεηά ηνπο θαη εθάξκνζαλ πνιηηηθή αθειιεληζκνχ θαη εζλνθάζαξζεο. Οη θάηνηθνη ππνρξεψζεθαλ λα αιιάμνπλ ηα νλφκαηά ηνπο ζε βνπιγαξηθά, απαγνξεχηεθε ε δηδαζθαιία ησλ ειιεληθψλ ζηα ζρνιεία θαη ειιελφθσλσλ εθεκεξίδσλ. Οη επηγξαθέο ησλ θαηαζηεκάησλ ήηαλ ππνρξεσηηθά βνπιγαξηθέο. Οη Έιιελεο δάζθαινη, δήκαξρνη, ηεξείο, δηθαζηέο θαη ρσξνθχιαθεο, αληηθαηαζηάζεθαλ απφ ΐνχιγαξνπο, νη πφιεηο θαη ηα ρσξηά άιιαμαλ ηηο ειιεληθέο ηνπο νλνκαζίεο ζε βνπιγαξηθέο. Οη ζπλέπεηεο γηα φζνπο δελ εθάξκνδαλ απηέο ηηο απνθάζεηο ήηαλ ε δξακαηηθή κείσζε ησλ ηξνθίκσλ, νη θπιαθίζεηο θαη άιιεο δηψμεηο. Σν επηέκβξην ηνπ ’41 κηα εμέγεξζε ησλ θαηνίθσλ ηεο Αξάκαο, είρε σο ζπλέπεηα ηελ εθηέιεζε πεξηζζνηέξσλ απφ 4.000 θαηνίθσλ ηεο θαη πνιινί απφ απηνχο πνπ δηαζψζεθαλ, θαηέθπγαλ γηα λα ζσζνχλ ζηελ γεξκαλνθξαηνχκελε Μαθεδνλία. Άιισζηε ε επηδίσμε ησλ ΐνπιγάξσλ ήηαλ ε ζηαδηαθή απνκάθξπλζε ηνπ Βιιεληθνχ πιεζπζκνχ θαη ν ζρεδηαζκφο ησλ αξρψλ θαηνρήο, ήηαλ λα εθδησρζνχλ φινη φζνη δελ απνδέρνληαλ ηελ εθβνπιγαξηζκφ ηνπο. Οη Εηαινί ελζσκάησζαλ ηα λεζηά ηνπ Ενλίνπ ζηελ επηθξάηεηά ηνπο (θαηείραλ ήδε θαη ηα Ασδεθάλεζα) θαη θαηέιαβαλ ην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο Βιιάδαο θαη ησλ λεζηψλ. Δ ηηαιηθή θαηνρή, ήηαλ ζπγθξηηηθά αξθεηά επηφηεξε απφ απηή ησλ ΐνπιγάξσλ θαη ησλ Γεξκαλψλ θαη απηφ θάλεθε φηαλ ε Εηαιία ζπλζεθνιφγεζε ην 1943, θαη νη γεξκαληθέο δπλάκεηο θαηέιαβαλ ηηο πεξηνρέο πνπ εθθελψζεθαλ. Οη Γεξκαλνί θξάηεζαλ ηελ Κεληξηθή θαη Απηηθή Μαθεδνλία, ηε Απηηθή Κξήηε, ηα λεζηά Λέζβν, Υίν θαη νξηζκέλα ησλ Κπθιάδσλ θαη ζπγθαηείραλ κε ηνπο Εηαινχο ηελ πεξηνρή ηεο Πξσηεχνπζαο. Ο πξψηνο ρεηκψλαο (1941-42) ηεο μέλεο θαηνρήο ήηαλ ηξνκεξφο γηα ηνπο Έιιελεο θαη εηδηθφηεξα γηα ηνπο θαηνίθνπο ησλ κεγάισλ αζηηθψλ θέληξσλ. Ο ρσξηζκφο ηεο Βιιάδαο ζε ηξεηο δψλεο θαηνρήο δεκηνχξγεζε έλα αξηζκφ ‘θιεηζηψλ 764
ηνπηθψλ θνηλσληψλ’ πνπ δελ επηθνηλσλνχζαλ εχθνια κεηαμχ ηνπο, κε απνηέιεζκα ηελ απνθνπή ησλ αζηηθψλ θέληξσλ απφ ηηο παξαγσγηθέο πεξηνρέο ηεο ππαίζξνπ. Δ βνπιγαξηθή δψλε, παξήγε πξν ηνπ πνιέκνπ ην 40% ηεο ζπλνιηθήο ειιεληθήο παξαγσγήο ζηαξηνχ, ην 50% ησλ νζπξίσλ θαη ην 60% ηνπ βνπηχξνπ, ην κεγαιχηεξν κέξνο ησλ νπνίσλ απνξξνθνχζε ηψξα ππνρξεσηηθά ε ΐνπιγαξία Βπίζεο ν λαπηηθφο απνθιεηζκφο πνπ είρε επηβάιεη ην βξεηαληθφ λαπηηθφ, δελ επέηξεπε ηελ εηζαγσγή ηξνθίκσλ – θπξίσο ζηηεξψλ - απφ ηηο παξαδνζηαθέο αγνξέο ηεο ρψξαο. Καη ην ζεκαληηθφηεξν, κηα πξαγκαηηθή ιεειαζία, ε θαηάζρεζε απφ ηνπο Γεξκαλνχο κεγάισλ πνζνηήησλ ηεο ζπγθνκηδήο θαη απνζεθεπκέλσλ ηξνθίκσλ απφ ηηο δπλάκεηο θαηνρήο, δεκηνχξγεζαλ ηεξάζηηεο ειιείςεηο ηξνθίκσλ θαη θπξίσο ζηηεξψλ, ιαδηνχ θαη δσηθψλ πξντφλησλ. Δ θαηνρηθή θπβέξλεζε ηεο ιεγφκελεο Βιιεληθήο Πνιηηείαο, ήηαλ αλίθαλε λα επηβάιεη ηνπο λφκνπο, νη αγξφηεο πνπινχζαλ ηα ηξφθηκα κφλν ζηνπο καπξαγνξίηεο θαη νη ηηκέο αλέβαηλαλ αλεμέιεγθηα. ηα ζπζζίηηα πνπ δεκηνπξγήζεθαλ απφ θηιαλζξσπηθέο νξγαλψζεηο, νη νπξέο ήηαλ ηεξάζηηεο αιιά νη δηαλεκφκελεο πνζφηεηεο δελ έθζαλαλ, νχηε γηα ζηνηρεηψδεηο κεξίδεο. ηελ Ώζήλα, ζηα άγνλα λεζηά θαη ζηα κεγάια αζηηθά θέληξα, ν ιαφο πέζαηλε απφ ηελ πείλα ζηνπο δξφκνπο. Βθαηνληάδεο λεθξνί απφ πείλα θαη θξχν πεξηζπιιέγνληαλ θάζε κέξα κε θάξα απφ ηνπο δξφκνπο ηεο Ώζήλαο. Τπνινγίδεηαη φηη ε πείλα εμαθάληζε πεξί ηνπο 200.000 αλζξψπνπο. Δ θαηάζηαζε εμνκαιχλζεθε απφ ην θαινθαίξη ηνπ 1942, φηαλ άξρηζαλ λα θζάλνπλ κέζσ Σνπξθίαο, ηξφθηκα απφ ηνλ Καλαδά θαη ηηο Δλσκέλεο Πνιηηείεο. Ο ιαφο αζθπθηηνχζε θάησ απφ ην δπγφ ησλ θαηαθηεηψλ. Τπήξμαλ κεκνλσκέλεο ζπνξαδηθέο πεξηπηψζεηο αληίζηαζεο φπσο απηέο ησλ δπν λεαξψλ (Γιέδνπ θαη άληα) πνπ θαηέβαζαλ ηε γεξκαληθή ζεκαία απφ ηελ Ώθξφπνιε, ηεο εκθάληζεο κηθξψλ αληάξηηθσλ κνλάδσλ ζηε Μαθεδνλία ην θαινθαίξη ηνπ ‘42 θαη ηεο αλαηίλαμεο ηεο θηινγεξκαληθήο νξγάλσζεο ΒΠΟ απφ λένπο ηεο ΠΒΏΝ. Δ πξψηε κεγάιε αληηζηαζηαθή νξγάλσζε, ην Βζληθφ Ώπειεπζεξσηηθφ Μέησπν (ΒΏΜ), δεκηνπξγήζεθε ζηηο 27 επηεκβξίνπ ηνπ ’41 κε πξσηνβνπιία ηνπ ΚΚΒ. ηελ ηδξπηηθή δηαθήξπμε ηεο νξγάλσζεο ηνληδφηαλ ε αλάγθε ηνπ αγψλα γηα ηελ εζληθή απειεπζέξσζε, ην ζρεκαηηζκφ πξνζσξηλήο θπβέξλεζεο θαη ηελ θαηνρχξσζε ηνπ δηθαηψκαηνο ηνπ ιανχ λα απνθαζίδεη ειεχζεξα γηα ηε κειινληηθή ηνπ δηαθπβέξλεζε. Σν ΒΏΜ ίδξπζε ηελ νξγάλσζε Λατθή Ώιιειεγγχε κε ζθνπφ ηελ αλαθνχθηζε ησλ ιατθψλ ζηξσκάησλ απφ ηελ πείλα. Ώπφ ην ΒΏΜ ηνλ Εαλνπάξην ηνπ ’42, απνθαζίζηεθε ε ζπγθξφηεζε ηνπ Βιιεληθνχ Λατθνχ Ώπειεπζεξσηηθνχ ηξαηνχ (ΒΛΏ) θαη ηνλ Φεβξνπάξην ηνπ ’43 ηδξχζεθε ε νξγάλσζε λενιαίαο ΒΠΟΝ θαη νη έλνπινη ππξήλεο ησλ πφιεσλ κε ηελ νλνκαζία ΟΠΛΏ. Δ νξγάλσζε ησλ πξψησλ αληάξηηθσλ νκάδσλ ηνπ ΒΛΏ, αλαηέζεθε ζην ζηέιερνο ηνπ ΚΚΒ Θαλάζε Κιάξα πνπ έγηλε γλσζηφο σο Άξεο Βεινπρηψηεο. Ο Άξεο Βεινπρηψηεο (1905-45) γελλήζεθε ζηε Λακία ζπνχδαζε γεσπφλνο θαη απφ ην ‘24 εληάρζεθε ζηελ νξγάλσζε λενιαίαο ηνπ ΚΚΒ. Φπιαθίζηεθε θαη εμνξίζηεθε αξθεηέο θνξέο θαη κεηά ηελ θήξπμε ηνπ ειιελντηαιηθνχ πνιέκνπ ππέγξαςε δήισζε κεηαλνίαο (κε ηελ νπνία απνθήξπζζε ηηο ηδέεο ηνπ), ζηξαηεχηεθε θαη πνιέκεζε ζην κέησπν ηεο Ώιβαλίαο. (Λέγεηαη φηη απηή ε δήισζε ππνγξάθεθε θαηφπηλ ζπλελλφεζεο κε ην ΚΚΒ, αιιά απηφ δελ απνδείρζεθε πνηέ). 765
Ξεθίλεζε ηε δξάζε ηνπ απφ ηελ Βπξπηαλία κε έλα κηθξφ ζψκα 15 αλδξψλ πνπ ζχληνκα έγηλε έλαο πξαγκαηηθά νξγαλσκέλνο αληάξηηθνο ζηξαηφο. Δ θήκε ηνπ εδξαηψζεθε, φηαλ ην Ννέκβξην ηνπ ’42, ζε ζπλεξγαζία κε ηελ άιιε κεγάιε αληηζηαζηαθή νξγάλσζε ΒΑΒ θαη κεξηθνχο ΐξεηαλνχο ζακπνηέξ, νξγάλσζε ηελ αλαηίλαμε ηεο Γέθπξαο ηνπ Γνξγνπνηάκνπ. Ώλαδείρζεθε ζε ζπνπδαίν ζηξαηησηηθφ δηνηθεηή θαη νξγαλσηή θαη ππφ ηελ εγεζία ηνπ ν ΒΛΏ έδσζε πνιιέο κάρεο θαηά ησλ Εηαιψλ θαη Γεξκαλψλ θαηαθηεηψλ θαη ησλ Σαγκάησλ Ώζθαιείαο, πνπ ήηαλ έλνπιεο παξαζηξαηησηηθέο νκάδεο πνπ ζπλεξγάδνληαλ κε ηνπο Γεξκαλνχο. Καηεγνξείηαη (αλ θαη δελ ζπκκεηείρε άκεζα) γηα ηελ δηάιπζε ηεο κηθξήο αληηζηαζηαθήο νξγάλσζεο ΒΚΚΏ θαη ηε δνινθνλία ηνπ αξρεγνχ ηεο ζπληαγκαηάξρε Αεκεηξίνπ Φαξξνχ. Ο ππαξρεγφο ηεο νξγάλσζεο απηήο ν ηέθαλνο αξάθεο πξνζρψξεζε ζηνλ ΒΛΏ θαη έγηλε ν ζηξαηησηηθφο δηνηθεηήο ηνπ (ν Άξεο ήηαλ ν «θαπεηάληνο» ηνπ). Μεηά ηελ απειεπζέξσζε ν Άξεο αληηηάρζεθε ζθνδξά ζηελ πκθσλία ηεο ΐάξθηδαο πνπ πξνέβιεπε ηε δηάιπζε ηνπ ΒΛΏ θαη ηελ παξάδνζε ηνπ νπιηζκνχ ηνπ, πξνθαιψληαο ηελ νξγή ηνπ εγέηε ηνπ ΚΚΒ Νίθνπ Γαραξηάδε. Σν ΚΚΒ ηνλ απνθήξπμε, ππελζπκίδνληαο εθείλε ηελ πεξίθεκε δήισζε κεηαλνίαο ηνπ Άξε. ηαλ ηνλ Ενχλην ηνπ ‘45, επηθεθαιήο κηαο κηθξήο νκάδαο θπθιψζεθε απφ έλνπια θπβεξλεηηθά ζψκαηα πνπ είραλ ζηαιεί λα ηνλ ζπιιάβνπλ, αληηιήθζεθε πσο ηα πάληα είραλ ραζεί θαη πηζηφο ζηε δηαθήξπμή ηνπ λα κελ παξαδψζεη ηα φπια ηνπ, απηνθηφλεζε. Ο Άξεο (παξά ηελ απνθήξπμή ηνπ απφ ην θφκκα) ιαηξεχηεθε - αιιά θαη κηζήζεθε - φζν ιίγνη θαη ε κλήκε ηνπ δηαηεξείηαη αθφκα δσληαλή. Ώθφκα θαη ζήκεξα, ζηα ρσξηά πνπ έδεζε αθεγνχληαη ηζηνξίεο θαη ζξχινπο γη’ απηφλ, έρνπλ γξαθηεί ηξαγνχδηα θαη αξθεηά βηβιία γηα ηελ ακθηιεγφκελε πξνζσπηθφηεηα απηνχ ηνπ γλήζηνπ ιατθνχ εγέηε. Σν θζηλφπσξν ηνπ ’41 ηδξχζεθε ε δεχηεξε κεγάιε αληηζηαζηαθή νξγάλσζε, ν Βζληθφο Αεκνθξαηηθφο Βιιεληθφο χλδεζκνο (ΒΑΒ), απφ ηνλ απφζηξαην αμησκαηηθφ Ναπνιένληα Γέξβα (1891-1957) θαη ηνλ εθπξφζσπν ηνπ Νηθφιανπ Πιαζηήξα (δνχζε ηφηε ζηε Γαιιία) Κνκλελφ Ππξνκάγινπ. Δ δξάζε ηνπ ΒΑΒ άξρηζε ην θαινθαίξη ηνπ ’42 θαη πεξηνξίζηεθε ζηελ Ήπεηξν θαη ηελ Ώηησιναθαξλαλία. Δ ΒΚΚΏ ηδξχζεθε απφ ηνλ θεληξψν πνιηηεπηή Γεψξγην Καξηάιε θαη ηνλ ζπληαγκαηάξρε Αεκήηξην Φαξφ, ην θζηλφπσξν ηνπ ’42. Δ νξγάλσζε απηή δηαιχζεθε απφ ηνλ ΒΛΏ θαη ν Φαξφο δνινθνλήζεθε. Τπήξμαλ θαη αξθεηέο άιιεο αληηζηαζηαθέο νξγαλψζεηο θαη νκάδεο, ζηηο πφιεηο θαη ζηελ χπαηζξν. ηηο 10 Μαξηίνπ ηνπ ’44 ηδξχζεθε ζηελ Βπξπηαλία, ε πξνζσξηλή θπβέξλεζε ηνπ βνπλνχ, κε ηελ νλνκαζία Πνιηηηθή Βπηηξνπή Βζληθήο Ώπειεπζέξσζεο (ΠΒΒΏ) κε πξφεδξν ηνλ θαζεγεηή Ώιέμαλδξν βψιν. Σνλ Ώπξίιην πξνθεξχρζεθαλ εθινγέο γηα ηελ αλάδεημε ηνπ Βζληθνχ πκβνπιίνπ, ζηηο νπνίεο ςήθηζαλ 1.800.000 πνιίηεο απφ φιε ηελ Βιιάδα. Γηα πξψηε θνξά ζηελ Βιιάδα ςήθηζαλ νη γπλαίθεο θαη νη λένη άλσ ησλ 18 εηψλ. Ώπφ ηηο εθινγέο εθιέρζεθαλ 184 εζλνζχκβνπινη ζηνπο νπνίνπο 766
πξνζηέζεθαλ θαη 22 βνπιεπηέο ηεο δηαιπζείζαο ην 1936 ΐνπιήο. Σν έξγν ηεο ΠΒΒΏ θαη ηνπ Βζληθνχ πκβνπιίνπ ήηαλ ζεκαληηθφ. Φεθίζηεθαλ πξαγκαηηθά πξννδεπηηθνί θαη θαηλνηφκνη λφκνη. Δ ΠΒΒΏ απηνδηαιχζεθε ιίγν πξηλ ηελ απειεπζέξσζε. Δ αληίζηαζε είρε επίζεο κεγάιε δξαζηεξηφηεηα ζηηο πφιεηο. Μηα απφ ηηο ζεκαληηθφηεξεο εθδειψζεηο ηεο, πξαγκαηνπνηήζεθε ζηηο 5 Μαξηίνπ ηνπ ’43, φηαλ ν ιαφο θαηέβεθε ζε απεξγία θαη δηαδήισζε ζηνπο δξφκνπο απαηηψληαο λα κελ πξαγκαηνπνηεζεί ε ζρεδηαδφκελε πνιηηηθή επηζηξάηεπζε. Σν Τπνπξγείν Βξγαζίαο θαηαιήθζεθε απφ ηνπο δηαδεισηέο, νη νπνίνη θαηέζηξεςαλ ηνπο θαθέινπο ησλ εξγαδνκέλσλ. Δ πνιηηηθή επηζηξάηεπζε φκσο καηαηψζεθε. ηηο ζπλνηθίεο ηεο Ώζήλαο νη νξγαλσκέλνη ζηηο αληηζηαζηαθέο νξγαλψζεηο θπξίσο λένη, έδηλαλ πξαγκαηηθέο κάρεο γηα λα εκςπρψζνπλ ην ιαφ θαη λα θαηαγγείινπλ ηνπο ζπλεξγάηεο ησλ θαηαθηεηψλ. Βθαηνληάδεο είλαη απηνί πνπ ζπλειήθζεζαλ – θαηφπηλ ππνδείμεσο απφ ζπλεξγάηεο ησλ θαηαθηεηψλ, πνπ θνξνχζαλ θνπθνχιεο, φπσο ζην Μπιφθν ηεο Κνθθηληάο – θαη βαζαλίζηεθαλ, θπιαθίζηεθαλ ή εθηειέζηεθαλ. ζν ε αληίζηαζε ησλ λέσλ ζπλερηδφηαλ κε απμαλφκελε έληαζε, ηφζν πιήζαηλαλ νη ζπιιήςεηο, νη βαζαληζκνί θαη νη εθηειέζεηο. Σελ 1ε ΜαΎνπ ηνπ ‘44, σο αληίπνηλα γηα ην θφλν ελφο Γεξκαλνχ ζηξαηεγνχ, νη δπλάκεηο θαηνρήο εθηέιεζαλ ζηελ Καηζαξηαλή, 200 θξαηνχκελνπο, θπξίσο θνκκνπληζηέο. Δ Βιιάδα πιήξσζε βαξχηαην θφξν αίκαηνο θαη ζην εβξατθφ Οινθαχησκα. Δ Θεζζαινλίθε ήηαλ κηα απφ ηηο πφιεηο κε ζπκπαγή θαη αθκάδνληα εβξατθφ πιεζπζκφ (απφγνλνη ησλ Ββξαίσλ ηεο Εζπαλίαο πνπ δηέθπγαλ απφ ηηο δηψμεηο ηεο Εεξάο Βμέηαζεο ζηελ Οζσκαληθή Ώπηνθξαηνξία), πεξίπνπ 70.000. ινη ζρεδφλ εζηάιεζαλ, ππφ θηελψδεηο ζπλζήθεο, ζηα ζηξαηφπεδα εμφλησζεο (θπξίσο ζην Άνπζβηηο θαη Σξεκπιίλθα) θαη ειάρηζηνη επέδεζαλ. Οη πεξηνπζίεο ηνπο ράζεθαλ. ζνη γιίησζαλ κεηαλάζηεπζαλ ζην λέν θξάηνο ηνπ Εζξαήι. Οη Γεξκαλνί αλαγθάζηεθαλ λα απνρσξήζνπλ απφ ηελ Βιιάδα, ηνλ Οθηψβξην ηνπ ’44. Ώκέζσο κεηά, ηελ εμνπζία αλέιαβε θπβέξλεζε εζληθήο ελφηεηαο (ζηελ νπνία ζπκκεηείρε θαη ην ΚΚΒ) κε πξσζππνπξγφ ηνλ Γεψξγην Παπαλδξένπ (18881968). ηηο 3 ηνπ Αεθέκβξε φκσο, μέζπαζαλ άγξηεο κάρεο κεηαμχ ηνπ ΒΏΜ θαη ησλ θπβεξλεηηθψλ δπλάκεσλ, νη νπνίεο ππνζηεξίδνληαλ θαη απφ ηζρπξέο βξεηαληθέο κνλάδεο κε αεξνπιάλα θαη ηαλθο (Αεθεκβξηαλά). Σν ΒΏΜ εηηήζεθε θαη κε ηε πκθσλία ηεο ΐάξθηδαο, νη καρεηέο ηνπ ππνρξεψζεθαλ λα παξαδψζνπλ ηα φπια ηνπο. Οη ληθήηξηεο αληηθνκκνπληζηηθέο δπλάκεηο ηεο ρψξαο εμαπέιπζαλ έλα πξσηνθαλέο θχκα δηψμεσλ, ζπιιήςεσλ, δνινθνληψλ θαη εθηειέζεσλ θαηά ησλ εηηεκέλσλ καρεηψλ ηνπ ΒΛΏ θαη κειψλ ηνπ ΒΏΜ. Δ εγέηεο ηνπ ΚΚΒ Νίθνο Εαραξηάδεο (1903-73) - πνπ βξηζθφηαλ σο ηελ απειεπζέξσζε θξαηνχκελνο ησλ Γεξκαλψλ ζην Νηαράνπ - αλ θαη ππνζηήξημε ηε πκθσλία ηεο ΐάξθηδαο απνθεξχζζνληαο ηνλ Άξε ΐεινπρηψηε, πξνρψξεζε ζηε δεκηνπξγία έλνπισλ ζσκάησλ γηα λα αληηκεησπηζηεί ε βία ησλ δεμηψλ παξαθξαηηθψλ νξγαλψζεσλ θαηά ησλ νπαδψλ ηεο Ώξηζηεξάο. Σν Κνκκνπληζηηθφ θφκκα έθαλε ην κεγάιν ιάζνο λα κε ζπκκεηάζρεη ζηηο εθινγέο ηνπ 1946 θαη έραζε έηζη ηε κεγάιε επθαηξία λα αληηπξνζσπεπζεί ζηελ πξψηε κεηαπνιεκηθή ΐνπιή. Σελ ίδηα κέξα ησλ εθινγψλ άξρηζε ν Βκθχιηνο Πφιεκνο κεηαμχ ηνπ – ζηξαηησηηθνχ βξαρίνλα ηνπ ΚΚΒ - Αεκνθξαηηθνχ ηξαηνχ, ππφ ηελ εγεζία ηνπ 767
Μάξθνπ ΐαθεηάδε (1906-92) θαη ηνπ Βζληθνχ (θπβεξλεηηθνχ) ηξαηνχ, ν νπνίνο θξάηεζε πάλσ απφ ηξία ρξφληα, σο ηνλ Ώχγνπζην ηνπ ’49 κε νινζρεξή ήηηα ηνπ ΚΚΒ. Ο αγψλαο ηνπ ΚΚΒ ήηαλ κάηαηνο γηαηί – φπσο είραλ ζπκθσλήζεη ν Σζφξηζηι θαη ν ηάιηλ – ε Βιιάδα είρε ππαρζεί πιένλ ζηε ζθαίξα επηξξνήο ηνπ δπηηθνχ κπινθ. Άιισζηε αξρηθά νη ΐξεηαλνί θαη κεηά νη Ώκεξηθαλνί, έζηειλαλ αθεηδψο νπιηζκφ θαη εθφδηα ε κφλν ζηφρν ηελ νινθιεξσηηθή εμφλησζε ησλ αληηπάισλ. Οη δξακαηηθέο επηπηψζεηο ηνπ παξάινγνπ απηνχ πνιέκνπ, ήηαλ λα ράζνπλ ηε δσή ηνπο δεθάδεο ρηιηάδεο καρεηέο θαη απφ ηηο δπν πιεπξέο, λα εθθελσζνχλ ή λα θαηαζηξαθνχλ εθαηνληάδεο ρσξηά, ε παξαγσγή λα πέζεη δξακαηηθά θαη ε εζληθή νηθνλνκία λα ππνζηεί αλππνιφγηζηεο δεκηέο. Δ κνίξα ησλ εηηεκέλσλ αθνινχζεζε ην ζπλήζε δξφκν. Υηιηάδεο νπαδνί ηεο Ώξηζηεξάο ζηάιζεθαλ ζηα ζηξαηνδηθεία πνπ ζπλεδξίαδαλ θαζεκεξηλά θαη θπιαθίζηεθαλ, εμνξίζηεθαλ ή ζηήζεθαλ ζηα εθηειεζηηθά απνζπάζκαηα κε, ζπρλφηαηα, αλαπφδεηθηεο ή ζηεκέλεο θαηεγνξίεο. Οηθνγέλεηεο δηαιχζεθαλ, πνιίηεο έραζαλ ηελ πεξηνπζία ηνπο ή ηε δνπιεηά ηνπο θαη ζεκαληηθφο αξηζκφο καρεηψλ ηνπ εηηεκέλνπ Αεκνθξαηηθνχ ηξαηνχ βξέζεθε ζηηο πφιεηο θαη ηα ρσξηά ησλ ρσξψλ ηνπ αλαηνιηθνχ κπινθ (νη πην πνιινί ζηελ Σαζθέλδε ηνπ Οπδκπεθηζηάλ!). Δ ζεκαληηθφηεξε επίπησζε απηήο ηεο παξάινγεο αιιεινζθαγήο, ήηαλ ε πνιπεηήο θαζπζηέξεζε ηεο αλαζπγθξφηεζεο ηεο ξεκαγκέλεο απφ ηνλ ειελντηαιηθφ πφιεκν, ηελ Καηνρή θαη ηνλ εκθχιην πφιεκν ρψξαο. Βδψ ηειεηψλεη ην κέξνο ηνπ θεθαιαίνπ Παγθφζκηνο Πφιεκνο πνπ αθνξά ηελ Καηνρή θαη ηελ Βιιεληθή Ώληίζηαζε. Λίγν-πνιχ ην ίδην ζπλέβε θαη ζηηο ππφινηπεο θαηερφκελεο ρψξεο ηεο Βπξψπεο (ρσξίο ην δξακαηηθφ θηλάιε ηνπ Βκθπιίνπ Πνιέκνπ). κσο, κφλν ζηελ Βιιάδα θαη ηε Γηνπγθνζιαβία – θαη ζε κηθξφηεξν βαζκφ, ζηε Γαιιία κε ηνπο αληάξηεο Μαθί, αιιά θαη ηνπο Βιεχζεξνπο Γάιινπο ηνπ Νηε Γθσι - ε αληίζηαζε, πήξε απηφ ηνλ παιιατθφ θαη καδηθφ ραξαθηήξα.
Οη επηρεηξήζεηο 1942-45 θαη ην ηέινο ηνπ πνιέκνπ Μεηά ηελ είζνδν ησλ ΔΠΏ ζηνλ πφιεκν, νη ερζξνπξαμίεο ην 1942, γεληθεχζεθαλ ζε φια ηα κέησπα. ην Ώλαηνιηθφ νη Γεξκαλνί απεηινχζαλ λα πιήμνπλ ηε Μφζρα, ζηνλ Ώηιαληηθφ Χθεαλφ καίλνληαλ νη λαπκαρίεο κεηαμχ γεξκαληθψλ ππνβξπρίσλ θαη βξεηαληθψλ θαηαδξνκηθψλ, ζηελ Ώθξηθή ν Γεξκαλφο ζηξαηάξρεο Έξβηλ Ρφκει (1891-1944), πιεζίαδε ην Κάηξν, νη βνκβαξδηζκνί ησλ βξεηαληθψλ πφιεσλ ζπλερίδνληαλ θαη, ζηνλ Βηξεληθφ Χθεαλφ νη ερζξνπξαμίεο ησλ Ώκεξηθαλψλ (θαη ΐξεηαλψλ) θάιππηαλ κηα ηεξάζηηα έθηαζε απφ ηα δάζε ηεο ΐηξκαλίαο θαη ηε ηγθαπνχξε σο ην θάζε κηθξφ λεζάθη ηνπ σθεαλνχ. Ώπφ ηηο εθαηνληάδεο ζπγθξνχζεηο, κάρεο, λαπκαρίεο θαη άιια γεγνλφηα, ζα αζρνιεζνχκε κφλν κε ηα ζεκαληηθφηεξα, πνπ άθεζαλ ην ζεκάδη ηνπο ζηελ ηζηνξία. ηΪιηλγθξαλη: Σνλ Ώχγνπζην ηνπ ’42 ηα γεξκαληθά (καδί κε ξνπκαληθά, νπγγξηθά θαη ηηαιηθά) ζηξαηεχκαηα έρνπλ πνιηνξθήζεη ηελ πφιε ηάιηλγθξαλη, ζηηο φρζεο ηνπ ΐφιγα. Δ Μάρε ηνπ ηάιηλγθξαλη θξάηεζε σο ηηο αξρέο Φεβξνπαξίνπ ηνπ ’43. Οη πξσηαγσληζηέο ήηαλ ηξεηο: - Δ ΐ’ Οκάδα ηξαηηψλ ηνπ Ράηρ κε 850.000 άληξεο θαη επηθεθαιήο ηνλ ζηξαηάξρε θνλ Πάνπινπο (1890-1957). - Ο Κφθθηλνο ζηξαηφο κε επηθεθαιήο ηνλ ζηξαηάξρε Γνχθνθ (1896-1974), απνθαζηζκέλνο λα κελ ππνρσξήζεη άιιν γηα λα κελ αθήζεη ηνπο Γεξκαλνχο λα 768
πξνρσξήζνπλ πξνο ηνλ πινχζην ζε πεηξέιαηα Καχθαζν. ην δηάζηεκα ησλ ηεζζάξσλ κελψλ ηεο πνιηνξθίαο, ν ζηξαηφο εληζρπφηαλ ζπλερψο κε λέεο εθεδξείεο θαη φπια. Αίπια ζην ζηξαηφ, ζπληάρζεθαλ θαη νη πνιίηεο ηνπ ηάιηλγθξαλη, πνπ πνιέκεζαλ κε λχρηα θαη δφληηα γηα λα κελ πέζεη ε πφιε ηνπο ζηνπο εηζβνιείο. - Ο ηξαηεγφο Υεηκψλαο πνπ ζηάζεθε αθφκα κηα θνξά ν κεγάινο ππεξαζπηζηήο ηνπ ξσζηθνχ εδάθνπο απφ ηνλ μέλν εηζβνιέα. Πεξηζζφηεξνη Γεξκαλνί πέζαλαλ απφ ην θξχν θαη ηηο θαθνπρίεο, παξά απφ ηα βφιηα ησλ αληηπάισλ ηνπο. Οη νδνκαρίεο ζηελ πφιε ηνπ ηάιηλγθξαλη ήηαλ νη ζθιεξφηαηεο θαη εθαηνληάδεο ρηιηάδεο άληξεο θαη απφ ηηο δπν πιεπξέο, έραζαλ ηε δσή ηνπο. Ο θνλ Πάνπινπο, παξά ηηο αληίζεηεο δηαηαγέο ηνπ Υίηιεξ, βιέπνληαο ην κάηαην ηεο ζπλέρηζεο ηνπ αγψλα, παξαδφζεθε κε 22 ζηξαηεγνχο θαη ηα απνκεηλάξηα ηνπ ζηξαηνχ ηνπ, κφιηο 91.000 άλδξεο. Ήηαλ ε πξψηε κεγάιε λίθε ησλ ζπκκάρσλ θαη ε αξρή ηεο πξνέιαζεο ηνπ Κφθθηλνπ ηξαηνχ γηα ηελ απειεπζέξσζε ησλ ζνβηεηηθψλ εδαθψλ θαη ζηε ζπλέρεηα ηεο πνξείαο πξνο ηε Γεξκαλία θαη ην ΐεξνιίλν. Ζ ΔμΫγεξζε ηνπ ΓθΫην ηεο Βαξζνβέαο: Σν Εαλνπάξην ηνπ 1943, ζην εβξατθφ Γθέην ηεο ΐαξζνβίαο είραλ απνκείλεη κφιηο 75.000 άλζξσπνη απφ ηνπο 450.000 πνπ είραλ εγθιεηζζεί αξρηθά. Οη ππφινηπνη είραλ πεζάλεη, αξθεηνί απφ πείλα θαη αξξψζηηεο αιιά ν κεγάινο φγθνο (πάλσ απφ 250.000) είρε απνζηαιεί ζηα ζηξαηφπεδα εμφλησζεο. Δ απειπηζία θαη ε βεβαηφηεηα ηνπ ηέινπο ηνπο, αλάγθαζαλ ηνπο Ββξαίνπο λα μεζεθσζνχλ κε φπια θαη λα δεηήζνπλ λα ζηακαηήζνπλ νη απνζηνιέο ζηα ζηξαηφπεδα. ηελ αξρή είραλ θάπνηεο επηηπρίεο θαη θαηάθεξαλ λα απνκαθξχλνπλ ηνπο Γεξκαλνχο θαη λα ζηακαηήζνπλ νη απνζηνιέο. Ώιιά ζηηο 19 Ώπξηιίνπ, ηζρπξέο γεξκαληθέο κνλάδεο κπήθαλ ζην γθέην θαη ζε ηέζζεξηο κέξεο, κε βνκβαξδηζκνχο θαη θινγνβφια ζθφησζαλ πεξίπνπ ηνπο 56.000 απφ εμεγεξκέλνπο θαη αλάγθαζαλ ηνπο ειάρηζηνπο πνπ είραλ απνκείλεη λα παξαδνζνχλ θαη λα ζηαινχλ ζηα ζηξαηφπεδα. Δ Βμέγεξζε ηνπ Γθέην ηεο ΐαξζνβίαο ήηαλ ε πην ζεκαληηθή πξάμε ελεξγεηηθήο αληίζηαζεο ησλ Ββξαίσλ. Ζ ζπλζεθνιφγεζε ηεο Ηηαιέαο: ηηο 9 Ενπιίνπ ηνπ ’43 νη Ώκεξηθαλνί θαη ΐξεηαλνί, έρνληαο μεθαζαξίζεη ην κέησπν ηεο ΐφξεηαο Ώθξηθήο, απνβηβάδνληαη ζηε ηθειία. Βίλαη ε πξψηε θνξά, κεηά ηελ πηψζε ηεο Γαιιίαο ην ’40 πνπ ζπκκαρηθά ζηξαηεχκαηα παηνχλ έδαθνο ηεο Βπξψπεο. Σελ ίδηα κέξα ε Ρψκε βνκβαξδίδεηαη απφ ζπκκαρηθά αεξνπιάλα. ηηο 25 Ενπιίνπ ην θαζεζηψο ηνπ Μνπζνιίλη θαηάξξεπζε, ν βαζηιηάο ΐίθησξ Βκκαλνπήι δηφξηζε λέν πξσζππνπξγφ ηνλ ζηξαηεγφ Πηέηξν Μπαληφιην ν νπνίνο δηάηαμε ηε θπιάθηζε ηνπ Μνπζνιίλη θαη ζηηο 8 επηεκβξίνπ πξνρψξεζε ζε ζπλζεθνιφγεζε κε ηνπο ζπκκάρνπο. Σε ζπλζεθνιφγεζε αλήγγεηιε ν ζηξαηησηηθφο δηνηθεηήο ησλ ζπκκαρηθψλ δπλάκεσλ ζηξαηεγφο Νηνπάηη Ατδελράνπεξ (Dwight Eisenhower, 1890-1969). Ο Ώτδελράνπεξ ή φπσο έγηλε γλσζηφηεξνο κε ην ρατδεπηηθφ ηνπ Άηθ, ήηαλ Ώκεξηθαλφο γεξκαληθήο θαηαγσγήο. Ώθνινχζεζε ηε ζηξαηησηηθή θαξηέξα θαη φηαλ ην 1941 ε ρψξα ηνπ κπήθε ζηνλ πφιεκν ήηαλ ήδε ζηξαηεγφο. Σν ’42 νξίζηεθε δηνηθεηήο ησλ ακεξηθαληθψλ ζηξαηεπκάησλ ηνπ Βπξσπατθνχ κεηψπνπ θαη αξγφηεξα δηνηθεηήο ησλ ζπκκαρηθψλ δπλάκεσλ ηνπ αθξηθαληθνχ κεηψπνπ. Ήηαλ επηθεθαιήο
769
ηεο ζπκκαρηθήο εηζβνιήο ζηε ηθειία θαη απνδέρζεθε ηε ζπλζεθνιφγεζε ηεο Εηαιίαο. Ήηαλ επίζεο ν δηνηθεηήο ησλ ζπκκαρηθψλ δπλάκεσλ πνπ πξαγκαηνπνίεζαλ ηελ απφβαζε ζηε Ννξκαλδία ηνλ Ενχλην ηνπ ’44. Οη αλαγλσξηζκέλεο ζηξαηησηηθέο ηνπ ηθαλφηεηεο ζπλδπάζηεθαλ κε δηπισκαηηθέο θαη ρεηξίζηεθε κε επηηπρία δχζθνινπο ζπλεξγάηεο φπσο ν Σζφξηζηι, ν ΐξεηαλφο ζηξαηάξρεο Μνληγθφκεξη, ν ζνβηεηηθφο ζηξαηάξρεο Γνχθνθ, ν Ώκεξηθαλφο ζηξαηεγφο Πάηνλ θαη ν εγέηεο ησλ Βιεπζέξσλ Γάιισλ ζηξαηεγφο Νηε Γθψι. Μεηά ηελ παξάδνζε ηεο Γεξκαλίαο, σο δηνηθεηήο ηεο Ώκεξηθαληθήο Γψλεο Καηνρήο, κεξίκλεζε γηα ηελ θηλεκαηνγξάθεζε ησλ ζηξαηνπέδσλ εμφλησζεο πνπ είραλ απειεπζεξσζεί θαη ην ρσξηζκφ ησλ Γεξκαλψλ αηρκαιψησλ πνιέκνπ, ζε θαηεγνξίεο, αλάινγα κε ηε βαξχηεηα ησλ εγθιεκάησλ πνιέκνπ γηα ηα νπνία επζχλνληαλ. Σν 1950 αλέιαβε Ώλψηαηνο Αηνηθεηήο ησλ δπλάκεσλ ηνπ λεαξνχ ηφηε ΝΏΣΟ. ηελ Ώκεξηθή ηνλ ζεσξνχζαλ εζληθφ ήξσα, ήηαλ δεκνθηιέζηαηνο θαη δελ δπζθνιεχηεθε λα εθιεγεί Πξφεδξνο ζηηο εθινγέο ηνπ ’52. Βπαλεμειέγε ην 1956 Δ Γεξκαλία αληέδξαζε ζηε ζπλζεθνιφγεζε ηεο Εηαιίαο θαη ηα ζηξαηεχκαηά ηεο θαηέιαβαλ ηε Ρψκε. Έλα θιηκάθην Γεξκαλψλ θνκάληνο θαηάθεξε λα απειεπζεξψζεη ηνλ Μνπζνιίλη, ν νπνίνο ίδξπζε ζην βνξξά ηε ιεγφκελε (θαζηζηηθή) Εηαιηθή Κνηλσληθή Αεκνθξαηία (ηνπ αιφ). Οη βνκβαξδηζκνέ ησλ γεξκαληθψλ πφιεσλ: Οη ζχκκαρνη είραλ πιένλ ππεξνπιία ζην αέξα θαη νη βνκβαξδηζκνί ησλ γεξκαληθψλ πφιεσλ ήηαλ ππθλνί θαη άγξηνη. Μφλν ην Ώκβνχξγν βνκβαξδίζηεθε πάλσ απφ 60 θνξέο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ πνιέκνπ. Σνλ Ενχιην ηνπ ’44 ην Ώκβνχξγν δέρζεθε 3.000 ηφλνπο βνκβψλ (πνιιέο απφ απηέο ήηαλ βφκβεο θσζθφξνπ – απαγνξεπκέλεο απφ ηηο δηεζλείο ζπκβάζεηο), θαη πάλσ απφ 50.000 θάηνηθνί ηνπ βξήθαλ ην ζάλαην απφ ηηο βφκβεο θαη απφ ηηο ππξθαγηέο πνπ πξνθιήζεθαλ απφ ηνπο βνκβαξδηζκνχο. Σν Φεβξνπάξην ηνπ ’45 (φηαλ νπζηαζηηθά ε έθβαζε ηνπ πνιέκνπ είρε θξηζεί) ε πξσηεχνπζα ηεο αμνλίαο Αξέζδε, κηα φκνξθε πφιε 640.000 θαηνίθσλ ζηηο φρζεο ηνπ Έιβα, δέρζεθε έλα απφ ηνπο αγξηφηεξνπο βνκβαξδηζκνχο (πάιη κε βφκβεο θσζθφξνπ) ηεο ηζηνξίαο. Σν θέληξν ηεο πφιεο κε δεθάδεο ηζηνξηθά κλεκεία, θαηαζηξάθεθε νινζρεξψο θαη πάλσ απφ 30.000 ήηαλ νη λεθξνί πνιίηεο ηεο. Οη ζχκκαρνη θαηεγνξήζεθαλ φηη νξηζκέλνη βνκβαξδηζκνί, φπσο απηνί ηεο Αξέζδεο θαη ηνπ Ώκβνχξγνπ ήηαλ απιψο κηα άζθνπε αηκαηνρπζία. Πξάγκαηη ε Αξέζδε δελ ήηαλ ζηξαηεγηθφο ζηφρνο θαη ηίπνηα δελ δηθαηνινγεί ηελ θαηαζηξνθή ηεο. Πάλησο σο ην ηέινο ηνπ πνιέκνπ, ην ΐεξνιίλν θαη δεθάδεο άιιεο γεξκαληθέο πφιεηο, δελ ήηαλ ηίπνηε άιιν παξά έλαο άκνξθνο ζσξφο εξεηπίσλ. Οη ηπηΪκελεο βφκβεο: Δ πξνεγκέλε γεξκαληθή ηερλνινγία εξγαδφηαλ γηα λα δψζεη ηζρπξά φπια ζηνλ πφιεκν ηνπ Υίηιεξ. Οη ππξεληθνί ηεο επηζηήκνλεο είραλ θάλεη ζεκαληηθά βήκαηα ζηελ θαηαζθεπήο ηεο αηνκηθήο βφκβαο. Ώιιά - επηπρψο - ε ζπλζεθνιφγεζε ηεο Γεξκαλίαο, ήξζε πξηλ ηελ νινθιήξσζε ηνπ ηξνκεξνχ απηνχ φπινπ, πνπ πηζαλψο ζα άιιαδε ηελ πνξεία ηνπ πνιέκνπ. 770
κσο έλα άιιν γεξκαληθφ ππεξφπιν έθαλε ηελ εκθάληζή ηνπ, ιεγφκελεο ηπηάκελεο βφκβεο. Οη πχξαπινη V-1 (νη πξφδξνκνη ησλ ζεκεξηλψλ ππξαχισλ Κξνπδ), ήηαλ ειαθξά, κε επαλδξσκέλα αεξησζνχκελα αεξνζθάθε, πνπ άδεηαδαλ κηα βφκβα ελφο ηφλνπ πάλσ απφ ην ζηφρν. Υξεζηκνπνηήζεθαλ γηα πξψηε θνξά ζηηο 13 Ενπλίνπ ηνπ ’44 θαηά ηνπ Λνλδίλνπ. Οη βφκβεο απηέο ηξνκνθξάηεζαλ ηνπο θαηνίθνπο ηνπ Λνλδίλνπ, γηαηί ε έθηαζε πνπ θάιππηε ε θαηαζηξνθηθή έθξεμή ηνπο έθηαλε κηα αθηίλα 500 κέηξσλ. Οη πην εμειηγκέλνη πχξαπινη V-2, ήηαλ νη πξφδξνκνη ησλ ζεκεξηλψλ δηαζηεκηθψλ ππξαχισλ. Δ ρξήζε ηνπο άξρηζε ζηηο 8 επηεκβξίνπ, πάιη θαηά ηνπ Λνλδίλνπ. Καη νη ηειεπηαίνη εθηνμεχηεθαλ ζηηο 27 θαη 28 Μαξηίνπ ηνπ ’45. Οη βνκβαξδηζκνί ησλ ηπηακέλσλ βνκβψλ, εθηφο ησλ εθαηνληάδσλ θαηεζηξακκέλσλ νηθνδνκεκάησλ, άθεζαλ 6.000 λεθξνχο θαη 18.000 ηξαπκαηίεο ΐξεηαλνχο. Ζ απφβαζε ζηε Ννξκαλδέα: Ο Κφθθηλνο ηξαηφο πξνήιαπλε, απειεπζεξψλνληαο ηε κηα κεηά ηελ άιιε ηηο θαηερφκελεο απφ ηνπο Γεξκαλνχο ζνβηεηηθέο πφιεηο. Ο ηάιηλ φκσο πίεδε ηνπο πκκάρνπο λα αλνίμνπλ κε θάζε ηξφπν κέησπν θαη ζηε Απηηθή Βπξψπε, κε ζηφρν ηελ ηαρχηεξε απνδπλάκσζε ηεο Γεξκαλίαο θαη ηελ αλαθνχθηζε θαη ησλ πεξηνξηζκφ ησλ απσιεηψλ ησλ Ρψζσλ ζηξαηησηψλ. Πξάγκαηη ην πξσί ηεο 6εο Ενπλίνπ ηνπ ’44, άξρηζε ε επηρείξεζε Overlord. Πεξίπνπ 6.900 ζθάθε θάζε είδνπο θαη ρσξεηηθφηεηαο (σο θαη αιηεπηηθά πινία ρξεζηκνπνηήζεθαλ) άξρηζαλ λα κεηαθέξνπλ πξνο ηηο αθηέο ηεο Ννξκαλδίαο ζηε Γαιιία, κηα ηεξάζηηα ζηξαηηά Ώκεξηθαλψλ, ΐξεηαλψλ, Καλαδψλ, Γάιισλ, Πνισλψλ, Σζέρσλ, Βιιήλσλ θαη άιισλ ζπκκάρσλ, ππφ ηε δηνίθεζε ηνπ Ώτδελράνπεξ. Βίραλ ηελ αεξνπνξηθή θάιπςε ρηιηάδσλ αεξνπιάλσλ. Οη Γεξκαλνί αλ θαη πεξίκελαλ ηελ απφβαζε ζε άιιν ζεκείν ησλ αθηψλ ηνπ Ώηιαληηθνχ, αληηζηάζεθαλ ζθιεξά θαη νη απψιεηεο ησλ ζπκκάρσλ ήηαλ ηξνκαθηηθέο. κσο ε ζπκκαρηθή ππεξνπιία ήηαλ ζπληξηπηηθή θαη ε γεξκαληθή ήηαλ πηα αλίζρπξε. Δ αληίζηξνθε κέηξεζε γηα ηελ νξηζηηθή ήηηα ηεο Γεξκαλίαο είρε αξρίζεη. ε 20 κέξεο νη ζχκκαρνη είραλ θαηαιάβεη ην ιηκάλη ηνπ Υεξβνχξγνπ θαη είραλ δεκηνπξγήζεη αξθεηά πξνγεθπξψκαηα γηα λα απνβηβάδνπλ ζπλερψο ζηξαηφ θαη πνιεκηθφ πιηθφ. Χο ην ηέινο Ενπλίνπ είραλ απνβηβαζηεί ζε γαιιηθφ έδαθνο πάλσ απφ έλα εθαηνκκχξην ζηξαηηψηεο ησλ ζπκκάρσλ ε νπνίνη άξρηζαλ λα πξνειαχλνπλ βφξεηα. ηηο 25 Ώπγνχζηνπ ην Παξίζη ειεπζεξψζεθε. Ζ απφπεηξα θαηΪ ηνπ Υέηιεξ: Ώξθεηνί Γεξκαλνί αμησκαηηθνί είραλ πηα βεβαησζεί – ηδίσο κεηά ηελ ζπκκαρηθή απφβαζε ζηε Ννξκαλδία - φηη ν πφιεκνο είρε ραζεί θαη ε ζπλέρηζή ηνπ ζα επέθεξε κφλν θαηαζηξνθέο ζηελ παηξίδα ηνπο. Βίραλ πεηζζεί επίζεο φηη ε εκκνλή ηνπ Υίηιεξ γηα πφιεκν κέρξηο εζράησλ ζα είρε ζπλέπεηα ηελ αδηθαηνιφγεηε πξφζζεηε απψιεηα εθαηνκκπξίσλ ζηξαηησηψλ θαη πνιηηψλ. Ώθφκα έλαο ιφγνο δπζαξέζθεηαο ήηαλ ε ελαληίσζή ηνπο ζηηο αγξηφηεηεο, ηηο καδηθέο δνινθνλίεο θαη ηα εγθιήκαηα πνιέκνπ πνπ δηαπξάηηνληαλ ζην φλνκα ηνπ γεξκαληθνχ ιανχ. Δ κφλε ξεαιηζηηθή ιχζε ήηαλ ε δνινθνλία ηνπ Υίηιεξ, ε αλάιεςε ηεο εμνπζίαο απφ δεκνθξαηηθνχο αμησκαηηθνχο νη νπνίνη ζα επηδίσθαλ ηελ ζχλαςε έληηκεο εηξήλεο κε ηνπο ζπκκάρνπο. Γηα ην ζθνπφ απηφ απνθαζίζηεθε ην ρέδην ΐαιθπξίεο.
771
Σελ νξγάλσζε θαη πξαγκαηνπνίεζε ηεο δνινθνλίαο ηνπ Υίηιεξ, αλέιαβε ν ζπληαγκαηάξρεο θφκεο Κιάνπο θνλ ηάνπθθελκπεξγθ (Claus von Stauffenberg, 1907-44). Γφλνο αξηζηνθξαηηθήο νηθνγέλεηαο, πνιέκεζε ζην αλαηνιηθφ θαη ην αθξηθαληθφ κέησπν θαη ηξαπκαηίζηεθε ζνβαξά (έραζε ην δεμί ηνπ ρέξη, δπν δάρηπια ηνπ αξηζηεξνχ θαη ην δεμί ηνπ κάηη). Μεηά ηνλ ηξαπκαηηζκφ ηνπ δηνξίζηεθε επηηειηθφο αμησκαηηθφο. ηηο 20 Ενπιίνπ ηνπ ’44 ζηελ πφιε Ράζηελκπνπξγθ ηεο Πξσζίαο, πξαγκαηνπνηήζεθε κηα ζχζθεςε ηνπ Υίηιεξ κε ηνπο επηηειείο ηνπ. Ο ηάνπθθελκπεξγθ άθεζε έλα ραξηνθχιαθα κε κηα βφκβα θαη απνρψξεζε απφ ηε ζχζθεςε. ηαλ ε βφκβα εμεξξάγε, βέβαηνο πηα γηα ην ζάλαην ηνπ Υίηιεξ, εηδνπνίεζε ηνπο άιινπο ζπλσκφηεο γηα λα ηεζεί ζε άκεζε εθαξκνγή ην ρέδην ΐαιθπξίεο. Σν πξαμηθφπεκα φκσο πνπ επηρείξεζαλ ήηαλ πξφρεηξα ζρεδηαζκέλν θαη απέηπρε, κφιηο καζεχηεθε φηη ν Υίηιεξ, αλ θαη ηξαπκαηίζηεθε, δελ ήηαλ λεθξφο. Ώθνινχζεζαλ καδηθέο ζπιιήςεηο. Πάλσ απφ 5000 ζηξαηησηηθνί θαη πνιίηεο ζπλειήθζεζαλ θαη πάλσ απφ 200 - κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη ν ηάνπθθελκπεξγθ εθηειέζηεθαλ ακέζσο κε άγξην ηξφπν. κσο ε απνηπρεκέλε απηή απφπεηξα, δηέζσζε ηελ ηηκή ησλ Γεξκαλψλ αμησκαηηθψλ θαη ζεσξείηαη θνξπθαία αληηζηαζηαθή πξάμε. Οη χκκαρνη εηζβΪινπλ ζηε Γεξκαλέα: ια έδεηρλαλ πηα φηη ην έηνο 1945 ζα ήηαλ ην ηειεπηαίν απηνχ ηνπ νινθιεξσηηθνχ πνιέκνπ. Ώλαηνιηθά νη Ρψζνη πξνήιαπλαλ ξαγδαία θαη δπηηθά ε ηειεπηαία πξνζπάζεηα αληεπίζεζεο ησλ Γεξκαλψλ ζηηο Ώξδέλεο είρε απνηχρεη. ηηο 7 Μαξηίνπ νη χκκαρνη είλαη ζε γεξκαληθφ έδαθνο, θαηαιακβάλνπλ ηελ Κνισλία θαη δηαζρίδνπλ ην Ρήλν. ηηο 30 Μαξηίνπ νη νβηεηηθνί έρνπλ θζάζεη ζην Νηάληζηρ (ζεκεξηλφ Γθληαλζθ ηεο Πνισλίαο). ηηο 12 Ώπξηιίνπ νη χκκαρνη απειεπζεξψλνπλ ηα ζηξαηφπεδα ηνπ Μπνχρελβαιη θαη ηνπ Μπέιζελ θαη ν θφζκνο εκβξφληεηνο βιέπεη ηηο πξψηεο θσηνγξαθίεο απφ ηνπο ζθειεησκέλνπο επηδήζαληεο, ηνπο ζαιάκνπο αεξίσλ, ηα θξεκαηφξηα, θαη ηνπο ζσξνχο ησλ ξνχρσλ θαη παπνπηζηψλ ησλ εθηειεζζέλησλ. Σελ ίδηα κέξα ν Ρνχζβειη πεζαίλεη θαη ζηελ Πξνεδξία ησλ ΔΠΏ ηνλ δηαδέρεηαη ν Υάξπ Σξνχκαλ (Harry Truman, 1884-1972). Ο Σξνχκαλ ήηαλ αληηπξφεδξνο κφιηο ιίγεο εβδνκάδεο, φηαλ μαθληθά ν Ρνχζβειη πέζαλε. Βίρε δεη ηνλ πξφεδξν κφλν κηα-δπν θνξέο θαη αλέιαβε ηελ πξνεδξία γλσξίδνληαο ειάρηζηα γηα ηηο ιεπηνκέξεηεο θαη ηα κπζηηθά ηνπ πνιέκνπ, ηηο ζπκθσλίεο ηνπ Ρνχζβειη κε ηνπο ζπκκάρνπο ηνπ θαη ην θπξηφηεξν γλψξηδε αθφκα ιηγφηεξα γηα ηελ αηνκηθή βφκβα. πκκεηείρε ζηε δηάζθεςε ησλ ληθεηψλ (ηάιηλ, Σζφξηζηι – ν νπνίνο αληηθαηαζηάζεθε γξήγνξα απφ ηνλ Άηηιπ – θαη Σξνχκαλ) ζην Πφηζληακ, απφ ηηο 17 Ενπιίνπ σο ηηο 2 Ώπγνχζηνπ ηνπ ‘45, ζηελ νπνία ιήθζεθαλ νη απνθάζεηο γηα ην κέιινλ ησλ θξαηψλ ηεο Βπξψπεο. Ώκέζσο κεηά πήξε ηε ζεκαληηθή απφθαζε ηεο ρξήζεο ησλ δπν πξψησλ αηνκηθψλ βνκβψλ θαηά ηεο Εαπσλίαο, κε ζπλέπεηα ην ζάλαην εθαηνληάδσλ ρηιηάδσλ ακάρσλ, αιιά θαη ηνλ ηεξκαηηζκφ ηνπ πνιέκνπ. 772
Σν ‘46 εμήγγεηιε ην Αφγκα Σξνχκαλ, γηα ηελ νηθνλνκηθή θαη ζηξαηησηηθή βνήζεηα ζε ρψξεο πνπ θηλδχλεπαλ απφ ηνλ θνκκνπληζκφ (Βιιάδα-Σνπξθία). Σν επφκελν έηνο έζεζε ζε εθαξκνγή ην ρέδην Μάξζαι γηα ηελ νηθνλνκηθή αλαζπγθξφηεζε ησλ ρσξψλ ηεο Απηηθήο Βπξψπεο. Σν 1948 ήηαλ εθινγηθή ρξνληά. Παξά ηηο δεκνζθνπήζεηο πνπ πξνέβιεπαλ επηθξάηεζε ηνπ αληηπάινπ ηνπ Νηηνχη, ν Σξνχκαλ θέξδηζε ηηο εθινγέο. Σν 1949 ζπγθξνηήζεθε ε ΐνξεηναηιαληηθή πκκαρία (ΝΏΣΟ). Σν 1948-49 απνθάζηζε λα ζηεξίμεη, ηνπο απνθιεηζκέλνπο απφ ηε νβηεηηθή Έλσζε, θαηνίθνπο ηνπ Απηηθνχ ΐεξνιίλνπ, κε κηα γηγαληηαία αεξνγέθπξα. Σέινο ην 1951 έζηεηιε ακεξηθαληθά ζηξαηεχκαηα γηα λα βνεζήζεη ηε Νφηηα Κνξέα ζηνλ αηκαηεξφ Πφιεκν ηεο Κνξέαο. ηηο 16 Ώπξηιίνπ νη Ρψζνη αξρίδνπλ επίζεζε ζην ΐεξνιίλν θαη ηελ ίδηα κέξα νη Ώκεξηθαλνί εηζέξρνληαη ζηε Νπξεκβέξγε. Ώλ θαη ηα πάληα είραλ ραζεί ν Υίηιεξ ζηέιλεη απφ ηα ππφγεηα ηεο Καγθειαξίαο, αλχπαξθηεο κεξαξρίεο ζηα κέησπα θαη επηζηξαηεχεη ειηθησκέλνπο θαη παηδηά, πνπ ζεξίδνληαη ζσξεδφλ απφ ηα ζπλερή ξσζηθά ππξά. Αεθάδεο ξαθέλδπηνη, πεηλαζκέλνη, εηηεκέλνη θαη εμαληιεκέλνη ζηξαηηψηεο, ζπιιακβάλνληαη απφ ηα SS σο ιηπνηάθηεο θαη εθηεινχληαη κε ζπλνπηηθέο δηαδηθαζίεο. Σν ΐεξνιίλν είλαη πηα εξείπηα θαη ζείεηαη απφ ηηο ξσζηθέο νβίδεο θαη φικνπο θαη ν Υίηιεξ κε ειάρηζηνπο έκπηζηνπο αμησκαηηθνχο θαη γξακκαηείο, είλαη θιεηζκέλνο ζην θαηαθχγην ηεο Καγθειαξίαο. Βίλαη πιένλ ςπρηθφ θαη ζσκαηηθφ εξείπην κε ρέξηα πνπ ηξέκνπλ θαη έρεη εκθάληζε γέξνπ, αλ θαη κφιηο 56 εηψλ. ηηο 28 Ώπξηιίνπ ν Υίηιεξ θαηαξξέεη φηαλ καζαίλεη ηελ εθηέιεζε θαη ηνλ εμεπηειηζκφ ηνπ ζψκαηνο ηνπ θίινπ, ζπκκάρνπ θαη νκντδεάηε ηνπ Μπελίην Μνπζνιίλη θαη ηεο εξσκέλεο ηνπ Κιάξα Πεηάηζη. Σελ επνκέλε, ζε κηα θιεηζηή θαη ζιηβεξή ηειεηή, παληξεχεηαη ηελ εξσκέλε ηνπ Βχα Μπξάνπλ. ηηο 30 Ώπξηιίνπ ν Υίηιεξ θαη ε λεφλπκθε Βχα θιείλνληαη ζην δσκάηηφ ηνπο θαη απηνθηνλνχλ. Βίρε δψζεη νδεγίεο λα θανχλ ηα ζψκαηά ηνπο. Πξνεγνπκέλσο είρε θξνληίζεη λα ηνλ δηαδερζεί ζηελ εγεζία ηεο Γεξκαλίαο ν λαχαξρνο Καξι Νηαίληηο. Σελ 1ε ΜαΎνπ, ν Γηφδεθ Γθαίκπειο (1897-1945) θαη ε γπλαίθα ηνπ Μάγδα, αθνινχζεζαλ ηνλ Υίηιεξ ζην δξφκν ηεο απηνθηνλίαο. Πξνεγνπκέλσο φκσο ε γπλαίθα ηνπ, ζθφησζε ζηνλ χπλν ηνπο κε θπάλην ηα έμη παηδηά ηνπο γηαηί ‘δελ άμηδε λα δνπλ ζ’ έλα θφζκν ρσξίο εζληθνζνζηαιηζκφ’(!). Ο Γθαίκπειο ήηαλ ν Τπνπξγφο Πξνπαγάλδαο θαη έλαο απφ ηνπο ηζρπξφηεξνπο άλδξεο ηνπ λαδηζηηθνχ θαζεζηψηνο. ηηο 7 ΜαΎνπ ν Νηαίληηο εμνπζηνδφηεζε ηνλ αξρεγφ ηνπ Γεληθνχ Βπηηειείνπ Άιθξελη Γηνληι λα ππνγξάςεη ηελ άλεπ φξσλ παξάδνζε ηεο Γεξκαλίαο. Ο Γηνληι ππέγξαςε ζηε Ρεκο ηεο Γαιιίαο ην έγγξαθν ηεο παξάδνζεο ζηνπο Απηηθνχο ζπκκάρνπο κε ην νπνίν ζπκθσλνχζε ηελ θαηάπαπζε ηνπ ππξφο ηελ 23.01 ψξα ηεο 8εο ΜαΎνπ. Σν ίδην έγγξαθν ππέγξαςε ζην ΐεξνιίλν, ν ζηξαηάξρεο ΐίιρεκ Κάηηει παξνπζία ηνπ νβηεηηθνχ ζηξαηάξρε Γνχθσθ. Σε κέξα απηή ηειείσζε γηα ηελ Βπξψπε ν Αεχηεξνο Παγθφζκηνο Πφιεκνο. Δ παξάδνζε ηεο Γεξκαλίαο γηνξηάζηεθε κε ιατθνχο παλεγπξηζκνχο, γηνξηέο θαη μεθάλησκα ζε φιεο ηηο επξσπατθέο πξσηεχνπζεο. 773
Δ Ώηνκηθή ΐφκβα: Δ ακεξηθαληθή θπβέξλεζε - επί πξνεδξίαο Ρνχζβειη - είρε αξρίζεη έλα πξφγξακκα (Manhattan Project) θαηαζθεπήο ηεο αηνκηθήο βφκβαο, ππφ ηε δηεχζπλζε ηνπ θπζηθνχ Ρφκπεξη Οππελράηκεξ (Robert Oppenheimer, 1904-67)
Ο Ρόκπεξη Οππελράηκεξ (1904-67) Ο Οππελράηκεξ γελλήζεθε ζηε Νέα Τφξθε, θαηαγφηαλ απφ γεξκαλνεβξατθή νηθνγέλεηα θαη είλαη γλσζηφο σο ν παηέξαο ηεο αηνκηθήο βφκβαο. πνχδαζε θπζηθή, ρεκεία, Βιιεληθά, Λαηηληθά θαη αζρνιήζεθε θαη κε ηελ πνίεζε. πλέρηζε ηηο ζπνπδέο ηνπ ζηελ Βπξψπε κε ζηφρν ηε γλσξηκία ηεο Κβαληνκεραληθήο. Βξγάζηεθε ζηε ΐξεηαλία ππφ ηελ θαζνδήγεζε ηνπ ζπνπδαίνπ Νενδειαλδνχ Έξλεζη Ράδεξθνξλη θαη ζηε Γεξκαλία κε ηνλ δηάζεκν θπζηθφ Μαμ Μπνξλ. Βθεί γλσξίζηεθε κε θνξπθαίνπο θπζηθνχο ηεο επνρήο, φπσο ν Νειο Μπνξ θαη Πσι Νηηξάθ. Γχξηζε ζηηο ΔΠΏ ζε ειηθία 25 εηψλ θαη δέρζεθε πξφηαζε λα δηδάμεη ζην Παλεπηζηήκην Μπέξθιευ θαη ζην Σερλνινγηθφ Ελζηηηνχην ηεο Καιηθνξλίαο. Αεκνζίεπζε πνιιέο εξγαζίεο ζρεηηθά κε ηελ θβαληνκεραληθή, ηηο θνζκηθέο αθηίλεο, ηελ ππξεληθή ζεσξία θαη άιια. Μεηά ηελ έθξεμε ηνπ πνιέκνπ, ν κεγάινο θπζηθφο Ώτλζηάηλ είρε πξνεηδνπνηήζεη ηελ ακεξηθαληθή θπβέξλεζε γηα ηε κεγάιε πηζαλφηεηα θαηαζθεπήο αηνκηθήο βφκβαο απφ ηνπο Γεξκαλνχο θαη ηνπο θηλδχλνπο πνπ ζα αλέθππηαλ απφ απηήλ. Ο πξφεδξνο Ρνχζβειη απνθάζηζε ζηελ εθαξκνγή ηνπ Πξνγξάκκαηνο Μαλράηαλ κε ζηφρν ηελ θαηαζθεπή ηεο αηνκηθήο βφκβαο πξηλ απφ ηνπο Γεξκαλνχο θαη αλέζεζε ηελ επηζηεκνληθή δηεχζπλζε ηνπ πξνγξάκκαηνο απηνχ ζην Οππελράηκεξ. Δ νκάδα πνπ ζρεκάηηζε πεξηιάκβαλε ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο Ώκεξηθαλνχο επηζηήκνλεο, ηνλ δηάζεκν Εηαιφ θπζηθφ Φέξκη, ηνλ νπγγξηθήο θαηαγσγήο Σέιιεξ θαη πξνζσπηθφ 3000 αηφκσλ, εγθαηαζηάζεθε ζην Λνο Άιακνο ηνπ Νένπ Μεμηθνχ θαη άξρηζε λα εξγάδεηαη γηα ηελ επηηπρία απηήο ηεο πξνζπάζεηαο. ηηο 16 Ενπιίνπ ηνπ ‟45 έγηλε ζηε έξεκν ηνπ Νένπ Μεμηθνχ, ε πξψηε δνθηκή ηεο αηνκηθή βφκβαο. Γηα πξψηε θνξά νη άλζξσπνη είδαλ ην «ππξεληθφ καληηάξη» θαη ε έθξεμε πνπ πξνθιήζεθε ηζνδπλακνχζε κε ηελ ηζρχ 20.000 ηφλσλ δπλακίηηδαο. Δ Ώκεξηθή ήηαλ έηνηκε λα θάλεη ρξήζε απηνχ ηνπ ππεξφπινπ, θαηά ηνπ κφλνπ ζπκκάρνπ ηνπ Άμνλα πνπ πνιεκνχζε αθφκα, ηεο Εαπσλίαο. Ο πξφεδξνο Σξνχκαλ, κε ζηφρν ηεο επηηάρπλζε ηεο ιήμεο ηνπ πνιέκνπ δηάηαμε ηε ξίςε ηεο βφκβαο. Σα θαηαζηξεπηηθά ηεο απνηειέζκαηα ζπληάξαμαλ φιν ηνλ θφζκν, αιιά ππνρξέσζαλ ηελ Εαπσλία λα παξαδνζεί άλεπ φξσλ. Μηα λέα επνρή άλνημε γηα ηνλ θφζκν, αιιά θαη έλαο άγξηνο ζπλαγσληζκφο εμνπιηζκψλ κεηαμχ ησλ δπν κεγάισλ ππεξδπλάκεσλ ηνπ κεηαπνιεκηθνχ θφζκνπ, ησλ Δλσκέλσλ Πνιηηεηψλ θαη ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο. Σν ‟47, ν ηηκεκέλνο κε πνιιά βξαβεία θαη δηαθξίζεηο Οππελράηκεξ, ηνπνζεηήζεθε πξφεδξνο ηεο Βπηηξνπήο Ώηνκηθήο Βλέξγεηαο. Βθεί ήξζε ζε ζχγθξνπζε κε ζπλαδέιθνπο ηνπ, φπσο ν Σέιιεξ, ζρεηηθά κε ην πξφγξακκα 774
θαηαζθεπήο κηαο αθφκα ηζρπξφηεξεο βφκβαο, ηεο Βφκβαο Τδξνγφλνπ. Ο Οππελράηκεξ παξαηηήζεθε γηα ιφγνπο – φπσο άθεζε λα δηαθαλεί – ζπλείδεζεο ην „52. κσο ηνλ επφκελν ρξφλν – κεζνχληνο ηνπ ζθνδξνχ αληηθνκκνπληζηηθνχ θιίκαηνο πνπ επηθξαηνχζε ζηηο ΔΠΏ - θιήζεθε απφ ηελ δηαβφεηε Βπηηξνπή Ώληηακεξηθαληθψλ Βλεξγεηψλ (ηνπ γεξνπζηαζηή Μαθάξζπ). Οη θαηεγνξίεο πνπ ηνλ βάξπλαλ ήηαλ φηη δηαπλεφηαλ απφ θηιειεχζεξα ηδεψδε, φηη ζην παξειζφλ είρε δηαηειέζεη κέινο αξηζηεξψλ νξγαλψζεσλ, φηη είρε ζρέζε κε θνκκνπληζηηθνχο θχθινπο θαη φηη ππνζηήξημε ηνπο Αεκνθξαηηθνχο ζην Εζπαληθφ Βκθχιην Πφιεκν. Δ δίθε ηνπ θξάηεζε έλα κήλα. Σνλ ππνζηήξημαλ αξθεηνί έγθξηηνη επηζηήκνλεο, αιιά θαηέζεζε ελαληίνλ ηνπ ν Σέιιεξ.
Ο νπγγξηθήο θαηαγσγήο Ββξαηνακεξηθαλφο Έληνπαξλη Σέιιεξ (1908-2003), αζρνιήζεθε κε ηελ θβαληηθή θαη ηελ ππξεληθή θπζηθή. Βξγάζηεθε ζην Πξφγξακκα Μαλράηαλ γηα ηελ θαηαζθεπή ηεο αηνκηθήο βφκβαο. Μεηά ηνλ πφιεκν ήηαλ ζεξκφο ζηαζψηεο ηεο θαηαζθεπήο ηεο βφκβαο πδξνγφλνπ θαη ε αληίζεζή ηνπ κε ηνλ Οππελράηκεξ γηα ην ζέκα απηφ, αλάγθαζε ηνλ δεχηεξν ζε παξαίηεζε απφ ηελ Βπηηξνπήο Ώηνκηθήο Βλέξγεηαο. Σε ζέζε ηνπ θαηέιαβε ν Σέιιεξ θαη ην Ννέκβξην ηνπ 1952 πξαγκαηνπνηήζεθε ε δνθηκή ηεο πξψηεο πδξνγνληθήο βφκβαο. Ο Σέιιεξ νλνκάζηεθε ν παηέξαο ηεο βφκβαο Τδξνγφλνπ. ηαλ ν Οππελράηκεξ θιήζεθε απφ ηελ Βπηηξνπή Ώληηακεξηθαληθψλ Βλεξγεηψλ, ν Σέιιεξ θαηέζεζε ελαληίνλ ηνπ θαη πξνθάιεζε ηελ θαηαθξαπγή ησλ θηιειεπζέξσλ θαη δεκνθξαηηθψλ πνιηηψλ θαη ηελ απνκφλσζή ηνπ απφ ηελ επηζηεκνληθή θνηλφηεηα. Ο Οππελράηκεξ θξίζεθε απφ ηελ Βπηηξνπή «αθαηάιιεινο λα ππεξεηήζεη ηε ρψξα», έραζε ηηο ζέζεηο εξγαζίαο ηνπ, αιιά πξνθάιεζε ηε ζπκπάζεηα θαη ηε ζπκπαξάζηαζε ησλ δεκνθξαηηθψλ αλζξψπσλ φινπ ηνπ θφζκνπ. Γηα ηελ πεξίπησζή ηνπ γξάθηεθαλ ζεαηξηθά έξγα θαη πνηήκαηα. Ώπνθαηαζηάζεθε κφιηο ην 1963 επί πξνέδξνπ Κέλλεληπ, φηαλ ηνπ απνλεκήζεθε ην «ΐξαβείν Φέξκη».
Ζ ζπλζεθνιφγεζε ηεο Ηαπσλέαο : ην κέησπν ηνπ Βηξεληθνχ νη κάρεο ζηα λεζηά θαη νη λαπκαρίεο ζηνλ σθεαλφ ζπλερίδνληαλ κε ακείσηε έληαζε, παξά ηελ εκθαλή θάκςε ησλ Εαπψλσλ. Ήδε ν ηαπσληθφο ζηφινο είρε απνδπλακσζεί απφ ηελ επηηπρή δξάζε ησλ ακεξηθαληθψλ ππνβξπρίσλ θαη απφ ηελ έιιεηςε επαξθψλ πνζνηήησλ θαπζίκσλ. Ώπφ ην ηέινο Φεβξνπαξίνπ ηνπ ’45 νη Ώκεξηθαλνί άξρηζαλ ζθνδξνχο βνκβαξδηζκνχο ηνπ Σφθην θαη 60 άιισλ ηαπσληθψλ πφιεσλ κε εκπξεζηηθέο βφκβεο πνπ πξνθάιεζαλ κεγάιεο ππξθαγηέο θαη δεθάδεο ρηιηάδεο ζαλάηνπο ακάρσλ. Δ απάληεζε ηεο Εαπσλίαο ήηαλ ε απνζηνιή ησλ ‘θακηθάδη’ - πηιφησλ απηνθηνλίαο πνπ έπεθηαλ κε θνξησκέλα κε ππξνκαρηθά αεξνπιάλα, πάλσ ζε ακεξηθαληθνχο ζηφρνπο (αεξνπιαλνθφξα, λαπηηθέο βάζεηο) θαη πξνμελνχζαλ ηεξάζηηεο δεκηέο. ηηο 26 Ενπιίνπ ηνπ ’45 ν Υάξπ Σξνχκαλ γηα ηηο ΔΠΏ, ν ΟπΎλζηνλ Σζφξηζηι γηα ηε ΐξεηαλία θαη ν Σζαλγθ Κάη-ζεθ γηα ηελ Κίλα, ππέγξαςαλ ηε Αήισζε ηνπ Πφηζληακ (δελ πξέπεη λα ζπλδέεηαη κε ηε Αηάζθεςε ηνπ Πφηζληακ κεηαμχ Σξνχκαλ, ηάιηλ θαη Σζφξηζηι) κε ηελ νπνία θαινχζαλ ηελ Εαπσλία λα παξαδνζεί ρσξίο φξνπο, δηαθνξεηηθά αληηκεηψπηδε ηνλ θίλδπλν ηεο νινθιεξσηηθήο θαηαζηξνθήο. Οη φξνη πνπ έζεηαλ νη ηξεηο ζχκκαρνη ήηαλ κεηαμχ άιισλ: - Ο ηεξκαηηζκφο ηεο ζηξαηνθξαηίαο ζηελ Εαπσλία 775
- Ο πιήξεο αθνπιηζκφο ηεο ρψξαο - Δ απαγφξεπζε παξαγσγήο φπισλ απφ ηελ ηαπσληθή βηνκεραλία - Δ εγθαηάιεηςε ησλ θαηερνκέλσλ εδαθψλ θαη ν πεξηνξηζκφο ηεο ρψξαο ζηα λεζηά. ηεο. - Δ παξάδνζε θαη ηηκσξία ησλ εγθιεκαηηψλ πνιέκνπ, θαη - Ο εθδεκνθξαηηζκφο ηεο Εαπσλίαο κε θαηνρχξσζε ησλ αλζξψπηλσλ δηθαησκάησλ θαη ησλ ειεπζεξηψλ ζθέςεο, ιφγνπ, ζξεζθείαο Ώλ θαη ε ήηηα ήηαλ πιένλ βέβαηε, θαη παξφιν πνπ ππήξραλ θαη ινγηθέο θσλέο ζηε ρψξα, ε Εαπσλία δελ ζπδεηνχζε ηελ άλεπ φξσλ παξάδνζε θαη ην ηέινο ηνπ πνιέκνπ θαηλφηαλ καθξηλφ. Ο πξφεδξνο ησλ ΔΠΏ Σξνχκαλ, ακέζσο κεηά ηελ επηηπρή δνθηκή ηεο αηνκηθήο βφκβαο, πήξε ηελ απφθαζε λα θάλεη ρξήζε ηνπ ηξνκεξνχ απηνχ φπινπ. ηηο 8.15’ ηεο 6εο Ώπγνχζηνπ 1945 ε πξψηε αηνκηθή βφκβα, 2000 θνξέο ηζρπξφηεξε απφ νπνηαδήπνηε άιιε βφκβα είρε ρξεζηκνπνηεζεί σο ηφηε, ξίρηεθε απφ έλα ακεξηθαληθφ βνκβαξδηζηηθφ αεξνπιάλν ΐ-29 (πηιφηνο ήηαλ ν Πσι Σίκπεηο), ζε κηα πφιε 260.000 θαηνίθσλ, ηε Υηξνζίκα. Δ έθξεμε πνπ πξνθιήζεθε απφ απηή ηε βφκβα ήηαλ ηζνδχλακε κε 13.000 ηφλνπο δπλακίηηδαο. ε ειάρηζηα δεπηεξφιεπηα, ην 60% ησλ θηηξίσλ ηεο πφιεο είραλ θαηαζηξαθεί θαη 118.000 ρηιηάδεο απφ ηνπο θαηνίθνπο ηεο ήηαλ λεθξνί. Υηιηάδεο ηξαπκαηίεο πέζαλαλ κέζα ζε ιίγνπο κήλεο απφ εγθαχκαηα, αλεβάδνληαο ηνλ αξηζκφ ησλ ζπκάησλ ζε 140.000. Σα επφκελα ρξφληα θαη σο ηε δεθαεηία ηνπ ’60, ρηιηάδεο άιινη πέζαλαλ απφ ηηο παξελέξγεηεο πνπ επέθεξε ε έθζεζή ηνπο ζηε ξαδηελέξγεηα. Δ ζέα ηεο έθξεμεο απφ ςειά ήηαλ εληππσζηαθή. Έλα ηεξάζηην ‘καληηάξη’ ξαδηελεξγνχ θαπλνχ θαη ζθφλεο πςψζεθε σο ηα 45.000 πφδηα δεκηνπξγψληαο έλα πξσηνθαλέο, ηξνκαθηηθφ θαη άγξην ζέακα γηα θείλνπο πνπ κπνξνχζαλ λα ην δνπλ. Βλψ ε εκβξφληεηε θαη ηξνκαγκέλε αλζξσπφηεηα κάζαηλε ηα ζπγθινληζηηθά λέα θαη ε ηαπσληθή θπβέξλεζε δελ είρε αθφκα πξνιάβεη λα αληηδξάζεη, ζηηο 9 Ώπγνχζηνπ, κηα δεχηεξε αθφκα πην ηζρπξή αηνκηθή βφκβα έπεζε πάλσ ζην Ναγθαζάθη, κε αλάινγα απνηειέζκαηα κε απηά ηεο Υηξνζίκα. Νσξίηεξα ηελ ίδηα κέξα, ε νβηεηηθή Έλσζε (πνπ είρε σο ηφηε ηεξήζεη νπδέηεξε ζηάζε ζηνλ πφιεκν ηεο Ώζίαο) θήξπμε ηνλ πφιεκν θαηά ηεο Εαπσλίαο θαη εηζέβαιε ζηε Μαληδνπξία. Δ Εαπσλία δελ είρε πηα άιιε επηινγή. ηηο 15 Ώπγνχζηνπ ν απηνθξάηνξαο Υηξνρίην κε δηάγγεικά ηνπ ζην ιαφ είπε φηη ‘ν ερζξφο δηαζέηεη ηψξα έλα φπιν, ην νπνίν κπνξεί λα ζθνηψζεη ρηιηάδεο αζψνπο αλζξψπνπο θαη λα πξνμελήζεη ηξνκεξέο δεκηέο’. Δ Εαπσλία παξαδφζεθε άλεπ φξσλ θαη ν Αεχηεξνο Παγθφζκηνο Πφιεκνο ηειείσζε. κσο ζε αξθεηά απνκαθξπζκέλα λεζηά ηνπ Βηξεληθνχ, ππήξμαλ κεκνλσκέλεο εζηίεο αληίζηαζεο, Εαπψλσλ ζηξαηησηψλ, πνπ αξλνχληαλ λα παξαδνζνχλ ή απφ άγλνηα ηεο ζπλζεθνιφγεζεο ή απφ ππέξκεηξν παηξησηηζκφ. Ο ηειεπηαίνο
776
ζηξαηησηηθφο ηεο Εαπσλίαο ν ππνινραγφο Υίξνπ Ολφληα, παξαδφζεθε ζε έλα λεζί ησλ Φηιηππίλσλ, κφιηο ην 1974 ! ηηο 28 Ώπγνχζηνπ άξρηζε ε θαηνρή ηεο Εαπσλίαο απφ ηα ζπκκαρηθά ζηξαηεχκαηα. ηηο 2 επηεκβξίνπ, ζην ακεξηθαληθφ πινίν Μηζζνχξη, εμνπζηνδνηεκέλνη ζηξαηησηηθνί θαη πνιηηηθνί Εάπσλεο αμησκαηνχρνη, ππέγξαςαλ ην επίζεκν έγγξαθν ηεο παξάδνζεο ηεο ρψξαο. Σηο ζπκκαρηθέο αξρέο εθπξνζσπνχζε ζηξαηεγφο Νηάγθιαο Μαθ Άξζνπξ (Douglas MacArthur, 1880-1964). Σν ηέινο ηνπ πνιέκνπ γηνξηάζηεθε κε μέθξελνπο παλεγπξηζκνχο ηνπ ακεξηθαληθνχ ιανχ. ’ φιεο ηηο κεγάιεο πφιεηο ησλ ΔΠΏ, ν ιαφο ηξαγνπδνχζε θαη ρφξεπε ζηνπο δξφκνπο παλεγπξίδνληαο γηα ην ηέινο ηνπ εθηάιηε θαη ηελ πξννπηηθή επηζηξνθήο ησλ ζηξαηεπκέλσλ παηδηψλ ηνπ ζηελ παηξίδα. Ο θφξνο αίκαηνο απφ ηνλ πφιεκν απηφ ήηαλ βαξχηαηνο. Οη λεθξνί ήηαλ πάλσ απφ 50 εθαηνκκχξηα, απφ ηα νπνία, 20 εθ. ήηαλ νβηεηηθνί (ην 10,4% ηνπ πιεζπζκνχ), 10 εθ. Κηλέδνη, 7 εθ. Γεξκαλνί (ην 10% ηνπ πιεζπζκνχ), 6 εθ. Πνισλνί (ην 17,2% ηνπ πιεζπζκνχ!), 2 εθ. Εάπσλεο, 1,7 εθ. Γηνπγθνζιάβνη, 800.000 Γάιινη, 520.000 Έιιελεο (ην 7,2% ηνπ πιεζπζκνχ), 500.000 Ώκεξηθαλνί, 480.000 Ώπζηξηαθνί, 410.000 Εηαινί, 400.000 Σζερνζινβάθνη. 390.000 ΐξεηαλνί θαη νη ππφινηπνη Οχγγξνη, Ρνπκάλνη, Οιιαλδνί, ΐέιγνη, Φηιαλδνί, Καλαδνί, Ώπζηξαινί, Νενδειαλδνί, Ννξβεγνί. Ζ δηαέξεζε ηεο Γεξκαλέαο: ηε πλδηάζθεςε ησλ ληθεηψλ ζπκκάρσλ, πνπ έγηλε ζην Πφηζληακ κεηά ηελ παξάδνζε ηεο Γεξκαλίαο, απνθαζίζηεθαλ ζνβαξέο εδαθηθέο κεηαβνιέο γηα ηελ εηηεκέλε ρψξα. Δ Γεξκαλία δηακειίζηεθε θαη δηαηξέζεθε ζε ηέζζεξηο δψλεο ζηξαηησηηθήο θαηνρήο: Σν αλαηνιηθφ ηκήκα θαηείρε ε νβηεηηθή Έλσζε, ην βνξεηνδπηηθφ ε ΐξεηαλία, ην λνηηνδπηηθφ ε Γαιιία θαη ην λφηην νη Δλσκέλεο Πνιηηείεο. Σν άαξ έγηλε – πξνζσξηλά, σο ην ‘55 - γαιιηθφ πξνηεθηνξάην. Σν ΐεξνιίλν, πνπ βξηζθφηαλ κέζα ζηε ζνβηεηηθή δψλε, ρσξίζηεθε επίζεο ζε αλάινγεο ηέζζεξηο δψλεο. Οη επαξρίεο αλαηνιηθά ηνπ πνηακνχ ληεξ (Απηηθή Πνκεξαλία, ηιεζία θαη κεγάιν κέξνο ηεο Ώλαηνιηθήο Πξσζίαο) δφζεθαλ ζηελ Πνισλία, ε νπνία φκσο είρε κεγάιεο απψιεηεο αλαηνιηθψλ ηεο εδαθψλ, πνπ είραλ ελζσκαησζεί ζηε νβηεηηθή Έλσζε. Σν ππφινηπν ηκήκα ηεο Ώλαηνιηθήο Πξσζίαο κε ηελ ηζηνξηθή πξσηεχνπζά ηεο Καηλημβέξγε – ζεκεξηλφ Καιίληγθξαλη - παξαρσξήζεθε ζηε νβηεηηθή Έλσζε. Δ νβηεηηθή Έλσζε πξνζάξηεζε θαη ηηο ηξεηο ΐαιηηθέο ρψξεο. Φπζηθά ε Ώιζαηία θαη ε Λσξαίλε πξνζαξηήζεθαλ ζηε Γαιιία. Ώπφ ηα 12,4 εθαηνκκχξηα Γεξκαλψλ πνπ δνχζαλ ζηηο πεξηνρέο πνπ παξαρσξήζεθαλ ζηελ Πνισλία, νη κηζνί είραλ ήδε εγθαηαιείςεη ηηο εζηίεο ηνπο, γηα λα απνθχγνπλ ηελ πξνέιαζε ηνπ Κφθθηλνπ ηξαηνχ. Οη ππφινηπνη ή έγηλαλ Πνισλνί ππήθννη ή εθδηψρζεθαλ απφ ηνπο Πνισλνχο. Σν ίδην ζπλέβε θαη κε ηνπο Γεξκαλνχο ηεο νπδεηίαο (Σζερία), ηεο Οπγγαξίαο, ηεο Ρνπκαλίαο θαη ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο. Βθαηνκκχξηα ξαθέλδπηνη, πεηλαζκέλνη θαη εμαληιεκέλνη πξφζθπγεο θαηέθιπζαλ ηελ εξεηπσκέλε Γεξκαλία, κεγεζχλνληαο αθφκα πεξηζζφηεξν ηα ήδε ηεξάζηηα πξνβιήκαηά ηεο. Υηιηάδεο απφ απηνχο έραζαλ ηε δσή ηνπο απφ πείλα,
777
εμάληιεζε θαη αξξψζηηεο. Αεθάδεο ρηιηάδεο γπλαίθεο θαη λεαξά θνξίηζηα, βηάζηεθαλ απφ ηνπο ζηξαηηψηεο ησλ ζπκκαρηθψλ δπλάκεσλ. ηε Γεξκαλία δελ επηβιήζεθαλ νηθνλνκηθέο θπξψζεηο αλάινγεο κε απηέο ηνπ 1918, αιιά ηεο απαγνξεχηεθε ε παξαγσγή φπισλ θαη νη έλνπιεο δπλάκεηο ηεο πεξηνξίζηεθαλ ζηελ αζηπλφκεπζε. Βθαηνληάδεο ρηιηάδεο Γεξκαλνί αηρκάισηνη πνιέκνπ, αιιά θαη πνιίηεο ππνρξεψζεθαλ λα πξνζθέξνπλ εξγαζία, γηα ηνλ θαζαξηζκφ ησλ πφιεσλ απφ ηνπο ρηιηάδεο ηφλνπο εξεηπίσλ. πια, νρήκαηα, πξψηεο χιεο, νξπθηά, κέηαιια, βηνκεραληθφο εμνπιηζκφο, αθφκα θαη νιφθιεξα εξγνζηάζηα ‘θαηαζρέζεθαλ’ απφ ηνπο ζπκκάρνπο θαη θπξίσο απφ ηνπο νβηεηηθνχο σο απνδεκηψζεηο γηα ηηο ηεξάζηηεο πιηθέο δεκηέο πνπ ππέζηεζαλ νη ρψξεο ηνπο απφ ηνλ πφιεκν. Σν 1948 ε ακεξηθαληθή θπβέξλεζε εμήγγεηιε ην ρέδην Μάξζαι, έλα πξφγξακκα γηα ηελ αλαζπγθξφηεζε ησλ ξεκαγκέλσλ νηθνλνκηψλ ησλ ρσξψλ ηεο Βπξψπεο. Σν πξφγξακκα απηφ πεξηιάκβαλε θαη ηηο εηηεκέλεο ρψξεο θαη θπζηθά θαη ηε Γεξκαλία. Δ Ρψζνη γηα ινγαξηαζκφ ηνπ αλαηνιηθνχ ηκήκαηνο ηεο Γεξκαλίαο πνπ θαηείραλ, φπσο θαη νη ρψξεο πνπ είραλ ήδε πεξηέιζεη ζηε νβηεηηθή δψλε επηξξνήο (αλαηνιηθφ κπινθ) αξλήζεθαλ ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζην πξφγξακκα. Οη ρψξεο απηέο ήηαλ ε Πνισλία, ε Σζερνζινβαθία, ε Οπγγαξία, ε Ρνπκαλία, ε Ώιβαλία θαη ε ΐνπιγαξία. Δ απφβιεηε απφ ηελ Κνκηλθφξκ Γηνπγθνζιαβία ηνπ Σίην, απνδέρζεθε ηελ βνήζεηα ηνπ ρεδίνπ. Σν ρέδην Μάξζαι πξνέβιεπε επίζεο θαη ηε λνκηζκαηηθή κεηαξξχζκηζε ηεο Γεξκαλίαο κε ηελ εηζαγσγή ηνπ λένπ γεξκαληθνχ κάξθνπ (Deutsche Mark). Δ νβηεηηθή Έλσζε δελ απνδέρζεθε ην λέν απηφ λφκηζκα γηα ην θαηερφκελν αλαηνιηθφ ηκήκα. Σνλ Ώπξίιην ηνπ ’48, νη νβηεηηθνί απέθιεηζαλ ηελ νδηθή επηθνηλσλία ηνπ Απηηθνχ ΐεξνιίλνπ κε ηελ ππφινηπε Απηηθή Γεξκαλία, αθήλνληαο 2,5 εθαηνκκχξηα ΐεξνιηλέδσλ ηνπ δπηηθνχ ηνκέα ρσξίο εθφδηα θαη ηξφθηκα. ε απάληεζε νη Ώκεξηθαλνί θαη νη ΐξεηαλνί νξγάλσζαλ κηα γηγαληηαία αεξνγέθπξα. Βθαηνληάδεο αεξνπιάλα κεηέθεξαλ θαζεκεξηλά ρηιηάδεο ηφλνπο εθνδίσλ ζην απνθιεηζκέλν ΐεξνιίλν. Ο απνθιεηζκφο ζηακάηεζε ην Μάην ηνπ ’49, φηαλ νη νβηεηηθνί θαηάιαβαλ φηη δελ είρε πηα λφεκα ε ζπλέρηζή ηνπ. Ο απνθιεηζκφο ηνπ ΐεξνιίλνπ, ήηαλ ε πξψηε πξάμε ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ πνπ έκειιε λα αθνινπζήζεη. Σνλ ίδην κήλα ηδξχζεθε Οκνζπνλδηαθή Αεκνθξαηία ηεο Γεξκαλίαο πνπ πεξηιάκβαλε ηηο δψλεο θαηνρήο ησλ ηξηψλ δπηηθψλ ζπκκάρσλ, κε ‘πξνζσξηλή πξσηεχνπζα’ ηε ΐφλλε. Ο Κφλξαλη Αληελάνπεξ (1876-1967) ήηαλ ν πξψηνο θαγθειάξηνο ηνπ λενζχζηαηνπ θξάηνπο θαη παξέκεηλε σο ην 1963. Δ ζπκβνιή ηνπ Ώληελάνπεξ ζην ιεγφκελν γεξκαληθφ νηθνλνκηθφ ζαχκα θαη ζηελ ελνπνίεζε ηεο Βπξψπεο ήηαλ θαζνξηζηηθή. Σν θξάηνο απηφ έγηλε επξχηεξα γλσζηφ σο Απηηθή Γεξκαλία θαη ην Μάην ηνπ ’55, θήξπμε ηελ πιήξε αλεμαξηεζία ηνπ. Δ Απηηθή Γεξκαλία είρε ηελ πιήξε νηθνλνκηθή θαη ζηξαηησηηθή ππνζηήξημε ησλ Ώκεξηθαλψλ θαη σο ην 1952 είρε εηζπξάμεη απφ ην ρέδην Μάξζαι πεξίπνπ 1,4 δηζεθαηνκκχξηα δνιάξηα. ε απάληεζε ην ειεγρφκελν απφ ηνπο νβηεηηθνχο ηκήκα, νλνκάζηεθε ην θζηλφπσξν ηνπ ’49, Γεξκαληθή Λατθή Αεκνθξαηία (γλσζηή σο Ώλαηνιηθή Γεξκαλία) κε πξσηεχνπζα ην (Ώλαηνιηθφ) ΐεξνιίλν. Πξψηνο πξφεδξνο αλέιαβε ν ΐίιρεκ
778
Πήθ, αιιά ηνλ επφκελν ρξφλν αληηθαηαζηάζεθε απφ ηνλ θνκκνπληζηή εγέηε ΐάιηεξ Οχικπξηρη (1893-1973). Δ Απηηθή Γεξκαλία δηαηήξεζε ην ζχζηεκα ηεο νηθνλνκίαο ηεο αγνξάο, ελψ ε Ώλαηνιηθή πηνζέηεζε ην ζνζηαιηζηηθφ ζχζηεκα θαηά ην πξφηππν ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο. Καη ζηα δπν θξάηε, παξέκεηλαλ νη ζηξαηνί θαηνρήο, σο ζηξαηησηηθέο βάζεηο ‘πξνζηαζίαο’. Ο απνθιεηζκφο ηνπ ΐεξνιίλνπ ήηαλ ε πξψηε ζεκαληηθή πξάμε ηεο δηακάρεο ησλ δπν κεγάισλ κπινθ, πνπ δεκηνπξγήζεθαλ κεηά ηνλ πφιεκν θαη ζεσξείηαη ε έλαξμε ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ, πνπ δηάξθεζε πάλσ απφ ζαξάληα ρξφληα, σο ηελ θαηάξξεπζε ησλ θαζεζηψησλ ηνπ αλαηνιηθνχ κπινθ. Ζ Γέθε ηεο ΝπξεκβΫξγεο θαη νη Ϊιιεο δέθεο: Δ Νπξεκβέξγε ήηαλ ε γεξκαληθή πφιε, ζηελ νπνία ην λαδηζηηθφ θαζεζηψο πξαγκαηνπνηνχζε ηηο εηήζηεο εληππσζηαθέο παξειάζεηο ηνπ, ηα ζπλέδξηα ηνπ θφκκαηνο θαη ν Υίηιεξ εθθσλνχζε ηνπο πχξηλνπο ιφγνπο ηνπ ζηα πιήζε. Δ πφιε απηή επηιέρζεθε ζπκβνιηθά γηα λα δηεμαρζεί ε πξψηε δίθε ησλ εγεηψλ ηνπ εηηεκέλνπ θαζεζηψηνο. Δ δίσμε θαη ε ηηκσξία ησλ ππαηηίσλ ηνπ πνιέκνπ θαη ησλ εγθιεκαηηθψλ πξάμεσλ πνπ είρε δηαπξάμεη ην θαζεζηψο ησλ Ναδί, είρε ζπδεηεζεί αξθεηέο θνξέο ζηηο δηαζθέςεηο θνξπθήο ησλ ζπκκάρσλ, ζηελ Σερεξάλε, ζηε Γηάιηα θαη ζην Πφηζληακ. Αελ ππήξρε λνκηθφ πξνεγνχκελν νχηε νη λνκηθέο πξνυπνζέζεηο πνπ ζα νδεγνχζαλ ηνπο θαηεγνξνχκελνπο γηα εγθιήκαηα πνιέκνπ ζε δηθαζηήξην. Πάλησο ηελ νπζία ηεο δίθεο ηε ζπλφςηζε κε ξεαιηζκφ ν Υέξκαλ Γθαίξηλγθ (1893-1946) ζηελ απνινγία ηνπ: Οη ληθεκέλνη ζα είλαη πάληα θαηεγνξνχκελνη θαη νη ληθεηέο ζα είλαη πάληα δηθαζηέο. Οη απνθάζεηο πνπ ειήθζεζαλ γηα ηε δεκηνπξγία ηνπ Αηεζλνχο Αηθαζηεξίνπ ηεο Νπξεκβέξγεο, απερνχζαλ κελ ην θνηλφ πεξί δηθαίνπ αίζζεκα ησλ ιαψλ ηεο θαζεκαγκέλεο αλζξσπφηεηαο, φκσο δελ ζηεξίρζεθαλ ζε λφκνπο πνπ πξνυπήξραλ ηεο δηάπξαμεο ησλ εγθιεκάησλ απηψλ. Δ γεληθή λνκηθή βάζε ζηεξίρζεθε ζηηο δηεζλείο πλζήθεο ηεο Γελεχεο (αθνξά ηελ κεηαρείξηζε ησλ αηρκαιψησλ πνιέκνπ) θαη ηεο Υάγεο (δίθαην ηνπ πνιέκνπ). Σν Αηεζλέο Αηθαζηήξην απαξηίζηεθε απφ ηέζζεξηο δηθαζηέο (κε ηνπο αλαπιεξσηέο ηνπο) θαη ηέζζεξηο θαηήγνξνπο (εηζαγγειείο) ησλ ηεζζάξσλ κεγάισλ ληθεηξηψλ δπλάκεσλ. Πξφεδξνο ήηαλ ΐξεηαλφο ιφξδνο Σδένθξπ Λφξελο. Οη 21 πξψηνη θαηεγνξνχκελνη ήηαλ ζηειέρε πξψηεο γξακκήο ηνπ θαζεζηψηνο φπσο ν δεχηεξνο ζηελ λαδηζηηθή ηεξαξρία Υέξκαλ Γθαίξηλγθ (1893-1946), ν ππαξρεγφο ηνπ Υίηιεξ Βο, ν γξακκαηέαο ηνπ θφκκαηνο Μπφξκαλ (ηφηε δελ ήηαλ γλσζηφ φηη ήηαλ ήδε λεθξφο θαη δηθαδφηαλ εξήκελ), ν ππνπξγφο εμσηεξηθψλ ηνπ Ράηρ Ρίκπεληξνπ, ν ζεσξεηηθφο ‘θηιφζνθνο’ ηνπ λαδηζκνχ Ρφδελκπεξγθ, ζηξαηησηηθνί εγέηεο φπσο νη Κάηηει, Γηνληι, Ραίληεξ θαη ν δηάδνρνο ηνπ Υίηιεξ Νηαίληηο. Βπίζεο δεπηεξεχνληα λαδηζηηθά ζηειέρε αιιά βαξπκέλα κε καδηθά εγθιήκαηα φπσο ν εκπλεπζηήο ησλ αληηζεκηηηθψλ Νφκσλ ηεο Νπξεκβέξγεο Φξηθ, νη δηνηθεηέο ζηξαηνπέδσλ εμφλησζεο Καιηεκπξνχλεξ θαη ηξάηρεξ, ν θπβεξλήηεο ηεο θαηερφκελεο Οιιαλδίαο άπο Ίλθβαξη, ν θπβεξλήηεο θαη ‘ραζάπεο’ ησλ Ββξαίσλ ηεο Πνισλίαο Φξαλθ, ν ππεχζπλνο ησλ ζηξαηνπέδσλ αλαγθαζηηθήο εξγαζίαο άνπθει. 779
Καη ηέινο, άιινη βαξπκέλνη κε κηθξφηεξνπ βειελεθνχο ή αζήκαληα αδηθήκαηα φπσο ν ππνπξγφο εμνπιηζκψλ πέεξ, ν ηέσο θαγθειάξηνο θνλ Πάπελ, ν εγέηεο ηεο λαδηζηηθήο λενιαίαο θνλ ίξαρ, ν ηξαπεδίηεο αρη, ν Φφλ Νφπξαη θαη ν Φξίηζε. Οη θαηεγνξίεο ήηαλ ηέζζεξηο: Πξνεηνηκαζία θαη ζπκκεηνρή ζηε δηάπξαμε επηζεηηθψλ ελεξγεηψλ θαη επηβνπιή θαηά ηεο δηεζλνχο εηξήλεο (νξγάλσζε, ππξνδφηεζε θαη δηεμαγσγή επηζεηηθνχ πνιέκνπ). πκκεηνρή ζε εγθιήκαηα πνιέκνπ, θαηά παξάβαζε ησλ δηεζλψλ ζπκβάζεσλ ηεο Υάγεο θαη ηεο Γελεχεο (δνινθνλίεο αηρκαιψησλ πνιέκνπ, βαζαληζκνί, βνκβαξδηζκνί αζψσλ πνιηηψλ). πκκεηνρή ζε εγθιήκαηα θαηά ηεο αλζξσπφηεηαο (δνινθνλίεο, καδηθέο εμνληψζεηο αζψσλ πνιηηψλ, γελνθηνλία θαηά Ββξαίσλ θαη ιάβσλ, αληίπνηλα θαηά ακάρσλ πνιηηψλ, ζηξαηφπεδα ζπγθέληξσζεο θαη εμφλησζεο θιπ.). Οη θαηεγνξίεο πνπ βάξπλαλ ηνπο 21 θαηεγνξνχκελνπο, αθνξνχζαλ ζηελ εμφλησζε 12 εθαηνκκπξίσλ πνιηηψλ. πλνκσζία γηα ηε δηάπξαμε ησλ παξαπάλσ ηξηψλ εγθιεκάησλ Δ δίθε άξρηζε ζηηο 20 Ννεκβξίνπ ηνπ ’45 θαη θξάηεζε 218 κέξεο. Καηά ηε δηάξθεηα ηεο δίθεο, είδαλ γηα πξψηε θνξά ην θσο ηεο εκέξαο, ζπγθινληζηηθά ληνθνπκέληα (θηλεκαηνγξαθήζεηο, έγγξαθα, καξηπξίεο) γηα ηε θξίθε ησλ ζηξαηνπέδσλ εμφλησζεο, γηα ηνπο ζαιάκνπο αεξίσλ, γηα ηηο καδηθέο εθηειέζεηο πνιηηψλ ζηα θαηερφκελα εδάθε θαη άιια ζηνηρεία πνπ απνδείθλπαλ ηελ ελνρή ησλ θαηεγνξνπκέλσλ. Ώξθεηνί απφ ίδηνπο ηνπο θαηεγνξνχκελνπο ζπγθινλίζηεθαλ απφ ηα ζηνηρεία απηά θαη νη Φξαλθ, πέεξ, Φνλ ίξαρ, άπο Ίλθβαξη έδεημαλ εηιηθξηλή κεηακέιεηα. Σελ 1ε Οθησβξίνπ ηνπ ’46 αλαθνηλψζεθε ε απφθαζε ηνπ δηθαζηεξίνπ. Σξεηο θαηεγνξνχκελνη αζσψζεθαλ, ηξεηο θαηαδηθάζηεθαλ ζε ηζφβηα, ηέζζεξηο ζε πνηλέο θάζεηξμεο θαη νη ππφινηπνη ζε ζάλαην. ε 15 κέξεο νη ζαλαηηθέο πνηλέο εθηειέζηεθαλ. Λίγα ιεπηά πξηλ ν Γθαίξηλγθ νδεγεζεί ζηελ αγρφλε, απηνθηφλεζε παίξλνληαο δειεηήξην. ηε Νπξεκβέξγε έγηλαλ σο ην 1949 δψδεθα αθφκα άιιεο δίθεο φπσο ε Αίθε ησλ Γηαηξψλ, νη νπνίνη εμφλησλαλ ζπζηεκαηηθά αζζελείο πνπ έπαζραλ απφ αλίαηεο αζζέλεηεο ή έθαλαλ πεηξάκαηα πάλσ ζε θξαηνχκελνπο ή έζηειλαλ ελ γλψζεη ηνπο θξαηνχκελνπο ζε ζαιάκνπο αεξίσλ, ε Αίθε ησλ Αηθαζηψλ, ε Αίθε ησλ SS θαη άιιεο. Βθηφο ηεο Νπξεκβέξγεο, δίθεο πξαγκαηνπνηήζεθαλ θαη ζε άιιεο πφιεηο ηεο Γεξκαλίαο. Βπίζεο ζε πνιιέο ρψξεο φπσο ζηελ Βιιάδα, ζηε Γαιιία, ζηε νβηεηηθή Έλσζε, ζηε Γηνπγθνζιαβία, ζηε Ρνπκαλία, ζηελ Οιιαλδία, ζην ΐέιγην, ζηε Σζερνζινβαθία θαη αιινχ έγηλαλ δίθεο Γεξκαλψλ πνπ δηέπξαμαλ εγθιήκαηα θαηά ηε δηάξθεηα ηεο θαηνρήο ή πνιηηψλ ησλ ρσξψλ ηνπο, νη νπνίνη ζπλεξγάζηεθαλ κε ηηο αξρέο θαηνρήο. ηε Γαιιία δηθάζηεθαλ πνιινί Γεξκαλνί εγθιεκαηίεο πνιέκνπ θαη Γάιινη ζπλεξγάηεο ηνπο. Αηθάζηεθαλ ζπλνιηθά 120.000 δσζίινγνη θαη ζπλεξγάηεο θαη απαγγέιζεθαλ 1500 ζαλαηηθέο θαηαδίθεο. Δ ζεκαληηθφηεξε δίθε ήηαλ ε δίθε ησλ κειψλ ηεο Κπβέξλεζεο ηνπ ΐηζχ, ε νπνία ζπλεξγάζηεθε απφιπηα κε ηηο δπλάκεηο θαηνρήο. Δ θπβέξλεζε ηεο Γαιιίαο ηνπ ΐηζχ έζηεηιε δεθάδεο ρηιηάδεο Γάιινπο εβξατθήο θαηαγσγήο ζηα γεξκαληθά ζηξαηφπεδα εμφλησζεο. Ο πξφεδξνο ηεο (θαη ήξσαο ηνπ Πξψηνπ Παγθνζκίνπ 780
Πνιέκνπ) ζηξαηάξρεο Φηιίπ Πεηαίλ θαη ν πξσζππνπξγφο Πηεξ Λαβάι θαηαδηθάζηεθαλ ζε ζάλαην. Ο Πεηαίλ ιφγσ ειηθίαο (ήηαλ ηφηε 89 εηψλ) δελ εθηειέζηεθε θαη πέζαλε ζηε θπιαθή ηελ Βιιάδα δηθάζηεθαλ αξθεηνί, κεηαμχ ησλ νπνίσλ νη θαηνρηθνί πξσζππνπξγνί Γεψξγηνο Σζνιάθνγινπ θαη Εσάλλεο Ράιιεο (παηέξαο ηνπ Γηψξγνπ Ράιιε, πξσζππνπξγνχ 1980-81). Ο πξψηνο θαηαδηθάζηεθε ζε ζάλαην (ε πνηλή δελ εθηειέζηεθε) θαη ν δεχηεξνο ζε ηζφβηα. Καη νη δπν πέζαλαλ ζηε θπιαθή. Δ Εηαιία είρε ζπλζεθνινγήζεη ην ’43 θαη εληάρζεθε ζην ζπκκαρηθφ ζηξαηφπεδν. Ώλ θαη ππήξμε κέινο ηνπ Άμνλα δελ έγηλαλ αλάινγεο δίθεο. Άιισζηε, παξά ην γεγνλφο φηη ν Μνπζνιίλη ήηαλ ζηπγλφο δηθηάηνξαο, εθεί δελ ππήξμαλ θαηλφκελα ζαλ απηά ησλ Γεξκαλψλ Ναδί. Αελ ππήξμαλ νχηε ζηξαηφπεδα εμφλησζεο, νχηε καδηθέο εθηειέζεηο, νχηε καδηθέο δηψμεηο κε Ώξίσλ πνιηηψλ. Ώθφκα θαη σο δπλάκεηο θαηνρήο, νη Εηαινί δελ επέδεημαλ ηελ αγξηφηεηα θαη ηελ σκφηεηα ησλ ζπκκάρσλ ηνπο. ηηο 3 ΜαΎνπ ηνπ ’46, έμε κήλεο πεξίπνπ κεηά ηελ έλαξμε ηεο Αίθεο ηεο Νπξεκβέξγεο, άξρηζε ζηελ Εαπσλία ε Αίθε ηνπ Σφθπν. Σν Αηεζλέο ηξαηησηηθφ Αηθαζηήξην ηεο Άπσ Ώλαηνιήο ζρεκαηίζηεθε απφ δηθαζηέο ελλέα δηαθνξεηηθψλ θξαηψλ κεηαμχ ησλ νπνίσλ ε ΐξεηαλία, ε Κίλα, ε Ελδία, ε Ώπζηξαιία, ε Οιιαλδία θαη νη ΔΠΏ. ην εδψιην θάζηζαλ 28 θαηεγνξνχκελνη (ζηξαηησηηθνί θαη πνιηηηθνί) κε ηξεηο θαηεγνξίεο: Βγθιήκαηα θαηά ηεο εηξήλεο, εγθιήκαηα πνιέκνπ θαη εγθιήκαηα θαηά ηεο αλζξσπφηεηαο, πνπ δηαπξάρζεθαλ θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ πνιέκνπ, θπξίσο ζηηο θαηερφκελεο απφ ηνπο Εάπσλεο πεξηνρέο ηεο Κίλαο, Μαληδνπξίαο, Κνξέαο, Φηιηππίλσλ, Ελδνθίλαο, Ελδνλεζίαο θαη ησλ λεζηψλ ηνπ Βηξεληθνχ. Δ δίθε ηειείσζε ην Ννέκβξην ηνπ ’48 κε επηά ζαλαηηθέο θαηαδίθεο (κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη ν ζηξαηεγφο Σφγην) θαη δηάθνξεο άιιεο πνηλέο. ην Σφθπν δηεμήρζεζαλ πνιιέο αθφκα δίθεο κε πάλσ απφ 5.000 θαηεγνξνχκελνπο. Βπίζεο έγηλαλ αξθεηέο δίθεο ζηελ Κίλα, Κνξέα θαη αιινχ.
