Sbm#9 2016 web by Koor&Stem vzw

2016

E N I Z A G MA #â&#x20AC;&#x2030;09

DRIE

OOR & STEM A ZINE VA N K 021 AG M S K IJ M A A NDEL ost - P 8 02

Afgiftek an

V.U. Koenraad De Meulder, Zirkstraat 36, B-2000 Antwerpen // Zing Zang Zong o.l.v. Veronica Joris

Okt Nov Dec

toor Leuv

en M as sP

e land w u e i n t m in diZang Zong o k l e w Wees bij kinderkoor Zing k Op bezoe

d et woor h n a a t le n Jong tsaDewilde Johanne

van rtiturBeenrt Appermont a p e w m, N i eu Ingelge Maar ten

van

4 Wees welkom in dit nieuwe land Op bezoek bij kinderkoor Zing Zang Zong

7 Schoolkoren, de weg naar succes

Kort nieuws

9 Jong talent aan het woord Johannes Dewilde

Cd kort

Koor wereld

14 Meer dan ooit de krachten bundelen Gesprek met Jeroen Vanacker

Iedereen dirigent in

The Organic Choir

17 Repertoirenieuws

19 Nieuwe partituren Maarten van Ingelgem en Bert Appermont

20 Kunstenaarskaart voor KVR

21 Agenda Koor&Stem

Koor zoekt dirigent

23 Column

GEZONDE AMBITIES KOESTEREN In zijn beleidsnota 2014-2019 formuleerde Minister van Cultuur Sven Gatz de ambities van de sector amateurkunsten als volgt: ‘De amateurkunstensector heeft een grote slagkracht. Behalve het artistieke en de kracht van de kunstbeoefening speelt de sociale dimensie een cruciale rol. Net zoals bij het sociaal-artistiek werk, bestaat de uitdaging erin om zowel de achterban te bedienen als vernieuwend te werken, nieuwe doelgroepen te bereiken en het artistieke te verbinden met andere domeinen in de samenleving. Deze ambitie wil ik ten volle ondersteunen en dit met bijzondere aandacht voor kinderen- en jongerenwerking.’ Ambities zijn iets heel bijzonders. Wanneer ze goed en haalbaar geformuleerd worden, kunnen ze erg motiverend en inspirerend werken in organisaties met een dynamische en innovatieve aanpak. Met gezonde ambities stijgen mensen en organisaties boven zichzelf uit. Het is een goed medicijn tegen verstarring en verkalking.

De koorwereld heeft dat goed begrepen en blijft daarom aansturen op een vernieuwende en toekomstgerichte werking op het vlak van onderzoek, innovatie, educatie en participatie, ook binnen een Europese context. Recent heeft Koor&Stem een nieuwe subsidie-enveloppe gekregen van de Vlaamse Gemeenschap om in de periode 2017-2021 koorwerking te faciliteren en ondersteunen. De koorwereld is de Vlaamse Gemeenschap hiervoor bijzonder erkentelijk. De toekenning van die middelen is een belangrijke erkenning voor het werk van alle vrijwilligers in de koorwereld van de voorbij jaren. Zij hebben samen invulling gegeven aan vele ambities. Het is tegelijkertijd ook een aansporing om door te gaan op de ingeslagen weg. Subsidies zijn een belangrijk instrument om die dynamische en innovatieve werking mogelijk te maken maar uiteindelijk zijn het de vrijwilligers die kleur geven aan onze organisatie. En daar draait het toch om, niet? ––– Koenraad De Meulder, directeur Koor&Stem

CONCERTEN VAN KOORLINK Net als verleden jaar kan je vanaf oktober in Antwerpen, Tielen en Gent gaan luisteren naar kwalitatieve koorconcerten van zowel professionele als amateurkoren. In het Elzenveld in Antwerpen krijg je tussen oktober en maart iedere 2de zondag van de maand achtereenvolgens La Choraline, Brussels Chamber Choir, Ariosto, Vlaams Radio Koor, Amaranthe en Ex Tempore te horen. De programma’s zijn uiteenlopend: Britse koormuziek, koorliederen van Haydn, Petrus Alamire... Gelijktijdig kunnen kinderen tussen 4 en 8 jaar, tijdens het concert van 11 tot 12 uur, terecht bij Koorlink voor Kids met Mirjam de Wit.

Jij geniet van een koorconcert, je (klein) zoon of dochter leeft zich muzikaal uit in kinderworkshops. Drie van de concerten in het Elzenveld worden ook in de kempen (Tielen) herhaald. Vanaf de lente verplaatst de koorcyclus zich naar Gent. Op paasmaandag komt er een heus Turks koor uit Rotterdam met typische instrumenten op bezoek. Op andere zondagen hoor je Makeblijde, Ex Tempore en Viermaliks. Neem een kijkje op de website en ontdek een reeks kwalitatieve koorconcerten aan interessante prijzen. www.koorlink.be

KOMT ALLEN TEZAMEN Met het project ‘Komt Allen Tezamen’ brengen we Nederlandstalige kerstliederen opnieuw onder de aandacht. We presenteren een liedbundel met eenvoudige driestemmige zettingen van August De Boeck, Vic Nees, Juliaan Wilmots, Mark Joly, Herman Roelstraete en Jos Bielen. (Her)ontdek deze pareltjes samen met ons! In het najaar van 2016 leren koren de muziek kennen via workshops in de verschillende provincies. Enkele daarvan zijn al achter de rug, maar op 15 november kan je nog terecht in Bonheiden voor een kooratelier o.l.v. Dieter Staelens. En tussen Kerstmis en Nieuwjaar ontmoeten we elkaar in verschillende kathedralen

in Vlaanderen. ‘Kerst is dien dag dat ze niet schieten’, althans zo zong Wannes Van de Velde. Kerst is ook een feest van vergeven en een feest van licht. Met kerst wordt de wens voor vrede en verdraagzaamheid nogmaals bijzonder uitgesproken. Het project ‘Komt Allen Tezamen’ wil iedereen bij deze vredesgedachte betrekken. Samen zingen is daarvoor het middel bij uitstek! We stappen zelf naar mensen toe, brengen ze samen en laten hen deelnemen aan het samen zingen. Het traditionele kerstrepertoire staat in ‘Komt Allen Tezamen’ centraal. Voor velen zal het een hernieuwde kennismaking zijn met bekend en minder bekend repertoire. www.koorenstem.be/komtallentezamen

UNIEK KOOR- NIEUWE WEEKEND MET SINTERKLAASLIEDJES NESTOR ZADOFF 22-23 april 2017, Ciney De bekende Argentijnse dirigent Nestor Zadoff komt naar Europa. Gedurende een heel weekend presenteert hij, speciaal voor Belgische koorzangers, een Zuid-Amerikaans programma in Ciney. Zing mee op de bruisende ritmes van de tango, samba of carnavalito! Een unieke gelegenheid om kennis te maken met een charismatische dirigent. De drie Belgische koororganisaties (ACJ, Koor&Stem en Födekam) organiseren geregeld gezamenlijke activiteiten met gerenommeerde internationale koordirigenten. Na Bob Chilcott in april 2016, nodigen we op 22 en 23 april 2017 Nestor Zadoff uit. Nestor Zadoff is in 1952 in Buenos Aires geboren. Hij is muziekdocent en gespecialiseerd in koordirectie. Momenteel dirigeert hij het nationaal jeugdkoor van Argentinië en het symfonisch koor Grupo Coral Divertimento. De voertaal is hoofdzakelijk Engels, maar Nestor spreekt ook Spaans en Frans. Locatie | Mont de la Salle, Avenue d’Huart 156, 5590 Ciney. Prijs | Zaterdag: € 80 (leden ACJ, Koor&Stem, Födekam) - € 95 (niet-leden). Hele weekend: € 125 (leden ACJ, Koor&Stem, Födekam) 150 € (niet-leden) Inbegrepen | logies, maaltijden, kosten workshop en de partituren.

In de bundel Doewap #3, beschikbaar via www.doewap.be, vind je oude bekenden zoals Zie ginds komt de Stoomboot, Sinterklaas is jarig en Hoor de wind waait door de bomen. Maar je hoort er ook nieuwe Sinterklaasliedjes zoals Zwarte piet gaat dansen, het Zuiderse In een Spaanse villa en het vertwijfelde Help Sint over namaak- en hulpsinten. En we waagden ons aan een nieuw arrangement van Kniktiklaas van Bart Peeters, dat heerlijke Sinterklaaslied uit 1988. Natuurlijk mag Doewap niet ontbreken, dat liedje krijg je er zoals steeds bij. Op de audiofragmenten hoor je koren uit Sint-Niklaas, de stad van de Sint.

Vormingen voor leerkrachten Hoe maak je van het zanguurtje in de klas een gezellig beweeg- en speelmoment? Kom meezingen met oude en nieuwe Sinterklaasliedjes en probeer ze meteen uit met de kinderen in je klas. Met Doewap leer je dit najaar liedjes die perfect aansluiten bij de klasthema’s Herfst en Sint. Onze dynamische docenten Sterre De Raedt, Claudine Martens, An Meeusen, Mirjam de Wit en Sofie Thoen maken van iedere sessie een unieke belevenis!

20 okt - Mechelen 26 okt - Antwerpen 09 nov - Vorselaar 09 nov - Gent 15 nov - Sint-Niklaas 16 nov - Gent 18 nov - Mechelen 23 nov - Neerpelt www.doewap.be

WEES WELKOM IN DIT NIEUWE LAND Zowel ervaring als onderzoek leren dat zingen en koorwerking de integratie bevordert en de taalverwerving stimuleert. Europa besloot onder meer daarom het integratieproject ‘Sing Me In’ te ondersteunen en dus gaat Koor&Stem verder op zoek naar voorbeelden waar samen zingen een hulp bij het integratieproces van jonge migranten en vluchtelingen is. We legden ons oor te luisteren bij twee Antwerpse initiatieven die zingen met kinderen met een diverse culturele achtergrond. We hoorden er de vraag naar gepast repertoire, specifieke methodieken, ondersteuning en meer deskundigheid. Zing Zang Zong is een koor voor kinderen tussen 6 en 12 jaar oud dat één keer per week samenkomt. Veronica Joris en Joost Gils zijn er de drijvende krachten. Zij brengen kinderen uit diverse culturen en uit alle sociale lagen in contact met kunst en cultuur, én met elkaar. Al zingend leren de nieuwkomers Nederlands. ‘We passen het niveau van de taal aan zodat iedereen meekan’, zegt Veronica Joris. ‘Kinderen zijn heel leergierig en ze pikken taal en muziek snel op. Een Peruaans kind maakte bijvoorbeeld al na een jaar een eigen Nederlandse tekst op een bestaande melodie. Dat is toch wonderbaarlijk?’

‘We kiezen liedjes met heel weinig woorden en met duidelijke begrippen’, gaat Veronica Joris verder. ‘Soms werken we met pictogrammen om nieuwe woorden te illustreren. Zing een lied voor vrede op aarde is hun lievelingslied. Begrippen als oorlog en vrede komen er aan bod. Soms voegen we ook gebaren toe bij het zingen. Door bijvoorbeeld elkaar de hand te geven voelen de kinderen ook de emotionele verbondenheid. Koor en muziek verbinden kinderen van heel verschillende afkomst. Presteren hoeft bij ons alvast niet.’

CLICHÉS EN ROLMODEL ‘Als er een nieuw kindje bijkomt, wordt het door de andere geholpen’, zegt Joost Gils. ‘Dat gaat vanzelf. Het gevolg is dat de kinderen zich hier heel snel thuis voelen. Ook de ouders die de kinderen meestal vergezellen tijdens de repetities, gaan respectvol met elkaar om. We hebben hier gelovigen en niet-gelovigen. Toen we onlangs zwarte moslimkinderen oppikten aan de moskee waren de kinderen die al in de auto zaten verbaasd dat zwarte kinderen ook moslims konden zijn. Zo biedt die verscheidenheid vaak verrijking. En ook de Vlaamse medewerkers van Zing Zang Zong doorbreken clichés bij de kinderen en de ouders. Een van onze mannelijke taalleraars is wekelijks op post tijdens de repetitie. Hij zet de koffie, maakt de fruitsapjes voor de kindjes klaar, doet de afwas en bedient ook de mama’s en papa’s van de kinderen. Ongetwijfeld doorbreekt hij voor vele aanwezigen het cliché van het rollenpatroon dat ze kennen.’