Ο Κφζκνο κεηά ηνλ Πφιεκν Οη ζηξαηησηηθνί θαη
νηθνλνκηθνί ζπλαζπηζκνί: Σν θπξηφηεξν κέιεκα ησλ
θπβεξλήζεσλ θαη ησλ ιαψλ ηεο Βπξψπεο θαη ηεο Ώζίαο πνπ είραλ αλάκημε ζηνλ νιέζξην απηφ πφιεκν, ήηαλ ε αλαζπγθξφηεζε ησλ θαηεζηξακκέλσλ νηθνλνκηψλ ηνπο, ε πεξίζαιςε ησλ εθαηνκκπξίσλ πξνζθχγσλ, ηξαπκαηηψλ (πνιηηψλ θαη ζηξαηησηηθψλ) θαη άιισλ ζπκάησλ απφ βνκβαξδηζκνχο, ε γξήγνξε αλνηθνδφκεζε ησλ εξεηπσκέλσλ πφιεσλ θαη ρσξηψλ θαη ε ζίηηζε ηνπ κεγαιχηεξνπ κέξνπο ηνπ πιεζπζκνχ, πνπ δελ είρε πηα πφξνπο γηα λα επηβηψζεη. ην κεηαπνιεκηθφ ζθεληθφ, δεζπφδνπλ δπν ρψξεο πνπ εθθξάδνπλ δπν αληίζεηα θνηλσληθνπνιηηηθά ζπζηήκαηα, νη θηιειεχζεξεο θαη θαπηηαιηζηηθέο Δλσκέλεο Πνιηηείεο θαη ε ζηεξηγκέλε ζηε ζρεδηαζκέλε θξαηηθή νηθνλνκία, θνκκνπληζηηθή νβηεηηθή Έλσζε. Οη ρψξεο ηεο Βπξψπεο έρνπλ ήδε ρσξηζηεί ζε δπν ζηξαηφπεδα, εληαγκέλεο ζην έλα ή ζην άιιν κπινθ ηεο παγθφζκηαο εγεκνλίαο. ηα δπηηθά ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο ππάξρεη έλα ‘καμηιάξη’ ρσξψλ-δνξπθφξσλ, πνπ έρνπλ ελζηεξληζηεί (κε ηε βία ή φρη) ην ζνζηαιηζηηθφ ζχζηεκα θαη φιεο καδί απνηεινχλ ην κνλνιηζηθφ κπινθ 781
πνπ νη δπηηθνί απνθαινχλ – θαηά ηε γλσζηή ξήζε ηνπ Σζφξηζηι, ηδεξνχλ Παξαπέηαζκα. Οη ίδηνη απνθαινχλ ην δηθφ ηνπο κπινθ Βιεχζεξν Κφζκν. Δ ρψξεο ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ζηξαηνπέδνπ ήηαλ νη Ώλαηνιηθή Γεξκαλία, Πνισλία, Σζερνζινβαθία, Οπγγαξία, Ρνπκαλία, ΐνπιγαξία, Γηνπγθνζιαβία (ζχληνκα δηαθνξνπνηήζεθε θαη πξνζρψξεζε ζην θίλεκα ησλ Ώδεζκεχησλ) θαη ε Ώιβαλία (αξγφηεξα αθνινχζεζε ηελ Κίλα ηνπ Μάν, ζηε δηέλεμή ηεο κε ηε Μφζρα). Σνλ Εαλνπάξην ηνπ ’49 ζηε Μφζρα, ε νβηεηηθή Έλσζε, ε Πνισλία, ε Σζερνζινβαθία, ε Οπγγαξία θαη ε Ρνπκαλία, ίδξπζαλ ην πκβνχιην Ώκνηβαίαο Οηθνλνκηθήο ΐνήζεηαο, γλσζηφηεξν σο ΚΟΜΒΚΟΝ. Ήηαλ έλαο νξγαληζκφο ησλ ρσξψλ πνπ αληηηάρζεθαλ ζην ρέδην Μάξζαι, κε ζηφρν ηεο ηελ νηθνλνκηθή ζπλεξγαζία. Τηνζέηεζαλ ηελ ηαθηηθή ησλ πεληάρξνλσλ νηθνλνκηθψλ πιάλσλ ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο. ηελ πξαγκαηηθφηεηα ήηαλ κηα κνξθή εληαίαο αγνξάο ζηελ νπνία φκσο δεζπφδνπζα ζέζε θαηείρε ε νβηεηηθή Έλσζε. Ώξγφηεξα ζηνλ νξγαληζκφ απηφ πξνζρψξεζαλ ε Ώιβαλία (απνρψξεζε ην ’61), ε Ώλαηνιηθή Γεξκαλία, ε Μνγγνιία, ε Κνχβα (1972) θαη ην ΐηεηλάκ (1978). ηελ Ώζία ε Κίλα θαη ε ΐφξεηα Κνξέα θαη αξγφηεξα ην ΐηεηλάκ πηνζέηεζαλ ηε δηθή ηνπο εθδνρή ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ κνληέινπ. Δ άιιε πιεπξά ίδξπζε επίζεο ην 1949 ηε ζηξαηησηηθή πκκαρία κε ηελ νλνκαζία Οξγαληζκφο ΐνξεηναηιαληηθνχ πκθψλνπ γλσζηή σο ΝΏΣΟ (North Atlantic Treaty Organization), κε ζθνπφ ηελ αλάπηπμε ηεο ζηξαηησηηθήο, πνιηηηθήο θαη νηθνλνκηθήο ζπλεξγαζίαο ησλ ρσξψλ –κειψλ θαη ηελ απνηξνπή έλνπιεο επίζεζεο θαηά ρψξαο-κέινπο απφ άιιε ή άιιεο ρψξεο. Με ηε θξνληίδα ησλ Δλσκέλσλ Πνιηηεηψλ, αληίζηνηρεο ζπκκαρίεο δεκηνπξγήζεθαλ ζηε Ννηηναλαηνιηθή Ώζία - ΒΏΣΟ – (κέιε ηηο ΔΠΏ, ΐξεηαλία, Γαιιία, Ώπζηξαιία, Νέα Γειαλδία, Φηιηππίλεο, Σατιάλδε θαη Παθηζηάλ) θαη ζηε Μέζε Ώλαηνιή –ΒΝΣΟ – (κέιε ΔΠΏ, ΐξεηαλία, Σνπξθία, Εξάθ θαη Εξάλ Σα ηδξπηηθά κέιε ηνπ ΝΏΣΟ ήηαλ νη ΔΠΏ θαη ν Καλαδάο θαη δέθα δπηηθνεπξσπατθέο ρψξεο (Οιιαλδία, ΐέιγην, Λνπμεκβνχξγν, Γαιιία, ΐξεηαλία, Πνξηνγαιία, Εηαιία, Ννξβεγία, Εζιαλδία θαη Ααλία. Σν 1952 πξνζρψξεζαλ ε Βιιάδα θαη ε Σνπξθία θαη αξγφηεξα θαη άιιεο ρψξεο. Δ πξνζρψξεζε ηεο Απηηθήο Γεξκαλίαο ζην ΝΏΣΟ ην 1955, νδήγεζε ζην ζρεκαηηζκφ ηνπ (αληη-ΝΏΣΟ) πκθψλνπ ηεο ΐαξζνβίαο απφ ηηο αλαηνιηθέο ρψξεο. κσο ελψ ην χκθσλν ηεο ΐαξζνβίαο δεκηνπξγήζεθε σο αληίπαιν δένο ηνπ ΝΏΣΟ, νη έλνπιεο δπλάκεηο ησλ ρσξψλ ηνπ ρξεζηκνπνίεζαλ ηελ ηζρχ ησλ φπισλ ηνπο γηα λα θαηαζηείινπλ εμεγέξζεηο ησλ ιαψλ πνπ αλήθαλ ζε θξάηε-κέιε ηνπ (ζηελ Οπγγαξία ην 1956 θαη ζηελ Σζερνζινβαθία ην1968). Οη δπν θαηαζηξεπηηθέο πνιεκηθέο αλακεηξήζεηο ηνπ αηψλα, είραλ ζπκβάιεη ζηελ σξίκαλζε ηεο ηδέαο ηεο πνιηηηθήο θαη νηθνλνκηθήο ελνπνίεζεο ησλ ρσξψλ ηεο Απηηθήο Βπξψπεο. Σν Μάην ηνπ ’50 ν Γάιινο ππνπξγφο εμσηεξηθψλ Ρνκπέξ νπκάλ (Robert Schuman, 1886-1963), δεκνζηνπνίεζε ηε Αηαθήξπμε πνπ θέξεη ηνλ φλνκά ηνπ, κε ηελ νπνία πξφηεηλε ηελ θνηλή δηαρείξηζε ησλ πξντφλησλ άλζξαθα θαη ράιπβα, κεηαμχ ηεο Γαιιίαο θαη ηεο Γεξκαλίαο. Δ Αηαθήξπμε νπκάλ νδήγεζε ζηε πλζήθε ηνπ Παξηζηνχ ηνπ 1951, κε ηελ νπνία ηδξχζεθε ε Βπξσπατθή Κνηλφηεηα Άλζξαθα θαη Υάιπβα (ΒΚΏΥ) ζηελ νπνία ζπκκεηείραλ θαη ε Οιιαλδία, ε Εηαιία, ην ΐέιγην θαη ην Λνπμεκβνχξγν. Ήηαλ ην πξψην απνθαζηζηηθφ βήκα γηα ηελ νηθνλνκηθή θαη πνιηηηθή έλσζε ηεο Βπξψπεο. 782
Με ηε πλζήθε ηεο Ρψκεο ηνπ 1957, νη έμε απηέο ρψξεο πξνρψξεζαλ ζηε δεκηνπξγία ηεο Βπξσπατθήο Οηθνλνκηθήο Κνηλφηεηαο (ΒΟΚ) θαη θαζηέξσζαλ πιήξε ηεισλεηαθή έλσζε κεηαμχ ηνπο. Σν 1973 πξνζρψξεζαλ ζηελ Έλσζε ε ΐξεηαλία, ε Ααλία θαη ε Εξιαλδία. Σν 1979 έγηλαλ ε πξψηεο εθινγέο γηα ηελ εθινγή κειψλ ηεο εληαίαο επξσπατθήο βνπιήο, ηνπ Βπξσπατθνχ Κνηλνβνπιίνπ. Σν 1981 ή Βιιάδα έγηλε ην δέθαην κέινο ηεο θαη αξγφηεξα, ε Βπξσπατθή Έλσζε (φπσο είλαη πηα απφ ην ‘95 ε ηειηθή ηεο νλνκαζία) δηεπξχλζεθε κε ηε ζπκκεηνρή ηεο Εζπαλίαο, θαη ηεο Πνξηνγαιίαο. Σν ’96 πξνζρψξεζαλ ε Ώπζηξία, ε νπεδία θαη ε Φηλιαλδία. ήκεξα ν αξηζκφο ησλ κειψλ ηεο Β.Β. έρεη θηάζεη ηα 27, κε πξννπηηθή λα δηεπξπλζεί αθφκα πεξηζζφηεξν ζην κέιινλ. Έλα κεγάιν βήκα γηα ηελ πιήξε νηθνλνκηθή έλσζε ηεο Βπξψπεο έγηλε ηελ 1ε Εαλνπαξίνπ ηνπ 2002, φηαλ δψδεθα απφ ηηο ρψξεο ηεο εγθαηέιεηςαλ ηα εζληθά ηνπο λνκίζκαηα (κεηαμχ ησλ νπνίσλ ην παλίζρπξν γεξκαληθφ κάξθν, ην πακπάιαην γαιιηθφ θξάγθν θαη ε αξραία ειιεληθή δξαρκή) θαη πηνζέηεζαλ έλα εληαίν λφκηζκα ην Δπξψ. Ο ζηξαηησηηθφο θαη νηθνλνκηθφο αληαγσληζκφο ησλ δπν κεγάισλ δπλάκεσλ, πνπ δεκηνχξγεζε ηηο αληίζηνηρεο ζπκκαρίεο θαη ζπλαζπηζκνχο, είρε σο απνηέιεζκα ηελ αληίδξαζε ησλ νπδεηέξσλ ή αδεζκεχησλ ρσξψλ. Δ αξρή έγηλε ηνλ Ώπξίιην ηνπ 1955, φηαλ κε πξσηνβνπιία ηνπ πξνέδξνπ ηεο Ελδνλεζίαο νεθάξλν (1901-1970), ζπλήιζαλ ζην Μπαληνχλγθ ηεο Εάβαο νη εθπξφζσπνη 25 ρσξψλ ηεο Ώζίαο θαη ηεο Ώθξηθήο θαη δηαθήξπμαλ ηελ πξφζεζή ηνπο λα αγσληζηνχλ ελσκέλνη γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηεο απνηθηνθξαηίαο θαη γηα ηελ ζχζθημε ησλ νηθνλνκηθψλ θαη πνιηηηζηηθψλ δεζκψλ, κεηαμχ ησλ θξαηψλ ησλ δπν επείξσλ. Ο νεθάξλν πξνβιήζεθε σο ν εγέηεο ηεο θίλεζεο απηήο ηελ νπνία ν ίδηνο νλφκαζε NEFOS (Newly Emerging ForcesΝεναλαδπφκελεο Απλάκεηο). Ο νεθάξλν (φπσο νη πεξηζζφηεξνη θάηνηθνη ηνπ λεζηνχ ηνπ είρε κφλν έλα φλνκα) γελλήζεθε ζηελ Εάβα ησλ Οιιαλδηθψλ Ελδηψλ θαη ζπνχδαζε αξρηηεθηνληθή ζην (νιιαλδηθφ) Σερληθφ Ελζηηηνχην ηεο Μπαληνχλγθ. Βθηφο απφ ηε γιψζζα ηεο Εάβαο, κηινχζε άςνγα ηα ηλδνλεζηαθά, ηα νιιαλδηθά, ηα γαιιηθά, ηα γεξκαληθά θαη ηα αγγιηθά. Σν 1927 ήηαλ ήδε ν εγέηεο ελφο αληηαπνηθηαθνχ θαη αληηθαπηηαιηζηηθνχ θφκκαηνο ηνπ Ελδνλεζηαθνχ Βζληθνχ, θαη ζηήξηδε ηηο ειπίδεο ηνπ γηα ηελ απειεπζέξσζε ηεο ρψξαο ηνπ, ζηελ ηφηε αλαδπφκελε κεγάιε αζηαηηθή δχλακε, ηελ Εαπσλία. Οη νιιαλδηθέο αξρέο ηνλ θπιάθηζαλ γηα ηε δξάζε ηνπ αξθεηέο θνξέο θαη φηαλ νη Εάπσλεο ην ’42 θαηέιαβαλ ηελ Ελδνλεζία ν νεθάξλν βξηζθφηαλ ζηε θπιαθή. Οη θπιαθίζεηο απηέο ηνλ έθαλαλ ηδηαίηεξα δεκνθηιή ζην ιαφ ηεο ρψξαο ηνπ. Οη Εάπσλεο θέξζεθαλ κε ζεβαζκφ ζηνλ ίδην θαη ζηνπο ζπληξφθνπο ηνπ, ηνπο ππνζρέζεθαλ αλεμαξηεζία θαη απηνί ζπλεξγάζηεθαλ καδί ηνπο. Σν πεηξέιαην ηεο Ελδνλεζίαο, βνήζεζε πνιχ ηηο ελεξγεηαθέο αλάγθεο ηεο Εαπσλίαο θαη ν νεθάξλν παξαζεκνθνξήζεθε απφ ηνλ απηνθξάηνξα Υηξνρίην. Ώκέζσο κεηά ηελ παξάδνζε ηεο Εαπσλίαο, ν νεθάξλν αλαθήξπμε ηελ αλεμαξηεζία ηεο ρψξαο ηνπ ζηηο 17 Ώπγνχζηνπ ηνπ ’45 θαη αλέιαβε σο Πξφεδξνο 783
ηεο Αεκνθξαηίαο ηεο Ελδνλεζίαο. Σν χληαγκα ηεο ρψξαο ήηαλ έλα κίγκα εζληθηζκνχ, καξμηζκνχ θαη ηζιακηζκνχ. Ώλαγλσξίζηεθε σο έλαο απφ ηνπο εγέηεο ηνπ αγψλα θαηά ηνπ ηκπεξηαιηζκνχ, ζπλέβαιε ζεκαληηθά ζηε γέλλεζε ηνπ Κηλήκαηνο ησλ Ώδεζκεχησλ θαη θέξδηζε ηελ παγθφζκηα αλαγλψξηζε θαη ζεβαζκφ. Σν 1965 νη ΔΠΏ ππνζηήξημαλ έλα αηκαηεξφ (ζθαγηάζηεθαλ 500.000-1.000.000 θνκκνπληζηέο) πξαμηθφπεκα ηεο δεμηάο πνπ αλέηξεςε ηνλ πξφεδξν νεθάξλν, έζεζε εθηφο λφκνπ ην θνκκνπληζηηθφ θφκκα θαη ελζάξξπλε ηνπο μέλνπο επελδπηέο λα εθκεηαιιεπζνχλ ηα απνζέκαηα πεηξειαίνπ ηεο ρψξαο. Ο νεθάξλν παξέκεηλε ζε πεξηνξηζκφ ζην ζπίηη ηνπ, σο ην ζάλαηφ ηνπ ην 1970. Σν Κίλεκα ησλ Ώδεζκεχησλ πήξε ηελ νξηζηηθή ηνπ κνξθή θαη νλνκαζία, ην 1961 ζην ΐειηγξάδη. Οη πξφεδξνη ηεο Γηνπγθνζιαβίαο Σίην, ηεο Ώηγχπηνπ Νάζζεξ, θαη νη πξσζππνπξγνί ηεο Ελδίαο Νερξνχ θαη Γθάλαο Νθξνχκαρ, αλαδείρζεθαλ νη ζεκαληηθέο πξνζσπηθφηεηεο ηεο νξγάλσζεο απηήο. κσο παξφιν πνπ ζην Κίλεκα ζπκκεηείραλ δεθάδεο ρψξεο απφ ηελ Ώζία, ηελ Ώθξηθή θαη ηε Λαηηληθή Ώκεξηθή, ήηαλ κηα ραιαξή έλσζε (ρσξίο νηθνλνκηθφ ή ζηξαηησηηθφ ραξαθηήξα) δελ είρε ηε ζπλνρή πνπ είραλ νη δπν κεγάινη ζπλαζπηζκνί ηνπ ΝΏΣΟ θαη ηνπ πκθψλνπ ηεο ΐαξζνβίαο. Σα θξάηε-κέιε ηνπ Κηλήκαηνο ησλ Ώδεζκεχησλ έγηλαλ πνιιέο θνξέο ζηφρνο ησλ ηκπεξηαιηζηηθψλ επηδηψμεσλ ησλ Δλσκέλσλ Πνιηηεηψλ θαη ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο. ήκεξα ηα θξάηε κέιε ηνπ θηλήκαηνο είλαη πάλσ απφ 120 ζηα νπνία πεξηιακβάλνληαη ε Ννηηναθξηθαληθή Έλσζε (έγηλε δεθηή κφιηο αλέιαβε πξφεδξφο ηεο ν Νέιζνλ Μαληέια) θαη ε Κνχβα ηνπ Φηληέι Κάζηξν. Δ Μάιηα θαη ε Κχπξνο έπαςαλ λα είλαη κέιε ηνπ θηλήκαηνο κεηά ηελ εηζδνρή ηνπο ζηελ Βπξσπατθή Έλσζε. ήκεξα νη βαζηθέο επηδηψμεηο ηνπ Κηλήκαηνο είλαη ν πφιεκνο θαηά ηεο θηψρηαο, ε πξνζηαζία ηνπ πεξηβάιινληνο θαη ε θαηαπνιέκεζε ησλ λαξθσηηθψλ. Ο Οξγαληζκφο Δλσκέλσλ Βζλψλ : Σελ 1ε Εαλνπαξίνπ ηνπ ’42, θαη ελψ ν πφιεκνο καηλφηαλ, νη εθπξφζσπνη 26 θπβεξλήζεσλ (νξηζκέλεο ήηαλ εμφξηζηεο, φπσο ε ειιεληθή) απνθάζηζαλ ηε δεκηνπξγία ελφο παγθφζκηνπ νξγαληζκνχ, δηαδφρνπ ηεο Κνηλσλίαο ησλ Βζλψλ. ηηο 25 Ώπξηιίνπ ηνπ ’45, νη εθπξφζσπνη 50 θπβεξλήζεσλ (ησλ 26 πξψησλ θξαηψλ καδί κε άιια 24) ζπκκεηείραλ ζηελ ίδξπζε ηνπ λένπ απηνχ δηεζλνχο νξγαληζκνχ. Βλέθξηλαλ ηνλ (Καηαζηαηηθφ) Υάξηε ηνπ Οξγαληζκνχ ν νπνίνο ηέζεθε ζε ηζρχ 24 Οθησβξίνπ (εκεξνκελία πνπ γηνξηάδεηαη δηεζλψο σο ε εκέξα ηνπ Οξγαληζκνχ Δλσκέλσλ Βζλψλ). Σα βαζηθά φξγαλα ηνπ Ο.Δ.Β. είλαη ε Γεληθή πλέιεπζε, ν Γεληθφο Γξακκαηέαο, ην πκβνχιην Ώζθαιείαο, ε Γξακκαηεία, ην πκβνχιην Κεδεκνληψλ, ην Αηεζλέο Αηθαζηήξην θαη ην Οηθνλνκηθφ θαη Κνηλσληθφ πκβνχιην. Βηδηθά φξγαλα ηνπ ΟΔΒ είλαη κεηαμχ άιισλ, ν Παγθφζκηνο Οξγαληζκφο Τγείαο, ην Παγθφζκην Σακείν γηα ηα παηδηά (UNISEF), ε Αηεζλήο Οξγάλσζε Πξνζθχγσλ θαη ν Παγθφζκηνο Οξγαληζκφο Σξνθίκσλ (FAO). Δ Γεληθά πλΫιεπζε απνηειείηαη απφ φια (ζήκεξα είλαη 192) ηα θξάηε-κέιε ηνπ Οξγαληζκνχ, ηα νπνία είλαη ηζφηηκα θαη ζπλέξρνληαη θάζε ρξφλν. Δ πλέιεπζε αζρνιείηαη κε ζέκαηα ζρεηηθά κε ηε δηεζλή εηξήλε, ηελ απνδνρή – ή δηαγξαθή –
784
κειψλ, ηελ εθινγή ηνπ Γεληθνχ Γξακκαηέα θαη ηελ έγθξηζε – ή απφξξηςε – ηνπ πξνυπνινγηζκνχ. Ο Γεληθφο ΓξακκαηΫαο είλαη ν αλψηεξνο δηνηθεηηθφο ππάιιεινο ηνπ νξγαληζκνχ θαη εθιέγεηαη γηα πέληε ρξφληα, κε δπλαηφηεηα επαλεθινγήο. Πξψηνο Γεληθφο Γξακκαηέαο δηεηέιεζε ν Ννξβεγφο Σξίγθβε Λε. Ο Γεληθφο Γξακκαηέαο πξνΎζηαηαη ηεο Γξακκαηεέαο πνπ απνηειείηαη απφ δηνηθεηηθνχο ππαιιήινπο ηνπ Οξγαληζκνχ. Σν πκβνχιην Αζθαιεέαο αζρνιείηαη κε ηε δηαηήξεζε ηεο παγθφζκηαο αζθάιεηαο θαη εηξήλεο. ε αληίζεζε κε ηελ ΚηΒ, ην πκβνχιην Ώζθαιείαο έρεη ηελ αξκνδηφηεηα λα δηαηεξεί έλνπιεο δπλάκεηο νη νπνίεο ρξεζηκνπνηνχληαη ζε εηξελεπηηθέο επηρεηξήζεηο. Βπίζεο έρεη ηελ δπλαηφηεηα επηβνιήο θπξψζεσλ θαηά θπβεξλήζεσλ θαη θξαηψλ πνπ παξαβηάδνπλ θαηάθνξα ηηο δηεζλείο ζπκβάζεηο θαη θαλφλεο. Σν πκβνχιην απνηειείηαη απφ 15 κέιε, απφ ηα νπνία ηα πέληε είλαη κφληκα (ΔΠΏ, Ρσζία, ΐξεηαλία, Γαιιία θαη Κίλα) θαη ηα δέθα αηξεηά (απφ ηε Γ..). Σα κφληκα κέιε έρνπλ ην δηθαίσκα ηεο αξλεζηθπξίαο (veto). Σν δηθαίσκα απηφ είλαη ακθηιεγφκελν γηαηί πνιιέο ζνβαξέο απνθάζεηο δελ ειήθζεζαλ επεηδή έλα απφ ηα κφληκα κέιε πξφβαιε vetν, αιιά θαη παξεκπνδίζηεθαλ απνθάζεηο πνπ έζεηαλ ζε θίλδπλν ηελ παγθφζκηα εηξήλε. ήκεξα κεγάιεο θαη ηζρπξέο ρψξεο, φπσο ε Ελδία, ε ΐξαδηιία, ε Γεξκαλία θαη άιιεο δεηνχλ ή ηελ θαηάξγεζε ηνπ δηθαηψκαηνο ηεο αξλεζηθπξίαο ή ηελ έληαμή ηνπο ζηελ νκάδα ησλ κνλίκσλ κειψλ ηνπ πκβνπιίνπ Ώζθαιείαο.
ηξαηησηηθνέ ησλ πκκΪρσλ ζην Παξέζη παλεγπξέδνπλ ηελ παξΪδνζε ηεο Ηαπσλέαο θαη ηε ιάμε ηνπ πνιΫκνπ
785
35. Ζ ΚΑΣΑΡΡΔΤΖ ΣΖ ΑΠΟΗΚΗΟΚΡΑΣΗΑ Σν 1945, ρξνληά ηεο ιήμεο ηνπ πνιέκνπ θαη ηεο ίδξπζεο ηνπ Οξγαληζκνχ Δλσκέλσλ Βζλψλ, 750 εθαηνκκχξηα άλζξσπνη δειαδή πεξίπνπ ην έλα ηξίην ηνπ παγθφζκηνπ πιεζπζκνχ, δνχζαλ ζε πεξηνρέο πνπ ειέγρνληαλ απφ ηηο απνηθηαθέο δπλάκεηο. Ώπφ ηφηε 80 πξψελ απνηθίεο έρνπλ θεξδίζεη ην δηθαίσκα ηεο απηνδηάζεζεο θαη ζήκεξα απηνί πνπ δνπλ ππφ απνηθηαθφ θαζεζηψο (θπξίσο κεκνλσκέλα λεζηά ηνπ Βηξεληθνχ θαη ηνπ Ώηιαληηθνχ) δελ ππεξβαίλνπλ ηα 2 εθαηνκκχξηα. Οη ιφγνη ηεο ηαρείαο θαη ζρεηηθά - ζηηο πεξηζζφηεξεο πεξηπηψζεηο - αλαίκαθηεο απναπνηθηνπνίεζεο ήηαλ: - Ώκέζσο κεηά ην ηέινο ησλ ερζξνπξαμηψλ θαη ηελ ήηηα ησλ θαζηζηηθψλ θαη ζηξαηνθξαηηθψλ θαζεζηψησλ θπξηάξρεζε παγθνζκίσο έλα πλεχκα ειεπζεξίαο θαη δεκνθξαηίαο πνπ έδσζε λέα πλνή ζηνπο αγσληζηέο ηεο απηνδηάζεζεο ζηηο απνηθίεο ηεο Ώθξηθήο θαη ηεο Ώζίαο. - Δ Υάξηα ησλ Δλσκέλσλ Βζλψλ (ηελ νπνία είραλ πξνζππνγξάςεη θαη νη απνηθηαθέο δπλάκεηο) πξνέβιεπε φηη φινη νη ιανί είραλ ην δηθαίσκα ηεο απηνδηάζεζεο. - Οη κεγάιεο απνηθηαθέο δπλάκεηο ΐξεηαλία, Γαιιία, Οιιαλδία θαη ΐέιγην, είραλ βγεη θαζεκαγκέλεο θαη εμαληιεκέλεο νηθνλνκηθά απφ ηνλ εμαεηή πφιεκν θαη ε δηαηήξεζε πξφζζεησλ δπλάκεσλ γηα ηε δηαηήξεζε ηεο ‘ηάμεο’ ζηηο απνηθίεο, πξνυπέζεηε πνιχ κεγαιχηεξεο δαπάλεο απφ ηα αλακελφκελα έζνδα. - ε νξηζκέλεο απνηθίεο είραλ δεκηνπξγεζεί ηζρπξά έλνπια απειεπζεξσηηθά θηλήκαηα (Κέλπα, ΐηεηλάκ, Ώιγεξία) θαη ζε άιιεο νη ιανί ηνπο αθνινπζνχζαλ εγέηεο πνπ απνιάκβαλαλ ηνλ παγθφζκην ζεβαζκφ θαη θχξνο, φπσο ν Γθάληη ζηηο Ελδίεο ή ν νεθάξλν ζηελ Ελδνλεζία. - Γηα ιφγνπο αληηπαιφηεηαο πξνο ηελ Αχζε αιιά θαη γηα ιφγνπο αξρήο (ζηαζεξή άξλεζε ηεο απνηθηνθξαηίαο θαη ηνπ ηκπεξηαιηζκνχ), ε νβηεηηθή Έλσζε θαη ηα ζνζηαιηζηηθά θξάηε ηεο Ώλαηνιηθήο Βπξψπεο, πξνπαγάλδηδαλ θαη ππνζηήξηδαλ ζηαζεξά – νηθνλνκηθά, ζηξαηησηηθά θαη δηπισκαηηθά, κέζσ ηνπ ΟΔΒ - φια ηα αληηαπνηθηαθά θαη απειεπζεξσηηθά θηλήκαηα ηεο Ώθξηθήο θαη ηεο Ώζίαο. - Σέινο, ην Κίλεκα ησλ Ώδεζκεχησλ κε εγέηεο πνπ είραλ θαηαμησζεί ζηνλ αληηαπνηθηαθφ αγψλα, έδσζε αθφκα κεγαιχηεξε ψζεζε πξνο ηελ πιήξε απειεπζέξσζε φζσλ ιαψλ δελ είραλ αθφκα θεξδίζεη ηελ αλεμαξηεζία ηνπο. Κάζε απνηθηαθή δχλακε αθνινχζεζε δηαθνξεηηθφ δξφκν ζηελ πνξεία γηα ηελ αλαγλψξηζε αλεμαξηεζίαο ησλ απνηθηψλ ηεο. Δ Οιιαλδία ππνρξεψζεθε έζησ θαη αξγά (ην 1949) λα απνδερζεί ηελ αλεμαξηεζία ησλ Οιιαλδηθψλ Ώλαηνιηθψλ Ελδηψλ φηαλ, ακέζσο κεηά ηελ απειεπζέξσζε ησλ λεζηψλ απφ ηνπο Εάπσλεο, ν νεθάξλν θήξπμε ηελ αλεμαξηεζία ηεο Αεκνθξαηίαο ηεο Ελδνλεζίαο ζηηο 17 Ώπγνχζηνπ ηνπ 45. Σν χληαγκα ηνπ 1946 ηεο 4εο Γαιιηθήο Αεκνθξαηίαο, παίδνληαο κε ηηο ιέμεηο, ελέηαμε ηηο απνηθίεο ηεο ζηελ Γαιιηθή Έλσζε. Ώπηφ βέβαηα δελ εκπφδηζε ηνλ μεζεθσκφ ησλ ιαψλ ηεο Ελδνθίλαο, ηεο Μαδαγαζθάξεο θαη ηεο ΐφξεηαο Ώθξηθήο.
786
Δ ΐξεηαλία αλ θαη αθαίξεζε ην 1949 απφ ηελ νλνκαζία ηεο ΐξεηαληθήο Κνηλνπνιηηείαο Βζλψλ ηε ιέμε ΐξεηαληθή ππνρξεψζεθε θη απηή λα παξαρσξήζεη ζε νξηζκέλεο απφ ηηο απνηθίεο ηεο θάπνηαο κνξθήο απηνλνκία, δηνξίδνληαο έλα δηνηθεηή σο εθπξφζσπν ηνπ ηέκκαηνο ηνπ νπνίνπ ε ηειηθή πξάμε ήηαλ ε παξνπζία ηνπ ζηελ ηειεηή ππνζηνιή ηεο βξεηαληθήο ζεκαίαο θαη ηελ έπαξζε ηεο ζεκαίαο ηνπ λενγέλλεηνπ θξάηνπο. Οη ΑζηαηηθΫο ρψξεο: πσο είδακε ε πξψηε ρψξα πνπ αλαθήξπμε ηελ αλεμαξηεζία ηεο, δπν κέξεο κεηά ηελ παξάδνζε ηεο Εαπσλίαο, ήηαλ ε Ηλδνλεζέα. Πξψηνο πξφεδξνο νξθίζηεθε ν νεθάξλν θαη αληηπξφεδξνο έλαο άιινο εζληθηζηήο αγσληζηήο ν Υάηηα. Δ Οιιαλδία δελ αλαγλψξηζε ηελ αλεμαξηεζία ηεο απνηθίαο ηεο (Οιιαλδηθέο Ώλαηνιηθέο Ελδίεο) θαη θαηεγφξεζε ηνπο νεθάξλν θαη Υάηηα σο ζπλεξγάηεο ησλ Εαπψλσλ θαη ην λέν απηφ θξάηνο σο πξντφλ ηνπ ηαπσληθνχ θαζηζκνχ. Μεηά απφ αγψλεο ηεζζάξσλ εηψλ, ε Οιιαλδία απέηπρε λα ληθήζεη θαη αλαγθάζηεθε ηειηθά λα αλαγλσξίζεη ηε Αεκνθξαηία ηεο Ελδνλεζίαο. ηηο Ελδίεο ν αγψλαο δεθαεηηψλ γηα αλεμαξηεζία είρε αξρίζεη λα απνδίδεη θαξπνχο, θάησ απφ ηελ εκπλεπζκέλε θαζνδήγεζε ηνπ ‘θηλήκαηνο ηεο κε-βίαο θαη ηεο πνιηηηθήο αλππαθνήο’ ηνπ Μαράηκα Γθάληη. Σειηθά ζηηο 15 Ώπγνχζηνπ ηνπ ’47, ε ΐξεηαλία αλαγλψξηζε ηελ χπαξμε δπν λέσλ θξαηψλ. Σεο ηλδνπηζηηθήο Γεκνθξαηέαο ηεο Ηλδέαο θαη ηνπ κνπζνπικαληθνχ ΠαθηζηΪλ. Ο πξψηνο εγέηεο ηνπ Παθηζηάλ ήηαλ ν πξφεδξνο ηεο Μνπζνπικαληθήο Λεγεψλαο ησλ Ελδηψλ Μνρακάλη αι-Σδηλάρ (1876-1948). Σν Παθηζηάλ ήηαλ ρσξηζκέλν ζε δπν κεγάια ηκήκαηα αλαηνιηθά θαη δπηηθά ηεο ηλδηθήο ρεξζνλήζνπ. Σν αλαηνιηθφ ηκήκα απνζπάζηεθε απφ ην Παθηζηάλ θαη αλαθεξχρζεθε αλεμάξηεην θξάηνο ην 1971 κε ην φλνκα ΜπαγθιαληΫο. Πξψηνο πξσζππνπξγφο ηεο Αεκνθξαηίαο ηεο Ελδίαο ήηαλ ν Νερξνχ.
Ο Γηαβαραξιάι Νερξνύ (1889-1964) Ο Γηαβαραξιάι Νερξνχ γλσζηφο θαη σο Παληίη (δάζθαινο) γελλήζεθε ζην Καζκίξ απφ πινχζηα νηθνγέλεηα βξαρκάλσλ ηλδνπηζηψλ. πνχδαζε λνκηθά θαη θπζηθή ζε ζπνπδαία βξεηαληθά παλεπηζηήκηα φπσο ζην Κέκπξηηδ. Δ θξίζηκε ζηηγκή ηεο δσήο ηνπ ήηαλ ε γλσξηκία ηνπ κε ηνλ Γθάληη θαη ηηο ηδέεο ηνπ. Χο ηφηε ζθφπεπε λα αζρνιεζεί κε ηε δηθεγνξία, αιιά απηή ε γλσξηκία ηνλ ψζεζε νξηζηηθά πξνο ηελ πνιηηηθή. Έγηλε κέινο ηνπ Ηλδηθνχ Δζληθνχ Κνγθξέζνπ, - ηνπ θφκκαηνο πνπ αγσληδφηαλ γηα ηελ απηνδηάζεζε ηεο Ελδίαο - θαη ην 1929, κε ηελ ππνζηήξημε ηνπ Γθάληη αλέιαβε ηελ πξνεδξία ηνπ. Δ θηιία ηνπ κε ηνλ κεγάιν Ελδφ θηιφζνθν, πνιηηηθφ θαη επαλαζηάηε θξάηεζε σο ην ηέινο ηεο δσήο ηνπ Γθάληη, παξά ηηο ζεκαληηθέο πνιηηηθέο δηαθνξέο πνπ είραλ. Ώλ θαη ν Νερξνχ πνηέ δελ αληηηάρζεθε ζηελ πνιηηηθή ηεο «κε βίαο» πνπ θήξπζζε ν Γθάληη, ζεσξνχζε φηη νη ΐξεηαλνί δχζθνια ζα εγθαηέιεηπαλ ηελ Ελδία ρσξίο ηε ρξήζε φπισλ. Βπίζεο ν Νερξνχ είρε καξμηζηηθφ πνιηηηθφ πξνζαλαηνιηζκφ θαη είρε πηνζεηήζεη ζνζηαιηζηηθέο ζέζεηο ζε αληίζεζε κε ηνλ Γθάληη, ηνπ νπνίνπ νη κπζηηθνπαζείο απφςεηο είραλ επεξεαζηεί απφ ηηο αλαηνιίηηθεο ζξεζθεπηηθέο αξρέο ηνπ. Σν 1927 ηαμίδεςε ζηελ Βπξψπε θαη βξέζεθε ζηε Μφζρα φηαλ γηνξηάζηεθαλ ηα δέθα ρξφληα ηεο Οθησβξηαλήο Βπαλάζηαζεο.
787
Γηα ηελ πνιηηηθή δξάζε ππέζηε δηψμεηο απφ ηνπο ΐξεηαλνχο θαη ζπλνιηθά θπιαθίζηεθε νθηψ θνξέο. Σν 1940 φινη νη εγέηεο ηνπ θφκκαηνο ηνπ Κνγθξέζνπ (θαη ν Γθάληη) θπιαθίζηεθαλ γηαηί ππνζηήξηδαλ, φηη κφλν σο ειεχζεξνη πνιίηεο νη Ελδνί ζα ζηξαηεχνληαλ ππέξ ησλ πκκάρσλ ζηνλ πφιεκν θαηά ηεο Γεξκαλίαο. Σειεπηαία θνξά θπιαθίζηεθε ην 1942. ηε θπιαθή έγξαςε ην ζπνπδαίν έξγν ηνπ Ζ αλαθάιπςε ηεο Ηλδίαο, πνπ απνηειεί νπζηαζηηθά ηελ ηζηνξία ηεο κεγάιεο απηήο ρψξαο. Δ απειεπζέξσζε ησλ Ελδηψλ ήξζε ηειηθά ην 1947 αλ θαη ε ρψξα δηαζπάζηεθε ζε δπν θξάηε. Ο Νερξνχ έγηλε ν πξψηνο πξσζππνπξγφο θαη ππνπξγφο εμσηεξηθψλ ηεο Αεκνθξαηίαο ηεο Ελδίαο. Έκεηλε πξσζππνπξγφο σο ην ζάλαηφ ηνπ θαη εξγάζηεθε γηα κηα αλεμάξηεηε, ζνζηαιηζηηθή, αιιά παξάιιεια θαη δεκνθξαηηθή Ελδία. Οη θνηλνβνπιεπηηθνί ζεζκνί πνπ εηζήγαγε ήηαλ βαζηζκέλνη ζηα δπηηθνεπξσπατθά πξφηππα (παξά ηηο επηθπιάμεηο ηνπ Γθάληη, ν νπνίνο ήζειε θξάηνο βαζηζκέλν ζηε ζενζέβεηα, ηελ εγθξάηεηα θαη ηελ «έληηκε πελία»). Ώθνινχζεζε πνιηηηθή νπδεηεξφηεηαο κεηαμχ ησλ δπν κεγάισλ ζπλαζπηζκψλ πνπ δεκηνπξγήζεθαλ κεηαπνιεκηθά θαη έπαημε πξσηαγσληζηηθφ ξφιν (καδί κε ηνλ Γηνπγθνζιάβν Σίην θαη ηνλ Ώηγχπηην Νάζεξ) ζην Κίλεκα ησλ Αδεζκεχησλ. Δ ζρέζεηο ηεο Ελδίαο κε ην Παθηζηάλ ήηαλ πάληα θαθέο ιφγσ ηεο δηέλεμεο γηα ηελ θπξηαξρία ηνπ Καζκίξ θαη ν Νερξνχ θαηεγνξήζεθε φηη δελ έθαλε ζνβαξή πξνζπάζεηα λα βξεζεί ζπκβηβαζηηθή ιχζε. Βπίζεο ν Νερξνχ θαηεγνξήζεθε φηη δελ αληέδξαζε φηαλ ε Κίλα εηζέβαιε ζην Θηβέη ην 1960. Σν 1962 κηα ζπλνξηαθή δηέλεμε κε ηελ Κίλα νδήγεζε ζε έλα ζχληνκν πφιεκν κεηαμχ ησλ δπν πην πνιπάλζξσπσλ θξαηψλ ηνπ θφζκνπ, ζηνλ νπνίν εηηήζεθε ε Ελδία. Σν 1961 ν ηλδηθφο ζηξαηφο θαηέιαβε αηθληδηαζηηθά ηελ Γθφα θαη εμάιεηςε ηειεπηαία (πνξηνγαιηθή) απνηθία ζηελ Ελδία. Πέζαλε ην 1964 θαη κεηά απφ ζχληνκν δηάιιεηκα 20 κελψλ ηελ πξσζππνπξγία ηεο Ελδίαο αλέιαβε ε θφξε ηνπ Ίληηξα Γθάληη.
Ώκέζσο κεηά ηελ Ελδία, νη ΐξεηαλνί ππνρξεψζεθαλ λα παξαρσξήζνπλ απηνλνκία θαη ζην λεζί ΚευιΪλε, ε νπνία απφ ην 1972 κεηνλνκάζηεθε ζε ξη ΛΪλθα (Βπινγεκέλν Νεζί). Σν 1956 ν εγέηεο ηνπ Κφκκαηνο ηεο Βιεπζεξίαο θαη πξσζππνπξγφο ηεο Κευιάλεο νινκφλ Μπαληαξαλάηθε, δνινθνλήζεθε θαη ηελ πξνεδξία ηνπ θφκκαηνο αλέιαβε ε ρήξα ηνπ, ε ηξηκάβν Μπαληαξαλάηθε (1916-2000). Δ ζνζηαιίζηξηα Μπαληαξαλάηθε θαηάθεξε λα θεξδίζεη ηηο εθινγέο ηνπ 1960 θαη έγηλε ε πξψηε γπλαίθα πξσζππνπξγφο ηνπ θφζκνπ. Ήηαλ δπλακηθή πνιηηηθφο θαη έγηλε κηα απφ ηηο ζεκαληηθέο πξνζσπηθφηεηεο ηνπ ιεγφκελνπ Σξίηνπ Κφζκνπ θαη ηνπ Κηλήκαηνο ησλ Ώδεζκεχησλ. Δ Μπαληαξαλάηθε ρξεκάηηζε ηξεηο θνξέο πξσζππνπξγφο ηεο ρψξαο ηεο. Σν 1994 ε θφξε ηεο, Σζαληξίθα Κνπκαξαηνχγθα εμειέγε Πξφεδξνο ηεο ξη Λάλθα θαη παξέκεηλε ζηε ζέζε απηή σο ην 2005. Μεηά απφ ζθιεξνχο αγψλεο ηνπ ιανχ ηεο γηα απηνλνκία θαη απηνδηάζεζε ν 1948 ε Βηξκαλέα έγηλε αλεμάξηεην θξάηνο. Ο ΐηξκαλφο δηπισκάηεο Οπ Θαλη (19091974) ήηαλ ν πξψηνο εθπξφζσπνο ηνπ Σξίηνπ Κφζκνπ πνπ έγηλε Γεληθφο 788
Γξακκαηέαο ηνπ ΟΔΒ ην 1961. Σν 1989 ε ζηξαηησηηθή ρνχληα πνπ θπβεξλά ηε ρψξα, ηε κεηνλφκαζε ζε ΜπαλκΪξ. Σν 1948 ηα θξαηίδηα ηεο Μαιατθήο ρεξζνλήζνπ ελψζεθαλ (ππφ ηνλ δηνηθεηηθφ έιεγρν ηεο ΐξεηαλίαο) θαη ζρεκάηηζαλ ηελ Μαιατθή Οκνζπνλδία. Μεηά απφ δεθαεηή αγψλα, ην 1957 ε Μαιαηζέα αλαθεξχρζεθε αλεμάξηεην θξάηνο. Σν 1965 απνζρίζηεθε ε ηγθαπνχξε θαη έγηλε αλεμάξηεηε πφιε-θξάηνο. Ο ιαφο ησλ Φηιηππέλσλ (ηεο λεζησηηθήο ρψξαο κε 7107 λεζηά, πνπ κεηά ηνλ Εζπαλνακεξηθαληθφ πφιεκν ηνπ 1898 ήηαλ ακεξηθαληθή θηήζε) είρε θεξδίζεη κεξηθή απηνλνκία ην 1935. Μεηά ηελ ήηηα ηεο Εαπσλίαο ε ρψξα έγηλε αλεμάξηεηε ηνλ Ενχιην ηνπ 1946. Δ Κνξεαηηθή ρεξζφλεζνο ήηαλ ηαπσληθή θηήζε απφ ην 1910. Μεηά ην ηέινο ηνπ πνιέκνπ, ε ρψξα δηαζπάζηεθε ζε δπν δηαθνξεηηθά θξάηε, ηε Βφξεηα ΚνξΫα ππφ ζνβηεηηθφ έιεγρν θαη ηε Νφηηα ΚνξΫα ππφ ακεξηθαληθφ. Βπαθνινχζεζε ν αηκαηεξφο Πφιεκνο ηεο Κνξέαο (1950-53) ν νπνίνο απιψο επηθχξσζε ην ρσξηζκφ ηεο ρψξαο πνπ δηαηεξείηαη σο ηηο εκέξεο καο. Δ Ελδνθίλα ήηαλ ε κφλε γαιιηθή απνηθία ηεο Ώζίαο. (Σν ηάκ – ζεκεξηλή Σατιάλδε – δελ θαηαθηήζεθε πνηέ) θαη πεξηιάκβαλε ηα ζεκεξηλά θξάηε ΒηεηλΪκ, Κακπφηδε θαη Λάνο. Μεηά ηελ ήηηα ηεο Γαιιίαο ην ‘40, ε Εαπσλία θαηέιαβε ηελ Ελδνθίλα - κε ηελ αλνρή ηεο αλππφιεπηεο θπβέξλεζεο ηνπ ΐηζχ - αιιά δηαηήξεζε ηε γαιιηθή θπβεξλεηηθή δνκή θαη γξαθεηνθξαηία. Ο ιαφο ηεο Ελδνθίλαο (κε ηε ζηξαηησηηθή ελίζρπζε ησλ Ώκεξηθαλψλ θαη ησλ Κηλέδσλ) αληηζηάζεθε ζηελ ηαπσληθή θαηνρή θαη ζπγθξφηεζε έλνπιν απειεπζεξσηηθφ ζψκα ηνπο ΐηέη-Μηλρ πνπ ήηαλ κηα ζπκκαρία ΐηεηλακέδσλ εζληθηζηψλ θαη θνκκνπληζκψλ ππφ ηελ εγεζία ηνπ ΐηεηλακέδνπ επαλαζηάηε Υν Σζη Μηλρ. Μεηά ηνλ πφιεκν ε Γαιιία πξνζπάζεζε λα επαλαθέξεη ην παιηφ θαζεζηψο, αιιά απηή ηε θνξά ήξζε αληηκέησπε κε ηνπο ΐηέη Μηλρ νη νπνίνη δελ ήηαλ δηαηεζεηκέλνη λα δερζνχλ πάιη μέλν δπλάζηε ζην θεθάιη ηνπο.
Ο Χν Σζη Μηλρ (1890-1969) Μηα απφ ηηο ζεκαληηθφηεξεο θπζηνγλσκίεο ηνπ παγθφζκηνπ θνκκνπληζηηθνχ θηλήκαηνο θαη ν πην γλσζηφο θαη δεκνθηιήο - κεηά ηνλ Κνπβαλφ Σζε Γθνπεβάξα επαλαζηάηεο ζην θφζκν είλαη ν ΐηεηλακέδνο Υν Σζη Μηλρ ή ζείνο Υν φπσο απνθαιείηαη απφ ηνπο ζπκπαηξηψηεο ηνπ. Σν πξαγκαηηθφ ηνπ φλνκα ήηαλ Νγθνπγηέλ Νηλρ Κνπλγθ. Γελλήζεθε ζην γαιινθξαηνχκελν Ώλλάκ ηεο Ελδνθίλαο θαη ζπνχδαζε ζε γαιιηθφ ιχθεην. Πνιχ λένο εξγάζηεθε σο λαπηηθφο θαη ζε ηαμίδηα ηνπ ζηελ Βπξψπε ζπλδέζεθε κε ζνζηαιηζηηθνχο θχθινπο. Μεηείρε ζηηο εξγαζίεο ηεο ίδξπζεο ηνπ Γαιιηθνχ Κνκκνπληζηηθνχ θφκκαηνο θαη ην 1923 ήηαλ ήδε ζηέιερνο ηεο Κνκηληέξλ. Με έδξα ηε Μφζρα ηαμίδεςε αξθεηέο θνξέο ζηε Ννηηναλαηνιηθή Ώζία θαη ζπλέβαιε ζηε δεκηνπξγία ηνπ Κ.Κ. ηνπ ΐηεηλάκ. Μεηά ηελ έλαξμε ηνπ πνιέκνπ επέζηξεςε ζηελ Ελδνθίλα θαη ήηαλ απφ ηνπο πξσηεξγάηεο ηνπ αληηζηαζηαθνχ θηλήκαηνο θαηά ησλ Εαπψλσλ, ησλ Γάιισλ θαη ησλ Ελδνθηλέδσλ ζπλεξγαηψλ ηνπο. πγθξφηεζε έλα επξχ κέησπν - ηνπο ΐηέη Μηλρ - ζην νπνίν ζπκκεηείραλ θνκκνπληζηέο θαη εζληθηζηέο, ην νπνίν ζχληνκα θαηάθεξε λα απνθηήζεη ηνλ έιεγρν κεγάινπ ηκήκαηνο ηεο ρψξαο. 789
ηηο 2 επηεκβξίνπ ηνπ ‟45, ακέζσο κεηά ηελ ήηηα ηεο Εαπσλίαο, ν Υν πέηπρε λα εμνληψζεη φινπο ζρεδφλ ηνπο εζληθηζηέο θαη θηιειεχζεξνπο αληηπάινπο ηνπ θαη αλαθήξπμε ηε Λατθή Αεκνθξαηία ηνπ ΐηεηλάκ. Αηεηέιεζε ν πξψηνο πξσζππνπξγφο (γηα δέθα ρξφληα) θαη πξφεδξνο (σο ην ζάλαηφ ηνπ) ηεο, κε πξσηεχνπζα ην Ώλφη. ηαλ νη Γάιινη πξνζπάζεζαλ λα επαλαθηήζνπλ ηνλ έιεγρν ηεο απνηθίαο ηνπο, ελεπιάθεζαλ ζε έλα αηκαηεξφ θαη πνιχρξνλν ((1946-54) πφιεκν πνπ θαηέιεμε ζε ηαπεηλσηηθή ήηηα, κεηά ηελ ζπληξηβή ηνπο ζην Νηηέλ Μπηέλ Φνπ. Ήηαλ ε επνρή ηεο έληαζεο ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ θαη νη Ώκεξηθαλνί ζέινληαο λα εκπνδίζνπλ ηελ επέθηαζε ησλ θνκκνπληζηψλ ζηελ λνηηναλαηνιηθή Ώζία, αληηθαηέζηεζαλ ηνπο Γάιινπο θαη θξάηεζαλ ηνλ έιεγρν ηνπ Ννηίνπ ΐηεηλάκ, ππνζηεξίδνληαο ηηο δηεθζαξκέλεο θπβεξλήζεηο ηνπ. Έηζη ζηαδηαθά ελεπιάθεζαλ ζε έλα αθφκα αηκαηεξφηεξν πφιεκν ζηελ πεξηνρή. Οη θνκκνπληζηέο ηνπ λφηνπ νη Βηεηθφλγθ κε ηελ ακέξηζηε ζηξαηησηηθή ελίζρπζε ηνπ Υν θαη ηελ εζηθή ζπκπαξάζηαζε εθαηνκκπξίσλ – φρη κφλν αξηζηεξψλ – αλζξψπσλ ζε φιν ηνλ θφζκν, πέηπραλ λα ηαπεηλψζνπλ θαη ηελ κεγαιχηεξε ζηξαηησηηθή δχλακε ηηο Δλσκέλεο Πνιηηείεο. Οη ΔΠΏ αθνχ ζπγθέληξσζαλ πάλσ απφ 500.000 ζηξαηηψηεο εθεί, βνκβάξδηδαλ ζπλερψο κε εκπξεζηηθέο βφκβεο λαπάικ, πφιεηο θαη ρσξηά. κσο απέηπραλ λα εμνπδεηεξψζνπλ ηνπο καρεηέο ΐηεηθφλγθ, νη νπνίνη εθνδηάδνληαλ κε φπια θαη πιηθά απφ ην ΐφξεην ΐηεηλάκ, κέζσ ελφο δαηδαιψδνπο νδηθνχ δηθηχνπ, κέζα απφ ηε δνχγθια θαη ηα βνπλά, πνπ πήξε ηελ νλνκαζία κνλνπάηη ηνπ Υν Σζη Μηλρ. Ο ζεηνο Υν πέζαλε πξηλ δεη ην ηέινο ηνπ πνιέκνπ θαη ηελ ήηηα ησλ Ώκεξηθαλψλ ζην ΐηεηλάκ ην 1975, πνπ ήηαλ αθφκα πην βαξηά θαη πην ηαπεηλσηηθή απφ απηήλ ησλ Γάιισλ. Σν ΐηεηλάκ έγηλε εληαία νζηαιηζηηθή Αεκνθξαηία. Δ πξψελ πξσηεχνπζα ηνπ Νφηνπ, ε ατγθφλ, κεηνλνκάζηεθε πξνο ηηκή ηνπ, ζε Πφιε ηνπ Υν Σζη Μηλρ.
Έλα άιιν θξάηνο πνπ ζρεκαηίζηεθε απφ ηα απνκεηλάξηα ηεο γαιιηθήο Ελδνθίλαο ήηαλ ε Κακπφηδε πνπ θέξδηζε ηελ αλεμαξηεζία ηεο ην 1953. Ο Ννξνληφκ ηραλνχθ (1922) ζηέθζεθε βαζηιηάο, αιιά ζχληνκα παξαηηήζεθε απφ ηνλ ζηέκκα ηνπ (ππέξ ηνπ παηέξα ηνπ) θαη αλέιαβε ηελ πξσζππνπξγία ηεο ρψξαο, δηαηεξψληαο ηνλ ηίηιν ηνπ πξίγθηπα. Ο ηραλνχθ – κεηά απφ αξθεηά ρξφληα – αλέιαβε ην 1991 ηελ αξρεγία ηνπ θξάηνπο θαη ζήκεξα δηαηεξεί ηνλ ηίηιν ηνπ ΐαζηιηά Παηέξα ησλ Υκεξ. ηνλ πφιεκν ηνπ ΐηεηλάκ ν ηραλνχθ θξάηεζε νπδεηεξφηεηα, αιιά απηφ δελ εκπφδηζε ηα ακεξηθαληθά αεξνπιάλα λα βνκβαξδίδνπλ άγξηα ηε ρψξα, ηδίσο ζηα ζεκεία πνπ πίζηεπαλ φηη πεξλνχζαλ ηα κνλνπάηηα ηνπ Υν. Πνιιέο ρηιηάδεο αζψνη πνιίηεο ηεο Κακπφηδεο έραζαλ ηε δσή ηνπο απφ απηνχο ηνπο βνκβαξδηζκνχο. Ώπηέο νη αγξηφηεηεο ελδπλάκσζαλ ηνπο θνκκνπληζηέο αληάξηεο πνπ πήξαλ ηελ νλνκαζία Βξπζξνί Υκεξ ηεο Κακπφηδεο, νη νπνίνη ην 1975, θαηέιαβαλ ηελ εμνπζία ηεο ρψξαο ππφ ηελ εγεζία ηνπ Πνι Πνη (1925-98). Σν θαζεζηψο πνπ εγθαζίδξπζαλ νη Βξπζξνί Υκεξ εμαπέιπζε έλα πξσηνθαλέο θχκα ηξνκνθξαηίαο, καδηθψλ δνινθνληψλ θαη ζηξαηνπέδσλ ζπγθέληξσζεο πνπ δελ δηέθεξε απφ ηα αληίζηνηρα λαδηζηηθά Ήηαλ κηα απφ ηηο ηξαγηθφηεξεο γελνθηνλίεο ηνπ 20νχ αηψλα. Οη Υκεξ ππνρξέσζαλ ηνπο θαηνίθνπο ησλ πφιεσλ λα εγθαηαιείςνπλ ηηο εζηίεο ηνπο θαη λα πάλε λα 790
εξγαζηνχλ ζηα ρσξάθηα. ηηο αηέιεησηεο πνξείεο πνπ δεκηνπξγήζεθαλ ρηιηάδεο άλζξσπνη εθηειέζηεθαλ ή πέζαλαλ απφ εμάληιεζε θαη πείλα. Τπνινγίδεηαη φηη πεξίπνπ 1-2 εθαηνκκχξηα άλζξσπνη έραζαλ ηε δσή ηνπο απφ ην απάλζξσπν απηφ θαζεζηψο. Δ δνινθνλίεο θαη αξθεηψλ ρηιηάδσλ βηεηλακέδσλ, αλάγθαζε ην ΐηεηλάκ λα εηζβάιεη ζηε Κακπφηδε θαη λα δψζεη έλα ηέινο ζην θαζεζηψο ησλ Βξπζξψλ Υκεξ. Δ ηξίηε ρψξα πνπ πξνήιζε απφ ηελ Γαιιηθή Ελδνθίλα ήηαλ ην ΛΪνο. Ώλ θαη ακέζσο κεηά ηνλ πφιεκν, νη αληάξηεο πνπ αληηζηάζεθαλ ζηνπο Εάπσλεο αλαθήξπμαλ ηελ αλεμαξηεζία ηεο ρψξαο, ε Γαιιία ηελ αλαγλψξηζε κφιηο ην 1949. Καη ην Λάνο γλψξηζε βίαηνπο εκθχιηνπο πνιέκνπο, αιιά κεηά ηελ ήηηα θαη ηελ απνκάθξπλζε ησλ Ώκεξηθαλψλ απφ ην ΐηεηλάκ, επηθξάηεζαλ νη θνκκνπληζηέο Πάζεη Λάνο θαη εγθαζίδξπζαλ θαζεζηψο Λατθήο Αεκνθξαηίαο. ηε Μέζε Ώλαηνιή νη αιιαγέο έγηλαλ ππφ ηνλ άκεζν έιεγρν ησλ απνηθηνθξαηψλ. ηελ Ώξαβηθή Υεξζφλεζν, ην πινχζην ζε πεηξέιαην – ηερλεηφ – θξάηνο ηνπ ΚνπβΫηη, δεκηνπξγήζεθε απφ ηνπο ΐξεηαλνχο ηνλ Ενχλην ηνπ ’61, γηα λα ην ειέγρνπλ νηθνλνκηθψο θαη γηα λα κελ γίλεη επαξρία ηνπ Εξάθ. Δ πφιε ηνπ Άληελ ήηαλ βξεηαληθφ πξνηεθηνξάην σο ην Ννέκβξην ηνπ ’67, φηαλ νη ΐξεηαλνί απνρψξεζαλ θαη ελψζεθε κε ηελ Τεκέλε. Ώλαηνιηθά ηεο αξαβηθήο ρεξζνλήζνπ βξίζθνληαλ δηάζπαξηεο βξεηαληθέο βάζεηο. Σν ’68, δηάθνξνη πξίγθηπεο θαη εκίξεδεο κε ηε ζχκθσλε γλψκε ηεο ΐξεηαλίαο ίδξπζαλ έλα νκφζπνλδν θξάηνο, ηα ΖλσκΫλα ΑξαβηθΪ ΔκηξΪηα, ζηα νπνία πεξηιακβάλνληαη κεηαμχ ησλ άιισλ ην Νηνπκπάη θαη ην Ώκπνχ Νηάκπη. ηελ ίδηα πεξηνρή ην ΚαηΪξ δελ ελψζεθε κε ηα εκηξάηα, αιιά αλαθεξχρζεθε αλεμάξηεην θξάηνο ην ’71. Σν ίδην ζπλέβε κε ην ζνπιηαλάην ηνπ ΟκΪλ, ην νπνίν ην 1970, ελψζεθε ζε εληαίν θξάηνο κε ην ζνπιηαλάην ηνπ Μαζθάη. Δ Παιαηζηίλε (ε πεξηνρή πνπ πεξηιακβάλεη ηα ζεκεξηλά θξάηε Ενξδαλία θαη Εζξαήι) βξηζθφηαλ απφ ην 1917 ππφ βξεηαληθή θαηνρή θαη θαηφπηλ ππφ βξεηαληθή εληνιή βάζεη απφθαζεο ηεο ΚηΒ. Ο ηφηε ΐξεηαλφο ππνπξγφο εμσηεξηθψλ ιφξδνο Άξζνπξ Μπάιθνπξ είρε εθδψζεη δηαθήξπμε κε ηελ νπνία πξνβιεπφηαλ ε δεκηνπξγία Ββξατθήο Βζληθήο Βζηίαο. Οη Άξαβεο θάηνηθνη ηεο Παιαηζηίλεο εμνξγίζηεθαλ, θαη ν εκίξεο Ώκπληάια θαηέιαβε ηελ αλαηνιηθά ηνπ Ενξδάλε πεξηνρή θαη απαγφξεπζε ηελ είζνδν Ββξαίσλ επνίθσλ ζ’ απηήλ. Σν ηκήκα απηφ ηεο Παιαηζηίλεο νλνκάζηεθε Τπεξηνξδαλία θαη κεηά ην 1945, αλαγλσξίζηεθε σο βαζίιεην ηεο Τπεξηνξδαλίαο (ζεκεξηλήο Ηνξδαλέαο), κε βαζηιηά ηνλ Ώκπληάια Ώ’ (1909-72). Ώπηφ δελ εκπφδηζε ηνπο Ββξαίνπο λα θαηαθζάλνπλ ζσξεδφλ θαη λα εγθαζίζηαληαη ζηα παιαηζηηληαθά εδάθε. Παξά ηηο ζπλερείο βίαηεο ζπγθξνχζεηο θαη αθξφηεηεο, νη Ββξαίνη απφ 60.000 πνπ ήηαλ ην1919 έθζαζαλ ζε 20 ρξφληα ηηο 450.000. Οη σκφηεηεο ηνπ λαδηζηηθνχ θαζεζηψηνο θαηά ησλ Ββξαηψλ, ιεηηνχξγεζαλ ηειηθά ππέξ ησλ ζησληζηψλ, νη νπνίνη, ακέζσο κεηά ηνλ πφιεκν έζηειλαλ θαηά δεθάδεο ρηιηάδεο ηνπο δηαζσζέληεο απφ ηα γεξκαληθά ζηξαηφπεδα Ββξαίνπο ζηελ Παιαηζηίλε. Σν 1946 ν πιεζπζκφο ηνπο είρε ήδε πιεζηάζεη ηηο 700.000 θαη νη Άξαβεο αληηδξνχζαλ, βέβαηνη πηα φηη θηλδχλεπαλ λα εθδησρζνχλ απφ ηηο εζηίεο ηνπο.
791
Σν 1947 ν ΟΔΒ απνθάζηζε ηε δεκηνπξγία δπν θξαηψλ ζηελ Παιαηζηίλε, ελφο εβξατθνχ θαη ελφο αξαβηθνχ. Δ Εεξνπζαιήκ σο ηεξή πφιε ηξηψλ ζξεζθεηψλ ζα παξέκελε ππφ ηνλ έιεγρν ηνπ ΟΔΒ. ηηο 14 ΜαΎνπ ηνπ ‘48 ην Ηζξαάι θήξπμε ηελ αλεμαξηεζία ηνπ κε πξψην πξσζππνπξγφ ηνλ παζηαζκέλν ζησληζηή Ααβίδ κπελ Γθνπξηφλ (1886-1973). Ώκέζσο κεηά ε Ώίγππηνο, ε πξία, ε Ενξδαλία, ν Λίβαλνο, ην Εξάθ θαη νη Άξαβεο ηεο Παιαηζηίλεο θήξπμαλ ηνλ (πξψην) πφιεκν θαηά ηνπ λενγέλλεηνπ θξάηνπο. Μεηά απφ έλα ρξφλν καρψλ ζπκθσλήζεθε αλαθσρή, αιιά πάλσ απφ 710.000 Παιαηζηίληνη ππνρξεψζεθαλ λα εγθαηαιείςνπλ ηελ παηξίδα ηνπο θαη λα θαηαθχγνπλ ζην Λίβαλν θαη ζηελ Ενξδαλία θαη ην Εζξαήι πήξε νπζηαζηηθά ηνλ έιεγρν θαη ηνπ αξαβηθνχ ηκήκαηνο. Έηζη δεκηνπξγήζεθε ην Παιαηζηηληαθφ πξφβιεκα, πνπ αθφκα θαη ζήκεξα απνηειεί έλα απφ ηα κεγάια πξνβιήκαηα ηεο παγθφζκηαο εηξήλεο. Ο πιεζπζκφο ηνπ Εζξαήι απμήζεθε ηαρχηαηα θαη σο ην1958 είρε μεπεξάζεη ηα 2 εθαηνκκχξηα θαηνίθνπο. Σν θξάηνο θαη κε ηελ νηθνλνκηθή βνήζεηα ησλ Ββξαίσλ φινπ ηνπ θφζκνπ θαη θπξίσο ησλ Ώκεξηθαλψλ, αλαπηχρζεθε γξήγνξα, αιιά ηαπηφρξνλα θαη εμνπιίζηεθε, έηνηκν πάληα λα αληηκεησπίζεη ηελ κφληκε ερζξφηεηα ησλ Ώξάβσλ γεηηφλσλ ηνπ. Σν 1956, κε ηελ ππνθίλεζε ησλ Γάιισλ θαη ησλ ΐξεηαλψλ, αλακίρζεθε ζηελ Κξίζε ηνπ νπέδ. Εζξαειηλά ζηξαηεχκαηα θαηέιαβαλ ηελ ρεξζφλεζν ηνπ ηλά, αιιά ππνρξεψζεθαλ λα αλαδηπισζνχλ ηνλ επφκελν ρξφλν. Ώθνινχζεζαλ άιινη δπν πφιεκνη: Ο Πφιεκνο ησλ Έμε Δκεξψλ ην ’67, φηαλ ην Εζξαήι αηθληδίαζε θαη λίθεζε ηελ Ώίγππην ηελ Ενξδαλία θαη ηε πξία, θαηαζηξέθνληαο ηελ αεξνπνξία ηνπο. Ώπφ ηφηε θαηέρεη ηελ Απηηθή φρζε ηνπ Ενξδάλε (απφ ηελ Ενξδαλία, ηα Τςψκαηα ηνπ Γθνιάλ (απφ ηε πξία) θαη ηε Λσξίδα ηεο Γάδαο. Σν 73 ε Ώίγππηνο θαη ε πξία εμαπέιπζαλ αηθληδηαζηηθή επίζεζε θαηά ηνπ Εζξαήι (Πφιεκνο ηνπ Γηνκ Κηπνχξ), αιιά θη απηή ηε θνξά νη αξαβηθέο ρψξεο εηηήζεθαλ, κέζα ζε είθνζη κέξεο. ην ηέινο ηνπ 20νχ αηψλα δπν θηλεδηθέο πφιεηο ήηαλ ηα ηειεπηαία απνηθηαθά απνκεηλάξηα ηεο Ώζίαο. Σν 1997 νη ΐξεηαλνί παξέδσζαλ ην Υνλγθ Κφλγθ θαη ην 1999 νη Πνξηνγάινη παξέδσζαλ ην ΜαθΪνπ ζηε Λατθή Αεκνθξαηία ηεο Κίλαο. Οη ΑθξηθαληθΫο ρψξεο: Σν 1945 νη κφλεο αλεμάξηεηεο ρψξεο ηεο Ώθξηθήο ήηαλ ε Ώηζηνπία, ε Ληβεξία θαη ε Ννηηναθξηθαληθή Έλσζε (ζηα πιαίζηα ηεο ΐξεηαληθήο Κνηλνπνιηηείαο). Δ Αέγππηνο δελ ήηαλ απνηθία, αιιά βξηζθφηαλ ππφ ηνλ αζθπθηηθφ βξεηαληθφ ζηξαηησηηθφ θαη νηθνλνκηθφ έιεγρν σο ην 1952, φηαλ νη ζηξαηησηηθνί ππφ ηνλ ζηξαηεγφ Μνπράκαλη Ναγθίκπ (1901-84) αλέηξεςαλ ηελ κνλαξρία θαη εγθαζίδξπζαλ ηελ Αεκνθξαηία ηεο Ώηγχπηνπ. ε δπν ρξφληα ν Ναγθίκπ αλαηξάπεθε απφ ηνλ Γθακάι Ακπληέι Νάζζεξ.
Ο Γθακάι Ακπληέι Νάζζεξ (1918-70) Ο Νάζζεξ ζχληνκα αλαδείρζεθε ζε κηα απφ ηηο εγεηηθέο θπζηνγλσκίεο ηνπ Κηλήκαηνο ησλ Ώδεζκεχησλ, αιιά θαη ν αλακνξθσηήο ηεο ζχγρξνλεο Ώηγχπηνπ. Έπαημε ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ ίδξπζε ηεο Οξγάλσζεο γηα ηελ Απειεπζέξσζε ηεο Παιαηζηίλεο, βνήζεζε ζηελ επηηπρία ησλ επαλαζηάζεσλ ηεο Τεκέλεο, ηνπ Εξάθ, ηεο Ληβχεο θαη ηεο Ώιγεξίαο θαη ζπλέβαιε ζηε δηακφξθσζε ελφο δπλακηθνχ 792
παλαξαβηθνχ θηλήκαηνο ( γηα κηθξφ ρξνληθφ δηάζηεκα έλσζε ηελ Ώίγππην κε ηε πξία, ηδξχνληαο ηελ Δλσκέλε Ώξαβηθή Αεκνθξαηία). Δ πνιηηηθέο θαη θνηλσληθέο ηνπ απφςεηο πνπ έρνπλ απνθιεζεί Ναζζεξηζκφο ήηαλ έλα κίγκα ζνζηαιηζκνχ, εζληθηζκνχ, ηζιακηζκνχ, αληηηκπεξηαιηζκνχ θαη κνλνθνκκαηηθήο δεκνθξαηίαο. Παξάιιεια επέδεημε ηδηαίηεξε βηαηφηεηα ζηελ εμφλησζε θάζε θνκκνπληζηηθήο θαη ηζιακηθήο δξαζηεξηφηεηαο. Σν 1956 ν Νάζζεξ πξνρψξεζε ζηελ εζληθνπνίεζε ηεο Αηψξπγαο ηνπ νπέδ, πξνθαιψληαο ηελ νξγή ηεο ΐξεηαλίαο θαη ηεο Γαιιίαο, γηαηί ε δηψξπγα ήηαλ ππφ ηνλ έιεγρν Γάιισλ θαη ΐξεηαλψλ θεθαιαηνχρσλ. Οη δπν ρψξεο ππνθίλεζαλ ην Εζξαήι λα επηηεζεί ζηελ Ώίγππην θαη παξάιιεια έζηεηιαλ κνλάδεο αιεμηπησηηζηψλ ζηε δηψξπγα. Δ θαηάζηαζε ήηαλ θξίζηκε θαη έλαο γεληθεπκέλνο πφιεκνο ήηαλ πνιχ πηζαλφο. Βπηπρψο νη δπν ππεξδπλάκεηο – ΔΠΏ θαη νβηεηηθή Έλσζε - κεζνιάβεζαλ έγθαηξα, νη εηζβνιείο ππνρψξεζαλ θαη ν πφιεκνο απνθεχρζεθε. Δ λίθε απηή ηνπ Νάζεξ ηνλ έθαλε πνιχ δεκνθηιή, ηδηαίηεξα ζηηο ρψξεο ηνπ Σξίηνπ Κφζκνπ. Δ νβηεηηθή Έλσζε – παξά ηελ αληηθνκκνπληζηηθή ζηάζε πνπ ηήξεζε ν Νάζζεξ ζην εζσηεξηθφ – ρξεκαηνδφηεζε έλα ηεξάζηην αλαπηπμηαθφ έξγν, ην Φξάγκα ηνπ Ώζζνπάλ θαη ρνξήγεζε νηθνλνκηθή βνήζεηα θαη κεγάιεο πνζφηεηεο νπιηζκνχ ζηελ Ώίγππην. Σνλ Ενχλην ηνπ ‟67 μέζπαζε ν ‘Πφιεκνο ησλ Έμε Ζκεξψλ, φηαλ ην Εζξαήι επηηέζεθε αηθληδηαζηηθά ζηε πξία, ηελ Ενξδαλία, ηνλ Λίβαλν θαη ηελ Ώίγππην, θαηαζηξέθνληαο ηελ αεξνπνξία ηνπο ζην έδαθνο. Δ ζπληξηπηηθή ήηηα ησλ Ώξάβσλ θαη θπζηθά θαη ηεο Ώηγχπηνπ ζηνίρεζε πνιχ ζην θχξνο ηνπ Νάζζεξ ν νπνίνο φκσο παξέκεηλε ζηε ζέζε ηνπ πξνέδξνπ σο ην ζάλαηφ ηνπ.
Δ Ληβχε ήηαλ ηηαιηθή θηήζε απφ ην 1911 φηαλ θαηέθηεζε ηε ρψξα κεηά απφ πφιεκν κε ηελ Οζσκαληθή απηνθξαηνξία. Οη φξνη ησλ ζπλζεθψλ εηξήλεο, κεηά ηνλ ΐ’ Παγθφζκην Πφιεκν, πξνέβιεπαλ ηελ απηνδηάζεζε ηεο ρψξαο. Σν 1951 ε Ληβχε έγηλε αλεμάξηεηε κνλαξρία κε βαζηιηά ηνλ Ίληξηο Ώ’ (1889-1983). Δ χπαξμε κεγάισλ απνζεκάησλ πεηξειαίνπ ζην ππέδαθνο ηεο Ληβχεο, δελ αχμεζε ην βηνηηθφ επίπεδν ησλ θαηνίθσλ ηεο, κηαο θαη ην κεγαιχηεξν κέξνο ησλ εζφδσλ εηζέξξεε ζην βαζηιηθφ ζεζαπξνθπιάθην. Μεηά ηελ επηηπρία ηνπ εγρεηξήκαηνο ηεο εζληθνπνίεζεο ηεο Αηψξπγαο ηνπ νπέδ, είρε δηαδνζεί κε επηηπρία ν Ναζζεξηζκφο κεηαμχ ησλ Ώξάβσλ ζηξαηησηηθψλ. Σν επηέκβξην ηνπ ’69 κηα νκάδα Λίβπσλ αμησκαηηθψλ κε επηθεθαιήο ηνλ 27ρξνλν ζπληαγκαηάξρε Μνπακάξ Καληάθη ( 1942-2011 ), αλέιαβε ηελ εμνπζία. Δ κνλαξρία αλαηξάπεθε (ν βαζηιηάο Ίληξηο παξαζέξηδε ζηελ Βιιάδα) θαη ε επαλαζηαηηθή - ηζιακηθή θαη εζληθηζηηθή - θπβέξλεζε εζληθνπνίεζε ην πεηξέιαην. [Ο Καληάθη εθηειέζηεθε απφ Λίβπνπο επαλαζηάηεο ζηηο 20 Οθησβξίνπ 2011] Δ επαλάζηαζε ηεο Ώηγχπηνπ είρε άκεζν αληίθηππν θαη ζην γεηηνληθφ νπδΪλ πνπ βξηζθφηαλ σο ηφηε ππφ θαζεζηψο βξεηαλναηγππηηαθήο θπξηαξρίαο. Σελ 1ε Εαλνπαξίνπ 1956 νη δπν ρψξεο αλαγλψξηζαλ ηελ αλεμαξηεζία ηνπ νπδάλ. 793
Δ γεηηνληθή Σπλεζέα ήηαλ γαιιηθή θηήζε απφ ην 1876. Μεηά ηνλ πφιεκν ε γαιιηθή θπβέξλεζε παξαρψξεζε ην ’46 κηαο κνξθήο απηνλνκία αιιά ν ιαφο ηεο κε επηθεθαιήο ηνλ Υακπίκπ Μπνπξγθίκπα (1903-2000) αληηδξνχζε κε βίαηεο δηαδειψζεηο θαη ηαξαρέο. Σειηθά ην 1956 ε ρψξα θέξδηζε ηελ αλεμαξηεζία ηεο. Πξψηνο πξσζππνπξγφο θαη αξγφηεξα θαη πξφεδξνο, αλέιαβε ν Μπνπξγθίκπα, ν νπνίνο αλαδείρζεθε ζε ζπνπδαίν αλακνξθσηή ηεο Σπλεζίαο. Πνιινί ηνλ ζπγθξίλνπλ – ηεξνπκέλσλ ησλ αλαινγηψλ - κε ηνλ Κεκάι Ώηαηνχξθ. Ώλαθήξπμε ηε γπλαίθα ηζφηηκε κε ηνλ άλδξα, επέβαιε ηελ ππνρξεσηηθή εθπαίδεπζε γηα φινπο, θήξπμε αλεμηζξεζθία, θαζηέξσζε έλα εζληθφ ζχζηεκα πγείαο πξνζηηφ ζε φινπο θ.α. Σν 1956 καδί κε ηελ Σπλεζία, ην Μαξφθν απέθηεζε ηελ αλεμαξηεζία ηνπ απφ ηνπο Γάιινπο. Καη νη Εζπαλνί πνπ θαηείραλ θη απηνί ζεκαληηθφ ηκήκα ηνπ Μαξφθνπ, αλαγθάζηεθαλ λα απνρσξήζνπλ απφ ηα καξνθηλά εδάθε, θξάηεζαλ φκσο δπν πφιεηο ηελ Θένπηα (απέλαληη απφ ην Γηβξαιηάξ) θαη ηελ Μαιίια, ηηο νπνίεο ζήκεξα δηεθδηθεί ην Μαξφθν. Πξψηνο αλψηαηνο άξρνληαο ηεο ρψξαο έγηλε ν βαζηιηάο Μνράκελη Β’ (1909-61). ηε βξεηαληθή απνηθία ηεο Υξπζήο Ώθηήο, ζηε λνηηνδπηηθή Ώθξηθή, ν ιαφο δεηνχζε ηελ αλεμαξηεζία ηνπ θαη ηειηθά ην 1948 πέηπρε κεξηθή απηνλνκία. κσο απηφ δελ ηθαλνπνίεζε ηνπο εζληθηζηέο ηεο ρψξαο νη νπνίνη κε επηθεθαιήο ηνλ Κβάκε Νθξνχκαρ (1909-72) πξνρψξεζαλ ζε ιατθέο θηλεηνπνηήζεηο. Οη ΐξεηαλνί αληέδξαζαλ θπιαθίδνληαο ηνλ Νθξνχκαρ, αιιά νη θηλεηνπνηήζεηο ζπλερίζηεθαλ. (Ο Νθξνχκαρ θαη ν Κελπάηεο επαλαζηάηεο Γηφκν Κελπάηα είραλ ηδξχζεη απφ ην ’46 ηελ Παλαθξηθαληθή Οκνζπνλδία). ηηο εθινγέο πνπ έγηλαλ ην ’51 ν θπιαθηζκέλνο Νθξνχκαρ αλαθεξχρζεθε πξσζππνπξγφο θαη ην 1957 ε ΐξεηαλία αλαγλψξηζε ηελ αλεμαξηεζία ηεο πξψελ απνηθίαο ηεο κε ην φλνκα ΓθΪλα, αιιά κε αλψηαην άξρνληα ηε βαζίιηζζα ηεο Ώγγιίαο. Ο Νθξνχκαρ ην ’61 κεηέηξεςε ην πνιίηεπκα ζε πξνεδξηθή δεκνθξαηία θαη αλέιαβε ηελ πξνεδξία ηεο ρψξαο. Δ Γθάλα ήηαλ ε πξψηε αθξηθαληθή ρψξα πνπ θέξδηζε ηελ αλεμαξηεζία ηεο θαη ν Νθξνχκαρ αλαδείρζεθε ζε έλα απφ ηνπο εμέρνληεο εγέηεο ηνπ ηξίηνπ θφζκνπ θαη ηνπ Κηλήκαηνο ησλ Ώδεζκεχησλ. Ο Ώθξηθαληθφο ζνζηαιηζκφο πνπ δηαθήξπζζε ήηαλ έλα θξάκα αληηηκπεξηαιηζκνχ θαη αθξηθαληθνχ εζληθηζκνχ. Σν 1966 ελψ ν Νθξνχκαρ βξηζθφηαλ ζε επίζθεςε ζην εμσηεξηθφ, εθδειψζεθε ζηε Γθάλα ζηξαηησηηθφ πξαμηθφπεκα πνπ είρε ηελ ππνζηήξημε ηεο ακεξηθαληθήο CIA θαη αλέηξεςε ηελ θπβέξλεζή ηνπ. Ο Νθξνχκαρ δελ επέζηξεςε πνηέ ζηελ Γθάλα, αιιά ζπλέρηζε λα παιεχεη γηα ηελ παλαθξηθαληθή ελφηεηα. Ο θίινο ηνπ θαη πξφεδξνο ηεο ΓνπηλΫαο (αλεμαξηεηνπνηήζεθε απφ ηνπο Γάιινπο ην ’58) Ώρκέη έθνπ Σνπξέ (1922-1984), ηνλ θηινμέλεζε θαη ηνλ νλφκαζε επίηηκν ζπλ-πξφεδξν. Ο Νθξνχκαρ είλαη απφ ηνπο δεκνθηιέζηεξνπο Ώθξηθαλνχο εγέηεο. Οη απνηθηαθέο δπλάκεηο έβιεπαλ φηη ήηαλ πηα νπηνπηθφ λα πξνζπαζνχλ λα θξαηήζνπλ θάηη πνπ αλαπφθεπθηα ζα έραλαλ. Ώπφ ην 1960 σο ην 1962 ε ΐξεηαλία, ε Γαιιία θαη ε Εηαιία αλαγθάζηεθαλ λα απνρσξήζνπλ απφ ην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο Ώθξηθήο θαη ζηελ ζέζε ησλ πξψελ απνηθηψλ ηνπο γελλήζεθαλ 22 λέα θξάηε: Κακεξνχλ, Σφγθν, Μαιέ, ελεγΪιε, ΜαδαγαζθΪξε, νκαιέα (απφ ηελ έλσζε ησλ απνηθηψλ ηεο Εηαιίαο θαη ΐξεηαλίαο), Μπελέλ, Νέγεξαο, Μπνπξγθέλα ΦΪζν, Αθηά Διεθαληνζηνχ, Σζαλη, Κεληξναθξηθαληθά Γεκνθξαηέα, Κνλγθφ,
794
Γθακπφλ, Νηγεξέα, Μαπξηηαλέα, ηΫξα Λεφλε, Σαλδαλέα, ΡνπΪληα, Μπνπξνχληη θαη ΟπγθΪληα. Σν Μάην ηνπ ’60 ε πξψελ βειγηθή απνηθία ηνπ Κνλγθφ, θέξδηζε ηελ αλεμαξηεζία ηεο κε ηελ νλνκαζία Λατθά Γεκνθξαηέα ηνπ Κνλγθφ (ζήκεξα Εαΐξ) θαη πξσζππνπξγφο εμειέγε ν εγέηεο ηνπ Βζληθνχ Κηλήκαηνο ηνπ Κνλγθφ ΠΪηξηο Λνπκνχκπα. Σνλ κάξηπξα ηεο αθξηθαληθήο αλεμαξηεζίαο θαη ζχκβνιν ηνπ αγψλα θαηά ηεο απνηθηνθξαηίαο θαη ηνπ ηκπεξηαιηζκνχ Λνπκνχκπα, γλσξίζακε ζην ζρεηηθφ κε ηελ απνηθηνθξαηία θεθάιαην. Δ ηξίηε κεγάιε θηήζε ηεο Γαιιίαο ζηε ΐφξεηα Ώθξηθή, ε Αιγεξέα δελ θέξδηζε ηελ αλεμαξηεζία ηεο καδί κε ην Μαξφθν θαη ηελ Σπλεζία. ηελ πινχζηα ζε πεηξέιαην απηή ρψξα, θαηνηθνχζαλ πάλσ απφ 1.000.000 Γάιινη άπνηθνη, νη πεξηζζφηεξνη απφ ηνπο νπνίνπο είραλ γελλεζεί εθεί θαη ηελ ζεσξνχζαλ παηξίδα ηνπο. Ώπηνί θαηείραλ πεξί ην 25% ηεο γεο θαη έιεγραλ ην εκπφξην θαη ηελ βηνκεραλία. Οη Ώιγεξηλνί πνπ επί δεθαεηίεο αγσλίδνληαλ γηα ηελ αλεμαξηεζία ηνπο, νξγαλψζεθαλ ζηηο ηάμεηο ηνπ Βζληθνχ Ώπειεπζεξσηηθνχ Μεηψπνπ (ΒΏΜ) θαη ην 1954 άξρηζαλ έλνπιν αγψλα κε αληάξηηθν πφιεσλ θαηά ησλ απνίθσλ θαη ησλ γαιιηθψλ ζηξαηεπκάησλ. Δ Γαιιία πνπ κφιηο είρε βγεη ηαπεηλσκέλε απφ ηνλ πφιεκν ηεο Ελδνθίλαο – επαλέιαβε ην ιάζνο θαη - άξρηζε έλαλ άιιν αηκαηεξφ πφιεκν ζην Ώιγέξη. ηνλ πφιεκν απηφ νη Γάιινη επέδεημαλ απίζηεπηε ζθιεξφηεηα θαηά ηνπ αιγεξηλνχ πιεζπζκνχ, αιιά δελ θαηάθεξαλ λα κεηψζνπλ ηελ αληηζηαζηαθή νξκή ηνπ. Δ παγθφζκηα θνηλή γλψκε παξαθνινπζνχζε εκβξφληεηε ηα βαζαληζηήξηα θαη ηηο σκφηεηεο ησλ Γάιισλ ζηξαηησηψλ, θαζψο θαη ηηο θαζεκεξηλέο ηνπο ζπγθξνχζεηο κε ηνπο καρεηέο ηνπ ΒΏΜ ζηνπο δξφκνπο ησλ πφιεσλ ηεο Ώιγεξίαο. Δ Γαιιία βξέζεθε ζε δχζθνιε ζέζε θαη ε Σέηαξηε Αεκνθξαηία θαηέξξεπζε. Οη πνιηηηθνί ζεψξεζαλ φηη ν κφλνο πνπ κπνξνχζε πεξηζψζεη ην θχξνο ηεο ρψξαο ήηαλ ν ζηξαηεγφο Νηε Γθψι. Παξά ηηο ζθνδξέο αληηδξάζεηο ησλ απνίθσλ θαη ηνπ γαιιηθνχ ζηξαηνχ ηεο Ώιγεξίαο, ην 1962 ε ρψξα θέξδηζε ηελ αλεμαξηεζία ηεο κε πξψην πξφεδξν ηνλ αγσληζηή ηνπ θηλήκαηνο ηεο απειεπζέξσζεο Αρκέλη Μπελ Μπέιια (1916-2012 ).
Ο αξι ληε Γθωι (1890-1970) Ο ζηξαηεγφο ληε Γθσι (Charles de Gaulle) είλαη έλαο απφ ηνπο θνξπθαίνπο Βπξσπαίνπο πνιηηηθνχο, εγέηεο ηεο Γαιιηθήο Ώληίζηαζεο, δπν θνξέο πξσζππνπξγφο θαη δπν θνξέο πξφεδξνο ηεο Γαιιίαο, ηδξπηήο ηεο Πέκπηεο Γαιιηθήο Αεκνθξαηίαο θαη ζπγγξαθέαο ζηξαηησηηθψλ θαη πνιηηηθψλ ζπγγξακκάησλ. Ώπφ λσξίο άξρηζε ηε ζηξαηησηηθή ηνπ ζηαδηνδξνκία θαη ζηνλ Μεγάιν Πφιεκν, σο δηνηθεηήο ιφγνπ ηξαπκαηίζηεθε ηξεηο θνξέο θαη αηρκαισηίζηεθε απφ ηνπο Γεξκαλνχο. Πξηλ ηελ έθξεμε ηνπ ΐ‟ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ, σο επηηειηθφο αμησκαηηθφο αληηηάρζεθε ζηα ακπληηθά ζρέδηα ηεο Γαιιίαο, ηα νπνία ζεσξνχζε μεπεξαζκέλα θαη πξφηεηλε ηνλ εθζπγρξνληζκφ ησλ γαιιηθψλ ελφπισλ δπλάκεσλ κε ηεζσξαθηζκέλα θαη κεραλνθίλεηα κέζα, κε ηα νπνία ζα κπνξνχζαλ λα αληηκεησπίζνπλ ηελ Γεξκαλία. Ώκέζσο κεηά ηελ θαηάξξεπζε ηνπ γαιιηθνχ κεηψπνπ, θαηέθπγε ζην Λνλδίλν θαη απφ εθεί απεχζπλε – ζηηο 18 Ενπλίνπ „40 - ξαδηνθσληθφ κήλπκα ζηνπο ζπκπαηξηψηεο ηνπ, 795
κε ην νπνίν εγθαηλίαζε ην θίλεκα ηεο Γαιιηθήο Ώληίζηαζεο. Δ αλππφιεπηε θπβέξλεζε ηνπ ΐηζχ ηνλ θαηαδίθαζε – εξήκελ – ζε ζάλαην, αιιά ε ΐξεηαλία ηνλ αλαγλψξηζε σο εγέηε ησλ «Διεπζέξσλ Γάιισλ». Με πείζκα θαη επηκνλή – αλ θαη εθπξνζσπνχζε ηελ εηηεκέλε Γαιιία – επηδίσμε θαη αλαγλσξίζηεθε σο ηζφηηκνο κεηαμχ ησλ ζπκκάρσλ. Σνλ επηέκβξην ηνπ ‟44 κπήθε ζξηακβεπηηθά ζην ειεχζεξν Παξίζη, ην νπνίν ηνλ επεπθεκνχζε σο εζληθφ ήξσα θαη αλέιαβε ακέζσο ηελ πξσζππνπξγία ηεο ρψξαο. Χο εγέηεο ηεο ρψξαο ηνπ πξνζπάζεζε γηα ηελ γξήγνξε αλαζπγθξφηεζε ηεο ξεκαγκέλεο νηθνλνκίαο, ησλ δηνηθεηηθψλ ππεξεζηψλ θαη ηνπ ζηξαηεχκαηνο, αθφπιηζε ηα αληάξηηθα ζψκαηα θαη απνθαηέζηεζε ηελ γαιιηθή θπξηαξρία ζηηο απνηθίεο. Σν ‟46 παξαηηήζεθε θαη ηνλ επφκελν ρξφλν ίδξπζε ην Κφκκα πλαγεξκφο ηνπ Γαιιηθνχ Λανχ, αιιά δελ θαηάθεξε λα θεξδίζεη ηηο εθινγέο θαη ην ‟53 απνζχξζεθε απφ ηελ πνιηηηθή δξάζε. Σνλ Μάην ηνπ 58, ην αθαλζψδεο πξφβιεκα ηεο Ώιγεξίαο ήηαλ ε αθνξκή ηεο θαηάξξεπζεο ηεο θπβέξλεζεο θαη ν πξφεδξνο ηεο δεκνθξαηίαο Ρελέ Κνηχ – ππφ ηελ πίεζε ηεο θνηλήο γλψκεο – θάιεζε ηνλ ληε Γθσι λα αλαιάβεη ηηο ηχρεο ηεο ρψξαο ηνπ παξαρσξψληαο ηνπ έθηαθηεο εμνπζίεο γηα έλα εμάκελν. Ώκέζσο πξνρψξεζε ζε αιιαγή ηνπ πληάγκαηνο (εγθξίζεθε κε δεκνςήθηζκα απφ ην 79% ηνπ ιανχ) ην νπνίν πξνέβιεπε απμεκέλεο εμνπζίεο ηνπ πξνέδξνπ θαη ν Νηε Γθψι αλαθεξχρζεθε πξφεδξνο ηεο Πέκπηεο Αεκνθξαηίαο. ηε ζέζε απηή παξέκεηλε δέθα ρξφληα θαη επέθεξε ζεκαληηθέο αιιαγέο πνπ άιιαμαλ ηελ νηθνλνκηθή θαη δηεζλή ζέζε ηεο ρψξαο. Πξνζέδσζε ζηε ρψξα ηελ ζέζε κηα πξαγκαηηθά κεγάιεο δχλακεο πνπ κπνξνχζε λα επεξεάδεη ηηο επξσπατθέο θαη παγθφζκηεο εμειίμεηο θαη ε Γαιιία απέθηεζε ην ρακέλν θχξνο ηεο. Παξά ην θιίκα ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ, αληηηάρζεθε ζην Πφιεκν ησλ Ώκεξηθαλψλ ζην ΐηεηλάκ, αλαγλψξηζε ηε Λατθή Κίλα θαη πξνψζεζε ηηο νηθνλνκηθέο θαη πνιηηηζηηθέο ζρέζεηο κε ηηο ρψξεο ηνπ αλαηνιηθνχ κπινθ. Πξνψζεζε ηελ ηδέα ηεο Βπξσπατθήο Έλσζεο θαη ζχζθημε ηηο ζρέζεηο ηεο ρψξαο ηνπ κε ηε Γεξκαλία. Δ απφθαζή ηνπ λα παξαρσξήζεη αλεμαξηεζία ζηελ Ώιγεξία, πξνθάιεζε ηελ νξγηζκέλε αληίδξαζε ησλ νπαδψλ ηεο απνηθηνθξαηίαο. Οη ζηξαηεγνί ηεο Ώιγεξίαο κε εγέηε ηνλ αιάλ ίδξπζαλ κηα αθξνδεμηά ζπλσκνηηθή νξγάλσζε, ηελ ΟΏ (Οξγάλσζε Μπζηηθνχ ηξαηνχ) θαη δπν θνξέο επηρείξεζαλ λα δνινθνλήζνπλ ηνλ πξφεδξν. κσο παξά ηηο ζθνδξέο αληηδξάζεηο, ν ληε Γθσι πξνρψξεζε ζηελ αλαγλψξηζε ηεο αιγεξηλήο αλεμαξηεζίαο. Βπαλεμειέγε πξφεδξνο ην ‟65 θαη αληηκεηψπηζε κε επηηπρία, αλ θαη κε κεγάιε δπζθνιία, ηηο ζπειιψδεηο θηλεηνπνηήζεηο εξγαηψλ θαη θνηηεηψλ, ην Μάε ηος 68. Οη ηζηνξηθέο απηέο θηλεηνπνηήζεηο είραλ παξαιχζεη γηα αξθεηέο εβδνκάδεο ηε ρψξα θαη ηελ έθεξαλ ζηα πξφζπξα ηεο δηάιπζεο. Οη θνηηεηέο κε θεληξηθφ ζχλζεκα Ζ θαληαζία ζηελ Δμνπζία είραλ θαηαιάβεη ηα παλεπηζηήκηα θαη ην Παξίζη θαη φιεο νη κεγάιεο γαιιηθέο πφιεηο ζπγθινληδφηαλ θαζεκεξηλά απφ ηεξάζηηεο δηαδειψζεηο, πνπ δεηνχζαλ αλαηξνπή ηνπ θαηεζηεκέλνπ θαη ξηδνζπαζηηθέο αιιαγέο ζηελ θπβέξλεζε θαη ζηελ θνηλσλία. Οη εξγάηεο, αλ θαη ζαθψο ιηγφηεξν δπλακηθνί απφ ηνπο θνηηεηέο (ην Γαιιηθφ Κνκκνπληζηηθφ Κφκκα δελ ππνζηήξημε ηηο θηλεηνπνηήζεηο – ίζσο γηαηί δελ 796
κπνξνχζε λα ηηο ειέγμεη) είραλ θαηαιάβεη θη απηνί ηηο κεγάιεο απηνθηλεηνβηνκεραλίεο θαη άιια εξγνζηάζηα θαη αθνινπζνχζαλ ηνπο θνηηεηέο ζηνπο δξφκνπο. Οη ηνίρνη είραλ γεκίζεη εθαηνληάδεο έμππλα graffiti θαη επξεκαηηθέο αθίζεο πνπ ηηο ηνηρνθνιινχζαλ λεαξνί πνπ αλήθαλ ζε θάζε ινγήο θφκκαηα θαη απνρξψζεηο ηεο αξηζηεξάο θαη ηνπ αλαξρηθνχ ρψξνπ. Ώλ θαη ακέζσο κεηά, ν γθσιηθφο ζπλαζπηζκφο θέξδηζε ηηο βνπιεπηηθέο εθινγέο, ην θχξνο ηνπ πξνέδξνπ είρε ηξσζεί. ηαλ ην ‟69 επηρείξεζε λα δεηήζεη έγθξηζε γηα ζπληαγκαηηθέο ηξνπνπνηήζεηο κε δεκνςήθηζκα, νη Γάιινη ηηο απέξξηςαλ κε 53%. Ο ληε Γθσι παξαηηήζεθε απνδερφκελνο ηελ ήηηα ηνπ θαη απνζχξζεθε ζην ρσξηφ ηνπ, φπνπ πέζαλε έλα ρξφλν αξγφηεξα. Ο Γθσιηζκφο φπσο νλνκάζηεθαλ νη πνιηηηθέο ηνπ ππνζήθεο παξέκεηλε γηα δεθαεηίεο ηζρπξφο ζηε ρψξα ηνπ.
Παξφια απηά έκελαλ αθφκα αξθεηέο απνηθίεο ζηελ Ώθξηθή θαη ν αγψλαο γηα ηελ πιήξε απειεπζέξσζε ηεο επείξνπ ζπλερηδφηαλ. ηελ ΚΫλπα ν αγψλα είρε αξρίζεη απφ ηε δεθαεηία ηνπ ’20 φηαλ ν Γηφκν Κελπάηα (1894-1978) πξσηνζηάηεζε ζηε δεκηνπξγία κηαο επαλαζηαηηθήο νξγάλσζεο ηεο Κεληξηθήο Έλσζεο ησλ Κηθνχγηνπ (νη Κηθνχγηνπ ήηαλ ε κεγαιχηεξε θπιή ηεο Κέλπαο). Ο Κελπάηα ζπνχδαζε νηθνλνκία θαη θνηλσληθή αλζξσπνινγία ζε παλεπηζηήκηα ηεο ΐξεηαλίαο θαη ηεο Μφζραο (ζηε θνκκαηηθή ζρνιή ηεο Κνκηληέξλ). Σν 1946 ίδξπζε κε ηνλ Νθξνχκαρ ηελ Παλαθξηθαληθή Οκνζπνλδία. Ώπφ ην 1952 ε ρψξα ζπγθινλίδεηαη απφ ηελ εμέγεξζε ηεο αληάξηηθεο νξγάλσζεο Μάνπ-Μάνπ ηεο θπιήο Κηθνχγηνπ. Οη ΐξεηαλνί αληέδξαζαλ κε ζθιεξφηεηα, κε απνηέιεζκα λα ππάξμνπλ ρηιηάδεο λεθξνί, Κελπάηεο θαη άπνηθνη. Ο Κελπάηα ζπλειήθζε θαη θαηαδηθάζηεθε ζε θπιάθηζε θαη εμνξία. Δ ηαξαρέο θαη νη ζθαγέο ζπλερίζηεθαλ σο ην ’56 φηαλ νη Άγγινη αλαγθάζηεθαλ λα δερζνχλ ηελ χπαξμε θνκκάησλ ζηελ Κέλπα. Σν θφκκα Βζληθή Ώθξηθαληθή Έλσζε ηεο Κέλπαο εμέιεμε ηνλ εμφξηζην Κελπάηα σο πξφεδξφ ηνπ θαη νη ΐξεηαλνί ηνλ άθεζαλ ειεχζεξν ην ’61. Σν Μάην ηνπ ’63 έγηλαλ νη πξψηεο ειεχζεξεο εθινγέο θαη ν Κελπάηα εμειέγε πξσζππνπξγφο. Δ Κέλπα δηαθήξπμε ηελ αλεμαξηεζία ηεο ηνλ Αεθέκβξην ηνπ ίδηνπ ρξφλνπ. Σνλ επφκελν ρξφλν αλέιαβε ηελ πξνεδξία ηεο δεκνθξαηίαο θαη ηελ δηαηήξεζε σο ην ζάλαηφ ηνπ. Ώπφ ην ‘64 σο ην ‘73 άιιεο 9 λέεο ρψξεο ρξσκάηηζαλ ην ράξηε ηεο Ώθξηθήο: Οη ΜαιΪνπτ, ΕΪκπηα, ΓθΪκπηα, ΜπνηζνπΪλα, Μαπξέθηνο. νπαδηιΪλδε, Ηζεκεξηλά ΓνπηλΫα θαη ε ΓνπηλΫα ΜπηζζΪνπ. Μεηά ηελ Βπαλάζηαζε ησλ Γαξπθάιισλ ζηελ Πνξηνγαιία θαη ηελ πηψζε ηεο δηθηαηνξίαο, ε λέα δεκνθξαηηθή πνξηνγαιηθή θπβέξλεζε παξαρψξεζε ην 1975 αλεμαξηεζία ζηηο αθξηθαληθέο απνηθίεο ηεο, ην ΠξΪζηλν Αθξσηάξην, ηνλ Άγην ΘσκΪ, ηε Μνδακβέθε θαη ηελ Αγθφια. Οη ηειεπηαίεο αλεμαξηεηνπνηήζεηο αθξηθαληθψλ ρσξψλ ήηαλ: ην 1976 νη ευρΫιιεο απφ ηνπο ΐξεηαλνχο, ην 1977 ε Γαιιηθή νκαιία κε ην φλνκα Σδηκπνπηέ, ην 1980 ε ξαηζηζηηθή Ρνδεζία έγηλε ε ζεκεξηλή ΕηκπΪκπνπε, ην 1990 ε Νακέκπηα απνρψξεζε απφ ηελ Νφηηα Ώθξηθή θαη ην 1993 ε Ώηζηνπία παξαρψξεζε αλεμαξηεζία ζηελ Δξπζξαέα.
797
Σα κνλαδηθά ΔπξσπατθΪ εδάθε πνπ ζην ηέινο ηνπ πνιέκνπ βξηζθφηαλ αθφκα ππφ απνηθηαθφ θαζεζηψο ήηαλ ε Κχπξνο θαη ε ΜΪιηα θαη ν ‘βξάρνο’ ηνπ ΓηβξαιηΪξ. Δ Μάιηα θέξδηζε νκαιά ηελ αλεμαξηεζία ηεο ην επηέκβξην ηνπ ’64. Δ Κχπξνο θαηνηθείηαη απφ 70% Έιιελεο, θαη 25% Σνχξθνπο (νη ππφινηπνη Ώξκέληνη, Ληβαλέδνη θ.α.) ήηαλ θηήζε ηεο Οζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο σο ην 1878, φηαλ ν νπιηάλνο ηελ παξαρψξεζε ζηε ΐξεηαλία. Οη Βιιελνθχπξηνη είραλ αξρίζεη λα δεηνχλ έλσζε κε ηελ Βιιάδα απφ ηε δεθαεηία ηνπ ’30, αιιά νη ΐξεηαλνί απάληεζαλ κε ζθιεξά θαηαζηαιηηθά κέηξα θαη εμνξίεο ησλ εγεηηθψλ ηνπο ζηειερψλ. Σν 1950, φηαλ ε παγθφζκηα θνηλή γλψκε είρε ηαρζεί ππέξ ηεο αλεμαξηεζίαο ησλ απνηθηψλ, ν Ώξρηεπίζθνπνο ηεο Κχπξνπ Μαθάξηνο Γ’ (1913-1977) δηελήξγεζε δεκνςήθηζκα γηα ηελ έλσζε κε ηελ Βιιάδα. Σν 1955 ζρεκαηίζηεθε ην έλνπιν ειιελνθππξηαθφ αληάξηηθν ζψκα ΒΟΚΏ ππφ ηνλ Γεψξγην Γξίβα. Δ Βιιάδα πξνζέθπγε αξθεηέο θνξέο ζηνλ ΟΔΒ, αιιά νη ΐξεηαλνί ζθιεξαίλνληαο ηε ζηάζε ηνπο, εμφξηζαλ ηνλ Μαθάξην θαη άξρηζαλ εθηειέζεηο Κππξίσλ αγσληζηψλ. Σειηθά ην 1959 επήιζε ζπκθσλία κεηαμχ ΐξεηαλίαο, Βιιάδαο θαη Σνπξθίαο θαη ην λεζί αλαγλσξίζηεθε σο αλεμάξηεηε Αεκνθξαηία κε πξφεδξν ηνλ Μαθάξην θαη αληηπξφεδξν ηνλ Σνπξθνθχπξην εγέηε Φαδίι Κηνπηζνχθ( 1906-84). Ο Μαθάξηνο αλαδείρζεθε ζε κηα απφ ηηο ζεκαληηθέο θπζηνγλσκίεο ηνπ Κηλήκαηνο ησλ Ώδεζκεχησλ. κσο νη ζπγθξνχζεηο κεηαμχ Βιιήλσλ θαη Σνχξθσλ ζπλερίζηεθαλ, κε δνινθνλίεο θαη ζθαγέο θαη απφ ηηο δπν πιεπξέο. ηαλ ηνλ Ενχιην ηνπ ‘74 ε ρνχληα πνπ θπβεξλνχζε ηελ Ώζήλα, ππνθίλεζε πξαμηθφπεκα θαη επηρείξεζε λα δνινθνλήζεη ηνλ Μαθάξην, νη Σνχξθνη επελέβεζαλ θαη θαηέιαβαλ πεξίπνπ ην 38% ηνπ λεζηνχ. Ώπφ ηφηε ην λεζί είλαη δηραζκέλν θαη ην Κππξηαθφ δήηεκα ηαιαλίδεη ηελ Βιιάδα θαη ηελ Κχπξν θαη ζέηεη ζε ζπλερή δνθηκαζία ηηο ειιελνηνπξθηθέο ζρέζεηο. Οη ΑκεξηθαληθΫο ρψξεο: πνπ θέξδηζαλ ηελ αλεμαξηεζία ηνπο κεηά ην ’60 ήηαλ: ε ΣδακΪηθα, ην ΣξηληληΪλη θαη ΣνκπΪθν, ε ΓνπτΪλα, ηα ΜπαξκπΪληνο, νη ΜπαρΪκεο, ε ΓξελΪδα, ε Μπειέδε (πξψελ ΐξεηαληθή Ολδνχξα), ην νπξηλΪκ (πξψελ Οιιαλδηθή Γνπτάλα) θαη κεξηθά αθφκα κηθξά λεζάθηα ηεο Καξατβηθήο. Οη Υψξεο ηεο Χθεαλέαο: Βπίζεο πνιιά λεζηά ηνπ Βηξεληθνχ ζηελ Χθεαλία είλαη ζήκεξα αλεμάξηεηα θξάηε θαη κέιε ηνπ ΟΔΒ, φπσο ηα Φέηδη, ακφα, ΚηξηκπΪηη, Σφλγθα, ΝεζηΪ νινκφληα, Νανπξνχ, Σνπβαινχ, Παπνχα-ΝΫα ΓνπτλΫα, ΝεζηΪ ΜΪξζαι θαη άιια.
798
36. Ο ΦΤΥΡΟ ΠΟΛΔΜΟ Ο Φπρξφο Πφιεκνο είλαη ε ακέζσο κεηά ηνλ πφιεκν πεξίνδνο πεξίπνπ έμε δεθαεηηψλ δηακάρεο, έληαζεο θαη ζπλαγσληζκνχ (ηζρχνο, επηξξνήο, θαηαζθνπείαο, ηερλνινγηθήο αλάπηπμεο, εμνπιηζκψλ, ππξαπιηθνχ θαη δηαζηεκηθνχ) κεηαμχ ησλ Δλσκέλσλ Πνιηηεηψλ θαη ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο θαη ησλ ζπκκαρηθψλ ηνπο κπινθ θξαηψλ. Ολνκάζηεθε ςπρξφο γηαηί, παξά ηελ έληαζε θαη ηηο εθαηέξσζελ πξνθιήζεηο θαη απεηιέο, νη δπν απηέο ρψξεο δελ έθζαζαλ πνηέ ζε ζεξκή πνιεκηθή αλακέηξεζε κεηαμχ ηνπο. ην γεγνλφο απηφ ζπλέβαιε ε ππέξκεηξε αλάπηπμε – θαη απφ ηα δπν κέξε – ησλ ππξεληθψλ φπισλ, θαη ε βεβαηφηεηα φηη ε ρξήζε ηνπο ζα ήηαλ θαηαζηξνθηθή, φρη κφλν γηα ηνλ επηηηζέκελν, αιιά γηα φινπο. Μηα θνξά κφλν, ην ’62 (Κξίζε ηεο Κνχβαο) ππήξμε απμεκέλε πηζαλφηεηα ζχγθξνπζεο, αιιά επηπρψο απνθεχρζεθε φηαλ επηθξάηεζε ε θνηλή ινγηθή. Ώλ θαη ζχκκαρνη ζηνλ πφιεκν θαηά ηνπ Άμνλα, νη δπν κεγάιεο απηέο ρψξεο είραλ δηαθνξεηηθή άπνςε γηα ηελ αλαζπγθξφηεζε ηνπ κεηαπνιεκηθνχ θφζκνπ θαη θπζηθά κεηά ηε λίθε, ην πξψην ηνπο κέιεκα ήηαλ λα ζρεκαηίδνπλ ηνπο δηθνχο ηνπο ζπλαζπηζκνχο. Σα ζεκάδηα έλαξμεο ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ άξρηζαλ λσξίο, ήδε απφ ηελ επνρή ησλ ζπκθσληψλ ηάιηλ-Σζφξηζηι γηα ηνλ κνίξαζκα ηεο Βπξψπεο ζε δψλεο επηξξνήο. Δ ήηηα ησλ θνκκνπληζηψλ ζηελ Βιιάδα κε ηελ επέκβαζε ησλ ΐξεηαλψλ θαη ζηε ζπλέρεηα ησλ Ώκεξηθαλψλ, έγηλε κε ηνπο νβηεηηθνχο λα παξακέλνπλ απαζείο ζεαηέο. Ώληίζηνηρα ε πξαμηθνπεκαηηθή θαηάιεςε ηεο εμνπζίαο ζηελ Σζερνζινβαθία απφ ηνπο θνκκνπληζηέο, έγηλε κε ηε Αχζε λα παξαθνινπζεί θαη λα θαηαγγέιιεη εηδεζενγξαθηθά κφλν ηα γεγνλφηα. Σνλ Μάξηην ηνπ ’47 εμαγγέιζεθε ην Αφγκα Σξνχκαλ γηα ηε άκεζε ακεξηθαληθή νηθνλνκηθή (θαη ζηξαηησηηθή) βνήζεηα ζηελ Βιιάδα θαη ηελ Σνπξθία, γηα λα ‘απνθεπρζεί ε θνκκνπληζηηθή επέθηαζε απφ νπιηζκέλεο κεηνςεθίεο’ ζηηο ρψξεο απηέο. Οη Ώκεξηθαλνί θνβφηαλ φηη αλ ε Βιιάδα έπεθηε ζηα ρέξηα ησλ θνκκνπληζηψλ, ππήξρε θίλδπλνο επέθηαζεο ηεο επηξξνήο ηεο Μφζραο ζηελ Μέζε Ώλαηνιή θαη ηελ Ώίγππην. Σν πνζφ πνπ θφζηηζε ζηηο ΔΠΏ ην Αφγκα Σξνχκαλ σο ηελ ήηηα ηνπ Αεκνθξαηηθνχ ηξαηνχ ζηελ Βιιάδα, μεπέξαζε ηα 400 εθαηνκκχξηα δνιάξηα. Ώθνινχζεζε ην πεξίθεκν ρέδην Μάξζαι (Ενχληνο ’47) κε ην νπνίν νη Δλσκέλεο Πνιηηείεο δεζκεχηεθαλ λα ρνξεγήζνπλ γελλαία νηθνλνκηθή βνήζεηα ζηηο ξεκαγκέλεο απφ ηνλ πφιεκν ρψξεο ηεο Βπξψπεο. Οη ρψξεο ηνπ αλαηνιηθνχ ζπλαζπηζκνχ, αξλήζεθαλ λα ζπκπεξηιεθζνχλ ζην ζρέδην απηφ. Δ πξψηε κεγάιε θξίζε, πνπ ζεκαηνδνηεί θαη ηελ επίζεκε έλαξμε ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ, ήηαλ ν απνθιεηζκφο ηνπ ΐεξνιίλνπ (1948-49) απφ ηνπο νβηεηηθνχο, ζηνλ νπνίν ε άκεζε απάληεζε ππήξμε ε δεκηνπξγία ηεο γηγαληηαίαο αεξνγέθπξαο ρηιηάδσλ πηήζεσλ, γηα ηελ ηξνθνδνζία ησλ θαηνίθσλ ηνπ Απηηθνχ ΐεξνιίλνπ. Σνλ Ώπξίιην ηνπ ’49 ηδξχζεθε απφ ηηο ΔΠΏ, ηνλ Καλαδά θαη 10 επξσπατθέο ρψξεο ν ζηξαηησηηθφο ζπλαζπηζκφο ΝΏΣΟ πνπ είρε εκθαλή ζθνπφ ηε 799
ζπζπείξσζε ησλ θξαηψλ ηεο Απηηθήο Βπξψπεο, κε ζηφρν ηπρφλ ζνβηεηηθή επηζεηηθή ελέξγεηα ελαληίνλ ελφο ή πεξηζζνηέξσλ απφ απηά Ώθνινχζεζαλ ν Πφιεκνο ηεο Κνξέαο, ν Πφιεκνο ηνπ ΐηεηλάκ θαη ε Κξίζε ηεο Κνχβαο. Αελ ήηαλ ιίγεο νη θνξέο πνπ νη δπν ππεξδπλάκεηο ρξεζηκνπνίεζαλ ηελ ηζρχ ησλ φπισλ ηνπο γηα λα επηβάινπλ ηελ δηθή ηνπο ‘ηάμε’ ή λα αλαηξέςνπλ έλα θαζεζηψο πνπ δελ ηνπο ήηαλ αξεζηφ. Δ νβηεηηθή Έλσζε επελέβε ζηελ Ώλαηνιηθή Γεξκαλία (’53), ζηελ Οπγγαξία (’56), ζηελ Σζερνζινβαθία (’68) θαη ζην Ώθγαληζηάλ (’79). Οη Δλσκέλεο Πνιηηείεο εθηφο ηεο Κνξέαο θαη ηνπ ΐηεηλάκ, επελέβεζαλ ζην Λίβαλν (’58 θαη ’62), ζηε Ανκηληθαλή Αεκνθξαηία (’65), ζηελ Κακπφηδε (’70), ζηε Γξελάδα (’83) θαη ζηνλ Παλακά (’89) θαη είραλ επεξεάζεη ηελ πνιηηηθή θαηάζηαζε πνιιψλ ρσξψλ κε εζσηεξηθέο ηαξαρέο θαη πξαμηθνπήκαηα (Γνπαηεκάια, Εξάλ, Ελδνλεζία, Κνλγθφ, Κνχβα, Υηιή, Βιιάδα, Νηθαξάγνπα, Ώθγαληζηάλ, Εξάθ θ.α.).
Ο Μαθαξζηζκφο θαη ην θπλήγη ησλ καγηζζψλ Ο θφβνο ησλ Ώκεξηθαλψλ γηα θάζε θίλεζε, θφκκα ή ελέξγεηα πνπ ελείρε ηνλ θίλδπλν απνζηαζεξνπνίεζεο ή θαη αλαηξνπήο ηνπ θηιειεχζεξνπ θαζεζηψηνο ηεο ρψξαο, έρεη ηηο ξίδεο ηνπ απφ ηε δεθαεηία ηνπ ’20, φηαλ άξρηζαλ νη δηψμεηο ελαληίνλ ζπλδηθαιηζηψλ θαη εξγαηψλ – θπξίσο κεηαλαζηψλ - πνπ δηακαξηχξνληαλ γηα ηηο εξγαζηαθέο ζπλζήθεο ζηε ρψξα θαη δεηνχζαλ έλα θαιχηεξν κέιινλ. Δ εθηέιεζε – παξά ηηο παγθφζκηεο δηακαξηπξίεο θαη εθθιήζεηο - ζηελ ειεθηξηθή θαξέθια ησλ δπν ηηαιηθήο θαηαγσγήο αλαξρηθψλ άθθν θαη ΐαλζέηη, δελ ήηαλ ηίπνηε άιιν απφ ηελ επηβεβαίσζε απηνχ ηνπ θφβνπ ηνπ κέζνπ Ώκεξηθαλνχ πνιίηε. Σν 1924 επηθεθαιήο ηνπ Οκνζπνλδηαθνχ Γξαθείνπ Βξεπλψλ (FBI), ηέζεθε ν Σδ. Έληγθαξ Υνχβεξ (J. Edgar Hoover, 18951972), ακείιηθηνο δηψθηεο φρη κφλν ησλ γθάλγθζηεξο ηεο Μαθίαο, αιιά θαη θάζε πνιίηε πνπ εκθνξείην απφ αλαξρηθέο ή αξηζηεξέο ή αθφκα θαη απφ θηιειεχζεξεο ηδέεο. Ο Υνχβεξ παξέκεηλε ζηε ζέζε απηή σο ην1972. Σν 1938, ιίγν πξηλ ηελ έλαξμε ηνπ πνιέκνπ ηδξχζεθε ε Βπηηξνπή Ώληηακεξηθαληθψλ Βλεξγεηψλ (HUAC), γηα ηελ αληηκεηψπηζε νξγαλψζεσλθνξέσλ νινθιεξσηηθψλ ηδενινγηψλ, λαδηζηηθψλ, θαζηζηηθψλ θαη θνκκνπληζηηθψλ. Ώθνινχζεζε κηα ζεηξά λφκσλ, βάζεη ησλ νπνίσλ ηα κέιε αλαηξεπηηθψλ νξγαλψζεσλ ή φζνη ήηαλ χπνπηνη γηα αληηπαηξησηηθή ζπκπεξηθνξά δελ κπνξνχζαλ λα θαηέρνπλ δεκφζηεο ζέζεηο θαη ε πξνπαγάλδα γηα βίαηε αλαηξνπή ηεο θπβέξλεζεο απνηεινχζε νκνζπνλδηαθφ αδίθεκα. Δ δξάζε ηεο Βπηηξνπήο απηήο άξρηζε ζηελ πξαγκαηηθφηεηα κεηά ηνλ πφιεκν, φηαλ ε νβηεηηθή Έλσζε επέθηεηλε ηελ επηξξνή ηεο ζε κηα ζεηξά ρσξψλ ηεο Ώλαηνιηθήο Βπξψπεο, φηαλ απνθαιχθζεθε φηη θαη νη Ρψζνη δηέζεηαλ αηνκηθή βφκβα θαη φηαλ ζηελ Κίλα αλαηξάπεθε ην ακεξηθαλφθηιν θαη δεμηφ θαζεζηψο ηνπ Σζάλγθ Κάη-ζεθ απφ ηνπο θνκκνπληζηέο ηνπ Μάν Σζε-ηνπλγθ. Ο θφβνο ηεο θνκκνπληζηηθήο δηείζδπζεο ζηελ Ώκεξηθή έθζαζε ζε φξηα πζηεξίαο. Ο Σξνχκαλ απνκάθξπλε αξθεηά θπβεξλεηηθά ζηειέρε πνπ είραλ δηνξηζηεί απφ ηνλ Ρνχζβειη, κε ηελ θαηεγνξία φηη ήηαλ χπνπηνη θνξείο αξηζηεξψλ ηδεψλ. Σν 1947 ε Βπηηξνπή άξρηζε κηα έξεπλα πνπ αθνξνχζε ζηε ακεξηθαληθή βηνκεραλία θηλεκαηνγξάθνπ. Ώλαθξίζεθαλ δεθάδεο άηνκα θαη αξθεηνί απφ απηνχο (νη ‘θηιηθνί κάξηπξεο’) θαηνλφκαζαλ 19 πξφζσπα ηνπ ζεάκαηνο φηη 800
εκθνξνχληαλ απφ αξηζηεξέο απφςεηο. Μεηαμχ απηψλ ήηαλ ν Γεξκαλφο ζεαηξηθφο ζπγγξαθέαο Μπέξηνιη Μπξερη, ν νπνίνο κεηά ηελ θαηάζεζή ηνπ, επέζηεςε ζηε Γεξκαλία. Αέθα απφ ηνπο ππνινίπνπο αξλήζεθαλ λα απαληήζνπλ ζηηο εξσηήζεηο ηεο Βπηηξνπήο θαη θαηαδηθάζηεθαλ ζε 6-12 κήλεο θπιάθηζε. Οη ππφινηπνη αλαγθάζηεθαλ λα θαηνλνκάζνπλ κε ηε ζεηξά ηνπο αξθεηά γλσζηά νλφκαηα ηνπ θηλεκαηνγξάθνπ, ηνπ ηχπνπ θαη ηεο δεκφζηαο δσήο. Δ ηαθηηθή ηεο Βπηηξνπήο λα κελ απαιιάζζεη θάπνηνλ χπνπην, αλ δελ έδηλε νλφκαηα δεκηνχξγεζε κηα νιφθιεξε αιπζίδα ‘ζπλεξγαηψλ’ θαη ‘θαξθηψλ’ ηεο. Ώλ δελ δερφηαλ λα δψζεη νλφκαηα έκπαηλε ζηε ‘καχξε ιίζηα’ ηεο Βπηηξνπήο θαη απηφ είρε επηπηψζεηο ζηε δνπιεηά ηνπ, ζηε ζηαδηνδξνκία ηνπ θαη ζην άκεζν πεξηβάιινλ ηνπ. Έλα απφ ηα πην δηάζεκα νλφκαηα απφ απηνχο πνπ θαηέδσζαλ ζπλαδέιθνπο ηνπο ήηαλ ν εζνπνηφο Ρφκπεξη Σέπινξ θαη ν δηαπξεπήο Βιιελνακεξηθαλφο ζθελνζέηεο Βιία Καδάλ (Ώλαηνιηθά ηεο Βδέκ, ΏκέξηθαΏκέξηθα, Λεσθνξείν ν Πφζνο, ν Θάλαηνο ηνπ Βκπνξάθνπ, πκβηβαζκφο, ΐίβα Γαπάηα θ.ά). Ο Διία Καδάλ (1909-2003) - Διίαο Καδαληδφγινπ -δέρηεθε δξηκχηαηεο επηζέζεηο απφ ζπλαδέιθνπο ζθελνζέηεο, εζνπνηνχο θαη ζπγγξαθείο ηνπ γηα ηελ πξάμε ηνπ απηή, νη νπνίνη ηνλ απνκφλσζαλ θαη ηνπ ζηέξεζαλ ηε θηιία ηνπο. Ο ζπνπδαίνο απηφο ζθελνζέηεο έγηλε αληηπαζήο ηφζν ζηνπο αξηζηεξνχο, φζν ζηνπο δεμηνχο, νη νπνίνη δελ ηνλ ζεψξεζαλ πνηέ δηθφ ηνπο. Εδηαίηεξα επηθξηηηθφο ήηαλ ν θίινο θαη ζπλεξγάηεο ηνπ, ν ζπνπδαίνο ζεαηξηθφο ζπγγξαθέαο Άξζνπξ Μίιιεξ ν νπνίνο ππήξμε θη απηφο ζχκα ηεο Βπηηξνπήο Ώληηακεξηθαληθψλ Βλεξγεηψλ. ηαλ ην 1999 Ο Καδάλ ηηκήζεθε κε ζθαξ γηα ηελ ζπλνιηθή (πξάγκαηη ζεκαληηθή) πξνζθνξά ηνπ ζηνλ θηλεκαηνγξάθν, πνιινί επέθξηλαλ ηελ Ώθαδεκία Κηλεκαηνγξάθνπ γηα απηή ηελ απφθαζή ηεο. Ο γεξνπζηαζηήο Γηφδεθ Μαθ Κάξζη (1908-1957) ήηαλ απηφο πνπ έδσζε ην φλνκά ηνπ ζε κηα απφ ηηο ρεηξφηεξεο πεξηφδνπο ηεο ηζηνξίαο ηεο θηιειεχζεξεο Ώκεξηθήο, ηνλ Μαθαξζηζκφ, πνπ ηαπηίζηεθε κε ηελ αληηθνκκνπληζηηθή πζηεξία θαη κε φηη αληηδξαζηηθφ, κηζαιιφδνμν, ζπθνθαληηθφ θαη ζθνηαδηζηηθφ πέξαζε απφ απηή ηε ρψξα. Ο Μαθάξζη ην ’50, εμαπέιπζε επίζεζε ελαληίνλ εθείλσλ πνπ είραλ παξαδψζεη ηελ Κίλα ζηνπο θνκκνπληζηέο. Άξρηζε λα θαηαγγέιιεη, έρνληαο πιεξνθνξίεο απφ ηνλ θίιν ηνπ θαη ‘αθεληηθφ’ ηνπ FBI Υνχβεξ, δεθάδεο ππαιιήινπο ηνπ ππνπξγείνπ Βμσηεξηθψλ φηη ήηαλ κέιε ηνπ θνκκνπληζηηθνχ θφκκαηνο. Οη θαηεγνξίεο πνπ εμαπέιπε ν Μαθάξζη – ζπρλά αλαπφδεηθηεο – έβξηζθαλ ζεκαληηθή απήρεζε ζηελ ακεξηθαληθή θνηλή γλψκε. χκκαρνί ηνπ ήηαλ νη αθξνδεμηέο νξγαλψζεηο Ώκεξηθαληθή Λεγεψλα, Κνπ-Κινπμ-Κιαλ, νη ρξηζηηαλνί θνληακεληαιηζηέο θαη φηη αληηδξαζηηθφηεξν δηέζεηε ε ρψξα. Οη Ώκεξηθαλνί είραλ παληθνβιεζεί απφ ηα ρηιηάδεο λεθξά, ζηξαηεπκέλα ζην πφιεκν ηεο Κνξέαο παηδηά ηνπο θαη απφ ηελ θαθή πνξεία ηνπ πνιέκνπ. Σν 1953 ε θαηάζηαζε είρε μεπεξάζεη θάζε φξην, φινη θνβνχληαλ θαη φινη ππνπηεχνληαλ φινπο. ζνη δελ θάξθσλαλ ήηαλ χπνπηνη θαη φζνη θάξθσλαλ ήηαλ θαη πάιη χπνπηνη φηη δελ ηα είρα πεη φια.. Αεκφζηεο βηβιηνζήθεο, αθαηξνχζαλ ‘χπνπηα’ βηβιία απφ ηα ξάθηα ηνπο γηα λα κελ θαηεγνξεζνχλ φηη πξνσζνχζαλ ηηο ηδέεο ηεο αξηζηεξάο. Ο Μαθάξζη έθηαζε ζην ζεκείν λα θαηεγνξήζεη αθφκα θαη ηνλ επηθαλή ζηξαηεγφ Μάξζαι γηα αλάκημε ζε ζπλσκνζία! Ώθφκα θαη ν παηέξαο ηεο αηνκηθήο βφκβαο Ρφκπεξη Οππελράηκεξ ραξαθηεξίζηεθε σο 801
επηθίλδπλνο γηα ηελ αζθάιεηα ηνπ έζλνπο! Μάξηπξαο ελαληίνλ ηνπ θαηέζεζε ν ζηελφο ζπλεξγάηεο ηνπ Έληνπαξλη Σέιιεξ. Δ ππφζεζε Οππελράηκεξ ήηαλ ην απνθνξχθσκα θαη ε αλζξσπφηεηα παξαθνινπζνχζε άλαπδε απηφ ην παξάινγν θπλήγη ησλ καγηζζψλ. Ο πξφεδξνο Ώτδελράνπεξ κε πνιχ θφπν, θαηάθεξε λα βξεη ηξφπν λα απαιιαγεί απφ ην Μαθάξζη θαη λα δνζεί έλα ηέινο ζ’ απηή ηελ παξάινγε ηζηνξία πνπ κφλν θαθφ έθαλε ζηε ρψξα. Σα ζχκαηα ηνπ Μαθαξζηζκνχ ήηαλ ρηιηάδεο. Βπππφιεπηνη πνιίηεο έραζαλ ηε δνπιεηά ηνπο, ζπθνθαληήζεθαλ, ινηδσξήζεθαλ, δηψρζεθαλ θαη θπιαθίζηεθαλ, νηθνγέλεηεο δηαιχζεθαλ, πνιπεηείο θηιίεο ράζεθαλ. ηνλ θαιιηηερληθφ θφζκν ε θαηάζηαζε ήηαλ ηξαγηθή. Πάλσ απφ 300 ζθελνζέηεο, εζνπνηνί θαη ζπγγξαθείο κπήθαλ ζηε καχξε ιίζηα θαη θαλείο δελ ηνπο πξνζιάκβαλε γηα δνπιεηά. Μεξηθνί απφ απηνχο: Οη ζπλζέηεο Λένλαξλη Μπεξλζηάηλ θαη Άαξνλ Κφπιαλη, νη ζθελνζέηεο Σδφηδεθ Λφδπ θαη Γπι Νηαζζέλ, νη εζνπνηνί Σζάξιη Σζάπιηλ, ξζνλ Οπέιιεο, Γήξν Μνζηέι θαη Έληνπαξλη Ρφκπηλζνλ, νη ζεαηξηθνί ζπγγξαθείο Άξζνπξ Μίιιεξ θαη Λίιηαλ Υέικαλ θαη εθαηνληάδεο άιινη. Σν 1949 ε Αχζε ζνθαξίζηεθε φηαλ πιεξνθνξήζεθε φηη ε νβηεηηθή Έλσζε δηέζεηε ηε δηθή ηεο αηνκηθή βφκβα. ηελ Ώκεξηθή ππήξραλ ππνςίεο φηη θάπνηνο ή θάπνηνη, εθνδίαζαλ ηνπο ζνβηεηηθνχο κε πιεξνθνξίεο θαη ζρέδηα ζρεηηθά κε ην Πξφγξακκα Μαλράηαλ. Σν επφκελν ρξφλν απνθαιχθζεθε φηη ν Κιάνπο Φνπθο, έλαο πξφζθπγαο Γεξκαλφο θπζηθφο πνπ εξγαδφηαλ σο κέινο ηεο ΐξεηαληθήο απνζηνιήο γηα ην Πξφγξακκα Μαλράηαλ, είρε δψζεη ζεκαληηθά έγγξαθα ηνπ πξνγξάκκαηνο απηνχ ζηνπο νβηεηηθνχο. Φπζηθά μέζπαζε ζάινο θαη αλαθξίζεθαλ πνιινί, κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη ε κεραληθφο ζην Λνο Άιακνο, Νηέηβηλη Γθξήλγθιαο, ν νπνίνο νκνιφγεζε φηη παξέδσζε ληνθνπκέληα ζηνπο Ρψζνπο. κσο, αλ θαη αξλήζεθε νπνηνδήπνηε αλάκημε ηεο αδειθήο ηνπ Έζει Ρφδελκπεξγθ (1915-53), ηζρπξίζηεθε φηη ηνλ ζηξαηνιφγεζε ν θνκκνπληζηήο ζχδπγνο ηεο Έζει, ν Σδνχιηνπο Ρφδεκπεξγθ (1918-53), ν νπνίνο επίζεο έδσζε απφξξεηα έγγξαθα ζηνπο νβηεηηθνχο. Σν δεπγάξη Ρφδελκπεξγθ ζπλειήθζε θαη ε δίθε ηνπο μεθίλεζε ην Μάξηην ηνπ ’51. ηε δίθε θαη νη δπν παξαδέρζεθαλ φηη ήηαλ κέιε ηνπ Ώκεξηθαληθνχ Κνκκνπληζηηθνχ Κφκκαηνο, αιιά αξλήζεθαλ ηελ θαηεγνξία ηεο θαηαζθνπίαο. Ώλ θαη δελ ππήξραλ άιιεο απνδείμεηο ή ζεκαληηθέο καξηπξίεο ην δεπγάξη θαηαδηθάζηεθε ζε ζάλαην. Δ θαηαδίθε μεζήθσζε δηακαξηπξίεο θαη δηαδειψζεηο ζηελ Ώκεξηθή θαη ζε φιν ηνλ θφζκν, ζπκίδνληαο ηελ παξφκνηα ππφζεζε ησλ άθθν θαη ΐαλζέηη. Ώθφκα θαη ν ππεξζπληεξεηηθφο πάπαο Πίνο ΥΕΕ, έθαλε έθθιεζε ζηνλ Ώτδελράνπεξ λα δψζεη ράξε ζηνπο θαηάδηθνπο. Παξφια απηά ν Σδνχιηνπο θαη ε Έζει θάζηζαλ ζηελ ειεθηξηθή θαξέθια ησλ θπιαθψλ ηλγθ-ηλγθ ζηηο 19 Ενπλίνπ ηνπ ’53. Ήηαλ νη πξψηνη – θαη νη κφλνη – πνπ θαηαδηθάζηεθαλ ζε ζάλαην γηα ην αδίθεκα ηεο θαηαζθνπίαο, θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ.
Ο Πφιεκνο ηεο Κνξέαο Δ Κνξέα ήηαλ ππφ ηαπσληθή θαηνρή σο ην 1945. Μεηά ηελ ήηηα ηεο Εαπσλίαο ρσξίζηεθε ζε δπν δψλεο θαηνρήο, κε ζχλνξν ηνλ 38ν παξάιιειν. Σν ΄48 ζηελ ακεξηθαληθή δψλε θαηνρήο, ηδξχζεθε ε Αεκνθξαηία ηεο Κνξέαο (Νφηηα Κνξέα) κε πξφεδξν ηνλ ίγθκαλ Ρε (1875-1965). Ώληίζηνηρα ζηε ζνβηεηηθή δψλε 802
αλαθεξχρζεθε ε Λατθή Αεκνθξαηία ηεο Κνξέαο (ΐφξεηα Κνξέα) κε πξφεδξν ηνλ θνκκνπληζηή εγέηε Κηκ Ει νπλγθ (1912-94). Σα ειεγρφκελα απφ ηηο ΔΠΏ Δλσκέλα Έζλε, αλαγλψξηζαλ σο κφλε λφκηκε θπβέξλεζε ηεο Κνξέαο, απηή ηεο Νφηηαο. Δ νβηεηηθή Έλσζε δελ πξφβαιε βέην γηαηί απείρε απφ ηηο εξγαζίαο, δηακαξηπξφκελε γηαηί ε θπβέξλεζε ηεο Σατβάλ είρε αλαγλσξηζηεί σο ε κφλε λφκηκε θπβέξλεζε ηεο Κίλαο. ηα – απζαίξεηα – ζχλνξα ησλ δπν θξαηψλ νη αςηκαρίεο ήηαλ ζπρλέο. Ο πφιεκνο φκσο άξρηζε φηαλ ζηηο 25 Ενπλίνπ 1950, πέληε κεξαξρίεο ηεο ΐφξεηαο Κνξέαο εηζέβαιαλ θαη ηαρχηαηα θαηέιαβαλ ην κεγαιχηεξν ηκήκα ηνπ Νφηνπ. Οη ΔΠΏ αληέδξαζαλ ζηέιλνληαο ζηξαηφ απφ ηηο κνλάδεο πνπ ζηάζκεπαλ ζηελ Εαπσλία. Σαπηφρξνλα ν ΟΔΒ θάιεζε ηα θξάηε-κέιε ηνπ λα ζηείινπλ ζηξαηφ γηα λα ππεξαζπίζνπλ ηελ ‘κφλε λφκηκε θπβέξλεζε’, ηεο Νφηηα Κνξέαο. Αέθα νθηψ ρψξεο αληαπνθξίζεθαλ (κεηαμχ ησλ ν νπνίσλ ε Βιιάδα) θαη έζηεηιαλ εθζηξαηεπηηθά ζψκαηα θαη αεξνπνξία. χληνκα νη βφξεηνη αλαραηηίζηεθαλ θαη νη κνλάδεο ηνπ ΟΔΒ εηζέβαιαλ ζην έδαθνο ηεο ΐφξεηαο Κνξέαο Δ Λατθή Κίλα ζεψξεζε ζθφπηκν λα επέκβεη θαη ζε ιίγνπο κήλεο ε θαηάζηαζε ζηαζεξνπνηήζεθε γχξσ ζηνλ 38ν παξάιιειν. Οη δηαπξαγκαηεχζεηο γηα ηελ εηξήλε θξάηεζαλ δπν νιφθιεξα ρξφληα. Σειηθά απηή ππνγξάθεθε ηνλ Ενχιην ηνπ ’53 δίλνληαο ηέινο ζε έλα αηκαηεξφ – θαη κηθξνγξαθία παγθνζκίνπ – πφιεκν. Ο Πφιεκνο ηεο Κνξέαο ήηαλ ην πξψην ζεξκφ επεηζφδην ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ θαη ζεσξήζεθε κηα γεληθή δνθηκή ηεο επηθείκελεο κεγάιεο ζχξξαμεο κεηαμχ ησλ δπν θφζκσλ πνπ – επηπρψο – δελ ήξζε πνηέ.
Ζ θξίζε ηνπ νπέδ θαη ε Οπγγξηθή επαλάζηαζε Ζ Κξέζε ηνπ νπΫδ: Σν Καλάιη ηνπ νπέδ, βξηζθφηαλ ππφ βξεηαληθφ ζηξαηησηηθφ έιεγρν, βάζεη ζπλζεθψλ πνπ είραλ ππνγξάςεη νη αηγππηηαθέο (βαζηιηθέο) θπβεξλήζεηο. Σν ζηξαηεγηθήο ζεκαζίαο απηφ θαλάιη ήηαλ ε θχξηα νδφο εθνδηαζκνχ πεηξειαίνπ γηα ηε ΐξεηαλία θαη ηε Γαιιία (νη νπνίεο ήιεγραλ θαη ηελ εηαηξία εθκεηάιιεπζεο ηεο δηψξπγαο) θαη ηπρφλ απψιεηα ηνπ ειέγρνπ ηνπ, ζα ήηαλ ζνβαξή νηθνλνκηθή απεηιή γηα ηηο δπν απηέο ρψξεο. κσο κεηά ηελ επηθξάηεζε ηεο ζηξαηησηηθήο επαλάζηαζεο ζηελ Ώίγππην ην ’52 θαη ηελ αλάιεςε ηεο εμνπζίαο απφ ηνλ Νάζζεξ ην ’54, ε πνιηηηθή ηνπ λένπ θαζεζηψηνο ήηαλ, κεηαμχ άιισλ θαη, ε απνδέζκεπζε απφ θάζε απνηθηαθφ θαηάινηπν ηνπ παξειζφληνο. Σνλ Ενχιην ηνπ ’56 ν Νάζζεξ αηθληδίαζε ηνλ θφζκν αλαγγέιινληαο ηελ εζληθνπνίεζε ηνπ θαλαιηνχ θαη ηελ αλάιεςε ηεο δηαρείξηζήο ηνπ απφ αηγππηηαθή εηαηξία. Δ ΐξεηαλία θαη ε Γαιιία αληέδξαζαλ έληνλα θαη πξφηεηλαλ ζην Νάζζεξ, ηελ αθχξσζε ηεο εζληθνπνίεζεο κε αληάιιαγκα ηελ ζπκκεηνρή Ώηγππηίσλ ζηε δηνίθεζε ηεο Βηαηξίαο ηεο Αηψξπγαο ηνπ νπέδ θαη ζπκκεηνρή ηεο Ώηγχπηνπ ζηα θέξδε. ηαλ ν πξφηαζε απηή απνξξίθζεθε, νη δπν ρψξεο άξρηζαλ λα κειεηνχλ ζνβαξά ην ελδερφκελν ζηξαηησηηθήο επέκβαζεο. Σν ζρέδην πνπ απνθαζίζηεθε ήηαλ λα σζήζνπλ ην Εζξαήι λα εηζβάιεη ζηελ Ώίγππην θαη ακέζσο κεηά βξεηαληθέο θαη γαιιηθέο δπλάκεηο λα επέκβνπλ σο δηαηηεηέο γηα λα κελ δηαηαξαρζεί ε ιεηηνπξγία ηνπ θαλαιηνχ. Ο πξφεδξνο ησλ ΔΠΏ Ώτδελράνπεξ θαη ν εγέηεο ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο Νηθήηα Υξνπζηζφθ ήηαλ – ν θαζέλαο γηα δηαθνξεηηθνχο ιφγνπο – αληίζεηνη κε 803
ηελ ζηξαηησηηθή επέκβαζε. κσο ζηηο 29 Οθησβξίνπ ην Εζξαήι εηζβάιεη αηθληδηαζηηθά ζηελ Ώίγππην. Σελ επνκέλε νη δπν επξσπατθέο ρψξεο απεπζχλνπλ ηειεζίγξαθν γηα θαηάπαπζε ησλ ερζξνπξαμηψλ, ην νπνίν απνξξίπηεηαη ακέζσο απφ ηνλ Νάζζεξ. ε πέληε κέξεο ΐξεηαλνί θαη Γάιινη αιεμηπησηηζηέο εηζβάινπλ, θαηαιακβάλνπλ ην ιηκάλη ηνπ Πνξη αΎλη θαη αλαιακβάλνπλ ηνλ έιεγρν ηνπ θαλαιηνχ, πξνθαιψληαο παγθφζκηα θαηαθξαπγή θαη δηαδειψζεηο αθφκα θαη ζηηο ρψξεο ηνπο. ηηο 7 Ννεκβξίνπ νη ΔΠΏ, ε ΒΑ θαη ν ΟΔΒ θαηαδηθάδνπλ ηελ αγγινγαιιηθή επέκβαζε. Ο ΟΔΒ απνθάζηζε ηελ απνζηνιή εηξελεπηηθήο δχλακεο ζηελ πεξηνρή. Ο ΐξεηαλφο πξσζππνπξγφο Άληνλη Ήληελ (1897-1977) αλαγλσξίδνληαο ην αδηέμνδν, αλαγθάδεηαη λα δεηήζεη θαηάπαπζε ηνπ ππξφο θαη λα απνζχξεη ηηο ζηξαηησηηθέο βξεηαληθέο κνλάδεο. Οη δπν επξσπατθέο ρψξεο ηαπεηλψζεθαλ, ελψ αληίζεηα νη εγέηεο ησλ δπν ππεξδπλάκεσλ απέθηεζαλ ηελ αίγιε ηνπ εηξελνπνηνχ. Δ δηπισκαηηθή απηή λίθε ηνπ Νάζζεξ εθηίλαμε ην θχξνο θαη ηε δεκνηηθφηεηά ηνπ ζηνλ αξαβηθφ θφζκν, ζηα χςε. Σν γεγνλφο είλαη φηη ε επέκβαζε ησλ Ώκεξηθαλψλ θαη ησλ νβηεηηθψλ έζσζε ηελ εηξήλε πνπ είρε απεηιεζεί ζνβαξά απφ απηή ηελ μαθληθή θξίζε. Ο ΐξεηαλφο πξσζππνπξγφο Ήληελ αθνχ δέρζεθε ηηο επηθξίζεηο ηνπ παγθφζκηνπ, αιιά θαη ηνπ βξεηαληθνχ ηχπνπ, παξαηηήζεθε κεηά απφ ιίγεο εβδνκάδεο. Ζ Οπγγξηθά επαλΪζηαζε: Σηο ίδηεο κέξεο πνπ ζνβνχζε ε θξίζε ζην νπέδ, έλα ζνβαξφ γεγνλφο απεηινχζε ηα ζεκέιηα ηνπ ζπκπαγνχο νηθνδνκήκαηνο ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ζπλαζπηζκνχ. Δ Οχγγξνη είραλ μεζεθσζεί δεηψληαο ην απηνλφεην: πνιηηηθέο ειεπζεξίεο πνπ ζα επέηξεπαλ ζην ιαφ λα απνθαζίδεη γηα ηηο ηχρεο ηνπ. Αελ ήηαλ ε πξψηε θνξά πνπ ζπλέβαηλε θάηη ηέηνην ζε ρψξα ηνπ αλαηνιηθνχ κπινθ. Λίγεο εβδνκάδεο κεηά ηνλ ζάλαην ηνπ ηάιηλ ην 1953, κηα απεξγία ησλ νηθνδφκσλ ηνπ Ώλαηνιηθνχ ΐεξνιίλνπ θαηέιεμε ηελ επνκέλε κέξα (17 Ενπλίνπ) ζε γεληθή εμέγεξζε φρη κφλν ησλ εξγαηψλ ηνπ ΐεξνιίλνπ, αιιά θαη αξθεηψλ κεγάισλ πφιεσλ ηεο Ώλαηνιηθήο Γεξκαλίαο Δ εμέγεξζε πξνθάιεζε ηελ θήξπμε ζηξαηησηηθνχ λφκνπ θαη ηελ άκεζε επέκβαζε ησλ ζνβηεηηθψλ ηαλθο ηα νπνία καδί κε ηε γεξκαληθή Λατθή Ώζηπλνκία, θαηέζηεηιαλ ηελ εμέγεξζε αθήλνληαο ζηνπο δξφκνπο ηνπιάρηζηνλ 300 λεθξνχο. Άιινη 105 θαηαδηθάζηεθαλ ζε ζάλαην απφ ηα ζηξαηνδηθεία θαη εθηειέζηεθαλ, ελψ αθφκα 1200 θαηαδηθάζηεθαλ ζε πνηλέο θπιάθηζεο. Γηα ην ηξαγηθφ απηφ γεγνλφο, ν (θνκκνπληζηήο) ζεαηξηθφο ζπγγξαθέαο Μπέξηνιη Μπξερη έγξαςε έλα ζαξθαζηηθφ πνίεκα: Μεηά ηελ εμέγεξζε – ε Έλωζε πγγξαθέωλ – κνίξαζε θπιιάδηα πνπ βεβαίωλαλ – όηη ν ιαόο έραζε ηελ εκπηζηνζύλε ηεο θπβέξλεζεο – θαη ζα ηελ μαλαθέξδηδε – κόλν αλ δηπιαζίαδε ηηο πξνζπάζεηέο ηνπ. – ’ απηή ηελ πεξίπηωζε - δελ ζα ήηαλ πξνηηκόηεξν – ε θπβέξλεζε λα δηαιύζεη ην ιαό – θαη λα εθιέμεη έλα άιιν; Σνλ Φεβξνπάξην ηνπ ’56 ζπλήιζε ην 20φ ζπλέδξην ηνπ Κ.Κ. ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο. Θα ήηαλ έλα αθφκα αληαξφ ζπλέδξην θαη ζα πεξλνχζε απαξαηήξεην, αλ δελ ζπλέβαηλε έλα πξαγκαηηθφο ζεηζκφο : Ο Γξακκαηέαο ηνπ Κφκκαηνο Νηθήηα Υξνπζηζφθ δηάβαζε –ζε κπζηηθή ζπλεδξίαζε – κηα νκηιία ηνπ κε ηελ νπνία θαηήγγειιε ηηο κεζνδεχζεηο ηνπ ηάιηλ θαη απηνχο πνπ δεκηνχξγεζαλ θαη ζπληήξεζαλ ηελ πξνζσπνιαηξία. 804
Ο Νηθήηα Χξνπζηζόθ (1894-1971) Ο Υξνπζηζφθ είλαη έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο εγέηεο ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο θαη ηνπ παγθφζκηνπ θνκκνπληζηηθνχ θηλήκαηνο. πλέδεζε ην φλνκά ηνπ κε κεγάιεο κεηαξξπζκίζεηο ζηελ πνιηηηθή δσή ηεο ρψξαο ηνπ, κε ηελ απνζηαιηλνπνίεζε θαη ηελ θαηαγγειία ηεο πξνζσπνιαηξίαο θαη κε ηελ ζνβαξή πξνζπάζεηά ηνπ γηα εηξεληθή ζπλχπαξμε κεηαμχ ησλ δπν κεγάισλ αληίπαισλ ζπλαζπηζκψλ. Γελλήζεθε ζε έλα ρσξηφ ηεο Οπθξαλίαο θαη έιαβε κφιηο ηε ζηνηρεηψδε εθπαίδεπζε. Ώκέζσο κεηά ηελ Οθησβξηαλή Βπαλάζηαζε πξνζρψξεζε ζηνπο Μπνιζεβίθνπο θαη πνιέκεζε ελαληίνλ ησλ Λεπθψλ ζηνλ ξσζηθφ εκθχιην πφιεκν. Μεηά επέζηξεςε ζηελ Οπθξαλία θαη ηειείσζε ηε κέζε εθπαίδεπζε. Σν ‟25 αλέιαβε θνκκαηηθά αμηψκαηα ζηελ Οπθξαλία θαη ην ‟29 γξάθηεθε ζηε ΐηνκεραληθή Ώθαδεκία ηεο Μφζραο. Δ άλνδφο ηνπ ζηελ θνκκαηηθή ηεξαξρία ήηαλ ξαγδαία. Έγηλε γξακκαηέαο ηεο επηηξνπήο πφιεο ηεο Μφζραο, κέινο ηεο Κεληξηθήο Βπηηξνπήο ηνπ ΚΚΒ, γεληθφο γξακκαηέαο ηνπ Κ.Κ. ηεο Οπθξαλίαο θαη πξσζππνπξγφο ηεο θαη ην „39 ήηαλ κέινο ηνπ Πνιηηηθνχ Γξαθείνπ ηνπ ΚΚΒ. Φπζηθά σο πηζηφ κέινο ηνπ θφκκαηνο ζπκκεηείρε ελεξγά ζηηο δηψμεηο θαη εθθαζαξίζεηο ησλ αληηπάισλ ηνπ ηάιηλ ηελ δεθαεηία ηνπ ‟30. ηνλ πφιεκν ππεξέηεζε σο αληηζηξάηεγνο, νξγάλσζε ηελ νπθξαληθή αληίζηαζε θαηά ησλ Γεξκαλψλ θαη πνιέκεζε ζην ηάιηλγθξαλη θαη ζην Κνπξζθ. Μεηά ηνλ πφιεκν αζρνιήζεθε κε ηελ αλαζπγθξφηεζε ηεο Οπθξαλίαο θαη αλήθε πιένλ ζηελ θνκκαηηθή ειίη. Μεηά ην ζάλαην ηνπ ηάιηλ (1953), εγέηεο ηνπ θφκκαηνο θαη πξσζππνπξγφο αλέιαβε ν Γθηφξγθη Μαιέλθνθ (1902-1988). Σν επηέκβξην ν Υξνπζηζφθ θαηέιαβε ηε ζέζε ηνπ πξψηνπ γξακκαηέα ηνπ θφκκαηνο. Ώπφ ηε ζέζε απηή κεξίκλεζε γηα ηελ εθηέιεζε ηνπ αξρεγνχ ησλ Μπζηηθψλ Τπεξεζηψλ Λαβξέληη Μπέξηα. Σν ‟55 ν Μαιέλθνθ παξαηηείηαη, πξφεδξνο ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο αλαιακβάλεη ν Νηθνιάη Μπνπιγθάληλ (1895-1975) θαη ν Υξνπζηζφθ δηαηεξεί ηελ εγεζία ηνπ θφκκαηνο θαη γίλεηαη παλίζρπξνο πξσζππνπξγφο. Σν 1955 απνθαηέζηεζε ηηο ζρέζεηο ηεο ρψξαο ηνπ κε ηε Γηνπγθνζιαβία ηνπ «απφβιεηνπ» Σίην. ην 20φ πλέδξην ηνπ θφκκαηνο φινο ν θφζκνο κάζαηλε εκβξφληεηνο απφ ηελ νκηιία ηνπ ίδηνπ ηνπ εγέηε ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο φηη ν «παηεξνχιεο» ηάιηλ βαξχλεηαη κε καδηθέο δνινθνλίεο, ζηξαηφπεδα ζπγθέληξσζεο θαη θξηθηά εγθιήκαηα, ηδίσο θαηά ηελ πεξίνδν ηεο ηξνκνθξαηίαο ηνπ ‟30 κε ηηο δηψμεηο θαη εθηειέζεηο θνκκαηηθψλ θαη κε αληηπάισλ ηνπ. Ο Υξνπζηζφθ θαηήγγεηιε φρη κφλν ηνλ ίδην ηνλ ηάιηλ, αιιά θαη φινπο φζνη είραλ ζπκβάιιεη ζηελ εδξαίσζε ελφο σκνχ ηξνκνθξαηηθνχ θαζεζηψηνο θαη επέβαιαλ ηελ πξνζσπνιαηξία. (Φπζηθά απνζηψπεζε ηε δηθή ηνπ ζπκκεηνρή θαη επζχλεο). Ο Υξνπζηζφθ είπε απηά πνπ ιίγνη ήμεξαλ, πνιινί ππνςηάδνληαλ, αιιά θαλείο δελ ηνικνχζε λα μεζηνκίζεη. Δ «πεξίνδνο απνζηαιηλνπνίεζεο» άξρηζε. 805
Έλαο άλεκνο αιιαγήο άξρηζε ακέζσο λα θπζά ζηε Ρσζία θαη ζηηο ρψξεο ηνπ αλαηνιηθνχ ζπλαζπηζκνχ. Σνλ Ενχλην ζην Πφδλαλ ηεο Πνισλίαο άξρηζε κηα ζεηξά δηαδειψζεσλ, νη νπνίεο είραλ αηκαηεξή θαηάιεμε, αιιά σο ηνλ Οθηψβξην ε θπβέξλεζε άιιαμε θαη αλέιαβε ν κεηξηνπαζήο θνκκνπληζηήο Βιαληηζιάβ Γθνκνχιθα (1905-1982). Οςγγαπία: ηηο 23 Οθησβξίνπ ηνπ ‟56, ε ΐνπδαπέζηε ηεο Οπγγαξίαο – ελψ ν θφζκνο φινο παξαθνινπζνχζε ηηο εμειίμεηο ηεο θξίζεο ηνπ νπέδ – έδεζε αθφκα κηα δηαδήισζε απφ θνηηεηέο πνπ δεηνχζαλ ειεχζεξεο εθινγέο, ηελ απνρψξεζε ησλ ζνβηεηηθψλ ζηξαηεπκάησλ θαη ηελ επηζηξνθή ζηελ πξσζππνπξγία ηνπ εθζπγρξνληζηή θνκκνπληζηή Ίμπε Νάγκς 1896-1958), απφ ηελ νπνία είρε εθδησρζεί απφ ηνπο ζηαιηληθνχο ηνλ πεξαζκέλν ρξφλν. Οη δηαδεισηέο γθξέκηζαλ έλα γηγαληηαίν άγαικα ηνπ ηάιηλ θαη θαηέιαβαλ ηνλ – θξαηηθφ - ξαδηνθσληθφ ζηαζκφ. Πξάγκαηη ν Νάγθπ επέζηξεςε κε πξφζεζε λα κεηαξξπζκίζεη ην θνκκνπληζηηθφ πνιηηηθφ ζχζηεκα ηεο ρψξαο, λα επηηξέςεη ηε ιεηηνπξγία θαη άιισλ θνκκάησλ θαη λα απνζχξεη ηε ρψξα απφ ην χκθσλν ηεο ΐαξζνβίαο. Ο Νάγθπ είρε επξχηαηε ιατθή ππνζηήξημε, ην «ειεχζεξν νπγγξηθφ ξαδηφθσλν» μεζήθσλε ηνπο πνιίηεο θαη δεηνχζε βνήζεηα απφ ηε Αχζε – πνπ πνηέ δελ ήξζε - θαη νη «επαλαζηαηηθέο επηηξνπέο» δεηνχζαλ κε δπλακηθέο δηαδειψζεηο, αθφκα ξηδνζπαζηηθφηεξα κέηξα. ηαλ φκσο ηνπνζέηεζε ζηελ θπβέξλεζε θαη κε θνκκνπληζηέο ππνπξγνχο, νη νβηεηηθνί ζεψξεζαλ φηη δελ πάεη άιιν. ηηο 3 Ννεκβξίνπ ν Νάγθπ αληηθαηαζηάζεθε απφ ηνλ κεηξηνπαζή εγέηε ηνπ Κνκκνπληζηηθνχ θφκκαηνο Γηάλλνο Καληάξ (1912-89). Σελ επφκελε κέξα ζνβηεηηθά άξκαηα κπήθαλ ζηε ΐνπδαπέζηε θαη άξρηζαλ ηελ θαηαζηνιή ηεο «αληεπαλάζηαζεο». Γηα κηα νιφθιεξε εβδνκάδα ε ρψξα γλψξηζε ζθιεξφηαηεο νδνκαρίεο, αιιά ε κάρε ήηαλ άληζε. ηηο 11 Ννεκβξίνπ ηα πάληα είραλ ηειεηψζεη, 3.000 Οχγγξνη πνιίηεο ήηαλ λεθξνί θαη δεθάδεο ρηιηάδεο θαηέθπγαλ πξφζθπγεο ζηελ Ώπζηξία θαη ηε Γηνπγθνζιαβία. Σα δηθαζηήξηα πνπ ζηήζεθαλ ακέζσο κεηά, έζηεηιαλ ζην εθηειεζηηθφ απφζπαζκα πάλσ απφ 2.000 Οχγγξνπο θαη ρηιηάδεο άιινπο ζηηο θπιαθέο. Ο Ίκξε Νάγθπ δηθάζηεθε ζε κπζηηθή δίθε θαη εθηειέζηεθε ην 1958. Σν 1958 ν Υξνπζηζφθ αλέιαβε θαη ηελ πξνεδξία ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο. Δ εμσηεξηθή πνιηηηθή ηνπ ζεκαδεχηεθε απφ ηελ πξνζπάζεηά ηνπ λα πείζεη ηνλ θφζκν φηη νη δπν θφζκνη κπνξνχλ λα ζπλππάξμνπλ εηξεληθά. κσο θαηά ηε δηάξθεηα πνπ θαηείρε ηελ εγεζία ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο, ζπλέβεζαλ πνιιά θαη ηζηνξηθά γεγνλφηα: Δ θξίζε ηνπ νπέδ, ε ηνπνζέηεζε ζε ηξνρηά ηνπ πξψηνπ ηερλεηνχ δνξπθφξνπ, ην πξψην ηαμίδη αλζξψπνπ ζην δηάζηεκα, ε θαηάξξηςε ηνπ ακεξηθαληθνχ θαηαζθνπεπηηθνχ αεξνπιάλνπ U-2, ε ξήμε ησλ ζρέζεσλ ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο κε ηε Λατθή Κίλα ηνπ Μάν, ην ρηίζηκν ηνπ ηείρνπο ηνπ ΐεξνιίλνπ, ε ππξαπιηθή Κξίζε ηεο Κνχβαο θαη άιια. Ο απζφξκεηνο, γλήζηα ιατθφο, αλεπηηήδεπηνο θαη πεγαίνο ραξαθηήξαο ηνπ Υξνπζηζφθ, ε ζπκπεξηθνξά ηνπ σο ελφο εγέηε πνπ πξνέξρεηαη απφ ηελ αγξνηηθή ηάμε θαη ην ρηνχκνξ ηνπ ηνλ έθαλαλ ζπκπαζή φρη κφλν ζηνπο νκντδεάηεο ηνπ, αιιά ζε πνιχ θφζκν. Με κηα ραξαθηεξηζηηθά απζφξκεηε πξάμε ηνπ, πξνζπάζεζε λα δηαθφςεη ηελ νκηιία ηνπ ΐξεηαλνχ πξσζππνπξγνχ Υάξνιλη Μαθ Μίιαλ ζηε Γεληθή πλέιεπζε ηνπ ΟΔΒ, βγάδνληαο ην παπνχηζη ηνπ θαη ρηππψληαο ην δπλαηά ζην έδξαλν. Βπίζεο, φηαλ ζε θάπνην ηαμίδη ηνπ ζηε Αχζε, παξαθνινχζεζε κηα επίδεημε ρνξνχ θνξηηζηψλ ηνπ θαλ-θαλ, γηα λα δείμεη ηελ απαμίσζή ηνπ, δελ δίζηαζε λα κηκεζεί ηηο θηλήζεηο ησλ ρνξεπηξηψλ γπξίδνληαο ηα νπίζζηά ηνπ. 806
Οη κεηαξξπζκίζεηο πνπ ζέζπηζε, πξνθάιεζαλ ηελ αληίδξαζε ησλ ζθιεξψλ ζπληεξεηηθψλ ηνπ θφκκαηνο κε επηθεθαιήο ηνλ Λενλίλη Μπξέδληεθ. Σν 1964, παχηεθε πξαμηθνπεκαηηθά «γηα ιφγνπο πγείαο» θαη απνζχξζεθε απφ ηελ ελεξγφ πνιηηηθή δσή. Πέζαλε ζην εμνρηθφ ηνπ ην 1971.
Ο δηαζηεκηθφο Αληαγσληζκφο ηηο αξρέο ηηο δεθαεηίαο ηνπ ’50 θαη νη δπν ππεξδπλάκεηο, νη Δλσκέλεο Πνιηηείεο ηνπ Βιεχζεξνπ Κφζκνπ θαη ε νβηεηηθή Έλσζε ηνπ νζηαιηζηηθνχ ζηξαηνπέδνπ δηέζεηαλ αηνκηθά φπια. Οη ιανί είραλ ηξνκάμεη απφ ηελ χπαξμε ηεο αηνκηθήο βφκβαο. Δ ρξήζε ηεο ζε δπν ηαπσληθέο πφιεηο απέδεημε ην κέγεζνο ησλ θαηαζηξνθψλ θαη ησλ ζαλάησλ πνπ κπνξεί λα πξνθαιέζεη. Σα ππξεληθά φπια δεκηνχξγεζαλ λέα πνιηηηθή πξαγκαηηθφηεηα – θαη νη δπν ππεξδπλάκεηο είραλ ηε δπλαηφηεηα λα θαηαζηξέςνπλ ηνλ αλζξψπηλν πνιηηηζκφ. ηα επφκελα ρξφληα ν αληαγσληζκφο ησλ δπν κπινθ ζα εληαζεί ζε δπν ηνκείο: - ηελ επέθηαζε ηεο ζθαίξαο επηξξνήο ηνπο θαη ζε άιιεο ρψξεο ηνπ ιεγφκελνπ Σξίηνπ Κφζκνπ θαη θπξίσο ησλ λέσλ ρσξψλ πνπ δεκηνχξγεζε ε απναπνηθηνπνίεζε. - Καη ζηελ θνχξζα ησλ εμνπιηζκψλ. Ώπηή απαηηνχζε ηελ ζπλερή αλάπηπμε φιν θαη ηζρπξφηεξσλ φπισλ θαη πην ζχγρξνλσλ πινίσλ, αεξνπιάλσλ θαη αξκάησλ. Αεκηνπξγήζεθε έηζη κηα ηζνξξνπία ηξφκνπ πνπ – φπσο ην βιέπνπκε ηψξα, αξθεηέο δεθαεηίεο κεηά – κάιινλ σθέιεζε ηελ παγθφζκηα εηξήλε, γηαηί παξά ηηο επαλεηιεκκέλεο παγθφζκηεο θξίζεηο, θαλείο εγέηεο δελ ηφικεζε λα παηήζεη ην θφθθηλν θνπκπί πνπ ζα άλνηγε ηνπο αζθνχο ηνπ Ώηφινπ, θάλνληαο έηζη ην πξψην θαη θαηαζηξνθηθφ βήκα. Δ ζπλερηδφκελε θνχξζα ησλ εμνπιηζκψλ απαηηνχζε ηελ χπαξμε ζηξαηησηηθψλ βάζεσλ ζε φια ηα ζεκεία ηνπ πιαλήηε. ηνλ ηνκέα απηφ ε Ώκεξηθή πιενλεθηνχζε γηαηί δηέζεηε ζπκκάρνπο (Απηηθή Βπξψπε, Βιιάδα, Σνπξθία, Εξάλ, Παθηζηάλ, Φηιηππίλεο, Εαπσλία, Καλαδά) πνπ θχθισλαλ ηε νβηεηηθή Έλσζε. Σν ζεκαληηθφηεξν φκσο ζηνηρείν ζηξαηησηηθήο αλάπηπμεο (ηφζν επηζεηηθήο, φζν θαη ακπληηθήο) ήηαλ ε χπαξμε κεγάινπ βειελεθνχο επηζεηηθψλ ππξαχισλ (νη δηεπεηξσηηθνί πχξαπινη είραλ βειελεθέο 5.500 ρηιηνκέηξσλ) γηα ηελ κεηαθνξά ησλ ππξεληθψλ φπισλ, φπσο θαη – ακπληηθψλ - ππξαχισλ αλαραίηηζεο. Ώληίζηνηρα ε νβηεηηθή Έλσζε γηα λα αληηκεησπίζεη ηελ απεηιή ησλ ακεξηθαληθψλ βάζεσλ, πξνσζνχζε ηελ αλάπηπμε βειηησκέλσλ αεξνζθαθψλ κε φιν θαη κεγαιχηεξν βειελεθέο δξάζεο θαη βαιιηζηηθψλ ππξαχισλ, επίζεο κεγάινπ βειελεθνχο. Έηζη φηαλ ζηηο 4 Οθησβξίνπ ηνπ ’57, νη νβηεηηθνί αλαθνίλσζαλ φηη εμαπέιπζαλ ηνλ πξψην ηερλεηφ δνξπθφξν ηεο Γεο ηνλ πνχηληθ-1 (βάξνπο 84 θηιψλ), φινο ν θφζκνο έκεηλε έθπιεθηνο. Εδηαίηεξα νη Ώκεξηθαλνί δελ κπνξνχζαλ λα πηζηέςνπλ φηη ε ζνβηεηηθή ηερλνινγία είρε πξνρσξήζεη ζε ζεκείν ηέηνην πνπ λα θαηαζθεπάδεη ππξαχινπο ηφζν ηζρπξνχο θαη ηφζν ηαρείο (πάλσ απφ 8 ρηιηφκεηξα ην δεπηεξφιεπην), πνπ λα ληθνχλ ηε γήηλε βαξχηεηα. Δ ακεξηθαληθή θνηλή γλψκε ζπληαξάρηεθε θαη πνιινί ζεψξεζαλ φηη ε εθηφμεπζε ηνπ ζνβηεηηθνχ δνξπθφξνπ ήηαλ ην λέν Πεξι Υάξκπνξ γηα ηηο ΔΠΏ. Ο πνχηληθ-1 έκεηλε ζην δηάζηεκα πεξίπνπ 3 κήλεο, αθνχ έθαλε 1440 θνξέο ην γχξν ηεο Γεο.
807
ηηο 3 Ννεκβξίνπ ηνπ ίδηνπ ρξφλνπ, νη νβηεηηθνί αηθληδίαζαλ αθφκα κηα θνξά ηνλ θφζκν εθηνμεχνληαο ηνλ πνχηληθ-2 (βάξνπο 508 θηιψλ) κε επηβάηε ην πξψην έκβην νλ ηεο Γεο πνπ βξέζεθε ζην δηάζηεκα, κηα ζθπιίηζα ηελ Λάηθα, φλνκα πνπ έγηλε δηάζεκν παγθνζκίσο. Ο δνξπθφξνο δελ είρε ζρεδηαζηεί γηα επηζηξνθή ζηε Γε θαη ε Λάηθα θπζηθά πέζαλε. Ήηαλ ην πξψην ζχκα ηνπ δηαζηήκαηνο, αιιά επέδεημε φηη δσληαλνί νξγαληζκνί κπνξνχλ λα επηβηψζνπλ ζε ζπλζήθεο ηξνρηάο ζην δηάζηεκα. Ο πνχηληθ-2 έκεηλε ζην δηάζηεκα 162 κέξεο, πξαγκαηνπνηψληαο πάλσ απφ 2000 πεξηζηξνθέο γχξσ απφ ηε Γε. Σν θαηφξζσκα απηφ ραηξεηίζηεθε κε ελζνπζηαζκφ απφ ην ζνβηεηηθφ ιαφ γηαηί ήηαλ ε απφδεημε ηεο επηζηεκνληθή ππεξνρήο ηεο ρψξαο ηνπ, αιιά θαη απφ φιν ηνλ θφζκν. Δ ακεξηθαληθή θπβέξλεζε ηνπ Ώτδελράνπεξ βξέζεθε ζε δχζθνιε ζέζε. Σα κέζα ελεκέξσζεο θαη ε αληηπνιίηεπζε ηελ θαηεγνξνχζαλ φηη νιηγψξεζε θαη άθεζε ηελ νβηεηηθή Έλσζε λα πξνπνξεπηεί ηερλνινγηθά – αιιά θαη ζηξαηησηηθά - θαη λα θεξδίζεη ηηο εληππψζεηο. Σφζν πνιχ εληππσζηαθφ ήηαλ απηφ ην ζνβηεηηθφ θαηφξζσκα πνπ ππήξμαλ αθφκα θαη θσλέο ακθηζβήηεζεο ηνπ γεγνλφηνο (θαη απφ ηνλ ηέσο πξφεδξν ησλ ΔΠΏ Σξνχκαλ) ή αθφκα θαη ππνθξηηηθέο θξαπγέο γηα ην ‘θαεκέλν ζθπιάθη’ πνπ νη αλάιγεηνη θνκκνπληζηέο ηνπ θέξζεθαλ ηφζν βάξβαξα. Οη Ώκεξηθαλνί δελ είραλ άιιε ιχζε παξά λα επηηαρχλνπλ ην πξφγξακκά ηνπο. Πξάγκαηη ηελ 1ε Φεβξνπαξίνπ ηνπ ’58 εθηνμεχηεθε ν πξψηνο ακεξηθαληθφο δνξπθφξνο ν Δμπιφξεξ-1 βάξνπο 14 θηιψλ. Παξέκεηλε 111 κέξεο ζε ηξνρηά θαη ιφγσ ηεο κεγάιεο ηαρχηεηάο ηνπ, πξαγκαηνπνίεζε 56.000 πεξηζηξνθέο γχξσ απφ ηε Γε. Καη φκσο φηη νη δπν ππεξδπλάκεηο εηνίκαδαλ πξνγξάκκαηα εθηφμεπζεο δνξπθφξσλ δελ ήηαλ κπζηηθφ. Ώπφ ηνλ Ενχιην ηνπ ’55 ν Λεπθφο Οίθνο είρε εμαγγείιεη φηη νη ΔΠΏ ζα έζηειλαλ ηερλεηφ δνξπθφξν γχξσ απφ ηε Γε σο ηελ άλνημε ηνπ ΄58. ε δπν κέξεο νη νβηεηηθνί ηνπο ππεξζεκάηηζαλ, ζέηνληαο σο απψηαην φξην εθηφμεπζεο ην θζηλφπσξν ηνπ ’57, φπσο θαη ην πξαγκαηνπνίεζαλ. Ση πξνεγάζεθε: Δ θηινδνμία ηνπ αλζξψπνπ λα μεπεξάζεη ηε γήηλε βαξχηεηα θαη λα πεηάμεη, είλαη ηφζν παιηά φζν ηνπιάρηζηνλ θαη ν ειιεληθφο κχζνο κε ηνλ Ααίδαιν θαη ηνλ Ίθαξν. Οη Κηλέδνη ήηαλ απηνί πνπ απφ ηνλ 13ν αηψλα, πξψηνη ρξεζηκνπνίεζαλ ξνπθέηεο θπξίσο γηα ξίςε ππξνηερλεκάησλ ζε γηνξηέο θαη ειάρηζηα γηα πνιεκηθέο επηρεηξήζεηο. Οη Μνγγφινη έκαζαλ γηα ηηο ξνπθέηεο απφ ηνπο Κηλέδνπο θαη ζηε ζπλέρεηα νη Άξαβεο θαη νη Σνχξθνη ηηο ρξεζηκνπνίεζαλ θαη γηα πνιεκηθνχο ζθνπνχο. ηε ζχγρξνλε επνρή (ηέινο 19νπ αηψλα) ν Γάιινο ζπγγξαθέαο κπζηζηνξεκάησλ επηζηεκνληθήο θαληαζίαο Ηνχιηνο Βέξλ, πεξηέγξαςε ζην έξγν ηνπ Ώπφ ηε Γε ζηε ειήλε πψο θάπνηνη θηιφδνμνη επηζηήκνλεο θαηάθεξαλ λα θαηαζθεπάζνπλ έλα πνιχ ηζρπξφ θαλφλη (ε ιέμε πχξαπινο δελ ήηαλ γλσζηή ηφηε) θαη λα θζάζνπλ ζην θεγγάξη κέζα ζην βιήκα πνπ ην θαλφλη εμαπέιπζε. Ώθνινχζεζε θαη ην άιιν βηβιίν ηνπ Ώπφ ηε ειήλε ζηε Γε πνπ πεξηγξάθεη ηελ επηζηξνθή ηνπ βιήκαηνο ζηνλ πιαλήηε καο. Σα βηβιία ηνπ ΐεξλ επεξέαζαλ αξθεηνχο απφ ηνπο πξσηνπφξνπο ηεο ππξαχισλ, ηεο αζηξνθπζηθήο θαη ηεο αεξνδηαζηεκηθήο, φπσο ν Ρψζνο Κνλζηαληίλ
808
Σζηνιθφθζθη, ν Ώπζηξηαθφο Υέξκαλ κπεξη θαη ν Γεξκαλνακεξηθαλφο ΐέξλεξ θνλ Μπξάνπλ. Βθαηφ ρξφληα πξηλ ηελ εθηφμεπζε ηνπ πνχηληθ, γελλήζεθε ζηε Ρσζία ν θπζηθφο Κνλζηαληίλ Σζηνιθφθζθη (1857-1935), ν νπνίνο ζεσξείηαη ν ζεκειησηήο ηεο ζχγρξνλεο επηζηήκεο ησλ ππξαχισλ. Σν 1903 δεκνζίεπζε ηελ πξψηε ηνπ κειέηε γηα ηε απνζηνιή δηαζηεκνπινίνπ κε ηε ρξήζε ππξαχισλ. Βίρε ήδε ππνινγίζεη ηελ ειάρηζηε ηαρχηεηα πνπ ήηαλ απαξαίηεηε γηα λα ηεζεί ν πχξαπινο ζε ηξνρηά ζε 8 ρηιηφκεηξα ην δεπηεξφιεπην. Δ εθηφμεπζε ηνπ δηαζηεκνπινίνπ πέξαλ ηεο Γεο ζα κπνξνχζε λα επηηεπρζεί κε έλα πνιπψξνθν πχξαπιν (ηνλ πεξηέγξαςε σο ‘ξνπθέηα πνιιαπιψλ ζηαδίσλ’) εθνδηαζκέλν κε πγξφ πδξνγφλν ή πγξφ νμπγφλν ή κε ζπλδπαζκφ ησλ δπν θαπζίκσλ ή θαη κε άιια θαχζηκα. Ο νξακαηηζηήο Σζηνιθφθζθη ήηαλ απηνδίδαθηνο θπζηθφο θαη εκπλεχζηεθε απφ κπζηζηνξήκαηα ηνπ Ενπιίνπ ΐεξλ. Αεκνζίεπζε ζπλνιηθά πάλσ απφ 500 εξγαζίεο ζρεηηθέο κε ηηο κεζφδνπο πξνψζεζεο ησλ ππξαχισλ, κε ηαμίδηα ζην δηάζηεκα, κε πνιπσξφθνπο ππξαχινπο, κε επαλδξσκέλα δηαζηεκφπινηα, κε δηαζηεκηθνχο ζηαζκνχο θαη κε απνηθίεο ηνπ δηαζηήκαηνο ζηηο νπνίεο βηνινγηθά ζπζηήκαηα θιεηζηνχ θχθινπ ζα εθνδίαδαλ ηνπο απνίθνπο κε ηξνθή θαη νμπγφλν. Ώζρνιήζεθε επίζεο θαη κε ηε ζεσξία ηπηάκελσλ κεραλψλ, ζηεξηδφκελνο ζε καζεκαηηθέο ζεσξίεο πνπ ζε πνιιά ζεκεία ζπλέπηπηαλ κε απηέο ησλ αδειθψλ Ράηη πνπ εξγάδνληαλ ηελ ίδηα επνρή γηα ηελ θαηαζθεπή ηνπ πξψηνπ αεξνπιάλνπ. Σέινο έγξαςε θαη κπζηζηνξήκαηα επηζηεκνληθήο θαληαζίαο. Ο Σζηνιθφθζθη έδεζε θαη επηχρεζε λα δήζεη θαη λα δεη ηε λεφηεξε γεληά ζνβηεηηθψλ κεραληθψλ, απηψλ πνπ αξγφηεξα ζα μεθηλήζνπλ ηελ επηζηεκνληθή πξνζπάζεηα λα θάλνπλ ηα νξάκαηά ηνπ πξαγκαηηθφηεηα. Μεηαμχ απηψλ ήηαλ θαη ν εξγθέη Κνξφιηνθ (Sergey Korolyov, 1907-66), ν επηθεθαιήο ηεο νκάδαο πνπ ιίγεο δεθαεηίεο αξγφηεξα ζα έζηειλε ηνπο πξψηνπο δνξπθφξνπο πνχηληθ θαη ΐνζηφθ θαη ηνλ πξψην άλζξσπν ζην δηάζηεκα. Έλαο άιινο ζθαπαλέαο ηεο αζηξνθπζηθήο ήηαλ ν Ώκεξηθαλφο Ρφκπεξη Γθφληαξλη (Robert Goddard, 1882-1945). To 1919 δεκνζίεπζε κηα κειέηε κε ηίηιν Μέζνδνο γηα λα θηάζνπκε ζε κεγάια χςε, κε ηελ νπνία ππνζηήξηδε φηη ήηαλ δπλαηφλ λα επηηεπρζεί κε ππξαχινπο κεγάιε ηαρχηεηα, κε ηελ νπνία ζα επηηεπρζεί ε δηαθπγή απφ ην πεδίν βαξχηεηαο ηεο Γεο. Έηζη ζα κπνξνχζε λα επηηεπρζεί ν ζηφρνο εθηφμεπζεο ππξαχισλ ζηε ειήλε Ο Γθφληαξλη πινπνίεζε ηηο ζεσξίεο ηνπ, πξαγκαηνπνηψληαο απφ ην 1926 σο ην 1935 αξθεηά πεηξάκαηα εθηφμεπζεο ππξαχισλ κε πγξά θαχζηκα θαη θαηφξζσζε λα ζηείιεη έλα πχξαπιν ζε χςνο 2750 κέηξσλ. Ο ηξίηνο ησλ πξσηνπφξσλ ηεο αζηξνθπζηθήο (απηνί νη ηξεηο δελ ζπλεξγάζηεθαλ πνηέ κεηαμχ ηνπο, αλ θαη νη εξγαζίεο ηνπο ήηαλ ζε πνιιά ζεκεία παξάιιειεο) πνπ επεξεάζηεθε απφ ην έξγν ηνπ Ενπιίνπ ΐεξλ, ήηαλ ν ξνπκαληθήο θαηαγσγήο Ώπζηξηαθφο θπζηθφο Υέξκαλ κπεξη (Hermann Oberth, 1894-1989). Καηά ηνλ Ώ’ 809
Παγθφζκην πφιεκν, ππέβαιε ζην απζηξηαθφ ππνπξγείν πνιέκνπ ζρέδηα γηα ηελ θαηαζθεπή πξνσζεηηθνχ ππξαχινπ κε πγξά θαχζηκα. Σν ζρέδηφ ηνπ απνξξίθζεθε σο πξντφλ αραιίλσηεο θαληαζίαο. Ώξγφηεξα δεκνζίεπζε ηε κειέηε ηνπ κε ηίηιν Με πχξαπιν ζην δηάζηεκα, ζην νπνίν πεξηγξάθεη φιεο ηηο θάζεηο ελφο ηαμηδηνχ κε πχξαπιν, ην νπνίν γλψξηζε κεγάιε επηηπρία. Γηα ην βηβιίν ηνπ Σξφπνη γηα ηαμίδηα ζην δηάζηεκα ν κπεξη πήξε ην 1929 ην πξψην δηεζλέο βξαβείν απφ ηε Γαιιηθή Ώζηξνλνκηθή Βηαηξία. Ώπφ ην 1941 εξγάζηεθε ζην Γεξκαληθφ Κέληξν Ώζηξνθπζηθήο ηνπ Πεελεκνχληε θαη εθεί ζπλεξγάζηεθε κε ην ΐέξλεξ θνλ Μπξάνπλ. Μεηά ηνλ πφιεκν ζπλεξγάζηεθε γηα ηξία ρξφληα (1955-58) σο ζχκβνπινο ηνπ ακεξηθαληθνχ ζηξαηνχ. Πξψηε ε λαδηζηηθή Γεξκαλία είρε μεθηλήζεη κηα ζνβαξή πξνζπάζεηα ζρεδηαζκνχ ππξαχισλ κεγάινπ βειελεθνχο, κε ζηφρν λα πιήμεη απφ ην έδαθφο ηεο ηηο Δλσκέλεο Πνιηηείεο. Οη κεραληθνί ηεο είραλ ήδε επηηχρεη ηελ θαηαζθεπή ησλ ηπηακέλσλ βνκβψλ V-1 θαη αξγφηεξα ησλ ππξαχισλ V-2. Υξεζηκνπνηήζεθαλ γηα ηνλ βνκβαξδηζκφ ηνπ Λνλδίλνπ θαη άιισλ βξεηαληθψλ πφιεσλ, απφ ηνλ Ώπξίιην ηνπ ’44 σο θαη ηνλ Μάξηην ηνπ ’45 κε – θπζηθά – θαηαζηξνθηθά απνηειέζκαηα. Βπηθεθαιήο ηεο επηζηεκνληθήο νκάδαο πνπ πινπνηνχζε ην πξφγξακκα απηφ ήηαλ ν Βέξλεξ θνλ Μπξάνπλ.
Ο Βέξλεξ θνλ Μπξάνπλ (1912-77) Ο ΐέξλεξ θνλ Μπξάνπλ (Werhner von Braun) ήηαλ Γεξκαλφο (κεηά ηνλ πφιεκν πνιηηνγξαθήζεθε Ώκεξηθαλφο) κεραληθφο, απφ ηνπο θνξπθαίνπο ηνπ θφζκνπ. Βίλαη έλαο απφ ηνπο δεκηνπξγνχο βαιιηζηηθψλ ππξαχισλ θαη ησλ ππξαχισλ πνπ εθηφμεπζαλ ηα πξψηα δηαζηεκφπινηα ζηε ειήλε. Καηαγφηαλ απφ αξηζηνθξαηηθή νηθνγέλεηα – ν βαξφλνο παηέξαο ηνπ ππεξέηεζε γηα θάπνην δηάζηεκα ππνπξγφο ηεο Αεκνθξαηίαο ηεο ΐατκάξεο. Ο λεαξφο ΐέξλεξ είρε γνεηεπζεί απφ ηα κπζηζηνξήκαηα ηνπ Ενπιίνπ ΐεξλ θαη απφ ην δνθίκην ηνπ Υέξκαλ κπεξη Με πχξαπιν ζην δηάζηεκα. Ώπνθάζηζε λα ζπνπδάζεη καζεκαηηθά θαη ηξηγσλνκεηξία θαη λα αζρνιεζεί κε ηελ θπζηθή ησλ ππξαχισλ. Σν 1930 ήηαλ κέινο ηεο Γεξκαληθήο Δηαηξίαο Γηαζηεκηθψλ Σαμηδηψλ θαη ην 1932 αλέιαβε ππεξεζία ζην γεξκαληθφ ππνπξγείν Πνιέκνπ γηα λα αζρνιεζεί κε ην πξφγξακκα αλάπηπμεο ππξαχισλ (νη πχξαπινη σο «κε ζπκβαηηθά φπια» δελ πεξηιακβάλνληαλ ζηνλ θαηάινγν ηεο απαγφξεπζεο παξαγσγήο φπισλ, πνπ πξνέβιεπε ε πλζήθε ησλ ΐεξζαιιηψλ γηα ηε Γεξκαλία). Βξγάζηεθε ζην Γεξκαληθφ Κέληξν Ώζηξνθπζηθήο ηνπ Πεεκνχληε (καδί κε ηνλ κπεξη) θαη ην 1942 δνθηκάζηεθε έλαο πχξαπινο πνπ είρε εμ νινθιήξνπ ζρεδηάζεη ν ΐέξλεξ. Δ θαηαζθεπή ηνπ ήηαλ πξντφλ Γεξκαλψλ κεραληθψλ θαη θαηαλαγθαζηηθήο εξγαζίαο αηρκαιψησλ πνιέκνπ θαη θαηαδίθσλ. Ο ππεξερεηηθφο απηφο βαιιηζηηθφο πχξαπινο έγηλε γλσζηφο σο V-2 θαη ρξεζηκνπνηήζεθε γηα ηνλ βνκβαξδηζκφ βξεηαληθψλ πφιεσλ. Ο ΐέξλεξ νινθιήξσζε ηελ θαηαζθεπή ελφο αθφκα ππξαχινπ, ν νπνίνο φκσο δελ ρξεζηκνπνηήζεθε ιφγσ ηεο ζπλζεθνιφγεζεο ηεο Γεξκαλίαο, ζπλέρηζε δε λα
810
ζρεδηάδεη ηζρπξφηεξνπο ππξαχινπο θαη πξνγξακκάηηδε ηελ θαηαζθεπή δηαζηεκηθψλ ζηαζκψλ. Ώκέζσο κεηά ηελ παξάδνζε ηεο Γεξκαλίαο, ν ΐέξλεξ θαη 50 απφ ηνπο θνξπθαίνπο επηζηήκνλεο ηεο νκάδαο ηνπ, παξαδφζεθαλ ζηνπο Ώκεξηθαλνχο. Μαδί ηνπο είραλ πνιιά ζρέδηα ππξαχισλ. ε φινπο απηνχο πξνζθέξζεθε εξγαζία ζηηο ΔΠΏ θαη ν Μπξάνπλ αλέιαβε ηε δηεχζπλζε ηνπ ηκήκαηνο εξεπλψλ βαιιηζηηθψλ ππξαχισλ ηνπ ζηξαηνχ. Ώπέθηεζε ηελ ακεξηθαληθή ππεθνφηεηα ην 1955. Ώλέιαβε δηάθνξεο ζέζεηο ζηα ακεξηθαληθά πξνγξάκκαηα δηαζηεκηθήο θαη ην ‟60 ήηαλ απφ ηα ζεκαληηθφηεξα ζηειέρε ηεο NASA (Βζληθή Τπεξεζία Ώεξνλαπηηθήο θαη Αηαζηήκαηνο). Μαδί κε ηνπο ζπλεξγάηεο ηνπ ζρεδίαζε ηνπο ππξαχινπο Εεπο-C θαη Ήξα. Ο πξψηνο ήηαλ απηφο πνπ ην ‟58 εθηφμεπζε ηνλ πξψην ακεξηθαληθφ δνξπθφξν Δμπιφξεξ-1. Ώθνινχζεζε ε ζεηξά ππξαχισλ Κξφλνο. Σνλ Ενχιην ηνπ ΄69, κε πχξαπιν Κπόνορ-V εθηνμεχηεθε ην δηαζηεκηθφ φρεκα Απφιισλ κε ην νπνίν νη Ώκεξηθαλνί πξνζεδαθίζηεθαλ θαη πεξπάηεζαλ ζηε ειήλε. Σν 1972 ν θνλ Μπξάνπλ απνρψξεζε απφ ηε NASA θαη αθνχ ζπλεξγάζηεθε γηα ιίγν κε ηδησηηθέο επηρεηξήζεηο, απνζχξζεθε απφ ηελ ελεξγφ δξάζε. Πέζαλε ην 1977. Σηκήζεθε κε πνιιέο δηαθξίζεηο, ζηηο ΔΠΏ θαη ζε άιιεο ρψξεο. Έγξαςε αξθεηά βηβιία φπσο : Σν πξφγξακκα Άξεο, Σα ζχλνξα ηνπ δηαζηήκαηνο, Ζ θαηάθηεζε ηεο ειήλεο, Ζ εμεξεχλεζε ηνπ Άξε, Οη πξψηνη άλζξσπνη ζηε ειήλε, Ζ ηζηνξία ησλ ππξαχισλ θαη ηα δηαζηεκηθά ηαμίδηα θαη άιια.
ΜεηΪ ηνπο πνχηληθ: Ο δηαζηεκηθφο αληαγσληζκφο ζπλερίζηεθε ζθιεξφο. Οη νβηεηηθνί αηθληδίαζαλ αθφκα κηα θνξά ηνλ θφζκν, φηαλ ζηηο 12 Ώπξηιίνπ ηνπ 1961, αλαθνίλσζαλ φηη εθηνμεχηεθε κε επηηπρία ην δηαζηεκφπινην Βνζηφθ-1, ζην νπνίν είρε επηβηβαζηεί ν πξψηνο άλζξσπνο πνπ επηρεηξνχζε ηαμίδη ζε ηξνρηά γχξσ απφ ηε Γε. Ο πξψηνο θνζκνλαχηεο ηεο ηζηνξίαο ήηαλ ν 27ρξνλνο αμησκαηηθφο ηεο αεξνπνξίαο Γηνχξη Γθαγθάξηλ (193468). Σν ’57 απνθνίηεζε απφ ηε ρνιή πηιφησλ θαη ππεξέηεζε θνληά ζηνλ Ώξθηηθφ Κχθιν πεηψληαο θάησ απφ πνιχ δχζθνιεο ζπλζήθεο. Μεηά απφ δπν ρξφληα επηιέρηεθε καδί κε 20 άιινπο λα εθπαηδεπηεί σο θνζκνλαχηεο. Σειηθά απνθαζίζηεθε λα είλαη απηφο πνπ ζα πξαγκαηνπνηνχζε ηελ πξψηε επαλδξσκέλε απνζηνιή ζην δηάζηεκα. ’ απηφ ζπληέιεζε θαη ην ρακειφ χςνο ηνπ (1,58 κ.) ην νπνίν ήηαλ βνιηθφ γηα λα ρσξέζεη κέζα ζηελ θάςνπια ηνπ ΐνζηφθ-1. Δ ηζηνξηθή πξψηε πηήζε δηάξθεζε κφιηο κηα ψξα θαη 48 ιεπηά θαη πξαγκαηνπνίεζε κηα πιήξε πεξηζηξνθή ηεο Γεο. Ο Γθαγθάξηλ ζθχξηδε έλα παηξησηηθφ ηξαγνχδη ηνπ Νηκίηξη νζηάθνβηηο κε ηίηιν Δ ΜεηέξαΠαηξίδα. Σν θσδηθφ ηνπ φλνκα ήηαλ Κέδξνο. Σν Βπηηειείν ηνπ Κφθθηλνπ ηξαηνχ ηνλ πξνήγαγε ελ πηήζε ζε ηαγκαηάξρε. ηαλ νη ππνινγηζηέο έδσζαλ ηελ εληνιή επηζηξνθήο ηνπ ζθάθνπο ζηε Γε, ππξνδνηήζεθαλ νη θηλεηήξεο επηβξάδπλζεο θαη άξρηζε ε δηαδηθαζία εηζφδνπ ζηελ γήηλε αηκφζθαηξα. ε χςνο 7 ρηιηνκέηξσλ ν Γθαγθάξηλ εθηηλάρζεθε απφ ην 811
θάζηζκά ηνπ θαη κε αιεμίπησην πξνζγεηψζεθε θνληά ζε έλα ρσξηφ. Δ θάςνπια πξνζγεηψζεθε θαη απηή θαλνληθά, ιίγν καθξχηεξα Σν γεγνλφο έθαλε παγθφζκηα αίζζεζε θαη ην ζνβηεηηθφ θαζεζηψο εθκεηαιιεχηεθε πξνπαγαλδηζηηθά ηνλ πξψην θνζκνλαχηε. Ο Γθαγθάξηλ αλαθεξχρζεθε ήξσαο ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο ζε κηα παλεγπξηθή γηνξηή ζηελ Κφθθηλε Πιαηεία. Καηφπηλ πεξηφδεπζε δεθάδεο ρψξεο ηνπ θφζκνπ θαη ηνπ έγηλε παληνχ απνζεσηηθή ππνδνρή. Κέξδηζε ην ζαπκαζκφ εθαηνκκπξίσλ αλζξψπσλ θαη απεθιήζε Ο Κνιφκβνο ηνπ Αηαζηήκαηνο θαη Ο χγρξνλνο Ίθαξνο. Καηφπηλ αζρνιήζεθε κε ηνλ ζρεδηαζκφ ησλ επφκελσλ ηχπσλ δηαζηεκνπινίσλ, ΐνζρφλη θαη νγηνχδ θαη ζην πξφγξακκα απνζηνιήο δηαζηεκνπινίνπ ζηε ειήλε. κσο ζθνηψζεθε ζε αεξνπνξηθφ αηχρεκα ην ’68 ζε ειηθία κφιηο 34 εηψλ. Δ επφκελε επαλδξσκέλε πηήζε ήηαλ θαη πάιη κε ζνβηεηηθφ δηαζηεκφπινην. ηηο 6 Ώπγνχζηνπ ην Βνζηφθ-2 κε επηβάηε ηνλ Γθέξκαλ Σηηφθ (1935-2000) πξαγκαηνπνίεζε 17 πεξηζηξνθέο γχξσ απφ ηε Γε ζε ιίγν πεξηζζφηεξν απφ 25 ψξεο. Ο εξγθέη Κνξφιηνθ ην ‘αθεληηθφ’ ησλ ζνβηεηηθψλ δηαζηεκηθψλ πηήζεσλ απνθάζηζε φηη ήηαλ θαηξφο ε νβηεηηθή Έλσζε λα έρεη αθφκα κηα πξσηηά. Έηζη επέιεμε ηελ Βαιεληίλα Σεξέζθνβα (1937) ε νπνία ζηηο 16 Ενπλίνπ 1963 επηβηβάζηεθε ζην Βνζηφθ-6 θαη ήηαλ ζε ηξνρηά γχξσ απφ ηε Γε, 2 κέξεο, 22 ψξεο θαη 50 ιεπηά. Δ Σεξέζθνβα ήηαλ ε πξψηε γπλαίθα αζηξνλαχηεο ηεο ηζηνξίαο. κσο νη Ώκεξηθαλνί απηή ηε θνξά ήηαλ πνιχ θνληά. Ώθνχ πξαγκαηνπνίεζαλ δπν εθηνμεχζεηο δηαζηεκνπινίσλ, ηα νπνία φκσο δελ έθαλαλ πεξηζηξνθή γχξσ απφ ηε Γε (ηελ 5ε ΜαΎνπ ’61 κε ην Mercury-3 θαη επηβάηε ηνλ Άιαλ έπαξλη θαη ηελ 21ε Ενπιίνπ 1961 κε ην Mercury-4 θαη επηβάηε ηνλ Γθαο Γθξίζζνλ), ζηηο 20 Φεβξνπαξίνπ 1962 έζηεηιαλ ηνλ πξψην επαλδξσκέλν δνξπθφξν. Ήηαλ ην δηαζηεκφπινην Mercury-6 κε επηβάηε ησλ Σδνλ Γθιελ (John Glenn, 1921- ) πνπ πξαγκαηνπνίεζε ηξεηο πεξηζηξνθέο ζε 4 ψξεο 55’34’’. Ο Σδνλ Γθιέλ έγηλε δεθηφο κε ηηκέο εζληθνχ ήξσα θαη έγηλε πξνζσπηθφο θίινο ηνπ πξνέδξνπ Κέλλεληπ. ηηο 29 Οθησβξίνπ ηνπ ‘98 ζε ειηθία 77 εηψλ ν Γθιελ εθιήζε μαλά απφ ηελ NASA λα επαλδξψζεη - καδί κε άιινπο έμε αζηξνλαχηεο - ην δηαζηεκηθφ αεξνπιάλν Discovery, γηα κηα αθφκα πηήζε ζην δηάζηεκα δηαξθείαο ζρεδφλ 9 εκεξψλ. Ο Γθιελ παξά ηελ ειηθία ηνπ, γχξηζε πγηήο θαη αθκαίνο. Ώπφ ην ηέινο ηεο δεθαεηίαο ηνπ ’60 νη Ώκεξηθαλνί πήξαλ πιένλ ηελ πξσηνπνξία ζην δηαζηεκηθφ αληαγσληζκφ. Πξαγκαηνπνηήζεθαλ ηξεηο επαλδξσκέλεο απνζηνιέο δηαζηεκνπινίσλ Απφιισλ- 8, 9 θαη 10) απφ ηνλ Αεθέκβξην ηνπ ’68 σο ηνλ Μάην ηνπ ’69, νη νπνίεο θαηάθεξαλ λα πξαγκαηνπνηήζνπλ ηξνρηέο γχξσ απφ ηε ειήλε, ρσξίο λα επηρεηξήζνπλ λα πξνζεδαθηζζνχλ. Σειηθά ζηηο 16 Ενπιίνπ ηνπ ’69 ην Απφιισλ 11 κε πιήξσκα ηνπο Νει Άξκζηξνλγθ (Neil Armstrong, 1930-2012), Μάηθι Κφιιηλο θαη Έληβηλ ιληξηλ νινθιεξψζεθε ε ηζηνξηθή απνζηνιή ηεο πξνζζειήλσζεο ζειελαθάηνπ ζηε ειήλε θαη ε επηβίβαζε ησλ πξψησλ αλζξψπσλ ζηελ επηθάλεηα ηνπ δνξπθφξνπ ηεο Γεο. Σν δηαζηεκφπινην κεηά απφ πνξεία ηξηψλ εκεξψλ ηέζεθε ζε ηξνρηά γχξσ απφ ηε ειήλε. Ώθνχ νη ηξεηο αζηξνλαχηεο επέιεμαλ ηελ θαηάιιειε επηθάλεηα, ε ζειελάθαηνο Eagle (Ώεηφο) κε ηνπο Άξκζηξνλγθ θαη ιληξηλ, πξνζζειελψζεθε ζηε Θάιαζζα ηεο Δξεκίαο ηελ 20ή Ενπιίνπ. Μεηά απφ έμε ψξεο πξνεηνηκαζίαο, πξψηνο ν Άξκζηξνλγθ πάηεζε ην πφδη ηνπ ζηελ επηθάλεηα ηεο ειήλεο ιέγνληαο 812
ηελ ηζηνξηθή θξάζε: Έλα κηθξφ βήκα γηα ηνλ άλζξσπν, έλα ηεξάζηην άικα γηα ηελ αλζξσπφηεηα. ηε ζειελάθαην είρε πξνζαξκνζηεί κηα θάκεξα θαη ηηο ιεπηνκέξεηεο ησλ ηζηνξηθψλ θηλήζεσλ ησλ πξψησλ αλζξψπσλ ζηε ειήλε παξαθνινχζεζαλ ζηελ ηειεφξαζε εθαηνληάδεο άλζξσπνη ζε φιν ηνλ θφζκν. Ώκέζσο κεηά θαηέβεθε απφ ηε ζειελάθαην θαη ν ιληξηλ. Σνπνζέηεζαλ ηελ ακεξηθαληθή ζεκαία, εγθαηέζηεζαλ επηζηεκνληθά φξγαλα (ζεηζκνγξάθν θαη αλαθιαζηήξα ιέηδεξ) θαη κηα αλακλεζηηθή πιάθα κε ηηο ππνγξαθέο ησλ ηξηψλ θνζκνλαπηψλ θαη ηνπ πξνέδξνπ Νίμνλ, πήξαλ καδί ηνπο δείγκαηα πέηξαο θαη ζθφλεο απφ ην ζειεληαθφ έδαθνο θαη επέζηξεςαλ ζην δηαζηεκφπινην ζην νπνίν είρε παξακείλεη ν Κφιιηλο. Μεηά απφ ηξηήκεξν ηαμίδη επηζηξνθήο, ε θάςνπια κε ηνπο ηξεηο, πξνζζαιαζζψζεθε ζηνλ Βηξεληθφ Χθεαλφ. Ώθνχ έκεηλαλ ηξεηο εβδνκάδεο ζε θαξαληίλα γηα λα εμαζθαιηζζεί φηη δελ κεηέθεξαλ ηπρφλ κηθξφβηα απφ ηε ειήλε, νη ηξεηο θνζκνλαχηεο έγηλαλ δεθηνί σο εζληθνί ήξσεο απφ ηνλ πξφεδξν θαη πξαγκαηνπνίεζαλ ζξηακβεπηηθή πεξηνδεία ζηηο ακεξηθαληθέο πφιεηο θαη ζην εμσηεξηθφ. Δ θάςνπια κε ηελ νπνία επέζηξεςαλ εθηίζεηαη ζην Βζληθφ Μνπζείν Ώεξνλαπηηθήο θαη Αηαζηήκαηνο ζηελ Οπάζηγθηνλ. Οη Ώκεξηθαλνί πξαγκαηνπνίεζαλ αξθεηά παξφκνηα ηαμίδηα ζηε ειήλε. Σν επφκελν βήκα ήηαλ ε πξνζέγγηζε ηνπ πιαλήηε Άξε. Οη νβηεηηθνί μεθίλεζαλ πξψηνη απφ ην 1960 αιιά ρσξίο εληππσζηαθά απνηειέζκαηα. Καη νη Ώκεξηθαλνί κεηά απφ θάπνηεο απνηπρεκέλεο πξνζπάζεηεο, εμαπέιπζαλ ηνλ Ννέκβξην ηνπ ’64 ην δηαζηεκφπινην Μαξέλεξ-4, πνπ κεηά απφ νθηψ κήλεο εηζήιζε ζε ηξνρηά ζηνλ Άξε θαη έζηεηιε αξθεηέο θσηνγξαθίεο ηεο επηθάλεηαο ηνπ ‘θφθθηλνπ πιαλήηε’. Δ πξψηε επηηπρεκέλε πξνζεδάθηζε ζηνλ Άξε πξαγκαηνπνηήζεθε ην Ννέκβξην ηνπ ’82 κε ην δηαζηεκφπινην Βέθηλγθ-1. Ώπφ ηφηε έρνπλ εθηνμεπηεί αξθεηνί δνξπθφξνη ηνπ πιαλήηε – νη πεξηζζφηεξνη ακεξηθαληθνί – θαη έρνπλ πξνζεδαθηζηεί αθφκα ηξία δηαζηεκφπινηα. Ώθφκα έλα βξίζθεηαη ζε πνξεία πξνο ηνλ Άξε. Σνλ Εαλνπάξην ηνπ 2004 πξνζεδαθίζηεθε ζηνλ Άξε ην δηαζηεκηθφ φρεκα Spirit Rover, πνπ έζηεηιε εθαηνληάδεο πιεξνθνξίεο θαη θσηνγξαθίεο ηνπ πιαλήηε. Ώπφ ηελ εθηφμεπζε ηνπ πξψηνπ δνξπθφξνπ πνχηληθ ην 1957 σο ζήκεξα, έρνπλ εθηνμεπζεί ζην δηάζηεκα πνπ πεξηβάιιεη ηε Γε, ρηιηάδεο δνξπθφξνη θαη άιια αληηθείκελα. Σα πεξηζζφηεξα επέζηξεςαλ ζηε Γε ή δηαιχζεθαλ ζηελ αηκφζθαηξά ηεο. ήκεξα βξίζθνληαη ζε ηξνρηά γχξσ απφ ηνλ πιαλήηε καο πεξηζζφηεξα απφ 8.000 πιαλεηηθά αληηθείκελα πνπ θαηαζθεχαζε αλζξψπηλν ρέξη, πνπ πνηθίιινπλ απφ δνξπθφξνπο πνπ δπγίδνπλ αξθεηνχο ηφλνπο, σο κηθξά θνκκάηηα πνπ απνζπάζηεθαλ απφ ππξαχινπο θαη δπγίδνπλ κφλν 5 θηιά. Ο αγψλαο ηνπ αλζξψπνπ γηα ηε δηεχξπλζε ησλ νξηδφλησλ ηνπ ζην αραλέο δηάζηεκα, έρεη κφιηο αξρίζεη θαη ζα ζπλερηζηεί κε κεγαιχηεξε έληαζε ηηο επφκελεο δεθαεηίεο.
Ζ επαλάζηαζε ηεο Κνχβαο θαη ε θξίζε ησλ ππξαχισλ ηηο 26 Ενπιίνπ ηνπ ’52 κηα νκάδα 100 πεξίπνπ Κνπβαλψλ αληαξηψλ, πνπ ήζειαλ λα αλαηξέςνπλ ηνλ δηθηάηνξα Φνπιρέλζην Μπαηίζηα (1901-1973), επηηέζεθε ζε έλα ζηξαηφπεδν ζηελ πφιε αληηάγν. Οη θπβεξλεηηθνί ζηξαηηψηεο 813
ηνπο αληηκεηψπηζαλ, ζθφησζαλ ηνπο πεξηζζφηεξνπο αληάξηεο θαη ζπλέιαβαλ κεξηθνχο, κεηαμχ ησλ νπνίσλ ήηαλ ν Φηληέι Κάζηξν θαη ν αδειθφο ηνπ Ρανχι. ηε δίθε ηνπ ν Φηληέι ηειείσζε ηελ ηεηξάσξε απνινγία ηνπ κε ηελ θξάζε: Καηαδηθάζηε κε, δελ κε λνηάδεη. Δ ηζηνξία ζα κε δηθαηψζεη. ε δπν ρξφληα νη αδειθνί Κάζηξν απνθπιαθίζηεθαλ θαη θαηέθπγαλ ζηηο ΔΠΏ θαη αξγφηεξα ζην Μεμηθφ. Βθεί άξρηζαλ λα ζηξαηνινγνχλ Κνπβαλνχο εμφξηζηνπο γηα λα νξγαλψζνπλ αληάξηηθν θίλεκα ζην λεζί. Μεηαμχ ησλ λέσλ αληαξηψλ ήηαλ θαη ν 28 ρξνλψλ αξγεληηληθήο θαηαγσγήο επαλαζηάηεο Βξλέζην ‘Σζε’ Γθνπεβάξα (1928-1967) ηνλ νπνίν γλσξίζακε ζην θεθάιαην γηα ηελ Ώπνηθηνθξαηία. Ο Γθνπεβάξα έκειιε, κε ηνλ ηξαγηθφ ηνπ ζάλαην, λα γίλεη ην παγθφζκην ζχκβνιν ηεο επαλάζηαζεο θαη ηνπ αγψλα θαηά ηνπ ηκπεξηαιηζκνχ.
Ο Φηληέι Κάζηξν (1926-
)
Ο Φηληέι ζπνχδαζε ζηε Ννκηθή ρνιή ηεο Ώβάλαο θαη ην 1950 πήξε ην δηδαθηνξηθφ ηνπ ζην Ώζηηθφ Αίθαην. Άζθεζε ειάρηζηα ηε δηθεγνξία αιιά έγηλε γλσζηφο θαη δεκνθηιήο σο «ν ππεξαζπηζηήο ησλ θησρψλ». κσο εθείλν πνπ ηνλ ελδηέθεξε ήηαλ ε πνιηηηθή θαη ζχληνκα ζηξαηεχηεθε ζηνλ αγψλα θαηά ηνπ δηθηάηνξα ηεο Κνχβαο Μπαηίζηα. Ώπφ ην Μεμηθφ πνπ θαηέθπγε κεηά ηελ απνθπιάθηζή ηνπ, επηβηβάζηεθε κε ηελ επαλαζηαηηθή νκάδα πνπ είρε ζρεκαηίζεη, ζε έλα πινηάξην πνπ ηνπο κεηέθεξε ζηελ Κνχβα, ην 1956. Οη πξψηεο ζπγθξνχζεηο κε ηνλ ζηξαηφ, απνδεθάηηζαλ ηελ νκάδα θαη νη πεξίπνπ 15 επηδήζαληεο θαηέθπγαλ ζηελ δπζπξφζηηε νξνζεηξά ηέξα Μαέζηξα θαη άξρηζαλ αηθληδηαζηηθέο επηζέζεηο ζε ζηξαηψλεο θαη θπβεξλεηηθέο κνλάδεο, απφ ηηο νπνίεο άξπαδαλ νπιηζκφ θαη εθφδηα. Με ηνλ θαηξφ ην αληάξηηθν ζψκα ηνπ Κάζηξν δπλάκσλε κε λέεο ζηξαηνινγίεο θαη θιηκάθσλε ηηο επηζέζεηο ηνπ, έρνληαο θαη ηελ ακέξηζηε ππνζηήξημε ησλ ρσξηθψλ θαη ηνπ ιανχ ησλ πφιεσλ, πνπ ππέθεξαλ απφ ην δηεθζαξκέλν θαζεζηψο ηνπ Μπαηίζηα. Δ απνθαζηζηηθή κάρε δφζεθε ηελ ηειεπηαία κέξα ηνπ ‟58 φηαλ νη επαλαζηαηηθέο δπλάκεηο κε επηθεθαιήο ηνλ Γθνπεβάξα θαηέιαβαλ ηελ πφιε άληα Κιάξα. Ήηαλ θαλεξφ φηη ην θαζεζηψο θαηέξξεε. Πξάγκαηη ηελ επνκέλε ν Μπαηίζηα δηέθπγε κε αεξνπιάλν ζηελ Ανκηληθαλή Αεκνθξαηία θαη ζηηο 2 Εαλνπαξίνπ 1959 νη αληάξηεο κπήθαλ ζξηακβεπηηθά ζηελ Ώβάλα. Ώκέζσο ζηήζεθαλ ιατθά δηθαζηήξηα θαη εθαηνληάδεο ζηειέρε θαη αμησκαηνχρνη ηνπ πξνεγνχκελνπ θαζεζηψηνο, εθηειέζηεθαλ κε ζπλνπηηθέο δηαδηθαζίεο. Αεκφζηνο θαηήγνξνο ζε πνιιέο απφ απηέο ήηαλ ν Γθνπεβάξα. Ο Φηληέι Κάζηξν αλέιαβε ηελ πξσζππνπξγία, δελ επέηξεςε ηε ιεηηνπξγία άιισλ θνκκάησλ, εθάξκνζε ξηδνζπαζηηθέο κεηαξξπζκίζεηο ζηελ παηδεία, ζηελ πγεία, ζηελ γεσξγία, ζηελ νηθνλνκία θαη ζηε δεκφζηα δηνίθεζε θαη ζχληνκα άξρηζε λα επηβάιιεη έλα πξφγξακκα επξχηαησλ εζληθνπνηήζεσλ επηρεηξήζεσλ μέλσλ – θπξίσο ακεξηθαληθψλ – ζπκθεξφλησλ. Ώπηφ ην ηειεπηαίν, ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ απξνθάιππηε ππνζηήξημε ηνπ λένπ εγέηε ηεο Κνχβαο, πξνο ηα αληάξηηθα θηλήκαηα ηεο Λαηηληθήο Ώκεξηθήο, πξνθάιεζε ηελ ερζξφηεηα 814
ησλ Δλσκέλσλ Πνιηηεηψλ πνπ έθηαζε σο ηε δηαθνπή ησλ δηπισκαηηθψλ ζρέζεσλ κε ην θαζεζηψο ηνπ Κάζηξν, ηνλ Εαλνπάξην ηνπ ‟61. Σν 1961 αθνινχζεζε ε ππνζηεξηδφκελε – εζηθά θαη νηθνλνκηθά - απφ ηηο ΔΠΏ πξνζπάζεηα αλαηξνπήο ηνπ Κάζηξν, απφ Κνπβαλνχο εμφξηζηνπο πνπ θαηέιεμε ζην θηάζθν ηνπ Κφιπνπ ησλ Υνίξσλ. Ο Κάζηξν ζθιήξπλε ηε ζηάζε ηνπ, εζληθνπνίεζε ηα πεξηνπζηαθά ζηνηρεία ηεο Ώκεξηθήο ζηελ Κνχβα, αθφκα θαη ηελ πεξηνπζία ηεο Καζνιηθήο Βθθιεζηάο θαη πξνζέγγηζε ηελ νβηεηηθή Έλσζε, ε νπνία άξρηζε λα ηνπ ρνξεγεί ακέξηζηε ζηξαηησηηθή θαη νηθνλνκηθή βνήζεηα. Οη ρψξεο ηεο ΚΟΜΒΚΟΝ (ηνπ αλαηνιηθνχ ζπλαζπηζκνχ) ππνζρέζεθαλ ηελ αγνξά φιεο ζρεδφλ ηεο παξαγσγήο ηνπ εζληθνχ πξντφληνο ηεο Κνχβαο, ηεο δάραξεο, αλαθνπθίδνληαο έηζη νηθνλνκηθά ην θαζεζηψο ηνπ Κάζηξν απφ ην εκπάξγθν πνπ είραλ θεξχμεη νη ΔΠΏ. Ο Φηληέι νξγάλσζε ην θξάηνο, ηε λενιαία, ηελ παηδεία, ηελ νηθνλνκία θαη ηνλ ζηξαηφ ζηα θνκκνπληζηηθά πξφηππα θαη θαιιηέξγεζε ηελ πξνζσπνιαηξία, ηνλ αζθπθηηθφ έιεγρν ζηνλ ηχπν, ην ξαδηφθσλν θαη ηελ ηειεφξαζε θαη ηελ απφιπηε ππνηαγή ηνπ θξάηνπο ζην θφκκα. κσο δελ εληάρζεθε ζην χκθσλν ηεο ΐαξζνβίαο θαη αλαγλσξίζηεθε σο έλα απφ ηα επηθαλή κέιε ηνπ Κηλήκαηνο ησλ Ώδεζκεχησλ. Σν 1962 έλαο λένο νινθιεξσηηθφο πφιεκνο κε αλππνιφγηζηεο ζπλέπεηεο γηα ηελ αλζξσπφηεηα - ιφγσ ηεο Κξίζεο ησλ Ππξαχισλ ηεο Κνχβαο απνθεχρζεθε ράξηο ζηελ ςπρξαηκία θαη ηελ ακνηβαία ππνρσξεηηθφηεηα πνπ επέδεημαλ νη δπν εγέηεο ησλ ππεξδπλάκεσλ, Σδσλ Κέλλεληπ θαη Νηθήηα Υξνπζηζφθ. Σν 1965, ν «Σζε» Γθνπεβάξα, εγθαηέιεηςε ηα θπβεξλεηηθά αμηψκαηα θαη πήγε αξρηθά ζηελ Ώθξηθή θαη αξγφηεξα ζηε Λαηηληθή Ώκεξηθή γηα λα νξγαλψζεη ηα αληάξηηθα επαλαζηαηηθά θηλήκαηα. Σν ‟67 βξήθε ην ζάλαην, - αιιά θαη ηνλ παγθφζκην ζαπκαζκφ - ζηε ΐνιηβία, απφ ειεγρφκελα απφ ηνπο Ώκεξηθαλνχο ζηξαηησηηθά απνζπάζκαηα. Παξά ηελ πηψζε ηνπ θνκκνπληζκνχ ζηελ Ώλαηνιηθή Βπξψπε ην ‟89, παξά ηηο ζπλερείο πξνζπάζεηεο (θξπθέο ή θαλεξέο) ησλ ΔΠΏ γηα λα ηνλ αλαηξέςνπλ θαη παξά ηηο επαλεηιεκκέλεο δνινθνληθέο απφπεηξεο ελαληίνλ ηνπ, ν Κάζηξν παξέκεηλε - επί 48 ζπλερή έηε! - ζηελ εγεζία ηεο Κνχβαο. Ώπηφλ ηνλ θαηξφ αληηκεησπίδεη ζνβαξά πξνβιήκαηα πγείαο, ηα νπνία ηνλ ππνρξέσζαλ λα παξαηηεζεί.
Δ Κξέζε ηεο Κνχβαο μεθίλεζε ζηηο 16 Οθησβξίνπ ηνπ ’62. φηαλ έλα ακεξηθαληθφ θαηαζθνπεπηηθφ αεξνπιάλν, εληφπηζε θαη θσηνγξάθηζε ηελ χπαξμε ζνβηεηηθψλ βάζεσλ εθηφμεπζεο ππξαχισλ ζην έδαθνο ηεο Κνχβαο. Σν Γεληθφ Βπηηειείν θαη ε ακεξηθαληθή θπβέξλεζε ζνξπβήζεθαλ. Οη πχξαπινη απηνί, ηνπνζεηεκέλνη ζηελ ‘απιή’ ησλ ΔΠΏ κπνξνχζαλ λα πιήμνπλ ην ακεξηθαληθφ έδαθνο κέζα ζε ιίγα ιεπηά. ηηο 22 Οθησβξίνπ ν πξφεδξνο Σδσλ Κέλλεληπ κε δηάγγεικά ηνπ, πξνεηδνπνίεζε ην ιαφ γηα ηνλ άκεζν θίλδπλν λένπ παγθνζκίνπ πνιέκνπ θαη αλαθνίλσζε φηη κε δηαηαγή ηνπ, πινία ησλ ΔΠΏ ζα πξνρσξνχζαλ ζε άκεζν λαπηηθφ απνθιεηζκφ ηεο Κνχβαο. Ώλ θάπνηα πινία επηρεηξνχζαλ λα κεηαθέξνπλ φπια πξνο ηελ Κνχβα, απηά ζα θαηάζρνληαλ ακέζσο. Κάπνηα ζνβηεηηθά πινία πνπ πξνρσξνχζαλ πξνο ηελ Κνχβα, πξνηίκεζαλ λα κελ εκπιαθνχλ θαη λα αιιάμνπλ πνξεία, κέρξη λα μεθαζαξίζεη ε θαηάζηαζε. Ο θφζκνο φινο πάγσζε πεξηκέλνληαο ηα ρεηξφηεξα. Ο Νηθήηα Υξνπζηζφθ θαηήγγεηιε φηη νη ΔΠΏ παξαβηάδνπλ ην δηεζλέο δίθαην, αιιά παξά ην απεηιεηηθφ 815
ηνπ χθνο, άθεζε λα ελλνεζεί φηη αλ νη Ώκεξηθαλνί απνκαθξχλνπλ ηνπο ππξαχινπο ηνπο απφ ηελ Σνπξθία, ε νβηεηηθή Έλσζε ζα ζηακαηνχζε ηελ εγθαηάζηαζε ησλ βάζεψλ ηεο ζηελ Κνχβα θαη ζα δεζκεπφηαλ φηη δελ ζα εηζβάιεη ζηελ Σνπξθία. ηηο 28 Οθησβξίνπ αλαθνηλψζεθε απφ ηηο ΔΠΏ φηη αίξεηαη ν απνθιεηζκφο, αθνχ νη νβηεηηθνί απνδέρζεθαλ ηελ απνκάθξπλζε ησλ ππξαχισλ ηνπο απφ ηελ Κνχβα θαη νη Ώκεξηθαλνί δεζκεχηεθαλ φηη δελ ζα εηζβάινπλ ζην λεζί. Ο πξφεδξνο ησλ ΔΠΏ Σδσλ ΚΫλλεληπ είρε επίζεο (κπζηηθά) δεζκεπζεί φηη ζα απέζπξε ηνπο ακεξηθαληθνχο ππξαχινπο απφ ηελ Σνπξθία. ηηο 20 Ννεκβξίνπ φια είραλ ηειεηψζεη, ε θξίζε είρε απνζνβεζεί θαη ν θφζκνο αλέπλεπζε κε αλαθνχθηζε.
Ο Σδωλ Κέλλεληπ (1917-1963) Ο Σδσλ Κέλλεληπ (John Fitzgerald Kennedy) ήηαλ ν 35νο πξφεδξνο ησλ Δλσκέλσλ Πνιηηεηψλ. ηνπο 30 πεξίπνπ κήλεο πνπ θπβέξλεζε ηε ρψξα ηνπ έδεημε φηη ζα κπνξνχζε λα γίλεη έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο εγέηεο ηεο αλ δελ ζηακαηνχζε ηε δσή ηνπ, ε δνινθνληθή ζθαίξα ηελ 22α Ννεκβξίνπ ηνπ ‟63. Καηαγφηαλ απφ πινχζηα νηθνγέλεηα ηξιαλδηθήο θαηαγσγήο ηεο Μαζαρνπζέηεο θαη ζπνχδαζε ζηα παλεπηζηήκηα Πξίζηνλ, Υάξβαξλη θαη ηάλθνξλη. ηνλ πφιεκν ππεξέηεζε ζην λαπηηθφ, ηξαπκαηίζηεθε θαη παξαζεκνθνξήζεθε. Σν ηξαχκα ηνπ άθεζε κηα κφληκε ειαθξά αλαπεξία ζηε ζπνλδπιηθή ηνπ ζηήιε. Μπήθε ζηελ πνιηηηθή ην 1946 σο εθπξφζσπνο ηεο Πνιηηείαο Μαζαρνπζέηεο ζηε ΐνπιή ησλ Ώληηπξνζψπσλ κε ην Αεκνθξαηηθφ Κφκκα θαη επαλεθιέρζεθε ηξεηο θνξέο. Σν 1952 αλαδείρζεθε γεξνπζηαζηήο. Σν 1953 παληξεχηεθε ηελ Εαθιίλ Μπνπβηέ (1929-94) κηα φκνξθε θνπέια πνπ έγηλε αξγφηεξα ε δεκνθηιήο Πξψηε Κπξία πνπ ν Σχπνο θαη ν ιαφο απνθαινχζαλ ρατδεπηηθά Σδάθπ. {Δ Γαθιίλ, κεηά ην ζάλαην ηνπ Σδσλ, παληξεχηεθε ηνλ Έιιελα εθνπιηζηή θαη βαζχπινπην Αξηζηνηέιε Χλάζε θαη έγηλε γλσζηή σο Εαθιίλ Κέλλεληη-Χλάζε}. ηηο πξνεδξηθέο εθινγέο ηνπ „60 ν Κέλλεληπ ήηαλ ν ππνςήθηνο ησλ Αεκνθξαηηθψλ γηα ην αμίσκα θαη αληίπαιφο ηνπ ήηαλ ν αληηπξφεδξνο ησλ ΔΠΏ επί πξνεδξίαο Ώτδελράνπεξ, Ρεπνπκπιηθαλφο Ρίηζαξλη Νίμνλ (1913-94). Ήηαλ ε πξψηε θνξά πνπ δπν ππνςήθηνη αλακεηξήζεθαλ ζε ηειενπηηθφ debate. Ο Κέλλεληπ θέξδηζε ηηο εθινγέο κε ειάρηζηεο ςήθνπο δηαθνξά θαη αλαδείρζεθε ν πξψηνο ξσκαηνθαζνιηθφο θαη ν λεφηεξνο ζε ειηθία πξφεδξνο ησλ ΔΠΏ. Σνλ Ώπξίιην ηνπ ‟61, ε πξψηε ζεκαληηθή δηεζλήο ελέξγεηα ηνπ λένπ πξνέδξνπ ήηαλ ε ζεξκή αιιά θαη επηπφιαηα ππνζηήξημε ηεο εηζβνιήο ησλ αληηθαζηξηθψλ δπλάκεσλ ζηνλ Κφιπν ησλ Υνίξσλ ζηελ Κνχβα, ε νπνία νξγαλψζεθε ρξεκαηνδνηήζεθε θαη εμνπιίζηεθε απφ ηελ CIA θαη θαηέιεμε ζε πιήξεο θηάζθν. Ώπφ ηνπο 1600 πεξίπνπ πνπ απνβηβάζηεθαλ ζηελ θνπβαληθή αθηή, νη 115 ζθνηψζεθαλ ζηε κάρε θαη νη ππφινηπνη ζπλειήθζεζαλ. Ώπηή ε επηρείξεζε ζεσξείηαη ε πξψηε κεγάιε ήηηα ησλ ΔΠΏ ζηελ ακεξηθαληθή ήπεηξν θαη ν λένο πξφεδξνο έγηλε αληηθείκελν ζθνδξφηαηεο θξηηηθήο γηα ηελ ελέξγεηα απηή, απφ ηνλ ακεξηθαληθφ θαη δηεζλή ηχπν. 816
Σελ ίδηα ρξνληά είρε κηα ζεκαληηθή ζπλάληεζε κε ηνλ Νηθήηα Υξνπζηζφθ ζηε ΐηέλλε. Αηαθψλεζαλ ζρεδφλ παληνχ εθηφο απφ θάπνηα ζεκεία ζρεηηθά κε ηε ξχζκηζε ηνπ ρξφληνπ πξνβιήκαηνο ηνπ ΐεξνιίλνπ. Οη ρεηξηζκνί φκσο θαη ησλ δπν εγεηψλ ζηελ θξίζε πνπ πξνθιήζεθε κε ηνπο ζνβηεηηθνχο ππξαχινπο ζηελ Κνχβα, ηνπο πξνζέδσζαλ δηεζλή αίγιε. Λίγν αξγφηεξα ππέγξαςαλ ζπκθσλία γηα ηε δηαθνπή ησλ ππξεληθψλ δνθηκψλ. κσο ζηα ιάζε ηνπ θαηαινγίδεηαη ε θιηκάθσζε ηεο εκπινθήο ησλ ακεξηθαληθψλ δπλάκεσλ ζην ΐηεηλάκ θαη ε αδπλακία ηνπο (παξά ηελ ζπληξηπηηθή νπιηθή θαη αξηζκεηηθή ηνπο ππεξνρή) λα ειέγμνπλ ηνπο αληάξηεο ΐηεηθφλγθ. Δ πνιηηηθή πνπ εθάξκνζε ζην εζσηεξηθφ ηεο ρψξαο ηνπ, ραξαθηεξίδεηαη απφ ηελ πξνζπάζεηα θαηάξγεζεο ησλ θπιεηηθψλ δηαθξίζεσλ {ζ‟ απηφλ ηνλ ηνκέα εξγάζηεθε ζθιεξά ν αδειθφο ηνπ πξνέδξνπ ν Ρφκπεξη Κέλλεληπ πνπ ήηαλ θαη Τπνπξγφο Αηθαηνζχλεο}, ζηελ αχμεζε ησλ θνηλσληθψλ παξνρψλ, ζηελ ελίζρπζε ησλ πνιηηηθψλ ειεπζεξηψλ θαη ζηελ άζθεζε πεξηνξηζκψλ ζηελ αλεμέιεγθηε δξάζε ησλ κεγάισλ εηαηξηψλ. Ώπηά ζπλάληεζαλ ζθνδξή θξηηηθή θαη ιπζζψδε αληίδξαζε απφ ηηο ζπληεξεηηθέο δπλάκεηο ηεο ρψξαο (ηνπ «αθεληηθνχ» ηεο CIA „Βληγθαξ Υνχβεξ, ηνπ βηνκεραληθνχ θαη ζηξαηησηηθνχ θαηεζηεκέλνπ, ησλ ρξεκαηηζηεξηαθψλ θχθισλ θαη ησλ νπαδψλ ησλ θπιεηηθψλ δηαθξίζεσλ). Απν κέξεο πξηλ απφ ηελ επίζεκε επίζθεςή ηνπ πξνέδξνπ Κέλλεληπ ζην Σέμαο ηνλ Ννέκβξην ηνπ ‟63, είραλ θπθινθνξήζεη εθεί αλψλπκεο πξνθεξχμεηο κε ηηο νπνίεο ν πξφεδξνο εκθαληδφηαλ σο «θαηαδεηνχκελνο γηα πξνδνζία». Οη θαηεγνξίεο πνπ βάξπλαλ ηνλ «πξνδφηε» ήηαλ πνιιέο, κεηαμχ ησλ νπνίσλ: - Παξαρψξεζε ηελ εζληθή θπξηαξρία ζηνλ θνκκνπληζηνθξαηνχκελν ΟΔΒ - Πξφδσζε ηνπο θίινπο καο (Κνχβα, Καηάλγθα) θαη έγηλε θίινο κε ηνπο ερζξνχο καο (νβηεηηθή Έλσζε, Γηνπγθνζιαβία) - Ώπεκπφιεζε ηελ αζθάιεηα ηεο ρψξαο ζε αξθεηέο πεξηπηψζεηο, φπσο ε απφζπξζε ησλ ππξαχισλ απφ ηελ Σνπξθία, ε ζπκθσλία απαγφξεπζεο ππξεληθψλ δνθηκψλ, ε αλνρή ηνπ θαζεζηψηνο Κάζηξν ζηελ Κνχβα, ην ηείρνο ηνπ ΐεξνιίλνπ θ.ά. - Υαιάξσζε ηνπο αληηθνκκνπληζηηθνχο λφκνπο θαη ελζάξξπλε ηηο ππνθηλνχκελεο απφ ηνπο θνκκνπληζηέο αληηξαηζηζηηθέο δηαδειψζεηο. Βπέηξεςε, παξαβηάδνληαο ην χληαγκα, ηελ είζνδν νκνζπνλδηαθψλ ζηξαηεπκάησλ ζε πνιηηείεο ησλ ΔΠΏ (ζεκ.: γηα λα επηβάιεη ηελ ηάμε ζε ξαηζηζηηθά επεηζφδηα) - Αηφξηζε αληηρξηζηηαλνχο ππνπξγνχο θαη αμησκαηνχρνπο ζηα νκνζπνλδηαθά φξγαλα θαη ζην Ώλψηαην Αηθαζηήξην Καη αξθεηά άιια, πνπ φκσο δείρλνπλ ην ερζξηθφ πλεχκα πνπ επηθξαηνχζε, ζηηο ζπληεξεηηθέο ηδίσο πνιηηείεο ηνπ Νφηνπ, θαηά ηνπ πξνέδξνπ. Ο Κέλλεληπ απέξξηςε ηελ πξφηαζε ησλ ζπκβνχισλ ηνπ λα αλαβάιεη ηελ επίζθεςε ζην Σέμαο, απφθαζε πνπ απνδείρζεθε κνηξαία. ηηο 22 Ννεκβξίνπ 1963, ελψ ε απηνθηλεηνπνκπή ηνπ πξνέδξνπ δηέζρηδε ηελ πφιε ηνπ Νηάιιαο, δέρζεθε ππξά απφ ηα παξάζπξα ελφο θηηξίνπ, απφ ηα νπνία ν πξφεδξνο έραζε ηε δσή ηνπ. πλειήθζε σο χπνπηνο ν Λή Υάξβευ ζβαιλη, αιιά ζε δπν κέξεο δνινθνλήζεθε (ν θφζκνο φινο είδε εκβξφληεηνο ηελ δνινθνλία live ζηνπο δέθηεο ησλ ηειενξάζεσλ) ελψ κεηαθεξφηαλ γηα αλάθξηζε, απφ έλα επηρεηξεκαηία λπρηεξηλψλ θέληξσλ ηνλ Σδαθ Ρνχκππ. Δ δνινθνλία ηνπ Κέλλεληπ παξακέλεη αθφκα έλα απφ ηα κεγάια ηζηνξηθά κπζηήξηα. Δ CIA θαη ν Υνχβεξ πξνζσπηθά, θαηεγνξήζεθαλ φηη έθαλαλ ην παλ 817
γηα κε ξηρηεί θσο ζ‟ απηήλ ηελ ππφζεζε. Ο λένο πξφεδξνο Σδφλζνλ επηθφξηηζε ηελ Δπηηξνπή Γνπφξξελ λα εξεπλήζεη ηελ ππφζεζε, αιιά ηα πνξίζκαηά ηεο δελ ήηαλ θαζφινπ δηαθσηηζηηθά. Ο Ρφκπεξη Κέλλεληπ (1925-68), ζέινληαο λα αθνινπζήζεη ηα βήκαηα ηνπ αδειθνχ ηνπ, έζεζε ππνςεθηφηεηα γηα ην πξνεδξηθφ αμίσκα ζηηο εθινγέο ηνπ ‟68. κσο θη απηφο δελ απέθπγε ην κνηξαίν. Βλψ βξηζθφηαλ ζε πξνεθινγηθή πεξηνδεία ζηελ Καιηθφξληα, δνινθνλήζεθε απφ έλα 24ρξνλν Παιαηζηίλην, ηνλ ηξράλ ηξράλ. Ο δνινθφλνο δηθαηνιφγεζε ηελ πξάμε ηνπ, σο δηακαξηπξία γηα ηελ ππνζηήξημε ησλ Κέλλεληπ πξνο ζην Εζξαήι.