GOEDE MUZIEK OP MAAT

‘Een initiatief als dit heeft ook resultaten op sociaal vlak’, vult Joost Gils aan. ‘We hebben een paar families uit het slop kunnen halen. Ze ontwikkelen hier een netwerk. Je wordt ook hun vertrouwenspersoon en leest eens een brief die ze gekregen hebben. Dan neem je hen mee naar de juiste instanties en zie je ze geleidelijk uit de armoede komen. Daar zijn we ook ontzettend trots op.’

Een stukje uit Mozarts Toverfluit of een koraalmelodie van Bach wordt met een zelf gemaakte tekst een leuk liedje. Veronica Joris

Veronica Joris deed heel wat ervaring op door 15 jaar mee te werken in de Zomerschool in Antwerpen. Daar worden nieuwkomers in een taalbad ondergedompeld. Ook daar werkte ze via de muziek aan de Nederlandse taal. ‘Ik heb er eerst met grote bewondering naar mijn voorgangster Elka Joris gekeken en van haar veel geleerd’, vertelt Veronica. ‘Geleidelijk aan heb ik zelf meer accenten gelegd en ben ik eigen liedjes gaan gebruiken. En dan kwam Joost erbij. De Zomerschool werkt met kinderen van nieuwkomers die via Atlas doorgestuurd worden. Er wordt rond thema’s als kleuren, cijfers, dagen van de week gewerkt en de muzieklessen vloeien daar uit voort. Er wordt zes weken lang veel geoefend en veel herhaald.’ ‘Bij Zing, Zang, Zong volgen we in de liedjes meer de loop van het jaar, bijvoorbeeld door het zingen van kerstliederen. We passen de tekst aan omdat de oude teksten zelfs voor Vlaamse kinderen al vaak onbegrijpelijk zijn. We zorgen er meteen voor dat de tekst maatschappelijk relevant wordt. Nu sijt wellecome wordt dan Wees welkom in dit nieuwe land. We maken de liederen ook enigszins neutraal. Toch komen God of de engeltjes er wel in voor: Gloria in excelsis Deo zingt iedereen zonder problemen uit volle borst mee. Religie is bij Zing Zang Zong uiteraard geen taboe. ‘ De liedjes die Zing Zang Zong brengt zijn eenvoudig. Met blokfluit en Orff-instrumentarium worden instrumentale begeleidingen uitgewerkt. ‘De kwaliteit van het repertoire staat altijd voorop’, benadrukt Veronica Joris. ‘Een stukje uit Mozarts Toverfluit of een koraalmelodie van Bach wordt met een zelf gemaakte tekst een leuk liedje. Naast het leren van het Nederlands is het doorgeven van goede muziek ook een doelstelling van Zing Zang Zong. Ook kinderen genieten van die kwaliteit.’

DREMPELS Zing Zang Zong telt momenteel een twintigtal zangertjes. Daarbij zijn kinderen van ouders die kansarm zijn, maar ook van ouders die hoog opgeleid zijn en uit vele landen en culturen. Er is daarnaast ondertussen ook een

koor ontstaan met volwassenen. Vaak zijn het ouders van de kinderen, vrienden of sympathisanten van Zing Zang Zong. Ook dit is een multicultureel, laagdrempelig initiatief. Het blijkt echter niet eenvoudig om de weg naar deze activiteiten te vinden. ‘Het is moeilijk voor ons om te rekruteren voor een naschools project’, zegt Joost Gils. ‘Kinderen en ouders moeten begrijpen wie we zijn en wat we doen. Op de Zomerschool hebben we ouders met een tolk aangesproken. Al musicerend naar buiten treden, zodat men kan zien wat we doen, werkt het beste. Kinderen die mee willen doen moeten ook nog tot bij ons geraken. Het koor is gratis, maar vaak komen ze met het hele gezin en dan kost het openbaar vervoer wel wat. We hebben al gedroomd van een muziekbus waarmee we naar de wijken kunnen rijden. Dat blijft voorlopig toekomstmuziek.’

STRIJDEN OP VELE FRONTEN ‘Zing, Zang, Zong kan een opstap zijn naar meer muziek, maar dat hoeft niet’, zegt Veronica Joris. ‘We merken wel dat de betrokkenheid groot is. Als we ergens op locatie moeten optreden dan is iedereen aanwezig ook al moeten ze verschillende trams of bussen nemen. Op muzikaal vlak maken ze wel vorderingen, soms ook omdat ze ook wat blokfluit of Orff-instrumenten spelen. Dat is tevens goed voor de ontwikkeling van de motoriek.’

‘Wij dromen ervan dat alle scholen muziekleraars zouden hebben zodat alle kinderen met muziek en cultuur in aanraking komen en iedereen daardoor verbonden wordt’, zegt Joost Gils. ‘En we hopen dat ook de scholen van het DKO een apart traject voor nieuwkomers zouden aanbieden’, vult Veronica Joris aan. ‘De huidige structuur schrikt nieuwkomers nog te veel af. Het is mooi dat Europa nu subsidies wil geven om te werken met jonge mensen die al zo vaak uit de boot vallen.’ (nvdr. het project ‘Sing Me In’ - zie kader)

HET THUISTALENKOOR In de Wereldreiziger in Antwerpen, een school waar dit jaar kinderen van meer dan 60 verschillende nationaliteiten naartoe komen, is men alvast op de goede weg om alle kinderen te bereiken. Ze willen dat iedereen goed Nederlands leert, maar het gebruik de thuistaal beschouwen ze daarbij als een troef, niet als een handicap. Daarom mag de thuistaal niet aan de schoolpoort verstommen. Integendeel, het gebruik van de thuistalen op school zorgt voor een goed gevoel bij de leerlingen, een betere integratie en een positieve

collective singing in the integration process of young migrants

‘Sing me in’ is een Europees samenwerkingsproject dat loopt van oktober 2016 tot september 2018, en dat wordt gecoördineerd door de European Choral Association - Europa Cantat. De verschillende nationale koorfederaties, waaronder Koor&Stem, zullen onderzoek verrichten naar het samen zingen als middel tot participatie van jonge vluchtelingen en migranten (kinderen en jongeren). Het gaat zowel om echte nieuwkomers (in bijv. een vluchtelingencentrum) als om nieuwkomers die al in gemengde groepen zitten zoals op de lagere school. We gaan op zoek naar goede en inspirerende praktijkvoorbeelden in eigen land. Uit deze praktijkvoorbeelden destilleren we de succesvolle methodieken en het geschikte repertoire . We ontwikkelen daarbij ook nieuw liedmateriaal. Dit alles zal in 2017 ter beschikking gesteld worden op www.doewap.be, gevolgd door praktische workshops.

leeromgeving, weet men bij de Wereldreiziger. Enkele jaren geleden ontstond een thuistalenkoor tijdens de middagpauze op school, maar ondertussen wordt er vooral in de klassen in de thuistalen gezongen. Justine Caluwe is er leerkracht en zet haar schouders onder het meertalig musiceren. ‘We zijn gedurende een tijdje in zee gegaan met Ruby De Bruyne voor een opstart van het Singing Playgrounds project’, vertelt ze. ‘Dat gaat over zingen op de speelplaats in combinatie met een spelelement. Die resultaten zijn uiteindelijk vooral in de klassen blijven doorleven. Momenteel proberen we deze ervaringen en methodieken mee te nemen in onze muzische vorming tijdens de schooluren. We laten de kinderen zelf liedjes aandragen: Broeder Jacob bestaat in verschillende talen en de kinderen kunnen de tekst in hun taal meebrengen. We vinden inspiratie voor liedjes op internet of in boeken. Ouders konden een keer slaapliedjes aanbrengen en de context van die liedjes verduidelijken. Een voormalig collega startte naar aanleiding daarvan met het opnemen van die

liederen, het noteren van de context en zo de samenstelling van een thuistalenliedboek. Dit jaar willen we dat project graag voltooien.’ ‘De grote uitdaging bestaat er in om alle leerkrachten mee te krijgen in zo’n aanpak’, besluit Justine Caluwe. ‘Soms ontbreekt de durf of de muzikale kennis. In de hogeschool hebben we wel muziek gekregen, maar toch ontbreekt een stevige basis notenleer of harmonie om vanuit een notenbeeld te kunnen vertrekken of om arrangementen te maken. Daarom is er nood aan meer ondersteuning. Op onze pedagogische studiedagen geef ik zelf wel eens workshops aan de collega’s. Ik probeer hen zoveel mogelijk te overtuigen, bijvoorbeeld door geslaagde voorbeelden via filmpjes door te sturen, om de stap te durven zetten en met tekst en muziek aan de slag te gaan.’ ––– Tom Eelen

www.europeanchoralassociation.org/ sing-me-in

We dromen van een muziekbus waarmee we naar de wijken kunnen rijden. Veronica Joris

SCHOOLKOREN, DE WEG NAAR SUCCES

Van eind februari tot eind mei 2016 liep Sarah Van Laere stage bij Koor&Stem in het kader van haar masteropleiding Cultuurmanagement aan de Universiteit Antwerpen. Ze voerde een onderzoek naar de kritische succesfactoren voor schoolkoren in het gewone lager onderwijs in Vlaanderen. Welke elementen dragen bij tot het ontstaan of een succesvolle werking van een schoolkoor? Sarah licht hier enkele bevindingen toe, de integrale scriptie kan je op de website van Koor&Stem raadplegen. Eerst zond ik een enquête uit naar alle basisscholen in Vlaanderen met de vraag of zij over een schoolkoor beschikken. Ik kreeg veel enthousiaste reacties. 78 basisscholen lieten weten dat ze een schoolkoor hebben dat wekelijks repeteert en 35 andere scholen meldden dat ze voor bijzondere gebeurtenissen een schoolkoor opstellen. Daarna nam ik persoonlijke interviews af en organiseerde ik twee focusgroepen. Samen besloten we dat voor het oprichten en onderhouden van een succesvol schoolkoor voornamelijk het initiatief van een individuele leerkracht bepalend is. Er komt veel passie en engagement aan pas! De leerkracht bezit bij voorkeur (minimale) muzikale en vocale basiscompetenties - evident door het gebrek aan continuïteit in het aanbod zang in de opleidingen. Het vergemakkelijkt ook het houden van een geslaagd toonmoment! Steun en hulp door de directie en collega’s zijn een extra stimulans voor de leerkracht van het schoolkoor. Immers, hoe groter het draagvlak op school, hoe groter de kans op succes. Af en toe wordt een schoolkoor zelfs vanuit de directie voorgesteld. Of een basisschool al dan niet in een centrumstad gelegen is, speelt geen bepalende rol voor de aanwezigheid van een schoolkoor. Wanneer een basisschool in een erg stedelijk gebied wel een schoolkoor heeft, merken we wel dat dit goed is voor de taalontwikkeling en de sociale ontwikkelingen van de kinderen. Het is duidelijk dat een vast en regelmatig tijdstip voor het schoolkoor belangrijk is. Een ideaal repetitiemoment blijkt een vaste middagpauze te zijn: alle kinderen zijn beschikbaar en het schoolkoor kan als een zinvolle middagactiviteit aangeboden worden.

Leerkrachten waarderen het zeker als de directie toestemt dat de middagrepetitie geldt als een vorm van toezicht. Men vindt altijd wel een locatie om te repeteren, hoewel dat in de praktijk vaak niet de meest geschikte ruimte is voor een koorrepetitie. Ten slotte kan een financiële duwtje in de rug ertoe bijdragen een schoolkoor te lanceren of verder te doen groeien. Dat heeft bijv. te maken met de prijs van kwaliteitsvol (lied)materiaal. Een investering in muzikale begeleiding is optioneel maar zeker een meerwaarde. ––– Sarah Van Laere

10 TIPS 01

Een vast repetitiemoment werkt het best, tijdens de middagpauze zijn alle kinderen samen.

Zing in een ruim lokaal met goede verlichting en verluchting.

Zoek een of meerdere muzikale en/of gemotiveerde collega’s, samen sta je sterker!

Toon jullie schoolkoor! Op enkele toonmomenten in het schooljaar tonen jullie wat jullie kunnen en maken jullie je bekend bij een steeds ruimer publiek.

Betrek ouders en grootouders bij speciale gelegenheden of toonmomenten.

Probeer te achterhalen wie van je koorzangers gebeten is door koorzang en zich inschrijft in een ander koor of academie.

Liedjes in andere talen zijn extra leuk om te zingen, zeker voor kinderen die thuis een andere taal spreken.

Er bestaan al heel veel leuke liedboeken, weet dat er in de bibliotheek van Koor&Stem nog oneindig veel materiaal te vinden is en dat men je daar goed kan helpen om de gepaste liedjes te kiezen.

Stelen met je ogen mag, kijk rond naar andere dirigenten en kinderkoren, ook op Internet kan je heel veel bijleren!