Σν Σείρνο ηνπ Βεξνιίλνπ Δ ηζηνξία ηνπ Σείρνπο ηνπ ΐεξνιίλνπ, αξρίδεη ακέζσο κεηά ηε ιήμε ηνπ πνιέκνπ, φηαλ ε εξεηπσκέλε πξσηεχνπζα ηεο Γεξκαλίαο, ρσξίζηεθε ζε ηέζζεξηο δψλεο θαηνρήο, απφ ηηο ληθήηξηεο κεγάιεο δπλάκεηο. Ώλ θαη ην δπηηθφ ηκήκα πνπ ήιεγραλ νη ΔΠΏ, ΐξεηαλία θαη Γαιιία, ήηαλ κηα λεζίδα κέζα ζηελ Ώλαηνιηθή Γεξκαλία, νη θάηνηθνη ηεο πφιεο κπνξνχζαλ λα κεηαθηλνχληαη ειεχζεξα, λα επηζθέπηνληαη θίινπο θαη ζπγγελείο θαη λα εξγάδνληαη ζηελ άιιε δψλε. Σν 1948, ε πξνζπάζεηα ησλ νβηεηηθψλ λα απνθιείζνπλ ην Απηηθφ ΐεξνιίλν, αληηκεησπίζηεθε απφ ηηο δπηηθέο δπλάκεηο κε κηα γηγαληηαία αεξνγέθπξα θαη είρε σο απνηέιεζκα ηελ άξζε ηνπ απνθιεηζκνχ ζε έλα ρξφλν. Σν αλαηνιηθφ ηκήκα ηεο πφιεο έγηλε ε πξσηεχνπζα ηεο Ώλαηνιηθήο Γεξκαλίαο, ελψ ην δπηηθφ, αλνηθνδνκήζεθε ηαρχηαηα θαη έγηλε ζηαδηαθά κηα θαπηηαιηζηηθή πξφθιεζε γηα ηνπο θαηνίθνπο ηεο άιιεο πιεπξάο. ηε δεθαεηία ηνπ ’50 ην ράζκα κεηαμχ βηνηηθνχ επηπέδνπ ησλ θαηνίθσλ ησλ δπν ηκεκάησλ δηεπξπλφηαλ ζπλερψο θαη εθαηνληάδεο ρηιηάδεο θάηνηθνη ηεο Ώλαηνιηθήο Γεξκαλίαο, πνπ ππέθεξαλ απφ ειιείςεηο βαζηθψλ εηδψλ δηαηξνθήο θαη ζηέγεο, θαηέθεπγαλ ζηνλ δπηηθφ ηνκέα γηα λα αλαδεηήζνπλ θαιχηεξεο ζπλζήθεο δσήο. Μέρξη ην 1961 νη θπγάδεο είραλ μεπεξάζεη ηνλ αξηζκφ ησλ ηξηψλ εθαηνκκπξίσλ θαη ε θπβέξλεζε ηεο Ώλαηνιηθήο Γεξκαλίαο απνθάζηζε πσο έπξεπε λα ζηακαηήζεη απηή ε αηκνξξαγία. Ξαθληθά ζηηο 13 Ώπγνχζηνπ 1961, ζηξαηηψηεο θαη ζπλεξγεία Ώλαηνιηθνγεξκαλψλ εξγαηψλ, άξρηζαλ λα ηνπνζεηνχλ ζπξκαηφπιεγκα ζηα ζεκεία πνπ ρψξηδαλ ηνπο δπν ηνκείο. ε ιίγεο κέξεο ηε ζέζε ηνπ ζπξκαηνπιέγκαηνο πήξε έλα ηζηκεληέλην ηείρνο πνπ ρψξηδε ζηα δπν ηελ πφιε. Οηθνγέλεηεο ρψξηζαλ ππνρξεσηηθά θαη πνιινί άλζξσπνη έραζαλ ηε δνπιεηά ηνπο γηαηί δελ κπνξνχζαλ πηα λα πεξάζνπλ πέξα απφ ην ηείρνο. Σν ηείρνο είρε ζπλνιηθφ κήθνο 156 ρηιηφκεηξα απφ ηα νπνία ηα 43 ρψξηδαλ ζηα δπν ηελ πφιε ηνπ ΐεξνιίλνπ. Σα ππφινηπα 113 αιιά θαη άιια εκπφδηα, (ζπξκαηνπιέγκαηα, αιπζζίδεο θαη λαξθνπέδηα) ρηίζηεθαλ ζε φιν ζρεδφλ ην κήθνο ησλ ζπλφξσλ ηεο Ώλαηνιηθήο κε ηε Απηηθή Γεξκαλία. Οη Απηηθνγεξκαλνί νλφκαζαλ ην θαηαζθεχαζκα απηφ Σείρνο ηνπ Ώίζρνπο. Ώληίζεηα, ν ίδηνο ν Υξνπζηζφθ δήισζε ‘ηθαλνπνηεκέλνο, γηαηί ε εξγαηηθή ηάμε ηεο Λατθήο Αεκνθξαηίαο ηεο Γεξκαλίαο, χςσζε ην ηείρνο, γηα λα εκπνδίζεη ηνπο ιχθνπο ηνπ θαπηηαιηζκνχ λα πεξλάλε ζην έδαθφο ηεο’. Δ άιιε πιεπξά αληέδξαζε έληνλα. Ο ηφηε δήκαξρνο ηνπ Απηηθνχ ΐεξνιίλνπ θαη αξγφηεξα θαγθειάξηνο ηεο Απηηθήο Γεξκαλίαο - ΐίιιπ Μπξαλη (Willy Brandt, 1913-92) εγήζεθε ησλ δηαδειψζεσλ ησλ θαηνίθσλ ηνπ, πνπ δηακαξηχξνληαλ γηα 818
ηνλ απζαίξεην ρσξηζκφ ηεο πφιεο. Ο Μπξαλη θαηεγφξεζε ηηο Δλσκέλεο Πνιηηείεο γηα ραιαξή αληίδξαζε ζηελ πξνθιεηηθή απηή ελέξγεηα ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ζηξαηνπέδνπ. Ο πξφεδξνο Κέλλεληπ επηζθέθζεθε ηελ πφιε ηνλ Ενχλην ηνπ ’63 θαη απφ κηα εμέδξα πνπ είρε ζηεζεί κπξνζηά ζην Σείρνο, εθθψλεζε ιφγν ζηνπο θαηνίθνπο ηεο πφιεο κε ηελ θαηάιεμε Βίκαη θη εγψ ΐεξνιηλέδνο (Ich bin ein berliner). κσο φπσο γίλεηαη ζπλήζσο κε ηηο απζαίξεηεο απαγνξεχζεηο, νη θάηνηθνη ηνπ Ώλαηνιηθνχ ΐεξνιίλνπ άξρηζαλ λα εθεπξίζθνπλ δηάθνξνπο ηξφπνπο γηα λα πεξλάλε ζηνλ ‘απαγνξεπκέλν παξάδεηζν’. Έζθαβαλ ηνχλει, θξπβφηαλ ζε πνξηκπαγθάδ ηνπ απηνθηλήηνπ, θνιπκπνχζαλ ηα θαλάιηα πνπ δηέζρηδαλ ηελ πφιε, έθηηαρλαλ αθφκα θαη απηνζρέδηα αεξφζηαηα. Οη ζηξαηηψηεο ηεο Ώλαηνιηθήο Γεξκαλίαο είραλ εληνιή λα ππξνβνινχλ φπνηνλ πξνζπαζνχζε λα δηαθχγεη. ηα 28 ρξφληα πνπ ππήξμε ην ηείρνο, πάλσ απφ 200 πνιίηεο έραζαλ ηε δσή ηνπο ζηελ πξνζπάζεηά ηνπο λα δηαθχγνπλ ζηε Αχζε. κσο αξθεηέο ρηιηάδεο θαηάθεξαλ λα ην ζθάζνπλ, κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη πεξίπνπ 2.000 ζηξαηηψηεο ηεο Ώλαηνιηθήο Γεξκαλίαο. ην πεξίθεκν ζεκείν ειέγρνπ κεηαμχ ησλ δπν πιεπξψλ, ην Checkpoint Charlie, ζηήζεθε έλα Μνπζείν (ππάξρεη αθφκα) πνπ νη επηζθέπηεο κπνξνχζαλ λα δνπλ θσηνγξαθίεο, ληνθνπκέληα θαη θάζε ινγήο ζπζθεπέο πνπ κεραλεχηεθαλ νη θπγάδεο γηα λα ην ζθάζνπλ πξνο ηελ άιιε πιεπξά. Σελ δεθαεηία ηνπ ’80 φηαλ ν εγέηεο ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο Μηραήι Γθνξκπαηζφθ άξρηζε λα εθαξκφδεη ηελ πνιηηηθή ηεο πεξεζηξφηθα (ξσζηθή ιέμε πνπ πεξίπνπ κεηαθξάδεηαη ζε αλαδφκεζε), ηα απζηεξά πεξηνξηζηηθά κέηξα ζε φιεο ηηο αλαηνιηθέο ρψξεο ραιάξσζαλ. Δ παγθνζκηνπνίεζε, ε ηειεφξαζε - ηδηαίηεξα ε δνξπθνξηθή θαη ε ειεθηξνληθή πιεξνθφξεζε, απνθάιππηαλ ηε ραψδε δηαθνξά ηφζν ηνπ βηνηηθνχ επηπέδνπ φζν θαη ησλ βαζηθψλ αλζξψπηλσλ δηθαησκάησλ θαη ειεπζεξηψλ κεηαμχ ησλ δπν θφζκσλ. ηαλ ηνλ Ώχγνπζην ηνπ ’89 ε θπβέξλεζε ηεο Οπγγαξίαο άλνημε ηα ζχλνξά ηεο κε ηελ Ώπζηξία θαη επέηξεςε λα πεξάζνπλ πξφζθπγεο απφ ηελ Ώλαηνιηθή Γεξκαλία πξνο ηε Αχζε, ήηαλ θαλεξφ φηη ην ηείρνο δελ ζα καθξνεκέξεπε. ην ΐεξνιίλν θαη ζηηο άιιεο πφιεηο ηεο ρψξαο, θαζεκεξηλά ρηιηάδεο άλζξσπνη δηαδήισλαλ δεηψληαο ειεπζεξίεο, ζνζηαιηζκφ κε αλζξψπηλν πξφζσπν θαη ην άκεζν γθξέκηζκα ηνπ ηείρνπο. Ο ζθιεξνππξεληθφο θνκκνπληζηήο εγέηεο Έξηθ Υφλεθεξ (1912-94) – ν νπνίνο είρε δειψζεη ηνλ Εαλνπάξην φηη ην Σείρνο ζα θξαηνχζε αθφκα εθαηφ ρξφληα (!) - αλαγθάζηεθε λα παξαηηεζεί ζηηο 16 Οθησβξίνπ θαη αληηθαηαζηάζεθε απφ ηνλ κεηξηνπαζή Έγθνλ Κξέληδ. ην 9 Ννεκβξίνπ, ε λέα θπβέξλεζε ππνρξεψζεθε λα επηηξέςεη ηελ ειεχζεξε δηαθίλεζε ησλ πνιηηψλ ηνπ ΐεξνιίλνπ, ρσξίο θαλέλα έιεγρν. Σν λέν δηαδφζεθε ζαλ αζηξαπή θαη δεθάδεο ρηιηάδεο Ώλαηνιηθνβεξνιηλέδνη, πέξαζαλ ην Σείρνο θαη μερχζεθαλ ζηνπο, γεκάηνπο καγαδηά θαη θψηα, δξφκνπο ηνπ Απηηθνχ ΐεξνιίλνπ. ην ίδην ην Σείρνο ζηήζεθε ιατθφ παλεγχξη. Οη πνιίηεο ηεο εληαίαο πιένλ πφιεο αλέβεθαλ επάλσ θαη ρφξεπαλ, αγθαιηάδνληαλ, ηξαγνπδνχζαλ θαη δεησθξαχγαδαλ. Πνιινί κε ζθπξηά θαη βαξηνπνχιεο έζπαδαλ ηκήκαηα ηνπ Σείρνπο θαη θξαηνχζαλ θνκκάηηα ηνπ σο αλακλεζηηθά. χληνκα θνκκάηηα ηνπ Σείρνπο πνπιηφηαλ ζηνπο ηνπξίζηεο σο ζνπβελίξ ηνπ ΐεξνιίλνπ. Σα Υξηζηνχγελλα ν ζπνπδαίνο Ώκεξηθαλνεβξαίνο ζπλζέηεο Λένλαξλη Μπεξλζηάηλ (1918-90), γηφξηαζε ηελ πηψζε ηνπ Σείρνπο δηεπζχλνληαο έλα 819
θνλζέξην κε έξγα ηνπ Μπεηφβελ, ζηα νπνία πεξηιακβαλφηαλ θαη ε πεξίθεκε Χδή ζηε Υαξά απφ ηελ 9ε πκθσλία. Ώξγφηεξα αθνινχζεζαλ πνιινί άιινη θαιιηηέρλεο κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη νη Scorpions, ν Van Morrison, ε Marianne Faithfull θαη ν Roger Waters ν νπνίνο παξνπζίαζε ην γλσζηφ άικπνπκ ησλ Pink Floyd The Wall. ηηο 3 Οθησβξίνπ ηνπ 1990, ε Γεξκαλία ελψζεθε θαη πάιη ζε έλα εληαίν θξάηνο θαη αξγφηεξα ην ΐεξνιίλν έγηλε θαη πάιη ε γεξκαληθή πξσηεχνπζα. ήκεξα έρεη απνκείλεη έλα κηθξφ ηκήκα ηνπ Σείρνπο γηα λα ζπκίδεη κηα ζθνηεηλή πεξίνδν ηεο ηζηνξίαο ηεο Γεξκαλίαο θαη ηεο πφιεο.
Ζ Άλνημε ηεο Πξάγαο Δ δεθαεηία ηνπ ’60 ήηαλ γηα φιν ηνλ θφζκν κηα πεξίνδνο έληνλεο ακθηζβήηεζεο. Οη ιανί ήηαλ θνβηζκέλνη απφ ηνλ θιηκαθνχκελν ππξεληθφ αληαγσληζκφ ησλ δπν θφζκσλ, αλαθνπθηζκέλνη πνπ μέθπγαλ - πξνζσξηλά; - ηνλ πφιεκν ιφγσ ηεο Κξίζεο ηεο Κνχβαο, έθπιεθηνη απφ ηελ σκφηεηα ηνπ Σείρνπο ηνπ ΐεξνιίλνπ, ηξνκαγκέλνη απφ ηελ αγξηφηεηα ηνπ Πνιέκνπ ζην ΐηεηλάκ θαη αβέβαηνη γηα ην ηί ηνπο επηθχιαζζε ην αχξην. Ώληέδξαζαλ κε εθδειψζεηο ακθηζβήηεζεο θάζε πξνζψπνπ ή ηάμεο πνπ ζεσξνχζαλ θαηεζηεκέλν θαη ζπλεπψο ππεχζπλν γη’ απηφ ην αίζζεκα αλαζθάιεηαο. Οη λένη πνπ άιινη ηνπο νλφκαζαλ ηα παηδηά ησλ ινπινπδηψλ θαη άιινη πεξηθξνλεηηθά ρίπηο , απέξξηπηαλ ηα πάληα θαη δεηνχζαλ έλα θφζκν ρσξίο πφιεκν, κε θεληξηθφ ζχλζεκα Κάληε έξσηα, φρη πφιεκν. ηηο Δλσκέλεο Πνιηηείεο θαιιηηέρλεο φπσο ν Μπνκπ Νηχιαλ θαη ε Σδφαλ Μπαέδ ηξαγνπδνχζαλ γηα έλα λέν, θαιχηεξν θφζκν θαη μεζήθσλαλ ηε λενιαία. Σα αγφξηα έθαηγαλ δεκνζίσο ηηο πξνζθιήζεηο πνπ ηνπο θαινχζαλ λα παξνπζηαζηνχλ ζην ζηξαηφ θαη λα πνιεκήζνπλ ζην ΐηεηλάκ. Σα θνξίηζηα έθαηγαλ ηα ζνπηηέλ ηνπο πνπ ηα ζεσξνχζαλ αληηθεκηληζηηθά ζχκβνια. Οη θαηαπηεζκέλνη καχξνη πνιίηεο, ζηνηρίδνληαλ πίζσ απφ ην θίλεκα ηεο ‘κε-βίαο’ ηνπ Μάξηηλ Λνχζεξ Κηλγθ ή απφ ηνπο νξγηζκέλνπο θαη δηςαζκέλνπο γηα εθδίθεζε Μαχξνπο Πάλζεξεο θαη ηνλ Μάιθνκ Υ. Σνλ Ώχγνπζην ηνπ ’69 ζε κηα ηξηήκεξε αλνηρηή ζπλαπιία κε ηίηιν Σξεηο κέξεο Μνπζηθήο θαη Βηξήλεο πνπ δηνξγαλψζεθε ζε κηα κηθξή θσκφπνιε ηεο Νέαο Τφξθεο ην Γνχληζηνθ, νη δηνξγαλσηέο πεξίκελαλ 70.000 άηνκα. Σειηθά κε θάζε κεηαθνξηθφ κέζν, αθφκα θαη πεδή ήξζαλ πάλσ απφ 400.000 λένη, νη νπνίνη είραλ ηελ επθαηξία λα παξαθνινπζήζνπλ ηελ κεγαιχηεξε ζπλαπιία πνπ έγηλε πνηέ. ηελ ηζηνξηθή απηή ζπλαπιία ηξαγνχδεζαλ πάλσ απφ 30 θαιιηηέρλεο κεηαμχ ησλ νπνίσλ ε Σδφαλ Μπαέδ, ν αληάλα, ε Σδάληο Σδφπιηλ, ν Σδίκπ Υέληξημ θαη άιινη. ηε Λαηηληθή Ώκεξηθή ηα επαλαζηαηηθά θηλήκαηα νξγάλσλαλ αληάξηηθα ζψκαηα ζεσξψληαο φηη ε αλαηξνπή ησλ (θαηά θαλφλα) ακεξηθαλνθίλεησλ ζηξαηησηηθψλ δηθηαηνξηψλ, δελ ήηαλ εθηθηή κε άιινπο ηξφπνπο. Παξά ην ηξαγηθφ ηνπ ηέινο ν Σζε Γθνπεβάξα έγηλε ην ίλδαικα ηεο παγθφζκηαο λενιαίαο. Πιάη ζηελ αθίζα ηνπ Γθνπεβάξα, ζηα δσκάηηα ησλ λέσλ ηεο Βπξψπεο θαη ηεο Ώκεξηθήο βξηζθφηαλ νη αθίζεο ησλ Μπεηιο, αιιά θαη νη εηθφλεο ηνπ εγέηε ηνπ ΐνξείνπ ΐηεηλάκ Υν Σζη Μηλρ (σο ζπκβφινπ ηνπ δηεζλνχο αληηηκπεξηαιηζηηθνχ αγψλα) θαη ηνπ Μάν Σζε-ηνπλγθ (ζπκβφιηδε ηελ αλαηξνπή ηνπ θνκκνπληζηηθνχ ‘θαηεζηεκέλνπ’). 820
ηε Υηιή ην θίλεκα ηεο αξηζηεξάο πήξε ηελ εμνπζία κε δεκνθξαηηθφ ηξφπν θαη κε εγέηε ηνλ αιβαδφξ Αιηέληε, μεθίλεζε έλα εληππσζηαθφ πείξακα ζνζηαιηζκνχ κε δεκνθξαηία θαη ειεπζεξία. Ήηαλ βέβαην φηη αλ πεηχραηλε, νη ιανί ηεο Νφηηαο Ώκεξηθήο ζα επηρεηξνχζαλ λα ην κηκεζνχλ. Ώπηφ θπζηθά, δελ ήηαλ δπλαηφ λα ην επηηξέςεη ν ‘Μεγάινο αδειθφο’ ηεο ΐφξεηαο Ώκεξηθήο. Σν 1973 ν Ώιηέληε θαη ην πείξακά ηνπ πήξαλ γξήγνξα ηέινο, απφ ην αηκαηεξφ πξαμηθφπεκα ηνπ Πηλνζέη θαη ησλ άιισλ ζηξαηεγψλ. Ώπφ ηε ΐξεηαλία ε κφδα ηεο κίλη θνχζηαο (ηε ζρεδίαζε ε Μαίξπ Κνπάλη) εμαπιψζεθε γξήγνξα. ε ειάρηζην ρξφλν φια ηα θνξίηζηα απφ ηελ Ώπζηξαιία σο ηνλ Καλαδά θαη απφ ηε ΐξαδηιία σο ηελ Εαπσλία, απειεπζεξσκέλα απφ πξνθαηαιήςεηο θαη θνβίεο ηνπ παξειζφληνο, θπθινθνξνχζαλ κε θνληέο θνχζηεο, ζνθάξνληαο κφλν ηνπο ηαξηνχθνπο θαη ηνπο ζξεζθφιεπηνπο. Ώπφ ηελ ίδηα ρψξα μεθίλεζε έλα λεαληθφ ηεηξακειέο κνπζηθφ ζπγθξφηεκα, νη Μπεηιο πνπ άιιαμε ηε κνπζηθή αηζζεηηθή ηεο λέαο γεληάο, πξνθαιψληαο παξαιήξεκα ελζνπζηαζκνχ ζηνπο έθεβνπο – θαη φρη κφλν - φινπ ηνπ θφζκνπ. Σν ηξαγνχδη ηνπο All you need is love, ηαπηίδεηαη απφιπηα κε ην ζχλζεκα ησλ λέσλ: Κάληε έξσηα, φρη πφιεκν. Οη λένη ηεο Γαιιίαο, αεδηαζκέλνη απφ ηνπο απνηθηαθνχο πνιέκνπο θαη ηνπο άδηθνπο ζαλάηνπο ζηελ Ελδνθίλα θαη ζηελ Ώιγεξία, μεζεθψζεθαλ ην Μάε ηνπ ’68 ακθηζβεηψληαο ηνπο πάληεο θαη ηα πάληα θαη κε βαζηθφ ζχλζεκα ε θαληαζία ζηελ εμνπζία, δηαθήξπμαλ φηη ζέινπλ λα ηα αιιάμνπλ φια. Αελ ηα θαηάθεξαλ, αιιά ην θίλεκα ηνπ Μάε ηνπ ΄68, έκεηλε ζηελ ηζηνξία γηα ην δπλακηζκφ θαη ηελ πξσηνηππία ησλ ζπλζεκάησλ ηνπ. ηα λενγέλλεηα θξάηε ηεο Ώθξηθήο, αλαδείρζεθαλ ιατθνί εγέηεο φπσο ν Κβάκε Νθξνχκαρ, ν Παηξίο Λνπκνχκπα, ν Μπελ Μπέιια, ν Γηφκν Κελπάηα, ν Λενπφιλη εγθφξ, ν Ώρκέη έθνπ Σνπξέ θαη αξθεηνί άιινη, ζέιεζαλ λα δψζνπλ λέα πλνή ζηε καχξε ήπεηξν. ηελ Κίλα νη λεαξνί εξπζξνθξνπξνί ηεο Πνιηηηζηηθήο Βπαλάζηαζεο, θαηέζηξεθαλ καλησδψο θάζε ηη πνπ ζχκηδε ηνλ παλάξραην πνιηηηζκφ ηεο ρψξαο ηνπο, ινηδνξνχζαλ θαη δηαπφκπεπαλ ηνπο δηαλννχκελνπο θαη θξάδαηλαλ ην θφθθηλν βηβιίν κε ηηο ‘ζνθέο ξήζεηο’ ηνπ Μάν, πηζηεχνληαο φηη έηζη άιιαδαλ ηνλ θφζκν. Σν κφλν πνπ άιιαμαλ ηειηθά ήηαλ ηα θψηα ηεο ίδηαο ηνπο ηεο παηξίδαο. Ώθφκα θαη ζηελ Βιιάδα ηα ηξαγνχδηα ηνπ Μίθε Θενδσξάθε, ηνπ Μάλνπ Υαηδεδάθη, ηνπ Μάλνπ ΛνΎδνπ θαη άιισλ ζπλζεηψλ, πάληξεπαλ ηελ κνπζηθή κε ηελ πνίεζε θαη έθεξαλ κέζα ζηα ιατθά ζπίηηα ηνπο ζηίρνπο ηνπ Ρίηζνπ, ηνπ Βιχηε, ηνπ εθέξε, ηνπ Ώλαγλσζηάθε, ηνπ ΐάξλαιε, ηνπ Γθάηζνπ θαη άιισλ. Παξάιιεια, ην απζφξκεην ιατθφ θίλεκα θαηά ηεο απζαηξεζίαο ησλ αλαθηφξσλ θαη ηεο ληθήηξηαο ηνπ εκθπιίνπ πνιέκνπ δεμηάο, δελ κπφξεζε λα αλαηξέςεη ηα βαζηιηθά πνιηηηθά πξαμηθνπήκαηα, αιιά νχηε θαη απέθπγε ηελ ζηξαηησηηθή δηθηαηνξία ηνπ ’67. Μέζα ζ’ απηφ ην δηεζλέο θιίκα, ήηαλ θπζηθφ λα ππάξμνπλ θαη αλάινγνη θξαδαζκνί ζην αλαηνιηθφ ζηξαηφπεδν. Δ Σζερνζινβαθία ήηαλ ε κφλε αλαηνιηθή ρψξα πνπ απφ ηελ ίδξπζή ηεο ην 1918 σο ηε γεξκαληθή θαηνρή ην 1939, είρε δεκνθξαηηθφ θνηλνβνπιεπηηθφ πνιίηεπκα πνπ ιεηηνπξγνχζε άςνγα, ζε αληίζεζε κε φιεο ηηο γεηηνληθέο ηεο ρψξεο πνπ είραλ γλσξίζεη κφλν θαζηζηηθέο ή ζηξαηνθξαηηθέο δηθηαηνξίεο. Ώκέζσο κεηά ηνλ πφιεκν άξρηζε πάιη λα ιεηηνπξγεί ε θνηλνβνπιεπηηθή δεκνθξαηία, κε πξφεδξν ηνλ Έληβαξλη Μπέλεο (1884-1948). Σν 821
ηζρπξφ θνκκνπληζηηθφ θφκκα ηεο ρψξαο αλέηξεςε πξαμηθνπεκαηηθά ην πνιίηεπκα ην ’48, θαη ε ρψξα έγηλε Λατθή Αεκνθξαηία, θαηά ηα πξφηππα ησλ ππνινίπσλ ρσξψλ ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ζηξαηνπέδνπ. Ώπφ ην ’63 είραλ αξρίζεη ζνβαξέο ζπδεηήζεηο κέζα ζην Κνκκνπληζηηθφ Κφκκα γηα κεηαξξπζκηζηηθέο ηνκέο ζηελ ειεγρφκελε απφ ην θξάηνο νηθνλνκία, γηα πεξηζζφηεξεο ειεπζεξίεο ζην ηχπν θαη γηα ραιάξσζε ησλ πεξηνξηζκψλ ηεο θξηηηθήο. Σν θφκκα είρε ρσξηζηεί ζε δπν δηαθξηηέο παξαηάμεηο, ηνπο ζπληεξεηηθνχο θαη ηνπο κεηαξξπζκηζηέο. Πξψηα ζεκάδηα αιιαγήο ήηαλ ε απνθαηάζηαζε ηνπ ‘απφβιεηνπ’ Φξαληο Κάθθα θαη νη ειεχζεξεο ζπδεηήζεηο πνπ γηλφηαλ κέζσ ηεο ‘Λνγνηερληθήο Βθεκεξίδαο’ ε νπνία έθηαζε λα πνπιά 140.000 αληίηππα. Σν θφκκα επελέβε θαη αληηθαηέζηεζε αξθεηνχο ζπληάθηεο, αιιά ην θιίκα δπζαξέζθεηαο θαη απαίηεζεο γηα πεξηζζφηεξεο ειεπζεξίεο άξρηζε λα γίλεηαη πην νξγαλσκέλν θαη πην έληνλν. Δ Άλνημε ηεο ΠξΪγαο άξρηζε ζηηο 5 Εαλνπαξίνπ ηνπ’68 φηαλ ν ζθιεξνππξεληθφο γξακκαηέαο ηνπ θφκκαηνο Ώληνλίλ Ννβφηλη (1904-75) γλσζηφο θαη σο ηάιηλ ηεο Πξάγαο, αληηθαηαζηάζεθε απφ ηνλ εθζπγρξνληζηή Αιεμάληεξ Νηνχκπηζεθ (Alexander Dubcek, 1921-92). Δ αιιαγή απηή πξνθάιεζε έλα θχκα ελζνπζηαζκνχ, αιιά ν Νηνχκπηζεθ ήηαλ πξνζεθηηθφο ζηα βήκαηά ηνπ, απνθεχγνληαο λα πξνθαιέζεη ηελ θαρππνςία ησλ εγεηψλ ησλ άιισλ ζνζηαιηζηηθψλ θξαηψλ, πνπ παξαθνινπζνχζαλ πξνζεθηηθά ηηο θηλήζεηο ηνπ. Ώπφ ηνλ Φεβξνπάξην ε ινγνθξηζία ηνπ ηχπνπ θαηαξγήζεθε, πξάγκα πνπ πξνθάιεζε κηα έθξεμε πιεξνθφξεζεο ζηα κέζα καδηθήο ελεκέξσζεο. Σνλ Ώπξίιην ην ‘Πξφγξακκα Αξάζεο’ ηνπ θφκκαηνο έρεη σο ηδενινγηθφ ζηίγκα ηνλ νζηαιηζκφ κε αλζξψπηλν πξφζσπν. Πξνηείλεη κηα ζεηξά κέηξσλ πνπ είραλ σο ζηφρνπο ηελ αλαδηάξζξσζε ηεο νηθνλνκίαο κε έκθαζε ζηελ παξαγσγή θαηαλαισηηθψλ αγαζψλ, ηελ πξφβιεςε δπλαηφηεηαο πνιπθνκκαηηθψλ θπβεξλήζεσλ, ηελ ειεχζεξε δηαθίλεζε πιεξνθνξηψλ θαη ηδεψλ, ηελ θαηνρχξσζε ηεο ειεπζεξίαο ηεο γλψκεο θαη ηελ επαλεμέηαζε ησλ ζηαιηληθψλ πεπξαγκέλσλ ηνπ θφκκαηνο. Σν Πξφγξακκα έθαλε επίζεο ιφγν γηα ηελ παχζε ησλ πνιηηηθψλ δηψμεσλ θαη ηε ζηαδηαθή απνθαηάζηαζε ησλ πνιηηηθψλ ειεπζεξηψλ. Ο ειεχζεξνο πιένλ ηχπνο εμέθξαδε ηα αληηζνβηεηηθά αηζζήκαηα ηεο θνηλσλίαο θαη άξρηζαλ λα νξγαλψλνληαη λένη πνιηηηθνί ζρεκαηηζκνί φπσο νη νζηαιδεκνθξάηεο. ην δεκφζην ιφγν εκθαλίδνληαη θαη δηαλννχκελνη φπσο ν ΐάθιαβ Υάβει θαη έλαο απφ ηνπο δηαζεκφηεξνπο Σζέρνπο ζπγγξαθείο ν Μίιαλ Κνχληεξα πνπ πξηλ βξίζθνληαλ ππφ απαγφξεπζε. Σνλ Ενχλην ν ζπγγξαθέαο Λνχληβηθ ΐαθνχιηθ θπθινθφξεζε ην Μαληθέζην ησλ 2000 ιέμεσλ πνπ έθεξε ηηο ππνγξαθέο Σζερνζινβάθσλ δηαλννπκέλσλ φισλ ησλ απνρξψζεσλ. Σν Μαληθέζην νπνίν εμέθξαδε επηθπιάμεηο γηα ηα ‘ζπληεξεηηθά ζηνηρεία’ ζηνπο θφιπνπο ηνπ θνκκνπληζηηθνχ θφκκαηνο, γηα ηνλ θίλδπλν απφ ηηο ‘μέλεο δπλάκεηο’ (ελλννχζε θπζηθά ηα κέιε ηνπ πκθψλνπ ηεο ΐαξζνβίαο) θαη θαινχζε ην ιαφ λα πξναζπίζεη ηηο κεηαξξπζκίζεηο. Ο Νηνχκπηζεθ θαη ην θφκκα απνδνθίκαζαλ ην Μαληθέζην. Αηαβεβαίσζε κάιηζηα ηνπο ζπκκάρνπο ηνπ, φηη ε ρψξα ζα εθπιήξσλε ζην αθέξαην ηηο ππνρξεψζεηο ηεο έλαληη ηνπ πκθψλνπ ηεο ΐαξζνβίαο θαη φηη ζα δηαηεξνχζε ην ζνζηαιηζηηθφ ηεο ραξαθηήξα. Σν Μάξηην άξρηζαλ νη ζπδεηήζεηο (ζηε Αξέζδε) κεηαμχ εθπξνζψπσλ ηεο Σζερνζινβαθίαο θαη ησλ ππνινίπσλ πέληε ρσξψλ ηνπ πκθψλνπ ηεο ΐαξζνβίαο 822
(εθηφο ηεο Ρνπκαλίαο). Σνλ Μάην θαη ηνλ Ενχλην νη ‘πέληε’ (νβηεηηθή Έλσζε, Οπγγαξία, Πνισλία, Ώλαηνιηθή Γεξκαλία θαη ΐνπιγαξία), ζπλαληήζεθαλ θαη πάιη. Καη ζηηο ηξεηο ζπλαληήζεηο νη πέληε ρψξεο δεηνχζαλ απφ ηελ Σζερνζινβαθία λα άξεη ή λα παγψζεη ηηο κεηαξξπζκίζεηο. ε αληίζεηε πεξίπησζε δελ απέθιεηαλ ην ελδερφκελν ζηξαηησηηθήο επέκβαζεο. Σειηθά ηε λχρηα ηεο 20ήο πξνο 21ε Ώπγνχζηνπ ζηξαηεχκαηα ησλ ηεζζάξσλ ρσξψλ ηνπ πκθψλνπ ηεο ΐαξζνβίαο (ε Ώλαηνιηθή Γεξκαλία αλ θαη ζπκθσλνχζε κε ηελ επέκβαζε, δελ έζηεηιε ζηξαηφ γηαηί ζεσξήζεθε άθνκςν λα εηζβάινπλ μαλά γεξκαληθά ζηξαηεχκαηα, 30 κφιηο ρξφληα κεηά ηελ πξνεγνχκελε λαδηζηηθή εηζβνιή) εηζέβαιαλ αηθληδηαζηηθά ζην έδαθνο ηεο Σζερνζινβαθίαο θαη ζε ιίγεο ψξεο είραλ θαηαιάβεη φια ηα ζεκαληηθά ζηξαηεγηθά ζεκεία ηεο ρψξαο. Παξάιιεια ζνβηεηηθά αεξνπιάλα, απνβίβαδαλ ζην αεξνδξφκην ηεο Πξάγαο εθαηνληάδεο άξκαηα θαη ρηιηάδεο ζηξαηηψηεο πνπ θαηέιαβαλ ηελ πξσηεχνπζα. Ο εγέηεο ηνπ θφκκαηνο Νηνχκπηζεθ θαη ηα πεξηζζφηεξα κέιε ηεο θπβέξλεζεο ζπλειήθζεζαλ Οη εηζβνιείο θηλεηνπνίεζαλ 200.000 άλδξεο, νη νπνίνη ζηαδηαθά αλήιζαλ ζε 600.000. Δ αληίζηαζε ηνπ ηζερηθνχ ζηξαηνχ ήηαλ κάηαηε θαη ζηηο ζπγθξνχζεηο έραζαλ ηε δσή ηνπο πεξίπνπ 150 ζηξαηηψηεο θαη απφ ηηο δπν πιεπξέο. Μηα επηζηνιή πνπ είραλ ζηείιεη ζηνλ Μπξέδληεθ, πέληε κέιε ηεο Κεληξηθήο Βπηηξνπήο ηνπ Κ.Κ. Σζερνζινβαθίαο, κε ηελ νπνία ηνπ δεηνχζαλ ζηξαηησηηθή βνήζεηα γηα λα θαηαπληγεί ε ππφ εμέιημε ‘αληεπαλάζηαζε’, ήηαλ ην πξφζρεκα γηα ηελ σκή απηή εηζβνιή. κσο ηα δχν ηξίηα ησλ κειψλ ηεο Κεληξηθήο Βπηηξνπήο δηαθήξπμαλ ηελ αληίζεζή ηνπο κε ηελ εηζβνιή θαη ν πξφεδξνο ηεο ρψξαο Λνχληβηθ βφκπνληα (1895-1979), αξλήζεθε λα λνκηκνπνηήζεη κε ηελ ππνγξαθή ηνπ ηελ εηζβνιή θαη ηηο ζπιιήςεηο. Οη Σζερνζινβάθνη πνιίηεο αληέδξαζαλ κε δηάθνξνπο ηξφπνπο. Οη δηάθνξνη ξαδηνθσληθνί ζηαζκνί κεηέδηδαλ φηη ε εηζβνιή δελ είρε ηελ έγθξηζε ηνπ θφκκαηνο θαη θαινχζαλ ην ιαφ ζε εηξεληθέο δηακαξηπξίεο. Πξάγκαηη νη πνιίηεο βγήθαλ ζηνπο δξφκνπο, εθδήισλαλ κε θάζε ηξφπν ηελ αληίζεζή ηνπο κε ηελ παξνπζία ησλ ζνβηεηηθψλ ηαλθο κνίξαδαλ θπιιάδηα ζηνπο Ρψζνπο ζηξαηηψηεο, αιιά απέθπγαλ θάζε θίλεζε βίαο πνπ ζα κπνξνχζε λα πξνθαιέζεη αηκαηνρπζία. Ο πξφεδξνο βφκπνληα εθιήζε ζηε Μφζρα, αιιά πξηλ απφ θάζε ζπδήηεζε απαίηεζε ηελ άκεζε απειεπζέξσζε ηνπ Νηνχκπηζεθ θαη ησλ άιισλ ζπιιεθζέλησλ, πξάγκα πνπ έγηλε. Τπφ ηελ απεηιή επηβνιήο ζηξαηησηηθήο δηθηαηνξίαο, ν βφκπνληα θαη ν Νηνχκπηζεθ απνδέρζεθαλ ηνπο ζνβηεηηθνχο φξνπο θαη αθχξσζαλ ηηο κεηαξξπζκηζηηθέο δηαδηθαζίεο πνπ είραλ δξνκνινγεζεί. Οη δηαδειψζεηο θαη νη δηακαξηπξίεο ζπλερίζηεθαλ γηα αξθεηέο εβδνκάδεο αθφκα, αιιά ηελ Άλνημε ηεο Πξάγαο είρε δηαδερζεί απφηνκα ν ρεηκψλαο. Σνλ Εαλνπάξην ηνπ ’69, έλαο εηθνζάρξνλνο θνηηεηήο, ν Γηάλ Πάιαηο ζε έλδεημε δηακαξηπξίαο γηα ηελ παξνπζία ησλ ζνβηεηηθψλ ηαλθο, απηνππξπνιήζεθε ζηελ θεληξηθή πιαηεία ηεο Πξάγαο. Δ θεδεία ηνπ κεηαηξάπεθε ζε νγθψδε αληηζνβηεηηθή δηαδήισζε. Ώξγφηεξα άιινη δχν λένη αθνινχζεζαλ ην παξάδεηγκα ηνπ Πάιαηο θαη απηνππξπνιήζεθαλ. Ο Νηνχκπηζεθ παξέκεηλε ζηελ εγεζία ηνπ θφκκαηνο σο ηνλ Ώπξίιην ηνπ ’69 θαη ηνλ αληηθαηέζηεζε ν Γθνχζηαβ Υνχδαθ. Καηφπηλ δηνξίζηεθε γηα έλα ρξφλν πξεζβεπηήο ζηελ Σνπξθία θαη κεηά ζε αζήκαληεο ζέζεηο. Βπαλήιζε ζην πξνζθήλην
823
ην 1989, φηαλ ζπκπαξαζηάζεθε ελεξγά ζηνλ ΐάθιαβ Υάβει θαη ζηε ΐεινχδηλε Βπαλάζηαζε, πνπ αλέηξεςε ην θνκκνπληζηηθφ θαζεζηψο. Βμ αηηίαο ηεο θαηνρήο ηεο Σζερνζινβαθίαο απφ ηηο δπλάκεηο ηνπ πκθψλνπ ηεο ΐαξζνβίαο, πάλσ απφ 170.000 ρηιηάδεο θαιιηηέρλεο, ζπγγξαθείο, ζθελνζέηεο, δηαλννχκελνη θαη εμεηδηθεπκέλνη εξγάηεο εγθαηέιεηςαλ ηε ρψξα θαη θαηέθπγαλ ζηε Αχζε.
Ο Πφιεκνο ηνπ Βηεηλάκ Σν ζεξκφηεξν επεηζφδην ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ ήηαλ ν Πφιεκνο ηνπ ΐηεηλάκ. ηνλ πξνεγνχκελν πφιεκν ηεο Κνξέαο είραλ εκπιαθεί πνιχ πεξηζζφηεξα θξάηε, αιιά ζην ΐηεηλάκ ν πφιεκνο θιηκαθψζεθε ζε ηεξάζηηνπο αξηζκνχο ζηξαηησηψλ θαη απίζηεπηεο πνζφηεηεο φπισλ θαη γεληθά ζηξαηησηηθνχ πιηθνχ. πσο θαη ζηελ Κνξέα, ν πφιεκνο δηεμαγφηαλ ηππηθά κεηαμχ ΐνξείσλ θαη Ννηίσλ (ΐηεηλακέδσλ) νη νπνίνη φκσο εθπξνζσπνχζαλ ηνπο δπν θφζκνπο πνπ είραλ αληηπαξαηαρζεί ζηνλ Φπρξφ Πφιεκν. Βίδακε ζην θεθάιαην πεξί θαηάξξεπζεο ηεο απνηθηνθξαηίαο ηελ αλάδεημε ηνπ εγέηε ηνπ Κνκκνπληζηηθνχ Κφκκαηνο ηνπ ΐηεηλάκ Υν Σζη Μηλρ θαη σο πξσηαγσληζηή ηεο αληίζηαζεο θαηά ησλ Εαπψλσλ θαη σο επηθεθαιήο ηεο Λατθήο Αεκνθξαηίαο ηνπ ΐηεηλάκ. ηε ζπλέρεηα εγήζεθε ησλ αληαξηψλ ΐηεηκίλρ θαηά ησλ Γάιισλ νη νπνίνη ηειηθά απνρψξεζαλ εηηεκέλνη θαη ηαπεηλσκέλνη. Φεχγνληαο φκσο άθεζαλ πίζσ ηνπο ην λφηην ηκήκα ηεο ρψξαο, αλεμάξηεην θξάηνο απφ ην ΐνξξά, κε ηελ νλνκαζία Αεκνθξαηία ηνπ ΐηεηλάκ, ππφ ηελ πξνζηαζία ηεο δπηηθήο ππεξδχλακεο, ησλ Δλσκέλσλ Πνιηηεηψλ. ηελ νπζία ην θξάηνο απηφ ήηαλ έλα απνιπηαξρηθφ νηθνγελεηνθξαηηθφ θαζεζηψο ηνπ Νγθν Νηηλρ Νηηέκ (1901-63), πνπ θπβεξλνχζε ζηεξηδφκελνο ζηνλ αληηθνκκνπληζκφ, ζηελ ακεξηθαληθή νηθνλνκηθή βνήζεηα θαη ζε κηα δηεθζαξκέλε νκάδα ζηξαηνθξαηψλ. Ο Νηηέκ αλέιαβε σο πξψηνο πξφεδξνο ηνπ Ννηίνπ ΐηεηλάκ απφ ην ’55 σο ηε δνινθνλία ηνπ ην ’63. Σν θαζεζηψο ηνπ Νηηέκ αξλήζεθε λα πξνρσξήζεη ζε εθινγέο γηα ηελ ελνπνίεζε ηεο ρψξαο θαη νη θνκκνπληζηέο απφ ην ’60, άξρηζαλ λα νξγαλψλνπλ αληάξηηθα ζψκαηα γηα ην αλαηξέςνπλ. Σα ζψκαηα κε ηελ νλνκαζία Ώπειεπζεξσηηθφο ηξαηφο ηνπ Ννηίνπ ΐηεηλάκ, έγηλαλ γλσζηά σο ΐηεηθφλγθ. Ο πξφεδξνο ησλ ΔΠΏ Ώτδελράνπεξ έζηεηιε ηνπο πξψηνπο ζηξαηησηηθνχο ‘ζπκβνχινπο’ θαη φηαλ αλέιαβε ν επφκελνο πξφεδξνο Κέλλεληπ, νη Ώκεξηθαλνί είραλ ήδε πεξίπνπ 2.500 άλδξεο ζην ΐηεηλάκ. ζν ε θπβέξλεζε ηνπ Νφηνπ έδεηρλε αδπλακία λα ειέγμεη ηνπο αληάξηεο ηφζν απμαλφηαλ ν αξηζκφο ησλ Ώκεξηθαληθψλ ζηξαηεπκάησλ εθεί. ηα ηέιε ηνπ ’63 ν Νηηέκ δνινθνλήζεθε απφ ηνπο ζηξαηησηηθνχο θαη ιίγν αξγφηεξα δνινθνλήζεθε θαη ν Κέλλεληπ. Ο Λχληνλ Σδφλζνλ (1908-73) πνπ ηνλ δηαδέρζεθε αχμεζε σο ηνλ επφκελν ρξφλν ηνλ αξηζκφ ησλ ζηξαηησηψλ ζην ΐηεηλάκ ζε 75.000. Ο πφιεκνο ζπλέρηζε λα θιηκαθψλεηαη. Οη ΐηεηθφλγθ αξηζκνχζαλ ήδε 250.000 άλδξεο, εμνπιηζκέλνπο κε ειαθξά θπξίσο ζνβηεηηθά φπια, αιιά είραλ απέλαληί ηνπο (ην1966) πεξίπνπ 400.000 βαξηά νπιηζκέλνπο Ώκεξηθαλνχο θαη 600.000 Ννηηνβηεηλακέδνπο. Οη Ώκεξηθαλνί κε ζπλερείο βνκβαξδηζκνχο ηεο πξσηεχνπζαο, ησλ ιηκαληψλ ηνπ ΐνξείνπ ΐηεηλάκ θαη ησλ πεξηνρψλ πνπ ππέζεηαλ φηη πεξλνχζε ην 824
κνλνπάηη Υν Σζη Μηλρ πξνζπαζνχζαλ λα ειέγμνπλ κηα θαηάζηαζε ε νπνία έκνηαδε κε βαξέιη ρσξίο πάην. Βπίζεο κε ξίςεηο βνκβψλ λαπάικ θαη εθθελψζεηο ρσξηψλ πνπ βξίζθνληαλ ζηελ δνχγθια, πξνζπαζνχζαλ λα εκπνδίδνπλ ηελ ηξνθνδνζία ησλ αληαξηψλ απφ ηνπο ρσξηθνχο. Οη ρσξηθνί ππέζηεζαλ απφ ηνπο Ώκεξηθαλνχο ζπιιήςεηο, βαζαληζκνχο, εθηειέζεηο, θαηαζηξνθή ησλ ζπηηηψλ θαη ηεο ζνδεηάο ηνπο, αιιά ε δξάζε ησλ αληαξηψλ ζπλερηδφηαλ ακείσηε. Αηεπξάρζεζαλ θνβεξέο σκφηεηεο θαη νιφθιεξα ρσξηά μεθιεξίζηεθαλ. ινη νη θάηνηθνη ηνπ ρσξηνχ Μη Λάη ζθαγηάζηεθαλ απφ Ώκεξηθαλνχο ζηξαηηψηεο θαη νη θσηνγξαθίεο ησλ ζπκάησλ έθαλαλ ηνλ γχξν ηνπ θφζκνπ, αλαγθάδνληαο ην ακεξηθαληθφ επηηειείν λα παξαπέκςεη ζην ζηξαηνδηθείν ηνπο δξάζηεο. πσο ζπλήζσο γίλεηαη ζε θάζε εκθχιην πφιεκν, νη αγξηφηεηεο κεηαμχ ησλ εκπνιέκσλ μεπεξλνχλ αθφκα θαη ηελ πην αξξσζηεκέλε θαληαζία. ινο ν θφζκνο είδε ηνλ αξρεγφ ηεο αζηπλνκίαο ηνπ Ννηίνπ ΐηεηλάκ λα ππξνβνιεί ελ ςπρξψ ζην θεθάιη, έλα δεκέλν θαη παληθφβιεην αηρκάισην αληάξηε ΐηεηθφλγθ. Οη βνπδηζηέο ηεξείο ηνπ Ννηίνπ ΐηεηλάκ ήηαλ νη κφλνη πνπ κπνξνχζαλ λα δηακαξηπξεζνχλ γηα ηνλ πφιεκν θαη ηελ αιιεινζθαγή, ρσξίο λα δησρηνχλ ή λα θπιαθηζζνχλ. κσο ν ηξφπνο δηακαξηπξίαο νξηζκέλσλ απφ απηνχο, ζπγθιφληζε ηελ αλζξσπφηεηα. Μπξνζηά ζηηο θάκεξεο ηεο ηειεφξαζεο, έλαο κνλαρφο θνξψληαο ηελ παξαδνζηαθή ηνπ ξφκπα, πεξηινχζηεθε κε βελδίλε θαη έβαιε θσηηά, ζέηνληαο κ’ απηφ ηνλ ηξφπν ηέξκα ζηε δσή ηνπ. (κε ίδην ηξφπν δηακαξηπξίαο, βξήθε ην ζάλαην θαη ν λεαξφο Σζέρνο θνηηεηήο Γηαλ Πάιαηο ην 1969, ζηελ Πξάγα). Ώπηφ ε εηθφλα επαλαιήθζεθε αξθεηέο θνξέο. Σν 1968, ηηο εκέξεο ηεο βηεηλακηθήο ζξεζθεπηηθήο ενξηήο Σεη, νη ΐηεηθφλγθ επηηεζήθαλ αηθληδηαζηηθά θαηά ηεο ατγθφλ θαη ρηχπεζαλ ηελ Ώκεξηθαληθή πξεζβεία. Σαπηφρξνλα ρηχπεζαλ δεθάδεο άιινπο ζηφρνπο ζε φιεο ζρεδφλ ηηο πφιεηο ηνπ Ννηίνπ ΐηεηλάκ. Δ ακεξηθαληθή θπβέξλεζε δελ κπνξνχζε λα εμεγήζεη ζην ιαφ, πψο ν ζηξαηφο ηεο πνπ μεπεξλνχζε ήδε ηηο 500.000, κε ζπληξηπηηθή ππεξνπιία, θαη κε απφιπην έιεγρν ησλ αηζέξσλ δελ κπφξεζε λα απνθχγεη νχηε ηελ επίζεζε ζηελ θαξδηά ηεο πξσηεχνπζαο ηνπ Ννηίνπ ΐηεηλάκ. Δ απφθαζε ηνπ Σδφλζνλ λα κελ ζέζεη ππνςεθηφηεηα ζηηο επηθείκελεο εθινγέο ζεσξήζεθε λίθε ηνπ Υν Σζη Μηλρ θαη ησλ ΐηεηθφλγθ. Δ παγθφζκηα θνηλή γλψκε, αλεμαξηήησο πνιηηηθψλ απφςεσλ είρε ζπγθηλεζεί απφ ηνλ αγψλα ησλ θησρά εμνπιηζκέλσλ, μππφιεησλ θαη ιηηνδίαηησλ αληαξηψλ, πνπ πνιεκνχζαλ ζηε δνχγθια θαηά ηεο κεγαιχηεξεο πνιεκηθήο κεραλήο ηνπ θφζκνπ θαη κηαο αλίθαλεο θαη δηεθζαξκέλεο θπβέξλεζεο πνπ δελ εθπξνζσπνχζε παξά κφλν ηνλ εαπηφ ηεο. Ο ιαφο θαη ηδηαίηεξα ε ακεξηθαληθή λενιαία είρε μεζεθσζεί. ηα παλεπηζηήκηα θαη ζηνπο δξφκνπο νη θιεξσηνί έθαηγαλ ηηο πξνζθιήζεηο ηεο ζηξαηνινγίαο, αξλνχκελνη λα πνιεκήζνπλ ζε έλα άδηθν θαη ρσξίο ειπίδα πφιεκν. Γλσζηνί θαιιηηέρλεο, εζνπνηνί θαη ηξαγνπδηζηέο δηακαξηχξνληαλ κε ηνλ ηξφπν ηνπο θαη δεηνχζαλ λα ζηακαηήζνπλ λα επηζηξέθνπλ λεθξνί νη Ώκεξηθαλνί ζηξαηηψηεο, πνπ ν αξηζκφο ηνπο είρε ήδε μεπεξάζεη ηνπο 50.000. Ο Σδσλ Λέλλνλ (1940-80), έλαο απφ ηνπο ηέζζεξηο Μπεηιο πνπ ηψξα είραλ ρσξίζεη, έγξαςε ην πεξίθεκν αληηπνιεκηθφ ηνπ ηξαγνχδη Give peace a chance πνπ έγηλε παγθφζκηα επηηπρία.
825
Ο επφκελνο πξφεδξνο ησλ ΔΠΏ, Ρίηζαξλη Νίμνλ (1913-94) είρε αληηιεθζεί φηη ε ρψξα βξηζθφηαλ ζε αδηέμνδν. Άξρηζε ζηαδηαθά λα απνζχξεη δπλάκεηο απφ ην ΐηεηλάκ. Χο ηνλ Ώχγνπζην ηνπ ’72 είραλ απνζπξζεί φιεο νη κάρηκεο ακεξηθαληθέο κνλάδεο. Σνλ Εαλνπάξην ηνπ ’73 νη Ώκεξηθαλνί ππέγξαςαλ κε ηελ θπβέξλεζε ηνπ ΐνξείνπ ΐηεηλάκ, ζπκθσλία θαηάπαπζεο ηνπ ππξφο θαη απνρψξεζε θαη ηνπ ηειεπηαίνπ Ώκεξηθαλνχ ζηξαηησηηθνχ. Οπζηαζηηθά νη ΔΠΏ φρη κφλν παξαδερφηαλ φηη έραζαλ ηνλ πφιεκν, αιιά παξέδηλαλ ην Νφηην ΐηεηλάκ ζηνπο ΐηεηθφλγθ. Σελ άλνημε ηνπ ’75, εθηφο ειέγρνπ ησλ ΐηεηθφλγθ ζην Νφηην ΐηεηλάκ, είρε απνκείλεη κφλν ε ατγθφλ. ηηο 30 Ώπξηιίνπ, ελψ ην ηειεπηαίν ειηθφπηεξν απνκαθξπλφηαλ απφ ηελ ακεξηθαληθή πξεζβεία, ζην πεξίβνιφ ηεο εηζεξρφηαλ ην πξψην βνξεηνβηεηλακέδηθν άξκα. Δ ρψξα έγηλε εληαία Λατθή Αεκνθξαηία θαη ε ατγθφλ κεηνλνκάζηεθε ζε Πφιε ηνπ Υν Σζη Μηλρ, πξνο ηηκή ηνπ θνκκνπληζηή εγέηε πνπ είρε πεζάλεη έμε ρξφληα λσξίηεξα. Δ ππεξδχλακε πνπ θαηείρε ηελ ηειεηφηεξε πνιεκηθή ηερλνινγία, δαπάλεζε πάλσ απφ 150 δηζεθαηνκκχξηα δνιάξηα, έζηεηιε κηζφ εθαηνκκχξην ζηξαηηψηεο θαη ρηιηάδεο αεξνπιάλα, ειηθφπηεξα θαη άξκαηα, πνπ έξημε εθαηνληάδεο ρηιηάδεο βφκβεο ζηα δνχγθια θαη ηα έιε ηεο Ελδνθίλαο, ππνρξεψζεθε λα απνρσξήζεη εηηεκέλε θαη ηαπεηλσκέλε. 60.000 Ώκεξηθαλνί ζηξαηηψηεο έραζαλ ηε δσή ηνπο εθεί θαη 300.000 ηξαπκαηίζηεθαλ. Οη ΐηεηλακέδνη λεθξνί - θαη απφ ηηο δπν πιεπξέο – ήηαλ πάλσ απφ 1,6 εθαηνκκχξηα θαη νη πιηθέο δεκηέο πνπ άθεζε ν πφιεκνο ζηελ άηπρε απηή ρψξα ήηαλ αλππνιφγηζηεο. Οη Ώκεξηθαλνί πνιίηεο δελ έρνπλ αθφκα πηζηέςεη πψο νη πνιχ ιηγφηεξνη θαη θησρά εμνπιηζκέλνη αληάξηεο, κπφξεζαλ λα θαηαξξαθψζνπλ ην γφεηξν θαη ηελ πεξεθάληα ηεο κεγαιχηεξεο πνιεκηθήο κεραλήο πνπ αληηπαξαηάρζεθε απέλαληί ηνπο. Ήηαλ ε πξψηε ζηξαηησηηθή ήηηα ζηελ ηζηνξία ησλ Δλσκέλσλ Πνιηηεηψλ. ήκεξα – θαίλεηαη φηη ην ΐηεηλάκ δελ ηνπο δίδαμε επαξθψο – κηα αθφκα ηαπεηλσηηθή ήηηα, είλαη νξαηή ζην καθξηλφ Εξάθ, φπνπ θαη εθεί εθαηνληάδεο ρηιηάδεο Ώκεξηθαλνί ζηξαηηψηεο, έρνπλ εκπιαθεί ζε έλα αηειέζθνξν αληαξηνπφιεκν ησλ πφιεσλ. ηα πέληε ρξφληα ηνπ πνιέκνπ ηνπ Εξάθ, πάλσ απφ 4000 Ώκεξηθαλνί έρνπλ ζθνησζεί θαη ην ρεηξφηεξν, δελ ππάξρεη ζηνλ νξίδνληα πξννπηηθή λίθεο, Δ κφλε ιχζε είλαη ε γξήγνξε απνρψξεζε, απφ κηα θαηεζηξακκέλε ρψξα ηεο νπνίαο δεθάδεο ρηιηάδεο πνιίηεο ζθνηψζεθαλ θαη εμαθνινπζνχλ λα ζθνηψλνληαη ζε θαζεκεξηλέο ζπγθξνχζεηο.
Ζ θαηάξξεπζε ηνπ Κνκκνπληζκνχ θαη ην ηέινο ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ ηε δηάξθεηα ησλ ρξφλσλ πνπ αθνινχζεζαλ ηελ αλαηξεπηηθή δεθαεηία ηνπ ’60, ν θφζκνο άιιαδε ξαγδαία. Δ εμάπισζε ηεο ρξήζεο ειεθηξνληθψλ ππνινγηζηψλ, ε αλάπηπμε ηεο δνξπθνξηθήο ηειεφξαζεο θαη θπξίσο ε ηαρχηαηε δηάδνζε ηνπ Αηαδηθηχνπ (Internet), δηακφξθσζαλ έλα λέν πιαλήηε πνπ ηα ζχλνξα είραλ πηα μεπεξαζηεί. Μπνξεί ην ηείρνο λα εκπφδηδε ηνπο θαηνίθνπο ηνπ Ώλαηνιηθνχ ΐεξνιίλνπ λα πεξάζνπλ ζηελ ‘άιιε πιεπξά’, φκσο θαλείο πηα δελ κπνξνχζε λα εκπνδίζεη ηνπο θαηνίθνπο ηεο Ώλαηνιηθήο Γεξκαλίαο λα βιέπνπλ απφ ηελ ηειεφξαζε ηνλ ηξφπν δσήο, ηελ ειεπζεξία κεηαθίλεζεο, ηελ πνηθηιία ησλ απηνθηλήησλ θαη ηελ αθζνλία ησλ θαηαλαισηηθψλ αγαζψλ, αθφκα θαη ηηο δηαθνξέο ζην ληχζηκν ή ζην ζπίηη. 826
Οη νβηεηηθνί πνιίηεο πάιη έβιεπαλ πηα φηη παξά ηηο πξνζπάζεηεο θαη ζπζίεο ηνπο επί δεθαεηίεο, ην ράζκα πνπ ρψξηζε ηελ νηθνλνκία ηνπο απφ απηήλ ησλ δπηηθψλ ρσξψλ κεγάισλε ζπλερψο. ηαλ ν Μηραάι Γθνξκπαηζφθ αλέιαβε ηελ εγεζία ηνπ Κφκκαηνο θαη ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο ην 1985, ην εζληθφ πξντφλ ηεο ρψξαο κφιηο έθζαλε ην 1/3 ηνπ αληίζηνηρνπ ακεξηθαληθνχ. Καη έλα κεγάιν θνκκάηη ηεο ηζρλήο απηήο πίηαο (πάλσ απφ 20%) μνδεπφηαλ ζηνπο εμνπιηζκνχο, ελψ ν ιαφο ησλ ρσξψλ ηνπ πκθψλνπ ηεο ΐαξζνβίαο, πεξλνχζε αηέιεησηεο ψξεο ζηηο νπξέο γηα λα αγνξάζεη θάπνην πξντφλ κφιηο εκθαληδφηαλ ζηελ αγνξά. Δ καχξε αγνξά νξγίαδε θαη δηαθζνξά ησλ θξαηηθψλ ιεηηνπξγψλ ήηαλ θαλφλαο φρη κφλν γηα ηε νβηεηηθή Έλσζε, αιιά θαη γηα φιεο ηηο άιιεο ρψξεο ηνπ αλαηνιηθνχ κπινθ. Γηα λα απνθηήζεη ν νβηεηηθφο πνιίηεο έλα απηνθίλεην Μφζθνβηηο πεξίκελε απφ 5 σο 10 ρξφληα.
Ο Μηραήι Γθνξκπαηζόθ (1931-
)
Ο Λενλίλη Μπξέδληεθ ν ηζρπξφο άλδξαο πνπ αλέηξεςε ην 1964 θαη δηαδέρζεθε ηνλ Υξνπζηζφθ ζην ηηκφλη ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο πέζαλε ην 1982. Σε ζέζε ηνπ θαηέιαβε ν Γηνχξη Αληξφπνθ πνπ πέζαλε δπν ρξφληα κεηά. Ώθνινχζεζε ν Κνλζηαληίλ Σζεξληέλθν αιιά θη απηφο πέζαλε ην 1985. Οη νβηεηηθνί πνιίηεο ζε ηξία ρξφληα είραλ απνραηξεηήζεη ηζάξηζκνπο γεξαιένπο εγέηεο, πνπ απιψο δηαρεηξίζηεθαλ έλα ηεξάζηην θξάηνο, πνπ ηα πξνβιήκαηά ηνπ γηλφηαλ ρξφλν κε ην ρξφλν πην εκθαλή, αιιά δελ είραλ νχηε ηε ζέιεζε νχηε ηε δχλακε λα θάλνπλ θάηη γηα λα μεθχγεη ε ρψξα απφ ην νηθνλνκηθφ θαη θνηλσληθφ ηέικα πνπ είρε πεξηπέζεη. Έηζη φηαλ αλαγγέιζεθε φηη έλαο λένο άλζξσπνο ν Μηραήι Γθνξκπαηζφθ αλέιαβε ηελ εγεζία ηνπ θφκκαηνο θαη ηεο ρψξαο, φινη άξρηζαλ λα ειπίδνπλ φηη καδί ηνπ ζα έξζνπλ θαη νη θαιχηεξεο κέξεο πνπ πεξίκελαλ. Ο Γθνξκπαηζφθ ήηαλ ν πξψηνο θνκκνπληζηήο εγέηεο ηεο ρψξαο πνπ γελλήζεθε κεηά ηελ Οθησβξηαλή Βπαλάζηαζε. Καηαγφηαλ απφ νηθνγέλεηα κπνιζεβίθσλ θαη ν ίδηνο έγηλε κέινο ηεο λενιαίαο ηνπ θφκκαηνο ζε ειηθία 15 εηψλ. πνχδαζε αγξνηηθή νηθνλνκία θαη ζχληνκα έγηλε θαη κέινο ηνπ ΚΚΒ. Σν 1966 ήηαλ γξακκαηέαο ηεο ηνπηθήο επηηξνπήο ηνπ θφκκαηνο ζηε γελέηεηξά ηνπ ηαπξνχπνιε. Σν 1971 έγηλε κέινο ηεο Κεληξηθήο επηηξνπήο, ην ‟79 αλαπιεξσκαηηθφ κέινο ηνπ Πνιηηηθνχ Γξαθείνπ θαη ην ‟85 δηαδέρζεθε ηνλ Σζεξληέλθν θαη έγηλε Γεληθφο Γξακκαηέαο ηνπ ΚΚΒ. Δ πνιηηηθή ηνπ ήηαλ πξάγκαηη δηαθνξεηηθή απφ ησλ πξνθαηφρσλ ηνπ, αιιά ηα απνηέιεζκά ηεο ήηαλ ακθηιεγφκελα. Υεηξίζηεθε κε επηηπρία ην ηέινο ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ, αιιά νδήγεζε ζε δηάιπζε ηε δεχηεξε παγθφζκηα ππεξδχλακε ηε νβηεηηθή Έλσζε. Οη ρεηξηζκνί ηνπ ζηελ εμσηεξηθή πνιηηηθή ήηαλ πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηεο κείσζεο ηεο έληαζεο κεηαμχ ησλ δπν ζηξαηνπέδσλ θαη ηεο πξναγσγήο ηνπ δηαιφγνπ κεηαμχ ηνπο. πλαληήζεθε αξθεηέο θνξέο κε ηνλ Γεξκαλφ θαγθειάξην Υέικνπη Κνι, κε ηε ΐξεηαλίδα πξσζππνπξγφ Μάξγθαξεη Θάηζεξ θαη κε ηνλ πξφεδξν ησλ Δλσκέλσλ Πνιηηεηψλ Ρφλαιλη Ρέηγθαλ.
827
Σν 1987 ζπλππέγξαςε κε ηνλ Ρέηγθαλ ζπκθσλία θαηαζηξνθήο ησλ ππξεληθψλ ππξαχισλ κέζνπ βειελεθνχο ε νπνία ζεσξείηαη θαη ε ιεμηαξρηθή πξάμε ηνπ ηέινπο ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ. Σν 1988-9 απνθάζηζε ηελ απφζπξζε ησλ νβηεηηθψλ ζηξαηεπκάησλ απφ ην Ώθγαληζηάλ, ηεξκαηίδνληαο έηζη έλα ελλεαεηή πφιεκν εθεί, πνπ είρε εμειηρζεί ζε έλα ζνβηεηηθφ ΐηεηλάκ. Σν 1990 ηνπ απνλεκήζεθε ην βξαβείν Νφκπει Βηξήλεο. ην εζσηεξηθφ ηεο ρψξαο ηνπ, ν Γθνξκπαηζφθ απνθαηέζηεζε ηηο ζρέζεηο ηνπ θξάηνπο κε ηε Ρσζηθή Οξζφδνμε Βθθιεζία θαη κε ηνπο – θπξίσο δηαλννχκελνπο – αληηθξνλνχληεο. Πξνζπάζεζε λα δεκηνπξγήζεη έλα λέν ζνζηαιηζηηθφ κνληέιν ζην νπνίν ζα ζπλππάξρνπλ νη λφκνη ηεο ειεχζεξεο αγνξάο θαη ελφο ιηγφηεξν άθακπηνπ θξαηηθνχ ζρεδηαζκνχ. Οη κεηαξξπζκίζεηο ηνπ Γθνξκπαηζφθ πινχηηζαλ ην δηεζλέο ιεμηιφγην. ινη έκαζαλ ηελ πεξεζηξόηθα (αλνηθνδφκεζε) θαη ηελ γθιάζλνζη (δηαθάλεηα). κσο απηέο νη κεηαξξπζκίζεηο άλνημαλ ηνπο αζθνχο ηνπ Ώηφινπ γηα ηνπο ζνβηεηηθνχο πνιίηεο πνπ γηα δεθαεηίεο είραλ ζηεξεζεί ηηο αηνκηθέο ειεπζεξίεο θαη ηψξα μέζπαζαλ δεηψληαο φιν θαη πεξηζζφηεξε ειεπζεξία θαη δεκνθξαηία. Σν ίδην ζπλέβε θαη κε ηηο νβηεηηθέο Αεκνθξαηίεο. Σα ΐαιηηθά θξάηε, ε Γεσξγία, ην Ώδεξκπατηδάλ θαη πνιιά άιια κέιε πνπ είραλ ζρεκαηίζεη ηελ παλίζρπξε νβηεηηθή Έλσζε, δηαθήξπζζαλ ηψξα ηε ζέιεζή ηνπο γηα απηνλνκία θαη αλεμαξηεζία. Ήδε φιεο νη άιιεο ρψξεο ηνπ ηεο Ώλαηνιηθήο Βπξψπεο, είραλ εθδηψμεη – εηξεληθά ή βίαηα – ηνπο ηειεπηαίνπο θνκκνπληζηέο εγέηεο ηνπο θαη είραλ πάξεη ην δξφκν ηεο θνηλνβνπιεπηηθήο δεκνθξαηίαο. Σνλ Ώχγνπζην ηνπ ‟91 μέζπαζε έλα θίλεκα απφ ζθιεξνππξεληθνχο θνκκνπληζηέο, πνπ δελ ζπκθσλνχζαλ κε ηηο κεηαξξπζκίζεηο ηνπ Γθνξκπαηζφθ. Οη πνιίηεο ηεο Μφζραο κε επηθεθαιήο ηνλ Μπνξίο Γηέιηζηλ (1931-2007) θαηέζηεηιαλ γξήγνξα ην πξαμηθφπεκα. Ο Γθνξκπαηζφθ φκσο ήηαλ πηα απνδπλακσκέλνο θαη ν λένο ηζρπξφο άλδξαο ηεο Ρσζίαο ήηαλ ν Γηέιηζηλ. Σνλ Ννέκβξην ηνπ ίδηνπ έηνπο έλδεθα απφ ηηο πξψελ ζνβηεηηθέο δεκνθξαηίεο ππέγξαςαλ ηε ζπλζήθε ηεο ίδξπζεο ηεο Κνηλνπνιηηείαο ησλ Αλεμαξηήησλ Κξαηψλ. Δ νβηεηηθή Έλσζε έπαςε επίζεκα λα ππάξρεη ηελ 31ε Αεθεκβξίνπ 1991. φηαλ ε θφθθηλε ζεκαία ηεο πνπ θπκάηηδε ζην Κξεκιίλν απφ ην 1917, αληηθαηαζηάζεθε απφ ηελ ηξίρξσκε ξσζηθή. Ο Γθνξκπαηζφθ πξνζπάζεζε λα θεξδίζεη – ζηηο επφκελεο ειεχζεξεο πηα εθινγέο – ηελ ιατθή ςήθν, αιιά ρσξίο επηηπρία. Οη Ρψζνη δελ ηνλ ζπκπάζεζαλ πνηέ ηδηαίηεξα θαη δελ είλαη ιίγνη απηνί πνπ ηνπ θαηαινγίδνπλ φηη ιφγσ ησλ ρεηξηζκψλ ηνπ, ε ρψξα ηνπο «ππνβηβάζηεθε» απφ δηεζλήο ππεξδχλακε, αθήλνληαο κφλε ηελ Ώκεξηθή λα ρεηξίδεηαη, φπσο ηε ζπκθέξεη ηα κεγάια παγθφζκηα ζέκαηα.
Ώπφ ηε δηάιπζε ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο γελλήζεθαλ ηα εμήο θξάηε: ΚαδαθζηΪλ, ΚηξγηθηζηΪλ, ΣαηδηθηζηΪλ, ΣνπξθκεληζηΪλ, ΟπδκπεθηζηΪλ, ΑδεξκπατηδΪλ, Γεσξγέα, Αξκελέα, Μνιδαβέα, Οπθξαλέα, Λεπθνξσζέα, Δζζνλέα, Λεηνλέα, Δζζνλέα θαη Ρσζέα. Δ πνιηηηθή Γθνξκπαηζφθ φκσο είρε ζνβαξέο επηπηψζεηο θαη ζηα θξάηε ηνπ πκθψλνπ ηεο ΐαξζνβίαο. Οη ιανί ζπλεηδεηνπνίεζαλ φηη νη εκθαλείο νηθνλνκηθέο θαη πνιηηηθέο αδπλακίεο ησλ θπβεξλήζεψλ ηνπο, είραλ αδπλαηίζεη θαη ηνλ αζθπθηηθφ έιεγρν ζηνπο δηαθσλνχληεο.
828
Ο ιαφο ηεο Πνισλέαο αλέθαζελ δελ ζπκπαζνχζε ηνπο Ρψζνπο θαη ε ηζηνξία ησλ δπν ιαψλ είλαη κηα ζπλερήο πνιεκηθή ζχγθξνπζε κεηαμχ ηνπο. Οη Πνισλνί είλαη βαζχηαηα ζξήζθνη θαη αζεξάπεπηα θαζνιηθνί. ηαλ ην 1978, ν αξρηεπίζθνπνο ηεο Κξαθνβίαο Κάξνινο ΐντηχια εμειέγε ν πξψηνο ζηελ ηζηνξία Πνισλφο πάπαο, κε ηνλ φλνκα Ησάλλεο-Παχινο ΗΗ (1920-2005), ε αληηθνκκνπληζηηθή αληηπνιίηεπζε ηεο ρψξαο αηζζάλζεθε ηζρπξφηεξε. Πνιινί Πνισλνί πίζηεςαλ φηη ε εθινγή ηνπ ζπκπαηξηψηε ηνπο ήηαλ ζαχκα. Σν ’81 έλα πξσηνθαλέο θχκα απεξγηψλ, νδήγεζε ζηελ ίδξπζε ηνπ εξγαηηθνχ ζπλδηθάηνπ Ώιιειεγγχε ηνπ νπνίνπ εγήζεθε έλαο ειεθηξνιφγνο ησλ λαππεγείσλ ηνπ Γθληαζθ ν Λερ Βαιέζα (1943- ). Δ Ώιιειεγγχε εμειίρζεθε ζε έλα επξχ αληηθνκκνπληζηηθφ θίλεκα ζην νπνίν ζπγρξσηίδνληαλ φιεο νη αληηπνιηηεπφκελεο ηάζεηο ηεο ρψξαο, απφ ηνπο δεμηνχο θαζνιηθνχο σο ηνπο αξηζηεξνχο αληηθνκκνπληζηέο. ην ηέινο ηνπ ’81 ε θπβέξλεζε ηνπ ζηξαηεγνχ Γηαξνπδέιζθη ζηελ πξνζπάζεηά ηεο λα ειέγμεη ηελ θαηάζηαζε, θήξπμε ζηξαηησηηθφ λφκν, απαγφξεπζε ηελ Ώιιειεγγχε θαη θπιάθηζε ηνπο πεξηζζφηεξνπο εγέηεο ηεο. κσο ε ρψξα είρε εηζέιζεη ζε παξαηεηακέλε νηθνλνκηθή θαη πνιηηηθή θξίζε. Σν δηαθαηλφκελν αδηέμνδν θαη ην πλεχκα αιιαγήο πνπ επηθξαηνχζε ιφγσ ηεο ‘πεξεζηξφηθα’ ηνπ Γθνξκπαηζφθ, ππνρξέσζαλ ηελ θνκκνπληζηηθή θπβέξλεζε λα αξρίζεη ζπλνκηιίεο κε ηελ Ώιιειεγγχε, πνπ νδήγεζαλ ζε εθινγέο ηνλ Ενχλην ηνπ ’89. Ο εθινγηθφο λφκνο φκσο, επέβαιε ηελ ππνρξεσηηθή θαηάιεςε ησλ 2/3 ησλ εδξψλ απφ ηνπο θνκκνπληζηέο θαη άθελε πεξηζψξην κφλν ην ππφινηπν 1/3 γηα ηελ αληηπνιίηεπζε. Σν απνηέιεζκα εμέπιεμε ηνπο πάληεο. Ώπφ ηηο 100 ειεχζεξεο έδξεο ε Ώιιειεγγχε θέξδηζε ηηο 99 (!) ελψ πνιινί επηθαλείο θνκκνπληζηέο ππνςήθηνη απέηπραλ λα εθιεγνχλ. Σν γφεηξν ηνπ θνκκνπληζηηθνχ θφκκαηνο θαηέξξεπζε. Ο Γηαξνπδέιζθη αλαδείρζεθε πξφεδξνο κε ηηο ςήθνπο ηεο ΐνπιήο, αιιά ππνρξεψζεθε απφ ηα πξάγκαηα λα δηνξίζεη πξσζππνπξγφ ην ζηέιερνο ηεο Ώιιειεγγχεο Σαληένπο Μνδνβηέζθη, ν νπνίνο ζρεκάηηζε ηελ πξψηε κε θνκκνπληζηηθή θπβέξλεζε ηεο Ώλαηνιηθήο Βπξψπεο ην επηέκβξην ηνπ ’89. Δ λέα θπβέξλεζε πηνζέηεζε ακέζσο δξαζηηθέο νηθνλνκηθέο κεηαξξπζκίζεηο, πνπ ζχληνκα κεηακφξθσζαλ ηελ Πνισλία ζε θξάηνο πνπ θπξηαξρνχζε ε ειεχζεξε αγνξά. Σνλ επφκελν ρξφλν ν ΐαιέζα εμειέγε πξφεδξνο ηεο Αεκνθξαηίαο ηεο Πνισλίαο, αθήλνληαο ζηελ Εζηνξία ηε Λατθή Αεκνθξαηία ηεο Πνισλίαο. Οη εμειίμεηο πηα ζηηο ρψξεο ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ζηξαηνπέδνπ εμειίρζεθαλ ξαγδαία. ηηο 9 Ννεκβξίνπ ηνπ ’89 ε θπβέξλεζε ηεο Αλαηνιηθάο Γεξκαλέαο, κε κπνξψληαο λα ειέγμεη ην απμαλφκελν θχκα – κέζσ Σζερνζινβαθίαο θαη Οπγγαξίαο – πξνζθχγσλ ησλ πνιηηψλ ηεο πξνο ηε Αχζε, ππνρξεψζεθε λα επηηξέςεη ηελ ειεχζεξε δηαθίλεζε απφ ην Σείρνο. ε ιηγφηεξν απφ έλα ρξφλν θαη ε Λατθή Αεκνθξαηία ηεο Γεξκαλίαο έπαςε λα ππάξρεη. Ώθνινχζεζε ε ΐεινχδηλε Βπαλάζηαζε ζηελ Σζερνζινβαθέα. Ολνκάζηεθε βεινχδηλε γηαηί παξά ηηο νγθψδεηο θαζεκεξηλέο ιατθέο δηαδειψζεηο απφ ηελ 17 ε Ννεκβξίνπ 1989, ε θαζεζησηηθή αιιαγή ήηαλ αλαίκαθηε. Δγέηεο ησλ θηλεηνπνηήζεσλ ήηαλ ν ηέσο Γεληθφο Γξακκαηέαο ηνπ Κνκκνπληζηηθνχ Κφκκαηνο θαη πξσηαγσληζηήο ηεο Άλνημεο ηεο Πξάγαο ηνπ ’68 Ώιεμάληεξ Νηνχκπηζεθ θαη ν ζπγγξαθέαο Βάθιαβ Υάβει (1936-2011). Δ θαηάξξεπζε ησλ θνκκνπληζηηθψλ θπβεξλήζεσλ ηεο Πνισλίαο θαη ηεο Ώλαηνιηθήο Γεξκαλίαο θαη νη ζπλερηδφκελεο 829
θηλεηνπνηήζεηο, ππνρξέσζαλ ην θαζεζηψο λα επηηξέςεη ηε ιεηηνπξγία θαη άιισλ θνκκάησλ. ηηο 10 Αεθεκβξίνπ ν θνκκνπληζηήο πξφεδξνο Γθνχζηαβ Υνχδαθ δηφξηζε ηελ πξψηε κε ακηγψο θνκκνπληζηηθή θπβέξλεζε (απφ ην 1948) θαη παξαηηήζεθε. Πξφεδξνο ηεο ρψξαο εμειέγε ν Υάβει θαη ηεο ΐνπιήο ν Νηνχκπηζεθ. Σνλ Ενχλην ηνπ επνκέλνπ έηνπο έγηλαλ νη πξψηεο ειεχζεξεο εθινγέο. Ώθνινχζεζε ην ΐεινχδηλν Αηαδχγην, φηαλ ηελ 1ε Εαλνπαξίνπ ηνπ ’93 ε ινβαθία απνζπάζηεθε ζπλαηλεηηθά απφ ηελ έλσζε θαη δεκηνπξγήζεθαλ δπν λέα θξάηε ε Γεκνθξαηέα ηεο ινβελέαο θαη ε Γεκνθξαηέα ηεο Σζερέαο. Ο ΐάθιαβ Υάβει εμειέγε πξφεδξνο ηεο Σζερίαο ην Φεβξνπάξην ηνπ ίδηνπ έηνπο. Σνλ Εαλνπάξην ηνπ ’88 ε Οπγγαξέα ήηαλ ε πξψηε ρψξα πνπ επέηξεςε ηελ ειεχζεξε δηαθίλεζε ησλ πνιηηψλ ηεο ζην εμσηεξηθφ. Ώθνινχζεζε ε παξαίηεζε ηνπ γξακκαηέα ηνπ θφκκαηνο (απφ ηελ επαλάζηαζε ηνπ 56) Γηάλλνο Καληάξ θαη ε λέα θπβέξλεζε άξρηζε κηα ζεηξά κεηαξξπζκίζεσλ. Δ ζεκαληηθφηεξε απφ απηέο ήξζε ηνλ Φεβξνπάξην ηνπ ’89 φηαλ επεηξάπε ε ιεηηνπξγία θαη άιισλ θνκκάησλ θαη ην δηθαίσκα ηνπ ζπλέξρεζζαη. Βπίζεο ην θαζεζηψο γηα πξψηε θνξά απαξλήζεθε ην ραξαθηεξηζκφ ηεο επαλάζηαζεο ηνπ ’56 σο ‘αληεπαλάζηαζεο κε θαζηζηηθά ραξαθηεξηζηηθά’ θαη ηελ αλαγλψξηζε σο ‘ιατθή εμέγεξζε θαηά ελφο νιηγαξρηθνχ ζπζηήκαηνο εμνπζίαο’. Σα νζηά ηνπ εθηειεζκέλνπ πξσζππνπξγνχ ηνπ ’56 Ίκξε Νάγθπ θαη ησλ άιισλ ζπληξφθσλ ηνπ, εληαθηάζηεθαλ κε φιεο ηηο ηηκέο. ηηο 23 Οθησβξίνπ 1989, αθξηβψο 33 ρξφληα κεηά ην μέζπαζκα ηεο Οπγγξηθήο Βπαλάζηαζεο, ε Λατθή Αεκνθξαηία ηεο Οπγγαξίαο, κεηνλνκάζηεθε ζε Αεκνθξαηία ηεο Οπγγαξίαο. Σν Κνκκνπληζηηθφ Κφκκα κεηνλνκάζηεθε ζε νζηαιηζηηθφ. ηηο ειεχζεξεο εθινγέο ηνπ Μαξηίνπ ηνπ ’90, θέξδηζαλ νη εθθξαζηέο ηεο ειεχζεξεο αγνξάο θαη ηεο θνηλνβνπιεπηηθήο δεκνθξαηίαο. Οη Κνκκνπληζηέο πήξαλ κφιηο ην 10%. Σν θχκα ησλ αιιαγψλ έθηαζε θαη ζηε Ρνπκαλέα ηελ νπνία θπβεξλνχζε κε ζηδεξέληα ππγκή ν Νηθνιάε Σζανπζέζθνπ (1918-89). Ο ιαφο ηεο ρψξαο ππέθεξε απφ ηξνκεξέο ειιείςεηο ζε βαζηθά είδε δηαηξνθήο, αιιά θαη απφ έλα θαηαπηεζηηθφ αζηπλνκηθφ θξάηνο. Ίζσο γη’ απηφ ην ιφγν νη ιατθέο αληηδξάζεηο ήηαλ βίαηεο θαη ην μέζπαζκά ηνπ θαηέιεμε ζε αηκαηεξή επαλάζηαζε. Σα επεηζφδηα μεθίλεζαλ ζηηο 16 Αεθεκβξίνπ 1989, απφ ηελ πφιε Σηκηζνάξα θαη νη ζπγθξνχζεηο ησλ δηαδεισηψλ κε ηελ ηξνκεξή εθνπξηηάηε (αζθάιεηα) ηνπ θαζεζηψηνο είραλ σο απνηέιεζκα αξθεηέο δεθάδεο λεθξνχο. Οη ηαξαρέο επεθηάζεθαλ θαη ζην ΐνπθνπξέζηη. ηηο 21 Αεθεκβξίνπ κηα νξγαλσκέλε δηαδήισζε ππέξ ηνπ Σζανπζέζθνπ θαηέιεμε ζε έληνλεο απνδνθηκαζίεο θαη αθνχζηεθαλ ζπλζήκαηα φπσο ‘Θάλαηνο ζην δνινθφλν’ θαη ‘Κάησ ν δηθηάηνξαο’. Πνιινί θξαηνχζαλ ξνπκάληθεο ζεκαίεο ζηηο νπνίεο ην έκβιεκα ηνπ θνκκνπληζηηθνχ θαζεζηψηνο είρε αθαηξεζεί θαη ζηε ζέζε ηνπ έραζθε κηα ηξχπα. Δ αζηπλνκία ππξνβφιεζε θαη ζθφησζε αξθεηνχο, αιιά νη δηαδεισηέο επέκελαλ. Παληθφβιεηνη ν Σζανπζέζθνπ θαη ε γπλαίθα ηνπ Έιελα πξνζπάζεζαλ λα δηαθχγνπλ κε ειηθφπηεξν, αιιά ζπλειήθζεζαλ ζε έλα ρσξηφ θνληά ζηα ζχλνξα. Ώκέζσο αθνινχζεζε δίθε κε ηελ θαηεγνξία ηεο γελνθηνλίαο θαη ην δεχγνο εθηειέζηεθε κε ζπλνπηηθέο δηαδηθαζίεο ηελ εκέξα ησλ Υξηζηνπγέλλσλ.
830
Σν θαζεζηψο θαηέξξεπζε θαη ηελ εμνπζία πήξε πξνζσξηλά ην Μέησπν Βζληθήο σηεξίαο (ζπλαζπηζκφο θνκκάησλ θαη ηάζεσλ) ην νπνίν εμέιεμε πξφεδξν ηεο Ρνπκαλίαο ηνλ Ίνλ Ειηέζθνπ (1930- ). ηελ Βνπιγαξέα ηνλ Φεβξνπάξην ηνπ ’90 ην Κνκκνπληζηηθφ Κφκκα παξαηηήζεθε νηθηνζειψο απφ ην κνλνπψιην ηεο εμνπζίαο κεηνλνκάζηεθε ζε νζηαιηζηηθφ θαη πξνθήξπμε ειεχζεξεο εθινγέο γηα ηνλ Ενχλην. Έηζη νκαιά ήξζε ε κεηαπνιίηεπζε ζηε βαιθαληθή απηή ρψξα. Πεξίπνπ ε ίδηα δηαδηθαζία αθνινπζήζεθε θαη ζηελ Αιβαλέα. Σνλ Ενχιην ηνπ ’90, κεηά απφ καδηθέο ιατθέο δηαδειψζεηο ην θαζεζηψο ηνπ Ρακίδ Ώιία πηνζέηεζε θάπνηεο δεηιέο κεηαξξπζκίζεηο. Ώθνινχζεζε κεγάιε αλαηαξαρή απφ θνηηεηέο θαη αλεμάξηεηα ζπλδηθάηα θαη ε θπβέξλεζε πξνθήξπμε πνιπθνκκαηηθέο εθινγέο γηα ηνλ Μάξηην ηνπ ’91 ηηο νπνίεο θέξδηζε ην Κφκκα Βξγαζίαο ηεο Ώιβαλίαο (Κνκκνπληζηηθφ). Δ αληηπνιίηεπζε θαηεγφξεζε ηελ θπβέξλεζε γηα λνζεία θαη ζηηο εθινγέο ηνπ επφκελνπ έηνπο, ηελ εμνπζία πήξε ν ζπλαζπηζκφο ηεο αληηπνιίηεπζεο ππφ ηνλ αιί Μπεξίζα θαη ε ρψξα νδεγήζεθε ζηελ δεκνθξαηηθή νκαιφηεηα. Έηζη θαηέξξεπζε ρωξίο – δπζηπρώο – λα αθήζεη ηίπνηε πίζω ηνπ έλαο νιόθιεξνο θόζκνο. Μηα επαλάζηαζε πνπ είρε μεθηλήζεη κε ηόζν ελζνπζηαζκό, πάζνο θαη αγλέο ηδέεο, πνπ γέκηζε ειπίδα εθαηνκκύξηα αλζξώπωλ ζε όιε ηεο Γε, έζβεζε ζαλ λα κελ ππήξμε πνηέ. Μαδί ηεο θαηέξξεπζε θαη ην δπαδηθό-δηπνιηθό ζύζηεκα πνπ δηαρεηξηδόηαλ πάλω από 40 ρξόληα ηηο παγθόζκηεο ππνζέζεηο, αθήλνληαο κόλν θαη αζύδνην ηνλ έλα πόιν. Αλ θαη ηα πξνβιήκαηα πνπ γέλλεζαλ ην Κεθάιαην ηνπ Μαξμ θαη ηελ Οθηωβξηαλή Επαλάζηαζε ακβιύλζεθαλ κε ηηο θνζκνγνληθέο αιιαγέο ηωλ ηειεπηαίωλ δεθαεηηώλ, λέα θαη πεξηζζόηεξα – ίζωο θαη πην παγθόζκηα – πξνβιήκαηα γελλήζεθαλ. Μεξηθά από απηά είλαη: Η Μόιπλζε ηνπ Πεξηβάιινληνο, νη απεηινύκελεο Κιηκαηηθέο αιιαγέο, ε αλάγθε Αλαθύθιωζεο ηωλ απνξξηκκάηωλ, ε δίθαηε δηαρείξηζε ηωλ Τδάηηλωλ πόξωλ, ην παγθόζκην πξόβιεκα ηεο Φηώρεηαο, ην άλνηγκα ηεο Φαιίδαο κεηαμύ αλεπηπγκέλωλ θαη ππαλάπηπθηωλ ρωξώλ, ηα ηεξάζηηα Υξέε ηωλ ρωξώλ ηνπ Σξίηνπ Κόζκνπ, ε παγθόζκηα Μεηαλάζηεπζε, ε Δηεζλήο Σξνκνθξαηία, ν απμαλόκελνο Εζληθηζκόο θαη ν Θξεζθεπηηθόο Φνληακεληαιηζκόο. Μεξηθνί πξνζζέηνπλ θαη ηελ Παγθνζκηνπνίεζε. Απηά ηα πξνβιήκαηα θαινύληαη λα ιύζνπλ – θαη γξήγνξα - νη επόκελεο δεθαεηίεο κε ηε βνήζεηα ηεο Σερλνινγηθήο Επαλάζηαζεο
831
37. Ζ ΣΔΥΝΟΛΟΓΗΑ ΠΟΤ ΚΑΛΠΑΕΔΗ Σα κεγάια ηερλνινγηθά επηηεχγκαηα πξηλ ηνλ ΐ’ Παγθφζκην πφιεκν ήηαλ νη αλαθαιχςεηο ηεο χπαξμεο ησλ κηθξνβίσλ, ησλ λφκσλ ηεο γελεηηθήο, ηεο θπθινθνξίαο ηνπ αίκαηνο, ηεο ξαδηελέξγεηαο, ηνπ ειεθηξηζκνχ θαη νη εθεπξέζεηο ηεο αηκνκεραλήο, ηνπ ζηδεξνδξφκνπ, ηεο θσηνγξαθίαο, ηεο ηειεγξαθίαο, ηεο ηειεθσλίαο, ηνπ θηλεκαηνγξάθνπ, ηνπ ςπγείνπ, ηνπ απηνθηλήηνπ, ηνπ αεξνπιάλνπ, ηεο ηειεφξαζεο, ηνπ πιαζηηθνχ, ηεο αηνκηθήο βφκβαο κε ηελ δηάζπαζε ηνπ αηφκνπ θαη πνιιψλ άιισλ αθφκα. κσο ε αλζξσπφηεηα κεηά ηνλ πφιεκν δεη κηα πεξίνδν ηαρχηαησλ θαη θνζκνγνληθψλ αιιαγψλ ζηνλ ηνκέα ηεο ηερλνινγίαο. Οη αιιαγέο είλαη ηφζν ξαγδαίεο πνπ αλ θαλείο αλαινγηζηεί πσο ήηαλ ν θφζκνο θαηά ηηο δεθαεηίεο ηνπ ’50 (δελ μέξακε αθφκα ηίπνηα γηα ην DNA) ηνπ ’60 (δελ μέξακε αθφκα ηίπνηα γηα ηνπο ειεθηξνληθνχο ππνινγηζηέο), ηνπ ’70 (δελ μέξακε αθφκα ηίπνηα γηα ην δηαδίθηπν), ηνπ ’80 (δελ μέξακε ηίπνηε γηα ηελ θισλνπνίεζε), ηνπ ’90 (δελ μέξακε αθφκα ηίπνηα γηα ηελ λαλνηερλνινγία) θαη απηήλ πνπ δηαλχνπκε, ηνλ πηάλεη ίιηγγνο. Έρνπκε ηφζν πνιχ εζηζηεί κε ηελ ηαρχηεηα πνπ εκθαλίδνληαη λέεο εθεπξέζεηο θαη ηερλνινγίεο, πνπ ζχληνκα ηηο ζεσξνχκε θάηη δεδνκέλν θαη ζπρλά μεπεξληνχληαη ηαρχηαηα. Οη εθπιεθηηθέο εθεπξέζεηο ηνπ telex ηνπ fax, ηεο καγλεηνηαηλέαο, ηεο κνπζηθάο θαζΫηαο θαη ηνπ video είλαη ήδε κνπζεηαθά εθζέκαηα θαη ρξεζηκνπνηνχκε θαζεκεξηλά ην ηειερεηξηζηάξην γηα δεθάδεο δηαθνξεηηθέο ζπζθεπέο. Σν θηλεηφ ηειΫθσλν είλαη πηα θαζεκεξηλή αλάγθε θαη αηζζαλφκαζηε φηη ην ρξεζηκνπνηνχζακε πνιιά ρξφληα πξηλ. Σν ιΫηδεξ έρεη πιήζνο εθαξκνγψλ ζηελ ηαηξηθή, ζηελ ειεθηξνληθή θαη ζηελ αζηξνλνκία Με ηνλ θαιπαζκφ ηεο εμέιημεο ηεο ηερλνινγίαο, θαλείο δελ κπνξεί λα πεη κε βεβαηφηεηα πψο ζα είλαη ν θφζκνο κεηά απφ 10 ή 20 ρξφληα. Βίδακε πην πάλσ ηελ κεγάιε πξφνδν πνπ μεθίλεζε απφ ηελ αλάπηπμε ησλ ππξαχισλ γηα πνιεκηθνχο ζθνπνχο θαη έθηαζε σο ηνπο επαλδξσκέλνπο δνξπθφξνπο, ηελ απνζηνιή αλζξψπσλ ζηελ επηθάλεηα ηεο ειήλεο, ηελ άθημε δηαζηεκηθψλ νρεκάησλ ζηνλ Άξε θαη ηελ απνζηνιή κε επαλδξσκέλσλ – αθφκα δηαζηεκνπινίσλ ζην αραλέο δηάζηεκα. Βίλαη πηα βέβαην φηη απηφ πνπ πξφθεηηαη λα επαθνινπζήζεη ηηο επφκελεο δεθαεηίεο, μεπεξλά θαηά πνιχ ηηο πξνβιέςεηο αθφκα θαη ησλ ζπγγξαθέσλ επηζηεκνληθήο θαληαζίαο. Παξαθάησ ζα αλαθέξνπκε ιίγεο κφλν απφ ηηο ζεκαληηθφηεξεο ηερλνινγηθέο θαη επηζηεκνληθέο αλαθαιχςεηο ησλ ηειεπηαίσλ δεθαεηηψλ πνπ άιιαμαλ, αιιάδνπλ ζπλερψο θαη ζα ζπλερίζνπλ λα αιιάδνπλ ηνλ ηξφπν δσήο καο, θάλνληάο ηνλ πην εχθνιν, πην αζθαιή θαη πην αηζηφδνμν γηα ην κέιινλ. Απν κφλν απφ απηέο ήηαλ ε εθεχξεζε ηνπ Σξαλδέζηνξ θαη ζηε ζπλέρεηα ηνπ Μηθξνηζέπ κε ρηιηάδεο εθαξκνγέο ζηνλ ειεθηξηζκφ, ζηε ξαδηνθσλία, ζηελ ειεθηξνληθή, ζηελ ηειεθσλία (θπξίσο ηελ θηλεηή), ζηελ πνιεκηθή βηνκεραλία, ζηελ ηαηξηθή θαη γεληθά ζε θάζε πεδίν αλζξψπηλεο δξαζηεξηφηεηαο.
832
Σν DNA Σν DNA (Deoxyribonucleic acid) είλαη έλα νμχ κε κνξθή ζπεηξνεηδνχο έιηθαο, ην δεζνμπξηβηδνλνπθιετθφ νμχ (ηη γισζζνδέηεο θη απηφο) ηα κφξηα ηνπ νπνίνπ πεξηέρνπλ φιεο ηηο γελεηηθέο πιεξνθνξίεο πνπ θαζνξίδνπλ ηε βηνινγηθή αλάπηπμε φισλ ησλ γλσζηψλ κνξθψλ δσήο. Βίλαη ε ρεκηθή νπζία πνπ θαζνξίδεη φια ηα θιεξνλνκνχκελα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ αλζξψπνπ θαη γεληθά θάζε έκβηνπ φληνο. Θεσξείηαη ε κεγαιχηεξε βηνινγηθή αλαθάιπςε ηνπ 20νχ αηψλα. Σα ηκήκαηα ηνπ DNA πνπ θέξνπλ ηηο γελεηηθέο πιεξνθνξίεο θαινχληαη γνλίδηα. Σα λνπθιετθά νμέα αλαθαιχθζεθαλ απφ ην 1869 απφ ηνλ Βιβεηφ βηνιφγν Φξήληξηρ Μίζεξ (1844-95), ν νπνίνο εληφπηζε κέζα ζε ππξήλεο θπηηάξσλ ηελ χπαξμε κηα φμηλεο νπζίαο πνπ ηελ απνθάιεζε λνπθιεΎλε (απφ ην ιαηηληθφ nucleus = ππξήλαο). Σελ ίδηα πεξίπνπ επνρή, ν Ώπζηξηαθφο κνλαρφο θαη θπζηνδίθεο Γξέγθνξ Μέληει ζεκειίσζε ηελ επηζηήκε ηεο Γελεηηθήο. κσο κφιηο ην 1953 δπν κνξηαθνί βηνιφγνη θαη εξεπλεηέο ηνπ παλεπηζηήκηνπ ηνπ Καίκπξεηδ, ν ΐξεηαλφο Φξάλζηο Κξίθ (Francis Krick, 1916-2004) θαη ν Ώκεξηθαλφο Σδαίεκο Γνπφηζνλ (James Watson, 1928- ), νη νπνίνη είραλ κειεηήζεη πεηξάκαηα αξθεηψλ επηζηεκφλσλ θαη εξεπλεηψλ πνπ δηεμάγνληαλ απφ ην 1944, αλαθάιπςαλ ηε δνκή ηνπ DNA. Οη δπν επηζηήκνλεο θέξδηζαλ ην βξαβείν Νφκπει Εαηξηθήο θαη Φπζηνινγίαο ηνπ 1962 γηα ηε ζπκβνιή ηνπο ζηε κειέηε ηεο κνξηαθήο δνκήο ησλ λνπθιετθψλ νμέσλ. Βηδηθή κλεία πξέπεη λα γίλεη γηα ηελ ΐξεηαλίδα βηνθπζηθφ Ρφζαιηλη Φξάλθιηλ (Rosalind Franklin, 1920-58), ε εξγαζία ηεο νπνίαο ζπλεηζέθεξε πνιιά ζηελ αλαθάιπςε ησλ δπν παξαπάλσ επηζηεκφλσλ. Δ Φξάλθιηλ είρε ήδε θσηνγξαθίζεη ην DNA θαη είρε πξνρσξήζεη πνιχ ηελ έξεπλά ηεο ζην ζέκα απηφ. Ώλ θαη πέζαλε πνιχ λέα απφ θαξθίλν, ιφγσ ησλ ξαδηελεξγψλ πιηθψλ πνπ ρξεζηκνπνηνχζε γηα ηα πεηξάκαηά ηεο, ε δνπιεηά ηεο αλαγλσξίζηεθε κεηά ην ζάλαηφ ηεο. Σα ζηνηρεία πνπ πεξηέρεη ην DNA ηνπ θάζε δψληνο νξγαληζκνχ θαη θπζηθά θαη ηνπ αλζξψπνπ είλαη νξηζκέλα, δηαθνξεηηθά απφ φισλ ησλ άιισλ θαη κνλαδηθά θαη απνηεινχλ έλα είδνο ηαπηφηεηαο. Δ απνθσδηθνπνίεζε ηνπ DNA, ηνπ ηξφπνπ δειαδή κε ηνλ νπνίν ε δνκή ηνπ θαζνξίδεη ηηο γελεηηθέο αιιαγέο, βνήζεζε ηελ επηζηήκε ζηελ θαηαλφεζε ηεο γελεηηθήο ηεο δσήο θαη ζηελ κεηαβίβαζε απφ γεληά ζε γεληά νξηζκέλσλ γελεηηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ, αθφκα θαη λφζσλ. Δ ρξήζε ηεο αλαθάιπςεο απηήο είλαη επξχηαηε. Βίλαη πνιχηηκν εξγαιεία γηα ηελ εγθιεκαηνινγία θαη ηελ ηαηξνδηθαζηηθή. Ώπφ ην DNA πνπ αληρλεχεηαη ζε δείγκα απφ αίκα ή ζάιην ή ζπέξκα ή αθφκα θαη απφ ηελ ηξίρα ελφο αηφκνπ κπνξεί λα εληνπηζηεί ν δξάζηεο ελφο εγθιήκαηνο ή αληίζεηα λα απνδεηρζεί ε αζσφηεηα θάπνηνπ ππφπηνπ. Δ δηαδηθαζία απηή είλαη κηα ‘γελεηηθή δαθηπινζθφπεζε’. Μπνξεί επίζεο λα πηζηνπνηεζεί ε ζπγγεληθή ή φρη ζρέζε κεηαμχ δπν ή πεξηζζνηέξσλ αηφκσλ. Δ επηζηήκε ηεο αλζξσπνινγίαο έθαλε άικαηα ράξηο ζηελ εθαξκνγή ηνπ DNA θαη απηφ βνήζεζε ηνπο κειεηεηέο ηεο Εζηνξίαο. Δ απνθσδηθνπνίεζε ηνπ
833
DNA ζπλέβαιε απνθαζηζηηθά ζηελ δεκηνπξγία ελφο λένπ θιάδνπ ηεο Γελεηηθήο, ηεο Κισλνπνίεζεο.
Ο Ζιεθηξνληθφο Τπνινγηζηήο (Computer) Δ πξνζπάζεηα ηνπ αλζξψπνπ λα θαηαζθεπάζεη ππνινγηζηηθέο κεραλέο είλαη πνιχ παιηά. Δ αξραηφηεξε γλσζηή ππνινγηζηηθή κεραλή ήηαλ ν άβαθαο πνπ πηζαλφηαηα ρξεζηκνπνηήζεθε γηα πξψηε θνξά ζηε ΐαβπιψλα (2000 π.Υ.), ελψ άιινη ηζηνξηθνί ζεσξνχλ φηη ηνλ αλαθάιπςαλ πξψηνη νη Κηλέδνη. Σνλ άβαθα ρξεζηκνπνίεζαλ φινη νη αξραίνη ιανί, νη Ώηγχπηηνη, νη Ελδνί, νη Έιιελεο, νη Ρσκαίνη, νη Εάπσλεο θαη άιινη. Ο αζηξνιάβνο ήηαλ έλα ππνινγηζηηθφ φξγαλν πνπ ρξεζηκνπνηνχζαλ απφ ηνλ 2ν π.Υ. αηψλα νη λαπηηθνί γηα ηελ παξαηήξεζε ηνπ Ήιηνπ θαη ησλ αζηεξηψλ. Δ εθεχξεζή ηνπ απνδίδεηαη ζηνλ Έιιελα καζεκαηηθφ Ίππαξρν (190-120 π.Υ.). Βπίζεο ν Θέσλ ν Ώιεμαλδξεχο θαη ε θφξε ηνπ Τπαηία (4νο αηψλαο) θαηαζθεχαζαλ έλα αζηξνιάβν. Σν 1903 ζηα αλνηρηά ηνπ λεζηνχ Ώληηθχζεξα - κεηαμχ Κπζήξσλ θαη Κξήηεο αλαζχξζεθε απφ έλα λαπάγην (ηνπ 87 π.Υ.) κεηαμχ άιισλ αληηθεηκέλσλ θαη έλα πεξίεξγνο κπξνχηδηλνο κεραληζκφο ζε μχιηλν πιαίζην. Ώπηφο ν ιεγφκελνο Μεραληζκφο ησλ Ώληηθπζήξσλ είλαη ην αξραηφηεξν αληηθείκελν πνπ θέξεη γξαλάδηα. Αφζεθαλ πνιιέο εξκελείεο γηα ηε ρξήζε απηνχ ηνπ κεραληζκνχ, αιιά ην πηζαλφηεξν είλαη φηη ήηαλ έλαο αλαινγηθφο ππνινγηζηήο γηα λα ππνινγίδεη ηηο θηλήζεηο ησλ νπξαλίσλ ζσκάησλ. Σν 1614 ν θψηνο αζηξνλφκνο θαη καζεκαηηθφο Σδσλ Νάπηεξ έγηλε γλσζηφο γηα ηελ αλαθάιπςε ησλ ινγαξίζκσλ θαη ηελ ρξεζηκνπνίεζε ηεο ππνδηαζηνιήο ζηνπο δεθαδηθνχο αξηζκνχο. Παξάιιεια θαηαζθεχαζε θαη κηα κεραλή γηα ηνλ ππνινγηζκφ ησλ ινγαξίζκσλ. Ο Γάιινο θηιφζνθνο θαη θπζηθφο Μπιαηδ Παζθάι θαηαζθεχαζε ην 1642 έλα κεράλεκα – ηελ Παζθαιίλα – γηα ηνλ ππνινγηζκφ πξνζζέζεσλ θαη αθαηξέζεσλ. Ο Γεξκαλφο θηιφζνθνο, λνκηθφο θαη καζεκαηηθφο Γθφληθξηλη Λάηκπληηο (16461716) θαηαζθεχαζε έλα αθφκα πην πξνεγκέλν κεράλεκα απφ ηνλ Παζθάι, πνπ πξαγκαηνπνηνχζε ππνινγηζκνχο πνιιαπιαζηαζκψλ, δηαηξέζεσλ θαη εμαγσγήο ηεηξαγσληθψλ ξηδψλ. Ο Λάηκπληηο επίζεο δηαηχπσζε ην δπαδηθφ ζχζηεκα, ζηεξηγκέλν κφλν ηνπο αξηζκνχο 1 θαη 0. Σν ζχζηεκα απηφ απνηειεί ηε βάζε ηεο ινγηθήο ησλ ζεκεξηλψλ ειεθηξνληθψλ ππνινγηζηψλ. Σε δεθαεηία ηνπ 1820 ν ΐξεηαλφο θηιφζνθνο, καζεκαηηθφο θαη κεραληθφο Σζαξιο Μπάκπαηδ θαηαζθεχαζε κηα Ώλαιπηηθή Μεραλή πνπ έθαλε πξάμεηο κε νθηαςήθηνπο θαη αξγφηεξα έλαλ ηζρπξφηεξν κε εηθνζαςήθηνπο αξηζκνχο. Ήηαλ απηφο πνπ πξψηνο ζπλέιαβε ηελ ηδέα ηεο ρξήζεο δηάηξεησλ θαξηψλ, γηα λα ππάξρεη ην ζηνηρείν ηεο κλήκεο. Δ πξνζθνξά ηνπ Μπάκπαηδ ζηελ κεραλνινγία ησλ πξψησλ ειεθηξνληθψλ ππνινγηζηψλ πνπ άξρηζαλ λα θαηαζθεπάδνληαη ηνλ επφκελν αηψλα είλαη ζεκαληηθφηαηε θαη ν ΐξεηαλφο κεραληθφο ζεσξείηαη δίθαηα ν πξσηνπφξνο επηζηήκσλ ηνπ είδνπο. Δ Ώλαιπηηθή Μεραλή - Τπνινγηζηήο ηνπ Μπάκπαηδ ελζνπζίαζε ηελ Άληα Λάβιετο (Ada Lovelace, 1815-52) ε νπνία (ζπνχδαζε καζεκαηηθά) δεκνζίεπζε έλα άξζξν, κε ην νπνίν πξνέβιεπε φηη κηα παξφκνηα κεραλή ζην κέιινλ, φρη κφλν ζα 834
κπνξεί λα επηιχεη καζεκαηηθά πξνβιήκαηα, αιιά ζα ζπλζέηεη κνπζηθή θαη ζα παξάγεη γξαθηθά. ην άξζξν απηφ ε Άληα πεξηιακβάλεη έλα ζρέδην ζρεηηθφ κε ην πψο ε Ώλαιπηηθή Μεραλή ζα κπνξνχζε λα ππνινγίδεη κηα αθνινπζία αξηζκψλ Μπεξλνχιη (Bernoulli numbers). Σν ζρέδην απηφ ηεο Άληα Λάβιετο (ήηαλ θφξε ηνπ Λφξδνπ ΐχξσλα) ζεσξείηαη ην πξψην ζηελ ηζηνξία πξφγξακκα ειεθηξνληθνχ ππνινγηζηή. Σν 1980 ην ακεξηθαληθφ ππνπξγείν Ώκχλεο, γηα λα ηηκήζεη ηελ Λάβιετο, νλφκαζε κηα λέα γιψζζα πξνγξακκαηηζκνχ Ada. κσο απηφο πνπ θαηαζθεχαζε ηνλ πξψην ειεθηξνληθφ ππνινγηζηή ήηαλ ν Γεξκαλφο κεραληθφο Κφλξαλη Σζνχδε.
Ο Κόλξαλη Σζνύδε (1910-95) Σν κεγάιν επίηεπγκα ηνπ Κφλξαλη Σζνχδε (Conrad Zuse) είλαη ε θαηαζθεπή ην 1941, ηνπ πξψηνπ ιεηηνπξγηθνχ πξνγξακκαηηζκέλνπ ειεθηξνληθνχ ππνινγηζηή ηνπ Ζ3. Βπίζεο ν Σζνχδε ζρεδίαζε θαη δεκνζίεπζε ην 1948, ηελ πξψηε πςεινχ επηπέδνπ γιψζζα πξνγξακκαηηζκνχ ηελ Plankalkul. κσο ε γιψζζα απηή δελ εθαξκφζηεθε πνηέ ζηελ πξάμε θαη ε χπαξμή ηεο δελ επεξέαζε άκεζα ηηο κεηαγελέζηεξεο γιψζζεο πξνγξακκάησλ Δ/Τ. πνχδαζε κεραληθφο ζηε Σερληθή ρνιή ηνπ ΐεξνιίλνπ, θαη εξγάζηεθε γηα ιίγν ζε έλα εξγνζηάζην αεξνπιάλσλ. Οη πνιιέο καζεκαηηθέο πξάμεηο πνπ ήηαλ απαξαίηεηεο γηα ηε δνπιεηά ηνπ ηνλ ψζεζαλ ζηελ ζθέςε ηεο θαηαζθεπήο κηαο ππνινγηζηηθήο κεραλήο. Σν 1937 θαηαζθεχαζε ηνλ Ζ1, ηνλ πξψην ππνινγηζηή πνπ ηνλ απνηεινχζαλ κφλν κεραληθά κέξε θαη δηέζεηε πιεθηξνιφγην γηα ηελ εηζαγσγή ζηνηρείσλ. Ο Γ1 δελ ιεηηνχξγεζε πνηέ εμ αηηίαο ηεο έιιεηςεο αληαιιαθηηθψλ αθξηβείαο θαη θαηαζηξάθεθε (καδί κε ηα ζρέδηά ηνπ) ζηνλ ΐ‟ Παγθφζκην Πφιεκν. Ώθνινχζεζε ε θαηαζθεπή ηνπ Ζ2, ζηνλ νπνίν ε ηξνθνδνζία γηλφηαλ κε ηε βνήζεηα ελφο δηάηξεηνπ θηικ 35 mm. ηε ζέζε ησλ κεραληθψλ ηκεκάησλ ηνπνζεηήζεθαλ ειεθηξνλφκνη, αλνίγνληαο έηζη ην δξφκν γηα ηνπο κεγάινπο ειεθηξνκεραληθνχο ππνινγηζηέο πνπ αθνινχζεζαλ. Σν 1941 θαηαζθεχαζε ηνλ Ζ3, ν νπνίνο ήηαλ κηα ππνινγηζηηθή κεραλή, ειεγρφκελε απφ πξφγξακκα θαη βαζηζκέλε ζην δπαδηθφ ζχζηεκα, αληί ηνπ δεθαδηθνχ. Ήηαλ εθνδηαζκέλνο κε αλαγλψζηε ηαηληψλ, κηα θνλζφια ρεηξηζκνχ θαη κε δπν ληνπιάπηα κε 2600 δηαθφπηεο. Ο Γ3 ζεσξείηαη ν πξψηνο ειεθηξνληθφο ππνινγηζηήο ηεο ηζηνξίαο. Με φληαο κέινο ηνπ Ναδηζηηθνχ θφκκαηνο, ν Σζνχδε εξγάζηεθε αθαλψο θαη πξνο ην ηέινο ηνπ πνιέκνπ θαηαζθεχαζε ηνλ Ζ4, πνπ ήηαλ κηα ηζρπξφηεξε θαη ηαρχηεξε εθδνρή ηνπ Γ3. Ώπφ ηνπο βνκβαξδηζκνχο ησλ πκκάρσλ θαηαζηξάθεθε ην εξγνζηάζην ηνπ Σζνχδε θαη ηα άιια κνληέια εθηφο ηνπ Γ4 πνπ ην έθξπςε θαη ην δηέζσζε. Σν 1949 άξρηζε ηελ θαηαζθεπή ησλ κνληέισλ Γ ζηε Γπξίρε θαη ηφηε αλαγλσξίζηεθε ε ζεκαληηθή πξνζθνξά ηνπ Σζνχδε ζηνλ κφιηο δεκηνπξγνχκελν θφζκν ησλ ππνινγηζηψλ. 835
Σελ θαηαζθεπή ηνπ Γ3 αθνινχζεζαλ : Σν θαινθαίξη ηνπ ’41 ν βνπιγαξηθήο θαηαγσγήο Σδσλ Ώηαλάζνθ θαη ν Ώκεξηθαλφο Κιίθνξλη Μπέξπ παξνπζίαζαλ ηνλ πξψην ειεθηξνληθφ (αιιά φρη πξνγξακκαηηδφκελν) ειεθηξνληθφ ππνινγηζηή. Ολνκάζηεθε ABC (AtanassovBerry-Computer). - Σνλ Εαλνπάξην ηνπ ’44 νκάδα ΐξεηαλψλ κεραληθψλ κε επηθεθαιήο ηνλ Σφκπ Φιάνπεξο παξέδσζαλ ζην ζηξαηφ ηνλ ειεθηξνληθφ ππνινγηζηή κε ην φλνκα Κνινζζφο (Colossus) ν νπνίνο ρξεζηκνπνηήζεθε γηα ηελ απνθξππηνγξάθεζε ηειεγξαθηθψλ κελπκάησλ ησλ Γεξκαλψλ θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ πνιέκνπ. - Σν 1944 ζηηο ΔΠΏ, ε ΕΐΜ παξνπζίαζε ηνλ Harvard Mark I – IBM, ηνλ πξψην κεγάιεο θιίκαθαο αξηζκεηηθφ ππνινγηζηή. - Σν 1947 ζηηο ΔΠΏ θαηαζθεπάζηεθε γηα ηηο αλάγθεο ηνπ ππξνβνιηθνχ ν ENIAC, ν πξψηνο ειεθηξνληθφο αξηζκεηηθφο ππνινγηζηήο, ηθαλφο λα πξαγκαηνπνηεί ζχλζεηνπο ππνινγηζκνχο. Βίρε 5 εθαηνκκχξηα ζπλδέζεηο δηαθφξσλ κεξψλ (κε θαζζίηεξν), 18000 ιπρλίεο, βάξνο 30 ηφλσλ θαη δηαζηάζεηο 2,6Υ0,9Υ26 κέηξα. Ο ENIAC ήηαλ ζε ζπλερή ρξήζε σο ηνλ Οθηψβξην ηνπ 1955. - To 1951 πάιη ζηηο ΔΠΏ θαηαζθεπάζηεθε ν UNIVAC 1, πνπ ήηαλ o πξψηνο ππνινγηζηήο γηα εκπνξηθή ρξήζε. Ο πξψηνο πειάηεο ήηαλ ε Ώκεξηθαληθή ηαηηζηηθή Τπεξεζία. Πνπιήζεθαλ ζπλνιηθά 46 ππνινγηζηέο ζε ηηκέο απιεζίαζηεο αθφκα θαη γηα ηα ακεξηθαληθά παλεπηζηήκηα Οη αγνξαζηέο ηνπ ήηαλ θπξίσο δεκφζηεο ππεξεζίεο, ζηξαηησηηθνί νξγαληζκνί θαη κεγάιεο επηρεηξήζεηο. - Μεηά ηελ αλαθάιπςε ηνπ ηξαλδίζηνξ ην 1947 θαη αξγφηεξα ηε δεθαεηία ηνπ ’70 κε ηελ εκθάληζε ηνπ πξψηνπ νινθιεξσκέλνπ θπθιψκαηνο κε ηε κνξθή κηθξνηζίπ (κηθξνεπεμεξγαζηψλ), άξρηζαλ λα θαηαζθεπάδνληαη κηθξφηεξνη, ηαρχηεξνη θαη ηζρπξφηεξνη ππνινγηζηέο. Σαπηφρξνλα ην θφζηνο θαηαζθεπήο ηνπο έπεθηε ζπλερψο θαη ε αγνξά ησλ θνκπηνχηεξ γηλφηαλ φιν θαη πην πξνζηηή ζηνπο επηζηήκνλεο θαη ζηνπο επηρεηξεκαηίεο θαη αξγφηεξα ζηνπο θνηηεηέο θαη ζηνπο απινχο θαηαλαισηέο. - Σν 1975 θάλνπλ ηελ εκθάληζή ηνπο νη πξνζσπηθνί ππνινγηζηέο θαη ιίγν αξγφηεξα ε Xerox εθνδηάδεη ηνπο ππνινγηζηέο κε νζφλε ε νπνία ιεηηνπξγεί σο γξαθείν. Γηα ηελ ιεηηνπξγία ηνπ ν ππνινγηζηήο πεξηέρεη έλα πξφγξακκα, ην νπνίν είλαη ζηαζεξφ θαη δελ κπνξεί λα επέκβεη έλαο πξνγξακκαηηζηήο. κσο ν ππνινγηζηήο κπνξεί λα δερζεί έλα ή πεξηζζφηεξα πξνγξάκκαηα γεληθήο ρξήζεο φπσο ην word processor ή εηδηθά φπσο έλα πξφγξακκα απνζήθεο ή πξφγξακκα ζρεδίαζεο αξρηηεθηνληθνχ ζρεδίνπ. Ώπηά ηα πξνγξάκκαηα πνπ θηηάρλνληαη απφ εηδηθνχο πξνγξακκαηηζηέο νλνκάδνληαη software (ινγηζκηθφ). Δ ίδηα ε ζπζθεπή νλνκάδεηαη hardware. Σν 1975 δπν λεαξνί Ώκεξηθαλνί ζπνπδαζηέο νη Μπέι ΓθΫηο θαη Πσι Άιιελ (1953- ), ίδξπζαλ ζηελ Ώικπνπθέξθε ηνπ Νένπ Μεμηθνχ ηελ εηαηξία ινγηζκηθνχ Microsoft Corporation.
Ο Μπηι Γθέηηο (1955-
)
Ο πινπζηφηεξνο ίζσο άλζξσπνο ηνπ θφζκνπ, ν Μπηι Γθέηηο γελλήζεθε ζην εάηι ηεο πνιηηείαο Οπάζηγθηνλ θαη απφ λεαξή ειηθία έδεημε ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ γηα ηνπο ππνινγηζηέο θαη ηα πξνγξάκκαηά ηνπο. Ήηαλ κφιηο 14 εηψλ φηαλ καδί κε ηνλ θίιν θαη ζπκθνηηεηή ηνπ Πσι Άιιελ έθηηαμαλ κηα εκπνξηθή επηρείξεζε κε ηίηιν Traf-O-Data θαη θαηαζθεχαδαλ ειεθηξνληθνχο 836
κεηξεηέο νδηθήο θπθινθνξίαο. Σν πξψην θηφιαο έηνο θέξδηζαλ 20.000 δνιάξηα, αιιά φηαλ έγηλε γλσζηή ε ειηθία ηνπο, ε επηρείξεζε έθιεηζε. Σν 1975 ίδξπζαλ ηελ εηαηξία ινγηζκηθνχ Microsoft ε νπνία ζηελ αξρή είρε ζηφρν ηε δηαλνκή ζηελ αγνξά ηεο γιψζζαο πξνγξακκαηηζκνχ Altair BASIC. ε ηξία ρξφληα άλνημε ζηελ Εαπσλία ην πξψην δηεζλέο γξαθείν ηεο εηαηξίαο θαη ην 1979, ε Microsoft κεηαθηλήζεθε ζην Μπειβχ ηεο πνιηηείαο Οπάζηγθηνλ. Δ πξψηε κεγάιε επηηπρία ηεο εηαηξίαο ήηαλ φηαλ ηνπνζέηεζε ζηελ αγνξά ηα πξνγξάκκαηα DOS (Disc operating System). Ώθνινχζεζε ην 1981 ε ζπλεξγαζία κε ηελ ΕΐΜ ε νπνία εηνηκαδφηαλ λα δηαλείκεη ζηελ ηαρχηαηα αλαπηπζζφκελε αγνξά ην λέν ηεο PC (Personal Computer). Πνιχ γξήγνξα ε Microsoft εμειίρζεθε απφ κηα κηθξή εηαηξία ζε έλα παγθφζκην παίθηε ηεο αγνξάο ινγηζκηθνχ ειεθηξνληθψλ ππνινγηζηψλ. Οη επηηπρίεο θαηφπηλ ήηαλ ξαγδαίεο. Σν „83 ιαλζάξηζε ην Microsoft mouse (πνληίθη) θαη ην ‟85 έθαλαλ ηελ εκθάληζή ηνπο ηα Microsoft Windows. Σν ‟89 ηα Microsoft Office κε δπν μερσξηζηέο εθαξκνγέο γξαθείνπ ηα Word θαη ηα Excel. Παξάιιεια ε εηαηξία επεθηάζεθε θαη ζε άιια πξντφληα, απνθηψληαο ηελ επηρείξεζε εμππεξέηεζεο δηαδηθηχνπ Hotmail ε νπνία κεηνλνκάζηεθε ζε MSN Hotmail, ην θαισδηαθφ ηειενπηηθφ δίθηπν MSNBC θαη ίδξπζε ηελ MSN Messenger γηα ηελ εμππεξέηεζε ησλ ρξεζηψλ ηνπ Αηαδηθηχνπ. πκκεηέρεη επίζεο ζε πάξα πνιιέο επηρεηξήζεηο ζρεηηθέο κε ηνπο ειεθηξνληθνχο ππνινγηζηέο θαη ην Αηαδίθηπν. Έρεη γξαθεία ζε φιεο ζρεδφλ ηηο κεγάιεο πφιεηο ηνπ θφζκνπ. Δ ξαγδαία απηή άλνδνο ηεο εηαηξίαο εθηφμεπζε ηνλ Μπηι Γθέηηο πξψην ζηε ιίζηα ησλ πινπζηφηεξσλ αλζξψπσλ ηνπ θφζκνπ απφ ην 1995 σο ην 2006 θαη ηνλ Πσι Άιιελ πέκπην. Δ Microsoft έρεη αξθεηέο θνξέο θαηεγνξεζεί γηα κνλνπσιηαθή ηαθηηθή ζηελ αγνξά θαη νη αξρέο ησλ ΔΠΏ θαη ηεο Βπξσπατθήο Έλσζεο ηελ έρνπλ παξαπέκςεη ζηα δηθαζηήξηα. κσο απηφ δελ αλαηξεί ην γεγνλφο φηη ε πξνζθνξά ηεο εηαηξίαο θαη ησλ ηδξπηψλ ηνπο ζηελ πξφνδν ηεο αγνξάο ησλ ειεθηξνληθψλ ππνινγηζηψλ είλαη ζεκαληηθή. Άιισζηε ηα ηιηγγηψδε θέξδε ηεο απνθηήζεθαλ απφ ηα ξεθφξ πσιήζεσλ πνπ πξαγκαηνπνηνχζε ε είζνδνο θάζε λένπ πξντφληνο ηεο ζηελ αγνξά. Ο Γθέηηο δηαζέηεη θάζε ρξφλν εθαηνκκχξηα δνιάξηα ζε θηιαλζξσπηθέο νξγαλψζεηο θαη εξεπλεηηθά επηζηεκνληθά ηδξχκαηα.
Σν Γηαδίθηπν (Internet) Σν ζαπκαζηφ απηφ ζχγρξνλν κέζν επηθνηλσλίαο, κάζεζεο, πιεξνθφξεζεο θαη ςπραγσγίαο ην Γηαδίθηπν, γλσζηφ κε ηελ αγγιηθή θαη ζπλεπψο δηεζλή νλνκαζία Internet είλαη έλα δίθηπν εθαηνληάδσλ εθαηνκκπξίσλ ειεθηξνληθψλ ππνινγηζηψλ πνπ βξίζθνληαη ζε θάζε ζρεδφλ γσληά ηνπ πιαλήηε, πνπ δηαζπλδένληαη κεηαμχ ηνπο θαη αληαιιάζζνπλ ππεξεζίεο, πιεξνθνξίεο, εηθφλεο, θαηαγγειίεο, γλψζεηο, απφςεηο, γλψκεο θαη ηδέεο. Ο ηξφπνο ζχλδεζεο κεηαμχ ηνπο πνηθίιιεη απφ θνηλέο
837
ηειεθσληθέο γξακκέο, αζχξκαηεο δεχμεηο, αθφκα θαη ζπλδέζεηο κέζσ ηειεπηθνηλσληαθψλ δνξπθφξσλ. Σν Αηαδίθηπν κεηακφξθσζε ηνλ πιαλήηε καο ζε έλα παγθφζκην ειεθηξνληθφ ρσξηφ νη θάηνηθνη ηνπ νπνίνπ αληινχλ νπνηαδήπνηε πιεξνθνξία ζειήζνπλ, απφ παλεπηζηήκηα, απφ φια ηα κέζα καδηθήο ελεκέξσζεο ηνπ θφζκνπ, απφ ειεθηξνληθέο εγθπθινπαίδεηεο αθφκα θαη απφ απινχο άιινπο ρξήζηεο. Μπνξνχλ επίζεο λα δηαδίδνπλ ειεχζεξα ηηο ηδέεο θαη απφςεηο ηνπο, λα παίδνπλ παηρλίδηα κε άιινπο ρξήζηεο πνπ βξίζθνληαη ζε απφζηαζε δεθάδσλ ρηιηάδσλ ρηιηνκέηξσλ, λα αθνχλ ηελ κνπζηθή ηεο πξνηίκεζήο ηνπο, λα βιέπνπλ φπνην video clip ή φπνηα θηλεκαηνγξαθηθή ηαηλία ζέινπλ. Μπνξνχλ λα δηαβάζνπλ φπνην βηβιίν ζέινπλ απφ ηελ παγθφζκηα ινγνηερλία. Μπνξνχλ λα αληαιιάζζνπλ θσηνγξαθίεο θαη βίληεν, λα ζηέιλνπλ επρέο ή εγθπθιίνπο ή δηαθεκηζηηθά θπιιάδηα ζε εθαηνληάδεο θίινπο ή πειάηεο ηαπηφρξνλα, Παξάιιεια κπνξνχλ λα αγνξάδνπλ νπνηνδήπνηε πξντφλ ζέινπλ, ζα λα ςσλίδνπλ απφ θαηάζηεκα ηεο γεηηνληάο ηνπο. Μπνξνχλ λα θνπβεληηάδνπλ κε ηνπο θίινπο ηνπο ή λα θάλνπλ θαηλνχξηνπο θίινπο. Δ ηζηνξία ηνπ Αηαδηθηχνπ μεθίλεζε ην 1969, φηαλ ε Τπεξεζία Πξνεγκέλεο Έξεπλαο ηνπ Τπνπξγείνπ Άκπλαο ησλ ΔΠΏ, δεκηνχξγεζε πεηξακαηηθά ην δίθηπν ARPANET, κε ζηφρν λα ζπλδέζεη ην Τπνπξγείν κε ζηξαηησηηθνχο εξεπλεηηθνχο νξγαληζκνχο. Οη ειεθηξνληθνί ππνινγηζηέο ησλ δηαθφξσλ ππεξεζηψλ ηνπ ππνπξγείνπ ζπλδέζεθαλ ζε έλα εληαίν δίθηπν, απφ ην νπνίν κνηξάδνληαλ δεδνκέλα κέζσ ηνπ ειεθηξνληθνχ ηαρπδξνκείνπ πνπ δεκηνπξγήζεθε. Ώθνινχζεζε ην 1986 Βζληθφ Ίδξπκα Βπηζηεκψλ ησλ ΔΠΏ, ην νπνίν ‘έζηεζε’ ην πξψην παλεπηζηεκηαθφ δίθηπν NSFNet κε ζθνπφ ηελ αληαιιαγή πιεξνθνξηψλ κεηαμχ ησλ ακεξηθαληθψλ παλεπηζηεκίσλ. Πξννδεπηηθά δεκηνπξγήζεθαλ αξθεηά πεξηθεξεηαθά θαη εζληθά δίθηπα ηα νπνία ζπλδέζεθαλ κεηαμχ ηνπο. Σελ δεθαεηία ηνπ ’90 ην Αηαδίθηπν γλψξηζε κηα εθξεθηηθή αλάπηπμε θαη ήηαλ πιένλ κηα δηεζλήο πξαγκαηηθφηεηα. Σν ζεκαληηθφ ζ’ απηφ ην λέν κέζν επηθνηλσλίαο είλαη φηη δελ ππάξρεη κηα θεληξηθή δηεχζπλζε, ηα πάληα είλαη πξνζβάζηκα θαη ειεχζεξα. Μέζσ ησλ κεραλψλ αλαδήηεζεο φπσο ην Google, ην Yahoo, ην MSN, εθαηνκκχξηα καζεηέο, θνηηεηέο, επηζηήκνλεο, αιιά θαη απινί άλζξσπνη έρνπλ άκεζε θαη εχθνιε πξφζβαζε ζε κηα αλεμάληιεηε πνηθηιία πιεξνθνξηψλ. Έλα κφλν παξάδεηγκα κηαο απφ ηηο σθέιεηεο πνπ πξνέθπςαλ απφ ηελ χπαξμε ηνπ δηαδηθηχνπ είλαη ε πξαγκαηνπνίεζε εγρεηξήζεσλ απφ απφζηαζε, δειαδή ν αζζελήο βξίζθεηαη ζην ρεηξνπξγηθφ θξεβάηη ελφο λνζνθνκείνπ κηαο πφιεο θαη ε εγρείξεζε πξαγκαηνπνηείηαη κε νδεγίεο πνπ δίλνληαη απφ ρεηξνχξγν ελφο άιινπ λνζνθνκείνπ πνπ βξίζθεηαη ζε άιιε πφιε, πηζαλψο άιινπ θξάηνπο. Φπζηθά φπσο θάζε ηη λέν ην Αηαδίθηπν έρεη θαη ηηο άζρεκεο, - αιιά κε ειέγμηκεο - πιεπξέο ηνπ. Μέζσ ηνπ λένπ απηνχ ηξφπνπ επηθνηλσλίαο δεκηνπξγήζεθαλ θαη ηζηνζειίδεο γηα παηδεξαζηία, ζαηαληζκφ, πνξλνγξαθία, εκπφξην φπισλ, δηεζλή θαη ηνπηθή ηξνκνθξαηία, δηάδνζε θαζηζηηθψλ θαη αλαηξεπηηθψλ ηδεψλ θ.ά. Αελ ιείπνπλ θαη ηζηνξίεο εθβηαζκνχ, απάηεο ή δεκφζηαο ζπθνθαληίαο. κσο ηα νθέιε απφ απηφ ην επαλαζηαηηθφ κέζν είλαη πνιχ κεγαιχηεξα. ήκεξα ηα παηδηά απφ ηηο πξψηεο ηάμεηο ηνπ Αεκνηηθνχ, καζαίλνπλ λα ρεηξίδνληαη ππνινγηζηέο, λα επηθνηλσλνχλ θαη
838
λα αληινχλ πιεξνθνξίεο απφ ην Αηαδίθηπν. Αελ λνείηαη πηα ζχγρξνλν ζρνιείν ή εθπαηδεπηηθφ ίδξπκα ρσξίο δηαζχλδεζε κε απηφ ην κέζν. Δ γιψζζα πνπ θπξηαξρεί είλαη θπζηθά ε αγγιηθή, αιιά κε ηελ ξαγδαία αλάπηπμε πνπ γλσξίδεη ην Αηαδίθηπν ηα ηειεπηαία ρξφληα, κπνξεί λα βξεη θαλείο πιεξνθνξίεο ζε φπνηα ζρεδφλ γιψζζα ηνπ θφζκνπ ζέιεη θαη γξακκέλνπο ζε φπνηνπο (εθηφο ησλ ιαηηληθψλ) ραξαθηήξεο γλσξίδεη. Οη ειεθηξνληθέο δηεπζχλζεηο αξρίδνπλ κε ηα γξάκκαηα www (world wide web), αθνινπζεί ε ειεθηξνληθή νλνκαζία ηνπ θαηφρνπ ηεο δηεχζπλζεο. Καηφπηλ κε ηξία γξάκκαηα ε δηεπθξίληζε ηνπ είδνπο ηνπ νξγαληζκνχ πνπ αλήθεη (edu γηα εθπαηδεπηηθφ ίδξπκα, com γηα εκπνξηθή επηρείξεζε, gov γηα θπβεξλεηηθφ νξγαληζκφ, mil γηα ζηξαηησηηθή ππεξεζία, net γηα νξγαληζκνχο δηαρείξηζεο δηθηχνπ θαη κεραλέο αλαδήηεζεο θαη org γηα φζεο ππεξεζίεο δελ αλήθνπλ ζηηο πξνεγνχκελεο πέληε). Καη ηέινο ηα δπν ηειεπηαία γξάκκαηα αθνξνχλ ζηε ρψξα ca=Καλαδάο, de=Γεξκαλία, us=ΔΠΏ, gr=Βιιάδα, ru=Ρσζία, jp=Εαπσλία θιπ. Δ ζπληξηπηηθή πιεηνςεθία ησλ ρξεζηψλ ηνπ λένπ απηνχ κέζνπ πιεξνθφξεζεο, γλψζεο, επηθνηλσλίαο, δηαζθέδαζεο θαη εθπαίδεπζεο είλαη λένη θάησ ησλ 30 εηψλ. Οη ρξήζηεο ηνπ Αηαδηθηχνπ παγθνζκίσο μεπεξλνχλ ησλ αξηζκφ ησλ 1.250 εθαηνκκπξίσλ (ζηνηρεία 2008) κε ζπλερψο απμεηηθή ηάζε. ε νξηζκέλεο ρψξεο (ζηνηρεία Αεθεκβξίνπ 2007) φπσο ζηε νπεδία νη ρξήζηεο μεπεξλνχλ ην 75%, ζηελ Εαπσλία ην 68% θαη ζηηο ΔΠΏ θαη Καλαδά ην 67% ησλ θαηνίθσλ ηνπο. Σειεηψλνληαο ζα πξέπεη λα ηνληζηεί φηη ην Αηαδίθηπν είλαη έλα θαη’ εμνρήλ δεκνθξαηηθφ κέζν επηθνηλσλίαο, αληαιιαγήο πιεξνθνξηψλ, θαη ςπραγσγίαο κηαο θαη φινη νη ρξήζηεο ηνπ είλαη ίζνη ζηελ πξφζβαζε θαη δελ ππάξρεη ινγνθξηζία νχηε απφ θακηά αξρή.
Σν θηλεηφ ηειέθσλν Σν θηλεηφ ηειέθσλν είλαη κηα αθφκα θαηάθηεζε ηεο ζχγρξνλεο ηερλνινγίαο πνπ έρεη κπεη πηα γηα ηα θαιά ζηε δσή καο ζε ζεκείν πνπ θάπνηνη λα μερλνχλ πσο ε ρξήζε ηνπ άξρηζε κφιηο πξηλ 30 ρξφληα. Δ ξαδηνηειεθσλία ρξεζηκνπνηήζεθε γηα πξψηε θνξά ζηα γεξκαληθά ηξέλα απφ ην 1926. Ώπφ ηφηε άξρηζε ε ρξήζε ηεο θαη ζηα επηβαηηθά αεξνπιάλα γηα ηελ αζθάιεηα ηεο αεξνπινΎαο. ηνλ πφιεκν νη Γεξκαλνί έθαλαλ επξεία ρξήζε ηεο ξαδηνηειεθσλίαο ζηα άξκαηα κάρεο. Μεηά ηνλ πφιεκν νη Γεξκαλνί αζηπλνκηθνί έθαλαλ ρξήζε ησλ – άρξεζησλ πηα - ξαδηνηειεθψλσλ ησλ ηαλθο ζηηο πεξηπνιίεο ηνπο ζηνπο δξφκνπο ησλ πφιεσλ. Βπίζεο ρξεζηκνπνηήζεθαλ ξαδηνηειέθσλα ζηα πνηακφπινηα ηνπ Ρήλνπ. Ώπφ ην 1956 ε νπεδηθή εηαηξία Ericsson αλέπηπμε ην πξψην ζχζηεκα θηλεηήο ηειεθσλίαο ηελ ΜΣΏ Σν ηειέθσλν δχγηδε αξρηθά 40 θηιά. Σν ’65 εηζήγαγε γηα εκπνξηθνχο ζθνπνχο κηα βειηησκέλε έθδνζε ΜΣΐ βάξνπο 9 θηιψλ. Παξφια απηά ε εηαηξία θαηάθεξε λα απνθηήζεη 150 ζπλδξνκεηέο. ηαλ έθιεηζε ην ‘83 νη πειάηεο ηεο κφιηο έθζαλαλ ηνπο 600. Μηα παξφκνηα πξνζπάζεηα έγηλε ζηε Φηλιαλδία ην 1971 ρσξίο επηηπρία θαη παιαηφηεξα θαη ζηηο ΔΠΏ. Δ ιεμηαξρηθή πξάμε γελλήζεσο ηεο θηλεηήο ηειεθσλίαο ζεσξείηαη ε 3ε Ώπξηιίνπ ‘73, φηαλ ζηε Ν. Τφξθε ν εξεπλεηήο ηεο Μνηνξφια Μάξηηλ Κνχπεξ (Martin Cooper, 1926- ) ρξεζηκνπνίεζε ην βάξνπο 900 γξακκαξίσλ θηλεηφ ηνπ 839
ηειέθσλν γηα λα ηειεθσλήζεη ζηνλ δηεπζπληή εξεπλψλ ηεο αληαγσλίζηξηαο εηαηξίαο AT&T Bell Σδφει Έλγθει, ν νπνίνο εξγαδφηαλ γηα ηνλ ίδην ζθνπφ. Ο Μάξηηλ Κνχπεξ ζεσξείηαη ν παηέξαο ηεο θηλεηήο ηειεθσλίαο. Δ Bell έραζε κελ ηελ πξσηηά, αιιά πήξε ηελ ξεβάλο ην 1978 φηαλ θαηαζθεχαζε ην πξψην δίθηπν θηλεηήο ηειεθσλίαο, πνπ ήηαλ απαξαίηεην γηα ηελ εκπνξηθή εθκεηάιιεπζε ηνπ λένπ απηνχ κέζνπ επηθνηλσλίαο. ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ ’80 νη θαλδηλαβνί ιεηηνχξγεζαλ ην πξψην δίθηπν ζηελ Βπξψπε. Σελ επνρή εθείλε ηα θηλεηά ηειέθσλα – πξψηεο γεληάο -ήηαλ βαξηά θαη νγθψδε, ήηαλ δχζθνιν λα κεηαθεξζνχλ ζηελ ηζέπε θαη ε ρξήζε ηνπο πεξηνξίδνληαλ θπξίσο ζην απηνθίλεην. Ώπφ ηε δεθαεηία ηνπ ’90 ηα δίθηπα θαη ηα θηλεηά έγηλαλ ςεθηαθά. Σν βάξνο ησλ ζπζθεπψλ δελ μεπεξλνχζε ηα 200 γξακκάξηα. Ήηαλ ηα θηλεηά δεχηεξεο γεληάο ηα νπνία παξείραλ θαη άιιεο ππεξεζίεο φπσο ε απνζηνιή θαη ιήςε κελπκάησλ θαη ε ιήςε θσηνγξαθηψλ. ηηο αξρέο ηνπ 21νπ αηψλα αθνινχζεζε ε εηζαγσγή ζηελ αγνξά ησλ θηλεηψλ ηειεθψλσλ ηξίηεο γεληάο. Ώπηά δπγίδνπλ θάησ απφ 100 γξακκάξηα θαη έρνπλ πιένλ ηεξάζηηεο δπλαηφηεηεο, φπσο ιήςε θαη απνζηνιή θσηνγξαθηψλ, βίληεν, κνπζηθήο, είζνδν ζην Αηαδίθηπν θαη ιήςε θαη απνζηνιή e-mail, ειεθηξνληθά παηρλίδηα, ζρεδφλ απεξηφξηζηε κλήκε, αθξφαζε ξαδηνθσληθψλ ζηαζκψλ, ζχλδεζε κε ειεθηξνληθφ ππνινγηζηή θαη πνιιά άιια.
Ζ Κισλνπνίεζε Υσξίο ηελ απνθσδηθνπνίεζε ηνπ DNA νη επηζηήκνλεο δελ ζα κπνξνχζαλ λα ζθεθζνχλ φηη ζα ήηαλ εθηθηφ λα πξνρσξήζνπλ ζηε δεκηνπξγία γελεηηθνχ αληηγξάθνπ ελφο δσληαλνχ πιάζκαηνο, παλνκνηφηππνπ κε ην πξφηππφ ηνπ, δειαδή ζηελ θισλνπνέεζε. Δ Φχζε, εδψ θαη εθαηνληάδεο εθαηνκκχξηα ρξφληα, κεξίκλεζε φηη γηα ηελ δηαηψληζε ησλ εηδψλ, ήηαλ απαξαίηεηε ε έλσζε ησλ δπν θχισλ, ζπλήζσο κε ηε ζεμνπαιηθή επαθή. Ώλ εμαηξεζνχλ νξηζκέλνη ‘θαηψηεξνη’ νξγαληζκνί, φπσο νη ακνηβάδεο, πνπ αλαπαξάγνληαη ‘αγελψο’ (δειαδή ρσξίο γέλε), ε ζπληξηπηηθή πιεηνςεθία ησλ εηδψλ ηνπ δσηθνχ βαζηιείνπ αλαπαξάγεηαη κε ηελ έλσζε ηνπ κεηξηθνχ θαη ηνπ παηξηθνχ γελεηηθνχ πιηθνχ. Ο ΐξεηαλφο εκβξπνιφγνο θαη εξεπλεηήο Ίαλ Οπΐικνπη (Ian Wilmut, 1944- ), εξεπλψληαο ηελ δηαηήξεζε κε θαηάςπμε ησλ θπηηάξσλ θαη ησλ εκβξχσλ, είρε επηηχρεη απφ ην 1973 ηελ γέλλεζε ελφο κνζραξηνχ – ηνπ Φξφζηπ – απφ θαηεςπγκέλν έκβξπν. Ώθνινχζεζαλ ζηηο αξρέο ηνπ ’96, δπν άιινη επηζηήκνλεο πνπ παξήγαγαλ έλα δεπγάξη πξνβάησλ απφ εκβξπαθά θχηηαξα. ηηο 5 Ενπιίνπ 1996 ν ΟπΎικνπη σο ν επηθεθαιήο ηεο εξεπλεηηθήο νκάδαο ηνπ Ελζηηηνχηνπ Roslin ηνπ Βδηκβνχξγνπ αλαθνίλσζε ε γέλλεζε ηεο Νηφιιπ πνπ έκειιε λα γίλεη ην πην δηάζεκν πξφβαην ζηνλ θφζκν. Έγηλε δηάζεκν γηαηί ε Νηφιιπ ήηαλ θιψλνο, έλα αθξηβέο γελεηηθφ αληίγξαθν, δειαδή δηέζεηε ηα ίδηα αθξηβψο γνλίδηα κε ηε κεηέξα ηεο. Ώπηφ ην γεγνλφο ραηξεηίζηεθε σο ην κεγαιχηεξν απφ ηα επηηεχγκαηα ηνπ ρψξνπ ηεο επηζηήκεο ηεο Γελεηηθήο κεηά ηελ αλαθάιπςε ηεο δνκήο ηνπ κνξίνπ ηνπ DNA. Κισλνπνίεζε είλαη ε δεκηνπξγία ελφο γελεηηθνχ αληηγξάθνπ ελφο αηφκνπ. ηε θχζε ππάξρεη ε θισλνπνίεζε κε ηε δεκηνπξγία δπν γλεζίσλ (κνλνσνγελψλ) 840
δηδχκσλ. Ώξθεηέο θνξέο ην γνληκνπνηεκέλν σάξην ρσξίδεηαη ζηα δπν κε απνηέιεζκα λα γελλεζνχλ δπν εληειψο φκνηνη άλζξσπνη – δπν θιψλνη. Σα ζπλήζε αδέιθηα πνπ πξνέξρνληαη απφ ηνπο ίδηνπο γνλείο, δηαθέξνπλ – θακηά θνξά ζεκαληηθά – κεηαμχ ηνπο παξφιν πνπ ηα γνλίδηά ηνπο πξνέξρνληαη εμ εκηζείαο απφ ηνπο δπν γνλείο ηνπο, αιιά κε δηαθνξεηηθφ κίγκα. Σα γνλίδηα ησλ γλεζίσλ δηδχκσλ φκσο έρνπλ ην ίδην αθξηβψο κίγκα. Δ εξεπλεηηθή νκάδα ηνπ ΟπΎικνπη πέηπραλ λα ‘μεθιεηδψζνπλ’ φια ηα ζηνηρεία ηνπ θπηηάξνπ ηεο κεηέξαο θαη λα κεηαβηβάδνπλ ην γελεηηθφ απηφ πιηθφ ζε έλα σάξην απφ ην νπνίν έρεη αθαηξεζεί ν ππξήλαο. ηαλ ην θισλνπνηεκέλν έκβξπν θζάζεη ζην θαηάιιειν ζηάδην εκθπηεχεηαη ζηε κήηξα ηεο κεηέξαο θαη θπνθνξείηαη θαλνληθά. πσο είλαη θπζηθφ ην επηζηεκνληθφ απηφ επίηεπγκα δεκηνχξγεζε ζάιν. Ώπφ ηε κηα πιεπξά αλνίγνληαη ηεξάζηηεο δπλαηφηεηεο γηα ηελ βειηίσζε ησλ εηδψλ ησλ δψσλ (θαιχηεξεο πνηφηεηαο θξέαο ή καιιί, πεξηζζφηεξν θαη πην ζξεπηηθφ γάια θαη άιια) ή γηα ηε δηάζσζε εηδψλ πνπ θηλδπλεχνπλ απφ εμαθάληζε, αιιά γελλψληαη θαη ζνβαξά εζηθά πξνβιήκαηα, θπξίσο φζνλ αθνξά ηελ επέθηαζε ηεο κεζφδνπ ηεο θισλνπνίεζεο θαη ζε αλζξψπνπο. Σελ θισλνπνίεζε κπνξνχκε λα ηε ρσξίζνπκε ζε αλαπαξαγσγηθή θαη ζεξαπεπηηθή. Δ αλαπαξαγσγηθή είλαη απηή πνπ γέλλεζε ηελ Νηφιιπ. Ώιιά εθεί εζηηάδνληαη θπξίσο νη εζηθέο αληηξξήζεηο, αιιά θαη ηα κεγάια εξσηεκαηηθά. Πψο είλαη δπλαηφλ λα παξάγεηο αλζξψπνπο φπσο κηα κεραλή παξάγεη παλνκνηφηππα πξντφληα; Θα κπνξνχκε λα παξάγνπκε δεθάδεο ή θαη ρηιηάδεο Ώτλζηάηλ; Ή αληίζηνηρα πνιινχο Υίηιεξ ή ηάιηλ; Πνηνο κπνξεί λα εκπνδίζεη ζην κέιινλ, έλα παξαλντθφ εγέηε λα δεκηνπξγήζεη κηα ηαμηθή θνηλσλία κε ηελ παξαγσγή νκάδσλ εγεηψλ, νκάδσλ ζηξαηησηψλ θαη νκάδσλ ζθιάβσλ; Πνχ ππάξρεη φξην; Ώπφ ηελ άιιε γηαηί λα απνθιείζεηο απφ έλα δεπγάξη γνληψλ λα θισλνπνηήζεη (απφ έλα θχηηαξφ ηνπ) ην παηδί πνπ έραζαλ απφ αηχρεκα ή αξξψζηηα δεκηνπξγψληαο έλα αθξηβέο αληίγξαθφ ηνπ; Βπίζεο πνηνο θαξδηνπαζήο ή λεθξνπαζήο ή θάπνηνο κε θαηεζηξακκέλν ζπθψηη ή πάγθξεαο δελ ζα δεηνχζε ηελ θισλνπνίεζε εκβξχνπ απφ δηθά ηνπ θχηηαξα, ψζηε λα είλαη δπλαηή ε κεηακφζρεπζε ησλ νξγάλσλ απηψλ ζηνλ αζζελή θαη λα δήζεη αξθεηά ρξφληα αθφκα; Ώιιά ε ζεξαπεπηηθή θισλνπνίεζε ελδερνκέλσο λα αλνίμεη επξχηαηνπο νξίδνληεο γηα ηελ ηαηξηθή ηνπ κέιινληνο. Με ηελ ζεξαπεπηηθή ε επηζηήκε ζα κπνξεί λα δεκηνπξγεί πγηή βιαζηηθά θχηηαξα ηα νπνία ζα κπνξνχλ λα αληηθαηαζηήζνπλ θαηεζηξακκέλα (π.ρ. απφ λφζνπο φπσο Ώιηζράηκεξ ή Πάξθηλζνλ) θχηηαξα. Ήδε επηζηήκνλεο έρνπλ παξάγεη πεηξακαηηθά κε ηε κέζνδν ηεο θισλνπνίεζεο αλζξψπηλα φξγαλα φπσο απηηά. Βπίζεο ζα κπνξεί λα επεκβαίλεη ζηα γνλίδηα ελφο αλζξψπνπ (αθφκα βξέθνπο) γηα λα πξνιάβεη κηα ζίγνπξε λφζν πνπ πξφθεηηαη λα εθδεισζεί ζην κέιινλ. Βίλαη πνιχ λσξίο φπσο γηα λα δνζνχλ απαληήζεηο ζε φια απηά, φηαλ ε θισλνπνίεζε βξίζθεηαη αθφκα ζε λεπηαθφ ζηάδην. Σν βαζηθφ φκσο εξψηεκα παξακέλεη. Ήξζε φ θαηξφο ν Homo Xerox ζα αληηθαηαζηήζεη ηνλ Homo Sapiens;
841
Ζ Ναλνηερλνινγία ρεηηθά πξφζθαηα αλαπηπγκέλε είλαη ε Ναλνηερλνινγία κε επξχηαηε εθαξκνγή ζε φιεο ζρεδφλ ηηο επηζηήκεο. Δ λαλνηερλνινγία είλαη ε ηερληθή πνπ κπνξεί λα δεκηνπξγήζεη αληηθείκελα θαη ζπζθεπέο ζε κέγεζνο κνξίνπ ή αηφκνπ ζε κέγεζνο κηθξφηεξν ησλ 100 λαλνκέηξσλ (έλα λαλφκεηξν ηζνχηαη κε 1 δηζεθαηνκκπξηνζηφ ηνπ κέηξνπ!). ηελ έξεπλα ηεο λαλνηερλνινγίαο νη Δλσκέλεο Πνιηηείεο, ε Βπξσπατθή Έλσζε θαη ε Εαπσλία έρνπλ επελδχζεη δεθάδεο δηζεθαηνκκχξηα δνιάξηα. Ήδε θαηαζθεπάδνληαη ειεθηξνληθνί ππνινγηζηέο κε ηαρχηεηεο αζχιιεπηεο (αθφκα θαη γηα ηε δεθαεηία ηνπ ’90), κε ηεξάζηηεο απνζεθεπηηθέο δπλαηφηεηεο θαη ειάρηζηε θαηαλάισζε ελέξγεηαο. ε πνιχ ιίγν ρξνληθφ δηάζηεκα ηα θηλεηά ηειέθσλα ζα είλαη ζην κέγεζνο ελφο θνπκπηνχ θαη ζα ‘θνξηνχληαη’ ζην απηί καο. Έλαο ειεθηξνληθφο ππνινγηζηήο ζα έρεη ην κέγεζνο κηαο πηζησηηθήο θάξηαο θαη ζα είλαη ηαπηφρξνλα ηειέθσλν, ππνινγηζηήο, θσηνγξαθηθή κεραλή, ηειεφξαζε, βηληενθάκεξα, ζχζηεκα πινήγεζεο, ζχζηεκα εγγξαθήο θαη αλαπαξαγσγήο ήρνπ θαη δελ μέξνπκε αλ ζα θάλεη θαη θαθέ!. Ώζθαιψο ε λαλνηερλνινγία ζα κπνξεί λα παξάγεη αθφκα κηθξφηεξεο ζπζθεπέο, αιιά ε ‘ρξεζηηθφηεηα’ ηνπο δελ ζα είλαη δπλαηή. Δ δπλαηφηεηεο πνπ πξνζθέξεη ε λαλνηερλνινγία ζε φινπο ζρεδφλ ηνπο ηνκείο ηεο αλζξψπηλεο δξαζηεξηφηεηαο θαη ίζσο είλαη πνιχ λσξίο λα θαληαζηνχκε σο πνχ κπνξεί λα θζάζεη. Έλα κφλν παξάδεηγκα ζηνλ ηνλ ηνκέα ηεο ηαηξηθήο: Σν έξγν ηνπ γηαηξνχ ζα γίλεηαη φιν θαη πην εχθνιν θαη νη δπλαηφηεηεο ζεξαπείαο ζα δηεπξπλζνχλ ζρεδφλ απεξηφξηζηα. Με έλα ράπη, ζα εηζέξρνληαη ζηνλ νξγαληζκφ καο λαλνξνκπφη θαη ζα δίλνπλ αλαιπηηθέο πιεξνθνξίεο θαη δηάγλσζε γηα ηπρφλ αζζέλεηα. Ώθνινχζσο άιια λαλνξνκπφη ζα αλαιακβάλνπλ ηε ζεξαπεία. Ώζζέλεηεο πνπ ζήκεξα ζεσξνχληαη αλίαηεο ζα πξνιακβάλνληαη ή ζα ζεξαπεχνληαη. Σα απηνθίλεηα ζα είλαη πην ‘έμππλα’, πην αζθαιή θαη θηιηθφηεξα πξνο ην πεξηβάιινλ. Σα παξαδνζηαθά θαχζηκα (βελδίλε, πεηξέιαην) ζα αληηθαηαζηαζνχλ, ράξε ζηε λαλνηερλνινγία, απφ λέα πνπ δελ ζα ξππαίλνπλ ή ζα ξππαίλνπλ πνιχ ιηγφηεξν. Σα θαζεκεξηλά ξνχρα ζα είλαη θαηαζθεπαζκέλα έηζη πνπ δελ ζα μεζσξηάδνπλ, νχηε ζα ηζαιαθψλνληαη. Οη εηδηθέο ζηνιέο (εξγαηηθέο θφξκεο, ζηνιέο ππξνζβεζηψλ) ζα είλαη πξαθηηθά άθζαξηεο. Οη νδνληφθξεκεο ζα πεξηέρνπλ λαλνζσκαηίδηα πνπ ζα θξνληίδνπλ ηελ πγηεηλή ηνπ ζηφκαηνο. Σν ίδην ή θάηη αλάινγν ζα ζπκβαίλεη θαη πνιιά άιια πξντφληα αηνκηθήο πγηεηλήο (π.ρ. αθξφο μπξίζκαηνο κε αληηγεξαληηθά λαλνζσκαηίδηα) . Ώλάινγεο ζα είλαη νη επαλαζηαηηθέο αιιαγέο ζηελ αλάπηπμε λέσλ ηερληθψλ, ζηελ πιεξνθνξηθή, ζηηο ηειεπηθνηλσλίεο, ζηα ηξφθηκα, ζηα θαηαλαισηηθά αγαζά, ζηα θαιιπληηθά, ζηε γεσξγία, ζηελ νηθνλνκία, ζηνλ θφζκν ησλ επηρεηξήζεσλ θαη γεληθά ζηελ θαζεκεξηλφηεηα. Φπζηθά κηα θαη ν ηνκέαο απηφο ηεο ηερλνινγίαο βξίζθεηαη αθφκα ζε εκβξπαθφ ζηάδην, είλαη πνιχ δχζθνιν λα πξνβιέςνπκε πφζεο αθφκα επαλαζηαηηθέο αιιαγέο, ζα κπνξέζεη λα επηθέξεη ζε φινπο ηνπο ηνκείο ηεο αλζξψπηλεο δξαζηεξηφηεηαο.
842
Έλα λαλφκεηξν εέλαη ην Ϋλα δηζεθαηνκκπξηνζηφ ηνπ κΫηξνπ. Μηα ζειέδα ελφο ζπλεζηζκΫλνπ βηβιένπ Ϋρεη πΪρνο 100.000 λαλφκεηξα θαη κηα ιεπηά αλζξψπηλε ηξέρα Ϋρεη πΪρνο 10.000 λαλφκεηξα πνπ εέλαη θαη ην κηθξφηεξν πνπ κπνξεέ λα δηαθξέλεη Ϋλα γπκλφ αλζξψπηλν κΪηη. Γηα λα γέλνπλ αληηιεπηΪ ηα κεγΫζε κε ηα νπνέα αζρνιεέηαη ε λαλνηερλνινγέα, αξθεέ λα παξαηεξάζνπκε ζηελ δηπιαλά – θπζηθΪ ζε κεγΫζπλζε - λαλνθιέκαθα κεγεζψλ (ηα αληηθεέκελα ηεο λαλνθιέκαθαο κηα ηνπιΪρηζηνλ απφ ηηο ηξεηο δηαζηΪζεηο – πιΪηνο, κάθνο χςνο – εέλαη κεηαμχ 1 999 λαλνκΫηξσλ) : ΚαηΪ ζεηξΪ ε ςεέξα, ε ηξέρα, ηα εξπζξΪ αηκνζθαέξηα ηνπ αέκαηνο, ηα βαθηεξέδηα, νη ηνέ, ε θιέκαθα ηνπ DNA, ε κνξηαθά δνκά ελφο αηφκνπ θαη Ϋλαο λαλνυπνινγηζηάο
Ζ Παγθνζκηνπνίεζε Αελ μέξσ αλ ππάξρεη θαλφλαο πνπ λα νξίδεη ηελ έλλνηα ηνπ φξνπ παγθνζκηνπνίεζε (globalization). Υξεζηκνπνηείηαη πνιχ ηελ ηειεπηαία δεθαεηία, ρσξίο φκσο λα είλαη μεθάζαξε ε έλλνηα πνπ πξνζδίδνπλ ζηνλ φξν απηνί πνπ ηνλ ρξεζηκνπνηνχλ. Οη θαλαηηθνί αληίπαινη ηεο Παγθνζκηνπνίεζεο ηελ ζπλδένπλ άκεζα κε ηελ Νέα Σάμε Πξαγκάησλ θαη ηεο απνδίδνπλ φια ηα δεηλά απφ ηα νπνία ππνθέξεη ν άλζξσπνο, φρη κφλν ηελ ηειεπηαία δεθαεηία, αιιά ηνλ ηειεπηαίν αηψλα ηνπιάρηζηνλ. Καη ζπλήζσο ηε Νέα Σάμε Πξαγκάησλ εθπξνζσπνχλ νη Δλσκέλεο Πνιηηείεο, ην Αηεζλέο Κεθάιαην, ν Παγθφζκηνο Οξγαληζκφο Βκπνξίνπ, ην Αηεζλέο Ννκηζκαηηθφ Σακείν, ε Αηεζλήο Σξάπεδα θαη νη G8. Οη πνιέκηνη ηεο Παγθνζκηνπνίεζεο είλαη έλα παξάμελν κίγκα αξηζηεξψλ θαη αθξνδεμηψλ, ‘ζπληεξεηηθψλ’ θαη ‘πξννδεπηηθψλ’, θαλαηηθψλ ζξεζθεπφκελσλ θαη άζεσλ, ρξηζηηαλψλ θαη κνπζνπικάλσλ θνληακεληαιηζηψλ, εζληθηζηψλ θαη δηεζληζηψλ. Ώλ θαη κεηά ηελ θαηάξξεπζε ησλ θνκκνπληζηηθψλ θξαηψλ ηεο Ώλαηνιηθήο Βπξψπεο θαη ε ζπλεπαθφινπζε απαμίσζε ησλ ελλνηψλ ησλ δηαθφξσλ –ηζκψλ (θνκκνπληζκφο, ζνζηαιηζκφο, θαζηζκφο, ξαηζηζκφο, κηιηηαξηζκφο, εζληθηζκφο θιπ.) δελ είλαη πάληα ζαθή ηα φξηα κεηαμχ ησλ νξηζκψλ ‘πξννδεπηηθφο-ζπληεξεηηθφο’ ή ‘αξηζηεξφο-δεμηφο’, απηνί ε πεξίεξγε ζπκκαρία ησλ αληηπάισλ ηεο Παγθνζκηνπνίεζεο, πξνμελεί εληχπσζε. Μηα γεληθφηεξε πεξηγξαθή ηνπ φξνπ ζα ήηαλ ην ‘ζχλνιν ησλ ζρέζεσλ πνπ δεκηνπξγνχληαη κε ηελ απμαλφκελε επαθή, αιιειεμάξηεζε – θαη ιφγσ ηεο ζχγρξνλεο ηερλνινγίαο θαη θπξίσο ηνπ Αηαδηθηχνπ – κεηαμχ ησλ αλζξψπσλ ζε φια ηα κέξε ηνπ θφζκνπ. Δ αιιειεμάξηεζε απηή δελ είλαη κφλν νηθνλνκηθή, φπσο πνιινί δηαηείλνληαη, αιιά θαη ηερλνινγηθή, εκπνξηθή, θνηλσληθή, πνιηηηζηηθή θαη πνιηηηθή. κσο επηζεκάλακε ζην θεθάιαην πεξί Μεζνπνιέκνπ, ε επνρή ηεο Παγθνζκηνπνίεζεο άξρηζε φρη ζηα ηέιε ηνπ 20νχ αηψλα αιιά απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1920, φηαλ ε αλάπηπμε ησλ ηειεπηθνηλσληψλ, ησλ κεηαθνξηθψλ κέζσλ (αεξνπιάλν, 843
απηνθίλεην, ηξαίλν), ηεο ηειεθσλίαο, ηνπ θηλεκαηνγξάθνπ θαη ησλ κέζσλ καδηθήο ελεκέξσζεο φπσο ην ξαδηφθσλν, επέηξεςαλ ζηηο κεγάιεο βηνκεραλίεο λα θάλνπλ γλσζηά ηα πξντφληα ηνπο ζε φιν ηνλ θφζκν. Δ αιιειεμάξηεζε ησλ νηθνλνκηψλ έγηλε εκθαλήο φηαλ θαηέξξεπζε ην Υξεκαηηζηήξην ηεο Νέαο Τφξθεο ην ’29, ζπκπαξαζχξνληαο ζαλ ληφκηλν φιεο ηηο πξνεγκέλεο νηθνλνκίεο ηεο Τθειίνπ. Κάηη παξφκνην έγηλε, ζε κηθξφηεξε θιίκαθα, ην 1997 φηαλ ε θξίζε ηεο νηθνλνκίαο ηεο Σατιάλδεο εμαπιψζεθε γξήγνξα ζηελ Ελδνλεζία, ηε Μαιαηζία, ηελ Κνξέα θαη ηηο άιιεο αζηαηηθέο αγνξέο. ηελ πνιηηηθή, ε επηθξάηεζε ησλ νινθιεξσηηθψλ θαζεζηψησλ ζηελ Εηαιία θαη ηε Γεξκαλία, βξήθε ζχληνκα κηκεηέο φρη κφλν ζηελ Βπξψπε, αιιά θαη ζε κηα ζεηξά θξαηψλ ηεο Λαηηληθήο Ώκεξηθήο θαη ηεο Ώζίαο. Βπίζεο ην θαη’ εμνρήλ ιατθφ κέζν ςπραγσγίαο ηεο επνρήο ν θηλεκαηνγξάθνο πεξηέβαιε ηνπο κεγάινπο εζνπνηνχο κε ηελ αίγιε ηνπ ‘ζηαξ’ θαη ηνπο θαζηέξσζε σο πξφηππα θαη ηλδάικαηα ζηε λενιαία ηνπ κεζνπνιέκνπ. Μεηά ηνλ Αεχηεξν Παγθφζκην Πφιεκν φια ηα παξαπάλσ ζηνηρεία εληζρχζεθαλ ζεκαληηθά. Βηδηθφηεξα κε ηε ξαγδαία αλάπηπμε ηεο ηερλνινγίαο θαη ηε ζπλερή άλνδν ηνπ βηνηηθνχ επηπέδνπ ησλ ιαψλ, εληζρχζεθαλ ηα ραξαθηεξηζηηθά πνπ ζπκβάιινπλ ζηελ νκνγελνπνίεζε ησλ ιαψλ. Μεξηθά απφ απηά είλαη: - Σα ηαμίδηα ησλ πνιηηψλ ζην εμσηεξηθφ ζην εμσηεξηθφ πνιιαπιαζηάζηεθαλ θαη αληίζηνηρα νη επαθέο κεηαμχ ησλ πνιηηψλ ησλ δηαθφξσλ θξαηψλ. - Δ άληζε αχμεζε ηνπ βηνηηθνχ επηπέδνπ κεηαμχ ησλ θξαηψλ, ελίζρπζε ηε κεηαλάζηεπζε. Σε δεθαεηία ηνπ ’50 νη ρψξεο ηνπ επξσπατθνχ βνξξά θαη θπξίσο ε Γεξκαλία, θαη ην ΐέιγην, δέρνληαλ εθαηνκκχξηα κεηαλάζηεο απφ ηηο ρψξεο ηνπ λφηνπ (Βιιάδα, Εηαιία, Εζπαλία, Πνξηνγαιία). Οη κεηαλάζηεο απηνί βνήζεζαλ νπζηαζηηθά ζηελ γξήγνξε αλαζπγθξφηεζε ησλ θαηεζηξακκέλσλ απφ ηνλ πφιεκν νηθνλνκηψλ θαη ηελ γξήγνξε αλάθακςε ηεο νηθνλνκίαο. Ώξγφηεξα φηαλ – θαη κε ηε ζπκβνιή ηεο Βπξσπατθήο Έλσζεο – ην βηνηηθφ επίπεδν ησλ ρσξψλ ηνπ λφηνπ απμήζεθε ζεκαληηθά, έγηλαλ απηέο κε ηε ζεηξά ηνπο ρψξεο ππνδνρήο – ιαζξαίσλ ζπλήζσο – κεηαλαζηψλ, απφ ηελ Ώιβαλία, ηελ Ώθξηθή, ηελ Ώζία θαη ηηο ρψξεο ηεο Ώλαηνιηθήο Βπξψπεο. - Δ κφδα έγηλε παγθφζκηα (φπσο ε κίλη θνχζηα), θαζψο θαη ηα παηγλίδηα γηα κηθξά (Πφθεκνλ) θαη κεγάια παηδηά (sudoku). Βηδηθφηεξα ε κφδα ζηελ έλδπζε θαη ζηα θαιιπληηθά δεκηνχξγεζε θίξκεο κε παγθφζκηα αθηηλνβνιία φπσο νη Dior, Channel, Yves Saint Laurent, Armani, Max Factor, Elisabeth Arden θαη πνιιέο άιιεο. - Οη πνιηηηζηηθέο αληαιιαγέο κεηαμχ ησλ ιαψλ πνιιαπιαζηάζηεθαλ. ήκεξα δελ είλαη πεξίεξγν, νχηε αζπλήζηζην έλαο Εάπσλαο δσγξάθνο λα δεκηνπξγεί έξγα ηνπ ζηελ Εηαιία θαη απηά λα εθηίζεληαη ζε αίζνπζα ηέρλεο ηνπ Μεμηθνχ ή έλαο Ελδφο ζπγγξαθέαο λα εθδίδεη ην βηβιίν ηνπ ζην Λνλδίλν θαη λα γίλεηαη best-seller ζηε Νφηην Ώθξηθή θαη ηελ Ώπζηξαιία. - Οη κεγάιεο δηεζλείο αζιεηηθέο νξγαλψζεηο (Οιπκπηαθνί αγψλεο, παγθφζκηα πξσηαζιήκαηα ζηίβνπ, πνδνζθαίξνπ θαη άιισλ αζιεκάησλ) θαη ηα παγθφζκηα θηλεκαηνγξαθηθά, κνπζηθά, θαη ζεαηξηθά θεζηηβάι, έθαλαλ ηνλ πνιηηηζκφ ηνπ ιανχ κηαο ρψξαο, θηήκα θαη άιισλ ιαψλ. - Δ αλάπηπμε ηεο δνξπθνξηθήο ηειεφξαζεο έθεξε ζηα ζπίηηα καο ηειενπηηθά πξνγξάκκαηα (πνιηηηζηηθά, ληνθηκαληέξ, ηαηλίεο, κνπζηθή, αιιά θαη - φρη ζπάληα ηειεζθνππίδηα) απφ καθξηλέο ρψξεο, πνπ δηαθνξεηηθά δελ ζα ηηο γλσξίδακε. 844
- Παξάιιεια ε εμάπισζε ηνπ Αηαδηθηχνπ, ηνπ ειεθηξνληθνχ ηαρπδξνκείνπ (email), ησλ chat rooms, ησλ blogs θαη ησλ SMS ησλ θηλεηψλ ηειεθψλσλ, πνιιαπιαζίαζαλ ηηο επαθέο κεηαμχ αγλψζησλ κεηαμχ ηνπο πνιηηψλ, δηαθφξσλ ρσξψλ. - Δ δεκηνπξγία ππεξεζληθψλ νξγαληζκψλ φπσο ε NAFTA, ε GATT θαη ε Βπξσπατθή Έλσζε. Μάιηζηα ε είζνδνο ελφο λένπ θξάηνπο-κέινπο ζηελ Βπξσπατθή Έλσζε πξνυπνζέηεη ηελ απνδνρή ησλ ζεζκψλ ηεο Έλσζεο, πνπ είλαη ππνρξεσκέλν λα ηα πηνζεηήζεη κε ηελ εζληθή ηνπ λνκνζεζία, δηαθνξεηηθά πθίζηαηαη θπξψζεηο. - Σειεπηαία αιιά ζεκαληηθφηεξε είλαη ε παγθνζκηνπνίεζε ηεο νηθνλνκίαο. Δ πιήξεο απειεπζέξσζε ηεο θίλεζεο θεθαιαίσλ ζε παγθφζκηα θιίκαθα, κέζσ ησλ πνιπεζληθψλ επηρεηξήζεσλ, θαηέζηεζε πνιιέο απφ ηηο επηρεηξήζεηο απηέο θπξίαξρεο ζην ρψξν ηνπο. Πνιπεζληθή είλαη ε εηαηξία, πνπ έρεη εξγνζηάζηα θαη γξαθεία θαη ζε άιια θξάηε πέξαλ ηεο έδξαο ηεο θαη ηα πξντφληα ηεο πσινχληαη ζε φιεο ζρεδφλ ηηο ρψξεο ηνπ θφζκνπ. Γηα παξάδεηγκα ην 99% ησλ - πάλσ απφ 500 - εξγνζηαζίσλ θαη ησλ ππαιιήισλ - πάλσ απφ 250.000 - ηεο ειβεηηθήο εηαηξίαο ηξνθίκσλ Nestle βξίζθνληαη εθηφο Βιβεηίαο. Μηα απφ ηηο κεγαιχηεξεο ακεξηθαληθέο πνιπεζληθέο εηαηξίεο είλαη ε Procter & Gamble, κε ηδίξν 76,5 δηζεθαηνκκχξηα δνιάξηα (!), κε εξγνζηάζηα ζε φιν ηνλ θφζκν θαη εθαηνληάδεο ρηιηάδεο ππαιιήινπο. Δ απαξίζκεζε νξηζκέλσλ κφλν καξθψλ ησλ πξντφλησλ ηεο δείρλεη ην κέγεζνο ηεο εηαηξίαο θαη ηελ επηβνιή ηεο ζηελ παγθφζκηα αγνξά: απνξξππαληηθά Tide, Fairy θαη Ariel, θνιφληεο Hugo Boss, ραξηηθά Bounty, νδνληφθξεκεο θαη νδνληφβνπξηζεο Crest θαη Oral-B, κπαηαξίεο Duracell, μπξηζηηθά Gillette, παηδηθέο πάλεο Pampers, ζεξβηέηεο Always, είδε πξνζσπηθήο πγηεηλήο Pantene, ηακπφλ tampax, πξντφληα πεξηπνίεζεο καιιηψλ Wella θαη Head & Shoulders, ζαπνχληα Camay, θαιιπληηθά Max Factor, θαζαξηζηηθά ζπηηηνχ Swiffer, αληηβερηθφ Vicks, αλδξηθέο θξέκεο μπξίζκαηνο Noxzema, παηαηάθηα Pringles θαη δεθάδεο άιια. Με ηε δπλαηφηεηα πνπ έρνπλ λα αγνξάδνπλ καδηθά - θαη πνιχ θζελά - πξψηεο χιεο, κπνξνχλ λα παξάγνπλ ή λα ζπλαξκνινγνχλ ηα πξντφληα ηνπο ζε ρψξεο ηνπ Σξίηνπ Κφζκνπ (κε πνιχ θζελά κεξνθάκαηα) θαη λα ηα δηνρεηεχνπλ ζηελ παγθφζκηα αγνξά, απνθιείνληαο έηζη εχθνια ηνπο κηθξφηεξνπο θαη ζπλεπψο πην αδχλαηνπο αληαγσληζηέο. Έηζη έρνπλ δεκηνπξγεζεί γηγαληηαίεο επηρεηξήζεηο πνπ θπξηαξρνχλ ζε φιεο ηηο αγνξέο ηεο Γεο. Βπηά κφλν εηαηξίεο δηαθηλνχλ ζπληξηπηηθφ πνζνζηφ ηεο αγνξάο πεηξειαίνπ, θαη ειάρηζηεο εηαηξίεο ειέγρνπλ παγθφζκηα δίθηπα πιεξνθφξεζεο, επηθνηλσλίαο θαη ελεκέξσζεο. Δ θπξηαξρία απηψλ ησλ πνιπεζληθψλ εηαηξηψλ δεκηνχξγεζε εχινγα αληηδξάζεηο. Έρεη δεκηνπξγεζεί έλα παγθφζκην θίλεκα θαηά ηεο Παγθνζκηνπνίεζεο, ην νπνίν 845
φκσο δελ έρεη νχηε ζπλνρή, νχηε εληαίνπο ζηφρνπο. Γηα παξάδεηγκα έλαο απφ ηνπο γλσζηνχο εγέηεο ηνπ θηλήκαηνο ν Γάιινο αθηηβηζηήο αγξφηεο Γνζέ Μπνβέ, κάρεηαη γηα ηελ πξνζηαζία ησλ γαιιηθψλ αγξνηηθψλ πξντφλησλ (ηα νπνία επηδνηνχληαη απφ ηελ Βπξσπατθή Έλσζε), απφ ηηο εηζαγσγέο θζελφηεξσλ παξφκνησλ πξντφλησλ πνπ παξάγνληαη ζηηο θησρφηεξεο ρψξεο ηεο Ώθξηθήο. Δ δηακάρε κεηαμχ ησλ πνιέκησλ θαη ησλ ππεξαζπηζηψλ ηεο Παγθνζκηνπνίεζεο ζπλερίδεηαη θαη ζα ζπλερίδεηαη γηα θαηξφ. Οη πξψηνη ππνζηεξίδνπλ – φρη πάληα άδηθα – φηη ην ράζκα κεηαμχ πινχζησλ θαη θησρψλ ρσξψλ δηεπξχλεηαη. ηη ε κεγέζπλζε ησλ πνιπεζληθψλ εηαηξηψλ απνβαίλεη ζε βάξνο ησλ κηθξψλ θαη φηη εθκεηαιιεχνληαη ηε θηελή εξγαηηθή δχλακε ησλ ππαλάπηπθησλ ρσξψλ. Βπίζεο φηη νη κεγάιεο απηέο εηαηξίεο, αδηαθνξνχλ γηα ηηο επηπηψζεηο πνπ έρεη ε δξαζηεξηφηεηά ηνπο ζηελ θαηαζηξνθή ησλ δαζψλ, ζηε κφιπλζε ηνπ πεξηβάιινληνο θαη ζηηο επηπηψζεηο πνπ έρνπλ απηά ζηηο θιηκαηηθέο αιιαγέο ηνπ πιαλήηε. Δ άιιε πιεπξά ππνζηεξίδεη φηη ε Παγθνζκηνπνίεζε είλαη κηα πξαγκαηηθφηεηα ε νπνία νχηε κπνξεί λα αγλνεζεί, νχηε λα θαηαπνιεκεζεί κε θαηάξγεζε ησλ λέσλ ηερλνινγηψλ ή κε δηαδειψζεηο θαη δηακαξηπξίεο. Πηζηεχνπλ φηη ε παξαγσγή ησλ πξντφλησλ ησλ πνιπεζληθψλ εηαηξηψλ κε θηελά κεξνθάκαηα βνεζά ηηο νηθνλνκίεο ησλ ρσξψλ ηνπ Σξίηνπ Κφζκνπ γηαηί απμάλεη ηηο ζέζεηο εξγαζίαο θαη θάλεη ηα πξντφληα ηνπο θηελφηεξα γηα φινπο. πσο ιέλε, ε αχμεζε ηνπ πινχηνπ ησλ κεγάισλ εηαηξηψλ ζπκβάιιεη ζηελ αλάινγε αχμεζε ηνπ εζληθνχ εηζνδήκαηνο ησλ ρσξψλ ηνπο θαη θαηά ζπλέπεηα ζηελ αχμεζε ηεο νηθνλνκηθήο βνήζεηαο πνπ παξέρνπλ νη πξνεγκέλεο νηθνλνκηθά ρψξεο ζηηο αζζελέζηεξεο νηθνλνκίεο ηεο Ώζίαο θαη ηεο Ώθξηθήο. Αελ μέξσ αλ ην κέιινλ ζα δηθαηψζεη ηνπο κελ ή ηνπ δε. κσο θνβάκαη φηη νη αληηδξάζεηο πνπ πξνμελεί απηφο ν ακθηιεγφκελνο φξνο Παγθνζκηνπνίεζε ζπκίδνπλ ηηο αληηδξάζεηο Λνπδηηψλ ηεο Ώγγιίαο, φηαλ – ζηηο αξρέο ηνπ 19νπ αηψλα – έζπαδαλ ηηο κεραλέο ησλ εξγνζηαζίσλ πηζηεχνληαο φηη απηέο ήηαλ ε αηηίαο ηεο αλεξγίαο θαη ηεο θηψρεηαο ηνπ ή ησλ ακαμάδσλ - ηνπ 20νχ αηψλα - φηαλ θπθινθφξεζαλ ηα πξψηα απηνθίλεηα.
846
38. Ο ΜΔΣΑΠΟΛΔΜΗΚΟ ΚΟΜΟ ΚΑΗ ΣΑ ΓΔΓΟΝΟΣΑ Χ ΣΟΝ 21ν ΑΗΧΝΑ Ώπηφ ην – ηειεπηαίν - θεθάιαην ζα καο απαζρνιήζεη κε ηα γεγνλφηα πνπ δελ θαιχθζεθαλ απφ ηα πξνεγνχκελα θεθάιαηα Αεχηεξνο Παγθφζκηνο Πφιεκνο (Ο Κφζκνο κεηά ηνλ Πφιεκν), Δ Καηάξξεπζε ηεο Ώπνηθηνθξαηίαο θαη Ο Φπρξφο Πφιεκνο. Σα θξάηε πνπ δεκηνπξγήζεθαλ, ηδηαίηεξα κεηά ην ηέινο ηεο Ώπνηθηνθξαηίαο θαη δηάιπζε ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο, είλαη πάξα πνιιά (ζήκεξα ην ζχλνιν ησλ θξαηψλ ηεο Γεο είλαη γχξσ ζηα 200) θαη ηα γεγνλφηα είλαη ηφζν ππθλά πνπ – βνεζνχζεο θαη ηεο Σερλνινγηθήο Βπαλάζηαζεο – αλαγθαία ζα πεξηνξηζηνχκε ζηα ζεκαληηθφηεξα. Βπίζεο νη πξνζσπηθφηεηεο ηεο Βπηζηήκεο, ηεο Σέρλεο θαη ηεο Πνιηηηθήο, πνπ δηαθξίζεθαλ ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο αλέξρνληαη ζε εθαηνληάδεο. Ώλαγθαζηηθά ζα αλαθεξζνχλ ζρεηηθά ιίγνη, ρσξίο θπζηθά λα παξαγλσξίδνπκε ηε ζπκβνιή ησλ ππνινίπσλ ζηελ πνξεία ηεο ηζηνξίαο.
Ζ Δπξψπε Ζ Βξεηαλέα: Δ ΐξεηαλία βγήθε απφ ηνλ πφιεκν ληθήηξηα κελ, αιιά κε κεγάιεο απψιεηεο θαη ηελ νηθνλνκία ηεο ζε θαθή θαηάζηαζε. Ο ξφινο ηεο ζηε δηεζλή ζθελή ππνβαζκίζηεθε θαη ηε ζέζε ηεο πήξαλ νη Δλσκέλεο Πνιηηείεο. Γηα δπν δεθαεηίεο ηε ρψξα απαζρφιεζε θπξίσο ην κεγάιν θίλεκα ησλ ιαψλ ησλ απνηθηψλ ηεο γηα ηελ απαιιαγή ηνπο απφ ηνλ νηθνλνκηθφ θαη πνιηηηθφ έιεγρν ηεο κεηξφπνιεο. Με πξψηε κεγάιε απψιεηα ηηο Ελδίεο, κηα πξνο κηα νη απνηθίεο – κε ηε ζπλαίλεζε ή φρη ηεο απνηθηαθήο δχλακεο – απνηηλάδαλε ηνλ απνηθηαθφ δπγφ θαη απνθηνχζαλ ηελ αλεμαξηεζία ηνπο. ηηο εθινγέο ηνπ1951 ν ΟπΎλζηνλ Σζφξηζηι έγηλε γηα ηειεπηαία θνξά πξσζππνπξγφο ηεο ρψξαο. ΐξέζεθε αληηκέησπνο κε ηελ θξίζε πνπ είρε μεζπάζεη απφ ηελ εμέγεξζε ησλ Μάνπ-Μάνπ ζηελ Κέλπα, πνπ έδσζε θαη ην έλαπζκα ηνπ απνηθηαθνχ μειψκαηνο ζηελ Ώθξηθή. Σν ’55 ν Σζφξηζηι παξαηηήζεθε θαη ηνλ αληηθαηέζηεζε ν Άληνλη Ήληελ, νη θαθνί ρεηξηζκνί ηνπ νπνίνπ ζηελ Κξίζε ηνπ νπέδ (εζληθνπνίεζε ηεο Αηψξπγαο απφ ηνλ Νάζεξ) ζηνίρεζαλ πνιχ ζηε ρψξα θαη ηελ πξσζππνπξγία ζηνλ ίδην. Σνλ Φεβξνπάξην ηνπ ’52 πέζαλε ν βαζηιηάο Γεψξγηνο Σ’ θαη ζην ζξφλν αλήιζε ε θφξε ηνπ Βιηζάβεη ΐ’ (1926) ε νπνία βαζηιεχεη κέρξη ζήκεξα θαη είλαη ε καθξνβηφηεξε βαζίιηζζα ηεο ΐξεηαλίαο κεηά ηε ΐηθηψξηα. Σν 1973 ε ΐξεηαλία έγηλε - καδί κε ηε Ααλία θαη ηελ Εξιαλδία - κέινο ηεο Βπξσπατθήο Οηθνλνκηθήο Κνηλφηεηαο (Βπξσπατθή Έλσζε). Σηο εθινγέο ηνπ 1979 θέξδηζε ην πληεξεηηθφ Κφκκα ππφ ηελ Μάξγθαξεη Θάηζεξ (Margaret Thatcher 1925-2003) ε νπνία έγηλε θαη ε πξψηε γπλαίθα πξσζππνπξγφο ηεο ΐξεηαλίαο. Δ Θάηζεξ απνδείρζεθε δπλακηθή θαη ηθαλή πνιηηηθφο. Δ ζθιεξή ζηάζε ηεο ζηελ αληηκεηψπηζε ησλ εξγαηηθψλ ζπλδηθάησλ, ζην ζέκα ησλ εζληθνπνηήζεσλ θαη ε αδηάιιαθηε ζέζε ηεο ζην ζέκα ησλ Εξιαλδψλ απεξγψλ πείλαο (Μπφκππ αληο θαη άιινη), ηεο πξνζέδσζαλ ηνλ ραξαθηεξηζκφ ζηδεξά θπξία. 847
Βπίζεο ε νηθνλνκηθή πνιηηηθή ηνπ άθξαηνπ θηιειεπζεξηζκνχ πνπ αθνινχζεζε (παξάιιειε κε απηή ηνπ πξνέδξνπ ησλ ΔΠΏ Ρφλαιλη Ρέεγθαλ), νλνκάζηεθε απφ ηελ αξηζηεξά ζαηζεξηζκφο, αιιά ε βξεηαληθή νηθνλνκία αλέθακςε θαη έγηλε κηα απφ ηηο ηζρπξφηεξεο ηνπ θφζκνπ. Ο βξεηαληθφο ιαφο ηελ επαλεμέιεμε αθφκα δπν θνξέο, ην 1983 θαη ην 1987. Δ Θάηζεξ ήηαλ επίζεο ζθιεξή κέζα ζηνπο θφιπνπο ηεο Βπξσπατθήο Έλσζεο θαη φρη ιίγεο θνξέο νη άιινη εηαίξνη ηεο Έλσζεο ππνρξεψζεθαλ λα ππνρσξήζνπλ ζηηο απαηηήζεηο ηεο ΐξεηαλίδαο πξσζππνπξγνχ, ε νπνία έζεηε πάληα ηα βξεηαληθά ζπκθέξνληα πάλσ απφ ηα θνηλνηηθά. Δ Θάηζεξ δελ δίζηαζε λα ζηείιεη ηνλ Ώπξίιην ηνπ ’82, ηνλ βξεηαληθφ ζηφιν θαηά ησλ πνιεκηθψλ πινίσλ ηεο Ώξγεληηλήο, φηαλ ε ηειεπηαία ακθηζβήηεζε ηα θπξηαξρηθά δηθαηψκαηα ηεο ΐξεηαλίαο ζηα λεζηά Φψθιαλη. Δ θίλεζή ηεο απηή θαη θπξίσο ε λίθε ζήθσζε θχκαηα παηξησηηθνχ ελζνπζηαζκνχ ζηνπο ΐξεηαλνχο. Δ δηεζλήο πνιηηηθή ηεο Θάηζεξ ραξαθηεξίζηεθε απφ ηε ζχζθημε ησλ ζρέζεσλ ηεο ΐξεηαλίαο κε ηηο ΔΠΏ (αγλνψληαο αθφκα θαη ηηο απφςεηο ησλ ππνινίπσλ θνηλνηηθψλ εηαίξσλ ηεο). Σν ’90, ε ΐξεηαλία ζπκκεηείρε ελεξγά ζηνλ Πξψην Πφιεκν ηνπ Κφιπνπ θαηά ηνπ Εξάθ ηνπ αληάκ ΥνπζζεΎλ. Σελ ίδηα ρξνληά παξαηηήζεθε απφ ηελ πξσζππνπξγία ππέξ ηνπ πληεξεηηθνχ Σδσλ Μέηηδνξ. Σελ πνξεία αιιά θαη πνιηηηθή ηεο Θάηζεξ αθνινχζεζε ην 1997, ν κφιηο 43 εηψλ εγέηεο ησλ Βξγαηηθψλ Σφλπ Μπιαηξ (Tony Blair, 1953- ). Κέξδηζε ηξεηο ζπλερείο εθινγηθέο αλακεηξήζεηο θαη αλ θαη Βξγαηηθφο αθνινχζεζε ηε νηθνλνκηθή πνιηηηθή ηεο Θάηζεξ θαη πξνζθνιιήζεθε αθφκα πεξηζζφηεξν ζην άξκα ησλ ΔΠΏ. Μεηά ην ηξνκνθξαηηθφ ρηχπεκα ζηηο ΔΠΏ ηνλ επηέκβξην ηνπ 2001, ε ΐξεηαλία ζπκκεηείρε κε ηηο ΔΠΏ ζηελ επίζεζε θαηά ηνπ Ώθγαληζηάλ. Δ ζπκκεηνρή ηεο ΐξεηαλίαο ζηνλ Αεχηεξν Πφιεκν ηνπ Κφιπνπ παξά ηηο επηθπιάμεηο ηεο Βπξσπατθήο Έλσζεο (θαη κεγάινπ κέξνπο ηνπ ΐξεηαληθνχ ιανχ) έδσζαλ ζηνλ θφζκν ηελ εληχπσζε φηη ν Μπιαηξ ήηαλ ελεξγνχκελν ηνπ Ώκεξηθαλνχ πξνέδξνπ Μπνπο. Πάλησο απηφ ην γεγνλφο ήηαλ έλα κειαλφ ζεκείν ζηελ δεθαεηή κάιινλ επηηπρεκέλε πξσζππνπξγηθή ζεηεία ηνπ Μπιαηξ. Παξαηηήζεθε ηνλ Ενχλην ηνπ 2007, ππέξ ηνπ Γθφξληνλ Μπξάνπλ. ηε ινγνηερλία μερσξίδεη ν πνιηηηθφο αθηηβηζηήο, πνηεηήο θαη ζεαηξηθφο ζπγγξαθέαο Υάξνιλη Πίληεξ (1930- ), πνπ θέξδηζε ην βξαβείν Νφκπει ην 2005. Ο εβξατθήο θαηαγσγήο Πίληεξ έρεη πάξεη ζέζεηο θαηά ηεο δίσμεο ησλ Κνχξδσλ ζην Εξάθ, θαηά ησλ βνκβαξδηζκψλ ηεο Γηνπγθνζιαβίαο θαη ησλ επηζέζεσλ ζην Ώθγαληζηάλ θαη ζην Εξάθ, αιιά θαη θαηά ηνπ θαηαπηεζηηθνχ θαζεζηψηνο ηνπ Κάζηξν ζηελ Κνχβα. Έρεη επηηεζεί κε βαξχηαηνπο ραξαθηεξηζκνχο θαηά ηεο Θάηζεξ, ηνπ Μπνπο θαη ηνπ Μπιαηξ. Σα πην γλσζηά ηνπ ζεαηξηθά έξγα είλαη: Σν πάξηη γελεζιίσλ, Ο επηζηάηεο, Δ επηζηξνθή, Σν ππφγεην, Βπέηεηνο θαη άιια. Ώξθεηά βξεηαληθά κνπζηθά ζπγθξνηήκαηα μεπέξαζαλ ηα φξηα ηεο παηξίδαο ηνπο θαη έγηλαλ δεκνθηιή δηεζλψο. Ώπφ ηελ επαλαζηαηηθή δεθαεηία ηνπ ’60, μερσξίδνπλ νη Black Sabbath, Led Zeppelin, Pink Floyd, νη αγέξαζηνη Rolling Stones (εκθαλίδνληαη αθφκα) θαη ην εκπνξηθφηεξν αιιά θαη ζεκαληηθφηεξν νη Μπεηιο (The Beatles).
848
Οη Μπεηιο (The Beatles) Υαξαθηεξίζηεθαλ ην κεγαιχηεξν θαηλφκελν ζηελ ηζηνξία ηεο κνπζηθήο θαη παξφιν πνπ αθνχγεηαη – δελ είλαη ππεξβνιή. Σέζζεξα παηδηά απφ ην Λίβεξπνπι, νη Σδον Λέννον (John Lennon, 1940-80), Ρίνγκο ηαπ (Ringo Star, 1940), Πωλ Μακόπηνεϋ (Paul McCartney, 1942- ) θαη Σδωπηδ Χάππιζον (George Harrison, 1943-2001) έγξαςαλ θαη ηξαγνχδεζαλ δεθάδεο ηξαγνχδηα πνπ θαζηέξσζαλ έλα θαηλνχξην ηειείσο δηθφ ηνπο κνπζηθφ ζηπι, πνχιεζαλ εθαηνληάδεο εθαηνκκχξηα δίζθνπο, μεζήθσζαλ ηελ λενιαία ηεο επνρήο ηνπο θαη ιαηξεχηεθαλ φζν ιίγνη θαιιηηέρλεο ηνπ 20νχ αηψλα. Σν Μάξηην ηνπ ‟57 ν λεαξφο Σδσλ Λέλλνλ κε έλα θίιν ηνπ, έθηηαμαλ έλα κηθξφ ζπγθξφηεκα κε ην φλνκα The Quarry Μen θαη έπαηδαλ ζε κηθξά θιακπ θαη ζε ζπλνηθηαθέο εθδειψζεηο. Σνλ Ενχιην ζην ζπγθξφηεκα πξνζηέζεθε ν 15ρξνλνο θηζαξίζηαο Πσι Μαθφξηλευ. Λίγν αξγφηεξα ν Σδνλ γλσξίδεηαη κε δπν άιινπο ππνζρφκελνπο κνπζηθνχο ηνπο Ρίλγθν ηαξ θαη Σδσξηδ Υάξξηζνλ. Οη ηέζζεξηο απηνί λένη θηηάρλνπλ έλα θαηλνχξην κνπζηθφ ζπγθξφηεκα πνπ ην νλνκάδνπλ The Silver Beetles. Σν ζπγθξφηεκα ην 1961 κε ην νξηζηηθφ φλνκα The Beatles πξαγκαηνπνηεί πεξηνδεία ζην Ώκβνχξγν κε κεγάιε επηηπρία. Σν 1962 αλαιακβάλεη κάλαηδεξ ηνπ ζπγθξνηήκαηνο ν Μπξάηαλ Βπζηάηλ θαη εκθαλίδνληαη γηα πξψηε θνξά ζηελ ηειεφξαζε. Σελ ίδηα ρξνληά ππνγξάθνπλ ζπκβφιαην κε ηε δηζθνγξαθηθή εηαηξία ΒΜΕ. Ο πξψηνο δίζθνο ησλ 45 ζηξνθψλ ην ήηαλ ην Love me do θαη βξέζεθε ζηνλ πίλαθα ησλ Top 20 (17ε ζέζε) ηεο ΐξεηαλίαο γηα 18 εβδνκάδεο. Σνλ Μάξηην ηνπ ‟63 ερνγξάθεζαλ ην πξψην ηνπο άικπνπκ Please, please me θαη ηνλ Ώπξίιην ν κηθξφο δίζθνο From Me to You γίλεηαη Νν 1 γηα 7 εβδνκάδεο. Σν δεχηεξν άικπνπκ κε ηίηιν With the Beatles μεπνχιεζε πξηλ αθφκα θπθινθνξήζεη, νη πσιήζεηο μεπεξλνχλ ηα 2,5 εθαηνκκχξηα θνκκάηηα θαη ε Μπεηινκαλία είλαη πιένλ γεγνλφο. Σνλ Ώπξίιε ηνπ ‟64 φηαλ θπθινθφξεζε ν κηθξφο δίζθνο Can’t buy me love, νη πσιήζεηο ηνπ ζπγθξνηήκαηνο θξαηνχλ θαη ηηο πέληε πξψηεο ζέζεηο ζηε ΐξεηαλία θαη ηηο ΔΠΏ. ηηο πεξηνδείεο ηνπο ζηε Ααλία, ηελ Ώπζηξαιία (ζην αεξνδξφκην ηεο Μειβνχξλεο ηνπο πεξίκελαλ 250.000 ζαπκαζηέο ηνπο), ηνλ Καλαδά θαη ηηο ΔΠΏ νη ππνδνρή ηνπο απφ ηνπο λένπο μεπεξλά θάζε πξνεγνχκελν. Σα θνξίηζηα παξαιεξνχλ ζε θάζε ηνπο εκθάληζε θαη ηα εηζηηήξηα ησλ ζπλαπιηψλ πσινχληαη ζηε καχξε αγνξά. Δ βαζίιηζζα Βιηζάβεη ηνπο πξνζθαιεί ζηα αλάθηνξα θαη ηνπο παξαζεκνθνξεί. ηαλ ν Λέλλνλ δειψλεη φηη νη Beatles είλαη πην δεκνθηιείο απφ ην Υξηζηφ, ζηελ Ώκεξηθή μεζεθψλεηαη ζχειια αληηδξάζεσλ θαη δεθάδεο ζξεζθφιεπηνη θαη ζπληεξεηηθνί ηνπο ππνδέρνληαη κε παλφ δηακαξηπξίαο. κσο ηίπνηα δελ ζηακαηά ηελ επηηπρία ηνπο. Δ ΒΜΕ δειψλεη φηη θαηά ηα πέληε πξψηε έηε ηεο ζπλεξγαζίαο ηνπο έρεη πνπιήζεη 180 εθαηνκκχξηα δίζθνπο! Σν ηξαγνχδη ηνπο Yesterday έρεη κέρξη ζήκεξα, δηαζθεπαζηεί θαη ηξαγνπδεζεί απφ 446 δηαθνξεηηθνχο θαιιηηέρλεο.
849
ηαλ ηνλ Ενχλην ηνπ ‟67 ηξαγνχδεζαλ ην All You Need is Love ζε πξψηε παγθφζκηα δνξπθνξηθή κεηάδνζε, ηνπο παξαθνινχζεζαλ 200 εθαηνκκχξηα ζεαηέο. Σν 1968 γχξηζαλ ηελ ηαηλία θηλνπκέλσλ ζρεδίσλ Yellow Submarine. Δ ηειεπηαία θνηλή ηνπο εκθάληζε ήηαλ ην Μάην ηνπ ‟69 γηα ηελ ερνγξάθεζε ηνπ άικπνπκ Get Back. Ήηαλ ε επνρή πνπ ε Γηφθν λν είρε κπεη ζηε δσή ηνπ Σδ0λ Λέλλνλ. Πνιινί ρξέσζαλ ζηελ Γηαπσλέδα θίιε ηνπ Σδσλ ηε δηάιπζε ηνπ ζξπιηθνχ ζπγθξνηήκαηνο. Ώλακθίβνια ζπλέβαιε θη απηή, αιιά νη πξνζσπηθέο θηινδνμίεο θαη νη επηρεηξεκαηηθέο θαη θαιιηηερληθέο δηαθσλίεο είραλ γελλεζεί απφ πξηλ. Οη πξνζπάζεηεο επαλέλσζεο δελ ηειεζθφξεζαλ θαη ην ζπγθξφηεκα δηαιχζεθε. Ο Σδνλ Λέλλνλ αθνινχζεζε ηε δηθή ηνπ απηφλνκε πνξεία. Έδεζε κε ηελ Γηφθν ζηελ Ώκεξηθή θαη αλάπηπμε έληνλε δξαζηεξηφηεηα ζε θνηλσληθά δεηήκαηα. Ώληηηάρζεθε ζηνλ πφιεκν ηνπ ΐηεηλάκ θαη έγηλε ζχκβνιν ηνπ αγψλα γηα ηελ εηξήλε. Σν αξηζηνπξγεκαηηθφ αληηπνιεκηθφ ηνπ ηξαγνχδη Give Peace a chance έγηλε ν χκλνο ησλ εηξελνθίισλ ηεο Γεο. Σν FBI είρε ζρεκαηίζεη έλα νγθψδε θάθειν 300 ζειίδσλ πνπ αθνξνχζαλ ηε δξαζηεξηφηεηα ηνπ Σδνλ. Ανινθνλήζεθε ην Αεθέκβξην ηνπ ‟80 απφ έλα “ζαπκαζηή” ηνπ, πνπ ήζειε λα πξνβιεζεί. Άιια γλσζηά ηνπ ηξαγνχδηα είλαη ην Imagine, Double Fantasy, Milk and Honey θαη πνιιά άιια.
Ζ Γαιιέα: Δ Γαιιία, φπσο θαη ΐξεηαλία, αληηκεηψπηζε ηηο πξψηεο κεηαπνιεκηθέο δεθαεηίεο, ην θίλεκα ησλ ιαψλ πνπ ήζειαλ λα απαιιαγνχλ απφ ηνλ απνηθηνθξαηηθφ δπγφ. κσο φηαλ ε Γαιιία ζέιεζε λα ειέγμεη κε ηε βία ηα θηλήκαηα απηά, ππέζηε δπν ηαπεηλσηηθέο ήηηεο, ζηελ Ελδνθίλα θαη ζηελ Ώιγεξία. Ο ζηξαηεγφο αξι Νηε Γθψι πνπ θιήζεθε λα αληηκεησπίζεη ην ράνο πνπ δεκηνπξγήζεθε απφ ην αιγεξηλφ πξφβιεκα, πξνρψξεζε ζηελ ςήθηζε λένπ πληάγκαηνο θαη ζηελ ίδξπζε ηεο Σέηαξηεο Αεκνθξαηίαο. Δ Γαιιία ππνρξεψζεθε λα παξαρσξήζεη αλεμαξηεζία ζηελ Ώιγεξία, φπσο θαη ζηηο πεξηζζφηεξεο απνηθίεο ηεο. Δ ζπκβνιή ηεο γαιιηθήο λενιαίαο ζην παγθφζκην θιίκα ακθηζβήηεζεο θαη αλαηξνπήο ηεο δεθαεηίαο ηνπ ’60 ήηαλ ν Μάεο ηνπ 68, έλα λεαληθφ μέζπαζκα πνπ παξά ιίγν λα εμειηρζεί ζε επαλάζηαζε. Ο Νηε Γθσι θαηάθεξε κελ λα ην αληηκεησπίζεη, αιιά φηαλ κεηά απφ ιίγν έραζε έλα δεκνςήθηζκα, ππνρξεψζεθε λα απνζπξζεί νξηζηηθά απφ ηελ πνιηηηθή. Ο ζνζηαιηζηήο Φξαλζνπά Μηηεξάλ (Francois Mitterrand, 1916-96) θέξδηζε ην 1981θαη ην 1988 ηελ πξνεδξία ηεο Αεκνθξαηίαο. Ώθνινπζψληαο ηα βήκαηα ησλ πξνθαηφρσλ ηνπ, πξνψζεζε ηελ ελφηεηα θαη ηε ζπλεξγαζία ησλ ρσξψλ ηεο Βπξσπατθήο Έλσζεο θαη έθαλε αθφκα ζηελφηεξεο ηηο ζρέζεηο ηεο ρψξαο ηνπ κε ηελ Γεξκαλία. Σα γαιιηθά Γξάκκαηα έρνπλ πάληα λα επηδείμνπλ αμηφινγνπο ζπγγξαθείο θαη ζηνραζηέο. Έλαο απφ απηνχο ήηαλ ν Αικπέξ Κακχ (Albert Camus, 1913-60). Μέινο ηνπ Κνκκνπληζηηθνχ Κφκκαηνο απφ ην ’35, ζα ην εγθαηαιείςεη ζε δπν ρξφληα εμ αηηίαο ησλ ζηαιηληθψλ εθθαζαξίζεσλ. Βθηφο απφ ηνλ Κνκκνπληζκφ ήξζε ζε αληίζεζε κε ηνλ Υξηζηηαληζκφ θαη ηνλ Τπαξμηζκφ (θηινζνθηθφ ξεχκα ηεο επνρήο πνπ ην εμέθξαδε ν Γάιινο θηιφζνθνο Γαλ Πσι αξηξ). Έγξαςε ηα κπζηζηνξήκαηα Δ Παλνχθια, Ο Ξέλνο, ηα ζεαηξηθά Οη Αίθαηνη θαη Ο Καιηγνχιαο θαη ηα θηινζνθηθά δνθίκηα Ο Μχζνο ηνπ ίζπθνπ θαη Ο επαλαζηαηεκέλνο Άλζξσπνο. θνηψζεθε ζε απηνθηλεηηζηηθφ δπζηχρεκα. Ο Κακχ ηηκήζεθε κε ην βξαβείν Νφκπει Λνγνηερλίαο ηνπ 1957. 850
Ο Εαλ-Πωι αξηξ (1905-80) Έλαο άιινο Γάιινο ζπγγξαθέαο, θηιφζνθνο (ν εθθξαζηήο ηνπ Τπαξμηζκνχ) θαη ζηξαηεπκέλνο ζηελ Ώξηζηεξά δηαλννχκελνο ήηαλ ν ΕαλΠωι αξηξ (Jean-Paul Sartre). Ώπέδεημε έκπξαθηα ηελ απνζηξνθή ηνπ ζε ηηκέο θαη αμηψκαηα φηαλ αξλήζεθε γηα ιφγνπο αξρήο, λα παξαιάβεη ην βξαβείν Νφκπει Λνγνηερλίαο πνπ ηνπ απνλεκήζεθε ην 1964. Ο αξηξ ζπνχδαζε θηινζνθία ζηελ πεξίθεκε Ecole Normale Supérieure θαη επεξεάζηεθε απφ ηηο ηδέεο ηνπ Καλη, ηνπ Υέγθει θαη ηνπ Υάηληελγθεξ. Καηά ηε δηάξθεηα ησλ ζπνπδψλ ηνπ γλσξίζηεθε κε ηελ ηκόλ ληε Μπωβνπάξ (Simone de Beauvoir, 1908-86) ε νπνία έγηλε ε ζχληξνθφο ηνπ σο ην ηέινο ηεο δσήο ηνπ. Δ ηκφλ είλαη θη απηή κηα απφ ηηο ζεκαληηθέο πξνζσπηθφηεηεο ησλ γαιιηθψλ γξακκάησλ, ζπγγξαθέαο, θηιφζνθνο θαη θεκηλίζηξηα. Σε ζεκαληηθφηεξν έξγν ηεο είλαη ην Γεχηεξν Φχιν. Ο αξηξ πνιέκεζε ζην ΐ‟ Παγθφζκην Πφιεκν θαη αηρκαισηίζηεθε απφ ηνπο Γεξκαλνχο. Μαδί κε ηνλ Κακχ ζπκκεηέρεη ζε αληηζηαζηαθή νξγάλσζε θαη πεξηγξάθεη ζηελ εθεκεξίδα Μάρε ηελ απειεπζέξσζε ηνπ Παξηζηνχ. Μεηά ηνλ πφιεκν απνθηά ηε θήκε ηνπ ζεκαληηθφηεξνπ επξσπαίνπ δηαλννχκελνπ, θεξχζζεη ηελ θηινζνθηθή ηνπ άπνςε γηα ηνλ Τπαξμηζκφ, ζηξαηεχεηαη ζην Κνκκνπληζηηθφ Κφκκα θαη ηάζζεηαη θαηά ηνπ πνιέκνπ ζηελ Ελδνθίλα. Σν 1956 απνθεξχζζεη ηε ζνβηεηηθή επέκβαζε ζηελ Οπγγαξία θαη εγθαηαιείπεη ην Κνκκνπληζηηθφ Κφκκα, φκσο δελ παχεη λα δηαηεξεί ηηο αξηζηεξέο ηνπ ζέζεηο θαηαγγέιινληαο ηνλ Πφιεκν ηνπ ΐηεηλάκ θαη ζπκκεηέρνληαο ελεξγά ζηε λεαληθή εμέγεξζε ηνπ Μάε ηνπ ’68. Σν ‟72 κέλεη ζρεδφλ ηπθιφο απφ ηνλ θαπλφ, ην πνηφ θαη ηα λαξθσηηθά, αιιά απηφ δελ ηνλ εκπφδηζε λα ζπκκεηέρεη θαη λα έρεη άπνςε γηα φια ηα ζεκαληηθά παγθφζκηα γεγνλφηα. Έγξαςε πνιιά θηινζνθηθά έξγα φπσο ην Δίλαη θαη ην Μεδέλ, Ο Τπαξμηζκφο είλαη Αλζξσπηζκφο, Κξηηηθή ηεο δηαιεθηηθήο ινγηθήο, κπζηζηνξήκαηα, δηεγήκαηα, ζεαηξηθά έξγα, δνθίκηα, θξηηηθή θαη πνιιά άιια.
Ζ Γεξκαλέα: Δ ρψξα πνπ πξνθάιεζε δπν παγθφζκηνπο πνιέκνπο, βξέζεθε ην 1945 κε ηεξάζηηεο απψιεηεο ζε έκςπρν πιηθφ θαη ζε ππνδνκέο. ε δηάζηεκα κφιηο 30 εηψλ, έραζε πάλσ απφ ην 40% ησλ εδαθψλ ηεο. ΐξέζεθε επίζεο δηαηξεκέλε ζε δπν θξάηε πνπ αληηπξνζψπεπαλ ηνπο δπν αληίπαινπο θφζκνπο πνπ δεκηνχξγεζε ν Φπρξφο Πφιεκνο. κσο πνιχ ζχληνκα ε ρψξα – θπξίσο ην Απηηθφ ηκήκα ηεο ή Απηηθή Γεξκαλία θαηάθεξε λα νξζνπνδήζεη νηθνλνκηθά, θαη κεηά ηελ ελνπνέεζά ηεο (ην 1990) λα γίλεη θαη πάιη έλα απφ ηα πην πξνεγκέλα θαη ηζρπξά θξάηε ηεο Γεο. Σν ζεκαληηθφηεξν φκσο είλαη φηη – κεηά απφ δπν ρακέλνπο πνιέκνπο – ε Γεξκαλία ζσξαθίζηεθε κε χληαγκα θαη ζεζκνχο, πνπ ηελ θαζηζηνχλ έλα ζεβαζηφ δεκνθξαηηθφ θξάηνο.
851
Σα γεγνλφηα ηεο κεηαπνιεκηθήο ηζηνξίαο πνπ αθνξνχλ ζηε Γεξκαλία θαιχθζεθαλ απφ ηα πξνεγνχκελα θεθάιαηα. Σν κειαλφ ζεκείν ηεο πξφζθαηεο ηζηνξίαο ηεο ρψξαο ήηαλ ε ηξνκνθξαηία. ηνπο Οιπκπηαθνχο Ώγψλεο ηνπ Μνλάρνπ ην 1972, ε παιαηζηηληαθή ηξνκνθξαηηθή νξγάλσζε Μαχξνο επηέκβξεο, επηηέζεθε ζηνπο θαηαπιηζκνχο ησλ αζιεηψλ θαη θξάηεζε νκήξνπο πνιινχο αζιεηέο ηεο ηζξαειηλήο απνζηνιήο ζθνηψλνληαο δπν απφ απηνχο. Καηά ηελ απνηπρεκέλε επέκβαζε ηεο γεξκαληθήο αζηπλνκίαο ζθνηψζεθαλ αθφκα 9 αζιεηέο, πέληε απφ ηνπο απαγσγείο θαη έλαο αζηπλνκηθφο. Δ θαγή ηνπ Μνλάρνπ, ακαχξσζε ην θιίκα παγθφζκηαο θηιίαο ησλ αγψλσλ θαη – αλ θαη απηνί ζπλερίζηεθαλ – δεκηνχξγεζε έλα βαξχηαην θιίκα. Βπίζεο ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ ’70, ηδξχζεθε ε αθξναξηζηεξή ηξνκνθξαηηθή νξγάλσζε Φξάμηα Κφθθηλνο ηξαηφο (Rote Armee Fraction, RAF) κε εγέηεο ηνλ Ώληξέα Μπάαληεξ, ηελ Οχιξηθε Μάηλρνθ θαη ηελ Γθνχληξνπλ Έζιηλ. Δ νξγάλσζε πξαγκαηνπνίεζε απαγσγέο, δνινθνλίεο, ιεζηείεο ηξαπεδψλ, έλνπιεο επηζέζεηο ζε δεκφζηα θηίξηα θαη εκπξεζκνχο πνιπθαηαζηεκάησλ. Ώπφ ηε δξάζε ηεο νξγάλσζεο έραζαλ ηε δσή ηνπο 69 άλζξσπνη (απφ ηνπο νπνίνπο νη 28 ήηαλ κέιε ηεο RAF). Δ δξαζηεξηφηεηα ηεο νξγάλσζεο έιεμε νπζηαζηηθά ην 1977 κε ηε ζχιιεςε θαη ην ζάλαην (ζηε θπιαθή) ησλ πεξηζζφηεξσλ εγεηηθψλ ηεο ζηειερψλ. Δ Μάηλρνθ βξέζεθε θξεκαζκέλε ζην θειί ηεο ην Μάην ηνπ ’76, ε Έζιηλ επίζεο θξεκαζκέλε ηνλ Οθηψβξην ηνπ ’77. Σελ ίδηα εκεξνκελία ν Μπάαληεξ θαη έλα άιιν θπιαθηζκέλν κέινο ηεο νξγάλσζεο ν Γηαλ-Καξι Ράζπε βξέζεθαλ λεθξνί απφ ηξαχκαηα κε ππξνβφιν φπιν. Δ επίζεκε εθδνρή ηνπ ζαλάηνπ ηνπο ήηαλ ε απηνθηνλία, αιιά δελ είλαη ιίγνη απηνί πνπ πηζηεχνπλ φηη ήηαλ θξαηηθή δνινθνλία. Σν 1998 αλαθνηλψζεθε θαη επίζεκα απφ ηελ RAF ν ηεξκαηηζκφο ηεο δξάζεο ηεο. Ζ Γηνπγθνζιαβέα θαη ε δηΪιπζε ηεο Οκνζπνλδέαο: Δ Γηνπγθνζιαβία αλ θαη, κεηά απφ ηελ απειεπζέξσζή ηεο απφ ηνπο Γεξκαλνχο, πηνζέηεζε ην ζνζηαιηζηηθφ κνληέιν, γξήγνξα απνθφπεθε απφ ην κπινθ ησλ ρσξψλ ηεο Ώλαηνιηθήο Βπξψπεο θαη αθνινχζεζε ηνλ δηθφ ηεο κνλαρηθφ δξφκν. Έγηλε έλα απφ ηα εμέρνληα κέιε ηνπ Κηλήκαηνο ησλ Ώδεζκεχησλ θαη ν πξφεδξφο ηεο ν Σίην έραηξε παγθφζκηα εθηίκεζεο θαη θχξνπο δπζαλάινγνπ κε ην κέγεζνο ηεο ρψξαο ηνπ. Ο ίδηνο αλ θαη Κξνάηεο, θξάηεζε αξηζηνηερληθά ηελ πνιηηηθή ζπλνρή ηεο ρψξαο ηνπ, παξά ηηο δηάθνξεο εζληθηζηηθέο θαη ζξεζθεπηηθέο αληηπαιφηεηεο (έξβνη θαηά Κξναηψλ, Κνζνβάξνη θαηά έξβσλ, Οξζφδνμνη θαηά Καζνιηθψλ θιπ.) Σα πξνβιήκαηα άξρηζαλ κεηά ην ζάλαην ηνπ Σίην ην 1980. Ο ίδηνο ππέδεημε, ε κειινληηθή εγεζία ηνπ θξάηνπο λα είλαη ζπιινγηθή κε εηήζηα ζεηεία. Σν ζχζηεκα απηφ κπνξεί λα απέηξεπε έλα λέν πξνζσπνπαγέο θαζεζηψο, φκσο ιεηηνχξγεζε αξλεηηθά γηα ηελ νηθνλνκία θαη δεκηνχξγεζε έληαζε ζηηο ζρέζεηο ησλ δηαθφξσλ εζλνηήησλ. Ήδε απφ ην 1981 νη Ώιβαλνί ηνπ Κνζζπθνπεδίνπ δεηνχζαλ κε δηαδειψζεηο ηελ αλαθήξπμε ηεο πεξηνρήο σο απηφλνκεο δεκνθξαηίαο, κέζα ζηα πιαίζηα ηεο Οκνζπνλδίαο. Οη δηακαξηπξίεο ηνπο θαηεζηάιεζαλ βίαηα απφ ηνπο έξβνπο. Βπίζεο ην 1983, ν εγέηεο ησλ κνπζνπικάλσλ ηεο ΐνζλίαο Ώιίγηα Εδεηκπέθνβηηο, θαηαδηθάζηεθε απφ νκνζπνλδηαθφ δηθαζηήξην γηα δηαζπνξά ‘εζληθηζηηθνχ κίζνπο’. 852
Σν πξφβιεκα ζα κπνξνχζε λα επηιπζεί νκαιά, φπσο έγηλε κε ην ΐεινχδηλν Αηαδχγην ζηελ Σζερνζινβαθία. Απζηπρψο φκσο γηα ηε ρψξα, ζε ζεκαληηθέο θπβεξλεηηθέο ζέζεηο βξέζεθαλ κηθξφςπρνη, θνληφζσξνη θαη αλίθαλνη εγέηεο, φπσο ν έξβνο – κίγκα θνκκνπληζηή θαη εζληθηζηή - ιφκπνληαλ Μηιφζεβηηο (1941-2006) θαη ν Κξνάηεο εζληθηζηήο Φξάλην Σνχζκαλ. Ώπφ ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ ’80 αλεβαίλεη ν εζληθηζηηθφο ππξεηφο ζηε εξβία θπξίσο απφ ηελ εζληθηζηηθή δξάζε θαη ηνπο εκπξεζηηθνχο ιφγνπο ηνπ ηδξπηή θαη εγέηε ηνπ νζηαιηζηηθνχ Κφκκαηνο Μηιφζεβηηο, ν νπνίνο θάλεη ζπρλά ιφγν γηα ηε ‘Μεγάιε εξβία’. Σν 1988 ν Μηιφζεβηηο εθιέγεηαη πξφεδξνο ηεο εξβέαο θαη νη ζρέζεηο ηεο κε ηελ Κξναηία θαη ινβελία ρεηξνηεξεχνπλ. Πξψηε ν ινβελέα θεξχζζεη ηελ αλεμαξηεζία ηεο ηνλ Ενχλην ηνπ ’91. Οη ερζξνπξαμίεο κε ηνλ γηνπγθνζιαβηθφ ζηξαηφ θξάηεζαλ κφιηο 10 κέξεο. ήκεξα ε κηθξή ινβελία ησλ 2 εθαηνκκπξίσλ θαηνίθσλ είλαη κέινο ηεο Β.Β. Ώθνινχζεζε ε Κξναηέα ηνλ ίδην κήλα. κσο νη πνιπάξηζκνη έξβνη θάηνηθνη δεκηνχξγεζαλ άηαθηα ζψκαηα, ηα νπνία κε ηνλ ζηξαηφ ηεο Γηνπγθνζιαβίαο άξρηζαλ έλα πξαγκαηηθφ πφιεκν, κε ηξνκεξά εγθιήκαηα θαη αιιεινζθαγέο. Οη ζθαγέο θαη νη άγξηεο καδηθέο δνινθνλίεο επεθηάζεθαλ θαη ζηελ – θαηνηθεκέλε απφ κνπζνπικάλνπο ΐφζληνπο, νξζφδνμνπο έξβνπο θαη θαζνιηθνχο Κξνάηεο - ΒνζλέαΔξδεγνβέλε, θαη ζε πνιιέο πφιεηο πήξε ην ραξαθηήξα εζλνθάζαξζεο. Σα νκαδηθά εγθιήκαηα πνπ δηαπξάρζεθαλ απφ έξβνπο θαη Κξνάηεο πνιέκαξρνπο ήηαλ ηφζν άγξηα, πνπ αξθεηνί απφ απηνχο ζπλειήθζεζαλ θαη παξαπέκθζεθαλ ζην Αηεζλέο Αηθαζηήξην γηα ηα εγθιήκαηα πνιέκνπ. Ώξθεηνί άιινη θαηαδεηνχληαη αθφκα. Δ κφλε νκνζπνλδηαθή δεκνθξαηία πνπ απνρψξεζε αλαίκαθηα απφ ηελ Γηνπγθνζιαβία θαη αλαθεξχρζεθε απηφλνκν θξάηνο ήηαλ ε Μαθεδνλέα ηνλ επηέκβξην ηνπ 1991. Μεγάιεο αγξηφηεηεο δηεπξάρζεζαλ - απφ ην 1996 σο ην 1999 - θαη ζην Κφζζνβν (κε θαηνίθνπο Ώιβαλνχο θαηά 77%) κεηαμχ έξβσλ θαη Ώιβαλψλ πνπ θαηέιεμαλ ζε επέκβαζε ηνπ ΝΏΣΟ. Ο Μηιφζεβηηο δελ δέρζεθε λα θάλεη θακηά ππνρψξεζε θαη ε εξβία ππέζηε ηελ άλνημε ηνπ ’99, ζθνδξνχο απφ αέξνο βνκβαξδηζκνχο απφ ηα αεξνπιάλα ηνπ ΝΏΣΟ, κε απνηέιεζκα εθαηνληάδεο αζψα ζχκαηα. ηηο πξνεδξηθέο εθινγέο ηνπ 2000 ν Μηιφζεβηηο θαηεγνξήζεθε γηα λνζεία, πξνθαιψληαο ηελ αγαλάθηεζε ησλ πνιηηψλ. Ο ιαφο ηνπ ΐειηγξαδίνπ άξρηζε καδηθέο δηαδειψζεηο πνπ εμειίρζεθαλ ζε αλνηρηή εμέγεξζε θαη ν Μηιφζεβηηο παξαηηήζεθε. Δ λέα θπβέξλεζε ηνλ παξέδσζε ζην Αηεζλέο Αηθαζηήξην Βγθιεκαηηψλ Πνιέκνπ. Δ δίθε ηνπ μεθίλεζε ηνλ Φεβξνπάξην ηνπ 2002, αιιά δηαθφπεθε απφ ηνλ αηθλίδην ζάλαηφ ηνπ ην 2006. Σειεπηαίν ην Μαπξνβνχλην απνρψξεζε απφ ηελ Οκνζπνλδία θαη αλαθεξχρζεθε αλεμάξηεην ην 2006. Ζ ΔιιΪδα: Οη ερζξνπξαμίεο ηνπ αηκαηεξνχ εκθχιηνπ πνιέκνπ έιεμαλ ην ’49, αιιά νη επηπηψζεηο ηεο θξάηεζαλ άιια 25 ρξφληα. Δ ληθήηξηα παξάηαμε ηεο δεμηάο , αθνχ έζεζε εθηφο λφκνπ ην ΚΚΒ, ζπλέρηζε γηα πνιιά ρξφληα ηηο δηψμεηο, ηηο εμνξίεο θαη ηηο εθηειέζεηο. Ώπφ ηνπο ηειεπηαίνπο πνπ ζηήζεθαλ ζην εθηειεζηηθφ απφζπαζκα ήηαλ ν Νίθνο Μπεινγηάλλεο θαη ηξεηο ζχληξνθνί ηνπ ην 1952 θαη ν Νίθνο Πινπκπίδεο, ην 1954.