Maak vooral veel plezier met het schoolkoor, creëer sfeer en verbondenheid door het samen zingen en geniet ervan.

RUDI TAS WINT INTERNATIONALE COMPOSITIEWEDSTRIJD

BBC SINGERS ZINGEN WIM HENDERICKX IN LONDEN In opdracht van Martyn Brabbins schreef Wim Henderickx (°1962) een nieuwe compositie voor de BBC Singers, dirigent Martyn Brabbins en trompetvirtuoos Marco Blaauw. Brabbins maakte eerder al twee cd-opnames van werk van Henderickx met deFilharmonie. Hij dirigeerde ook de première van Henderickx’ hoboconcerto in 2014. Het werk Blossomings voor gemengd koor, trompet en (optionele) elektronica werd op 23 september 2016 gecreëerd in LSO St Luke’s, Londen (GB).

Blossomings is een eerbetoon aan Jonathan Harvey (1939-2012). Harvey was sterk bezig met Boeddhisme, vanuit een christelijke achtergrond. Met zijn muziek trachtte hij een connectie te maken tussen die twee religies. Henderickx wilde in Blossomings nog een stap verder gaan en koos teksten uit drie verschillende periodes, culturen en wereldreligies. In de eerste tekst gebruikte hij een gebed van Jigme Lingpa uit het 18de eeuws Tibetaans Boeddhisme. Het tweede gebed werd geschreven door Hildegard von Bingen, een middeleeuwse Christelijke abdis uit Duitsland, mystica, auteur en componiste uit de 12de eeuw. De derde tekst komt van Rumi, een Perzisch dichter en soefimysticus uit de 13de eeuwse Islam. Ook de muziek is geïnspireerd

th.

Internationa

op die verschillende tijdperken en culturen. Zo benadrukt de componist de schoonheid en de verzoening van verschillende culturen. Een dubbele bekertrompet geeft introducties en commentaren op de tekst, gezongen door het gemengd koor. De klank van de trompet kan ook gezien worden als een aanroep van de meester (Jonathan Harvey). De (optionele) elektronica creëren een sonore achtergrond voor het harmonisch materiaal dat gezongen wordt door het koor, en geeft het werk een ruimtelijk karakter. Blossomings, 3 Prayers for a better World eindigt met het beginmateriaal van de derde tekst, gecombineerd met een muzikaal motief geïnspireerd op de naam van Jonathan Harvey.

Op 27 augustus 2016 won Rudi Tas (°1957) de eerste prijs in de International Choral Competition in Japan. Het winnende werk Ave Regina wordt uitgegeven door PanaMusica. Metropolitan Chorus uit Tokio onder leiding van Ko Matsushita creëerde het winnende werk tijdens het Karuizawa International Choral Festival. In de jury zetelden niet de minsten, o.a. Javier Busto uit Spanje, Rihards Dubra uit Letland en Levente Gyöngyösi uit Hongarije. Een fantastische erkenning voor een Belgische componist. Proficiat, Rudi! video op koorklank.be

helen cIKV30 JAAR e m s a a M s ander l F f o t s e t n rs i MAASMECHELEN Choir Co

ale cho m d n a male e f , d e x For mi www.wimhenderickx.com

7 1 0 2 / 0 1 / 6-8

MAKEBLIJDE IN DE PRIJZEN IN LITOUWEN Het vrouwenkoor Makeblijde, onder leiding van Filip Haentjens, heeft deze zomer de internationale competitie Laudate Dominum in Vilnius (Litouwen) gewonnen. Makeblijde nam het op tegen koren uit Litouwen, Letland, Estland, Finland en Rusland. Het vrouwenkoor uit Zele koos vooral voor Vlaamse componisten, met onder meer een prachtige uitvoering van O clarissima mater van Erika Budai en Verba mea van Vic Nees wisten de koorleden publiek en jury

te overtuigen. Maar ze scoorden ook met de uitvoering van een moeilijk opgelegd werk van de Litouwse componist Jurijus Kalcas. Makeblijde kaapte alle prijzen weg: ze wonnen de 1e prijs als beste koor, de prijs voor het best uitgevoerde opgelegd werk en het koor werd bovendien ook nog winnaar van de Grand Prix, een prijs die pas voor de tweede keer in de geschiedenis van het toernooi werd uitgereikt. www.makeblijde.be

Arezzo, Cork, Marktoberdorf, Debrecen, Maribor, Gorizia: het zijn steden waar grote wedstrijden voor koren worden georganiseerd. Tot dit groepje behoort ook het Limburgse Maasmechelen. De volgende editie van de Internationale Koorwedstrijd van Vlaanderen-Maasmechelen vindt volgend jaar plaats, van 6 tot 8 oktober 2017. Het wordt ook een feestelijke editie, omdat het dertig jaar geleden is dat het festival voor het eerst werd gehouden. De deelnemende koren zullen zich tweemaal presenteren in het Cultuurcentrum. Zaterdag brengen ze werken uit verschillende stijlperioden. Zondag is voorbehouden voor een profaan programma naar keuze. Maarten van Ingelgem schrijft het plichtwerk! Koren kunnen zich nog kandidaat stellen tot 15 januari 2017. www.ikv-maasmechelen.be.

Jong talent aan het woord

Johannes Dewilde

ÂŠ Florian Keirse

Johannes Dewilde: koorleider in hart en nieren. Dirigent van verschillende koorformaties, houder van masterdiplomaâ&#x20AC;&#x2122;s trompet, muziektheorie en koordirectie, gefascineerd door de Baltische koorcultuur. In een zomers Gent peilde Stemband magazine naar de diepere gronden achter al dit fraais.

Johannes, hoe komt het dat jij je in zoveel verschillende muzikale disciplines hebt verdiept? ‘Dat ik muziek zou gaan studeren, leek een evidentie, hoewel ik ook andere studierichtingen heb overwogen. Ik kom uit een muzikale familie. Muziekschool volgen was evident bij ons thuis en als kind koos ik voor trompet. Ik heb heel mijn schoolcarrière in de Steinerschool gelopen, waar wij in het middelbaar met componist David Anne een zeer motiverende en inspirerende muziekleerkracht hadden, die muzikaal talent bij zijn leerlingen kon herkennen, maar ook met minder muzikale leerlingen uitstekend kon werken. Dat leidde tot mooie muzikale projecten die me altijd zullen bijblijven. Op mijn 15de ben ik bij hem pianolessen beginnen volgen. Hij heeft me ook bij mijn eerste stappen als dirigent begeleid. Hij raadde me aan om aan het Conservatorium van Gent ‘Muziektheorie-schriftuur’ te studeren, als basis. Na het behalen van mijn masterdiploma heb ik mijn trompetstudies weer opgenomen en is de piano wat op een zijspoor terecht gekomen. Ik heb me in verschillende disciplines verdiept omdat ik pas heel laat wist in welke richting ik me wilde specialiseren en ik wilde zoveel mogelijk opties behouden. Dat geeft mij tegenwoordig veel variatie in mijn muziekleven, hoewel ik me zoveel mogelijk als koordirigent wil profileren.’ Vanwaar de interesse in koor? ‘Eigenlijk heb ik altijd opgekeken naar mensen die goed voor een groep kunnen staan, kunnen leiding geven, kunnen sturen, interessante dingen en mooie verhalen kunnen vertellen, motiveren, impulsen geven, managen. In het licht van mijn persoonlijke ontwikkeling vond ik dat ik daarmee iets moest gaan doen. Naast het lesgeven kom je als muzikant dan vlug uit bij het dirigentschap. Daarnaast heeft de zangkunst mij altijd gefascineerd. In een koor komen beide aspecten aan bod. De eerste lessen koordirectie kreeg ik van Jan Vuye, op een workshop van Koor&Stem, waarna ik zijn assistent ben geworden bij de Koninklijke Gentse Oratoriumvereniging. Ook aan de lessen van Florian Heyerick in het Conservatorium Gent heb ik zeer goede herinneringen. Na mijn deelname aan de Bachdagen in Brugge, met onder andere Patrick Peire en Ludo Claesen, besloot ik de opleiding

master koordirectie aan het Conservatorium Antwerpen te volgen, waar Luc Anthonis mijn hoofddocent was. ‘ Enkele jaren geleden nam je Amaranthe over van Linde Devos. Een koor dat al een behoorlijke reputatie had. Hoe pak je dat aan? ‘In de kern niet anders dan mijn repetities met andere koren, al vraagt elke groep toch wel een specifieke aanpak om het beste naar boven te halen. Daar is wel wat tijd en denkwerk voor nodig. Zoals de meeste koren repeteren we met Amaranthe éénmaal per week. Dat is eigenlijk te weinig en dus vooral een aansporing om de repetities zo strak mogelijk te organiseren. Daarbij hoort een vriendelijk doch streng verzoek aan de koorleden om zo regelmatig mogelijk naar de repetities te komen. Elke vier maanden studeren we een nieuw programma in, wat neerkomt op 2 à 3 producties per werkjaar. Daarnaast zingen we op uiteenlopende gelegenheden. Ik probeer de repetities zo gevarieerd mogelijk aan te bieden met in alle stadia van het repetitieproces veel aandacht voor balans, ‘justesse’ en vocaliteit. Daarbij val ik terug op mijn eigen zangervaring, maar we laten ons ook graag bijstaan door een stemcoach.’ In april 2015 gooide Amaranthe hoge ogen op het Korenfestival in Kontich. Een hoogtepunt uit jullie recente geschiedenis? ‘Absoluut! Het was een heerlijk moment, vooral omdat we niet hadden verwacht boven een aantal zeer gerenommeerde koren te kunnen eindigen. De jaren daarvoor was het met Amaranthe vaak een verhaal van ‘net niet’: Neerpelt, Koor van het Jaar, … Dat vreet aan het zelfvertrouwen. Onze eerste plaats en de lovende commentaren van jury en luisteraars in Kontich waren een echte opsteker. In februari 2016 promoveerden we naar de allerhoogste afdeling tijdens het provinciaal toernooi van Oost-Vlaanderen. Ook dat was een mijlpaal uit onze recente geschiedenis.’ Wat mogen we van Amaranthe nog verwachten in de toekomst? ‘We streven ernaar om tweejaarlijks ons traditioneel ‘buffetconcert’ en een kerstconcert te organiseren. Dit jaar gaan we alvast de noordelijke toer op, met vooral Canadees

repertoire van onder meer Sarah Quartel en Stephen Chatman. Zelf ben ik enorm fan van het Canadese ‘Xara choral theatre’ , een jong dameskoor dat naast uitstekende koorzang ook veel aandacht geeft aan beweging en visuele balans. Met Amaranthe zou ik op termijn graag dezelfde toer opgaan. Daarvoor gaan we in 2018 samenwerken met Panda van Proosdij. In het voorjaar van 2017 brengen we een productie rond een jonge Noorse componist met piano, strijkers en orgel.’ Amaranthe gedijdt goed in de Vlaamse koorcultuur. Hoe schat jij de stand van (koor)zaken in bij ons? ‘Als dirigent voel ik me in de eerste plaats goed ondersteund, ondermeer via Koor&Stem. Er is een mooi aanbod aan vormingscursussen en workshops, vooral voor beginnende dirigenten. Persoonlijk mis ik in Vlaanderen een aanbod van masterclasses voor jonge professioneel geschoolde dirigenten, zoals die in het buitenland, in Nederland bijvoorbeeld, wel worden georganiseerd. Als koor en dirigent heb je wel wat mogelijheden om je te tonen, hoewel het wegvallen van de op televisie uitgezonden wedstrijd ‘Koor van het jaar’ een enorme aderlating was op dat vlak. Ik hoor dat ook de wedstrijd van Maasmechelen het moeilijk heeft om de organisatie rond te krijgen. Ook de provinciale steun is onzeker. Jammer, want de provinciale toernooien zijn een uitstekend forum om je als koor te profileren. Desondanks heb ik het gevoel dat het koorleven bloeit in Vlaanderen, met veel mooie projecten de laatste jaren. Er is wel een overaanbod aan koren. Veel groepen vissen uit dezelfde vijver. De verplichting om naar (goede, vooral mannelijke) zangers te moeten hengelen, heeft denk ik negatieve invloed op het algemene niveau. Strenge selectieprocedures voor zangers - zoals bij veel koren in de VS - zijn bij ons bijna onmogelijk. De fierheid om bij een koor te horen is, mede daarom, in onze koorcultuur minder aanwezig. Sinds Kontich krijgen we bij Amaranthe opvallend meer vraag van potentiële zangers om te komen zingen. Omdat we momenteel geen zangers meer toelaten, verandert de status van de huidige leden en dat werkt positief, op alle vlak eigenlijk. Met een gemengd koor is het veel moeilijker om dit te verwerven.’ Heb je nog bijzondere toekomstplannen? Momenteel werk ik aan de opstart van SAEVUS, een nieuw vocaal ensemble in het Gentse, een uitgelezen groep van 24 zangers: 12 dames, 12 heren. Het eerste concert vindt plaats op 5 november in de Protestantse Kerk Brabantdam, centrum Gent. ––– Peter Maus

CD KORT Langzaam maar zeker wordt Vlaanderen het centrum van het gregoriaans, het festival in Watou is het grootste ter wereld en de groep van Hendrik Vanden Abeele, Psallentes, één van de beste. Hun voorlaatste schijfje Triptycha was al geslaagd maar het allernieuwste Fragmenta Tungrensia is in alle opzichten een voorbeeld van perfectie: interpretatief door de zeven mannen van Psallentes, dramaturgisch door de interessante fragmenten uit de Tongerse collectie van middeleeuwse manuscripten en als uitgave door het prachtige viertalige inlegboekje. (Le Bricoleur)

Hendrik Vanden Abeele, artistic director

Conor Biggs, Gunter Claessens, Pieter Coene, Adriaan De Koster, Paul Schils, Philippe Souvagie & Hendrik Vanden Abeele, voices Het Teseum in Tongeren toont vele kerkschatten, waaronder laatmiddeleeuwse gregoriaanse manuscripten. Uit deze prachtige bronnen selecteerde Psallentes een reeks pareltjes: gregoriaans uit de liturgie van de grote dagen — zoals Kerstmis of Pasen — en gregoriaans met een meer lokale kleur — zoals de gezangen voor heiligen als Maternus en Servatius. Zo biedt deze opname een mooi beeld van de rijkdom van de Tongerse liturgie in de veertiende en vijftiende eeuw.