853
Οη ηειεπηαίνη εμφξηζηνη γχξηζαλ ζηα ζπίηηα ηνπο κεηά ηελ πηψζε ηεο ρνχληαο ην1974. κσο ρηιηάδεο απινί άλζξσπνη θαη ηα παηδηά ηνπο αθφκα δελ εχξηζθαλ δνπιεηά, νχηε κπνξνχζαλ λα απνθηήζνπλ δηαβαηήξην ή αθφκα θαη δίπισκα νδήγεζεο ρσξίο ην πεξηβφεην Πηζηνπνηεηηθφ Κνηλσληθψλ Φξνλεκάησλ. Οη θάθεινη ηεο Ώζθάιεηαο πεξηείραλ θάζε ελνρνπνηεηηθφ ζηνηρείν πνπ αθνξνχζε ζηηο πνιηηηθέο απφςεηο ή ζηε ζπγγέλεηα ή ζηηο θηιίεο ηνπ πνιίηε. Ώθφκα θαη ηελ εθεκεξίδα ν αλαγλψζηεο αξηζηεξνχ εληχπνπ ηελ έπαηξλε δηπισκέλε γηα λα κελ ηελ δεη θάπνην κάηη. Οη κπζηηθέο ππεξεζίεο, ηα αλάθηνξα, ν ζηξαηφο θαη ν ίδηνο ν θξαηηθφο κεραληζκφο, είραλ σο κφληκν ζηφρν ηελ αζηπλφκεπζε ηεο πνιηηηθήο δσήο ηεο ρψξαο θαη ηνλ εμνβειηζκφ θάζε αξηζηεξνχ αθφκα θαη αληηθξνλνχληνο ζηνηρείνπ απφ απηήλ. κσο ε ρψξα πξνρσξνχζε κε γνξγφ ξπζκφ ζηελ αλαζπγθξφηεζή ηεο. Μεηά απφ αξθεηά ρξφληα πνιηηηθήο αζηάζεηαο κε απαλσηέο εθινγέο θαη ελαιιαγέο θπβεξλήζεσλ ηεο Αεμηάο θαη ηνπ Κέληξνπ, ην 1955 ηα ελία ηεο θπβέξλεζεο αλέιαβε ν Κσλζηαληέλνο Καξακαλιάο, ν νπνίνο έδσζε κεγάιε έκθαζε ζηελ νηθνλνκηθή ζηαζεξφηεηα.
Ο Κωλζηαληίλνο Καξακαλιήο (1907-98) Δ πξνζσπηθφηεηα ηνπ Κσλζηαληίλνπ Καξακαλιή θπξηάξρεζε ζην κεηαπνιεκηθφ ειιεληθφ πνιηηηθφ ζθεληθφ. Κέξδηζε πέληε εθινγηθέο αλακεηξήζεηο θαη ρξεκάηηζε πξσζππνπξγφο επί 14 ρξφληα θαη πξφεδξνο ηεο Αεκνθξαηίαο γηα άιια 10 ρξφληα. Σν πνιηηηθφ ηνπ βάξνο ζπγθξίλεηαη κε απηφ ηνπ Υαξίιανπ Σξηθνχπε θαη ηνπ Διεπζέξηνπ Βεληδέινπ. Γελλήζεθε ζηηο έξξεο, ζπνχδαζε λνκηθά θαη άζθεζε γηα ιίγν ην δηθεγνξηθφ επάγγεικα. ε ειηθία κφιηο 28 εηψλ, εθιέρζεθε γηα πξψηε θνξά βνπιεπηήο ην 1935 κε ην Λατθφ Κφκκα. Σν 1952 αλαιακβάλεη ππνπξγείν ζηελ θπβέξλεζε ηνπ Αιέμαλδξνπ Παπάγνπ. Μεηά ην ζάλαην ηνπ Παπάγνπ, ν βαζηιηάο Παχινο (παξαθάκπηνληαο ηνπο πηζαλφηεξνπο δηεθδηθεηέο ηεο ζέζεο) αλέζεζε ηελ πξσζππνπξγία ζηνλ Καξακαλιή. Ώδηαθνξψληαο γηα ηηο αηρκέο, ν «εθιεθηφο ησλ Ώλαθηφξσλ», πξνρψξεζε ζε αλαζπγθξφηεζε ηεο παξάηαμήο ηνπ ηδξχνληαο ηελ Βζληθή Ρηδνζπαζηηθή Έλσζε (ΒΡΒ) θαη πξνρψξεζε ζε εθινγέο ηνλ επφκελν ρξφλν. Σηο θέξδηζε ράξηο ζε έλα πεξίεξγν εθινγηθφ ζχζηεκα. Δ ζπλαζπηζκέλε αληηπνιίηεπζε (Ώξηζηεξά θαη Κέληξν) θαηέβεθε ζηηο εθινγέο σο Γεκνθξαηηθή Έλσζε πήξε ην 48%, αιιά ε ΒΡΒ κε 47% πήξε 165 έδξεο. Με ζρεηηθή άλεζε θέξδηζε θαη ηηο εθινγέο ηνπ 1958. Δ αληηπνιίηεπζε απηή ηε θνξά ήηαλ δηαζπαζκέλε θαη ην θφκκα ηεο Ώξηζηεξάο, ε ΒΑΏ πήξε 79 έδξεο θαη αλαδείρζεθε ζε αμησκαηηθή αληηπνιίηεπζε. Δ επηηπρία απηή ηεο αξηζηεξάο, ειάρηζηα ρξφληα κεηά ηελ ήηηα ηεο ζηνλ εκθχιην, ζνξχβεζε
854
ην Παιάηη, ηνπο Ώκεξηθαλνχο θαη ην ζηξαηφ θαη ηα κέηξα θαηά ησλ αξηζηεξψλ πνιηηψλ εληάζεθαλ. Οη εθινγέο ηνπ 1961 ραξαθηεξίζηεθαλ σο «εθινγέο βίαο θαη λνζείαο» θαη πξάγκαηη εθαηνληάδεο ήηαλ νη πεξηπηψζεηο – ηδίσο ζηα ρσξηά – πνπ νη «χπνπηνη» εθινγείο εκπνδίζηεθαλ λα ςεθίζνπλ ή ςήθηζαλ αλνηρηά ηελ ΒΡΒ. Τπήξμαλ θαη πνιιά αηκαηεξά επεηζφδηα. κσο θαη απηή ηε θνξά – παξά ηηο έληνλεο ακθηζβεηήζεηο - ν Καξακαλιήο ζρεκάηηζε θπβέξλεζε ηεο ΒΡΒ. Σν 1963 ε δνινθνλία ηνπ βνπιεπηή ηεο Ώξηζηεξάο Γξεγφξε Λακπξάθε απφ παξαθξαηηθέο νξγαλψζεηο, μεζήθσζε ζχειια αληηδξάζεσλ θαη ν Καξακαλιήο ζχξζεθε ζε εθινγέο ηηο νπνίεο έραζε απφ ηελ Έλσζε Κέληξνπ ππφ ηνλ Γεψξγην Παπαλδξένπ. Σνλ Ννέκβξην εγθαηέιεηςε ηελ ρψξα θαη εγθαηαζηάζεθε ζην Παξίζη. Δ πξψηε πεξίνδνο ηεο πξσζππνπξγίαο ηνπ Καξακαλιή ραξαθηεξίζηεθε απφ ηελ έληνλε νηθνλνκηθή αλάπηπμε πνπ επέηξεςε ζηε ρψξα λα αλαθάκςεη απφ ηηο πιεγέο ηνπ Βιιελντηαιηθνχ πνιέκνπ, ηεο Καηνρήο θαη ηεο εκθχιηαο δηακάρεο. Σν Ώθαζάξηζην Βζληθφ Πξντφλ (ΏΒΠ) αλέβαηλε θαηά 7% ην ρξφλν, ε αλεξγία (κε ηε βνήζεηα ηεο εθηεηακέλεο κεηαλάζηεπζεο Βιιήλσλ εξγαηψλ ζηε Γεξκαλία) βξηζθφηαλ θάησ απφ ην 5% θαη ν πιεζσξηζκφο ζρεδφλ αλχπαξθηνο. κσο ελψ ν Καξακαλιήο έδσζε έκθαζε ζηελ νηθνλνκία, δελ κπφξεζε ή δελ ζέιεζε λα νκαινπνηήζεη ηελ πνιηηηθή δσή ηεο ρψξαο. Οη δηψμεηο θαη νη εθηνπίζεηο αξηζηεξψλ πνιηηψλ ήηαλ θαζεκεξηλφ θαηλφκελν. ηα ρσξηά θαη ζηηο κηθξέο επαξρηαθέο πφιεηο ν ρσξνθχιαθαο έιεγρε ηηο θηλήζεηο – αθφκα θαη ηηο ζθέςεηο – ησλ πνιηηψλ. ηηο κεγάιεο πφιεηο νη παξαθξαηηθέο νξγαλψζεηο ήηαλ θξάηνο ελ θξάηεη θαη ηα Ώλάθηνξα δηέζεηαλ ηνλ δηθφ ηνπο – αλεμάξηεην απφ ηελ θπβέξλεζε – θαηαπηεζηηθφ κεραληζκφ κπζηηθψλ ππεξεζηψλ. Σν 1964 ζηελ θπβέξλεζε αλήιζε ν εγέηεο ηνπ Κέληξνπ Γεψξγηνο Παπαλδξένπ, ν νπνίνο φκσο γξήγνξα ήξζε ζε ζχγθξνπζε κε ηελ απηαξρηθή λννηξνπία ησλ αλαθηφξσλ, πνπ θαηέιεμε ζην βαζηιηθφ πξαμηθφπεκα ηνπ 1965, ζην δηνξηζκφ επαλεηιεκκέλσλ βαζηιηθψλ θπβεξλήζεσλ θαη ζηελ θαζεκεξηλή ζρεδφλ θάζνδν ζηνπο δξφκνπο ησλ νπαδψλ ηνπ Κέληξνπ θαη ηεο Ώξηζηεξάο. Ώπηή ε θαηάζηαζε νδήγεζε ελ ηέιεη ην 1967 ζηελ ζηξαηησηηθή δηθηαηνξία απφ ηελ ρνχληα ησλ ζπληαγκαηαξρψλ ππφ ηνλ Γεψξγην Παπαδφπνπιν, ν νπνία πξφιαβε αλάινγε δηθηαηνξία πνπ εηνίκαδε ν ΐαζηιηάο Κσλζηαληίλνο. Δ δηθηαηνξία θξάηεζε επηά νιφθιεξα ρξφληα θαη έπεζε φηαλ νη ζηξαηησηηθνί ηεο Ώζήλαο επηρείξεζαλ λα δνινθνλήζνπλ ηνλ πξφεδξν ηεο Κχπξνπ Μαθάξην. Δ ηνπνζέηεζε σο πξνέδξνπ ηεο Κχπξνπ ελφο αλδξείθεινπ ηεο ρνχληαο, πνπ βαξπλφηαλ θαη κε ζθαγέο θαηά ησλ Σνπξθνθππξίσλ, είρε σο ζπλέπεηα ηελ επέκβαζε ηεο Σνπξθίαο ζην λεζί. Οη ζηξαηησηηθνί ηεο Βιιάδαο δελ είραλ άιιε ιχζε απφ ην λα παξαδψζνπλ ηελ εμνπζία ζηνπο πνιηηηθνχο θαη ν Καξακαλιήο εθιήζε εζπεπζκέλα λα δψζεη ιχζε ζην πνιηηηθφ πξφβιεκα ηεο ρψξαο.
855
Πξάγκαηη ζρεκάηηζε ακέζσο θπβέξλεζε εζληθήο ελφηεηαο (ρσξίο φκσο ηελ αξηζηεξά), λνκηκνπνίεζε ην ΚΚΒ, εθθαζάξηζε ηνλ θξαηηθφ κεραληζκφ θαη ην ζηξαηφ απφ ηα πεξηζζφηεξα ππνιείκκαηα ηεο ρνχληαο, παξέπεκςε ζε δίθε ηνπο πξσηαίηηνπο ηεο δηθηαηνξίαο θαη ηνπο βαζαληζηέο θαη γεληθψο απνθαηέζηεζε ηελ δεκνθξαηηθή ηάμε θαη ηνπο ζεζκνχο ζηε ρψξα. Κέξδηζε ηηο εθινγέο ηνπ ‟74 θαη ηνπ ‟77, πξνζζέηνληαο άιιεο δπν πξσζππνπξγηθέο ζεηείεο ζην ελεξγεηηθφ ηνπ. Με δεκνςήθηζκα έθιεηζε θαη ην πνιηηεηαθφ πξφβιεκα θαη ζηε ρψξα εγθαζηδξχζεθε ε θνηλνβνπιεπηηθή δεκνθξαηία – κηα δεκνθξαηία ζηελ νπνία ιεηηνπξγνχλ νη ζεζκνί, φζν πνηέ άιινηε ζηελ ειιεληθή ηζηνξία. Σν ‟75 ςεθίζηεθε θαη ην λέν δεκνθξαηηθφ χληαγκα ηεο ρψξαο. Σν 1978 ηνπ απνλεκήζεθε ην βξαβείν Καξινκάγλνπ, σο αλαγλψξηζε ησλ ππεξεζηψλ ηνπ ζηελ Βπξψπε θαη ζηε Αεκνθξαηία. Σα ζεκαληηθφηεξα επηηεχγκαηα απηήο ηεο δεχηεξεο πεξηφδνπ ησλ πξσζππνπξγηψλ ηνπ Καξακαλιή, ήηαλ ε απνθαηάζηαζε ηεο δεκνθξαηηθήο νκαιφηεηαο θαη ε είζνδνο ηεο Βιιάδαο ζηελ ΒΟΚ (ζήκεξα Βπξσπατθή Έλσζε). Ώπηφ ην ηειεπηαίν ήηαλ θαη ζηφρνο ηνπ απφ ην ‟61, φηαλ είρε ζπκθσλήζεη γηα ηελ ζχλδεζε ηεο ρψξαο κε ηελ ΒΟΚ θαη απηή είρε αλαζηαιεί ιφγσ ηεο ρνχληαο. Δ Βιιάδα έγηλε ην 10ν κέινο ηεο ΒΟΚ, παξά ηηο ζνβαξέο αληηξξήζεηο πνιιψλ Βπξσπαίσλ εγεηψλ πνπ ζεσξνχζαλ ηε ρψξα πνιχ θαζπζηεξεκέλε νηθνλνκηθά θαη ζεζκηθά γηα λα γίλεη ηζφηηκή ηνπο. Σν 1980 εθιέρζεθε Πξφεδξνο ηεο Αεκνθξαηίαο σο ην 1985. Σν 1990 ε ΐνπιή ηνλ εμέιεμε γηα κηα αθφκα πξνεδξηθή ζεηεία σο ην 1995, φηαλ ηνλ αληηθαηέζηεζε ν Κσζηήο ηεθαλφπνπινο. Δ δηθηαηνξία ησλ ζπληαγκαηαξρψλ ηεο 21εο Ώπξηιίνπ 1967, πάγσζε ηελ πνιηηηθή δσή ηεο ρψξαο θαη αλέζηεηιε ηηο δηαδηθαζίεο έληαμήο ζηελ ΒΟΚ. ηελ αξρή θάλεθε σο έλα θαθφγνπζην αζηείν, φκσο θξάηεζε πάλσ απφ εθηά ρξφληα. Δ δξαζηεξηφηεηα φισλ ησλ θνκκάησλ είρε απαγνξεπηεί θαη εθαηνληάδεο ήηαλ απηνί πνπ ζηάιζεθαλ ζηηο θπιαθέο θαη ζηηο εμνξίεο. Ο βαζηιηάο Κσλζηαληίλνο (πνπ εηνίκαδε ηε δηθή ηνπ δηθηαηνξία ησλ ζηξαηεγψλ), πξνζπάζεζε ηνλ Αεθέκβξε ηνπ ‘67 λα αλαηξέςεη ηε ρνχληα, αιιά ην θίλεκά ηνπ απέηπρε παηαγσδψο θαη ππνρξεψζεθε λα εγθαηαιείςεη ηε ρψξα. Οη ζπληαγκαηάξρεο ζέινληαο λα δείμνπλ δεκνθξαηηθφ πξνζσπείν, αλαθήξπμαλ (κεηά απφ δεκνςήθηζκα) ηε Αεκνθξαηία. Σνλ Ννέκβξην ηνπ ’73 μεθίλεζε ζην Πνιπηερλείν ηεο Ώζήλαο κηα θνηηεηηθή εμέγεξζε πνπ πήξε κεγάιεο δηαζηάζεηο θαη θαηεζηάιε βίαηα κε αξθεηνχο λεθξνχο. Δ δηθηαηνξία θαηέξξεπζε ηνλ επφκελν ρξφλν απφ ην βάξνο ησλ εγθιεκαηηθψλ ηεο ρεηξηζκψλ ζηελ Κχπξν θαη ηεο ηνπξθηθήο επέκβαζεο ζην λεζί. Μεηά ηε κεηαπνιίηεπζε άλζεζε θαη ζηελ Βιιάδα, φπσο ζηε Γεξκαλία, ηελ Εηαιία θαη ζε άιιεο επξσπατθέο ρψξεο, ην θξνχην ησλ αθξναξηζηεξψλ ηξνκνθξαηηθψλ νξγαλψζεσλ. Δ ηζρπξφηεξε θαη δηαζεκφηεξε ήηαλ ε Βπαλαζηαηηθή Οξγάλσζε 17 Ννέκβξε (πήξε ην φλνκά ηεο απφ ηελ θνηηεηηθή εμέγεξζε ηνπ Πνιπηερλείνπ). Δ δξάζε ηεο μεθίλεζε ην Αεθέκβξην ηνπ ΄75 κε ηε δνινθνλία ηνπ ζηαζκάξρε ηεο CIA ζηελ Βιιάδα Ρίηζαξλη Γνπέιηο θαη ζπλερίζηεθε επί 27 ρξφληα, κε 856
δνινθνλίεο (ζπλνιηθά 27 λεθξνί), ιεζηείεο ηξαπεδψλ θαη αξπαγέο φπισλ απφ αζηπλνκηθά ηκήκαηα θαη ζηξαηφπεδα σο ην 2000, φηαλ δνινθνλήζεθε ν ΐξεηαλφο ζηξαηησηηθφο αθφινπζνο φληεξο. Δ δξάζε ηεο 17 Ννέκβξε ήηαλ ηφζν πινχζηα πνπ παξαιιειίδεηαη κε ηηο αληίζηνηρεο ηηαιηθή Βξπζξέο Σαμηαξρίεο θαη ηε γεξκαληθή RAF Σνλ Ενχλην ηνπ 2002, έλα ιάζνο ελφο κέινπο ηεο νξγάλσζεο, ηνπ άββα Ξεξνχ απνδείρζεθε κνηξαίν γηα ηελ Β.Ο. 17 Ννέκβξε. ε ιίγνπο κήλεο ε αζηπλνκία ζπλέιαβε ηα πεξηζζφηεξα κέιε ηεο νξγάλσζεο, ηα νπνία παξαπέκθζεθαλ ζε δίθε ην 2003 θαηαδηθάζηεθαλ ζε δηάθνξεο πνηλέο,. Ο γηνο ηνπ Γεσξγίνπ Παπαλδξένπ, ν Αλδξέαο Παπαλδξένπ (1919-96), έθπγε απφ ηελ Βιιάδα επί δηθηαηνξίαο Μεηαμά θαη πήγε ζηηο ΔΠΏ φπνπ ζπνχδαζε, θαη έθαλε νηθνγέλεηα. Ώθνινχζεζε αθαδεκατθή θαξηέξα, αιιά ήξζε ζηελ Βιιάδα ην 1961 κεηά απφ πξφζθιεζε ηνπ Καξακαλιή θαη αλέιαβε ην Κέληξν Οηθνλνκηθψλ Βξεπλψλ. Λίγν αξγφηεξα πνιηηεχζεθε θαη έγηλε ππνπξγφο ζηελ θπβέξλεζε ηνπ παηέξα ηνπ. ηαλ θεξχρζεθε ε δηθηαηνξία ην ’67 ν Ώληξέαο ζπλειήθζε, αιιά κεηά απφ ακεξηθαληθέο πηέζεηο, ηνλ επφκελν ρξφλν θεχγεη απφ ηελ Βιιάδα θαη ζρεκαηίδεη ηε δηθή ηνπ αληηζηαζηαθή νξγάλσζε (ΠΏΚ). Μεηά ηελ πηψζε ηεο ρνχληαο ίδξπζε ην Παλειιήλην νζηαιηζηηθφ Κίλεκα (ΠΏΟΚ) θαη ην 1981, κε θεληξηθφ ζχλζεκα ηελ Ώιιαγή θαηάθεξε λα θεξδίζεη ηηο εθινγέο κε 48%. Σν ΠΏΟΚ θέξδηζε θαη ηηο εθινγέο ηνπ ‘85, ηνπ ‘93 κε ηνλ Παπαλδξένπ θαη ηνπ ’96 θαη 2000 κε ηνλ Κψζηα εκίηε θαη θπβέξλεζε ηε ρψξα (εθηφο ηεο πεξηφδνπ 89-93) ζπλερψο σο ην 2004. Ο Παπαλδξένπ κε ζχλζεκα ηελ Βζληθή πκθηιίσζε, αλαγλψξηζε ηελ Βζληθή Ώληίζηαζε, θαηάζηξεςε ηνπο θαθέινπο, επέηξεςε ηνλ επαλαπαηξηζκφ ρηιηάδσλ πνιηηηθψλ πξνζθχγσλ ηνπ Βκθπιίνπ Πνιέκνπ, ίδξπζε ην Βζληθφ χζηεκα Τγείαο, θαζηέξσζε ηηο αληηθεηκεληθέο αμίεο αθηλήησλ θαη αλακφξθσζε ηνλ Ώζηηθφ Κψδηθα. Έθεξε ζηελ επηθάλεηα ζηξψκαηα παξαγθσληζκέλα απφ ηελ πνιπεηή δηαθπβέξλεζε ηεο ζπληεξεηηθήο παξάηαμεο. κσο ε ιατθίζηηθε πνιηηηθή ηνπ είρε θαη αξλεηηθέο επηπηψζεηο ζηε ρψξα, φπσο ε άξλεζε ησλ σθειεηψλ ηεο ρψξαο απφ ηελ ΒΟΚ, ε απφξξηςε ηεο ζνζηαιδεκνθξαηίαο (αξγφηεξα αλαζεψξεζε ζησπεξά θαη ηηο δπν απηέο ζέζεηο ηνπ), ε έληνλε θνκκαηηθνπνίεζε ηνπ θξάηνπο θαη ηεο παηδείαο, ε θαθή δηαρείξηζε ησλ δεκφζησλ νξγαληζκψλ θαη εηαηξηψλ θνηλήο σθέιεηαο πνπ θαηέιεγαλ ζπλήζσο ζε θαηαζπαηάιεζε ησλ εζφδσλ ηνπο θαη ηε δηαθζνξά, ηα νηθνλνκηθά ζθάλδαια θαη ε θαθή νηθνλνκηθή πνιηηηθή κε απνηέιεζκα δπν ππνηηκήζεηο ηνπ εζληθνχ λνκίζκαηνο. Δ πεξίνδνο δηαθπβέξλεζεο ηνπ ΠΏΟΚ ππφ ηνλ Κψζηα εκίηε (1936- ) ραξαθηεξίζηεθε απφ πην ζπλεηή δηαρείξηζε ηεο νηθνλνκίαο, αιιά δελ απέηξεςε ηε δηαθζνξά θαη ηε ζπλέρηζε ηεο θνκκαηηθνπνίεζεο ηνπ θξάηνπο. Σν κεγάιν
857
επίηεπγκα ηεο θπβέξλεζεο εκίηε είλαη ε είζνδνο ηεο Βιιάδαο ζηελ Βπξσπατθή Ννκηζκαηηθή Έλσζε θαη ε πηνζέηεζε ηνπ Δπξψ, απφ ηελ 1ε Εαλνπαξίνπ 2002. ηηο εθινγέο ηνπ 2004 ην ΠΏΟΚ έραζε απφ ηελ Νέα Αεκνθξαηία θαη πξσζππνπξγφο αλέιαβε ν αληςηφο ηνπ Κσλζηαληίλνπ, ν Κψζηαο Καξακαλιήο. Δ Βιιάδα ήηαλ – θαη είλαη - κηα λαπηηθή ρψξα. ήκεξα ν εκπνξηθφο ζηφινο ειιεληθήο πινηνθηεζίαο – αλεμαξηήησο ζεκαίαο – είλαη ν κεγαιχηεξνο ζηνλ θφζκν. Οη Έιιελεο εθνπιηζηέο είλαη γλσζηνί γηα ηελ λαπηηθή ηνπο παξάδνζε θαη ηηο επηρεηξεκαηηθέο ηνπο ηθαλφηεηεο. Πνιιά νλφκαηα εθνπιηζηηθψλ νηθνγελεηψλ είλαη παζίγλσζηα δηεζλψο. Ο πην δηάζεκνο – θαη φρη κφλν γηα ηηο επηρεηξεκαηηθέο ηνπ δξαζηεξηφηεηεο - Έιιελαο εθνπιηζηήο θαη γεληθά επηρεηξεκαηίαο ππήξμε ν Αξηζηνηέιεο Χλάζεο (1906-75). Ο Χλάζεο γελλήζεθε ζηε κχξλε θαη κεηά ηελ θαηάιεςε ηεο πφιεο απφ ηνπο Σνχξθνπο ην ’22 θαηέθπγε κε ηελ νηθνγέλεηά ηνπ ζηελ Βιιάδα. ηα 17 ηνπ εγθαηαζηάζεθε ζηελ Ώξγεληηλή θαη αζρνιήζεθε κε ην θαπλεκπφξην. Εθαλφο επηρεηξεκαηίαο απφ ηφηε, κφιηο απέθηεζε αξθεηά ρξήκαηα, άξρηζε λα αγνξάδεη παιηά πινία πνπ πξννξηδφηαλ γηα παιηνζίδεξα (scrap), ηα νπνία κεηέηξεπε ζε εκπνξηθά, θαιαηλνζεξηθά θαη αξγφηεξα δεμακελφπινηα. Έγηλε γξήγνξα πνιχ πινχζηνο φηαλ ηα πινία ηνπ λαπιψζεθαλ απφ ηνπο ζπκκάρνπο θαηά ηνλ πφιεκν. Δ δξαζηεξηφηεηά ηνπ ζπλερίζηεθε ακέζσο κεηά φηαλ αγφξαζε απφ ηελ ακεξηθαληθή θπβέξλεζε αξθεηά πινία ηχπνπ Liberty πνπ είραλ λαππεγεζεί κφλν γηα πνιεκηθέο αλάγθεο. Σν 1946 παληξεχηεθε ηελ Σίλα (Ώζελά), θφξε ηνπ κεγαινεθνπιηζηή ηαχξνπ Ληβαλνχ θαη απέθηεζαλ δπν παηδηά, ηνλ Ώιέμαλδξν (1948-73) θαη ηε Υξηζηίλα.(1950-88). Σελ δεθαεηία ηνπ ’50 νη δξαζηεξηφηεηέο ηνπ επεθηάζεθαλ θαη ζε άιιεο επηρεηξήζεηο φπσο ην νλνκαζηφ Καδίλν ηνπ Μφληε Κάξιν θαη ε ίδξπζε ηεο Οιπκπηαθήο Ώεξνπνξίαο θαη αλαδείρζεθε σο έλαο απφ ηνπο πινπζηφηεξνπο αλζξψπνπο ηνπ θφζκνπ. Δ ζπειιψδεο ζρέζε ηνπ κε ηελ δηάζεκε πςίθσλν ηεο φπεξαο Μαξέα ΚΪιιαο (παληξεκέλεο κε ηνλ Εηαιφ Μελεγθίλη) έγηλε αληηθείκελν ζρνιηαζκνχ θαη θνπηζνκπνιηνχ ηνπ δηεζλνχο ηχπνπ. Λφγσ ηνπ ζθαλδάινπ πνπ πξνθιήζεθε ρψξηζε απφ ηε γπλαίθα ηνπ. κσο αθφκα κεγαιχηεξε εληχπσζε έθαλε ν δεχηεξνο γάκνο ηνπ κε ηε ρήξα ηνπ δνινθνλεζέληνο πξνέδξνπ ησλ ΔΠΏ Κέλλεληπ, Σδάθπ. Ο ζάλαηνο ηνπ γηνπ ηνπ Ώιέμαλδξνπ απφ αεξνπνξηθφ δπζηχρεκα, ήηαλ έλα πιήγκα γηα ηνλ Χλάζε, απφ ην νπνίν δελ ζπλήιζε πνηέ. Πέζαλε δπν ρξφληα αξγφηεξα ζηε Γαιιία. Σν 1988 πέζαλε μαθληθά θαη ε θφξε ηνπ Υξηζηίλα ζε ειηθία κφιηο 38 εηψλ.
Ζ Μαξία Κάιιαο (1923-77) Ώλ δελ είλαη ε ζεκαληηθφηεξε, είλαη φκσο ε πην δεκνθηιήο θαη γλσζηή παγθνζκίσο εξκελεχηξηα φπεξαο ζηελ ηζηνξία ηεο κνπζηθήο. Οη δίζθνη κε ηηο εθπιεθηηθέο εξκελείεο ηεο πσινχληαη αθφκα θαη ζήκεξα ζε θάζε γσληά ηεο Γεο θαη νη ιάηξεηο ηεο κνπζηθήο ραίξνληαη λα αθνχλ ηηο δεθάδεο εθηειέζεηο ησλ ξφισλ πνπ εξκήλεπζε ζηα κεγαιχηεξα κνπζηθά ζέαηξα ηνπ θφζκνπ. Γελλήζεθε ζηε Νέα Τφξθε απφ γνλείο Έιιελεο κεηαλάζηεο σο Μαξία Καινγεξνπνχινπ. ε ειηθία 14 εηψλ ήξζε κε ηε κεηέξα ηεο ζηελ Ώζήλα θαη γξάθηεθε ζην Χδείν ηνπ Μαλφιε Καινκνίξε θαη κεηά απφ έλα ρξφλν ζην Βζληθφ Χδείν Ώζελψλ. Δ πξψηε επαγγεικαηηθή εκθάληζή ηεο έγηλε ζηε Λπξηθή θελή 858
ηεο Ώζήλαο ηνλ Οθηψβξην ηνπ ‟40 θαη εξκήλεπζε ηξαγνχδηα απφ ηνλ Έκπνξν ηεο Βελεηηάο ηνπ αίμπεξ. Ώθνινχζεζαλ άιιεο εκθαλίζεηο ηεο θαη ην 1945 κεηαλάζηεπζε ζηε Νέα Τφξθε θαη ζε δπν ρξφληα ζηελ Εηαιία. ηε ΐεξφλα θάλεη ηελ πξψηε ηεο εκθάληζε κε ηελ Σδνθφληα ηνπ Πνλθηέιη θαη αθνινχζσο ζηε ΐελεηία εξκελεχεη ηελ Εδφιδε απφ ην Σξηζηάλνο θαη Ηδφιδε. Σν 1949 παληξεχεηαη ηνλ βηνκήραλν Σδνβάλλη Μελεγθίλη, ν νπνίνο αλέιαβε θαη ξφιν κάλαηδεξ θαη ηελ ζπκβνχιεςε λα ράζεη αξθεηά θηιά γηα λα κπνξεί λα εξκελεχεη θαη άιινπο ξφινπο. Ώθνινπζνχλ εκθαλίζεηο ζηελ Ώξγεληηλή θαη ζην Μεμηθφ θαη ηνλ Αεθέκβξην ηνπ ‟51 μεθηλά ε ζπλεξγαζία κε ηε θάια ηνπ Μηιάλνπ. Βθεί ζα παξακείλεη επηά ρξφληα θαη ζα γλσξίζεη δηεζλή αλαγλψξηζε. Σν 1956 εκθαλίδεηαη ζηε Μεηξνπφιηηαλ πεξα ηεο Νέαο Τφξθεο κε ηε Νφξκα ηνπ Μπειίλη. Καη ηνλ επφκελν ρξφλν θάλεη ηελ πξψηε ηεο εκθάληζε ζην Χδείν Ζξψδνπ ηνπ Αηηηθνχ ζην Φεζηηβάι Ώζελψλ. Δ γλσξηκία ηεο κε ηνλ Αξηζηνηέιε Ωλάζε ζα εμειηρζεί ζε έλα γεκάην πάζνο εηδχιιην θαη ζα ηξνθνδνηήζεη ηηο θνζκηθέο θαη θνπηζνκπνιίζηηθεο ζηήιεο ησλ ιατθψλ εθεκεξίδσλ θαη πεξηνδηθψλ φινπ ηνπ θφζκνπ. Σν 1960 εκθαλίδεηαη ζηελ Βπίδαπξν κε ηε Νφξκα ην ‟61 ζηελ ηζηνξηθή παξάζηαζε ηεο Μήδεηαο ζε ζθελνζεζία Αιέμε Μηλσηή. Σν ίδην έξγν αλέβεθε θαη ζηε θάια ην ‟62. Οη εκθαλίζεηο ζηα κνπζηθά ζέαηξα ηνπ Παξηζηνχ, ηνπ Λνλδίλνπ θαη άιισλ κεγάισλ πφιεσλ, απνηεινχλ πιένλ ζεκαληηθφ θαιιηηερληθφ γεγνλφο. Δ ηειεπηαία ηεο ζεκαληηθή παξάζηαζε δφζεθε ηνλ Ενχιην ηνπ ‟65 ζην Covent Garden ηνπ Λνλδίλνπ κε ηελ Σφζθα ζε ζθελνζεζία Σδεθηξέιη. Σν 1966 ρψξηζε κε ηνλ Μελεγθίλη, ειπίδνληαο λα επηζεκνπνηήζεη ηε ζρέζε ηεο κε ηνλ Χλάζε, αιιά απηφο εθπιήζζεη αθφκα κηα θνξά ηνλ θφζκν, φηαλ παληξεχηεθε ηελ Σδάθπ Κέλλεληπ. Δ Μαξία βπζίδεηαη ζε θαηάζιηςε θαη θάλεη ηαθηηθή ρξήζε βαξβηηνπξηθψλ. Σν ‟73 μεθίλεζε θαιιηηερληθή πεξηνδεία απφ ην Παξίζη θαη ε ηειεπηαία εκθάληζή ηεο ήηαλ ζηελ Εαπσλία ηνλ Αεθέκβξην ηνπ ‟74. Πέζαλε ζην Παξίζη θαη, φπσο ε ίδηα είρε δεηήζεη, ην ζψκα ηεο απνηεθξψζεθε θαη ε ζηάρηε ζθνξπίζηεθε ζην Ώηγαίν.
Δ πνίεζε είρε πάληα έλα ζεκαληηθφ κεξίδην ζηα ειιεληθά γξάκκαηα. Βλδεηθηηθά κφλν αλαθέξνκε ηνλ κεξν, ηε απθψ, ηνλ Δζίνδν, ηνλ Πίλδαξν, ην Ρσκαλφ ην Μεισδφ, ηνλ Κάιβν, ην νινκφ, ηνλ Υαηδφπνπιν, ηνλ ΐαιασξίηε, ηνλ Μαβίιε, ηνλ Παιακά, ηνλ Καβάθε, ηνλ Βκπεηξίθν, ηνλ Βγγνλφπνπιν, ηνλ ηθειηαλφ, ηνλ ΐάξλαιε, ην Ρίηζν, ην ΐξεηηάθν, ηνλ Γθάηζν, ηνλ Λεηβαδίηε, ηνλ Ώλαγλσζηάθε, ηε Αεκνπιά, ηνλ Παηξίθην θαη δεθάδεο άιινπο. Αελ είλαη ηπραίν ινηπφλ πνπ δπν Νφκπει Λνγνηερλίαο ηίκεζαλ Έιιελεο πνηεηέο, ηνλ Γηψξγν εθέξε θαη ηνλ Οδπζζέα Βιχηε. Δ πνίεζε ηνπ Γηψξγνπ εθέξε (1900-71) δελ είλαη ραξνχκελε. Βίλαη κειαγρνιηθή θαη απαηζηφδνμε κε αλαιακπέο κφλν αηζηνδνμίαο. Μηιά κε γιψζζα δχζθνιε αιιά θαζαξή θαη ζεξκή. Σα βαζηθά ηνπ ζέκαηα είλαη γχξσ απφ ηελ ειιεληθή παξάδνζε, ηε λνζηαιγία θαη ηελ πίθξα ησλ εζληθψλ πεξηπεηεηψλ, φπσο ε Μηθξαζηαηηθή θαηαζηξνθή θαη ν μεξηδσκφο ηνπ ειιεληζκνχ ηεο Εσλίαο.
859
Ώλ θαη ε παηδεία ηνπ ήηαλ θπξίσο επξσπατθή θαη έρεη επεξεαζηεί απφ ην έξγν ησλ Έιηνη, ΐαιεξχ, Πάνπλη θαη άιισλ ε πνίεζή ηνπ δελ έρεη ράζεη ηελ ειιεληθφηεηά ηεο. Ο εθέξεο γελλήζεθε ζηε κχξλε θαη ην πξαγκαηηθφ φλνκα ήηαλ εθεξηάδεο. Σν 1914 ε νηθνγέλεηά ηνπ ήξζε ζηελ Βιιάδα. πνχδαζε λνκηθά θαη ινγνηερλία ζην Παξίζη θαη ην 1927 δηνξίζηεθε ζην δηπισκαηηθφ ζψκα. Σν 1931 εθδίδεηαη ην πξψην ηνπ έξγν Δ ζηξνθή θαη ην ’32 ε ηέξλα. Χο δηπισκάηεο ππεξεηεί ζην Λνλδίλν θαη ζηελ Ώιβαλία σο ην ’38 φηαλ επηζηξέθεη ζηελ Ώζήλα. Καηά ηελ δηάξθεηα ηεο θαηνρήο βξίζθεηαη ζην Κάηξν θαη ζηε Νφηηα Ώθξηθή θαη κεηά ηελ απειεπζέξσζε ζε πνιιέο άιιεο πφιεηο. Σν 1963 γίλεηαη γλσζηφο παγθνζκίσο φηαλ ηνπ απνλεκήζεθε ην Νφκπει Λνγνηερλίαο θαη ηα έξγα ηνπ κεηαθξάζηεθαλ ζε πνιιέο γιψζζεο. Ήηαλ ν πξψηνο Έιιελαο πνπ θέξδηδε ηελ αλψηαηε απηή δηεζλή δηάθξηζε. Με ην θχξνο ηνπ δηεζλψο θαηαμησκέλνπ δηαλνεηή, αληηηάρζεθε κε δειψζεηο θαη θείκελά ηνπ ζηελ δηθηαηνξία ηνπ ’67. Ώξθεηά απφ ηα πνηήκαηά ηνπ κεινπνηήζεθαλ απφ ηνλ Μίθε Θενδσξάθε θαη απηφ βνήζεζε ζεκαληηθά ζηελ δηάδνζε ηεο δχζθνιεο πνίεζεο ηνπ εθέξε ζην απιφ θφζκν. ηα ζπίηηα, ζηηο ζπλαπιίεο θαη ζηηο ηαβέξλεο φινη ηξαγνπδνχζαλ ην πεξηγηάιη ην θξπθφ θη άζπξν ζαλ πεξηζηέξη… εκαληηθφηεξα έξγα ηνπ ηα: Μπζηζηφξεκα, Σεηξάδην γπκλαζκάησλ, Δκεξνιφγην θαηαζηξψκαηνο (Ώ, ΐ θαη Γ), Κίριε, Σξία θξπθά πνηήκαηα θαη άιια. Μεηέθξαζε ηα έξγα ηνπ Έιηνη Έξεκε ρψξα θαη ην Φνληθφ ζηελ Βθθιεζηά θαη απφ ηε ΐίβιν ην Άζκα Ώζκάησλ θαη ηελ Ώπνθάιπςε ηνπ Εσάλλνπ.
Ο Οδπζζέαο Διύηεο (1911-96) Ο άιινο Έιιελαο πνηεηήο πνπ ηηκήζεθε κε ην Νφκπει Λνγνηερλίαο (1979) ήηαλ ν Οδςζζέαρ Ελύηερ. Υαξαθηεξίζηεθε σο ν πνηεηήο ηνπ Αηγαίνπ αιιά απηφ ηνλ αδηθεί γηαηί ην έξγν ηνπ είλαη πνιχ πην επξχ. Βίλαη απφ ηνπο ηειεπηαίνπο εθπξνζψπνπο ηεο γεληάο ηνπ ’30 πνπ ηε ραξαθηήξηδε ε αθξνβαζία αλάκεζα ζηνλ επξσπατθφ κνληεξληζκφ θαη ζηελ ειιεληθή παξάδνζε. Σα πξψηα έξγα έρνπλ επεξεαζηεί απφ ην θίλεκα ηνπ ζνπξεαιηζκνχ, σζηφζν γξήγνξα δεκηνχξγεζε ην δηθφ ηνπ πξνζσπηθφ ιπξηθφ χθνο. Γελλήζεθε ζην Δξάθιεην απφ νηθνγέλεηα Μπηηιεληψλ ζαπνπλάδσλ. Ώπφ λεαξφο μφδεπε φιν ην ραξηδηιίθη ηνπ γηα λα αγνξάδεη βηβιία θαη πεξηνδηθά, πλεξγάζηεθε γηα ιίγν κε ην πεξηνδηθφ Ζ Γηάπιαζηο ησλ Παίδσλ. Γλσξίζηεθε κε ην έξγν ηνπ Κάιβνπ θαη ηνπ Καβάθε θαη ηνλ επεξέαζαλ νη απφςεηο ηνπ Πσι Βιπάξ θαη ησλ Γάιισλ ζνπξεαιηζηψλ. Δ γλσξηκία ηνπ επίζεο κε ηνλ Ώληξέα Βκπεηξίθν ηνλ ψζεζε πξνο ηνλ ζνπξεαιηζκφ, αιιά δελ πξνζρψξεζε ζην ξεχκα απηφ. Βθείλε ηελ επνρή ήξζε ζε επαθή κε ηνλ θχθιν ησλ Νέσλ Γξακκάησλ ελφο ινγνηερληθνχ πεξηνδηθνχ κε ην νπνίν ζπλεξγάδνληαλ νη επηθαλέζηεξνη ινγνηέρλεο (εθέξεο, ηθειηαλφο, Θενηνθάο, Σεξδάθεο, Πνιίηεο θαη άιινη). ην πεξηνδηθφ απηφ ν Βιχηεο δεκνζίεπζε ηα πξψηα πνηήκαηα θαη κεηαθξάζεηο
860
έξγσλ ηνπ Βιπάξ. Σν 1939 εθδφζεθε ε πξψηε ηνπ πνηεηηθή ζπιινγή Πξνζαλαηνιηζκνί. Σν ‟43 εθδίδεηαη ν Ήιηνο ν Πξψηνο θαη ην 1945 ην επηθφ Άζκα εξσηθφ θαη πέλζηκν γηα ηνλ Υακέλν αλζππνινραγφ ηεο Αιβαλίαο. Σν 1960 δεκνζηεχζεθε ην αξηζηνπξγεκαηηθφ ηνπ Άμηνλ Δζηί γηα ην νπνίν θέξδηζε ην Πξψην Κξαηηθφ ΐξαβείν Πνίεζεο. Ο Μίθεο Θενδσξάθεο ην κεινπνίεζε έμνρα ην ‟64, δεκηνπξγψληαο ην νκψλπκν νξαηφξην. πσο θαη ηα κεινπνηεκέλα πνηήκαηα ηνπ εθέξε, ηνπ Ρίηζνπ, ηνπ Ώλαγλσζηάθε, ηνπ Νεξνχδα, ηνπ ηθειηαλνχ θαη ηφζσλ άιισλ, έηζη θαη ηα πνηήκαηα ηνπ Βιχηε κε ηα ηξαγνχδηα ηνπ Θενδσξάθε, έγηλαλ θηήκα ηνπ απινχ ιανχ θαη θαζηεξψλεηαη πηα σο έλαο απφ ηνπο κεγάινπο ηεο ειιεληθήο ινγνηερλίαο. Σν 1979 ε νπεδηθή Ώθαδεκία ηνπ απέλεηκε ην Νφκπει Λνγνηερλίαο. Ώθνινχζεζαλ πνιιέο ηηκεηηθέο δηαθξίζεηο απφ ζεκαληηθά πλεπκαηηθά ηδξχκαηα θαη παλεπηζηήκηα ηνπ θφζκνπ. Έξγα ηνπ: Σν θσηφδεληξν, Ο Ήιηνο ν Ζιηάηνξαο, Σν Μνλφγξακκα, Σα Ρσ ηνπ Έξσηα, Σα εηεξνζαιή, Μαξία Νεθέιε, Ο θήπνο κε ηηο απηαπάηεο, Ο Μηθξφο Ναπηίινο, Ζ ειεγεία ηεο Ομψπεηξαο, Δθ ηνπ πιεζίνλ θαη πνιιά άιια. Γσγξάθηδε θαη επίζεο έγξαςε θαη αξθεηά δνθίκηα. Πνηήκαηα ηνπ Βιχηε κεινπνίεζαλ θαη ν Υαηδηδάθηο, ν Μαξθφπνπινο, ν Μαπξνπδήο θαη άιινη ζπλζέηεο.
Σηο ηειεπηαίεο πέληε δεθαεηίεο ηνπ 20νχ αηψλα ζην ρψξν ηεο ειιεληθήο κνπζηθήο θαη ηνπ ηξαγνπδηνχ αλαδείρζεθαλ πνιινί θαη αμηφινγνη ζπλζέηεο, φπσο ν ΐαζίιεο Σζηηζάλεο, ν Γηάλλεο Παπατσάλλνπ, ν Μάξθνο ΐακβαθάξεο, ν ηαχξνο Ξαξράθνο, ν Γηάλλεο Μαξθφπνπινο, ν Μάλνο ΛνΎδνο, ν Λνπθηαλφο Κειαεδφλεο, ν Αήκνο Μνχηζεο, ν Υξήζηνο Λενληήο, ν Αηνλχζεο αββφπνπινο, ν Θάλνο Μηθξνχηζηθνο, ε Βιέλε ΚαξαΎλδξνπ, θαη πνιινί άιινη. κσο δπν απφ απηνχο μερψξηζαλ θάλνληαο παξάιιειε πνξεία, ν Μίθεο Θενδσξάθεο θαη ν Μάλνο Υαηδηδάθηο.
Ο Μίθεο Θενδωξάθεο (1925-
)
Δ πξνζθνξά ηνπ Μίθε Θενδσξάθε ζηελ ειιεληθή αιιά θαη ζηελ παγθφζκηα κνπζηθή είλαη ηεξάζηηα. Οη δίζθνη ηνπ πσινχληαη ζε φια ηα κνπζηθά θαηαζηήκαηα ηνπ θφζκνπ θαη ζεσξείηαη έλαο απφ ηνπο δεκνθηιέζηεξνπο ζπλζέηεο ηνπ 20νχ αηψλα. Ίζσο είλαη πεξηζζφηεξν γλσζηφο γηα ηνπο - πάλσ απφ ζαξάληα «θχθινπο ηξαγνπδηψλ» πνπ ζπλέζεζε, αιιά έρεη γξάςεη θαη κνπζηθή γηα ζέαηξν, γηα θηλεκαηνγξάθν, ζπκθσληθή, εθθιεζηαζηηθή, νξαηφξηα, δσκαηίνπ, κπαιέηα θαη φπεξεο. Βπίζεο έρεη γξάςεη θαη πνηήκαηα. Πνιπγξαθφηαηνο ζπγγξαθέαο έρεη εθδψζεη πάλσ απφ 60 βηβιία πάλσ ζηελ κνπζηθή θαη ηελ πνιηηηθή θαη ηελ δσή θαη ηε δξάζε ηνπ. κσο ε κεγαιχηεξε πξνζθνξά ηνπ ζηνλ πνιηηηζκφ είλαη ην πάληξεκα κνπζηθήο θαη πνίεζεο. Δ απφθαζή ηνπ λα θάλεη ηξαγνχδηα, ηνπο ζηίρνπο κεγάισλ Βιιήλσλ θαη μέλσλ πνηεηψλ, ήηαλ κηα πξαγκαηηθή πνιηηηζηηθή επαλάζηαζε. Χο ηε δεθαεηία ηνπ ‟50 νη ζηίρνη ησλ ηξαγνπδηψλ γξάθνληαλ απφ επαγγεικαηίεο ζηηρνπξγνχο θαη ήηαλ απφ απιντθέο ξνκάληδεο σο αλφεηα ζηηράθηα (θάηη παξφκνην γίλεηαη θαη ζήκεξα). κσο φηαλ αθνχζηεθαλ γηα πξψηε θνξά νη ζηίρνη απφ ηνλ Δπηηάθην ηνπ Γηάλλε Ρίηζνπ: ην παξαζχξη ζηέθνζνπλ 861
θη νη δπλαηέο ζνπ νη πιάηεο ή Ήζνπλ θαιφο ήζνπλ γιπθφο, είρεο ηηο ράξεο φιεο ή Υείιη κνπ κνζρνκχξηζην θαη θνληπινγξακκέλν, αξθεηνί παξαμελεχηεθαλ, αιιά ζε ειάρηζηνπο δελ άξεζαλ. Ο Μίθεο γελλήζεθε ζηε Υίν αιιά πέξαζε ηα παηδηθά ηνπ ρξφληα ζε δηάθνξεο πφιεηο ιφγσ ηεο δεκνζηνυπαιιειηθήο ηδηφηεηαο ηνπ παηέξα ηνπ, Μπηηιήλε, Γηάλλελα, Πάηξα, Κεθαινληά θαη Σξίπνιε. ηελ Σξίπνιε ην ‟42,ζε ειηθία κφιηο 17 εηψλ παξνπζηάδεη ην έξγν ηνπ Καζζηαλή. πνχδαζε κνπζηθή αξρηθά ζην Χδείν ηεο Πάηξαο θαη θαηφπηλ ηεο Ώζήλαο. κσο νη ζπνπδέο δηαθφπηνληαλ ζπρλά ιφγσ ηεο έληαμεο ηνπ λεαξνχ Μίθε ζηελ αληηζηαζηαθή νξγάλσζε ΒΏΜ. Δ πνιηηηθή ηνπ ηνπνζέηεζε ζηελ αξηζηεξά ζεκάδεςε φιεο ηηο δξαζηεξηφηεηεο αιιά θαη ηε δσή ηνπ Μίθε. Μέινο θαη ηνπ ΒΛΏ ζπκκεηείρε ζηηο κάρεο ησλ Αεθεκβξηαλψλ ηεο Ώζήλαο. πλειήθζε θαη εμνξίζηεθε ζηελ Εθαξία θαη ζηε Μαθξφλεζν, απφ φπνπ απνιχζεθε ην ‟49. Σν 1950 έγηλε ε πξψηε εθηέιεζε έξγνπ ηνπ απφ ηελ Κξαηηθή Οξρήζηξα Ώζελψλ (Σν παλεγχξη ηεο Αζή Γσληάο) θαη αθνινχζεζαλ παξνπζηάζεηο έξγσλ κπαιέηνπ θαη κνπζηθήο δσκαηίνπ θαη γηα ηνλ θηλεκαηνγξάθν. Ώπφ ην ‟54 σο ην ‟60 βξίζθεηαη ζην Παξίζη θαη ζπλζέηεη αζηακάηεηα παξνπζηάδνληαο έξγα ηνπ ζε επξσπατθέο πξσηεχνπζεο. Σν 1960 επηζηξέθεη ζηελ Βιιάδα θαη παξνπζηάδεη ηνλ Δπηηάθην, θάλνληαο έηζη αξρή γηα έλα νιφθιεξν θίλεκα αθηεξσκέλν ζηελ έληερλε κνπζηθή. Σν 1964 έγξαςε ηε κνπζηθή γηα ην έξγν ηνπ Καδαληδάθε Ενξκπάο (ζθελνζεζία Καθνγηάλλε, ζην βαζηθφ ξφιν ν Άληνλη ΚνπΎλ) θαη γίλεηαη γλσζηφο ζε φιν ηνλ θφζκν. Ώθνινπζεί νιφθιεξνο θαηαηγηζκφο ζπλζέζεσλ: Κχθισλ ηξαγνπδηψλ (Δπηθάλεηα, Πνιηηεία, Μηθξέο Κπθιάδεο, Μανπηράνπδελ, Θαιαζζηλά θεγγάξηα, Σα ηξαγνχδηα ηνπ αγψλα, 18 ιηαλνηξάγνπδα θ.α.), νξαηνξίσλ (Άμηνλ Δζηί, Μαξγαξίηα, Δπηθάλεηα Αβέξσθ, Canto General θ.ά.), κνπζηθήο γηα ην ζέαηξν (Σν ηξαγνχδη ηνπ λεθξνχ αδειθνχ, Έλαο φκεξνο, Δρζξφο ιαφο, Καπνδίζηξηαο, Πξνδνκέλνο ιαφο θ.ά.) κνπζηθήο γηα ηνλ θηλεκαηνγξάθν (Ενξκπάο, Ε, έξπηθν, Ζιέθηξα, Φαίδξα, Καηάζηαζε πνιηνξθίαο θ. ά,) κνπζηθήο γηα αξραίν δξάκα (Οξέζηεηα, Αληηγφλε, Λπζηζηξάηε, Δθάβε θ. ά.), κπαιέηα (Οη εξαζηέο ηνπ Σεξνπέι, Αληηγφλε, Ενξκπάο), ζπκθσληθά έξγα (Καηά αδδνπθαίσλ, Canto Olympico, Σν παλεγχξη ηεο Αζή Γσληάο, Διιεληθή απνθξηά θ. ά.), πεξεο (Καξπσηάθεο, Μήδεηα, Αληηγφλε θ. ά.). Παξάιιειε θαη ην ίδην πινχζηα ήηαλ ε πνιηηηθή δξαζηεξηφηεηα. Σν ‟63 γίλεηαη πξφεδξνο ηεο Ώξηζηεξήο Νενιαίαο Γξεγφξεο Λακπξάθεο. ηηο ζπλαπιίεο ηνπ Μίθε, ηδηαίηεξα ζηελ επαξρία δίδνληαλ θαζεκεξηλέο κάρεο κεηαμχ ησλ θίισλ ηεο κνπζηθήο ηνπ θαη ησλ δπλάκεσλ αζθαιείαο θαη παξαθξαηηθψλ, πνπ πξνζπαζνχζαλ κε θάζε ηξφπν λα εκπνδίζνπλ ηελ είζνδφ ηνπο ζην ρψξν ησλ ζπλαπιηψλ. Σν ‟67, ακέζσο κεηά ηελ θήξπμε ηεο δηθηαηνξίαο, πεξλά ζηελ παξαλνκία θαη ηδξχεη ηνλ ΠΏΜ (Παηξησηηθφ Μέησπν). πιιακβάλεηαη θαη εμνξίδεηαη ζηελ Γάηνπλα ηεο Ώξθαδίαο, θαη ζπλερίδεη λα γξάθεη. Δ δηεζλείο πηέζεηο ππνρξέσζαλ ηε ρνχληα λα ηνλ αθήζεη λα θχγεη ζην εμσηεξηθφ. Με ηελ νξρήζηξα ηνπ επηζθέπηεηαη δεθάδεο ρψξεο θαη δίλεη ζπλαπιίεο, θάλνληαο παξάιιεια αγψλα θαηά ηεο δηθηαηνξίαο. Σν ‟74 επέζηξεςε ζηελ Βιιάδα φπνπ πξαγκαηνπνηεί ζπλαπιίεο ζε θάζε πφιε ηεο ρψξαο. Βθιέγεηαη βνπιεπηήο ζηηο πεξηφδνπο 1981-86 (κε ην ΚΚΒ) θαη ην 1989-92 (Ν.Α.) θαη ην „90 αλαιακβάλεη ην Τπνπξγείν Βπηθξαηείαο (θπβέξλεζε Μεηζνηάθε). Μέρξη θαη ζήκεξα έρεη πξαγκαηνπνηήζεη δεθάδεο εκθαλίζεηο ζηελ ρψξα ηνπ θαη ζην εμσηεξηθφ θαη έρεη ηηκεζεί κε πάκπνιιεο δηεζλείο δηαθξίζεηο. 862
Δ ιίζηα ησλ πνηεηψλ θαη ζηηρνπξγψλ πνπ έξγα ηνπο έρνπλ κεινπνηεζεί απφ ηνλ Θενδσξάθε πξνθαιεί ίιηγγν, γηαηί ν αξηζκφο ηνπο ππεξβαίλεη ηνπο 50 (!). Μεξηθά απφ ηα πην γλσζηά νλφκαηα: Γηάλλεο Ρίηζνο, Κψζηαο Καξπσηάθεο, Federico Garcia Lorca, Οδπζζέαο Βιχηεο, Brendan Behan, Εάθσβνο Κακπαλέιιεο, Νίθνο Γθάηζνο, Γηψξγνο εθέξεο, Μηράιεο Καηζαξφο, Φψληαο Λάδεο, Αεκήηξεο Υξηζηνδνχινπ, Σάζνο Λεηβαδίηεο, Μαλφιεο Ώλαγλσζηάθεο, ΐαζίιεο Ρψηαο, Ώλδξέαο Κάιβνο, Γηάλλεο Νεγξεπφληεο, Κψζηαο ΐάξλαιεο, Μέληεο Μπνζηαληδφγινπ, Γηάλλεο Καιακίηζεο, Μαξίλα, Κψζηαο ΐίξβνο, Άθνο Ααζθαιφπνπινο, Γεψξγηνο Αξνζίλεο, Νφηεο Πεξγηάιεο, Pablo Neruda, Γηάλλεο Θενδσξάθεο, Λεπηέξεο Παπαδφπνπινο, θαη πνιινί άιινη. Πνιιά ηξαγνχδηα ηνπ έρνπλ ζηίρνπο γξακκέλνπο απφ ηνλ ίδην ηνλ Μίθε. Ώπφ ηε δεθαεηία ηνπ ‟60 θαη κεηά, νη πεξηζζφηεξνη γλσζηνί ζπλζέηεο Έιιελεο ζπλζέηεο (Μαξθφπνπινο, ΛνΎδνο, Ξαξράθνο, Λενληήο, Κειαεδφλεο, Μηθξνχηζηθνο, αββφπνπινο θαη άιινη), έγξαςαλ ηξαγνχδηα κεινπνηψληαο ζηίρνπο πνηεηψλ. Πξνμελεί απνξία πσο απηφ ην ζπνπδαίν πνιηηηζηηθφ θίλεκα ήηαλ ηφζν παξνδηθφ, δελ θξάηεζε παξά ειάρηζηεο δεθαεηίεο. Σα ηειεπηαία ρξφληα θαη πάιη, φια ζρεδφλ ηα ειιεληθά ηξαγνχδηα είλαη γξακκέλα πάλσ ζε θζελνχο θαη αλφεηνπο – θαηά θαλφλα – ζηίρνπο, απφ αηάιαληνπο ζηηρνπξγνχο.
Ο άιινο κεγάινο ηεο ειιεληθήο κνπζηθήο πνπ έιακςε ηελ ίδηα πεξίνδν κε ηνλ ζπλνκήιηθφ ηνπ Θενδσξάθε, ήηαλ ν Μάλνο Υαηδηδάθηο (1925-94). Ήηαλ απηνδίδαθηνο κνπζηθφο (παξαθνινχζεζε κφλν ιίγα καζήκαηα πηάλνπ) θαη μεθίλεζε ηελ ζηαδηνδξνκία ηνπ ηε δεθαεηία ηνπ ’40 γξάθνληαο κνπζηθή γηα ηνλ θηλεκαηνγξάθν, γηα ην Θέαηξν Σέρλεο θαη γηα ην κπαιέην ηεο Ραιινχο Μάλνπ. πλέζεζε επίζεο κνπζηθή γηα πνιιέο παξαζηάζεηο αξραίνπ δξάκαηνο θαη θσκσδίαο. Δ κνπζηθή πνπ έγξαςε γηα ην έξγν Πνηέ ηελ Κπξηαθή ηνπ ράξηζε ην ζθαξ ην 1960 θαη ην ηξαγνχδη ηνπ Σα παηδηά ηνπ Πεηξαηά πνπ ηξαγνπδνχζε ε Μειίλα Μεξθνχξε έγηλε παγθφζκηα επηηπρία. Σν 1964 ίδξπζε ηελ Πεηξακαηηθή Οξρήζηξα Ώζελψλ κε ζχγρξνλν θαη θιαζζηθφ ειιεληθφ θαη μέλν ξεπεξηφξην. Σν 1966-71 βξίζθεηαη ζηελ Ώκεξηθή θαη γξάθεη ηε κνπζηθή γηα ην ζεαηξηθφ έξγν Illya Darling (δηαζθεπή ηνπ Πνηέ ηελ Κπξηαθή) πνπ αλέβαζε ν Γπι Νηαζέλ κε ηελ Μειίλα. Σελ πεξίνδν 1975-82 ρξεκάηηζε δηεπζπληήο ηνπ Σξίηνπ Πξνγξάκκαηνο ηεο Βιιεληθήο Ραδηνθσλίαο. Δ παξνπζία ηνπ εθεί ζεσξείηαη ζεκαληηθή γηαηί απνηέιεζε ζηαζκφ ζηελ πνιηηηζηηθή ηζηνξία ηνπ ξαδηνθψλνπ. Καζηέξσζε ηνπηθέο πνιηηηζηηθέο εθδειψζεηο φπσο ηηο Μνπζηθέο Γηνξηέο ζηα Ώλψγεηα, ηνλ Μνπζηθφ Ώχγνπζην ζην Δξάθιεην ηεο Κξήηεο θαη ηνπο Μνπζηθνχο Ώγψλεο ζηελ Κέξθπξα. Ίδξπζε ηελ Οξρήζηξα ησλ Υξσκάησλ κε ηελ νπνία έδσζε δεθάδεο ζπλαπιίεο. Ο ίδηνο έγξαςε ηνπο ζηίρνπο γηα πνιιά ηξαγνχδηα ηνπ. Οη ζηίρνη ησλ πνηεκάησλ ηνπ θίινπ πνηεηή Νίθνπ Γθάηζνπ ήηαλ ην πιηθφ πνπ ρξεζηκνπνίεζε ζε αξθεηά άιια (Υάξηηλν ηνπ θεγγαξάθη, Δ κηθξή Ραιινχ, Πάεη ν θαηξφο θαη άιια). Υξεζηκνπνίεζε επίζεο ζηίρνπο ησλ Εάθσβνπ Κακπαλέιιε, Βπηπρίαο Παπαγηαλλνπνχινπ, Νφηε Πεξγηάιε, Ώιέθνπ αθειιάξηνπ, Μηράιε Καθνγηάλλε θαη άιισλ. Μεξηθνί ηίηινη δίζθσλ ηνπ: Έμη ιατθέο δσγξαθηέο, Ο θχθινο κε ηελ θηκσιία, Ώπφςε απηνζρεδηάδνπκε, Οδφο νλείξσλ, Παζραιηέο κέζα απφ ηε λεθξή γε, ΏκέξηθαΏκέξηθα, Σν ρακφγειν ηεο Σδνθφληαο, Ο Μεγάινο Βξσηηθφο, Σα πέξημ, Πνξλνγξαθία, Δ επνρή ηεο Μειηζζάλζεο, Οη κπαιάληεο ηεο νδνχ Ώζελάο θαη άιινη. 863
ην ειιεληθφ ζέαηξν νη παξνπζίεο ήηαλ πνιιέο. ηελ αλάπηπμε ηνπ ζεαηξηθνχ ρψξνπ ζπλέβαιαλ ζεκαληηθά θαη νη δπν κεγάιεο εηήζηεο θαινθαηξηλέο εθδειψζεηο πνπ μεθίλεζαλ ηε δεθαεηία ηνπ ’50, ην Φεζηηβάι Ώζελψλ ζην Χδείν Δξψδνπ ηνπ Ώηηηθνχ θαη νη παξαζηάζεηο ζην Ώξραίν Θέαηξν ηεο Βπηδαχξνπ. Σα νλφκαηα ησλ ζπνπδαίσλ αλζξψπσλ ηνπ ζεάηξνπ είλαη πνιιά. Θα ζπκίζνπκε ηελ Καηίλα Παμηλνχ, πνπ είρε βξαβεπηεί ην 1944, κε ζθαξ Αεπηέξνπ Γπλαηθείνπ Ρφινπ γηα ηε ζπκκεηνρή ηεο κε ηνλ ξφιν ηεο Πηιάξ ζηελ ηαηλία Γηα πνηφλ ρηππά ε θακπάλα. Βπίζεο ηνλ Ώιέμε Μηλσηή, ηελ Ώζπαζία Παπαζαλαζίνπ, ην Αεκήηξε Ρνληήξε, ηνλ ΐαζίιε Λνγνζεηίδε, ηελ Άλλα πλνδηλνχ, ηνλ Αεκήηξε Υνξλ, ηνλ Μάλν Καηξάθε, ηελ Βηξήλε Παπά θαη πνιινχο άιινπο. Ο Κάξνινο Κνπλ (1908-87) ππήξμε έλαο άλζξσπνο πνπ δνχζε γηα ην ζέαηξν. Ήηαλ απφ ηνπο κεγάινπο Έιιελεο δαζθάινπο ηεο ππνθξηηηθήο ηέρλεο θαη ν δεκηνπξγφο ηνπ Θεάηξνπ Σέρλεο. Ώπφ ηε ρνιή Θεάηξνπ ηνπ Κνπλ θαη απφ ην Θέαηξν Σέρλεο, πέξαζαλ νη πεξηζζφηεξνη θαηαμησκέλνη εζνπνηνί πνπ δηαθξίζεθαλ ηα ηειεπηαία 50 ρξφληα. Ώπφ ην Θέαηξν Σέρλεο πέξαζε θαη ε εζνπνηφο, ηξαγνπδίζηξηα θαη πνιηηηθφο Μειίλα Μεξθνχξε.
Ζ Μειίλα Μεξθνύξε (1920-94) Δ Μειίλα ήηαλ πξνζσπηθφηεηα δηεζλνχο αθηηλνβνιίαο θαη ραξαθηεξίζηεθε ε Σειεπηαία Διιελίδα Θεά. Καηαγφηαλ απφ κεγαιναζηηθή αζελατθή νηθνγέλεηα. Ο παππνχο ηεο δηεηέιεζε δήκαξρνο ηεο Ώζήλαο θαη ν παηέξαο ηεο βνπιεπηήο. ε ειηθία 18 εηψλ άξρηζε ηηο ζεαηξηθέο ζπνπδέο ηεο ζηε ρνιή ηνπ Βζληθνχ Θεάηξνπ θαη πξσηνεκθαλίζηεθε ην ‟44 κε ην ζίαζν Γηψξγνπ Παππά. Ώθνινχζεζε ε ζπκκεηνρή ηεο ζε δεθάδεο δηαθνξεηηθά έξγα κε δηάθνξνπο ζηάζνπο θαη ζε δηάθνξα ζέαηξα κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη ην Θέαηξν Σέρλεο ηνπ Κνπλ. Παξάιιεια δίλεη παξαζηάζεηο ζηε Γαιιία θαη ζηελ Ώκεξηθή θαη πξσηαγσληζηεί ζε πνιιέο θηλεκαηνγξαθηθέο ηαηλίεο, φπσο νη: ηέιια, Πνηέ ηελ Κπξηαθή, Φαίδξα (ηαηλία εκπλεπζκέλε απφ ηελ ηξαγσδία Ηππφιπηνο ηνπ Βπξηπίδε, κε κνπζηθή Μίθε Θενδσξάθε θαη ζπκπξσηαγσληζηή ηνλ Άληνλη Πέξθηλο), Σνπ Καπί (ζε ζθελνζεζία ηνπ Γπι Νηαζζέλ θαη κε ζπκπξσηαγσληζηή ηνλ Πήηεξ Οπζηίλνθ), Κξαπγή γπλαηθψλ θαη πνιιέο άιιεο. Δ Μειίλα παξάιιεια ππήξμε θαη ηξαγνπδίζηξηα. Μηα απφ ηηο πξψηεο ηεο εθηειέζεηο ήηαλ Υάξηηλν ην θεγγαξάθη (κνπζηθή Υαηδηδάθη, ζηίρνπ Νίθνπ Γθάηζνπ) πνπ ηξαγνχδεζε ζε παξάζηαζε ηνπ έξγνπ Λεσθνξείν ν πφζνο ην 1949. Πξαγκαηνπνίεζε επίζεο θαη αξθεηέο εθηειέζεηο ηξαγνπδηψλ δηάζεκσλ ζπλζεηψλ φπσο ηνπ θίινπ ηεο Μάλνπ Υαηδεδάθε, θαη ησλ Θενδσξάθε, Ξαξράθνπ, Μαξθφπνπινπ, Σζηηζάλε, Κνπξη ΐάηι. Ώληηηάρζεθε κε ζθνδξφηεηα ζηε δηθηαηνξία δηνξγαλψλνληαο ζπγθεληξψζεηο θαη δηαδειψζεηο ζην εμσηεξηθφ, κε απνηέιεζκα ε ρνχληα λα ηεο αθαηξέζεη ηελ ππεθνφηεηα. Μεηά ηελ πηψζε ηεο δηθηαηνξίαο επέζηξεςε ζηελ Βιιάδα θαη νξγαλψζεθε πνιηηηθά ζην ΠΏΟΚ ηνπ Ώλδξέα Παπαλδξένπ. Σν 1977 εμειέγε βνπιεπηήο θαη φηαλ ην 1981 ην ΠΏΟΚ θέξδηζε ηηο εθινγέο αλέιαβε ην 864
Τπνπξγείν Πνιηηηζκνχ. Σε ζέζε απηή δηαηήξεζε (εθηφο ηεο πεξηφδνπ 90-93) σο ην ζάλαηφ ηεο. Βπηηπρία ηεο ζεσξείηαη ε δεκηνπξγία ησλ δεκνηηθψλ πεξηθεξεηαθψλ ζεάηξσλ (ΑΔΠΒΘΒ). Βπίζεο πέηπρε λα ζεζκνζεηεζεί απφ ηελ Βπξσπατθή Έλσζε θαη ε αλαθήξπμε αλά εμάκελν κηαο επξσπατθήο πφιεο σο Πνιηηηζηηθήο Πξσηεχνπζαο ηεο Βπξψπεο, κε πξψηε ηελ Ώζήλα. Δ απψιεηά ηεο πξνθάιεζε παγθφζκηα ζπγθίλεζε. Κεξχρζεθε εζληθφ πέλζνο θαη εθαηνληάδεο ρηιηάδεο άλζξσπνη παξαθνινχζεζαλ ηελ θεδεία ηεο, ελψ ηελ ίδηα ψξα ηα ζέαηξα θαη ηα θαηαζηήκαηα ηνπ Broadway ήηαλ θιεηζηά. Δ Unesco θήξπμε ηελ 6ε Μαξηίνπ (εκεξνκελία ηνπ ζαλάηνπ ηεο), σο Παγθφζκηα Δκέξα Πνιηηηζκνχ θαηά ηελ νπνία απνλέκεηαη θαη ην βξαβείν Μειίλα Μεξθνχξε. ηελ Βιιάδα ηδξχζεθε ην Πνιηηηζηηθφ Ίδξπκα Μειίλα Μεξθνχξε, κε ζηφρν ηελ επηζηξνθή ησλ Βιγηλείσλ Μαξκάξσλ ηνπ Παξζελψλα απφ ην ΐξεηαληθφ Μνπζείν, πνπ ήηαλ έλα φλεηξν ηεο Μειίλαο. Γηα ηελ επηηπρία απηνχ ηνπ ζθνπνχ θηίζηεθε θαη ην λέν Μνπζείν ηεο Ώθξφπνιεο, πνπ ζα παξαδνζεί ζην θνηλφ κέζα ζην 1998.
Ζ Ηζπαλέα: Σν ηέινο ηνπ παγθνζκίνπ πνιέκνπ βξήθε ηελ Εζπαλία κε εδξαησκέλν ην δηθηαηνξηθφ θαζεζηψο ηνπ ληθεηή ηνπ εκθπιίνπ πνιέκνπ Φξαλζίζθν Φξάλθν. Βμ αηηίαο απηνχ ηνπ θαζεζηψηνο ε ρψξα παξέκεηλε απνκνλσκέλε σο ην 1955. κσο ιφγσ ηνπ ζπλερηδφκελνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ, νη ΔΠΏ θαη νη ζχκκαρνί ηνπο ζεσξψληαο ηε ζέζε ηεο ζεκαληηθή γηα ηνλ έιεγρν ηεο Μεζνγείνπ, επέβαιαλ ηελ είζνδφ ηεο ζηνλ ΟΔΒ. Δ ρψξα κεηά απφ ηξεηο δεθαεηίεο ζηαζηκφηεηαο, γλψξηζε κηα γξήγνξε νηθνλνκηθή αλάπηπμε. ’ απηφ ζπλέβαιε θαη ε δηαξθψο απμαλφκελε ηάζε ησλ Βπξσπαίσλ θαη Ώκεξηθαλψλ γηα ηαμίδηα ζην εμσηεξηθφ. Ο Σνπξηζκφο έγηλε ε κεγαιχηεξε ηζπαληθή βηνκεραλία θαη ε Εζπαλία έγηλε έλαο απφ ηνπο δεκνθηιέζηεξνπο ηνπξηζηηθνχο πξννξηζκνχο. Ο Φξάλθν είρε πξνλνήζεη γηα ηε δηαδνρή ηνπ θαη φηαλ πέζαλε ην ‘75, αξρεγφο ηνπ θξάηνπο έγηλε ν πξίγθηπαο Υνπάλ Κάξινο (1938- ) έγηλε ν βαζηιηάο ηεο ρψξαο. Ο λένο βαζηιηάο - αληίζεηα κε ηνλ Έιιελα βαζηιηά Κσλζηαληίλν - πνιηηεχηεθε κε πξνζνρή, θαη ην πέξαζκα απφ ηε δηθηαηνξία ζηε δεκνθξαηία έγηλε νκαιά κε ηελ ςήθηζε ελφο πξαγκαηηθά πξννδεπηηθνχ πληάγκαηνο. Με ην χληαγκα απηφ εληζρχζεθε ε πνιηηηθή απηνλνκία ησλ δηαθφξσλ ηζπαληθψλ πεξηνρψλ (Καηαινλία, Υψξα ησλ ΐάζθσλ θιπ.). Ώπηφ κείσζε, αιιά δελ εμάιεηςε ηελ ηξνκνθξαηηθή δξάζε ηεο βαζθηθήο απηνλνκηζηηθήο νξγάλσζεο ΒΣΏ. κσο ην κεγάιν ηξνκνθξαηηθφ ρηχπεκα δελ ήξζε απφ ηελ ΒΣΏ, αιιά απφ ηελ ηζιακηθή ηξνκνθξαηηθή νξγάλσζε Αι Κάηληα. ηηο 11 Μαξηίνπ 2004 κηα ζεηξά βνκβψλ ζηνλ θεληξηθφ ζηδεξνδξνκηθφ ζηαζκφ ηεο Μαδξίηεο ζθφησζε 191 αζψνπο πνιίηεο θαη ηξαπκάηηζε εθαηνληάδεο άιινπο. Δ Εζπαλία ζήκεξα είλαη κέινο ηεο Βπξσπατθήο Έλσζεο θαη έρεη πηνζεηήζεη ην Βπξψ σο εζληθφ ηεο λφκηζκα. Ζ Ηηαιέα: Σνλ Ενχλην ηνπ ’46 κεηά απφ δεκνςήθηζκα γελλήζεθε ε Εηαιηθή Αεκνθξαηία, ηεξκαηίδνληαο έηζη ην κνλαξρηθφ θαζεζηψο. Δ Εηαιία είλαη απφ ηηο ηδξχηξηεο ρψξεο ηεο Βπξσπατθήο Έλσζεο θαη ηνπ ΝΏΣΟ.
865
πσο ζηε Γεξκαλία θαη ηελ Βιιάδα,, γηα αξθεηά ρξφληα ππέθεξε απφ ηελ ηξνκνθξαηία ηφζν ηεο άθξαο αξηζηεξάο φζν θαη ηεο άθξαο δεμηάο κε ζχκαηα πεξί ηνπο 150 θαη 100 λεθξνχο αληίζηνηρα. Δ ζεκαληηθφηεξε θαη πην δξαζηήξηα ήηαλ ε αθξναξηζηεξή νξγάλσζε Βξπζξέο Σαμηαξρίεο (Brigate Rosse). Εδξχζεθε ην 1970 θαη ε δξάζε ηεο επεθηάζεθε ζε ιεζηείεο απαγσγέο θαη δνινθνλίεο επηθαλψλ επηρεηξεκαηηψλ θαη πνιηηηθψλ πξνζψπσλ. Δ ζπγθινληζηηθή απαγσγή θαη δνινθνλία ηνπ πξψελ πξσζππνπξγνχ Άιλην Μφξν (1916-1978), ελφο κεηξηνπαζνχο ρξηζηηαλνδεκνθξάηε, ζπληάξαμε ηνλ θφζκν. Ο Μφξν ζπλαηλνχζε κε ηελ πνιηηηθή ηνπ Εζηνξηθνχ πκβηβαζκνχ ηνπ επίζεο κεηξηνπαζνχο ηηαιηθνχ Κνκκνπληζηηθνχ Κφκκαηνο θαη απηφ ήηαλ θάηη πνπ δελ κπνξνχζε λα δερζεί ε εμηξεκηζηηθή αξηζηεξά. Ο Μφξν θξαηήζεθε φκεξνο επί 56 κέξεο θαη ηειηθά εθηειέζηεθε κε ππξνβνιηζκφ ζην θεθάιη. Σν πηψκα ηνπ βξέζεθε ζε έλα πνξη-κπαγθάδ απηνθηλήηνπ, θνληά ζηα γξαθεία ηνπ ΚΚΕ. Δ δνινθνλία απηή ζπγθιφληζε ηνπο πνιίηεο φισλ ησλ πνιηηηθψλ απνρξψζεσλ. ηαδηαθά άξρηζε ην μήισκα κε ηηο απαλσηέο ζπιιήςεηο ησλ ζηειερψλ ησλ Βξπζξψλ Σαμηαξρηψλ θαη ε δξάζε ηνπο απνδπλακψζεθε. ηελ Εηαιία αλαπηχρζεθαλ παξαδνζηαθά φιεο νη Καιέο Σέρλεο θαη ηα Γξάκκαηα. Δ Ώξρηηεθηνληθή, ε Γσγξαθηθή, ε Γιππηηθή, ε Πνίεζε, ην Θέαηξν θαη ε Φηινζνθία είραλ πάληα ζπνπδαίνπο Εηαινχο εθπξνζψπνπο. Μεηά ηνλ πφιεκν γελλήζεθε ζηε ρψξα έλα λέν θίλεκα πνπ αλέδεημε ηνλ ηηαιηθφ θηλεκαηνγξάθν ζε πξσηνπφξν, ν Εηαιηθφο Νενξεαιηζκφο. Έλαο απφ ηνπο πην γλσζηνχο εθπξνζψπνπο ηνπ ηηαιηθνχ λενξεαιηζκνχ ήηαλ ν Ρνκπέξην Ρνζειίλη (1906-77). Έξγα ηνπ φπσο Ρψκε αλνρχξσηε πφιε, Πατδά θαη Γεξκαλία ψξα κεδέλ ηνλ θαζηέξσζαλ σο έλα απφ ηνπο γλσζηφηεξνπο επξσπαίνπο ζθελνζέηεο. Σν 1949 ζηα γπξίζκαηα ηεο ηαηλίαο ηξφκπνιη γλσξίδεη ηελ ζπνπδαία νπεδέδα εζνπνηφ Ίλγθξηλη Μπέξγθκαλ (1915-82) θαη ν έξσηάο ηνπο ζα γίλεη ζέκα γηα ηα κέζα καδηθήο ελεκέξσζεο ηεο επνρήο. Θα παληξεπηνχλ, ζα γπξίζνπλ καδί άιιεο δπν ηαηλίεο, ηηο: Βπξψπε ’51 θαη Σαμίδη ζηελ Εηαιία θαη ζα ρσξίδνπλ ην ’57. Γχξηζε αθφκα αξθεηέο ηαηλίεο. Ο ζεκαληηθφηεξνο φκσο Εηαιφο ζθελνζέηεο ήηαλ ν Φεληεξίθν Φειιίλη.
Ο Φεληεξίθν Φειιίλη (1920-93) Ο Φειιίλη είλαη ν κνλαδηθφο ζθελνζέηεο πνπ θέξδηζε ηέζζεξα ζθαξ Καιχηεξεο Ξέλεο Σαηλίαο: „56 γηα ην La Strada, „57 γηα ηηο Νχρηεο ηεο Κακπίξηα, „63 γηα ην Οθηψκηζε θαη ην „74 γηα ην Amarcord. Σν „93 πήξε αθφκα έλα ηηκεηηθφ ζθαξ γηα ην ζχλνιν ηνπ έξγνπ ηνπ. Έρεη επίζεο θεξδίζεη: Σνλ Υξπζφ Λένληα ηνπ Φεζηηβάι ΐελεηίαο ην 1954, ηνλ Υξπζφ Φνίληθα ηνπ Φεζηηβάι Καλψλ ην 1960 θαη ηνπ απνλεκήζεθε ηξεηο θνξέο ην ΐξαβείν ησλ θξηηηθψλ ηεο Νέαο Τφξθε. Ο Φειιίλη ζηα 17 ηνπ πήγε ζηε Ρψκε θαη εξγάζηεθε σο ζθηηζνγξάθνο θαη ζπγγξαθέαο θεηκέλσλ γηα θαιιηηέρλεο ησλ λπρηεξηλψλ θέληξσλ. Σν ‟43 παληξεχηεθε ηελ εζνπνηφ Σδνπιηέηα Μαζίλα κε ηελ νπνία έδεζε 50 ρξφληα, σο ην ζάλαηφ ηνπ. Ο Φεληεξίθν θαη ε Σδνπιηέηα ήηαλ έλα ζπνπδαίν θηλεκαηνγξαθηθφ δεπγάξη θαη Μαζίλα είρε κεγάιν κεξίδην ζπκβνιήο ζηηο πνιιέο
866
βξαβεχζεηο θαη δηαθξίζεηο ηνπ Φειιίλη. Δ Μαζίλα πέζαλε έμε κήλεο κεηά ηνλ Φεληεξίθν. Σν 1946 ζπλεξγάζηεθε κε ηνλ Ρνκπέξην Ρνζειίλη ζηηο ηαηλίεο ηνπ Ρψκε αλνρχξσηε πφιε θαη Πατδά. Ο Φειιίλη επηχρεζε επίζεο λα ζπλεξγαζηεί κε ηνλ ζπνπδαίν Εηαιφ ζπλζέηε Νίλν Ρφηα (1911-79), ν νπνίνο επέλδπζε κνπζηθά πνιιέο απφ ηηο ηαηλίεο ηνπ. Δ ηερληθή αιιά θαη ε θαληαζία ηνπ κεγάινπ απηνχ ζθελνζέηε δεκηνχξγεζε ηαηλίεο πνπ ζεσξνχληαη θιαζζηθέο θαη επεξέαζαλ ζεκαληηθνχο λεφηεξνπο ζθελνζέηεο φπσο ηνπο Ώκεξηθαλνχο Γνχληπ Άιιελ, ηάλιευ Κηνχκπξηθ, ηνλ Εηαινακεξηθαλφ Μάξηηλ θνξηζέδε, ηνλ Εζπαλφ Πέληξν Αικνδνβάξ, ηνλ ΐφζλην Δκίξ Κνπζηνπξίηζα θαη άιινπο. Άιιεο ηαηλίεο ηνπ: Ζ ζπλέληεπμε, Καη ην πινίν θεχγεη, Ζ πφιε ησλ γπλαηθψλ, Πξφβα νξρήζηξαο, Καδαλφβα, Ρφκα, αηπξηθφλ, Ζ Γιπθηά δσή, Πξφβα νξρήζηξαο, Ginger & Fred θαη άιιεο.
Άιινη δηεζλψο γλσζηνί Εηαινί ζθελνζέηεο ήηαλ ν (θαη εζνπνηφο) ΐηηφξην ληε ίθα (1902-74) κε ην αξηζηνχξγεκά ηνπ Κιέθηεο πνδειάησλ, ν Μάξην Μνληηζέιη (Ο Μεγάινο Πφιεκνο, Οη ζχληξνθνη, Μπξαλθαιεφλε), ν Πηέηξν Σδέξκη (Αηαδχγην αιά ηηαιηθά, Πξνδνκέλε θαη εγθαηαιεηκκέλε), ν Μηθειάληδειν Ώληνληφλη (Δ πεξηπέηεηα, Δ λχρηα, Δ θξαπγή, Κφθθηλε έξεκνο), ν Πηεξ Πάνιν Παδνιίλη (Μάκα Ρφκα, Σν θαηά Μαηζαίν Βπαγγέιην, Σν ζεψξεκα, Μήδεηα, Αεθαήκεξν, αιφ), ν Μπεξλάξλην Μπεξηνινχηζη (Ο θνλθνξκίζηαο, Σν ηειεπηαίν ηαγθφ ζην Παξίζη, 1900, Ο ηειεπηαίνο απηνθξάηνξαο), ν (θαη ζθελνζέηεο ζεάηξνπ θαη φπεξαο) Λνπθίλν ΐηζθφληη (έλζν, Ο Ρφθθν θαη ηα αδέξθηα ηνπ, ΐνθάθηνο ’70, Γαηφπαξδνο, Θάλαηνο ζηε ΐελεηία). Ο ηηαιηθήο θαηαγσγήο Ώκεξηθαλφο Μάξηηλ θνξηζέδε έρεη ζθελνζεηήζεη κηα ζεηξά γλσζηψλ ηαηληψλ φπσο Δ Ώιίθε δελ κέλεη πηα εδψ, Ο Σαμηηδήο, Καθφθεκνη δξφκνη, New York-New York, Σν ρξψκα ηνπ ρξήκαηνο, Ο ηειεπηαίνο πεηξαζκφο, Εζηνξίεο ηεο Νέαο Τφξθεο, Επηάκελνο Κξνίζνο, Ο πιεξνθνξηνδφηεο θαη άιιεο. Φπζηθά απφ ηηο ζπνπδαίεο απηέο ηαηλίεο, ν θφζκνο γλψξηζε θαη κηα ζεηξά ζπνπδαίσλ Εηαιψλ εζνπνηψλ φπσο νη: ΐηηφξην ληε ίθα, νθία Λψξελ, Σδνπιηέηα Μαζίλα, ΐηηφξην Γθάζκαλ, πιβάλα Μαγθάλν, Μαξηζέιν Μαζηξνγηάλλη, Άλλα Μαληάλη, Σδηαλ-Μαξία ΐνινληέ, Κιανχληηα Καξληηλάιε, Οχγθν Σνληάηζη, Μφληθα ΐίηηη, Ώικπέξην φξληη θαη δεθάδεο άιινη. Ζ Πνξηνγαιέα: Οη δπν ρψξεο ηεο Εβεξηθήο ρεξζνλήζνπ ε Εζπαλία θαη ε Πνξηνγαιία είραλ πεξίπνπ παξάιιειε πνξεία. Ώθνινχζεζαλ ηε ηάζε ηνπ κεζνπνιέκνπ θαη απέθηεζαλ δηθηαηνξηθά θαζεζηψηα, ε πξψηε κε ηνλ Φξάλθν ην ’39 θαη ε δεχηεξε κε ηνλ αιαδάξ απφ ην 1932. ηνλ πφιεκν θξάηεζαλ νπδεηεξφηεηα, αιιά ην θαζεζηψο ηνπο δηαηεξήζεθε – παξά ηελ απνκφλσζή ηνπο – αξθεηά ρξφληα κεηά ηε ιήμε ηνπ. Σνλ αιαδάξ αληηθαηέζηεζε ν Μαξηζέιν Καεηάλν, αιιά, παξά ηηο ειπίδεο, ην θαζεζηψο δελ άιιαμε. Ο – άζθνπνο - πφιεκνο ζηηο απνηθίεο ηεο Πνξηνγαιίαο ζηελ
867
Ώθξηθή ζπλερηδφηαλ, νη πνιηηηθνί θξαηνχκελνη παξέκελαλ έγθιεηζηνη, ε ινγνθξηζία θαιά θξαηνχζε θαη δελ θαηλφηαλ ειπίδα ειεχζεξσλ εθινγψλ. ηηο 25 Ώπξηιίνπ ηνπ ‘74, μέζπαζε έλα πξαμηθφπεκα αξηζηεξψλ αμησκαηηθψλ ππφ ηελ εγεζία ηνπ Οηέιν ληε Καξβάιην (Otelo de Carvalho) (1936- ) ην νπνίν αλέηξεςε ην δηθηαηνξηθφ θαζεζηψο θαη επέβαιε ηελ δεκνθξαηία ζηε ρψξα. Σνλ Ενχιην, θαηέξξεπζε θαη ε ειιεληθή ρνχληα θαη κεηά ην ζάλαην ηνπ Φξάλθν ην ’75, δελ ππάξρεη πηα απνιπηαξρηθφ θαζεζηψο ζηε Απηηθή Βπξψπε. Σν ζηξαηησηηθφ πξαμηθφπεκα νλνκάζηεθε Δ Βπαλάζηαζε ησλ Γαξπθάιισλ γηαηί επηβιήζεθε αλαίκαθηα θαη νη ζηξαηηψηεο ηεο είραλ δηαθνζκήζεη ηηο θάλεο ησλ φπισλ ηνπο κε γαξχθαιια. Φεθίζηεθε λέν δεκνθξαηηθφ χληαγκα θαη ζηηο εθινγέο ηνπ 1976 πξσζππνπξγφο εμειέγε ν ζνζηαιηζηήο Μάξην νάξεο (1924- ), ν νπνίνο αλαδείρζεθε ε ζεκαληηθφηεξε πνιηηηθή πξνζσπηθφηεηα ηεο ρψξαο ησλ ηειεπηαίσλ δεθαεηηψλ. Ο νάξεο ρξεκάηηζε αθφκα κηα θνξά πξσζππνπξγφο ην ‘83 θαη Πξφεδξνο ηεο Αεκνθξαηίαο γηα δέθα ρξφληα (1986-96). Ώθνινχζεζε ε ζηαδηαθή αλαθήξπμε ηεο αλεμαξηεζίαο ησλ πνξηνγαιηθψλ απνηθηψλ, Μνδακβίθεο, Ώγθφιαο, Γνπτλέαο Μπηζάνπ, Ώγίνπ Θσκά θαη Πξάζηλνπ Ώθξσηεξίνπ ζηελ Ώθξηθή. Σν Πνξηνγαιηθφ (Ώλαηνιηθφ) Σηκφξ θήξπμε θη απηφ ηελ αλεμαξηεζία ηνπ ην 1975, αιιά ακέζσο εηζέβαιαλ ηλδνλεζηαθά ζηξαηεχκαηα, έζθαμαλ πάλσ απφ 200.000 θαηνίθνπο θαη ην κεηέηξεςαλ ζε επαξρία ηεο Ελδνλεζίαο. Μεηά απφ πνιπεηείο θαη αηκαηεξνχο αγψλεο αλαγλσξίζηεθε ε Αεκνθξαηία ηνπ Αλαηνιηθνχ Σηκφξ ηνλ Μάην ηνπ 2002. Δ ηειεπηαία πνξηνγαιηθή απνηθία, ην Μαθάν παξαδφζεθε ζηελ Κίλα ην 1999. ήκεξα ε Πνξηνγαιία είλαη κέινο ηεο ΒΒ θαη ν ηέσο πξσζππνπξγφο ηεο Υνζέ Μαλνπήι Μπαξφδν είλαη πξφεδξνο ηεο Βπξσπατθήο Βπηηξνπήο.
Ζ Ακεξηθή Οη ΖλσκΫλεο Πνιηηεέεο: Σα πεξηζζφηεξα γεγνλφηα πνπ αθνξνχλ ζηηο Δλσκέλεο Πνιηηείεο έρνπλ ήδε θαιπθζεί απφ ην θεθάιαην γηα ηνλ Φπρξφ Πφιεκν. Μεηά ηνλ ΐ’ Παγθφζκην Πφιεκν ε ρψξα θαηέρεη δεζπφδνπζα ζέζε ζην θφζκν ζε φινπο ζρεδφλ ηνπο ηνκείο (πνιηηηθφ, ζηξαηησηηθφ, νηθνλνκηθφ, επηζηεκνληθφ, ηερλνινγηθφ, πνιηηηζκηθφ). Γηα ηέζζεξηο δεθαεηίεο πνπ θξάηεζε ν Φπρξφο Πφιεκνο θαη ε αληηπαιφηεηα κε ηελ άιιε ππεξδχλακε ηε νβηεηηθή Έλσζε, νη ΔΠΏ ελεπιάθεζαλ άκεζα ή έκκεζα ζε αξθεηνχο πνιέκνπο θαη επεκβάζεηο ζε άιιεο ρψξεο, φπσο ζηελ Βιιάδα, ηε Γνπαηεκάια, ηελ Κνξέα, ηελ Κνχβα, ην ΐηεηλάκ, ην Λάνο, ηε Υηιή, ηνλ Παλακά, ηε Νηθαξάγνπα, ηελ Ώγθφια, ηε Γξαλάδα, ηε Ληβχε, ηε εξβία, ηε Ανκηληθαλή Αεκνθξαηία θαη αιινχ. Σν αληίζηνηρν θπζηθά είρε πξάμεη ε νβηεηηθή Έλσζε ζηελ Ώλαηνιηθή Γεξκαλία, ηελ Οπγγαξία, ηελ Σζερνζινβαθία, ηελ Κνχβα, ηελ Ώγθφια, ην Ώθγαληζηάλ θαη αιινχ. Δ δνινθνλία ηνπ πξνέδξνπ Κέλλεληπ ζπληάξαμε ηνλ θφζκν θαη ππνγξάκκηζε έληνλα έλα ρξφλην πξφβιεκα ηεο Ώκεξηθήο, ηελ έλνπιε βία. Έλα άιιν ζεκαληηθφ πξφβιεκα ηεο ρψξαο – πνπ νκνινγνπκέλσο έρεη ακβιπλζεί ηα ηειεπηαία ρξφληα ήηαλ θαη ην θπιεηηθφ. Ο ζπλδπαζκφο ησλ δπν απηψλ πξνβιεκάησλ γέλλεζε έλα αθφκα ζπληαξαθηηθφ γεγνλφο, ηε δνινθνλία ηνπ καχξνπ εγέηε ΜΪξηηλ Λνχζεξ Κηλγθ. 868
Ο Μάξηηλ Λνύζεξ Κηλγθ (1929-68) Γελλήζεθε ζηελ πφιε πνπ θνπβαινχζε φια ηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ λφηησλ πνιηηεηψλ ηεο Ώκεξηθήο – ηνλ ξαηζηζκφ, ηνλ αληηζεκηηηζκφ, ην ζπληεξεηηζκφ θαη ηελ άθξηηε πξνζήισζε ζηε ΐίβιν – ηελ Ώηιάληα ηεο Γεσξγίαο. Σν φλνκά ηνπ ήηαλ Μάηθι, αιιά ν βαπηηζηήο θαη ηεξνθήξπθαο παηέξαο ηνπ ην άιιαμε ζε Μάξηηλ πξνο ηηκή ηνπ Μαξηίλνπ Λνχζεξνπ ηεο Θξεζθεπηηθήο Μεηαξξχζκηζεο. Ώθνινχζεζε ηα βήκαηα ηνπ παηέξα θαη ηνπ παππνχ ηνπ θαη απνθάζηζε λα γίλεη ηεξνθήξπθαο. πνχδαζε ζενινγία ζηα παλεπηζηήκηα ηεο Πελζπιβάληα θαη ηεο ΐνζηφλεο. ηελ Πελζπιβάληα ήξζε ζε επαθή κε ηηο πνιηηηθέο θαη θηινζνθηθέο απφςεηο ηνπ «παηέξα ηεο Ελδίαο» Μαράηκα Γθάληη θαη απνθάζηζε λα ελζηεξληζηεί ην δφγκα ηνπ πεξί «κε βίαο» ζαλ ζηάζε δσήο. ην παλεπηζηήκην ηεο ΐνζηφλεο αλαθεξχρζεθε δηδάθησξ, αιιά αληί γηα αθαδεκατθή θαξηέξα πξνηίκεζε λα δερζεί ηε ζέζε ηεξέα ζε κηα εθθιεζία βαπηηζηψλ ζην Μνληγθφκεξη ηεο Ώιακπάκα, ην 1954. Οη αξρέο ηεο πνιηηείαο είραλ ζεζπίζεη κηα ζεηξά ξαηζηζηηθψλ δηαηάμεσλ. ηαλ ζπλειήθζε κηα καχξε εξγάηξηα, κε ηελ αηηηνινγία φηη αξλήζεθε λα παξαρσξήζεη ηε ζέζε ηεο ζην ιεσθνξείν ζε ιεπθφ επηβάηε, ν Μάξηηλ εγήζεθε ηεο πξψηεο δηαδήισζεο λέγξσλ ζηε ρψξα θαη θήξπμε κπνυθνηάδ ησλ καχξσλ πνιηηψλ ζηα ιεσθνξεία. Σν κπνυθνηάδ δηάξθεζε 380 κέξεο, αιιά ηειηθά νη αξρέο αλαγθάζηεθαλ λα θαηαξγήζνπλ ηηο δηαθξίζεηο ζηα κέζα καδηθήο κεηαθνξάο. Σν 1957 εθιέρζεθε πξφεδξνο ηεο Υξηζηηαληθήο Οξγάλσζεο ηνπ Νφηνπ θαη δξαζηεξηνπνηήζεθε γηα ηελ εμίζσζε ησλ δηθαησκάησλ φισλ ησλ Ώκεξηθαλψλ πνιηηψλ. Σαμίδεςε δεθάδεο ρηιηάδεο ρηιηφκεηξα ζε φιεο ηηο πφιεηο ηεο ρψξαο πνπ εκθαληδφηαλ έλα πξφβιεκα αδηθίαο ή κε εθαξκνγήο ησλ λφκσλ, εγήζεθε εθαηνληάδσλ δηαδειψζεσλ θαη εθθψλεζε ρηιηάδεο νκηιίεο. πλειήθζε θαη θπιαθίζηεθε ή θαηαδηθάζηεθε ζε πξφζηηκν πάλσ απφ 30 θνξέο γηα ηε δξαζηεξηφηεηα ηνπ απηή. Σν 1960 εγθαηαζηάζεθε ζηε γελέηεηξά ηνπ Ώηιάληα θαη ζπλέρηζε ηε δξάζε ηνπ. Δ θπιάθηζή ηνπ κε ηε θαηεγνξία φηη δηαδήισζε γηα ηνλ απνθιεηζκφ ησλ καχξσλ απφ ηα εζηηαηφξηα ησλ ιεπθψλ, μεζήθσζε δηεζλή θαηαθξαπγή. Ο ππνςήθηνο γηα ηελ πξνεδξία Κέλλεληπ, θαηάιαβε φηη απηφ ην ζέκα θφζηηδε πνιχ ζηε ρψξα ηνπ θαη κεζνιάβεζε γηα ηελ απνθπιάθηζή ηνπ Κηλγθ. Καζνξηζηηθφο ζηαζκφο ηεο δξάζεο ηνπ ήηαλ ε κεγάιε πνξεία δηακαξηπξίαο πξνο ηελ Οπάζηλγθηνλ 250.000 Ώκεξηθαλψλ πνιηηψλ (πάλσ απφ ην 30% ησλ δηαδεισηψλ ήηαλ ιεπθνί), ηνλ Ώχγνπζην ηνπ „63 ζηελ Οπάζηλγθηνλ. Μπξνζηά απφ ην άγαικα ηνπ Λίλθνιλ, ν Μάξηηλ Λνχζεξ Κηλγθ εθθψλεζε έλα ηζηνξηθφ ιφγν πνπ άξρηδε κε ηε θξάζε «Έρσ έλα φλεηξν…». Ο αγψλαο ηνπ έθεξε απνηειέζκαηα. Υηιηάδεο θαηαζηήκαηα, δεκφζηνη ρψξνη, εζηηαηφξηα θαη μελνδνρεία ηνπ Νφηνπ, άξρηζαλ λα δέρνληαη καχξνπο πειάηεο. Μεηά ην ζάλαην ηνπ Κέλλεληπ, ν λένο πξφεδξνο Σδφλζνλ ζέζπηζε κηα ζεηξά λφκσλ πνπ επέβαιαλ ηελ ηζφηεηα ησλ πνιηηψλ παληνχ. Ήηαλ κηα λίθε ηνπ Κηλγθ. Σν 1964 ηηκήζεθε κε ην βξαβείν Νφκπει Βηξήλεο θαη ην ίδην έηνο ην πεξηνδηθφ Time ηνλ αλαθήξπμε Άλζξσπν ηεο ρξνληάο. Βηνίκαδε θαη λέεο 869
θηλεηνπνηήζεηο φπσο κηα λέα «πνξεία ησλ θησρψλ» ζηελ πξσηεχνπζα θαη δηαδειψζεηο θαηά ηεο ζπλέρηζεο ηνπ πνιέκνπ ζην ΐηεηλάκ. κσο ελψ βξηζθφηαλ ζε πεξηνδεία ζην Μέκθηο ηνπ Σελεζή, έλαο θαλαηηθφο ιεπθφο ηνλ ππξνβφιεζε θαη ηνλ ζθφησζε ζηηο 4 Ώπξηιίνπ 1968. Ο Κηλγθ ζεσξείηαη κάξηπξαο ηνπ αγψλα γηα ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα θαη ηηκήζεθε κε πνιιέο δηαθξίζεηο απφ θπβεξλήζεηο, παλεπηζηήκηα θαη δηεζλείο νξγαληζκνχο. Έρνπλ γξαθηεί δεθάδεο βηβιία θαη έρνπλ γπξηζηεί πνιιέο ηαηλίεο γη‟ απηφλ θαη ηηο ηδέεο ηνπ
Οη δεθαεηίεο ηνπ ‘60 θαη ’70 ζεκαδεχηεθαλ απφ δπν ζεκαληηθά γεγνλφηα: Σελ Τπφζεζε Γνπφηεξγθετη πνπ ππνρξέσζε ηνλ πξφεδξν ησλ ΔΠΏ ζε παξαίηεζε θαη ηνλ Πφιεκν ηνπ ΐηεηλάκ θαη ηε δπλακηθή αληίζηαζε ησλ λέσλ ζ’ απηφλ. Δ Τπφζεζε Γνπφηεξγθετη απέδεημε φηη νη ζεζκνί ιεηηνπξγνχζαλ ζηελ ρψξα. Απν δεκνζηνγξάθνη ηεο εθεκεξίδαο Washington Post, απεθάιπςαλ φηη θαηά ηε δηάξθεηα ηεο πξνεθινγηθήο εθζηξαηείαο ηνπ 1972, θάπνηνη δηέξξεμαλ ην ζηξαηεγείν ηνπ Αεκνθξαηηθνχ Κφκκαηνο ζην μελνδνρείν Γνπφηεξγθετη ηεο Οπάζηλγθηνλ θαη ππέθιεςαλ έγγξαθα. Δ απνθάιπςε απηή μεζήθσζε ζάιν θαη φηαλ απνδείρηεθε φηη ν πξφεδξνο Ρίηζαξλη Νίμνλ (1913-94) ήηαλ γλψζηεο ηεο ππφζεζεο, ε ππφζεζε παξαπέκθζεθε ζηε Γεξνπζία. Ο Νίμνλ πξνθεηκέλνπ λα απνθχγεη ηελ βέβαηε θαηαδίθε ηνπ, αλαγθάζηεθε λα παξαηηεζεί. Δ αληίδξαζε ζην πφιεκν ηνπ ΐηεηλάκ μεθίλεζε απφ ην 1964 θαη ζηαδηαθά έγηλε έλα παλεζληθφ θίλεκα πνπ θάιππηε φια ηα παλεπηζηήκηα ηεο ρψξαο. Οξγαλψζεθαλ εθαηνληάδεο δηαδειψζεηο δηακαξηπξίαο θαη ζπλαπιίεο θαη επηθαλείο Ώκεξηθαλνί φπσο ν ππγκάρνο Μνράκελη Άιπ, ν Μάξηηλ Λνχζεξ Κηλγθ, ν δηάζεκνο παηδίαηξνο Μπέληδακηλ πνθ, ν ζπγγξαθέαο Νφξκαλ Μέηιεξ, ν γεξνπζηαζηήο (θαη ππνςήθηνο πξφεδξνο) Γηνπηδίλ Μαθάξζπ θαη δεθάδεο ηξαγνπδηζηέο, εζνπνηνί θαη θαιιηηέρλεο, φπσο ε Σδφαλ Μπαέδ, ν Σδσλ Λέλλνλ θαη ν Μπφκπ Νηχιαλ.
Ο Μπνκπ Νηύιαλ (1941-
)
Σν πξαγκαηηθφ ηνπ φλνκα είλαη Robert Allen Zimmerman. Γελλήζεθε απφ γνλείο κεηαλάζηεο Ββξαίνπο απφ ηελ Οπθξαλία θαη Ληζνπαλία. Έθεβνο αθφκα άξρηζε λα παίδεη θηζάξα, πηάλν θαη θπζαξκφληθα θαη ζπκκεηείρε ζε ηνπηθά κνπζηθά ζπγθξνηήκαηα παίδνληαο θπξίσο country, rock‟ n‟ roll, blues. Βλψ μεθίλεζε ζπνπδέο ζην παλεπηζηήκην ηεο Μηλεάπνιεο, άθνπζε γηα ηε κνπζηθή ηνπ κεγάινπ ζπλζέηε θαη ηξαγνπδηζηή ηεο folk κνπζηθήο Woody Guthrie (1912-67) θαη απνθάζηζε λα ηνλ γλσξίζεη θαη λα αζρνιεζεί απνθιεηζηηθά κε ηε κνπζηθή. Πξάγκαηη ηνλ γλψξηζε ηνλ Guthrie απφ θνληά ζην λνζνθνκείν (ιίγεο κέξεο αξγφηεξα πέζαλε). Καη ν Ρφκπεξη άξρηζε λα αζρνιείηαη επαγγεικαηηθά κε ηε κνπζηθή ρξεζηκνπνηψληαο δηάθνξα νλφκαηα θαη έθηηαρλε θαη ηνπο ζηίρνπο ησλ ηξαγνπδηψλ ηνπ. Αηαβάδνληαο πνίεζε έπεζε πάλσ ζηνπο ζηίρνπο ηνπ Οπαιινχ πνηεηή Dylan Thomas (1914-53) πνπ ζεσξείηαη απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο αγγιφθσλνπο πνηεηέο ηνπο 20νχ αηψλα. Σφηε ν Ρφκπεξη άιιαμε ην φλνκά ηνπ θαη έγηλε Μπνκπ Νηχιαλ. Σν 1960 ππέγξαςε ζπκβφιαην κε ηελ Κνινχκπηα θαη άξρηζε λα ζπλζέηεη, λα ερνγξαθεί θαη λα ηξαγνπδά ζε ζπλαπιίεο θαη κνπζηθνχο ρψξνπο. Έηζη άξρηζε κηα θαξηέξα πνπ ήδε έρεη μεπεξάζεη ηα 47 ρξφληα δνπιεηάο θαη εμαθνινπζεί αθφκα θαη ζήκεξα λα δεκηνπξγεί θαη λα είλαη δεκνθηιήο φπσο θαη ηφηε. Βίλαη ε πην εμέρνπζα κνξθή ηεο folk κνπζηθήο ηηο ηειεπηαίεο πέληε δεθαεηίεο. Ο Νηχιαλ 870
ζεσξεί ηνλ εαπηφ ηνπ ηξαγνπδνπνηφ θαη πξάγκαηη είλαη. Δ θσλή ηνπ δελ είλαη θάηη μερσξηζηφ, αιιά νη ζηίρνη ηνπ είλαη πξαγκαηηθή πνίεζε θαη ε κνπζηθή ηνπ ζπλαξπάδεη πάληα. Οξηζκέλα ηξαγνχδηα ηνπ φπσο ην Blowin’ in the Wind θαη ην The times they are a-Changin έγηλαλ χκλνη ησλ θηλεκάησλ θαηά ηνπ πνιέκνπ ηνπ ΐηεηλάκ θαη ππέξ ησλ αλζξψπηλσλ δηθαησκάησλ. Με ηελ Σδόαλ Μπαέδ (1941- ) ππήξμαλ γηα πνιχ θαηξφ εξσηηθφ θαη θαιιηηερληθφ δεπγάξη πξαγκαηνπνίεζαλ πνιιέο θνηλέο εκθαλίζεηο θαη ερνγξάθεζαλ αξθεηνχο δίζθνπο. Δρνγξάθεζε ην πξψην ηνπ άικπνπκ ην ‟61 θαη κέρξη ην „66 φηαλ ήηαλ 25 εηψλ νη πσιήζεηο ησλ δίζθσλ ηνπ μεπεξλνχζαλ ηα 10 εθαηνκκχξηα. Σελ ίδηα ρξνληά θάλεη πεξηνδεία ζε φιν ηνλ θφζκν κε ην ζπγθξφηεκά ηνπ. Πξαγκαηνπνίεζε εκθαλίζεηο κε κεγάινπο θαιιηηέρλεο θαη ζπγθξνηήκαηα φπσο νη: Joan Baez, George Harrison, Paul Simon, Eric Clapton, Pattie Smith, Bruce Springsteen, Ringo Starr, Van Morrison, The Band, The Rolling Stones, U2, θαη πνιινί άιινη. Έρεη ηηκεζεί κε πάξα πνιιέο δηαθξίζεηο θαη βξαβεία. Βθηφο απφ πνίεζε έρεη γξάςεη θαη βηβιία. Σν πεξηνδηθφ Time ηνλ θαηαηάζζεη ζηνπο ζεκαληηθφηεξνπο θαιιηηέρλεο ηνπ αηψλα καο κεηά ηνπο Μπεηιο. Αελ ζηακάηεζε λα ερνγξαθεί θαη ηειεπηαίνο ηνπ δίζθνο Love and Theft θπθινθφξεζε ζηηο 11 επηεκβξίνπ ηνπ 2001 (ζπκπησκαηηθά ε κέξα ηεο ηξνκνθξαηηθήο επίζεζεο ζηνπο Αίδπκνπο Πχξγνπο ηεο Νέαο Τφξθεο).