Parmi les nombreux trésors du Teseum de Tongres figurent des manuscrits grégoriens du Bas Moyen Âge, qui sont autant de sources sublimes où Psallentes a pu puiser de véritables perles : des chants grégoriens issus de la liturgie des grandes célébrations comme Pâques et Noël, mais aussi des chants ayant une couleur plus locale, tels que ceux dédiés à Saint-Materne et Saint-Servais. Cet enregistrement illustre donc avec brio la richesse de la liturgie de Tongres aux XIVe et XVe siècles.

The Teseum in Tongeren contains many ecclesiastical treasures, including late mediaeval plainchant manuscripts. From these beautiful sources, Psallentes has chosen a series of real gems: chant from the liturgy for the great feasts — such as Christmas and Easter— and chant with a more local colour — such as the hymns for saints such as Maternus and Servatius. This recording thus offers a fine image of the richness of the liturgy in Tongeren in the fourteenth and fifteenth centuries.

Das Teseum in Tongeren präsentiert zahlreiche Kirchenschätze, zu denen auch spätmittelalterliche gregorianische Manuskripte gehören. Aus diesen prachtvollen Quellen wählte Psallentes einige Juwelen aus: Gregorianik für die Hochfeste – beispielsweise Weihnachten oder Ostern – sowie Gregorianik mit eher lokalem Kontext – wie beispielsweise die Gesänge der Heiligen Maternus und Servatius. So verschafft uns diese Aufnahme ein gutes Bild von dem Reichtum der Liturgie im Tongeren des 14. und 15. Jahrhunderts.

℗ & © Le Bricoleur 2016 LBCD/09 5425029680098

NIEUWE CD MET MUZIEK VAN KENNIS EN DRYMANS Af en toe worden er nog schatten gevonden. Naar aanleiding van de Gummarusfeesten in Lier en het festival Musica Divina stootte Bart Rodyns op muziek van Willem-Gommaar Kennis (1717-1789) en Christoffel Drymans (1738-1797). De muziek viel erg in de smaak en resulteerde al snel in een opname. Op de cd vind je religieuze vocale muziek - Te Deum, Magnificat en Salve Regina - van Willem-Gommaar Kennis, die nooit werd uitgegeven noch op cd gezet. Via de zoon van Kennis belandden de handschriften in Leuven en daarna in de kathedraal van Antwerpen waar ze vergeten en verborgen bleven. Van Christoffel Drymans vond Rodyns in de Gummaruskerk van Lier 9 lamentaties, waarvan er één aan de cd werd toegevoegd, opnieuw onbekende en vergeten muziek. De cd is verder doorspekt met instrumentale muziek, inclusief een virtuoze vioolsonate van Kennis. Die instrumentale muziek was wel bekend en werd ook tijdens Kennis’ leven nog in Parijs uitgegeven. Op de cd werkt Rodyns’ Euterpe Baroque Consort samen met Utopia, het nieuwe ensemble met ‘Belgian handmade polyphony’ dat ook in barokmuziek uitgebalanceerd en zelfs swingend klinkt. Het Salve Regina is prachtige muziek die zelfs uitnodigt om mee te zingen en musiceren. Erg geslaagde opname met onbekende gebruiksmuziek uit onze contreien. Af en toe worden er nog schatten opgenomen. Uitgegeven bij Phaedra. ––– Liesbeth Segers

Met de opnames van werken van Igor Stravinsky door de formaties van Philippe Herreweghe blijven we nog even zoet. Het Collegium Vocale en deFilharmonie stellen een mooie cd voor met twee grote religieuze werken van de componist: Threni, op teksten uit de Klaagzangen van Jeremias en het Requiem canticles, zijn laatste omvangrijk werk uit 1966. En ook hier loopt alles zoals we verwachtten, goede technische kwaliteit en een stijlvol en informatief hoesje inbegrepen. (PHI) Het kleine Beierse stadje Marktoberdorf is een van de koorcentra in Duitsland, hier worden jaarlijks de koorwedstrijd en een festival van geestelijke muziek georganiseerd. Het is ook de thuishaven van het Carl-OrffChor. O.l.v. Stefan Wolitz vertolkt deze middelmatige groep van 40 zangers werken van Lassus, Miškinis, Whitacre, Katsushita en anderen. (Oehms) Eriks Ešenvalds is een 46-jarige Letse componist uit Riga. Hij is ook lid van het Staatskoor en heeft vooral contacten in Engeland, waar hij in Cambridge studeerde. Zijn muziek is erg emotioneel, dat bewijst zijn Sint-Lukaspassie en andere religieuze werken in de pakkende vertolking van het Radiokoor van Letland o.l.v. Sigvards Klava. (Ondine)

The Carice Singers van George Parris grasduinde in het oeuvre van de Engelse impressionist van Schotse afkomst John Ireland. Hij was componist, organist en pedagoog (Britten was zijn leerling). Het tweede deel van de cd is aan Irelands tijdgenoot en leerling Ernest John Moeran gewijd. Moeran werd in 1894 bij Londen geboren, maar via zijn vader had hij Ierse wortels. Zowel Ireland als Moeran zijn vandaag bijna vergeten, deels te wijten aan hun traditionele schriftuur. The Carice Singers is een groep van twintig jonge zangers met een frisse sound en stevige techniek. (Naxos) Tot een vergelijkbare categorie als de twee Engelsen behoort ook de Amerikaan Randall Thompson. Thompson was een koorcomponist par excellence, in 1958 schreef hij zijn Requiem, een omvangrijk werk voor koor a capella. Na 43 jaar activiteit, net vóór hun “Farewell Concert” in mei vorig jaar, namen de Philadelphia Singers o.l.v. David Hayes het Requiem in wereldpremière op. (Naxos) ––– Mirek Cerny

KOOR WERELD

Jouw koor of zangproject hier in de kijker? Bezorg ons een recente en originele foto met een tekstje van maximum 100 woorden. Mail naar redactie@koorenstem.be voor 10 november 2016.

50 JAAR ACADEMIEKOOR AUGUST DE BOECK Dit jaar wordt het Academiekoor August De Boeck uit Asse 50 jaar. Om dit te vieren brengt het koor op 12 en 19 november, onder leiding van Johan Van der Beken, en samen met het koor Pojedu en het symfonie-orkest Arc-enCiel, het schitterende Messe in As van Franz Schubert, het ontroerende Nänie van Johannes Brahms en deFantasie in C klein voor piano, koor en orkest van Ludwig van Beethoven. Het Academiekoor zingt samen met het koor Pojedu uit Melle, waar Johan Van der Beken al dertig jaar het dirigeerstokje hanteert, eveneens een gedenkwaardig jubileum dus.

50 JAAR COULEUR VOCALE Het Berchems gemengd koor Couleur Vocale, voorheen Fa-Mi-La, viert haar 50-jarig bestaan met een feestjaar! Het koor, dat haar oorsprong heeft in de school Heilige Familie in Berchem, is daarom ook nog op zoek naar alle oud-leden die in de loop van die 50 jaar hebben meegezongen. Heb je ooit deel uitgemaakt van Fa-Mi-La of Couleur Vocale, stuur dan een berichtje aan voorzitter@couleur-vocale.be. Je wordt op de hoogte gehouden van de feestelijke reünie die plaatsvindt op 20 mei 2017. Couleur Vocale vatte intussen ook een reeks van drie jubileumconcerten aan. www.couleur-vocale.be

hetkoor.wordpress.com

JONG CANTABILE IS 30 JAAR In het voorjaar bracht het jeugd- en kinderkoor Jong Cantabile uit Berg de musical Peter Pan ter gelegenheid van hun dertigjarige bestaan. ‘Want een musical als Peter Pan gaf immers de mogelijkheid om alle koorleden een rol te geven. Buiten de hoofdrollen zijn er ook nog indianen, piraten, zeemeerminnen en verloren jongens, die het podium onveilig maken’, luidt het bij het koor. Het werd een groot succes, met lovende kritieken. Kosten noch moeite werden gespaard om een mooi decor neer te zetten en professionele belichting en geluid te voorzien. Jong Cantabile bruist, dat is duidelijk. In april 1986 werd het kinder– en jeugdkoor opgericht, 30 jaar later is dit koor uit zijn voegen gebarsten en zijn er 75 kinderen en jongeren aangesloten. You never sing alone! www.jongcantabile.be

SCHOLA GREGORIANA DOMINICANA De Schola Gregoriana Dominicana uit Knokke-Het Zoute, die ieder zondag de mis opluistert in de Dominicanenkerk, vierde op 15 oktober 2016 haar 18-jarig bestaan met een bijzonder concert, samen met Rondinella o.l.v. Rudy Van der Cruyssen en Voices o.l.v. Kristof Allaert. Ieder koor bracht een eigen programma en samen zongen ze de première van de cantate 18opeenrij, een compositie van Jacques Maertens. www.scholaknokke.be

MUSICAL MET LYRIC MUSICA Het bruisende kinder-en jongerenkoor Lyric Music brengt op 12 en 13 november 2016 het wervelende verhaal van Welfenland, een sprookjesmusical voor jong en oud door kinderen en jongeren met enorm veel zang- en acteertalent! Regie, choreografie en zang, decor en kledij ontwerpen en realiseren,... Zelfs de muziek is gloednieuw geschreven en wordt live in première gebracht door een speciaal hiervoor samengesteld muzikantenkwartet, in samenwerking met het conservatorium Mechelen en met steun van de provincie Antwerpen. www.welfenland.be

INCANTATIO IN SINT-PETERSBURG Het kamerkoor Incantatio onder leiding van Jos Venken nam van 5 tot 10 augustus 2016 deel aan Singing World, een groot internationaal festival voor koormuziek in Sint-Petersburg. Er namen maar liefst 42 koren deel aan het festival en de koorwedstrijd. Het accent van de festivalgedachte lag duidelijk op de verbroedering tussen de koren uit Rusland, China, Israël, Taiwan, Kazachstan en West-Europa. Dat was mogelijk door de vele gezamenlijke concerten in de prachtige locaties die Sint-Petersburg rijk is. Vooral de werken van onze Vlaamse componisten Vic Nees en Raymond Schroyens vielen erg in de smaak. Uiteraard was er ook gelegenheid om kennis te maken met de prachtige kunstwerken die

Sint-Petersburg rijk is. Onze gids opende daarbij ook haar Russische ziel en liet ons voelen hoe de gedachtewereld van een groot deel van de Russische bevolking verschilt met die van ons in het westen. Verhelderend! Muzikaal liet Incantatio een geweldige indruk na. Het moet je maar overkomen dat op één dag gevraagd wordt samen op de foto te staan, een handtekening op het programmaboekje te zetten en om bloemen te mogen ontvangen.

In het wedstrijdgedeelte behoorde Incantatio duidelijk tot de uitblinkers met een tweede prijs in de categorie kamerkoren en een eerste prijs in de categorie religieuze muziek. Het koor werd dan ook geselecteerd om aan de Grand Prix, de grote finale tussen de winnaars van elke categorie deel te nemen. Het hele gebeuren heeft het koor in muzikale kwaliteit doen groeien. De groepsgeest werd erdoor enorm versterkt evenals de motivatie om onze Vlaamse muziek in binnen- en buitenland op de kaart te zetten. www.incantatio.be

NIEUWE CD DE STEM VAN ONS GEHEUGEN NU BESCHIKBAAR Op woensdag 21 september 2016, Werelddag Dementie, werd de nieuwe cd De Stem van ons Geheugen voorgesteld aan het publiek en in het bijzijn van minister Jo Vandeurzen.

Anders dan bij de eerste cd werd er voor deze de opname van de tweede cd samengewerkt met Muziekmozaïek vzw, het steunpunt voor folk en jazz in Vlaanderen. Onder leiding

De Stem van ons Geheugen wil samen zingen met mensen met dementie aanmoedigen. Met het uitgeven van 18 bekende liedjes in een aangepast arrangement hoopt Koor&Stem en partners om organisaties uit de zorgsector, en in de thuiszorg in het bijzonder, aan te zetten om zelf ook een koor voor mensen met dementie op te richten.

van Jeroen Knapen voorzien enkele jonge muzikanten de gekende liedjes van een hedendaags deuntje in een folkjasje. De nummers werden ingezongen door Inez Carsauw en Marnix De Cat.

Het eindresultaat met o.a. arrangementen van Love me tender, Breng eens een zonnetje en Sarie Marais wil ook mensen met jongdementie aanspreken en klinkt veelbelovend! Bestellen via www.destemvanonsgeheugen.be

Meer dan ooit de krachten bundelen 14

Gesprek met Jeroen Vanacker, sinds 2008 artistiek directeur van het Concertgebouw in Brugge. Een uitdagende job die de West-Vlaming nog elke dag inspireert. Je bent musicoloog. Wist je altijd al dat je dit soort job wou gaan doen? ‘Veel mensen houden alle opties open – ze volgen ook een lerarenopleiding, of gaan voor een loopbaan als onderzoeker. Ik organiseerde als student al evenementen en koos resoluut voor de culturele sector. Je moet natuurlijk een kans krijgen, er zijn niet eindeloos veel jobs als de mijne. Maar dit is echt wat ik altijd heb willen doen. Ik heb veel verantwoordelijkheid, maar mijn werk is zo boeiend. Elk seizoen zijn er andere thema’s, andere partners. Het is nieuw voor het publiek en nieuw voor ons, dus ik zal me niet snel vervelen. ‘ Je bent nu al enkele jaren directeur. Is er veel veranderd sinds de start? ‘Het is een cruciaal onderdeel van mijn job om met veel mensen te praten, te overleggen en samen te werken. Budgettair komen er nog moeilijke jaren aan en net daarom moeten we in de culturele sector meer dan ooit de krachten bundelen om onze doelstellingen te bereiken. Binnen Brugge werd er al jaren goed en intensief samengewerkt, met alle

professionele culturele partners. Dat dat nu nog toeneemt vind ik een prima evolutie. Toen ik startte was ik erg bezig met het uittekenen van een profiel voor het Concertgebouw: welke thema’s wilden we aan bod laten komen, welke festivals zetten we op de kaart. De voorbije jaren zijn er veel middelen en energie gegaan naar het verbreden van ons publiek. Er is nog meer aandacht gekomen voor kunsteducatie en participatie en er wordt stevig ingezet op kinderen en jongeren. ‘ Wat zou professioneel een mooie kers op de taart zijn? ‘We doen grote inspanningen om met ons programma veel mensen te bereiken én diverse groepen van mensen. Jongeren, maar ook mensen met een beperking, bijvoorbeeld. Zoiets heeft altijd tijd nodig, maar ik hoop dat ons werk op termijn zijn vruchten afwerpt. Als we een project opstarten voor een bepaalde doelgroep is het fijn om zo’n nieuwe groep rond te leiden en op een actieve manier te laten kennismaken met kunst, maar het ultieme doel is natuurlijk dat ze echt gebeten raken

door muziek en dans en zelf de stap zetten om naar het Concertgebouw te komen. Als mensen ons blijven opzoeken, na zo’n eerste introductie, dan ben ik een tevreden man. ‘ Blijft vocale muziek een belangrijke pijler voor het Concertgebouw? ‘Sowieso. We hebben het geluk dat we op vocale muziek kunnen inzetten omwille van de akoestiek. Niet alle grote zalen met onze capaciteit kunnen dat op een goede manier brengen, en dus moeten ze vaak uitwijken naar een kerk of een kleinere zaal. Onze werking staat voor een combinatie van oud en nieuw, en vocale muziek speelt daar een belangrijke rol in. Muziek uit de middeleeuwen kan perfect naast nieuwe creaties staan. Collegium Vocale doet dat soms meesterlijk: ze combineren polyfonie met nieuw werk. Het past ook bij ons: een hedendaags gebouw in een historische stad. Bovendien komt vocale muziek bij ons publiek heel sterk binnen. Het gebeurt vaak dat de decibelmeter van het applaus na een productie met orkest en koor nog verder omhoog schiet wanneer het koor komt groeten. ‘ Wat staat er qua vocale muziek op het programma dit seizoen?

We hebben het geluk dat we op vocale muziek kunnen inzetten omwille van de akoestiek.

Ik kijk ook uit naar onze nieuwe huisartiesten. Anima Eterna en Rosas hebben al een belangrijke plek bij ons, maar nu komen er ook jongere ensembles bij. De eerste in de rij is Vox Luminis. Na Collegium Vocale Gent is dit toch een nieuwe generatie die hetzelfde niveau bereikt of zal bereiken. Op hun Kerstconcert brengen ze de Weihnachtshistorie van Schütz, uit 1664. Dat wordt een prachtige ervaring. ‘

Van welke vocale muziek hou je zelf het meest? Ik vind het heel moeilijk om iets te kiezen. Als algemene regel houd ik oneindig meer van live muziek dan van opnames. Een specifieke favoriet, als ik dan echt moet kiezen, is het Huelgas Ensemble. Als je daar dichtbij zit en je voelt hoe Paul van Nevel die muziek opbouwt en die zanglijnen uit zijn zangers haalt en daar een mooi weefsel van maakt… ik kan daar enorm van genieten. Even goed smelt ik weg bij koormuziek van Brahms, mijn favoriete componist. Maar evengoed Lux Aeterna van Ligeti fascineert me. Hedendaagse muziek vindt soms heel moeilijk een publiek. We moeten daar enorm voor vechten, concerten verpakken in thematische festivals. We doen dat met plezier, want het is de moeite. Maar niet iedereen is avontuurlijk genoeg om te luisteren naar creaties van deze tijd. Bij vocale muziek wordt het allemaal toch wat makkelijker. Het is echt opvallend hoeveel eenvoudiger nieuwe muziek voor koor, voor vocale ensembles binnenkomt dan puur instrumentale muziek. Zing je zelf of speel je muziek? Ik speel piano en een beetje orgel. Ik heb nog in het Leuvens Universitair Koor gezongen – als bas - maar dat is al even geleden. Begin volgend jaar zing ik nog eens. De Bach Academie wijdt dan vijf dagen aan Luther, de Reformatie en de muzikale rijkdom van die periode. Philippe Herreweghe dirigeert een evocatie van een Lutherviering zoals Bach die heeft meegemaakt. Het publiek zal dus onder zijn leiding koralen zingen, en ik zal er tussen staan. Je hebt ook zelf lang een koor gedirigeerd?

‘Dit seizoen focussen we op Rusland, een land dat ontzettend belangrijk is voor de klassieke muziek. We zijn heel blij dat we een aantal grote namen mogen verwelkomen, zoals pianist Grigori Sokolov, een levende legende. Hij is echt een fenomeen: het is niet abnormaal dat hij na zijn concert nog een klein half uur bisnummers brengt. Begin februari komt er een productie met verschillende Belgische koren (Octopus Symfonisch Koor, Choeur de Chambre de Namur). We brengen de muziek die Sergey Prokofiev componeerde voor Ivan de Verschrikkelijke, een film van Sergey Eisenstein. Behoorlijk dramatisch! We vertonen de film niet, maar twee acteurs geven het verhaal wel gestalte: Jan Decleir en Stefaan Degand. Het wordt een spectaculaire productie met alles erop en eraan die goed zal duiden hoe krachtig de Russische cultuur van de 20ste eeuw was, en dat in politiek bijzonder moeilijke omstandigheden. ‘

‘Klopt. Ik ben er zo’n anderhalf jaar geleden mee gestopt, maar ik ben tien jaar dirigent geweest. Ik begeleidde het lokale amateurkoor in mijn buurt op orgel en toen de vorige dirigent stopte, heb ik zijn taak overgenomen. Op dat vlak ben ik een totale autodidact, maar het was jarenlang een fantastische invulling van mijn maandagavonden. Traditioneel is dat geen populaire concertavond, dus dat was makkelijk te combineren. Wat betekent muziek voor je? ‘Een concert kan voor mij absoluut een ritueel zijn. Kunst, en zeker muziek, kan voor een spirituele ervaring zorgen. Ik wil niet te zweverig doen, maar ik vind het wel een diepgaande ervaring om een concert bij te wonen. Er is natuurlijk de schoonheid van de muziek, het esthetische, en het emotionele. Maar er zit ook een waarheid in. Je leert iets bij. Het spreekt zoveel facetten van je persoonlijkheid aan. En zeker in deze tijden is een concert ook een uitgelezen kans om even stil te worden en om samen met de andere mensen in de zaal op dat unieke moment iets te beleven. Zonder afleiding, in opperste concentratie en in een zekere verbondenheid. In 2014 organiseerden we SLOW, een kunstenfestival over traagheid. Als performance vroegen we toen aan een letterkapster om een motto uit te kappen in leisteen. Dat is op zich al een bijzonder materiaal: als je te snel kapt, beschadig je de steen. Het motto was: ‘Hoe trager de ervaring, hoe intenser de herinnering’. De steen heb ik daarna laten verzinken in een stuk beton en dat werk staat nu in ons gebouw. Op die manier is het telkens weer een oproep naar het publiek: laat de dagelijkse beslommeringen even achter je, leef de komende twee uur in het moment. Pas wanneer je een zekere mate van traagheid bereikt, kan je een beleving ook echt intens ervaren. ‘ ––– Sofie Rycken

Iedereen dirigent in The Organic Choir

Het concept van ‘The Organic Choir’ is vrij nieuw in het koorlandschap. Er is geen vaste dirigent, noch een klassieke kooropstelling, maar wel een roterend leiderschap, een origineel, eclectisch repertoire en een combinatie van geschreven muziek en improvisatie. In Nederland werd in september 2014 het eerste Dutch Organic Choir opgestart door dirigente en vocal coach Merel Martens. Merel volgde een bachelor Koordirectie Lichte Muziek bij Tijs Krammer en een Master Rhythmic Choir Conducting aan The Royal Academy of Music in Denemarken. Onder begeleiding van haar docent en mentor Peder Karlsson (van The Real Group en Perpetuum Jazzile) vatte ze dit ambitieuze traject aan. ‘Eerst en vooral moest ik, via audities, op zoek naar geschikte zangers. Om een goede groep samen te stellen, heb je zangers nodig van ongeveer hetzelfde niveau. Zo kunnen we allemaal van elkaar leren. Bij te grote niveauverschillen kunnen er conflicten ontstaan, of zouden mensen zich niet goed meer in de groep kunnen voelen.’ Een van de zangers die aansloot, is Lisa Kédér: ‘In mijn eigen koren en lesgeven was ik eigenlijk al bezig met de ideeën erachter: terwijl je zingt goed luisteren naar anderen en de functie snappen van de noten en woorden die je zingt. Het totaal horen en je plaats erin vinden. Af en toe wat improvisatieoefeningen doen en iedereen uitdagen om zelf met repertoire en ideeën voor de dag te komen.’ Wat het beste werkt bij een Organic Choir, is een proces van uitproberen en een combinatie van creatieve technieken als cirkelzang, soundpainting, human metronome en shadowing... Merel Martens: ‘Eigenlijk zijn alle