Άιια ραξαθηεξηζηηθά ησλ δεθαεηψλ ’60 θαη ’70 ήηαλ ε αλάπηπμε θηλεκάησλ φπσο ην πεξηβαιινληνινγηθφ, ην θεκηληζηηθφ θαη ε ζεμνπαιηθή επαλάζηαζε. Οη λένη δελ ήηαλ κφλν αληίζεηνη, αιιά ήηαλ αεδηαζκέλνη απφ ηελ ζπλέρηζε ηνπ άζθνπνπ πνιέκνπ ζην ΐηεηλάκ θαη απφ ηνπο βνκβαξδηζκνχο θαη ηηο ζθαγέο αζψσλ πνιηηψλ φπσο απηή ηνπ Μη-Λάη. Ώπνγνεηεπκέλνη απφ ηελ θαθή δηαθπβέξλεζε Νίμνλ θαη ην ζθάλδαιν Γνπφηεξγθετη, πξνζαξκφζηεθαλ ζηελ γεληθεπκέλε (θπξίσο ζηελ Βπξψπε) ακθηζβήηεζε. Σν θίλεκα ησλ Υίπηο ή Παηδηψλ ησλ Λνπινπδηψλ κε βαζηθά ζπλζήκαηα ηελ εηξήλε, ηελ αγάπε, ηελ αλαηξνπή ηνπ θαηεζηεκέλνπ θαη ηελ ειεπζεξία θαη έγηλε παγθφζκην. Σν ζχλζεκα Κάληε έξσηα, φρη πφιεκν έγηλε ζχλζεκα ησλ λέσλ, αθφκα θαη ηνπ απζηεξά ειεγρφκελνπ ‘ζνζηαιηζηηθνχ ζηξαηνπέδνπ’. Βίρε θαη ηηο αξλεηηθέο ηνπ πιεπξέο, γηαηί καδί κε ην θίλεκα απηφ ήξζαλ θαη ηα ςπρεδειηθά λαξθσηηθά, ε καξηρνπάλα θαη ην LSD. Οη κεγάιεο ζπλαπιίεο κνπζηθήο ξνθ θαη θνιθ, φπσο απηή ηνπ Γνχληζηνθ, εθθξάδαλε ηε γεληά ηνπ ΄60. Δ δεθαεηία ηνπ ’80 θπξηαξρήζεθε απφ ηελ πξνεδξία Ρέεγθαλ θαη ηελ αληίζηνηρε εγεζία ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο απφ ηνλ Μηραήι Γθνξκπαηζφθ. Οη δπν εγέηεο είραλ ζπκθσλήζεη ζηελ απνθιηκάθσζε ησλ εμνπιηζκψλ, αιιά ν ηεξκαηηζκφο ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ ήξζε απφ ηελ θαηάξξεπζε ησλ θαζεζηψησλ ησλ ρσξψλ ηεο Ώλαηνιηθήο Βπξψπεο θαη ηνλ θαηαθεξκαηηζκφ ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο. Σελ δεθαεηία ηνπ ’90 ζεκάδεςε ν πξψηνο Πφιεκνο ηνπ Κφιπνπ θαηά ηνπ θαζεζηψηνο ηνπ αληάκ ΥνπζεΎλ ζην Εξάθ ε άλνδνο ηνπ Μπηι Κιίληνλ (1946- ) 871
ζηελ πξνεδξία γηα δπν ηεηξαεηίεο (1993-2001). Ώλ θαη είλαη πνιχ λσξίο γηα θξηζεί, ε παξνπζία ηνπ Κιίληνλ ζηελ εγεζία ηεο κνλαδηθήο (κεηά ηε δηάιπζε ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο) παγθφζκηαο ππεξδχλακεο, ζεσξείηαη ζεηηθή. Σν 2001 ηνλ δηαδέρζεθε ν Σδσξηδ Μπνπο ν Νεφηεξνο, έλαο ζξεζθφιεπηνο θαη ζπληεξεηηθφο ξεπνπκπιηθαλφο. ηηο 11 επηεκβξίνπ ηνπ 2001, ε θνληακεληαιηζηηθή ηζιακηζηηθή νξγάλσζε Ώι Κάηληα πξαγκαηνπνίεζε κηα ζεηξά ζεακαηηθψλ ηξνκνθξαηηθψλ ελεξγεηψλ. Αέθα ελλέα θαλαηηθνί, απνθαζηζκέλνη θαη θαιά εθπαηδεπκέλνη λεαξνί (θπξίσο ανπδάξαβεο θαη Ώηγχπηηνη), θαηέιαβαλ ελ πηήζεη ηέζζεξα επηβαηηθά αεξνπιάλα γεκάηα επηβάηεο κε ζθνπφ λα πιήμνπλ κε επηζέζεηο απηνθηνλίαο επηιεγκέλνπο ζηφρνπο. Σα δπν απφ απηά ρηχπεζαλ κε δηαθνξά ελφο ηεηάξηνπ ηεο ψξαο, ηνπο δπν παλχςεινπο δίδπκνπο πχξγνπο ηνπ Παγθφζκηνπ Κέληξνπ Βκπνξίνπ ζηε Νέα Τφξθε. χληνκα απφ ηελ θσηηά πνπ πξνθιήζεθε νη δπν πχξγνη θαηέξξεπζαλ, παξαζέξλνληαο ζην ζάλαην φζνπο εξγάδνληαλ ζ’ απηνχο θαη δελ είραλ πξνιάβεη λα δηαθχγνπλ. Ώξθεηνί εγθισβηζκέλνη έπεθηαλ απφ ηα παξάζπξα, πξνηηκψληαο ηνλ ζάλαην απφ πηψζε, παξά λα θανχλ δσληαλνί. Έλα αεξνπιάλν έπεζε ζην θηίξην ηνπ Πεληαγψλνπ ζηελ ΐηξηδίληα, θνληά ζηελ πξσηεχνπζα Οπάζηλγθηνλ θαη ηζνπέδσζε κηα νιφθιεξε πηέξπγα. Σν ηέηαξην αεξνπιάλν δελ πέηπρε ην ζθνπφ ηνπ, γηαηί (φπσο εηθάδεηαη) νη επηβάηεο θαη ην πιήξσκα αληέδξαζαλ δπλακηθά, κε απνηέιεζκα ην ζθάθνο, καδί κε ηνπο επηβάηεο ην πιήξσκα θαη ηνπο απαγσγείο, λα ζπληξηβεί ζε έλα ρσξάθη ηεο πνιηηείαο Πελζπιβάληα. Οη λεθξνί απφ ηηο επηζέζεηο απηέο μεπέξαζαλ ηνλ αξηζκφ ησλ 3000, νη πεξηζζφηεξνη απφ ηνπο νπνίνπο ήηαλ ππάιιεινη ησλ γξαθείσλ, πνπ ζηεγάδνληαλ ζηνπο πχξγνπο. Δ αλζξσπφηεηα παξαθνινχζεζε κε ηξφκν θαη δένο απφ ηνπο δέθηεο ησλ ηειενξάζεσλ φιεο ζρεδφλ ηηο θάζεηο απηήο ηεο παξάινγεο ζθαγήο. Σελ επζχλε ησλ επηζέζεσλ αλέιαβε ε ηζιακηζηηθή νξγάλσζε Αι Κάηληα (ε ΐάζε). Η Αι Κάηληα ηδξύζεθε ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο ηνπ 20νύ αηώλα, κάιινλ ζην Αθγαληζηάλ από θαλαηηθνύο ηζιακηζηέο. Αξρηθά ζηόρν είρε ηελ εθδίωμε ηωλ ζνβηεηηθώλ ζηξαηεπκάηωλ θαηνρήο ηνπ Αθγαληζηάλ θαη είρε ηελ νηθνλνκηθή θαη ζηξαηηωηηθή βνήζεηα ηωλ ΗΠΑ. ΟΙ Ρώζνη απνρώξεζαλ θαη ζην Αθγαληζηάλ θπξηάξρεζαλ νη Ταλιμπάν, νη νπνίνη επέβαιαλ έλα ζθιεξό ζενθξαηηθό θαζεζηώο πνπ εθάξκνδε απζηεξά ηνλ ηζιακηθό λόκν (νη γπλαίθεο ρωξίο παηδεία θαη θαιπκκέλεο κε νιόζωκε ‘κπνύξθα’, ν άληξαο ππνρξεωηηθά κε γέλη αιιά ν ζύδπγνο θαη παηέξαο-αθέληεο, ππνρξεωηηθή πξνζεπρή γηα όινπο, απαγόξεπζε κνπζηθήο, θηλεκαηνγξάθνπ, έξγωλ ηέρλεο όπωο αγάικαηα θαη πίλαθεο δωγξαθηθήο, αθόκα θαη θωηνγξαθηώλ, θαηαδίθεο ηωλ παξαβαηώλ κε αθξωηεξηαζκνύο θαη ιηζνβνιηζκνύο θαη πνιιά άιια, αδηαλόεηα γηα ηνλ θνπιηνύξα θαη ηελ λννηξνπία ηωλ πνιηηώλ ηωλ κε ηζιακηθώλ ρωξώλ). Αξγόηεξα ε Αι Κάηληα επεθηάζεθε κε παξαξηήκαηα ζε όιεο ζρεδόλ ηηο ηζιακηθέο ρώξεο, κε ζηόρν ηελ επηβνιή ηζιακηθώλ θπβεξλήζεωλ παληνύ θαη ηελ ηηκωξία ηωλ δηεθζαξκέλωλ Δπηηθώλ ρωξώλ – ηωλ ‘ζηαπξνθόξωλ’ - πνπ βνεζνύζαλ ην Ιζξαήι θαη εκπόδηδαλ ηελ δεκηνπξγία Παιαηζηηληαθνύ θξάηνπο. Ηγέηεο ηεο νξγάλωζεο αλέιαβε ν Οσάμα μπιν Λάντεν (1957-2011), έλαο πάκπινπηνο ανπδάξαβαο, κέινο ηεο βαζηιηθήο νηθνγέλεηαο ηεο ρώξαο ηνπ. Ο Μπηλ Λάληελ ρξεκαηνδόηεζε ηελ νξγάλωζε θαη ηα παξαθιάδηα ηεο θαη ζεωξείηαη όηη ήηαλ ν εγθέθαινο 872
ηεο επίζεζεο ηεο 11εο επηεκβξίνπ θαηά ηωλ ΗΠΑ, όπωο θαη ηωλ επόκελωλ πνπ αθνινύζεζαλ ζην Λνλδίλν, ζηε Μαδξίηε, ζην Μαξόθν θαη αιινύ. [Εθηειέζηεθε από Ακεξηθαλνύο πξάθηνξεο ηνλ Μάην 2011] Δ ακεξηθαληθή θπβέξλεζε αληέδξαζε ζην ρηχπεκα απηφ, ζεσξψληαο φηη ε ρψξα βξίζθεηαη ζε ζθιεξφ θαη καθξνρξφλην πφιεκν. ΐνκβάξδηζε θαη εηζέβαιε (καδί κε ηε ΐξεηαλία θαη άιινπο ζπκκάρνπο ηεο) ζην Ώθγαληζηάλ, ρσξίο φκσο λα θαηαθέξεη λα πεηχρεη ηνπο θχξηνπο ζηφρνπο ηνπο πνπ ήηαλ ε εμνπδεηέξσζε ησλ Σαιηκπάλ θαη ηεο Ώι Κάηληα θαη ε ζχιιεςε ή εμφλησζε ηνπ Μπηλ Λάληελ. Βπίζεο ην 2003 επηηέζεθε – πάιη κε ηε βξεηαληθή ζπκκαρία - θαη θαηέιαβε (κε κε απνδεδεηγκέλεο θαηεγνξίεο γηα χπαξμε ρεκηθψλ φπισλ) ην Εξάθ. Ο δηθηάηνξαο ηεο ρψξαο αληάκ Υνπζεΐλ (1937-2006) πξνζπάζεζε λα εκςπρψζεη ην ζηξαηφ θαη λα αληηζηαζεί, αιιά ε άκπλα γξήγνξα θαηέξξεπζε. Ο αληάκ ζπλειήθζε ιίγν αξγφηεξα, δηθάζηεθε γηα εγθιήκαηα θαηά ηνπ ηξαθηλνχ ιανχ, θαηαδηθάζηεθε ζε ζάλαην θαη εθηειέζηεθε κε απαγρνληζκφ, ην 2006. Δ θαηνρή ζπλερίδεηαη θαη δεθάδεο ρηιηάδεο Εξαθηλνί πνιίηεο έρνπλ ζθνησζεί απφ Ώκεξηθαλνχο αιιά θη απφ επηζέζεηο απηνθηνλίαο κεηαμχ ησλ δπν ζεκαληηθφηεξσλ ζξεζθεπηηθψλ αηξέζεσλ ηεο ρψξαο. Ο πφιεκνο ζην Εξάθ, ε ζπλερηδφκελε θαηνρή ηνπ θαη ε έλνπιε ηξαθηλή αληίζηαζε ζπκίδνπλ ην θηάζθν ηνπ πνιέκνπ ζην ΐηεηλάκ θαη πνιινί εμέρνληεο Ώκεξηθαλνί θαη απινί πνιίηεο, δεηνχλ ηελ άκεζε απφζπξζε ηνπ ζηξαηνχ απφ ηελ ρψξα απηή. ην ρψξν ηεο επηζηήκεο νη Δλσκέλεο Πνιηηείεο έρνπλ λα παξαηάμνπλ πνιιά θαη ζεκαληηθά νλφκαηα. Άιισζηε ε ρψξα απηή μνδεχεη δηζεθαηνκκχξηα δνιάξηα γηα ηελ επηζηεκνληθή έξεπλα θαη δελ είλαη ηπραίν φηη ηα ηειεπηαία 30 ρξφληα, νη πεξηζζφηεξνη βξαβεπκέλνη κε ηα Νφκπει Εαηξηθήο, Φπζηθήο θαη Οηθνλνκίαο είλαη Ώκεξηθαλνί. Ο βηνιφγνο θαη θαζεγεηήο Γσνινγίαο θαη ΐνηαλνινγίαο Άιθξελη Κίλζευ (Alfred Kinsey, 1894-1956), ζεσξείηαη ν παηέξαο ηεο ζεμνινγίαο. Μειέηεζε επηζηεκνληθά ηελ αλζξψπηλε ζεμνπαιηθή ζπκπεξηθνξά θαη εμέδσζε δπν βηβιία κε ην γεληθφ ηίηιν Ώλαθνξά ηνπ Κίλζευ. Σν πξψην (1948) εμεγνχζε ηελ αλδξηθή θαη ην δεχηεξν (1953) ηε γπλαηθεία ζεμνπαιηθή ζπκπεξηθνξά. Σα βηβιία ηνπ Κίλζευ έθαλαλ πάηαγν θαη έγηλαλ best sellers (εμαθνινπζνχλ λα πσινχληαη αθφκα) ζε κηα επνρή πνπ αθφκα θαη ε ζπδήηεζε γηα ην ζεμ ήηαλ έλα ζέκα-ηακπνχ. Πξνθάιεζαλ ζεηξά άξζξσλ ζε εθεκεξίδεο, πεξηνδηθά πνηθίιεο χιεο, θαη ζε επηζηεκνληθά έληππα. Οη εξγαζίεο ηνπ Κίλζευ έβαιαλ ηηο βάζεηο γηα ηελ ζεμνπαιηθή επαλάζηαζε ηεο δεθαεηίαο ηνπ ’60. Έλαο άιινο Ώκεξηθαλφο επηζηήκνλαο, ν νηθνλνκνιφγνο Μέιηνλ Φξέληκαλ (Milton Friedman,) ζεσξείηαη ζπλερηζηήο ηεο παξάδνζεο ηνπ ζεκειησηή ηεο ζχγρξνλεο νηθνλνκηθήο επηζηήκεο Άληακ κηζ.
Ο Μίιηνλ Φξίληκαλ (1912-2006) Ο Φξίληκαλ γελλήζεθε ζηε Νέα Τφξθε θαη θαηάγεηαη απφ νηθνγέλεηα Οχγγξσλ εβξατθήο θαηαγσγήο. πνχδαζε νηθνλνκία θαη έθαλε ηηο κεηαπηπρηαθέο ηνπ ζπνπδέο ζην παλεπηζηήκην ηνπ ηθάγν. Ανχιεςε γηα ηελ θπβέξλεζε Ρνχζβειη θαη ππνζηήξημε κε εηιηθξίλεηα ηελ νηθνλνκηθή πνιηηηθή ηνπ New Deal. 873
πλέβαιε ζηελ ζεζκνζέηεζε ζπζηήκαηνο θνξνιφγεζεο ησλ κηζζσηψλ, κε ηελ παξαθξάηεζε ησλ θφξσλ ηνπο απφ ηε κηζζνδνζία. Ώλ θαη αξρηθά είρε απηνραξαθηεξηζηεί νπαδφο ησλ νηθνλνκηθψλ ζεσξηψλ ηνπ Κέπλο, {ν νπνίνο ππνζηήξηδε ηελ αλάγθε ηεο ελίζρπζεο ηνπ ξφινπ ηνπ θξάηνπο ζηελ νηθνλνκία θαη ζηελ αλαδηαλνκή ηνπ πινχηνπ εηο φθεινο ησλ πνιηηψλ κε ρακειφηεξα εηζνδήκαηα} αξγφηεξα άιιαμε απφςεηο θαη ππνζηήξημε ηνλ άθξαην νηθνλνκηθφ θηιειεπζεξηζκφ. Σν 1946 έγηλε θαζεγεηήο νηθνλνκηθψλ ζην παλεπηζηήκην ηνπ ηθάγν θαη ήηαλ απφ ηνπο βαζηθνχο ζπληειεζηέο ηεο δεκηνπξγίαο ηεο νκάδαο νηθνλνκνιφγσλ θαη δηαλννπκέλσλ, γλσζηήο σο ρνιή ηνπ ηθάγν, απφ ηελ νπνία πξνήιζαλ αξθεηά βξαβεία Νφκπει. Ο ίδηνο ν Φξίληκαλ θέξδηζε ην Νφκπει Οηθνλνκίαο ηνπ 1976. Οη βαζηθέο απφςεηο ηνπ Φξίληκαλ γηα ηελ νηθνλνκία ραξαθηεξίδνληαη σο κνλεηαξηζηηθέο. Ήηαλ ηειείσο αληίζεηνο κε θάζε θξαηηθή παξέκβαζε ζηελ νηθνλνκία, πίζηεπε ζηελ ηθαλφηεηα ηεο αγνξάο λα ξπζκίδεηαη κφλε ηεο ζηεξηγκέλε ζηνπο θαλφλεο ηνπ ειεχζεξνπ αληαγσληζκνχ. Γεληθψο ε πνιηηηθή ηνπ ραξαθηεξίδεηαη απφ πνιηηηθφ ζπληεξεηηζκφ θαη ηελ ακέξηζηε ππνζηήξημε ηεο ειεπζεξίαο ηεο νηθνλνκίαο. Ο Φξίληκαλ είδε ηηο πεξηζζφηεξεο απφςεηο ηνπ λα γίλνληαη πξάμε επί πξνεδξίαο Ρέεγθαλ, ν νπνίνο – φπσο θαη ε ΐξεηαλίδα πξσζππνπξγφο Μάξγθαξεη Θάηζεξ – θαηαθξίζεθε γηα ηελ λενθηιειεχζεξε νηθνλνκηθή πνιηηηθή πνπ αθνινχζεζε. κσο θάπνηεο πξνηάζεηο ηνπ ήηαλ πξσηνπνξηαθέο αθφκα θαη γηα ηνπ πνιέκηνπο ηνπ θηιειεπζεξηζκνχ φπσο ε ζέζπηζε ηνπ ειάρηζηνπ εγγπεκέλνπ εηζνδήκαηνο θαη ε πξφηαζε αληηθαηάζηαζε ηνπ ζπζηήκαηνο θνηλσληθήο πξνλνίαο κε ηελ απ‟ επζείαο ρνξήγεζε θνλδπιίσλ ζηνπο έρνληεο αλάγθε (αξλεηηθφο θφξνο εηζνδήκαηνο). Έγξαςε αξθεηά βηβιία, ζεκαληηθφηεξα απφ ηα νπνία είλαη: Καπηηαιηζκφο θαη Διεπζεξία, Ννκηζκαηηθή ηζηνξία ησλ ΖΠΑ, Γνθίκηα ζεηηθψλ επηζηεκψλ θαη άιια. Με ηε γπλαίθα ηνπ Ρφνπδ, έγξαςε ην Free to Choose βαζηζκέλν ζε δηθή ηνπο ηειενπηηθή ζεηξά κε ηελ ίδην ηίηιν θαη ην απηνβηνγξαθηθφ Two Lucky People: Memoirs.
Ο εξεπλεηήο βηνιφγνο θαη ελδνθξηλνιφγνο Γθξέγθνξπ Πίλθνπο (Gregory Pincus, 1903-67) είλαη ν εθεπξέηεο ηνπ αληηζπιιεπηηθνχ ραπηνχ πνπ ζπλέβαιε νπζηαζηηθά ζην έιεγρν ησλ γελλήζεσλ θαη ζηε ιεγφκελε ζεμνπαιηθή επαλάζηαζε ησλ δεθαεηηψλ ’60 θαη ’70. Ο Πίλθνπο εξεχλεζε επίζεο ηε βηνρεκεία ηνπ γήξαηνο, ηνπ θαξθίλνπ θαη ηεο αξζξίηηδαο. Ο Ώκεξηθαληθφο θηλεκαηνγξάθνο δελ έραζε πνηέ ηελ πξψηε ζέζε, ηφζν ζηελ πνζφηεηα ηεο παξαγσγήο, φζν θαη ζηελ πνηθηιία ησλ ζεκάησλ θαη ησλ θαηεγνξηψλ. Βθαηνληάδεο ζθελνζέηεο θαη εζνπνηνί έρνπλ γίλεη παγθνζκίσο γλσζηνί θαη έρνπλ βξαβεπηεί ηφζν κε βξαβεία ηεο Ώκεξηθαληθήο Ώθαδεκίαο Κηλεκαηνγξάθνπ (ηα πεξίθεκα ζθαξ) φζν θαη δηεζλή φπσο ζηα Κηλεκαηνγξαθηθά Φεζηηβάι ησλ Καλψλ, ηεο ΐελεηίαο, ηνπ ΐεξνιίλνπ θαη αιινχ. Πην θάησ αλαθέξνληα ηα νλφκαηα ησλ γλσζηφηεξσλ ζθελνζεηψλ θαη εζνπνηψλ: θελνζέηεο: Φξάλζηο Κφπνια (Ο Ννλφο), ηάλιευ Κηνχκπξηθ (Δ Οδχζζεηα ηνπ δηαζηήκαηνο), ίληλευ Πφιιαθ (Πέξα απφ ηελ Ώθξηθή), Μπάξπ Λέβηλζνλ (Ο 874
άλζξσπνο ηεο βξνρήο), ηήβελ πίικπεξγθ (Γηνπξάζηθ Παξθ), ιηβεξ ηφνπλ (Γελλεκέλνο ηεο 4ε Ενπιίνπ), Μέι Μπξνπθο (Οη παξαγσγνί), Κιηλη Ήζηγνπλη ( Οη αζπγρψξεηνη) θαη Γνχληε΄Ώιιελ. Οη ηξεηο ηειεπηαίνη είλαη ηαπηφρξνλα θαη πνιχ θαινί εζνπνηνί. Ο πνιπηάιαληνο Γνχληπ Άιιελ (1935- ) είλαη εθηφο ησλ άιισλ είλαη θαη ζπγγξαθέαο ζελαξίσλ θαη ζεαηξηθψλ έξγσλ θαη κνπζηθφο ηδάδ. Μεξηθά απφ ηα πην γλσζηά έξγα ηνπ Δ Υάλλα θαη νη αδειθέο ηεο, Σν πνξθπξφ ξφδν ηνπ ΚαΎξνπ, θαίξεο ζην Μπξφληγνπετ, Match Point θαη άιιεο. Δζνπνηνί: Μάξινλ Μπξάλην, Ληδ Σέπινξ, Πήηεξ Οπζηίλνθ, Ρφκπεξη ληε Νίξν, Σνκ Υαλθο, Κάζξηλ Υέπκπνξλ, Σδαθ Λέκνλ, Νηάζηηλ Υφθκαλ, Πσι Νηνχκαλ, Σδαθ Νίθνιζνλ, Νηάηαλ Κήηνλ, Ώι Παηζίλν, Μέξπι ηξηπ θαη πάξα πνιινί άιινη. ην ρψξν ηεο ακεξηθαληθήο ινγνηερλίαο μερσξίδνπλ νη ζεαηξηθνί ζπγγξαθείο Άξζνπξ Μέιιεξ θαη Σέλλεζε ΟπΎιιηακο.
Ο Άξζνπξ Μίιιεξ (1915-2005) Ο πνισλνεβξατθήο θαηαγσγήο παηέξαο ηνπ Μίιιεξ θαηαζηξάθεθε νηθνλνκηθά θαηά ην Κξαρ ηνπ ‟29 θαη ν λεαξφο Άξζνπξ ππνρξεψζεθε λα θάλεη δηάθνξεο ρεηξνλαθηηθέο δνπιεηέο γηα λα κπνξεί λα θαιχπηεη ηα έμνδα ησλ ζπνπδψλ ηνπ. Παξάιιεια άξρηζε λα γξάθεη ζεαηξηθά έξγα θαη ην1937 κνηξάζηεθε έλα βξαβείν καδί κε ηνλ άιιν κεγάιν ζεαηξηθφ ζπγγξαθέα, ηνλ Σέλεζε Οπΐιιηακο. Σν 1946 παίρζεθε ζην Μπξφληγνπετ ην ζεαηξηθφ έξγν Ο άλζξσπνο κε ηηο πην θαιέο ηχρεο ην νπνίν απέηπρε θαηέβεθε ηελ έθηε κέξα. κσο ην επφκελν έξγν ηνπ Ήηαλε φινη ηνπο παηδηά κνπ πνπ αλέβεθε ην ‟47 ζε ζθελνζεζία Διία Καδάλ ήηαλ κηα κεγάιε επηηπρία πνπ θαζηέξσζε ηνλ Άξζνπξ θαη ηνπ ράξηζε δπν αθφκα ζεαηξηθά βξαβεία. Δ ζπλεξγαζία - θαη ε θηιία – κε ηνλ Καδάλ είρε ζπλέρεηα θαη κε ην επφκελν έξγν ηνπ Ο ζάλαηνο ηνπ εκπνξάθνπ ην νπνίν μεπέξαζε ηηο 740 παξαζηάζεηο. Σν έξγν απηφ είλαη απφ ην πην γλσζηά ηνπ Μίιιεξ θαη είλαη εκπλεπζκέλν απφ ηελ νηθνλνκηθή θαηαζηξνθή ηνπ παηέξα ηνπ. Δ θηιία ηνπ κε ηνλ Καδάλ δηαθφπεθε απφηνκα φηαλ ν ηειεπηαίνο ηνλ „θάξθσζε‟ ζηελ Βπηηξνπή Ώληηακεξηθαληθψλ Βλεξγεηψλ (ηνπ πεξηβφεηνπ γεξνπζηαζηή Μαθ Κάξζη) σο θνκκνπληζηή. Σν λνζεξφ θιίκα εθείλσλ ησλ εκεξψλ, ψζεζε ηνλ Μίιιεξ λα γξάςεη ην έξγν Ζ Γνθηκαζία (Οη κάγηζζεο ηνπ άιεκ), πνπ εμηζηνξεί κηα πξαγκαηηθή ππφζεζε κηαο δίθεο ην 1692 ζην άιεκ, πνπ ηνλίδεη ηελ κηζαιινδνμία, ηνλ δνγκαηηζκφ θαη ηελ αλζξψπηλε δεηζηδαηκνλία. Ώθνινχζεζε ην Φειά απφ ηε γέθπξα έλα δξάκα ζρεηηθφ κε ηε δσή ησλ Εηαιψλ κεηαλαζηψλ. Σν 1956 ν γάκνο ηνπ κε ηελ παλέκνξθε εζνπνηφ Μαίξπιηλ Μνλξφε (192662) ηξνθνδφηεζε γηα πνιχ θαηξφ ηηο θνζκηθέο θαη θνπηζνκπνιίζηηθεο ζηήιεο ησλ εθεκεξίδσλ θαη πεξηνδηθψλ φινπ ηνπ θφζκνπ. Γηα ηελ Μαίξηιπλ έγξαςε ην ζελάξην ηεο ηαηλίαο Οη αηαίξηαζηνη ζηελ νπνία πξσηαγσληζηνχζε ε ίδηα. Σν 1961 ην δεπγάξη ρψξηζε θαη ηνλ επφκελν ρξφλν ε Μαίξπιηλ πέζαλε απφ ππεξβνιηθή ρξήζε βαξβηηνπξηθψλ.
875
Ώθνινχζεζαλ ηα έξγα: Μεηά ηελ πηψζε, Δπεηζφδην ζην Βηζχ, Σν ηίκεκα, Σν ηαβάλη ηνπ αξρηεπηζθφπνπ, Σν ακεξηθαληθφ ξνιφη, Σν ζπαζκέλν πνηήξη, Ο ερζξφο ηνπ Λανχ (δηαζθεπή ηνπ νκφηηηινπ έξγνπ ηνπ Ίςελ) θαη άιια.
Ο πνιπβξαβεπκέλνο Σέλλεζε Οπΐιιηακο (Tennessee Williams, 1911-83) είλαη, καδί κε ηνλ Άξζνπξ Μίιιεξ, νη πην γλσζηνί Ώκεξηθαλνί ζεαηξηθνί ζπγγξαθείο. Σα έξγα ηνπ ΟπΎιιηακο παίδνληαη ζε φιεο ηηο κεγάιεο ζεαηξηθέο αίζνπζεο ηνπ θφζκνπ θαη αξθεηά έγηλαλ θαη θηλεκαηνγξαθηθέο επηηπρίεο. Σα πην γλσζηά ηνπ έξγα είλαη: Δ Νχρηα ηεο Εγθνπάλα, Λεσθνξείν ν Πφζνο, Καινθαίξη θαη θαηαρληά, Ξαθληθά πέξζη ην θαινθαίξη, Γιπθφ πνπιί ηεο ληφηεο θαη άιια. Έγξαςε επίζεο ην ζελάξην ηεο ηαηλίαο Baby doll. Δ ΓνπαηεκΪια ην 1953, ε Γνκηληθαλά Γεκνθξαηέα ην 1963, ε Υηιά ην 1973, ε ΝηθαξΪγνπα ην 1978, ε ΓξελΪδα ην 1983, ν ΠαλακΪο ην 1989 θαη άιιεο ρψξεο ηεο Λαηηληθήο Ώκεξηθήο (φπσο ε Κνχβα, ε Υηιή, ε ΐξαδηιία) γλψξηζαλ ηελ επέκβαζε ησλ κπζηηθψλ ππεξεζηψλ ησλ Δλσκέλσλ Πνιηηεηψλ ή αθφκα θαη ηελ άκεζε εηζβνιή ησλ ακεξηθαληθψλ ζηξαηεπκάησλ. Οη επεκβάζεηο έγηλαλ γηα λα αιιάμνπλ κηα θπβέξλεζε πνπ δελ ήηαλ αξεζηή ζηηο ΔΠΏ θαη φρη ιίγεο θνξέο απηή ε επέκβαζε ήηαλ σκή θαη απξνζρεκάηηζηε. Άιινηε πάιη επελέβαηλαλ έκκεζα πξνθαιψληαο εζσηεξηθέο αλαηαξαρέο ή θαη πξαμηθφπεκα (ΐξαδηιία, Υηιή θαη αιινχ). Οη ιανί ησλ ρσξψλ αληηδξνχζαλ κε δηαδειψζεηο θαη δηακαξηπξίεο αιιά ε θπξηαξρία ησλ ΔΠΏ ζε φιε ηελ ήπεηξν (εθηφο ηεο Κνχβαο) ήηαλ αδηακθηζβήηεηε. ε κεξηθέο ρψξεο δεκηνπξγήζεθαλ θαη αξηζηεξά αληάξηηθα ζψκαηα, ηα νπνία ζπγθξνχνληαλ κε ηηο θπβεξλεηηθέο δπλάκεηο. Μφιηο ηα ηειεπηαία ρξφληα, ζε θάπνηεο απφ ηηο ρψξεο απηέο, εθιέγνληαη θπβεξλήζεηο ζνζηαιηζηηθνχ ή/θαη ζαθψο αληηακεξηθαληθνχ πξνζαλαηνιηζκνχ (ΐελεδνπέια κε ηνλ Οχγθν Σζάβεο, ΐνιηβία κε ηνλ – πξψην θαζαξφαηκν ΗλδηΪλν πξφεδξν ηεο Νφηηαο Ακεξηθάο - Έβν Μνξάιεο, ΐξαδηιία κε ηνλ Λνχια, Εζεκεξηλφο κε ηνλ Ραθαέι Κνξέα, Υηιή κε ηελ Μηζέι Μπαζειέη) κε ηηο Δλσκέλεο Πνιηηείεο λα παξαθνινπζνχλ αλήζπρεο κελ, αιιά λα κε κπνξνχλ λα επέκβνπλ άκεζα, θνβνχκελεο κάιινλ ηε δηεζλή θαηαθξαπγή. Οη εμειίμεηο ηνπ 20νχ αηψλα ζηηο άιιεο ρψξεο ηεο Λαηηληθήο Ώκεξηθή φπσο ζηελ Αξγεληηλά θαη ηε Υηιά θαιχθζεθαλ ζην θεθάιαην πεξί Ώπνηθηνθξαηίαο. Βδψ αμίδεη λα αλαθεξζεί ν ζπνπδαίνο Ώξγεληηλφο ζπγγξαθέαο θαη πνηεηήο Υφξρε Λνπΐο Μπφξρεο (Jorge Luis Borges, 1899-1986). Ο Μπφξρεο έρεη ραξαθηεξηζηεί σο ε ‘πην εκβιεκαηηθή θπζηνγλσκία ηνπ 20νχ αηψλα’ θαη είλαη γλσζηφο θπξίσο γηα ηα δηεγήκαηά ηνπ θαη ηα δνθίκηα θαληαζίαο. Έδεζε αξθεηά ρξφληα ζηελ Βπξψπε θαη έρεη κεηαθξάζεη ζηα ηζπαληθά ηνπο γλσζηφηεξνπο επξσπαίνπο ζπγγξαθείο. Έξγα ηνπ Παγθφζκηα Εζηνξία ηεο Ώηηκίαο, Σν Ώιέθ, Μπζεχκαηα, Σν βηβιίν ηεο άκκνπ θαη άιια. Ζ Βξαδηιέα: πσο ζε φιεο ζρεδφλ νη ρψξεο ηεο Λαηηληθήο Ώκεξηθήο, θαη ζηε ΐξαδηιία ε πνιηηηθή θαηάζηαζε ήηαλ αζηαζήο. Σα πξαμηθνπήκαηα θαη νη δηθηαηνξηθέο θπβεξλήζεηο ήηαλ ζπλεζηζκέλν θαηλφκελν. 876
Ώπφ ην 1930 ν ζηξαηεγφο Εεηνχιην Βάξγθαο (Getulio Vargas, 1852-1954) είρε επηβάιεη θαζηζηηθή δηθηαηνξία, θηιηθή πξνο ηνλ Άμνλα. Τπφ ηελ ακεξηθαληθή πίεζε ν ΐάξγθαο ππνρξεψζεθε λα πεξάζεη ζην ζπκκαρηθφ ζηξαηφπεδν θαη λα ζηείιεη θαη κηθξφ εθζηξαηεπηηθφ ζψκα ζην κέησπν ηεο ΐφξεηαο Ώθξηθήο θαηά ησλ Γεξκαλψλ. Ώπφ ην 1942 επηρείξεζε λα θηιειεπζεξνπνηήζεη ην θαζεζηψο ηνπ επηηξέπνληαο ηε δεκηνπξγία θαη ηε ιεηηνπξγία θνκκάησλ. Ώλ θαη ην ‘45 ν ΐάξγθαο έραζε ηελ εμνπζία κε πξαμηθφπεκα, θέξδηζε ηηο εθινγέο ηνπ ’50 αθνινπζψληαο ηελ ιατθίζηηθε πνιηηηθή ηνπ Ώξγεληηλνχ Υνπάλ Πεξφλ. κσο ην ’54 έλα λέν πξαμηθφπεκα ηνλ αλέηξεςε θαη ν ΐάξγθαο απηνθηφλεζε. Σν 1956 πξφεδξνο αλέιαβε ν Γνπζειίλν Κνχκπηηζεθ (1902-76) επί πξνεδξίαο ηνπ νπνίνπ νκαινπνηήζεθε θαη πάιη ε πνιηηηθή δσή θαη νηθνδνκήζεθε ε λέα πξσηεχνπζα ηεο ρψξαο, ε Μπξαδέιηα. ηελ πινπνίεζε ηνπ ζπνπδαίνπ απηνχ έξγα ε ζπκβνιή ηνπ ΐξαδηιηάλνπ αξρηηέθηνλα ζθαξ Νίεκατεξ (Oscar Niemeyer, 1907-2012) ήηαλ ζεκαληηθή. Ο Νίεκατεξ (πέζαλε 105 ρξνλψλ) είλαη - καδί κε ηνλ Βιβεηφ Λε Κνξκππδηέ θαη ηνλ Γεξκαλφ ΐάιηεξ Γθξφπηνπο - έλαο απφ ηνπο ηξεηο ζεκαληηθφηεξνπο αξρηηέθηνλεο ηνπ 20νχ αηψλα. Άξρηζε ηε θαξηέξα ηνπ εξγαδφκελνο ζην γξαθείν ηνπ Λε Κνξκππδηέ, αιιά ζχληνκα δηακφξθσζε ην δηθφ ηνπ πξνζσπηθφ χθνο ζηηο εξγαζίεο ηνπ. Με ηνλ πνιενδφκν Λνχηζην Κφζηα ζρεδίαζαλ θαη πινπνίεζαλ ηελ νηθνδφκεζε ηεο θνπηνπξηζηηθήο πφιεο ηεο Μπξαδίιηα. Ώλ θαη νη θαηαζθεπέο ηνπ είλαη εληππσζηαθέο θαη κνληέξλεο δελ έρνπλ ηελ ςπρξφηεηα πνιιψλ ζχγρξνλσλ νηθνδνκεκάησλ. Ώληίζεηα ν αξρηηέθηνλαοθαιιηηέρλεο Νίεκατεξ παίδεη κε ηηο θακπχιεο θαη εθκεηαιιεχεηαη ηα θελά πνπ δεκηνπξγνχλ νη νγθψδεηο θαηαζθεπέο ηνπ θαη ηνπο δίλνπλ κηα εληειψο ηδηφκνξθε γιππηηθή πξννπηηθή. Σν 1961 ν πξφεδξνο Ενπάνπ Γθνπιάξ (Joao Goulart, 1918-76) πξνζπάζεζε λα ζεζπίζεη κεηαξξπζκίζεηο, νη νπνίεο φκσο ζπζπείξσζαλ ελαληίνλ ηνπ ηηο ζπληεξεηηθέο δπλάκεηο ηεο ρψξαο. Με λέν πξαμηθφπεκα (θαη κε ηε ζπλδξνκή ηεο ακεξηθαληθήο CIA) εγθαζηδξχζεθε αθφκα έλα ζθιεξφ δηθηαηνξηθφ θαζεζηψο. Δ δεκνθξαηηθή νκαιφηεηα επαλήιζε κφιηο ην 1985. Δ ΐξαδηιία είλαη γλσζηή ζε φιν ηνλ θφζκν γηα ην θαξλαβάιη ηεο, γηα ηε ζάκπα θαη γηα ην πνδφζθαηξν. Αελ είλαη ηπραίν φηη έρεη θαηαθηήζεη σο ηψξα πέληε θνξέο ην Παγθφζκην πξσηάζιεκα πνδνζθαίξνπ. Οχηε επίζεο είλαη ηπραίν φηη ζηα ηξία απφ απηά ηα παγθφζκηα πξσηαζιήκαηα, πξσηαγσλίζηεζε ν ζεσξνχκελνο σο ν θαιχηεξνο πνδνζθαηξηζηήο φισλ ησλ επνρψλ, ν ΠειΫ.
Ο Πειέ (1940-
)
Σν φλνκά ηνπ είλαη Έληηζνλ Ώξάληεο ληε Ναζηκέλην αιιά ν θφζκνο ηνλ γλσξίδεη κφλν κε ην παξαηζνχθιη ηνπ, Πειέ. Έρεη θεξδίζεη ηνλ ηίηιν ηνπ Αζιεηή ηνπ Αηψλα απφ ηε Αηεζλή Οιπκπηαθή Βπηηξνπή θαη ηνπ Πνδνζθαηξηζηή ηνπ Αηψλα απφ ηελ FIFA. Δ FIFA επίζεο ηνπ έρεη απνλείκεη ηελ ηδηφηεηα ηνπ πξεζβεπηή ηνπ πνδνζθαίξνπ θαη ε βξαδηιηάληθε θπβέξλεζε ηνλ ζεσξεί «εζληθφ θεθάιαην» θαη ηνλ έρεη ηηκήζεη κε παξάζεκα θαη ηίηινπο.
877
Οη ΐξαδηιηάλνη ηνλ ιαηξεχνπλ θαη ηνλ ηηκάλε σο εζληθφ ήξσα. Ώπνθαιείηαη επίζεο ν κάγνο ηεο κπάιαο θαη ν βαζηιηάο ηνπ πνδνζθαίξνπ. πσο νη πεξηζζφηεξνη λεαξνί ΐξαδηιηάλνη, ν Πειέ έπαηδε πνδφζθαηξν ζηηο γεηηνληέο θαη ζηηο αιάλεο. ε ειηθία 15 ρξνλψλ έγηλε αζιεηήο ηεο νκάδαο άληνο θαη ην ‟56 μεθίλεζε ηελ θαξηέξα ηνπ παίδνληαο ελαληίνλ ηεο Κνξίλζηαλο. ηνλ αγψλα απηφλ έβαιε ην πξψην ηνπ γθνι. Πνιχ γξήγνξα εληάρζεθε ζηελ Βζληθή νκάδα ηεο ρψξαο ηνπ (1957) θαη ζθνξάξηζε παίδνληαο ελαληίνλ ηεο κεγάιεο ηεο αληηπάινπ Ώξγεληηλήο. Σνλ επφκελν ρξφλν (1958) ζπκκεηείρε κε ηελ Βζληθή ΐξαδηιίαο ζηνπο αγψλεο ηνπ Παγθνζκίνπ Κππέιινπ πνπ έγηλαλ ζηε νπεδία. Ήηαλ ν λεφηεξνο πνδνζθαηξηζηήο ηεο δηνξγάλσζεο θαη μεθίλεζε παίδνληαο ελαληίνλ ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο. ηνλ ηειηθφ ε ΐξαδηιία θέξδηζε ηε νπεδία κε 5-2, ν Πειέ είρε ζεκεηψζεη ηα 2 γθνι θαη ε ρψξα ηνπ έγηλε γηα πξψηε θνξά Παγθφζκηα Πξσηαζιήηξηα. Σν 1962 ζηνπο αγψλεο ηνπ Παγθνζκίνπ Κππέιινπ ζηε Υηιή ν Πειέ ζπκκεηείρε ζε δπν κφλν αγψλεο γηαηί ηξαπκαηίζηεθε θαη δελ ζπκκεηείρε ζε άιινπο. Ώιιά ε ΐξαδηιία – ράξηο ζην ηαιέλην ελφο αθφκα ραξηζκαηηθνχ πνδνζθαηξηζηή ηεο, ηνπ Γθαξίλρα – θέξδηζε ην δεχηεξφ ηεο Κχπειιν. Σν 1966 ν Πειέ ζπκκεηείρε ζην ηξίην ηνπ Παγθφζκην Κχπειιν πνπ έγηλε ζηελ Ώγγιία. Ήηαλ ν πξψηνο πνδνζθαηξηζηήο πνπ ζθνξάξηδε ζε ηξεηο δηνξγαλψζεηο. κσο θη εδψ ηξαπκαηίζηεθε θαη απνζχξζεθε, ελψ ε ΐξαδηιία απνθιείζηεθε λσξίο. Δ ΐξαδηιία θαη ν Πέιέ ήηαλ παξφληεο θαη ζην Παγθφζκην Κχπειιν ηνπ Μεμηθνχ ην 1970. Ώπηή ηε θνξά ε νκάδα ήηαλ πξαγκαηηθά ε θαιχηεξε θαη πνιινί ηε ραξαθηεξίδνπλ ζαλ ηελ θαιχηεξε ΐξαδηιία πνπ εκθαλίζηεθε πνηέ. ηνλ ηειηθφ αγψλα θέξδηζε ηελ Εηαιία κε 4-1 θαη ην Παγθφζκην Κχπειιν γηα ηξίηε θνξά. Δ ηειεπηαία ηνπ εκθάληζε κε ηελ εζληθή ηνπ ήηαλ ην 1971, φηαλ αληηκεηψπηζε ηελ Γηνπγθνζιαβία ζην Ρίν. πλνιηθά αγσλίζηεθε κε ηελ εζληθή ΐξαδηιίαο 92 θνξέο θαη ζθφξαξε ηηο 77.
ήκεξα ε ΐξαδηιία είλαη κηα απφ ηηο δπλακηθά αλεξρφκελεο νηθνλνκηθά ρψξεο ηνπ θφζκνπ θαη καδί κε ηηο άιιεο πνιπάλζξσπεο ρψξεο, ηελ Κίλα θαη ηελ Ελδία απεηινχλ ηε ζέζε άιισλ κεγάισλ νηθνλνκηθψλ δπλάκεσλ φπσο ε ΐξεηαλία θαη ε Γαιιία. Δ νηθνλνκηθή απηή αλάπηπμε ηεο ΐξαδηιίαο φκσο, έγηλε γξήγνξα θαη άηαθηα θαη έρεη νξηζκέλεο ζνβαξέο ζπλέπεηεο, φπσο ε ηξνκεξή θνηλσληθή αληζφηεηα θαη ε θαηαζηξνθή ησλ δαζψλ ηνπ Ώκαδνλίνπ. Δ πξψηε έθεξε ηελ λεαληθή εγθιεκαηηθφηεηα ζηηο κεγάιεο πφιεηο ηεο ρψξαο, ζηηο νπνίεο νη δηαθνξέο είλαη εκθαλείο. Δ δεχηεξε απεηιεί κε δπζάξεζηεο ζπλέπεηεο ην επαίζζεην νηθνζχζηεκα φρη κφλν ηεο ρψξαο, αιιά θαη φινπ ηνπ πιαλήηε.
878
Ζ Αζία Ζ Κέλα: Μεηά ην ζάλαην ηνπ Μάν Σζε-ηνπλγθ ην 1976, ππήξμε ζθιεξή δηαπάιε γηα ηε δηαδνρή ηνπ ζηνπο θφιπνπο ηνπ Κνκκνπληζηηθνχ Κφκκαηνο. Σν 1981 ηα ελία ηνπ θφκκαηνο θαη ηνπ θξάηνπο αλέιαβε ν Σεγθ ΞηΪν-πηλγθ.
Ο Σελγθ Ξηάν-πηλγθ (1904-97) Ο Σελγθ ήηαλ απφ ηνπο βεηεξάλνπο ηνπ θφκκαηνο θαη ζπκκεηείρε κε ηνλ Μάν ζηε Μεγάιε Πνξεία. κσο κεηά ην 1966, θαηά ηε δηάξθεηα ηεο Πνιηηηζηηθήο Δπαλάζηαζεο, είραλ θαηεγνξεζεί - καδί κε ηνλ πξφεδξν ηεο Κίλαο (απφ ην „59) Ληνπ άν-ζη θαη άιινπο θνκκαηηθνχο αμησκαηνχρνπο - γηα «δεμηά παξέθθιηζε», «αληίδξαζε», «θαπηηαιηζηηθή θαπειεία», «πξνδνζία» θαη άιια ερεξά παξφκνηα, δηαζχξζεθαλ θαη ηαπεηλψζεθαλ απφ ηνπο εξπζξνθξνπξνχο θαη ην θφκκα ηνπο απνκάθξπλε. Σάρζεθε κε ηε νκάδα πνπ θέξδηζε ηελ εζσθνκκαηηθή πάιε (κεηά ηνλ Μάν) απφ ηε ιεγφκελε «ζπκκνξία ησλ ηεζζάξσλ» ηεο ρήξαο ηνπ Μάν θαη θπζηθά ηελ εμνπζία ηνπ θξάηνπο θαη ην ‟81 εθιέρζεθε Γξακκαηέαο ηνπ Κ. Κ. ηεο Κίλαο Ο Σέλγθ Ξηάν-πηλγθ ήηαλ απφ ηνπο εκπλεπζηέο ηνπ Κηλεδηθνχ Γξφκνπ πξνο ην νζηαιηζκφ θαη ηεο νηθνλνκηθήο κεηαξξχζκηζεο πνπ έβαιε ηε ρψξα ηνπ ζην δξφκν πξνο ηε „ζνζηαιηζηηθή νηθνλνκία ηεο αγνξάο‟. Οη κεηαξξπζκίζεηο ηνπ, άιιαμαλ ηελ Κίλα θαη ηελ κεηέηξεςαλ ζην ζεκεξηλή νηθνλνκηθφ γίγαληα θαη ηελ ηαρχηεξα αλαπηπζζφκελε νηθνλνκία ηνπ θφζκνπ. Ο Σελγθ βειηίσζε ηηο ζρέζεηο ηεο ρψξαο ηνπ κε ηηο Δλσκέλεο Πνιηηείεο, ηελ Εαπσλία θαη ηηο άιιεο θαπηηαιηζηηθέο ρψξεο. Ήξζε ζε ζπκθσλία κε ηε ΐξεηαλία γηα ηελ επηζηξνθή ηνπ Υνλγθ-Κνλγθ θαη κε ηελ Πνξηνγαιία γηα ηελ επηζηξνθή ηνπ Μαθάνπ, ηεξκαηίδνληαο έηζη θάζε απνηθηνθξαηηθφ θαηάινηπν ζηελ Κίλα. Σνλ Ώπξίιην ηνπ ‟89 ζηε νβηεηηθή Έλσζε ν Γθνξκπαηζφθ είρε εμαπνιχζεη ηνπο αλέκνπο ηεο πεξεζηξφηθα θαη ε θαηάξξεπζε ησλ θνκκνπληζηηθψλ θαζεζηψησλ ζηηο ρψξεο ηεο Ώλαηνιηθήο Βπξψπεο ήηαλ πιένλ νξαηή. ηελ Κίλα άξρηζαλ νη πξψηεο θνηηεηηθέο δηαδειψζεηο ζηηο νπνίεο ζπκκεηείραλ πνιινί δηαλννχκελνη, πνπ δεηνχζαλ κεηαξξπζκίζεηο θαη ειεπζεξίεο ηνπ ιφγνπ θαη ηνπ ηχπνπ. Οη δηαδειψζεηο θιηκαθψζεθαλ θαη επεθηάζεθαλ ζε πάλσ απφ 400 πφιεηο ηεο Κίλαο θαη ζηνπο δηαδεισηέο πξνζηέζεθαλ θαη ρηιηάδεο εξγάηεο. ην Πεθίλν νη θνηηεηέο ζπγθεληξψλνληαλ θάζε κέξα ζην Πιαηεία Σηέλ Αλ Μελ θαη ηνλ Μάην, πεξηζζφηεξνη απφ 1000 απφ απηνχο απνθάζηζαλ λα θεξχμνπλ απεξγία πείλαο. Δ ηαξαρέο πήξαλ κεγάιεο δηαζηάζεηο θαη επξεία δεκνζηφηεηα ζην εμσηεξηθφ. ηηο 20 ΜαΎνπ ε θπβέξλεζε θήξπμε ζηξαηησηηθφ λφκν, αιιά ε θαηάζηαζε είρε μεθχγεη απφ θάζε έιεγρν. Σειηθά ζηηο 4 Ενπλίνπ ν ζηξαηφο εηζέβαιε κε ηαλθο ζηελ πιαηεία θαη επαθνινχζεζε πξαγκαηηθή ζθαγή. Καλείο δελ μέξεη ηνλ αξηζκφ ησλ λεθξψλ, αιιά ππνινγίδνληαη απφ 300 σο 4.000. Σα Γεγνλφηα ηεο Πιαηείαο Σηελ Αλ Μελ ζπγθιφληζαλ ηελ αλζξσπφηεηα θαη ακαχξσζαλ ηελ θαιή εηθφλα ηνπ Σελγθ. Σν 1992 παξαηηήζεθε θαη ράζεθε απφ ην πνιηηηθφ πξνζθήλην ηεο ρψξαο. 879
Οη κεηαξξπζκίζεηο ηνπ Σελγθ Ξηάν-πηλγθ ζπλερίζηεθαλ απφ ηνπο δηαδφρνπο ηνπ ζην θφκκα θαη ηελ θπβέξλεζε. ήκεξα ε Κίλα θπβεξλάηαη κελ απφ θνκκνπληζηέο, αιιά θπξηαξρεί ν λφκνο ηεο ειεχζεξεο αγνξάο, νη ηδησηηθέο εκπνξηθέο θαη βηνκεραληθέο επηρεηξήζεηο πνιιαπιαζηάδνληαη θαη θεξδίδνπλ, νη εξγαδφκελνη ζ’ απηέο γίλνληαη αληηθείκελν ζηπγλήο εθκεηάιιεπζεο (πνχ είζαη Μαξμ!) θαη ην θηλεδηθφ Υξεκαηηζηήξην είλαη απφ ηα πην γξήγνξα αλαπηπζζφκελα ηνπ θφζκνπ. Ζ Ηλδέα: Σν 1965 έλα ρξφλν κεηά ην ζάλαην ηνπ Γηαβαραξιάι Νερξνχ μέζπαζε αθφκα έλαο πφιεκνο κεηαμχ ηεο Ελδίαο θαη ηνπ Παθηζηάλ (ν πξψηνο ήηαλ ην ’47) γηα ην ζέκα ηνπ θαζνξηζκνχ ησλ νξίσλ ηνπ Καζκίξ, ρσξίο φκσο απνηέιεζκα. Σν βξάδπ κεηά ηελ ππνγξαθή ηεο ζπκθσλίαο θαηάπαπζεο ηνπ ππξφο κεηαμχ ησλ δπν εκπνιέκσλ, πέζαλε ν Ελδφο πξσζππνπξγφο. Σν Κφκκα ηνπ Κνγθξέζνπ πνπ θπβεξλνχζε ηε ρψξα απφ ηελ αλεμαξηεζία ηεο, εμέιεμε σο λέα πξσζππνπξγφ ηελ θφξε ηνπ Νερξνχ Ίληηξα ΓθΪληη.
Ζ ‘Ηληηξα Γθάληη (1917-84) Δ Ίληηξα ήηαλ θφξε ηνπ Γηαβαραξιάι Νερξνχ. πνχδαζε ζε βξεηαληθά ζρνιεία ηεο Ελδίαο θαη ζηελ Ομθφξδε, αιιά δελ νινθιήξσζε ηηο ζπνπδέο ηεο. Σν 1941 παληξεχηεθε κε ηνλ Φεξφδε Γθάληη έλα αγσληζηή ηνπ θηλήκαηνο γηα ηελ απειεπζέξσζε ηεο Ελδίαο (απιψο ζπλνλφκαην ηνπ Μαράηκα). Απν ρξφληα αξγφηεξα ζπλειήθζεζαλ απφ ηνπο ΐξεηαλνχο θαη θξαηήζεθαλ ζηε θπιαθή γηα νθηψ κήλεο. Σν1944 γέλλεζε ην πξψην ηεο παηδί ηνλ Ραηδίβ. Μεηά ηελ απειεπζέξσζε ηεο Ελδίαο εξγάζηεθε θνληά ζηνλ παηέξα ηεο Νερξνχ (πξψην πξσζππνπξγφ ηεο ρψξαο) σο ζχκβνπινο, γξακκαηέαο θαη λνζνθφκα ηνπ. Σν 1959 εμειέγε πξφεδξνο ηνπ Κφκκαηνο ηνπ Κνγθξέζνπ θαη ην ‟64 αλέιαβε ππνπξγείν. Σν 1966 αλέιαβε ηελ πξσζππνπξγία ηεο ρψξαο. Ώθνινχζεζε ηελ πνιηηηθή ηνπ παηέξα ηεο θαη δηαηήξεζε ηελ Ελδία ζην ρψξν ησλ αδεζκεχησλ ρσξψλ. Ήηαλ έλζεξκε νπαδφο ηεο παγθφζκηαο εηξήλεο θαη ηνπ αθνπιηζκνχ. Κήξπμε ηελ «πξάζηλε επαλάζηαζε» κε ζηφρν ηελ θαηαπνιέκεζε ηεο πείλαο κε αχμεζε ηεο παξαγσγήο ησλ δεκεηξηαθψλ θαη παξάιιεια ελζάξξπλε πξφγξακκα ειέγρνπ ησλ γελλήζεσλ. ηνλ ακπληηθφ ηνκέα ε Ίληηξα πξνψζεζε πξφγξακκα παξαγσγήο ππξεληθψλ φπισλ – πξάγκα πνπ έθαλε παξάιιεια θαη ην Παθηζηάλ. Κέξδηζε ηηο εθινγέο ηνπ ‟67 θαη ηνπ ‟71. Σν απνηέιεζκα φκσο ησλ ηειεπηαίσλ εθινγψλ ακθηζβεηήζεθε σο πξντφλ λνζείαο θαη αθνινχζεζαλ δηαδειψζεηο ηηο νπνίεο ε θπβέξλεζε αληηκεηψπηζε βίαηα. Σν 1975 έλα ηνπηθφ δηθαζηήξην έθξηλε φηη νη εθινγέο ήηαλ άθπξεο ε Γθάληη δελ δίζηαζε λα θεξχμεη ηε ρψξα ζε θαηάζηαζε έθηαθηεο αλάγθεο, λα απαγνξεχζεη ηε ιεηηνπξγία πνιιψλ θνκκάησλ θαη λα ζπιιάβεη αξθεηνχο εγέηεο ηεο αληηπνιίηεπζεο. Φπζηθά ζηηο επφκελεο εθινγέο ηνπ ‟77 ην Κφκκα ηνπ Κνγθξέζνπ έραζε θαη ε Γθάληη δελ εμειέγε νχηε βνπιεπηήο. κσο ην 1980 θέξδηζε παλεγπξηθά θαη επαλήιζε ζηελ εμνπζία. Ώληηκεηψπηζε ζνβαξέο ηνπηθέο εμεγέξζεηο απφ κέιε ηεο ζξεζθεπηηθήο κεηνλφηεηαο ησλ ηρ. Απν κέιε ηεο πξνζσπηθήο ηεο θξνπξάο πνπ αλήθαλ ζ‟ απηή ηελ κεηνλφηεηα ηελ δνινθφλεζαλ ζηηο 31 Οθησβξίνπ ηνπ ‟84. Ο ζάλαηφο ηεο πξνθάιεζε παγθφζκηα ζπγθίλεζε. Μεηά ηε δνινθνλία ηεο Ίληηξα 880
μέζπαζαλ ζνβαξέο ηαξαρέο ζηηο κεγάιεο πφιεηο ηεο Ελδίαο. Τπνινγίδεηαη φηη πεξίπνπ 20.000 ηρ ζθαγηάζηεθαλ απφ ηνλ εμαγξησκέλν φριν. ηελ πξσζππνπξγία εθιέρζεθε ν γηνο ηεο Ίληηξα, Ραηδίβ Γθάληη (1944-91). Απζηπρψο ν Ραηδίβ είρε ηελ ίδηα ηχρε κε ηε κεηέξα ηνπ. ηηο 21 ΜαΎνπ 1991, κηα γπλαίθα κέινο ηεο απηνλνκηζηηθήο νξγάλσζεο ηεο ξη Λάλθα Σίγξεηο Σακίι, ππξνδφηεζε ηα εθξεθηηθά πνπ είρε δσζηεί θαη ζθνηψζεθε, παξαζέξλνληαο ζην ζάλαην ηνλ Ραηδίβ Γθάληη θαη άιινπο 18 αλζξψπνπο ηεο αθνινπζίαο ηνπ.
Δ ζεκαληηθφηεξε ζπγγξαθέαο ηεο Ελδίαο (κεηά ηνλ λνκπειίζηα Ρακπηληξαλάζ Σαγθφξ) είλαη ε Αξνπληάηη Ρφπ (1961- ). Γελλήζεθε απφ κεηέξα ρξηζηηαλή θαη παηέξα ηλδνπηζηή. Ώπφ λσξίο εγθαηέιεηςε ην ζπίηη θαη έδεζε ζε θησρνγεηηνληέο ηνπ Αειρί πνπιψληαο άδεηα κπνπθάιηα θαη ζπγθεληξψλνληαο εκπεηξίεο. Σν ζεκαληηθφηεξν βηβιίν ηεο είλαη Ο Θεφο ησλ κηθξψλ πξαγκάησλ πνπ έγηλε γξήγνξα παγθφζκην best seller θαη έρεη θέξδηζε ην ΐξαβείν Booker. Δ Ρφπ έρεη ζεκαληηθή πνιηηηθή δξαζηεξηφηεηα είλαη καρεηηθή πνιέκηνο ησλ ππξεληθψλ φπισλ, έρεη ηαρζεί θαηά ηνπ πνιέκνπ ηνπ Εξάθ θαη έρεη θξηηηθή ζηάζε απέλαληη ζηελ παγθνζκηνπνίεζε. Έρεη γξάςεη αθφκα θαη ηα βηβιία Σν θφζηνο δσήο θαη Δ άιγεβξα ηεο άπεηξεο δηθαηνζχλεο ηα νπνία είλαη πνιηηηθά δνθίκηα θαη απφςεηο ηεο γηα θνηλσληθά θαη παγθφζκηα ζέκαηα. Σν ΗξΪλ: Καηά ηε δηάξθεηα ηνπ ΐ’ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ ν ηδξπηήο ηεο ηξαληθήο δπλαζηείαο Παριεβί, άρεο Ρεδά Υαλ (1878-1944), θξαηνχζε κηα κάιινλ θηιηθή ζηάζε πξνο ηε Γεξκαλία. Αεδνκέλσλ ησλ ηεξάζηησλ απνζεκάησλ πεηξειαίνπ ηνπ Εξάλ θαη πξνθεηκέλνπ λα κελ πέζνπλ ζε γεξκαληθά ρέξηα, ε ΐξεηαλία θαη ε νβηεηηθή Έλσζε εηζέβαιαλ ζηε ρψξα θαη αλάγθαζαλ ην ζάρε ζε παξαίηεζε ππέξ ηνπ γηνπ ηνπ Μνρακάλη Ρεδά Παριεβί (1919-1989). Ο λένο ζάρεο επέβαιε έλα πξνζσπνπαγέο απηαξρηθφ θαζεζηψο πνπ είρε σο βαζηθνχο άμνλεο ηνλ εζληθηζκφ, ηνλ κηιηηαξηζκφ θαη ηνλ αληηθνκκνπληζκφ. Βπέβαιε ινγνθξηζία θαη πξνζπάζεζε λα εθζπγρξνλίζεη ην Εξάλ ζε έλα θνζκηθφ θξάηνο κε έκθαζε ζηε γξήγνξε νηθνλνκηθή αλάπηπμε. ηα πιαίζηα απηά επέηξεςε ηε ιεηηνπξγία ησλ θνκκάησλ θαη ηνπ θνηλνβνπιίνπ. Σν 1951 ν εζληθηζηήο πξσζππνπξγφο Μνράκελη Μνζαληέθ (1882-1967) πέηπρε ηελ έγθξηζε ηεο ΐνπιήο λα πξνρσξήζεη ζηελ εζληθνπνίεζε ησλ ηξαληθψλ πεηξειαίσλ πνπ ειέγρνληαλ απφ ηελ βξεηαληθή Anglo-Iranian Oil Company (ζεκεξηλή ΐΡ). ηε ρψξα μέζπαζαλ ηαξαρέο θαη ν άρεο αλαγθάζηεθε λα θχγεη. κσο γξήγνξα επελέβε ν ζηξαηφο πνπ κε ηε ππνζηήξημε ηεο ΐξεηαλίαο θαη ηεο Ώκεξηθαληθήο CIA, ν Μνζαληέθ ζπλειήθζε ηνλ Ώχγνπζην ηνπ ‘53 θαη ν άρεο επέζηξεςε ζην ζξφλν ηνπ. Ο Μνζαληέθ θαηαδηθάζηεθε ζε ιίγα ρξφληα θπιαθή θαη κεηά παξέκεηλε ζην ζπίηη ηνπ σο ην ζάλαηφ ηνπ. Θεσξείηαη έλαο απφ ηνπο πξσηνπφξνπο ηνπ αγψλα γηα ηελ εζληθή θπξηαξρία θαη θαηά ηεο απνηθηνθξαηίαο. Δ απηαξρηθή, θηινδπηηθή θαη θνζκηθή δηαθπβέξλεζε ηνπ άρε θαη ν πεξηνξηζκφο ηνπ θιήξνπ απζηεξά ζηα θαζήθνληά ηνπ, ελφριεζε ην παλίζρπξν ηζιακηθφ ηεξαηείν ηνπ Εξάλ, ην νπνίν ίδξπζε ηελ παξαζηξαηησηηθή ζνζηαιηζηηθή νξγάλσζε Μνπηδαρεληίλ Υαιθ κε ζηφρν ηελ αλαηξνπή ηνπ κνλάξρε. Δ θνβεξή ππεξεζία αζθαιείαο ΏΐΏΚ δξαζηεξηνπνηήζεθε ζε ζπιιήςεηο, βαζαληζκνχο θαη εθηειέζεηο ησλ αληηπάισλ ηνπ άρε αιιά θαη θαζ’ ελφο πνπ ήηαλ χπνπηνο γηα
881
αληηθαζεζησηηθή δξάζε. Μφλν ην 1965 νη λεθξνί απφ ηηο δνινθνλίεο θαη εθηειέζεηο ηεο ΏΐΏΚ ππνινγίδνληαη ζε 13-15.000. Δ αληίδξαζε ησλ ηζιακηζηψλ φκσο δελ ζηακάηεζε. Ο θιεξηθφο εγέηεο ΑγηαηνιΪρ ΡνπρνιΪρ Υνκετλέ, απηνεμνξίζηεθε ην 1964 θαη θαζνδεγνχζε ην επαλαζηαηηθφ ηζιακηθφ θίλεκα απφ ην εμσηεξηθφ.
Ο Αγηαηνιάρ Ρνπρνιάρ Χνκεϊλί (1902-89) Ο Υνκετλί ήηαλ γηνο θαη εγγνλφο αλψηαησλ ηηηηψλ θιεξηθψλ. Οη ηίηεο είλαη κηα ζξεζθεπηηθφ ζέθηα ηνπ Εζιάκ, κεηνςεθία ζηηο άιιεο ηζιακηθέο ρψξεο, αιιά ζην Εξάλ είλαη ε επίζεκε ζξεζθεία. πνχδαζε ζε ηεξαηηθέο ζρνιέο ηεο Πεξζίαο θαη ηνπ Εξάθ θαη απέθηεζε θήκε ηεξνδηδαζθάινπ. Παξάιιεια επηδφζεθε θαη ζηε ζπγγξαθή θηινζνθηθψλ θαη ζενινγηθψλ έξγσλ. Σν ‟62 ν Υνκετλί ήηαλ ήδε έλαο απφ ηνπο έμε Ώγηαηνιάρ (αλψηαηνπο ζηίηεο θιεξηθνχο) ηεο ρψξαο ηνπ. Δ ζπλερήο αληίδξαζή ηνπ ζηα εθζπγρξνληζηηθά κέηξα ηνπ άρε, φπσο ε ςήθνο ζηηο γπλαίθεο θαη ε αλαγλψξηζε ηνπ Εζξαήι, ζεσξήζεθε επηθίλδπλε γηα ηε κνλαξρία. Δ θπβέξλεζε ηνλ απέιαζε απφ ηε ρψξα θαη αθνχ πήγε ζηελ Σνπξθία θαη ζην Εξάθ θαηέιεμε ην ‟78 απηνεμφξηζηνο ζην Παξίζη. Ώπφ εθεί θαζνδεγνχζε ζεηξά ηεξάζηησλ θαη ζρεδφλ θαζεκεξηλψλ δηαδειψζεσλ θαηά ηνπ άρε. ηαδηαθά νη θνηηεηέο, νη έκπνξνη, ε κεζαία ηάμε, νη εξγάηεο αθφκα θαη πνιινί ζηξαηησηηθνί άξρηζαλ λα ππθλψλνπλ ηηο ηάμεηο ησλ νπαδψλ ηνπ Υνκετλί θαη λα απνκνλψλνπλ ηνλ άρε. Καηά ηα ηέιε ηνπ ‟78 ε θαηάζηαζε είρε εμειηρζεί ζε πξαγκαηηθή ιατθή επαλάζηαζε θαη ν άρεο αλαγθάζηεθε λα εγθαηαιείςεη ηε ρψξα ηνλ Εαλνπάξην ηνπ „79. Πέζαλε εμφξηζηνο ζην Κάηξν. Απν εβδνκάδεο κεηά ηελ αλαρψξεζε ηνπ άρε, ν Υνκετλί επέζηξεςε ζξηακβεπηηθά ζηελ Σερεξάλε. Μεηά απφ έλα δεκνςήθηζκα ε κνλαξρία θαηαιχζεθε θαη εγθαζηδξχζεθε ε Ηζιακηθή Γεκνθξαηία κε ην 98% ησλ ςήθσλ! Σν λέν θαζεζηψο επέβαιε ακέζσο ηνλ ηζιακηθφ λφκν θαη εμειίρζεθε πην αλειεχζεξν θαη θαηαπηεζηηθφ απφ απηφ ηνπ άρε. Αεθάδεο ζθνηαδηζηηθνί λφκνη πεξηφξηζαλ ηε γπλαίθα ζην ζπίηη θαη επέβαιιαλ απζηεξφ έιεγρν ζηελ παηδεία, ζην ζηξαηφ, ζηε δηθαηνζχλε θαη ζε θάζε ηνκέα ηεο δεκφζηαο δσήο. Δ ζπληξηπηηθή πιεηνςεθία ησλ κειψλ ηεο ΐνπιήο ήηαλ θιεξηθνί. Υηιηάδεο ζπλεξγάηεο ηνπ πξνεγνχκελνπ θαζεζηψηνο, αιιά θαη θνκκνπληζηέο, δεκνθξάηεο θαη απινί πξννδεπηηθνί πνιίηεο εθηειέζηεθαλ κε ζπλνπηηθέο δηαδηθαζίεο. Οη παξαβηάζεηο ησλ αλζξψπηλσλ δηθαησκάησλ ήηαλ ε ζπλήζεο πξαθηηθή ηνπ ζενθξαηηθνχ απηνχ θαζεζηψηνο. Οη ζξεζθεπηηθέο κεηνλφηεηεο (Ββξαίνη, Υξηζηηαλνί, ζνπλίηεο θαη άιινη) αλαγθάζηεθαλ λα εγθαηαιείςνπλ ηε ρψξα ή λα πξνζρσξήζνπλ ζην ζηηηηζκφ. Αηψμεηο επίζεο ππέζηεζαλ θαη νη Κνχξδνη πνπ δνπλ ζην βνξεηνδπηηθφ ηκήκα ηεο ρψξαο. Σν 1979 ζηελ εγεζία ηνπ Εξάθ αλήιζε ν αληάκ ΥνπζεΎλ θαη επέβαιε έλα ζθιεξφ θνζκηθφ θαζεζηψο. Σνλ επφκελν ρξφλν ην Εξάλ θαη ην Εξάθ μεθίλεζαλ έλαλ αλφεην αιιά πνιχλεθξν θαη καθξνρξφλην πφιεκν. Κξάηεζε νθηψ 882
νιφθιεξα ρξφληα θαη ζηνίρηζε ηηο δσέο 1.500.000 ζηξαηησηψλ θαη ησλ δπν ρσξψλ θαη εθαηνληάδεο δηζεθαηνκκχξηα δνιάξηα. Ο Υνκετλί πέζαλε ην 1989, αιιά ην θαζεζηψο πνπ εγθαζίδξπζε εμαθνινπζεί θαη ζήκεξα λα θπβεξλά κε κνλαδηθφ γλψκνλα ηνλ ηζιακηθφ λφκν.
Σν ΑθγαληζηΪλ: Ώπφ ην 1919 ην Ώθγαληζηάλ θαηάθεξε λα αλεμαξηεηνπνηεζεί απφ ηε ΐξεηαληθή θπξηαξρία. Τπήξμαλ αξθεηά ρξφληα πνιηηηθήο αζηάζεηαο, αιιά θαηά ηελ πεξίνδν 1933-73 ε ρψξα ππφ ηελ εγεζία ηνπ βαζηιηά Γαρίξ αρ (1914-2007), έδεζε κηα πεξίνδν αλάπηπμεο θαη ζηαζεξφηεηαο. Σν 1973 ν γακπξφο ηνπ βαζηιηά Μνράκελη Νηανχλη, κε αλαίκαθην πξαμηθφπεκα θαηέιπζε ηε κνλαξρία θαη αλαθεξχρζεθε πξφεδξνο ηεο Αεκνθξαηίαο. Σν 1978 έλα αηθλίδην θίλεκα ηνπ θνκκνπληζηηθνχ Λατθνχ Αεκνθξαηηθνχ Κφκκαηνο αλέηξεςε ηνλ Νηανχλη θαη κεηέηξεςε ηε ρψξα ζε Λατθή Αεκνθξαηία. Ήηαλ ε επνρή ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ θαη νη Δλσκέλεο Πνιηηείεο ζε ζπλεξγαζία κε ηηο κπζηηθέο ππεξεζίεο ηνπ Παθηζηάλ, ρξεκαηνδφηεζαλ θαη εμφπιηζαλ ηνπο κνπζνπικάλνπο αληηθνκκνπληζηέο αληάξηεο Μνπηδαρεληίλ, νη νπνίνη εμαπέιπζαλ έλα αηκαηεξφ εκθχιην πφιεκν. Οη νβηεηηθνί κε ηε ζεηξά ηνπο έζηεηιαλ 100.000 ζηξαηηψηεο κε βαξηά φπια θαη άξκαηα. Σν απνηέιεζκα ηνπ εκθπιίνπ ήηαλ λα ράζνπλ ηε δσή ηνπο έλα σο 2 εθαηνκκχξηα Ώθγαλνί θαη άιια 5 εθαηνκκχξηα λα θαηαθχγνπλ πξφζθπγεο ζην Εξάλ θαη ζην Παθηζηάλ. Οη νβηεηηθνί αληηκεηψπηδαλ κηα ήηηα αλάινγε κε απηή ησλ Ώκεξηθαλψλ ζην ΐηεηλάκ, θαη ν Γθνξκπαηζφθ ππνρξεψζεθε λα απνζχξεη ηα ζηξαηεχκαηα ην 1989. κσο ν εκθχιηνο ζπλερίζηεθε ην ίδην άγξηνο. Σν 1996 νη θαλαηηθνί ηζιακηζηέο Σαιηκπάλ θαηέιαβαλ ηελ πξσηεχνπζα Κακπνχι θαη σο ην 2000 είραλ ηνλ έιεγρν φιεο ζρεδφλ ηεο ρψξαο. Οη Σαιηκπάλ επέβαιαλ σκφ ζενθξαηηθφ θαζεζηψο κε εθαξκνγή ηνπ ηζιακηθνχ λφκνπ ζαξέα (δεκφζηνη αθξσηεξηαζκνί, ιηζνβνιηζκνί γπλαηθψλ, εθηειέζεηο, απαγφξεπζε κνπζηθήο θαη ρνξνχ, δηψμεηο ησλ πηζηψλ άιισλ δνγκάησλ θαη θαηαζηξνθέο λαψλ θαη κλεκείσλ). ην πεξηβάιινλ απηφ πνπ δεκηνπξγήζεθε ζηελ άηπρε απηή ρψξα, βξήθε θαηαθχγην θαη ν ανπδάξαβαο Οζάκα Μπηλ Λάληελ θαη ε θνληακεληαιηζηηθή ηξνκνθξαηηθή νξγάλσζή ηνπ Ώι Κάηληα. Μεηά ηελ ηξνκνθξαηηθή επίζεζε ηεο Ώι Κάηληα ηεο 11εο επηεκβξίνπ 2001, νη Δλσκέλεο Πνιηηείεο βνκβάξδηζαλ θαη εηζέβαιαλ ζην Ώθγαληζηάλ, ρσξίο φκσο λα κπνξέζνπλ λα ζπιιάβνπλ ηνλ Μπηλ Λάληελ. Ώλ θαη ηα ακεξηθαληθά θαη ηα ζπκκαρηθά ζηξαηεχκαηα βξίζθνληαη αθφκα εθεί, δελ έρνπλ θαηαθέξεη λα εμαξζξψζνπλ ηνπο Σαιηκπάλ θαη ηελ Ώι Κάηληα θαη ε θαηάζηαζε φιν θαη ρεηξνηεξεχεη, κε απνηέιεζκα ν άκνηξνο ιαφο ηνπ Ώθγαληζηάλ λα ππνθέξεη ρσξίο ειπίδα. Σν ΗξΪθ: Ώθφκα κηα άηπρε ρψξα είλαη ην Εξάθ. Σν 1958, έλα πξαμηθφπεκα αλέηξεςε θαη ζθφησζε ηνλ βαζηιηά Φαυδάι ΐ’ (1935-58). Ο πξαμηθνπεκαηίαο ηαμίαξρνο Καξίκ Καζζίκ, αλαηξάπεθε θαη δνινθνλήζεθε κε ηε ζεηξά ηνπ ην 1963, απφ ηνλ ζπληαγκαηάξρε Ώκπληνχι Άξηθ. Σν 1968 έλα λέν πξαμηθφπεκα έθεξε ζηελ εμνπζία ην αξαβηθφ ζνζηαιηζηηθφ θαη εζληθηζηηθφ θφκκα Μπάαζ. Σν 1979 έλαο θηιφδνμνο αμησκαηηθφο, κέινο ηνπ Μπάαζ, ν αληάκ Υνπζεΐλ (1937-2006) θαηάθεξε λα ειέγμεη ην θφκκα θαη λα αλέιζεη ζηελ πξνεδξία ηεο ρψξαο. Ο αληάκ ππήξμε έλαο ζηπγλφο δηθηάηνξαο. Βπέβαιε ηελ απφιπηε πξνζσπνιαηξία θαη νη εηθφλεο θαη ηα αγάικαηά ηνπ βξίζθνληαλ ζε θάζε πφιε ηνπ 883
Εξάθ. Οη εθηειέζεηο αληηθξνλνχλησλ θαη πνιηηηθψλ αληηπάισλ ηνπ ήηαλ θαζεκεξηλή ηαθηηθή. Έλα ρξφλν κεηά ηελ άλνδφ ηνπ ζηελ εμνπζία, νδήγεζε ηε ρψξα ηνπ ζε έλα πνιπεηή πφιεκν κε ην Εξάλ (1980-88), πνπ ην κφλν ηνπ απνηέιεζκα ήηαλ λα ζθνησζνχλ εθαηνληάδεο ρηιηάδεο λένη θαη ησλ δπν ρσξψλ. ηνλ πφιεκν απηφ ην Εξάθ έθαλε επξεία ρξήζε ρεκηθψλ φπισλ. Βπίζεο ν αληάκ επηηέζεθε ζηελ πεξηνρή ησλ Κνχξδσλ ηνπ Εξάθ θαη εμφλησζε δεθάδεο ρηιηάδεο άνπινπο πνιίηεο, εθαξκφδνληαο ηαθηηθή γελνθηνλίαο ελαληίνλ ηνπο. Απν ρξφληα αξγφηεξα ην Εξάθ εηζέβαιε ζην Κνπβέτη. Οη Δλσκέλεο Πνιηηείεο θηλεηνπνίεζαλ ηελ δηεζλή θνηλφηεηα κέζσ ηνπ ΟΔΒ θαη ν Πφιεκνο ηνπ Κφιπνπ έιεμε κε ήηηα ηνπ Εξάθ, ρσξίο φκσο λα επηηεπρζεί ε απνζηαζεξνπνίεζε ηνπ θαζεζηψηνο ηνπ αληάκ. Σν εκπάξγθν πνπ επέβαιε ν ΟΔΒ είρε κνλαδηθφ απνηέιεζκα ηελ έιιεηςε βαζηθψλ εηδψλ πξψηεο αλάγθεο θαη θαξκάθσλ γηα ην ιαφ ηνπ Εξάθ. Τπνινγίδεηαη φηη ηνπιάρηζην 500.000 παηδηά έραζαλ ηε δσή ηνπο εμ αηηίαο ηνπ εκπάξγθν. Μεηά ηελ ηξνκνθξαηηθή επίζεζε ηεο 11εο επηεκβξίνπ 2001, ην Εξάθ κπήθε ζην ζηφραζηξν ησλ Δλσκέλσλ Πνιηηεηψλ. κσο ν αληάκ είρε επηβάιεη θνζκηθφ θαζεζηψο θαη δελ είρε ζρέζε κε ηνπο θαλαηηθνχο ηζιακηζηέο ηεο Ώι Κάηληα. Βπίζεο νη Ώκεξηθαλνί ηζρπξίζηεθαλ φηη ν αληάκ δηέζεηε βηνινγηθά φπια, ηζρπξηζκφο ν νπνίνο δελ απνδείρζεθε πνηέ. Πάλησο νη ΔΠΏ κε θχξην ζχκκαρφ ηνπο ηε ΐξεηαλία εηζέβαιαλ 2003 θαη θαηέιαβαλ ην Εξάθ. Ο αληάκ ζπλειήθζε θαη παξαπέκθζεθε ζε ηξαθηλφ δηθαζηήξην γηα εγθιήκαηα θαηά ηνπ ιανχ ηνπ θαη εθηειέζηεθε. κσο ζην πνιχπαζν Εξάθ νη επηζέζεηο απηνθηνλίαο θαη νη δνινθνλίεο δεθάδσλ – αζψσλ ζπλήζσο – ζπκάησλ είλαη θαζεκεξηλφ θαηλφκελν. Οη δπλάκεηο θαηνρήο αδπλαηνχλ λα επηβάινπλ ηελ ηάμε θαη νη λεθξνί Ώκεξηθαλνί ζηξαηηψηεο είλαη εθαηνληάδεο, νη δε Εξαθηλνί λεθξνί αλέξρνληαη ζε αξθεηέο δεθάδεο ρηιηάδεο. Δ ρψξα βξίζθεηαη ζην ράνο θαη ζε έλα αδηέμνδν πνπ θαλείο δελ μέξεη πφηε ζα βξεζεί θάπνηα ιχζε. Ζ Παιαηζηέλε: Σν παιαηζηηληαθφ πξφβιεκα άξρηζε κεηά ην ηέινο ηνπ Ώ’ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ θαη ηε δηάιπζε ηεο Οζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο, φηαλ ε επξχηεξε πεξηνρή ηέζεθε ππφ βξεηαληθή δηνίθεζε (εληνιή). Ώπφ ηφηε σο ην 1947 έθζαλαλ ζηαδηαθά ρηιηάδεο Ββξαίνη κεηαλάζηεο θπξίσο απφ ηηο ρψξεο ηεο Ώλαηνιηθήο Βπξψπεο, νη νπνίνη αγφξαδαλ καδηθά γε, εθηνπίδνληαο ηνπο Άξαβεο θαηνίθνπο ηεο Παιαηζηίλεο. Σν 1947 ν ΟΔΒ πξφβιεςε ηε δεκηνπξγία δπν ρσξηζηψλ θξαηψλ ελφο εβξατθνχ θαη ελφο αξαβηθνχ, κε ηελ Εεξνπζαιήκ επίζεο ρσξηζκέλε ζε δπν ηκήκαηα. Οη Άξαβεο αληέδξαζαλ έληνλα, αξλνχκελνη λα αλαγλσξίζνπλ ην Εζξαήι. Σν 1948 ην Εζξαήι λίθεζε ζηελ πξψηε πνιεκηθή αλακέηξεζε ηα αξαβηθά θξάηε πνπ εηζέβαιαλ ζην έδαθφο ηνπ. Με ηε λίθε ηνπ επεμέηεηλε ηα φξηά ηνπ θαιχπηνληαο πάλσ απφ ηα 75% ηεο παιαηζηηληαθήο πεξηνρήο θαη ην κεγαιχηεξν ηκήκα ηεο Εεξνπζαιήκ. Βθαηνληάδεο ρηιηάδεο Παιαηζηίληνη εθδηψρζεθαλ απφ ηηο εζηίεο ηνπο θαη βξήθαλ θαηαθχγην ζηελ Ενξδαλία θαη ζην Λίβαλν, δεκηνπξγψληαο πξνζθπγηθνχο νηθηζκνχο. Σν ππφινηπν ηκήκα θαηειήθζε απφ ηελ Ώίγππην θαη ηελ Ενξδαλία, απνηξέπνληαο έηζη ηε δεκηνπξγία παιαηζηηληαθνχ θξάηνπο. Οη αξαβηθέο ρψξεο πξνηίκεζαλ λα ρξεζηκνπνηήζνπλ ηνπο πξφζθπγεο σο κέζν πίεζεο ηεο παγθφζκηαο θνηλήο γλψκεο.
884
Ώθνινχζεζαλ δχν αθφκα πφιεκνη κεηαμχ ηνπ Εζξαήι θαη ησλ Ώξάβσλ ην ’67 θαη ην ’73 κε αληίζηνηρεο λίθεο ηνπ Εζξαήι. Οη Παιαηζηίληνη ρσξίο παηξίδα θαη ρσξίο ειπίδα άξρηζαλ λα νξγαλψλνληαη γηα λα ηξαβήμνπλ ηελ πξνζνρή ηεο παγθφζκηαο θνηλφηεηαο. Μεξηθέο απφ απηέο ηηο νξγαλψζεηο έθηαζαλ ζηα άθξα κε αεξνπεηξαηείεο πνιηηηθψλ αεξνπιάλσλ, απαγσγέο θαη δνινθνλίεο, κε πην ραξαθηεξηζηηθή ηε δνινθνληθή επίζεζε θαηά Εζξαειηλψλ αζιεηψλ ζηνπο Οιπκπηαθνχο αγψλεο ηνπ Μνλάρνπ ην ’72. Δ ζεκαληηθφηεξε παιαηζηηληαθή νξγάλσζε ήηαλ ε Οξγάλσζε γηα ηελ Ώπειεπζέξσζε ηεο Παιαηζηίλεο. Δγέηεο ηεο ήηαλ ν ΓηΪζεξ ΑξαθΪη.
Ο Γηάζεξ Αξαθάη (1929-2004) Ο Ώξαθάη γελλήζεθε ζηελ Ώίγππην απφ Παιαηζηίληνπο γνλείο. Πνιέκεζε ζην πιεπξφ ησλ Ώηγππηίσλ ζηνλ πφιεκν ησλ Ώξάβσλ θαηά ηνπ Εζξαήι ην 1958. πνχδαζε πνιηηηθφο κεραληθφο ζην Παλεπηζηήκην ηνπ ΚαΎξνπ θαη εμάζθεζε ην επάγγεικα ηνπ κεραληθνχ ζηνπο αγσγνχο πεηξειαίνπ ζην Κνπβέηη. Γχξσ ζην ‟60 ίδξπζε καδί κε Παιαηζηίληνπο πξφζθπγεο ηελ απειεπζεξσηηθή νξγάλσζε Φαηάρ. Σν 1964 ηδξχζεθε ν Οξγάλσζε γηα ηελ Απειεπζέξσζε Σεο Παιαηζηίλεο (γλσζηή σο PLO) θαη ην‟69 ν Ώξαθάη εμειέγε πξφεδξφο ηεο. Σνλ («Μαχξν») επηέκβξην ηνπ ‟70 ν βαζηιηάο ηεο Ενξδαλίαο ΥνπζεΎλ, δερφηαλ θαηαγγειίεο φηη ππέζαιπε ηξνκνθξαηηθέο νξγαλψζεηο ζηε ρψξα ηνπ. Ήηαλ ε επνρή ησλ ζπλερψλ αεξνπεηξαηεηψλ θαη αλαηηλάμεσλ αεξνπιάλσλ απφ Παιαηζηηλίνπο. Ο ΥνπζεΎλ θνβφηαλ φηη ηα ζηξαηφπεδα ησλ Παιαηζηηλίσλ πξνζθχγσλ ζηε ρψξα ηνπ θαη ε Φαηάρ ζα απνζηαζεξνπνηνχζαλ ην θαζεζηψο ηνπ. Με δηαηαγή ηνπ ν ηνξδαληθφο ζηξαηφο επηηέζεθε ζηα παιαηζηηληαθά ζηξαηφπεδα θαη άξρηζαλ ζθνδξέο ζπγθξνχζεηο κε ηνπο καρεηέο ηεο PLO. Μεηά απφ πνιχκελεο κάρεο κε πάλσ απφ 8.000 λεθξνχο, νη Παιαηζηίληνη πξφζθπγεο (θαη ν Ώξαθάη) θαηέθπγαλ ζην Λίβαλν. Σν 1974 ε πλδηάζθεςε ησλ Ώξαβηθψλ Κξαηψλ αλαγλψξηζε ηελ PLO σο ηνλ κνλαδηθφ εθπξφζσπν ησλ Παιαηζηηλίσλ θαη ηνλ ίδην ρξφλν ν Ώξαθάη εκθαλίζηεθε ζηε Γεληθή πλέιεπζε ηνπ ΟΔΒ σο ν αληηπξφζσπνο ηεο PLO. Δ παξνπζία ησλ πξνζθχγσλ θαη ηεο PLO ζην Λίβαλν ήηαλ αγθάζη γηα ην Εζξαήι, ην νπνίν ην 1982 πξαγκαηνπνίεζε εηζβνιή ε νπνία εμειίρζεθε ζε πξαγκαηηθή ζθαγή - θπξίσο ακάρσλ Παιαηζηηλίσλ - ζηα ζηξαηφπεδα ηεο άκπξα θαη ηεο αηίια. Ο Ώξαθάη κεηέθεξε ηελ εγεζία ηεο PLO ζηελ Σχληδα. Σνλ Αεθέκβξην ηνπ „87 άξρηζε ε Πξψηε Ηληηθάληα (1987-92) εμέγεξζε άνπισλ λεαξψλ Παιαηζηηλίσλ, νη νπνίνη αληηκεηψπηδαλ κε πέηξεο θαη μχια ηνπο πάλνπινπο ηζξαειηλνχο ζηξαηηψηεο. Σφηε ηδξχζεθε θαη παιαηζηηληαθή ζξεζθεπηηθή εμηξεκηζηηθή νξγάλσζε Χακάο. Δ Υακάο εθπαίδεπε θαη θαλάηηδε λεαξνχο θαλαηηζκέλνπο Παιαηζηίληνπο, νη νπνίν δσζκέλνη κε εθξεθηηθά ηίλαδαλ ζην αέξα ιεσθνξεία, θαθεηέξηεο θαη θαηαζηήκαηα, παίξλνληαο καδί ηνπο ζην ζάλαην θαη δεθάδεο ηζξαειηλνχο πνιίηεο θαη παηδηά. Σν 1990 ζην ζιν, ν Εζξαειηλφο πξσζππνπξγφο Γηηδάθ Ράκπηλ (1922-95) θαη ν Ώξαθάη ζπκθψλεζαλ ζηε δεκηνπξγία παιαηζηηληαθνχ θξάηνπο (ζε ηκήκαηα 885
ηεο Απηηθήο ρζεο θαη ζηε Λσξίδα ηεο Γάδαο) θαη ηελ ζηαδηαθή απνρψξεζε ησλ ηζξαειηλψλ δπλάκεσλ. Ο Ώξαθάη αλαγλψξηζε επίζεκα ηελ χπαξμε ηνπ θξάηνπο ηνπ Εζξαήι θαη ν Ράκπηλ ηελ χπαξμε ηεο PLO. Ώπηνί νη δπν θαη ν Εζξαειηλφο ππνπξγφο εμσηεξηθψλ ηκφλ Πέξεο, ηηκήζεθαλ κε ην βξαβείν Νφκπει Βηξήλεο. Ο Ώξαθάη εγθαηαζηάζεθε ζηα παιαηζηηληαθά εδάθε, αιιά νη εμηξεκηζηέο θαη ησλ δπν πιεπξψλ δελ είραλ πεη ηελ ηειεπηαία ηνπο ιέμε, Σν 1995 ν Γηηδάθ Ράκπηλ δνινθνλήζεθε απφ έλα θαλαηηθφ Ββξαίν θαη νη Παιαηζηίληα άξρηζαλ ηελ Γεχηεξε Ηληηθάληα. Δ θαηάζηαζε ζηε πεξηνρή νμχλζεθε άιιε κηα θνξά. Καη ζηηο δπν πιεπξέο θπξηάξρεζαλ νη αδηάιιαθηνη νη νπνίνη ην κφλν πνπ ζπδεηνχζαλ ήηαλ ε εμφλησζε ηεο άιιεο πιεπξάο. Ο Ώξαθάη παξέκελε απνθιεηζκέλνο θαη άξξσζηνο ζην αξρεγείν ηεο PLO ζηε Ρακάια. Σνλ Ννέκβξην ηνπ 2004 πέζαλε.
Απζηπρψο αθφκα θαη ζήκεξα, πάλσ απφ 60 ρξφληα απφ ηε δεκηνπξγία ηνπ Κξάηνπο ηνπ Εζξαήι, ην Παιαηζηηληαθφ πξφβιεκα παξακέλεη άιπην. Δ επζχλε γη’ απηφ ην δξάκα ησλ Παιαηζηηλίσλ πξνζθχγσλ βαξχλεη ηφζν ην Εζξαήι (ην νπνίν φκσο αγσλίδεηαη γηα ηελ επηβίσζή ηνπ θπθισκέλν απφ ερζξηθά αξαβηθά θξάηε), φζν θαη ηνπο Παιαηζηηλίνπο (νη αθξαίνη – ηδίσο θιεξηθνί – εγέηεο ησλ νπνίσλ δελ δέρνληαη νχηε θνπβέληα γηα ηελ αλαγλψξηζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο, δειαδή ηεο χπαξμεο ηνπ θξάηνπο ηνπ Εζξαήι). ΐαξχλεη επίζεο θαη ηα αξαβηθά θξάηε (γηαηί ζπληεξνχλ γηα πξνπαγαλδηζηηθνχο ιφγνπο απηή ηελ θαηάζηαζε, αληί λα επηδηψμνπλ ηελ εμεχξεζε ιχζεο), ηηο Δλσκέλεο Πνιηηείεο (γηα ηελ κνλνκεξή ππνζηήξημε ηνπ Εζξαήι θαη ηελ επηδεηθηηθή αδηαθνξία γηα ην αλζξψπηλν πξφβιεκα ησλ Παιαηζηηλίσλ) θαη ηειηθά θαη ηε δηεζλή θνηλφηεηα.
Ζ Αθξηθή Δ δεκηνπξγία ησλ πνιπάξηζκσλ αθξηθαληθψλ θξαηψλ θεθάιαην γηα ηελ Καηάξξεπζε ηεο Ώπνηθηνθξαηίαο. Βπίζεο αλεμάξηεηα θξάηε φπσο ε Ώίγππηνο θαη ε Ώηζηνπία. Βδψ ζα γεγνλφηα πνπ απαζρφιεζαλ φιν ηνλ θφζκν - ζηα ηέιε ηνπ Ώθξηθή.
θαιχθζεθε απφ ην θαιχθζεθαλ θαη ηα δνχκε ηα ζεκαληηθά 20νχ αηψλα - ζηελ
Ζ Νφηηνο Αθξηθά: Σηο εθινγέο ηνπ 1948 ζηε Νφηην Ώθξηθή, ηηο θέξδηζε ην Αεκνθξαηηθφ Κφκκα. Σν θφκκα απηφ δεκηνπξγήζεθε θπξίσο απφ Ώθξηθάλεξο (γεγελείο ιεπθνχο, απνγφλνπο Γεξκαλψλ θαη Οιιαλδψλ απνίθσλ) θαη είρε έληνλν ζπληεξεηηθφ θαη εζληθηζηηθφ πξνζαλαηνιηζκφ, αληηβξεηαληθή ζηάζε (αληηηάρζεθε αλνηρηά ζηε ζπκκεηνρή ηεο ρψξαο ζην ΐ΄ Παγθφζκην Πφιεκν ζην πιεπξφ ηεο ΐξεηαλίαο) θαη ήηαλ θαλαηηθά ηαγκέλν ππέξ ηεο Λεπθήο Ώλσηεξφηεηαο θαη ηνπ δηαρσξηζκνχ ηεο ιεπθήο κεηνςεθίαο ηεο ρψξαο απφ ηε καχξε πιεηνςεθία. Οη θπιεηηθνί δηαρσξηζκνί ππήξραλ θαη παιηφηεξα. Μελ μερλάκε φηη ν κεγάινο Ελδφο Μαράηκα Γθάληη έδεζε αξθεηά ρξφληα εθεί (1893-1914) θαη σο δηθεγφξνο αληηκεηψπηζε ηε βία θαη ζθιεξφηεηα ησλ ξαηζηζηηθψλ λφκσλ). Ώιιά κεηά ην 1948 ην Αεκνθξαηηθφ Κφκκα ςήθηζε κηα ζεηξά λφκσλ κε ηνπο νπνίνπο δηαρψξηδε ηνπο πνιίηεο ηηο ρψξαο ζε θαηεγνξίεο αλάινγα κε ην ρξψκα ηνπ δέξκαηφο ηνπο (Λεπθνί, Έγρξσκνη, Ώζηάηεο ή Εζαγελείο). Οη λφκνη επέβαιιαλ ρσξηζηέο νπξέο ζηα ηαρπδξνκεία θαη ζηηο δεκφζηεο ππεξεζίεο, απαγφξεπζε πξφζβαζεο ησλ ‘εγρξψκσλ’ 886
ζηηο αθηέο, ζηα ζέαηξα, ζηα πάξθα, ζηηο δεκφζηεο ηνπαιέηεο, απαγφξεπζε κηθηψλ γάκσλ θαη άιια παξφκνηα. Οη ηηκσξίεο γηα θάζε παξάβαζε ήηαλ απζηεξέο, απφ πνιπεηήο θπιαθίζεηο σο θαη ζαλαηηθέο θαηαδίθεο. Οη ιεπθνί δνχζαλ ζε πξνλνκηνχρα πξνάζηηα, είραλ πξφζβαζε ζε φιεο ηηο βαζκίδεο ηηο εθπαίδεπζεο θαη θπζηθά θξαηνχζαλ φιεο ηηο θαίξηεο δεκφζηεο ζέζεηο. Τπήξρε κφλν έλα παλεπηζηήκην γηα ‘έγρξσκνπο’ θαη ην αληηθείκελν ησλ ζπνπδψλ ηνπο ήηαλ ππφ πιήξε έιεγρν ησλ ιεπθψλ. ηηο ‘ιεπθέο’ πεξηνρέο, νη καχξνη είραλ δηθαίσκα κφλν λα εξγάδνληαη θαη κεηά ην ηέινο ηεο δνπιεηάο ηνπο έπξεπε λα ηηο εγθαηαιείςνπλ. Έμσ απφ ηηο κεγάιεο πφιεηο ππήξραλ ηα Γθέην ησλ καχξσλ, δειαδή παξαγθνππφιεηο, ζηηο νπνίεο νη θάηνηθνί δνχζαλ ππφ άζιηεο ζπλζήθεο. Ώπηή ε πνιηηηθή ηνπ απζηεξνχ ξαηζηζηηθνχ δηαρσξηζκνχ νλνκάζηεθε απαξηράηλη (apartheid). Φπζηθά ππήξμε ζνβαξή αληίδξαζε ζ’ απηά ηα ξαηζηζηηθά κέηξα. Εδξχζεθαλ αξθεηέο νξγαλψζεηο αληίζηαζεο ζηελ ρψξα κε ζεκαληηθφηεξε ην Βζληθφ Ώθξηθαληθφ Κνγθξέζν (ΒΏΚ). Σν 1960 ην ΒΏΚ θάιεζε ηνπο καχξνπο ζε εηξεληθέο δηακαξηπξίεο δεηψληαο ηελ θαηάξγεζε ησλ ‘εηδηθψλ ηαπηνηήησλ’ πνπ επέηξεπαλ ζε καχξνπο εξγάηεο λα εηζέξρνληαη κφλν γηα δνπιεηά ζηηο ιεπθέο πεξηνρέο. Οη δηαδειψζεηο θαηέιεμαλ ζε πξαγκαηηθή ζθαγή ζηελ πφιε άπεξβηι. Δ αζηπλνκία ππξνβνινχζε αδηαθξίησο θαηά ησλ άνπισλ δηαδεισηψλ θαη ζθφησζε πεξίπνπ 70. Δ θαγή ηνπ άπεξβηι αθχπληζε ηε δηεζλή θνηλφηεηα. Ο ΟΔΒ αιιά θαη πνιιά θξάηε κεκνλσκέλα επέβαιαλ θπξψζεηο ζηε Νφηηα Ώθξηθή. Δ ρψξα απνβιήζεθε απφ πνιινχο δηεζλείο νξγαληζκνχο θαη εθδειψζεηο. Δ θπβέξλεζε φκσο ηεο Νφηηαο Ώθξηθήο ζθιήξπλε πεξηζζφηεξν ηε ζηάζε ηεο θαη ζπλέιαβε ηνλ εγέηε ηνπ Βζληθνχ Ώθξηθαληθνχ Κνγθξέζνπ ΝΫιζνλ ΜαληΫια.
Ο Νέιζνλ Μαληέια (1918-2013) Σν φλνκα ηνπ Νέιζνλ Μαληέια είλαη ηαπηηζκέλν κε ηνλ αγψλα γηα ηελ θαηάξγεζε θάζε είδνπο δηάθξηζεο, γηα ηελ αλζξψπηλε αμηνπξέπεηα θαη γηα ηηο αηνκηθέο ειεπζεξίεο. πνχδαζε Ννκηθή θαη άξρηζε λα αζθεί ην επάγγεικα. Σν ‟44 έγηλε κέινο ηεο λενιαίαο ηνπ Βζληθνχ Ώθξηθαληθνχ Κνγθξέζνπ. Μεηά ηελ λίθε ηνπ Αεκνθξαηηθνχ Κφκκαηνο ην ‟48 άξρηζε - καδί κε ηνλ ζπλάδειθν θαη θίιν ηνπ ιηβεξ Σάκπν -λα αλαιακβάλεη ππνζέζεηο λέγξσλ πνπ δελ είραλ νηθνλνκηθέο δπλαηφηεηεο λα πιεξψζνπλ δηθεγφξν. Ήηαλ νπαδφο ηεο πνιηηηθήο ηεο «κε βίαο» ηνπ Γθάληη. πλειήθζε ην „56 θαη παξαπέκθζεθε ζε δίθε κε ηελ θαηεγνξία ηεο πξνδνζίαο. Μεηά ηελ απφθαζε ηεο θπβέξλεζεο λα ζέζεη ην ΒΏΚ εθηφο λφκνπ, ν Μαληέια ζπκθψλεζε γηα ηε δεκηνπξγία έλνπινπ αληηζηαζηαθνχ ζψκαηνο. Σν ‟62 πήγε ζηελ Ώιγεξία γηα λα ξπζκίζεη ηελ εθπαίδεπζε κειψλ ηνπ ΒΏΚ ζηα φπια. Μφιηο επέζηξεςε ζπλειήθζε κε ηελ θαηεγνξία ηεο παξάλνκεο εμφδνπ απφ ηε ρψξα, αιιά αξγφηεξα πξνζηέζεθαλ θαη νη θαηεγνξίεο ηεο πξνδνζίαο θαη ηνπ ζακπνηάδ, πνπ ηνπ ζηνίρεζαλ πνηλή ηζφβηαο θάζεηξμεο. Βλψ βξηζθφηαλ ζηε θπιαθή θξφληηδε γηα ηελ ζπλερή επηκφξθσζή ηνπ, φπσο θαη γηα ηελ κφξθσζε ησλ ζπγθξαηνπκέλσλ ηνπ. Δ θήκε ηνπ σο αγσληζηή θαηά ηνπ απαξράηλη έγηλε παγθφζκηα θαη παληνχ γηλφηαλ δηαδειψζεηο θαη εθθιήζεηο 887
γηα ηελ απειεπζέξσζή ηνπ. Σν θαζεζηψο ηνπ έθαλε πξνηάζεηο λα ηνλ απειεπζεξψζεη ππφ ζπκβηβαζηηθνχο φξνπο, ηηο νπνίεο ν Μαληέια απέξξηπηε. Σειηθά ππφ ηελ πίεζε ηεο δηεζλνχο θνηλήο γλψκεο, ε θπβέξλεζε ηνπ Φξεληεξίθ ληε Κιεξθ ππνρξεψζεθε λα ηνλ απειεπζεξψζεη ηνλ Φεβξνπάξην ηνπ ‟90. Ώκέζσο κεηά ν Μαληέια ππνζρέζεθε ηελ θαηάπαπζε ησλ έλνπισλ ελεξγεηψλ εθ κέξνπο ηνπ ΒΏΚ. Σνλ άιιν ρξφλν έγηλε ην πξψην λφκηκν ζπλέδξην ηνπ ΒΏΚ ζην έδαθνο ηεο ρψξαο θαη ν Μαληέια εμειέγε παλεγπξηθά πξφεδξφο ηνπ. Ο Μαληέια θαη ν Νηε Κιεξθ ζπκθψλεζαλ γηα ηελ δηαδηθαζία άξζεο φισλ ησλ κέηξσλ ηνπ απαξράηλη θαη ηελ δηεμαγσγή ησλ πξψησλ ειεχζεξσλ (γηα φινπο ηνπο πνιίηεο) εθινγψλ ζηε ρψξα. Σν 1993 θαη νη δπν ηνπο ηηκήζεθαλ κε ην βξαβείν Νφκπει Βηξήλεο. Ο Μαληέια εθηφο ηνπ Νφκπει, έρεη δερζεί πάλσ απφ 100 βξαβεχζεηο απφ θπβεξλήζεηο, νξγαληζκνχο θαη παλεπηζηήκηα φινπ ηνπ θφζκνπ. ηηο εθινγέο ηνπ 1994 ν Μαληέια έγηλε ν πξψηνο δεκνθξαηηθά εθιεγκέλνο πξφεδξνο ηεο Νφηηαο Ώθξηθήο. Δ κεηαβίβαζε ηεο εμνπζίαο έγηλε – παξά ηνπο θφβνπο φισλ – νκαιά.
Ζ ΡνπΪληα: ηηο 6 Ώπξηιίνπ ηνπ 1994 κηα δηακάρε πνπ μέζπαζε κεηαμχ ησλ δπν θπξηφηεξσλ θπιψλ ηεο κηθξήο απηήο αθξηθαληθήο ρψξαο, είρε σο απνηέιεζκα ηε ζθαγή πεξίπνπ 800.000 αζψσλ ζπκάησλ. Δ ζθαγή πήξε ην ραξαθηήξα γελνθηνλίαο. Βπί πεξίπνπ 100 κέξεο εμαγξησκέλα κέιε ηεο θπιήο Υνχηνπ εμνπιηζκέλα κε καηζέηεο θαη άιια φπια, έζθαδαλ αδηαθξίησο άλδξεο, γπλαίθεο θαη παηδηά ηεο θπιήο ησλ Σνχηζη. ηα ζχκαηα ζπκπεξηιακβάλνληαη θαη ρηιηάδεο κεηξηνπαζείο Υνχηνπ πνπ δελ έδεηρλαλ λα ζπκθσλνχλ κε απηή ηελ αδηαλφεηε ζθαγή. Βπελέβεζαλ δπλάκεηο ηνπ ΟΔΒ θαη ηειηθά ε ζθαγή ζηακάηεζε ζηα κέζα Ενπιίνπ. Ώκέζσο κεηά εθαηνληάδεο ρηιηάδεο Υνχηνπ δηέθπγαλ έληξνκνη ζηηο γεηηνληθέο ρψξεο θνβνχκελνη αληίπνηλα απφ ηνπο Σνχηζη..