werkvormen heel bruikbaar, en is er tegelijkertijd ook in elke werkvorm ruimte om nog beter te worden. Natuurlijk gaat het improviseren al wel eens de mist in, en is er de ene repetitie meer magie dan de andere. Het is sterk afhankelijk van hoe scherp de zangers zijn en welke energie er in de groep hangt.’ Wisselend leiderschap, wisselend repertoire Door het wisselende leiderschap en zijn of haar keuzes van dat moment, kan een heel scala aan muziekstijlen de revue passeren. Lisa Kédér: ‘Het is heerlijk om met de groep zelf te bepalen wat je gaat doen en hoe je het gaat aanpakken. We hebben geen dirigent, maar vullen zelf het muzikale gedeelte in. Iedereen heeft een andere achtergrond en stijl en daarom een andere inbreng. Je stelt je voortdurend kwetsbaar op. We zingen alleen zelf geschreven nummers en de improvisaties, vaak ook met publiek, zijn elke keer anders. Dit maakt het bijzonder en afwisselend. De optredens zijn daarom voor zowel de zanger als de luisteraar altijd een ware belevenis!’ Die gedeelde verantwoordelijkheid maakt het natuurlijk ook lastig. ‘Er zijn momenten geweest dat we tegen de lamp liepen. Want wie heeft wanneer de verantwoordelijkheid over wat? En moeten we alle beslissingen met z’n

allen nemen of mag iemand zelf knopen doorhakken? We hebben daar nu een systeem voor met kleine groepjes. De muziekcommissie, de improvisatiecommissie en de lange-termijncommissie nemen nu beslissingen en communiceren naar de rest van de groep.’ Na maanden repeteren heb je dan eindelijk een eerste optreden. Wat gaat het publiek ervan vinden? Is het niet te experimenteel, krijg je hen mee in je verhaal? Merel Martens: ‘We leggen ergens in de set wel uit wat we doen en passen veel publieksparticipatie toe, zodat het een concert wordt van iedereen. Eigenlijk is het publiek na een concert altijd superenthousiast! Wat lastiger is, is dat het Organic Choir moeilijk te promoten of uit te leggen valt. Daardoor kunnen we nog niet optimaal de vruchten plukken en ons gezicht laten zien.’ Uiteraard maak je ook voor jezelf de balans op als je in dit avontuur stapt en kijk je terug naar wat je het meeste voldoening geeft. Merel voelt vooral veel voldoening: ‘Het team, de samenhorigheid en het improviseren met gelijkgestemden. We zijn steeds beter op elkaar ingespeeld geraakt, de groep bestaat nu alweer twee jaar. De repetities zijn soms zo gaaf, dat het concert an sich niet eens meer het hoofddoel hoeft te zijn.’ Workshop ‘The Intelligent & Organic Choir’ op 4 nov in deSingel te Antwerpen. Info: www.evta-be.com www.dutchorganicchoir.nl

––– Evi Bex

Repertoiretips VOOR IEDEREEN Raising the bar De eerste volumes van Raising the bar: Multimedia Resources for Authentic World Music Performance omvatten bundels over Bulgaarse, Georgische en Zuid-Afrikaanse koorarrangementen. In alle bundels vind je uitgebreide achtergrondinformatie, uitspraaktips, vertalingen en waardevolle studieen uitvoeringstips. Bij de bundels Bulgaarse en Georgische muziek zitten partituren; de bundel over Zuid-Afrikaanse koormuziek bevat er geen. Het is de bedoeling die muziek op het gehoor met de cd aan te leren, zoals dat traditioneel in Zuid-Afrika gebeurt, hoewel het volgens ons voor de dirigent toch gemakkelijk zou zijn in het aanleerproces over een partituur te beschikken. De bundel met muziek uit Zuid-Afrika en Georgië is geschikt voor kinderkoor, jeugdkoor en gemengd koor. De bundel met Bulgaarse volksmuziek is bestemd voor kinderkoren en vrouwenkoren. Uitgegeven bij Choral Imperative en aanwezig in de bibliotheek van Koor&Stem.

Nog meer uit Zuid-Afrika In het grote continent Afrika zijn er honderden verschillende talen, honderden soorten instrumenten, diverse zangstijlen en muzikale tradities. In Oost-Afrika vind je grote xylofoonorkesten, in West-Afrika vind je de voorloper van de Amerikaanse banjo. In Zuid-Afrika hoor je dan weer veel koormuziek in rijke harmonieën met 3, 4 ,5, 6 of meer stemmen. De muziek uit de bundel Choral Folk Songs from South Africa komt uit de kleine dorpen uit de regio Kaapstad. Het Koorkaften def

6/17/06

8:48 AM

Pagina 2

Copyright Euprint ed. Parkbosstraat 3 B-3001 Heverlee tel.: +32-16-40.40.49 fax: +32-16-40.70.49 info@euprint.be www.euprint.be

Coverontwerp: Stefaan Vermeulen

is een bundel toegankelijke wiegeliederen, werkliederen, vrijheidsliederen die voor het eerst in 1960 verscheen en lang niet meer verkrijgbaar was. Deze uitgave is een herdruk waaraan een aantal nieuwe liederen werden toegevoegd. Uitgegeven bij Schirmer en aanwezig in de bibliotheek van Koor&Stem.

Communitiy Choir Collection: Folk Folk verzamelt 50 traditionele folk songs van de Britse eilanden in speciale arrangementen van Paul Sartin voor community choirs. De bundel is erg gevarieerd: zowel religieus als profaan, over het land en de zee, over werk, liefde, strijd, misdaad en plezier. Je krijgt achtergrondinformatie over de geschiedenis, maar ook vertalingen en uitspraaktips, context en uitvoeringsadviezen. Bovendien zijn veel van de liedjes gemakkelijk op het gehoor aan te leren. Een handig naslagwerk voor iedere dirigent dus. Aanwezig in de bibliotheek.

GEMENGD KOOR Domine non est exaltatum Jules Vyverman (1900-1989) was een Belgische priester, organist en pedagoog. Hij studeerde bij Jules Van Nuffel, Lodewijk Mortelmans, Flor Peeters en Marinus de Jong. In 1923 werd hij tot priester gewijd. In 1926 werd Vyverman laureaat orgel aan het Lemmensinstituut, later werd hij tot leraar gregoriaans en polyJules Vyverman fonie benoemd. Zijn Domine non est exaltatum composities voor koor zijn religieus geïnspireerd. Daarnaast schreef hij Psalmus CXXX

SATB+div. & organ

D/2016/6045/067

Euprint ed.

ook vele eenvoudige liederen en composities voor orgel. Tevens was hij hoofdredacteur van het muziektijdschrift Musica Sacra. In 1952 volgde hij Jules van Nuffel op als directeur van het Lemmensinstituut. Domine non est exaltatum uit 1926 is een werk voor vier- tot bij momenten achtstemmig koor en orgel. Niet eenvoudig omwille van uitgebreide tessituur en het romantische idioom, maar prachtige muziek, majestueus én ingetogen. Uitgegeven bij Euprint.

GELIJKE STEMMEN Whitacre: The seal lullaby (2008) De Seal Lullaby ontstond als opdracht voor een tekenfilm The White Seal. Whitacre was ontzettend blij met deze opdracht – hij heeft een zwak voor tekenfilms - en schreef alvast een schets voor de eerste scène van de film. Daarin zingt het moederdier een zacht wiegelied voor haar baby. Whitacre stuurde de schets op en wachtte. Helaas werd het hele filmproject afgezegd en was zijn muziek dus niet meer nodig. Het stuk bleef liggen. Jaren later kreeg de componist een nieuwe opdracht van Stephen Schwartz en de Towne Singers. In functie daarvan vervolledigde Whitacre het werk voor gemengd koor en piano. Aan het begin van het stuk klinkt er duidelijk filmmuziek à la Disney. De melodie zingt de baby in slaap met nachtelijke referenties aan water en maanlicht. Het stuk bestaat voor SATB en voor SSA. Beide versies aanwezig in de bibliotheek.

KINDEREN Wat je moet weten van de dinosaurus Mirjam de Wit bundelt 8 dierenliedjes met eenvoudige pianobegeleiding op leuke teksten van Wilmink, Put, Abramsz, Tomkins, van Donkelaar, van Rooijen, Hoekstra, 8 dierenliedjes met van Os en Hagen. Soms eenvoudige pianobegeleiding éénstemmig, dan eenvoudig tweestemmig, met spreekkoor hier en daar, maatwisselingen, glissandi, grappige echo-effecten en zelfs een jazzy swingnummer met kazoo-improvisatie. Steeds met veel respect voor de tekst die juist verklankt wordt door de muziek. Leuke bundel voor kinderen en kinderkoren. Uitgegeven door Euprint. Wat je moet weten van de dinosaurus

Muziek:Mirjam de Wit

Euprint ed.

D/2014/6045/047

Inside music 18

The Voices Foundation heeft als doel om het leven van kinderen in de lagere school te veranderen door muziek. De organisatie doet dat door schoolprogramma’s met duurzame oplossingen voor muziekeducatie in de klas aan te bieden. De nadruk ligt daarbij op het zingen. Het programma is ontworpen om iedere leerkracht te ondersteunen en ertoe te brengen met evenveel vertrouwen en ervaring muziekles te geven als bij andere vakken in het curriculum. Sinds 1993 zijn er honderden scholen overal in Engeland en Wales die het programma in de school gebruiken. Het resultaat is een degelijke gestructureerde aanpak waarbij kinderen dagelijks toegang hebben tot muziekeducatie van hoge kwaliteit. The Voices Foundation gaf 3 handboeken Inside Music uit met muziekeducatieprogramma’s: tot 5 jaar, van 5 tot 7 jaar en van 7 tot 11 jaar. Per les worden een aantal stappen behandeld, doelen gesteld, tips en ideeën geopperd. Alles ziet er visueel aantrekkelijk uit. Bij de uitgaven zit een cd met audiomateriaal. Uitgegeven door Alfred. Deel 2 en 3 zijn aanwezig in de bibliotheek van Koor&Stem.

JARIGE COMPONISTEN Graag feliciteren we Ludo Claesen en Jan Van der Roost. Beide componisten werden dit jaar 60. We wensen hen nog zeer veel (koor)composities toe. Ludo Claesen (°1956) is als dirigent, docent, jurylid en componist een belangrijke naam in de nationale én internationale koorwereld. Als componist heeft hij meer dan 100 werken op zijn naam staan. Claesen leidt het Hasselts Kathedraalkoor al bijna 40 jaar en dirigeert ook het uitstekende vrouwenkoor Cappella Concinite in Leuven, naast koren in Duitsland en Nederland. Zijn composities verschenen bij Euprint, Centrum voor Vocale Muziek, Intrada, Annie Bank, Harmonia, Induna en Koor&Stem. Sinds 2015 wordt zijn werk ook in Japan verspreid, o.a. het koorwerk Une prière interieure bij Panamusica Japan. In 2017 voorziet men composities van zijn hand als verplicht werk in de koorfestivals van Baden, Salzburg en Budapest. Neem een kijkje op Koorklank.be en ontdek Domine deus en Konnichiwa. Het leven van Jan Van der Roost (°1956) speelt zich vaak in het buitenland af. Als docent, dirigent, jurylid en componist wordt hij overal gevraagd. Zijn composities voor harmonie-orkest zijn wereldwijd bekend. Regelmatig schrijft hij koormuziek. Voor Koor&Stem schreef hij Rorate coeli en beata viscera, twee korte, coherente werkjes voor gemengd koor. Ook Jaargang en Of Moon and Sun voor gemengd koor en piano worden graag gezongen. In de bundel Joy to the world staat een erg bruikbaar en mooi arrangement van Coventry Carol voor de kersttijd. Voor kinderkoor schreef Van der Roost succeswerken als Waar woont de wind als hij niet waait, Met Annie in Toverland en Es war einmal…een singspiel op sprookjes van Grimm. In Ecce mundi gaudia bundelt de componist enkele Nederlandstalige kerstliederen voor kinderkoor, fluit en harp.

WIE WAS JEF TINEL? In de bibliotheek van Koor&Stem bevinden zich heel wat partituren van Jef Tinel (1885-1972) in een schenking van zijn kleinzoon Peter Leys. Maar wie was de man, naast neef van Edgar Tinel? Jef Tinel studeerde aan het college en de normaalschool te Sint-Niklaas en aan het Lemmensinstituut in Mechelen waar hij een leerling was van zijn oom Edgar. In 1907 studeerde hij af met eerste prijzen orgel, harmonie, contrapunt en fuga. Hij componeerde vooral vocale muziek, waaronder religieuze muziek, cantates en honderden (strijd)liederen. Met zijn lied Wij zijn bereid! werd hij bijzonder populair binnen de Vlaamse Beweging. Het lied behoorde jarenlang tot het geijkte repertoire van massamanifestaties als het Vlaams Nationaal Zangfeest en de IJzerbedevaart. Op die bijeenkomsten was hij trouwens vaak als dirigent actief. Bovendien was hij ook dirigent van verschillende Vlaams-nationale koren en fanfares en van het Verdinaso. Na de oorlog werd hij gedurende enkele weken gevangen gezet op beschuldiging van collaboratie. Zijn oeuvre bleef lange tijd onuitgegeven en miskend. Bij Euprint kan je ondertussen voor koor het motet O Salutaris en de Missa in honorem Sacratissimi Sacramenti terugvinden. De moeite waard. Op Youtube kan je sinds september een video bekijken over de Vlaamse toondichter Jef Tinel: Jef Tinel, schets van leven, werk en betekenis. De film duurt 24 minuten.

Nieuwe partituren Deze partituren kan je downloaden op www.koorklank.be om zelf af te drukken of om op je tablet te gebruiken.

BERCEUSE

MAKE NO NOISE

MAARTEN VAN INGELGEM

BERT APPERMONT

Op Koorklank publiceerden we Berceuse van Maarten Van Ingelgem (°1976). Het is een deel uit zijn vredesoratorium Onvoltooid Landschap voor gemengde koren, jeugdkoor en kinderkoor uit 2014, op tekst van Annelies Verbeke. In het oratorium is Berceuse bedoeld voor kinderkoor, maar het kan ook door een meisjes- of vrouwenkoor gezongen worden. De vibrafoon zorgt voor strategische harmonische ondersteuning, maar is optioneel. Berceuse heeft geen tekst en zing je op noe of op klanken naar keuze. Wil je liever toch tekst, dan is er Le bébé, op dezelfde muziek, verkrijgbaar via de componist (www.maartenvaningelgem.be) of Koor&Stem. Het stuk keert steeds terug naar één centrale noot, de fa en straalt een heerlijke rust uit. Regelmatig zingt de ene stem tweeledig en de andere drieledig, wat het Afrikaanse karakter van dit fragment onderstreept; bij kinderen zal die polyritmiek in het begin misschien wennen zijn. Het geheel klinkt en voelt echter zeer logisch. Van Ingelgem slaagt erin met enkele motieven een sfeervol wiegenlied op te bouwen. Aanrader Vliegtuig tegen Pilatus voor koren met een boon voor eigentijdse koormuziek! Text: Pros Vanosmael (1920 - 2011) Music: Vic Nees (1936 - 2013)

Bert Appermont (°1973) is componist, dirigent en docent. Naast talrijke opleidingen aan het Lemmensinstituut, behaalde hij in Engeland het masterdiploma Music Design for Film & Television aan de Bournemouth Media School. Als componist schreef hij musicals, symfonieën, oratorium, opera en veel werken voor koor naast kinderliedjes voor kinderkoren en voor in de klas. Make no noise is een vlotte jazzcanon in swing. Fijn materiaal voor veel koren waarbij de tekst uitnodigt tot veel diversiteit in de dynamiek. Let wel op de juistheid van de typische jazzintervallen. Binnenkort verschijnt er van Appermont een bundel vol canons.

[

! 44

Allegretto

! 44 S B O A mf

[

zzz ...

S !

]

normaal en legato

sig - na - leer - de de

g T g g S C C C

! [

o - ver

! CO C C C ] oe

g g C C

g g C C YC

C C h h

g g C C YC

g g C C

wind, sig - na - leer - de de

g g g g marcato g i i C O T T C 44 C C C C oe

g T

g g g T g g T g C C C C C C B

D C 6

D C

Kap

wind, D C

W p ! 44 C

[

softly

W p ! 44 C

Let

W p Õ! 44 C

Let

o - ver

g g g T C C C

g C T S zei

zei

o - ver

g T g g C C

D C

T C WC C oe

g g C gi ig g C C C

marcato

g T C B

kap om,

de dood

zzz ...

the

bars,

the

bars,

O Death! The

ti - red flocks come

Let

down

the

bars,

O Death! The

ti - red flocks come

BO BO

C h

g C

# W CO

CO B

bleat - ing ceas- es to re - peat,

g C

O Death! The

bleat - ing ceas- es to re - peat,

Whose

wan - der - ing

Whose

wan - der - ing

Whose

wan - der - ing

C C

g g

wan - der - ing

Whose

C Whose

C g

ti - red flocks come

g C

ti - red flocks come

down

W CO Õ! ]

g C

O Death! The

C B

C C

Thine

done.

C C

Thine

normaal

g C g kap om zei de dood, kap T g C T S T g C C

de dood,

the

Let

W CO !

bars,

# W4 C 4 ] [

down

bleat - ing ceas- es to re - peat,

g T C 3 BO 4 oe g Cg 3 S T C C C 4 C

g g C C C

om zei de dood, kap om,

C O C C C 44 B oe

zzz ...

g g g , nasaal C C h C T h C C 43 S

sig - na - leer - de de wind, sig - na - leer - de - de wind,

C O C W C C 44 B

C C ! CO WC ! B

g g C C

g g C C C

Music: Roland Coryn (º1938)

In quiet resignation, but with expression ( = 54)

nasaal en gstaccato g g g g g g g R S g g C T g g C T C g R S g g C T g g C T C g S g g C T C g C C C C C C C C C C C C C mf D C 6 D C 6 o - ver D C 6 D C 6 o - ver D C 6 o - ver

zzz ...

]

Text: Emily Dickinson (1830 - 1886)

= 92

! 44 S B O A mf

Let down the bars, O Death!

kap

Deze koorpartituur wordt met toestemming van de tekstdichter en componist verspreid in het kader van de werking van de organisatie Koor&Stem vzw rond de promotie van Vlaamse koormuziek. De digitale versie ervan mag gedownload worden en voor niet commerciële doeleinden gedeeld worden zonder schriftelijke toestemming van de organisatie Koor&Stem vzw, de tekstdichter of de componist. De naam van de tekstdichter en van de componist wordt steeds vermeld. Voor bewerkingen, vertalingen, opnames en uitvoeringen (concerten) moet er altijd toelating gevraagd worden aan de tekstdichter, de componist en/of aan de beheersvennootschap SABAM. With permission of text poet and composer, this score may be published within the framework of the activities of Koor&Stem vzw to promote Flemish choral music. The digital version may be downloaded and shared for non-commercial purposes without permission in writing by Koor&Stem vzw, the text poet or the composer. The name of the text poet and the composer must always be mentioned on the score. However, permission to arrange, translate, record and perform must always be obtained in advance from text poet, composer or the cooperative company SABAM (Belgian Society of Authors, Composers and Publishers, www.sabam.be). www.koorklank.be

Kunstenaarskaart voor KVR Kunstenaarskaart nodig voor kleine vergoedingsregeling artistieke prestaties

Heel wat dirigenten presteren artistieke activiteiten waarvan het aantal en de duur heel beperkt is. Voor die kunstenaars werd de ‘kleine vergoedingsregeling’ (KVR) in het leven geroepen. Nieuw is dat je vanaf nu een kunstenaarskaart nodig hebt of moet aangevraagd hebben als je gebruik wil maken van deze vergoedingsregeling. De prestaties die binnen de KVR-regeling werden gepresteerd vallen niet onder de toepassing van de Sociale Zekerheid wetgeving. Je hoeft hiervoor dus niets bij de RSZ aan te geven maar anderzijds moet je weten dat voor die prestaties ook geen rechten worden opgebouwd in je werkloosheid of in je pensioen.

NIEUW: DE KUNSTENAARSKAART Een dirigent of docent die gebruik wil maken van de KVR-regeling moet voortaan een kunstenaarskaart hebben of moet er een aangevraagd hebben. De Commissie Kunstenaars bezorgt je een formulier waarop je je prestaties per kalenderjaar bijhoudt. De vergoeding voor een artistieke prestatie mag in 2016 niet groter zijn dan 124,42 euro per dag (max. 2.488,49 euro per jaar). Je kunt ten hoogste 30 dagen per kalenderjaar en 7 opeenvolgende dagen gebruik maken van deze regeling. Let op: de KVR is een all-in kostenvergoeding die je dus niet kunt combineren met een andere kostenvergoeding (zoals afgelegde kilometers, een vrijwilligersvergoeding,....).

HOE VRAAG IK DEZE KUNSTENAARSKAART AAN? Je vraagt deze kunstenaarskaart aan bij de Commissie Kunstenaars via een

aanvraagformulier. Dit doe je per mail of per post, en je maakt vermelding van je identiteitsgegevens en beschrijft je artistieke activiteit in detail. Het is niet omdat je de kunstenaarskaart na aanvraag hebt ontvangen, dat de prestaties die je levert effectief als artistiek zullen worden aanvaard. Control m.b.t. artistieke prestaties gebeurt niet door de Commissie Kunstenaars maar door RSZ, RSVZ & RVA. Neem daarom even contact met Koor&Stem vooral je dit formulier doorstuurt zodat je je artistieke activiteit op een correcte manier kan omschrijven. Op www.kunstenloket.be vind je een link naar het aanvraagformulier.

HOE GEBRUIK IK DE KUNSTENAARSKAART? De kunstenaarskaart en het overzicht worden door de dirigent of docent op zijn werkplaats ter beschikking gehouden van de inspectiediensten. Je vult op je overzicht in: × de aard van de prestatie × de datum van de prestatie × de duur van de prestatie bij eenzelfde opdrachtgever × het bedrag dat ontvangen werd als vergoeding × de naam van de opdrachtgever of diens KBO-nummer × de handtekening van de opdrachtgever

KUNSTENAARSKAART AANVRAGEN? Om een kunstenaarskaart aan te vragen bezorg je het ingevulde formulier aan de Commissie Kunstenaars: per mail aan kunstenaars@minsocfed.be of per post via FOD Sociale Zekerheid / DG Sociaal Beleid Kruidtuinlaan 50, bus 115 Administratief Centrum Kruidtuin Finance Tower, 1000 Brussel T 02 528 61 34 of 02 528 63 97

MEER WETEN? www.socialsecurity.belgium.be/ nl/kunstenaarsstatuut Bron: Kunstenloket Dit artikel verscheen eerder in Klankbord, het tijdschrift van VLAMO.

AGENDA

OKTOBER 2016 23 OKT | Waregem

Jeugd- en kinderkoren festival

Graag nodigen we jou en je koor uit om op zondag 23 oktober te komen zingen, bewegen en muziek te beleven. Er zijn workshops voor kinderen én jongeren met Tom Johnson (zang), Steve De Veirman (zang), Lisa Vanwonterghem (dans).Govaart Haché begeleidt op piano. www.koorenstem.be

NOVEMBER 2016 4-6 NOV| Brugge

Polyfonieweekend

Het Polyfonieweekend 2016 focust op 6 kerstmotetten van renaissancecomponisten uit de 16de en begin 17de eeuw en biedt zoals steeds een boeiende mix tussen zingen en luisteren. Dirigent en docent Ignace Thevelein begeleidt de zangers doorheen de muziek en geeft tips over interpretatie, uitvoering en stemcoaching. Musicoloog Simon Van Damme geeft toelichting over leven en werk van de componisten. Op zaterdagavond is er een masterclass met bariton Lieven Termont, gespecialiseerd in de uitvoering van oude muziek. www.kooracademiebrugge.be

5 – 6 NOV | Wetteren

Koorweekend voor Jongeren

Je bent jong en je zingt? Laat dan van je horen op hét koorweekend voor jongeren! Dit jaar onder leiding van Bernie Sherlock. Bernie Sherlock is dirigente van het kamerkoor New Dublin Voices, waarmee ze vele internationale prijzen behaalde, o.m. op de Internationale koorwedstrijd Vlaanderen-Maasmechelen. John Damsma is vooral bekend als componist en arrangeur van close-hamony en pop voor koren. Hij leidt regelmatig workshops en is een veelgevraagd jurylid op koorwedstrijden. www.koorenstem.be

INSPIRATIEDAG Zingen met jongeren Wat slaat aan? Welk repertoire is haalbaar? Wat kan je zingen als er maar enkele jongensstemmen zijn? En waar vind je de partituren? Op deze en andere vragen zoeken we een antwoord op de praktijkgerichte inspiratie- en repertoiredag ‘Zingen met jongeren o.l.v. Marleen De Boo. Op zondag 6 november, tijdens het Koorweekend voor Jongeren.