Σν ακεξηθαληθφ δηαζηεκφπινην Cassini-Huygens εθηνμεχηεθε ζηηο 15 Οθησβξένπ 1997 θαη ζπλερέδεη αθφκα ην ηαμέδη ηνπ ζην δηΪζηεκα. Δδψ πξνζεγγέδεη ηνπο δαθηπιένπο ηνπ Κξφλνπ
888
39. ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ Ώιθαίνο – απθψ, Λπξηθνέ ΠνηεηΫο - Πνηάκαηα, Κάθηνο, 1996 Ώλδξηαλφπνπινο Ώλδξέαο : Λνπηξφ αέκαηνο ζην Νφην, Libro, 2003 Ώληαίνο Πέηξνο : Ν. ΕαραξηΪδεο – Θχηεο θαη Θχκα, Φπηξάθεο, 1991 Ώλσλχκνπ : Μηα γπλαέθα ζην Βεξνιέλν, Νάξθηζζνο, 2007 Ώξβειέξ Βιέλε – Aymard Maurice : Οη Δπξσπαένη, (δχν ηφκνη), αββάιαο, 2000 Άξκζηξνλγθ Υ. Κ. : Ο ηαρηάο Λχθνο – Ζ δσά ηνπ ΚεκΪι Αηαηνχξθ, ΐίπεξ, 1972 Άηιαο ηεο Παγθφζκηαο Ηζηνξέαο, Δ Καζεκεξηλή, 1997 ΐαζηιείνπ Μηραήι : «Απνζηνιά» ζην Μπέκπιηο, Πνληίθη, 1998 ΐνπξλάο Σάζνο : Ηζηνξέα ηεο χγρξνλεο ΔιιΪδαο – Ο Δκθχιηνο, Σνιίδεο, 1981 Γαιαλάθε Ρέα : Ο Βένο ηνπ Ηζκαάι Φεξέθ ΠαζΪ, Καζηαληψηεο, 2008 Γθαίηε : ΦΪνπζη, Γξάκκαηα, 1991 Γθάιβεζ Πέληξν : Τπαηέα, Μεηαίρκην, 2004 Γθεηδ Νηέλη: Σα αζηΫξηα ηεο Βεξελέθεο, Φπρνγηφο, 2005 Γθξέεβο Ρφκπεξη : Κιαχδηνο ν Θεφο, Δξηδαλφο, 1990 Γθξέεβο Ρφκπεξη : Κφκεο ΒειηζΪξηνο, Μέδνπζα, 1989 Γθξνπζέ Ρελέ : Ηζηνξέα ηεο Αζέαο, Φέμεο, 1963 Γξακκαηηθάθεο Γηψξγνο : Απηνβηνγξαθέα ηνπ θσηφο, Π.Β.Κ., 2006 Γξεγνξηάδεο Φνίβνο : Γηραζκφο – ΜηθξΪ Αζέα 1909-30, (2 ηφκνη) Κεδξελφο, 1971 Γξεγνξηάδεο Φνίβνο : Διιεληθά Γεκνθξαηέα 1924-35, Κεδξελφο, 1972 Γξεγνξηάδεο Φνίβνο : 4ε Απγνχζηνπ – Αιβαλέα 1936-41, Κεδξελφο, 1972 Γξεγνξηάδεο Φνίβνο : Γεξκαληθά Καηνρά – Αληέζηαζε, (2 ηφκνη), Νεφθνζκνο, 1974 Γξεγνξηάδεο Φνίβνο : Βξεηαλνέ-ΑληΪξηηθν-ΑπειεπζΫξσζε, (2 ηφκ.) Νεφθνζκνο, 1974 Αάθλεο Γξεγφξηνο : Σα ΔιιεληθΪ πνιηηηθΪ θφκκαηα 1821-1961, Θεκέιην, 1961 Αηακαληίδεο Ώληψλεο : Λεμηθφ ησλ –ηζκψλ, Γλψζε, 2003 Αηθηαίνο Άξεο : Αλζνινγέα Κηλεδηθάο Πνηάζεσο, Φέμεο, 1962 Αηνγέλεο Λαέξηηνο: Οη ΔπηΪ νθνέ ηεο Αξραηφηεηαο, Παξαζθήλην, 2001 Ανχθα Μάξσ : Έλαο ζθνχθνο απφ πνξθχξα, Κέδξνο, 1996 Βγθπθινπαίδεηα Γνκά, (18 ηφκνη),εθδφζεηο Ανκή, 1971 Βζληθφ Ίδξπκα Βξεπλψλ : ηα βάκαηα ηνπ Παπζαλέα, Κφηηλνο, 2007 Βιιελζηάηλ Γαλ : Ηζηνξέα ηεο ΔΓ, (Απν Σφκνη), Θεκέιην 1976 Βιιελζηάηλ Γαλ : Ηζηνξέα ηνπ ηαιηληθνχ θαηλνκΫλνπ, Θεκέιην, 1976 Βιιεληθή Βθπαηδεπηηθή Βγθπθινπαίδεηα: Παγθφζκην Βηνγξαθηθφ Λεμηθφ, Βθδνηηθή Ώζελψλ, 1985 Οη Θξεζθεέεο, Βθδνηηθή Ώζελψλ, 1992 Παγθφζκηα Ηζηνξέα, Βθδνηηθή Ώζελψλ, 1990 Διιεληθά Ηζηνξέα, Βθδνηηθή Ώζελψλ, 1992 Παγθφζκηα ΣΫρλε, Βθδνηηθή Ώζελψλ, 1998 Παγθφζκηα Λνγνηερλέα, Βθδνηηθή Ώζελψλ, 1997 Βιχηεο Οδπζζέαο : Ο Κάπνο κε ηηο απηαπΪηεο, Όςηινλ, 1995 Βλεπεθίδεο Πνιπρξφλεο : ΑιΫμαλδξνο ΤςειΪληεο, Παπαδήζεο, 1969 Βλεπεθίδεο Πνιπρξφλεο : Οη δησγκνέ ησλ Δβξαέσλ ελ ΔιιΪδη, Παπαδήζεο, 1969 Βλεπεθίδεο Πνιπρξφλεο : Ζ Διιεληθά Αληέζηαζηο, Βζηία1964 Ζ ΜεγΪιε Ηζηνξέα ηνπ 20νχ Αηψλα, ελλέα ηφκνη, 2002, Βιιεληθά Γξάκκαηα Δξφδνηνο : Ηζηνξέα, (ελλέα βηβιία), Κάθηνο, 1992 Θενδσξφπνπινο Σάθεο : Σν κπζηζηφξεκα ηνπ Ξελνθψληα, Χθεαλίδα, 2005 Θνπθπδίδεο : Ηζηνξέα ηνπ Πεινπνλλεζηαθνχ ΠνιΫκνπ, Βζηία, 2002 889
Θνπθπδίδεο : Ηζηνξέα Α - Β, Γαιαμίαο, 1967 Ηζηνξηθφ Λεχθσκα 1960-1991, 32 ηφκνη, Καζεκεξηλή, 1991 Κάνπηζθπ Καξι: Ζ Καηαγσγά ηνπ Υξηζηηαληζκνχ, εθδφζεηο Ώλαγλσζηίδε Καδαληδάθεο Νίθνο : Ο Φησρνχιεο ηνπ Θενχ, Βιέλε Καδαληδάθε Καδαληδάθεο Νίθνο: ΑλαθνξΪ ζηνλ ΓθξΫθν, Βιέλε Καδαληδάθε, 1965 Καπηζίλζθη Ρίηζαξλη: Σαμέδηα κε ηνλ Ζξφδνην, Μεηαίρκην, 2005 Καπνδίζηξηαο Εσάλλεο : Απηνβηνγξαθέα, Γαιαμίαο, 1962 Καξίιην αληηάγθν : Αχξην ε Ηζπαλέα, Θεκέιην, 1975 Καξνχζνο Σδ. : ΓπΪξνο, Πιεηάο, 1974 Καηζίγεξαο Μηράιεο : Οη πξψηεο ζειέδεο, Πνηακφο, 1999 Καηζίγεξαο Μηράιεο : Ζ Καζεκεξηλά, πξψηεο ζειέδεο, Καζεκεξηλή, 2000 Κηηξνκειίδεο Παζράιεο : Ράγαο Βειεζηηλιάο, ΐνπιή ησλ Βιιήλσλ, 1998 Κνινθνηξψλεο Θεφδσξνο : Γηάγεζηο ζπκβΪλησλ ηεο ειιεληθάο θπιάο, ΐίπεξ, Κνληελψ Γσξδ: Ζ θαζεκεξηλά δσά ζηε Βαβπιψλα θαη Αζζπξέα, Παπαδήκαο 1989 Κνξδάηνο Γηάλλεο : Ηζηνξέα ηεο ΔιιΪδαο, 20νο αηψλαο, 1957 Κνξδάηνο Γηάλλεο : Αξραέεο ζξεζθεέεο θαη Υξηζηηαληζκφο, Μπνπθνπκάλεο 1973 Κνξλάξνο Θέκνο, ηξαηφπεδν Υατδαξένπ, Νενειιεληθέο Βθδφζεηο, 1963 Κνηδηάο Ώ. : Ζ Νχρηα ησλ ΜεγΪισλ Μαραηξηψλ, Φπηξάθεο, 1973 Κχξνπ Ώρηιιεχο : Οη Έιιελεο ηεο Αλαγελλάζεσο, Αεκεηξάθνο, 1938 Κσζη’νπνπινο Σάζνο : Πφιεκνο θαη ΔζλνθΪζαξζε, ΐηβιηφξακα, 2007 Λαληάνπ Λ. – Ρνχκεξ Γ.: Ση εέλαη ε ζεσξέα ηεο ζρεηηθφηεηαο, Κνξθηάηεο, 1971 Ληλαξδάηνο πχξνο : Πψο εθηΪζακε ζηελ 4ε Απγνχζηνπ, Θεκέιην, 1965 Ληλαξδάηνο πχξνο : Ζ 4ε Απγνχζηνπ, Θεκέιην, 1966 Μαζηφπνπινο ΐάζνο : Δηθφλεο Καηνράο, Βξκήο, 1990 Μαθηαβέιιη Νηθνιφ : Ο Ζγεκφλαο, Γαιαμίαο, 1968 Μαθξπγηάλλε (ηξαηεγνχ) : Απνκλεκνλεχκαηα, Γαιαμίαο, 1965 Μάλνο Αεκήηξεο : Αιά παζΪο Σεπελελιάο, Άιθα, Μαξαζίλ Πνι : Ζ λχρηα ησλ ΜεγΪισλ Μαραηξηψλ, Κνριίαο, 2004 Μαξγαξίηεο Γηψξγνο : Αλεπηζχκεηνη ζπκπαηξηψηεο, ΐηβιηφξακα, 2005 Μαξθεδίλεο π. : Πνιηηηθά Ηζηνξέα ηεο ΝεσηΫξαο ΔιιΪδνο (4 ηφκνη), Πάππξνο, 1966 Μαξμ – Έλγθειο : Αιιεινγξαθέα 1837-1848, Οιθφο, 1975 Μαξμ Κ. : Σν ΚεθΪιαην (δπν ηφκνη), Μφξθσζε, 1963 Μεηη Ίληα : Κνκκνχλα ηεο ΚξνζηΪλδεο, Αηεζλήο ΐηβιηνζήθε, 1972 Μνληεζθηέ : Σν Πλεχκα ησλ Νφκσλ, (δπν ηφκνη), Γλψζε, 1994\ Μνπξέιινο Εσάλλεο : Ζ ΜΪρε ηεο Κξάηεο, Δξάθιεην, 1950 Μπέεξ Έληνπαξλη : Ο ηειεπηαένο ΑπηνθξΪηνξαο, Κάθηνο, 1988 Μπέηθνο Γεσξγνχιαο : ΔΑΜ θαη ιατθά απηνδηνέθεζε, Θεζζαινλίθε, 1976 Μπξάληιευ Οκάξ : Ζ ηζηνξέα ελφο ζηξαηηψηνπ, ηξαη. Βθδφζεηο ΓΒ, 1962 Μπξερη Μπέξηνιη : Πνηάκαηα, Θεκέιην, 1977 Μπξηιιάθεο Ώληψλεο : Σν Διιεληθφ Κνκκνπληζηηθφ Κέλεκα, Βμάληαο, 1980 Νάζινπλη έλα Σδέηεξ : Γπκλά φπσο γελλάζεθα, Ζ Μαξέα ΑληνπαλΫηα, Χθεαλίδα 2006 Νεξάληδεο Υξήζηνο : Σν Έπνο ηεο ΜηθξΪο Αζέαο 1919-22, (2 ηφκνη) Ππξακίδα, 1991 ΝηθνιαΎδνπ Βιέλε: Αηζρχινο, ν παηΫξαο ηεο ηξαγσδέαο, αββάιαο, 2002 Νηάληειο Π. & Υίζινπ .: Δπέηνκν Υξνληθφ-Παγθφζκηα Ηζηνξέα, Nat. Geogr. 2003 Νηάληε Ώιηγθηέξη : Ζ Θεέα Κσκσδέα – Γ’ ΠαξΪδεηζνο, Γαραξφπνπινο, 1986 Νηεκπξέ Ρεδίο : Ο Θεφο, κηα ηζηνξηθά δηαδξνκά, Κέδξνο, 2005 Ξάλζνο Βκκαλνπήι : Απνκλεκνλεχκαηα πεξέ ηεο Φηιηθάο Δηαηξέαο, ΐίπεξ, Ξελνθψλ : ΔιιεληθΪ, Πάππξνο, 1954 Οκάξ Καγηάκ, ΡνπκπαγηΪη, Δξηδαλφο, 2005 Παπαξξξεγφπνπινο Κσλζηαληίλνο: Ηζηνξέα ηνπ Διιεληθνχ Έζλνπο, Νίθαο, 1931 890
Παξάζρνο Κψζηαο : Ζ Καηνρά, Βξκήο, 1974 Παξηζαιίδεο Μήηζνο : Γηπιά απνθαηΪζηαζε ηεο Δζληθάο Αληέζηαζεο, Θεκέιην, 1978 Παζηνλάξηα : Απνκλεκνλεχκαηα, (2 ηφκνη), Ώλζνινγία Πινχηαξρνο: Βένη ΠαξΪιιεινη, ΐηβιηνζήθε Κιαζζηθψλ πνπδψλ, 1977 Πφε Έληγθαξ Άιιαλ : Σν θνξΪθη, Άγξα, 2003 Πνχζθηλ : Πνηάκαηα, Κνξνληδήο, 1999 Πξνθφπηνο Καηζαξεχο: ΑλΫθδνηα ά Απφθξπθε Ηζηνξέα, Άγξα, 1988 Ρήγαο ΐειεζηηλιήο : ΑπΪλζηζκα θεηκΫλσλ, ΐνπιή ησλ Βιιήλσλ, 1998 Ρηλη Σδσλ : ΓΫθα κΫξεο πνπ ζπγθιφληζαλ ηνλ Κφζκν, χγρξνλε Βπνρή, 2000 Ρνδάθεο Πεξηθιήο : ΚιενκΫλεο Γ’ ηεο πΪξηεο, Καζηαληψηεο, 1994 Ρνδάθεο Πεξηθιήο : Ζ Γηακφξθσζε ηνπ Διιεληθνχ Έζλνπο, Γφξδηνο, Ρνδάθεο Πεξηθιήο : Νέθνο ΕαραξηΪδεο, Βπηθαηξφηεηα, 1987 ΡνΎδεο Βκκαλνπήι: Οη ΜΪγηζζεο ηνπ Μεζαέσλα, ΐεξέηαο, 2006 Ρνπ Γσξδ : Ο Ηζπαληθφο Δκθχιηνο Πφιεκνο, (2 ηφκνη), Πάππξνο, 1971 αββίδεο Ώιέμηνο : Ζ Ίδξπζε ηεο Μνγγνιηθάο Απηνθξαηνξέαο, Εσιθφο, 2004 ακνπειίδεο Υξήζηνο : ΜηζξηδΪηεο ν ΜΫγαο, Ληβάλεο, 1998 άληεξο Β.Π.: Σν ηζηνξηθφ πξφζσπν ηνπ Ηεζνχ, Φηιίζησξ, 2000 έξγεο Μαλφιεο: Γεψξγηνο ρνιΪξηνο-ΓελλΪδηνο Β’, Αεκηνπξγία, 1996 ηκφπνπινο Κπξηάθνο : Ο Μχζνο ησλ ‘ΜεγΪισλ’ ηεο Ηζηνξέαο, ηκφπνπινο 1995 ηκφπνπινο Κπξηάθνο : Βαζαληζηάξηα θαη Δμνπζέα, ηκφπνπινο, 1994 θαξίκπαο Γηάλλεο : Σν 21 θαη ε αιάζεηα, Κείκελα 1971 νισκφο Αηνλχζηνο : Αλζνιφγην ζεκΪησλ, ΐνπιή ησλ ειιήλσλ, 1998 ηάηθνο Κσλζηαληίλνο : Ζ Βηβιηνζάθε απφ ηελ Αξραηφηεηα σο ηελ ΑλαγΫλλεζε, 1996 η’ Ϊξκαηα, ζη’ Ϊξκαηα! Ηζηνξέα ηεο Διιεληθάο Αληέζηαζεο, (4 ηφκ.), Γηάλληθνο Σφθιεξ Άιβηλ : Σν Κξαρ, Κάθηνο, 1987 Σφκαο Υηνπ: Ηζηνξέα ηνπ Ηζπαληθνχ Δκθπιένπ ΠνιΫκνπ, (2 ηφκνη) Σνιίδεο, 1971 Σξεβειπάλ Σδψξηδ : Ο ΓαξηβΪιδεο θαη ε απειεπζΫξσζε ηεο ηθειέαο, ΐίπεξ, 1973 Σξηθνχπεο ππξίδσλ : Ηζηνξέα ηεο Διιεληθάο ΔπαλαζηΪζεσο, (4 ηφκνη), Γηνβάλεο, 1878 Σξφηζθη Λ. : Ηζηνξέα ηεο Ρσζηθάο ΔπαλΪζηαζεο, (5 ηφκνη), Νένη ηφρνη, 1971 Σζβάηρ ηέθαλ : Μαξέα ΑληνπαλΫηα, Βθδφζεηο Ααξεκά Σζαλγθ Γηνπλγθ – Σδνλ Υάιιηληευ : ΜΪν, Βζηία, 2007 Σζεδαξέηη Πάνιν : Θενδψξα, ε Ϊλνδνο κηαο απηνθξΪηεηξαο, Χθεαλίδα, 2003 Σζειάιεο Ώγεζίιανο : Πιαπνχηαο, Γηαλλίθνο, 1962 Σζηέλ Πν-ηζαλ & Κηάν ηνπ-ηζελθ : Ηζηνξέα ηεο Κέλαο, Ώ-ΐ ηφκνη, Φέμεο 1962 Σζηθφξνο Νίθνο : ηαπξνθνξέεο, Βξκήο, 2000 Σζηθφξνο Νίθνο : Δκεέο θαη νη ΦξΪγθνη, Βξκήο, 1989 Σζνπθαιάο Κσλζηαληίλνο : Ζ Διιεληθά ηξαγσδέα, Οιθφο, 1969 Σζψξηζηι Οπτλζηνλ : Β’ Παγθφζκηνο Πφιεκνο (4 ηφκνη), Βιι. Μνξθ. Βζηία, Τπνπξγείνλ Ώκχλεο ΒΑ : Β’ Παγθφζκηνο Πφιεκνο, Κάδκνο, 1959 Φηιηππηλί εξδ : ηελ ππξΪ ηνπ Ϋξσηα … – ΣδνξληΪλν Μπξνχλν, Φπρνγηφο, 2000 Φίιιηπο Σδφλαζαλ : Ζ ΣεηΪξηε ηαπξνθνξέα, Χθεαλίδα, 2004 Φξαληδήο Γ – Ανχθαο Μηρ.: Σν Υξνληθφ ηεο Αιψζεσο, ΐίπεξ 1971 Φσηηάδεο Αεκήηξεο : Ζ ΔπαλΪζηαζε ηνη 21, (4 ηφκνη), Μέιηζζα, 1971 Φσηηάδεο Αεκήηξεο, Μεζνιφγγη, Κπςέιε, 1965 Φσηηάδεο Αεκήηξεο : ΚαλΪξεο, Κπςέιε, 1965 Φσηηάδεο Αεκήηξεο : ΚαξατζθΪθεο, Ασξηθφο, 1966 Φσηηάδεο Αεκήηξεο : ζσλαο, Κπςέιεο, 1963 Φσηηάδεο Αεκήηξεο : Ζ Έμσζε ηνπ ζσλα, Κπςέιε, 1964 Υαξηηφπνπινο Αηνλχζεο : Άξεο, ν αξρεγφο ησλ αηΪθησλ, Βιιεληθά Γξάκκαηα, 2003 Υαηδεπέηξνο Κ-Φαθαιηνχ Μ.: Μαξηπξέεο 40-41, Κέδξνο, 1982 891
Υαηδήο Θαλάζεο : Ζ ληθεθφξα επαλΪζηαζε πνπ ρΪζεθε, (3 ηφκ.), Παπαδήζεο, 1977-9 Υνπ ΐάη-ινπ : Ηζηνξέα ηεο Κηλεδηθάο Φηινζνθέαο, Φέμεο, 1962 Φηιάθεο ΐαζίιεηνο : Ηζηνξέα ηεο Κξάηεο Β’ ηφκνο, Νέα Έξεπλα Υαλίσλ, 1909 Φηιάθεο ΐαζίιεηνο : Ηζηνξέα ηεο Κξάηεο Γ’ ηφκνο, Νέα Έξεπλα Υαλίσλ, 1909 Φπξνχθεο Νίθνο: Ηζηνξέα ηεο ζχγρξνλεο ΔιιΪδαο (δπν ηφκνη),Βπηθαηξφηεηα, 1975 Φπξνχθεο Νίθνο : Ο θαζηζκφο θαη ε 4ε Απγνχζηνπ, Βπηθαηξφηεηα, 1974 Allen Rob. – Warren Pen: Άηιαο ηεο Βέβινπ, Δ Καζεκεξηλή, 1998 Aleotti Luciano : σθξΪηεο, Υξηζηαθφπνπινο, 1990 Aleotti Luciano : Κξφκβει, Υξηζηαθφπνπινο, 1990 Antes Peter: ΜεγΪινη ΗδξπηΫο Θξεζθεηψλ, Παπαδήκαο 1995 Ardagh J. & Jones C.: Cultural Atlas Of France, Time-Life 1991 Asimov Isaac: Σν Υξνληθφ ηνπ Κφζκνπ, Παλεπηζηεκηαθέο Βθδφζεηο Κξήηεο, 2004 Batistin Annamaria – Depoli Franco : Οη ΓξΪθρνη, Υξηζηαθφπνπινο, 1990 Baggini Julian: Ο Αζετζκφο, Βιιεληθά Γξάκκαηα, 2006 Baigent M. & Leigh R.: The Inquisition, Penguin Books, 1999 Bains J. & Malek J.: Atlas of Ancient Egypt, Faidon, 1986 Barnavii Elie : ΦνληθΫο ζξεζθεέεο, Πφιηο, 2007 Beevor Antony : Βεξνιέλν, Ζ πηψζε 1945, Γθνβφζηεο, 2004 Beevor Antony :Ο Ηζπαληθφο Δκθχιηνο Πφιεκνο, Γθνβφζηεο, 2006 Bennett Lerone : ΜΪξηηλ Λνχζεξ Κηλγθ, Περιηβαλίδεο, 1964 Bicheno Hugh : Ζ Ναπκαρέα ηεο ΝαππΪθηνπ, Βλάιηνο, 2006 Bishop Chris – McNab Chris : Campains of WW2 day by day, Amber, 2007 Black C : Cultural Atlas of Renaissance, Time-Life 1993 Blanck Horst: Σν Βηβιέν ζηελ Αξραηφηεηα, Παπαδήκαο, 1994 Bodino – Pastengo : ΜΪν, Φπηξάθεο, 1972 Bonacina Giorgio : Ζ δνινθνλέα ηνπ Ραζπνχηηλ, Φπηξάθεο 1973 Blunden C. & Elvin Mark: Cultural Atlas of China, Faidon, 1987 Casson Lionel : Οη Βηβιηνζάθεο ζηνλ Αξραέν Κφζκν, Μ. Ε. Β. Σ. , 2006 Cavanilas de Blas Antonio: Ο ΦπιαθηζκΫλνο ηνπ Αιγεξένπ, Βλάιηνο, 2006 Chadwick H. & Evans G. R. : Atlas oh the Christian Church, Time-Life, 1988 Chauvel Genevieve: αιαληέλ, Βλάιηνο, 1991 Chedid Andree: Νεθεξηέηε, ην φλεηξν ηνπ Αθελαηψλ, Βλάιηνο, 1998 Coe M. - Snow D. - Benson E.: Atlas of the Ancient America, Time-Life, 1988 Collcutt - Jansen & Kymakura: Cultural Atlas of Japan, Time-Life, 1989 Conforti Luciana : Ζ Γέθε ηεο ΝπξεκβΫξγεο, 1973, Φπηξάθεο Cornell T. & Metthews J.: Atlas of the Roman World, Faidon, 1986 Cotterell Arthur: Ancient Civilizations, Penguin, 1980 Cronin Vincent: Louis XIV, Collins Harvil, 1990 Cunliffe Barry: ΠπζΫαο ν Έιιελαο, Γθνβφζηεο, 2003 Dan Christianν : Ρνπζζψ, Υξηζηαθφπνπινον, 1990 Dan Cristiano : Νηηληεξψ, Υξηζηαθφπνπινο, 1990 Dan Daniele : ΡνβεζπηΫξνο, Υξηζηαθφπνπινο, 1990 Dawkins Richard: Ζ πεξέ Θενχ απηαπΪηε, Κάηνπηξν, 2007 De Lange, Nikholas : Atlas of the Jewish World, Time-Life, 1987 Droysen Joh. Gustav: Ηζηνξέα ηνπ ΜεγΪινπ ΑιεμΪλδξνπ, Βιεπζεξνηππία 1990 Droysen Joh. Gustav : Ηζηνξέα ησλ Γηαδφρσλ ηνπ Μ. ΑιεμΪλδξνπ, Βιεπζεξνηππία 1993 Durant Will : Παγθφζκηνο Ηζηνξέα ηνπ Πνιηηηζκνχ, (6 ηφκνη), πξφπνπινο, 1969 Dzielska Maria : Τπαηέα ε Αιεμαλδξηλά, Βλάιηνο, 1997 Eudes Dominique : Οη θαπεηΪληνη, Βμάληαο, 1970 892
Francesco Natali : Μπαθνχληλ, Υξηζηαθφπνπινο, 1990 Freke Timothy – Gandy Peter: Σα Μπζηάξηα ηνπ Ηεζνχ, Βλάιηνο, 2001 Fouquet Claude: Ηνπιηαλφο, ν ζΪλαηνο ηνπ αξραένπ θφζκνπ, Ληβάλεο1995 Goat Louis: Ο Γέζθνο ηεο Φαηζηνχ, Εηαλφο, 1995 Gombrich E.H. : Μηθξά Ηζηνξέα ηνπ Κφζκνπ, Παηάθεο, 2007 Graham-Campbell Gr.: Cultural Atlas of the Viking World, Time-Life, 1994 Grenvill J. A. S. : A History of the World in the 20th Century, Harvard Univ. Press 1980 Grossjohann Georg : ΠΫληε ρξφληα πνιΫκνπ κε ηε ΒΫξκαρη, Εσιθφο, 2007 Gurney O.R.: Οη Υεηηαένη, Οδπζζέαο, 2002 Hart Liddel : Ζ Ϊιιε πιεπξΪ ηνπ ιφθνπ, Σδηξίηαο, 1950 (;) Hart H. Michael: The 100 Most Influential Person in History, Citadel Press, 1992 Holbraad Carsten : The Concert of Europe, Longman, 1970 Horn Alistair : The fall of Paris, Papermac, 1989 Irving David : Ζ Γέθε ηεο ΝπξεκβΫξγεο, Γθνβφζηεο, 2004 Jacqueline de Romilly: ΑιθηβηΪδεο, ην Άζηπ, 1995 Krejcir Jaroslav : Czech History, Infoa Le Goff Jacques : Ζ Δπξψπε γελλάζεθε ηνλ Μεζαέσλα; Πφιηο, 2006 Leveque Pierre & Vidal-Naquet Pierre: ΚιεηζζΫλεο ν Αζελαένο, Βπξχαινο, 1989 Levi Reter: Atlas of the Greek World, Faidon, 1987 Library of the Nations : Japan, Time-Life, 1985 Library of the Nations: France, Time-Life, 1984 Library of the Nations: Germany, Time-Life, 1984 Library of the Nations: Britain, Time-Life, 1985 Library of the Nations: Italy, Time-life, Library of the Nations : Spain, Time-Life, 1986 Library of the Nations : The United States, Time-Life, 1984 Library of the Nations : China, Time-Life, 1984 Library of the Nations : India, Time-Life, 1986 Library of the Nations : Mexico, Time-Life, 1985 Library of the Nations : Israel, Time-Life, 1986 Lost Civilizations : Mesopotamia: The Mighty Kings, Time-Life, 1995 Lost Civilizations: Anatolia: Cauldron of Cultures, Time-Life, 1995 Lost Civilizations: Egypt: Land of the Pharaohs, Time-Life, 1992 Lost Civilizations: Ramses II: Magnificence of the Nile, Time-Life, 1993 Lost Civilizations: The Holy Land, Time-Life, 1992 Lost Civilizations: Persians: Masters of the Empire, Time-Life, 1995 Lost Civilizations: Southeast Asia: A Past Regained, Time-Life, 1995 Lost Civilizations: China’s Buried Kingdoms, Time-Life, 1993 Lost Civilizations: Greece: Temples, Tombs & Treasures, Time-Life, 1994 Lost Civilizations: Wondrous Realms of the Aegean, Time-Life, 1993 Lost Civilizations: Aztecs: Reign of Blood & Splendour, Time-Life, 1992 Lost Civilizations: The Magnificent Maya, Time-Life, 1993 Lost Civilizations: Incas: Lords of Gold and Glory, Time-Life, 1992 Lost Civilizations: The Celts: Europe’s People of Iron, Time-Life, 1994 Lukacs John : Ο Υέηιεξ ηεο ηζηνξέαο, Βλάιηνο, 1999 Luciano di Pietro : Λνχζεξνο, Υξηζηαθφπνπινο, 1990 Luciano di Pietro : Γαιηιαένο, Υξηζηαθφπνπινο, 1990 Maracin Paul : Ζ Νχρηα ησλ ΜεγΪισλ Μαραηξηψλ, Κνριίαο, 2004 Markale Jean: Μνληζεγθνχξ, ην Μπζηάξην ησλ Καζαξψλ, Βλάιηνο, 2006 Marsh & Carrick: 365 Great Stories from History, Icon books, 2005 893
Matthew Donald: Atlas of Medieval Europe, Faidon, 1987 Maurois Andre: Ηζηνξέα ηεο Γαιιέαο, εθδ. Μαγγαληά (1960;) Michel de Grece: Ο ηειεπηαένο νπιηΪλνο, Ληβάλεο, 1992 Michel de Grece : Σν ΠαιΪηη ησλ δαθξχσλ, Ληβάλεο, 1990 Mignet F.A.: Ηζηνξέα ηεο Γαιιηθάο ΔπαλΪζηαζεο (δπν ηφκνη), Κ & Μ Milani Mino : Ζ ζθαγά ησλ Ρσκαλφθ, Φπηξάθεο, 1973 Milner-Gulland R. & Dejevsky N.: Cultural Atlas of Russia, Time-Life 1990 Murray Joselyn: Cultural Atlas of Africa, Faidon, 1987 Nile R. & Clerk C.: Cultural Atlas of Australia, N. Zealand & the S. Pacific, Time-Life, 1995 Nencini Franco : Ζ Κνπ-Κινπμ-Κιαλ, Φπηξάθεο, 1973 O’ Donnel James : Σν θαηαθχγην ηνπ Βεξνιέλνπ, Κέδξνο, 2005 Ortiz Alicia : Eva Peron, St. Martin’s Press, 1996 Oxford: Dictionary of World History, Oxford University Press, 2000 Overy Richard: Ηζηνξηθφο Άηιαο ηνπ 20νχ Αηψλα, Καζεκεξηλή, 1999 Overy Richard : Complete History of the World, Times Books, 2007 Paltrinieri Marisa : ηΪιηλ, Φπηξάθεο, 1972 Paltrinieri Marisa : ΜΪν, Φπηξάθεο, 1972 Perrot Charles : Ηεζνχο, Σν ΐήκα, 2007 Posse Abel: Δβέηα Πεξφλ, Αηψλε, 1996 Prayon Friedhelm : Οη Βηξνχζθνη, Μνξθσηηθφ Ίδξπκα ΒΣΒ, 1996 Purnel : Ηζηνξέα ηνπ 20νχ αηψλνο, (6 ηφκνη), Υξπζφο Σχπνο, 1968 Read Piers Paul : Οη Ναΐηεο Ηππφηεο, Βλάιηνο, 2003 Rizzatti Maria Luisa: αβνλαξφια, Υξηζηαθφπνπινο, 1990 Roaf Michael: Cultural Atlas of Mesopotamia, Time-Life, 1991 Roberts J.M.: History of the World, Oxford University Press 1992 Robinson Francis: Atlas of the Islamic World, Faidon, 1987 Rogerson John: Atlas of the Bible, Time-Life, 1988 Sandars N.K.: Οη Λανέ ηεο ΘΪιαζζαο, Οδπζζέαο, 2001 Stone I. F. : The trial of Socrates, Picador, 1989 Unesco: Ηζηνξέα ηεο Αλζξσπφηεηαο, Βιιεληθή Παηδεία, 1963 Van Loon Hendrik Willem: Ζ Ηζηνξέα ηεο Αλζξσπφηεηνο, Βθιεθηαί ειίδεο Vincent M. & Stradling R.A.: Cultural Atlas νf Spain & Portugal, Time-Life 1994 Volkogonov Dmitri : Trotsky, The Free Press, 1996 Waltari Mika : ΗσΪλλεο Άγγεινο, Καιέληεο, 2003 Walter Henriette : Ζ πεξηπΫηεηα ησλ γισζζψλ ηεο Γχζεο, Βλάιηνο, 2007 Wells H.G.: Pocket History of the World, Pocket books, 1922 Wells H.G. : Παγθφζκηνο Ηζηνξέα, (2 ηφκνη), Παγθ. ΐηβιηνζήθε, 1952 Zurcher Erik : χγρξνλε Ηζηνξέα ηεο Σνπξθέαο, Ώιεμάλδξεηα, 2004 ΠΒΡΕΟΑΕΚΏ : ΗζηνξηθΪ, εβδνκαδηαία έθδνζε ηεο εθεκεξίδαο Βιεπζεξνηππία απφ ην 1999 Οη Πξσηνπφξνη, εβδνκαδηαία έθδνζε ηεο εθεκεξίδαο Βιεπζεξνηππία απφ ην 2005 Ηζηνξέα ΔηθνλνγξαθεκΫλε, κελαία έθδνζε ηνπ Παπχξνπ απφ ην 1978 Time, δηεζλήο εβδνκαδηαία έθδνζε ηνπ ζπγθξνηήκαηνο Time Time 100: Heroes & Inspirations-Person of the Century, Time, 2000 Time 100: Builders & Titans – Great Minds of the Century, Time 1999 Time – Great People of the 20th Century, Time 1996 National Geographic, κελαία επηζεψξεζε ηεο NG Society
894
40. ΑΛΦΑΒΖΣΗΚΟ ΔΤΡΔΣΖΡΗΟ Ώβδνχι Υακίη ΐ’, Σνχξθνο ζνπιηάλνο Ώβεξξφεο, Άξαβαο θηιφζνθνο Ώβηθέλλαο, (Υνπζείλ ηκπλ ηλά) Πέξζεο θηιφζνθνο θαη επηζηήκνλαο Ώβξαάκ, Γελάξρεο ησλ Ββξαίσλ Ώγία Βιέλε, κεηέξα ηνπ Μεγάινπ Κσλζηαληίλνπ Ώγία Σεξέδα ηεο Άβηια, Εζπαλίδα κνλαρή θαη ζπγγξαθέαο ΑΓΗΑΣΟΛΑΥ ΡΟΤΥΟΛΑΥ ΥΟΜΔΨΝΗ ΑΓΗΟ ΑΤΓΟΤΣΗΝΟ Άγηνο ηέθαλνο, πξψηνο κάξηπξαο ηεο ρξηζηηαληθήο πίζηεο ΑΓΗΟ ΦΡΑΓΚΗΚΟ ΣΖ ΑΗΕΖ Ώδξηαλφο, Ρσκαίνο απηνθξάηνξαο Ώέηηνο, Ρσκαίνο ζηξαηεγφο, ν ληθεηήο ηνπ Ώηηίια Ώτδελζηάηλ εξγθέη, νβηεηηθφο ζθελνζέηεο ηνπ θηλεκαηνγξάθνπ ΑτδελρΪνπεξ ΝηνπΪηη, ζηξαηεγφο θαη πξφεδξνο ησλ ΖΠΑ ΑΗΚΑΣΔΡΗΝΖ Β’ ε ΜΔΓΑΛΖ ΑΨΝΣΑΨΝ ΑΛΒΔΡΣΟ ΑΗΥΤΛΟ Ώίζσπνο, παξακπζάο απφ ηε Θξάθε (;) Άηρκαλ Άληνιθ, Γεξκαλφο εγθιεκαηίαο πνιέκνπ Άθκπαξ Υαλ, Μνγγφινο απηνθξάηνξαο ηεο Ελδίαο Aιάξηρνο Ώ’, εγεκφλαο ησλ ΐεζηγφηζσλ Ώιέμαλδξνο Ώ’, ηζάξνο ηεο Ρσζίαο ΑΛΔΞΑΝΓΡΟ Ο ΜΔΓΑ Ώιέμαλδξνο Σ’ ΐνξγίαο, πάπαο Ώιέμηνο Ώ’ Κνκλελφο, απηνθξάηνξαο ηνπ ΐπδαληίνπ Ώιηέληε αιβαδφξ,Υηιηαλφο πνιηηηθφο Ώιί ηκπλ Ώκπί Σαιίκπ, ν πξψηνο Υαιίθεο γηα ηνπο ηίηεο Μνπζνπικάλνπο Ώιθαίνο, ιπξηθφο πνηεηήο θαη κνπζηθφο απφ ηε Λέζβν Ώιθηβηάδεο, Ώζελαίνο πνιηηηθφο θαη ζηξαηεγφο Ώιθκάλαο, πνηεηήο απφ ηε πάξηε Άιιελ Γνχληπ, Ώκεξηθαλφο ζθελνζέηεο, εζνπνηφο, ζπγγξαθέαο θαη κνπζηθφο Άιιελ Πσι, Ώκεξηθαλφο, ζπληδξπηήο ηεο Microsoft Ώι-Μακνχλ, Άξαβαο ραιίθεο Ώι Μνπηαλάκπη, Άξαβαο ν ζεκαληηθφηεξνο πνηεηήο ηεο αξαβηθήο γιψζζαο Ώκελρνηέπ (Ώκένθηο) IV ή Ώθελαηφλ, θαξαψ ηεο Ώηγχπηνπ Ώκέξηθν ΐεζπνχηζη, Εηαιφο ραξηνγξάθνο Ώκνχδζελ Ρφαιλη, Ννξβεγφο εμεξεπλεηήο Ώκπνχ Μπαθξ, Άξαβαο, ν πξψηνο ραιίθεο ηνπ Εζιάκ 895
399 323 323 48 241 428 882 192, 250 223 371 237 273 724 769 537 686 158 139 762 348 249, 276 538 175 383, 412 308 476 320 141 163 139, 146 875 836 321 322 36 408 416 318
Ώλαμαγφξαο, θηιφζνθνο απφ ηελ Εσλία Ώλζέκηνο, αξρηηέθηνλαο ηεο Ώγίαο νθίαο Άλλα Κνκλελή, ηζηνξηθφο θαη ινγία ηνπ ΐπδαληίνπ ΑΝΝΗΒΑ Άλλσλ, Καξρεδφληνο ζαιαζζνπφξνο Ώληελάνπεξ Κφλξαλη, Γεξκαλφο θαγθειάξηνο Ώληνλέζθνπ Γηνλ, Ρνπκάλνο δηθηάηνξαο Ώληφλνθ-Οβζέλθν ΐιαληηκίξ, Ρψζνο επηθαλήο κπνιζεβίθνο Ώπνιηλαίξ Γθηγηψκ, Γάιινο πνηεηήο Ώπνιιψληνο ν Πεξγαίνο, Έιιελαο καζεκαηηθφο θαη γεσκέηξεο ΑΠΟΣΟΛΟ ΠΑΤΛΟ ΑΡΑΦΑΣ ΓΗΑΔΡ Άξεηνο, ηδξπηήο ηεο αίξεζεο ηνπ Ώξεηαληζκνχ Άξελη Υάλα, Γεξκαλίδα πνιηηηθφο επηζηήκσλ Ώξηφζην, Εηαιφο πνηεηήο Ώξίζηαξρνο ν άκηνο, Έιιελαο καζεκαηηθφο θαη αζηξνλφκνο Ώξηζηείδεο ν Αίθαηνο, Ώζελαίνο πνιηηηθφο Ώξίζηηππνο, θηιφζνθνο απφ ηελ Κπξήλε Ώξηζηνγείησλ, Ώζελαίνο ηπξαλλνθηφλνο ΑΡΗΣΟΣΔΛΖ Ώξηζηνθάλεο, Ώζελαίνοθσκσδηνγξάθνο Ώξκφδηνο, Ώζελαίνοηπξαλλνθηφλνο Άξκζηξνλγθ Νει, Ώκεξηθαλφο, ν πξψηνο άλζξσπνο ζηε ειήλε Ώξνπληάηη Ρφπ, Ελδή ζπγγξαθέαο Ώξηαμέξμεο, βαζηιηάο ηεο Πεξζίαο Ώξρίινρνο, Λπξηθφο πνηεηήο απφ ηελ Πάξν ΑΡΥΗΜΖΓΖ ΑΟΚΑ Ώζπαζία απφ ηε Μίιεην, ζχληξνθνο ηνπ Πεξηθιή ΑΟΤΡΜΠΑΝΗΜΠΑ ά ΑΡΓΑΝΑΠΑΛΟ Ώηαρνπάιπα, ΐαζηιηάο ησλ Ίλθαο Άηηαινο Ώ’, βαζηιηάο ηεο Πεξγάκνπ ΑΣΣΗΛΑ ΐαγηαδήη Ώ’, Σνχξθνο ζνπιηάλνο ΒΪγθλεξ Ρέραξλη, Γεξκαλφο ζπλζΫηεο ΐαιέζα Λερ, Πνισλφο ζπλδηθαιηζηήο θαη πξφεδξνο ηεο ρψξαο ηνπ ΒΑΝ ΓΚΟΓΚ ΒΗΝΔΝΣ ΐαλζέηη Μπαξηνινκέν, Εηαινακεξηθαλφο αλαξρηθφο ΐάξγθαο Γεηνχιην, ΐξαδηιηάλνο ζηξαηεγφο θαη δηθηάηνξαο ΐάξλαιεο Κψζηαο, Έιιελαο πνηεηήο ΐαζίιεηνο ΐ’ (ν ΐνπιγαξνθηφλνο), απηνθξάηνξαο ηνπ ΐπδαληίνπ ΐάζθν ληα Γθάκα, Πνξηνγάινο ζαιαζζνπφξνο 896
160 297 309 189 188, 405 778 718 659 653, 677 111 223 885 245, 363 689 427 178, 436 156 160 150 173 160, 165 150 812 881 67 139 181 81 157 29 268 109 272 357, 391 571 829 611 730 877 698 306 409
ΐάζθν ληε Μπαικπφα, Εζπαλφο θνλθηζηαδφξ θαη εμεξεπλεηήο 410 ΒΑΣ ΣΕΑΗΖΜ 526 ΐεάθεο Ώηκίιηνο, Έιιελαο εζνπνηφο 701 ΐεδάιηνπο Ώληξέαο, Φιακαλδφο αλαηφκνο 435 ΐειάζθεζ, Εζπαλφο δσγξάθνο 513 ΐειηζάξηνο, ζηξαηεγφο ηνπ ΐπδαληίνπ 282, 297 Βεινπρηψηεο Άξεο ά ΘαλΪζεο ΚιΪξαο, ‘θαπεηΪληνο’ ηνπ ΔΛΑ 765 ΒΔΝΗΕΔΛΟ ΔΛΔΤΘΔΡΗΟ 604 ΐεξλ Ενχιηνο, Γάιινο ζπγγξαθέαο επηζηεκνληθήο θαληαζίαο 594, 808 ΒΫξληη ΣδνπδΫππε, Ηηαιφο ζπλζΫηεο φπεξαο 609 ΐεξνλέδε, Εηαιφο δσγξάθνο 424 ΐεξζηλγθεληνξίμ, Γαιάηεο ζηξαηησηηθφο εγέηεο 197 ΐεζπαζηαλφο, Ρσκαίνο απηνθξάηνξαο 232 ΐεζζαξίσλ, Έιιελαο θαξδηλάιηνο θαη πξψηνο θαζνιηθφο παηξηάξρεο ηεο Πφιεο 314 ΒηβΪιληη Αληφλην, Ηηαιφο ζπλζΫηεο 509 ΐίθησξ Βκκαλνπήι Γ’, βαζηιηάο ηεο Εηαιίαο 609 ΒΗΚΣΧΡΗΑ, βαζέιηζζα ηεο ΜεγΪιεο Βξεηαλέαο 560 ΐίιιηα Πάληζν, Μεμηθαλφο επαλαζηάηεο 473 ΒΗΡΓΗΛΗΟ 216 ΐιαλη Σέπεο ή Αξάθνπιαο, εγεκφλαο ηεο ΐιαρίαο 393 ΐνθθάθηνο, Εηαιφο πνηεηήο 386 ΐφιηα Ώιεζζάληξν, Εηαιφο θπζηθφο 526 ΒΟΛΣΑΗΡΟ 497 ΒΟΤΓΑ ΗΝΣΑΡΣΑ 78 ΐξέλλνο, Γαιάηεο ζηξαηησηηθφο εγέηεο 197, 205 ΒΤΡΧΝ, (ΜπΪπξνλ) Λφξδνο 548 Γαίεηο ΟπΎιιηακ Μπάηιεξ, Εξιαλδφο λνκπειίζηαο πνηεηήο 703 ΓΑΛΖΝΟ 110, 178 ΓΑΛΗΛΑΗΟ 438 Γεκηζηφο Γεψξγηνο ή Πιήζσλ, Έιιελαο θηιφζνθνο 314, 419 Γελλάδηνο ΐ’ Παηξηάξρεο (Γεψξγηνο ρνιάξηνο) 313 Γηαλ βαλ Άηθ, Φιακαλδφο δσγξάθνο 426 Γηαλζφλ ΐίιιεκ, Οιιαλδφο εμεξεπλεηήο 414 Γηέιηζηλ Μπφξηο, πνιηηηθφο πξφεδξνο ηεο Ρσζηθήο Αεκνθξαηίαο 827 Γηδέξηρνο, βαζηιηάο ησλ ΐαλδάισλ 280 ΓθαγθΪξηλ Γηνχξη, νβηεηηθφο, ν πξψηνο θνζκνλαχηεο ηεο ηζηνξέαο 811 Γθαίξηλγθ Υέξκαλ, Γεξκαλφο ζηέιερνο ηνπ λαδηζηηθνχ θφκκαηνο 779 ΓΚΑΗΣΔ ΓΗΟΥΑΝ 517 ΓΚΑΝΣΗ ΗΝΣΗΡΑ 880 ΓΚΑΝΣΗ ΜΑΥΑΣΜΑ 350, 486, 742 Γθάνπο Καξι Φξήληξηρ, Γεξκαλφο καζεκαηηθφο, αζηξνλφκνο θαη θπζηθφο 569 Γθάξκπν Γθξέηα, νπεδή εζνπνηφο ηνπ θηλεκαηνγξάθνπ 719 897
ΓΚΑΡΗΜΠΑΛΝΣΗ ΣΕΟΤΕΔΠΠΔ ΓΚΔΊΣ ΜΠΗΛ Γθίικπεξη ΟπΎιιηακ, Άγγινο γηαηξφο θαη θπζηθφο Γθινπθ Κξηζηφθ, Γεξκαλφο ζπλζέηεο ΓΚΟΓΗΑ ΦΡΑΝΗΚΟ Γθφγθνι Νηθνιάη, Ρψζνο ζπγγξαθέαο Γθφληαξλη Ρφκπεξη, Ώκεξηθαλφο αζηξνθπζηθφο Γθφξθη Μαμίκ, Ρψζνο ζπγγξαθέαο ΓΚΟΡΜΠΑΣΟΦ ΜΗΥΑΖΛ Γθνπεβάξα Βξλέζην ‘Σζε’, Κνπβαλέδνο επαλαζηάηεο Γθνπτηζηαξληίλη Φξαληζέζθν, Εηαιφο ηζηνξηθφο ζπγγξαθέαο Γθνπιάξ Γνπάνπ, πξφεδξνο ηεο ΐξαδηιίαο Γθξέθθηζ ΝηΫηβηλη, Ακεξηθαλφο ζθελνζΫηεο ηνπ θηλεκαηνγξΪθνπ ΓΚΡΟΠΗΟΤ ΒΑΛΣΔΡ Γιέδνο Μαλφιεο, Έιιελαο αληηζηαζηαθφο θαη πνιηηηθφο Γνξγίαο, θηιφζνθνο απφ ηε ηθειία Γνπάηθιηθ Σδσλ, Άγγινο ζενιφγνο Γνπάηιλη ζθαξ, Εξιαλδφο ζπγγξαθέαο Γνπέιιεο ξζνλ, Ώκεξηθαλφο ζθελνζέηεο θαη εζνπνηφο Γνπιηέικνο ΐ’, Κάηδεξ ηεο Γεξκαλίαο Γνπιηέικνο Γ’ ηεο Οξάγγεο, βαζηιηάο ηεο Ώγγιίαο ΓΟΤΛΗΔΛΜΟ Ο ΚΑΣΑΚΣΖΣΖ Γνπιθ ΐηξηδίληα, ΐξεηαλίδα ζπγγξαθέαο Γνπφηζνλ Σδαίεκο, Ώκεξηθαλφο κνξηαθφο βηνιφγνο, DNA ΓΟΤΣΔΜΒΔΡΓΗΟ ΗΧΑΝΝΖ ΓΡΑΚΥΟ ΓΑΨΟ ΓΡΑΚΥΟ ΣΗΒΔΡΗΟ Γχδεο Νηθφιανο, Έιιελαο δσγξάθνο Ααβίδ, βαζηιηάο ησλ Ββξαίσλ Ααβίδ Γαθ-Λνπί, Γάιινο δσγξάθνο ΓΑΝΣΖ Αάλδνινο Βλξίθν, Αφγεο ηεο ΐελεηίαο ΓΑΡΒΗΝΟ ΚΑΡΟΛΟ Ααξείνο Ώ’ ν Μέγαο, βαζηιηάο ησλ Πεξζψλ Ααξείνο Γ’, βαζηιηάο ησλ Πεξζψλ ΓΖΜΟΚΡΗΣΟ Αεκνζζέλεο, Ώζελαίνο ξήηνξαο Αηνγέλεο, θπληθφο θηιφζνθνο απφ ηε ηλψπε Αηνθιεηηαλφο, Ρσκαίνο απηνθξάηνξαο Αηφθαληνο, καζεκαηηθφο απφ ηελ Ώιεμάλδξεηα Ανκίληθνο ληε Γθνπζκάλ, ηδξπηήο ηνπ ηάγκαηνο ησλ Ανκηληθαλψλ Αξάθσλ, Ώζελαίνο λνκνζέηεο 898
607 836 436, 491 510 513 575 809 618 827 479 427 877 734 688 758 160 441 590 737 598 447, 454 292 674 833 387 208 208 606 50 514 385 310, 368 559 65 68 121 172 177 240 40, 177 372 148
Βηξήλε ε Ώζελαία, απηνθξάηεηξα ηνπ ΐπδαληίνπ Βθαηαίνο. ηζηνξηνγξάθνο απφ ηε Μίιεην Έιηνη Σ.., Ώκεξηθαλφο λνκπειίζηαο πνηεηήο θαη ζεαηξηθφο ζπγγξαθέαο ΔΛΗΑΒΔΣ Α’ ΣΖ ΑΓΓΛΗΑ Βιθάλν Υνπάλ εκπαζηηάλ, Εζπαλφο ζαιαζζνπφξνο ΔΛΤΣΖ ΟΓΤΔΑ Βκπεδνθιήο, θηιφζνθνο απφ ηε ηθειία ΔΝΓΚΔΛ ΦΡΖΝΣΡΗΥ ΔΝΣΗΟΝ ΣΟΜΑ Βπακεηλψλδαο, ζηξαηεγφο ηεο Θήβαο Βπίθνπξνο, θηιφζνθνο απφ ηε άκν ΔΡΑΜΟ (Erasmus) Βξαηνζζέλεο, αζηξνλφκνο απφ ηελ Ώιεμάλδξεηα Έξηθ ν Κφθθηλνο, ΐίθηλγθ ζαιαζζνπφξνο ΔΡΡΗΚΟ Ζ’ βαζηιηΪο ηεο Αγγιέαο Βξξίθνο ν Θαιαζζνπφξνο, Πνξηνγάινο πξίγθηπαο θαη εμεξεπλεηήο Έξηθζνλ Ληθ, ΐίθηλγθ ζαιαζζνπφξνο γηνο ηνπ Έξηθ ηνπ Κφθθηλνπ Βπαγφξαο, βαζηιηάο ηεο Κχπξνπ Βχδνμνο, ζαιαζζνπφξνο θαη εμεξεπλεηήο απφ ηελ Κχδηθν ΔΤΚΛΔΗΓΖ Βπθιήο. Ώζελαίνο Μαξαζσλνδξφκνο Βπξηπίδεο, Ώζελαίνο ηξαγσδφο Γαλγθ Υελγθ, Κηλέδνο ιφγηνο θαη επηζηήκνλαο, εθεπξέηεο ηνπ ζεηζκνγξάθνπ ΕΑΝ ΝΣ’ ΑΡΚ (ΗσΪλλα ηεο Λσξξαέλεο) Γαπάηα Βκηιηάλν, Μεμηθάλνο επαλαζηάηεο Γαραξηάδεο Νίθνο, εγέηεο ηνπ ΚΚΒ Γβίγγιηνο Οχιξηρ, Βιβεηφο θιεξηθφο θαη κεηαξξπζκηζηήο Γέππειηλ Φεξδηλάλδνο, Γεξκαλφο θαηαζθεπαζηήο ησλ αεξνπινίσλ Γέππειηλ Γήλσλ ν Κηηηεχο, Κχπξηνο θηιφζνθνο Γηλη Ώληξέ, Γάιινο λνκπειίζηαο ζπγγξαθέαο Γνιά Βκίι, Γάιινο ζπγγξαθέαο ΕΧΡΟΑΣΡΖ Ή ΕΑΡΑΣΟΤΣΡΑ Ήκνλ ληε ΐαιέξα, επαλαζηάηεο θαη πξψηνο πξφεδξνο ηεο Εξιαλδίαο Δξάθιεηνο, απηνθξάηνξαο ηνπ ΐπδαληίνπ ΖΡΑΚΛΔΗΣΟ Ο ΔΦΔΗΟ ΖΡΟΓΟΣΟ Δξψδεο Ώ’ ν Μέγαο, βαζηιηάο ηεο Ενπδαίαο Δξψδεο ν Ώηηηθφο, Ώζελαίνο ξήηνξαο θαη ζνθηζηήο Ήξσλ ν Ώιεμαλδξεχο, κεραληθφο ΖΗΟΓΟ ΘΑΛΖ Ο ΜΗΛΖΗΟ Θάηζεξ Μάξγθαξεη, ε πξψηε γπλαίθα πξσζππνπξγφο ηεο ΐξεηαλίαο 899
301 143 738 452 411 860 143, 160 571 625 169 178 417 40, 178 290 451 405 290, 405 58 178 40, 178 152 160 96 379 473 767 443 600 58, 178 677 593 61 643 300 118 104 220 185 40, 185 140 116 847
ΘΔΜΗΣΟΚΛΖ Θενδφζηνο Ώ’, Ρσκαίνο απηνθξάηνξαο Θενδψξα, απγνχζηα ηνπ ΐπδαληίνπ, αλαζηήισζε ηηο εηθφλεο Θενδψξα, απηνθξάηεηξα ηνπ ΐπδαληίνπ, ζχδπγνο ηνπ Ενπζηηληαλνχ ΘΔΟΓΧΡΑΚΖ ΜΗΚΖ ΘΔΟΓΧΡΗΥΟ (Dietrich) Ο ΜΔΓΑ Θεφθξηηνο, πνηεηήο απφ ηηο πξαθνχζεο ΘΔΟΣΟΚΟΠΟΤΛΟ ΓΟΜΖΝΗΚΟ (EL GRECO) ΘΔΡΒΑΝΣΔ ΜΗΓΚΔΛ Θεφθξαζηνο, θηιφζνθνο απφ ηε Λέζβν Θέσλ ν Ώιεμαλδξεχο, αζηξνλφκνο θαη καζεκαηηθφο ΘΟΤΚΤΓΗΓΖ Θσκάο Ώθνπτλάηεο, Εηαιφο θιεξηθφο θαη θηιφζνθνο Εβάλ Γ’ ν Μέγαο ηζάξνο ηεο Ρσζίαο ΗΒΑΝ Γ’ Ο ΣΡΟΜΔΡΟ ΗΖΟΤ Εκπαξνχξη Νηνιφξεο ή Παζηνλάξηα, Εζπαλίδα θνκκνπλίζηξηα Ελλνθέληηνο Γ’, πάπαο Εληάιγθν Μηγθέι, Μεμηθάλνο ηεξέαο θαη επαλαζηάηεο Ενλέζθνπ Βπγέληνο, Ρνπκάλνο ζεαηξηθφο ζπγγξαθέαο Ενπιηαλφο (ν Παξαβάηεο), Ρσκαίνο απηνθξάηνξαο ΗΟΤΛΗΟ ΚΑΗΑΡ ΕΟΤΣΗΝΗΑΝΟ Ίππαξρνο, Έιιελαο αζηξνλφκνο απφ ηε ΐηζπλία ΗΠΠΟΚΡΑΣΖ ΗΑΒΔΛΛΑ, βαζέιηζζα ηεο Ηζπαλέαο Εζίδσξνο, ΐπδαληηλφο, αξρηηέθηνλαο ηεο Ώγίαο νθίαο Εζνθξάηεο, Ώζελαίνο ξήηνξαο Ίην Υηξνκπνχκη, πξσζππνπξγφο ηεο Εαπσλίαο Ίςελ Υέλξηθ, Ννξβεγφο ζπγγξαθέαο. Εσάλλεο Ώ’ Σζηκηζθήο, Ώπηνθξάηνξαο ηνπο ΐπδαληίνπ Εσάλλεο ΐ’ Κνκλελφο, απηνθξάηνξαο ηνπο ΐπδαληίνπ Εσάλλεο ν Ώθηήκσλ, ηεο Ώγγιίαο Εσάλλεο-Παχινο ΕΕ, πάπαο ηεο Ρψκεο ΗΧΗΠΠΟ ΦΛΑΒΗΟ ΚΑΒΑΦΖ ΚΧΝΣΑΝΣΗΝΟ Καβνχξ Κακίιιν, πξσηεξγάηεο ηεο ελνπνίεζεο ηεο Εηαιίαο Καδάλ Βιία, Βιιελνακεξηθαλφο ζθελνζέηεο ηνπ θηλεκαηνγξάθνπ ΚΑΕΑΝΣΕΑΚΖ ΝΗΚΟ Καιβίλνο Εσάλλεο, Γάιινο ηεξέαο θαη κεηαξξπζκηζηήο Καιηγνχιαο, Ρσκαίνο απηνθξάηνξαο ΚΑΛΛΑ ΜΑΡΗΑ 900
153 246, 296 302 298 861 252, 278 178 424 396, 428 173 40, 247 164 377 382 448 221 706 368 472 718 246 41, 213 296 40, 178 170 380 297 172 335 612 305 309 378 829 226 606 567 801 699 443 230 868
Καιιίλνο, ειεγεηαθφο πνηεηήο απφ ηελ Έθεζν 139 ΚΪιν Φξέληα, Μεμηθαλά δσγξΪθνο 740 Κακάι Ώλη-ληηλ Μερδάλη, Πέξζεο κηθξνγξάθνο 355 Κακβχζεο ΐ’, Πέξζεο βαζηιηάο 39, 64 Κάκπνη Σδψλ, (Κάκπνην Σδηνβάλη) Εηαιφο εμεξεπλεηήο 412 Κακπξάι Πέληξν Ώιβαξέδ, Πνξηνγάινο εμεξεπλεηήο 409 Κακχ Ώικπέξ, Γάιινο λνκπειίζηαο ζπγγξαθέαο θαη θηιφζνθνο 850 Καλφβα Ώληφλην, Εηαιφο γιχπηεο 568 Καλη ΗκκΪλνπει, Γεξκαλφο θηιφζνθνο 516 Καληάθη Μνακάξ, Λίβπνο επαλαζηάηεο θαη πνιηηηθφο 483, 793 ΚΑΠΟΓΗΣΡΗΑ ΗΧΑΝΝΖ 551 Καππαδφθεο Εσάλλεο, ΐπδαληηλφο λνκνκαζήο 297 Καξαβάηδην, Εηαιφο δσγξάθνο 513 Καξαγηψξγεο ή Καξαγηφξγεβηηο, εζληθφο ήξσαο ηεο εξβίαο 543 ΚΑΡΑΘΟΓΧΡΖ ΚΧΝΣΑΝΣΗΝΟ 693 Καξατζθάθεο Γεψξγηνο, νπιαξρεγφο 1821 544 ΚΑΡΑΜΑΝΛΖ ΚΧΝΣΑΝΣΗΝΟ 854 Καξβάιην Οηέιν (ληε), Πνξηνγάινο εγέηεο ηεο ‘Βπαλάζηαζεο ησλ Γαξπθάιισλ’ 868 ΚΑΡΛΟΜΑΓΝΟ 283 Καξληάλν Σδεξφιακν, Εηαιφο καζεκαηηθφο θαη αζηξνιφγνο 436 Κάξνινο Ώ’ βαζηι. ηεο Εζπαλ. θαη σο Κάξνινο Β’ απηνθξάη. ηεο Ώπζηξίαο 445, 446 Κάξνινο Εΐ’, βαζηιηάο ηεο νπεδίαο 538 Κάξνινο Μαξηέινο, βαζηιηάο ησλ Φξάγθσλ 283 ΚΑΡΣΔΗΟ ά ΡελΫ ΝηεθΪξη (Descartes) 492 Καξηηέ Γαθ, Γάιινο εμεξεπλεηήο 413 ΚΑΣΡΟ ΦΗΝΣΔΛ 479, 814 Κάθθα Φξαληο, Σζέρνο ζπγγξαθέαο 587 Κέιζηνο Άληεξο, νπεδφο αζηξνλφκνο 521 ΚΔΜΑΛ ΑΣΑΣΟΤΡΚ 400, 727 ΚΔΝΝΔΝΣΗ ΣΕΧΝ 816 Κελπάηα Γηφκν, Ώθξηθαλφο επαλαζηάηεο θαη πξψηνο πξσζππνπξγφο ηεο Κέλπαο 797 Κέπιεξ Εσάλλεο, Γεξκαλφο αζηξνλφκνο 437 Κεξέλζθη Ώιέμαλδξνο, Ρψζνο πνιηηηθφο 641, 655 ΚΫπλο Σδσλ, Βξεηαλφο νηθνλνκνιφγνο 673 Κεθηζφδνηνο, Ώζελαίνο γιχπηεο 177 ΚΗΚΔΡΧΝ 212 Κίκσλ, Ώζελαίνο ζηξαηεγφο θαη πνιηηηθφο 156 ΚΗΝΓΚ, ΜΑΡΣΗΝ ΛΟΤΘΔΡ 869 Κίλζευ Άιθξελη, Ώκεξηθαλφο βηνιφγνο θαη ζεμνιφγνο 873 ΚΗΟΤΡΗ (ΚΛΟΝΣΟΒΚΑ) ΜΑΡΗΑ 595 Κηνπξί Πέηξνο, Γάιινο λνκπειίζηαο θπζηθφο 595 Κίπιηλγθ Ράληγηαξλη, ΐξεηαλφο ζπγγξαθέαο 673 901
Κιανχδεβηηο Κάξι, θνλ, Πξψζνο ζηξαηεγφο θαη ζεσξεηηθφο ηνπ πνιέκνπ 570 Κιαχδηνο, Ρσκαίνο απηνθξάηνξαο 230 Κιεηζζέλεο, Ώζελαίνο πνιηηηθφο 150 ΚΛΔΜΑΝΧ ΕΧΡΕ 649 Κιενκέλεο Γ’, βαζηιηάο ηεο πάξηεο 183 ΚΛΔΟΠΑΣΡΑ 40 Κιίληνλ Μπηι, πξφεδξνο ησλ Δλσκέλσλ Πνιηηεηψλ 871 Κινβίο (Υινδνβίθνο), εγεκφλαο ησλ Φξάγθσλ 282 ΚΟΛΟΚΟΣΡΧΝΖ ΘΔΟΓΧΡΟ 549 ΚΟΛΟΜΒΟ ΥΡΗΣΟΦΟΡΟ 381, 406 ΚΟΜΦΟΤΚΗΟ 89 ΚΟΠΔΡΝΗΚΟ ΝΗΚΟΛΑΟ 436 ΚΟΡΑΖ ΑΓΑΜΑΝΣΗΟ 546 Κνξλάξνο ΐηηζέληδνο, Έιιελαο πνηεηήο 431 Κνξλέιηνο (Pierre Corneille), Γάιινο ηξαγσδφο 515 Κνξφιηνθ εξγθέη, νβηεη. κεραληθφο, επηθεθαιήο ηνπ πξνγξάκκαηνο πνχηληθ 809 ΚΟΡΣΔ ΔΡΝΑΝ 262 Κφζζνπη Λάγηνο, Οχγγξνο πνιηηηθφο θαη επαλαζηάηεο 553 Κνηνπνχιε Μαξίθα, Βιιελίδα εζνπνηφο 701 ΚνπΎζιηλγθ ΐίληγθνπλ, Ννξβεγφο εζληθνζνζηαιηζηήο θαη πξνδφηεο ηεο ρψξαο ηνπ 753 ΚΟΤΚ ΣΕΑΗΖΜ 414 Κνπκπεξηέλ Πηέξ (ληε), Γάιινο, ν ζεκειησηήο ησλ ζχγρξνλσλ Οιπκπ. Ώγψλσλ 604 Κνπκπιάη Υαλ, Μνγγφινο απηνθξάηνξαο ηεο Κίλαο 339, 354 Κνπλ Κάξνινο, εζνπνηφο θαη ζθελνζέηεο ηνπ ζεάηξνπ 864 Κνπληνπξηψηεο Παχινο, λαχαξρνο, πξψηνο πξφεδξνο ηεο Βιιελ. Αεκνθξαηίαο 696 Κξηθ Φξάλζηο, ΐξεηαλφο κνξηαθφο βηνιφγνο DNA 833 Κξίζηη Ώγθάζα, ΐξεηαλίδα ζπγγξαθέαο 674 Κξίησλ, Ώζελαίνο θηιφζνθνο 160 Κξφκβει ιηβεξ, Άγγινο δηθηάηνξαο 454 ΚΡΟΗΟ 107 ΚΤΡΗΛΛΟ 289, 303 ΚΤΡΟ Β’ Ο ΜΔΓΑ ηεο Πεξζέαο 63 ΚΧΝΣΑΝΣΗΝΟ ΗΑ’ ΠΑΛΑΗΟΛΟΓΟ 311 ΚΧΝΣΑΝΣΗΝΟ Ο ΜΔΓΑ 241 Λάβιετο Άληα, ΐξεηαλίδα, ζεσξείηαη ε πξψηε πξνγξακκαηίζηξηα ππνινγηζηψλ 834 ΛΑΒΟΤΑΕΗΔ ΑΝΣΟΤΑΝ 524 ΛΑΨΜΠΝΗΣ ΓΚΟΣΦΡΗΝΣ 520 Λακαξηίλνο Ώιθφλζνο, Γάιινο πνηεηήο, ζπγγξαθέαο θαη πνιηηηθφο 562 Λακπέ ΛνπΎδ, Γαιιίδα ζπγγξαθέαο θαη πνηήηξηα 429 ΛΑΟ ΣΔ 92 Λαπιάο Πηέξ-ηκφλ, Γάιινο αζηξνλφκνο 524 Λαπξέληηνο ν Μεγαινπξεπήο, εγεκφλαο ηεο Φισξεληίαο 432 902
Λαθαγηέη, Γάιινο επαλαζηάηεο θαη πνιηηηθφο 501 Λαθνληαίλ, Γάιινο ‘παξακπζάο’ 514 Λέηβελρνπθ Άληνλ (Anton van Leeuwenhoek), Οιιαλδφο κηθξνβηνιφγνο 519 Λε Κνξκππδηέ, Βιβεηφο αξρηηέθηνλαο θαη πνιενδφκνο 692 Λεκαίηξ Γνξδ, ΐέιγνο αζηξνλφκνο, θπζηθφο θαη ηεξέαο (Big Bang) 669 ΛΔΝΗΝ 660 Λέλλνλ Σδσλ, ΐξεηαλφο, έλαο απφ ηνπο Μπεηιο 849 ΛΔΟΝΑΡΝΣΟ ΝΣΑ ΒΗΝΣΗ 420 Λεχθηππνο, θηιφζνθνο απφ ηα Άβδεξα, δάζθαινο ηνπ Αεκνθξίηνπ 121 Λέσλ Ώ’, πάπαο 273 Λέσλ Γ’ ν Ίζαπξνο, απηνθξάηνξαο ηνπ ΐπδαληίνπ 301 Λέσλ η’ ν νθφο, απηνθξάηνξαο ηνπ ΐπδαληίνπ 305 Λεσλίδαο, βαζηιηάο ηεο πάξηεο 153 Λεσράξεο, Ώζελαίνο γιχπηεο 177 Ληβία, ζχδπγνο ηνπ απηνθξάηνξα ηεο Ρψκεο Οθηαβηαλνχ Ώπγνχζηνπ 229 Λίκπλερη Καξι, Γεξκαλφο θνκκνπληζηήο επαλαζηάηεο 650 ΛΗΝΚΟΛΝ ΑΒΡΑΑΜ 621 Ληλλαίνο Κάξνινο, νπεδφο βνηαλνιφγνο 521 Λίζηεξ Σδφηδεθ, ΐξεηαλφο ρεηξνχξγνο 590 Ληζη Φξαληο, Οχγγξνο ζπλζέηεο 554 Λνγηφια Εγλάηηνο, Εζπαλφο θιεξηθφο, ηδξπηήο ηνπ ηάγκαηνο ησλ Εεζνπτηψλ 444 Λνθ Σδσλ, Άγγινο θηιφζνθνο 495 Λνκνλφζνθ Μηραήι, Ρψζνο ιφγηνο θαη επηζηήκνλαο 525 Λνκπαηζέθζθη Νηθνιάη, Ρψζνο καζεκαηηθφο θαη γεσκέηξεο 574 Λφπε ληε ΐέγα, Εζπαλφο ζεαηξηθφο ζπγγξαθέαο 428 Λφξθα Φεληεξέθν Γθαξζέα, Ηζπαλφο πνηεηάο θαη ζεαηξηθφο ζπγγξαθΫαο 708 Λνπδνβίθνο ΕΑ’, βαζηιηάο ηεο Γαιιίαο 450 Λνπδνβίθνο ΕΣ’, βαζηιηάο ηεο Γαιιίαο 502 Λνπδνβίθνο-Ναπνιέσλ ΐνλαπάξηεο, Πξφεδξνο θαη Ώπηνθξάηνξαο ηεο Γαιιίαο 562 ΛΟΤΘΖΡΟ ΜΑΡΣΗΝΟ 441 ΛνπΎο ληε Κακφεο, Πνξηνγάινο πνηεηήο 427 Λνπθηαλφο ν ακνζαηεχο, ζνθηζηήο 185 ΛΟΤΜΟΤΜΠΑ ΠΑΣΡΊ 489 Λνπλη Νελη, εγέηεο ησλ Λνπδδηηψλ 555 ΛΟΤΞΔΜΠΟΤΡΓΚ ΡΟΕΑ 650 Λπθνχξγνο, λνκνζέηεο απφ ηε πάξηε 144 Λπκηέξ Λνπί, Γάιινο εθεπξέηεο ηνπ θηλεκαηνγξάθνπ 596 Λπκηέξ Χγθχζη, Γάιινο εθεπξέηεο ηνπ θηλεκαηνγξάθνπ 596 Λψξει ηαλ, Ώκεξηθαλφο θσκηθφο (Υνληξφο) 735 ΜΑΓΓΔΛΑΝΟ ΦΔΡΓΗΝΑΝΓΟ 410 Μαγηαθφθζθη Βιαληηκάξ, νβηεηηθφο πνηεηάο θαη ζεαηξηθφο ζπγγξαθΫαο 724 Μαηθήλαο Γάτνο, Ρσκαίνο ζηξαηεγφο θαη πνιηηηθφο, πξνζηάηεο ησλ ηερλψλ 200, 218 903
Ματκνλίδεο, Ββξαίνο απφ ηελ Κφξδνβα, γηαηξφο θαη θηιφζνθνο Μάηηλεξ Λίδε, Ώπζηξηαθή ππξεληθφο θπζηθφο Μαθάξηνο Γ’, αξρηεπίζθνπνο θαη πξψηνο πξφεδξνο ηεο Κχπξνπ Μαθ Κάξζη Γηφδεθ, Ώκεξηθαλφο γεξνπζηαζηήο ΜΑΚΗΑΒΔΛΗ ΝΗΚΟΛΟ Μαθφξηλευ Πσι, ΐξεηαλφο, έλαο απφ ηνπο Μπεηιο Μάιζνπο Σφκαο, Άγγινο δεκνγξάθνο ΜΑΝΖ ‘Ζ ΜΑΝΗΥΑΗΟ Μαλ Σφκαο, Γεξκαλφο λνκπειίζηαο ζπγγξαθέαο ΜΑΝΣΔΛΑ ΝΔΛΟΝ Μάμγνπει Σδαίεκο Κιεξθ, θψηνο καζεκαηηθφο θαη θπζηθφο Μαμηκηιηαλφο Ώ’, απηνθξάηνξαο ηνπ Μεμηθνχ ΜΑΟ ΣΔ-ΣΟΤΝΓΚ Μαξά, Γάιινο επαλαζηάηεο ΜΑΡΗΑ ΑΝΣΟΤΑΝΔΣΑ Μαξία Θεξεζία, απηνθξάηεηξα ηεο Ώπζηξίαο Μαξία ηηνχαξη, βαζίιηζζα ηεο θσηίαο ΜΑΡΗΟ ΓΑΨΟ Μαξθέο Γθακπξηέι Γθαξζία, Κνινκβηαλφο λνκπειίζηαο ζπγγξαθέαο ΜΑΡΚΟΝΗ ΓΟΤΛΗΔΛΜΟ ΜΑΡΚΟ ΠΟΛΟ Μάξθνο Ώληψληνο, Ρσκαίνο ζηξαηεγφο ΜΑΡΚΟ ΑΤΡΖΛΗΟ ΜΑΡΞ ΚΑΡΛ ΜΑΣΑ ΥΑΡΗ ΜΑΣΟΤΥΗΣΟ ά ΜΔΨΣΕΗ Μαχζσινο, ζαηξάπεο ηεο Καξίαο ΜΑΥΑΒΗΡΑ Μαρκνχη ΐ’, Σνχξθνο ζνπιηάλνο Μέγεξρνιλη ΐζέβνινλη, νβηεηηθφο εζνπνηφο θαη ζεσξεηηθφο ηνπ ζεάηξνπ Μέγθειε Γηφδεθ, Γεξκαλφο γηαηξφο εγθιεκαηίαο πνιέκνπ ΜΔΘΟΓΗΟ Μέλαλδξνο, Ώζελαίνο θσκσδηνγξάθνο ΜΔΝΔ, Φαξαψ ηεο Αηγχπηνπ Μελεθζά, Ώηγχπηηνο θαξαψ ΜΔΝΚΗΟ ά ΜΫλζηνο ΜΫληει ΓθξΫγθνξ, Απζηξηαθφο γελεηηζηάο Μεληειέγηεθ Νηκίηξη, Ρψζνο ρεκηθφο ΜΔΡΚΟΤΡΖ ΜΔΛΗΝΑ Μεηαμάο Εσάλλεο, Έιιελαο ζηξαηησηηθφο πνιηηηθφο (δηθηάηνξαο) Μέηεξληρ Κιέκελο, Ώπζηξηαθφοδηπισκάηεο Μίδαο, βαζηιηάο ηεο Φξπγίαο 904
323 669 798 801 432 849 528 72 691 484, 887 558 472, 592 336, 743 502 499 530 453 210 476 610 340 41, 215 237 571 645 335, 627 105 79 397 724 762 288, 303 160, 178 34 38, 45 91 554 616 864 697 541 115
Μηζξηδάηεο Ώ’, βαζηιηάο ησλ Πάξζσλ ΜΗΘΡΗΓΑΣΖ Σ’ Ο ΔΤΠΑΣΧΡ ΜΗΛΛΔΡ ΑΡΘΟΤΡ Μηιφζεβηηο ιφκπνληαλ, Γηνπγθνζιάβνο πνιηηηθφο Μηιηηάδεο, Ώζελαίνο ζηξαηεγφο Μίιηνλ Σδσλ, Άγγινο πνηεηήο Μίλσο, (κπζηθφο;) βαζηιηάο θαη λνκνζέηεο ηεο Κξήηεο Μηηεξάλ Φξαλζνπά, πξφεδξνο ηεο Γαιιίαο ΜΗΥΑΖΛ ΑΓΓΔΛΟ ά ΜηθειΪληδειν Μηραήι Δ’ Παιαηνιφγνο, απηνθξάηνξαο ηνπ ΐπδαληίνπ Μνθηεδνχκα ΐ’, βαζηιηάο ησλ Ώδηέθσλ ΜνιηΫξνο, ΓΪιινο ζεαηξηθφο ζπγγξαθΫαο Μνλέ Κισλη, Γάιινο εκπξεζηνληζηήο δσγξάθνο Μνλξφε Σδαίεκο, Ώκεξηθαλφο πνιηηηθφο θαη πξφεδξνο ησλ ΔΠΏ Μνληαίλ (Michel de Montaigne), Γάιινο ζπγγξαθέαο θαη θηιφζνθνο Μνληεζθηέ, Γάιινο ζηνραζηήο θαη θηιφζνθνο Μνληεζζφξη Μαξία, Εηαιίδα γηαηξφο θαη παηδαγσγφο Μνληηιηάλη Ώκεληέν, Εηαιφο δσγξάθνο Μφξν Άιλην, Εηαιφο πξσζππνπξγφο, ζχκα ησλ Βξπζξψλ Σαμηαξρηψλ Μνξο άκηνπει, Ώκεξηθαλφο εθεπξέηεο ηνπ ηειέγξαθνπ Μνξ Σφκαο (Thomas More), Άγγινο θιεξηθφο θαη πνιηηηθφο Μφξηνλ Οπίιιηακ, Ώκεξηθαλφο εθεπξέηεο ηεο κεζφδνπ ηεο αλαηζζεζίαο. Μνζαληέθ Μνράκελη, Εξαλφο εζληθηζηήο πξσζππνπξγφο ΜΟΣΑΡΣ ΑΜΑΝΣΔΟΤ Μνπλρ Βληβάξ, Ννξβεγφο δσγξάθνο Μνπξαζάθη ηθίκπνπ (Κπξία), Γηαπσλέδα ζπγγξαθέαο ΜΟΤΡ ΥΔΝΡΤ (Henry Moore) Μνπξάη Ώ’, Οζσκαλφο ζνπιηάλνο Μνπξζίιηο Ώ’, ΐαζηιηάο ησλ Υηηηηηψλ Μνπράκελη αι-Κβαξίδκη, Οπδκπεθηζηαλφο καζεκαηηθφο θαη αζηξνλφκνο ΜΟΤΟΛΗΝΗ ΜΠΔΝΗΣΟ ΜΟΥΑΜΔΝΣ ΑΛΤ Μπαέδ Σδφαλ, Ώκεξηθαλίδα ηξαγνπδίζηξηα Μπαηξλη Σδσλ, ΐξεηαλφο εθεπξέηεο ηεο ηειεφξαζεο Μπαθνχληλ Μηραήι, Ρψζνο αλαξρηθφο Μπαθ Πεξι, Ώκεξηθαλίδα λνκπειίζηα ζπγγξαθέαο Μπαιδάθ Ολνξέ, Γάιινο ινγνηέρλεο ΜπΪκπαηδ Σζαξιο, Βξεη. καζεκαηηθφο θαη εθεπξΫηεο, ν παηΫξαο ησλ Ζ/Τ Μπακπνχξ, Μνγγφινο απηνθξάηνξαο ηεο Ελδίαο Μπαληαξαλάηθε ηξηκάβν, πξσζππνπξγφο ηεο Κευιάλεο (ξη Λάλθα) θαη πξψηε γπλαίθα πξσζππνπξγφο ζηνλ θφζκν Μπάξεληο ΐίιιεκ, Οιιαλδφο εμεξεπλεηήο 905
69 113 875 853 151 430 127 850 420 311 262 515 594 471 433 496 714 610 866 580 430 580 881 511 613 331 675 391 26 322 712 481 870 692 577 738 563 558, 834 348 486, 788 413
Μπάξλαξλη Κξίζηηαλ, Ννηηναθξηθαλφο ρεηξνχξγνο 485 ΜΠΑΥ ΗΧΑΝΝΖ ΔΒΑΣΗΑΝΟ 509 Μπέηθεξ Γνδεθίλα, Γαιινακεξηθάλα ρνξεχηξηα θαη ηξαγνπδίζηξηα 678 Μπέηθνλ Ρφηδεξ, Άγγινο θηιφζνθνο 387 ΜπΫηθνλ ΦξΪλζηο, Άγγινο ιφγηνο 434 Μπεθεξέι Ώλξχ, Γάιινο λνκπειίζηαο θπζηθφο 596 Μπέθεη άκνπει, Εξιαλδφο λνκπειίζηαο ζεαηξηθφο ζπγγξαθέαο 704 ΜΠΔΚΔΣ ΣΟΜΑ 376 Μπέια Κνπλ, Οχγγξνο επαλαζηάηεο 716 ΜΠΔΛ ΑΛΔΞΑΝΣΔΡ ΓΚΡΑΥΑΜ 591 Μπειίλη ΐηηζέληδν, Εηαιφο ζπλζέηεο 568 Μπειίλη Σδηάθνππν, Εηαιφο δσγξάθνο 424 Μπέλδ Καξι, Γεξκαλφο εθεπξέηεο 599 Μπελ Μπέιια Ώρκέλη, πξψηνο πξφεδξνο ηεο Ώιγεξίαο 795 Μπέξηα Λαβξέληη, νβηεηηθφο αξρεγφο ησλ ππεξεζηψλ Ώζθαιείαο 752 Μπεξλάξ άξα, Γαιιίδα εζνπνηφο 593 Μπεξμφλ Ώλξί, Γάιινο λνκπειίζηαο θηιφζνθνο 678 ΜΠΔΣΟΒΔΝ ΛΟΤΝΣΒΗΥ 512 ΜΠΖΣΛ 849 Μπη ελθ, Κηλέδνο εθεπξέηεο ηεο ηππνγξαθίαο 98, 339, 387 ΜΠΗΜΑΡΚ ΟΣΣΟ (θνλ) 597 Μπιαίξ Σφλη, ΐξεηαλφο πξσζππνπξγφο 848 Μπινπκ Λεφλ, Γάιινο πνιηηηθφο 676 ΜΠΟΛΗΒΑΡ ΗΜΟΝ 477 Μπνξ Νειο, Γαλφο λνκπειέζηαο θπζηθφο 719 Μπφξρεο Υφξρε-Λνπίο, Ώξγεληηλφο ζπγγξαθέαο 876 Μπνο Ηεξψλπκνο, Οιιαλδφο δσγξΪθνο 426 Μπνηηηζέιη, Εηαιφο δσγξάθνο 387 Μπνπξγθίκπα Υακπίκπ, επαλαζηάηεο, πξφεδξνο θαη αλακνξθσηήο ηεο Σπλεζίαο 794 ΜΠΡΑΟΤΝ, ΒΔΡΝΔΡ (θνλ) 810 Μπξερη ΜπΫξηνιη, Γεξκαλφο ζεαηξηθφο ζπγγξαθΫαο θαη πνηεηάο 691 Μπξνπλειέζθη Φηιίππν, Εηαιφο αξρηηέθηνλαο 386 Μπξνχλν Σδηνξληάλν, Εηαιφο θηιφζνθνο 433 Μπσβνπάξ ηκφλ (ληε), Γαιιίδα ζπγγξαθέαο θαη θηιφζνθνο 851 Μπσκαξζαί Πηέξ, Γάιινο ζεαηξηθφο ζπγγξαθέαο 516 Μπσληιαίξ αξι, Γάιινο πνηεηήο 563 ΜΧΑΜΔΘ (Πξνθάηεο) 300, 315 ΜΧΑΜΔΘ Β’ Ο ΠΟΡΘΖΣΖ 313, 392 Μσκ φκεξζεη, ΐξεηαλφο ζπγγξαθέαο 673 Μσξηάθ Φξαλζνπά, Γάιινο λνκπειίζηαο ζπγγξαθέαο 677 ΜΧΤΖ 49 ΝΑΒΟΤΥΟΓΟΝΟΧΡ Β’ 31 906
Νάγθπ Ίκξε, Οχγγξνο πνιηηηθφο 806 ΝΪηηηλγθαηει Φιφξελο, Βξεηαλέδα λνζνθφκνο 574 Ναλάθ Νηεβ, Ελδφο γθνπξνχ, ν ηδξπηήο ηνπ ζηρηζκνχ 347 Νάπηεξ Σδσλ, θψηνο καζεκαηηθφο 436, 834 ΝΑΠΟΛΔΧΝ Ο ΜΔΓΑ 505 Ναξζήο, ζηξαηεγφο ηνπ ΐπδαληίνπ 297 ΝΑΔΡ ΓΚΑΜΑΛ ΑΜΠΝΣΔΛ 482, 792 Νεξνχδα Πάκπιν, Υηιηαλφο λνκπειίζηαο πνηεηήο 476 Νέξσλ, Ρσκαίνο απηνθξάηνξαο 230 ΝΔΤΣΧΝ ΗΑΑΚ (Newton) 522 Νεθεξηίηε, βαζίιηζζα ηεο Ώηγχπηνπ 36 ΝΔΥΡΟΤ ΓΗΑΒΑΥΑΡΛΑΛ (ΠΑΝΣΗΣ) 787 Νίεκατεξ ζθαξ, ΐξαδηιηάλνο αξρηηέθηνλαο 877 Νηεπο Γνδέθ, Γάιινο πξσηνπφξνο ηεο θσηνγξαθίαο 564 Νηδέλζθη ΒΪζιαβ, Ρψζνο ρνξεπηάο 725 Νηθεθφξνο Φσθάο, απηνθξάηνξαο ηνπ ΐπδαληίνπ 305 Νηθφιανο ΐ’, ηζάξνο ηεο Ρσζίαο 615 Νηθφιανο ηεο Κνχδα, Γεξκαλφο θιεξηθφο, καζεκαηηθφο, αζηξνλφκ. θαη θηιφζνθνο 432 Νίηζε Φξεηδεξίθνο, Γεξκαλφο θηιφζνθνο 601 Νθξνχκαρ Κβάκε, επαλαζηάηεο θαη πξψηνο πξσζππνπξγφο ηεο Γθάλα 794 ΝΟΜΠΔΛ ΑΛΦΡΔΝΣ 608 Ννζηξάδακνο, Γάιινο αζηξνιφγνο θαη πξνθήηεο 440 Ννχλεδ Πέληξν, Πνξηνγάινο θνζκνγξάθνο 435 ΝΣΑΓΚΔΡ ΛΟΤΨ 564 Νηαίκιεξ Γθφηιηκπ, Γεξκαλφο εθεπξέηεο 599 ΝΣΑΛΗ ΑΛΒΑΓΟΡ 710 ΝΣΑΛΣΟΝ ΣΕΧΝ 557 Νηαληφλ, Γάιινο επαλαζηάηεο 502 ΝΣΔ ΓΚΧΛ ΑΡΛ 795 Νηειαθξνπά Βπγέληνο, Γάιινο δσγξάθνο 563 Νηεθφε Ααληήι, Άγγινο ζπγγξαθέαο 518 Νηήδει Ρνχληνιθ, Γεξκαλφο εθεπξέηεο 600 Νηήηξηρ Μάξιελ, Γεξκαλίδα ηξαγνπδίζηξηα θαη εζνπνηφο 690 Νηηάδ ΐαξζνινκαίνο, Πνξηνγάινο εμεξεπλεηήο 406 Νηέθελο ΚΪξνινο, Βξεηαλφο ζπγγξαθΫαο 556 Νηηληεξψ Νηελίο, Γάιινο ζπγγξαθέαο θαη πνιηηηθφο 496 Νηηξάθ Πσι, ΐξεηαλφο θπζηθφο θαη καζεκαηηθφο 672 ΝΣΗΝΔΩ ΓΟΤΟΛΣ 736 Νηνληηζέηη Γθαεηάλν, Εηαιφο ζπλζέηεο 568 ΝηνξΫ ΓινπζηΪβ, ΓΪιινο ραξΪθηεο θαη δσγξΪθνο 563 ΝΣΟΣΟΓΗΔΦΚΗ ΦΗΟΝΣΟΡ 576 Νηφπι Άξζνπξ Κφλαλ, ΐξεηαλφο ζπγγξαθέαο 674 907
Νηνχκπηζεθ Ώιεμάληεξ, Σζερνζινβάθνο κεηαξξπζκηζηήο πνιηηηθφο Νηνπ Φνπ, Κηλέδνο πνηεηήο Νηξευθνχο Ώιθξέλη, Γάιινο αμησκαηηθφο ΝΣΤΛΑΝ ΜΠΟΜΠ ΝΣΤΝΑΝ ΔΡΡΗΚΟ Νηχξεξ Άικπξερη, Γεξκαλφο ραξάθηεο Νησκηέ Ολνξέ, Γάιινο δσγξάθνο θαη γιχπηεο Ξελνθψλ, Ώζελαίνο ηζηνξηθφο Ξέξμεο Ώ’, βαζηιηάο ησλ Πεξζψλ Οβίδηνο Πνχκπιηνο, Ρσκαίνο πνηεηήο Οδφαθξνο, πξψηνο βάξβαξνο εγεκφλαο ηεο Εηαιίαο (Απη. Ρσκ. Ώπηνθξαηνξίαο) ζσλ, βαζηιηάο ηεο Βιιάδαο ΟΚΣΑΒΗΑΝΟ ΑΤΓΟΤΣΟ ΟΜΑΡ ΗΜΠΝ ΑΛ ΥΑΣΑΜΠ ΟΜΑΡ ΚΑΓΗΑΜ ΟΜΖΡΟ κπεξη Υέξκαλ, Ώπζηξηαθφο αζηξνθπζηθφο Ο’Νει Βπγέληνο, Ώκεξηθαλφο λνκπειίζηαο ζεαηξηθφο ζπγγξαθέαο Ολψξηνο, Ρσκαίνο απηνθξάηνξαο ΟΠΠΔΝΥΑΨΜΔΡ ΡΟΜΠΔΡΣ ΣΕΟΤΛΗΟΤ ΟΡΑΣΗΟ ξγνπει Σδσξηδ, ΐξεηαλφο ζπγγξαθέαο Οζάκα κπηλ Λάληελ, ανπδάξαβαο εγέηεο ηεο Ώι Κάηληα Οζκάλ Ώ’, Σνχξθνο ζνπιηάλνο, ν ηδξπηήο ηεο Οζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο ηηο Βιίζα, Ώκεξηθαλφο εθεπξέηεο ηνπ αλειθπζηήξα ηην Νηθφιανο, Γεξκαλφο εθεπξέηεο ηεο κεραλήο εζσηεξηθήο θαχζεσο ΟΤΑΗΓΚΣΟΝ ΓΔΧΡΓΗΟ Οπγθψ ΐηθηψξ, Γάιινο ζπγγξαθέαο ΟπΎιιηακο Σέλλεζε, Ώκεξηθαλφο ζεαηξηθφο ζπγγξαθέαο ΟπΎικνπη Ίαλ, ΐξεηαλφο εκβξπνιφγνο ν νπνίνο θισλνπνίεζε ηελ Νηφιπ ΟπΎιζνλ Γνχληξννπ, πξφεδξνο ησλ ΔΠΏ πιεξ Λένλαξλη (Euler), Βιβεηφο καζεκαηηθφο θαη θπζηθφο ΟΤΡΒΑΝΟ Β’ (ΠΪπαο) Παβιφθ Εβάλ, Ρψζνο θπζηνιφγνο Παγθαλίλη Νηθνιφ, Εηαιφο δεμηνηέρλεο ηνπ βηνιηνχ ΠαιακΪο Κσζηάο, Έιιελαο πνηεηάο Παιεζηξίλα Σδηνβάλη, Εηαιφο ζπλζέηεο Παμηλνχ Καηίλα, Βιιελίδα εζνπνηφο ΠαπαλδξΫνπ ΑλδξΫαο, πξσζππνπξγφο ηεο ΔιιΪδαο ΠΑΠΑΝΗΚΟΛΑΟΤ ΓΔΧΡΓΗΟ Παξάθειζνο, Βιβεηφο γηαηξφο Παξέ Ώκπξνπάδ, Γάιινο γηαηξφο 908
822 338 592 870 566 427 563 165 66 228 252 552 227 319 322 136 810 737 249 774 217 674 872 323, 391 579 599 469 564 876 840 639 523 365 616 568 698 508 739 857 702 435 435
ΠαζθΪι Μπιαέδ, ΓΪιινο θηιφζνθνο ΠΑΣΔΡ ΛΟΤΨ Πάζηεξλαθ Μπφξηο, νβηεηηθφο λνκπειίζηαο ζπγγξαθέαο Παχινο Γ’, πάπαο ηεο Ρψκεο Παπζαλίαο, βαζηιηάο ηεο πάξηεο, ληθεηήο ησλ Πεξζψλ ζηηο Πιαηαηέο Παπζαλίαο, Έιιελαο πεξηεγεηήο απφ ηελ Εσλία Παριεβί Ρεδά Μνρακάλη, ν ηειεπηαίνο ζάρεο ηνπ Εξάλ Πεηζίζηξαηνο, ηχξαλλνο ησλ Ώζελψλ Πέληξν ληε Κνβηιηάλ, Πνξηνγάινο ζαιαζζνπφξνο ΠΒΛΒ Πεινπίδαο. Θεβαίνο πνιηηηθφο θαη ζηξαηεγφο ΠΔΡΗΚΛΖ Πεξφλ Βχα – ‘Ββίηα’, Ώξγεληηλή πνιηηηθφο Πεξφλ Υνπάλ, Πξφεδξνο ηεο Ώξγεληηλήο Πεξζέαο, ηειεπηαίνο βαζηιηάο ηεο Μαθεδνλίαο Πεηαίλ Φηιίπ, Γάιινο ζηξαηεγφο, πξφεδξνο ηεο Γαιιίαο ηνπ ΐηζχ Πεηξάξρεο, Εηαιφο πνηεηήο Πέηξνο ν Βξεκίηεο, θαιφγεξνο-ζηαπξνθφξνο ΠΔΣΡΟ Ο ΜΔΓΑ Πεξο Πάηξηθ, εγέηεο ηεο Εξιαλδηθήο Βμέγεξζεο ηνπ Πάζρα ΠΗΕΑΡΟ ΦΡΑΝΗΚΟ ΠΗΚΑΟ ΠΑΜΠΛΟ Πηιζνχληζθη Γηφδεθ, Πνισλφο ζηξαηησηηθφο θαη δηθηάηνξαο Πίλδαξνο, Θεβαίνο πνηεηήο Πίλθνπο Γθξέγθνξπ, Ώκεξηθαλφο ελδνθξηλνιφγνο, ν εθεπξέηεο ηνπ ‘ραπηνχ’ Πίληεξ Υάξνιλη, ΐξεηαλφο λνκπειίζηαο πνηεηήο θαη ζεαηξηθφο ζπγγξαθέαο Πηπίλνο ν ΐξαρχο, βαζηιηάο ησλ Φξάγθσλ Πηξαληέιιν ΛνπΎηδη, Εηαιφο λνκπειίζηαο ζπγγξαθέαο θαη δξακαηνπξγφο Πιαλθ Μαμ, Γεξκαλφο λνκπειέζηαο θπζηθφο ΠΛΑΣΧΝ Πιεράλνθ Γθεφξγθη, Ρψζνο καξμηζηήο θαη επαλαζηάηεο Πιίληνο ν Πξεζβχηεξνο, Ρσκαίνο θπζηθφο θαη ηζηνξηθφο Πφε, Έληγθαξ Άιιαλ, Ώκεξηθαλφο πνηεηήο θαη ζπγγξαθέαο ΠΛΟΤΣΑΡΥΟ ΠΟΛΤΒΗΟ Πνκπήηνο Γλαίνο, Ρσκαίνο ζηξαηεγφο Πνλζέ ληε Λεφλ, Υνπάλ, Εζπαλφο εμεξεπλεηήο Πνπ-Γη, ν ηειεπηαίνο απηνθξάηνξαο ηεο Κίλαο ΠΟΤΚΗΝ ΑΛΔΞΑΝΓΡΟ Πνπηζίλη Σδηάθνκν, Εηαιφο ζπλζέηεο φπεξαο Πξαμηηέιεο, Ώζελαίνο γιχπηεο Πξεβέξ Γαθ, Γάιινο πνηεηήο 909
494 565 727 444 155 185 881 149 406 877 168 157 475 475 183, 206 753 359, 385 308, 366 534 642 268 707 717 175 874 848 283 715 687 166 615 232 580 188, 235 185 211 412 334, 746 575 609 177 678
Πξνθφπηνο, ΐπδαληηλφο ηζηνξηθφο Πξνπληφλ Πηεξ-Γνδέθ, Γάιινο αλαξρηθφο θηιφζνθνο Πξπληφκ νπιχ, Γάιινο λνκπειίζηαο πνηεηήο Πξσηαγφξαο, θηιφζνθνο απφ ηε Θξάθε Πηνιεκαίνο Ώ΄ σηήξ , βαζηιηάο ηεο Ώηγχπηνπ ΠΣΟΛΔΜΑΗΟ ΚΛΑΤΓΗΟ ΠΤΘΑΓΟΡΑ Ο ΑΜΗΟ Ππζέαο, εμεξεπλεηήο απφ ηε Μαζζαιία Πχξξνο, βαζηιηάο ηεο Δπείξνπ ΡΑΓΔΡΦΟΡΝΣ ΔΡΝΔΣ ΡΑΨΣ ΟΡΒΗΛ ΡΑΨΣ ΟΤΨΛΜΠΔΡ Ραθίλαο, Γάιινο ζεαηξηθφο ζπγγξαθέαο Ρακπειέ Φξαλζνπά, Γάιινο ζπγγξαθέαο ΡΑΜΖ Β’ Ο ΜΔΓΑ (θαξαψ) Ρακζήο Γ’ (θαξαψ) Ραζίλη αι-Νηηλ, Πέξζεο ζπγγξαθέαο θαη ηζηνξηθφο Ραζπνχηηλ Γξεγφξεο, Ρψζνο κπζηηθηζηήο θαιφγεξνο Ραθαήι ή Ραθαέιν, Εηαιφο δσγξάθνο Ρέκπξαλη, Οιιαλδφο δσγξάθνο ΡΔΝΣΓΚΔΝ ΒΗΛΥΔΛΜ ΡΖΓΑ ΦΔΡΑΗΟ Ή ΒΔΛΔΣΗΝΛΖ Ρήθελζηαι Λέλη, Γεξκαλίδα ζθελνζέηηο ΡΗΒΔΡΑ ΝΣΗΔΓΚΟ Ρηθάξλην Νηέεβηλη, Άγγινο νηθνλνκνιφγνο Ρηζειηέ, Γάιινο θαξδηλάιηνο θαη πνιηηηθφο Ρίηζνο Γηάλλεο, Έιιελαο πνηεηήο Ρηράξδνο ν Λενληφθαξδνο, βαζηιηάο ηεο Ώγγιίαο ΡΟΒΔΠΗΔΡΟ ΜΑΞΗΜΗΛΗΑΝΟ Ρνιιάλ Ρνκαίλ, Γάιινο ζπγγξαθέαο Ρνληέλ Ώχγνπζηνο, Γάιινο γιχπηεο Ρνζειίλη Ρνκπέξην, Εηαιφο ζθελνζέηεο ηνπ θηλεκαηνγξάθνπ Ρνζζίλη Σδναθίλν, Εηαιφο ζπλζέηεο Ρνο Σδαίεκο, ΐξεηαλφο εμεξεπλεηήο Ρνχκπελο, Φιακαλδφο δσγξάθνο Ρνχζβειη Θεφδσξνο, 26νο Πξφεδξνο ησλ ΔΠΏ ΡΟΤΒΔΛΣ ΦΡΑΝΚΛΗΝ Ρνπζζψ Γαλ-Γαθ, Γαιινειβεηφο θηιφζνθνο Ρσκαλφο Α’ Αηνγέλεο, απηνθξάηνξαο ηνπ ΐπδαληίνπ Ρσκαλφο ν Μεισδφο, ΐπδαληηλφο πνηεηήο θαη πκλνγξάθνο Ρσκχινο Ώπγνπζηχινο, ν ηειεπηαίνο απηνθξάηνξαο ηεο Ρψκεο αβνλαξφια, Εηαιφο θιεξηθφο 910
298 562 594 160 182 40, 233 143 170, 4605 183, 205 632 624 624 516 429 37 38 355 616 423 513 600 397, 543 690 740 527 449 697, 861 329, 367 503 653 595 866 568 416 426 623 731 497 307 299 252 383, 441
αγθάι Μαξθ, Ρψζνο δσγξάθνο 616 ΑΗΞΠΖΡ ΟΤΨΛΛΗΑΜ 430 άθα, βαζηιηάο ησλ Γνπινχ 584 άθθν Νηθφια, Εηαινακεξηθαλφο αλαξρηθφο 730 αιαδάξ Ώληφλην, Πνξηνγάινο δηθηάηνξαο 718 ΑΛΑΝΣΗΝ Ή ΑΛΑΓΗΝΟ 327 αιηέξη Ώληφλην, Εηαιφο ζπλζέηεο 511 ακνπήι ληε ακπιαίλ, Γάιινο εμεξεπλεηήο 413 ακπνιηφλ Γαλ Φξαζνπά, θηιφινγνο θαη αξραηνιφγνο 42, 481, 505 αληάκ ΥνπζεΎλ, δηθηάηνξαο ηνπ Εξάθ 873, 883 απνχξ Ώ’, βαζηιηάο ησλ Πεξζψλ 71 ΑΠΦΧ Ζ ΛΔΒΗΑ 141 άξγσλ Ώ’, βαζηιηάο ηνπ Ώθάδ 23 άξγσλ ΐ’ βαζηιηάο ηεο Ώζζπξίαο 28 ΑΡΣΡ ΕΑΝ-ΠΧΛ 851 εγθφξ Λενπφιλη, ελεγαιέδνο πνηεηήο θαη πξψηνο πξφεδξνο ηεο ρψξαο ηνπ 821 έιεπθνο Νηθάησξ, ζηξαηεγφο θαη έλαο απφ ηνπο επηγφλνπο ηνπ Ώιεμάλδξνπ 67 ειίκ Γ΄, Οζσκαλφο ζνπιηάλνο 396 έιιευ Πέξζπ, ΐξεηαλφο πνηεηήο 556 ΔΝΔΚΑ 231 εξβέηνπο Μηραήι, Εζπαλφο ζενιφγνο θαη γηαηξφο 443 έξβηνο Σνχιηνο, Ρσκαίνο βαζηιηάο 204 έξγηνο, Παηξηάξρεο ησλ Κσλζηαληηλνχπνιεο 300 εθέξεο Γηψξγνο, Έιιελαο λνκπειίζηαο πνηεηήο 859 ίιε Έγθνλ, Ώπζηξηαθφο δσγξάθνο 653 ίιιεξ Φξήληξηρ, Γεξκαλφο πνηεηήο 517 ηκσλίδεο, επηγξακκαηνπνηνφο απφ ηελ Κέα 152 ηλάλ, Οζσκαλφο αξρηηέθηνλαο 395 ηλ-Βθί-Οπλλίλλη (ζπγγξαθέαο ηνπ Έπνπο ηνπ Γηιγακέο) 23, 29 η Ξη, ε ‘ρήξα απηνθξάηεηξα’ ηεο Κίλαο 344, 629 ηραλνχθ Ννξνληφκ, αξρεγφο ηνπ θξάηνπο θαη βαζηιηάο ηε Κακπφηδεο 790 ΗΥ ΥΟΤΑΝΓΚ-ΣΗ , (ν πξψηνο απηνθξΪηνξαο ηεο Κέλαο) 94 θεληέξκπεεο, (Γεψξγηνο Καζηξηψηεο), εζληθφο ήξσαο ησλ Ώιβαλψλ 393 θηπίσλ ν Ώθξηθαλφο, Ρσκαίνο ζηξαηεγφο, 206 θνη Ρφκπεξη, ΐξεηαλφο εμεξεπλεηήο 416 θπιίηδεο Εσάλλεο, ΐπδαληηλφο ηζηνξηθφο 307 ΛΖΜΑΝ ΔΡΡΗΚΟ 132, 603 κέηαλα Μπέληξηρ, Σζέρνο ζπλζέηεο 587 ΜΗΘ ΑΝΣΑΜ 527 νάξεο Μάξην, Πνξηνγάινο πνιηηηθφο 868 νεθΪξλν, επαλαζηΪηεο θαη πξφεδξνο ηεο Ηλδνλεζέαο 487, 783 νινκψλ, βαζηιηάο ηνπ Εζξαήι 51 911
νιφρνθ Μηραήι, νβηεηηθφο λνκπειίζηαο ζπγγξαθέαο νισκφο Αηνλχζηνο, Έιιελαο πνηεηήο ΟΛΧΝ Ο ΑΘΖΝΑΗΟ νπελάνπεξ Ώξζνχξνο, Γεξκαλφο θηιφζνθνο νπέλ Φξεηδεξίθνο, Πνισλφο ζπλζέηεο νζηαθφβηηο Νηκίηξη, νβηεηηθφο ζπλζέηεο φηνθνπ, Εάπσλαο πξίγθηπαο νχη Γνπέλ Ση, κεηαξξπζκηζηήο απηνθξάηνξαο ηεο Κίλαο ΟΤΛΔΨΜΑΝ Ο ΜΔΓΑΛΟΠΡΔΠΖ νπκάλ Ρνκπέξ, Γάιινο ππνπξγφο Βμσηεξηθψλ νχκπεξη Φξαληο, Ώπζηξηαθφο ζπλζέηεο ΟΤΝ ΓΗΑΣ ΔΝ νθνθιήο, Ώζελαίνο ηξαγσδφο πάξηαθνο, δνχινο επαλαζηάηεο πεχζηππνο, Ώζελαίνο θηιφζνθνο πηλφδα Μπαξνχρ, Οιιαλδφο θηιφζνθνο ηΪηλκπεθ Σδνλ, Ακεξηθαλφο λνκπειέζηαο ζπγγξαθΫαο ΣΑΛΗΝ ΗΧΖΦ ηαληζιάβζθη Κνλζηαληίλ, Ρψζνο ζθελνζέηεο θαη εζνπνηφο ηάνπθθελκπεξγθ Κιάνπο (θνλ), Γεξκαλφο αληηζηαζηαθφο αμησκαηηθφο ηαξ Ρίλγθν, ΐξεηαλφο, έλαο απφ ηνπο Μπεηιο ηέθαλνο Ώ’ (Άγηνο), ηδξπηήο ηνπ νπγγξηθνχ θξάηνπο ηξαβίλζθη Εγθφξ, Ρψζνο ζπλζέηεο ηξάβσλ, γεσγξάθνο θαη ηζηνξηθφο απφ ηελ Ώκάζεηα ηνπ Πφληνπ ηξέδεκαλ Γθνχζηαβ, Γεξκαλφο πνιηηηθφο χιιαο, Ρσκαίνο ζηξαηεγφο Χ ΜΠΔΡΝΑΡΝΣ ΧΚΡΑΣΖ Σαγθφξ Ρακπηληξαλάζ, Ελδφο λνκπειίζηαο ζπγγξαθέαο Σάθηηνο Κνξλήιηνο, Ρσκαίνο ηζηνξηθφο Σαιευξάλδνο, Γάιινο δηπισκάηεο ΣΑΜΔΡΛΑΝΟ (ά ΣΗΜΟΤΡ ΛΑΓΚ) Σαξθχληνο ν Τπεξήθαλνο, ηειεπηαίνο Βηξνχζθνο βαζηιηάο ηεο Ρψκεο Σαξηάιηα Νηθνιφ, Εηαιφο καζεκαηηθφο Σάζκαλ Άβει, Οιιαλδφο εμεξεπλεηήο Σέιιεξ Έληνπαξλη, Ώκεξηθαλνεβξαίνο νπγγξηθήο θαηαγσγήο θπζηθφο ΣΔΝΓΚ ΗΑΟ-ΠΗΝΓΚ Σεξέζθνβα ΐαιεληίλα, Ρσζίδα, ε πξψηε γπλαίθα αζηξνλαχηεο ηεο ηζηνξίαο Σέξπαλδξνο, ιπξηθφο πνηεηήο θαη κνπζηθφο απφ ηε Λέζβν ΣΕΔΝΓΚΗ ΥΑΝ Σδέλλεξ Έληνπαξλη (Jenner Edward), Άγγινο γηαηξφο Σδέθεξζνλ Σφκαο, Ώκεξηθαλφο πνιηηηθφο 912
726 552 148 570 563 726 331 337 394 782 554 345 160 211 173 494 739 720 617 772 849 289 725 185 680 210 703 160 350 235 507 356 203 436 414 775 879 812 139 352 520 470
Σδηαθνκέηηη Ώικπέξην, Βιβεηφο γιχπηεο, ραξάθηεο θαη δσγξάθνο Σδφπο Σδαίεκο, Εξιαλδφο ζπγγξαθέαο Σηβέξηνο, απηνθξάηνξαο ηεο Ρψκεο Σηγξάλεο ΐ’, βαζηιηάο ησλ Ώξκελίσλ Σηκνθέγηεβηηο Γέξκαθ, Ρψζνο εμεξεπλεηήο Σηληνξέηην, Εηαιφο δσγξάθνο Σηζηαλφο, Εηαιφο δσγξάθνο ΣΗΣΟ Σίηνο, Ρσκαίνο απηνθξάηνξαο Σίηνο Πιαχηνο, Ρσκαίνο ζεαηξηθφο ζπγγξαθέαο θαη εζνπνηφο Σνθνπγθάβα Εεγηάζνπ, Εάπσλαο ζνγθνχλ ΣΟΛΣΟΊ ΛΔΧΝ Σνξηθέιη Βπαγγειίζηα, Εηαιφο θπζηθφο Σνξθνπάην Σάζζν, Εηαιφο πνηεηήο Σνξθνπεκάδα Θσκάο, Εζπαλφο ηεξνεμεηαζηήο Σνζθαλίλη Ώξηνχξν, Εηαιφο αξρηκνπζηθφο Σνπδαιίγηαο, βαζηιηάο ησλ Υηηηηηψλ Σνπαίελ Μαξθ, Ώκεξηθαλφο ζπγγξαθέαο Σνπινχδ-ΛσηξΫθ, ΓΪιινο εκπξεζηνληζηάο δσγξΪθνο Σνπξγθέληεθ Εβάλ, Ρψζνο ζπγγξαθέαο Σνπζζαίλ Λ’ Οβεξηχξ, επαλαζηάηεο ηεο Ώτηήο Σνπηαγρακψλ, θαξαψ ηεο Ώηγχπηνπ Σξαταλφο, Ρσκαίνο απηνθξάηνξαο Σξηβσληαλφο, βπδαληηλφο λνκνκαζήο ΣΡΟΣΚΗ ΛΔΧΝ Σξνχκαλ ΥΪξπ, Πξφεδξνο ησλ ΖΠΑ Σζατθφθζθη Πηφηξ, Ρψζνο ζπλζέηεο ΣΑΨ ΛΟΤΝ Σζάκπεξιαηλ Νέβηι, πξσζππνπξγφο ηεο ΐξεηαλίαο Σζαλγθ Κάη-ζεθ, Κηλέδνο εζληθηζηήο ζηξαηησηηθφο θαη πνιηηηθφο εγέηεο Σζαληξαγθνχπηα ΐ’, ΐαζηιηάο ηεο Ελδίαο Σζανπζέζθνπ Νηθνιάε, Ρνπκάλνο θνκκνπληζηήο θαη δηθηάηνξαο Σζάξιη Σζάπιηλ, Ώκεξηθαλφο εζνπνηφο θαη ζθελνζέηεο Σζειιίλη Μπελβελνχην, Εηαιφο γιχπηεο θαη ρξπζνρφνο Σζέρνθ Άληνλ, Ρψζνο δξακαηνπξγφο Σζηνιθφθζθη Κνλζηαληίλ, Ρψζνο αζηξνθπζηθφο ΣΟΡΣΗΛ ΟΤΨΝΣΟΝ ΣΟΤΕΔ ΚΟΝΡΑΝΣ Σπξηαίνο, πνηεηήο απφ ηε πάξηε Σχρν Μπξάρε, Ααλφο αζηξνλφκνο ΤΠΑΣΗΑ Ζ ΑΛΔΞΑΝΓΡΗΝΖ Τςειάληεο Ώιέμαλδξνο, εγέηεο ηεο ειιεληθήο επαλάζηαζεο ηνπ ’21 913
692 703 229 101 413 424 424 757 232 216 333 617 435 427 374 715 26 626 594 575 480 37 236 297 656 772 619 97 671 743 84 830 623 423 617 809 754 835 139, 146 437 247 546
Φαξαληάη Μάηθι, ΐξεηαλφο επηζηήκνλαο θαη εθεπξέηεο Φεηδηππίδεο, Ώζελαίνο καξαζσλνκάρνο θαη καξαζσλνδξφκνο ΦΔΛΛΗΝΗ ΦΔΝΣΔΡΗΚΟ Φεξδηλάλδνο ΐ’ βαζηιηάο ηεο Εζπαλίαο Φεξδηλάλδνο-Φξαγθίζθνο, δηάδνρνο ηνπ ζξφλνπ ηεο Ώπζηξννπγγαξίαο ΦΔΡΜΗ ΔΝΡΗΚΟ Φίιηππνο ΐ’ βαζηιηάο ηεο Μαθεδνλίαο Φηιφιανο, θηιφζνθνο απφ ηνλ Σάξαληα Φηινπνίκελ, ζηξαηεγφο ηεο Ώρατθήο ηκπνιηηείαο, Ο ηειεπηαίνο ησλ Βιιήλσλ ΦΛΔΜΗΝΓΚ ΑΛΔΞΑΝΣΔΡ Φνξλη Υέλξπ, Ώκεξηθαλφο θαηαζθεπαζηήο απηνθηλήησλ Φξαγθίζθνο Εσζήθ Ώ’, απηνθξάηνξαο ηνπο Ώπζηξννπγγαξίαο ΦΡΑΝΓΚΛΗΝΟ ΒΔΝΗΑΜΗΝ (Benjamin Franklin) Φξαλθ Άλλα, Γεξκαλέδα Δβξαέα, ζχκα θαη ζχκβνιν ηνπ Οινθαπηψκαηνο Φξάλθιηλ Ρφδαιηλη, ΐξεηαλίδα βηνθπζηθφο (DNA) ΦξΪλθν Φξαλζέζθν, Ηζπαλφο δηθηΪηνξαο Φξαλζίζθν ληε Κνξνλάδν, Εζπαλφο εμεξεπλεηήο Φξαληδήο Γεψξγηνο, ΐπδαληηλφο ηζηνξηθφο ΦΡΔΗΓΔΡΗΚΟ Ο ΜΔΓΑ ηεο Πξσζέαο ΦΡΗΝΣΜΑΝ ΜΗΛΣΟΝ ΦΡΟΩΝΣ ΕΗΓΚΜΟΤΝΣ Φξχληρνο, Ώζελαίνο θσκηθφο πνηεηήο Φψηηνο, Παηξηάξρεο Κσλζηαληηλνχπνιεο Υάβει ΐάθιαβ, Σζέρνο ζπγγξαθέαο θαη πξφεδξνο ηεο Σζερνζινβαθίαο Υάηδελκπεξγθ ΐέξλεξ, Γεξκαλφο λνκπειίζηαο θπζηθφο Υατιέ ειαζηέ, απηνθξάηνξαο ηεο Ώηζηνπίαο Υάηληεγθεξ Μάξηηλ, Γεξκαλφο θηιφζνθνο Υάηληλ Φξάληο, Ώπζηξηαθφο ζπλζέηεο ΥΑΜΟΤΡΑΜΠΗ Υακπι Έληγνπτλ (Edwin Hubble), Ώκεξηθαλφο αζηξνλφκνο Υάκζνπλ Κλνπη, Ννξβεγφο λνκπειίζηαο ζπγγξαθέαο Υαλ ηην, Γεξκαλφο λνκπειίζηαο ρεκηθφο ΥΑΡΒΔΨ ΟΤΨΛΛΗΑΜ (William Harvey) Υάξληη ιηβεξ, Ώκεξηθαλφο θσκηθφο (Ληγλφο) Υάξξηζνλ Σδσξηδ, ΐξεηαλφο, έλαο απφ ηνπο Μπεηιο Υαξνχλ Ώι-Ραζίλη, Άξαβαο ραιίθεο Υαηδηδάθηο Μάλνο, Έιιελαο κνπζηθνζπλζέηεο Υαηνχζιηο Γ’, βαζηιηάο ησλ Υεηηαίσλ Υέγθει Φξήληξηρ (Έγεινο), Πξψζνο θηιφζνθνο Υέκηλγνπέη Έξλεζη, Ώκεξηθαλφο λνκπειίζηαο ζπγγξαθέαο Υέληει (Georg Friedrich Hadel), Γεξκαλφο ζπλζέηεο Υεξηο Υάηλξηρ, Γεξκαλφο θπζηθφο 914
558 152 866 380 635 715 171 178 183 671 625 553, 586 467 763 833 705 412 314 533 873 587 151 303 829 688 748 689 510 25 733 612 669, 687 518 735 849 321 863 27 570 738 509 601
Υεο ΐίθησξ, Ώπζηξηαθφο θπζηθφο Υέσς, Φαξαψ ηεο Ώηγχπηνπ ΥΗΛΧΝ Ο ΛΑΚΔΓΑΗΜΟΝΗΟ Υέκιεξ ΥΪηλξηρ, Γεξκαλφο λαδέ, εγΫηεο ησλ SS θαη ηεο ΓθεζηΪπν Υηξνρίην, Ώπηνθξάηνξαο ηεο Εαπσλίαο ΥΗΣΛΔΡ ΑΓΟΛΦΟ Υνκπο Σφκαο, Άγγινο θηιφζνθνο Υνλγθ Ξηνπ-θνπάλ, Κηλέδνο επαλαζηάηεο, εγέηεο ηεο αληαξζίαο Σάηπηλγθ Υφξηπ Μίθινο, Οχγγξνο δηθηάηνξαο Υνζέ ληε αλ Μαξηίλ, Ώξγεληηλφο επαλαζηάηεο Υνζξφεο Ώ’, βαζηιηάο ησλ Πεξζψλ ΥΟ ΣΗ ΜΗΝΥ Υνπαξέδ Μπελίην, Μεμηθάλνο επαλαζηάηεο θαη πνιηηηθφο Υνχα Σν, Κηλέδνο γηαηξφο ν πξψηνο πνπ εθάξκνζε ηε λάξθσζε ζηε ρεηξνπξγηθή Υνπιαγνχ Υαλ, Μνγγφινο απηνθξάηνξαο θαη θαηαθηεηήο Υνπξάκ (ή αρ Σδαράλ), Μνγγφινο απηνθξάηνξαο ηεο Ελδίαο (Σαηδ Μαράι) Υνπο Γηαλ, ΣζΫρνο θιεξηθφο θαη επηζηάκσλ ΥΡΟΤΣΟΦ ΝΗΚΖΣΑ Υξπζνισξάο Μαλνπήι, Έιιελαο θηιφζνθνο θαη ιφγηνο Φειιφο Μηραήι, ΐπδαληηλφο ιφγηνο θαη θηιφζνθνο Χλάζεο Ώξηζηνηέιεο, Έιιελαο κεγηζηάλαο ζηελ Σδέελ, ΐξεηαλίδα ζπγγξαθέαο Υένς, θαξαψ ηεο Ώηγχπηνπ
915
668 35 146 760 746 681 491 344, 582 717 474 74 486, 789 472 99 355 349 382, 441 805 314, 419 307 858 556 35