15 NOV | Bonheiden

Workshop kerstliederen

Met het project Komt Allen Tezamen brengen we Nederlandstalige kerstliederen opnieuw onder de aandacht. We presenteren een liedbundel met eenvoudige driestemmige zettingen van August De Boeck, Vic Nees, Juliaan Wilmots, Mark Joly, Herman Roelstraete en Jos Bielen. (Her)ontdek deze pareltjes samen met ons tijdens de workshop in de parochiekerk van Bonheiden. Gastkoor is het Onze-Lieve-Vrouw Koor. www.koorenstem.be

8 & 15 NOV | Averbode

Inspiratiemoment meerstemmige liturgische muziek

Het aanbod aan religieus geïnspireerde, meerstemmige muziek is zeer groot. Maar wanneer wordt religieuze muziek ook liturgische muziek? Hoe zie je het bos door de bomen in relatie tot de liturgie en de mogelijkheden van je koor... www.koorenstem.be, Lieselotte Goessens, tel: 03 237 96 43, kerkmuziek@koorenstem.be

19 NOV | Sint-Niklaas

De Koorronde

Ook dit jaar organiseert Koor&Stem Oost-Vlaanderen opnieuw een koorronde. We zijn te gast in Sint-Niklaas. Bereid je voor op een muzikale ontmoeting met alle zingende kinderen, zangers en koren uit de regio, spetterende samenzang, workshops en feestelijk slotmoment. www.koorenstem.be, Majo Simoens, oost-vlaanderen@koorenstem.be

24-25 NOV | Drongen

Grijs gezongen met Patrick Peire Koormidweek (donderdag-vrijdag) voor 55-plussers met ruime koorervaring. Herhaald wegens succes! Onbekende pareltjes en van onder het stof gehaalde klassiekers uit de Vlaamse en internationale koorliteratuur. Aangevuld met muzikale weetjes en anekdotes. Dit alles onder de deskundige leiding van Patrick Peire en in het inspirerende kader van de Oude Abdij Drongen.

Onder impuls van Vic Nees vond in 2009 voor het eerst ‘Grijs gezongen’ plaats. Dit jaar zijn we toe aan de zevende editie. Patrick Peire is dirigent, koorleider en muziekpedagoog. Hij is vooral bekend als stichter-dirigent van het Collegium Instrumentale Brugense en de Capella Brugensis en als docent op de jaarlijkse Internationale Bachdagen voor koorzangers en dirigenten, in Brugge. Marleen Moortgat, 09 220 24 84, marleen.moortgat@koorenstem.be, inschrijven via www.koorenstem.be

26 NOV | Torhout

Ontmoetingsdag Koor&Stem West-Vlaanderen Een ontmoetingsdag voor koorleden, dirigenten, bestuursleden en begeleiders van West-Vlaamse koren. Met in de voormiddag workshops als bron van inspiratie voor je koorwerking en in de namiddag ontmoeting en duiding, samenzang, een gastoptreden en ‘koren in de kijker’. Er zijn twee workshops die nieuw repertoire voorstellen: Patrick Debrabandere presen22 teert Les voix perdues, ijzersterke soldatenliederen uit WOI. Tijdens een workshop met Sebastiaan van Steenberge maakt je kennis met religieuze muziek die geschikt is voor de opluistering van een eucharistieviering, maar ook als onderdeel van een concert. Drie andere workshops zijn praktischer gericht: ze geven inzicht in ademen en bewegen, in de wijze waarop we ons als koor naar het publiek richten en het meerstemmig zingen in harmonieën zonder partituren.

Docenten zijn daar respectievelijk : Raf De Groote, Hannelore Primusz en Jo Annemans. De namiddag is een moment van ontmoeting en viering. We stellen koren voor die in 2016 een jubileum vieren van 25, 50, 75, 100 jaar. Reinhard Andries getuigt over de wijze waarop zijn koor jongeren werft en ouderen behoudt. Bart Verhelle en zijn begeleider zingen met ons ‘Liederen uit de lage landen’. De koren Lamidore en Smile openen en sluiten de namiddag af. Deelnameprijs: € 15 per persoon, inschrijven via www.koorenstem.be

Koor zkt dirigent Antwerpen

SOLIDARITEITSKOOR AMAHORO Acht jaar geleden nam Heidi Cobbaert het dirigeerstokje over van Evelien Smits en Rafaël Theunis, maar nu houdt ze ermee op. Voor deze functie verwachten we dat je je notenleer hebt afgerond en een instrument kan bespelen. Contact: Ken Hendrickx, ken.hendrickx@gmail.com, www.amahoro.be

Kampenhout

CANTABILE

Het vierstemming volwassenenkoor Cantabile uit Kampenhout zoekt dringend een nieuwe dirigent. Neem contact op voor meer informatie. Contact: Hubert Gulinck, hgulinck@skynet.be, tel. 0484 91 74 13

Brugge

HET BRUGS MANNENKOOR Het Brugs Mannenkoor zoekt een nieuwe dirigent. Als enige mannenkoor uit Brugge wil het koor zich in de toekomst beter profileren, op niveau blijven presteren en een breder Brugs publiek aanspreken. Contact: Pierre Van Loocke, secretaris van het koor, 050 67 73 96.

Beveren-Waas

VROUWENKOOR NELE Het vrouwenkoor Nele zoekt een nieuwe dirigent. Elke week repeteren we met een 25-tal vrouwen (de meesten zestigplussers) in de muziekacademie te Beveren - Waas. Contact: Rita Willems, 0474 87 51 71

Hannelore Primusz

Jo Annemans

Lamidore

QUALITY WITHOUT RESULTS IS POINTLESS. RESULTS WITHOUT QUALITY IS BORING. (JOHAN CRUIJFF) Het codewoord is natuurlijk ‘kinderlijk’, alles op het niveau van de kinderen, maar dit houdt toch niet ‘minderwaardig’ of ‘kinderachtig’ in? Rintje te Wies (nvdr. Roder Jongenskoor) zegt in het tijdschrift Vocaal: ‘Ik vind dat we de kinderen een beetje onderschatten. (…) Kinderen moet je het niet te moeilijk maken, wordt vaak gedacht; ze houden van popmuziek en niet al te ingewikkelde liedjes die je zo kunt meezingen. (…) Het is net als met wat je leert eten: je geeft kinderen toch ook niet alleen maar patat? Kinderen hebben goede oren aan hun hoofd, maar die moeten ze wel leren gebruiken.’ Ja, vandaag is het de dag. / Trek je buik maar in, je borst vooruit. / Want wij gaan aan de slag … Goed, een eenmalig liedje met tekst en muziek om even bij te glimlachen, maar hier komt de volgende inbreng: Bid, bid, parara / Zoek, zoek, parara / Klop, klop - en de Heer zal geven… En zo ging het de hele viering door. Alsof van elk kind en toehoorder gedacht wordt dat het intellectueel vermogen ernstige schade had opgelopen. Het is hier niet de plaats om te spreken over de liturgische inhoud, maar de teksten horen toch een beetje aangepast te zijn aan de leefwereld van de kinderen; een beetje mystiek moet er natuurlijk ook bij. Maar … Als het woord van God in ons is / Overwinnen wij het kwaad / Slecht nieuws voor de duisternis

… Het kwaad, wat ze er ook mee bedoelen, komt ruimschoots aan bod. Platte teksten en flauwe woordspelingen bevorderen niet echt de mystiek die o-zo-nodig is op die leeftijd. Kwaliteitsvolle liederen, dansen en gebeden, met prikkelende en vormende teksten bestendigen de opvoeding en de groei! ‘Kwaliteit is geen daad, het is een gewoonte’. (Aristoteles) - - Enfant terrible cc wikipedia // Fotocollectie Anefo

Kwaliteit van leven, kwaliteitsmanagement of kwaliteitsbewaking; men slaat je ermee om de oren als je ook maar even je neus aan het venster steekt. Maar wat bedoelt men precies met kwaliteit? Iedereen blijkt er zijn eigen idee over te hebben en vult het naar eigen wijsheid en goeddunken in. Van Dale geeft drie omschrijvingen: ‘mate waarin iets goed is’ (gesteldheid, hoedanigheid, aard), ‘functie’ en ‘goede hoedanigheid’. ‘Die Kraft steckt in der Qualität.’ zegt Friedrich Nietzsche en misschien is dit wel de mooiste omschrijving. Iets is pas waardevol als er kwaliteit aanwezig is om er gewicht, waarde, inhoud, … en dus kracht aan te geven. Elke dooppeter van een 12-jarig kind zal in de maanden april, mei of juni niet hebben kunnen ontsnappen aan een feest en – bij de religieus geïnspireerde ouders of grootouders – een vormselviering. Het vormsel is een sacrament waarbij de gedoopte de bekrachtiging krijgt van de Heilige Geest om zijn geloof te belijden. Dit moet gebeuren wanneer de gedoopte zijn jaren van verstand bereikt heeft (vanaf zeven jaar) maar in Vlaanderen gebeurt dit meestal bij elf- tot dertienjarigen; in het laatste jaar van de lagere of het eerste jaar van de middelbare school. Zeer interessant om in ogenschouw te nemen hoe er op een creatieve en kwalitatieve manier kan mee omgesprongen worden door de catechisten en communicanten.

Colofon Stemband magazine #9 oktober - november - december Verschijnt vier keer per jaar / Oplage: 3.000 exemplaren Uitgave: Koor&Stem vzw / Coördinatie: Jan Stofferis Werkten mee aan dit nummer: Tom Eelen, Peter Maus, Koenraad de Meulder, Liesbeth Segers, Mirek Cerny, Evi Bex, Sarah Van Laere, Sofie Rycken.

Abonnement: Binnenland: €25 / Buitenland: €35 Bij Koor&Stem aangesloten koren krijgen 3 gratis abonnementen. Volg ons via Facebook en Twitter www.facebook.com/koorenstem www.twitter.com/koorenstem

Koor&Stem vzw is de organisatie voor vocale muziek in Vlaanderen. Koor&Stem ondersteunt iedereen die graag zingt, brengt zingende mensen samen en promoot koorwerking in Vlaanderen. Onze initiatieven helpen je om beter te zingen en om dat met nog meer plezier te doen. www.koorenstem.be

Coverfoto: Kinderkoor Zing Zang Zong o.l.v. Veronica Joris Vormgeving: apple-n.be / brand-ink.be / Druk: Vanderpoorten Redactieadres redactie@koorenstem.be www.koorenstem.be/tijdschrift +32 (0)3 237 96 43 Zirkstraat 36 2000 Antwerpen

Koorklank is een online platform van Koor&Stem vzw met nieuws en inspiratie voor dirigenten en koren, partituren te downloaden, repertoiretips en véél muziek. www.koorklank.be

Ontdek deze cd’s en boeken VOOR KINDEREN op www.koorenstem.be/webshop Liedjes uit de

Liedjes uit de Stad van de Sint Sinterklaas is voor kinderen een magische periode, en daar horen natuurlijk liedjes bij. Een nieuwe cd met 11 sinterklaasliedjes:SSuperleuk om te beluisteren, maar dankzij de karaokeversie van elk liedje ook fijn om zelf mee te zingen!

€ 10

Bevat zowel nieuwe sinterklaasliedjes als oude klassiekers in een fris arrangement. Beschikbaar vanaf 31 oktober 2016.

PRENTENBOEK & CD

Is beter nog ver Muzikaal luisterverhaal Een muzisch initiatief van Koor&Stem vzw

Een muzisch initiatief van Koor&Stem vzw Liedjes voor de tweede graad van het basisonderwijs

Een muzisch initiatief van Koor&Stem vzw

Liedjes voor de tweede graad van het basisonderwijs

Liedjes voor de eerste graad van het basisonderwijs

Liedjes voor de derde graad van het basisonderwijs

Editie 2007-2010 1

Een muzisch initiatief van Koor&Stem vzw Liedjes voor de derde graad van het basisonderwijs

€ 15

LIEDBUNDEL & CD

Attakatamoeva

/S TUK

Knotsgekke, melancholische, grappige, boze, blije, intieme en uitbundige kinderliedjes.

€ 19,95 /S TUK

Tien kunstwerken van hedendaagse Belgische topkunstenaars vormen de basis voor het verhaal van Vrouwtje, die samen met haar hond Fala op zoek is naar Beter. Op de cd brengen o.a. Warre Borgmans en Johan Heldenbergh het verhaal van Wally De Doncker en de liedjes van Jan Coeck.

Allemaal terug te vinden in de Attakatamavareeks. Met karaokeversies en liedboekje om mee te zingen.

VOOR LEERKRACHTEN

WWW.DOEWAP.BE

PDF EN MP3’S

Doewap

€ 18 /S TUK

Doe-wap, doewap, doewap... Zing met de hele school! Download nieuwe liedjes voor in de klas, met partituren, karaoke en didactische tips. Sluit aan bij de klasthema’s van de lagere school.